Cuneiform Inscriptions of Van Kingdom - 1

ê²ð¶Æê ²Úì²¼Ú²Ü
ì²ÜÆ
Â²¶²ìàðàôÂÚ²Ü
êºä²¶Æð
²ðÒ²Ü²¶ðàôÂÚàôÜÜºðÀ
ºðºì²Ü–2003
Ðî¸ 809.198.1
¶Ø¸ 81 2Ð
² 551
²Úì²¼Ú²Ü ê²ð¶Æê
² 551 ì³ÝÇ Ã³·³íáñáõ ÃÛ³Ý ë»å³·Çñ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ,
Ð³ÛÏ³Ï³Ý µ³é³ñÙ³ïÝ»ñ, ºñ. ºñ¨³ÝÇ Ñ³Ù³Éë. Ññ³ï.,
2003, 120 ¿ç:
²ßË³ïáõÃÛáõÝÁ ÝíÇñí³Í ¿ ì³ÝÇ ë»å³·Çñ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ É»½íÇ`
áõñ³ñï»ñ»ÝÇ ¨ Ñ³Û»ñ»ÝÇ ÷áËÑ³ñ³µ»ñáõÃÛ³Ý ËÝ¹ñÇÝ, ³é³í»É Ù³Ýñ³Ù³ëÝ
ùÝÝ³ñÏíáõÙ »Ý ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ µ³é³ñÙ³ïÝ»ñÁ, ÁÝ¹Ñ³Ýñ³óíáõÙ ¿ »Õ³Í ÝÛáõÃÁ,
µ»ñíáõÙ »Ý ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ µ³é³ñÙ³ïÝ»ñÇ µ³½Ù³ÃÇí Ýáñ ÷³ëï»ñ, ïñíáõÙ »Ý
Ñ³ñóÇ Ýáñ Ù»ÏÝ³µ³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñ:
Ü³Ë³ï»ëí³Í ¿ Ù³ëÝ³·»ïÝ»ñÇ ¨ ì³ÝÇ ë»å³·Çñ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáí
Ñ»ï³ùñùñíáÕ ÁÝÃ»ñóáÕ É³ÛÝ ßñç³ÝÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ:
4 7602020100
² 2003 ¶Ø¸ 81 2Ð
704 (02)03
ISBN 5-8084-0504-1 © ²Ûí³½Û³Ý ê³ñ·Çë, 2003 Ã.
2
ì²ÜÆ êºä²¶Æð ²ðÒ²Ü²¶ðàôÂÚàôÜÜºðÀ
ÀÜ¸Ð²Üàôð îºÔºÎàôÂÚàôÜÜºð
ì³ÝÇ ë»å³·Çñ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ (³ÛëáõÑ»ï¨` ì³ÝÇ

³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñ)1 Ãí³·ñíáõÙ »Ý Ù. Ã. ³. 9-6-ñ¹ ¹³ñ»ñáí: ²-
é³çÇÝ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ·ñí³Í »Ý ³ëáõñ»ñ»Ý, Ñ»ï³·³ÛáõÙ`
ëÏë³Í ÆßåáõÇÝÇ ²-Çó, ÑÇÙÝ³Ï³ÝáõÙ ÙÇ³ÛÝ áõñ³ñï»ñ»Ý: ò³íáù,
»ñÏÉ»½íÛ³ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ß³ï ùÇã »Ý: ö³ëïáñ»Ý ÙÇÝã
³ÛÅÙ Ñ³ÛïÝÇ »Ý »ñÏáõ ³Û¹åÇëÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝ2, áñáÝù Ù»½ »Ý
Ñ³ë»É íÝ³ëí³Í íÇ×³ÏáõÙ, ¨ Ù»Ï-»ñÏáõ, ³Ûëå»ë Ïáãí³Í, ùí³½Ç
»ñÏÉ»½íÛ³ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñ, áñáÝóáõÙ ï»ùëïÁ Ù³ë³Ùµ ·ñí³Í
¿ ³ëáõñ»ñ»Ý, Ù³ë³Ùµ` áõñ³ñï»ñ»Ý:
Ø»½ Ñ³ÛïÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ ÃÇíÁ Ùáï 600 ¿,
áñáÝó ÙÇ ½·³ÉÇ Ù³ëÁ ÁÝ¹³Ù»ÝÁ ÙÇ ù³ÝÇ µ³é å³ñáõÝ³ÏáÕ Ù»Ï
ïáÕ³Ýáó, ÑÇÙÝ³Ï³ÝáõÙ ÏñÏÝíáÕ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñ »Ý` ·ñí³Í
½³Ý³½³Ý ³é³ñÏ³Ý»ñÇ íñ³: ¼·³ÉÇ ÃÇí »Ý Ï³½ÙáõÙ Ý³¨ ÏñÏÝáõ-
ÃÛáõÝÝ»ñÁ3: ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ï³Õ³å³ñ³ÛÇÝ µÝáõÛÃ
áõÝ»Ý, áñï»Õ ß³ï »Ý ÏñÏÝíáÕ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: ²Û¹ ¿ å³ï-
×³éÁ, áñ ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ íÏ³Ûí³Í µ³é³å³ß³ñÁ
ãÇ ³ÝóÝáõÙ 300-Ç ë³ÑÙ³ÝÁ: ¸ñ³ÝóÇó ÙÇ³ÛÝ 200-250-Ç ÇÙ³ëïÝ ¿
ùÇã Ã» ß³ï ³ñÅ³Ý³Ñ³í³ï ëïáõ·³µ³Ýí³Í, ÁÝ¹ áñáõÙ` ³Û¹ ÝáõÛÝ
å³ï×³éáí ½·³ÉÇ Ãíáí µ³é»ñ Ñ³ÛïÝÇ »Ý ÙÇ³ÛÝ Çñ»Ýó Ùáï³íáñ,
µ³í³Ï³Ý ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ ÇÙ³ëïÝ»ñáí4: ÆÝã í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ ³ñÓ³Ý³-
·áõÃÛáõÝÝ»ñÇ ·ñÇÝ, ³å³ ¹ñ³Ýù ·ñí³Í »Ý ³ëáõñ³-µ³µ»É³Ï³Ý ë»-
å³·ñ»ñÇ Ýáñ ³ëáõñ³Ï³Ý ï³ñ³ï»ë³Ïáí: Ð³½í³¹»å û·ï³·áñÍ-
í³Í »Ý ³é³í»É í³Õ ßñç³ÝÇ, ÇÝãå»ë Ý³¨ ÙÇ³ÛÝ áõñ³ñï»ñ»ÝÇÝ
Ñ³ïáõÏ Ó¨»ñ5:
3
ì³ÝÇ Ã³·³íáñáõÃÛ³Ý ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ëÇÝ ³é³çÇÝÁ
ï»Õ»ÏáõÃÛáõÝÝ»ñ ¿ Ñ³Õáñ¹áõÙ å³ïÙ³Ñ³Ûñ Øáíë»ë Êáñ»Ý³óÇÝ`
í»ñ³·ñ»Éáí ¹ñ³Ýù ²ëáñ»ëï³ÝÇ ³é³ëå»É³Ï³Ý Ã³·áõÑÇ Þ³ÙÇ-
ñ³ÙÇÝ6: 1827 Ã. üñ³ÝëÇ³Ï³Ý-³ëÇ³Ï³Ý ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý ÏáÕÙÇó ì³Ý
·áñÍáõÕí³Í ü. ÞáõÉóÁ ÁÝ¹ûñÇÝ³ÏáõÙ ¿ Ùáï ãáñë ï³ëÝÛ³Ï ³ñÓ³-
Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñ` ¹ñ³Ýáí ÇëÏ ÑÇÙù ¹Ý»Éáí ì³ÝÇ` Ñ»ï³·³ÛáõÙ áõ-
ñ³ñï³Ï³Ý Ïáãí³Í ë»å³·Çñ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ·Çï³Ï³Ý áõ-
ëáõÙÝ³ëÇñÙ³Ý ·áñÍÇÝ: êÏ½µÝ³Ï³Ý ßñç³ÝáõÙ ·ÇïÝ³Ï³ÝÝ»ñÁ
Ñ³ÛïÝáõÙ ¿ÇÝ Çñ³ñ³Ù»ñÅ Ï³ñÍÇùÝ»ñ: ²Ûëå»ë, ûñÇÝ³Ï` ². Øáñï-
Ù³ÝÁ ¹ñ³Ýó É»½áõÝ Ñ³Ù³ñáõÙ ¿ñ Ñ³Û»ñ»ÝÁ, È. ¸» èáµ»ñÁ ³ÛÝ ¹Ç-
ïáõÙ ¿ñ áñå»ë ë»Ù³Ï³Ý É»½áõ:
XIX ¹³ñÇ í»ñçáõÙ Ýß³Ý³íáñ ³ëáõñ³·»ïÝ»ñ ê. ¶ÛáõÛ³ñÁ ¨ ².
ê»ÛëÁ å³ñ½áõÙ »Ý, áñ ì³ÝÇ ë»å³·Çñ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ
·ñí³Í »Ý ³ëáõñ³Ï³Ý ë»å³·ñ»ñáí, áñáÝù ³Û¹ Å³Ù³Ý³Ï ³ñ¹»Ý
µ³í³ñ³ñ ã³÷áí Ñ³ÛïÝÇ ¿ÇÝ: ä³ñ½íáõÙ ¿, áñ ³Û¹ ³ñÓ³Ý³·ñáõ-
ÃÛáõÝÝ»ñÇ ÙÇ Ù³ëÇ É»½áõÝ ³ëáõñ»ñ»ÝÝ ¿, ÇëÏ ÙÛáõë, ³é³í»É Ù»Í Ù³-
ëÇÝÁ` ³ÝÑ³Ûï ÙÇ É»½áõ, áñÁ ¨ Ñ»ï³·³ÛáõÙ Ïáãí»ó §áõñ³ñï»ñ»Ý¦:
ê. ¶Ûáõñ³ñÁ ÑÇÙÝí»Éáí í»ñÍ³ÝÙ³Ý Ñ³Ù³ÏóÙ³Ý Ù»Ãá¹Ç íñ³` ï³-
ÉÇë ¿ ³ÝÍ³ÝáÃ É»½íÇ ³é³ÝÓÇÝ ÙÇ³íáñÝ»ñÇ ³ñÅ»ùÝ»ñÁ ¨ Ï³ï³-
ñáõÙ áñáß Ñ³ïí³ÍÝ»ñÇ Ùáï³íáñ Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: Þ³ñáõÝ³-
Ï»Éáí ê. ¶Ûáõñ³ñÇ ·áñÍÁ` ê»ÛëÁ Ã³ñ·Ù³ÝáõÙ ¨ Ññ³ï³ñ³ÏáõÙ ¿
³ÛÝ Å³Ù³Ý³Ï Ñ³ÛïÝÇ áõñ³ñï³Ï³Ý ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: Ð»-
ï³·³ÛáõÙ Ñ³ÛïÝ³µ»ñí³Í ³ëáõñ³-áõñ³ñï³Ï³Ý »ñÏÉ»½íÛ³ ³ñ-
Ó³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ÑÝ³ñ³íáñáõÃÛáõÝ »Ý ï³ÉÇë ëïáõ·»Éáõ ¨
×ß·ñï»Éáõ ³Û¹ Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ7: 1900 Ã. Ð. ê³Ý¹³ÉçÛ³ÝÁ
÷áñÓ ¿ Ï³ï³ñáõÙ áõñ³ñï³Ï³Ý ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ñ³ëÏ³Ý³É
Ñ³Û»ñ»ÝÇ ÑÇÙùáí` Ññ³ï³ñ³Ï»Éáí áõñ³ñï³Ï³Ý ³ñÓ³Ý³·ñáõ-
ÃÛáõÝÝ»ñÇ Çñ Å³Ù³Ý³ÏÇ ³é³í»É ³ÙµáÕç³Ï³Ý Ñ³í³ù³ÍáõÝ Ñ³Û»-
ñ»Ý ¨ ýñ³Ýë»ñ»Ý Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñáí8: ê³Ï³ÛÝ í»ñçÇÝÇë ï»-
ë³Ï»ïÁ Ù»ñÅíáõÙ ¿ ². ê»ÛëÇ, Ð. ²×³éÛ³ÝÇ ÏáÕÙÇó9 ¨ ·ÇïáõÃÛ³Ý
Ù»ç Ñ³ëï³ïíáõÙ ¿ áõñ³ñï»ñ»ÝÇ` áñå»ë ³é³ÝÓÇÝ É»½áõ ÉÇÝ»Éáõ
ï»ë³Ï»ïÁ, áñÁ áã ÙÇ ³éÝãáõÃÛáõÝ ãáõÝÇ Ñ³Û»ñ»ÝÇ Ñ»ï: ØÇ¨ÝáõÛÝ
Å³Ù³Ý³Ï ï³ñ³ÍíáõÙ ¿ ³ÛÝ Ï³ñÍÇùÁ, Ã» áõñ³ñï»ñ»ÝÁ ·ïÝíáõÙ ¿
Ù»ñÓ³íáñ ó»Õ³Ïó³Ï³Ý Ï³åÇ Ù»ç ËáõéÇ»ñ»ÝÇ Ñ»ï` Ï³½Ù»Éáí
4
³Ûëå»ë Ïáãí³Í ËáõéÇ³-áõñ³ñï³Ï³Ý É»½í³ÁÝï³ÝÇùÁ: ²Ûë ï»-
ë³Ï»ïÁ ³é³í»É ³ÏïÇí Ó¨áí å³ßå³ÝáõÙ »Ý Æ. ¸Û³ÏáÝáíÁ,
Ø. Ê³ãÇÏÛ³ÝÁ10: è. ÆßË³ÝÛ³ÝÁ ÷áñÓ»Éáí ï³ñµ»ñ»É ì³ÝÇ Ã³·³-
íáñáõÃÛ³Ý µÝ³ÏÇãÝ»ñÇ Ëáë³Ïó³Ï³Ý ¨ ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝ-
Ý»ñÇ É»½áõÝ` í»ñçÇÝë ÏáãáõÙ ¿ §Ýáñ ËáõéÇ»ñ»Ý¦` Ñ³Ù³ñ»Éáí ³ÛÝ Ù»-
é³Í É»½áõ ³ñ¹»Ý ÇëÏ ì³ÝÇ Ã³·³íáñáõÃÛ³Ý ßñç³ÝáõÙ11:
Ð²ÚºðºÜÆ Ðºî Èº¼ì²Î²Ü ²èÜâàôÂÚàôÜÜºðÆ Ð²ðòÀ
Ð. ê³Ý¹³ÉçÛ³ÝÇó ½³ï ï³ñµ»ñ Å³Ù³Ý³Ï³ßñç³ÝÝ»ñáõÙ Ñ³Û-

áõñ³ñï³Ï³Ý É»½í³Ï³Ý ÁÝ¹Ñ³ÝñáõÃÛáõÝÝ»ñáí ½µ³Õí»É »Ý µ³½Ù³-
ÃÇí ³ÛÉ ·ÇïÝ³Ï³ÝÝ»ñ: Üß»Ýù ¶. Ô³÷³ÝóÛ³ÝÇ, Ð. ²×³éÛ³ÝÇ, ¶.
