22
TÜRK EDEBİYATLARI
Türk Destanı
İslamiyet öncesi sözlü Türk edebiyatının en
mühim mahsulü Türk destanıdır. İslâmiyet öncesi
Türk destanı, birbirini takip eden altı bölüme ay-
rılır.
1. Yaratılış
2. Saka (Alp Er Tonga, Şu)
3. Oğuz Kağan
4. Siyenpi
5. Köktürk
6. Uygur
Yaratılış bölümü 19. yüzyılda Radloff ta-
rafından Altay Türklerinden derlenmiştir. Altay
Türkleri eski Türk dinine mensup oldukları için
destan, çok geç bir târihte tespit edilmesine rağmen
Türklerin yaratılış hakkındaki en eski inançlarını
yansıtmaktadır. Ancak destanın uzun asırlar bo-
yunca çeşitli tesirler altında önemli değişiklikler
gösterebileceğini de hatırdan uzak tutmamak
lâzımdır.
Saka bölümü, Al Er Tonga ve Şu destanları
olmak üzere ikiye ayrılır.
Al Er Tonga M. Ö. 7. yüzyılda yaşamış olan
ünlü Saka hükümdarıdır. Bu hükümdar, bütün
Orta Asya'yı hâkimiyeti altında bulundurduğu gibi
Kafkasları kuzeyden güneye aşarak Anadolu, Su-
riye ve Mısır'ı da fethetmiştir. Hayatı fetihlerle ve
bilhasla İranlı Medlerle mücâdele halinde geçmiş,
M. Ö. 626,625 veya 624'lerde Med hükümdarı Key-
hüsrev tarafından bir ziyafete çağrılarak hile ile öl-
dürülmüştür. Bu hâdisenin hâtırası hem Türkler,
hem İranlılar arasında yüzyıllarca yaşamıştır. Alp
Er Tonga; Asur kaynaklarında Maduva, Herodot'ta
Madyez, İran ve İslâm kaynaklarınla Efrâsiyab
olarak geçer. Onun hayatı ve savaşları, müs-
lümanlıktan çok önce Türkler tarafından büyük bir
ihtimalle destanlaştırılmıştır. Kaşgarlı Mahmud'un
Dîvânü Lûgati't-Türk'ündeki Alp Er Tonga sa-
gusunun bu destana ait bir parça olması kuvvetle
muhtemeldir. Câmiü't-Tevârih'teki Oğuz Kağan
destanmı Türkçe'ye çeviren Zeki Velidi Togan'a
göre, Oğuz Kağan destanının ilk tabakasını Alp Er
Tonga'nm hayatı ve savaşları teşkil eder. Ha-
kikaten, destandaki Oğuz Kağan da, Alp Er Tonga
da Kafkasları kuzeyden güneye aşarak Ön Asya'da
fetihler yaparlar. Oğuz Kağan destanının ikinci ta-
bakasını teşkil eden Hun hükümdarı Mete ise, Kaf-
kasları aşıp Ön Asya'da fetihler yapmamıştır. O
halde Oğuz Kağan Destanı'nda, Alp Er Tonga des-
tanı'ndan izler bulunmaktadır.
11. yüzyılın iki büyük Türk yazarı, Yusuf Has
Hâcib ve Kaşgarlı Mahmud, Alp Er Tonga'dan bah-
sederler. Onlara göre İran kaynaklarında Efrâsiyab
olarak geçen kahramanın adının Türkçe'si veya
lâkabı Tonga Alp Er'dir. Aynı kahraman, Cü-
veynî'de, Buku Han, Şahâbeddin Mercânî'de Buka
Han bin Pişing olarak geçer. Mes'ûdî'ye göre Kök-
türk hakanları, Cüvenyî'ye göre Karahanlı ve Bu-
dist Uygur hükümdarları, Şecere-i Terâkime'ye
göre Selçuklu sultanları kendilerini Efrâsiyab nes-
linden kabul ederlerdi.
Çeşitli kaynaklarda hakkında pek çok bilgi bu-
lunan Alp Er Tonga'nm hayatı etrafında teşekkül
etmiş destan bugüne intikal etmemiştir. Ancak
Dîvânü Lûgati't-Türk'teki sagu, bu destanın şüp-
hesiz bazı değişikliklerle 11. asra intikâl etmiş
küçük bir parçası olabilir. Atsız'a göre; İranlıların
meşhur destanı Şehname 'deki Efrâsiyab'la ilgili bö-
lümlerde Fîrdevsi, Türkler arasında sözlü olarak
yaşayan Alp Er Tonga destanından da fay-
dalanmıştır.
