Îðøèë

ªäðººñ ºäºðò ºí㺺 õóâèðãàí öºëæèæ áóé áàéãàëèéí õèëýãíýë áèäíèéã ñýðæ
óõààðàõûã ñàíóóëàõ ìýò. Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, äýëõèéí äóëààðàë, öºëæèëò, óñíû
õîìñäîë, ãàí ãà÷èã ãýýä áèäíèé ºìíº òóëãàðàõ ýäãýýð àþóëûí õàðàíãà àëü õýäèéíý
äýëäýýä ýõýë÷èõýæ. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìàíàé îðîíä ãîë, ìºðºí, íóóð öººðºì èõýýð
øèðãýõ áîëñîí. ªíãºðñºí îíû áàéäëààð ë ãýõýä 400 ãàðóé ãîë ãîðõè øèðãýñýí ãýñýí
ñóäàëãàà áèé. ̺í öàã óóðûí ººð÷ëºëòººñ õàìààð÷ òýíãýð õàíãàé ¿å ¿å õàòóóõàí ààø
àÿã ãàðãàäàã áîëîâ. Ýíý æèøýý ºíãºðñºí çóíû áàéñõèéãýýä ë îðñîí ààäàð áîðîîã
ñàíàãäóóëíà. Ò¿¿íýýñ áîëæ õè÷íýýí àéë ºðõ, ààâ ýýæ, ¿ð ñàä ýä ìàòåðèàë áîëîí
ñýòãýë ñàíààãààðàà õîõèðëîî äîî. Çà ýíý ÷ ÿàõàâ, áèäýíä òîõèîëäñîí õàìãèéí îéðûí
áîëîîä ýíãèéí æèøýý.

            Æèëýýñ æèëä òýíãýð õàíãàé õ¿ðòýë õóðûíõàà òîîã áàãàñãàæ õàà ñàéã¿é ãàí
ãà÷èãèéí ¿ð õºâðºë ãààðñààð áóé. Ýíä ÷ óóë óóðõàé, àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîëîî. Òýíä ÷
òýãæ ìºíãºí óñ èëýðëýý. Òýäýí ìàë ¿õýæ õîðîãäëîî. Òýãýýä ãîë, ãîðõè, íóóð íü
øèðãýëýý ãýæ ÿðèñààð ë áàéäàã. Ò¿¿íèé íü ýñðýã õèéæ áóé ¿éëäýë, àæèë õýðýã
í¿äýíä ¿çýãäýæ ãàðò áàðèãäàõ ç¿éëã¿é ºäèéã õ¿ðýâ.

ªíãºðñºí, îäîî, èðýýä¿é ãóðâàí ¿å.

¯éë, ëàé, áóÿí í¿ãëèéí äýíñ.
ª÷èãäºð, ºíººäºð ìàðãààøèéí òóéëøðàë.
Õ¿í, áàéãàëèéí íýãäýë áàñ õîëäîë.
Áàéãàëü äýëõèé ð¿¿ãýý øóíàñàí õ¿í äàéñàí.
Áàñ ìàðãààø íü ººðºº ººðèéíõºº äàéñàí ãýñýí ìºð¿¿äýýð ýíý õ¿¿ ðåôåðàòàà ýõë¿¿ëæ
áàéíà.
Áàéãàëü îð÷íîî óíàãàí òºðõººð íü íü àâ÷ ¿ëäñýí óëñ îðîí áîë ìàíàé åðòºíöºä áàðàã
áàéõã¿é ãýæ õýëæ áîëíî. Õàðèí Ìîíãîë óëñ í¿¿äëèéí ñî¸ë èðãýíøëýý õàðüöàíãóé
õàäãàëàí ¿ëäñýí óëñûí íýã þì. Ó÷èð íü í¿¿äýë÷èí Ìîíãîë÷óóä îëîí çóóíû òýðòýýãýýñ
áàéãàëèéí èâýýë,ýðõøýýëä öàã ÿìàãò àìüäàð÷ èðñýí òºäèéã¿é ºäºð òóòàì óíàãàí
áàéãàëüòàéãàà õàðüöàæ èðñýí àðä ò¿ìýí áèëýý. Ìîíãîë÷óóä ýðò ¿åýýñ ýðòíèé
ø¿òëýãèéí õýëáýð¿¿ä , ÿëàíãóÿà îíãîí ø¿òýõ ¸ñ íü /òîòåì/ òýð ÷èãýýðýý õ¿í, áàéãàëèéí
õàðèëöàà ø¿òýí áàðèëöàõóéã õàðóóëæ áàéñàí . Ìîíãîë÷óóä ººðñäèé㺺 áàéãàëü îð÷íîî
ñàéí õàìãààëæ áàéíà ãýæ ñàéðõàæ áàéñàíã¿é , õàðèí ÷ ò¿¿íèéã óëàì
èë¿¿ áîëîâñðîíãóé áîëãîæ õàéðëàí õàìãààëàõ ýçýí íü áèä õýìýýí îéëãîæ õàìãààëæ
èðñýí ñàéõàí óëàìæëàëòàé àðä ò¿ìýí áèëýý .Òèéìýýñ ÷ Ìîíãîë÷óóä ýðò ¿åýñ ýõëýí
àãàð ìàíäàë õºõ òýíãýðýý áèøðýí äýýäëýõ ¿çýë äýëãýðýí áàéñàí òºäèéã¿é õàðèéõàí ÷
ãýñýí “Ìîíãîëûí öýëìýã õºõ òýíãýðèéã” ãýæ îäîî áîëòîë ãàéõàí äóó àëäàæ áàéíà. Ýíý íü
Ìîíãîë÷óóä ýðò ¿åýñ áàéãàëü ýõ äýëõèéãýý õàìãààëæ ø¿òýí äýýäýëæ õ¿íäýòãýæ
èðñýíòýé øóóä õîëáîîòîé þì.

Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ çàí çàíøèë, øàøíû óëàìæëàë

Ìîíãîë÷óóä áàéãàëü î÷íûã õàìãààëàõ çàí çàíøèë íü øàøíû óëàìæëàë íü ¸ñ çàíøëûí

áàéãàëüä õàíäàõ õàíäëàãà, àãóóëãà çàð÷èì,àðãà áèëãèéí õóâüä àíãèëàí àâ÷ ¿çýõýä
5 ¿íäñýí øèíæèéã àãóóëñàí áàéíà.

 Ýíýðýë õ¿íäýòãýëèéí
 Õîðèî öýýðèéí

 Ñóðãààëü íîìëîëûí

 Ñ¿ñýã áèøðýëèéí

 Àæèãëàëàò òàíèí ìýäýõ¿éí

1. Ýíýðýë õ¿íäýòãýëèéí óëàìæàëä íü:

Íýã òàëààñ áàéãàëü õàìãààëàõ , ¸ñëîë ¿éëäýõ , íºãºº òàëààñ áàéãàëü îð÷íîî õàéðëàí
õàìãààëàõ õèøý㠺㺺æèéã íü õ¿ðòýõäýý àðèã ãàìòàé áàéäëààð õàíäàõ ãýñýí ¿çëýýð
èëýð÷ áàéíà . áàéãàëü îð÷íîî äýýäëýí õ¿íäýòãýõ , ¸ñëîë ¿éëäýõ óëàìæëàëûã ãîë ãîë
ç¿éëèéã òîâ÷ëîí äóðäâàë :
 Öàãààí ñàðûí øèíèéí íýãýíä õàìãèéí ò¿ð¿¿íä õàí õóðìàñòàä ìºðãºíº.
 Íàð ñàð, îä ýðõèñò, îíöãîé õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëíý , íàðíû áýëýãäýë õ¿ðýý ¿¿ñýãí
äóãóéðàí ñóóæ ÿìàãò íàð çºâ ýðãýõ , ìàíäàõ óëààí íàðíààð ÿìàãò àæèë ¿éë
ýõëýõèéã ýðõýìëýí íàð ñàðàí õýýãýýð óëñ ã¿ðýí ìàíäàí áàäðàõûí, ºíº ìºíõºä
îðøèõûí áèëýãäýëèéã,¿¿ëýí õýýãýýð àç æàðãàëûí áýëýãäýæ áàéñàí áàéíà.

 Àéëûí ýçýãòýé ºã뺺 ýðòýäëýí áîñ÷ öàé, ñ¿¿íèéõýý äýýæèéã òýíãýð áóðõàíäàà
ºðãºæ . äºðâºí ç¿ã íàéìàí çîâõèñòîî óóë ,óñ, õàíãàé äýëõèéäýý , ìàíäàí ãèéõ
íàðàí àâõàéäàà ºðãºí ñ¿ñëýí äýýäýëæ èðñýí áàéíà .

 Öàé ñ¿¿íèéõýý äýýæèéã áàéãàëü äýëõèéäýý õàíäàí ºðãºõ íü öàãààí ñàð , ìàë
àæ àõóé, àìüäðàëûí îëîí ¸ñëîëûí ¿åä óëàì íýð òºðòýé , ºðãºí óòãà àãóóëàãòàé
áîëæ /õ¿¿õýä òºðºõ , ã¿¿ ìàë áàðèõ , ìàë õºíãëºõ . ãýð á¿ë áîëîõ áàðèõ ãýõ
ìýò / òýíãýð ýöýã , óóë óñ , ñàöàë ºðãºõ人 “Ñàéí ç¿ãèéí òýíãýð ìèíü , ñàðóóë
ç¿ãèéí çàÿà ìèíü , ãàðàõ ãàðçûã õààæ , îðîõ îëçûã íýýí áóóëãàæ õàéðëà ”õýìýýí
øèâíýí çàëáèðäàã.