æ³ÑáõÏÛ³ÝÇ, Ü. Ð³ñáõÃÛáõÝÛ³ÝÇ, Ø. Æëñ³Û»ÉÛ³ÝÇ, Æ. ¸Û³ÏáÝáíÇ,
Ð. Î³ñ³·Ûá½Û³ÝÇ ³ÝáõÝÝ»ñÁ, áñáÝù Çñ»Ýó ÙÇ ß³ñù ³ßË³ïáõ-
ÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ï³ñµ»ñ ³éÇÃÝ»ñáí ³Ý¹ñ³¹³ñÓ»É »Ý Ñ³Û-áõñ³ñï³-
Ï³Ý ³éÝãáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ` Ù³ïÝ³Ýß»Éáí ³Û¹ »ñÏáõ É»½áõÝ»ñÇÝ Ñ³-
ïáõÏ µ³½Ù³ÃÇí ÁÝ¹Ñ³ÝñáõÃÛáõÝÝ»ñ` ÙÝ³Éáí ë³Ï³ÛÝ áõñ³ñï»ñ»-
ÝÇ` áñå»ë Ñ³Û»ñ»ÝÇó ½³ï ³é³ÝÓÇÝ É»½áõ ÉÇÝ»Éáõ ï»ë³Ï»ïÇ ë³Ñ-
Ù³ÝÝ»ñáõÙ: Ø»ÏÝ³µ³Ý»Éáí ³éÏ³ ÁÝ¹Ñ³ÝñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ÑÇÙÝ³Ï³-
ÝáõÙ ëáëÏ áñå»ë å³ñ½ ÷áË³éáõÃÛáõÝÝ»ñ` Ýñ³Ýù ß»ßïÁ ¹ÝáõÙ »Ý
áõñ³ñï»ñ»ÝÇ` Ñ³Û»ñ»ÝÇ íñ³ áõÝ»ó³Í ÑÝ³ñ³íáñ ³½¹»óáõÃÛ³Ý
íñ³:
²Ûë Ñ³ñóÇ í»ñ³µ»ñÛ³É ³é³ÝÓÇÝ Ï³ñÍÇù ¿ Ñ³ÛïÝ»É ¶. Ô³-
÷³ÝóÛ³ÝÁ: ºÉÝ»Éáí ³ëÇ³ÝÇÏ Ïáãí³Í É»½í³ËÙµÇ ·áÛáõÃÛ³Ý ï»ë³-
Ï»ïÇó` Ý³ Ñ³Û»ñ»ÝÁ Ñ³Ù³ñáõÙ ¿ Ë³éÝ³ÍÇÝ É»½áõ` áõñ³ñï³Ï³Ý
»ÝÃ³ß»ñïáí12:
Üå³ï³Ï ãáõÝ»Ý³Éáí Ù³Ýñ³Ù³ëÝ Ï³Ý· ³éÝ»É Ñ³Û-áõñ³ñï³-
Ï³Ý É»½í³Ï³Ý ³éÝãáõÃÛáõÝÝ»ñÇ áõëáõÙÝ³ëÇñÙ³Ý å³ïÙáõÃÛ³Ý ¨
³é³ç ù³ßí³Í ï»ë³Ï»ïÝ»ñÇ íñ³13, ³ÛÝáõ³Ù»Ý³ÛÝÇí Ñ³Ù³éá-
ï³ÏÇ Ý»ñÏ³Û³óÝ»Ýù ï³ñµ»ñ Ñ»ÕÇÝ³ÏÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó ÙÇÝã ³ÛÅÙ
Ù³ïÝ³Ýßí³Í Ñ³Û-áõñ³ñï³Ï³Ý É»½í³Ï³Ý ÁÝ¹Ñ³ÝñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ`
ß»ßïÁ ¹Ý»Éáí ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ µ³é³ñÙ³ïÝ»ñÇ íñ³:
5
Ð. ê³Ý¹³ÉçÛ³ÝÇó Ñ»ïá Ñ³Û-áõñ³ñï³Ï³Ý É»½í³Ï³Ý ³éÝãáõ-
ÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³ñóÇÝ ³é³í»É Ñ³Ý·³Ù³Ý³ÉÇó ³Ý¹ñ³¹³ñÓ»É ¿ ¶. Ô³-
÷³ÝóÛ³ÝÁ: Æñ §àõñ³ñïáõÇ å³ïÙáõÃÛáõÝÁ¦ [1940 Ã. ], ³ÛÝáõÑ»ï¨
áñáß ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñáí` §Ð³Ûáó É»½íÇ å³ïÙáõÃÛáõÝ¦ [1961 Ã. ]
³ßË³ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù»ç Ý³ Ý»ñÏ³Û³óÝáõÙ ¿ Ùáï »ñ»ù ï³ëÝÛ³Ï
½áõ·³Ñ»é µ³é. 1) abili-d- §ÙÇ³óÝ»É¦ - Ñ³Û. ³õ»ÉÇ, Û³õ»ÉáõÙ, 2) baba
§É»é, ë³ñ¦ - Ñ³Û. µ³µ³Û §µÉáõñ¦, 3) ebani §»ñÏÇñ¦ - Ñ³Û. ³õ³Ý, 4)
euri §ï»ñ¦ - Ñ³Û. ³õñÇ-áñ¹ §ûñÇáñ¹¦ (Áëï Ô³÷³ÝóÛ³ÝÇ` ³õñÇ
§ï»ñ¦ + áñ¹(Ç)) , 5) haţ- §Ïïñ»É, µ³Å³Ý»É¦ (Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÁ Áëï
Ô³÷³ÝóÛ³ÝÇ) - Ñ³Û. Ñ³ï-³Ý-»É, 6) huš- §·ó»É¦ - Ñ³Û. Ñáë»É, 7)
qi(u)ra §ÑáÕ, ·»ïÇÝ¦ - Ñ³Û. »ñ-ÏÇñ, 8) pahini §Ëáßáñ »Õç»ñ³íáñ
³Ý³ëáõÝ¦ - Ñ³Û. å³Ëñ¿ §ï³í³ñ, ³ñç³é¦, 9) pili §çñ³Ýóù¦ -
Ñ³Û. å»Õ»Ù, 10) šani §³Ù³Ý¦ - Ñ³Û. ë³Ý §Ï³Ãë³¦, 11) šerd- §µ³-
Å³Ý»É, ³é³ÝÓÝ³óÝ»É, Ã³ùóÝ»É¦ (Áëï Ô³÷³ÝóÛ³ÝÇ` §×»Õù»É¦) -
Ñ³Û. ß»ñï, 12) uiri §å³ñ³ñï¦ (Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÁ` Áëï Ô³÷³Ý-
óÛ³ÝÇ) - Ñ³Û. ÛáÛñ §å³ñ³ñï¦, 13) ul- §·Ý³É, áõÕ¨áñí»É / ï³Ý»É, áõ-
Õ³ñÏ»É¦ - Ñ³Û. áõÕÇ, áõÕ»É, 14) ulh- §áéá·»É, Ñáë»óÝ»É¦ (Ã³ñ·Ù³-
ÝáõÃÛáõÝÁ` Áëï Ô³÷³ÝóÛ³ÝÇ) - Ñ³Û. áõÕË §ÑáëáÕ çáõñ, Ñ»Õ»Õ¦, 15)
u-duli (Áëï Ô³÷³ÝóÛ³ÝÇ` §Ë³ÕáÕ¦, Ø»ÉÇùÇßíÇÉÇÝ Ã³ñ·Ù³ÝáõÙ ¿
§Ë³ÕáÕÇ ³Û·Ç¦) - Ñ³Û. ïáÉÇ §í³ÛñÇ Ë³ÕáÕ¦, 16) şue §Íáí, ÉÇ×¦ -
Ñ³Û. Íáí, 17) şiš-uli §Í»ë, ³ñ³ñáÕáõÃÛáõÝ¦ (Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÁ Áëï
Ô³÷³ÝóÛ³ÝÇ) - Ñ³Û. Í»ë, 18) urb- § ½áÑ»É¦ - Ñ³Û. µñéµ. áñ(á)÷»É
§Ñ»ÕáõÏÁ` ·ÇÝÇÝ, çáõñÁ ¨ ³ÛÉÝ, µ³Å³Ïáí Ï³Ù ·¹³Éáí í»ñóÝ»É ¨ Ýá-
ñÇó Ã³÷»É ³Ù³ÝÁ¦, 19) uruli §Ñá·Ç (±)¦ - Ñ³Û. áõñáõ §ï»ëÇÉù,
óÝáñù¦, 20) ueli §½áñ³·áõÝ¹, ËáõÙµ, çáÏ³ï¦ - Ñ³Û. ·»Õ, ·ÇõÕ, 21)
inukani §³Û¹ ÝáõÛÝ¦ - Ñ³Û. ÇÝùÝ ë»é. ÇÝù»³Ý, 22) išti-ni §³Ûëï»Õ¦
- Ñ³Û. ³ëï¿Ý, 23) edi-ni §³ÛÝï»ÕÇó¦ - Ñ³Û. ³Ý¹¿Ý, 24) meše
§ïáõñù¦ - Ñ³Û. Ù»ëáõÃÛáõÝ §ÝíÇñí³ÍáõÃÛáõÝ¦, Ù»ëÇÙ §ÝíÇñ»É¦
(Ñ³Û»ñ»Ý µ³éÇ Ù»ÏÝ³µ³ÝáõÃÛáõÝÁ Áëï Ô³÷³ÝóÛ³ÝÇ), 25) suţuq-
§µ³Å³Ý»É, ù³Ï»É¦ (Áëï Ô³÷³ÝóÛ³ÝÇ §³í»ñ»É¦ (±)) - Ñ³Û. ßïá-
·³Ý»É §ù³Ï»É, åáÏ»É¦, 26) armu-zi §ë»ñáõÝ¹¦ - Ñ³Û. ½-³ñÙ, ³ñ-
Ù³ï, 27) šeri §³é³ÝÓÇÝ, Ã³ùáõÝ¦ (Áëï Ô³÷³ÝóÛ³ÝÇ` šeri
§³íÉóáõÏ¦, šer §µ³ñÓñ¦) - Ñ³Û. ë³ñ, 28) ulguše §ÏÛ³Ýù, áÕçáõÃÛáõÝ¦
- Ñ³Û. áÕç, ³éáÕç, 29) iph- §ç³ñ¹»É, ÷ß»É¦ - Ñ³Û. ÷Ëáõñ, ÷ßáõñ,
6
30) kapi §ã³÷Ç ÙÇ³íáñ¦ - Ñ³Û. Ï³åÇ× §ÙÇ ã³÷¦, 31) paţari §ù³-
Õ³ù¦ - Ñ³Û. å³ï, ÷³Ã: ¶. Ô³÷³ÝóÛ³ÝÁ Ù³ïÝ³ÝßáõÙ ¿ Ý³¨ ÙÇ
ß³ñù ï»Õ³ÝáõÝÝ»ñÇ ¨ ³ÝÓÝ³ÝáõÝÝ»ñÇ ÁÝ¹Ñ³ÝñáõÃÛáõÝÝ»ñ: ø»ñ³-
Ï³Ý³Ï³Ý Ó¨»ñÇó Ù³ëÝ³íáñ³å»ë ÝßáõÙ ¿ »ñÏáõ É»½áõÝ»ñáõÙ r –áí
ëÏëíáÕ µ³é»ñÇ µ³ó³Ï³ÛáõÃÛáõÝÁ, ë»é³Ï³Ý ÑáÉáíÇ -i Ù³ëÝÇÏÇ
³éÏ³ÛáõÃÛáõÝÁ áõñ³ñï»ñ»ÝáõÙ14 ¨ ³ÛÉÝ:
Ð. ²×³éÛ³ÝÁ Çñ §Ð³Ûáó É»½íÇ å³ïÙáõÃÛ³Ý¦ 1-ÇÝ Ù³ëáõÙ [1940
Ã. ] Ý»ñÏ³Û³óÝáõÙ ¿ áõñ³ñï³-Ñ³ÛÏ³Ï³Ý §ÝÙ³Ý ÑÝãáÕ¦ 15 µ³é` »-
ñ¨áõÛÃÁ Ñ³Ù³ñ»Éáí å³ï³Ñ³Ï³Ý: ¸ñ³Ýù »Ý` 1) abili-d- - Ñ³Û. ³-
õ»ÉÇ, Û³õ»ÉáõÙ, 2) atu- - Ñ³Û. áõï»É, 3) agu- §ï³Ý»É¦ - Ñ³Û. ³Í»É, 4)
arniuše - Ñ³Û. §³éÝáõÉ¦, 5) ali-ki - Ñ³Û. ³ÛÉ áù, 6) harharš- - Ñ³Û.
