Αναζητώντας την Ελευθερία 3

Πέτρος Παπαπολυβίου
ΕΙΣΑΓΩΓΗ – ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ

Ένας Κύπριος στρατιώτης του βρετανικού στρατού
στην κατοχική Θεσσαλονίκη και Χαλκιδική, 1941-1942
Αναζητώντας την Ελευθερία 7

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος 9

ΜΕΡΟΣ Α: Εισαγωγή
Κεφ. 1. Η Κύπρος και ο Β΄ Παγκόσµιος πόλεµος 17
Κεφ. 2. Η «πρώτη Αντίσταση»: Η ελληνική αλληλεγγύη
προς τους αποκοµµένους συµµάχους, η αντίδραση
των κατακτητών και οι τύχες των Κυπρίων στρατιωτών 51
Κεφ. 3. Ο Γεώργιος Πέτρου, το «δίκτυο Άγγελου Αγαπητού»
και ο E. Howell 133
ΜΕΡΟΣ Β: Τα κείµενα
Κεφ. 1. Εισαγωγικό σηµείωµα 159
Κεφ. 2. Οι «Αναµνήσεις» του Γ. Πέτρου 163
Κεφ. 3. Οι επιστολές του Γ. Πέτρου
προς τους αδελφούς Ιωαννίδη (1944-1946) 291

Συντοµογραφίες 318
Γλωσσάριο 319
Πηγές – Βιβλιογραφία 321
Ευρετήριο προσώπων 335

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ 339
Αναζητώντας την Ελευθερία 9

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Ο Β΄ Παγκόσµιος πόλεµος, η µεγαλύτερη πολεµική ανα-

µέτρηση στην ιστορία της ανθρωπότητας, δεν άφησε ανεπηρέα-
στους τους Κυπρίους και την Κύπρο. Με βάση τα πρόσφατα ε-
ρευνητικά δεδοµένα ο συνολικός αριθµός των Κυπρίων που κα-
τατάχθηκαν στους συµµαχικούς στρατούς και πολέµησαν τον
φασισµό κατά το 1939-1945 υπολογίζεται ότι ξεπερνά τις
20.000, όταν ο πληθυσµός του νησιού, το 1940, έφτανε περίπου
στις 400.000 ψυχές. Η µεγάλη πλειοψηφία των Κυπρίων στρα-
τιωτών, ανδρών και γυναικών, κατατάχθηκε σε µονάδες του βρε-
τανικού στρατού. Κύπριοι εθελοντές υπηρέτησαν σε διάφορα µέ-
τωπα του πολέµου, ενώ γύρω στους 2.000 συνελήφθηκαν αιχµά-
λωτοι, σχεδόν όλοι στην Ελλάδα, το 1941.
Οι Κύπριοι στρατιώτες ήταν και σε αυτό τον πόλεµο τα-
πεινοί δευτεραγωνιστές. Πολλοί, από αυτούς που στελέχωσαν το
βρετανικό στρατό, δεν έφεραν όπλα ή δεν έριξαν ούτε µια σφαί-
ρα σε µάχη. Όµως βίωσαν και αυτοί την αγριότητα του πολέµου
στα διάφορα πολεµικά µέτωπα ή στα στρατόπεδα της αιχµαλω-
σίας τους και, όταν επέστρεψαν στην πατρίδα, είχαν να διηγη-
θούν πολλά από τις εµπειρίες και τις περιπέτειές τους. Η έντονη
δραστηριοποίηση του «Παγκύπριου Συνδέσµου Πολεµιστών Β΄
Παγκοσµίου πολέµου» και των επαρχιακών του παραρτηµάτων,
από τη δεκαετία του 1970, ώθησε πολλούς «παλαιούς πολεµι-
στές» να καταγράψουν ή να αφηγηθούν τις πολεµικές αναµνή-
σεις τους, µε αποτέλεσµα να έχουν εκδοθεί και αρκετά βιβλία για
την κυπριακή συµβολή. Οι περισσότερες αναµνήσεις των εθελο-
ντών, όµως, παραµένουν ανέκδοτες, καθώς οι συγγραφείς τους
συνήθως τις γράφουν για «οικογενειακή χρήση» ή δεν τις θεω-
ρούν «σπουδαίες», ώστε να κοινολογηθούν.
10 Πέτρος Παπαπολυβίου

