Professional Documents
Culture Documents
SER
STOWARZYSZENIE na rzecz EKOLOGICZNEGO I ROLNICZEGO POSTĘPU
P (Society for Ecological and Rural Progress)
Jacek J. Nowak
Spis treści
1. Wprowadzenie – Dotychczasowe uwarunkowania konkurencyjności żywności ekologicznej
i najpoważniejsze jej zagrożenia 2
2. Podstawowe pojęcia związane z żywnością genetycznie modyfikowaną (GM żywnością) 3
3. Potencjalne korzyści – oczekiwania względem GM żywności 4
4. Faktyczne korzyści z upraw i żywności transgenicznej 5
5. Potencjalne zagrożenia związane z GMO i żywnością transgeniczną 6
6. Faktyczne zagrożenia związane z GMO i żywnością transgeniczną 9
7. Uwagi końcowe 11
Summary 13
Bibliografia 13
1
Jacek J. Nowak 2008 Genetycznie modyfikowane organizmy (GMO) i żywność transgeniczna...
Jacek J. Nowak*
STRESZCZENIE
W ostatnich latach coraz większego znaczenia nabiera nowa jakość w otoczeniu sektora żywności
ekologicznej, jaką stanowi rolnictwo i przetwórstwo bazujące na organizmach transgenicznych, tj.
genetycznie zmodyfikowanych (ang. genetically modified organisms – GMO). W zasadniczej części pracy
analizujemy potencjalne i faktyczne korzyści i zagrożenia związane współcześnie z GMO i żywnością
transgeniczną. Analiza ta służy dostarczeniu przesłanek do: 1) odpowiedzi na pytanie czy nowa żywność,
jaką stanowi żywność genetycznie zmodyfikowana, spełnia warunki bezpieczeństwa zdrowotnego i
ekologicznego oraz 2) sformułowania wniosków na temat konkurencyjności żywności ekologicznej.
*
Dr, profesor kontraktowy w Szkole Wyższej im. B. Jańskiego w Warszawie (Wydział Zarządzania) oraz przewodniczący
Stowarzyszenia na rzecz Ekologicznego i Rolniczego Postępu; e-mail: Jacek.Nowak3@wp.pl
1
Fakt ten został już szeroko udokumentowany w odniesieniu do wartości żywności konwencjonalnej; por. np.
dokumentację w pracy Nowaka (2006).
2
Bliższe określenie metod ekologicznych zob. np. w pracy Nowaka (2006).
2
Jacek J. Nowak 2008 Genetycznie modyfikowane organizmy (GMO) i żywność transgeniczna...
Szanse Zagrożenia
3
Jacek J. Nowak 2008 Genetycznie modyfikowane organizmy (GMO) i żywność transgeniczna...
We współczesnym świecie szczególnie dynamicznie rozwija się w ostatnich latach rolnictwo i przetwórstwo
bazujące na organizmach transgenicznych, tj. genetycznie zmodyfikowanych (ang. genetically modified
organisms – GMO). Stanowi ono nową jakość w otoczeniu sektora żywności ekologicznej, jak i
konwencjonalnej (tradycyjnej).
Analizując wstępnie znaczenie poszczególnych zagrożeń, wymienionych w tablicy 1, stawiamy tezę, że na
zagrożenia pierwszej rangi dla rolnictwa i sektora żywności ekologicznej, nabierające coraz większego
znaczenia, wyrastają zagrożenia związane z GMO – wymienione w punkcie 4 zagrożeń w tablicy 1. I nimi
zajmiemy się w niniejszej pracy.
Jedną z ostatnio ogłaszanych potencjalnych korzyści jest możliwość uprawy GM bawełny, z której nasion
udało się ostatnio usunąć gossypol, toksynę niebezpieczną dla zwierząt i ludzi, bez usuwania transgenu
zapewniającego produkcję pestycydu przez tę odmianę bawełny. Oznacza to dodatkową możliwość
przeznaczenia nasion bawełny, o wysokiej zawartości białka, na pokarm dla zwierząt lub ludzi (Brahic, 2006).
Zauważmy, że prawie wszystkie – o ile nie wszystkie (poza specyficznymi korzyściami C1 i C2) – wyżej
wymienione korzyści można osiągać, lub osiąga się, znanymi wcześniej, bardziej lub mniej tradycyjnymi
metodami.
W każdym z powyższych przypadków korzyści warto jednak zadać kilka pytań, jak zwłaszcza (Potential,
2008):
4
W oryginale: bioremediation – por. FAO (2003).
5
Ang. DNA or genetic fingerprinting – por. np. FAO (2003) lub Encyklopedia (2007).
6
Od słów: farming i pharmaceutical – choć precyzyjniej należałoby określać ten rodzaj działalności jako „produkcja
środków farmakologicznych metodami rolnictwa molekularnego” – por. Hałat (2007).
5
Jacek J. Nowak 2008 Genetycznie modyfikowane organizmy (GMO) i żywność transgeniczna...
1. Czy chodzi w danym przypadku o rzeczywiste korzyści pro publico bono, czy głównie o korzyści
finansowe podmiotów zainteresowanych upowszechnianiem lub wykorzystywaniem GMO?
2. Czy korzyści uzyskiwane z GMO przeważają nad kosztami i zagrożeniami?
3. Czy wobec zagrożeń związanych z uwalnianiem GMO do środowiska nie istnieją alternatywne a
bezpieczniejsze sposoby osiągania danych celów?
W raporcie Institute for Prospective Technological Studies7 (zob. Gómez-Barbero i Rodríguez-Cerezo, 2006),
dokonano przeglądu ekonomicznych korzyści z upraw wiodących GM roślin stwierdzając bardzo zróżnicowane
efekty, zarówno pomiędzy krajami, jak i w obrębie tych samych krajów, jak i z uwagi na rodzaj GM upraw.
I tak, np. w przypadku GM soji (w porównaniu z uprawą tradycyjnych odmian) stwierdzono:
1) brak w ogólnym przypadku istotnie wyższych plonów soji HT, poza Rumunią, gdzie na skutek bardzo
słabej dotychczasowej ochrony roślin GM soja dała w 2004 plony o 31% wyższe od tradycyjnych,
2) zredukowane zużycie paliwa na hektar i zmniejszoną kultywację gleby,
3) wyższe koszty ogółem, a dochód z hektara niższy farmerów w USA, zaś niższe koszty rolników w
Argentynie8, którzy uzyskiwali dochód brutto z hektara o 8,5% wyższy niż tradycyjni rolnicy.