 ªíäºð ñàðüäàã, óóë, èõ õàéðõàíûã õ¿íä çààæ ºãºõ人 ãàð õóðóóãààðàà çààæ
÷è÷ýëæ çààäàãã¿é, õàðèí õàðöàà öýõ áîëãîí , ñàíààãàà òàëáèóí áîëãîí,
ãàðûíõàà àëãûã äýëãýæ äýýø õàðóóëàí ýðõýì õ¿äëýë èëýðõèéëýí çààäàã

 ìîíãî÷óóä èäýýíèé äýýæ àðõè , äàðñ, íàí÷èä õ¿ðòýõäýý 3 òàà ñýðæèì ºðãºí “Óóë
óñ ìèíü , óðàã òºðºë ìèíü, ¿ð õ¿¿õýä ìèíü õýìýýí ” ñ¿ñëýí çàëáèðäàã áàéíà

 ìîíãîë÷óóä íóòàã áóóö ñýëãýõ øèíý íóòàã óñàíä áóóõäàà ºíãºòýé ººäòýéãýý
øèëæ ºìñºí , ¿ñ ãýçãýý ÿíçàëæ, ãî¸æ ãîîääîã íü óóë, óñíû ýçýí, ëóñ ñàâäàãò
õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëæ áóé èëýðõèéýë þì.

 Õàìãèéí òîì òºðèéí øèíæòýé áîëæ èðñýí ã¿í õ¿íäýòãýëòýé, îëíûã õàìàðñàí
ñ¿¿ëäýý òºðèéí øèíæòýé áîëæ èðñýí íýãýí ç¿éë çàí ¿éë áîë îâîî òàõèõ èàéõ
¸ñëîë þì. Ìîíãîë íóòàãò îâîî òàéõ ¸ñëîë íü XIII çóóíû òýðòýýãýýñ òºðèéí ¸ñëîîëûí
øèíæòýé áîëñîí ãýæ ¿çýõýä áîëîõ þì. Õàí –Õýíòèé , Áóðõàí Õàëäóí óóëûã
×èíãýñ õààíû ¿åä , Õàìàã Ìîíãîë õèéãýýä Èõ Ìîíãîë óëñ, íèéò Ìîíãîë÷óóäûí ø¿òýýí
óóë áîëãîí òàéæ òàõèæ èðñýí áàéíà.
Ýíý ¸ñ áàðàã òàñðàëòã¿é ¿ðãýëæèëñýýð èðñýí áºãººä ΪÁÕÌÓ ¿åä ãýñýí óëàì
áîëîâñðîíãóé áîëæ õóóëü÷èëæ ºãñºí áàéíà. “Çàðëèãààð òîãòîîñîí Ìîíãîë óëñûí õóóëü
ç¿éëèéí áè÷ýãò ” òàéæ òàõèõ óóë óñûã õóóëü÷ëàí ºãñºí Áîãä õàí óóë, Õàí –Õýíòèé,
Îòãîíòýíãýð óóëûã òàéæ áàéõ òóõàé òóñãàæ ºãñºí áàéíà. 800 çóóíû äàðàà ÷ ãýñýí ýíý
óëàìæëàë òàñðààã¿é òºäèéã¿é òºðèéí áýëýãäýë òàéõ ¸ñëîë óëàì áîëîâñðîíãóé áîëæ
áàéíà.

 Ìîíãîë÷óóä óóë, óñ áàéãàëü îð÷íîî õàéðëàí õàìãààëàõ , ºðãºìæëºí äýýëýõäýý “Õàí

õóðìàñò ” “Õàòàí èæèé ” “Àìèí ãîë ” ãýõ ìýò íýðèéã õàìãèéí èõ õ¿íäýòãýë
áóéëóóëñàí íýðèéã ºãäºã.
 Ìîíãîëûí ãîâü íóòàãò àìüäàðäàã îëîí çàã, óëèàñ , õóñ , õóø, ÿðãàé, çýðýã ìîäûã
èë¿¿ õ¿íäýòãýí õàéðëàí èðñýí áàéíà. Ãàíö íýãýýð óðãàñàí ìîä, áóò ñººãèéã
õéðëàí õàìãààëæ Çóóí ìîä , Ìÿíãàí òîîðîéí áóëàã ãýõ ìýò íýðëýí õàéðëàí
õàìãààëæ èðñýí ñàéõàí óëàìæëàëòàé àðä ò¿ìýí áèëýý.

 Ñ¿ì äóãàí õàðàãäàõ, öàí õýíãýðãèéí äóó õ¿ðýõ ãàçðààñ ìîä îãòëîõ , ãàçàð
õºíäºõèéã õîðèãëîæ áàéñàí áàéíà.

 Ìîíãîë õ¿íèé ýðõýìëýí äýýäýëæ èðñýí íýãýí ñàéõàí óëàìæëàë áîë öýíãýã óñ ,
ðàøààí áóëàãûã õàéðëàí õàìãààëæ ×àíäàìàíà ýðäýíýòýé ç¿éðëýí èðñýí áàéíà.

