IOHANNIS BURIDANUS:

SUMMULAE DE DIALECTICA



INDEX RERUM:

1: DE PROPOSITIONIBUS
PROEMIUM
1.1: DE QUIBUSDAM PRAEMITTENDIS
1.1.1 De dialectica
1.1.2 De uoce et soni
1.1.3 De definitionibus uocorum et sonorum
1.1.4 De uocibus significatiuis et non-significatiuis
1.1.5 De uocibus significatiuis ad placitum et naturaliter
1.1.6 De uocibus significatiuis ad placitum complexis et non-
complexis
1.2: DE NOMINE, VERBO, ET ORATIONE
1.2.1 De nomine
1.2.2 De uerbo
1.2.3 De oratione
1.3: DE PROPOSITIONE
1.3.1 De deffinitione propositionis
1.3.2 De categoricis et hypotheticis propositionibus
1.3.3 De subiecto et praedicato
1.3.4 De propositionibus de inesse et modalibus
1.3.5 De quantitate propositionum
1.3.6 De qualitate propositionum
1.3.7 De diuisione propositionum
1.4: DE OPPOSITIONIBUS PROPOSITIONUM CATEGORICARUM
1.4.1 De conuersionibus
1.4.2 De contradictoriis, contrariis, subcontrariis
1.4.3 De materia propositionum
1.4.4 De legibus oppositorum
1.5: DE AEQUIPOLLENTIIS PROPOSITIONUM CATEGORICARUM DE INESSE
1.5.1
1.5.2
1.5.3
1.5.4
1.5.5
1.6: DE CONVERSIONIBUS PROPOSITIONUM
1.6.1
1.6.2
1.6.3
1.6.4
1.6.5
1.7: DE PROPOSITIONIBUS HYPOTHETICIS
1.7.1
1.7.2
1.7.3
1.7.4
1.7.5
1.7.6
1.7.7
1.7.8
1.8: DE PROPOSITIONIBUS MODALIBUS
1.8.1
1.8.2
1.8.3
1.8.4
1.8.5
1.8.6
1.8.7
1.8.8
1.8.9: DE MODALIBUS COMPOSITIS
1.8.9-1
1.8.9-2
1.8.9-3
1.8.9-4


2: DE PRAEDICABILIBUS
2.1: DE PRAEDICABILIBUS IN COMMUNI
2.1.1 De distinctione huius nominis 'praedicabile'
2.1.2 De assignatione convenientiae et differentia inter
2.1.3 De divisione praedicabilium
2.2: DE GENERE
2.2.1 De definitione generis
2.2.2 De 'differentibus specie'
2.2.3 De 'in eo quod quid'
2.2.4 De alia definitione generis
2.2.5 De divisione generis
2.3.2 De divisione speciei et declaratione membrorum
2.3.3 Corollarium
2.3.4 Explicatio dictorum
2.3.5 De descriptione individui
2.4: DE DIFFERENTIA
2.4.1 De hoc nomine 'differentia'
2.4.2 De definitione differentiae
2.5: DE PROPRIO
2.5.1 De diversis acceptionibus 'proprii'
2.5.2 De definitione proprii
2.6: DE ACCIDENTE
2.6.1 De definitione accidentis
2.6.2 De alia definitione accidentis
2.6.3 De tertia definitione accidentis
2.6.4 De divisione accidentis
2.7: DE COMMUNITATIBUS ET PROPRIETATIBUS PRAEDICABILIUM
2.7.1 De comparatione omnium praedicabilium ad invicem
2.7.2 De comparatione generis, speciei et differentiae simul ad
2.7.3 De comparatione generis et speciei simul ad speciem
2.7.4 De comparatione generis et speciei simul ad differentiam
2.7.5 De comparatione proprii et accidentis ad invicem
2.7.6 De comparatione accidentis ad omnia alia praedicabilia simul


3: DE CATEGORIIS
3.1: DE QUIBUSDAM PRAEMITTENDIS
3.1.1
3.1.2
3.1.3
3.1.4
3.1.5
3.1.6
3.1.7
3.1.8
3.1.9
3.2: DE SUBSTANTIA
3.2.1
3.2.2
3.2.3
3.2.4
3.2.5
3.2.6
3.2.7
3.2.8
3.2.9
3.3: DE QUANTITATE
3.3.1
3.3.2
3.3.3
3.3.4
3.3.5
3.3.6
3.3.7
3.4: DE AD ALIQUID
3.4.1
3.4.2
3.4.3
3.4.4
3.4.5
3.4.6
3.5: DE QUALITATE
3.5.1
3.5.2
3.5.3
3.5.4
3.5.5
3.5.6
3.5.7
3.5.8
3.5.9
3.5.10
3.6: DE ACTIONE ET PASSIONE
3.6.1
3.6.2
3.6.3
3.7: DE QUANDO
3.7.1
3.7.2
3.7.3
3.7.4
3.8: DE GENERIBUS OPPOSITIONUM
3.8.1
3.8.2
3.8.3
3.8.4
3.8.5
3.9: DE MOTU
3.9.1
3.9.2
3.10: DE PRIORI SIMUL ET HABERE
3.10.1
3.10.2
3.10.3


4: TRACTATUS DE SUPPOSITIONE
4.1: DE DIFFERENTIA SIGNIFICATIONIS ET SUPPOSITIONIS
4.1.1
4.1.2
4.1.3
4.1.4
4.2: DE DIVISIONIBUS VOCUM SIGNIFICATIVARUM AD PLACITUM
4.2.1
4.2.2
4.2.3
4.2.4
4.2.5
4.2.6
4.3: DE COMMUNIBUS MODIS ET DIVISIONIBUS SUPPOSITIONUM
4.3.1
4.3.2
4.3.3
4.3.4
4.3.5
4.3.6
4.3.7:
4.3.7-1
4.3.7-2
4.3.7-3
4.3.7-4
4.3.7-5
4.3.8:
4.3.8-1
4.3.8-2
4.3.8-3
4.3.8-4
4.4: DE SUPPOSITIONIBUS ET ACCEPTIONIBUS TERMINORUM RELATIVORUM
4.4.1
4.4.2
4.4.3
4.4.4
4.4.5
4.4.6
4.4.7
4.4.8
4.4.9
4.5: DE APPELLATIONIBUS
4.5.1
4.5.2
4.5.3
4.5.4
4.6: DE AMPLIATIONIBUS ET RESTRICTIONIBUS
4.6.1
4.6.2
4.6.3
4.6.4
4.6.5
4.6.6


5: DE SYLLOGISMIS
5.1: DE QUIBUSDAM COMMUNIBUS
5.1.1
5.1.2
5.1.3
5.1.4
5.1.5
5.1.6
5.1.7
5.1.8
5.2: DE MODIS TRIUM FIGURARUM
5.2.1
5.2.2
5.2.3
5.2.4
5.3: DE PRIMA FIGURA
5.3.1
5.3.2
5.3.3
5.3.4
5.4: DE SECUNDA FIGURA
5.4.1
5.4.2
5.4.3
5.5: DE TERTIA FIGURA
5.5.1
5.5.2
5.5.3
5.6: DE SYLLOGISMIS EX MODALIBUS NON MIXTIS
5.6.1
5.6.2
5.6.3
5.6.4
5.6.5
5.6.6
5.6.7
5.6.8
5.7: DE SYLLOGISMIS EX MODALIBUS MIXTIS
5.7.1
5.7.2
5.7.3
5.7.4
5.7.5
5.7.6
5.7.7
5.8: DE SYLLOGISMIS EX TERMINIS OBLIQUIS
5.8.1
5.8.2
5.8.3
5.8.4
5.8.5
5.9: DE SYLLOGISMIS EX TERMINIS INFINITIS
5.9.1
5.9.2
5.9.3
5.10: DE POSTESTATIBUS SYLLOGISMORUM
5.10.1
5.10.2
5.10.3
5.10.4
5.10.5
5.10.6
5.10.7


6: DE LOCIS DIALECTICIS
6.1: DE QUIBUSDAM COMMUNIBUS PRAEMITTENDIS
6.1.1
6.1.2
6.1.3
6.1.4
6.1.5
6.2: DE DESCRIPTIONE LOCI ET DE QUIBUSDAM
6.2.1
6.2.2
6.2.3
6.2.4
6.3: DE LOCIS A SUBSTANTIA
6.3.1
6.3.2
6.3.3
6.3.4
6.3.5
6.4: DE LOCIS A CONCOMITANTIBUS SUBSTANTIAM
6.4.1
6.4.2
6.4.3
6.4.4
6.4.5
6.4.6
6.4.7
6.4.8
6.4.9
6.4.10
6.4.11
6.4.12
6.4.13
6.4.14
6.4.15
6.4.16
6.4.17
6.4.18
6.5: DE LOCIS EXTRINSECIS
6.5.1
6.5.2
6.5.3
6.5.4
6.5.5
6.5.6
6.5.7
6.5.8
6.5.9
6.5.10
6.5.11
6.6: DE LOCIS MEDIIS
6.6.1
6.6.2
6.6.3
6.6.4


7: DE FALACIIS
7.1: DE QUIBUSDAM COMMUNIBUS
7.1.1
7.1.2
7.1.3
7.1.4
7.1.5
7.1.6
7.1.7
7.2: DE DIVISIONE FALLACIARUM
7.2.1
7.2.2
7.2.3
7.2.4
7.2.5
7.3: DE FALLACIIS IN DICTIONE
7.3.1
7.3.2
7.3.3
7.3.4
7.3.5
7.3.6
7.3.7
7.3.8
7.3.9
7.3.10
7.4: DE FALLACIIS EXTRA DICTIONEM
7.4.1
7.4.2
7.4.3
7.4.4
7.4.5
7.4.6
7.4.7
7.4.8
7.5: DE FALLACIIS PROUT INNATAE SUNT DUCERE AD METAS
7.5.1
7.5.2
7.5.3
7.5.4
7.5.5
7.5.6
7.6: DE SOLUTIONIBUS PARALOGISMORUM
7.6.1
7.6.2
7.6.3
7.6.4
7.6.5
7.6.6
7.6.7
7.6.8
7.6.9
7.6.10
7.6.11


8: DE DIVISIONIBUS, DEFINITIONIBUS, ET DEMONSTRATIONIBUS
8.1: DE DIVISIONIBUS
8.1.1
8.1.2
8.1.3
8.1.4
8.1.5
8.1.6
8.1.7
8.1.8
8.2: DE DEFINITIONIBUS
8.2.1
8.2.2
8.2.3
8.2.4
8.2.5
8.2.6
8.2.7
8.3: DE QUAESTIONIBUS SCIBILIBUS ET DE PRAECOGNITIONIBUS
8.3.1
8.3.2
8.3.3
8.3.4
8.3.5
8.3.6
8.3.7
8.4: DE CONVENIENTIA ET DIFFERENTIA DEMONSTRATIONUM AD
8.4.1
8.4.2
8.4.3
8.4.4
8.5: DE PRlNCIPIIS DEMONSTRATIONUM PRlMIS ET INDEMONSTRABILIBUS
8.5.1
8.5.2
8.5.3
8.5.4
8.6: DE DICI DE OMNI, DE PER SE ET DE SECUNDUM QUOD IPSUM
8.6.1
8.6.2
8.6.3
8.6.4
8.7: DE DIVISIONIBUS DEMONSTRATIONUM
8.7.1
8.7.2
8.7.3
8.7.4
8.7.5
8.7.6
8.7.7
8.7.8
8.7.9
8.7.10
8.8: DE DEMONSTRATIONE PROPTER QUID
8.8.1
8.8.2
8.8.3
8.8.4
8.8.5
8.8.6

======================================================================


IOHANNIS BURIDANUS:
SUMMULAE DE DIALECTICA

SDD 1: DE PROPOSITIONIBUS

PROOEMIUM

"Sicut dux est saluator exercitus, sic ratiocinatio cum eruditione est
dux uitae": hanc propositionem scribit Aristoteles in quadam eius
epistola ad Alexandrum, quae sic incipit "Aristoteles Alexandro bene
agere". Dux exercitum saluat dupliciter: uno modo per inimicorum
repulsionem, alio modo per ipsius ad optatum finem directionem.
Propter quod dicitur, septimo Politicorum, quod legislatores, qui sunt
duces et principes, leges ferunt et ad bellum, quantum ad primum, et
ad pacem, quantum ad secundum.

In his autem duobus logica, quae ratiocinatio cum eruditione uocanda
est, eo quod in omni modo ratiocinandi circa omnem scientiam ad
ignotorum notitiam inquirendam erudit nos, duci assimilatur. Habet
enim unam partem, sophisticam, quae est exstirpatiua falsarum
argumentationum et aliam inquisitiuam, puta dialecticam et
demonstratiuam, quae est directiua uerarum rationum. Falsitatis autem
exstirpatio ad inquisitionem ueritatis se habet sicut inimicorum
repulsio ad procurationem pacis ciuium et tranquillitatis ciuitatis,
propter quod logica duci rationabiliter comparatur.

Dicit iterum Aristoteles, septimo Politicorum, quod honoratissimi ad
uirtutem omnes, et moderni et priores, duas asseruerunt uitas
eligibilissimas, scilicet contemplatiuam et ciuilem, seu actiuam.
Constat autem quod logica uiam habet ad utramque: primo enim Topicorum
dicit Aristoteles problema dialecticum speculationem esse contendentem
ad electionem uel fugam quantum ad actiuam uitam et ad ueritatem uel
scientiam quantum ad speculatiuam; idcirco bene dictum est "sicut dux
est saluator exercitus, sic ratiocinatio cum eruditione est dux uitae,
scilicet humanae, tam contemplatiuae, id est speculatiuae quam
actiuae.

Propter quod de logica tota uolens sine nimis exquisita perscrutatione
discere quaedam communia, elegi specialiter descendere ad illum
logicae tractatum breuem quem uenerandus doctor magister Petrus
Hispanus dudum composuit exponendum et supplendum, immo etiam et
aliter aliquando quam ipse dixerit et scripserit dicendum et
scribendum, prout mihi uidebitur oportunum.

SDD 1.1: DE QUIBUSDAM PRAEMITTENDIS

SDD 1.1.1 DE DIALECTICA

(1) Dialectica est ars artium, ad omnium methodorum principia
uiam habens. (2) Et ideo in acquisitione scientiarum dialectica
debet esse prior. (3) Dicitur autem dialectica a 'dia', quod est
'duo', et 'logos', quod est 'sermo', uel 'lexis', quod est
'ratio', quasi duorum sermo uel ratio, scilicet opponentis et
respondentis in disputatione.

Istum librum diuidemus in nouem tractatus, quorum primus erit de
propositionibus et earum partibus et passionibus, secundus erit de
praedicabilibus, tertius de praedicamentis, quartus de
suppositionibus, quintus de syllogismis, sextus de locis dialecticis,
septimus de fallaciis, octauus apponetur de diuisionibus,
definitionibus et demonstrationibus, de quibus auctor noster in hoc
suo libro non tractauit, nonus erit de practica sophismatum, sed in
hac lectura istum ultimum tractatum ego non exsequar cum lectura
aliorum octo tractatuum.

Tractatum primum ego diuidam in octo capitula. Primum est de quibusdam
praemittendis antequam directe agatur de propositionibus et earum
partibus et passionibus, secundum de partibus integralibus et de
genere propositionum, scilicet de nomine, uerbo et oratione, tertium
de propositione et diuisione propositionum, quartum de oppositionibus
propositionum categoricarum, quintum de earum aequipollentiis, sextum
de earum conuersionibus, septimum erit in speciali de propositionibus
hypotheticis, ultimum erit in speciali de propositionibus modalibus.

Primum capitulum potest diuidi in sex partes. In prima praemittitur
quid est dialectica et unde dicitur, in secunda ostenditur quod a sono
sit incipienda consideratio, tertio agitur de sono et eius diuisione
in uocem et non uocem, quarto agitur de uoce et eius diuisione in
significatiuam et non significatiuam, quinto de diuisione uocis
significatiuae in significatiuam ad placitum et significatiuam
naturaliter, sexto de diuisione uocis significatiuae ad placitum in
complexam et incomplexam. Secunda incipit ibi "sed quia disputatio",
tertia ibi "sonus est", quarta ibi "uocum alia", quinta ibi "uocum
significatiuarum alia", sexta ibi "uocum significatiuarum ad
placitum".

In prima parte sunt tres clausulae, scilicet descriptio dialecticae,
et unum correlarium, et unde dicitur dialectica.

Circa primam clausulam, notandum est quod aliqua littera habet
"dialectica est ars artium, scientia scientiarum ..." et caetera, sed
melius est solum dicere quod est ars artium. Quia ista nomina 'ars' et
'scientia' quandoque capiuntur large et quandoque stricte, siue
proprie. Si capiantur large, tunc utimur eis permiscue, tamquam
nominibus synonymis; ideo sic sufficeret in hac descriptione ponere
unum illorum nominum. Immo nec logica deberet dici scientia
scientiarum, quia hoc notaret quandam excellentiam logicae super alias
scientias, quam non potest habere logica super metaphysicam; immo
metaphysica uerius quam logica debet dici scientia scientiarum ad
omnium methodorum principia uiam habens. Quando autem haec nomina
'ars' et 'scientia' sumuntur stricte, tunc, sexto Ethicorum,
distinguuntur contra inuicem quinque habitus, seu uirtutes,
intellectuales, scilicet intellectus, sapientia, prudentia, scientia
et ars. Ideo sic nullus habitus est simul ars et scientia, immo sic
logica est ars et non scientia.

Secundo notandum est quod merito dialectica (id est logica) dicitur
ars artium, secundum quandam excellentiam eius ad omnes alias artes,
secundum utilitatem et communitatem in eius applicatione ad omnes
alias artes et scientias, propter quam communitatem ipsa, sicut et
metaphysica, uiam habet ad disputandum non solum circa conclusiones,
sed etiam circa principia omnium scientiarum, quamuis ipsa et
metaphysica modo potestatis differant, sicut dicitur quarto
Metaphysicae, quod illic plenius est declarandum.

Quantum ad correlarium quod in secunda clausula infertur, notandum est
quod ante logicam grammatica positiua bene primo addiscenda est, qua
magister cum discipulo possit conferre, siue sit in lingua latina siue
in gallica, graeca uel hebraea, aut quacumque alia. Sed nec grammatica
regularis nec alia ars uel scientia ex notioribus nota faciens quae
prius erant dubia uel ignota potest sine logica praeuia sufficienter
acquiri, cum indigeat uti syllogismis uel aliis argumentationibus,
quorum logica tradit doctrinam.

Tertia clausula satis patet, nisi quod mihi uidetur quod licet
dialectica proprio nomine distinguatur contra partem logicae quae
dicitur 'demonstratiua', tamen largo nomine potest extendi ad totam
logicam. Non enim solum est disputatio dialectica uel sophistica, sed
etiam doctrinalis, siue demonstratiua, ut patet primo Elenchorum. Et
sic possumus dicere quod hic capitur 'dialectica' communiter, pro
'logica'.

SDD 1.1.2 DE VOCORUM ET SONORUM

Sed quia disputatio non potest haberi nisi mediante sermone, nec
sermo nisi mediante uoce, omnis autem uox est sonus, ideo a sono
tamquam a priori incohandum est.

Haec secunda pars ostendit incipiendum esse a sono. Nam quia ut
plurimum opus logicae exercetur per disputationem, quae quidem
disputatio non potest esse sine sermone, nec sermo sine uoce, ideo
aliquid expedit dicere de uoce. Et quia omnis uox est sonus et non e
conuerso, ita quod hoc nomen 'sonus' est communius hoc nomine 'uox',
ideo incipiendum est aliquid dicere de sono, non quia sonus est
dignior uoce, sicut aliquis textus habet, sed propter dictam
communitatem. Magis enim uniuersalia sunt nobis notiora, et a
notioribus est incipiendum, propter quod concluditur, primo
Physicorum, quod ex uniuersalibus oportet in singularia procedere, id
est a magis uniuersalibus ad minus uniuersalia.

SDD 1.1.3 DE DEFINITIONIBUS VOCORUM ET SONORUM

(1) Sonus est qualitas sensibilis auditu per se et proprie. (2)
Sonorum alius uox, alius non uox. (3) Vox est sonus ab ore
animalis prolatus naturalibus instrumentis formatus. (4) Sonus
autem non uox est omnis sonus qui non est uox.

Haec tertia pars continet quattuor clausulas. Prima est descriptio
soni, quam sic pono: sonus est qualitas sensibilis auditu per se et
proprie, sicut sapor est qualitas sensibilis gustu per se et proprie,
et odor olfactu, et color uisu (extendendo nomen 'coloris' ad lucem),
et B tactu, si ponamus quod hoc nomen 'B' sit genus propinquum ad haec
nomina 'caliditas', 'frigiditas', 'humiditas' et 'siccitas'.

Sed tamen notandum est bene quod dubium est magnum an sensus percipiat
colorem uel sonum distincte a subiecto colorato uel sonoro, aut solum
confuse cognoscat simul accidens et subiectum secundum illos conceptus
a quibus sumuntur 'coloratum', 'calidum', 'dulce' et caetera. Sed hoc
est considerandum in libro de Anima; haec enim quae hic praemittuntur
non sunt de logica, sed de altiori philosophia, et secundum ea quae
illic tenebuntur debent corrigi ea quae hic dicuntur.

Secunda clausula diuidit sonum quod alius est uox, alius non uox. Et
est diuisio generis in species, uel propinqua huius modi diuisioni.
Non enim est modo discutiendum an hoc nomen 'uox' sit uere species
huius nominis 'sonus'; sed si ponatur tamquam species 'soni', tunc,
quia speciei oppositae non est impositum nomen, nos pro eo utimur hoc
nomine infinito 'non uox' addito huic nomini 'sonus'.

Tertia clausula describit uocem, secundum istum auctorem, quod uox est
sonus ab ore animalis prolatus naturalibus instrumentis formatus, quam
descriptionem, quia non spectat proprie ad logicam, non intendo hic
uerificare nec falsificare. Sed Aristoteles, secundo de Anima, aliam
ponit descriptionem uocis, scilicet quod uox est sonus aris respirati
percussi ad uocalem arteriam cum imaginatione significandi; sed haec
omnia debent tractari secundo de Anima.

Notandum est etiam quod auctor ponit in duobus uersibus instrumenta
quibus uox formatur, dicens "instrumenta nouem sunt: guttur, lingua,
palatum, quattuor et dentes, et duo labra simul"; uel aliquis addidit
istos uersus in libro meo. Sed hos dimitto, quia formari posset uox
sine dentibus et lingua, sed bene requiritur pulmo et arteria per quam
fit a pulmone aris inspiratio et exspiratio et in gutture fistula
huius modi arteriae; sed haec alibi uideantur.

In quarta autem clausula dicamus hanc esse ueram 'omnis sonus qui non
est uox est sonus non uox', sed non dicamus quod haec sit aliqua
definitio.

SDD 1.1.4 DE VOCIBUS SIGNIFICATIVIS ET NON-SIGNIFICATIVIS

(1) Vocum alia significatiua, alia non significatiua. (2) Vox
significatiua est illa quae aliquid auditui repraesentat, ut
'homo' hominem, uel gemitus infirmorum dolorem aut latratus canum
iram uel gaudium. (3) Vox non significatiua est illa quae auditui
nihil repraesentat, ut 'bu', 'ba'.

Haec quarta pars habet tres clausulas. Prima est diuisio uocis in
significatiuam et non significatiuam. Quod statim uidetur esse contra
Aristotelem, secundo de Anima, ubi determinat quod omnis uox sit sonus
significatiuus, dicens "non omnis animalis sonus est uox, sed oportet
animatum esse uerberans et cum imaginatione aliqua significandi
aliqua; significatiuus quidem sonus est uox". Et ad hoc breuiter est
dicendum quod cum non possit proferri uox sine aliquo conceptu, omnis
uox est significatiua quod animal uociferans aliquid concipiat. Sed
auctor per 'uocem significatiuam' intendit in proposito quae homini
uel animali audienti notificat quam rem uel quas res et quo modo
uociferans concipiat (dico "notificat" aut per naturam aut per
institutionem uoluntariam); uoces autem 'non significatiuas' uocat
quae, licet bene designent quod uociferantes aliquid concipiant, tamen
audientibus non est notum per naturam aut institutionem uoluntariam
quid uel quae concipiant.

In secunda autem clausula et in tertia describit membra suae
diuisionis, quod totum debet exponi secundum praedicta.

SDD 1.1.5 DE VOCIBUS SIGNIFICATIVIS NATURALITER ET AD PLACITUM

(1) Vocum significatiuarum alia significatiua naturaliter, alia
ad placitum. (2) Naturaliter significat illa uox quae apud omnes
idem repraesentat, ut gemitus infirmorum, latratus canum. (3) Vox
significatiua ad placitum est illa quae ad uoluntatem
instituentis aliquid repraesentat, ut 'homo' hominem.

Haec quinta pars in tribus clausulis diuiditur, quae quasi nulla
indigent expositione, nisi quod uox significatiua ad placitum
aliquando est eiusdem significationis in uno toto magno idiomate, ut
'homo' uel 'asinus' apud omnes latinos, aliquando autem pro aliquo
pauco tempore imponitur ad aliquam determinatam significationem, ex
conuentu et concordia disputantium, ut cum dicimus quod A sit homo, B
lapis, C animal et huius modi, sicut saepe faciunt doctores et
disputantes.

SDD 1.1.6 DE VOCIBUS SIGIFICATIVIS AD PLACITUM COMPLEXIS ET NON-COMPLEXIS

Vocum significatiuarum ad placitum alia complexa, alia
incomplexa; complexa ut oratio, incomplexa ut nomen uel uerbum.

Ad euidentiam dictorum et dicendorum, quia uoces significatiuae
incomplexae sunt termini orationum, dicenda sunt aliqua de terminis
significatiuis et orationibus, modicum disgrediendo.

Sciendum est igitur quod triplex potest distingui oratio et triplex
terminus, uel dictio, prout tangitur in principio libri Peri
Hermeneias, scilicet mentalis, uocalis et scripta. 'Mentalis oratio'
uocatur simplicium conceptuum complexio, componendo uel diuidendo per
secundam operationem intellectus, cuius orationis termini sunt
conceptus simplices quos intellectus componit uel diuidit. Sicut autem
conceptus simplices designantur nobis per uoces incomplexas, quas
uocamus 'dictiones', ita complexionem conceptuum designamus per
complexionem dictionum, propter quod oratio uocalis est uox complexa
ex pluribus dictionibus significans nobis complexionem conceptuum in
mente. Nec aliqua oratio uocalis debet dici 'oratio' nisi in quantum
designat complexionem conceptuum in mente. Si enim haec tota uox 'homo
currit' esset imposita ad significandum simpliciter lapidem, sicut
haec uox 'lapis', tunc 'homo currit' non esset oratio uocalis, sed
simplex dictio, sicut 'lapis'. Et ideo non dicitur oratio uel
propositio uocalis nisi quia designat orationem uel propositionem
mentalem, nec dicitur propositio uocalis uera uel falsa nisi quia
designat mentalem ueram uel falsam, sicut nec urina dicitur sana uel
aegra nisi quia designat animal esse sanum uel aegrum. Sic etiam et
omnis uox ex institutione designans appropriate conceptum simplicem
dicitur incomplexa quia ad designandum conceptum simplicem
subordinatur.

Sed tamen bene notandum est quod quia uoces ad placitum nostrum
instituuntur ad significandum conceptus nostros, ideo saepe contingit
quod unam uocem totam simul imponimus ad significandum aliquam magnam
orationem mentalem, ita quod licet illa uox significet illam orationem
mentalem, tamen nulla pars illius uocis seorsum significat aliquem
simplicium conceptuum illius orationis mentalis. Et tunc talis uox
apud grammaticum dicitur incomplexa et uocatur 'dictio', quia non
diuiditur in partes quarum quaelibet aliquid significaret seorsum. Sed
non esset inconueniens quod apud logicum uocaretur 'oratio
significatiua', ut si hoc nomen 'Ilias' imponeretur ad significandum
aequiualenter toti Historiae Troianae, et sicut hoc nomen 'uacuum'
impositum est ad significandum aequiualenter huic orationi 'locus non
repletus corpore', et sicut nos possumus conuenire in disputatione
quod per 'A' intelligemus idem quod per 'montem aureum' et per 'B'
idem quod per 'equum risibile' et per 'C' idem quod per 'homo currit',
et sic de aliis. Tunc ergo 'C' esset propositio uocalis secundum
attributiuam locutionem, quia designaret propositionem mentalem; sed
non diceretur apud grammaticum propositio, sed simplex dictio, quia
non esset diuisibilis in uoces quarum quaelibet significaret seorsum
aliquem conceptum.

Notandum est etiam quod sicut se habent uoces significatiuae ad
placitum ad significandum conceptus mentales, sic se habent scripturae
ad significandum uoces. Unde uoces non significant res extra animam
nisi mediantibus conceptibus quibus subordinantur, nec etiam
scripturae significant conceptus nisi quia significant uoces illos
conceptus designantes. Propter quod tu uidens litteras hebraeas nescis
legere, quia ignoras quas uoces designant. Et iterum scientes quas
uoces nostrae litterae designant, ignorantes significationes uocum
latinarum, bene legunt in psalterio, sed nihil ultra de significatione
illarum litterarum apprehendunt, quia ignorant significationes uocum
latinarum; litterae enim huius dictionis scriptae 'homo' non
significant hominem nisi ex eo quod significant uocem significantem
hominem.

Notandum est ergo quod scriptura non dicitur 'oratio' nisi quia
significat orationem uocalem, nec uocalis dicitur 'oratio' nisi quia
significat orationem mentalem. Sed oratio mentalis non amplius dicitur
'oratio' quia significat ultra in re aliam orationem, sed quia est
complexio plurium conceptuum in mente, quos non oportet significare
diuersas res. Eadem enim res simplicissima, ut deus, potest concipi
ualde multis et diuersis conceptibus, quos anima potest in se ipsa
componere uel diuidere et ex eis formare orationem mentalem.
Similiter scriptura non uocatur 'dictio', uel 'terminus', nisi quia
significat dictionem uocalem. Dictio autem uocalis apud logicum
dicitur proprie 'dictio' si significatiue subordinatur conceptui
simplici, uocatur tamen apud grammaticum 'dictio', licet non
subordinetur conceptui simplici sed uni orationi, si ipsa sit imposita
secundum se totam simul ad significandum illam orationem mentalem, ita
quod nulla pars eius seorsum significet aliquam partem illius
orationis mentalis, sicut si haec uox 'Ilias' ponatur significare
tantum quantum significat tota scriptura Historiae Troianae, tamen
dicitur una dictio quia nulla eius pars seorsum, scilicet nec 'I' nec
'li' nec 'as', significat aliquid de illa historia.

Sed statim tu quaeres "si in re significata uel in rebus significatis
non sit aliqua complexio, quid ergo significat oratio mentalis qua
intellectus dicit deum esse deum uel deum non esse deum?". Respondeo
quod nihil plus uel aliud significat ad extra una dictarum orationum
quam alia. Neutra enim significat ad extra nisi deum; sed alio modo
significat affirmatiua et alio modo negatiua, et illi modi sunt in
anima illi conceptus complexiui quos secunda operatio intellectus
addit supra simplices conceptus, qui designantur per istas copulas
uocales 'est' et 'non est'.

Et secundum haec dicta patet expositio huius sextae partis. Vox enim
significatiua ad placitum debet dici incomplexa et una dictio si sit
secundum se totam simul indiuise subordinata ad significandum
conceptum simplicem. Dicitur autem incomplexa et una dictio apud
grammaticum, licet designet orationem longam mentalem, si indiuise
tota simul sit imposita ad significandum illam orationem, ut haec uox
'Ilias'. Vox autem complexa, quae dicitur 'oratio', est composita ex
pluribus dictionibus constructionem simul habentibus.

SDD 1.2: DE NOMINE, VERBO, ET ORATIONE

SDD 1.2.1 DE NOMINE

(1) Nomen est uox significatiua ad placitum, sine tempore, cuius
nulla pars est significatiua separata, finita et recta. (2) 'Vox'
ponitur in definitione nominis pro genere; 'significatiua'
ponitur ad differentiam uocis non significatiuae; ad placitum
ponitur ad differentiam uocis naturaliter significantis; 'sine
tempore' ponitur ad differentiam uerbi, quod significat cum
tempore; 'cuius nulla pars est significatiua separata' ponitur ad
differentiam orationis, cuius partes significant separatae;
'finita' ponitur ad differentiam nominis infiniti, ut 'non homo',
quod non est nomen secundum dialecticum, sed nomen infinitum;
'recta' ponitur ad differentiam nominum obliquorum, 'Catonis',
'Catoni', quae non sunt nomina secundum dialecticum, sed casus
nominum; unde solus nominatiuus, siue rectus, dicitur nomen.

Hoc secundum capitulum est de partibus integralibus et de genere
propositionis, scilicet de nomine, uerbo et oratione. Quod continet
tres partes principales: primam de nomine, secundam de uerbo, tertiam
de oratione; secunda incipit ibi "uerbum est uox", tertia ibi "oratio
est uox". Prima pars habet duas clausulas, scilicet definitionem
'nominis' et definitionis expositionem.

Et prima clausula est satis manifesta per secundam. Notandum est tamen
quod hic definitur nomen uocale, non scriptum nec mentale; nomen enim
mentale non est uox, sed conceptus in anima, nec significat ad
placitum, sed naturaliter. Et ita etiam consequenter determinabitur
de uerbo et oratione et propositionibus uocalibus.

Sed, quantum ad secundam clausulam, notandum est quod forte non omnia
quae hic dicuntur sunt uera de proprietate sermonis, sed indigent
expositione, sicut indigebat definitio uocis. Si enim 'uox' ponitur in
hac definitione per modum generis, tamen non est uere genus nominis,
immo istae dictiones 'nomen' et 'uerbum' se habent ad istam dictionem
'uox' sicut passiones ad subiectum; supponunt enim pro eisdem pro
quibus supponit haec dictio 'uox' et addunt super significationem
huius dictionis 'uox' extraneam significationem, seu connotationem,
scilicet quod sunt impositae uoluntarie ad significandum certas res,
ad quam significationem illae uoces non sunt determinatae ex ratione
generali 'uocis' nec ex rationibus specialibus specierum 'uocis', puta
'uocis grauis' et 'uocis acutae'; sed hoc non obstat quin 'uox' debeat
poni in definitione 'nominis', quia passio bene definitur per suum
subiectum. Debemus ergo dicere quod ibi non intendit auctor definire
nomen mentale uel scriptum, sed solum nomen uocale; ideo dicit "nomen
est uox", ad differentiam nominum mentalium et scriptorum, et aliorum
quae non sunt uoces.

Deinde de hoc quod dicit "sine tempore" est dubitatio: quia haec
nomina 'mensis' et 'dies' significant tempus, et tempus non est sine
tempore; ergo non significant sine tempore.

Respondetur quod per 'significare cum tempore' uel 'sine tempore' non
intendimus significare tempus uel non significare tempus de principali
significato, sed connotare uel non connotare tempus quantum ad modos
significandi grammaticales, ut quod 'lego' uel 'legi' significat non
tempus sed lectionem per modum praesentis uel praeteriti temporis;
'dies' autem uel 'mensis' significat tempus, sed non per modum
praesentis, praeteriti uel futuri temporis.

Deinde de ista clausula "cuius nulla pars est significatiua separata"
dubitatur. Quia 'dominus' est nomen, et tamen 'do' et 'minus'
separatim sunt uoces significatiuae, et est 'do' uerbum et 'minus'
aduerbium. Deinde etiam aliqua nomina sunt composita aliquando ex
duobus integris, ut 'paterfamilias', et sunt partes eorum seorsum per
se significatiuae, ut 'pater' per se et 'familias' per se.

Solutio. Dicendum est ad primam instantiam quod illae uoces, 'do' et
'minus', nullo modo sunt partes huius nominis 'dominus' ea ratione qua
sunt seorsum significatiuae, sed ac si nihil seorsum significarent.

Ad secundam, uidetur mihi esse dicendum quod dictio composita ex
pluribus dictionibus reseruans praecise significationes quas illae
dictiones haberent seorsum, potest conuenienter apud logicum dici
oratio, quia designat orationem mentalem, sed apud grammaticum dicitur
una dictio, quia post impositiones partium suarum, ipsa secundum se
totam simul est imposita uoluntarie ad significandum simul ea quae
significabant partes seorsum. Possem etiam alio modo dicere, sicut
scripsi super librum Peri Hermeneias, sed dimitto.

Sed ultra dubitatur quare nomen infinitum non dicitur nomen. Ad quod
faciliter respondetur quod nomen debet esse una dictio, sed nomen
infinitum ut haec uox 'non homo' nec est una dictio apud grammaticum,
nec etiam apud logicum, sed apud grammaticum est duae partes
orationis, scilicet nomen et aduerbium, et apud logicum est unum
syncategorema et una dictio categorematica.

Sed maior dubitatio est quare nomen obliquum non dicitur nomen, ut
'hominis' uel 'Catonis'. Et Aristoteles super hoc assignat causam quia
ex omni nomine cum hoc uerbo 'est', uel 'fuit' uel 'erit', redditur
enuntiatio uera uel falsa, quod non est ita de nomine obliquo. Sed
tunc, si ista esset uera causa, sequeretur quod nomen adiectiuum
adiectiue tentum, et non substantiuatum in neutro genere, non esset
nomen, cum secundum grammaticum non possit reddere suppositum uerbo
(haec enim est incongrua 'albus est', uel 'alba est', et ideo nec uera
nec falsa).

Deinde, ultimo, uidetur omnino quod haec descriptio nominis non
ualeat, quia conuenit multis dictionibus syncategorematicis quae non
sunt nomina, ut istis dictionibus 'et', 'uel', et quia conuenit etiam
pronominibus, quae non sunt nomina.

Sed de pronominibus dicitur breuiter quod Aristoteles reputabat nomen
et pronomen tamquam unam partem orationis apud logicum, quia utrumque
potest subiici uerbo et cum uerbo constituere orationem ueram uel
falsam.

De syncategorematibus autem uidetur mihi quod oportet ad differentiam
eorum supplere in definitione nominis unam particulam, dicendo 'nomen
est uox significatiua ad placitum, sine tempore, categorematica, cuius
nulla pars est significatiua separata'. Et omnino uidetur mihi quod
definitio cum hoc supplemento erit sufficiens de nomine apud logicum,
sine istis clausulis 'finita' et 'recta', ideo Aristoteles non posuit
eas in definitione nominis. Sed postea dixit nomen infinitum non esse
nomen ad remouendum dubium, quia aliquis posset oppositum credere quia
potest esse subiectum in propositione categorica. Per hoc autem quod
Aristoteles dixit de nomine obliquo non uoluit negare quin esset
nomen, sed solum uoluit dicere quod non erat nomen secundum potissimam
'nominis' acceptionem, cum non sufficeret cum uerbo ad constituendum
enuntiationem ueram uel falsam.

SDD 1.2.2 DE VERBO

(1) Verbum est uox significatiua ad placitum cum tempore. cuius
nulla pars est significatiua separata, finita et recta. (2) 'Cum
tempore' ponitur ad differentiam nominis; reliquae particulae
propter easdem rationes ponuntur propter quas ponebantur in
definitione nominis. (3) Et est sciendum quod dialecticus ponit
tantum duas partes orationis, scilicet nomen et uerbum; omnes
uero alias partes orationis appellat 'syncategorematicas', id est
consignificatiuas.

Haec est secunda pars et habet tres clausulas, scilicet descriptionem
et definitionis expositionem, et unum notabile.

De prima clausula apparet mihi quod Aristoteles non posuit talem
definitionem, quia non apposuit istas clausulas 'finita' et 'recta',
sed apposuit istam clausulam "et est semper eorum quae de altero
praedicantur nota". Verum est tamen quod post hanc definitionem
Aristoteles dicit "'non currit' autem et 'non laborat' non uerbum
dico", quod debet exponi sicut de nomine infinito. Dicit etiam
'curret' et 'currebat' non esse uerba quia non sunt in potissimis
acceptionibus uerborum, licet communiter debeant dici uerba, sicut
dicebatur de nominibus obliquis.

Secunda clausula est manifesta. Sed dubitatur quare Aristoteles
apposuit istam clausulam "et est semper eorum quae de altero
praedicantur nota". Ad quod dicendum est quod hoc ipse non apposuit
tamquam partem definitionis uerbi, sed tamquam quandam proprietatem
uerbi, quia semper uerbum, significatiue et uerbaliter sumptum, apud
logicum est praedicatum uel implicans in se praedicatum, uel saltem
est copula praedicati ad subiectum.

Tertia clausula, sicut hic ponitur, est satis suspecta, quia auctor in
his uerbis suis uidetur uelle quod uerbum non sit dictio
syncategorematica. Quod est falsum de hoc uerbo 'est' quod praecise
est copula in propositione categorica; illud enim uerbum uere est
consignificatiuum, et non per se significatiuum, secundum Aristotelem,
primo Peri Hermeneias, dicentem "neque si hoc ipsum 'est' purum
dixeris; ipsum quidem nihil est, consignificat autem quandam
compositionem quam sine compositis non est intelligere".

Deinde non est credendum quod omnia aduerbia sint pura
syncategoremata. Quia 'alicubi' ualet idem quod 'in aliquo loco' et
'aliquando' idem quod 'in aliquo tempore'; modo non est dubium quin
ita bene istae uoces 'in aliquo loco' et 'in aliquo tempore' possint
praedicari et subiici, uel esse partes subiectorum et praedicatorum,
sicut possunt nomina obliqua; ideo 'aliquando' et 'alicubi' non debent
reputari pura syncategoremata nisi omnia nomina obliqua etiam
reputentur syncategoremata. Et si dicatur quod includunt
syncategoremata, dicam quod ita est etiam de multis nominibus, sicut
'nullus', 'nihil', 'nemo', immo et 'omnis', 'quilibet', 'totum', et
sic de multis aliis. Nec etiam credendum est quod logicus a sua
consideratione debeat excludere syncategoremata, immo ex eis sunt in
logica quasi omnes difficultates. Sed uidetur mihi quod Aristoteles in
libro Peri Hermeneias solum curauit describere nomen et uerbum tamquam
principaliores partes enuntiationis, isto modo quia ex uno simplici
nomine et uno simplici uerbo potest constitui enuntiatio et numquam
sine nomine et uerbo. Sed Aristoteles non negauit quin in multis
enuntiationibus essent multae aliae partes orationis considerandae a
logico et ei multam difficultatem facientes.

Sed oritur dubitatio contra Aristotelem, quia sine nomine fiunt multae
enuntiationes, ut 'ego curro', et 'legens sedet', et 'secare est
agere'. Ad hoc autem uidetur mihi esse dicendum quod logicus reputat
omnes dictiones habere modum nominum quae per se possunt subiici in
propositione categorica et omnes reputat habere modum uerborum quae
sunt copulae praedicati ad subiectum uel implicantes copulam in
propositione categorica. Et ita in praedictis enuntiationibus
pronomen, participium et uerbum infinitiui modi, etiam significatiue
accepta, debent reputari apud logicum tamquam nomina.

Sed contra hoc est maior dubitatio quam prius: quia participiis et
uerbis infinitiui modi non conuenit definitio nominis sed eis
manifeste conuenit definitio uerbi; ergo logicus magis debet ea
reducere ad uerbum quam ad nomen. Ad hoc respondeo quod est una
notabilis differentia in proposito inter participium et uerbum
infinitiui modi ex una parte et uerbum quod est copula praedicati ad
subiectum ex altera parte, quia copula semper consignificat certum
tempus simpliciter determinatum ad praesens, praeteritum uel futurum,
participium autem uel uerbum infinitiui modi, licet consignificet
tempus, tamen hoc non est simpliciter determinate ad praesens,
praeteritum uel futurum, sed respectiue ad copulam. Verbi gratia,
'Aristoteles fuit legens et tunc uolebat disputare': istae dictiones
'legens' et 'disputare' non consignificant hoc tempus simpliciter
praesens, sed quod erat praesens tunc, scilicet in tempore designato
per haec uerba 'fuit' et 'uolebat', quod quidem tempus ualde longe
distat a tempore praesenti. Immo haec est uera 'Aristoteles fuit
generandus', et haec dictio 'generandus' est futuri temporis non
simpliciter in hac oratione, sed respectu huius uerbi 'fuit'; unde et
illud tempus quod tunc erat futurum est dudum praeteritum. Sic ergo
dicemus quod apud logicum definitio nominis, et non definitio uerbi,
conuenit participiis et uerbis infinitiui modi si detur talis
expositio quod nomen significat sine tempore, supple 'simpliciter
determinato ad praesens, praeteritum et futurum', et uerbum cum
tempore, supple 'simpliciter determinato ad praesens, praeteritum uel
futurum'.

SDD 1.2.3 DE ORATIONE

(1) Oratio est uox significatiua ad placitum cuius partes
separatae aliquid significant. 'Cuius partes separatae aliquid
significant': hoc totum ponitur ad differentiam nominis et uerbi,
et aliae particulae ponuntur eadem ratione sicut in definitione
nominis et uerbi ponuntur. (2) Orationum alia perfecta, alia
imperfecta; perfecta est illa quae perfectum sensum generat in
animum auditoris, ut 'homo currit', imperfecta est illa quae
imperfectum sensum generat in animo auditoris, ut 'homo
albus'. Orationum perfectarum alia indicatiua, ut 'homo currit',
alia imperatiua, ut 'fac ignem', alia optatiua, ut 'utinam essem
bonus clericus', alia coniunctiua, ut 'si ueneris ad me, dabo
tibi equum'. (3) Harum autem omnium sola indicatiua oratio
dicitur propositio.

Haec tertia pars continet tres clausulas. Una est definitio orationis
et eius expositio, quod est totum manifestum ex praedictis. Secunda
clausula est diuisio orationis in perfectam et imperfectam, et etiam
diuisio eius penes modos significandi uerborum communiter distinctos
apud grammaticum qui nomine proprio uocantur 'modi', et ita possent
diuidi secundum alios modos significandi uerborum, scilicet temporis,
personae et numeri. Sed hanc considerationem quo ad praesens remitto
ad grammaticos.

Sed tertia clausula dicit quod illarum orationum perfectarum sola
indicatiua est propositio. Et hoc non credo esse uerum capiendo
'propositionem' pro 'enuntiatione', immo etiam capiendo stricte, prout
secundum rationem distinguitur contra 'conclusionem' uel
'quaestionem', de quibus differentiis dicetur postea. Quod ergo non
sola indicatiua oratio sit propositio et enuntiatio apparet: quia
omnis oratio uera uel falsa est enuntiatio, ut apparet primo Peri
Hermeneias, et si fit praemissa ad conclusionem inferendam, ipsa
dicitur proprio nomine 'propositio', tamquam pro alio inferendo
positio. Sed certum est quod aliquae propositiones coniunctiui modi
sunt manifeste uerae uel falsae et in syllogismo concludente gratia
formae possunt fieri praemissae uel conclusiones; uerbi gratia, 'si
omnis homo moueretur, nullus homo quiesceret, et si omnis homo
curreret, omnis homo moueretur; ergo si omnis homo curreret, nullus
homo quiesceret.

SDD 1.3: DE PROPOSITIONE

SDD 1.3.1 DE DEFINITIONE PROPOSITIONIS

Propositio est oratio uerum uel falsum significans.

Hoc tertium capitulum est de propositione et eius diuisione secundum
substantiam, quantitatem et qualitatem, et continet septem partes
principales. Prima est descriptio propositionis, secunda est diuisio
propositionis in categoricam et hypotheticam, tertia est definitio
subiecti et praedicati, quae sunt partes propositionis categoricae,
quarta est diuisio propositionis categoricae secundum eius
substantiam, quinta est diuisio propositionis categoricae secundum
eius quantitatem, sexta est diuisio ipsius secundum eius qualitatem,
septima est de quaesitiuis correspondentibus dictis diuisionibus;
secunda incipit ibi "propositionum alia categorica", tertia ibi
"subiectum est", quarta ibi "propositionum categoricarum alia de
inesse", quinta ibi "propositionum categoricarum alia uniuersalis",
sexta ibi "item propositionum categoricarum", septima ibi "diuisa
propositione".

Prima pars describit propositionem, dicens quod propositio est oratio
uerum uel falsum significans. Et auctor apposuit istam clausulam
"indicando", quae non debet apponi, sicut in fine praecedentis
capituli dictum fuit; ideo etiam Aristoteles eam non apposuit.

Notandum est etiam quod ibi definitur propositio uocalis, quia ibi
ponitur 'oratio' tamquam genus, quae prius definita est quod ipsa est
uox significatiua ... et caetera. Ideo bene dicit auctor quod est
significans uerum uel falsum, quia significat propositionem mentalem,
quae est uera uel falsa. Sed propositio mentalis non sic oportet quod
significet uerum uel falsum: propositio enim mentalis significans quod
deus non est non significat falsum, sed est falsa; nihil enim praeter
operationem animae nostrae significat ista oratio 'deus non est' plus
uel minus uel aliud quam ista oratio 'deus est'. Sed istae orationes
uocales bene significant apud animam illos conceptus complexiuos quos
addit secunda operatio intellectus supra simplices et categoricos
conceptus.

Notandum est tertio quod ibi describitur 'propositio' prout synonyme
dicitur cum 'enuntiatione', et non prout distinguitur contra
'conclusionem' et 'quaestionem'.

1.3.2 DE CATEGORICIS ET HYPOTHETICIS PROPOSITIONIBUS

(1) Propositionum alia categorica, alia hypothetica. (2)
Categorica est illa quae habet subiectum et praedicatum
principales partes sui, (3) ut 'homo currit'; in hac enim
propositione hoc nomen 'homo' est subiectum, 'currit' uero
praedicatum et quod coniungit unum cum altero est copula. Quod
patet resoluendo sic: 'homo currit', id est 'homo est currens';
hic enim 'homo' subiicitur, 'currens' uero praedicatur et hoc
uerbum 'est' copulat unum cum altero. (4) Et dicitur 'categorica'
a 'categorizo, -zas', quod idem est quod 'praedico, -cas', unde
'categorica', id est 'praedicatiua'.

Haec secunda pars habet quattuor clausulas principales. Prima est
diuisio propositionis in categoricam et hypotheticam, quae erit
manifesta si prius uisum fuerit quid sit categorica et quid
hypothetica.

Secunda clausula describit propositionem categoricam quod ipsa est
cuius partes principales sunt subiectum et praedicatum. Et per hoc
apparet bene distinctio eius ab hypothetica, quia principales et
maiores partes hypotheticae non sunt subiectum et praedicatum, sed
plures propositiones, quarum quaelibet est composita ex subiecto et
praedicato modo illo qui postea magis uidebitur.

Tertia clausula exponit dictam descriptionem propositionis
categoricae, exemplificando de ista propositione 'homo currit', in qua
hoc nomen 'homo' est subiectum et hoc uerbum 'currit' est praedicatum.
Circa quod notandum est, sicut statim innuit auctor, quod uerbum non
est praedicatum proprie loquendo, sed est copula praedicati cum
subiecto uel implicans in se simul copulam et praedicatum. Nam hoc
uerbum 'est' tertium adiacens est copula et quod sequitur est
praedicatum. Sed hoc uerbum 'est' secundum adiacens, ut cum dico 'homo
est', uel etiam quodlibet aliud uerbum, implicat in se copulam cum
praedicato uel cum parte principaliori praedicati; ideo ad explicandum
subiectum, praedicatum et copulam, tale uerbum debet resolui in hoc
uerbum 'est' tertium adiacens, si propositio sit de inesse et de
praesenti, et in participium illius uerbi, ut 'homo currit' id est
'homo est currens', similiter 'homo est' id est 'homo est ens'.

Sed tunc occurrunt dubitationes. Prima est quid significet talis
copula. Secunda dubitatio est utrum illa copula sit pars principalis
propositionis categoricae. Tertia dubitatio est de ista propositione
'legens et disputans est magister uel baccalarius' utrum sit
categorica uel hypothetica; et uidetur quod sit hypothetica, quia ibi
sunt duo subiecta et duo praedicata. Quarta dubitatio est similiter de
ista propositione 'homo qui est albus est coloratus'; uidetur enim
esse hypothetica quia ibi sunt duo subiecta et duo praedicata et duae
copulae, et quia uidetur aequiualere isti 'homo est coloratus qui est
albus', quae tamen est hypothetica ut uidetur.

Ad primam dubitationem dicendum est quod propositio uocalis debet
significare propositionem mentalem, sicut ante dictum est. Propositio
autem mentalis consistit in complexione conceptuum, et ideo
praesupponit in mente conceptus simplices et superaddit conceptum
complexiuum quo intellectus affirmat uel negat unum illorum conceptuum
de reliquo. Illi ergo conceptus praesuppositi sunt subiectum et
praedicatum in propositione mentali, et uocantur 'materia'
propositionis mentalis, quia praesupponuntur formae communi
propositionis sicut materia in generatione substantiali praesupponitur
formae. Ille autem conceptus complexiuus dicitur 'copula', et est
tamquam formale in propositione categorica mentali. Et tunc apparet
quod subiectum et praedicatum propositionis uocalis significant in
mente subiectum et praedicatum propositionis mentalis. Haec autem
copula 'est' significat conceptum complexiuum affirmatiuum, et haec
copula 'non est' significat conceptum complexiuum negatiuum; et
intellectus non potest formare illum conceptum complexiuum nisi
formatis illis qui sunt subiectum et praedicatum, quia non est
possibilis complexio praedicati ad subiectum sine praedicato et
subiecto. Et hoc significabat Aristoteles dicens quod 'est' significat
compositionem quandam quam sine compositis non est intelligere.

Ad secundam dubitationem dicendum est quod illa copula uere est pars
principalis propositionis categoricae, quia sine illa non potest esse
propositio categorica, et habet se per modum formae ad subiectum et
praedicatum, et forma est principalis pars compositi. Ideo bene
suppleuerunt secundam clausulam dicentes quod propositio categorica
est illa quae habet subiectum et praedicatum et copulam principales
partes sui.

Ad tertiam dubitationem dicendum est quod illa propositio est
categorica; non enim continet duas categoricas, cum ibi non sit nisi
una copula, nec sunt ibi plura subiecta nec plura praedicata, quoniam
hoc totum 'legens et disputans' est unicum subiectum, licet
hypotheticum, scilicet copulatum, et hoc totum 'magister uel
baccalarius' est unicum praedicatum consimiliter, licet disiunctum.

Ad quartam dubitationem dicendum est quod illa est una categorica,
quia est ibi unum praedicatum, scilicet 'coloratus', quod mediante una
copula dicitur de toto residuo tamquam de subiecto, scilicet de hoc
toto 'homo qui est albus'; nam hoc totum 'qui est albus' est tamquam
determinatio huius subiecti 'homo'. Nec est simile de ista 'homo est
coloratus qui est albus', quia ibi sunt seorsum duo praedicata, quae
dicuntur, etiam seorsum, de suis duobus subiectis, et non est ibi
aliquod praedicatum quod mediante una copula dicatur de toto residuo.
Et licet aequiualeant in ueritate, tamen non aequiualent apposito
signo uniuersali: quoniam posito casu quod omnes homines albi currant
et quod multi sint alii qui non currant, haec est uera 'omnis homo qui
est albus currit', et ualet istam 'omnis homo albus currit'; sed haec
est falsa 'omnis homo currit qui est albus', quia ualet istam 'omnis
homo currit et ipse est albus'.

Quarta clausula exponit quod propositio dicitur 'categorica' id est
'praedicatiua'. Dicitur autem 'praedicatiua' ex eo quod praedicatum
est de eius partibus principalibus et maioribus, in quas propositio
categorica immediate diuiditur, quod non est ita de hypothetica.

SDD 1.3.3 DE SUBIECTO ET PRAEDICATO PROPOSITIONUM

Subiectum est de quo aliquid dicitur; praedicatum est quod
dicitur de alio, scilicet de subiecto.

Haec tertia pars est definitio subiecti et praedicati, quae ad inuicem
dicuntur correlatiue: idcirco per inuicem definiuntur, sicut dicit
Porphyrius oportere fieri de genere et specie, quod quo modo debeat
intelligi debet manifestari in libro Praedicamentorum uel in nono
Metaphysicae.

Sed notandum est quod circa subiecta et praedicata propositionum
multae incidunt dubitationes. Primo enim est magna dubitatio de
propositionibus in quibus ante uerbum ponitur terminus copulatus aut
disiunctus quid ibi debeat poni subiectum, ut 'omnis homo uel asinus
currit', secundo de illis in quibus ponitur duplex 'est' et hoc
pronomen 'qui', ut 'omnis homo qui ambulat mouetur', tertio de illis
in quibus ante uerbum ponitur terminus obliquus, ut 'cuiuslibet
hominis asinus currit' uel 'omnem equum homo est uidens', quarto an
negationes et signa posita ante uerbum uel post sint de integritate
subiectorum uel praedicatorum.

De prima dubitatione uidetur mihi esse dicendum quod hoc totum 'homo
uel asinus' est subiectum in ista propositione 'omnis homo uel asinus
currit', et hoc totum 'homo et asinus' in ista propositione 'omnis
homo et asinus currit', quia de illo toto dicitur hoc praedicatum
'currens' mediante hac copula 'est', ideo huic toti conuenit definitio
subiecti.

Sed tunc dubitant aliqui quanta sit talis propositio et quid ibi
distribuatur. Ad quod ego respondeo quod talis propositio est
distinguenda secundum compositionem et diuisionem. Nam si inter istum
terminum 'homo' et istum terminum 'asinus' ponatur signum diuisionis,
ut punctum uel pausa, ut 'omnis homo . uel asinus currit', tunc est
propositio diuisa, et est sensus ille quem omnes aliquando concedunt,
scilicet 'omnis homo est qui uel asinus currit', uel potest sensus
dari per unam hypotheticam, scilicet 'omnis homo currit uel asinus
currit'. Unde notandum est quod saepe categorica potest exponi per
hypotheticam, ut 'tantum homo est animal', 'Socrates desinit currere',
'Socratem contingit currere', et sic de multis aliis. Si autem non sit
signum diuisionis, tunc hoc totum simul 'homo uel asinus'
distribuitur, sub hoc sensu 'omne quod est homo uel asinus currit'. Et
ita, de copulato subiecto, haec propositio sine signo diuisionis
'omnis homo et asinus currit' ualet istam 'omne quod est homo et
asinus currit'; sed si signum diuisionis ponatur, tunc est incongrua,
sicut ista 'Socrates et Plato currit'; oportet enim dicere 'omnis homo
et asinus currunt'.

Sed quanta est talis propositio 'omnis homo uel asinus currit'? Ego
dico quod si sit composita, ipsa est simpliciter uniuersalis, quia
totum subiectum simul distribuitur. In sensu autem diuiso ipsa est
partialiter uniuersalis et partialiter indefinita, quia non totale
subiectum est distributum, sed una pars est distributa et alia pars
remanet indefinita. Et hoc non est inconueniens de propositionibus
quarum subiecta sunt composita ex pluribus substantiuis, siue rectis
siue obliquis, ut 'cuiuslibet hominis asinus currit' uel etiam
'hominis quilibet asinus currit'; prima enim est uniuersalis quantum
ad obliquum et indefinita quantum ad rectum, et secunda e conuerso.
Haec autem est simpliciter uniuersalis 'quilibet hominis asinus
currit', quia totale subiectum simul distribuitur, et similiter ista
'quilibet asinus hominis currit', quia aequiualent et quantum ad
congruitatem, ex grammatica, et quantum ad ueritatem uel falsitatem,
ex logica.

De secunda dubitatione credo quod in ista 'omnis homo qui est albus
currit' hoc totum 'homo qui est albus' est subiectum et 'currens'
praedicatum, et hoc uerbum 'est' implicitum in hoc uerbo 'currit' est
copula. Sed in ista propositione 'omnis homo currit qui est albus'
credo quod sunt duo subiecta et duo praedicata, et quod propositio est
hypothetica, sicut post dicetur.

Tertiam dubitationem ego tractaui expresse et diffuse primo Peri
Hermeneias, in sexta quaestione, ad quam recurrat qui uoluerit. Credo
enim quod in ista 'hominis asinus currit' hoc totum 'hominis asinus'
est subiectum, quia de hoc toto dicitur manifeste hoc praedicatum
'currens' mediante hoc uerbo 'est' implicito in hoc uerbo 'currit'.
Sed de ista propositione 'omnem equum homo est uidens' ego credo quod
'homo' est subiectum, et hoc uerbum 'est' est copula, et 'equum' est
pars praedicati, sed hoc totum 'equum uidens' est praedicatum; 'equum'
enim habet conexionem et constructionem cum 'uidens', et non cum
'homo', ad faciendum unum extremum propositionis. Nec obstat si
'equum' ponatur ante uerbum, quia aliquando totum praedicatum ponitur
ante uerbum, et non solum pars eius, ut 'omnis homo animal est' uel
etiam 'omnis homo animal non est'.

De quarta dubitatione dicitur communiter quod negationes negantes non
sunt de integritate subiecti uel praedicati, sed tenent se ex parte
copulae; sed negationes non cadentes super copulam sed solum
infinitantes aliquos terminos ex parte subiectorum uel praedicatorum
sunt bene de integritate subiectorum uel praedicatorum propositionum.

De signis uniuersalibus et particularibus solet dici quod ipsa posita
ex parte subiectorum non sunt de integritate illorum subiectorum, ut
in hac propositione 'omnis homo currit', iste terminus 'homo' est
subiectum, et non hoc totum 'omnis homo'; et similiter si ponantur a
parte praedicati positi ante copulam, ipsa non sunt de integritate
praedicati, ut 'homo omne animal est'. Quia aliter propositiones
contradictoriae non essent de eodem subiecto et eodem praedicato, quod
esset contra proprietatem contradictionis; nam istae sunt
contradictoriae 'omnis homo currit' et 'aliquis homo non currit',
'omnis homo animal non est' et 'aliquis homo omne animal est'. Sed si
signum ponatur a parte praedicati post copulam, ipsum est de
integritate praedicati, quia ut contradictoriae sint de eodem
praedicato, oportet in sumendo contradictoriam totum quod est a parte
praedicati remanere idem; uerbi gratia, istae contradicunt 'omnis homo
est omnis homo' et 'quidam homo non est omnis homo', et similiter
istae 'nullus homo est nullus homo' et 'quidam homo est nullus homo'.

SDD 1.3.4 DE PROPOSITIONIBUS DE INESSE ET MODALIBUS

(1) Propositionum categoricarum alia de inesse, alia de modo,
siue modalis. (2) Categorica de inesse est illa quae est de
simplici inhaerentia subiecti cum praedicato, ut 'homo est
animal', 'hominem currere est possibile'. (3) Categorica de modo,
siue modalis, est illa quae est de inhaerentia modificata
subiecti cum praedicato, ut 'hominem necesse est esse animal' uel
'antichristus potest esse homo'. (4) Propositionum de inesse,
quaedam sunt de praesenti, ut 'homo est currens', quaedam de
praeterito, ut 'homo fuit currens', quaedam de futuro, ut 'homo
erit currens'.

Ista quarta pars continet quattuor clausulas. Prima est diuisio
propositionis categoricae penes eius substantiam, id est penes eius
formaliorem partem, scilicet copulam, quae manifesta erit ex
sequentibus clausulis.

Secunda clausula describit propositionem categoricam de inesse. Et
capitur hic 'propositio de inesse' large, prout extendit se ad
propositiones de futuro et de praeterito; nam sic propositio de inesse
distinguitur contra illas de modo. Et est propositio de inesse illa in
qua praedicatum simpliciter, sine modificatione, enuntiatur de
subiecto, ut 'homo est currens'.

Tertia clausula describit propositionem modalem, dicens quod
propositio modalis est illa in qua praedicatum denotatur inesse
subiecto non simpliciter, sed cum modificatione et determinatione, ut
possibiliter, contingenter uel necessario inesse. Et de his latius, in
octauo capitulo, dicetur.

Quarta clausula adhuc subdiuidit propositionem de inesse penes eius
copulam. Nam alia habet copulam praesentis temporis, et illa dicitur
'de praesenti', ut 'homo est currens', 'homo est mortuus', alia habet
copulam praeteriti temporis, et illa dicitur 'de praeterito', ut 'homo
fuit albus', 'homo cucurrit', id est 'homo fuit currens', alia habet
copulam futuri temporis, et illa dicitur 'de futuro', ut 'homo erit
mortuus', 'homo curret', id est 'homo erit currens'.

Circa istam quartam clausulam notandum est quod aliquando copulae in
propositionibus categoricis sunt compositae, copulatiue uel
disiunctiue, ex diuersis copulis, et tunc tales propositiones non sunt
simpliciter de praesenti, de praeterito uel de futuro, uel de modo,
sed hypothetice. Verbi gratia, aliquae habent copulam hypotheticam
propositionum de inesse, ut 'B est uel fuit A', 'B est uel erit A', et
talis est de praesenti et praeterito disiunctim uel de praesenti et
futuro disiunctim; aliquae habent copulam hypotheticam propositionum
de modo, ut propositiones de contingenti; aliae habent copulam
propositionum de inesse et de modo simul, ut 'B est uel potest esse
A', et talis non est simpliciter de modo uel de inesse, sed de
praesenti et possibili disiunctiue. Et tales sunt categoricae, propter
unitatem subiecti et unitatem praedicati, nec tales sunt de extremo
hypothetico sed de utroque extremo simpliciter categorico, sed sunt de
copula hypothetica.

SDD 1.3.5 DE QUANTITATE PROPOSITIONUM

(1) Propositionum categoricarum alia uniuersalis, alia
particularis, alia indefinita, alia singularis. (2) Propositio
uniuersalis est illa in qua subiicitur terminus communis signo
uniuersali determinatus, ut 'omnis homo currit'. (3) Terminus
communis est qui aptus natus est praedicari de pluribus, ut
'homo' de Socrate et Platone. (4) Signa uniuersalia sunt haec
'omnis', 'nullus', 'nihil', 'quilibet', 'uterque', 'neuter', et
consimilia. (5) Propositio particularis est illa in qua
subiicitur terminus communis signo particulari determinatus, ut
'quidam homo currit'. (6) Signa particularia sunt haec 'aliquis',
'quidam', 'alter', 'reliquus' et similia. (7) Propositio
indefinita est illa in qua subiicitur terminus communis sine
signo, ut 'homo currit'. (8) Propositio singularis est illa in
qua subiicitur terminus discretus, siue singularis, uel terminus
communis cum pronomine demonstratiuo, ut 'Socrates currit' uel
'iste homo currit'. (9) Terminus singularis est qui aptus natus
est de uno solo praedicari, ut 'Socrates' uel 'Plato'.

Ista quinta pars continet nouem paruas clausulas. Prima est diuisio
propositionum categoricarum penes earum quantitatem, et erit manifesta
per sequentes clausulas.

Secunda clausula est definitio propositionis uniuersalis. Circa quam
dubitatur: quia ista est sine signo uniuersali 'non homo currit', et
ista etiam 'nemo currit', et tamen sunt uniuersales; istae autem sunt
cum signis uniuersalibus 'non omnis homo currit' et 'non nullus homo
currit', et tamen non sunt uniuersales, sed particulares.

Respondetur quod haec dictio 'non', uel sibi aequiualens, si sit
negans, cadens super copulam, praeposita termino communi non aliunde
distributo distribuit ipsum; ideo aequiualet signo uniuersali
negatiuo. Ideo haec est uniuersalis 'non homo currit' si negatio sit
negans, scilicet cadens super copulam; et similiter haec propositio
'nemo currit' est uniuersalis, quia negatio implicita in 'nemo' est
negans secundum communem usum istius dictionis 'nemo'. Sed haec oratio
'non homo currit' esset indefinita si haec dictio 'non' esset solum
infinitans hanc dictionem 'homo'. Similiter etiam dicendum est quod
negatio cadens super copulam praeposita signo distributiuo aufert eius
distributionem et reddit eam propositionem particularem; ideo istae
sunt particulares 'non omnis homo currit' et 'non nullus homo currit',
quia signa effecta sunt tamquam particularia. Et ideo euidentior esset
haec descriptio propositionis uniuersalis 'propositio uniuersalis est
illa in qua subiicitur terminus communis distributus'.

Tertia clausula describit terminum communem, sed hoc pertinet ad
tractatum de praedicabilibus.

Quarta clausula exemplificat de signis uniuersalibus, inter quae
enumerat hoc nomen 'nihil', quod secundum ueritatem non est signum
distributiuum, sed implicat in se terminum categorematicum cum
negatione negante; idem enim ualet 'nihil currit' sicut 'nullum ens
currit' uel 'nulla res currit'.

Quinta clausula est descriptio propositionis particularis, quae est
manifesta si signum uniuersale cum negatione praeposita uocemus
'signum particulare'; sic enim istae sunt particulares, ut dictum est,
'non omnis homo currit' et 'non nullus homo currit'.

Sexta clausula exemplificat de signis particularibus. Et est notandum
quod ista nomina 'aliquid', 'quoddam', 'omne' et 'quidquid', et alia
huius modi, substantiuata in neutro genere non sunt signa tantum, sed
implicant in se cum signis terminos categorematicos; resoluuntur enim
'aliquid' id est 'aliqua res', 'nihil' id est 'nulla res', 'quidquid'
id est 'quaecumque res', 'quodlibet' id est 'quaelibet res'.

Septima clausula est definitio propositionis indefinitae, quae est
manifesta nisi quia ante dictum est quod aliquando propositio de
subiecto complexo est partialiter uniuersalis et partialiter
indefinita uel particularis, ut haec propositio 'cuiuslibet hominis
asinus currit' est uniuersalis quantum ad obliquum et indefinita
quantum ad rectum, et ista e conuerso 'hominis quilibet asinus
currit'. Et si quaeras an magis debeat dici uniuersalis quam
indefinita uel e conuerso, ego respondeo quod potius debet denominari
a recto, prout totum solemus denominare a parte principaliori; ideo
prima dicetur indefinita de obliquo distributo et secunda dicetur
uniuersalis de obliquo indefinito; neutra tamen est simpliciter
uniuersalis uel simpliciter indefinita.

Octaua clausula est descriptio propositionis singularis, quae forte
sufficeret dicendo quod propositio singularis est illa in qua
subiicitur terminus singularis, sine ulteriore additione. Quia
secundum Porphyrium congregatum ex termino communi et pronomine
demonstratiuo est terminus singularis, ut 'hoc album' et 'hoc
ueniens'.

Nona et ultima clausula est descriptio termini singularis, quae debet
manifestari in tractatu de praedicabilibus.

SDD 1.3.6 DE QUALITATE PROPOSITIONUM

Item, propositionum alia affirmatiua, alia negatiua; affirmatiua
est illa in qua praedicatum affirmatur de subiecto, ut 'homo
currit', negatiua est illa in qua praedicatum negatur de
subiecto, ut 'homo non currit'.

Ista sexta pars diuidit propositionem categoricam secundum eius
qualitatem, et satis est manifesta hoc notato quod haec dictio 'non',
uel expressa uel in aliquo termino implicita, solet uocari 'negatio'.
Unde hoc nomen 'negatio' est aequiuocum: aliquando enim accipitur pro
totali propositione negatiua, et aliquando pro praedicta dictione
'non'. Cum ergo formale propositionis sit copula uerbalis, si negatio,
scilicet haec dictio 'non', cadat super copulam, propositio dicitur
'negatiua', et si non, tunc dicitur 'affirmatiua'.

Et tunc circa hoc notandum est quod negatio nihil operatur super
praecedentia eam. Ideo non potest esse propositio negatiua nisi
negatio praecedat uerbum quod est copula uel quod implicat copulam. Et
si immediate praecedat copulam, tunc semper reddit propositionem
negatiuam, ut 'homo non currit', et si praecedat totam propositionem,
ut 'non homo currit', tunc uel intelligitur cadere solum super
subiectum, et ipsum infinitare, et tunc est propositio affirmatiua de
subiecto infinito, et ualet istam 'aliquid quod non est homo currit',
uel intelligitur cadere super totam propositionem, et per consequens
super copulam, et tunc reddit propositionem negatiuam et distribuit
subiectum et praedicatum, et ideo ualet istam 'nullus homo currit', et
etiam istam 'omnis homo non currit'.

Sed tu quaereres "quem sensum de praedictis sensibus debet habere ista
'non homo currit' de uirtute sermonis, an debeat dici affirmatiua uel
negatiua?". Respondeo quod proprius sensus est quod negatio cadat
super omne quod inuenit post se si sit sermo continuus, ideo secundum
proprium sensum est negatiua. Sed secundum uoluntatem loquentis uel
pactum inter disputantes, uel per signum diuisionis aut pausam inter
'non homo' et 'currit', propositio concedenda est affirmatiua de
subiecto infinito.

1.3.7 DE DIVISIONE PROPOSITIONUM

Diuisa propositione tripliciter, sciendum est quod triplex est
quaesitiuum per quod quaerimus de ipsa propositione, scilicet
'quae', 'qualis', 'quanta'. 'Quae' quaerit de substantia
propositionis, ideo respondetur 'categorica' uel 'hypothetica',
'qualis' quaerit de qualitate, ideo respondetur 'affirmatiua' uel
'negatiua', et 'quanta' quaerit de quantitate, ideo respondetur
'uniuersalis', 'particularis', 'indefinita' uel
'singularis'. Unde uersus "quae ca uel hyp, qualis ne uel aff, u
quanta par in sin".

Haec ultima pars est tota clara si suppleatur uersus sic: ad 'quae'
respondetur 'ca', id est 'categorica', uel 'hyp', id est
'hypothetica', ad 'qualis' respondetur 'ne', id est 'negatiua', uel
'aff', id est 'affirmatiua', ad 'quanta' respondetur 'u', id est
'uniuersalis', uel 'par', id est 'particularis', uel 'in' id est
'indefinita', uel 'sin', id est 'singularis'.

SDD 1.4: DE OPPOSITIONIBUS PROPOSITIONUM CATEGORICARUM

SDD 1.4.1 DE CONVERSIONIBUS

(1) Item propositionum categoricarum aliae participant utroque
termino, ut 'homo est animal' 'homo non est animal', aliae uero
altero tantum, ut 'homo currit' 'homo disputat', aliae uero
nullo, ut 'homo currit' 'animal mouetur'. (2) Item propositionum
utroque termino communicantium quaedam participant secundum
eundem ordinem, ut 'homo currit' 'homo non currit', quaedam uero
ordine conuerso, ut 'homo est animal' 'animal est homo'.

Hoc quartum capitulum solet uocari 'de oppositionibus propositionum
categoricarum', uel possumus dicere quod hoc capitulum est de
habitudinibus propositionum ad inuicem eorundem praedicatorum et
eorundem subiectorum. Et continet quattuor partes principales: in
prima praemittuntur duae diuisiones ad remouendum propositiones de
quibus hic non intenditur, secunda diuidit propositiones de quibus hic
intenditur in contrarias, subcontrarias, contradictorias et
subalternas, tertia distinguit triplicem materiam propositionum,
quarta dat legem contrariarum, subcontrariarum, contradictoriarum et
subalternarum; secunda ibi "item propositionum participantium", tertia
ibi "propositionum triplex", quarta ibi "lex et natura contrariarum".

Prima pars continet duas diuisiones, quarum prima est manifesta,
intelligendo per 'terminos' propositionum subiecta et praedicata
earum, et per 'participare' duas propositiones 'utroque termino' quod
una habeat eosdem terminos, siue consimiles, sicut alia, et per 'nullo
termino participare' quod neutra habeat aliquem terminum similem sicut
alia, et per 'participare altero tantum' quod habeant unum similem et
non alium. Et intendit auctor hic solum de participantibus utroque
termino.

Secunda etiam diuisio est plana, intelligendo per 'eundem ordinem'
quod idem sit subiectum in utraque propositione et idem etiam
praedicatum in utraque, et per 'ordinem conuersum' intelligendo quod
illud quod est subiectum in una sit praedicatum in alia et e conuerso.
Et intendit auctor in isto capitulo agere solum de participantibus
utroque termino eodem ordine, sed post agetur de participantibus
ordine conuerso.

SDD 1.4.2 DE CONTRADICTORIIS, CONTRARIIS, SUBCONTRARIIS

(1) Item propositionum participantium utroque termino secundum
eundem ordinem aliae sunt contrariae, aliae subcontrariae, aliae
contradictoriae, aliae subalternae. (2) Contrariae sunt
uniuersalis affirmatiua et uniuersalis negatiua eiusdem subiecti
et eiusdem praedicati, ut 'omnis homo currit' 'nullus homo
currit'. (3) Subcontrariae sunt particularis affirmatiua et
particularis negatiua, ut 'quidam homo currit' 'quidam homo non
currit'. (4) Contradictoriae sunt uniuersalis affirmatiua et
particularis negatiua, ut 'omnis homo currit' 'quidam homo non
currit', uel uniuersalis negatiua et particularis affirmatiua, ut
'nullus homo currit' 'quidam homo currit'. (5) Subalternae sunt
uniuersalis affirmatiua et particularis affirmatiua, ut 'omnis
homo currit' 'quidam homo currit', uel uniuersalis negatiua et
particularis negatiua, ut 'nullus homo currit' 'quidam homo non
currit'. Quae omnia patent in figura sequenti:

omnis homo currit nullus homo currit

quidam homo currit quidam homo non currit

In hac secunda parte apparent esse sex clausulae: prima est diuisio
quattuor membrorum, aliae quattuor sunt descriptiones illorum quattuor
membrorum et sexta est formatio figurae.

Quantum ad primam clausulam, notandum est quod haec diuisio est
sufficiens diuisio propositionum utroque termino participantium
secundum eundem ordinem et non aequipollentium. Quia omnes duae
propositiones si sint eorundem subiectorum et eorundem praedicatorum,
id est similium, oportet quod sint uel de subiectis singularibus uel
de subiectis uniuersalibus. Si sint de subiectis singularibus, tunc
sunt ambae singulares et sunt contradictoriae si sint diuersae
qualitatis; ideo in descriptione contradictoriarum debet suppleri quod
contradictoriae sunt uniuersalis affirmatiua et particularis negatiua,
uel uniuersalis negatiua et particularis affirmatiua uel singularis
affirmatiua et singularis negatiua. Si uero illae propositiones sint
de subiectis communibus, tunc quamlibet oportet esse uniuersalem uel
particularem uel indefinitam; modo idem est iudicium de indefinitis et
particularibus quantum ad ueritatem et falsitatem et quantum ad
oppositiones et consequentias; ideo sufficiebat loqui de
particularibus, reputando indefinitas tamquam particulares. Si ergo
propositiones sint de subiectis communibus, tunc uel ambae sunt
uniuersales uel ambae sunt particulares uel una uniuersalis et alia
particularis. Si sint ambae uniuersales et eiusdem qualitatis, tunc
aequipollent, et si sint diuersae qualitatis, scilicet una affirmatiua
et alia negatiua, tunc sunt contrariae. Similiter si sint ambae
particulares et eiusdem qualitatis, aequipollent, et si sint diuersae
qualitatis, sunt subcontrariae. Si uero una sit uniuersalis et alia
particularis, tunc uel sunt eiusdem qualitatis, et tunc sunt
subalternae, uel sunt diuersae qualitatis, et tunc sunt
contradictoriae.

Sed dubitatur quae sit contradictoria istius 'cuiuslibet hominis
asinus currit'. Et prima facie uidetur quod ista sit eius
contradictoria 'alicuius hominis asinus non currit'. Sed contra: quia
ambae possunt simul esse uerae, scilicet ponendo talem casum quod
quilibet homo habeat duos asinos, unum currentem et alium non
currentem.

Solutio: dico quod non contradicunt, sicut bene arguebatur: quia una
est particularis simpliciter, scilicet de recto et de obliquo, et alia
non est simpliciter uniuersalis, sed est uniuersalis solum de obliquo.
Est ergo danda regula ad contradicendum quod omnis terminus, siue
rectus siue obliquus, qui sumitur in una uniuersaliter, id est
distributiue, sumatur in alia particulariter, uel indefinite, id est
determinate, et e conuerso. Ideo istae contradicunt 'cuiuslibet
hominis asinus currit' 'alicuius hominis nullus asinus currit', et
similiter istae duae 'cuiuslibet hominis quilibet asinus currit' et
'hominis asinus non currit'; et ita etiam huius propositionis
'cuiuslibet contradictionis altera pars est uera' contradictoria est
haec 'alicuius contradictionis neutra pars est uera', et similiter
huius 'omnis homo animal non est' contradictoria est haec 'aliquis
homo omne animal est'.

Similiter dubitatur an istae duae sint contrariae 'cuiuslibet hominis
asinus currit' et 'nullius hominis asinus currit'. Et ego respondeo
quod bene habent modum contrariarum quantum ad legem, ideo large
dicuntur contrariae'; possunt enim simul esse falsae, sed non possunt
simul esse uerae. Tamen propriissime loquendo non sunt contrariae:
quia contraria proprie dicta debent maxime distare, ut patet decimo
Metaphysicae; debent ergo distare quantum ad omnia supposita, scilicet
quod una de omnibus affirmet et alia de omnibus neget, uniuersaliter
(quod non facit contradictio; ideo contradictio non est secundum
maximam distantiam, immo sine distantia, quia nihil est medium
contradictionis). Modo, in proposito, licet dictae propositiones sint
secundum maximam distantiam quantum ad supposita 'hominis', tamen non
sunt secundum maximam distantiam quantum ad supposita 'asini'. Sed
istae essent simpliciter maxime distantes et propriissime contrariae
'cuiuslibet hominis omnis asinus currit' et 'nullius hominis asinus
currit'.

SDD 1.4.3 DE MATERIA PROPOSITIONUM

(1) Propositionum triplex est materia, scilicet naturalis,
contingens et remota. (2) Naturalis materia est in qua
praedicatum est de esse subiecti uel proprium eius, ut 'homo est
animal' uel 'homo est risibilis'. (3) Contingens est in qua
praedicatum potest adesse uel abesse subiecto, ut 'homo est
albus'. (4) Remota est in qua praedicatum non potest conuenire
cum subiecto, ut 'homo est asinus'.

Haec tertia pars continet quattuor clausulas, scilicet diuisionem
trium membrorum et cuiuslibet illorum membrorum declarationem.

Quantum ad primam clausulam, notandum est, sicut ante dictum fuit,
quod per 'materiam' propositionis categoricae nos debemus intelligere
subiectum et praedicatum, formale autem dicebatur esse copula.

Secunda ergo clausula debet exponi quod propositio est in materia
naturali quae est per se uera, siue in primo modo dicendi 'per se'
siue in secundo modo. Unde primum modum dicendi 'per se' intendit cum
dicit "in qua praedicatum est de esse subiecti", id est de definitione
ipsius; secundum uero modum intendit cum dicit "uel proprium eius".

Tertia uero clausula exponitur quod propositio dicitur in contingenti
materia si propositio sit contingens et non per se uera, etiam
supposita constantia terminorum; et hoc intendit per "posse adesse uel
abesse". Videre autem an propositio sit per se uel per accidens uera
spectat ad librum Posteriorum; et cum ibi concessum sit quod omnis
propositio necessaria est per se et omnis contingens per accidens,
sequitur quod omnis propositio necessaria est in materia naturali et
omnis possibilis non necessaria est in contingenti materia, et tunc,
ex quarta clausula, apparet quod omnis impossibilis est in materia
remota.

Dico haec omnia de affirmatiuis. Quia affirmatiuae et negatiuae eis
oppositae sunt ex eisdem terminis et, per consequens, in eadem
materia; ideo manifestum est quod negatiuae impossibiles sunt in
materia naturali, et negatiuae necessariae sunt in materia remota et
negatiuae contingentes sunt in materia contingenti. Et sunt haec omnia
intelligenda de propositionibus categoricis et de inesse; haec enim
est necessaria 'homo potest currere' licet sit in materia contingenti,
etiam supposita constantia terminorum.

SDD 1.4.4 DE LEGIBUS OPPOSITORUM

(1) Lex et natura contrariarum talis est quod si una est uera,
reliqua est falsa, sed non e conuerso; possunt enim ambae simul
esse falsae in contingenti materia, ut 'omnis homo est albus'
'nullus homo est albus'. (2) Lex subcontrariarum talis est quod
si una est falsa, reliqua est uera, sed non e conuerso; possunt
enim ambae simul esse uerae in contingenti materia, ut 'quidam
homo currit' 'quidam homo non currit'. (3) Lex contradictoriarum
talis est quod si una est uera, reliqua est falsa, et e conuerso;
in nulla enim materia possunt simul esse uerae uel falsae. (4)
Lex subalternarum talis est quod si uniuersalis est uera,
particularis est uera, sed non e conuerso; potest enim
particularis esse uera uniuersali exsistente falsa; et si
particularis est falsa, uniuersalis est falsa, sed non e
conuerso.

Ista quarta pars habet manifeste quattuor clausulas, scilicet legem
contrariarum, legem subcontrariarum, legem contradictoriarum et legem
subalternarum.

Quantum ad primam clausulam, notandum est quod in multis libris post
istam clausulam apponitur quod necesse est in materia naturali et
remota si una est uera alteram esse falsam, et e conuerso. Et hoc est
bene uerum de materia remota, quia semper oportet affirmatiuam esse
falsam et negatiuam esse ueram. Et similiter hoc est uerum in materia
naturali si praedicatum sit conuertibile cum subiecto uel communius,
quia oportet affirmatiuam esse ueram et negatiuam esse falsam; sed in
materia naturali si subiectum sit communius praedicato, necesse est
utramque esse falsam, ut 'omne animal est homo' 'nullum animal est
homo'.

Similiter, quantum ad secundam clausulam, dicendum est quod
subcontrariae non possunt simul esse uerae in materia remota, nec in
materia naturali si praedicatum sit conuertibile cum subiecto uel
communius. Sed si subiectum sit communius, necesse est eas simul esse
ueras, ut 'animal est homo' 'animal non est homo'.

Ex tertia clausula inferendum est quod cum quasi infinitis instantiis
appareant aliquae esse contradictoriae quae tamen in aliquibus casibus
inuenirentur simul uerae uel simul falsae, quod earum non est bene
accepta contradictio, sed quaerendae sunt aliae eis contradicentes. Et
illae apparentiae falsae debent solui per artem sophisticam.

Ex quarta clausula infertur ista regula quod ab uniuersali ad
particularem in subalternis semper est bona consequentia et formalis,
sed numquam e conuerso. Potest tamen gratia materiae esse bona
consequentia a particulari ad uniuersalem, scilicet in materia remota,
uel in materia naturali ubi praedicatum est conuertibile cum subiecto
uel superius.

SDD 1.5: DE AEQUIPOLLENTIIS PROPOSITIONUM CATEGORICARUM DE INESSE

SDD 1.5.1

Sequitur de aequipollentiis. Unde aequipollentia solet sic
describi quod est aequiualentia duarum propositionum in ueritate
uel falsitate.

Hoc quintum capitulum est de aequipollentiis propositionum. Et
continet quinque partes: prima est descriptio aequipollentiae, aliae
quattuor sunt quattuor regulae aequipollentiarum; secunda ibi "unde de
aequipollentiis", tertia ibi "secunda regula", quarta ibi "tertia
regula", quinta ibi "ex istis regulis".

Circa primam partem notandum est quod aliquando propositiones
aequipollent gratia materiae quae non aequipollent gratia formae, et
non dicuntur proprie aequipollentes, ut subalternae in materia remota,
uel in naturali ubi subiectum non fuerit communius praedicato. Sed
auctor intendit solum de aequipollentia formali, et tunc debet sic
intelligi descriptio quod aequipollentia est aequiualentia duarum
propositionum in ueritate uel falsitate sic quod utraque sequatur ad
reliquam formali consequentia, ita quod necesse sit ipsis simul
formatis si una est uera, alteram esse ueram, et si una est falsa,
alteram esse falsam.

Notandum est etiam quod nullae duae propositiones sunt sic
aequipollentes nisi participent utroque termino. Sed possunt esse
aequipollentes tam participando utroque termino secundum eundem
ordinem quam secundum ordinem conuersum. Sed auctor in hoc capitulo
non tractat nisi de participantibus secundum eundem ordinem. De
participantibus autem ordine conuerso possumus breuiter dicere quod
illae aequipollent quarum utraque potest bene conuerti in reliquam, et
aliter non.

Notandum est etiam circa illas regulas aequipollentiarum quod quando
ante copulam alicuius propositionis categoricae ponuntur duo termini
distribuibiles non eadem distributione, sicut in propositionibus de
obliquo ubi obliquus cum recto ponitur ante copulam, ut in talibus
'hominis asinus currit', uel ubi praedicatum ponitur ante copulam, ut
in talibus 'homo animal est', et similiter in propositionibus
modalibus ex istis modis 'possibile', 'impossibile', 'necesse'
resultantibus, tunc combinando simul aequipollentiam talium duorum
terminorum sunt duplices aequipollentiae attendendae. Nam penes
appositionem et depositionem negationum et syncategorematum ad tales
terminos resultat affirmatio et negatio propositionis, ex quo ponuntur
ante copulam.

Et tunc ex talibus potest fieri una magna figura octo conorum, et in
quolibet cono sunt nouem propositiones, omnino sicut in figura
modalium. Et tunc, consequenter, ex octo conis resultant uiginti octo
combinationes, quarum oppositionum sunt omnino consimiles regulae
sicut ponuntur de propositionibus modalibus. Nam suo modo consimilis
est figura hic et ibi, proportionando ad idem suo modo obliquum in
propositionibus de obliquo positum ante rectum, et subiectum in
propositionibus de modo loquendi inconsueto, et subiectum in
propositionibus modalibus, et similiter proportionando ad idem suo
modo rectum in propositionibus de obliquo, et praedicatum in
propositionibus de modo loquendi inconsueto, et modum in
propositionibus modalibus. In qua quidem figura, immediate sequenti
diligens scrutator de quibuslibet propositionibus de obliquo per se
distribuibili sine recto uel de modo loquendi inconsueto (scilicet ubi
praedicatum ponitur ante copulam) participantibus utroque termino
eodem ordine perfecte speculabitur quo modo se habeant quantum ad
legem alicuius oppositionis.

/FIGURA/

SDD 1.5.2

Unde de aequipollentiis tales dantur regulae. Prima est haec: si
alicui signo, tam uniuersali quam particulari, praeponatur
negatio, aequipollet suo contradictorio; ideo istae aequipollent
'non omnis homo currit' 'quidam homo non currit', et similiter
istae 'non nullus homo currit' 'quidam homo currit'.

Notandum est quod regula non est uera de proprietate sermonis; nulla
enim propositio aequipollet suo contradictorio. Sed ponitur ad sensum
uerum, scilicet quod si aliqua propositio est alteri contradictoria,
tunc congregatum ex ea et negatione praeposita aequipollet illi alteri
quae erat contradictoria primae, cui praeposita est negatio. Et ista
regula sic correcta est uniuersaliter uera, siue in propositionibus
categoricis siue in hypotheticis, siue in propositione sit aliquod
signum siue non, quia non potest melius et firmius sumi contradictio
ad aliquam propositionem quam sibi praeponendo negationem quae
intelligatur cadere super totam propositionem. Immo si ista negatio
'non' non esset a principio propositionis, regula prior non haberet
ueritatem; uerbi gratia, istae non contradicunt 'hominis quilibet
asinus currit' et 'hominis non quilibet asinus currit', sed istae
contradicunt 'hominis quilibet asinus currit' et 'non hominis quilibet
asinus currit', dum tamen ista negatio 'non' intelligatur cadere super
totam propositionem, quia si intelligatur cadere solum super istum
terminum 'hominis', infinitando ipsum, ipsa esset affirmatiua et non
contradiceret isti 'hominis quilibet asinus currit'.

Notandum est ergo quod cum eiusdem propositionis non possint esse
plures contradictoriae nisi aequipolleant, sequitur regula praedicta,
scilicet quod quacumque propositione data propositio congregata ex
illa et negatione praecedente eam aequipollebit omni contradictoriae
propositionis datae.

Notandum est etiam quod negatio habet talem potestatem quod omne
sequens eam, si sine ea non esset distributum, ipsa distribuit illud,
et si esset distributum, ipsa remouet distributionem, et quod esset
affirmatum negat, et quod esset negatum affirmat. Et sic mutat
qualitatem propositionis, si praecedat copulam, et mutat etiam
quantitatem omnium terminorum communium quos praecedit. Ideo, cum
contradictoriae debeant differre secundum qualitatem et secundum
omnium terminorum communium quantitatem, manifestum est quod negatio
praecedens uere operatur contradictionem.

SDD 1.5.3

Secunda regula talis est: si signo uniuersali postponatur
negatio, aequipollet suo contrario; ideo istae aequipollent
'omnis homo non currit' 'nullus homo currit', et similiter istae
'nullus homo non currit' et 'omnis homo currit'.

Causa huius regulae est quia negatio, cum non praecedat signum, non
remouet eius uniuersalitatem, sed, quia praecedit copulam, mutat
qualitatem propositionis; ideo illae remanent ambae uniuersales, una
affirmatiua et alia negatiua, et tales sunt contrariae.

SDD 1.5.4

Tertia regula talis est: si alicui signo, uniuersali uel
particulari, praeponatur et postponatur negatio, aequipollet suo
subalterno, ut 'non omnis homo non currit' 'quidam homo currit',
uel 'non nullus homo non currit' 'quidam homo non currit', uel
etiam 'non quidam homo non currit' 'omnis homo currit'.

Et causa huius regulae est quia illae duae negationes praecedentes
copulam destruunt se in ordine ad copulam, ideo dimittunt qualitatem
propositionis eandem. Istae enim ambae sunt affirmatiuae 'omnis homo
currit' et 'non omnis homo non currit', et istae ambae negatiuae
'nullus homo currit' et 'non nullus homo non currit'. Sed quia sola
negatio praecedit signum, ideo mutat quantitatem propositionis. Modo
tales sunt subalternae, scilicet eiusdem qualitatis et diuersae
quantitatis, una uniuersalis et alia particularis.

SDD 1.5.5

Ex istis regulis sequitur alia regula talis: si duo signa
uniuersalia negatiua ponantur in eadem propositione, unum a parte
subiecti et alterum a parte praedicati, primum aequipollet suo
contrario et secundum suo contradictorio. Unde ista 'nihil est
nihil' aequipollet huic 'quodlibet est aliquid', quia, per
secundam regulam, 'nihil ... non' ualet 'quodlibet', sicut
'nullus ... non' ualet 'omnis', et, per primam regulam, 'non
nihil' et 'aliquid' aequipollent. Unde uersus "prae contradic,
post contra, prae postque subalter".

Notandum est bene quod si subiectum et praedicatum praecedant copulam,
regula habet ueritatem, ut 'nihil nihil est', 'nullum ens nullum ens
est', 'nulla chimaera nulla chimaera est'. Et causa dictae regulae est
quia cum ambae negationes cadant super copulam, interimunt se inuicem
quantum ad qualitatem propositionis; ideo propositio remanet
affirmatiua; deinde, quia secunda negatio non cadit super primum
signum, quod est a parti subiecti, illud subiectum remanet
distributum, sed quia secunda negatio cadit super secundum signum, eo
quod praecedit ipsum, ideo tollit eius distributionem. Propter quod
apparet quod illa signa negatiua possunt mutari in affirmatiua, et
debet primum manere uniuersale et secundum particulare, ut 'nihil
nihil est; ergo quodlibet aliquid est', et, e conuerso, etiam
'quodlibet aliquid est; ergo nihil nihil est'. Et quia idem est
iudicium de particulari et indefinita, ideo sequitur 'omnis homo
animal est; ergo nullus homo nullum animal est', et e conuerso.

Sed si secunda negatio non praecedat copulam, tunc regula non ualet
gratia formae. Quoniam una est negatiua de praedicato infinito, ut
ista 'nihil est nihil' uel ista 'nulla chimaera est nulla chimaera',
et secunda est affirmatiua de praedicato finito, ut 'quodlibet est
aliquid' uel 'omnis chimaera est aliqua chimaera', et tales non
conuertuntur ad inuicem nisi supposita constantia terminorum. Haec
enim est uera 'nulla chimaera est nullus homo', quia sua
contradictoria est falsa, scilicet 'quaedam chimaera est nullus homo',
cum sit affirmatiua cuius subiectum pro nullo supponit, et haec est
falsa 'omnis chimaera est aliquis homo'; ergo non sequitur 'nulla
chimaera est nullus homo; ergo omnis chimaera est aliquis homo', quia
non sequitur ex uero falsum; consequentia tamen ualeret supposita
constantia terminorum, scilicet quod quilibet terminus pro aliquo
supponeret.

SDD 1.6: DE CONVERSIONIBUS PROPOSITIONUM

SDD 1.6.1

Item, propositionum participantium utroque termino ordine
conuerso triplex est conuersio, scilicet simplex, per accidens et
per contrapositionem.

Hoc sextum capitulum est de conuersionibus propositionum. Et continet
quinque partes: prima est enumeratio triplicis conuersionis, secunda
est de conuersione simplici, tertia est de conuersione per accidens,
quarta est de conuersione per contrapositionem, quinta est de
quibusdam regulis. Secunda ibi "conuersio simplex", tertia ibi
"conuersio per accidens", quarta ibi "conuersio per contrapositionem",
quinta ibi "sciendum est".

Circa totum capitulum, notandum est quod dupliciter ponitur ab
Aristotele conuersio propositionum. Uno modo secundum mutationem
qualitatis, manente eadem quantitate propositionis et eodem situ
terminorum, et illa conuersio conuenit propositionibus de contingenti
ad utrumlibet, de qua postea dicetur. Alio modo fit conuersio manente
eadem qualitate sed mutato situ terminorum, scilicet quod de subiecto
unius fiat praedicatum alterius et e conuerso, ut 'quidam homo est
animal; ergo quoddam animal est homo'; et de hac conuersione
intenditur hic.

Et haec conuersio ab aliquibus describitur sic "conuersio est mutatio
subiecti in praedicatum et praedicati in subiectum manente eadem
ueritate et falsitate". Quod non est omnino bene dictum, quia ista est
bona conuersio 'omne animal est homo; ergo quidam homo est animal', et
tamen prima est falsa et secunda uera. Et ideo melius describitur
conuersio formalis, de qua hic intenditur, sic: conuersio formalis est
duarum propositionum utroque termino participantium ordine conuerso
unius ad alteram formalis consequentia. Et si uolumus extendere
'conuersionem' ad illam quae fit aliquando gratia materiae, ut in
remota materia particularis negatiua conuertitur simpliciter, et etiam
in terminis conuertibilibus uniuersalis affirmatiua, tunc a
definitione praedicta auferatur ista dictio 'formalis'.

Ponitur ergo in hac descriptione 'consequentia' ad modum generis et ad
differentiam habitudinis duarum propositionum quarum secunda non
sequitur ad primam. Ponitur 'formalis' ad differentiam consequentiae
quae solum tenet gratia terminorum. Ponitur "duarum propositionum
unius ad alteram" ad differentiam consequentiae syllogisticae. Ponitur
"utroque termino participantium ordine conuerso", id est quod de
subiecto primae fiat praedicatum secundae et de praedicato subiectum,
ad differentiam consequentiarum quae fiunt per aequipollentias retento
eodem situ terminorum.

Et quia nunc locutum est de consequentia formali et materiali,
uidendum est quo modo conueniant et differant. Conueniunt enim in hoc
quod impossibile est antecedens esse uerum consequente exsistente
falso. Sed differunt quia consequentia 'formalis' uocatur quae si ex
quibuscumque terminis formarentur, propositiones similis formae
ualeret similiter consequentia. Verbi gratia, sicut sequitur 'quod est
homo est animal; ergo quod est animal est homo', ita sequitur 'quod
est B est A; ergo quod est A est B', et sic de omnibus aliis terminis.
Sed consequentia uocatur 'materialis', siue 'gratia materiae', quae
ualet in aliquibus terminis et non in aliis, cum tamen propositiones
remaneant similis formae. Verbi gratia, sequitur gratia materiae 'homo
currit; ergo animal mouetur', quia mutatis terminis, retenta simili
forma propositionum, non ualet semper consequentia, ut 'asinus
comedit; ergo lapis uidetur'. Voco autem 'terminos' subiectum et
praedicatum, quae se habent sicut materia propositionis, et uoco
'similem formam propositionum manere' si maneat eadem qualitas et
quantitas, et eadem syncategoremata, et similiter ordinata, et etiam
idem numerus et similis situs terminorum categorematicorum.

SDD 1.6.2

Conuersio simplex est facere de subiecto praedicatum et de
praedicato subiectum, manente eadem qualitate et quantitate
propositionum. Et sic conuertitur uniuersalis negatiua et
particularis affirmatiua, ut 'nullus homo est lapis; ergo nullus
lapis est homo' et 'aliquis homo est animal; ergo aliquod animal
est homo'.

Notandum est primo quod in conuersione simplici utraque propositio
sequitur ad reliquam, quod non oportet esse ita in conuersione per
accidens; licet enim ad uniuersalem sequatur particularis, tamen non
sequitur e conuerso.

Secundo uidendum est quare uniuersalis negatiua et particularis
affirmatiua conuertuntur simpliciter et non uniuersalis affirmatiua
neque particularis negatiua. Causa est quia in conuersione uniuersalis
negatiuae et particularis affirmatiuae termini remanent in conuertente
et conuersa eodem modo supponentes, scilicet ambo distributiue in
uniuersalibus negatiuis et ambo determinate in particularibus
affirmatiuis. Immo in uniuersali negatiua designatur quod pro nullo
eodem supponunt subiectum et praedicatum, propter quod, si est ita,
utrumque potest a reliquo uniuersaliter remoueri uniuersaliter, et
particularis affirmatiua designat quod pro aliquo eodem uterque
terminus supponit, licet non pro quocumque supponat unus et alter;
ideo, si ita est, uterque alteri attribuitur particulariter et uere.

Sed causa quare uniuersalis affirmatiua non sic conuertitur
simpliciter est quia praedicatum non est distributum, ut cum dico
'omnis homo est animal', et si in conuertente fieret subiectum in
propositione uniuersali, distribueretur, ut dicendo 'omne animal est
homo', et ex non distributo non sequitur distributum, ut 'aliquis homo
...; ergo omnis homo ...'. Et propter similem causam etiam
particularis negatiua non conuertitur simpliciter, quia subiectum non
est distributum, cum negatio sequatur, ut 'homo non est albus', et si
fieret praedicatum in conuertente, distribueretur, quia negatio
praecederet, ut dicendo 'album non est homo'.

SDD 1.6.3

Conuersio per accidens est facere de subiecto praedicatum et de
praedicato subiectum manente eadem qualitate sed mutata
quantitate. Et hoc modo conuertitur uniuersalis affirmatiua in
particularem affirmatiuam, ut 'omnis homo est animal; ergo
quoddam animal est homo'.

Notandum est quod ista conuersione bene etiam conuertitur uniuersalis
negatiua in particularem negatiuam, ut 'nullum B est A; ergo quoddam A
non est B'. Quia sequitur, per conuersionem simplicem, 'nullum B est
A; ergo nullum A est B', et ultra sequitur 'nullum A est B; ergo
quoddam A non est B', quia ad uniuersalem sequitur particularis sibi
subalternata; ergo sequebatur 'nullum B est A; ergo quoddam A non est
B', quia quidquid sequitur ad consequens sequitur ad antecedens.

Notandum est etiam quod particulares non possunt conuerti per
accidens, scilicet in uniuersales (quia ad terminum non distributum
non sequitur ipse distributus, ut dictum est prius), nisi quod
particularis negatiua bene conuertitur per accidens, scilicet in
uniuersalem negatiuam, si in conuertente tam subiectum quam
praedicatum ponantur ante negationem. Verbi gratia, sequitur 'quoddam
animal non est homo; ergo omnis homo animal non est', quia nihil
distribuitur quod non fuit ante distributum; deinde etiam si sequitur
uniuersalis, oportet quod sequatur particularis sibi subalternata, ut
'quoddam animal non est homo; ergo quidam homo animal non est'; et sic
particularis negatiua conuertitur simpliciter.

Sed tunc solet dubitari, circa istam partem et praecedentem, quo modo
ista conuertitur 'quidam lapis est in muro. Et apparet quod non
simpliciter, quia falsum est quod quidam murus sit in lapide. Solutio:
dico quod obliquus non potest per se subiici uel praedicari, scilicet
solitarie, sed oportet rectum esse, expressum uel subintellectum, ad
quem ille obliquus se habeat sicut determinatio ad determinabile; ideo
oportet resoluere istam propositionem 'lapis est in muro' in istam
'lapis est ens in muro', et tunc conuertitur sic 'ergo ens in muro est
lapis'.

Secundo dubitatur quo modo ista conuertitur 'aliquis homo amatur'.
Videtur enim quod non potest conuerti, quia oporteret resoluere istud
uerbum 'amatur' in copulam et participium de tempore uerbi, et hoc est
impossibile, quia nullum est participium praesentis temporis uerbi
passiui. Et si resoluas in participium praeteriti temporis (uerbi
gratia 'homo amatur, ergo amatum est homo'), non ualet consequentia:
quia si ponatur primum instans in quo amatur, et quod ante non
amabatur, tunc uerum est dicere quod homo amatur, et tamen non est
uerum dicere quod amatum est homo; ideo sic non sequitur 'homo amatur;
ergo amatum est homo'. Ad hoc dicendum est quod in tali casu ex
defectu nominum, oportet fieri resolutionem per hoc nomen 'quod':
uerbi gratia, 'homo amatur', id est 'homo est quod amatur', et tunc
conuertitur sic 'ergo quod amatur est homo'.

Tertio dubitatur de ista 'asinus est mortuus'. Non enim sequitur
'asinus est mortuus; ergo mortuum est asinus', uel etiam 'asinus est
corruptus; ergo corruptum est asinus', uel etiam 'asinus est
generandus; ergo generandum est asinus'. Ad omnia talia respondendum
est per regulas de ampliationibus suppositionum. Praedicatum enim, si
sit praeteriti uel futuri temporis, ampliat subiectum ad supponendum
pro praeteritis uel futuris, licet copula sit praesentis temporis, sed
subiectum non potest sic ampliare suppositionem praedicati. Et ideo
tales habent duplicem causam ueritatis, scilicet 'asinus qui est est
mortuus uel asinus qui fuit est mortuus'; et quia non est bona
consequentia de pluribus causis ueritatis sub disiunctione se
habentibus ad unam illarum determinate, ideo oportet in conuertente
ponere disiunctionem in praedicato, ut 'homo est mortuus; ergo mortuum
est uel fuit homo', similiter 'homo est generandus; ergo generandum
est uel erit homo'.

Et ita etiam est, suo modo, de 'possibili', quia ampliat ad
possibilia, etiam ad illa quae numquam fuerunt nec etiam forte erunt;
ideo oportet dicere 'antichristus est possibilis currere; ergo
possibile currere est uel potest esse antichristus', similiter
'antichristus est in potentia; ergo ens in potentia est uel potest
esse antichristus'. Et quia etiam talia nomina 'amabile',
'generabile', 'calefactibile', 'uisibile', 'risibile' et huius modi,
et similiter 'amatiuum', 'generatiuum', 'calefactiuum', 'uisiuum', et
caetera significant per modos potentiarum (quia idem ualet 'amabile' et
'possibile amari', et similiter 'amatiuum' et 'potens amare', et
caetera), ideo etiam in talibus praedicatis oportet conuersionem fieri
per disiunctionem inter 'esse' et 'posse esse', ut 'femina est
amabilis; ergo amabile est uel potest esse femina', 'ignis est
combustiuus; ergo combustiuum est uel potest esse ignis',
'antichristus est risibilis; ergo risibile est uel potest esse
antichristus', et sic de aliis.

Eodem modo est de propositionibus de futuro et de praeterito, ut
'asinus curret; ergo quod curret est uel erit asinus', similiter
'asinus cucurrit; ergo quod cucurrit est uel fuit asinus'.

Sed tunc etiam dubitatur de negatiua, scilicet quo modo ista
conuertatur 'nullum mortuum est homo'; non enim sequitur 'ergo nullus
homo est mortuus'. Dicendum est proportionaliter sicut de
praecedentibus. Sicut enim non est bonum argumentum affirmatiuum ex
ampliori ad minus amplum, ut 'A est animal; ergo A est homo', uel
etiam 'A est homo uel asinus; ergo A est asinus', ita etiam non est
bona consequentia de minus amplo ad magis amplum negatiue, ita quod
negatio cadat super illud magis amplum minus amplum distribuendo. Quia
non sequitur ex inferiori distributo superius distributum, ut 'omnis
homo ...; ergo omne animal ...', uel etiam 'nullus homo ...; ergo
nullum animal ...'. Modo ita est quod dicendo 'nullum mortuum est
homo' iste terminus 'homo' restrictus est ad praesentia et est
distributus, sed dicendo 'nullus homo est mortuus' iste terminus
'homo' est ampliatus ad praeterita et est etiam distributus, ideo non
ualet consequentia. Sed in conuertendo oportet reseruare quod in
conuertente maneat restrictus ad praesentia, sicut in conuersa, et hoc
fiet apponendo in subiecto conuertentis istam additionem 'quod est',
prohibentem ampliationem; uerbi gratia, 'nullum mortuum est homo; ergo
nullum quod est homo est mortuum', et sic de aliis.

Item, etiam dubitatur de ista 'lapis fit albus', uel de ista 'albedo
fit'. Et est dicendum quod propositio de hoc uerbo 'fit' indiget
exponi per unam hypotheticam cuius una categorica est negatiua, quia
dicit Aristoteles 'quod fit non est'; talis autem categorica non
oportet quod conuertatur in categoricam, sed sicut suae exponentes
conuerterentur. Quae autem sint exponentes huius 'A fit' debet uideri
in scientia naturali; aliter enim exponeretur de 'fieri instantanee'
et de 'fieri continue', et aliter de 'fieri subiectiue' et aliter de
'fieri terminatiue'. Et si de hoc debeat aliquid dici in logica, hoc
dicetur in Sophismatibus.

Sed de ista 'tantum homo currit' dicitur quod conuertitur in
uniuersalem affirmatiuam. scilicet in istam 'omne currens est homo'.
Et causa huius est quia primo conuerteretur secundum suas exponentes,
ad quam conuersionem sequitur aequiualenter ista 'omne currens est
homo'; uerbi gratia, exponentes sunt quod homo currit et nihil aliud
ab homine currit, quae conuertuntur quod currens est homo et nullum
currens est aliud ab homine, ad quam sequitur quod omne currens est
homo. Dico ergo pro uniuersali regula quod propositio indigens exponi
per plures categoricas debet conuerti in illas in quas suae exponentes
conuerterentur.

De conuersione autem singularis propositionis, de qua non loquitur
auctor dicendum est quod ipsa conuertitur, siue sit affirmatiua siue
negatiua; et conuertitur in singularem si praedicatum sit terminus
singularis, et in indefinitam uel particularem si praedicatum fuerit
terminus communis non distributus, et in uniuersalem si praedicatum
fuerit terminus communis distributus, ut 'hoc est Socrates; ergo
Socrates est hoc', uel 'hoc non est Socrates; ergo Socrates non est
hoc', uel 'Socrates est homo; ergo homo est Socrates', uel 'Socrates
non currit; ergo nullum currens est Socrates'.

Item, notandum est quod omnis particularis negatiua potest conuerti in
particularem negatiuam in qua tam subiectum quam praedicatum
praecedunt negationem. Verbi gratia, sequitur 'quoddam animal non est
homo; ergo quidam homo animal non est', quia non mutatur suppositio
istius termini 'animal', et iste terminus 'homo' prius erat
distributus et post non distributus; modo ad terminum distributum
sequitur bene ipse non distributus. Et sic patet quod omnis propositio
categorica et de inesse potest conuerti conuersione formali.

Ultimo dubitatur de propositionibus uerborum praeteriti uel futuri
temporis quo modo conuertuntur, ut 'album erit nigrum' uel 'album fuit
nigrum', similiter 'puer erit senex' uel 'senex fuit puer'. Ad hoc
breuiter respondetur quod uerbum praeteriti temporis ampliat subiectum
ad supponendum non solum pro his quae sunt sed etiam pro his quae
fuerunt, et similiter uerbum futuri temporis ampliat ad futura. Ideo
ista propositio 'B fuit A' ualet istam 'quod est uel fuit B fuit A';
ideo conuertitur sic 'quod fuit A est uel fuit B', et sic etiam ista
'B erit A' ualet istam 'quod est uel erit B erit A', et ideo
conuertitur sic 'quod erit A est uel erit B'. Etiam sic praedictae
propositiones conuertuntur 'album erit nigrum; ergo quod erit nigrum
est uel erit album', similiter 'puer erit senex; ergo quod erit senex
est uel erit puer'; similiter 'senex fuit puer; ergo quod fuit puer
est uel fuit senex', et sic de 'albo' et 'nigro'.

SDD 1.6.4

Conuersio per contrapositionem est facere de subiecto praedicatum
et de praedicato subiectum manente eadem qualitate et quantitate,
sed mutatis terminis finitis in terminos infinitos. Et sic
conuertuntur uniuersalis affirmatiua et particularis negatiua, ut
'omnis homo est animal; ergo omne non animal est non homo',
'quidam homo non est lapis; ergo quidam non lapis non est non
homo'.

Notandum est quod ista conuersio non est formalis; tenet enim bene
supposita constantia terminorum, sed in terminis pro nullo
supponentibus non oportet quod ualeat. Verbi gratia, non sequitur
'omnis homo est ens; ergo omne non ens est non homo', quia prima est
uera, et secunda falsa, propter hoc quod ipsa est affirmatiua et
subiectum eius pro nullo supponit, scilicet iste terminus infinitus
'non ens'. Similiter etiam non sequitur 'quaedam chimaera non est
homo; ergo quidam non homo non est non chimaera', quia prima est uera,
et secunda falsa: nam contradictoria secundae est uera, scilicet
'omnis non homo est non chimaera', quia omnis non homo est ens et omne
ens est non chimaera.

SDD 1.6.5

(1) Sciendum est quod signum quod est in subiecto propositionis
quae debet conuerti debet poni ad praedicatum et reduci totum ad
subiectum, ut 'quidam homo est animal; ergo quoddam animal est
homo', (2) Praeterea eadem est conuersio indefinitae et
particularis.

Haec ultima pars habet duas clausulas, scilicet duo notabilia.

De primo notabili sciendum est quod non semper debet manere idem
signum, immo in conuersione per accidens oportet mutare signum
uniuersale in signum particulare, ut 'omnis homo est animal; ergo
quoddam animal est homo'.

Sed dubitatur, quia secundum istam regulam oporteret eidem termino
aliquando apponere duo signa simul, ut 'quidam quidam homo' uel nullus
nullus homo', quod uidetur absurdum, quia nugatio est dicere 'quidam
quidam homo currit'. Et consequentia probatur: quia dictum fuit prius,
et communiter tenetur, quod totum quod ponitur a parte praedicati est
de integritate praedicati (uerbi gratia, si dico 'quidam homo est
quoddam animal', hoc totum 'quoddam animal' est praedicatum, et
similiter si dico 'nullus homo est nullum animal', hoc totum 'nullum
animal' est praedicatum); ergo addendo signum subiecti ad praedicatum,
oportet conuertendo dicere 'quoddam quoddam animal est homo' et nullum
nullum animal est homo'.

Solutio: dico quod si ista appareat inconueniens locutio, tunc in tali
casu poterit fieri conuersio per hoc nomen 'quod'. Verbi gratia,
'quidam homo est quoddam animal; ergo quoddam quod est quoddam animal
est homo', similiter 'nullus homo est nullum animal; ergo nullum quod
est nullum animal est homo'.

De secundo notabili sciendum est quod eadem est conuersio particularis
et indefinitae, quia easdem habent causas ueritatis et falsitatis,
quia termini eodem modo supponunt. Sed aliqui libri habent istam
litteram quod eadem est conuersio particularis, indefinitae et
singularis, quod non oportet esse uerum de singulari; nam singularis
negatiua bene etiam conuertitur in uniuersalem negatiuam, ut 'Socrates
non currit; ergo nullum currens est Socrates'.

SDD 1.7: DE PROPOSITIONIBUS HYPOTHETICIS

SDD 1.7.1

(1) Sequitur de propositionibus hypotheticis. Propositio
hypothetica est illa quae habet duas propositiones categoricas
coniunctas per aliquam coniunctionem uel per aliquod
aduerbium. (2) Et dicitur 'hypothetica' ab 'hypo', quod est
'sub', et 'thesis', quod est 'positio', quasi 'suppositiua
locutio'.

Istud septimum capitulum est de propositionibus hypotheticis, quod
continet octo principales partes: prima est descriptio propositionis
hypotheticae et unde dicatur, secunda est enumeratio specierum
propositionum hypotheticarum, tertia agit specialiter de hypothetica
condicionali, quarta de copulatiua, quinta de disiunctiua, sexta de
causali, septima de temporali, octaua de locali. Secunda incipit ibi
"sex sunt species", tertia ibi "condicionalis", quarta ibi
"copulatiua", quinta ibi "disiunctiua", sexta ibi "causalis", septima
ibi "temporalis", octaua ibi "localis".

Prima pars continet duas clausulas, scilicet descriptionem
propositionis hypotheticae et unde dicatur hypothetica.

Quantum ad primam clausulam, notandum est, sicut mihi uidetur, quod,
loquendo proprie, in propositione hypothetica non continentur plures
propositiones. Verbi gratia, in ista propositione 'deus non est uel
homo est animal', quae est uera, ista uox 'deus non est' non debet
reputari una propositio. Hoc probo sic: quia si esset una propositio,
sequeretur quod omnis dicens illam hypotheticam diceret falsum;
consequens est falsum, ergo et antecedens.

Falsitas consequentis apparet per communem usum loquendi: quia nullus,
siue clericus siue laicus, argueret hominem tamquam falsum dicentem si
diceret illam propositionem disiunctiuam; uel etiam si aliquis diceret
'ego ibo uel ego non ibo', statim alter diceret 'hoc ego bene scio'.

Item, haec conceditur esse uera 'si asinus uolat, asinus habet
pennas', et tamen absurdum esset quod propositio uera haberet suas
principales partes falsas.

Item, dicens falsum scienter et ex intentione mentitur; ergo ex
intentione et assertiue dicens quod deus est uel homo est asinus
mentiretur, quod est falsum.

Item, in Biblia et in demonstratiuis scientiis multae tales
hypotheticae ponuntur, et sic essent falsae et haereticae, quod est
absurdum dicere.

Videtur ergo mihi quod quando dicitur "propositio hypothetica est quae
habet duas propositiones categoricas", hoc, proprie loquendo, non est
uerum, sed ad istum sensum quod propositio hypothetica continet duo
praedicata et duo subiecta et duas copulas, et quod utrumque illorum
praedicatorum mediante una illarum copularum dicitur de uno illorum
subiectorum; sed congregatum ex uno praedicato et uno subiecto et sua
copula non est una propositio, sed est pars unius propositionis, licet
talis uox, si esset separatim sumpta, esset bene una categorica.

Secundo notandum est quod aliqua propositio bene est hypothetica in
qua nulla ponitur dictio quae secundum grammaticum dicatur coniunctio
uel aduerbium. Quia sicut ista est hypothetica 'Socrates est ubi Plato
est', ita non minus haec est hypothetica 'Socrates est in loco in quo
Plato est', in qua tamen non est coniunctio nec aduerbium. Et adhuc
ista non minus est hypothetica 'Socrates est talis qualis est Plato'
quam ista 'Socrates est sicut Plato est', in qua tamen nihil ponitur
nisi nomen uel uerbum. Et sic apparet mihi quod in illa descriptione
propositionis hypotheticae non debet apponi ista clausula 'coniunctas
per aliquam coniunctionem uel per aliquod aduerbium".

Sed tunc dubitatur utrum saltem debeat apponi "coniunctas". Et uidetur
aliquibus quod sic: quia si fiat oratio congregata ex duabus
categoricis sine coniunctione, ut hoc totum 'homo currit, asinus
ambulat', haec non est hypothetica, quia non posset dici in qua specie
esset propositionum hypotheticarum, et apparet quod non differt ab
hypothetica nisi propter inconiunctionem; ergo bene debet dici quod
propositio hypothetica est quae continet duas categoricas coniunctas.

Respondeo quod hoc non oportet apponere. Quia duae tales inconiunctae
non sunt propositio, sed propositiones: non enim sunt una propositio,
ut patet primo Peri Hermeneias, et si non sunt una propositio, non
sunt propositio, quia conuertuntur 'ens' et 'unum', ut patet quarto
Metaphysicae, et est eadem definitio propositionis et unius
propositionis, hominis et unius hominis, ut habetur primo Elenchorum.
Ergo si dicamus 'propositio hypothetica est propositio quae continet
plures categoricas', bene excludimur propositiones plures per hoc quod
dicitur 'propositio', sine ulteriori additione.

Deinde dubitatur, quia uidetur quod ista sit hypothetica 'homo qui est
albus est coloratus', et similiter istas 'omnis asinus si uolat habet
alas'. Et uidetur mihi quod sunt categoricae: quia hoc praedicatum
'coloratus' dicitur de hoc toto 'homo qui est albus' tamquam de
subiecto, et etiam istud praedicatum 'habens alas' dicitur de hoc toto
'asinus si uolat' mediante hac copula 'est', implicita in hoc uerbo
'habet'.

Sed tu diceres "in ista 'homo qui est albus est coloratus' sunt duo
subiecta et duo praedicata et duae copulae; quare ergo non est
propositio hypothetica?". Ad hoc dico quod pro tanto est categorica
quia totum continetur in uno praedicato et uno subiecto, licet
complexo, et una copula, quod non est sic de ista 'homo est albus qui
est coloratus'. Ideo finaliter uidetur mihi quod tutior esset
definitio propositionis hypotheticae dicens 'propositio hypothetica
est propositio habens plura subiecta et plura praedicata et plures
copulas cuius nullum est praedicatum mediante una copula de toto
residuo.

SDD 1.7.2

Sex sunt species propositionis hypotheticae, scilicet
condicionalis, copulatiua, disiunctiua, causalis, temporalis et
localis.

Circa istam secundam partem, notandum est quod aliqui textus non
ponunt istas species, scilicet 'temporalis' et 'localis', propter hoc
quod possunt reduci ad copulatiuam, quia idem ualet dicere 'Socrates
est ubi Plato est' sicut dicere 'Socrates est alicubi et ibi Plato
est', et idem etiam ualet dicere 'Socrates legebat quando Plato
disputabat' sicut dicere 'Socrates legebat aliquando et tunc Plato
disputabat'.

Et ultra est sciendum etiam quod si illae, scilicet temporalis et
localis, debeant poni species distinctae hypotheticarum, tunc etiam
debet ita fieri de aliis praedicamentis, ut, de quantitate, 'Socrates
est tantus quantus Plato est', quae ualet istam 'Socrates est
aliquantus et tantus Plato est'; similiter, de qualitate, ut 'Socrates
est talis qualis Plato est', quae ualet istam 'Socrates est aliqualis
et talis Plato est'; similiter, in substantia, ut 'Socrates est quod
est album', quae ualet istam 'Socrates est aliquid et illud est
album'; similiter, de ad aliquid, ut 'Socrates se habet ad Platonem
sicut Petrus se habet ad Iohannem', quae ualet istam 'Socrates
aliqualiter se habet ad Platonem et taliter Petrus se habet ad
Iohannem'.

Et ita etiam est de aliis praedicamentis, sed non est ita manifestum
quia non habemus in eis quaesitiua imposita ita proprie sicut in
praedictis. Posset enim dici, de situ, quod Socrates ponitur, uel
situatur, sicut Plato ponitur, ut si uterque consimiliter sedeat, et,
de habitu, 'Socrates est habituatus qualiter Plato est habituatus', et
de actione similiter, ut 'Socrates agit quale', uel 'qualiter', 'Plato
agit', et sic de passione.

SDD 1.7.3

(1) Condicionalis est illa in qua coniunguntur duae propositiones
categoricae per hanc coniunctionem 'si', ut 'si homo est animal
est'. (2) Ad ueritatem condicionalis exigitur quod antecedens
non possit esse uerum sine consequente; unde omnis condicionalis
uera est una necessaria consequentia. (3) Ad falsitatem eius
requiritur quod antecedens possit esse uerum sine consequente, ut
'si homo est, homo est albus'.

In hac tertia parte sunt tres clausulae, scilicet descriptio
propositionis condicionalis, et quid requiritur ad eius ueritatem, et
quid ad eius falsitatem.

Quantum ad primam clausulam notandum est quod haec est una
condicionalis uera et necessaria 'si homo est asinus, homo est animal
brutum'. Et constat quod si illa hypothetica continet duas
propositiones tamquam principales partes sui, illae ambae sunt falsae
et impossibiles, et est bene mirabile quod aliqua propositio est uera
cuius duae partes principales sunt falsae et quae nullam habet partem
ueram, et quod dicens eam non potest argui de falsitate neque de
mendacio. Ideo, sicut dixi prius, non uidetur mihi quod illae duae
partes hypotheticae sint duae propositiones, licet tales duae uoces
non coniunctae essent bene duae propositiones. Sed tamen, cum
auctoribus, ad breuius loquendum, quia sermones significant ad
placitum, ego uolo accipere illum modum loquendi et eo uti, ad sensum
tamen prius dictum, scilicet quod per "duas categoricas" intelligamus
duo praedicata dicta de duobus subiectis mediantibus duabus copulis et
quod nullum illorum praedicatorum dicatur mediante una copula de
totali residuo; et sic semper de caetero uolo uti ista locutione.

Quantum ad secundam clausulam, notandum est quod in condicionali
propositione uocamus illam categoricam 'antecedentem' cui apponitur
ista dictio 'si' et aliam uocamus 'consequentem', quaecumque illarum
praecedat uel sequatur. Verbi gratia, siue dicamus 'si homo currit,
animal currit' siue dicamus, e conuerso, 'animal currit si homo
currit', utrobique haec uocatur 'antecedens' 'homo currit' et haec
'consequens' 'animal currit'.

Item, notandum est quod licet ista sit uera 'si homo currit, animal
currit', tamen ista 'homo currit' potest bene esse uera sine ista
'animal currit', quia non minus esset uera si illa alia non esset.
Ideo debet glossari quod antecedens non potest esse uerum consequente
non exsistente uero posito quod ambae sint simul, uel, adhuc melius,
quod non potest esse ita sicut per antecedens significatur quin sit
ita sicut per consequens significatur, ad sensum datum in secundo
capitulo Sophismatum.

Et tertia clausula etiam debet exponi secundum exigentiam
praedictorum.

Tamen notandum est quod illae regulae non habent locum in
consequentiis ut nunc, quia illae non sunt simpliciter bonae
consequentiae, sed solum ex suppositione alicuius contingentis quod
sit uera, ut 'Gerardus est cum Buridano; ergo ipse est in uico
Straminum'. Et haec non habent ueritatem in consequentiis promissiuis
de contingenti futuro, ut 'si ueneris ad me, dabo tibi equum'; potest
enim antecedens esse uerum consequente exsistente falso, et tamen cum
apparuerit quod illi uenienti dedit bonum equum, nullus arguet eum
quod dixerit falsum, sed recommendabitur tamquam uerus homo et
ueridicus.

SDD 1.7.4

(1) Copulatiua est illa in qua coniunguntur duae categoricae
propositiones per hanc coniunctionem 'et', ut 'Socrates currit et
Plato disputat'. (2) Ad ueritatem copulatiuae requiritur utramque
categoricam esse ueram, et ad falsitatem eius sufficit alteram
esse falsam.

In hac quarta parte continetur primo descriptio propositionis
copulatiuae. Sed cum dicitur "per hanc coniunctionem 'et'", debet
suppleri 'uel per aequiualentem', ut 'que' pro 'et', uel 'atque', uel
huius modi.

Et etiam cum dicitur "duae categoricae" debet suppleri 'uel plures'.
Potest enim copulatiua continere decem categoricas, et tunc
requireretur ad ueritatem eius quod omnes essent uerae, et sufficeret
ad falsitatem quod unica esset falsa. Verbi gratia, haec est falsa
'deus est et homo est animal et caelum mouetur et asinus est capra'.

SDD 1.7.5

(1) Disiunctiua est illa in qua coniunguntur duae categoricae per
istam coniunctionem 'uel', ut 'Socrates currit uel Plato
disputat'. (2) Ad ueritatem eius requiritur et sufficit quod una
pars sit uera, et ad falsitatem eius requiritur quod utraque pars
sit falsa.

In hac quinta parte debent fieri supplementa sicut in praecedente,
uidelicet 'per hanc coniunctionem 'uel' uel aequiualentem', et etiam
'duae categoricae uel plures'. Et si disiunctiua contineret decem
categoricas, ipsa esset uera si unica earum esset uera, et non esset
falsa nisi quaelibet esset falsa.

Et notandum est quod opposito modo copulatiua et disiunctiua se habent
ad causas ueritatum et falsitatum suarum, scilicet quod oportet totum
esse uerum si copulatiua est uera, et si aliquid est falsum, ipsa est
falsa, et, e conuerso, in disiunctiua oportet totum esse falsum si
ipsa est falsa, et si aliquid est uerum, ipsa est uera; ideo sequitur
quod si earum categoricae se habeant oppositis modis, scilicet
contradictorie, copulatiua erit contradictoria disiunctiuae. Unde
solet poni haec regula quod omni copulatiuae contradicitur per
disiunctiuam de contradictoriis categoricis et e conuerso, ut isti
disiunctiuae 'omnis homo currit uel omnis asinus est capra'
contradicit ista copulatiua 'quidam homo non currit et quidam asinus
non est capra'.

SDD 1.7.6

(1) Causalis est illa in qua coniunguntur duae categoricae
propositiones per hanc coniunctionem 'quia'. (2) Ad ueritatem
eius requiritur quod antecedens sit causa consequentis, ut 'quia
sol lucet super terram, dies est'. (3) Ad falsitatem eius
requiritur quod antecedens non sit causa consequentis, ut 'quia
Socrates currit, sol eclipsatur'.

Notandum est, sicut de condicionali, quod per 'antecedens'
intelligimus illam categoricam cui apponitur ista dictio 'quia' et per
'consequens' intelligimus aliam categoricam, quaecumque illarum
praeponatur uel postponatur, ut si dico 'dies est quia sol lucet super
terram'.

Sed etiam notandum est quod non est propria locutio quod antecedens
sit causa consequentis: quia antecedens et consequens sunt duae
propositiones quarum quaelibet potest esse et formari alia non
exsistente, ideo neutra est causa alterius. Oportet ergo intelligere
quod antecedens est causa consequentis, id est scientia antecedentis
scientiae consequentis, uel res significata per antecedens rei
significatae per consequens, et hoc est melius.

Notandum est etiam quod quando dicitur "per hanc coniunctionem
'quia'", debet suppleri 'uel per aliam coniunctionem aequiualentem',
ut 'propter' uel 'ex eo', uel huius modi; uerbi gratia, 'dies est ex
eo', uel 'propter hoc', 'quod sol lucet super terram'.

Notandum est etiam quod aliqua est hypothetica continens plures
categoricas coniunctas per hanc coniunctionem 'ergo', uel
aequiualentem. Sic enim est syllogismus, uel inductio, uel alia
argumentatio (sumpta pro congregato ex praemissis et conclusione), et
est una hypothetica. Et forte auctor de illa non est locutus quia
intendebat quod reduceretur ad causalem, uel forte ad condicionalem,
quia utrobique est una consequentia. Tamen apparet mihi quod differt a
causali, quia potest esse syllogismus a posteriori, quod non est
causalis, et ex falsis, ubi non est causa neque causatum, ut 'omne B
est A, omne C est B; ergo omne C est A'. Et etiam syllogismus differt
a propositione condicionali, quia in propositione condicionali nullo
modo categoricae proponuntur modo assertiuo, id est affirmatiuo, sed
in syllogismis proponuntur modo assertiuo, ut quod omne B est A et
omne C est B, et concluditur assertiue quod omne C est A. Et ideo
dicimus syllogismus ex falsis praemissis peccare in materia, quod non
sic est dicendum de ista condicionali 'si asinus uolat, asinus habet
pennas'.

Et uidetur mihi quod talis hypothetica, coniungens categoricas per
'ergo', debet similiter reputari falsa si non sit necessaria
consequentia, quae designatur per istam dictionem 'ergo', et quod
etiam sit falsa simpliciter loquendo si habeat aliquam praemissam
falsam. Nec obstat dictum Aristotelis, qui de syllogismo ex falsis
dicit "syllogismus est et 'syllogismus' dicatur". Concedo enim quod
ad hoc quod talis oratio hypothetica sit syllogismus requiritur et
sufficit quod sit necessaria consequentia constituta ex duabus
praemissis et conclusione, formatis ex tribus terminis. Sed dicamus
quod syllogismum contingit esse falsum et syllogismum contingit esse
uerum; unde uere est syllogismus qui non est syllogismus uerus, sicut
uere est propositio copulatiua uel condicionalis quae non est uera
copulatiua uel uera condicionalis.

SDD 1.7.7

(1) Temporalis est illa quae continet duas categoricas coniunctas
per istud aduerbium 'quando', ut 'Socrates currit quando Plato
disputat'. (2) Ad ueritatem eius requiritur quod ambae
categoricae sint uerae pro eodem tempore, et ad falsitatem eius
requiritur quod non sint uerae pro eodem tempore.

Notandum est, quantum ad descriptionem propositionis hypotheticae
temporalis, quod hypothetica temporalis potest esse sine hoc aduerbio
'quando', per aequiualentiam, ut 'Socrates currit in tempore in quo
Plato disputat'.

Quantum autem ad ueritatem et falsitatem, notandum est quod ad
ueritatem temporalis non sufficit quod illae categoricae essent uerae
in eodem tempore: quia istae duae 'Aristoteles fuit' et 'antichristus
erit' sunt uerae in eodem tempore, quia modo, sed requiritur et
sufficit quod copulae categoricarum consignificent idem tempus et quod
sint uerae pro eodem tempore, licet non in illo.

SDD 1.7.8

(1) Localis est illa quae continet duas categoricas coniunctas
per hoc aduerbium 'ubi', ut 'Socrates currit ubi Plato
disputat'. (2) Ad ueritatem eius requiritur quod ambae sint uerae
pro eodem loco, et ad falsitatem eius requiritur et sufficit quod
non sint uerae pro eodem loco.

Notandum est, proportionaliter sicut de temporali, quod hypothetica
localis potest esse sine hoc aduerbio 'ubi', per aequiualentiam, ut
'Socrates est in loco in quo est Plato'.

Similiter, de ueritate et falsitate, notandum est quod ad ueritatem
oportet quod pro eodem loco designato per hanc dictionem 'ubi' utraque
categorica sit uera, et non sufficit quod pro eodem loco sit uera.

Sed notandum est simul quod de temporalibus et localibus, et de aliis
proportionaliter se habentibus ad alia praedicamenta (ut de
hypothetica quantitatiua, quae fit per 'quantum', de qualitatiua, quae
fit per 'quale', de substantiali, quae fit per 'quod') potest dari
causa, uel regula, generalis ueritatum et falsitatum earum, scilicet
quod illae resoluantur in copulatiuas modo prius dicto, et tunc illae
sunt uerae si copulatiuae sibi correspondentes et aequiualentes sunt
uerae et falsae si falsae; et dictum est prius quid requiratur ad
ueritates uel falsitates copulatiuarum.

Et haec est facilis uia; alia autem uia, data ab auctore, est
difficilis, quia exigit de qualibet specialem determinationem. Unde
haec non est uera 'Socrates est talis qualis Plato est' ex eo quod sit
eadem qualitas Socratis et Platonis, sed quia similis, et haec est
uera 'Socrates est tantus quantus Plato est' non quia sit eadem
quantitas, sed quia aequalis; sed oportet si haec est uera 'Socrates
est quod Plato est', quod sit eadem substantia. Et hoc est
determinandum in speciali in Sophismatibus, ubi tractabitur de
relatiuis.

SDD 1.8: DE PROPOSITIONIBUS MODALIBUS

SDD 1.8.1

Modus est adiacens rei determinatio.

Hoc octauum capitulum est de propositionibus modalibus. Et continet
decem partes principales: prima est descriptio 'modi', secunda
ostendit qui modi reddunt propositiones modales, tertia determinabit
quid in propositione modali sit subiectum, quid praedicatum et quid
copula, quarta determinabit de qualitate modalium, quinta de
quantitate earum, sexta de oppositionibus earum, septima de earum
aequipollentiis, octaua de earum conuersionibus, nona de uocatis
'modalibus compositis', et decima erit in speciali de conuersione
contingentis ad utrumlibet. Secunda incipit ibi "modus aliquando",
tertia ibi "notandum est", quarta ibi "de qualitate", quinta ibi "de
quantitate", sexta ibi "de oppositionibus", septima ibi "de
aequipollentiis", octaua ibi "quantum ad conuersiones", nona ibi "nunc
autem", decima ibi "restat aliqua".

Prima pars describit 'modum' quod modus est determinatio adiacens rei.
Sed non oportet hic accipere istum terminum 'res' in sua tota
communitate, qua conuertitur cum 'ente', quia hoc non esset satis
propinquum ad propositum; sed restringitur 'res' ad supponendum pro
termino significatiuo determinabili per alium terminum sibi appositum,
qui uocaretur 'determinatio', sicut adiectiuum est determinatio
substantiui et aduerbium uerbi, ut in hac propositione 'homo albus
currit uelociter'.

Deinde notandum est circa totum capitulum quod auctor Summularum hic
tractat de propositionibus modalibus ualde breuiter et incomplete.
Ideo, ad complendum tractatum, ego non sequar textum ipsius, sed ponam
textum alium, prout mihi uidebitur expedire.

SDD 1.8.2

(1) Modus aliquando est determinatio copulae et aliquando est
determinatio alicuius termini, positi a parte subiecti uel a
parte praedicati. (2) Et si determinatio se teneat a parte
subiecti uel praedicati, non reddit propositionem modalem, ut
'homo albus currit' uel 'homo currit uelociter', id est 'homo est
currens uelociter'. (3) Sed si teneat se ex parte copulae reddit
propositionem modalem, ut 'homo de necessitate est animal' uel
'hominem possibile est currere'. (4) Sunt autem modi tales
'possibile', 'impossibile', 'necessarium', 'contingens', 'uerum'
et 'falsum'.

Ista secunda pars continet quattuor clausulas. Prima est quaedam
diuisio modorum, secunda ostendit qui modi non reddunt propositiones
modales, tertia ostendit qui reddunt eas modales, et quarta enumerat
modos facientes propositiones modales.

Quantum ad primam clausulam, notandum est quod multa aduerbia sunt
determinationes uerborum quae non se tenent ex parte copulae, licet
copula sit in uerbo implicita, sed se tenent ex parte participii quod
esset praedicatum si uerbum resolueretur in praedicatum et copulam, ut
dicendo 'homo currit uelociter' (sensus enim est quod homo est currens
uelociter).

Quantum ad secundam clausulam, notandum est quod ex tali modo se
tenente ex parte subiecti resultat bene totum in modo si determinabile
accipiatur sine determinatione, et pars in modo si accipiatur cum
determinatione, ut quod haec oratio 'homo albus' dicitur pars in modo
respectu istius termini 'homo'. Et ibi habet uirtutem locus a toto in
modo ad suam partem et e conuerso, nisi committatur fallacia secundum
quid ad simpliciter.

Quantum ad tertiam clausulam, est una dubitatio de aduerbiis temporis,
ut 'hodie', 'cras', 'heri', an sint determinationes copulae uel non.
Et uidetur mihi respondendum quod dicendo 'Socrates est hodie albus'
uel 'Socrates fuit heri albus', illa aduerbia sunt determinationes
uerbi quod est copula, sed non ea ratione qua est copula, scilicet qua
designat complexionem praedicati ad subiectum, sed ea ratione qua
connotat tale tempus, puta praesens, praeteritum uel futurum. Illae
enim determimationes sunt ad determinandum in quo tempore, scilicet
praesenti, praeterito uel futuro; talis autem modificatio non reddit
propositionem modalem, prout logici uocant propositiones 'modales' et
distinguunt eas contra uocatas 'de inesse', uel de 'fore' uel de
'fuisse'.

Quantum ad quartam clausulam, notandum est quod multi dicunt quod
omnis determinatio innata determinare terminum supponente pro
propositione uel propositionibus ea ratione qua dicuntur propositio
uel propositiones reddit propositionem modalem, etiam licet sit
subiectum uel praedicatum, uel ex parte subiecti uel praedicati se
teneat, ut omnes isti termini 'uerum', 'falsum', 'possibile',
'impossibile', 'necessarium', 'contingens', 'affirmatiua', 'negatiua',
'uniuersalis', 'particularis', 'indefinita', 'singularis', 'per se',
'per accidens', 'secundum quod ipsum', 'exclusiua', 'exceptiua',
'reduplicatiua', et caetera.

Sed hoc non credo esse uerum, immo etiam propositiones in quibus
ponuntur isti termini 'possibile', 'impossibile', 'necessarium',
'contingens', 'uerum', 'falsum', si illi termini fiant subiecta uel
praedicata, reputandae sunt de inesse, quia in eis praedicatum dicitur
de subiecto mediante ista copula 'est' simpliciter accepta, sine eius
determinatione. Verbi gratia, omnes istae sunt de inesse 'propositio
est possibilis', 'propositio est necessaria', aut 'uera', aut 'falsa',
aut 'affirmatiua', aut 'negatiua', aut 'scita', aut 'credita', aut
'dubitata', aut 'ignota', et sic de aliis.

Verum est tamen quod tales propositiones habent multas difficultates,
et etiam illae propositiones quae communiter uocantur 'modales
compositae', uel 'in sensu composito', quam uocationem non intendo
reprobare, quia uoces imponuntur ad significandum ad placitum. Sed hoc
uolo dicere quod non debent dici modales prout distinguimus
propositiones modales contra illas de inesse. Tamen de eis postea
tractabitur modicum in nona parte huius capituli et amplius in
tractatu de Sophismatibus.

Sed certum est quod illae sunt proprie modales 'omnem hominem
possibile est currere', uel 'omnis homo potest currere', 'omnis homo
de necessitate est animal', uel 'omnem hominem necesse est esse
animal', 'Socratem contingit esse album', 'hominem impossibile est
esse asinum'. Et secundum auctorem nostrum etiam istae essent modales
'omnem hominem uerum est esse animal' et 'omnem lapidem falsum est
esse asinum'. Et similiter etiam dicunt multi istas propositiones esse
proprie modales 'A scitur esse B', et 'A creditur esse B', aut
'apparet' aut 'opinatur esse B', et sic de aliis talibus. Sed auctor
non tractat nisi de modalibus secundum istos modos 'possibile',
'impossibile', 'contingens' et 'necessarium'; ideo etiam de istis
principaliter tractabo, et aliqualiter de aliis.

SDD 1.8.3

(1) Notandum est quod in proprie dictis modalibus modus et uerbum
debent situari inter subiectum et praedicatum, et quod praecedit
modum et uerbum est subiectum uel se tenens ex parte subiecti, et
quod sequitur est praedicatum uel se tenens ex parte praedicati,
et congregatum ex modo et uerbo est copula; (2) ut in ista
propositione 'hominem possibile est esse album', haec dictio
'hominem' est subiectum, et 'album' est praedicatum', et hoc
totum 'possibile est esse' se tenet ex parte copulae, et sic de
aliis.

Ista tertia pars habet duas clausulas, scilicet regulam et exemplum.

Quantum ad regulam, notandum est quod si modus ponatur in principio
propositionis uel in fine, propositio bene solet dici modalis
composita, ut dixi prius, sed magis proprie dicenda est de inesse, ut
'possibile est hominem currere', uel 'hominem currere est possibile',
uel 'de necessitate omnis homo est animal'; haec enim de proprietate
sermonis ualet istam 'necessarium est hominem esse animal', cuius
propositionis subiectum est 'necessarium', et praedicatum est 'hominem
esse animal', et copula est hoc uerbum 'est'.

Quantum ad exemplum potest dubitari de aliis, ut de ista 'homo de
necessitate est albus', et de ista 'homo potest currere', et de ista
'hominem contingit currere', et de huius modi propositionibus, quid in
eis sit subiectum et praedicatum et copula. Ad quod ego dico quod in
ista 'homo de necessitate est animal', 'homo' est subiectum, 'animal'
praedicatum et residuum copula. Et aequiualet haec propositio huic
'hominem necesse est esse animal', in qua hoc totum 'necesse est esse'
tenet se ex parte copulae. Sed de ista 'homo potest currere' dicendum
est quod sicut in illis de inesse, ut in ista propositione 'homo
currit', oportet ad sumendum distincte subiectum, praedicatum et
copulam resoluere hoc uerbum 'currit' in 'est currens', ita dicendo
'homo potest currere', uel 'hominem possibile est currere', oportet
istud uerbum 'currere' resolui in 'esse currens', uel in 'esse
currentem'. Et tunc in ista 'homo potest esse currens', 'homo' est
subiectum et 'currens' praedicatum, et 'potest esse' est copula, et in
ista 'hominem possibile est esse currentem', subiectum est 'hominem',
praedicatum 'currentem', et hoc totum 'possibile est esse' est ex
parte copulae, et sic de aliis consimilibus propositionibus.

Circa hanc igitur tertiam partem, notandum est quod modus est de
essentia et de intrinsecitate copulae. Et huius ratio est quia quando
talis determinatio ponitur in medio, ipsa ponitur ad determinandum
copulam, quae significat compositionem praedicati ad subiectum et e
conuerso; modo determinatio ponitur cum eo cuius est determinatio.

Item, aliter ista esset affirmatiua 'Socrates possibile est non
currere', quod est falsum.

Item, quod talis modus sit pars copulae persuadetur ex hoc quia
Aristoteles et Commentator concesserunt actum et potentiam conuenire
omnibus praedicamentis, ad istum sensum quia omnis terminus
praedicabilis, de quocumque praedicamento fuerit, potest praedicari de
subiecto mediante hoc uerbo 'est', quod connotat actum, uel mediante
hoc uerbo 'potest', quod connotat potentiam, ut quod Socrates est homo
et quod antichristus potest esse homo, uel quod homo est albus et quod
homo potest esse albus, et sic de aliis terminis. Et sic utrobique,
scilicet siue de actu siue de potentia, est idem subiectum, et idem
praedicatum, scilicet 'albus'; et ideo residuum est copula, scilicet
'est' in propositione de inesse et 'potest esse' in propositione de
possibili. Modo tantum ualet 'potest esse' sicut 'possibile est esse'.

Item, persuadetur per conuersionem, in qua idem debet esse subiectum
et praedicatum; modo ista 'Socrates potest esse currens' conuertitur
in istam 'currens potest esse Socrates', in quibus 'currens' et
'Socrates' sunt subiecta, et, per consequens, residuum est copula.

Ulterius notandum est quod propositionum de modo quaedam habent
copulam categoricam, et tales uel sunt de necessario uel de
impossibili uel de possibili, aliae habent copulam hypotheticam uel
aequiualentem copulae hypotheticae, ut propositiones de contingenti.
Ut ista 'B contingit esse A' aequipollet isti 'B potest esse A et B
potest non esse A', et, per consequens, ipsa poterit dici de possibili
affirmatiua et negatiua. Sed illa de contingenti de modo negato potest
dici de necessario et impossibili disiunctiue; nam istae aequipollent
'B non contingit esse A' et 'B necesse est esse A uel impossibile est
esse A'. Possunt etiam esse aliae propositiones de copula hypothetica,
sicut tales 'B necesse est uel possibile est non esse A' et 'B necesse
est uel impossibile est esse A'. Et uniuersaliter in talibus sumenda
est contradictio ex parte copulae, ut copula quae est copulatiua
contradicit copulae disiunctiuae compositae ex modis contradicentibus,
sicut in propositionibus hypotheticis copulatiua contradicit
disiunctiuae ex partibus contradicentibus compositae; uerbi gratia,
'hoc potest esse et potest non esse A' contradicit isti 'hoc
impossibile est uel necesse est esse A'. Et ita proportionaliter
dicatur de reliquis.

SDD 1.8.4

De qualitate modalium notandum est quod negatio si sit unica in
propositione praecedens modum et uerbum reddit propositionem
negatiuam, ut 'nullum hominem possibile est esse asinum', uel
etiam 'hominem non possibile est esse asinum'. Item, licet
negatio sequatur modum et praecedat hoc uerbum 'esse', propositio
etiam est negatiua, ut 'hominem possibile est non esse album'. Si
uero nulla fuerit negatio uel quod fuerint duae negationes,
propositio est affirmatiua, ut 'hominem possibile est currere'
uel 'hominem non possibile est non currere'.

Ista quarta pars est satis clara, nisi quod aliquibus uidetur quod
ista propositio 'hominem possibile est non currere' debeat magis dici
affirmatiua quam negatiua, quia sicut negatio addita praedicato et
sequens hoc uerbum 'est' in propositione de inesse, ut 'homo est non
lapis', non reddit propositionem negatiuam (immo dicta propositio est
affirmatiua), ita uidetur quod in modalibus si negatio sequatur tam
modum quam hoc uerbum 'est', ipsa non debet reddere propositionem
negatiuam, sicut est in ista 'hominem possibile est non esse album'.

Ad hoc ego dico quod Aristoteles reputabat tales propositiones
negatiuas, in primo Priorum, et secundum ueritatem illae sunt
negatiuae. Quod patet primo quia aequipollent uere negatiuis: nam ista
propositio 'hominem possibile est non esse album' aequipollet isti
'hominem non necesse est esse album', quae est manifeste negatiua. Et
iterum talis propositio potest esse uera licet subiectum pro nullo
supponat. Verbi gratia, haec est uera 'chimaeram possibile est non
esse albam', quia sua aequipollens est manifeste uera, scilicet ista
'chimaeram non necesse est esse albam'; cum igitur nulla affirmatiua
sit uera in qua subiectum pro nullo supponit, sequitur quod ista non
est affirmatiua 'chimaeram possibile est non esse albam'.

Item, contradictoriarum categoricarum una est affirmatiua et alia
negatiua; sed istae contradicunt, ut uidebitur post, 'Socratem
possibile est non currere' et 'Socratem necesse est currere', et
secunda est manifeste affirmatiua; ergo prima est negatiua. Et ex hoc
infertur notabiliter quod in talibus propositionibus 'B potest esse
A', uel etiam 'B possibile est non esse A', hoc uerbum 'esse' se tenet
ex parte copulae, cum ex negatione cadente super ipsum, licet non
super aliquid praecedens. reddatur propositio negatiua; non enim esset
propositio negatiua nisi negatio caderet super copulam totam uel
aliquam partem eius.

Ad auctoritatem Aristotelis. secundo Peri Hermeneias, quando dicit
quod 'possibile non esse' opponitur negatiuae, scilicet 'non possibile
non esse', ipse intelligit de negatione secundum quid, scilicet quo ad
modum.

Sed iterum dubitatur qualis sit ista 'hominem impossibile est esse
lapidem'. Et ego dico quod est negatiua, quia ista dictio
'impossibile' implicat in se negationem; ualet enim idem quod 'non
possibile', et est negatio negans, sicut est negatio inclusa in hac
dictione 'nemo'; ista enim propositio 'B impossibile est esse A' ualet
istam 'B non possibile est esse A' et istam 'B necesse est non esse
A', quae manifeste sunt negatiuae.

SDD 1.8.5

(1) De quantitate autem modalium sciendum est quod tripliciter
potest attendi quantitas earum: uno modo ex parte subiecti, sicut
in illis de inesse, alio modo ex parte modi, et tertio modo ex
parte utriusque simul. (2) Dico ex parte subiecti ut haec est
uniuersalis 'omne B possibile est esse A', et haec particularis
'quoddam B possibile est esse A', et haec indefinita 'B possibile
est esse A', et haec singularis 'hoc B possibile est esse A', uel
'Socratem possibile est esse currentem'. (3) Sed ex parte modi
'necesse' et 'impossibile' reddunt propositionem uniuersalem
quantum ad tempus consignificatum, 'possibile' autem sine
negatione praecedente reddit eam particularem, ut 'hominem
possibile est currere', 'hominem possibile est non currere'.

In ista quinta parte sunt tres clausulae: prima est una diuisio
bimembris, secunda est declaratio primi membri et tertia est
declaratio secundi membri. Et prima clausula est nota per clausulas
sequentes. Secunda etiam clausula manifesta est per simile in illis de
inesse.

Sed de tertia clausula notandum est quod per istum modum 'necesse'
distribuitur tempus consignificatum per uerbum pro omni tempore. Ideo
si B necesse est esse A, sequitur quod aliquod B semper est, fuit et
erit A, et similiter si omne B necesse est esse A, sequitur quod omne
B semper fuit, est et erit A. Et ita est etiam de impossibili, unde
sequitur 'B impossibile est esse A; ergo aliquod B numquam est, fuit
uel erit A'; et similiter sequitur 'omne B impossibile est esse A;
ergo nullum B est, fuit uel erit A'. Sed iste terminus 'possibile'
dimittit illud tempus non distributum; ideo sequitur si B aliquando
est, fuit uel erit A quod illud B potest esse A.

Notandum est tamen, ne aliquis instet, quod aliquando 'possibile'
accipitur ample, scilicet indifferenter ad praeteritum et futurum, et
similiter 'necesse', scilicet prout diceremus omne illud possibile
esse quod est uel fuit uel erit, uel etiam quod non repugnat ipsum
esse, fuisse uel fore. Unde sic concederemus istam 'Aristoteles potest
esse', uel 'Aristotelem possibile est currere', et negaremus istam
'Aristoteles necesse est non currere'. Alio modo capitur restricte ad
futurum, ita quod nihil dicatur possibile esse nisi quod est uel erit,
uel saltem quod non repugnat ipsum esse uel fore, sicut dicitur, primo
Caeli, quod potestas non est ad praeteritum. Sic enim diceremus quod
equus qui corruptus est non potest esse, et quod ipsum impossibile est
ambulare, et quod ipsum necesse est non esse, et sic etiam diceremus
hanc propositionem esse impossibilem 'Aristoteles ambulat', quae
tamen, uel sibi similis, fuit uera, et istam necessariam 'Aristoteles
non ambulat', quae tamen aliquando fuit falsa. Unde sic possibile fit
impossibile et contingens necessarium. Et ego in proposito loquor de
necessario et impossibili ample, quia sic loquuntur demonstratiuae
scientiae, licet historiae narratiuae aliter loquantur.

Ex istis dictis manifestum est quod aliquae propositiones modales
possunt esse simpliciter uniuersales, scilicet tam de dicto quam de
modo, ut 'omne B necesse est esse A', aliae simpliciter particulares,
ut 'quoddam B possibile est esse A', aliae autem secundum quid,
scilicet partialiter uniuersales et partialiter particulares, scilicet
uniuersales de dicto et particulares de modo uel e conuerso; et ita
etiam singularis de dicto potest esse uniuersalis uel particularis de
modo.

De contingenti autem sciendum est quod aliquando 'contingens'
accipitur large, et tunc synonyme se habet cum 'possibili', et
aliquando accipitur stricte, quod uocamus 'contingens ad utrumlibet',
et est species 'possibilis' distincta contra 'necessarium'. Possibile
enim est commune ad necessarium et contingens: omne enim necessarium
est possibile esse et numquam possibile non esse, et omne contingens
est possibile esse et cum hoc possibile non esse. Sed de isto
contingenti, et de uero et falso, dimittemus pro nunc, quia
propositiones de istis modis non habent proprie oppositiones nec
aequipollentias ad propositiones de aliis modis. Ideo dicemus nunc de
oppositionibus et aequipollentiis illarum de possibili et de
impossibili et de necessario.

SDD 1.8.6

(1) De oppositionibus ergo dictarum modalium dantur
regulae. Prima est quod singulares eiusdem subiecti et eiusdem
praedicati differentes secundum qualitatem et secundum
quantitatem modi sunt contradictoriae. Sed si tales singulares
diuersae qualitatis sint ambae de modo uniuersali, illae
participant legem contrariarum, et si sint ambae de modo
particulari, illae participant legem subcontrariarum. Et si sint
eiusdem qualitatis et una sit uniuersalis de modo et alia
particularis, participant legem subalternarum. (2) Secunda regula
est: si propositiones de subiecto communi, eiusdem subiecti et
eiusdem praedicati fuerint diuersae qualitatis et diuersae
quantitatis tam dicti quam modi, illae sunt contradictoriae. Si
autem sint diuersae qualitatis, et de consimili dicto et de
consimili modo, et aequaliter se habeant de uniuersalitate et
particularitate, ipsae sunt disparatae. (3) Tertia regula est: si
tales propositiones diuersae qualitatis fuerint ambae uniuersales
tam de dicto quam de modo, ipsae sunt contrariae. (4) Quarta
regula est: si tales propositiones diuersae qualitatis fuerint
ambae particulares tam de dicto quam de modo, ipsae sunt
subcontrariae. (5) Quinta regula est: si tales sint eiusdem
qualitatis et una sit utrobique uniuersalis et alia utrobique
particularis, illae sunt subalternae. Sed si una sit de subiecto
uniuersali et modo particulari et alia e conuerso, illae sunt
disparatae. Per has quinque regulae decem habentur
subalternationes, quinque contrarietates et quinque
subcontrarietates, quattuor contradictiones et quattuor
disparationes; et sic sunt uiginti octo combinationes.

Ista sexta pars continet quinque regulas. Prima regula est de
propositionibus singularibus, quae quantum ad contradictionem patet
sicut dicebatur de illis de inesse. Oportet enim contradictorias esse
diuersae qualitatis et quemlibet terminum distributum in una esse non
distributum in alia, et e conuerso. Terminus autem singularis, quia
non recipit uniuersalitatem uel particularitatem, neque
distributionem, debet manere in sua singularitate; sed oportet
quantitatem modi esse diuersam, quia contingit modum esse uniuersalem
et contingit modum esse particularem, ut 'necesse' et 'possibile'.

Sed etiam addendum est, cum praedicatum sit terminus communis, quod
oportet mutari eius quantitatem. Sed hoc non appositum fuit in textu,
quia semper mutatur secundum communem locutionem propter negationem
praecedentem ipsum. Istae ergo contradicunt 'Socratem necesse est
esse animal' et 'Socratem possibile est non esse animal', et similiter
istae duae 'Socratem impossibile est esse animal' et 'Socratem
possibile est esse animal'. Sed istae duae non contradicunt 'Saturnum
necesse est esse planetam' et 'Saturnum necesse est planetam non
esse'; sunt enim simul uerae, quia iste terminus 'planetam' in neutra
distribuitur.

Deinde etiam apparet quod istae duae habent legem contrariarum 'hoc A
necesse est esse B' et 'hoc A impossibile est esse B', quia non
possunt esse simul uerae, sed possunt esse simul falsae, in
contingenti materia, ut 'Socratem necesse est currere' et 'Socratem
impossibile est currere'; illae autem de modo particulari habent legem
subcontrariarum, quia non possunt simul esse falsae, sed sunt bene
simul uerae, ut 'Socratem possibile est currere' 'Socratem possibile
est non currere'.

Sed tunc de aliis quattuor regulis sequentibus praenotandum est quod
combinando et uariando uniuersalitates et particularitates dicti et
modi propositionum modalium, scilicet de possibili, de necessario et
de impossibili de subiecto communi possunt fieri octo propositiones
modales, secundum quod in figura sequenti patebit octo esse conos.
Omnis enim propositio de illis modis aut est affirmatiua aut negatiua;
si est affirmatiua, hoc potest esse quadrupliciter: uel de dicto et
modo uniuersalibus, uel particularibus, uel de dicto uniuersali et
modo particulari, uel e conuerso; et sic erunt ibi quattuor
propositiones. Consimiliter erunt quattuor propositiones si fuerint
negatiuae. Ulterius quaelibet istarum propositionum habet octo
aequipollentes, sicut postea patebit.

Hoc uiso sciendum est quod uiginti octo sunt combinationes istarum
octo propositionum, quarum combinationum oppositiones quantum ad leges
oppositionum faciliter patent. Nam quaecumque duae propositiones uel
sunt eiusdem qualitatis uel diuersae. Si sunt eiusdem qualitatis, tunc
sunt subalternae quantum ad legem nisi una sit de dicto uniuersali et
de modo particulari et alia e conuerso, quae sunt disparatae. Si sunt
diuersae qualitatis, uel igitur sunt ibi plures uniuersalitates, et
sic sunt contrariae quantum ad legem, uel plures particularitates, et
sic sunt subcontrariae, etiam quantum ad legem, uel aequales, et sic
sunt contradictoriae, nisi sint de dictis consimilibus, quae sunt
disparatae, et non habentes se in aliqua oppositione. Et ex his decem
sunt subalternationes, quinque contrarietates, quinque
subcontrarietates, quattuor contradictiones et quattuor disparationes,
nullam legem tenentes. Et sic patent esse uiginti octo combinationes,
quae planius ac manifestius patent diligenter inspicienti figuram.

/FIGURA/

Hoc uiso, secunda regula, quae est de contradictoriis in terminis
communibus, apparet per regulam alias datam de contradictoriis,
scilicet quod oportet eas esse diuersae qualitatis et omne distributum
in una esse non distributum in alia et e conuerso. *Sic istae
contradicunt 'omne B necesse est esse A' 'quoddam B possibile est non
esse A', uel etiam si modi e conuerso se habeant, similiter
contradicunt, ut 'omne B possibile est esse A' et 'quoddam B
impossibile est esse A'. Unde notandum est quod contradictio est
oppositio cuius non est medium, ut dicitur primo Posteriorum, capitulo
secundo, et determinatur quarto Metaphysicae. Et ideo contradictio
consistit in indiuisibili, ita quod non possit fieri recessus a
contradictione perfecta, ita scilicet quod sit possibile uel ambas
esse simul falsas uel ambas esse simul ueras quin amittatur lex
contradictionis.

Tertia regula apparet: quia contrariae proprie dictae debent maxime
distare; ideo debet totum uniuersaliter affirmari in una et totum
uniuersaliter negari in alia, et quantum ad modum et quantum ad
terminos. Istae igitur sunt contrariae 'omne B necesse est esse A' et
'omne B impossibile est esse A'.

Sed tamen notandum est quod adhuc sunt quattuor combinationes, non ita
proprie contrariae, quae tamen sic accedunt ad contrarias quod
retinent sibi legem contrariarum. Verbi gratia, si sint ambae
uniuersales quantum ad dictum et una etiam quantum ad modum sit
uniuersalis et alia particularis, quia non possunt esse simul uerae
sed possunt esse simul falsae, ut 'omnem planetam necesse est esse in
caelo' et 'omnem planetam possibile est non esse in caelo'. Et
similiter etiam est si ambae sint de modo uniuersali et una quantum ad
dictum sit uniuersalis et alia particularis, ut 'omnem hominem necesse
est uigilare' et 'quendam hominem impossibile est uigilare'. *Nam in
his manifestum est quod receditur a contradictione uersus
contrarietatem, propter uniuersalitatem modorum uel dictorum in
ambabus; igitur illae non possunt esse simul uerae, quia nec ratione
eius quod de contradictione participant nec etiam ratione eius quod ad
contrarietatem accedunt contingit eas esse ueras, cum hoc repugnet tam
contrariis quam contradictoriis, sed possunt esse simul falsas, cum
non possint tenere legem contradictionis, propter recessum earum a
contradictione.*

Quarta regula etiam apparet: quia illae propriissime sunt
subcontrariae quae sunt sub contrariis et quantum ad dictum et quantum
ad modum, et hoc est si sint utrobique particulares, ut 'quoddam B
possibile est esse A' et 'quoddam B possibile est non esse A'.

Sed tamen notandum est, proportionaliter sicut de contrariis fuit
notatum, quod adhuc sunt quattuor aliae combinationes, non ita proprie
subcontrariae, quae tamen obseruant legem subcontrariarum, scilicet
quia non possunt esse simul falsae sed possunt esse simul uerae. Verbi
gratia, si utraque sit particularis de dicto et una quantum ad modum
sit uniuersalis et alia particularis, ut 'aliquod ens necesse est esse
deum' et 'aliquod ens necesse est non esse deum', uel 'quoddam ens
impossibile est esse deum' et 'quoddam ens possibile est esse deum'.
Et similiter est si ambae sint particulares de modo et una sit
uniuersalis de dicto, alia uero particularis, ut 'omnem hominem
possibile est uigilare' et 'quendam hominem possibile est non
uigilare', *uel 'omnem hominem possibile est non uigilare' et 'quendam
hominem possibile est uigilare'. Nam manifestum est quod tales
recedunt a contradictione uersus subcontrarietatem, propter nimiam
particularitatem in ambabus, et sic illae non possunt esse simul
falsae, cum nihil participent nisi de contradictione uel de
subcontrarietate, et repugnat tam contradictoria quam subcontraria
esse simul falsa, sed possunt esse simul uerae, propter recessum earum
a contradictione.

Tamen adhuc remanet difficultas quo modo se habeant duae diuersae
qualitatis quarum una est uniuersalis de dicto et particularis de modo
et alia consimiliter, ut 'omne B possibile est esse A' et 'omne B
possibile est non esse A', uel si ambae sint particulares de dicto et
uniuersales de modo, ut 'quoddam B necesse est esse A' et 'quoddam B
impossibile est esse A'. Et apparet mihi quod illae sunt quasi
disparatae, nullam legem tenentes, scilicet nec contradictoriarum nec
contrariarum nec subcontrariarum nec subalternarum, *quia tales
possunt esse simul uerae, propter accessum earum ad subcontrarietatem,
ex una parte, et possunt esse simul falsae, propter accessum earum ad
contrarietatem, ex alia parte; et quia sunt diuersarum qualitatum de
eodem subiecto et eodem praedicato, impossibile est quod una sequatur
ad reliquam, et quia una uidetur aliquid habere de contradictione, una
potest esse uera alia exsistente falsa. Et haec ego declaraui alias
spatiose, in quaestionibus secundi Peri Hermeneias.

Similiter, de quinta regula, dicendum est quod licet illae quae sunt
eiusdem qualitatis sint propriissime subalternae, si una fuerit
utrobique, scilicet tam de modo quam de dicto, uniuersalis et alia
utrobique particularis, ut 'omne B necesse est esse A' et 'quoddam B
possibile est esse A', tamen adhuc sunt aliae octo subalternationes,
scilicet quattuor affirmatiuae et quattuor negatiuae. reseruantes
sibi legem subalternarum, scilicet si una fuerit uniuersalis de modo
et de dicto et alia fuerit uniuersalis de uno illorum et particularis
de alio; *haec enim sequuntur ad praecedentes. Et similiter est si una
sit utrobique particularis et alia uniuersalis de uno et particularis
de alio; nam manifestum est quod tales recedunt ab aequipollentia,
propter diuersam quantitatem dictorum uel modorum, sed non accedunt
nisi uersus subalternationem, ideo assumunt sibi legem subalternarum,
et sequitur magis particularis ad magis uniuersalem, et non e
conuerso.

Sed si una sit uniuersalis de dicto et particularis de modo et alia e
conuerso, illae erunt quasi disparatae, scilicet nec repugnantes
gratia formae nec una sequens ad aliam. Cum enim sint eiusdem
qualitatis poterunt esse simul uerae et poterunt esse simul falsae;
ideo nec sunt contradictoriae nec contrariae nec subcontrariae. Sed
nec una potest sequi ad alteram: quia uniuersaliter sumptum non potest
sequi ad particulariter sumptum, siue quantum ad dictum siue quantum
ad modum; ideo nec illa quae est de subiecto uniuersaliter sumpto
sequitur ad aliam, nec illa quae est de modo uniuersali sequitur ad
aliam, ideo non sunt subalternae, sed omnino disparate se habent,
sicut si essent de diuersis subiectis et diuersis praedicatis, nisi
quod possent dici subalternae secundum quid, scilicet quia una est
subalterna quantum ad subiectum, uel dictum, et alia quantum ad
modum.*

SDD 1.8.7

(1) De aequipollentiis modalium tales dantur regulae. Prima est
quod aequipollentes semper debent esse eiusdem qualitatis et
eiusdem quantitatis. (2) Secunda est quod ex parte dicti debent
sumi aequipollentiae sicut in illis de inesse. (3) Tertia est
quod proportionando modos ad signa, scilicet quod 'necesse' sit
sicut 'omnis' et 'impossibile' sicut 'nullus' et 'possibile'
sicut 'quidam' et 'possibile ... non' sicut 'quidam ... non',
tunc negatio postposita modo facit aequipollere suo contrario,
praeposita uero suo contradictorio, praeposita autem et
postposita suo subalterno. *Oppositiones autem et
aequipollentias patent diligenter speculanti hanc figuram.

/FIGURA/

Haec septima pars continet tres regulas, quarum prima est per se
manifesta, non solum in istis modalibus, de quibus hic agimus, sed
uniuersaliter in omnibus, siue de inesse siue modalibus, exceptis
tamen illis de contingenti ad utrumlibet, de quibus postea
considerabitur.

Secunda regula apparet: quia retinendo eundem modum 'omnis ... non' et
'nullus' aequipollent, et similiter 'nullus ... non' et 'omnis', ut
'omne B non necesse est esse A' ualet istam 'nullum B necesse est esse
A', et similiter 'nullum B non necesse est esse A' ualet istam 'omne B
necesse est esse A'. Similiter 'non omnis' ualet tantum sicut 'quidam
... non' et 'non nullus' ualet 'quidam'; uerbi gratia, 'non omne B
necesse est esse A' ualet istam 'quoddam B non necesse est esse A', et
similiter 'non nullum B necesse est esse A' ualet istam 'quoddam B
necesse est esse A'. Ita etiam 'non omnis ... non' et 'quidam'
aequipollent, et similiter 'non nullus ... non' et 'quidam ... non';
uerbi gratia, istae duae aequipollent 'non omnis homo de necessitate
est animal' et 'quidam homo de necessitate est animal', et similiter
istae duae 'non nullus homo non de necessitate est animal' et 'quidam
homo non de necessitate est animal'.

Sed etiam de tertia regula notandum est quod oportet bene uidere in
sumendo aequipollentiam ex parte modorum quod eadem quantitas semper
remaneat ex parte dictorum. Verbi gratia, per negationem postpositam
modo istae aequipollent 'omne B necesse est esse A' et 'omne B
impossibile est non esse A', et similiter 'omne B impossibile est esse
A' et 'omne B necesse est non esse A'. Et ita etiam esset si dictum
esset particulare, ut 'quoddam B necesse est esse A' et 'quoddam B
impossibile est non esse A'. Similiter per negationem praepositam
istae aequipollent 'omne B necesse est esse A' et 'omne B non
possibile est non esse A', uel etiam 'nullum B necesse est esse A' et
'nullum B non possibile est non esse A'. Et similiter de signo
particulari, ut 'quoddam B necesse est esse A' et 'quoddam B non
possibile est non esse A'. Et similiter erit de 'impossibili' ad
'possibile'. Nam 'non impossibile' ualet 'possibile' et 'non
possibile' ualet 'impossibile', aliis ex parte dicti similiter
retentis. Ita etiam, de negatione praeposita et postposita, 'non
necesse ... non' et 'possibile' aequipollent, aliis similiter
retentis, et similiter 'non possibile ... non' et 'necesse'. Et tunc
ex his notandum est quod aequipollentiae ex parte modi et ex parte
dicti possunt simul combinari, et resultaret magna figura talis.

/FIGURA/

SDD 1.8.8

(1) Quantum ad conuersiones dictarum modalium, sciendum est quod
isti modi 'possibile', 'impossibile', 'contingens' et
'necessarium' ampliant subiecta propositionum ad supponendum non
solum pro his quae sunt sed etiam pro his quae possunt esse, ita
quod sensus istius 'B potest esse A' est 'quod est uel potest
esse B potest esse A', et similiter aequiualet dicere 'B necesse
est esse A' et dicere 'quod est uel potest esse B necesse est
esse A'. (2) Ex quibus correlarie concluditur quod haec est uera
'senex potest esse puer', quia quod potest esse senex potest esse
puer, ut antichristus, et similiter ista est uera 'creans de
necessitate est deus', supposito quod deus non esset creans, quia
ualet istam 'quod est uel potest esse creans de necessitate est
deus'. (3) Tunc ergo ponuntur de conuersionibus dictarum modalium
quattuor regulae. Prima est quod omnis propositio affirmatiua de
possibili potest conuerti in particularem affirmatiuam, et sic
particularis conuertitur simpliciter et uniuersalis per accidens,
ut 'omne B', uel 'aliquod B', 'potest esse A; ergo quoddam A
potest esse B'. (4) Secunda regula est quod nulla negatiua de
possibili conuertitur, quia sequeretur ex uero falsum, ut
'omnem', uel 'aliquem deum', 'possibile est non creare; ergo
quoddam creans possibile est non esse deum'; prima enim est uera
et secunda falsa. (5) Tertia regula est quod omnis uniuersalis
negatiua de necessario conuertitur in uniuersalem negatiuam de
necessario, ut 'omne B necesse est non esse A; ergo omne A
necesse est non esse B'. Sed particularis negatiua non
conuertitur, quia sequeretur ex uero falsum, ut 'quoddam ens
necesse est non esse deum; ergo quoddam deum necesse est non esse
ens'. (6) Quarta regula est quod nulla affirmatiua de necessario
conuertitur in aliam de necessario, sed bene conuertitur in aliam
de possibili.

Ista octaua pars principalis huius capituli est magna; continet enim
sex bonas particulas, siue clausulas, scilicet unum notabile, unum
correlarium et quattuor regulas. Secunda incipit ibi "ex quibus",
tertia ibi "tunc ergo", quarta ibi "secunda regula", quinta ibi
"tertia regula", sexta ibi "quarta regula".

Notabile ergo, quod ponitur in prima particula, est satis concessum
quantum ad 'possibile' et 'contingens'. Quia antichristum possibile
est esse, antichristum contingit esse; tales autem affirmatiuae non
essent uerae nisi subiectum pro aliquo supponeret; et non supponit pro
eo quod est, quia antichristus non est; ideo sufficit quod supponat
pro eo quod potest esse. Deinde si hoc est concessum de 'possibili',
oportet quod concedatur de 'impossibili': quia istae contradicunt
'antichristum possibile est esse' 'antichristum impossibile est esse',
et oportet in contradictoriis terminos aeque ample et aeque restricte
supponere si pro aliquo uel aliquibus supponant. Deinde etiam oportet
hoc concedere de necessario, quia aliter non esset aequipollentia
illarum de necessario ad illas de possibili uel impossibili.

De correlario autem concluso in secunda particula sciendum est quod
aliqui aliquando ad placitum restringunt subiectum in propositionibus
de possibili uel de necessario ad supponendum solum pro his quae sunt.
Et sic poneretur ista falsa 'senex potest esse puer', et ista etiam
'creans de necessitate est deus', posito quod modo deus nihil crearet;
immo etiam et ista esset falsa 'antichristus potest esse', uel
'antichristus potest generari'. Sed manifestum est quod iste modus
restringendi non est de proprietate sermonis; ideo simpliciter de
proprietate sermonis correlarium est concedendum.

Deinde prima regula, quae ponitur in tertia particula, potest probari
per syllogismum expositorium. Quia ista propositio 'B potest esse A',
secundum praedicta, ualet istam 'quod potest esse B potest esse A';
igitur si aliquid quod potest esse B potest esse A, signetur illud
aliquid, et proprio nomine uocetur 'C'; tunc sic 'C potest esse B et
ipsum idem C potest esse A; ergo quod potest esse A potest esse B', ad
quod sequitur quod A potest esse B; igitur, de primo ad ultimum,
sequebatur 'B potest esse A; ergo A potest esse B'.

Deinde, antequam procedam ad secundam regulam, notandum est quod in
tota ista octaua parte ego non uoco 'propositionem de possibili' nisi
illam in qua ponitur iste modus 'possibile' sine negatione praecedente
ipsum, uel aequipollentem tali propositioni. Verbi gratia, istas uoco
'de possibili' 'B possibile est esse A' et 'B possibile est non esse
A'. Et similiter istas uoco 'de necessario' 'B necesse est esse A' 'B
necesse est non esse A', et istas uoco 'de impossibili' 'B impossibile
est esse A' 'B impossibile est non esse A'. Sed istam 'B non possibile
est non esse A' non uoco 'de possibili', sed 'de impossibili', quia
ualet istam de impossibili 'B impossibile est esse A'; similiter istam
'B non possibile est non esse A' non uoco 'de possibili', sed 'de
necessario', quia ualet istam 'B necesse est esse A'. Et sic suo modo
de 'necessario' et de 'impossibili'.

Tunc ergo apparet secunda regula, quae ponitur in quarta particula.
Quia negatiuae de possibili sunt istae 'omne B possibile est non esse
A' et 'quoddam B possibile est non esse A', quae non conuertuntur in
talem 'A possibile est non esse B', quia sequeretur ex uero falsum, ut
'omne deum possibile est non creare; ergo creans possibile est non
esse deum'; prima enim est uera et secunda falsa.

Tertia regula, quae ponitur in quinta particula, continet duas
clausulas, quarum ultima est quod particularis negatiua non
conuertitur; et illa est bene probata in textu. Sed prima clausula est
quod uniuersalis negatiua de necessario conuertitur simpliciter. Et
hoc probatur: quia uniuersalis negatiuae de necessario contradicunt
particularibus affirmatiuis de possibili; particulares autem
affirmatiuae de possibili consequuntur et conuertuntur ad inuicem, ut
dictum est; ergo similiter suae praedictae contradictoriae
conuertuntur et consequuntur ad inuicem; et haec consequentia tenet
per illam regulam "si ad antecedens sequitur consequens, oportet quod
ad contradictoriam consequentis sequatur contradictoriam
antecedentis"; ideo si istae se mutuo consequuntur, oportet quod etiam
illae.

Quarta regula continet duas clausulas. Quarum prima est quod nulla
affirmatiua de necessario conuertitur in aliam de necessario; et causa
est quia sequeretur ex uero falsum, ut dicendo 'omnem creantem necesse
est esse deum; ergo deum necesse est esse creantem': prima enim est
uera et secunda falsa.

Secunda clausula est quod affirmatiuae de necessario bene conuertuntur
in affirmatiuas de possibili. Quod probatur: quia ad illam de
necessario sequitur illa de possibili, per subalternationem et ad
illam de possibili sequitur alia de possibili, per conuersionem; ergo,
de primo ad ultimum, ad illam de necessario sequitur alia de
possibili, per conuersionem, ut 'omne B necesse est esse A; quoddam A
possibile est esse B'.

Deinde notandum est quod si habeamus conuersiones de necessario et de
possibili, sequitur quod habemus conuersiones de impossibili, quia
'impossibile esse' ualet 'necesse non esse' et 'impossibile non esse'
ualet 'necesse esse', de quibus dictum est. Similiter etiam cum
habeamus conuersiones de praedictis modis non praeponendo negationem
modo, sequitur quod habemus etiam praeponendo, quia 'non possibile'
ualet 'impossibile' et 'non impossibile' ualet 'possibile'; similiter
'non necesse esse' ualet 'possibile non esse' et 'non necesse non
esse' ualet 'possibile esse'.

Ultimo notandum est quod etiam alio modo, minus proprie, conuertuntur
dictae propositiones cum isto nomine 'quod', ut 'B possibile est esse
A; ergo quod possibile est esse A est uel potest esse B', et similiter
'nullum B potest esse A; ergo nullum quod potest esse A est uel potest
esse B'; similiter 'B necesse est esse A; ergo quod necesse est esse A
est uel potest esse B' et similiter 'nullum B necesse est esse A; ergo
nullum quod necesse est esse A est uel potest esse B'. Sed sic non
conuertuntur istae negatiuae 'omne B necesse est non esse A' et
similiter 'omne B possibile est non esse A'; et horum causas dimitto,
propter breuitatem, consideret autem eas qui uoluerit.

SDD 1.8.9: DE MODALIBUS COMPOSITIS

SDD 1.8.9-1

Nunc autem dicenda sunt aliqua de uocatis 'modalibus
compositis'. Et est notandum quod 'modalis composita' solet
uocari in qua modus praedicatur de dicto uel dictum de modo, ut
'hominem currere est possibile' uel 'possibile est hominem
currere', aut etiam 'hominem currere est necesse' uel 'necesse
est hominem currere', et sic de 'impossibili' uel 'contingenti',
et de 'uero' uel 'falso'.

Haec nona pars est magna, ideo potest diuidi in quattuor particulas,
in quarum prima describitur propositio uocata 'modalis composita', in
secunda agitur de aequiuocatione subiectorum et praedicatorum huius
modi propositionum, in tertia de qualitate et quantitate earum, in
quarta de conuersionibus earum. Secunda incipit ibi "circa huius
modi", tertia ibi "de qualitate", quarta ibi "dictae autem".

In prima particula notandum est quod hi modi non sumuntur secundum
quod se tenent ex parte copulae, sed 'modi' uocantur termini quibus
appropriate assignamus propositiones differre ab inuicem, ut quia
quaedam est uera, quaedam falsa, quaedam possibilis, quaedam
impossibilis, quaedam necessaria, quaedam contingens, quaedam per se,
quaedam per accidens, uel immediata, uel secundum quod ipsum, uel
affirmatiua, uel negatiua, uel uniuersalis, uel particularis, uel
indefinita aut singularis, reduplicatiua, exceptiua et sic de aliis.
Ideo omnes huius modi termini si fiant subiecta uel praedicata
respectu huius termini 'propositio', uel alterius termini supponentis
appropriate pro propositione uel propositionibus, reddunt
propositiones uocatas 'modales compositas', ut 'omnis propositio est
uera', 'nulla propositio est necessaria', 'hominem currere est
contingens', 'deum non esse est impossibile', 'solem esse maiorem
terra est scitum', uel 'opinatum', uel 'dubitatum', et sic de aliis.

Et notandum est quod quamuis apud omnes tales propositiones sint
uocatae 'modales compositae', tamen secundum ueritatem sunt de inesse.
Quia si dico 'propositio est falsa', uel 'propositio est necessaria',
uel etiam 'deum non esse est impossibile', uel 'hominem esse animal
est scitum a te', in omnibus istis unum praedicatum dicitur de uno
subiecto mediante hoc uerbo 'est' non modificato. Nec apparet quare
haec esset magis modalis 'propositio est falsa' quam ista 'animal
rationale est album'. Et si dico 'hominem currere est possibile', haec
ualet tantum sicut si dicerem 'haec propositio 'homo currit' est
possibilis', et haec non est magis modalis nec minus de inesse quam
ista 'iste terminus 'homo' est species'. Tamen quia nomina significant
ad placitum, nos possumus uti illo modo loquendi consueto, sic quod
tales propositiones uocemus modales, dum tamen hic non capiamus
'propositionem modalem' prout distinguitur contra 'propositionem de
inesse'; ita enim 'albus' est modus 'hominis' si dico 'homo albus'
sicut 'possibile' uel 'falsum' 'propositionis' si dico 'propositio
possibilis' uel 'propositio falsa'.

SDD 1.8.9-2

(1) Circa huius modi propositiones modales, notandum est quod oratio
infinitiui modi (ut 'hominem currere') posita in huius modi
propositionibus, quae solet uocari 'dictum', aliquando capitur
secundum suppositionem materialem, et tunc supponit pro aliqua
propositione (ut 'hominem currere' pro tali propositione 'homo
currit'), aliquando sumitur significatiue, et tunc si supponat pro
aliquo, supponit pro re pro qua supponeret subiectum dicti tali
determinatione determinatum (ut 'hominem currere' pro homine currente
et 'hominem esse album' pro homine albo). (2) Similiter isti termini
'possibile', 'necessarium', 'contingens' aliquando sumuntur prout sunt
communiter differentiae entium. Sic enim omne ens est contingens uel
necessarium; est enim necessarium si ipsum impossibile est non esse,
ut deus, et est contingens si ipsum potest non esse, ut iste equus, et
sic nulla propositio est necessaria, sed omnis est contingens. Alio
modo sumuntur prout sunt appropriate differentiae propositionum; et
sic asinus nec dicitur possibilis nec impossibilis nec necessarius nec
contingens, sed describitur 'necessarium' quia est propositio
significans qualiter necesse est esse, et 'impossibile' describitur
quia est propositio significans qualiter impossibile est esse.

Ista secunda particula nonae partis principalis huius capituli
continet duas distinctiones, quae satis sunt declaratae in textu, nisi
quod descriptiones 'necessarii' et 'contingentis' positae in fine non
sunt sub uerbis propriis. Quia in tractatu Sophismatum declaratum est
quod propositio uera non ex eo est uera quia ita est in re; ideo etiam
nec necessaria dicitur ex eo quod ita necesse est esse. Sed oportet
secundum locutionem propriam assignare diuersimode causas ueritatum
secundum diuersitatem propositionum, prout ibi fuit declaratum. *Sed
tamen ad placitum utimur isto modo loquendi, intelligentes per ipsum
expressiones ueras causarum ueritatum propositionum diuersas, secundum
diuersitatem propositionum.

SDD 1.8.9-3

(1) De qualitate autem istarum propositionum dicendum est, sicut de
aliis, quod si negatio cadat super copulam, propositio est negatiua,
et si non, ipsa est affirmatiua. (2) Similiter etiam est de
quantitate: si subiectum fuerit distributum, propositio est
uniuersalis, et si fuerit sine distributione et sine signo, ipsa est
indefinita, et si fuerit cum signo particulari, ipsa est particularis,
et si fuerit cum isto pronomine demonstratiuo 'hoc', tunc ipsa est
singularis.

Haec tertia particula huius nonae partis principalis continet duas
clausulas, una de qualitate talium propositionum, alia de quantitate
earum.

Dubitatur autem de multis propositionibus et quales sunt et quantae
sunt, primo de ista 'homo est species', secundo de ista 'non homo est
species', tertio de ista 'omnem hominem currere est possibile', quarto
de ista 'nullum hominem currere est possibile', quinto de ista 'non
hominem currere est possibile', sexto de ista 'impossibile est hominem
esse asinum', septimo de ista 'non possibile est hominem esse asinum'.

Dico quod si uellemus respondere ad totum de proprietate sermonis, nos
responderemus capiendo omnia significatiue, et esset facile dicere.
Sic enim ista 'homo est species' est indefinita et affirmatiua, et est
falsa. Sed ista 'non homo est species', si ista dictio 'non' cadat
super totam propositionem, ipsa est uniuersalis negatiua, ualens istam
'nullus homo est species', et est uera. Deinde ista 'omnem hominem
currere est possibile' aequiualet isti 'omnis homo currens est
possibilis', et est uniuersalis affirmatiua, et uera. Et similiter
ista 'nullum hominem currere est possibile' ualet istam 'nullus homo
currens est possibilis', et est uniuersalis negatiua, et falsa. Sed
ista 'non hominem currere est possibile' ualet istam 'nullus homo
currens est possibilis' si negatio sit negans, et est uniuersalis
negatiua, et falsa; sed si negatio sit solum infinitans subiectum,
tunc aequiualet isti, de subiecto infinito 'non homo currens est
possibilis', quae est indefinita affirmatiua, et uera, quia asinus,
qui est non homo currens, est possibilis. Sed de ista 'impossibile est
hominem esse asinum', dicendum est quod idem ualet 'impossibile' et
'non possibile'; et tunc illa negatio implicita in isto termino
'impossibile' uel intelligitur debet esse negans, et tunc ualet istam
'nullum possibile est hominem esse asinum', quae est uniuersalis
negatiua, uel est infinitans solum illud subiectum 'possibile', et
tunc est indefinita affirmatiua.

Postea dicendum est si subiecta in dictis propositionibus supponant
materialiter quod ista propositio 'homo est species' est affirmatiua
(hoc non est dubium), et est indefinita, quia iste terminus 'homo' non
debet intelligi supponere solum pro se, sed indifferenter pro aliis
similibus, quasi si dicamus 'iste terminus 'homo' uel talis terminus
'homo' est species. Et sic etiam ista esset uniuersalis 'omnis homo
est species', et etiam ista esset particularis 'quidam homo est
species', id est 'quidam terminus 'homo' est species', et ista esset
singularis 'iste homo est species', id est 'iste terminus 'homo' est
species'.

Verum est quod aliqui reputant tales tamquam singulares 'homo est
species', 'animal est genus', 'amo est uerbum', et sic de aliis, in
quibus subiecta supponunt materialiter. Quia dicunt quod ualet idem
secundum suppositionem materialem dicere 'homo est species' et dicere
'iste terminus 'homo' est species'. Sed hoc non credo esse uerum, quia
ista 'homo est species', uel 'animal est genus', reputat Porphyrius,
et etiam Aristoteles, scibilem et demonstrabilem prout subiecta
supponunt materialiter, quod non esset ita de singularibus. Nam si
demonstrato uno termino uocali uel scripto, ego dico 'iste terminus
est species', licet illa propositio sit uera, tamen statim erit falsa
ipsa desinente esse, et sic talis non erit scibilis. Item, dicendo
'hominem currere est possibile', istud subiectum 'hominem currere' non
supponit pro se, sed pro tali propositione 'homo currit', et si
quilibet homo dicat talem propositionem, tunc non est ratio quare
magis supponeret pro illa quam Socrates dicit quam pro illa quam Plato
dicit; ideo indifferenter pro qualibet supponit, sine distributione,
et sic indefinite. Et ita etiam debemus imaginari de ista propositione
'homo est species', quia iste terminus 'homo' non solum supponit pro
se, nisi demonstretur cum tali pronomine 'hoc', sed indifferenter pro
omni tali supponit indefinite.

Sed de ista 'non homo est species' dicendum est quod si hoc totum 'non
homo' supponit materialiter, propositio est indefinita et affirmatiua,
et est sensus quod talis terminus infinitus 'non homo' est species,
quae si sit uera uel non est bona dubitatio alibi tractanda. Si uero
iste terminus 'homo' solum sumatur materialiter et haec dictio 'non'
sumatur significatiue, tunc si sit negans, propositio est uniuersalis
negatiua falsa, aequiualens isti 'nullus talis terminus 'homo' est
species; sed si negatio sit solum infinitans, tunc est indefinita
affirmatiua, et est uera, et tunc est sensus quod aliquid quod non est
talis terminus 'homo' est species, et hoc est uerum pro isto termino
'asinus'.

Deinde de ista 'omnem hominem currere est possibile' manifestum est
quod est affirmatiua et indefinita, quia ualet istam 'talis propositio
'omnis homo currit' est possibilis'.

Sed de ista 'nullum hominem currere est possibile' manifestum est quod
si hoc totum 'nullum hominem currere' supponat materialiter,
propositio est indefinita affirmatiua, et ualet istam 'talis
propositio 'nullus homo currit' est possibilis'. Sed si quaereres quo
modo fieret uniuersalis, dico quod hoc esset sic dicendo 'omne nullum
hominem currere est possibile', uel 'omnis nullum hominem currere est
possibile', ita quod 'omne', uel 'omnis', teneretur significatiue et
esset nominatiuus reddens suppositum huic uerbo 'est', et esset sensus
'omnis talis propositio', uel 'omne quod est talis propositio',
'nullus homo currit' est possibilis', uel 'possibile'. Sed si in dicta
propositione caperemus 'nullum' significatiue et 'hominem currere'
materialiter, tunc propositio esset uniuersalis negatiua, et esset
sensus 'nullum quod est talis propositio 'homo currit' est possibile'.

Sed tu quaereres "nonne possem similiter dicere de ista propositione
'omnem hominem currere est possibile' quod ista esset uniuersalis
affirmatiua, capiendo 'omnem' significatiue et 'hominem currere'
materialiter?". Dico quod non, quia oratio esset incongrua, eo quod
oportet nominatiuum casum reddere suppositum huic uerbo 'est', et
'omnem' non est nominatiui casus.

Deinde de ista 'non hominem currere est possibile' dicitur quod si hoc
totum 'non hominem currere' teneatur materialiter, propositio est
indefinita affirmatiua; et si 'hominem currere' teneatur materialiter
et haec dictio 'non' teneatur significatiue, si negatio sit
infinitans, adhuc est indefinita affirmatiua, sed si sit negatio
negans, est uniuersalis negatiua.

Postea de ista 'impossibile est hominem esse asinum', et similiter de
ista 'non possibile est hominem esse asinum', dico quod aequiualent
ubique 'impossibile' et 'non possibile'; et si negatio sit infinitans,
propositio est indefinita affirmatiua, et si sit negans, est
uniuersalis negatiua.

SDD 1.8.9-4

Dictae autem propositiones conuertuntur eodem modo sicut illae de
inesse si isti termini 'possibile', 'impossibile', 'necessarium' et
'contingens' sumantur prout sunt differentiae propositionum. Sed si
capiantur prout sunt communiter differentiae entium, tunc iste
terminus 'possibile', uel 'contingens', positus in praedicato ampliat
suppositionem subiecti ad ea quae possunt esse; ideo conuertitur sic
'quoddam A est possibile; ergo quoddam possibile est uel potest esse
A', uel 'antichristus est possibilis; ergo possibile est uel potest
esse antichristus'.

Circa istam quartam particulam dubitatur utrum isti termini
'possibile' et 'contingens' prout appropriate sunt differentiae
propositionum sint termini ampliatiui sicut quando sumuntur ut sunt
communes differentiae entium. Et ego dico quod non. Unde si dicamus
aliquam propositionem esse possibilem quia potest esse, hoc est
capiendo 'possibile' prout est communis differentia, seu proprietas,
entis, et ampliat suppositionem subiecti; et sic propositio quae
nondum est bene est possibilis. Sed si dicatur possibilis quia
significat qualiter potest esse, tunc 'possibile' non ampliat, nec
propositio aliqua est possibilis nisi quando ipsa est, quia non
significat nisi quando ipsa est. Et ideo capiendo sic 'possibile' ista
propositio 'omnem hominem currere est possibile' bene conuertitur in
istam 'possibile est omnem hominem currere'.

Secundo dubitatur utrum iste terminus 'necessarium' prout est de
communibus differentiis entis ampliet, sicut iste terminus
'possibile'. Et ego credo quod sic. Quia in propositionibus
contradictoriis praedicata sunt eadem, ideo aeque ampliatiua uel non
ampliatiua; et ideo sicut in istis 'Socrates potest esse' uel
'Socrates potest non esse' est ampliatio, ita etiam est in istis
'Socrates non potest esse' et 'Socrates non potest non esse' est
ampliatio; modo sicut 'possibile' exponitur 'quia potest esse', ita
'necessarium' exponitur 'quia non potest non esse'; istae enim
aequipollent 'B est necessarium' et 'B non potest non esse', ideo
similiter est ampliatio in illis. Et ex hoc inferri debet quod haec
est uera 'creans est necessarium', licet poneretur casus quod deus
modo nihil crearet, quia idem ualet dicere 'creans est necessarium'
sicut dicere 'creans non potest non esse', quae ualet istam 'quod est
uel potest esse creans non potest non esse', et haec est uera.

*Notandum est quod alio modo solet attribui conuersio dictis
propositionibus, scilicet quod tota propositio non conuertatur, sed
solum dictum, id est propositio quae subiicitur uel praedicatur, uerbi
gratia, 'possibile est hominem currere; ergo possibile est currentem
esse hominem'; sed hic non fit conuersio, quia modus semper manet a
parte eadem. Et quantum ad illam conuersionem, dico hanc regulam quod
propositio affirmatiua de possibili uel de uero uel de necessario,
scilicet in illis tribus modis, conuertitur sicut in illis de inesse,
ita quod si dictum sit uniuersalis negatiua uel particularis
affirmatiua, tunc illud dictum conuertitur simpliciter, si uero illud
fuerit uniuersalis affirmatiua, conuertitur per accidens, si uero sit
particularis negatiua, non conuertitur. Et omnes istae conuersiones
tenent per has regulas "si antecedens est uerum, consequens est
uerum", "si antecedens est possibile, consequens est possibile", "si
antecedens est necessarium, consequens est necessarium"; et ideo si
dico 'uerum est Socratem currere', cum ad istam 'Socratem currit'
sequatur ista 'currens est Socrates', sequitur 'ergo uerum est
Socratem esse currentem', per dictam regulam. Et sic de aliis poterit
probari. Sed dicta conuersio non ualet in propositionibus de 'falso'
uel de 'impossibili' uel de 'scito', quia dicta regula non ualet in
illis; non enim sequitur si antecedens est impossibile quod consequens
sit impossibile, nec sequitur si antecedens sit falsum quod consequens
sit falsum, et ideo si dico quod falsum est omne animal esse hominem,
non sequitur 'ergo falsum est quendam hominem esse animal', quia
antecedens est uerum et consequens falsum.

1.8.10

(1) Restat aliqua dicere de modalibus de contingenti ad utrumlibet.
Dicitur autem 'contingens ad utrumlibet' quia est possibile esse et
possibile non esse, ut Socrates contingit currere quia Socrates potest
currere et potest non currere, et similiter Socratem contingit non
currere quia Socrates potest non currere et Socrates potest currere.
(2) De sic 'contingenti' dantur quattuor regulae. Prima est quod ad
omnem propositionem de contingenti sequitur propositio de possibili
tam affirmatiua quam negatiua. (3) Secunda regula est quod omnis
propositio de contingenti repugnat alicui propositioni de necessario
et alicui propositioni de impossibili de eisdem terminis, scilicet
omnis uniuersalis omni particulari et omnis particularis omni
uniuersali. (4) Tertia regula est quod omnis propositio de contingenti
conuertitur in oppositam qualitatem, manente eadem quantitate et eodem
ordine terminorum. (5) Quarta regula est quod nulla propositio de
contingenti conuertitur in terminis in aliam de contingenti, sed omnis
de contingenti conuertitur in aliam de possibili.

Haec decima et ultima pars huius capituli continet quinque clausulas;
prima ostendit quid nominis 'contingentis ad utrumlibet' et aliae
quattuor sunt quattuor regulae.