Jednakże wyniki nowszych badań są pesymistyczne, zwłaszcza:
1) 3-letnie badania plenności GM soji Monsanto przeprowadzone w USA przez University of Kansas
wykazały, że plenność jej jest niższa o 10% od tradycyjnych odmian (Lean, 2008),
2) zanotowano niższe plony soji w Brazylii, Paragwaju, Indiach, Indonezji, Argentynie, Meksyku, Kolumbii i
Afryce (Wiąckowski, 2008),
W przypadku GM bawełny:
1) uprawianej w Chinach, Indiach, Argentynie i Afryce Południowej rejestrowano początkowo plony o 10%
do 87% (w Indiach) wyższe od plonów odmian tradycyjnych9, zaś przeciętne dochody na hektar istotnie wyższe,
2) w innych latach, niż w raporcie IPTS, olbrzymie straty (na części upraw Indii do 100%, ok. 15 000
samobójstw rolników), stąd ostatnio zmniejszenie kilkakrotne pow. upraw w Afryce, Argentynie, Meksyku i
wycofanie upraw z Indonezji (Wiąckowski, 2008)
3) już w USA wyraźnie niższe (Cytaty-Międzynarodowa, 2008).
W przypadku GM kukurydzy jest mało wiarygodnych informacji. W Hiszpanii średnie plony w ciągu trzech
sezonów oceniono na wyższe o niecałe 5 %, zaś w Afryce na 7% do 12% niż w przypadku upraw tradycyjnych.
W przypadku przeciętnego dochodu brutto na hektar uprawy GM kukurydzy: w Hiszpanii oceniono go jako
wyższy o ok. 13%, zaś w Afryce o 20 do 124 Euro na hektar, niż w przypadku upraw tradycyjnych.
Omawiany raport stwierdza poza tym, że w ogólnym przypadku:
1) zużycie pestycydów: zmniejszyło się istotnie, w przypadku GM bawełny Bt, zaś nieznacznie w przypadku
GM kukurydzy, zwiększyło się w przypadku GM soji10,
2) inne korzyści, na które wskazywała część rolników (obserwacje dotyczą USA), wynikały z uproszczenia
zarządzania produkcją rolną oraz zwiększonego czasu wolnego.
Ogólnie raport IPTS ocenia, że głównymi beneficjentami upraw GMO są uprawiający je rolnicy – tam, gdzie
uzyskują dochody wyższe niż tradycyjni rolnicy – (np. w Hiszpanii dochód brutto na hektar upraw GM
kukurydzy był średnio o 12% większy niż dla upraw tradycyjnych), następnie firmy handlujące GM nasionami
oraz nabywcy, którzy korzystają z niższych cen rynkowych.
W praktyce osiągane korzyści z upraw GMO są zróżnicowane lub wcale nie występują.
Publikacje ISAAA, wspieranego przez przemysł biotechnologiczny stwierdzają, że GMO podnoszą plony i są
korzystne dla środowiska (głównie poprzez mniejsze zużycie pestycydów).
Raporty takich organizacji, jak: Friends of the Earth lub Center for Food and Safety stwierdzają, że uprawy
transgeniczne dają plony niewiększe niż roślin nie-GM i zużywają więcej pestycydów oraz że rośliny
transgeniczne są bardziej wrażliwe na suszę. Z kolei dane Departamentu Rolnictwa USA mówią o wzroście
7
Wspólnego Centrum Badawczego Komisji Europejskiej.
8
Wskutek bardzo niskiego kosztu nasion, gdyż prawo Argentyny nie zezwala na patentowanie odmian roślin, a stąd
zezwala na ponowne użycie do siewu nasion ze zbiorów GM roślin.
9
Te o 87% wyższe plony w Indiach były wynikiem dużych strat w tradycyjnych uprawach bawełny wskutek silnej inwazji
szkodników w roku porównań plonów. Omawiany raport IPTS nie bierze poza tym pod uwagę katastrofalnych zbiorów
GM bawełny w niektórych rejonach jej uprawy, co sygnalizujemy dalej.
10
Przy czym w USA zmniejszyło się nieznacznie, zaś np. w Argentynie zwiększyło z 2.6 do 5.5 litrów na hektar, czyli o
ponad 110%. Wszechstronną analizę faktycznych zmian w zużyciu pestycydów daje Benbrook (2001).
6
Jacek J. Nowak 2008 Genetycznie modyfikowane organizmy (GMO) i żywność transgeniczna...
zużycia herbicydu glifosat o 30% w roku 2003 przy uprawach kukurydzy i soji odpornych na ten herbicyd
(Narkiewicz-Jodko, 2007).
Zużycie pestycydów:
1) zwiększyło się potem istotnie w uprawach GM kukurydzy Bt (wtórny atak szkodników), np. w Chinach na
6 mln ha, w Indiach na 9 mln ha, także w Argentynie, Meksyku, Kolumbii (Wiąckowski, 2008),
3) zwiększyło się w przypadku GM soji:
a) w USA początkowo nieznacznie, ale potem kilkunastokrotnie (Żarski, 2009),
b) np. w Argentynie zwiększyło z 2.6 do 5.5 litrów na hektar (Wiąckowski, 2008), czyli o ponad 110%.
Na podstawie porównań danych statystycznych plonów i dochodów w przeliczeniu na 1 akr 337 upraw i 365
upraw soji w USA, dokonanych dla lat 1998 i 2000 przez M. Duffy’ego z University of Iowa wynika, że:
a) w przypadku GM soji RR plony były niższe o około 4%, zaś dochód niższy o ok. 27% niż w przypadku
soji konwencjonalnej (głównie wskutek wyższych kosztów nasion GM soji),
b) w przypadku GM kukurydzy Bt plonu były wyższe o ok. 8%, jednak dochód niższy o ok. 7% niż w
przypadku tradycyjnych odmian kukurydzy11.
W ostatnich latach wiele doświadczeń wykazało obniżenie plonów upraw GM soi, rzepaku i
transgenicznych buraków cukrowych w granicach od 5% do 10% w stosunku do plonów odmian tradycyjnych
tych roślin. To obniżenie plonów wynika z braku ustabilizowania genetycznego w GMO (Narkiewicz-Jodko,
2007).