 úðºº÷èä àí, àìüòàí ð òºëèéã àãíàõ õýýë õ¿íäýðñýí àí àìüòàí çýðãèéã

àâëàõã¿é , õóðö ÷óóëæ áóé àìüòàä, ñ¿ðãèéí ìàíëàé, ñ¿ðãèéí äîòîðõè ãîéä àí
àìüòàíûã àãíàõûã ýðñ öýýðýëäýã áàéñàí , áèåíäýý õóæèð øèíãýñí òàðâàãà,
óðàìäàæ áàéãàà áóãà çýðãèéã àãíàõ õîðèãîëäîã áàéæýý.

 Áàéãàëèéí òýíöâýðèéã õàäàãàë æèëèéí òóðø í¿¿äýëëýí èðñýí ñàéõíà

óëàìæëàëòàé àðä ò¿ìýí þì.

 Ò¿ëøèíä çºâõºí ºãºðøòæ õàòñàí óíàñàí ãèø¿¿ çýðãèéã õýðýãëýíý , ìîäûã óãààð
íü òàéðäàãã¿é áºãººä , ãàçðûí ÷èéãèéã óóðøóóëàõã¿é õìýýýí øîðîî àñãàäàã
áàéñàí ìýäýý áèé.

 Íÿëõ áàãà õ¿¿õäýä ÷îíûí øàãàé, áóãà ãàõàéí ñî¸î, çîîñ , ÷óëóó , ¿íýãíèé ä¿ðñ
çýðãèéã ç¿¿æ ºãäºã áàéñàí áàéíà
 

2. Õîðèî öýýðèéí óëàìæëàë íü:

Àðä îëîí çîí áàéãàëüòàéãàà õàðüöàõäàà öýýðëýâýë òààðàõ , ¿ë áîëîõ ç¿éëèéã àâàõ
ãýýõèéí óõààíààð ø¿¿í òóíãààí ñóðãàõ , ýåðýã á¿õíèéã óëàìæëóóëàí ¿ëäýõ îëîí òàëò
öîãö ¿éë àæèëëàãàà þì. Ýíýõ¿¿ óëàìæëàëä õàìðàãäàõ ãîë íèéòëýã ç¿éë¿¿ä :

 Òýòãýõ òýíãýðèéí çàÿà õàÿíà, õàí õóðìàñò õèëýãíýíý , Ëóñ äîãøèðíî õýìýýí ¿çýæ
, òýíãýð îãòîðãóéã ìóó õýëæ , õàðààõûã õàòóó öýýðëýäýã áàéñàí áàéíà.
 Íà𠺺ä þìóó , àëòàí ãàäàñ îäûã õàðæ ìîðü õàðàõ , òýðãýë ñàðíû ãýãýý òóñàõ
ãàçàð óíòàõ , íàð, ñàð õèðòýõ ¿åä õýâòýæ èäýõèéã öýýðëýíý

 Áàéãàëèéí óíàãàí òîãòîö , á¿ðäýë , õîâîð àìüòàí óðãàìàëûã õàéðëàí õàìãààëæ

òýð õàâèéí ãàçàð íóòãèéã õàéðëàí õàìãààëæ èðñýí ñàéõàí óëàìæëàëòàé

 Àìüä áàéãàëèéí ñýðãýí òºëæèõ ÷àäâàð , çóíû äýëãýð öàãò , ºâñ íîãîîî óðãàõ
¿åñò, ãàçàð øîðîî óõàõ , ñýíäèéëýõ õîðèãëîæ áàéñàí ñàéõàí òóðøëàãàòàé àðä
ò¿ìýí

 Ãîë ìºðíèé ãîëüäðîëûã ñîëèõ, áóëàã øàíäíû ýõèéã ººð÷ëºõ, òýð õàâèéí óðãàìàë àí
àìüòàí ¿ðãýýõ , óñàíä áèå óãààõ , õóâöàñ óãààõûã öýýðëýíý .

 Ìîíãîë õ¿í øóâóóã òýíãýðèéí àìüòàí õýìýýí íýðëýæ , õàéðëàí øóâóóíû ¿¿ð, è÷ýý
çóñëàíã õºíäºõ, àíãàéõàé äýãäýýõýé îðîëäîõã¿é áàéõûã àíõààð÷ èðñýí ñàéõàí
óëàìæëàëòàé

 Àëòàéí àðãàëü àãíàõûã àðä ò¿ìýí ýðñ öýýðýëäýã áàéñàí

 Ìîíãîë÷óóä ìîãîé àëàõ öýýðýëäýã áàéñàí áà óðò íàñòàé ãýæ õ¿íäëýõ òºäèéã¿é ,
áàéãàëüä òóñòàé, áàéãàëèéã çîõèöóóëäàã õýìýýí õ¿íäýòãýí ¿çýõèéí çýðýãýýð
ìîãîéí ÷óóëãàí áîëñîí ãàçàðò î÷èõ , îëíîîð àëàõ , ÷óóëãà ñààòóóëàõûã ýðñ
õîðèãîëäîã áàéñàí áàéíà.
  Àí àìüòàíû îðîî íèéë¿¿ëýãèéí ¿åä íü , òºðºõ öàãò íü àãíàõ, ¿¿ð è÷ýýíä íü óñòãàõ,
àí àìüòàíûã õîìðîãîëîí óñòãàõûã ýðñ í¿ãýëòýé ¿éë õýìýýí îëíîîð õýâøèæ çàíøñàí
áàéíà.