Circa primam clausulam, notandum est, sicut iam dictum fuit, quod hoc
nomen 'contingens' potest aliquando fieri praedicatum uel subiectum
propositionis, ut 'B est contingens' uel 'contingens est B', et tunc
non reddit propositionem proprie modalem, licet soleat talis
propositio uocari 'modalis composita' si alter terminus supponat pro
aliqua propositione, ut 'Socrates currere est contingens'; aliquando
autem se tenet ex parte copulae, ut dicendo 'hominem contingens est
currere', uel 'hominem contingit currere', et tunc est propositio
proprie modalis.

Iterum 'contingens' si fiat subiectum uel praedicatum propositionis
potest sumi uno modo ut est de differentiis communibus entis, et sic
omne ens est contingens praeter deum, quia potest esse et potest non
esse; solus autem deus est necessarius, quia non potest non esse. Alio
autem modo sumitur 'contingens' ut est de differentiis propositionum,
et tunc aequiualet dicere quod talis propositio est contingens et
dicere quod talis propositio est possibilis et non necessaria.

*Notandum est quod ad omnem propositionem, tam affirmatiuam quam
negatiuam, quae est proprie de contingenti de modo affirmato sequitur
una copulatiua composita ex una de possibili affirmatiua et alia de
possibili negatiua retentis eisdem terminis et eadem quantitate. Verbi
gratia, sequitur 'B contingit esse A; ergo B possibile est esse A et B
possibile est non esse A', et etiam sequitur 'B contingit non esse A;
ergo B possibile est non esse A et B possibile est esse A'. Sed e
conuerso a tali copulatiua ad illam de contingenti est fallacia
consequentis; non enim sequitur 'quoddam iustum potest esse deum et
quoddam iustum potest non esse deum; ergo quoddam iustum contingit
esse deum: nam antecedens est uerum et consequens falsum, ex quo nihil
contingit esse deum.

Sed ad omnem propositionem de necessario uel impossibili sequitur
propositio de contingenti de modo negato de eisdem terminis, sicut
sequitur 'omne B necesse est esse A; ergo nullum B contingit esse A';
similiter sequitur etiam 'omne B impossibile est esse A; ergo nullum B
contingit esse A'. Sed e conuerso a tali propositione de contingenti
ad disiunctiuam de necessario et impossibili uel ad aliquam eius
partem est fallacia consequentis: non enim sequitur 'nullum iustum
contingit esse deum; ergo omne iustum necesse est esse deum uel omne
iustum impossibile est esse deum'; similiter nec sequitur 'nullam
stellam contingit esse planetam; ergo omnem stellam necesse est esse
planetam uel omnem stellam impossibile est esse planetam':
antecedentia enim sunt uera et consequentia sunt falsa.*

*Ex praedictis sequitur manifeste quod propositio quae est proprie de
contingenti de modo affirmato non aequiualet uni copulatiuae
compositae ex affirmatiua de possibili et negatiua de possibili,
retentis eisdem terminis et eadem quantitate, nec per talem
copulatiuam exponitur. Similiter nec illa de contingenti de modo
negato aequiualet uni disiunctiuae de necessario et impossibili. Sed
omnis propositio de contingenti de modo affirmato aequiualet uni
categoricae modali ex eisdem terminis compositae cuius copula est
copulata ex copula propositionis de possibili affirmatiuae et
negatiuae, sicut ista 'B contingit esse A' exponitur per istam 'B
potest esse et potest non esse A'. Sed illa de contingenti de modo
negato exponitur per aliam categoricam ex eisdem terminis compositam
de copula disiunctiua ex copula aliarum de necessario et de
impossibili, sicut ista 'omne B non contingit esse A' exponitur per
istam 'omne B necesse uel impossibile est esse A'.*

Notandum est etiam, sicut dixi de aliis prius, quod hic non uoco
'propositionem de contingenti' nisi illam in qua iste modus
'contingens' se tenet ex parte copulae et quod negatio non praecedat
ipsum, quia si negatio praecederet ipsum, propositio non amplius
mereretur dici 'de contingenti', sed magis 'de necessario uel de
impossibili disiunctim', quia tali aequipollet. Verbi gratia, ista
'nullum B contingit esse A' ualet istam 'omne B necesse est uel
impossibile est esse A'.

Et ideo regulae quae hic dantur non debent intelligi nisi de
propositionibus in quibus negatio non praecedit modum. Et tunc statim
sequitur ex dictis prima regula manifeste. Deinde ex prima regula
sequitur statim secunda, quod ad particularem de contingenti, siue
affirmatiuam siue negatiuam, sequitur tam particularis affirmatiua de
possibili quam particularis negatiua. Et tamen/cum? particularis
affirmatiua de possibili repugnat uniuersali de impossibili et
particularis negatiua uniuersali de necessario; et similiter ad
uniuersalem de contingenti sequitur uniuersalis de possibili, tam
affirmatiua quam negatiua, quia contradicit particularibus de
necessario et de impossibili.

Tertia regula etiam patet ex iam dictis. Quia dictum est quod
affirmatiua et negatiua de contingenti aequipollent; ideo
conuertuntur; ideo sequuntur ad inuicem, ut 'omnem hominem contingit
currere; ergo omnem hominem contingit non currere', et e conuerso. Sed
praecauendum est ne negatio praecedat modum, quia non sequitur 'omnem
hominem contingit currere; ergo nullum hominem contingit currere',
immo tales sunt contrariae.

Quarta regula continet duas clausulas. Quarum prima patet, quia ex
uero sequeretur falsum. Voco autem 'conuersionem in terminis' quando
termini transponuntur, scilicet quod de subiecto fiat praedicatum et e
conuerso, ut 'deum contingit esse creantem', non sequitur 'ergo
creantem contingit esse deum'; prima enim est uera et secunda falsa,
quia sequeretur quod creans non de necessitate esset deus, cuius
oppositum dictum est prius.

Secunda clausula patet, quia ad quamlibet de contingenti sequitur
affirmatiua de possibili, quae bene conuertitur in aliam affirmatiuam
de possibili.

=====================================================================
SDD 2: edited
by L. M. De Rijk.

/7/
SDD 2: DE PRAEDICABILIBUS

SDD 2.1: DE PRAEDICABILIBUS IN COMMUNI

SDD 2.1.1 DE DISTINCTIONE HUIUS NOMINIS 'PRAEDICABILE'

Praedicabile quandoque sumitur proprie, quandoque communiter.
Praedicabile proprie sumptum est quod praedicatur de pluribus;
praedicabile communiter sumptum est quod praedicatur siue de uno
solo siue de pluribus. De uno solo, ut Socrates praedicatur solum
de se ipso, dicendo 'Socrates est Socrates'; de pluribus, ut
animal de leone et de equo, et homo de Socrate et Platone, et sic
de aliis. [cf. PH 17.4-7] /8/

Iste secundus tractatus determinat de praedicabilibus. Et continet
septem capitula. Et primum est de distinctione huius nominis
'praedicabile' et de eius diuisione; secundum est de genere; tertium
est de specie; quartum de differentia; quintum de proprio; sextum de
accidente; septimum de communitatibus et proprietatibus
praedicabilium.

Primum capitulum continet tres partes: prima est distinctio
huius nominis 'praedicabile'; secunda est assignatio conuenientiae et
differentiae inter ista nomina 'praedicabile' et 'uniuersale'; tertia
est diuisio praedicabilium. Partes patebunt.

Circa primam partem et totum tractatum notandum est quod isti termini
'praedicatum' et 'praedicabile' non differunt secundum significationem
nisi penes actum et potentiam. Et licet dicamus quod Porphyrius
determinat de praedicabilibus et Aristoteles in libro Topicorum de
praedicatis, tamen non debemus credere quod in hoc Aristoteles et
Porphyrius uelint ponere differentiam in suis determinationibus de
illis penes actum et potentiam, immo uterque uocat genus 'quod
praedicatur etc.', id est quod aptum natum est praedicari.

Secundo notandum est quod, licet omnis uox significatiua ad placitum
materialiter sumptum possit in propositione subici et praedicari, non
tamen omnis /9/ uox significatiue sumpta potest sic subici uel
praedicari. Et non intendimus hic de terminis innatis praedicari nisi
significatiue sumptis.

Tertio notandum est quod res quae sunt praeter operationem animae (ut
lapides uel plantae), non praedicantur nec subiciuntur in
propositionibus, sed conceptus in mente (quantum ad propositiones
mentales), aut termini uocales uel scripti mediantibus illis
conceptibus quibus subordinantur significatiui, sicut alias dictum
est. Et haec dicuntur praedicabilia secundum quod innate sunt
praedicari de aliquibus subiectis in aliquibus propositionibus. Et ita
etiam possum dici subicibilia inquantum etiam possum subici aliquibus
praedicatis in aliquibus propositionibus.

Tunc igitur notandum est quantum ad distinctionem quam ponit auctor,
quod aliquis terminus praedicatur, uel est innatus praedicari, de
pluribus et aliquis de uno solo, sicut ipse exemplificat. Et utrumque
horum dicitur praedicabile, capiendo hoc nomen 'praedicabile'
communiter. Tamen hoc nomen 'praedicabile' proprie sumptum
restringitur ad supponendum solum pro terminis de pluribus
praedicabilibus. Et secundum hanc propriam acceptionem intendit
Porphyrius determinare de praedicabilibus.

Sed tunc est magna dubitatio utrum aliquis terminus sit praedicabilis
solum de uno. Et apparet quod non, quia ille esset iste terminus
'Socrates', uel alius terminus quem uocamus singularem uel discretum.
Sed hoc non est uerum, quia iste terminus 'Socrates' est praedicabilis
de pluribus, quia non praedicatur res de re /10/ (loquendo de rebus
praeter operationem animae existentibus, ut de lapidibus uel
arboribus), sed terminus significatiuus de alio terming significatiuo
praedicatur, ut ante dictum est. Modo constat quod iste terminus
'Socrates' de ualde multis terminis praedicatur, ut de istis: 'homo',
'animal', 'album', 'musicum' etc. Nam 'homo est Socrates', 'animal est
Socrates', 'album est Socrates', et sic de aliis.

Et sine dubio credo quod dubitatio procedit uia sua, et quod omnis
terminus uere praedicabilis uel subicibilis in propositione
affirmatiua uera est uere praedicabilis non solum de uno, sed de
multis seu de multorum terminorum diuersorum unoquoque. Ideo oportet
exponere quod terminus singularis, ut 'Socrates', non est innatus
praedicari de pluribus, id est non est innatus supponere pro pluribus
diuisim, id est pro plurium unoquoque, sic intelligendo quod, signato
aliquo pro quo supponit, non est innatus supponere pro aliquo alto,
uel etiam, signatis aliquibus pro quibus supponit coniunctim, non est
innatus supponere pro aliis, ut 'iste populus', nisi hoc fuerit
aequiuoce; uel nisi hoc fuerit propter denominationem totius a parte
principaliori; uel propter unitatem secundum continuationem in
succedendo diuersas partes adinuicem in aliquo, ut in fluuio aut
aliquo <alto> tali modo (quod non hic tractandum est, sed ubi quaeri
debet de identitate partium ad suum totum, ut quomodo iste terminus
'Secana' est terminus singularis, licet non sit eadem aqua, scilicet
quae anno praeterito).

Praedicabile ergo proprie sumptum, de quo hic intendimus, sic
describitur quod sit terminus aptus natus praedicari de pluribus,
id est supponere pro pluribus, et non pro uno solo, eo modo quo nunc de
terming singulari dicebamus. /11/

SDD 2.1.2 DE ASSIGNATIONE CONVENIENTIAE ET DIFFERENTIA INTER
'PRAEDICABILE' ET 'UNIVERSALE'

Unde praedicabile proprie sumptum idem est quod uniuersale. Sed
differunt, quia praedicable definitur: quod est aptum natum
praedicari de pluribus; et uniuersale: quod aptum natum est esse
in pluribus. [cf. PH 17.7-11]

Haec est secunda pars secundum auctorem nostrum. Quae non est uera de
proprietate sermonis. Si enim A est idem quod B, non differt ab eo.
Ideo dimitto litteram suam, et dico quod isti termini 'uniuersale' et
'praedicabile' non sunt idem, sed dicuntur idem conuertibiliter, sic
quod omne praedicabile est uniuersale, et econuerso. Et sic de illis
significatiue sumptis uere et affirmatiue dicitur hoc praedicatum
'idem'. Omne enim praedicabile et uniuersale sunt idem, et, econuerso,
et omne uniuersale et praedicabile.

Sed tamen isti termini differunt secundum rationem, quia secundum
diuersas rationes impositi sunt ad significandum easdem res. Nam
relatiue dicuntur isti termini 'praedicatum' et 'subiectum', et isti
etiam 'praedicabile' et 'subicibile'. Terminus enim ea ratione dicitur
praedicabile qua innatus est praedicari de subiecto, et subicibile ea
ratione qua innatus est subici praedicato in propositione. Sed idem
terminus dicitur ea ratione uniuersale qua indifferenter significat
plura et innatus est /12/ supponere pro pluribus, sicut dictum est,
sine respectu ad subici uel praedicari. Nec est credendum quod
terminus uniuersalis insit terminis sub se contentis, nisi accipiendo
'inesse' pro 'praedicari uere et affirmatiue', ita quod non different
praedicari et inesse nisi secundum uocem.

Et est notandum quod, licet aliquando dicatur uniuersale secundum
causalitatem (ut Deus, qui est cause plurium), et uniuersale secundum
distributionem (sicut propositio dicitur uniuersalis), aut aliis modis
-- tamen hic non capio 'uniuersale' nisi pro terming communi secundum
significationem plurium, immo, melius loquendo, secundum suppositionem
pro pluribus, sicut dictum est prius.

SDD 2.1.3 DE DIVISIONE PRAEDICABILIUM

Praedicabile autem proprie sumptum diuiditur in genus, speciem,
differentiam, proprium, et accidens. [cf. PH 17.12-3]

Ista tertia pars diuidit hoc nomen 'praedicabile' in suas species. Cum
enim praedicabile dicatur ex eo quod est aptum natum praedicari,
rationabile est quod secundum diuersos modos praedicandi distinguamus
species (aut modos) contentas (aut contentos) sub hoc genere
'praedicabile'. Omne ergo quod praedicatur de aliquo, uel /13/
praedicatur de illo essentialiter, scilicet ita quod neuter terminus
super significationem alterius addat extraneam connotationem; uel
praedicatur denominatiue, scilicet ita quod unus terminus addat super
significationem alterius alienam connotationem.

Apparet ergo quod haec diuisio sit sufficiens, quia datur per
opposite. Si enim praedicetur essentialiter modo praedicto, tunc
praedicatur in quid, uel in quale. Et si in quale, est differentia. Et
si in quid, tunc si praedicetur de pluribus differentibus specie,
uocatur genus; si autem praedicetur de pluribus numero differentibus
solum, tunc dicitur species; sed etiam si praedicetur de pluribus
differentibus specie et habeas genus superueniens, adhuc dicitur
species, sicut post dicetur. Si uero praedicetur denominatiue, tunc
uel est conuertibile secundum praedicationem cum eo de quo
praedicatur, uel non. Si sic, tunc respectu illius dicitur proprium;
et si non, tunc respectu illius dicitur accidens. Sic ergo manifestum
est quod omne praedicabile respectu eiusdem respectu cuius dicitur
praedicabile, dici debet uel genus, uel species, uel differentia, uel
proprium, uel accidens.

Dubitationes contra hanc diuisionem uidebuntur quando de singulis
membris erit determinandum in speciali.

Aliqui autem uolunt ea alio modo distinguere, dicentes quod omne
praedicabile est praedicabile in quid uel in quale. Si in quid, tunc
est genus uel species. Si in quale, hoc est essentialiter uel
accidentaliter. Si essentialiter, sic est differentia; si
accidentaliter, tunc uel conuertibiliter, <et sic est proprium>, uel
non conuertibiliter, <et sic est accidens>. Sed hoc totum est male
dictum, quia plurima sunt praedicabilia quae nec praedicantur in quid
nec in quale, sed in quantum (ut 'bicubitum', 'tricubitum'), uel in
quot (ut 'tria', 'quattuor'), uel in ubi (ut 'in domo', 'in stabulo'),
uel in quando (ut 'heri', 'cras').

SDD 2.2: DE GENERE

SDD 2.2.1 DE DEFINITIONE GENERIS

Genus est quod praedicatur de pluribus differentibus specie in eo
quod quid, ut 'animal' praedicatur de homine et de equo, quae
differunt specie. [cf. PH 17.22-4]

Hoc secundum capitulum est de genere. Quod continet septem partes:
prima est una definitio generis; secunda est declaratio illius
particulae 'differentibus specie' positae in definitione generis;
tertia est declaratio illius particulae 'in eo quod quid'; quarta est
quaedam alla definitio generis; quinta est diuisio generis in genus
generalissimum et genus subalternum; sexta est de genere
generalissimo; septima est de genere subalterno. Partes patebunt. /15/

Auctor noster in principio istius capituli praemittit quasdam alias
'generis' acceptiones. Quas dimisi, quia non multum faciunt ad
propositum. Requirat eas in Porphyrio qui uult.

Sed tunc pro expositione huius definitionis sciendum est quod non omne
genus praedicatur actu, immo aliquando subicitur, ut dicendo 'animal
est album', ubi iste terminus 'animal', qui est genus, subicitur. Ideo
debet glossari 'praedicatur', id est 'est aptum natum praedicari'. Et
quia idem significant hoc totum 'aptum natum praedicari' et
'praedicabile', ideo debet dici: genus est praedicabile de pluribus
etc. Et ponitur ibi 'praedicabile' ad modum generis. Et differt per
hoc genus a dictionibus syncategorematicis, quae nec sunt innatae
praedicari nec subici. Et ponitur ibi 'de pluribus' ad differentiam
terminorum singularium, scilicet indiuiduorum. Et ponitur ibi
'differentibus specie' ad differentiam speciei specialissimae. Et
ponitur ibi 'in eo quod quid' ad differentiam aliorum praedicabilium,
puta differentiae, proprii et accidentis, quae non praedicantur in
quid, sed in quale, uel in quantum, uel in quomodo se habet, sicut
dicit Porphyrius. /16/

Notandum quod, licet iste terminus 'canis' praedicetur de latrabili,
de pisce marino et de caelesti sidere, tamen non est genus ad illa,
nec iste terminus 'ens' ad decem praedicamenta, quia non praedicantur
de eis uniuoce, sed aequiuoce. Nos autem non intendimus hic nisi de
praedicabilibus uniuocis, non prout 'uniuocum' distinguitur contra
'denominatiuum', sed solum contra 'aequiuocum 'et 'analogum'. Ideo
intelligere oportet, uel apponere, in definitione generis istum
terminum 'uniuocum', ut quod "genus est praedicabile uniuocum de
pluribus differentibus specie in eo quod quid".

Notandum quod exemplum positum post definitionem, quod animal
praedicatur de homine et de equo, debet intelligi secundum
suppositionem materialem, id est iste terminus 'animal' praedicatur de
istis terminis 'homo', 'equus'. Ideo etiam animal non est genus, sed
iste terminus 'animal'.

SDD 2.2.2 DE 'DIFFERENTIBUS SPECIE'

Ad cognoscendum hoc membrum 'differentibus specie' oportet scire
quod 'differens' dicitur tot modis quot modis dicitur 'idem'.
(2) Idem' dicitur tripliciter, scilicet idem genere, idem specie,
idem numero. (3) Eadem genere dicuntur quaecumque sunt sub eodem
genere, ut homo et equus sub animal). /17/ (4) Eadem specie
dicuntur quaecumque sub eadem specie continentur, ut Socrates et
Plato sub homine. (5) Idem numero dicitur tripliciter: idem
nomine uel definitione, idem proprio, idem accidente. (6) Eadem
nomine dicuntur quorum res est una, nomina uero plura, ut
'Marcus', 'Tullius'. (7) Eadem definitione dicuntur quorum unum
est definitio alterius, ut animal rationale mortale et homo.
Eadem proprio dicuntur quorum unum est proprium alterius, ut homo
et risibile. (9) Eadem accidente dicuntur quorum unum est
accidens alterius, ut Socrates et album. (10) Similiter
'differens' dicitur tripliciter, scilicet genere, specie, numero.
(11) Differentia genere dicuntur quaecumque sub diuersis
continentur generibus, ut homo sub hoc genere animal, et arbor
sub hoc genere planta. (12) Differentia specie dicuntur
quaecumque sunt diuersarum specierum, ut homo et asinus. (13)
Differentia numero dicuntur quaecumque faciunt diuersum numerum,
ut Socrates et Plato. [cf. PH 17.25-18.17]

In ista secunda parte sunt ualde multae clausulae.

1. Prima dicit quod tot modis dicitur 'differens' quot modis dicitur
'idem'. Et hoc est protanto quia isti termini 'idem', 'differens' non
simpliciter opponuntur sed relatiue, quia bene uerificantur de eodem
simul, sed non respectu eiusdem, ut quia Socrates est idem sibi et
diuersus Platoni. /18/ Quot autem modis dicitur unum oppositorum, tot
modis dicitur et reliquum (primo Topicorum).

2. Secunda clausula diuidit idem in idem genere, idem specie, et idem
numero. Sed Aristoteles (quinto Metaphysicae) addit quartum modum,
scilicet idem proportione seu analogia. Tamen illum modum auctor
dimisit, quia extendit se ad nonuniuoca, de quibus non intenditur hic,
sicut dixi prius.

3. Tertia clausula describit eadem genere: eadem genere sunt
quaecumque sub eodem genere continentur. Circa quam notandum quod
genus dicitur esse superius ad speciem secundum praedicationem, quia
de pluribus praedicatur quam species, id est pro pluribus supponit.
Circa quod notandum quod termini qui dicuntur species, dicuntur idem
secundum genus, non ad istum sensum quod sint idem uel iidem
adinuicem, nec quod eodem modo supponant, sed solum ad istum sensum
quod eorum est idem genus praedicabile in quid sub quo continentur, ut
isti termini 'homo', 'asinus' sub isto termino 'animal'.

4. Proportionaliter exponitur quarta clausula, scilicet quod Socrates
et Plato dicuntur idem specie, quia sub eadem specie continentur, ut
sub homine, id est sub isto termino 'homo'. /19/

5. Sed in quinta clausula auctor sic subdiuidit idem numero quod eadem
numero dicuntur quaecumque pro eadem re supponunt. Et hoc si sunt
termini diuersi, qui ad istum sensum dicuntur idem numero quod de eis
personaliter sumptis uere affirmatur hoc praedicatum 'idem'. Verbi
gratia, isti termini 'homo' et 'album' dicuntur idem sic quod uere
dicimus 'homo et album sunt idem', quia eadem substantia, scilicet
homo. Unde sequitur 'sunt idem numero; ergo sunt idem'. Sed non
sequitur 'sunt idem genere; ergo sunt idem', sed solum sequitur quod
eorum sit idem genus. Tunc ergo diuidit auctor idem numero in idem
nomine uel definitione, in idem proprio et in idem accidente.

6. Deinde in sexta clausula ipse describit eadem nomine quod eadem
nomine dicuntur quorum nomina sunt plura, res uero una, id est quod
res est eadem pro qua supponunt. Sic enim dicimus quod Marcus et
Tullius sunt idem, quia idem homo uocatur Marcus et Tullius. Verum est
quod secundum hanc expositionem quicumque termini dicerentur idem
numero, illi dicerentur idem nomine. Sed forte ad specificandum istos
modos auctor intendit quod non solum requiritur quod res pro qua
supponunt sit eadem, sed etiam quod sit ratio eadem in mente
correspondens utrique nomini. Et isto modo nomina synonyma dicerentur
idem nomine. /20/

7. Deinde in septima clausula dicit: illa uocantur idem definitione
quorum unum est definitio alterius, ut 'animal rationale mortale' est
definitio istius termini 'homo'. Ideo de ipsis significatiue sumptis
uere dicitur hoc nomen 'idem'. Haec enim est uera 'animal rationale
mortale et homo sunt idem'. Et possumus notare quod auctor sub eodem
membro ponit idem nomine et idem definitione, quia, si sint aliqua
nomina synonyma definibilia, oportet unam esse definitionem unius et
alterius.

8. Deinde in octaua clausula dicit quod ista, id est isti termini,
dicuntur idem proprio quorum unum est proprium alterius, ita quod se
habent sicut proprium et illud cuius dicitur proprium, ut isti termini
'homo' et 'risibile'. De quo proprio intenditur dicetur post.

9. Similiter in nona clausula dicit quod eadem accidente dicuntur
quorum unum est accidens alterius, id est illi termini qui se habent
sicut accidens et subiectum de quo illud accidens accidentaliter
praedicatur. Ut isti termini 'album' et 'homo' dicuntur idem, quia
uerum est dicere quod album et homo sunt idem, scilicet Socrates, qui
est et albus et homo.

Verum est quod in aliquibus libris sic inuenitur exemplum quod
accidens et /21/ subiectum sunt idem, ut Socrates et albedo quae est
in Socrate. Et hoc non est bonum exemplum, quia albedo et Socrates
sunt abinuicem diuersae res. Unde notandum quod bene aliqua sunt idem,
scilicet partes quae sunt suum totum, quae non sunt idem sibi. Sed de
hoc non est modo intentio, sed quod aliqui termini qui non sunt idem
inter se, dicuntur adinuicem idem, quia de ipsis significatiue sumptis
uere dicimus 'hoc est idem illi'. Ut quod Marcus est idem quod
Tullius, et animal rationale mortale idem quod homo, et homo idem quod
risibile, et Socrates idem quod album.

10. In decima clausula diuidit differens in differentia genere,
differentia specie, et in differentia numero. Circa quam notandum quod
termini, licet diuersi abinuicem existentes, dicuntur idem, sicut
dictum fun'. Et sic in singulari numero unus terminus dicitur alteri
idem. Et sic, <sicut> dicimus 'Socrates et album sunt idem', ita
dicimus quod Socrates est albo idem. Et modo proportionali termini
dicuntur diuersi, ut 'Socrates' et 'Plato' non solum sunt diuersi
abinuicem, sed etiam significatiue sumpti dicuntur diuersi. Dicimus
enim quod Socrates et Plato sunt /22/ abinuicem diuersi seu
differentes. Et sic uterque dicitur ab altero diuersus seu differens.
Unde manifestum est quod, sicut 'eadem' et' differentia' dicuntur
multipliciter, ita etiam 'idem' et 'differens' in singulari numero.

11. Undecima clausula dicit quod differentia genere sunt quaecumque
sub diuersis generibus continentur, supple 'si illorum generum neutrum
sub altero contineatur'. Et illamet genera dicuntur diuerse, ut isti
termini 'substantia', 'qualitas'.

12. Et consimiliter exponitur duodecima clausula, quae est de
differentibus specie.

13. Ultima clausula dicit quod differentia numero sunt quaecumque
faciunt diuersum numerum, id est illi termini dicuntur numero
differentes qui supponunt pro diuersis rebus, ita quod res pro qua
unus supponit, numeratur contra rem pro qua alter supponit. Unde
notandum quod idem termini bene dicuntur idem, quia supponunt pro
aliquo eodem, et differentia, quia supponunt pro diuersis. Dicimus
enim quod homo et animal sunt idem, quia sunt Socrates; et cum hoc
'homo et animal sunt diuerse', quia homo est Socrates et animal est
Plato. /23/

SDD 2.2.3 DE 'IN EO QUOD QUID'

Illud autem dicitur praedicari in quid quod conuenienter
respondetur ad interrogationem factam per 'quid?'. Ut cum
quaeritur: 'quid est homo?', conuenienter respondetur 'animal'.
Ideo animal praedicatur de homine in quid. [cf. PH 18.18-21]

Haec tertia pars est manifesta. Et debet consimiliter dici quod illud
praedicatur in quale quod conuenienter respondetur ad interrogationem
factam per 'quale?'. Et illud praedicatur in quantum quod conuenienter
respondetur ad interrogationem factam per 'quantum?'; et in quot et in
quando et in ubi. Si enim quaerimus 'quot sunt hic asini?',
respondebimus quod sunt tres uel quattuor, et sic de aliis.

SDD 2.2.4 DE ALIA DEFINITIONE GENERIS

Aliter autem definitur genus sic: genus est cui supponitur
species. [cf. PH 18.22-23]

Haec est <quarta> pars. Quae est secunda descriptio generis. Et debet
suppleri quod genus est praedicabile uniuocum in quid cui supponitur
species. Et ex expositione primae patet expositio istius. /24/

SDD 2.2.5 DE DIVISIONE GENERIS

Genus diuiditur in genus generalissimum et genus subalternum.
[cf. PH 18.24-25]

Haec quinta pars est diuisio generis. Et erit manifesta per partes
sequentes. Vocatur autem genus subalternum quod sub altero genere
superiori continetur; et uocatur generalissimum quod non continetur
sub altero, sed est supremum genus.

2.2.6 DE GENERE GENERALISSIMO

Genus generalissimum est supra quod non est aliud superueniens
genus. (2) Vel sic: genus generalissimum est quod, cum sit
genus, non potest esse species. (3) Et diuiditur in decem
praedicamenta, quae sunt substantia, quantitas, qualitas,
relatio, actio, passio, ubi, quando, situs et habitus. (4) Et
dicuntur generalissima quia nullum habent genus supra se. Licet
enim ens dicatur de istis, hoc tamen est acquiuoce et non
uniuoce. Et ideo non est genus. (5) De his decem modo nihil
dicemus, sed in Praedicamentis determinabitur de istis. [cf. PH
18.25-19.4] /25/

Ista sexta pars habet quinque clausulas.

1/2. Duae primae sunt descriptiones generis generalissimi. Et obicitur
contra primam descriptionem, quae dicit "genus generalissimum est
supra quod non est aliud genus superueniens", quia haec conuenit
aliquibus quae non sunt genera, ut caelo uel Deo. Nam supra caelum
nullum est genus superueniens, quia omnia genera sunt termini
significatiui, qui sunt hic apud nos et non supra caelum; nec supra
Deum. Et caelum et Deus non sunt genera.

Dicendum est quod ad tales instantias remouendas debet suppleri
descriptio. Et debet pond taliter: "genus generalissimum est genus
supra quod non est aliud genus". Et non capitur hic 'supra' secundum
locum, sed secundum praedicationem uel suppositionem, ut prius dixi,
ita quod terminus dicatur supra alterum terminum qui praedicatur de
ipso uniuersaliter et cum hoc de aliis, ita quod non econuerso; uel
qui supponit pro omnibus pro quibus alter supponit et cum hoc pro
aliis. Ex hac prima descriptione sequitur secunda, scilicet quod genus
generalissimum est ita genus quod non est species, quia omnis species
habet genus supra se. Ideo nulla potest esse genus generalissimum.

3. Tertia clausula est diuisio generis generalissimi in decem
praedicamenta. Quae sic debet intelligi quod isti termini
'substantia', 'quantitas' etc. sunt genera generalissima, ita quod
iste terminus 'genus generalissimum' diuiditur in istos terminos
'substantia', 'quantitas' etc., et uere praedicatur de unoquoque
istorum /26/

OMISSION OF 26-27

solum, non conueniens speciei subalternae; aliae autem
duae sunt definitiones speciei communiter acceptae ad speciem
specialissimam et speciem subalternam.

1. Et tunc oportet exponere et supplere primam definitionem sic:
species specialissima est praedicabile uniuocum de pluribus numero
solum differentibus in quid et immediate. Et ponitur ibi
'praedicabile' tamquam genus, sicut ponebatur in definitione generis.
Et 'uniuocum' ad remouendum quosdam terminos singulares aequiuocos,
sicut est iste terminus 'Iohannes'. Dicimus enim quod iste est
Iohannes et ille est Iohannes, et sic de aliis. Sed illud nomen non
dicitur sic de illis multis secundum unam rationem et impositionem,
sed de quolibet secundum propriam impositionem et secundum propriam et
indiuidualem rationem secundum quam signanter et demonstratiue
imponebatur nomen huic aut illi. Ideo non uniuoce praedicatur de
pluribus. Propter quod non est species, sed indiuiduum.

Deinde dicitur 'de pluribus numero solum differentibus', quia species
de quibus praedicatur genus, bene dicuntur differre numero, sed non
solum numero, immo etiam specie. Ideo genus non dicitur species
specialissima ab huiusmodi praedicatione de pluribus differentibus
numero.

Deinde ponitur 'immediate' etiam ad differentiam generis, quod bene
praedicatur de indiuiduis, quae numero solum differunt, sed hoc non
est immediate /28/ sed mediante specie. Ultimo dicitur 'in quid' ad
differentiam differentiae, proprii et accidentis, sicut ponebatur in
definitione generis.

2. Secunda definitio speciei est: species est quae ponitur sub genere.
Et debet suppleri: species est praedicabile uniuocum de pluribus in
quid, existens sub genere.

3. Tertia clausula est descriptio speciei: species est de qua genus
praedicatur in eo quod quid, supple 'directe et immediate'. Et dico
'directe' ad differentiam differentiae, de qua, si genus praedicetur
in quid, hoc non est directe, immo differentia indirecte praedicabilis
est de suo genere tamquam determinatio de suo determinabli. Et dico
'immediate' ad differentiam indiuiduorum.

SDD 2.3.2 DE DIVISIONE SPECIEI ET DECLARATIONE MEMBRORUM

Et diuiditur species in speciem specialissimam et speciem
subalternam.
Species specialissima est quae, cum sit species, non potest esse
genus; uel: sub qua non est alla inferior specie. Species
subalterna est qua, cum sit species, potest cum hoc esse genus;
uel: sub qua est alla inferior species. [cf. PH 19.17-20]

Ista tote pars est ualde clara secundum dicta prius. Sicut enim genus
generalissimum est supremum genus, ita species specialissima est
infima species. Tamen species non dicitur subalterna quasi 'sub altera
specie', sed quia sub ea est altera species.

SDD 2.3.3 COROLLARIUM

Unde quaecumque sunt inter genus generalissimum et speciem
specialissimam, sunt genera et species ad aliud et aliud sumpta.
Sunt enim genera respectu inferiorum, et species respectu
superiorum. [cf. PH 19.22-25]

Ista pars est multum clara in figura quae soles uocari Arbor
Porphyrii, dumtamen per ista media non intelligamus nisi praedicabilia
in quid. Quod dico ad remouendum differential, quae nec sunt species
nec genera, licet sint inter genus generalissimum et speciem
specialissimam.

SDD 2.3.4 EXPLICATIO DICTORUM

Ut autem hoc sit magis plenum, sumatur exemplum in uno
praedicamento.
Ut substantia est genus primum; sub hac autem corpus; sub corpore
corpus animatum; sub corpore animato animal; sub animali animal
rationale; sub quo homo; sub homine autem indiuidua, ut Socrates
et Plato. [cf. PH 19.26-30]

Ista tote pars est clara in figura quae soles uocari Arbor Porphyrii,
quia in hac figura componenda ponuntur subordinate genera et species
directe subinuicem.

Et tunc est substantia genus generalissimum, quia non est aliud genus
supra se; et homo est species specialissima, quia non est sub eo alla
species, sed solum indiuidua. Sed intermedia sunt genera et species,
ut corpus est species substantiae et genus corporis animati. Et sic
consequenter uerum est quod in hac figura ponuntur a latere
differentiae quibus ista genera diuiduntur in sues species. Sed hoc
pertinet ad sequens capitulum.

SDD 2.3.5 DE DESCRIPTIONE INDIVIDUI

Indiuiduum est quod de uno solo praedicatur, ut Socrates uel
Plato uel hic homo uel hic asinus. [cf. PH 19.31]

Quia auctor locutus erat de indiuiduis, ipse in hac ultima parte
describit indiuiduum dicens quod indiuiduum est terminus praedicabilis
de uno solo.

Sed contra hanc definitionem sunt obiectiones. Videtur enim quod
indiuiduum praedicetur de pluribus, quia uere dicimus quod iste
terminus 'Socrates' est indiuiduum et iste terminus 'Plato' est
indiuiduum etc. Item. Iste terminus 'Iohannes'/REF/ est indiuiduum et
praedicatur de pluribus, quia ego sum Iohannes et tu es Iohannes etc.
Item. Iste terminus 'hic homo' est indiuiduum; tamen praedicatur de
pluribus, quia, quolibet homine demonstrato, uerum est dicere 'hoc est
hic homo'. Item. Licet hoc nomen 'Robertus' nihil significet nisi
istum solum hominem, tamen praedicatur de pluribus, quia Robertus est
homo et animal et albus et musicus. Et tune conuertendo omnes istas
propositiones, iste terminus 'Robertus' praedicabitur de omnibus istis
terminis 'homo', 'animal', 'albus', 'musicus'. Ergo praedicabitur de
pluribus.

Solutiones istarum et huiusmodi obiectionum sunt faciles. Ad primam
dicitur quod hoc nomen 'indiuiduum' non est indiuiduum, sicut nec iste
terminus 'homo' est homo, immo hoc nomen 'indiuiduum' est nomen
secundae intentionis supponens pro multis terminis. Et est una species
inter species et nomina secundarum intentionum.

Ad aliam dictum fuit prius quod hoc nomen uocale 'Iohannes' non
dicitur de me et de te uniuoce, quia nec una impositione nec una
ratione est impositum ad significandum me et te. Similiter dico quod
haec uox 'hic homo' non dicitur de /REF/ Socrate et Platone secundum
eandem rationem, quia requiruntur diuersae demonstrationes, una
Socratis et alia Platonis. Et sunt illis diuersis demonstrationibus
diuersae rationes correspondentes, quarum una non significat uel
supponit nisi pro Socrate et alla nonnisi pro Platone.

De alia dubitatione dictum fuit prius quod, si terminus indiuiduus
praedicetur sic de pluribus terminis, tamen non supponit nisi pro una
ret Ideo oportet exponi descriptio indiuidui sic: "indiuiduum est quod
praedicatur de uno solo", id est supponit pro uno solo. Vel sic:
indiuiduum est praedicabile de uno solo uel de pluribus pro uno solo
supponentibus.

Sed adhuc dubitatur rationabiliter tam de indiuiduo quam de specie,
utrum iste terminus 'deus' sit indiuiduum uel species. Et uidetur quod
sit indiuiduum, quia non sunt plures did. Ergo supponit pro uno solo
et non potest supponere pro pluribus.

Solutio. Dico quod sit species, quia, licet ex parte rei significatae
repugnet quod supponat pro pluribus, tamen hoc non repugnat sibi ex
modo suo significandi, siue ex modo suae impositionis. Probatio quia:
Scientes modum significationis et impositionis huius termini 'deus'
possum imaginari, secundum illam impositionem, plures esse deos. Sed
si essent /REF/ plures dii similes illi Deo qui est, adhuc iste
terminus 'deus' sine noua impositione supponeret pro unoquoque
illorum. Et sic est de istis terminis 'sol', 'luna', mundus', et
huiusmodi. Sciens autem modum significationis et impositionis huius
termini indiuidualis 'Iohannes' ad significandum me non potest opinari
quod secundum illam impositionem significaret alium. Et si de facto
essent mille alii omnino similes mihi, nullus tamen secundum illam
impositionem diceretur Iohannes. Repugnat enim termino singulari ex
modo suae significationis quod supponat pro alio, nisi secundum aliam
impositionem.

SDD 2.4: DE DIFFERENTIA

SDD 2.4.1 DE HOC NOMINE 'DIFFERENTIA'

Differentia dicitur tripliciter, scilicet communiter, proprie, magis
proprie. (2) Communis differentia est quando alterum differs ab
altero separabili accidente, ut Socrates sedens differs a se ipso
non sedente uel ab alto. (3) /REF/ Propria differentia est quando
alterum differs ab altero inseparabili accidente. Accidens
inseparabile est ut simum, aquilum, et similia. (4) Magis
propria differentia est quando alterum ab altero differs
specifica differentia, ut homo ab equo per rationale, et hoc
ultimo modo sumitur hic 'differentia' [cf. PH 20.35-21.3]

Hoc quartum capitulum huius tractatus est de differentia. Quod
continet quinque partes principales: prima distinguit hoc nomen
'differentia', eligendo illam acceptionem de qua intendit; in secunda
et in tertia partibus ponuntur duae definitiones differentiae prout de
ea hic intendimus; quarta pars est unum notabile; quinta pars est unum
corollarium. Partes patebunt.

Prima pars habet quinque clausulas. Prima est distinctio differentiae
in tria membra. Aliae tres sunt declarationes illorum trium membrorum.
Et quinta eligit illud membrum de quo hic intendit.

1. Prima clausula dicit quod differentia, id est hoc nomen
'differentia', accipitur tripliciter, scilicet communiter, proprie, et
magis proprie. Et hoc erit manifestum /REF/ per expositiones membrorum
sequentes.

2. Dicit secunda clausula quod differentia communiter dicta est qua
aliquid differre dicitur a se ipso uel ab alio secundum accidens
separabile, ut Socrates a Platone, quia ipse sedet et ille stat; uel
etiam sicut dicimus Socratem sedentem differre a se ipso non sedente.

Sed notandum est quod haec non est propria locutio, eo quod numquam
propter accidentia quaecumque aduenientia idem differat a se ipso. Sed
sic intelligitur 'differre a se' id est: diuersimode se habere aut ad
locum aut ad aliquid aliud quam ante se habuit uel quam post se
habebit. Et hoc non est ipsum differre a se ipso, sed est accidentia
eius, uel aliqua alia, aliter et aliter se habere ad se ipsum prius et
posterius.

Similiter etiam, loquendo proprie, Socrates et Plato non suds
accidentibus differunt, sed se ipsis, scilicet hic ab illo, et
econuerso; -- (tamen minus propria /REF/ locutione, differunt Socrates
albus et Socrates niger, exponendo 'differunt' id est 'sunt
dissimiles'). -- Et ita, si essent ambo albi, dicerentur indifferentes
secundum colorem, id est consimiles, licet adhuc uterque differret ab
altero, et utriusque color a colore alterius. Et ita, etiamsi Socrates
et Plato dicantur differre per 'sedere' et 'stare', hoc non significat
nisi quod differenter seu dissimiliter se habeant uel secundum locum
uel eorum membra adinuicem secundum situm.

3. Tertia clausula dicit quod differentia proprie dicta uocatur qua
aliquid ab aliquo differre dicitur inseparabili accidente. Quid autem
dici debeat accidens inseparabile, dicetur in capitulo de accidente.
Et debet exponi ista pars proportionaliter sicut praecedens. Sic enim
per caecitatem uel per nasi simitatem dicimus Socratem differre a
Platone, si ipse sit caecus uel simus et Plato non.

4. Quarta clausula dicit quod differentia magis proprie dicta uocatur
quando alterum ab altero differre dicitur specifica differentia, hoc
est dictu quod secundum illas differential quibus differunt,
reponuntur sub diuersis speciebus, uel etiam sunt diuersae species.

5. Ultima clausula dicit quod hoc ultimo modo intenditur hic de
differentia; et quod isto modo differentia est unum de quinque
praedicabilibus. Et ex hoc manifeste /REF/ sequitur quod differentia
hoc tertio modo accepta est unus terminus significatiuus, quia aliae
res non sunt praedicabiles.

Sed tunc dubitatur quomodo ergo per talem differentiam homo differs ab
equo. Non enim differunt per terminos significatiuos, sed per sues
substantial.

Solutio. Dico quod talis terminus 'rationale' non dicitur differentia
hominis quia per illam homo differat ab aliis, sed quia est conueniens
medium ad arguendum quod homo differat ab equo uel capra, scilicet
arguendo sic:

Nullum rationale est equus omnis homo est rationalis ergo nullus
homo
est equus.

Ex quo sequitur cum constantia, scilicet si uterque sit, quod omnis
homo differs ab equo.

Et credo quod debeat sic intelligi de primo modo et secundo modo
capiendi 'differentiam', scilicet quod ibi capiebatur 'differentia'
pro terming qui uocatur accidens, siue separabile siue inseparabile.
Isti enim termini 'sedens' aut 'caecum' dicuntur differentiae, non
quia eis different Socrates et Plato, sed quia sunt media ad arguendum
quod different. Nam si Socrates sedeat, uel sit caecus, et Plato non,
sequitur quod Socrates differt a Platone, si ambo sint.

SDD 2.4.2 DE DEFINITIONE DIFFERENTIAE

Et definitur sic: differentia est quae praedicatur de pluribus
differentibus specie in eo quod quale, ut rationale praedicatur
de homine et de deo, qui differunt specie; et in quale, quia si
quaeratur 'qualis est homo?', conuenienter respondetur:
'rationalis'. [cf. PH 21.4-10]

Haec definitio bene indiget expositione et supplemento, quondam iste
terminus 'album', qui non est differentia specifica sed accidens, bene
praedicatur in quale de pluribus differentibus specie, ut de homine et
de equo. Ideo conuenienter Porphyrius dicit quod oportet addere huic
definitioni "quod conducit ad esse", id est quod praedicatur
essentialiter, ita quod non denominatiue, scilicet cum aliena
connotatione, sicut praedicantur proprium et accidens. Et tunc debet
suppleri definitio quod differentia est praedicabile essentialiter de
pluribus etc . Et ponitur in ea 'essentialiter' ad differentiam
proprii et accidentis. Et ponitur ibi 'in eo quod quale' ad
differentiam speciei et generis, quae praedicantur in quid.

Sed tunc iterum est ibi magna dubitatio, quia uerisimile est quod sit
dare differential specificas constitutiuas specierum specialissimarum
et conuertibiles cum illis speciebus. De quo debet fieri perscrutatio
septimo Metaphysicae. Et si sit dare talem differentiam, illa non
praedicatur de pluribus differentibus specie, sed de unica specie et
de suis indiuiduis. Et sic non conueniret sibi ista definitio. Ideo
tutius

GARBAGE
\\\\\\\\\\
END GARBAGE

SDD 2.5: DE PROPRIO

SDD 2.5.1 DE DIVERSIS ACCEPTIONIBUS 'PROPRII'

Proprium dicitur quadrupliciter. Uno modo quod inest alicui soli
speciei, sed non omni contento sub illa, ut homini esse medicum
uel grammaticum. (2) Secundo modo quod inest omni contento sub
aliqua specie, sed non soli speciei, ut homini esse bipedem. (3)
Tertio modo quod inest omni et soli, sed non semper, ut homini
canescere. (4) Quarto modo quod inest omni et soli et semper, ut
homini esse risibile. Dicitur enim risibilis, non quod actu
semper rideat, sed quia aptus natus est ad ridendum. (5) Et hoc
ultimo modo dicitur proprie proprium et est unum de quinque
praedicabilibus distinctum contra alia quattuor, scilicet genus,
speciem, differentiam, et accidens. [cf. PH 22.2-14]

Hoc quintum capitulum, quod est de proprio, habet duas partes
principales: prima distinguit diuersas acceptiones 'proprii', eligendo
membrum intentum; secunda definit proprium. Secunda ibi: 'et
definitur'.

Prima pars habet quinque clausulas satis manifestas, ita tamen quod
non curemus si exempla sint uera uel non, quia non requiritur
exemplorum uerificatio, ut dicitur primo Priorum. Unde non oportet
esse uerum quod omnis homo sit bipes. Nec est uerum quod solis
hominibus conueniat canescere, immo multa alia animalia in pilis
canescunt sicut et homines. Immo etiam est bene dubitabile utrum isti
termini 'homo' et 'risibile' conuertantur, quia bene aliquid est
risibile quod non est homo, quia: Significat 'risibile' idem quod
'possibile ridere'. Sed Antichristus est possibilis ridere, et tamen
ipse non est homo. Ergo, licet omnis homo concedatur esse risibilis,
tamen non omne risibile conceditur esse homo. Sed forte isti termini
'homo' et 'risibile', restricti ad ea quae sunt, conuertuntur, ut quod
omne illud quod est homo est risibile, et omne illud quod est risibile
est homo.

In ultima autem clausula istius partis dicitur quod proprium ultimo
modo dictum est unum de quinque praedicabilibus distinctum contra alia
quattuor. Ideo oportet dicere quod proprium, tribus aliis modis
prioribus dictum, erit de praedicabili ipsius Accidentis.

SDD 2.5.2 DE DEFINITIONE PROPRII

Et definitur sic ab Aristotele: proprium est quod conuersim
praedicatur de re et non indicat quid est esse rei. (2) 'Non
indicat quid est esse red' ponitur ad differentiam definitionis.
Definitio enim conuersim praedicatur de re et indicat quid est
esse rei, ut 'substantia animate sensibilis' conuertitur cum
'animali' et indicat quid est esse eius, quia definitio
datur per essentialia. [cf. PH 22.14-20]

Ista pars habet duas clausulas, scilicet definitionem proprii et eius
expositionem. Definitio enim sic intelligitur quod, cum dicimus
'conuersim praedicatur de re', debet glossari: de re, id est de
subiecto cuius dicitur esse proprium. Et per 'praedicari conuersim'
debemus intelligere quod uterque <terminus> uere sit praedicabilis de
reliquo uniuersaliter. Ut si 'risibile' ponatur esse proprium hominis,
quod uerum sit dicere 'omnis homo est risibilis et omne risibile est
homo'. Sed per hoc quod dicitur 'non indicat quid est esse red'
debemus intelligere quod non praedicetur essentialiter, sed
denominatiue.

Vocamus autem essentialem praedicationem alicuius termini de aliquo
alio terming cuius neuter terminus super significationem alterius
addit aliquam connotationem extraneam circa ea pro quibus unus illorum
terminorum supponit.

Unde licet iste terminus 'animal' plura significet quam iste terminus
'homo', tamen ultra significationem istius termini 'homo' nihil
appellat circa hominem, id est per modum adiacentis homini.
Praedicatio autem non essentialis sed denominatiue uocatur cuius unus
terminus super significationem alterius addit alienam connotationem,
ut 'album' supponit pro homine et appellat albedinem sibi adiacentem.
Ideo haec praedicatio est essentialis 'homo est animal'; et haec est
denominatiue 'homo est albus' uel 'homo est risibilis', quia
'risibile' appellat actuary ridendi sub modo aptitudinis. Idem enim
significant 'risibile' et 'possibile ridere'.

Debet ergo definitio proprii sic exponi quod proprium est praedicabile
de subiecto communi conuersim et non essentialiter. Dico autem
'praedicabile de subiecto communi', quia si praedicetur conuersim
terminus singularis de termino singulari, ut dicendo 'hic homo est hoc
album', iste terminus 'hoc album' esset terminus singularis, et sic
non dicereturproprie praedicabile, prout depraedicabilibus hic
intendimus, sicut dictum fun' prius. Et per hoc quod dico 'conuersim'
differs ab accidente et etiam a genere et a specie. Et per hoc quod
dico 'non essentialiter' differs a definitione, quae de definito suo
praedicatur conuertibiliter et cum hoc essentialiter; et etiam differs
a differentia, quia multae differentiae praedicantur conuertibiliter
de suis speciebus, quas sub genere constituunt, ut 'sensibile', id est
sensitiuum, de animali, sed praedicantur essentialiter de eis et sine
connotatione aliena, nisi grammaticali; aliter essent de
praedicabilibus Proprii uel Accidentis. Quibusdam tamen propriis
utimur loco differentiarum essentialium, eo quod illis differentiis
essentialibus non sunt nomina imposita.

Deinde notandum est quod aliqui putant quod proprium non debeat
praedicari nisi de una specie solum et de suis indiuiduis. Quod non
est bene dictum, quia sicut propria sunt specierum, ita sunt propria
generum. Ideo etiam dicitur quinto Metaphysicae quod enti inquantum
ens sunt quaedam propria, sicut et numero inquantum numerus, et mobili
inquantum mobile.

Notandum etiam est quod, licet subiectum et passio conuersim
praedicentur de se inuicem, praedicatio tamen subiecti de passione
est indirecta, ut non dicimus subiectum pertinere ad praedicabile
Proprii, sed passionem, quia ex connotatione quam addit passio super
subiectum, efficitur praedicatio denominatiua et non essentialis.
Vocantur autem 'passio' et 'subiectum' termini pro eodem supponentes,
quorum unus addit connotationem alienam super significationem alterius
modo prius dicto. Et ille terminus qui addit huiusmodi connotationem,
uocatur passio alterius termini, et ille alter terminus uocatur
subiectum illius.

SDD 2.6: DE ACCIDENTE

SDD 2.6.1 DE DEFINITIONE ACCIDENTIS

Accidens est quod adest uel abest praeter subiecti corruptionem, ut
album, nigrum, sedere. Haec enim possunt adesse uel abesse homini
praeter eius corruptionem. [cf. PH 23.2-4]

Hoc sextum capitulum, quod est de accidente, continet quinque partes,
scilicet tres definitiones ipsius accidentis, et unam diuisionem, et
remotionem unius dubii. Partes patebunt.

Sed statim obicitur contra illam definitionem quod non ualeat, quia
conuenit aliis ab accidentibus, quia: Forma substantialis potest
adesse uel abesse suo subiecto, scilicet materiae primae. Tamen non
est accidens. Igitur <etc.>.

Ad huiusmodi obiectionis solutionem et totius capituli euidentiam
notandum est quod hoc nomen 'accidens' capitur dupliciter, quantum
spectat ad propositum. Uno modo prout supponit pro omni eo quod non
est substantia. Et sic albedo inhaerens parieti et caliditas inhaerens
igni dicuntur accidentia. Et apparet quod huiusmodi accidentia non
sunt praedicabilia, nec etiam subicibilia, in propositionibus, quia
non sunt termini significatiui. Ideo manifestum est quod auctor nihil
intendit hic (neque Porphyrius in libro suo de accidente) secundum
istam acceptionem, cum non intendat nisi de praedicabilibus. Alio modo
capitur 'accidens' pro terminis significatiuis praedicabilibus de suis
subiectis non conuertibiliter nec essentialiter. Sic enim isti termini
'album' et 'nigrum' dicuntur accidentia huius termini 'homo'.

Unde manifestum est quod, capiendo istos terminos significatiue seu
personaliter, non est uerum dicere quod album et nigrum sint
accidentia, nec primo nec secundo modo. Nam album est substantia:
quia, si homo est albus, album non est aliud quam ille homo qui est
albus; et ille nec praedicatur nec subicitur.

Ex hoc statim debet inferri quod non capitur hic 'adesse' pro 'inesse
secundum inhaerentiam proprie dictam', sicut albedo inest parieti uel
scientia animae uel forma materiae. Sed per 'adesse alicui subiecto'
debemus intelligere 'praedicari uere et affirmatiue de illo'; et per
'abesse subiecto' debemus intelligere alterum duorum /REF/ modorum sub
disiunctione: unus modus est quod praedicatum dicitur abesse subiecto,
si uere negetur de eo; et sic homini abest album, si uerum est dicere
quod homo non est albus; alius modus est si illud praedicatum uere
affirmetur de aliquo altero extraneo. Verbi gratia, licet omnis equus
sit coloratus, tamen hoc praedicatum 'coloratus' diceretur abesse equo
ea ratione qua diceretur de asino, qui non est equus.

Vel etiam possumus hoc dicere sub aliis uocibus (et reuertitur in
idem), scilicet quod per 'adesse terminum termino' intelligamus ipsum
uere affirmari de illo, uel econuerso; et per 'abesse' intelligamus
ipsum uere negari de illo, uel econuerso. Sic enim hoc praedicatum
'coloratum' dicitur abesse equo, quia, licet non uere dicamus 'equus
non est coloratus', tamen uere dicimus 'coloratum non est equus'.

Et sic apparet, si capiamus 'adesse' et 'abesse' non pro actu, sed pro
aptitudine (sicut capi debent), quod per 'posse adesse' intelligamus
idem quod <per> 'posse praedicari affirmatiue'; et per 'posse abesse'
intelligamus quod non praedicetur conuertibiliter. Et sic esset sensus
huius descriptionis quod accidens est praedicabile de subiecto cuius
dicitur accidens, nonconuertibiliter. Et debet apponi 'nec
essentialiter', ita quod per 'nonconuertibiliter' differat accidens a
proprio, et per 'non-essentialiter' differat a genere, specie, et
differentia. Et tunc est bona definitio accidentis, prout dicitur unum
de quinque praedicabilibus distinctum contra genus, speciem,
differentiam, et proprium. Et sic apparet quod argumentum quod fiebat
de forma substantiali, non procedit contra dictam definitionem.

Sed tunc quaeritur quare adhuc addit auctor, uel etiam Porphyrius,
'praeter subiecti corruptionem'. Respondeo quod, sicut in logica per
'constantiam terminorum' /REF/ intelligimus quod ipsi pro aliquo uel
aliquibus supponant, ita per 'corruptionem subiecti' intelligimus quod
desinat supponere pro aliquo, ita quod pro nullo supponat. Et ideo ad
designandum non-conuertibilitatem bene oportuit apponere 'praeter
subiecti corruptionem', quondam si poneremus quod isti termini
'tonitruum' et 'sonus factus in nubilous' conuerterentur, tamen unus
posses uere negari de altero, si ille terminus 'tonitruum' pro nullo
supponat, ita quod nullum sit tonitruum. Et ideo 'abesse praeter
subiecti corruptionem' dicto modo non aufert conuertibilitatem, sed
auferret, si uera esset negatiue, 'tonitruo' supponente pro aliquo.
Tandem ergo apparel mihi quod haec est descriptio manifesta
accidentis: accidens est praedicabile de subiecto non conuertibiliter
nec essentialiter. Nec ualet alla nisi prout coincidit cum ista.

SDD 2.6.2 DE ALIA DEFINITIONE ACCIDENTIS

Definitur etiam sic: accidens est quod nec est genus nec species
nec differentia nec proprium, inest autem rei. [cf. PH 23.5-6]

Nota quod per 'inesse rei' debemus intelligere quod sit praedicabile
de aliquo affirmatiue et uere; et in hoc dicatur praedicabile ita quod
'praedicabile' sit ibi genus. Et sic haec descriptio est manifesta, si
'praedicabile' diuidatur aufficienter in ista quinque praedicabilia.

Sed de hoc est magna dubitatio, quare definitio non est unum
praedicabile, cum ipsa primo Topicorum ponatur esse unum praedicatum,
et tamen non est genus nec species nec differentia nec proprium nec
accidens. Et omnino dubitatur, cum non different 'praedicatum' et
'praedicabile' nisi penes actuary et aptitudinem, quare ponantur ab
Aristotele primo Topicorum quattuor praedicata, et a Porphyrio
ponuntur quinque praedicabilia. Et iterum, cum distinctio tam
praedicamentorum quam praedicatorum quam praedicabilium sumatur penes
diuersos modos praedicandi, quare non resultat idem numerus horum et
illorum.

Respondeo quod sub eodem communi resultant aliquando plura membra,
aliquando pauciora, secundum quod plures uel pauciores facimus
diuisiones et subdiuisiones. Ut si dico: omne quod praedicatur de
aliquo, uel praedicatur de eo essentialiter uel accidentaliter (id est
denominatiue), ego per hanc diuisionem, stando in ea, non habeo nisi
duas species primes praedicabilium. Et si diuiderem praedicabile
essentiale in quid et in quale, et praedicabile accidentale in
conuertibile et non conuertibile, ego haberem quattuor species
praedicabilium. Sed iterum, quando ultra diuido praedicabile in quid
in duo, dimittendo alla indiuisa, ego habeo quinque species
praedicabilium. Et si adhuc ultra ego diuiderem genus in
generalissimum et subalternum, cresceret numerus specierum
praedicabilium. Et adhuc magis cresceret, quando ego diuiderem genus
generalissimum in decem praedicamenta. Diuisio ergo praedicabilium in
decem praedicamenta non est propria diuisio huius nominis
'praedicabile', sed est diuisio unius speciei eius, scilicet generis
generalissimi.

Deinde etiam ego dico quod 'praedicatum' dicitur correlatiue ad
'subiectum' et 'praedicabile' ad 'subicibile'. Ideo aliter diuiduntur
praedicata et praedicabilia in ordine ad certum subiectum et aliter in
ordine indifferenti ad quodcumque subiectum quod subici potest. Ideo
praedicabilia distinguuntur diuisionibus communibus respectu subiecti
indifferenter cuiuscumque statuendi, dumtamen sit directa praedicatio
et immediate. Praedicamenta autem distinguuntur, statuto subiecto,
quia aliqua de primis substantiis praedicantur in quid, aliqua in
quale, aliqua in quantum, et sic de aliis. Sed in libro Topicorum
Aristoteles considerat praedicata prout sunt de substantiis
terminabilia arte. Et quia singularia sunt ab arte doctrinal)
relinquenda, ideo speciem, quae solum respectu singularium est
praedicabilis, ipse non reputat quod sit enumeranda in illo negotio
inter praedicata principalia, sed ponit eam tamquam subiectum respectu
praedicatorum de ipsa terminandorum.

Deinde etiam in libro Topicorum ipse principaliter intendebat artem
terminandi definitionem de suo definito. Ideo in ordine ad
definitionem tamquam principale praedicatum ipse distinguebat alla
praedicata. Quia ergo definitio debet praedicari essentialiter et
conuertibiliter, ideo penes praedicari non-essentialiter et non
conuertibiliter, sumpsit unum praedicabile, scilicet Accidens. Ideo
etiam omne problema quaerens simpliciter de inhaerentia seu
praedicatione praedicati de subiecto ipse ponit sub arte problematum
de accidente.

Deinde aliquid potest praedicari essentialiter, ablato
'conuertibiliter'; et hoc ponit esse genus. Et quia hoc nomen 'genus'
non euacuat totum hoc membrum, cum multae differentiae sic
praedicentur, ideo differentiam reducit Aristoteles ad genus tamquam
aliquid ei annexum. Postea aliquid praedicatur non essentialiter sed
conuertibiliter; et hoc ponitesse praedicabile Proprii. Et
finaliter definitio praedicatur essentialiter et conuertibiliter
tamquam totum continens; et est quartum principale praedicatum.

Porphyrius autem definitionem et speciem posuit tamquam unum
praedicabile, quia eundem modum habent praedicandi de suds
inferioribus. Sed oportuit hoc in libro primo Topicorum distinguere,
quia difficillimum est per considerationes topicas terminare problema
definitionis de definito quo. Et hoc magis illic debet uideri.

SDD 2.6.3 DE TERTIA DEFINITIONE ACCIDENTIS

Vel sic definitur accidens: accidens est quod contingit eidem inesse
uel non inesse, ut album uel sedere homini. Et de istis duabus
ultimis definitionibus /REF/ dicit Aristoteles quod secunda est
melior, quia ad cognoscendum primam oportet cognoscere quid sit
genus, quid species, quid differentia et quid proprium; secunda
autem per se finita est ad cognoscendum quid dicitur per ipsam.
[cf. PH 23.7-13]

Haec tertia pars continet duas clausulas, scilicet unam definitionem
accidentis et comparationem eius ad definitionem praecedentem . De
prima autem clausula dicendum est quod illa oratio exponenda est et
supplenda ad sensum ad quem prima exposita fuit. Sic enim est bona et
aliter non ualet. Et tunc secunda clausula est satis manifesta.

SDD 2.6.4 DE DIVISIONE ACCIDENTIS

Accidentium aliud separabile, aliud inseparabile. Separabile, ut
album, uel sedere, in homine; inseparabile, ut nigrum in coruo
uel album in cygno. [cf. PH 23.14-16]

Nota quod respectu termini substantialis terminus accidentalis uocatur
accidens inseparabile, si numquam possit in posterum de eo uere
negari, ipso supponente pro aliquo. Sed si, eo supponente pro aliquo,
possit uere negari de eo, tunc dicitur /REF/ respectu illius accidens
separabile. Et sic pates quod idem terminus respectu alicuius dicitur
accidens separabile et respectu alterius dicitur accidens
inseparabile. Ut hoc praedicatum 'moueri' dicitur separabile respectu
huius subiecti 'lapis' et inseparabile respectu huius subiecti 'sol'
aut 'luna'; et hoc praedicatum 'nigrum' respectu hominis dicitur
separabile et respectu Aethiopis dicitur inseparabile. Et 'simum'
dicitur inseparabile a naue qui est simus, licet alter nasus bene sit
aquilus. Et etiam dicitur aliquod accidens inseparabile per naturam,
ut bipes ab homine, qui est bipes; quod tamen est separabile per
uiolentiam, ut si abscindatur sibi pes!

Et licet dictum sit quod aliqua sunt accidentia inseparabilia, hoc
tamen non est contra definitionem accidentis in qua dicitur quod
potest abesse, quia, ut uult Porphyrius, coruus potest intelligi
albus et Aethiops nitens candore. [cf. PH 23.16-20]

Ista pars ponitur ad remouendum istud magnum dubium, scilicet quomodo
potest stare simul quod accidens sit ab aliquo inseparabile et quod
potest ei abesse. Et /REF/ respondet ad hoc Porphyrius quod accidens
dicitur inseparabile quod secundum rei ueritatem non potest subiecto
abesse; sed dicimus tamen quod sibi potest secundum intellectionem
abesse, quia possumus subiectum suum intelligere sine tali accidente.

Sed haec solutio non apparet mihi sufficiens, quia illa clausula
'abesse' ponitur in definitione accidentis ad differentiam proprii. Et
per hanc solutionem ablata esset differentia, quia etiam equum posset
aliquis intelligere putando quod non esset hinnibilis, immo quod non
esset uociferatiuus, scilicet si hoc sibi diceretur et numquam
audiuisset equum. Et certum est quod proprium est Deo esse creatiuum,
et tamen Auerroes intelligens ipsum credidit ipsum non esse creatiuum.

Ideo melius est reuerti ad dicta prius, scilicet quod accidens differt
a proprio quia potest subiecto respectu cuius dicitur accidens, abesse
sic quod potest de eo uere negari, uel econuerso. Et tamen, hoc non
obstante, bene dicitur sic inseparabile ab illo subiecto, uel ab
aliquo suorum singularium, quod non potest uere negari de illo
supponente pro aliquo. Sic enim nigrum separabile est a coruo, quia
uere affirmatur de alio, ut de carbone. Propter quod uere dicimus quod
nigrum non est coruus, et tamen sic inseparabile est a coruo quod non
potest uere dici 'coruus non est niger', coruo existente.

SDD 2.7: DE COMMUNITATIBUS ET PROPRIETATIBUS PRAEDICABILIUM

SDD 2.7.1 DE COMPARATIONE OMNIUM PRAEDICABILIUM AD INVICEM

Commune est omnibus quinque praedicabilibus de pluribus
praedicari. Et unicuique proprium est praedicari illo modo
qui ex sua definitione apparet. [cf. PH 24.2-3]

Istud ultimum capitulum uocatur 'De communitatibus et proprietatibus
praedicabilium'. Et hoc est dictu: de assignatione conuenientium et
differentiarum praedicabilium adinuicem. Et in aliquibus Summulis
istud capitulum inuenitur, et in aliquibus non. Et adhuc, in quibus
inuenitur, inuenitur sub diuersis uerbis, sicut forte placuit illis
qui hoc capitulum addiderunt. Ideo etiam ego ponam mihi placentem
textum.

Et diuidam capitulum in sex partes: prima erit communiter de
comparatione omnium praedicabilium adinuicem; secunda erit de
comparatione generis, speciei et differentiae simul ad proprium et
accidens simul, tertia erit de comparatione generis et differentiae
simul ad speciem; quarta erit de comparatione generis et speciei simul
ad differentiam. Quinta erit de comparatione proprii et accidentis
adinuicem. Et sexta erit de comparatione accidentis ad omnia alia
praedicabilia simul. Partes patebunt. /REF/

In prima parte quantum ad primam clausulam, apparet de praedicabili
proprie dicto, prout scilicet excludit praedicationem terminorum
singularium, sicut prius dictum fuit. Et secunda clausula est
manifesta, quia omnis definitio est propria definito.

SDD 2.7.2 DE COMPARATIONE GENERIS, SPECIEI ET DIFFERENTIAE SIMUL AD
PROPRIUM ET ACCIDENS SIMUL

Generis, speciei et differentiae simul est commune et proprium
praedicari essentialiter; proprii autem et accidentis praedicari
denominatiue. (2) Item. His tribus commune et proprium est esse
priora, scilicet genera et differentia speciebus, et speciem
suis indiuiduis; proprio autem et accidenti esse posteriora, suis
subiectis. [abest a PH]

In ista secunda parte sunt duae clausulae, scilicet duae
comparationes. De prima dictum est in capitulo de proprio quid uocamus
praedicari essentialiter et quid accidentaliter siue denominatiue. Et
notandum est quod Aristoteles aliquando distinguit praedicationem
uniuocam contra aequiuocam solum, ita quod non contra denominatiuam,
capiendo large 'praedicationem uniuocam'. Et sic bene est commune
omnibus praedicabilibus uniuoce praedicari de pluribus. Aliter
aliquando capit 'praedicationem uniuocam' magis stricte, prout
distinguitur contra aequiuocam et denominatiuam. Et sic saepe
contingit proprium et accidens non-aequiuoce praedicari; et in hoc
distinguuntur contra genus, speciem et differentiam.

2. Sed de secunda clausula sciendum est quod non est ibi sermo de
prioritate quantum ad res significatas pro quibus termini supponunt,
quia sunt eorundem generum, specierum et differentiarum; immo etiam
subiectum et accidens uel proprium pro eisdem rebus supponunt. Sed est
sermo de prioritate rationum a quibus illi termini sumuntur qui
dicuntur genus et species etc. Dictum enim est in prooemio Physicorum
quod magis uniuersalia sunt nobis priora et notiora; genera autem sunt
magis uniuersalia suds speciebus et differentiis, et species suds
indiuiduis. Sed utrum hoc sit uerum, determinandum est demonstratiue
in tertio De anima.

Sed etiam licet differentia esset conuertibilis cum specie et quod
forte species esset notior quam sue differentia secundum conceptum
confusum, tamen oportet differentiam esse prius notam quam speciem,
quando species cognoscitur definitiue. Ideo sic concedenda est
differentia esse prior specie. De proprio autem et accidente contingit
saepe quod res sit prius cognita secundum conceptum accidentalem quam
secundum conceptum proprium substantialem. Tamen secundum definitiuam
notitiam conceptus substantiales sunt priores, quia oportet terminos
accidentales eo modo quo eis competit definitio, definiri per
substantiales, ut debet uideri septimo Metaphysicae.

SDD 2.7.3 DE COMPARATIONE GENERIS ET SPECIEI SIMUL AD SPECIEM

Generis et differentiae simul in ordine ad speciem commune et
proprium
est esse definitiua specierum et indefinibilia, sed speciem esse
definibilem per genus et differentiam. Et ob hoc species componi
dicitur ex genere et differentia. [abest a PH]

Ista pars est manifesta et concessa. Unde si genus subalternum
definiatur, hoc non est inquantum genus sed inquantum species. Et si
aliqua generalissima describantur ab Aristotele uel ab aliis, illae
non sunt definitiones essentiales, de quibus hic loquimur, sed
descriptiones per aliquas proprietates ipsorum. Illud autem quod
infertur, scilicet quod species est composite ex genere et
differentia, debet exponi, ut credo: species, id est definitio
speciei.

SDD 2.7.4 DE COMPARATIONE GENERIS ET SPECIEI SIMUL AD DIFFERENTIAM

Genus et species in ordine ad differentiam se habent quod sunt
praedicabilia in quid, et differentia non, sed in quale. [cf.
PH 24.4-5]

Sed dubitatur quomodo hoc sit possibile, cum secundum prius dicta
differentia nihil plus significet uel connotet extraneum quam genus
uel species. Et apparet mihi quod /REF/ hoc non sit nisi propter
diuersos modos significandi grammaticales. Nam sicut dicit
Commentator duodecimo Metaphysicae "grammaticus uidet in multis
differre dispositionem et dispositum." Et sic mouetur ad imponendum
eis nomina diuerse, ut 'albedo' et 'album'. Et quia non est eius
inquirere an in omnibus, uel in quibusdam, sic different dispositio et
dispositum, ipse secundum similitudinem ad illa in quibus manifeste
differunt, imponit etiam nomina eis per modum dispositionis et
dispositi, seu determinationis et determinabilis uel etiam
determinati, deriuando ab abstracto concretum (uel econuerso),
relinquens metaphysico considerationem an illa nomina supponant pro
eodem uel pro diuersis.

Propter quem diuersum modum significandi grammaticalem illa nomina
habent diuersos modos praedicandi. Et deriuatur unum de altero sicut
concretum ab abstracto,utde'homo': 'humanitas', 'humanum';
immode'deus': 'deltas', 'diuinum', 'diuinitas'. Et non praedicatur
'deus' in quale, sed 'diuinum' bene. Ut si quaeratur 'quale ens est
Prima Causa?', possumus dicere quod est ens diuinum. Sic ergo
differentia praedicatur in quale, quia significat per modum adiectiuae
determinationis. Genus autem et species praedicantur in quid, quia
significant per modum determinabilis et determinati.

SDD 2.7.5 DE COMPARATIONE PROPRII ET ACCIDENTIS AD INVICEM

Proprium et accidens simul hoc habent commune et proprium quod
praedicantur denominatiue et non essentialiter; et quod sunt
posteriora his quorum dicuntur propria uel accidentia. Et non
praedicantur de eis in quid sed in quale, aut quomodolibet
aliter. [abest a PH]

Haec omnia quae in hac parte ponuntur, sunt dicta et satis declarata
prius.

SDD 2.7.6 DE COMPARATIONE ACCIDENTIS AD OMNIA ALIA PRAEDICABILIA SIMUL

Accidentis contra alla quattuor praedicabilia proprium est
praedicari de eo cuius dicitur accidens, secundum magis et minus.
Ut quod unus homo dicitur albior altero uel senior, aut etiam
idem homo quandoque magis, quandoque minus albus. [abest a PH]

Hanc ultimam notat Porphyrius. Quae uidetur dubitabilis, quia licet
'esse disciplinae susceptibile' dicatur proprium hominis secundum
Aristotelem, tamen unus est susceptibilior, id est aptior ad
suscipiendum, quam alius. Et licet etiam 'uirtuosum' sit genus ad
'iustum' uel 'castum', tamen unus iustus uel castus potest esse
aliquando minus uirtuosus et post magis, cum ex actibus uirtuosis
magis intendatur uirtue et perficiatur, ut apparet secundo Ethicorum.
Et similiter hoc nomen 'album' est species ad ista indiuidua 'hoc
album', 'illud album'; et tamen hoc album dicitur magis uel minus
album quam illud. Igitur utique apparet quod illa proprietas sit
falsa.

Ad haec omnia breuiter respondendum est quod multa sunt nomina
specierum uel generum sic recipientia comparationem secundum
grammaticam, ut ista nomina 'castum', 'album', 'uirtuosum' -- (dicimus
enim 'uirtuosus, uirtuosior, uirtuosissimus', 'albus, albior,
albissimus', licet 'uirtuosum' sit genus 'iusti', et 'album' species
'colorati') -- sed intentio Porphyrii est quod in terminis dicto modo
comparationem recipientibus: si positiuus est genus alicuius termini,
comparatiuus eius uel superlatiuus non erit genus eiusdem termini. Ut
si 'uirtuosum' sit genus 'iusti', tunc 'uirtuosior' uel
'uirtuosissimus' non remanebit genus 'iusti', sed est praedicatum
accidentale, quia genus debet uniuersaliter uerificari de qualibet
suarum specierum. Modo, licet omnis iustus sit uirtuosus, tamen non
omnis iustus est uirtuosior aut uirtuosissimus.

Et ita similiter de specie ad indiuiduum. Nam si iste terminus 'album'
est species ad istum terminum 'hoc album', numquam tamen iste terminus
'albius' est species ad 'hoc album', quia, quamdiu indiuiduum specie)
pro aliquo supponit, oportet quod species uere affirmetur de illo.
Modo, licet necesse sit quod hoc album, quamdiu est hoc album, sit
album, tamen non sic necesse est quod sit albius. Sed magis bene
diceretur quod, sicut 'album' est species ad 'hoc album', ita 'albius'
ad 'hoc albius', et 'albissimum' ad 'hoc albissimum'.

Et similiter oportet dicere de proprio et de subiecto cuius est
proprium, quia si ponamus 'risibile' esse proprium hominis, non est
possibile quod 'risibilius' sit eius proprium. Si enim omne risibile
est homo, non est uerum quod omnis homo sit risibilior. Oportet enim
aliquem esse risibilem qui non est risibilior.

Accidens autem, si recipiat comparationem, poterit respectu eiusdem
subiecti praedicari per modum accidentis et secundum positiuum et
secundum comparatiuum et secundum superlatiuum, uel successiue, uel
etiam forte simul, ut quod ignis est calidus, calidior, calidissimus.
Et hoc intendebat Porphyrius. Tamen non est dicendum quod hoc
conueniat omni accidenti, sed multis.

=======================================================================

SDD 3: DE CATEGORIIS

SDD 3.1: DE QUIBUSDAM PRAEMITTENDIS

SDD 3.1.1

Aequiuoca dicuntur quorum nomen est commune et secundum illud
nomen ratio substantiae est diuersa, ut animal homo et quod
pingitur.

Iste est tertius tractatus huius operis, qui est de praedicamentis. Et
iste tractatus in multis summulis inuenitur et in multis non. Et quia
Aristoteles satis ample de eis determinauit in libro Praedicamentorum,
ideo de eis intendo breuius tractare, recolligendo dicta Aristotelis
notabiliora et ponendo textum quantum potero breuiorem.

Et continebit iste tractatus decem capitula: primum erit de
praemittendis ante specialem de unoquoque praedicamento
determinationem, secundum erit de substantia, tertium de quantitate,
quartum de ad aliquid, quintum de qualitate, sextum de actione et
passione, septimum de aliis quattuor praedicamentis, octauum de
generibus oppositionum, nonum de generibus motuum et decimum de priori
et posteriori, et simul, et habere.

Primum capitulum continebit nouem partes: tres primae sunt
definitiones aequiuocorum, uniuocorum et denominatiuorum, quarta et
quinta sunt duae diuisiones, sexta et septima sunt duae regulae,
octaua est diuisio terminorum incomplexorum in decem praedicamenta,
nona est quaedam proprietas illorum decem praedicamentorum. Secunda
incipit ibi "uniuoca", tertia ibi "denominatiua", quarta ibi "eorum
quae dicuntur", quinta ibi "eorum quae sunt", sexta ibi "quando
alterum", septima ibi "diuersorum", octaua ibi "eorum quae", nona ibi
"proprium autem".

Circa primam partem notandum est quod aequiuocatio aliquando
attribuitur uoci significanti et aliquando rebus significatis. Vox
enim dicitur 'aequiuoca' quia aequiuoce plura significat et res
significatae dicuntur 'aequiuocae' quia per aliquam uocem aequiuoce
significantur. Hic autem non definitur aequiuocum, id est aequiuoce
significans, sed definiuntur aequiuoca, id est aequiuoce significata,
id est iste terminus 'aequiuoca' definitur prout supponit pro rebus
per aliquam uocem aequiuoce significatis.

Deinde notandum est quod cum ibi dicitur "ratio substantiae" non
accipitur 'substantia' prout distinguitur contra accidentia, quia ita
bene accidentia significantur aequiuoce sicut substantiae, sed
accipitur ad placitum 'substantia' pro re significata, quaecumque illa
fuerit, ita quod per 'rationem substantiae' debemus intelligere
conceptum secundum quem res significatur per uocem. Et etiam quando
dicimus "quorum nomen est commune", non debemus hic accipere 'nomen'
prout distinguitur contra 'uerbum' et alias partes orationis, quia ita
bene est aequiuocatio in uerbis sicut in nominibus, sed accipitur
'nomen' large, pro omni uoce significatiua ad placitum, ita quod est
sensus definitionis quod aequiuoca, id est aequiuoce significata per
aliquam uocem, dicuntur quorum nomen significans est commune, id est
idem, et ratio substantiae est diuersa, id est quod imposita sunt ad
significandum illam uocem secundum diuersas rationes et impositiones.
Essent autem uniuoca, id est uniuoce significata, si secundum unam
rationem essent imposita ad significandum per illam uocem.

Et notandum est etiam quod per hanc descriptionem aequiuoce
significatorum potest haberi descriptio termini aequiuoci, id est
aequiuoce plura significantis. Sicut enim aequiuocum dicitur uox una
significans plura secundum diuersas rationes, sic etiam,
correspondenter, uniuocum diceretur uox plura significans secundum
eandem rationem et impositionem. Et exemplum bene ponitur, quia
aliquando substantias uiuentes et sentientes uocamus 'animalia', ut
homines, equos et asinos, et aliquando etiam picturas in pariete
uocamus 'animalia', et hoc est aequiuoce, quia secundum diuersas
rationes. Quod apparet, quia si quaeratur "quare uocas istum equum uel
asinum 'animal'?", respondebis quod hoc est quia est substantia uiua
et sentiens, seu sensitiua, et si quaeratur "quare ista pictura
uocatur 'animal'?", non dicetur quod hoc sit quia sit uiua et
sentiens, sed quia est imago, seu repraesentatio, animalis uiui et
sentientis. Ideo hoc nomen 'animal' est aequiuocum, id est aequiuoce
significans animal uiuum et illam picturam; sed idem nomen 'animal'
est uniuocum, id est uniuoce significans uiuos homines et boues uiuos,
quia si de utroque, scilicet de homine et boue, quaeras quare uocatur
'animal', assignabitur eadem ratio, scilicet quia est substantia
animata sensibilis, seu sensitiua. Et ex hoc infertur manifeste quod
idem nomen est aequiuocum ad aliqua significata et uniuocum ad aliqua,
ut 'animal' est aequiuocum ad animalia uiua et picturas eorum, et est
uniuocum ad omnia animalia uiua, ut homines, equos et asinos.

SDD 3.1.2

Uniuoca dicuntur quorum nomen est commune et secundum illud nomen
ratio substantiae est eadem, ut animal homo et bos, uel equus.

Ista definitio uniuocorum debet omnino proportionaliter exponi sicut
definitio aequiuocorum iam exposita fuit. Sed debet ex dictis inferri
correlarie quod uox non uocatur 'aequiuoca' ex eo quod significat
plura ad extra, sed quia in significando ea plura apud animam
correspondent ei diuersae rationes. Ideo terminis aut propositionibus
mentalibus non est attribuenda aequiuocatio uel uniuocatio, sed
uocibus significantibus diuersas res eisdem aut diuersis
intentionibus.

SDD 3.1.3

Denominatiua dicuntur quaecumque ab aliquo solo casu sunt differentia
et secundum nomen habent appellationem, ut a grammatica grammaticus et
a fortitudine fortis.

Notandum est quod hic describuntur termini praedicabiles de subiectis
suis non essentialiter, sed denominatiue. Ad hoc autem quod terminus
proprie praedicetur denominatiue unum requiritur ex parte uocis et
alterum ex parte intentionis. Nam ex parte uocis terminus
denominatiuus debet esse concretus descendens secundum uocem ab
abstracto, ut 'album' ab 'albedine'. Si autem concretum non
descenderet secundum uocem ab abstracto, non diceretur proprie
denominatiuum ab illo, ut licet secundum uirtutem aliquis sit
studiosus, tamen hoc nomen 'studiosus' non dicitur proprie
denominatiuum ab isto nomine 'uirtus'. Hanc ergo condicionem ex parte
uocis requisitam exprimit dicta descriptio denominatiuorum cum dicit
"denominatiua dicuntur quaecumque ab aliquo solo casu differentia sunt
secundum nomen", id est secundum uocem; oportet enim quod secundum
uocem differant casu, id est cadendo seu descendendo unum ab alio, et
quod etiam sic secundum uocem differant solum secundum talem casum,
ita quod non totaliter, sine deriuatione, sicut est de 'uirtute' et
'studioso'.

Secundo, ex parte intentionis, requiritur quod ille terminus concretus
habeat appellationem, id est quod appellet, seu connotet, aliquam
extraneam dispositionem ultra illud pro quo supponit. Et ideo licet
esset casus secundum uocem, ut 'hominis' ab 'humanitate', 'dei' a
'deitate', 'entis' ab 'entitate', et sic de multis aliis, tamen ibi
nihil est praedicabile denominatiue; et hoc notat dicta descriptio cum
dicit "habent appellationem".

Et est notandum quod grammaticus rationabiliter ponit ab 'albo'
deriuari 'albedinem', scilicet a concreto abstractum. Quia prius
naturaliter habemus conceptum albi aut iusti quam albedinis aut
iustitiae, prout alibi debet uideri. Ideo rationabiliter haec nomina
'album' et 'iustum' prius imponebantur ad significandum. Huius
contrarium uidemur hic dicere cum dicimus "ut a grammatica grammaticus
et a fortitudine fortis". Sed dicendum est quod hoc non contradicit
grammatico, quia non intendimus hic de casu secundum deriuationem ab
impositione, sed per 'casum' intelligimus applicationem ad subiectum
in praedicando de ipso. Abstractum enim non ponitur ad praedicandum de
subiecto, sed concretum; homo enim dicitur albus, et non albedo.

Ulterius notandum est quod in multis terminis terminus abstractus
connotatiuus praedicatur ita uere de subiecto sicut terminus
concretus, ut quod materia non solum est priuata, sed etiam priuatio,
et magnitudo non solum est figurata, sed etiam figura. Ideo dubitatur
utrum haec sit praedicatio denominatiua 'materia est priuatio', uel
'magnitudo est figura'.

Ad quod ego respondeo quod praedicatio est denominatiua secundum
intentionem, sed non est proprie denominatiua, quia deficit condicio
requisita ex parte uocis. Et ideo non est propria locutio, licet sit
uera praedicatio, quod materia est priuatio, uel magnitudo est figura,
uel actio est passio, uel tempus est motus, uel caecus est caecitas.
Ideo etiam aliquando tales negat Aristoteles, per quam negationem
Aristoteles non intendit quod sint falsae, sed quod non sunt propriae,
quia non sunt quidditatiuae, et termini abstracti fuerunt impositi
principaliter propter praedicationes quidditatiuas.

Ultimo notandum est quod praedicatio denominatiua non distinguitur
contra aequiuocam uel uniuocam, prout definita sunt prius aequiuoca et
uniuoca, sed distinguitur contra praedicationem essentialem, seu
quidditatiuam. Tamen aliquando postea Aristoteles restringit magis
uniuocationem, ut post dicetur, distinguens eam contra denominationem,
uocans 'uniuocam' praedicationem essentialem solum.

SDD 3.1.4

Eorum quae dicuntur alia dicuntur secundum complexionem, alia sine
complexione.

Ista quarta pars est clara, intelligendo per "ea quae dicuntur" uoces
significatiuas ad placitum, quae ore proferuntur. Illarum enim quaedam
sunt complexae, quae uocantur 'orationes', aliae incomplexae, quae
uocantur 'dictiones'.

SDD 3.1.5

Eorum quae sunt alia de subiecto quidem dicuntur, in subiecto autem
nullo sunt, alia autem in subiecto quidem sunt, de subiecto autem
nullo dicuntur, alia de subiecto dicuntur et in subiecto sunt, et alia
neque in subiecto sunt neque de subiecto dicuntur.

Ista quinta pars est facilis expositionis si exponatur de terminis
significatiuis. Et non est bene possibile exponere eam de aliis rebus;
nam homo non magis dicitur de subiecto quam Socrates, cum idem sit
homo et Socrates, sed iste terminus 'homo' dicitur de subiecto, id est
de termino inferiori, puta de isto termino 'Socrates'. Et rationabile
est quod totum exponatur de terminis significatiua, quia de his
intendit Aristoteles in libro Praedicamentorum, ubi ipse ponit istam
diuisionem. Dicamus ergo quod sermones sunt intelligendi secundum
materiam subiectam, ut dicitur primo Ethicorum. Ideo per "ea quae
sunt" non intelligimus hic nisi terminos significatiuos praedicabiles
et subiicibiles. Et tunc per dici de subiecto intelligimus praedicari
quidditatiue de termino inferiori, et per esse in subiecto
intelligimus praedicari denominatiue de subiecto, et non quidditatiue.
Tunc ergo sequitur quod omnis terminus uniuersalis dicitur de
subiecto, quia habet sub se terminum inferiorem, de quo est
praedicabilis essentialiter, et nullus terminus singularis dicitur de
subiecto, quia nihil habet inferius se.

Deinde nullus terminus substantialis, id est de praedicamento
substantiae, est in subiecto, quia non praedicatur denominatiue; sed
omnis terminus accidentalis est in subiecto, quia praedicatur
denominatiue de termino substantiali, saltem uel ipsum, si sit
terminus concretus, uel suum concretum, si sit terminus abstractus, ut
'albedo'. Ergo quaedam dicuntur de subiecto et in nullo subiecto sunt,
scilicet termini communes de praedicamento substantiae, ut 'homo' uel
'animal', alia in subiecto sunt et de subiecto dicuntur, ut termini
communes de praedicamentis accidentium, ut 'album' uel 'coloratum',
aut etiam 'albedo' uel 'color', quae non secundum se denominant
substantias, sed secundum sua concreta; alia autem sunt in subiecto et
de nullo subiecto dicuntur, scilicet indiuidua de praedicamentis
accidentium, ut 'hoc album', 'hoc currens'; alia neque de subiecto
dicuntur neque in subiecto sunt, scilicet singulari de praedicamento
substantiae, ut isti termini 'Socrates', 'Plato', 'hic homo', 'hic
equus'.

Et si prima facie ex exemplis Aristotelis appareat alia expositio, ego
dicam quod exemplorum non requiritur uerificatio, prout ipsemet
Aristoteles dicit primo Priorum.

SDD 3.1.6

Quando alterum de altero praedicatur ut de subiecto, quaecumque de eo
quod praedicatur dicuntur, omnia et de subiecto dicuntur.

Contra istam regulam opponitur faciliter; quia homo est bipes et bipes
est auis, non tamen sequitur quod homo est auis. Solutio est duplex.
Prima est quod regula intelligitur de praedicationibus uniuersalibus,
non de particularibus uel indefinitis, et tunc tenet regula per primum
modum primae figurae; nam si omne B est A et omne C est B, sequitur
per primum modum primae figurae quod omne C est A. Alia solutio est
quod regula est intelligenda ubi est utrobique dici de subiecto, id
est praedicari essentialiter superius de inferiori; et hoc notauit
Aristoteles cum dixit "ut de subiecto".

SDD 3.1.7

Diuersorum generum et non subalternatim positorum diuersae sunt
species et differentiae; sed subalternorum generum nihil prohibet esse
easdem.

Notandum est in hac regula quod per "genera non subalternatim posita"
debemus hic intelligere genera quorum neutrum sub reliquo continetur,
ut animal et planta uel substantia et quantitas. Unde si talium
generum inueniantur eaedem species uel differentiae secundum uocem,
tamen hoc est secundum aequiuocationem. Sed per 'genera subalterna'
nos intelligimus hic genera quorum unum sub reliquo continetur, et
tunc istorum necessario eaedem sunt species et differentiae, quia
quaecumque sunt species inferioris generis, illa etiam sunt species
generis superioris, licet non immediate, ut omnes species animalis
sunt species generis substantiae.

SDD 3.1.8

Eorum quae secundum nullam complexionem dicuntur singulum substantiam
significat, aut quantitatem, aut qualitatem, aut ad aliquid, aut ubi,
aut quando, aut situm, aut habitum, aut facere aut pati. Est autem
substantia ut homo, equus, quantitas ut bicubitum, tricubitum,
qualitas ut album, nigrum, ad aliquid ut duplum dimidium, ubi ut in
loco, quando ut heri, situs ut sedet, iacet, habere ut calceatus,
armatus, facere ut secare, urere, pati ut secari, uri.

Notandum est quod in hac diuisione terminorum incomplexorum non cadunt
omnes dictiones incomplexae, sed illae quae significatiue sumptae sunt
praedicabiles et subiicibiles. Dicit ergo quod quidam termini
praedicabiles significant substantiam, sine connotatione aliena, et
sunt de praedicamento substantiae. Alii significant, siue connotant,
circa substantiam, ita quod dicta de primis substantiis non solum
significant quid est, sed qualis, et sunt de praedicamento qualitatis,
et sic de quantitate et aliis.

Et sciendum est quod numquam Aristoteles posuit rationem ad
ostendendum quod non essent alia praedicamenta praeter ista decem; nec
esset inconueniens ponere alia si inuenirentur praedicabilia habentia
alios modos praedicandi, non reducibiles nec contentos sub illis modis
secundum quos sumuntur haec decem praedicamenta. Sic autem sunt decem
praedicamenta quia inter omnes terminos praedicabiles, et non
aequiuoce, sunt decem communissimi, qui dicuntur 'genera
generalissima', sub quibus omnes alii continentur, ita quod idem
intelligamus per 'praedicamentum' et per 'genus generalissimum'. Vel,
alio modo, unum 'praedicamentum' uocamus congregatum ex uno genere
generalissimo et omnibus praedicabilibus sub eo contentis; et sic
reuertitur idem numerus sicut generalissimorum.

SDD 3.1.9

Proprium est ergo illis praedicabilibus incomplexis ut nullum eorum
solitarie sumptum sit affirmatio uel negatio, id est propositio
affirmatiua uel negatiua, sed ex eorum complexione ad inuicem
resultant affirmationes et negationes.

Istam proprietatem terminorum incomplexorum praedicabilium probat
Aristoteles per hoc quod omnis affirmatio uel negatio est uera uel
falsa, et nullus illorum est per se uerus uel falsus. Si enim dicas
'homo', uel 'asinus', uel 'currit', tu nec dicis uerum nec falsum, sed
si complexe dicas 'homo currit', tunc tu dicis uerum uel falsum.

Unde notandum est quod si dicerem 'lego', 'nego', nec uerum dicerem
nec falsum, nisi ea ratione qua subintelligeremus et per intellectum
suppleremus istud nomen 'ego'. Nec ualet obiectio quam aliqui faciunt:
quia uni termino incomplexo, ut isti termino 'B' possemus, ad
placitum, imponere quod significaret nobis praecise tantum quantum
haec oratio 'homo currit'; ergo dicens hanc uocem incomplexam 'B'
diceret uerum uel falsum. Solutio: dico quod in hoc casu haec uox 'B'
non esset aliquod praedicabile nisi sumeretur materialiter, sicut nec
ista oratio 'homo currit'. Et nos intelligebamus illam proprietatem de
incomplexis praedicabilibus.

SDD 3.2: DE SUBSTANTIA

SDD 3.2.1

(1) Substantia diuiditur in primam substantiam et secundam
substantiam. (2) Prima substantia est quae proprie et principaliter et
maxime substat, (3) uel prima substantia est quae nec in subiecto est
nec de subiecto dicitur, ut aliquis homo, aliquis equus. (4) Secundae
substantiae sunt species in quibus sunt primae substantiae et earum
genera, ut homo, animal.

Hoc secundum capitulum est de substantia, siue de praedicamento
substantiae. Et continet nouem partes: prima est diuisio substantiae
in primam et secundam, et declaratio membrorum diuisionis, secunda est
differentia eorum quae sunt in subiecto et quae dicuntur de subiecto,
tertia est comparatio primarum substantiarum et secundarum ad inuicem,
aliae sex partes sunt sex proprietates substantiae. Secunda incipit
ibi "manifestum est autem", tertia ibi "primae autem substantiae",
quarta ibi "proprietates autem", quinta ibi "secunda proprietas",
sexta ibi "tertia proprietas", septima ibi "quarta proprietas", octaua
ibi "quinta proprietas", nona ibi "sexta proprietas".

Prima pars continet quattuor clausulas: prima est diuisio substantiae
in primam et secundam, secunda et tertia sunt duae descriptiones
primae substantiae, quarta est descriptio secundarum substantiarum.

Quantum ergo ad primam clausulam et totum capitulum, notandum est bene
quod hoc nomen 'substantia' capitur dupliciter. Uno modo prout
supponit pro illis substantiis ueris quae per se subsistunt et
partibus earum; et sic diuidimus substantias quia aliae sunt corporeae
aliae incorporeae, aliae animatae aliae inanimatae, et dicimus etiam
quod in rebus generabilibus substantiae sunt ex materia et forma
compositae, et, sumendo terminos significatiue, dicimus animalia esse
substantias, et lapides, et plantas, et caelum; et isto modo non
capitur hic 'substantia'. Secundo modo accipitur 'substantia' prout
supponit pro terminis de praedicamento substantiae, scilicet pro
terminis significantibus substantias primo modo dictas sine aliena
connotatione, sicut sunt isti termini 'animal', 'homo', 'Socrates'. Et
correspondenter hoc nomen 'accidens' accipitur prout supponit pro
terminis de praedicamentis accidentium. Unde primo modo homo et equus
sunt substantiae, et non isti termini 'homo' et 'equus', sed secundo
modo, e conuerso, isti termini 'homo' et 'equus' sunt substantiae, et
non homo uel equus. Et hoc secundo modo accipitur hic 'substantia'; et
dicitur substantia non a per se substare siue subsistere, quia ita
termini uocales sunt in aere subiectiue et mentales in anima, sicut
albedo in pariete. Sed dicitur substantia a substare, id est subiici,
quia termini substantiales in propositionibus denominatiuis
subiiciuntur terminis accidentalibus secundum directam praedicationem.

Isto ergo secundo modo substantiae diuiduntur in primas et secundas.
Et uocamus 'primas substantias' terminos singulares de praedicamento
substantiae, ut 'Socrates' et 'Plato', et uocamus 'secundas
substantias' terminos uniuersales de praedicamento substantiae, ut
'homo' et 'animal'. Unde manifestum est quod si caperetur 'substantia'
primo modo, Socrates non esset magis prima substantia quam homo uel
animal, quia Socrates non est aliud quam homo et animal. Sed capiendo
'substantiam' secundo modo, iste terminus 'Socrates' est magis
substantia, et prima substantia, quam iste terminus 'homo', a magis
substare, siue subiici, quia iste terminus 'Socrates' subiicitur huic
termino 'homo' in praedicatione directa, et non e conuerso. Sic ergo
intelligenda est prima clausula huius primae partis.

Secunda clausula describit primam substantiam, dicens quod prima
substantia est quae proprie, et principaliter et maxime substat, id
est subiicitur, tam in propositionibus quidditatiuis, quia sic
subiicitur secundis substantiis, quam in propositionibus
denominatiuis, quia sic subiicitur terminis accidentalibus. Dicamus
ergo quod in hac descriptione ponitur ista clausula "quae substat", id
est subiicitur, in propositione affirmatiua et uera, ad differentiam
terminorum fictorum, pro nullo supponentium, ut 'chimaera'. Et dicitur
"proprie" ad remouendum subiectionem in propositionibus indirectis, in
quibus secundae substantiae et termini accidentales subiiciuntur
primis substantiis, et non primae substantiae illis. Et dicitur
"principaliter" ad remouendum terminos accidentales, qui aliquando
sibi inuicem subiiciuntur, ut si dico 'album est dulce', uel etiam
'album est coloratum', sed non principaliter subiiciuntur, quia
indigent aliquo substantiuo quod eis ulterius subiiciatur, propter
quod dicitur, septimo Metaphysicae, quod uadere uel sanare uel sedere
non est nisi quia aliquid est quod est uadens aut sanans aut sedens.
Sed dicitur "maxime" ad differentiam secundarum substantiarum, quae
non maxime subiiciuntur, ut dictum fuit, sed primae magis.

Tertia clausula est alia descriptio primae substantiae, coincidens
tamen in eadem sententia cum prima. Et debet suppleri quod prima
substantia est terminus qui nec de subiecto dicitur, id est non
praedicatur essentialiter de aliquo inferiori (et hoc ponitur ad
differentiam secundarum substantiarum), nec in subiecto est, id est
non praedicatur de subiecto aliquo denominatiue secundum directam
praedicationem (et hoc ponitur ad differentiam terminorum
accidentalium). Et de hoc Aristoteles ponit exemplum de primis
substantiis ut 'aliquis homo', uel 'aliquis equus'. Circa quod
notandum est quod non requiritur hic exemplorum uerificatio, ut
dicitur primo Priorum. Quia aeque communes sunt isti termini 'aliquis
homo' et 'aliquis equus' sicut isti termini 'homo' et 'equus', ideo
non debent dici primae substantiae, proprie loquendo, sed ponuntur
loco talium terminorum 'Socrates', 'Plato', 'Brunellus', 'Fauellus'.

De quarta clausula satis dictum est, nisi quod potest dubitari de
differentiis substantialibus utrum sint primae substantiae uel
secundae. Ad quod dicendum est quod Aristoteles aliquando dicit eas
non esse substantias, quia solitarie sumptae non retinent modum
praedicandi in quid de primis substantiis, a quo tamen modo sumitur
praedicamentum substantiae et distinguitur contra alia praedicamenta.
Tamen largius sumendo 'substantiam' dicuntur substantiae, et secundae
substantiae, quia non sunt de praedicamentis accidentium, nec
praedicantur denominatiue de primis substantiis, sed essentialiter, et
quia coniunctae generibus in definitionibus specierum praedicantur in
quid et essentialiter et propriissime.

SDD 3.2.2

Manifestum est autem quod ea quae dicuntur de subiecto praedicantur de
illo et secundum nomen et secundum rationem. Eorum autem quae sunt in
subiecto quaedam nec secundum nomen nec secundum rationem praedicantur
de illo subiecto, et quaedam praedicantur de illo secundum nomen sed
numquam secundum rationem.

Quia locutus est saepe Philosophus de dici de subiecto et de esse in
subiecto, ideo in hac parte ponit inter ea differentiam, quae apparet
manifeste in textu, scilicet inter ea quae praedicantur essentialiter
de suis inferioribus, quae diximus dici de subiecto, et ea quae
praedicantur denominatiue de suis subiectis, quae diximus esse in
subiecto.

Sed tunc est mirabile, si aliquis terminus denominatiuus praedicatur
de aliquo subiecto secundum nomen, quo modo possumus dicere quod non
praedicetur de eo secundum eius rationem, id est secundum eius
definitionem, quia hoc est negare istam maximam "de quocumque
praedicatur definitum, de illo praedicatur definitio". Ad hoc
respondetur quod Aristoteles in assignando hanc differentiam non
uoluit negare dictam maximam, sed solum uoluit dicere quod in
praedicatione essentiali praedicatum, uel definitio praedicati, est
definitio subiecti uel pertinens ad definitionem subiecti, et non est
sic in praedicatione denominatiua.

Sed tunc quo modo erit hoc uerum in praedicatione speciei de
indiuiduo, ut cum dico 'Socrates est homo', cum Socrates non habeat
definitionem? Respondeo quod licet nullius indiuidui sit propria
definitio, tamen dicimus quodam modo definitionem speciei esse
definitionem indiuiduorum, quia non est eorum alia definitio.

Sed iterum dubitatur, quia dicta in ista parte uidentur contradicere
prius dictis; diximus enim prius quod per esse in subiecto
intelligimus idem quod praedicari denominatiue; ideo quaecumque
dicimus esse in subiecto, illa debent praedicari de subiecto illo,
saltem secundum nomen, cuius contrarium hic dicitur.

Solutio. Dico quod uerba Aristotelis hic bene indigent expositione.
Nam Aristoteles omnes terminos de praedicamentis accidentium ponit
esse in subiecto, ratione praedicationis denominatiuae, tam abstractos
quam concretos, scilicet concretos quia secundum nomina sua propria
praedicentur denominatiue, sed abstractos non quia ipsa praedicantur
denominatiue secundum sua propria nomina, sed quia eorum concreta
praedicantur denominatiue. Et hanc differentiam uoluit notare
Aristoteles, scilicet quod 'album' dicitur esse in subiecto quia
secundum nomen praedicatur denominatiue, 'albedo' autem non sic, sed
quia concretum suum praedicatur denominatiue.

SDD 3.2.3

(1) Primae autem substantiae sunt maxime substantiae. (2) Et, inter
secundas, species sunt magis substantiae quam genera; (3) omnia enim
dicuntur de primis substantiis uel sunt in eis. (4) Unde sequitur quod
destructis primis substantiis impossibile est aliquid aliorum
remanere.

In ista tertia parte sunt quattuor clausulae. Prima est quod prima
substantia est maxime substantia. Et totum hoc intelligo prout
'substantia' supponit pro terminis significatiuis; nam isto modo
capiendo 'substantiam', substantia dicitur ab hoc quod est substare,
id est innatum esse subiici in propositionibus denominatiuis et non
posse praedicari in eis directa praedicatione. Hoc enim conuenit
omnibus terminis substantialibus et nullis accidentalibus. Sed postea
inter terminos substantiales terminus dicitur maxime substantia quia
subiicitur aliis in propositione quidditatiua et nihil ei subiicitur;
et huius modi est omnis terminus singularis de praedicamento
substantiae; ideo omnis talis terminus singularis dicitur maxime
substantia.

Sed etiam, quantum ad secundam clausulam, substantia, id est terminus
substantialis, ex eo dicitur magis substantia quia inter praedicabilia
magis est subiicibilis, id est pluribus subiicitur, in propositionibus
quidditatiuis et directis. Et ideo quia species est magis subiicibilis
quam genus, cum subiiciatur generi et non e conuerso, sequitur quod,
secundum istum modum loquendi, species est magis substantia quam
genus.

Tertia clausula probat primam. Quoniam illud debet dici maxime
substantia quod maxime subiicitur, tam in praedicationibus
quidditatiuis quam in denominatiuis; sed tales sunt primae
substantiae, id est termini singulares de praedicamento substantiae,
quia omnes alii termini uel dicuntur de eis, id est praedicantur
essentialiter, uel sunt in eis, id est praedicantur denominatiue, modo
prius dicto, et nullus alter terminus eis subiicitur in praedicatione
directa. Ideo maxime subiiciuntur, et sic sunt maxime substantiae.

Quarta clausula infert correlarie quod destructis primis substantiis
impossibile est aliquid aliorum remanere. Quod sic habet ueritatem
quod si nullus terminus singularis de praedicamento substantiae pro
aliquo supponeret, quamuis positus in propositione, tunc nullus alter
etiam pro aliquo supponeret. Et non est uitium si antecedens in hac
consequentia sit impossibile, quia pro tanto magis ualet consequentia,
ex eo quod ad impossibile sequitur quodlibet.

SDD 3.2.4

(1) Proprietates autem substantiae solent assignari sex. Prima est in
subiecto non esse; (2) sed haec non est proprie proprietas
substantiae, quia conuenit aliis, scilicet differentiis
substantialibus.

Contra istam primam proprietatem solet statim argui. Quia forma
substantialis est substantia, quae tamen est in subiecto, scilicet in
materia, ut anima in corpore, et pes etiam animalis, qui est
substantia, est in subiecto, quia est in ipso toto animali. Et cum hoc
etiam ista proprietas conuenit accidentibus; ergo non est proprie
proprietas substantiae. Antecedens patet: quia albedo in coruo non
est, et 'album' de quodam subiecto non praedicatur, ut de 'coruo';
ergo in subiecto non est albedo, adhuc capiendo esse in subiecto pro
praedicatione denominatiua.

Solutio. Dicendum est quod haec proprietas assignatur de substantia de
qua intenditur in Praedicamentis, scilicet prout hoc nomen
'substantia' supponit pro terminis de praedicamento substantiae, et
per esse in subiecto intelligitur idem quod praedicari denominatiue.
Et sic manifestum est, secundum dicta prius, quod hoc conuenit omni
substantiae, scilicet non esse in subiecto, et non conuenit
accidentibus, quia omnia accidentia sunt denominatiue praedicabilia,
uel secundum sua nomina propria, uel secundum nomina suorum
concretorum. Et sic patet quod argumentum primum, de forma quae est in
materia (ut de anima, quae est in corpore) et de pede animalis, qui
est in toto animali, non arguit de tali substantia nec de tali esse in
subiecto. Sed secundum argumentum bene concludebat quod assignatio
proprietatis non est conueniens de uirtute sermonis; unde debet dici
quod proprietas substantiae est non esse in subiecto.

Deinde, in secunda clausula, dicitur quod haec proprietas non est
proprie proprietas substantiae quia conuenit differentiis.
Differentiae enim substantiales non praedicantur denominatiue, sed
essentialiter, cum ponantur in definitionibus quidditatiuis. Et per
hoc negatur quod illae differentiae non sint substantiae, siue termini
substantiales, quod uidetur falsum, quia non sunt de aliquo alio
praedicamento quam de substantia. Sed de hoc dictum fuit in prima
parte huius capituli; uno enim modo differentia substantialis dicitur
substantia et alio modo non.

SDD 3.2.5

Secunda proprietas assignatur de secundis substantiis et de
differentiis quod uniuoce praedicantur de primis substantiis.

Notandum est quod haec proprietas non conuenit primis substantiis.
Quia a prima substantia nulla est praedicatio, scilicet de aliquo uel
aliquibus, nisi sit indirecta praedicatio, de qua non loquitur hic,
uel nisi sit terminorum synonymorum de se inuicem, de qua etiam non
curatur.

Notandum est etiam quod aliquando 'uniuoca' praedicatio accipitur
large, prout distinguitur solum contra 'aequiuocam' et prout uniuoca
definiebantur in primo capitulo huius tractatus, et sic accidentia
bene praedicantur uniuoce de primis substantiis, ut 'album' de
'Socrate' et 'Platone'. Sed alio modo sumitur 'uniuoca' praedicatio
magis stricte, prout distinguitur tam contra aequiuocam quam contra
denominatiuam, et sic de primis substantiis non praedicantur uniuoce
nisi secundae substantiae et differentiae substantiales. Hoc tamen non
obstante, genera bene praedicantur uniuoce de suis speciebus in
praedicamentis accidentium sicut in praedicamento substantiae.

SDD 3.2.6

Tertia proprietas assignatur quod omnis substantia prima significat
hoc aliquid.

De ista proprietate loquitur Aristoteles sub uerbis satis impropriis,
propter opinionem Platonis, qui posuit quod secundae substantiae non
significant immediate substantias singulariter exsistentes, sed
quidditates uniuersales, quas uocabat 'ideas'. Tamen, quantum ad
ueritatem, dicendum est de ista proprietate quod hic nos debemus
intelligere per 'hoc aliquid' substantias singulariter et per se
exsistentes, sicut sunt iste homo et iste lapis. Et quia termini
substantiales significant tales substantias, etiam sine aliena
connotatione, ideo dicuntur hoc aliquid significare praecise. Termini
autem accidentales si significant tales substantias, tamen hoc est cum
aliena connotatione; ideo non dicuntur significare hoc aliquid
praecise.

Et est notandum quod non ponimus uniuersalia separata, sicut Plato
posuit. Quia secundae substantiae easdem substantias significant
sicut primae substantiae, sed aliter, quia primae substantiae
significant singulariter unam substantiam et secundae communiter
plures et indifferenter; ideo cum haec dictio 'hoc' additur termino
communi, facit ipsum singularem, nos dicimus primam substantiam magis
proprie significare hoc aliquid quam secunda substantia, quia
significat substantiam singulariter exsistentem et singularem.

SDD 3.2.7

Quarta proprietas substantia est quod substantiae nihil est
contrarium; sed hoc non est proprie proprietas, quia conuenit
quantitati, sicut dicetur post.

Ista quarta proprietas intelligenda est de terminis substantialibus,
uocando illos terminos contrarios qui innati sunt uerificari de eodem
subiecto et pro eodem supposito successiue, sed non simul. Sic enim
sunt contrarii isti termini 'album' et 'nigrum', quia possibile est
idem esse album prius et nigrum posterius, sed numquam simul. Sic
autem termini de praedicamento substantiae numquam sunt contrarii;
quod enim est ignis numquam erit aqua. Nec est ad propositum si formae
substantiales sint contrariae uel non contrariae, quia illae non sunt
termini substantiales.

Sed dubitatur de differentiis, ut de istis terminis 'rationale' et
'irrationale', utrum sint contrarii. Et Aristoteles uidetur dicere
quod sic, in decimo Metaphysicae. Et hoc est uerum capiendo largius
contrarietatem terminorum, scilicet pro terminis praedicabilibus uere
de eodem genere, sed tamen numquam pro eodem supposito. Sed
contrarietate terminorum proprie dicta numquam sunt contrarii; duae
enim requiruntur ad contrarietatem terminorum proprie dictam, sicut
tetigi: primo quidem quod illi termini numquam possint uerificari
simul de eodem et pro eodem, secundo quod possint successiue. Et adhuc
aliae condiciones requiruntur ad propriissime dictam contrarietatem,
ut maxime distare ... et caetera. Sed de eis non curatur ad praesens;
prima enim dictarum condicionum bene conuenit differentiis
substantialibus, ideo large loquendo dicuntur contraria; sed secunda
numquam potest eis conuenire, quia quod est rationale numquam erit
irrationale, uel e conuerso, si illae sint differentiae substantiales.

SDD 3.2.8

Quinta proprietas est quod nulla substantia suscipit magis et minus;
sed haec non est proprie proprietas substantiae, quia conuenit
aliquibus aliis, sicut dicetur post.

Contra istam proprietatem obiicitur statim, per hoc quod prius dictum
est primam substantiam esse maximam substantiam et species esse magis
substantias quam genera. Iterum, Socrates aliquando de caliditate uel
frigiditate recipit magis et aliquando minus, cum tamen Socrates sit
substantia.

Sed statim ad istam secundam obiectionem respondeo quod haec
proprietas datur de terminis substantialibus, et obiectio procedebat
de substantiis extra per se subsistentibus.

Sed de prima obiectione dicendum est quod termini substantiales bene
dicuntur magis uel minus substantiae quantum ad hoc quod est magis uel
minus substare, id est subiici, sicut dictum fuit prius. Sed sic est
intelligenda proprietas quod termini substantiales significatiue
sumpti non praedicantur cum additione istorum aduerbiorum 'magis' et
'minus'. Non enim dicimus quod Socrates aliquando est magis homo, uel
animal, et aliquando minus, sed dicimus quod aliquando est magis albus
et aliquando minus, nec dicimus quod homo est magis animal quam equus;
et si dicamus quod est animal perfectius et nobilius, hoc non est
contra istam proprietatem, quia isti termini 'perfectum' et 'nobile'
non sunt termini substantiales.

SDD 3.2.9

Sexta proprietas est quam ponit Aristoteles sub talibus uerbis "maxime
substantiae uidetur esse quod cum sit una et eadem numero,
susceptibilis est contrariorum secundum suam mutationem".

Difficile est bene exponere istam proprietatem. Verum est quod
Aristoteles ostendit quare dicitur "secundum suam mutationem". Hoc
enim dicitur ad differentiam orationis, uel opinionis, quae manens
eadem numero dicitur aliquando uera, aliquando falsa, ut si maneret
haec oratio in mente uel in scriptura 'Socrates sedet', uel haec
opinio quod Socrates sedet, tunc Socrate sedente esset uera, et statim
Socrate surgente fieret falsa. Et sic oratio uel opinio, eadem numero,
suscipit contraria, cum tamen non sit substantia; sed hoc non est
secundum mutationem ipsius orationis uel opinionis, immo hoc est
secundum mutationem rerum per terminos orationis significatarum. Non
enim est oratio uel opinio quae mouetur, sed Socrates, qui surgit.
Substantia autem in eo quod subiectiue mutatur suscipit contraria, ut
si Socrates modo est albus, post niger, modo calidus, post frigidus.

Ex istis dictis uidetur esse manifestum quod ista sexta proprietas
datur de substantia prout hoc nomen 'substantia' supponit pro ueris
substantiis, per se subsistentibus. Nam iste terminus 'homo' non magis
mutatur quam oratio uel opinio si homo fiat modo albus, modo niger,
aut calidus aut tepidus aut frigidus.

Sed, e contra, uidetur quod non possit exponi de illis substantiis per
se subsistentibus. Quia haec dictio 'maxime' uel esset nomen
adiectiuum constructum cum hoc nomine 'substantia', uel esset
aduerbium constructum cum hoc nomine 'proprium'. Si primo modo, tunc
falsa esset proprietas, quia nulla est maxime substantia nisi deus aut
caelum, quorum tamen neutrum est susceptibile contrariorum, secundum
Aristotelem. Deinde, etiam si construatur cum 'proprium', ita quod
dicamus hoc esse maxime proprium ipsi substantiae, adhuc hoc esset
falsum, quia non conuenit omni substantiae, ut dictum est; non enim
conuenit deo et corporibus caelestibus.

Sed forte possumus, euadendo, dicere quod istam proprietatem possumus
exponere de substantia utroque modo accepta. Primo, prout supponit pro
substantiis per se subsistentibus, restringendo hoc nomen 'substantia'
ad supponendum solum pro substantiis materialibus, scilicet pro
generabilibus et corruptibilibus, scilicet sub caelo exsistentibus. Et
si dicatur quod superficies, quae non est substantia, suscipit
contraria successiue, ut albedinem et nigredinem, diceretur quod
accidentia non recipiunt se inuicem nisi ratione substantiae quae est
secundum se receptiua eorum, ita quod albedo non est in magnitudine
tamquam in subiecto, sed est in ipsa substantia magnitudini subiecta.

Sed haec proprietas potest exponi de substantia prout hoc nomen
'substantia' supponit pro terminis de praedicamento substantiae et non
construitur 'maxime' cum 'proprium'. Quia hoc non est proprie proprium
terminis substantialibus, cum hoc non conueniat omnibus. Sed est
proprium, id est conueniens, maxime substantiae, id est primae
substantiae, quod sit susceptibilis contrariorum praedicatorum
secundum praedicationem denominatiuam, ut quia de isto termino
'Socrate' praedicatur modo 'album', modo 'nigrum', uel 'calidum' et
'frigidum', secundum sui mutationem, id est secundum mutationem
subiectiuam eius pro quo supponit.

Et si dicatur quod etiam de terminis accidentalibus sic praedicantur
contraria, ut hoc album est modo calidum, modo frigidum, respondetur
quod talis terminus accidentalis non subiicitur principaliter, ut
dictum fuit prius. Unde dictum est, quinto Metaphysicae, quod si
musicum dicatur album, hoc est quia ambo, scilicet musicum et album,
dicuntur de alio subiecto, scilicet substantiali, ut de Socrate uel de
Corisco.

Sed iterum quaeritur quare dixit Aristoteles hoc esse proprium primae
substantiae, cum etiam conueniat secundae; dicimus enim animal
quandoque esse sanum, quandoque esse aegrum. Dicendum est quod hoc
dicit ad innuendum quod huius modi mutationes accidentium per prius
attribuuntur primis substantiis quam secundis. Si enim dicamus hominem
esse aegrum uel ambulare, hoc non conuenit ei ratione qua homo, sed ea
ratione qua Socrates, qui est aeger uel qui ambulat, propter quod
dicitur, prooemio Metaphysicae, quod actus et generationes sunt circa
singularia.

SDD 3.3: DE QUANTITATE
SDD 3.3.1

(1) Quantitatis aliud continuum, aliud discretum. (2) Quantitas
continua est cuius partes copulantur ad terminum communem; (3)
quantitas discreta est cuius partes non copulantur ad terminum
communem.

Hoc tertium capitulum est de quantitate, siue de praedicamento
quantitatis. Et continet septem partes: prima est diuisio quantitatis
in continuam et discretam, secunda est de speciebus quantitatis
discretae, tertia est de speciebus quantitatis continuae, quarta est
de diuisione quantitatis in quantitatem per se et quantitatem per
accidens, aliae tres partes sunt tres proprietates quantitatis.
Secunda incipit ibi "sunt autem species", tertia ibi "species autem",
quarta ibi "quantitates aliae", quinta ibi "proprietates", sexta ibi
"secunda proprietas", septima ibi "tertia proprietas".

Prima pars habet tres clausulas. Prima est diuisio huius generis
'quantitas' per suas primas differentias, scilicet quia alia continua,
alia discreta. Istae ergo sunt primae species quantitatis, scilicet
quantitas continua et quantitas discreta. Sed istae primae species non
sunt specialissimae; ideo non solum dicuntur species, sed etiam genera
subalterna, et hoc notabatur cum dicebatur "quantitatis aliud
continuum, aliud discretum", id est aliud et aliud genus.

Secunda clausula describit quantitatem continuam quod ipsa est cuius
partes copulantur ad terminum communem, ut partes lineae ad punctum,
partes superficiei ad lineam, partes corporis ad superficiem, et
partes temporis ad instans. Utrum autem punctum sit res distincta a
linea et instans a tempore, et utrum sint res indiuisibiles uel quid
est unumquodque eorum debet uideri in sexto Physicorum.

Tertia clausula describit quantitatem discretam quod ipsa est cuius
partes non copulantur ad terminum communem. Et haec descriptio est
dubitabilis, propter hoc quod duae medietates lineae sunt binarius,
ergo sunt numerus et quantitas discreta, et tamen illae duae
medietates sunt copulatae ad terminum communem, quia sunt partes
lineae continuae. Respondetur quod intentio Aristotelis est quod ad
hoc quod quantitas sit continua requiritur quod partes eius sint
copulatae ad terminum communem, sed ad hoc quod sit discreta hoc non
requiritur, sed sufficit quod sit discretio, quae est alietas rerum ab
inuicem, et quod illae res sint naturales. Illae enim duae medietates
ita uel magis proprie dicerentur binarius si essent separatae quam
quando sunt ad inuicem continuae. Et ideo dicendum est quod istae duae
species quantitatis non sic distinguuntur contra inuicem quin possint
esse eaedem res pro quibus supponunt. Eaedem enim res, scilicet
partes magnitudinis continuae, sunt magnitudo, una in numero, sed
secundum alias rationes dicuntur quantitas continua et quantitas
discreta. Dicuntur enim quantitas continua secundum quod partes eius
sunt copulatae ad terminum communem et dicuntur quantitas discreta
secundum quod partes eius sunt aliae ab inuicem; et istae rationes non
opponuntur, ideo possunt supponere pro eisdem, et tamen haec
diuersitas rerum sufficit ad hoc quod termini secundum illas rationes
impositi sint diuersae species.

SDD 3.3.2

Sunt autem species quantitatis discretae duae; prima est numerus,
secunda oratio.

Notandum est, sicut dicit Commentator, quinto Metaphysicae, quod
Aristoteles in libro Praedicamentorum locutus est de multis magis
secundum famositatem antiquorum de tempore suo quam secundum ueram
determinationem, reseruans determinationem demonstratiuam ad scientias
speculatiuas. Et sic locutus est hic de oratione, quia iste terminus
'oratio' nihil plus pertinet ad praedicamentum quantitatis quam iste
terminus 'lapis', uel iste terminus 'actio', aut 'motus', uel etiam
quam isti termini 'homines', 'populus', 'exercitus'. Si enim oratio
dicitur quanta quia mensurabilis tempore, ita et actio et motus, et
ita etiam lapis est quantus et mensurabilis secundum suam
magnitudinem, et homines etiam et populus sunt quanti secundum
multitudinem et mensurabiles numero.

Unde notandum est quod termini non sunt proprie de praedicamento
quantitatis nisi ipsi uel suae species sint praedicabiles in quantum
de suis subiectis denominatiue, aut secundum se aut secundum sua
concreta. Sic enim 'numerus' uere est de praedicamento quantitatis
quia species eius sunt isti termini 'binarius', 'ternarius', et
caetera, quorum concreta sunt 'duo', 'tria', et caetera, et haec
praedicantur in quantum, prout extendimus 'quantum' ad quot. Si enim
quaeratur "quot sunt isti homines?", uel 'quanti sunt secundum
multitudinem?", dicemus quod sunt tres uel quattuor. Sed iste terminus
'oratio' nec secundum se nec secundum suas species aut concreta ipsius
praedicatur in quantum. Unde si de quocumque demonstrato quaereretur
"quantum est hoc?", uel etiam de pluribus "quanta sunt haec?", aut
"quot sunt?", non responderetur conuenienter quod haec sunt oratio,
uel orans, uel oratum, uel affirmatio, uel negatio, uel affirmatum uel
negatum. Ideo etiam Aristoteles, quinto Metaphysicae, non enumerauit
orationem inter species quantitatis.

Et uidetur mihi esse concludendum correlarie quod 'quantitas discreta'
non sit genus ad 'numerum'. Immo aequiualenter se habent; omnis enim
numerus est quantitas discreta, et e conuerso. Sed 'numerus' est una
de primis speciebus 'quantitatis', distincta contra 'quantitatem
continuam', cuius species sunt 'binarius', 'ternarius', et sic de
aliis.

SDD 3.3.3

Species autem quantitatis continuae ponuntur ab Aristotele linea,
superficies, corpus, tempus et locus.

Circa istam tertiam partem, notandum est primo quod si puncta non sint
res indiuisibiles distinctae a lineis, tunc omne punctum est linea; et
similiter omnis linea est superficies, et omnis superficies est
corpus, prout debet uideri sexto Physicorum. Ideo istae tres species
'linea', 'superficies' et 'corpus' non sic distinguuntur quin bene
supponant pro eisdem rebus, sed sic quia secundum diuersas rationes
mensurandi significant magnitudines et supponunt pro eis. Magnitudo
enim, prout intelligitur mensurabilis secundum unam diametrum, nihil
attendendo ad mensurationem eius secundum alias diametros, dicitur
linea; ideo ulna dicitur linea, non superficies nec corpus, secundum
illam rationem secundum quam dicitur ulna, quia in mensuratione per
eam attenditur solum ad eius longitudinem, non curando an sit grossa
uel tenuis. Sed iterum magnitudo intelligitur mensurabilis secundum
duas diametros ductas in inuicem, nihil attendendo ad mensurationem
eius secundum tertiam diametrum, sicut mensuramus arpentum terrae; et
ut sic dicitur 'superficies'. Deinde magnitudo intelligitur
mensurabilis secundum tres diametros ductas in inuicem, secundum quam
mensurationem scitur tota capacitas magnitudinis undique, et ut sic
dicitur 'corpus'; unde sic mensuratur quantum sit uinum in dolio.

Secundo notandum est quod Aristoteles, hic loquendo secundum
consuetudinem loquentium in suo tempore, et non secundum ueram
determinationem, inter species 'quantitatis continuae' enumerauit
istum terminum 'locus', qui non est de praedicamento quantitatis, eo
quod non praedicatur in quantum, siue secundum se siue secundum
species eius uel secundum suarum specierum concreta. Si enim quaeratur
"quantus est Socrates?", absurdum est respondere quod ipse est locus,
uel locans uel locatus, uel in domo, uel in superficie aeris, et
caetera; sed secundum suppositionem personalem terminorum haec bene est
uera 'locus est quantus', uel 'quantitas', immo etiam et homo et
asinus est quantus uel quantitas.

Tertio notandum est etiam, de tempore, quod hoc nomen 'tempus' potest
capi prout eius concretum esset 'aliquando', uel 'in aliquo tempore',
cuius species essent 'hodie', 'cras', 'dudum', 'olim', 'anno ab
incarnatione domini millesimo tricesimo ...' et caetera; et sic
'tempus' pertinet ad praedicamentum de quando. Aliter etiam potest
capi prout concretum eius esset 'aliquantum diu', cuius species essent
'una die', 'duabus diebus', 'per unum annum' uel 'duos', 'unius horae'
uel 'duarum'; et tunc pertinet ad praedicamentum quantitatis, etiam
proprie, quia haec respondetur ad quantum, ut "quantum uixit
Socrates?", dicimus quod sexaginta annos, uel per sexaginta annos, et
"quantus est ille motus secundum durationem?", dicimus quod unius
horae, uel duarum. Et est de istis responsionibus quantum ad
durationem sicut de istis terminis 'bicubitum' et 'tricubitum' quantum
ad extensionem. Sic etiam reputarem omnes tales terminos de speciebus
'quantitatis continuae' 'arpentum', 'semiarpentum', 'libra', 'uncia',
'quarta', 'sopina' et huius modi.

SDD 3.3.4

Quantitates aliae dicuntur quantitates secundum se, ut illae quae
dictae sunt, aliae dicuntur quantitates secundum accidens, ut multum,
quia superficies multa, et longum, quia actio longa et tempus longum.

Istam quartam partem ego addidi ad declarandum breuiter intentionem
Aristotelis de hoc, tam in libro Praedicamentorum quam in quinto
Metaphysicae. Dico ergo quod Aristoteles hic uocat 'quantitatem
secundum se' illos terminos qui proprie sunt de praedicamento
quantitatis, et illos uocat 'quantitates secundum accidens' de quibus
praedicantur illi termini. Et modo proportionali ita diceretur de
aliis praedicamentis; unde iste terminus 'homo' sic per accidens
diceretur de quantitate uel qualitate uel ad aliquid quia dicimus
hominem esse album, uel tricubitum, uel patrem uel filium. Unde sic
praedicamenta uel species praedicamentorum permiscue se habent, quia
uere praedicantur de se inuicem, licet denominatiue.

Verum est tamen quod in quinto Metaphysicae Aristoteles distinguit
duplicem modum quantorum, uel quantitatum, secundum se, scilicet quod
quaedam sunt quantitates secundum substantiam et aliae sunt per se
passiones illarum. Et per 'quantitates secundum substantiam'
intelligit terminos qui proprie sunt de praedicamento quantitatis,
quia inter eos ad inuicem est praedicatio essentialis, scilicet
superioris de inferiori. Sed passiones de illis praedicabiles, ut
istos terminos 'duplum', 'dimidium', 'rectum', 'curuum' et caetera
uocat 'quantitates secundum se', sed non 'secundum substantiam', quia
praedicantur de illis terminis qui proprie sunt de praedicamento
quantitatis per se et secundo modo, id est in secundo modo dicendi
'per se', scilicet denominatiue, et non essentialiter. Unde huius modi
passiones aliquando dicuntur 'quantitates secundum se', propter nunc
dictam rationem, et aliquando dicuntur 'quantitates per accidens',
quia non sunt proprie de praedicamento quantitatis nec praedicantur
essentialiter de illis terminis qui proprie sunt de praedicamento
quantitatis.

SDD 3.3.5

Proprietates autem quantitatis solent assignari tres. Prima est quod
quantitati nihil est contrarium; sed hoc non est proprie proprium
quantitatis, quia conuenit aliis, scilicet substantiis, ut dictum fuit
in capitulo de Substantia.

Haec proprietas debet intelligi de terminis de praedicamento
quantitatis, non de rebus pro quibus supponunt. Et ita haec proprietas
non est contra illos qui ponunt quod albedo et nigredo sunt
quantitates et magnitudines, licet sint contrariae. Apparet ergo quod
isti termini 'duo', 'tres', 'quattuor', uel 'binarius', 'ternarius',
et caetera non sunt contrarii, quia eadem res est binarius et
ternarius, scilicet suae duae medietates et suae tres tertiae. Nec
isti termini sunt contrarii 'magnitudo' et 'numerus', quia omnis
magnitudo est numerus, nec isti termini 'linea', 'superficies' et
'corpus', quia omnis linea est superficies et omnis superficies est
corpus, prout debet uideri in sexto Physicorum.

Sed dubitationes sunt, quas ponit Aristoteles. Prima est quia in loco
inueniuntur contraria, ut 'sursum' et 'deorsum'. Tamen iam dictum est
quod iste terminus 'locus' non est proprie de praedicamento
quantitatis, et ideo non ualet obiectio.

Secunda obiectio est quia 'magnum' et 'paruum' sunt contraria, et
similiter 'multum' et 'paucum', licet sint de praedicamento
quantitatis. Sed Aristoteles respondet duobus modis. Primo quod illi
termini 'magnum' et 'paruum' non sunt de praedicamento quantitatis,
sed ad aliquid, prout opponuntur; et hoc apparet in decimo
Metaphysicae. Secundo respondet quod illi termini non sunt contrarii,
quia idem simul bene dicitur magnum et paruum, respectu diuersorum;
unde non sunt oppositi simpliciter et absolute, sed respectiue, quia
non est possibile idem simul esse magnum et paruum respectu eiusdem.
Et sic de 'multo' et 'pauco'.

Sed tertia dubitatio est. Quia isti termini 'bicubitum', 'tricubitum'
sunt proprie de praedicamento quantitatis, et sunt contrarii, quia
possunt uerificari successiue de eodem et pro eodem, sed non simul;
quod enim est bicubitum si rarefiat erit tricubitum. Respondetur quod
sic large sumendo contrarietatem, prout dictae condiciones sufficerent
ad contrarietatem, concederetur contrarietas in quantitate, sicut
Aristoteles hoc concedit quinto Physicorum, quia secundum quantitatem
est motus, qui debet esse de contrario in contrarium. Sed si apponatur
quod ad proprie dictam contrarietatem ultra hoc requiritur maxima
distantia, ut patet decimo Metaphysicae, tunc non inuenitur in
quantitate contrarietas, quia non est dare maximum et minimum sicut
est dare in qualitate albissimum naturaliter et nigerrimum.

SDD 3.3.6

Secunda proprietas quantitatis assignatur quod nulla quantitas
suscipit magis et minus; sed hoc non est proprie proprietas
quantitatis, quia conuenit aliis, scilicet substantiis, ut dictum est.

Haec proprietas exponitur faciliter, sicut exponebatur de substantia,
scilicet quod termini de praedicamento quantitatis non praedicantur
cum additione horum aduerbiorum 'magis' et 'minus'. Non enim dicimus
hoc esse magis bicubitum quam illud, nec unum corpus esse magis corpus
quam alterum, nec unam superficiem esse magis superficiem quam aliam,
licet unum corpus sit minus altero et una superficies maior altera.

SDD 3.3.7

Tertia proprietas, quae est proprie propria quantitati, est secundum
eam aequale uel inaequale dici.

Ista proprietas patet per inductionem. Omne enim corpus omni corpori
est aequale uel inaequale, et linea lineae, et numerus numero, et
tempus tempori, et sic de aliis. Album autem albo non dicitur aequale
secundum albedinem, sed simile; immo si album dicatur albo aequale uel
homo homini, hoc tamen est ratione corporum uel superficierum quibus
albedines coextensae sunt. Et si motus etiam dicatur aequalis motui,
hoc non est nisi secundum magnitudines mobilium, uel secundum
magnitudines spatiorum, uel secundum durationes temporum in quibus
sunt.

SDD 3.4: DE AD ALIQUID
SDD 3.4.1

(1) Ad aliquid uero talia dicuntur quaecumque hoc ipsum quod sunt
aliorum dicuntur uel quo modo libet aliter ad aliud; (2) uel sic: ad
aliquid sunt quibus hoc ipsum esse est ad aliquid quodam modo se
habere. (3) Prima autem harum descriptionum bene conuenit omnibus
terminis de praedicamento ad aliquid, sed non est eis propria; sed
secunda est eis propria. (4) Ex quo infertur quod quicumque definite
nouit unum relatiuorum definite nouit reliquum.

Hoc quartum capitulum est de praedicamento ad aliquid. Quod diuiditur
in sex partes: prima est de definitionibus relatiuorum, secunda est de
eorum speciebus, et aliae quattuor sunt de eorum proprietatibus.
Secunda incipit ibi "species relatiuorum", tertia ibi "proprietates",
quarta ibi "secunda proprietas", quinta ibi "tertia proprietas", sexta
ibi "quarta proprietas".

Circa totum istud capitulum, notandum est primo quod in unaquaque
coordinatione praedicamentali ponendum est unus genus generalissimum,
quod est unus terminus in illa coordinatione communissimus et
praedicabilis de omnibus aliis sicut superius de suis inferioribus. Et
tunc est dubitatio quid sit ille terminus in ista coordinatione
praedicamentali, an sit iste terminus 'relatio' uel iste terminus 'ad
aliquid'.

Ad hoc ego respondeo quod iste terminus 'relatio' non est illud genus
generalissimum, immo iste terminus 'ad aliquid'. Quia genus
significatiue sumptum debet praedicari uniuersaliter de omnibus suis
speciebus, etiam significatiue sumptis, ut quod omnis homo est
substantia, et omnis linea est quantitas, et omne secare est agere, et
sic de aliis. Modo sic non praedicatur iste terminus 'relatio' de
terminis huius praedicamenti, quia non est uerum quod omnis pater est
relatio, quia homo et equus essent relationes, quia sunt patres. Item,
omne idem uel diuersum esset relatio, quia tunc omne ens est relatio.
Sed iste terminus 'ad aliquid' sic praedicatur de omnibus terminis
huius praedicamenti. Nam omnis pater est ad aliquid pater, et omne
duplum est ad aliquid duplum, et omne idem uel diuersum est ad aliquid
idem uel diuersum, et sic de aliis; unde etiam et homo, si est pater
uel dominus, est ad aliquid pater uel dominus.

Unde notandum est quod modus proprius praedicandi a quo sumitur hoc
praedicamentum est praedicari de primis substantiis uel de aliis
subiectis suis cum ista additione 'ad aliquid', ut quod iste est ad
aliquid pater, uel ad aliquid dominus, uel ad aliquid similis, et
caetera. Sic autem non praedicantur termini aliorum praedicamentorum;
non enim dicimus quod iste sit ad aliquid homo uel asinus, uel quod
iste sit ad aliquid bicubitus, aut albus, aut sedens, aut uestitus, et
sic de aliis.

Tunc ergo uidendum est quid debeamus intelligere per 'relationem' et
'relatiuum' et 'absolutum'. Et ego dico quod sicut motus est actus quo
mouens mouet et mobile mouetur, et uisio est actus quo uidens uidet et
uisibile uidetur, ita, loquendo proprie, 'relatio' est actus quo
referens refert et relatum refertur. Referens autem et comparans est
anima nostra, quae intelligit hoc in comparatione ad illud. Duplici
enim conceptu potest anima intelligere res. Uno modo sine comparatione
earum ad inuicem, et sic mediantibus talibus conceptibus imponit anima
ad significandum istos terminos 'homo', 'album', 'bicubitum'; tales
ergo conceptus uocandi sunt 'absoluti', proprie et primo, et
consequenter termini uocales illis conceptibus subordinati etiam
dicuntur termini 'absoluti'.

Alio autem modo anima intelligit res in ordine ad inuicem, comparando
hanc ad illam, et tales conceptus uocantur proprie 'relatiui', et
'relationes', quia eis anima refert et comparat res ad inuicem. Et
mediantibus illis conceptibus imponuntur ad significandum termini
uocales quos uocamus consequenter 'terminos relatiuos', seu
'respectiuos', sicut sunt isti termini 'pater', 'filius', 'duplum',
'dimidium', et caetera. Ideo manifestum est quod 'absolutum' et
'relatiuum', siue 'respectiuum', non sunt differentiae rerum extra
significatarum, sed sunt differentiae primo conceptuum, secundo uocum
significatiuarum mediantibus illis conceptibus impositarum. Ideo hoc
nomen 'relatio' bene praedicatur de terminis huius praedicamenti
materialiter sumptis, sed non sumptis personaliter, uel significatiue;
ideo non est genus ad illos terminos.

His dictis, manifestum est quod in hac prima parte sunt quattuor
clausulae, scilicet duae descriptiones de 'ad aliquid', et comparatio
earum ad inuicem, et unum correlarium. Et est totum bene difficile,
sicut notat Aristoteles in Praedicamentis, in fine huius capituli,
dicens "fortasse autem difficile est de huius modi rebus confidenter
dicere nisi saepe pertractata sint; dubitare autem de singulis non est
inutile". Ideo etiam non intendo nisi dubitatiue de isto praedicamento
loqui; et si quae appareant bene dicta, recipiantur, et si quae male,
repellantur.

Nunc ergo uidenda est differentia inter illas duas descriptiones, quas
notat Aristoteles multum differre; et deberunt ex hoc esse manifestae
tres primae clausulae. Et primo uidetur mihi esse dicendum quod, sicut
in quantitate dictum fuit quasdam esse quantitates per se et alias per
accidens, ita proportionabiliter dicendum est de ad aliquid. Quaedam
enim dicuntur per se ad aliquid, quia sunt termini qui sunt proprie de
praedicamento ad aliquid, ut 'duplum', 'dimidium' et caetera. Alia sunt
per accidens de praedicamento ad aliquid, quia sunt termini subiecti
de quibus uere praedicantur termini exsistentes proprie de
praedicamento ad aliquid. Et huius modi sunt, simpliciter et
uniuersaliter, omnes termini, saltem pro aliquo uel aliquibus
supponentibus; quia de omnibus terminis uere praedicantur isti termini
'idem' uel 'diuersum', 'causa' uel 'causatum', 'prius' uel
'posterius', et si unus homo est pater, alter est filius, si unus
dominus, alter seruus, et caetera. Vult ergo dicere Aristoteles quod
prior descriptio conuenit omnibus terminis qui dicuntur ad aliquid,
siue per se siue per accidens; ideo non est propria terminis qui
proprie sunt de isto praedicamento, nam hoc ipsum quod est homo est
alicuius pater uel alicuius filius, alicuius dominus uel alicuius
seruus, et hoc ipsum quod est album est ad aliquid simile uel ad
aliquid dissimile.

Sed secunda descriptio non conuenit nisi terminis qui sunt proprie de
isto praedicamento. Et tunc, ut hoc magis appareat, oportet exponere
illam definitionem sic quod per 'hoc ipsum' intelligamus
praedicationem essentialem, et non denominatiuam, scilicet quod omnis
terminus qui proprie est de isto praedicamento praedicatur de se ipso
essentiali praedicatione cum ista additione 'ad aliquid', ut quod
pater est ad aliquid pater, et filius est ad aliquid filius, et idem
est ad aliquid idem, et prius est ad aliquid prius, et posterius est
ad aliquid posterius. Quod enim haec praedicationes sint essentiales
apparet: quia conceptus relatiuus non solum est alicuius conceptus,
sed alicuius ad aliquid conceptus; ideo terminus relatiuus, de propria
significatione et impositione, connotat ad aliquid, et ideo ista
additio 'ad aliquid', super terminum relatiuum cadens, non est nisi
expressio connotationis illius termini, et non addit connotationem
alienam super illud terminum, et ideo est praedicatio essentialis. Sic
autem non est de aliis terminis; bos enim non dicitur ad aliquid bos,
et si dicatur alicuius bos, hoc significat quod est alicuius
possessio; et non est praedicatio essentialis, quia esset bos quamuis
non esset alicuius possessio, et si manus uel caput dicitur alicuius
manus uel caput, hoc significat quod est alicuius pars, et est
praedicatio denominatiua, et non essentialis, quia esset manus licet
non esset alicuius pars, scilicet si esset abscissa et deus
conseruaret eam in uita, sed non est possibile per aliquam potentiam
quod pars esset pars nisi esset alicuius totius pars, propter hoc quod
hoc nomen 'pars' est proprie de praedicamento ad aliquid.

Et si aliquis obiiciat quod ita etiam non esset motus nisi esset
alicuius motus, nec albedo nisi esset alicuius albedo, nec album nisi
esset albedine album, nec motum nisi esset motu motum, et sic de
aliis, respondetur quod hoc consequenter conuenit nominibus abstractis
et suis concretis ad inuicem, siue in substantiis siue in aliis. Unde
et homo diceretur humanitate homo, et humanitas hominis humanitas, et
ens entitate ens, et entitas entis entitas; et quia hoc ita est
commune, ideo huius modi habitudo non determinat terminum ad aliquod
praedicamentum.

Sed tunc iterum est magna dubitatio, de quarta clausula. Aliqui enim
exponunt eam quod necesse est utrumque relatiuorum definiri per
reliquum. Et hoc non uidetur mihi uerum; quia si ignoro quid nominis
tam huius termini 'pater' quam huius termini 'filius', et peto quod me
doceas quid est pater, uel quid ego debeo intelligere per istum
terminum 'pater', et tu dicas mihi quod pater est qui genuit filium,
ego statim dico "nescio quid intelligis per 'filium" ', et si dicas
iterum quod per 'filium' debeo intelligere illum quem pater genuit, tu
non docebis me, quia nescio quid intelligerem per 'patrem'. Unde
manifestum est quod si tu definires istos terminos 'hemiolium' et
'subhemiolium' per inuicem, dicendo quod hemiolium est proportio ad
subhemiolium, tu nihil doceres eum qui est hemiolium. Sed ad istum
sensum debemus intelligere quod unum relatiuorum definitur per
reliquum quia definitur per eius substratum, ut quod hemiolium est
proportio trium ad duo et subhemiolium est proportio duorum ad tria,
et pater est animal quod ex semine suo genuit alterum animal et filius
est animal ex semine alterius animalis genitum, et sic de aliis.
Oportet enim definiendo terminum relatiuum exprimere eius substratum
et substratum correlatiui et habitudinem secundum quam impositum est
nomen relatiuum ad significandum.

Sed tunc quo modo dixit Aristoteles "qui definite nouit unum definite
nouit reliquum". Respondetur quod haec propositio sub his uerbis non
est necessaria, de proprietate sermonis. Sed ad istum sensum ponitur
quod qui nouit unum relatiuorum definite, statim potest etiam
faciliter cognoscere alterum definite, quia non oportet nisi
conuertere habitudinem. Verbi gratia, supposito quod 'duplum' et
'dimidium' dicuntur correlatiue, scito quod duplum est proportio
duorum ad unum, statim potest sciri quod dimidium est proportio unius
ad duo, et supposito quod 'pater' et 'filius' dicantur correlatiue,
scito quod pater est animal quod ex semine suo genuit alterum animal,
scitur faciliter et infertur quod filius est animal genitum ab animali
ex semine suo, et sic de aliis. Et forte quod ad hoc notandum locutus
est Aristoteles in his uerbis "si quis aliquid eorum quae sunt ad
aliquid definite sciat, et illud ad quod dicitur definite sciturus
est", id est sciet.

SDD 3.4.2

Species relatiuorum solent distingui tres, scilicet relatiua
aequiparantiae, relatiua superpositionis et relatiua suppositionis.
Relatiua aequiparantiae secundum easdem rationes dicuntur; ideo sunt
eorundem nominum, ut simile simili simile, amicus amico amicus,
uicinus uicino uicinus, contrarium contrario contrarium, et caetera.
Relatiua superpositionis dicuntur secundum rationem alicuius
excellentiae, ut pater ad filium, dominus ad seruum, duplum ad
dimidium, prius ad posterius, superius ad inferius, et caetera.
Relatiua suppositionis sunt quae correlatiue dicuntur ad relatiua
superpositionis, ut filius ad patrem, seruus ad dominum, et caetera.

Ista secunda pars est euidens sine glossa, nisi quia aliquis diceret
quod Aristoteles aliter distinguit modos relatiuorum in quinto
Metaphysicae. Sed dicendum est quod in illo quinto Aristoteles
determinat de substantia, de qualitate, de quantitate et de ad aliquid
non praecise ut sunt distincta praedicamenta, sed distinguit
aequiuocas acceptiones illorum nominum. Unde in qualitate ipse ponit
differentias substantiales, quae non sunt de praedicamento qualitatis;
et ita etiam ibi ipse non distinguit terminos proprie de praedicamento
ad aliquid, sed etiam posuit ibi terminos non exsistentes proprie de
praedicamento ad aliquid, ut 'agens' et 'passum', 'actiuum' et
'passiuum'.

SDD 3.4.3

Proprietates eorum quae ad aliquid dicuntur assignantur quattuor.
Prima est quod in relatione est contrarietas, quia uirtus est
contraria uitio, cum tamen sint ad aliquid.

Credo quod ista non sit proprietas terminorum proprie exsistentium de
praedicamento ad aliquid. Quia si aliquibus conueniat, non tamen
omnibus nec solis; et tamen proprium non dicitur nisi quod conuenit
aut omni et non soli, aut soli licet non omni, aut omni et soli, ut
uult Porphyrius.

Iterum, etiam ego credo quod nulli termini de praedicamento ad aliquid
sint proprie et simpliciter contrarii. Nam illud quod dicitur de
uirtute et uitio non est ad propositum, quia illi termini non sunt
proprie de praedicamento ad aliquid, sed qualitatis. Si autem dicatur
quod isti termini 'magnum' et 'paruum', uel 'simile' et 'dissimile',
sint contrarii, hoc non est simpliciter uerum, cum idem dicatur simul
magnum et paruum, licet respectu diuersorum. Bene tamen uerum est quod
idem non dicitur simul magnum et paruum respectu eiusdem, nec aequale
et inaequale. Sed haec non est oppositio simpliciter, sed est
oppositio relatiua.

Ideo tandem ego dico quod Aristoteles in ponendo istam proprietatem,
uel condicionem, relatiuorum locutus est secundum famositatem et
extendendo istum terminum 'ad aliquid' ad ea quae per accidens possunt
dici ad aliquid, cum tamen proprie sint de aliis praedicamentis; uel
accepit 'contrarietatem' pro 'oppositione relatiua'.

SDD 3.4.4

Secunda proprietas assignatur quod relatiua suscipiunt magis et
minus, ut quod hoc illi dicitur aliquando magis simile et aliquando
minus simile; sed hoc non conuenit omnibus relatiuis, quia non dicimus
magis aut minus duplum uel triplum.

Ista condicio relatiuorum exponitur de terminis relatiuis qui
praedicantur de subiectis suis cum additione illorum aduerbiorum
'magis' et 'minus'. Et apparet quod non meretur dici proprietas
terminorum de praedicamento ad aliquid, quia nec eis omnibus conuenit,
nec eis solis, sed est quaedam passio uere attributa aliquibus
terminorum relatiuorum.

SDD 3.4.5

(1) Tertia proprietas assignatur quod omnia relatiua ad conuertentiam
dicuntur cum suis correlatiuis, ut seruus domini seruus et dominus
serui dominus, et maius minore minus et minus maiore minus. (2) Sed
non semper conuertentia est secundum eundem casum, ut sensus sensati
sensus, sensatum sensu sensatum.

Ista quinta pars habet duas clausulas. Prima est assignatio tertiae
proprietatis, secunda distinguit diuersos modos conuertendi.

Quantum ad primam, notandum est quod hic non intendit Aristoteles de
conuertentia, seu conuertibilitate, terminorum secundum praedicationem
uniuersalem de inuicem, quem ad modum dicimus definitionem conuerti
cum definito et propriam passionem cum suo subiecto, quia nec omnis
pater est filius nec omne duplum est dimidium. Sed per 'conuertentiam'
intelligimus quod utrumque de suo subiecto praedicetur cum additione
reliqui in obliquo, ut quia seruus est domini seruus, ita dominus est
serui dominus.

Sed obiicitur: quia licet pater et filius dicantur ad inuicem
correlatiue, tamen non omnis pater est filii pater, sed forte filiae,
nec omnis filius est patris filius, sed forte matris. Respondeo quod
non oportet quod sic conuertantur secundum praedicationem uniuersalem,
sed sufficit quod secundum praedicationem particularem, ut quod de
necessitate illae praedicationes se inuicem mutuo consequuntur.
Sequitur enim necessario quod si aliquis est pater filii, aliquis sit
filius patris, et e conuerso; sic etiam si aliquis sit pater filiae,
sequitur quod aliqua est filia patris, et sic de aliis.

Iterum, posset sustineri conuertentia secundum praedicationes
uniuersales, dum tamen ibi esset disiunctio secundum sexum, scilicet
secundum genus masculinum et genus femininum, et quod fierent
propositiones secundum disiunctionem illorum generum, ut quod omnis
pater uel mater est filii uel filiae pater uel mater, et, e conuerso,
omnis filius uel filia est pater uel matris filius uel filia; et
similiter de dominus uel domina ad seruum uel seruam, et sic de aliis.

Quantum ad secundam clausulam, uidetur mihi quod illi termini qui sunt
proprie de praedicamento ad aliquid semper conuertuntur ad inuicem
secundum eosdem casus. Nec obstat de 'scientia' et 'scibili', quia
'scientia' non est proprie de praedicamento ad aliquid, sed
qualitatis; nec etiam obstat de 'disciplina' et 'disciplinato', quia
non sunt termini proprie ad inuicem correlatiui, immo isti termini
'doctor' et 'discipulus', qui conuertuntur utrobique secundum
genitiuum casum. Nec obstat etiam de 'actione' et 'passione', uel de
'calefactione' et 'calefactibili', et huius modi, quia puto quod non
sunt proprie de praedicamento ad aliquid. Sed actiones et passiones,
et talia, magis discutienda sunt in libro Physicorum.

SDD 3.4.6

(1) Quarta proprietas ponitur quod relatiua sunt simul natura. (2) Sed
dicit Aristoteles quod hoc non conuenit omnibus relatiuis; non enim
sunt simul natura scibile et scientia, nec sensus et sensibile, immo
scibile est prius natura quam scientia et sensibile quam sensus.

Ista sexta pars habet duas clausulas. Prima est assignatio quartae
proprietatis terminorum relatiuorum, quae est bene dubitabilis. Quia
isti termini sunt ad aliquid 'prius' et 'posterius', 'causa' et
'causatum', 'pater' et 'filius'; tamen prius et posterius non sunt
simul natura, nec causa et causatum, sed causa naturaliter est prior,
nec pater et filius, sed pater est prior naturaliter, nec omnia ad
inuicem diuersa uel aequalia sunt simul natura, quia omnia essent
simul natura.

De hoc ergo ponam aliquas conclusiones. Prima est quod non oportet
omnia relatiua sic esse simul natura quod ea pro quibus supponunt sint
simul natura. Ideo non de omnibus terminis correlatiuis significatiue
sumptis uerificatur hoc praedicatum 'sunt simul natura'; non enim
oportet esse uerum quod causa et causatum sint simul natura, uel prius
et posterius, sicut prius obiiciebatur.

Secunda conclusio est quod non oportet terminos relatiuos sic esse
simul natura quod impossibile sit unum esse sine reliquo. Quia in uoce
iste terminus 'pater' potest esse sine isto termino 'filius'. Et
similiter, in mente, credo quod ego possum habere intentionem huius
termini 'duplum' sine intentione huius termini 'dimidium'. Quia si
ignoro significationes horum nominum 'duplum' et 'dimidium' et peto
quod doceas me eas, tu dices quod duplum est ad aliquid alterum quod
continet praecise bis quantum est illud alterum; si ergo tu hoc bene
intelligas, non oportet quod statim, aeque cito, tu formes conceptum
proprium dimidii, immo oportet prius quod tu conuertas proportionem et
attendas ad eam, scilicet quod sicut est habitudo duorum ad unum, ita
est habitudo, e conuerso, unius ad duo, secundum quam dicitur
'dimidium'.

Tertia conclusio est quod non sic sunt simul natura quod per inuicem
definiantur, quia hoc prius remotum fuit. Et istae conclusiones
positae sunt ad remouendum quasdam opiniones quas non credo esse
ueras.

Quarta conclusio uidetur mihi esse ponenda quod omnes termini ad
inuicem correlatiui sunt simul natura ad istum sensum quod necesse est
si unum uerificetur mediante hoc uerbo 'est' de isto nomine
transcendente 'aliquid', quod etiam alterum de illo uerificetur, uel
saltem, in plurali numero, de hoc subiecto 'aliqua', mediante hoc
uerbo 'sunt', ut si aliquis est pater, aliquis est filius, et e
conuerso, et si aliquid est maius, aliquid est minus, et e conuerso.
Immo si aliquid est prius, aliquid est posterius, et e conuerso, licet
non sit uerum si prius est quod posterius sit; unde credo quod haec
sit concedenda 'Aristoteles est prior antichristo et antichristus est
posterior Aristotele'. Quia loquendo de priori et posteriori secundum
tempus, isti termini 'prius' et 'posterius' significant futurum in
ordine ad praeteritum et praeteritum in ordine ad futurum; ideo si
fiant praedicata, possunt ampliare subiecta ad supponendum pro
praeteritis et futuris.

Sed de secunda clausula, quae dicit quod haec proprietas non conuenit
omnibus relatiuis, quia non conuenit 'scientiae' et 'scibili', et
'sensui' et 'sensibili', potest dici quod hi termini non sunt proprie
de praedicamento ad aliquid, unde non est cura de eis. Verum est enim
quod non sequitur si est scibile quod est scientia, uel si est
sensibile quod est sensus. Immo etiam si 'scibile' et 'sensibile'
essent proprie de praedicamento ad aliquid, tamen non essent
correlatiua ad inuicem 'scientia' et 'scibile', nec 'sensus' et
'sensibile', sed 'scitiuum' et 'scibile', et 'sensitiuum' et
'sensibile'. Et tunc ualde bene conceditur quod si aliquid est
sensibile, aliquid est sensitiuum, et e conuerso, et si aliquid est
scibile, aliquid est scitiuum, et e conuerso, quia omnes illi termini
sunt nomina potentiarum, quae ampliant ad supponendum pro his quae
possunt esse, licet non sint. Et sic apparet quod haec proprietas bene
conuenit omnibus relatiuis; sed tamen non est eis propria, quia
conuenit aliis: sic enim sunt simul natura uniuersaliter definitio et
definitum.

Nota tamen quod non oportet uniuersaliter si correlatiua fiant
subiecta in propositionibus de hoc uerbo 'est' secundo adiacente quod
propositiones se mutuo consequantur. Praesens enim est prius futuro,
et futurum est posterius, et in illis non sequitur si prius est quod
posterius sit, quia praesens est et futurum non est, licet tamen sit
futurum.

SDD 3.5: DE QUALITATE
SDD 3.5.1

Qualitas est secundum quam quales dicimur, ut secundum albedinem albi
uel secundum iustitiam iusti.

Istud quintum capitulum est de qualitate, siue de praedicamento
qualitatis. Et continet decem partes: prima est descriptio
'qualitatis', aliae quattuor sunt declarationes quattuor specierum
'qualitatis', sexta est descriptio 'qualis', aliae tres sunt
assignationes trium proprietatum qualitatis, decima est unum notabile.
Secunda incipit ibi "species autem", tertia ibi "secunda species",
quarta ibi "tertia species", quinta ibi "quarta species", sexta ibi
"qualia uero", septima ibi "proprietates", octaua ibi "secunda
proprietas", nona ibi "tertia proprietas", decima ibi "et notandum
est".

Circa primam partem, notandum est quod haec descriptio posita est sub
uerbis impropriis. Quia huic uerbo 'dicimur' oportet secundum
grammaticam supponere istum nominatiuum 'nos'; et tunc peteretur utrum
ille nominatiuus supponeret solum pro nobis hominibus, uel quod in hoc
nobis associaremus lapides, et animalia, et alias substantias. Et si
supponeret solum pro hominibus, tunc descriptio non conueniret omni
qualitati, quia multae sunt quibus nulli homines sunt quales, sed
asini aut lapides. Et adhuc si ista dictio 'nos' supponeret pro
omnibus substantiis, haec descriptio non esset uera, quia nulla est
qualitas secundum quam ego et unus lapis sumus quales.

Ergo, propter expositionem huius descriptionis, notandum est,
proportionaliter sicut dictum fuit de substantia, quod hoc nomen
'qualitas' aliquando accipitur pro terminis abstractis de
praedicamento qualitatis, et sic isti termini 'albedo', 'caliditas',
'scientia' dicerentur qualitates; alio modo accipitur pro illis rebus
pro quibus dicti termini supponunt, ut caliditas inhaerens igni et
albedo quam ego uideo in pariete sunt qualitates.

Et eodem modo, proportionaliter, debet dici de hoc nomine 'quale'. Uno
enim modo capitur pro terminis qui proprie sunt de praedicamento
qualis, et illi sunt omnes termini qui proprie praedicantur in quale
de suis subiectis denominatiua praedicatione; sic enim isti termini
'album', 'dulce', 'calidum' dicuntur qualia, quorum termini abstracti
sunt proprie de praedicamento qualitatis et dicuntur qualitates modo
prius dicto. Alio modo iste terminus 'quale' capitur pro rebus pro
quibus illi termini de praedicamento qualis supponunt, et sic homo est
qualis, quia est albus, et lapis, quia est durus.

Corrigamus ergo definitionem, dicendo quod qualitas est secundum quam
aliquid dicitur esse quale. Et tunc si definiatur 'qualitas' ut
supponit pro praedictis terminis abstractis, exponitur sic "secundum
quam aliquid dicitur esse quale", id est a qua terminus concretus
significatiue sumptus denominatiue praedicatur in quale; et si
describatur pro rebus significatis per tales terminos, tunc exponatur
quod qualitas est qua aliquid est quale.

SDD 3.5.2

(1) Species autem qualitatis assignantur quattuor. Prima est 'habitus'
et 'dispositio'. (2) Differunt autem habitus et dispositio quia
qualitas quae de difficili est mobilis et separabilis a suo subiecto
uocatur 'habitus', et illa quae de facili est separabilis uocatur
'dispositio'. (3) Et est notandum quod aliquando dispositiones de
facili mobiles ita firmantur in subiectis suis propter temporis
longitudinem quod fiunt de difficili mobiles, et uocantur 'habitus',
ut aegritudo aliquando bene sanabilis a principio efficitur per longam
moram insanabilis.

Ista secunda pars continet tres clausulas: prima assignat primam
speciem qualitatis sub duobus nominibus, secunda ponit differentiam
inter illa nomina et tertia est unum notabile.

Prima clausula sic intelligitur quod omnis terminus de praedicamento
qualitatis de quo uere praedicatur hoc nomen 'habitus' uel hoc nomen
'dispositio' pertinet ad primam speciem qualitatis. Vocatur autem
qualitas in proposito 'habitus' ex eo quod subiectum secundum eam
dicitur 'habituatum', uel 'firmatum', in bono uel in malo, id est ad
bene uel male agendum uel patiendum. Et ideo in hac specie reponuntur
nomina uirtutum et uitiorum, siue animae siue corporis, ut 'sanitas',
'aegritudo', 'calor' uel 'frigus', prout calor dicitur uirtus ignis,
uel ignium, aut etiam iuuentutis, aut huius modi, et frigus oppositum.
Sed qualitas uocatur 'dispositio' ex eo quod subiectum secundum eam
dicitur bene uel male dispositum ad operandum uel non operandum, sed
non est firmatum in tali qualitate quin faciliter sit mutabile in
oppositam qualitatem, sicut iuuenes iam habituati ad doctrinas et
bonos mores, tamen saepissime totum amittunt si a studio modicum
retrahantur aut cum peioribus conuersentur.

Secunda clausula, de differentia inter habitum et dispositionem, iam
ex se et ex dictis est manifesta. Tamen Aristoteles, in
Praedicamentis, notat quod licet iste terminus 'dispositio' proprie
sumptus distinguatur contra hoc nomen 'habitus', tamen aliquando hoc
nomen 'dispositio' accipitur communiter, prout se extendit ad
praedictas qualitates, quibus res bene uel male se habent ad
operandum, siue sint de facili uel de difficili mobiles; et sic ipse
dicit quod 'dispositio' est in plus quam 'habitus', et quod omnis
habitus est dispositio sed non omnis dispositio est habitus.

Tertia etiam clausula est satis clara. Sed ex ea et ex quibusdam aliis
inferendum est quod licet isti termini 'sanitas', 'aegritudo',
'scientia', 'temperantia', 'iustitia' et huius modi ponantur de ista
specie, tamen non est credendum quod hoc nomen 'habitus', uel hoc
nomen 'dispositio', sit proprie loquendo genus ad illos terminos. Quia
genus praedicatur uere et uniuersaliter et pro semper de qualibet
suarum specierum, supposita constantia terminorum, et non est sic de
dictis terminis, quia nec omnis scientia est habitus nec omnis
scientia est dispositio, sed in uno firmato scientia est habitus et in
alio, qui non multum perseuerauit in studio, sua scientia non est nisi
dispositio, et sic de temperantia et iustitia, de sanitate et
aegritudine, et de aliis huius modi. Et etiam uerum genus aut uera
species de aliquo suorum indiuiduorum semper praedicabitur uere et
affirmatiue stante quod illud indiuiduum pro aliquo supponat, ut hic
homo quam diu erit hic homo erit homo et animal, et hoc album quam diu
erit hoc album erit album et coloratum. Sed haec aegritudo noua
Socratis est modo dispositio, et non habitus, et eadem inueterata erit
habitus, et non dispositio, ut dicit tertia clausula.

Iterum, manifestum est quod nihil ad rationem specificam caloris aut
sanitatis aut aegritudinis spectat an sit a subiecto suo faciliter aut
difficiliter separabilis. Ideo patet quod isti termini 'habitus' et
'dispositio' addunt alienas connotationes super illos terminos
praedictos; ideo non praedicantur de eis essentialiter, quo modo
debent praedicari genera, species et differentiae.

SDD 3.5.3

Secunda species qualitatis ponitur esse 'naturalis potentia' uel
'impotentia'.

Notandum est quod hic accipitur 'potentia' pro qualitate secundum quam
subiectum eius est innatum fortiter, prompte et bene agere et forte
resistere passionibus corruptiuis aut nociuis; et, e conuerso,
'impotentia' accipitur pro qualitate qua subiectum eius est innatum
faciliter pati, passioni corruptiuae uel nociuae non potens resistere,
uel etiam qua est impotens fortiter, prompte et bene agere. Unde
secundum qualitates quae sic potentiae dicuntur dicitur aliquis
fortis, robustus, sanatiuus, ut cursor, luctator et huius modi; et
secundum qualitates quae dicuntur 'impotentiae' dicitur aliquis
mollis, debilis, aegrotatiuus et caetera.

Et apparet mihi quod sic debeant poni conuenientia et differentia
inter qualitates huius secundae speciei et primae, quod ipsae
conueniunt quia utraeque sunt dispositiones ad bene uel male agendum
uel patiendum. Sed in hoc differunt quia si a natiuitate sint innatae
ex principiis generationis fortibus aut debilibus, illae uocantur
'naturales potentiae' uel 'impotentiae', et dicuntur esse de ista
specie, et si sint per doctrinam uel consuetudinem acquisitae, uel
aliter, dicuntur esse de prima specie.

SDD 3.5.4

(1) Tertia species qualitatis est 'passio', uel 'passibilis qualitas',
ut 'dulcedo', 'amaritudo', 'albedo', 'caliditas' et caetera. (2)
Dicuntur autem 'passiones', uel 'passibiles qualitates', triplici
ratione, scilicet uel quia earum subiecta dicuntur pati proprie ab
alterationibus secundum eas magis quam secundum qualitates de aliis
speciebus, prout apparet septimo Physicorum, uel quia innatae sunt
inferre sensibus passionem, ita quod sunt proprie obiecta sensuum, uel
etiam ex eo quod innatae sunt sequi ad passiones animae, ut rubedo ad
uerecundiam et palor ad iram. (3) Et differunt passiones et passibiles
qualitates sicut dicebantur in prima specie differre habitus et
dispositiones; dicuntur enim 'passiones' quae a suis subiectis
faciliter mobiles sunt, dicuntur autem 'passibiles qualitates' quae
sunt de difficili mobiles.

Haec pars continet tres clausulas. Prima nominat hanc speciem duobus
nominibus; omnis enim qualitas quae solet uocari 'passibilis qualitas'
uel 'passio' dicitur ad hanc tertiam speciem pertinere. Et non
accipitur hic hoc nomen 'passio' secundum illam rationem secundum quam
dicitur esse unum praedicamentum, sed secundum illas rationes quae
ponuntur in secunda clausula.

Secunda ergo clausula assignat triplicem rationem quare illae
qualitates dicantur 'passiones' uel 'passibiles qualitates', quarum
prima et secunda uidentur esse generaliores et tertia uidetur esse
magis specialis ad quosdam colores. Sed de prima illarum rationum
dubitatur. Quia Aristoteles uidetur eam negare, dicens quod passibiles
qualitates dicuntur non ex eo quod ea quae suscipiunt eas patiantur,
sed quia subiectiue sunt in sensibus. Sed breuiter dico quod illa
dicta Aristotelis debent exponi addendo hanc dictionem 'solum', ita
quod passibiles qualitates dicuntur non solum ex eo quod ... et
caetera. Vel potest exponi quod non dicuntur passibiles qualitates, uel
passiones, ex eo quod subiecta earum secundum eas actu patiantur, quia
etiam in quiete dicuntur passiones uel passibiles qualitates, sed bene
sic nominantur ex eo quod subiecta sunt innata pati et alterari
secundum eas.

Tertia clausula ponit differentiam inter illa duo nomina, et est satis
clara. Tamen ex ea notari potest sicut de prima specie notabatur,
scilicet quod ista nomina 'passio' et 'passibilis qualitas' non sunt
proprie genera ad istas species 'albedo', 'dulcedo', 'caliditas'; hoc
enim eodem modo proberetur sicut de 'habitu' et 'dispositione'
probabatur. Ideo etiam non est credendum quod illa nomina quae sic
dicuntur communiter 'species qualitatis' sint proprie loquendo species
in quas immediate hoc genus 'qualitas' diuiditur (forte enim quod
illis proprie dictis speciebus non sunt nomina imposita). Unde si hae
essent proprie dictae species 'qualitatis', contra inuicem distinctae
et genera specierum inferiorum, tunc numquam eadem species
specialissima poneretur in pluribus harum specierum, cum diuersorum
generum et non subalternatim positorum diuersae sunt species et
differentiae. Et tamen Aristoteles ponit 'calorem' et 'frigus' tam in
prima specie quam in tertia; immo etiam possent poni in secunda, quia
homo per bonam calorem sibi innatum a natiuitate dicitur sanatiuus et
potens resistere aegritudinibus et nociuis passionibus. Ideo magis
credendum est quod illa nomina significent quosdam modos qualitatum,
attributos eis secundum aliquas proprietates earum, sicut apparuit in
exponendo illa nomina. Et hoc notauit Aristoteles in fine, dicens quod
fortasse alii quoque apparebunt qualitatum modi, sed qui maxime
dicuntur hi sunt.

SDD 3.5.5

Quarta species 'qualitatis' dicitur 'forma', uel circa aliquid
'constans figura'.

Notandum est quod aliqui termini sunt appropriate praedicabiles in
quale de terminis praedicamenti quantitatis, ut 'cubicum',
'pyramidale' et 'sphaericum' de corpore, similiter 'concauum',
'gibbosum', 'circulare', 'triangulare', 'asperum', 'leue' de
superficie, ita etiam 'rectum' aut 'curuum' de linea, et sic etiam de
numero 'par', 'impar', 'perfectum', 'abundans', 'quadratum', 'cubicum'
et caetera. Et omnia abstracta horum terminorum pertinent ad
praedicamentum qualitatis. Et quia hoc nomen 'figura' non est satis
commune ad comprehendendum huius modi qualitates omnes, quia non
conuenit proprie qualitatibus numerorum, ideo usus fuit ad placitum
hoc nomine 'forma', quod in proposito non accipitur secundum totum
ambitum suae communis significationis, sed restringitur ad illas solas
qualitates quarum concreta sunt appropriate innata denominare terminos
de praedicamento quantitatis. Sic enim, ad placitum, possumus uti hoc
nomine 'forma', cum etiam aliud nomen non habeamus impositum
comprehendens conuertibiliter omnes terminos de ista specie.

SDD 3.5.6

Qualia uero dicuntur quae secundum qualitates denominatiue dicuntur,
uel quo modo libet aliter ab eis, ut a 'candore' 'candidus' et a
'grammatica' 'grammaticus'.

Descripta prius 'qualitate', describit nunc 'quale', uel 'qualia'. Et
est intentio sua quod omnes illi termini sunt de praedicamento qualis
qui proprie praedicantur denominatiue in quale, et quod tales termini
sunt termini concreti dicti denominatiue secundum illos terminos
abstractos quod prius uocauimus 'qualitates'.

Et potest moueri duplex dubitatio circa istam partem. Prima est 'quare
non
definiuit prius Aristoteles 'quantitatem' et 'quantum' sicut ipse
definit 'qualitatem' et 'quale'?". Secunda dubitatio est utrum
quilibet istorum terminorum 'qualitas' et 'quale' sit unum
praedicamentum, seu unum genus generalissimum; et uidetur quod non,
quia si sic, tunc erunt plura praedicamenta, seu generalissima, quam
decem, quod uidetur inconueniens.

Ad primum istorum potest dici breuiter quod bene sufficiebat
Aristoteli quod solum describeret uel 'quantitatem' et 'quantum' uel
'qualitatem' et 'quale', quia ex definitione unius potest
proportionaliter elici definitio alterius. Nam sicut termini de
praedicamento qualis dicuntur qui proprie praedicantur in quale, ita
termini de praedicamento quanti dicuntur qui proprie praedicantur in
quantum; et sicut secundum qualitatem aliquid dicitur quale, ita
secundum quantitatem aliquid dicitur quantum, et sicut qualia dicuntur
denominatiue secundum qualitates, ita quanta secundum quantitates,
quia utrobique sunt termini abstracti et concreti.

Ad secundum dubium ego dico quod non est idem genus abstractum et
concretum, sed sunt diuersa genera, et est concretum genus concretorum
et abstractum genus abstractorum, ut si 'scientia' est genus ad
'musicam', 'sciens' debet esse genus ad 'musicum', ut habetur in fine
quarti Topicorum. Ideo 'qualitas' et 'quale' sunt diuersa
generalissima, sed in enumeratione decem praedicamentorum, uel
generalissimorum, reposita fuerunt sub uno membro, propter propinquam
attributionem abstracti ad concretum suum; et sic de 'quanto' et
'quantitate', de 'agere' et 'actione', et caetera.

Notandum est etiam quod auctor et Aristoteles dixerunt "uel quo modo
libet aliter ab eis", quia aliquando contingit quod terminus concretus
non dicitur denominatiue secundum aliquem terminum abstractum, propter
hoc quod qualitatibus non sunt talia nomina abstracta imposita. Vel
forte aliquando sunt imposita sed non secundum similem uocem, sicut
Aristoteles notat quod licet artificiose pugillator bene dicatur
pugillator denominatiue secundum artem pugillatoriam, tamen pugillator
secundum potentiam naturalem non dicitur pugillator denominatiue
secundum aliquod nomen abstractum, quia tali naturali potentiae non
est nomen impositum, tamen aliter dicitur denominatiue secundum illam
naturalem potentiam, scilicet quia illud nomen 'pugillator' connotat
illam naturalem potentiam, quod sufficit ad hoc quod praedicetur in
quale.

SDD 3.5.7

Proprietates qualitatis assignantur tres. Prima est quod in qualitate
est contrarietas; tamen hoc non conuenit omni qualitati, quia non
conuenit mediis contrariorum, ut 'rubeo' uel 'rubedini' nihil est
contrarium, nec conuenit figuris, ut triangulo uel quadrangulo.

Notandum est quod aliter, quantum ad praedicamentum qualitatis, uel
qualis, dicuntur contrarii termini abstracti, et aliter termini
concreti, et aliter etiam qualitates significatae per terminos
abstractos. Nam qualitates significatae per illos terminos dicuntur
contrariae secundum esse, quia non possunt esse simul in eodem
subiecto, sed bene successiue, ut caliditas intensa et frigiditas
intensa. Termini autem abstracti ex eo dicuntur contrarii quia
supponunt pro illis formis contrariis et significant eas, ut isti
termini 'albedo' et 'nigredo'. Termini autem concreti dicuntur
contrarii secundum praedicationem, quia non possunt simul uere
praedicari de eodem et pro eodem, sed bene successiue, ut isti termini
'album' et 'nigrum'.

SDD 3.5.8

Secunda proprietas est quod qualitati conuenit suscipere magis et
minus; sed hoc non conuenit omni qualitati, quia non conuenit illis de
quarta specie.

Notandum est quod intentio huius proprietatis est quod termini de
praedicamento qualitatis suscipiunt magis et minus, id est possunt
praedicari de suis subiectis cum additione horum aduerbiorum 'magis'
et 'minus', ut quod Socrates est aliquando magis albus et aliquando
minus. Et Aristoteles notat quod hoc proprie conuenit terminis
concretis, et non terminis abstractis; non enim dicimus 'magis', uel
'minus', 'albedo', sed 'magis albus' uel 'minus albus'.

SDD 3.5.9

Tertia proprietas, quae est proprie propria qualitati, est secundum
eam simile uel dissimile dici.

Ista proprietas sic conuenit qualitati sicut quantitati conueniebat
secundum eam aequale uel inaequale dici. Sed aliquando iste terminus
'similitudo' capitur multum large, et tunc non solum secundum
qualitatem, immo etiam secundum pati, uel passum esse, dicuntur aliqua
similia, ut dicit Aristoteles, quinto Metaphysicae. Tamen proprie
loquendo non dicuntur aliqua similia uel dissimilia nisi secundum
qualitatem.

SDD 3.5.10

Et notandum est quod, secundum Aristotelem, aliqui termini bene
connumerantur in praedicamento de ad aliquid et in praedicamento
qualitatis, ut isti termini 'habitus', 'dispositio', 'scientia'. Et
hoc est propter unam duarum causarum. Prima est quia in aliquibus
genera dicuntur ad aliquid et species non, sed dicuntur qualitates, ut
'disciplina' dicitur ad aliquid, sed non 'grammatica' uel 'musica'.
Alia causa est quia forte idem terminus praedicatur in quale et
dicitur ad aliquid, ideo non est inconueniens ipsum in utroque
praedicamento connumerare.

Istam partem ponit Aristoteles in libro Praedicamentorum, quae
dissonare uidetur illi regulae 'diuersorum generum et non
subalternatim positorum diuersae sunt species et differentiae'. Et ego
credo quod iste passus est de illis in quibus Aristoteles locutus est
secundum communem famositatem illorum de tempore suo, et non secundum
eius propriam opinionem et ueram determinationem. Quia ego credo, de
generibus et speciebus proprie dictis, impossibile esse quod genus sit
de uno praedicamento et species de alio. Quia omnes duo termini de
diuersis praedicamentis retinent sibi diuersos modos praedicandi,
propter diuersos modos connotationum alienarum; ideo numquam unus
praedicatur quidditatiue de altero, immo semper unus super alterum
habet alienam connotationem, uel ambo super inuicem, quod impedit
quidditatiuam praedicationem, et tamen oportet genus quidditatiue
praedicari de qualibet suarum specierum. Et ita etiam ego credo quod
numquam idem terminus qui est proprie de uno praedicamento potest esse
proprie de alio, nisi secundum aequiuocationem. Unde, de istis
terminis 'scientia' et 'disciplina', apparet mihi quod 'scientia'
proprie sit de praedicamento qualitatis et 'disciplina' de
praedicamento ad aliquid. Termini enim abstracti ponuntur in
praedicamentis secundum exigentiam praedicationum suorum concretorum.
Isti autem termini 'doctor' et 'discipulus' uere dicuntur ad inuicem
ad aliquid, sicut 'pater' et 'filius', uel 'dominus' et 'seruus', ideo
isti termini 'doctrina' et 'disciplina' sunt uere de illo
praedicamento; omnis enim doctor est ad aliquem doctor et omnis
discipulus est ad aliquem discipulus, sed non sic sciens dicitur ad
aliquid sciens.

SDD 3.6: DE ACTIONE ET PASSIONE

SDD 3.6.1

(1) Actio est secundum quam aliquid agere dicitur, et passio est
secundum quam aliquid pati dicitur. (2) Omnis autem actio et passio
est mutatio; et actio et passio sunt eadem mutatio, sed illa mutatio
prout secundum eam aliquid dicitur mutari uel mutatum dicitur
'passio'.

Istud sextum capitulum est de actione et passione, siue de
praedicamento actionis et passionis. Et continet tres partes: prima
ostendit quid sit actio et passio, secunda agit de speciebus actionis
et passionis, et tertia de earum proprietatibus. Secunda incipit ibi
"species actionis", tertia ibi "proprietates autem".

Prima pars continet duas clausulas, quarum prima describit actionem et
passionem quantum ad quid nominis, et secunda ostendit magis quae res
sint actio et passio, et quo modo se habeant ad inuicem et ad
mutationem.

Notandum est quod de actione et passione et de aliis quattuor ultimis
praedicamentis ego non intendo sequi doctrinam auctoris Sex
Principiorum. Quia puto quod errauit ex eo quod credidit nullos
terminos diuersorum praedicamentorum supponere pro eodem, et ideo
credidit quod actio esset una forma et passio alia, et quod passio
esset effectus actionis; quod est totum falsum, ideo dicta eius
fecerunt multos errare.

Notandum est ergo quod non est ponenda differentia, nisi secundum
uocem, inter agere et esse agens, nec inter pati et esse patiens; non
enim differt dicere 'B agit' et 'B est agens', nisi prout copula
propositionis est implicita uel explicita. Unde dicit Aristoteles
manifeste, in quinto Metaphysicae, quod idem est conualescere et esse
conualescens, uadere et esse uadens, secare et esse secans, et sic de
aliis.

Quantum ergo ad primam clausulam, manifestum est quod sicut isti
termini 'qualitas' et 'quale' se habent sicut abstractum et suum
concretum, ita etiam isti termini 'actio' et 'agens', uel 'agere', et
similiter isti termini 'passio' et 'patiens', uel 'pati'. Ideo
capiendo ista nomina 'qualitas', 'actio', et 'passio', et similiter
ista nomina 'quale', 'agens' et 'patiens' prout supponunt pro terminis
de illis praedicamentis, sicut qualitas est secundum quam aliquid
denominatiue dicitur quale et iste terminus 'qualitas' est abstractum
cuius concretum est iste terminus 'quale', ita exponitur quod 'actio'
est secundum quam denominatiue aliquid dicitur 'agens'; et hoc debebat
intendi per illas descriptiones. Vel si illa nomina capiantur prout
supponunt pro rebus significatis per illos terminos, adhuc sicut
qualitate aliquid est quale, ut albedine album, sic suo modo actione
aliquid est agens et passione aliquid est patiens.

Quantum ad secundam clausulam, apparet iam quae res sit actio uel
passio si apparet quae res sit mutatio, de quo est alibi
perscrutandum. Sed summarie, et sine probatione, ego nunc dico quod
omnis mutatio naturalis requirit agens quod agit et producit aliquam
formam uel dispositionem, et requirit etiam subiectum quod recipit
illam formam, siue illa forma sit qualitas, uel quantitas, uel motus
quem uocamus 'localem', uel etiam forma substantialis, et illa forma
uel dispositio est ipsa mutatio. Et uidendum est quod sicut domus non
est una res, sed ualde multae, ut lapides, ligna et lateres, ita
domificatio non est una mutatio, sed ualde multae, scilicet multi
motus locales, ut sectio huius ligni et apportatio huius lapidis ad
situm sibi conuenientem, et sic de unoquoque aliorum lapidum et
lignorum. Et sicut quilibet illorum lapidum uel lignorum dicitur pars
domus, ita quaelibet dictarum mutationum dicitur pars totalis
domificationis. Et sic sunt ibi multae actiones et multae passiones;
quaelibet enim talis mutatio dicitur una actio secundum quod
producitur ab agente et dicitur passio secundum quod recipitur in
subiecto, quod dicitur pati.

Sed aliae sunt actiones, supernaturales, quae uocantur 'creationes'.
Et talis mutatio non indiget subiecto quod recipiat illam rem quae a
creante producitur; immo deus posset creare materiam primam uel unam
simplicem intelligentiam, quae in nullo subiecto reciperetur. Et tunc
dico quod illa creatio, uel mutatio, est illa res quae creatur, quae
ex eo dicitur mutatio quia prius non est et posterius est, prout hoc
alibi debet declarari. Unde sic illa intelligentia uel materia esset
creatio et mutatio, et diceretur actio ea ratione qua creans faceret
eam, sed diceretur passio non ea ratione qua in ea aliquid
reciperetur, sed solum ea ratione qua fieret et produceretur in esse.
Unde sicut facere est agere, ita possumus dicere quod fieri est pati.

Sed notandum est quod dupliciter dicitur aliquid fieri: uno modo
simpliciter, et sine additione, alio modo secundum quid, et cum
additione. Simpliciter dicitur aliquid fieri quia producitur in esse,
ita quod ipsum prius non est et posterius est; sed dicitur fieri
secundum quid, et cum additione, quia fit tale quale ante non erat,
uel tantum quantum ante non erat, uel ibi ubi ante non erat, quamuis
ipsum ante fuerit, ut quod Socrates fit albus aut magnus. Ex quo
apparet quod fieri simpliciter est ipsa factio et ipsa mutatio; sed
fieri secundum quid non est ipsa factio, sed est subiectum illam
recipiens. Ideo etiam si omne fieri dicamus pati, illud pati quod est
fieri simpliciter est ipsa passio et illud pati quod est fieri
secundum quid non est ipsa passio, sed subiectum eius, quod fit tale
aut tantum.

SDD 3.6.2

(1) Species actionis et passionis ponuntur duae: prima attenditur
secundum hoc quod aliquid fit simpliciter, alia secundum hoc quod
aliquid fit secundum quid. (2) Illa autem species quae attenditur
penes facere uel fieri secundum quid potest diuidi secundum
intentiones nouem praedicamentorum accidentium, quia aliquid fit
album, aut tricubitum, aut pater, aut sedens, aut armatum, et caetera.

Ista pars continet duas clausulas: prima est diuisio tam 'actionis'
quam 'passionis' in duas species, secunda est subdiuisio unius
speciei.

Et apparet mihi, quantum ad primam clausulam, esse satis manifestum
quod multum differt 'homo fit' et 'homo fit albus', et similiter 'A
hominem facit' et 'A hominem facit album'. Ideo ista nomina 'fieri' et
'facere' bene sunt diuersarum rationum secundum quod sumuntur
simpliciter uel secundum quid; ideo sunt diuersarum specierum. Immo si
concreta sunt diuersarum specierum, ita oportet quod abstracta sint
diuersarum specierum correspondentium; unde si idem nomen sit
abstractum concretorum diuersarum rationum, oportet quod hoc sit
secundum aequiuocationem. Verbi gratia, horum concretorum 'mutare' et
'mutari' abstractum est hoc nomen 'mutatio', sed secundum diuersas
rationes, quarum secundum unam est de praedicamento actionis, scilicet
prout ipsa aliquid dicitur mutans, et secundum aliam est de
praedicamento passionis, prout ea aliquid dicitur mutari.

Iterum, etiam notandum est quod bene est differentia inter fieri
simpliciter et secundum quid, sicut ante tactum fuit. Quia fieri
simpliciter est ipsa factio; illud enim quod fit, ita quod ipsum prius
non est et posterius est, est ipsa factio, sed illud quod fit tale,
uel tantum, uel huius modi non est ipsa factio, sed est subiectum
eius. Et hoc est illud quod solet dici, scilicet quod aliquid dicitur
fieri uel pati, generari uel corrumpi, subiectiue, et aliud est illud
quod fit uel corrumpitur secundum quid et aliud est illud quod fit uel
corrumpitur simpliciter.

Notandum est etiam quod non sequitur 'fit album; ergo album fit', quia
sensus primae est quod aliquid fit album, et est fieri secundum quid,
sed cum dico 'album fit', sensus est quod illud pro quo supponit album
fit simpliciter. Et ita etiam non sequitur si domificator facit domum
quod ipse domum faciat, quia etiam non oportet si fiat domus quod
domus fiat. Sed tu quaereres utrum ergo domificator aliquid faciat. Et
ego dico quod sic, immo multa facit, scilicet illos motus quibus
apportat et situat simul lapides, ligna et lateres, per quos motus sic
se habent quae uocantur 'domus' et sunt domus.

Quantum ad secundam clausulam, apparet quod genera mutationum, et per
consequens actionum et passionum, secundum praedicamenta
distinguuntur. Nam si aliquid fiat album uel nigrum, dicitur
alteratio, si bicubitum uel tricubitum, dicitur augmentatio, et si
fiat ibi uel alibi, dicitur motus localis. Secundum autem alia
praedicamenta, ut uult Aristoteles, non diuersificantur per se species
mutationum, seu actionum et passionum; si enim aliquis fiat calceatus,
uel sedens, hoc est per motum localem suarum membrorum uel calceorum,
et si fiat pater, hoc est secundum generationem, uel alterationem, uel
emissionem spermatis per motum localem.

SDD 3.6.3

(1) Proprietates autem actionis et passionis assignantur in
Praedicamentis duae et quinto Metaphysicae una. Prima est habere
contrarium, ut calefacere et frigefacere sunt contraria, et calefieri
et frigefieri. (2) Secunda proprietas est suscipere magis et minus;
aliquid enim dicitur magis calefaciens et aliquid minus, et aliquid
magis calefieri et aliquid minus. (3) Tertia proprietas assignatur
quinto Metaphysicae, scilicet quod 'agens' et 'patiens' dicuntur ad
aliquid ad inuicem, et 'actiuum' etiam et 'passiuum', ut quod omne
secans est illud quod secatur secans et omne quod secatur a secante
secatur, et similiter omne sectiuum est secabilis sectiuum et omne
secabile sectiuo secabile, et sic de aliis.

Ista tertia pars continet tres clausulas, scilicet tres proprietates.
De prima uidetur dubium esse utrum calefacere et frigefacere sint
contraria, uel etiam durificare et mollificare, aut delectare et
contristare, et sic de aliis. Videtur enim quod non: quia contraria
non simul conueniunt eidem, et tamen idem, scilicet tepidum, potest
simul calefacere et frigefacere, scilicet calefacere frigidius et
frigefacere calidius, et similiter idem ignis simul durificaret
laterem et mollificaret ceram, et iudex per eandem sententiam delectat
partem pro qua iudicat et contristat partem aduersam. Ad hoc potest
dici quod forte dicti termini non sunt ad inuicem contrarii nisi
ratione abstractorum suorum, uel solum dicuntur contrarii et
repugnantes sic quod non possunt simul dici uere de eodem respectu
eiusdem, sed bene successiue.

Secunda clausula est manifesta, quia dicti termini sunt praedicabiles
de suis subiectis cum additione istorum aduerbiorum 'magis' et
'minus'.

Tertia clausula est dubia, quia secundum eam uideretur quod ista
praedicamenta non essent distincta contra praedicamentum de ad
aliquid, quod est inconueniens. Sed responderi potest quod non
secundum quascumque habitudines terminorum ad inuicem dicuntur termini
esse de praedicamento ad aliquid, sed solum si de subiectis suis sint
praedicabilia proprie cum ista additione 'ad aliquid', ut pater est ad
aliquem pater, et seruus ad aliquem seruus, et duplum ad aliquid
duplum, licet etiam dicatur alicuius duplum. Modo faciens non dicitur
ad aliquid faciens (esset enim ualde impropria locutio), sed dicitur
aliquid faciens, nec quod fit dicitur ad aliquid fieri, sed ab aliquo
fieri. Ita etiam licet album dicatur albedine album et albedo albi
albedo, tamen hoc non facit quod illi termini sint proprie de
praedicamento ad aliquid, quia non dicimus album ad albedinem esse
album, sed albedine uel per albedinem, et si sessio dicitur alicuius
sessio uel habitus alicuius habitus, tamen non dicimus quod cappatus
sit ad aliquid cappatus nec sedens ad aliquid sedens. Ideo haec sunt
distincta contra terminos qui dicuntur proprie de praedicamento ad
aliquid.

Ultimo, circa ista duo praedicamenta, dubitatur de istis terminis
'corruptio', 'corrumpens', 'corruptiuum' et 'corrumpi' utrum sint de
praedicamento actionis uel passionis, uel agere uel pati. Et hoc magis
debet uideri in principali philosophia. Sed superficialiter potest
dici quod si dicitur aliquid corrumpens non agendo hoc sine quo illud
quod corrumpi dicitur non potest stare, tunc hoc nomen 'corrumpens' se
habet priuatiue ad hoc nomen 'agens', quia ex eo diceretur corrumpere
quia non ageret uel non conseruaret illud quod ad sui esse indigeret
agi uel conseruari ab eo, sicut dicimus nautam absentem esse causam
submersionis nauis, ut dicitur secundo Physicorum. Nomina autem
priuatiua reductiue ponuntur de praedicamentis terminorum positiuorum,
ut 'tenebra' est de praedicamento qualitatis quia 'lumen' est de illo
praedicamento, et 'ignorantia' de praedicamento in quo ponitur
'scientia', et 'unitas' uel 'punctum' de praedicamento quantitatis.

Haec sint dicta de actionibus et passionibus, quorum dictorum
correctio uel amplior determinatio requirenda est in locis Physicae
uel Metaphysicae ad hoc aptis, et etiam in sexto Ethicorum, prout
nomen 'actionis' restringitur ad opera prudentiae et nomen 'factionis'
ad opera artium, quoniam nunc determinatum est de eis prout synonyme
dicuntur ad inuicem.

SDD 3.7: DE QUANDO

SDD 3.7.1

Termini de praedicamento quando sunt qui proprie respondentur ad
quaestionem factam per 'quando?', uel illorum terminorum genera, ut
'hodie', 'cras', 'heri', 'quondam', 'anno isto', 'anno decimo
sequente', 'anno domini millesimo trecentesimo ...', et huius modi.

Istud capitulum septimum est de quattuor ultimis praedicamentis,
scilicet quando, ubi, situ et habitu. Et continet quattuor partes
secundum illa quattuor praedicamenta. Secunda incipit ibi "termini
autem", tertia ibi "termini uero", quarta ibi "de praedicamento
autem".

Notandum est quod Aristoteles dixit ista quattuor praedicamenta sic
esse manifesta quod sufficiebat de eis exemplaris declaratio. Ille
autem auctor Sex Principiorum hoc quod erat manifestum occultauit,
credens quod quando esset dispositio alia a tempore et re temporali,
derelicta a tempore in re temporali.

Sed tunc oportet dubitare quid significant tales termini de
praedicamento quando, et pro quo uel pro quibus supponunt, et si
significant tempus, quare non sunt de praedicamento quantitatis, sicut
tempus, et quare etiam ponuntur esse praedicamenta, ex quo sunt
dictiones syncategorematicae. Et iterum, cum termini praedicamentorum
debeant esse incomplexi, quo modo potest dici quod ista magna oratio
sit de aliquo praedicamento, scilicet 'anno domini millesimo
trecentesimo ...'; et iterum, isti sunt termini obliqui, quos non
credo posse esse per se subiecta uel praedicata propositionis, et
tamen termini praedicamentales debent posse subiici et praedicari.
Istae sunt dubitationes in hoc proposito.

Et respondendo ego dico primo quod hoc nomen 'tempus' significat motum
caeli et pro motu caeli supponit, ea ratione qua ipso mensurabiles
sunt motus et quietes, et esse rerum secundum suas durationes, eo modo
quo determinatum est in quarto Physicorum. Duplices autem sunt
termini, quantum spectat ad propositum, significantes huius modi motum
et tempus. Quidam enim respondentur ad quaestionem factam per
'quantum?', quaerentem de rebus quantum ad earum durationes uel
successiones sibi attributas, ut si quaeramus "quanta est", uel
"fuit", "ambulatio Socratis?", dicimus quod unius horae, uel duarum,
et "quantum uixit Plato?", dicimus quod sexaginta annis, et "quantum
stetit Socrates in domo Platonis", dicimus quod per tres dies. Et sic
ista praedicata 'unius horae', uel 'duarum', 'sexaginta annis', 'per
tres dies' et huius modi sunt de praedicamento quantitatis, et non de
praedicamento quando, quia non respondentur ad 'quando?'.

Alii autem sunt termini significantes huius modi motum et tempus qui
non respondentur ad 'quantum?', sed ad 'quando?'. Quia non significant
quanto tempore res est, fuit uel erit, sed significant determinatiue
in quo tempore res est, fuit uel erit, secundum certam distantiam ad
praesens, quod est nobis notum quia assistit nobis, uel etiam
aliquando secundum certam distantiam uel propinquitatem ad aliquod
tempus praeteritum uel futurum nobis determinatum, ut ad tempus
incarnationis Domini. Verbi gratia, sic dicitur, quinto Physicorum,
quod haec dictio 'nunc' significat idem quod 'in tempore breui
praesenti', puta illo in quo propositionem proferimus, sed 'modo' idem
quod 'in tempore propinquo praedicto nunc', et 'nuper' idem quod 'in
tempore non multum remoto', et 'quondam' et 'olim' idem quod 'in
tempore praeterito multum remoto a praesenti'. Et sic apparet quod
isti termini sunt de praedicamento quando, quia sic praedicantur et
nullum retinent alium modum praedicandi aliorum praedicamentorum.

Aliquando etiam respondemus ad 'quando?' non per talia aduerbia, sed
per nomina declinabilia, ut quod hoc dictum fuit anno immediate
praeterito, et talis genitus fuit anno incarnationis Domini millesimo
tricentesimo ..., et Aristoteles fuit per mille annos ante Christi
incarnationem, et sic de aliis. Et omnia huius modi praedicata
pertinent ad hoc praedicamentum, ut 'hodie', id est 'in hac praesenti
die', et 'heri' uel 'cras', id est 'in die immediate praecedente uel
sequente hanc diem praesentem'. Tu ergo quaeres "quid significant
talia praedicata?". Respondeo quod significant uel connotant certa
tempora et distantia eorum ad praesens, quae quidem distantiae non
sunt nisi tempora intermedia, et connotant etiam quod illa tempora
sunt, fuerunt uel erunt assistentia rebus de quibus quaerimus quando
fuerunt uel erunt. Et haec omnia non sunt nisi illae res et huius modi
tempora quae anima intelligit coexsistere illis rebus et, sic ea
intelligendo, attribuit eis illa nomina haec designantia.

Sed tu quaereres "pro quo supponunt huius modi nomina?". Ad hoc
dicendum est quod in propositione affirmatiua et uera praedicatum
supponit pro eodem pro quo subiectum supponit; si ergo dicas
'Aristoteles fuit tali tempore', manifestum est quod subiectum
supponit pro Aristotele, ergo et praedicatum (si fuerit completum).
Sed si obliquus non possit esse sufficiens praedicatum uel subiectum,
tunc oportet supplere nominatiuum, ut quod Aristoteles fuit ens in
tali tempore. Sed si dicamus quando Socrates disputauit dicendo quod
Socrates disputauit heri, tunc resolue quod Socrates fuit disputans
heri, et habebis subiectum et praedicatum supponentia pro eodem, ut
haec dictio 'heri' est determinatio secundum quam totale praedicatum
acquirit sibi modum praedicandi in quando. Unde sic potest dici
pertinere ad praedicamentum de quando, scilicet non tamquam totale
praedicatum, sed tamquam determinatio secundum quam totale praedicatum
praedicatur in quando. Si autem, minus proprie, concedamus obliquos
supponere, ut dicendo 'Socratis asinus currit' quod 'Socratis'
supponat pro Socrate, sic dicemus quod 'heri' supponit pro tali die.

Sed ultra dubitatur quare tales terminos syncategorematicos ponimus
inter terminos praedicamentales. Respondeo quod si illi termini sunt
ad placitum indeclinabiles, non propter hoc debent dici simpliciter
syncategorematici, immo reputantur praedicatiui, ut dictum est, ex eo
quod sunt determinationes secundum quas totalia praedicata habent
tales modos praedicandi.