Şu destanı, M.Ö.330-327 yıllarındaki hâdiselere
aittir. Bu târihlerde Makedonyalı İskender, İran'ı ve
Türkistan'ı istilâ etmişti. O sırada Türklerin başında
Şu adlı bir hükümdar bulunuyordu. Destan, Türk-
lerin İskender'le çarpışmalarını ve doğuya çe-
kilmelerini anlatır. Bu arada doğuya çekilmeyen ve
batı Türkistan'da kalan 22 ailenin, Oğuz boylarını
teşkil ettiklerini destandan öğreniriz. Bu parçayı
Kaşgarlı Mahmud, Oğuzlara niçin Türkmen den-
diğini anlatmak üzere "Türkmen" maddesinde
Arapça olarak kaydetmiştir. Ancak Kâşkarlı Mah-
mud'da İskender, "Zülkarneyn" adıyla geç-
mektedir.
Oğuz Kağan destanı, Alp Er Tonga'dan da
izler taşımakla beraber, daha çok M. Ö. 209-174
târihleri arasında hükümdarlık yapmış bulunan
Büyük Hun Yabgusu Motun'un (Mete) hayatı et-
rafında teşekkül etmiş bir destandır. Maalesef bu
bölüm de eski şekliyle ve bir bütün olarak bugüne
intikâl etmemiştir. Bazı küçük ve muahhar parçalar
bir tarafa bırakılırsa, bugün elimizde Oğuz Kağan
destanı'na ait üç rivayet bulunmaktadır. 13. yüz-
yıldan sonra (en geç 16. yüzyılda) Uygur harf-
leriyle, fakat İslâm muhiti dışında tesbit edilmiş bu-
lunan rivayet Türklerin müslümanlığından önceki
şekli temsil etmektedir. Fakat bu rivayet çok kı-
sadır.
14. yüzyılın başında Reşîdeddîn'in Câmiü't-
Tevârih adlı eserinde yer alan Farsça Oğuz Kağan
destanı oldukça uzundur. Bu Farsça şeklin, 13. yüz-
yılda Oğuzlar arasında yaşayan destanın tercümesi
olduğu muhakkaktır. Hattâ belki de Reşîdeddîn,
Türkçe olarak yazıya geçirilmiş bir Oğuz Kağan
Destanı'm kullanmıştı. Reşîdeddîn rivayeti

AZERBAYCAN EDEBİYATI
İslâmiyet'ten sonraki şekli temsil eder. Uygur harfli
şekle göre oldukça uzundur, fakat destanın aslına
daha uzaktır.
Üçüncü rivayet, 17. yüzyılda Ebü'1-Gazî Ba-
hadır Han tarafından tespit edilmiştir. Diğerlerine
göre çok daha muahhar olan bu parçada, hem
Reşîdeddîn rivayetinden, hem de 17. yüzyılda
Türkmenler arasında yaşayan sözlü rivayetlerden
faydalanılmıştır.
15. veya 16. asırda tesbit edilmiş bulunan Dede
Korkut hikâyeleri de aslında Oğuz Kağan des-
tanının parçalarıdır. Başlangıçta Oğuz Kağan'm
şahsı etrafında teşekkül eden destan, sonradan
diğer şahıslar etrafında genişletilmiştir.
Siyenpi destanı, 2. yüzyılda yaşamış olan Si-
yenpi hükümdarı Tan-şe-hoay Yabgu'nun hârikalı
bir şekilde doğuşunu ve kahramanlığını anlatır.
Türk destanının bu bölümü, Çin kaynakları ta-
rafından çok kısa olarak tesbit edilmiştir. Bu des-
tanın biraz değişmiş ve genişlemiş bir şekli, Rad-
loff'ça Altay Türklerinden derlenmiştir.
Köktürk destanı: Köktürkler'in türeyişi ve ço-
ğalmalarıyla ilgilidir. Çin kaynaklarında yer alan
rivayetler "Bozkurt destanı", Reşîdeddîn ve Ebü'l-
Gazî Bahadır Hân'daki rivayet ise "Ergenekon des-
tanı" olarak bilinir. Ayrı adlarla bilinen bu des-
tanlar- aslında aynı destanın birbirlerinden çok
farklılaşmış şekilleridir.
Uygur destanı, türeyiş ve göç olmak üzere iki
parçadan ibarettir. Çin kaynakları tarafından tesbit
edilmiş bulunan türeyiş parçası, Uygurların erkek
bir kurttan türemelerini anlatır. Uygurların Ötüken
bölgesinden Tarım havzasına göç etmeleri et-
rafında oluşan ikinci parça ise hem Çin kay-
naklarında, hem de İran kaynaklarında yer almakta
ve iki rivayet birbirini tamamlamaktadır.