Πριν µερικά χρόνια εντοπίσαµε ένα εκτενές αφηγηµατικό

κείµενο του Κύπριου στρατιώτη Γεώργιου Πέτρου, από το Κελ-
λάκι Λεµεσού, σκαπανέα στο βρετανικό στρατό κατά τον Β΄
Παγκόσµιο πόλεµο, το οποίο περιγράφει τις περιπέτειές του στην
Ελλάδα του 1941-1942. Οι γραπτές αναµνήσεις του Κύπριου ε-
θελοντή µάς έδωσαν την αφορµή για περαιτέρω έρευνα στην
Κύπρο, τη Θεσσαλονίκη και τη Χαλκιδική, τα τελευταία χρόνια,
που όχι µόνο επιβεβαίωσε τα γραφόµενά του, αλλά και µας επι-
φύλαξε πραγµατικές εκπλήξεις και δυνατές συγκινήσεις. Ακόµη
και σήµερα, 65 χρόνια αργότερα, όπως διαπιστώσαµε κατ’ επα-
νάληψη, στα χωριά Βατοπέδι, Ορµύλια και Μεταµόρφωση Χαλ-
κιδικής η ανάµνηση του περάσµατος του Κύπριου στρατιώτη εί-
ναι αρκετά έντονη. Από τα µικρά απόµερα λιµάνια του Τορω-
ναίου και του Σιγγιτικού κόλπου αναχώρησαν κατά το 1941-
1942 για τη Μέση Ανατολή µερικές εκατοντάδες άνδρες του
συµµαχικού σώµατος και Έλληνες αντιστασιακοί. Εκ των πραγ-
µάτων, λοιπόν, δεκάδες οικογένειες της Χαλκιδικής πρόσφεραν
άσυλο για πολλούς µήνες σε στρατιώτες των συµµαχικών χωρών
και µοιράστηκαν µαζί τους το ελάχιστο φαγητό και το φτωχικό
τους, κατά τον τραγικό για την Ελλάδα χειµώνα του 1941-1942,
σε µικρή απόσταση από τα γερµανικά στρατεύµατα και το φόβο
των µαζικών εκτελέσεων, αλλά και από τη Θεσσαλονίκη, του
υποσιτισµού και της εξαθλίωσης.
Στην παρούσα έκδοση, στην Εισαγωγή, γίνεται µια σύ-
ντοµη αναφορά στην κυπριακή συµµετοχή στον Β΄ Παγκόσµιο
πόλεµο και στο ζήτηµα της περίθαλψης και βοήθειας των απο-
κοµµένων ανδρών του συµµαχικού στρατού στην κατοχική Ελ-
λάδα, και της διαφυγής στη Μέση Ανατολή –για όσους το επι-
χειρούσαν. Τέλος, παρουσιάζονται, συνοπτικά, οι πληροφορίες
για τους πρωταγωνιστές των «Αναµνήσεων»: Τον συγγραφέα
Αναζητώντας την Ελευθερία 11

τους, Γ. Πέτρου, τον Άγγελο Αγαπητό, πολιτευτή στη Χαλκιδι-

κή, από την Ορµύλια, τους συνεργάτες του δικτύου του στο γει-
τονικό χωριό Βατοπέδι, αδελφούς Αναστάση και Γιάννη Π. Ιω-
αννίδη, και τον αξιωµατικό της RAF Edward Howell. Ακολου-
θούν, στο Β΄ Μέρος, το κείµενο του Γ. Πέτρου και οι επιστολές
του, προς τους αδελφούς Ιωαννίδη, των ετών 1944-1946, που
µας τις εµπιστεύτηκαν ο Γιάννης Ιωαννίδης και η, ανιψιά του,
Αναστασία Α. Ιωαννίδου.
Η πλούσια βιβλιογραφία για τη δεκαετία του 1940 αντι-
µετωπίζει το ζήτηµα της φιλοξενίας και περίθαλψης στην υπο-
δουλωµένη Ελλάδα των αποκοµµένων στρατιωτών του βρετα-
νικού και των συµµαχικών στρατών µε αµηχανία ή, στην καλύ-
τερη περίπτωση, µε ολιγόστιχες αναφορές. Πρόκειται, ουσια-
στικά, όχι απλώς για την περίοδο της «προεαµικής αντίστα-
σης», αλλά για µια πρώιµη συλλογική εκδήλωση που δεν έχει
καµιά σχέση –αν και τα πρόσωπα είναι τα ίδια– µε όσα ακο-
λούθησαν, δηλαδή την αντίσταση των «οργανωµένων». Οι
«Άγγλοι» θα µετατρέπονταν, για ένα µεγάλο µέρος του ελληνι-
κού λαού, από συµµάχους για τους οποίους άξιζε να διακινδυ-
νεύσει κανείς τα πάντα, κατά το 1941-1942, στους εν όπλοις
αντιπάλους του 1944-1949, ή στην καλύτερη περίπτωση, στους
υπεύθυνους για τα δεινά της χώρας. Και στην περίπτωση του Γ.
Πέτρου, ορισµένοι από όσους τον βοήθησαν να επιβιώσει στην
κατοχική Χαλκιδική (Άγγ. Αγαπητός, Αγαπ. Αγαπητός, Γιάννης
Ιωαννίδης), µετά την απελευθέρωση και τον Εµφύλιο, βρέθηκαν
στο στρατόπεδο των ηττηµένων, όπου θα αποτελούσε τραγική
ειρωνεία, τουλάχιστον, η επίκληση της προστασίας των «Άγ-
γλων» στην Κατοχή. Μια άλλη αντίφαση, µεγαλύτερης ευρύτη-
τας, ήταν το αντιβρετανικό αίσθηµα που επικράτησε στην Ελλά-
δα κατά τη διάρκεια του αγώνα της ΕΟΚΑ στην Κύπρο, το
12 Πέτρος Παπαπολυβίου