W niektórych przypadkach obserwuje się nawet całkowitą lub prawie całkowitą utratę zbiorów, czyli nawet
do 100%, jak w przypadku GM bawełny od Monsanto na części upraw w Indiach (Vehaag i Kröber, 2004).
11
Wyniki na podstawie informacji z pracy Chorążego (2007).
12
Wynika ta możliwość choćby z faktu, potwierdzonego już empirycznie u ludzi, że np. bakterie jelit potrafią
wbudowywać w swój organizm materiał genetyczny z GM roślin – por. np. Żarski (2007).
7
Jacek J. Nowak 2008 Genetycznie modyfikowane organizmy (GMO) i żywność transgeniczna...
zmodyfikowanych sekwencji genów z roślin do grzybów lub bakterii glebowych lub żołądków
przeżuwaczy. W szczególności oczekuje się pojawienia owadów odpornych na pestycydy.
Inni specjaliści dodają jeszcze inne rodzaje lub rozwijają dotychczasowe zagrożenia, jak poniżej.
13
Szerzej takie zagrożenia omawiają, np. Żarski (2007), Hałat (2007) i (2004)
14
Technologia „terminator” znana jest także pod nazwą Technology Protection System (TPS) – por. FAO (2003a).
15
Listę takich biopestycydów w dopuszczonych do obrotu środkach żywnościowych, sporządzonych w 2006 r. przez
amerykańska Agencję Ochrony Środowiska (EPA) zob. np. w pracy Hałata (2007).
8
Jacek J. Nowak 2008 Genetycznie modyfikowane organizmy (GMO) i żywność transgeniczna...
3) możliwości wystąpienia:
a) koncentracji metali toksycznych (niektóre nowe geny mogą powodować pobieranie metali ciężkich z
gleby i doprowadzać do ich koncentracji w jadalnych częściach roślin) oraz
b) rozszerzenie środowiska, w którym powstają trujące grzyby,
jak dodatkowo podkreśla raport Union of Concerned Scientists (Risks, 2008).
Przy czym należy zdawać sobie sprawę z nieodwracalności rozprzestrzeniania się GMO w przyrodzie,
przed czym przestrzega wielu wybitnych naukowców w kraju i na świecie (por. np. Tomiałojć, 2007).
Niestety, jak dotąd badania skutków uwolnienia GMO do środowiska są niewystarczające, a w szczególności
zbyt krótkotrwałe, zbyt fragmentaryczne i pomijające wiele możliwych sytuacji16.
C. Zagrożenia społeczne:
a. możliwość zawładnięcia ziemiami rolniczymi,
b. możliwość zawładnięcia zasobami słodkiej wody, a stąd
c. możliwość opanowania produkcji i rynków żywności przez wielkie koncerny
biotechnologiczne,
po wprowadzeniu na wielkich obszarach upraw transgenicznych (Chorąży, 2007).
D. Zagrożenia prawno-ekonomiczne:
Zagrożenia ekonomiczne rolnictwa tradycyjnego, a zwłaszcza rolnictwa i żywności ekologicznej wynikają z
przytoczonych wcześniej zagrożeń, tj. głównie:
1) możliwości (i obserwowanych faktów) zanieczyszczania upraw i żywności GM roślinami lub
transgenami z nich pochodzącymi. Tak zanieczyszczone płody rolne lub żywność nie mogą być już
klasyfikowane jako ekologiczne, rolnik ekologiczny utraci rynek zbytu,
2) możliwości pociągania przez właścicieli patentów na GMO do odpowiedzialności prawnej i finansowej
rolników tradycyjnych i ekologicznych, których pola zostały zanieczyszczone GM roślinami, za
naruszenie patentów na użytkowanie tychże GM roślin17,
16
Szerzej charakterystykę i krytykę takich badań zob. np. w: Tomiałojć (2007), Narkiewicz-Jodko (2007), Żarski (2007), a
wcześniej Wolfenbarger i Phifer (2000).
9
Jacek J. Nowak 2008 Genetycznie modyfikowane organizmy (GMO) i żywność transgeniczna...
3) związane z nieuczciwą konkurencją, jak poprzez możliwości wprowadzania na rynek GM żywności lub
GM paszy w sposób niejawny – czasem zresztą wbrew warunkom licencji – przez niektóre firmy
biotechnologiczne i branży spożywczej18.
Oznaczać to może szybkie, po wprowadzeniu już na pewną skalę upraw roślin transgenicznych,
wyeliminowanie płodów rolnictwa i żywności z rynków pasz i żywności ekologicznej (szerzej: żywności dla
zdrowia czy żywności funkcjonalnej) wskutek utraty właściwej jakości i niezależnie prawno-finansowe
podważenie bytu takich rolników lub producentów.
Oznacza to zagrożenie konkurencyjności polskiej żywności ekologicznej i konwencjonalnej 19, które nastąpi
po uwolnieniu do środowiska upraw GMO w dotychczas czystej ekologicznie i genetycznie produkcji rolnej w
Polsce, jak zauważają Tomiałojć (2007) czy Żarski (2007).
17
Jeżeli GMO wysieje się na polach rolnika, który tego nie siał (i nie chciał siać) i zostanie to stwierdzone, to będzie ten
rolnik musiał ponosić opłaty licencyjne za korzystanie z GMO (Wojciechowski, 2006).
18
Co ilustrujemy faktami, przytoczonym w paragrafie Faktyczne zagrożenia…
19
O, co więcej, wysokich walorach smakowych i czystszej chemicznie po zmniejszeniu o 80% zużycia pestycydów
(Nowicki i Ribbe, 2001).
20
Sztandarową jest tu sprawa P. Schmeissera, któremu nie tylko GM rzepak firmy Monsanto, którego nasiona wiatr
przywiał na jego pola, zanieczyścił ekologiczne uprawy uszlachetnianych przez 50 lat odmian rzepaku, ale który, pozwany
przez Monsanto do sądu za „naruszenie patentu na GM rzepak” zmuszony został do płacenia olbrzymiego odszkodowania
(Vehaag i Kröber, 2004).