Deinde tu dubitas de hoc quod multi dictorum terminorum sunt complexi.
Respondeo quod talis complexio, ex determinatione et determinabili,
non tollit quin bene sint termini praedicabiles. Sed hoc prohiberet
complexio ex nomine et uerbo constituens propositionem; numquam enim
propositio significatiue sumpta est praedicabilis de aliquo.

Et adhuc, iterum, notandum est, circa omnia praedicamenta, quod ad
idem praedicamentum pertinent diuersi termini diuersimode: uno modo
tamquam quaesitiui, ut 'quid?', 'quantum?', 'quale?', 'quando?',
'ubi?', alii sunt praedicatiui, ut 'aliquid', 'aliquantum',
'aliquale', 'aliquando', 'alicubi'; esse enim hominem est esse
aliquid, et esse tricubitum est esse aliquantum, etiam secundum
quidditatiuam praedicationem, et esse album est esse aliquale, et esse
hodie uel fuisse heri est esse uel fuisse aliquando, et esse in domo
est esse alicubi. Verum est quod saepe Aristoteles dictis quaesitiuis
utitur tamquam praedicatiuis, et sic aequiualent 'quid' et 'aliquid',
'quale' et 'aliquale', et caetera; et sic consueuit Aristoteles
nominare praedicamenta. Adhuc alii termini pertinent ad praedicamenta
tamquam distributiui, ut 'quidquid', uel 'quodcumque', 'quantumque',
'qualecumque', 'quandocumque', 'ubicumque', et adhuc alii tamquam
relatiui, ut 'illud', 'tantum', 'tale'; sic enim diceremus quod
Socrates est aliquid et illud est homo, et quantus, uel qualis,
Socrates est, tantus, uel talis, Plato est, et quando Socrates
legebat, tunc Plato audiebat, et ubi legebat, ibi audiebat; et ita
esset de aliis praedicamentis si ita essent illis imposita nomina
propria quaesitiua et relatiua. Haec autem sint dicta de quando.

SDD 3.7.2

Termini autem de praedicamento ubi sunt qui proprie respondentur ad
quaestionem factam per 'ubi?' uel illorum terminorum genera, ut 'hic',
'illic', 'in domo Socratis' uel 'ante domum eius', uel etiam si
quaeratur "ubi est uilla sancti Dionysii", respondetur quod ad duas
leucas prope Parisius uersus septentrionem.

De isto praedicamento ubi notanda sunt multa proportionaliter sicut
notabatur de praedicamento quando; ideo illa non repeto. Sed dico quod
non omnia illa praedicata significant locum proprie dictum, sed
aliquando significant corpora aliqua quorum loca sunt nobis nota cum
habitudine secundum propinquitatem uel distantiam uel situm ad illud
de quo quaerimus ubi est, sicut dicimus de uilla sancti Dionysii, et
sicut dicimus Socratem esse ante domum Platonis, uel supra domum suam,
uel iuxta Platonem, uel inter Nouum Pontem et Paruum, et sic de aliis.

SDD 3.7.3

Termini uero de praedicamento situs non sic habent commune nomen
quaesitiuum impositum, sed circumloquendo per plura uerba potest dici
quod illa praedicata sunt de praedicamento situs quae praedicabilia
sunt de subiectis supponentibus pro totis habentibus partes
determinatos situs habentes ad inuicem et ad loca sua, uel etiam
praedicabilia de subiectis supponentibus pro illis partibus illorum
totorum, quae quidem praedicabilia de illis subiectis uerificabilia
sunt diuersimode secundum situm illarum partium ad inuicem in suo toto
et ad suum locum, ut 'sedere', 'stare', 'iacere', et caetera.

Manifestum est quod licet maneat idem homo, tamen non eodem modo
membra eius situata sunt ad inuicem quando dicimus eum iacere uel
sedere uel stare. Immo et si membra sunt eodem modo ad inuicem situata
quando iacet et quando stat, tamen non similiter situata sunt ad
locum, et si hominis sedentis membra maneant similiter incuruata,
tamen si ponatur caput infra et pedes supra, non amplius dicetur
sedere; ideo talia praedicata sunt de praedicamento situs. Ita etiam
est de isto termino 'domus', quia lapides, ligna et lateres taliter
situata ad inuicem et ad locum dicuntur domus, quia si essent dispersa
uel in tumulo congregata non essent domus; et idem lignum sic in domo
positum uocatur 'trabes' et aliter positum uocatur 'columna' uel
'soliua', et lapides sic positi uocantur 'murus' et aliter positi, in
uico, super terra expansi, dicerentur 'calcia', et sic de plurimis
aliis. Et apparet quod huius modi termini non possunt poni in aliquo
prius dictorum praedicamentorum, quia non praedicantur secundum modos
praedicandi secundum quos sumuntur illa praedicamenta, prout
manifestum est uolenti inducere. Et manifestum est etiam quod propter
eorum significationes nihil extra oportet ponere nisi illa tota et
partes eorum et loca. Et si uarientur illa praedicata de eodem uel
eisdem, hoc non est nisi per motus locales illorum totorum uel suarum
partium secundum quos motus illae partes mutant situm ad inuicem et ad
locum. Et anima haec intelligens ut sic situata imponit eis illa
nomina.

SDD 3.7.4

(1) De praedicamento autem habitus, sicut de praedicamento situs,
dicemus circumlocutiue, notando primo quod cum habere dicatur
multipliciter, ipsum secundum multos modos pertinet ad alia
praedicamenta. (2) Sed de hoc praedicamento habitus, prout contra alia
praedicamenta distinguitur, sunt proprie termini quibus aliquod corpus
dicitur habituatum secundum adiacentiam corporis extrinseci, per modum
utilitatis aut ornatus, uel forte per modum nocumenti aut despectus,
ut isti termini 'uestitus', 'calceatus', 'coronatus', 'annulatus',
'armatus'.

Hic sunt duae clausulae: prima est de habere, uel habitu, pertinente
ad alia praedicamenta, secunda est de pertinente ad hoc ultimum
praedicamentum.

Quantum ad primam, patet quod cum dicimus hominem habere albedinem,
nihil aliud uolumus significare nisi quod ipse est albus uel aliqua
pars eius alba; et hoc pertinet ad praedicamentum qualitatis. Et si
dicimus hominem habere quantitatem, hoc significat quod est
aliquantus, et pertinet ad praedicamentum quantitatis. Et si dicimus
hominem habere actionem uel passionem, uel potestatem agendi uel
patiendi, hoc significat quod ipse agit uel patitur, uel potest agere
aut pati; et pertinet ad praedicamentum actionis uel passionis. Et si
dicamus Socratem habere patrem, hoc significat quod ipse est filius,
et pertinet ad praedicamentum ad aliquid; immo hoc modo loquendi
utimur communiter in uere relatiuis, ut quod dominus habet seruum et
seruus habet dominum, et maritus uxorem et uxor maritum, et causa
habet causatum et causatum habet causam, et totum habet partes et
partes habent totum, et sic de aliis.

Quantum ad secundam clausulam, apparet quod tales termini 'cappatus',
'armatus', et caetera, non pertinent ad aliquod prius dictorum
praedicamentorum, quia non retinent modos praedicandi illorum. Ideo
oportet quod ad aliud praedicamentum pertineant, scilicet ad illud
cuius abstractum ponitur iste terminus 'habitus' et concretum iste
terminus 'habituatum'; unde esse cappatum uel armatum est esse
habituatum, secundum praedicationem essentialem. Unde per habere et
haberi, prout pertinent ad istud praedicamentum, debemus intelligere
idem quod esse habituatum uel esse habitum, ut quod habens cappam est
habituatus et cappa est habita qua ille est habituatus. Ideo secundum
istam intentionem habere et habitus, prout hic de eis loquimur,
possunt dici duo genera generalissima, sicut quale et qualitas uel
agens et actio.

Et est ultimo notandum quod talia nomina 'armatus', 'uestitus' non
debent capi prout sunt participia praeteriti temporis dicta ab istis
uerbis 'armor' 'armaris' et 'uestior' 'uestiris', sed debent sumi
nominaliter, ita quod si ab aeterno habuisses circa te uestes quas
nunc habes et sicut eas habes, adhuc diceremus te esse uestitum et
habituatum, prout haec nomina pertinent ad hoc praedicamentum, licet
numquam uestireris. Ideo non oportet quod isti termini pertineant ad
praedicamentum actionis uel passionis. Et haec sint dicta de
praedicamenta.

SDD 3.8: DE GENERIBUS OPPOSITIONUM

SDD 3.8.1

Dicitur autem alterum alteri opponi quadrupliciter, scilicet relatiue,
ut 'duplum' et 'dimidium', contrarie, ut 'bonum' et 'malum',
priuatiue, ut 'uisus' et 'caecitas', contradictorie, ut 'sedet' et
'non sedet'.

Hoc octauum capitulum est de generibus oppositionum, propter hoc quod
saepe, in determinando de praedicamentis locutus est Aristoteles de
habere uel non habere contrarium, quod pertinet ad unum de generibus
oppositionum; et propter hoc in hoc capitulo uolo determinare de
ipsis. Et continet quinque partes: prima enumerat genera oppositionum,
secunda est specialiter de oppositione relatiua, tertia est de
contraria, quarta de priuatiua et quinta de contradictoria. Secunda
incipit ibi "relatiue dicuntur", tertia ibi "contrarietas", quarta ibi
"oppositio priuatiua", quinta ibi "contradictio proprie".

Notandum est quod oppositiones de quibus hic agitur non sunt proprie
nisi propositionum uel terminorum significatiuorum, excepta forte
contrarietate. Horum autem generum oppositionum sufficientia sic
accipitur. Termini oppositi uel opponuntur ex eo quod unus implicat
negationem super alterum, propter quod non possunt dici de eodem
simul, aut ex eo quod, sine negationis implicatione, repugnat eis uere
dici de eodem simul. Si sit repugnantia ratione negationis in uno
implicitae, tunc uel illa negatio est simpliciter negans, uel est
negans aliquam dispositionem, connotando uel supponendo aliquod
determinatum substratum; et primo modo ponitur esse oppositio
contradictoria, secundo modo priuatiua. Si uero termini sint
simpliciter positiui, tunc uel simpliciter repugnat eis uerificari
simul de eodem et pro eodem, uel hoc repugnat eis non simpliciter sed
respectu eiusdem. Si secundo modo, tunc est oppositio relatiua. Si
primo modo, hoc est dupliciter: uno modo quod licet illi termini non
possint uerificari simul de eodem et pro eodem, tamen possunt
successiue, ut 'album' et 'nigrum', 'calidum' et 'frigidum', et
caetera, et tunc dicitur esse contrarietas; alio modo quod nec simul
nec successiue possunt uerificari de eodem et pro eodem, et tunc non
sunt proprie contrarii, nec oppositi, sed disparati, ut 'homo' et
'asinus', 'albedo' et 'dulcedo', 'sol' et 'deus', et caetera.

SDD 3.8.2

Relatiue dicuntur opponi termini de praedicamento ad aliquid dicti
correlatiue ad inuicem, ut 'pater' et 'filius', 'dominus' et 'seruus',
'duplum' et 'dimidium', et caetera.

Ista oppositio relatiua dicitur secundum repugnantiam in praedicando
uere de eodem et pro eodem simul et respectu eiusdem, licet
simpliciter possint uerificari simul de eodem et pro eodem, quia
respectu diuersorum; quia idem est pater et filius, sed non respectu
eiusdem, et idem est duplum et dimidium respectu diuersorum, sed non
respectu eiusdem.

Sed tamen in aliquibus correlatiuis inuenimus quod ambo de eodem et
pro eodem uerificantur et respectu eiusdem, ut 'causa' et 'causatum',
cum causae aliquae sint sibi inuicem causae (ut materia et forma,
prout debet uideri secundo Physicorum et quinto Metaphysicae; ideo
eadem materia respectu eiusdem formae sibi inhaerentis est causa et
causatum), sed hoc est secundum diuersas species causae et diuersas
species causati; secundum autem eandem speciem causae et eandem
speciem causati esset oppositio et repugnantia prius dicta.

Iterum, uidetur mihi dicendum quod haec oppositio correlatiuorum ad
inuicem non habet locum in relatiuis aequiparantiae, cum illa sint ad
inuicem eiusdem rationis et eorundem nominum. Talia enim non debent
dici ad inuicem opposita, ut simile et simile, uel aequale et aequale.

SDD 3.8.3

(1) Contrarietas aliquando attenditur inter terminos significatiuos,
sicut sunt isti termini 'album' et 'nigrum', uel 'calidum' et
'frigidum', (2) aliquando inter propositiones, sicut sunt istae
'Socrates est albus', 'Socrates est niger', uel istae 'omnis homo
currit', 'nullus homo currit', (3) et aliquando inter res quae nec
sunt termini significatiui nec propositiones, sicut sunt albedo et
nigredo, caliditas et frigiditas.

In ista parte sunt tres clausulae, secundum tres modos diuersos
contrarietatum. Primus modus est terminorum significatiuorum, ad quem
requiruntur plura: primo quod illi termini sint ambo positiui,
scilicet sine inclusione negationis; secundo requiritur quod non
possint de eodem et pro eodem uerificari simul; tertio quod possint de
eodem et pro eodem uerificari successiue; quarto, ad hoc quod sit
contrarietas propriissime dicta terminorum, requiritur quod illi
termini maxime distent ab inuicem secundum significationem, ad istum
sensum quod eorum repugnantia sit propter significare uel connotare
dispositiones maxime distantes secundum transmutationem earum ad
inuicem, modo quo dicetur in tertia clausula. Per primam ergo istarum
condicionum differt contrarietas ab oppositione priuatiua et a
contradictione, per secundam differt a relatiua oppositione, per
tertiam differt a disparatione, et per quartam remouetur habitudo
contrariorum ad sua media (non enim diceremus proprie quod 'calidum'
et 'tepidum', uel etiam 'calidum remissum' et 'frigidum remissum' sint
contraria, sed isti termini 'calidissimum' et 'frigidissimum'.

Notandum est tamen quod saepe accipitur 'contrarietas' largius, prout
non requiritur illa ultima condicio, sed tres priores bene sufficiunt.
Unde sic, quinto Physicorum, dicitur quod omnis motus, saltem praeter
circularem, est de contrario in contrarium; unde sic concedit
Aristoteles in quantitate contrarietatem, et inter extremum et medium,
uel etiam inter diuersa media eorundem extremorum.

Notandum est etiam quod aliter etiam aliqui termini conceduntur esse
contrarii, licet nec simul nec successiue possint uerificari de eodem
et pro eodem, sed ex eo quod significant appropriate formas contrarias
et supponunt pro eis, ut isti termini 'albedo' et 'nigredo', uel
'caliditas' et 'frigiditas', et huius modi.

De secunda clausula dicendum est quod dupliciter accipitur
contrarietas propositionum. Uno modo secundum contrarium modum
enuntiandi, prout uniuersalis affirmatiua et uniuersalis negatiua de
eodem subiecto et eodem praedicato dicuntur contrariae, de qua
contrarietate prius satis determinatum fuit. Alio modo secundum
contrarietatem praedicatorum, scilicet prout termini contrarii
affirmantur de eodem termino singulari, uel etiam de eodem termino
communi distributo, ut 'Socrates est albus' et 'Socrates est niger',
uel etiam 'omnis homo est albus' et 'omnis homo est niger'.

Et sciendum est etiam quod in aliis tribus generibus oppositionum sunt
propositiones oppositae, scilicet contradictorie, ut 'omnis homo
currit', 'quidam homo non currit', priuatiue ut 'Socrates est uidens',
'Socrates est caecus', et relatiue, ut 'Socrates est pater Platonis'
et 'Socrates est filius Platonis'.

Quantum ad tertiam clausulam, notandum est quod res quae nec sunt
termini significatiui ad placitum nec propositiones dicuntur
contrariae ex tribus condicionibus sibi conuenientibus, sicut
dicebatur de terminis. Prima est quod sint formae uel dispositiones
non possibiles simul eidem adesse, uel inesse, secundum realem
inhaerentiam; secunda est quod possint eidem inesse successiue, uel
sibi similes; tertia est quod sint maxime distantes secundum
transmutationem earum circa idem, sicut essent summa caliditas et
summa frigiditas. Aliquando tamen, sicut dicebatur de terminis,
accipitur largius contrarietas formarum, prout tertia condicio non
requiritur, sed sufficiunt duae primae; et sic tepiditas diceretur
contraria caliditati intensae et frigiditati intensae.

Et notandum est quod non oportet contraria maxime distare secundum
distantiam magnitudinis seu extensionis, sed secundum transmutationem
de uno in reliquum circa idem subiectum, ita quod formae uel
dispositiones contrariae debent esse extrema maximarum transmutationum
possibilium in suis speciebus. Verbi gratia, cum calefactio sit
transmutatio de frigiditate in caliditatem, et frigefactio e conuerso,
tunc ergo maxima calefactio inciperet a summa frigiditate et
terminaretur ad summam caliditatem, et maxima frigefactio e conuerso.
Nulla autem minor caliditas esset extremum, siue terminus, maximae
calefactionis, quia subiectum adhuc ultra posset calefieri. Sic ergo
summa caliditas et summa frigiditas dicuntur maxime distare secundum
transmutationem de una in aliam, quia mutatio de tali specie non
potest ab anteriori termino incipere nec ad ulteriorem terminum
procedere. Sic etiam locus centri et concauum orbis lunae dicuntur
contraria et maxime distantia secundum ascensum et descensum, quia non
est possibile naturaliter ab altiori uel ad bassius descendere, et e
conuerso de ascendere.

Notandum est etiam quod de huius modi contrariis solet fieri
instantia. Quia si B sit calidissimum, uidetur quod nulla frigiditas
sit suae caliditati contraria, quia si esset sibi frigiditas
contraria, quaereretur ubi uel in quo subiecto illa esset. Et ponamus
quod sit in subiecto A, tunc statim sequitur quod illa caliditas B et
illa frigiditas A non sunt contrariae, quia non possunt eidem subiecto
inesse successiue, cum neutra possit sine corruptione a suo subiecto
separari.

Sed huius dubitationis solutio est quod omnis summa caliditas omni
summae frigiditati est contraria, in quibuscumque subiectis ipsae
fuerunt. Quod patet, quia si approximarentur ad inuicem, corrumperent
se inuicem. Ideo in secunda condicione dixi sub disiunctione quod
formae contrariae uel sibi similes possunt eidem inesse successiue.
Licet ergo caliditas B non possit inesse ipsi A, tamen potest sibi
inesse similis caliditas. Et hoc sufficit quantum ad illam secundam
condicionem.

SDD 3.8.4

Oppositio priuatiua est terminorum aptorum praedicari de eodem
subiecto quorum unus implicat alterum cum negatione nec negante nec
infinitante, ut isti termini 'caecus' et 'uidens', 'moueri' et
'quiescere'. Et huius modi terminorum abstracta consequenter etiam
dicuntur opponi priuatiue, ut 'uisus' et 'caecitas', 'motus' et
'quies'.

Notandum est quod numquam termini inuicem priuatiue oppositi possunt
uerificari simul de eodem subiecto et pro eodem. Multi autem sunt
innati uerificari de eodem et pro eodem successiue, ut 'uidens' et
'caecum', 'moueri' et 'quiescere', 'scire' et 'ignorare', et multa
alia. Sed etiam multi sunt qui nec simul nec successiue sunt innati
uerificari de eodem et pro eodem. Primo enim hoc patet de terminis
abstractis, uel omnibus uel plurimis, quia nomen abstractum priuatiuum
supponit pro subiecto priuato, et nomen abstractum positiuum supponit
pro forma inhaerente illi subiecto, ut 'surditas' pro aure et
'auditus' pro uirtute auditiua auri inhaerente; modo illud subiectum
numquam potest esse illa forma. Sed in multis termini concreti non
possunt uerificari de eodem et pro eodem, siue simul siue successiue,
ut 'corruptibile' et 'incorruptibile', 'corporeum' et 'incorporeum',
'extensum' et 'inextensum'.

Et ob hoc Aristoteles distinguit diuersos modos priuationum, quinto
Metaphysicae. Uno enim modo dicitur aliquid priuatum quia caret aliqua
dispositione quam aliquid aliud est innatum habere, sed non ipsum, nec
aliquid de suo genere uel de sua specie, sicut plantam diceremus
priuatam uisu et intelligentiam esse inuisibilem. Sed propriissime
priuatum dicitur quod caret dispositione quam ipsum innatum est habere
in tempore quo innatum est eam habere; unde sic dicuntur isti termini
priuatiui 'caecum', 'surdum', 'eunuchum'.

Aliquis autem posset obiicere de hoc quod dicimus 'moueri' et
'quiescere' opponi priuatiue, quia quod quiescit potest iterum moueri
et Aristoteles dicit, in Praedicamentis, quod non est possibile a
priuatione reuerti ad habitum. Solutio: dico quod illud dictum
Aristotelis non debet intelligi uniuersaliter, sed solum ubi terminus
priuatiuus significat carentiam non solum actus, sed potentiae ad
actum, sicut 'caecum' non solum significat carentiam actus uidendi,
quoniam tunc dormiens esset caecus, immo significat carentiam et
uisionis et uirtutis uisiuae.

Notandum est etiam quod negatio negans non reddit terminum priuatiuum,
ut 'nemo' uel 'nihil', nec negatio infinitans, ut 'non homo'. Quia
terminus qui de nullo innatus est uere praedicari potest infinitari,
ut 'chimaera' (possumus enim dicere quod homo est non chimaera);
uterque autem terminorum priuatiue oppositorum debet posse uere dici
de aliquo, propter quod dicimus priuationem connotare aptitudinem in
subiecto.

SDD 3.8.5

Contradictio proprie non debetur nisi propositionibus. Tamen aliquando
nomen 'contradictionis' extenditur ad terminos; sic enim istos
terminos dicimus contradicere 'homo' et 'non homo', uel 'sedet' et
'non sedet', ita quod terminus finitus sibi infinito dicatur
contradicere.

Ista pars est manifesta. Nam de propositionibus contradictoriis
determinatum fuit prius satis. Nomen autem finitum et infinitum sic
opponi dicuntur quia numquam de eodem et pro eodem possunt uerificari
simul, et de omni termino pro aliquo supponente necesse est uerum esse
alterum ipsorum. Et hanc oppositionem uocamus 'contradictionem
terminorum'.

SDD 3.9: DE MOTU

SDD 3.9.1

'Motus' autem sex sunt species, scilicet 'generatio', 'corruptio',
'augmentatio', 'deminutio', 'alteratio' et 'loci mutatio'. Quia omnis
actio uel passio est motus, prout hoc nomen 'motus', large sumptus,
extendit se ad omnem mutationem, ideo, post considerationem de
praedicamentis, determinauit Aristoteles in suo libro Praedicamentorum
de sex speciebus motuum, sub breuiloquio, quia omnis profundatio de
eis pertinet ad alias superiores scientias.

Erit ergo hoc nonum capitulum de speciebus motus, seu mutationis. Quod
continet duas partes: prima est enumeratio specierum motus, secunda
est de contrarietate motuum et quietum. Secunda incipit ibi "motuum
autem".

De prima parte, quantum spectat ad logicam, sciendum est primo quod
motus, seu mutatio, dicitur aliquando secundum substantiam, aliquando
secundum qualitatem, et sic de aliis praedicamentis. Mutatio 'secundum
substantiam' uocatur quando aliqua substantia, id est non aliqua
substantia per se subsistens, sed aliquod praedicatum de praedicamento
substantiae, uere affirmatur et negatur prius et posterius de hoc
pronomine 'hoc', ut hoc prius est homo et posterius non est homo, uel
prius non est homo et posterius est homo, capiendo tam 'prius' quam
'posterius' pro praesenti tempore, prout hoc in naturalibus est magis
determinandum.

Mutatio autem 'secundum qualitatem' uocatur secundum quam de aliquo
subiecto supponente pro eodem prius et posterius mutatur responsio ad
quaestionem factam per 'quale?', ut si dicamus hoc prius esse album et
posterius nigrum, uel prius calidum et posterius frigidum; et ut sic
huius modi mutatio uocatur 'alteratio'. Sed mutatio 'secundum
quantitatem' uocatur secundum quam de subiecto supponente pro eodem
prius et posterius mutatur responsio ad quaestionem factam per
'quantum?', ut si plantam dicamus hodie esse bipedalem et cras
tripedalem, et ut sic huius modi mutatio uocatur 'augmentatio'; et sic
fit mutatio de minori ad maius, et uocatur 'deminutio' si fit e
conuerso. Mutatio autem illa uocatur 'loci mutatio' secundum quam de
subiecto supponente pro eodem prius et posterius mutatur responsio ad
quaestionem factam per 'ubi?', ut quod Socrates prius est in domo et
posterius in foro. Et ita etiam uocaretur mutatio 'secundum ad
aliquid' uel 'secundum situm' secundum quam mutaretur praedicatum de
praedicamento ad aliquid uel de praedicamento situs, ut quod A prius
est aequale ipsi B, uel simile, et posterius est inaequale, uel
dissimile, uel quod Socrates prius stat et posterius sedet, et sic de
aliis praedicamentis.

Sed non enumerantur hic mutationes nisi secundum substantiam,
qualitatem, quantitatem et ubi, quia omnis mutatio secundum aliquod
aliorum praedicamentorum est mutatio secundum unum illorum quattuor,
prout hoc profundius perscrutandum est in quinto Physicorum, uel in
Metaphysica, ubi etiam uidendum est an in unaquaque illarum mutationum
aliqua res est quae producitur in esse uel abiicitur ab esse.

Et est etiam notandum quod omnis motus, uel mutatio, est generatio uel
corruptio, aut simpliciter aut secundum quid. Augmentatione enim quod
augmentatur generatur maius, id est fit maius, et corrumpitur minus,
id est desinit esse minus, et calefactione quod calefit generatur
calidum, id est fit calidum, et corrumpitur frigidum, id est desinit
esse frigidum, id est cessat esse frigidum, et quod mouetur localiter
corrumpitur hic et generatur illic, id est desinit esse hic et incipit
esse illic. Incipere enim et desinere uocantur 'generari' et
'corrumpi' quia exponuntur per prius non esse et posterius esse, et e
conuerso, sicut generari et corrumpi; et bene sic loquitur Aristoteles
in libro de Generatione et Corruptione.

SDD 3.9.2

Motui autem simpliciter contrariatur quies, et motui etiam secundum
aliquam speciem quies secundum illam speciem, ut motui secundum locum
quies secundum locum et motui secundum qualitatem quies secundum
qualitatem, et caetera. Et etiam motus motui contrariatur, ut generatio
corruptioni, augmentatio deminutioni, motus sursum motui deorsum,
calefactio frigefactioni, et huius modi.

De huius modi contrarietate motuum et quietum pertinet omnino ad
quintum Physicorum. Ideo de hoc nihil dico hic, nisi quod motus
dicitur contrarius quieti, id est iste terminus 'motus' isti termino
'quies'. Et non est hic contrarietas proprie dicta, sed accepta pro
'oppositione priuatiua'. Contrarietas autem motus ad motum, uel
terminorum subiicibilium isti termino 'motus' ad inuicem est
contrarietas positiua, sed numquam propriissime dicta, quia deficit
illa condicio 'maxima distantia', eo quod omnis motus de uno termino
ad alium terminum est medius inter illos.

SDD 3.10: DE PRIORI SIMUL ET HABERE

SDD 3.10.1

Prius alterum altero multipliciter dicitur. Uno modo secundum tempus,
quia priori tempori coexsistit, uel coexsistebat; sic enim antiquius
dicitur esse prius. Secundo modo dicitur prius a quo non conuertitur
subsistendi consequentia; sic enim unum dicimus prius duobus quia
sequitur 'duo sunt; ergo unum est', et non conuertitur consequentia,
et sic etiam genus dicitur prius specie quia sequitur 'homo est; ergo
animal est' et non conuertitur consequentia ab 'animali' ad 'hominem'.
Tertio modo dicitur prius secundum ordinem, scilicet quia aliquo
signato tamquam primo, siue simpliciter siue secundum quid, quod est
illi propinquius dicitur prius et quod est remotius dicitur posterius.
Quarto modo dicitur prius uia dignitatis, quia potentius, uel
perfectius, uel nobilius, et caetera. Quinto modo dicitur aliquid
altero prius quia est uel dicitur causa illius, siue secundum esse
consequentia conuertatur siue non; et isto modo et secundo prius
uocatur 'prius secundum naturam'.

Quia Aristoteles in Praedicamentis, in capitulo de ad aliquid, locutus
fuit de simul natura, et quia etiam substantia est prior accidentibus,
et termini substantiales priores terminis accidentalibus, ideo, post
determinationem de praedicamentis, uoluit Aristoteles breuiter
determinare de 'priori', et similiter de 'simul'. Et quia etiam
'habere' dicitur multipliciter et secundum diuersos modos pertinet ad
diuersa praedicamenta, ideo etiam, post determinationem de
praedicamentis, uoluit Aristoteles distinguere modos quibus dicitur
'habere'. Et sic istud decimum capitulum est de 'priori', et de
'simul' et de 'habere'. Et secundum haec tria continet tres partes.
Secunda incipit ibi "simul autem", tertia ibi "habere etiam". Et quia
istud capitulum non multum pertinet ad logicam, ego uolo breuiter de
eo pertransire.

De primo ergo modo 'prioris' apparet quod ex natura et condicione
entis simpliciter successiui, et non permanentis, cuius modi suppono
esse tempus, est quod una pars eius sit prior et alia posterior. Et
tunc consequenter illud quod coexsistit priori tempori dicitur prius,
et quod non coexsistit illi priori tempori, sed posteriori, dicitur
posterius.

Quantum ad secundum modum, manifestum est quod si A potest esse sine B
et non B sine A, hoc non est nisi quia B dependet in esse suo ex A,
tamquam ex causa essendi ipsius, et non e conuerso. Ideo apparet quod
A est naturaliter prius ipso B. Et consequenter, ad huius modi
similitudinem, terminus significatiuus dicitur altero termino prior si
possibile est de ipso uerificari hoc uerbum 'est' secundo adiacens
ipso non exsistente uero de altero, et non e conuerso, aut quod
possibile est ita esse sicut per unam propositionem significatur non
exsistente ita sicut per aliam propositionem significatur, et non e
conuerso, sumendo totum ad bonum sensum, prout hoc determinabitur in
Practica Sophismatum. Sic enim iste terminus 'unum' dicitur prius isto
termino 'duo', ut dicit Aristoteles, et iste terminus 'animal' isto
termino 'homo', uel 'equus'.

Tertius modus est multum generalis, scilicet quia in quocumque ordine
est aliquid primum, siue simpliciter siue quo ad nos, aut secundum
nostram uoluntariam signationem, illud quod est ei in tali ordine
propinquus dicitur prius; ut in numeris, uno signato tamquam primo,
binarius immediate sequitur, ideo est prior ternario, et sic
consequenter; et rege exsistente primo in potestate regni, regina est
prior filio regis, et filius regis prior ducibus, et duces comitibus;
et in processione, signato episcopo uel decano tamquam primo,
antiquiores et maiores dicerentur priores, e conuerso autem, eo qui
portat crucem signato tamquam primo, iuniores et minores dicerentur
priores.

Quartus modus et quintus sunt satis manifesti. Et ideo oportet
intelligere quod illi modi non sic sunt distincti quin possint
supponere pro eodem, sed dicuntur secundum diuersas rationes, sicut
apparuit.

SDD 3.10.2

Simul autem dicuntur esse aliqua multipliciter. Primo modo tempore,
quia neutrum est uel fuit prius altero secundum tempus, ut quorum
generatio unius non praecedit generationem alterius. Secundo modo,
quia conuertuntur secundum essendi consequentiam et neutrum est causa
alterius, cuius modi sunt termini ad inuicem correlatiui; et haec
dicuntur simul natura. Tertio modo dicuntur etiam simul natura species
in quas genus primo diuiditur, siue quae, e conuerso, contra inuicem
diuidunt immediate aliquod genus. Et in quinto Physicorum ponitur
alius modus, scilicet simul secundum locum, quia sunt in eodem loco
proprio, uel etiam aliquando quia nihil est ipsorum medium, ut quae se
contingunt.

Videtur mihi quod ista pars sic est manifesta quod non sit expediens
tempus apponere in magna eius declaratione. Ideo solum dico quod
ubicumque innata sunt inueniri prius et posterius possunt aliqua dici
simul, priuatiue, sicut Aristoteles dicit, in decimo Metaphysicae,
quod aequale opponitur priuatiue maiori et minori.

SDD 3.10.3

Habere etiam multipliciter dicitur, prout declarat Aristoteles in fine
libri Praedicamentorum et in quinto Metaphysicae: uno modo habere
qualitatem sibi inhaerentem, ut homo scientiam, uel sanitatem, uel
caliditatem; alio modo habere quantitatem, ut bicubitatem,
tricubitatem uel magnitudinem; tertio modo habere habitum extrinsecum,
aut in toto corpore aut in aliquo membro, ut habere uestimentum uel in
digito annulum; quarto modo, habere membrum uel aliquam partem ipsius,
ut homo habet manum et pedem; quinto modo, prout uas dicitur habere
illud quod est in uase, ut dolium uinum; sexto modo, habere
possessionem, ut homo dicitur habere agrum uel domum; septimo modo, ut
uirum dicitur habere uxorem et uxorem uirum. Et quinto Metaphysicae
ponitur alius modus principalis, scilicet ducere alterum secundum suam
naturam uel suum impetum, ut tyrannus ciuitatem.

Dictum fuit, in septimo capitulo, quod primus modus pertinet ad
praedicamentum qualitatis, quia non significat aliud quam esse
aliquale, et similiter secundus modus ad praedicamentum quantitatis,
et tertius modus ad praedicamentum habitus. Et ultimus modus, qui ex
quinto Metaphysicae accipiebatur, dicitur secundum potestatem agendi
et mutandi uel prohibendi aliorum actiones, et sic pertinet ad
praedicamentum actionis. Sed septimus modus dicitur secundum
praedicamentum de ad aliquid, sicut dicebatur in septimo capitulo.
Sextus modus reducitur ad octauum, quia possessoris est ducere et
mutare sua sicut uult; et similiter quintus modus, quia ad hoc ponitur
uas ut prohibeat effluere et moueri contenta; et similiter quartus
modus, quia partes mouentur ad motum totius, uel forte dicimus totum
habere partem, et e conuerso, relatiue, et sic pertinet ad
praedicamentum de ad aliquid.

=====================================================================

SDD 4: TRACTATUS DE SUPPOSITIONE

SDD 4.1: DE DIFFERENTIA SIGNIFICATIONIS ET SUPPOSITIONIS

SDD 4.1.1

Tractatus sequens erit de suppositionibus et quibusdam annexis eis. Et
primo dicemus de differentia significationis et suppositionis. Et non
intendo loqui de significatione uocis naturaliter, quia ex talibus
uocibus non formamus propositiones, sed solum intendo loqui de
significatione uocis ad placitum. Nec intendo, quantum ad hoc Summulae
de dialectica, loqui de suppositione materiali, quia sic omnis uox
litterata, quamuis non imposita ad aliquid significandum, potest
supponere, sed solum intendo loqui pro nunc de suppositione prout uox
secundum significationem sibi impositam potest uel non potest
supponere.

Quia non est propositionis supponere, sed termini qui est subiectum
uel praedicatum, ideo post tractatum de terminis praedicamentalibus
debet sequi iste quartus tractatus, qui est de suppositionibus et
quibusdam annexis eis. Et continebit iste tractatus sex capitula.
Primum erit de differentia inter significationem, suppositionem,
uerificationem et appellationem; secundum erit de multis diuisionibus
uocum significatiuarum ad placitum, ut appareat quae possunt supponere
et quae non; tertium erit de communibus modis et diuisionibus
suppositionum, quartum erit in speciali de suppositionibus terminorum
relatiuorum, quintum erit de appellationibus, et sextum erit de
ampliationibus et restrictionibus.

Primum capitulum continet quattuor partes. Prima proponit intentum,
secunda declarat differentiam significationis et suppositionis,
tertiam differentiam suppositionis et uerificationis, et quarta
differentiam suppositionis et appellationis; secunda incipit ibi
"dicto ergo modo", tertia ibi "uerificatio autem", quarta ibi
"appellatio autem".

Prima pars est satis manifesta. Proponit enim intentionem tractatus in
summa, quod de suppositionibus et quibusdam annexis eis, ut quod de
significationibus, uerificationibus, appellationibus, ampliationibus
et restrictionibus. Proponit etiam quod statim erit determinandum in
isto capitulo de differentia significationis et suppositionis.
Proponit etiam de qua significatione intendendum sit in hoc capitulo
et de qua non, et similiter de qua suppositione et de qua non. Et haec
plana sunt in textu.

Sed etiam addendum est quod hic non intendimus de supponere prout est
reddere suppositum uerbo apud grammaticum. Quia sic potest ita bene
supponere iste terminus 'chimaera' sicut iste terminus 'homo'; aeque
enim est congrua haec oratio 'chimaera currit' sicut haec 'homo
legit', et non est ita prout apud logicum de suppositione intendimus.
Etiam si dico 'homo est animal', ita bene 'animal' supponit sicut
'homo', quod non est sic de suppositione apud grammaticum.

SDD 4.1.2

(l) Dicto ergo modo capiendo 'significationem' et 'suppositionem',
differunt significatio et suppositio quia cuiuslibet dictionis quae
non materialiter sumpta est pars propositionis interest significare et
audienti eam conceptum aliquem constituere secundum institutionem sibi
ad placitum datam. (2) Sed non omnis talis dictionis est supponere,
quia solus talis terminus est innatus supponere qui aliquo demonstrato
per istud pronomen 'hoc' aut aliquibus demonstratis per istud pronomen
'haec' potest uere affirmari de illo pronomine. Ideo iste terminus
'chimaera' non potest supponere, quia quocumque demonstrato falsum est
dicere 'hoc est chimaera' et, similiter, quibuscumque demonstratis,
falsum est dicere 'haec sunt chimaera'.

Ista pars continet duas clausulas, unam de significatione, aliam de
suppositione.

Quantum ad primam, notandum est quod data fuit nobis uirtus
uociferandi finaliter ut possemus aliis significare conceptus nostros,
et datus fuit nobis auditus finaliter ut nobis significarentur
conceptus uociferantium. Ita loquitur Aristoteles, in fine libri de
Anima, dicens "auditum enim habet animal ut significetur aliquid sibi;
linguam autem habet ut significet aliquid alteri"; et per 'linguam'
intendit uirtutem uociferatiuam, quaecumque illa fuerit. Et sic patet
quod uox significatiua debet significare audienti conceptum
proferentis et debet in audiente constituere conceptum similem
conceptui proferentis, nisi frustra uel deceptorie proferatur, aut
forte solum propter propriam delectationem quae est in audiendo se
ipsum, sicut est de eo qui solitarie cantat, aut propter aliquam talem
causam. Tamen manifestum est quod omnino disputantes et proferentes
hoc intendunt, scilicet quod uoces eorum praedicta duo operentur.

Sciendum est etiam quod uoces significatiuae naturaliter non ponuntur
in propositionibus, quia se ipsis, sine formatione alicuius
propositionis, innatae sunt facere sensum perfectum in audiente ad hoc
idoneo. Sed etiam nec illa uox quae uocatur 'non significatiua' intrat
propositionem, scilicet illa uox quae nec naturaliter nec secundum
impositionem sibi ad placitum datam significat aliquid, nisi forte se
ipsam uel conceptum sui ipsius, ut 'bu','ba'. Talis enim nec est nomen
nec uerbum nec syncategorema; ideo ad nihil deseruiret in
propositione, nisi sumeretur materialiter. Si enim dico 'bu currit',
haec non est propositio, quia haec uox 'bu' non habet significationem,
nec modum significandi secundum quem posset reddere suppositum uerbi;
si tamen sumeretur materialiter, bene esset propositio, ualens istam
'haec uox 'bu' currit''.

Quantum uero ad secundam clausulam, quae est de suppositione, apparet
mihi quod sit satis manifesta, nisi quod iunior posset dubitare, quia
iste terminus 'deus' potest supponere, et tamen quocumque demonstrato
per istud pronomen 'hoc' non uerificaretur de illo pronomine, quia
oporteret quod deus demonstraretur, quem demonstrare non possumus.
Aliqui respondent quod licet deus non possit demonstrari ad sensum,
tamen potest demonstrari ad intellectum. Vel possumus dicere quod ad
hoc quod terminus possit supponere sufficit quod uere possit affirmari
uel de tali pronomine, uel de relatiuo referente aliquem terminum
priorem. Verbi gratia, uere dicimus 'prima causa est et ipsa est
deus', uel etiam 'omnipotens non est malus et ipse est deus'; sic
autem non est de 'chimaera', quia etiam si diceremus 'chimaera non est
lapis et ipsa est chimaera', haec esset falsa 'ipsa est chimaera'. Ita
tale pronomen relatiuum potest in propositio capi uice pronominis
demonstratiui.

SDD 4.1.3

(1) Verificatio autem differt a suppositione, quia uerificatio proprie
est propositionis et non termini, sed suppositio est termini et non
propositionis. (2) Item, possibile est esse suppositionem terminorum
in propositione sine uerificatione propositionis, tam in affirmatiuis
quam in negatiuis, ut 'homo est asinus' uel 'homo non est animal'. (3)
Item, potest esse in negatiuis uerificatio sine suppositione, ut
'chimaera non est hircoceruus'. (4) Sed necesse est in affirmatiuis
ueris uerificationem propositionis esse pro aliquo uel aliquibus pro
quo uel quibus termini supponunt; et si sit terminus distributus,
oportet uerificationem esse pro omnibus pro quibus supponit si
propositio debeat esse uera, et si non sit terminus distributus,
sufficit pro aliquo uel aliquibus.

In hac tertia parte sunt quattuor clausulae. Prima dicit quod
uerificatio est propositionis et non termini, quod est quia
propositionis propria passio est esse ueram uel falsam. Omnis enim
propositio est uera uel falsa et omne uerum uel falsum est propositio,
prout logici utuntur istis nominibus 'uerum' et 'falsum'. Ita solet
dici, et est uerum si loquatur de propositionibus mentalibus et de
uero et falso principaliter dictis, et non secundum attributionem ad
aliud simpliciter uerum uel falsum. Omnis enim propositio mentalis est
uera uel falsa et omne simpliciter uerum uel falsum est propositio
mentalis, prout de uero et falso loquitur logicus. Si enim propositio
uocalis est uera uel falsa, hoc non est nisi in quantum significat
mentalem ueram uel falsam proferentis uel constituit mentalem ueram
uel falsam in animo audientis; et hoc est attributiue, sicut urina
dicitur sana eo quod significat sanitatem animalis, uel cibus sanus
quia est efficiens sanitatem animalis.

Sed tamen notandum est, ut uidetur mihi, quod de propositionibus
uocalibus, quae dicuntur uerae uel falsae significatiue solum, ex eo
quod repraesentant mentales ueras uel falsas, omnis propositio uocalis
est uera uel falsa. Quia non est propositio uocalis nisi repraesentet
propositionem mentalem, et omnis propositio mentalis est uera uel
falsa; ideo omnis uocalis repraesentat uerum uel falsum; ideo omnis
uocalis repraesentatiue, seu significatiue, est uera uel falsa.

Sed tamen credo quod non omnis uox quae est significatiue uera uel
falsa sit propositio uocalis, quia instantia apparet de istis
dictionibus impersonalibus 'legitur', 'amatur', 'tonat', 'pluit',
'ninguit', 'grandinat'; quaelibet enim earum repraesentat uerum uel
falsum, et tamen nulla earum est propositio. Quia omnis propositio
debet habere subiectum et praedicatum principales partes sui, et sic
non est hic; et etiam quia omnis propositio est oratio, cum propositio
describatur quod est oratio uerum uel falsum significans (loquendo de
propositione uocali), et tamen nulla illarum dictionum est oratio,
quia non conuenit sibi definitio orationis, scilicet cuius partes sunt
significatiuae separatae. Sic ergo tales dictiones uocales sunt uerae
uel falsae significatiue, quia repraesentant propositiones mentales
ueras uel falsas, sed tamen non sunt propositiones neque orationes,
quia non componuntur ex pluribus uocibus seorsum significantibus, quod
requiritur ad hoc quod uox dicatur propositio uel oratio ultra illud
quod oportet ei correspondere propositionem mentalem. Immo ex pacto
disputantium, ipsi possunt consentire quod nihil plus uel aliud
intelligant per hanc uocem 'A' quam per hanc uocem 'homo currit'
quantum ad significationem ad placitum, et tunc sequitur, si est uerum
dicere 'homo currit', quod est uerum dicere 'A', et tamen haec uox 'A'
non est oratio nec propositio, cum non habeat partes per se
significatiuas.

Tunc ergo quando dicebatur, in prima clausula, quod propositionis est
uerificatio, et non termini, hoc erat intelligendum de mentalibus. Et
si hoc uolumus intelligere de uocalibus, tunc 'termini non est
uerificatio' id est 'nullus terminus est uerus uel falsus', capiendo
'terminum' pro eo quod significatiue sumptum potest esse subiectum uel
praedicatum propositionis. Sed si caperemus 'terminum' pro dictione
aequiualenti propositioni, tunc talis terminus posset dici uerus uel
falsus significatiue, sicut et propositio uocalis.

Deinde etiam, quando dicebatur, in eadem prima clausula, quod termini
est supponere, et non propositionis, hoc est uerum de propositione
significatiue sumpta et de termino prout terminus dicitur subiectum
uel praedicatum propositionis.

SDD 4.1.4

(1) Appellatio autem differt a suppositione, quia est dare terminum
supponentem et non appellantem, sicut sunt termini recti de
praedicamento substantiae, ut 'animal', 'planta', 'aurum', (2) et est
dare terminum appellantem et non supponentem, ut 'chimaera', 'uacuum',
uel hoc totum 'homo hinnibilis', (3) et est dare terminum appellantem
et supponentem, ut 'album', 'pater', 'sedens', uel hoc totum 'homo
albus', sed aliud appellat et pro alio supponit, ut 'album' supponit
pro re quae est alba et appellat albedinem. (4) Omnis enim terminus
pro aliquo supponens et aliud pro quo non supponit significans
appellat omne illud quod significat aliud ab eo pro quo supponit, per
modum adiacentis ei pro quo supponit.

Apparet quod ista quarta pars continet quattuor clausulas. Prima est
de terminis supponentibus et non appellantibus, qui sunt termini recti
de praedicamento substantiae; et hoc est quia non connotant alienam
dispositionem cum substantia quam significant et pro qua supponunt. Et
ita etiam est de multis terminis abstractis de praedicamento
qualitatis, ut 'albedo', 'caliditas', 'humiditas'.

Sed dubitatur de terminis obliquis de praedicamento substantiae an
supponant uel appellent. Et ego dico quod numquam, proprie loquendo,
supponunt; quia nullus terminus, proprie loquendo, supponit nisi sit
subiectum uel praedicatum propositionis, et obliquus non potest per se
esse subiectum uel praedicatum propositionis, ut suppono. Unde patet
quod quacumque re demonstrata non est uerum dicere 'hoc est lapidis',
uel 'lapidem', nisi ad istum sensum, uel consimilem, 'hoc est lapidis'
id est 'hoc est pars lapidis'; sed tunc 'lapidis' non supponit, sed
hoc totum 'pars lapidis'. Ergo obliquus non potest esse per se
subiectum uel praedicatum propositionis, unde apparet quod non
supponit. Tamen dico quod obliquus bene appellat: quia si dico
'asinus Socratis currit', hoc totum 'asinus Socratis' supponit pro
asino, et non pro alio quam pro asino, et tamen iste terminus
'Socratis' significat aliud ab asino; ideo iste terminus 'Socratis'
appellat Socratem tamquam adiacentem asino, id est tamquam
possidentem, licet non tamquam inhaerentem.

Sed etiam tu quaeres an dicendo 'animal rationale currit' sit ibi
aliqua appellatio a parte subiecti. Et ego dico quod non, supposito
quod 'animal' sit uere terminus de praedicamento substantiae et
'rationale' sit uere differentia specifica 'animalis', nullum accidens
connotans; sed solum ibi est contractio suppositionis, sine
appellatione dispositionis alienae. Et ita esset dicendo 'animal homo
currit', uel dicendo 'animal quod est homo currit'; uel etiam dicendo
'animal quod non est homo currit': uidetur enim quod sic negatiue
dicere non est nisi excipere, siue remouere, 'hominem' a suppositione
huius termini 'animal'. Et si aliquis uult hoc uocare 'appellationem',
placet mihi. Tamen terminus substantialis rectus per se sumptus bene
supponit pro substantiis et nihil appellat.

Secunda clausula est de appellantibus et non supponentibus, ut
'chimaera', 'uacuum', 'homo hinnibilis'. Hoc apparet, quia quocumque
demonstrato non est uerum dicere 'hoc est chimaera', uel 'hoc est
uacuum', uel 'hoc est homo hinnibilis'. Sed in ista propositione 'homo
hinnibilis currit', ista dictio 'hinnibilis' appellat potentiam ad
hinniendum, non circa illud pro quo totum subiectum supponit, sed
circa illud pro quo altera pars, scilicet 'homo', supponeret si per se
sumeretur; et quia hoc appellatum non potest adiacere homini, ideo per
hanc dictionem 'hinnibilis' non solum contrahitur suppositio
'hominis', sed tota aufertur. Ita est de isto termino 'uacuum', quod
apparet si loco istius termini acciperetur definitio dicens quid
nominis, scilicet 'locus non repletus corpore'. Iste enim terminus
'locus', si per se sumeretur in propositione, bene supponeret, sed
propter appellationes terminorum appositorum remouetur suppositio. Et
sic appareret de 'chimaera' si daretur definitio dicens quid nominis.

Tertia clausula est de termino supponente et appellante. Apparet enim
quod 'album' supponit pro substantia et appellat albedinem tamquam
illi substantiae inhaerentem.

Quarta clausula est una regula quae iam satis est manifesta ex dictis.
Sed apponendum est quod ubi subiectum propositionis pro nullo
supponeret, sicut est de illis dictis in secunda clausula, adhuc ibi
bene esset appellatio eo modo quo dictum fuit in illa secunda
clausula.

SDD 4.2: DE DIVISIONIBUS VOCUM SIGNIFICATIVARUM AD PLACITUM

SDD 4.2.1

(1) Nunc uidendum est quae dictiones uel orationes possunt supponere
et quae non. Et ad hoc uidendum ponendae sunt aliquae diuisiones uocum
significatiuarum ad placitum, quia de aliis non curamus. (2) Et est
prima diuisio quod quaedam sunt incomplexae, quae uocantur
'dictiones', et quaedam complexae, quae uocantur 'orationes'.

Hoc secundum capitulum est de pluribus diuisionibus uocum
significatiuarum, quod continet sex partes, secundum quod in eo
ponuntur sex diuisiones; secunda incipit ibi "secunda diuisio", tertia
ibi "item uocum", quarta ibi "iterum uocum", quinta ibi "uox
complexa", sexta ibi "nunc diuidendae".

Prima pars continet duas clausulas, quarum prima proponit intentionem
capituli et est per se manifesta. Secunda diuidit uocem significatiuam
in complexam et incomplexam, quae etiam est satis manifesta, nisi quod
dubitatur de istis 'pluit', 'tonat', 'amatur', scilicet prout 'amatur'
est uerbum impersonale; sed de hac dubitatione dictum est in
praecedenti capitulo.

SDD 4.2.2

(1) Secunda diuisio est quod uocum incomplexarum aliae sunt
praedicabiles et subiicibiles per se sumptae, ut 'homo', 'lapis',
'album', (2) aliae nec subiicibiles nec praedicabiles, ut 'non',
'ergo', 'sicut', (3) aliae praedicabiles et non subiicibiles, ut
'quodlibet', 'omne', 'nemo', 'nihil', et forte 'albus', 'niger'. (4)
Sed nullae sunt subiicibiles quin sint praedicabiles.

Ista diuisio continet tria membra et remotionem quarti. Et constat
quod primum membrum et secundum sunt satis manifesta. Sed tertium
membrum et quarta clausula habent plus de dubitatione, scilicet quare
omne subiicibile est praedicabile et non e conuerso.

Ad quod potest responderi notando primo quod in hac tota parte nihil
intendimus de subiectione uel praedicatione uocum materialiter
sumptarum, sed significatiue.

Et tunc dico primo de illis adiectiuis non substantiuatis in neutro
genere quod secundum grammaticum non possunt reddere suppositum uerbo,
ideo etiam non possunt esse subiecta propositionum, propter defectum
congruitatis; sed uerbo iam habente suppositum, adiectiua possunt
apponi ad designandum quid adiaceat subiecto uel ei pro quo subiectum
supponit. Tamen uerum est quod adiectiuum substantiuatum in neutro
genere potest esse subiectum, quia resoluitur in substantiuum et
adiectiuum, ut 'album' id est 'res alba'.

Sed de istis terminis 'quodlibet', 'omne', 'nemo', 'nihil' et
similibus est difficilius. Tamen de 'nemo' et 'nihil' dicendum est
quod negatio sequens copulam propositionis non potest esse negans,
immo solum est infinitans terminum cui apponitur. Unde haec est
affirmatiua de praedicato infinito 'lapis est nullus homo', et ualet
istam 'lapis est non homo'; negatio autem infinitans est bene pars
subiecti uel pars praedicati. Sed negatio praecedens copulam potest
esse negans si intelligatur cadere super copulam, et tunc se tenet ex
parte copulae; ideo nec ponitur pars subiecti nec pars praedicati, sed
potius pars copulae. Modo negationes implicitae in istis terminis
'nihil', 'nemo', 'numquam' et huius modi sunt impositae ad negandum si
ponantur in principio propositionis, ubi potest poni negatio negans;
ideo si dico 'nemo est lapis', propositio est negatiua, et subiectum
est iste terminus 'homo', implicitus in hac dictione 'nemo'.

Sed de signis affirmatiuis, ut 'omnis', 'quilibet', quare non possunt
ita bene esse partes subiectorum sicut praedicatorum? Potest dici quod
signum distributiuum positum a parte praedicati nihil operatur super
copulam uel super subiectum, ideo totaliter dicitur pertinere ad
praedicatum. Sed positum a parte subiecti operatur super copulam et
super praedicatum, confundendo ipsum, licet non distributiue, ideo nec
ponitur esse pars subiecti nec pars praedicati, sed ponitur tamquam
condicio totalis propositionis.

Sed tunc uidetur difficilius de signo particulari: quia nihil operatur
super copulam uel super praedicatum si ponatur a parte subiecti,
propter quod uidetur quod ita bene deberet poni pars subiecti, sicut
esset pars praedicati si poneretur a parte praedicati.

Ad hoc possunt dari multae responsiones. Prima est quod signum
particulare omnino frustra ponitur in propositione, siue a parte
subiecti siue a parte praedicati, prout ista regula concederetur,
scilicet quod indefinita et particularis aequipollent gratia formae,
quia sic omnino nihil mutatur de summa propter additionem uel
subtractionem signi; ideo nec debet reputari pars subiecti nec pars
praedicati, nec aliqua condicio propositionis nisi frustratorie
apposita.

Et ego ostendo quod illud signum particulare, etiam positum a parte
praedicati, non sit pars praedicati. Quia istae duae gratia formae
aequipollent 'B est A' et 'B est aliquod A'; ideo quaecumque
contradicit uni contradicit alteri; modo constat quod ista 'nullum B
est A' contradicit primae; ergo similiter contradicit secundae, et
tamen non contradiceret ei si iste terminus 'aliquod' esset pars
praedicati, quia iam non essent de eodem subiecto et eodem praedicato,
quod tamen requiritur ad contradictionem formalem. Ideo uidetur mihi
quod talis dictio posita siue in subiecto siue in praedicato non debet
dici pars subiecti nec pars praedicati; uel si ponatur esse pars
praedicati, ita debet poni pars subiecti, sed tamen pars frustratorie
apposita, quia ea ablata nihil mutaretur de summa.

Sed alio modo signum particulare ponitur aliquando in propositione,
uel etiam signum uniuersale, ad determinandum indefinitam, scilicet
signum uniuersale ad designandum quod praedicatum uerificatur de
subiecto pro omni eius supposito et particulare ad designandum quod
ueritas sit pro aliquo et non pro omni, uel saltem quod ueritas sit
nota pro aliquo et non sit nota pro omni; et propositio indefinita se
habet ad hoc indifferenter. Unde sic proprie sumendo signum
particulare leges bene ponunt differentiam inter propositionem
particularem et indefinitam, et saepius per indefinitam intelligunt
uniuersalem, et non particularem. Et isto modo signum uniuersale et
particulare non deseruiunt ad subiiciendum, sed ad designandum
quantitatem propositionis quando ponuntur a parte subiecti.

SDD 4.2.3

(1) Item, uocum incomplexarum quaedam sunt categorematicae, quaedam
syncategorematicae et quaedam mediae, seu mixtae. (2) Dicuntur autem
pure syncategorematicae quia praeter conceptus quos immediate
significant nihil significant, nisi forte ea quae termini quibus
adiunguntur significant, ut istae dictiones 'non', 'et', 'uel',
'ergo', et huius modi. (3) Dicuntur autem pure categorematicae quia
non solum significant conceptus quos immediate significant, sed etiam
res illis conceptibus conceptas, et sunt per se subiicibiles et
praedicabiles, et nullum purum syncategorema includunt, ut 'homo',
'lapis', 'albedo', 'album' et huius modi. (4) Sed dicuntur mediae, uel
mixtae quia significant praeter conceptus quos immediate significant
res illis conceptibus conceptas, sed non sunt per se subiicibiles uel
praedicabiles, uel quia implicant categoremata et syncategoremata, ut
'hodie', 'alicubi', 'nemo', 'nihil', 'secum', et multa alia.

Ista tertia pars continet quattuor clausulas. Prima est diuisio trium
membrorum, quae apparebit per alias clausulas. Aliae tres clausulae
declarant tria membra praedictae diuisionis.

Propter quarum declarationem, notandum est quod categorema dicitur uel
a praedicando uel a significando. Si dicatur a praedicando, tunc omnis
dictio dicitur pure categorematica si sit per se subiicibilis uel
praedicabilis et quod nullum syncategorema includat; multae enim sunt
dictiones praedicabiles quae non sunt pure categorematicae quia
implicant negationes, ut 'nemo', 'nihil', et termini priuatiui. Si
autem categorema dicitur a significando, tunc categoremata dicuntur
quasi per se significatiua et syncategoremata dicuntur quasi non per
se significatiua, sed cum alio; dicitur enim a 'syn' graece, quod est
'cum' latine, quasi cum alio significatiua.

Sed tamen oportet scire quod omnis dictio quae potest intrare
propositionem est per se imposita ad aliquid significandum, scilicet
ad significandum aliquem mentis conceptum, sicut a principio huius
libri dicebatur, prout Aristoteles dicit, in libro Peri Hermeneias,
quod ea quae sunt in uoce sunt earum quae sunt in anima passionum
notae, id est signa. Unde quantum ad huius modi significationem non
est differentia quin omnis uox ponenda in propositione habeat per se
aliquam significationem sibi impositam ad placitum.

Sed ultra aliquae uoces sunt impositae ad significandum per se, ultra
illos conceptus, res conceptas illis conceptibus, ut iste terminus
'asinus' asinos, iste terminus 'albus' albedinem et iste terminus
'hodie', uel 'cras', tempus aliquod. Et tales uoces uocantur 'pure
categorematicae' si sint per se praedicabiles et nullum syncategorema
includant, sed mediae, uel mixtae, si non sint per se praedicabiles
aut aliquod syncategorema includant.

Aliae autem sunt uoces significatiuae quae ultra illos conceptus non
significant per se res aliquas illis conceptibus conceptas, ut sunt
copulae et negationes et signa distributiua. Unde istae propositiones
'deus est deus' et 'deus non est deus' nihil omnino aliud, plus aut
minus significant ad extra quam iste terminus 'deus', dum tamen haec
dictio 'est' sumatur praecise ut copula, sicut post dicetur. Nec ista
oratio 'omnis homo est animal' plus uel minus uel aliud significat
praeter conceptus animae quam ista 'nullus homo est animal'. Unde
signa solum significant quo modo termini uocales et mentales eis
correspondentes supponunt, nihil ultra significando. Et istae copulae
'est' et 'non est' significant diuersos modos complectendi terminos
mentales in formando propositiones mentales, et illi modi complectendi
sunt conceptus complexiui pertinentes ad secundam operationem
intellectus, prout ipsa addit super primam operationem. Et ita etiam
istae dictiones 'et', 'uel', 'si', 'ergo' et huius modi designant
conceptus complexiuos plurium propositionum simul, uel terminorum, in
mente, et nihil ulterius ad extra. Et tales uoces uocantur 'pure
syncategorematicae' quia non sunt significatiuae ad extra nisi cum
aliis, ad istum sensum quod totum aggregatum ex dictionibus
categorematicis et syncategorematicis significat bene res extra
conceptas, sed hoc est ratione dictionum categorematicarum.

SDD 4.2.4

Iterum, uocum incomplexarum quibusdam correspondent conceptus complexi
et quibusdam conceptus incomplexi. Et illae quibus correspondent
conceptus complexi possunt et debent exponi quantum ad quid nominis
per orationes illis aequiualentes in significando. Illae autem quibus
correspondent conceptus incomplexi non habent definitiones praecise
exponentes quid nominis.

Notandum est quod dictiones quibus correspondent conceptus incomplexi
sunt aliquae categorematicae, aliquae syncategorematicae. Credo enim
quod illi conceptus a quibus sumuntur istae dictiones
syncategorematicae 'et', 'uel', 'si', quamuis sint conceptus
complexiui plurium propositionum uel terminorum, tamen non sunt
complexi ex pluribus, sed simplices. Et ita etiam est de conceptu
huius uerbi 'est' prout praecise sumitur tamquam copula. Unde sic est
dictio pure syncategorematica; tamen forte prout connotaret certum
tempus, iam exiret a simplicitate, nec esset purum syncategorema,
prout alias dicetur. Verum est tamen quod bene sunt quaedam
syncategoremata quibus correspondent conceptus complexi, ut 'tantum',
'solum', 'secundum quod', et syncategoremata implicita in 'incipit' et
'desinit', et huius modi. Ideo propositiones in quibus ponuntur
indigent exponi per plures propositiones, ut 'tantum homo currit'
exponitur quia homo currit et nihil aliud ab homine currit (ideo
apparet quod haec dictio 'tantum' implicat apud conceptum sibi
correspondentem copulam affirmatiuam et negatiuam, et distributionem
in negatiua.

Termini etiam categorematici aliqui habent conceptus simplices
correspondentes, ut 'homo', 'albedo', uel etiam 'album', et alii
conceptus complexos, ut 'chimaera', 'uacuum'. Idem enim significat, et
nihil plus uel minus, iste terminus 'uacuum' quam ista oratio 'locus
non repletus corpore'. Immo, quia nomina imponimus ad placitum ad
significandum, nos possumus cuilibet orationi imponere dictionem
aequiualentem, ut quod idem aequiualenter intelligamus per istam
dictionem 'A' sicut per istam propositionem 'homo currit', et tunc
manifestum est quod isti dictioni 'A' correspondet conceptus
complexus.

SDD 4.2.5

Vox complexa, quae dicitur 'oratio', alia est perfecta, alia
imperfecta. Et perfectarum quaedam est propositio, ut 'homo currit',
alia non, ut 'Petre, fac ignem', sicut a principio libri dictum fuit.
Imperfectarum autem orationum quaedam sunt complexae ex uerbo et
determinatione uerbi sine recto reddente suppositum uerbo, ut 'currit
uelociter', aliae ex nomine substantiuo recto categorematico et aliquo
alio apposito per modum determinationis, ut 'homo albus', uel 'asinus
Roberti' uel 'equus qui ambulat', aliae ex pluribus substantiuis
aliqua coniunctione coniunctis, ut 'homo et equus', 'equus uel
asinus', aliae ex solo categoremate et syncategoremate, ut 'non homo',
'nullus homo', 'omnis homo', 'tantum Socrates'.

Omnia quae in ista parte posita sunt sunt manifesta per se. Et positae
sunt omnes dictae diuisiones uocum significatiuarum ad placitum ad
discutiendum quae earum possunt supponere et quae non. Et quia nulla
uox potest supponere proprie nisi possit per se subiici uel
praedicari, ideo oportebit uidere quae praedictarum possunt subiici
uel praedicari et quae non. Et cum ego posueram in hac parte quattuor
membra orationum imperfectarum, ego per hoc non intendo excludere quin
multi sint alii modi complexionum, etiam in orationibus imperfectis,
sed istos quattuor modos ego posui tamquam de quibus in proposito est
magis considerandum, quia considerato de eis facile esset considerare
de aliis.

SDD 4.2.6

(1) Nunc diuidendae sunt uoces quae possunt subiici uel praedicari ab
illis quae non possunt, et etiam quae possunt supponere ab illis quae
non possunt; et de hoc ponendae sunt regulae. (2) Prima est, sicut
ante tactum fuit, quod omnis terminus possibilis supponere potest
subiici uel praedicari in propositione categorica, sed non
conuertitur. (3) Secunda regula est quod nulla dictio pure
syncategorematica potest subiici uel praedicari per se. (4) Tertia
regula est quod nullum nomen obliquum potest subiici uel praedicari
per se. (5) Quarta regula est quod nullum uerbum potest subiici uel
praedicari nisi uerbum infinitiui modi, quod bene subiicitur uel
praedicatur, ut 'secare est agere'. (6) Quinta regula est quod omne
nomen substantiuum et rectum, uel etiam adiectiuum rectum in neutro
genere substantiuatum potest subiici uel praedicari; de adiectiuo
autem non substantiuato est bene dubitatio inter doctores. (7) Sexta
regula est quod nulla oratio perfecta potest subiici uel praedicari.
(8) Septima regula est quod nulla oratio imperfecta primo modo potest
subiici uel praedicari nisi uerbum sit infinitiui modi. (9) Octaua
regula est quod omnis oratio imperfecta secundo modo potest subiici
uel praedicari. (10) Nona regula est quod oratio imperfecta tertio
modo potest subiici uel praedicari, sed forte non omnis talis. (11)
Decima regula est quod oratio imperfecta quarto modo potest
praedicari, sed non omnis talis potest subiici nisi syncategorema sit
negatio infinitans, et non negans. (12) Undecima regula est quod nulla
oratio imperfecta secundo modo potest supponere si illud quod positum
est per modum determinationis repugnet substantiuo; sed si non
repugnet, potest supponere. (13) Duodecima regula est quod de omni
dictione cui correspondet conceptus complexus dicendum est sicut de
oratione cui ipsa aequiualet, scilicet quae explicat quid nominis
ipsius orationis. (14) Tertia decima regula est quod omne nomen
substantiuum rectum et pure categorematicum cui correspondet conceptus
simplex potest supponere. (15) Quarta decima regula est quod omne
nomen infinitum quod potest esse subiectum uel praedicatum potest
supponere. Et aliae multae possent dari regulae, sed istae sufficiant,
quia uidentur principaliores.

Apparet manifeste quod ista longa pars continet quindecim clausulas,
quarum prima proponit intentum et aliae quattuordecim sunt
quattuordecim regulae, quarum aliquae sunt satis manifestae et aliquae
sunt bene dubitabiles.

Prima regula est satis manifesta ex dictis prius et dicendis. Et
secunda etiam communiter concessa est. Unde si dicamus 'quodlibet est
aliquid' uel 'nihil est chimaera', non est credendum quod isti termini
'nihil' et 'quodlibet' sint pura syncategoremata ideo quia sunt
substantiuata. Immo cum syncategoremate distributiuo implicant
dictionem pure categorematicam, quae est subiectum propositionis;
oportet enim resoluere 'quodlibet est aliquid' id est 'quaelibet res
est aliquid', et similiter 'nihil est chimaera' id est 'nulla res est
chimaera'.

Sed tertia regula habet maiorem dubitationem. Quia quam plurimi tenent
quod obliquus potest esse subiectum propositionis et supponere solum,
uidelicet quando ponitur in principio propositionis, scilicet antequam
ponatur aliquis rectus. Verbi gratia, in hac propositione 'hominis
asinus currit' dicunt quod haec sola dictio 'hominis' sit subiectum et
totum residuum sit praedicatum uel se tenens ex parte praedicati uel
copulae; et similiter, dicendo 'hominem asinus uidet', 'hominem' est
totale subiectum et residuum se tenet ex parte praedicati. Sed omnes
illi concedunt quod si rectus praecedat obliquum, tunc obliquus non
est subiectum propositionis, sed rectus praecedens est subiectum, uel
saltem pars subiecti, ut in ista propositione 'asinus hominis currit'
hoc totum 'asinus hominis' est subiectum. Et illi habent pro se plures
rationes, quas breuiter nunc recolligam.

Prima ratio est: quia haec est uniuersalis 'cuiuslibet hominis asinus
currit'; ergo 'hominis' est ibi subiectum, et non 'asinus' nec hoc
totum 'hominis asinus'. Consequentia patet: quia propositionis
uniuersalis oportet subiectum esse distributum et nihil distribuitur
ibi nisi 'hominis'. Sed antecedens probatur. Primo, quia eius
contradictoria est particularis, scilicet 'alicuius hominis asinus non
currit', et particularis non contradicit nisi uniuersali. Secundo,
quia contrariae sunt uniuersalis affirmatiua et uniuersalis negatiua,
et tamen istae sunt contrariae 'cuiuslibet hominis asinus currit' et
'nullius hominis asinus currit', quia eis conuenit lex contrariarum,
et non contradictoriarum, nec subalternarum, nec subcontrariarum;
possunt enim simul esse falsae, sed non simul uerae.

Item, suppono ex determinatione Aristotelis, primo priorum, quod iste
est bonus syllogismus ex obliquis 'cuiuslibet hominis asinus currit,
Socrates est homo; ergo Socratis asinus currit', et suppono etiam quod
talis syllogismus est in prima figura, quia hoc uult Aristoteles et
quia non posset poni in aliqua aliarum figurarum. Et ex istis
suppositis sequitur iam quod haec est uniuersalis, sicut dicebatur,
'cuiuslibet hominis asinus currit', quia maiore exsistente particulari
uel indefinita non ualet syllogismus in prima figura. Secundo, etiam
sequitur quod 'hominis' est ibi subiectum: quia est in dicto
syllogismo medium, et tamen in prima figura medium debet esse
subiectum maioris et praedicatum minoris.

Item, syllogizetur sic 'omnem equum homo est uidens, equus regis est
equus; ergo equum regis homo est uidens'. Tunc ego quaero quid in
maiore est subiectum: utrum haec dictio 'equum' (et habeo propositum),
uel haec dictio 'homo', uel aggregatum ex eis? Et tunc ego ostendo
quod nec 'homo' nec aggregatum sit subiectum. Primo, quod 'homo' non
sit subiectum patet: quia, sicut dicebatur, maior non esset
uniuersalis, sed indefinita, et minor etiam esset indefinita, et ex
ambabus indefinitis non ualet syllogismus. Iterum, si 'homo' esset ibi
subiectum, tunc istae essent uniuersales 'equum omnis homo uidet' et
'equum nullus homo uidet'; ergo essent contrariae, quod est falsum,
quia in casu possibili possunt simul esse uerae. Iterum, si 'homo'
esset ibi subiectum, tunc oporteret quod iste terminus 'equum' esset
praedicatum uel pars praedicati, quod uidetur impossibile, quia nec
praedicatum nec aliqua pars praedicati debet in propositione
praecedere subiectum et copulam, immo subiectum debet praecedere
copulam et totum praedicatum.

Deinde etiam ostendo quod hoc totum 'equum homo' non debet hic esse
subiectum: quia isti duo termini nullam habent ad inuicem conexionem
in constructione propter quam deberent esse unus terminus, siue unum
extremum, alicuius propositionis. Et hoc confirmatur: quia in bono
syllogismo non debent esse nisi tres termini, scilicet medium et duae
extremitates, et tamen in praedicto syllogismo essent ualde multi
termini; nam in maiore essent duo termini, unus 'equum homo' et alter
'uidens', et in minore essent duo alii termini, unus 'equus regis' et
alter 'equus', et adhuc in conclusione esset quintus terminus
appositus, scilicet hoc totum 'equum regis homo', et haec sunt
inconuenientia.

Item, ad principale arguitur sic, de propositionibus aequiualentibus
et quarum una exponitur per aliam. Concedendum est in eis esse idem
subiectum uel aequiualens et idem praedicatum uel aequiualens. Sed
tales propositiones in quibus primo ponitur obliquus exponuntur
secundum aequiualentiam per propositiones in quibus manifeste ille
terminus obliquus mutatus in rectum subiicitur, ut 'hominis asinus
currit' id est 'homo est cuius asinus currit', similiter 'equum homo
uidet' id est 'equus est quem homo uidet', et sic de aliis.

Sed non obstantibus istis rationibus, ego credo oppositum, sicut satis
ego probaui in quaestione sexta primi peri Hermeneias; et repeto nunc
aliquas rationes quas ibi feci. Una est per definitionem subiecti et
praedicati: subiectum enim est de quo aliud dicitur et praedicatum est
quod dicitur de alio. Sed dicendo 'hominis asinus est currens' apparet
manifeste quod iste terminus 'currens' mediante hoc uerbo 'est'
dicitur non de 'hominis' solum sed de hoc toto 'hominis asinus', et
principalius de 'asinus' quam de 'hominis' secundum grammaticam, cui
nulla scientia potest contradicere (quia omne uerum omni uero consonat
et omnis scientia est uera). Ergo secundum descriptionem subiecti et
praedicati conuenientius est dicere quod 'currens' sit praedicatum et
'hominis asinus' subiectum, et quod 'asinus' sit principalior pars
subiecti quam dicere alio modo.

Item, si dico 'Brunellus est regis asinus', omnes concedunt quod hoc
totum 'regis asinus' est praedicatum, et non apparet quin huius
propositionis praedicatum posset fieri subiectum et subiectum
praedicatum, conuertendo, sine aliqua incongruitate apud grammaticum
et sine aliqua falsitate apud logicum.

Item, in ista 'asinus hominis currit' omnes concedunt quod hoc totum
'asinus hominis' est subiectum, et tamen omnino secundum congruitatem
grammaticae et ueritatem logicae ista 'hominis asinus currit'
aequiualet illi; quare ergo poneretur inter eas tanta differentia quod
non esset idem subiectum in eis?

Item, in ista 'quilibet hominis asinus currit' omnes concedunt hoc
totum 'hominis asinus' esse subiectum; auferatur ergo hoc
syncategorema 'quilibet', quod nec est subiectum nec praedicatum, nec
pars subiecti nec pars praedicati: quare non remaneret idem subiectum
quod ante? Nulla de hoc apparet ratio nisi fictitia.

Istae rationes apparent mihi probabiles et magis persuasiuae quam
rationes ad oppositum. Sed forte difficilius argui potest destruendo
fundamentum ipsorum, scilicet quod tales propositiones debeant resolui
sicut prius dicebatur; nam si hoc sit destructum, ipsi non poterunt
saluare quo modo copula distinguat inter subiectum et praedicatum, nec
quo modo conuertantur tales propositiones, et sic de multis aliis quae
nituntur saluare per huius modi resolutionem.

Ideo arguamus contra huius modi resolutionem. Primo, quia ista
propositio 'Socratis asinus est' uidetur esse de 'est' secundo
adiacente, et tamen secundum illam resolutionem esset de 'est' tertio
adiacente.

Item, haec est uera 'Aristotelis equus est mortuus', et resoluens
esset falsa.

Item, ista est clarior secundum ueritatem uel falsitatem et secundum
constructionem grammaticalem 'regis asinus currit' quam ista 'rex est
cuius asinus currit', et non est dicendum quod sic clarior indigeat
resolui in obscuriorem.

Item, difficilius arguitur: quia si sic oporteret resoluere,
sequeretur quod in ista propositione 'hominis asinus currit' non esset
copula praedicati ad subiectum, nec explicita nec sufficienter
implicita, quod est inconueniens, cum copula debeat esse formale
propositionis. Consequentia patet: quia in nullo nomine implicatur
copula, cum copula debeat esse uerbum et significare cum tempore
(saltem in suppositione accidentali, ut dicetur post) et nullum nomen
significet cum tempore; nec implicatur in hoc uerbo 'currit', quia
licet hoc uerbum 'currit' implicet 'est currens', tamen hoc totum
esset de praedicato, et aliud 'est' poneretur esse copula; modo hoc
uerbum 'currit' non implicat duplex 'est'; ergo talis propositio
'hominis asinus currit' non haberet copulam et, per consequens, non
esset congrua, uel saltem non esset perfecta, quod est falsum.

Item, oporteret in infinitum resoluere, quia qua ratione oporteret
resoluere istam 'hominis asinus currit', eadem ratione oporteret de
ista propositione 'homo est cuius asinus currit' resoluere istam
partem 'cuius asinus currit', et sic in infinitum.

Item, si talis resolutio posset sustineri in affirmatiuis, tamen non
posset sustineri in negatiuis: quia ista est uera 'Brunellum Socrates
non uidet' posito quod Brunellus et Socrates sint mortui, et tamen
resoluens est falsa, scilicet 'Brunellus est quem Socrates non uidet'.
Similiter haec est uera 'chimaeram Socrates non uidet', et tamen
resoluens est falsa, scilicet 'chimaera est quam Socrates non uidet'.

Sed aliqui cauillant, dicentes quod negatiua non debet sic exponi, sed
sic: 'Brunellum Socrates non uidet' id est 'Brunellus non est quem
Socrates uidet'. Contra hoc obiicitur: quia pono istam propositionem
'Brunellum homo non uidet', posito quod Socrates non uideat eum et
Plato uideat eum; tunc dicta propositio est uera, et tamen exponens
est falsa, scilicet ista 'Brunellus non est quem homo uidet', quia
contradictoria eius est uera. Et ista ratio apparet mihi bona et
difficilis.

Apparet ergo mihi quod melius est dicere quod in tali propositione
'hominis asinus currit', hoc totum 'hominis asinus' est subiectum,
sicut est praedicatum in ista conuertente 'currens est hominis
asinus'. Unde 'hominis' est tamquam determinatio huius substantiui
'asinus', quae si praeponatur uel postponatur non differt, siue
secundum congruitatem siue secundum ueritatem uel falsitatem, sicut
non differunt 'homo albus' et 'albus homo'; nomina enim et uerba
transposita idem significant si non interueniant syncategoremata, ut
habetur primo peri Hermeneias. Ideo non uidetur mihi rationabile quod
in ista propositione 'hominis asinus currit' debeamus separare
'hominis' et 'asinus' magis quam in ista 'asinus hominis currit'.

Et est facile respondere ad rationes in oppositum. Ad primam ego dico
quod ista propositio 'cuiuslibet hominis asinus currit' nec est pure
uniuersalis nec pure indefinita, quia nec totale subiectum est
distributum nec indefinite sumptum, sed est indefinita de recto et
uniuersalis de obliquo, sicut de modalibus dictum fuit quod aliquando
sunt uniuersales simpliciter, tam de dicto quam de modo, et aliquando
sunt uniuersales de dicto et particulares de modo, et aliquando e
conuerso. Et quia denominatio debet magis esse a substantiuo et recto
quam a sua determinatione, ego possum dicere quod ista 'cuiuslibet
hominis asinus currit' uocanda est 'indefinita', quamuis sit de
obliquo distributo; ista autem est simpliciter uniuersalis 'quilibet
hominis asinus currit'.

Sed tu arguis quod illa alia sit uniuersalis, quia sua contradictoria
est particularis. Ego nego, quia non bene sumebatur contradictio; immo
ambae in aliquo casu possunt simul esse uerae, scilicet si quilibet
homo haberet duos asinos, unum currentem et alium non currentem. Immo
contradictoria eius est 'alicuius hominis nullus asinus currit', et
haec est dicenda uniuersalis, quamuis de obliquo indefinito.

Sed quando dicitur ultra quod istae sunt contrariae 'cuiuslibet
hominis asinus currit' et 'nullius hominis asinus currit', ego dico
quod ipsae non sunt perfecte contrariae, sed istae sunt perfecte
contrariae 'cuiuslibet hominis quilibet asinus currit' et 'nullius
hominis asinus currit'. Tamen illae praedictae habent magnam
propinquitatem ad contrarias, propter hoc quod in negatiua
distribuitur tam rectus quam obliquus; ideo retinent legem
contrariarum, sicut etiam dictum fuit de aliquibus modalibus, in
capitulo de Modalibus.

Ad aliam rationem ego concedo quod ille est bonus syllogismus ex
obliquis, quia sub quocumque termino distributo contingit sumere et
inferre conclusionem, siue ille terminus sit subiectum, siue
praedicatum, siue pars subiecti, siue pars praedicati. Esset enim
bonus syllogismus 'Socrates est uidens omnem equum, Brunellus est
equus; ergo Socrates est uidens Brunellum'. Et non oportet quod tales
syllogismi sint proprie in aliqua trium figurarum quas in principio
libri Priorum distinxit Aristoteles, quia ibi ipse non distinxit nisi
figuras et modos syllogismorum in quibus in utraque praemissa medium
est totale subiectum uel totale praedicatum. Ideo nego quod dictus
syllogismus ex obliquis sit proprie de aliqua illarum trium figurarum,
sed dicitur de prima quia maiorem habet similitudinem ad illam quam ad
alias; ideo non bene concluditur quod maior sit uniuersalis. Nec est
inconueniens sic ex indefinitis syllogizare, dum tamen fiat sumptio
sub termino distributo; uerbi gratia, 'uidens omnem equum est homo,
bestia regis est equus; ergo uidens bestiam regis est homo'.

Sed ultra, de alio syllogismo, scilicet 'omnem equum homo est uidens,
equus regis est equus; ergo equum regis homo est uidens', respondeo
quod syllogismus est bonus. Et si tu quaeris "quid in maiore est
subiectum?", dico quod haec dictio 'homo' est ibi subiectum, et
praedicatum est 'equum uidens', quia determinatio debet uniri cum suo
determinabili, cum quo construitur; modo haec dictio 'equum'
construitur cum 'uidens' sicut determinatio cum suo determinabili;
ideo cum 'uidens' sit manifeste ex parte praedicati, 'equum' etiam est
ex parte praedicati. Unde ego noto quod secundum grammaticam aliquando
permittitur quod praedicatum ponatur ante subiectum; ideo non est
mirum si aliquando aliqua pars praedicati ponatur ante subiectum. Cum
enim dictio sit posita per modum determinationis et non sit innata
construi cum subiecto, sequitur quod est possibile quod construatur
cum praedicato.

Et pono exemplum quod uirtute grammaticae, ex qua requiritur
congruitas, si dico 'albus sum ego', subiectum huius propositionis non
est iste terminus 'albus', quia propositio esset incongrua, sed iste
terminus 'ego', sed si tu diceres 'album est ego', tunc 'album' esset
subiectum, et non 'ego', quia intelligendo quod 'ego' esset subiectum,
propositio esset incongrua. Unde, correlarie, concludendo, ego credo
quod haec est uera et bona conuersio 'albus sum ego; ergo album est
ego', et est uere facere de subiecto praedicatum et e conuerso.

Et ex his apparet quod soluuntur omnes instantiae, nisi illa quae
dicit quod tunc sequeretur quod istae essent uniuersales 'equum omnis
homo uidet' et 'equum nullus homo uidet', et per consequens essent
contrariae, quod est falsum, quia possunt simul esse uerae in casu
possibili. Ad istam instantiam ego respondeo quod illae non sunt
contrariae, quia ad contrariandum requiritur quod quidquid pertinet ad
subiectum distribuatur in utraque et quidquid pertinet ad praedicatum
distribuatur in negatiua, ut sit repugnantia ad affirmatiuam, et non
est sic in proposito.

Ad ultimam rationem dicendum est quod minor neganda est. Non enim est
uniuersaliter conueniens expositio, neque aequipollentia, sicut dictum
est, licet aliquando sit aequipollentia. Sed etiam, quantum ad
maiorem, non est uerum quod omnium aequipollentium in ueritate uel
falsitate sit idem subiectum. Quod apparet primo quia istae
aequipollent 'quidam homo currit' et 'quoddam currens est homo', et
istae similiter 'tantum homo currit' et 'omne currens est homo'; et
etiam istae 'hominis asinus currit' et 'asinus hominis currit', in
quibus tamen dicunt non esse idem subiectum, quamuis, ut puto, dicant
falsum, sed tamen sequitur ex hoc quod ipsi non possunt de illa regula
se iuuare.

Haec ergo sint dicta tamquam probabilia, si alicui non appareant
demonstratiua, de tertia regula.

De quarta autem regula non oportet dubitare. Omnes enim grammatici
dicerent istam esse incongruam 'amat est homo', nisi 'amat'
acciperetur materialiter, sicut dicendo ''amat' (id est haec dictio
'amat') 'est uerbum', similiter ''amat' est dictio dissyllaba',
''amat' est uox significatiua', et sic de aliis. Sed de uerbis
infinitiui modi Aristoteles format propositiones, sicut
exemplificabatur.

Quinta regula etiam non inuenitur habere instantiam quantum ad primam
partem. Sed de adiectiuo non substantiuato puto quod non possit esse
subiectum propositionis per se, scilicet sine substantiuo, quia esset
incongruitas nisi subintelligeretur substantiuum. An autem possit
praedicari per se, in uirtute substantiui subintellecti, dubito, cum
in conuersione debeat fieri de subiecto praedicatum et de praedicato
subiectum, et adiectiuum non potest fieri per se subiectum nisi
substantiuetur. Et de hoc recurratur ad grammaticam si non potest
determinari ueritas per logicam.

Sexta regula similiter conceditur, quia apud omnes grammaticos oratio
esset incongrua. Et eodem modo septima regula habet suam ueritatem,
sicut sexta et quarta. Et similiter octaua regula numquam inuenitur
habere instantiam.

Sed nona regula habet difficultatem, sicut tertia. Quia multi tenent
quod in talibus categoricis de copulato uel disiuncto subiecto totum
copulatum uel disiunctum non debet poni subiectum, sed solum prima
pars, ut si dico 'homo et asinus currunt', 'homo' debet poni subiectum
et totum residuum ex parte praedicati, et debet fieri resolutio 'homo
et asinus currunt' id est 'homo est qui et asinus currunt'; similiter
'homo uel asinus est risibilis' id est 'homo est qui uel asinus est
risibilis'. Et ita dicunt quia uidetur eis quod aliter non posset bene
assignari quanta est ista 'omnis homo uel asinus est risibilis', uel
etiam ista 'omnis homo et asinus currunt'; uel etiam ista 'Socrates
uel asinus currit', uel etiam ista 'Socrates uel Brunellus currit',
quae non possunt dici singulares eo quod subiectum est praedicabile de
pluribus, scilicet de Socrate et Brunello.

Et similiter non posset dici quanta est ista 'omnis homo uel omnis
asinus currit', quae apparet esse uniuersalis et non est uniuersalis:
quia non possent assignari singulares quae sequerentur ad eam; licet
enim sequatur 'ergo Socrates uel Brunellus currit', tamen argutum est
quod illa non est singularis.

Et cum omni indefinitae debet posse assignari uniuersalis et
singularis, tunc quaereretur quae esset uniuersalis et quae esset
singularis huius indefinitae 'homo uel asinus currit' uel huius 'A et
B sunt C'.

Item, iste syllogismus est in prima figura 'omnis homo uel asinus
currit, Socrates est homo; ergo Socrates uel asinus currit', et in
prima figura medium debet subiici in maiore et praedicari in minore,
et hoc est iste terminus 'homo'; ergo ... et caetera.

Sed, non obstantibus istis rationibus, ego credo contrarium, et possum
ad propositum adducere multas rationes, similes illis quas adduxi pro
tertia regula. Sed pro nunc arguo: quia si dico 'chimaera uel asinus
est animal', propositio est congrua et hoc totum disiunctum 'chimaera
uel asinus' reddit suppositum huic uerbo 'est'; ideo secundum naturam
et condicionem disiunctionis si illud uerbum cum praedicato sequente
sit uerum de una parte illius disiuncti, sequitur quod propositio est
uera, et tamen resoluens est falsa, scilicet 'chimaera est quae uel
asinus est animal'.

Item, quando determinatum fuit de hypotheticis, dicebatur quod si
istae sunt hypotheticae 'Socrates est ubi Plato est', 'Socrates legit
quando Plato audit', ita, simili ratione, istae sunt hypotheticae
'Socrates est qualis Plato est', 'Socrates est quantus Plato est',
'Socrates est quod Plato est'; ergo similiter ista est hypothetica
'homo est qui uel asinus currit', cuius prima categorica est 'homo
est' et secunda est 'qui uel asinus currit', in qua tamen hoc totum
disiunctum 'qui uel asinus' est subiectum, nisi facias infinitam
resolutionem, et sic reuertitur propositum.

Et iterum manifestum est quod ista est simplicior et euidentior
'materia et forma sunt compositum' quam ista 'materia est quae et
forma sunt compositum'; quare ergo indigeret resolui in illam?

Et iterum omnes concedunt praedicatum disiunctum, ut quod Socrates est
homo uel asinus. Et non apparet rationabilis causa quare de illo
praedicato non posset fieri subiectum per conuersionem.

Ideo non apparet mihi quod ista nona regula debeat negari propter
tales modicas difficultates. Verum est tamen quod subiectum copulatum
solet capi dupliciter. Uno modo collectiue, ut 'materia et forma sunt
compositum', 'Brunellus et Fauellus ualent decem libras', posito quod
unus ualeat sex et alter quattuor; et talis propositio non potest
resolui in copulatiuam, puta quod materia est compositum et forma est
compositum, uel quod Brunellus ualet decem libras et Fauellus ualet
decem libras. Si ergo dicas "quanta est ista 'materia et forma sunt
compositum'?", dicam quod est indefinita, et eius contradictoria est
'nulla materia et forma sunt compositum'. Et si dicas "sed quae sunt
eius singulares?"; dicam quod sunt istae 'haec materia et forma sunt
compositum', 'illa materia et forma sunt compositum', et sic de
omnibus aliis, demonstrando unam materiam et unam formam. Si dicas
"quanta est ista 'Brunellus et Fauellus ualent decem libras'?", dicam
quod est singularis, et eius contradictoria est 'Brunellus et Fauellus
non ualent decem libras'. Si quaeras quae est uniuersalis ad talem
singularem, ego dico quod primo oportet capere terminum communem, qui
erit hoc totum copulatum 'asinus et asinus', et tunc fiet distributio
sic 'omnis asinus et asinus ualent decem libras'.

Sed alio modo subiectum copulatum capitur, diuisiue (prout 'diuisiue'
opponitur ad 'collectiue'). Et tunc propositio resolubilis est in
copulatiuam, ut 'Socrates et Plato currunt' id est 'Socrates currit et
Plato currit'. Et est sumenda contradictio praeponendo negationem toti
propositioni, uel per negatiuam de subiecto disiuncto, scilicet
'Socrates uel Plato non currit' uel etiam secundum resolutionem,
scilicet 'Socrates non currit uel Plato non currit'. Et similiter si
dico 'omnis homo et asinus currunt' sequitur secundum resolutionem in
copulatiuam quod omnis homo currit et asinus currit. Et si quaeras
quanta est illa, dico quod nec est pure uniuersalis nec pure
indefinita, sed uniuersalis quantum ad primam partem subiecti et
indefinita quantum ad secundam; et sua contradictoria est uel
praeponendo negationem uel proportionaliter sicut ante dictum est.

Sed tunc etiam dicendum est aliquid de subiecto disiuncto, ut si dico
'Socrates uel Plato currit' uel si dico 'Brunellus uel Fauellus ualet
decem libras'. De quo sciendum est primo quod hic non habet locum
sensus collectiuus, quia ista nomina 'collectiuum' et 'disiunctum'
habent quodam modo repugnantiam.

Sed adhuc ultra notandum est quod ubi ponitur in principio signum
distributiuum propositio potest distingui secundum compositionem et
diuisionem, ut dicendo 'omnis homo uel asinus currit'. Quia potest
esse quod signum intelligitur solum distribuere primum nomen, scilicet
'homo', et tunc propositio non est totaliter uniuersalis, sed partim
uniuersalis et partim indefinita, et ualet istam 'omnis homo currit
uel asinus currit'; et contradicit sibi quod nec omnis homo nec asinus
currit, uel per negationem praecedentem totam propositionem et
cadentem super copulam (quia est regula generalis), uel per
copulatiuam contradicentem disiunctiuae aequiualenti.

Alio modo potest intelligi quod signum distribuat totale subiectum, et
tunc propositio est pure et simpliciter uniuersalis, et ualet istam
'omne quod est homo uel asinus currit'. Et contradicit sibi quod homo
uel asinus non currit uel quod aliquid quod est homo uel asinus non
currit. Et eius singulares, in quibus oporteret inducere ad
concludendum talem uniuersalem, sunt 'Socrates currit', 'Plato
currit', 'Brunellus currit', 'Fauellus currit', et sic de singulis,
tam hominibus quam asinis. Et non est difficile hoc uidere, quia etiam
uetulae sic loquuntur.

Sed tunc dubitatur utrum ista sit singularis 'Socrates uel Brunellus
currit'. Et ego dico quod non, sicut bene arguebatur, sed magis habet
modum indefinitae. Indefinita enim habet uim disiunctiuae, ut 'homo
currit' ualet istam 'Socrates currit uel Plato currit ...' et sic de
aliis. Et ideo singulares istius indefinitae 'homo uel asinus currit'
essent istae 'Socrates currit', 'Plato currit', 'Brunellus currit',
'Fauellus currit', et sic de singulis aliis, tam hominibus quam
asinis.

Similiter dico quod haec simpliciter et proprie non est uniuersalis
'omnis homo uel asinus currit'. Quia uniuersalis debet habere modum
copulationis (haec enim 'omnis homo currit' ualet istam 'Socrates
currit et Plato currit ...' et sic de singulis aliis hominibus); ideo
huius indefinitae 'homo uel asinus currit' uniuersalis simpliciter
esset 'omnis homo uel omnis asinus currit'.

Notandum est etiam quod in propositione de subiecto copulato si uerbum
sit singularis numeri, ut 'omnis homo et asinus currit', oportet ad
hoc quod propositio sit congrua quod haec additio 'et asinus'
exponatur tamquam determinatio nominis praecedentis, sub isto sensu
'omne quod est homo et asinus' uel sub isto sensu 'omnis homo qui est
asinus', ita quod proprie loquendo propositio non sit de subiecto
copulato. Quia subiectum copulatum aequiualet subiecto pluralis numeri
in reddendo suppositum uerbo; ideo oportet uerbum esse pluralis
numeri.

Et haec sunt principalia, in quibus tamen aliqui dubitant propter
defectum instructionis in grammatica aut in logica.

Et etiam notandum est quod adhuc aliquis posset quaerere quis
praedictorum sensuum sit magis de uirtute, seu proprietate, sermonis
in ista 'omnis homo uel asinus currit', utrum scilicet solum iste
terminus 'homo' distribuatur uel totale subiectum distribuatur. Et ego
dico quod ad hoc est dicendum diuersimode, secundum diuersum modum
locutionis uel scripturae. Quia si immediate post 'homo' appareat
signum diuisionis, scilicet pausa uel punctum, tunc uocabitur
propositio 'diuisa' et solum distribuetur 'homo', et si non, tunc
uocabitur 'composita', et distribuetur totale subiectum.

Haec sint dicta de nona regula. De illo quod apponebatur, scilicet
"sed forte non omnis talis", potest dici quod hoc apponebatur propter
copulationem uel disiunctionem ex obliquis, ut 'Socratis et Platonis'
aut etiam 'Socratis uel Platonis', quia tale complexum non potest
subiici uel praedicari, sicut nec nomen obliquum, per se.

Decima regula apparet. Quia si dico 'omnis homo currit' uel 'nullus
homo currit', uel 'non homo currit' ita quod negatio sit negans, nos
dicimus quod solum iste terminus 'homo' est subiectum. Sed si dicamus
'lapis est nullus homo' uel 'Socrates est omnis homo', nos dicimus
quod hoc totum 'omnis homo', uel 'nullus homo', est praedicatum, sicut
ante dictum fuit. Si autem dicamus 'non homo currit' et negatio
ponatur infinitans, tunc dicimus quod hoc totum 'non homo' est
subiectum. Dicebatur tamen quod non omne tale complexum potest
praedicari, quia instantia est de talibus 'si homo', 'et homo', 'uel
homo', 'aut homo', et sic de aliis.

Undecima regula est manifesta. Quia si dico 'homo hinnibilis currit',
ista dictio 'hinnibilis' prohibet supponere pro hominibus et ista
dictio 'homo' prohibet supponere pro hinnibilibus; ideo totum pro
nullo supponit. Et ita esset si diceretur 'homo non risibilis currit',
uel 'homo qui est equus currit', uel 'homo qui non est animal currit'.

Duodecima regula est per se nota. Ob hoc enim istud nomen 'uacuum' pro
nullo supponit sicut nec ista oratio 'locus non repletus corpore'. Nec
etiam dictio supponeret aut praedicaretur uel subiiceretur si
imponeretur ad significandum aequiualenter alicui totali propositioni.

Tredecima regula etiam apparet. Quia nulla est causa in tali
substantiuo prohibens suppositionem; non enim implicatur in eo aliqua
determinatio repugnans determinabili.

Ultima regula apparet mihi uera. Quia maxime inter alios terminos
infinitos uidetur quod iste terminus 'non ens' non posset supponere.
Quod est falsum, quia quamuis pro nullo uno supponat, tamen pro
pluribus collectiue supponit; unde uere dicimus quod exercitus est non
ens et quod Socrates et Plato sunt non ens, quia sunt et non sunt ens.
Si ergo contra dictam regulam esset instantia, hoc esset de tali
complexo 'non ens quod non est entia'; si enim Socrates et Plato
dicantur non ens, tamen sunt non ens quod est entia.

SDD 4.3: DE COMMUNIBUS MODIS ET DIVISIONIBUS SUPPOSITIONUM

SDD 4.3.1

Nunc dicendum est de communibus modis et diuisionibus suppositionum.
Et erit prima diuisio suppositionis quod quaedam est propria et
quaedam impropria, seu transsumptiuam. Propria dicitur quando uox
supponit secundum suam naturam uel significationem sibi communiter
institutam; impropria est quando uox supponit secundum significationem
alterius uocis, ex transsumptione, propter similitudinem uel ironiam
aut huius modi aliam causam, ut si dicamus pratum ridere.

Hoc tertium capitulum est de communibus modis et diuisionibus
suppositionum, quod continebit octo partes. Prima est diuisio
suppositionis in propriam et impropriam, secunda est diuisio in
personalem et materialem, tertia est diuisio personalis in communem et
discretam, et in absolutam et relatiuam, quarta est diuisio
suppositionis communis in naturalem et accidentalem, quinta est
diuisio in confusam et determinatam, sexta est diuisio confusae in
distributiuam et non distributiuam, septima est de causis et modis
confusionis distributiuae, octaua est de causis et modis confusionis
non distributiuae. Secunda incipit ibi "aliter diuiditur", tertia ibi
"personalis suppositio", quarta ibi "communis suppositio", quinta ibi
"item suppositio", sexta ibi "confusa suppositio", septima ibi "multae
autem", octaua ibi "similiter etiam".

De prima parte manifestum est quod aliquando aliquem hominem dicimus
esse asinum si ipse est rudis, quia asinus uidetur esse animal rude.
Et sic iste terminus 'asinus' non ponitur in illa propositione ad
supponendum proprie, quia nec pro se, nec pro asinis, ad quos
impositum est ad significandum supponit, sed pro his pro quibus
supponeret iste terminus 'rudis' si loco istius termini 'asinus'
positus fuisset in propositione. Unde sic etiam uirum crudelem uocamus
'leonem', et deum 'agnum pium' uel 'leonem de tribu Iuda'; et sic
dicimus pratum ridere, et aliquem litus maris arare si aliquis aliquid
operaretur sine utilitate. Et similiter secundum ironiam dicit pater
filio suo 'oh! tu es ualde bonus puer', et intendit quod hoc
praedicatum 'bonus puer' supponat non pro bono puero sed pro malo. Sed
huius modi suppositio non pertinet ad scientias speculatiuas, sed ad
sermones poeticos; ideo haec suppositio praetermittatur ad praesens.

SDD 4.3.2

(1) Aliter diuiditur suppositio in materialem et personalem. (2) Et
uocatur suppositio 'personalis' quando subiectum uel praedicatum
propositionis supponit pro suis significatis ultimatis uel pro suo
significato ultimato, ut iste terminus 'homo' pro hominibus in ista
propositione,homo currit,. (3) Sed suppositio 'materialis' dicitur
quando uox supponit pro se aut pro sibi simili, aut pro suo
significato immediato, quod est conceptus secundum quem imposita est
ad significandum, ut iste terminus 'homo' in ista propositione 'homo
est species'.

Haec pars continet tres clausulas. Prima est diuisio suppositionis et
aliae duae sunt declarationes membrorum diuisionis.

De prima sciendum est quod aliqui posuerunt tertium membrum, quod
uocauerunt 'suppositionem simplicem'. Quia crediderunt naturas
uniuersales esse distinctas praeter animam a singularibus; ideo
dixerunt terminum communem supponere personaliter quando supponit pro
ipsis singularibus, et simpliciter quando supponit pro illa natura
uniuersali, et materialiter quando supponit pro se ipso. Sed credo
quod Aristoteles illam opinionem bene destruxit in septimo
Metaphysicae; ideo auferenda est illa suppositio simplex, saltem
secundum illam expositionem.

Aliter autem alii uocant suppositionem 'simplicem' quando uox supponit
pro conceptu secundum quem imponitur et materialem quando supponit pro
se ipsa uel consimili. Et hoc potest permitti, sed non curo, quia
utramque uoco suppositionem materialem.

Notandum est etiam quod suppositio non uocatur 'personalis' quia pro
persona, nec 'materialis' quia pro materia. Ideo ista nomina hic
usitantur satis improprie, secundum illos sensus quos aliae duae
clausulae exprimunt. Et sic consueuerunt logici uti istis nominibus,
quod licuit eis, quia nomina sunt significatiua ad placitum.

Propter alias clausulas rememorandum est quod ante dictum fuit,
uidelicet quod dictiones categorematicae innatae supponere significant
res aliquas mediantibus conceptibus earum, secundum quos conceptus,
uel similes, impositae fuerunt ad significandum. Sic ergo illas res
illis conceptibus conceptas uocamus 'significata ultimata' in
proposito, illos autem conceptus uocamus 'significata immediata'. Et
ex hoc patet satis secunda clausula.

Sed pro tertia notandum est quod cum uniuersalia secundum
praedicationem principaliter dicta non sint praeter animam, illa non
sunt nisi conceptus animae, quibus anima indifferenter concipit plures
res, ut omnes homines indifferenter concipit conceptu a quo imponitur
hoc nomen 'homo', et sic de conceptu 'animalis' quantum ad animalia,
ideo cum species et genera sint uniuersalia secundum praedicationem,
apparet quod species et genera sunt tales conceptus animae. Verum est
tamen quod consequenter termini uocales dicuntur etiam genera et
species, ut istae uoces 'homo' et 'animal', sed non dicuntur
uniuersalia, uel genera aut species principaliter, immo significatiue,
secundum attributionem ad illos conceptus uniuersales, eo quod
secundum eos impositi sunt ad significandum res aliquas, sicut urina
ex eo dicitur sana quia significat sanitatem animalis. Et consequenter
etiam termini scripti uocantur, mediantibus uocibus, genera aut
species, aut singularia, aut subiecta aut praedicata.

Iste ergo terminus uocalis 'homo', si supponat pro illo conceptu
secundum quem impositus est ad significandum homines, ut dicendo quod
homo est quoddam uniuersale uel quod homo est species, id est ille
terminus mentalis cui subordinatur haec uox 'homo', tunc haec uocatur
'suppositio materialis'. Similiter si uox supponat pro se ipsa uel
consimili, aut pro scriptura sibi correspondente, ut dicendo quod
'homo' est dissyllabum, uel nomen quattuor litterarum, uel est
scriptum in libro meo de pulcra littera, omnis talis suppositio
uocatur 'materialis'.

Et est notandum circa hanc suppositionem materialem quod si uox aliqua
supponat materialiter pro uoce, non oportet tamen quod supponat semper
pro se ipsa, sed supponit saepe pro alia simili uel proportionali.
Verbi gratia, si dico 'hominem esse animal est uerum', uel 'hominem
esse lapidem est falsum', subiecta harum propositionum, quae sunt
orationes infinitiui modi, supponunt materialiter pro propositionibus.
Quia suppono quod nihil est uerum uel falsum nisi propositio; ideo si
haec est uera 'hominem esse lapidem est falsum', oportet quod 'hominem
esse lapidem' supponat pro aliqua propositione; ergo non pro se, quia
non est propositio; sed supponit pro propositione indicatiui modi sibi
proportionali, scilicet pro tali propositione 'homo est lapis'. Sic
enim consueuimus saepe uti tali propositione infinitiui modi, licet
etiam saepe possit supponere personaliter, ut si dico 'Socratem bene
agere est sibi bonum', uel 'secare est agere', uel 'hominem esse album
est hominem esse coloratum', uel 'deum esse est deus', et sic de
aliis.

Sed circa dicta sunt dubitationes plures iuuenibus. Prima dubitatio
est "si terminus aut oratio uocalis possit supponere in aliqua
propositione materialiter et personaliter, quae suppositio debet
reputari de uirtute sermonis?", hoc est dictum an talis propositio
'homo est species', 'animal est genus', 'amo est uerbum' et huius
modi, sit uera uel falsa de uirtute sermonis, aut forte distinguenda.
Et de hoc fuit triplex opinio.

Quidam enim dixerunt istam esse falsam de uirtute sermonis 'homo est
species'. Quia principalis suppositio est personalis; uoces enim sunt
impositae ad supponendum pro suis significatis ultimatis, quia non
possumus ea portare ad disputationes, et non fuerunt impositae ad
supponendum pro se ipsis, quia etiam sic possunt supponere uoces non
impositae ad significandum, ut quod 'bu' est duarum litterarum et
'buba' duarum syllabarum'. Et tunc dicunt illi quod de uirtute
sermonis ueritas uel falsitas debet attendi secundum primam et
principalem suppositionem, ideo secundum personalem. Et sic ista est
falsa 'homo est species'; ideo simpliciter, de uirtute sermonis, ipsa
dicenda est falsa.

Alia opinio ponit contrarium, scilicet quod de uirtute sermonis haec
est uera 'homo est species'. Quia sermo in significando et supponendo
non habet uirtutem nisi ex impositione ad placitum et usu, et non
possumus scire quae fuit impositio nisi per usum auctorum. Auctores
autem et philosophi usi sunt ista tamquam uera 'homo est species',
quae non est uera nisi secundum suppositionem materialem; ergo in hac
propositione debemus hanc suppositionem materialem reputare de uirtute
sermonis.

Tertia opinio, cui ego assentio, est quod uox in significando uel
supponendo non habet uirtutem propriam nisi ex nobis. Unde per
conuentum disputantium, ut in obligationibus, possumus sibi imponere
nouam significationem, et non uti eius communi significatione, et
possumus loqui transsumptiue et ironice ad alienam significationem.
Sed tamen locutionem 'propriam' uocamus quando utimur uoce secundum
significationem sibi communiter et magis principaliter institutam, et
uocamus 'impropriam' locutionem si aliter utamur ea, quamuis liceat
aliter uti ea. Et absurdum est dicere simpliciter quod propositio
auctoris sit falsa si ponat eam secundum locutionem impropriam
secundum quam sit uera; sed debemus dicere quod uera est, quia
secundum sensum uerum est posita, iuxta dictum Aristotelis, primo
Ethicorum, quod sermones intelligendi et recipiendi sunt secundum
materiam subiectam. Sed bene debemus dicere quod propositio non esset
uera si posita esset et recepta secundum propriam locutionem. Si ergo
huius modi proprietatem locutionis uolumus, ad placitum, uocare
'uirtutem sermonis', tunc dicerem quod ista 'homo est species' est
uera sicut ponitur ab auctoribus, sed non est uera de uirtute
sermonis, id est non esset uera si poneretur secundum propriam
locutionem, quia primo et principaliter uoces fuerunt impositae ad
significandum ut starent pro suis significatis ultimatis, et non pro
se, ut dicebatur prius. Videtur ergo mihi omnino quod ubi apparet
auctorem posuisse aliquam proposisitionem ad aliquem sensum uerum,
licet non secundum propriam locutionem, negare simpliciter
propositionem esset esse dyscolum et proteruum. Sed ne erretur debet
bene dici quod propositio non est uera secundum proprium sensum, siue
de uirtute sermonis, et debet ostendi secundum quem sensum est uera.

Aliae possunt moueri particulares dubitationes, ut "quo modo 'currit'
supponit in ista propositione 'currit non potest esse subiectum
propositionis'? si dicas quod supponit materialiter, pro se, tunc
propositio iam esset falsa, quia de facto subiicitur in dicta
propositione." Respondeo quod supponit materialiter pro omni tali
termino; sed propositio indiget exponi ad uerum sensum, scilicet quod
nullus talis terminus 'currit' potest esse subiectum propositionis
significatiue sumptus, potest tamen sumptus materialiter.

Alia dubitatio est "quo modo subiectum supponit in ista suppositione
'nomen est uox significatiua ad placitum'? uidetur quod supponat
materialiter, quia pro se et pro multis aliis terminis". Dico quod
supponit personaliter, quia non supponit pro se ea ratione qua est
talis uox, sed ea ratione qua iste terminus 'nomen' cum multis aliis
terminis sunt significata ultimata huius dictionis 'nomen'. Ita et in
hac propositione uocali 'omnis uox est sonus' termini supponunt
personaliter, licet supponant pro se ipsis, quia non supponunt pro se
ipsis nisi ea ratione qua sunt cum aliis uocibus et sonis significata
ultimata harum uocum 'uox' et 'sonus'.

Alia dubitatio est de ista propositione 'genus est species ipsius
uniuersalis'. Et ego dico quod propositio bene esset uera capiendo
totum significatiue et personaliter et etiam capiendo istos terminos
'genus' et 'uniuersalis' materialiter. Nam personaliter est uera, quia
isti termini 'animal', 'planta', 'substantia', 'color' et huius modi
sunt de significatis ultimatis horum terminorum 'genus' et
'uniuersale,; ideo propositio significatiue est uera, quia iste
terminus 'animal', qui est unum genus, est species huius termini
'substantia', qui est unum uniuersale. Et est uera materialiter, quia
iste terminus 'genus' est species huius termini 'uniuersale'.

Dubitatur etiam de istis propositionibus 'Socrates est prima
substantia' et 'homo est secunda substantia'. Dico quod isti termini
'Socrates' et 'homo' supponunt materialiter prout tales propositiones
ponuntur in Praedicamentis. Sed de isto termino 'substantia' dicendum
est quod saepe usitatur in logica et philosophia prout supponit pro
terminis de praedicamento quod uocamus 'praedicamentum substantiae'.
Et apparet mihi quod est suppositio materialis, et sic supponit in
dictis propositionibus, quia sic sunt uerae et sic ponuntur ab
auctoribus. Sed quando istud nomen 'substantia' supponit pro rebus per
se subsistantibus significatis per terminos substantiales, tunc est
suppositio personalis. Et ita etiam diceretur de isto termino
'qualitas' et de isto termino 'accidens', et sic de multis aliis.
Supponunt enim saepe pro terminis de praedicamento qualitatis et de
praedicamentis accidentium, et sic materialiter, etiam aliquando pro
rebus sognificatis per illos terminos, et sic personaliter. Si ergo
dicatur 'album est accidens', termini supponunt materialiter, et si
dicatur 'album est homo' uel 'album est substantia', termini supponunt
personaliter (dico prout tales sunt uerae).

Dubitatur etiam de istis 'color est primum obiectum uisus', et 'sonus
est primum obiectum auditus', et 'homini accidit esse album', et
'triangulo conuenit per se et primo habere tres angulos aequales
duobus rectis', et 'isosceli hoc conuenit per se, sed non primo', et
huius modi. Dico quod istae propositiones 'color est primum obiectum
uisus' et 'sonus est primum obiectum auditus' possunt exponi secundum
suppositionem personalem, id est aliquis color primo obiicitur uisui;
et potest esse uera si inter omnia quae principaliter obiiciuntur
uisui sit aliquis color qui obiicitur uisui et quod nihil aliorum
prius obiiciatur uisui. Et sic Aristoteles, ponens mundi aeternitatem,
negaret istam 'color fuit primum obiectum uisus', quia nullus color
obiiciebatur uisui quin alius prius obiicieretur si ponamus omnem
colorem generabilem et corruptibilem. Et proportionaliter diceretur de
sono et auditu. Sed forte quod auctores posuerunt tales propositiones
secundum suppositionem materialem, ad istum sensum quod talis
propositio est per se et primo uera, quia conuertibiliter, 'color',
uel 'coloratum', 'est uisibile' (et oportet accipere 'colorem' large,
prout se extendit ad lucem); et sic sonus dicitur primum obiectum
auditus, id est haec propositio est uera per se et primo 'sonus', uel
'sonorum', 'est audibile'. Sic enim dicuntur per se et primo, sicut
diceretur de ista propositione 'homo est risibilis'.

In ista autem propositione 'homini accidit esse album', totum debet
sumi materialiter, ad istum sensum quod talis propositio 'homo est
albus' est uera per accidens. Et similiter de triangulo et isosceli,
scilicet ad istum sensum quod talis propositio 'triangulus habet tres
angulos aequales duobus rectis' est uera per se et primo, ista autem
'isosceles habet tres angulos aequales duobus rectis' est uera per se,
sed non primo, quia non conuertibiliter.

Similiter si dico 'deum non esse est falsum', 'hominem esse animal est
uerum', subiecta supponunt materialiter pro talibus propositionibus
'deus non est', 'homo est animal'. Si uero dico 'hominem esse asinum
nihil est', tunc omnes termini sumuntur significatiue, tamen subiectum
non supponit. Si autem dico 'deum esse est deus', ego dico uerum et
ambo termini supponunt personaliter.

SDD 4.3.3

Personalis suppositio diuiditur in communem et discretam. Communi
suppositione supponit terminus communis, ut 'homo', et discreta
discretus, ut 'Socrates' uel 'hic homo'. Iterum etiam diuiditur
suppositio personalis in absolutam, quae fit per terminum absolutum,
et relatiuam, quae fit per terminum relatiuum.

In hac parte ponuntur duae diuisiones, quae sunt per se manifestae.
Quae autem dicenda sunt in speciali de suppositione relatiua dicentur
in sequente capitulo.

SDD 4.3.4

Communis suppositio solet diuidi in naturalem et accidentalem.
Suppositio 'naturalis' uocatur secundum quam terminus indifferenter
supponit pro omnibus pro quibus potest supponere, tam praesentibus
quam praeteritis uel futuris; et hac suppositione utimur in scientiis
demonstratiuis. Suppositio 'accidentalis' uocatur secundum quam
terminus supponit solum pro praesentibus, uel pro praesentibus et
praeteritis, uel pro praesentibus et futuris, secundum exigentiam
uerborum et praedicatorum, ut post dicetur; et hac suppositione utimur
in sermonibus historialibus, qua etiam maxime utuntur sophistae.

Multi moderni negant suppositionem naturalem ad illum sensum qui
positus est in textu. Sed, sine recitatione opinionum suarum, ego
ostendo quod saepe utimur ea. Primo quia ista uerba 'intelligere',
'scire', 'cognoscere', 'opinari', 'significare' et multa alia faciunt
supponere uel teneri terminos cum eis constructos pro omnibus,
praesentibus, praeteritis et futuris. Unde sequitur 'homo qui fuit
intelligitur', ut Aristoteles, 'ergo homo intelligitur'; similiter
'homo qui erit intelligitur', ut antichristus, 'ergo homo
intelligitur', sicut ego dixi in Sophismatibus, capitulo quinto,
scilicet de Ampliationibus.

Secundo, hoc etiam apparet in tali propositione 'omne quod est uel
fuit uel erit B currit'; subiectum enim supponit pro praesentibus,
praeteritis et futuris, siue illa propositio sit uera siue falsa.

Tertio, etiam hoc apparet ubi terminus confunditur per istas
dictiones, uel consimiles, 'perpetuo', 'aeternaliter', 'semper'. Tales
enim dictiones impositae fuerunt, prout uidetur apparere ex usu
auctorum, ad distribuendum pro omni tempore praesenti, praeterito uel
futuro. Unde non appareret esse usus rectus istius dictionis 'semper'
si diceremur semper Socratem currere ex eo quod curreret hac tota hora
solum, licet ea sola uteremur tamquam praesente. Unde licet in dicto
casu posset ista concedi 'omni tempore Socrates currit', tamen omnes
abhorrerent dicere quod aeternaliter Socrates currit, uel quod
perpetuo Socrates currit, uel quod semper Socrates currit. Sed tales
concederet Aristoteles de eo quod est caelum moueri. Unde uidetur quod
ista 'semper homo est animal' non aequiualet isti 'omni tempore homo
est animal', sed isti 'omni tempore praesente, praeterito uel futuro
homo est, fuit uel erit animal'. Sed haec, ut uidetur mihi, non
possunt demonstrari, nec eorum opposita, quia dependent ex
significatione uocum ad placitum.

Deinde etiam, quarto, scientiae demonstratiuae utuntur huius modi
suppositione. Quia si dicamus, in libro Meteorum, quod omne tonitruum
est sonus factus in nubibus aut omnis iris est reflexio uel refractio
lucis, non intendimus hoc dicere solum pro praesentibus, immo si
nullum in praesenti esset tonitruum uel iris, tamen ita diceremus. Et
si geometer habeat demonstrationem quod omnis triangulus habet tres
angulos aequales duobus rectis, non est imaginandum quod habeat per
hoc scientiam solum de triangulis qui modo sunt, immo si illa scientia
sua habitualis maneat per tres annos et interim multi trianguli
generentur, ipse habebit de illis scientiam sicut de aliis, sine noua
demonstratione. Et hoc manifeste dicit Aristoteles, primo Posteriorum,
sic "de omni quidem dico quod non est in aliquo sic et in aliquo non,
nec aliquando sic et aliquando non'. Et hoc declarat exemplo, dicens
"ut de omni homine animal, quoniam si uerum est quendam dicere
hominem, uerum est dicere animal, et si nunc alterum, et alterum",
quod iterum confirmat signo, dicens "signum autem est quoniam
instantias sic proferimus de omni interrogantes si quidam non aut si
aliquando non".

Sed tamen conuenienter posset dici quod in hoc casu talis locutio ad
talem intentionem non est de proprietate sermonis, sed ad
breuiloquium. Cum enim demonstratiue uolentes loqui dicimus quod omne
tonitruum est sonus factus in nubibus et quod omnis eclipsis lunae est
propter interpositionem terrae inter solem et lunam, propositiones non
essent uerae de proprietate sermonis, cum hoc uerbum 'est' de
proprietate sermonis non sit impositum ad significandum nisi praesens
tempus, et tamen forte quod nec est tonitruum nec eclipsis lunae in
presente tempore. Et ita tales propositiones ad breuius loquendum
ponuntur loco talium 'omne tonitruum quandocumque est, fuit uel erit
est, fuit uel erit sonus factus in nubibus' et 'omnis eclipsis lunae
quandocumque est, fuit uel erit est, fuit uel erit propter
interpositionem terrae inter solem et lunam. Nec tales propositiones
propter hoc sunt negandae quia uerae sunt sicut positae sunt, sed
essent falsae si ad sensum proprium essent positae et receptae. Et
quia sophistae non uolunt recipere propositiones nisi secundum sensus
proprios, ideo non solent uti hac suppositione in isto casu modo
praedicto.

Item, sicut intellectus potest concipere hominem et animal sine
differentia temporis illis conceptibus a quibus imponuntur isti
termini 'homo' et 'animal', ita uerisimile est quod potest formare
conceptum complexiuum illorum sine differentia temporis; et erit tunc
propositio mentalis omni tempori praesenti, praeterito et futuro
indifferens, ideo etiam termini pro omnibus de illis temporibus
supponunt indifferenter. Sed non habemus uocem proprie impositam ad
significandum talem copulam mentalem; ideo, ad placitum, possumus hac
uoce 'est' uti ad significandum talem copulam, per quam non
significabitur magis tempus praesens quam praeteritum uel futurum,
immo nullum, ideo sic erit suppositio naturalis terminorum.

Immo forte ex fide nostra possumus ostendere quod tales possumus
formare propositiones mentales. Quia deus posset omnia conseruare in
quiete, sine motu (dico omnia alia a motu); ponamus ergo quod ita
faciat; tunc nullum esset tempus, si omne tempus est motus, sicut
determinat Aristoteles, quarto Physicorum, et tamen animae beatae
scirent et intelligerent deum esse bonum et ipsas ei assistere, per
propositiones mentales; et per copulas illarum propositionum mentalium
non cointelligerent tempus, quia etiam scirent nullum tempus esse, et
sic scirent se et deum non esse in tempore praesente nec se tempori
praesenti coexsistere. Et uidetur mihi quod copula uocalis imposita
praecise ad significandum talem conceptum complexiuum esset pure
syncategorematica; aliae autem, quae connotant certum tempus, iam
participant de categoremate, quia praeter conceptum significant etiam
rem extra conceptam aliam ab illis quas subiectum et praedicatum
significant, scilicet tempus.

Adhuc potest argui pro ista suppositione naturali. Quia sicut possum
indifferenter omnia animalia, puta homines, equos, asinos et caetera,
uno conceptu concipere, a quo sumitur hoc nomen 'animal' absque hoc
quod concipiam homines uel equos uel asinos conceptibus specialibus a
quibus sumuntur ista nomina 'homo', 'equus', 'asinus', ita omnia
tempora ego possum concipere indifferenter uno conceptu communi, a quo
sumitur hoc nomen 'tempus' absque hoc quod concipiam conceptibus
specialibus ad praesentiam, praeteritionem et futuritionem. Ergo
posito quod necesse esset in propositione categorica copulam
significare cum tempore, tamen non oporteret conceptibus specialibus
eam significare determinate praesens tempus aut determinate
praeteritum aut futurum, sed posset secundum conceptum communem ex
parte temporum significare tempus sine differentia praesentis,
praeteriti uel futuri.

Haec sint dicta de suppositione quam aliqui, utentes nominibus ad
placitum, uocauerunt 'naturalem'.

SDD 4.3.5

(1) Item, suppositio personalis et communis diuiditur in confusam et
determinatam. (2) Vocatur autem suppositio 'determinata' alicuius
termini si necesse sit ad ueritatem propositionis in qua ponitur uel
talis propositionis in forma quod ipsa sit uera pro aliquo determinato
supposito, ut si ista sit uera 'homo est albus', oportet quod sit uera
pro isto homine et isto albo uel pro illo homine et illo albo, et sic
de singulis. (3) Sed suppositio alicuius termini uocatur 'confusa' si
propositio in qua ponitur uel talis in forma possit esse uera absque
hoc quod sit uera pro aliquo uno supposito illius termini, sicut haec
propositio 'omnis homo est animal' est uera, et tamen non requiritur
ad eius ueritatem quod sit uera pro Socrate uel pro Platone.

Ista pars continet tres clausulas, scilicet diuisionem bimembrem et
amborum membrorum diuisionis declarationem. Et apparet ex expositione
membrorum quod diuisio posita est sub uerbis satis propriis. Dico
tamen quod in suppositione determinata non oportet ueritatem esse pro
uno solo supposito, immo aliquando est uera pro quolibet, sed hoc
requiritur et sufficit quod sit uera pro aliquo uno. Unde notandum est
statim quod duae sunt condiciones suppositionis determinatae alicuius
termini communis. Prima est quod ex quolibet supposito illius termini
possit inferri terminus communis remanentibus aliis in propositione
positis. Verbi gratia, quia in ista 'homo currit' iste terminus 'homo'
supponit determinate, ideo sequitur 'Socrates currit; ergo homo
currit', 'Plato currit; ergo homo currit', et sic de quolibet alio
singulari contento sub 'homine'. Secunda condicio est quod ex termino
communi sic supponente possint inferri omnia singularia disiunctiue,
secundum propositionem disiunctiuam; uerbi gratia, sequitur 'homo
currit; ergo Socrates currit uel Plato currit uel Iohannes currit ...'
et sic de aliis.

In omni autem suppositione confusa deficit una istarum condicionum. Si
quaeras "quo modo sciam ego quando erit suppositio determinata?", dico
primo quod tu hoc poteris scire si uideas quod duae praedictae
condiciones obseruentur; secundo tu hoc scies si uideas quod nulla sit
ibi causa confusionis, et illae causae confusionis postea
declarabuntur.

SDD 4.3.6

(1) Confusa suppositio diuiditur in distributiuam et non
distributiuam, quae solet uocari 'confusa tantum'. (2) Distributiua
est secundum quam ex termino communi potest inferri quodlibet suorum
suppositorum seorsum, uel etiam omnia simul copulatiue, secundum
propositionem copulatiuam, ut 'omnis homo currit', sequitur 'ergo
Socrates currit', 'ergo Plato currit', uel etiam 'ergo Socrates currit
et Plato currit ...' et sic de singulis. (3) Sed confusa tantum est
secundum quam non sequitur aliquod singularium seorsum retentis aliis
in propositione positis, nec sequuntur singularia disiunctiue,
secundum propositionem disiunctiuam, licet forte sequantur secundum
propositionem de disiuncto extremo.

Ista pars, sicut prior, habet tres clausulas, scilicet diuisionem
bimembrem et declarationem membrorum diuisionis.

Et manifestum est quod suppositio distributiua differt ab aliis
suppositionibus quia terminus communis secundum eam infert quodlibet
suorum singularium seorsum; aliae autem hoc non faciunt. Ideo si
propositio sit uera, oportet quod sit uera pro quolibet supposito,
quod non requiritur in aliis.

Suppositio autem confusa tantum differt a suppositione determinata
quia secundum suppositionem confusam non inferuntur ex termino communi
singularia secundum propositionem disiunctiuam, quod bene fit secundum
suppositionem determinatam. Verbi gratia, in ista propositione 'omnis
homo est animal' iste terminus 'animal' supponit confuse tantum, et
non sequitur 'omnis homo est animal; ergo omnis homo est hoc animal
uel omnis homo est illud animal ...' et sic de aliis, quia prima est
uera et omnes aliae sunt falsae. Et propter hoc etiam est talis
habitudo harum suppositionum ad inuicem quia ad distributiuam sequitur
bene determinata, uel etiam confusa tantum, sed ad neutram harum
sequitur distributiua formali consequentia. In communi autem modo
confusionis ex determinata suppositione bene sequitur confusa;
sequitur enim bene 'animal est omnis homo; ergo omnis homo est
animal'. Sed ex confusa non sequitur determinata nisi causa
confusionis remoueatur; ideo non sequitur 'omnis homo est animal; ergo
animal est omnis homo', sed remoto signo distributiuo, quod erat causa
confusionis, bene sequitur, ut 'omnis homo est animal; ergo animal est
homo'. Quare autem dixi "in communi modo confusionis" dicetur post.

SDD 4.3.7-1

Multae autem sunt causae confusionis distributiuae termini communis.
Primo enim modo signum uniuersale affirmatiuum distribuit terminum
immediate sequentem et cum ipso constructum, ut in ista propositione
'omnis homo est animal' 'homo' distribuitur.

Ista septima pars, quae est de causis confusionis distributiuae,
continet quinque particulas, secundum quinque regulas, quarum prima
est de signo uniuersali affirmatiuo. Sunt autem signa uniuersalia
affirmatiua ualde multa et diuersa, quaedam substantialia et quaedam
pertinentia ad praedicamenta accidentium. Substantialium sunt quaedam
distributiua partium subiectiuarum, ut 'omnis', 'quilibet',
'quisquis', 'quicumque', 'uterque', et aliud est distributiuum partium
integralium, ut 'totus'. Signa autem uniuersalia pertinentia ad
praedicamenta accidentium sunt 'quantumcumque', 'quotcumque',
'quotienscumque', 'qualecumque', 'qualitercumque', 'quomodocumque',
'ubicumque', 'semper', 'perpetuo', 'aeternaliter', adhuc etiam
'quantumlibet', 'qualelibet', 'ubilibet', et caetera, de quibus
oportebit aliquid dicere quanto breuius erit conueniens.

Haec autem signa 'omnis' et 'quilibet' ponuntur tamquam aequiualentia.
De quibus faciliter dubitatur primo utrum in ista 'non omnis homo
currit' 'homo' distribuatur. Et dicendum est quod non: quia regula est
quod negatio negans si post se inueniat terminum communem qui ipsa
circumscripta esset distributus, ipsa remouet distributionem, et si
inueniat terminum communem qui ipsa circumscripta non esset
distributus, ipsa distribuit illum.

Tunc quaeritur de ista 'omnis homo albus currit' utrum 'homo'
distribuatur uel 'albus'. Et ego dico quod nec 'homo' seorsum nec
'albus', sed hoc totum complexum 'homo albus' distribuitur. Quia
regula est quod complexum ex nomine substantiuo et nomine adiectiuo
per modum determinabilis et determinationis ponitur in propositione
tamquam unus terminus, sic quod totum simul distribuitur, et nihil
eius partialiter distribuitur, siue substantiuum praecedat adiectiuum
siue sequatur.

Sed tunc quaeritur de ista 'omnis homo est albus' utrum hoc totum
'homo albus' distribuatur. Et ego dico quod non, sed 'homo' tantum,
quia non est complexio per modum determinationis ad suum
determinabile, sed per modum praedicati ad subiectum mediante copula.

Quaeritur etiam de ista 'quilibet asinus hominis currit' quid ibi
distribuatur, et similiter de ista 'quilibet hominis asinus currit',
et de ista 'hominis quilibet asinus currit', et de ista 'cuiuslibet
hominis asinus currit'. Dico de duabus primis, et de omnibus talibus,
scilicet in quibus signum praecedit rectum et obliquum et signum est
de casu recti, et non de casu obliqui, quod totum complexum ex recto
et obliquo simul distribuitur, et neuter seorsum, sicut dicebatur de
substantiuo et adiectiuo. Obliquus enim ad rectum est sicut
determinatio ad determinabile, quem ad modum est de adiectiuo et
substantiuo, nisi interueniant syncategoremata, uel praecedant, quae
faciant differentiam, de quibus statim dicetur.

Sed de ista tertia propositione 'hominis quilibet asinus currit', ego
dico quod ista dictio 'hominis' nullo modo distribuitur, sed manet
secundum acceptionem eius determinatam. Sed ista dictio 'asinus'
distribuitur, non tamen simpliciter, sed contracta per istam dictionem
'hominis', sumptam determinate. Et ideo si debeamus sumere sub ista
distributione in syllogizando, oportet sic syllogizare 'hominis
quilibet asinus currit, Brunellus est illius hominis asinus; ergo
Brunellus currit'.

De ista autem quarta propositione 'cuiuslibet hominis asinus currit',
dico quod non distribuitur rectus, sed solum 'hominis', propter hoc
quod signum non est de casu recti, sed de casu obliqui.

Deinde de istis distributiuis 'quisquis', 'quicumque', uel etiam
'quidquid' et 'quodcumque', apparet mihi quod aequiualeant ad inuicem,
et etiam sumuntur saepe secundum aequiualentiam ad istud signum
'omnis', uel 'omne', et sic non oportet plus de eis dicere. Sed
aliquando capiuntur antecedenter ad suum relatiuum, uel expressum uel
subintellectum, ut si dico 'quidquid currit mouetur' uel 'quidquid
currit, ipsum mouetur'. Et tunc dubitatur quid ibi distribuatur. Et
ego dico quod resoluendum est in adiectiuum et substantiuum:
'quidquid' id est 'quacumque res', ut 'quidquid currit' id est
'quaeque res', uel 'quaecumque res', 'currit, ipsa mouetur'. Et
apparet quod haec dictio 'res' distribuitur, sed non sola, sed
restricta per 'currit'. Unde aequiualet dicere 'quaeque res', uel
'quaecumque res', 'currit, ipsa mouetur' et dicere 'omnis res quae
currit mouetur'; et ibi hoc totum 'res quae currit' distribuitur
simul. Dico autem "aequiualet" quantum ad distributionem; utrobique
enim non distribuitur 'res' nisi pro suppositis quibus conuenit hoc
praedicatum 'currit'. Sed bene est differentia in casu ampliationum;
propter quod in Sophismatibus dictum fuit quod ista est concedenda
'omnis res quae erit est', quia 'res', ex eo quod construitur cum
'est', restringitur, et ista est neganda 'quaecumque res erit, ipsa
est', quia 'res' ampliatur ex eo quod construitur cum 'erit'. Iste
ergo est modus distributionis huius nominis 'quidquid', uel
'quodcumque', quando sumitur antecedenter ad suum relatiuum. Sed si
simpliciter diceretur quod quicumque homo est animal, tunc
aequiualerent 'quicumque' et 'omnis'.

De isto autem termino 'uterque' dubitatur. Et dicitur quod distribuit
terminum sequentem pro duobus, uel demonstratis, ut si dicatur
'uterque istorum', siue 'uterque istorum hominum', uel per relationem
determinatis, ut si dicatur 'equus et asinus sunt albi et uterque
illorum currit'.

Nunc etiam dubitatur de isto distributiuo 'totus', ut si dicatur
'totus Socrates est minor Socrate' uel 'totus homo est in domo'. Quid
ergo ibi distribuitur per hoc nomen 'totus'? Dicendum est quod saepe
accipimus hoc nomen 'totus' categorematice, ut aequiualet huic
orationi 'habens partes', et tunc de eo non est ad propositum.
Aliquando autem capitur syncategorematice, et tunc aequiualet dicere
'totum' et 'quaelibet pars'. Ideo non est credendum quod in dictis
orationibus haec dictio 'totus' sit pure syncategorematica, immo
implicat in se hoc syncategorema 'quaelibet' et hoc categorema 'pars'.
Ideo cum dico 'totus Socrates est minor Socrate', oportet resoluere,
ad hoc quod exprimatur quod distribuitur. Dico enim quod hoc totum
complexum 'pars Socratis' distribuitur simul, tamquam unus terminus.
Et ita dicendo 'totus homo' hoc complexum 'pars hominis' distribuitur.

Et sciendum est quod de proprietate sermonis aliter exponitur 'totus
homo' et 'homo totus', quia 'totus homo' id est 'quaelibet pars
hominis' et 'homo totus' id est 'hominis quaelibet pars'. Et multum
differunt, quia si Socrates est in ista domo et Plato extra, haec est
falsa 'quaelibet pars hominis est in ista domo' et haec est uera
'hominis quaelibet pars est in ista domo'. Aliae autem sunt
acceptiones huius nominis 'totum', de quibus dicendum erit magis in
Sophismatibus.

Nunc etiam dicendum est de istis distributiuis 'ubique' et 'semper'.
Et dico quod istae dictiones implicant syncategorema distribuens et
categorema distributum. Quia 'ubique' ualet idem quod 'in omni loco'
et 'semper' ualet idem quod 'in omni tempore', uel forte idem quod hoc
totum 'in omni tempore praesente, praeterito uel futuro', sicut dixi
prius. Et ita, suo modo, de 'perpetuo' et 'aeternaliter'.

Sed de 'ubicumque' et 'quandocumque' dicendum est proportionaliter
sicut de 'quodcumque'. Si enim 'quandocumque' capiamus pro 'semper' et
'ubicumque' pro 'ubique', iam dictum est de eis. Sed illa nomina
uidentur esse magis imposita ad hoc quod antecedenter ponantur ad sua
relatiua, 'ibi' et 'tunc'; uerbi gratia, 'quandocumque est eclipsis
lunae, tunc est interpositio terrae inter solem et lunam' et
'ubicumque est homo, ibi est animal'.

Dubitatur ergo quid ibi distribuatur. Et ego dico quod hoc apparet per
resolutionem. Nam 'quandocumque' ualet idem quod 'in quocumque
tempore' et 'ubicumque' ualet idem quod 'in quocumque loco'; ideo
distribuuntur isti termini 'tempore' et 'loco', sed non simpliciter,
sed restricti per illud quod apponitur, ut in exemplis praedictis non
distribuitur 'tempus' nisi pro illis temporibus in quibus sunt
eclipses lunae, nec 'locus' nisi pro locis in quibus sunt homines.

Similiter est dicendum de 'qualiscumque' et 'quantuscumque'.
Distribuunt enim istos terminos 'qualitas' et 'quantitas' restrictos
per appositiones et sumuntur antecedenter ad sua relatiua, 'talis' et
'tantus'. Ut 'qualiscumque est Socrates, talis est Plato': sensus est
quod quacumque qualitate Socrates est qualis, tali Plato est qualis;
distribuitur ergo qualitas solum pro qualitatibus quibus Socrates est
qualis. Et ita in ista 'quantuscumque est Socrates, tantus est Plato'
distribuitur 'quantitas' pro illis quantitatibus quibus Socrates est
quantus; sensus enim est 'quacumque quantitate Socrates est quantus,
tanta Plato est quantus.

Ita si dico 'quotcumque sunt homines, tot sunt asini', ibi
distribuitur iste terminus 'numerus' restrictus ad illos numeros
quibus homines sunt aliquot; et ualet istam 'quocumque numero homines
sunt aliquot, tanto asini sunt aliquot'.

Ita si dico 'quotienscumque Socrates dormit, totiens ipse somniat',
ibi distribuitur iste terminus 'uicibus' restrictus ad uices quibus
Socrates dormit; et ualet istam 'quibuscumque uicibus Socrates dormit,
tot uicibus ipse somniat'. Et quia iste terminus 'uices' significat
numerum actuum interruptorum, ideo distribuitur iste terminus totalis,
scilicet 'numerus dormitionum interruptarum quibus Socrates dormit';
unde ualet istam 'quocumque numero dormitionum interruptarum Socrates
dormit, tanto numero somniationum interruptarum ipse somniat'.

Ita si dico 'quomodocumque Socrates agit, sic Plato agit', uel
'quomodocumque Socrates se habet ad Platonem, sic Iohannes se habet ad
Robertum', hic distribuitur iste terminus 'modus' restrictus ad illos
modos quibus Socrates agit uel quibus se habet aliqualiter ad
Platonem; et est sensus 'quocumque modo Socrates agit, sic Plato agit'
uel 'quocumque modo Socrates se habet ad Platonem, sic Iohannes se
habet ad Robertum'. Iste autem terminus 'qualitercumque' uidetur mihi
aequiualere isti termino 'quomodocumque'.

Et sciendum est quod sicut aliquando accipimus istum terminum
'quicumque' sine habitudine ad relatiuum sequens, ita forte possumus
facere de 'quantuscumque' et 'qualiscumque' et 'ubicumque', et caetera.
Et tunc si Socrates diceretur quantuscumque uel qualiscumque, hoc
significaret quod ipse esset omni quantitate quantus aut omni
qualitate qualis; et apparet manifeste quid ibi distribueretur, quia
'quantitate' et 'qualitate'.

Sed de 'qualislibet' aliqui dicunt quod debet exponi id est 'de
qualibet specie qualitatis aliquam qualitatem habens'; et apparet tunc
quid ibi distribuitur, quia hoc totum 'specie qualitatis'.

SDD 4.3.7-2

Secundo modo, negatio negans distribuit omnem terminum communem
sequentem eam qui ea remota non esset distributus et nihil distribuit
quod praecedit eam.

Dico "negatio negans" ad differentiam negationis infinitantis, quae
non distribuit nisi terminum quem infinitat. Si ergo dicamus 'non homo
est albus' et capiamus negationem negatiue, tunc distribuuntur 'homo'
et 'albus', et hoc uerbum 'est' quantum ad tempus consignificatum per
ipsum.

Et est notandum quod ad istum modum distributionis reducitur
distributio signorum uniuersalium negatiuarum. Quia signum uniuersale
negatiuum nihil aliud est quam dictio implicans in se negationem cum
signo particulari affirmatiuo. Idem enim ualent 'nullus' et 'non
ullus', 'nihil' et 'non aliquid', 'neuter' et 'non alter', 'numquam'
et 'non umquam', et sic de aliis; et ideo tale signum uirtute illius
negationis distribuit omnem terminum sequentem qui non esset
distributus remota illa negatione cum signo particulari implicita.

Notandum est etiam quod si propositio sit hypothetica, negatio posita
in prima categorica nihil operatur in secunda categorica nisi
praeponatur toti propositioni ita quod intelligatur cadere super totam
hypotheticam simul. Verbi gratia, dicendo 'homo non currit et equus
est albus', isti termini 'equus' et 'albus' non distribuuntur. Sed si
dicerem 'non homo currit et equus est albus', et negatio caderet super
totam hypotheticam, sensus esset quod non est ita quod homo currit et
equus est albus, et tunc in ipsa totum distribueretur, quia
contradiceret isti copulatiuae 'homo currit et equus est albus', ideo
ualeret istam disiunctiuam 'nullus homo currit uel nullus equus est
albus', in qua totum est distributum.

Sed tunc circa hoc oritur dubitatio de ista propositione 'Socrates non
est ubi homo est', an iste terminus 'homo' distribuatur. Et ego dico
quod illa propositio potest poni categorica, et est sensus 'Socrates
non est ubi homo est' id est 'Socrates non est ens ubi homo est', et
hoc totum 'ens ubi homo est' est praedicatum compositum ex
determinabili et determinatione: hoc enim nomen 'ens' est tamquam
determinabile et hoc totum 'ubi homo est' est tamquam eius
determinatio, et tunc totum distribuitur, et conuerteretur propositio
in istam 'nullum ens ubi homo est est Socrates'. Sed etiam ipsa potest
poni hypothetica, et ualeret unam copulatiuam, sicut alias dictum
fuit; ualeret enim istam 'Socrates non est alicubi et ibi homo est';
et tunc non distribueretur 'homo'.

Deinde etiam dubitatur de ista 'animal quod non est homo est
substantia' utrum distribuatur substantia. Et dicendum est quod non,
quia illa negatio non est negans totalem propositionem, cuius
praedicatum est 'substantia' et subiectum est hoc totum 'animal quod
non est homo', et copula est illud uerbum 'est' positum in medio. Sed
bene distribuitur 'homo', quia illius propositionis haec pars 'quod
non est homo', licet non sit propositio, quia est pars propositionis,
tamen habet similitudinem ad unam propositionem quantum ad
suppositiones et distributiones terminorum. Taliter enim supponunt et
appellant termini in oratione quae est pars propositionis et quae per
se sumpta esset propositio qualiter supponerent et appellarent si
esset propositio per se sumpta.

SDD 4.3.7-3

Tertio modo, terminus communis distribuitur per negationem
infinitantem ipsum, ut si dico 'animal est non homo', quia sequitur
'ergo animal est non Socrates', 'ergo animal est non Plato', et sic de
aliis; similiter sequitur 'non homo est animal; ergo non Socrates est
animal', 'ergo non Plato est animal', licet negatio sit infinitans.

Circa istum modum dubitatur de ista 'nullus non homo currit' et de
ista 'omnis non homo currit' quo modo se habeat 'homo'. Et ego dico
quod in prima 'homo' non amplius distribuitur, quia negatio praecedens
tollit distributionem negationis infinitantis; ideo non sequitur
'nullus non homo currit; ergo nullus non Socrates currit'. Sed tamen
dicendum est quod ille terminus totalis infinitus, scilicet 'non homo'
distribuitur; unde quocumque demonstrato quod non est homo sequitur
'nullus non homo currit; ergo hoc non currit'.

Sed de ista 'omnis non homo currit' dicendum est similiter quod iste
terminus 'non homo' distribuitur, sed iste terminus 'homo' non amplius
distribuitur. Quia una regula solet poni "quidquid mobilitat
immobilitatum immobilitat mobilitatum", id est quod habet naturam
distribuendi terminum non distributum, ipsum remouet distributionem
distributi. Modo ita est quod dicendo 'non homo' currit, ista dictio
'homo' est distributa et iste terminus 'non homo' non est distributus.
Ideo apposito signo uniuersali, quod habet naturam distribuendi,
'homo' non amplius distribuitur et 'non homo' distribuitur, unde non
sequitur 'omnis non homo currit; ergo omnis non Socrates currit'.

SDD 4.3.7-4

Quarto modo, per comparationem distribuitur terminus communis sequens
et terminans comparationem, tali modo quo nomen comparatiui gradus
distribuit ablatiuum sequentem ipsum et terminantem comparationem, ut
dicendo 'maior homine' 'homine' distribuitur. Et similiter idem nomen
mediante ista dictione 'quam' distribuit nominatiuum sequentem
terminantem comparationem, ut dicendo 'maior quam homo' 'homo'
distribuitur. Similiter etiam in comparatione secundum nomen positiui
gradus mediante hac dictione 'sicut' comparatiue sumpta distribuitur
nominatiuus sequens terminans comparationem, ut si dicatur 'Socrates
est ita magnus sicut aliquis equus', iste terminus 'equus', uel
'aliquis equus', distribuitur. Adhuc superlatiuus gradus habet modum
distribuendi specialem; distribuit enim complexum ex substantiuo suo
et relatiuo diuersitatis sibi apposito, quod patet per eius
exponentes; dicitur enim ens primum quia est omni alio ente prius uel
quia nullum aliud ens est prius eo, et homo fortissimus uel quia est
omni alio homine fortior uel quia nullus alius homo est fortior eo.

Breuiter circa istam partem notandum est quod si ablatiuus praecederet
comparatiuum, ipse non distribueretur, ut si dico 'Socrates est homine
fortior', 'homine' non distribuitur. Sed quid dicetur de ista 'equus
est fortior omni homine'? utrum 'homine' distribuitur? Ego dico quod
non, propter regulam dictam in parte praecedente, scilicet "quidquid
mobilitat immobilitatum, immobilitat mobilitatum". Duplex enim est
distributiuum super 'homine', scilicet 'fortior' et 'omni'; ideo unum
aufert quod alterum faceret si esset solum. Unde istae aequiualent
'equus est fortior homine' et 'equus est omni homine fortior', et
similiter istae 'equus est fortior omni homine' et 'equus est homine
fortior'. Et si aliqua plura sint dicenda circa istam partem, illa
dicentur in Sophismatibus.

SDD 4.3.7-5

Quinto modo, fit distributio per multas dictiones implicantes in se
uel in suis exponentibus negationes, sicut sunt nomina priuatiua et
relatiua diuersitatis, aut ista uerba 'incipit' et 'desinit', aut
istae dictiones 'sine', 'praeter', 'solus', et sic de multis aliis, de
quibus in speciali erit dicendum in Sophismatibus.

Circa istam particulam hoc solum noto quod si propositio in qua talia
distributiua ponuntur indigeat propter eius obscuritatem exponi per
alias propositiones uel aliam propositionem, terminus dici potest
habere talem suppositionem aut tales suppositiones quam uel quas
inuenitur habere in sua exponente uel in suis exponentibus.

SDD 4.3.8-1

Similiter etiam multae sunt causae confusionis non distributiuae.
Prima est quod signum uniuersale affirmatiuum confundit non
distributiue terminum communem sequentem ipsum non immediate, ut in
hac propositione 'omnis homo est animal' iste terminus 'animal'
supponit confuse non distributiue; quod apparet quia non sequitur
'omnis homo est animal; ergo omnis homo est Socrates', ideo non
supponit distributiue. Similiter non sequitur secundum propositionem
disiunctiuam 'ergo omnis homo est hoc animal uel omnis homo est illud
animal ...' et sic de aliis animalibus, quia antecedens est uerum et
consequens falsum; ergo non supponit determinate, ergo supponit tertio
modo, scilicet confuse tantum.

Haec ultima pars huius capituli, quae est de causis confusionis non
distributiuae, habet plures particulas, sicut praecedens, secundum
plures regulas.

De prima ergo regula, quae nunc posita est, dubitatur statim quo modo
supponat 'animal' in ista propositione 'uidens omnem asinum est
animal'; uidetur quod supponat confuse tantum, per praedictam regulam.

Solutio: dicendum est quod supponit determinate, et non confuse. Ideo
regulae apponendum est quod ille terminus communis sequens signum non
immediate si debeat confundi per ipsum construatur cum aliquo termino
confuso per illud signum. Verbi gratia, 'cuiuslibet hominis asinus est
currens': primo per istud signum 'cuiuslibet' confunditur distributiue
iste terminus 'hominis', qui immediate sequitur; deinde confunditur
non distributiue iste terminus 'asinus', qui construitur cum isto
termino 'hominis' iam confuso, deinde etiam confunditur non
distributiue hoc uerbum 'est' quantum ad tempus consignificatum, quia
construitur cum isto termino 'asinus', et ultimo etiam iste terminus
'currens', qui construitur cum 'asinus' et cum 'est'.

Sed cum dicebatur 'uidens omnem asinum est animal', iste terminus
'animal' non construebatur cum aliquo termino prius confuso, quia non
construebatur cum 'asinum', qui prius confundebatur. Ita si dico
'asinus cuiuslibet hominis est currens', ibi nec confunditur hoc
uerbum 'est' nec hoc praedicatum 'currens', quia neutrum habet
conexionem in constructione grammaticali cum isto termino 'hominis'
prius confuso.

Sed tu dices "quid ergo dicam de ista 'omnem hominem asinus est
uidens'? utrum 'asinus' confundatur?". Et ego dico quod sic: quia
'uidens' construitur cum 'hominem', quod primo confundebatur, et
iterum 'asinus' et hoc uerbum 'est' construuntur cum 'uidens', ideo
confunduntur non distributiue. Et propter hoc est regula uniuersalis
quod si signum uniuersale praecedat totum residuum propositionis,
ipsum distribuit aliquid et residuum confundit non distributiue si
residuum habet conexionem cum distributo.

Dubitatur etiam de ista 'quodlibet regis animal est equus', posito
quod nullus rex habeat aliquod animal aliud ab equo (tunc enim
propositio est uera), et quaeritur quo modo stent ibi 'regis' et
'animal' et 'equus'. Et ego dico quod hoc totum simul 'regis animal'
distribuitur, ut prius dicebatur, sed neutra pars distribuitur,
scilicet nec 'regis' nec 'animal', immo utraque tenetur confuse non
distributiue. Non enim contingit descendere ad aliquod determinatum
suppositum, quia si sub 'animal' descenderetur ad 'asinum' propositio
esset falsa, et si sub 'rege' descenderetur ad unum regem qui perdidit
omnia animalia sua, propositio etiam esset falsa. Et sic patet quod
complexi distributi neutra pars distribuitur, sed tenetur confuse
tantum.

Deinde etiam est dubitatio de ista 'omnis materia et forma sunt
compositum'. Et ego dico quod 'forma' supponit confuse tantum, quia
nec contingit descendere ad aliquod suppositum nec ad omnia secundum
propositionem disiunctiuam. Et sic esset de omni tali propositione,
scilicet ubi subiectum copulatum tenetur collectiue. Sed si tenetur
diuisiue, ut dicendo 'omnis homo et asinus currunt', tunc 'asinus'
tenetur determinate, propter hoc quod talis, ut dicebatur, resoluenda
est in hanc hypotheticam 'omnis homo currit et asinus currit', ubi
'asinus' supponit determinate.

Sed de ista 'omnis homo uel asinus currit' dictum fuit quod uno modo
potest intelligi quod distributio cadat solum super 'homo', et tunc
iterum resoluenda est in hanc hypotheticam 'omnis homo currit uel
asinus currit', ubi 'asinus' supponit determinate, ideo sic supponebat
in prima. Alio modo potest intelligi quod distributio cadat super
totum subiectum, et sic istud totum 'homo uel asinus' simul
distribuitur pro omni eo quod est homo uel asinus; et quia omnis homo
est homo uel asinus, et etiam omnis asinus est homo uel asinus, ideo
distribuitur pro omni homine et pro omni asino, ideo totum tenetur
distributiue, ut dictum est.

SDD 4.3.8-2

Secundo modo, terminus communis confunditur non distributiue per
duplex distributiuum antecedens ipsum quorum utrumque sine reliquo
distribueret ipsum, ut si dico 'omnis non homo currit', uel etiam
'nullus non homo currit', iste terminus 'homo' tenetur confuse non
distributiue. Ita si dico 'nullus homo est nullus homo' uel 'nullus
homo est omnis homo', iste terminus 'homo' positus in praedicato
tenetur confuse tantum.

Ex ista regula apparet de relatiuis diuersitatis et de isto uerbo
'differt', quae ponuntur distribuere ablatiuos sequentes. Verbi
gratia, si dico 'B differt ab homine', 'B est aliud' (uel 'diuersum')
'ab homine', iste terminus 'homine' distribuitur. Et ideo si
praeponeretur negatio negans, tunc 'homine' remaneret confuse tantum,
ut dicendo 'A non differt ab homine' uel 'A non est aliud ab homine';
et ita etiam si diceretur 'A differt ab omni homine', ibi 'homine'
teneretur confuse tantum.

Ita, si diceretur 'nullus homo omnem asinum uidet', 'asinum' teneretur
confuse tantum, sed si diceretur 'omnis homo omnem asinum uidet', tunc
'asinum' distribueretur, quia licet praecedant duo signa distributiua,
tamen regula non habet ibi locum, eo quod primum signum sine secundo
non distribueret 'asinum'.

Sed uidetur mihi quod ab ista regula debet excipi distributio quae est
per comparationem. Verbi gratia, si dico quod equus est maior homine,
ibi 'homine' distribuitur, et si appono signum, dicendo quod equus est
maior omni homine, uerum est quod distributio aufertur, sed tamen non
remanet confusio, immo 'homine' supponit determinate. Quod probo: quia
contingit descendere ad supposita disiunctiue, secundum propositionem
disiunctiuam. Verbi gratia, si dico 'equus est maior omni homine',
oportet quod ille equus sit maior minimo homine, et tunc, supposito
quod ille sit Socrates, erit uerum quod ille equus erit maior Socrate
uel erit maior Platone, et sic de aliis.

Si ergo quaeratur "cur tam uarie? quare magis in aliis tenet regula
quam in istis?", ego dicam quod est eo quia excedens aliqua plura uel
unum aliquorum plurium necesse est statim quod excedat minimum
illorum, et si omnia excedat, oportet adhuc quod excedat maximum
illorum; sed si omnis homo est animal, non oportet quod omnis homo sit
minimum animal nec quod omnis homo sit maximum animal, et sic de
aliis, sed hic unum et ille aliud.

Iterum, a dicta regula debent excipi duae negationes simul positae
similiter ad sequentia se habentes. Illae enim non faciunt nisi se
inuicem destruere; ideo talis remanet suppositio terminorum sicut
illis negationibus ablatis, ut 'non nullus homo currit' uel 'Socrates
uidet non nullum hominem'; ibi 'homo' et 'hominem' supponunt
determinate.

SDD 4.3.8-3

Adhuc, tertio modo, ponuntur quaedam specialia confundentia sine
distributione terminos communes sequentes, scilicet termini qui
respondentur ad 'quotiens?', ut 'ter', 'quater', et caetera, ut 'hodie
ter comedi panem'. Iterum, etiam dicitur quod copulatio ex terminis
de praedicamentis quando et ubi habent potestatem sic confundendi, ut
'hodie et heri bibi uinum' uel etiam 'Parisius et Romae uenditur
panis'.

Istae confusiones, ut mihi uidetur, proueniunt ex hoc quia tales
propositiones possunt resolui in copulatiuas quarum categoricae habent
eundem terminum in praedicato, sed tamen quarum una categorica quantum
ad illud eundem terminum uerificatur pro uno supposito et alia pro
alio, ut 'ter comedi panem', quia una uice comedi panem, et alia uice
comedi panem, et tertia uice comedi panem, licet alium prima, alium
secunda et alium tertia. Similiter hodie et heri bibi uinum, quia
hodie bibi uinum et heri bibi uinum, licet aliud et aliud; ita
Parisius et Romae uenditur panis, quia Parisius uenditur panis et
Romae uenditur panis, licet alius et alius. Ideo etiam si alibi
similis modus inueniatur, ibi similis suppositio concedatur.

Aliqui etiam uoluerunt dicere quod in exceptiua terminus communis
supponit confuse tantum, ut quod in ista 'omnis homo praeter Socratem
currit' iste terminus 'homo' supponit confuse tantum, quia non
contingit descendere ad aliquod suppositum; non enim sequitur 'ergo
Plato praeter Socratem currit', quia propositio esset inepta et
incongrua. Sed ego dico quod 'homo' ibi distribuitur, non tamen
simpliciter, sed per exceptionem restrictus ad homines alios a
Socrate, ita quod hoc totum simul 'homo alius a Socrate' distribuitur.
Quod patet sic: quia resoluitur propositio in istam hypotheticam
'Socrates non currit et omnis homo alius a Socrate currit', et tunc
manifeste contingit descendere.

SDD 4.3.8-4

Quarto modo, ista uerba 'scio', 'cognosco', 'intelligo' et multa alia,
de quibus magis dictum est in Sophismatibus, et eorum participia
confundunt sine distributione terminos sequentes terminantes transitum
eorum. Ut si dico 'cognosco triangulum', non sequitur 'ergo cognosco
isoscelem', uel 'cognosco isopleurum', et sic de aliis; ita etiam si
debeo tibi equum, non sequitur 'ergo debeo tibi Brunellum', uel 'debeo
tibi Fauellum', et sic de aliis.

Apparet mihi quod iste modus confusionis ualde differt a modis prius
dictis, quamuis utrobique uocetur 'confusio sine distributione'. Nam
in prioribus modis, licet non contingeret descendere ad supposita
secundum propositionem disiunctiuam, tamen contingebat secundum
propositionem categoricam de disiuncto extremo. Verbi gratia, licet
non sequatur 'omnis homo est animal; ergo omnis homo est hoc animal
uel omnis homo est illud animal ...' et sic de aliis, tamen bene
sequitur 'omnis homo est animal; ergo omnis homo est hoc animal uel
illud animal ...' et sic de aliis; hoc enim consequens est uerum,
sicut antecedens, prout patet ex inductione.

Sed in hoc modo confusionis nec licet descendere ad supposita secundum
propositionem disiunctiuam nec secundum categoricam de disiuncto
extremo. Cuius ratio est quia talia uerba faciunt terminos sequentes
appellare suas rationes, secundum quas impositi sunt ad significandum.
Verbi gratia, Aristoteles bene poneret differentiam inter istas
propositiones 'uenientem cognosco' et 'cognosco uenientem'. Quia pono
casum quod tu ualde bene cognoscas patrem tuum secundum illam rationem
secundum quam dicitur pater tuus, sed non cognoscas eum secundum
rationem secundum quam dicitur ueniens, quia licet ueniat, tamen nihil
scis de uentura eius. Tunc in isto casu haec est falsa 'tu cognoscis
uenientem', quia, propter appellationem, illa significat quod tu
cognoscis uenientem secundum illum conceptum secundum quem dicitur
ueniens, quod est falsum; unde non sequitur 'cognoscis patrem et ille
est ueniens; ergo cognoscis uenientem'. Sed haec est uera 'uenientem
cognoscis', quia sequitur si patrem cognoscis et ille est ueniens quod
uenientem cognoscis, per syllogismum expositorium. Unde a parte ante
terminus non sic appellat suam rationem sicut a parte post; ideo sub
quacumque ratione Socratem cognoueris, si Socrates est homo et animal
et pater et ueniens, sequitur quod hominem cognoscis et animal et
patrem et uenientem.

Et ex hoc patet iterum alia magna differentia inter istum modum
confusionis et praecedentes. Quia in aliis modis confusionis non
distributiuae non ualet consequentia a termino confuso ad determinatum
nisi ablato confundente, quia non ualet consequentia 'omnis homo est
animal; ergo animal est omnis homo'. In hac autem confusione ualet, ut
'cognosco triangulum; ergo triangulum cognosco', quia si cognosco
triangulum, tunc ipsum cognosco secundum illam rationem secundum quam
dicitur triangulus, ideo triangulum cognosco. Immo etiam licet
triangulum cognoscerem secundum aliam rationem, adhuc sequeretur quod
triangulum cognoscerem. Et etiam, e conuerso, in hoc modo confusionis
non distributiuae non sequitur ex determinato confusum, ut in aliis;
non enim sequitur 'triangulum cognosco; ergo cognosco triangulum', sed
sequitur 'animal est omnis homo; ergo omnis homo est animal'.

Adhuc inter dictos modos confusionis non distributiuae est maior
differentia. Quia in isto modo confusionis ex termino confuso tantum
sequitur ipse distributus mutato ordine secundum ante et post, quod
non est ita in aliis modis. Sequitur enim 'cognosco triangulum; ergo
omnem triangulum cognosco'. Quia si cognosco triangulum, tunc habeo
conceptum a quo impositum est istud nomen 'triangulus' et illo
conceptu omnem triangulum concipio indifferenter, quia non magis unum
quam alium; ideo omnem triangulum cognosco. E conuerso autem non
sequitur ex distributo non distributum; non enim sequitur 'omne
triangulum cognosco; ergo cognosco triangulum', quia possibile est
quod habeo omnis trianguli cognitionem secundum communem rationem
figurae uel qualitatis uel entis non habendo rationem propriam
trianguli; ideo non cognosco triangulum.

Adhuc apparet quod si post illa uerba ille accusatiuus habeat signum
uniuersale affirmatiuum immediate praecedens, tamen non tenetur
distributiue sic quod contingat fieri descensus. Non enim sequitur
'cognosco omnem triangulum; ergo cognosco isoscelem', licet isosceles
sit triangulus. Quia possum in mente habere generalem conceptum
trianguli non habendo conceptus speciales nec indiuiduales, et tunc
cognosco omnem triangulum et tamen non cognosco isoscelem uel
isopleurum.

Haec sint dicta de speciali condicione horum uerborum et de speciali
modo confusionis accusatiuorum sequentium. Quae quidem omnino ex hoc
prouenire uidentur quod illi accusatiui quodam modo uidentur
participare suppositionem materialem. Quia appellant conceptus suos,
licet non supponant pro eis; ideo non contingit descendere ad
supposita aliorum conceptuum. Sic autem appellant illos conceptus quia
intelligimus res secundum illos conceptus; non sic tamen, per
conceptum, ignis calefacit aquam uel lapis tangit terram.

Sicut autem dixi de accusatiuis sequentibus ista uerba actiua, ita
dicerem de nominatiuis sequentibus uerba passiua, ut si dico 'a
Socrate intelligitur omnis triangulus' non sequitur 'ergo ab eo
intelligitur isosceles'.

SDD 4.4: DE SUPPOSITIONIBUS ET ACCEPTIONIBUS TERMINORUM RELATIVORUM

SDD 4.4.1

Considerato communiter de suppositionibus et acceptionibus terminorum
in propositionibus, restat magna difficultas de suppositionibus et
acceptionibus terminorum relatiuorum. Ideo nunc de illis erit in
speciali determinandum.

Hoc quartum capitulum huius tractatus est in speciali de
suppositionibus terminorum relatiuorum. Et non accipitur hic 'terminus
relatiuus' pro illis terminis quos dicimus esse de praedicamento ad
aliquid, ut 'pater' 'filius', 'dominus' 'seruus', sed prout grammatici
dicunt 'relatiuum', quia rei prius latae, siue dictae, recordatiuum,
sicut sunt ista pronomina 'illud', 'ipsum', 'se', 'suum', et ista
nomina 'aliud', 'idem', 'tantum', 'tale', et caetera.

Hoc autem capitulum habet nouem partes principales. Prima pars
proponit intentionem capituli, secunda distinguit et enumerat
diuersitatem terminorum relatiuorum, tertia est una communis regula,
pro quibus relatiuum refert suum antecedens, quarta est alia regula,
quod relatiuum supponit sicut suum antecedens, quinta est in speciali
de istis relatiuis 'idem', 'ipsum', sexta est de isto relatiuo 'se',
septima est de isto relatiuo 'suus', octaua est de istis relatiuis
'tantum', 'tale' et huius modi, nona est de istis relatiuis 'aliud',
'diuersum'. Secunda incipit ibi "magna autem", tertia ibi "est autem",
quarta ibi "alia regula", quinta ibi "nunc descendendum", sexta ibi
"de isto autem", septima ibi "dicendum est", octaua ibi "de istis
autem", nona ibi "relatiua diuersitatis".

Prima pars est manifesta, nisi quod oportet notare quare ibi dicitur
"de suppositionibus et acceptionibus". Hoc enim est quia acceptio
termini pro aliquo in propositione est in plus quam suppositio termini
pro aliquo. Dictum enim fuit prius quod proprie nihil dicitur
supponere nisi subiectum uel praedicatum, propter quod obliquus non
supponit, ut 'hominem' si dico 'Socrates est uidens hominem' (quia
nulla res est hominem, sed tamen 'hominem' bene accipitur in
propositione pro homine quem Socrates uidet), et potest in huius modi
acceptione distribui, uel confundi sine distributione, uel sumi
determinate, et etiam sumi personaliter aut materialiter. Verum est
tamen quod aliquando sic large accipimus hoc nomen 'suppositio' quod
synonyme se habet ad istud nomen 'acceptio'; et apparet quod non solum
proprie, sed sic large, locuti sumus de suppositione in praecedente
capitulo, et etiam loquemur in praesente.

SDD 4.4.2

(1) Magna autem est diuersitas relatiuorum. Quaedam enim dicuntur
relatiua substantiae; alia autem dicuntur relatiua aliorum
praedicamentorum, ut 'tale', 'tantum' et huius modi. (2) Relatiuorum
substantiae quaedam dicuntur relatiua identitatis, alia diuersitatis,
ut 'aliud', 'diuersum'. (3) Relatiuorum autem identitatis quaedam
dicuntur reciproca, ut 'se', alia non reciproca, ut 'illud', 'ipsum'
et huius modi.

In hac secunda parte ponuntur tres diuisiones relatiuorum. Et, quantum
ad primam, sciendum est quod non dicitur relatiuum 'substantiae' ex eo
quod oporteat antecedens eius esse terminum de praedicamento
substantiae; immo aeque potest esse de alio praedicamento, ut 'album
est paries et ipsum uidetur', 'albedo est in pariete et illa est
color', 'bicubitum uidet se'. Sed dicitur relatiuum 'substantiae' quia
non significat illud pro quo sumitur uel pro quo refert esse aliquale,
uel aliquantum, uel alicubi, et sic de aliis praedicationibus
accidentium, sed solum esse aliquid; relatiua autem accidentium
significant esse aliquale, uel aliquantum, et caetera.

De secunda diuisione apparet quod relatiuum identitatis accipitur pro
eo pro quo suum antecedens sumebatur, et relatiuum diuersitatis non,
sed pro alio.

De tertia diuisione apparet quod 'se' significat reuersionem actus in
illud a quo est, ut si dicimus quod Socrates amat se, uel amatur a se,
uel est amator sui, uel acquirit sibi, hoc significat quod ille actus
amoris uel acquisitionis est Socratis, tamquam eius qui amat, uel cui
acquirit, uel etiam tamquam eius qui amatur; non est sic de aliis
relatiuis.

Aliae etiam possunt poni diuisiones, ut quod relatiua quandoque
ponuntur in recto, quandoque in obliquo, ut 'illud' 'illius', 'ipsum'
'ipsius'; et sunt in hoc differentiae, sicut postea uidebitur.

SDD 4.4.3

Est autem uniuersalis regula quod non oportet relatiuum diuersitatis
supponere, uel stare, in propositione pro omni eo pro quo supponit,
uel stat, suum antecedens. Immo terminus relatiuus solum refert suum
antecedens pro illis eius suppositis pro quibus erat uerificatio
categoricae in qua ponebatur antecedens; unde haec est falsa 'animal
est homo et illud est asinus'.

Statim ex hac regula apparet quod relatiuum non potest ampliari magis
quam suum antecedens est ampliatum. Unde si dico 'homo currit et ille
disputat', hoc relatiuum 'ille' non supponit nisi pro praesentibus,
sicut nec 'homo'. Sed bene potest magis restringi, quia si dico 'homo
currit et ille est albus', istud antecedens 'homo' pro omni homine
indifferenter supponit, licet indefinite, sed hoc relatiuum 'ille' non
sic pro omni homine supponit, sed solum pro illis pro quibus haec
propositio 'homo currit' est uera; et si pro nullo esset uera, tunc
relatiuum pro nullo supponeret; unde praedictae copulatiuae utraque
pars esset falsa si nullus homo curreret, licet omnes homines essent
albi.

SDD 4.4.4

Alia regula, etiam communis, est quod relatiuum identitatis supponit,
uel sumitur, in propositione sicut suum antecedens, scilicet
materialiter si materialiter, et personaliter si personaliter, et
distributiue si distributiue, et determinate si determinate, et
confuse tantum si confuse tantum, excepto hoc quod per praecedentem
regulam apparet excipiendum.

Manifestum est quod hoc est excipiendum. Quia forte relatiuum pro
nullo supponit, uel accipitur, in propositione, licet antecedens pro
multis supponat, scilicet propositio antecedentis pro nullo est uera,
ut si dico 'homo est lapis et ille currit'.

Sed quaeritur "si dico 'speculum' est nomen et ipsum est trisyllabum',
utrum 'ipsum' supponit materialiter, sicut 'speculum'?". Et uidetur
quod non, quia non supponit pro se nec pro sibi simili in uoce. Dico
quod supponit materialiter relatiue. Unde si supponeret pro se uel pro
sibi simili in uoce, tunc bene supponeret materialiter, sed non
relatiue. Sed quando supponit pro suo antecedenti uel pro sibi simili
in uoce, tunc supponit materialiter relatiue; si enim supponeret
personaliter, oporteret quod supponeret pro significatis ultimatis sui
antecedentis.

Dubitatur etiam "si ponamus quod tantum Socrates currit et quod ipse
est albus et dicamus 'homo currit et ille est albus', utrum hoc
relatiuum 'ille' supponit determinate et communiter, uel discrete et
singulariter?". Et uidetur quod discrete, quia pro uno solo, scilicet
Socrate. Sed oppositum uidetur, quia tunc non supponeret sicut suum
antecedens. Dico quod supponit determinate, et non discrete; quia non
ponitur in dicta propositione tamquam terminus discretus, sed tamquam
terminus communis, innatus supponere pro pluribus, quia supponeret pro
pluribus si plures homines currerent.

Iterum, ego pono quod tantum duo homines currant, scilicet Socrates et
Plato, et quod Socrates sit albus et Plato niger, et dicamus 'homo
currit et omnis ille est albus'; tunc dubitatur quo modo 'ille'
supponat, et utrum propositio sit uera. Et ego dico, sicut mihi
uidetur, quod ibi est inepta aut frustra additio signi uniuersalis,
aut etiam particularis, ad terminum relatiuum relatiue sumptum. Quia
natura eius est quod sumatur sicut suum antecedens; ideo signum non
est innatum mutare suam suppositionem, sicut nec negatio praecedens
(ut si dico 'animal currit et nullus homo est illud', hoc relatiuum
'illud' non distribuitur, sed stat determinate, sicut suum
antecedens). Sic ergo apparet incongruum et inconueniens dicere 'homo
currit et omnis ille est albus', uel 'homo currit et aliquis ille est
albus' (licet talia signa bene possint addi relatiuis diuersitatis aut
relatiuis accidentium), quia non supponunt pro eisdem pro quibus
supponunt sua antecedentia, sicut dicetur post. Et si quis uellet
sustinere quod huius modi locutio est congrua et conueniens, tunc
deberet dicere quod 'ille' distribuitur, et regula deberet intelligi
ubi relatiuum accipitur simpliciter, sine additione signi.

SDD 4.4.5

Nunc descendendum est magis specialiter ad diuersa relatiua. Et
apparet de hac dictione 'ille', uel 'illud', quod non semper sumitur
relatiue, immo aliquando demonstratiue, ut quando demonstrando hominem
dico 'ille homo currit', et tunc non est ad propositum. Et aliquando
accipitur antecedenter ad hoc relatiuum 'qui', uel 'quod', ut si dico
'ille homo currit qui prius disputabat'; et tunc 'ille' non accipitur
nisi per modum signi particularis et 'qui' accipitur loco huius
relatiui 'ille', notando copulationem; unde propositio resoluitur in
hanc copulatiuam 'homo currit et ille prius disputabat'.

Notandum est quod isti termini 'qui' et 'ille', uel 'quod' et 'illud',
solent poni in eadem propositione, reddendo suppositum duobus uerbis,
unus uni et alter alteri. Et hoc solet fieri duobus modis diuersis.
Uno modo quod ambo isti termini praecedant tam primum uerbum quam
secundum, ut dicendum 'ille qui dormit somniat'; aliquando autem unus
illorum terminorum praecedit primum uerbum et alter praecedit secundum
uerbum et sequitur primum, ut 'ille dormit qui somniat'. Et est inter
illas propositiones talis differentia. Quia primo modo propositio est
categorica cuius subiectum est aggregatum ex illis duobus terminis et
primo uerbo; ut si dico 'ille qui dormit somniat', hoc totum 'ille qui
dormit' est subiectum, compositum ex determinatione et determinabili;
nam haec dictio 'ille' ponitur per modum determinabilis, uel saltem
substantiuum subintellectum, quod exprimeretur si diceretur 'ille homo
qui dormit somniat', et istud residuum 'qui dormit' ponitur tamquam
determinatio; deinde istud uerbum 'somniat' ponitur pro copula et
praedicato. Et in tali propositione iste terminus 'ille' non ponitur
relatiue, sed antecedenter, et non ualet plus quam hoc nomen
'aliquid'. Sed in secundo modo propositio est hypothetica, et
aequiualet uni copulatiuae, sicut dicebatur. Et aliquando iste
terminus 'ille' praecedit et iste terminus 'qui' sequitur, ut 'ille
dormit qui somniat', et aliquando e conuerso, ut 'qui dormit, ille
somniat'. Et sunt propositiones aequiualentes, siue 'qui' praecedat,
siue 'ille'; nam quicumque illorum terminorum praecedat, ille non
tenetur relatiue.

Notandum est etiam quod isti termini 'ille' et 'ipse' quando sumuntur
relatiue aequiualent (et raro iste terminus 'ille' sumitur nisi
relatiue). Et sic etiam saepe istum terminum 'idem' accipimus synonyme
ad hoc relatiuum 'ille', ita quod aequiualet dicere 'animal currit et
illud est homo' et dicere 'animal currit et idem est homo'.

SDD 4.4.6

De isto autem relatiuo 'se' dicendum est quod illius est haec
proprietas quod semper ponitur in eadem propositione categorica cum
suo antecedente, ut 'Socrates diligit se'. Alia proprietas est quod si
teneatur distributiue, non contingit descendere ad aliquod eius
determinatum suppositum aliis remanentibus, sed oportet descendere
sigillatim; non enim sequitur 'omnis homo diligit se; ergo omnis homo
diligit Socratem', sed sequitur 'ergo Socrates diligit Socratem', et
'Plato Platonem', et sic de aliis.

Contra primam proprietatem arguitur: quia si dico 'Socrates currit et
ille diligit se', ibi 'Socrates' est antecedens, et non ponitur in
eadem categorica cum isto relatiuo 'se'. Respondeo quod 'se' non
immediate refertur ad 'Socratem', sed mediante isto relatiuo 'ille',
quod est immediate antecedens ad 'se' et ponitur cum eo in eadem
categorica.

De secunda proprietate uidetur quod illa non sit proprie proprietas
huius relatiui 'se', immo conuenit etiam aliis, scilicet huic relatiuo
'suus' et etiam huic relatiuo 'ipsius' posito loco huius relatiui
'suus'. Verbi gratia, si dico 'omnis homo uidet suum equum' uel 'omnis
homo uidet ipsius equum', non sequitur 'ergo omnis homo uidet Socratis
equum', sed 'Plato uidet Platonis equum', et sic de aliis.

SDD 4.4.7

Dicendum est etiam de isto relatiuo 'suus'. De quo est ista regula
quod non refert suum antecedens secundum eius resolutionem in recto,
sed in genitiuo casu, ut si dico 'Socrates bibit et equum suum
comedit', non sequitur 'Socrates comedit', sed sequitur 'ergo Socratis
equus comedit'. Et ideo idem ualet hoc relatiuum 'suus' et hoc
relatiuum 'ipsius', uel 'illius', ut idem ualet dicere 'Socrates
equitat suum equum' et 'Socrates equitat ipsius equum'.

Hic possumus notare quod 'suus' accipitur multipliciter. Primo enim
notat possessionem, ut 'Socrates et asinus suus', et tunc refert suum
antecedens per modum possidentis, et aliquando notat effectum, ut
'Aristoteles et libri sui', et tunc refert suum antecedens per modum
efficientis; et quandoque apponitur substantiuo de praedicamento
relationis, et tunc refert suum antecedens per modum habentis
conuersam habitudinem, ut si dico 'Socrates et seruus suus', notatur
quod Socrates sit dominus, et sic de aliis.

SDD 4.4.8

De istis autem relatiuis 'tale' et 'tantum' manifestum est quod
indigent antecedentibus de praedicamento qualitatis et quantitatis, ut
'Socrates est aliqualis', uel 'aliquantus', 'et talis', uel 'tantus',
'est Plato', uel etiam, in speciali, ut 'Socrates est albus', uel
'tricubitus', et 'talis', uel 'tantus', 'est Plato'. Et manifestum est
quod non supponunt pro eisdem pro quibus supponunt sua antecedentia,
sed sufficit quod supponant pro similibus uel aequalibus.

Notandum est de habitudine istorum terminorum ad inuicem 'talis' et
'qualis' uel 'tantus' et 'quantus' sicut notatum fuit in quinta parte
huius capituli de istis terminis 'qui' et 'ille'. Uterque enim
quandoque ponitur antecedenter ad reliquum et reliquus relatiue ad
ipsum, ut dicendo 'talis est Socrates qualis est Plato' uel dicendo
'qualis est Socrates, talis est Plato', et utraque propositio ualet
idem quod haec copulatiua 'Socrates est qualis et Plato est talis'. Et
etiam quandoque 'talis' et 'qualis' ponuntur in eadem categorica, ut
dicendo 'talis qualis Plato est currit'; unde hoc totum 'talis qualis
Plato est' est ibi subiectum. Et similiter dicas de 'tantus' et
'quantus', et similiter de 'quando' et 'tunc', uel etiam de 'ubi' et
'ibi', et etiam de 'taliter' et 'qualiter', et sic de aliis huius
modi.

SDD 4.4.9

(1) Relatiua diuersitatis solent poni 'aliud', 'alterum', 'differens',
'diuersum', et huius modi. Sed mihi apparet quod haec non sunt
relatiua prout hic de relatiuis locuti sumus, sed sunt relatiua id est
termini de praedicamento ad aliquid, sicut essent 'simile' et
'dissimile', 'aequale' et 'inaequale'. Et ita etiam est de hoc termino
'idem', nisi capiatur loco huius relatiui 'illud'; omne enim idem
alicui est idem, et omne diuersum uel aliud est ad aliquid diuersum
uel aliud. Tamen, quia huius modi nomina habent ultra alia nomina de
praedicamento ad aliquid aliquas speciales difficultates, uolumus
aliquid dicere de eis. (2) Et primo dico quod fundamentum huius
relatiui 'idem' et terminus ad quem dicitur debent supponere uel
teneri pro eodem, ut si dico 'Socrates est idem homini', tunc isti
termini 'Socrates' et 'homo' supponunt pro eodem; sed fundamentum
huius relatiui 'aliud', uel 'diuersum', uel 'differens', uel
'alterum', et terminus ad quem dicitur non debent stare et uerificari
pro eodem, sed pro diuersis. (3) Secundo dico quod propositio in qua
ponitur huius modi relatiuum, quod solet dici 'diuersitatis', indiget
exponi per tres propositiones categoricas copulatas, scilicet duas
affirmatiuas, in quibus praedicatur 'est' secundum adiacens de
fundamento et termino illius relatiui, et tertiam, negatiuam, in qua
negatur ille terminus de illo fundamento uel e conuerso, ut si dico 'B
est aliud ab A' exponitur quod B est et A est et B non est A.

In hac ultima parte huius capituli sunt tres clausulae. Prima dicit
quo modo ista nomina 'aliud', 'alterum' et caetera debeant dici
relatiua, et est manifesta. Unde si dico 'homo currit et aliud est
album', non oportet quod iste terminus 'aliud' habeat iste terminus
'homo' pro antecedente, uel etiam pro fundamento aut pro termino. Immo
hoc nomen 'aliud' est adiectiuum substantiuatum in neutro genere; ideo
dicta propositio aequiualet isti 'homo currit et res alia est alba',
et sic hoc nomen 'res' est fundamentum istius termini 'alia'. Sed non
oportet quod 'aliud' dicatur ad hominem nisi apponatur 'aliud ab eo'
uel 'aliud ab homine', sicut posset apponi 'aliud ab asino' uel 'aliud
a capra'.

Et est notandum quod istis terminis 'aliud', 'alterum', 'differens' et
'diuersum' dialectici et sophistae communiter utuntur tamquam
synonymi. Ideo et sic loquimur de eis, licet aliquando restricte
attribuantur eis diuersas intentiones, sicut in Porphyrio apparet de
'aliud' et 'alterum', et sicut in decimo Metaphysicae apparet de
'differens' et 'diuersum'. Et similiter intelligitur de hoc uerbo
'differt', quia ualet idem 'differt' et 'est differens'.

Secunda clausula est una regula. Pro qua notandum est quod cum
praedicta nomina sint adiectiua, indigent substantiuis regentibus ea;
immo etiam si haec dictio 'aliud' sumatur substantiuata, tamen
resoluenda est in substantiuum et adiectiuum, ut 'aliud' id est 'res
alia'. Et illud substantiuum uoco in proposito 'fundamentum'; uoco
autem terminum ablatiuum, uel datiuum uel accusatiuum quem regit talis
dictio relatiua 'terminum ad quem dicitur'. Ut si dico 'homo est idem
animali', uel 'idem ad animal', tunc 'homo' ponitur tamquam
fundamentum et 'animali', uel 'animal', tamquam terminus; et si dico
'homo est alius ab lapide', uel 'aliud ad lapidem', tunc 'homo' est
fundamentum et 'lapide', uel 'lapidem', est terminus. Et hoc notato
regula est satis manifesta.

Tertia clausula est alia regula, ex qua patet quod praedicta relatiua
diuersitatis implicant in se quasdam negationes propter quas nomina
sequentia tamquam termini illorum relatiuorum distribuuntur. Unde
sequitur 'est aliud ab homine; ergo est aliud a Socrate', uel 'differt
ab homine; ergo differt a Socrate'. Si tamen dicti termini praecedant
dicta relatiua, tunc non distribuuntur ab eis; ut si dico 'ab homine
Socrates differt', uel 'ab homine Socrates est alius', 'homine' non
distribuitur, immo sequitur 'a Platone Socrates est alius. ergo ab
homine Socrates est alius', quia 'homine' ibi stat determinate

Sed dubitatur "si dico 'aliud ab homine est animal', utrum 'animal'
distribuitur?". Et ego dico quod non. Quia negatio implicita in
'aliud' non est negans, sed se habet per modum infinitantis, et sic
non cadit super copulam totalis propositionis, nec super praedicatum.
Unde propositio est affirmatiua, licet implicet unam negatiuam, sicut
ista est affirmatiua 'non homo est albus', quae tamen implicat istam
negatiuam 'album non est homo'. Si quaeras "quo modo exponitur?", ego
dico quod primo adiectiuum substantiuatum debet resolui ut 'aliud ab
homine est animal' id est 'res alia ab homine est animal', et tunc
exponitur quod 'res quae non est homo est animal', et apparet quod
'animal' stat ibi determinate. Immo si dico 'aliud animal ab homine
currit', 'animal' non confunditur, quia tale relatiuum non habet
naturam confundendi nisi terminum, et non fundamentum suum; ideo
aequiualet dicere 'aliud animal ab homine currit' et 'animal aliud ab
homine currit'. Et est simile sicut de terminis priuatiuis; si enim
dico 'priuatus uisu est homo', 'uisu' distribuitur, sed non 'homo',
quia exponitur id est 'res non habens uisum est homo', ita tamen quod
haec dictio 'non' non teneatur negatiue, sed infinitanter.

SDD 4.5: DE APPELLATIONIBUS

SDD 4.5.1

Sequitur de appellationibus. Sunt autem terminorum aliqui appellatiui
et aliqui non appellatiui. Termini enim substantiales recti aut
termini omnino nihil connotantes ultra ea pro quibus supponunt non
sunt appellatiui proprie. Sed omnis terminus connotans aliud ab eo
pro quo supponit dicitur 'appellatiuus', et appellat illud quod
connotat per modum adiacentis ei pro quo supponit, ut 'album' appellat
albedinem tamquam adiacentem illi pro quo iste terminus 'album'
innatus est supponere. Et haec iam dicta fuerunt in primo capitulo
huius tractatus.

Hoc quintum capitulum est de appellationibus, quod continet quattuor
partes. Prima proponit intentionem capituli et repetit quaedam dicta
in fine primi capituli huius tractatus, secunda est de differentia
appellationis a parte subiecti et a parte praedicati, tertia est de
differentia appellationis rei significatae uel consignificatae et
rationis secundum quam est significatio, quarta est de appellationibu
quorundam terminorum in speciali; secunda incipit ibi "terminus
autem", terti ibi "magna est", quarta ibi "deinde in speciali".

Prima pars est manifesta si bene considerantur ea quae dicta fuerunt
in quarta parte primi capituli huius tractatus et in expositione
illius quartae partis.

SDD 4.5.2

(1) Terminus autem appellatiuus semper appellat formam suam, siue
ponatur a parte subiecti, uel ante uerbum, siue a parte praedicati,
uel post uerbum. (2) Sed differenter aliquando appellat eam ante et
post quia post appellat formam suam praecise pro tempore uerbi, (3)
sed ante si uerbum sit praesentis temporis et praedicatum non sit
ampliatiuum, tunc appellat formam suam praecise pro praesenti tempore,
(4) sed si uerbum fuerit alterius temporis uel si praedicatum fuerit
ampliatiuum, tunc terminus ante uerbum appellat formam suam
indifferenter, quasi disiunctiue, pro tempore praesenti et pro tempore
uerbi, uel ad quod praedicatum ampliat si sit ampliatiuum.

Ista secunda pars continet quattuor regulas in quattuor clausulis. Et
propter omnes illas regulas oportet scire quid per 'formam' termini
appellatiui debeamus intelligere in proposito. Dico ergo quod, ad
placitum, per 'materiam' termini solemus intelligere illud pro quo
terminus innatus est supponere. Unde sic loquitur Aristoteles de
materia in quinto Metaphysicae, ubi dicit quod "unum numero dicuntur
quorum materia est una", hoc est dictum quod de illis uerificatur hoc
praedicatum 'unum in numero, quorum materia est una, id est quod res
est eadem pro qua supponunt; sic enim uere dicimus quod 'homo' et
'animal' sunt unum numero. Sed per 'formam' termini solemus
intelligere quidquid terminus appellat, siue illud sit accidens siue
substantia, et siue sit materia siue forma, aut compositum ex materia
et forma, aut ex multis aggregatum. Ut iste terminus 'diues' supponit
pro homine, ideo 'homo' dicitur materia eius, et appellat domos et
agros et pecunias, et alia quae ille possidet per modum adiacentium
illi tamquam possidenti, ideo talia, ea ratione qua possidentur,
dicuntur forma istius termini 'diues'.

Sic ergo ego dico quod terminus appellatiuus in propositione positus
appellat semper formam, id est illas res quas connotat, siue quarum
ipse est appellatiuus, et appellat eas tamquam adiacentes, aut de
praesenti aut de praeterito aut de futuro aut de possibili, illi rei
pro qua ille terminus supponit uel pro qua terminus substantiuus et
rectus cum quo construitur supponeret si esset subiectum uel
praedicatum suppositionis. Verbi gratia, 'diabolus iustus currit':
subiectum huius propositionis pro nullo supponit, et tamen hic
terminus 'iustus' appellat iustitiam per modum adiacentis diabolo, pro
quo supponeret iste terminus 'diabolus, si esset subiectum uel
praedicatum propositionis; unde etiam propositio est falsa, quia
subiectum pro nullo supponit, ex defectu adiacentiae rei appellatae.

Secunda regula sic apparet: quia si ponamus quod in praesenti Socrates
est albus et numquam in futuro erit albus, propositio est falsa dicens
quod Socrates erit albus, quia 'albus' in dicta propositione non
appellat albedinem pro tempore praesenti, sed solum pro futuro, et nos
ponimus quod numquam in futuro Socrati adiacebit albedo, licet
adiaceat in praesenti. Aliter autem esset si diceremus 'album erit
Socrates', quia uera esset propositio si albedo nunc adiaceat ei qui
est Socrates, quamuis numquam in futuro adiacebit ei, et uera etiam
esset propositio si albedo nunc non adiaceat ei, sed in futuro
adiacebit ei. Et per hoc etiam apparet quarta regula, scilicet quod
terminus ante uerbum positus appellat formam suam, modo disiunctiuo,
pro tempore praesenti et pro tempore uerbi, et ita etiam est si
praedicatum fuerit praeteriti uel futuri temporis, licet uerbum sit
praesentis temporis. Ut si dico 'homo albus est disputaturus', haec
est uera siue albedo nunc adiaceat illi homini qui disputabit et
numquam post adiacebit ei, siue nunc non adiaceat et post adiacebit.

Sed contra secundam regulam obiicitur: quia si dicamus 'Socrates est
disputaturus', iste terminus 'disputaturus' appellat actum disputandi
pro tempore futuro, et non pro tempore praesenti, licet uerbum sit
praesentis temporis. Respondeo quod iste terminus 'disputaturus', ex
suo modo significandi, appellat futurum tempus una cum illo actu
disputandi, nec huius modi appellatio potest ab eo auferri per
coniunctionem eius cum uerbo alterius temporis. Sed tamen sic appellat
illud tempus futurum respectu temporis connotati per uerbum. et non
oportet quod sit futurum respectu temporis in quo formamus
propositionem et quo in nostra locutione utimur tamquam praesenti nisi
uerbum sit praesentis temporis; sed si uerbum sit praesentis temporis,
tunc oportet quod illud futurum appellatum sit futurum respectu illius
temporis praesentis. Verbi gratia, si dico 'Socrates est
disputaturus', haec dictio 'disputaturus' appellat tempus quod in hoc
praesenti tempore est futurum; sed si dico 'Aristoteles fuit
generandus', iste terminus 'generandus' appellat tempus non quod est
futurum, sed quod erat futurum in tempore connotato per hoc uerbum
'fuit', quod quidem tempus praecessit generationem Aristotelis.

Et ita patet quod adhuc isti termini 'generandus' et 'disputaturus'
appellant formas suas, scilicet tempus futurum, in dictis
propositionibus pro tempore uerbi sic quod in tempore uerbi illud
tempus sit uel fuerit futurum, et non quod illud tempus debeat esse
praesens in tempore uerbi. Et ita si dico 'antichristus erit genitus',
iste terminus 'genitus' appellat tempus praeteritum, non quod modo sit
praeteritum, sed quod in tempore futuro erit praeteritum, scilicet in
tempore designato per hoc uerbum 'erit'.

Iterum, etiam notandum est quod illa secunda regula, et etiam tertia,
sunt intelligendae de uerbis et copulis non ampliatiuis. Quia si
uerbum uel copula fuerit ampliatiuum, ut hoc uerbum 'potest' uel
copula in hac propositione 'nigrum possibile est esse album', tunc non
est dicendum quod 'album' appellat suam formam praecise pro tempore
praesenti, immo appellat eam indifferenter pro tempore ad quod est
ampliatio.

SDD 4.5.3

Magna autem est differentia quantum ad appellationes inter uerba
significantia actus animae cognoscitiuae, sicut sunt ista uerba
'cognoscere', 'intelligere', 'significare', 'supponere' et huius modi,
et inter alia uerba, cuius modi sunt 'secare', 'urere', 'mouere' et
huius modi. Nam termini respectu illorum uerborum non significantium
huius modi actus animae non appellant nisi res quas significant
ultimate, uel consignificant, et non appellant rationes secundum quas
significant. Termini autem respectu uerborum significantium huius modi
actus animae si sequantur illa uerba et construantur cum eis tamquam
terminantia transitum eorum appellant rationes secundum quas
significant ea quae significant; si uero illi termini praecedant illa
uerba, tunc non sic appellant illas rationes.

Notandum est quod de ista materia locuti sumus plura in tractatu de
Sophismatibus, in quarto capitulo, intitulato 'de Appellationibus';
etiam locuti sumus plura in ultima parte tertii capituli huius
praesentis tractatus; ideo haec ibi requirantur.

Propter quod nunc breuiter dico quod multum differt dicere 'cognosco
uenientem' et 'uenientem cognosco'. Quia quantumcumque patrem tuum
cognoscis secundum multas rationes, scilicet secundum quas dicitur
'homo', et 'animal', et 'pater', et 'magnus', si non cognoscas eum
secundum illam rationem a qua sumitur hoc nomen 'ueniens', tunc posito
quod de facto sit ueniens, ista propositio est falsa 'tu cognoscis
uenientem', quia, propter appellationem rationis, sensus est quod tu
illum cognoscis secundum illam rationem secundum quam dicitur ueniens;
et tamen ista est uera 'tu uenientem cognoscis', quia non oportet ad
eius ueritatem quod illum cognoscas secundum illam rationem, sed
sufficit quod secundum aliam, quaecumque illa fuerit.

Et ideo concluditur quod a parte post cum talibus uerbis non possumus
inferre ex alio nomine alterum nomen, quantumcumque supponant pro
eodem, nisi illa nomina sint synonyma, uel nisi ratio nominis
consequentis includatur in ratione nominis antecedentis, tali modo
quod impossibile sit rationem nominis antecedentis esse apud animam
sine ratione nominis consequentis. Unde non sequitur 'cognosco omnem
triangulum; ergo cognosco isoscelem'; sed bene sequitur 'ergo cognosco
triangulum', quia ratio correspondens huic orationi 'omnis triangulus'
non potest esse sine ratione correspondente huic nomini 'triangulus'.
Sed a parte ante potest inferri ex uno nomine alterum posito quod
supponant pro eodem, ut 'patrem tuum cognoscis et ille est ueniens;
ergo uenientem cognoscis'. In propositionibus autem aliorum uerborum
tam a parte ante quam a parte post potest inferri unum ex alio posito
quod supponant pro eodem; sequitur enim 'lapis cadit super uenientem
et ille ueniens est albus', uel 'pater tuus', 'ergo lapis cadit super
album', uel 'super patrem tuum'.

Tamen contra ista dicta occurrit una magna dubitatio, scilicet quia si
praedicta essent uera, sequeretur quod impossibile esset te uidere
hominem uel equum, quod apparet absurdum. Et consequentia manifesta
est: quia ratio, seu conceptus, secundum quam imponitur iste terminus
'homo', uel 'equus', est ratio communis et uniuersalis; ideo te uidere
hominem significaret quod illum uideres secundum conceptum
uniuersalem, quod est impossibile, cum sensum non sentiat nisi
singulariter.

Propter istam dubitationem aliqui negant illas praedictas
appellationes rationum, quae tamen non sunt negandae si Aristoteles et
alii qui communiter loquuntur dicunt uerum. Nos enim diceremus quod
primum principium non credidit Auerroes esse trinum et unum, et tamen
primum principium credidit esse deum. Sed, a parte ante, oportet
istam concedere 'trinum et unum Auerroes credidit esse deum', quod
patet per syllogismum expositorium: quia primum principium credidit
esse deum et illud primum principium est trinum et unum, ergo trinum
et unum credidit esse deum'. Et apparet quod non ualet tale argumentum
a parte post, scilicet sic 'primum principium credidit esse deum et
ille deus est trinus et unus; ergo primum principium credidit esse
trinum et unum'; apparet quod non sequitur, quia praemissae sunt uerae
et conclusio falsa. Et nullus potest dicere quare magis ualeat a parte
ante quam a parte post nisi propter appellationem rationis a parte
post et non a parte ante.

Et apparet mihi quod consimiliter loquitur Aristoteles, secundo
Elenchorum; ipse enim negat istam consequentiam 'tu cognoscis Coriscum
et ille Coriscus est ueniens; ergo tu cognoscis uenientem', et tamen,
a parte ante, non potest negari ista consequentia 'Coriscum tu
cognoscis et ille est ueniens; ergo uenientem cognoscis', quia est
bonus syllogismus expositorius. Et nullus potest dicere quare haec sic
se habeant nisi propter appellationem rationis a parte post et non a
parte ante.

Ideo respondendum est ad dubitationem. Et potest dici quod non est
propria locutio et uera 'uideo hominem', sed talis propositio, prout
esset uera, acciperetur loco talis propositionis 'uideo hunc hominem'
uel loco talis 'hominem uideo'. Sic tamen consueuimus uti tali
propositione impropria quia ex notitia uisiua singulari consurgit
statim notitia intellectualis uniuersalis, unde statim uidendo hunc
hominem intelligimus hominem; ideo uisu credimus iudicare hominem et
animal, quod non est uerum.

Iterum, notandum est quod, ultra praedicta, aliqui dicunt praedicatum
sic appellare suam formam quod nulla propositio praeteriti temporis
uel futuri sit uera nisi habuerit uel habebit propositionem de
praesenti ueram si formetur remanente toto praedicato eodem, uel
totaliter consimili, secundum omnem dispositionem, quod non oportet
ita esse de subiecto. Et sic etiam propositionem de possibili dicunt
non esse ueram nisi habeat correspondentem propositionem ueram de
inesse saluato totaliter praedicato. Unde dicunt istam esse falsam et
impossibilem 'ego legam cras', uel 'ego legi heri', quia haec est
impossibilis 'ego lego cras', uel 'ego lego heri'. De hoc autem
locutus fuit in Sophismatibus, in quarto capitulo, quod erat de
appellationibus, et totum quod ibi positum fuit uideatur, quia
pertinet ad complementum istius capituli.