1955-1959: ∆εν είναι τυχαίο ότι µια µεγάλη δηµοσιογραφική έ-

ρευνα για το ζήτηµα που µας ενδιαφέρει, στην αθηναϊκή εφηµε-
ρίδα «Ακρόπολις», τον Ιούνιο-Ιούλιο 1955, είχε τον εύγλωττο
τίτλο «Ενώ οι Άγγλοι δυναστεύουν τους Κυπρίους. Έλληνες Σω-
τήρες Άγγλων στα χρόνια της Κατοχής». Από την άλλη, για τις
περισσότερες οικογένειες που φιλοξένησαν Βρετανούς στρατιώ-
τες στην Κατοχή και ανεξάρτητα από την όποια υλική αµοιβή ή
ηθική αναγνώριση και τιµές έλαβαν µεταπολεµικά, η εµπλοκή
τους αφορούσε πρωτίστως την ανθρώπινη διάσταση. Στη Νικήτη
Χαλκιδικής, µου διηγήθηκαν την ιστορία µιας γυναίκας, που πε-
ριµάζεψε και φιλοξένησε στο φτωχικό της για πολλούς µήνες ένα
Αυστραλό στρατιώτη, χωρίς να τον ξεχωρίζει από τα παιδιά της.
Πέθανε µε τη θλίψη, στη δεκαετία του 1980, ότι ο «Τζώνης» δεν
είχε επιστρέψει ξανά στην πόρτα της και δεν έµαθε ποτέ για την
τύχη του. Πέρα από τις συλλογικές ή παραταξιακές αντιλήψεις
για τους «φίλους του άλλου πολέµου» και την όποια διαφορο-
ποίηση της εικόνας τους στη µετεµφυλιακή Ελλάδα, για τους
«σωτήρες των Άγγλων» και τις προσωπικές τους µικροϊστορίες,
το σηµαντικότερο ήταν οι ανθρώπινοι δεσµοί που αναπτύχθηκαν.
Αυτό αναδεικνύεται και στις επιστολές του Κύπριου στρατιώτη
Γ. Πέτρου προς τους «αδελφούς του», Αναστάση και Γιάννη Ιω-
αννίδη, στο Βατοπέδι Χαλκιδικής, σε αντίθεση µε την «επίσηµη»
εξιστόρηση των «Αναµνήσεών» του.
Η έκδοση αυτή αποτελεί συνέχεια της ενασχόλησης του
γράφοντος, εδώ και εικοσιπέντε χρόνια, µε τον κυπριακό εθελο-
ντισµό και την παρουσία Κυπρίων στους ελληνικούς πολέµους,
αλλά και µε τη δεκαετία του 1940 στη Μακεδονία. Νοιώθω ευ-
τυχής, γιατί συνδυάζονται τα δύο βασικά ερευνητικά µου ενδια-
φέροντα, αλλά και γιατί ο γεωγραφικός χώρος που περιγράφουν
κυρίως οι «Αναµνήσεις» του Γ. Πέτρου, η Θεσσαλονίκη, η πε-
Αναζητώντας την Ελευθερία 13