21
Fakty takie zostały nie tylko zaobserwowane, ale też potwierdzone badaniami eksperymentalnymi z pomocą symulacji
komputerowych B. Moyera i R. Howarda z Purdue University. W eksperymentach tych „wpuszczano” do środowiska, w
którym znajdowało się 60 000 dzikich ryb, 60 sztuk GM ryb, agresywniejszych w zachowaniach rozrodczych i zdobywaniu
pożywienia oraz większych od dzikich ryb. Po 40 pokoleniach, tj. po kilku już latach, GM ryby doprowadzały do
wyginięcia całej, początkowo 1000-krotnie liczniejszej populacji dzikich ryb (Vehaag i Kröber, 2004).
10
Jacek J. Nowak 2008 Genetycznie modyfikowane organizmy (GMO) i żywność transgeniczna...
przez nie produkowanych w przypadku GM trzciny cukrowej i rzepaku22. To z kolei stanowi zagrożenie
zmniejszeniem populacji ptaków i owadów na takich obszarach (Burke, 2005; Firbank i in., 2003).
Z kolei o faktycznych zagrożeniach zdrowia, zarówno zwierząt, jak i ludzi, świadczy rosnąca liczba
obserwacji i doświadczeń laboratoryjnych, stanowiących model odniesienia do zwierząt i ludzi, jak m. in.
wyniki23:
1) badań toksyczności GM kukurydzy odpornej na herbicyd totalny BASTA oraz innej, odpornej na
herbicyd Roundup (RR), przeprowadzone na szczurach (wyniki zawarte w materiałach Europejskiego Urzędu
ds. Bezpieczeństwa Żywności, EFSA),
2) badań toksyczności przewlekłej, też przeprowadzone na szczurach, żywionych paszą zawierającą GM
ziemniaki ze zmienionym składem skrobi, zwłaszcza wyniki badań A. Pusztaia, a także Faresa i El-Sayeda,
3) paroletnich badań skutków żywienia GM soją RR myszy, przeprowadzanych przez Malatestę i in.24,
4) szczególnie niepokojące, badań skutków żywienia szczurów GM soją (RR-Monsanto) przeprowadzonych
przez Ermakową z Rosyjskiej Akademii Nauk. Umieralność potomstwa matek szczurzych karmionych GM soją
wyniosła w pierwszych 3 tygodniach życia średnio 55,6% (wahania w miotach wynosiły od 44% do 64%)
wobec 9% umieralności w miotach, których matki były żywione tradycyjną soją25,
5) równie niepokojące, badań pewnego elementu struktury genetycznej wykorzystywanej do modyfikacji
roślin, przeprowadzonych ostatnio przez Myhre i Fetona z Uniwersytetu w Trompo. Okazało się, że element ten
może prowokować ekspresję genów w hodowlach komórek człowieka. Oznacza to, w przypadku tego elementu
– będącego fragmentem wirusa, podobnego do wirusa wywołującego AIDS – możliwość spowodowania
upośledzenia odporności człowieka i w rezultacie rozwój nowotworu złośliwego lub nowych wirusów,
6) znamiennnym już przykładem faktycznego zagrożenia alergenem pochodzącym z GMO jest śmierć 37
osób oraz wystąpienie poważnych, bolesnych dolegliwości u około 50 000 innych osób w USA w 1989 r.
(Wiąckowski, 2007),
7) niższą płodność myszy karmionych żywnością zawierającą GM kukurydzę - (NK 603 i MON 810) – co
może sugerować niższą płodność ssaków, a więc i człowieka, karmionych taką żywnością (por. raport A.
Velimirov i in., 2008, zamówiony i opublikowany przez Ministerstwo Zdrowia Austrii),
8) jedne z najnowszych badań francuskich naukowców wykazały, że żywienie szczurów GM-kukurydzą
(MON 610, MON 863 i NK 603) jest toksyczne dla ich wątroby i nerek oraz wywołuje zmiany pracy serca,
gruczołów dokrewnych i innych narządów wewnętrznych (J. Spiroux de Vendômois i in., 2009).
W innych badaniach lub obserwacjach stwierdzono:
1) że w produktach z GM ziemniaków RR (opornych na herbicyd Roundup), w których wskutek opylania
plantacji takich ziemniaków tym herbicydem, można znaleźć akrylamid, który jest neurotoksyczny i
rakotwórczy. Stąd dużo firm masowego żywienia zadeklarowało, że nie będą używać ziemniaków
transgenicznych (Chorąży, 2007),
2) że białko GM kukurydzy wywołuje reakcje uczuleniowe u ludzi, podobnie obserwowano silne uczulenia
u myszy na białko GM grochu (Chorąży, 2007),
3) przegląd wielu różnych przypadków alergii oraz zatruć poprzez zarówno GM żywność, jak i środki
farmakologiczne z rolnictwa molekularnego oraz zagrożeń wskutek tego nawet życia ludzi podaje Hałat (2004)
i (2007),
4) lekki stan zapalny i zaczerwienienie skóry oraz pieczenie oczu i zaburzenia oddychania to skutek
dłuższego kontaktu ludzi z GM bawełną (Narkiewicz-Jodko, 2007),
5) wielkie cierpienia wielu GM zwierząt, jak np. hybrydy zwanej Hermanem, byka z genami człowieka,
cierpiącego wskutek zwyrodnienia stawów, stworzonego po to, „aby jego żeńskie potomstwo mogło
produkować mleko z laktoferyną sprzedawaną zarówno jako środek farmakologiczny, jak i mleko w proszku dla
niemowląt (Hałat, 2007, s. 3) lub świni z przeszczepionym ludzkim genem wzrostu: świnia miała zeza, krzywe
nogi, była impotentem, mięśnie przerastały całe jej ciało i trzeba było ją podpierać deską, by nie upadła (Vehaag
i Kröber, 2004),
22
Z wyjątkiem GM kukurydzy, na obszarach upraw której obserwowano nieco większą biomasę i ilość nasion chwastów.
23
Por. np. przegląd takich badań w: Żarski (2007),
24
Zmiany następowały w strukturach komórkowych wątroby, trzustki i jąder u samców, a więc organów stanowiących
podstawę systemu immunologicznego i funkcji rozrodczości. Pozytywnym efektem tych badań było wykazanie, że
zaobserwowane zmiany w strukturach komórek wątrobowych cofają się po powrocie do żywienia tradycyjną soją.