Verum est tamen, prout mihi uidetur, quod illud corrigendum est quod
ego dixi quantum ad sextum sophisma, scilicet quod ego uidi Petrum et
Robertum, uel etiam quod ego uidebo uel possum uidere omne astrum. Nam
istae propositiones forte non sunt concedendae, propter appellationem
rationis, eo quod uidere significat actum animae cognoscitiuae. Ideo
loco illarum propositionum, ego pono alias, quae ualent ad illud pro
quo illae positae sunt, scilicet loco istius propositionis 'uidi
Petrum et Robertum' ego pono istam propositionem 'in hac domo fuerunt
Iohannes et Robertus', quam propositionem puto esse ueram si unus in
ea fuit uno tempore et alter alio, licet numquam ibi fuerint simul;
similiter loco istius propositionis 'uideo omne astrum', uel 'possum
uidere omne astrum', ego pono istam 'sol erit', uel 'potest esse', in
quolibet duodecim signorum zodiaci', quam puto esse concedendam. Et
non puto fuisse inconuenienter dictum illud quod ibi fuit dictum, quia
non quaeritur exemplorum uerificatio, ut dicitur primo Priorum, sed
nunc dixi corrigendum esse si exemplorum uolumus quaerere
uerificationem, sicut forte quaerendum est in sophistria.

SDD 4.5.4

(1) Deinde in speciali dicendum est de quibusdam nominibus. Et primo
dico quod terminus substantiuus obliquus appellat illud pro quo rectus
suus supponeret per modum adiacentis ei pro quo rectus regens ipsum
supponit. (2) Isti autem termini 'meus' et 'tuus' appellant me et te
tamquam adiacentes eis pro quibus sua substantiua supponunt, et sic
etiam 'noster' et 'uester' appellant 'nos' et 'uos'; (3) et iste
terminus 'suus' appellat illud pro quo suum antecedens supponit per
modum adiacentis ei pro quo substantiuum dicti termini 'suus'
supponit. (4) Et diuersificantur adiacentiae proportionaliter sicut
dictum fuit, in septima parte praecedentis capituli, de 'suus'.

Haec ultima pars huius capituli habet quattuor clausulas; tres primae
sunt in speciali de diuersis terminis et quarta est una communis
regula.

Prima clausula est de terminis obliquis. Cum enim illi termini non
sint subiecta uel praedicata propositionum, ipsi proprie non habent
supponere; ideo appellant res quas significant, tam illas quas recti
sui appellarent, si illi recti sint appellatiui, quam illas pro quibus
supponerent. Et dantur exempla tam de ista prima clausula quam de
quarta, prout applicanda est terminis primae. Nam si dico 'asinus
Socratis', iste terminus 'Socratis' appellat Socratem tamquam asino
adiacentem per modum possessoris, et si dico 'iste est liber
Aristotelis', iste terminus 'Aristotelis' appellat Aristotelem tamquam
huic libro adiacentem per modum factoris, scilicet qui fecit eum uel
qui fecit primum ad cuius exemplar alii similes postea facti sunt; et
si dico 'Socrates est pater Platonis', iste terminus 'Platonis'
appellat Platonem tamquam adiacentem Socrati per modum filii; et
similiter si dico 'Socrates uidet Platonem', iste terminus 'Platonem'
appellat Platonem tamquam adiacentem Socrati uidenti per modum uisi,
et sic de aliis.

Eodem modo dico de secunda clausula. Si dico 'asinus meus', iste
terminus 'meus' appellat me tamquam adiacentem asino ut possessorem,
et si dico 'pater meus', iste terminus 'meus' appellat me ut filium;
et ita proportionaliter de 'tuo', 'nostro' et 'uestro'.

Et sic etiam potest exemplificari de tertia clausula, prout uideri
potest ubi quarta clausula remittit.

SDD 4.6: DE AMPLIATIONIBUS ET RESTRICTIONIBUS

SDD 4.6.1

(1l) Ultimo aliqua dicenda sunt de ampliationibus et restrictionibus
suppositionum et appellationum. Et oportet primo uidere statum
secundum quem terminus nec dicitur ampliatus nec restrictus, respectu
cuius status aliquando dicitur ampliatio, aliquando restrictio. (2)
Status ergo ille potest assignari quando terminus praecise supponit
uel appellat pro omnibus suis significatis praesentis temporis; ut si
dico 'homo currit' uel 'omnis homo currit', 'homo' supponit
indifferenter pro omnibus hominibus qui in praesenti tempore sunt, et
non pro aliis.

Hoc ultimum capitulum intitulatur "de Ampliationibus et
Restrictionibus". Et continet sex partes: prima assignat statum
respectu cuius dicitur ampliatio uel restrictio, secunda agit de
ampliatione ultra statum, tertia de restrictione citra statum, quarta
de alienatione status, quinta de alienatione suppositionis uel
appellationis, et sexta de totali remotione suppositionis. Secunda
incipit ibi "sciendum est", tertia ibi "terminus autem", quarta ibi
"quandoque autem", quinta ibi "suppositio autem", sexta ibi "et
aliquando".

Prima pars habet duas clausulas, quarum prima proponit intentionem
capituli et a quo incipiendum est, et ipsa est clara. Secunda assignat
statum, quae etiam est satis manifesta. Et si aliqui alium statum
assignant, non est cura, sed dicatur consequenter.

SDD 4.6.2

(1) Sciendum est ergo quod terminus ultra statum ampliatur
multipliciter. Primo si ponatur in sua categorica ante uerbum
praeteriti temporis ampliatur ad standum pro praeteritis, siue in
supponendo siue in appellando, una cum praesentibus; ut si dico 'homo
cucurrit', iste terminus 'homo' supponit indifferenter pro omnibus
hominibus qui sunt et qui fuerunt. (2) Secundo modo, proportionaliter,
terminus positus ante uerbum futuri temporis ampliatur ad standum pro
futuris. (3) Tertio, terminus positus ante hoc uerbum 'potest' uel
ante copulam propositionis diuisae de possibili ampliatur ad standum
pro possibilibus, licet non sint uel fuerint; unde haec est uera 'Mons
Aureus potest esse tantus quantus est Mons Ventosus'. (4) Quarto, idem
est dicendum de termino posito ante copulam propositionis diuisae de
necessario, quia talis aequipollet uni de possibili. (5) Quinto,
terminus ampliatur ad praeterita, futura et possibilia si construatur
cum uerbo significante actum animae intellectiuae, siue a parte ante
siue a parte post; unde haec est uera 'hominem intelligo' si
Aristotelem uel antichristum intelligo, et haec etiam est uera
'intelligo rosam', licet nulla sit rosa. (6) Sexto, nomina uerbalia
uel participia a praedictis uerbis descendentia, si fiant praedicata
propositionum, ampliant subiecta sicut et praedicta uerba; ideo
aliquid est generabile uel corruptibile, genitum uel corruptum,
opinabile uel opinatum, quod non est.

Ista secunda pars continet sex regulas ampliationum, et illae omnes
sunt satis manifestae. Ex quibus sequitur quod tales propositiones
exponuntur per propositiones de disiuncto subiecto, ut 'A curret' id
est 'quod est uel erit A curret', similiter 'A est mortuum' id est
'quod est uel fuit A est mortuum', similiter 'A potest currere' id est
'quod est uel potest esse A potest currere', similiter 'creans de
necessitate est deus' id est 'quod est uel potest esse creans de
necessitate est deus', similiter 'A intelligitur' id est 'quod est uel
fuit uel potest esse A intelligitur'.

Ideo etiam tales propositiones indigent conuerti in propositiones de
praedicato disiuncto, ut 'homo est mortuus; ergo mortuum est uel fuit
homo', 'Socrates est disputaturus; ergo disputaturum est uel erit
Socrates', 'Socrates potest esse albus; ergo album est uel potest esse
Socrates' (et etiam sufficeret dicere 'ergo album potest esse
Socrates', quia omne quod est potest esse), 'creans de necessitate est
deus; ergo quod de necessitate est deus est uel potest esse creans',
uel sic 'ergo deus potest esse creans' (sicut enim uniuersalis
affirmatiua non conuertitur in uniuersalem, sed in particularem, ita
nec illa de necessario in aliam de necessario, sed de possibili, quia
necessarium ad possibile est sicut uniuersale ad particulare),
similiter 'Mons Aureus intelligitur; ergo quod intelligitur est, fuit
uel potest esse Mons Aureus'.

Similiter etiam dicitur quod praedicta nomina uel participia, si sint
adiectiue sumpta, ampliant dicto modo substantiua quibus apponuntur et
subiecta de quibus coniunctum ex huius modi adiectiuo et substantiuo
praedicatur. Unde haec conceditur 'Aristoteles est homo mortuus',
licet Aristoteles non sit homo: ita etiam haec conceditur 'equus est
equus mortuus', sed haec negatur 'equus mortuus est equus'.

SDD 4.6.3

(1) Terminus autem citra statum restringitur multis modis. Primo modo
per determinationem sibi appositam conuenientem sibi, sed non pro
omnibus suppositis; ut 'homo albus currit': 'homo' iam non sumitur pro
omnibus hominibus praesentibus, sed pro albis solum, uel etiam 'asinus
Socratis currit': 'asinus' non sumitur pro omnibus asinis, sed solum
pro illis qui sunt Socratis. (2) Secundo modo, etiam restringitur
adiectiuum per suum substantiuum si conueniat aliquibus quibus non
conuenit substantiuum; ut 'homo albus currit': iste terminus 'albus'
iam non sumitur pro omnibus albis, sed solum pro illis quae sunt
homines.

Ista tertia pars continet duas regulas manifestas. Circa quas etiam
notandum est quod si suppositio termini sit ampliata ad futura,
praeterita uel possibilia, tamen hae duae regulae tenent ad
restringendum illam ampliationem quantum ad supposita. Ut si dico
'omnis homo albus erit bonus', iste terminus 'homo' bene tenetur tam
pro praesentibus quam pro futuris, non tamen pro omnibus, sed solum
pro illis qui sunt uel erunt albi, nec iste terminus 'albus' pro
omnibus albis, sed solum pro illis quae sunt uel erunt homines.

SDD 4.6.4

Quandoque autem status praedictus termini non remanet, nec ampliatur
nec restringitur, sed alienatur, ita quod terminus non amplius
supponit, uel tenetur, pro praesentibus pro quibus supponeret, uel
teneretur, in statu, sed solum pro futuris uel praeteritis, nisi
contingat quod illa futura uel praeterita sint praesentia; et sic
supponunt uel appellant termini sequentia uerba praeteriti uel futuri
temporis.

Ista quarta pars est manifesta si ponantur exempla. Nam si ego dico
'equus fuit albus', tunc iste terminus 'albus' pro nullo supponit nisi
in praeterito fuerit albus, ita quod si ponamus omnes equos in hoc
praesenti esse albos et quod numquam in praeterito aliquis equus
fuerit albus, tunc iste terminus 'albus' pro nullo equo supponit, immo
etiam pro nullo supponeret nisi in praeterito aliquid fuisset album
quamuis in praesenti omnia essent alba; tamen bene uerum est quod si
iste equus, qui est praesens, etiam fuit in praeterito et fuit albus,
tunc istud praedicatum 'albus' bene supponit pro eo, sed non ea
ratione qua est uel est albus, sed ea ratione qua in praeterito fuit
et fuit albus. Et sic, suo modo, de futuro.

Et similiter in dicta propositione iste terminus 'albus' non appellat
albedinem tamquam adiacentem nisi ei quod fuit; et si adhuc adiaceat
ei quod est, hoc accidit quantum ad ueritatem propositionis. Unde si
Socrates heri erat albus, haec propositio 'Socrates fuit albus' est
uera, non quia albedo nunc adiaceat ei, sed solum quia ei adiacebat.
Quod non est ita a parte subiecti; quia si dico 'album erit Socrates',
posito quod Socrates erit albus, propositio est uera si albedo nunc
adiaceat Socrati, licet numquam in posterum adiacebit ei.

SDD 4.6.5

Suppositio etiam uel appellatio aliquando alienatur, ita quod terminus
non amplius tenetur pro suis significatis, sed pro aliis. Et hoc fit
per negationem infinitantem; ut si dico, 'homo est non asinus', iste
terminus 'asinus' prohibetur stare pro asinis et cogitur cum negatione
ad standum pro omnibus aliis indifferenter. Ita si dico 'homo non
albus currit', iste terminus 'albus' non appellat albedinem tamquam
homini adiacentem, immo tamquam ei non adiacentem.

Ista quinta pars etiam est satis explanata. Haec enim est condicio
negationis infinitantis ut faciat terminum teneri pro quibus sine ea
non teneretur et non teneri pro quibus sine ea teneretur.

SDD 4.6.6

Et aliquando etiam tota termini suppositio remouetur, et hoc fit
dupliciter. Uno modo per complexionem indistantem positiuam termini
ad terminum, in subiecto uel in praedicato, quorum terminorum unus non
conuenit alteri; ut dicendo 'homo hinnibilis currit', subiectum pro
nullo supponit. Alio modo per huius modi complexionem priuatiuam
terminorum quorum unus de necessitate conuenit alteri; ut dicendo
'homo non risibilis currit', subiectum pro nullo supponit.

Haec ultima pars est etiam manifesta. Tamen sciendum est quod in ista
propositione 'homo hinnibilis currit', ista nomina 'homo' et
'hinnibilis' sumuntur significatiue, quia utrumque nobis constituit
conceptum suorum ultimatorum significatorum, ita quod utroque remoto
reliquus supponeret pro suis significatis ultimatis. Sed 'hinnibile'
prohibet suppositionem pro hominibus, quia nullus homo est hinnibilis,
et 'homo' prohibet suppositionem pro hinnibilibus, quia nullum
hinnibile est homo.
======================================================================

SDD 5: DE SYLLOGISMIS

SDD 5.1: DE QUIBUSDAM COMMUNIBUS

SDD 5.1.1

(1) Sequitur tractatus de syllogismus, in quo sunt aliqua communia
praemittenda. (2) Propositio categorica est oratio affirmatiua
alicuius de aliquo uel negatiua alicuius ab aliquo. (3) Terminus est
in quem resoluitur propositio, ut in subiectum et praedicatum.

Iste quintus tractatus est de syllogismis, qui continebit decem
capitula. Primum praemittit quaedam communia, secundum distinguit et
enumerat modos trium figurarum, tertium est in speciali de prima
figura, quartum de secunda, quintum de tertia, sextum est de
syllogismis ex modalibus non mixtis, septimum est de mixtionibus,
octauum est de syllogismis ex obliquis, nonum est de syllogismis ex
terminis infinitis, decimum est de potestatibus syllogismorum.

Primum capitulum habet octo partes. Prima pars describit et diuidit
propositionem categoricam et describit terminum, secunda describit
dici de omni et dici de nullo, tertia describit syllogismum, quarta
distinguit propositiones ex quibus componitur syllogismus, quinta
describit terminos ex quibus componuntur propositiones syllogismi,
sexta describit figuram syllogisticam et distinguit figuras, septima
describit modum syllogisticum, octaua ponit quasdam communes regulas.
Secunda incipit ibi "dici de omni", tertia ibi "syllogismus est",
quarta ibi "omnis syllogismus", quinta ibi "ex tribus autem", sexta
ibi "ad syllogismum", septima ibi "modus est", octaua ibi "unde
tales".

Prima pars continet tres clausulas. Prima proponit intentionem huius
tractatus et intentionem specialem huius capituli. Secunda diuidit uel
describit propositionem categoricam, quia intentio est nunc agere de
syllogismis constitutis ex propositionibus categoricis. Est autem illa
diuisio propositionis secundum qualitatem, sicut alias dictum est,
quia quaedam est affirmatiua alicuius de aliquo, scilicet quia
praedicatum affirmatur de subiecto, et alia negatiua alicuius ab
aliquo, quia praedicatum designatur remoueri a subiecto.

Tertia clausula describit terminum propositionis categoricae, notando
quod duo sunt termini propositionis categoricae, scilicet subiectum et
praedicatum. Unde dicit Aristoteles "terminus est in quem resoluitur
propositio, ut subiectum et praedicatum". Quamuis enim tres sint
partes principales propositionis categoricae, scilicet subiectum,
praedicatum et copula, tamen copula non debet proprie dici terminus
propositionis, quia est medium inter subiectum et praedicatum; modo
terminus debet esse extremum rei terminatae, et non medium.

Et notandum est quod quamuis subiectum et praedicatum sint saepe
complexum ex multis dictionibus, ut 'equus Socratis currit uelociter',
tamen nos ponimus hic, sicut Aristoteles, totale subiectum et totale
praedicatum esse terminos propositionis, quia in distinctione trium
figurarum et modorum suorum nos, ut Aristoteles, hic non intendimus de
ampliori resolutione propositionis quam in subiectum, praedicatum et
copulam.

SDD 5.1.2

Dici de omni est quando nihil est sumere sub subiecto de quo non
dicatur praedicatum, ut 'omnis homo currit'. Dici de nullo est quando
nihil est sumere sub subiecto a quo non remoueatur praedicatum, ut
'nullus homo currit'.

Ista secunda pars est manifesta, intelligendo quod in propositione
uniuersali affirmatiua praedicatum intelligitur dici de subiecto de
omni, sic quod ad eius ueritatem requiritur quod illud praedicatum sit
uerum de illo subiecto ratione omnium suorum suppositorum; ideo
oportet quod de quocumque termino illud subiectum uere affirmatur, de
illo etiam praedicatum uere affirmetur. Et in uirtute illius dici de
omni, sine alia probatione, sunt euidentes, quantum ad consequentiam,
syllogismi affirmatiui primae figurae directe concludentes. Quia in
maiori propositione praedicatum dicitur de omni de subiecto et in
minori illud subiectum ponitur dici de alio termino; ergo oportet quod
de illo termino uere dicatur primum praedicatum si maior et minor
erant uerae.

Ita etiam in propositione uniuersali negatiua praedicatum intelligitur
dici de subiecto de nullo, id est intelligitur negari de subiecto
ratione omnium suorum suppositorum; ideo oportet illud praedicatum
uere negari de omni termino de quo illud subiectum uere affirmatur. Et
in uirtute illius dici de nullo habent euidentiam syllogismi negatiui
primae figurae directe concludentes.

Sed tunc dubitatur utrum in hac propositione 'omne animal est lapis'
sit dici de omni. Et ego dico quod non est ibi uere dici de omni, sed
false. Tamen significatiue est ibi dici de omni, tali modo quod
propositio significat quod necesse esset si talis esset uera quod
praedicatum uere posset affirmari de quolibet supposito subiecti; et
hoc sufficit ad consequentiam syllogisticam, quia non oportet ad hoc
quod consequentia sit bona quod antecedens sit uerum, sed sufficit
quod necesse sit in omni tali forma si antecedens sit uerum quod
consequens sit uerum.

SDD 5.1.3

Syllogismus est oratio in qua quibusdam positis necesse est aliud
accidere per ea quae posita sunt, ut 'omne animal est substantia,
omnis homo est animal; ergo omnis homo est substantia'; hoc totum est
una oratio in qua quibusdam positis, scilicet duabus praemissis,
necesse est aliud accidere, id est sequi, scilicet conclusionem.

Contra hanc syllogismi definitionem solent fieri multae obiectiones.
Primo enim syllogismus uidetur esse plures orationes; ideo non est
oratio, sicut nec plures homines sunt homo. Et si est oratio,
quaeritur utrum sit enuntiatiua, et utrum categorica uel hypothetica,
et si hypothetica, in qua specie hypotheticarum.

Item, hoc implicat contradictionem "necesse est aliud accidere", quia
accidentia non sunt necessaria, ut dicitur primo Posteriorum.

Item, haec definitio conuenit aliis quam syllogismis, quia conuenit
inductioni et consequentiae ab exponentibus ad expositam.

Respondeo quod licet syllogismus sit compositus ex pluribus
orationibus, tamen est una propositio hypothetica, coniungens
conclusionem praemissis per hanc coniunctionem 'ergo'. Et potest
reduci ad speciem propositionum condicionalium, quia sicut
condicionalis est una consequentia, ita et syllogismus; unde
syllogismus posset formari per modum unius condicionalis sic 'si omne
animal est substantia et omnis homo est animal, omnis homo est
substantia'. Tamen syllogismus proprie addit super condicionalem, quia
syllogismus ponit assertiue praemissas, condicionalis autem non
asserit eas. Ideo non esset inconueniens ponere syllogismos de una
specie hypotheticarum alia ab illis quas prius auctor enumerauit; et
illa species posset describi, quantum ad quid nominis, per hanc
orationem 'consequentia consequentis et antecedentis assertiua', et
posset hoc nomen 'B' imponi aeque significans dictae orationi.

Ad aliam obiectionem dico quod debet exponi 'accidere' id est 'sequi'.
Et dico "necesse est sequi" non quia necesse sit inferre conclusionem,
quia possem eam dimittere non inferendo eam; sed dico "necesse est
sequi" id est quod si conclusio inferatur, consequentia est
necessaria.

Ad aliam dico quod inductio non est consequentia necessaria gratia
formae nisi reducta fuerit ad syllogismum, sicut debet uideri secundo
Priorum. De consequentia autem quae est ab exponentibus ad expositam
dico quod si illa sit consequentia formalis, tamen non infertur aliud
a praemissis nisi secundum uocem, et non secundum intentionem. Quia
sic exponere non est nisi explanare quid nominis; modo definitio
dicens praecise quid nominis et ipsum nomen sic definitum debent apud
animam habere omnino eandem intentionem correspondentem. Et ita etiam
est de propositione indigente exponentibus propter syncategoremata,
quia ipsa et illae exponentes debent omnino habere eandem intentionem
correspondentem apud animam. Modo ergo dicebatur "necesse est aliud
accidere", id est quod conclusio debet esse alia a praemissis et ab
unaquaque earum, non solum secundum uocem, immo etiam secundum
intentionem. Dicitur etiam "in qua quibusdam positis", id est non
solum terminis, sed quibusdam propositionibus, scilicet praemissis, et
hoc dicitur ad excludendum enthymemata, uel etiam consequentias per
conuersionem aut subalternationem aut aequipollentiam, aut huius modi.

SDD 5.1.4

Omnis autem syllogismus constat ex tribus terminis et duabus
propositionibus, scilicet praemissis, et tertia quae infertur, quarum
prima uocatur 'maior', secunda 'minor' et tertia 'conclusio'.

Notandum est quod merito in prima figura, quantum ad modos directe
concludentes, prima propositio uocatur 'maior' et secunda 'minor'.
Quia oportet primam propositionem esse uniuersalem et secundam
contingit esse particularem, et ita etiam est in secunda figura. Sed
in tertia figura non attenditur maioritas nisi ex primitate; apparet
enim quod Disamis et Bocardo habent primam particularem, quae tamen,
ad placitum, uocata est 'maior'.

SDD 5.1.5

Ex tribus autem terminis non possunt fieri duae propositiones
praemissae nisi unus illorum sumatur bis, scilicet in utraque
praemissa semel. Illorum ergo trium terminorum ille qui ponitur in
utraque praemissa uocatur 'medium', et ille qui cum medio ponitur in
maiori propositione uocatur 'maior extremitas', et ille qui ponitur in
minori propositione cum medio uocatur 'minor extremitas'.

Ista pars est per se manifesta, quia solum exponit quid nominis. Et
sciendum est quod conclusio componitur ex illis duabus extremitatibus;
unde propter conexionem extremitatum cum medio in praemissis infertur
conexio extremitatum inter se in conclusione.

SDD 5.1.6

Ad syllogismum autem duo requiruntur, scilicet figura et modus. Figura
est ordinatio trium terminorum in duabus praemissis secundum
subiectionem et praedicationem. Et sunt tres figurae, secundum quod
tribus modis ordinantur; nam si medium subiiciatur in una praemissa et
praedicetur in alia, tunc est prima figura, ut 'omne animal est
substantia, omnis homo est animal; ergo omnis homo est substantia'; si
autem medium praedicetur in utraque praemissa, tunc est secunda
figura, ut 'nullus lapis est animal, omnis homo est animal; ergo
nullus homo est lapis'; et si medium subiiciatur in utraque praemissa,
tunc est tertia figura, ut 'omnis homo est animal, omnis homo est
substantia; ergo quaedam substantia est animal'.

Notandum est quod prima dictarum ordinationum, scilicet quando medium
subiicitur in una praemissa et praedicatur in alia potest diuidi in
duas ordinationes. Quia uel subiicitur in maiori et praedicatur in
minori, et sic ponitur esse prima figura, uel, e conuerso, medium
praedicatur in maiori et subiicitur in minori, et tunc apparet quod
deberet esse quarta figura. Ideo dubitatur quare auctor iste et
Aristoteles non posuerunt quartam figuram.

Et ad hoc ego respondeo quod illa posset poni, sed Aristoteles non
curauit de ea tractare quia non differret a prima nisi secundum
transpositionem praemissarum et inferretur eadem conclusio in hac et
in illa, sed tamen illa eadem conclusio quae esset directa in prima
figura esset indirecta in quarta, et e conuerso. Verbi gratia,
sequitur in prima figura 'omne B est A, omne C est B; ergo omne C est
A', et ita sequitur in quarta figura 'omne C est B, omne B est A; ergo
omne C est A'. Et sic apparet quod non oportet amplius determinare de
ista quarta figura, quia quot sunt modi directe concludentes in prima
figura, tot sunt modi concludentes indirecte in quarta, non
differentes ab illis de prima nisi secundum transpositionem
praemissarum, et ita etiam quot sunt modi in prima figura concludentes
indirecte, tot sunt modi in quarta concludentes directe, non
differentes ab illis de prima nisi secundum transpositionem
praemissarum; ideo omnes modi de quarta figura statim reducerentur ad
illos de prima per solam transpositionem praemissarum.

SDD 5.1.7

Modus est ordinatio duarum praemissarum in debita quantitate et
qualitate ad inferendum de necessitate conclusionem.

Notandum est quod si haec descriptio modi syllogistici sit bona,
constat quod Barbara et Baralipton non debent reputari diuersi modi,
quia in eis est eadem ordinatio praemissarum in quantitate et
qualitate, licet sint diuersae conclusiones. Et puto quod ista fuit
intentio Aristotelis in secundo Priorum, ubi assignans potestates
syllogismorum dixit eundem syllogismum, id est eundem modum
syllogisticum, posse plura concludere, ut quod primus modus primae
figurae, qui est ex duabus praemissis uniuersalibus affirmatiuis,
potest concludere uniuersalem affirmatiuam directe et particularem
affirmatiuam indirecte. Et propter hoc etiam Aristoteles, primo
Priorum, enumerans modos primae figurae, non curauit enumerare
Baralipton nec Celantes nec Dabitis, quia non sunt uere diuersi modi a
Barbara, Celarent et Darii secundum definitionem modi nunc positam,
sed bene enumerauit istos modos Fapesmo et Frisesomorum.

Verum est tamen quod illi nouem modi quos iste auctor assignat in
prima figura sunt bene distincti ab inuicem si modus describatur sic:
modus est ordinatio duarum praemissarum et conclusionis in debita
quantitate et qualitate et in situ etiam terminorum suorum. Et ego
addo illam ultimam clausulam, scilicet "in situ terminorum suorum"
quia Celarent et Celantes nec in quantitate nec in qualitate, siue
quantum ad praemissas siue quantum ad conclusiones, non differunt, sed
differunt solum quantum ad situm conuersum terminorum in
conclusionibus; et ita etiam est de Darii et Dabitis.

SDD 5.1.8

(1) Unde tales dantur regulae. Ex ambabus praemissis particularibus
uel indefinitis non potest fieri syllogismus, sed oportet alteram
praemissarum esse uniuersalem. (2) Item, ex ambabus negatiuis non
potest fieri syllogismus, sed oportet alteram praemissarum esse
affirmatiuam. (3) Item, si aliqua praemissarum sit particularis,
oportet conclusionem esse particularem; sed non oportet, e conuerso,
si conclusio est particularis, quod aliqua praemissarum sit
particularis. (4) Item, si aliqua praemissarum est negatiua, oportet
conclusionem esse negatiuam, et e conuerso. (5) Item, medium numquam
debet poni in conclusione.

Apparet manifeste quod ista pars in quinque clausulis continet quinque
regulas, et expedit uidere quo modo illae regulae habeant ueritatem et
quae sint causae ueritatis earum.

Et est primo notandum, de prima regula, quod aliqui libri habent istam
regulam quod ex ambabus particularibus, indefinitis uel singularibus
non potest fieri syllogismus, sed oportet alteram praemissarum esse
uniuersalem. Sed illa regula est falsa, quia syllogismus expositorius
ualde bene fit ex duabus singularibus; ideo regula debet poni sine
ista additione "ex singularibus".

Et quando etiam dicitur quod oportet alteram praemissarum esse
uniuersalem, hoc debet intelligi solum in illo casu quo praemissae
sunt ex terminis communibus, quia bene ualet syllogismus in quo medium
est terminus singularis licet nulla praemissarum sit uniuersalis.

Sed ad uidendum causam quare in terminis communibus non ualet
syllogismus nisi una praemissarum sit uniuersalis, uidenda sunt
principia per quae tenent syllogismi affirmatiui et syllogismi
negatiui. Dico ergo quod omnes syllogismi affirmatiui tenent per hoc
principium 'quaecumque dicuntur eadem uni et eidem in numero, illa
sibi inuicem dicuntur eadem'. Ut si album idem est quod Socrates et
currens etiam est idem quod Socrates, necesse est idem esse album et
currens; cum ergo idem ualeat dicere 'Socrates est idem quod album' et
dicere 'Socrates est albus', ideo sequitur 'Socrates est albus et ipse
est currens; ergo currens est album'.

Manifestum est ergo ex illo principio quod in omni figura erit bonus
syllogismus affirmatiuus si medium fuerit terminus singularis. Verbi
gratia, in prima figura iste est bonus syllogismus 'Socrates est
currens et album est Socrates; ergo album est currens', posito quod
'Socrates' sit terminus singularis, ita quod pro unica re supponat;
similiter in secunda figura est bonus syllogismus sic 'album est
Socrates et currens est Socrates; ergo currens est album'; similiter
in tertia figura 'Socrates est albus et Socrates est currens; ergo
currens est album'. Et tales syllogismi, sic habentes medium
singulare, solent uocari 'syllogismi expositorii'.

Sed adhuc sciendum est quod per illud idem principium in omni figura
ualeret syllogismus affirmatiuus medio exsistente termino communi si
in minori propositione apponeretur medio relatiuum identitatis, licet
nulla praemissarum esset uniuersalis, ut dicendo 'homo est currens et
album est ille homo; ergo album est currens'; similiter, in secunda
figura, 'currens est homo et album est ille homo; ergo album est
currens'; similiter, in tertia figura, 'homo est albus et ille homo
est currens; ergo currens est album'. Constat quod omnes isti
syllogismi sunt boni; et uocandi sunt 'expositorii' ac si medium esset
terminus singularis: quia relatiuum identitatis cogit, si praemissae
sint uerae, quod pro eodem supposito medii minor sit uera pro quo
maior erat uera, et sic pro eodem in numero extremitates dicebantur
eaedem ipsi medio, ideo concludi oportet quod dicuntur eaedem inter
se.

Et ex istis apparet primo quo modo in qualibet figura ualet
syllogismus expositorius affirmatiuus, siue medium sit terminus
singularis siue sit terminus communis. Secundo etiam apparet quod ista
regula non est uniuersaliter uera, scilicet quod in omni syllogismo
bono oportet alteram praemissarum esse uniuersalem (nec etiam ista
quod ex duabus particularibus uel indefinitis non potest fieri
syllogismus), sed oportet a regula excipere syllogismos expositorios
praedictos, uidelicet in quibus medium est terminus singularis uel
etiam terminus communis sumptus in minori propositione cum relatiuo
identitatis.

Nunc oportet uidere quare illa regula sit uera cum illa exceptione, et
hoc in affirmatiuis, de quibus iam incepimus dicere. Et ego dico quod
hoc est quia medius terminus in neutra praemissarum distribuitur, sed
determinate supponit; ideo quaelibet praemissa est uera si pro unico
supposito medii sit uera et minor sit uera non pro eodem supposito,
sed pro alio. Ideo praedictum principium, per quod diximus tenere
syllogismos affirmatiuos omnino non habet ibi locum; quamuis enim
extremitates dicantur in praemissis esse eaedem ipsi medio, tamen hoc
non est pro eodem in numero, ideo non oportet quod dicantur eaedem
inter se in conclusione; ut si dico 'homo est animal et asinus est
animal', non sequitur quod asinus est homo, quia homo et asinus non
sunt idem animal.

Sed tunc tu quaeres "quo modo per illud principium tenebit syllogismus
si praemissae fuerint uniuersales magis quam si fuerint
particulares?". Et ego respondeo quod in prima figura, cum maior
propositio sit uniuersalis, tunc medium distribuitur, et tunc maior
extremitas dicitur illi medio idem non solum ratione unius suppositi
illius medii, sed ratione cuiuslibet suorum suppositorum; ideo quando
in minori propositione minor extremitas dicitur eadem medio, oportet
quod hoc sit pro eodem supposito uel eisdem suppositis illius medii
pro quo uel pro quibus maior extremitas dicta fuit sibi idem, ideo
necessario sequitur extremitates inter se dici idem.

Et tu debes intelligere praedicta ad bonum sensum. Non enim dico quod
duo termini sint idem inter se, sed quod dicuntur idem, sic quod de
ipsis significatiue sumptis uere affirmatur hoc praedicatum 'idem'. Ut
quia homo et animal sunt idem et omnis homo est idem quod animal,
ergo, per prius dictum principium, si omne animal est idem quod
substantia et omnis homo est idem quod animal, necesse est inferre
quod omnis homo est idem quod substantia.

Haec igitur sint dicta de prima regula quantum ad syllogismos
affirmatiuos.

Nunc etiam de syllogismis negatiuis dicendum est quod omnes tenent per
illud aliud principium 'quaecumque sic se habent quod uni et eidem in
numero unum eorum dicitur idem et alterum non idem, necesse est illa
inter se dici non idem'. Ut si A est idem quod Socrates et B non est
idem quod Socrates, sequitur necessario quod A et B non sunt idem; cum
ergo idem ualeat dicere 'Socrates non est albus' et dicere 'Socrates
non est idem quod album', apparet quod sequitur 'Socrates non est
currens et Socrates non est album; ergo album non est idem quod
currens', uel 'ergo album non est currens'. Et sic etiam manifestum
est quod in omni figura erit bonus syllogismus ex una affirmatiua et
alia negatiua concludens negatiuam si medium sit terminus singularis,
uel etiam si medium sit terminus communis et quod in minori
propositione apponatur sibi relatiuum identitatis, sicut dictum fuit
de affirmatiuis; et uocantur illi syllogismi 'expositorii'.

Sed tamen in huius modi syllogismis expositoriis bene cauendum est ne
male inferatur conclusio. Quia, cum extremitates fuerint termini
communes, quaecumque illarum non fuerit distributa in praemissis
inconueniens esset quod distribueretur in conclusione, quia ex termino
non distributo non sequitur ipse distributus; non enim sequitur 'homo
currit; ergo omnis homo currit', uel etiam 'homo non currit; ergo
nullus homo currit'. Ideo in prima figura si medio exsistente termino
singulari maior sit affirmatiua et minor negatiua, non potest inferri
conclusio negatiua directa secundum communem modum loquendi. Verbi
gratia, non sequitur 'Socrates est animal et asinus non est Socrates;
ergo asinus non est animal'; defectus enim est quia tu distribuis
'animal' in conclusione quod non erat ante distributum; sed, sine
distributione, tu posses inferre 'ergo asinus et animal non sunt
idem', uel 'asinus animal non est', et teneret syllogismus per prius
dictum principium.

Si autem maior esset negatiua et minor affirmatiua, tu concluderes
negatiuam directe et de modo loquendi consueto, ut 'Socrates non est
albus et currens est Socrates; ergo currens non est album'. Item, si
maior esset affirmatiua et minor uniuersalis negatiua, tu posses
concludere negatiuam de modo loquendi consueto, sed indirectam, ut
'Socrates est currens et nullum album est Socrates; ergo currens non
est album'. Hi ergo sunt modi syllogizandi expositorie in prima
figura.

In secunda etiam figura syllogizatur conclusio negatiua expositorie ex
una affirmatiua et alia negatiua. Sed si neutra praemissarum sit
uniuersalis, tunc non est inferenda conclusio de modo loquendi
consueto, sed sic 'ergo A et B non sunt idem', uel 'ergo A B non est'.
Si uero maior sit uniuersalis, conclusio inferenda est directa et de
modo loquendi consueto, quia praedicatum conclusionis erat distributum
in maiore; et etiam si minor sit uniuersalis, conclusio inferenda est
directa de modo loquendi inconsueto uel indirecta de modo loquendi
consueto, ut non distribuatur in conclusione nisi quod erat
distributum in praemissis. Et ponat exempla qui uoluerit.

In tertia autem figura, si maior sit negatiua, conclusio directa
infertur de modo loquendi consueto, et si minor sit negatiua, tunc
infertur conclusio de modo loquendi consueto, sed indirecta, quia sic
non distribuetur nisi quod erat distributum in praemissis.

Et quidquid in his tribus figuris dictum est de syllogismis
expositoriis si medium fuerit terminus singularis, hoc consimiliter
est dicendum si medium fuerit terminus communis sumptus in minori
propositione cum relatiuo identitatis. Et haec dicta sufficiant de
syllogismis expositoriis.

Nunc autem reuertendum est ad uidendum utrum ex ambabus
particularibus, una affirmatiua et alia negatiua, possit fieri
syllogismus posito quod medium sit terminus communis sumptus in minori
propositione sine relatiuo identitatis. Et statim apparet quod non in
tertia figura: quia in neutra praemissarum medium distribueretur, cum
ipsum in utraque subiiciatur; ideo posset una praemissa esse uera pro
uno supposito medii et alia pro alio, et non ambae pro aliquo eodem.

Sed etiam in prima figura si maior sit negatiua et minor affirmatiua,
ambabus exsistentibus particularibus uel indefinitis, nihil sequitur,
quia medium in neutra distribuitur. Sed si maior esset affirmatiua et
minor negatiua, tunc medium in minori propositione distribueretur;
ideo aliqua conclusio sequeretur, scilicet negatiua, non tamen de modo
loquendi consueto, quia tunc extremitas quae praedicaretur in
conclusione distribueretur (quod esset inconueniens, quia neutra
distribuitur in praemissis), sed bene sequeretur talis conclusio 'C et
A non sunt idem', uel etiam 'C A non est', ut si dico 'B est A et C
non est B', bene sequitur quod illud C quod non est B non est illud A
quod est B, tamen non sequitur quin sit aliud A.

Ita etiam dico quod in secunda figura medium distribuitur in praemissa
negatiua, siue illa sit maior siue minor, sed neutra extremitas
distribuitur si praemissae sint particulares; ideo inferri potest
conclusio, sed non de modo loquendi consueto.

Et ideo, finaliter, illa regula quod ex ambabus particularibus uel
indefinitis non potest fieri syllogismus est uera uniuersaliter cum
tali condicione 'si conclusio sit de modo loquendi consueto et quod
medium non sit terminus discretus nec terminus communis sumptus in
minori propositione cum relatiuo identitatis'. Et sub istis
condicionibus auctor et Aristoteles distinguunt modos syllogismorum;
ideo etiam nos nihil amplius loquemur de modis syllogismorum nisi
istis condicionibus obseruatis. Haec ergo sint dicta de prima regula.

Secunda autem regula faciliter patet. Quia quae ad inuicem dicuntur
conuertibiliter eadem, uel etiam eadem in numero, bene dicuntur alteri
tertio non idem; ideo ex ambabus negatiuis non potest sequi conclusio.
Verbi gratia, si idem homo nomine et cognomine propriis uocatur
'Marcus' et 'Tullius', si dicamus 'nullus asinus est Marcus et nullus
asinus est Tullius', non sequitur 'ergo Marcus non est Tullius', nec
etiam sequitur 'Marcus Tullius non est'. Deinde etiam possibile est
quod duo sibi inuicem extranea, ut 'homo' et 'equus', sint etiam
alteri tertio extranea; ideo ex ambabus negatiuis non potest sequi
affirmatiua, ut 'nullus asinus est homo et nullus asinus est equus',
non sequitur 'ergo equus est homo'.

Tertia etiam regula potest manifestari in prima figura. Quia si maior
sit particularis et minor affirmatiua, medium in neutra est
distributum; ideo nihil sequitur. Si autem maior sit particularis
affirmatiua et minor negatiua, tunc non potest fieri conclusio directa
de modo loquendi consueto, quia maior extremitas distribueretur, quae
non erat distributa in maiori propositione, exsistente affirmatiua. Si
uero conclusio fieret indirecta, tunc maior extremitas esset
subiectum, quae in praemissis non fuit distributa; ideo non posset
distribui in conclusione, ideo conclusio non posset esse uniuersalis.

Tamen non est negandum quin ex maiori particulari affirmatiua et
minori uniuersali negatiua potest concludi uniuersalis negatiua de
modo loquendi inconsueto, ut 'quidam homo est animal et nullus asinus
est homo; ergo omnis asinus animal non est'. Sic ergo patet quod,
maiore exsistente particulari, in prima figura non potest inferri
conclusio uniuersalis, siue directa siue indirecta, de modo loquendi
consueto, quia oporteret maiorem extremitatem distribui in
conclusione.

Sed etiam si minor sit particularis, tunc minor extremitas non est
distributa; ideo non potest esse conclusio uniuersalis directa, quia
oporteret eam distribui; nec potest esse indirecta negatiua de modo
loquendi consueto, quia etiam oporteret minorem extremitatem
distribui. Et etiam si fieret conclusio uniuersalis affirmatiua
indirecta, oporteret maiorem extremitatem distribui, quae non erat
distributa in praemissis. Ideo numquam in prima figura secundum modum
loquendi consuetum potest inferri conclusio uniuersalis si una
praemissarum sit particularis. Sed etiam nec in secunda figura. Quia
secunda figura non concluditur nisi negatiue, sicut dicetur post, et
quaecumque praemissarum fuerit particularis, extremitas illius non est
distributa, et tamen ipsa distribueretur si fieret conclusio
uniuersalis negatiua secundum modum loquendi consuetum, ideo non
ualeret consequentia. In tertia autem figura dicetur postea quod in ea
non potest inferri conclusio uniuersalis, saltem secundum modum
loquendi consuetum. Et sic declarata est tertia regula.

Quarta regula est facilis declarationis. Quia conclusio affirmatiua
non potest inferri nisi in uirtute istius principii quod extremitates
dicuntur eaedem uni et eidem, scilicet medio, quod oportet fieri per
affirmationes; ideo si conclusio est affirmatiua, oportet ambas
praemissas esse affirmatiuas.

Quinta regula etiam est manifesta. Quia omnis syllogismus propter
conexionem extremitatum cum medio infert conexionem extremitatum inter
se, siue affirmatiue siue negatiue; ideo oportet conclusionem formari
ex extremitatibus, et non ex medio.

SDD 5.2: DE MODIS TRIUM FIGURARUM

SDD 5.2.1

(1) Prima figura nouem habet modos, quattuor concludentes directe et
quinque concludentes indirecte, secunda uero figura habet quattuor
modos concludentes directe et tertia sex. (2) Concludere directe est
maiorem extremitatem praedicari de minori in conclusione et concludere
indirecte est minorem extremitatem praedicari de maiori in
conclusione.

Hoc secundum capitulum distinguit et enumerat modos trium figurarum.
Et continet quattuor partes: prima dicit quot sunt modi in qualibet
figura et describit concludere directe et concludere indirecte,
secunda ponit uersus ad inueniendum faciliter et ad rememorandum
numerum et dispositiones illorum modorum, declarando quae dictiones
illorum uersuum quibus figuris deseruiant, tertia pars exponit dictos
uersus in quantum ualent ad formationes syllogismorum, quarta pars
exponit dictos uersus in quantum ualent ad reductiones syllogismorum
imperfectorum ad perfectos. Secunda incipit ibi "ad facilius", tertia
ibi "sciendum est", quarta ibi "item, sciendum".

Prima pars habet duas clausulas, quarum prima enumerat modos tam
primae figurae quam secundae et tertiae, et secunda describit
'concludere directe' et 'concludere indirecte'.

Circa primam clausulam est dubitatio, cum in prima figura ponantur
modi directe concludentes et modi indirecte concludentes, utrum etiam
in secunda et tertia figura sint non solum modi directe concludentes
sed etiam modi indirecte concludentes, et si sic, quare auctor et
Aristoteles non enumerauerunt eos. Ad hoc ego respondeo breuiter quod
in tertia et secunda figura sunt modi indirecte concludentes: quia in
secunda et tertia figuris non mutatur figura propter transpositionem
praemissarum et eadem conclusio sequitur transpositis praemissis sicut
ante, et tamen eadem conclusio, si transponantur praemissae, erit
indirecta quae ante erat directa, et e conuerso.

Quare autem auctor de illis modis indirectis non locutus est? Potest
dici quod illos dimisit causa breuitatis, quia ex eis quae dixerit de
prima figura poterit faciliter uideri quo modo esset dicendum in
secunda et tertia figuris.

SDD 5.2.2

Ad facilius autem formandum et ad melius rememorandum syllogismos
trium figurarum ponuntur isti quattuor uersus:

Barbara, Celarent, Darii, Ferio; Baralipton,

Celantes, Dabitis, Fapesmo, Frisesomorum;

Cesare, Camestres, Festino, Baroco;

Darapti, Felapton, Disamis, Datisi, Bocardo, Ferison. In his
quattuor uersibus sunt decem et nouem dictiones deseruientes decem et
nouem modis trium figurarum, ita quod per primam dictionem
intelligatur primus modus primae figurae, et per secundam secundus, et
sic de aliis. Unde duo primi uersus deseruiunt nouem modis primae
figurae, tertius uersus praeter ultimam dictionem deseruit quattuor
modis secundae figurae, ultima autem dictio tertii uersus et totus
quartus uersus deseruiunt sex modis tertiae figurae.

Ista pars erit tota manifesta quando in partibus sequentibus erit
declarata significatio dictionum in dictis quattuor uersibus
contentarum.

SDD 5.2.3

Sciendum est autem quod per has uocales 'a', 'e', 'i' et 'o'
intelliguntur quattuor genera propositionum. Per 'a' intelligitur
uniuersalis affirmatiua, per 'e' uniuersalis negatiua, per 'i'
particularis affirmatiua et per 'o' particularis negatiua. Item, in
qualibet dictione sunt tres syllabae, et si aliquid est residuum
superfluit, praeter 'm', ut postea patebit. Et per primam trium
syllabarum intelligitur maior propositio, per secundam minor et per
tertiam conclusio; uerbi gratia, primus modus, scilicet Barbara, habet
tria 'a', per quae significatur quod constat ex duabus praemissis
uniuersalibus affirmatiuis concludentibus uniuersalem affirmatiuam, ut
'omne animal est substantia, omnis homo est animal; ergo omnis homo
est substantia', et sic de aliis, secundum uocales in eis positas.

Haec tertia pars etiam est tota manifesta. Quod tamen dicitur de
superfluitate syllabarum in Baralipton et Frisesomorum sic est uerum
quod illae non ponuntur ad repraesentandum aliquam propositionem, sed
solum ad complendum uersum. Unde tantum ualeret ad propositum
'Baralip' sicut 'Baralipton' et 'Frisesom' sicut 'Frisesomorum'.

SDD 5.2.4

Item, sciendum est quod quattuor primae dictiones primi uersus, quae
designant quattuor primos modos primae figurae, incipiunt ab istis
litteris 'B', 'C', 'D', 'F', et ita etiam omnes aliae dictiones
sequentes. Et per hoc debet intelligi quod ad illos quattuor modos
primae figurae omnes alii debent reduci, scilicet omnes incipientes a
'B' ad Barbara, et incipientes a 'C' ad Celarent, et a 'D' ad Darii,
et ab 'F' ad Ferio. Et sciendum est quod in huius modi reductione
ubicumque inuenitur 's', hoc significat quod propositio intellecta per
uocalem praecedentem debet conuerti simpliciter, et ubi ponitur 'p'
debet conuerti per accidens, et ubi ponitur 'm' debet fieri
transpositio praemissarum (est autem transponere praemissas facere de
maiori minorem et e conuerso), et in quacumque dictione ponitur 'c'
alibi quam in principio, hoc significat quod modus per illam dictionem
intellectus debet reduci per impossibile; est autem reducere per
impossibile ex opposito conclusionis cum altera praemissarum inferre
oppositum alterius praemissae.

In hac quarta parte primum dubitandum est ad quid ualet talis reductio
Et ego dico quod illi quattuor primi modi primae figurae uocantur
'perfecti' quia sunt euidentes consequentiae in uirtute dici de omni
uel dici de nullo, sicut dictum fuit in praecedenti capitulo; omnes
autem alii modi uocantur 'imperfecti', quia non sunt ex se euidentes
consequentiae, ideo indigent quod probentur esse necessariae
consequentiae, et hoc fit per reductionem eorum ad illos quattuor
modos perfectos.

Iterum, notandum est quod auctor ibi notat tres modos reductionis,
unum per conuersionem, alterum per transpositionem praemissarum (et
aliquando concurrunt isti duo modi simul in eiusdem syllogismi
reductione, sicut postea uidebitur); tertium modum reductionis ponit
per impossibile. Et adhuc Aristoteles, primo Priorum, notat alium
modum reductionis, scilicet per syllogimum expositorium.

Videndum est primo quo modo et quare ualeat reductio per conuersionem.
Et de hoc ego dico primo, quantum ad conuersionem conclusionis, quod
si conclusio syllogismi perfecti potest conuerti cum bona
consequentia, tunc necesse est conuertentem sequi ad easdem praemissas
ad quas sequebatur illa conclusio quae in eam conuertitur, per istud
principium 'quidquid sequitur ad consequens sequitur ad antecedens'.
Ideo oportet si Barbara est consequentia necessaria, quod etiam
Baralipton sit consequentia necessaria: quia conclusio de Baralipton
sequitur ad conclusionem de Barbara per conuersionem necessariam; ideo
oportet quod sequatur ad easdem praemissas ad quas sequebatur
conclusio de Barbara.

Ex quo apparet quod rudes sunt illi qui credunt quod Baralipton debeat
reduci et probari per conuersionem particularis affirmatiuae in
uniuersalem affirmatiuam, quia talis non esset bona conuersio; sed
reducitur et probatur per conuersionem per accidens conclusionis de
Barbara in conclusionem de Baralipton, scilicet uniuersalis
affirmatiuae in particularem affirmatiuam. Et eadem uirtute probantur
Celantes et Dabitis.

Sed de conuersione praemissae uel praemissarum, dicendum est quod si
praemissae syllogismi imperfecti possint conuerti in praemissas
syllogismi perfecti sequitur necessario quod ille syllogismus
imperfectus est bona consequentia ad concludendum illam conclusionem
quam syllogismus perfectus concluderet. Et hoc etiam sequitur per
illud idem principium, scilicet 'quidquid sequitur ad consequens
sequitur ad antecedens': nam in dicto casu praemissae syllogismi
perfecti sequuntur ad praemissas illius syllogismi imperfecti; ideo
necesse est conclusionem quae sequitur in illo syllogismo perfecto
sequi etiam in illo syllogismo imperfecto. Unde sic probantur Fapesmo
et Frisesomorum, una cum transpositione praemissarum.

Et eodem modo si una praemissa syllogismi imperfecti possit conuerti
in unam syllogismi perfecti et reliqua sit eadem in utroque
syllogismo, adhuc oportet quod quaecumque conclusio sequitur in illo
syllogismo perfecto ex illis praemissis, illa eadem sequatur ex
praemissis syllogismi imperfecti; quia in hoc casu praemissae
syllogismi perfecti sequuntur ad praemissas illius syllogismi
imperfecti, et quidquid sequitur ad consequens sequitur ad antecedens.
Unde sic probantur Cesare et Festino, et Darapti, Felapton, Datisi et
Ferison; sed Camestres et Disamis indigent cum hoc conuersione
conclusionis et transpositione praemissarum.

De secundo autem modo reductionis, quae est transpositio praemissarum,
manifestum est quod totale antecedens in syllogismo est una copulatiua
ex duabus praemissis constituta. Modo omnino eiusdem ueritatis aut
falsitatis et eiusdem uirtutis est copulatiua ex duabus categoricis
quaecumque illarum praeponatur; idem enim omnino ualet dicere
'Socrates currit et Plato legit' sicut dicere 'Plato legit et Socrates
currit'. Ideo si conclusio in syllogismo perfecto sequitur ad
copulatiuam ex praemissis constitutam, oportet quod etiam sequatur in
syllogismo imperfecto ad copulatiuam ex eisdem praemissis transpositis
constitutam.

De tertia autem reductione, quae uocatur 'per impossibile', sciendum
est quod de syllogismo per impossibile et quare sic uocatur
determinabitur quando agetur de potestatibus syllogismorum. Sed pro
nunc supponimus istam regulam quod syllogismus est necessaria
consequentia si ex contradictorio conclusionis cum altera praemissarum
sequatur contradictorium alterius praemissae. Ideo necesse est
syllogismum imperfectum esse necessariam consequentiam si ex
contradictorio suae conclusionis cum altera praemissarum fiat
syllogismus perfectus ad inferendum contradictorium alterius
praemissae. Unde sic probantur Baroco et Bocardo esse bonae
consequentiae, quia ex eis, secundum praedictum modum, efficitur
Barbara. Et non uocatur hic reductio 'per impossibile' ex eo quod sit
impossibilis, sed ex eo quod si syllogismus qui reducitur sit ex
necessariis, oportet syllogismum ad quem reducitur esse ex una
praemissa impossibili ad conclusionem impossibilem.

Postea, de quarta reductione, manifestum est quod syllogismi
expositorii sunt per se euidentes, maxime in tertia figura; et
faciliter omnes sex modi tertiae figurae probantur per reductionem ad
syllogismos expositorios. Fiat enim syllogismus 'omne C est A, omne C
est B; ergo quoddam B est A'; ex praemissis ergo huius syllogismi
sequitur quod aliquod C est A et illud idem C est B; ideo infertur,
per syllogismum expositorium, quod quoddam B est A; cum ergo haec
conclusio sequatur ex praemissis syllogismi expositorii et illae
praemissae sequebantur ad praemissas prioris syllogismi, sequitur quod
illa conclusio bene sequebatur ad praemissas prioris syllogismi, per
istam regulam 'quidquid sequitur ad consequens sequitur ad
antecedens'.

Similiter, in syllogismis negatiuis apparet quod medium in una
praemissarum debet distribui, cum oporteat unam praemissarum esse
uniuersalem. Ideo necesse est si praemissae sint uerae quod sit
aliquod unum et idem suppositum medii pro quo sunt uerae; et tunc illo
signato erit bonus syllogismus expositorius inferens conclusionem
negatiuam directam et de modo loquendi consueto: quia in quolibet
illorum modorum maior est negatiua, et sic maior extremitas est
distributa; ergo cum praemissae illius syllogismi expositorii
sequantur ad praemissas prioris syllogismi et conclusio sequatur ad
praemissas illius syllogismi expositorii, oportet etiam quod sequatur
ad praemissas prioris syllogismi.

SDD 5.3: DE PRIMA FIGURA

SDD 5.3.1

(1) In prima figura ponuntur duae regulae. Prima est quod maiore
exsistente particulari in prima figura numquam sequitur conclusio
directe. (2) Secunda regula est quod minore exsistente negatiua
numquam etiam sequitur conclusio directe, sed potest sequi indirecte,
ut in Fapesmo et Frisesomorum.

Hoc tertium capitulum est de prima figura in speciali. Et continet
quattuor partes: prima dat duas regulas generales primae figurae,
secunda est de quattuor primis modis primae figurae, tertia est de
Baralipton, Celantes et Dabitis, quarta est de Fapesmo et
Frisesomorum. Secunda ibi "primus autem", tertia ibi "quintus modus",
quarta ibi "octauus modus".

Prima pars continet duas regulas. Et causa primae regulae est quia si
maior sit particularis, tunc medium, quod in ea subiicitur, non
distribuitur; nec etiam distribuitur in minore (quia oportet illam
minorem esse affirmatiuam, ut dicit secunda regula), ideo etiam
medium, quod in ea praedicatur, non distribuitur; et dictum est prius
quod non ualet syllogismus si medium in neutra praemissarum
distribuatur.

Causa etiam secundae regulae est quia si minor sit negatiua, oportet
maiorem esse affirmatiuam, et sic maior extremitas non distribuitur;
et tamen in conclusione, quam oporteret esse negatiuam, ipsa, quae
esset praedicatum, distribueretur si conclusio fieret secundum modum
loquendi consuetum.

SDD 5.3.2

Primus autem modus constat ex ambabus praemissis uniuersalibus
affirmatiuis concludentibus uniuersalem affirmatiuam, ut 'omne animal
est substantia, omnis homo est animal; ergo omnis homo est
substantia'. Secundus modus constat ex maiore uniuersali negatiua et
minore uniuersali affirmatiua concludentibus uniuersalem negatiuam, ut
'nullum animal est lapis, omnis homo est animal; ergo nullus homo est
lapis'. Tertius modus constat ex maiore uniuersali affirmatiua et
minore particulari affirmatiua concludentibus particularem
affirmatiuam, ut 'omne animal est substantia, quidam homo est animal;
ergo quidam homo est substantia. Quartus modus constat ex maiore
uniuersali negatiua et minore particulari affirmatiua concludentibus
particularem negatiuam, ut 'nullum animal est lapis, quidam homo est
animal; ergo quidam homo non est lapis'.

Notandum est quod isti quattuor modi sunt perfecti et euidentes
consequentiae, quia primus et tertius tenent manifeste per dici de
omni, et secundus et quartus per dici de nullo. Sed tamen
considerandum est quod isti modi sicut nunc formati fuerunt non tenent
gratia formae; dico autem illos syllogismos tenere gratia formae qui
in nullis terminis habent instantiam retenta consimili forma et
ordinatione praemissarum et conclusionis.

Isti autem modi primo patiuntur instantias propter terminos
ampliatiuos. Verbi gratia, 'nullum mortuum est animal, aliquis homo
est mortuus; ergo aliquis homo non est animal'; haec ergo est
ordinatio, uel forma, quarti modi, et tamen non ualet consequentia,
quia praemissae sunt uerae et conclusio falsa. Et causa huius est
quia ex termino ampliato non distributo non sequitur idem terminus non
ampliatus, quia terminus ampliatus ad se ipsum non ampliatum se habet
per modum superioris ad inferius, eo quod ampliatus ad plura se
extendit, et tamen non ualet consequentia a superiori non distributo
ad inferius; modo in minori propositione iste terminus 'homo' erat
ampliatus ad praeterita, et in conclusione non erat ampliatus; ideo
non ualebat consequentia.

Sed tu quaereres "nonne talis syllogismus tenet per dici de nullo?".
Et ego dico quod non; quia in uirtute istius maioris 'nullum mortuum
est animal' necesse est quod de quocumque termino uere affirmatur
'mortuum' pro aliquo eius supposito, de illo uere negetur 'animal' pro
eodem supposito, sed si non accipiatur pro eodem supposito, tunc non
oportet quod uere negetur de illo. Ideo bonus esset syllogismus sic
'nullum mortuum est animal, aliquis homo est mortuus; ergo ille homo
non est animal'; sed si concludatur 'ergo homo non est animal', non
concluditur bene, quia in hac conclusione 'homo' non stat nisi pro
praesentibus, et pro nullo tali uerificabatur 'mortuum' de 'homine' in
minori propositione.

Adhuc etiam praedicti quattuor modi, et similiter alii, patiuntur
instantias in terminis diuinarum personarum, quia etiam in eis non
ualent syllogismi expositorii sub modo formandi prius dicto. Quia
licet (loquendo de patre et filio in diuinis) sit uerum dicere quod
deus est pater et ille idem deus est filius, tamen conclusio esset
falsa dicens quod filius est pater. Ita non ualet syllogismus in
Barbara talis 'omnis deus est filius, omnis pater in diuinis est deus;
ergo omnis pater in diuinis est filius'. Non enim ualent tales
syllogismi ubi simplicissima unitas est trinitas personarum realiter
distinctarum, quia in illis non ualet istud principium 'quaecumque uni
et eidem in numero dicuntur eadem, illa inter se dicuntur eadem'.

Sed tamen praedicti modi bene ualent sub forma sub qua formati fuerunt
ubi non sunt termini ampliatiui nec termini appropriate significantes
personas diuinas. Si autem dicti modi debent fieri uniuersaliter
formales, tunc oportet syllogismos, siue expositorios siue alios,
formare sic 'omne quod est B est A et omne quod est C est B; ergo omne
quod est C est A'.

Ulterius posset aliquis dubitare utrum in prima figura sint plures
modi directe concludentes quam isti quattuor modi. Quamuis enim
appareat illos quattuor modos esse bonos, tamen non est demonstratum
quin etiam alii sint boni. Et ego respondeo quod nullus est alius
bonus modus: quia praemissae secundum qualitatem et quantitatem
possunt combinari secundum sedecim modos, et faciliter ostendetur quod
alii duodecim modi sunt coniugationes inutiles. Dico ergo quod
quattuor sunt combinationes secundum quantitatem, quia uel ambae
praemissae sunt uniuersales, uel ambae particulares, uel maior
uniuersalis et minor particularis, uel e conuerso. Si ambae sunt
uniuersales, tunc sunt quattuor combinationes secundum qualitatem,
quia uel ambae sunt affirmatiuae, uel ambae negatiuae' uel maior
affirmatiua et minor negatiua, uel e conuerso; et primus istorum
modorum est Barbara et quartus modus Celarent; et secundus modus non
ualet, quia ex puris negatiuis nihil sequitur, et tertius etiam non
ualet ad inferendum directe, quia minor est negatiua. Si uero ambae
praemissae sint particulares, tunc etiam erunt quattuor combinationes
secundum qualitatem, et omnes inutiles, quia ex puris particularibus
nihil sequitur. Si uero maior fuerit uniuersalis et minor
particularis, tunc si ambae sint affirmatiuae, erit Darii, et si ambae
sint negatiuae nihil sequitur, et si maior fuerit affirmatiua et minor
negatiua nihil sequitur directe, secundum regulas prius datas, et si
sit e conuerso, tunc erit Ferio. Si uero maior fuerit particularis et
minor uniuersalis, tunc etiam erunt quattuor combinationes, et omnes
inutiles ad concludendum directe, secundum regulas prius datas.

SDD 5.3.3

Quintus modus constat ex duabus uniuersalibus affirmatiuis
concludentibus particularem affirmatiuam indirecte, ut 'omne animal
est substantia, omnis homo est animal; ergo quaedam substantia est
homo'; et reducitur ad primum modum per conuersionem conclusionis per
accidens. Sextus modus constat ex maiore uniuersali negatiua et minore
uniuersali affirmatiua uniuersalem negatiuam concludentibus indirecte,
ut 'nullum animal est lapis, omnis homo est animal; ergo nullus lapis
est homo'; et reducitur ad secundum modum per conuersionem
conclusionis simpliciter. Septimus modus constat ex maiore uniuersali
affirmatiua et minore particulari affirmatiua particularem
affirmatiuam concludentibus indirecte, ut 'omne animal est substantia,
quidam homo est animal; ergo quaedam animal est homo'; et reducitur ad
tertium modum per conuersionem conclusionis simpliciter.

Manifestum est, secundum prius dicta in secundo capitulo, quod isti
tres modi indirecte concludentes probantur esse bonae consequentiae
per praedictas reductiones, siue conclusionum conuersiones,
intelligendo tamen non quod conclusio de Baralipton conuertatur bene
in conclusionem de Barbara, sed intelligendo quod conclusio de Barbara
conuertitur bene in conclusionem de Baralipton. Verum est tamen quod
conclusiones de Celantes et de Dabitis conuertuntur bene in
conclusiones de Celarent et de Darii, sed ex hoc non sequitur quod
sint bonae consequentiae, sed sequitur ex eo quod etiam conclusiones
de Celarent et de Darii conuertuntur bene in conclusiones de Celantes
et de Dabitis.

SDD 5.3.4

Octauus modus constat ex maiore uniuersali affirmatiua et minore
uniuersali negatiua concludentibus particularem negatiuam indirecte,
ut 'omne animal est substantia, nullus lapis est animal; ergo quaedam
substantia non est lapis'; et reducitur ad quartum modum per
conuersionem maioris per accidens et minoris simpliciter, et per
transpositionem praemissarum. Nonus modus constat ex maiore
particulari affirmatiua et minore uniuersali negatiua concludentibus
particularem negatiuam indirecte, ut 'quidam homo est animal, nullus
lapis est homo; ergo quoddam animal non est lapis'; et reducitur ad
quartum modum per conuersionem maioris et minoris simpliciter, et per
transpositionem praemissarum.

Haec omnia sunt manifesta. Sed etiam potest declarari quod non sunt
plures modi indirecte concludentes. Quia ex ambabus particularibus
sunt quattuor coniugationes inutiles, et ex ambabus uniuersalibus sunt
Baralipton, Celantes et Fapesmo, et si ambae essent negatiuae non
ualeret syllogismus. Et notandum est quod licet Fapesmo habeat
praemissas uniuersales, tamen non potest concludere uniuersalem
conclusionem; quia maior extremitas, quae debet fieri subiectum in
conclusione, non est distributa in maiori propositione. Deinde si
maior sit uniuersalis et minor particularis, sic est Dabitis, ambabus
exsistentibus affirmatiuis; si autem essent negatiuae, non ualeret.
Etiam si maior esset affirmatiua et minor negatiua uel e conuerso,
tunc minor extremitas non distribueretur in praemissis, quae tamen
oporteret distribui in conclusione negatiua indirecta; ideo non
ualeret talis syllogismus. Postea, si maior esset particularis et
minor uniuersalis, non ualeret ex ambabus affirmatiuis, quia medium in
neutra esset distributum, nec etiam ualeret si maior esset negatiua et
minor affirmatiua, propter eandem rationem, nec ualeret ex ambabus
negationis, sed ualeret ex maiore affirmatiua et minore negatiua, et
esset Frisesomorum.

SDD 5.4: DE SECUNDA FIGURA

SDD 5.4.1

Sequitur de secunda figura, cuius dantur tres regulae. (1) Prima est
quod ex maiore particulari in secunda figura nihil sequitur directe;
tamen potest aliquid sequi indirecte. (2) Secunda regula est quod ex
puris affirmatiuis in secunda figura nihil sequitur; (3) ex quo
concluditur tertia regula, quod in secunda figura non potest concludi
conclusio affirmatiua.

Hoc quartum capitulum est de secunda figura. Et continet tres partes:
prima tradit tres regulas, secunda est de tribus primis modis secundae
figurae, scilicet de Cesare, Camestres et Festino, et tertia est de
quarto modo, scilicet de Baroco. Secunda incipit ibi "secunda autem",
tertia ibi "quartus modus".

Prima pars habet tres regulas. Causa primae regulae est quia maiore
exsistente particulari maior extremitas non distribueretur, et tamen
directe concludendo et secundum communem modum loquendi distribueretur
in conclusione negatiua, quia fieret praedicatum.

Causa autem secundae regulae est quia ambabus exsistentibus
affirmatiuis medium, quod praedicatur in utraque, in neutra
distribueretur, ideo nihil posset inferri.

Tertia regula sequitur ex secunda per regulam dudum datam, scilicet
quod si una praemissarum sit negatiua, oportet conclusionem esse
negatiuam.

SDD 5.4.2

Secunda autem figura habet quattuor modos. Primus constat ex
uniuersali negatiua et uniuersali affirmatiua uniuersalem negatiuam
concludentibus, ut 'nullus lapis est animal, omnis homo est animal;
ergo nullus homo est lapis'; et reducitur ad secundum modum primae
figurae per conuersionem maioris simpliciter. Secundus modus constat
ex maiore uniuersali affirmatiua et minore uniuersali negatiua
concludentibus uniuersalem negatiuam, ut 'omnis homo est animal,
nullus lapis est animal; ergo nullus lapis est homo'; et reducitur ad
secundum modum primae figurae per conuersionem minoris simpliciter et
per transpositionem praemissarum. Tertius modus constat ex maiore
uniuersali negatiua et minore particulari affirmatiua concludentibus
particularem negatiuam, ut 'nullus lapis est animal, quidam homo est
animal; ergo quidam homo non est lapis'; et reducitur ad quartum modum
primae figurae per conuersionem maioris simpliciter.

Isti modi et eorum reductiones satis clare patent. Sed notandum est
quod eis correspondent tres modi indirecte concludentes. Nam Cesare et
Camestres non solum possunt concludere directe, immo etiam indirecte,
propter hoc quod conclusiones eorum sunt conuertibiles simpliciter, et
cum conclusio quae conuertitur sit directa, oportet conuertentem
respectu earundem praemissarum esse indirectam. Dicti ergo duo modi,
cum fuerint indirecte concludentes, reducuntur ad se ipsos directe
concludentes per conuersionem conclusionum.

Sed tertius modus, scilicet Festino, non concludit indirecte, quia non
habet conclusionem conuertibilem, et quia minor extremitas in
praemissis non est distributa et distribueretur in conclusione
negatiua si fieret praedicatum. Tamen Festino habet alium modum sibi
correspondentem indirecte concludentem, qui fit ex eisdem praemissis
transpositis ad eandem conclusionem. Dictum enim est prius quod
transpositio praemissarum non impedit quin eadem conclusio sequatur
sicut ante, sed fit indirecta si ante erat directa, et e conuerso. Et
ille modus posset uocari 'Fitesmo', qui constat ex maiore particulari
affirmatiua et minore uniuersali negatiua concludentibus particularem
negatiuam indirecte; et reducitur ad Festino per transpositionem
praemissarum.

SDD 5.4.3

Quartus modus constat ex maiore uniuersali affirmatiua et minore
particulari negatiua concludentibus particularem negatiuam, ut 'omnis
homo est animal, quidam lapis non est animal; ergo quidam lapis non
est homo'. Et reducitur ad primum modum primae figurae per
impossibile; nam si sumatur contradictorium conclusionis cum maiore
sequitur contradictorium minoris in Barbara, et erit syllogismus talis
'omnis homo est animal, omnis lapis est homo; ergo omnis lapis est
animal'.

Notandum est quod iste modus, Baroco, non potest reduci per
conuersionem; quia minor et conclusio non sunt conuertibiles, cum sint
particulares negatiuae, et maior non potest conuerti nisi in
particularem, et sic ambae praemissae essent particulares.

Notandum est etiam quod non solum Baroco, sed etiam quilibet aliorum
trium modorum secundae figurae possunt reduci ad primam figuram per
impossibile, sumendo contradictorium conclusionis cum maiore et
inferendo contradictorium minoris. Unde Cesare sic reducitur ad Ferio,
et Camestres ad Darii, et Festino ad Celarent; et hoc potest uidere
qui uult formare syllogismos.

Notandum est etiam quod Baroco non potest concludere indirecte,
propter eandem causam propter quam hoc dictum fuit de Festino. Sed
habet alium modum sibi correspondentem concludentem indirecte,
scilicet modum habentem easdem praemissas, sed transpositas, qui
uocaretur 'Boraco', et reducitur ad Baroco per transpositionem
praemissarum.

Sciendum est quod in hac secunda figura non sunt plures modi, siue
concludentes directe siue indirecte, quam illi octo, scilicet quattuor
directe concludentes et quattuor correspondentes illis indirecte
concludentes. Quia cum sint sedecim combinationes, quattuor sunt ex
puris particularibus, qui nihil ualent. Si autem ambae sint
uniuersales, tunc sunt duo modi inutiles, scilicet ex ambabus
affirmatiuis et ex ambabus negatiuis, et sunt duo modi utiles, tam ad
concludendum directe quam ad concludendum indirecte, scilicet Cesare
et Camestres. Si uero maior sit uniuersalis et minor particularis,
adhuc sunt duo modi inutiles, scilicet ex ambabus affirmatiuis et ex
ambabus negatiuis, et alii duo modi, scilicet Festino et Baroco, qui
sunt utiles ad concludendum directe, sed non indirecte. Deinde si
maior sit particularis et minor uniuersalis sunt duo modi inutiles,
sicut prius, scilicet ex ambabus affirmatiuis et ambabus negatiuis, et
alii duo sunt utiles, scilicet Fitesmo et Boraco, qui ualent ad
concludendum indirecte, sed non directe, quia maior extremitas non est
distributa in praemissis et distribueretur in conclusione directa
negatiua, ut patet.

SDD 5.5: DE TERTIA FIGURA

SDD 5.5.1

(1) Sequitur de tertia figura, cuius dantur duae regulae. Prima est
quod maiore exsistente negatiua in tertia figura nihil sequitur
directe. (2) Secunda regula est quod in tertia figura non concluditur
nisi conclusio particularis.

Istud quintum capitulum, quod est de tertia figura, habet tres partes
principales. Prima dat duas regulas generales isti figurae
conuenientes, secunda determinat de quattuor primis modis huius
figurae et tertia de duobus ultimis. Secunda incipit ibi "tertia
figura", tertia ibi "quintus modus".

Prima ergo pars habet duas regulas. Causa primae regulae est quia si
minor sit negatiua, oportet maiorem esse affirmatiuam, et sic maior
extremitas non distribueretur, quae tamen distribueretur in
conclusione negatiua directa formata secundum communem modum loquendi.
Nihil tamen prohibet minore exsistente negatiua syllogizare indirecte
in tertia figura, sicut post uidebitur.

Causa secundae regulae est quia si ambae praemissae sint affirmatiuae,
tunc neutra extremitatum distribuitur in praemissis; ideo nec aliqua
earum potest distribui in conclusione. Si autem una praemissarum
fuerit affirmatiua et alia negatiua, tunc etiam illa extremitas quae
ponitur in propositione affirmatiua non distribuitur; ideo non potest
fieri praedicatum in conclusione negatiua, quia distribueretur, et si
fiat subiectum, tunc oportet quod hoc sit sine distributione, cum non
sit distributa in praemissis.

SDD 5.5.2

Tertia figura habet sex modos directe concludentes. Primus constat ex
duabus uniuersalibus affirmatiuis concludentibus particularem
affirmatiuam, ut 'omnis homo est substantia, omnis homo est animal;
ergo quoddam animal est substantia'; et reducitur ad tertium modum
primae figurae per conuersionem minoris per accidens. Secundus modus
constat ex maiore uniuersali negatiua et minore uniuersali affirmatiua
concludentibus particularem negatiuam, ut 'nullus homo est lapis,
omnis homo est animal; ergo quoddam animal non est lapis'; et
reducitur ad quartum modum primae figurae per conuersionem minoris per
accidens. Tertius modus constat ex maiore particulari affirmatiua et
minore uniuersali affirmatiua concludentibus particularem
affirmatiuam, ut 'quidam homo est substantia, omnis homo est animal;
ergo quoddam animal est substantia; et reducitur ad tertium modum
primae figurae per conuersionem maioris et conclusionis simpliciter et
per transpositionem praemissarum. Quartus modus constat ex maiore
uniuersali affirmatiua et minore particulari affirmatiua
concludentibus particularem affirmatiuam, ut 'omnis homo est
substantia, quidam homo est animal; ergo quoddam animal est
substantia'; et reducitur ad tertium modum primae figurae per
conuersionem minoris simpliciter.

Cum isti modi et eorum reductiones sunt manifesti, notandum est quod
ipsis correspondent modi indirecti. Nam Darapti, Datisi et Disamis ita
bene possunt concludere indirecte sicut directe, propter hoc quod
conclusiones eorum sunt conuertibiles simpliciter, sicut dicebatur de
Cesare et Camestres.

Sed Felapton non potest concludere indirecte, quia minor extremitas
non est distributa in praemissis et distribueretur in conclusione
negatiua indirecta. Sed ei correspondet alius modus concludens eandem
conclusionem ex eisdem praemissis transpositis indirecte, ita quod
ille modus constaret ex maiore uniuersali affirmatiua et minore
uniuersali negatiua concludentibus particularem negatiuam indirecte;
et posset uocari 'Fapemton', et reducitur ad Felapton per
transpositionem praemissarum.

SDD 5.5.3

Quintus modus concludens directe constat ex maiore particulari
negatiua et minore uniuersali affirmatiua concludentibus particularem
negatiuam, ut 'quidam homo non est lapis, omnis homo est animal; ergo
quoddam animal non est lapis'. Et reducitur ad primum modum primae
figurae per impossibile; sumatur enim contradictorium conclusionis cum
minore et inferatur contradictorium maioris, et erit syllogismus talis
'omne animal est lapis, omnis homo est animal; ergo omnis homo est
lapis'. Sextus modus constat ex maiore uniuersali negatiua et minore
particulari negatiua concludentibus particularem negatiuam, ut 'nullus
homo est lapis, quidam homo est animal; ergo quoddam animal non est
lapis'; et reducitur ad quartum modum primae figurae per conuersionem
minoris simpliciter.

Notandum est quod istis duobus modis correspondent duo modi indirecte
concludentes easdem conclusiones ex eisdem praemissis transpositis,
qui possent uocari 'Bacordo' et 'Fisemon', qui reducuntur ad Bocardo
et Ferison per transpositionem praemissarum.

Et sic sunt tres modi concludentes tam directe quam indirecte,
scilicet Darapti, Disamis et Datisi, et sunt alii tres modi
concludentes solum directe, scilicet Felapton, Bocardo et Ferison, et
sunt alii tres modi concludentes solum indirecte, scilicet Fapemton,
Bacordo et Fisemon. Nec possunt esse plures in tertia figura; quia cum
sint sedecim combinationes, aliae septem sunt inutiles, scilicet
quattuor ex puris particularibus, et aliae tres ex puris negatiuis,
scilicet una ex ambabus uniuersalibus, alia ex maiore uniuersali et
minore particulari, et tertia e conuerso.

Item, notandum est quod non solum Bocardo, immo etiam quilibet aliorum
quinque modorum huius figurae potest reduci ad primos quattuor modos
primae figurae per impossibile, scilicet sumendo contradictorium
conclusionis cum minore et inferendo contradictorium maioris. Sic enim
Darapti reducitur ad Celarent et Felapton ad Barbara; unde licet
inferatur in hac reductione contrarium maioris, tamen hoc sufficit,
quia statim ex hoc sequitur contradictorium illius maioris per
subalternationem. Deinde Disamis reducitur ad Celarent, et Datisi ad
Ferio, et Bocardo ad Barbara, et Ferison ad Darii. Et forma
syllogismos si uelis, et inuenies sic.

SDD 5.6: DE SYLLOGISMIS EX MODALIBUS NON MIXTIS

SDD 5.6.1

Dicturi de syllogismis ex modalibus, recolemus primo quod quaedam
uocantur 'modales diuisae', scilicet in quibus modus est copula uel
pars copulae, ut 'homo potest currere', 'solem necesse est lucere',
aliae uocantur 'compositae', in quibus modus est subiectum uel
praedicatum, ut 'necesse est hominem esse animal' uel 'equum currere
est possibile'. Recolendum est etiam quod isti termini 'necesse',
'possibile', 'contingens' aliquando sumuntur ut sunt appropriate
differentiae entium, ut si dicamus deum esse necessarium et omnem
creaturam esse contingentem; aliquando uero sumuntur ut sunt
appropriate differentiae propositionum, ut cum dicimus propositionem
aliam esse necessariam, aliam contingentem, aliam possibilem, aliam
impossibilem, et sic debent sumi illa nomina in propositionibus quas
uocamus 'modales compositas', et debet in eis praedicari modus et
subiici dictum uel e conuerso. Per 'dictum' autem nos intelligimus
unam propositionem, uel orationem, infinitiui modi materialiter
sumptam, scilicet supponentem pro aliqua propositione uel aliquibus
propositionibus, ita quod dicere 'hominem currere est possibile'
ualeat tantum sicut dicere 'talis propositio 'homo currit' est
possibilis', et similiter dicere 'impossibile est hominem esse asinum'
ualeat tantum sicut dicere 'quoddam impossibile', id est 'quaedam
propositio impossibilis', 'est 'homo est asinus".

Hoc sextum capitulum est de syllogismis ex propositionibus modalibus
sine mixtione modalium diuersorum modorum. Et continebit octo partes:
prima reducit ad memoriam quaedam prius dicta de modalibus, secunda
declarat syllogismos ex modalibus uocatis 'compositis', tertia ponit
suppositiones de modalibus uocatis 'diuisis', quarta agit de
syllogismis ex propositionibus de possibili, quinta de syllogismis ex
propositionibus de necessario, sexta de syllogismis ex propositionibus
de contingenti, septima de syllogismis ex propositionibus de uero et
falso, octaua de syllogismis ex quibusdam aliis modalibus. Secunda
incipit ibi "quaecumque ergo", tertia ibi "propter syllogismos",
quarta ibi "ex ambabus", quinta ibi "syllogismi autem", sexta ibi "de
contingenti", septima ibi "de uero autem", octaua ibi "multi autem".

Prima pars est tota manifesta uisis illis quae dicta fuerunt in octauo
capitulo primi tractatus. Hanc autem distinctionem modalium hic
recoluimus ut seorsum de utrisque aliqua dicamus. Cum ergo dictum fuit
supra quod modales compositae sunt, proprie loquendo, de inesse, ideo
in omni figura similiter syllogizatur ex eis sicut ex illis de inesse
quando ex subiectis et praedicatis talium propositionum modalium
facimus extremitates et medium syllogismi. Verbi gratia, in prima
figura, 'omne impossibile est falsum, homo esse asinum est
impossibile; ergo hominem esse asinum est falsum'; similiter, in
secunda figura, 'nullum impossibile est uerum, omne necessarium est
uerum; ergo nullum necessarium est impossibile'; similiter, in tertia
figura, 'omne nullum hominem esse asinum est necessarium et omne
nullum hominem esse asinum est uerum; ergo quoddam uerum est
necessarium'. Unde idem ualet dicere 'omne nullum hominem esse asinum
est necessarium' sicut dicere 'omnis talis propositio 'nullus homo est
asinus' est necessaria'. Ergo de talibus syllogismis ex
propositionibus modalibus compositis nihil amplius est dicendum quam
quod dictum fuit de syllogismis ex propositionibus de inesse. Sed
aliter contingit syllogizare faciendo extremitates et media de
subiectis et praedicatis dictorum, et nunc de huius modi syllogismis
breuiter expediemus.

SDD 5.6.2

(1) Quaecumque ergo praemissae inferunt aliquam conclusionem sine
additione modorum, eaedem inferunt eandem cum istis modis 'uerum' et
'necessarium'; ut si sequitur 'omne B est A, omne C est B; ergo omne C
est A', ita oportet sequi 'uerum est omne B esse A et uerum est omne C
esse B; ergo uerum est omne C esse A'; similiter 'omne B esse A est
necessarium et omne C esse B est necessarium; ergo omne C esse A est
necessarium'. (2) Item, quaecumque praemissae inferunt aliquam
conclusionem sine additione modorum, contradictoriae praemissarum
inferunt contradictoriam conclusionis cum istis modis 'falsum' et
'impossibile'; ut 'falsum est quoddam B non esse A et falsum est
quoddam C non esse B; ergo falsum est quoddam C non esse A'. (3) Item,
non oportet si aliquae praemissae inferunt aliquam conclusionem sine
modis quod eaedem inferant eandem cum istis modis 'contingens',
'possibile', 'scitum', 'creditum', 'opinatum' et huius modi.

Ista secunda pars debet intelligi de modalibus compositis, et continet
manifeste tres regulas. Prima est de istis modis 'uerum' et
'necessarium'; et causa regulae est quia ex necessariis non sequitur
nisi necessarium, nec ex ueris nisi uerum. Et debet regula intelligi
supposita constantia terminorum, scilicet quod illae praemissae et
illae conclusiones sint formatae. Non enim sequitur simpliciter si
haec est uera 'omne B est A' et haec est uera 'omne C est B' quod haec
sit uera 'omne C est A', quia posset contingere quod duae praemissae
essent uerae et conclusio non esset uera, quia non esset. Et
consimiliter debent intelligi aliae duae regulae.

Secunda regula est de istis modis 'falsum' et 'impossibile', quae
probatur per reductionem ad priorem regulam. Quia sequitur si aliqua
propositio est uera quod sua contradictoria est falsa, et e conuerso;
et similiter sequitur si aliqua propositio est necessaria quod sua
contradictoria est impossibilis, et e conuerso; tunc ergo sequitur
'falsum est quoddam B non esse A; ergo uerum est omne B esse A', et
sequitur etiam 'falsum est quoddam C non esse B; ergo uerum est omne C
esse B', ex quibus sequitur 'ergo uerum est omne C esse A', ad quam
conclusionem iterum sequitur 'ergo falsum est quoddam C non esse A',
ergo haec sequebatur ad illas praemissas de falso, quia quidquid
sequitur ad consequens sequitur ad antecedens. Et ita syllogismus ex
impossibilibus reduceretur ad syllogismum ex necessariis.

Tertia regula in quantum est de istis modis 'possibile' et
'contingens' apparet per instantiam. Quia possibile et contingens est
omne currens esse equum, et possibile et contingens est omnem hominem
esse currentem, et tamen non est possibile, nec contingens, omnem
hominem esse equum.

Sed tu obiiceres "quia ex possibili non sequitur impossibile, ergo si
praemissae sunt possibiles, necesse est conclusionem esse possibilem".
Dico quod si antecedens sufficiens ad inferendum aliquam conclusionem
sit possibile, necesse est consequens esse possibile. Modo neutra
praemissarum est antecedens sufficiens ad inferendum conclusionem,
immo tota copulatiua constituta ex ambabus praemissis est antecedens
sufficiens; ideo si illa sit possibilis, conclusio est possibilis,
unde bene sequitur 'possibile est omne B esse A et omne C esse B; ergo
possibile est omne C esse A'. Sed saepe contingit quod tota copulatiua
est impossibilis cuius quaelibet pars est possibilis, ut haec est
impossibilis 'Socrates currit et Socrates non currit', licet quaelibet
categorica sit possibilis.

De 'scitum' autem et 'creditum', manifestum est quod forte aliquis
scit omne B esse A et scit etiam omne C esse B, sed non ordinat nec
conectit istas propositiones scitas in syllogismo; ideo nescit quod ex
eis sequatur ista conclusio 'omne C est A', et ita cum scientia
illarum duarum primarum stat quod ille dubitat de tertia, uel forte
quod nihil umquam cogitauit de ea.

SDD 5.6.3

Propter syllogismos ex modalibus diuisis, oportet rememorari quod in
propositionibus diuisis de istis modis 'necessarium', 'possibile' et
'contingens' subiecta ampliantur ad supponendum non solum pro his quae
sunt sed etiam pro his quae possunt esse. Unde haec 'omne B potest
esse A' de uirtute sermonis ualet istam 'omne quod est uel potest esse
B potest esse A', et similiter ista 'omne creans de necessitate est
deus' ualet istam 'omne quod est uel potest esse creans de necessitate
est deus'. Sed aliquando huius modi ampliatio aufertur per uerba de
inesse illis subiectis apposita, ut si dico 'omne quod est B potest
esse A', illud subiectum 'B' non supponit nisi pro praesentibus,
scilicet pro illis quae sunt. Item, in talibus diuisis negatiuae sunt
distinguendae secundum quod uel negatio cadit super modum, ut dicendo
'B non potest esse A', uel quod sequitur modum, ut dicendo 'B potest
non esse A'.

Haec dicta fuerunt in prioribus tractatibus, ideo non ponuntur hic
nisi per modum rememorationis. Sed sciendum est quod Aristoteles,
primo Priorum, uidetur istam distinguere 'B contingit esse A', uel
etiam istam 'B possibile est esse A', quia sensus istius 'B potest
esse A' uno modo est 'quod potest esse B potest esse A', alio modo
'quod est B potest esse A'. Tamen uidetur mihi quod de uirtute
sermonis talis propositio non sit distinguenda, immo simpliciter est
concedenda si pro unico supposito ipsius 'B' sit uera, siue exsistente
siue possibili exsistere, propter hoc quod sufficit ad ueritatem
particularis uel indefinitae quod sit uera pro unico supposito. Sed
ista esset simpliciter falsa 'omne B potest esse A' si pro uno solo
supposito ipsius 'B' esset instantia, siue quantum ad ea quae sunt B
siue quantum ad ea quae possunt esse B. Unde si aliquis de uirtute
sermonis uult auferre ampliationem, oportet quod hoc faciat apponendo
uerbum de inesse, sicut dicebatur. Ideo sine tali distinctione intendo
manifestare modos syllogizandi ex huius modi propositionibus modalibus
diuisis.

Sed iterum, quantum ad hoc quod dixi de duplicibus negatiuis, dictum
fuit, in ultimo capitulo primi tractatus, quod si negatio praecedat
istum modum 'possibile', propositio non debet proprie dici de
possibili, sed de impossibili, quia 'non possibile' ualet
'impossibile', uel dicenda est de necessario, quia 'non possibile
esse' ualet 'necesse non esse', et etiam 'non possibile non esse'
ualet 'necesse esse'. Et ita, similiter, illae in quibus negatio
praecedit istum modum 'necesse' non debent proprie dici de necessario,
sed de possibili; quia 'non necesse esse' ualet 'possibile non esse'
et 'non necesse non esse' ualet 'possibile esse'.

Nos ergo uocamus tales 'de possibili' 'B potest esse A' et 'B potest
non esse A', et tales 'de necessario' 'B necesse est esse A' et 'B
necesse est non esse A'. Et sufficiet nobis determinare de talibus,
dimittendo illas in quibus negatio praecedit modum, quia omnes in
quibus negatio praecedit modum habent alias aequiualentes in quibus
negatio non praecedit modum.

Similiter etiam sufficiet determinare de illis de possibili et de
necessario, dimittendo illas de impossibili, quia 'impossibile esse'
ualet 'necesse non esse' et 'impossibile non esse' ualet 'necesse
esse', et similiter 'non impossibile esse' ualet 'possibile esse' et
'non impossibile non esse' ualet 'possibile non esse'. Ergo de caetero
per 'negatiuas de necessario' uel 'de possibili' non intelligemus nisi
illas in quibus negatio sequitur modum, et non illas in quibus
praecedit.

SDD 5.6.4

Ex ambabus ergo de possibili in prima figura et in tertia ualent omnes
modi qui ualebant ex ambabus de inesse; sed in secunda figura nihil
concluditur ex ambabus de possibili.

In ista parte agitur de syllogismis ex ambabus praemissis de
possibili, et primo declaratur quod de prima figura dictum fuit. Fiat
ergo in Barbara syllogismus sic 'omne B potest esse A, omne C potest
esse B; ergo omne C potest esse A'. Et apparet quod syllogismus tenet
in uirtute dici de omni si, secundum sensum prius dictum, ratione
ampliationis, resoluantur propositiones sic 'omne quod potest esse B
potest esse A et omne quod potest esse C potest esse B; ergo omne quod
potest esse C potest esse A': maior enim, in uirtute dici de omni,
significat quod de omni eo de quo potest dici 'B' potest dici 'A', et
minor ponit quod de omni eo de quo potest dici 'C' potest dici 'B';
ergo sequitur manifeste quod de omni eo de quo potest dici 'C' potest
dici 'A', et hoc significabat conclusio.

In Celarent etiam fiet syllogismus sic 'omne B possibile est non esse
A, omne C possibile est esse B; ergo omne C possibile est non esse A'.
Et tenet in uirtute dici de nullo, quod patet facta resolutione sic
'omne quod potest esse B potest non esse A et omne quod potest esse C
potest esse B; ergo omne quod potest esse C potest non esse A': maior
enim, in uirtute dici de nullo, siue in uirtute dici de omni negatiue,
designat quod de omni eo de quo potest dici 'B' potest negari 'A', et
minor designat quod de omni eo de quo potest dici 'C' potest dici 'B';
ideo sequitur quod de omni eo de quo potest dici 'C' potest negari
'A', et hoc significat ista conclusio 'omne quod potest esse C potest
non esse A'.

Syllogismus autem in Darii eodem modo tenet per dici de omni sicut in
Barbara, et syllogismus in Ferio sicut syllogismus in Celarent. Non
enim refert nisi accipiendo uniuersaliter uel particulariter minorem
extremitatem sub medio in maiori propositione distributo.

In tertia autem figura omnes modi, praeter Bocardo, probantur per
reductionem ad primam figuram sicut probabantur illi de inesse. Quia
dictum fuit, in primo tractatu, quod affirmatiuae de possibili
conuertuntur sicut illae de inesse, scilicet uniuersalis affirmatiua
in particularem affirmatiuam et particularis affirmatiua in
particularem affirmatiuam.

Deinde, etiam omnes modi tertiae figurae, tam Bocardo quam alii,
possunt probari per expositionem. Si enim, in affirmatiuis, dico 'omne
C potest esse A et omne C potest esse B; ergo quoddam B potest esse
A', necesse est, in uirtute praemissarum, concedere quod aliquod idem
C potest esse A et potest esse B; ideo, illo C signato, arguitur sic
'hoc C potest esse A et hoc idem C potest esse B; ergo quod potest
esse B potest esse A'. Et similiter est de Disamis et de Datisi, quia,
propter distributionem medii in una praemissarum, sequitur ex
praemissis quod aliquod idem C potest esse A et potest esse B, et tunc
procedatur ut prius.

Ita etiam est in modis negatiuis, ut in Bocardo, de quo minus uidetur.
Si enim quoddam C potest non esse A et omne C potest esse B, sequitur
quod aliquod idem C potest non esse A et potest esse B; tunc si
signetur illud C et dicamus 'hoc C potest non esse A et hoc idem C
potest esse B', concludemus manifeste quod aliquid quod potest esse B
potest non esse A, et hoc significat conclusio quae concluditur in
Bocardo, scilicet 'quoddam B potest non esse A'.

Ultimo etiam possumus declarare quod in secunda figura nihil sequitur.
Quia si dico, in Cesare, 'omnis deus potest non creare et omnis prima
causa potest creare', non sequitur 'ergo prima causa potest non esse
deus', quia praemissae sunt uerae et conclusio falsa; et causa est
quia idem est in potentia ad opposita.

Sed etiam (ne oporteat super hoc reuerti) considerandum est quod si in
propositionibus de possibili subiecta prohibeantur ampliari per 'quod
est', tunc nulli syllogismi ualent. In Barbara enim est instantia:
quia posito quod modo omne currens sit equus, tunc uerum est quod omne
quod est currens potest esse equus et omne quod est homo potest esse
currens, tamen non sequitur 'ergo omne quod est homo potest esse
equus'. Similiter, in Celarent, posito quod sol sit modo sub nostro
hemisphaerio, istae praemissae sunt uerae 'omne quod est planeta
exsistens super nostrum hemisphaerium potest non esse sol' et 'omnis
maximus planeta potest esse planeta exsistens super nostrum
hemisphaerium', et tamen non sequitur 'ergo omnis maximus planeta
potest non esse sol'.

Ita etiam in tertia figura, in Darapti, non sequitur 'omne quod est
deus potest esse prima causa et omne quod est deus potest esse creans;
ergo aliquid quod est creans potest esse prima causa', quia possibile
est praemissis exsistentibus ueris conclusionem esse falsam: quia in
casu quo de facto deus nihil crearet, subiectum conclusionis pro nullo
supponeret; ideo conclusio esset falsa. Et similiter etiam, in eisdem
terminis, est instantia in Disamis, faciendo maiorem particularem, et
in Datisi, faciendo minorem particularem. Similiter in Felapton est
instantia, supposito quod sol sit super nostrum hemisphaerium et omnes
alii planetae sint sub nostro hemisphaerio: non enim ualet syllogismus
sic 'omne quod est luna potest non esse sol et omne quod est luna
potest esse planeta lucens super nostrum hemisphaerium; ergo quod est
planeta lucens super nostrum hemisphaerium potest non esse sol';
praemissae enim sunt uerae et conclusio falsa.

Verum est tamen quod in tertia figura ualerent syllogismi ex talibus
praemissis ad conclusionem sine 'quod est', scilicet in qua non
prohiberetur ampliatio; et hoc posset probari per expositionem. In
prima autem figura sic non ualerent, sicut apparet per supra dictas
instantias.

SDD 5.6.5

Syllogismi autem ex ambabus de necessario ualent in omnibus modis
trium figurarum in quibus ualebant syllogismi de inesse.

Primo uidendum est quod in prima figura tenent per dici de omni,
considerato quod ad omnem propositionem de necessario sequitur
propositio de possibili saluata eadem quantitate subiecti et eadem
qualitate propositionis; sequitur enim 'necesse est esse; ergo
possibile est esse', uel etiam 'necesse est non esse; ergo possibile
est non esse', quia est subalternatio quantum ad modos, ut alias
dicebatur.

Fiat ergo syllogismus in Barbara sic 'omne B necesse est esse A, omne
C necesse est esse B; ergo omne C necesse est esse A', et resolue
propositiones sic 'omne quod potest esse B necesse est esse A et omne
quod potest esse C necesse est esse B; ergo omne quod potest esse C
necesse est esse A'; tunc ergo, in uirtute dici de omni, maior
significat quod de quocumque potest dici 'B' dicitur necessario 'A' et
minor significat quod 'B' non solum potest dici, immo necessario
dicitur de omni eo de quo potest dici 'C'; ergo sequitur quod 'A'
necessario dicitur de omni eo de quo potest dici 'C', et hoc
significabat conclusio.

Et modo consimili, siue proportionali, declaratur quod Celarent tenet
in uirtute dici de nullo, ut 'omne B necesse est non esse A et omne C
necesse est esse B; ergo omne C necesse est non esse A'. Nam si fiat
ibi resolutio, ut 'omne quod potest esse B necesse est non esse A et
omne quod potest esse C necesse est esse B...' et caetera, patet quod
illa maior designat quod 'A' necessario negatur de omni eo de quo
potest dici B... et caetera.

Syllogismi autem secundae figurae, scilicet Cesare, Camestres et
Festino, reducuntur ad primam figuram per conuersiones, sicut in illis
de inesse, quia dictum fuit in primo tractatu quod uniuersales
negatiuae de necessario conuertuntur simpliciter. Baroco autem per
impossibile reducitur ad Barbara in mixtione de necessario et de
possibili, quae postea declarabitur ualere. Verbi gratia, fiat Baroco
sic 'omne B necesse est esse A, quoddam C necesse est non esse A; ergo
quoddam C necesse est non esse B'; contradictorium conclusionis est
'omne C possibile est esse A'; tunc cum illa sumatur maior, et fiat
syllogismus sic 'omne B necesse est esse A et omne C possibile est
esse B', sequitur 'ergo omne C necesse est esse A' et, per consequens,
'omne C possibile est esse A', et haec contradicit minori prioris
syllogismi.

Omnes autem modi tertiae figurae possunt manifestari per expositionem,
sed non per conuersiones; quia affirmatiuae de necessario non
conuertuntur in alias de necessario, sicut prius determinatum est.

SDD 5.6.6

De contingenti autem ad utrumlibet dicamus quod in prima figura ex
ambabus de contingente maiore exsistente uniuersali ualent omnes
syllogismi, siue ex ambabus affirmatiuis, siue ex ambabus negatiuis,
siue ex una affirmatiua et alia negatiua, quaecumque earum fuerit
negatiua. Et similiter in tertia figura ualent omnes syllogismi una
praemissarum exsistente uniuersali. In secunda autem figura nulli
syllogismi ualent.

In prima figura apparet quod Barbara tenet in uirtute dici de omni.
Fiat enim syllogismus sic 'omne B contingit esse A et omne C contingit
esse B; ergo omne C contingit esse A', et fiat resolutio sic 'omne
quod potest esse B contingit esse A et omne quod potest esse C
contingit esse B; ergo omne quod potest esse C contingit esse A';
maior enim designat quod de quocumque potest dici 'B' de eo contingit
uerificari 'A' et minor designat quod de omni eo de quo potest dici
'C' contingit dici 'B', ideo bene concluditur quod omne quod potest
esse C contingit esse A. Et sic etiam patet quod Darii tenet ad
concludendum particularem.

Et his concessis apparet quod omnes syllogismi ex negatiuis ualent,
reseruato quod maior sit uniuersalis, quia omnes reducuntur ad Barbara
et ad Darii per conuersiones negatiuarum in oppositam qualitatem.
Omnes enim negatiuae de contingenti, dum tamen negatio non praecedat
modum, aequipollent affirmatiuae eiusdem quantitatis.

In tertia autem figura Darapti, Disamis et Datisi manifesti sunt per
expositionem, ad quos modos reducuntur omnes syllogismi ex negatiuis
per conuersiones illarum negatiuarum in oppositam qualitatem.

Secunda autem figura nihil ualet. Quia instantia est sic 'omnem
hominem contingit dormire et omnem asinum contingit dormire', non
sequitur 'ergo asinum contingit esse hominem'; et si non ualet talis
syllogismus ex affirmatiuis, sequitur quod nec ualet ex negatiuis, nec
ex una affirmatiua et alia negatiua, cum dictum sit quod omnis
negatiua aequipollet affirmatiuae.

Nunc, ulterius, sicut dictum fuit de prohibitione ampliationis per
'quod est' in illis de possibili, ita breuiter possumus dicere de
'quod est' in illis de necessario et de contingenti. Dico ergo quod ex
ambabus de necessario cum 'quod est' ualet syllogismus in prima figura
et in tertia sicut in illis de inesse, et in secunda figura non ualet.
In prima enim figura tenet per dici de omni uel per dici de nullo;
quia si dico 'omne quod est B necesse est esse A et omne quod est C
necesse est esse B; ergo omne quod est C necesse est esse A', constat
quod ad istam minorem 'omne quod est C necesse est esse B' sequitur
ista 'omne quod est C est B', et tunc directe sumitur minor extremitas
sub distributione medii in maiore, dicendo sic 'omne quod est B
necesse est esse A et omne quod est C est B', ideo directe sequitur
'ergo omne quod est C necesse est esse A'; ergo et hoc prius
sequebatur, quia quidquid sequitur ad consequens sequitur ad
antecedens.

Sed in secunda figura inuenitur instantia sic 'omne quod est planeta
in oriente necesse est esse solem et omne quod est planeta in
occidente necesse est non esse solem'; istae praemissae sunt uerae
posito quod planetarum solum sol sit in oriente, et tamen conclusio
esset falsa dicens 'ergo quod est planeta in occidente necesse est non
esse planetam in oriente'.

In tertia autem figura probarentur syllogismi per expositionem. Nam
signetur, uirtute maioris et minoris, aliquod C, quod necesse est esse
A et quod etiam necesse est esse B, sequitur 'quoddam quod necesse est
esse B necesse est esse A', ad quod ultra sequitur 'ergo quoddam quod
est B necesse est esse A', quia sequitur si aliquid necesse est esse B
quod ipsum est B. Unde licet non sequatur 'creantem necesse est esse
deum; ergo creans est deus', tamen bene sequitur 'quod est creans
necesse est esse deum; ergo ille est deus'.

De contingenti autem dico quod non ualet syllogismus per 'quod est' ex
ambabus de contingenti. Quia in prima figura est instantia posito quod
de facto nullum animal dormiat nisi duo equi fortes et bene potentes
currere, et tunc fiat syllogismus sic 'omne quod est dormiens
contingit currere et omne quod est animal sine pedibus contingit
dormire; ergo omne quod est animal sine pedibus contingit currere';
apparet quod praemissae sunt uerae et conclusio falsa.

Similiter in tertia figura est instantia, posito quod modo nullum
animal dormiat: quia omne quod est animal contingit uigilare et omne
quod est animal contingit dormire, non sequitur 'ergo aliquid quod est
dormiens contingit uigilare; haec enim conclusio est falsa, quia
subiectum pro nullo supponit, et praemissae erant uerae.

Sic ergo manifestum est, si aliquis non uelit accipere subiecta
propositionum modalium nisi pro his quae sunt, quo modo ipse poterit
syllogizare et quo modo non.

SDD 5.6.7

De uero autem et falso dicendum est quod propositiones de uero et
falso in sensu diuiso aut nihil ualent aut ualent sicut illae de
inesse; ideo sicut syllogizatur ex illis de inesse, ita
proportionaliter syllogizatur ex eis.

Dico "aut nihil ualent" quia si dico 'omnem hominem uerum est esse
animal', si sensus est quod haec propositio est uera 'omnis homo est
animal', non est sensus diuisus, sed sensus compositus, et si termini
sumuntur significatiue, tunc nec hominem uerum est esse animal nec
hominem falsum est esse asinum, quia uerum et falsum non sunt nisi in
complexione conceptuum, apud intellectum, prout uideri debet in sexto
Metaphysicae. Et si quis uult dare alium sensum, hoc non erit nisi
significando similiter per istam 'hominem uerum est esse animal' et
per istam 'homo est animal', et significando similiter per istam
'omnem hominem falsum est esse asinum' et per istam 'nullus homo est
asinus', et significando similiter per istam 'omnem hominem falsum est
non esse animal' et per istam 'omnis homo est animal'. Sic ergo
reducendo omnes tales de uero et falso ad illas de inesse uel ad
compositas de uero et falso, apparet ex praedeterminatis quo modo ex
eis sit syllogizandum.

SDD 5.6.8

(1) Multi autem alii modi solent assignari reddentes propositiones
modales, ut 'scitum', 'opinatum', 'creditum', et caetera; sed
expediendo dicam solum de 'scitum' et 'opinatum'. (2) Dico ergo quod
de 'scitum' ualent syllogismi in prima figura et in tertia, sed non
ualent in secunda. (3) De 'opinatum' autem non ualent syllogismi in
aliqua figura.

In hac parte sunt tres clausulae, quarum prima, quae proponit
intentum, est manifesta. Et pro tanto loquor solum de 'scitum' et
'opinatum' quia logicae principalis intentio est de syllogismis, et
scientia est finis syllogismorum demonstratiuorum et opinio
dialecticorum.

Secunda clausula est de scire, quae primo declaratur quantum ad primam
figuram, supponendo istam regulam quod ad omnem propositionem de
scito, cum hac additione 'quod est', siue affirmatiuam siue negatiuam,
dum tamen negatio non cadat super modum, sequitur propositio de inesse
eiusdem qualitatis et quantitatis. Verbi gratia, sequitur 'omne quod
est B scio esse A; ergo omne B est A'; similiter sequitur 'omne quod
est B scio non esse A; ergo nullum B est A', quia nihil contingit
sciri nisi secundum propositionem ueram; si ergo omne quod est B scio
esse A, oportet quod hoc sit secundum propositionem ueram in qua 'A'
praedicatur de termino supponente pro omni eo quod est B.

Tamen propter hoc quod istud uerbum 'scio' ampliat subiectum ad
supponendum non solum pro praesentibus, sed etiam pro futuris et
praeteritis, ideo si non apponatur 'quod est', uidetur mihi quod non
sequitur 'omne B scio esse A; ergo omne B est A', sed bene sequitur
'ergo quidquid fuit, est uel potest esse B est A'. Verbi gratia, si
deus modo nihil crearet de nouo, tamen ego concederem istam 'omne
creans de nouo scio esse deum', quia quidquid est, fuit uel potest
esse creans de nouo scio esse deum, et tamen ista propositio esset
falsa 'omne creans de nouo est deus'. Et ideo ego concludo correlarie
quod licet ego sciam omnem hominem esse animal, tamen non sequitur
quod omnem hominem sciam esse animal; sequeretur enim quod omnem
hominem, siue uiuum siue mortuum siue generandum, scirem esse animal,
quod est falsum.

Et iuxta hoc moderandum est illud quod dicebatur in Sophismatibus, in
tredecimo sophismate quarti capituli. Ibi enim concedebatur sequi
'scio omnem triangulum habere tres angulos aequales duobus rectis;
ergo omnem triangulum scio habere tres angulos aequales duobus
rectis', quod non est uerum nisi locutio sit secundum suppositionem
materialem uel consequens intelligatur sumi cum 'quod est', ut dicendo
'ergo omne quod est triangulus scio habere tres angulos aequales
duobus rectis'. Et hoc sufficiebat ad illud de quo ibi agebatur, quia
non agebatur de ampliationibus, sed solum de appellationibus.

His ergo uisis, apparet quod bonus est syllogismus, per dici de omni,
'omne B scio esse A, omne C scio esse B; ergo omne C scio esse A'.
Quia maior ualet istam 'omne quod est, fuit uel potest esse B scio
esse A', et ad minorem sequitur quod quidquid est, fuit uel potest
esse C scio esse B; ergo inferri debet 'ergo quidquid est, fuit uel
potest esse C scio esse A'.

In tertia autem figura probantur syllogismi per expositionem. Si enim
aliquod C scio esse A et ipsum idem C scio esse B, sequitur quod B
scio esse A. Quia ad istam minorem 'C scio esse B' sequitur quod illud
C est B, et tunc est syllogismus manifestus sic 'C scio esse A et
illud C est B; ergo B scio esse A'.

In secunda autem figura non ualent syllogismi propter hoc quod
oporteret de eo quod erat subiectum in praemissis facere praedicatum
in conclusione, et hoc non contingit cum bona consequentia, eo quod
praedicatum in tali propositione de 'scio' appellat suam rationem et
subiectum non. Verbi gratia, fiat syllogismus sic 'omnem elephantem tu
scis non esse risibilem et omnem hominem tu scis esse risibilem; ergo
omnem hominem tu scis non esse elephantem'. Potest ergo poni casus quo
praemissae sunt uerae et conclusio falsa, scilicet si numquam uideris
elephantem nec de eo umquam consideraueris secundum illam rationem a
qua sumitur hoc nomen 'elephans'; tunc enim conclusio esset falsa,
quia praedicatum appellaret rationem 'elephantis', quam nec habes nec
habuisti, et tamen praemissae bene sunt uerae; minor enim satis
conceditur esse uera, et maior probaretur sic: quia omne animal brutum
scis non esse risibile et omnis elephans est animal brutum, ergo omnem
elephantem scis non esse risibilem.

Tertia regula est de 'opinato', quae est manifesta in secunda figura,
sicut et de 'scito'. Sed propter alias figuras ego pono casum quod
unum lapidem uideo de longe et opinor ipsum esse animal, et cum hoc
ego etiam opinor omnem lapidem esse inanimatum; et tunc fiat
syllogismus expositorius ex praemissis ueris et conclusione falsa sic
'hunc lapidem opinor esse inanimatum et hunc lapidem opinor esse
animal; ergo animal opinor esse inanimatum'.

Similiter etiam in prima figura essent praemissae uerae et conclusio
falsa sic 'omne animal opinor uiuere, lapidem opinor esse animal; ergo
lapidem opinor uiuere'. Quamuis enim ex aliquibus praemissis sequatur
aliqua conclusio, non oportet si opinor praemissas quod opinor
conclusionem, sicut etiam dicebatur alias quod non oportet si
praemissae sciuntur quod sciatur conclusio.

SDD 5.7: DE SYLLOGISMIS EX MODALIBUS MIXTIS

SDD 5.7.1

(1) Consequenter aliqua breuiter dicenda sunt de syllogismis mixtis ex
praemissis modalibus diuersorum modorum; et dicemus solum de istis
modis 'possibile', 'necessarium' et 'contingens', quia solum de illis
determinat Aristoteles. Et praemittendae sunt aliquae communes
regulae. (2) Prima est quod ad omnem propositionem de inesse sequitur
propositionem de possibili retentis eisdem terminis et eadem
qualitate, sed non sequitur propositio uniuersalis nisi consequens
sumatur cum ista additione 'quod est'. (3) Secunda regula est quod ad
omnem propositionem de necessario uel de contingenti sequitur
propositio de possibili retenta eadem qualitate et eadem quantitate.
(4) Tertia regula est quod quaecumque conclusio sequitur ad praemissas
de possibili, illa sequitur ad praemissas de necessario uel de
contingenti, uel etiam ad unam de possibili et aliam de necessario uel
de contingenti, caeteris manentibus eisdem. (5) Quarta regula est quod
ad quascumque praemissas sequitur conclusio de necessario uel de
contingenti, ad easdem sequitur conclusio de possibili. (6) Quinta
regula est quod ad omnem conclusionem de necessario sequitur conclusio
de inesse sumpto subiecto cum relatiuo identitatis, et aliter non. (7)
Sexta regula est quod ad quamlibet qualitatem de contingenti sequitur
quaelibet qualitas de possibili.

Hoc septimum capitulum est de mixtionibus, sicut in eius principio
proponitur. Et continet septem partes: prima proponit intentum cum sex
regulis, secunda docet mixtiones de inesse et de possibili, tertia de
inesse et de necessario, quarta de inesse et de contingenti, quinta de
possibili et de necessario, sexta de possibili et de contingenti,
septima de necessario et de contingenti. Secunda incipit ibi "si ergo
una", tertia ibi "si uero una", quarta ibi "si autem una", quinta ibi
"deinde si una", sexta ibi "in mixtione uero", septima ibi "de
necessario autem".

Prima pars habet sex clausulas, quarum prima, quae proponit intentum,
est per se manifesta, et sex aliae dant sex regulae. De prima ergo
regula considerandum est quod 'possibile' est communius quam 'esse';
sequitur enim, tam in propositione affirmatiua quam in propositione
negatiua, posse ad esse, unde sequitur 'est; ergo potest esse' et
similiter 'non est; ergo potest non esse'. Sed tamen ad uniuersalem
de inesse non sequitur uniuersalis de possibili, quia subiectum in
illa de inesse est minus amplum quam in illa de possibili, et a minus
amplo distributo non sequitur magis amplum distributum. Unde si nullum
animal curreret nisi equus, haec esset uera 'omne currens est equus',
et tamen haec esset falsa 'omne currens potest esse equus', quia ualet
istam 'omne quod est uel potest esse currens potest esse equus', quae
est manifeste falsa. Tamen si prohiberetur ampliatio, per hoc additum
'quod est', esset bona consequentia, quia omne quod est potest esse;
sequitur enim 'omne currens est equus; ergo omne quod est currens
potest esse equus'.

Causa autem secundae regulae est quia 'possibile' est communius quam
'necesse' uel 'contingens'; omne enim necessarium uel contingens est
possibile, et non e conuerso. Et sequitur ad uniuersalem de necessario
uel de contingenti non solum particularis de possibili, sed
uniuersalis, propter hoc quod 'possibile' non magis ampliat subiectum
quam 'necessarium' uel 'contingens'.

Tertia regula sequitur ex secunda, propter hoc quod quidquid sequitur
ad consequens sequitur ad antecedens. Quarta etiam regula sequitur ex
secunda, propter hoc quod ad quodcumque sequitur antecedens ad illud
sequitur consequens. Quinta regula fuit in alio capitulo declarata;
sequitur enim bene 'creans necesse est esse deum; ergo illud creans
est deus', sed non sequitur 'ergo creans est deus'.

Sexta regula tenet ex eo quod propositio de contingenti conuertitur in
oppositam qualitatem. Cum ergo affirmatiua de possibili sequatur ad
affirmatiuam de contingenti, oportet quod etiam sequatur ad negatiuam
de contingenti, et cum negatiua de possibili sequatur ad negatiuam de
contingenti, oportet quod etiam sequatur ad affirmatiuam, et sic
oportet utramque sequi ad utramque.

Et ex hoc apparet quod 'contingens' infert 'non necesse' et etiam 'non
impossibile'; 'necesse' autem et 'non impossibile' inferunt 'non
contingens'. Si enim B contingit esse A, sequitur quod B possibile
est esse A, ergo B non impossibile est esse A; et etiam si B contingit
esse A, sequitur quod B possibile est non esse A, ergo B non necesse
est esse A.

Unde etiam sequitur quod propositio de contingenti aequipollet
propositioni de necessario et impossibili copulatiue negatis et
contradicit propositioni de necessario et impossibili disiunctiue non
negatis mutata quantitate propositionis; uerbi gratia, ista propositio
'B contingit esse A' aequipollet isti 'B non necesse est esse et non
impossibile est esse A', et contradicit isti 'omne B necesse est esse
uel impossibile est esse A'. Ita etiam propositio de contingenti
aequipollet propositioni de possibili esse et possibili non esse
copulatiue, et contradicit propositioni de disiunctione eorum
negatione praeposita modis et mutata quantitate propositionis; uerbi
gratia, ista propositio 'omne B contingit esse A' aequipollet isti
'omne B possibile est esse et possibile est non esse A', et
contradicit isti 'quoddam B non possibile est esse uel non possibile
est non esse A'. Et sic apparet aliqualiter de aequipollentia et
oppositione illius de contingenti ad alias modales.

SDD 5.7.2

Si ergo una praemissarum fuerit de inesse et alia de possibili, dandae
sunt multae regulae. (1) Prima est quod non ualent aliqui syllogismi
in secunda figura. (2) Secunda regula est quod in nulla figura
sequitur conclusio de inesse. (3) Tertia regula est quod in prima
figura non ualent syllogismi si maior sit de inesse. (4) Quarta regula
est quod in prima figura non potest inferri conclusio uniuersalis nisi
cum ista additione 'quod est'. (5) Quinta regula est quod in prima
figura maiore exsistente de possibili sequitur conclusio de possibili
particularis. (6) Sexta regula est quod in tertia figura ualent
syllogismi affirmatiui si propositio de possibili sit uniuersalis, et
aliter non. (7) Septima regula est quod in eadem figura ualent
syllogismi negatiui si propositio negatiua sit uniuersalis et de
possibili, et aliter non; ideo sequitur quod Bocardo non ualet.

Nimis prolixum esset in istis mixtionibus determinare de omnibus
combinationibus seorsum. Quia cum in qualibet figura ex
propositionibus de inesse sint sedecim combinationes, oportet in
mixtione esse triginta duo, quia duplicantur, cum quaelibet combinatio
possit habere aut maiorem de inesse et minorem de possibili aut e
conuerso. Ideo omnia reduxi, in hac parte, ad septem breues regulas.

Prima regula est manifesta per instantiam in istis terminis 'creans',
'deus', 'prima causa', ita quod 'creans' sit medium, et 'deus' maior
extremitas, et 'prima causa' minor extremitas. Nam quocumque modo tu
combinabis, possibile est quod sint simul uerae, et tamen conclusio
semper esset falsa in qua diceretur quod prima causa potest non esse
deus.

Causa autem secundae regulae est quia ad 'posse esse' non sequitur
'esse'. Ideo statim quod una propositio est de possibili non potest
inferri conclusio de inesse; nam praemissa de possibili potest esse
uera pro his quae possunt esse et non pro his quae sunt, et oportet
conclusio de inesse, si sit uera, esse ueram pro his quae sunt.

Causa autem tertiae regulae est quia in maiore de inesse medium non
distribueretur nisi pro his quae sunt et forte minor de possibili non
esset uera pro his quae sunt, sed pro his quae possunt esse, ideo
minor extremitas non sumeretur sub distributione medii. Unde instantia
est in affirmatiuis, ut 'omne currens est equus, omnis homo potest
esse currens; ergo omnis homo potest esse equus', et etiam instantia
est in negatiuis, ut 'nullum creans est deus, omnis prima causa potest
esse creans; ergo omnis prima causa potest non esse deus'.

Verum est tamen quod Aristoteles, in primo Priorum, distinguit
duplicem propositionem de inesse, scilicet unam de inesse simpliciter
et aliam de inesse ut nunc. Et uocat illam 'de inesse ut nunc' quae
est de inesse et uera sed contingens et non necessaria, et uocat illam
'de inesse simpliciter' quae est necessaria. Modo ergo in hac mixtione
si maior in prima figura sit de inesse ut nunc, non ualet syllogismus,
prout apparuit per instantias datas. Sed non inueniretur instantia ubi
maior esset de inesse simpliciter; et causa est quia ad propositionem
de inesse necessariam sequitur propositio de possibili; uerbi gratia,
sequitur 'haec est necessaria 'omne B est A'; ergo omne B potest esse
A', et tunc esset syllogismus perfectus ex ambabus de possibili
concludentibus uniuersalem de possibili. Sed tamen, hoc non obstante,
apparet quod syllogismus non ualet gratia formae si maior sit de
inesse, sed solum ualet ex hypothesi, id est ex suppositione, scilicet
quod maior sit necessaria.

Causa autem quartae regulae est quia ad minorem uniuersalem de inesse
non sequitur uniuersalis de possibili, sed solum particularis, ut
dictum fuit in prima parte huius capituli, et quia minor extremitas
sumitur magis ample in conclusione de possibili quam in minori
propositione de inesse, et non sequitur ex minus amplo magis amplum
cum distributione.

Causa autem quintae regulae est quia ex minore de inesse sequitur
minor de possibili particularis, et tunc sunt ambae praemissae de
possibili inferentes conclusionem de possibili.

Similiter, causa sextae regulae est, quantum ad primam partem eius,
quia ad propositionem affirmatiuam de inesse sequitur propositio
particularis affirmatiua de possibili, et sic sunt ambae praemissae de
possibili, ex quibus erit bonus syllogismus. Sed causa quare non ualet
syllogismus si illa de possibili sit particularis est quia ad illam de
inesse, quantumcumque sit uniuersalis, non sequitur nisi particularis
de* possibili; ideo ambae praemissae essent particulares, quo modo non
ualeret syllogismus, ut 'quoddam currens potest esse asinus et omne
currens est equus', non sequitur quod equus potest esse asinus.

Septima autem regula ponit primo quod Felapton et Ferison ualent si
maior sit de possibili; et causa est quia ad minorem de inesse
sequitur minor de possibili, et sic fiunt ambae de possibili. Deinde
illa septima regula ponit quod Felapton et Ferison non ualent si maior
sit de inesse, quia instantia est sic 'nullum creans est deus, omne
creans potest esse prima causa; ergo prima causa potest non esse
deus'.

Ultimo dicitur quod Bocardo non ualet; quia si maior sit de inesse,
instantia erit ut prius, et si ipsa sit de possibili, tunc ad minorem
de inesse non sequitur nisi particularis de possibili, et sic essent
ambae praemissae particulares.

SDD 5.7.3

Si uero una praemissarum fuerit de inesse et alia de necessario,
dantur tales regulae. (1) Prima est quod maiore exsistente de
necessario omnes modi prima figurae ualent ad conclusionem de
necessario particularem, sed non ad uniuersalem, nisi cum ista
additione 'quod est'. (2) Secunda regula est quod maiore exsistente de
inesse syllogismi primae figurae non ualent ad conclusionem de
necessario uel de inesse; ualent tamen ad conclusionem de possibili.
(3) Tertia regula est quod in secunda figura Cesare, Camestres et
Festino ualent proportionaliter sicut in prima figura ualent Celarent
et Ferio. (4) Quarta regula est quod Baroco maiore exsistente de
necessario ualet ad conclusionem de inesse, sed non ad conclusionem de
necessario; et si maior sit de inesse, ualet solum ad conclusionem de
possibili. (5) Quinta regula est quod in tertia figura maiore
exsistente de necessario Darapti, Felapton, Datisi et Ferison ualent
ad conclusionem de necessario, sed Disamis et Bocardo ad nullam
conclusionem ualent. (6) Sexta regula est quod maiore exsistente de
inesse in tertia figura Darapti et Disamis ualent ad conclusionem de
inesse, et alii modi nihil ualent.

Ista tertia pars continet duas regulas in prima figura, duas in
secunda et duas in tertia. Prima regula patet quantum ad hoc quod
sequitur conclusio particularis de necessario; quia si omne quod est
uel potest esse B necesse est esse A, sicut significat maior, et
aliquod C est B, sequitur quod illud C necesse est esse A, per dici de
omni; et ita in negatiuis tenet, et sequitur per dici de nullo.

Causa autem quare non sequitur conclusio uniuersalis de necessario est
quia minor extremitas in minore de inesse non stat nisi pro his quae
sunt et in conclusione de necessario staret tam pro his quae sunt quam
pro his quae possunt esse; ideo esset processus a minus amplo ad magis
amplum cum distributione, quod est inconueniens. Tamen bene sequitur
conclusio uniuersalis si minor extremitas in conclusione
restringeretur per 'quod est', ut non staret amplius in conclusione
quam stabat in praemissa. Quod autem non sequatur conclusio
uniuersalis de necessario in Barbara uel in Celarent patet etiam per
instantiam. Quia omne creans necesse est esse deum et omne intelligens
est creans (ponamus ita esse quod solus deus praesentialiter
intelligat et quod ipse creet Socratem), tamen conclusio, propter
ampliationem subiecti, est falsa, dicens quod omnem intelligentem
necesse est esse deum; sed bene concluderetur 'ergo omne quod est
intelligens de necessitate est deus'.

Item, notandum est quod in hac prima figura maiore exsistente de
necessario non solum infertur conclusio de necessario, immo etiam de
inesse. Quia licet ad affirmatiuam de necessario non sequatur
affirmatiua de inesse, tamen bene sequitur ad particularem de
necessario particularis de inesse posito quod subiectum illius de
necessario supponat pro eo quod est, et hoc ponitur quantum ad
subiectum conclusionis in minori propositione, quae est de inesse;
ideo ad illam conclusionem de necessario sequitur conclusio de inesse.

Secunda regula, quantum ad eius primam partem manifesta est per
instantiam, posito quod deus creet Platonem, sed non creet Socratem,
quem tamen potest creare. Tunc haec est uera 'omnis deus est creans',
et ista etiam est uera 'omne creans Socratem de necessitate est deus',
quia omne quod est uel potest esse creans Socratem de necessitate est
deus, et tamen conclusio est falsa, siue de inesse siue de necessario
(falsum est enim quod creans Socratem est creans, quia nihil ponitur
esse creans Socratem. Similiter, in negatiuis datur instantia: quia
ponamus quod nulla luna est carens lumine et quod omnem planetam
carentem lumine necesse est esse lunam, tamen conclusio esset falsa
dicens quod planeta carens lumine non est carens lumine. Tamen
conclusiones de possibili essent uerae, scilicet 'creans Socratem
potest esse creans' et etiam 'planeta carens lumine potest non esse
carens lumine'.

Tertia regula est manifesta. Quia dictum est prius quod uniuersales
negatiuae de necessario ita conuertuntur simpliciter sicut uniuersales
negatiuae de inesse; ideo per tales conuersiones fit reductio ad
primam figuram, et cum transpositione praemissarum quantum ad
Camestres.

Quarta regula declaratur primo quantum ad hoc quod Baroco non infert
conclusionem de necessario, licet maior sit de necessario. Quia
instantia est sic 'omne primum ens de necessitate est deus et quoddam
creans non est deus' (posito quod deus modo nihil creet), tamen
conclusio esset falsa dicens 'quoddam creans necesse est non esse
primum ens'. Sed quod ualeat ad conclusionem negatiuam de inesse,
scilicet maiore exsistente de necessario, patet, quia ex
contradictorio conclusionis cum altera praemissarum infertur
contradictorium alterius praemissae. Verbi gratia, fiat syllogismus
sic 'omne B necesse est esse A, quodddam C non est A; ergo quoddam C
non est B; tunc ergo ex maiore et contradictorio conclusionis fiat
talis syllogismus 'omne B necesse est esse A et omne C est B',
sequitur in prima figura 'ergo omne quod est C est A', ex quo iterum
sequitur 'ergo omne C est A', quae directe contradicit minori.

Et est diligenter notandum per totum istud capitulum de mixtionibus
quod nimis curiosum et nimis prolixum esset tractare in huius modi
mixtionibus de modis indirecte concludentibus, et de modis etiam
inconsuetis formandi negatiuas, ut 'homo animal non est', et de uerbis
etiam aut praedicatis ampliatiuis. Ideo simpliciter omnes modos qui
non possunt concludere directe et secundum communem modum formandi
propositiones dico in hoc capitulo nihil ualere; et loquor semper ac
si nulla esset ampliatio praeter illam quae contingit ex istis modis
'possibile', 'necessarium' et 'contingens', de quibus hic agimus. Et
ideo nunc ego supposui quod haec est bona consequentia 'omne quod est
C est A; ergo omne C est A', licet non ualeat praedicato exsistente
ampliatiuo.

Quod autem Baroco non ualeat ad conclusionem de necessario uel de
inesse maiore exsistente de inesse patet per instantiam, ponendo quod
modo nulla sit substantia nisi actu intelligens, et aliae sint
adnihilatae, sed possint creari aliae, et cras creabuntur animae
planetarum; tunc ergo omnis substantia est intelligens et quandam
substantiam necesse est non esse intelligentem, scilicet animam
planetae, et tamen conclusio esset falsa dicens quod quaedam anima non
est substantia uel quod quandam animam necesse est non esse
substantiam.

Quinta regula patet quantum ad primam eius partem, quia omnes illi
modi reducuntur ad primam figuram per conuersionem particularis
affirmatiuae minoris. Sed quantum ad secundam partem, scilicet quod
Disamis et Bocardo nihil ualent (dico ad concludendum directe) maiore
exsistente de necessario apparet per instantiam. Primo, in Disamis:
quia quendam planetam exsistentem in Tauro necesse est esse solem et
omnis planeta exsistens in Tauro est luna (ponatur ita esse), constat
quod omnis conclusio affirmatiua est falsa, siue de necessario siue de
inesse siue de possibili. Similiter datur instantia in Bocardo: quia
quendam planetam exsistentem in Tauro necesse est non esse solem et
omnis planeta exsistens in Tauro est maximus planetarum (ponatur ita
esse), constat quod omnis conclusio negatiua esset falsa.

Sexta regula manifestatur quantum ad primam partem per syllogismum
expositorium. Quia si quoddam C est A et omne C necesse est esse B,
sequitur quod illud C quod est A est B; ideo sequitur quod quoddam B
est A. Secunda autem pars declaratur per instantias. Primo in Datisi:
quia omnis planeta exsistens in Tauro est sol et quendam planetam in
Tauro necesse est esse lunam (ponamus ita esse), constat quod
conclusio affirmatiua esset falsa, siue de inesse siue de necessario
siue de possibili. Similiter est instantia contra Felapton, posito
quod deus non creet Socratem, quem tamen bene potest creare; tunc sic
'nullum creans Socratem est deus et omnem creantem Socratem necesse
est esse primam causam', constat quod conclusio negatiua esset falsa,
siue de inesse siue de necessario siue de possibili. Deinde si
Felapton nihil ualet, sequitur statim quod Bocardo et Ferison nihil
ualent; quia ad praemissas de Felapton sequuntur praemissae de Bocardo
et Ferison, et quidquid non sequitur ad antecedens non sequitur ad
consequens.

Sed circa istam mixtionem de necessario et de inesse notandum est cum
diligentia quod Aristoteles eam aliter prosequitur, primo Priorum, et
alias regulas ponit. Regulae autem quas ponit in prima figura et in
secunda bene stant cum nostris regulis, sed nihil spectant nisi de
conclusionibus de necessario. Sed in tertia figura Aristoteles ponit
hanc regulam quod Darapti ualet ad conclusionem de necessario,
quaecumque praemissarum fuerit de necessario; sed hoc non est uerum
secundum conclusionem directam si maior sit de inesse, nisi illa
supponatur esse de inesse simpliciter, id est nisi supponatur esse
necessaria; et dicitur quod sic intendebat Aristoteles. Verbi gratia,
non sequitur 'omnis deus est creans et omnem deum necesse est esse
primam causam; ergo primam causam necesse est creare'. Similiter
Aristoteles ponit quod Disamis ualet ad conclusionem de necessario si
minor sit de necessario, et hoc non est uerum nisi sicut dictum est de
Darapti.

SDD 5.7.4

Si autem una praemissarum fuerit de inesse et alia de contingenti ad
utrumlibet, tunc ponendae sunt multae regulae proportionales illis
quae positae fuerunt in mixtione de inesse et de possibili. (1) Prima
est quod non ualent aliqui syllogismi in secunda figura. (2) Secunda
regula est quod in nulla figura sequitur conclusio de inesse. (3)
Tertia regula est quod in prima figura non ualent syllogismi si maior
sit de inesse. (4) Quarta regula est quod in prima figura non potest
inferri conclusio uniuersalis nisi cum ista additione 'quod est'. (5)
Quinta regula est quod in prima figura maiore exsistente de
contingenti sequitur conclusio particularis de contingenti. (6) Sexta
regula est quod in tertia figura maiore exsistente de contingenti
Darapti, Felapton, Datisi et Ferison ualent ad conclusionem de
contingenti, sed Disamis et Bocardo nihil ualent. (7) Septima regula
est quod in tertia figura maiore exsistente de inesse nulli modi
ualent ad conclusionem de contingenti. (8) Octaua regula est quod
quicumque syllogismi in tertia figura ualebant ex maiore de inesse et
minore de possibili, siue ad conclusionem de inesse siue ad
conclusionem de possibili, illi ualent ex maiore de inesse et minore
de contingenti ad easdem conclusiones, et qui nihil ualebant in
mixtione de inesse et de possibili nihil etiam ualent in mixtione de
inesse et de contingenti.

In ista quarta parte ponuntur octo regulae, quarum quinque similiter
declarantur sicut quinque primae quae positae fuerunt in mixtione de
inesse et de possibili, quia omnino similes sunt eis et
proportionales.

Sexta regula tenet, quia omnes illi quattuor modi manifeste reducuntur
ad primam figuram per conuersionem minoris. Sed hoc quod ibi dicitur,
quod Disamis et Bocardo nihil ualent maiore exsistente de contingenti,
patet. Instantia enim est in Disamis sic 'quendam planetam in Tauro
contingit carere lumine et omnis planeta in Tauro est sol'; patet quod
conclusio affirmatiua esset falsa, quaecumque fiat. Similiter instatur
in Bocardo: quia quendam planetam in Tauro contingit non lucere et
omnis planeta in Tauro contingit non lucere et omnis planeta in Tauro
est sol, patet quod conclusio negatiua esset falsa, quaecumque
inferatur.

Septima regula declaratur. Quia si Darapti et Felapton non ualent,
alii modi non ualent, eo quod praemissae aliorum sequuntur ad
praemissas illorum. Sed de Darapti datur instantia: quia omne creans
est deus et omnem creantem contingit creare substantiam, et tamen
conclusio esset falsa quod creantem substantiam contingit esse deum;
immo omnem creantem substantiam necesse est esse deum. Similiter
instatur de Felapton: quia nullum creans est deus (ponamus hoc) et
omnem creantem contingit creare substantiam; adhuc patet quod
conclusio de contingenti esset falsa.

Octaua regula quantum ad eius primam partem patet. Quia ad
propositionem de contingenti sequitur propositio de possibili; ideo
quidquid sequitur ad propositionem de possibili sequitur ad
propositionem de contingenti positam loco illius de possibili. Secunda
autem pars declaratur per instantias, quas consideret qui uult.
Et notandum est, secundum prius dicta, quod ubicumque ponitur
affirmatiua de contingenti potest poni loco illius negatiua, et e
conuerso, propter conuersionem in oppositam qualitatem. Ideo maiore
exsistente de contingenti easdem conclusiones inferunt Barbara et
Celarent, et sic de aliis, suo modo.

SDD 5.7.5

Deinde si una praemissarum fuerit de possibili et alia de necessario,
dandae sunt similiter regulae. (1) Prima regula est quod in prima
figura maiore exsistente de necessario omnes modi ualent ad
conclusionem de necessario; sed maiore exsistente de possibili omnes
modi ualent ad conclusionem de possibili et nulli ad conclusionem de
necessario. (2) Secunda regula est quod omnes modi secundae figurae
ualent ad conclusionem de necessario, quaecumque praemissarum fuerit
de necessario. (3) Tertia regula est quod de tertia figura omnino est
sicut de prima.

Ista quinta pars habet in qualibet figura unam regulam. Et prima
regula quantum ad eius primam partem tenet per dici de omni et per
dici de nullo, quod esset manifestum si sufficienter explicarentur
propositiones. Secunda etiam pars, scilicet quod maiore exsistente de
possibili sequitur conclusio de possibili, est manifesta per dici de
omni et per dici de nullo. Et etiam est manifesta quia ad
propositionem de necessario sequitur propositio de possibili; ideo
ambae essent de possibili, et dictum est alias quod sic sequitur
conclusio de possibili.

Sed quod non sequatur conclusio de necessario patet per instantiam.
Primo in Barbara: quia omnem deum possibile est creare et omnem
creantem substantiam necesse est esse deum', et tamen conclusio esset
falsa quod omnem creantem substantiam necesse est creare. Et sic, in
eisdem terminis, instatur contra Celarent: quia omnem deum possibile
est non creare et omnem creantem substantiam necesse est esse deum, et
tamen conclusio esset falsa, scilicet 'omnem creantem substantiam
necesse est non creare'.

Secunda regula declaranda est per hoc quod 'necesse esse' et
'possibile non esse' repugnant, et similiter etiam 'necesse non esse'
et 'possibile esse'. Ideo si 'necesse esse A' dicatur de aliquo
subiecto uniuersaliter et 'possibile non esse A' de alio subiecto
uniuersaliter, impossibile est quod illa subiecta supponant pro aliquo
eodem; ideo unum eorum uere negabitur de alio uniuersaliter cum modo
necessitatis. Et ita etiam erit si 'necesse non esse A' dicatur
uniuersaliter de aliquo subiecto et 'possibile esse A' dicatur
uniuersaliter de alio. Ideo sic Cesare et Camestres apparent ualere ad
conclusionem de necessario, quaecumque praemissarum fuerit de
necessario. In modis autem particularibus, scilicet in Festino et
Baroco, maiores extremitates sunt distributae in praemissis; ideo
etiam distributae possunt inferri de minoribus extremitatibus
particulariter sumptis in conclusionibus cum isto modo 'necessario'.

Tertia regula quantum ad hoc quod maiore exsistente de necessario
sequitur conclusio de necessario patet in omnibus modis per
expositionem. Quod autem maiore exsistente de possibili sequitur
conclusio de possibili patet: quia ad illam de necessario sequitur
illa de possibili, et sic ambae essent de possibili. Sed quod non
sequatur conclusio de necessario patet per instantiam; primo in
Darapti: quia omne creans substantiam potest creare et omne creans
substantiam de necessitate est deus, et tamen falsum est quod deus
necesse est creare; et similiter in Felapton: quia omne creans
substantiam potest non creare et omne creans substantiam de
necessitate est deus, et tamen falsum est quod deus necesse est non
creare.

Notandum est quod in hac mixtione numquam sequitur conclusio de inesse
affirmatiua, propter hoc quod forte praemissae non sunt uerae nisi pro
his quae possunt esse et omnem conclusionem affirmatiuam de inesse
ueram oporteret esse ueram pro his quae sunt si deberet esse uera. Sed
in quibuscumque modis sequitur conclusio uniuersalis negatiua de
necessario, in eisdem sequitur conclusio uniuersalis negatiua de
inesse, quia ad uniuersalem negatiuam de necessario sequitur
uniuersalis negatiua de inesse.

SDD 5.7.6

In mixtione uero de possibili et de contingenti dantur regulae. (1)
Prima est quod in quibuscumque modis et figuris sequitur aliqua
conclusio ex ambabus de possibili, in eisdem sequitur eadem conclusio
ex una de possibili et alia de contingenti. (2) Secunda regula est
quod in prima figura si maior sit de contingenti omnes modi ualent ad
conclusionem de contingenti, sed non si maior sit de possibili. (3)
Tertia regula est quod in secunda figura nulli syllogismi ualent. (4)
Quarta regula est quod de tertia figura omnino est sicut de prima.

Ista sexta pars habet quattuor regulas. Causa autem primae regulae est
quia praemissa de possibili sequitur ad praemissam de contingenti, et
quidquid sequitur ad consequens sequitur ad antecedens.

Secunda regula patet quantum ad eius primam partem per dici de omni,
quantum ad modos affirmatiuos, et, per consequens, etiam quantum ad
modos negatiuos, quia affirmatiuae et negatiuae de contingenti
aequipollent. Sed quantum ad secundam partem, scilicet quod non
sequitur conclusio de contingenti maiore exsistente de possibili
patet. Quia instatur in Barbara sic 'omne creans potest esse deus et
omnem primam causam contingit creare', et tamen primam causam non
contingit, immo necesse est, esse deum. Instatur etiam in Celarent:
quia omne dormiens potest non esse lapis et omnem equum contingit
dormire, et tamen falsum est quod omnem equum contingit non esse
lapidem, quia sequeretur quod ipsum contingeret esse lapidem.

Tertia regula patet. Quia dictum est alias quod secunda figura nihil
ualet ex ambabus de contingenti; ergo nihil ualet ex sequentibus ad
eas, cuius modi sunt illae de possibili.

Quarta regula quantum ad primam partem declaratur per expositionem.
Sed quantum ad secundam partem instatur in Darapti: quia omnis prima
causa potest esse deus et omnem primam causam contingit creare, et
tamen conclusio esset falsa dicens quod creantem contingit esse deum,
quia omnem creantem necesse est esse deum. Instatur etiam in Felapton:
quia omnem equum possibile est non esse lapidem et omnem equum
contingit dormire, et tamen conclusio esset falsa dicens quod dormiens
contingit non esse lapidem; contingeret enim et esse lapidem.

SDD 5.7.7

De necessario autem et de contingenti mixtis etiam potest haberi
aliquas regulas. (1) Prima est quod in prima figura maiore exsistente
de necessario omnes modi ualent ad conclusionem de necessario, et si
maior sit de contingenti, omnes modi ualent ad conclusionem de
contingenti. (2) Secunda regula est quod in secunda figura maiore
exsistente de necessario omnes modi ualent ad conclusionem de
necessario et nulli ad conclusionem de contingenti, et eodem modo si
minor sit de necessario. (3) Tertia regula est quod de tertia figura
omnino est sicut de prima.

Ista septima pars habet tres regulas, quarum prima est manifesta in
uirtute dici de omni et de nullo. Et secunda regula patet: quia
sequebatur in secunda figura conclusio de necessario ex una de
necessario et alia de possibili; ergo sequitur ex una de necessario et
alia de contingenti, cum praemissa de possibili sequatur ad praemissam
de contingenti. Tertia figura potest manifestari per expositionem.

Haec sint dicta de mixtionibus. Et si quis ad subtilitatem sui ingenii
uelit de his scrupulosius perscrutari determinata, poterit sibi dare
uiam.

SDD 5.8: DE SYLLOGISMIS EX TERMINIS OBLIQUIS
ET DE SYLLOGISMIS REDUPLICATIVIS

SDD 5.8.1

Multis modis syllogizare solemus ex terminis obliquis. Primus modus
est prout hoc uerbo 'inest' utimur in propositione categorica tamquam
copula, loco huius uerbi 'est'. Tunc enim propositio de subiecto recto
cum hac copula 'est' aequiualet propositioni de subiecto datiui casus
cum hac copula 'inest', ita quod istae aequiualent 'omni homini inest
animal' et 'omnis homo est animal', et similiter istae 'nulli homini
inest lapis' et 'nullus homo est lapis'. Et sic manifestum est quod in
quibuscumque figuris et modis contingit syllogizare ex rectis cum hac
copula 'est', in eisdem contingit ex obliquis cum hac copula 'inest'.

In isto octauo capitulo determinabitur de syllogismis ex terminis
obliquis et etiam de reduplicatiuis. Et continebit quinque partes:
prima est prout utimur hoc uerbo 'inest' tamquam copula, loco huius
uerbi 'est', secunda erit de syllogismis ex obliquis habentibus
similitudinem ad primam figuram ex rectis, tertia erit de habentibus
similitudinem ad secundam figuram, quarta erit de habentibus
similitudinem ad tertiam figuram, quinta erit de syllogismis
reduplicatiuis. Secunda incipit ibi "alius modus", tertia ibi "adhuc
alius", quarta ibi "item alius", quinta ibi "de syllogismis autem".

Quantum ad primam partem, notandum est quod Aristoteles quasi per
totum librum Priorum utitur illo primo modo syllogizandi ex obliquis.
Sed oportet notare quod 'inesse' multis aliis modis accipitur,
scilicet sicut forma inest materiae, uel accidens subiecto, uel sicut
pars inest toto, uel locatum loco; sed illi modi non spectant ad modos
formales syllogismorum. Et ideo oportet in syllogizando praecauere de
aequiuocatione huius uerbi 'inest'; nam si dicatur 'huic lacti inest
albedo et eidem lacti inest dulcedo', non sequitur 'ergo dulcedini
inest albedo', quia accipitur ibi 'inesse' pro reali inhaerentia
accidentis ad substantiam sibi subiectam, sed bene sequitur 'huic
lacti inest albedo' (id est 'hoc lac est album') 'et eidem lacti inest
dulcedo' (id est 'idem lac est dulce'); ergo dulci inest album' (id
est 'ergo dulce est album'), et est syllogismus expositorius.

SDD 5.8.2

Alius modus syllogizandi ex obliquis est, quia quandocumque in maiori
propositione aliquis terminus obliquus fuerit distributus, siue
affirmatiue siue negatiue, de quocumque termino rectus illius obliqui
affirmabitur in minori propositione, obliquo illius termini
attribuetur in conclusione quidquid primo obliquo attribuebatur in
maiore. Verbi gratia, 'cuiuslibet hominis asinus currit, omnis rex est
homo; ergo cuiuslibet regis asinus currit', similiter 'nullum hominem
asinus uidet, omnis rex est homo; ergo nullum regem asinus uidet'. Et
iste modus syllogizandi habet similitudinem ad primam figuram ex
terminis rectis, quia tenet directe ex sumptione sub termino
distributo.

Aliqui dicunt quod iste modus syllogizandi uere est in prima figura
secundum descriptionem primae figurae datam a principio, scilicet quod
prima figura est in qua medium subiicitur in maiore et praedicatur in
minore. Nam cum dico 'cuiuslibet hominis asinus currit, omnis rex est
homo; ergo omnis regis asinus currit', iste terminus 'homo' est
medium, et est subiectum in maiore, licet in obliquo, et praedicatum
in minore, in recto. Sed alias dictum est quod in dicta maiore
'hominis' non est subiectum.

Unde notandum est quod non oportet in syllogizando ex obliquis uel ex
terminis complexis eosdem esse terminos syllogisticos, scilicet medium
et extremitates, et terminos praemissarum et conclusionis, scilicet
subiecta et praedicata eorum. Unde non solum licet sumere sub aliquo
distributo in principio propositionis posito, immo etiam ubicumque
ponatur; uerbi gratia, sequitur 'B est omne A et C est A; ergo B est
C', et est syllogismus perfectus, sicut in prima figura, quia tenet
directe per sumptionem sub termino distributo. Ita etiam iste est
bonus syllogismus, et perfectus, 'asinus omnem hominem uidet, omnis
rex est homo; ergo asinus omnem regem uidet'; et est ibi medium
syllogisticum 'homo', sumptum in maiore oblique et in minore recte,
qui tamen nec est subiectum nec praedicatum maioris, et minor
extremitas est 'rex', et maior extremitas est residuum, scilicet
aggregatum ex 'asinus' et 'uidet', quod eodem modo attribuitur huic
obliquo 'regem' in conclusione sicut attribuebatur huic obliquo
'hominem' in maiore.

Similiter esset bonus syllogismus sic 'homo uidet non animal et omnis
equus est animal; ergo homo uidet non equum'. Sed oportet praecauere
ne distribuatur in conclusione quod non erat distributum in
praemissis. Unde non ualet consequentia 'homo uidet non animal et ens
est animal; ergo homo uidet non ens', quia 'ens' non erat distributum
in praemissis et distribuitur in conclusione; sed debet concludi 'ergo
homo ens non uidet', uel debet concludi cum relatiuo identitatis sic
'ergo homo uidet non illud ens'. Ita etiam dicendo 'homo nullum equum
uidet, animal est equus', non debet concludi 'ergo homo nullum animal
uidet', sed sic 'ergo homo animal non uidet'.

Potest etiam fieri syllogismus sumendo in minore sub duplici
distributione in maiore, ut 'omnis homo omnem hominem uidet, rex est
homo; ergo rex regem uidet'. Et omnes dicti modi syllogizandi sunt
perfecti, et sunt habentes similitudinem ad primam figuram, ut patet.

SDD 5.8.3

Adhuc alius modus est syllogizandi ex obliquis, ad similitudinem
secundae figurae, quando idem medium syllogisticum, siue sit unus
terminus siue plures termini, attribuitur in praemissis duobus
terminis obliquis, uni affirmatiue et alteri negatiue, tamquam duabus
extremitatibus. Si maior extremitas fuerit distributa, concludetur in
recto maior extremitas de minori negatiue; et erit conclusio
uniuersalis si minor extremitas fuerit distributa in praemissis, sicut
maior, et erit conclusio particularis si minor extremitas non fuerit
distributa in praemissis. Verbi gratia, 'omne B A uidet et nullum C A
uidet; ergo nullum C est B,; similiter 'nullum equum homo uidet et
omnem asinum homo uidet; ergo nullus asinus est equus'; et si sumas
'C' uel 'asinum' sine distributione, inferenda erit conclusio
particularis.

Iste modus syllogizandi probatur per impossibile. Quia ex maiore et
contradictorio conclusionis infertur contradictorium minoris per
priorem modum syllogizandi, quem diximus esse perfectum et habere
similitudinem primae figurae; et formet reductionem qui uult.

Sed, sicut prius dictum est, praecauendum est semper ne aliquid
distribuatur in conclusione quod non erat distributum in praemissis.
Verbi gratia, si arguatur sic 'nullius hominis equus currit,
cuiuslibet hominis animal currit', non sequitur 'ergo nullius hominis
animal est hominis equus', quia 'animal' distribuitur in conclusione,
quod non distribuebatur in praemissis; sed bene sequitur 'ergo
cuiuslibet hominis animal non est hominis equus'. Et in hoc syllogismo
apparet quod 'currit' est medium, et maior extremitas est 'hominis
equus', et minor extremitas est 'hominis animal', quidquid ponatur
subiectum uel praedicatum in propositionibus.

SDD 5.8.4

Item, alius modus posset poni, ad similitudinem tertiae figurae. Quia
si maior extremitas attribueretur medio obliquo, siue affirmatiue siue
negatiue, et minor extremitas eidem medio sumpto in recto
attribueretur affirmatiue, tunc maior extremitas concluderetur de
minori sumpta in obliquo, dum tamen medium in aliqua praemissarum
esset distributum. Verbi gratia, 'cuiuslibet hominis asinus currit,
homo est animal; ergo animalis asinus currit', et similiter 'alicuius
hominis asinus currit, omnis homo est animal; ergo alicuius animalis
asinus currit'; similiter, negatiue, ut 'nullius hominis asinus
currit, homo est animal; ergo alicuius animalis asinus non currit',
uel sic 'alicuius hominis asinus non currit, omnis homo est animal;
ergo alicuius animal asinus non currit'.

Iste modus syllogizandi, sicut praecedens, probatur per impossibile.
Quia ex contradictorio conclusionis et minore infertur contradictorium
maioris, per syllogismos prius dictos, habentes similitudinem primae
figurae, quod diximus esse perfectos. Verbi gratia, de primo exemplo,
contradictorium conclusionis est 'nullius animalis asinus currit' et
minor est 'homo est animal', et infertur ex illis 'ergo hominis nullus
asinus currit', quae contradicit maiori. Et aliorum syllogismorum
formet reductionem qui uult.

Sunt autem alii modi syllogizandi ex obliquis, qui non sunt ex ambabus
praemissis categoricis ad conclusionem categoricam, sed habent aliquam
praemissam uel conclusionem hypotheticam secundum ista relatiua
'quod', 'quale', 'quantum', et huius modi. Verbi gratia, 'cuiuslibet
hominis asinus currit et cuiuslibet hominis equus currit; ergo cuius
equus currit eius asinus currit', uel sic 'quidquid tu uides illud est
album, lapidem tu uides; ergo lapis est albus', uel sic 'qualecumque
Socrates emit tale comedit, crudum Socrates emit; ergo crudum Socrates
comedit'. Et si alii modi inueniantur syllogizandi ex obliquis, tamen
isti sunt principaliores et magis consueti.

SDD 5.8.5

(1) De syllogismis autem reduplicatiuis, reduplicatiuam conclusionem
concludentibus, notandum est quod illi maxime proprie et manifeste
fiunt in prima figura, et in omnibus quattuor modis eius, apponendo
reduplicationem non minori extremitati neque medio, sed maiori
extremitati, tam in praemissis quam in conclusione. (2) Et similiter
in omnibus modis tertiae figurae syllogizatur conclusio reduplicatiua
si in maiori propositione fuerit reduplicatio addita maiori
extremitati. (3) Sed in secunda figura non habent proprie locum
syllogismi ad conclusionem reduplicatiuam.

Haec ultima pars huius capituli, quae est de syllogismis
reduplicatiuis, continet tres regulas. Et prima regula est manifesta
per dici de omni uel de nullo. Et formantur syllogismi; primo in
Barbara 'omnis triangulus habet tres angulos aequales duobus rectis in
quantum triangulus, omnis isosceles est triangulus; ergo omnis
isosceles habet tres angulos aequales duobus rectis in quantum
triangulus'. Et est ibi 'triangulus' medium et 'isosceles' minor
extremitas, et maior extremitas est 'habens tres angulos aequales
duobus rectis in quantum triangulus'. Similiter argueretur sic 'omne
animal est uiuens in quantum animatum et omnis homo est animal; ergo
omnis homo est uiuens in quantum animatus'.

In Celarent autem argueretur sic 'nullum animal est sensitiuum in
quantum animatum, omnis homo est animal; ergo nullus homo est
sensitiuus in quantum animatus'. In Darii autem et in Ferio eodem modo
formarentur syllogismi, nisi quod minores et conclusiones fierent
particulares.

Sed tu quaereres "quare reduplicatio non debet apponi medio tamquam
pars ipsius, sicut apponitur maiori extremitati?". Et ego dico quod
hoc est quia medium non ponitur in conclusione; ideo numquam propter
reduplicationem positam in medio concluderetur conclusio
reduplicatiua.

Sed statim sequitur alia dubitatio "quare reduplicatio non ponitur in
minori extremitate, sicut in maiori?". Respondeo quod reduplicatio
ponitur ad designandum conuertibilitatem termini reduplicati ad
praedicatum simplicis propositionis, et non ad subiectum. Verbi
gratia, haec est uera 'homo est sensitiuus in quantum animal', quia
'animal' et 'sensitiuum', quae conueniunt 'homini', conuertuntur ad
inuicem; et haec est falsa 'homo est risibilis in quantum animal',
quia 'animal' et 'risibile' non conuertuntur, licet 'homo' et
'risibile' conuertantur. Et ob hoc reduplicatio debet apponi
praedicato, ad quod notat conuertibilitatem, et non subiecto, ad quod
non notat conuertibilitatem. Unde si dicamus 'homo in quantum homo est
risibilis', sensus propositionis, si sit proprius, est quod homo
intelligatur esse subiectum et residuum praedicatum, scilicet 'in
quantum homo est risibilis', ac si diceretur 'risibilis in quantum
homo'. Quia ergo minor extremitas in prima figura semper subiicitur,
ideo sibi non est addenda reduplicatio.

Secunda autem regula, quae est de tertia figura, potest manifestari
per expositionem quantum ad omnes modos. Et etiam quantum ad Darapti,
Felapton, Datisi et Ferison manifestatur reducendo illos modos ad
primam figuram per conuersiones minorum propositionum. Et iterum omnes
modi possunt probari per impossibile, quia ex contradictorio
conclusionis et minore infertur contradictorium maioris per primam
figuram; et formet syllogismos qui uult.

Tertia regula, quae est de secunda figura, patet ex dictis. Quia
dictum est quod reduplicatio non debet addi medio; sed nec addenda est
alicui extremitati in praemissis, quia ambae subiiciuntur, et dictum
est quod reduplicatio non debet addi subiecto.

SDD 5.9: DE SYLLOGISMIS EX TERMINIS INFINITIS

SDD 5.9.1

(1) Dupliciter autem contingit syllogizare ex terminis infinitis uel
ex mixtione terminorum finitorum et infinitorum: uno modo quod omnis
terminus finitus in una propositione maneat etiam finitus in alia et
omnis etiam infinitus in una propositione maneat infinitus in alia,
alio modo quod terminus sumptus finitus in una propositione sumatur
infinitus in alia aut e conuerso. (2) Et si primo modo syllogizetur,
tunc in omnibus figuris et modis syllogizandum est sicut si
syllogizaretur pure ex terminis finitis. (3) Si autem secundo modo
syllogizetur, considerandum est nunc quibus modis fiat.

Istud nonum capitulum considerat de syllogismis in quibus ponuntur
aliqui termini infiniti. Et continet tres partes: prima pars
praemittit unam diuisionem, expediendo se de primo membro et
proponendo considerandum esse de secundo; secunda autem pars et tertia
erunt duae regulae. Secunda incipit ibi "notandum est ergo", tertia
ibi "item notandum est".

Prima pars continet tres clausulas, quarum prima est una diuisio, quae
satis est manifesta, et si aliqua indigeat declaratione, haec fiet in
prosecutione de membris eius.

Secunda clausula patet. Nam in Barbara syllogizaremus sic ex omnibus
terminis infinitis 'omne non B est non A et omne non C est non B; ergo
omne non C est non A', et tenet syllogismus directe per dici de omni.
Et sic suo modo in aliis modis primae figurae; et similiter etiam in
aliis figuris, et fieret reductio ad primam figuram ac si essent
termini finiti.

Similiter si esset mixtio ex terminis finitis et infinitis, eodem modo
syllogizandum esset, ut 'omne B est non A, omne C est B; ergo omne C
est non A', uel sic 'omne non B est A, omne C est non B; ergo omne C
est A', uel sic 'omne B est A, omne non C est B; ergo omne non C est
A', uel etiam sic 'omne non B est non A, omne C est non B; ergo omne C
est non A'. Et sic, suo modo, de aliis modis et figuris. Tertia
clausula manifestabitur in partibus sequentibus.

SDD 5.9.2

(1) Notandum est ergo quod in omni figura ex duabus praemissis
uniuersalibus negatiuis sequitur conclusio uniuersalis negatiua medio
uariato penes finitum et infinitum. (2) Deinde in prima figura et in
secunda ex maiore uniuersali negatiua et minore particulari negatiua
sequitur conclusio particularis negatiua medio uariato penes finitum
et infinitum. (3) Sed in tertia figura medio sic uariato nihil
sequitur si aliqua praemissarum fuerit particularis.

Ista pars, siue ista regula, apparet continere tres clausulas. Et
prima earum manifestatur primo in prima figura, formando sic
syllogismum 'nullum B est A, nullum C est non B; ergo nullum C est A'.
Aut ergo aliquod C est aut nullum C est; si nullum C est, tunc
conclusio est uera, dicens quod nullum C est A; si autem ponatur
aliquod C esse, tunc ad istam minorem 'nullum C est non B' sequitur
quod omne C est B, et tunc fiet syllogismus 'nullum B est A, omne C
est B; ergo nullum C est A', et est manifestus syllogismus in
Celarent; ergo haec eadem conclusio quae sequebatur ad priores
praemissas sequitur ad istas, quia quidquid sequitur ad consequens
sequitur ad antecedens. Ita esset syllogizando sic 'nullum non B est
A, nullum C est B; ergo nullum C est A': quia si 'C' pro nullo
supponit, conclusio est uera, et si pro aliquo ponitur supponere, tunc
sequitur 'nullum C est B; ergo omne C est non B', et reuertitur
syllogismus in Celarent manifestus. Ita etiam esset syllogizando sic
'nullum non B est A, nullum non C est B; ergo nullum non C est A'. Et
probaretur ut prius: quia non C uel supponit pro aliquo uel pro
nullo... et caetera.

Et nos saepe utimur tali modo syllogizandi, licet non percipiamus, ut
dicendo 'quidquid non est animal non est homo et quidquid non est
substantia non est animal; ergo quidquid non est substantia non est
homo'. Nam idem ualet dicere 'quidquid non est animal non est homo' et
dicere 'nullum non animal est homo', et sic de minore et conclusione.

Sed iterum dicta prima clausula manifestatur in secunda figura, quia
per conuersionem maioris fieret prima figura. Et idem patet etiam in
tertia figura, quia per conuersionem minoris fieret prima figura. Et
hoc apparet formanti reductiones.

Sed tunc oriuntur dubitationes, scilicet utrum dictae consequentiae
debeant dici formales, et utrum sint ex tribus terminis uel ex
quattuor, et utrum debeant dici syllogismi uel non.

Ad primam dubitationem, ego dico quod sicut syllogismi ex terminis
pure finitis possunt impediri per ampliationes, ut alias uisum est,
ita et hic ampliatio posset prohibere consequentiam. Sed, sicut
diximus in capitulo de Mixtionibus, ita dicimus in hoc capitulo quod
non intendimus descendere ad tantas scrupulositates, sed solum dicere
de syllogismis non habentibus terminos ampliatiuos; immo etiam in hoc
capitulo solum uolumus dicere de directis conclusionibus et de modo
communi formandi propositiones negatiuas.

Tunc ergo est prima dubitatio utrum praedictae consequentiae sic sint
formales quod ualeant in omni materia in qua non est ampliatio forma
eadem reseruata. Et ego respondeo quod si materiam horum syllogismorum
tu uis uocare subiecta et praedicata propositionum, et solum residuum
cum ordine pertinere ad formam, manifestum est quod praedictae
consequentiae non essent formales. Quia capiendo omnia subiecta et
praedicata finita, uel omnia finita, uel aliqua finita et aliqua
infinita, hoc non esset nisi mutare materiam, et tamen non ualerent
dictae consequentiae. Verbi gratia, quattuor diuersa sunt subiecta et
praedicata in isto processu 'nullum non animal est homo, nulla non
substantia est animal; ergo nulla non substantia est homo', scilicet
'non animal' et 'non substantia' et 'animal' et 'homo'; et constat
quod tot et eodem ordine essent subiecta et praedicata in isto
processu 'nullum animal est lapis, nullus asinus est homo; ergo nullus
asinus est animal', et sic non est ibi nisi mutata materia, et tamen
consequentia nihil ualet.

Sed ego dico quod si materiam huius modi syllogismorum uocamus solum
terminos categorematicos finitos, ita quod negationes infinitantes cum
residuo et ordine diceremus pertinere ad formam horum syllogismorum,
tunc huius modi syllogismi, seu consequentiae, deberent dici formales,
quia similiter tenerent in omni materia forma syllogismi reseruata.
Sic ergo possunt uocari consequentiae formales, quia retento eodem
numero dictionum pure categorematicarum et additione similium
syncategorematum et simili ordine, dictae consequentiae erunt
similiter bonae, quantumcumque mutentur termini pure categorematici.

Quando autem secundo quaeritur utrum praedictae consequentiae sint ex
tribus terminis uel ex quattuor, respondetur consimiliter quod si
'terminos' dictorum syllogismorum uis uocare subiecta et praedicata
propositionum, manifestum est quod sunt quattuor diuersi termini, sed
si per 'terminos' uis intelligere solum dictiones pure
categorematicas, tunc erunt tres solum, scilicet maior extremitas,
minor extremitas et terminus medius, qui in una praemissa capitur cum
negatione infinitante et in alia sine.

Et sic etiam potest dici ad tertiam dubitationem quod dictae
consequentiae sunt syllogismi ex tribus terminis et duabus praemissis
cum conclusione.

Deinde uenio ad secundam clausulam huius secundae partis. Et dico,
quantum ad primam figuram, quod iste est bonus syllogismus 'nullum non
B est A, quoddam C non est B; ergo quoddam C non est A'. Quia, sicut
prius, uel aliquod C est uel nullum C est; si nullum C est, tunc
conclusio est uera, dicens 'quoddam C non est A'; et si aliquod C est,
tunc sequitur si aliquod C non est B quod illud C est non B, et tunc
erit syllogismus in prima figura manifestus, sic 'nullum non B est A,
quoddam C est non B; ergo quoddam C non est A'. Sed tunc quantum ad
secundam figuram dicta secunda clausula apparet, quia per conuersionem
maioris fieret prima figura.

Tertia autem clausula declaratur per instantias: primo si maior fuerit
particularis, quia quoddam animatum non est animal et nullum non
animatum est equus, et non sequitur 'ergo quidam equus non est
animal'; similiter instatur si minor sit particularis, quia nullus
lapis est animal, quidam non lapis non est equus, non sequitur 'ergo
quidam equus non est animal'.

SDD 5.9.3

(1) Item, notandum est etiam quod ex ambabus praemissis affirmatiuis
in prima figura et in tertia nihil sequitur medio uariato penes
finitum et infinitum. (2) Sed in secunda figura ex ambabus
affirmatiuis sequitur conclusio negatiua medio uariato penes finitum
et infinitum si maior sit uniuersalis.

Manifestum est quod ista pars, siue ista regula, continet duas
clausulas. Et prima apparet per instantias. Primo in prima figura:
quia omnis homo est animal et omnis asinus est non homo, non sequitur
'ergo asinus non est animal'. Et si dicas quod debet sequi conclusio
affirmatiua, ego instabo: quia omnis homo est animal et omnis lapis
est non homo, et non sequitur quod lapis est animal.

Similiter in tertia figura instatur: quia omnis creatura est ens et
omnis non creatura est deus, non sequitur 'ergo deus est non ens'. Et
si dicas quod debet inferri conclusio affirmatiua, ego instabo: quia
omnis deus est prima causa et omnis non deus est creatura, non
sequitur 'ergo creatura est prima causa'.

Secunda autem clausula declaratur ostendendo quod sit bonus
syllogismus 'omne B est A, omne C est non A; ergo nullum C est B':
quia ad istam maiorem 'omne B est A' sequitur quod nullum B est non A,
et tunc erit syllogismus manifestus in Cesare, qui per conuersionem
maioris reducetur ad Celarent. Et ita si minor sit particularis, fiet
reductio ad syllogismum manifestum in Festino, et tandem in Ferio.

SDD 5.10: DE POSTESTATIBUS SYLLOGISMORUM

SDD 5.10.1

Nunc restat dicere de potestatibus syllogismorum, quas Aristoteles,
secundo Priorum, posuit sex, quae communiter solent nominari prima
'syllogismus potens plura concludere', secunda 'syllogismus ex falsis
concludens uerum', tertia 'syllogismus circularis', quarta
'syllogismus conuersiuus', quinta 'syllogismus per impossibile', uel
'ad impossibile' et sexta 'syllogismus ex oppositis'. Sic autem de
huius modi potestatibus breuiter intendimus pertransire quod solum
declarabimus earum descriptiones et quasdam utilitates.

Hoc ultimum capitulum huius tractatus erit de potestatibus
syllogismorum. Et continebit septem partes: prima proponit intentionem
huius capituli et nominat sex potestates syllogismorum sicut
communiter nominantur, et sicut licitum est eas nominare, cum nomina
significent ad placitum, et assignat etiam modum per quem de eis
tractabitur; et aliae sex partes determinant specialiter de unaquaque
sex dictarum potestatum. Secunda incipit ibi "potestas uocata", tertia
ibi "potestas autem", quarta ibi "syllogismus autem circularis",
quinta ibi "potestas uero", sexta ibi "sed potestas", septima ibi
"ultima potestas".

Prima pars est manifesta. Cum enim Aristoteles, secundo Priorum,
secundo Priorum, de istis potestatibus determinauerit diffuse, non
restat nobis nunc nisi summarie eas recolligere, et quantum ad
ampliorem de eis determinationem ad Aristotelem remitti.

SDD 5.10.2

Potestas uocata 'syllogismus concludens plura' est posse eundem
syllogismum inferre plures conclusiones. Et est eius utilitas posse
scire multas conclusiones sine multitudine syllogismorum.

Notandum est quod hic per 'syllogismum' non intendimus congregatum ex
praemissis et conclusione. Quia si conclusio poneretur esse de
integritate syllogismi, constat quod diuersificata conclusione
diuersificaretur syllogismus. Sed hic per 'syllogismum' intendimus
praemissas sufficientes et sufficienter ordinatas ad inferendum
aliquam conclusionem. Et non est determinandum utrum haec sit propria
locutio secundum primam impositionem huius nominis 'syllogismus', quia
nomina sunt significatiua ad placitum. Unde, aequiuoce, sic quandoque
capimus 'syllogismum', et quandoque pro toto congregato ex praemissis
et conclusione.

Est ergo sensus in expositione huius potestatis quod ex eisdem
praemissis possunt inferri diuersae conclusiones, et multae. Et hoc
est uerum multis modis. Unus est ex eo quod quidquid sequitur ad
consequens sequitur ad antecedens. Si ergo aliqua conclusio ex
aliquibus praemissis appareat posse concludi, uidendum est quid aliud
sequatur ad illam conclusionem, siue per subalternationem, siue per
conuersionem, siue per aequipollentiam, aut aliter qualitercumque; et
tunc etiam illud concludi potest ex eisdem praemissis. Verbi gratia,
cum ex istis praemissis 'omne B est A' et 'omne C est B' sequatur haec
conclusio 'omne C est A', et ad istam conclusionem 'omne C est A'
sequantur multae aliae, ut 'quoddam C est A', per subalternationem, et
'quoddam A est C', per conuersionem, et 'nullum C non est A', per
aequipollentiam, et etiam, per alium modum, sequitur quod omne C est
(supposito quod 'A' non sit terminus ampliatiuus), et, alio modo, quod
nullum C est non A', ideo quaelibet istarum ex dictis praemissis
sufficienter concluditur. Sed forte in hoc differt quod ad aliquam
conclusionem est euidens consequentia et non ad alias; et tunc
consequentia ad alias conclusiones bene debet probari per hoc quod
illae sequuntur ad conclusionem quae euidenter sequebatur.

Et ex hoc correlarie inferendum est quo modo aliqui male opinantur
quod nulla propositio de hoc uerbo 'est' secundo adiacente possit
demonstrari. Unde dicunt quod Aristoteles non potuit demonstrare
aliquam substantiam immaterialem esse, sed potuit demonstrare quod
aliqua substantia est immaterialis. Sed hoc est falsum: quia pono quod
ambae illae propositiones sint dubiae Socrati et quod secunda, ut tu
dicis, possit sibi demonstrari per praemissas sibi manifestas, ad quas
ipsa manifeste sequatur; constat quod etiam sibi ex eisdem praemissis
prima propositio demonstrabitur, scilicet quod quaedam substantia
materialis est, quia cum praemissae sint sibi notae, non oportebit
nisi quod consequentia, quae est necessaria, declaretur sibi, et
cogetur conclusionem prius sibi dubiam concedere et ei assentire, et
hoc est illam sibi demonstrari et sciri; ergo ille syllogismus, sic
declarata consequentia, facit scire illam conclusionem, prius dubiam,
et syllogismus faciens scire est demonstratio.

Alius modus est quo ex eisdem praemissis sequuntur plures conclusiones
absque hoc quod una illarum sequatur ex alia. Verbi gratia, ex istis
praemissis 'omne B est A' et 'omne C est B' sequitur ista conclusio
'omne C est A' et etiam ista 'omne C quod est B est A', et neutra
harum conclusionum sequitur ad aliam.

Alium etiam modum ponit Aristoteles, qui non apparet mihi directe ad
propositum, scilicet quod si maior extremitas dicatur uniuersaliter de
medio et medium uniuersaliter de minore extremitate, sicut maior
extremitas potest inferri de minori extremitate, ita poterit inferri
de omni eo quod sumitur sub medio uel sub minori extremitate. Et hoc
est uerum; sed apparet mihi quod hae diuersae conclusiones non
concludantur formaliter ex eisdem praemissis. Verbi gratia, sit primus
syllogismus 'omne B est A, omne C est B; ergo omne C est A'; haec
conclusio 'omne C est A' concluditur ex istis praemissis 'omne B est
A' et 'omne C est B'; si uero tu sumas 'D' sub medio 'B' et concludas
quod omne D est A, constat quod ad hanc conclusionem inferendam nihil
proficit ista praemissa 'omne C est B', immo dicta conclusio sequitur
ex istis praemissis 'omne B est A' et 'omne D est B'; similiter etiam
si sumatur 'E' sub 'C' et concludatur quod omne E est A, hoc non
concluditur sufficienter ex duabus primis praemissis, sed ex istis
'omne C est A' et 'omne E est C'.

SDD 5.10.3

Potestas autem uocata 'syllogismus ex falsis concludens uerum' est
posse syllogismum concludere uerum ex praemissis falsis uel una earum
falsa. Et est eius utilitas ut non credamus quod necessarium sit si
conclusio est uera quod praemissae sint uerae uel aliqua earum sit
uera, sicut nos scimus necessarium esse si conclusio est falsa quod
praemissae sint falsae uel aliqua earum.

Haec potestas est manifesta. Quia in Barbara sit syllogismus sic
'omnis lapis est animal et omnis equus est lapis; ergo omnis equus est
animal'; manifestum enim est quod ambae praemissae sunt falsae, et
conclusio est uera. Sic etiam syllogismus ex maiore falsa et minore
uera sit sic 'omnis substantia est animal, omnis homo est substantia;
ergo omnis homo est animal'. Sit etiam ex minore falsa et maiore uera
sic 'omne animal est substantia, omnis lapis est animal; ergo omnis
lapis est substantia'.

Sed ultra determinat Aristoteles in speciali in quibus modis et
figuris possit et in quibus non possit uera conclusio inferri ex
praemissis totis falsis, uel etiam ex maiore tota falsa et minore uera
aut e conuerso. Et hoc requiratur in secundo Priorum.

SDD 5.10.4

Syllogismus autem circularis, prout hic uocatur una potestas
syllogismi, est ex syllogismo facto posse ex cuiuslibet praemissae
conuersa et conclusione inferre alteram praemissam. Et eius utilitas
est scire an termini sint conuertibiles, ut etiam sciatur si potest in
eis esse demonstratio secundum quod ipsum.

Notandum est primo quod haec potestas uocatur 'syllogismus circularis'
ad similitudinem ueri circuli, quia sicut procedens in circulo
reuertitur ad terminum unde mouetur, ita in huius modi circulationem
syllogismorum sicut ex praemissis primi syllogismi proceditur ad
conclusionem, ita etiam ad qualibet praemissarum reuertitur ex
conclusione et conuersa alterius praemissae.

Notandum est etiam quod hic non intendit de conuersione per accidens,
sed solum de conuersione simpliciter. Sic autem non conuertitur
uniuersalis affirmatiua gratia formae, sed solum ex suppositione quod
termini sint conuertibiles. Ideo apparet quod haec potestas non habet
locum nisi in terminis conuertibilibus. Et est summa huius potestatis
quod necesse est si ex praemissis uniuersalibus et ueris sequatur
conclusio uniuersalis et uera in terminis conuertibilibus, quod etiam
syllogismi dicto modo conuertentes sint ex uniuersalibus praemissis et
ueris ad conclusiones ueras et quod hoc non potest esse ita in
terminis non conuertibilibus. Ideo debet esse quod si poterit inferri
quod termini sint omnes ad inuicem conuertibiles quod tunc haec
potestas erat uera. Et non apparet mihi aliqua magna utilitas huius
potestatis.

Notandum est etiam quod in syllogismis particularibus non fit talis
circulatio. Quia oportet unam praemissam esse uniuersalem, tamen cum
conclusio sit particularis non potest ex illa conclusione particulari
cum aliqua alia propositione inferri illa praemissa uniuersalis, eo
quod ad concludendum uniuersalem oportet utramque praemissarum esse
uniuersalem. Possibile esset tamen quod ex illa conclusione
particulari et conuersa praemissae uniuersalis inferretur praemissa
particularis.

Et ex hoc manifestum est quod huius modi circulatio in syllogismis
affirmatiuis fit solum in primo modo primae figurae. Non enim fit in
secunda figura, quia in ea non fiunt syllogismi affirmatiui, nec in
tertia, quia non est in ea conclusio nisi particularis, nec in secundo
modo primae figurae, quia ille est negatiuus, nec in tertio nec in
quarto, quia conclusiones sunt particulares. In primo autem modo fit
manifeste huius modi circulatio, ut si sit primus syllogismus 'omne
animal rationale mortale est risibile, omnis homo est animal rationale
mortale; ergo omnis homo est risibilis'. Apparet quod ex conuersa
maioris et conclusione infertur minor sic 'omne risibile est animal
rationale mortale, omnis homo est risibilis; ergo omnis homo est
animal rationale mortale'; similiter ex conclusione et conuersa
minoris infertur maior sic 'omnis homo est risibilis, omne animal
rationale mortale est homo; ergo omne animal rationale mortale est
risibile'.

Et notandum est quod talis circulatio non posset fieri ex conclusione
et una praemissarum ad concludendum alteram praemissam. Quia ex maiore
et conclusione esset secunda figura, quae non concludit affirmatiuam;
ex minore autem et conclusione esset tertia figura, quae non concludit
uniuersalem.

Sed magna est dubitatio de hoc quod Aristoteles determinat quod etiam
in syllogismis negatiuis, ut in Celarent, fit huius modi circulatio.
Verbi gratia, sit primus syllogismus 'nullum B est A, omne C est B;
ergo nullum B est A'; uerum est, ut bene dixit Aristoteles, quod ex
conclusione et conuersa minoris syllogizatur maior sic 'nullum C est
A, omne B est C; ergo nullum B est A', sed non est possibile, ut etiam
bene dixit Aristoteles, quod ex conuersa maioris, proprie conuertendo
eam, et conclusione sequatur minor, quia ambae praemissae essent
negatiuae, ex quibus nihil sequitur. Sed dicit Aristoteles quod
oportet aliter conuertere maiorem, resoluendo eam in unam affirmatiuam
de subiecto infinito, scilicet in istam 'omne non A est B', et tunc
esset syllogismus 'omne non A est B, nullum C est A; ergo omne C est
B'.

Sed in hoc occurrunt duae magnae dubitationes. Prima est quia talis
conuersio non ualet; non enim sequitur 'nullus homo est lapis; ergo
omnis non lapis est homo', cum prima sit uera et secunda falsa.
Secunda dubitatio est quia etiam ille syllogismus non ualet de forma,
quia arguam sic 'omne non accidens est substantia, nulla chimaera est
accidens; ergo omnis chimaera est substantia'; praemissae enim sunt
uerae et conclusio falsa.

Sed nos, sustinendo Aristotelem, possumus respondere quod non est
intentio Aristotelis quod talis circulatio et conuersio habeat locum
in omnibus syllogismis bonis et ueris qui fiunt in Celarent, sed in
illis solum in quibus sicut termini praemissae affirmatiuae sunt
affirmatiue conuertibiles, ita termini praemissae negatiuae sunt
negatiue conuertibiles.

Dicuntur autem termini affirmatiue conuertibiles si uterque de reliquo
uniuersaliter et uere affirmetur. Sed ad hoc quod termini in proposito
dicantur negatiue conuertibiles non sufficit quod uterque de reliquo
uere et uniuersaliter negetur, sed requiritur quod de quocumque
termino unus uniuersaliter et uere affirmatur, de eodem alter uere et
uniuersaliter negetur, et e conuerso, scilicet quod de quocumque unus
uere et uniuersaliter negatur, de eodem alter uere et uniuersaliter
affirmetur. Et ita manifestum est quod isti termini 'homo' et
'asinus', uel 'equus' et 'lapis', non sunt conuertibiles negatiue,
quia 'lapis' uere negatur de omni asino, de quo tamen non uere
affirmatur equus.

Et est cum hoc addendum quod Aristoteles non intendit hic loqui de
terminis fictiuis, scilicet pro nullo supponentibus, sicut est
'chimaera', uel 'hircoceruus', sed de terminis quorum quilibet pro
aliquo supponit. Sicut enim isti termini 'substantia' et 'accidens'
sunt negatiue conuertibiles, et isti 'creator' et 'creatura',
'causatum' et 'incausatum', 'dependens' et 'independens',
'corruptibile' et 'incorruptibile', et alia multa. Dico ergo quod in
talibus terminis, negatiue conuertibilibus, ualet illa conuersio quam
ponebat Aristoteles. Sicut enim nulla substantia est accidens, sic
omne non accidens est substantia, et sicut nullus creator est
creatura, ita omnis non creatura est creator, et sicut nullum
corruptibile est incorruptibile, ita omne non incorruptibile est
corruptibile, et caetera.

Et sic patet solutio primae dubitationis. Et similiter apparet quod
secunda dubitatio non procedit, quia non instat nisi ubi ponitur
terminus fictiuus, scilicet pro nullo supponens, sicut est chimaera.

SDD 5.10.5

Potestas uero quae uocatur 'syllogismus conuersiuus' est syllogismo
facto posse ex utraque praemissa cum opposito conclusionis inferre
oppositum alterius praemissae. Et eius utilitas est scire an
syllogismus factus est necessariae consequentiae si hoc primitus
dubitetur.

Notandum est quod omni bonae consequentiae conuenit quod ex opposito
consequentis sequatur oppositum antecedentis. Et hoc etiam est
proprium bonae consequentiae, sic quod si non sit bona consequentiae
quae per modum consequentiae formatur, non sequitur ex opposito eius
quod ponitur per modum consequentis oppositum eius quod ponitur per
modum antecedentis. Et accipimus ibi oppositum non pro quocumque modo
oppositionis, sed solum pro opposito contradictorio. Cum ergo in
syllogismo antecedens sit copulatiua constituta ex duabus praemissis
et consequens sit conclusio, necesse est si syllogismus sit bonae
consequentiae quod ex contradictorio conclusionis sequatur
contradictorium illius copulatiuae, scilicet disiunctiua constituta ex
contradictoriis illarum praemissarum. Verbi gratia, si est bonus
syllogismus 'omne B est A et omne C est B; ergo omne C est A', oportet
quod sit bona consequentia 'quoddam C non est A; ergo quoddam B non
est A uel quoddam C non est B'; modo ultra manifestum est quod ex
disiunctiua et destructione unius partis sequitur alia pars, eo quod
necesse est disiunctiuae uerae alteram partem eius esse ueram; pars
autem disiunctiuae destruitur per positionem suae contradictoriae;
ideo manifestum est quod ad disiunctiuam et contradictoriam unius
partis eius sequitur alia pars. Verbi gratia, 'quoddam C non est A uel
quoddam C non est B, et omne B non est A; ergo quoddam C non est A',
et similiter sequitur 'quoddam B non est A uel quoddam C non est B, et
omne C est B; ergo quoddam B non est A'.

Et ex his concluditur necessitas dictae potestatis. Nam cum ex
contradictorio conclusionis primi syllogismi sequatur disiunctiua
constituta ex contradictoriis praemissarum et huius modi
contradictorio conclusionis apponatur una praemissarum, quae interimit
unam partem illius disiunctiuae, sibi contradictoriam, alia pars
illius disiunctiuae de necessitate infertur, quae est contradictoria
alterius praemissae, necesse est igitur in omni bono syllogismo ex
contradictorio conclusionis et una praemissarum sequi contradictorium
alterius praemissae.

Haec autem potestas est magnae utilitatis. Quia cum aliquis
syllogismus non fuerit euidentis consequentiae, sic quod dubitetur an
conclusio sequatur ex praemissis, uidendum erit utrum ex opposito
conclusionis et maiore sequatur oppositum minoris euidenti
consequentia uel etiam an ex opposito contradictorio conclusionis et
minore sequatur oppositum maioris; quia si sic, concludendum est quod
primus syllogismus erat bonae consequentiae, et si appareat quod non
sit bona consequentia ex huius modi opposito conclusionis cum aliqua
praemissarum ad oppositum alterius praemissae, concludendum est quod
primus syllogismus non erat bonae consequentiae. Unde per istum modum
Aristoteles, primo Priorum, probat quod Baroco et Bocardo sunt
necessariae consequentiae. Et ita etiam posset sic probari de aliis
modis secundae figurae et tertiae; in omnibus enim modis secundae
figurae ex maiore et contradictorio conclusionis sequitur
contradictorium minoris per primam figuram, et in omnibus modis
tertiae figurae ex contradictorio conclusionis et minore sequitur
contradictorium maioris.

Notandum est autem quod in primo Priorum huius modi probationem
syllogismorum secundae figurae et tertiae per reductionem ad primam
figuram Aristoteles uocat 'probationem per impossibile'. Et non est
propria locutio prout syllogismus conuersiuus et syllogismus per
impossibile ponuntur hic diuersae potestates syllogismorum. Immo illa
est probatio per syllogismos conuersiuos; tamen sic loquebatur
Aristoteles propter magnam affinitatem quam habent ad inuicem
syllogismi conuersiui et syllogismi per impossibile, sicut post
dicetur.

SDD 5.10.6

Sed potestas quam uocamus 'syllogismum per impossibile' uel
'syllogismum ad impossibile' est posse cum opposito conclusionis
probandae cum aliqua propositione manifeste uera concludere
conclusionem manifeste falsam uel manifeste impossibilem. Et utilitas
eius est scire quod oppositum conclusionis probandae est falsum uel
impossibile, et, per consequens, scire quod conclusio probanda est
uera uel necessaria.

Primo sciendum est quod si possumus probare contradictorium
conclusionis probandae esse falsum sequitur quod conclusio probanda
est uera. Quia necesse est uno contradictorio exsistente falso alterum
esse uerum. Et ita si possumus probare contradictorium conclusionis
probandae esse impossibile, sequitur quod conclusio probanda est
necessaria, propter hoc quod necesse est si una contradictoriarum est
impossibilis alteram esse necessariam.

Deinde etiam sciendum est quod aliquam propositionem possumus probare
esse falsam si ex ea et aliqua alia manifeste uera sequatur manifeste
falsum, propter hoc quod non potest ex ambabus ueris sequi falsum.
Ideo si conclusio apparet manifeste falsa, oportet concludere quod
ambae praemissae sunt falsae, uel saltem una earum. Cum ergo una
apparebit manifeste uera, concludetur alia esse falsa. Et ita etiam
probamus aliquam propositionem esse impossibilem si ex ea et aliqua
alia manifeste necessaria sequatur conclusio manifeste impossibilis.
Quia non potest ex antecedente possibili sequi consequens impossibile.
Ergo manifestum est quod talis syllogismus, per quem dicto modo
probamus propositionem aliquam esse impossibilem, dicitur proprie
syllogismus per impossibile, uel etiam ad impossibile, quia est per
unam praemissam impossibilem et est ad conclusionem impossibilem. Et
quando illam praemissam concludimus esse impossibilem, tunc si sit
contradictoria conclusioni principaliter intentae et probandae, nos
manifeste concludimus illam principaliter intentam et probandam esse
necessariam. Et ita apparet quid est natura et utilitas huius
potestatis.

Sciendum est autem quod multum differt haec potestas a praecedente.
Primo quia in praecedente potestate oportet primo formare syllogismum
principalem, et postea ipsum conuertere, modo prius dicto. Sed unicus
est syllogismus ad impossibile, sine eo quod ante, uel prius, oporteat
alterum syllogismum formare, licet bene concurrant aliae consequentiae
quam syllogisticae, scilicet una qua infertur ex impossibilitate
conclusionis impossibilitas praemissae et alia qua ex impossibilitate
illius praemissae infertur necessitas contradictoriae suae, quod est
principale propositum.

Secundo etiam differunt quia syllogismus conuersiuus ordinatur
finaliter ad probandum quod primus syllogismus sit bonae
consequentiae, syllogismus autem per impossibile principaliter
ordinatur ad probandum, uel demonstrandum, aliquam conclusionem, etiam
si sit mere categorica. Tamen, sicut dicit Aristoteles, quaedam est
similitudo et conuenientia syllogismi ad impossibile et syllogismi
conuersiui, scilicet talis quod si aliqua conclusio demonstratur per
syllogismum conuersiuum in aliquibus terminis, eadem etiam conclusio
in eisdem terminis poterit demonstrari per syllogismum ad impossibile,
et tunc ille syllogismus ad impossibile et ille syllogismus
conuersiuus se habebunt ad inuicem conuersiue, et si unus eorum sit
euidentis consequentiae, poterit inferri quod etiam alter erit
euidentis consequentiae, quia unus erit ad alterum sequens, ex
opposito conclusionis eius cum altera praemissarum ad oppositum
alterius praemissae.

Verbi gratia, si haec est demonstratio ostensiua 'omne animal
rationale est risibile, omnis homo est animal rationale; ergo omnis
homo est risibilis' et quod praemissae sint notiores conclusione in
ueritate, tunc etiam eadem conclusio, conuertendo syllogismum,
demonstrabitur per impossibile sic 'omne animal rationale est
risibile, quidam homo non est risibilis; ergo quidam homo non est
animal rationale'; et haec conclusio est manifeste falsa, sicut sua
opposita erat manifeste uera; ergo aliqua praemissarum est falsa, et
non maior, quia ponitur manifeste uera; ergo minor est falsa, quae
dicit 'quidam homo non est risibilis'; ergo sua contradictoria est
uera, scilicet 'omnis homo est risibilis', et hoc uolebamus
demonstrare.

SDD 5.10.7

Ultima potestas, quam solemus uocare 'syllogismum ex oppositis', est
posse syllogismum ex praemissis oppositis inferre idem de se ipso
negatiue. Et eius utilitas est scire quod ex duobus terminis, sine
tertio dissimili, contingit syllogizare.

Notandum est quod dupliciter praemissae possunt esse oppositae,
scilicet contrarie et contradictorie. Si contrarie, tunc sunt ambae
uniuersales, et sic potest inferri conclusio uniuersalis. Si autem
sint contradictoriae. tunc una est particularis; ideo non est
inferenda nisi conclusio particularis.

Fiunt autem syllogismi ex oppositis in secunda figura uel in tertia,
sed non in prima, quia praemissae quae proprie sunt oppositae debent
esse eorundem subiectorum et eorundem praedicatorum, quod non
contingit in praemissis primae figurae, cum illud quod subiicitur in
maiore debeat praedicari in minore.

Fiunt autem sic ex contrariis praemissis 'nulla disciplina est
studiosa, omnis disciplina est studiosa; ergo nulla disciplina est
disciplina'; et ex contradictoriis praemissis fiunt sic 'nulla
disciplina est studiosa, quaedam disciplina est studiosa; ergo quaedam
disciplina non est disciplina'. Et iste modus syllogizandi est in
secunda figura, prout accipimus hic quod 'studiosa' sit medium et quod
'disciplina' in propositione prima capiatur tamquam maior extremitas
et in secunda tamquam minor; sic enim sunt isti syllogismi in Cesare
et in Festino; et si maior propositio sumeretur affirmatiua et minor
negatiua, tunc essent Camestres et Baroco.

Et est notandum quod in huius modi syllogismis ex oppositis in secunda
figura ualent syllogismi ex maiore particulari et minore uniuersali
sicut e conuerso. Quod apparet: quia non oportet nisi transponere
praemissas, et reuertetur maior uniuersalis et minor particularis, et
non mutabitur conclusio.

Deinde ex eisdem praemissis contingit syllogizare in tertia figura,
sed ad aliam conclusionem, scilicet sic 'nulla disciplina est
studiosa, omnis disciplina est studiosa; ergo quoddam studiosum non
est studiosum'. Accipimus enim quod 'disciplina' sit medium, et quod
'studiosa' in prima propositione sit tamquam maior extremitas et in
secunda tamquam minor. Et potest fieri syllogismus maiore exsistente
affirmatiua et minore negatiua sicut e conuerso, quia non oportet nisi
transponere praemissas quod reuertetur maior negatiua et minor
affirmatiua, et non mutabitur conclusio.

Aliqui autem dicunt quod ita etiam contingeret ex unico termino
syllogizare, ut dicendo sic 'omnis homo est homo et omnis homo est
homo; ergo omnis homo est homo'. Nam iste terminus 'homo', prout
subiicitur in maiore et praedicatur in minore, utor tamquam medio, et
eodem, prout praedicatur in maiore et in conclusione, utor tamquam
maiori extremitate, et eodem, prout subiicitur in maiore et in
conclusione, utor tamquam minori extremitate. Sed hoc non est
conuenienter dictum, nec est simile sicut de syllogismo ex oppositis,
quoniam syllogismus debet habere conclusionem ab unaquaque
praemissarum diuersam et quae non sufficienter sequatur ex una
praemissarum, sine alia, quia si ex una sufficienter sequeretur, alia
superflueret, et nihil in bono syllogismo debet sumi superfluum ad
conclusionem inferendam; modo in praedicto processu ex unico termino
conclusio a neutra praemissarum differt et ex qualibet seorsum inferri
potest, quod non est ita in syllogismo ex oppositis. Et sic patet quod
ex duobus terminis, sine termino dissimili, contingit syllogizare, sed
non ex unico. Et hoc scire dixi esse utilitatem huius ultimae
potestatis.

Aliqui tamen aliam utilitatem assignant, scilicet concedentem opposita
ad manifestius inconueniens ducere, scilicet ad negationem eiusdem de
se ipso. Sed mihi uidetur quod hoc non est manifestius inconueniens.
Quia concedere contradictoria simul esse uera est contra primum et
notissimum principium, et concedere etiam contraria simul esse uera
est praedicto inconuenienti propinquissimum, quia statim ex contrario
sequitur contradictorium, per subalternationem; negare autem eundem
terminum de se ipso non est ita manifestum inconueniens, quia hoc
potest uerificari, scilicet si terminus pro nullo supponat; uerum enim
est quod chimaera non est chimaera.

Et haec sufficiant ad praesens quantum ad tractatum de syllogismis.
=======================================================================

SDD 6: DE LOCIS DIALECTICIS

SDD 6.1: DE QUIBUSDAM COMMUNIBUS PRAEMITTENDIS

SDD 6.1.1

Istum tractatum, qui est de locis dialecticis, auctor noster extraxit
de libro Topicorum Boethii. Ideo, sicut Boethius quaedam communia
praemittit suae considerationi de locis dialecticis, ita et illa
auctor noster praemittit, scilicet quid est argumentum et
argumentatio, et quo modo differunt, deinde etiam quid est enuntiatio,
propositio, quaestio et conclusio, et quo modo conueniunt uel
differunt, deinde quot et quae sunt species argumentationis. Haec est
intentio primi capituli huius tractatus.

Iste est sextus tractatus huius operis, qui pertractat de locis
dialecticis. Et continet sex capitula: primum est de quibusdam
praemittendis ante propriam considerationem de locis dialecticis,
secundum est de descriptione loci, et de quibusdam communibus
diuisionibus locorum, tertium est de locis a substantia, quartum est
de locis a concomitantibus substantiam, quintum est de locis
extrinsecis et sextum est de locis mediis.

Primum capitulum habet quinque partes principales; prima proponit
intentionem tractatus et, specialiter, primi capituli, secunda definit
argumentum et argumentationem, tertia describit propositionem,
quaestionem et conclusionem, quarta diuidit argumentationem in suas
species et quinta reducit ad syllogismum alias species
argumentationis. Secunda incipit ibi "argumentum est", tertia ibi
"propositio est", quarta ibi "argumentationis", quinta ibi "reducuntur
autem".

Prima pars est de se clara.

SDD 6.1.2

Argumentum est ratio rei dubiae faciens fidem; argumentatio autem est
argumenti per orationem explicatio.

Cum hoc nomen 'ratio' ualde multipliciter soleat capi, ideo auctor
noster dicit quod hic, in definitione argumenti, 'ratio' capitur pro
medio per quod aliqua conclusio probatur: ideo exponit sic
definitionem argumenti 'argumentum est ratio rei dubiae faciens
fidem', id est medium probans conclusionem. Argumentatio autem non
solum est illud medium, sed est totalis oratio composita ex medio et
extremitatibus, ex praemissis et conclusione; et cum medium contineat
uirtualiter extremitates, praemissas et conclusionem, et totalem
argumentationem, ideo uidetur esse bene dictum quod argumentatio est
argumenti per orationem explicatio.

Sed illud non apparet mihi esse intentio Boethii quod aliquem unicum
terminum uocauit 'argumentum', immo intentio Boethii uidetur esse quod
argumentum et argumentatio differunt sicut processus mentalis et
processus uocalis. Argumentum enim est processus in mente quo mens ex
praemissis mentalibus sibi notis cogitur concedere conclusionem sibi
prius ignotam uel dubiam. Et sic accipitur ibi 'ratio' pro totali
processu mentali; unde dicitur 'argumentum' quasi 'arguens mentem', id
est interius cogens mentem ad concedendum et ad assentiendum ei de quo
prius dubitabat, uel dubitasset si per modum quaestionis fuisset sibi
propositum. Argumentatio autem est processus uocalis exprimens et
explicans significatiue praedictum processum mentalem. Et apparet mihi
quod haec sententia clare apparet ex uerbis Boethii sic dicentis
"argumentum est ratio rei dubiae faciens fidem; non uero idem est
argumentum et argumentatio: nam uis siue ratio ea qua concluditur
conclusio cum aliquid probatur ambiguum 'argumentum' uocatur, ipsa
uero argumenti elocutio dicitur 'argumentatio', quo fit ut argumentum
quidem uirtus uel mens argumentationis sit atque sententia,
argumentatio uero argumenti per orationem explicatio"; haec Boethius.

SDD 6.1.3

Propositio est oratio uerum uel falsum significans. Quaestio est
dubitabilis propositio. Conclusio est argumento uel argumentis probata
propositio. Enuntiatio idem est conuertibiliter quod propositio,
prout uidetur intendere Boethius, dicens "enuntiatio enim, siue sui
causa dicatur siue ad aliud referatur, propositio est".

Notandum est quod licet eadem oratio quandoque dicatur propositio,
quandoque quaestio et quandoque conclusio, tamen haec tria nomina, si
proprie sumantur, multum differunt. Quia enuntiatio ex eo quod
dubitabilis est uocatur 'quaestio', propter quod a dubitante uolente
certificari de ea ipsa sub modo quaerendi profertur. Eadem autem
enuntiatio si ex praemissis notis fuerit illata et probata uocatur
'conclusio'; et si sic notificata capiatur ut praemissa ad aliam
conclusionem probandam, tunc proprie uocatur 'propositio', unde
'propositio' proprie dicitur quasi pro alio inferendo positio. Verum
est tamen, sicut notat Boethius, quod hoc nomen 'propositio' saepe
sumitur largius, tamquam synonymum huic nomini 'enuntiatio', et tunc
describitur quod est oratio uerum uel falsum significans. Unde sic non
solum praemissam sed etiam conclusionem, uel enuntiationem solitarie
acceptam uocamus 'propositionem', et isto modo consequenter accipitur
hic in textu nostro 'propositio'.