 Îëíîîðîî àíä ÿâàõàä õ¿íäýòãýëèéí ¸ñ æàÿã ¿éëääýã , õýðýâ çºð÷âºë çàø çàíøëûí
òºäèéã¿é, õóóëü öààçíû çºð÷èë õ¿ëýýëýãäýã áàéæýý.

 Àí÷èí õ¿íä 108 öýýðëýë áàéäàã õýìýýí ¿çäýã áàéíà

3. Ñóðãààë, íîìëîëûí óëàìæëàë íü

Ìîíãîë õ¿í ýëýíö õóëàíö, äèâàã ãàëàâûí ýõíýýñ ýõ äýëõèéäýý îéð áàéæ ýýíýãøèí äàñàæ
ò¿¿íèé æàì ¸ñûã óõààðàí îéëãîí óõààðñàíààð áàéãàëü îð÷èí, ãàçàð, óñàà õýðõýí
õàéðëàæ, àðâè÷ õÿìãà÷, àøèãëàõûí àðãà óõààíûã õîé÷ ¿åäýý ñóðãàí íîìëîæ ºäºð
òóòìûí àìüäðàëä íü ÿãøòàë õýâø¿¿ëæ èðñýí ñàéõàí óëàìæëàëòàé àðä ò¿ìýí áèëýý.
Òýðõ¿¿ óëàìæëàëûí øèëäãèéã òîâ÷îîëáîë :

 Ìîíãîë÷óóä ãàçàð ýõýý àìü øèãýý õàéðëàí õàìãààëæ ãàçðûí ñóäàñ àìüäðàëûã
òýòãýäýã ãýäãèéã ¿ð õ¿¿õýääýý óõààðóóëàí îéëãîæ èðñýí ñàéõàí
óëàìæëàëòàé àðä ò¿ìýí áèëýý.
 Óðãàà ìîä îãòîëáîë òýðõ¿¿ ìîä ñ¿¿í íóëèìñààð õàéëàí îãòîëæ õýðöãèéëñýí õ¿í
íàñàí òóðøäàà õàíãàéí õèøýã, ñ¿¿ öàãààí èäýýãýýð äóòìàã ÿâíà ãýæ ¿çñýí

 Îé õýýð ãàçàð, ÿëàíãóÿà õàâàð ãàë ãàðãàõäàà òà÷èð, ãîë òºëºâ õàä ÷óëóó
ñàéð ÷óëóó , ýëñ á¿õèéãàçàð ñîíãîí àâ÷, “Õàí ýçýíäýý àì ãàðãàõã¿é, õàíãàé
äýëõèéäýý ò¿éìýð òàâèõã¿é ” ãýæ àíäãàéëàí õýòýý öàõèí ãàëàà àñààäàã

 Ñóðãààëü íîìëîëûí óëàìæëàëûã õ¿í àðäàä ò¿ãýýí õýâø¿¿ëýõ íýã ãîë õýðýãñýë
íü ¿ëãýð, äîìîã, åðººë, ìàãòààë, òààâàð áîäëîãî, ç¿éð öýöýí ¿ã, æîðîî ¿ã, çýðýã
àðâèí áàÿí àìàí çîõèîë àðäûí òîãëîîì íààäãàé àæýý.

Ñóðãààëü íîìëîëûí óëàìæëàë íü íèéãýì , õóâü õ¿íä áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ

ñýòãýëãýý ñî¸ë òºëºâø¿¿ëýõ àðãà õýðýãñýë áîëæ, õºãæèí áàÿæñààð èðñýí áàéíà.
Ýíýõ¿¿ óëàìæëàëûí õýâø¿¿ëýõ àðãà õýðýãñýë íü äàí ãàíö ýðõýëæ áóé àõóé
àìüäðàëààñ óðãàí ãàð÷ áóéëàí õºãæèæ òºëæèæ áàéñàíã¿é ¿å ¿å õºãæèí äýëãýðýí
áàéñàí òºðºë á¿ðèéí øàøèí ø¿òëýãòýé ñàëøã¿é õîëáîîîòîé.

4. Øàøèí ñ¿ñýã áèøðýëèéí óëàìæëàë

Ìîíãîë÷óóä áàéãàëü õàìãààëàõòàé õîëáîîòîé ýðòíèé ø¿òëýãèéí õýëáýðèéí ¿ëäýöýýñ

ýõëýí ÿëàíãóÿà áóðõàíû øàøèí íîìëîë, ¸ñ æàÿã íü àðäûí çàí ¿éëòýé õàðèëöàí óóñàæ
ºâºðìºö õýì õýìæýý áîëîí òîãòîñîíîîðîî òîäîðõîéëîãäîíî.