ριοχή Ορµύλιας – Βατοπεδίου, η Σιθωνία και το Άγιο Όρος είναι

για µένα τόσο οικείος και προσφιλής, όσο και η Κύπρος.
Από τους πολλούς στους οποίους οφείλει χάριτες η έκ-
δοση αυτή, πρέπει να ξεκινήσω από τον Γιάννη Π. Ιωαννίδη,
που είχα την τύχη να τον γνωρίσω προσωπικά, τον Ιούλιο του
2002, και να τον επισκεφθώ αρκετές φορές στο σπίτι του, στο
Βατοπέδι, ενώ διατηρούσαµε και τακτική τηλεφωνική επικοι-
νωνία, αφού συνδεθήκαµε φιλικά. Το καλοκαίρι του 2003 µου
εµπιστεύτηκε όσα γράµµατα του «Γιώργη του Κύπριου» είχε
διασώσει, όπως και το µικρό ιδιωτικό του αρχείο. Ένα χρόνο
αργότερα, τον Νοέµβριο του 2004, απεβίωσε, ύστερα από µια
ολιγόµηνη ασθένεια. Ευχαριστίες για τις πληροφορίες που µου
έδωσαν και για την ανταπόκρισή τους οφείλω και στις κόρες
του αγαπητού µου «Μπαρµπαγιάννη», Τασούλα Ιωαννίδου-
Γιαννακάκη, κάτοικο Βατοπεδίου και Μακρίνα Ιωαννίδου-
Harfoushi, που ζει στο Αµµάν της Ιορδανίας, όπως και στην
ξαδέλφη τους, κόρη του Αναστάση Ιωαννίδη, Αναστασία Ιωαν-
νίδου-∆έα, κάτοικο, σήµερα, Βατοπεδίου, που µου παραχώρησε
για δηµοσίευση τις επιστολές του Γ. Πέτρου προς τον πατέρα
της. Στην περιοχή της Ορµύλιας βρήκα πρόθυµο συνοδοιπόρο
στις αναζητήσεις µου, τον καλό φίλο Φιλώτα Αγαπητό, ανιψιό
του Άγγελου Αγαπητού, που από την πρώτη στιγµή αγκάλιασε
µε θέρµη την έρευνά µου. Στον Άγιο Νικόλαο Χαλκιδικής οι
∆ηµήτρης και Άγγελος Σµάγας και στη Νικήτη οι Γιάννης ∆.
Κανατάς, Άγγελος Μάντσιος και Ιωακείµ Παπάγγελος στάθη-
καν πολύτιµοι συµπαραστάτες στην έρευνά µου, µε την αγάπη
και τις πλούσιες γνώσεις του για την ιστορία της Σιθωνίας. Στη
Λεµεσό, τα παιδιά του Γεώργιου Πέτρου, Αντρέας Γεωργίου,
Τασούλα Σιακόλα και Κυριακή Μάνη απάντησαν πρόθυµα στις
ερωτήσεις µου και έθεσαν στη διάθεσή µου τις οικογενειακές
14 Πέτρος Παπαπολυβίου

τους φωτογραφίες. Σηµαντική βοήθεια στη µελέτη της κυπρια-

κής συµβολής στον Β΄ Παγκόσµιο πόλεµο έχω εδώ και χρόνια
από τον «Παγκύπριο Σύνδεσµο Πολεµιστών Β΄ Παγκοσµίου
πολέµου», τον πρόεδρό του κ. Λοΐζο ∆ηµητρίου και τη γραµ-
µατέα, κ. Νία Πισσαρίδου. Για την εργασία αυτή, µου πρόσφε-
ραν ουσιαστική και πολύπλευρη συµβολή οι αφηγήσεις, για
ανάλογες εµπειρίες τους που έζησαν ως αιχµάλωτοι, δραπέτες
και φυγάδες στην κατοχική Ελλάδα, των αγαπητών µου φίλων,
Μουσταφά Σακίρ, που ζει στο κατεχόµενο τµήµα της Κύπρου,
στη Λεύκα, και Αντώνη Χατζηιωσήφ, προέδρου της Επαρχια-
κής Επιτροπής Λευκωσίας του Συνδέσµου Πολεµιστών Β΄ Πα-
γκοσµίου πολέµου, στους οποίους κατέφευγα τακτικά για να
επιλύσω διάφορες απορίες µου. Πολύτιµα στοιχεία έχω αντλή-
σει και από τις συνεντεύξεις εκατοντάδων βετεράνων του Β΄
Παγκοσµίου πολέµου που έχουν διασωθεί στο «Αρχείο Παλαι-
ών Πολεµιστών», στο Κέντρο Επιστηµονικών Ερευνών, στη
Λευκωσία. Στο Κ.Ε.Ε., στο οποίο είµαι εξωτερικός συνεργάτης
από το 1997, πρόκειται να εκδοθεί προσεχώς µια εκτενής εργα-
σία µου µε θέµα «Η Κύπρος και ο Β΄ Παγκόσµιος πόλεµος».
Τα τελευταία έξι χρόνια στο Τµήµα Ιστορίας και Αρχαι-
ολογίας του Πανεπιστηµίου Κύπρου, στο πλαίσιο του Σεµινα-
ρίου «Ιστορία του κυπριακού εθελοντισµού», πολλοί φοιτητές
και φοιτήτριές µου, µε ζήλο και ενθουσιασµό, έχουν πάρει συ-
νεντεύξεις από δεκάδες επιζώντες Κύπριους εθελοντές του Β΄
Παγκοσµίου πολέµου από όλη την Κύπρο. Πολλές από τις συ-
νεντεύξεις αυτές αξιοποιήθηκαν για την παρούσα εργασία, ό-
πως και τα πορίσµατα από το ερευνητικό πρόγραµµα «Εντοπι-
σµός, καταγραφή και καταλογογράφηση των Κυπρίων εθελο-
ντών (1914-1945)», που πραγµατοποιήθηκε µε την επιχορήγη-
ση του Ιδρύµατος Προώθησης Έρευνας και του Πανεπιστηµίου
Αναζητώντας την Ελευθερία 15