SDD 6.1.4

(1) Argumentationis quattuor sunt species, scilicet syllogismus,
inductio, enthymema et exemplum. (2) Quid autem sit syllogismus dictum
est prius, in praecedenti tractatu. (3) Inductio est a singularibus ad
uniuersalem probandam progressio, ut 'Socrates currit et Plato currit
... et sic de singulis; ergo omnis homo currit'. (4) Enthymema est
syllogismus imperfectus, id est oratio in qua ex una praemissa
syllogismi expressa, alia non expressa, infertur conclusio, ut 'homo
est animal; ergo homo est substantia'; si enim apponeretur haec alia
praemissa 'omne animal est substantia' esset syllogismus perfectus.
(5) Exemplum est ex uno particulari ad aliud particulare probandum
progressio propter similitudinem in eis repertam, ut 'Parisienses
contra Remenses pugnare malum est; ergo Atrebatenses contra
Ambianenses pugnare malum est'; tenet consequentia per hanc
similitudinem: quia sicut Parisienses et Remenses sunt affines, ita
Atrebatenses et Ambianenses.

Haec quarta pars continet manifeste quinque clausulas bene notabiles,
quarum prima est diuisio argumentationis, secunda est de syllogismo,
tertia de inductione, quarta de enthymemate et quinta de exemplo.

De prima clausula, notandum est quod de proprietate sermonis non est
bona diuisio argumentationis in syllogismum, inductionem, enthymema et
exemplum. Quia loquendo de diuisione primo et proprie dicta, diuisio
requirit primo quod membra diuisionis contineant totum ambitum diuisi,
secundo quod membra diuisionis non coincidant, et tertio quod membra
diuisionis non ad plura se extendant quam ipsum diuisum. Modo quantum
ad primum membrum, syllogismus, inuenitur extra capacitatem
argumentationis. Quod sic apparet quia multi sunt syllogismi qui
nullatenus sunt argumentationes. Nam ad argumentum uel argumentationem
requiritur cum necessitate consequentiae probatio conclusionis, sic
quod consequens probetur per antecedens, ut patet per definitionem
argumenti. Ad hoc autem quod sit huius modi probatio oportet quod
antecedens sit notius consequente. Aliquando tamen fiunt syllogismi,
inductiones, enthymemata uel exempla ex antecedente aeque uel magis
dubio quam sit consequens, uel etiam ex antecedente euidenter falso ad
conclusionem etiam euidenter falsam, ut 'omnis equus est capra et
omnis homo est equus; ergo omnis homo est capra'; et constat quod ibi
nulla est conclusionis probatio, ideo tales syllogismi, inductiones,
enthymemata uel exempla non sunt argumenta nec argumentationes. Ad
tantum tamen ualet diuisio quod membra non coincidunt et continent
totum ambitum diuisi, licet etiam plus contineant.

Et ex hoc etiam manifestum est quod isti termini 'syllogismus',
'inductio', 'enthymema' et 'exemplum' non sunt, proprie loquendo,
species huius termini 'argumentum', cum genus debeat praedicari
uniuersaliter de qualibet suarum specierum. Sed sic uocat eos auctor
quia quandam condicionem specierum participant, scilicet quod species
generis sufficienter enumeratae praedicantur disiunctim et affirmatiue
de genere uniuersaliter sumpto, ut 'omne animal est homo uel brutum'
et 'omne corpus animatum est animal uel planta'; ita enim et omnis
argumentatio est syllogismus, inductio, enthymema uel exemplum.

Secunda clausula, quae est de syllogismo, remittit nos ad tractatum
praecedentem.

Circa tertiam clausulam, quae est de inductione, notandum est quod
inductio non concludit gratia formae, nisi ex appositione alterius
praemissae fiat syllogismus, sicut in parte sequente dicetur. Aliqui
tamen uolunt dicere quod in uirtute istius clausulae 'et sic de
singulis' inductio formaliter et de necessitate concludit. Tamen ego
credo quod illa clausula non sit de integritate inductionis, quod
apparet quia illa clausula non est aliqua propositio nec pars
propositionis. Et si dicatur quod ponitur loco unius propositionis,
ego dicam quod dicendo 'Socrates currit et Plato currit ... et sic de
singulis; ergo omnis homo currit', si haec clausula 'et sic de
singulis' sumatur loco alicuius propositionis, tunc oporteret quod
perfectius illa propositio explicaretur, et oporteret uidere quae
esset illa, quod non est facile dicere.

Nam si dicamus illam propositionem esse 'omnis homo alius a Socrate et
Platone currit', ista propositio iam erit uniuersalis, et sic non erit
inductio, scilicet a singularibus ad uniuersalem progressio. Immo
etiam apparet quod in inductione non esset probatio, sed petitio
principii, quia scito quod Socrates est risibilis et quod Plato est
risibilis dubitamus adhuc an omnis homo est risibilis. Nos enim aeque
uel magis dubitamus istam 'omnis homo alius a Socrate et Platone est
risibilis'; immo cum haec sit uniuersalis, ipsa non erit sensu
cognita, et non apparet aliquo modo unde talis propositio sit in
intellectu notior quam ista 'omnis homo est risibilis', cum illi alii
homines non sint sensati nec cogniti.

Tamen forte dicetur quod illa propositio est in intellectu nota et
concessa per illas singulares et per hoc quod intellectus considerans
non percipit differentiam uel rationem quare debeat aliter esse de
aliis hominibus quam de Socrate et Platone; ideo intellectus cum illis
singularibus apponit et concedit illam clausulam, siue propositionem,
scilicet quod omnis homo alius a Socrate et Platone est risibilis, ex
quibus tandem concludit quod omnis homo est risibilis. Sed ego dico
quod sic dicendo oporteret dicere quod illa clausula, uel propositio,
non solum esset praemissa ad inferendum illam conclusionem, immo esset
conclusio illata ex illis singularibus, et probata cum illa
consideratione intellectus quod non sit uel appareat ratio quare
aliter debeat esse de aliis. Una enim praemissa argumentationis non
debet esse nota per aliam; iam enim ipsa esset conclusio et alia esset
antecedens, et esset argumentatio sine ulteriori conclusione.

Et si sic, dicendum est quod non oportet in omni bona inductione
inducere in omnibus singularibus, quoniam hoc in multis est
impossibile, cum sint nobis infinita, sed sufficit in multis inducere,
et intellectus, ex eius inclinatione naturali ad ueritatem, in nullo
percipiens instantiam, aut etiam rationem quare in alio debeat esse
instantia, cogitur concedere non solum quod ita est in illis, sed
uniuersalem propositionem, quae iam est principium indemonstrabile, in
arte uel scientia supponendum, sine demonstratione. Sic enim scimus
hoc indemonstrabile principium quod omnis ignis est calidus, et quod
omnis magnes est ferri attractiuus, et quod omne rheubarbarum est
cholerae purgatiuum, et quod omne quod naturaliter fit fit ex subiecto
praesupposito, et sic de multis aliis principiis indemonstrabilibus.

Unde sic intendit Aristoteles, prooemio Metaphysicae et secundo
Posteriorum, quod artis et scientiae principia sunt nobis nota per
experientiam, id est per experimentalem inductionem ex multis
sensationibus et memoriis habitam. Et Auerroes de hoc loquitur pulcre,
secundo Physicorum, dicens quod uniuersale principium prius dubitatum
concluditur per inductionem absque hoc quod inducantur omnia
singularia, et quod sic inductio habet introitum in scientia
demonstratiua. Et addit quod secundum talem inductionem principium
uniuersale conceditur aliquando citius aliquando tardius, secundum
naturam principii et naturam considerantis.

Notandum est etiam quod non omnis inductio procedit ex simpliciter
singularibus, sed aliquando in singularibus in respectu, id est ex
minus uniuersalibus ad magis uniuersale, ut si in multis speciebus
uidemus ita esse et in nulla apparet nobis instantia, concludimus
uniuersaliter de genere ita esse, ut apparet in exemplo Boethii. Si
enim in regendis nauibus debemus non sorte sed arte gubernatorem
eligere, et etiam in regendis equis aurigam, et si etiam in regenda re
publica non sorte debemus principem eligere, sed cum commendatione
discretionis et prudentiae, debet concludi uniuersaliter quod in
omnibus rebus gubernatore indigentibus non debemus sorte sed arte uel
prudentia gubernatorem assignare.

Quantum ad quartam clausulam, quae est de enthymemate, uidetur mihi
esse notandum quod non omnis consequentia ex una categorica ad aliam
categoricam debet dici enthymema. Enthymema enim sic est syllogismus
imperfectus quia non concludit gratia formae donec per additionem
alterius praemissae efficitur syllogismus perfectus. Et ideo
consequentiae per subalternationem, per conuersionem aut per
aequipollentiam non sunt dicendae enthymemata; sunt enim formales
consequentiae sine alterius praemissae appositione. Immo puto quod
loquendo proprie tales consequentiae non dicuntur argumenta; immo
argumentum debet probare extremitatem de extremitate per medium
alienum, scilicet quod sit ab utraque extremitate diuersum.

Sed quantum ad ultimam clausulam, quae est de exemplo, uidetur mihi
quod inductio et exemplum differunt duobus modis: primo quia inductio
est ad conclusionem uniuersalem, exemplum autem ad singularem, secundo
quia inductio in antecedente requirit considerationem in multis
singularibus, exemplum autem potest ex uno singulari inferre alterum
singulare. Tamen non repugnat exemplo quod procedat ex multis
singularibus, dum tamen hoc sit ad conclusionem aeque singularem, et
est exemplum perfectius, et maiorem faciens fidem si ex pluribus
manifestis procedat quam si ex uno. Verbi gratia, si percipimus istum
ignem esse calidum et laesiuum, et sic illum ignem esse calidum et
laesiuum, et sic plures alios, et si exinde alium ignem nobis
praesentatum concludimus esse calidum et laesiuum, non erit nisi
exemplum; sed si ex his conclusissemus quod omnis ignis est calidus,
fuisset inductio.

SDD 6.1.5

(1) Reducuntur autem ad syllogismum aliae species argumentationis
tamquam ad speciem principaliorem. Reducitur enim inductio sic
'Socrates currit, Plato currit ... et sic de aliis, et omnis homo est
Socrates uel Plato ... et sic de aliis; ergo omnis homo currit'. (2)
Enthymema autem reducitur per appositionem praemissae deficientis; in
quolibet enim enthymemate sunt tres termini, sicut in syllogismo,
scilicet duae extremitates, ex quibus conclusio componitur, et medium,
quod cum una extremitate ponitur in praemissa, et tunc praemissa
apponenda debet constitui ex illo medio et altera extremitate, et erit
syllogismus. Verbi gratia, si sit enthymema 'homo currit; ergo animal
currit', tunc 'animal' et 'currit' sunt duae extremitates et 'homo'
est medium; cum ergo praemissa expressa sit composita ex 'homine' et
'currit', oportet praemissam apponendam componi ex 'homine' et
'animali', et erit syllogismus, in tertia figura, sic 'homo currit et
omnis homo est animal; ergo animal currit'. (3) Exemplum autem est
inductio imperfecta; ideo reducitur ad inductionem, et, mediante
inductione, ad syllogismum.

Ista pars reducit ad syllogismum alias species argumentationis. Et
continet tres clausulas: prima reducit inductionem, secunda enthymema
et tertia exemplum.

Quantum ad primam clausulam, sciendum est quod si in inductione in qua
non possumus in omnibus singularibus seorsum inducere propter
infinitam uel nimiam multitudinem debeamus istam clausulam apponere
'et sic de singulis', tunc exemplum in textu positum est bene datum.
Nam 'currit' est maior extremitas, et 'homo' est minor extremitas, et
istis terminis 'Socrates', 'Plato', 'et sic de aliis' utimur tamquam
medio, quod subiicitur in maiori propositione et praedicatur in
minori; nam hac copulatiua 'Socrates currit et Plato currit ... et
sic de aliis' utimur tamquam maiori propositione et hac propositione
'omnis homo est Socrates uel Plato ... et sic de aliis' utimur tamquam
minori. Et aliqui, satis rationabiliter, istas praemissas reducunt ad
praemissas categoricas, ut manifeste sit primus modus primae figurae,
sic 'omne quod est Socrates uel Plato ... et sic de aliis currit,
omnis homo est Socrates uel Plato ... et sic de aliis; ergo omnis homo
currit'.

Et si dixerimus quod ista clausula 'et sic de singulis' non sit
apponenda in reductione, tunc contingit quod fiat in omnibus
singularibus inductio uel quod hoc non sit impossibile. Dico "in
omnibus" ut si dicamus 'luna non scintillat nec Mercurius nec Venus
nec sol nec Mars nec Iuppiter nec Saturnus; ergo nullus planeta
scintillat'; et tunc poterit fieri reductio ad syllogismum sicut
prius, scilicet addendo istam minorem quod omnis planeta est luna aut
Venus ... et caetera.

Sed si non possit in omnibus singularibus fieri inductio, ut ad
concludendum per singularia quod omnis ignis est calidus, tunc non
reducitur talis inductio ad syllogismum, nec probat conclusionem ex eo
quod sit formalis consequentia uel quod reducatur ad formalem
consequentiam, sed ex naturali inclinatione intellectus ad ueritatem.
Sicut enim anima uegetatiua inclinatur naturaliter ad generandum sibi
simile, sed hoc non generat nisi praeexsistentibus dispositionibus ad
hoc conuenientibus, ut perfectione corporis in quantitate et
qualitate, sic intellectus naturaliter inclinatur ad assentiendum
uniuersali ueritati principiorum indemonstrabilium, sed non assentit
donec fuerit dispositus per considerationem in multis singularibus,
aliquando in pluribus, aliquando in paucioribus, secundum naturam
principii et naturam considerantis, ut dicebat Commentator.

Quantum autem ad secundam clausulam, quae est de reductione
enthymematis, satis datus est in textu modus per quem hoc fit. Verum
est tamen quod aliquando difficultas est in reductione, quia non
sufficit unam praemissam apponere, sed plures, ex quibus etiam cum his
quae in enthymemate expressa sunt non fit unicus syllogismus, sed
plures, uel etiam quandoque non est reductio ad syllogismos
categoricos, id est ex duabus categoricis constitutos, immo ad
hypotheticos, id est ex praemissis hypotheticis uel aliqua earum
hypothetica constitutos, aut etiam quia reducenda sunt in syllogismos
ex obliquis aut alios non reseruantes figuras syllogisticas, prout
Aristoteles distinxit eos in primo Priorum; et haec in speciali fient
posterius manifestiora.

Sed quantum ad tertiam clausulam, quae est de reductione exempli,
sciendum est quod sicut enthymema uocamus 'syllogismum imperfectum',
sic et exemplum solet uocari 'inductio imperfecta'. Differt enim
exemplum ab inductione quia inductio requirit in antecedente omnes
singulares uel plures, sic quod sufficiant ad faciendum fidem de
conclusione uniuersali quae infertur, in exemplo autem sufficit pro
antecedente una singularis uel paucae, et non concluditur uniuersalis
propositio, sed alia singularis contenta sub illa uniuersali. Sic ergo
exemplum reducitur ad inductionem quia ex exemplo fieret inductio per
additionem in antecedente tot praemissarum singularium quod illae
sufficerent ad faciendum fidem conclusionis uniuersalis et quod tunc
inferretur illa conclusio uniuersalis loco illius singularis quae in
exemplo infertur.

SDD 6.2: DE DESCRIPTIONE LOCI ET DE QUIBUSDAM
LOCORUM COMMUNIBUS DIVISIONIBUS

SDD 6.2.1

Locus est sedes argumenti uel illud a quo conueniens extrahitur
argumentum.

Hoc secundum capitulum est de descriptione loci et de quibusdam
locorum communibus diuisionibus. Quod continet quattuor partes
principales: prima pars assignat descriptionem loci, secunda diuidit
locum in locum maximam et locum differentiam maximae, tertia diuidit
locum differentiam maximae in intrinsecum, extrinsecum et medium,
quarta diuidit locum intrinsecum in locum a substantia et locum a
concomitantibus substantiam. Secunda incipit ibi "locus diuiditur",
tertia ibi "locus differentia", quarta ibi "locus intrinsecus".

Prima pars exponitur a diuersis diuersimode. Quidam enim dicunt quod,
cum sit duplex locus, scilicet locus maxima et locus differentia
maximae, utriusque descriptio ponitur in hac parte. Cum enim dicitur
"locus est sedes argumenti", intelligitur esse descriptio loci
maximae, et cum dicitur "locus est illud a quo conueniens extrahitur
argumentum", intelligitur esse descriptio loci differentiae maximae.
Alii dicunt quod hic ponitur duplex descriptio loci, scilicet una quod
locus est sedes argumenti et alia quod locus est illud a quo
conueniens sumitur argumentum, et quod utraque harum descriptionum
conuenit tam loco maximae quam loco differentiae maximae. Et hoc
poterit melius manifestari cum data fuerit diuisio loci in maximam et
differentiam maximae, et cum declarata fuerit differentia membrorum
dictae diuisionis.

SDD 6.2.2

(1) Locus diuiditur, quia alius est locus maxima, alius locus
differentiae maximae. (2) Locus maxima est propositio per se nota et
concessa absque hoc quod indigeat probari per alias propositiones
notiores, per quam etiam innatae sunt probari aliae propositiones
dubiae uel minus notae; uerbi gratia, 'omne totum est maius sua
parte', 'quidquid praedicatur de definitione, et de definito', 'de
similibus simile est iudicium'. (3) Locus differentia maximae est
termini ex quibus constituitur maxima et ex quorum habitudine ad
inuicem maxima habet notitiam et ueritatem. Verbi gratia, cum haec
propositio 'quidquid uere affirmatur de specie uere affirmatur de
genere' sit locus maxima, isti termini 'species' et 'genus' sunt locus
differentia maximae; ex habitudine enim speciei ad suum genus
praedicta maxima habet ueritatem et efficaciam.

Ista secunda pars habet tres clausulas, scilicet diuisionem loci, et
descriptionem loci maximae, et descriptionem loci differentiae
maximae.

Ad omnium praedictorum euidentiam, est notandum quod hic non accipitur
'locus' secundum primam nominis significationem; nam sic locus est
superficies corporis continentis ... et caetera, sicut apparet quarto
Physicorum. Accipitur ergo transsumptiue, ad similitudinem loci
praedicti. Nam sicut locus proprie dictus continet quantitatiue
locatum, sic in argumentatione quod uocatur 'locus' continet
uirtualiter totum argumentum; ex eius enim uirtute argumentum habet
quod faciat fidem de conclusione.

Et ex hoc apparet quod tam propositio maxima quam praedicti termini
merentur dici locus secundum hanc metaphoricam acceptionem. Illa enim
maxima modo uniuersali continet totam uirtutem argumenti, et iterum
praedicti termini illius maximae, ex habitudine ipsorum ad inuicem,
continent uirtualiter ipsam maximam, immo maxima non est nisi quaedam
exemplificatio illius habitudinis quam illi termini habent ad inuicem,
uirtute cuius habitudinis totum argumentum habet uim et efficaciam. Et
sic apparet quod locus bene diuiditur in locum maximam et in illos
terminos, et uere dicitur de eis.

Ex his etiam patet quod in prima parte huius capituli ponebatur duplex
descriptio loci et quod utraque conueniebat tam loco maximae quam loco
differentiae maximae. Cum enim dicitur "sedes argumenti", non capitur
'sedes' proprie, prout cathedra regis uel papae, quae proprie dicitur
sedes eius, sed capitur metaphorice (sicut dicebatur de loco), ad
similitudinem sedis proprie dictae. Sicut enim homo in sua sede
solidatur et quietatur, ita tota uis argumenti et mens arguentis in
illa maxima et in terminorum praedictorum habitudine ad inuicem
solidatur et quietatur, propter quod et locus maxima et locus
differentiae maximae sic bene dicuntur 'sedes argumenti'. Ita etiam
uterque horum locorum bene dicitur illud a quo conueniens extrahitur
argumentum. Nam quod in alio uirtualiter continetur, hoc dicimus
extrahi ab illo; modo iam dictum est quod argumentum uirtualiter
continetur tam in loco maxima quam in praedictis terminis.

Ultimo notandum est quod praedicti termini maximarum ex eo uocantur
'differentia maximae' quia necesse est maximas esse diuersas si sint
ex diuersis terminis constitutae.

SDD 6.2.3

(1) Locus differentia maximae diuiditur, quia alius est intrinsecus,
alius extrinsecus, alius medius. (2) Intrinsecus, secundum Boethium,
est qui sumitur a substantia uel a concomitante substantiam termini in
quaestione positi. (3) Locus extrinsecus est qui sumitur ab
extrinseco, quia nec a substantia nec a concomitante substantiam
termini in quaestione positi. (4) 'Medius' autem locus dicitur ex
participatione loci intrinseci et loci extrinseci.

Haec tertia pars continet quattuor clausulas, scilicet unam diuisionem
et tres descriptiones trium membrorum illius diuisionis.

Et difficillimum est hanc diuisionem sic exponere quod membra
appareant in nullo supposito coincidere et quod sub unoquoque membro
appareant contineri omnes loci quos Boethius dixit contineri sub illo.
Primo enim uidetur esse superaddendum, tamquam manifestum, quod non
dicitur locus 'intrinsecus' ex eo quod consequens includitur
uirtualiter in antecedente, quia tunc omnis locus esset intrinsecus.
Iterum, nec locus intrinsecus et locus extrinsecus distinguuntur ex eo
quod in loco extrinseco termini qui sunt differentia maximae non
supponunt pro eodem et in loco intrinseco supponunt pro eodem, quia
sic omnis locus esset intrinsecus uel extrinsecus, et nullus medius,
et quia sic locus a causa ad causatum uel a toto integrali ad suam
partem non essent loci intrinseci, quod est contra Boethium. Iterum,
nec dicitur locus 'medius' ex eo quod est habitudo media antecedentis
ad consequens, siue termini positi in antecedente ad terminum positum
in consequente, seu terminorum ad inuicem qui dicuntur differentia
maximae, aut quocumque modo loqui uolueritis, quia sic omnis locus
esset medius.

Idcirco aliqui exponunt illam diuisionem quod locus intrinsecus est
termini maximae confirmantes consequentiam, cuius consequentiae
terminus inferens et terminus illatus supponunt pro eodem
conuertibiliter, uel quod de uno illorum uerificatur esse in alio
secundum aliquem modum essendi in. Locus autem extrinsecus est termini
maximae confirmantes consequentiam, cuius consequentiae terminus
inferens et terminus illatus non supponunt pro eodem, nec significant
idem, nec de uno illorum uerificatur esse in alio in aliquo modo
essendi in. Locus uero medius est termini maximae confirmantes
consequentiam, cuius consequentiae terminus inferens et terminus
illatus non supponunt pro eodem, sed bene significant idem, ut 'color'
et 'coloratum', 'album' et 'albedo'.

Et sic apparet mihi quod haec diuisio est bona et non potest
improbari. Sed ipsa, secundum dictam expositionem, non concordat de
omnibus locis cum intentione Boethii et auctoris. Quia, sicut illimet
bene dicunt, oporteret secundum hanc expositionem locum a priuatiuis
et locum a contradictoriis esse locos medios. Quia terminus priuatiuus
significat idem quod terminus positiuus sibi oppositus, quod
patet:quia terminus positiuus ponitur in definitione dicente quid
nominis termini priuatiui, et etiam iste terminus 'non homo'
significat quidquid iste terminus 'homo' significat, licet sint
termini contradictorii.

Et indubitanter, sicut dicit Boethius, idem terminus potest diuidi
multis et diuersis diuisionibus quarum quaelibet sic est bona quod
eius membra continent totum ambitum diuisi et in nullo supposito
coincidunt, et tamen illarum diuisionum nullum membrum unius
aequipollet per se alicui membro alterius. Et ponit Boethius exemplum
de numero; numerus enim diuiditur quia alius par alius impar, et alio
modo quia alius primus et incompositus et alius secundus et
compositus, et tamen nec omnis par est compositus, nec omnis impar est
incompositus, nec omnis par est incompositus, nec omnis impar est
compositus.

Unde, sicut recitat Boethius, aliam diuisionem locorum posuit
Themistius et aliam Tullius, quas non malum est uidere. Tullius ergo
dixit omnem locum esse intrinsecum uel extrinsecum, et solum locum ab
auctoritate uocauit locum extrinsecum, et alios locos uocauit
intrinsecos, siue auctor noster uocet eos extrinsecos siue intrinsecos
siue medios. Et haec erat bona et sufficiens diuisio, et bene
assignauit Tullius qui loci sub uno membro continentur et qui sub
alio.

Nec propter hoc diuisio Themistii debet improbari, quia illi aequiuoce
loquuntur. Nam nomina significatiua sunt ad placitum; ideo diuersi
auctores et philosophi utuntur saepe eisdem nominibus aequiuoce,
secundum diuersas intentiones, et quicumque auctores utentes nominibus
possunt licite exponere illa nomina secundum quas intentiones ipsi
utuntur illi nominibus, et auditores eorum et lectores librorum suorum
debent uerba auctoris recipere secundum intentionem quam auctor
habebat aut uidebatur habere.

Dico ergo quod Tullius per 'locum intrinsecum' intendebat omnem locum
sumptum a termino habente ex sua significatione determinatam
habitudinem ad terminum in quaestione positum, secundum quam
habitudinem tenet maxima et totum argumentum. Sic enim locus a
contrariis est intrinsecus; si enim quaero utrum Socrates est albus et
arguitur quod non sic 'quia Socrates est niger; ergo Socrates non est
albus', constat quod argumentum, locus et maxima sumuntur ab isto
termino 'niger', secundum habitudinem quam ex sua significatione habet
ad istum terminum 'albus', in quaestione positum, quae quidem habitudo
contrarietas est. Ita si quaero utrum iustitia sit bona et arguo quod
sic quia iustus est bonus, ego sumo argumentum et locum ab isto
termino 'iustus', secundum habitudinem quam ex sua significatione
habet ad istum terminum 'iustitia', in quaestione positum. Ideo sic et
ille locus debet dici intrinsecus secundum expositionem nominis a
Tullio datam. Si uero aliquis quaerat utrum materia prima est perpetua
et arguatur quod sic quia Aristoteles hoc determinauit, hic est locus
extrinsecus, quia argumentum sumptum est ab hoc nomine 'Aristoteles',
quod ex sua significatione et impositione nullam habet habitudinem ad
terminos in quaestione positos secundum quam habitudinem teneat
argumentum. Apparet ergo quod haec diuisio prout posita fuit a Tullio
erat bene data.

Concordando autem cum diuisione Themistii, quam ponit auctor, possumus
breuiter dicere quod locus intrinsecus est qui tenet ex tali
conuenientia terminorum quod ipsi supponunt pro eodem uel quod illud
pro quo unus supponit includitur in eo pro quo alter supponit secundum
aliquem modum essendi in, locus extrinsecus est qui tenet ex
habitudine alia a tali conuenientia, et locus medius est qui colligit
simul habitudinem talis conuenientiae cum alia habitudine.

Et notandum est de descriptionibus membrorum supradictae diuisionis in
textu positis quod quilibet diuersimode opinans debet illas
descriptiones trahere, si potest, ad suam sententiam, uel non est
inconueniens dimittere illas descriptiones si apparent aliae meliores
et manifestiores. Boethius enim, Tullius et Themistius usi sunt saepe
nominibus aliter quam sub propriis sensibus eorum.

SDD 6.2.4

Locus intrinsecus diuiditur, quia alius dicitur 'a substantia', alius
'a concomitante substantiam'. Locus a substantia dicitur cuius
terminus inferens et terminus illatus supponunt pro eodem
conuertibiliter, sicut definitio et definitum, descriptio et
descriptum, interpretatio et interpretatum. Locus a concomitante
substantiam dicitur qui cum sit intrinsecus, tamen praedicti termini
eius non supponunt conuertibiliter pro eodem.

Notandum est quod Boethius et auctor noster in dando istam diuisionem
non utuntur proprie isto nomine 'substantia', scilicet prout
substantiae distinguuntur contra accidentia uel termini de
praedicamento substantiae contra terminos de praedicamentis
accidentium. Quia loci a definitione uel a descriptione uel a nominis
interpretatione, quos uocant 'a substantia', sic inueniuntur in
terminis de praedicamentis accidentium sicut in terminis de
praedicamento substantiae. Sed ad placitum omnem definitionem,
descriptionem uel nominis interpretationem uocant 'substantiam'
definiti, descripti uel interpretati, ex eo quod illi conuertibiliter
supponunt pro eisdem uel conuertibiliter significant et connotant
eadem, scilicet quod unum significat omnia quae alterum significat et
e conuerso, uel quod unum supponit pro omnibus pro quibus alterum
supponit et e conuerso. Et ideo si Boethius et auctor noster
describunt locum a substantia et locum a concomitantibus substantiam
aliter, scilicet per alia uerba, quam nos modo fecimus, tamen oportet
sic illa uerba glossare quod reducantur ad descriptiones quas modo in
textu nostro posuimus.

SDD 6.3: DE LOCIS A SUBSTANTIA

SDD 6.3.1

(1) Locus a substantia diuiditur, quia alius est a definitione, alius
a definito, alius a descriptione, alius a descripto, alius ab
interpretatione et alius ab interpretato. (2) Locus a definitione est
habitudo definitionis ad suum definitum, et locus a definito est
habitudo definiti ad suam definitionem. (3) Et proportionaliter debent
describi locus a descriptione et locus a descripto, locus ab
interpretatione et locus ab interpretato.

Hoc tertium capitulum est in speciali de locis uocatis 'a substantia'.
Quod continet quinque partes: prima proponit diuisionem locorum a
substantia et descriptiones membrorum, secunda prosequitur de locis a
definitione et a definito, tertia de locis a descriptione et a
descripto, quarta de locis ab interpretatione et ab interpretato, et
quinta erit de quibusdam locis reducibilibus ad praedictos locos.
Secunda incipit ibi "definitio est", tertia ibi "descriptio est",
quarta ibi "sciendum est" et quinta ibi "sunt autem et a1ii".

Prima pars continet tres clausulas: prima proponit diuisionem loci a
substantia, secunda descriptiones locorum a definitione et a definito,
tertia descriptiones locorum a descriptione et a descripto, ab
interpretatione et ab interpretato.

Sed antequam ad illas clausulas particulariter descendatur,
declarandae sunt aliquae dubitationes, non propriae his locis a
substantia, immo communes eis et aliis locis, siue a concomitantibus
substantiam, siue etiam extrinsecis uel mediis.

Est autem prima dubitatio an sit uerum quod communiter dicitur,
scilicet quod locus debet denominari ab antecedente, seu inferente, et
non a consequente, seu illato.

Arguitur quod non: quia iustum est unumquodque appellari a fine, ut
habetur secundo de Anima; consequens autem est finis argumenti, unde
ad habendum fidem de consequente ordinantur finaliter et antecedens et
argumentum et tota argumentatio; ideo a consequente deberet locus
magis denominari.

Item, antecedens est una propositio uel plures, et non unus terminus,
et tamen locus denominatur non ab una propositione sed ab uno termino,
ut 'a specie', uel 'a genere', uel 'a toto', uel 'a parte', et caetera.

Oppositum tamen dicitur communiter. Et apparet: quia tunc dicitur
locus 'a definitione' si definitio sit in antecedente, et non si
fuerit in consequente; et sic etiam, e conuerso, dicitur locus 'a
definito' si definitum fuerit in antecedente, et non in consequente.

Alia dubitatio est si arguamus sic 'homo currit; ergo animal currit'
utrum debeat dici quod ibi sit locus ab homine uel locus a specie. Et
uidetur quod debeat dici non a specie, sed ab homine: primo quia locus
debet denominari a termino inferente; modo iste terminus 'homo', et
non iste terminus 'species', erat inferens, quia in antecedente non
ponebatur iste terminus 'species'.

Secundo quia isti termini 'species' et 'genus', uel etiam isti termini
'definitio' et 'definitum', 'totum' et 'pars', 'causa' et 'causatum',
'simile' et 'contrarium', et caetera, sunt uere termini relatiui; ideo
omnes tales loci, si deberent dici a specie uel a genere, toto uel
parte, et caetera, etiam essent uere loci a relatiuis, quod non est
dicendum.

Iterum etiam dubitatur quid uolumus quaerere quando dicimus "unde
locus?", et quando iterum quaerimus "quae maxima?".

Alia dubitatio est cum dicimus "locus a definitione est habitudo
definitionis ad definitum", "locus a speciei est habitudo speciei ad
genus", quid uolumus intelligere per istum terminum 'habitudo',
scilicet quid significat et pro qua re supponit.

Et ultima dubitatio erit utrum illa diuisio locorum a substantia quam
posuerimus sit conueniens et sufficiens.

Ad primam dubitationem concedendum est quod locus non denominatur a
totali antecedente, sed a termino, siue complexo siue incomplexo, qui
ponitur in antecedente tamquam medium per quod conclusio infertur et
probatur, et est ille terminus qui non ponitur in consequente, et
denominatur locus ab illo termino prout habet determinatam habitudinem
ad terminum positum in consequente, ratione cuius habitudinis tenet
consequentia. Unde licet iste terminus 'homo' sit species et sit totum
in modo, tamen si dico 'A non est homo; ergo A non est homo albus',
non dicemus quod sit ibi locus a specie, sed a toto in modo, quia
habitudo eius ad terminum positum in consequente ratione cuius
consequentia tenet non est habitudo speciei ad genus, sed totius in
modo ad partem in modo.

Sed tunc, contra hoc, dubitatur utrum locus debeat denominari solum ab
illo termino medio posito in antecedente, uel etiam cum hoc a termino
posito in consequente. Et ego dico quod denominatur ab ambobus. Quod
apparet: quia locus a definitione, uel locus a genere, describitur non
solum quod est habitudo definitionis, uel habitudo generis, sed quod
est habitudo definitionis ad definitum, uel habitudo generis ad
speciem. Unde licet iste terminus 'homo' sit quoddam definitum et
quoddam totum in modo, tamen si fiat medium in argumento ad probandum
aliquam conclusionem, non dicetur 'locus a definito' nisi sit ad eius
definitionem, nec dicetur 'locus a toto in modo' nisi sit ad eius
partem in modo.

Locus ergo denominatur a termino inferente tamquam unde, seu a quo,
argumentum procedit, et denominatur ab illato tamquam ad quid
procedit. Et ideo etiam rationabiliter cum quaerimus "unde locus?",
respondemus solum de antecedente, et si quaereremus "ad quid est?",
responderemus de consequente. Unde idem est locus a definitione et ad
definitum. Si autem quaerat aliquis quare magis solemus quaerere "unde
est locus?" quam "ad quid est locus?", dicimus quod hoc est quia in
argumento antecedens est principalius et potentius consequente, cum
habeat uirtutem inferendi ipsum et faciendi fidem de ipso. Et si
concederetur quod unumquodque potest denominari a fine, hoc non obstat
quin possit denominari ab aliis causis.

Ad secundam dubitationem principalem, ego dico quod in hoc argumento
'homo currit; ergo animal currit' non debet dici quod sit locus ab
homine ad animal, quia nec homo nec animal ponuntur in argumento, sed
uere est ibi locus ab isto termino 'homo' ad istum terminum 'animal',
et ex habitudine illorum terminorum ad inuicem tenet consequentia. Sed
ultra, cum iste terminus 'homo' sit species et iste terminus 'animal'
sit genus eius, sequitur quod ille locus uere est a specie ad suum
genus. Sed ultra, quando dicitur quod isti termini 'species' et
'genus' non ponuntur in argumento, ego concedo; ideo etiam dico quod
non est ibi locus ab isto termino 'species' ad istum terminum 'genus',
sed a specie ad genus. Locus enim ab isto termino 'species' ad istum
terminum 'genus' esset locus a relatiuis. Et ita de loco a
definitione; ille enim est a definitione ad definitum, non ab isto
termino 'definitio' ad istum terminum 'definitum', quia esset locus a
relatiuis, ut dicendo 'haec oratio 'animal rationale mortale' est
definitio huius nominis 'homo'; ergo hoc nomen 'homo' est definitum
hac oratione 'animal rationale mortale'', sicut si diceremus 'Socrates
est pater Platonis; ergo Plato est filius Socratis'.

Ad tertiam dubitationem, scilicet quid uolumus quaerere quando
quaerimus "unde locus?", dico quod nos quaerimus nomen termini
inferentis, unde nominatur secundum illam habitudinem ad terminum
illatum uirtute cuius habitudinis tenet consequentia. Ideo quamuis sit
uerum dicere quod in hoc argumento 'homo currit; ergo animal currit'
est locus ab isto termino 'homo' ad istum terminum 'animal', tamen hoc
non sufficit, quia non significatur secundum qualem habitudinem ad
terminum illatum sit locus ab illo termino, sed hoc exprimitur quando
dicitur quod est locus a specie, id est ab isto termino 'homo'
secundum habitudinem secundum quam dicitur species.

Sed etiam quid uolumus quaerere quando dicimus "quae maxima?". Dico
breuiter quod nos quaerimus propositionem per se notam confirmatiuam
argumenti, et illam non oportet componi ex terminis in argumento
positis, sed ex terminis secundae intentionis supponentibus pro illis
terminis ex quorum habitudine ad inuicem tenet consequentia. Unde
maximam confirmatiuam huius argumenti 'homo currit; ergo animal
currit' non componimus ex istis terminis 'homo' et 'animal', sed ex
istis terminis 'species' et 'genus', qui supponunt pro illis; est enim
maxima 'quidquid uere affirmatur de specie uere affirmatur de genere'.

Et correlarie concludi potest quod in demonstrationibus, quae sunt
syllogismi integri ex praemissis per se notis uel per alios
syllogismos sufficienter probatis, non oportet quaerere maximas nisi
praemissas illorum aliorum syllogismorum. Concludunt enim per se
gratia formae; ideo nulla indigent alia probatione uirtute cuius
ualeat consequentia.

Ad quartam dubitationem, scilicet quae res sit illa habitudo speciei
ad genus uel definitionis ad definitum, respondeo quod omnis habitudo
speciei ad genus secundum quam species dicitur species est habitudo
huius speciei 'homo' ad hoc genus 'animal', uel habitudo huius speciei
'albedo' ad hoc genus 'color', et sic de aliis speciebus et generibus,
sicut omnis habitudo patris ad filium secundum quam pater dicitur
pater est habitudo huius patris ad hunc filium uel illius alterius
patris ad illum alium filium, et sic de singulis patribus et filiis ad
inuicem sic se habentibus.

Si ergo, descendendo, tu quaeras quae est habitudo huius termini
'homo' ad istum terminum 'animal' secundum quam iste terminus 'homo'
dicitur species, ego dicam quod hoc est sicut si quaereremus quae res
est habitudo duorum ad unum secundum quam duo dicuntur dupla, uel
etiam quae res est habitudo Socratis ad Platonem secundum quam
Socrates dicitur pater Platonis, uel similis Platoni, uel diuersus a
Platone. Et hoc est quaerere *an termini abstracti de praedicamento ad
aliquid supponant pro eisdem rebus pro quibus supponunt eorum concreta
aut pro dispositionibus additis*, et hoc est alibi determinandum, et
determinatum. Si ergo dicas quod habitudo qua duo sunt dupla ad unum
sit illamet duo, ego dicam quod habitudo huius termini 'homo' ad istum
terminum 'animal' qua iste terminus 'homo' est species huius termini
'animal' est illemet terminus 'homo'.

Ad ultimam dubitationem potest dici quod illa diuisio est sufficiens.
Quia omnis locus a substantia est aliquis enumeratorum in illa
diuisione uel reduci potest ad aliquem illorum. Illi enim sunt
principaliores, et minus principale secundum *imaginationem
principiatorumEmutationem principaliorisI* reducendum est ad
principalius; et de hoc uidebitur postea. Sed tamen aduertendum est
quo modo differunt membra huius diuisionis.

Oportet uidere primo quo modo differunt ab inuicem definitio,
descriptio et nominis interpretatio. Dico ergo quod aliquando, et
saepe, descriptionem uel etiam nominis interpretationem uocamus
'definitionem', et tunc large utimur hoc nomine 'definitio'. Sed
quandoque proprie utimur eo, et tunc nec descriptio nec nominis
interpretatio dicitur 'definitio', sed uocatur 'definitio' oratio
praedicabilis in quid et conuertibiliter de eo cuius est definitio et
essentialiter secundum omnes suas partes, sic quod nulla pars eius
praedicetur de eo denominatiue; sic enim definitio speciei est
constituta ex genere eius et differentiis essentialibus, diuisiuis
illius generis et constitutiuis illius speciei. Descriptio autem est
oratio conuertibiliter praedicabilis de eo cuius dicitur descriptio,
non tamen essentialiter, sed denominatiue secundum aliquas partes uel
aliquam partem eius, sicut essent definitiones passionum per subiecta,
uel etiam definitiones, seu notificationes, terminorum substantialium
per suas proprias passiones aut per sua accidentia, ut 'animal
hinnibile' diceremus esse definitionem 'equi'. 'Interpretatio' autem
uocari solet definitio dicens quid nominis, et est omnino significans
et connotans eadem omnino et conuertibiliter cum aliquo termino, cuius
ipsa dicitur esse interpretatio, ut haec oratio 'locus non repletus
corpore' diceretur interpretatio huius nominis 'uacuum'.

Verum est tamen quod adhuc sunt aliae definitiones, scilicet causales,
quae merentur dici definitiones, et non descriptiones nec nominum
interpretationes. De his autem omnibus et eorum differentiis dicemus
plenius in tractatu de Diuisionibus, Definitionibus et
Demonstrationibus.

SDD 6.3.2

(1) Definitio est oratio quid est esse rei significans per
essentialia. (2) Locus a definitione est habitudo ad suum definitum;
et continet quattuor argumenta et quattuor maximas: (3) primo,
argumentum affirmatiuum, in quo idem praedicatur de definitione et de
definito, ut 'animal rationale mortale est risibile; ergo homo est
risibilis'; hic enim est locus a definitione, cuius maxima est
'quiquid uere affirmatur de definitione, et de definito'; (4) secundo,
argumentum affirmatiuum in quo definitio et definitum de eodem
praedicantur, ut 'Socrates est animal rationale mortale; ergo Socrates
est homo'; maxima est 'de quocumque affirmatur definitio, et
definitum'; (5) tertio, argumentum negatiuum in quo idem negatur de
definitione et definito, ut 'animal rationale mortale non currit; ergo
homo non currit'; maxima 'quidquid uere negatur de definitione, et de
definito'; (6) quarto, argumentum negatiuum in quo definitio et
definitum negantur de eodem, ut 'lapis non est animal rationale
mortale; ergo lapis non est homo'; maxima 'de quocumque uere negatur
definitio, et definitum'. (7) E conuerso autem est locus a definito,
scilicet cum definitum fuerit terminus inferens, positus in
antecedente, et definitio terminus illatus, positus in consequente, ut
'homo currit; ergo animal rationale mortale currit'; et iste locus
continet quattuor argumenta et quattuor maximas, proportionaliter
sicut locus a definitione, quorum exempla dimitto, quia facile est ea
ponere.

Haec secunda pars continet septem clausulas. Prima est descriptio
'definitionis', secunda descriptio 'loci a definitione' (et de istis
dictum est satis in praecedente parte), aliae quattuor clausulae
declarant quadruplicem modum argumentorum et quadruplicem modum
maximarum pertinentium ad locum a definitione, ultima clausula est de
loco a definito. Et haec omnia ita clare posita sunt quod non indigent
expositione.

Notandum est tamen quod alii sunt modi argumentorum tenentium per
locum ad definitione in quibus non essent proprie conuenientes
praedictae maximae, sed uariatae secundum debitam exigentiam illorum
argumentorum, ut si fierent argumenta ex obliquis in quibus neque
definitio neque definitum praedicarentur aut subiicerentur. Verbi
gratia, 'asinus hominem uidet; ergo asinus animal rationale mortale
uidet'; est enim hic locus a definito ad definitionem, et posset esse
maxima 'quaecumque aliquo modo uere attribuuntur definito oblique
sumpto, eadem eodem modo uere attribuuntur definitioni etiam oblique
sumptae'. Et forte quod uniuersalis maxima in loco a definitione,
continens omnes alias, esset 'quaecumque aliquo modo uere attribuuntur
definitioni, illa eodem modo uere attribuuntur definito'; siue enim
sit attributio affirmatiua siue negatiua, siue uniuersalis siue
particularis, siue praedicati ad subiectum siue e conuerso, siue recti
ad obliquum siue e conuerso, et sic de aliis modis, semper regula
eisdem modis reseruatis habebit ueritatem, propter hoc quod definitio
et definitum pro eisdem conuertibiliter supponunt.

SDD 6.3.3

(1) Descriptio est oratio indicans quid est esse rei per accidentalia,
ut 'animal risibile' dicitur descriptio 'hominis' et 'nasus cauus'
descriptio 'simi'. (2) Locus a descriptione est habitudo ipsius ad
suum descriptum; (3) et continet quattuor argumenta et quattuor
maximas, proportionaliter sicut locus a definitione, et locus etiam a
descripto sicut locus a definito; et dimitto exempla, quia facile est
ea ponere.

Ista tertia pars continet tres clausulas: prima est descriptio
'descriptionis', secunda est descriptio 'loci a descriptione' (et
istae duae clausulae exponendae sunt secundum dicta in prima parte
huius capituli), tertia clausula enumerat modos argumentorum et
maximarum pertinentium ad locos a descriptione et a descripto, quod
totum est satis clarum.

SDD 6.3.4

(1) Sciendum est quod interpretatio est duplex: quaedam quae non
conuertitur cum interpretato, sicut 'laedens pedem' esset
interpretatio huius nominis 'lapis', et de ista non intenditur hic,
alia est quae conuertitur cum interpretato, ut 'amator sapientiae' est
interpretatio huius nominis 'philosophus', et de ista est intentio.
(2) Interpretatio est nominis per orationem sibi aequiualentem
expositio. (2) Locus ab interpretatione est habitudo ipsius ad suum
interpretatum. (3) Et continet loci ab interpretatione et ab
interpretato argumenta et maximas proportionaliter locis a definitione
et a definito, a descriptione et a descripto.

Ista quarta pars continet quattuor clausulas. Prima est quaedam
diuisio huius nominis 'interpretatio', circa quam notandum est quod
primus modus 'interpretationis', quem a proposito reiicimus, non est
nisi quaedam deriuatio nominis ab aliqua oratione in imponendo ipsum
ad significandum, scilicet quia uidemus quod illa oratio supponit uel
innata est supponere pro aliquibus rebus nobis notis, ideo illis rebus
nomen aliquod imponimus participans in litteris uel syllabis cum
terminis illius orationis, sicut quia res quas nunc uocamus 'lapides'
aliquando laedebant pedes nostros, aliquis imposuit eis hoc nomen
'lapis', accipiens primam syllabam a 'laedere' et secundum a 'pede'.
Et non oportet quod talis interpretatio conuertatur cum interpretato,
nec est proprie dicta et perfecta nominis interpretatio et expositio.

Secundus autem modus 'interpretationis', qui est ad propositum, est
qui in secunda clausula describitur, de qua descriptione, et etiam de
descriptione 'loci ab interpretatione', quae ponitur in tertia
clausula, dictum fuit satis supra, in prima parte huius capituli.

Similiter etiam quarta clausula, quae docet enumerare argumenta et
maximas pertinentes ad istos locos, scilicet ab interpretatione et
interpretato, sunt satis clarae.

SDD 6.3.5

Sunt autem et alii loci a substantia, qui non sunt proprie a
definitione uel a definito, a descriptione uel a descripto, ab
interpretatione uel ab interpretato, sed sunt ad istos reducibiles, ut
locus a synonymo ad sibi synonymum, uel forte a differentia essentiali
ad suam speciem immediatam, aut e conuerso, et locus a propria
passione ad suum subiectum, uel e conuerso, et locus ab oratione uel
propositione exponente aliquam orationem uel propositionem ad illam
orationem uel propositionem expositam, uel e conuerso.

Manifestum est quod tales loci uocandi sunt 'a substantia' si locus a
substantia bene describebatur prius. In his enim inferens et illatum
conuertibiliter supponunt pro eisdem uel conuertibiliter significant
eadem.

Locus ergo a synonymo ad suum synonymum reducendum est ad locum a
definitione ad definitum, uel e conuerso, ex eo quod sicut definitio
praedicatur de definito essentialiter et conuertibiliter, ita etiam
terminus synonymus de termino synonymo sibi. Non enim est denominatio,
cum neuter illorum significet uel connotet quod non alter. Et
argumentum a synonymo esset 'Socrates est uestitus; ergo Socrates est
indutus', si ponamus quod synonyma sunt 'indui' et 'uestiri',
'indumentum' et 'uestimentum'.

Dixi etiam quod forte locus a differentia essentiali ad speciem quam
immediate constituit est locus a substantia. Et dixi "forte" propter
diuersimode opinantes. Quidam enim opinantur quod omnis differentia si
sit uere essentialis, sine aliqua connotatione aliena, est
conuertibilis cum specie quam immediate constituit sub suo genere
propinquo; et tunc est uerum quod dicitur, et reducitur ille locus ad
locum a definitione, quia illa differentia praedicatur essentialiter
et conuertibiliter de illa specie, sicut et definitio, et cum hoc illa
differentia est pars definitionis illius speciei. *Alii opinantur
quod nulla differentia essentialis per se accepta conuertitur cum
specie, sed plures simul bene, ut 'rationale' non conuertitur cum
'homine', quia conuenit aliis, ut dicit Porphyrius, nec 'mortale',
quia conuenit brutis, sed hoc congregatum 'rationale mortale'
conuertitur cum 'homine'; et si ita esset, tunc nullus locus a
differentia ad speciem diceretur locus a substantia, sed a
concomitantibus substantiam, et reduceretur ad locum a genere, quia
differentia conueniret cum genere in praedicando de specie
essentialiter et non conuertibiliter (idem dicit Aristoteles, primo
Topicorum). Et etiam differentia, cum sit generaliter cum genere
ordinata est.*E Et determinare quae harum opinionum sit uera pertinet
ad septimum Metaphysicae.

Sed et si secunda opinio concedatur, tunc adhuc ab illo congregato ex
pluribus differentiis conuertibilibus cum specie ad illam speciem erit
locus a substantia, et reducetur ad locum a definitione propter illud
quod dicebatur de differentia conuertibili cum aliqua specie si aliqua
erat.

Deinde etiam locus a subiecto ad suum proprium, uel passionem suam
propriam, uel e conuerso, est locus a substantia secundum
descriptionem 'loci a substantia' prius datam, ut 'homo currit; ergo
risibile currit'. Et reducitur ad locum a descriptione, quia illud
proprium de illo subiecto praedicatur conuertibiliter et non
essentialiter, sicut descriptio de descripto, et cum hoc potest esse
pars descriptionis illius subiecti.

Deinde etiam locus a propositione exponente ad propositionem expositam
dicitur locus a substantia, non quia conuertibiliter praedicentur de
se inuicem (hoc enim est impossibile, quia propositio significatiue
sumpta nec est subiicibilis nec praedicabilis, et si materialiter
sumatur non potest affirmari de alia propositione), sed quia exponens
et exposita eadem conuertibiliter significant et connotant, tam apud
mentem quam extra, quem ad modum nomen interpretatum et eius
interpretatio, sicut alias uidebitur. Ideo etiam huius modi loci ab
exponente ad expositam et e conuerso reducendi sunt ad locos ab
interpretatione ad interpretatum et e conuerso; est enim exponens
tamquam interpretatio expositae.

Sed tamen isti loci multum differunt a praedictis, quia non omne
praedicatum quod uere affirmaretur de exponente affirmaretur uere de
exposita, quia etiam neque affirmantur de se inuicem, ut dictum est.
Sed de aliquibus certis praedicatis, respectu quorum tenent isti loci,
hoc est necessarium, scilicet quod quodcumque illorum praedicatorum
uere affirmatur de exponente, ipsa uere affirmantur de exposita, et e
conuerso; et illa praedicata sunt 'uerum', 'falsum', 'possibile',
'impossibile', 'necessarium' et 'contingens'. Ideo etiam nec maximae
in istis locis sunt similes maximis locorum prius dictorum, sed sunt
tales 'si exponens est uera, sua exposita est uera', 'si exponens est
falsa, sua exposita est falsa', et sic de 'possibili', 'impossibili',
'necessario' et 'contingente'. Et similiter, e conuerso, 'si exposita
est uera, sua exponens est uera', et caetera.

Aliqui autem illum locum quem uocaui 'ab exponente ad expositam'
plures uocant 'ab exponentibus ad expositam'. Sed uidetur mihi quod
unius expositae non sit dicenda exponens simpliciter nisi una quae
bene est copulatiua constituta ex pluribus categoricis, ut haec
propositio 'omnis homo praeter Socratem currit' exponitur per hanc
copulatiuam 'Socrates non currit et Socrates est homo et omnis homo
alius a Socrate currit'. Et si aliquis quamlibet categoricam illius
copulatiuae uult uocare 'exponentem', ego saltem ponam differentiam
quod illa copulatiua uocabitur 'exponens totalis' et illae categoricae
'exponentes partiales', et erunt uera quae dicta sunt de locis ab
exponente totali ad suam expositam et e conuerso. Verbi gratia,
'Socrates non currit et Socrates est homo et omnis homo alius a
Socrate currit; ergo omnis homo praeter Socratem currit'; unde locus
ab exponente maxima 'si exponens est uera, et exposita est uera'.

*Et est sciendum et bene notandum, non solum pro istis locis, sed
etiam pro aliis, quod ab exponente ad expositam possumus arguere non
solum sicut nunc argutum est, immo etiam sumendo exponentem
materialiter in antecedente et etiam in consequente expositam
materialiter. Verbi gratia, 'haec propositio 'Socrates non currit et
Socrates est homo et omnis homo alius a Socrates' est uera; ergo haec
propositio 'omnis homo praeter Socratem currit' est uera'; locus ab
exponente maxima 'si exponens est uera, exposita erit uera'.*E Et ita
etiam in aliis locis, ut in loco a specie ad genus, non solum fit tale
argumentum 'homo currit; ergo animal currit', in quo isti termini
'homo' et 'animal' supponunt personaliter, immo etiam fit argumentum
in quo supponunt materialiter. Verbi gratia, ''currit' uere affirmatur
de 'homine'; ergo uere affirmatur de 'animali'', id est 'hoc
praedicatum 'currit' uere affirmatur de isto termino 'homo'; ergo uere
affirmatur de isto termino 'animal'': locus a specie ad suum genus,
maxima 'quidquid uere affirmatur de specie uere affirmatur de suo
genere'.

Immo etiam manifestum est quod maxima dialectica immediatius est
confirmatiua argumenti facti ex terminis sumptis materialiter quam
argumenti facti ex terminis sumptis personaliter, seu significatiue.
*Nam ex additione maximae ad antecedens sequitur conclusio manifeste,
per syllogismum uel per syllogismos, antequam appareat sequi conclusio
alia.*E Verbi gratia, ex maxima arguam sic 'quiquid uere affirmatur de
specie uere affirmatur de suo genere, sed iste terminus 'homo' est
species et iste terminus 'animal' est genus suum; ergo quidquid uere
affirmatur de isto termino 'homo' uere affirmatur de isto termino
'animal''. Et tunc ista conclusio fiet maior secundi syllogismi et
antecedens primi argumenti fiet minor, scilicet quod hoc praedicatum
'currit' uere affirmatur de isto termino 'homo', et concludetur
manifeste consequens primi argumenti, scilicet quod hoc praedicatum
'currit' uere affirmatur de isto termino 'animal'. Et non sic
euidenter ex additione maximae cum isto antecedente 'homo currit'
concluderetur istud consequens 'animal currit'. Immo non potest fieri
euidens consequentia ex illa maxima nisi ex quadam suppositione, immo
ex quibusdam suppositionibus apponendis uel subintelligendis, scilicet
quod sequatur 'hoc praedicatum 'currit' uere affirmatur de isto
subiecto 'animal'; ergo haec est uera 'animal currit', et iterum quod
sequatur 'haec est uera 'animal currit'; ergo animal currit', et sic
suo modo de isto termino 'homo'.

SDD 6.4: DE LOCIS A CONCOMITANTIBUS SUBSTANTIAM

SDD 6.4.1

(1) Sequitur de locis a concomitantibus substantiam. Et dictum est
prius quid sit locus a concomitante substantiam. (2) Diuiditur locus a
concomitante substantiam, quia alius a toto, alius a parte, alius a
causa, alius ab effectu, alius a generatione, alius a corruptione,
alius ab usibus, alius a communiter accidentibus.

Hoc quartum capitulum est de locis a concomitantibus substantiam, quod
continet decem octo partes: prima pars est de descriptione et
diuisione loci a concomitante substantiam, secunda est de descriptione
et diuisione locorum a toto et a parte, tertia est de locis a toto
uniuersali et ab eius parte, quarta est de locis a toto integrali et
ab eius parte, quinta est de locis a toto in quantitate et a parte uel
partibus eius, sexta est de locis a toto in modo et ab eius parte,
septima est de locis a toto in loco et ab eius parte, octaua est de
locis a toto in tempore et ab eius parte, nona est de descriptione et
diuisione locorum a causa et ab effectu, decima est de locis a causa
efficiente et ab eius effectu, undecima est de locis a causa materiali
et ab eius effectu, duodecima est de locis a causa formali et ab eius
effectu, tredecima est de locis a causa finali et ab eius effectu,
quarta decima est de loco a generatione, quinta decima est de loco a
corruptione, sedecima est de locis ab usibus, septima decima est de
locis a communiter accidentibus, octaua decima est de quibusdam locis
a concomitantibus substantiam aliis a praedictis, licet forte
reducibiles sint ad eos. Et ubi incipiant illae partes uidebitur in
processu.

Prima pars habet duas clausulas: prima proponit intentionem capituli,
remittendo nos de descriptione loci a concomitante substantiam ad
praedeterminata, secunda diuidit, seu enumerat, locos a
concomitantibus substantiam.

Prima clausula est satis clara ex se uel ex prius determinatis. De
secunda autem clausula, scilicet an illa diuisio, seu enumeratio,
locorum a concomitantibus substantiam sit sufficiens determinabitur in
prosequendo de membris. Sed solum dubitamus nunc de modo loquendi,
uidelicet utrum locum a toto, uel locum a causa, uel huius modi
debeamus uocare 'locum a concomitantibus substantiam' uel 'locum a
concomitante substantiam'.

Et statim uidetur mihi quod debemus eum uocare 'locum a concomitante
substantiam'. Possibile est tamen quod ad eandem conclusionem arguamus
per locum a toto uniuersali, per locum a toto integrali, per locum a
causa efficiente et per locum a generatione; et tunc, pluraliter
loquendo, illi loci bene dicuntur loci a concomitantibus substantiam.
Sed etiam apparet quod si essent diuersae conclusiones et diuersorum
terminorum et ad unam argueretur per locum a toto et ad aliam per
locum a causa, illi loci forte magis proprie dicerentur loci a
concomitantibus substantias quam a concomitantibus substantiam, adhuc
capiendo 'substantiam' sicut capit Boethius, scilicet pro definitione,
descriptione et interpretatione, uel etiam pro termino conuertibili,
quia diuersorum terminorum nisi sint conuertibiles non est sic eadem
substantia, sed sunt eorum diuersae substantiae.

SDD 6.4.2

(1) Locus a toto est habitudo totius ad suam partem et locus a parte
est habitudo partis ad suum totum. (2) Locus a toto diuiditur, quia
alius a toto uniuersali, alius a toto integrali, alius a toto in
quantitate, alius a toto in modo, alius a toto in loco, alius a toto
in tempore. (3) Et proportionaliter diuiditur locus a parte, quia
alius a parte totius uniuersalis, alius a parte totius integralis, et
caetera.

Ista secunda pars est de descriptione et diuisione locorum a toto et a
parte, et habet tres clausulas. Prima est descriptio locorum a toto et
a parte, quae manifesta est ex praedictis in prioribus capitulis; uel
si restat aliquod dubium de aliquibus totis et partibus, hoc dicetur
posterius. Secunda clausula est diuisio loci a toto et tertia est
diuisio loci a parte, de quibus utrum sint difficultates poterit magis
uideri quando de unoquoque membro fuerit determinatum.

SDD 6.4.3

(1) Totum uniuersale est quod est aptum natum praedicari de pluribus
essentialiter; uel sic: totum uniuersale est praedicabile de alio
essentialiter et superius ad illud. (2) Pars autem totius uniuersalis
dicitur inferius ad ipsum totum uniuersale de quo illud totum
praedicatur essentialiter; et solet uocari 'pars subiectiua'. (3)
Locus a toto uniuersali est ipsius ad suam partem uel ad suas partes
et locus a parte totius uniuersalis est habitudo partis subiectiuae ad
suum totum uniuersale. (5) Locus a toto uniuersali tenet destructiue,
et non constructiue. Dico quod non tenet constructiue quia non
sequitur 'asinus est animal; ergo asinus est homo', sed tenet
destructiue 'lapis non est animal; ergo lapis non est homo'; locus a
toto uniuersali maxima 'a quocumque remouetur totum uniuersale, ab eo
remouetur quaelibet eius pars'. (5) Locus a parte totius uniuersalis,
siue a parte subiectiua, ad suum totum non tenet destructiue, sed
tenet constructiue. Dico quod non tenet destructiue quia non sequitur
'asinus non est homo; ergo asinus non est animal'. Sed tenet
constructiue, siue illa pars subiectiua subiiciatur siue praedicetur.
Dico primo "si praedicetur", ut 'Socrates est homo; ergo Socrates est
animal'; maxima: 'quidquid uere affirmatur de parte subiectiua uere
affirmatur de suo toto uniuersali'. Dico etiam "si subiiciatur", ut
'homo currit; ergo animal currit'; maxima: 'quidquid uere affirmatur
de parte subiectiua uere affirmatur de suo toto uniuersali'. (6) Etiam
notandum est quod locus a genere ad suam speciem uel etiam a specie ad
suum indiuiduum continetur sub loco a toto uniuersali, quia omne genus
est totum uniuersale ad suam speciem et omnis species ad suum
indiuiduum. Et proportionali ratione locus a specie ad suum genus uel
ab indiuiduo ad suam speciem continetur sub loco a parte subiectiua.

Ista tertia pars est de locis a toto uniuersali et ab eius parte, et
continet sex clausulas: prima est descriptio totius uniuersalis,
secunda est descriptio partis eius, tertia descriptiones locorum a
toto uniuersali et a partibus eius, quarta ostendit quo modo tenet uel
non tenet locus a toto uniuersali, quinta idem ostendit de loco a
parte subiectiua, et sexta est unum notabile.

Quantum ad primam clausulam sciendum est quod ista nomina 'totum
uniuersale' et 'pars subiectiua' sunt nomina secundae intentionis,
sicut etiam ista 'definitio' et 'definitum', 'genus' et 'species', et
supponunt appropriate pro terminis praedicabilibus et subiicibilibus.

Est autem locus a toto uniuersali si arguo sic 'lapis non est animal;
ergo lapis non est homo'. Et non est locus ab hoc nomine 'totum
uniuersale', sed est locus a toto uniuersali quod est iste terminus
'animal'. Et de hoc dictum fuit satis in prima parte praecedentis
capituli.

Secundo notandum est quod aliquis terminus dicitur superior ad alterum
terminum ex eo quod semper uere affirmaretur de illo altero
uniuersaliter si propositio formaretur, sed non e conuerso. Et omne
tale superius posset uocari 'totum uniuersale', capiendo large hoc
nomen 'totum uniuersale'. Tamen auctores, propter principalitatem
superioris essentialis, uoluerunt uti hoc nomine 'totum uniuersale'
magis proprie, restringendo ipsum ad superius essentiale.

Sed hic bene considerandum est quod ab omni superiori, siue essentiali
siue denominatiuo, ad suum inferius ualent loci sicut dictum est eos
ualere a toto uniuersali ad suam partem subiectiuam, et ualent e
conuerso, scilicet ab inferiori ad superius, sicut dictum est eos
ualere a parte subiectiua ad suum totum. Verbi gratia, 'coloratum' est
superius, licet non essentiale, ad 'asinum', et 'animal' ad
'risibile'; ideo sequitur 'A non est coloratum; ergo A non est
asinus', uel etiam 'A non est animal; ergo A non est risibile', et
similiter e conuerso sequitur 'A est asinus; ergo A est coloratum',
uel etiam 'A est risibile; ergo A est animal'. Et sunt maximae 'a
quocumque remouetur superius, et inferius similiter', 'de quocumque
dicitur inferius, et superius'.

Et istae consequentiae, a toto uniuersali ad suam partem subiectiuam
et e conuerso, uel, generalius, a superiori ad inferius et e conuerso,
apparent non solum per illas maximas logicales, sed aliter, reducendo
ad syllogismum. Ex quo enim supponimus 'coloratum' esse superius, siue
essentiale siue denominatiuum, ad 'asinum' sequitur ex descriptione
'superioris' quod 'coloratum' uere affirmatur de 'asino'
uniuersaliter, id est iste terminus 'coloratum' de isto termino
'asinus'; ideo oportet concedere istam 'omnis asinus est coloratus'.
Et tunc in omnibus dictis consequentiis addita ista 'omnis asinus est
coloratus' antecedenti sequitur consequens per integrum syllogismum.
Verbi gratia, sit argumentum 'A non est coloratum; ergo A non est
asinus'; addendo antecedenti quod omnis asinus est coloratus sequitur
conclusio, per Baroco, sic 'omnis asinus est coloratus, A non est
coloratum; ergo A non est asinus'. Deinde sit argumentum 'A est
asinus; ergo A est coloratum'; tunc per additionem dictae
propositionis fiet syllogismus, in Darii, sic 'omnis asinus est
coloratus, A est asinus; ergo A est coloratum'. Iterum sit argumentum
'asinus est A; ergo coloratum est A'; fiet syllogismus, in Disamis,
sic 'asinus est A et omnis asinus est coloratus; ergo coloratum est
A'.

Deinde secunda clausula est manifesta correspondenter ex
manifestatione primae. Tertia etiam clausula est manifesta ex
praecedentibus.

Sed quantum ad quartam clausulam notandum est, pro isto loco et
omnibus aliis, quod argumentum uocatur 'constructiuum' quod infert
conclusionem affirmatiuam et 'destructiuum' quod infert conclusionem
negatiuam. Tamen haec regula in proposito est concedenda quod, siue
constructiue arguamus siue destructiue, non ualet consequentia a toto
uniuersali non distributo ad suam partem, sed ualet ab eo distributo.
Quia dudum dictum est quod ab ampliori non distributo non ualet
consequentia ad minus amplum; ideo ualet 'A non est animal; ergo A non
est homo' et non ualet 'A est animal; ergo A est homo'. Similiter si
totum uniuersale subiiciatur, ualet bene 'non animal currit; ergo non
homo currit', uel 'nullum animal currit; ergo nullus homo currit' (sed
aliqui non ponunt hoc exemplum sub loco a toto uniuersali, quia
apparet esse sub loco a quantitate, de quo post dicetur). Sed non
ualet sine distributione, ut 'animal currit; ergo homo currit'.

Iterum a superiori distributo ad inferius affirmatiue ualet
consequentia, non simpliciter, sed supposita constantia inferioris, id
est quod pro aliquo supponat, ut 'omne animal uigilat; ergo omnis
musca uigilat'; si enim nulla esset musca, conclusio non esset uera,
licet antecedens uerum esset.

De quinta autem clausula dicendum est quod, siue constructiue siue
destructiue, non ualet consequentia a parte subiectiua ad suum totum
cum distributione, ut 'omnis homo currit; ergo omne animal currit' uel
'nullus homo currit; ergo nullum animal currit'. Sed ualet sine
distributione ipsius totius, et affirmatiue, ut 'homo currit; ergo
animal currit', et negatiue supposita constantia subiecti, aliter non.
Nam pone quod modo omne animal uigilet et quod nulla sit musca, non
sequitur 'musca non uigilat; ergo animal non uigilat', quia antecedens
est uerum et consequens falsum. Sed bona esset consequentia ex
suppositione quod aliqua musca sit, quia tunc erit ista uera 'omnis
musca est animal', quae addita antecedenti erit syllogismus, scilicet
talis, in Bocardo, 'musca non uigilat, omnis musca est animal; ergo
animal non uigilat'. Ego autem dicam post quae sunt maximae huius modi
locorum uel argumentorum, et quare, cum deberem loqui de toto
uniuersali et parte eius, ego hic uideor loqui de toto in quantitate
et parte eius, ex quo ego loquor de distributione.

Ultima clausula est satis manifesta. Unde arguendo sic 'homo currit;
ergo animal currit', cum quaeratur "unde locus?", ego possum
respondere "a superiori ad inferius", uel, specialius, "a toto
uniuersali ad eius partem subiectiuam", uel, adhuc specialius, "a
genere ad suam speciem". Et proportionaliter assignandae maximae,
communiores uel specialiores.

Sed adhuc contra dicta sunt mouendae quaedam communes instantiae.
Videtur enim quod locus a superiori ad inferius ualeat affirmatiue et
sine distributione: quia sequitur 'ens est; ergo substantia est', cum
non possit aliquod ens esse sine substantia, et sic etiam sequitur
'substantia est; ergo deus est', et similiter sequitur 'numerus est;
ergo binarius est'. Similiter arguitur quod a parte subiectiua ad suum
totum non ualet locus affirmatiue: quia non sequitur 'Socrates incipit
esse albus; ergo Socrates incipit esse coloratus', nec etiam sequitur
'homo differt ab asino; ergo homo differt ab animali'.

Ad primam obiectionem dico quod illae consequentiae essent bonae licet
inferens esset superius et illatum inferius, sed non tenent ex hoc
quod unum est superius et aliud inferius. Immo haec consequentia 'ens
est; ergo substantia est' tenet ex habitudine effectus causae
materialis, *seu subiectiuae*I, ad suam causam; quia omne accidens
habet substantiam sibi subiectam, nisi contingat oppositum ex
miraculo. Naturalis autem diceret quod necesse est posito effectu
causae materialis poni eius materiam; si autem dicamus aliquod
accidens esse sine substantia sibi subiecta, immo etiam omne accidens,
per potentiam diuinam, adhuc sequitur 'accidens est; ergo substantia
est', uel etiam 'ens est; ergo substantia est', quia sequitur deum
esse, per locum ab effectu causae agentis ad eius causam; nihil enim
potest esse si ipsum non sit deus uel dependeat a deo tamquam ab
agente conseruante.

Ita etiam sequitur 'numerus est; ergo binarius est', non per locum a
superiori ad inferius, sed a toto integrali. Necesse est enim omne
numerum esse binarium aut eius partem esse binarium.

Ad hoc autem quod arguebatur de parte subiectiua ad suum totum,
manifestum est quod illae consequentiae non ualent. Quia in istis
uerbis 'incipit' et 'differt' implicantur negationes distribuentes
istos terminos 'albus' et 'coloratus', 'asino' et 'animali', et non
ualet locus ab inferiori distributo ad superius distributum.

SDD 6.4.4

(1) Totum integrale, secundum auctorem nostrum, describitur sic: totum
integrale est quod componitur ex partibus quantitatem habentibus, ut
domus ex pariete, tecto et fundamento. (2) Locus a toto integrali est
habitudo ipsius ad suam partem et locus a parte totius integralis est
habitudo ipsius ad suum totum integrale. (3) Locus a toto integrali
tenet solum constructiue, sic 'domus est; ergo paries est'; maxima:
posito toto integrali ponitur eius pars. (4) Locus a parte totius
integralis tenet solum destructiue, ut 'paries non est; ergo domus non
est'; maxima: remota parte totius integralis remouetur eius totum.

Ista quarta pars est de locis a toto integrali et eius parte. Et
continet quattuor clausulas: prima describit totum integrale, secunda
describit locos a toto integrali et parte eius, tertia ostendit quo
modo locus a toto integrali tenet et quarta idem ostendit de loco a
parte.

Circa primam clausulam notandum est quod Boethius, describendo totum
integrale, non apposuit istam clausulam "secundum quantitatem", sed
dicit totum integrum, seu totum integrale, esse quod ex pluribus
partibus constat. Et hoc multum differt a toto uniuersali, quia totum
uniuersale non constat nec componitur ex suis partibus, immo potest
esse sine eis, ut iste terminus 'animal' sine istis terminus 'homo',
'asinus' et caetera, siue hoc sit in mente (si loquatur de uniuersali
mentali), siue in uoce (si loquatur de uocali); sed non est possibile
totum integrale esse sine suis partibus, cum oporteat ipsum constare
ex eis.

Et apparet quod in hoc Boethius consonat Aristoteli, in quinto
Metaphysicae; uterque enim dimisso 'toto' prout significat idem quod
'perfectum', quia non est ad propositum, posuit solum duos modos
principales 'totius', scilicet 'totum uniuersale' et 'totum
integrale'. Dicit enim Boethius "'totum' duobus modis dici solet, aut
ut genus, aut ut integrum quod ex pluribus partibus constat". Et
Aristoteles dicit "totum esse continens contenta, unde unum aliquid
sunt illa; hoc autem dupliciter, aut enim ut unumquodque unum, aut ut
ex his unum"; et uult dicere quod oportet totum esse unum "tamquam",
ut ipse dicit, "exsistente totalitate aliqua", deinde oportet illud
totum continere multa, quae sunt partes eius, deinde oportet illa
multa esse uel dici illud unum. Et hoc potest esse dupliciter: uno
modo quod unumquodque illorum multorum dicatur illud unum, id est quod
illud totum unum uere dicatur, id est praedicetur, de unoquoque
illorum, et hoc est totum uniuersale; nam, ut dicit Aristoteles, totum
uniuersale continet multa in praedicari de unoquoque. Alio modo quod
illud unum totum non praedicetur de aliquo illorum multorum, sed quod
sit et constet ex eis; et hoc est totum integrale, quod non solum est
ex suis partibus, sed est suae partes; totum autem uniuersale non est
suae partes.

Videtur ergo mihi quod in descriptione totius integralis non oportet
apponere istam clausulam "secundum quantitatem", sed tenenda est
descriptio Boethii. Nam cuiuslibet binarii pars est unitas, et non
aliter pars quam pars integralis, et tamen binarii *intellectarum
unitates quae sunt eius partes non sunt nisi illae intelligentiae*
quarum nulla habet quantitatem. Et similiter propositio mentalis ex
simplici copula, simplici subiecto et simplici praedicato mentalibus
constituta est totum integrale ad illos simplices conceptus, quorum
tamen nullus habet quantitatem. Et quidam etiam opinati sunt animam
intellectiuam humanam esse compositam substantialiter et integraliter
ex intellectu agente et intellectu possibili, licet neutrum dicerent
habere quantitatem.

Deinde ex dictis apparet quod haec nomina 'totum uniuersale' et 'pars
subiectiua', uel etiam 'superius' et 'inferius secundum
praedicationem', sunt nomina secundae intentionis, seu impositionis;
supponunt enim appropriate pro terminis significatiuis praedicabilibus
et subiicibilibus. Sed isti termini 'totum integrale' et 'pars
integralis' sunt termini primae intentionis, seu impositionis, quia
supponunt bene pro rebus extra, praeter operationes animae
exsistentibus; domus enim est totum integrale, et homo, et lapis, cum
quodlibet illorum constet ex multis partibus, et sic illae partes.

Sed tunc statim occurrit dubitatio. Si ego dico 'domus est; ergo
paries est', quo modo possumus dicere quod ibi sit locus a toto
integrali? Quia non denominatur locus a rebus significatis per
terminos in argumento positos, sed ab ipsis terminis in argumento
positis, ut dictum est in alio capitulo; sed quantum ad hoc argumentum
totum integrale et pars eius sunt res extra, scilicet domus et paries;
ergo non debet dici quod ibi sit locus a toto integrali ad suam
partem.

Respondeo quod sine dubio haec consueta locutio est impropria. Et
indiget exponi 'a toto integrali ad suam partem' id est a termino
supponente pro toto integrali ad terminum supponentem pro parte
integrali secundum habitudinem quam habent ad inuicem, prout hoc
supponit pro tali toto et illud pro parte eius. Et maxima etiam
correspondenter debet exponi quae dicit 'remoto toto integrali
remouetur eius pars', id est remoto termino supponente pro toto
integrali remouetur terminus supponens pro eius parte. Sed nunc per
remotionem termini debemus intelligere non constantiam termini et per
positionem constantiam termini, prout logici loquuntur de constantia
et non constantia terminorum, scilicet quod terminus dicamus constare
si supponat pro aliquo et non constare si pro nullo supponat. Modo
terminum significamus constare, et pro aliquo supponere, quando de
ipso affirmamus hoc uerbum 'est' secundum adiacens et non constare
quando dictum uerbum de illo termino negamus. Ideo etiam praedictae
maximae 'posito toto integrali ponitur eius pars' et 'remota parte
integrali remouetur eius totum' non ponuntur nisi ubi argumentum est a
praemissa ad conclusionem de hoc uerbo 'est' secundo adiacente. Et
dicitur quod isti loci non tenent respectu alterius uerbi uel
praedicati. Quando ergo pono istam maximam 'posito totum integrali
ponitur eius pars', sensus, prout maxima est logica, est talis
'constante, id est pro aliquo uel aliquibus supponente, termino innato
supponere pro toto integrali, constat etiam, dicto modo, terminus
innatus supponere pro parte talis totius'. Similiter 'remota parte
integrali remouetur eius totum' id est 'termino innato supponere pro
parte integrali non supponente pro aliquo, terminus innatus supponere
pro eius toto non supponit pro aliquo'. Et hoc aequiualenter potest
dici sub paucioribus uerbis, scilicet quod maximae ponantur tales 'si
de nomine innato supponere pro toto integrali uere affirmatur hoc
uerbum 'est', ita et de nomine innato supponere pro parte' et 'si de
nomine partis uere negatur, ita et de nomine totius'.

Sed tunc sunt circa istos locos dubitationes. Quarum una est utrum ab
omni toto integrali ad quamlibet eius partem integralem ualeat locus
constructiue, et non destructiue, respectu huius uerbi 'est' secundo
adiacente, et e conuerso, a parte ad totum, scilicet quod ualeat
destructiue et non constructiue. Secunda dubitatio est utrum loci a
toto integrali ad partem suam et e conuerso ualeant solum respectu
huius uerbi, uel praedicati, 'est', uel etiam ualeant respectu aliorum
uerborum, uel praedicatorum, et si sic, utrum respectu omnium, uel
aliquorum et non omnium, et si aliquorum et non omnium, tunc oportet
uidere respectu quorum sic et respectu quorum non, et quare.

Et non est facile determinare has duas dubitationes bene. De prima
autem dubitatione arguitur quod a toto ad partem non ualet
constructiue. Quia licet digitus uel manus sit pars hominis
integralis, non tamen sequitur 'homo est; ergo digitus est', uel
'manus', quia remaneret homo licet abscinderetur sibi manus. Et ita
etiam non ualet a parte ad totum negatiue, quia non est maxima uera
'si pars integralis remouetur, totum remouetur', ex quo potest
remoueri manus hominis homine remanente. Immo etiam uidetur quod dicti
loci e conuerso teneant quam sicut dicebatur, scilicet uidetur quod a
toto ad partem ualet negatiue et e conuerso affirmatiue. Quia sequitur
'pes est; ergo animal est' et, e conuerso, 'animal non est; ergo pes
non est'. Probo primam consequentiam: quia si pes est, peto utrum sit
animatus anima sensitiua uel non. Si est animatus anima sensitiua,
tunc sequitur quod ipse est animal, ergo sequitur quod est animal. Si
uero dicas quod ipse non sit animatus anima sensitiua, tunc sequitur
quod non est pes, quod est contra positum. Et patet haec ultima
consequentia: quia si non est animatus anima sensitiua, tunc non
potest habere naturalem operationem pedis; ideo non est pes, nisi
aequiuoce, sicut esset lapideus. Istam determinationem ponit
Aristoteles, quarto Metaphysicorum, dicens *"omnia autem terminata
sunt opere, quae quidem aut*em*E possunt facere ipsorumI*eorumE opus
uere sunt unumquodque, puta oculus si uidet, quod*quiaE autem non
potest, aequiuoce, puta*utE marmoreus*mortuusE uel*autE lapideus".
Idem etiam determinat Aristoteles septimo Metaphysicae, dicens de
partibus animalis sic "uniuscuiusque enim pars si definiatur bene non
sine opere
definietur quod non exsistet sine sensu"; deinde, paucis
interpositis, subdit "neque enim possunt esse separata", scilicet
multae partes animalium, "nec enim quocumque modo se habens digitus
est pars animalis, sed aequiuoce qui mortuus". Deinde concessa hac
consequentia 'pes est; ergo animal est', oportet concedere aliam,
scilicet 'animal non est; ergo pes non est', quia hoc est arguere ex
opposito consequentis primae consequentiae ad oppositum antecedentis.
Ideo si una consequentia est bona, oportet aliam esse bonam, siue si
una consequentia est uera, oportet aliam esse ueram.

Iterum si arguo sic 'paries est; ergo domus est', ego quaero utrum
paries sit pars domus uel non. Si dicas quod sic, sequitur quod domus
est; nulla enim pars est nisi entis. Et si dicas quod paries non est
pars domus, tunc non argutum est a parte totius integralis ad suum
totum. Ergo si argutum est a parte totius integralis ad suum totum,
oportet si antecedens est uerum, consequens esse uerum.

Iterum, specialiter, in totis homogeneis arguitur: aqua est totum
integrale ad suas partes quantitatiuas, et tamen quaecumque earum
sumatur et uocetur 'B', esset bona consequentia affirmatiua ab illo
nomine 'B' ad hoc nomen 'aqua', quia B est aqua, cum in talibus partes
sint eiusdem rationis cum toto et ad inuicem.

Propter solutiones istarum dubitationum notanda sunt aliqua. Primo
quod duplices sunt partes totorum integralium: quaedam uocatae
'principales', et sunt illae quae sunt necessariae ad esse rei
significatae per nomen totius, ut tam corpus quam anima ad esse equi,
immo etiam caro et os et caput et cor, et huius modi, et in domo
paries, tectum et fundamentum; aliae uocatae sunt 'non principales',
quia non sunt necessariae ad esse rei, licet sint utiles aut
necessariae ad bene esse uel perfecte, uel ad decorem uel huius modi,
ut in equo aures, oculi, pedes, et in domo caminus, cellarium,
coquina, camera, uitra in fenestris et huius modi. Nunc ergo dico quod
a toto ad partem principalem respectu huius uerbi 'est' secundo
adiacentis ualet locus affirmatiue et a tali parte ad totum
negatiue,sicut dicebatur; sed non sic ualet a toto ad partem non
principalem uel e conuerso.

Secundo notandum est quod si uideatur aliquando tenere consequentia a
toto integrali ad suam partem negatiue et e conuerso affirmatiue, illa
consequentia non tenet secundum habitudinem secundum quam hoc dicitur
totum integrale et illud pars eius, sed secundum aliam habitudinem
localem, ut causae ad causatum uel e conuerso. Possibile enim est
tales habitudines diuersas ab inuicem simul concurrere inter eosdem
terminos. Verbi gratia, bene sequitur 'pes est; ergo animal est', sed
hoc non est ea ratione qua hoc nomen 'pes' significat partem et hoc
nomen 'animal' totum, immo hoc est quia hoc nomen 'animal' significat
causam necessariam ad esse pedis; necessaria enim causa ad esse pedis
est animal, et si non secundum se totum, tamen secundum aliquam partem
principalem eius, scilicet secundum animam eius sensitiuam; unde
sequitur 'pes est; ergo anima sensitiua est inhaerens corpori', et est
locus ab effectu ad causam; deinde sequitur 'anima sensitiua est
inhaerens corpori; ergo animal est', per locum a causa formali ad suum
effectum; ideo, de primo ad ultimum, sequitur 'pes est; ergo animal
est', et non sequitur ratione habitudinis secundum quam pes dicitur
pars integralis animalis et animal totum integrale, ut uisum est. Et
apparet quod conuersis habitudinibus sequitur 'animal non est; ergo
pes non est'. Et sic soluta est prima dubitatio.

De secunda dubitatione manifestum est quod respectu multorum
praedicatorum non ualet consequentia affirmatiue. Non enim sequitur
'domus ualet centum libras; ergo paries ualet centum libras', uel
'homo est septem pedum; ergo cor est septem pedum', uel 'homo est
albus; ergo cor est album'. Similiter nec in omnibus praedicatis ualet
negatiue, ut 'homo non est subiecto; ergo anima non est in subiecto',
'homo non est actus primus corporis physici; ergo nec anima', 'homo
non est pars animalis; ergo nec cor nec caput ...' et caetera. *Et sic
manifestum est quod e conuerso, a parte ad totum, non tenet in omnibus
praedicatis, quia si teneret a parte ad totum affirmatiue, oporteret
quod teneret a toto ad partem negatiue, et si teneret a parte ad totum
negatiue, teneret e conuerso affirmatiue, propter hoc quod
consequentia exsistente bona oportet etiam consequentiam esse bonam de
opposito consequentis ad oppositum antecedentis.*E

Etiam manifestum est quod Boethius concedit locum a partibus
integralibus, uel a parte integrali, ualere affirmatiue etiam respectu
praedicatorum aliorum ab hoc uerbo 'est' secundo adiacente. Unde ipse
exemplificat arguendo ad hanc conclusionem 'medicina est utilis' uel
ad istam 'Socrates est liber factus'. Sed utrum proprie loquendo sit
quaerenda illorum exemplorum uerificatio ego non dico, nec est mihi
facile dicere, quia in aliquibus praedicatis aliis ab hoc uerbo 'est'
nisi consequenter ad illud ualeant dicti loci secundum habitudinem
secundum quam hoc dicitur totum et illud pars, licet in multis totis
et partibus ualeant secundum alias habitudines concurrentes, ut prius
notabatur.

Pro alia dubitatione notandum est quod arguens a toto ad partem sicut
'domus est; ergo paries est' non debet praesupponere quod paries sit
pars domus uel quod domus sit totum ad parietem. Quia statim ex illa
suppositione sine alio argumento esset inferenda uel concedenda
conclusio; sequitur enim 'paries est pars domus; ergo paries est et
domus est'. Et tamen ex alia parte uidetur oportere hoc praesupponere,
quia maxima confirmatiua argumenti, scilicet 'posito toto ponitur eius
pars' non apparet esse ad propositum nec confirmare argumentum nisi ex
suppositione quod domus et paries se habeant sicut totum et pars. Dico
ergo quod ibi erat locus a nomine significante totum ad nomen
significans partem, ut uidebatur; et hoc bene oportet supponere, quia
hoc nomen 'domus' est innatum supponere pro aliquibus totis
integralibus et hoc nomen 'paries' est innatum supponere appropriate
pro illis rebus quae sunt innatae esse partes principales talium
totorum. Unde sensus maximae est quod si res est pro qua innatum est
supponere nomen significans aliqua tota integralia, res est etiam pro
qua innatum est supponere nomen significans partes principales talium
totorum.

Ad ultimam dubitationem dico quod habitudo localis et ipsum argumentum
debet esse ab aliquo termino ad alium terminum, non ab eodem ad
eundem, quia non esset ibi probatio, sed petitio principii. Cum tamen
ad esse argumenti requiratur probatio, ideo non est argumentum si
dicamus 'aqua est; ergo aqua est', licet antecedens supponat pro parte
et consequens pro toto, sed oportet nomen partis esse alterum a nomine
totius. Ponamus ergo quod praeter hoc nomen 'aqua', quod est commune
toti et parti, imponamus nomina propria toti et parti, ut quod haec
aqua uocetur 'A' et eius medietas uocetur 'B'; tunc certe non sequitur
'B est; ergo A est', *sed bene sequitur de nomine proprio partis uel
de nomine proprio totius ad nomen commune toti et parti, ut*E 'B est;
ergo aqua est' uel etiam 'A est; ergo aqua est', sed non est locus a
parte integrali ad suum totum, sed a parte subiectiua ad suum totum;
in casu enim dicto hoc nomen 'aqua' esset totum uniuersale ad haec
nomina 'A' et 'B' sicut species ad sua indiuidua.

Ultimo notandum est quod aliqui dicunt quod in heterogeneis ualet
locus ab affirmatione nominis totius de aliquo subiecto ad negationem
nominis partis de eodem subiecto et similiter ab affirmatione nominis
partis de aliquo subiecto ad negationem nominis totius de eodem
subiecto, ut 'A est domus; ergo A non est paries', uel etiam 'A est
caput; ergo A non est equus'. Et ego puto quod hoc sit secundum
habitudinem disparationis illorum nominum; uel etiam non est
inconueniens si hoc nomen 'totum integrale', sicut hoc nomen 'causa'
diuiditur in multas diuersas species eius, uel diuersos modos, quod
sint diuersi modi consequentiarum a diuersis speciebus totorum ad
partes sibi correspondentes, non ratione qua est habitudo totius
integralis ad suam partem, sed ratione qua est habitudo talis totius
ad talem partem. Unde si dico 'A non est paries; ergo A non est
domus', non est locus a toto integrali ea ratione qua totum integrale
ad suam partem, sed ea ratione qua totum heterogeneum ad suam partem
heterogeneam; et tunc certe uidetur mihi quod illa heterogeneitas sit
ratio quaedam diuersitatis et disparationis, et quod sit locus
extrinsecus.

SDD 6.4.5

Totum in quantitate est uniuersale uniuersaliter sumptum, ut 'omnis
homo', 'nullus homo'. Nam hoc nomen 'homo' est quoddam uniuersale quod
sumitur uniuersaliter per additionem horum signorum uniuersalium
'omnis' et 'nullus'. Pars in quantitate est terminus sub tali
uniuersali distributo contentus, ut isti termini 'Socrates' et 'Plato'
sunt partes in quantitate horum terminorum 'omnis homo' et 'nullus
homo'. Locus a toto in quantitate est habitudo ipsius ad suam partem;
locus a partibus totius in quantitate est habitudo ipsarum ad suum
totum. Locus a toto in quantitate tenet constructiue et destructiue,
constructiue ut 'omnis homo currit; ergo Socrates currit'; maxima:
quidquid uere affirmatur de toto in quantitate, et de qualibet sua
parte; destructiue, ut 'nullus homo currit; ergo Socrates non currit';
maxima: quidquid uere remouetur a toto in quantitate, et de qualibet
eius parte. Locus a partibus totius in quantitate tenet constructiue
et destructiue si omnes partes enumerentur et aliter non.
Constructiue, ut 'Socrates currit et Plato currit et sic de aliis;
ergo omnis homo currit', destructiue, ut 'Socrates non currit et Plato
non currit et sic de aliis; ergo nullus homo currit'.

Haec quinta pars est de locis a toto in quantitate et a suis partibus.
Et ego uellem quod auctores numquam posuissent istum locum, quia
secundum ueritatem non est nisi locus a superiori ad inferius. Unde si
dico 'omnis homo currit', non est uerum dicere quod hoc praedicatum
'currit' praedicetur de hoc toto 'omnis homo', sed solum de isto
termino 'homo', licet distributo, quia subiectum dictae propositionis
non est nisi iste terminus 'homo', et non hoc totum 'omnis homo'. Ideo
statim apparet quod ista maxima est falsa 'quidquid praedicatur de
toto in quantitate praedicatur de qualibet eius parte', quia nihil
praedicatur de hoc toto 'omnis homo' dicendo 'omnis homo currit'. Et
si dicas quod non debet intelligi quod hoc totum 'omnis homo' sit
totum in quantitate, sed solum iste terminus 'homo', licet
distributus, tunc certe concederem tibi quod sic posset uocari. Et
tunc manifestum est quod non est locus ibi nisi a toto uniuersali ad
suam partem, qui ualet si illud totum uniuersale sit distributum, et
aliter non. A parte autem subiectiua ad suum totum non distributum
ualet modo quo alias dictum est; ad ipsum autem distributum non ualet.
Tamen a partibus subiectiuis sufficienter enumeratis ad suum totum
uniuersale distributum ualet.

Et ego credo quod non fuit intentio Boethii distinguere istum locum
contra locum a toto uniuersali, sed solum dicere quod aliquando est
locus a toto uniuersali uniuersaliter quantificato et quod tunc ad
suam partem teneret constructiue et destructiue, et quod non teneret
nisi sic esset quantificatum. Unde, sicut a principio arguebatur,
Aristoteles et Boethius non posuerunt nisi duo tota principalia contra
inuicem distincta, scilicet totum uniuersale et totum integrale. Et si
sint instantiae contra illos locos, illae pertinent ad sophismata de
signis uniuersalibus.

SDD 6.4.6

Totum in modo est terminus communis sumptus sine aliqua
determinatione, ut 'homo currit', 'asinus ambulat'; pars in modo est
idem terminus communis sumptus cum determinatione, ut 'homo albus',
'asinus Socratis', 'currit uelociter', 'ambulat suauiter'. Locus a
toto in modo est habitudo ipsius ad suam partem et locus a parte
totius in modo est habitudo ipsius ad suum totum. Locus a toto in
modo tenet destructiue, ut 'lapis non est homo; ergo lapis non est
homo albus'; maxima: a quocumque remouetur totum in modo, et quaelibet
sua pars. Locus a parte totius in modo tenet constructiue, siue illa
pars in modo praedicetur siue subiiciatur; dico si praedicetur ut
'Socrates est homo albus; ergo Socrates est homo'; maxima: de
quocumque praedicatur pars in modo, et suum totum. Dico "siue
subiiciatur", ut 'homo albus currit; ergo homo currit,; maxima:
quiquid praedicatur de parte in modo, et de suo toto'.

Haec sexta pars est de locis a toto in modo et a sua parte. Circa quam
notandum est quod secundum ueritatem locus a toto in modo ad suam
partem continetur sub loco a superiori ad inferius. Terminus enim
communis simpliciter sumptus est superior ad se ipsum constrictum per
determinationem appositam; ideo totum in modo praedicatur
uniuersaliter de sua parte, et non e conuerso, nam omnis homo albus
est homo et non omnis homo est homo albus. Ideo iste locus tenet sicut
locus a toto uniuersali ad suam partem, siue sicut locus a superiori
ad inferius. Tenet ergo iste locus si totum in modo fuerit
distributum, siue affirmatiue siue negatiue. Dico "negatiue" ut
exemplificatum est; dico "affirmatiue" ut 'omnis homo currit; ergo
omnis homo albus currit'. Sed sic arguendo affirmatiue oportet
praesupponere constantiam partis in modo. Si autem illud totum in
modo non distribueretur, non ualeret consequentia.

Deinde locus a parte in modo ad suum totum tenet sicut locus ab
inferiori ad superius. Non enim tenet ad totum in modo distributum;
ideo non ualet consequentia 'Socrates non est homo albus; ergo
Socrates non est homo'. Sed tenet ad totum in modo non distributum,
siue affirmatiue siue negatiue. Sed in argumento negatiuo oportet
praesupponere constantiam subiecti. Verbi gratia, 'homo albus non est
risibilis; ergo homo non est risibilis'; non enim ualeret consequentia
si nullus homo esset albus, quia tunc antecedens esset uerum et
consequens falsum.

Et haec omnia ita se habent sicut se habebant in locis a superiori ad
inferius et e conuerso. Sed tamen contra illos locos sunt obiectiones.
Quia non sequitur 'Caesar est homo mortuus; ergo Caesar est homo', uel
'aethiops est albus secundum dentes; ergo aethiops est albus', uel
etiam 'antichristus est opinabilis; ergo antichristus est', uel etiam
'Socrates uellet perdere asinum suum pro decem libris; ergo uellet
perdere asinum suum', uel etiam 'facio hominem esse musicum; ergo
facio hominem esse'.

Ad tres primas dubitationes dicendum est quod aliquando terminus per
modum determinationis appositus termino communi non est proprie
determinatio, sed potius ampliatio, ut si dico 'ens opinabile'; et
tunc non ualerent illae consequentiae. Et omnino si terminus appositus
faciat terminum communem cui apponitur supponere pro aliquo pro quo
non supponeret sumptus sine apposito, dictae consequentiae non
ualerent. Quia ille terminus communis simpliciter sumptus non est
superius ad se ipsum sumptum cum tali apposito. Unde neque omnis homo
mortuus est homo, neque omne ens opinabile est ens, neque omnis albus
secundum dentes est albus.

Ad quartam dubitationem posset dici eodem modo. Nam haec additio 'pro
decem libris' facit supponere illud cui apponitur, scilicet istam
orationem 'uolens perdere asinum suum' pro eo pro quo non supponeret
sine tali additione. Et cum hoc etiam perdere asinum pro decem libris
non est proprie perdere asinum, sed potius habet modum commutationis
asini ad decem libras.

Ad quintam obiectionem posset iterum dici eodem modo, quod iste
terminus 'musicum' additus huic complexo 'faciens esse hominem' facit
ipsum supponere pro alio quam supponeret sine illa additione. Et etiam
defectus in consequentia ex hoc est quia hoc uerbum 'facere'
constructum cum accusatiuo qui sequitur connotat quandam negationem;
sequitur enim 'facit hominem; ergo per eius actionem quod non erat
homo erit homo', similiter 'facit hominem album; ergo per eius
actionem qui non erat homo albus erit homo albus'. Quia ergo in
obiectione implicatur ista consequentia 'non erat homo albus; ergo non
erat homo', quae dicta est non ualere, ideo concedendum est quod
obiectio procedit, scilicet quod non sequitur 'facio hominem esse
musicum; ergo facio hominem', sed hoc non est contra praedeterminata.

Ultimo dubitatur, quia non uidetur quod iste terminus 'homo' debeat
dici totum in modo ad istum terminum 'homo albus', sed magis debet
dici sine modo, quia modus non est nisi determinatio apposita uel
apponibilis, et iste terminus 'homo' simpliciter sumptus est sine tali
determinatione. Etiam quaeretur in quo modo essendi in esset hoc
totum.

Respondetur quod nos hic utimur nominibus ad placitum. Et in proposito
auctores per hanc uocem 'totum in modo' nihil aliud uoluerunt
intelligere quam nos intelligimus per hanc uocem 'terminus
modificabilis', id est 'determinabilis', 'sine determinatione
sumptus', et per 'partem in modo' idem quod per 'terminum
determinabilem sumptum cum determinatione'; ideo non capitur hic
proprie hoc esse in illo.

SDD 6.4.7

Totum in loco est dictio comprehendens omnem locum, ut 'ubique' uel
'nusquam'; et pars in loco est dictio comprehendens locum sed non
omnem, ut 'hic', 'ibi', 'in domo' et caetera. Locus a toto in loco est
habitudo ipsius ad suam partem; et tenet constructiue, ut 'deus est
ubique; ergo deus est hic', uel 'antichristus nusquam est; ergo
antichristus non est hic'. Locus a parte totius in loco est habitudo
ipsius ad suum totum; et tenet destructiue, ut 'Caesar non est hic;
ergo Caesar non est ubique'.

Haec septima pars est de locis a toto in loco et a sua parte. Circa
quam notandum est quod iste locus a toto in loco secundum ueritatem
non differt a loco a toto in quantitate, et, per consequens, non
differt a loco a toto uniuersali. Idem enim ualet dicere 'ubique'
sicut 'in omni loco', et dicere 'nusquam' sicut dicere 'in nullo
loco', et dicere 'hic' sicut dicere 'in hoc loco'. Et apparet
manifeste quod dicendo 'in omni loco ...; ergo hic ...' uel 'in nullo
loco ...; ergo non hic ...' non esset locus nisi a toto in quantitate.
Ideo omnia quae dicta sunt de locis a toto in quantitate et a parte
uel partibus eius dicentur de istis locis proportionaliter. Locus enim
a toto in loco continetur sub loco a toto in quantitate sicut
distributio termini communis localis sub distributione termini
communis.

SDD 6.4.8

Totum in tempore est dictio comprehendens omne tempus, ut 'semper' uel
'numquam'; pars in tempore est dictio comprehendens tempus, non tamen
uniuersaliter, ut 'nunc', 'hodie', 'heri'. Locus a toto in tempore est
habitudo ipsius ad suam partem et locus a parte totius in tempore est
habitudo ipsius ad suum totum. Loci a toto in tempore et a parte eius
tenent proportionaliter sicut loci a toto in loco et a parte eius, ut
'semper fuit deus; ergo heri fuit deus', 'numquam fuit antichristus;
ergo hodie non fuit antichristus', 'Caesar non est hodie; ergo Caesar
non est semper'.

Haec octaua pars est de locis a toto in tempore et a parte eius. Et
dicendum est de toto in tempore sicut dictum fuit de toto in loco,
scilicet quod reponitur sub loco a quantitate. Idem enim ualet dicere
'semper' et 'in omni tempore' uel 'numquam' et 'in nullo tempore'.

Et ideo ego credo quod non fuit intentio Boethii illos locos, scilicet
locum a toto in quantitate, a toto in modo, a toto in loco et a toto
in tempore, ponere tamquam distinctos a loco a superiori ad inferius,
sed uoluit dicere quod ille locus a superiori ad inferius non solum
inuenitur ubi inferius est essentialiter sub superiori, immo etiam ubi
est sub eo per differentiam accidentalem, quam uocat auctor 'modum',
nec tenet solum sine distributione superioris, immo etiam cum
distributione, quam uocat 'totum in quantitate', neque etiam solum
tenet ubi sit distributio principalis subiecti, immo etiam
circumstantiarum et terminorum obliquorum. Et hoc uoluit dicere
Boethius sub istis uerbis "licet tamen non solum in subiectis, uerum
etiam in modo et temporibus et quantitatibus totum partesque
respicere".

SDD 6.4.9

(1) Causa est ad cuius esse sequitur aliud, scilicet effectus. (2) Et
diuiditur in causam efficientem, materialem, formalem et finalem. (3)
Locus a causa est habitudo ipsius ad suum effectum; locus ab effectu
est habitudo ipsius ad suam causam. Et similiter, in speciali, locus a
causa efficiente est habitudo causae efficientis ad suum effectum et
locus ab effectu causae efficientis est habitudo ipsius ad suam causam
efficientem, et sic de aliis causis et effectibus.

Ista nona pars est primo de descriptione causae, secundo de diuisione
causae in quattuor genera causarum et tertio de descriptionibus
locorum a causis ad causata, tam generaliter quam specialiter. Et illa
tertia clausula est manifesta secundum proportionem ad
praedeterminata.

De diuisione autem causae et de generibus causarum debet fieri
manifestatio secundo Physicorum uel quinto Metaphysicae. Sed cum
dicitur in descriptione huius nominis 'causa' quod causa est ad cuius
esse sequitur aliud, non debemus hic intelligere per 'sequi'
consequentiam de praemissa uel de praemissis ad conclusionem, sed hoc
quod causa naturaliter est prior suo effectu, uel hoc quod effectus
debet esse per suam causam, uel propter eam.

Sed adhuc notandum est circa istos locos a causis uel effectibus quod
ista nomina 'causa' et 'effectus' sunt nomina primae intentionis, seu
impositionis, sicut dictum fuit de toto integrali et de partibus eius.
Ideo si dico 'domificator est bonus; ergo domus est bona', non est
proprie dictum quod ibi sit locus a causa efficiente ad suum effectum,
sed a nomine supponente pro causa efficiente ad nomen supponens pro
suo effectu secundum habitudinem secundum quam habent ad inuicem
conuenientiam in quantum hoc supponit pro causa et illud pro effectu.
Et ita etiam erit intelligendum de generatione et corruptione. Et ita
etiam maximae si debeant esse logicales debent exponi; uerbi gratia,
'cuius causa efficiens est bona, eius effectus est bonus' id est 'si
hoc praedicatum 'bonum' uere affirmetur de nomine causae efficientis,
uere etiam affirmatur de nomine effectus'.

SDD 6.4.10

Causa efficiens est quae mouet et operatur ad hoc quod res sit, ut
domificator ad hoc quod deus sit. Locus a causa efficiente ad suum
effectum tenet respectu horum praedicatorum 'bonum' et 'malum'
constructiue et destructiue. Dico "constructiue" ut 'domificator est
bonus; ergo domus est bona'; maxima: cuius causa efficiens est bona,
eius effectus est bonus'; "destructiue", ut 'domificator non est
bonus; ergo domus non est bona'; maxima: cuius causa efficiens non est
bona, eius effectus non est bonus. E conuerso arguendo esset locus ab
effectu causae efficientis ad suam causam; et tenet constructiue et
destructiue. Et sunt omnia ponenda proportionaliter sicut in loco a
causa efficiente.

Haec decima pars est de locis a causa efficientis et eius effectu, id
est a nominibus supponentibus pro causis efficientibus ad nomina
supponentibus pro effectibus earum.

Et tunc occurrunt de eis multae dubitationes. Non enim sequitur si
domus est bona quod domificator sit bonus, immo forte est homicida,
uel latro uel fur. Iterum cum artes et scientiae factiuae sint
oppositorum, ut patet nono Metaphysicae, manifestum est quod bonus
artifex sciret et posset facere malum artificium; ideo non sequitur si
sit bonus artifex quod sit bonum artificium. Item, forte materia
domus est ita mala quod non potest inde fieri bona domus,
quantumcumque tamen sit bonus domificator. Item, forte domus est sic
antiqua quod ruinosa et mala, licet fuerit ualde bonus domificator.
Iterum, remanente domo bona forte domificator est mortuus; ideo non
est bonus, et sic non sequitur 'domus est bona; ergo domificator est
bonus'. Iterum pono quod ualde bonus domificator faciet domum; illa
domus non est, quia quod fit non est, ut habetur primo Peri
Hermeneias; ergo non sequitur si domificator est bonus quod domus sit
bona, quia in dicto casu, ut apparet cuilibet diligenter inspicienti,
manifeste potest uideri quod antecedens potest esse uerum consequente
exsistente falso. Iterum posset aliquis inexpertus in his locis
dubitare utrum isti loci a causa efficiente ad suum effectum et e
conuerso ualeant respectu aliorum praedicatorum quam respectu istorum
praedicatorum 'bonum' et 'malum'.

Ad primam instantiam dicendum est quod in proposito non intendimus de
bonitate uel malitia morali, nec etiam de bonitate uel malitia
naturae, sed de bonitate uel malitia artis uel artificii, ita quod
artificem uocamus bonum qui est perfectus in arte sua et malum qui in
arte sua est diminutus et inexpertus. Et effectum etiam dicimus bonum
si sit utiliter factus ad finem ad quem ordinatus est in quantum
dicitur tale artificium. Et nullo modo apparet mihi quod in dictis
exemplis et maximis descendendum sit in speciali ad agentia et facta
per artem. Tamen posset extendi ille locus ad naturalia; quandoque
enim ex perfectione agentis sequitur perfectio effectus si non sit
impedimentum, et ex minori perfectione agentis prouenit etiam effectus
minus perfectus nisi concurrat aliquod aliud agens perficiens et
supplens effectum. Et ideo quantum ad perfectiones uel diminutiones
naturales bene ualet ille locus, ut si pater est magnus, fortis,
pulcer, subtilis et bonae complexionis, sequitur quod ita et filius,
et si non, non, nisi oppositum proueniat ex impedimento uel ex
indispositione materiae.

Et multas oportet in his locis circumstantias obseruare. Unde in tali
materia hi loci non reputandi sunt necessarii, nec propter hoc
repellendi sunt, quia sufficit quod sint probabiles aut persuasiui.

Iterum notandum est bene quod cum dicimus 'domus est bona; ergo
domificator est uel fuit bonus' non est de uirtute sermonis
consequentia bona nec probabilis, sed sophistica, quia differt dicere
'iste domificator est bonus' et 'iste est bonus domificator', sicut
dicemus in Sophismatibus. Deberemus ergo arguere 'est domus bona; ergo
est uel fuit domificator bonus', ad hoc quod iste terminus 'bonus' sit
determinatio domificatoris non ratione naturae sed ratione artis uel
artificii.

Ad secundam instantiam dicitur quod in artibus regula et locus tenent
supposito quod artifex operetur quantum melius scit et potest ad
obtinendum finem optimum ad quem tale artificium communiter ordinatur
et quod in hoc ponat bonam diligentiam; aliter argumentum non teneret.

Ad tertiam instantiam dicendum est quod regula et locus supponunt quod
non sit indispositio materiae et quod non sit impedimentum, ut dictum
est. Unde etiam si sit domus ruinosa propter antiquitatem, hoc non
pertinet ad bonum artem uel artificium in quantum dicitur artificium,
sed hoc est ea ratione qua est de materia *in naturali*.

Ad quartam instantiam et ad quintam potest dici quod ille locus prout
data sunt exempla et maximae non tenet nisi ex suppositione
constantiae terminorum, scilicet quod causa efficiens sit talis qualis
erat quando agebat illud effectum et quod etiam ille effectus sit
talis qualis erat quando fiebat ab illo efficiente. Dico "talis
qualis" quantum ad bonitatem et malitiam praedictas, uel etiam, sicut
dicunt alii, si sit consequentia a nomine causae actu agentis, et non
solum in potentia, sicut est hoc nomen 'domificans'. Tunc debet esse
consequentia ab hoc uerbo 'est' ad hoc uerbum 'erit' si procedamus a
causa ad effectum, uel ab hoc uerbo 'est' ad hoc uerbum 'fuit' si
procedamus ab effectu ad causam, ut 'domificator est bonus; ergo domus
erit bona' uel 'domus est bona; ergo domificator erat bonus',
exponendo tamen secundum praedicta, scilicet 'domificator est bonus
domificator; ergo domus erit bona domus'.

De ultima dubitatione dicendum est quod in multis praedicatis non
ualent illi loci, ut si domificator sit albus, non sequitur quod domus
sit alba, uel etiam si domificator est homo, non sequitur quod domus
sit homo. Sed consequentia ualet secundum Aristotelem de facere ad
fieri et e conuerso, de agere ad pati et e conuerso, ut 'agens agit;
ergo passum patitur', uel 'agibile agitur', 'domificator domificat;
ergo domus domificatur'. Sicut enim dicit Aristoteles, causae actuales
et effectus actuales simul sunt et non sunt. Immo etiam et de posse
ualet consequentia; si enim aliquid potest calefacere, aliquid potest
calefieri, et e conuerso, et sic sequitur etiam de esse ad posse, ut
'domificator est; ergo domus potest esse', et de esse ad fuisse, ut
'domus est; ergo domificator fuit'.

SDD 6.4.11

Materia est ex qua praesupposita fit aliquid, ut ex ferro cultellus et
ex farina panis. Materia est duplex, scilicet permanens et transiens.
Permanens est quae sub nomine proprio manet cum eo quod factum est ex
ea, sicut ferrum est materia cultelli; transiens est quae sic non
manet, sicut non manent in pane farina et aqua. Locus a causa
materiali, siue permanente siue transeunte, tenet constructiue de hoc
uerbo 'est' ad hoc uerbum 'potest', ut 'ferrum est; ergo cultellus
potest esse', 'aqua et farina sunt; ergo panis potest esse'; maxima:
posita causa materiali potest poni eius effectus. Item tenet
destructiue si negentur praesens et praeteritum, ut 'aqua et farina
non sunt nec fuerunt; ergo panis non est'. Item tenet respectu huius
uerbi 'est' destructiue a materia permanente, ut 'ferrum non est; ergo
cultellus non est'; sed non sic tenet a materia transeunte, quia non
sequitur 'aqua et farina non sunt; ergo panis non est'. Locus ab
effectu causae materialis ad suam causam tenet constructiue de esse ad
esse in materia permanente et de esse ad fuisse in materia transeunte,
et tenet destructiue a posse esse ad esse. Et possunt dari exempla de
his omnibus, ut 'cultellus est; ergo ferrum est', 'panis est; ergo
farina et aqua fuerunt', 'panis non potest esse; ergo farina et aqua
non sunt'.

Haec undecima pars est de locis a causa materiali et ab effectu eius,
quae est tota manifesta. Cum enim natura materiae sit natura potentiae
et cum materia non determinet sibi actum, ideo ex esse materiae non
sequitur effectum esse, sed posse esse. Quia tamen sine materia
praecedente non potest naturaliter res fieri, ideo ad esse effectus
sequitur materiam esse uel saltem fuisse.

Notandum est quod illa materia quam uocamus 'transeuntem' non proprie
est materia talis effectus in quo non manet, sed est compositum ex
materia et forma contraria, seu repugnante, formae effectus sequentis,
sicut si ex aqua fit aer, aqua dicetur materia aeris transiens; sic
enim transit quia corrumpitur, eo quod forma aquae non potest stare
cum forma aeris, sed tamen dicitur materia aeris quia illa eadem
materia quae erat sub forma aquae fit sub forma aeris et uere manet in
aere.

SDD 6.4.12

Forma est quae dat esse rei, ut albedo dat esse albo. Locus a causa
formali tenet constructiue et destructiue respectu huius uerbi 'est'
secundi adiacentis, ut 'albedo est; ergo album est'; maxima: posita
causa formali ponitur eius effectus; similiter 'albedo non est; ergo
album non est'; maxima: remota causa formali remouetur eius effectus.
Similiter et e conuerso tenet locus ab effectu causae formalis ad
causam formalem constructiue et destructiue, ut 'album est; ergo
albedo est', 'album non est; ergo albedo non est'.

Haec duodecima pars est de locis a causa formali et ab eius effectu.
Effectus autem causae formalis est materia, siue subiectum, cui forma
inhaeret. Nam, sicut habetur secundo Physicorum, causae sunt sibi
inuicem causae; unde et materia est causa formae et forma est causa
materiae. Unde cum nos concedamus album esse effectum albedinis et
albedinem esse eius causam formalem, si illud album sit homo, uel
lapis, sequitur quod homo, uel lapis, est effectus formalis albedinis,
et tamen non sequitur 'albedo est; ergo homo est', uel etiam 'homo
est; ergo albedo est'. Ideo uidetur quod illi loci non tenent modo quo
dicebatur. Immo manifestum est quod maxima non ualebat, scilicet
'remota causa formali remouetur eius effectus', quia forma, quae est
causa formalis, potest corrumpi subiecto eius remanente, quod tamen
est effectus eius.

Dicendum est ergo quod locus non est a causa formali ad suum effectum,
sed a nomine supponente pro causa formali ad nomen supponens pro eius
effectu, ut ante dictum est. Sed quia eadem res secundum diuersas
rationes potest significari, ideo oportet in proposito specificare
nomina secundum quae isti loci ualent. Dico ergo quod forma debet
significari per nomen abstractum et effectus, siue subiectum, formae
debet significari per nomen concretum denominatiue dictum ab illo
nomine abstracto, ita quod illud nomen concretum supponat pro illo
subiecto et nomen abstractum pro ipsa forma. Et tunc ualebunt
consequentiae praedictae; si autem illud subiectum alio nomine
significetur, non oportet ualere consequentiam.

Notandum est etiam quod nos fide ponimus aliquas formas speciales
separabiles a subiectis suis absque eorum corruptione, ut animam
intellectiuam humanam, quae non est educta de potentia materiae suae,
siue subiecti sui. Et de talibus formis non intelligebamus illos locos
ualere, neque intelligimus. Quoniam per potentiam diuinam bene potest
esse albedo qua nihil esset album, sed hoc non esset naturaliter, ideo
ualent isti loci saltem ex suppositione quod non occurrat miraculum.

Iterum notandum est quod non forma, immo potius efficiens dat subiecto
esse; albificans enim dat subiecto albedinem qua ipsum est album. Ideo
descriptio 'formae' sic intelligitur quod forma dat esse subiecto, id
est per aduentum formae subiectum est actu tale uel tantum quale uel
quantum erat ante in potentia, uel etiam, si sit forma substantialis,
tunc per eam substantia per se subsistens est actu hoc quod ipsa erat
ante in potentia.

SDD 6.4.13

Finis est gratia cuius est uel fit aliud, ut quia propter beatitudinem
acquirimus nobis uirtutes, ideo beatitudo est finis uirtutum. Locus a
causa finali ad suum effectum tenet constructiue et destructiue
respectu horum praedicatorum 'bonum' et 'malum', ut 'felicitas est
bona; ergo uirtutes morales sunt bonae'; maxima: cuius finis est bona,
ipsum quoque est bonum; similiter 'poena est mala; ergo peccatum est
malum'; maxima: cuius finis malus est, ipsum quoque malum est. Et e
conuerso facies locum ab effectu causae finalis ad suam causam, et est
facile exemplificare.

Ista tertia decima pars est de locis a causa finali et ab effectu
eius. Et magnae sunt difficultates naturales de causa finali, sicut
etiam de aliis causis, quae non sunt hic pertractandae. Sed tamen cum
'finis' dicatur uno modo, principaliter et prima intentione, quod
praeexsistit agenti et actioni et omnibus finaliter ordinatis in ipsum
(dico "praeexsistit" aut tempore aut saltem natura, sicut omnium
entium dicimus deum esse causam finalem), et alio modo dicatur
'finis', secunda intentione, qui non praeexsistit agenti neque actioni
eius, sed per agentem et eius actionem producitur in esse uel
acquiritur, sicut sanitas in infirmo producenda diceretur finis medici
et actionis eius et omnium quae medicus ordinat ad sanandum,
manifestum est quod aliter dicendum est de uno horum finium et aliter
de alio.

Nam de primo modo capiendi 'finem' non ualet constructiue consequentia
a nomine finis ad nomen effectus causae finalis respectu huius uerbi
'est', ut non sequitur 'deus est; ergo creatura est', nec sequitur
'anima humana est; ergo uirtus moralis est', licet uirtus moralis sit
gratia animae tamquam gratia finis principalis. Sed destructiue ualet,
ut 'deus non est; ergo nec creatura', uel 'anima humana non est; ergo
uirtus moralis non est'. Ab effectu autem ad talem causam finalem
tenet constructiue, et non destructiue.

De fine autem dicto secunda intentione, de quo magis uidentur
intelligere uulgares, et auctor noster in exemplis suis, non ualet
argumentum de causa finali ad suum effectum uel e conuerso respectu
uerbi 'est'. Quamuis enim medicus ordinet medicinam laxatiuam ad
sanandum Socratem, tamen non sequitur 'illa medicina laxatiua est;
ergo sanitas Socratis', neque e conuerso. Immo de tali fine dicit
Aristoteles quod habitibus exsistentibus in materia cessat motus.

Verum est tamen quod de ordinatis in finem aliqua sunt quae non
oportet stare cum illo fine adueniente, sicut dictum est de medicina
laxatiua, et aliqua sunt quae oportet manere cum illo fine ad quem
ordinantur, ut uirtutes cum felicitate. Et de illis quae non oportet
manere dictum est quod non sequitur 'hoc est; ergo illud est'. De
illis autem quae oportet manere cum fine bene ualet affirmatiue
consequentia a fine ad effectum ordinatum in finem, et non ualet
negatiue, respectu huius uerbi 'est'; et e conuerso, ab effectu ad
causam, ualet negatiue et non affirmatiue. Verbi gratia, sequitur
'felicitas hominis est; ergo uirtus est', sed non e conuerso.

Et ex dictis apparet quo modo moderanda sunt dicta auctoris de bono et
malo. Cum enim illud quod non est nec sit bonum nec malum, non
sequitur 'sanitas Socratis est bona; ergo medicina laxatiua est bona',
quia iam non est, nec etiam sequitur e conuerso. Sed oportet
condicionare consequentias, scilicet quod si finis acquisitus sit
bonus, illud per quod acquirebatur erat bonum si sine illo non poterat
conuenientius acquiri, et si etiam per illud non eueniat aliquod
malum. Unde licet sanitas acquisita sit bona, tamen si per
commissionem peccati mortalis acquirebatur, non sequitur quod illud
opus erat bonum. Si tamen naturaliter uel secundum rectam rationem
fuerit ordinatio praecedentium in finem sequentem, bene sequitur si
finis est bonus quod illa antecedentia erant bona. Et etiam cum saepe
erronee statuamus nobis finem malum et culpabilem, omnia etiam quae
ordinamus in illum finem sunt mala et culpabilia ea ratione qua
ordinamus ea in illum finem, licet forte aliter essent bona. Verbi
gratia, peccamus dando pauperibus si non propter deum sed propter
uanam gloriam hoc faciamus. Exemplum autem quod auctor dedit de poena
et peccato non uerificatur, quia peccans non intendit poenam (non enim
peccat ut puniatur); posset tamen dici quod improprie diceretur causa
finalis, sicut nauta absens dicitur causa efficiens submersionis
nauis. Sic enim aliquando loquimur eo solo quod oppositum est innatum
esse causa oppositi; ideo cum praemium sit finis boni operis, dicimus
poenam esse finem culpae.

SDD 6.4.14

Generatio est progressio rei a non esse ad esse. Locus a generatione
est habitudo generationis ad generatum, et, e conuerso, locus a
generato est habitudo generati ad generationem. Locus a generatione
tenet constructiue et destructiue quantum ad illa praedicata 'bonum'
et 'malum', ut 'generatio Christi est bona; ergo Christus est bonus',
similiter 'generatio antichristi est mala; ergo antichristus est
malus'; similiter, 'constructio domus est bona; ergo domus est bona',
'aedificatio castri est mala; ergo castrum est malum'. Maxima autem
sunt: cuius generatio est bona, et ipsum est bonum, et cuius generatio
est mala, et ipsum est malum. Et e conuerso tenet locus a generato ad
generationem, tam constructiue quam destructiue; et sunt assignanda
exempla et maximae proportionaliter praedictis.

Ista quarta decima pars est de locis a generatione et a generato. Et
maxima difficultas tractanda est in naturalibus, quae res est
generatio, siue pro qua re uel pro quibus rebus supponit hoc nomen
'generatio'. Ideo ex determinandis in philosophia naturali, ego
suppono quod in puris successiuis, sicut est tempus, idem est aliquam
rem esse, et ipsam fieri, et etiam ipsam corrumpi. Numquam enim est
haec dies nisi quando fit, nec umquam fit nisi quando est. Et hoc
satis exprimit Aristoteles, tertio Physicorum. In his autem quae sunt
naturae permansiuae, ut caliditas aquae, generatio rei non est ipsa
res, sed erit, ita quod in praeciso tempore in quo est generatio
caliditatis B non est illa caliditas B, sed erit, et in quo etiam
praeciso tempore est caliditas B, in illo non est sua generatio, sed
fuit. Ideo manifestum est quod in pure successiuis sequitur 'A est;
ergo eius generatio est', et etiam, e conuerso, 'A non est', uel
'fuit'; 'ergo generatio eius non est', uel 'non fuit'; et etiam 'A est
bonum; ergo eius generatio est bona'; et sic de aliis praedicatis. Et
est maxima 'quidquid uere praedicatur de nomine supponente pro re pure
successiua, uere praedicatur de nomine supponente pro eius
generatione', immo etiam de nomine supponente pro eius corruptione,
quia idem est illa res et eius generatio et eius corruptio, ut dictum
est.

Sed in his quae sunt naturae permansiuae non sequitur 'A est; ergo
generatio ipsius A est', nec etiam e conuerso, sed sequitur magis 'A
est; ergo generatio ipsius A fuit' et 'generatio ipsius A est; ergo A
erit'. Et quia res non est bona uel mala nisi quando est, ideo debent
moderari dicta auctoris, scilicet si generatio domus est bona, non
concludam 'ergo domus est bona', sed 'ergo domus erit bona', et 'domus
est bona; ergo generatio eius fuit bona'. Tamen, sicut in physica
determinatum fuit, bene dicimus quod aliquando in eodem tempore est
domus et eius factio, scilicet factio prius et domus posterius, quia
licet nobis uti tempore magno tamquam praesenti, in cuius una parte
fit domus et in alia est domus. Et haec etiam *dicta
fueruntIuidebunturE* in Sophismatibus. Item, multa etiam possent hic
notari de generatione et de re generata sicut notabatur de causa
efficiente et eius effectu, eo quod efficiens est generans.

SDD 6.4.15

Corruptio est progressio rei de esse ad non esse. Locus a corruptione
est habitudo ipsius ad suum corruptum et, e conuerso, locus a corrupto
est habitudo ipsius ad suam corruptionem. Et uterque tenet
constructiue et destructiue de hoc praedicato 'bonum' ad hoc
praedicatum 'malum' et e conuerso, ut 'corruptio domus est mala; ergo
domus est bona' uel 'corruptio domus est bona; ergo domus est mala',
et similiter 'corruptio domus non est bona; ergo domus non est mala',
uel etiam 'corruptio domus non est mala; ergo domus non est bona'. Et
maximae dantur tales: cuius corruptio est mala, ipsum est bonum, et e
conuerso, et cuius corruptio est bona, ipsum est malum, et suo modo
negatiue. Et proportionaliter de corrupto ad suam corruptionem.

Haec quinta decima pars est de locis a corruptione ad corruptum et e
conuerso. Et sicut dictum est in parte praecedente quod magna est
difficultas dicere quae res est generatio, ita nunc dicendum est quod
non minor difficultas est dicere quae res est corruptio. Et dictum est
in naturalibus quod sicut generatio caliditatis est caliditas, ita
corruptio caliditatis est caliditas. Et tunc apparet magna
difficultas si ponamus quod homo malus et iniustus poeniteat et fiat
uirtuosus, ita quod corrumpatur malitia et generetur uirtus, tunc
generatio uirtutis est ipsa uirtus uel pars uirtutis, et ita corruptio
malitiae est ipsa malitia uel pars malitiae, et quaelibet pars
malitiae est mala. Et similiter si ponamus quod uirtus uel aliqua bona
dispositio continue corrumpatur, corruptio illius uirtutis est ipsa
uirtus uel pars eius, et quaelibet pars uirtutis est bona, ergo
corruptio uirtutis est bona, ut ipsa uirtus est bona. Et sic totum
apparet falsum quod de praedictis locis dicebatur; non enim cuius
corruptio est bona, ipsum est malum, immo ipsum est bonum uel erat
bonum, et cuius corruptio est mala, ipsum est malum uel erat malum.

Propter hanc difficultatem et quasdam alias, notandum est, sicut in
parte praecedente dicebatur de generatione, quod non sequitur 'A est;
ergo corruptio ipsius A est', neque etiam sequitur e conuerso
'corruptio ipsius A est; ergo A est', sed magis sequitur 'corruptio
ipsius A est; ergo A fuit'. Et quia dictum fuit quod illud quod non
est neque est bonum nec malum, ideo oportet corrigere consequentias
prius positas si uelimus proprie loqui, ut 'corruptio domus est mala;
ergo domus erat bona', et similiter 'domus est bona; ergo corruptio
eius erit mala uel esset mala si esset'.

Sed tunc respondeo ad difficultatem quae mota fuit. Et dico quod licet
priuatio non sit aliud quam subiectum priuatum, tamen priuationem
perfectionis uel dispositionis ad perfectionem communiter uocamus
malam. Ideo si talis sit propria locutio, sequitur quod subiectum
priuatum sua perfectione uel dispositione ad perfectionem quae esset
sibi conueniens esset malum, quod non uidetur ita esse. Auris enim
licet careat auditu, tamen non est mala, neque oculus licet careat
uisu, nec materia licet careat uita, nec luna licet sit eclipsata.
Ergo si priuationem dicamus malam, non est propria locutio, et tunc
corruptio perfectionis alicuius uel conuenientis dispositionis non
dicetur mala nisi in quantum tendat ad priuationem illius perfectionis
uel nisi in quantum subiectum eius dicatur aliqualiter priuatum illa
perfectione, scilicet partialiter. Ideo sequitur quod impropria
locutio est dicere quod corruptio perfectionis uel conuenientis
dispositionis sit mala. Sed tamen ad istum sensum talia uulgariter et
communiter dicuntur, quia sicut motum magis denominamus a termino ad
quem quam a termino a quo, ita etiam mutationem quae non est motus,
cuius modi sunt generatio et corruptio, magis denominamus a termino ad
quem quantum ad esse bonum uel malum, quamuis sit denominatio secundum
attributiuam locutionem, et non secundum propriam.

Deinde dicimus quod generatio est de non esse, tamquam a termino a
quo, ad esse, tamquam ad terminum ad quem, et corruptio e conuerso. Et
per illud esse et non esse non debemus intelligere nisi subiectum
habens formam et ipsum carens ea. Non enim est credendum quod illud
non esse sit distinctum a subiecto generationis uel corruptionis, sed
est illud subiectum priuatum ante generationem uel post corruptionem.
Generatio enim caliditatis, quae est idem quod caliditas, ad istum
sensum est de non esse ad esse quia subiectum ante erat priuatum
caliditate et post est habens caliditatem. Et sic, e conuerso,
corruptio opposito modo est de esse ad non esse, quia subiectum prius
habebat caliditatem et post caret ea. Ideo subiectum aliqua
dispositione habituatum et ipsum illa dispositione priuatum uocamus
terminos generationis et corruptionis illius dispositionis. Et non
diuersificantur res pro quibus supponebant istae orationes 'subiectum
habituatum' et 'subiectum priuatum', sed distinctio est secundum
rationem. Et haec debent uideri in physica.
Tunc ergo, quia subiectum priuatum dispositione sibi conueniente
dicimus malum, uel minus bonum quam si haberet eam, et modo
proportionali subiectum habituatum dispositione sibi conueniente
dicimus bonum, uel minus malum quam si non haberet eam. Ideo secundum
talem bonitates uel malitias attributas subiecto priuato quod uocamus
terminum ad quem corruptionis nos modo attributiuo uocamus
corruptionem bonam uel malam. Verbi gratia, si esset in homine
corruptio uirtutis sine generatione malitiae, uel etiam corruptio
malitiae sine generatione uirtutis, tunc simpliciter et proprie
loquendo corruptio malitiae esset mala, quia esset malitia uel pars
malitiae, et corruptio uirtutis esset bona, quia esset uirtus uel pars
uirtutis; et tamen locutione attributiua ad illud quod uocamus
terminum ad quem corruptio malitiae diceretur bona, quia terminus ad
quem diceretur esse homo carens malitia, qui dicitur bonus, id est
minus malus quam si haberet adhuc malitiam, et ita corruptio uirtutis
diceretur mala, quia terminus ad quem diceretur malus, id est minus
bonus quam si adhuc haberet uirtutem. Unde sufficit hic accipere
'bonum' et 'malum' relatiue, scilicet 'bonum' pro 'minus malo' et
'malum' pro 'minus bono'. Et ita posset exemplificari de domo; domus
enim eadem potest dici bona et mala diuersis, ut bona Socrati et mala
Platoni. Corruptio igitur illius domus diceretur mala Socrati, quia
intelligitur terminari ad Socratem male se habentem, id est minus
bene, et ita corruptio erit bona Platoni, quia intelligitur terminari
ad Platonem bene se habentem, id est minus male. Et dico "intelligitur
terminari ..." et caetera quia ad huius modi corruptionem domus haec
consequuntur, scilicet Socratem minus bene se habere et Platonem minus
male.

SDD 6.4.16

Usus est operatio qua utimur aliqua re et usitatum est illa res qua
utimur in nostra operatione, ut equitatio est usus equi et nauigatio
est usus nauis, usitatum autem, ut apparet, est equus uel nauis, et
usitantes sunt homines qui talibus utuntur ad suas operationes
exercendas. Locus ab usibus, seu usu, est habitudo usuum, uel usus, ad
usitatum; et e conuerso locus ab usitato est habitudo ipsius ad suum
usum. Et tenent isti loci constructiue et destructiue respectu horum
praedicatorum 'bonum' et 'malum', ut 'equitare est bonum; ergo equus
est bonus', et e conuerso 'equus est bonus; ergo equitare est bonum',
et similiter 'taxillare est malum; ergo taxilli sunt mali', et e
conuerso. Et sunt maximae tales: cuius usus est bonus, ipsum quoque
bonum est, et e conuerso; similiter cuius usus malus est, ipsum quoque
malum est, et e conuerso.

Ista sexta decima pars est de locis ab usibus et ab usitatis, seu a
nominibus usuum et usitatorum. Circa quam notandum est quod multis
rebus, et naturalibus et artificialibus, nos utimur propter nos. Ideo
sumus causae finales earum, sed illis non possumus uti ad nostras
necessitates uel utilitates replendas nisi operando aliquid ex illis
uel circa illa. Et huius modi operationes uocamus 'usus' illarum
rerum, et ita nos sumus tamquam finis gratia cuius illorum usus est.
Usus enim est mediante quo illae res transeunt in bonum uel malum
nostrum.

Et sic manifestum est quod locus ab usu ad usitatum continetur sub
loco a causa finali ad eius effectum. Et est ibi effectus causae
finalis sine quo non potest esse illa causa finalis, sed e conuerso
bene. Non enim potest esse usus nauis sine naui uel usus equi sine
equo, sed bene est nauis sine nauigatione et equus sine equitatione.
Et ideo, sicut dicebatur de tali causa finali et de effectu eius, ita
dicimus in proposito quod locus ab usu ad usitatum tenet affirmatiue,
et non negatiue, respectu huius uerbi 'est'; locus autem ab usitato ad
usum tenet negatiue, et non affirmatiue, ut patet de naui et
nauigatione et de equo et equitatione. Similiter, respectu horum
praedicatorum 'bonum' et 'malum' oportet consequentias et locos
moderare sicut diximus de fine, scilicet quod si usus est bonus,
usitatum est bonum si sine tali usitato non poterat esse conuenientius
talis usus uel aequiualens et si per illud usitatum non eueniat
aliquid malum.

Notandum est etiam quod auctor exemplificando ponit equitare tamquam
usum equi. Et non oportet huius modi exempli quaerere uerificationem;
non enim credo quod equitare sit equitatio, sicut nec ambulare
ambulatio, immo equitare est equitans, sicut et ambulare ambulans,
prout hoc alibi dictum est.

Deinde etiam arguendo sic 'equitatio est bona; ergo equus est bonus'
non credo quod debeat dici locus ab usibus, sed locus ab usu. Tamen
forte consuetum est ita dicere ad innuendum quod eiusdem rei possunt
esse plures usus a quorum quolibet aut pluribus simul possumus arguere
ad usitatum, ut dicendo 'equitatio est bona et portatio bladi ad
molendinum et cultura agri est bona; ergo equus est bonus', hic est
locus ab usibus, cum utamur equo ad haec omnia.

SDD 6.4.17

Communiter accidentia sunt quae se concomitantur uel unum sequitur ad
alterum circa idem subiectum. Et illa sunt duplicia: quaedam enim
dicto modo se habent semper uel ut pluribus, alia autem nec semper nec
ut in pluribus, sed contingenter ad utrumlibet uel ut in paucioribus.
Ex primis autem sumitur locus dialecticus, et non ex secundis, sed
esset ex eis argumentum sophisticum. Exemplum de secundis ut 'iste
est comptus; ergo est adulter'; hoc enim argumentum est sophisticum et
non dialecticum, quia licet aliquis idem inueniatur comptus et
adulter, tamen plurimi bene sunt compti qui non sunt adulteri.
Exemplum de primis, et primo constructiue, ut 'iste poenitet; ergo
peccauit'; locus a communiter accidentibus, maxima: si communiter
accidentium posterius inest, prius infuit; secundo destructiue, ut
'iste non peccauit; ergo non paenitet'; locus a communiter
accidentibus, maxima: si communiter accidentium prius non infuit, nec
posterius inest.

Haec septima decima pars est de locis a communiter accidentibus. Et
est notandum quod sic arguendo 'iste paenitet; ergo deliquit' non est
proprie loquendo locus a communiter accidentibus, sed ab uno
communiter accidentium ad alterum. Tamen sic consueuerunt homines
loqui, quod loci ab uno communiter accidentium ad alterum et e
conuerso sunt loci a communiter accidentibus, cum uterque sit solum ab
uno communiter accidentium ad alterum.

Notandum est etiam quod praeter diuisionem datam de communiter
accidentibus danda est alia, scilicet quod quaedam sunt communiter
accidentia quae simul concomitantur se circa idem, et alia quae non
simul, sed unum sequitur post alterum. Et iterum possibile est quod
huius modi concomitantia uel consecutio sit necessaria sic quod
numquam est unum quin sit alterum uel numquam est illud quod natum est
esse prius quin sequatur illud quod natum est esse posterius. Et tunc
locus est necessariae consequentiae. Verbi gratia, in necessario
concomitantibus simul, ut 'luna exsistens in cauda Draconis opponitur
soli; ergo luna eclipsatur', et similiter e conuerso; uerbi gratia, in
his quorum necesse est unum post alterum esse, ut 'hodie est dies
sabbati; ergo cras erit dies dominica', et e conuerso.

Sed etiam aliter possibile est quod huius modi concomitantia uel
consecutio non sit necessaria, sed contingens ut in pluribus. Et tunc
non est locus necessariae consequentiae, sed probabilis solum. Et bene
est tale argumentum dialecticum; sufficit enim saepe dialectico uel
rhetorico ad persuadendum uel ad generandum opinionem quod argumentum
sit probabilis antecedentis uel etiam probabilis consequentiae. Ideo
si aliquando aliquis paeniteat qui tamen non deliquit, non propter hoc
aufertur quin sit argumentum bonum 'iste paenitet; ergo deliquit'.

Iterum forte posset sustineri quod in illo exemplo erat consequentia
necessaria. Quia si obiiciatur quod deus numquam peccauit et tamen
dixit "paenitet me fecisse hominem", diceretur quod non loquebatur de
paenitere proprie dicto, sed secundum aliquam similitudinem. Similiter
si dicat aliquis "paenitet me de hoc quod non interfeci talem
hominem", uel "de hoc quod non rapui pecuniam eius", diceremus quod
quamuis illa sit quaedam displicentia, tamen non est proprie
paenitentia, quia hoc nomen 'paenitentia' proprie sumptum significat
bene displicentiam, sed connotat quod illa sit secundum rectam
rationem et bonam uoluntatem ad emendationem animae de peccato
commisso.

SDD 6.4.18

Praeter locos praedictos quos nominauit nobis auctor, aliqui dicunt
alios esse locos a concomitantibus substantiam, scilicet a toto
copulato ad suam partem et a propositione copulatiua ad quamlibet
suarum categoricarum, ut 'Socrates currit et Plato disputat; ergo
Socrates currit'; item, a parte totius disiunctiui ad suum totum, et a
qualibet categorica alicuius disiunctiuae ad illam disiunctiuam, ut
'Socrates currit; ergo Socrates currit uel Plato disputat'; item,
locus a toto numerali ad suam partem, ut 'tria sunt; ergo duo sunt',
uel 'tu habes tres; ergo tu habes duos'; item a toto, seu a nomine,
collectiuo, ut 'populus es; ergo homo est'; item, a plurali ad
singulare, ut 'homines sunt; ergo homo est'.

Item, Tullius ponit locos ab antecedentibus et consequentibus. Ab
antecedente sic 'hominem currere est uerum' (uel 'necessarium', uel
'concessum'); ergo animal currere est uerum' (uel 'necessarium', uel
'concedendum'); maximae: si antecedens est uerum, consequens est
uerum; si antecedens est necessarium, consequens est necessarium; si
antecedens est concessum, consequens est concedendum. A consequente
autem sic 'non est uerum quod animal currit; ergo non est uerum quod
homo currit', et sic de 'impossibili' et de 'negato'; maximae: si
consequens est falsum, antecedens est falsum; si consequens est
impossibile; antecedens est impossibile, si consequens est negatum,
antecedens est negandum.

Ista ultima pars huius capituli est de locis a concomitantibus
substantiam non enumeratis ab auctore. Et auctor noster, et etiam
Themistius, non enumerauit illos quia non sunt proprie loci dialectici
uel quia faciliter reducuntur ad enumeratos.

Consequentiae autem a copulatiua ad partem eius uel a parte
disiunctiuae ad ipsam disiunctiuam sunt bene formales, sed non sunt
proprie argumenta, sicut dictum fuit prius de aequipollentiis,
conuersionibus et subalternationibus, cum non sit ibi medium uel
extremum. Et si uellemus dicere quod essent argumenta dialectica et
loci dialectici, ego dicerem quod locus a copulatiua ad suam partem
reduceretur ad locum a toto in quantitate. Copulatio enim habet modum
distributionis, unde apparet quod a termino distributo sequitur
copulatiue omnia eius supposita, ut 'omnis homo currit; ergo Socrates
currit et Plato currit ...' et sic de singulis. Locus autem a parte
disiunctiuae ad ipsam disiunctiuam reduceretur ad locum a parte
subiectiua ad suum totum uniuersale. Disiunctio enim habet modum
termini communis indefinite sumpti, unde apparet quod ex termino
communi non distributo sequitur disiunctiue omnia sua supposita, et
etiam ex quolibet supposito alicuius termini sequitur ille terminus
non distributus; sequitur enim 'homo currit; ergo Socrates currit uel
Plato currit ...' et sic de aliis, et sequitur 'Socrates currit; ergo
homo currit'.

Alii autem ponunt illos locos reduci ad locum a toto integrali ad suam
partem et e conuerso, quia hypothetica est integrata ex suis
categoricis. Et apparet mihi, licet hoc sit uerum, scilicet quod
categoricae sunt partes integrales hypotheticae, tamen dictae
consequentiae non tenent ea ratione qua hoc est totum integratum et
illud pars eius. Sed bene esset locus a toto integrali dicendo
'propositio hypothetica est; ergo propositio categorica est', uel
saltem 'ergo illud est quod esset propositio categorica si per se
poneretur'. Et loquor sic, disiunctiue, propter istam dubitationem
utrum aliqua pars propositionis sit propositio, de qua dubitatione
dictum est alias.

Locus autem a toto numerali ad suam partem apparet manifeste esse
locus a toto integrali. Et similiter etiam locus a nomine collectiuo;
nam populus uel exercitus integratur ex multis partibus, et homines
sunt partes eorum principales, quia non potest esse populus uel
exercitus sine hominibus; ideo bene sequitur 'populus', uel
'exercitus', 'est; ergo homines sunt'. Currus autem et equi sunt
partes non principales exercitus, quia posset esse exercitus sine
talibus, scilicet hominum peditum; ideo non sequitur 'exercitus est;
ergo currus est', nec etiam sequitur 'exercitus est; ergo equi sunt'.
Et eodem modo, ac omnino consimiliter, est de loco a termino plurali
ad terminum singularem; unum enim intelligitur tamquam pars plurium,
et etiam terminus pluralis supponit pro pluribus simul et terminus
singularis supponit pro unoquoque illorum plurium seorsum.

Loci autem ab antecedentibus et a consequentibus conueniunt, secundum
Boethium, cum omnibus aliis locis; ideo non enumerat eos Themistius.
Nam si formaliter non coincidunt cum aliis, tamen uirtualiter, uel
consecutiue, coincidunt cum eis, prout concederemus sequi 'homo
currit; ergo hominem currere est uerum', et e conuerso 'hominem
currere est uerum; ergo homo currit', et sic suo modo de aliis
propositionibus. Si ergo dicamus 'homo currit; ergo animal currit',
est locus ab inferiori ad superius, quia ab isto termino 'homo' ad
istum terminum 'animal' respectu huius praedicati 'currit'. Sed si
dicamus 'hominem currere est uerum; ergo animal currere est uerum',
est locus ab antecedente ad consequens, quia ab hac propositione 'homo
currit' ad hanc propositionem 'animal currit' respectu huius
praedicati 'uerum'. Ita etiam si dico 'domus est; ergo paries est',
est locus a toto integrali ad suam partem, et si dico 'uerum est domum
esse; ergo uerum est parietem esse', est locus ab antecedente ad
consequens. Ita similiter si dico 'paries non est; ergo domus non
est', est locus a parte totius integralis ad suum totum respectu huius
praedicati 'est', et si dico 'haec propositio 'paries est' est falsa;
ergo et haec 'domus est'' est locus a consequente ad antecedens
respectu huius praedicati 'falsum', nam parietem esse est consequens
ad domum esse.

Et apparet etiam quod isti loci ab antecedentibus et a consequentibus
non habent ueritatem originaliter, sed ex uirtute aliorum. Non enim
est bona consequentia 'hominem currere est uerum; ergo animal currere
est uerum' nisi quia haec est bona consequentia 'homo currit; ergo
animal currit'; et similiter non est bona consequentia 'domum esse est
uerum; ergo parietem esse est uerum' nisi quia haec est bona
consequenti 'domus est; ergo paries est', et sic de aliis. Ideo
Themistius habuit rationalem causam dimittendi istos locos; Tullius
tamen ponit eos quasi formaliter essent distincti ab aliis.

Sed adhuc est bene dubitatio. Quia facto syllogismo dicimus
"consequens est falsum; ergo et antecedens". Quid ergo respondendum
est si quaeratur "unde locus?" quando dicimus "consequens est falsum;
ergo et antecedens"? Et uidetur mihi quod hoc est sicut dubitare quo
modo sit respondendum si dicatur "aliquod praedicatum", uel "hoc
praedicatum 'currit'", "uere praedicatur de specie; ergo et de
genere". Apparet ergo mihi quod haec ultima consequentia non est a
specie ad genus, sed ab isto termino 'species' ad istum terminum
'genus', qui non sunt sicut genus et species, sed sicut correlatiua.
Et sic etiam in prima consequentia non arguebatur a consequente ad
antecedens, sed ab isto termino 'consequens' ad istum terminum
'antecedens', qui opponuntur ad inuicem relatiue. Ideo forte tales
loci uidentur esse a relatiuis; et de hoc dicetur quando agetur de
illis relatiuis.

SDD 6.5: DE LOCIS EXTRINSECIS

SDD 6.5.1

(1) Sequitur de locis extrinsecis. Et dictum est prius quid sit locus
extrinsecus. (2) Locus autem extrinsecus diuiditur, quia alius ab
oppositis, alius a maiori, alius a minori, alius a simili, alius a
proportione, alius a transsumptione et alius ab auctoritate. (3) Locus
ab oppositis iterum diuiditur secundum quattuor genera oppositionum;
unus enim est locus a relatiuis, alius a contrariis, alius a priuatiue
oppositis et alius a contradictoriis.

Istud quintum capitulum est de locis extrinsecis, quod continet
undecim partes: prima est de quibusdam diuisionibus locorum
extrinsecorum, secunda est de loco a relatiuis, tertia de loco a
contrariis, quarta de loco a priuatiue oppositis, quinta de loco a
contradictoriis, sexta de locis a maiori et minori, septima de loco a
simili, octaua de loco a proportione, nona de locis a transsumptione,
decima de loco ab auctoritate, et undecima est de quibusdam aliis
locis, non enumeratis ab auctore. Et partes assignabuntur in processu.

Prima pars habet tres clausulas manifestas. Prima enim proponit
intentionem capituli, remittendo de definitione loci extrinseci ad
praedeterminata, secunda diuidit locum extrinsecum in locum ab
oppositis et caetera, et tertia subdiuidit locum ab oppositis. De his
autem diuisionibus et de membris earum apparebit per partes sequentes.

SDD 6.5.2

(1) 'Relatiua' uocamus terminos de praedicamento ad aliquid; et quae
sint illa dictum est in tractatu de Praedicamentis. (2) 'Relatiue'
autem 'opposita' uocamus terminos de praedicamento ad aliquid qui ad
inuicem correlatiue dicuntur, ut 'pater' et 'filius'. (3) Locus a
relatiuis est habitudo unius illorum ad alterum sibi relatiue
oppositum. (4) Locus a relatiuis tenet constructiue et destructiue
respectu huius uerbi 'est', ut 'pater est; ergo filius est', uel etiam
'pater non est; ergo filius non est'; maxima: posito uno relatiuorum,
seu relatiue oppositorum, ponitur reliquum, et remoto uno remouetur
reliquum. (5) Item, locus a relatiuis tenet constructiue et
destructiue secundum conuertentiam utriusque relatiuorum ad reliquum,
ut 'Socrates est pater Platonis; ergo Plato est filius Socratis', uel
'Socrates est similis Platoni; ergo Plato est similis Socrati'. (6)
Item, secundum auctorem locus a relatiue oppositis tenet ab
affirmatione unius relatiue oppositorum de aliquo subiecto respectu
tertii ad quod dicitur ad negationem alterius correlatiui de eodem
subiecto respectu eiusdem tertii, ut 'Socrates est pater Platonis;
ergo Socrates non est filius Platonis'.

Haec secunda pars est de loco a relatiuis, seu a relatiue oppositis.
Et ego non credo quod in aliquo praedictorum exemplorum debeat dici
esse locus a relatiuis, seu relatiue oppositis, sed ab uno
relatiuorum, uel relatiue oppositorum, ad reliquum, nec etiam ab
oppositis, sed ab uno opposito ad reliquum. Sed tamen ita consuetum
est dici ex eo quod terminus a quo est locus et terminus ad quem est
locus communi nomine nominantur 'relatiua' uel 'relatiue opposita'.

Haec autem pars continet sex clausulas. Prima enim remittit de
definitione relatiuorum ad tractatum de Praedicamentis, et secunda
describit relatiue opposita, quae est per se manifesta, tertia
describit locum a relatiuis, sed potius deberet dici a relatiuo, seu
relatiue opposito, prout iam prius notatum est. Aliae tres clausulae
assignant tres regulas de loco a relatiuis.

Quarta autem clausula uidetur mihi tenere in uirtute istius
proprietatis relatiuorum quod relatiua sunt simul natura, et illa
exposita fuit prius in tractatu de Praedicamentis; ideo ibi uideatur
de hoc et scietur quo modo haec clausula habeat uel non habeat
ueritatem.

Quinta uero clausula tenet per istam proprietatem relatiuorum tamquam
per maximam 'omnia relatiua dicuntur ad conuertentiam', quae quo modo
sit intelligenda dictum etiam fuit in tractatu de Praedicamentis.

De sexta autem clausula manifestum est quod ipsa non habet efficaciam
in relatiuis aequiparantiae, scilicet quae eodem nomine nominantur, de
quibus etiam dictum est in tractatu de Praedicamentis. Sed etiam non
ualet in omnibus aliis nisi cum modificatione. Nam isti termini
'causa' et 'effectus' dicuntur correlatiue, et tamen non sequitur
'materia est causa formae; ergo materia non est effectus formae', quia
utraque est alterius causa et effectus, *nec sequitur etiam 'haec
propositio 'homo currit' est antecedens ad istam 'risibile currit';
ergo non est consequens ad eam', quia utraque sequitur ad reliquam*I.
Ergo oportet dicere quod numquam idem est eiusdem causa et effectus
secundum eundem modum causalitatis, nec idem ad idem est antecedens et
consequens secundum eandem consequentiam. Eodem modo etiam oportet
dicere de hoc quod dicitur locum a relatiuis tenere de affirmatione ad
negationem conuertendo, scilicet sic 'Socrates est pater Platonis;
ergo Plato non est pater Socratis'; instantia enim est contra hoc in
relatiuis aequiparantiae, *et sicut statim instabatur de terminis
conuertibilibus, oportet dicere sicut prius.*

Sed etiam notandum est bene quod cum sint diuersae species
relatiuorum, sic sunt etiam diuersae species locorum a relatiuis, qui
loci iam non sunt dicendi a relatiuis secundum generalem relatiuorum
habitudinem, sed secundum specialem terminorum relatiuorum
habitudinem. Verbi gratia, dictum fuit quod ab istis terminis
'antecedens' et 'consequens' sunt loci a relatiuis respectu horum
terminorum 'uerum' et 'falsum', sed hoc non contingit ut sunt
relatiua, sed ut talia relatiua.

Ita etiam concederetur iste locus esse a relatiuis 'Socrates est pater
Platonis; ergo Plato non est pater Socratis', sed non est a relatiuis
ut relatiua, sed ut talia relatiua, scilicet disparantiae. Ita etiam
inter locos a relatiuis poneretur hoc argumentum 'totum est album;
ergo pars eius est alba', et esset maxima 'quale est totum, talis est
aliqua pars eius'. Verum est quod illa maxima indiget modificatione,
scilicet restringendo 'quale' ad tertiam speciem qualitatis uel ad
illos terminos de genere qualis qui significant dispositionem additam
ei pro quo supponit subiectum. Et de hoc nihil plus dicam, quia non
est ibi nisi exemplificatio. Manifestum est tamen quod haec
consequentia non tenet secundum communem habitudinem relatiuorum ad
inuicem, sed secundum specialem habitudinem horum terminorum 'totum'
et 'pars' ad inuicem. Ita etiam si dicatur 'una contradictoriarum est
uera; ergo altera est falsa', locus non est formaliter ab uno
contradictoriorum ad reliquum, sed ab isto termino 'contradictorium'
ad istum terminum 'contradictorium', qui inuicem correlatiue dicuntur.
Ideo est locus ab uno relatiuorum ad alterum sibi correlatiuum, et non
tenet illa consequentia ex eo quod sunt inuicem relatiua, sed ex eo
quod sunt talia relatiua. Unde non ualeret consequentia de
subalternante ad subalternatam, licet etiam correlatiue se habeant.

Ulterius notandum est quod Aristoteles, secundo Topicorum, posuit
locum quem uere debemus dicere locum a relatiuis ad sua correlatiua,
et non ab uno correlatiuorum ad alterum, ut 'duplex est multiplex;
ergo subduplex est submultiplex'. Et tenet per istam regulam, seu
maximam, 'si oppositum est in opposito, et propositum in proposito',
de quo dicemus quando de loco a contradictoriis agemus.

SDD 6.5.3

(1) Contraria sunt quae sub eodem genere posita maxime a se distant
et innata sunt fieri circa idem subiectum successiue et non simul. (2)
Locus a contrariis est habitudo unius contrariorum ad reliquum. (3) Et
tenet destructiue, scilicet ab affirmatione unius contrariorum de
aliquo subiecto ad negationem alterius de eodem subiecto, ut 'Socrates
est albus; ergo non est niger'; maxima: de quocumque uere affirmatur
unum contrariorum, de eodem uere negatur reliquum. (4) Contrariorum
autem quaedam sunt mediata et quaedam immediata. Mediata sunt quorum
contingit esse medium circa idem subiectum, ut 'albi' et 'niger' media
sunt 'rubeum' et 'uiride'; immediata sunt quorum non contingit esse
medium, ut 'sanum' et 'aegrum'. (6) Locus a contrariis immediatis
tenet constructiue, a negatione unius de aliquo subiecto ad
affirmationem alterius de eodem, ut 'Socrates non est aegrum; ergo
ipse est sanus'; maxima: a quocumque remouetur unum contrariorum
immediatorum, eidem attribuitur reliquum.

Haec tertia pars est de locis a contrariis, continens quinque
clausulas. Prima est descriptio contrariorum, quae exponenda est
decimo Metaphysicae, et de hoc etiam dictum est in octauo capitulo
tractatus de Praedicamentis.

Secunda clausula est descriptio loci a contrariis, et non deberet dici
locus a contrariis, sed ab uno contrariorum ad reliquum. Verum est
tamen quod Aristoteles, secundo Topicorum, ponit locum qui uere
dicitur a contrariis, ut 'iustitia est uirtus; ergo iniustitia est
uitium', de quo dicetur quando de contradictoriis agetur.

Tertia clausula continet unam regulam de locis a contrariis, contra
quam obiicitur. Primo, quia non sequitur 'B fuit album; ergo B non
fuit nigrum'.

Secundo, quia uidetur esse possibile quod idem sit simul album et
nigrum, scilicet scutum cuius una medietas est alba et alia nigra. Hoc
probatur dupliciter: primo, quia omne coloratum est aliquo colore
coloratum, et illud scutum est coloratum; ergo aliquo colore est
coloratum; et non alio quam albedine uel nigredine, et si albedine,
tunc est album, et si nigredine, tunc est nigrum; et qua ratione
dicitur esse album, eadem ratione dicitur esse nigrum; ergo oportet
concedere quod est album et quod est nigrum.

Item, hoc confirmatur, supposito quod totum denominatur a maiori parte
ipsius, ut quod B diceretur album si maior pars eius esset alba, licet
minor esset nigra, et diceretur nigrum si maior pars eius esset nigra;
*sed illius scuti maior pars est alba et etiam eius maior pars est
nigra; ergo est album et nigrum. Probo ergo quod eius maior pars est
alba, et loco scuti pono lineam AB, cuius medietas AC est tota alba et
medietas CB est tota nigra*I; tunc ego aliter diuido lineam AB,
uidelicet in duas partes quarum una continet tres quartas eius et alia
reliquam quartam, et erit prima illarum partium AD et secunda DB; tunc
apparet quod totius AB pars AD est maior quam pars DB, et tamen illa
pars AD est alba; ergo sequitur quod maior pars ipsius AB est alba,
et, per consequens, quod AB est alba; quod autem illa pars AD sit alba
manifestum est, quia eius maior pars est alba, scilicet AC, quae est
maior quam CD; eodem modo argueretur quod ipsius AB maior pars est
nigra.

Ad primam obiectionem respondetur quod regula est intelligenda de
propositionibus de praesenti et de inesse, non de illis de praeterito
uel futuro uel de possibili. Et adhuc in illis de praesenti non
oportet regulam esse ueram nisi in illo casu quo affirmatiua ponatur
esse uera pro toto tempore praesenti, sicut dictum est in
Sophismatibus, scilicet in quarto sophismate septimi capituli.

Ad aliam dicunt aliqui quod illud scutum non est coloratum sed est
plura colorata, quia est suae medietates, quae sunt coloratae. Alii
autem concedunt quod est coloratum, sed non uno colore, sed pluribus;
ideo ista propositio negaretur quod omne coloratum est aliquo colore
coloratum; debet enim dici 'aliquo colore uel aliquibus'. Dicendum est
breuiter quod si concedamus denominationem totius esse a denominatione
maioris partis, hoc non oportet esse uerum nisi illa maior pars sit
secundum se totam talis, et non est sic in proposito.

Quarta clausula ponit unam diuisionem contrariorum, quam Aristoteles
ponit in Praedicamentis, cuius expositio et uerificatio pertinet ad
decimum Metaphysicae.

Sed quinta clausula ponit unam regulam, seu maximam, de contrariis
immediatis, contra quam obiicitur. Quia si Socrates non est,
consequentia est falsa, quia antecedens est uerum et consequens
falsum. Item, non sequitur 'lapis non est aeger; ergo lapis est
sanus'. Item, 'uirtus' et 'uitium' sunt contraria immediata, et tamen
non sequitur 'infans non est uirtuosus; ergo est uitiosus'.

Respondetur quod illa regula est condicionanda, scilicet quod sit
constantia subiecti, et quod subiectum sit innatum recipere illa
contraria, et quod etiam sit tempus conueniens ad recipiendum. Et per
haec tria remouentur illae tres obiectiones.

Ultimo notandum est quod aliqui istam consequentiam uocant
'constructiuam' 'Socrates est albus; ergo Socrates non est niger' quia
antecedens est affirmatiuum, et istam uocant 'destructiuam' 'Socrates
non est sanus; ergo Socrates est aeger'. Et ego e conuerso uoco eas,
quia argumentum uocatur 'destructiuum' ex eo quod infert partem
negatiuam quaestionis et 'constructiuum' ex eo quod infert partem
affirmatiuam quaestionis. Unde si perficias istud argumentum 'Socrates
est albus; ergo Socrates non est niger', faciendo syllogismum, apparet
quod syllogismus erit uere destructiuus, scilicet 'nullum album est
nigrum, Socrates est albus; ergo Socrates non est niger'. Et ita
manifeste loquitur Aristoteles in secundo Topicorum, immo per totum
librum.

SDD 6.5.4

Quae sunt priuatiue opposita dictum est in tractatu de Praedicamentis.
Locus a priuatiue oppositis est habitudo unius priuatiue oppositorum
ad reliquum. Et tenet destructiue, ut 'Socrates est uidens; ergo non
est caecus'. Maxima: de quocumque uere affirmatur unum priuatiue
oppositorum, de eodem uere negatur reliquum. Tenet etiam constructiue
supposita constantia subiecti, et aptitudine et tempore determinato,
sicut dicebatur de contrariis immediatis, ut 'Socrates non est uidens,
et habet tempus determinatum ad uidendum; ergo est caecus'.

Haec quarta pars est de loco a priuatiue oppositis. Et differt dicere
'locus a priuatiue oppositis' et dicere 'locus ab uno priuatiue
oppositorum ad reliquum', sicut dicebatur de relatiuis et de
contrariis. Et non est in hac parte dubitatio quae non sit satis
soluta in duabus partibus praecedentibus aut in tractatu de
Praedicamentis, capitulo de Oppositionibus.

Sed in exemplo de caeco et de uidente notandum est quod haec nomina
'caecus' et 'uidens' non opponuntur priuatiue nisi capiamus 'uidentem'
pro 'habente uisum'; dormiens enim, licet non sit in actu uidendi, non
dicitur caecus.

Notandum est etiam quod in plurali numero non sequitur 'isti duo
homines non sunt uidentes, licet habeant tempus conueniens ad
uidendum; ergo sunt caeci'. Quia esset instantia si unus eorum esset
uidens et alter caecus; nec enim ipsi essent uidentes nec ipsi essent
caeci. Unde etiam, correlarie, concludendum est quod in terminis
priuatiuis, propter implicationem negationis, non ualet locus ad
determinandum problema de definitione, seu de terminatione, a
singulari numero ad pluralem numerum. Non enim sequitur 'quiescens est
quod non mouetur cum sit aptum natum moueri; ergo quiescentia sunt
quae non mouentur cum sint apta nata moueri'.

SDD 6.5.5

(1) Similiter quae sit contradictio, siue quantum ad terminos siue
quantum ad propositiones, dictum est in tractatu de Praedicamentis.
(2) Locus a contradictoriis est habitudo unius contradictoriorum ad
reliquum. (3) Et tenet constructiue et destructiue quantum ad
contradictionem propositionum, scilicet constructiue de uero ad falsum
uel e conuerso, ut 'Socratem currere est uerum; ergo Socratem non
currere est falsum' uel e conuerso; maxima: si una contradictoriarum
est uera, reliqua est falsa, et e conuerso; destructiue de uero ad
uerum uel de falso ad falsum, ut 'Socratem currere est uerum; ergo
Socratem non currere non est uerum', uel 'Socratem currere est falsum;
ergo Socratem non currere non est falsum'; maxima: impossibile est
ambas contradictorias esse simul ueras aut simul falsas. (6) In
contradictione autem terminorum tenet etiam locus constructiue et
destructiue, scilicet de negatione ad affirmationem et de affirmatione
ad negationem, ut 'A est homo; ergo A non est non homo', uel 'A non
est homo; ergo A est non homo'; maxima: de quocumque uere affirmatur
unus terminorum contradictoriorum, de eodem uere negatur reliquus.

Haec quinta pars est de loco a contradictoriis, uel de uno
contradictoriorum ad reliquum, quae habet quattuor clausulas. Prima
remittit nos ad tractatum de Praedicamentis et secunda describit locum
a contradictoriis; et illae sunt manifestae consideratis
praecedentibus.

Tertia tradit regulam de loco ab una propositionum contradictoriarum
ad reliquam, quae etiam est satis concessa. Sed notandum est quod ita
posset assignari locus ab una contrariarum ad reliquam, ut 'omnem
hominem currere est uerum; ergo nullum hominem currere est falsum';
maxima: si una contrariarum est uera, reliqua est falsa; non enim
possunt simul esse uerae. Similiter ab una subcontrariarum ad aliam,
ut 'hominem currere est falsum; ergo hominem non currere est uerum';
maxima: si una subcontrariarum est falsa, reliqua est uera, quia non
possunt simul esse falsae. Similiter ab una subalternarum ad aliam, ut
'omnem hominem currere est uerum; ergo aliquem hominem currere est
uerum', uel 'aliquem hominem currere est falsum; ergo omnem hominem
currere est falsum'; maxima: si subalternarum uniuersalis est uera,
particularis est uera et si particularis est falsa, uniuersalis est
falsa; et hoc est quia particularis sequitur ad uniuersalem.

Quarta clausula tradit regulam de uno terminorum contradictoriorum ad
reliquum. Et est regula simpliciter uera de affirmatione ad
negationem, ut 'A est homo; ergo A non est non homo', uel 'A est non
homo; ergo A non est homo', hoc tamen saluato quod dictum fuit in
Sophismatibus, scilicet in quarto sophismate septimi capituli. Sed ad
hoc quod illa regula sit uera de negatione ad affirmationem, oportet
supponere constantiam subiecti. Non enim sequitur 'chimaera non est
homo; ergo chimaera est non homo'.

Nunc autem considerandum est, ut tactum est prius, quod Aristoteles
non solum ponit locos ab uno contradictoriorum ad alterum, immo etiam
contrariis ad sibi contraria, et sic de relatiuis et de priuatiue
oppositis, *et de contradictoriis*. Sed est differentia, ut dicit
Aristoteles, quia in priuatiuis, contrariis et relatiuis tenet
consequentia in ipso; in contradictoriis autem tenet consequentia e
contrario. Et utrobique hoc contingit dupliciter: uno modo quod sit
processus de una propositione categorica constituta ex aliquibus
terminis ad aliam categoricam constitutam ex oppositis terminis, alio
modo quod sit processus de una consequentia aliquorum terminorum ad
aliam consequentiam oppositorum terminorum. In processu autem de
consequentia ad consequentiam uocamus 'consequentiam in ipso' quando
ex eo quod ad aliquod antecedens sequitur uere aliquod consequens
concludimus quod ad oppositum illius antecedentis sequitur oppositum
illius consequentis; et uocamus 'consequentiam e contrario' quando ex
eo quod ad aliquod antecedens sequitur aliquod consequens concludimus
quod ad oppositum consequentis sequitur oppositum antecedentis.

Dicimus ergo quod in contradictoriis tenet consequentia e contrario
constructiue et destructiue, constructiue sic 'sequitur 'homo currit;
ergo animal currit'; ergo sequitur 'nullum animal currit; ergo nullus
homo currit", destructiue sic 'non sequitur 'homo currit; ergo asinus
ambulat'; ergo non sequitur 'nullus asinus ambulat; ergo nullus homo
currit"; maxima: si ad antecedens sequitur consequens, ad
contradictorium consequentis sequitur contradictorium antecedentis, et
si non, non. In relatiuis autem, et in contrariis et priuatiue
oppositis tenet consequentia in ipso. Exemplum de relatiuis, ut 'ad
esse duplex sequitur esse multiplex, ergo ad esse subduplex sequitur
esse submultiplex'; exemplum autem de contrariis, ut 'ad esse iustum
sequitur esse uirtuosum; ergo ad esse iniustum sequitur esse
uitiosum'; exemplum de priuatiuis, ut 'ad habere uisum sequitur habere
sensum; ergo ad esse uisu priuatum, seu ad esse caecum, sequitur esse
sensu priuatum'.

In processu autem de una categorica ad aliam tenet etiam consequentia
e contrario in contradictoriis et in ipso in aliis oppositis. Exemplum
de contradictoriis, ut 'omnis homo est animal; ergo omne non animal
est non homo'; exemplum de relatiuis, ut 'omne duplex est multiplex;
ergo omne subduplex est submultiplex'; exemplum de contrariis, ut
'omnis iustitia est uirtus; ergo omnis iniustitia est uitium';
exemplum de priuatiuis, ut 'omnis uisus est sensus; ergo omnis
caecitas est priuatio sensus'.

Et est notandum quod in omnibus istis locis, seu consequentiis, ab
oppositis, antiqui solebant assignare istam communem regulam, seu
maximam, 'si oppositum in opposito, et propositum in proposito', tamen
in contrariis e contrario et in aliis oppositis in ipso. Et quantum ad
consequentiam e contrario omnis propositionis datae si subiecti
contradictorium uere dicitur de contradictorio praedicati, praedicatum
uere dicitur de subiecto; et quantum ad consequentiam in ipso omnis
propositionis datae si oppositum praedicati dicitur de opposito
subiecti, et praedicatum dicitur de subiecto.

Sed tamen contra hanc Aristotelis sententiam sunt plures dubitationes.
Prima de consequentia e contrario: quia non sequitur 'deus est ens;
ergo non ens est non deus', similiter non sequitur 'chimaera non est
asinus; ergo non asinus non est non chimaera', quia antecedens est
uerum et consequens falsum, ponendo quod negationes sint infinitantes;
*similiter 'non animal est non homo; ergo homo est non animal'*E.

Solutio. Notandum est quod per 'terminos contradictorios', ut alias
dictum est, intelligimus terminos differentes solum penes finitum et
infinitum, ut 'homo' 'non homo', 'animal' 'non animal', 'chimaera'
'non chimaera', et caetera. Quaerere ergo utrum in terminis
contradictoriis ualeat consequentia e contrario non est nisi quaerere
utrum sit bona consequentia conuersio propositionis manente eadem
qualitate et quantitate, mutatis terminis infinitis in terminos
infinitos et e conuerso, quam conuersionem auctor uocat 'per
contrapositionem'. Et dictum fuit alias, et nunc dicitur, quod non
ualent tales conuersiones nisi supposita constantia terminorum, tam
infinitorum quam finitorum.

Verbi gratia, haec non est bona consequentia, 'omnis' (uel 'aliquis')
'non homo est non chimaera; ergo omnis' (uel 'aliqua') 'chimaera est
homo'. Similiter si diceremus quod iste terminus 'non ens' non
supponit pro aliquo nec pro aliquibus, non esset bona consequentia
'omnis' (uel 'aliquis') 'homo est ens; ergo omne' (uel 'quoddam') 'non
ens est non homo'. Tamen si diceremus quod iste terminus 'non ens'
supponit bene pro aliquibus, licet non pro aliquo, quia populus est
non ens, et etiam exercitus, tunc non esset inconueniens concedere
istam consequentiam 'omnis homo est ens; ergo omne non ens est non
homo'.

Deinde etiam, licet supponatur constantia terminorum, adhuc
consequentia non est formalis particularis affirmatiuae ad
particularem affirmatiuam, neque uniuersalis negatiuae ad uniuersalem
negatiuam. Non enim sequitur 'non homo est non lapis; ergo lapis est
homo', similiter non sequitur 'animal est non homo; ergo homo est non
animal'; similiter, negatiue, non sequitur 'nullus homo est non
animal; ergo nullum animal est non homo', uel etiam 'nullus homo est
lapis; ergo nullus non lapis est non homo'. Sed concedendum est quod
tales consequentiae ualent quantum ad uniuersales affirmatiuas et
quantum ad particulares negatiuas supposita constantia terminorum.

Deinde etiam sunt dubitationes contra consequentiam in ipso in
contrarie oppositis. Quia non sequitur 'iustitia est uirtus; ergo
iniustitia est uitium'; nam si omnes essent iusti, antecedens esset
uerum et consequens falsum. Nec sequitur 'album est dulce; ergo nigrum
est amarum', nec sequitur 'prodigalitas est uitium; ergo liberalitas
est uirtus', uel etiam 'prodigalitas est mala; ergo liberalitas est
bona'.

Solutio. Dicendum est quod ad hoc quod talis consequentia habeat locum
in contrariis requiritur quod tam subiectum quam praedicatum habeat
contrarium. Non enim oportet si 'color' praedicatur de albedine quod
contrarium 'coloris' praedicetur de contrario 'albedinis', cum 'color'
non habeat contrarium.

Deinde ad hoc quod ualeat consequentia requiritur primo constantia
terminorum, secundo quod non sit praedicatio per accidens, sed per se,
tertio requiritur quod ambo contraria unius contrarietatis non
contineatur sub uno contrariorum alterius contrarietatis. Et per haec
remouentur tres instantiae prius factae.

Deinde etiam obiicitur de relatiuis. Quia non sequitur 'pater est
seruus; ergo filius est dominus'. Respondetur, ut prius, quod
requiritur constantia terminorum et quod non sit praedicatio per
accidens, sed per se.

Obiicitur etiam de priuatiue oppositis. Quia non sequitur si omne
tangibile est sensibile quod omne intangibile sit insensibile. Neque
etiam sequitur si omne habens uisum habet sensum quod omnis priuatus
uisu sit priuatus sensu, quia si habeat tactum sine uisu, antecedens
est uerum, et consequens falsum, ex eo quod iste terminus 'sensu'
distribuitur (ideo sequitur 'priuatus sensu; ergo omni sensu
priuatus'.

Respondetur breuiter quod consequentia non ualet nisi tali modo 'omne
uisibile est sensibile; ergo omne inuisibile est insensibile secundum
uisum', uel etiam tali modo 'omne habens uisum est habens sensum; ergo
omne uisu priuatum est sensu priuatum'.

Adhuc aliqui circa praedictos locos ab oppositis dubitant utrum
debeant dici loci extrinseci. Nam in ratione priuationis includitur
ratio habitus, cum priuatio definiatur per habitum et unus terminorum
contradictoriorum implicet in se reliquum cum negatione. Ideo uidetur
quod in talibus includitur unum in altero secundum aliquem modum
essendi in; ideo uidetur esse locus intrinsecus. Deinde locus dicitur
esse medius ex eo quod termini significant idem sed non supponunt pro
eodem, ut 'albedo' et 'album'. Sed sic est de terminis
contradictoriis, uel etiam de terminis priuatiue oppositis; ergo illi
loci debent dici medii.

Solutio. Dico quod tali modo posset aliquis distinguere locos quod
illi loci dicerentur intrinseci et tali modo quod deberent dici medii.
Et secundum distinctionem Themistii et auctoris nostri, ipsi dicuntur
extrinseci quia nec termini supponunt pro eodem nec illud pro quo unus
terminorum supponit includitur in eo pro quo alter supponit secundum
aliquem modum essendi in, licet bene terminus in termino includatur.
Dictum enim fuit prius quod ex hoc auctor noster uocat locos
'extrinsecos'.

SDD 6.5.6

Maius, ut hic sumitur, est quod excedit alterum in potentia, uel
uirtute, ut rex comitem; minus autem est quod exceditur ab alio. Locus
a maiori est habitudo ipsius ad minus; locus a minori est habitudo
ipsius ad maius. Locus a maiori tenet destructiue, ut 'rex non potest
expugnare tale castrum; ergo nec comes'; maxima: quod maius non potest
minus non potest. Locus a minori tenet constructiue, ut 'comes potest
expugnare tale castrum; ergo et rex'; quod minus potest maius potest.

Haec sexta pars est de locis a maiori et a minori. Et manifestum est
quod isti loci secundum descriptiones maioris et minoris his datas non
sunt a maiori et minori secundum extensionem, sed secundum potentiam,
uel uirtutem, id est a fortiori a debilius et a debiliori ad fortius,
seu a magis potente ad minus potens et e conuerso. Et debet glossari
'id est a nomine supponente pro potentiori ad nomen supponens pro
minus potente'.

Verum est quod communiter solent dari maximae communiores quam nunc
sunt datae, scilicet quod in loco a maiori maxima est 'si hoc quod
magis uidetur inesse non inest, nec illud quod minus' et in loco a
minori maxima est 'si illud quod minus uidetur inesse inest, et illud
quod magis'. Et tunc si correspondenter istis maximis debemus
describere 'maius' et 'minus', oportet dicere quod per 'maius' et
'minus' debemus intelligere maiorem uel minorem apparentiam quod
praedicatum inhaereat subiecto, id est quod uere affirmetur de eo.

Et Aristoteles, secundo Topicorum, ponit de hoc tres combinationes.
Prima est comparando unum praedicatum ad duo subiecta, et est maxima
'si aliquod praedicatum non inest subiecto cui magis uidetur inesse,
nec inest illi cui minus uidetur inesse; et si inest cui minus uidetur
inesse, inest cui magis'. Et ad hanc combinationem pertinet exemplum
quod ponebatur de rege et comite quantum ad posse et non posse
expugnare.

Secunda combinatio est comparando duo praedicata ad unum subiectum, ut
'si talis dux non potest expugnare militem, ipse non potest expugnare
comitem, et si potest comitem, ipse potest militem', et etiam in aliis
praedicabilibus, ut forte cum ego potaui satis, repraesentatur mihi
bonum uinum, si ego nolo bibere illud uinum, debet concludi quod ego
nolo bibere cum iam non sitiam; ideo nec aliud est mihi praesentandum.
Et est maxima 'si illud quod magis uidetur inesse alicui non inest,
neque illud quod minus, et si illud quod minus uidetur inesse alicui
inest, et illud quod magis. Et capiamus inesse pro affirmatiue
praedicari, ut dictum est.

Tertia combinatio est comparando duo praedicata ad duo subiecta. Et
est maxima 'si praedicatum quod magis uidetur inesse suo subiecto non
inest ei, tunc nec aliud praedicatum quod minus uidetur inesse alteri
subiecto inest illi, et si illud quod minus uidetur inesse inest, et
illud quod magis'.

Apparet ergo mihi quod isti loci a maiori et minori debent dici a
comparationibus secundum maius et minus uideri praedicatum inesse
subiecto. Ideo sic etiam uocat Aristoteles illos locos a magis et
minus, et non a maiori et minori. Et si a comparationibus secundum
maius et minus fiant argumenta dialectica, tamen reduci possunt ad
illos locos qui dicuntur a magis et minus. Cum autem loquitur hic de
magis et minus, uidetur quod non debemus intelligere de euidenti
apparentia nec de apparentia sophistica, sed probabili. Ideo tales
loci nec sunt demonstratiui nec sophistici, sed reputandi sunt
dialectici et secundum probabilitatem facientes opinionem uel
persuasionem.

Item, Aristoteles, secundo Topicorum, ponit adhuc alium modum
arguendi, non de magis ad minus uel e conuerso, sed de simpliciter ad
magis et ad maxime uel e conuerso, per istam regulam 'si simpliciter
sequitur ad simpliciter, magis sequitur ad magis et maxime ad maxime',
ut si sequitur 'uoluptuosum; ergo bonum', similiter sequitur 'magis
uoluptuosum; ergo magis bonum' et 'maxime; ergo maxime'.

Sed contra talem locum, uel consequentiam, sunt ualde multae
instantiae, quae magis debent uideri secundo Topicorum. Tamen pro nunc
pono istam modificationem quod primo debet supponi quod termini sint
comparabiles secundum magis et minus et secundum maxime, secundo quod
illae consequentiae fiant in terminis quorum terminus illatus sit
essentialiter praedicabilis de inferente, uel saltem per se, tamquam
propria passio de suo proprio subiecto. Verbi gratia, propter defectum
primae condicionis, non oportet si ad esse simile sequatur esse ad
aliquid quod ad esse magis simile sequatur magis esse ad aliquid; et,
propter defectum secundae, non oportet si ad esse album sequatur esse
magnum quod ad esse albius sequatur esse maius. Regula autem sic
modificata habet probabilitatem.

Adhuc Aristoteles, in dicto loco, uidetur aliam regulam intelligere,
scilicet quod si praedicatum sumptum simpliciter dicitur uere de
subiecto etiam dicto simpliciter, tunc de illo subiecto dicto secundum
magis dicitur uere illud praedicatum etiam secundum magis, et sic de
maxime ad maxime. Et ad uerificandum illam regulam oportet apponere
praedictas condiciones et constantiam terminorum.

SDD 6.5.7

Similitudo est rerum differentium eadem qualitas. Locus a simili est
habitudo unius similium ad reliquum. Et tenet constructiue et
destructiue, constructiue sic 'sicut risibile uidetur inesse homini,
ita et hinnibile equo, sed homo est risibilis; ergo equus est
hinnibilis', uel sic 'risibile inest homini ut proprium; ergo
hinnibile inest equo ut proprium'; maxima: de similibus simile debet
esse iudicium; destructiue sic 'similiter uidetur inesse animal homini
et equo, sed non inest homini ut proprium; ergo nec inest equo ut
proprium'; maxima ut prius.

Ista septima pars est de loco a simili, uel a similibus. Et in eius
principio describitur 'similitudo' proprie dicta, sicut si diceremus
Socratem et Platonem esse similes quia uterque esset albus uel
sapiens, iuxta illud quod in Praedicamentis dicitur qualitati esse
proprium secundum eam simile uel dissimile dici. Sed uidetur mihi quod
haec similitudo debeat magis capi secundo intentionaliter prout
pertinet ad locos dialecticos, ita quod, sicut in parte praecedente
per 'maius' et 'minus' intelligebamus maiorem uel minorem apparentiam
quod praedicatum inhaereat subiecto, ita hic per 'simile' debemus
intelligere similem, uel aequalem, apparentiam quod praedicata
inhaereant suis subiectis uel non inhaereant. Unde cum sit apparentia
similis, bene potest inferri probabiliter si hoc inest isti quod illud
inest illi, et si non, non, et si hoc inest isti ut proprium uel genus
quod ita et illud illi. Sic enim bene dicitur quod de similibus simile
est iudicium.

Et sciendum est, sicut dictum est de 'magis' et 'minus', quod haec
similis apparentia potest esse aut plurium praedicatorum de uno
subiecto, aut unius de pluribus, aut plurium de pluribus. Et facile
est ponere exempla.

SDD 6.5.8

(1) Proportio est plurium ad aliquod unum uel ad plura similis
habitudo. (2) Locus a proportione est habitudo unius proportionalium
ad reliquum. (3) Et tenet constructiue et destructiue, ut 'sicut se
habet nauta ad nauem regendam, ita doctor ad scholas regendas, sed ad
nauem regendam non est eligendus nauta sorte, sed propter experientiam
eius in arte nauigandi; ergo ad regendum scholas non est eligendus
doctor sorte, sed propter eius doctrinalem scientiam'; maxima: de
proportionalibus proportionale est iudicium. (4) Differt autem iste
locus a loco a simili quia in loco a simili attenditur comparatio
secundum similem apparentiam inhaerentiae praedicatorum ad subiecta,
locus autem a proportione attenditur penes comparationem habitudinis
aliquarum rerum ad inuicem ad habitudinem aliarum rerum ad inuicem.

Ista octaua pars est de loco a proportione; et continet quattuor
clausulas. Prima est descriptio 'proportionis'. Sed non uidetur hic
esse descriptio 'proportionis' simpliciter, sed potius est descriptio
comparationis unius proportionis ad aliam similem proportionem.
Proportio enim simpliciter est habitudo unius ad unum, ut unius lineae
ad aliam lineam, et est proportio dupla uel tripla, uel forte
proportio aequalitatis, ut unius numeri ad alium numerum, uel ad
unitatem, ut nautae regentis ad nauem regendam. Talis autem habitudo
plurium ad unum uel ad plura est iam comparatio proportionis ad
proportionem secundum similitudinem, ut quod proprie loquendo non est
eadem proportio duorum ad unum et quattuor ad duo, sed est similitudo
proportionum, quia utrobique est proportio dupli ad dimidium. Et sic
etiam similis habitudo proportionis nautae ad nauem et doctoris ad
scholas non est simplex proportio, sed est habitudo unius proportionis
ad aliam proportionem.

Secunda clausula describit locum a proportione quod est habitudo unius
proportionalium ad reliquum. Et melius esset dicere quod locus a
proportione est habitudo unius proportionis ad aliam similem
proportionem, ut proportionis nautae ad nauem ad proportionem doctoris
ad scholas. Et est maxima conueniens quod de similibus proportionibus
simile est iudicium.

Tertia clausula ostendit et exemplificat quo modo debeat tenere locus
a proportione. Et est satis manifesta.

Quarta clausula assignat differentiam inter locum a simili et locum a
proportione. Et uidetur mihi intentionem Aristotelis esse quod locus a
proportione contineatur sub loco a simili, quod est rationale, quia
est habitudo similis ad simile, scilicet habitudo unius similium
proportionum ad aliam. Ideo Aristoteles, secundo Topicorum, non ponit
locum a proportione alium a simili. Nec ualet quod solet dici,
scilicet quod locus a simili attenditur penes similiter inesse et
locus a proportione penes similiter se habere, quia *finaliter*
coincidunt, licet sit diuersitas uerborum. Unde Aristoteles, secundo
Topicorum, exponit locum a simili per similiter se habere, dicens
"rursus in similibus similiter se habent"; et etiam Aristoteles post
dicit "nam si in aliquo similium similiter se habet, et in aliis
similibus".

Notandum est autem quod etiam solet poni locus a proportione
transmutata, ut si primum ad secundum se habet sicut tertium ad
quartum, sequitur quod sicut se habet primum ad tertium, ita se habet
secundum ad quartum'. Verbi gratia, quia octo se habent ad quattuor
sicut sex ad tria (utrobique enim est proportio dupla), ideo sequitur
quod octo se habent ad sex sicut quattuor ad tria. Et uerum est quod
iste locus tenet in mensuris et mensurabilibus, cuius modi sunt
numeri, magnitudines et tempora. Sed non tenet ita in aliis; si enim
similiter se habet rector nauis ad nauem regendam sicut rector
scholarum ad scholas regendas, non oportet ita se habere nauem ad
scholas sicut se habet nauta ad doctorem.

Ulterius est dubitatio de locis a proportione, a maiori et a minori an
debeant dici extrinseci uel intrinseci. Et constat quod Themistius et
auctor noster posuerunt eos extrinsecos. Sed uidetur quod sint
intrinseci, quia minus includitur in maiori ut pars in toto; pars enim
est minor toto. Deinde si plura praedicata simul affirmantur de eodem
subiecto, tunc illud subiectum et illa praedicata supponunt pro eodem
uel pro eisdem; et ob hoc dicebatur esse locus intrinsecus. Et
similiter est de loco a proportione, cum ille uideatur contineri sub
loco a simili, ut dictum est.

Respondetur breuiter quod licet contingat minus includi in maiori uel
terminos in loco a simili supponere pro eodem, tamen hoc non est de
necessitate illorum locorum, quia possibile est res nullo modo se
inuicem includentes unam esse maiorem alia uel unam esse similem
alteri. Et similiter non oportet terminos supponentes pro pluribus
suppositis supponere pro eodem; licet enim similiter se habeat
'risibile' ad 'hominem' sicut 'hinnibile' ad 'equum', tamen 'risibile'
et 'hinnibile' non supponunt pro eodem, nec 'homo' et 'equus'. Sed de
necessitate locorum intrinsecorum erat quod saluaretur alterum
praedictorum, scilicet uel terminos supponere pro eodem uel res pro
quibus supponunt unam includi in alia secundum aliquem modum essendi
in, sicut dicebatur.

SDD 6.5.9

(1) Secundum auctorem nostrum duplex est transsumptio. Quaedam est cum
aliquod nomen uel oratio habens suam primam et propriam
significationem transsumitur ad significandum aliud propter aliquam
similitudinem, sicut hoc uerbum 'ridere' significat proprie risum per
os emittere et transfertur ad significandum idem quod 'florere', quia
sicut risus significat gaudium, sic floritio plantarum est nobis
gaudiosa, et sicut agentem ad hoc quod non potest consumere dicimus
litora maris aratorem, quia uterque perdit laborem suum. Alia est
transsumptio quando unum nomen magis notum capitur pro alio minus
noto, cum illa nomina supponant pro eodem, ut si loco huius nominis
'philosophus' transferamus nos ad hoc nomen 'sapiens'. (2) Dicit ergo
auctor quod primus modus transsumptionis ad sophisticum et non ad
dialecticum, secundus autem modus pertinet ad dialecticum. (3) Locus a
transsumptione est habitudo nominis magis noti ad nomen minus notum
cum illa supponant pro eodem. (4) Et tenet constructiue et
destructiue, ut 'sapiens est prudens; ergo philosophus est prudens',
uel sic 'sapiens non inuidet; ergo philosophus non inuidet'; maxima:
quidquid conuenit nomini magis noto conuenit minus noto, et quod non,
non, cum illa supponant pro eodem.

Ista nona pars est de loco a transsumptione, et continet quattuor
clausulas. Prima distinguit duplicem modum transsumptionis et exponit
membra; et est satis manifesta.

Secunda clausula dicit primum modum transsumptionis non pertinere ad
dialecticum. Et hoc credo esse falsum. Nam rhetorica et poetria sunt
partes dialecticae; iste autem modus transsumptionis, qui est modus
loquendi parabolicus, maxime pertinet ad poetriam; sic enim non modo
sophistico, sed poetico, in sacra scriptura uocamus deum leonem, quia
sicut leo dominatur super caetera animalia, sic similiter deus super
omnia, et sic +ewan'as+ uocamus animalia plena oculis ante et retro.
Et sunt ex talibus modis loquendi argumenta dialectica et persuasiua.
Si enim aliquis propter eius immunditiam uocetur sus, iudicat se ex
huius modi immunditia esse uituperatum, et mouetur ad abstinendum ab
ea, et si aliquis uocetur leo propter actus fortitudinis, iudicat se
esse laudatum et mouetur ad perseuerandum. Illa autem argumenta si
ponerentur in forma apparerent esse talia 'ille est fortis sicut leo;
ergo uocandus est leo', 'iste est immundus sicut sus; ergo uocandus
est sus'. Et ex huius modi argumentis, saepius subintellectis et raro
in forma expressis, quia sic est communis usus poetriae, nos uolentes
aliquem uituperare uel laudare uocamus illum leonem aut suem, uel
huius modi. In huius modi ergo argumentis dico esse locum uocatum 'a
transsumptione'; maxima: nomen proprie significans aliquam rem
transsumimus ad significandum aliam propter similitudinem.

Esset autem in dicta transsumptione argumentum sophisticum si nomen
transsumptiue dictum de aliquo acciperemus tamquam proprie dictum de
illo, ut si dicimus 'omne quod ridet habet os, pratum ridet; ergo
pratum habet os', conclusio infertur ac si ridere attribueretur prato
secundum eius primam et propriam significationem, sed tamen poetice
concludimus. Et si uocamus aliquem hominem 'suem', non dicimus falsum,
quia non capimus nomen proprie, sed prout ad similitudinem suis
significat hominem immundum.

Deinde, in hac eadem secunda clausula, dicit auctor quod secundus
modus transsumptionis pertinet ad dialecticum. Et hoc ego non nego,
sed dico quod locus a tali transsumptione eo modo quo exemplificabatur
non erat locus extrinsecus, sed uere intrinsecus, cum teneret ex
habitudine conuenientiae quae est in sumendo terminos pro eodem. Locus
autem a priori modo transsumptionis uere dicendus est extrinsecus,
quia est locus a termino proprie sumpto ad se ipsum transsumptiue
sumptum, qui prius et posterius, scilicet in antecedente et in
consequente, non supponit pro eodem nec pro rebus quarum una includit
aliam in aliquo modo essendi in.

Tertia autem clausula et quarta adhuc sunt de loco a secundo modo
transsumptionis. Sed de illo secundo modo dictum est quod locus a
transsumptione est habitudo termini proprie sumpti ad se ipsum
transsumptiue sumptum, uel etiam orationis ad orationem. Et tenet
constructiue et destructiue. Propter enim non pium esse, sed crudelem,
concludimus hominem non esse agnum, sed leonem. Et prius assignata
fuit maxima.

SDD 6.5.10

(1) Auctoritas, ut his sumitur, est iudicium sapientis uel experti in
arte de pertinentibus ad suam artem uel scientiam; unde Boethius uocat
istum locum 'a rei iudicio'. (2) Locus ab auctoritate est habitudo
ipsius auctoritatis ad illud quod per eam probatur. (3) Et tenet
constructiue et destructiue, ut 'astrologus dicit caelum esse
uolubile; ergo caelum est uolubile', uel sic 'astrologus dicit solem
non esse minorem terra; ergo sol non est minor terra'; maxima:
unicuique experto in sua scientia credendum est.

Ista decima pars est de loco ab auctoritate, seu a rei iudicio; et
continet tres clausulas. Prima est descriptio auctoritatis. Sed minus
stricte describitur si uolumus ample loqui de loco quem philosophi
uocant 'a rei iudicio'. Non enim solum a dicto sapientis arguimus, sed
ex cuiuscumque dicto innata est probabiliter generari opinio. Iste
enim locus, ut dicit Boethius, est totus probabilis, nihil continens
necessarium. Probabile autem, ut dicitur primo Topicorum, est quod
uidetur omnibus, aut pluribus, aut sapientibus, et his uel omnibus,
uel pluribus, uel maxime notis. Idcirco ab omnibus talibus et singulis
licet arguere per istum locum. Verbi gratia, si concludimus quod sic
est quia super hoc laborat publica uox et fama, argumentum est a loco
ab auctoritate, et debet ita accipi. Adhuc tamen istum locum uocat
Boethius 'inartificialem'; reducendae enim sunt ad ipsum omnes
persuasiones uocatae 'inartificiales', de quibus agit Aristoteles in
primo Rhetoricae, quas dicit esse quinque, scilicet leges, testes,
pacta, extorta et iuramentum, de quibus uidendum est illic. Ergo
communiter dicta auctoritas, prout hic sumitur, est condicio dicentis
uel dicentium ex qua probabile est quod dicitur esse uerum; et ideo
illum uel illos cui uel quibus conuenit huius modi condicio dicimus
habere auctoritatem. Verum est tamen quod aliquando, attributiue
loquendo, 'auctoritatem' uocamus propositionem a tali uel talibus
dictam; sed auctoritas primo et proprie dicitur condicio talis
dicentis uel talium dicentium secundum quam illud quod dicitur
efficitur credibile.

Secunda clausula describit locum ab auctoritate. Et debet sic
intelligi descriptio quod locus ab auctoritate est habitudo
auctoritatem habentis uel habentium ad illud quod dicit uel dicunt.

Tertia clausula ponit quod iste locus tenet constructiue et
destructiue, quod est uerum. Tamen aliqui dicunt quod non tenet
negatiue, quia non ualet argumentum 'Aristoteles non dicit esse sensum
agentem; ergo non est sensus agens', quia nullus, quantumcumque
sapiens, potest scribere uel dicere omnia uera quae possunt scribi uel
dici circa talem scientiam. Et hoc est uerum quod non tenet sic
negatiue, scilicet arguendo a non dicere. Sed destructiue, id est ad
conclusionem negatiuam inferendam, bene ualet a dicere; uerbi gratia,
'dicit quod non est ita; ergo non est ita'. Et communis maxima est
'habenti uel habentibus auctoritatem credendum est'.

SDD 6.5.11

(1) Nunc autem dicendum est de quibusdam locis extrinsecis positis ab
auctoribus quos auctor noster non uidetur nominasse, prout sunt locus
a disparatis, locus ab appositione, locus ab ablatione, quos posuit
Aristoteles saepe in Topicis. (2) Sunt autem disparati termini qui
numquam, siue simul siue successiue, de eodem et pro eodem possunt
uerificari, ut 'homo' et 'asinus', 'albedo' et 'nigredo'. Locus a
disparatis est habitudo unius disparatorum ad alterum. Et tenet
destructiue, ut 'Socrates est homo; ergo non est asinus', uel 'iste
color est albedo; ergo non est nigredo'; maxima: de quocumque uere
affirmatur unum disparatorum, de eodem uere negatur reliquum. (3)
Locus ab appositione est habitudo eius cui aliquid apponitur et eius
quod resultat ad illud quod apponitur. Et tenet constructiue, ut 'B
cui A apponitur non erat album, et totum resultans est album; ergo A
erat album'; maxima: quando appositum alicui reddit totum tale, ipsum
erat tale. Vel arguitur sic 'B cui A apponitur erat album, et quod
resultat est magis album; ergo A erat album'; maxima: quando appositum
alteri reddit ipsum magis tale, ipsum erat tale. (4) Locus ab
ablatione est habitudo eius de quo aliquid aufertur et eius quod
remanet ad illud quod aufertur. Et tenet constructiue, ut 'B de quo A
aufertur erat album, et quod remanet non est album; ergo A erat
album'; maxima: quo ablato de tali residuum non est tale, ipsum erat
tale.

Haec est ultima pars huius capituli, quae continet quattuor clausulas.
Prima proponit quid in hac parte sit determinandum, et est manifesta.

Secunda agit de loco a disparatis. Et iste locus potest reduci ad
locum a contrariis, quia tenet sicut locus a contrariis, scilicet
destructiue, ab affirmatione unius ad negationem alterius. Differunt
tamen contraria a disparatis, quia termini proprie contrarii debent
posse affirmari de eodem et pro eodem successiue, sed non simul,
disparati autem numquam, scilicet nec simul nec successiue.

Obiicitur autem contra istum locum. Quia isti termini sunt disparati
'album' et 'dulce', uel 'duplum' et 'filius', et tamen non sequitur
'hoc est album; ergo hoc non est dulce', uel 'hoc est duplum; ergo hoc
non est filius'. Et omnino uidetur quod termini diuersorum
praedicamentorum sint disparati, maxime abstracti, ut 'magnitudo',
'figura', 'actio' et 'passio'; tamen non sequitur 'hoc est magnitudo;
ergo hoc non est figura', uel 'hoc est actio; ergo hoc non est
passio'.

Solutio. Dico quod large termini uocantur 'disparati' ex eo quod
neuter alteri opponitur uel ad alterum sequitur. Et non ualet iste
locus in omni disparatione, sicut bene arguebatur. Secundo modo,
improprie, termini adhuc uocantur 'disparati' quia neuter potest de
altero praedicari quidditatiue, licet bene denominatiue, et sic sunt
termini diuersorum praedicamentorum disparati. Et adhuc in hac
disparatione non oportet istum locum ualere. Tertio modo, et proprie,
termini dicuntur 'disparati' eo modo quo in textu describebantur
disparata, et in illis tenebat dictus locus.

Tertia clausula agit de loco ab appositione, circa quem sunt plurimae
obiectiones. Aqua enim addita calci facit eam calidam et feruentem, et
tamen ipsa non erat calida. Sunt etiam pulueres qui ambo sunt albi, et
tamen si proiiciantur simul in aquam claram, totum efficitur ualde
nigrum. Item, albedo apposita homini reddit ipsum album, et tamen
albedo non erat alba. Item, albissimum appositum nigrissimo reddit
totum fuscum uel pallidum, cum tamen neutrum fuit fuscum uel pallidum;
et blauium oppositum croceo reddit totum uiride.

Respondetur breuiter quod ista maxima 'quod appositum alteri reddit
ipsum tale, est tale uel erat tale' indiget modificatione. Primo,
quantum ad formam subiecto aduenientem, non oportet ipsam esse talem
quale reddit subiectum, sed oportet quod sit talis uel talitas, ut
quod alteri appositum reddit ipsum album est album uel albedo, et si
reddit bonum, est bonum uel bonitas. Secundo, si apponatur corpus
corpori et fiat totum tale secundum aliquam primarum qualitatum quale
neutrum erat ante, hoc est quia unum erat tale uirtualiter, sed non
formaliter, et alterum erat ab eo passibile. Sic enim erat de calce;
ipsa enim erat uirtualiter calida. Tertio, si ex tali appositione
corporum eueniat talis color quali neutrum erat coloratum ante, ut
dicebatur de illis pulueribus et aqua ex quorum commixtione totum
efficitur nigrum, hoc est quia ex actione et passione primarum
qualitatum ad inuicem secundum diuersas proportiones proueniunt
diuersae qualitates secundae, ut diuersi colores, uel sapores, et
caetera; nullum ergo illorum trium solitarie, neque ambo eorum sine
tertio, erat proportionatum in primis qualitatibus ad producendum
nigredinem, sed illa tria simul erant proportionata; nullum ergo per
se erat tale, nec formaliter nec uirtualiter, sed illa tria simul
erant uirtualiter talia quale totum redditur per ipsorum commixtionem.