 Ýðòíèé Ìîíãîë÷óóäûí áàéãàëèéí äîãøèí øèð¿¿í ¿çýãäýë, ¿éë ÿâöûã ñºðºí ç¿òãýæ
, óíàæ áîñ÷ ÿâàõäàà àìü çóóëãûí òºëººõ òýìöýëäýý òóñ äýì áîëñîí áàéãàëü îð÷èí
äàõü àëü íýã ç¿éëèéã îíöëîí øîõîîðõîæ ò¿¿íèéãýý ø¿òýæ èðñýí áàéíà. Ýðòíèé
ø¿òëýãèéí íýí ýðòíèé õýëáýðýýð áóþó á¿ð òîäîðõîé õýëáýë õ¿í õ¿ðýýëýí áóé
îð÷íûõîî àëü íýã ñîäîí õýëáýðýýð áóñäààñ øàëòàãààëàí ò¿¿íèéãýý õàìãààëàõ
ñ¿ñýã áèøðýëèéí øèíæòýé óëàìæëàë áîëãîí õàäãàëàãäàæ áàéíà.
 Áàéãàëü äýëõèéí á¿õ æàìûã àìüä, àìü äààã÷ ýçýíòýé, ãýæ ¿çýõ òºäèéã¿é
¿ãèéí õ¿÷, ¿ãèéí øèäýýð äàìæóóëàí òýäýíä íºëººëæ áîëîõ õ¿ñýë çîðèãîî
îéëãóóëæ , çîðèëãîäîî õ¿ð÷ áîëíî ãýæ ¿çäýã äîì øèâøëýãèéí ¸ñûã áèé áîëãîæýý.

 Ìîíãîë õ¿í íóòàã íóãûíõà àí àìüòàíûã íýëýíõ¿éä íü õàéðëàí õàìãààëæ èðñýí

òºäèéã¿é Ìîíãîë÷óóä ýðòíýýñ íààø ÷îíî , áóãûã îíãîí ø¿òýýí òîòåìèçì áàéñàí
óòãààð, õàéðëàäàã.

 Ìîíãîë÷óóä çàãàñûã ýðòíýýñ íààø ëóñ ñàâäàã ãýæ ¿çýí ýðäýíèéí ñî¸ìáîíäîî çàëñàí
áà çàãàñ íü ºñºí ¿ðæèõèéí áèëýã òýìäýã áîëãîäîã.

 Óóë óñàà ø¿òýõ íü ýðòíèé îíãîí ø¿òëýãèéí íýãýí ¿ëäýö áºãººä Ìîíãîë÷óóä òºðñºí
áóóöàíäàà õºð⺺õ , óãààñàí óñíààñàà àìñàõ, ñýòãýë ñàíààãàà àðèóñãàäàã

 Ýíý á¿õýí íü õ¿í àðä õàíãàé äýëõèéãýý äýýäëýí ñ¿ñëýí áèøýð÷, õ¿íäýòãýë
ºðøººë ýðæ áóéí èëýðõèéëýë áîëæ èðñýí áàéíà.

 Øàøèí ñ¿ñýã áèøðýëèéí óëàìæëàë íü îëîí æèëèéí óëáààòàé áàéãàëü

õàìãààëàõ, õàéðëàõ ¿çýë íýí ýðòíèé ø¿òëýãýýñ ýä¿ãýýãèéí áóðõàíû øàøíû
ñóðãààëüä ãîë öºì áîëæ óëàìæëàãäàæ, øèíý÷ëýãäýæ èðñýí ò¿¿õòýé.
 5. Àæèãëàëò òàíèí ìýäýõ¿éí óëàìæëàë:

Ìîíãîë÷óóä íýí ýðòíýýñ íààø ìàë÷íû îëîí ¿åèéí òóðø áàéãàëü îð÷íîî òàíòí ìýäýõ,
ò¿¿íèéãýý óëàìæëóóëàí ºâë¿¿ëýõ èðñýíèé ¿ð ºãººæ ¿ð øèìñ þì. Îëîí æèëèéí
àæèãëàëò òóðøèëò íüíºð èõ èõ ìýäëýã , òóðøëàãûí ñàí áëæ ¿ð ä¿í áîëæ áàÿæèí
õºãæñººð ñ¿¿ë ñ¿¿ëäýý îäîí çóðõàé äàâõàð õºãæèõ áîëîìæ áîëñîí áàéíà. Ýíý íü
ÿâààíäàà øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýé áîëæ òààìàãàëàë, ìýäëýãèéã áîëãîñîí áàéíà.