Ë³ñË³ñ»É, 7) ieše - Ñ³Û. »ë, 8) qiura §»ñÏÇñ¦ - Ñ³Û. ·³õ³é, 9)
paru- - Ñ³Û. µéÝ»É, 10) susi §å³ñÇëå¦ (±) - Ñ³Û. ëÇõë §å³ñëå³-
å³ï áñë³ï»ÕÇ¦, 11) ši-a- - Ñ³Û. ãáõ»É, 12) teru- - Ñ³Û. ¹Çñ, 13) uli -
Ñ³Û. ³ÛÉ, 14) uliše - Ñ³Û. áõñÇß, 15) ui - Ñ³Û. áõ:
ì»ñçÇÝ ï³ëÝ³ÙÛ³ÏÝ»ñÇ ÁÝÃ³óùáõÙ Ñ³Û-áõñ³ñï³Ï³Ý ³éÝãáõ-
ÃÛáõÝÝ»ñÇÝ ³é³í»É Ñ³Ý·³Ù³Ý³ÉÇó ¨ µ³½Ù³ÏáÕÙ³ÝÇ ³Ý¹ñ³-
¹³ñÓ»É ¿ ¶. æ³ÑáõÏÛ³ÝÁ: Ø»ñÅ»Éáí áõñ³ñï»ñ»ÝÇ ¨ ËáõéÇ»ñ»ÝÇÝ
Ùáï ó»Õ³Ïó³Ï³Ý É»½áõÝ»ñ ÉÇÝ»Éáõ ·³Õ³÷³ñÁ` Ý³ ³é³ç ¿ ù³ßáõÙ
Ñ³Û»ñ»ÝÇ, áñå»ë ÑÝ¹»íñáå³Ï³Ý É»½íÇ ¨ §ËáõéÇ-áõñ³ñï³Ï³Ý¦
É»½áõÝ»ñÇ Ñ»é³íáñ ³½·³Ïó³Ï³Ý Ï³åÇ í³ñÏ³ÍÁ15: ²Û¹ ï»ë³Ï»-
ïÇó Çñ ÙÇ ß³ñù ³ßË³ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù»ç Ç ÙÇ µ»ñ»Éáí »Õ³Í ïíÛ³É-
Ý»ñÁ` Ý³ ï³ñµ»ñáõÙ ¿ Ñ³Û-áõñ³ñï³Ï³Ý ½áõ·³¹ÇåáõÙÝ»ñÇ »ñ»ù
ÑÇÙ³Ï³Ý ËáõÙµ` 1) Ñ»é³íáñ ó»Õ³ÏóáõÃÛ³Ý µ³é»ñ` ¹ñ³Ýó ÃíáõÙ
ÁÝ¹·ñÏ»Éáí Ñ³ïÏ³å»ë ¹»ñ³ÝáõÝÝ»ñ, ëå³ë³ñÏáõ µ³é»ñ ¨ ÙÇ
ß³ñù µ³Û»ñ. 2) áõñ³ñï»ñ»ÝÇó Ñ³Û»ñ»ÝÇÝ ³Ýó³Í µ³é»ñ (÷áË³-
éáõÃÛáõÝÝ»ñ ¨ »ÝÃ³ß»ñï³ÛÇÝ µ³é»ñ). 3) Ñ³Û»ñ»ÝÇó áõñ³ñï»ñ»ÝÇÝ
³Ýó³Í µ³é»ñ16: Âí³ñÏ»Ýù ¹ñ³Ýù` µ³ó ÃáÕÝ»Éáí ³ñ¹»Ý ÑÇß³-
ï³Ïí³ÍÝ»ñÁ.
1) ţe-ae §Ù»Í¦ - Ñ³Û. *ï¿, ïÇ- (ïÇ-»½»ñù, ïÇ-ÏÇÝ, *ïÇ-³Ûñ >
ï¿ñ µ³é»ñáõÙ), 2) ulţu-ni- §áõÕï¦ - Ñ³Û. áõÕï –áõ (Æ. ¸Û³ÏáÝáí),
3) harar §Ë³Õ³ÕáõÃÛáõÝ¦ - Ñ³Û. Ë³Õ³Õ, 4) quldini §Ëá÷³Ý, ³Ý³-
å³ï¦- Ñ³Û. Ïáñ¹ §Ëá÷³Ý, ³ÝÙß³Ï¦, 5) ka §Ï³Ý·Ý»É, Ñ³ÛïÝí»É¦
(Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÁ Áëï Æ. ¸Û³ÏáÝáíÇ) - Ñ³Û. Ï³-, 6) tar(a)mani/e-
7
li- §ÇÝã-áñ ßÇÝáõÃÛáõÝ¦ (Áëï Æ. ¸Û³ÏáÝáíÇ §³ÕµÛáõñ, çñ³ï»Õ¦ (±)) -
Ñ³Û. µñµé. Ã³ñÙ³ §ï³Ëï³Ï³ß»Ý í»ñÝ³ïáõÝ, µ³ñÓñ³ß»Ý Ñ³ñ-
Ï³µ³ÅÇÝ »Ï»Õ»óáõÙ, µ³ñÓñ³ß»Ý Ñ»Ý³Ï³éáõÛó í³½»ñÇ Ñ³Ù³ñ,
Ë³ÕáÕÇ í³½¦, 7) ebani §»ñÏÇñ¦ - Ñ³Û. -»õ³Ý áñáß ï»Õ³ÝáõÝÝ»ñÇ
í»ñç³íáñáõÃÛáõÝ, áñÁ Ñ»ï³·³ÛáõÙ Ù³ë³Ùµ µ³Õ³ñÏí»É ¿ Çñ³Ý³-
Ï³Ý Í³·Ù³Ý ³í³Ý (āvāb) ¨ í³Ý (vān) µ³é»ñÇ Ñ»ï, 8) ale §³ëáõÙ ¿,
ËáëáõÙ ¿ ¦ - Ñ³Û. ³Õ¿° §³å³, µ³Ûó ³ñ¹¦ (ù³ñ³ó³Í Ó¨áí), 9) pahi/
ani- §ï³í³ñ, Ý³ËÇñ¦- Ñ³Û. å³Ëñ¿ ï³í³ñ, Ý³ËÇñ¦, 10) pulu-
si(e) §ÏáÃáÕ, ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝ¦ - Ñ³Û. ÷áÕ, 11) pitulie §ç³ñ¹Ç,
áãÝã³óÝÇ¦ (³å³éÝáõ Ó¨) - Ñ³Û. µñµé. (ì³Ý, ÊÉ³Ã) åïÉÇÉ §÷ã³-
Ý³É, ³í»ñ»É¦ (±), 12) şari- §³Û·Ç¦ - Ñ³Û. Í³é –áÛ (Ñ. -». *g’ŗso), 13)
šuri §ëáõñ(±), ½»Ýù (±)¦ - Ñ³Û. ëáõñ –áÛ (Ñ. -». *k’o-ro), 14) arşibi (arşibi
ØÇÝáõ³ Ã³·³íáñÇ ÓÇáõ ³ÝáõÝÁ) - Ñ³Û. ³ñÍáõÇ (Ñ. -». *ŗg’ip(i)io), 15)
an-iar-duni §³ÝÏ³Ë¦ - Ñ³Û. ³Ý-Û³ñ §ãÑ³ñáÕ, ³ÝÏ³Ë¦ (³Ý- < Ñ. -».
*ņ ¨ Û³ñ < Ñ. -». *ar §Ñ³ñÙ³ñ»óÝ»É¦), 16) zil(i)bi/e §ó»Õ, ÁÝï³ÝÇù,
ë»ñáõÝ¹¦ - Ñ³Û. ó»Õ –Ç (Ñ. -». *skel- §Ïïñ»É¦, áñï»ÕÇó Ý³¨ Ñ³Û.
ó»ÉáõÉ §×»Õù»É¦), 17) bauše §Ëáëù, Ññ³Ù³Ý, Çñ, µ³Ý¦ - Ñ³Û. µ³Ù,
µ³Ý (Ñ. -». *bhā- §Ëáë»É¦), 18) andani §Ñ³Ý¹(±), ·³í³é(±), ßñç³Ý(±)¦
- Ñ³Û. ³Ý¹ §³ñï¦, µñµé. Ñ³Ý¹ §³ñï, ¹³ßï, ÙÇ ûñí³ ³ñ³Í»ÉÇù ³-
ñáï¦, Ñ³Ý¹³í³ñ §ÑáÕ. Ï³Éí³Íù. ïáõÝ, ï»Õ, ÏáÕÙ¦, ³ÛÉ¨` ³Ý¹Ç,
³Ý¹»³Û §ï³í³ñ, Ý³ËÇñ¦ (Ñ. -». *andh-), 19) burgani – Ñ³Û. µáõñ·Ý
¨ ³ÛÉÝ:
ÐÜâÚàôÜ²Î²Ü Ð²Ø²Î²ð¶
¶. æ³ÑáõÏÛ³ÝÁ Çñ §Ð³Ûáó É»½íÇ å³ïÙáõÃÛáõÝ. Ý³Ë³·ñ³ÛÇÝ

ßñç³Ý¦ ³ßË³ïáõÃÛ³Ý Ù»ç [¿ç 417-445 ] ³é³í»É Ñ³í³ëïÇ Ñ³ïáõÏ
¨ Ñ³ë³ñ³Ï ³ÝáõÝÝ»ñÇ ½áõ·³¹ÇåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÑÇÙ³Ý íñ³ Ý»ñÏ³-
Û³óÝáõÙ ¿ áõñ³ñï³-Ñ³ÛÏ³Ï³Ý ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý Ñ³Ù³å³ï³ëË³Ýáõ-
ÃÛáõÝÝ»ñÇ ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ å³ïÏ»ñÁ` ³Ý»Éáí ÙÇ ß³ñù ³ñÅ»ù³íáñ ¹³-
ïáÕáõÃÛáõÝÝ»ñ.