Item, ponamus quod sit corporis ad corpus appositio secundum
commixtionem, quae quidem corpora fuerunt extremis qualitatibus
contraria ad inuicem *actiuis* disposita, contingit quod totum
resultans fiat sub qualitate media, ut quod ex calidissimo et
frigidissimo resultat tepidum. Tunc non sequitur quod aliquod illorum
erat tepidum, sed utrumque erat tale ad quale facit reliquum accedere.
Nam calidissimum facit frigidissimum accedere ad esse calidum quia
erat calidum, et ita e conuerso frigidissimum facit calidissimum
accedere ad esse frigidum quia erat frigidum. Si autem unum
superdominetur, tunc faciet alterum et totum quale ipsum erat,
scilicet uel omnino tale, uel quod simpliciter loquendo denominatur
tale. Si autem fiat commixtio per iuxtapositionem per partes minutas,
sine actione et passione commixtorum ad inuicem, tunc totum apparet
medium uel tale quale erat superabundans, sicut si egissent uel passa
fuissent ad inuicem ut immediate dictum est.

Quarta clausula est de loco ab ablatione, quae debet proportionaliter
exponi sicut clausula de appositione.

Sed est bene dubium an isti loci debeant dici extrinseci uel
intrinseci uel medii. Et ego credo quod secundum prius datam
distinctionem locorum, isti loci, ab appositione et ab ablatione,
merentur dici loci medii. Quia locus ab appositione non tenet solum ex
habitudine eius cui aliquid apponitur ad illud quod apponitur uel e
conuerso (tunc esset locus extrinsecus), nec tenent solum ex
habitudine totius resultantis ad illud quod apponitur uel ad illud cui
apponitur (tunc esset locus intrinsecus, totius ad partem uel e
conuerso), sed tenet simul ex ambabus huius modi habitudinibus; et
ideo uidetur esse locus medius, et habet similitudinem cum loco a
diuisione.

SDD 6.6: DE LOCIS MEDIIS

SDD 6.6.1

Sequitur de locis mediis, quod auctor noster enumerat et diuidit quia
alius a coniugatis, alius a casibus et alius a diuisione.

Hoc sextum et ultimum capitulum huius tractatus est de locis mediis.
Quod continet quattuor partes: prima proponit intentionem capituli et
enumerat locos medios, secunda agit de loco a coniugatis, tertia de
loco a casibus et quarta de loco a diuisione.

Prima pars est satis manifesta dum tamen notemus quod praedictae
enumerationes locorum, tam intrinsecorum quam extrinsecorum uel
mediorum, non ponuntur tamquam sic sufficienter quin forte sint alii
loci ponendi, tam intrinseci quam extrinseci uel medii; sed sic
ponuntur quia loci enumerati sunt principaliores, quibus magis et
saepius dialectici consueuerunt uti.

SDD 6.6.2

(1) 'Coniugata' uocantur abstractum et suum concretum, ut 'humanitas'
et 'homo', 'albedo' et 'album'. (2) Locus a coniugatis est habitudo
unius coniugatorum ad reliquum. (3) Et tenet constructiue et
destructiue, ut 'iustitia est bona; ergo iustum est bonum', uel
'iniustitia non est bona; ergo iniustum non est bonum'; maxima: quod
conuenit uni coniugatorum, et reliquo, et quod non conuenit uni, nec
reliquo.

Ista secunda pars est de locis a coniugatis, quae continet tres
clausulas. Prima ostendit quae uocantur 'coniugata' et secunda
describit locum a coniugatis. Et illae duae clausulae sunt manifestae;
apparet enim quod loci a coniugatis possunt esse uel ab abstractis ad
concreta, ut 'albedo est color; ergo album est coloratum', uel a
concreto ad abstractum, ut 'album est coloratum; ergo albedo est
color'.

Tertia clausula ostendit quo modo teneat ille locus, et exemplificat,
et ponit maximas. Et certe manifestum est quod maximae non sunt bene
assignatae, quia nec sequitur si albedo est color quod album sit
color, nec sequitur si album sit homo quod albedo sit homo; non ergo
uerum est dicere quod quidquid dicitur de uno coniugatorum dicatur de
reliquo. Iste ergo locus non ualet respectu eiusdem praedicati de
utroque coniugatorum, sed ualet ad inferendum concretum de concreto
per hoc quod abstractum dicebatur de abstracto, uel e conuerso, ut
'iustitia est uirtus; ergo iustum est uirtuosum' uel 'album est
coloratum; ergo albedo est color'. Et uidetur esse maxima 'si
abstractum dicitur de abstracto, et concretum de concreto, et e
conuerso'. Et certum est quod ille locus semper tenet affirmatiue ab
abstractis ad concreta. Ideo simpliciter haec est bona maxima 'si
abstractum uere affirmatur de abstracto, et concretum de concreto'.
Ideo etiam ille locus tenet semper negatiue a concretis ab abstracta,
ut 'album non est dulce; ergo albedo non est dulcedo', uel etiam
uniuersaliter 'nullum album est dulce; ergo nulla albedo est dulcedo';
ideo simpliciter haec est bona maxima 'si concretum uere negatur de
concreto, et abstractum de abstracto'.

Sed non semper ualet iste locus ab abstractis ad concreta negatiue,
neque e conuerso affirmatiue. Non enim sequitur 'humanitas non est
color; ergo homo non est coloratus', uel 'albedo non est dulcedo; ergo
album non est dulce'; similiter e conuerso non sequitur 'homo est
coloratus; ergo humanitas est color', uel 'album est dulce; ergo
albedo est dulcedo'.

Sed tamen uerum est quod ille locus ualet ab abstractis ad concreta
tam affirmatiue quam negatiue in praedicatis essentialibus. Sequitur
enim bene 'album est coloratum; ergo albedo est color' ea ratione qua
in antecedente erat praedicatio essentialis. Et ideo si istam maximam
'si abstractum dicitur de abstracto, et concretum de concreto' tu uis
concedere, et e conuerso, oportet quod addas istam condicionem 'si sit
praedicatio essentialis'. Unde a concretis ad abstracta non ualet
affirmatiue locus ad determinandum problema de simplici inhaerentia,
sed ualet ad determinandum problema de genere, uel ad probandum quod
praedicatum dicitur de subiecto essentialiter. Et erit maxima 'si
concretum est genus concreti, et abstractum abstracti, et e conuerso',
uel sic 'si concretum dicatur essentialiter de concreto, et abstractum
de abstracto, et e conuerso'.

Sed tunc est dubitatio quare talis locus debeat dici medius. Videtur
enim coincidere cum loco a causa formali; locus enim a causa formali
est ab abstracto ad concretum, ut 'albedo est; ergo album est'; et
tamen locus a causa formali est intrinsecus; ergo et iste.

Respondetur quod consequentia a loco a causa formali non tenet nisi ex
habitudine conuenientiae, id est inclusionis effectus in causa. Ideo
illud idem praedicatum quod dicebatur de nomine causae concludebatur
de nomine causati, puta hoc uerbum 'est'. Sed in hoc loco consequentia
tenet simul ex habitudine conuenientiae abstracti et concreti et ex
habitudine conuenientiae in modo significandi; ideo non infertur de
concreto idem praedicatum quod dicebatur de abstracto, sed conueniens
et differens sicut conueniebant et differebant abstractum et
concretum; sicut enim dicebatur abstractum de abstracto, ita infertur
concretum de concreto, et e conuerso.

Sed tunc obiicitur: quia Boethius et auctor noster ponit exempla
inferendo idem praedicatum, ut 'iustitia est bona; ergo iustum est
bonum'. Et ego dico quod exemplum non est bene positum nisi ea ratione
qua in talibus concretum uerificatur de abstracto. Quia omnis bonitas
est bona; ideo in hoc exemplo potest capi in antecedente 'bona' pro
'bonitate'. Et ita e conuerso bene concluditur 'iustum est bonum; ergo
iustitia est bona', quia est bonitas, quae est bona. Unde non sic
concluderetur 'album' est coloratum; ergo albedo est colorata'.

SDD 6.6.3

'Casus' hic uocantur nomen concretum et aduerbium ex eo descendens,
uel forte plura concreta ex eodem abstracto denominatiue dicta, ut
'iustum' et 'iuste'. Locus a casibus est habitudo unius casuum ad
reliquum. Et tenet constructiue et destructiue, ut 'quod iustum est
bonum est; ergo quod iuste fit bene fit', uel 'quod iniustum est non
est bonum; ergo quod iniuste fit non bene fit'; maxima: casus et casus
sibi correspondentes proportionaliter se habent.

Ista tertia pars est de locis a casibus. Et apparet satis quod locus a
casibus est propinquus loco a coniugatis. Ideo sicut dictum est de
loco a coniugatis, ita dico quod locus a casibus debet tenere non in
praedicationibus accidentalibus, sed ubi erit praedicatio quidditatiua
abstracti de abstracto a quibus illi casus descendunt. Unde quia
secundum praedicationem quidditatiuam sectio est actio, ideo sequitur
quod secare est agere, et secans est agens, et secatiuum est actiuum,
et secatiue se habere est actiue se habere, et in quocumque horum est
praedicatio essentialis; et sequitur idem de omnibus aliis.

Sed hoc non sequitur in praedicatione accidentali. Nam si fortis est
liberalis, non sequitur quod fortiter agere sit liberaliter agere, et
si album est dulce, non sequitur quod albefieri sit dulcefieri. Hi
ergo loci sic modificati sunt probabiles.

SDD 6.6.4

(1) Diuisio, prout hic sumitur, est unius termini in plures terminos
partitio. (2) Locus a diuisione est habitudo termini diuisi et unius
terminorum diuidentium ad reliquum. (3) Et tenet constructiue,
scilicet a destructione unius terminorum diuidentium ad constructionem
alterius, ut 'A est animal et non est rationale; ergo est irrationale;
maxima: de quocumque dicitur diuisum, de eodem dicitur aliquid
diuidentium.

Haec ultima pars est de loco a diuisione, quae continet tres
clausulas. Prima est descriptio diuisionis ad propositum spectantis.
Circa quam sciendum est quod propriissime dicta diuisio esset totius
integralis per separationem realem partium eius ab inuicem, sicut
quando lignum uel lapidem secamus uel frangimus in plures partes; sed
de ista nihil intendimus in hoc loco. Alio modo nomen 'diuisionis'
restringitur, uel transfertur, ad terminos significatiuos supponentes
pro pluribus, non quod ille terminus diuidatur in partes suas
integrales, sed diuidatur in alios terminos secundum eius
significationem uel suppositionem, ad talem sensum quod terminus
diuisus, uel diuisibilis, supponit pro multis et termini diuidentes
supponunt etiam pro illis, sed neuter pro omnibus, immo unus pro
aliquibus illorum et alter pro aliis. Sic ergo secundum suppositionem
est talis partitio unius termini communis in plures terminos minus
communes quia unus illorum terminorum minus communium supponit pro una
parte illarum rerum pro quibus terminus communis supponit et alter pro
alia parte illarum, si sit diuisio sufficiens, de qua sola hic
intendimus. Tunc oportet quod termini diuidentes supponant pro omnibus
pro quibus supponit terminus diuisus, neuter tamen pro omnibus. Sic
enim diuidimus 'animal' in 'rationale' et 'irrationale', dicentes quod
animalium aliud rationale, aliud irrationale.

Et est notandum quod terminus diuisus debet uere praedicari de
quolibet terminorum diuidentium, ut quod tam rationale quam
irrationale sit animal. Et etiam termini diuidentes debent disiunctiue
de termino diuiso, etiam uniuersaliter, si diuisio sit sufficiens, ut
quod omne animal est rationale uel irrationale.

Secunda autem clausula describit locum a diuisione. Ex qua
descriptione apparet quod ille locus dicendus est medius; cum enim
dico 'A est animal et non est rationale; ergo irrationale', duplex
concurrit habitudo ad inferendum conclusionem. Prima est habitudo
conuenientiae, scilicet 'animalis' ad 'rationale' et ad 'irrationale',
quae est habitudo superioris ad inferiora; deinde habitudo
disconuenientiae, scilicet 'rationalis' ad 'rationale'. Et neutra
harum habitudinum per se sufficeret ad inferendum conclusionem. Non
enim sequitur 'A est animal; ergo A est rationale', neque etiam
sequitur 'A non est rationale; ergo A est irrationale', accipiendo
'irrationale' tamquam differentiam positiuam 'animalis'.

Hanc autem condicionem ego appono quia si capiatur 'irrationale' loco
huius nominis infiniti 'non rationale', tunc non solum 'animal'
diuidetur per 'rationale' et 'irrationale', immo 'ens', in sua tota
communitate; omne enim ens est rationale uel non rationale. Et tunc ad
concludendum quod A est irrationale, id est non rationale, nihil facit
ista praemissa 'A est animal'. Immo supposita constantia terminorum
sequitur 'A non est rationale; ergo A est irrationale', id est 'non
rationale', et esset locus qui positus fuit de contradictoriis, et
esset extrinsecus, et non medius.

Deinde, tam propter illam secundam clausulam quam propter tertiam,
notandum est quod aliquando diuisio non est sufficiens per duo membra,
sed oportet plura membra ponere, ut 'planetarum alius luna, alius sol,
alius Mercurius, alius Venus ...' et caetera. Et tunc ad concludendum
constructiue unum membrum, oportet omnia alia negare, ut 'A est
planeta, et non est luna nec sol nec Mercurius nec Venus ... et
caetera; ergo est Saturnus'. In hoc ergo casu locus a diuisione est
habitudo diuisi et omnium membrorum diuidentium praeter unum ad illud
unum. Et est maxima ut prius, scilicet de quocumque dicitur diuisum,
de eo dicitur aliquid diuidentium.

Aliqui autem dicunt illum locum a diuisione non esse computandum inter
locos dialecticos, quia argumentum per ipsum est consequentia
formalis. Sed sustinendo Boethium et Themistium et auctorem nostrum,
et communiter omnes alios qui illum locum enumerauerunt inter locos
dialecticos, ego dico quod hoc argumentum est a diuisione 'A est
animal et non est rationale; ergo est irrationale'; et non est ibi
consequentia formalis, sed bene efficeretur formalis per additionem
istius propositionis 'omne animal est rationale uel irrationale'.

Sed hoc non obstat, quia etiam in aliis locis ita est. Si enim, per
locum a contrariis, arguamus sic 'A est album; ergo A non est nigrum',
constat quod syllogismus, seu consequentia formalis, efficitur per
additionem huius propositionis 'nullum album est nigrum'. Et sic alii
loci dialectici *si non fiant in forma, non concludunt gratia formae,
tamen possunt reduci ad formam per additiones.*

Item, notandum est quod Boethius et auctor noster uidentur uelle quod
iste locus teneat destructiue, scilicet ab affirmatione unius
diuidentium ad negationem alterius, ut 'A est animal et est rationale;
ergo non est irrationale'. Sed uidetur mihi, quantum spectat ad
propositum, quod termini diuidentes alterum terminum aliquando sunt
tales quod numquam coincidunt in supponendo pro eodem; ut si diuidamus
animal per 'rationale' et 'irrationale' uel per 'sanum' et 'aegrum';
et tunc quantum ad supposita non coincidentia, non oportet in
argumento facere mentionem de termino diuiso, sed sufficit dicere 'est
rationale; ergo non est irrationale', uel 'est sanum; ergo non est
aegrum'. Et tunc non est ibi locus a diuisione, nec locus medius, sed
locus simpliciter extrinsecus, scilicet ab oppositis uel disparatis.

Aliter autem termini diuidentes sunt tales quod licet non coincidant
in rationibus secundum quas significant ea quae terminus diuisus
significant, tamen coincidunt in supponendo pro eisdem. Et sic
Aristoteles, secundo Ethicorum, diuidit 'bonum' in 'honestum',
'delectabile' et 'utile', et tamen non ualeret locus ab affirmatione
unius membri ad negationem reliqui uel reliquorum; non enim sequitur
'felicitas est delectabilis; ergo non est honesta', uel 'utilis'.
====================================================================

SDD 7: DE FALACIIS

SDD 7.1: DE QUIBUSDAM COMMUNIBUS

SDD 7.1.1

(1) De sophisticis autem elenchis et de fallaciis per eos fieri
innatis intendentes, primo de eis quaedam communia praemittemus.
Dicamus ergo quod elenchus est syllogismus probatiuus conclusionis
contradictoriae positioni respondentis. (2) Elenchus autem sophisticus
est oratio quae apparet esse elenchus et non est elenchus. (3) Causa
enim apparentiae in elencho sophistico est illud in quo conuenit cum
uero elencho; (4) et causa non exsistentiae, siue defectus, est
omissio alicuius condicionis requisitae ad uerum elenchum.

Iste est septimus tractatus huius operis, et est de fallaciis quae
fiunt nobis per argumentationes sophisticas, quem diuidam in sex
capitula. Primum erit de quibusdam communibus praemittendis, secundum
erit de diuisione et enumeratione fallaciarum, tertium erit de
fallaciis in dictione in speciali, quartum de fallaciis extra
dictionem, quintum de modis dicendi ad diuersas metas, sextum de
solutionibus argumentorum sophisticorum.

Primum capitulum habebit septem partes: prima describit elenchum uerum
et elenchum sophisticum, secunda describet artem sophisticam, tertia
describet disputationem, quarta assignabit genera disputationis,
quinta describet metam, sexta assignabit numerum metarum et septima
describet fallaciam. Secunda incipit ibi "sophistica est", tertia ibi
"disputatio est", quarta ibi "sunt autem genera", quinta ibi "meta in
disputatione", sexta ibi "quinque sunt", septima ibi "fallacia est".

Prima pars continet quattuor clausulas. Prima cum propositione intenta
est descriptio elenchi. Fit autem elenchus ad redarguendum
respondentem uel false opinantem. Non fit autem proprie redargutio
nisi per argumentationem de necessitate concludentem et fidem
facientem, licet aliquando aliter appareat fieri. Et argumentationum
solus syllogismus concludit de necessitate gratia formae, sicut alias
dictum est. Ideo necesse est omnem elenchum proprie dictum esse
syllogismum, non quemcumque, sed probatiuum contradictoriae
conclusionis respondentis. Per quemcumque enim syllogismum nihil
probantem contra respondentem non redargueretur respondens. Ideo
manifestum est quod bene data est descriptio elenchi. Hic autem
elenchum describimus qui non est alia argumentatio quam syllogismus,
non quia sophista utatur solum syllogismo (utitur enim omni
argumentatione quae sibi proficere uidetur ad uideri obtinere contra
respondentem), sed quia maxime appetit uideri redarguere, ideo maxime
appetit uideri facere elenchum.

Secunda clausula describit elenchum sophisticum per apparentiam et non
exsistentiam, quia idem significant 'sophisticum' et 'deceptorium'.
Non enim decipimur nisi per falsam apparentiam, scilicet credendo
apparentiae cum tamen non sit sicut apparet.

Tertia et quarta clausulae ostendunt quae sunt causae apparendi
elenchum et non exsistendi elenchum; et illae manifestabuntur post in
speciali de unaquaque fallacia.

SDD 7.1.2

Sophistica est ars qua opponens apparere potest ui argumentationis
obtinere contra respondentem, licet non obtineat, et qua respondens
potest opponenti resistere, ne uideatur obtinere super eum et ne
obtineat.

Haec secunda pars describit artem sophisticam secundum quam sunt
disputationes artificiales per sophisticas argumentationes, per quas
nec scientia habetur nec opinio generatur. Ideo per sophisticam
disputationem sophistae non intendunt fieri sapientes, sed intendunt
uideri esse sapientes. De his autem dicit Aristoteles quod quibusdam
magis opere est uideri esse sapientes et non esse quam esse et non
uideri. Videntur autem esse sapientes qui uidentur facere opera
sapientis, licet non faciant.

Sunt autem, prout spectat ad propositum, duo opera sapientis, ut dicit
Aristoteles, non mentiri et mentientem manifestare posse; non mentiri,
id est non ponere positionem falsam, sed ueram, et illam ueram posse
sustinere contra opponentes, soluendo oppositiones eorum, et
mentientem posse manifestare, id est falsam positionem posse
reprobare, demonstrando oppositam ueritatem. Secundum ergo primum
opus respondens per artem sophisticam uidetur esse sapiens si sic
appareat soluere rationes opponentis quod ille non uideatur obtinere
contra eum; sed in primo opere opponens per artem sophisticam uidetur
esse sapiens si per suas argumentationes sophisticas et subtiles
appareat obtinere contra respondentem non potentem soluere illas
argumentationes sophisticas; sic enim uidetur ostendere quod
respondens dedit falsam positionem. Apparet ergo quod conuenienter
describitur sophistica per haec duo opera quibus ipsa sapientiae
assimilatur et per ipsam sophista sapienti, propter quod dicit
Aristoteles sophisticam esse apparentem sapientiam et non exsistentem.

Sed dubitatur utrum sophistica debeat uere et proprie dici ars, sicut
positum est in supra posita descriptione. Videtur enim quod non: quia
sophistica est deceptoria et cui contingit falsum dicere et
concludere, ars autem et prudentia, scientia, intellectus et sapientia
non sunt deceptoriae, sed sunt uirtutes intellectuales quibus non
contingit falsum dicere, ut dicitur sexto Ethicorum.

Et ego respondeo quod si per 'sophisticam' uelis intelligere habitum
assensiuum per argumentationes sophisticas acquisitum de
conclusionibus earum putando quod illae sunt uerae argumentationes
propter nescire soluere eas, ille habitus, sine dubio, nec est ars nec
prudentia nec intellectus nec scientia nec sapientia, sed est habitus
erroneus alicui dictarum uirtutum intellectualium contrarius. Sed si
per 'sophisticam' intelligamus habitum secundum quem apti et prompti
sumus circa omnem materiam componere subtiliter argumentationes
sophisticas et eas etiam dissoluere, ille habitus, sine dubio, est ars
pulcra et multum utilis, primo quidem sapientibus aut sapientiam
desiderantibus, ne his argumentationibus inuoluti impediantur a
speculatione ueritatis; nam, ut dicit Aristoteles, "artifices et omnes
scientes his argumentationibus, aliquando etiam inscii arguuntur".
Secundo etiam utilis est insipientibus gloriam ex apparenti sapientia
quaerentibus; per hanc enim apparent sapientes cum non sint sapientes.
Haec enim ars non est sapientia, sed pars quaedam logicae; sed apparet
esse sapientia, quia similitudinem quandam habet cum sapientia, quae
est prima philosophia, scilicet metaphysica, in hoc quod ambae
intromittunt se de omnibus terminis omnium scientiarum, sed
metaphysica per ueras demonstrationes et ars sophistica per
sophisticas argumentationes, sicut loquitur Aristoteles, quarto
Metaphysicae, dicens "dialectica namque et sophistica eandem
subinduunt figuram philosopho, nam circa idem genus uersantur,
scilicet circa ens in sua tota communitate, et sophistica et
dialectica cum philosophia, sed differunt; sophistica uero in quantum
docet argumentationes sophisticas componere et dissoluere neminem
decipit, nec per ipsam contingit falsum dicere, in quantum autem
utitur artificio suo ipsa est apta nata et potens decipere etiam
sapientes si non fuerunt in hac arte imbuti".

SDD 7.1.3

Disputatio est actus argumentatiuus unius ad alterum ad finem
argumentationis obtinendum.

Ista tertia pars describit disputationem, quia maxime exercent eam
dialectici et sophistae. Et "actus" ponitur in hac descriptione
tamquam genus disputationis. Et cum dicitur "argumentatiuus" tangitur
instrumentum quo ille actus exercetur. Et cum dicitur "unius ad
alterum" tanguntur disputantes, quos oportet ad minus esse duos,
scilicet opponentem et respondentem, uel doctorem et discipulum. Et
dicitur "ad finem argumentationis obtinendum" quia omne agens ab arte
uel a natura intendit certum finem.

SDD 7.1.4

(1) Sunt autem genera disputationum quattuor, scilicet doctrinales,
dialecticae, temptatiuae et litigiosae. (2) Doctrinales sunt quae sunt
ex uniuscuiusque disciplinae propriis principiis, (3) dialecticae sunt
quae ex probabilibus collectiuae sunt contradictionum, (4) temptatiuae
sunt ex his quae uidentur respondenti et quae necessarium est scire
eum qui simulat se habere scientiam, (5) litigiosae uero, seu
sophisticae, sunt quae ex his quae uidentur probabilia et non sunt
syllogizant; ita loquitur Aristoteles.

In ista quarta parte enumerantur et describuntur genera disputationum,
in quinque clausulis. Prima enim enumerat quattuor genera
disputationum: quia omnis disputatio fit per argumentationem
probatiuam, uel saltem apparenter probatiuam, et omnis talis
argumentatio uel est demonstratio, et sic est disputatio doctrinalis,
uel est argumentatio dialectica, et sic est disputatio dialectica, uel
est argumentatio temptatiua, et sic est disputatio temptatiua, uel est
argumentatio sophistica, et sic est disputatio sophistica, quam
Aristoteles uocat 'litigiosam'. Rhetorica autem argumentatio sub
argumentatione dialectica continetur; unde rhetorica et poetica sunt
quaedam partes dialecticae, sicut dicit Aristoteles, ideo etiam
disputatio rhetorica sub disputatione dialectica continetur.

Differunt autem ista genera disputationum secundum fines diuersos quos
disputantes intendunt. Doctrinalis enim ordinatur ad scientiam in
discipulo faciendam de proposito, et hoc intendit uterque
disputantium, scilicet tam doctor quam discipulus. Dialectica uero in
speculatiuis aut modo speculatiuo ordinatur ad opinionem; uterque enim
disputantium ordinatur ad opinionem acquirendum de proposito, et
accipiunt sibi partes contradictorias, et debet uterque ad partem suam
rationes, si habeant, probabiles adducere, et rationes partis
oppositae dissoluere, si solutiones etiam habeant probabiles, non modo
litigioso, ad uincendum, sed ut concorditer illi parti assentiant ad
quam uiderunt ex disputatione rationes magis probabiles et minus
solubiles; et si aliter faciant, subintrant modum disputationis
sophisticae, quod saepe contingit. Sunt autem alii fines speciales in
rhetoricis disputationibus, de quibus in libro Rhetoricae
determinandum est. Finis autem temptatiuae disputationis est sumere
experientiam de scientia uel ignorantia respondentis. Finis autem
sophisticae disputationis satis declaratus est in secunda parte huius
capituli.

Disputationes autem sophisticas uocat Aristoteles 'litigiosas',
'agonisticas', 'decertatiuas' et 'machicas', propter similitudinem
earum ad disputationes rhetoricas in causa iudiciali. Sicut enim actor
et reus intendunt ad contrarios fines, scilicet uterque ad proprium
lucrum et alterius damnum, propter quod rixas sibi contra inuicem
accipiunt, et lites et controuersias, sic etiam sophistice disputantes
hoc faciunt, quia ad contrarios fines intendunt, scilicet ad
exaltationem sui ipsius super alterum et alterius depressionem in hoc
quod est uideri esse sapientem.

In aliis quattuor clausulis describuntur dicta quattuor genera
disputationum per quasdam earum proprietates. Doctrinalium enim
proprietas est procedere ex propriis principiis quantum est possibile
secundum materiam subiectam, eo quod illae utuntur demonstrationibus
quantum possunt potioribus; demonstrationes autem potissimae sunt ex
propriis, ut apparet primo Posteriorum.

Dialecticarum autem proprietas est ex probabilibus syllogizare ad
utramque partem contradictionis, scilicet unus ad unam partem et alter
ad alteram, sicut ante dictum est, quod non potest fieri in
disputatione demonstratiua, siue doctrinali.

Temptatiuae autem proprietas est disputare de his quae respondenti
uidentur et de communibus, primo quidem de communibus et quae
supponenda sunt in arte uel scientia de qua temptatur. Quia licet illa
possint sciri secundum scientiam speculatiuam, tamen ipsis non scitis
non possunt sciri specialia; propter quod si respondens inueniatur hoc
non scire, statim habetur experientia quod ignorat artem. Ex quo autem
circa huius modi communia bene se habet, transeundum est ad specialia,
ut eis sumatur experientia an habeat artem uel scientiam; sed non
indifferenter ad quaecumque specialia transeundum est, sed ad talia
quae uidentur respondenti; contingit enim saepe peritos in aliqua arte
uel scientia non habere de qualibet speciali conclusione promptam pro
manibus memoriam. Cum ergo confessus fuerit respondens de aliquibus
specialibus habere notitiam et memoriam, uidebitur an illa sciat ex
propriis demonstrare, et circumstantes instantias remouere, et
opposita dissoluere, quod si scit, experientia habebitur de eo quod
sufficienter habeat illam artem uel scientiam. Potest autem temptator
conuenienter se transferre de proposito in propositum, quia perfecta
experientia requirit quod non solum in uno uel in paucis uideatur esse
ita, sed quod in multis. Et ita uidetur mihi quod disputatio
temptatiua sit tamquam composita, seu aggregata, ex dialectica et
demonstratiua, scilicet ex dialectica circa communia, ad experiendum
de ignorantia, et ex demonstratiua circa propria, ad experiendum de
scientia. Sed Aristoteles uidetur magis sub dialectica ponere
temptatiuam quam sub demonstratiua quia a communibus incipienda est
temptatiua.

Proprietas autem sophisticae disputationis est ex apparenter
probabilibus, non tamen exsistentibus probabilibus, syllogizare, ut
dicit Aristoteles. Sed uidetur quod hoc indigeat expositione, ut
dictum est. Saepius enim argumentationes sophisticae praemissas
probabiles, aut forte necessarias et manifestas, accipiunt, sed non
syllogisticae sunt; deficiunt enim plurimis a syllogismo, propter quod
oportet illam apparentem probabilitatem, et non exsistentem, referre
non solum ad praemissas sophisticae argumentationis, sed etiam ad
consequentiam et contradictionem. Est ergo sophistica disputatio ex
praemissis uel consequentiis uel contradictione ad positionem
respondentis apparentibus ueris aut probabilibus, et non
exsistentibus.

Et non oportet dicere quod istae sint proprie dictae definitiones
horum disputationum generum, sed sufficit quod sint assignationes
quarundam proprietatum ipsarum.

SDD 7.1.5

Meta in disputatione est inconueniens ad quod opponens nititur ducere
respondentem sine quod nititur concludere contra ipsum.

Haec quinta pars describit metam. Est autem meta finis siue terminus
uiae, uel campi, uel plateae, aut regionis, aut huius modi.
Transfertur autem 'meta' ad significandum finem quem sophista intendit
contra respondentem. Sunt autem saepe respectu unius operationis
plures et multi fines subordinati, prout determinat Aristoteles,
secundo Physicorum. Finis ergo principaliter et ultimate intentus ab
opponente sophista est gloria in uideri esse sapientem, et huius
gratia intendit uideri deuincentem respondentem in disputatione, quod
uidetur ducendo ipsum ad inconueniens, uel concludendo contra ipsum
inconueniens. Et ita hic est finis propinquus quem intendit opponens
sophista, scilicet ducere respondentem ui argumentationum suarum ad
inconueniens manifestum. Propter quod hoc nomen 'meta' transfertur ad
significandum in disputatione sophistica tale inconueniens, scilicet
ad quod intendit opponens ducere respondentem; et hoc dicit definitio.

SDD 7.1.6

(1) Quinque sunt tales metae, scilicet redargutio, falsum,
inopinabile, soloecismus et nugatio. (2) Meta redargutionis est
praeconcessi negatio uel praenegati concessio ui argumentationis et in
eadem disputatione. (3) Meta falsi est manifeste falsi concessio. (4)
Meta inopinabilis est eius quod est contra communem doctorum uel
aliquorum doctorum famosorum uel omnium aut plurium opinionem
concessio. (5) Meta soloecismi est orationis uitiosae contra regulas
grammaticales concessio. (6) Meta nugationis est superfluae locutionis
concessio. (7) Et debes addere in cuiuslibet metae descriptione istam
clausulam 'ui argumentationis'.

Ista sexta pars enumerat et describit quinque metas sophisticae
disputationis; et habet septem clausulas. Prima clausula est
enumeratio earum, quae est manifesta.

Secunda est descriptio metae redargutionis, quam primo et
principaliter intendit sophista, eo quod ipsa est euidentissimum
inconueniens, propter hoc quod concessio contradictoriorum est directe
contra primum et firmissimum principium complexum. Apponitur autem in
descriptione 'ui argumentationis', quia aliter nullum praemium uel
gloriam attribueretur opponenti, quod tamen principaliter intendit. Si
ergo dicat sponte respondens "satis sustinui istam partem; uolo nunc
gratia disputationis sustinere oppositam", ipse non est redargutus.
Apponitur etiam " in eadem disputatione", quia si aliqua dicta fuerunt
alias, illa transiuerunt, et non sunt de praesenti conflictu; et licet
respondenti nunc ponere unam partem et post aliam, quia sic respondens
sibi acquirit gloriam si de neutra parte opponens possit eum
redarguere.

Tertia clausula describit metam falsi, et est descriptio manifesta.
Non enim omnis falsi concessio est meta sophisticae disputationis;
sunt enim multa falsa probabilia et a multis philosophis posita et
opinata, et talia ponere et concedere nullum est inconueniens
respondenti. Sed inconueniens est et turpe respondenti si ui
argumentationis concedat manifeste falsum, aut etiam si concedat
falsum cuius falsitatem opponens possit manifestare contra
respondentem.

Differt autem meta falsi a meta redargutionis, quia licet necesse sit
cuiuslibet contradictionis alteram partem esse falsam, tamen possibile
est quod neutra sit manifeste falsa. Redargutus autem non concessit
copulatiuam ex contradictoriis, quia manifeste falsum concessisset,
sed seorsum concessit unam partem prius et aliam posterius; et si pars
illa quam posterius concedit ui argumentationis sit manifeste falsa,
tunc ductus est ad duplicem metam, scilicet falsi et redargutionis.

Quarta clausula describit metam inopinabilis; et est descriptio
manifesta. Turpe enim est ui argumentationis concedere contra
communes omnium uel plurium aut famosiorum doctorum opiniones. Tamen
respondens potest fugere ab hac meta dicendo quod illud concessum ab
eo non est inopinabile, quia licet tales philosophi sint contrariae
opinionis, tamen alii, tales et tales, sunt de illa opinione; et si
hoc non ualeat dicere, reductus est ad metam, licet non sic
inconuenientem sicut sunt aliae priores.

Quinta clausula describit metam soloecismi, capiendo large
'soloecismum', pro omni locutione uitiosa secundum grammaticam. Unde
sic incurrunt istam metam illi antiqui negantes multitudinem entium,
de quibus narrat Aristoteles, primo Physicorum, quod quidam eorum ne
cogerentur dicere unum esse multa auferebant a suis propositionibus
'est', scilicet non dicentes 'homo est albus', sed 'homo albus'; alii
mutabant locutionem, non dicentes 'homo est albus', sed 'homo
albatur'.

Sexta clausula describit metam nugationis per 'superfluentem
locutionem', scilicet si alicui perfectae orationi uel propositioni
aliquid inutiliter apponatur. Et est manifestissima nugatio, et quam
magis intendit sophista, si eadem dictio uel oratio inutiliter
repetatur, ut 'homo homo currit', uel 'Socrates habet nasum nasum
curuum'. Si autem ex aliqua rationabili causa idem repetatur, non erit
superfluitas neque inutilitas, et, per consequens, non erit nugatio,
ut si ad laudis augmentationem dicimus "deus, deus meus", uel ad
augmentationem uituperii, ut "o latro! latro!".

Ultima clausula notat quod nullum praedictorum inconuenientium dicitur
meta in disputatione sophistica nisi concedatur uel concedi uideatur
ui argumentationis opponentis, quia aliter opponens nullam gloriam
inde consequeretur. Venit autem opponens ad finem intentum, siue hoc a
respondente concedatur siue concedi uideatur, siue etiam ab opponente
contra respondentem hoc concludatur uel concludi uideatur et quod a
respondente non soluatur, aut uere aut apparenter.

SDD 7.1.7

(1) Fallacia autem, prout hic de fallaciis intendimus est deceptio
imperiti artis sophisticae per argumentationem sophisticam. (2) Et
ideo cuiuslibet fallaciae assignandae sunt causae apparentiae et
causae defectus.

Ista septima pars in prima eius clausula describit fallaciam, prout de
fallaciis spectat ad disputationem sophisticam, quae est pars artis
dialecticae. Et est definitio causalis huius nominis 'fallacia'
significantis quendam actum per nomina significantia causas eius
proprias materialem et agentem.

Ponitur autem in hac definitione 'deceptio' tamquam genus 'fallaciae';
sicut enim fallere est decipere et falli est decipi, ita fallacia, seu
fallitio, est deceptio, per locum a coniugatis, et sicut est idem
actus mouentis et mobilis, qui dicitur 'motus', ita est idem actus
fallentis et fallibilis, qui dicitur 'fallacia'. Sicut ergo motus
describitur quod est actus mobilis secundum quod mobile et motiui
secundum quod motiuum, et quod, in speciali descendendo, alteratio est
actus alterabilis secundum quod alterabile et alteratiui secundum quod
alteratiuum, prout determinatum est in tertio Physicorum, ita fallacia
describitur quod est actus fallibilis secundum quod fallibile et
fallacis secundum quod fallax, quo actu fallax fallit et fallibile
fallitur; et dictum est quod ille actus est deceptio, qua hic decipit
et ille decipitur.

Sed iterum, ut ad notius deueniamus, oportet uidere quid appropriate
et secundum quod ipsum dicitur fallacia, quid fallibile et quid
fallax. De quo manifestum est quod non homo secundum quod homo dicitur
fallibilis, quia peritus in arte sophistica non est fallibilis huius
modi fallaciis, sed sic est fallibilis secundum quod imperitus, non
indifferenter secundum quod uniuscuiusque artis uel scientiae
imperitus, sed secundum quod imperitus artis sophisticae. Ergo in hac
definitione causali, quantum ad materiam, uel subiectum proprium,
dicitur bene quod fallacia est deceptio imperiti artis sophisticae; et
hoc notat Aristoteles, dicens "uidetur autem propter imperitiam".
Similiter etiam nec homo fallit istis fallaciis in quantum homo, immo
etiam nec in quantum sophista, scilicet habens artem sophisticam,
licet talis melius sciat fallere et possit quam non habens; dicit enim
Aristoteles "et uerum est his fallaciis aliquando artifices et
scientes falli ab insciis". Sed homo fallit aut alium aut se ipsum
imperitum secundum quod habens uel faciens argumentationem sophisticam
et per eam. Ideo in hac definitione quantum ad propriam causam
efficientem bene dicitur "per argumentationem sophisticam".

Alii autem concedunt hanc esse bonam descriptionem fallitionis, sed
ponunt differentiam inter haec nomina 'fallitio' et 'fallacia'. Ideo
describunt fallaciam sic quod est habilitas, seu idoneitas,
decipiendi. Et hanc opinionem non reprobo, quia nomina significant ad
placitum et non oportet disputare de quid nominis. Si enim capiant
'decipiendi' actiue, proprie habilitas decipiendi est ipsa
argumentatio sophistica, uel eius apparentia et defectus, qui iterum
non sunt nisi ipsa argumentatio sophistica; ideo sic fallacia non
esset aliud quam argumentatio sophistica, de qua ante dictum est. Et
si capiant 'decipiendi' passiue, tunc habilitas decipiendi est
imperitia, quae est ipsemet imperitus.

Secunda autem clausula huius partis infert correlarium manifestum.
Quia dictum est prius quod elenchus sophisticus, uel argumentatio
sophistica, per quam fit fallacia, habet apparentiam et defectum.

SDD 7.2: DE DIVISIONE FALLACIARUM

SDD 7.2.1

(1) Modi autem arguendi sophistice et fallendi sunt duo: alii quidem
sunt secundum dictionem, alii uero extra dictionem; ideo fallaciae
quaedam uocantur 'in dictione' et aliae 'extra dictionem'. (2) Dicitur
autem fallacia 'in dictione' cuius causa apparentiae se tenet ex parte
dictionis ad placitum significantis, (3) et dicitur fallacia 'extra
dictionem' cuius causa apparentiae se tenet ex parte rei seu
intentionis significatae.

Hoc secundum capitulum est de distinctione et enumeratione
fallaciarum. Ponuntur autem in hoc capitulo diuisiones et
subdiuisiones et enumerationes fallaciarum in quinque partibus
principalibus. Secunda incipit ibi "sunt autem", tertia ibi "cum ergo
dictio", quarta ibi "fit autem fallacia", quinta ibi "quantum ad
fallacias".

Prima pars habet tres clausulas. Quarum prima ponit primam diuisionem
fallaciarum, penes diuisionem argumentationum sophisticarum per quas
fiunt argumentationes quas Aristoteles uocat modos arguendi
sophisticos. Dicit ergo argumentationes sophisticas quasdam esse
sophisticas secundum dictionem et quasdam extra dictionem; et non
accipitur hic 'dictio' prout distinguitur contra 'orationem', scilicet
pro terminis incomplexis, sed accipitur hic communiter, pro omni uoce
significatiua ad placitum, siue complexa siue incomplexa, immo etiam
in proposito ad huius modi dictionem reducitur scriptura, propter hoc
quod subordinatur uoci significatiuae ad placitum, ut habetur primo
Peri Hermeneias.

Aliae duae clausulae declarant membra istius diuisionis. Propter quod
notandum est quod non dicuntur fallaciae fieri aliae secundum
dictionem aliae extra dictionem ex eo quod opponens in quibusdam suis
argumentationibus utatur uoce significatiua in disputando et in
quibusdam non, quia manifestum est quod oportet disputando uti uocibus
significatiuis in omnibus argumentationibus; sed oportet intelligere,
sicut alias dictum est, quod terminis et propositionibus et
argumentationibus uocalibus correspondent in mente intentiones
significatae, quae sunt termini, propositiones et argumentationes
mentales.

Sicut ergo notant illae clausulae, quaedam sunt argumentationes
sophisticae uocales quibus correspondentes intentiones in mente,
circumscripta uocum significatiuarum consideratione, non apparent esse
argumentationes, et sic manifestum est quod illae argumentationes
habent suam apparentiam ex parte uocis significatiuae; et fallacias ex
talibus argumentationibus prouenientes uocamus 'secundum dictionem',
id est 'secundum uocem significatiuam'. Aliae autem sunt
argumentationes sophisticae uocales quibus correspondentes intentiones
in mente, circumscripta uocum significatiuarum consideratione, adhuc
apparent esse argumentationes, et sic apparet quod illae non habent
suam apparentiam ex parte uocis significatiuae; ideo fallaciae inde
prouenientes dicuntur extra dictionem, id est praeter uocis
significatiuae considerationem habentes in mente suam apparentiam.

Verbi gratia, fiat paralogismus secundum dictionem, faciens fallaciam
aequiuocationis, sic 'omnis canis est animal, sidus est canis; ergo
sidus est animal', et fiat alter extra dictionem, faciens fallaciam
accidentis, sic 'omnis homo est animal, asinus est animal; ergo asinus
est homo'. Uterque istorum paralogismorum apparet esse syllogismus ex
eo quod est ibi unum medium in quo coniunguntur extremitates secundum
subiectionem et praedicationem, quod requiritur ad bonum syllogismum.
In primo autem paralogismo illa unitas medii quae est causa
apparentiae non est nisi unitas uocis et secundum uocem, quia
correspondent ei diuersae intentiones in maiore et in minore, prout
sunt uerae; ideo circumscripta consideratione uocis nulla apparebit
unitas medii in intentione, propter quod nec illae intentiones
apparebunt esse syllogismus. Sed in secundo paralogismo medium est
unum secundum uocem et intentionem; huic enim uoci 'animal'
correspondet eadem intentio in maiori propositione et in minori, etiam
prout sunt uerae, licet non sint uerae pro eisdem rebus pro quibus
illa intentio supponit, sed pro aliis et aliis; ergo circumscripta
consideratione uocis adhuc in intentionibus remanet unitas medii,
propter quod adhuc illae intentiones apparent esse syllogismus.

Ex quibus etiam tu potes concludere quod in primo syllogismo est
defectus magis propter uariationem medii quam in secundo. In primo
enim uariatur medium secundum intentiones significatas, in secundo
autem non, sed solum est uariatio rerum pro quibus est uerificatio,
stante eadem intentione utrobique ('animal' enim secundum eandem
intentionem significat homines et asinos). Ideo etiam in primo
paralogismo, si perfecte soluatur, medium est distinguendum, sed non
in secundo, sed neganda est consequentia, ex defectu formae
syllogisticae, sicut post dicetur.
Sed circa hoc tu dubitabis "an ergo aliquis per se ipsum
considerando, sine uociferatione, potest decipi per fallacias secundum
dictionem?". Et ego dico quod sic, sed non sine uocum significatiuarum
consideratione. Possum enim sine uociferatione considerare uocem et
paralogismum uocalem, et quod in eo esset medium idem, propter quam
identitatem puto quod ille si fieret esset bonus syllogismus, et quod
etiam sit bonus ille qui sibi correspondet in mente.

SDD 7.2.2

(1) Fiunt autem fallaciae in dictione ex multiplici eiusdem uocis
significatione. (2) Unde, sicut dicit Aristoteles, totidem modis fiunt
quot modis contingit eisdem nominibus uel orationibus non idem
significare, sed plura. (3) Et est in eis causa apparentiae unitas
uocis significatiuae, et causa defectus diuersitas intentionum
significatarum.

Ista secunda pars ostendit unde generaliter debeant distingui
fallaciae in dictione; et habet tres clausulas. Prima assignat
fundamentum unde proueniant et fiant fallaciae in dictione; proueniunt
enim ex multiplici eiusdem uocis significatione, id est ex eo quod uox
eadem significat apud animam diuersas intentiones. Credimus enim
aliquando argumentum uocale simpliciter ualere sicut ualeret si uox
non significaret nisi unam intentionem, et cum hoc non sit uerum, nos
decipimur.

Ex hoc autem secunda clausula infert quot tot modis possunt fieri
sophisticae argumentationes, siue fallaciae, secundum dictionem quot
modis contingit unum nomen uel unam orationem non significare unum, id
est unicam intentionem, sed diuersa. Non enim fit fallacia secundum
dictionem propter eandem uocem significare multa ultimate significata,
ut 'homo' multos homines et 'animal' multa animalia, si intentio apud
animam immediate significata maneat eadem, sicut uox, quia tunc
simpliciter est unio requisita ad syllogismum in mente sicut in uoce.

Tertia clausula iuxta dicta assignat communem causam apparentiae et
causam defectus in fallaciis secundum dictionem. Est enim causa
apparentiae identitas uocis requisita ad ueras argumentationes
uocales, quae ita saluatur in argumentationibus sophisticis secundum
dictionem sicut in ueris argumentationibus. Causa autem defectus est
diuersitas intentionum significatarum, ubi ad ueram argumentationem
requirebatur non solum identitas secundum uocem, sed etiam secundum
intentionem, eo quod non potest esse bona argumentatio uocalis nisi
sibi correspondeat bona mentalis.

SDD 7.2.3

(1) Cum ergo dictio uel oratio dicatur multiplex si una exsistens
habeat plures significationes, multiplicitas dictionis uel orationis
in distinctione fallaciarum secundum dictionem solet distingui
triplex, scilicet actualis, potentialis et phantastica. (2)
Multiplicitas actualis est cum uox significatiua exsistens una
secundum materiam et formam habet plures significationes; et sic fiunt
fallaciae aequiuocationis et amphiboliae. (3) Multiplicitas
potentialis dicitur cum uox exsistens eadem secundum materiam et
diuersa secundum formam habet multas significationes; et sic fiunt
fallaciae compositionis et diuisionis et accentus. (4) Multiplicitas
autem phantastica uocatur cum uoces diuersae secundum materiam,
habentes tamen similitudinem secundum formam, habent dissimiles
significationes uel consignificationes; et sic fit fallacia figurae
dictionis.

Ex fundamento praedicto ponitur in hac tertia parte prima diuisio
fallaciarum in dictione et declarantur membra eius, in quattuor
clausulis. In prima ponitur diuisio multiplicis uocis significatiuae
trimembris, quae per sequentes clausulas explanatur.

Ergo propter tres alias clausulas, ad explanandum nomina quibus in eis
utimur et eorum significationes ad placitum, notandum est quod quia
forma est actus et materia est potentia, et quod res est in actu per
formam et in potentia per materiam, ideo auctores uocauerunt
multiplicitatem uocis 'actualem' quae est secundum identitatem uocis
materialem simul et formalem, et 'potentialem' quae est solum secundum
identitatem materialem ipsius uocis. Sed quia phantasia est apparentia
sensualis, et saepius sine ueritatis experientia, propter hoc quod fit
in absentia sensibilium, ut habetur secundo de Anima, ideo apparens
multiplicitas uocis et non exsistens uocatur hic 'multiplicitas uocis
phantastica'. Et haec est quando uoces habentes diuersas
significationes nec sunt eaedem secundum materiam nec sunt eadem
secundum formam, sed uidentur eadem propter earum aliquam
similitudinem. Sic ergo fiunt fallaciae aequiuocationis et amphiboliae
secundum multiplicitatem uocis actualem, et fallaciae compositionis et
diuisionis et accentus secundum multiplicitatem potentialem, et
fallacia figurae dictionis secundum phantasticam.
Et est notandum quod in istis dictis nos uocamus 'materiam' uocis
significatiuae litteras et syllabas ex quibus dictio incomplexa
componitur, uel etiam dictiones incomplexas ex quibus oratio
componitur. 'Formam' enim hic uocamus modum proferendi aut
accentuandi, aut diuisim aut continue, dictiones in oratione
proferendo, uel huius modi.

SDD 7.2.4

(1) Fit autem fallacia aequiuocationis per multiplicitatem actualem
uocis incomplexae, fallacia autem amphiboliae per multiplicitatem
actualem orationis. (2) Similiter fallacia accentus fit per
multiplicitatem potentialem orationis. (3) Fallacia autem figurae
dictionis fit per multiplicitatem phantasticam dictionis uel
orationis. (4) Fit autem fallacia compositionis si oratio sit falsa in
sensu composito et credatur esse uera propter ueritatem eius in sensu
diuiso, et fit fallacia diuisionis si e conuerso. (5) Et ita sunt sex
fallaciae in dictione, scilicet fallacia aequiuocationis, amphiboliae,
compositionis, diuisionis, accentus et figurae dictionis.

Ista quarta pars ponit subdiuisiones membrorum diuisionis praecedentis
in quinque clausulas. Prima diuidit multiplicitatem actualem uocis
incomplexae, secundum quam fit fallacia aequiuocationis, et in
multiplicitatem uocis complexae, secundum quam fit fallacia
amphiboliae. Et eodem modo secunda clausula diuidit multiplicitatem
potentialem uocis, sicut manifestum est. Tertia etiam clausula bene
notat consimilem diuisionem multiplicitatis phantasticae.

Sed dubitatur quare non ponimus diuersas fallacias, sed unicam,
secundum multiplicitatem phantasticam, scilicet dictionis incomplexae
et orationis, sicut posuimus in aliis multiplicitatibus. Et ego
respondeo quod non est inconueniens ponere diuersas. Sed Aristoteles
non curauit distinguere eas propter breuitatem, quia faciliter potest
aliquis uidere distinctionem earum proportionalem ad distinctiones
quas ante tractauit de aliis multiplicitatibus.

Quarta clausula diuidit multiplicitatem potentialem orationis in duas
fallacias, scilicet compositionis et diuisionis, sicut bene manifestum
est.

Sed tunc etiam dubitatur quare non similiter diuisit multiplicitatem
actualem orationis in duas fallacias, sed posuit unam tantum, scilicet
fallaciam amphiboliae, et iterum quare etiam non diuisit
multiplicitatem potentialem dictionis in duas fallacias, sicut
multiplicitatem potentialem orationis. Hoc enim multi dubitant.

Ad primam harum dubitationum potest dici quod in multiplicitate
actuali oratio est unica secundum uocem, licet sit plures secundum
intentionem, in multiplicitate autem potentiali oratio non est unica
simpliciter secundum uocem, sed diuersa, licet sit unica secundum
quid, quia secundum materiam. Et hoc uoluit Aristoteles notare
diuidendo orationem potentialiter multiplicem et non diuidendo
orationem actualiter multiplicem.

Ad secundam dico quod non est inconueniens diuidere dictionem
incomplexam potentialiter multiplicem in duas diuersas dictiones,
sicut diuidebatur oratio potentialiter multiplex. Sicut enim ex
ueritate orationis compositae possumus credere diuisam esse ueram, et
e conuerso, ita etiam ex ueritate secundum accentum graue possumus
credere ueritatem secundum accentum acutum, et e conuerso. Sed
Aristoteles propter breuitatem, sicut dixi de multiplicitate
phantastica in clausula praecedente, etiam non curauit illam
distinctionem exprimere, quia quilibet potest faciliter uidere illas
diuisiones et processus diuersos de diuersis accidentibus ad inuicem
secundum proportionem ad ea quae dicuntur in processibus de oratione
composita ad diuisam et e conuerso.

Quinta clausula concludit numerum fallaciarum in dictione quod sunt
sex, secundum praedictas diuisiones ipsarum. Et non esset inconueniens
si enumerarentur plures si fierent ulteriores subdiuisiones, sicut
notatum est de fallacia figurae dictionis et accentus. Immo quaelibet
istarum fallaciarum et aliarum septem quae ponuntur extra dictionem
solent diuidi in plures diuersos modos, qui possent uocari species
diuersae fallaciae, sicut enumerantur diuersae species qualitatis,
scilicet quattuor, et sunt ualde plures si fiant diuisiones usque ad
species specialissimas.

SDD 7.2.5

(1) Quantum ad fallacias extra dictionem, considerata definitione
elenchi, apparet quod potest esse defectus ex parte contradictionis,
et sic fit fallacia ignorantiae elenchi, (2) secundo ex parte
probationis conclusionis illatae, et sic fit fallacia petitionis
principii, (3) tertio ex defectu syllogismi ostensiui quantum ad
illationem, et sic fit fallacia accidentis, (4) quarto fit fallacia
secundum non causam ut causam, ex defectu in regressu a conclusione ad
praemissas in syllogismo ad impossibile. (5) Deinde, quia elenchus
continet terminos, propositiones et consequentias, potest fieri
fallacia ex habitudine termini ad alterum terminum, et sic fit
fallacia secundum quid et simpliciter, (6) uel ex habitudine
propositionis ad propositionem, et sic fit fallacia secundum plures
interrogationes ut unam, (7) uel secundum habitudinem consequentiae ad
consequentiam, et sic fit fallacia consequentis. (8) Et sic ponuntur
septem fallaciae extra dictionem, prout magis apparebit in
determinatione speciali de unaquaque earum.

Ista quinta pars enumerat et distinguit septem fallacias extra
dictionem penes hoc quod diuersae argumentationes quibus fiunt ab
elencho deficiunt, cum appareant esse elenchi, etiam circumscripta
uocis consideratione. Et sunt ibi octo clausulae, scilicet septem de
septem fallaciarum distinctione, et octaua colligit simul numerum
earum. Et non est uitium si non ponantur eodem ordine quo de eis
determinat Aristoteles.

Est ergo fallacia ignorantiae elenchi, cum argumentatio fuerit
conueniens et bene probans suam conclusionem, secundum quod conclusio
uidetur contradicere positioni respondentis cui non contradicit. Sic
enim uidetur respondens redargutus, quod sufficit opponenti sophistae;
ut si dicat respondens quod Socrates non est aequalis Platoni et
opponens, contra arguens, bene demonstret quod ipsi sunt aequales
secundum longitudinem, quia uterque septem pedum.

Est autem fallacia petitionis principii si conclusio opponentis bene
contradicit conclusioni respondentis et bene concluditur ex suis
praemissis, sed non probatur per eas quia non sunt notiores
conclusione. Sic enim deficit ab elencho in eo quod elenchus debet
esse syllogismus probatiuus. Et dicitur quod talis paralogismus peccat
in materia, non quidem in materia syllogismi secundum quod
syllogismus, sed in materia syllogismi probatiui secundum quod
probatiuus.

Fit autem fallacia accidentis si paralogismus sit ex praemissis ueris
et notioribus conclusione sed non bene inferat conclusionem, ut 'omnis
homo est animal, asinus est animal; ergo asinus est homo', posito quod
respondens dixerit quod nullus asinus est homo. Et talis paralogismus
dicitur peccans in forma.

Deinde, per modum syllogismi ad impossibile, fit fallacia si dictum
respondentis cum alia praemissa uel aliis praemissis sumamus ad
inferendum conclusionem impossibilem, et cum aliis praemissis uel alia
praemissa habentibus apparentiam, licet aliqua sit impossibilis
propter cuius impossibilitatem sequebatur ista conclusio impossibilis,
nos reuertamur super dictum respondentis, concludendo ipsum esse
impossibile tamquam eius impossibilitas sit causa quod inferebatur
conclusio impossibilis. Et sic fit fallacia secundum non causam ut
causam.

Quinto fit fallacia ex eo quod unus terminus aliquo modo includitur in
alio, ut terminus simpliciter sumptus in ipso sumpto secundum quid,
scilicet cum additione. Ideo credimus esse bonam consequentiam de
termino secundum quid ad terminum simpliciter ex eo quod etiam in
multis uidemus eam esse bonam. Et hanc dicimus esse fallaciam secundum
quid et simpliciter.

Sexto etiam fit fallacia ex habitudine propositionis ad propositionem,
ut si credamus ita debere proportionaliter esse in propositionibus
plures et in propositionibus unis quia in multis ita se habent, licet
non in omnibus. Si ergo non ita se habeant, decipimur et est fallacia
secundum plures interrogationes ut unam, ut quia caecus describitur
quod est aptus natus habere uisum et non habet, si credamus quod etiam
caeca debeant describi quod sunt apta nata habere uisum et non habent.

Ultimo fit fallacia ex habitudine consequentiae ad consequentiam, ut
quia multae consequentiae conuertuntur (sed non omnes), si credamus
unam consequentiam conuerti in aliam et non conuertitur, decipimur, et
fit fallacia consequentis.

Ultima clausula ex his colligit fallacias extra dictionem esse septem,
quae ibi nominantur, scilicet fallacia accidentis, fallacia secundum
quid et simpliciter, fallacia ignorantiae elenchi, fallacia
consequentis, fallacia petitionis principii, fallacia secundum non
causam ut causam et fallacia secundum plures interrogationes ut unam,
quia manifestum est quod istis modis possumus decipi circa elenchum,
scilicet deficere ab elencho cum apparentia. Et non apparent alii modi
non reducibiles ad illos. Si enim ex alia habitudine termini ad
terminum uel propositionis ad propositionem uel consequentiae ad
consequentiam quam ex praedictis fiant fallaciae, tamen praedictae,
nominatae 'secundum quid et simpliciter', 'secundum plures
interrogationes ut unam' et 'secundum consequens' sunt ex quibus (in
his tribus generibus fallaciarum) fiunt magis et frequentius
deceptiones. Et ita loco trium fallaciarum secundum genus essent ibi
nominatae tres principaliores seu frequentiores species earum, ita
quod in enumeratione septem fallaciarum extra dictionem una ponatur
fieri ex habitudine termini ad terminum, pro qua nominatur haec
species eius frequentior quae fit ex habitudine dicti secundum quid ad
dictum simpliciter, et proportionaliter de habitudine propositionis ad
propositionem et consequentiae ad consequentiam.

SDD 7.3: DE FALLACIIS IN DICTIONE

SDD 7.3.1

Dicturi de unaquaque fallaciarum in speciali, describemus terminos a
quibus illa fallacia habet denominationem et illae fallaciae
assignabimus causam apparentiae et causam defectus eius, et quo modo
fiat, et distinguemus et declarabimus diuersos modos ipsius.

Istud tertium capitulum determinabit in speciali de unaquaque
fallaciarum in dictione. Et habebit decem partes, quarum prima
proponit communiter quae et quo modo determinabuntur de unaquaque
illarum fallaciarum, secunda erit de fallacia aequiuocationis, tertia
de fallacia amphiboliae, quarta de modis harum duarum fallaciarum,
quinta de conuenientiis fallaciarum compositionis et diuisionis, sexta
de differentiis earum, septima de modis fallaciarum compositionis et
diuisionis, octaua de fallacia accentus, nona de fallacia figurae
dictionis, decima de modis eius. Secunda incipit ibi "est ergo
aequiuocatio", tertia ibi "amphibolia dicitur", quarta ibi "utriusque
autem", quinta ibi "fallacia compositionis", sexta ibi "differunt
autem", septima ibi "modi autem", octaua ibi "accentus", nona ibi
"figura dictionis", decima ibi "fallaciae autem".

Prima pars est satis manifesta.

SDD 7.3.2

(1) Est ergo aequiuocatio, prout de ea hic intendimus, eiusdem uocis
incomplexae diuersae significationes, uel eadem uox incomplexa habens
diuersas significationes, uel acceptio termini aequiuoci pro eius
diuersis significationibus. (2) Fallacia autem aequiuocationis est
deceptio proueniens ex actuali multiplicitate uocis incomplexae
secundum materiam et formam. (3) Causa apparentiae est identitas
illius uocis incomplexae secundum materiam et formam; et causa
defectus est acceptio illius uocis secundum diuersas eius
significationes. (4) Fit ergo fallacia aequiuocationis credendo
propter identitatem uocis secundum uocem quod sumatur secundum eandem
intentionem, cum tamen sumatur secundum diuersas.

Ista secunda pars, quae est in speciali de fallacia aequiuocationis,
habet quattuor clausulas. Prima describit aequiuocationem, prout hic
accipitur, triplici descriptione. Prima est si quis uelit dicere quod
hoc nomen 'aequiuocatio' supponat pro significationibus termini
aequiuoci, et secunda est si quis uelit dicere quod supponat pro
termino aequiuoco, et tertia si quis uelit dicere quod supponat pro
usu termini aequiuoci pro pluribus eius significationibus.

Et tu posses petere "quid istorum diceres tu?". Et ego dico quod
nomina sunt ad placitum, ideo nullum istorum modorum dicendi reprobo,
sed tertius uidetur mihi magis ad propositum.

Secunda clausula describit fallaciam aequiuocationis. Tertia etiam
assignat causam apparentiae et causam defectus in fallacia
aequiuocationis. Et quarta clausula ostendit quo modo fiat fallacia
aequiuocationis. Et hoc totum est satis manifestum.

SDD 7.3.3

Amphibolia dicitur ab 'amphi', quod est 'dubium', et 'bole', quod est
'sententia', quasi 'dubia sententia'. Ideo amphibolia, prout de ea hic
intendimus, est eiusdem orationis secundum uocem diuersae sententiae,
uel est eadem oratio uocalis habens diuersas sententias, uel est
acceptio eiusdem orationis secundum uocem pro diuersis sententiis.
Fallacia amphiboliae est deceptio proueniens ex multiplicitate actuali
orationis. Causa apparentiae ipsius est identitas orationis uocalis
secundum materiam et formam; et causa defectus est acceptio illius
orationis secundum diuersas eius sententias. Fit ergo fallacia
amphiboliae credendo propter identitatem orationis secundum uocem quod
sumatur secundum eandem sententiam.

Ista tertia pars dicit omnia proportionaliter de fallacia amphiboliae
sicut praecedens de fallacia aequiuocationis. Ideo totum est satis
manifestum.

SDD 7.3.4

Utriusque autem harum fallaciarum, secundum Aristotelem, sunt tres
modi proportionales. Est enim primus modus quando nomen uel oratio
principaliter plura significat, secundus autem est quando nomen uel
oratio habet unam primam et principalem significationem et aliam uel
alias secundum attributionem ad primam, tertius est quando compositum
plura significat, separatum uero unum solum. Exemplum de primo, in
aequiuocatione, ut 'omnis canis est latrabilis, quoddam sidus est
canis; ergo quoddam sidus est latrabile', in amphibolia autem, ut
'quoscumque uellem me accipere, ipsi uellem quod me acciperent, sed
ego uellem me accipere pugnantes; ergo uellem quod me acciperent
pugnantes'. Exemplum de secundo modo, in aequiuocatione, ut 'omne
sanum est animal, urina est sana; ergo urina est animal', in
amphibolia autem, ut 'quicumque haurit aquas cribro, ipse est in aquis
uel iuxta aquas, sed qui addiscit litteras sine libro haurit aquas
cribro' (ut dicit uersificator); 'ergo qui addiscit litteras sine
libro est in aquis uel iuxta aquas'. Exemplum de tertio modo, in
aequiuocatione, ut 'quicumque sanabatur sanus est, laborans sanabatur;
ergo laborans sanus est'; in amphibolia autem, ut 'omne quod scit
aliquid hoc scit, sed saeculum scit aliquid; ergo saeculum hoc scit'.

Quia fallacia aequiuocationis et fallacia amphiboliae habent multam
affinitatem, ideo in hac quarta parte modi earum simul distinguuntur,
et postea ipsi distincti declarantur exemplis. Ponitur ergo manifeste
utriusque fallaciae tres modi. Et accipias ibi 'nomen' non prout
distinguitur contra 'uerbum', sed communiter, pro omni uoce
significatiua incomplexa, siue sit nomen siue uerbum, siue dictio
categorematica siue syncategorematica.

Dicitur autem nomen uel oratio habere principaliter plures
significationes si utraque sit imposita sine attributione ad aliam.
Sic ergo peccat exemplum positum de aequiuocatione quantum ad primum
modum, scilicet quod hoc nomen 'canis' secundum unam eius impositionem
significat animal latrabile et secundum aliam quoddam caeleste sidus,
et accipitur in maiore pro una eius significatione, scilicet pro
animali latrabili, et in minore pro alia, scilicet pro caelesti
sidere; ideo non est medium unum nisi secundum uocem, et oportet in
bono syllogismo medium esse unum secundum uocem et secundum
intentionem, immo magis oportet ipsum esse unum secundum intentionem
quam secundum uocem.

Sed tunc ponamus quod praedictum terminum accipiamus pro una eius
significatione in maiore et in minore, nonne tunc erit bonus
syllogismus? Ego dico quod erit bonus et formalis, sed una praemissa
erit falsa, nam pro animali latrabili maior esset uera et minor falsa,
et pro caelesti sidere e conuerso.

Sed tunc iterum ponamus alium casum, scilicet quod tam opponens quam
respondens ambo bene uideant multiplicitatem termini et uelit uterque
illum terminum capere indifferenter pro qualibet eius significatione,
nonne ergo erit bonus syllogismus dicendo 'omnis canis currit, sidus
caeleste est canis; ergo sidus caeleste currit? Videtur enim quod sic,
quia esset in tertio modo primae figurae, et teneret per dici de omni:
nam in maiore 'canis' distribueretur pro omni eius significato; ideo
liceret accipere sub de quolibet significato indifferenter et inferre
conclusionem.

Ad hoc breuiter ego dico quod terminus aequiuocus nec significat sua
plura significata per modum copulationis nec significat ea per modum
disiunctionis, sed omnino inconiuncte, scilicet utrumque ac si non
significaret reliquum. Et ita in casu quo uellemus terminum accipere
pro utraque eius significatione, ista uox 'omnis canis currit'
aequiualeret isti uoci in significando 'omne animal latrabile caeleste
sidus currit', et ista uox non esset una propositio, nec, per
consequens, propositio, licet posset dici 'propositio plures'; et sic
etiam ista uox 'caeleste sidus est canis' esset sicut dicere 'caeleste
sidus est caeleste sidus animal latrabile', quae etiam non est
propositio. Ideo etiam nullus esset ibi syllogismus, quia omnis
syllogismi quaelibet praemissa seorsum sumpta debet esse propositio.

Sed iterum tu diceres " ponamus quod partes consentiant quod ille
terminus aequiuocus significet sua significata per modum copulationis
et quod ita sumatur in disputatione, quid ergo esset dicendum in
proposito?". Ego respondeo quod terminus tunc non esset aequiuocus,
nec ista esset distinguenda 'canis currit', sed esset propositio una
de copulato extremo, uel esset oratio incongrua, quia aequiualeret
isti 'animal latrabile et sidus caeleste currit', et secundum
congruitatem deberet dici 'currunt', ideo etiam in casu posito debebat
dici 'canis currunt'.

Ita etiam exemplum de amphibolia peccat quia 'me accipere pugnantes'
potest habere duos sensus, scilicet uel quod ego accipiam pugnantes
uel quod me accipiant pugnantes. Et secundum primum sensum minor esset
uera et maior falsa, et secundum secundum sensum esset e conuerso.

Deinde de secundo modo aequiuocationis et amphiboliae sciendum est
quod terminus multiplex in isto secundo modo non dicitur proprie
aequiuocus, sed analogus. Et tunc aliqui opinantur quod talis terminus
de uirtute sermonis debeat sumi pro principaliori significato si per
se ponatur, et sine additione. Unde dicunt istam esse negandam 'urina
est sana', sed potest concedi quod urina est sana significatiue, et
sic dicunt quod iste paralogismus 'omne sanum est animal, urina est
sana; ergo urina est animal' non est soluendus per distinctionem
multiplicitatis, sed per interemptionem minoris, quia peccat in
materia et non in forma.

Sed constat quod tales non sufficienter loquuntur, quia statim in
disputatione sophistica ipsi essent ducti ad metam inopinabilis, licet
forte non ad metam falsi uel redargutionis. Quoniam negans
auctoritatem sapientium et probatissimorum uel dicentes contraria
illis auctoribus incurrunt metam inopinabilis, sicut ante dictum fuit;
et tamen constat quod non solum poetae, sed etiam Biblia, et omnes
theologi, praedicatores et philosophi utuntur saepe terminis et
orationibus transsumptiuis et parabolicis, non solum secundum propriam
significationem, sed secundum attributionem. Si ergo dicat respondens
et ponat quod omne sanum est animal, ego sophistice opponens dicam
sibi quod urina, quae non est animal, est sana, et si ipse neget istam
'urina est sana', ego statim concludam, per locum a contradictoriis,
quod ipse habet concedere quod nulla urina est sana, quod est
contradicere omnibus philosophis et medicis; et dicam hoc inconueniens
mihi sufficere, et quod respondeat ad aliam rationem, et reputatabitur
confusus nisi aliter se defendat. Sed poterit a tali meta et
confusione sibi praecauere distinguendo, scilicet quod maiorem
concessit secundum principalem significationem istius termini 'sanum',
minor autem ponitur a philosophis et medicis secundum eius
significationem attributiuam, et ergo conclusio non sequitur.

Ita etiam soluitur exemplum de amphibolia. Maior enim est uera
secundum sensum proprium huius orationis 'haurit aquas cribro', et
minor falsa; sed secundum sensum metaphoricum minor ponitur et
conceditur, et maior negatur.

Postea, de tertio modo aequiuocationis et amphiboliae, paralogismus de
aequiuocatione est ex eo quod iste terminus 'laborans' per se sumptus
non est multiplex, uel etiam sumptus cum uerbo praesentis temporis,
sed sumptus cum uerbo praeteriti uel futuri temporis contrahit sibi
multiplicitatem, non significationis principalis, sed suppositionis.
Ideo haec est multiplex 'laborans sanabatur' et non ista 'laborans
sanus est'; uerbum enim praeteriti temporis ampliat nomina ad
supponendum non solum pro praesentibus, sed etiam pro praeteritis;
ista ergo 'laborans sanabatur' distinguitur quia uel qui est laborans
sanabatur uel qui erat laborans sanabatur. Si ergo in praedicto
syllogismo ponamus casum quod maior sit uera, tunc si minor sumatur
pro illo qui est laborans, ipsa est falsa, et si sumatur pro eo quod
fuit laborans, tunc minor est bene uera, sed non sequitur conclusio,
quia minor sumebatur pro praeteritis et conclusio non concludit nisi
pro praesentibus.

Ita loquitur Aristoteles, tamen uidetur mihi quod in isto paralogismo
nulla propositio est multiplex, nec est ibi fallacia aequiuocationis,
nec in dictione, sed fallacia extra dictionem, scilicet fallacia
accidentis. Ista enim propositio 'laborans sanabatur' non est
distinguenda; habet enim unicum sensum, qui explanandus est per
propositionem unam de disiuncto subiecto, scilicet istam 'qui est uel
fuit laborans sanabatur'.

Tunc ergo si maior esset uera, oporteret ponere casum quod quicumque
sanabatur, ipse adhuc esset sanus, et sic maior et minor essent
simpliciter uerae et concedendae, sed non sequeretur ex eis conclusio,
propter defectum formae syllogisticae. Esset enim processus a termino
magis ample sumpto ad se ipsum minus ample sumptum; nam 'laborans' in
minore sumebatur indifferenter pro praesentibus et pro praeteritis, et
in conclusione pro praeteritis solum, et talis consequentia non ualet
nisi magis amplum fuerit distributum, sicut alias dictum est.

Dico etiam quod in isto paralogismo non est fallacia in dictione quia
ista ampliatio suppositionis per uerbum praeteriti uel futuri temporis
non est propter uocem nec ex parte uocis, sed ex parte conceptuum
mentalium. Nam circumscripta omni consideratione uocis, tamen in
propositione mentali conceptus mentalis ampliaretur ad supponendum pro
praeteritis per uerbum mentalem praeteriti temporis. Et si tu dicas
quod ego contradico Aristoteli, qui posuit hoc exemplum, ego respondeo
quod non contradico sibi, quia ipse, primo Priorum, dedit istam
regulam quod exemplorum non requiritur uerificatio.

Tunc ergo de nouo ego distinguam modos aequiuocationis quattuor.
Primus enim et secundus sunt si nomen sit multiplex quantum ad
significationem essentialem, distinguendo significationem essentialem
contra significationem, seu modum significandi, grammaticalem; et tunc
uel habet utrasque significationes principaliter, ut 'canis', et est
primus modus, uel habet unam principalem et aliam, uel alias, secundum
attributionem ad ipsam, et sic est secundus modus.

Tertius autem modus est si nomen habeat unam significationem
essentialem et sit multiplex quantum ad modos significandi, ut in isto
paralogismo 'quicumque sunt episcopi sunt homines, isti equi sunt
episcopi; ergo isti equi sunt homines'; haec enim uox 'episcopi' est
duplex, quia potest sumi in nominatiuo casu, et tunc maior est uera et
minor falsa, uel potest sumi in genitiuo casu, et tunc maior est falsa
et minor uera.

Quartus autem modus est si terminus nec sumatur multipliciter secundum
significationem essentialem nec sumatur multipliciter secundum modum
significandi grammaticalem, sed sumatur multiplicitas secundum modum
supponendi, et quod haec multiplicitas sumatur ex parte uocis
significatiuae, ut si nomen capiatur in una propositione personaliter,
siue significatiue, et in alia materialiter, sicut arguendo sic 'omne
risibile est homo, risibile est accidens proprium homini; ergo
accidens proprium homini est homo', uel sic 'homo est species,
Socrates est homo; ergo Socrates est species'.

Sciendum est ergo, ut mihi uidetur, quod suppositio materialis non est
nisi ratione uocis significatiuae; nullus enim terminus mentalis in
propositione mentali supponit materialiter, sed semper personaliter,
quia non utimur terminis mentalibus ad placitum, sicut uocibus et
scripturis. Numquam enim eadem oratio mentalis diuersas
significationes, uel acceptiones, habet; eaedem enim sunt omnibus
passiones animae, sicut etiam res quarum ipsae sunt similitudines, ut
habetur primo Peri Hermeneias. Unde ego dico quod propositio mentalis
correspondens huic propositioni, prout est uera, 'homo est species'
non est propositio in qua subiicitur conceptus specificus hominis, sed
est propositio in qua subiicitur conceptus quo concipitur specificus
hominis, et ille non supponit pro se, sed pro conceptu specifico
hominis. Ex quo satis patet quod praedicti paralogismi secundum talem
mutationem suppositionum pertinent ad fallacias in dictione.

Sed tunc est dubitatio quo modo dicemus tenendo illud dictum
Aristotelis quod sunt tres modi communes aequiuocationis et
amphiboliae. Et ego dico quod hoc est bene manifestum de duobus primis
modis aequiuocationis et de duobus primis modis amphiboliae. Tertius
autem modus aequiuocationis non bene habet proportionale in
amphibolia, quia modi significandi attribuuntur dictionibus
incomplexis, et non orationibus, nisi ratione dictionum.

Sed tamen in quarto modo aequiuocationis potest poni similitudo, seu
proportio, in amphibolia. Quia licet propositio non supponat, nisi
forte materialiter, tamen aliqua oratio, ut definitio, potest
supponere et materialiter et personaliter, ut si argueremus sic 'omne
animal rationale mortale est homo, animal rationale mortale est
definitio; ergo definitio est homo'. Sic ergo sunt tres modi communes
aequiuocationis et amphiboliae. Sed per hoc dictum non negat
Aristoteles quin possit esse alius modus aequiuocationis, secundum
quem non sit talis communicatio aequiuocationis cum amphibolia.

Et uidetur quod isti ultimi modi aequiuocationis et amphiboliae uere
habeant condicionem quam ponit Aristoteles, scilicet quod compositum
plura significat, separatum uero simpliciter: quia nomen per se
sumptum, ut 'homo', non supponit; ideo sic non conuenit sibi
multiplicitas ex suppositione; sed si fiat subiectum uel praedicatum
in propositione, tunc supponit, et sibi potest conuenire
multiplicitas, quia potest sumi secundum suppositionem personalem et
potest etiam sumi secundum suppositionem materialem. Sic enim peccat
istud argumentum 'omne risibile est homo et risibile est accidens;
ergo accidens est homo'; 'risibili' enim accepto personaliter, maior
est uera et minor falsa, ipso autem accepto materialiter, maior est
falsa et minor uera. Et ita etiam potest dici de oratione quae est
innata supponere personaliter si supponat materialiter.

Sed etiam notandum est quod non solum quantum ad suppositionem modo
praedicto, immo etiam aliter praedicta condicio potest conuenire
orationi, scilicet quod compositum plura significat, separatum autem
simpliciter, ut in isto argumento 'omne quod scit aliquid ...' et
caetera. Nam ista 'saeculum scit aliquid' est multiplex, quia
'saeculum' potest sumi in nominatiuo casu et 'aliquid' in accusatiuo,
et tunc est propositio falsa, uel 'saeculum' potest sumi in accusatiuo
et 'aliquid' in nominatiuo a parte ante, et sic est uera, nam ualet
istam 'aliquid' (id est aliqua res, scilicet homo) 'scit saeculum'.
Sed si remoueas de ista oratione 'saeculum scit aliquid' ultimam
dictionem, residuum non est propositio multiplex, scilicet 'saeculum
scit', quia construendo 'saeculum' a parte post in accusatiuo casu non
esset propositio, quia non esset ibi subiectum. Sic uidentur posse
exponi dicta Aristotelis de istis duabus fallaciis, et saluari.

SDD 7.3.5

(1) Fallacia compositionis et fallacia diuisionis multam habent
affinitatem; ideo de eis dicenda sunt simul aliqua communia. (2) Prout
ergo hic de compositione et diuisione loquitur, compositio est
diuidendorum unio et diuisio est componendorum separatio. (3) Fallacia
compositionis, uel etiam fallacia diuisionis, est deceptio proueniens
ex multiplicitate potentiali orationis. (4) Causa apparentiae in
utraque earum est identitas orationis secundum materiam; et causa
defectus est acceptio illius orationis secundum diuersas formas quibus
correspondent diuersae sententiae. (5) Fit ergo utraque harum
fallaciarum credendo propter identitatem orationis secundum materiam
quod ipsa sumatur secundum eandem formam et sententiam, cum tamen
sumatur secundum diuersas.

Ista quinta pars agit de fallaciis compositionis et diuisionis simul
in quantum conueniunt. Et habet quinque clausulas: prima proponit
istas fallacias habere conuenientias, de quibus in ista parte
determinandum est, et aliae declarant illas conuenientias.

Secunda clausula describit compositionem et diuisionem prout secundum
eas proueniunt fallaciae in dictione. Est enim compositio, ut dictum
est supra, diuidendorum unio et diuisio est componendorum separatio.
Et ista debent sic intelligi quod oratio uocalis eadem secundum
materiam, id est secundum litteras et syllabas et dictiones, habet
aliquando dictiones quae possunt ad inuicem coniungi et diuidi
secundum prolationem uel scripturam, et secundum hoc habere diuersos
sensus. Et illas orationes, quae sic possunt proferri coniunctim uel
diuisim, dicimus componendas si oratio secundum earum compositionem
esset uera et secundum diuisionem falsa, et eas dicimus diuidendas si
oratio secundum earum diuisionem esset uera et secundum compositionem
falsa. Compositio ergo faciens fallaciam compositionis est
diuidendorum unio, id est acceptio orationis secundum compositionem
suarum dictionum secundum quam redditur propositio falsa, cum tamen
secundum diuisionem earum esset uera; et e conuerso dicatur
proportionaliter de diuisione. Et haec apparebunt clarius in
sequentibus.

Tertia clausula describit simul, indifferenter, fallacias
compositionis et diuisionis, et quarta assignat causas apparentiae et
defectus earum, et quinta ostendit quo modo fiant. Et hoc est totum
manifestum.

SDD 7.3.6

Differunt autem istae fallaciae quia fallacia compositionis fit cum
oratio secundum sensum compositum est falsa et propter ueritatem eius
in sensu diuiso creditur esse uera, et fallacia diuisionis fit e
conuerso. Est ergo fallacia compositionis deceptio proueniens ex
multiplicitate potentiali propositionis, siue orationis, uerae in
sensu diuiso et falsa in sensu composito, et fallacia diuisionis e
conuerso. Causa apparentiae fallaciae compositionis est identitas
orationis secundum materiam cum ueritate sensus diuisi, et causa
defectus est diuersitas illius orationis secundum formam cum falsitate
sensus compositi; et e conuerso fit in fallacia diuisionis. Fit ergo
fallacia compositionis credendo propter identitatem secundum materiam
orationis compositae et orationis diuisae quod sint eaedem secundum
formam et sententiam, et propter ueritatem diuisae quod composita sit
uera cum tamen sit falsa; et e conuerso dicatur proportionaliter de
fallacia diuisionis.

Ista sexta pars est de differentiis fallaciarum compositionis et
diuisionis ad inuicem, et de utriusque earum descriptione, et de
utriusque causis apparentiae et defectus. Et totum est manifestum si
bene considerentur praedeterminata.

SDD 7.3.7

(1) Modi autem in utraque harum fallaciarum possunt assignari sex.
Primus modus est per hoc quod una determinatio potest coniungi cum
utroque duorum determinabilium et separari ab altero uel unum
determinabile cum utraque duarum determinationum, ut in ista oratione
'quicumque scit litteras nunc didicit illas', quia 'nunc' potest
coniungi et construi cum 'scit' uel cum 'didicit', et in hac oratione
'quidquid uiuit semper est', nam 'semper' potest coniungi uel cum
'uiuit' uel cum 'est'; similiter in ista 'quadraginta uirorum centum
reliquit diuus Achilles'. In hoc autem modo sensus 'compositus'
uocatur quando illa dictio coniungibilis diuersis coniungitur cum illo
ad quod habet situm magis conuenientem et 'diuisus' uocatur quando
coniungitur cum illo ad quod habet situm minus conuenientem.

(2) Secundus modus est per hoc quod diuersi termini possunt coniunctim
esse unum subiectum uel unum praedicatum, uel possunt diuisim esse
unum subiectum et alterum praedicatum, ut in hac oratione 'sedentem
possibile est ambulare', uel 'album esse nigrum est possibile', uel
'equum esse animal est necessarium'; potest enim totum dictum subiici
et modus praedicari, et e conuerso, et sic est sensus compositus; uel
potest una pars dicti subiici et alia praedicari et quod modus se
teneat ex parte copulae, et sic est sensus diuisus et propositio
diuisa. Et similiter est in ista oratione 'Socrates albus erit cras';
sensus enim compositus est prout hoc totum 'Socrates albus' est
subiectum et sensus diuisus est prout 'Socrates' ponitur subiectum et
'albus' praedicatum'; et similiter est in ista oratione 'homo
risibilis non est', uel 'homo albus incipit esse'.

(3) Tertius modus ponitur prout plures termini possunt simul
coniunctim subiici uel praedicari in una propositione categorica, et
possunt etiam diuisim subiici uel praedicari, et aequiualet tunc uni
propositioni hypotheticae, ut in hac propositione 'quinque sunt duo et
tria'; si enim 'duo et tria' sint unum praedicatum, propositio est
composita et uera, et si sint duo praedicata, propositio est diuisa et
falsa, et ualet istam 'quinque sunt duo et quinque sunt tria'; et
similiter esset de ista conuersa 'duo et tria sunt quinque', et de
ista etiam 'Morellus et Fauellus ualent decem libras', et de ista
'omne animal est rationale uel irrationale'.

(4) Adhuc possunt assignari alii modi, scilicet quartus quando negatio
praeponitur toti propositioni categoricae, ut 'non homo est animal',
quia negatio potest cadere super totum quod sequitur, et est negatio
negans, et est propositio composita, ut dictum est aliqualiter et
magis dicetur post, uel potest cadere solum super subiectum, quod
immediate sequitur, et est negatio infinitans, et est propositio
diuisa et uera.

(5) Et etiam est quintus modus si negatio negans praeponatur toti
hypotheticae, ut 'non homo est equus uel asinus est animal'; si enim
negatio cadat super totam hypotheticam dicitur composita et falsa,
quia contradicit isti uerae 'homo est equus uel asinus est animal', et
si cadat solum super primam categoricam, tunc est diuisa et uera, et
est una disiunctiua cuius categoricae sunt istae 'non homo est equus'
et 'asinus est animal'.

(6) Iterum sextus modus potest poni, scilicet si propositio
hypothetica fuerit composita ex tribus propositionibus categoricis, ut
dicendo 'homo est asinus et equus est capra uel deus est'; nam duae
primae possunt coniunctim disiungi ad tertiam, et est propositio
disiunctiua de prima eius parte copulatiua, et est composita et uera,
uel prima categorica potest diuisim copulari ad alias duas, et sic est
propositio copulatiua de ultima eius parte disiunctiua, et est diuisa,
et falsa, propter falsitatem primae partis. Et si possint alii
inueniri modi istarum fallaciarum, tamen isti sunt principaliores, uel
magis consueti, et uiso quid de istis sit dicendum, potest etiam
faciliter uideri de aliis.

Ista septima pars assignat in fallacia compositionis et etiam in
fallacia diuisionis sex modos. Et primus modus est satis manifestus
per exempla quae ibi ponuntur. Tamen, quia potest rationabiliter
dubitari quare unus sensus magis debeat dici compositus quam diuisus,
eo quod utrobique dictio duabus componibilis componitur cum una earum
et diuiditur ab alia, ideo subiungitur regula ad cognoscendum quis
sensus debeat dici compositus et quis diuisus. Et ista littera est
manifesta.

Sed est iterum dubitatio quando illa dictio ponatur in situ magis
debito et quando in situ minus debito. Ideo ad hoc sciendum pono duas
regulas. Prima est quod situs conuenientior est si dictio cum utraque
aliarum duarum componibilis componatur cum immediatiori, et sic
redditur oratio composita, et si ponatur cum remotiori, oratio
redditur diuisa. Verbi gratia, in ista 'quicumque scit litteras nunc
didicit illas' propositio redditur composita si 'nunc' ponatur
determinare 'didicit' et diuisa si ponatur determinare 'scit'.

Secunda regula est quod illa dictio pluribus componibilis si sit aeque
immediata, uel propinqua, utrique, situs magis debitus est quod
determinatio sequatur suum determinabile cum quo componitur; naturali
enim ordine determinabile debet praecedere suam determinationem, ut
substantiuum suum adiectiuum et uerbum suum aduerbium. Sic enim ista
est composita 'quidquid uiuit semper est' si 'semper componatur cum
ista dictione 'uiuit', et ipsa dicitur esse oratio diuisa si 'semper'
componatur cum hoc uerbo 'est'. Ita etiam ista oratio 'quadraginta
uirorum centum reliquit diuus Achilles' est diuisa si 'uirorum'
componatur cum quadraginta et redditur eadem oratio composita si
'uirorum' componatur cum 'centum'.

Sed adhuc potest dubitari, quia uidetur quod in praedictis exemplis
sit multiplicitas actualis uocis, eo quod ibi uox est eadem secundum
materiam, scilicet secundum litteras, syllabas et dictiones, et eadem
etiam secundum formam, quia utrobique illas dictiones proferimus eodem
ordine et eisdem accentibus, licet in construendo sit diuersitas,
scilicet construendo istam dictionem 'nunc' uel istam dictionem
'semper' cum alio et alio uerbo.

Et ego respondeo quod si praedictae propositiones continue proferantur
uel scribantur, ipsae de uirtute sermonis non habent diuersos sensus
nec aliquam multiplicitatem. Nam si continue proferantur uel
scribantur, sine pausa uel puncto interueniente, ipsae de uirtute
sermonis non habent nisi sensum compositum, prout constructiones
consentiant sitibus magis conuenientibus. Verbi gratia, 'quidquid
uiuit semper est' non habet de uirtute sermonis alium sensum nisi quod
'semper' construatur cum 'uiuit', nec ista 'quicumque scit litteras
nunc didicit illas' habet sensum nisi quod 'nunc' construatur cum
'didicit'.

Sed si illae dictiones non proferantur continue, sed interueniant
signa diuisionis, ut pausa in pronuntiatione uel punctum in scriptura,
inter dictiones quae secundum conuenientem situm componerentur si
esset prolatio uel scriptura continua, tunc illae orationes non habent
nisi sensus diuisos de uirtute sermonis. Verbi gratia, ista propositio
'quicumque scit litteras nunc . didicit illas' non habet alium sensum
nisi quod 'nunc' construatur cum 'scit', quia punctum notat diuisionem
eius a 'didicit'; et ita haec oratio 'quidquid uiuit . semper est' non
habet alium sensum nisi quod 'semper' construatur cum 'est', et sic
ista oratio 'quadraginta . uirorum centum reliquit diuus Achilles' non
habet sensum nisi quod 'uirorum' construatur cum 'centum', et sic de
aliis. Et sic intelligenda est diuersitas inter multiplicitatem
actualem, in fallacia amphiboliae, et multiplicitatem potentialem, in
fallaciis compositionis et diuisionis.

Secundus etiam modus in istis fallaciis est satis manifestus per
exempla quae ibi ponuntur. Sed tamen notandum est quod ille modus
prout communiter assignamus eum inter modales compositas et diuisas
potest fieri dupliciter: uno modo prout in composita et diuisa
saluamus non solum easdem litteras, syllabas et dictiones, sed etiam
eundem situm dictionum in praeponendo uel postponendo eas ad inuicem,
alio modo quod licet saluentur litterae, syllabae et dictiones, tamen
non saluatur similis ordo dictionum in praepositione et postpositione
earum ad inuicem.

Verbi gratia, quantum ad primum illorum modorum, ista uocalis oratio
'album esse nigrum est possibile' potest dupliciter proferri uel
scribi: uno modo continue, sine pausa uel puncto, et tunc est
composita, et est sensus quod hoc totum 'album esse nigrum' est
subiectum, alio modo, cum pausa uel puncto immediate sequente hanc
dictionem 'album', scilicet sic 'album . esse nigrum est possibile',
et tunc est propositio diuisa, ita quod de uirtute sermonis hoc nomen
'album' solitarie est subiectum, propter quod oportet 'nigrum' esse
praedicatum, et sic de uirtute sermonis ista propositio 'album esse
nigrum est possibile' aequiualet isti 'album possibile est esse
nigrum'. Exemplum autem de alio modo est quod utraque harum
propositionum, scilicet 'album esse nigrum est possibile ' et ' album
possibile est esse nigrum' proferatur uel scribatur continue, sine
aliquo signo diuisionis, et tunc prima respectu secundae uocatur
composita et secunda respectu primae uocatur diuisa. Et ita communiter
dicimus tempore moderno, et non est male dictum, sed utrobique bene.

De istis autem exemplis 'Socrates albus erit cras', 'homo rationalis
non est', 'homo albus incipit esse' dicendum est quod si proferantur
continue, ipsae sunt compositae, et sunt subiecta 'Socrates albus ',
'homo rationalis' et 'homo albus '. Aliter possunt proferri uel scribi
cum signo diuisionis sequente immediate primam dictionem, scilicet sic
'Socrates . albus erit cras', 'homo . rationalis non est', 'homo .
albus incipit esse', et sic omnes istae sunt diuisae, et aequiualent
de uirtute sermonis istis propositionibus 'Socrates erit cras albus ',
'homo non est rationalis' et 'homo incipit esse albus'.

Similiter etiam tertius modus est ex exemplis suis satis manifestus.
Sed quo modo de uirtute sermonis differant composita et diuisa in modo
proferendi uel scribendi, ego dico, ut prius, quod si propositio
proferatur uel scribatur continue, ipsa de uirtute sermonis dicitur
composita, et debet construi secundum exigentiam sensus compositi, et
est proprie categorica; si autem ponatur signum diuisionis inter
dictiones quae possunt coniunctim uel diuisim subiici uel praedicari,
tunc est diuisa, et aequiualet de uirtute sermonis uni hypotheticae.

Verbi gratia, si scribamus sic 'quinque sunt duo . et tria', tunc
propositio debet construi quantum ad primum praedicatum quod quinque
sunt duo et respectu secundi praedicati debet resumi subiectum et dici
quod quinque sunt tria. Ita etiam si dico 'duo . et tria sunt quinque'
debet construi quod duo sunt quinque et tria sunt quinque. Et si dico
' Morellus . et Fauellus ualent decem libras', debet construi et
suppleri, de uirtute diuisionis, quod Morellus ualet decem libras et
Fauellus ualet decem libras'. Ita si dico 'omne animal est rationale .
uel irrationale' debet construi et suppleri quod omne animal est
rationale uel omne animal est irrationale; et sic de aliis huius modi.

Quartus etiam modus est manifestus. Et profertur composita continue,
ut prius; in diuisa autem ponitur signum diuisionis immediate post
subiectum uel dictionem quam solum uolumus infinitare. Verbi gratia,
ista est composita 'non . homo est animal', et est uniuersalis
negatiua, aequiualens isti 'nullus homo est animal', et ista est
diuisa 'non homo . est animal', et est indefinita, et ualet istam '
aliquid quod non est homo est animal'.

In quinto etiam modo propositio hypothetica est composita si continue
proferatur uel scribatur, et est diuisa si signum diuisionis ponatur
immediate post primam categoricam, scilicet sic 'non homo est equus .
uel asinus est animal'.

Ita etiam in sexto modo si uolumus dare compositam, nos proferemus eam
continue, et si uolumus dare diuisam, nos ponemus signum diuisionis
immediate post primam categoricam, scilicet sic 'homo est asinus . et
equus est capra uel deus est'. Si autem signum diuisionis non
poneretur immediate post primam categoricam, sed post secundam,
scilicet sic 'homo est asinus et equus est capra . uel deus est', tunc
propositio adhuc esset composita ac si esset sine signo diuisionis;
ideo superflueret illud signum diuisionis, nisi poneretur ad maiorem
expressionem quod duae primae debent coniunctim disiungi ad tertiam.

Et tunc, quantum ad ultimam clausulam, notandum est quod si aliis
modis in oratione uocali eadem secundum materiam aliqua dictio uel
oratio possit cum alia dictione uel oratione construi coniunctim uel
diuisim, secundum illam, uel consimilem, poterit fieri fallacia
compositionis uel diuisionis. Et pro sensu composito ipsa erit
proferenda uel scribenda continue, et pro sensu diuiso ponendum erit
signum diuisionis ubi decebit.

SDD 7.3.8

(1) Accentus in isto nostro proposito sumitur large, pro omni modo
significatiuo proferendi uel scribendi dictionem. (2) In tali autem
modo proferendi uel scribendi quattuor accidunt dictioni. Primo quidem
continuitas et interruptio; omnis enim dictio incomplexa debet
proferri uel scribi continue, scilicet sine suarum litterarum uel
syllabarum ad inuicem interruptione, licet diuersae dictiones semper
debeant scribi cum interruptione. Secundo accidit dictioni tempus in
pronuntiatione suarum syllabarum, scilicet quod aliquae proferuntur
longae et aliae breues. Tertio accidit ei aspiratio; scribitur enim
uel profertur dictio uel syllaba aliquando sine aspiratione, aliquando
cum aspiratione, ut 'amo' et 'hamo'. Quarto accidit ei accentus
proprie dictus, qui est modulatio uocis secundum eleuationem uel
depressionem ipsius in eius diuersis partibus. Et solet iste accentus
diuidi in accentum acutum, grauem et circumflexum.

(3) Est ergo fallacia accentus deceptio proueniens ex multiplicitate
dictionis secundum accentum. (4) Causa apparentiae eius est identitas
dictionis secundum materiam; et causa defectus est acceptio illius
dictionis secundum diuersas formas seu diuersos accentus quibus
correspondent diuersae significationes. (5) Fit ergo fallacia accentus
credendo propter identitatem dictionis secundum materiam quod ipsa
sumatur secundum eandem formam et significationem, cum tamen sumatur
secundum diuersas.

(6) Et assignantur huius fallaciae quattuor modi. Primus est prout
eadem uox secundum materiam potest esse una dictio uel plures, et
scribi continue uel interrupte, ut quod usurarius habet dilectionem
non supernam, sed super mnam. (7) Secundus est prout syllaba potest
proferri longa uel breuis, ut 'mora' in isto uersu 'sunt matura mora,
pira, ficus, amygdala mora'. (8) Tertius modus est prout profertur uel
scribitur dictio cum aspiratione uel sine, ut 'quidquid hamatur hamo
capitur, puella amatur; ergo hamo capitur'. (9) Quartus modus est ex
diuersa accentuatione dictionum secundum eleuationem uocis uel
depressionem, prout dictio potest proferri accentu acuto, graui uel
circumflexo.

Ista octaua pars est de fallacia accentus; et habet multas clausulas.
In prima describitur 'accentus ' communiter sumptus, quia sic
accipitur hic si debeat se extendere ad omnes modos fallaciarum in
dictione proueniente ex multiplicitate potentiali dictionis
incomplexae. Sic ergo accentus est modus significatiuus proferendi uel
scribendi dictionem incomplexam. Et ille modus significatiuus
proferendi uel scribendi pertinet ad formam dictionis. Unde dictio
eadem secundum materiam non est simpliciter eadem dictio secundum
uocem si accentu alio et alio proferatur, ut 'liber' prima breui et
prima longa. Dixi ergo quod accentus est modus proferendi uel
scribendi dictionem incomplexam, quia de dictionibus incomplexis
pertinet ad istam fallaciam. Et dixi "modus significatiuus" ad
differentiam cantilenarum, ubi eleuatio uocis uel depressio non
faciunt differentiam significationis, sed solum delectationem auditus,
ideo nec fallaciam.

Secunda clausula assignat quattuor modos accentus sic large sumpti
secundum quattuor quae diximus accidere dictioni; et illi sunt satis
manifesti. Tertia clausula describit fallaciam accentus. Quarta
assignat in ea causam apparentiae et causam defectus. Quinta ostendit
quo modo fiat haec fallacia. Et haec omnia sunt satis manifesta. Aliae
quattuor assignant quattuor modos huius fallaciae.

In primo autem modo potest sic formari paralogismus 'omnis quies est
requies, tu es qui es; ergo tu es requies'. Non ualet argumentum, quia
prout haec uox 'quies' esset una dictio, maior esset uera et minor
falsa, et prout esset duae dictiones maior esset falsa, uel incongrua,
et minor uera. Similiter 'omnis habens dilectionem supernam est bonus
homo; usurarius habet dilectionem super mnam; ergo est bonus homo'.

In secundo modo arguitur sic 'quicumque uult iacere debet sumere
lapidem, infirmus uult iacere (quia non potest se sustinere stando uel
sedendo); ergo debet sumere lapidem'. Non ualet argumentum, quia si
'iacere' proferatur media breui, maior est uera et minor falsa, et si
proferatur media longa, maior est falsa et minor uera. Et est notandum
quod ista dictio 'iacere' est diuersa secundum formam in uoce, sed non
in scriptura; ideo in scriptura est aequiuoca. Et sic dictiones
dissimiles in isto modo non habent differentiam formalem in scriptura,
nec in prolatione prosaica, quia proferuntur semper prima longa, ideo
sunt tamquam aequiuocae, sed in prolatione metrica habent illam
formalem differentiam cum sola identitate secundum materiam.

In tertio modo ponebatur iste paralogismus 'quidquid hamatur hamo
capitur, puella amatur; ergo puella hamo capitur'. Et tales dictiones
'hamatur' et 'amatur' dicuntur eaedem secundum materiam propter illos
grammaticos qui dicunt quod h non est littera. Et hoc approbare uel
reprobare non est praesentis negotii.

De quarto autem modo manifestum est quod saepe multi poetae et
philosophi ponunt orationes falsas modo interrogatiuo, quibus si quis,
propter eorum auctoritatem, assentiat tamquam assertiue positis
decipitur. Hae autem orationes, eaedem secundum materiam, differunt
secundum formam, quia in interrogatione ultima dictio profertur
accentu acuto et in assertione profertur accentu depresso, et in
scriptura interrogatio post ultimam dictionem habet punctum duplicatum
cum eleuatione, in assertione autem habet punctum simplicem sine
eleuatione.

Ad istum etiam modum pertinent diuersitates uocum prout eas aliter
proferimus praecipientes, aliter rogantes, aliter irati, aliter
ironizantes, et sic de multis aliis modis.

SDD 7.3.9

(1) 'Figura dictionis' hic uocatur similitudo dictionis cum dictione
ipsis differentibus secundum materiam. (2) Fallacia figurae dictionis
est deceptio proueniens ex similitudine dictionum et dissimilitudine
suarum significationum uel consignificationum. (3) Causa apparentiae
in ea est similitudo dictionum et causa defectus est dissimilitudo
suarum significationum uel consignificationum. (4) Fit ergo haec
fallacia credendo propter similitudinem dictionum quod illae sunt
similes secundum significationem uel consignificationem, cum tamen non
sint.

Ista nona pars, quae est de fallacia figurae dictionis, habet quattuor
clausulas. Prima ostendit quid hic per 'figuram dictionis' intendamus,
quod similitudinem dictionis cum dictione. Et non oportet hic
restringere 'dictionem' ad uocem significatiuam incomplexam, sed
extendere 'dictionem' ad orationem uocalem, quemadmodum etiam diximus
large sumi 'dictionem' in illa distinctione fallaciarum quod quaedam
dicuntur in dictione et quaedam extra dictionem.

Sed etiam nec quarumcumque dictionum similitudinem uocamus hic
'figuram dictionis', uel 'dictionum', sed dictionum differentium
secundum materiam. Si enim esset earum identitas secundum materiam et
formam, non uocaretur figura dictionis, sed aequiuocatio uel
amphibolia, nec diceremus ibi esse multiplicitatem phantasticam, quae
pertinet ad istam fallaciam, sed actualem. Similiter si esset
identitas secundum materiam et diuersitas secundum formam non
uocaretur figura dictionis, nec multiplicitas phantastica, sed
compositio uel diuisio uel accentus, et multiplicitas potentialis.
Ideo dicebatur "ipsis differentibus secundum materiam".

Iterum, quia uoces non significatiuae non uocantur 'dictiones', sed ex
eo quod imponuntur ad significandum uocantur 'dictiones', et ratione
modorum significandi essentialium, sine quibus non possunt imponi ad
significandum, ideo, sicut mihi uidetur, non sufficit ad hanc
fallaciam similitudo uocum, sed exigitur conuenientia in modo
significandi, saltem essentiali. Nullus enim, nisi ignorans linguam
latinam, crederet quod 'homo' et 'amo' propter similem terminationem
in uoce, haberent similes significationes uel consignificationes, aut
etiam 'domus' et 'legimus', 'fortiter' et 'niger', et sic de aliis.
Ideo dicitur "similitudo dictionis cum dictione", non solum uocis cum
uoce.

Secunda clausula describit fallaciam figurae dictionis quod est
deceptio proueniens ... et caetera. Et supple, uel expone, secundum hoc
quod immediate dictum est, 'ex similitudine dictionum eundem modum
significandi essentialem participantium'. Et sic etiam supple in
tertia clausula, de causa apparentiae, et in quarta, dicente quo modo
fiat haec fallacia.

SDD 7.3.10

(1) Fallaciae autem figurae dictionis a diuersis diuersi assignantur
modi. (2) Et ponuntur aliqui paralogismi de ista fallacia qui forte
non sunt de ea; et non est facile enumerare omnes speciales modos
quibus fiat haec fallacia, sed aliquos enumerabo, mihi apparentes
magis communes.

(3) Fit ergo primus modus si propter similem terminationem dictionum
credantur illae dictiones habere similes modos significandi
accidentales, cum non habeant. Verbi gratia, in nominibus, ut si quia
'musa' et 'domina' sunt feminini generis, credamus ita esse de
'pascha', 'poeta' et 'dogma'; et in multis fortificat causam
apparentiae similitudo declinationis, ut 'musa' 'musae', 'pascha'
'paschae', 'poeta' 'poetae'. Similiter in uerbis, ut si quia 'amare',
'docere', 'legere' sunt actiui generis, credamus ita esse de 'sonare',
'sedere' et 'tonare'.

(4) Fit autem secundus modus, participans cum primo in eadem causa
apparentiae, si propter similem dictionum terminationem creduntur
illae dictiones habere similes significationes praedicamentales, cum
tamen non habeant, ut quia 'secare', 'agere' significant agere, ita
credamus de 'amare' et 'intelligere', et sicut 'secari' et 'uri'
significant pati, ita 'amari' et 'intelligi', aut sicut 'album' et
'calidum' significant quale, ita 'bicubitum' et 'tricubitum'.

(5) Fit etiam tertius modus si similibus modis significandi
grammaticalibus, licet dictionum secundum uocem non similium, credamus
correspondere similes significationes, ut si omnia uerba actiui
generis credamus significare agere et omnia uerba passiui generis
credamus significare pati, uel sicut genitiuus in hac oratione 'asinus
hominis' significat habitudinem possessoris ad rem possessam, ita
credamus ipsum significare in istis orationibus 'receptor pecuniae',
'pater Roberti', 'dominus ciuitatis', et caetera.

(6) Fit iterum quartus modus si propter similitudinem uocalem
distributiuorum praedicamentalium credamus similes terminos esse
sumendos sub eis (similitudinem enim secundum uocem habent illa
distributiua, ut 'quodcumque', 'quotcumque', 'quantumcumque',
'qualecumque', 'quandocumque', 'quotienscumque', 'ubicumque', et
caetera); uel, e conuerso, si propter uocalem similitudinem terminorum,
credamus illos posse sumi sub eodem distributiuo cum non sit ita, uel
etiam si propter similitudinem uocalem terminorum sub eadem uel simili
distributione sumptorum, credamus in simili forma ualere de eis
syllogismos aut consequentias.

(7) Et ponitur adhuc quintus modus si ex simili habitudine dictionum
ad dictiones credamus similes utrobique propositiones aut
consequentias esse ueras et similes etiam esse falsas, et huius modi;
ut si quia sicut se habet 'anima' ad 'animatum', 'albedo' ad 'album'
et 'dulcedo' ad dulce', ita 'unitas' ad 'unum', 'priuatio' ad
'priuatum' et 'potentia' ad 'potens' (cum in omnibus his sit habitudo
abstracti ad suum concretum), credamus quod sicut nulla anima est res
animata et nulla albedo est res alba, ita etiam nulla priuatio sit res
priuata et nulla unitas sit res una.

Specificationes autem ampliores modorum huius fallaciae relinquo de
hoc studere uolentibus.

Ista decima pars habet septem clausulas. Prima clausula proponit
dicenda in aliis et proponit etiam quod aliqui assignant in hac
fallacia modos aut paralogismos quos non credo pertinere ad hanc
fallaciam.

Dicunt enim multi unum modum huius fallaciae prouenire ex mutatione
suppositionis alicuius dictionis. Et secundum hoc dicunt ad istam
fallaciam pertinere istos paralogismos 'homo est species, Socrates est
homo; ergo Socrates est species'. Similiter 'omne animal rationale
mortale est homo, animal rationale mortale est definitio; ergo
definitio est homo'; in maiore enim 'animal rationale mortale'
supponit personaliter et in minore materialiter, et hoc prout sunt
uerae.

Ad istum etiam modum dicunt pertinere istum paralogismum 'animal est
Socrates, animal est Plato; ergo Plato est Socrates'; non sequitur
enim, quia 'animal' pro alio et alio supponit in maiore et in minore,
prout dicunt. Similiter hic 'animal est Socrates, animal est Plato,
animal est Iohannes ... et sic de aliis; ergo animal est omnis homo',
quia proceditur ex pluribus suppositionibus determinatis ad unam
determinatam. Similiter si dicatur 'omnis homo est animal; ergo animal
est omnis homo', quia 'animal' in antecedente supponit confuse et in
consequente determinate.

Sed uidetur mihi quod tales paralogismi nullo modo pertinent ad istam
fallaciam nisi, de ualde longe, reducantur ad eam. De isto enim
paralogismo, 'homo est species, Socrates est homo; ergo Socrates est
species', diceretur quod non ualeret licet nulla esset uariatio
suppositionis, quia deficit in forma, eo quod ex duabus indefinitis
nihil sequitur.

Sed tunc oportet dicere de alio paralogismo, qui non peccaret in forma
si non mutaretur suppositio. Et apparet quod non prouenit ex eo
fallacia propter similitudinem dictionum uel orationum ipsis
exsistentibus diuersis secundum materiam, sed prouenit ex identitate
secundum materiam et formam huius orationis 'animal rationale mortale'
et ex diuersitate suppositionum. Talis autem identitas actualis uocis
non facit hanc fallaciam, sed fallaciam aequiuocationis aut
amphiboliae, ut dictum est supra.

De aliis autem duobus paralogismis, scilicet 'animal est Socrates,
animal est Plato ...' et caetera, manifestum est quod non pertinent ad
fallacias in dictione, sed extra dictionem, scilicet accidentis, quia
ita esset deceptio secundum processus mentales, circumscripta uocum
consideratione, cum de conceptu communi animalis praedicarentur
conceptus singulares Socratis et Platonis, et ob hoc inferretur unus
illorum conceptuum singularium de alio, et essent praemissae uerae et
conclusio falsa.

Si autem uelles dicere quod sicut decipimur propter uocem in
attribuendo unum conceptum singularium mentalium alteri propter hoc
quod attribuuntur uni mentali communi, ita in dicto paralogismo
possemus decipi secundum uocem in attribuendo unum illorum terminorum
singularium uocalium alteri propter hoc quod attribuuntur uni uocali
communi, et esset tunc fallacia in dictione, sic autem dicentibus ego
dicam quod tali modo possemus dicere de omnibus paralogismis extra
dictionem quod essent in dictione, quod non reputo bene dictum.
Secundo ego dico quod si sic in illis paralogismis esset fallacia in
dictione, tamen illa non esset figurae dictionis, sed aequiuocationis,
propter identitatem uocis secundum materiam et formam, ut prius dixi.
Similiter ista conuersio 'omnis homo est animal; ergo animal est omnis
homo' non fallit secundum dictionem, sed extra dictionem, quia
quidquid tu posses dicere de hac conuersione uocali, diceretur etiam
de mentali, circumscripta uocum consideratione.

Unde licet suppositiones materiales pertineant ad terminos
significatiuos ad placitum, tamen suppositiones personales, tam
confusae quam determinatae, et tam distributiuae quam non
distributiuae, pertinent ad terminos et ad propositiones mentales, non
ad uocales uel scriptas, nisi consequenter, prout repraesentant
mentales.

Sed tunc adhuc aliqui laborant de longe ad demonstrandum quo modo sit
in dictis paralogismis ista fallacia figurae dictionis, accipientes
illam auctoritatem Aristotelis, in Praedicamentis, quod secundae
substantiae uidentur significare hoc aliquid sub appellationis figura.
Dicunt ergo quod termini, seu dictiones, communes quae dicuntur
secundae substantiae habent similitudinem, seu conuenientiam, ad
terminos singulares, qui dicuntur primae substantiae, sub
appellationis figura, id est secundum praedicationem huius de illo
(secundae enim substantiae praedicantur de primis); ideo propter illam
similitudinem et conuenientiam, sicut prima substantia significat hoc
aliquid, id est singulariter, ita secunda substantia uidetur
significare hoc aliquid, tamquam si significaret singulariter.

Ob hanc ergo similitudinem primae substantiae et secundae potest credi
quod ualeat similis forma syllogistica de termino communi sicut
ualeret de termino singulari. Valeret enim syllogismus, posito quod
'A' sit terminus singularis, sic 'A est Socrates, A est Plato; ergo
Plato est Socrates'; similiter ualeret 'A est Socrates, A est Plato, A
est Iohannes ... et sic de aliis; ergo A est omnis homo'; similiter
ualeret conuersio 'omnis homo est A; ergo A est omnis homo'. Ideo
potest credi quod ita ualeat de termino communi, et sic decipimur per
similitudinem dictionis cum dictione; ideo est fallacia figurae
dictionis.

Haec autem, quamuis sint subtiliter congregata, tamen non ualent ad
propositum. Quia communitas, et singularitas, et praedicatio huius de
illo, non conuenit terminis ratione uocum, sed conuenit primo terminis
mentalibus, etiam circumscripta consideratione uocum significatiuarum,
et non conuenit terminis uocalibus nisi consequenter, prout
repraesentant terminos mentales, exsistentes iam prius naturaliter
communes aut singulares. Et ita, omnibus praedictis concessis, adhuc
fallaciae ex eis prouenientes non debent dici in dictione, sed extra
dictionem.

Aliae quinque clausulae ponunt quinque modos huius fallaciae. In
quorum primo fiunt tales paralogismi ''musa' et 'domina' sunt feminini
generis; ergo similiter 'pascha' et 'poeta''. Consequentia ex hoc
habet apparentiam quod similiter terminantur et declinantur, et non
apparet imperito unde proueniat quod nomina sunt eiusdem generis uel
diuersorum nisi ex declinatione uel terminatione, cum hoc non
proueniat ex significatione, cum plura nomina idem significantia sint
diuersorum generum, ut 'petra' et 'lapis', et nomina habentia diuersas
significationes sint eiusdem generis, ut 'domina', 'lucerna',
'materia'. Peccat tamen paralogismus quia, licet ut in pluribus,
nomina similiter terminata et eiusdem declinationis exsistentia sint
eiusdem generis, tamen in hoc sunt plures exceptiones, per quas
ignorantes decipiuntur et ad soloecismum ducuntur. Similiter si
dicatur quod 'uigeo' 'uiges' facit praeteritum suum 'uigui', et
'doceo' 'doces' 'docui', ergo et 'augeo' 'auges' 'augui' (non enim
apparet ratio quare non debeat ita esse).

Peccant autem tales paralogismi quia de multis similiter terminatis
et, pro maiori parte, similiter declinatis dantur ad placitum regulae
et exceptiones diuersae. Similiter si dicatur 'omnis aqua est humida,
Sequana est aqua; ergo Sequana est humida'; creditur enim quod 'aqua'
et 'Sequana' propter similem terminationem et etiam declinationem sunt
eiusdem generis, scilicet feminini, et non sunt, quia regula ad
placitum posita est quod nomina fluuiorum sunt masculini generis.

Adhuc autem aliqui dicunt de hoc modo ponendum esse istum paralogismum
'omnis aqua est humida, fluuius est aqua; ergo fluuius est humida'.
Sed non uidetur mihi quod ille paralogismus sit de isto modo, quia
licet sit ibi similis defectus sicut in prioribus paralogismis,
scilicet unius generis in aliud genus, tamen non est ibi similis causa
apparentiae, quia 'aqua' et 'fluuius', uel 'humida' et 'fluuius', non
similiter terminantur. Sed si quis ibi deciperetur, hoc uideretur esse
altero duorum modorum; unus est credendo quod sicut terminus in
syllogismo debet manere secundum eandem intentionem in conclusione et
praemissis, ita debeat manere secundum eandem uocem. Et uidetur iste
modus esse conuersus fallaciae aequiuocationis, ubi propter
identitatem uocis creditur quod debeat esse eadem intentio; et sic
posset iste modus reduci ad fallaciam aequiuocationis. Non autem
oportet sic esse, quia si terminus sit adiectiuus, oportet ipsum
inflecti secundum exigentiam suorum substantiuorum in numero, genere
et casu.

Alius modus deceptionis posset esse quia sicut se habet terminus
medius ad ambas praemissas, et minor extremitas ad minorem
propositionem et conclusionem, ita se debet habere maior extremitas ad
maiorem propositionem et conclusionem. Sed nos uidemus in dicto
paralogismo quod medium manet sub eadem uoce in utraque praemissa, et
minor extremitas in minori propositione et conclusione, ideo
crederemus quod ita maior extremitas debeat manere sub eadem uoce in
maiore et in conclusione, uel etiam, quia in multis syllogismis manet
sub eadem uoce, crederemus etiam quod ita debeat manere in illo. Et
sic pertinet ille paralogismus ad quintum modum dictum in hac
fallacia, qui dicitur esse secundum similem proportionem dictionis ad
dictionem.

In secundo autem modo huius fallaciae fiunt tales paralogismi 'secare
est agere; ergo et amare', 'secari est pati; ergo et amari', 'deus
amatur; ergo deus patitur' (quod est falsum), similiter 'esse album,
esse calidum, esse rotundum, esse sanum significant quale; ergo
similiter esse tricubitum, uel filium, uel uestitum significant
quale'. Et apparent istae consequentiae propter similes terminationes;
haec tamen apparentia, licet in multis sit uera, tamen non in omnibus
est uera, ideo non bene concludunt illae consequentiae.

Ad apparentiam autem tertii modi iuuat ista opinio grammaticorum quod
modi significandi sumuntur a modis essendi, ideo similibus modis
significandi attributis uocibus credunt correspondere similes modos
essendi in rebus significatis. Putant ergo ab agere esse sumptum genus
actiuum in uerbo et genus masculinum in nomine, et a pati sumptum esse
genus passiuum in uerbo et genus femininum in nomine, quia masculus
agit in feminam et femina patitur ab eo. Fiunt autem paralogismi
tales ''amare' et 'uidere' sunt actiui generis; ergo significant
agere', uel ''amari' et 'uideri' sunt passiui generis; ergo quod
uidetur uel amatur patitur'. Sic enim aliqui crediderunt quod sensus
in sentiendo ageret in sensibilia.

Deficit autem talis modus arguendi quia licet multa uerba actiui
generis significent agere, tamen non oportet ita esse de omnibus,
neque oportet si ista nomina 'actiuum' et 'passiuum' deriuentur ab
istis uerbis 'agere' et 'pati' secundum uocem quod propter hoc
retineant eorum significationem in omnibus quibus attribuuntur; nomina
enim significant ad placitum. Unde dicunt grammatici aliqua nomina
deriuari ab aliis per antiphrasim, ut 'mons' a 'moneo' 'mones', quia
immobilis est. Et propositiones aliquando dicuntur mutare
significationes dictionum quibus componuntur. Absurdum enim est dicere
si materia recipit formam quod ipsam recipere est ipsam agere, licet
'recipere' sit uerbum actiuum. Sic etiam apparet de tali argumento
'genitiuus significat in hac oratione 'asinus Socratis' habitudinem
possidentis ad rem possessam; ergo et in istis orationibus 'dominus
ciuitatis' et 'pater Roberti''. Et est ex eo apparens consequentia
quia creditur quod similis modus significandi debeat significare
similem modum essendi uel se habendi, et sic concluderetur quod filius
possidet patrem et ciuitas dominum suum.

De quarto autem modo ponunt Aristoteles et alii ualde multos
paralogismos. Et ille modus secundum disiunctiuam ibi positam potest
continere quasi tres modos. Quantum ergo ad primam partem
disiunctiuae paralogizatur sic 'quantoscumque digitos (uel pedes) heri
habebas, tantos habes adhuc, decem heri habebas; ergo decem adhuc
habes', posito quod unus sit perditus. Non sequitur, quia
'quantoscumque' non distribuit pro terminis quantitatis discretae, sed
continuae, et iste terminus 'decem' est quantitatis discretae. Bene
autem arguisses si dixisses 'quotcumque habuisti tot habes ...' et
caetera. Similiter 'qualiscumque est Socrates talis est Plato, Socrates
est alius a Platone; ergo Plato est alius a se', uel 'qualiscumque
Socrates erat heri talis est hodie, sed heri erat diues, et bene
uestitus, et ambulans, et dominus ciuitatis; ergo et hodie'. Non
sequitur, quia haec omnia non sunt de praedicamento qualitatis, ideo
non sumenda sunt sub distributiuo qualitatis. Similiter 'quandocumque
fuisti Parisius fuisti homo, bis fuisti Parisius; ergo bis fuisti
homo'. Iste enim terminus 'bis' non est de praedicamento quando; ideo
non debet sumi sub 'quandocumque'.

Sed pone quod arguamus sic 'quotienscumque fuisti Parisius fuisti
homo, bis fuisti Parisius; ergo bis fuisti homo', quid dicemus de hoc?
Ego dico quod si oratio pro maiore posita sit perfecta secundum
intellectum, supplentem correlatiuum istius relatiui 'quotienscumque',
scilicet istum terminum 'totiens', tunc syllogismus est bonus, sed
maior est falsa. Si autem non suppleat intellectus illud correlatiuum,
tunc oratio est imperfecta, et tunc, propter imperfectionem, neque est
uera nec falsa, quia non est propositio.

Quantum autem ad secundam partem disiunctiuae istius quarti modi,
sciendum est quod sub distributiuo substantiae, scilicet 'quidquid',
potest sumi terminus pure categorematicus et pro aliquo supponens. Et
ideo ualet iste syllogismus 'quiquid currit mouetur, album currit;
ergo album mouetur', uel 'tricubitum (uestitum, sedens, duplum)
currit; ergo tricubitum' (et caetera) 'mouetur'. Sed non potest esse
ita de terminis syncategoremata includentibus, uel non pro uno, sed
solum pro pluribus simul collectiue supponentibus. Ideo non sequitur
'quidquid est est aliquid unum; populus, uel exercitus, est; ergo
populus, uel exercitus, est aliquid unum'; similiter non sequitur
'quidquid est Socrates est homo; unicum, uel solum, animal est
Socrates; ergo unicum, uel solum, animal est homo'.

Fiunt ergo in isto modo paralogismi sic 'quocumque oculo uides illum
habes; solo oculo uides, uel unico oculo uides; ergo solum, uel
unicum, oculum habes'. Similiter si dicamus 'quidquid est est aliquid
unum, populus est; ergo populus est aliquid unum', sicut immediate
ante dicebatur, uel 'omnis numerus est; ergo omnis numerus est aliquid
unum'. Si ergo propter similitudinem uocalem harum dictionum 'unico',
'solo', 'malo', 'bono', 'sano', et caetera credamus sub isto
distributiuo 'quocumque' posse sumi istos terminos 'solo' et 'unico',
sicut possunt alii praedicti, fit nobis fallacia figurae dictionis
secundum istum modum. Similiter est de istis paralogismis negatiuis
'quemcumque oculum non habes, non uides illo; sed non habes unicum,
uel solum, oculum; ergo non uides unico, uel solo, oculo', uel
'quidquid tu non habes tu non das; sed solum, uel unicum, denarium tu
non habes; ergo solum, uel unicum, denarium non das'.

De tertia autem parte disiunctiuae istius quarti modi sunt tales
paralogismi 'quidquid emisti comedisti, emisti crudum; ergo comedisti
crudum'. Iste ergo modus syllogizandi ualet in terminis
substantialibus, siue non connotatiuis, sicut in istis terminis
'porcum', 'lignum', 'pomum', 'uinum'. Si ergo propter illam similem
terminationem credas quod ualeat in istis terminis 'crudum', 'album'
et caetera, deciperis in isto modo huius fallaciae. Defectus enim est
propter mutationem appellationis. Unde non esset defectus si 'crudum'
poneretur a parte subiecti sic 'quidquid emisti comedisti, crudum
emisti; ergo crudum comedisti'. Eodem etiam modo esset de isto
paralogismo 'quidquid tu heri emisti tu hodie comedis, crudum heri
emisti; ergo crudum hodie comedis'. Modus enim arguendi tenet in
terminis substantialibus, sed non in connotatiuis. Sed non tenet in
'crudo', quia licet 'crudum' bene sumatur sub distributione ratione
eius pro quo supponit, tamen non cadit sub distributione ratione
appellati. Ideo proceditur ab appellatione ampliata non distributa ad
appellationem restrictam, et non ualet consequentia de magis amplo non
distributo ad minus amplum.

In quinto autem modo fiunt tales paralogismi 'albedo non est alba;
ergo potentia non est potens, nec priuatio priuata'. Et apparet
consequentia quia similis est habitudo 'albedinis' ad 'album' et
'potentiae' ad 'potens', scilicet utrobique abstracti ad suum
concretum. Vel etiam sic 'sicut se habet 'secare' ad 'secari', ita
'intelligere' ad 'intelligi' et 'uidere' ad 'uideri' (quia utrobique
est comparatio uerbi actiui ad suum passiuum); sed omne secans agit in
hoc quod secatur; ergo omne uidens uel intelligens agit in illo quod
uidetur uel intelligitur'. Vel sic 'in hac oratione 'capra Socratis'
significatur quod Socrates possidet capram; ergo in hac oratione
'dominus Thomae' significatur quod Thomas possidet dominum suum'. Et
apparet consequentia quia similis utrobique est habitudo, scilicet
genitiui ad nominatiuum a quo regitur.

Non obstantibus tamen praedictis, notandum est quod Aristoteles
uidetur intendere unum generalem modum in hac fallacia et quem
communiter ponunt auctores, scilicet quod quotienscumque defectus est
ex mutatione unius praedicamenti, seu modi praedicandi, in alterum. Et
sic iste modus iam contineret multos paralogismos de modis praedictis
simul. Unde sic ponit Aristoteles de ista fallacia multos alios
paralogismos praeter illos quos posuimus; et uolo discutere illos, ut
aliquid de eis appareat.

Unus paralogismus est 'quidquid habuisti et non habes amisisti, decem
habuisti et non habes decem' (uno de illis amisso); 'ergo decem
amisisti'. De isto autem paralogismo dictum fuit quod iste terminus
'decem' non bene sumitur sub 'quidquid', quia supponit collectiue pro
pluribus, sicut dicebatur de 'populus'. Et etiam mutatur ibi quid in
quot; bene syllogizatum esset si diceretur 'quotquot habuisti et non
habes tot amisisti, decem habuisti ...' et caetera.

Alius paralogismus est 'quidquid scripsisti in hoc folio adhuc est in
eo, falsam orationem scripsisti in hoc folio; ergo adhuc est ibi',
posito quod ex mutatione rei uerificata est; falsum enim non dicit
quid, sed qualiter se habens.

Alii sunt tales 'quiquid Socrates ambulat illud calcat, totam diem
Socrates ambulat; ergo totam diem Socrates calcat', uel sic 'quidquid
bibit incorporat, scyphum bibit; ergo scyphum incorporat'. Isti autem
paralogismi secundum Aristotelem deficiunt quia ambulare totam diem
non significat ambulare aliquod tempus, sed in aliquo tempore, uel per
aliquod tempus, nec bibere scyphum significat bibere aliquid, sed ex
aliquo tamquam ex uase. Et sic mutatur modus praedicandi, scilicet
quid in quando, uel ex quo, aut per quod, aut in quo. Vult ergo
dicere quod sub 'quidquid' uel 'omne' non licet accipere 'in hoc' uel
'ab hoc' uel 'per hoc' uel 'huius' uel 'huic', et caetera, quia esset
mutatio modorum praedicandi.

Sed tamen quantum ad istos duos paralogismos uidetur mihi quod proprie
loquendo sit in eis fallacia amphiboliae uel aequiuocationis in
secundo modo. Non enim ponitur ibi similitudo dictionis cum dictione
ipsis exsistentibus diuersis secundum materiam, per quam similitudinem
decipiamur. Sed haec oratio 'bibit scyphum', eadem secundum materiam
et formam, est distinguenda, sicut ista 'pratum ridet'; nam sumpta
proprie significaret scyphum incorporare, et esset minor falsa, sumpta
autem improprie capitur loco istius 'bibit ex scypho', sicut 'pratum
ridet' capitur improprie pro 'pratum floret', et tunc non ualet forma
syllogistica, quia non capitur minor sub maiore. Sed mutaretur modus
praedicandi sine aequiuocatione si minor exprimeretur per uocem sibi
propriam, scilicet 'quidquid bibit incorporat, ex scypho bibit; ergo
ex scypho incorporat'. Et non curo discutere an ista consequentia sit
bona uel non.

Sed iterum licet sic de mutatione praedicamentorum dicatur, tamen
uidetur mihi quod multi huius modi paralogismorum et aliorum
praedictorum magis dicendi essent extra dictionem, scilicet de
fallacia accidentis, quam in dictione. Verbi gratia, si dico
'quidquid emisti comedisti, emisti crudum; ergo comedisti crudum', uel
'quidquid heri emisti hodie comedisti, heri emisti crudum; ergo hodie
comedisti crudum', uel etiam 'quandocumque fuisti Parisius fuisti
homo, bis fuisti Parisius; ergo bis fuisti homo', et sic de multis
aliis, constat quod beanus per istos paralogismos deciperetur nihil
considerans de similitudine aliarum dictionum ad istas. Ideo non ex
multiplicitate dictionis exsistente uel apparente deciperetur, cum
tamen dicat Aristoteles quod tot modis fit fallacia in dictione quot
modis eisdem nominibus uel orationibus non idem significamus.

Item, intentiones principales apud animam sunt diuersae, et earum
distributiones et suppositiones et appellationes, etiam circumscripta
uocum significatiuarum consideratione; et eas naturaliter
praeueniendo, et imperitus et ignorans uires et modos huius modi
suppositionum et appellationum non putaret istum terminum 'crudum'
mutare suppositionem in processu mentali si praeponeretur uel
postponeretur isti termino mentali 'comedisti' uel istis terminis
'comedisti' et 'comedis'. Et sic circumscripta consideratione uocum
deciperetur per illos paralogismos, et sic essent extra dictionem.

Non dico tamen quin in huius modi paralogismi posset esse deceptio
secundum dictionem si aliquis attendat ad similitudines uocales
distributiuorum uel nominum sub eis sumptorum, uel etiam proprietatum
impositionem uocis consequentium uel concomitantium ad placitum, sicut
sunt genera tam nominum quam uerborum. Quoniam multorum uerborum,
secundum intentionem secundum quam significant res quas significant,
ponimus quaedam actiui generis, ut 'ago', quaedam neutri, ut 'facio',
quaedam deponentis, uel communis, et in nominibus quaedam masculini
generis, quaedam feminini, quaedam neutri, ut 'lapis', 'petra',
'sidus'. Similiter est de declinationibus nominum et coniugationibus
uerborum.

Sic autem secundum similes intentiones non sunt ad placitum similes
uel dissimiles suppositiones uel appellationes, nisi suppositio
materialis, sicut dictum est. Ideo non est negandum quin in his et
circa ea possint fieri deceptiones quas uocamus secundum dictionem. Et
quia, sicut dictum est in una particula huius decimae partis,
difficile est specificare omnes modos huius fallaciae, siue ex parte
apparentiarum siue ex parte defectuum, ideo non pono diuisionem huius
fallaciae per quinque modos prius enumeratos sic esse sufficientem et
praecisam quin in aliquibus paralogismis sit communicatio membrorum et
quin possint alii modi apponi. Ideo dictum est, in ultima clausula,
quod ampliores huius fallaciae specificationes aliis relinquuntur.

SDD 7.4: DE FALLACIIS EXTRA DICTIONEM

SDD 7.4.1

(1) Sequitur de fallaciis extra dictionem, et primo de fallacia
accidentis. Dictum est autem prius, in ultima parte secundi capituli,
quod fallacia accidentis fit ex defectu syllogismi ostensiui quantum
ad illationem, cum tamen appareat esse syllogismus. (2) In proposito
ergo accipitur 'accidens' non prout distinguitur contra substantiam,
nec prout inter praedicabilia distinguitur contra genus, speciem,
differentiam et proprium, nec pro casuali aut fortuito, nec communiter
pro propositione contingenti, sed pro medio non sufficienter ordinato
ad inferendum de necessitate conclusionem. (3) Est ergo fallacia
accidentis deceptio proueniens ex eo quod conclusio uidetur sequi
syllogistice ex praemissis et non sequitur ex eis. (4) Causa
apparentiae huius fallaciae est similitudo paralogismi ad uerum
syllogismum et causa defectus est defectus formae syllogisticae,
propter quam non de necessitate sequitur conclusio ex praemissis. (5)
Fit ergo fallacia accidentis credendo propter ordinationem
praemissarum et conclusionis ad similitudinem syllogismi quod
conclusio de necessitate sequatur ex eis cum non sequatur; et sic
saepe propter ueritatem praemissarum credimus ultra quod conclusio sit
uera, quae non est uera. (6) Tot autem sunt modi huius fallaciae quot
modis contingit in apparente syllogismo a debita forma syllogistica
deuiare. Hoc autem contingit quasi innumerabilibus modis; pluribus
enim modis fiunt syllogismi recti et formales, et multo pluribus modis
contingit a rectitudine deuiare quam recte ire.

Istud quartum capitulum est de fallaciis extra dictionem, quod habet
septem partes secundum septem fallacias extra dictionem et habet
octauam partem de totali numero fallaciarum. Secunda incipit ibi
"dicturi de fallacia", tertia ibi "de fallacia", quarta ibi "postea",
quinta ibi "si uolumus", sexta ibi "deinde quantum", septima ibi "
ultima", octaua ibi "determinatis".

Prima pars habet sex clausulas. Quarum prima proponit dicenda et
resumit quod dictum est prius quod est ad propositum, et est satis
manifesta.

Sed tamen apparentia syllogismi, per quam fit haec fallacia, non debet
esse ex parte uocis, sed ex parte intentionum et rerum significatarum,
et similiter fieret licet circumscriberetur consideratio uocum
significatiuarum, sicut ante dictum est; aliter non diceretur fallacia
extra dictionem. Paralogismus autem accidentis sic debet apparere
syllogismus quod sit oratio constituta ex praemissis et conclusione
secundum ordinationem propinquam uerae formae syllogisticae, et ideo
si esset apparens quod consequentia non est necessaria, sed
enthymematica aut inductiua aut alia, non fieret inde ista fallacia,
sed alia, et per appositionem alterius praemissae, expressae uel
subintellectae, fieret reductio ad apparentem syllogismum; sic enim
poterit saluari distinctio huius fallaciae a sequentibus fallaciis.

Secunda clausula ostendit quid debeamus intelligere per hoc nomen
'accidens' quando istam fallaciam uocamus 'fallaciam accidentis'. Et
etiam totum manifestum est. Et uidetur haec summa consentire omni ei
quod dicit Aristoteles, primo Elenchorum, scilicet quod paralogismus
accidentis non est elenchus, quia non est syllogismus. Et quod non sit
syllogismus probat, dicens "non enim si haec sunt necesse est hoc
esse", id est in paralogismo accidentis non est necesse si haec sunt,
id est si praemissae sunt uerae, hoc esse, id est conclusionem esse
ueram, scilicet quia non sequitur ex praemissis. Et ideo etiam, in
secundo Elenchorum, dicit quod est una communis solutio in omni
paralogismo accidentis quod non est necessarium, id est quod non ex
necessitate sequitur talis conclusio ex talibus praemissis.

Sed tamen circa haec dubitatur quare tale modum uocatur 'accidens'. Et
ego respondeo quod similitudinarie sic uocatur quia, primo
Posteriorum, propositio necessaria dicitur 'per se' et propositio
contingens, et non necessaria, dicitur 'per accidens'. Ideo etiam ad
huius modi similitudinem syllogismus de necessitate concludens dicitur
'per se', et non de necessitate concludens dicitur 'per accidens', et
eius medium uocatur 'accidens'.

Tertia clausula describit fallaciam accidentis, et quarta assignat
eius causam apparentiae et causam defectus, et quinta quo modo fiat
haec fallacia. Et sunt haec omnia manifesta si moderentur secundum
modo praedicta.

Sexta clausula ostendit quo modo multiplices sunt modi huius
fallaciae. Circa quod notandum est primo quod multi in hac fallacia
ponunt multos paralogismos qui non sunt de hac fallacia. Verbi gratia,
istum 'omne ens est naturale, statua est ens; ergo statua est
naturalis'; male autem dicunt, quia iste non est paralogismus, sed
uerus syllogismus, et conclusio erit uera si praemissae sint uerae
necessario.

Ponunt etiam de hac fallacia istum paralogismum 'homo est species,
Socrates est homo; ergo Socrates est species', quod non est uerum si
ex eo decipiatur quod 'homo' in maiore et minore accipitur secundum
diuersam suppositionem, scilicet materialem et personalem. Si tamen
aliquis crederet ibi esse debitam formam syllogisticam, posito quod
secundum eandem suppositionem sumeretur 'homo' in utraque praemissa,
ipse deciperetur secundum fallaciam accidentis, quia est forma
defectuosa, propter hoc quod non debet esse maior particularis uel
indefinita in prima figura.

Sed iste paralogismus 'omne animal rationale mortale est homo, animal
rationale mortale est definitio; ergo definitio est homo' non deficit
secundum hanc fallaciam, ut ipsi putant, sed secundum fallaciam
amphiboliae, ut alias dictum est.

Similiter dicunt de isto paralogismo uel syllogismo 'Coriscum
cognoscis, Coriscus est ueniens; ergo uenientem cognoscis'; sed hoc
non est bene dictum, quia iste est bonus syllogismus et formalis, de
necessitate inferens conclusionem.

Sed tu diceres quod istum syllogismum et similes uocat Aristoteles de
fallacia accidentis, in secundo Elenchorum, dicens " sunt autem omnes
huius modi orationes secundum accidens 'ergo cognosti quod debeo te
interrogare', 'ergo cognosti uenientem', uel 'coopertum'". Ego
respondeo quod per haec uerba non intendit Aristoteles tales
syllogismos quales nunc immediate formabantur; sed intendit tales
paralogismos qui deficiunt in forma syllogistica, ut 'tu cognosti
Coriscum, Coriscus est ueniens' (uel 'coopertus'); 'ergo tu cognosti
uenientem' (uel 'coopertum'); similiter 'tu scis quot florenos habeo
et hoc uolo te interrogare; ergo tu scis quid uolo te interrogare'.
Non enim ualent tales syllogismi propter ampliationes proprias quas
habent termini sequentes ista uerba 'scio', 'cognosco' et talia, de
quibus dixi in Practica Sophismatum.

Similiter dicunt aliqui paralogismum accidentis esse istum 'omnis
triangulus habet tres angulos aequales duobus rectis, isosceles est
triangulus; ergo isosceles habet tres angulos aequales duobus rectis'.
Et hoc est falsum, quia est bonus syllogismus et bona demonstratio,
licet non secundum quod ipsum. Nec Aristoteles, primo Elenchorum,
uolebat dicere hunc esse paralogismum accidentis, sed istum 'omnis
triangulus habet tres angulos aequales duobus rectis secundum quod
triangulus, isosceles est triangulus; ergo isosceles habet tres
angulos aequales duobus rectis secundum quod isosceles'; defectus enim
non est in praemissis, quia bene sunt dispositae ad inferendum de
necessitate conclusionem, scilicet istam 'ergo isosceles habet tres
angulos aequales duobus rectis secundum quod triangulus', sed est
defectus quia infertur alia conclusio, quae non de necessitate
sequitur ex illis praemissis; quamuis ergo non sit simpliciter inepta
ordinatio praemissarum, tamen inepta est ad inferendum talem
conclusionem.

Similiter dicunt paralogismum accidentis esse istum 'Coriscus est
alter ab homine, Coriscus est homo; ergo Coriscus est alter a se'. Et
hoc dicunt quia expresse Aristoteles ponit ipsum in primo Elenchorum.
Sed hoc non est bene dictum, quia iste est uerus syllogismus, inferens
conclusionem de necessitate, sed maior est falsa. De hoc autem quod
Aristoteles ponit eum, responderi potest duobus modis. Primus est quod
Aristoteles ponit eum tamquam unum syllogismum uerum et formalem, sed
peccantem in materia et habentem conclusionem manifeste falsam. Sed
Aristoteles intendebat quod praemissa falsa, scilicet maior, probatur
apparenter per paralogismum accidentis, quem Aristoteles statim
subdebat, qui est talis 'Socrates est homo et Coriscus est alter a
Socrate; ergo Coriscus est alter ab homine'; non enim sequitur
conclusio ex praemissis, quia 'homo' non distribuebatur in praemissis
et distribuitur in conclusione. Secundo modo potest dici quod
Aristoteles non posuit eum tamquam bonum syllogismum, licet peccantem
in materia, sed tamquam paralogismum accidentis, scilicet istum 'ab
homine Coriscus est alter, Coriscus est homo; ergo a Corisco Coriscus
est alter, et sic est alter a se'; et sic diceremus quod textus noster
esset corruptus ex uitio scriptorum uel translatoris.

Alios etiam modos ponit Aristoteles quando ex diuisis inferimus
coniuncta, ut 'ista statua est opus et est tuum; ergo est opus tuum'
uel 'iste canis est pater et est tuus; ergo est pater tuus'. Talis
autem syllogismus non concludit de necessitate gratia formae, sed in
multis ualet gratia materiae, et si ob hoc credat aliquis ipsum ualere
in aliis, ipse decipitur. Et alibi dictum est in quibus ualet et in
quibus non.

Quo modo autem, non specifice, sed secundum quasdam generales
rationes, possunt distingui modi huius fallaciae, potest uideri
discutiendo modos uerorum syllogismorum ad quos paralogismi huius
fallaciae habent similitudinem sed ab eis deficiunt. Possunt ergo
fieri syllogismi ex praemissis hypotheticis uel ex praemissis
categoricis. Ergo ad similitudinem illorum qui fierent ex hypotheticis
fit paralogismus a diuisione sic 'uel tu es asinus uel tu non es
asinus, sed tu non es asinus; ergo tu es asinus' (uidetur enim
remoueri unum membrum et concludi alterum), uel sic 'omne animal est
rationale uel aliquod animal est irrationale, sed aliquod animal non
est irrationale; ergo omne animal est rationale'.

Ita etiam, ad similitudinem illorum qui fierent ex hypotheticis
praedicamentalibus, fiunt tales paralogismi 'quidquid emisti, tu
comedisti, crudum emisti; ergo comedisti crudum', uel 'quotienscumque
fuisti Parisius tu fuisti homo, bis fuisti Parisius; ergo bis fuisti
homo', uel 'quidquid habuisti et non habes amisisti, decem digitos
habuisti et non habes; ergo decem digitos amisisti', et caetera. In his
enim paralogismis maiores sunt hypotheticae, si dicamus temporales et
locales esse hypotheticae, ut alias dictum est.

Syllogismorum autem ex categoricis praemissis quidam sunt
reduplicatiui, quidam non, quidam ex obliquis, quidam non. Et ad
similitudinem reduplicatiuorum ponit Aristoteles istum paralogismum
'omnis triangulus habet tres angulos aequales duobus rectis secundum
quod triangulus, figura est triangulus; ergo figura habet tres angulos
aequales duobus rectis secundum quod figura. Ad similitudinem autem
syllogismorum ex obliquis est iste paralogismus 'cuiuslibet
contradictionis altera pars est uera, sed ista 'tu es asinus' est
alicuius contradictionis altera pars; ergo ipsa est uera'.

Iterum syllogismorum ex rectis quidam sunt modales, quidam sunt de
inesse, quidam mixti, et quidam de praesenti, quidam de praeterito uel
de futuro, et quidam in prima figura, quidam in secunda, quidam in
tertia. Et contingunt circa haec omnia coniugationes inutiles, plures
quam modi recti, ut apparet primo Priorum. Et omnes illae
coniugationes inutiles sunt modi paralogismorum huius fallaciae, ut si
arguatur ex puris particularibus uel indefinitis aut ex ambabus
negatiuis, uel in secunda figura ex ambabus affirmatiuis, uel in prima
aut secunda ex maiore particulari, et caetera.

Iterum argumenta fiunt aliquando ex diuisis ad coniunctum ad
similitudinem syllogismorum, qui sunt duae praemissae et una
conclusio, et saepe in talibus non sequitur conclusio de necessitate.
Ideo Aristoteles ponit de hoc paralogismos huius fallaciae, scilicet
'iste canis est pater et est tuus; ergo est tuus pater', et caetera. Et
multae sunt aliae distinctiones syllogismorum uerorum; ideo manifestum
est quod quasi innumerabiles sunt modi huius fallaciae accidentis.

SDD 7.4.2

(1) Dicturi de fallacia secundum quid et simpliciter, dicamus iuxta
sententiam Aristotelis, secundo Topicorum, quod 'dictum simpliciter'
uocatur terminus sumptus sine addito respectu ipsius sumpti cum addito
et ipse sumptus cum addito uocatur 'dictum secundum quid', ut 'homo'
et 'homo albus', uel 'albus' et 'albus dentes', uel 'homo' et 'homo
mortuus'. (2) Est ergo fallacia secundum quid et simpliciter deceptio
proueniens ex eo quod credimus ex dicto secundum quid sequi dictum
simpliciter, uel e conuerso, cum tamen non sequatur. (3) Causa
apparentiae est quaedam partialis identitas dicti secundum quid ad
dictum simpliciter et causa defectus est diuersitas eorum. (4) Fit
ergo fallacia secundum quid et simpliciter credendo propter
identitatem partialem dicti secundum quid ad dictum simpliciter quod
sequatur hoc ex isto cum tamen non sequatur. (5) Modi autem huius
fallaciae sunt duo, unus procedendo a dicto secundum quid ad dictum
simpliciter, alius procedendo e conuerso. (6) Et uterque subdiuiditur
secundum diuersam habitudinem additionis ad dictum simpliciter cui
additur; et est unus modus si sit pure restrictiua ipsius, secundus si
sit pure ampliatiua ipsius, tertius si sit pure alienatiua
suppositionis eius, quartus si participet in his tribus condicionibus
uel duabus earum.

Ista secunda pars est de fallacia secundum quid et simpliciter, quae
habet sex clausulas. Prima clausula ostendit quid hic uocamus 'dictum
simpliciter' et 'dictum secundum quid', et est satis manifesta. Unde
manifestum est quod dictum secundum quid ad dictum simpliciter est uel
uere uel similitudinarie sicut pars in modo ad suum totum. Secunda
clausula describit fallaciam secundum quid et simpliciter, et est
satis manifesta; et tertia assignat causam apparentiae et causam
defectus huius fallaciae, et quarta dicit quo modo fiat haec fallacia.

Et circa ista notandum est quod illa partialis identitas quae dicitur
in hac fallacia causa apparentiae est inclusio dicti simpliciter in
dicto secundum quid, uel rationis dicti simpliciter in ratione dicti
secundum quid, ut quod hoc dictum 'homo' includitur in hoc dicto 'homo
mortuus'. Potest autem haec partialis identitas et inclusio esse
secundum uocem, et tunc si propter talem conuenientiam uocalem
crederemus hoc sequi ex isto cum non sequeretur, ista esset fallacia
secundum dictionem, quam oporteret reducere ad fallaciam figurae
dictionis: quia bene esset conuenientia, seu similitudo, uocis ad
uocem, ipsis tamen exsistentibus diuersis secundum materiam, quia pars
integralis differt a suo toto, et tamen uox dicti simpliciter est pars
integralis uocis dicti secundum quid, etiam quantum ad materiam
dictionis uel orationis.

Sed etiam huius modi partialis identitas, uel inclusio, potest esse
quantum ad rationes, uel intentiones, etiam circumscripta uoce, uel
consideratione uocis. Semper enim ratio dicti simpliciter includitur
in ratione dicti secundum quid, uel in recto uel in obliquo, uel cum
uariatione uerbi aut termini uel terminorum quibus dictum simpliciter
et dictum secundum quid connectuntur in consequentia. Verbi gratia,
sit ratio hominis animal rationale, tunc dicitur homo pictus in
pariete quia est imago in pariete repraesentatiua animalis rationalis,
et est homo mortuus quia fuit animal rationale et non est, et est homo
generandus quia non est animal rationale sed erit, et est homo
generabilis quia potest esse animal rationale et non est, et si albus
dicitur quia albedine coloratum, tunc dicitur albus pedem quia habet
pedem albedine coloratum, et sic de aliis. Si ergo ex huius modi
inclusione et partiali identitate intentionum, seu rationum,
crederemus quod ex hoc sequeretur illud cum tamen non sequeretur,
manifestum est quod esset fallacia extra dictionem, et hanc uocamus
'fallaciam secundum quid et simpliciter'.

Quinta clausula diuidit manifeste istam fallaciam in duos modos
communes. Si enim dicamus 'est homo mortuus; ergo est homo',
proceditur a dicto secundum quid ad dictum simpliciter, et si dicatur
'non est homo; ergo non est homo mortuus', proceditur a dicto
simpliciter ad dictum secundum quid.

Sexta clausula subdiuidit istos modos. Primus ergo modus est si
additio restringat dictum simpliciter ut stet pro paucioribus quam
staret sine additione, sed tamen non pro aliis. Et tunc dictum
simpliciter praedicatur uniuersaliter et affirmatiue de dicto secundum
quid, sed non e conuerso, ut omnis homo albus est homo, sed non omnis
homo est homo albus. Et in istis manifestum est quod est bona
consequentia affirmatiue de dicto secundum quid ad dictum simpliciter,
et est bona negatiue e conuerso, tenens per locum a parte totius in
modo ad suum totum et e conuerso, eo modo quo dictum est in tractatu
de Locis Dialecticis. Sed negatiue non ualet de parte totius in modo
ad suum totum ubi negatio distribueret partem et totum, nec etiam
ualet affirmatiue e conuerso.

Sunt ergo in primo modo huius fallaciae tales paralogismi 'non est
homo albus; ergo non est homo', uel 'non est homo; ergo non est', uel
etiam 'est homo; ergo est homo albus'. Et sunt alii paralogismi in hoc
modo magis latentes, ubi negatio occulte implicatur, uerbi gratia,
'facio Socratem esse hominem calidum; ergo facio Socratem esse
hominem'. In hoc enim est magna apparentia argumenti, quia omnis homo
calidus est homo, et tamen antecedens est uerum et consequens falsum,
quando calefacio ipsum ad ignem meum. Ex eo hoc argumentum non ualet
quia hoc uerbum 'facio' connotat negationem cadentem super terminum
significantem illud quod facio; sequitur enim 'facio hominem; ergo
ille non est homo', 'facio hominem calidum; ergo non est calidum, uel
saltem non erat immediate ante calidus'. Et similiter est hic
'Socrates incipit esse homo albus; ergo Socrates incipit esse homo',
uel 'incipit esse homo; ergo incipit esse'. Similiter est hic
'Socrates est alter ab homine albo; ergo Socrates est alter ab
homine', uel, e conuerso, 'Socrates non est alter ab homine; ergo non
est alter ab homine', similiter 'tantum homo est animal rationale;
ergo tantum homo est animal', et caetera.

Secundus autem modus est si additio sit pure ampliatiua, ut
'opinabile', 'intelligibile', 'possibile' et multa alia. In his enim
dictum secundum quid praedicatur uniuersaliter de dicto simpliciter,
et non e conuerso. Ideo est bona consequentia affirmatiue de dicto
simpliciter ad dictum secundum quid, et e conuerso bona negatiue; et
non est bona affirmatiue ex dicto secundum quid ad dictum simpliciter,
nec e conuerso est bona negatiue, sed esset fallacia secundum quid et
simpliciter.

Unde fiunt tales paralogismi 'antichristus est possibilis; ergo
antichristus est', uel 'mons aureus est intelligibilis; ergo mons
aureus est', uel 'uacuum est ens opinabile; ergo uacuum est ens', uel,
e conuerso, 'uacuum non est ens; ergo uacuum non est ens opinabile';
omne enim ens est ens opinabile uel intelligibile, sed non omne
opinabile uel intelligibile est ens. Hoc enim uerbum 'est', uel hoc
nomen 'ens' respectu huius uerbi 'est', sine ulteriori additione, non
dicitur nisi de praesentibus, sed istae additiones 'opinabile',
'opinatum', 'intelligibile', 'intellectum', 'scibile', 'scitum', et
huius modi faciunt ea stare non solum pro praesentibus, sed etiam pro
praeteritis et futuris, et pro his etiam quae numquam erunt uel
fuerunt sed possunt esse.

Aliqui etiam ponunt in hoc modo istum paralogismum 'chimaera est ens
opinabile; ergo chimaera est ens', uel 'chimaera est opinabilis; ergo
chimaera est'. Sed non curo de hoc, quia antecedens ita est
impossibile sicut consequens, prout alias dictum est.

Tertius modus est quando dictum simpliciter pro nullo supponit pro quo
supponit dictum secundum quid, sicut isti termini 'homo', 'equus',
'lapis' praedicati de subiectis suis mediante hoc uerbo 'est'
supponunt solum pro praesentibus, pro quibus non supponunt isti
termini 'homo generandus', 'equus mortuus', 'lapis corruptus'; et
similiter est si dico 'syllogismus est syllogismus peccans in forma'.
In istis ergo nec est bona consequentia affirmatiue a dicto secundum
quid ad dictum simpliciter, nec e conuerso, sed est bona negatiue.

Ideo sunt in hoc modo isti paralogismi 'Caesar est homo mortuus; ergo
ipse est homo', 'antichristus est generandus; ergo ipse est',
'paralogismus accidentis est syllogismus peccans in forma; ergo est
syllogismus'. Similiter est sic 'quicumque dicit deum esse dicit
uerum; ergo quicumque dicit deum esse et hominem esse asinum dicit
uerum', uel sic 'quicumque dicit deum non esse dicit falsum; ergo
quicumque dicit deum esse uel deum non esse dicit falsum'; nam
secundum suppositionem materialem haec oratio 'deum esse', simpliciter
sumpta, supponit pro ista propositione uera 'deum est', et cum ista
additione 'et hominem esse asinum', totum supponit pro ista
propositione copulatiua 'deus est et homo est asinus'.
Sed uidetur quod haec solutio non sit bona: quia quicumque dicit
aliquam totam orationem ipse dicit quamlibet partem eius; ergo dicens
'deum esse et hominem esse asinum' dicit deum esse; ergo dicit uerum.
Dico quod distinguendum est secundum aequiuocationem de isto termino
'dicens', uel 'dicere'. Nam 'dicere' uno modo significat idem quod
'proferre' aliquam uocem, et sic qui dicit aliquam uocem, ipse dicit
quamlibet partem eius, alio modo 'dicere' significat idem quod
'enuntiare', et sic non dicitur nisi propositio, et sic qui dicit unam
propositionem totalem, ipse nullam partem eius dicit. Unde dictum est
alias quod nulla pars propositionis hypotheticae est propositio, sed
esset propositio si per se, seorsum, proferretur. Est ergo fallacia
secundum quid et simpliciter 'Socrates enuntiat deum esse et hominem
esse asinum; ergo Socrates enuntiat deum esse'.

In quarto modo est ista oratio 'Socrates est albus dentes; ergo
Socrates est albus'. Pono quod Socrates sit unus Aethiops, multum
niger; non ualebat ergo illa consequentia, quia ista additio 'dentes'
facit istum terminum 'albus' supponere pro multis aliis pro quibus non
supponeret sine illa additione, ut pro Aethiopibus uel pro Indis. Et
in hoc habet modum additionis ampliantis; non est tamen simpliciter
amplians, immo multum restringens: nam iste terminus 'albus'
simpliciter sumptus supponit bene pro pariete, pro lacte, pro uino,
pro quibus non potest supponere iste terminus 'albus dentes'; et ideo
esset fallacia secundum quid et simpliciter arguendo sic 'paries non
est albus dentes; ergo non est albus'. Similiter est de scuto quod est
secundum unam eius medietatem album et secundum aliam medietatem
nigrum si arguatur sic 'scutum est secundum medietatem album; ergo est
album; et est secundum medietatem nigrum, ergo est nigrum'; defectum
enim est quoniam nec ipsum est album, quia pari ratione esset nigrum,
nec nigrum, quia pari ratione esset album, et sic esset album et etiam
esset nigrum, quod est impossibile.

Sed tu concludes "ergo non est coloratum". Ego nego consequentiam. Et
tu probabis eam "quia si ipsum non est album, ipsum non est albedine
coloratum, et si non est nigrum, ipsum etiam non est nigredine
coloratum, neque alia colore; ergo nullo colore est coloratum, et
tamen si esset coloratum, oporteret quod esset aliquo colore
coloratum, sicut etiam oporteret si color est in corpore quod sit in
aliquo corpore, ut dicitur in Praedicamentis". Et ego dico quod est
coloratum, non tamen aliquo colore, sed aliquibus coloribus; ideo est
fallacia secundum quid et simpliciter 'non est coloratum aliquo
colore; ergo non est coloratum', uel etiam 'est coloratum; ergo est
aliquo colore coloratum', et est in primo modo, quia haec additio
'aliquo colore' contrahit 'coloratum'; omne enim aliquo colore
coloratum est coloratum, sed non e conuerso.

Notandum est ultimo quod Aristoteles, in secundo Elenchorum, tangit
multa sophismata ad istam fallaciam pertinentia. Tangit enim istud
sophisma 'dico falsum' et istud 'iuro me periurari', quae uocantur
'insolubilia', de quibus explicite agendum est in tractatu de Practica
Sophismatum, et ibi uidebitur quod illa dicta sunt falsa, et non uera.
Sed tamen posset sophista arguere quod sint uera sic 'dicens se dicere
falsum dicit uerum quantum ad hoc quod asserit se dicere falsum, quia
ita est quod ipse dicit falsum; ergo ipse dicit uerum', uel sic
'dicens se dicere falsum dicit uerum quantum ad hoc quod propositio
significat ipsum dicere falsum; ergo dicit uerum', et similiter esset
de te periurari. Non ergo ualet consequentia, quia, sicut alias
dicetur, sua propositio significabat aliud per quod erat falsa,
scilicet se esse ueram. Et est simile sicut si arguamus 'usurarius est
bonus homo quantum ad hoc quod caste uiuit cum sua uxore; ergo est
bonus homo'; non sequitur, quia aliud facit, propter quod est malus
homo et odiosus deo. Similiter etiam est dicendo 'haec propositio
'omne animal est rationale' est uera quantum ad homines; ergo est
uera', et sic de similibus.
Sed tu quaereres "quid significant talia dicta secundum quid?". Et
ego dico quod ista 'usurarius est bonus homo quantum ad hoc quod caste
uiuit cum sua uxore' significat quod usurarius esset bonus propter
illam castitatem si non esset alius actus uel aliae circumstantiae
reddentes ipsum malum. Istud autem dictum 'haec propositio 'omne
animal est rationale' est uera quantum ad homines' significat quod
esset uera si non essent alia animalia propter quae ipsa est falsa; et
sic de aliis.

Si ergo quaeras de quo quattuor praedictorum modorum sunt isti
paralogismi, ego dicam, quantum ad eos et sequentes, quod tu debes
considerare praedicationes de dicto simpliciter et de dicto secundum
quid et ponere eas in infinitiuo modo. Si ergo illa de dicto
simpliciter praedicatur uere et affirmatiue de illa de dicto secundum
quid, est primus modus. Si e conuerso, est secundus modus. Si autem
neutra uere affirmatur de reliqua, siue uniuersaliter siue
particulariter uel indefinite, est tertius modus. Si uero utraque uere
affirmatur de reliqua particulariter, seu indefinite, et non
uniuersaliter, tunc est quartus modus. Verbi gratia, omne quod est
hominem esse album est hominem esse, et omne quod est esse, uel esse
ens, est esse opinabile, uel esse ens opinabile; et iterum quoddam
esse album est esse album dentes, et e conuerso, puta si Socrates est
albus et albus dentes, et tamen nec omne album est esse album dentes,
quia instantia est de uino, nec e conuerso, quia instantia est de
Aethiope.
Dicamus ergo de dicere falsum, et alii iuxta hoc studeant de aliis
paralogismis. Ut ergo breuius et facilius dicamus, ego pono quod loco
huius totali subiecti 'dicens se dicere falsum' sumamus 'A'. Vide ergo
utrum omne quod est dicere uerum quantum ad hoc est A dicere uerum,
uel e conuerso, uel nullum, uel aliquod sic et aliquod non. Et uidetur
mihi casus possibilis quod aliquod sic et aliquod non, uidelicet si
unus cum illo dicto dicat quod deus non est et alter nihil aliud
dicat. Et haec uidenda sunt in tractatu de Practica Sophismatum.

Adhuc notandum est quod istorum quattuor modorum sunt quaedam
specificationes, de quibus Aristoteles, in secundo Elenchorum, tangit
paralogismos, seu argumenta sophistica. Scilicet, quia sermones sunt
intelligendi secundum materiam subiectam, constat quod loquentes pure
speculatiue non ponunt differentiam inter propositionem particularem
et indefinitam quantum ad ueritatem uel falsitatem, tamen practice
loquentes, de actibus humanis et de moribus, ut legistae, decretistae
et uulgares, faciunt magnam differentiam inter eas: quia cum asserunt
indefinitam, intendunt eam esse ueram aut uniuersaliter aut in
pluribus, sed cum asserunt particularem, uidentur intendere quod sit
uera, sed raro aut pro paucis. Sic enim dicimus filios debere diligere
parentes, et non bene diceret secundum usum communem qui diceret
quosdam filios debere diligere parentes; et, e conuerso, numquam
diceremus filios debere parentes odire, sed bene diceremus quosdam
debere eos odire, scilicet si sint obstinati in malitia contra ipsos
filios et alios et contra deum.

Ergo in tali materia et secundum talem modum loquendi tangit
Aristoteles argumenta sophistica. Unum est posito quod tyrannus
uiolentia unam ciuitatem capiat et praecipiat omnes diuites et sanos
interfici, pauperes autem et aegros dimitti; tunc ergo esset fallacia
secundum quid et simpliciter dicendo sic 'malum est esse sanum et
diuitem in hac ciuitate et in hoc die; ergo malum est esse sanum et
esse diuitem'. Non ualet enim consequentia secundum istum modum
loquendi, quia antecedens est uerum et consequens falsum; ualeret
tamen non ponendo differentiam inter particularem et indefinitam, quia
sic indefinita ponitur uera, licet pro unico supposito. Similiter
esset dicendo 'bibere uinum non est bonum febricitanti; ergo bibere
uinum non est bonum', uel 'est malum febricitanti; ergo est malum', et
sic de plurimis aliis.

Adhuc est alia quaedam specificatio notabilis. Quia in quibus sani et
aegri, siue secundum animam siue secundum corpus, contrarie iudicant
acquiescendum est iudicio sani tamquam uero simpliciter, et non
iudicio aegri. Ita etiam in quibus non sunt eadem bona uel mala,
expedientia uel inexpedientia, delectabilia uel tristibilia sanis et
aegris nos dicimus illa simpliciter bona, expedientia uel delectabilia
quae talia sunt sanis, non quae sunt talia aegris, et similiter
dicimus simpliciter mala, inutilia uel indelectabilia quae sunt talia
sanis, non quae sunt talia aegris; et hoc est dicendum tam de sanis et
aegris secundum corpus quam de sanis et aegris secundum animam, cuius
modi sunt uirtuosi et uitiosi.

Secundum hoc ergo fiunt argumenta sophistica sic 'potio amara est
expediens aegro; ergo potio amara est expediens', 'sanitas est aegris
appetibilior quam philosophia; ergo sanitas est appetibilior
philosophia'. Similiter, de sanis et aegris secundum animam,
'superdelicati et excessiui cibi et potus sunt delectabiles
intemperatis; ergo sunt delectabiles'. Sic enim, septimo Ethicorum,
docet Aristoteles sustinere quod omnes delectationes sunt bonae et
omnes tristitiae malae: quia si tu arguis quod non, per hoc quod
propter delectationes prosequuntur homines inhonesta et ab honestis
recedunt propter tristitias, Aristoteles dicit hoc esse negandum, quia
delectationes ad inhonesta declinantes non sunt delectationes, eo quod
non delectant bonos, immo ipsi abhorrent eas. Et si tu dicas quod
illae sunt magnae delectationes quia ualde delectant homines, dico
quod hoc est negandum, sed ualde delectant malos et sunt eis summae
delectationes, sed non sequitur 'delectant; ergo sunt delectationes'.

Et haec dicta sint de ista fallacia.

SDD 7.4.3

(1) De fallacia ignorantiae elenchi determinantes, oportet praemittere
quid est elenchus et quid uocamus 'ignorantiam elenchi', et postea
reliqua determinare. Quid autem sit elenchus dictum est in principio
huius tractatus. (2) 'Ignorantiam' autem 'elenchi' hic uocamus non
puram ignorantiam, sed solum ignorantiam qua in argumentatione quae
apparet esse elenchus non percipimus aliquam condicionem requisitam ad
elenchum deficere, cum tamen aliqua deficiant. Non autem ex
cuiuscumque condicionis omissione fit fallacia ignorantiae elenchi,
prout eam distinguimus contra alias fallacias, sed solum ex omissione
condicionis requisitae ad ueram contradictionem quam elenchus requirit
inter propositionem probatam ab opponente et positionem respondentis.

(4) Est ergo fallacia ignorantiae elenchi deceptio proueniens ex eo
quod conclusio opponentis uidetur contradicere positioni respondentis
sed non contradicit ei. (5) Causa apparentiae in hac fallacia est
obseruatio plurium condicionum ad ueram contradictionem requisitarum,
propter quam creditur quod totum sit bene obseruatum, et causa
defectus est omissio alicuius illarum condicionum. (6) Fit ergo haec
fallacia credendo quod conclusio opponentis contradicat positioni
respondentis, cum non contradicat ei. (7) Modi autem huius fallaciae
sunt tot quot sunt condiciones requisitae ad ueram condicionem, quarum
unamquamque contingit omittere in apparente contradictione.

Ista tertia pars est de fallacia ignorantiae elenchi; et habet septem
clausulas. Prima proponit ordinem dicendorum et remittit nos de
descriptione elenchi ad primum capitulum huius tractatus et ad primam
particulam illius capituli. Tamen notandum est quod licet elenchus
proprie dictus sit syllogismus, tamen largius dicitur 'elenchus' de
omni argumento probante contradictionem dicti respondentis, siue sit
syllogisticum siue inductiuum siue exemplare siue enthymematicum. Et
sufficit sophistae quod appareat contra respondentem facere elenchum
communiter dictum.

Secunda clausula ostendit quid uocamus hic 'ignorantia elenchi', et
est satis manifesta.

Tertia clausula innuit duplicem fallaciam ignorantiae elenchi, sicut
etiam notat Aristoteles. Nam hoc nomen 'fallacia ignorantiae elenchi'
potest sumi indifferenter ad omnem fallaciam quae fit nobis ex
ignorata omissione alicuius condicionis requisitae ad uerum elenchum.
Et sic omnis fallacia diceretur fallacia ignorantiae elenchi; et hoc
intendit manifeste Aristoteles primo Elenchorum, in primo capitulo,
+aut ergo sit dicendum+. Elenchus ergo requirit necessariam
consequentiam et probationem conclusionis ex praemissis uel ex
praemissa, et cum hoc contradictio conclusionis conclusae et probatae
ad positionem respondentis. Omnes autem fallaciae in aliquo horum
deficiunt; uel enim non de necessitate inferunt conclusionem, uel non
probant, uel conclusio non contradicit positioni respondentis.

Alio modo hoc nomen 'fallacia ignorantiae elenchi' accipitur proprie,
prout solum dicitur prouenire ex parte contradictionis, quod elenchus
addit super syllogismum probatiuum, seu, communiter, super
consequentiam probatiuam conclusionis. Et tunc distinguitur contra
alias duodecim fallacias prout illae dicerentur prouenire solum ex
parte illationis uel probationis conclusionis. Haec ergo fallacia
specialis ignorantiae elenchi prouenit ex defectu contradictionis, et
aliae ex defectu syllogismi, seu, generaliter, argumenti probatiui. Et
isto modo uolumus hic de ista fallacia determinare.

Sed tu argues contra hoc. Quia sic sequeretur quod ista fallacia non
minus extenderet se ad fallacias in dictione quam ad fallacias extra
dictionem; quod uidetur falsum, quia Aristoteles enumerat eam cum
fallaciis extra dictionem, et non cum fallaciis in dictione; et sic
etiam sequeretur quod non esset bona diuisio fallaciarum quod aliae
sunt in dictione et aliae extra dictionem, eo quod membra coinciderent
quantum ad istam fallaciam. Consequentia autem principalis est
manifesta: quia ita bene potest esse defectus contradictionis ex parte
uocis sicut ex parte rei; oportet enim contradictionem esse
affirmationem et negationem eiusdem de eodem, dico eiusdem non nominis
tantum, sed rei, et nominis non synonymi, sed eiusdem nominis, ut
habetur primo Elenchorum. Et indubitanter si ego secundum unum
significatum 'canis' ponerem quod canis est stella fixa et tu quantum
ad aliam significationem diceres sic 'nullum animal latrabile est
stella fixa, sed omnis canis est animal latrabile; ergo nullus canis
est stella fixa', tu non contradiceres mihi, propter aequiuocationem
et nominis aequiuoci diuersam acceptionem. Ita etiam si concederem
affirmatiuam compositam et tu demonstrares mihi negatiuam diuisam, tu
deficeres a contradictione, licet aliquibus appareat esse
contradictio.

Et ego respondeo quod, sine dubio, ista argumenta bene concludunt.
Unde ego concedo consequentiam et consequens. Unde ego concedo quod
haec fallacia potest esse et secundum dictionem quantum ad aliquos
modos eius, et extra dictionem quantum ad alios. Et hoc expresse
intendit Aristoteles, primo Elenchorum, dicens "trahet autem aliquis
hunc locum", id est 'istam fallaciam', "in eos qui sunt secundum
dictionem", et iterum post dicit "ergo qui sunt secundum dictionem
quoniam apparens contradictio quod erat proprium elenchi, alii autem
secundum syllogismi definitionem".

Puto ergo quod Aristoteles istas duas auctoritates ponit ad remotionem
dubii. Quia enim hanc fallaciam enumerauit inter fallacias extra
dictionem, aliquis putaret quod numquam fieret secundum dictionem.
Volens autem dicere quod immo, dicit quod ipsa trahitur in eas quae
fiunt secundum dictionem. Et etiam in secunda auctoritate uult dicere
quod non solum loci sophistici, seu argumenta sophistica, quae fiunt
extra dictionem, immo etiam multi quae fiunt secundum dictionem, fiunt
quoniam apparens contradictio est, sed non exsistens, quae quidem
contradictio erat proprium elenchi et ex cuius defectu semper fit haec
fallacia specialis; alii autem secundum syllogismi definitionem, id
est loci sophistici, seu argumenta sophistica, pertinentes ad alias
duodecim fallacias, fiunt secundum defectum non a contradictione; sed
a syllogismi probatiui definitione et ratione.

Sed tunc tu dubitas quare ergo Aristoteles enumerauit istam fallaciam
inter fallacias extra dictionem, et non inter fallacias in dictione.
Et potest responderi quod hoc fecit quia in nostris sermonibus,
quantum ad ueritatem et falsitatem, consequentias et oppositiones,
magis intendere debemus ad intentiones quam ad uoces, licet ad
utramque debeamus attendere. Ideo ad hoc notandum ipse istam
fallaciam, quae fit utroque modo, enumerauit cum illis extra
dictionem, quae fiunt ex parte intentionum et rerum, et non ex parte
uocum, sed post notauit quod ipsa etiam fit secundum dictionem.

Deinde etiam tu dicis quod tunc ista diuisio fallaciarum quod aliae
sunt secundum dictionem, aliae extra dictionem non esset conueniens.
Ego dico quod immo: quia sub hoc nomine 'fallacia ignorantiae elenchi'
continentur deceptiones omnes quae accidunt ex defectu
contradictionis, quarum tamen quaedam sunt in dictione et quaedam
extra dictionem, et non concurrendo, sed aliae in dictione, aliae
extra dictionem. Possumus etiam dicere quod prima diuisio fallaciarum
a capite esset quod quaedam fiunt deficiendo a contradictione, et
continetur sub hoc nomine 'fallacia ignorantiae elenchi', aliae fiunt
deficiendo a syllogismo probatiuo, uel argumento probatiuo. Et primum
illorum membrorum reliquit Aristoteles indiuisum enumerando duodecim
fallacias, et alterum membrum subdiuisit quod quaedam fiunt secundum
dictionem, aliae extra dictionem, et non intendit quin etiam primum
membrum sic posset diuidi, immo expresse ipse notat quod non
prosequitur propter breuitatem. Et non esset inconueniens si uellemus
hoc membrum subdiuidere, aut etiam aliqua aliorum membrorum, quod
augeretur numerus fallaciarum.

Quarta clausula describit hanc fallaciam ignorantiae elenchi, et
quinta assignat eius causam apparentiae et defectus, et sexta ostendit
quo modo fiat haec fallacia. Et totum est manifestum secundum
praedicta.

Septima clausula dat modum assignandi modos in hac fallacia. Et
Aristoteles in tangendo descriptionem contradictionis tangit illos
modos. Est enim contradictio affirmatio et negatio eiusdem de eodem,
non solum secundum nomen, sed etiam secundum rem et intentionem, et
non solum etiam secundum rem et intentionem, sed etiam secundum nomen.
Non enim sufficit quod nomina sint synonyma, ut dicit, sed oportet
quod sit contradictio secundum idem nomen. Quod autem apponit
Aristoteles sub his uerbis "quae dicta sunt ex necessitate et non cum
numerato", ipse tangit ea quae pertinent ad elenchum ex parte
consequentiae et probationis, quae non pertinent ad istam specialem
fallaciam, sed ad alias fallacias. Sed addit postea quod oportet ueram
contradictionem esse non solum eiusdem de eodem, immo oportet esse
secundum idem et ad idem, et similiter, et in eodem tempore.

Oportet ergo primo contradictionem esse affirmationem et negationem,
et ideo si utraque sit affirmatiua uel utraque negatiua, non erit
contradictio. Secundum ergo defectum huius condicionis est primus
modus. Verbi gratia, si respondens dicat chimaeram esse non albam,
bene contradiceretur sibi demonstrando quod nullam chimaera est non
alba, sed si dicat aliam, quae uidetur esse propinqua, scilicet quod
chimaera non est alba et tu uolens arguere contra eum demonstres sibi
priorem, scilicet 'nullam chimaeram est non albam', tu non contradicis
sibi, sed peccas per primum modum huius fallaciae, quia ambae sunt
negatiuae.

Sed iterum debemus scire quod quia de ratione negationis cadentis
super aliquem terminum est distribuere ipsum si non sit distributus et
auferre distributionem si esset distributus, manifestissima autem ac
certissima contradictio esset si negatio praeponeretur toti
propositioni, ut caderet super totam propositionem. Et ideo si hoc non
fiat, ut sic adhuc esset aequipollentia, oportet obseruare non solum
quod una sit affirmatiua et alia negatiua, sed etiam quod quicumque
terminus qui in una est distributus sit in alia non distributus et e
conuerso. Et ex huius modi condicionis defectu est secundus modus, ut
si respondens dicat quod cuiuslibet contradictionis altera pars est
uera, et opponens, uolens ei contradicere, demonstret quod alicuius
contradictionis altera pars non est uera deficiet, quia iste terminus
'altera pars' in neutra est distributus.

Deinde, quia dicitur "eiusdem de eodem non solum secundum nomen, sed
etiam secundum rem et intentionem", manifestum est quod si obseruetur
identitas secundum uocem et non secundum rem et intentionem, erit
tertius modus huius fallaciae, qui iam non erit extra dictionem, sed
in dictione. Et poterit diuidi secundum aequiuocationem et
amphiboliam, compositionem et diuisionem, et caetera, prout illa
identitas uocis cum illa diuersitate intentionum operabitur multiplex
actuale, uel potentiale, uel phantasticum.

Deinde, quia dicitur " eiusdem de eodem non solum secundum rem et
intentionem, sed etiam secundum nomen", manifestum est quod ex defectu
identitatis nominis si intentio esset eadem fieret quartus modus huius
fallaciae, et sic haberemus fallaciam secundum synonymitatem, sicut
habemus fallaciam secundum aequiuocationem. Verum est tamen quod de
tali fallacia secundum synonymitatem non multum locutus est
Aristoteles, quia non est magnae efficaciae. Si enim respondens uelit
se defendere a redargutione propter solam diuersitatem nominum,
concesso quod sint synonyma non oportet nisi quod opponens mutet nomen
pro nomine, quia non amplius esset defensio.

Postea apponitur quod non solum sit eiusdem de eodem, sed etiam
secundum idem et ad idem, similiter et in eodem tempore et secundum
quod ab unaquaque harum fallaciarum potest esse defectus, ponuntur
alii quattuor modi. Et sunt isti modi multum affines fallaciae
secundum quid et simpliciter, nisi quod aliqui dicunt quod in hac
fallacia sunt duo differentia secundum quid, ut quia duplum secundum
longitudinem et non duplum secundum latitudinem, uel pater Socratis et
non pater Platonis, et caetera. In fallacia autem secundum quid et
simpliciter est unum dictum secundum quid et alterum simpliciter. Sed
hoc uidetur mihi satis debiliter dictum, quia hoc non consonat dictis
praecedentibus, nec intentioni Aristotelis, quoniam Aristoteles
expresse extendit fallaciam secundum quid et simpliciter ad duo dicta
secundum quid, dicens, primo Elenchorum, "aut si ambo quae quocumque
modo simul contraria inerunt", et ponit exemplum de scuto quod est
secundum medietatem unam album et secundum aliam medietatem nigrum, et
non album; ergo est album et nigrum, uel est non album.

Dicendum est ergo quod est differentia alia secundum praedeterminata,
puta quod est peccatum in consequentia uel peccatum in contradictione,
sicut esset de aequiuocatione et amphibolia. Possunt ergo dari exempla
de istis quattuor modis. Primo de secundum idem Aristoteles infert
istum paralogismum, ponendo casum quod ferrum uel argentum erat heri
tricubitum secundum longitudinem et hodie extensum est per martellum,
quo factum est quadricubitum, et uocetur illud ferrum uel argentum
'A'; tunc respondens ponit quod A non est maius quam erat heri, quia
nec est rarefactum nec sibi addita est aliqua magnitudo, et arguat
opponens contra, quia omne quadricubitum est maius tricubito secundum
longitudinem ... et caetera, patet quod non est contradictio, quia ille
dicebat non esse maius secundum totalem corporeitatem, et opponens
contradicit quod est maius secundum longitudinem. Vel sic: opponens
ponit quod bene cognoscat Coriscum, et arguitur contra quia Coriscus
est musicus, uel captus a latronibus, cum tamen hoc ignoret; patet
quod non est contradictio, quia secundum aliquid cognoscit Coriscum et
secundum aliud ignorat.

Exemplum de ad idem: dicat respondens opponenti 'tu non habes denarios
duplos ad meos", posito quod respondens habeat tres et opponens solum
habeat quinque; opponens arguat contra dicens "quidam denarii tui sunt
duo et ego habeo duplos ad eos; ergo ..." et caetera. Constat quod non
contradicit intentioni respondentis, quia respondens intendebat de
duplo ad omnes suos simul sumptos, et ille arguit non quo ad omnes,
sed quo ad aliquos.

Exemplum de simili: dicat Socrates Platoni "loquere altius, quia non
audio te", et arguam contra eum "quia ego sum remotior te, non habens
meliorem auditum, et tamen audio eum uociferare", manifestum est quod
ego *omitto similiter*; intendebat enim respondens quod non audiebat
clare et distincte, et ego non arguo quod sic audiat.
Exemplum de in eodem tempore: dicat Socrates mihi sedenti "tu sedes",
ego statim surgam et arguam contra eum "quia nullus stans sedet, et
tamen ego sto; ergo non sedeo", apparet quod non est contradictio,
quia pro alio tempore dicebat me sedere et pro alio arguo me non
sedere.

Et est notandum quod non est intentio mea, nec fuit intentio
Aristotelis, quod solum secundum istas quattuor circumstantias posset
impediri redargutio, seu contradictio, immo etiam secundum quascumque
alias quae non obseruarentur; et sic multiplicarentur modi. Ideo
Aristoteles non tetigit istos modos tamquam omnes, sed forte tamquam
magis consuetos.

SDD 7.4.4

(1) Postea de fallacia petitionis principii oportet nomina primitus
exponere. (2) Vocamus autem in hoc loco 'principium' illud quod
opponens proponit a principio probare contra respondentem, scilicet
cuius oppositum posuit respondens; ideo petere principium est accipere
idem ad se ipsum probandum, ut dicendo 'homo est risibilis; ergo homo
est risibilis'; hoc autem esset omnino ridiculum, et non faciens
fallaciam. (3) Et ideo petere principium, prout pertinet ad istam
fallaciam, est opponentem accipere ad probationem conclusionis aliquam
propositionem quam respondens aeque uel magis tenetur negare sicut
conclusionem; hoc autem est si fuerit aeque uel magis dubia sicut
conclusio et habuerit talem conexionem conclusioni quod oporteat
negantem conclusionem negare illam. (4) Et ideo tandem hic uocamus
'petere' principium idem quod accipere ad probationem conclusionis
praemissam aeque uel magis dubiam sicut est conclusio. (5) Ex hoc
manifestum est quod petitio principii non peccat contra consequentiam,
sed contra probationem, quia probatio debet esse ex notioribus.

(5) Fallacia petitionis principii est deceptio proueniens ex
concessione praemissae quam respondens tenetur negare ut non
redarguatur. (6) Causa apparentiae est aliqua diuersitas illius
praemissae ad illam conclusionem, propter quam respondens non uidens
conexionem earum non timet concedere illam praemissam, et causa
defectus est conexio illarum, propter quam ex praemissa infertur
manifeste conclusio contra respondentem. (7) Fit ergo haec fallacia ex
eo quod respondens concedit praemissam quam debet negare, ignorans
quod ex ea sequatur oppositum suae positionis. (8) Modi autem huius
fallaciae secundum Aristotelem sunt tot quot modis contingit quod est
ex principio petere, quos modos uel eorum aliquos expressit
Aristoteles in octauo Topicorum et in secundo Priorum.

Ista quarta pars, determinans de fallacia petitionis principii, habet
octo clausulas. Prima ostendit quid hic uocamus 'principium', secunda
concludit quid simpliciter sit petere principium et tertia declarat
quid in hac fallacia debemus uocare 'petere principium'.

Et notandum est quod Aristoteles non uocauit istam fallaciam
'fallaciam petitionis principii', sed 'fallaciam petitionis eius quod
est in principio'. Quia non accipitur idem simpliciter ad sui ipsius
probationem (ridiculum enim esset, nec causaret in respondente
deceptionem), sed accipitur aliquid quod tamen est partialiter idem
uel conexum. Hoc ergo quod sic accipitur, uel petitur, non est
principium, sed in principio, quia non est simpliciter idem et
totaliter in ipso, sed est pars in toto et aliud in alio, ut habetur
quarto Physicorum.
Quarta clausula infert correlarium ex nunc et prius dictis
manifestum, scilicet quod haec fallacia, nisi concurrat alia, non
peccat contra consequentiam, sed contra probationem. Posset tamen alia
fallacia concurrere, secundum quam impediretur consequentia, quia
dicit Aristoteles, secundo Elenchorum, "nihil enim prohibet eandem
orationem plures fallendi occasiones habere".

Quinta clausula describit istam fallaciam, et sexta assignat in ea
causam apparentiae et causam defectus, et septima ostendit quo modo
fiat haec fallacia. Et haec omnia sunt satis manifesta ex praedictis.

Ultima clausula, in assignando modos huius fallaciae, reducit nos ad
octauum Topicorum et ad secundum Priorum. Et nos dicamus quod primus
modus, qui est communis demonstratori et dialectico, est si ad
probationem conclusionis sumatur praemissa minus nota uel magis dubia,
uel aeque nota uel aeque dubia. Quia quantumcumque sit bonus
syllogismus secundum formam, uel bona consequentia, tamen nulla est
probatio, quia oportet probationem esse ex notioribus. Dicet ergo
respondens peritus "non teneor praemissam tuam concedere, quia aeque
uel magis dubia est sicut conclusio tua, quam intendis probare contra
me, et omnes negantes conclusionem et ponentes positionem meam negant
illam praemissam".

Secundus modus petendi principium est proprius demonstratori, scilicet
si ad demonstrandum conclusionem sumat praemissam demonstrabilem non
demonstratam, quantumcumque sit uera et necessaria, et credibilior
conclusione. Quia licet non deficiat omnino a probatione, deficit
tamen a demonstratione, quia oportet demonstrationem esse ex
praemissis ueris et immediatis aut ex his quae per talia principium
suae cognitionis sumpserunt, prout hoc determinabitur in tractatu de
Demonstrationibus, et determinatum est in primo Posteriorum et in
primo Topicorum. Prima autem et immediata principia sunt
indemonstrabilia; non ergo demonstrat qui arguit ex demonstrabilibus
non demonstratis.

Tertius modus est magis specialis, scilicet pertinens appropriate ad
demonstrationem propter quid. Et est si arguatur a posteriori,
quantumcumque ex nobis notioribus et per se notis et
indemonstrabilibus principiis. Quia licet forte demonstret quia est,
tamen deficit ad demonstrandum propter quid est.

Istos tres modos tangit Aristoteles ualde breuiter secundo Priorum,
dicens "hoc autem accidit multipliciter; nam si omnino non
syllogizant, aut si per ignotiora aut simpliciter ignota, aut si per
posteriora quod prius est'; expone "aut si per ignotiora aut
simpliciter ignota" quantum ad primum modum, "aut si omnino non
syllogizant", id est si non demonstretur praemissa cum tamen sit
demonstrabilis, quantum ad secundum modum, "aut si per posteriora quod
prius est" quantum ad tertium modum. Et sic ibidem subdit Aristoteles
demonstrationem ex prioribus et notioribus esse.

Quartus modus petendi principium est prout respondens respondet
opponenti non secundum rei ueritatem, sed ad defensionem respondentis
in disputatione sophistica uel dialectica, scilicet quandocumque
opponens acceperit praemissam ex qua apparet respondenti quod debeat
sequi conclusio contra ipsum, debet dicere respondens "domine, ego
debeo negare tuam praemissam, quia eiusdem opinionis est ponere
conclusionem quam tu intendis et illam praemissam, sicut etiam eiusdem
opinionis contrariae est positio mea et oppositum tuae praemissae;
ideo tu petis principium; tu enim sumis quod tu teneris probare".

Et sub hoc quarto modo enumerat Aristoteles plures modos, in fine
octaui Topicorum, ut si quis ad probandum particularem sumat
uniuersalem, sicut solemus arguere a toto in quantitate, uel si ad
probandum uniuersalem sumat singulares, uel si quis ad probandum unam
conuertibilium, seu inuicem consequentium, sumat aliam, et caetera. Et
ita etiam est de omnibus aliis consequentiis necessariis, siue teneant
per locos dialecticos siue aliter. Numquam enim respondens sophista
debet concedere aliquid ex quo appareat posse concludi meta contra
eum, sed omne tale debet tamquam petitionem principii reputare.

SDD 7.4.5

(1) Si uolumus agere de fallacia consequentis, oportet praemittere
quid per 'consequens' et 'antecedens' et 'consequentiam' debeamus
intelligere, et postea de aliis determinare. (2) Ergo apud logicum
'consequens' et 'antecedens' sunt propositiones quarum una
significatur sequi ad aliam, uel ex alia, et illa designatio fit per
hanc coniunctionem 'si', uel 'ergo', uel huius modi; et sic consequens
est propositio quae designatur sequi ad aliam et antecedens est
propositio ad quam designatur sequi alia. (3) Consequentia autem est
oratio composita ex antecedente et consequente designans hanc sequi ad
illam. (4) Est autem antecedens cui apponitur haec coniunctio 'si' in
propositione condicionali et alia est consequens, sed in argumento
consequens est cui apponitur haec coniunctio 'ergo' et alia est
antecedens. (5) Consequentia diuiditur, quia quaedam est uera, quaedam
falsa. Vera est cuius semper uel ut in pluribus non est consequens
falsum antecedente exsistente uero, et huius consequentiae uerae
quaedam est necessaria, scilicet cuius semper non est consequens
falsum antecedente exsistente uero, et hac sola utuntur
demonstratores, alia est probabilis solum, scilicet cuius ut in
pluribus non est consequens falsum antecedente exsistente uero, et
hanc admittunt dialectici. (6) Dupliciter autem dicitur consequentia
falsa: uno modo apud demonstratorem, scilicet si non est necessaria,
alio modo simpliciter, scilicet tam apud dialecticum quam apud
demonstratorem, scilicet si nec est necessaria nec probabilis. (7) Et
est notandum quod omnis uera consequentia conuertitur in aliam ueram
consequentiam saluatis duabus condicionibus, scilicet quod antecedens
et consequens transponentur et quod mutentur qualitates earum secundum
contradictionem, et una harum condicionum deficiente non est conuersio
bona gratia formae.

(8) Fallacia consequentis est deceptio proueniens ex eo quod creditur
consequentia tali modo conuerti cum non conuertatur. (9) Causa
apparentiae est quia omnis consequentia uera conuertibilis est in
aliam ueram et causa defectus est quod consequentia non bene
conuertitur illo modo quo putatur bene conuerti; uel causa apparentiae
est partialis identitas bonae conuersionis ad non bonam, et causa
defectus est diuersitas earum. (10) Fit ergo fallacia consequentis
credendo unam consequentiam bene conuerti in aliam in quam talis
consequentia non bene conuertitur, et ultra credendo, propter
ueritatem primae consequentiae, quod secunda sit uera, cum non sit.
(11) Modi principales huius fallaciae sunt duo. Primus est conuertendo
consequentiam secundum transpositionem antecedentis et consequentis
sine mutatione qualitatum suarum, et uocatur 'a positione
consequentis'. Secundus modus est conuertendo consequentiam in
oppositam qualitatem antecedentis et consequentis sine transpositione
ipsorum, et uocatur 'a destructione antecedentis'.

Ista quinta pars est de fallacia consequentis, quae habet undecim
clausulas. Prima proponit intentum et ordinem in procedendo, et est
manifesta. Sex autem sequentes sunt de his nominibus 'antecedens' et
'consequens' et consequentia, et aliae quattuor prosequuntur directe
de ista fallacia.

Secunda ergo clausula describit indistincte antecedens et consequens;
deinde notat coniunctiones designantes in consequentia quod unum sit
antecedens et alterum consequens, et postea distinguit inter
antecedens et consequens. Et est totum manifestum.

Tertia clausula describit consequentiam, ex cuius descriptione apparet
quod consequentia est quaedam propositio hypothetica. Deinde notat
duplicem esse consequentiam, scilicet unam quae est propositio
condicionalis, et illa nec asserit antecedens nec asserit consequens
(ut 'si asinus uolat, asinus habet alas'), sed solum asserit quod hoc
sequitur ad illud. Et ideo talis consequentia non est argumentum;
nihil enim concludit. Alia consequentia est argumentum si antecedens
sit notum et notius consequente, quae asserit antecedens et ob hoc
infert assertiue consequens. In condicionali autem utimur hac
coniunctione 'si' et in argumento hac coniunctione 'ergo'. Et docet
haec clausula quod in condicionali coniunctio apponitur antecedenti,
siue praeponatur antecedens consequenti siue postponatur, ut 'si
asinus uolat, asinus habet alas' et 'asinus habet alas si asinus
uolat', in argumento autem coniunctio apponitur consequenti, ut 'homo
est risibilis; ergo animal est risibile'.

Et tu debes notare quod in uno argumento una condicionalis potest esse
antecedens ad aliam, ut quando debite conuertimus consequentiam. Verbi
gratia, 'si asinus uolat, asinus habet alas; ergo si nullus asinus
habet alas, nullus asinus uolat'.

Quarta clausula diuidit consequentiam in ueram et in falsam, et est
totum manifestum. Verum est tamen quod aliqui dicunt consequentiam
malam non esse consequentiam, sicut denarium falsum non diceremus esse
denarium. Et alii dicunt consequentiam esse aliam ueram et aliam
falsam, sicut et propositionem, neque est mirum, quia omnis oratio
saluans formam consequentiae est propositio.

Quinta clausula subdiuidit consequentiam ueram. Et est manifesta
subdiuisio ex descriptione consequentiae uerae statim posita.

Sexta clausula subdiuidit consequentiam falsam, quod etiam est satis
manifesta. Tamen potest dici quod non sequitur 'est falsa apud
demonstratorem; ergo est falsa', quia esset fallacia secundum quid et
simpliciter. Consequentiam enim non necessariam negat demonstrator
non quia sit simpliciter falsa, sed quia numquam sumenda est assertiue
in aliqua demonstratione, saltem proprie dicta, scilicet doctrinali et
permansiua, plus quam falsa. Etiam sophistae negant statim
consequentias si non sint necessariae, quia nituntur uideri sapientes
sicut sunt demonstratores. Et secundum eosdem demonstratores, et
secundum praedictum, dicebatur in septimo capitulo primi tractatus
quod omnis condicionalis uera est necessaria; ideo etiam omnis falsa
est impossibilis, quia non potest esse necessaria, nec uera, apud
demonstratores.
Septima clausula ponit unum notabile de conuersionibus
consequentiarum quod tenet per istam regulam prioristicam 'necesse est
si ad antecedens sequitur consequens uera consequentia, quod ad
contradictorium consequentis sequatur contradictorium antecedentis
etiam uera consequentia'.
Octaua clausula describit fallaciam consequentis. Et patet satis
descriptio uiso quod licet omnis consequentia uera possit conuerti in
aliam, tamen non omni modo conuertitur, sed oportet duas praedictas
condiciones obseruare.

Nona clausula dat duplicem causam apparentiae et duplicem causam
defectus. Potest enim esse una causa apparentiae haec quod scitur
omnem consequentiam ueram esse conuertibilem in ueram; ideo cum prima
consequentia sit uera creditur quod illa in qua conuertitur sit uera,
quod aliquando non est uerum, quia non debito modo conuertitur. Et
ideo etiam est causa defectus haec quod in conuertendo non obseruantur
condiciones necessariae ad bonam conuersionem. Et ideo considerandum
est, cum conuersio debeat fieri mutando qualitates secundum
contradictionem, quod quibus modis contingit in conuertendo deficere a
contradictione antecedentis et consequentis, ita contingit errare
secundum istam fallaciam. Dicitur etiam quod potest esse causa
apparentiae partialis identitas bonae conuersionis ad non bonam. Cum
enim imperitus non percipiat differentiam earum quae est causa
defectus, propter hoc quod illa differentia est parua uel occulta,
ipse credit quamlibet esse bonam.

Decima clausula ostendit quo modo fiat nobis ista fallacia. Et hoc est
manifestum considerantibus praedicta.

Ultima clausula distinguit modos huius fallaciae duos. Primus est a
positione consequentis ad positionem antecedentis, ita quod sicut ad
antecedens uere sequitur consequens, sic ad consequens putatur uere
sequi antecedens; et secundus modus est a destructione antecedentis ad
destructionem consequentis, ita quod sicut ad antecedens sequitur
consequens, ita creditur ad oppositum antecedentis sequi oppositum
consequentis. Et neutrum eorum est necessarium, sed est necessarium
quod sicut ad antecedens sequitur consequens, sic ad contradictorium
consequentis sequatur contradictorium antecedentis.

Et exemplum, in necessariis, est quod Melissus utroque horum modorum
arguebat sophistice quod uniuersum sit infinitum secundum
magnitudinem. Primo ergo, quantum ad primum modum, ponebat quod si
uniuersum est factum, ipsum est finitum, et, conuertendo, concludebat
"ergo si est finitum, est factum, sed non est factum' (ut dicebat);
'ergo non est finitum, sed infinitum". Secundo, quantum ad secundum
modum, ponebat, ut prius, quod si uniuersum est factum, ipsum est
finitum, et concludebat quod si non est factum, non est finitum; cum
ergo non sit factum, ut dicebat, sequebatur quod non est finitum, sed
infinitum. Similiter, in consequentiis probabilibus et rhetoricis,
quia probabile est omnem adulterum esse comptum et lasciuum,
consequentia est probabilis 'si ille est adulter, ipse est comptus',
et conuertitur sophistice quod si est comptus, iste est adulter, quod
non sequitur, quia hoc antecedens 'comptus' conuenit pluribus aliis.

Et est notandum, ut dicit Aristotelis, quod fallacia consequentis est
pars fallaciae accidentis, et quod consequenti accidit. Hoc autem non
dicimus quod formaliter fallacia consequentis sit fallacia accidentis,
nec paralogismus consequentis paralogismus accidentis, sed quod ex
materia argumenti deficientis secundum fallaciam consequens potest
fieri paralogismus accidentis, scilicet mutando consequentiam in
propositionem categoricam et arguendo ex ambabus affirmatiuis in
secunda figura, ut 'omnis adulter est comptus, Socrates est comptus;
ergo Socrates est adulter', uel etiam in prima figura minore
exsistente negatiua, ut 'omne factum est finitum, uniuersum non est
factum; ergo uniuersum non est finitum'.

Est tamen formalis differentia inter hac fallacia et illam: quia
argumentum in hac fallacia ordinatur in duabus consequentiis, secundum
apparentem conuersionem; in fallacia autem accidentis ordinatur in
modum, seu similitudinem, unius consequentiae syllogisticae. Sed tamen
nec oportet semper in fallacia consequentis exprimere ambas
consequentias, sed contingit saepe quod habita prima in mente, secunda
exprimatur tamquam apparens sequi ex prima.