Κύπρου (Φεβρουάριος 2006-Απρίλιος 2007) υπό την επιστηµο-

νική επίβλεψη του γράφοντος και τη συµµετοχή των υποψηφί-
ων διδακτόρων του Τµήµατος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του
Π.Κ. Χρίστου Κυριακίδη και Κωνσταντίνας Κωνσταντίνου.
Ευχαριστώ θερµά δύο πολύ καλούς µου φίλους που είχαν
την καλοσύνη να µελετήσουν πρώτοι το κείµενο και έκαναν
εύστοχες παρατηρήσεις: Ο παλαιός µου συµφοιτητής Βασίλης
Κ. Γούναρης, καθηγητής Ιστορίας στο ΑΠΘ, είναι ο πρώτος
από αυτούς. Στη δεκαετία του 1980 είχαµε εργαστεί µαζί, ως
νεαροί µεταπτυχιακοί φοιτητές, για δύο περίπου χρόνια, για την
καταλογράφηση των εκτελεσθέντων στα χρόνια της Κατοχής
στη Θεσσαλονίκη. Οι γνώσεις και τα πορίσµατα εκείνης της έ-
ρευνας, που σηµάδεψε τη ζωή µας, αποδείχθηκαν πολύτιµες και
στην παρούσα έκδοση. Στην Κύπρο, ο ερευνητής Κωστής Κοκ-
κινόφτας, βαθύς γνώστης της κυπριακής ιστορίας, πέρα από τις
παρατηρήσεις του, έθεσε, όπως πάντα, στη διάθεσή µου την
πλούσια βιβλιοθήκη του.
Ευχαριστίες οφείλω, επίσης, στη διεύθυνση και στο προ-
σωπικό των Βιβλιοθηκών και των Αρχείων, στη Λευκωσία, την
Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη και το Λονδίνο, όπου αναζήτησα και
βρήκα υλικό για την παρούσα έκδοση. Στο Πανεπιστήµιο Κύ-
πρου οφείλω την επιχορήγηση µέρους των ερευνητικών µου
ταξιδιών, στο πλαίσιο των ερευνητικών µου δραστηριοτήτων.
Την Πόπη Κούρρη ευχαριστώ γιατί είχε την καλοσύνη να δα-
κτυλογραφήσει το µεγαλύτερο µέρος των «Αναµνήσεων» του
Γ. Πέτρου. Με τον εκδότη Πέτρο Παπασαραντόπουλο και το
προσωπικό των εκδόσεων «Επίκεντρο» είχαµε άψογη συνεργα-
σία και τους ευχαριστώ για το θερµό ενδιαφέρον και τη φροντί-
δα τους. Οι τελευταίες ευχαριστίες, όπως πάντα, οφείλονται
στην οικογένειά µου: Στη Μαρία και στα παιδιά µου, τον Πο-
λύβιο, τον ∆ηµήτρη και την Χριστίνα – Κυριακή. Μοιράστηκαν
16 Πέτρος Παπαπολυβίου

µαζί µου το θαυµασµό για «τους ήρωές µου», το χρόνο που

τους αφιέρωσα και τα ερωτήµατα που προέκυπταν, ακολούθη-
σαν τα βήµατα του Κύπριου εθελοντή στη Σιθωνία και αγάπη-
σαν την ιστορία του και τους πρωταγωνιστές της. Τους ευχαρι-
στώ πολύ.

Πέτρος Παπαπολυβίου
Λευκωσία, Σεπτέµβριος 2009