8
àõñ³ñï»ñ»Ý Ð³Û»ñ»Ý úñÇÝ³ÏÝ»ñ
1 2 3
b µ, baba §É»é¦ - µ³µ³Û §µÉáõñ¦
burgana - µáõñ·Ý
í Biaina – ì³Ý, -³Û
õ abili-d(u)- - ³õ»ÉÇ, Û³í»ÉáõÉ
d ¹ (±)
ï Diau(e)hi – î³Ûù
g · Giarniani - ¶³éÝÇ
burgana - µáõñ·Ý
p ÷ Şupani – Ìá÷ù
å pili §çñ³Ýóù¦ – å»Õ-»É
Ţušpa – îáëå, -³Û
t Ã tia(u) - §³ë»É, Ëáë»É¦ - Ãáõ»É §³ë»É, å³ïÙ»É¦, ÃÇõ ³ë»É
(±)
ï Alištu - ²Õëï»õ
k ù Uelikuni-¶»Õ³(ñ)ùáõÝÇ
Ï Uškiani- àëÏ»³Ý-ù
ţ ï Ţuaraşini – îáõ³ñ³Í (-³ - ï³÷)
Ţušpa – îáëå, -³Û
ulţu – áõÕï, -áõ
q Ï qarbi/e §Å³Ûé(±)¦ – Î³ñµÇ (±)
s ß Sirimutara – ßÇñÇÙ (±)
š ë šani §³Ù³Ý¦ - ë³Ý §Ï³Ãë³¦
Alištu- ²Õëï»õ
ß Anaše - ²É³ß(Ï»ñï)
ş Í şue §ÉÇ×¦- Íáí
Şupani – Ìá÷ù
z Ó Alzini - ²ÕÓÝÇ-ù
½ Huzana- Êá½³Ý
h Ë harhar-š(u)- -Ë³ñË³ñ»É (Ë³ÉË³É»É)

Huzana- Êá½³Ý
Ahuriani - ²Ëáõñ»³Ý
Ñ hubi- ÑáíÇï
r ñ Erimena - ²ñÙ»Ý (³ñÙ»Ý)
l É (±)
Õ Alia-²ÕÇ(áíÇï)
m Ù Erimena - ²ñÙ»Ý (³ñÙ»Ý)
n Ý šani §³Ù³Ý¦ - ë³Ý §Ï³Ãë³¦
Uelikuni-¶»Õ³(ñ)ùáõÝÇ
É (±) Anaše - ²É³ß(Ï»ñï)
i Û (±)
Ç’ tia(u) - §³ë»É, Ëáë»É¦ - Ãáõ»É §³ë»É, å³ïÙ»É¦
Á Alištu - ²Õëï»õ
» pili §çñ³Ýóù¦ – å»Õ-»É
u · Uelikuni-¶»Õ³(ñ)ùáõÝÇ
-í, õ(±)
9
1 2 3
u áõ burgana - µáõñ·Ý
Quri(ani) – Ïáõñ
ulţu – áõÕï, -áõ
(Á)’ Şupani – Ìá÷ù
á Ţušpa – îáëå, -³Û
a ³ abili-d(u)- - ³õ»ÉÇ, Û³í»ÉáõÉ
baba §É»é¦ - µ³µ³Û §µÉáõñ¦
e » Uelikuni-¶»Õ³(ñ)ùáõÝÇ
³ Erimena - ²ñÙ»Ý (³ñÙ»Ý)
ÐÇÙÝ³Ï³ÝáõÙ ÁÝ¹áõÝ»Éáí áõñ³ñï³-Ñ³ÛÏ³Ï³Ý ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý

Ñ³Ù³å³ï³ëË³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ` æ³ÑáõÏÛ³ÝÇ ÏáÕÙÇó ïñí³Í í»ñá-
ÑÇßÛ³É å³ïÏ»ñÁ, ÙÇ¨ÝáõÛÝ Å³Ù³Ý³Ï Ï³Ý· ³éÝ»Ýù ÙÇ ß³ï Ï³-
ñ¨áñ Ñ³Ý·³Ù³ÝùÇ íñ³, áñÇ ³Ýï»ëáõÙÁ ³Õ³í³ÕáõÙ ¿ Ñ³Ù³å³-
ï³ëË³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ å³ïÏ»ñÁ ¨ Ñ³Ý¹Çë³ÝáõÙ ¿ ÃÛáõñÁÙµéÝáõÙ-
Ý»ñÇ ³ÕµÛáõñ:
1) ²ëáõñ³Ï³Ý ë»å³·ñ»ñáõÙ Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ Ýß³ÝÇÝ (ë»å³·ñÇÝ)
Ñ³Ù³å³ï³ëË³ÝáõÙ ¿ ÙÇ ù³ÝÇ, »ñµ»ÙÝ Ù»Ï ï³ëÝÛ³ÏÇó ³í»ÉÇ
í³ÝÏ³ÛÇÝ ³ñÅ»ù ¨ Ñ³Ï³é³ÏÁ, ³ÛëÇÝùÝ ÙÇ¨ÝáõÛÝ í³ÝÏÁ Ï³ñáÕ ¿
³ñï³Ñ³Ûïí»É ï³ñµ»ñ ë»å³·Çñ Ýß³ÝÝ»ñáí (Ñ³ïáõÏ ¿ ë»å³·Çñ
É»½áõÝ»ñÇ Ù»Í Ù³ëÇÝ): ²Ûëå»ë, ûñÇÝ³Ï` ÙÇ¨ÝáõÛÝ Ýß³ÝÁ Ï³ñ»ÉÇ ¿
Ï³ñ¹³É ÇÝãå»ë du, ³ÛÝå»ë ¿É tù, ţù, gub, kub, qub... ¨ Ñ³Ï³é³ÏÁ`
du-Ç ÏáÕùÇÝ Ï³ Ý³¨ dù, dú, du4,... ¨ ³ÛÉÝ (í³ÝÏ»ñÇ Ñ³Ù³ñ³Ï³ÉáõÙÁ
Áëï ïíÛ³É ³ñÅ»ùáí Ñ³Ý¹ÇåÙ³Ý Ñ³×³Ë³Ï³ÝáõÃÛ³Ý):
Â»¨ ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ áñáß³ÏÇáñ»Ý å³ñ½»óí³Í
»Ý, ¨ ÝáõÛÝ í³ÝÏÁ ³é³í»É Ýí³½ ¿ Ñ³Ý¹»ë ·³ÉÇë ï³ñµ»ñ ³ñÅ»ùÝ»-
ñáí, ù³Ý ³ëáõñ»ñ»ÝáõÙ (ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ å³ñáõÝ³-
ÏáõÙ »Ý Ý³¨ ÙÇ³ÛÝ Çñ»Ýó Ñ³ïáõÏ, ËÇëï ë³Ï³í³ÃÇí ³é³ÝÓÝ³-
Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñ, áñáÝù ³éÏ³ ã»Ý ³ëáõñ³Ï³Ý ·ñáõÙ), ³ÛÝáõ³Ù»-
Ý³ÛÝÇí ¹ñ³Ýó ÑÇÙÝùáõÙ ¹ñí³Í ¿ ³ëáõñ³Ï³Ý ·ÇñÁ ¨ å³Ñå³Ý»É »Ý
³ëáõñ»ñ»ÝÇó Å³é³Ý·í³Í í»ñáÑÇßÛ³É Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ:
2) ê»å³·Çñ Ýß³ÝÝ»ñÇ Ù»Í Ù³ëÁ í³ÝÏ³ÛÇÝ ³ñÅ»ùÝ»ñÇó ½³ï
Ñ³Ý¹»ë »Ý ·³ÉÇë Ý³¨ áñå»ë ·³Õ³÷³ñ³·Çñ Ï³Ù áñáßÇã Ýß³Ý:
3) ²ëáõñ³Ï³Ý ë»å³·ñ»ñáõÙ ³éÏ³ ¿ µ³Õ³Ó³ÛÝÝ»ñÇ ¨ Ó³ÛÝ³-
íáñÝ»ñÇ Ñ»ñÃ³·³ÛáõÙ: ²Ûëå»ë, ÷³ëïáñ»Ý, ·ñ»Ã» ÙÇßï d å³ñáõ-
Ý³ÏáÕ í³ÝÏ»ñÁ ÝáõÛÝ Ñ³çáÕáõÃÛ³Ùµ Ï³ñáÕ »Ý Ï³ñ¹³óí»É ţ (Ñ³-
10
×³Ë Ý³¨ t) ¨` Ñ³Ï³é³ÏÁ, š-Ý ÑÇÙÝ³Ï³ÝáõÙ ½áõ·áñ¹áõÙ ¿ s -ÇÝ, b-Ý
¨ p-Ý ³ëáõñ³Ï³Ý ë»å³·ñ»ñÁ ÁÝ¹Ñ³Ýñ³å»ë ã»Ý ï³ñµ»ñáõÙ ¨
³ÛÉÝ: ö³ëïáñ»Ý ·áñÍÝ³Ï³ÝáõÙ ß³ï µ³Õ³Ó³ÛÝÝ»ñ ³ÝÑÝ³ñ ¿
ï³ñµ»ñ»É Çñ³ñÇó ¨ ³éÏ³ ¿ Ñ»ï¨Û³É Ñ»ñÃ³Ï³ÛáõÃÛáõÝÁ.
d = ţ Ñ³×³Ë Ý³¨ = t (µ³ó³éáõÃÛáõÝÝ»ñÇó Ýß»Ýù ţu ¨ tú Ýß³Ý-
Ý»ñÁ)
g=k=q
b=p
š = s (µ³ó³éáõÃÛáõÝÝ»ñÇó Ýß»Ýù še Ýß³ÝÁ)
ş = z (áã ÙÇßï)
i – å³ñáõÝ³ÏáÕ í³ÝÏ»ñáõÙ ³éÏ³ ¿ e -áí ï³ñµ»ñ³ÏÁ (µ³ó³-
éáõÃÛ³Ùµ e ÑÝãÛáõÝÇ Ñ³Ù³ñ Ý³Ë³ï»ëí³Í Ñ³ïáõÏ Ýß³ÝÝ»-
ñÇ): ²Ûëå»ë ûñÇÝ³Ï`
ti = te9...
ši = še20...
ir = er...
iš = eš15...
i = ex ¨ ³ÛÉÝ:
²éÏ³ ¿ Ý³¨ ÇÝãå»ë µ³Õ³Ó³ÛÝÝ»ñÇ, ³ÛÝå»ë ¿É Ó³Û³Ý³íáñÝ»-
ñÇ Ñ»ñÃ³·³ÛáõÙ µ³½Ù³ÃÇí »é³ÑÝãÛáõÝ í³ÝÏ»ñáõÙ: ²Ûëå»ë, ûñÇ-
Ý³Ï`
bad = baţ = bat = bit = piţ = but …
tar = ţar = dar = tír = ţír … ¨ ³ÛÉÝ17:
ö³ëïáñ»Ý ÝÙ³Ý Ñ»ñÃ³·³ÛáõÙÝ»ñÁ Ñ³Ù³ï³ñ³Í µÝáõÛÃ »Ý
ÏñáõÙ: ²Ûë Ñ³Ý·³Ù³ÝùÁ ¹Åí³ñ³óÝáõÙ ¿, ÇëÏ ß³ï Ñ³×³Ë ³ÝÑÝ³ñ
¹³ñÓÝáõÙ µ³é»ñÇ ¨ Ñ³ïáõÏ ³ÝáõÝÝ»ñÇ ×ß·ñÇï ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý í»-
ñ³Ï³Ý·ÝáõÙÁ: ì»ñçÇÝë ³é³í»É ó³ÛïáõÝ ¿ ¹³éÝáõÙ ³ñÓ³Ý³·ñáõ-
ÃÛáõÝÝ»ñÇ ë³Ï³í³ÃÇí ÉÇÝ»Éáõ å³ñ³·³ÛáõÙ: ºÃ» Ñ³ßíÇ ³éÝ»Ýù
Ý³¨ ³ÛÝ Ñ³Ý·³Ù³ÝùÁ, áñ áõñ³ñï»ñ»ÝÁ, ³ÝÏ³Ë ³Ù»Ý ÇÝãÇó, áã ÙÇ
Ï³å ãáõÝÇ ³ëáõñ»ñ»ÝÇ ¨ ÁÝ¹Ñ³Ýñ³å»ë ë»Ù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñÇ Ñ»ï ¨
Ñ»ï¨³µ³ñ ãÇ Ï³ñáÕ ÝáõÛÝáõÃÛ³Ùµ ÏñÏÝ»É ³ëáõñ»ñ»ÝÇ ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý
Ñ³Ù³Ï³ñ·Á, ³å³ å³ïÏ»ñÁ ³í»ÉÇ ¿ µ³ñ¹³ÝáõÙ18:
ºÉÝ»Éáí í»ñáÑÇßÛ³ÉÇó` ÙÇ³ñÅ»ùáñ»Ý Ï³ñ»ÉÇ ¿ åÝ¹»É, áñ ³Ý-
ÑÝ³ñ ¿ í»ñ³Ï³Ý·Ý»É áõñ³ñï»ñ»ÝÇ ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ·Á`
11
ÑÇÙÝí»Éáí ÙÇ³ÛÝ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ íñ³: ²Û¹ ÇëÏ å³ï×³éáí,
ûñÇÝ³Ï` ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ÑÇß³ï³ÏíáÕ Diau(e)hi (< Di-a-u-
(e)-hi) ï»Õ³ÝáõÝÁ, áñÁ Ñ³Ù³å³ï³ëË³ÝáõÙ ¿ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý î³ÛùÇÝ
(í»ñçÇÝë ¶. æ³ÑáõÏÛ³ÝÁ µ»ñáõÙ ¿ áñå»ë áõñ³ñï³Ï³Ý d–Ç Ñ³Û. ï-
áí ³ñï³ë³ÝÙ³Ý ûñÇÝ³Ï), Çñ ³í³Ý¹³µ³ñ Ý»ñÏ³Û³óíáÕ ³ñï³-
ë³ÝáõÃÛ³Ùµ ÁÝ¹³Ù»ÝÁ ÑÝ³ñ³íáñ ï³ñµ»ñ³ÏÝ»ñÇó Ù»ÏÝ ¿ (ËáëùÁ