Notandum est etiam quod in fallacia consequentis quidam apponunt
tertium modum, quam uocant 'antecedens insufficiens', scilicet si
antecedes non sufficiat ad inferendum consequens, ut procedendo a
singularibus non sufficienter enumeratis ad uniuersalem, uel ab una
exponentium ad expositam, uel a superiori non distributo ad inferius,
aut a pluribus causis ueritatis ad unam, et sic de pluribus aliis.
Tamen apparet mihi quod non sic sit dicendum. Quia tunc oporteret
dicere quod omnis fallacia accidentis, aut etiam secundum quid et
simpliciter, esset fallacia consequentis. Oportet ergo, ut dictum est,
si debeat esse fallacia consequentis distincta contra alias duodecim
quod ipsa fiat secundum duplicem consequentiam, ut dictum est, et si
aliter sit argumentum sophisticum ab insufficiente antecedente, ipsum
est reducendum ad illam fallaciam, ut ante notatum est. Et post magis
dicetur, scilicet in ultima parte huius capituli.

Aliqui etiam dubitant an habeamus fallaciam antecedentis sicut
consequentis. Et ego respondeo quod, quia nomina significant ad
placitum, possemus istam fallaciam uocare 'fallaciam antecedentis'
specialiter quantum ad secundum modum, qui fit a destructione
antecedentis ad destructionem consequentis. Tamen quia proprium est
huic fallaciae quod fiat secundum duplicem consequentiam, ut dictum
est, rationabile uidetur quod haec fallacia ab illo sumat
denominationem a quo consequentia; hoc autem est a consequente, ut
manifestum est; ergo ... et caetera.

SDD 7.4.6

(1) Deinde quantum ad fallaciam secundum non causam ut causam sciendum
est, ut dicit Aristoteles, quod ipsa fit in syllogismis ad
impossibile. Syllogismus autem ad impossibile, ut dictum est in ultimo
capitulo tractatus de Syllogismis congregatur ex syllogismo inferente
conclusionem impossibilem et reuersione super praemissas ad inferendum
ex impossibilitate conclusionis illatae impossibilitatem earum uel
alicuius earum. (2) Fit ergo haec fallacia ex defectu syllogismi ad
impossibile (non ex defectu syllogismi primi), non quantum ad
illationem, quia sic esset fallacia accidentis, nec ex defectu
notioritatis requisitae ad probationem conclusionis ultimate intentae,
quia esset petitio principii, et non haec fallacia, nec ex defectu
contradictionis conclusionis ultimate conclusae et probatae ad
positionem respondentis, quia esset fallacia ignorantiae elenchi, sed
ex defectu reuersionis ab impossibilitate conclusionis primi
syllogismi ad inferendum impossibilitatem eius propter quod sequebatur
conclusio impossibilis.

(3) Deinde etiam notandum est quod in bono syllogismo licet praemissae
non sint causae conclusionis in essendo eam uel in essendo eam ueram
aut necessariam, ut dicetur in tractatu de Demonstrationibus, tamen
dicuntur causae conclusionis in inferendo eam necessaria illatione. Et
ideo omnis praemissa in syllogismo operans ad necessariam illationem
conclusionis, ita quod ipsa remota non esset illatio uocatur hic
'causa', et si aliqua praemissa nihil ad hoc operans admisceatur
praemissis operantibus, ipsa uocatur 'non causa', et si illa appareat
operari, propter aliquam conuenientiam cum conclusione uel cum aliqua
praemissarum operantium, ipsa uocatur 'non causa ut causa'. Dico 'non
causa' quia nihil operatur, sed 'ut causa' quia sumitur in syllogismo
inter alias praemissas ac si operaretur et esset causa.

(4) Est ergo fallacia secundum non causam ut causam deceptio
proueniens ex eo quod non causa creditur esse causa propter quod ex
impossibilitate conclusionis reuertitur ad concludendum
impossibilitatem illius non causae ac si esset causa. (5) Causa
apparentiae est conuenientia praemissae non causae cum praemissis
causis uel cum conclusione, propter quod uidetur esse causa in
inferendo conclusionem, sicut et aliae praemissae; causa defectus est
quia illa praemissa non causa ex impossibilitate conclusionis infertur
esse impossibilis cum non sit.

(6) Fit ergo haec fallacia reuertendo ex impossibilitate uel falsitate
conclusionis ad concludendum quod aliqua praemissa sit falsa uel
impossibilis, et cum praemissae quae sunt causae credantur esse uerae
uel possibiles, infertur quod aliqua praemissa non causa est falsa uel
impossibilis cum non sit ita. (7) De modo autem per quem fit ista
fallacia ponit Aristotelem talem paralogismum 'anima et uita sunt
idem, uita et mors sunt contrariae, generatio etiam et corruptio sunt
contrariae; sed omnis mors, saltem animalis bruti, est corruptio;
igitur omnis uita huius modi animalis est generatio; haec autem
conclusio est falsa; ergo aliqua praemissarum est falsa; sed omnes
sunt uerae praeter primam, prout apparenter potest esse probatum; ergo
prima erat falsa, scilicet 'anima et uita sunt idem', quam posuerat
respondens''. Et patet quod illa prima praemissa erat non causa, quia
ea remota adhuc sequitur conclusio, per istam regulam topicam 'si
oppositum in opposito, et propositum in proposito'.

Ista sexta pars est de fallacia secundum non causam ut causam, et
habet septem clausulas. Quarum prima ponit istam fallaciam fieri solum
in syllogismis ad impossibile et distinguit ea ex quibus syllogismus
ad impossibile integratur, ut appareat ex cuius defectu fit ista
fallacia.

Et iuxta haec secunda clausula ostendit ex cuius defectu in syllogismo
ad impossibile fit ista fallacia et ex quorum defectibus non fit, ex
quo etiam manifestum est quod haec fallacia non fit in syllogismis
ostensiuis.

Tertia clausula ostendit quid uocamus hic 'causam' et quid 'non
causam', et quid etiam 'non causam ut causam', et quare et quo modo
sic uocamus.

Quarta clausula describit istam fallaciam. Quinta clausula assignat in
ea causam apparentiae et causam defectus. Sexta clausula ostendit quo
modo fiat nobis ista fallacia, et septima ponit unum exemplum de uno
paralogismo, qui fit ex superflua appositione alicuius praemissae cum
praemissis necessario dispositis. Et haec omnia sunt clare posita in
textu.

Sed uidetur quod istam fallaciam simpliciter debeamus extendere ad
quendam alium modum, satis notabilem, propter quod non necesse sit in
omni syllogismo concludente conclusionem falsam esse unam praemissam
falsam. Unde non est necesse in omni syllogismo concludente
conclusionem impossibilem esse unam praemissarum impossibilem, sed
possibile est propter incompossibilitatem praemissarum, quamuis aliqua
earum uel quaelibet sit possibilis, quod conclusio de necessitate
sequatur impossibilis.

Verbi gratia, haec est possibilis 'omne currens est asinus' et haec
est possibilis 'omne currens est homo', et tamen non sequitur ista
conclusio 'omnis homo est asinus', quae de necessitate est
impossibilis; si ergo reuertendo dicamus sic 'conclusio est
impossibilis; ergo aliqua praemissarum', male dicimus, quia neutra est
impossibilis. Et iste defectus est penes secundum modum huius
fallaciae. Debet enim sic dici 'conclusio est impossibilis; ergo
aliqua praemissarum est impossibilis uel illae praemissae ex quibus
sequitur sunt incompossibiles.

Unde concedendum est quod bene sequitur 'conclusio est impossibilis,
seu consequens est impossibile; ergo antecedens ex quo sequitur est
impossibile'. Sed in syllogismo antecedens totale non est aliqua
praemissarum, sed copulatiua composita ex ambabus praemissis, quae
quidem copulatiua potest esse impossibilis aut ex impossibilitate
unius praemissae aut ex incompossibilitate suarum categoricarum, licet
utraque sit possibilis, ut hic 'omne currens est asinus et omnis homo
est currens; ergo omnis homo est asinus'. Unde paralogizo sic ad
probandum quod impossibile est te bibere 'bibens potest non bibere,
sed tu bibis; ergo bibens non bibit'; conclusio est impossibilis, ergo
aliqua praemissarum, sed non maior, quae dicit 'bibens potest bibere',
igitur minor, dicens quod tu bibis; igitur impossibile est te bibere.

Unde magni doctores defecerunt secundum istum modum huius fallaciae.
Unde Aristoteles, nono Metaphysicae, sic uult concludere quod omne
habens potentiam ad corruptionem corrumpetur et omne habens potentiam
ad generationem generabitur. Et arguit de corruptione sic 'sit A,
secundum aduersarium, possibile corrumpi, quod tamen non corrumpetur;
tunc arguitur sic 'A corrumpetur et ipsum non corrumpetur; ergo
quoddam quod non corrumpetur corrumpetur'; conclusio est impossibilis,
ergo aliqua praemissarum; non maior, quia conceditur A posse corrumpi,
ergo minor est impossibilis, scilicet quod A non corrumpetur; et si
impossibile est quod A non corrumpetur, necesse est quod A
corrumpetur; igitur omne possibile corrumpi corrumpetur'. Et sic
argueretur quod omne quod potest generari generabitur.

Iterum uidetur prima facie quod Aristoteles, primo Caeli, uersus
finem, usus sit tali ratione et ad eandem intentionem. Vult enim quod
haec sit impossibilis 'semper ens in futuro est corruptibile uel
potest non esse': quia illud impossibile est ad quod sequitur
impossibile; sed ad illam positionem sequitur impossibile, scilicet
quod illud aliquando simul erit et non erit, arguendo sic: sit illud
A; tunc sic: A semper erit, ut tu dicis, et etiam aliquando non erit
(hoc ponamus); igitur aliquando non erit quod semper erit, et hoc est
impossibile; sed si tu dicis quod illud impossibile sequitur ex illa
falsa quam ego pono, scilicet quod A quandoque non erit, respondet
Aristoteles quod illa cauillatio non ualet, quia licet illa sit falsa,
tamen est possibilis, quia tu ponis quod A potest non esse; modo ex
possibili, quantumcumque falso, numquam sequitur impossibile, licet
bene sequatur falsum; ergo non propter falsitatem illius praemissae
sequitur illud impossibile, sed propter impossibilitatem positionis
aduersarii.

Sed nos respondebimus quod illae conclusiones Aristotelis non
sequuntur propter impossibilitatem alicuius praemissae, nec propter
impossibilitatem positionis aduersarii, sed propter
incompossibilitatem praemissarum. Non ergo bene infertur 'conclusio
est impossibilis; ergo aliqua praemissarum', sed bene infertur quod
totale antecedens est impossibile. Si tamen una praemissarum esset
necessaria, bene inferretur quod alia esset impossibilis, quia nulla
necessaria est alicui possibili incompossibilis.

Est ergo notandum quod ad extendendum hanc fallaciam ad istum modum
esset aliqualiter corrigendum illud quod dictum est de non causa ut
causa. Dicemus ergo quod cum non possit conclusio impossibilis inferri
de necessitate nisi ex antecedente impossibili, ideo in proposito
causa eius quod conclusio impossibilis infertur secundum consequentiam
necessariam est impossibilitas antecedentis. Si ergo sit praemissa
superflua, scilicet nihil operans ad illationem necessariam
conclusionis, illa nullo modo est in hac fallacia causa, quia
inferretur sine ea. Si autem nulla sit superflua, tunc uel antecedens
est impossibile ex impossibilitate alicuius praemissae altera
exsistente necessaria, et tunc impossibilitas eius dicitur causa eius
quod conclusio impossibilis infertur, et in hoc praemissa necessaria
dicitur tamquam non causa. Si autem quaelibet praemissa sit
possibilis, tunc neutrius impossibilitas est causa quod sequitur
conclusio impossibilis; ideo quaelibet seorsum dicitur non causa, sed
totale antecedens copulatiue integratum ex eis est in hoc causa, ex
cuius impossibilitate, quae est propter incompossibilitatem
praemissarum, sequitur impossibilitas conclusionis.

Est ergo fallacia secundum non causam ut causam deceptio proueniens ex
eo quod aliqua praemissa creditur esse causa quod impossibilis uel
falsa conclusio sequitur cum non sit in hoc causa. Et est causa
apparentiae in hoc quod nulla alia praemissa apparet falsa uel
impossibilis, ideo putatur quod ex falsitate uel impossibilitate
illius proueniat tota falsitas uel impossibilitas antecedentis. Et
causa defectus est haec quod aliunde est falsitas uel impossibilitas
antecedentis.

Ultimo ego reuertor ad primum modum. Quia dubitare potest aliquis unde
in exemplo posito sit falsitas uel impossibilitas antecedentis, quae
sit causa quod conclusio falsa uel impossibilis sequitur. Et ego dico
quod ista propositio est falsa et impossibilis 'mors et uita sunt
contrariae'. Hoc enim nomen 'uita' non significat rem suam per modum
mutationis, nec etiam per modum quietis, sed potest esse uita et in
transmutatione et in quiete; 'mors' autem significat rem suam per
modum transmutationis, et nomen mutationis non contrariatur nomini
immutationis, seu quietis, ut habetur quinto Physicorum. Et ego etiam
suppono quod, nominibus sumptis personaliter, non est uerum quod mors
uel corruptio contrariatur uitae uel ei quod corrumpetur.

SDD 7.4.7

(1) Ultimo dicturi sumus de fallacia secundum plures interrogationes
ut unam. Circa quam primo notandum est quod doctor, qui tenet locum
opponentis in disputatione demonstratiua, non interrogat proprie, sed
conclusionem demonstrandam assertiue proponit, uel enuntiat. In
disputatione autem dialectica uel sophistica opponens interrogat, dans
respondenti electionem tenendi quam partem uoluerit, quia potest
arguere ad utramque partem contradictionis, quod non potest
demonstrator. (2) Interrogatio autem est quaestio quam modo
interrogatiuo proponit opponens respondenti, ut 'utrum uacuum est?',
'utrum album potest esse nigrum?'.

(3) Propositio et interrogatio differunt et conueniunt. Differunt quia
propositio assertiue enuntiatur, sed non interrogatio; conueniunt quia
eadem oratio quae est propositio sine signo interrogatiuo est
interrogatio addito sibi isto signo 'utrum', uel 'an', uel huius modi;
propositio enim est 'deus est' et interrogatio 'utrum deus est?'. Et
ob hoc sicut dicitur propositio una uel plures, sic et interrogatio.
(4) Dupliciter autem dicitur propositio una, scilicet communiter et
proprie. Communiter enim dicitur propositio una siue unum praedicetur
de uno, siue plura de pluribus uel plura de uno, uel unum de pluribus,
dum tamen coniuncte; et opposito modo dicitur propositio plures si
plura dicuntur de uno uel unum de pluribus uel plura de pluribus
inconiuncte, prout hoc est determinatum in libro Peri Hermeneias. Et
isto modo omnis propositio est una, sicut omnis homo est unus homo, et
sic nulla propositio plures est propositio, sed est plures
propositiones.

(5) Propositio autem proprie una dicitur illa quae est unius
praedicati incomplexi et singularis numeri de uno subiecto incomplexo
et singularis numeri, ut 'homo est animal'. Et opposite huic diceretur
propositio plures, scilicet omnis quae esset subiecti uel praedicati
pluralis numeri uel quae esset plurium subiectorum uel plurium
praedicatorum, quamuis coniunctorum. (6) Prout ergo propositioni
proprie uni opponitur communiter propositio plures, multi sunt gradus
propositionum plures. Primus gradus est immediatus propositioni
proprie uni, scilicet si propositio sit unius praedicati incomplexi et
de uno subiecto incomplexo, pluralis tamen numeri, uel e conuerso, ut
'totum est partes', 'unitates sunt numerus', et 'homines sunt
animalia'. Secundus gradus est si subiectum uel praedicatum est
terminus complexus, coniunctus tamen per modum determinationis et
determinabilis, ut 'homo est animal rationale mortale', 'equus
Socratis currit', et 'homo albus est pater Platonis'. Tertius gradus
est si subiectum uel praedicatum sit plures termini hypothetice
coniuncti, ut 'Socrates et Plato currunt', 'compositum est materia et
forma', 'Socrates et Plato currunt uel disputant'. Quartus gradus est
propositio hypothetica. Et apparet quod quilibet istorum graduum
posset habere plures subdiuisiones et commixtiones, et quod etiam isti
gradus non exeunt metas propositionis unius.

(7) Alii autem sunt gradus qui exeunt ab unitate propositionis, etiam
communiter dictae. Primus est si ex parte uocis saluatur unitas sed
non ex parte intentionis; et haec pluralitas, seu multiplicitas,
pertinet ad fallacias in dictione. Alii gradus sunt secundum
multiplicitatem intentionum correspondentem multiplicitati uocum,
circumscripta consideratione uocis. Et est tunc secundus gradus si ad
modum propositionis categoricae, scilicet mediante una copula, plura
praedicantur de uno uel de pluribus aut unum de pluribus inconiuncte,
ut 'homo equus est animal', 'homo est equus lapis', 'lapis asinus est
albus calidus'. Tertius gradus est si plura praedicantur de uno uel de
pluribus aut unum de pluribus inconiuncte et ad modum propositionis
hypotheticae, ut hic 'Socrates currit, Plato currit', uel hic
'Socrates currit, Socrates disputat'. Isti ergo sunt septem gradus
propositionum plures.

(8) Et apparet quod totidem modis potest dici interrogatio plures,
quia omni orationi quae per modum propositionis profertur potest addi
nota interrogationis. (9) Cum ergo omnis propositio dicta una, siue
communiter siue proprie, sit uera, ita quod non falsa, uel falsa, ita
quod non uera, et non sit distinguenda de uirtute sermonis, conueniens
est interroganti de ea dare unam responsionem determinatam, scilicet
uel concedendo eam tamquam ueram uel negando eam tamquam falsam, uel
saltem dubitando eam. Sed interrogationi plures in tribus ultimis
modis non est danda una responsio, sed plures, quia nec ipsa est
interrogatio una, sed plures interrogationes.

(10) Dicitur autem respondens sumere interrogationes plures ut unam
quando interrogationi plures respondet una responsione, sicut
respondendum est ad interrogationem unam. (11) Fallacia ergo secundum
plures interrogationes ut unam, uel e conuerso, est deceptio
proueniens ex eo quod non scitur quae sit interrogatio una uel plures,
nec, per consequens, cui debet dari una responsio uel plures. (12)
Causa apparentiae huius fallaciae est conuenientia quaedam
interrogationis plures et interrogationis unius, et causa defectus est
earum diuersitas. (13) Modi autem in hac fallacia sunt ualde multi,
scilicet totidem quot modis contingit arguendo uel respondendo
recipere interrogationem plures ut unam uel unam ut plures.

Huius fallaciae textus est bene longus, quia materia parum exquisita
est per philosophos, ideo supponenda in determinatione de hac fallacia
satis plane posita sunt in textu et quasi glossa non indigentia. Et
potest ista septima pars diuidi in tredecim particulas, seu clausulas.

Prima clausula notat quare Aristoteles uocat istam fallaciam 'secundum
plures interrogationes ut unam', et non 'secundum plures propositiones
ut unam'. Nam utrumque potest dici conuenienter; sed Aristoteles dicit
'interrogationes' ad designandum quod haec consideratio est de arte
dialectica uel sophistica, in qua proprium est opponenti interrogare.

Secunda clausula describit interrogationem, et tertia ponit
conuenientiam et differentiam inter propositionem et interrogationem,
et ex hoc infertur quod ita interrogatio potest diuidi in unam et
plures sicut propositio. Et haec sunt manifesta.

Quarta clausula dat unam diuisionem propositionis unius, et declarat
quid intelligimus per 'propositionem communiter dictam unam' et quid
per 'propositionem plures', prout 'propositionem plures' contraponimus
propositioni communiter dictae uni', et ostendit quod propositio sic
dicta plures non est propositio, iuxta illud dictum, primo Elenchorum,
quod eadem est definitio unius rei et simpliciter rei, ut definitio
'hominis' et 'unius hominis'; similiter etiam de aliis.

Quinta clausula ostendit quid intelligimus per 'propositionem proprie
unam' et quid per 'propositionem plures', contraponendo eam
propositioni proprie uni.

Sexta et septima clausulae distinguunt septem modos propositionum
plures, distinguendo 'propositionem plures' contra 'propositionem
communiter dictam unam'. Unde quattuor primi modi, in sexta clausula
positi, non distinguuntur contra propositionem communiter dictam unam,
sed alii tres modi, positi in septima clausula, distinguuntur tam
contra propositionem communiter dictam unam quam proprie dictam unam.
Et apparet quod omnia dicta in his clausulis sunt satis manifesta.

Octaua clausula infert quod tot modis dici potest interrogatio plures
quot modis hoc dictum fuit de propositione; et hoc patet ex tertia
clausula. Nona clausula manifestat in quibus modis interrogationum
plures danda est interrogationi una responsio et in quibus non. Decima
clausula ostendit quid uocamus 'sumere interrogationem plures ut
unam'. Et haec omnia sunt satis manifesta.

Undecima clausula describit istam fallaciam, et duodecima assignat in
ea causam apparentiae et causam defectus. Et est totum manifestum ex
dictis.

Ultima clausula dat modum sumendi et distinguendi modos huius
fallaciae. Unde primus modus est de propositione proprie dicta una si
sumatur ut plures. Verbi gratia, fiat interrogatio 'utrum homo est
animal?'; respondens dicat quod sic; opponens arguet contra "quia pro
omni animali quod non est homo potest 'animal' uere negari de
'homine', et pro omni etiam animali quod est homo potest uere
affirmari de 'homine' (et haec sit maior); sed multo plura sunt
animalia quae non sunt homines quam quae sunt homines; ergo aeque uel
magis tu debes istam negare 'homo est animal' sicut affirmare, uel
concedere, uel saltem tu debes distinguendo respondere, scilicet quod
pro talibus conceditur et pro talibus negatur".

Respondens autem solum dicit quod nihil oportet distinguere, cum
interrogatio sit una, nec pluribus responsionibus respondere, sed
simpliciter concedenda est propositio de qua est interrogatio,
scilicet quod homo est animal. Et tunc ad maiorem quam ponit opponens,
scilicet quod pro omni quod non est homo potest 'animal' uere negari
de 'homine' et pro omni quod est homo uere affirmari, dicetur quod
haec est concedenda secundum plures interrogationes, sed non secundum
unam, sicut est in proposito. Verbi gratia, secundum istam
interrogationem, 'utrum homo est animal' non debet negari 'animal' de
'homine', sed simpliciter concedi; sed secundum istam aliam
interrogationem 'utrum homo est animal brutum' debet 'animal' negari
de 'homine', et pro pluribus animalibus negatur uere ista 'homo est
animal brutum' quam uere affirmatur ista 'homo est animal'.

Secundus modus est in propositione dicta plures ex eo quod est
subiecti uel praedicati uel utriusque pluralis numeri, scilicet si
credamus simpliciter seu proportionaliter esse praedicationes ueras
uel definitiones terminorum singularis numeri et terminorum pluralis
numeri, sicut nos uidemus quod si isti homines sunt caeci, quilibet
eorum est caecus, si sunt albi, quilibet eorum est albus, et e
conuerso. Si ergo credamus ita esse in omnibus, decipimur in multis.

Primo quidem ubi aliquis terminus sumitur collectiue, uel est
collectiuus, ut si quaeratur de omnibus hominibus unius ciuitatis uel
duorum utrum ipsi sint populus et respondeatur quod sic, si inferatur
'ergo quilibet eorum est populus', peccatur per secundum modum huius
fallaciae. Ita etiam peccatur 'omnes apostoli sunt duodecim; ergo
Petrus est duodecim', uel etiam 'ergo Petrus et Paulus sunt duodecim';
similiter 'isti equi ualent decem libras; ergo quilibet eorum ualet
decem libras', uel 'omnes partes sunt suum totum; ergo quaelibet pars
est suum totum', uel 'intelligentiae sunt multae; ergo intelligentia
est multa'.

Similiter etiam decipimur per istum modum in terminis non collectiuis
nec collectiue sumptis si credamus in omnibus proportionaliter dici
pluraliter et singulariter in praedicationibus negatiuis. Ut si
demonstratis duobus, uno bono et altero malo, uel uno caeco et altero
uidente, quaeratur an isti sint boni, uel an isti sint caeci, et
dicatur quod non sunt boni, uel non sunt caeci, non potest inferri
'ergo neuter est bonus', uel 'ergo neuter est caecus', immo etiam de
nullo eorum per se sumpto potest concludi quod ipse non est bonus uel
quod ipse non est caecus.

Et secundum istum modum procedit istud sophisma: posito quod hic sint
decem homines quorum unus est caecus et alii nouem uidentes, an ergo
sint plures qui non uident quam qui uident, uel e conuerso? Et ego
respondeo quod plures sunt qui non uident: quia decem sunt qui non
uident et solum sunt nouem qui uident. Sed tu argues contra: quia
unus est qui non uidet et nouem sunt qui uident, et nouem sunt plures
quam unus; ergo ... et caetera. Ego dico quod maior tua et etiam minor
sunt uerae; ideo bene sequitur 'ergo plures sunt uidentes quam ille
qui non uidet', sed non sequitur 'ergo plures sunt uidentes quam illi
qui non uident'. Si autem ponatur casus quod duo sunt caeci et alii
octo uidentes, tunc de duobus tantum erit uerum dicere quod quilibet
eorum non uidet et de octo erit uerum dicere quod quilibet eorum
uidet; non ergo sunt plures qui uident quam qui non uident. Et ego
dico quod non, sed sunt plures quorum quilibet uidet quam quorum
quilibet non uidet.

Sed adhuc circa hoc tu quaeres incidentaliter utrum in praedicto casu
plures sint uidentes quam non uidentes. Et ego dico quod non, immo
plures sunt uidentes, quia solum duo sunt non uidentes, licet sint
decem qui non uident. Differt enim dicere 'qui non uident' et 'qui
sunt non uidentes', quia haec est affirmatiua et illa negatiua.

Et notandum est etiam, ut Aristoteles innuit, quod non semper oportet
proportionaliter describere terminum singularis numeri et terminum
pluralis. Ut si omne quod est aptum natum habere uisum et non habet
uisum est caecum, non sequitur quod quaecumque sunt apta nata habere
uisum et non habent sunt caeca, sed sic concludendo est ista fallacia;
sequeretur enim quod Socrates et Plato essent caeci si unus eorum
haberet uisum et alter non haberet. Sed apparet mihi quod bene
sequitur, si omne quod est aptum natum habere uisum et est non habens
uisum est caecum, quod etiam omnia quae sunt apta nata habere uisum et
sunt non habentia uisum sunt caeca.

Quidam autem dicunt quod in casu praedicto, scilicet si unus est
caecus et alter uidens, si sumitur interrogatio sic 'utrum isti sunt
caeci?', quia est interrogatio plures, non debet dari responsio una,
scilicet dicendo quod sic aut dicendo quod non, sed danda est
responsio plures, scilicet dicendo quod unus est caecus et alter est
uidens. Tamen hoc non reputo bene dictum; propositio enim est una,
licet non propriissime dicta una, nec quaerebatur ista quaestio,
scilicet 'utrum unus est uidens et alter est caecus', ideo nec debet
ad illam responderi. Et si quis dicat quod talem responsionem innuebat
Aristoteles ad istam quaestionem 'utrum isti sunt caeci', dico quod
non, sed bene poterat innuere quod data solutione una, scilicet quod
non sunt caeci, potest ad manifestationem illius solutionis assignari
causam quare non dicuntur caeci; haec enim est quia licet unus sit
caecus, tamen alter non est caecus, sed uidens.

Tertius modus potest assignari de propositione quae est subiecti uel
praedicati plurium terminorum coniunctorum per modum determinationis
et determinabilis, ut si sit interrogatio 'utrum homo est animal
irrationale?'. "Si enim dico quod sic, sequitur quod homo est animal
et quod est irrationalis, quia utrumque affirmabatur de homine, et si
dico quod non, sequitur quod homo nec est animal nec irrationalis;
sicut enim respondens affirmatiue affirmat utrumque, sic respondens
negatiue negat utrumque. Et ego dico quod simpliciter debeo respondere
quod non; et sic respondendo nego ambo, scilicet 'animal' et
'irrationale', non tamen tamquam duo praedicata, sed tamquam unum
praedicatum. Sed tu arguis ac si negarentur ea de homine tamquam duo
praedicata; ideo peccas per istam fallaciam, arguendo de
interrogatione et responsione una ac si esset interrogatio et
responsio plures.

Quartus modus est de propositione subiecti uel praedicati hypothetici,
ut si sit interrogatio 'utrum Socrates est homo uel asinus', aut etiam
'utrum Socrates est homo et asinus'. "Nam si dicis quod sic, tu
affirmas utrumque de Socrate; qua enim ratione tu affirmas unum, tu
affirmas alterum; et tunc sequitur quod Socrates est homo et est
asinus; et si dicis quod non, tu negas utrumque de Socrates, quia qua
ratione unum, eadem ratione alterum, ideo sequitur quod Socrates nec
est homo nec asinus." Respondeo, ut prius, quod affirmando affirmo
ambo et utrumque, sed non seorsum, tamquam duo praedicata, sed
coniunctim utrumque cum alio, tamquam unum praedicatum, et sic etiam
negando; et tu arguis ac si affirmarem uel negarem ea tamquam plura
praedicata. Si ergo quaeras de copulato praedicato, negabo
simpliciter, et si quaeras de disiuncto, dicam simpliciter quod sic:
quia copulatum falsum pro una parte est falsum simpliciter et
disiunctum uerum pro una parte est uerum simpliciter

Circa hoc est magna dubitatio quo modo respondendum sit ad istam
interrogationem 'utrum chimaera est ens uel non?'. Et uidetur mihi
quod hic non est interrogatio perfecta nisi ponatur esse interrogatio
categorica. Tunc oportet dicere quod sit de praedicato disiuncto; sed
haec dictio 'non' significatiue sumpta, cum sit pure
syncategorematica, non potest esse pars praedicati disiunctiui,
disiuncta contra istum terminum 'ens', nisi apponatur ultra alius
terminus categorematicus, ut dicendo 'utrum chimaera est ens uel non
ens?', aut aliquo alio modo.

Et ideo uidetur mihi quod haec interrogatio potest multipliciter
suppleri, uel exponi. Uno modo quod negatio in supplemento non
praecedat copulam, sed solum istum terminum 'ens', quem infinitet, et
erit quaestio 'utrum chimaera est ens uel non ens?'; et responsio erit
quod non, quia nec est ens nec non ens, ideo non est ens uel non ens.
Secundo modo potest suppleri quod negatio in supplemento praecedat
copulam, et erit quaestio 'utrum chimaera est ens uel non est ens?'.
Et dicendum est quod sic, quia sic est de ista propositione 'chimaera
est ens uel non est ens', quae est uera et concedenda. Prima ergo
quaestio erat de disiuncto praedicato solum et secunda erat de
disiunctis praedicato et copula. Tertio modo potest suppleri per unam
propositionem disiunctiuam ad aliam propositionem, et erit quaestio
'utrum chimaera est ens uel chimaera non est ens?'. Et dico quod sic,
quia quaestio est de una disiunctiua quae est uera. Vel etiam in isto
tertio modo posset negatio praeponi toti secundae categoricae, ita
quod secunda categorica esset contradictoria primae, ut 'utrum
chimaera est ens uel nulla chimaera est ens?', et dicendum est quod
sic, ut prius.

Quarto modo potest suppleri quod disiunctio disiungat interrogationem
ad interrogationem, scilicet sic 'utrum chimaera est ens uel utrum
chimaera non est ens?'. Et esset tunc duae interrogationes, de duabus
categoricis, licet disiunctiue propositae. Et posset copulatiue
proponi, dicendo 'utrum chimaera est ens et utrum chimaera non est
ens?'. Et si ad ambas uellemus respondere, oporteret ad quamlibet
quaestionem dare suam responsionem, scilicet ad primam quod non et ad
secundam quod sic; prima enim quaerit de ista categorica 'chimaera est
ens', quae est falsa, et secunda quaerit de ista 'chimaera non est
ens', quae est uera, et ideo concedenda. Et notandum est quod differt
illas duas quaestiones disiunctiue proponere et copulatiue, quia
disiunctiue proponendo eas, sufficit quod respondens ad unam
respondeat, quam uoluerit, sed proponendo copulatiue, oportet, si
satisfaciat quaerenti, quod respondeat ad utramque.

Adhuc, quinto modo, potest exponi praedicta interrogatio quod sit de
ista categorica solum 'chimaera est ens' et apponatur ista clausula
'uel non' ad denotandum quod respondens determinate respondeat aut
'sic' aut 'non'. Et apparet mihi quod opponentes sic communiter
formantes suas quaestiones intendunt istum ultimum modum.
! Etiam iste modus est de propositione categorica praedicati uel
subiecti hypothetici, ut si sit interrogatio 'utrum Socrates est homo
et asinus?', uel 'utrum Socrates est homo uel asinus'. "Si respondeas
quod sic, tu affirmas utrumque, ut dictum est in principio istius
modi, ideo affirmas quod Socrates est asinus; et si dicas quod non, tu
negas utrumque, ideo tu negas quod Socrates sit homo". Respondeo quod
concludendo tu deficis per istam fallaciam; tu enim concludis ac si
affirmarem uel negarem 'hominem' et 'asinum' de Socrates inconiuncte,
tamquam duo praedicata; non autem sic facio, sed affirmo uel nego
coniuncte, tamquam unicum praedicatum disiunctum uel copulatum; si
ergo interrogatio fiat de disiuncto praedicato, dicam simpliciter quod
sic, et si fiat de copulato praedicato, dicam simpliciter quod non. Et
sic concludens peccat per istam fallaciam. !

Quintus modus est de propositione hypothetica, ut si quaeratur 'utrum
tu es asinus uel deus est?', uel etiam 'utrum tu es asinus et deus
est?'. "Si dicas quod sic, arguitur ut prius quod tu concedis te esse
asinum, et si dicas quod non, negas deum esse". Tu debes respondere
proportionaliter prioribus, scilicet quod tu concedis uel negas ambas
non inconiuncte, tamquam duas propositiones, sed coniuncte, tamquam
unam propositionem hypotheticam; ideo non sequitur quod concludebatur.

Sextus modus esset de propositione plures secundum aequiuocationem uel
amphiboliam si istam fallaciam extenderemus ad fallacias in dictione,
sicut fecimus de fallacia ignorantiae elenchi. Et tunc de hoc dicunt
quidam quod ista propositio 'omnis canis est substantia' est
simpliciter concedenda, licet 'canem' capiamus secundum suam triplicem
significationem, et ista est simpliciter neganda 'omnis canis est
latrabilis'. Sed isti male dicunt, quia illa oratio non esset
propositio, nec esset de ea interrogatio, sed nihil proponeretur uel
interrogaretur, aut esset plures propositiones et interrogationes se
habentes inconiuncte, propter quod oporteret ad quamlibet seorsum
respondere, quamuis omnes essent concedendae, uel dicere
aequiualenter, scilicet " domine, dico quod ibi sunt tres
propositiones, seu interrogationes, et quamlibet concedo", uel "nego".
Istum autem modum dimitto tamquam pertinentem ad fallaciam
aequiuocationis uel amphiboliae.

Septimus modus esset de propositione plures ex inconiunctione plurium
praedicatorum uel subiectorum, ut si quaeratur 'utrum Socrates est
homo asinus?' uel 'utrum homo lapis est animal?'. Si enim respondeatur
quod sic, non bene respondetur, neque etiam si respondeatur quod non.
Quia uel ibi nulla est interrogatio, propter inconiunctionem
orationis, uel etiam, supplendo, erunt duae interrogationes et
propositiones inconiunctae, scilicet 'utrum Socrates est homo?',
'utrum Socrates est asinus?'; et si oporteat respondere, oportebit
respondere seorsum ad utramque. Nam si simpliciter diceres quod sic
aut quod non, uel tu ambas concederes aut negares, aut nullam, quia
qua ratione unam eadem ratione alteram, et si ambas concederes aut
negares, hoc non esset coniuncte, tamquam unam propositionem, quia sic
non quaeruntur, sed hoc esset inconiuncte, tamquam duas propositiones;
ideo sequeretur quod quaelibet seorsum affirmanda uel neganda esset,
quod ponere esset falsum.

Ultimus modus est de propositione plures uno ultimorum modorum, in
septima clausula distinctorum, ut si quaeratur 'utrum tu es homo, tu
es asinus?', uel etiam 'utrum homo est asinus, deus non est?'. Non
enim respondendum est simpliciter quod sic uel quod non, sed debes
dicere sicut dicebatur de modo praecedente.

Sed tu diceres quod ibi non est nisi una interrogatio, cum ibi ponatur
unica nota interrogatiua, scilicet unicum 'utrum'. Respondeo quod si
sit ibi unicum 'utrum' tam secundum intentionem quam secundum uocem,
tunc illa congeries uocum nec erit interrogatio nec interrogationes,
propter defectum constructionis ex inconexione dictionum. Nam unica
nota interrogationis non potest secundum constructionem conecti cum
pluribus propositionibus inconiunctis; oportet ergo si debeat ibi esse
aliqua interrogatio, ut utraque interrogatio habeat suum 'utrum'. Et
erunt tunc duae interrogationes inconexae, ac si sic quaeramus 'utrum
tu es homo? utrum tu es asinus?'; ideo utrique oportet dare suam
propriam responsionem, uel sequeretur inconueniens, ut dictum est.

SDD 7.4.8

(1) Ex determinatis manifestum est quod sub hoc nomine generali
'fallacia' contentae sunt tredecim species fallaciarum. (2) Quae, uel
aliquae earum, si concurrant in eadem argumentatione sophistica, non
tamen concurrunt secundum eandem causam apparentiae et eandem causam
defectus. (3) Et non sunt illae species specialissimae, sed
subalternae, diuisibiles in plures alias species; igitur etiam possunt
dici tredecim genera fallaciarum, scilicet subalterna. (4) Et possent
poni plures aut pauciores species fallaciarum, significantes omnes
fallacias et non concurrentes, secundum quod staretur in prioribus
diuisionibus aut quod ultra procederetur ad posteriores.

Ista octaua ac ultima pars huius capituli infert ex praedeterminatis
numerum fallaciarum, quia sunt tredecim secundum speciem, et illas
species per prius nominamus. Et hoc est quod dicit prima clausula in
hac parte.

Modus autem sumendi istum numerum secundum praedeterminata esset
ponendo quod sophista intendens principaliter fallaciam respondentis,
ut inde appareat sapiens cum non sit, intendit contra respondentem
facere elenchum non uerum, sed apparentem. Est autem elenchus
syllogismus contradictionis, uel, largius sumendo 'elenchum', elenchus
est argumentatio contradictionis. Cum ergo fiat fallacia ex defectu
elenchi cum apparentia, hoc potest esse dupliciter: uno modo ex
defectu contradictionis, alio modo ex defectu argumentationis. Et
secundum primum membrum huius diuisionis fit fallacia ignorantiae
elenchi, et hoc membrum remanet indiuisum in hac enumeratione, licet
posset subdiuidi, quia secundum ipsum posset fieri fallacia in
dictione uel extra dictionem.

Et iterum modus fallendi in dictione diuiditur in sex fallacias, sicut
prius apparuit. Modus autem fallendi extra dictionem ex parte
argumentationis fit aut proprie ex defectu probationis, propter
ignorantiam antecedentis, licet sit bona consequentia, et est fallacia
petitionis principii, uel ex defectu consequentiae. Et tunc illa
consequentia defectuosa uel est ad similitudinem syllogismi uel non;
et si sic, uel ad similitudinem syllogismi ostensiui, et uocatur
fallacia accidentis, uel syllogismi ad falsum uel ad impossibile, et
uocatur 'fallacia secundum non causam ut causa. Et si non fit
consequentia ad similitudinem syllogismi, uel fit secundum habitudinem
apparentem termini ad terminum, pro quo membro ponitur fallacia
secundum quid et simpliciter, uel propositionis ad propositionem, pro
quo ponitur fallacia secundum plures interrogationes ut unam, uel
consequentiae ad consequentiam, pro quo ponitur fallacia consequentis.
Et haec omnia dicta sunt prius; unde non est hic nisi congregatio et
recapitulatio praedeterminatorum.

In secunda autem clausula huius partis notatur quod aliquando aliquae
harum fallaciarum bene concurrunt in eodem paralogismo, sed tamen in
eodem distinguuntur formaliter ex diuersis causis apparentiarum uel
defectuum. Propter quod dicit Aristoteles, secundo Elenchorum, quod
nihil prohibet eandem orationem plures fallendi occasiones habere.

Tertia clausula ponit quod istae tredecim fallaciae, uel species
fallaciarum, non sunt species specialissimae. Et quarta ostendit quod
posset dari maior uel minor numerus specierum fallaciarum.

Et haec omnia manifesta sunt ex praedeterminatis.

SDD 7.5: DE FALLACIIS PROUT INNATAE SUNT DUCERE AD METAS

SDD 7.5.1

(1) Praedeterminatarum autem fallaciarum aliae sunt ad alias metas
aptiores. (2) Sed tamen nulla probatiue ducit ad metam; esset enim
non argumentatio sophistica, sed argumentatio uere probabilis aut
demonstratiua. Sed quaelibet innata est ducere apparenter imperitum ad
aliquam quinque metarum praedictarum. (3) Omnis autem fallacia est
apta nata ducere apparenter ad redargutionem, scilicet si conclusio
quam opponens uere uel apparenter concludit contradicat aut appareat
contradicere positioni respondentis.

Istud quintum capitulum determinat de fallaciis prout innatae sunt
ducere ad metas quas sophistae intendunt. Et habet sex partes: prima
ostendit quid in hoc conueniat omnibus fallaciis, secunda manifestat
cuius fallaciae sit magis proprium ducere apparenter ad redargutionem,
tertia cuius ad falsum, quarta cuius ad inopinabile, quinta cuius ad
soloecismum et sexta cuius ad nugationem. Secunda incipit ibi
"propriissime autem", tertia ibi "fallacia autem", quarta ibi
"fallacia autem", quinta ibi "maxime autem", sexta ibi "sed ad
nugationem".

Prima pars proponit primo quod aliquae fallaciae ad aliquas metas sunt
aptiores ducere, quod in aliis partibus declarabitur. Et accipitur hic
'meta' prout descripta fuit in primo capitulo.

Secunda clausula declarat quod nulla fallacia uere et probatiue ducit
ad metam. Quia ad hoc requireretur quod argumentatio uere inferret et
probaret suam conclusionem, et ultra, si duceretur ad redargutionem,
requireretur quod illa conclusio, uere illata et probata,
contradiceret positioni respondentis; et nulla dictarum fallaciarum
est quae non deficiat ab aliquo istorum.

Tertia clausula ponit quod quaelibet fallacia innata est ducere ad
redargutionem, et declarat satis quo modo hoc sit uerum.

SDD 7.5.2

Propriissime autem fallacia ignorantiae elenchi apparet ducere ad
metam redargutionis. Quia ipsa, si non concurrat alia fallacia, probat
sufficienter suam conclusionem, quae apparet contradicere positioni
respondentis, sed non contradicit ei. Et in hoc consistit ratio huius
fallaciae, sicut prius apparuit. Et haec est apparens redargutio donec
respondens ostenderit quod non contradicit.

Ista secunda pars manifeste ostendit quod proprietas huius fallaciae
ignorantiae elenchi est ducere apparenter respondentem ad
redargutionem. Et notat quo modo respondens possit cauere sibi ne
appareat redargutus; hoc enim faciet si manifeste ostendat quod
conclusio opponentis non contradicit sibi, et si hoc non sciat
manifeste ostendere, tamen debet asserere quod non contradicit, et si
quaeratur ab eo "quae ergo est eius contradictoria?", dicet quod
praeponendo negationem toti propositioni; in multis enim non potest
dari aliter contradictio.

SDD 7.5.3

Fallacia autem secundum non causam ut causam propriissime apparet
ducere ad metam falsi uel impossibilis, quia directe sumit positionem
respondentis, ex qua cum alia praemissa apparenter uera uel possibili,
aut cum aliis praemissis apparentibus ueris uel possibilibus,
concludit conclusionem manifeste falsam uel impossibilem, et postea ex
huius conclusionis falsitate uel impossibilitate reuertitur expresse
ad concludendam illam positionem respondentis esse falsam uel
impossibilem.

Haec tertia pars similiter ostendit quod proprietas fallaciae secundum
non causam ut causam est apparenter ducere respondentem ad metam.
Dicitur autem meta uel falsi solum, uel falsi et impossibilis. Quia si
concluditur conclusio manifeste falsa, non tamen impossibilis non
infertur inde quod antecedens sit impossibile, sed solum quod est
falsum, nec ille syllogismus debet uocari 'syllogismus ad
impossibile', sed 'syllogismus ad falsum'. Sed si concludatur
conclusio manifeste impossibilis, infertur inde quod antecedens non
solum est falsum, sed etiam impossibile; et sic uocatur ille
syllogismus 'ad impossibile'.

Et apparet quod quasi dupliciter ista fallacia ducit ad falsum uel
impossibile. Quia qui concedit antecedens tenetur concedere
consequens; cum ergo ex positione cum aliquo uero infertur manifeste
falsum, respondens cogitur concedere manifeste falsum, et ultra etiam,
in reuersione, inferetur quod positio sua erat falsa.

SDD 7.5.4

Fallacia autem petitionis principii magis quam aliae proprietatem
habet ducendi apparenter ad metam inopinabilis. Cum enim opponens non
habeat contra respondentem argumentum ex notioribus, respondens potest
negare rationabiliter hoc quod opponens capit contra eum, nisi
opponens fulciat auctoritate communi, uel famosorum doctorum, aut
doctoris in loco in quo disputatur communiter approbati, aut quem
respondens solet ita sequi. Si ergo respondens illud negauerit, tunc
uidetur esse ductus ad inopinabile si non habeat sufficientem
excusationem.

Ista quarta pars ponit et declarat fallaciam petitionis principii
habere proprietatem ducendi apparenter ad metam inopinabilis magis
quam aliae fallaciae. Dicitur autem "magis quam aliae fallaciae": quia
cum dicimus fallaciam ignorantiae elenchi habere proprietatem ducendi
ad redargutionem apparentem, non uolumus excludere quin aliae
fallaciae sint quae possint etiam ducere ad redargutionem, sed uolumus
dicere quod illa aptius et manifestius ducit, et proportionaliter
uolumus dicere de non causa ut causa quantum ad falsum et de petitione
principii quantum ad inopinabile.

Respondens autem potest auferre apparentem inconuenientiam huius metae
dicendo a principio quod illam positionem ponit non obstante quod
tales uel tales doctores sint opinionis contrariae. Tunc enim non
uidetur duci ad illa inopinabilia ui argumentationis opponentis, quod
requiritur ad metam. Vel si hoc non praedixit, quia forte hoc non
percipiebat, debet contra auctoritates opponentis adducere alias
auctoritates aliorum doctorum si habeat; auctoritates enim contra
auctoritates extinguunt inopinabilitatem, uel debet laborare in
expositione illarum auctoritatum, trahendo eas ad sensum qui non sit
contra ipsum. Et si non potest aliter, debet dicere quod illam
positionem dedit sciens quod magni doctores erant de contraria
opinione, ut sic opponens ostenderet sibi si posset quo modo illi
poterant suam demonstrare et opinionem quam dedit destruere; in tali
enim casu non essent recipiendae auctoritates illorum.

SDD 7.5.5

Maxime autem fallacia figurae dictionis solet apparenter ducere ad
metam soloecismi. Quia soloecismus est uitium contra regulas
grammaticales, et grammatica maxime studiosa est circa similitudines
uel dissimilitudines uocum significatiuarum, secundum quas
similitudines fit fallacia figurae dictionis.

Ista quinta pars ponit quod maxime per fallaciam figurae dictionis
possumus apparenter ducere ad metam soloecismi, et assignat super hoc
causam manifestam. Et hoc est manifestum, specialiter quantum ad
primum modum huius fallaciae. Cum enim quod est masculini generis
credimus esse feminini generis, uel e conuerso, loquimur incongrue.
Unde sic saepe decipiuntur ignorantes regulas grammaticae et earum
exceptiones. Ignorans enim istam regulam 'nomina fluuiorum sunt
masculini generis' dicet quod Sequana est humida, sicut hoc dicimus de
aqua, et ignorans illam regulam nominis arborei dicet quod quercus est
magnus, et si sciuerit illam regulam et ignorauerit exceptiones,
peccabit iterum, quia dicet quod +d/riiiiius+ est spissa, uel grossa,
et sic de aliis.

Ab hac ergo meta non potest aliquis praecauere sibi si fuerit
regularum grammaticalium imperitus. Et Aristoteles, secundo
Elenchorum, ubi agit de soloecismis uidetur tangere unum modum istius
fallaciae ducentem apparenter ad soloecismum, scilicet ex eo quod in
plurimis syllogismis uidemus terminos sumi in casibus similibus,
credimus ita debere fieri in omnibus. Hoc enim concesso inferetur iste
soloecismus, ut 'cuius habes scientiam est durum, lapidis habes
scientiam; ergo lapis est durum'.

SDD 7.5.6

Sed ad nugationem uidetur maxime ducere apparenter fallacia secundum
quid et simpliciter. Quia in terminis relatiuis aut connotatiuis
uidetur idem significare terminus simpliciter sumptus et ipse sumptus
secundum quid, id est cum additione alicuius alterius termini
explicante correlatiuum uel connotationem. Qui ergo propter hoc credit
quod in quacumque oratione ille terminus acceptus fuerit liceat loco
eius ponere ipsum cum additione explicante suam connotationem
decipitur, et non potest se defendere a uitio nugationis.

In ista sexta parte declaratur quo modo fallacia secundum quid et
simpliciter habeat proprietatem ducendi apparenter ad metam
nugationis. Et est textus manifestus si solum apponatur modica
declaratio exemplorum.

Sit ergo exemplum quod iste terminus 'impar' definiatur quod est
numerus habens mediam unitatem et 'simum' quod est nasus cauus. Et
concedas mihi quod in quacumque propositione ponitur definitum potest
loco eius commode poni sua definitio, et non mutabitur sententia nisi
quod erit inde magis explicita et manifesta. Hoc ergo concesso, si
dicas quod ternarius est numerus impar, ducam te ad nugationem,
scilicet ponendo loco huius termini 'impar' suam definitionem, retento
residuo; tunc enim habeo quod ternarius est numerus numerus habens
mediam unitatem'. Similiter si dicas quod Socrates habet nasum simum,
ego loco istius termini 'simum' capiam suam definitionem, scilicet
'nasum cauum', retento residuo, et concludam quod Socrates habet nasum
nasum cauum. Similiter in grammatica dicimus idem ualere 'lego' et
'ego lego'; si ergo dicis 'ego lego', tu committis nugationem: nam
pone loco huius termini 'lego' orationem sibi aequiualentem, scilicet
'ego lego', tu habebis 'ego ego lego'.

Ita etiam, in relatiuis, tu non potes in mente habere conceptum unius
relatiui sine conceptu correlatiui, propter quod de necessitate unum
correlatiuum connotat reliquum. Idcirco idem nobis significat 'duplum'
et 'duplum dimidii'; ergo si dicis quod duplum est dimidii duplum, tu
incurris nugationem, quia in praedicato loco huius termini 'duplum'
possum ponere hanc orationem aequiualentem 'dimidii duplum', et sic
habebo quod duplum est dimidii dimidii duplum'.
Quo modo autem debeat euitari apparentia huius inconuenientis et quo
modo saluandae sint tales rationes inuenietur declaratum in octauo
tractatu, in glossa quartae partis secundi capituli, quod intitulatur
'de Definitionibus'.

SDD 7.6: DE SOLUTIONIBUS PARALOGISMORUM

SDD 7.6.1

(1) Ultimo determinandum est quodam generali modo de solutionibus
paralogismorum, seu argumentationum sophisticarum, in singulis
fallaciarum praedeterminatarum. (2) Est ergo solutio argumentationis
sophisticae manifestatio falsitatis eius, id est defectus secundum
quem deficit ab elencho. (3) Ideo si perfecta debeat esse solutio,
oportet non solum quod est falsum interimere, sed etiam causam
interemptionis ostendere.

Istud capitulum est sextum et ultimum huius tractatus, in quod
docentur generaliter modi soluendi argumentationes sophisticas in
unaquaque fallacia. Dico autem "generaliter" quia descensus ad
singulares defectus diuersarum argumentationum, aut in consequendo aut
in contradicendo, pertinet ad tractatum de Practica Sophismatum.

Et continebit hoc capitulum undecim partes, quarum prima ostendit in
quo consistit omnis sophisticae argumentationis perfecta solutio,
aliae partes sigillatim sunt de diuersis fallaciis. Secunda pars
incipit ibi "ad paralogismos ergo", tertia ibi "et modo etiam", quarta
ibi "in fallacia autem", quinta ibi "ad paralogismos", sexta ibi
"similiter ad paralogismos", septima ibi "paralogismi autem", octaua
ibi "paralogismi autem", nona ibi "deinde", decima ibi "in fallacia
etiam", undecima ibi "paralogismi etiam".

Prima pars continet tres clausulas, quarum prima proponit intentionem
capituli, sicut iam dictum est.

Secunda describit solutionem argumentationis sophisticae; et est
manifesta, nisi quod aliqui dubitant, quia duplices sunt syllogismi
sophistici, alii quidem peccantes in materia (et isti sunt qui
continent falsitatem in praemissis suis uel aliqua earum), alii
peccantes in forma (qui nullam praemissam habent falsam), propter quod
descriptio solutionis hic data non uidetur conuenire nisi solutionibus
peccantium in materia. Quod iterum confirmatur per istud dictum
Aristotelis, secundo Elenchorum, "quare accidit orationes sophisticas
quidem interimere, apparentes autem diuidendo soluere", quasi
Aristoteles dicat duplicem esse solutionem, scilicet unam per
interemptionem falsitatis, aliam per distinctionem, et syllogismos
peccantes in materia, quos uocat 'orationes syllogisticas', dicit
soluendos esse per interemptionem, peccantes in forma, quos uocat
'apparentes', per disiunctionem. Et sic uidetur quod interemptio et
manifestatio falsitatis non pertineant nisi ad solutiones
argumentationum peccantium in materia.

Et ego respondeo quod omnis argumentatio sophistica soluenda est per
interemptionem et manifestationem alicuius falsitatis. Sed bene sunt
aliae falsitates quam praemissarum; est enim aliquando falsa
consequentia, aliquando falsa probatio, aliquando falsa contradictio.
Nam sicut apparet quinto Metaphysicae, entia dicuntur uno modo falsa
quia apta nata sunt uideri qualia non sunt aut quae non sunt; ergo
quae apparet esse contradictio et non est dicitur falsa contradictio,
et quae apparet esse bona consequentia et non est dicitur falsa
consequentia, et quae apparet esse probatio et non est dicitur falsa
probatio. Soluitur ergo sophistica argumentatio manifestando quod sit
falsa consequentia et interimenda, ut in fallacia accidentis, uel
falsa probatio, ut in petitione principii, uel falsa contradictio, ut
in ignorantia elenchi.

Quod ergo dicebat Aristoteles de solutione per interemptionem et per
distinctionem non intendebat de omnibus sophisticis syllogismis, uel
sophisticis argumentationibus, sed de peccantibus ex parte
praemissarum. Peccat autem praemissa aut quia falsa, et est
interimenda, aut quia multiplex, et est distinguenda. Et etiam potest
aliter exponi illa auctoritas, scilicet quod orationes syllogisticas,
id est syllogismos peccantes in materia, oportet interimere quantum ad
praemissam falsam, apparentes autem, id est peccantes in forma,
oportet apparenter soluere, id est diuisim et seorsum diuersos modos
solutionum declarare secundum diuersitatem fallaciarum, tamquam non
reperiatur in eis idem modus solutionis.

Tertia clausula concludit ex secunda duo requisita ad hoc quod solutio
sit perfecta. Non enim sufficit interimere falsum si appareat uerum
nisi manifestetur falsitas. Credunt enim audientes quod ille non uere
sed false interimat propositionem uel consequentiam uel
contradictionem et quod hoc faciat nesciens soluere argumentum.

SDD 7.6.2

Ad paralogismos ergo fallaciarum aequiuocationis et amphiboliae
soluendos oportet multiplicitatem distinguere. Si ergo conclusio sit
multiplex, cum ipsa posita fuerit, respondens debet dicere sensum
secundum quem posuit suam positionem, et ostendere quod argumentum
opponentis non concludit contra illum sensum, sed contra alium; si
autem non conclusio, sed praemissa fuerit multiplex, quod secundum
sensum secundum quem argumentum concludit contra eum est falsa et
secundum alium sensum non ualet consequentia.

Ista secunda pars manifeste ostendit quo modo sint soluendi
paralogismi aequiuocationis et amphiboliae, et non oportet nisi
exempla ponere. Ponit ergo Aristoteles de conclusione multiplici tale
exemplum. Respondens dicat quod non est possibile tacentem dicere,
intendens quod haec non est possibilis 'tacens dicit'; opponens arguat
contra eum sic 'possibile est hoc dicere quod iste dicit, sed iste
dicit tacentem; ergo possibile est tacentem dicere'; soluet ergo
respondens distinguendo: "ista oratio quam concludis, scilicet
'possibile est tacentem dicere', est duorum sensuum; unus sensus est
quod 'tacentem' construatur cum 'dicere' a parte ante, et tunc
significat quod possibile est quod tacens dicat, alius sensus est quod
construatur a parte post, et tunc significat possibile esse quod
aliquis dicat 'tacentem'"; et tunc dicet etiam respondens "domine, ego
posui positionem meam secundum primum sensum, scilicet quod
impossibile est quod tacens dicat, et uos arguitis ad alium sensum,
scilicet quod possibile est quod aliquis dicat 'tacentem', et hoc non
repugnat".

De praemissa autem multiplici ponit Aristoteles hoc exemplum 'quidquid
Socrates ignorat, hoc non scit; sed ipse ignorat scientem; ergo sciens
non scit'. Dicet respondens quod maior est duplex: unus sensus est
quod ista dictio 'hoc' sit nominatiui casus, et sic est falsa, alius
sensus est quod sit accusatiui casus, et sic est uera, sed conclusio
non sequitur ex praemissis.

Et apparet quod semper aliqua falsitas interimitur, scilicet uel
falsitas contradictionis (in primo exemplo), uel falsitas praemissae
secundum unum sensum (in secundo) et falsitas consequentiae secundum
alium sensum.

Sed adhuc possibile est quod terminus multiplex ponatur in utraque
praemissa et quod utraque praemissa sit distinguenda, et maior neganda
secundum unum sensum et minor secundum alium, et si maior et minor
sumerentur utraque secundum sensum secundum quem est uera, tunc non
ualeret consequentia, ut in isto paralogismo 'omnis canis est animal
latrabile, quidam piscis est canis; ergo ille est animal latrabile'.

SDD 7.6.3

Et modo etiam consimili soluendi sunt paralogismi fallaciarum
compositionis et diuisionis et accentus nisi quod in eis non est
propositio simpliciter eadem secundum uocem habens diuersos sensus,
sicut est aequiuocatione et amphibolia. Ideo non est ibi, loquendo
proprie, aliqua propositio distinguenda, sed manifestandum est quo
modo sub eadem materia secundum uocem sunt diuersae propositiones uel
dictiones secundum formam, et diuersas habentes uel facientes
sententias.

Quod ibi dicitur de solutionibus paralogismorum compositionis et
diuisionis et accentus est satis manifestum uolentibus considerare
praedeterminata. Si enim ex parte conclusionis sit sub identitate
materiali uocis diuersitas formalis, secundum quam sint diuersae
propositiones, etiam secundum uocem, hoc debet manifestari. Et debet
dicere respondens "compositam concessi et tu improbas diuisam", uel e
conuerso, aut "secundum talem accentum concessi conclusionem et tu
improbas eam secundum alium". Et si multiplicitas potentialis fuerit
ex parte praemissae, debet dicere compositam esse falsam et ex diuisa
non sequi conclusionem contra eum, uel e conuerso, et proportionaliter
de accentu.

SDD 7.6.4

In fallacia autem figurae dictionis soluendum est dicendo quod non
oportet dictionibus secundum uocem similibus correspondere similes
modos significandi, sed quod in hoc oportet sequi regulas
grammaticales et exceptiones ab eis, nec oportet similes dictiones
secundum uocem aut secundum modos significandi grammaticales habere
similes figuras praedicationum (hoc est esse de eodem praedicamento),
et quod sub distributiuo unius praedicamenti non licet accipere
terminos de alio praedicamento. Et sic oportet bene secundum diuersos
modos huius fallaciae assignare diuersos defectus, nec debemus omnino
attendere ad similitudines uocales dictionum uel orationum, quia uoces
impositae sunt ad significandum ad placitum, aliquando similes
dissimilia, aliquando dissimiles similia.

Haec quarta pars agit de solutionibus paralogismorum figurae
dictionis. Et sicut difficile est modos huius fallaciae sufficienter
assignare et distinguere, ita difficile est in omnibus modis eius
solutiones proprias assignare. In radice tamen hoc est ostendendum
quod non oportet dictiones similes secundum uocem habere similes modos
significandi grammaticales, nec similes figuras praedicamentales.
Habent enim multam similitudinem secundum uocem isti termini 'simus'
et 'sidus', qui tamen sunt diuersorum generum et diuersarum
declinationum, et diuersorum praedicamentorum; et similiter 'secare',
'amare', 'substare'.

Habentes ergo sufficientem scientiam de modis significandi secundum
regulas grammaticales et sufficientem scientiam de distinctione
praedicamentorum et distributiuorum sibi appropriatorum, et terminorum
etiam sub eis contentorum possunt perfecte soluere paralogismos huius
fallaciae et defectus eorum manifestare.

SDD 7.6.5

Ad paralogismos autem fallaciae accidentis communis solutio est dicere
quod non sequitur conclusio ex praemissis, ut dicit Aristoteles. Sed
ultra oportet in unoquoque paralogismo manifestare quare cum uideatur
sequi non sequitur, sicut notauimus in principio huius capituli.

Haec quinta pars, docens soluere paralogismos fallaciae accidentis,
sic est manifesta quod non indiget declaratione. Non enim oportet hic
descendere ad particulares paralogismos huius fallaciae, quia quasi
infiniti sunt et quasi infinitos habentes diuersos defectus, sed ad
industriam respondentis spectat illos in paralogismis sibi
occurrentibus assignare.

SDD 7.6.6

Similiter ad paralogismos fallaciae secundum quid et simpliciter
oportet communiter negare consequentiam et causam falsitatis
consequentiae assignare ex habitudine additionis ad dictum simpliciter
cui additur. Aliae enim sunt consequentiae uerae et falsae si illa
additio sit pure contrahens, aliae si amplians, aliae si suppositionem
alienans et aliae si sit in pluribus harum condicionum participans.
Ideo oportet respondentem hoc monstrare secundum exigentiam
paralogismorum sibi factorum.

Hoc quod hic dicitur de paralogismis secundum quid et simpliciter fuit
satis manifestum in declaratione quattuor modorum huius fallaciae
distinctorum et positorum in secunda parte quarti capituli. Et debemus
considerare quod in illis quattuor modis potest conuenienter addi
quintus, qui specialiter est ducens ad metam nugationis, de quo
determinatum fuit in sexta parte capituli praecedentis, et ibidem
remissum ad locum ubi declarata est solutio paralogismorum.

SDD 7.6.7

Paralogismi autem fallaciae ignorantiae elenchi soluendi sunt
interimendo contradictionem conclusionis opponentis ad positionem
respondentis. Et manifestandum est defectus propter quem non est
contradictio cum appareat esse contradictio. Illos autem defectus
particulariter declarare secundum diuersitatem argumentationum
sophisticarum spectat ad Practicam Sophismatum.

Totum quod in hac septima parte dicitur est manifestum. Et est
notandum quod ad solutionem huius fallaciae reducendae sunt solutiones
omnium argumentationum sophisticarum quae in probationibus uel
improbationibus sophismatum uidentur tenere per locum a
contradictoriis, uidelicet arguendo sic 'contradictoria sophismatis
est uera; ergo sophisma est falsum', uel 'contradictoria sophismatis
est falsa; ergo sophisma est uerum'; consequentia enim est necessaria.
Sed oportet uidere an bene sumatur contradictoria, et si non, hoc est
manifestandum, et solutum est argumentum.

SDD 7.6.8

Paralogismi autem fallaciae petitionis principii soluendi sunt per
interemptionem praemissarum aut alicuius earum, non tamen quia sint
uel credantur esse falsae. Saepe enim respondens scit uel credit eas
esse ueras et conclusionem quae inferunt contra ipsum esse ueram, et
suam positionem esse falsam, sed tamen eam posuit ut appareret sibi
quo modo conclusio posita posset contra uolentem resistere
demonstrari, in quo casu licitum est ei negare omnem propositionem
contra ipsum acceptam aeque uel magis dubiam quam esset conclusio
contra ipsum demonstranda tamquam nihil ualens ad illius conclusionis
demonstrationem.

Omnia quae in hac octaua parte dicuntur fuerunt satis declarata in
expositione quartae partis quarti capituli. Et certum est quod non
solum est licitum, immo bonum et expediens, etiam in disputatione
demonstratiua, respondentem, seu tenentem locum discipuli, exponere se
ad sustinendum contradictoriam conclusionis demonstrandae et ad
cauillandum pro posse suo contra demonstratorem, ut appareat quo modo
poterunt illae cauillationes remoueri, quia per earum manifestam
remotionem fiet demonstratio principalis firmior et euidentior.

SDD 7.6.9

Deinde etiam paralogismi fallaciae consequentis soluendi sunt negando
conuertibilitatem consequentiae et assignando causam interemptionis,
scilicet quia nec est necesse nisi in terminis conuertibilibus ex
consequente bonae consequentiae sequi antecedens, nec ex opposito
antecedentis sequi oppositum consequentis; et hoc manifestare non est
difficile.

Ista sunt facilia et non indigent glossa.

SDD 7.6.10

In fallacia autem secundum non causam ut causam, ut paralogismi
manifeste soluantur, considerandum est primitus si conclusio sequatur
de necessitate ex praemissis. Et si non, hoc est manifestandum, et non
ualet ulterior processus. Et si sic, considerandum est an conclusio
est falsa uel impossibilis: quia si non, tunc nihil ualet reuersio
super illas praemissas ad concludendum falsitatem uel impossibilitatem
alicuius earum; si autem conclusio sit falsa uel impossibilis,
considerandum est an remota praemissa quae reuertendo concluditur esse
falsa uel impossibilis, conclusio primi syllogismi sequatur adhuc ex
residuis praemissis aut non. Quia si sic, tunc non ualet reuersio
super illam praemissam, eo quod ipsa est non causa illationis
conclusionis; si autem sine illa praemissa non sequitur conclusio ex
aliis praemissis, uidendum est an aliqua illarum praemissarum sit
falsa uel impossibilis. Quia si sic, tunc non erat bona consequentia
de praemissa qua inferebatur quod ipsa esset falsa uel impossibilis;
si autem nulla aliarum sit falsa uel impossibilis, tunc adhuc uidendum
est an illae praemissae sint incompossibiles, licet utraque sit
possibilis. Quia si sic, non ualet reuersio ad concludendum aliquam
praemissarum esse impossibilem; si uero nulla aliarum praemissarum est
falsa uel impossibilis, nec praemissae sunt incompossibiles,
argumentatio est demonstratiua, nec solui potest, nisi forte obstet
petitio principii.

Ista decima pars docet soluere paralogismos fallaciae secundum non
causam ut causam. Et plane positum est quidquid ibi dicitur supposito
hoc quod ante dictum fuit, scilicet quod ista fallacia fit in
syllogismis, uel apparentibus syllogismis, ad impossibilem uel ad
falsum. Et cum dicitur "uidendum est an aliqua aliarum praemissarum
..." et caetera, hoc intelligitur si sint plures praemissae quam duae,
sed si sint duae tantum, tunc uidendum est an alia praemissa ... et
caetera.

SDD 7.6.11

Paralogismi etiam fallaciae secundum plures interrogationes ut unam
soluuntur considerando in qua specie interrogationis unius uel
interrogationis plures sit interrogatio opponentis, et secundum
exigentiam talis interrogationis respondendo aut una responsione aut
pluribus, et hoc aut affirmando aut negando. Et si argumentum
opponentis non concludat de illa specie interrogationis unius aut
plures de qua responsum est, sed de alia species, hoc est
manifestandum, et erit argumentum solutum.

Consideratis quae de ista fallacia dicta sunt prius, totum quod hic
dicitur est manifestum.

Haec ergo dicta de fallaciis sufficiant pro iunioribus.
=====================================================================

SDD 8: DE DIVISIONIBUS, DEFINITIONIBUS, ET DEMONSTRATIONIBUS

SDD 8.1: DE DIVISIONIBUS

SDD 8.1.1

Nunc restat tractare de demonstrationibus. Hae autem supponunt
definitiones, ideo etiam tractandum est de definitionibus, ad quas
inuestigandas ualet ars diuidendi, ideo etiam tractandum est de
diuisionibus, de quibus auctor noster non tractauit, quamuis tamen de
eis sit pars logicae magis notabilis et finalis.

Secundum dicta a principio, iste est octauus tractatus huius operis,
qui continet tres materias principales, scilicet primam de
diuisionibus, secundam de definitionibus et tertiam de
demonstrationibus. Prima materia continet unum capitulum, quod est de
diuisionibus, et habet octo partes: in prima proponit intentionem
huius tractatus, in secunda describit compositionem et diuisionem, in
tertia ostendit quae componuntur et diuiduntur, et quae componunt et
diuidunt, quarta distinguit diuersos modos totorum et partium, quinta
distinguit diuersos modos diuisionum, sexta diuidit, uel distinguit,
totum praedicabile, septima assignat omnes communitates perfectae
diuisionis et eius uirtutes, et octaua apponit praedictis modis
quosdam alios modos diuisionum metaphysice dictos. Secunda ibi "prout
ergo", tertia ibi "ab his autem nominibus", quarta ibi "duobus
quidem", quinta ibi "totorum uero", sexta ibi "multis autem", septima
ibi "diuisionum autem", octaua ibi "adhuc quidem".

SDD 8.1.2

Prout igitur magis communiter describenda est diuisio et sibi opposita
compositio, diuisio est multorum in unum collectorum separatio,
compositio autem est multorum in unum collectio, et uocatur illud unum
'totum' et illa multa uocantur 'partes' eius.

Ista secunda pars describit communiter diuisionem et compositionem. Et
sunt nomina in descriptionibus posita et nomina descriptorum satis
multiplicia, prout in sequentibus apparebit. Et notabitur in fine quod
diuisio est totius in partes et compositio est partium in totum,
tamquam in diuisione sit processus ab uno, quod uocamus 'totum', uelut
a termino a quo, ad plura, quae uocamus partes, tamquam ad terminum ad
quem, et in compositione e conuerso.

SDD 8.1.3

Ab his autem nominibus 'compositio' et 'diuisio' plura denominantur
componi uel diuidi, aut etiam componere uel diuidere. Partes enim
quandoque dicuntur componi quasi simul in unum poni, aut etiam utraque
dicitur alteri componi; quandoque etiam, et saepius, dicimus totum
componi ex pluribus partibus. Et proportionaliter etiam partes dicimus
ab inuicem diuidi, et totum etiam diuidi in partes; sed etiam partes
quandoque dicimus componere totum et partes quandoque diuidere totum.

Haec tertia pars ostendit quae dicuntur componi uel diuidi, aut etiam
componere uel diuidere; et est textus planus. Sed quamuis huius modi
locutiones admittantur, tamen non omnes sunt propriae. Magis enim
proprie dictum est quod pars unae parti alteri componitur, id est cum
ea ponitur, uel quod partes componuntur, id est simul ponuntur; et
similiter proprie dictum est quod pars a parte diuiditur, siue
separatur, uel quod partes ab inuicem diuiduntur. Cum autem dicimus
totum componi ex partibus, hoc significat quod ex compositione partium
resultat unum totum, et cum dicimus totum diuidi in partes, hoc
significat quod ex diuisione partium resoluitur totum et cessat esse
unum totum si sit proprie dicta diuisio, sicut lignum ante partium ab
inuicem separationem dicitur totum et unum, et post non dicitur totum
neque unum. Sed etiam cum dicimus partes componere aut diuidere totum,
non est proprie dicta locutio. Immo domificator, uel etiam securis,
diuidit partes ligni ab inuicem et facit eas non esse amplius unum
lignum, et ipse est qui componit et ordinat partes domus et eas facit
esse unam domum. Si igitur dicamus partes componere totum, sensus est
quod ex compositione partium sit uel dicitur unum totum; similiter si
dicamus partes diuidere totum, sensus est quod ex diuisione partium ab
inuicem ipsa cessant esse unum totum uel dici unum totum.

SDD 8.1.4

Duobus quidem modis principalioribus dicuntur 'totum' et 'partes'.
Unde uno modo dicuntur totum integrale et partes integrales, alio modo
totum praedicabile et partes eius subiicibiles. Differunt enim, quia
omnes partes totius integralis collectiue sunt suum totum, nulla tamen
earum est illud totum; partes autem totius praedicabilis non sunt
illud totum, sed de unaquaque illarum partium uere praedicatur illud
totum. Duae enim unitates sunt binarius, similiter binarius et
ternarius non participantes sunt quinarius, anima et corpus sunt
animal. Sed nec plures species sunt unum genus uel una species, tamen
de unaquaque specierum praedicatur suum genus et de unoquoque
singularium praedicatur sua species.

In hac quarta parte distinguitur duplex totum, scilicet integrale et
praedicabile; et ponitur inter ea manifesta differentia.

Sed tamen notandum est quod aliquando totum integrale dicitur proprie
unum aut informatione, ut animal, cuius partes sunt corpus et anima,
aut continuatione, ut lignum, cuius partes quantitatiuae sunt ligna in
inuicem continua. Aliquando autem totum integrale non proprie et
simpliciter dicitur unum nec ens, sed cum additione, ut unus numerus,
una domus, unus exercitus, unus populus. Et attenditur ibi unitas uel
ex uno conceptu numerali quo plura simul numeraliter numeramus, ut
quod unus homo, unus equus et una capra sunt unus ternarius, uel ex
ordine plurium ad inuicem et ad unum primum propter aliquem unum
finem, ut dux et multi alii ad ipsum et ad inuicem ordinati propter
deuincere inimicos sunt unus exercitus, uel ex congregatione et
ordinatione, ut una domus, uel ex sola plurium corporum simul
aggregatione, ut unus cumulus, uel ex unitate loci, uidelicet regni
uel ciuitatis, ut populus, et sic de aliis plurimis.

Et quia omne totum ab unitate quadam dicitur et partes a multitudine,
idcirco terminum unum de multis aliis praedicabile dicimus 'totum
praedicabile', et illos plures de quibus praedicatur totum
praedicabile dicimus 'partes' eius, et maxime si ille terminus unus
significat multa confuse quae illi plures termini significant seorsum
et distincte.

SDD 8.1.5

Totorum uero praedictorum diuersas dicimus esse diuisiones. Quandoque
enim totius in suas partes fit diuisio per solam animae
considerationem, aliquando autem per realem in ipsis totis uel
partibus mutationem. Cum enim diuidimus mundum in corpora caelestia et
corpora terrestria, leuia et grauia, aut zodiacum in duodecim signa,
nullam facimus in illis partibus mutationem, sed sic haec diuidimus
secundum rationem quia quae primo intelligimus esse unum, consequenter
intelligimus esse plura.

Haec quinta pars manifeste assignat diuersos modos diuisionis totius
in suas partes. Et est modus principalis et proprie dictus qui fit per
realem in partibus uel etiam in aliqua earum mutationem, secundum quam
pars a parte remouetur, ita ut partes quae antea dicebantur esse
aliquo modo unum totum non amplius dicantur sic esse illud totum. Et
ille modus adhuc habet plures modos speciales, quorum primus est
continui per discontinuationem partium prius in inuicem continuatarum,
ipsis saluatis, ut si festucam rumpimus uel lignum in plures partes
secamus.

Secundus modus est compositi ex materia et forma per separationem
formae a materia. Et haec mutatio est corruptio compositi et formae si
forma sit naturalis, uel est solum desinentia inhaerentiae formae ad
materiam, sine eius corruptione, si forma sit innaturalis, ut in morte
hominis.

Tertius modus est diuisio mixti in elementa. Et est mixtum totum non
proprie integrale ad elementa, sed uirtuale, quia habens uirtutes
quodam modo similes uirtutibus elementorum. Vocatur autem haec diuisio
'resolutio mixti in elementa', quae uocamus 'corpora simplicia'; et
fit haec diuisio per substantialem mixti corruptionem et elementorum
ex eo generationem.

Quartus modus est totorum quorum nullum dicitur simpliciter aliquod
unum, sed unum aggregatione uel colligatione uel ordine, aut huius
modi, per motus locales partium, secundum quos partes desinunt dici
taliter unum, ut si de domo auferatur tectum a parietibus, et parietes
a fundamento, et ligna et lapides ab inuicem, aut si ex cumulo lapides
dispergantur, aut si ex exercitu unusquisque reuertatur ad domum suam.

Alius autem modus diuisionis totius in suas partes est minus proprie
dictus, qui fit per solam animae considerationem, sicut si haec
secundum unum conceptum numeralem dicimus esse sex, et secundum plures
alios conceptus numerales dicimus aliqua earum esse duo et aliqua esse
quattuor, uel aliqua esse tria et aliqua etiam tria; sic enim senarium
in binarium et quaternarium, uel in duos ternarios. Et totalem
zodiacum considerantes secundum unum conceptum uocamus ipsum unum
circulum, deinde considerantes seorsum ab inuicem duodecim partes
aequales uocamus unamquamque unum 'signum'; et hanc considerationem
uoco 'diuisionem zodiaci in duodecim signa', cui tamen considerationi
et diuisioni correspondent a parte rei unitas zodiaci et diuersitas
partium eius ab inuicem. Et haec sunt exempla in diuisionibus totorum
integralium.

Simili autem modo possumus dicere de totis praedicabilibus. Nam plura
uno conceptu concipientes, ea omnia uocamus 'animalia' et quodlibet
eorum 'animal'. Duobus autem conceptibus ea considerantes, quaedam
eorum secundum unum conceptum uocamus 'homines' et alia secundum alium
'bruta', et haec est diuisio animalium in homines et bruta. Sic etiam,
sine exteriori mutatione, consideratione diuidimus animal in corpus et
animam, uel mixtum in quattuor elementa, mundum in grauia et leuia, et
caelestia et terrestria, et libros nostros in capitula et partes.

SDD 8.1.6

(1) Multis et diuersis modis dicuntur tota praedicabilia et partes
eorum; ideo solent assignari multiplices diuisiones ipsorum. Est enim
unum totum praedicabile quod de suis partibus praedicatur aequiuoce,
et eius diuisionem uocamus 'diuisionem uocis in suas significationes'.
(2) Et est aliud praedicabile de suis partibus uniuoce, quod est genus
uel species; et sic est una diuisio generis in suas species per
differentias specificas, et alia est diuisio speciei in sua
singularia. (3) Et est aliud praedicabile de suis partibus
denominatiue, et eius diuisio potest uocari 'diuisio totius in modo in
suas partes', uel reducibilis in huius modi diuisionem. Sunt autem
termini de se inuicem praedicabiles denominatiue, se habentes ad
inuicem uel sicut subiectum et passio, uel sicut plures passiones
eiusdem subiecti, siue dicantur passiones per se uel per accidens. Et
sic Boethius, uocans 'passiones' accidentia, ponit triplicem
diuisionem totorum denominatiue de suis partibus praedicabilium,
scilicet subiecti in accidentia, accidentis in subiecta et accidentis
in accidentia.

Ista sexta pars habet tres clausulas, quarum prima est de diuisione
termini aequiuoci in suas significationes. Terminus autem aequiuocus
est terminus significatiuus uocalis aut scriptus, et non terminus
mentalis, prout alibi dictum fuit. Et est terminus uocalis aequiuocus
cui secundum omnes suas significationes uel omnia sua significata non
correspondet in mente unus conceptus, sed diuersi, secundum diuersas
eius significationes. Et est eius diuisio in alios terminos uel
orationes quorum uel quarum unicuique correspondet unus conceptuum
illi termino aequiuoco correspondentium. Et non est aliud haec diuisio
quam distincta explicatio significationum termini aequiuoci per
terminos alios uel orationes illis significationibus diuersis
appropriatos uel appropriatas, ut si dicamus hoc nomen 'canis'
secundum unum eius conceptum significare idem quod 'animal latrabile',
et secundum aliam eius significationem idem quod 'sidus caeleste', et
secundum aliam idem quod 'piscis marinus'.

Terminorum autem aequiuocorum alium uocamus pure aequiuocum, et ille
est cui non est imposita una significatio secundum attributionem ad
aliam. Alium uocamus 'analogum', cuius est una significatio prima et
alia, uel aliae, secundum attributionem ad illam; et tunc in
rationibus significationum posteriorum semper includitur ratio primae
significationis.

Secunda clausula erit de diuisione termini uniuoci. Et capio hic
'uniuocum' prout distinguitur contra 'aequiuocum' et 'denominatiuum',
de quibus alias dictum fuit. Sunt autem illi termini genus et species.
Et est uno modo diuisio generis in differentias, ut 'animalis' in
'rationale' et 'irrationale' sic 'animalium alia rationalia, alia
irrationalia', uel sic 'omne animal est rationale uel irrationale'.
Alio modo est diuisio generis in species, ut 'omne animal aut est homo
aut est brutum'.

Dicimus autem genus primo diuidi per differentias in species quia
prior est secundum rationem diuisio generis in differentias quam in
species, eo quod differentiae sunt priores secundum rationem
speciebus, cum ponantur in definitionibus quidditatiuis specierum et
cum, additae generi, constituant definitiones specierum. Species autem
immediate diuiduntur in sua singularia, et non per differentias
priores essentiales, quia eiusdem speciei singularia non percipiuntur
ab inuicem distingui nisi per accidentia uel per extranea, prout
uideri debet septimo Metaphysicae; et ob hoc etiam, una cum quibusdam
aliis causis, dicimus singularia non esse definibilia.

Tertia clausula est de praedicabili denominatiue in qua fit mentio de
toto in modo. Est autem totum in modo, sicut alias dictum est,
terminus communis respectu sui ipsius sumpti cum accidentali
determinatione. Ideo diuisio totius in modo in suas partes est ut si
dicamus 'equorum alii sunt equi albi, alii sunt equi nigri, alii sunt
mediis coloribus colorati', uel si dicamus omnem numerum esse numerum
parem uel numerum imparem. Quandoque autem in huius modi diuisionibus
totorum denominatiue praedicabilium non coniungimus passionem
subiecto, sed ponimus diuisionem sine determinatione et determinabili.

Et sic proueniunt tres modi diuisionum quos ponit Boethius, scilicet
subiecti in passiones, seu accidentia, ut 'equorum alii albi, alii
nigri, alii coloribus mediis colorati', uel 'numerorum alii pares,
alii impares', aut accidentis, seu passionis, in subiecta, ut
'masculorum alii homines, alii bruta', uel 'corporum grauium et leuium
alia elementaria, alia ex eis mixta', aut accidentis in accidentia,
seu passionis in passiones, ut 'grauium alia sicca, alia humida', uel
'humidorum alia calida, alia frigida'.

Et hae denominationes, seu praedicationes, reducuntur ad totum in modo
et ad partes eius. Accidentia enim sunt tamquam partes in modo suorum
subiectorum; est enim aliquid secundum se non quia album uel nigrum,
sed non est album nisi quia est aliquid album, nec nigrum nisi quia
est aliquid nigrum, prout haec dicuntur in septimo Metaphysicae et
etiam in primo Posteriorum; reducit enim Aristoteles praedicationem
subiecti de accidente uel accidentis de accidente ad praedicationem
accidentis de subiecto, tamquam ad priorem et directam.

SDD 8.1.7

Diuisionum autem quaedam dicuntur 'perfectae', aliae 'imperfectae'.
'Perfecta' dicitur quae obseruat duas proprietates, scilicet quod sit
sufficiens et quod non sit superflua; 'imperfecta' autem dicitur si
deficiat ei aliqua harum proprietatum. Est autem diuisio totius
integralis in partes eius sufficiens si illae partes sunt ipsum totum,
et est deficiens si non sunt illud totum. Diuisio autem totius
praedicabilis est sufficiens in illas partes quas disiunctim
praedicantur de isto toto uniuersaliter sumpto, et si non, non est
sufficiens. Diuisio autem dicitur 'superflua' si partes totius in quas
est diuisio participant in aliqua parte illius totius, et si non, non
est superflua.

Ista septima pars manifestabitur per assignationem exemplorum.
Sufficiens ergo est diuisio huius propositionis 'homo est animal' in
subiectum et praedicatum et copulam, quia haec sunt illa propositio.
Sed huius propositionis 'omnis homo est animal' non est sufficiens
diuisio in subiectum, praedicatum et copulam, quia in assignatione
huius diuisionis deficit ista pars 'omnis', sine qua aliae partes non
sunt illa propositio. Ideo non est sufficiens diuisio totius
quantitatiui in eius duos ternarios, sed in ternarios non
participantes. Ita est sufficiens diuisio 'animalis' per 'rationale'
et 'irrationale', quia omne animal est rationale uel irrationale, sed
non est sufficiens diuisio 'animalis' per 'uolatile' et 'gressibile',
quia non omne animal est uolatile uel gressibile.

Deinde diuisio 'animalis', quamuis non esset superflua per 'rationale'
et 'irrationale', tamen esset superflua per 'rationale' et
'irrationale' et 'mortale', quia 'mortale' coincidit in aliquibus
suppositis cum 'rationali', et etiam in aliquibus cum 'irrationali'.
Ita esset diuisio superflua grauium et leuium in calida et grauia et
humida et sicca, quamuis non esset superflua in calida et frigida, uel
etiam in humida et sicca; coincidunt enim 'calidum' et 'frigidum' cum
'humido' et 'sicco'.

Similiter, de toto integrali, superflua esset diuisio huius
propositionis 'homo currit' in nomen et uerbum et copulam, quia in
uerbo implicatur copula. Esset etiam superflua diuisio senarii in
tria et quattuor, quia quamuis tam ternarius quam quaternarius sint
partes senarii, tamen non sunt in senario ternarius et quaternarius
sic quin in aliqua unitate participent. Sed non esset superflua
diuisio senarii in duos ternarios, uel in binarium et quaternarium,
non participantes. Ita esset superflua diuisio lineae in eius
medietatem et tertiam et quartam, sed non in eius medietatem et
tertiam et sextam non participantes. Sic ergo uolunt dicere auctores
quod bonae diuisionis membra diuidentia debent euacuare totum ambitum
diuisi, quantum ad sufficientiam, et non debent coincidere, quantum ad
superfluitatem.

Sed contra haec dicta est magna dubitatio, de diuisionibus quorundam
generum in suas species uel differentias, quia omnino uidetur quod
membra coincidant. Verbi gratia, 'quantitatis' in 'quantitatem
continuam' et 'quantitatem discretam'; quoniam omnis quantitas
continua est numerus (est enim binarius, quia est suae duae
medietates), et tamen omnis numerus est quantitas discreta; item, quia
magnitudo diuiditur in corpus, superficiem et lineam, cum omnis linea
et superficies sit corpus; et quoniam diuiditur, in secundo Ethicorum,
bonum in honestum, delectabile et utile, cum omne simpliciter utile
uel delectabile sit honestum, et etiam omne utile sit delectabile, et
e conuerso. Et sic de multis aliis diuisionibus.

Respondeo, quantum spectat ad propositum, quod ad hoc quod aliqui
termini sint diuersae species in quas aliquod genus immediate
diuiditur non oportet semper quod non supponant pro eisdem rebus, sed
sufficit in multis quod sint diuersae rationes a quibus illi termini
sumuntur contentae sub ratione generali et non una sub alia. Unde,
quinto Metaphysicae, dicitur quod illa dicuntur unum specie quorum
ratio est una, et diuersa specie quorum rationes sunt diuersae. Isti
enim termini 'dulce' et 'album' sunt diuersi specie, quamuis pro eodem
supponant, ut pro lacte.

In talibus ergo non debet poni diuisio generis in species per talem
modum 'quantitatum aliae sunt continuae, aliae discretae', uel
'magnitudinum aliae corpora, aliae superficies, aliae lineae', uel
'bonorum alia delectabilia, alia utilia, alia honesta', sed per talem
modum 'rationum secundum quas aliqua dicuntur quantitates aliae sunt
secundum quas dicuntur continuae, aliae secundum quas dicuntur
discretae', et 'rationum secundum quas aliqua dicuntur magnitudo aliae
sunt secundum quas dicuntur corpus, aliae secundum quas dicuntur
linea, aliae secundum quas dicuntur superficies', et 'rationum
secundum quas aliqua dicuntur bona, aliae sunt secundum quas dicuntur
utilia, aliae secundum quas dicuntur delectabilia, aliae secundum quas
dicuntur honesta', et sic de aliis singulis. Sunt enim in huius modi
diuisionibus separationes sine coincidentia, non rerum a rebus pro
quibus termini supponunt, sed rationum a rationibus secundum quas
nomina diuersa pro eisdem rebus supponunt.

Et si uolumus aliqualiter disgregationem facere, manifestum est quod
non omne genus ad quamlibet suarum specierum est superius secundum
praedicationem, terminis personaliter sumptis. Omnis enim quantitas
est numerus et omnis numerus est quantitas, et omnis magnitudo est
corpus et omne corpus est magnitudo. Tamen uerum est quod in terminis
substantialibus et in terminis non connotatiuis genus est superius
secundum praedicationem et pro pluribus supponit quam aliqua suarum
specierum, et nullae species siue differentiae in terminis
substantialibus immediate diuidentes aliquod genus coincidunt in
supponendo pro aliquo eodem uel pro aliquibus eisdem. Nec enim omne
animal est homo, nec omne animal est brutum, nec brutum est homo, uel
e conuerso, sicut nec omnis color est albedo, nec omnis color est
nigredo aut rubedo, nec aliqua albedo est nigredo uel rubedo, nec e
conuerso. Sed non in omnibus generibus et speciebus denominatiuis
oportet sic esse, immo omnis linea est superficies et corpus, et omnis
magnitudo est numerus.

Sed tunc statim dubitatur quo modo et quare in talibus erit genus
totum ad speciem magis quam e conuerso, et quo modo erit species pars
subiectiua generis.

Respondeo quod licet non sit superioritas subiectiue quo ad hoc quod
est pro pluribus aut pro paucoribus supponere, tamen est superioritas
et non conuertibilitas quantum ad intelligi sub tali uel tali ratione.
Verbi gratia, hoc nomen 'quantitas', pro quibuscumque supponat,
connotat diuisibilitatem et mensurabilitatem. Dico "diuisibilitatem"
quia dicitur, quinto Metaphysicae, describendo 'quantum', quod
"quantum dicitur quod est diuisibile in ea quae ..." et caetera, et
dico "mensurabilitatem" quia dicitur ibidem "multitudo ergo quantum
aliquid dicitur si numerabile fuerit, magnitudo si mensurabile
fuerit". Ratio ergo generalis quantitatis est ratio plurium
mensurabilium, ratio uero quantitatis continuae est ratio plurium
mensurabilium quantum ipsa sunt secundum extensionem, et ratio
quantitatis discretae est ratio plurium mensurabilium quot ipsa sunt
secundum multitudinem. Est ergo sic superioritas et inconuertibilitas
quia quaecumque intelliguntur esse plura mensurabilia quantum ipsa
sunt, illa intelliguntur esse plura mensurabilia, et non e conuerso;
similiter quaecumque intelliguntur esse plura mensurabilia quot ipsa
sunt, illa intelliguntur esse plura mensurabilia, et non e conuerso.
Similiter est de magnitudine et de speciebus eius; sic enim magnitudo
dicitur ut est mensurabilis quanta sit extensiue, et linea ut est
mensurabilis extensiue quanta sit secundum unam diametrum, non
considerando de ductione eius in alias diametros, et superficies
secundum ductionem unius diametri in aliam, non considerando de tertia
diametro, et corpus secundum ductionem tertiae diametri in se.

Et tunc apparet manifeste quod superioritas et inconuertibilitas
generis est secundum unamquamque illarum specierum. Nam omne quod
intelligitur esse mensurabile quantum ipsum est extensiue secundum
unam diametrum et sine ductione in aliam intelligitur esse mensurabile
quantum est extensiue, et non e conuerso, et simili modo de ratione
'superficiei' et 'corporis'. Igitur haec Aristoteles intendebat,
quinto Metaphysicae, dicens "magnitudinis uero quae ad unum continua
longitudo", id est linea, "quae uero ad duo latitudo", id est
superficies, "quae autem ad tria profunditas", id est corpus, "horum
autem pluralitas quidem numerus ..." et caetera. Et haec debent
manifestari in quinto Metaphysicae et in sexto Physicorum.

Nunc ergo reuertor ad dicendum alias differentias inter diuersos modos
diuisionum praeenumeratos. In hoc ergo differunt diuisio generis et
speciei in species et speciei in indiuidua quia non potest dari
sufficiens diuisio speciei in indiuidua propter infinitatem
indiuiduorum. Ideo descendentem a generalissimis ad specialissima per
diuisiones iubet Plato quiescere in specialissimis, ut dicit
Porphyrius. Sed potest esse diuisio sufficiens generis in suas
species, non tamen omnis generis, quoniam infinitae sunt species
quorundam generum, ut figurarum et numerorum.

Differt etiam diuisio generis in species a diuisione subiecti in
accidentia uel e conuerso, uel etiam accidentis in accidentia, primo
quia cum species diuidant genus, genus non diuidit aliquam suarum
specierum. Sed in accidentibus potest utrobique unum diuidere
reliquum; sicut enim omnis homo est masculus uel femella, ita omnis
masculus est homo uel brutum, et sicut omne calidum est siccum uel
humidum, ita omne humidum est calidum uel frigidum.

Secundo differunt quia si est diuisio sufficiens generis in species,
tunc species disiunctiue acceptae conuertuntur cum genere, ut quod
omne animal est homo uel brutum et quod omne quod est homo uel brutum
est animal. Non sic autem in accidentibus; licet enim omnis homo sit
masculus uel femella, non tamen, e conuerso, omnis masculus uel
femella est homo, et licet omne dulce sit calidum uel frigidum, tamen
non omne calidum uel frigidum est dulce.

SDD 8.1.8

(1) Adhuc quidam alii ponuntur diuisionum modi minus proprie dicti.
Unus est diuisio termini praedicabilis per alium terminum finite et
infinite sumptum, ut quod omne animal est homo uel non homo, rationale
uel non rationale, album uel non album. (2) Et alius modus est
secundum quem oratio eadem secundum materiam dicitur composita uel
diuisa prout est alia et alia secundum formam. (3) Alius adhuc est
modus prout propositionem disiunctiuam uocamus 'diuisionem', ut si
dicamus 'aliquis homo currit uel nullus homo currit'; talem enim
propositionem dicimus esse manifestam per sufficientem diuisionem.

In ista octaua parte apponuntur praedeterminatis tres modi diuisionum.
Et primus eorum est reducibilis ad modos superius declaratos. Nam si
terminus diuidens et terminus diuisus se habeant ad inuicem secundum
praedicationem uniuocam, tunc unum eorum erit genus et alterum species
eius uel differentia, uel unum erit species et alterum indiuiduum.
Terminus autem infinitus capietur pro alia specie aut aliis speciebus,
aut pro alia differentia aut aliis differentiis, aut pro alio
indiuiduo aut aliis indiuiduis.

Et hoc fit quandoque ex eo quod species aliqua uel differentia non
habet nomen positiuum sibi impositum, ut cum dicimus 'sonorum alius
uox, alius non uox'. Et contingit aliquando nomen non esse impositum
propter ignorantiam speciei uel differentiae. Et propter istum modum
diuisionis contingit aliquando speciem aliquam definire per genus et
per negationem alterius speciei, uel aliarum specierum, uel
differentiarum suarum, sicut dicit Porphyrius accidens esse
praedicabile quod nec est genus nec species nec differentia nec
proprium, uel sicut diceremus brutum esse animal non rationale. Saepe
etiam in talibus diuisionibus utimur termino priuatiuo loco termini
infiniti, ut cum dicimus 'substantiarum alia corporea, alia
incorporea', et 'substantiarum corporearum alia animata, alia
inanimata'.

Si autem terminus diuidens finitus et terminus diuisus se habeant
secundum praedicationem denominatiuam, tunc est reductio ad diuisionem
subiecti in accidentia uel e conuerso, uel accidentis in accidentia,
ut si dicamus 'substantiarum aliae mobiles, aliae immobiles', uel 'non
mobiles', uel 'corporum alia colorata, alia non colorata', et
'coloratorum alia sonorosa, alia non sonorosa'. Et est notandum quod
ille modus diuisionis est ualde conueniens. Quia omnis terminus
supponens pro aliquibus aut pro pluribus hoc modo diuisionis diuidi
potest per quemcumque terminum alium supponentem pro aliquo uel
aliquibus illorum plurium, non tamen pro illis omnibus, ut 'hominum
alii albi, alii non albi', et 'alborum alii homines, alii non
homines', uel 'entium alia equi, alia non equi', uel quod omne ens est
Socrates uel non Socrates.

Et est omnis talis diuisio sufficiens et non superflua. Dico
"sufficiens" quia de omni termino pro aliquo uel aliquibus supponente
et uniuersaliter sumpto, si sit terminus communis, praedicatur uere
omnis alter terminus sumptus finite et infinite sub disiunctione, ut
'omne ens est album uel non album', 'domus uel non domus', immo
'chimaera uel non chimaera'. Dico autem "non superflua" qui pro nullo
eodem supponit terminus finite sumptus et ipse infinite sumptus; nulla
enim domus est non domus, et nullum album est non album, et caetera.

Notandum est etiam quod iste modus diuisionis sic est communis quod
ualet ad examinandum cuiuslibet alterius termini praedicabilis
diuisionem an sit superflua uel non superflua. Quoniam si quodlibet
membrum diuisionis praedicetur uere et uniuersaliter de alio membro
infinito, diuisio est sufficiens, et si non, non est sufficiens. Verbi
gratia, haec est sufficiens diuisio 'animalium aliud rationale, aliud
irrationale', quia omne animal non rationale est irrationale et omne
etiam animal non irrationale est rationale'; sed haec non est
sufficiens 'animalium aliud uolatile, aliud gressibile', quia non omne
non uolatile est gressibile nec omne non gressibile est uolatile.

Et ex hoc apparet quo modo debeamus intelligere illas proprietates
quae solent attribui bonis diuisionibus, scilicet quod omnis bona
diuisio debet dari per opposita et debet esse bimembris uel
reducibilis ad bimembrem. Sic enim debet dari per opposita quia de
quolibet membro bonae diuisionis debet uere praedicari oppositum
alterius membri. Dico "oppositum" penes finitatem et infinitatem, ut
quod si est bona diuisio 'animalis' per 'hominem' et 'brutum', oportet
hominem esse non brutum et brutum esse non hominem.

Si autem diuisio est per tria uel quattuor membra, reducibilis est ad
duo membra: quia accepto uno membro oppositum eius uere dicetur de
quolibet aliorum membrorum. Verbi gratia, ut si dico quod omnis
quantitas ad omnem quantitatem suae speciei est maior uel minor uel
aequalis, hoc est quia tam maior quam minor non est aequalis; et tunc
est diuisio per duo membra sic quia aut est aequalis aut non aequalis,
et si non aequalis, tunc est maior et minor. Similiter triangulorum
alius isosceles, alius isopleurus, alius gradatus, siue scalenon, quia
omnis triangulus est isosceles uel non isosceles, et si non isosceles,
tunc est isopleurus uel gradatus.
Hoc igitur sit dictum de primo modo diuisionis in hac parte posito.
De secundo autem modo sufficit quod dictum fuit de eodem in septimo
tractatu, ubi agebatur de fallaciis compositionis et diuisionis.

Sed de tertio modo dicendum est quod ille non est proprie dicta
diuisio. Quia si dico quod deus est uel deus non est, nihil est quod
diuidatur in deum esse et deum non esse; nihil enim est deum non esse.
Sed talis propositio solet aliquando uocari 'diuisio' similitudinarie.
Quia si sit bona diuisio termini praedicabilis, necesse est de
quolibet supposito termini diuisi uere affirmari aliquod terminorum
diuidentium, et non utrumque nisi sub disiunctione; ita necesse est
propositionis diuisiuae uerae alteram partem esse ueram, sed non
utramque.

Ita etiam si quis uocet propositionem categoricam de disiuncto
praedicato 'diuisionem', hoc non erit proprie, sed solum
similitudinarie, sicut dictum est de propositione disiunctiua. Verbi
gratia, si dico quod omnis homo est asinus uel non asinus, aut quod
omne ens est chimaera uel non chimaera, tunc nihil ibi proprie
diuiditur, quia iste terminus 'asinus' non est pars subiicibilis huius
termini 'homo', uel 'chimaera' 'entis'. Ubi tamen subiectum est uere
praedicabile de utroque disiunctorum, prima propositio posset
implicare diuisionem, ut si dico 'omne animal est album uel non
album', posset resolui in hanc propositionem diuisiuam 'animalium alia
sunt alba, alia non alba'.

Haec ergo dicta sint de diuisionibus breuiter et finaliter.

SDD 8.2: DE DEFINITIONIBUS

SDD 8.2.1

(1) Sequitur agere de definitionibus. Sunt autem octo communes
proprietates omnium definitorum, uel etiam omnium definitionum. Et est
prima proprietas quod definitio et definitum dicuntur ad conuertentiam
per modum relatiuorum; omne enim definitum est definitionis definitum
et omnis definitio definiti definitio. (2) Secunda proprietas est quod
definitio et definitum dicuntur ad inuicem conuertibiliter, ut quod
omnis homo est animal rationale mortale et omne animal rationale
mortale est homo; ex quo sequitur illud commune dictum quod definitio
debet competere omni contento sub definito per exclusionem aliorum,
quae non continentur sub eo, et semper et per se et primo, et, per
consequens, de omni est praedicabile definitum de quo praedicabilis
est definitio; et omne praedicatum quidditatiuum solet uocari 'quod
quid est'. (3) Tertia proprietas est quod omnis definitio explicite
est notificatiua definiti. (4) Quarta est quod omnis definitio est
oratio et omne definitum est terminus incomplexus, uel saltem est
oratio minoris complexionis quam sit sua definitio. (5) Quinta
proprietas est quod nullum singulare est definitum uel definitio. (6)
Sexta est quod nulla etiam propositio est definitum uel definitio. (7)
Septima est quod nulla definitio debet dari parabolice uel
transsumptiue. (8) Octaua est quod nulla definitio debet esse
superflua uel diminuta.

Istud capitulum secundum tractabit de definitionibus. Et habebit
septem partes, quarum prima enumerat communes proprietates definitorum
et definitionum, secunda distinguit diuersos modos definitionum,
tertia agit de definitione dicente quid nominis, quarta de definitione
quidditatiua, quinta de definitione causali, sexta de definitione
descriptiua, quae solet uocari 'descriptio', septima de compositione
harum definitionum. Secunda incipit ibi "definitionum quaedam", tertia
ibi "definitio dicens", quarta ibi "definitio quidditatiua", quinta
ibi "definitio causalis", sexta ibi "descriptio", septima ibi "saepe
autem".

Prima pars continet octo clausulas, scilicet octo proprietates
communes definitionum et definitorum, quarum prima est satis
manifesta.

Secunda ponit quod omnis definitio est praedicabilis de suo definito
uere, affirmatiue et uniuersaliter; sed hanc proprietatem oportet
moderare quantum ad definitiones dicentes quid nominis, sicut post
dicetur.

Tertia etiam proprietas est supponenda ex quid nominis; non enim
propter aliud quaeritur definitio nisi ut explicite sciatur quid est
illud pro quo definitum supponit, aut quid uel quae significat
terminus definitus, uel quid uel quae connotat.

Deinde etiam sequitur quarta proprietas. Non enim potest esse
definitio talis explicite notificatiua definiti nisi sit oratio et
definitum terminus incomplexus, et si utrumque sit oratio, nisi
definitio sit plurium dictionum. Quod autem definitum aliquando sit
oratio dicit Aristoteles, primo Topicorum, loquens de definitione;
dicit sic "assignatur autem oratio pro nomine aut oratio pro
oratione". Et hoc fit cum est aliqua oratio quae continet aliquem
terminum definibilem, ut si ponamus orationem complexam ex istis
terminis A et B, quae uocetur 'G', et sit A definibile, tunc in alia
oratione definitio ipsius A ponatur cum B, et sit illa oratio secunda
H, ego dico quod tunc H erit definitio G. Verbi gratia, sit oratio G
'animal rationale', et cum 'animal rationale' ponatur definitio
'animalis', tunc oratio H erit 'substantia animata sensibilis
rationalis', et haec oratio erit definitio istius orationis 'animal
rationale'; est enim praedicatio definitionis de definito dicendo
'animal rationale est substantia animata sensibilis rationalis'. Et
ita etiam definitio 'animalis albi' erit haec oratio 'substantia
animata sensibilis alba'.

Ex quo uidetur apparenter quod si haec oratio H sit definitio
orationis G, hoc non est ratione totarum orationum, sed ea ratione qua
pars orationis A est definitio partis orationis G, scilicet
'animalis'. Nam ex parte 'albi' uel 'rationalis' non est differentia
orationis definientis ad orationem definitam; ideo non uidetur per se
et primo esse definitio definiti nisi oratio termini incomplexi. Ideo
sic bene intelligitur famosa propositio, scilicet quod solius
incomplexi est definitio.

Et ita etiam si orationis complexae ex duobus terminis uterque
terminus fuerit definibilis, oratio complexa ex definitionibus illorum
erit definitio illius orationis, ut si definitio 'simi' esset 'habens
nasum cauum' et definitio 'animalis' esset 'substantia animata
sensibilis', definitio 'animalis simi' esset ista 'substantia animata
sensibilis habens nasum cauum'; sed iterum hoc non esset per se et
primo, sed ex eo quod haec esset definitio huius termini et illa
illius.

Quinta autem proprietas est magis dubitabilis, et eius demonstratiua
manifestatio pertinet ad septimum Metaphysicae; et ibi ponit
Aristoteles rationes quas breuiter ego tangam. Una ratio est quod res
significatae per terminos singulares eiusdem speciei non possunt
cognosci differre nisi per extranea illis singularibus, quibus
circumscriptis nihilo minus illi termini significarent quae
significant; ergo oporteret in definitione singularium ad differentiam
alterius ponere extranea quibus ablatis non auferretur terminus
singularis nec eius significatio.

Alia ratio est quia non possunt res singulariter cognosci nisi
cognoscantur per modum exsistentis in prospectu cognoscentis. Ideo si
non sensi Socratem, tu non potes mihi dicere quid debeam intelligere
per 'Socratem' nisi per terminos communes, quorum congregatio, seu
significatio, ita bene conueniret alteri sicut Socrati si alter
crearetur similis in omnibus circumstantiis Socrati; ideo non esset
haec definitio 'Socratis', quia non esset sibi propria nec
conuertibilis.

Alia ratio est quia si plura nomina singulariter imponas eidem, uel
simul uel successiue, dicens quod hoc uocetur proprio nomine
'Socrates', uel hoc uocetur proprio nomine 'B', uel 'C' uel 'D', illa
nomina erunt synonyma, et synonymorum unum non definitur per aliud. Et
si in definitione singularis non ponitur aliquod nomen singulare, tunc
non erit nisi congregatio communium, quae poterit alteri conuenire, ut
dicebatur.

Alia ratio est quia cum tale singulariter apprehensum recedit a sensu,
nescimus utrum est eius definitio dicens quia est uel quod est, et
definitio debet supponere quia est. Sed haec ratio non arguit de
definitione dicente quid nominis, quia non oportet illa praesupponere
quia est. Et illae rationes habent profundas difficultates, quae
manifestandae sunt in altiori philosophia.

Sexta autem proprietas ex hoc uidetur tenere quia definitio debet
praedicari uere de definito, ipsis significatiue sumptis; propositio
autem significatiue sumpta non praedicatur nec subiicitur. Et haec
ratio non arguit de definitione dicente quid nominis, quia non oportet
illam significatiue sumptam praedicari affirmatiue de definito. Ideo
manifestum est ex hoc quod haec proprietas non conuenit omni
definitioni dicenti quid nominis; sed de hoc dicetur post.

Iterum oratio infinitiui modi gerens propositionis similitudinem in eo
quod habet nomen et uerbum, uel etiam subiectum, praedicatum et
copulam, ut si dico 'hominem currere' uel 'hominem esse album', talis
oratio bene est definibilis, non per se et primo, sed ratione termini
uel terminorum; est enim praedicatio definitionis de definito dicendo
'hominem currere est animal rationale mortale currere'. Sed hoc non
obstat proprietati, quia proprie loquendo talis oratio non est
propositio, licet aliquando, materialiter sumpta, supponat pro
propositione, ut si dico 'hominem esse asinum est falsum'.

Septimam proprietatem ponit Aristoteles sexto Topicorum, quam probat:
quia definitio non quaeritur nisi ad explicitam manifestationem
definiti; ideo non debet esse obscura, sed quantum possibile est debet
esse clara; omnis autem transsumptiua, metaphorica uel parabolica
locutio habet obscuritatem.

Octaua proprietas apparet, quia in omnibus peccata dicuntur
superfluitas et defectus.

SDD 8.2.2

Definitionum quaedam est dicens quid nominis, alia quidditatiua, alia
causalis, alia descriptiua.

Ista secunda pars enumerat quattuor modos definitionum, qui seorsum
manifestabuntur in sequentibus. Et haec diuisio definitionum est
capiendo 'definitionem' communiter. Sed si proprie uellemus sumere hoc
nomen 'definitio', tunc cum definitionis sit indicare quid est, sola
quidditatiua definitio dicetur 'definitio'; ideo sic nec aliorum
diceremus esse definitiones nisi eorum quibus conueniunt definitiones
quidditatiuae, quamuis eorum bene sint alii modi definitionum. Et tu
potes uidere ea quae de istis quattuor modis definitionum dicta sunt
in tractatu de Locis Dialecticis, ubi agitur de locis a substantia.

SDD 8.2.3

(1) Definitio explicans quid nominis est oratio explicans
conuertibiliter quid uel quae definitum significat uel connotat, et
nomine proprio uocatur 'interpretatio'. (2) Et conuenit terminis
complexis uocalibus quibus non correspondent in mente conceptus
simplices, sed complexi, siue illi termini pro aliquo uel aliquibus
siue nec pro aliquo uel pro aliquibus supponant. (3) Conuenit etiam
propositionibus categoricis quibus in mente correspondent non
propositiones categoricae, sed hypotheticae copulatiuae, (4) propter
quod non oportet eas significatiue sumptas esse praedicabiles de suis
definitis, sed solum secundum suppositionem materialem, nec etiam
mediante hoc uerbo 'est', sed mediante hoc uerbo 'significat'.

Ista tertia pars, quae est de definitione dicente quid nominis, habet
quattuor clausulas. Prima describit definitionem dicentem quid
nominis, dicens etiam quo modo proprio nomine nominatur; hic enim
accipio 'interpretationem' pro explicita expositione significationis
dictionis interpretatae. Et ideo quando dico 'definitio dicens quid
nominis', ego non accipio ibi hanc dictionem 'nominis', uel 'nomen',
pro parte orationis quae distinguitur a Donato contra pronomen et
uerbum, sed largius, pro uoce significatiua, siue complexa siue
incomplexa, indigente explicita expositione.

In secunda clausula manifestatur quorum terminorum sunt tales
definitiones. Propter quod sciendum est quod dictiones uocales
impositae sunt ad significandum conceptus immediate, et mediantibus
eis res conceptas significant. Sunt autem conceptus nostri aliqui
simplices, aliqui ex pluribus simplicibus complexi, prout alias dictum
est. Si ergo imponatur dictio aliqua ad significandum conceptum
simplicem, siue incomplexum, tunc talis dictio non est
interpretabilis, sed si alicui sit ignota eius significatio,
notificabitur sibi aliquando per aliam dictionem synonymam, sicut
puero gallico per idioma gallicum docetur idioma latinum, aliquando
docetur hoc per ostensionem rei significatae et uocis expressionem,
sicut infanti a matre docetur suum idioma, aliquando etiam docetur hoc
per dictionis descriptionem uel quidditatiuam definitionem.

Sed si dictio imposita fuerit ad significandum conceptum ex pluribus
simplicibus conceptibus complexum, tunc indiget interpretatione per
plures dictiones significantes seorsum illos conceptus simplices ex
quibus est in mente complexio. Sic enim 'philosophus' interpretatur
'amator sapientiae' (dicitur enim 'philosophus' a 'philos' graece,
quod est 'amator' latine, et 'sophos', quod est 'sapientia', quasi
'amator sapientiae'), et ideo nihil plus uel nihil aliud debet nobis
significare ista dictio 'philosophus' quam ista oratio 'amator
sapientiae', et e conuerso.

Notandum est autem quod aliquando conceptum complexum ex pluribus
simplicibus imponimus ad significandum per unam simplicem dictionem
uocalem, sicut possumus facere ad placitum nostrum, et expedit saepe
ad breuius loquendum. Et aliquando conceptus complexus ex
determinatione et determinabili pro aliquo supponit, et aliquando pro
nullo, sicut dictum est alias, sicut 'animal album' pro aliquo
supponit, aut etiam 'animal non album', sed 'homo hinnibilis' pro
nullo supponit, uel etiam 'equus non hinnibilis'. Si ergo conceptum
complexum significatum complexe per hanc orationem uocalem 'animal
album' ego uolo significare per dictionem incomplexam, ut per hanc
uocem 'A', et similiter conceptum 'hominis hinnibilis' per hanc uocem
'B', tunc haec dictio 'A' pro aliquo supponit, sicut 'animal album',
et haec dictio 'B' pro nullo supponit, sicut nec 'homo hinnibilis'. Et
utraque dictio habet definitionem dicentem quid nominis; nam haec
oratio 'animal album' est definitio huius dictionis 'A' et haec oratio
'homo hinnibilis' huius dictionis 'B'.

Tertia clausula ponit quod etiam definitio dicens quid nominis, seu
interpretatio, conuenit propositionibus categoricis. Constat enim quod
per quaedam syncategoremata quibusdam propositionibus categoricis
apposita uel in aliquibus terminis earum inclusa nos designamus
propositiones mentales copulatiuas. Et sunt inuenta et imposita illa
syncategoremata ad breuius loquendum, ut si dico 'tantum homo est
risibilis', haec significat idem sicut ista copulatiua 'homo est
risibilis et nihil aliud ab homine est risibile', et ideo haec
propositio copulatiua est interpretatio, siue definitio dicens quid
nominis, illius propositionis 'tantum homo est risibilis'. Immo etiam
una propositio, uel categorica uel hypothetica, potest esse definitio
dicens quid nominis unius simplicis dictionis, ut si aliquis uellet
imponere istam uocem 'D' significandum praecise conceptum quem
significat ista propositio 'homo currit', tunc haec propositio uocalis
'homo currit' esset interpretatio huius dictionis 'D'. Sic enim
circulus pendens ante tabernam est signum impositum ad placitum ad
significandum, cuius interpretatio est haec propositio 'uinum
inuenitur in hac domo'.

Quarta clausula ostendit modum praedicationis interpretationis de
interpretato, et illa clausula manifesta est. Sed dubitatur
dupliciter. Primo quia dictum est quod una propositio potest esse
interpretatio alterius propositionis, uel etiam alicuius dictionis, et
tamen propositio significatiue sumpta non potest esse subiectum uel
praedicatum propositionis. Secundo, quia aliquando terminus
interpretatus pro nullo supponit, neque etiam interpretatio, ut iste
terminus 'uacuum', uel iste terminus 'chimaera' pro nullo supponit,
neque etiam, per consequens, eorum interpretationes, puta haec oratio
'locus non repletus corpore' uel haec oratio 'animal compositum ex
membris ex quibus impossibile est aliquod animal componi'; propositio
autem categorica et affirmatiua est falsa si subiectum uel praedicatum
pro nullo supponat; et ideo haec est falsa 'uacuum est locus non
repletus corpore', et etiam haec est falsa 'chimaera est animal
compositum ex membris ex quibus impossibile est aliquod animal
componi', quamuis ibi praedicentur definitiones dicentes quid nominis
de suis definitis. <HIC DEFICIUNT ALIQUA>

Si tamen interpretatum pro aliquo supponeret, tunc uere et affirmatiue
et uniuersaliter praedicaretur interpretatio de interpretato, et e
conuerso. Sed improprie est uera et conuertibilis praedicatio
interpretationis de interpretato, uidelicet si hoc nomen uacuum omne
illud significat et connotat haec oratio 'locus non repletus corpore',
et e conuerso; et ita de hoc nomine 'chimaera' et eius
interpretatione. Similiter uerum est quod haec propositio 'omnis homo
praeter Socratem currit' omne illud significat uel connotat quod
significat uel connotat haec propositio 'Socrates est homo et Socrates
non currit et omnis homo alius a Socrates currit', et e conuerso.

Et ideo circa hoc notandum est quod hoc nomen 'chimaera' non
significat chimaera, nec uacuum significatur per hoc nomen 'uacuum' si
impossibile est esse uacuum, sicut uidebatur opinari Aristoteles. Immo
omnia corpora et omnia loca significantur per hoc nomen 'uacuum',
sicut per hanc orationem 'locus non repletus corpore'; et sic de
'chimaera' et de animalibus et membris. Et haec dicta fuerunt magis
alibi pertractata.

SDD 8.2.4

(1) Definitio quidditatiua est oratio indicans quid est esse rei
praecise per praedicata essentialia, (2) quae sunt genus definiti et
differentia uel differentiae essentiales donec definitio sit
conuertibilis cum definito. (3) Et haec definitio respondetur
propriissime et praecise ad quaestionem 'quid est?'. (4) Et
praesupponit esse rei si debeat responderi ad 'quid est?'. (5) Et non
datur de termino connotatiuo nisi ampliando nomen 'definitionis
quidditatiuae', sed solum de terminis substantialibus, aut de aliis si
sint forte alii non connotatiui. (6) Sed nullum etiam sumit in se
terminum connotatiuum. (7) Et possibile est eam significare multo
plura quam significet definitum.

Haec quarta pars est de definitione quidditatiua, quae habet septem
clausulas. Prima est descriptio definitionis quidditatiuae, in qua
ponitur "oratio" tamquam genus, ad differentiam termini definiti aut
cuiuslibet alterius termini incomplexi, quia nullus talis potest esse
definitio.

Et ponitur "indicans" quia hoc est commune omni modo definitionis,
scilicet indicare, seu notificare, definitum, et sic ponitur ad
differentiam cuiuslibet orationis quae non est notificatiua alicuius
definiti.

Et ponitur "quid est esse rei" ad differentiam definitionis dicentis
quid nominis, quia illa non notificat quid est esse rei, sed quid
nomen significat. Per hoc autem quod dico "rei" ego possum
intelligere rem pro qua definitum supponit. Si enim definio istum
terminum 'homo', definitio debet indicare quae res est homo; hoc enim
indico cum dico quod est animal rationale.

Sed apponitur "praecise" ad notificandum conuertibilitatem; esset enim
definitio diminuta si remaneret in plus quam definitum, ut si
definirem 'animal' quod ipsum est substantia animata, et esset
superflua si definitum esset in plus, ut si diceretur quod animal est
substantia animata sensitiua rationalis, et neutra esset definitio
istius termini 'animal'. Et etiam dicitur 'praecise' ad differentiam
definitionis causalis, quae non solum indicat quid est res, immo etiam
propter quid ipsa est.

Et ponitur "per praedicata essentialia" ad differentiam descriptionis,
quae assumit praedicata denominatiua de termino definito.

In secunda clausula ostenditur quae sint illa praedicata essentialia
sumenda in definitione quidditatiua. Quia primum ponendum est genus
definiti, secundo addenda est illi generi differentia, non
accidentalis, seu connotatiua extrinsecae dispositionis, sed
essentialis, conueniens illi definito. Et illa differentia debet sumi
ex prima diuisione et immediata illius generis; et si compositum ex
illo genere et illa differentia fuerit conuertibile, illud erit
definitio eius; si autem non, tunc oportet subdiuidere illud
compositum et apponere aliam differentiam, donec oratio composita ex
genere et differentiis sit conuertibilis cum termino definiendo. Sic
enim debemus intelligere dictum Porphyrii quod species est composita
ex genere et differentia, quod non est proprie uerum, sed ad istum
sensum quod species, id est definitio speciei, est composita ex genere
et differentia.

Verum est quod aliquando, propter ignorantiam differentiae essentialis
aut quia non est ei nomen uocale impositum, nos loco eius utimur in
definitione termino infinito uel priuatiue opposito alteri
differentiae generis nobis notae, ut dixi prius. Aliquando etiam loco
eius utimur aliqua circumscriptione aut circumlocutione, uel alia
proprietate; et tales propositiones exeunt a definitionibus
quidditatiuis et descendunt ad condiciones descriptionum.

Aliae clausulae assignant quattuor proprietates definitionis
quidditatiuae. Tertia ergo clausula ponit istam proprietatem quod
inter diuersos modos definitionum sola quidditatiua definitio
praedicatur proprie et praecise in quid. Cum enim de definito
significatiue sumpto quaerimus quid est, definitio dicens quid nominis
non respondetur, quia nec de eo sic sumpto praedicatur nisi
accidentaliter, sed praedicatur de eo sumpto materialiter, non
indicando quid est, sed quid uel quae significat, ut dictum fuit.
Definitio autem causalis non praecise indicat quid est, sed etiam
propter quid est, uel ex quo, uel a quo, uel per quid, uel cuius
gratia. Descriptio etiam, cum accipiat praedicata denominatiua, seu
connotatiua, extraneas, seu accidentales, dispositiones, non
significat praecise quid res est, sed etiam qualis est, aut quanta,
aut quando, aut ubi, et caetera.

Sed definitio quidditatiua significat praecise quid res est. Quod
patet primo quantum ad genus: quia si dico quod homo est animal, dico
quid homo est, quia ipse est animal, et nihil dico plus de homine,
scilicet nec quantus, nec qualis sit, et caetera; immo circumscribendo
omnia extranea uel accidentia, hoc solo relicto quod homo est, adhuc
ipse est animal si animal uere sit genus hominis.

Sed uerum est quod differentia praedicatur in quale. Quia cum dictum
est quod homo est animal et quaeritur quale animal homo est,
respondemus quod est animal rationale. Sed hoc respondentes, nihil
intendimus assignare homini accidentale uel extraneum, sed solum
intendimus communitatem generis determinare ad speciem. Unde omnibus
circumscriptis quae non sunt de quidditate et essentia hominis, hoc
solo relicto quod homo est, adhuc homo est animal rationale; et ideo
dicimus quod 'rationale' non praedicatur in quale accidentale, sicut
'album', sed in quale essentiale, sine aliqua aliena connotatione.
Propter quod ipsa differentia, addita generi, constituit hoc
praedicatum quidditatiuum et substantiale, scilicet speciem. Ideo
etiam congregatum ex ea et genere nihil significat nisi essentiam pro
qua species supponit; ideo totum simul, quod est ipsa definitio,
praedicatur de specie in quid; nihil enim significat aliud 'animal
rationale' nisi hoc quod homo est.

Quartam clausulam apponit istam proprietatem quod definitio
quidditatiua supponit esse rei, id est non est definitio quidditatiua,
nec quaeri debet, nisi definiti pro aliquo supponentis, ita quod de
ipso significatiue sumpto uere praedicetur hoc uerbum 'est', et quod
hoc etiam praesciatur antequam quaeratur quid est; nam de eo quod
nihil est non potest uere dici quid ipsum sit. Sicut ergo nihil est
quaerere quale A est nisi praesuppponatur esse aliquale, nec quantum
est nisi praesupponatur esse aliquantum, nisi cuius est pater aut
dominus nisi praesupponatur alicuius esse pater aut dominus, et sic de
aliis, ita nihil est quaerere quid A est nisi praesupponatur esse
aliquid. Si dubito igitur an A est, oportet de hoc inquirere; inuento
autem quod ipsum est, tunc est bene quaerendum quid ipsum est. Sic
enim dicit Aristoteles, primo Posteriorum, "cognoscentes autem si est,
quid est quaerimus", iterum etiam post subdit "quaerere autem quid est
non habentes quia est nihil est quaerere".

In hac autem proprietate differt definitio quidditatiua a definitione
dicente quid nominis, ut patet ex ante dictis. Et sic non oportet ad
sciendum uel ad quaerendum quid nominis prius cognoscere de definito
quia est; immo in omni processu, siue dialectico siue demonstratiuo,
necesse est de omni termino quo in illo processu utimur,
praecognoscere quid nominis, sicut bene dicit Aristoteles, primo
Posteriorum.

Quinta clausula apponit etiam istam aliam proprietatem, scilicet quod
termini connotatiui, sicut sunt termini accidentales concreti et multi
tales abstracti, non habent definitiones proprie dictas quidditatiuas,
licet concedantur habere capiendo communius 'definitionem
quidditatiuam'.

Primum autem horum sic declaratur. Quia terminus connotatiuus uel pro
nullo supponit uel pro aliquo. Si pro nullo, tunc non potest dici de
eo significatiue sumpto quid est, ut quid est chimaera, quia nihil
est; non ergo debetur sibi definitio quidditatiua, ut dictum est
prius. Si autem supponit pro aliquo, ut 'album' uel 'simum', tunc
circa illud pro quo supponit appellat aliud, uel aliam dispositionem,
ut albedinem uel simitatem. Nunc autem ego pono quod nihil sit album
nisi lapis; tunc ergo album est lapis et non est aliud quam lapis, nec
est albedo, nec est congregatum ex lapide et albedine, si loquimur
proprie, sed est solum illud cui inest albedo, scilicet lapis, sicut
diues non est diuitiae, nec est congregatum ex homine et diuitiis, sed
solum est homo cui adiacent diuitiae. Quando autem ego praecise quaero
"quid est album?", ego non quaero quod respondeatur quod est albedo,
uel quod est congregatum ex lapide et albedine, nec quaero qua
dispositione album est album, sed solum quaero quid est illud quod est
album, et hoc non est nisi lapis. Ergo in dicto casu sufficienter
respondeo dictae quaestioni si dico quod album est lapis, et si aliud
appono quod significet uel connotet aliud a lapide, ego plus respondeo
quam quaeritur. Cum ergo definitio pure quidditatiua debeat praecise
indicare quid est, necesse est si iste terminus 'album' habeat
definitionem quidditatiuam quod illa sit iste terminus 'lapis', uel
eius quidditatiua definitio, uel omnino quod sit oratio constituta
praecise ex terminis substantialibus, et hoc est impossibile: quia
remota albedine et relicta substantia sibi subiecta, definitum,
scilicet 'album', non supponeret pro aliquo, quia nihil esset album,
et definitio adhuc supponeret pro aliquo, scilicet pro quo ante
supponebat, et sic non conuerteretur cum definito, nec uere
praedicaretur affirmatiue de eo, quod est impossibile; igitur
impossibile est album habere definitionem pure et proprie
quidditatiuam.

Iterum, si 'album' debeat habere definitionem pure quidditatiuam, pono
quod illa sit haec 'album est res alba', uel 'album est coloratum
albedine', aut huius modi; sic enim oporteret dicere, ex quo dictum
est quod congregatio praedicatorum substantialium non sufficeret. Tunc
manifestum est quod illa definitio non solum diceret quid album est,
sed cum hoc diceret quale album est. Nam esse album uel esse coloratum
non solum significat esse aliquid (quod quaerimus quaerendo quid est),
sed etiam significat esse aliquale aliqua dispositione adiacente ei
quod est album. Ergo illa definitio non est pure quidditatiua, quia
talis non debet dicere nisi quid est et ista non solum dicit quid est,
immo etiam quale est qualitate adiacente ei quod est album.

Secundum autem in ista clausula contentum est quod terminus
connotatiuus potest habere definitionem quidditatiuam minus proprie et
magis communiter dicta. Nam per subiecta definiuntur per se passiones
eorum, sicut habetur primo Posteriorum et septimo Metaphysicae.
Definitio autem termini connotatiui dicitur quidditatiua quia indicat
quid est non solum de supposito, sed etiam de connotato. Verbi gratia,
definitio 'simi' sit 'nasus cauus'; per hoc quod dico 'nasus' ego
indico quid est pro quo ille terminus supponit, quia hoc est nasus
(simum enim est nasus, et non aliud), sed tamen addendo 'cauus', per
hoc ego indico quid est quod ille terminus appellat, quia hoc est
illud idem, et non aliud, quod iste terminus 'cauus' significat,
scilicet cauitatem. Et similiter si definio 'simitatem', ego dico quod
simitas est cauitas nasi, et cum dico 'cauitas', ego indico quid est
pro quo cauitas supponit, quia est cauitas (simitas enim est cauitas,
et non aliud), sed cum addo nasi, ego indico quid est quod 'simitas'
appellat, quia est nasus; unde cauitas non esset simitas nisi esset in
naso.

Unde circa hoc notandum est quod in terminis connotatiuis genus non
praedicatur in quid de sua specie propriissime loquendo, sed
communiter loquendo praedicatur de ea in quid. Ut si dico 'album est
coloratum', ego non dico praecise quid album est, sed etiam quale est,
sicut dixi prius; ideo non est propriissime praedicatio quidditatiua,
sed communius loquendo conceditur esse quidditatiua, quia indicat quid
est pro quo album supponit, quia illud est idem pro quo 'coloratum'
supponit, et indico cum hoc quid est quod 'album' appellat, quia est
illud idem quod 'coloratum' appellat. Hanc sententiam intendit plane
Aristoteles, septimo Metaphysicae, ubi dicit quod 'definitio', sicut
etiam 'quod quid est', multipliciter dicitur; "et re quod quid est uno
quidem modo significat substantiam et hoc aliquid, alio uero modo
quodcumque aliorum praedicamentorum". Dicit etiam "post illud autem
palam quia quae primo et simpliciter sumpsit, et primo definitio, et
quod erat esse substantiarum est non solum, sed etiam aliorum
similiter est uerum". Et tandem, in fine capituli, concludit quod
"quaedam igitur est definitio quae ipsius quod erat esse aut solum
substantiarum aut maxime et primum et simpliciter palam".

Sexta clausula addit hanc proprietatem definitionis quidditatiuae
propriissime dictae quod sicut ipsa non est termini connotatiui, ita
non capit in se terminum connotatiuum, uel significantem
connotationem. Quoniam si definitum sit non connotatiuum et in
definitione caperetur terminus connotatiuus, illa iam non
praedicaretur uniuoce et pure quidditatiue, sed denominatiue, quantum
ad terminum denominatiuum, seu connotatiuum, quam reciperet in se. Si
autem terminus definitus sit connotatiuus, tum definitio eius
quidditatiua communiter dicta capiet terminum connotatiuum, uel
significantem connotationem quam connotabat terminus definitus, et non
recipiet terminum significantem connotationem circa illud pro quo
terminus definitus supponit nisi illam quam connotabat terminus
definitus; ut si dico 'simum est nasus cauus', 'cauus' non significat
circa nasum nisi illud quod circa illud connotabat 'simum'. Si autem
definitio plus connotaret quam definitum circa illud pro quo supponit,
non esset amplius definitio quidditatiua, neque proprie neque
communiter dicta, sed esset descriptio tamquam subiecti per passionem;
sicut enim in terminis supponentibus pro eisdem terminus connotatiuus
dicitur passio termini connotatiui, ita terminus magis connotatiuus
dicitur passio termini minus connotatiui.

Ultima clausula apponit hanc aliam proprietatem, scilicet quod
definitio proprie quidditatiua plura significat quam definitum, quod
est quia significat quidquid genus et differentia eam constituentes
significant. Genus autem in terminis non connotatiuis semper plura
significat quam sua species, ut 'homo' non significat nisi homines et
'animal' significat homines et bruta. Sed tamen definitio non supponit
pro pluribus quam definitum, quia genus per differentiam appositam
restringitur ad supponendum solum pro his pro quibus supponit
definitum.

Et in hac etiam proprietate differt definitio quidditatiua a
definitione dicente quid nominis, quoniam illa definitio uel plus uel
aliud debet significare quam definitum. Et hoc prouenit ex hac alia
differentia quod definito definitionis dicentis quid nominis oportet
correspondere conceptum complexum, et species quidditatiue definita
habet conceptum incomplexum; non enim species est, sed definitio
speciei, quae componitur ex genere et differentia, siue secundum uocem
siue secundum conceptum.

Circa iam dicta de definitionibus oriuntur tres dubitationes
difficiles, quas modicum disgrediendo expedit uidere. Prima est utrum
definitio passionis per suum subiectum implicet nugationem, uel saltem
additio passionis ad subiectum per modum determinationis et
determinabilis, ut dicendo 'nasus simus', 'numerus par', 'animal
masculum', et caetera; hanc enim dubitationem mouet Aristoteles,
septimo Metaphysicae. Secunda dubitatio est utrum talis definitio
debeat dici definitio dicens quid nominis, ut cum dico 'simum est
nasus cauus'. Tertia dubitatio est utrum omnis passio sit definienda
per suum subiectum.

De prima dubitatione uidetur quod sit nugatio dicendo 'nasus simus'
uel dicendo 'numerus par'. Quia in omni oratione licet loco termini
definiti ponere eius definitionem; non enim ex hoc debet sequi
inconueniens, immo inde oratio redditur manifestior et magis
explicita. Ergo si tu dicis quod Socrates habet nasum simum, ego loco
'simi' ponam 'nasum cauum', scilicet definitionem pro definito, et
habebo quod Socrates habet nasum nasum cauum, et est ibi manifesta
nugatio; ergo similiter erat nugatio, licet implicita, dicendo quod
Socrates habet nasum simum. Et consimiliter uidetur esse nugatio
dicendo 'simitas nasi', ut si quis dicat quod simitas nasi est turpis
dispositio. Nam pono loco huius termini 'simitas' suam definitionem,
quae est 'cauitas nasi', et habebis istam orationem 'cauitas nasi nasi
est turpis dispositio', et est ibi explicita nugatio, quare etiam erat
prius, tamquam implicita. Ita etiam si 'impar' describitur quod est
numerus mediam habens unitatem, tu nugabis si dicas quod ternarius est
numerus impar, quia ponens pro 'impar' suam definitionem, tunc tu
habebis quod ternarius est numerus numerus mediam habens unitatem. Et
sic de aliis.

Oppositum tamen apparet. Quia omnes sic communiter loquuntur, et quia
conueniens est addere adiectiuam determinationem suo substantiuo;
'simus' autem est adiectiua determinatio 'nasi'; ergo conueniens est
dicere 'nasus simus'. Et sic de aliis.

Ad hanc dubitationem credo esse respondendum quod nomen adiectiuum
adiectiue sumptum sicut non reddit suppositum uerbo secundum
grammaticos, ita, proprie loquendo, non supponit secundum logicos. Sed
si sit substantiuatum in neutro genere, tunc potest reddere suppositum
uerbo secundum grammaticam et supponere secundum logicam. Et ideo non
bene dico grammatice 'albus currit' uel 'simus est nasus', quoniam
oratio est incongrua, uel imperfecta, sed bene dico grammatice 'album
currit', 'simum est nasus'. Et resoluitur tale adiectiuum in neutro
genere substantiuatum in subiectum et adiectiuum adiectiue sumptum, ut
'album' id est 'res alba', uel 'ens album', et 'simum' id est 'res
sima', uel 'nasus simus'. Si ergo ego dico 'homo albus currit', non
credo quod 'albus' pro aliquo supponat, sed uel hoc totum 'homo albus'
supponit, uel 'homo' solum supponit et 'albus' determinat et
restringit eius suppositionem. Si autem dico 'album currit', ego credo
quod album ibi significat substantiam pro qua supponit et albedinem
quam appellat, uel si proprie loquendo non significat substantiam et
albedinem, tamen substantiam et albedinem significat. Sed cum dico
'homo albus currit', ego credo quod 'albus' nullam substantiam
significat, sed albedinem tantum. Et ita nihil plus uel aliud, nisi
quantum ad modos significandi grammaticales, significat iste terminus
'albus' quam iste terminus 'albedo', sed idem diuersimode significant,
scilicet albedinem; nam 'albedo' significat ipsam per modum
subsistentis et 'albus' per modum alteri adiacentis.

Et sic puto debere intelligi quod bene dicit Aristoteles in
Praedicamentis, scilicet quod 'album' nihil aliud significat quam
qualitatem, quod credo esse uerum accipiendo 'album' adiectiue, ut
dicendo 'lignum album'. Puto ergo quod 'album' in neutro genere
substantiuatum et supponit et appellat; 'albus' autem non supponit,
sed solum appellat, et illud appellat quod significat. Ita etiam ego
credo quod nomen substantiuum obliquum non supponit, sed solum, et
appellat illud quod significat, et appellando bene determinat
suppositionem substantiui cui adiungitur. Et idem, et non aliud,
significat rectus et eius obliquus, sed diuersis modis quantum ad
diuersos modos significandi grammaticales; quia rectus significat
secundum modum subsistentis et obliquus per modum adiacentis, seu
habentis se aliquo modo ad rem quem rectus cum quo construitur
significat uel pro qua supponit.

Igitur ad dubitationem motam ego respondeo quod bene licet loco
definiti ponere definitionem, et quod etiam bene dicimus 'nasus
simus', ut quod Socrates habet nasum simum. Et concedo quod definitio
huius termini 'simum' substantiuati est 'nasus simus'. Sed iste
terminus 'simus' per se sumptus non habet definitionem, neque iste
terminus 'albus', et huius modi, quia definitio non posset praedicari
de definito; esset enim oratio incongrua, uel imperfecta, dicere
'simus est nasus cauus', uel dicere 'albus est coloratus albedine', et
huius modi. Si ergo ego dico 'Socrates habet simum nasum', ego capio
'simum' adiectiue, et sic non definitur per 'nasum'; ideo non licet
loco eius accipere 'nasum cauum'. Ita si dico 'simitas est cauitas
nasi', ego bene
definio 'simitatem'. Utrum ergo possem conuenienter dicere 'simitas
nasi est turpis dispositio', ego puto quod non: quia quantum 'nasi'
appellat, tantum 'simitas' appellat sine additione 'nasi', et ideo
frustra apponeretur 'nasi', sed debet dici 'simitas est turpis
dispositio', uel 'cauitas nasi est turpis dispositio'. Sic etiam licet
bene dicere 'nasus simus est turpis', tamen non bene diceremus 'nasum
simum est turpis', uel 'turpe', quia 'simum' substantiuatum significat
nasum, quem non significat 'simus'.

Secunda etiam dubitatio est bene difficilis, scilicet si dico 'album
est res alba' uel 'simum est nasus cauus', utrum istae orationes 'res
alba' et 'nasus cauus' sint definitiones dicentes quid nominis horum
terminorum 'album' et 'simum'. Et ego statim respondeo,
condicionaliter, quod si isti nomini 'simum' correspondet in mente
conceptus complexus qui correspondet huic orationi 'nasus cauus', et
similiter si huic nomini 'album' correspondet in mente conceptus
complexus qui correspondet huic orationi 'res alba', tunc indubitanter
dictae definitiones sunt solum dicentes quid nominis. Sed si huic
termino 'album', aut 'simum', correspondet in mente conceptus
incomplexus quo confuse et indistincte substantiam et albedinem, uel
nasum et cauitatem, concipimus, et non substantiam uno conceptu et
albedinem alio, nec nasum uno conceptu et cauitatem alio, tunc illae
definitiones non sunt dicentes quid nominis, sed quid rei.

Sed rationabiliter tu quaereres quid horum debeat dici categorice. Et
ego dico quod huius profunda perscrutatio pertinet ad Metaphysicam,
uel aliqualiter ad librum de Anima. Tamen, quia iam digressus sum a
logica consideratione, ego uolo tangere aliqualiter uiam inueniendi de
hoc ueritatem, et est talis. Visus, prout dixi secundo de Anima,
nullam albedinem cognoscit distincte a subiecto, scilicet secundum
conceptum secundum quem dicitur albedo, nec etiam cognoscit hominem,
lapidem uel lignum distincte ab accidentibus, scilicet secundum
conceptus secundum quos dicuntur homo, lapis uel lignum, sed hoc simul
cognoscit iudicando album, magnum, rotundum, motum uel quiescens. Et
sic uideretur alicui quod istis terminis 'album', 'magnum', et caetera
corresponderent in sensu conceptus incomplexi, et etiam, consequenter,
in intellectu.

Sed tamen si ponimus quod sensus non cognoscit nisi singulariter, tunc
debet corrigi quod dictum est, scilicet quod sensus non cognoscit
album uel magnum secundum conceptum secundum quem dicitur album uel
magnum, quia hoc esset cognoscere uniuersaliter, sed cognoscit
singulariter hoc album ut hoc album et hoc magnum ut hoc magnum. Et
uidetur iste esse complexus conceptus, quia cognoscit hoc et cognoscit
ipsum album, et iudicat esse hoc album. Est enim conceptus complexus
eius ex conceptu rei per modum subsistentis secundum quem iudicamus
hoc et conceptu rei per modum adiacentis secundum quem apponimus
'album', iudicantes hoc album. Et est opinandum, ut puto, quod sicut
non possum formare conceptum pure syncategorematicum sine
categorematico, licet bene e conuerso, ita etiam non possum bene
formare conceptum adiectiuum sine conceptu substantiuo.

Et secundum haec dicta uideretur alicui quod huic nomini substantiuato
'album' corresponderet conceptus complexus in intellectu. Quia ex
adiectiua sensatione intellectus format adiectiuam intellectionem et
ex substantiua substantiuam; sed intellectus abstrahit a
singularitate, ita quod quod sensus iudicat singulariter hoc, illud
idem intellectus iudicat uniuersaliter aliquid, uel ens uel rem.
Sensus ergo iudicat hoc album singulariter et intellectus
uniuersaliter iudicat rem albam; et, ad breuius loquendum, nos
conceptui complexo correspondenti huic orationi 'res alba' utimur hoc
nomine 'album' substantiuato. Considera ergo, si uis, per altiorem
scientiam, puta philosophiam, quid horum sit uerum et quid falsum.

Et si teneamus dictam complexionem in sensu, et nos cum hoc teneamus
conceptum correspondentem huic termino 'hoc' esse substantialem,
scilicet indiuidualem in praedicamento substantiae, sicut bene est
opinabile, tunc dicetur quod sensus bene iudicat substantiam secundum
conceptum substantialem et accidens secundum conceptum accidentalem,
iudicando hoc album, aut hoc motum uel magnum. Unde canis, qui non
habet intellectum, si dominus suum uocat eum et canis uidet eum, canis
iudicabit de eo quem uidet quod hic est uocans eum, et ibit ad ipsum;
et si non uidet dominum suum uocantem, sed alium, tunc de illo quem
uidet iudicabit quod hic non est uocans eum, nec ibit ad illum, sed
quaeret uocantem, scilicet dominum.

Quod autem dicitur secundo de Anima, scilicet quod sensus non
cognoscit substantiam nisi per accidens, diceretur quod hoc debet
intelligi quantum ad conceptus substantiales specificos. Non enim
sensus, sed intellectus distinguit inter hominem et asinum uel capram,
uel lignum et lapidem, secundum conceptus eorum substantiales,
scilicet secundum quos dicuntur hoc lignum uel hic lapis. Sed inter
ea distinguit secundum conceptum accidentales, ut quod hoc album illud
nigrum, hoc magnum illud paruum, uel illud quiescens illud motum, uel
etiam, eliciendo ulteriores conceptus per sensum communem, quod hoc
est sibi amicum et illud inimicum. Et haec magis uideantur in secundo
de Anima.

De tertia dubitatione oportet supponere quod subiectum et passio sunt
termini significatiui, et quod passio est uere et affirmatiue
praedicabilis de subiecto, non essentialiter, seu quidditatiue, sed
accidentaliter, seu denominatiue. Sed quod denominatiue prouenit ex
parte passionis, scilicet quia passio appellat dispositionem aliam
ultra significationem subiecti. Et tunc distinguitur triplex passio,
una substantiua, alia adiectiua adiectiue sumpta et tertia adiectiua
in neutro genere substantiuata.

De primo modo dicimus 'tempus' esse passionem 'motus' et 'simitatem'
'cauitatis': nam ultra significationem 'cauitatis' 'simitas' appellat
nasum; est ergo praedicatio passionis de subiecto 'motus est tempus'
uel 'cauitas est simitas'. De secundo autem modo, 'simum' est passio
'nasi' et 'album' 'hominis', uel 'lapidis', uel 'entis'; et est
praedicatio passionis de subiecto dicere 'nasus est simus', 'homo est
albus', uel 'res est alba', et caetera. De tertio modo, est praedicatio
passionis de subiecto dicere 'nasus est simum', 'homo est album'.

In primo autem modo et in tertio conuertitur praedicatio passionis de
subiecto in praedicationem subiecti de passione, ut 'cauitas est
simitas; ergo simitas est cauitas', similiter 'homo est album; ergo
album est homo'. Sed in secundo modo non sic fit conuersio; dicimus
enim 'nasus est simus', sed non dicimus 'simus est nasus', quia oratio
esset incongrua, uel imperfecta, sicut dictum est prius, sed
conuertendo oportet adiectiuum substantiuare ut 'homo est albus; ergo
album est homo'.

Et ex his statim manifestum est quod passiones de secundo dictorum
modorum non sunt per se acceptae definibiles definitione praedicabili
de definito significatiue sumpto, quia non possunt per se subiici in
propositione categorica, ut dictum est. Tamen aliquae possunt definiri
definitione dicente quid nominis, ut si dico quod hoc nomen 'inuidus'
idem significat quod haec oratio 'tristis de bono alterius'. Si autem
fieret praedicatio mediante hoc uerbo 'est', et terminis significatiue
sumptis, ut dicendo quod inuidus est tristis de bono alterius, non
ualeret praedicatio, ut dictum est, nisi uirtute subiecti appositi uel
subintellecti, ut quod homo inuidus est homo tristis de bono alterius.
Sed tamen nec talis definitio talis passionis est per suum subiectum,
quia talis passio, ut dictum est, non implicat in sua significatione
subiectum uel significationem subiecti, sed solum dispositionem
appellatam circa significationem subiecti.

De tertio autem modo dictarum passionum uidetur mihi quod omnes
definiri possunt per sua subiecta. Quia implicant in se subiectum et
passionem secundi modi; ideo per haec definiendae sunt, ut quod album
est res alba, et simum est res sima, uel nasus simus, uel nasus cauus.
Et melius est dicere quod simum est nasus cauus quam quod simum est
res sima uel nasus simus, licet quodlibet eorum dici possit. Dico ergo
quod melius est dicere quod simum est nasus cauus quam quod simum est
nasus simus, licet aequiualeant in significatione, quia 'simitas'
definitur per 'cauitatem', ut dicebatur; ideo etiam rationabile est
quod concretum definiatur per concretum, ut 'simum' per 'cauum' uel
'cauus'. Videtur enim esse euidentior resolutio propter hoc quod
abstracta proportionaliter resoluuntur. Dico etiam quod melius est
dicere 'simum est nasus cauus' quam 'simum est res sima', quoniam
talis passio substantiuata in neutro genere implicans conceptu suo
subiectum est duplex.

Quaedam enim implicat manifeste et determinat sibi subiectum speciale,
uerbi gratia, ut hoc nomen 'simum' implicat 'nasum', et 'masculum'
'animal', et 'impar' 'numerum', et 'aequale' 'quantitatem'; et sic est
rationabile quod talis passio per tale subiectum definiatur. Alia est
passio non determinans sibi subiectum speciale, uel quod ad illud non
est uulgariter notum, ut 'album', 'unum', 'aliquale', 'diuersum' et
huius modi, et tunc sufficit definitio et resolutio in subiectum
commune, ut 'album est res alba', 'unum est res una', 'aliquale est
res aliqualis', 'diuersum est res diuersa', et sic de aliis.

Notandum est etiam quod talis passio si habeat genus, possibile est
quod
definiatur per illud genus et suam differentiam, uel per illud genus
et suum abstractum loco differentiae, ut 'album est coloratum
disgregatiuum uisus' uel 'album est coloratum albedine', similiter
'alterabile est mobile secundum qualitatem' uel 'alterabile est mobile
alteratione'. Sed iterum illud genus est
definibile per suum subiectum, ut quod coloratum est res colorata et
alterabile est res alterabilis.

Deinde etiam passiones de primo praedictorum modorum definiendae sunt
per subiecta sua, quoniam illae sunt duplices. Quaedam enim non pro
alio supponunt quam sua concreta, ut quod idem est figura quod
figuratum, et priuatio idem quod priuatum, et unitas idem quod unum.
Et tunc tales passiones in abstracto sumptae definiendae sunt sicut
sua concreta, ut quod figura est res figurata, uel magnitudo figurata,
et priuatio res priuata, et unitas res una. Aliae autem pro aliis
supponunt quam sua concreta et appellant ea pro quibus sua concreta
supponunt, ut 'simitas supponit pro cauitate et appellat nasum. Et
tunc sicut iste terminus 'simum' habebat 'nasum' pro subiecto et
cauitatem pro appellato, ita, e conuerso, iste terminus 'simitas'
habet 'cauitatem' pro subiecto et nasum pro appellato. Et utrobique
definitur passio per subiectum suum loco generis et per appellatum
loco differentiae. Ideo sicut dicimus 'simum est nasus cauus', ita
dicimus 'simitas est cauitas nasi'.

His ergo in hac digressione sic dubitatis, reuertamur ad propositum et
consequenter dicamus.

SDD 8.2.5

(1) Definitio causalis est oratio indicans conuertibiliter quid est
esse rei et propter quid est. (2) Et datur talis definitio per
terminum uel per terminos qui in recto supponerent pro causa uel
causis eius uel eorum pro quibus definitum supponit. (3) Et ponuntur
illi termini in huius modi definitionibus in obliquo. (4) Et dantur
hae definitiones aliquae per causam formalem, aliquae per causam
materialem, aliquae per causam efficientem, aliquae per causam finalem
et aliquae per plures harum. (5) Et ualent maxime tales definitiones
ad demonstrationes propter quid. (6) Et saepe demonstratur una talium
definitionum per aliam, aut quia aut propter quid. (7) Solet etiam
Aristoteles definitionem quidditatiuam uel etiam definitionem datam
per causam finalem uocare 'formalem', tamquam si esset data per causam
formalem, sed est impropria locutio.

Ista quinta pars est de definitione causali, quae continet septem
clausulas. Prima est descriptio definitionis causalis. Solet autem
prima pars talis definitionis poni in recto et esse genus uel
subiectum termini definiti, ut indicet aliquo modo quid est esse rei,
et subsequuntur termini causales in obliquo, determinantes
communitatem primae partis donec definitio causalis reddatur
conuertibilis cum definito. Et ideo si termini causales additi primae
partis sunt adhuc communiores, oportet eis apponere differentias
contrahentes, donec totum sit proprium definito.

Verbi gratia, definitio 'demonstrationis' per causam materialem datur,
primo Posteriorum, quod demonstratio est syllogismus ex praemissis
ueris, primis et immediatis, notioribus, prioribus et causis
conclusionis. Et ponitur ibi ergo "syllogismus" per modum generis uel
subiecti ad istum terminum 'demonstratio', et ponitur "ex praemissis"
ad exprimendum materiam demonstrationis. Sec quia hoc adhuc ita bene
conuenit syllogismo dialectico sicut demonstratiuo, ideo ad hoc
demonstrandum uel remouendum oportet apponere "ueris, primis, ..." et
caetera. Haec ergo definitio indicat quid est demonstratio, quia est
syllogismus, et indicat propter quid est in genere causae materialis,
ostendens ex quibus materialiter integratur, quia ex praemissis
primis, ... et caetera.

Secunda clausula indicat quos terminos debeat accipere definitio
causalis ad hoc quod indicet propter quid, scilicet quod illi termini
supponant pro causa uel pro causis si ponerentur in recto. Ut cum dico
quod demonstratio est syllogismus ex praemissis ... et caetera, iste
terminus 'praemissis' supponit pro causis materialibus
demonstrationis; praemissae enim sunt causae demonstrationis ex quibus
demonstratio materialiter componitur. Dico autem "si ponerentur in
recto" quia ponuntur in obliquo, et obliquus, proprie loquendo, non
supponit, sicut dicebatur prius.

Tertia ergo clausula dicit quod illi termini causales ponuntur in
huius modi definitionibus causalibus in obliquo, et non in recto,
cuius est ratio quia si unus terminus praedicatur uere et affirmatiue
de altero termino in recto, oportet quod illi termini supponant pro
eodem. Terminus autem definitus et terminus causalis in eius
definitione positus non supponunt pro eodem, quia idem non est causa
sui ipsius. Ideo ille terminus causalis non potest poni in definitione
in recto.

Quarta clausula distinguit diuersas definitiones causales secundum
diuersa genera causarum. Possunt autem faciliter dari exempla
definiendi: per causam formalem, ut si dico 'album est coloratum
albedine', uel 'homo est animal habens animam rationalem', uel
'intellectiuam'; per causam autem materialem si dico quod demonstratio
est syllogismus ex praemissis ueris, uel si dico quod simitas est
cauitas nasi, uel quod motus est actus entis in potentia secundum quod
in potentia uel mobilis secundum quod mobile; per causam autem
efficientem, ut si dico quod scire est per demonstrationem intelligere
uel quod motus est actus motiui secundum quod motiuum; per causam
autem finalem, ut si dico quod ira est appetitus uindictae, uel quod
somnus est requies sensuum exteriorum propter salutem animalis, uel,
ut solet dici, quod demonstratio est syllogismus faciens scire (scire
enim est finis ad quem ordinatur et cuius gratia quaeritur
demonstratio).

Aliqui tamen dicunt quod haec descriptio demonstrationis est
descriptio per effectum; scire enim est effectus demonstrationis, cum
demonstratio faciat scire. Et aliquibus uidetur quod utroque modo
debeamus dicere, cum causae sint sibi inuicem causae, ut habetur
secundo Physicorum. Demonstratio enim est causa effectiua scientiae,
uel scire, et scientia, uel scire, est causa finalis demonstrationis.
Tamen mihi uidetur quod in dicta descriptione demonstrationis 'scire'
accipiatur per modum effectus et 'demonstratio' per modum causae
efficientis, quia dicitur "syllogismus faciens scire". Sed forte si
diceretur quod demonstratio est syllogismus ad sciendum, siue gratia
sciendi, factus, tunc magis uideretur esse definitio per causam
finalem. Et non est uis in proposito, quia exemplorum non requiritur
uerificatio.

Sed etiam in ista quarta clausula apponitur quod saepe definitio
causalis datur per plura genera causarum, quod est uerum in habentibus
plura genera causarum. Et est definitio perfectior et utilior ad
demonstrandum quam si daretur per solum genus causae. Et est exemplum
quod demonstratio est syllogismus gratia sciendi constitutus ex
primis, ueris et immediatis, ... et caetera, uel quod ira est appetitus
ad recontristandum in furore calidi circa cor, uel quod nutritio est
conuersio alimenti in corpus animatum per potentiam uegetatiuam
propter salutem ipsius corporis animati.

Quinta clausula dicit definitiones causales ualere ad demonstrandum
propter quid. Hoc est quia medium in demonstratione propter quid debet
significare causam eius uel eorum quae significantur per terminos
conclusionis, prout hoc uidebitur in aliis capitulis. Et hoc fit si
definitio causalis fiat ibi medium, et non si aliae definitiones fiant
ibi media, sicut postea dicetur.

Sexta clausula ponit quod saepe una definitio demonstratur de definito
per aliam, uel quia uel propter quid. Cum enim definitio dicens quid
nominis sit notissima de definito et supponenda, ipsa conuenienter
potest fieri medium ad demonstrandum alias, immo quaecumque alia
praedicata demonstrabilia de definito, sed non oportet quod hoc sit
propter quid. Descriptio etiam per effectus posteriores bene est
medium ad demonstrandum definitionem uel causalem uel quidditatiuam,
sed non propter quid; unde in prooemio libri de Anima scriptum est
quod accidentia magnam partem conferunt ad cognoscendum quod quid est.
E conuerso autem definitio causalis est principium demonstrandi
definitionem de descripto et passiones de subiecto propter quid.

Sed etiam, cum in diuersis generibus causarum causae sint sibi inuicem
causae, sequitur quod definitio per unam causam fit bene medium ad
demonstrandum definitionem per aliam causam. Ego enim bene demonstro
propter quid in genere causae finalis si concludo oportere
demonstrationem esse syllogismum ex primis, ueris et immediatis
propter hoc quod ipsa demonstratio est syllogismus faciens scire, siue
ordinatus per se ad sciendum; et ita etiam est si concludo domum
debere esse ex lignis et lapidibus sic positis ex eo quod ipsa est
aedificium ad defendendum homines a nocimentis innatis prouenire a
uentis, caumatibus et pluuiis. Et haec magis dicentur post.

De ultima autem clausula dicendum est quod quia forma, finis, et
efficiens aliquando coincidunt, eo modo quo debet uideri in secundo
Physicorum, consequenter uoluerunt multi definitiones per causas
finales uel efficientes uocare 'formales', distinguendo eas contra
materiales, quia materia non sic coincidit cum aliis causis. Sed etiam
definitiones quidditatiuas, datas per genera et differentias, uocant
multi 'formales', secundum illum sensum secundum quem dicit
Aristoteles, in secundo Physicorum, quod partes definitionis sunt
formae, scilicet genus et differentia. Dicuntur autem formae secundum
impropriam locutionem, uel sequendo modum loquendi Platonis, qui
putauit praedicata quidditatiua esse formas ideales singularium, uel
quia formae significatae per genera et differentias de praedicamento
substantiae differunt specifice non ex parte materiae, sed potius ex
parte formae, sicut definitum differt ab aliis per genus et suas
differentias.

SDD 8.2.6

(1) Descriptio solet sic definiri quod descriptio est oratio indicans
quid est esse rei per accidentalia seu per effectus simpliciter
posteriores. (2) In descriptione igitur definitur subiectum per suam
passionem uel per suas passiones et causae per suum effectum uel per
suos effectus. (3) Et est descriptio ex prioribus et notioribus quo ad
nos, sed non simpliciter. (4) Ideo per descriptiones demonstrantur
aliquando definitiones quidditatiuae uel definitiones causales de suis
definitis, non propter quid, sed quia est solum.

Haec sexta pars est de descriptione, quae continet quattuor clausulas.
Prima clausula est definitio 'descriptionis'. Et apparet mihi quod
prima pars in descriptione debet sumi in recto, ut dicat quid est, et
debet esse communior descripto, ut sit genus uel quodam modo se habeat
per modum generis ad descriptum. Non tamen oportet quod sit uerum
genus, sed potest esse passio, communior tamen eo, ut si dicam 'ignis
est elementum leuissimum' uel 'deus est causa omnium aliorum entium';
isti enim termini 'elementum' et 'causa', cum sint ad aliquid, non
sunt genera ad istos terminos 'ignis' et 'deus'. Consequenter autem
oportet quod illi primae parti apponantur termini contrahentes eam,
donec fiat descriptio conuertibilis cum descripto, uel subiecto, siue
illi termini sint passiones descripti, siue sint termini obliqui qui
in recto supponerent pro effectu uel effectibus eius pro quo
descriptum supponit.

Secunda clausula exponit quid in descriptione definiatur. Quia uno
modo subiectum per passionem uel passiones, ut si dico 'homo est
animal risibile' uel 'ignis est elementum leuissimum', alio autem modo
causa per effectum, id est terminus supponens pro causa uel causis per
terminos qui in recto sumpti supponerent pro effectibus illarum
causarum, ut si dico quod domificator est artifex domorum, uel quod
materia est principium praesuppositum ex quo fit aliquid cum insit,
uel quod demonstratio est syllogismus faciens scire, uel quod natura
est principium motus uel quietis. Aliquando etiam descriptio eadem
datur per passiones et terminos effectuales simul, ut si dico deum
esse causam primam entium, uel animam esse principium formale corporis
uiuentis, aut etiam ipsam esse actum primum corporis physici, et
caetera.

Tertia clausula ponit quod descriptio est ex prioribus et notioribus
quo ad nos, sed non simpliciter. Quod enim sit ex prioribus et
notioribus nobis patet ex eo quod dicebatur in prima parte huius
capituli quod omnis definitio non datur nisi ad notificandum
definitum, et non ad notificandum ipsum deo uel angelis, aut naturis
inanimatis, sed nobis, et definitio non notificaret nobis definitum
nisi esset nobis notior.

Sed quod non sit notior simpliciter apparet de definitione per
effectum. Quia omnis causa est simpliciter notior causato, prout
debet uideri in prooemio Physicorum (et debet ibidem uideri quo modo
debeant haec intelligi). Sed hoc solum dico pro nunc quod illud
dicitur altero notius simpliciter si per eius notitiam et non sine
eius notitiam innati sumus scire propter quid illud alterum est
secundum tale genus uel talem speciem causae. Sic enim omnis causa per
se est notior suo causato, etiam nobis. Sed causatum alio modo fit
notius, etiam nobis. Sic igitur causa dicitur notior simpliciter suo
causato et causatum minus notum.

Sed difficilius est de definitionibus subiectorum per passiones quo
modo possint esse ex nobis notioribus. Quamuis enim in causis et
causatis sit duplex notius, siue duplex modus notioritatis, scilicet
unus quantum ad propter quid et alius quantum ad quia, ideo causa est
uno modo notior causato, et sic potest
definire causatum, et alio modo effectus est notior causa, et sic
potest
definire causam, tamen hoc non uidetur posse dici de subiecto et
passione, quia in multis non sunt causa et causatum. Unde licet isti
termini 'magnitudo' et 'figura' sint subiectum et passio, tamen nec
magnitudo est causa figurae nec figura est causa magnitudinis, sed
sunt idem magnitudo et figura. Si ergo subiectum est notius passione
ut per ipsum definiatur passio, quo modo poterit passio esse notior
subiecto ut subiectum definiatur per passionem?

Et aliqui respondent quod conceptus confusus passionis, quo confuse
simul concipiuntur suppositum et appellatum, est prior conceptu
subiecti, quo suppositum concipitur sine appellato; sed comparando ad
inuicem conceptus quibus distincte concipiuntur suppositum et
appellatum, conceptus suppositi, qui uocatur 'subiectum', est prior
conceptu appellati, qui uocatur 'passio'. Vel potest dici
probabiliter, prout tactum fuit in quarta parte huius capituli, in
digressione, quod omnis passio est suo subiecto uel communior uel
proprie posterior secundum conceptum. Quia si sit passio substantia
uel in neutro genere substantiuata, tunc ipsa habet conceptum
complexum ex conceptu compositi et conceptu appellati, et complexum
est naturaliter posterius eis ex quibus complectitur. Si autem passio
sit adiectiua adiectiue sumpta, tunc habet conceptum rei appellatae
per modum adiacentis alteri, et talis conceptum semper supponit
conceptum substantiuum, quia non intelligitur adiacere quod non
intelligitur adiacere alicui. Ideo rationabiliter ponitur quod omnis
passio per suum subiectum definitur tamquam per terminum priorem
secundum conceptum si ipsa sit definibilis per se.

Sed tamen, hoc non obstante, uerum est quod non quodlibet subiectum
est
definibile qualibet passione sibi attributa prius secundum conceptum.
Verbi gratia, sensu concipio album, et sic percipio hanc rem uel hoc
ens et ipsum album, et quamuis illud album sit argentum, tamen non
oportet quod iudicem hoc argentum, sed forte iudico hoc plumbum. Unde
licet forte aliquis numquam habuisset conceptum substantialem argenti,
tamen iudicaret hoc album, licet 'album' sit passio et 'argentum'
subiectum. Ita etiam in terminis uniuersalibus, ego concipiendo
aliquod album, concipio album uel rem albam, sed non oportet quod tunc
ego concipiam niuem albam uel cygnum album secundum tales conceptus
speciales. Ideo possum habere conceptum talis passionis sine conceptu
talis subiecti specialis. Sic ergo passio potest esse prior secundum
conceptum aliquo tali subiecto eius, et sic potest definire subiectum.
Verbi gratia, scito aliquid esse calidissimum uel leuissimum, nescio
tamen ignem esse calidissimum uel leuissimum, sed forte puto caelum
uel uacuum esse leuius aut solem esse calidiorem. Cum ergo inquisiuero
quod non est uacuum, et quod caelum nec est calidum nec est frigidum,
nec graue nec leue, et quod nullum aliorum elementorum est calidius
uel leuius igne, ego concludo hanc esse descriptionem 'ignis' quod
ignis est corpus calidissimum uel quod ignis est elementum leuissimum.
Et sic de multis aliis. Sed non describerem istum terminum 'nasum' per
'simum', nec etiam istum terminum 'ens', uel 'aliquid', per aliam
passionem, quia describerem notius per minus notum.

Quarta autem clausula est unum correlarium, quod sequitur manifeste ex
clausula praecedente et eius declaratione.

SDD 8.2.7

Saepe autem plures praedictorum modorum definitionum complectuntur
simul, et est inde definitio perfectior. Et inde prouenit ista diuisio
definitionum quam in pluribus locis ponit Aristoteles, scilicet quod
definitionum eiusdem definiti una aliquando est sicut principium
demonstrationis, alia sicut conclusio, et alia est sicut tota
demonstratio positione differens.

Ista ultima pars est de definitionibus complexis ex pluribus
definitionibus. Et est satis manifesta si ponantur exempla. Una ergo
definitio 'animae' est quod anima est principium principale
intrinsecum mouendi, sentiendi et intelligendi, ut patet secundo de
Anima, et alia est quod anima est actus primus substantialis corporis
organici, physici ... et caetera. Et demonstratur secunda per primam
sic 'omne principium principale intrinsecum uiuendi ... et caetera est
actus primus corporis ... et caetera, et omnis anima est huius modi;
ergo ... et caetera'. Et definitio composita esset quod anima est
principium uidendi tamquam actus primus corporis uiuentis ... et
caetera. Ita etiam est una definitio 'demonstrationis' quod
demonstratio est syllogismus faciens scire, per quam concluditur alia,
scilicet quod demonstratio est syllogismus ex praemissis ueris ... et
caetera. Et definitio complexa est quod demonstratio est syllogismus
faciens scire constitutus ex praemissis ueris, primis et immediatis
... et caetera. Ita etiam ex eo quod domus est aedificium defendens nos
a uentis et a pluuiis infertur quod oportet domum esse constitutam ex
fundamentis, parietibus et tecto. Et est definitio complexa quod domus
est aedificium constitutum ex fundamentis, parietibus et tecto propter
defensionem hominum a uentis et a pluuiis.

Una ergo harum definitionum dicitur principium demonstrationis quia
fit medium ad demonstrandum aliam definitionem de definito. Alia
dicitur tamquam conclusio demonstrationis quia praedicatur de definito
in conclusione, et non quod ipsa sit conclusio. Tertia autem, complexa
ex eis, dicitur tota demonstratio quia congregatum ex ipsa et definito
continet medium et extremitates demonstrationis. Sed dicitur
"positione differens" quia aliter ordinantur huius modi medium et
extremitates in demonstratione, scilicet in duabus praemissis et
conclusione, et aliter in praedicatione illius definitione de
definito, quia unica est ibi propositio.

Haec sint dicta finaliter de definitionibus, quia demonstratiua
perscrutatio profunda de eis est primae philosophiae.

SDD 8.3: DE QUAESTIONIBUS SCIBILIBUS ET DE PRAECOGNITIONIBUS

SDD 8.3.1

Sequitur tractare de demonstrationibus; haec enim erit tertia materia
huius tractatus. Tractabo autem primo de quaestionibus scibilibus et
de praecognitionibus, secundo de conuenientia et differentia
demonstrationum ad argumentationes dialecticas et scientiae ad
opinionem, tertio de principiis demonstrationis in demonstrabilibus,
quarto de dici de omni et per se, et de uniuersali, siue secundum quod
ipsum, quinto de pluribus definitionibus demonstrationum, sexto de
demonstratione propter quid in speciali, septimo de demonstratione
quia et an contingat demonstrare circulariter, octauo de
demonstratione ad impossibile et quibusdam aliis, nono de quibusdam
comparationibus demonstrationum; decima ostendit per quem modum
terminari possit unaquaeque quaestionum scibilium.

Expeditis duabus materiis huius octaui tractatus, scilicet de
diuisionibus et de definitionibus, sequitur tertia materia, scilicet
de demonstrationibus. Et continet ista materia decem capitula, quae
manifeste nominata sunt in hac prima parte huius tertii capituli. Hoc
ergo tertium capitulum erit de quaestionibus scibilibus et de
praecognoscendis materiis necessario praeuiis ipsis demonstrationibus.
Continebit autem istud capitulum septem partes principales. Prima
proponit dicenda in hac materia tota secundum distinctionem
capitulorum, et est plana de se, secunda enarrabit quaestiones
scibiles quadam generali enarratione et enumeratione, et declarabit
sufficientiam huius enarrationis et enumerationis, tertia declarabit
quo modo omnes illae quaestiones sunt quaestiones medii, quarta
distinguet ea ex quibus necessarium est demonstrationem integrari,
quinta ostendet quid aut quae oportebit de illis praecognoscere, sexta
manifestabit ex cuius illorum unitate scientia dicatur una, septima
declarabit an praemissae sciantur prius tempore quam conclusio uel
simul. Secunda ibi "Aristoteles ergo", tertia ibi "omnis autem",
quarta ibi "uolentes autem", quinta ibi "dicamus ergo", sexta ibi "cum
ergo", septima ibi "quibusdam autem". Prima ergo pars patet, sicut
dictum fuit.

SDD 8.3.2

(1) Aristoteles ergo enumerat quattuor quaestiones scibiles, scilicet
si est, quid est, quia est et propter quid est, quae sic possunt
distingui. (2) Quia quaestio quaerit uel de esse uel de quidditate, et
quaerens de esse uel quaerit de esse secundo adiacente, ut 'utrum deus
est?' uel 'utrum uacuum est?', et hanc uocamus 'quaestionem si est',
capiendo 'si' pro 'utrum', uel quaerit de esse tertio adiacente, ut
'utrum deus est infinitus?' uel 'utrum motus est res distincta a
mobili?', et hanc uocamus 'quaestionem quia est'. Quaestio autem
quaerens de quidditate rei uel quaerit de quidditate rei expressae in
quaestione, ut si quaeramus 'quid est homo?' uel 'quid est deus?', et
hanc uocamus 'quaestionem quid est', uel quaerit de quidditate causae
rei expressae in quaestione, et hanc uocamus 'quaestionem propter
quid', ut si quaero 'propter quid homo est?' uel 'propter quid est
homo risibilis?', ego non quaero quid homo est uel quid est hominem
esse risibilem, sed quaero quae sit causa essendi hominem uel essendi
hominem risibilem. (3) Aliter etiam possunt distingui dictae
quaestiones per ponere in numerum uel non ponere in numerum, sicut
tangit Aristoteles in secundo Posteriorum.

Haec autem secunda pars est de numero et distinctione quaestionum
scibilium, et habet tres clausulas. Prima proponit numerum quaestionum
scibilium et nomina consueta earum. Et apparet quod nomina sunt satis
proprie posita, praeter unum. Quaerimus enim si est, capiendo 'si'
pro 'utrum', ut 'utrum homo est?' uel 'utrum infinitum est?', et
quaerimus quid est, ut 'quid homo est?' uel 'quid infinitum est?', et
quaerimus propter quid est, ut 'propter quid somnus est?', aut
'caelum'; sed uidetur quod non quaerimus 'quia homo est?', uel 'quia
homo risibilis est?', sed 'utrum homo est?', uel 'utrum homo risibilis
est?'.

Et potest ad hoc responderi multipliciter. Primo, quia nomina
significant ad placitum, ideo Aristoteles, uel translator eius, ad
placitum usus fuit hoc nomine 'quia est' pro quaestione de 'est'
tertio adiacente, siue hoc consonet usui communi siue non, sicut etiam
aliquando lineam uocamus 'B'.

Secundo modo respondetur quod, loquendo proprie, nos quaerimus illud
quod inuenire uolumus. Nos autem uolumus inuenire scientiam non huius
orationis formatae ad modum dubii, scilicet 'utrum triangulum habet
tres ... et caetera uel non habet?', quia nec ipsa est scibilis (immo
indifferens est ad partem scibilem et ad partem non scibilem), sed nos
uolumus inuenire scientiam propositionis uerae, ut quod triangulus
habet tres ... et caetera. Ideo non quaerimus scire utrum triangulus
habet tres ... et caetera, sed quod triangulus habet tres ... et
caetera. Et ad hoc notandum Aristoteles sic uocauit istam quaestionem,
et Lincolniensis, in sua expositione, bene notat istam sententiam.

Tertio modo dicitur quod differenter dialecticus quaerit et
demonstrator. Dialecticus enim quaerit sub disiunctione de utraque
parte contradictionis, dans electionem respondenti; ideo quaerit utrum
sit uel non sit. Demonstrator autem proponit assertiue propositionem
demonstrandam, et illa tunc est quaestio, quia est dubitabilis
propositio, et eadem post demonstrationem est conclusio. Et ad hoc
notandum uocauit Aristoteles hanc quaestionem 'quia est', tamquam
propositam modo assertiuo.

Sed de numero quaestionum, secundum quem ponuntur quattuor et non
ponuntur plures quam quattuor, apparet statim quod hoc non est
intelligendum de numero quaestionum simpliciter contra inuicem
distinctarum. Sic enim aliae sunt in me, aliae sunt in te, aliae in
geometria, aliae in arithmetica. Nec est hoc intelligendum de numero
specialissimarum quaestionum. Patet, quia sic etiam sunt aliae in
arithmetica, aliae in geometria, et in geometria ualde multae; omnes
enim conclusiones demonstratae in geometria erant quaestiones,
scilicet antequam demonstrarentur, cum proponebantur demonstrandae.
Sed sic dicuntur quattuor secundum quattuor communes rationes
supponentes pro omnibus quaestionibus demonstrabilibus et non
coincidentes in supponendo pro eadem uel pro eisdem quaestione uel
quaestionibus. Sunt autem illae quattuor rationes quibus correspondent
ista quattuor nomina 'si est', 'quia est', 'quid est' et 'propter quid
est'.

Secunda autem clausula declarat quae sint illae quattuor rationes.
Prima enim est quae significat, siue cui subordinatur, haec oratio
'quaestio quaerens de suo subiecto hoc uerbum 'est' secundum
adiacens', ut 'utrum deus est?' uel 'utrum uacuum est?'. Et hanc
rationem, uel quaestionem pro qua haec oratio supponit, uocamus ad
placitum 'si est'.

Secunda ratio est quam significat haec oratio 'quaestio quaerens de
suo subiecto praedicatum mediante hoc uerbo 'est' tertio adiacente per
modum simplicis inhaerentiae', ut 'utrum homo est substantia?' uel
'utrum omnis triangulus habet tres ...' et caetera; nam 'habet'
resoluitur in 'est habens', iuxta illud, in quinto Metaphysicae, quod
idem significat 'uadere' et 'esse uadens', 'secare' et 'esse secans'.
Et hanc rationem, uel quaestionem pro qua ipsa supponit, uocamus ad
placitum nostrum 'quia est'.

Tertia ratio est quam significat haec oratio 'quaestio quaerens
mediante hoc uerbo 'est' tertio adiacente praedicatum de suo subiecto
per modum praedicati quidditatiui'. Quod enim quaeratur praedicatum de
'est' tertio adiacente apparet, quia si conuenienter respondeas
quaerenti quid est homo, respondebis quod homo est animal uel quod
homo est animal rationale, et haec responsio est de 'est' tertio
adiacente. Hanc autem rationem uel quaestionem pro qua ipsa supponit
uocamus 'quid est'.

Quarta ratio est quam significat haec oratio 'quaestio quaerens
praedicatum causale', scilicet significans causam essendi illud de quo
quaeritur, siue hoc sit essendi simpliciter, quantum ad 'est' secundum
adiacens, ut 'propter quid homo est?' uel 'propter quid somnus est?',
siue hoc sit essendi cum addito, quantum ad 'est' tertium adiacens, ut
'propter quid luna eclipsatur?' uel 'propter quid graue mouetur
deorsum?. Et hanc rationem uel quaestionem pro qua ipsa supponit
placet nobis uocare 'propter quid'. Unde non oportet semper hanc
quaestionem formare sub hac uoce 'propter quid', sed possumus quaerere
a quo est homo, effectiue, uel efficienter, uel ex quo, materialiter,
uel propter quid, formaliter, uel cuius gratia, finaliter.

Tales autem quaestiones 'qualis est homo?', uel 'quantus?', uel
'ubi?', uel 'quo modo se habet?', et huius modi, pertinent ad illam
quaestionem quam uocamus 'quia est'. Unaquaeque enim talium
quaestionum quaerit de subiecto suo praedicatum accidentale, quod non
habet modum praedicati quidditatiui, sed denominatiui.

Alii autem has quattuor quaestiones distinguunt faciliter sic.
Quaestio 'si est' quaerit 'est' secundum adiacens; quaestio 'quid est'
quaerit praedicatum quidditatiuum, ideo dicetur quod ad hanc
quaestionem pertinet utrum homo est animal; quaestio quia est quaerit
praedicatum denominatiuum; et quaestio propter quid quaerit causam uel
praedicatum causale, ut dictum est.

Quaestiones autem de praeterito uel futuro reducendae sunt ad
quaestiones de praesenti et quaestiones de possibili ad quaestiones de
inesse.

In tertia autem clausula notatur quod adhuc illae quaestiones possunt
distingui secundum alias rationes. Quaestio enim uel est ponens in
numerum uel non ponens in numerum. Quod sic debet intelligi: omnis
quaestio quaerit aliquid de aliquo; si ergo quod quaerit significat
aliud uel connotat aliquam aliam dispositionem circa illud subiectum
de quo quaeritur, tunc talem quaestionem placet nobis hic uocare
'quaestionem ponentem in numerum', et si non, tunc uocamus eam 'non
ponentem in numerum'. Duplex ergo est quaestio ponens in numerum: una
quaerens de subiecto suo praedicatum accidentale, seu denominatiuum,
et uocatur 'quia est', aliam quaerens causam de causato, uel quaerens
praedicatum causale de eo quod supponit pro causato, et uocatur
'propter quid'.

Similiter illa non ponens in numero est duplex, scilicet si est, quae
quaerit 'est' secundum adiacens, et quid est, quae quaerit praedicatum
quidditatiuum. Praedicatum enim quidditatiuum, licet bene significet
plura quam subiectum, ut 'animal' plura significat quam 'homo', tamen
circa homines 'animal' nihil plus significat uel connotat quam 'homo',
nec etiam plus significat uel connotat hominem esse quam 'homo', nisi
quantum ad modos significandi grammaticales. Unde si non esset nisi
A, tunc omne A esset A esse et omne A esse esset A. Et haec uidenda
sunt in Metaphysica.

Sed etiam sciendum est quod membra praedictarum diuisionum quaestionum
possunt subdiuidi, et augmentabitur numerus. Possum enim quaerere
'est' secundum adiacens, uel etiam quid est aut de termino incomplexo,
ut 'quid est homo?', 'quid est simum?', uel etiam 'utrum homo est?',
'utrum simum est?', aut de complexione distante, ut 'quid est somnum
esse?', uel 'quid est hominem dormire?'. Similiter, quantum ad quia
est, possum quaerere praedicatum quantitatis, uel qualitatis, uel ad
aliquid, et sic de aliis praedicamentis. Similiter, quantum ad
propter quid, possum quaerere causam efficientem, uel materialem, et
caetera, et hoc iterum quantum ad 'est' secundum adiacens uel tertium
adiacens, ut 'propter quid somnus est?' uel 'propter quid luna
eclipsatur?'.

Iterum possunt aliis modis diuidi quaestiones sicut problemata
diuiduntur in secundo Topicorum, quia alia uniuersalis affirmatiua,
alia uniuersalis negatiua, alia particularis affirmatiua, alia
particularis negatiua. Quaestiones autem de hypotheticis reducendae
sunt ad quaestiones de suis categoricis, quia propositio hypothetica
componitur ex categoricis, uel illae non comprehenduntur in his
diuisionibus et enumerationibus. Quod autem dicit Aristoteles
"quaestiones sunt aequales numero his quae uere scimus" debet sic
intelligi quod in omnibus modis generalibus praedictis quaestionum
aliquae inueniuntur quaestiones scibiles; uel sic quod omnis quaestio
demonstrabilis potest fieri conclusio scita et omnis conclusio scita
uel scibilis potest esse quaestio demonstrabilis ei qui nondum sciuit
eam.

SDD 8.3.3

(1) Omnes autem dictas quaestiones dicit Aristoteles esse quaestiones
medii. (2) Quia cum quaerimus si est uel quia est, quaerimus si
medium est, cum autem quaerimus quid est, quaerimus quid medium est.
Quod autem in quaestione propter quid quaeramus medium quid est, hoc
probat Aristoteles: (3) primo, quia in omni quaestione propter quid
quaerimus causam essendi, aut simpliciter aut secundum quid, et causa
est medium dicens quid est, etiam uel simpliciter uel secundum quid;
(4) secundo, quia in omni quaestione propter quid quaeritur medium
propter quid est, et omne medium propter quid est est medium quid est,
ideo in omni quaestione propter quid est quaeritur medium quid est.

Verba huius tertiae partis et sententia habent obscuritatem et summam
difficultatem. Et haec pars habet tres clausulas. In prima ponitur
haec conclusio quod omnis quaestio est quaestio medii. Et haec
conclusio est satis manifesta si uolumus hic loqui de conclusionibus
demonstrabilibus, de quibus in hoc tractatu intendimus; quaestio enim
est dubitabilis propositio, quae per demonstrationem efficitur
conclusio certa et scita. Talis autem propositio est mediata, cuius
medio inuento et conuenienter in demonstratione extremitatibus
applicato, ipsa cessat esse quaestio et efficitur conclusio scita.
Constat autem quod in omni quaestione illud quaeritur quo inuento
cessat esse quaestio, siue dubitatio. Ergo omni quaestione
demonstrabili medium illud quaeritur uel eius applicatio ad
extremitates; ideo omnis quaestio demonstrabilis est quaestio medii.

Adhuc illa conclusio declaratur sic. Supponamus primo quod
propositiones indemonstrabiles non sunt quaestiones proprie, licet
uoce per modum quaestionis proferri possint; non enim quaerimus mente
quod manifeste habemus. Secundo supponimus, sicut habetur in fine
septimi Metaphysicae, quod necesse est in omni nostra quaestione esse
nobis aliquid notum et aliquid dubium (non enim quaereres cultellum si
nullum haberes de eo conceptum), et per illud quod scimus nitimur
inuenire illud quod dubitamus. Tertio supponimus quod si ea quae tu
scis et eo modo quo tu ea scis sufficeret ad sciendum quaesitum
finaliter, tunc statim, sine mora, sequeretur scientia illius quaesiti
finalis, et tunc statim cessaret tibi illa quaestio. Ergo quam diu
quaeris quaesitum aliquod finale et tibi possibile inuenire, tam diu
inter ea quae tu scis et quaesitum finale manet tibi adhuc aliquid non
scitum, quod tamen oportet scire et inuenire ad inueniendum finale
quaesitum, et hoc uocatur 'medium', quod oportet quaerere et inuenire
uolentem inuenire finale quaesitum. Et hoc medium inueniendum ad
finalis quaesiti inuentionem est causa uel causatum, uel terminus
significatiuus, uel alicuius horum applicatio ad terminos in
quaestione positos. Ergo apparet quod quaerentem aliquid tamquam
quaesitum finale oportet etiam quaerere aliquod medium per quod
inueniatur illud quaesitum finale.

Secunda clausula exponit quot media quaeramus in dictis quattuor
quaestionibus. Et est haec clausula manifesta si consideremus quod
dicit Aristoteles. Et nos ad placitum uocamus quaestionem de 'est'
secundo adiacente 'quaestionem si est' et illam de 'est' tertio
adiacente 'quaestionem quia est'. Tamen aliquando Aristoteles
utramque uocat 'si est' et aliquando utramque 'quia est'. Et bene
utraque uocatur 'si est' (capiendo 'si' pro 'utrum'), quia quaerimus
'utrum tempus est?' et 'utrum tempus est motus?'. Bene etiam utraque
uocatur 'quia est', quoniam proponendo quod intendimus demonstrare
proponimus quod tempus est et quod tempus est motus. Manifestum est
ergo quod quaerens si est quaerit medium si est, id est quaerit medium
faciens scire si est, et quaerens quia est quaerit medium quia est, id
est medium faciens scire quia est, et, per consequens, ipse quaerit
medium si est, ex quo diximus quod quaestio quia est conuenienter
uocatur 'si est'.

Sed iterum etiam manifestum est quod quaestio quid est quaerit medium
quid est, id est quaerit medium faciens scire quid est, et quaestio
propter quid quaerit medium propter quid, id est medium faciens scire
propter quid. Sed tamen plus dicitur in ista clausula, quia dicitur
quod quaestio propter quid quaerit non solum medium propter quid, sed
etiam medium quid est. Et hoc est dubitabile; ideo ad hoc probandum
ponuntur aliae duae clausulae, quae sunt duae rationes hoc probantes.

Et propter primam illarum rationum, quae ponitur in tertia clausula,
notandum est quod cum dico "causam essendi aut simpliciter aut
secundum quid", per 'esse simpliciter' intelligo 'esse secundum
adiacens' in proposito, et per 'esse secundum quid' intelligo 'esse
tertium adiacens'. Cum ergo quaero propter quid homo est risibilis,
quaero causam essendi hominem non simpliciter, sed essendi ipsum
risibilem; et sic patet satis maior illius rationis. Sed cum dicitur
in minore quod illa causa est medium dicens quid est homo, sic
intelligo quod hic, large loquendo, uocamus 'definitionem dicentem
quid est' non solum definitionem pure quidditatiuam, sed etiam
definitionem causalem, et omnis causa in unaquaque demonstratione
propter quid pertinere potest et debet ad definitionem causalem eius
de quo quaeritur, quae quidem definitio causalis est conueniens medium
in demonstratione propter quid. Et addebatur "uel simpliciter uel
secundum quid", quia si definio 'hominem' uel 'triangulum' simpliciter
definitione causali, illa est conueniens definitio ad demonstrandum
propter quid homo est, sine additione; sed si definitione tali
definio illos non simpliciter, sed cum additione, ut definiendo
'hominem' per esse risibilem, uel 'triangulum' per habere tres ... et
caetera, illa definitio est conueniens ad demonstrandum propter quid
homo est risibilis, uel propter quid triangulus habet tres ... et
caetera.

Et ex his etiam dictis potest esse manifesta secunda ratio, quae
ponitur in quarta clausula. Et Aristoteles etiam ad eius
manifestationem ponit istam propositionem "in omnibus enim his
manifestum est quod idem est quod quid est et propter quid est", et
hoc est dictum quod omnis definitio causalis significat causam propter
quam est quod significatur per definitum.

SDD 8.3.4

(1) Volentes autem dicere de praecognoscendis ante demonstratiuam
scientiam conclusionis, ostendimus primo ex quot et ex quibus necesse
est constitui demonstrationem passionis de subiecto. (2) Et manifestum
est quod primo necessarium est in ea esse subiectum et passionem et
medium. (3) Secundo oportet in ea esse conclusionem constitutam ex
subiecto et passione, quae si ante proponebatur erat quaestio. (4)
Tertio oportet in ea esse duas praemissas, unam constitutam ex medio
et passione, aliam ex subiecto et medio. (5) Quarto necesse est illas
praemissas esse ordinatas in figura et in debito modo syllogistico, ut
de necessitate sequatur conclusio ex praemissis. (6) Hae autem
praemissae et termini earum solent dici 'materia' demonstrationis,
ordinatio autem in figura syllogistica et debito modo solet uocari
'forma' eius.

In ista quarta parte distinguuntur ea ex quibus demonstratio
integratur. Et sunt in ea sex clausulae. Prima proponit intentionem
partis et causam intentionis; et est satis manifesta. Proponitur autem
in speciali de demonstratione passionis de subiecto. Quia saepe
quaerimus tales demonstrationes in scientiis demonstratiuis propter
quid et per ea quae dicuntur de tali demonstratione poterunt apparere
illa quae essent dicenda de aliis.

Secunda clausula distinguit terminos in tali demonstratione
subiicibiles et praedicabiles. Et est totum manifestum per hoc quod
demonstratio est syllogismus. In aliis autem demonstrationibus sunt
termini subiectum et praedicatum conclusionis cum medio, sed illud
praedicatum non se habet ad illud subiectum tamquam passio ad suum
subiectum.

Tertia etiam clausula et quarta distinguunt propositiones
demonstrationem integrantes, quae sunt conclusio et duae praemissae,
constitutae ex terminis praedictis. Et illud totum est manifestum.

Quinta clausula ponit quod illos terminos oportet ordinari in
syllogismo. Et hoc est quod oportet omnem demonstrationem esse
syllogismum, ut post patebit.

Sexta clausula ostendit quid praedictorum se habeat in constitutione
demonstrationis per modum materiae. Et est ista clausula satis
manifesta. Non enim oportet hic disputare de distinctione reali uel
non reali dictae formae et dictae materiae ad inuicem. Sed finaliter
potest dici sicut diceremus materiam domus esse lapides, ligna et
lateres, formam autem horum compositionem uel ordinationem. Vel potest
dici quod sicut in propositione subiectum et praedicatum se habent per
modum materiae et copula per modum formae, si propositio sit
categorica, ita in demonstratione (quae est propositio hypothetica, ut
alias de syllogismo dictum est), praemissae et conclusio se habent per
modum materiae, et coniunctio coniungens eas in faciendo propositionem
hypotheticam se habet per modum formae, ut haec dictio 'ergo', uel
huius modi, in demonstratione uocali, et conceptus correspondens illi
dictioni in demonstrationi mentali.

SDD 8.3.5

(1) Dicamus ergo secundum Aristotelem quod omnis doctrina et omnis
disciplina intellectiua fit ex praeexsistenti cognitione. (2)
Dupliciter autem necessarium est praecognoscere in doctrinis
demonstratiuis: alia namque quia sunt, ut dignitates, alia uero quid
est quod dicitur per nomen, ut passiones, et alia utraque, scilicet
quid est et quia est, ut subiecta. (3) Sed non oportet in omni
syllogismo demonstratiuo praecognoscere de subiecto conclusionis quia
est (immo hoc in quaestione si est docetur per demonstrationem), (4)
sed oportet hoc praecognoscere in omni scientia totali de subiecto
primo illius scientiae.

Haec quinta pars ostendit quae debeamus praecognoscere de praedictis
demonstrationem constituentibus antequam habeamus scientiam
conclusionis per demonstrationem. Et habet quattuor clausulas.

Prima praemittit unam proprietatem communem omni doctrinae et
disciplinae. Et notandum est quod idem habitus uocatur 'doctrina' et
'disciplina', sed nomina differunt secundum rationem. Quia uocatur
'doctrina' secundum quod per doctorem acquiritur et dicitur
'disciplina' secundum quod a discipulo recipitur, sicut idem motus
dicitur 'actio' ut ab agente producitur et 'passio' ut in passo
recipitur, prout habetur tertio Physicorum. Dicitur etiam 'doctrina',
multum communiter, de omni notitia quam aliquis acquirit ab alio, et
est quaedam sensitiua, quaedam intellectiua. Sensitiua sicut ioculator
docet canem suum sedere uel ballare, uel sicut mater loquendo saepe
cum puero docet ipsum suum idioma; de hac autem doctrina non
intendebat Aristoteles, neque nos in hac arte demonstratiua, ideo
dicebatur "omnis doctrina et omnis disciplina intellectiua". Et quia
omnis talis fit ex cognitione sensitiua praeuia, ideo sic posset esse
probata propositio illa quae in prima clausula proponebatur.

Sed adhuc Aristoteles in hac propositione intendebat loqui magis
proprie de doctrina et disciplina; ideo non pro omni notitia
intellectiua, sed pro notitia ueritatis alicuius propositionis, quae
cum primo nobis proponitur est nobis dubia uel apparet falsa, et post
per doctorem manifestatur nobis eius ueritas; et hoc non potest facere
doctor nisi per probationem ex praemissa uel praemissis eam
concludentibus, et oportet illas praemissas esse prius notas antequam
conclusio fiat per eas nota; ideo sic omnem doctrinam necesse est
fieri ex praeexsistente cognitione, scilicet praemissae uel
praemissarum.

Et iterum talis propositio quae sic est dubia cum proponitur et cuius
post manifestatur ueritas non uocatur proprie 'quaestio', ut dictum
fuit in tertia parte huius capituli: quia in omni nostra quaestione
aliquid est nobis notum et aliquid dubium, et per illud quod
praescimus nitimur inuenire ac demonstrare illud quod dubitamus, et
hoc cum inuentum est per adiutorium doctoris ostendentis nobis medium
per quod inuenitur et applicationem eius ad extremitates generatur
doctrina; ideo etiam sic doctrina fit ex praeexsistente cognitione.

Secunda clausula distinguit praecognitiones in scientiis
demonstratiuis. Et dicitur communiter, secundum Aristoteles, quod
necessario in scientiis demonstratiuis sunt duae praecognitiones ante
scientiam conclusionis per demonstrationem, scilicet quid est et quia
est. Et in hoc dicendo tu debes accipere 'quid est' et 'quia est' non
in recto casu sed in genitiuo. Ipsorum enim quid est et quia est sunt
praecognitiones, et ipsa sunt praecognita de subiecto, dignitate et
passione; quod enim oportet ante praecognoscere, hoc praecognoscitur
et eius est praecognitio. Et cum dicit Aristoteles "dupliciter autem
necessarium est praecognoscere, alia namque quia sunt ..." et caetera,
cum autem sic enumerantur duae praecognitiones, debet hoc poni
proportionaliter sicut prius posuimus demonstrationem quattuor
quaestionum, in secunda parte huius capituli.

Cum etiam dicimus necessario praecognoscendum esse quid est de
subiecto et passione, non debemus per 'quid est' intelligere
definitionem quidditatiuam aut definitionem causalem. Illae enim saepe
dubitantur et quaeruntur et demonstrantur; ideo sic dictum fuit quid
est esse quaestionem. Sed per 'quid est' debemus intelligere quid est
quod dicitur per nomen, et hoc non solum est praecognoscendum de
subiecto et passione, immo uniuersaliter de omni termino significatiuo
quo uolumus uti in demonstratione. Si enim discipulus non nouerit
significationes nominum, non poterit intelligere doctorem sibi
demonstrare uolentem.

Cum etiam dicimus praecognoscendum esse de dignitate quia est, nos
intelligimus hic per 'dignitatem' praemissam demonstrationis
indemonstrabilem. Et extendendo hoc nomen 'dignitatis', nos hic
possumus omnes propositiones quae fiunt praemissae in
demonstrationibus aliarum conclusionum uocare 'dignitates' in respectu
illarum conclusionum, licet non dicantur simpliciter et proprie
dignitates nisi sint indemonstrabiles. Cum ergo praemissae debeant
manifestare conclusionem in sua ueritate, et hoc non possint nisi
fuerint ante nobis manifestae, ideo necesse est ante notitiam
ueritatis conclusionis sic praecognoscere et scire dignitates. Et hoc
intendimus quod necesse est praecognoscere dignitatem quia est, id est
quia est uera, uel quod ita est sicut per eam significatur, ad sensum
alias expositum.

Deinde cum dicitur quod de subiecto oportet praecognoscere quia est,
uolumus dicere, cum illud subiectum sit unus terminus significatiuus,
quod de illo termino significatiue sumpto oportet praecognoscere hoc
uerbum 'est' secundum adiacens, ut si 'magnitudo' sit primum subiectum
in geometria, oportet praecognoscere magnitudinem esse et scire quod
ita est antequam habeamus scientiam demonstratiuam alicuius
conclusionis geometricae. Nam, ut dicitur sexto Metaphysicae, nullius
scientiae est demonstrare si est aut non est genus circa quod
uersatur, neque etiam quid est, sed haec accipiunt scientiae tamquam
nota sensu uel supponentes ea ex superiori scientia.

Tertia autem clausula et quarta exponunt de quo subiecto oporteat
praecognoscere quia est et de quo non. Et innuunt duplex dici
'subiectum' quantum spectat ad propositum; unum enim dicitur subiectum
propositionis, scilicet de quo dicitur praedicatum, alterum dicitur
subiectum scientiae. Et tunc tertia clausula bene manifeste ostendit
quod loquendo de subiecto propositionis non oportet in omni
demonstratione praecognoscere quia est de subiecto conclusionis, immo
hoc quaeritur et demonstratur in quaestione si est, quo modo
manifestabitur post.

Sed de subiecto scientiae notandum est quod hic non intendimus loqui
de subiecto cui scientia inhaeret. Nam omnis scientiae humanae tale
subiectum est anima, de qua nihil oportet praecognoscere uel
considerare in geometria. Sed 'subiectum' scientiae hic uocamus genus
circa quod primo uersatur intentio considerantis in illa scientia. Et
sic dico "primo" quia de nullis aliis considerat nisi prout habent
attributionem ad ipsum, scilicet uel sicut partes, uel sicut
passiones, uel sicut principia, uel sicut opposita, aut sicut
passiones partium uel passionum, et caetera. Et hoc solet nominari
'subiectum obiectum' et 'genus obiectum' et 'materia obiecta',
scilicet respectu intellectus de ipso principaliter considerantis
quantum ad illam scientiam, et 'subiectum' respectu primarum et
principalium passionum ad illam scientiam pertinentium.