25
Por. Ermakova (2006) oraz Żarski (2007). Fakty te są tym bardziej niepokojące, że komórki szczura mają budowę
biologiczną i morfologiczną bardzo podobną do ludzkich. Zob. też ostatnio gorącą dyskusję pomiędzy Ermakovą (2007),
Johnem (2007), Heinemannem i Traavikiem (2007) a niektórymi autorami, jak Chassy i in. (2007) kwestionującymi
niektóre aspekty jej badań.
11
Jacek J. Nowak 2008 Genetycznie modyfikowane organizmy (GMO) i żywność transgeniczna...
7. Uwagi końcowe
Światowy areał upraw roślin transgenicznych w 2006 ocenia się na 102 mln ha. Jednocześnie podkreśla się
bardzo szybki ich przyrost od czasu powstania pierwszych komercyjnych upraw GMO w 1996 r., który ocenia
się na średnio 12% rocznie (Raport ISAAA, 2007)26.
Przy czym raport IPTS podaje, że w 2005 r. udział upraw GM roślin w światowych areałach upraw
poszczególnych roślin wynosił: 14% kukurydzy, 60% soji, 28% bawełny i 17% rzepaku (Gómez-Barbero i
Rodríguez-Cerezo, 2006).
Światowy areał atestowanych upraw ekologicznych w 2006 szacuje się na 31 mln ha, co łącznie z 62 mln ha
obszarami dziko rosnących roślin, z których pozyskuje się ich owoce, korzenie, nasiona itd. stanowi areał około
93 mln ha, z których zbiera się aktualnie (Willer i Yussefi, 2007, s. 9-10). Istnieje stała tendencja wzrostu
upraw ekologicznych w świecie. Tylko w 2006 przyrost areału certyfikowanych upraw ekologicznych w
świecie wyniósł ponad 20%. W Europie od 40-50% rocznego przyrostu w początkach lat 90-tych w EU-15
istnieje od ok. 1995 r. malejąca tendencja przyrostu areału upraw. Ten przyrost areałów upraw jest bardzo
26
Ten wielki przyrost areałów upraw GMO stanowi współcześnie jedną z najważniejszych przyczyn wylesiania na świecie
– por. np. Raport Greenpeace (2006).
12
Jacek J. Nowak 2008 Genetycznie modyfikowane organizmy (GMO) i żywność transgeniczna...
zróżnicowany w odniesieniu do poszczególnych krajów w Europie27. Obserwuje się nawet w niektórych krajach,
jak we Włoszech i Wielkiej Brytanii, pewne zmniejszanie się areałów upraw ekologicznych (EU Indicators,
2005 i 2007).
Udział genetycznie modyfikowanych płodów rolnych w globalnym handlu w 2004 r. wyniósł:
90% soji, 80% kukurydzy, 70% oleju rzepakowego i 45% nasion bawełny (Brookes i in., 2005). Sprzedaż GM
nasion stanowiła w 2005 r. już 18% wartości sprzedaży nasion w świecie (Dubin, red. 2007).
Wielkość globalnej sprzedaży żywności ekologicznej szacuje się na 40 mld dolarów
dolarów 2006 r. Oznacza to przyrost o prawie 74% w ciągu 4 lat (Willer i Yussefi, 2007, s.
11).
Zagrożenia konkurencyjności sektora żywności ekologicznej (szerzej: tradycyjnej) przez uprawy GM roślin i
GM żywność wynikają zarówno z dynamiki wzrostu GM upraw oraz udziału płodów rolnictwa molekularnego
w handlu światowym, jak i z potencjalnych i faktycznych korzyści upraw GM roślin.
Nawet jednak zmniejszenie kosztów upraw GM roślin, pojawiające się przy części GM upraw, a stąd
możliwość konkurowania mniejszymi cenami GM żywności (i paszy) nie rozwiązują podstawowych
problemów związanych z degradacją gleby oraz wprowadzaniem toksycznych substancji do żywności. Co
więcej, pojawiają się nowe zagrożenia związane z możliwością pojawiania się razem z GM żywnością coraz to
nowych alergizujących i toksycznych substancji, a nawet nowych odmian chorobotwórczych bakterii i wirusów.
Istnieją jednakże inne jeszcze zagrożenia konkurencyjności żywności ekologicznej, a także konwencjonalnej,
jak np. (Tomiałojć, 2007):
1) działania władz ustawodawczych i wykonawczych bez uzyskiwania aprobaty społecznej, jak np.
decyzja Komisji Europejskiej o nie przedłużeniu moratorium na dostęp upraw i produktów GMO w
Unii Europejskiej,
2) praktyki narzucania siłą upraw i pasz z GMO, jak np. w Iraku,
3) praktyki wymuszania wprowadzania upraw roślin lub zakupu pasz transgenicznych z pomocą mniej
jawnego nacisku handlowego ze strony USA, WTO i biotechnologicznych korporacji.
Tymczasem posłowie Parlamentu Europejskiego planują zaostrzyć przepisy dotyczące dopuszczalnej
zawartości produktów genetycznie modyfikowanych w żywności ekologicznej z maksymalnie 0,9 procent do
całkowitego zakazu ich obecności (Kurowska, 2007).
Zasadnicze zagrożenie konkurencyjności polskiej żywności ekologicznej i konwencjonalnej 28 nastąpi po
uwolnieniu do środowiska upraw GMO w dotychczas czystej ekologicznie i genetycznie produkcji rolnej w
Polsce, jak to zauważają, np. Tomiałojć (2007), Żarski (2007), Sieniarska (2007), czy Narkiewicz-Jodko
(2007).
Podsumowując zagrożenia sektora żywności tradycyjnej, w tym ekologicznej, Narkiewicz-Jodko (2007, s.
3-4) stwierdza: „W razie wprowadzenia upraw GMO w Polsce trzeba będzie zapomnieć o uprawach
ekologicznych i integrowanych, które nie mogą współistnieć z uprawami GMO, tak jak nie może współistnieć
hałas z ciszą. Uderzy to w małe i średnie gospodarstwa w Polsce specjalizujące się w uprawach ekologicznych i
integrowanych”.