í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ ë»å³·Çñ ·ñí³Í µ³éÇ ÁÝÃ»ñóÙ³ÝÁ), áñÁ ÝáõÛÝ Ñ³-
çáÕáõÃÛ³Ùµ Ï³ñ»ÉÇ ¿ Ï³ñ¹³É` Ţi-a-u-(e)-hi, Ti4-a-u-(e)-hi ¨ ³ÛÉÝ:
´Ý³Ï³Ý³µ³ñ, í»ñáÑÇßÛ³É ï»Õ³Ýí³Ý Ñ³Ù³¹ñáõÙÁ Ñ³Û. î³Ûù-Ç
Ñ»ï ãÇ Ï³ñáÕ ÑÇÙù Í³é³Û»É ë»å³·Çñ d-Ý Ñ³Û»ñ»ÝáõÙ ï-áí ³ñï³-
óáÉ»Éáõ åÝ¹Ù³Ý Ñ³Ù³ñ, ÇëÏ »Ã» Ñ³ßíÇ ³éÝ»Ýù ³ÛÝ ÷³ëïÁ, áñ ë»-
å³·Çñ Ţušpa (< Ţu-uš-pa, Ţù-uš-pa) – Ñ³Û. îáëå, -³Û ³Ýí³ÝÙ³Ý
Ñ³Ù³å³ï³ëË³ÝáõÃÛáõÝÁ Ï³ëÏ³Í ãÇ Ñ³ñáõóáõÙ, ¨ ù³ÝÇ áñ Ţu
í³ÝÏÁ ³ñï³óáÉáÕ Ýß³ÝÁ Ç ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝ Di-Ç ³ëáõñ»ñ»ÝáõÙ ãáõ-
ÝÇ ï³ñÁÝÃ»ñóáõÙ, ³å³ ³Ûëï»Õ ³é³í»É Ñ³í³Ý³Ï³Ý ¿ §Diau(e)-
hi¦ -Ç ÁÝÃ»ñóáõÙÁ Ţi-a-u-(e)-hi Ó¨áí` ï»ëÝ»Éáí Ñ³Ù³å³ï³ëË³-
ÝáõÃÛáõÝ ë»å³·Çñ Ţ-Ç ¨ Ñ³Û. ï-Ç ÙÇç¨: ÜáõÛÝ Ó¨áí Uelikuni [Ú-e-li-
ku-ni]-¶»Õ³(ñ)ùáõÝÇ-Ý å»ïù ¿ Ï³ñ¹³É Uelequni [Ú-e-le-qú-ni] ¨
³ÛÉÝ (²ßË³ïáõÃÛáõÝáõÙ ÑÇß³ï³ÏíáÕ ½áõ·³Ñ»é µ³é»ñÁ Çñ»Ýó
³í³Ý¹³Ï³Ý ¨ ³é³ç³ñÏíáÕ ÁÝÃ»ñóÙ³Ùµ µ»ñí³Í »Ý Ñ³í»Éí³Í
I-áõÙ):
àõñ³ñï»ñ»ÝÇ` Ý»ñÏ³ÛáõÙë ÁÝ¹áõÝí³Í ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ-
·Ç å³ÛÙ³Ý³Ï³Ý ÉÇÝ»Éáõ Ñ³Ý·³Ù³ÝùÁ ³Ýßáõßï ·Çï³ÏóíáõÙ ¿
áõñ³ñï³·»ïÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó: ²ÛÝáõ³Ù»Ý³ÛÝÇí, ó³íáù, å»ïù ¿ Ýß»É,
áñ í»ñçÇÝÝ»ñë ÷³ëïáñ»Ý ³Ýáõß³¹ñáõÃÛ³Ý »Ý Ù³ïÝ»É ³ÛÝ`
Ï»ÝïñáÝ³óÝ»Éáí Çñ»Ýó ç³Ýù»ñÁ áõñ³ñï»ñ»ÝÇ µ³é³å³ß³ñÇ,
ÇÙ³ëï³ÛÇÝ ³ñÅ»ùÝ»ñÇ, ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý Ó¨»ñÇ å³ñ½³µ³ÝÙ³ÝÁ ¨,
í»ñçÇÝ Ñ³ßíáí, ï»ùëï»ñÇ Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛ³ÝÁ: àõñ³ñï»ñ»ÝÇ ÑÝãÛáõ-
Ý³Ï³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç å³ñ½³µ³ÝÙ³Ý áñáß ÷áñÓ»ñ »Ý »Õ»É Ù³ëÝ³-
íáñ³å»ë ¸Û³ÏáÝáíÇ, ê³ÉíÇÝÇÇ ÏáÕÙÇó, áñáÝù ÑÇÙÝ³Ï³ÝáõÙ í»-
ñ³µ»ñáõÙ »Ý Ó³ÛÝ³íáñÝ»ñÇ, ÇÝãå»ë Ý³¨` »ñÏµ³ñµ³éÝ»ñÇ ¨ »é-
µ³ñµ³éÝ»ñÇ áõëáõÙÝ³ëÇñÙ³ÝÁ19: ê³Ï³ÛÝ ³Û¹ µáÉáñÁ ËÇëï ³Ýµ³-
í³ñ³ñ ¿ ¨ ³Ý³ñ¹ÛáõÝ³í»ï í»ñáÑÇßÛ³É ûµÛ»ÏïÇí ¹Åí³ñáõÃÛáõÝ-
Ý»ñÇ å³ï×³éáí: Î³ñ»ÉÇ ¿ åÝ¹»É, áñ áõñ³ñï»ñ»Ý µ³é»ñÁ Çñ»Ýó
12
ÁÝ¹áõÝí³Í ³ñï³ë³ÝáõÃÛ³Ùµ ËÇëï ³Õ³í³Õí³Í »Ý: àñå»ë
ûñÇÝ³Ï µ»ñ»Ýù Ñ»ï¨Û³ÉÁ. ¹»é í³Õáõó áõëáõÙÝ³ëÇñáÕÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó
ÝÏ³ïí»É ¿ Ñ³Û»ñ»Ý ³é, Ñ»é- ³ñÙ³ïÝ»ñÇ ³éÏ³ÛáõÃÛáõÝÁ áõñ³ñï»-
ñ»ÝÇ µ³é³å³ß³ñáõÙ` pare, par- ï»ëùáí: Ð³Û»ñ»Ý ³ñÙ³ïÝ»ñÁ
Í³·áõÙ »Ý Ñ. -». *per-Çó ¨ áõñ³ñï³Ï³Ý ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ
íÏ³Ûí³Í »Ý ÙÇÝã¨ Ñ³Û»ñ»ÝÇÝ Ñ³ïáõÏ *p > Ñ/- ³ÝóáõÙÁ: ØÇÝã¹»é
ÙÇ¨ÝáõÛÝ ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý Ó¨³÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ïñ³Í Ñ³Û. Ñ»ï, »ï
³ñÙ³ïÇ (Í³·áõÙ ¿ Ñ. -». *ped-Çó) ³éÏ³ÛáõÃÛáõÝÁ áõñ³ñï»ñ»ÝÇ µ³-
é³å³ß³ñáõÙ peţi, peţu- ï»ëùáí` §»ï ¹³éÝ³É, ßñçí»É ¨ ³ÛÉÝ¦
ÇÙ³ëïÝ»ñáí, ÙÇã¨ ³ÛÅÙ ãÇ ÝÏ³ïí»É20 ³ÏÝÑ³Ûïáñ»Ý ÙÇ³ÛÝ ³ÛÝ
å³ï×³éáí, áñ í»ñçÇÝë áõñ³ñï»ñ»ÝÇ µ³é³ñ³ÝÝ»ñáõÙ Ý»ñÏ³Û³ó-
íáõÙ ¿ bed- ï»ëùáí, ³ÛÝÇÝã, ÇÝãå»ë ³ñ¹»Ý Ýßí»É ¿, bed- ¨ peţ ï³ñ-
µ»ñ³ÏÝ»ñÁ ÙÇ³Ý·³Ù³ÛÝ Ñ³Ù³ñÅ»ù »Ý, ¨ í»ñçÇÝë bed- ï»ëùáí
Ý»ñÏ³Û³óÝ»ÉÁ å³ÛÙ³Ý³Ï³Ý ¿21:
ÆÑ³ñÏ», ³Û¹ ³Ù»ÝÁ áõÝÇ Çñ ûµÛ»ÏïÇí µ³ó³ïñáõÃÛáõÝÁ, ¨ ÝÙ³Ý
å³ñ³·³ÛáõÙ ß³ï ¹Åí³ñ ¿, »Ã» áã ³ÝÑÝ³ñÇÝ, í»ñ³Ï³Ý·Ý»É áõ-
ñ³ñï»ñ»ÝÇ, ÁÝ¹Ñ³Ýñ³å»ë ÝÙ³Ý³ïÇå íÇ×³ÏáõÙ ·ïÝíáÕ ³ÛÉ
ó³ÝÏ³ó³Í É»½íÇ ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ·Á` ãáõÝ»Ý³Éáí í»ñçÇÝÇë
Ñ»ï ó»Õ³Ïó³Ï³Ý Ï³å áõÝ»óáÕ ³ÛÉ É»½áõÝ»ñÇ ïíÛ³ÉÝ»ñ. ÙÇ µ³Ý,
áñÁ Áëï ÁÝ¹áõÝí³Í Ï³ñÍÇùÇ, Çëå³é µ³ó³Ï³ÛáõÙ ¿ áõñ³ñï»ñ»ÝÇ
å³ñ³·³ÛáõÙ: ÊáõéÇ»ñ»ÝÁ, áñ ëáíáñ³µ³ñ Ñ³Ù³ñíáõÙ ¿ áõñ³ñï»-
ñ»ÝÇÝ ó»Õ³ÏÇó, áãÝãáí ãÇ Ï³ñáÕ û·Ý»É, ù³ÝÇ áñ Ý³Ë` í»çÇÝÇë ó»-
Õ³Ïó³Ï³Ý Ï³åÝ áõñ³ñï»ñ»ÝÇ Ñ»ï ³ÛÝù³Ý ¿É ³ÏÝÑ³Ûï ã¿, ¨ »ñÏ-
ñáñ¹` ËáõéÇ»ñ»ÝÇ ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ·Á ÝáõÛÝå»ë Ñëï³Ï
å³ñ½³µ³Ýí³Í ã¿:
²Û¹ Ï³å³ÏóáõÃÛ³Ùµ Ï³ñ»ÉÇ ¿ ÑÇß»É ì³ÝÇ Ã³·³íáñáõÃÛ³Ý
Ù³Ûñ³ù³Õ³ùÇ ³Ýí³ÝÙ³Ý ÁÝ¹áõÝí³Í ³ñï³ë³ÝáõÃÛáõÝÁ` §îáõß-
å³¦, Ï³Ù Ñ»Ýó Ã³·³íáñáõÃÛ³Ý ³Ýí³ÝáõÙÁ` §´Ç³ÇÝ³¦, ï³ñµ»-
ñ³ÏÝ»ñ` §´Ç³Ý³¦, §´³Ý³¦: ²é³çÇÝÁ ·³ÉÇë ¿ ë»å³·Çñ Ţušpa-Çó,
»ñÏñáñ¹Á` B(i)a(i)na-Çó: ÆÝã í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ Ţušpa-ÇÝ, ³å³ »Ã»
Ñ³ßíÇ ³éÝ»Ýù ³ÛÝ ÷³ëïÁ, áñ ³ëáõñ»ñ»ÝáõÙ û ÑÝãÛáõÝÁ µ³ó³Ï³-
ÛáõÙ ¿, ¨ ³Ù»Ý³Ù»Í ó³ÝÏáõÃÛ³Ý ¹»åùáõÙ ¿É ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ
Ñ»ÕÇÝ³ÏÝ»ñÁ ³ÛÝ ã¿ÇÝ Ï³ñáÕ áõÕÕ³ÏÇ ³ñï³óáÉ»É ³ñÓ³Ý³·ñáõ-
ÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ¨ ëïÇåí³Í å»ïù ¿ ÷áË³ñÇÝ»ÇÝ Ù»Ï ³ÛÉ Ó³ÛÝ³íá-
13
ñáí, ³é³í»É Ñ³í³Ý³Ï³Ý ¿ u-áí, ³å³ Ţušpa-Ç Ţospa ÁÝÃ»ñóáõÙÁ22
ÙÇ³Ý·³Ù³ÛÝ Ñ³í³Ý³Ï³Ý ¿, áñÁ ¨ å³Ñå³Ýí»É ¿ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý µ³½-
Ù³ÃÇí ³ÕµÛáõñÝ»ñáõÙ: ÜáõÛÝÁ í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ §´(Ç)³(Ç)Ý³¦-ÇÝ, áñÁ
Ù»½ ¿ Ñ³ë»É ì³Ý, -³Û Ó¨áí: ²Ûë ß³ñùÁ Ï³ñ»ÉÇ ¿ »ñÏ³ñ ß³ñáõÝ³-
Ï»É: ÐÇß»Ýù Ù»ñ Ù³Ûñ³ù³Õ³ùÇ §¾ñ»µáõÝÇ¦ ³Ýí³ÝáõÙÁ, áñÁ ÷³ë-
ïáñ»Ý ÑÝ³ñáíÇ ¿ ¨ å»ïù ¿ Ï³ñ¹³É §ºñ»õáõÝ(Ç), Ï³Ù ºñ»õáÝ(Ç)¦:
²Ûëï»Õ å»ïù ¿ Ýß»É, áñ ÙÇ³Ý·³Ù³ÛÝ ÑÝ³ñ³íáñ ¿, áñ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý
³ÕµÛáõñÝ»ñáõÙ ÑÇß³ï³ÏíáÕ, ³ë»Ýù, ì³Ý, -³Û Ó¨Á Ù»½³ÝÇó 2,5–3
Ñ³½³ñ ï³ñÇ ³é³ç Ï³ñáÕ ¿ñ ÑÝã»É §´³Ý³¦, µ³Ûó ù³ÝÇ áñ í»ñçÇ-
ÝÇë û·ïÇÝ ãÏ³ ¨ áã ÙÇ Éñ³óáõóÇã ÷³ëï³ñÏ` ³ëáõñ³Ï³Ý ³ñï³-
ë³ÝáõÃÛ³Ùµ ÁÝÃ»ñóí³Í ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ã»Ý Ï³ñáÕ
³Û¹åÇëÇÝ ÉÇÝ»É í»ñáÑÇßÛ³É å³ï×³éÝ»ñáí, ³å³ ì(Ç)³(Ç)Ý³
ï³ñµ»ñ³ÏÁ ÙÝáõÙ ¿ ÙÇ³Ï Ý³ËÁÝïñ»ÉÇÝ:
ø³ÝÇ áñ áõñ³ñï³Ï³Ý ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ï³ñ¹³óíáõÙ »Ý
³ëáõñ³Ï³Ý ³ñï³ë³ÝáõÃÛ³Ùµ ¨ ³Û¹ å³ï×³éáí ÑÝãáõÙ »Ý
³Õ³í³Õí³Í, ³ÛÉ Ï»ñå ã¿ñ ¿É Ï³ñáÕ ÉÇÝ»É, áõëïÇ ¹ñ³Ýù Ï³ñáÕ »Ý
µ³í³Ï³Ý³ã³÷ ³Ý×³Ý³ã»ÉÇ ÉÇÝ»É: Ð³ïÏ³å»ë »Ã» Ñ³ßíÇ ³éÝ»Ýù
Ñ»ï¨Û³ÉÁª ³ëáõñ»ñ»ÝÇó Å³é³Ý·í³Í µ³½Ù³ÃÇí ÑÝãÛáõÝÝ»ñÇ Ñ»ñ-
Ã³·³ÛáõÙÁ, ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ï³Õ³å³ñ³ÛÇÝ µÝáõÛÃÁ,
Ù»½ Ñ³ë³Í »ñÏÉ»½íÛ³ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ËÇëï ë³Ï³íáõ-
ÃÛáõÝÁ ¨ áñå»ë Ñ»ï¨³Ýù` µ³é³å³ß³ñÇ ½·³ÉÇ Ù³ëÇ ÇÙ³ëï³ÛÇÝ
³ñÅ»ùÝ»ñÇ ³ÝÑ³ëÏ³Ý³ÉÇ ÉÇÝ»ÉÁ Ï³Ù Ùáï³íáñ, »ñµ»ÙÝ ëË³É
Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÁ:
ÜÏ³ïÇ ³éÝ»Éáí ³Ûë ³Ù»ÝÁ` µ³ó³éí³Í ã¿, áñ áõñ³ñï»ñ»ÝÇ`
Çñ»Ý ßñç³å³ïáÕ ÑÝ¹»íñáå³Ï³Ý, ë»Ù³Ï³Ý ¨ ÏáíÏ³ëÛ³Ý É»½í³-
ÁÝï³ÝÇùÝ»ñÇó ¨ áã Ù»ÏÇÝ ãå³ïÏ³Ý»ÉÁ Ï³ñáÕ ¿ å³ÛÙ³Ý³íáñí³Í
ÉÇÝ»É í»ñáÑÇßÛ³É Ñ³Ý·³Ù³Ýùáí ¨ ã³ñï³óáÉ»É Çñ³Ï³Ý å³ïÏ»ñÁ:
àõëïÇ Ñ³ïÏ³å»ë Ï³ñ¨áñíáõÙ ¿ áõñ³ñï»ñ»ÝÇ ¨ Ï»Ý¹³ÝÇ Ï³Ù Ù»½
Ñ³ÛïÝÇ ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý Ñëï³Ï Ñ³Ù³Ï³ñ·áí É»½áõÝ»ñÇ Ñ³Ù»Ù³-
ïáõÙÁ23: ÊáëùÁ, ÇÑ³ñÏ», í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ áõñ³ñï»ñ»ÝÇ ï³ñ³ÍÙ³Ý
³ñ»³ÉÇÝ` Ã»° ï³ñ³Íù³ÛÇÝ, Ã»° Å³Ù³Ý³Ï³ÛÇÝ ³éáõÙáí ³ÝÙÇç³-
å»ë Ñ³ñáÕ É»½áõÝ»ñÇÝ: ²Ûë ï»ë³Ï»ïÇó ³é³ÝÓÝ³ÏÇ Ýß³Ý³Ïáõ-
ÃÛáõÝ ¿ ëï³ÝáõÙ Ñ³Û»ñ»ÝÇ ¨ áõñ³ñï»ñ»ÝÇ Ñ³Ù»Ù³ï³Ï³Ý áõëáõÙ-
14
Ý³ëÇñáõÙÁ, ù³ÝÇ áñ ¹ñ³Ýó ï³ñ³ÍÙ³Ý ³ñ»³ÉÝ»ñÁ áã Ã» Ñ³ñ³ÏÇó
»Ý, ³ÛÉ ÷³ëïáñ»Ý ³ÙµáÕçáõÃÛ³Ùµ Ñ³ÙÁÝÏÝáõÙ »Ý:
ò³íáù å»ïù ¿ Ýß»É, áñ, áñå»ë Ï³ÝáÝ, Ñ³Û³·»ïÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ
áõëáõÙÝ³ëÇñáõÃÛ³Ý ÑÇÙù ¿ Í³é³Û»É áõñ³ñï»ñ»ÝÇ ³Õ³í³Õí³Í
³ñï³ë³ÝáõÃÛ³Ùµ ¨ Ñ³×³Ë Ùáï³íáñ Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛ³Ùµ µ³-
é³ó³ÝÏÁ24: âÝ³Û³Í ¹ñ³Ý` Ý»ñÏ³ÛáõÙë Ù»Í³Í³í³É ³ñÅ»ù³íáñ
ÝÛáõÃ ¿ Ïáõï³Ïí³Í ÇÝãå»ë Ñ³Û-áõñ³ñï³Ï³Ý ½áõ·³Ñ»éÝ»ñÇ í»ñ-
Ñ³ÝÙ³Ý, ³ÛÝå»ë ¿É áõñ³ñï»ñ»ÝÇ ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç í»ñ³-
Ï³Ý·ÝÙ³Ý ³éáõÙáí: ²Ûëï»Õ å»ïù ¿ Ýß»É, áñ Ñ³×³Ë Ñ³Û»ñ»Ý ½áõ-
·áñ¹áõÙÝ»ñÁ û·ÝáõÙ »Ý Ý³¨ áõñ³ñï»ñ»Ý µ³é»ñÇ ÇÙ³ëï³ÛÇÝ ³ñ-
Å»ùÝ»ñÇ ×ß·ñïÙ³ÝÁ25:
Æ ÙÇ µ»ñ»Éáí ï³ëÝ³ÙÛ³ÏÝ»ñÇ ÁÝÃ³óùáõÙ Ïáõï³Ïí³Í ÝÛáõÃÁ ¨
ÑÇÙù ÁÝ¹áõÝ»Éáí ¶. æ³ÑáõÏÛ³ÝÇ Ï³½Ù³Í ³ÕÛáõë³ÏÁ (ï»°ë í»ñÁ)`
Éñ³óáõÙÝ»ñáí ¨ ×ß·ñïáõÙÝ»ñáí ëïáñ¨ µ»ñíáõÙ ¿ áõñ³ñï³Ï³Ý
ÑÝãÛáõÝÝ»ñÇ ó³ÝÏÁ` Çñ»Ýó ³ëáõñ³Ï³Ý ¨ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý ÑÝãÛáõÝ³ÛÇÝ
÷áË³ñÅ»ùÝ»ñáí:
²ëáõñ³Ï³Ý àõñ³ñï³Ï³Ý Ð³ÛÏ³Ï³Ý
1 2 3
b b, v, w µ, í, õ
‘
p pp å, ÷
d d ¹
ţ ţ ï
t t Ã, ï (št = ëï)26
k k Ï
q q ù
g g, j (y ?) ·, ç (Û (±))
m m Ù
n n Ý
r . é, ñ, Õ
r, ,r ł
l . É, Õ, ñ
l, ł, r
h x, h Ë, Ñ
z c, ĵ, z ó, Ó, ½
š s, ž ? ë, Å (±)27
s š ß
15
1 2 3
ş ş Í
‘a, ‘i, ‘e ,‘u w + Ó³ÛÝ³íáñ ·, í + Ó³ÛÝ³íáñ
a a, ә, ay ³, Á, ³Û28
u u, o, w áõ, á, õ
e e », Ø (±)
i i, y Ç, Û
ei ei ¿29
? ? ã, ×30
Ü»ñÏ³Û³óíáÕ g-Ç y ³ñï³ë³ÝáõÃÛáõÝÁ Ñ³ïáõÏ ¿ ÙÇ³ÛÝ áõñ³ñ-

ï»ñ»ÝÇÝ, ¨ ãÏ³ áã ÙÇ ³ÛÉ ë»å³·Çñ É»½íáõÙ: ²ÛÝ ³é³ç³ñÏíáõÙ ¿
áõñ³ñï³·»ïÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó` ÑÇÙÝí»Éáí ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ³é-
Ï³ Ñ»ï¨Û³É Ñ»ñÃ³·³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ íñ³. -v-i-e/ -v-g-e, -v-i-ed/ -v-g-
edi, v -i-uki/ v -g-uki, ë³Ï³ÛÝ »Ã» Ñ³ßíÇ ³éÝ»Ýù ³ÛÝ ÷³ëïÁ, áñ g-
áí Ó¨»ñÁ íÏ³Ûí³Í »Ý ÙÇ³ÛÝ ê³ñ¹áõñÇ ´-ÇÝ å³ïÏ³ÝáÕ ¨ ³í»ÉÇ
áõß ßñç³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ, ÇëÏ i-áí Ó¨»ñÁ ÑÇÙÝ³Ï³ÝáõÙ
ÙÇÝã ê³ñ¹áõñÇ ´ -Ý ¨ Çñ Å³é³Ý· èáõß³ ²-Ý, ³å³ Ñ³í³Ý³Ï³Ý ¿,
áñ ³Ûëï»Õ ·áñÍ áõÝ»Ýù Ñ³Û»ñ»ÝÇÝ Ñ³ïáõÏ *y > ç ³ÝóÙ³Ý Ñ»ï:
ÀÝ¹ áñáõÙ ³ÝóÙ³Ý ßñç³ÝÁ Ùáï³íáñ³å»ë Ñ³ÙÁÝÏÝáõÙ ¿ ê³ñ¹áõñÇ
´-Ç ¨ èáõß³ ²-Ç ·³Ñ³Ï³ÉÙ³Ý ï³ñÇÝ»ñÇÝ (783- 731 Ã. Ã. Ù. Ã. ³):
´³ó³éáõÃÛáõÝ ¿ Ï³½ÙáõÙ í³Õ ßñç³ÝÇ Ù»Ï ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝ [УКН
17], áñï»Õ ³éÏ³ ¿ -guri í»ñç³íáñáõÃÛáõÝÁ -uri-Ç ÷áË³ñ»Ý: ê³-
Ï³ÛÝ å»ïù ¿ ÝÏ³ïÇ áõÝ»Ý³É ³ÛÝ ÷³ëïÁ, áñ -guri ï³ñµ»ñ³ÏÁ
÷³ëïáñ»Ý Ñ³Ý¹ÇåáõÙ ¿ ÙÇ³ÛÝ ³Ûë ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛ³Ý Ù»ç Ù»Ï ³Ý-
·³Ù, ¨ ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ Ù»Ýù ãáõÝ»Ýù -guri / -uri Ñ»ñ-
Ã³·³ÛáõÃÛáõÝ, ÇÝãå»ë Ý³¨ ³ÛÝ Ñ³Ý·³Ù³ÝùÁ, áñ í»ñáÑÇßÛ³É ³ñ-
Ó³Ý³·ñáõÃÛáõÝÁ áõÝÇ áñáß³ÏÇ ³é³ÝÓÝ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñ ¨ ÁÝ¹-
Ñ³Ýñ³å»ë ï³ñµ»ñíáõÙ ¿ ÙÛáõë µáÉáñÇó31:
òáõó³ÏáõÙ ï»Õ ã»Ý ·ï»É »ñÏµ³ñµ³éÝ»ñÁ ¨ »éµ³ñµ³éÝ»ñÁ,
áñáÝó ×ß·ñÇï í»ñ³Ï³Ý·ÝáõÙÁ ³é³ÛÅÙ µ³ó ¿ ÃáÕÝí³Í:
16
¼àô¶²Ðºè ´²è²ðØ²îÜºð
¼àô¶²Ðºè ´²è²ðØ²îÜºðÆ ÀÜ¸Ð²Üàôð ò²ÜÎÀ
êïáñ¨ ïñíáõÙ ¿ Ñ³Û-áõñ³ñï³Ï³Ý ½áõ·³Ñ»é µ³é³ñÙ³ïÝ»ñÇ

ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ ó³ÝÏÁ: ÀÝ¹³Ù»ÝÁ` 145 µ³é: àõñ³ñï»ñ»Ý µ³é³ñÙ³ï-
Ý»ñÁ µ»ñí³Í »Ý ÇÝãå»ë ³ëáõñ³Ï³Ý (·ñ³ýÇÏ³Ï³Ý), ³ÛÝå»ë ¿É
³é³ç³ñÏíáÕ áõñ³ñï³Ï³Ý ³ñï³ë³ÝáõÃÛ³Ùµ (ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý` í»-
ñ³Ï³Ý·Ýí³Í Ñ³Û»ñ»Ý ½áõ·áñ¹áõÙÝ»ñÇ ÑÇÙùÇ íñ³):
ÀÝ¹ áñáõÙ ³ëáõñ³Ï³Ý ë»å³·ñ»ñÇ ÁÝÃ»ñóáõÙÁ (ËáëùÁ
í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ d/ţ/t, b/p, g/k/q, i/e ¨ ³ÛÉ ïÇåÇ Ñ»ñÃ³·³ÛáõÙÝ»ñÇÝ)
Ï³ï³ñí»É ¿ Ñ³ßíÇ ³éÝ»Éáí µ³é³ñÙ³ïÇ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý Ñ³Ù³ñÅ»ùÁ:
²Ûëå»ë, ûñÇÝ³Ï, qu-du-la-ni §ÏáÃáÕ, ï³×³ñ¦ µ³éÁ ïñí³Í ¿ ku3-tù-
la-ni ÁÝÃ»ñóÙ³Ùµ, áñÁ ³é³í»É Ñ³Ù³å³ï³ëË³Ý ¿ Ñ³Û»ñ»Ý ÏáÃáÕ