Et solet uocari 'genus' altero duorum modorum, quorum unus est quia
communiter tale subiectum habet plures species sub se de quibus illa
scientia considerat, ut 'magnitudo', quae sic ponitur subiectum
geometriae, habet sub se 'corpus', 'superficiem' et 'lineam', de
quibus est consideratio in geometria. Alius modus est prout subiectum
solet uocari 'genus' suarum passionum. Hos enim duos modos sumendi
'genus' exprimit Aristoteles quinto Metaphysicae, cum aliis duobus
modis prioribus, dicens "amplius autem dicitur genus ut superficies
figurarum genus superficialium et solidum solidarum, et caetera,
amplius ut in rationibus, id est in definitionibus quidditatiuis, quod
primum inest quod dicitur in eo quod quid est ...", et caetera. Et tale
subiectum uocat Aristoteles 'genus' quarto Metaphysicae, capitulo
primo, uersus finem, ubi dicit quod omnis sensus unus et omnis
scientia una unius generis est, ut grammatica, una ens, omnes
speculatur uoces, et etiam in primo Posteriorum ubi dicit "una autem
scientia est quae est unius generis ..." et caetera.

Quod autem in omni tali scientia una oporteat tale subiectum primum et
unicum assignare dicetur in alia parte. Quod etiam de tali subiecto
oporteat in illa scientia praesupponere quia est posset sciri per
inductionem: nec enim metaphysica demonstrat ens esse, nec physica ens
mobile esse, nec geometria magnitudinem, nec arithmetica numerum, et
caetera.

Iterum tale subiectum est de quo primo et principaliter considerat
talis scientia, et nullus ualeret laborare ad inueniendum unam talem
scientiam magnam de eo quod non crederet esse, uel saltem fuisse uel
fore.

Iterum oportet omnia alia considerare secundum quod reducuntur ad tale
subiectum, et nullus ualet reducere entia ad non ens, nec terminos pro
aliquo supponentes ad terminum quem crederet pro nullo supponere.

Sed tu diceres "nonne possum ego habere unam talem scientiam magnam de
uacuo, seu de isto termino 'uacuum', licet uacuum non sit? ", et
iterum "talem scientiam posset aliquis habere de rosa et de eius
partibus et passionibus, et non perderet eam licet modo nulla esset
rosa, sicut non amittimus scientiam nostram de eclipsibus lunae licet
pro infinito tempore nulla sit eclipsis lunae".

Respondetur breuiter ad primam instantiam quod nulla scientia potest
considerare de isto termino 'uacuum' significatiue sumpto tamquam de
primo et principali considerato, sed oportet prius et principalius
considerare de loco. Quia non potest haberi conceptum uacui, nec quid
nominis 'uacui', nisi habendo conceptum loci; est enim conceptus uacui
complexus ex conceptu loci et corporis, ut alias dictum est.

Ad secundam instantiam dicendum est quod in demonstrationibus non
utimur hoc uerbo 'est' pro tempore restricto ad hanc horam uel diem,
sed pro infinito, seu quantocumque, tempore praesenti. Sed de hoc
dicetur magis in quinto capitulo huius tractatus.

Sed adhuc dubitatur an oporteat praecognoscere de passione quia est,
sicut de subiecto. Et ego dico quod de aliquibus hoc praecognoscitur
tamquam sensu manifestum, sed non de omnibus. Quia licet sciamus
continuum esse, cuius passio est esse in infinitum diuisibile, tamen
quaestio est dubitabilis an in infinitum sit diuisibile. Immo etiam
nec de omnibus partibus subiectiuis primi subiecti oportet
praesupponere quia est. Quamuis enim et 'motus' et 'tempus' et
'infinitum' sint partes subiectiuae 'entis', quod est primum subiectum
metaphysicae, tamen posset aliquis dubitare an motus est, an infinitum
est aut an tempus est, et habet demonstrare metaphysica quod sic.

Non oportet autem dubitare circa praedicta propter dicta Aristotelis,
in primo Physicorum, dicentis quod quasdam scientias nihil prohibet
quaedam horum despicere, ut genus non supponere esse si sit manifestum
quoniam est, et passiones non accipere quid significent, quoniam notum
est. Aristoteles enim in his uerbis uult dicere quod si praedicta non
fuerunt manifesta et communiter apud omnes concessa, expedit ea in
initiis librorum supponere non solum mente, sed etiam in scribendo aut
narrando, aut etiam declarando si aliqua indigeant declaratione. Si
tamen fuerunt communiter apud omnes euidentia, tunc licet mente
praecognoscantur, nihil inconueniens est ea despicere, et non
supponere, quantum ad eorum narratiuam praeordinationem in initiis
librorum ante demonstrationes quaestionum.

SDD 8.3.6

(1) Cum ergo scientiam magnam ex multis processibus, diuisionibus,
definitionibus, demonstrationibus et conclusionibus aggregatam dicamus
unam scientiam, ut metaphysicam, physicam uel geometriam, et cum etiam
talia multa non dicantur unum propter continuitatem uel inhaerentiam
unius ad alterum, nec propter unitatem subiecti in quo aggregantur,
necesse est talem magnam scientiam dici unam propter unitatem alicuius
eorum de quibus illa scientia considerat, ad quod alia, prout in illa
scientia considerantur, habent ordinationem et attributionem, sicut
exercitus dicitur unus ex ordinatione omnium aliorum in unum
principem, uel ducem, (2) ideo uidendum est quid sit illud unum ex
cuius unitate talis scientia dicitur una. (3) Hoc autem non est
aliquod principium complexum, ut dignitas, quia multae sunt in eadem
scientia et non reducibiles ad inuicem, (4) nec hoc est medium
demonstratiuum, pari ratione, (5) nec conclusio, nec aliqua passio,
quia plures sunt et posteriores praemissis. (6) Oportet ergo hoc esse
unum primum genus, scilicet subiectum, illi scientiae proprium et
adaequatum. Haec est determinatio Aristotelis, primo Posteriorum, in
isto capitulo "una autem scientia".

Quia scientiae diuersae dicuntur distingui ex distinctione aliquorum
consideratorum, cum enumerata sint plura de quibus scientiae
demonstratiuae principaliter considerant, expedire uidetur in hac
sexta parte etiam ponere sermonem de unitate et pluritate scientiarum.
Habet autem haec pars sex clausulas.

Prima, quae est magna, probat istam conclusionem quod necesse est
scientiam unam continentem multas demonstrationes et conclusiones dici
unam ex unitate alicuius eorum de quibus illa scientia considerat. Ad
cuius euidentiam notandum est quod non intendimus hic agere de unitate
simplicis scientiae demonstratiuae, cuius modi dicimus esse scientiam
unitate conclusionis demonstratae, sed de unitate scientiae ex multis
simplicibus aggregatae, sicut esset totalis geometria, composita ex
partialibus scientiis omnium uel plurium conclusionum geometricalium.
Cum ergo unaquaeque harum scientiarum simplicium sit actu una scientia
et sit alterius conclusionis altera, quo modo poterit geometria, ex
omnibus illis partialibus scientiis aggregata, esse una? Non enim
dicitur una quia sit aliquod unum proprie loquendo, sicut nec domus
nec exercitus dicitur proprie aliquod unum; multa enim non dicuntur
simpliciter et proprie aliquod unum nisi uel propter continuitatem, si
sint innata continuari, ut partes lineae sunt una linea, et plures
partes aquae una aqua, et plures gradus caliditatis una caliditas
(imaginantur enim habere continuitatem intensionis, sicut partes
magnitudinis habent continuitatem extensionis), uel propter
commixtionem graduum formarum contrariarum, sicut aliqui gradus
caliditatis et aliqui gradus frigiditatis essent una tepiditas, et
gradus albedinis et nigredinis unus medius color, uel propter
inhaerentiam unius ad alterum, ut forma et materia sunt una substantia
per se subsistens, scilicet unum animal, unus lapis, unus aer.

Nullo autem istorum modorum duae scientiae partiales, siue simplices,
duarum diuersarum conclusionum sunt unum et una scientia. Sed nec
talis scientia, sicut totalis geometria, dicitur una solum per modum
accumulationis et congregationis in eodem loco uel subiecto, quia isto
modo non magis sunt unum duae conclusiones geometricales quam una
geometricalis et una moralis uel medicinalis; ideo non esset magis
dicendum quod illae duae geometricales essent una scientia quam una
geometricalis et una moralis uel medicinalis, quod est falsum. Nec
apparet colligatio siue conglutinatio uel alius modus rationalis quare
omnes conclusiones geometricales dicuntur esse de una scientia de qua
non sunt morales uel medicinales, et e conuerso, nisi quia omnes
conclusiones geometricales habent ordinem et attributionem in earum
consideratione ad unum aliquid ad quod non sic habent attributionem in
sua consideratione conclusiones morales uel medicinales, et e
conuerso. Ideo conclusio proposita bene concluditur in hac clausula.

Secunda ergo clausula proponit considerandum esse quid sit illud unum
ex cuius unitate propter attributionem aliorum ad ipsum talis scientia
dicitur esse una.

Tertia clausula remouet unam opinionem, scilicet dicentem quod illud
unum sit aliquod unum principium complexum, proprium illi scientiae et
primum, a quo alia dependent: tota enim congregatio debet sumere
unitatem magis a primo quam ab aliquo alio et attributio debet esse
magis posteriorum ad priora quam e conuerso; subiectum autem uel
passio non est primum, sed principia prima sunt priora; ergo ... et
caetera. Haec autem opinio non est uera. Non enim in tali scientia est
unicum principium complexum primum et indemonstrabile ad quod omnia
alia reducuntur, sed tot sunt quot sunt conclusiones, sicut dicetur
post. Nec etiam aliquid illorum in aliud illorum reducitur, nisi
forte haec omnia in aliquod aliud reducantur; nullum enim eorum
probatur per alterum. Et iterum principia communissima, scilicet
metaphysicalia, descendunt in scientias speciales propter diuersas
appropriationes. Non ergo ex diuersitate illorum principiorum dicuntur
illae scientiae diuersae, sed potius ex aliis principiis distinctis
illarum scientiarum; apponuntur enim illis principiis diuersae
appropriationes illa principia diuersificantes.

Sed nec illa principia complexa sunt prima inter considerata; immo
priores sunt termini ex quibus componuntur. Et ideo quantum ad
unitatem scientiae reducit Aristoteles, primo Posteriorum, principia
complexa ad genus subiectum, dicens "altera autem scientia est ab
altera quarumcumque principia neque ex eisdem neque ex alteris sunt;
huius autem signum est cum in indemonstrabilia ueniant; oportet enim
ipsa esse in eodem genere his quae demonstrantur", scilicet si debeant
esse una scientia. Et in fine capituli dicit "principia enim sunt
duplicia, ex quibus et circa quae", ex quibus, scilicet dignitates, et
circa quae, scilicet genera subiecta, "ex quibus igitur communia sunt,
quae autem circa quae propria, ut numerus et magnitudo", scilicet
numerus in arithmetica et magnitudo in geometria.

Quarta clausula remouet aliam opinionem, scilicet dicentem quod talis
scientia dicitur una ex unitate primi medii demonstratiui, scilicet
primae demonstrationis. Et haec opinio habet quandam apparentiam, ex
eo quod eadem conclusio, quae scilicet est eiusdem subiecti et eiusdem
passionis, ut quod terra est sphaerica, pertinet ad diuersas
scientias, scilicet naturalem et astrologicam, secundum quod
demonstratur per diuersa media, ut apparet secundo Caeli et in
tractatu de Sphaera. Et iterum dicitur, primo Posteriorum, quod
demonstrationes augentur non per media sed in post assumendo aut in
latus, quasi in una scientia exsistente unico primo medio, licet sint
in ea multae demonstrationes et conclusiones.

Sed tamen nec ista opinio est tenenda: licet enim sub uno medio multae
possint capi minores extremitates et sub illis aliae, et sic possint
multiplicari demonstrationes ortum habentes ex uno medio et una
praemissa constituta ex illo medio et maiori extremitate primae
demonstrationis in illo ordine, tamen non omnes demonstrationes unius
talis scientiae dependent sic ex uno medio et una praemissa. Verbi
gratia, in nullam praemissam unam et in nullum medium unum resoluuntur
demonstrationes primae conclusionis quam posuit Euclides et istius
conclusionis quod quattuor quantitates proportionales sunt
proportionaliter commutabiles; et sic de multis aliis.

Et iterum primum ad quod debet esse omnium aliorum reductio debet esse
praecognitum; medium autem demonstratiuum non est de primis cognitis;
immo cognitis subiecto et passione quantum ad quid nominis, et
subiectum etiam quantum ad quia est, adhuc saepe deficit nobis et
quaerimus ipsum medium, et saepe difficulter inuenimus, secundum quod
dictum est prius quod omnis quaestio est quaestio medii.

Nec prosunt persuasiones illius opinionis. Quia si eadem conclusio, ut
quod terra est sphaerica, probatur in diuersis scientiis, hoc non est
primo propter diuersitatem mediorum, sed propter reductionem terrae
secundum eius diuersas considerationes in primo subiecto illarum
diuersarum scientiarum. Terra enim uno modo consideratur ut
simpliciter grauis et naturaliter mobilis ad medium mundi, et sic
reducitur ad primum subiectum naturalis philosophiae, quod est ens
mobile uel motus; et sic pertinet eius consideratio ad naturalem, et
conuenit sibi medium naturale per quod probatur esse sphaerica. Alio
modo consideratur secundum habitudinem situalem ad caelum, prout est
in medio eius sicut centrum, et sic reducitur ad primum subiectum
astrologiae, quod est magnitudo caelestis uel aliquod tale; ideo sic
pertinet ad astrologiam, et conuenit sibi medium astrologicum per quod
probatur esse sphaerica.

Non enim est inconueniens quod idem terminus secundum eius diuersas
considerationes pertineat ad diuersas scientias propter reductionem
eius ad diuersa prima subiecta illarum, et quod sit subiectum primum
in una et pars uel passio subiecti in alia. Ut 'quantitas' considerata
secundum rationem mensurae uel mensurabilis non resoluitur in
subiectum superioris uel aliud, sed est subiectum primum mathematicae
scientiae, considerata tamen secundum quod ens et aliquid pertinet ad
metaphysicam, quia reducitur ut sic ad subiectum primum metaphysicae,
quod est ens. Ideo metaphysicus non habet scire quae res est
quantitas, magnitudo uel numerus, sed hoc considerat solus
mathematicus. Si autem quantitas, numerus, magnitudo uel figura
considerentur prout diuersae magnitudines, figurae ... et caetera
conueniunt diuersis motibus uel operationibus naturalibus, tunc
pertinent ad physicam, quia sic considerantur in attributione ad motum
uel ens mobile, quod ponitur primum subiectum scientiae naturalis.

De alia autem obiectione, quae est de augmentatione demonstrationum,
dictum est aliqualiter, et magis dicetur post.

Sed restat dubitatio quo modo tale genus subiectum potest dici
proprium et adaequatum illi totali scientiae, cum non appareat sumi in
qualibet demonstratione uel conclusione illius scientiae. Et ego
respondeo quod non dicitur proprium illi scientiae per conuertibilem
praedicationem uel quia formaliter sumatur in qualibet demonstratione
uel conclusione illius scientiae. Sed sic dicitur proprium et
adaequatum illi scientiae quia illa scientia non excedit
considerationem illius subiecti et sibi attributorum secundum rationem
secundum quam ponitur in illa scientia primum subiectum, nec deficit a
consideratione eorum; considerat enim de illo subiecto et de eius
partibus et passionibus et principiis, et omnibus aliis quae ad ipsum
habent per se attributionem secundum illam rationem secundum quam
ponitur ibi primum subiectum, et de nullis aliis.

Unde si Aristoteles, primo Physicorum, considerat de termino superiori
ad motum uel ad ens mobile, uel de multitudine entium, contra Melissum
et Parmenidem, hoc non est per naturalem scientiam, sed per
metaphysicam, ut ibidem confitetur; et si etiam, secundo de Anima,
definimus animam quod ipsa est actus primus substantialis corporis
physici, hoc facimus induentes habitum primae philosophiae, de qua
sunt illi termini, et non de physica. Unde notandum est quod nulla
scientia potest definire suum subiectum nisi induendo habitum
superioris scientiae, cum oporteat primam partem definitionis excedere
definitum.

Quinta clausula remouet alia duo quae forte cauillatores possunt
dicere, unum scilicet quod ab unitate passionis et aliud quod ab
unitate conclusionis scientia diceretur una. Hoc enim non est
rationabile, cum nullum illorum sit de quo primo intendit consideratio
scientiae, et quia subiecto manente uno et scientia una multiplicantur
conclusiones non reducibiles una in aliam, ut diximus prius, et etiam
passiones, ut quod 'entis' in quantum ens sunt passiones, etiam
proprie conuertibiles, plures, ut 'idem', 'diuersum', 'prius' uel
'posterius', 'causa' uel 'causatum', 'contingens' uel 'necessarium'.
Tamen hoc est bene concedendum quod ad unitatem simplicis scientiae
requiritur unitas conclusionis.

Sexta clausula infert ex praedictis quod talis scientia dicitur una ex
unitate primi generis subiecti illius scientiae. Propter quod
debiliter considerantes et ad pauca inspicientes de facili enuntiant
quidam modernorum dicentes in tali magna scientia una non esse
quaerendum unum subiectum proprium, sed tot quot sunt conclusiones in
ea diuersorum subiectorum. Tales enim non possunt artificialiter
distinguere scientias, nec dicere quare tales conclusiones sunt de
geometria et tales non, sed de medicina, et deficiunt non
distinguentes etiam inter subiectum propositionis et subiectum
scientiae et subiectum passionis.

SDD 8.3.7

Quibusdam autem uisum est quod non prius sciremus praemissas quam
conclusionem, prout hoc imponitur Platoni. Nos autem hanc opinionem
non tenemus, sed dicimus necessario nos prius scire praemissas quam
sciamus conclusionem. Fit enim in nobis scientia conclusionis per
scientiam praemissarum et illud per quod aliquid fit prius est
naturaliter eo quod fit. Maiorem autem scimus prius tempore quam
conclusionem, sed minorem addentes maiori scitae scimus simul tempore
conclusionem, licet sit prius natura.

Haec ultima pars ostendit quo modo praecognoscimus praemissas ante
conclusionem. Et circa hoc notandum est quod propositio formata in
mente est quaedam notitia complexa, de qua non loquimur hic, quia
conclusionem demonstrandam possumus habere in mente formatam antequam
habeamus in mente aliquam praemissarum. Immo sic communiter doctores
proponunt suas conclusiones demonstrandas antequam demonstrant eas.
Sed haec notitia non est scientia, immo scientia est assensus certus
et euidens superueniens propositioni mentali, quo illi cum certitudine
et euidentia assentimus. Cum ergo propositio in mente formata sit
nobis dubia et intellectus non sit ex sua natura determinatus ad
assentiendum ei, necesse est si debeat ei assentire cum certitudine et
euidentia quod ad hoc determinetur per alias propositiones illam
concludentes quibus sic assentiat. Et sic oportet intellectus prius
assentire illis praemissis quam illi conclusioni; et hoc est prius
scire praemissas quam conclusionem.

Haec igitur ultima pars habet tres clausulas. Prima proponit opinionem
nobis contrariam, cuius opinionis narrantur quattuor rationes, quae
uel quarum aliquae solent Platoni attribui. Prima est quia Plato dicit
(sicut et nos) deum in generatione hominis creare intellectum humanum;
deus autem, cum sit agens perfectissimum, omnipotens et optimum, cuius
potentiae nihil est quod possit resistere, rationabile est quod agat
effectum perfectum si per se agit et creat illum. Intellectus autem
humanus non crearetur perfectus nisi crearetur repletus uirtutibus
simul et scientiis. Ergo sic est intellectus ab instanti suae
creationis, propter quod non prius sciuit principia quam conclusiones.
Et cum quaereretur a Platone "quare ergo indigemus addiscere et
studere?", dicebat quod intellectus mole carnis oppressus et sepultus
non poterat exercere opera scientiarum propter quod obliuiscebatur eas
et non poterat prius illis scientiis uti nisi per studium et
demonstrationes esset exercitatus et ad memoriam, seu reminiscentiam,
reductus.

Secunda ratio eius erat quia si intellectus non praecognouisset
conclusionem ante demonstrationem sequeretur quod praesentata, uel
oblata, sibi conclusione in demonstratione, ipse non magis caperet eam
in assentiendo ei quam oppositam si sibi offerretur, quod falsum est.
Et probabat consequentiam per exemplum de seruo fugitiuo quem dominus
quaerens si numquam cognouit eum, non magis capiet eum si sibi
occurrat quam quemlibet alium, etiam sibi prius ignotum.

Tertia ratio erat quia non sunt causae sufficientes alicuius effectus
sine illo effectu; positis enim causis sufficientibus, ponitur
effectus. Causae autem sufficientes scientiae conclusionis sunt
scientiae praemissarum una cum intellectu agente et possibili, et
huius modi, quae posita sunt. Ergo positis scientiis praemissarum,
ponitur simul scientia conclusionis, et non posterius.

Quarta ratio fuit quia fiat tale argumentum 'omnis binarius est
numerus par, denarii in bursa mea exsistentes sunt binarius' (quod
probo per ostensionem eorum); 'ergo denarii in bursa mea exsistentes
sunt numerus par'. Ostendo ergo quod tu sciebas illam conclusionem
antequam tibi demonstraretur per praedictam rationem: quia omnem
binarium praesciebas esse numerum parem, et denarii in bursa mea sunt
binarius, ut probatur per ostensionem; ergo denarios in bursa mea
praesciebas esse numerum parem. Et iste processus est manifestus, quia
est syllogismus in prima figura.

De his autem rationibus pertranseundeum est superficialiter, quia non
sunt de logica, nisi quarta. De prima ergo ratione manifestum est quod
non est loqui naturaliter dicere quod corpus humanum, quod est
proprium et conueniens subiectum animae humanae, debeat ipsam impedire
ab eius operatione. Sed tamen, loquendo supernaturaliter, concedimus
deum creare intellectum humanum non modo naturali, sed uoluntarie et
libere, et non oportet tale agens producere effectum quantumcumque
potest perfectum, sed quantum uult. Immo repugnat infinitae potentiae
diuinae facere effectum sic perfectissimum quin possit facere
perfectiorem, quia sequeretur quod eius potentia esset finita. Negatur
ergo quod deus creet intellectum scientiis repletum, sed potius nudum,
potentem tamen per se perfici, sicut habetur tertio de Anima.

Ad secundam rationem dicitur quod sicut ignis est ex sua natura
determinatus ad calefaciendum, uel comburendum si sibi apponatur
combustibile, sic intellectus, ex sua naturali inclinatione ad
ueritatem, est determinatus ad assentiendum primis principiis,
scilicet indemonstrabilibus, uel ad hoc determinatur per aliqualem
praecedentem declarationem, ut dicetur post. Sed sic non est per suam
naturam determinatus ad assentiendum conclusionibus, sed indiget
determinari ad hoc per praemissas eas concludentes, quibus ex sua
natura praeassentit. Quare ergo non ita bene assentit oppositis
illarum conclusionum si sibi occurrant?. Dico quod hoc est quia illa
opposita non sic concluduntur sibi per praemissas quibus prius
naturaliter assentiat; ideo nec ex sua natura nec per aliud
determinatur ad assentiendum illis. Et sic uidetis quod similitudo
prima non ualebat.

Ad tertiam rationem dicendum est quod ad esse causarum sufficientium
et eo modo quo sunt sufficientes ad esse effectus sequitur effectum
esse; et similiter ad esse causarum sufficientium et eo modo quo sunt
sufficientes ad facere effectum sequitur illum effectum fieri, sed non
oportet sequi ipsum esse. Excipiamus tamen agentia libera, quae non
est necesse effectus suos ad quos libere se habent producere, quamuis
nihil deficiat requisitum ad producendum. Sed quando dicitur quod
causae sufficientes scientiae conclusionis sunt scientiae
praemissarum, una cum intellectu ... et caetera, ego dico quod non,
sicut dicetur post. Sed quamuis concederentur esse sufficientes simul
sumptae et in manifesta consequentia ordinatae, forte quod haec essent
sufficientia ad facere scientiam conclusionis, non ad eam esse, et si
sufficeret ad eam esse, tamen essent priores natura, ut dicitur in
Praedicamentis, quia essent causae eius. Et iterum maior non sufficit
sine minore; ideo potest scientia maioris longo tempore praecedere
scientiam conclusionis.

Sed hic dubitant aliqui bonam dubitationem."Si enim ex causis
sufficientibus sequitur effectus de necessitate, uidetur quod sciens
principia supponenda in principio geometriae debet statim uel cito
scire conclusiones geometriae, etiam sine aliquo doctore, quod est
falsum. Consequentia ex hoc patet quia scientia illorum principiorum
cum intellectu ... et caetera sunt causae sufficientes ad scientiam
primae conclusionis; ideo statim sequitur scientia primae
conclusionis. Si autem dicas quod illa non sunt causae sufficientes,
sed requiritur ordinatio illorum principiorum in debita et manifesta
consequentia, tunc ego dicam quod saltem scientiae illorum
principiorum cum intellectu ... et caetera sunt causae sufficientes ad
faciendum illam ordinationem; et sic debet statim sequi illa
ordinatio, et consequenter scientiam primae conclusionis. Cum autem
haec sufficiant ad scientiam secundae conclusionis, uel ad
ordinationem pro secunda conclusione, ergo debet statim sequi
ordinatio pro tertia conclusione et scientia tertiae conclusionis, et
sic deinceps".

Et ego respondeo quod cum intellectus ... et caetera, et scientiae
praemissarum, non solum secundum habitum, sed etiam secundum actualem
considerationem, et conclusio formata in mente, et ordinatio earum in
consequentia necessaria, et actualis scientia quod illa consequentia
sit necessaria bene sint causae sufficientes ad scientiam
conclusionis, ideo necesse est his stantibus esse uel sequi statim
scientia conclusionis, sed aliquo horum deficiente, reliqua non sunt
adhuc causae sufficientes. Deficit autem saepe illa ordinatio in
consequentia, uel etiam deficit euidentia consequentiae.

Nec est facile aliquando ordinare illas praemissas in consequentia ad
illam conclusionem, cuius causa est quia quamuis intellectus possit
ualde multas propositiones scire in habitu, tamen non sic multas
potest simul scire per actualem considerationem. Sciat ergo actuali
consideratione haec prima principia A, B, C, D, E, F, quorum duo sola
ualent ad demonstrandum conclusionem G, quam uolumus demonstrare, et
sint illa C, D, sed nesciat quod sunt illa. Intellectus ergo non
potest omnes combinationes illorum principiorum facere simul; et
credam forte quod ad illam conclusionem ualeat A, et combinabo A cum
B, et deinde cum C, et caetera, et non inueniam bonam consequentiam.
Deinde uoluntas libera determinabit ad considerandum de principio B,
et putabit intellectus quod ualeat, et faciet multas combinationes, et
nihil proficiet. Et intellectus ex tali consideratione occupatus cadet
ab actuali consideratione principiorum C et D, et non erit eorum
scientia nisi habitualis, propter quod intellectus non poterit
inuenire suam demonstrationem, et ex adtaediatione, uel propter aliam
causam, uoluntas trahet intellectum ad considerandum de aliis, uel
phantasia circa alia sensibilia occupata cessabit monstrare
intellectui phantasmata necessaria ad considerandum de illis
geometricis, et sic potest contingere quod numquam perueniam ad
demonstrationem illius primae conclusionis.

Ad quartam rationem dicit Aristoteles quod quodam modo scitur
conclusio antequam demonstratur et quodam modo non scitur. Scitur enim
uirtualiter in scientia praemissarum, quia habent uirtutem faciendi
formalem scientiam conclusionis (sicut dicimus solem esse calidum
uirtualiter, quia habet uirtutem calefaciendi), sed non scimus eam in
propria forma eius. Vel dicamus, respondendo ad formam rationis, quod
differt dicere 'scio omnem binarium esse numerum parem' et dicere
'omnem binarium scio esse numerum parem'. Prima enim uocatur
'composita' et secunda 'diuisa'. Est autem bonus syllogismus sic
'omnem binarium scio esse numerum parem, denarii in bursa tua sunt
binarius; ergo denarii in bursa tua scio esse numerum parem'. Sed non
ualet syllogismus sic 'scio omnem binarium esse numerum parem et
denarii in bursa tua sunt binarius; ergo scio denarios in bursa tua
esse numerum parem'. Nam sensus maioris est quod ego scio hanc
propositionem 'omnis binarius est numerus par', ad quam non sequitur
quod ego scio istam propositionem 'denarii in bursa tua sunt numerus
par', immo illam addiscam per istam demonstrationem 'omnis binarius
est numerus par et denarii in bursa tua sunt binarius; ergo denarii in
bursa tua sunt numerus par'. Dico ergo quod in proposito denarios
bursae tuae scio esse numerum parem, sed nescio eos esse numerum parem
donec demonstraueris. Hoc dictum sit de illa opinione et de eius
rationibus.

Secunda clausula satis ostendit, opinione praedicta remota, quod
oportet praemissas esse prius scitas, saltem secundum naturam, quam
conclusionem.

Tertia clausula ponit quod maiorem scimus prius tempore quam
conclusionem, sed minorem simul cum conclusione. Sed hoc indiget
expositione et moderatione. Dico enim primo quod utraque praemissa
potest sciri prius tempore conclusione et sine scientia conclusionis,
quia potest sciri sine alia praemissa, sine qua non scitur conclusio.
Immo possibile est scire minorem praemissam ante maiorem et sine
scientia maioris, quia neutrius praemissae scientia dependet ex
scientia alterius praemissae.

Secundo dico quod impossibile est scire primitus conclusionem
demonstrabilem non scitis ambabus praemissis simul et secundum
actualem considerationem. Quia scientia unius praemissae non sufficit
ad faciendum primo scientiam conclusionis, nec sufficiunt scientiae
ambarum praemissarum in habitu, sed requiruntur in actu, et tamen
oportet causas agentes et actuales esse simul cum effectu, ut habetur
secundo Physicorum. Iterum scientiae praemissarum non habent
potestatem faciendi scientiam conclusionis nisi sciamus, etiam
secundum actualem considerationem, conclusionem sequi ex illis
praemissis, quod non scimus sine actuali consideratione illarum.

Tertio dico quod possibile est me scire ambas praemissas simul et in
syllogismo ordinatas et quod tamen nesciam conclusionem. Quia
possibile est cum hoc me dubitare quod non sit bonus syllogismus.

Sed quarto ego dico, ad intentionem huius clausulae et Aristotelis sic
loquentis, quod procedendo in demonstratione conuenientissimo ordine,
ego debeo prius tempore scire maiorem quam minorem, et, per
consequens, quam conclusionem, secundum actualem considerationem. Quia
non formo simul ambas praemissas, immo unam post aliam, licet postea
remaneant simul formatae. Conuenientissimo igitur ordine formo prius
maiorem et eius ueritatem considero et ei assentio, et consequenter
minorem, licet, ordine minus conuenienti, possim facere ordine
conuerso. Formata autem et scita maiore, et consequenter minore, et
manentibus eis simul scitis, et cum hoc considerata consequentia
conclusionis ex illis praemissis et scita, necesse est simul tempore,
id est sine tempore intermedio, esse uel fieri scientiam illius
conclusionis per scientias illarum praemissarum. Dico "esse" si
scientia illius conclusionis generatur instantanee, scilicet tota
simul, et dico "fieri" si generatur successiue, sicut forma gradualis.
Et credendum est quod simul cum scientia illius conclusionis maneant
aliquo tempore scientiae praemissarum.

SDD 8.4: DE CONVENIENTIA ET DIFFERENTIA DEMONSTRATIONUM AD
ARGUMENTATIONES DIALECTICAS ET SCIENTIAE AD OPINIONEM

SDD 8.4.1

(1) Nunc expedit uidere de conuenientia et differentia demonstrationum
ad argumentationes dialecticas. Conueniunt igitur demonstratio et
argumentatio dialectica (2) primo quia oportet utramque esse
argumentum ex praemissa uel praemissis inferens conclusionem
necessario uel probabiliter; (3) secundo quia oportet praemissas esse
notiores in sua ueritate uel magis creditas esse ueras quam
conclusionem, ut non sit petitio principii; (4) tertio quia possibile
est utramque esse syllogismum necessario et formaliter concludentem;
(5) quarto conueniunt in proportione, quia sicut argumentatio
dialectica est generatiua opinionis, ita demonstratio scientiae; (6)
quinto, ut aliquibus uidetur, conueniunt in alia proportione, quia nec
est necesse omnem habentem argumentationem dialecticam et
considerantem quantum potest circa illam habere opinionem per illam,
sed forte habet opinionem contrariam, nec est necesse omnem habentem
demonstrationem scire per illam, sed forte putat oppositum
conclusionis esse uerum.

Hoc est quartum capitulum huius tractatus, et habet quattuor partes.
Prima ostendit quasdam conuenientias inter demonstrationem et
dialecticam argumentationem, secunda ostendit differentias inter eas,
tertia ostendit conuenientias inter scientiam et opinionem, et quarta
differentias earum. Secunda ibi "differunt autem", tertia ibi
"scientia autem", quarta ibi "nunc autem uolentes".

Prima pars continet sex clausulas, quarum prima manifeste proponit
intentionem huius capituli; et in aliis quinque assignantur quinque
conuenientiae inter demonstrationem et dialecticam argumentationem.

Secunda igitur ponit istam conuenientiam demonstrationis et
dialecticae argumentationis quod utraque est argumentum ex praemissa,
ut enthymema et aliquando exemplum, uel ex praemissis, ut syllogismus
et inductio, inferens conclusionem necessaria aut probabili illatione.
Requiritur enim ad demonstrationem necessaria illatio, ut dicetur; sed
non requiritur necessaria illatio ad argumentationem dialecticam, immo
sufficit probabilis: argumentum enim ab auctoritate non de necessitate
concludit, nec exemplum, immo nec inductio nec enthymema, propria
uirtute; et communiter loci dialectici non concludunt gratia formae.

Tertia clausula ponit quod oportet praemissas esse notiores
conclusione, et est manifesta, quia per suam notitiam debent
notificare conclusionem. Sed dico "notiores in sua ueritate", quia
quantum ad formationem praemissarum non oportet eas esse notiores. Sed
addo "uel magis creditas esse ueras", quia possibile est praemissas
syllogismi dialectici esse ueras, tamen dicit Aristoteles quod nihil
prohibet quaedam falsa esse quibusdam ueris probabiliora; falsa autem
propositio non potest esse nota in sua ueritate; ergo oportet,
disiunctiue, uel praemissas esse notiores in sua ueritate, si sint
uerae, uel saltem ex sua probabilitate esse credibiliores conclusione.

Quarta clausula non est de esse, sed de possibili. Quia aliquae
argumentationes dialecticae sunt tales syllogismi, sed non omnes;
omnes tamen demonstrationes sunt tales syllogismi.

Quinta clausula est una proportio argumentationis dialecticae ad
opinionem sicut demonstrationis ad scientiam. Et debet supponi quod ex
definitione argumentationis habetur quod sit ratio rei dubiae faciens
fidem, id est innata facere. Haec autem fides supponitur esse opinio
si argumentatio sit solum dialectica et scientia si sit demonstratiua.

Sexta clausula est alia proportio argumentationis dialecticae ad
opinionem sicut demonstrationis ad scientiam, quae est magis occulta.
Sed tamen satis manifestum est illud quod dicitur de argumentatione
dialectica. Nam saepe nos habemus de eadem conclusione rationes
probabiles ad utramque partem, in tantum quod magnorum philosophorum
utrasque rationes habentium et diligenter de eis considerantium unus,
propter probabilitatem rationum unius partis, opinatur illam partem et
alter, propter probabilitatem rationum de alia parte, opinatur aliam
partem. Utraeque igitur rationes sunt dialecticae et probabiles quando
possunt sic mouere magnos philosophos; et tamen cui rationes
affirmatiuae faciunt opinionem rationes negatiuae nullam faciunt
opinionem, et e conuerso, propter hoc quod opiniones essent
contrariae, quae non possunt simul esse in eodem, sicut de hoc habetur
quarto Metaphysicae. Verum est tamen quod opinio per rationes unius
partis bene possibile est debilitari et remitti per rationes partis
oppositae.

Sed quod ibi dicitur de demonstratione et scientia est minus
concessum. Unde contra hoc uidetur Aristoteles ponere unam
proprietatem uel descriptionem ipsius scientiae, uel etiam ipsius
demonstrationis, primo Posteriorum, dicens "dicimus autem scire per
demonstrationem intelligere", iterum "demonstrationem autem dico
syllogismum facientem scire, uel etiam syllogismum secundum quem in
habendo ipsum scimus", et iterum postea "quoniam autem oportet et
credere et scire rem in huius modi habendo syllogismum quem uocamus
demonstrationem". Videtur igitur uelle Aristoteles quod haec
conuertuntur ad inuicem, scire conclusionem et habere eius
demonstrationem.

SDD 8.4.2

(1) Differunt autem primo quia necesse est omnem habentem
demonstrationem scire conclusionem et non est necesse omnem habentem
dialecticam argumentationem scire conclusionem, immo nec opinari. (2)
Inde sequitur alia differentia, scilicet quod necesse est in omni
demonstratione sequi conclusionem ex praemissis necessario et gratia
formae, quod non requiritur ad argumentationem dialecticam. (3) Ex quo
iterum sequitur quod necesse est omnem demonstrationem esse
syllogismum; unaquaeque autem aliarum specierum argumentationis potest
esse dialectica argumentatio. (4) Quarto differunt quia necesse est
omnem demonstrationem esse uerae conclusionis et ex ueris praemissis,
quod non requirit argumentatio dialectica. (5) Quinto necesse est
omnem demonstrationem esse ex praemissis primis et immediatis, aut ex
eis quae per primas et immediatas principium suae cognitionis
sumpserunt, quod etiam non requiritur ad dialecticam argumentationem.
Et adhuc ex hic differentiis sequuntur multae aliae, quae post
dicentur.

In hac secunda parte ponuntur differentiae inter demonstrationem et
dialecticam argumentationem. Et sunt ibi quinque clausulae. Prima est
haec differentia quod necesse est omnem habentem demonstrationem scire
conclusionem et non necesse est ... et caetera.

Prima pars ergo huius differentiae apparet si uolumus acquiescere
Aristoteli; dicit enim, primo huius, "dicimus autem scire per
demonstrationem intelligere"et iterum "demonstrationem autem dico
syllogismum facientem scire", unde dicimus hanc esse unam
descriptionem demonstrationis, scilicet 'demonstratio est syllogismus
faciens scire'. Dicit etiam demonstrationem, siue syllogismum
facientem scire, esse syllogismum secundum quem in habendo ipsum
scimus; et iterum dicit "postea quoniam autem oportet et credere et
scire rem in habendo huius modi syllogismum quem uocamus
demonstrationem".

Et omnino hoc uidetur significare interpretatio huius nominis
'demonstratio'; dicitur enim demonstratio quasi conclusionis
monstratio. Et non fit monstratio conclusionis quantum ad eius
formationem, quia sic bene praecognita est ante demonstrationem, ut
dictum est prius, igitur monstratio quantum ad scientiam eius. Et non
monstraret illam scientiam nisi faceret scire illam conclusionem. Si
igitur habens eam non sciret ipsam, non monstraret scientiam
conclusionis; igitur non conueniret sibi nomen uel natura
demonstrationis. Hoc debet ergo praesupponi tamquam praecognitio quid
nominis. Ideo Aristoteles ex hac suppositione concludit multas
proprietates, quas postea attribuit demonstrationi.

Et tamen, his non obstantibus, aliqui bene de hoc dubitant. Quia
possibile est quod aliquis habeat syllogismum ex praemissis ueris et
primis, necessario et euidenter inferentibus conclusionem, quae uere
faciunt scientiam conclusionis (et ita ille syllogismus uere est
demonstratio), et tamen ille sic habens talem syllogismum est
impeditus a credulitate praemissarum, ita quod non credat eis, propter
quod nec per eas credat conclusioni. Quod autem aliquis sic possit
esse impeditus a credulitate principiorum primorum et
indemonstrabilium apparet sexto Ethicorum, ubi dicitur "peruertit enim
malitia eorum et mentiri facit circa principia practica". Quamuis
igitur malus habeat totam demonstrationem practicam in uoce et in
mente, tamen nec credit principiis nec credit conclusioni; ideo nec
scit principia nec scit conclusionem.

Iterum, multa sunt principia demonstrationum prima et
indemonstrabilia, quae tamen indigent experientia ad hoc quod sint
sine formidine credita, ut dicetur postea. Multi autem sunt inexperti,
aut quia iuuenes, aut propter aliam causam. Ideo talia principia,
quamuis in demonstratione optime formata sint posita, non essent ab
illis firmiter concessa nec credita, propter quod tales
demonstrationes non facerent illos scire.

Iterum, uoluntas libera potest hominem determinare ad credendum minime
euidentia, ut articulos fidei, et potest etiam, pari ratione,
determinare intellectum ad non credendum quae magni philosophi
putarent esse principia per se nota et euidentia. Unde Aristoteles
putauit hanc formam syllogismi expositorii esse consequentiam
necessariam formalem et per se euidentem, scilicet 'hoc C est A et hoc
idem C est B; ergo B est A', et similiter istam, in primo modo primae
figurae, 'omne B est A et omne C est B; ergo omne C est A'; et tamen
uoluntas, propter articulum de trinitate sustinere, potest facere non
credere illis consequentiis.

Et sic etiam dicunt Aristoteles et Commentator de consuetudine,
scilicet quod consuetudo audiendi falsa a pueritia est causa negandi
multa principia demonstrationum, quantamcumque uim habeant. Quod
consuetudo et leges ostendunt, in quibus fabularia et puerilia magis
quidem ualent cognitione de his, scilicet demonstratiua, propter
consuetudinem. Unde subdit quod multi multas demonstrationes non
recipiunt, scilicet assentiendo eis. Quidam enim si non mathematice
quis dicat, non recipiunt dicentes, alii si non exemplariter, alii si
non adducatur auctoritas poetae aut alterius doctoris, unde de
principiis per se notis peterent bene uersus.

Haec igitur, et similia, uidentur posse impedire ne habens
demonstrationem habeat scientiam conclusionis, aut etiam praemissarum.

Ista sunt difficilia. Et uidetur mihi dicendum alterum duorum modorum,
scilicet uel quod aliquis habens demonstratione totam, non solum in
uoce, sed etiam in mente formatam, non habet conclusionis scientiam,
aut etiam forte neque praemissarum, uel quod omnino consimilis
syllogismus in me et in te est in me demonstratio et non in te (dico
"omnino consimilis" quantum ad formam syllogisticam, et quantum ad
propositiones, quo ad formam earum, et quantum ad terminos), quia,
ultra haec omnia, hoc nomen 'demonstratio' connotat quod praemissae
sint scitae, scilicet cum certitudine et euidentia creditae, quod
forte est mihi ita et non tibi, sicut arguunt rationes prius factae;
et hanc partem ego teneo.

Sed de secunda parte primae clausulae manifestum est satis quod saepe
nos habemus de eadem conclusione rationes plures probabiles ad
utramque partem, et quas concedimus esse difficiles et probabiles in
tantum quod utriusque partis rationes, si non perciperemus rationes
partis oppositae, facerent nos opinari intense illam partem. Sed nos,
habentes utriusque rationes, saepe ad neutram partem opinandum nos
determinamus, propter apparentem probabilitatem rationum alterius
partis; et si ad unam nos determinamus, tunc habemus opinionem debilem
et uacillantem, ab hac probabilitate rationum partis oppositae.

Secunda clausula est haec differentia quod in omni demonstratione
infertur conclusio ex praemissis necessario et gratia formae, quod non
requiritur ad argumentationem dialecticam. Proprium enim est
demonstrationi facere scientiam conclusionis per scientiam
praemissarum, et hoc non facit nisi ex eo quod ex praemissis scitis
scitur sequi conclusio. Sic igitur oportet praemissas esse primas uel
ex primis probatas, ut dicetur, et euidentes, et scitas, et non solum
apparentes. Consequentia autem licet sit forte apparens, tamen non est
euidens neque scita nisi sit formalis uel ad formalem reducta, immo
etiam nisi sit prima et indemonstrabilis uel probata per primam et
indemonstrabilem, sicut syllogismi secundae et tertiae figurae
probantur per primam figuram. Ideo contingit quod multi credunt multa
scire, qui tamen, ex defectu logicae, pauca sciunt, quia quamuis
sciant praemissas, tamen non sciunt conclusionem sequi ex praemissis.

Verum est quod aliqui dicunt quod scire consequentiam non requiritur
ad scire conclusionem, sed bene requiritur ad scire se scire
conclusionem. Sed mihi uidetur quod requiratur ad scire conclusionem.
Quia pono quod Socrates scit praemissas, quia sunt principia per se
nota, et habet syllogismum necessariae consequentiae, sed, ex defectu
logicae, dubitat quod non sit necessaria consequentia, ipse
consequenter dubitabit conclusionem; et si credit non esse bonam
consequentiam, dicet conclusionem non esse concedendam propter illas
praemissas. Si igitur ex dubitatione consequentiae sequitur non scire
conclusionem per tales praemissas, necesse est scire consequentiam ad
sciendum conclusionem per tales praemissas.

Iterum, si in casu praedicto aliquis dicat quod Socrates antequam
dubitaret de illa consequentia sciebat illam conclusionem, sed quando,
per rationem sophisticam sibi adductam, incepit dubitare de
consequentia illa, tunc et potuit dubitare de conclusione et non scire
illam, uidetur mihi quod sic dicere est inconueniens. Scientia enim
per demonstrationem esset ualde infirma si remanente tota
demonstratione amitteretur per unam sophisticam disputationem. Quod
autem dialectici et rhetores utantur plurimis rationibus quae non sunt
necessariae et formales consequentiae est per se manifestum.

Tertia clausula est ista tertia differentia, scilicet quod omnis
demonstratio est syllogismus ... et caetera. Et hoc est quia nulla
aliarum specierum argumentationis est necessaria et formalis
consequentia, sicut dictum fuit in principio tractatus de Locis
Dialecticis.

Quarta clausula est ista quarta differentia quod necesse est
praemissas demonstrationis esse scitas ... et caetera. Et manifestum
est quod non oportet praemissas argumentationis dialecticae esse
scitas, quia possibile est quod sint falsae, et falsum non scitur. Sed
necesse est eas esse probabiles et probabiliores conclusione, et etiam
si faciant opinionem de conclusione, necesse est eas esse opinatas et
magis opinatas quam conclusionem.

Sed quod necesse sit praemissas demonstrationis esse scitas apparet,
quia aliter non facerent scientiam conclusionis. Quantumcumque enim
ipsae essent notae quo ad formam suam, et uerae, et necessariae, si
essent dubitatae quo ad ueritatem, uel creditae non cum certitudine et
euidentia, numquam earum uirtute fieret scientia conclusionis euidens
et certa.

Quinta clausula est haec quinta differentia quod necesse est
praemissas et conclusionem demonstrationis esse ueras ... et caetera.
Et hoc est quia oportet eas esse scitas, et non scitur falsum; sed
bene contingit falsa esse probabilia et opinata.

Sexta clausula est quod necesse est praemissas demonstrationis esse
primas et immediatas, uel ex primis et immediatis scitas, uel saltem
unam esse primam et immediatam et alteram ex primis et immediatis
scitam, quod non oportet de praemissis argumentationis dialecticae.Et
hoc est per se manifestum de argumentatione dialectica.

Sed ad manifestationem eius quod dicitur de demonstratione, sciendum
est, sicut de aliis superlatiuis, quod primum dicitur aut quia omni
alio prius, aut quia nihil eo prius. In proposito autem propositio
dicitur esse prior per quam alia est demonstrabilis, et dicitur
posterior quae est per aliam demonstrabilis et scibilis. Harum autem
quarum neutra est per aliam demonstrabilis neutra dicitur alia prior
aut posterior; propter quod in proposito de demonstrationibus
propositio falsa uel uera per accidens et contingens neque dicitur
alia altera prior, neque dicitur alia altera posterior, quia neque
demonstratiua neque demonstrabilis. Propositio igitur in proposito non
dicitur prima quia sit omnium conclusionum uel aliarum propositionum
scitarum aut scibilium demonstratiua, sed quia est alicuius uel
aliquarum demonstratiua et non est per aliquas alias demonstrabilis.

Et hoc supposito quantum ad quid nominis 'primae propositionis'
secundum intentionem praesentem, facile est uidere quod oportet
quamlibet praemissarum demonstrationis esse primam uel ex primis
scitam. Nam cum praedictis oportet supponere quod propositio
demonstrabilis non est scita nisi sit demonstrata. Hoc manifeste
dicit Aristoteles, et rationabiliter. Quia ad assentiendum cum
certitudine et euidentia conclusioni demonstrabili non est intellectus
ex sua natura determinatus; non enim esset conclusio, sed principium.
Ergo oportet quod ad assentiendum ei cum certitudine et euidentia
determinetur per alias praemissas, quibus tamen cum certitudine et
euidentia assentit.

Tunc igitur ego arguam sic. Praemissa demonstrationis est
demonstratiua conclusionis cuius est demonstratio, scilicet cum alia
praemissa. Aut ergo ipsa est indemonstrabilis, aut ipsa est
demonstrabilis. Et si sit indemonstrabilis, sequitur quod ipsa est
prima, et habetur propositum. Si uero ipsa sit demonstrabilis, tunc
uel est demonstrata per alias praemissas, uel non. Si non, sequitur
quod non est scita; ideo nihil demonstrat. Si uero demonstrata sit,
quaeritur, ut prius, de praemissis per quas ipsa est demonstrata utrum
illae sint indemonstrabiles uel demonstrabiles. Si sunt
indemonstrabiles, tunc sunt primae, et habetur propositum, scilicet
quod praemissae demonstrationis a principio datae erant scitae ex
primis. Si autem dicatur quod illae praemissae adhuc erant
demonstrabiles, quaeretur de praemissis per quas ipsae sunt
demonstrabiles, ut prius. Et oportebit uenire ad praemissas
indemonstrabiles, et habebitur propositum, uel procedetur in
infinitum. Sed procedere in infinitum, sic quod omnis propositio
demonstratiua sit demonstrabilis, est impossibile. Quia uel hoc esset
circulando, ut postea improbabitur, uel hoc esset in rectum
procedendo, quod est impossibile, cum non sit procedere in infinitum
in subiectis et praedicatis, sed fit status et sursum et deorsum et in
medium, prout satis determinat Aristoteles in primo Posteriorum.

Sed iterum quod oporteat praemissas demonstrationis esse immediatas
uel ex immediate scitas declaratur faciliter per hoc quod in proposito
idem est conuertibiliter propositio prima et propositio immediata,
licet nomina differant secundum rationem. Dicitur enim propositio
'immediata' quia caret medio per quod possit demonstrari, et talis
dicta est esse prima, quia indemonstrabilis.

Ultima clausula proponit alias esse differentias, quae dicentur
postea. Et patet.

SDD 8.4.3

(1) Scientia et opinio conueniunt primo quia neutra est propositio,
sed est assensus propositioni additus, quo propositioni assentimus,
(2) secundo quia utraque dicitur aliquando actualis, aliquando
habitualis solum; (3) tertio conueniunt in proportione, quia opinio
est propositionis opinabilis et scientia propositionis scibilis; (4)
quarto conueniunt quia utraque, loquendo de eis proprie, est actus uel
habitus intellectualis; (5) quinto etiam conueniunt in tali
proportione quod nec omnis opinio est acquisita per argumentum
dialecticum nec omnis scientia per demonstrationem, cum scientia sit
finis et opus demonstrationis et opinio dialecticae argumentationis.
Videndum de conuenientiis et de differentiis scientiae et opinionis,
sicut hoc uisum est de argumentis dialecticis et demonstratiuis.

Haec tertia pars ponit in quinque clausulis quinque conuenientias
scientiae et opinionis. Prima est quod neque scientia nec opinio est
propositio, sed assensus additus quo propositioni assentimus. Quod
enim sit assensus apparet, quia omnis scientia uel opinio est quaedam
fides, seu credulitas, qua de propositione credimus uel putamus quod
sit uera, uel quod ita sit sicut ipsa significat, ad sensum alias
datum; et hanc fidem, seu credulitatem (a quocumque nomine uocetur)
uocamus 'assensum'. Quod autem illi assensus non sint illae
propositiones apparet, quia propositiones contradictoriae possunt
simul esse in eodem subiecto, ut intellectu tuo, sed non possunt esse
simul uerae; sed assensus, seu opiniones, de eis habent ad inuicem
repugnantiam et contrarietatem in essendo simul in eodem, unde
impossibile est eundem opinari contradictoria, ut habetur quarto
Metaphysicae. Etiam est possibile quod ego et tu habeamus in mente
propositiones omnino similes, et secundum materiam et secundum formam,
et quod tu opinaris illam et non ego. Plus igitur habes, quia
propositionem cum opinione, quam ego, et non plus secundum substantiam
propositionis, igitur plus quantum ad hoc additum; uel saltem aliter
te habes ad illam propositionem quam ego, et non aliter quantum ad
substantiam propositionis, igitur aliter quantum ad additum. Et hoc
magis debet considerari in tertio de Anima uel in metaphysica.

Secunda clausula est quod est dare scientiam uel opinionem actualem,
scilicet quae est cum actuali consideratione et assensu, et est dare
habitudinalem solum, quae remanet omni actu considerandi cessante. Et
hoc satis habetur ab Aristotele in multis locis.

Tertia clausula est quod omnis opinio est propositionis opinabilis et
omnis scientia est propositionis scibilis. Nullus enim dicit se scire
uel opinari hominem uel asinum nisi quia opinatur aliquam
propositionem formatam ex illis terminis 'homo' uel 'asinus', ut quod
opinatur hominem esse probum aut asinum esse fortem, uel huius modi.
Tamen non propter hoc debemus dicere quin habeamus scientias et
opiniones de animalibus, et de lapidibus, et de corporibus
caelestibus, quae tamen non sunt propositiones, et quin etiam habeamus
scientias et opiniones de subiectis scientiarum et eorum passionibus,
quae etiam non sunt propositiones, sed termini significatiui, sed
forte omnino incomplexi. Sed debemus dicere quod illud cuius immediate
est scientia uel opinio est propositio cui scientiae uel opinioni
assentimus. De terminis autem significatiuis scientiam habere dicimur
uel opinionem ex eo quod propositiones scimus uel opinamur ex illis
terminis constitutas. Et iterum res alias, ut lapides aut ligna,
dicimus esse scitas uel opinatas, uel de eis esse scientias uel
opiniones, ex eo quod significantur per terminos ex quibus
propositiones scitae uel opinatae componuntur. Et hoc modo, et non
aliis duobus modis, habemus scientias de omnibus rebus.

Quarta clausula ponit omnem scientiam et omnem opinionem esse actus
uel habitus intellectuales. Et cum nomina significant ad placitum, ego
hanc clausulam non probo nisi per hoc quod auctores nomina scientiae
et opinionis negant debere extendi ad notitias seu iudicia sensus,
licet multis eorum acquiescamus et secundum ea multa agamus. Unde,
tertio de Anima, dicit Aristoteles de opinione quod nulli bestiarum
inest fides, neque, per consequens, opinio, scilicet quia intellectum
non habent neque rationem. Et si non concedimus bestiis inesse
opinionem, minus debemus concedere eis inesse scientiam. Et etiam,
quia sensus non est nisi singularium, quorum tamen dicit Aristoteles,
septimo Metaphysicae, nec esse definitionem nec demonstrationem nec
scientiam. Volenti tamen nomina scientiae et opinionis largius
accipere pro omni iudicio certo et adhaesiuo, quantum ad scientiam,
uel adhaesiuo licet non certo, quantum ad opinionem, non esset
inconueniens concedere brutales seu sensitiuas opiniones et scientias.

Quinta clausula ponit non omnem scientiam esse acquisitam per
demonstrationem, nec omnem opinionem per dialecticam argumentationem.
Hoc enim patet de scientia, quia necesse est magis scire et magis
credere principia prima demonstrationum quam conclusiones, ut
ostenditur primo Posteriorum; illa tamen non scimus per
demonstrationem.

Iterum, etiam opiniones habemus de contingentibus; et si sine ratione
praeuia, habeo intentum, et si per rationem praeuiam, tunc illa ratio
non est ex antecedente necessario et per consequentiam necessariam,
quod est contra positum; et tamen si illa ratio facit nobis opinionem,
oportet etiam opinari et credere antecedens et consequentiam, si ad
hoc uolumus attendere. Si igitur hoc opinatur sine aliqua ratione
praeuia, habeo iterum intentum; et si dicas quod iterum per rationem
praeuiam, procedam in infinitum, quod est inconueniens.

Sed tamen oportet notare quod, ad saluandum dicta philosophorum,
oportet distinguere de hoc 'nomine scientia', sicut bene distinguit
Lincolniensis, primo Posteriorum. Scientia namque, quantumcumque
communiter accepta, in nobis est notitia propositionis adhaesiua, ut
distinguatur ab opinione (ut dicetur postea), siue sit propositionis
necessariae, siue contingentis. Et certum est quod non omnis talis
scientia per demonstrationem acquiritur.

Sed proprie nomen 'scientiae' restringitur ad notitiam intellectualem
necessariae propositionis; et ita scientia bene est non solum
conclusionum, sed etiam principiorum indemonstrabilium, quae non est
acquisita per demonstrationem.

Adhuc, magis proprie, nomen 'scientiae' restringitur ad notitiam
intellectualem conclusionis demonstrabilis, excludendo notitiam
principiorum indemonstrabilium. Et ita, sexto Ethicorum, distinguimus
nomen 'scientiae' contra nomen 'intellectus', prout intellectum
dicimus habitum principiorum. Et sic omnis scientia acquiritur per
demonstrationem.

Et adhuc, propriissime, restringimus nomen scientiae ad notitiam
intellectualem et adhaesiuam cum certitudine et euidentia conclusionis
speculatiuae, necessariae et demonstrabilis. Et ita distinguimus,
sexto Ethicorum, scientiam contra intellectum, artem et prudentiam.
Unde sic omnis scientia habetur per demonstrationem, sed non omnis
notitia conclusionis necessariae et euidenter demonstratae est
scientia: sunt enim demonstrationes necessariae et euidentes in arte
et prudentia, ut in moralibus et medicinalibus, et non est dicto modo
scientia conclusionum demonstratarum, sed ars uel prudentia. Et
Aristoteles in libro Posteriorum aliquando capit 'scientiam' in
secundo praedictorum modorum et aliquando in tertio, non communissime,
ut in primo modo, nec strictissime, ut in quarto modo.

SDD 8.4.4

(1) Nunc ergo, uolentes assignare differentias inter scientiam et
opinionem, dicamus scientiam differre ab opinione primo quia oportet
scientiam esse cum certitudine et euidentia, ut patet per quid
nominis, sed non est possibile talem esse opinionem; (2) secundo, quia
omnis scientia est uera et uerae propositionis, et non omnis opinio
est talis; (3) tertio, quia non potest esse principiorum primorum
scientia per demonstrationem, sed eorum potest esse opinio per
dialecticam argumentationem.

Ista quarta pars est de differentiis scientiae et opinionis, quae
continet tres clausulas. Prima clausula ponit hanc differentiam quod
oportet scientiam esse cum certitudine et euidentia ... et caetera.

Dico igitur primo "cum certitudine". Certitudo autem requirit duo.
Unum ex parte propositionis cui assentitur, scilicet quod sit uera;
non enim est certa credulitas qua falso assentimus, sed est incerta et
fallax; et manifestum est quod hoc modo certitudo requiritur ad
scientiam, quia falsum non scimus. Aliud est ex parte nostra, scilicet
quod assensus noster sit firmus, scilicet sine dubitatione seu
formidine de opposito; et hoc etiam requiritur ad scientiam, quia
assensus dubitatiuus et formidinalis non transcendit metas opinionis;
si quis enim assentit propositioni cum formidine ad oppositum, numquam
dicit se scire quod ita sit, sed quod credit uel putat ita esse.

Dico etiam "cum euidentia"ad differentiam illius credulitatis quam nos
fideles demonstrare debemus de articulis fidei catholicae, ut quod
deus est trinus et unus. Nam certissima est illa credulitas ex parte
propositionis; est enim uerissima propositio quod deus est trinus et
unus. Et debet etiam esse certissima, sine aliqua formidine, ex parte
nostra, iuxta illud in symbolo "quam nisi quisque fideliter
firmiterque crediderit saluus esse non poterit". Et tamen cum hac
perfecta certitudine stat quod, propter ineuidentiam, non habemus
proprie scientiam de illis articulis. Est autem euidentia ex eo quod
uirtus cognoscitiua ex sua natura cum circumstantiis concurrentibus
est determinata ad assentiendum ueritati.

Quod autem de ineuidentibus et non scitis homo habeat firmam
credulitatem, scilicet sine ulla formidine, apparet per Aristotelem,
septimo Ethicorum, dicentem "quidam credunt nihilo minus quibus
opinantur quam aliter quibus sciunt". Prouenit autem in nobis talis
firmitas assensus sine aliqua formidine de opposito tripliciter: uno
modo per euidentiam et ille est assensus scientificus; alio modo ex
uoluntate , cum auctoritate sacrae scripturae, et sic est de fide
catholica in sanctis qui pro ea sustinenda eligunt mori; adhuc, tertio
modo, ex apparentia falsa cum uoluntate ad hoc determinante, sicut est
de pertinacibus haereticis, qui etiam eligunt mori pro sua falsa
opinione sustinenda.

Verum est quod, propter requisitionem praedictorum ad rationem
scientiae, quidam theologizare uolentes, negauerunt quod de
naturalibus uel moralibus possemus habere scientias, quia hic non est
euidentia. Deus enim potest illa annihilare, et non est tibi euidens
utrum uult illa annihilare uel non uult; ideo non est tibi euidens
utrum sint. Potest etiam deus quietare caelum et auferre lucem et
caliditatem a sole et igne. Et tandem dicunt quod non est tibi euidens
de lapide quem uides album quod ipse sit uel quod ipse non sit albus,
quia sine lapide et albedine posset deus in oculo tuo creare speciem
substantiae omnino similem ei quam nunc habes ab obiecto; et ita idem
iudicares quod nunc, scilicet quod est hic lapis albus, et esset
iudicium falsum et, per consequens, non esset certum neque euidens,
et, per consequens, non est nunc euidens, cum non sit tibi euidens an
deus ita uult uel non.

Sed haec dicta soluuntur ex secundo Metaphysicae, ubi dicit
Aristoteles quod astrologia et mathematica non est in omnibus
expetenda, sed in habentibus materiam, propter quod non est motus
naturalis et communior. Dicit super hoc quod non oportet hominem
quaerere ut motus fidei in demonstrationibus naturalibus sic sicut
motus fidei in mathematicis.

Dicemus igitur quod multi sunt diuersi modi certitudinis et
euidentiae. Est enim certitudo et euidentia sapientiae diuinae, ad
quam nulla notitia creata potest attingere. Est autem in genere
cognitionis humanae certitudo multiplex, et etiam euidentia. Quantum
enim est ex parte nostra non debet dici certitudo scientiae, seu
assensus, nisi sit firmus, scilicet sine ulla formidine. Sed ex parte
propositionis certitudo una est quia est propositionis sic firmiter
uerae quod ipsa uel talis per nullam potentiam potest fieri falsa; et
sic bene concedendum est, sicut illi arguebant, quod impossibile est
nos habere talem certitudinem de propositione affirmatiua categorica
et de inesse nisi sit constituta ex terminis supponentibus pro ipso
deo, uel forte nisi ponatur suppositio naturalis, de qua alias dictum
est. Sed haec certitudo non requiritur ad scientias naturales uel
mechanicas, uel etiam ad artes aut prudentias. Alia est certitudo
humana ex parte propositionis quia propositio est uera et per nullam
potentiam naturalem et modum agendi naturalem talis propositio potest
fieri falsa, licet per potentiam supernaturalem et modo miraculoso
posset fieri falsa. Et talis certitudo sufficit ad scientias
naturales, et ita uere scio, scientia naturali, quod caelum mouetur et
quod sol est lucidus.

Et secundum hoc uidetur mihi posse concludi correlarium quod
possibile est supernaturaliter scientiam meam, manente eadem, uerti in
non scientiam. Quam diu enim sol et caelum manent secundum eius motus
naturales, assensus quo firmiter et certe assentio huic propositioni
'sol est lucidus' est uera naturalis scientia euidens et certa,
euidentia et certitudine requisitis ad scientiam naturalem. Pono
igitur quod ille assensus qui nunc est scientia maneat mihi per totam
diem et quod hora nona deus remoueat lucem a sole, me hoc nesciente;
ille assensus meus post horam nonam non erit amplius scientia, quia
nec uerus nec propositionis uerae.

Proportionabili modo distinguitur de euidentia sicut de certitudine.
Nam euidentia quaedam humana est secundum quam uirtus cognoscitiua ex
eius natura uel per rationem euidentem determinatur ad assentiendum
ueritati, seu propositioni uerae, non possibili falsificari per
aliquam potentiam, et illa non requiritur ad scientiam naturalem; alia
secundum quam uirtus cognoscitiua determinatur ex natura sua uel etiam
per rationem euidentem ad assentiendum ueritati, seu propositioni
uerae, non possibili falsificari naturaliter, licet falsificari potest
supernaturaliter. Et hoc requiritur ad scientiam naturalem. Sed quod
nulla opinio est talis patet, quia hoc significat uel connotat
'opinio', scilicet defectum a scientia in aliquo illorum.

Sed tu quaereres "si ego manifeste uideo Socratem currere, an ego scio
quod Socrates currit uel ego solum hoc opinor?". Et ego respondeo quod
tunc non opinor, sed scio. Omnes enim sic loquuntur "scio bene quod
hoc ferrum est calidum, quia manifeste sentio ipsum esse calidum", et
"scio firmiter quod Socrates heri currebat, quia uidi eum currere".
Sed haec scientia non est in secundo, uel in tertio uel in quarto
modorum prius distinctorum, sed in in primo modo. Ille tamen primus
modus bene uniuersaliter distinguitur contra opinionem, et si ille
assensus quo ego assentio quod Socrates currit, uidens eum currere,
remaneat recedente Socrate a sensu, ille amplius non erit scientia,
sed opinio. Ideo talis modus scientiae cito et faciliter mutatur in
opinionem.

Secunda clausula ponit quod omnis scientia est propositionis uerae et
non omnis opinio. Quia falsum non scitur, sed bene opinatur.

Ultima clausula ponit quod primorum principiorum non potest esse
scientia per demonstrationem, quia dictum est prius quod per 'primum'
uel 'immediatum' intelligimus indemonstrabile, sed ipsorum potest esse
opinio per dialecticam argumentationem. Quod est uerum de multis
principiis quae a principio dubitata sunt donec facta fuerunt
euidentia sensu, memoria et experientia. Haec enim possunt putari esse
falsa et post, per insufficientem experientiam, possunt fieri opinata,
et tandem euidenter scita, cum sufficienter fuerit expleta
experientia.

Adhuc, ne propter quaedam uerba Aristotelis aliquis in hoc casu habeat
occasionem errandi, quaeritur an possibile est eundem de eodem habere
simul scientiam et opinionem. Et Aristoteles respondet quod hoc quodam
modo est possibile et quodam modo impossibile. Et hoc, breuiter, debet
sic intelligi quod quantum ad scibile uel opinabile immediatum, quod
est propositio, impossibile est eundem de eodem habere simul scientiam
et opinionem; non enim est possibile quod eidem propositioni assentias
simul cum certitudine et euidentia et sine certitudine et euidentia,
licet hoc sit possibile successiue. Sed loquendo de scibili uel
opinabili remoto, quod est terminus ex quo propositio componitur uel
res significata per illum terminum, sic est possibile me simul de
eodem habere scientiam et opinionem, quia simul habeo de eodem
propositionem ueram et necessariam, ut de homine quod omnis homo est
animal, et propositionem impossibilem et contingentem, ut quod omnis
homo est lapis uel quod omnis homo uigilat, et unam scio, aliam forte
opinor. Sunt enim alia talia principia ??????????

SDD 8.5: DE PRlNCIPIIS DEMONSTRATIONUM PRlMIS ET INDEMONSTRABILIBUS

SDD 8.5.1

(1) Post haec iam determinandum est de principiis demonstrationum
primis et indemonstrabilibus. (2) Sunt enim aliqua talia principia si
non contingit circulariter demonstrare, prout dicetur postea, et si
non sit processus in infinitum in praedicatis et subiectis, neque in
sursum neque in deorsum neque in medium, sicut suppono ab Aristotele
satis declaratum, in primo Posteriorum. Quia etiam nisi ad
indemonstrabilia peruenire possemus, non posset de aliquo esse
scientia per demonstrationem, quod haec ars supponit esse falsum.

Istud est quintum capitulum huius tractatus, quod est de primis
principiis et indemonstrabilibus. Et continet quattuor partes: prima
ostendit aliqua esse talia principia, secunda agit de numero seu
multitudine eorum, tertia de necessitate uel contingentia, euidentia
uel non euidentia ipsorum, quarta ostendit quo modo fiunt nobis
cognita et euidentia. Secunda ibi "non autem est", tertia ibi "et non
sunt", quarta ibi "euidens igitur".

Prima igitur pars habet primam clausulam quae clare proponit
intentionem capituli. Et habet secundam clausulam quae ostendit aliqua
esse principia demonstrationum prima et indemonstrabilia uel aliquod.
Quia data conclusione demonstrabili, quae sit A, ipsa est
demonstrabilis per duas praemissas, quae sint B et C. Quaero igitur de
aliqua earum, ut de B, an ipsa est demonstrabilis aut non. Si non,
tunc habeo propositum, quoniam ipsa est principium indemonstrabile. Si
autem dicas quod est demonstrabilis, tunc non est scita nisi sit
demonstrata, et si non est scita, non demonstrat conclusionem, nec
facit scire eam. Si igitur sit demonstrata, hoc erit iterum per alias
praemissas, de quibus quaeretur ut prius. Et ita uel procederetur in
infinitum secundum rectum, quod est impossibile, et, per consequens,
nihil sciretur demonstratiue, uel stabitur ad aliquid non amplius
demonstrabile, et habetur intentum; uel fiet reuersio et circulatio in
demonstrationibus, ut quod A demonstrabitur per B et B per C et iterum
C per A, et hoc pro nunc supponimus esse impossibile.

SDD 8.5.2

(1) Non autem est unicum principium primum et indemonstrabile, sed
sunt plura. (2) Immo non sunt conclusiones demonstrabiles multo plures
quam principia indemonstrabilia.(3) Ideo infinita sunt talia
principia, quia infinitae sunt conclusiones demonstrabiles.

Ista secunda pars est de multitudine principiorum indemonstrabilium,
quae in tribus clausulis proponit tres propositiones probandas. Prima
est quod non est unicum principium primum et indemonstrabile, uocando
'primum', ut ante dictum est, quod non habet praemissas priores se et
notiores per quas ualeat demonstrari. Hoc igitur faciliter probatur.
Quia sumatur conclusio demonstrata: illa est demonstrata per duas
praemissas, cum omnis demonstratio sit syllogismus. Et si illae ambae
praemissae sint indemonstrabiles, habeo propositum; si autem aliqua
illarum sit demonstrabilis, hoc iterum erit per duas alias praemissas,
et non est procedere in infinitum, ut dictum est, igitur ueniam ad
propositionem demonstrabilem per ambas praemissas indemonstrabiles, et
habetur intentum.

Nec obstat quod Aristoteles, quarto Metaphysicae, uidetur assignare
unum principium notissimum et primum omnium aliorum, scilicet quod
idem simul inesse et non inesse eidem est impossibile ... et caetera.
Et si ipsum est omnium aliorum primum et euidentissimum et
firmissimum, sequitur quod non sunt aliqua alia prima. Solutio enim ad
hoc est quod non omnia demonstrationum principia indemonstrabilia sunt
prima secundum communitatem ita quod sint communissima nec prima
secundum euidentiam et firmitatem sic quod sint euidentissima et
firmissima. Sed istis modis ponit Aristoteles illud principium esse
primum, sed nos hic solum loquimur de primo per negationem prioris per
quod ipsum possit demonstrari, non per carentiam communioris uel
euidentioris.

Secunda clausula est quod non sunt conclusiones demonstrabiles multo
plures quam principia indemonstrabilia; et non solum ista conclusio,
immo etiam ista quod non sunt plures conclusiones demonstrabiles quam
principia indemonstrabilia inferretur de necessitate per sequentem si
illa esset probata. Quoniam si infinita essent principia, non essent
tot conclusiones quin essent tot principia, immo et plura. Exponitur
enim hoc nomen 'infinita' quia aliquot et non tot quin plura.

Sed etiam praesens conclusio per hoc probatur quia quot sunt media
demonstrationum tot sunt principia indemonstrabilia, et plura, et
tamen non sunt multo plures conclusiones quam media, igitur ... et
caetera. Maior declaratur. Quia si est demonstratio per praemissas
primas et indemonstrabiles, erit eius unicum medium et duo principia
indemonstrabilia; si autem utraque praemissa sit demonstrabilis, fiat
syllogismus 'omne B est A, omne C est B; ergo omne C est A'; hic
igitur est unum medium et unum principium. Sed oportet prosyllogizare
maiorem et minorem demonstrare; igitur maior sic 'omne D est A, omne B
est D; ergo omne B est A', et minor sic 'omne E est B, omne C est E;
ergo omne C est B'. Et ponamus quod ibi sit status, ita quod illa
maior et illa minor sint prosyllogizatae ex primis; manifestum est
quod ibi erunt tria media, scilicet 'B', 'D', 'E', et erunt ibi
quattuor praemissae primae, duae ad probandum maiorem et duae ad
probandum minorem. Unde uniuersaliter hoc est uerum quod si
demonstratio sit per praemissas indemonstrabiles, principia erunt duo
et medium unicum, et si praemissae demonstrationis indigeant
prosyllogizationibus, necesse est illis prosyllogizationibus esse
principia uno plura quam media.

Sed tunc minor rationis principalis, scilicet quod non sunt multo
plures conclusiones quam media declaratur. Quia plurimas diuersas
conclusiones uidemus demonstrari per diuersa media; et quia etiam,
sicut contingit conclusiones plures per idem medium demonstrari, ita,
e conuerso, contingit saepe eandem conclusionem per plura media
demonstrari. Et ut propositum appareat de quo determinatur, uidendum
est quibus modis possint conclusiones multiplicari ultra principia uel
principia ultra conclusiones. Et, prima facie, uidetur quod
conclusiones multiplicentur ultra principia per hoc quod idem
syllogismus potest plura concludere, id est eaedem praemissae, et
eodem modo dispositae, concludunt plures conclusiones, ut istae duae
'omne B est A' et 'omne C est B' concludunt quod omne C est A, et quod
quoddam C est A, et quod quoddam A est C, et quod nullum C non est A,
et quod non omne C non est A. Et sic ex duabus praemissis primis
sciuntur omnes illae conclusiones et, per consequens, demonstrantur,
quia pono quod prius erant dubiae.

Sed ego dico quod in harum conclusionum demonstrationibus non solum
requiruntur duo principia prima, quae sunt illae duae praemissae, immo
plura alia. Quia ad demonstrandum conclusionem non solum requiritur
euidentia praemissarum, immo etiam euidentia consequentiae.
Consequentia autem est una propositio, licet hypothetica, et ita si
consequentia est de se euidens, ipsa est unum principium
indemonstrabile, et si non est de se euidens, indiget quod
demonstretur per principia euidentia. Igitur in hac demonstratione ex
praemissis primis 'omne B est A et omne C est B; ergo omne C est A'
sunt tria principia indemonstrabilia, scilicet duae praemissae et, ex
parte consequentiae, ista propositio hypothetica, uel aequiualens, 'si
omne B est A et omne C est B, tunc omne C est A'. Si autem ex dictis
praemissis inferas hanc aliam conclusionem, scilicet 'quoddam A est
C', tunc si consequentia est euidens , illa est unum aliud principium
indemonstrabile quod exprimitur per illam demonstrationem uel per
talem propositionem 'si omne B est A et omne C est B, quoddam A est
C'. Et si illa consequentia non est euidens, tunc indiget quod
probetur, et probatur per conuersionem conclusionis, quae iterum est
consequentia uel de se euidens, et sic est principium indemonstrabile,
uel probanda per euidentia. Et sic apparet quod in multitudine
conclusionum ex eisdem praemissis oportet multiplicari principia
indemonstrabilia ex parte consequentiarum.

Sed tunc, ultra, si loquamur solum de praemissis, dimittendo principia
indemonstrabilia ex euidentia consequentiarum, tunc sunt quaedam
demonstrationes simplices, quas Aristoteles, quinto Metaphysicae,
uocat elementa aliarum demonstrationum, et aliae ex simplicibus
compositae. Vocantur autem 'simplices' quia non sunt resolubiles in
priores demonstrationes per syllogizationem suarum praemissarum uel
alicuius earum. Et manifestum est quod tales sunt ex primis. Ideo in
omnibus talibus sunt ad unam conclusionem duo principia
indemonstrabilia, ideo plura principia quam conclusiones.

Demonstrationes autem 'compositae' dicuntur quae sunt resolubiles in
priores per syllogizationem. Et in istis possibile est in aliquo casu
quod multiplicentur conclusiones ultra multiplicitatem principiorum
indemonstrabilium, scilicet si augmentantur in post assumendo continue
ultra numerum quattuor terminorum. Nam in prima simplici
demonstratione ex tribus terminis A, B, C, sunt duae propositiones
primae, scilicet AB et BC, et una conclusio, scilicet AC. Sed sume
quartum terminum post, scilicet 'D', sub C minori extremitate, erunt
tres primae propositiones et tres conclusiones. Dico "tres primae
propositione", scilicet AB, BC, CD, et dico "tres conclusiones",
scilicet AC, per medium B, et BD, per medium C, et AD, per media B et
C. Sed ultra si apponatur quintus terminus sub D, qui sit E, erunt iam
quattuor primae propositiones, scilicet AB, BC, CD et DE, sed poterunt
syllogizari sex conclusiones, scilicet AC, AD, AE, et iterum BD et BE,
et iterum CE.

Sed in augmentatione demonstrationum sumendo terminos ad latus,
scilicet non sub minori extremitate sed sub medio, hoc non contingit.
Verbi gratia, sit maior extremitas 'A', et 'B' sit medium, sub quo
sumas species eius plures, scilicet C, D, E, tunc igitur per B medium
erunt tres conclusiones, scilicet 'omne C est A', 'omne D est A',
'omne E est A'; sed etiam cum prima maiore manente eadem erunt tres
praemissae minores, scilicet 'omne C est B', 'omne D est B' et 'omne E
est B'.

Tertia clausula est quod infinita sunt principia prima, quia infinitae
sunt conclusiones demonstrabiles. Quod ergo infinitae sunt
conclusiones apparet in geometria, propter infinitatem figurarum.
Sicut enim triangulus habet propriam passionem, de ipso
demonstrabilem, scilicet habere tres angulos aequales duobus rectis,
sic quandrangulus, scilicet habere quattuor angulos aequales quattuor
rectis, et pentagonus, scilicet habere quinque angulos aequales sex
rectis, et sic in infinitum. Infinitae ergo sunt conclusiones
demonstrabiles in geometria. Dico "infinitae sunt", id est possunt
esse, ita quod de hoc non fiat uis in praesenti, et similiter de
principiis. Et ita etiam est in arithmetica, propter infinitas species
numerorum.

Sed quod ex hac infinitate conclusionum sequatur infinitas
principiorum indemonstrabilium probatur. Quia omnes illae
propositiones habent diuersa subiecta, et non subordinata inuicem
secundum praedicationem, ut istos terminos 'triangulus',
'quadrangulus', 'pentagonus' et caetera, et etiam diuersa praedicata.
Igitur infinita sunt subiecta conclusionum demonstrabilium; et tamen
necesse est si A debeat demonstrari de B, cum oporteat resoluere ad
immediata, quod una praemissa immediata constituatur ex A et aliquo
medio, et alia ex B et aliquo medio. Ideo necesse, est si infinita
sunt subiecta uel praedicata conclusionum demonstrabilium, infinitas
esse praemissas indemonstrabiles.

Et haec infinitas non repugnat statui in praedicatis et subiectis quem
intendit Aristoteles in primo Posteriorum. Status enim quem intendit
et quem rationes eius probant est quod quocumque praedicato uel
subiecto dato non est possibile infinita esse praedicata de illo, nec
infinita subiecta de quibus praedicetur. Sed bene infinita sunt
subiecta quorum nomen de aliquo alio est praedicabile, et sic de
praedicatis.

Et ex his dictis manifestus est error quorundam nunc loquentium qui
dicunt nullam posse esse euidentem probationem secundum quam
probaretur per aliquid esse aliud esse, ut si per motum esse uolumus
probare motorem esse uel per domum esse parietem esse. Dicunt enim non
posse esse probationem euidentem nisi sit reducibilis in primum
principium complexum quod ponit Aristoteles in quarto Metaphysicae; et
hoc non potest fieri in proposito. Quia illud primum principium
fundatur in contradictione, et numquam est contradictio de diuersis
hoc esse et illud non esse, ut motum esse et motorem non esse; oportet
enim contradictionem esse eiusdem de eodem, secundum rem et
intentionem ... et caetera.

Isti igitur supponunt falsum, scilicet quod solum illud principium sit
euidens et quod omne aliud principium possit uel indigeat probari per
illud. Et haec sunt absurda et dicta ex ignorantia logicae. Nam, ut
dicit Aristoteles in quarto Metaphysicae, ineruditio est, id est
defectus logicae, non cognoscere quorum oportet quaerere
demonstrationem et quorum non.

SDD 8.5.3

(1) Et non sunt omnia principia necessaria, sed multa contingentia,
(2) nec omnia euidentia quando primo occurrunt consideranti uel ei
proponuntur, sed aliqua dubia uel opinata esse falsa. (3) Alia tamen
statim sunt euidentia quando proponuntur, notis terminis quantum ad
significationes eorum, et notificata forma propositionis.

Ista tertia pars habet tres clausulas, quarum prima dicit non omnia
principia prima esse necessaria. Et hoc statim uidetur contradicere
Aristoteli, secundo Posteriorum, ubi Aristoteles habitum primorum
principiorum uocat 'intellectum' et habitum conclusionum
demonstratarum uocat 'scientiam' et dicit quod quidam habitus
intellectuales possunt recipere falsitatem, ut opinio et ratio, sed
uera sunt semper intellectus et scientia. Et idem patet sexto
Ethicorum, ubi dicitur quod quinque sunt uirtutes intellectuales
quibus non contingit falsum dicere, et una earum ponitur intellectus.
Et tamen hoc est necessarium quod semper est uerum et non contingit
esse falsum.

Sed statim hoc soluitur per dicta in praecedenti capitulo. Si enim
'scientia' capiatur primo modo illic distincto, ipsa bene est
contingens, seu conclusionis contingentis, et principia eius
demonstratiua bene sunt contingentia, uel aliquod eorum, et sic non
semper sunt uera, sed possibilia esse falsa. Et ad hoc quod dicitur de
prudentia dicetur postea.

Sed de scientia dicta in secundo modo uel in tertio, de qua intendit
Aristoteles in libro Posteriorum, uerum est quod ipsa est semper uera
et necessaria, et uerae et necessariae propositionis, seu
conclusionis, et intellectus etiam talis conclusionis demonstratiuus
est semper uerus et necessarius. Et de hoc magis postea dicetur.
Quod autem principium de se euidens et indemonstrabile sit contingens
apparet per ea quae de prudentia dicuntur sexto Ethicorum. Sunt enim
multae conclusiones prudentiae contingentes; tamen sunt scientiae, et
euidentes et scitae secundum primum modum sciendi, licet non in
secundo modo uel tertio uel quarto. Et illae scientiae sunt euidentes
et scitae per rationes quae etiam merentur dici 'demonstrationes'
communiter, scilicet correspondenter scientiae primo modo dictae,
scilicet communiter, quia sic faciunt scire suas conclusiones, licet
non dicantur 'demonstrationes' correspondenter scientiae dictae in
aliis modis, de qua loquitur Aristoteles in libro Posteriorum.

Harum igitur demonstrationum prudentialium praemissae sunt scitae cum
certitudine et euidentia, cum sic faciant scire suas conclusiones et
non procedant in infinitum in suis praemissis. Igitur perueniunt ad
praemissas ex se euidentes et scitas, et non demonstrabiles, et sic
illae dicendae sunt principia prima, immediata et indemonstrabilia. Et
tamen, ex quo conclusio est contingens, oportet illas praemissas esse
contingentes, uel saltem unam earum, quia si essent necessariae,
oporteret conclusionem sequentem esse necessariam.

Secunda clausula est quod non omnia principia prima sunt euidentia
quando primo occurrunt ... et caetera. Et hoc est uerum manifeste de
principiis moralibus, cum circa ea mentiri contingat, scilicet negando
ea uel assentiendo oppositis eorum; malitia namque, ut dicitur sexto
Ethicorum, corrumpit et mentiri facit circa principia practica. Immo,
etiam sine malitia, iuuenes passionati, prosecutiores propter
passiones et inexperientiam, non concedunt ea; ideo non sunt
scientiarum moralium habiles auditores, ut dicitur primo Ethicorum.
Sed etiam hoc non solum est uerum in artibus et prudentia, immo etiam
in scientia speculatiua dicta in secundo modo uel in tertio uel in
quarto. Quam plura enim principia in scientia naturali prima et
indemonstrabilia sunt nobis dubia donec habita fuerit de eis
experientia, etiam multa et longa, sicut dicetur postea.

Tertia clausula ponit quaedam huius modi principia statim esse nobis
euidentia quando proponuntur. Et ita est de illo principio primo
communissimo et euidentissimo quod ponit Aristoteles, quarto
Metaphysicae, et de principiis sibi suppositis, ut quod impossibile
est eundem hominem currere et non currere simul, et impossibile est
eandem lineam esse et non esse eidem lineae aequalem, et caetera.
Impossibile enim est talibus principiis dissentire uel oppositis eorum
assentire, propter euidentem contradictionis repugnantiam. Et multa
etiam sunt talia propter euidentem rationum nominum inclusionem, ut
quod omne uacuum est locus si uacuum est, et omne simum est nasus si
aliquis est simum. Hoc enim necessario conceditur ex quid nominis,
scita significatione terminorum.

Et multa etiam sunt talia ex eo quod sunt manifesta sensui uel sua
singularia, ut quod aliquis est mutabile uel mobile, quod entia sunt
multa et quod iste asinus comedit; est enim mihi euidens statim quando
manifeste uideo eum comedere; et sic de multis aliis.

SDD 8.5.4

(1) Euidens ergo notitia principiorum nec est nobis innata (2)
nec per doctrinam proprie dictam acquisita, (3) sed per naturalem
intellectus determinationem ad assentiendo eis, cum ministerio
tamen praeuio sensus, memoriae uel experientiae. (4) Fiunt enim
quaedam principia intellectui nostro euidentia per naturam
intellectus praeuia sensatione solum, quaedam autem praeuia
sensatione et memoria, sine experientia, et quaedam praeuia
sensatione, memoria et experientia. (5) Et sunt horum
principiorum quaedam propositiones singulares, quaedam communes,
et communium quaedam particulares uel indefinitae et quaedam
uniuersales. (6) Et sunt singulares experientia manifestae per
exemplum, et particulares uel indefinitae per abstractionem
conceptus communis a conceptu singulari, et uniuersales per
inductionem.

Haec quarta pars declarat quo modo principia prima sunt nobis
euidentia, et habet sex clausulas. Prima ponit quod euidens notitia
principiorum non est nobis innata, scilicet a natiuitate, uel etiam
habitus eorum; et hoc determinat Aristoteles in tertio de Anima. Est
enim a principio intellectus sicut tabula rasa, in qua nihil
descriptum est, ut dicit; ideo nullus est in eo actus intelligendi,
nec, per consequens, habitus, cum habitus ex actibus generetur. Sed
etiam in secundo Posteriorum probat Aristoteles propositionem hic
positam. Quoniam illa notitia sic euidens non lateret nos, cum
experimur alias nostras notitias, non sic euidentes et certas, non
latere nos.

Secunda clausula ponit quod illa principia non sunt nobis nota et
euidentia per doctrinam proprie dictam. Voco autem 'doctrinam proprie
dictam' cum de dubio fit nobis scientia per rationem ex notioribus et
de necessitate ac euidenter et gratia formae concludentem. Si enim ex
tali ratione ministrata nobis a doctore fiat nobis scientia euidens
conclusionis, illa scientia meretur dici doctrina, quia ex uirtute
illius rationis doctrinalis intellectus determinatur ad certam et
euidentem adhaesionem illi conclusioni. Sed si non sit talis ratio et
fiat nobis euidens notitia conclusionis, illa non meretur dici
doctrina, quia non uirtute illius determinatur intellectus ad illam
euidentiam, sed per suam naturam. Prima autem principia non per tales
rationes sunt nobis euidentia, quia illae rationes essent
demonstrationes et ipsa ponuntur indemonstrabilia.

Tertia clausula ponit quod ipsa principia fiunt nobis euidentia per
naturalem intellectus determinationem ad assentiendum eis. Et hoc
apparet ex duabus clausulis praecedentibus. Ex quo enim non est nobis
innata talis euidentia, nec etiam facta nobis per rationem
sufficienter determinantem intellectum ad talem euidentem assensum,
cum non inferatur de necessitate et gratia formae, et quod etiam hoc
scimus, scilicet non esse consequentiam necessariam et formalem,
necesse est concedere quod haec determinatio fit ex natura principii
et natura intellectus. Oportet enim hoc imaginari quo modo ignis ex
sua natura est determinatus ad calefaciendum applicatus calefactibili
et non occurrente impedimento, et herba frumenti ad facere spicam et
florem et granum et paleam inuoluentem granum, et iterum hirundo ad
faciendum talem nidum tempore positionis ouorum, licet non sine sensu
hoc posset facere. Igitur oportet dicere quod ipse intellectus
naturaliter est determinatus ad assentiendum cum certitudine et
euidentia ipsis principiis. Et hoc intendit Commentator, secundo
Metaphysicae, dicens quod prima principia cognita habita sunt
naturaliter a nobis in quolibet genere entium. Verum est tamen quod
intellectus ad formandum huius modi principiorum euidentem notitiam
indiget ministerio sensus, quia omnis nostra notitia intellectiua in
hac uita dependet ex sensitiua praeuia. Ideo necesse est quemcumque
intelligentem phantasmata speculari, ut habetur tertio de Anima.

Quarta clausula ponit tria:

Primo, quod quaedam principia fiunt intellectui euidentia sensatione
solum praeuia; in homine enim bene disposito intellectus statim
innatus est moueri a sensu, et quod est euidens sensui fit statim
euidens intellectui. Verbi gratia, medico est euidens secundum sensum
quod ille patiens est calidus, quod eius pulsus est multum uelox et
quod urina eius est multum rubea, et statim, ex sensibus, haec etiam
fiunt sibi euidentia secundum intellectum, et iam haec, intellectui
sic euidentia et indemonstrabilia, sunt principia demonstrationis qua
secundum artem concluditur quod ille est febricitans et quod non debet
sibi dari uinum.

Secundo, haec clausula ponit quaedam principia fieri intellectui
euidentia per sensum et memoriam, non per solum sensum. Nam, sicut
dicit Seneca, "si prudens es, praesentia ordina, futura praeuide,
praeterita recordare". Pono igitur casum quod Socrates uideat Platonem
rapientem sibi bouem suum contra suam uoluntatem, sed non potest pro
nunc recalcitrare; deinde, cras, Socrates uidit Platonem coram iudicem
et memoratur quod Plato heri rapuit sibi bouem, et habet de hoc
euidentiam per quam format in intellectu suo consequenter istam
propositionem, sibi euidentem, licet indemonstrabilem, "Plato rapuit
heri mihi bouem"; et illa iam est principium rationis prudentialis ad
inferendum et probandum istam conclusionem "ego debeo nunc proponere
quo modo Plato rapuit mihi bouem et petere a iudice quod faciat mihi
illum reddere ..." et caetera. Et per prudentiam hoc facit.

Sed iterum haec tertia clausula ponit quod quaedam principia fiunt
intellectui euidentia praeuia sensatione, memoria et experientia. Quod
sic fit: puer uidit carbonem ignitum et rubeum, et ipsum manu tangit,
et sentit caliditatem et laesionem; et iterum, cras, alium carbonem,
etiam ignitum, tangit, et sentit caliditatem et laesionem; deinde,
alia die, iterum uidet alium talem carbonem et, memorans de aliis,
statim iudicat quod ille etiam est calidus et laesiuus, et fugit ab
eo. Et non fit hoc per intellectum, quia sic faceret iuuenis catulus
uel caniculus, licet non habens intellectum; sed hoc iudicat uirtus
aestimatiua. Et non uocatur hoc proprie iudicium sensitiuum, quia ille
numquam tetigit illum carbonem nec sensit quod erat calidus et
laesiuus, nec etiam est iudicium memoratiuum quia non est de
praeterito, sed de praesenti, scilicet , quod hoc est calidum et
laesiuum. Sed uocatur hoc iudicium 'experimentale'; et cum aestimatio
hoc iudicat, intellectus, in homine discreto, statim consequenter idem
iudicat, et totiens homo potuit talia sensisse et de eis memoriam
habere quod intellectus, ex inclinatione naturali, assentit cum
certitudine et euidentia quod ille carbo est calidus et laesiuus,
licet numquam tetigerit. Et hoc est indemonstrabile et principium
prudentiae ad concludendum quod non est bonum tangere ipsum.

Quinta clausula ponit etiam duo. Primo quod horum principiorum sensu,
memoria et experientia cognitorum quaedam sunt propositiones
singulares, sicut sunt de quibus iam exemplificatum est, alia sunt
propositiones communes. Nam intellectus ex propositione singulari sibi
nota innatus est statim formare conclusionem sibi notam; statim enim
quod haec est mihi nota 'hic carbo est calidus' fit etiam mihi notum
quod carbo est calidus.

Ponit etiam, secundo, haec clausula, quod horum principiorum communium
mediante experientia notorum, quaedam sunt propositiones particulares
uel indefinitae, prout statim exemplificatum est quod carbo est
calidus uel quod aliquis carbo est calidus, et aliae uniuersales, ut
quod omnis carbo rubeus, ignitus et lucens est calidus. Intellectus
enim per memoriam habet, cum certitudine et euidentia, quod plures
carbones tales sciuit esse calidos mediante sensatione eorum et nullum
tale sensatum percepit non esse calidum, et cum diligenti
consideratione nullam percepit circumstantiam uel rationem quare non
debeat ita esse de aliis. Quamuis igitur haec non concludant gratia
formae illam uniuersalem propositionem, tamen intellectus format eam
et assentit ei cum certitudine et euidentia; et ad hoc ex sua natura
determinatur, et non per doctrinam demonstratiuam, praeuiis tamen, cum
sensationibus, memoriis et experientiis. Ideo iam haec uniuersalis
propositio est in scientia naturali principium doctrinae primum et
indemonstrabile, quod tamen a principio fuisset homini dubium si
numquam sensisset ignem uel tales carbones.
Sexta clausula ponit etiam tria. Primo quod singulare, per
experientiam uel mediante experientia notum, fit intellectui notum et
euidens per exemplum; et hoc inuenies declaratum in Tractatu de Locis
Dialecticis, in quarta parte primi capituli.

Secundo haec clausula ponit quod principium particulare uel
indefinitum, sic mediante sensu uel experientia notum, fit intellectui
notum per abstractionem; etiam hoc debet declarari in tertio de Anima.
Intellectus enim mediante sensu format primo conceptum singularem,
sicut et sensus, sed statim, ex natura sua, potest ex illo abstrahere
et formare conceptum communem.

Deinde etiam, tertio, haec clausula ponit quod principium uniuersale,
sic mediante experientia scitum, fit intellectui notum et euidens per
inductionem, et hoc etiam bene fuit declaratum in Tractatu de Locis
Dialecticis, in quarta parte primi capituli.

Sed tunc aliquis dubitaret an tale exemplum uel talis inductio debeat
dici argumentum dialecticum uel demonstratiuum. Et ego dico quod non
est demonstratiuum, cum non sit syllogismus, nec proprie debet dici
dialecticum, quia dialecticum non facit scientiam certam et euidentem;
sed est argumentum facientem scire non conclusionem demonstrationis,
sed principium; excedit igitur naturam argumenti dialectici, quia non
facit opinionem, sed scientiam certam et euidentem; et deficit ab
argumento demonstratiuo quia non concludit necessario et gratia
formae, et sic non est potens ex se determinare intellectum ad illam
scientiam.

Verum est tamen quod si huius modi exemplum uel inductio non fuerit
sufficienter in pluribus singularibus multiplicatum uel multiplicata,
tunc ex hoc intellectus non consurgit ad assentiendum principio cum
certitudine et euidentia, sed cum formidine. Ideo tunc tale exemplum
uel talis inductio non excedit metas argumentorum dialecticorum, quia
non faciunt nisi opinionem.

SDD 8.6: DE DICI DE OMNI, DE PER SE ET DE SECUNDUM QUOD IPSUM

SDD 8.6.1

(1) Adhuc, antequam incipiamus tractare directe de demonstrationibus,
expedit determinare de dici de omni, et de per se, et de secundum quod
ipsum, siue de uniuersali. (2) Dico igitur quod dici de omni
requisitum ad demonstrationem addit super dici de omni requisitum ad
syllogismum, quoniam ad syllogismum sufficit quod propositio sit
affirmatiua de subiecto distributo, sed ad dici de omni requisitum ad
demonstrationem requiritur ultra quod propositio sit uera etiam in
quocumque tempore proponatur.

Hoc sextum capitulum huius tractatus est de dici de omni, et de per
se, et de uniuersali, siue de secundum quod ipsum. Et continet
quattuor partes; prima est de dici de omni, secunda distinguit tres
modos perseitatis pertinentes ad demonstrationes, tertia subdistinguit
primum modum, et quarta est de uniuersali siue de secundum quod ipsum.
Secunda incipit ibi "in demonstratione", tertia ibi "modum autem",
quarta ibi "Aristoteles autem".

Prima pars habet duas clausulas, quarum prima manifeste proponit
intentionem capituli et secunda agit de dici de omni requisito ad
proprie dictas demonstrationes, scilicet facientes scientiam
permansiuam, et de hoc agit in ordine ad dici de omni requisitum ad
syllogismos affirmatiuos in terminis communibus formatos, de quo
determinatum fuit in primo capitulo tractatus de Syllogismis. Et totum
quod ibi dicitur est litteraliter manifestum.

Sed hic solet dubitari utrum secundum demonstratiuam scientiam ista
sit dicenda de omni 'omnis eclipsis lunae est per interpositionem
terrae inter solem et lunam' uel 'omnis eclipsis lunae fit luna
exsistente in capite uel in cauda Draconis'. Et uidetur quod non, quia
non est uera pro tempore pro quo nulla est eclipsis lunae. Similiter,
posito quod hodie nullum sit tonitruum, utrum hoc non obstante haec
sit concedenda de omni "omne tonitruum est sonus factus in nubibus".
De hac igitur materia ego pluries locutus sum alias, et nunc iterum
breuiter ego dico altero duorum modorum.

Primus modus est quod talis propositio in scientia demonstratiua non
sumitur secundum sensum eius proprium, quia ipsa sic non est scibilis
eo quod est contingens, et falsa quando nulla est eclipsis, uel saltem
non est uera pro omni tempore. Sed tamen talis propositio bene,
propter breuitatem, sumitur loco unius temporalis uerae et scibilis,
scilicet loco istius "quandocumque eclipsis lunae est, omnis eclipsis
lunae est propter terram ..." et caetera; et sic de tonitruo.

Alius modus dicendi est quod in simpliciter demonstratiuis non
restringimus usum temporis consignificati per uerbum ad aliquod tempus
determinatum, immo infinito seu omni tempore utimur tamquam praesente.
Secundum autem talem usum tales praesentis temporis dictae
propositiones, uel eis similes, quandocumque proponerentur, ipsae
essent uerae, non tamen simpliciter pro quocumque tempore, sed pro
quocumque tempore pro quo subiectum supponeret pro aliquo, et hoc
sufficit ad dici de omni in demonstratiuis. Et hoc uisus est notare
Aristoteles, primo Posteriorum, qui exemplificando dicit "ut de omni
homine animal; si enim uerum est dicere hominem, uerum est dicere
animal, et si nunc alterum, et alterum", id est 'quandocumque est
homo, est animal'. Et si quis bene considerat, hi duo modi dicendi in
eandem sententiam reuertuntur.

SDD 8.6.2

(1) In demonstratione propter quid, quae est potissima, sunt
propositiones et termini et habitudo causae ad causatum. Quantum ad
propositiones determinandum est de modis dicendi per se uel per
accidens praedicatum de subiecto, quantum ad terminos dicendum est de
modis essendi per se et per accidens, quantum uero ad habitudinem
praemissarum dicendum est de modis causandi per se et per accidens.
(2) Dicitur autem praedicatum per se de subiecto si propositio est
necessaria et per accidens si est contingens. (3) Terminorum autem
quidam sunt substantiales et non connotatiui, et hi dicuntur per se,
alii accidentales siue connotatiui, et illi dicuntur per accidens. (4)
Dicitur autem causa per se si necesse est omne tale causatum esse uel
fieri a tali causa, et dicitur causa per accidens si hoc non est
necesse, sed per accidens, uel dicitur causa per se si propositio
causalis est necessaria, et causa per accidens si non est necessaria,
sed contingens.

Ista secunda pars, tractans de per se, habet quattuor clausulas.
Prima distinguit tres modos perseitatis attributae his quae in
demonstrationibus potissimis inueniuntur, et erit satis manifesta cum
manifestae fuerunt tres clausulae sequentes.

Secunda igitur clausula ostendit quae propositio dicatur per se,
scilicet quia necessaria, et quae per accidens, scilicet quia
contingens, uel ostendit quid sit dici per se uel per accidens
praedicatum de subiecto, quia hoc est constituere propositionem
necessariam et illud constituere propositionem contingentem; hi enim
modi loquendi in idem incidunt.

Quod igitur haec sit intentio Aristotelis manifestum est ex dictis
suis. Dicit enim recapitulando "quae igitur in simpliciter scibilibus
per se sic sunt praedicamentibus aut inesse propter ipsa quae sunt ex
necessitate; non enim contingunt non inesse, aut simpliciter aut
opposita ..." et caetera. Iterum postea dicit "quae non per se
necessario insunt rebus", et subdit post "accidentia autem non sunt
necessario".

Et hoc etiam ratione manifestum est. Sic enim ignis dicitur per se
calidus quia per suam naturam determinat sibi quod sit calidus; aqua
autem non per se dicitur calida, quia hoc sibi non determinatur per
suam naturam. Ita propositio dicitur per se uera quia per suam et
suorum terminorum significationem determinat sibi quod sit uera; ideo
impossibile est illa significatione stante ipsam esse falsam, et hoc
est ipsam esse necessariam. Propositio autem dicitur per accidens quia
hoc sibi non determinat; ideo possibile est eam esse falsam, et hoc
est ipsam esse contingentem.

Tertia clausula uocat 'terminos per se' terminos de praedicamento
substantiae et uocat 'terminos per accidens' terminos de aliis
praedicamentis, qui sunt denominatiui. Hoc enim intendit Aristoteles
cum dicit "amplius, quae non de subiecto quodam alio dicuntur,
scilicet modo denominatiuo, sicut passio de subiecto, hoc dico per se
quamuis bene dicantur de suis inferioribus modo quidditatiuo; quae
autem modo denominatiuo dicuntur de subiectis aliis, haec uoco per
accidens, sicut sunt isti termini 'ambulans' aut 'albus" '. Et subdit
Aristoteles "quaecumque quidem igitur non de subiecto sunt per se
dico, quaecumque uero de subiecto per accidens". Et non debes
intelligere per illud "quod non dicitur de subiecto" primam
substantiam, scilicet terminum singularem de praedicamento
substantiae, quoniam ille non pertinet ad demonstrationes, de quibus
hic intendit Aristoteles, sed exponitur sicut dictum est. Et hoc dicit
hic Aristoteles ponendo differentiam inter subiecta et passiones de
eis demonstrabiles.

Termini enim accidentales sunt passiones terminorum substantialium, et
si utrumque sit de praedicamento accidentis, scilicet tam subiectum
quam passio, tamen subiectum dicitur per se respectu passionis, quia
minus per accidens, eo quod passio addit connotationem super
significationem subiecti. Dicitur autem pro tanto terminus
substantialis per se quia dicitur quasi solitarie, eo quod non addit
connotationem super illud pro quo subiectum supponit, quod facit
terminus connotatiuus, uel quia hoc uerbum 'esse' attribuitur per se
termino substantiali, quia non ratione subiecti prioris, sed non
attribuitur termino accidentali nisi ratione subiecti cui per prius
attribuitur. Et hoc determinat Aristoteles, septimo Metaphysicae,
dicens quod album aut uadens non est nisi aliquid est quod est album
aut uadens.

Quarta clausula distinguit inter causam per se et causam per accidens
duobus modis. Primus modus directe pertinet ad res quae sunt causa et
causatum et secundus pertinet magis ad propositiones causales. Primus
igitur modus dicit manifeste quod illa dicitur causa per se alicuius
effectus, siue quantum ad fieri siue quantum ad esse, si necesse est
omnem talem effectum fieri a tali causa uel esse a tali causa; et si
potest esse uel fieri sine tali causa, tunc dicitur causa talis
effectus 'per accidens'. Sic enim domificator dicitur per se causa
domus, quia necesse est quandocumque fit domus ipsam fieri a
domificatore, et sic etiam lux est causa per se luminis, et homo et
sperma humanum generationis hominis. Sed sic non est ignis causa per
se generationis alterius ignis, sed per accidens, quia potest ignis
esse et fieri non ab alio igne, sed forte a motu, uel lumine, uel
percussione lapidis cum ferro, ut mollificatio cerae non est a sole
tamquam per se causa, quia potest esse ab alio, sine actione solis.

Secundo modo dicitur causa per se si propositio causalis sit
necessaria et per accidens si sit contingens. Voco autem propositionem
causalem illam in qua terminus significans causam praedicatur de
termino significante causatum cum dictione designante habitudinem
causae ad causatum, ut si dico 'homo est' (uel 'fit') 'ex materia
prima et anima intellectiua', uel si dico 'radius luminis est a luce',
'motus est a motore', 'uniuersum est a deo' (uel 'propter deum'),
'paries est albus per albedinem', 'domus est' (uel 'fit') 'ex
lapidibus et lignis', uel 'fit' (aut 'est') 'propter defensionem
hominum a uentis, caumatibus et pluuiis'. Si igitur talis propositio
causalis sit necessaria, nos attribuimus termino significanti causam
hoc praedicatum 'causa per se' et si non sit necessaria, attribuimus
sibi hoc praedicatum 'causa per accidens'. Verbi gratia, si dico
'domus fit a domificatore', supposito quod domus fiat, illa est
necessaria; ideo dicimus quod domificator est causa per se domus. Sed
ponamus quod domificator sit musicus, tunc ista est uera 'domus fit a
musico', sed non est necessaria, etiam supposito quod domus fiat; ideo
dicimus quod musicus est causa per accidens, et non per se.
Et manifestum est quod hic non loquimur de terminis personaliter
sumptis, quia esset bonus syllogismus 'domificator est causa per se
domus et ille domificator est musicus; igitur musicus est per se causa
domus'; sed loquimur hic de terminis et propositionibus materialiter
sumptis, ita quod est sensus 'domificator est per se causa domus' id
est 'haec est per se uera 'domus fit a domificatore", et 'musicus est
causa per accidens domus' id est 'haec est uera per accidens 'domus
fit a musico".

Et rationabiliter potest concedi quod ita intendebat Aristoteles, in
libro Posteriorum, et in secundo et quinto Physicorum, et in quinto
Metaphysicae, de causis per se et de causis per accidens. Posuit enim
statuae causam per se statuam facientem et causam per accidens
Polycletum, quia accidit statuam facientem Polycletum esse, et domus
causa per se est domificator, secundum accidens autem tibicen.

Et talis distinctio est ad propositum de demonstrationibus et
scientiis demonstratiuis, quia sicut non est scientia proprie de
conclusionibus contingentibus, ita nec est scientia uel demonstratio
propter quid per praemissas causales contingentes, sed per
necessarias. Ponit igitur hanc distinctionem ut a demonstrationibus
excludantur causae per accidens, id est propositiones causales non
necessariae. Sic enim dicit, quinto Physicorum, "secundum accidens
quidem mutatio dimittatur", et etiam, in sexto Metaphysicae, dicit
quod "circa ens per accidens nulla est speculatio artis uel scientiae,
quia secundum accidens entium aut factorum causa est secundum
accidens".

SDD 8.6.3

(1) Modum autem dicendi per se praedicatum de subiecto in duos modos
speciales distinguimus. (2) Primus est propositionis quidditatiuae,
uel etiam causalis necessariae; sic enim praedicantur per se
definitiones quidditatiuae uel causales et partes earum de suis
definitis, ut 'homo est animal' et 'triangulus est figura tribus
lineis contenta'. (3) Secundus modus est propositionis denominatiuae
quae non est causalis; sic enim passiones praedicantur de suis
subiectis, de quibus necessario praedicantur, ut 'homo est risibilis'
et 'numerus est par uel impar'. Et est iste secundus modus quodam modo
conuersus primi, quia in primo praedicatum erat de definitione
subiecti et in secundo e conuerso; passio enim definitur per
subiectum, ut alias dictum est.

Ista tertia pars continet tres clausulas, quae litteraliter sunt satis
manifestae, nisi quod exempli de triangulo non quaero uerificationem;
sufficit enim mihi quod exemplum sumatur ac si iste terminus 'linea'
esset praedicatum causale de triangulo.

Sed dubitationes occurrunt de multis propositionibus, primo an istae
propositiones sint per se 'animal est homo', 'animal est rationale'.
Et uidetur quod non, quia dicitur quod 'per se' supponit 'de omni', et
istae non sunt de omni. Et similiter ista 'animal est homo', si est
per se, non uidetur esse nisi in secundo modo, quia subiectum ponitur
in definitione praedicati. Et istae duae 'animal est rationale' uel
'rationale est animal', et similiter 'homo est homo', in neutro modo
esse uidentur, quia nec praedicatum ponitur in definitione subiecti,
nec e conuerso. Similiter dubitatur de ista 'impar est numerus' an sit
in primo modo uel in secundo. Dubitatur etiam de istis propositionibus
'homo est animal rationale', 'risibile est susceptibile disciplinae',
omne corpus est in loco', 'omne pater est pater filii uel filiae',
'materia est causa formae', 'omnis creatura est a deo', 'omne quod fit
fit ex aliquo', 'omnis actio est factio', 'nullus homo est equus',
'nullus homo est hinnibilis', 'nullum hinnibile est risibile', 'nullum
corruptibile est perpetuum', 'nulla chimaera est chimaera', 'ex nihilo
nihil fit', 'nullus pater est sine filio', 'omnem hominem possibile
est dormire', 'omnem hominem dormire est possibile', 'hominem currere
est possibile', 'si asinus uolat, asinus habet alas', 'omnis homo
currit uel non currit', 'homo currit uel homo non currit', 'Socrates
est homo', 'Socrates est Socrates', 'Aristoteles disputauit', et sic
de plurimis aliis. Et ultimo dubitatur utrum quartus modus per se,
quem uocamus 'modum causandi', sit distinctus a primo modo dicendi per
se.

Respondeamus igitur quod istae sunt per se 'animal est homo', 'animal
est rationale', 'homo est homo', 'impar est numerus', quia sunt
necessariae. Et nego quod omne per se supponat de omni. Sed primus
gradus, siue in primo modo siue in secundo, quos uocamus per se et
primo, supponunt bene de omni.

Unde notandum est quod tam in primo modo quam in secundo sunt multi
gradus. In primo enim modo primus gradus est quando definitio
quidditatiua praedicatur de definito, secundus quando pars
definitionis quidditatiuae, scilicet genus uel differentia,
praedicatur de definito, scilicet de specie, tertius modus quando una
pars definitionis quidditatiuae praedicatur de alia parte, ut genus de
differentia uel e conuerso.

Postea indirectae, quantum ad suam perseitatem debent reduci ad suas
directas. Ideo istae sunt in primo modo 'animal est homo', 'rationale
est homo', et est quartus gradus primi modi. Sed ista 'impar est
numerus' potest dici pertinere ad secundum modum, quia est indirecta
istius 'quidam numerus est impar', quae est in secundo modo. Notandum
est igitur quod cum dicimus in primo modo praedicatum poni in
definitione et in secundo modo e conuerso, hoc non est intelligendum
uniuersaliter, sed hoc est ita quantum ad primos gradus illorum
modorum; non autem oportet ita esse quantum ad alios gradus, et maxime
quantum ad gradus indirectos.

Ista autem propositio 'homo est homo' et tales, in quibus idem
praedicatur de se ipso, sunt in primo modo. Quia nullum subiectum
potest habere praedicatum magis quidditatiuum quam ipsummet. Unde iste
posset poni omnino primus gradus, prout uidetur notare Aristoteles,
quinto Metaphysicae. Sed non est hic cura de tali propositione, quia
tali non utuntur demonstrationes.

Tali igitur propositione praetermissa, quintus gradus primi modi est
prout definitio causalis praedicatur de definito.

Sextus gradus est quantum ad partem talis definitionis causalis,
scilicet si praedicatum significans causam praedicatur in obliquo de
subiecto significante causatum, scilicet in propositione causali, ut
'omnis creatura est a deo', 'omne quod fit fit ex aliquo', 'calidum
est calidum per caliditatem', 'omnis ignis est calidus per
caliditatem', et caetera.

Septimus gradus est conuersa quasi indirecta, scilicet si terminus
significans causatum praedicatur in obliquo de termino significante
causam in propositione effectuali, scilicet designante quod hoc sit
effectus istius, ut dicendo 'ignis est factiuus caliditatis', 'materia
est subiecta formae', 'forma est actus materiae', 'medicina est
factiua sanitatis', 'sanitas est finis medicinae'; similiter 'ex
lapidibus et lignis est domus', 'a motore est motus', et huius modi.

Et consimiliter ponendi sunt multi gradus in secundo modo. Primus enim
gradus est quando passio praedicatur de suo subiecto proprio uel de
eius definitione, ut 'homo est risibilis', 'animal rationale mortale
est risibile', 'omnis triangulus habet tres angulos aequales duobus
rectis', 'omnis numerus est par uel impar'.

Secundus est si passio praedicatur de subiecto suo, non conuertibili,
sed superiori uel inferiori, dum tamen sit necessaria propositio, ut
'figura habet tres angulos aequales duobus rectis', 'omnis isosceles
habet tres angulos aequales duobus rectis'.

Tertius gradus est si tales propositiones conuertuntur in indirectas,
ut 'risibile est homo', uel 'risibile est animal'.

Quartus gradus est ratione tertii, scilicet si eiusdem subiecti una
passio praedicatur de alia passione, ut 'actio est passio',
'susceptibile disciplinae est risibile'.

Quintus gradus potest esse si descriptio praedicatur de descripto, ut
'homo est animal risibile', uel e conuerso. Quamuis enim 'animal' per
se sit praedicatum quidditatiuum de homine, tamen hoc totum simul
'animal risibile' non est quidditatiuum, sed denominatiuum de homine,
quia connotat circa hominem dispositionem aliam ultra significationem
'hominis'.

Et adhuc possent poni alii gradus, ex eo quod oportet propositionem
per se esse necessariam, quia sunt diuersi gradus necessitatis et,
secundum hoc, etiam perseitatis. Est enim primus gradus necessitatis
quia per nullam potentiam est possibile propositionem falsificari
stante significatione, uel aliter habere quam significat.

Alius gradus est quia impossibile est falsificari uel aliter habere
per naturalem potentiam, licet sit possibile supernaturaliter et
miraculose, ut 'caelum mouetur', 'mundus est sphaericus', 'omnis locus
est plenus'.

Tertius gradus est ex suppositione constantiae subiecti, ut 'eclipsis
lunae est per interpositionem terrae inter solem et lunam', 'Socrates
est homo', 'Socrates est risibilis'. Haec enim dicuntur necessariae
sic quia necesse est quandocumque est Socrates ipsum esse hominem et
risibilem, et necesse est quandocumque est eclipsis lunae ipsam esse
per interpositionem ... et caetera.

Adhuc est quartus gradus, secundum restrictionem. Nam sicut
'possibile' dicitur aliquando ample, in ordine ad omne tempus
praesens, praeteritum et futurum, et aliquando restricte, in ordine ad
praesens uel futurum, iuxta illud quod dicitur in fine primi de Caelo
quod non est uirtus siue potestas ad praeteritum, scilicet eius quod
est factum secundum eius quod est factum esse uel futurum esse; quod
enim fuit dicimus quod necesse est fuisse et impossibile est non
fuisse. Ita et 'necesse' et 'impossibile' dicuntur secundum
restrictionem uel ample.

Ample igitur dicimus Aristoteles posse ambulare quia potest nunc aut
potuit aut poterit ambulare; ideo sic dicimus istam possibilem
'Aristoteles ambulat', et istam 'Aristoteles ambulauit' et istam
'Aristoteles ambulabit', quia quaelibet talium potest nunc uel potuit
prius aut poterit posterius esse uera, et nulla istarum est necessaria
uel impossibilis; sed istae essent necessariae secundum Aristotelem
'homo est animal', 'deus est iustus'. Restricte autem dicimus
Aristotelem non posse ambulare, quia nec potest ambulare nunc, nec
poterit ambulare in futuro; et sic dicimus hanc impossibilem
'Aristoteles ambulat', uel 'Aristoteles ambulabit', et hanc dicimus
necessariam 'Aristoteles ambulauit', et hanc etiam 'Aristoteles non
ambulat', uel 'Aristoteles non ambulabit'.

Quod autem sic ample sumant philosophi aliquando possibilitatem,
impossibilitatem et necessitatem apparet per Aristotelem, primo Caeli,
qui ponit quod generabile et corruptibile conuertuntur ad inuicem, et
similiter ingenerabile et incorruptibile. Et hoc non est uerum
secundum possibilitatem restrictam. Idem enim significat 'generabile'
et 'possibile generari', et similiter 'corruptibile' et 'possibile
corrumpi'; nunc igitur secundum restrictam possibilitatem ille equus
qui generatus est non potest generari, et sic ipse non est
generabilis, sed ingenerabilis, et tamen potest corrumpi, et sic est
corruptibilis, et non incorruptibilis. Et sic non conuertuntur
'generabile' et 'corruptibile', cum ille equus sit corruptibilis et
non generabilis, nec conuertuntur 'ingenerabile' et 'incorruptibile',
cum ille equus sit ingenerabilis et non incorruptibilis. Oportebat
igitur illas conuertibilitates intelligere secundum possibilitates
ample sumptas.

Sic igitur uno modo dicitur propositio necessaria simpliciter et per
se simpliciter quia non potest nec potuit nec poterit falsificari.
Dicitur autem alia necessaria secundum quid et per se secundum quid,
et improprie, quia non potest esse falsa nec poterit, quamuis potuit
esse uel fuit falsa. Necessitas autem simpliciter et perseitas
simpliciter pertinent ad demonstrationes proprie dictas, et non
necessitas uel perseitas secundum quid. De necessitate enim uel
possibilitate secundum quid propositio contingens et falsa uertitur in
necessariam, et uera et contingens in impossibilem, ut haec, uel
talis, fuit falsa 'Plato disputauit', quae modo est uera, et haec fuit
uera 'Plato disputat', quae modo est impossibilis.

De istis autem propositionibus 'omne corpus est in loco', uel 'omnis
actio est passio', apparet quod sunt in secundo modo.

De ista autem 'pater est pater filii' posset dici quod est in primo
modo, tamquam quidditatiua: nam in conceptu huius nominis 'pater'
implicatur et connotatur conceptus correlatiui, scilicet 'filii', et
in hoc praedicato 'pater filii' explicatur, et sic uidetur esse quasi
definitio dicens quid nominis. Sed hoc non assero modo, sed remitto
ad ea quae dicta fuerunt in capitulo de Definitionibus, et magis ad ea
quae dicta fuerunt in tractatu de Praedicamentis, in capitulo de Ad
Aliquid. Tamen ad praesens hoc uolo dicere quod definitio dicens quid
nominis, si uere praedicatur de definito praedicatur de eo
quidditatiue, et sic in primo modo, quia est sicut praedicatio eiusdem
de eodem secundum intentionem, licet non secundum uocem, cum nihil
plus aut minus significet aut connotet definitum quam definitio, prout
alias dictum est.

Ad alias autem dubitationes potest dici quod omnes propositiones
necessariae sunt per se, ut dictum est, sed in dicta distinctione
modorum dicendi per se Aristoteles, in primo Posteriorum, et nos hic
non sumus locuti proprie nisi de propositionibus categoricis et
affirmatiuis de inesse. Tamen de negatiuis possemus dicere quod si
termini sint substantiales, et non connotatiui, illae propositiones
reducendae sunt ad primum modum, tamquam indicantes quid non est, ut
'nullus homo est equus', 'nulla albedo est dulcedo'. Si autem termini
sint denominatiui, reducendae sunt ad secundum modum, quia dicunt
quale non est aut quantum non est, uel ubi, et caetera, ut 'nullus homo
est hinnibilis', 'nullum hinnibile est risibile', 'nullum perpetuum
est corruptibile', et caetera.

Et similiter fiat de illis de possibili; sicut enim istae sunt in
secundo modo 'omnis homo potest dormire', 'hominem possibile est
ridere', 'caelum necesse est mouere', 'equum impossibile est ridere',
et istae sunt in primo modo 'hominem impossibile est esse asinum',
'caelum', aut 'deum', 'necesse est esse substantiam'.

Modales autem in sensu composito non sunt proprie modales, sed magis
de inesse, et illi modi sunt passiones propositionem; dicere enim quod
omnis propositio est necessaria uel contingens, uel impossibilis est
sicut dicere 'omnis numerus est par uel impar', et ita haec ponendae
sunt in secundo modo 'caelum mouere est necessarium', 'necessarium est
hominem esse animal', 'contingit hominem currere', 'hominem esse
asinum est impossibile'.

Propositiones autem hypotheticae non componuntur immediate ex subiecto
et praedicato; ideo non oportet quod reducantur ad modos dicendi per
se praedicatum de subiecto, sed unde dicuntur necessariae, inde
dicantur per se.

Tales autem propositiones 'chimaera non est chimaera', 'uacuum non est
uacuum', quae sunt uerae ex defectu suppositionis termini possunt dici
de primo modo, cum idem praedicetur de se ipso et oppositae essent
uerae et per se in primo modo si terminus supponeret pro aliquo. Tamen
ista est de secundo modo 'nullus locus est uacuus', uel 'nullum uacuum
est locus', quia 'uacuum', si supponeret pro aliquo, esset passio
loci.

Ad ultimam dubitationem, uidetur mihi esse dicendum quod si dicamus
causam per se uel per accidens ex habitudine causae ad causatum, non
curando de propositionibus causalibus, prout dicimus omnis entis deum
esse causam per se, hoc non esset reducendum ad modos dicendi
praedicata de subiectis. Sed si attendamus illam distinctionem
causarum in per se et per accidens ex necessitate uel contingentia
propositionum causalium, tunc talis modus causae per se esset de primo
modo dicendi per se, tamquam species contenta sub illo primo modo
communiter sumpto, quam speciem inter alias species expressit hic
Aristoteles quia requiritur ad demonstrationes propter quid, quae sunt
potissimae et principalissimae aliarum.

SDD 8.6.4

Aristoteles autem describit 'uniuersale' in libro Posteriorum, et
dicit primo quod propositio dicitur 'uniuersalis' quae cum sit de omni
et per se est etiam secundum quod ipsum, secundo quod propositio est
uniuersalis quae est de omni et per se et primo. Et sic idem quasi
uidetur intendere in proposito per 'primo' et per 'secundum quod
ipsum'.

Littera huius quartae partis est plana si uideamus quid in proposito
debeamus intelligere per 'primo' et per 'secundum quod ipsum' et si
uideamus quo modo diuersimode dicitur propositio 'uniuersalis' prout
pertinet ad potissimam demonstrationem et prout sufficit ad formam
syllogisticam tenentem per dici de omni uel per dici de nullo. Dico
igitur quod propositio dicitur 'uniuersalis' prout requiritur ad
formam syllogisticam si sit de subiecto communi distributo, ut 'omne B
est A', 'omnis homo currit'. Sed ad hoc quod propositio sit
uniuersalis prout de uniuersalitate hic loquimur requiritur quod
propositio sit uera et necessaria, et ultra quod praedicatum dicatur
de subiecto primo et secundum quod ipsum, ita quod uerificaretur de eo
cum ista reduplicatione 'secundum quod', ut 'omnis homo est risibilis
secundum quod homo'.

Nunc igitur uideamus quid debeamus intelligere per praedicatum dici
primo de aliquo subiecto. Et apparet quod uno modo uocamus in
propositionibus idem primum et immediatum; et sic diximus omne
principium demonstrationis esse indemonstrabile et primum, siue
propositionem primam, ex eo quod caret propositione priore per quam
possit demonstrari. Et sic apparet quod nulla conclusio demonstrabilis
esset prima, neque secundum quod ipsum si idem intelligamus per
'primum' et per 'secundum quod ipsum'.

Et tamen hoc dicere esset contra Aristotelem, qui ponit conclusionem
potissimae demonstrationis esse de primo et esse uniuersalem. Dicit
enim "uniuersale autem tunc est cum in quolibet et primo demonstratum
est', et tamen quod demonstratum est est conclusio. Dicit etiam quod
habere tres angulos aequales duobus rectis dicitur primo de triangulo,
et tamen non est propositio indemonstrabilis quod triangulus habet
tres ... et caetera. Videtur igitur quod per dici praedicatum primo de
subiecto Aristoteles intendit conuertibilitatem, et hoc est manifestum
quoniam ipse dicit quod ad primo et ad secundum quid requiritur de
omni. Ideo ista non est primo et secundum quod ipsum 'figura habet
tres angulos aequales duobus rectis'.

Deinde, supposito de omni, requiritur secundo quod ad remotionem
subiecti remoueatur praedicatum. Ideo dicit quod haec non est de primo
'omnis isosceles habet tres angulos aequales duobus rectis', quia si
nullus esset isosceles, adhuc esset habere tres ... et caetera, quia
adhuc isopleurus haberet ... et caetera. Et sic, secundum istam
determinationem Aristotelis, genus non dicitur primo et secundum quod
ipsum de sua specie, uel de sua differentia uel de definitione
speciei, quamuis talis propositio sit prima, id est indemonstrabilis.
Quia licet non esset homo neque rationale neque animal rationale,
tamen non propter hoc oporteret uniuersaliter remoueri 'animal'; esset
enim adhuc equus aut asinus.

Et si quaerat aliquis quae est ratio primitatis in propositione
conuertibili, ex quo ipsa non est immediata nec indemonstrabilis, ego
respondeo quod Aristoteles in quinto, sexto et septimo Physicorum, et
in ualde multis aliis locis, uocat 'primum' quod est ratione totius et
secundum totum, et uocat 'non primum' quod est solum ratione partis,
uel per accidens. Propositio igitur terminorum conuertibilium sic
dicitur 'prima' quia ueritas eius est secundum totum eius subiectum et
secundum totum eius praedicatum; aliae autem non sic. Verbi gratia,
ista propositio 'omnis homo est risibilis' est uera ratione cuiuslibet
hominis et cuiuslibet risibilis, et propter hoc etiam conuertitur in
istam 'omne risibile est homo'; sed ista 'omnis homo est animal' bene
est uera ratione totius subiecti, quia ratione omnis hominis, sed non
est uera ratione totius praedicati, scilicet ratione omnis animalis,
quia non ratione animalium quae non sunt homines; ideo etiam non
conuertitur in istam 'omne animal est homo', sed in particularem.

Possemus tandem notare quod aliquis posset assignare tres gradus in
'primo', siue in 'secundum quod ipsum'. Primus esset prout 'primo' et
'secundum quod ipsum' ponerentur designare conuertibilitatem et
immediationem simul, secundus prout ponerentur designare
immediationem, siue esset conuertibilitas siue non, et tertius prout
ponerentur designare conuertibilitatem, siue esset immediatio siue
non. Et hoc ultimo modo intendimus hic de 'primo' et de 'secundum quod
ipsum' secundum Aristotelem.

SDD 8.7: DE DIVISIONIBUS DEMONSTRATIONUM

SDD 8.7.1

(1) Demonstratio est syllogismus faciens scire, scilicet ex scientia
praemissarum faciens scire conclusionem. (2) Sicut ergo scire
conclusionem dici potest communiter, proprie et maxime proprie, sic et
demonstratio. Dicitur enim communiter demonstratio quia communiter
loquendo facit scire, et dicitur proprie demonstratio quia proprie
loquendo facit scire, et dicitur propriissime demonstratio quia
propriissime loquendo facit scire. (3) Secundum autem praedeterminata,
scientiam conclusionis communiter dictam uocamus notitiam conclusionis
adhaesiuam cum certitudine et euidentia, siue sit conclusio singularis
siue uniuersalis, et siue sit contingens siue necessaria. (4)
Scientiam autem conclusionis proprie dictam uocamus notitiam
conclusionis adhaesiuam, mansiuam et doctrinalem, cum certitudine et
euidentia, et talis non est conclusionis singularis uel contingentis.
(5) Scientiam autem conclusionis propriissime dictam uocamus notitiam
conclusionis adhaesiuam ... et caetera, non solum quia ita est, sed
etiam propter quid ita est. (6) Demonstratio igitur communiter dicta
describitur quod demonstratio est syllogismus faciens scire, et
demonstratio proprie dicta quod est syllogismus faciens scire mansiue,
et demonstratio propriissime dicta quod est syllogismus faciens scire
mansiue et propter quid.

Hoc est septimum capitulum huius tractatus, in quo ponuntur plurimae
diuersae distinctiones demonstrationum. Et habet decem partes,
secundum decem distinctiones seu diuisiones demonstrationum. Secunda
incipit ibi "demonstratio igitur", tertia ibi "aliter demonstratio",
quarta ibi "item demonstrationum", quinta ibi "adhuc demonstrationes",
sexta ibi "alio modo", septima ibi "item demonstrationum", octaua ibi
"sunt etiam demonstrationum", nona ibi "sed adhuc demonstrationum",
decima ibi "adhuc Aristoteles".

Prima pars habet sex clausulas. In prima ponitur communissima
definitio demonstrationis, conueniens omni demonstrationi; et de hac
definitione dictum fuit satis in secunda parte quarti capituli istius
tractatus.

Secunda clausula iuxta hoc ponit tres modos sumendi nomen 'scientiae
conclusionis' et nomen 'demonstrationis', scilicet communiter, proprie
et propriissime; et hoc est manifestum.

Tertia clausula describit scientiam conclusionis communiter dictam; et
fuit illa descriptio satis manifesta in quarto capitulo.

Quarta clausula describit scientiam conclusionis proprie dictam.
Quamuis enim nomen 'scientiae' communiter sumptum extendat se ad omnem
notitiam adhaesiuam cum certitudine et euidentia, tamen philosophi
nomen 'scientiae' proprie sumptum restringunt ad scientiam mansiuam et
doctrinalem, sicut dicetur postea. Et adhuc, propriissime sumentes
nomen 'scientiae', restringunt ipsum ad scientiam mansiuam et propter
quid. Et illae acceptiones non ex opposito distinguuntur contra
inuicem, sed una est superior ad aliam. Omnis enim scientia mansiua et
doctrinalis est scientia, et non e conuerso, et omnis scientia mansiua
propter quid est scientia mansiua, et non e conuerso.

Ex quibus etiam dictis apparet manifeste quod quinta clausula
describit scientiam conclusionis propriissime dictam. Quo modo autem
hae acceptiones sint uel non sint contingentium et singularium dicetur
postea.

Sexta autem clausula manifeste describit demonstrationem communiter
dictam per facere scire communiter. Hoc enim dicimus communiter quod
sine additione contrahente dicimus. Ideo capiendo communiter nomen
'demonstrationis' dictum est quod est syllogismus faciens scire.
Demonstratio autem proprie dicta describitur per facere scire mansiue.
Et sic suo modo de demonstratione propriissime dicta.

Sed tamen dubitatur rationabiliter utrum ista definitio, scilicet
"syllogismus faciens scire conclusionem suam" conueniat omni
demonstrationi. Et uidetur quod non. Quia ad eandem conclusionem
demonstrandam quia est possunt fieri, et fiunt saepe, plures
demonstrationes. Pono igitur quod haec conclusio 'omne C est A' est
demonstrabilis per plures demonstrationes et quod iam est demonstrata
per meliorem earum, ut per 'B' medium, et sic est scita cum
certitudine et euidentia sine aliqua formidine. Apponatur igitur alia
demonstratio, per 'D' medium. Illa non facit scientiam illius
conclusionis, quia iam est et iam est scita, et agens non facit illud
quod iam factum est, licet forte conseruet illud quod iam est et
factum est; ergo et caetera. Et ego possum per istam rationem procedere
et exponere definitionem, scilicet quod omnis demonstratio est
syllogismus faciens scire suam conclusionem si non sit iam scita per
aliam demonstrationem.

SDD 8.7.2

Demonstratio igitur communiter dicta multipliciter diuiditur; alia
enim uocatur categorica, alia hypothetica. Categorica est quae est
conclusionis categoricae et ex praemissis pure categoricis;
'hypothetica' autem dicitur quae habet conclusionem uel aliquam
praemissarum hypotheticam, ut 'si eclipsis lunae est, luna est in
capite uel cauda Draconis; sed est; igitur ... et caetera.

Haec secunda pars ponit unam diuisionem demonstrationum manifestam per
expositionem membrorum. Unde notandum est quod nulla demonstratio et
nullus syllogismus est propositio categorica, sed hypothetica, ut
alias dictum est. Sed ad placitum uocamus syllogismum 'categoricum'
secundum expositionem nunc positam.

De demonstrationibus hypotheticis non oportet multa dicere. Quibus
enim modis fiunt syllogismi hypothetici, illis modis possunt fieri
demonstrationes hypotheticae, scilicet si praemissae sunt certae et
euidentes, et non conclusio antequam demonstretur, licet proponatur.
Fit igitur demonstratio condicionalis, ut exemplificatum est, uel ex
ambabus condicionalibus, ut 'si omne B est A, omne C est A et si omne
C est A, omne D est A; ergo si omne B est A, omne D est A'. Fit etiam
demonstratio ex disiunctiua, ut 'omnis homo est rationalis uel quidam
homo est irrationalis, sed nullus homo est irrationalis; ergo omnis
homo est rationalis'. Similiter ex copulatiua, ut 'omnis numerus est
par uel impar, sed ternarius est numerus et ipse non est par; ergo est
impar'. Similiter ex temporali, ut 'quandocumque terra est
diametraliter inter solem et lunam, luna eclipsatur; sed quandocumque
in oppositione solis et lunae luna est in capite uel cauda Draconis,
terra est diametraliter inter solem et lunam; ergo quandocumque ...'
et caetera. Et ita potest dici de 'ubicumque', 'quotiescumque',
'qualecumque', 'quantumcumque' et 'quicumque', et caetera.

SDD 8.7.3

Aliter demonstratio diuiditur in ostensiuam et ad impossibile.
Demonstratio ostensiua dicitur syllogismus ex praemissis scitis
faciens scientiam conclusionis. Demonstratio ad impossibile est
syllogismus ex una praemissa scita et alia praemissa quae est opposita
conclusionis demonstrandae, concludens conclusionem euidenter falsam
uel impossibilem, ex cuius euidenti falsitate uel impossibilitate
concluditur praemissa opposita propositioni probandae esse falsa uel
impossibilis, et, per consequens, conclusio probanda esse uera.

Diuisio secunda demonstrationis communiter dicta ponitur in hac tertia
parte, quae etiam est manifesta ex expositione membrorum. Et si quid
restat dicendum de demonstratione ad impossibile, hoc dicetur postea.

SDD 8.7.4

Item, demonstrationum alia uocatur 'affirmatiua', alia 'negatiua'.
Affirmatiua dicitur cuius conclusio est affirmatiua et negatiua cuius
conclusio est negatiua. Et manifestum est ex libro Priorum quod si
demonstratio sit pure categorica, ex terminis finitis et ostensiua,
tunc demonstratio affirmatiua est ex praemissis affirmatiuis et
negatiua ex una praemissa affirmatiua et alia negatiua.

Haec quarta pars ponit diuisionem demonstrationum in affirmatiuas et
negatiuas, et est diuisio manifesta per diuisionem membrorum.

Sed apponitur quod omnis demonstratio affirmatiua est ex praemissis
affirmatiuis et negatiua ex una affirmatiua et alia negatiua, tribus
tamen condicionibus obseruatis. Prima est quod demonstratio sit pure
categorica. Dico autem 'pure categorica' sic quod nec habeat aliquam
praemissam hypotheticam nec aliquam de hypothetico extremo; aliter
enim esset instantia arguendo sic 'omnis magnitudo est finita uel
infinita, nulla magnitudo est infinita; ergo omnis magnitudo est
finita'. Secunda condicio est si sit demonstratio ex terminis finitis,
quia ostensum est in tractatu de Syllogismis quod terminis uariatis
penes finitum et infinitum sequitur bene negatiua ex ambabus
negatiuis. Tertia condicio est si demonstratio sit ostensiua, quia
syllogismus ad impossibile demonstrans finaliter negatiuam est ex
affirmatiuis et habet conclusionem syllogistice conclusam
affirmatiuam, et demonstrans affirmatiuam est ex una affirmatiua et
alia negatiua ad conclusionem syllogisticam negatiuam. Sed de his
magis dicetur postea.

SDD 8.7.5

Adhuc demonstrationes diuiduntur secundum quantitatem conclusionis,
scilicet quod aliae dicuntur uniuersales, quia faciunt scire
conclusionem uniuersalem, aliae particulares uel indefinitae, quia
faciunt scire conclusiones particulares uel indefinitas, et non
uniuersales, aliae singulares, quia faciunt scire conclusiones
singulares.

Ista etiam quinta pars ponit diuisionem manifestam per expositionem
membrorum. Sed in hac diuisione non capio 'uniuersale' prout
significat idem quod 'primo' uel 'secundum quod ipsum', sed prout
propositionem uocamus 'uniuersalem' si sit de subiecto communi
distributo, ut 'omne B est A' uel 'omne album est coloratum'. Ex libro
autem Priorum manifestum est in quibus modis syllogisticis potest
inferri conclusio uniuersalis et, per consequens, etiam demonstrari si
praemissae fuerunt euidentes, et in quibus etiam non potest inferri
nisi particularis uel indefinita. Singularis autem conclusio indiget
quod una praemissarum sit singularis, ut 'omnis febricitans debet
abstinere a uino, iste est febricitans; ergo iste debet abstinere a
uino'.

Sed dubitatur de hoc quod dicimus demonstrationes esse singularium
conclusionum, quia hoc negat Aristoteles manifeste septimo
Metaphysicae, specialiter si res significatae per terminos singulares
sint corruptibiles. Dicit enim ipsorum nec esse demonstrationem nec
definitionem nec scientiam, quia ipsis corruptis scientia uerteretur
in ignorantiam, uel in errorem et inscitiam, et scientiam, ut dicit,
non contingit esse quandoque scientiam et quandoque ignorantiam. Et
Porphyrius etiam, auctoritate Platonis, dicit singularia esse
relinquenda ab arte, nec eorum posse esse disciplina, quia sunt
infinita.

Sed ego dico quod bene sunt principia immediata et indemonstrabilia,
uere scita cum certitudine et euidentia, quae sunt propositiones
singulares, sicut ante dictum fuit, et ex illis cum aliis praemissis
uniuersalibus et euidentibus possunt euidenter concludi syllogistice
conclusiones singulares prius dubiae, et sic per talem syllogismum
intellectus determinatur ad assentiendum illis conclusionibus cum
certitudine et euidentia; ergo illae conclusiones uere sciuntur et
illi syllogismi uere sunt demonstrationes. Et hoc iterum apparet per
determinationem Aristotelis sexto Ethicorum, ubi dicit quod prudentia
et ars sunt uirtutes intellectuales quibus non contingit dicere
falsum; et tamen, prout ibidem apparet, plures conclusiones artis uel
prudentiae sunt singulares et contingentes. Illae autem conclusiones
non sunt solum opinatae, quia opinioni contingit falsum dicere, maxime
in contingenti materia; ergo sunt scitae; sunt enim notae adhaesiue
cum certitudine et euidentia, quia si non, nihil prohiberet
interuenire falsitatem plus quam in opinione.

Sed tamen haec dicta uidentur mirabilia. Quia si conclusio prudentiae
est singularis et contingens et uera, nonne statim ex corruptione uel
mutatione rei potest fieri falsa? Quare ergo non contingeret
prudentiam falsum dicere? Et ego respondeo quod numquam prudentia uel
ars habet conclusionem falsam. Ad quod manifestandum pono de eis
exempla. Medicus enim per artem medicinae arguit sic: 'omnis
febricitans febre acuta debet abstinere a uino, Socrates' (uel 'iste
homo') 'acute febricitat; igitur ...' et caetera. Licet ergo maior
ponatur necessaria et uniuersalis, tamen minor et conclusio sunt
singulares et contingentes, et oportet, cum iste sit syllogismus artis
praemissas et conclusionem esse ueras et euidentes et certas. Et ita
est pro tunc quando ars sic arguit; sed illo forte sanato syllogismus
ex eisdem praemissis et in eadem forma syllogistica non amplius esset
syllogismus artis, et si quis adhuc assentiret praemissis et
conclusioni, ipse non arte assentiret eis, sed falsa opinione.

Similiter, in prudentia, iudex prudens audit Socratem petentem a
Platone decem libras, quas dicit Platonem sibi debere ex mutuo. Et
ponamus tamen quod Plato numquam habuit aliquid a Socrate; ideo uere
et iuste negat debitum. Socrates tamen adducit duos uel tres testes
falsos contra Platonem, quos tamen iudex prudens audit. Et pars
aduersa, diligentia sibi possibili adhibita, nescit aliquid opponere,
quoniam illi sunt bonae famae et communiter reputati fide digni. Illi
manifeste ferunt testimonium pro Socrate et contra Platonem, et inde
iudex per prudentiam condemnat Platonem in petitione cum expensis.
Nonne ergo conclusio est falsa et nonne in praemissis committuntur
falsitates? Et ego dico quod non. Iudex enim non concludit quod
Socrates habuit a Platone decem libras, nec in syllogismo prudentiali
capit quod testes sint boni homines, nec quod uerum dixerunt, sed
arguit per prudentiam sic: 'contra quemcumque reum actor in tali casu
probat intentum per duos uel tres testes reputatos fide dignos et non
reprobatos, iudex condemnare debet reum in petitione actoris et
expensis, et cogere eum ad haec soluenda; sed sic est probatum contra
Platonem et ego sum iudex; ideo te reum condemno ...' et caetera.
Constat autem quod haec omnia, et praemissae et conclusio, uera sunt;
et iudex iuste et meritorie condemnat illum, quamuis ille in nullo
fuisset culpabilis. Possibile enim est rem iniustam facere iuste et
iustam iniuste, prout hoc uidendum est in moralibus.

Et ideo manifestum est in exemplo prius dicto de arte medicinae quod
si ille assensus quo medicus assentit illi conclusioni et illi
praemissae, scilicet quod Socrates febricitat et debet abstinere a
uino, maneat in illo medico Socrate sanato, ille assensus, qui erat
scientia uera cum certitudine et euidentia, uertitur in opinionem
falsam. Et ita potest esse in prudentia. Ideo concederem quod
prudentiam possibile est esse falsam opinionem, sed impossibile est
prudentiam esse opinionem. Et sic etiam uidetur mihi quod arti uel
prudentiae contingit falsum dicere, sed non contingit arti uel
prudentiae falsum dicere, sicut album possibile est esse nigrum, sed
impossibile est album esse nigrum.

Auctoritates autem Aristotelis et Porphyrii ponuntur non de scientia
et demonstratione communiter dictis, sed de proprie dictis. Et hoc
magis apparebit postea.

SDD 8.7.6

Alio modo diuiduntur demonstrationes per 'uniuersale' et 'particulare'
prout 'uniuersale' significat idem quod 'primo' siue 'secundum quod
ipsum'. Et uocatur 'uniuersalis' demonstratio cuius praemissae et
conclusio sunt secundum quod ipsum, et uocatur 'particularis' si
aliqua praemissarum uel conclusio non fuerit secundum quod ipsum.

Haec diuisio demonstrationum in hac sexta parte posita est satis
manifesta consideratis praecedentibus.

SDD 8.7.7

(1) Item, demonstrationum alia est necessariae conclusionis, alia est
contingentis; (2) et omnis quae est necessariae conclusionis est ex
necessariis praemissis, prout Aristoteles dicere uidetur, (3) et omnis
quae est contingentis habet saltem unam praemissam contingentem.

Ista septima pars habet tres clausulas. Prima est una diuisio
demonstrationum quae est per se manifesta si concedatur posse esse
scientiam et demonstrationem conclusionis contingentis. Sed
Aristoteles hoc omnino negare uidetur. Ponit enim in definitione
'scire' istam clausulam "et quoniam impossibile est aliter se habere
cuius est scientia simpliciter, necessarium utique erit quod est
scibile secundum demonstratiuam scientiam"; et inde concludit dicens
"ex necessariis itaque syllogismus est demonstratio". Et idem
determinat in sexto Ethicorum, ubi dicit "omnes enim suspicamur quod
scimus non contingere aliter se habere; contingentia autem aliter se
habere, ut extra speculari fiant, id est cum assensu recedunt, latent
si sint uel non sint", et concludit dicens "ex necessitate igitur est
scibile". Et idem etiam determinat in septimo Metaphysicae expresse,
et ducit ad hoc inconueniens quod si esset scientia singularium,
corruptibilium et contingentium sequeretur quod contingeret scientiam
aliquando esse scientiam, aliquando ignorantiam seu deceptionem: non
enim sunt manifesta corrupta scientiam habentibus cum a sensu
abcesserunt.

Sed his auctoritatibus non obstantibus, tenendum est quod sunt
demonstrationes et uerae scientiae contingentium conclusionum, quo
modo hoc satis declaratum fuit in quinta parte huius capituli et quo
modo hoc intendit Aristoteles in secundo Posteriorum. Immo horum sunt
demonstrationes propter quid. Ideo ipse determinat ibi de eorum mediis
causalibus demonstratiuis, et dicit quod eorum quae non semper, sed ut
frequenter fiunt necesse est etiam esse medium ut frequenter. Et
exemplificat manifeste de scientia et demonstratione propter quid in
effectu contingenti, et quantum ad esse, et quantum ad factum esse, et
quantum ad futurum esse. Scit enim bonus astrologus quod hodie luna
eclipsatur propter hoc quod hodie terra diametraliter est inter eam et
solem, et scit etiam per hoc quod hodie scit esse oppositionem solis
et lunae et lunam esse in capite Draconis; ita etiam scit quod tali
die erit eclipsis lunae propter hoc quod tunc erit terra inter solem
et lunam ... et caetera. Et haec astrologorum scientia et eius
demonstrationes sunt cum certitudine et euidentia requisitis ad
scientias naturales, licet haec possit falsificari per potentiam
supernaturalem.

Dicendum est ergo ad auctoritates allegatas in contrarium quod illae
non sunt intelligendae de scientiis et demonstrationibus communiter
dictis, sed de proprie dictis, de quibus postea dicemus.

Secunda clausula huius partis ponit quod omnis demonstratio
necessariae conclusionis est ex necessariis praemissis, prout
Aristoteles dicere uidetur, ut ibi dictum est. Sed non credo hanc
conclusionem simpliciter positam esse ueram, scilicet quod oporteat
omnem demonstrationem necessariae conclusionis esse ex necessariis
praemissis, nec hoc puto Aristotelem intendisse ubi posuit illam
conclusionem. Sed uera est conclusio de demonstratione propter quid,
de qua ibi tractabat Aristoteles, uel etiam de demonstratione et
scientia proprie dicta et permansiua, sicut dicetur post.

Quod autem conclusio necessaria prius dubia potest per praemissam
contingentem demonstrari et sciri cum certitudine et euidentia potest
sic declarari. Multi possunt dubitare, quamuis sciant solem
calefacere, utrum ipse sit generatiuus ignis per suum lumen, quia hoc
non uiderunt nec imaginantur modum per quem hoc fieret. Et tunc hoc
eis demonstrabitur et fiet scitum sic: omne comburens est inflammans
combustibile et inflammabile est generatiuum ignis, sol comburit et
inflammat; ergo est generatiuus ignis. Praemissae sunt euidentes ad
sensum ex speculo concauo, et consequentia etiam est euidens; ergo
ille syllogismus facit scire conclusionem, et est demonstratio, cum
tamen conclusio sit necessaria et minor sit contingens.

Tertia clausula dicit quod omnis demonstratio contingentis
conclusionis habet aliquam praemissam contingentem. Et est manifesta,
quia si essent ambae praemissae necessariae, oporteret conclusionem
esse necessariam; non enim sequitur ex necessariis nisi necessarium,
sicut ex ueris nisi uerum.

SDD 8.7.8

Sunt etiam demonstrationum quaedam de praesenti, quaedam de
praeterito, quaedam de futuro, et quaedam de inesse, et quaedam
modales.

Hae duae diuisiones demonstrationum quae in hac octaua parte ponuntur
sunt manifestae. Quia his modis contingit syllogizare et necessario et
gratia formae conclusionem inferre, ergo et demonstrare si ad
conclusionem dubiam ponantur praemissae scitae.

SDD 8.7.9

(1) Sed adhuc demonstrationem diuidimus. Quandam mansiuam dicimus,
quia facit scire mansiue, non obstantibus mutationibus rerum et fluxum
temporis, saluata ratione. Aliam dicimus 'non mansiuam', quae sic non
facit scire mansiue. (2) Et iterum aliam uocamus 'doctrinalem' et
aliam 'non doctrinalem'. Doctrinales dicuntur secundum quas possumus
in scolis docere conuenienter discipulos scientes uocum
significationes usitatas absque praesentia rerum significatarum, et
etiam, per scripturas earum in libris, docere eorum successores esdem
conclusiones. Vocamus autem illas 'non doctrinales' secundum quas hoc
facere non possumus. Et diximus nomen 'demonstrationis' dici proprie
prout restringitur ad tales demonstrationes mansiuas et doctrinales.

Ista nona pars ponit duas diuisiones demonstrationum et describit
membra earum. Et dicit nomen 'demonstrationis' uel 'scientiae' proprie
sumptum non dici nisi de demonstrationibus et scientiis mansiuis et
doctrinalibus. Et hoc est quia ita restricte et proprie loquitur
Aristoteles ubicumque dicit non esse demonstrationem uel scientiam
contingentium uel singularium, sed omnem esse uniuersalium et
impossibilium aliter se habere, siue necessariorum, perpetuorum et
incorruptibilium. Est ergo demonstratio mansiua syllogismus per quem
scimus conclusionem, et quamdiu habemus et nihil obliti sumus, nos per
eum scimus conclusionem. Sic enim et per tales demonstrationes scimus
conclusiones in Geometria Euclidis.

Sic autem non sciuntur conclusiones contingentes, ut quod hodie luna
eclipsatur quia hodie terra est diametraliter inter solem et lunam,
nec tali demonstratione demonstrantur. Verbi gratia, sit tibi
demonstratio quod hodie luna eclipsatur quia hodie terra diametraliter
ponitur inter solem et lunam, et maneat tibi haec ratio usque cras,
uel facias cras omnino consimilem, ex eisdem terminis et
propositionibus, et in forma simili omnino, et nihil sis oblitus, et
consideres de illa ratione diligenter, ipsa non faciet te scire
conclusionem, immo scies et conclusionem esse falsam et praemissam
esse falsam.

Dicitur ergo demonstratio mansiua quam omni tempore habens, uel
similem, esset innatus scire conclusionem per ipsam et sciret eam si
debite se haberet ad praemissas et consequentiam. Sed demonstratio non
mansiua dicitur syllogismus faciens scire aliquo tempore determinato
suam conclusionem, sed aliquo alio tempore non posset aliquis talis
facere scientiam suae conclusionis. Est ergo scientia mansiua quam
facit demonstratio mansiua et scientia non mansiua quam facit
demonstratio non mansiua. Est ergo proprietas demonstrationis mansiuae
et scientiae mansiuae quod numquam demonstratio mansiua mutatur
propter transitum temporis uel rei subiectae mutationem in syllogismum
non demonstratiuum, nec scientia mansiua in ignorantiam uel opinionem
falsam non interueniente aliqua obliuione. Sic autem syllogismum qui
est demonstratio non mansiua contingit uerti in syllogismum non
demonstratiuum et scientiam in falsam opinionem, sicut dixi prius.

Et aliqui demonstrationem et scientiam mansiuas uocant
'demonstrationem' et 'scientiam simpliciter'; demonstrationem uero et
scientiam non mansiuas uocant 'demonstrationem' et 'scientiam ut
nunc'; et concedo quod bene, quia nomina significant ad placitum.

De alia autem diuisione, quae est demonstrationum in doctrinales et
non doctrinales, manifestum est quod non potest esse demonstratio
doctrinalis, secundum datum quid nominis, de singularibus
conclusionibus, neque per singulares praemissas, propter hoc quod non
portamus res ad scolas de quibus disputamus et docemus scolares, nec
eas ponimus in libris nostris, et tamen non possumus cognoscere
singulariter rem aliquam quam non habemus uel habuimus in prospectu
nostro. Et ideo uoces doctorum et scripturae non faciunt discipulis
conceptus singulares, sed communes; et hoc debet manifestari in
septimo Metaphysicae, et fuit etiam de hoc dictum in prima parte
secundi capituli huius tractatus.

Et hoc etiam apparet manifeste si quis diligenter attendit in legibus
et decretalibus nobis datis per libros, quae prima facie dari uidentur
in singularibus casibus, et quaestionibus et conclusionibus. Verbi
gratia, ponamus quod in libro pro lege uel decretali scribatur quod
Titius et Bertha contraxerunt per uerba de futuro et secuta est
carnalis copula; postea Robertus et Bertha ita contrahunt per uerba de
praesenti et mittuntur prosequi suum matrimonium per ecclesiam cum
sollemnitatibus consuetis; et Titius repetat Bertham. Quaeritur ergo
an Bertha adiudicabitur Titio. Et scribit lex quod sic. Nonne haec
doctrina legalis data nobis per libros est conclusionis singularis, et
de singulari quaestione, et per praemissas singulares?

Et ego respondeo quod forte quondam casus singularis singulariter
proponebatur coram iudice de Titio et Bertha coram eo comparentibus et
singulariter adiudicauit sic "tu, Bertha, remanebis Titio". Sed nunc
ego dico quod scolaris audiens et magister legens illam legem uel
decretalem nullos habent de illis conceptus singulares. Non enim
cognouerunt Titium neque Bertham, sed bene concipiunt quod uir quidam
uocabatur tali nomine 'Titius' et quaedam mulier tali nomine 'Bertha',
non adhuc quod uocarentur istis nominibus quae nunc uocifero, sed
talibus. Bene etiam concipiunt quod ille uir et illa mulier talibus
nominibus uocati talem coram tali iudice habuerunt actionem et quod
ille iudex talem protulit sententiam, dicens non haec uerba quae dico
nunc, sed talia "ego iudico quod tu, Bertha, remanebis Titio". Et
intendit lex talem conclusionem quod in omni tali casu iudex debet
proferre talem sententiam.

Et manifestum est quod omnium narratorum, propositorum, quaesitorum et
conclusorum propositiones sunt in terminis communibus; et ob hoc omnes
conceptus doctorum et discipulorum sunt conceptus communes. Immo circa
hoc ego pono unum in legibus apparens insolubile. Sint duo uiri quorum
uterque uocatur 'Iohannes Martini', Atrebatensis dioecesis; sint in
omnibus similes, ita quod nullus sciat inter eos dicere
dissimilitudinem. Henricus Roberti unum illorum trahit ad iudicium,
petens ab eo decem libras quas sibi concessit, et bene contra eum
probat intentionem; et assignatur eis dies ad audiendum sententiam
definitiuam. Ille ergo Iohannes timens sententiam cogitat "certe, ego
ducam mecum illum alterum, qui similis est mihi et simili nomine
nominatur", et sic facit. Vocatur ergo Henricus Roberti, actor; dicit
"domine, assum". Vocatur Iohannes Martini; uterque dicit "domine, quid
uultis mihi?". Dicet iudex "uos habetis diem nunc ad audiendum
sententiam". Uterque admiratissime dicet "uere, domine, ego numquam
alias fui coram uobis, ego numquam litigaui contra hunc hominem".
Dicet iudex Henrico "quis istorum est contra quem egisti?". Ille
nullatenus habebit uiam ad dicendum magis quod iste quam ille, quia
nullam inter eos uidet differentiam nisi quod iste sedet hic et ille
ibi, quod non est ad propositum. An ergo iudex condemnabit utrumque
horum, aut in tota petitione aut in medietate, uel nullum condemnabit,
uel istum et non alterum? Non ultimo modo, quia non habet rationem
quare magis istum quam alterum, nec condemnabit utrumque in toto aut
in medietate, quia scit unum esse innocentem nec pars aduersa dicit
umquam concessisse pecuniam nisi uni. Si autem nullum condemnet, tunc
ille qui est malus istorum et malitiosus faciet multas iniustitias et,
pari ratione sicut prius, numquam condemnabitur. Soluat hoc iurista.

Sed ista pro tanto dixi ut appareat quod omnia uerba nostra faciunt
audientibus de rebus significatis conceptus communes nisi res illae
fuerint uel sint in prospectu illorum, ita quod pronomine
demonstratiuo possit dici 'ego', 'tu' uel 'iste'. Et Aristoteles bene
sciuit istam sententiam et notauit, in primo Rhetoricae, differentiam
inter scientiam, artem et prudentiam doctrinales et non doctrinales,
et quo modo leges sunt uniuersales, dicens "iudicium legislatoris non
secundum partem est, sed de futuris et uniuersalibus; praefectus autem
et iudex iam de praesentibus et determinatis iudicant". Et etiam in
prooemio Metaphysicae uocauit Aristoteles scientiam et demonstrationes
artis et prudentiae 'doctrinales', cum dixit "experientia quidem
singularium est cognitio, ars uero uniuersalium ..." et caetera. Et in
sexto Ethicorum uocauit scientias et demonstrationes artis et
prudentiae 'usuales' quibus artifex et prudens exigunt in opus
exterius, dicens quod illae sunt uniuersalium et singularium, et magis
singularium.

SDD 8.7.10

(1) Adhuc Aristoteles ponit diuisionem demonstrationum quod alia
dicitur 'propter quid', alia 'quia'. (2) Demonstrationem autem
'propter quid' uocat, satis stricte, illam quae facit scire
conclusionem propter quid ita est, etiam appropriate, et oportet talem
esse per causam propriam. (3) Demonstrationem autem quia contraponit
dictae demonstrationi propter quid, ut omnis dicatur demonstratio
'quia' quae non est propter quid secundum dictam descriptionem. (4)
Ideo sequitur duplicem esse demonstrationem quia, unam si non sit per
causam, aliam si sit per causam sed non propriam.

Ista decima pars habet quattuor clausulas. Prima ponit diuisionem unam
quae est manifesta per clausulas sequentes, declarantes membra eius.

Secunda exponit quid Aristoteles uocat 'demonstrationem propter quid',
secundum locutionem bene restrictam, quoniam res est non solum propter
suam causam immediatam et propriam, siue in genere causae efficientis,
uel finalis, uel alterius; immo etiam propter causam suam communem et
remotam. Ideo demonstratio per causam communem, seu remotam, non facit
solum scire quia ita est, sed etiam, quodam modo, propter quid ita
est. Ideo conueniens esset uocare talem demonstrationem 'propter quid'
et diuidere demonstrationem propter quid in illam quae est per causam
propriam et illam quae est per causam non propriam. Sed tamen, quia
nominibus possumus uti ad placitum, transeat quod illam solam uocemus
'propter quid' quae est per causam propriam.

Tertia clausula describit uel declarat acceptionem secundi membri,
scilicet quod, hoc etiam ad placitum, omnem demonstrationem uolumus
uocare 'demonstrationem quia' quae non est propter quid secundum prius
dictam acceptionem.

Et ideo quarta clausula manifeste concludit duplicem esse
demonstrationem quia. Et manifestum est quod triplex in proposito est
demonstratio: una per causam propriam, alia per causam non propriam,
et tertia per non causam.

SDD 8.8: DE DEMONSTRATIONE PROPTER QUID

SDD 8.8.1

(1) De demonstratione autem propter quid multae sunt dubitationes. Una
est, cum scire propter quid sit scire per causam, quo modo et quae et
cuius modi debeat esse illa causa. (2) Et dicendum est quod non est
demonstratio propter quid ex eo quod praemissae sunt causae
conclusionis, (3) nec sufficit quod scientia praemissarum sit causa
scientiae conclusionis, (4) sed requiritur quod terminus causalis
positus in praemissis et conclusione significet causam essendi ita
sicut per residuum conclusionis significatur uel quod medium
significet ita esse sicut per conclusionem significatur.

In isto octauo capitulo determinatur specialiter de demonstratione
propter quid. Et continet sex partes: duae primae sunt de duabus
dubitationibus, tertia infert correlarium, aliae tres sunt de aliis
tribus dubitationibus. Secunda incipit ibi "secundo dubitatur", tertia
ibi "ex hac definitione", quarta ibi "deinde etiam dubitatur", quinta
ibi "dubitatur iterum", sexta ibi "et iuxta dicta"; partes aliae
patebunt in processu.

Prima pars habet quattuor clausulas. In prima mouetur ista dubitatio
quo modo in demonstratione propter quid oporteat esse causam et
causatum magis quam in demonstratione quia, qua solum scitur quia ita
est, et quid dicamus ibi esse causam et quid causatum. Et aliae tres
clausulae determinant dubitationem.

Secunda ergo clausula remouet unum falsum modum respondendi, ponens
hanc conclusionem negatiuam quod non dicitur demonstratio propter quid
ex eo quod praemissae sint causae conclusionis, quia nec in syllogismo
nec, per consequens, in demonstratione, praemissae sunt causae eius:
potest enim conclusio formari ante praemissas et esse sine eis. Et si
cauillator dicat quod licet propositio quae erit conclusio uel sibi
similis possit esse, uel formari, sine praemissis, et sic in nullo
genere causae dependeat ex praemissis uel in esse uel in fieri, tamen
non est conclusio donec ex praemissis infertur et probatur, ego dico
quod sic cauillans non dicit quare dicatur demonstratio propter quid,
quia hoc ita bene est in demonstratione quia. Deinde etiam si quis
dicit quod praemissae sunt causae materiales conclusionis, quia ex
maiori extremitate et minori componitur conclusio, ego iterum dicam
quod in hoc non est differentia inter demonstrationem quia et
demonstrationem propter quid; ideo hoc nihil est ad propositum. Ergo
etiam uidetur quod sic dicendo non minus posset dici quod conclusio
sit materia praemissarum quam e conuerso.

Tertia clausula remouet alium falsum modum respondendi, ponens istam
conclusionem negatiuam quod non sufficit ad hoc quod sit demonstratio
propter quid quod scientia praemissarum sit causa scientiae
conclusionis, quoniam hoc etiam est ita in demonstratione quia est:
omnis enim demonstratio, eo ipso quod est demonstratio, facit scire
suam conclusionem per scientiam suarum praemissarum.

Quarta clausula ex remotione illorum duorum modorum respondendi infert
unum modum, quia illis remotis non apparet restare alius modus. Sed
tamen bene expedit declarare magis istum modum. Ille enim modus est
disiunctiuus, et quantum ad primam partem disiunctiuae supponit quod
tam in conclusione quam etiam in altera praemissarum sit terminus
causalis, scilicet reddens propositionem causalem. Et hoc apparet mihi
manifestum ex ui uerborum. Demonstratio enim propter quid de eclipsi
lunae non solum facit scire quod luna eclipsatur; non enim faceret
scire nisi quod ita est, et hoc forte sciebam ante demonstrationem
quia uidebam eam esse eclipsatam. Et tamen demonstratio non plus facit
scire de conclusione quam concluditur; ergo non solum concluditur quod
luna eclipsatur, sed plus, scilicet propter quid eclipsatur, et hoc
est apponendo praedicatum causale cum nota causalitatis.

Verbi gratia, si arguo sic 'quandocumque est defectus luminis in
medietate lunae uersa ad solem, luna eclipsatur, et quandocumque terra
est diametraliter inter solem et lunam, est defectus luminis in
medietate lunae uersa ad solem; ergo quandocumque terra est
diametraliter inter solem et lunam, luna eclipsatur', hic arguo a
priori ad posterius; sed etiam arguo e conuerso, a posteriori ad
prius, sic 'quandocumque est defectus luminis in medietate lunae uersa
ad solem, terra est interposita diametraliter inter solem et lunam, et
quandocumque est eclipsis, est defectus luminis in medietate lunae
uersa ad solem; ergo quandocumque est eclipsis, terra est interposita
diametraliter inter solem et lunam'. Constat ergo quod utrobique
arguendo, ego non concludo nisi quod ita est. Ideo uirtute talium
syllogismorum non plus scio nisi quod quandocumque ita est, etiam ita
est. Ideo nihil scio quod hoc est propter illud magis quam e conuerso,
nisi aliud superueniat, expressum uel subintellectum.

Sed ego concludo propter quid, et scio de conclusione propter quid ita
est, arguendo sic 'omnis defectus luminis in medietate lunae conuersa
ad solem, quandocumque est, est propter terram interpositam; sed omnis
eclipsis lunae est defectus luminis in medietate lunae conuersa ad
solem; ergo omnis eclipsis lunae, quandocumque est, est propter terram
interpositam inter solem et lunam'. Hic ergo ego non concludo solum,
neque scio, quod eclipsis lunae est quandocumque terra est
interposita, sed concludo et scio quod eclipsis lunae, quandocumque
est, est propter terram interpositam. Et apparet ergo quod haec
conclusio est manifeste propositio causalis secundum descriptionem
prius datam de propositione causali, scilicet in secunda parte sexti
capituli huius tractatus. Et maior etiam est propositio causalis, quae
si non poneretur causalis, non sequeretur conclusio causalis.

Similiter, si dico 'omne aedificium defendens nos homines a uentis,
caumatibus et pluuiis est ex fundamento, parietibus et tecto, omnis
domus est aedificium tale; ergo omnis domus est ex fundamento,
parietibus et tecto', haec demonstratio concludit et ostendit propter
quid in genere causae materialis. Et apparet quod conclusio et maior
sunt propositiones causales: haec enim dictio 'ex' in eis notat
causalitatem materiae, 'a' uel 'ab' notat efficientem. Sed si arguerem
sic 'omne aedificium defendens a uentis, caumatibus et pluuiis est
fundamentum, parietes et tectum, omnis domus est tale aedificium; ergo
omnis domus est fundamentum, parietes et tectum', tunc nec conclusio
nec praemissa diceret expresse quod hoc est propter illud; ideo nec de
uirtute sermonis sciremus per tale argumentum quod hoc esset propter
illud.

Alia autem pars disiunctiuae ponit ualde alium modum, scilicet quod
nec oporteat conclusionem esse propositionem causalem, nec aliquam
praemissam, sed quod medium significet appropriate causam essendi ita
sicut per conclusionem significatur. Verbi gratia, arguamus sic
'quandocumque terra est diametraliter inter solem et lunam, luna
eclipsatur, sed quandocumque in oppositione lunae ad solem luna est in
capite uel cauda Draconis, terra est diametraliter inter solem et
lunam; ergo quandocumque luna in oppositione eius ad solem est in
capite uel cauda Draconis, ipsa eclipsatur'. Haec ergo demonstratio
diceretur propter quid quia esse terram diametraliter inter solem et
lunam, quod significatur per medium huius argumenti, est causa propria
propter quod luna eclipsatur in oppositione eius ad solem, ipsa
exsistente in capite uel cauda Draconis. Similiter, si arguatur sic
'omnis extinctio ignis in nube est sonus in nube, omne tonitruum est
extinctio ignis in nube; ergo omne tonitruum est sonus in nube', ista
est demonstratio propter quid, quia extinctio ignis in nube, quae per
medium argumenti significatur, est causa essendi tonitruum sonum in
nube, quod per conclusionem significatur.

Et si quaeras quam partem illius disiunctiuae debeamus tenere, statim
uidetur mihi quod Aristoteles tenet hanc secundam partem. Unde
exemplificando dicit hanc esse propter quid 'quandocumque stellae sunt
prope exsistentes, non scintillant, sed planetae sunt stellae prope
exsistentes; ergo planetae non scintillant', quia stellas esse prope
est causa quod ipsae non scintillant. Et ideo dicit Aristoteles quod,
conuerso syllogismo, fit ex demonstratione propter quid demonstratio
quia, et e conuerso, sic arguendo 'quaecumque stellae non scintillant,
illae sunt prope, planetae non scintillant; ergo sunt prope'. Et iste
modus dicendi uidetur rationabilis, quia omnes communiter dicunt quod
demonstrationes propter quid debent procedere a causis ad causata; sic
autem manifeste proceditur a causis ad causata si medium quod ponitur
in ambabus praemissis significet causam eius quod per conclusionem
significatur, sed in alio modo non sic proceditur ex causa ad
causatum, sed forte ex causa ad causam, quia sicut terminus causalis
ponitur in maiore, ita ponitur in conclusione.

His tamen non obstantibus, apparet mihi quod primus modus formaliter
concludit et facit scire quod hoc est propter illud; ideo formaliter
et proprie facit conclusionem scire propter quid. Secundus autem modus
non, nisi nota causalitatis subintelligatur uel exprimatur, quia ego
possum scire quod planetae sunt prope et stellae fixae longe, et quod
planetae non scintillant et stellae fixae scintillant (et sic scirem
maiorem et minorem et conclusionem), et tamen adhuc multum dubitare
utrum planetae propter hoc non scintillant quia sunt prope uel propter
aliam causam; immo de facto multi dubitant de hoc, licet praedicta
sciant. Et est adhuc exemplum: quia sicut ad demonstrandum
conclusionem reduplicatiuam oportet in maiori propositione ponere
reduplicationem in maiori extremitate, ut illa maior extremitas cum
illa reduplicatione concludatur et formaliter sciatur de minori
extremitate, ita oportet ad demonstrandum et sciendum propter quid in
conclusione ponere ad maiorem extremitatem in maiori propositione
illud propter quid, scilicet praedicatum causale cum nota
causalitatis, ut ita possit inferri in conclusione.

Sed tunc quare Aristoteles posuit illum secundum modum? Potest dici
quod illum posuit non quia ille formaliter et expresse dicat et
concludat hoc esse propter illud, nec, per consequens, faciat scire
propter quid, sed quia ex pura mutatione uel additione fieret expresse
et formaliter propter quid, scilicet mutando praemissam de inesse in
causales. Verbi gratia, in exemplo de planetis, dicendo 'stellae prope
exsistentes non scintillant propter hoc quod prope sunt, planetae sunt
stellae prope exsistentes; ergo planetae non scintillant propter hoc
quod prope sunt'. Et si per talem mutationem, uel additionem, non
possit fieri reductio ad praemissam et conclusionem causales, non
debet dici quod demonstratio sit propter quid.

Sed ultra uidetur mihi esse dicendum quod tunc est propriissime et
perfectissime demonstratio propter quid in qua simul congregantur illi
duo modi. Et propter hoc Aristoteles et alii ponunt illum secundum
modum, quia statim per dictam additionem potest fieri modus propter
quid propriissime dictus. Primus autem modus, in quo medium non
significaret causam eius quod per conclusionem significatur, non
posset sic fieri modus propriissime dictus, licet formaliter
demonstraret propter quid.

SDD 8.8.2

(1) Secundo dubitatur an definitio ipsius scire quam ponit Aristoteles
primo Posteriorum sit bona definitio ipsius scire quod facit
demonstratio propter quid, scilicet "scire est causam rei cognoscere,
et quoniam illius est causa, et quod non est possibile aliter se
habere". (2) Et dicendum est quod sic si exponatur "non possibile
aliter se habere" id est quod impossibile est talem effectum esse, uel
euenire, sine tali causa et quod impossibile est talem causam esse,
uel euenire, quin sit, uel eueniat, talis effectus.

Haec secunda pars mouet primo unam dubitationem et secundo subiungit
solutionem. Et statim dubitatio supponit quod haec definitio non datur
de omni scire, siue de scire communiter dicto. Non enim conuenit illi
scire quod fit nobis per demonstrationem quia est, quae non est per
causam, prout de se notum est. Ideo uidetur quod Aristoteles
intendebat hanc definitionem dare solum de scire propter quid, quod
fit nobis per demonstrationem propter quid. Ideo dubitatio dubitat an
de illo scire sit haec definitio bene data, et secunda clausula
respondet quod sic "si exponatur ..." et caetera.

Et hoc potest esse manifestum ex dictis in parte praecedenti. Si enim
conclusio demonstratur et scitur formaliter propter quid, oportet quod
ipsa sit propositio causalis. In quantum ergo ipsa continet terminum
causalem, oportet quod scire eam sit causam rei cognoscere. Dico
"causam rei" id est causam ita se habendi sicut per residuum
conclusionis significatur. Sed non sufficit cognoscere illam causam et
cognoscere etiam quod ita est, sed oportet cognoscere quod ita est
propter illam causam, et hoc non sciretur nisi sciretur quod illa
causa est causa ita se habendi; ideo oportet apponere "et quoniam
illius est causa". Verbi gratia, si ego scio formaliter propter quid
luna eclipsatur, ego non solum scio quod terra est interposita et quod
luna eclipsatur, sed scio quod ipsa eclipsatur propter illam
interpositionem, et hoc est scire quod illa interpositio est causa
eclipsis.

Sed ultra dictum fuit, in ultima parte praecedentis capituli, quod hic
Aristoteles ualde stricte sumit 'scire propter quid', scilicet prout
restringitur ad demonstrationem et ad scire per causam propriam, immo
etiam ad scientiam et demonstrationem mansiuam, quia dictum fuit prius
quod scire proprie est scire mansiue; ergo, cum scientia mansiua non
sit contingentium, oportet bene apponere quod "non est possibile
aliter se habere". Sed etiam, ut designetur appropriatio causae ad
causatum requisita ad demonstrationem propter quid propriissime
dictam, oportet exponere "non possibile aliter se habere" sicut in hac
secunda clausula dicebatur. Verbi gratia, si ego scio quod omnis
nutritio est propter animam, ego quodam modo scio propter quid
nutritio est, sed non propter quid appropriate; sed si ego scio quod
omnis nutritio est propter animam conuertentem alimentum in
substantiam corporis uiuentis cuius ipsa est actus, ego scio propter
quid nutritio est appropriate, quia et impossibile est esse
nutritionem sine anima sic se habente et impossibile est esse animam
sic se habentem quin ab ea sit nutritio. Et ita apparet mihi quod ista
clausula "et non est possibile aliter se habere" ponitur in dicta
descriptione ad designandum mansiuitatem scientiae propter quid et ad
designandum appropriationem.

SDD 8.8.3

(1) Ex hac definitione ipsius 'scire' sequitur quod non est
demonstratio perfecte faciens scire propter quid, quamuis medium
significet causam eius quod per conclusionem significatur, nisi una
praemissa et conclusio fiant propositiones causales, aut expresse aut
quod intellectus hoc suppleat. (2) Et sequitur etiam quod licet sint
eiusdem rei plures causae propriae secundum diuersa genera causarum,
tamen non sunt eiusdem conclusionis plures demonstrationes propter
quid in quibus propositiones causales non sint secundum eandem causam
uel easdem causas, (3) et tamen bene essent illarum plurium
demonstrationum eaedem conclusiones circumscriptis terminis causalibus
earum.

Ista tertia pars infert tria correlaria in tribus clausulis. Et primum
correlarium apparet ex dictis super partem praecedentem et ex hoc quod
in definitione ipsius scire ponitur "et quoniam illius est causa". Hoc
autem in demonstratione non exprimitur in conclusione nisi conclusio
sit causalis, et non sequitur conclusio causalis gratia formae nisi
etiam sit praemissa causalis, sicut non infertur reduplicatio in
conclusione nisi posita sit in praemissa.

Secundum correlarium sequitur ex primo. Quoniam cum sint causae
diuersae, licet eiusdem rei, necesse est quod sint diuersa praedicata
causalia significantia appropriate illas causas, et illa praedicata
causalia ponuntur in conclusionibus causalibus, ut dictum est; ergo
oportet quod ex diuersitate illorum conclusiones fiant diuersae.

Tertium etiam correlarium patet. Quia sicut terminus causalis debet
significare causam, ita residuum conclusionis debet significare
causatum; et tamen ponitur quod sit idem causatum, quia ponebatur quod
essent diuersae causae eiusdem rei; ergo remotis praedicatis
causalibus, residua conclusionum debent esse eadem. Verbi gratia,
ponamus quod causa efficiens somnii est euaporatio ex digestione
nutrimenti ascendens ad caput, obstruans et obtinens uias sensitiuas,
et causa finalis eius est restauratio sensuum. Et arguamus sic 'omnis
naturalis requies sensuum est propter euaporationem ...' et caetera,
'et omnis somnus est naturalis requies sensuum; ergo omnis somnus est
propter euaporationem ...' et caetera; hic scio propter quid somnus est
efficienter. Sed arguendo sic 'omnis naturalis requies sensuum est
propter restaurationem sensuum, et omnis somnus est naturalis requies
sensuum; ergo omnis somnus est propter restaurationem sensuum', hic
scio propter quid somnus est finaliter. Et manifestum est quod
conclusiones sunt diuersae; et si ab eis remouerentur termini
causales, scilicet 'propter euaporationem ...' et caetera, et 'propter
restaurationem ...' et caetera, residuum remaneret utrobique idem, quia
non remaneret nisi quod somnus est.

Et ex eisdem exemplis apparet quod bene est idem medium in diuersis
demonstrationibus, demonstrantibus diuersas conclusiones propter quid
secundum diuersa genera causarum, si demonstrationes dicantur propter
quid ex eo solo quod inferunt conclusiones causales. Si tamen dicantur
propter quid ex eo solo quod media significant appropriate causam
essendi ita sicut per conclusionem significatur, tunc si sint diuersa
genera causarum eiusdem rei, manifestum est quod bene sunt earum
conclusiones eaedem et oportet media esse diuersa.

SDD 8.8.4

(1) Deinde etiam dubitatur an sit bona definitio demonstrationis
propter quid quam ponit Aristoteles, scilicet quod demonstratio est ex
ueris praemissis et immediatis, notioribus, prioribus et causis
conclusionis. (2) Et dicendum est quod sic, secundum debitam
expositionem, quia, ut dicit Aristoteles, sic erunt principia propria
ei quod demonstratur.

Ista quarta pars iterum primo mouet unam dubitationem et secundo
soluit eam. Et prima clausula, in qua illa dubitatio mouetur, est per
se manifesta, uel erit per manifestationem secundae, quae bene indiget
manifestatione. Et apparet quod Aristoteles ibi intendit loqui de
demonstratione propter quid proprie dicta, scilicet quae est per
causam propriam: propter hoc enim dicit Aristoteles quod "sic erunt
principia propria ei quod demonstratur". Et non curemus ad praesens de
demonstratione per impossibile, quia de illa dicemus post, sed solum
dicemus de demonstratione ostensiua propter quid.

Et apparet etiam quod haec non est definitio quidditatiua, nec dicit
solum quid nominis, sed est definitio causalis in genere causae
materialis; praemissae enim et conclusio sunt materia syllogismi et,
per consequens, demonstrationis, cum omnis demonstratio sit
syllogismus. Et est supplendum quod demonstratio est syllogismus ex
praemissis ueris, primis ... et caetera. Et ita patet quod si haec sit
definitio demonstrationis, ipsa est per causam materialem.

Sed tunc, quia necesse est definitionem esse propriam et conuertibilem
cum definito, ideo terminum principalem, significantem causam in
definitione causali, si non sit proprius definito, oportet appropriare
per differentias ei appositas. Iste autem terminus 'ex praemissis',
significans materiam demonstrationis non est proprius isti termino
'demonstratio'; sunt enim alii syllogismi etiam ex praemissis. Ideo,
ad appropriandum, ponuntur hae differentiae "ueris, primis ..." et
caetera.

Oportet enim praemissas demonstrationis esse ueras: quia haec est
proprietas demonstrationis, scilicet facere scire conclusionem per
scientiam suarum praemissarum; ideo oportet praemissas esse scitas, et
non est possibile scire propositionem falsam; ergo oportet praemissas
esse ueras. Et hoc ponitur ad differentiam multorum syllogismorum qui
ex praemissis falsis concludunt conclusionem, siue ueram siue falsam.

Deinde dicitur "primis". Propositio autem dicitur 'prima' aut per non
habere priorem per quam sit demonstrabilis, et sic dictum fuit quod
principia demonstrationum indemonstrabilia dicuntur 'prima', aut
dicitur 'prima' per appropriationem et conuertibilitatem terminorum,
ut dictum fuit in fine sexti capituli huius tractatus. Et sic
accipitur ibi 'primis' ad differentiam demonstrationis quae esset per
causam communem et remotam, quia talem uocamus 'demonstrationem quia',
et non 'propter quid'. Et ideo, ratione huius differentiae, dicebat
Aristoteles quod "sic erunt principia propria ei quod demonstratur".

Deinde apponitur "immediatis", id est 'indemonstrabilibus', ita quod
sint immediatae per carentiam medii per quod possint demonstrari. Sed
tunc supplendum est 'aut ex talibus quae per immediatas principium
suae cognitionis sumpserunt', sicut dictum fuit in secunda parte
quarti capituli huius tractatus. Si enim non apponeremus istam
disiunctionem, ualde paucae essent demonstrationes propter quid. Non
enim essent in scientiis subalternatis, quarum principia tenent per
conclusiones subalternantium, immo nec in geometria nisi ualde paucae,
scilicet nisi illae solae quae non tenent in uirtute conclusionum
prius demonstratarum.

Postea dicitur "prioribus et notioribus", quia non sufficit praemissas
esse primas, scilicet in terminis conuertibilibus, et immediatis,
scilicet indemonstrabilibus, sed etiam oportet quod respectu
conclusionis demonstrandae per eas habeant habitudinem prioritatis et
notioritatis. Oportet enim quod sint priores, id est prius scitae,
quia omnis doctrina et omnis disciplina intellectiua fit ex
praeexsistenti cognitione, ut dictum est prius, et oportet quod sint
notiores, id est magis et euidentius scitae, quam conclusio; aliter
esset petitio principii.

Sed adhuc haec omnia non sufficiunt. Quia potest esse demonstratio
quia per non causam, ex primis et indemonstrabilibus, et prioribus et
notioribus conclusione, id est prius scitis, et tamen non esse
demonstratio propter quid. Ideo ad huius modi differentiam apponitur
"et causis conclusionis", id est quod oportet demonstrationem esse ex
terminis significantibus causas uel causam conclusionis, id est se
habendi ita sicut per conclusionem significatur, aut, termino causali
in conclusione posito circumscripto, sicut per residuum conclusionis
significatur, ita quod hoc diuersimode exponatur secundum quod
diuersimode uolumus de illis duobus modis dicere qui disiunctiue
positi fuerunt in prima parte huius capituli.

Videtur ergo quod haec esset bona definitio materialis demonstrationis
propter quid sic exposita, quia propria et conuertibilis est; nam
omnis talis demonstratio est syllogismus ex talibus praemissis, et e
conuerso. Tamen ego dubito de isto "e conuerso". Quia demonstratio
propter quid propriissime dicta requirit mansiuitatem, ut non sit
contingentium. Ideo oportet apponere istam clausulam, in definitione
scire positam, scilicet "impossibilibus aliter se habere". Et sic
oportet etiam notare "et quoniam illius est causa", ita quod addatur
ex causis conclusionis scitis esse causas illius. Et tunc bene
conuerteretur haec definitio cum 'demonstratione' propriissime dicta.
Si autem hoc non apponeretur, tunc diceretur quod illam propositionem
non posuit Aristoteles tamquam definitionem de definito, sed tamquam
dicentem plures proprietates conuenientes omni propriissime dictae
demonstrationi, licet etiam aliae requirantur. Et omnes istae
proprietates demonstrantur de demonstratione per definitionem
demonstrationis supra positam, scilicet quod demonstratio propriissime
dicta est syllogismus faciens scire propriissime, secundum
definitionem prius datam ipsius scire. Nam omnis syllogismus sic
faciens scire est ex ueris, primis ... et caetera praemissis, et omnis
demonstratio propriissime dicta est syllogismus sic faciens scire.

SDD 8.8.5

(1) Dubitatur iterum an per omne genus causae contingat demonstrare
causatum propter quid. (2) Et uidetur quod non, quia causa materialis
nulli effectui suo est propria, cum eius natura sit esse in potentia
ad aliud. (3) Oppositum tamen apparet dicere Aristoteles, secundo
Physicorum, ubi, cum determinauit de quattuor generibus causarum,
dicit "quae autem sint causae et quod tot sint in numero quot diximus
manifestum; tot enim secundum numerum propter quid comprehendit; aut
enim in quod quid est reducitur propter quid ultimum, ut in
mathematicis (in definitione enim 'recti' aut 'commensurati' aut
alicuius cuiusdam reducitur ultimum), aut in mouens primum, ut
'propter quid certauerunt? quia furati sunt', aut 'cuius gratia? ut
dominent', aut in his quae fiunt materia". (4) Haec sunt uerba
Aristotelis, et hoc est concedendum.

Haec quinta pars est etiam de quadam alia dubitatione, in quattuor
clausulis, quarum prima mouet dubitationem, et est manifesta, secunda
arguit ad partem negatiuam ex eo quod demonstratio propter quid debet
esse per propriam causam, ut dictum fuit, et materia non est propria
causa, tertia arguit ad partem affirmatiuam auctoritate Aristotelis,
et quarta ponit illam partem affirmatiuam esse tenendam, scilicet quod
per omne genus causae contingit demonstrare causatum propter quid. Et
oportet uidere quo modo hoc fiat.

Dico ergo quod cum dicimus quod oportet demonstrationem propter quid
esse per causam propriam, non intelligimus hoc capiendo istos terminos
'causa' et 'causatum' significatiue et personaliter, quia sic 'causa'
et 'causatum' non intrant demonstrationem, sed istos terminos
accipimus materialiter, ita quod terminus significans causam et
terminus significans causatum positi in demonstratione sint sibi
inuicem proprii et conuertibiles. Licet ergo nulla materia alicuius
elementi sit causa propria quin possit esse et fieri causa alterius
elementi, quia est in potentia ad aliud, tamen sic et cum talibus
circumstantiis possumus significare materiam et sua causata quod
terminus circumstantiatus significans materiam conuertatur cum termino
circumstantiato significante causata; et tunc ex propriis, scilicet
illis terminis, possumus per causam demonstrare causatum propter quid.

Verbi gratia, sit unus terminus 'habens materiam', sit alius 'graue
uel leue', sit tertius 'generabile uel corruptibile'; isti termini
sunt sibi inuicem proprii et conuertibiles; ideo possumus sic arguere
'omne habens materiam est corruptibile et omne graue aut leue habet
materiam; ergo ...' et caetera. Et si uolumus quod demonstratio
concludat expresse et formaliter propter quid, apponamus in maiori
propositione et in conclusione terminum causalem, dicentes 'omne
habens materiam est corruptibile propter materiam exsistentem in
potentia ad aliud, omne graue aut leue est habens materiam ...' et
caetera; ergo omne graue aut leue est corruptibile propter materiam
exsistentem in potentia ad aliud'.

Et ita possumus dicere de aliis causis. Verbi gratia, de causa
efficiente, 'omne habens contrarium est corruptibile a suo contrario,
omne graue aut leue habet contrarium; ergo omne graue aut leue est
corruptibile a suo contrario'. Item, per causam formalem, sic 'omne
exsistens per formam determinantem sibi certam complexionem qualitatum
primarum tangibilium est corruptibile propter formam suam
determinantem sibi talem complexionem, omne graue aut leue exsistit
per formam determinantem ...' et caetera; ergo omne graue aut leue est
corruptibile propter formam suam determinantem sibi talem complexionem
...' et caetera. Similiter, per causam finalem, sic 'omne habens
materiam appetentem sibi naturaliter aliam formam est corruptibile
propter generationem alterius formae uel substantiae, omne graue aut
leue habet materiam appetentem ...' et caetera; ergo omne graue aut
leue est corruptibile propter generationem ...' et caetera.

SDD 8.8.6

(1) Et iuxta praedicta ab Aristotele de mathematicis dubitatur an ut
plurimum demonstrationes mathematicae debeant dici propter quid et per
causam formalem, sicut dici consuetum est. (2) Et uidetur esse
dicendum quod si hoc teneatur, oportet minus proprie accipere
'demonstrationem propter quid' et minus proprie etiam accipere 'causam
formalem'.

In hac sexta parte ponuntur adhuc duae dubitationes, et statim
innuuntur earum solutiones. Est igitur prima dubitatio an
demonstrationes mathematicae ut plurimum sint demonstrationes propter
quid. Et apparet quod Aristoteles et alii communiter dicunt quod sic.

Tamen uidetur mihi quod hoc non est proprie loquendo. Quia licet in
eis scientia praemissarum sit bene causa scientiae conclusionis, tamen
dictum fuit quod hoc non sufficit, quia hoc non distinguit inter
demonstrationem quia et demonstrationem propter quid; sed oportet quod
sint causa et causatum ex parte rerum significatarum per propositiones
uel terminos et quod hoc uere sit propter illud, et hoc non inuenitur
in mathematicis.

Verbi gratia, de prima conclusione geometriae, scilicet quod super
omnem datam lineam contingit triangulum aequilaterum collocare,
supponuntur esse uel fieri duo circuli, quorum utriusque linea data
est semidiameter et puncta eius extrema sunt centra illorum
circulorum, a quibus ad punctum intersectionis illorum circulorum
ducuntur duae lineae constituentes cum linea data triangulum. Et tunc
demonstratur quod ille triangulus est aequilaterus, scilicet quod
quaelibet linearum inuentarum sit aequalis lineae primo datae, per hoc
quod omnes lineae ductae a centro circuli ad circumferentiam sunt
aequales, et illae sunt huius modi, igitur ... et caetera. Nunc autem
manifestum est quod illas lineas esse ductas a centro circuli ad
circumferentiam non est causa essendi eas aequales. Quia posito quod
ante fuisset ille triangulus et numquam facti fuissent illi circuli,
nihilominus adhuc essent illae lineae sibi inuicem aequales; uel etiam
si, manente illo triangulo, annihilata esset tota superficies exterior
per potentiam diuinam, tunc non amplius essent illi circuli nec
circumferentiae eorum, et tamen non minus illae lineae essent aequales
sibi inuicem; uel si illae lineae, non abbreuiatae neque prolongatae,
separarentur ab inuicem et una esset Romae et alia Parisius, ipsae non
amplius essent ductae a centro circuli ad circumferentiam, et tamen
adhuc essent aequales sicut prius. Ergo illae lineae, uel eas esse
aequales, in nullo genere causae dependent ab illis circulis uel a
circumferentiis eorum, uel a ductione earum a centro ad
circumferentiam; nec est hoc propter illud, quia etiam esset sine
illo.

Similiter, sit demonstratio quod omnis triangulus habet tres angulos
intrinsecos aequales duobus rectis per hoc quod unus angulus
extrinsecus est aequalis duobus angulis intrinsecis sibi oppositis.
Non est ibi causalitas ex parte rerum, quoniam angulus extrinsecus
nullam habet causalitatem super illum triangulum, nec super illos
angulos eius intrinsecos, nec super aequalitatem eorum ad duos rectos,
quia nihilominus haec omnia essent destructo illo angulo extrinseco et
omni magnitudine extrinseca illi triangulo annihilata.

Sed uerum est quod scientia praemissarum uere est causa scientiae
conclusionis, et appropriate, quia per scientiam earum et manifestatam
necessitatem consequentiae determinatur intellectus ad sciendum
conclusionem, et sine scientia earum, uel aequiualentium, non sciremus
eam. Sed cum hoc non sufficiat ad demonstrandum et ad sciendum propter
quid, quare soliti sumus dicere quod tales demonstrationes sunt
propter quid?

Ego respondeo quod hoc consueuimus sic dicere propter multa simul
concurrentia. Primum est haec similitudo quod illae demonstrationes
sunt ex propriis et secundum quod ipsum, sicut et illae
demonstrationes quae potiores et potissimae sunt, quae procedunt per
causas proprias et proprie dicuntur propter quid. Sed hoc non
sufficit, ut dictum fuit, quia hoc conuenit omni demonstrationi qua
est procedere per effectum proprium ad causam propriam.

Secundum est alia similitudo uel conuenientia, scilicet quod sicut in
scientiis in quibus ex parte rerum significatarum differunt processus
de causa ad causatum et e conuerso demonstrationes potiores et
potissimae sunt quae procedunt per causas proprias ad causata, et
illae uocantur proprie propter quid, ita in mathematicis, ubi non est
differentia terminorum significantium causas et causata,
demonstrationes potissimae uocantur 'propter quid', et sunt illae quae
tenent per definitiones terminorum notas et suppositas in illis
scientiis.

Adhuc tertium potest apponi, quod in omnibus demonstrationibus oportet
esse prioritatem et causalitatem praemissarum ad conclusionem secundum
scientiam, scilicet quod praemissae sint prius et magis scitae et quod
scientia praemissarum sit causa scientiae conclusionis. In quibus
autem scientiis cum hac prioritate et causalitate consideratur
differentia et prioritas causae ad causatum ex parte rerum
significatarum, demonstrationes non dicuntur 'propter quid' nisi
procedant utroque modo ex prioribus et causis ad posteriora et
causata. Sed in quibus, scilicet in mathematicis, omnino non
consideratur aliqua differentia uel prioritas causae ad causatum ex
parte rerum significatarum demonstrationes solent uocari 'propter
quid' ex illa sola prioritate et causalitate quae est praemissarum ad
conclusionem secundum scientiam. Unde si proprie uolumus loqui, non
debemus dicere quod triangulus habet tres angulos intrinsecos aequales
duobus rectis propter hoc quod angulus extrinsecus est aequalis duobus
intrinsecis sibi oppositis, sed debemus dicere quod nos scimus
triangulum habere tres ... et caetera propter hoc quod scimus angulum
extrinsecum esse aequalem ... et caetera; et sic de aliis
demonstrationibus mathematicis. Haec ergo sint dicta de prima
dubitatione.

Secunda dubitatio quae in hac parte mouetur est an demonstrationes
mathematicae procedant per causam formalem. Et certum est quod
mathematicus nihil considerat de agente uel mouente secundum rationem
secundum quam dicitur agens uel mouens, nec de materia secundum illam
rationem secundum quam dicitur materia esse subiecta formae, siue
substantiali siue accidentali, uel etiam subiecta motui ac mutationi
uel transmutationi, nec de fine ratione bonitatis uel malitiae, uel
etiam ea ratione qua dicimus ipsius gratia alia esse uel fieri, nec
etiam de forma ea ratione qua dicitur proprie forma informans
subiectum aut inhaerens sibi. Nihil enim considerat de magnitudine an
sit inhaerens substantiae uel per se exsistens, aut an sit ipsa
substantia uel distincta a substantia, nec de figura considerat an
inhaereat magnitudini uel sit ipsa magnitudo; et omnino nihil
considerat de entibus an hoc sit causa illius. Immo etiam quaerere an
in suis demonstrationibus scientiae praemissarum sint causae
scientiarum conclusionum non est quaestio mathematica. Verum est tamen
quod ipse de causis efficientibus, formalibus, materialibus et
finalibus, et de suis effectibus considerat, et de bonis et de malis,
scilicet secundum rationes secundum quas dicuntur magnitudines et
numeri, prout hoc clare docet Aristoteles duodecimo Metaphysicae, ubi
dicit quod "dicentes mathematicas scientias de praedictis nihil dicere
mentiuntur". Et ideo loquendo proprie de causis formalibus, nihil plus
considerat mathematicus causas formales quam alias causas, nec plus
demonstrat per eas quam per alias causas.

Sed tamen, propter opinionem Platonis ponentis praedicata quidditatiua
significare formas separatas, quas dicebat esse quidditates
substantiarum singularium, transsumptum fuit nomen 'formae' ad
significandum praedicata quidditatiua. Sic enim dicit Aristoteles,
secundo Physicorum et quinto Metaphysicae, quod partes definitionis,
quae sunt genus et differentia, sunt formae. Et ulterius elargita fuit
haec transsumptio, scilicet ad significandum omnes terminos
definitionum, quicumque sint illi, nisi manifeste termini definitionis
et terminus definitus significent indifferenter causas et causata. Et
quia omnes definitiones mathematicae sunt huius modi, ideo sic omnes
definitiones mathematicae dicimus esse per formam uel formales. Et
quia forma proprie dicta est causa, ideo adhuc remotiori intentione
solemus dicere quod omnes illae definitiones mathematicae sunt datae
per causas formales, et sic ultimate, quia mathematicus demonstrat per
illas definitiones et reducit in eas, nos dicimus quod ipse demonstrat
per causas formales.

Immo sic non solum in mathematicis, sed etiam in multis aliis
scientiis in quibus demonstrantur passiones de suis subiectis per
definitiones earum uel eorum, si termini non significent differenter
causas et causata, Aristoteles omnes tales demonstrationes solet
uocare 'per causas formales' et omnes definitiones quidditatiuas
'definitiones formales'.