Na razie produkcja i handel GM żywnością w Europie jest ograniczana przez ustawodawstwo oraz brak
popytu na taką żywność ze strony handlu wskutek nastawienia anty-GMO ankietowanych konsumentów, co
wyrażają wyniki szwajcarskiego referendum (Szwajcarskie, 2007) oraz stanowiska wielu organizacji i instytucji
w sprawie GMO (Stanowiska (2007).
Ostatnie badanie opinii publicznej w krajach członkowskich UE, Eurobarometer z maja 2006, wykazało nie
tylko, że miażdżąca większość respondentów sprzeciwia się żywności transgenicznej, ale że nawet zgodę na
produkcję środków farmakologicznych z pomocą GM roślin w zamkniętych szklarniach, pod rządami
obowiązującego prawa, daje tylko 25% ankietowanych (Hałat, 2007).
Przyszłość, a zwłaszcza konkurencyjność rolnictwa i żywności ekologicznej względem rolnictwa
molekularnego produkującego GM żywność leży, jak się wydaje, głównie w rękach ustawodawców i
konsumentów. Jednym i drugim brakuje, jak się wydaje, podstawowej wiedzy nie tylko o korzyściach i wadach,
ale zwłaszcza o zagrożeniach związanych z jednym i drugim rodzajem rolnictwa i produkcji żywności. Brakuje
wiedzy zwłaszcza o zagrożeniach związanych z uwalnianiem GMO do środowiska i tym samym
wprowadzaniem do lokalnych i globalnych łańcuchów pokarmowych genów, powodujących zmiany, które
nigdy by samodzielnie w przyrodzie nie nastąpiły.
27
Bliższa analiza tych tendencji jest zawarta, np. w pracy Nowaka (2006).
28
O, co więcej, wysokich walorach smakowych i czystszej chemicznie po zmniejszeniu o 80% zużycia pestycydów
(Nowicki i Ribbe, 2001).
13
Jacek J. Nowak 2008 Genetycznie modyfikowane organizmy (GMO) i żywność transgeniczna...
W tej sytuacji konieczne są przede wszystkim dwa kierunki działań: 1) działania decydentów zdolnych
zmieniać prawo lub politykę gospodarczą na różnych szczeblach zarządzania oraz 2) działania edukacyjne.
W przypadku polityki gospodarczej zasadnicze znaczenie ma kreowanie krajowego popytu instytucjonalnego
na żywność ekologiczną. Jest on w Polsce (i nie tylko w Polsce) potencjalnie bardzo duży i może stać się silnym
bodźcem rozwoju. Wskazywał na to jeszcze Górny (1994), wymieniając: żłobki, przedszkola, szkoły, domy
dziecka, szpitale, sanatoria, hotele, zakłady gastronomiczne, catering PLL LOT. Wskazywaliśmy na ten
czynnik, po analizie uwarunkowań i czynników konkurencyjności żywności ekologicznej dokonanej w pracy
(Nowak, 2006) dodając do tej listy inne zakłady użyteczności publicznej oraz instytucje władzy i administracji
państwowej i samorządowej, których pracownicy lub klienci są żywieni w tychże instytucjach.
Bez zaistnienia jednak drugiego czynnika, powszechnej edukacji na temat żywności i rolnictwa
ekologicznego, ich zalet i wad, ale przede wszystkim na temat potencjalnych i faktycznych korzyści, a
zwłaszcza zagrożeń, jakimi cechuje się GM żywność i rolnictwo molekularne, trudno o odpowiednie, pro
publico bono decyzje władz i polityki gospodarcze oraz o właściwe wybory konsumenckie i obywatelskie.
Istotnym zwłaszcza faktem, przemawiającym w szczególności na rzecz rolnictwa ekologicznego, jest, że
korzyści płynące z GMO można uzyskać (i uzyskuje się) – bywa, że znacznie większe niż z pomocą GMO –
innymi metodami, czasem trudniejszymi, ale za to bezpiecznymi dla zdrowia ludzi i zwierząt oraz dla
środowiska naturalnego.
Znamiennym tego przykładem jest uzyskiwanie w wielu gospodarstwach w Chinach znacznie wyższych
plonów ryżu – wyższych niż z konwencjonalnych upraw o 89% - przy jednoczesnym zupełnym
wyeliminowaniu pestycydów przy użyciu technik agro-ekologicznych (Zhu i in., 2000)29. Nowsze dane na temat
zużycia pestycydów i plonów w uprawach GM ryżu w Chinach mówią, że choć obserwuje się w tych
przypadkach zmniejszenie o prawie 80% zużycia pestycydów, to zwiększenie plonów GM ryżu – w stosunku do
konwencjonalnych upraw – następuje jedynie o 3,5% - 9% (Huang J. i in., 2005), która to efektywność upraw
GMO ma się nijak do efektywności upraw ekologicznych.
I na zakończenie. W kontekście zwłaszcza zagrożeń, jakie pociągają za sobą decyzje o uwolnieniu GMO do
środowiska oraz o dopuszczaniu do obrotu GM żywności lub paszy nasuwa się pytanie: czy zasada Primum non
nocere ma obowiązywać tylko lekarzy?
W działalności gospodarczej, która ma wpływ na środowisko, rolę analogiczną do powyższej zasady winna
pełnić zasada ostrożności30, sformułowana przez ministrów rządów wielu krajów jeszcze w 1990 r.:
O ile trudno nie dostrzegać korzyści dla medycyny i różnych branż przemysłu
płynących ze współczesnej biotechnologii, (zob. np. raport pod red. Dubina, 2007) – pod
warunkiem niedopuszczenia do uwolnienia się do środowiska jakichkolwiek genetycznie
zmodyfikowanych organizmów – to w przypadku rolnictwa lub żywności, która jak GM
żywność może prowadzić do poważnych lub nieodwracalnych szkód na zdrowiu lub w
środowisku, zasada ostrożności nabiera szczególnego znaczenia.
SUMMARY
Jacek J. Nowak
Genetically Modified Organisms (GMO’s) and Transgenic Food and Competitiveness of Organic
Farming and Food
Summary. In the last years a new quality in the environment of organic food sector is becoming more and
more important. This new element of environment is agriculture and industry functioning on the basis of
29
Podaję za Margulis (2006).