Ñ³Ù³ñÅ»ùÇÝ, ÇëÏ tar-Á` §Ñ½áñ, ÑáÛÅ, ß³ï, Ù»Í, ³í³· ¨ ³ÛÉÝ¦, ţír
Ó¨áí - Ñ³Û. ïÇñ §ÑáÛÅ, ß³ï, ³Ù»Ý³ ¨ ³ÛÉÝ¦1: ´ÝÇÏ Ñ³Û»ñ»Ý µáÉáñ
µ³é³ñÙ³ïÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ ïñí³Í »Ý Ýñ³Ýó ÑÝ¹»íñáå³Ï³Ý Ý³Ë³-
ÑÇÙù»ñÁ: ²ÛÝ µ³é»ñÇ ÇÙ³ëï³ÛÇÝ ³ñÅ»ùÝ»ñÁ, áñáÝó Ñ³Ù³ñ ³é³-
ç³ñÏíáõÙ ¿ Ýáñ Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝ Ï³Ù Ï³ï³ñíáõÙ ¿ ÇÙ³ëï³ÛÇÝ
Ù³ëÝ³ÏÇ ×ß·ñïáõÙ, Ý»ñÏ³Û³óí³Í »Ý ß»Õ³ï³é»ñáí2:
²ëáõñ³- àõñ³ñï³-
Ð³Û»ñ»Ý Ñ. -». Üß³Ý³ÏáõÃÛáõÝÁ
Ï³Ý Ï³Ý
1 2 3 4 5
ar- ar- ³éÝ-áõÉ *ar-nu- ³éÝ»É, ëï³Ý³É, ï³É3
arn-iu- arn- ³éÝ-»É *ar-ne- ³Ý»É, ³ñ³ñ»É, ¹³ñÓÝ»É4
ar-n-ui- ar-n-ui- Û-³ñ-»É, Û-³ñ- *ar Ñ³ñ»É, ÙÇ³Ý³É
Ý-ã-»É
ar-ni, ar- ar-ni, ar- ³éÝ, ³Ûñ *ә(n)r- ³éÝ³Ï³Ý, ³Ûñ5
ardi/u- ardi/u- ³ñ¹-Çõ, ³ñ¹áõ *ar-ti/tu Ï³ñ·, Ï³ÝáÝ, ³ñ¹ ¨ ³ÛÉÝ
an-i-ardu- an-y-ardu- ³Ý-Û-³ñ¹- -“ - ³ÝÇñ³í, Ù»Õ³íáñ
17
1 2 3 4 5
armu- armo- ³ñÙ, –áÛ *or-mo ½³ñÙ, ó»Õ, ë»ñáõÝ¹6
alzena/i arĵena/i ³ñÓ³Ý, Ç-³ ³ñÓ³Ý, Å³Ûé 7
alg-ani arg-ani ³ñ·-»Éù * ark ë³ÑÙ³Ý, å³ïÝ»ß
ale/u ayle/o ³ÛÉ, -á, ³ÛÉ-»õ *alio ³ÛÉ, áõñÇß, ÇëÏ 8
al-e ał-e ³Õ³Õ³-Ï»É, <*al-ale ³ë»É, Ëáë»É, Ñ³Ûï³ñ³ñ»É 9
µñµé. ³Õ³Õ»É
abeli- aweli- ³õ»ÉÇ *obhel Ñ³õ»É»É 10
ab- aw- Ñ-³õ-³Ý/³ï *au7 Ï³Ù»Ý³É, Ñ³×»Ý³É ¨ ³ÛÉÝ
an- an- ³Ý- *ņ ³Ý-, áã
ai- ay- Ñ-³Û»É, Ý-³Û»É Ñ³Û³óù ·ó»É, áõß³¹ñáõ-
(µñµé. ³Û-»É) ÃÛáõÝ ¹³ñÓÝ»É , Ñ»ï¨»É (±)
n-a- n-ay- Ý-³Û-»É ëå³ë»É, Ý³Û»É
aš- as- (Ñ)-³ë-³Ý-»É * ә(n)k´ Ñ³ëÝ»É, Ñ³ëóÝ»É ¨ ³ÛÉÝ
h-aš- h-as- Ñ-³ë-³Ý-»É -“ - Éë»É, ÇÙ³Ý³É, ï»Õ»Ï³Ý³É
z-aš- z-as- ½-(Ñ)³ë-³Ý-»É -“ - Ñ³ëÝ»É, Ñ³ëóÝ»É ¨ ³ÛÉÝ
aţ- aţ/t- (Ñ)-³ï-³Ý»É Ë»Ã. (±) áõï»É, Ñ³ï»É, ëå³é»É ¨
³ÛÉÝ
h-aţ- h-aţ- Ñ-³ï-³Ý»É -“ - Ñ³ï»É, Ïïñ»É, ëå³é»É
z-aţ- z-aţ- ½-³ï-»É -“ - ³é³ÝÓÝ³óÝ»É, ½³ï»É
aţ-qa-na- aţ-qa-na- (Ñ)-³ï- -“ - ÁÝÍ³, ÝíÇñ»É
Ï³óÝ»É/áõó»É
ap- ap- ³÷Ý, -ÇÝ ³÷, »½ñ, Íáí»½ñ
aueiţ- aweiţ- ³õ¿ï *aueid ³õ¿ïÇë, µ³ñÇ Éáõñ
barzu/i-dib- barĵu/i-diw- µ³ñÓáõ/Ç-¹Çõ- *bhŗg´h- ÇÝã-áñ ßÇÝáõÃÛ³Ý
dhēs- ³Ýí³ÝáõÙ
burg-an- burg-an- µáõñ·Ý, -³Ý µáõñ·, ³ßï³ñ³Ï11
baba-ni baba-ni µ³µ³Û µÉáõñ, ë³ñ12
ba ba µ³-Ý, µ³-Û *bhā Ëáëù, Ññ³Ù³Ý, Çñ 13
der- der- ¹Çñ *dhē-r ¹Ý»É 14
dan- dәn- ¹Ý-»É *dhē-ne ¹Ý»É
dar-ani dar-ani ¹³éÝ³É, *dhŗ-g´h-no ¹³ñÓÛ³É, ÏñÏÇÝ
¹³ñÓÝ
daršu-ani darsu-ani ¹³ñë, ¹³ë, -áõ Ù³ñ¹Ï³Ýó ËáõÙµ, Ñ»ï¨³Ï
delz-uše derĵ-use Ñ³Ý-¹»ñÓ, -Ç/á Çñ³Ý. (±) å³ïñ³ëïáõÃÛáõÝ, ³ñ¹,
ëå³ë
e-, ei e-, ei »-Ù, ¿ *es »Ù, ÉÇÝ»É, ·áÛ, ¿

eue, ewe ewe »õ *epi ¨ 15
euri ewri ³õñÇ-áñ¹ ï»ñ 16
18
1 2 3 4 5
er- eł- »Õ-³Ý»É *el6 ÉÇÝ»É, ·ïÝí»É
er- eł- »Õ-, ³Õ- *el5 ³Õ»ï, »Õ»éÝ
erp- ełp- ³Õ÷áõó³Ý»É *alph µéÝ»É, Ã³Ï³ñ¹Á Ó·»É
erşi- erşi- ½-»ñÍ *serg´ ? ³é³ÝÓÝ³óÝ»É, ³Ýç³ï»É
ebani ewani -³õ³Ý,-»õ³Ý17 »ñÏñ³Ù³ë, »ñÏÇñ
egu- ejo- ³ç, –áÛ *sәdhio- ³ç
ieše iese »ë *eg´ »ë 18
i i Ç *en Ç §Ý³Ë¹Çñ¦
tarma-n- tarma-n- Ã³ñÙ³ Ã³ñÙ³, í»ñÝ³ïáõÝ(±) 19
ti-u ti-w ÃÇõ, Ãáõ»É *tēu,*tou Ëáë»É, ³ë»É 20
teq- teq- Ã»ù-»É *tek Ïé»É, Í»Í»É, ÏáËñï»É
tu- tu- Ãáõ-»É áãÝã³óÝ»É, Ñ³ñ»É
tur- toł- ÃáÛÕ, ÃáÕ-»É *tol- ÃáÕÝ»É, Ó·»É, ¹»Ý Ý»ï»É,
ÃáõÉ³óÝ»É
laqu- laqu- É³ùáõ-ó³-Ý»É Ã³ùóÝ»É
harari xałałi Ë³Õ³Õ *khal ? Ë³Õ³ÕáõÃÛáõÝ, ¹³¹³ñ 21
hahuli hałołi Ë³ÕáÕ Ë³ÕáÕ22
harhar(š)- xarxar(s)- Ë³ñË³ñ-»É Ë³ñËñ»É, ù³Ý¹»É 23
hur-išhi xor-isxi Ëáñ çñÑáñ, çñ³í³½³Ý ¨ ³ÛÉÝ
şare şare Í³é, -áÛ *g´ŗ-so Í³é, ³Û·Ç24
şue şue Íáõ, -áõ Íáí, ÉÇ× 25
şerab-ae şeraw-ae Í³ñ³õ, -á/áõ ÷³÷³·, ³Ýçñ¹Ç
şep- şep- Í»÷, Í»÷-»É Í»÷-»É
ka- ka- Ï³-É *(e)gua- Ï³Ý·Ý»É, ÉÇÝ»É
kai kay Ï³Û -“ - ³éç¨, ï»ÕáõÙ
karmehi karmexi Ï³Ù³Ë, -Ç å³ï³ñ³·, ÁÝÍ³
kap-qa- kap-qa- Ï³÷-»É ÷³Ï»É, Ë÷»É, ½³ñÏ»É,
áñá·³ÛÃÁ ·ó»É ¨ ³ÛÉÝ 26
kapi kapi Ï³åÇ-× §ù³ßÇ ÙÇ³íáñ¦ 27
keiţ-an- keiţ-an- Ï¿ï-³Ý-»É *geid- Ï»ÝïñáÝ³óÝ»É
kur-uni koł-uni ÏáÕÝ, -áõÝ *gol- ÏáÕ, ÏáÕÙ
kuldi-ni kordi-ni Ïáñ¹ Ëáå³Ý28
kulu- koru- Ïáñ-»É, Ïáñ- ÷³ËÝ»É, Ïáñ»É,
áõë-³Ý-»É ³ÝÑ»ï³Ý³É
kur kur Ïñ-áõÝÏ *gu-r- áïù, ÏñáõÝÏ
kutul-ani kotoł-ani ÏáÃáÕ, -Ç ÏáÃáÕ, ï³×³é
hubi howi ÑáõÇ-ï *oui ÑáíÇï, ¹³ßï 29
huš- hos- Ñáë-»É Ñáë»É, Ã³÷»É 30
19
1 2 3 4 5
zani- ĵayni- Ó³ÛÝ-»É *g´huьn-įi Ëáëù, Ó³ÛÝ
Ó³ÛÝ, -Ç
z- z-, ĵ- ½-, Ó- *g´hō ½-, Ó- §Ý³Ë¹Çñ¦31
mana mana Ù³Ý Çñ³Ý. §ù³ßÇ ÙÇ³õáñ¦ 32
man- mәn- ÙÝ-³É *men-ā ÙÝ³É, ÉÇÝ»É 33
mak- mәk- ÙÏ-áõÝ¹ Ý»ï»É, ßåñï»É
meše mese Ù³ëÝ, -ÇÝ *mә-k´ ? µ³ÅÇÝ, Ñ³ñÏ, Ù³ë
mi mi ÙÇ *mē ÙÇ, áã 34
nah- nax- Ý³Ë- Çñ³Ý. ³é³ç³Ý³É, ³é³ç ³ÝóÝ»É,
·ÉË³íáñ»É
n-ebsi- n-ewši- (Ý)-³õß-»É ÙáñÃ»É, Ñûß»É
suţug- šuţog- ßïá·-³Ý»É µ³Å³Ý»É, ù³Ï»É, åáÏ»É,
³Ýç³ï»É 35
ulte orte áñÃ, -áÛ *or-tho Ë³ÕáÕÇ áñÃ
ulgu- ołjo- áÕç, -áÛ *sol(u)-įo ? áÕç, ³éáÕç 36
ui oi áã *o-kui ? áã 37
ušt- ost- áëï-³Ý»É ozdo-s ó³ïÏ»É, ÃéÝ»É, ¹áõñë ·³É,
áëï-»É Í³í³Éí»É
ul- or- áñ, -áÛ *ku -ro áñ, áñÁ 38
ur-išhi ur-isxi áõé-Ý Çñ, ½»Ýù
ur-urda- ur-ord/urda- *áõé-áñ¹, Ç-³ ¹³ñµÇÝ, ½ÇÝ³·áñÍ
ulţu ułţu áÕï, -áõ ³ëáõñ. áõÕï 39
ul- uł- áõÕ- *ul- áõÕ¨áñí»É, ·Ý³É 40
ul-ušt- uł-ust- áõÕ-áõëï- *ul-u-st- áõÕÕáñ¹»É, ³é³çÝáñ¹»É
n-ul- n-uł- (Ý)-áõÕ- *ni-ul- ³é³çÝáñ¹»É, í³ñ»É,
Ï³é³í³ñ»É, Ñáíí»É
n-ul-ušt- n-uł-ust- (Ý)-áõÕ-áõëï- *ni-ul-u-st- ³é³çÝáñ¹»É, í³ñ»É,
Ï³é³í³ñ»É
up-ar(a)du- up-ar(a)du- (Ñ)-áõå-³ñ¹-áõ *ub- Ññ³Ù³Û»É (±), Ï³ñ·³¹ñ»É(±)
ţ-up-ardu- ţ-up-ardu- *ï-(Ñ)áõå- -“ - ÃáõÛÉ³ïñ»É(±), ³½³ï
³ñ¹-áõ ÃáÕÝ»É(±)
uz-gini už-gini áõÅ- Çñ³Ý. áõÅ, ½áñáõÃÛáõÝ41
paţ- paţ- å³ï ³ÏÏ³¹. ßñç³å³ï, ßñç³å³ñÇëå
/ßáõÙ.