 Ìîíãîë÷óóä íàð, ñàð îä ýðõýñ, ñàëõèíû àÿñ, ìàíàí áóäàíãèéí øèíæ çýðãýýð
áàéãàëü öàã óóðûí ººð÷ëºëòèéã øèíæýæ èðñýí áàéíà.
 Ìîíãîë÷óóä ìàë, óðãàìàëûí ¿éë õºäëºëººð áàéãàëü, öàã óóðûí ººð÷ëºëòèéã
óðüäààñ òààìàãëàæ èðñýí áàéíà.

 Ìîíãîë÷óóä ºäºð òóòìûíõàà ãýð àõóéí åðäèéí àìüäðàëûí ¿çýãäýë, ºâãºä õºãøäèéí
áèå ìàõüáîäèä ãàðàõ õýâèéí áóñ ººð÷ëºëòººð íü áàéãàëü öàã óóðûí áàéäëûã
òààðóóëàí òààìàãëàäàã áàéíà .

Òàíèí ìýäýõ óëàìæëàëûí íýã ãîë îíöëîã íü õ¿í áàéãàëü 2 õàðèëöàí õàìààðàë áèå
áèåíäýý õýðõýí òàòàãäàæ áàéãàà, íýã íýãíýý òóëæ ò¿øèæ èðñýíä îðøèíî . Õýäèéãýýð
Ìîíãîë÷óóäûí áàéãàëü îð÷èíä õàíäàõ õàíäëàãà õóðààíãóéëàí àâ÷ ¿çýæ áîëîõ áîëîâ÷ ººð
õîîðîíäîî àìèí ø¿òýëöýý á¿õèé çàðèì íýã òàë íü , ýíýðýë õàéðûí øèíæòýé áàéõàä çàðèì
íü ñóðãààëü íîìëîëûí øèíæèéã äàõàð àãóóëñàí çýðýã ºðãºí óòãà àãóóëàãàòàé áàéíà .
Á¿õýëä íü áàãöëàí ¿çâýýñ í¿¿äýë÷äèéí ñî¸ë èðãýíøèë íü íèéãìýýñ áàéãàëü îð÷èíòîéãîî
çîõèöîæ àìüäðàõ á¿õýë á¿òýí àðãà óõààí, ñî¸ëûã áèé áîëãîñîí íü íýí òîäîðõîé õàðàãäàæ
áàéíà.

Áàéãàëü õàìãààëàõ õóóëü öààçíû óëàìæëàë

Ìîíãîë÷óóäûí áàéãàëü õàìãààëàõ óëàìæëàë íü áèäíèé ºâºã äýýäýñ áîëîõ Õ¿íí¿ íàðààñ
ýõòýé ãýæ ¿çýæ áîëîõ òàëòàé áºãººä Ìݪ-209 îíä Ìàîäóíü Øàíüþé “Ãàçàð áîë óëñûí
¿íäýñ ” õýìýýí ¿çýæ áàéñàí áîë äàðàà äàðààãèéí ãàð÷ èðñýí óëñóóä íü áàéãàëü
õàìãààëàõ òàë äýýð àíõààð÷ òàõèëãà òàéëãà ¿éëäýæ áàéñàí ýõ ñóðâàëæ
áàéíà.1206 îí ãýõýä Ìîíãîëûí òóëãàð òºð òîãòíîæ, Èõ Ìîíãîë óëñ áàéãóóëàãäñàíààð
áàéãàëü õàìãààëàõ õóóëü öààçíû íýãäìýë òîãòîëöîî áèé áîëæ ýíý ¿åèéí ãîë õóóëü íü
”Èõ çàñàã õóóëü” þì. Ýë õóóëü íü íèéãìèéí îëîí òàëûí õàðèëöààã çîõèöóóëñàí íýãäìýë
õóóëü áîëæ ÷àäñàí òºäèéã¿é îäîîãèéí ýíý óíàãàí òºðõººð õàäãàëàí õàìãààëàõ ¿éëä ìàø
èõ õýðýã áîëîñîí áàéíà.

Èõ Çàñàã õóóëüä áàéãàëü õàìãààëàëòóóäûí íàðèéí çààëòóóä áèé .

1. Ãàçàð íóòãèéã îíãîí õýëáýðýýð õàäãàëàõ, öýâýð àðèóí áàéëãàõ, ãàçðûí õºðñ
áýë÷ýýðèéã ç¿é çîõèñòîé, àðâè÷ õÿìãà÷ àøèãëàõ, áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ
ºðãºí õ¿ðýýòýé áîäëîãî ÿâóóëæ í¿¿äëèéí àìüäðàëûí íýã ýõ ¿¿ñâýð áîëîõ
áýë÷ýýðèéã íýí òýðã¿¿íä òàâüæ ò¿¿íèéã õàìãààëàõ ýðõç¿éí ¿íäñèéã òàâüæ
ºãñºí áàéíà.
2. Àìüä àìüòàíûã öàíãààã òàéëàã÷ óñûã ÷àíäàìàíà ýðäýíýòýé ç¿éðëýí äýýäëýæ,
áîõèðäóóëàõã¿é áàéõààð çààñàí áàéíà.