30
Tzw. precautionary principle. Cytuję sformułowanie tej zasady - jeszcze w 1990 r. - w Bergen Ministerial Declaration
on Sustainable Development (cyt. za Shaw and Schwartz, 2005, s. 9 – tłum. moje - JJN).
14
Jacek J. Nowak 2008 Genetycznie modyfikowane organizmy (GMO) i żywność transgeniczna...
transgenic or genetically modified organisms (GMO’s). In the main part of this paper the analysis of
potential and real benefits and risks connected nowadays to GMO and GM food. The aim of this analysis is
to produce premises to: 1) answer the question: does this new food (which GM food is) fulfill the
conditions of ecological and health safety and 2) formulate findings on competitiveness of organic food.
Bibliografia
15
Jacek J. Nowak 2008 Genetycznie modyfikowane organizmy (GMO) i żywność transgeniczna...
Heinemann J.A. i T. Traavik (2007), GM soybeans - revisiting a controversial format, “Nature Biotechnology”,
Vol. 25 (1 December), 1355 - 1356 (też na www.nature.com/nbt/journal/v25/n12/full/nbt1207-1355c.html -
dostępny 26.02.2008)
Huang J. i in. (2005), Insect-Resistant GM Rice in Farmers' Fields: Assessing Productivity and Health Effects
in China, “Science”, Vol. 308, no. 5722, pp. 688 – 690. (też na
www.sciencemag.org/cgi/content/full/308/5722/688 - dostępny 26.02.2008).
IAASTD (2008), International Assessment of Agricultural Science and Technology for Development -
Executive Summary of the Synthesis Report, Johannesburg, April 2008
(http://www.agassessment.org/index.cfm?Page=IAASTD%20Reports&ItemID=2713 - dostępny 2.12.2008).
John B. (2007), GM soybeans—revisiting a controversial format, “Nature Biotechnology”, Vol. 25 (1
December), pp. 1354 - 1355 (też na www.nature.com/nbt/journal/v25/n12/full/nbt1207-1354.html - dostępny
26.02.2008).
Konferencja (2007), Materiały na konferencję nt. „GMO – szansą rozwoju polskiego rolnictwa? Fakty i
mity”, zorganizowaną przez Senat RP, 15 lutego 2007 w Warszawie. Biuro Informacji i Dokumentacji,
Kancelaria Senatu, luty 2007 (dostępne też na www.senat.gov.pl/arch.htm).
Kryda (2006), Wywiad z dr. Markiem Krydą, dyrektorem Instytutu Ochrony Zwierząt, w:
Rozmowy niedokończone: „Obrona przed GMO”, emitowane w Telewizji TRWAM dn. 27.04.2006.
Kurowska O. (2007), Ekożywność ze wspólnym unijnym logo, „Życie Warszawy”, 30 marca 2007.
Lean G. (2008), Exposed: the great GM crops myth, “The Independent”, 20 April 2008
(http://www.independent.co.uk/environment/green-living/exposed-the-great-gm-crops-myth-812179.html -
dostępny 24.11.2008).
Leszyk A. (2005), Nie wiesz, co jesz, „PRZEGLĄD”, 25. kwietnia 2005.
Margulis C. (2006), The Hazards of Genetically Engineered Foods, “Environmental Health Perspectives”, Vol.
114, No. 3 (March): s. A146–A147 (też na www.ehponline.org/docs/2006/8602/letter.html - dostępny
26.02.2008).
Międzynarodowy (2007), Międzynarodowy szczyt anty-GMO na Wawelu (nota prasowa ICPPC z 23.04.2007-
www.gmo.icppc.pl).
Mellon M. i J. Rissler (2006), Environmental Effects of Genetically Modified Food Crops -- Recent Experiences
(http://www.ucsusa.org/food_and_environment/genetic_engineering/environmental-effects-of-genetically-
modified-food-crops-recent-experiences.html - raport Union of Concerned Scientists of USA - dostępny
13.04.2008)
Moch K., ed. (2006), Epigenetics, Transgenic Plants & Risk Assessment. Proceedings of the Conference at
December 1st 2005 (Institute for Applied Ecology, Freiberg), Literaturhaus, Frankfurt am Main (też na
www.oeko.de/oekodoc/277/2006-002-en.pdf - dostępny 26.02.2008).
Narkiewicz-Jodko J. (2007), GMO – na razie dziękujemy, w: Konferencja (2007).
Nowak J.J. (2006), O uwarunkowaniach konkurencyjności żywności ekologicznej, w: M. Stawicka, red.
“Integracja a konkurencyjność przedsiębiorstw. Wybrane zagadnienia”, Szkoła Wyższa im. B. Jańskiego,
Warszawa 2006, ss. 231-246.
Nowicki M. i L. Ribbe (2001), Problemy ekorozwoju Polski. Agencja A. Grzegorczyk, Warszawa.
Połanecki P. (2007), Konferencja w Bolonii (sprawozdanie) (http://icppc.pl/pl/gmo/index.php?id=132 –
dostępny 24.04.2007).
Potential (2008), Potential Benefits of Genetic Engineering
(http://www.ucsusa.org/food_and_environment/genetic_engineering/potential-benefits-of-genetic-
engineering.html - publikacja Union of Concerned Scientists z USA dostępna 13.04.2008).
Raport Greenpeace (2006), Eating up the Amazon, Greenpeace International, Amsterdam April
2006 (http://www.greenpeace.de/fileadmin/gpd/user_upload/themen/waelder/AmazonSoya.pdf - dostępny
3 IV 2007).
Raport ISAAA (2007), ISAAA Brief 35-2006- Executive Summary
http://www.isaaa.org/Resources/Publications/briefs/35/executivesummary/default.html - dostępny
5.05.2007)
Risks (2008), Risks of Genetic Engineering
(http://www.ucsusa.org/food_and_environment/genetic_engineering/risks-of-genetic-engineering.html -
raport Union of Concerned Scientists z USA dostępny 13.04.2008)
Sala O.E. et al. (2000), Global Biodiversity Scenarios for the Year 2100, “Science”, 10 March 2000: Vol. 287,
no. 5459, pp. 1770 – 1774.
16
Jacek J. Nowak 2008 Genetycznie modyfikowane organizmy (GMO) i żywność transgeniczna...