Yukarıda kısaca anlattığımız ve diğer say-
falarda metinleri yer alan İslâmiyet öncesi Türk
destanının bu parçalan, isimlerine bakılarak sadece
belirli Türk boylarını ilgilendiren destanlar olarak
düşünülmemelidir. 19. yüzyılda Altay Türk-
leri'nden derlenen yaratılış bölümü, ne kadar de-
ğişikliğe uğramış olursa olsun ve ne kadar dar bir
sahaya sıkışırsa sıkışsın bütün Türklerin koz-
mogonisini yansıtmakta, ilk Türklerin yaratılış hak-
kında düşüncelerinin izlerini taşımaktadır.
Şehnâme'den özetlenen Alp Er Tonga destanı, uzun
asırlar süren İran-Turan mücadelelerinin izlerini
taşır; Turan ise bütün Türk dünyasını ifade eder.
Turan kahramanı Alp Er Tonga, bütün Türklerin
ortak eserleri olan Kutad gu Bilig ve Dîvânü
Lûgati't-Türk'te bir Türk beyi olarak geçer. Şu
destanına gelince, o da Oğuz, Halaç ve Uygur’ları
kucaklamaktadır.
23
Oğuz Kağan destanı da sadece Oğuzların des-
tanı değildir. Destandaki en önemli noktalardan
biri Oğuz Kağan'm beylerine Kıpçak, Karluk- Halaç
ve Kanglı adlarım vermesidir. Bu nokta, Oğuz
Kağan'm bütün Türk boylarının atası olduğunu
açıkça gösteriyor. Destan kahramanı, Oğuz Kağan
adını taşımakla beraber Oğuz Kağan'm "men Uy-
gurnmg kağanı bola men (ben Uygurların ka-
ğanıyım)" demesi de dikkat çekicidir, İslamiyet’ten
sonraki asırlarda Oğuz Kağan destanı daha çok
Oğuzlarda, özellikle Türkmenlerde yaşamış ve 17.
yüzyılda Ebülgazi Bahadır Han tarafından Türk-
menler'den tesbit edilmiştir. Oğuz Kağan des-
tanının parçaları olan Dede Korkut Hikayeleri de
yine daha çok Türkmenistan, Azerbaycan ve Tür-
kiye'de yayılmıştır. Ancak Korkut Ata hakkındaki
rivayetlerin bugün Oğuzlar'da değil, Kazak Türk-
leri arasında yaşadığını ve hatta Kazak Türkleri'nin
Korkut Ata'nm icad ettiği bir küyü (makamı) kıl
kopuz ile çaldıklarını unutmamak lâzımdır. Dede
Korkut hikâyelerinden Bamsı Beyrek'in de Özbek,
Kazak ve Kırgız Türklerindeki Alpamış-Alpamıs-
Alp Bamsı-Alp Manas destanlarıyla ilgisini, bu des-
tanlar üzerinde çalışmış olan araştırmaıcılar ortaya
koymuşlardır.
Köktürklerin ve Uygurların kurttan türemesi
de bütün Türkleri ilgilendiren ortak bir motiftir.
Kurdun kutsallığı hakkındaki rivayetler bütün
Türkler arasında yayılmıştır. 10. ve 11. asırdaki
Arap ve Süryanî tarihleri, Bozkurt'un, Türklerin
önünde bir yol gösterici olduğunu yazarlar. Kök-
türk ve Uygurların atası olan Bozkurt (Kökböri),
Oğuz Kağan destanında da bir kılavuz olarak gö-
rünür. Nihayet Cengiz Han'dan sonra İlhanlılar ça-
ğındaki tarihçiler tarafından tesbit edilen Er-
genekon destanı da eski Çin kaynaklarındaki
Köktürklere ait Bozkurt destanının yeni bir var-
yantıdır. 17. yüzyılda Ebülgazi Bahadır Han, Şe-
cere-i Türk adlı eserinde Ergenekon destanının Mo-
ğollara mal etmekle beraber Moğol hanlarının
Oğuz Han soyundan olduğunu ifade eder. Oğuz
Han soyundan İl Han'ın oğlu Kıyan'ın to-
runlarından Börteçene, Moğolları Ergenekon'dan
çıkarır. Bilindiği gibi Börteçene de Bozkurt de-
mektir.
Görüldüğü üzere İslâmiyet öncesi Türk des-
tanına ait parçalar bütün Türkleri ilgilendirmekte,
hepsinin ortak destan köklerini oluşturmaktadır.
Araştırmalar ilerledikçe, İslâmiyet’ten sonra çeşitli
Türk boylarında görülen farklı destanların daha
başka vak'a, tip ve motiflerinin de İslâmiyet öncesi
Türk destan parçalarında bulunacağı şüphesizdir.