3. Îé õýýðèéí ò¿éìýðòýé òýìöýõ , óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ò¿éìýðòýé òýìöýõ,

àñóóäëûã õóóëü÷èëæ ºãñºí áàéíà .

4. Ìîíãîë÷óóäûí àæ àõóé õàâñàðãà, öýðãèéí ñóðãóóëèéí óð ÷àäâàðûí íýã

èëýðõèéëýë áîëîõ àí àâûã çîõèîí áàéãóóëàõ , àí àâûã çîõèñòîé àãíàõ çýðãèéã
õóóëü÷ëàí çààæ ºãñºí áàéíà.

Ìîíãîë÷óóäûí áàéãàëü õàìãààëàõ óëàìæëàë íü Èõ Þàí ã¿ðíèé ¿åä óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëýí

õºãæèæ áàéæýý. Óëìààð áàéãàëü õàìàãààëàëòàé õîëáîîòîé îëîí õóóëü òîãòîîìæóóä
ãàð÷ áàéãàëü äýëõèéãýý õàéðëàí õàìãààëæ èðñýí áàéíà. Ãîë ãîë õóóëèóä:

1. Àëòàí õàíû öààç áè÷ýã //1507-1582 /

2. Þàí óëñûí íýâòýðõèé òîëü

3. Õóòàãòàé ñýöýí õóíòàéæûí øàøíû öààç XVII çóóí

4. ĺ÷èí äºðâºí õî¸ðûí èõ öààç 1640 îí

5. Õàëõ æóðàì /1709-1795/

6. Çàðëèãààð òîãòîîñîí Ìîíãîë óëñûí õóóëü ç¿éëèéí áè÷ýã

Ýäãýýðèéã á¿õýëä íü áàçàæ õýëáýë: Ìîíãîë óëñûí áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òàëààð
íýí ýðòíýýñ çàí çàíøèë, øàøèí ø¿òëýã, õóóëü öààçíû ìàø íàðèéí, îíöãîé ºâºðìºö òîãòîëöîî
á¿ðä¿¿ëñýí öººí òîîíû îðíóóäûí íýã þì. Ýíý á¿õýí íü Ìîíãîë õ¿íèé óíàãàí áàéãàëòàéãàà
ºäºð òóòàì õàðüöàæ áàéäàã àõóé àìüäðàëûí ñýòãýëãýý àðãà óõààíòàé øóóä õîëáîîòîé.
Ìîíãîë óëñûí áàéãàëü ¿¿ðä õýâýýð õàäãàëàãäàí õîé÷ ¿åäýý àìüä áàéãàëèà ºâë¿¿ëýí
¿ëäýýå.

Ä¿ãíýëò

Ìîíãîë îðîí ìààíü óã íü äýëõèé äýýð õàìãèéí öýâýð îíãîí áàéãàëèàðàà ãàéõàãäàæ
áàéñàí óëñ þìñàí. Ãýòýë ìàðãààø ýíý àãààðûí áîõèðäîë,öºëæèëò,óóð àìüñãàëûí
ººð÷ëºëòººñ áîëæ Ìîíãîëîîñîî öóãòàõ èðãýä ãàð÷ èðýõèéã ¿ã¿éñãýõã¿é. պ人ä ìàë
ìàëëààä àìüäðàë àëãà. Õîòîä àæèë õèéõ ãýõýýð àæèë îëäîõã¿é ãýëöýíý. Èíãýýä
ìîíãîëûí íèéãìýýñ ñàëàí òóñãààðëàãäàõ íèéòëýã æèøèã òîãòîæ ýõëýõ íü. ªíººãèéí ýíý
íèéãìèéí ä¿ð òºðõ áàéãàëèéí áàÿëàã ðóóãàà õàíöóé øàìëàí îðæ áóé íü óäàõã¿é
ñ¿éðýëä õ¿ðãýõèéã ¿ã¿éñãýõã¿é. ¨ñòîé ë íýýðýí
“Àÿãà óñã¿é õàòàõûí öàãò
Àâäàð àâäàð àëòààð ÿàíà,  
Àìüäðàõ íóòàãã¿é öºëæèõèéí öàãò
Òýâýð òýâýð ýðäýíýýð ÿàíà” ãýñýí “Øàð òýíãèñèéí òàð÷ëààí” äóóëàëò æ¿æãèéí
áàäàã ñàíààíä áóóíà. Áèä ºíººäºð ë áàéãàëü äýëõèéãýý õàéðëàí õàìãààëàõã¿é áîë
ìàðãààø ÿã òèéì åðòºíö óãòàíà. Òèéìýýñ ºâºã äýýäñèéí óëàìæëàëò ýäãýýð ¸ñ çàíøëûã
äýýäëýí õîé÷ ¿åäýý îíãîí äàãøèí áàéãàëèà ºâë¿¿ëýí ¿ëäýýõ íü ýíý ¿åèéí õ¿ì¿¿í áèäíèé
¿¿ðýã áèëýý.