Shaw S. and R. Schwartz (2005), Trading Precaution: The Precautionary Principle and the WTO - UNU-IAS
Report, United Nations University, Institute of Advanced Sudies, November 2005
(http://www.ias.unu.edu/binaries2/Precautionary%20Principle%20and%20WTO.pdf – dostępny 7.05.2007).
Sieniarska E. (2007), Wpływ upraw GMO na produkcję w gospodarstwie ekologicznym, w: Konferencja (2007).
Smith J.M. (2007), Nasiona kłamstwa, czyli o łgarstwach przemysłu i rządóqw na temat żywności
modyfikowanej genetycznie, Oficyna Wydawnicza 3.49, Poznań.
Spiroux de Vendômois J., F. Roullier, D. Cellier and G.-E. Séralini (2009), A Comparison of the Effects of
Three GM Corn Varieties on Mammalian Health, „International Journal of Biological Sciences”, No. 5(7):
706-726.
Stanowiska (2007), Stanowiska organizacji i instytucji w sprawie upraw GMO i żywności GMO, w:
Konferencja (2007).
Szwajcarskie (2007), Szwajcarskie referendum w sprawie zakazu stosowania technik inżynierii genetycznej w
uprawach żywności, w: Konferencja (2007).
Tomiałojć L. (2007), Ekologiczne i ekonomiczne źródła obaw przed szybkim wprowadzeniem upraw GMO, w:
Konferencja (2007).
Tomiałojć L. (2006), O uprawach GMO i zmodyfikowanej żywności, „AURA”, nr 3.
Twardowski T. (2007), GMO – trzy kolory; biotechnologia podstawą biogospodarki przyszłości, w:
Konferencja (2007).
Ustawa (2001), USTAWA z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych. (Dz. U. z
dnia 25 lipca 2001 r.).
Ustawa (2001a), USTAWA z dnia 11 maja 2001 r. o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia (Dz. U. Nr 63,
poz. 634 z p. zm.).
Vehaag B. i G. Kröber, reż. (2004), Life Running out of Control – film dokumentalny, prod. Denkmal Films i
Haifish Films.
Velimirov A., C. Binter, J. Zentek (2008), Biological effects of transgenic maize NK603xMON810 fed in long
term reproduction studies in mice - Report, “Forschungsberichte der Sektion IV Band 3/2008”.
Bundesministerium für Gesundheit, Familie und Jugend, Wien (http://polska-wolna-od-
gmo.org/doc/forschungsbericht_3_2008_letztfassung.pdf - dostępny 17.11.2008).
Wiąckowski S. (2009), Genetycznie zmodyfikowane organizmy - zagrożenia dla rolnictwa, zdrowia i
środowiska, Kielce.
Wiąckowski S. (2008), Genetycznie modyfikowane organizmy – obietnice i fakty, Wyd. Ekonomia i Środowisko,
Białystok.
Wiąckowski S.K. (2007), Żywność genetycznie modyfikowana a problem alergii, w: Konferencja (2007).
Willer H. and Minou Yussefi, eds. (2007), The World of Organic Agriculture 2007
Statistics and Emerging Trends, IFOAM i FIBL, Bonn i Frick (http://orgprints.org/10506/ - dostępny
19.04.2007)
Wojciechowski (2006), Wywiad z Januszem Wojciechowskim, wiceprzewodniczącym Komisji Rolnictwa w
Parlamencie Europejskim, w: Rozmowy niedokończone: „Obrona przed GMO”, emitowane
w Telewizji TRWAM dn. 27.04.2006.
Wolfenbarger L.L. i P.R. Phifer (2000), The Ecological Risks and Benefits of Genetically Engineered Plants,
“Science”, 15 December, Vol. 290, no. 5499, pp. 2088 – 2093.
Żarski T. (2009), GMO – Mity i fakty, Materiały międzynarodowej konferencji nt.: „Genetycznie
zmodyfikowane organizmy a środowisko przyrodnicze”, 29 luty 2009, UKSW, Warszawa.
Żarski T. (2007), Czy pasze zawierające GMO stanowią zagrożenie dla zdrowia zwierząt i ludzi, w:
Konferencja (2007).
Zhu Y. i in. (2000), Genetic diversity and disease control in rice, “Nature”, Vol. 406, No. 6797, s. 718-722.
Powyższe studium jest uzupełnioną i zaktualizowaną wersją pracy autora opublikowanej w monografii:
P.F. Borowski, red. „Zmiany jakościowe w otoczeniu a konkurencyjność przedsiębiorstw – ujęcie regionalne
i sektorowo-branżowe”. Wyd. Szkoły Wyższej im. B. Jańskiego, Warszawa 2007, ss. 259-289.
Autor pozwala zainteresowanym na kopiowanie i dalsze udostępnianie powyższej pracy – wraz z danymi
bibliograficznymi – w dowolnej formie i na dowolnym nośniku.
17
Jacek J. Nowak 2008 Genetycznie modyfikowane organizmy (GMO) i żywność transgeniczna...
The study above is enhanced and updated version of author’s paper published in monograph”
P.F. Browski, ed., „Zmiany jakościowe w otoczeniu a konkurencyjność przedsiębiorstw – ujęcie regionalne i
sektorowo-branżowe”(in Polish). B. Jański Graduate School, Warsaw 2007, pp. 259-289.
It is allowed by the author to copy and further disseminating this study in any form.
Jacek J. Nowak*
STRESZCZENIE
W ostatnich latach coraz większego znaczenia nabiera nowa jakość w otoczeniu sektora żywności
ekologicznej, jaką stanowi rolnictwo i przetwórstwo bazujące na organizmach transgenicznych, tj.
genetycznie zmodyfikowanych (ang. genetically modified organisms – GMO). W zasadniczej części pracy
analizujemy potencjalne i faktyczne korzyści i zagrożenia związane współcześnie z GMO i żywnością
transgeniczną. Analiza ta służy dostarczeniu przesłanek do: 1) odpowiedzi na pytanie czy nowa żywność,
jaką stanowi żywność genetycznie zmodyfikowana, spełnia warunki bezpieczeństwa zdrowotnego i
ekologicznego oraz 2) sformułowania wniosków na temat konkurencyjności żywności ekologicznej.
*
Ph.D., B. Jański Graduate School in Warsaw (Faculty of Management) and Society for Ecological and Rural Progress
(chairman), Poland; e-mail: Jacek.Nowak3@wp.pl
18