paţ-are paţ-ałe å³ï + ³Õ(±) -“ - ù³Õ³ù, ³Ùñáó
paţ-g- paţ- å³ï-»É -“ - ßñç³å³ï»É
pare pare ³é *pors ³é, ÙÇÝã¨ §Ý³Ë¹Çñ¦ 42
par- par- Ñ»é-³Ý-³É *per Ñ»é³óÝ»É, ùß»É, ï³Ý»É 43
pah-ini pax-ini/-ani å³Ëñ¿, -Ç å³Ëñ, ï³í³ñ 44
20
1 2 3 4 5
peţ- peţ- Ñ-»ï, »ï *ped Ñ»ï, ßñç»É, ¹³éÝ³É ¨ ³ÛÉÝ
pile piłe å»Õ-»É *bel- çñ³Ýóù 45
gar-ni jar-ni ç³éÝ ù³ñ³Ûñ, ù³ñ³ÝÓ³í
gun- jun- çáõÝ-ç *guhon Ù³ñï, Ù³ñï³Ï³Ý
šani sani ë³Ý, -Ç ³Ù³Ý, Ï³Ãë³ 46
šat- sayt- ë³ÛÃ-³ù-»É ·ó»É, ÁÝÏÝ»É, ë³Ñ»É
šer- ser- ë»é, -Ç *kér ïáÑÙ, ë»ñáõÝ¹
šer- ser- ë»éÝ *kér-no ³é³ÝÓÇÝ, ½áõï, ³ÝË³éÝ
šul-ušt- soł-ust- ëáÕ-áõëï- ëáÕ³É 47
šuri suri ëáõñ, -áÛ * kó-ro ëáõñ, Ãáõñ 48
šuri/a sori/a ëáñ-³Ûù É³ÛÝ, ÁÝ¹³ñÓ³Ï (»ñÏÇñ)
šur-išhi- sor-isxi- ëáñ-³-Ï³É ³Ëáé, ÓÇ³Ýáó
ţel- ţeł- ï»Õ, ½-»ï»Õ *sede-lo ½»ï»Õ»É, ï»Õ³íáñ»É ¨ ³ÛÉÝ
ţi-ae ţi-ae ïÇ, ï¿ *dei, *di, Ù»Í 49
ţir ţir ïÇñ ÑáÛÅ, ß³ï, ËÇëï, Ù»Í
u-ţuli u-ţoli ïáÉÇ Ë³ÕáÕÇ í³½ 50
tur- tur- ïñ-áñ-»É ïñáñ»É, ×½Ù»É
ţu, ţa ţu, ţa ïáõ, ï³-É, »ï *dō,*dә,*d ï³É, ³Ý»É, Ï³ï³ñ»É
za-ţu- zә-ţu- ½-ïáõ- -“ - ³Ý»É, Ï³ï³ñ»É
ţuţ- ţuţ- ïáõï-Ý *dud Í³Ûñ, »½ñ 51
zel-bi ceł-wi ó»Õ, -Ç *skel1 ó»Õ, ë»ñáõÝ¹ 52
zel- cel- ó»É-»É *skel- ×»Õù»É, å³ïé»É 53
ware wałe ·³Õ-»É, ·³Õ *uьl ³Ùµ³ñ, Ã³ùëÃáó
wal- wal-, wәl- ·³É-, ·É-, ·ÇÉ- *uәl, *uēl, Ñ³ÕÃ»É, Ñ³ÕÃ³Ñ³ñ»É,
·Éáñ»É, ï³å³É»É
pulu- poro- ÷áñ, -áÛ *phoro íÇÙ³÷áñ ³ñÓ³Ý³·ñáõ-
÷áñ-»É ÃÛáõÝ
parşani payłşani ÷³ÛÍ³ÕÝ,-³Ý *phәlg´-niā ÷³ÛÍ³Õ
< *÷³ÛÕÍ³Ý
pit- pit- ÷Ã-(áõñ), ç³ñ¹»É, ÷ßñ»É 54
÷Ãñ»É
qar- qał- ù³Õ-»É *kәl áãÝã³óÝ»É, Ñ³ÕÃ»É, åáÏ»É
qar-bi qar-wi ù³ñ, -Ç *kar ù³ñ, Å³Ûé
š s ë *kó, *ké ³é³çÇÝ ¹»ÙùÇ óáõó³Ï³Ý

¹»ñ³ÝáõÝ
eši esi µñµé. ¿ë -“ -
21
1 2 3 4 5
(i) ša-ni (i) sa-n (Ç) ë³-Ý -“ -
aiš-55 ais- ³Ûë *ai- kó
ešt-ini/- est-in/- ³ëï- -“ -
ašţani asţan ³ëïÝ -“ -
n n Ý *no »ññáñ¹ ¹»ÙùÇ óáõó³Ï³Ý
¹»ñ³ÝáõÝ
ini ini -Ý (Ñá¹) -“ -
(i) na-ni (i) na-n (Ç) Ý³-Ý -“ -
ain- ain- ³ÛÝ *ai-no
i-nu- i-nu- Ýá- -“ -
d d ¹ *to,*tu »ñÏñáñ¹ ¹»ÙùÇ óáõó³Ï³Ý
¹»ñ³ÝáõÝ
edi edi ³Û¹Ç/ ³ÛïÇ -“ -
(i) da-ni (±) (i) da-n (Ç) ¹³ -Ý -“ -
andani andani ³Ý¹Ý -“ -
Î³ëÏ³Í³Ýùáí Ñ³Û-áõñ³ñï³Ï³Ý ½áõ·áñ¹áõÙÝ»ñÇ ß³ñùÇÝ Ï³-
ñ»ÉÇ ¿ ¹³ë»É Ý³¨ µ³½Ù³ÃÇí ³ÛÉ µ³é³ñÙ³ïÝ»ñ: ´»ñ»Ýù ¹ñ³ÝóÇó
ÙÇ ù³ÝÇëÁ.
²ëáõñ³- àõñ³ñï³-
Ð³Û»ñ»Ý Ñ. - ». Üß³Ý³ÏáõÃÛáõÝÁ
Ï³Ý Ï³Ý
amani amani ³Ù³Ý ³Ù³Ý 56
aţ-e aţ-e ³ï³, ³ïá < *atta ? Ñ³Ûñ 57
u
iu yo Û-á, áõ-ñ, á-ñ *k u-(ro) »ñµ, ÇÝãå»ë, áñ, »Ã»
ir- ir- »ñ-»ñ-³É *tres ? ß³ñÅ»É, ï³ï³Ý»É
hi-ni hi-ni ½-Ç, Ç-Ýã *kui- ÇÝã, ÇÝãáõ Ñ³Ù³ñ, ¨ ³ÛÉÝ (±)
hu- xu- Ëáõ-»É (±) ç³ñ¹»É(±), áãÝã³óÝ»É(±)
hare xałe Ë³Õ *khal ×³Ý³å³ñÑ, ³ñß³í (±)
karkar-ani karkar-ani Ï³ñÏ³é ½ñ³Ñ
kus- koš- ÏáßÝ»É, ÏûßÝ»É ÓáÝ»É, ÁÝÍ³Û»É
mari mari Ù³ñ Ñ³Û³ë. (±) ³½Ýí³ïáÑÙÇÏ, ÇßË³Ý
muşi muşi Ñ-Ùáõï, –Ç *mōd ×ßÙ³ñÇï, Ñ³í³ï³ñÇÙ
(ÑáíÇí)
n-ir-bi n-ir-wi (Ý)-Çñ, Ç-³ *ni-kui-ro Çñ, Ï³Ñ, áõÝ»óí³Íù
sest-ini šešt-ini ß»ßï, -Ç ß»ßï³ÏÇ, ëñÁÝÃ³ó
pe pe Ñ»-Ý/ó ï³Ï, ÏÇó
šuli sułi ëáõÕ ëáõÕ, ë³Ï³í
su-hi šu-xi ßáõ-ù *k′uō-ko Ýáñ, ÷³é³Ñ»Õ, ßù»Õ 58
ulh- ułh- áõÕË- Ñ»Õ»Õ»É 59
22
²Ûëù³Ýáí ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ íÏ³Ûí³Í Ñ³Û»ñ»Ý
µ³é³ñÙ³ïÝ»ñÇ ó³ÝÏÁ ãÇ í»ñç³ÝáõÙ: ´³½Ù³ÃÇí µ³é³ñÙ³ïÝ»ñ
å³Ñå³Ýí»É »Ý ½³Ý³½³Ý Ñ³ïáõÏ ³ÝáõÝÝ»ñáõÙ: Âí³ñÏ»Ýù ¹ñ³Ý-
óÇó ÙÇ ù³ÝÇëÁ. arşibi (arşiwi) - Ñ³Û. ³ñÍÇõ * < ŗgípi-io §ÓÇáõ ³ÝáõÝ¦,
uški-ani (oski-ani) -Ñ³Û. áëÏÇ §µÝ³Ï³í³ÛñÇ ³Ýí³ÝáõÙ¦, şinu-ardi
(şino-ardi) §ÇÝã-áñ ³ëïí³Í¦ - Ñ³Û. ÍÇÝ, -Ç * < génos, mel-ardi (meł-
ardi) §ÉáõëÝÇ ³ëïõ³ÍÁ¦ - Ñ³Û. Ù»Õ³ñ¹Ç. Ñ³Û»ñ»Ý Ù»Õ³ñ¹Ç Ýß³Ý³-
ÏáõÙ ¿ ÈáõëÇÝ, ţuar-araşa-hubi (ţowar-araşa-howi) §¹³ßï³í³ÛñÇ ³Ý-
í³ÝáõÙ¦ -Ñ³Û. ïáõ³ñ+ ³ñ³Í³*<dĭpьrā + trәg´ ïáõ³ñ³ñ³Í³ï³÷,
šiu-ni (siw-ni) §³ñ¨Ç, ÉáõÛëÇ ³ëïí³Í¦60 - Ñ³Û. ëáÛ-ù <*ëÇõ-ù §ÉáõÛë¦,
(h)alt (=hałt)61 §áõñ³ñï³Ï³Ý ·ÉË³íáñ ³ëïí³ÍÁ¦-Ñ³Û. Ñ³ÕÃ/Û³ÕÃ
(áÙ³Ýù ³ÛÝ Ï³ñ¹áõÙ »Ý (h)al-di, ï»ëÝ»Éáí di Ù³ëÝÇÏÇ Ù»ç Ñ³Û ¹Ç
§³ëïí³Í¦ µ³éÁ: ºÃ» Çñáù ³Û¹å»ë ¿, ³å³ µ³ó³éí³Í ã¿, áñ
(h)al-Á å»ïù ¿ Ï³å»É ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ³éÏ³ al-
§ï»ñ¦ µ³éÇ Ñ»ï` Ñ³ëÏ³Ý³Éáí (h)al-di-ÇÝ §ï»ñ-³ëïí³Í¦ ÇÙ³ë-
ïáí) ¨ ³ÛÉÝ: Â»ñ¨ë Ñ³Û. ëáõñµ, -áÛ < * ëáõµñá < Ñ. -». *kúbhro
§ëáõñµ¦ µ³éÝ ¿ íÏ³Ûí³Í ³ëáõñ. ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ÑÇß³-
ï³ÏíáÕ šubria »ñÏñ³Ù³ëÇ ³Ýí³Ý Ù»ç (Ñ³Ù³å³ï³ëË³ÝáõÙ ¿
ê³ëáõÝÇÝ):
²Ûë ó³ÝÏÁ Ï³ñ»ÉÇ ¿ µ³í³Ï³Ý »ñÏ³ñ ß³ñáõÝ³Ï»É: Ð³ïÏ³å»ë
ß³ï »Ý Ñ³ÛÏ³Ï³Ý ³ñÙ³ïÝ»ñÁ áõñ³ñï³Ï³Ý ¹Çó³ñ³ÝáõÙ, ³Û¹
Ù³ëÇÝ ï»°ë æ³ÑáõÏÛ³Ý, §Ð³ÛÏ³Ï³Ý ß»ñïÁ áõñ³ñï³Ï³Ý ¹Çó³-
ñ³ÝáõÙ¦, ä´Ð, 1986 Ã., 1, ¿ç 43-58:
´³½Ù³ÃÇí »Ý Ý³¨ ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ Ñ³Ý¹ÇåáÕ
³ÛÝ µ³é»ñÁ, áñáÝó ÇÙ³ëï³ÛÇÝ ³ñÅ»ùÝ»ñÁ ³ÝÑ³Ûï »Ý, µ³Ûó á-
ñáÝù áõÝ»Ý Çñ»Ýó ÑÝ³ñ³íáñ ½áõ·áñ¹áõÙÝ»ñÁ Ñ³Û»ñ»ÝáõÙ: ÀÝ¹ áñáõÙ
í»ñçÇÝÝ»ñë áã ÙÇ³ÛÝ ³ñï³ùÝ³å»ë »Ý Ñ³Ù³å³ï³ëË³ÝáõÙ í»-
ñáÑÇßÛ³É µ³é»ñÇÝ, ³ÛÉ¨ Çñ»Ýó ÇÙ³ëï³ÛÇÝ ³ñÅ»ùÝ»ñáí ÙÇ³Ý·³-
Ù³ÛÝ Ñ³Ù³ÑáõÝã »Ý Ñ³Ù³å³ï³ëË³Ý ¹ñí³·Ý»ñÇ ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ
ÇÙ³ëïÇÝ: ¸ñ³Ýù µáÉáñÁ, Ù»Ï »ñÏáõ µ³ó³éáõÃÛ³Ùµ, µ³ó »Ý
ÃáÕÝí³Í ¨ ã»Ý ùÝÝ³ñÏíáõÙ62:
23
²è²ÜÒÆÜ ¼àô¶àð¸àôØÜºðÆ ´²ò²îðàôÂÚàôÜÜºð
êïáñ¨ Ý»ñÏ³Û³óíáõÙ »Ý Ñ³Û-áõñ³ñï³Ï³Ý ½áõ·áñ¹áõÙÝ»ñÇ µ³-

é³ó³ÝÏáõÙ µ»ñí³Í áñáß µ³é³ñÙ³ïÝ»ñÇ ³é³í»É Ù³Ýñ³Ù³ëÝ µ³-
ó³ïñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: ¸³ í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ ÑÇÙÝ³Ï³ÝáõÙ ³ÛÝ µ³é»ñÇÝ,
áñáÝó Ñ³Û»ñ»Ý ½áõ·áñ¹áõÙÝ»ñÁ ³é³çÇÝ ³Ý·³Ù »Ý Ý»ñÏ³Û³óíáõÙ
Ï³Ù ÇÙ³ëïÝ»ñÁ ÝáñáíÇ »Ý Ù»ÏÝ³µ³ÝíáõÙ: Ê³éÝ³ß÷áÃÇó Ëáõë³-
÷»Éáõ Ýå³ï³Ïáí ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇó Ï³ï³ñí³Í ³é³ÝÓÇÝ
¹ñí³·Ý»ñÇ Ù»çµ»ñáõÙÝ»ñÁ ïñí³Í »Ý ³í³Ý¹³Ï³Ý ³ñï³ë³Ýáõ-
ÃÛ³Ùµ, ÇëÏ ¹ñ³Ýó Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ` Áëï ëÏ½µÝ³ÕµÛáõñÇ, Ã»¨
ß³ï ¹»åù»ñáõÙ ³ÏÝÑ³Ûïáñ»Ý áñáß³ÏÇ Éñ³óÙ³Ý ¨ ßïÏÙ³Ý Ï³ñÇù
áõÝ»Ý63:
aylo/e- [alu-še, alu-ke, ale, ale-ke... ale-ke, ale-be ¨ ³ÛÉÝ] - Ñ³Û. ³ÛÉ, -
áÛ < *alio §áõñÇß¦. Àëï Ü. Ð³ñáõÃÛáõÝÛ³ÝÇ Î»ÉÇßÇÝÇ »ñÏÉ»½íÛ³ ³ñ-
Ó³Ý³·ñáõÃÛáõÝáõÙ alu-še-Á Ñ³Ù³å³ï³ëË³ÝáõÙ ¿ ³ëáõñ. ša-ÇÝ
§ÇÝã, áñÁ ¨ ³ÛÉÝ¦ ÇÙ³ëïáí [ï»°ë КУКН, ¿ç 434]. Áëï Ø»ÉÇùÇßíÇÉáõ
ša-ÇÝ Ï³Ù šummu-ÇÝ §»Ã», ¹»åùáõÙ¦ ÇÙ³ëïáí [УКН, ¿ç 388] (³ëáõ-
ñ³Ï³Ý ša-Ù³ëÝÇÏÁ µ³½ÙÇÙ³ëï ¿ ¨ Çñ ÑÇÙÝ³Ï³Ý Ýß³Ý³ÏáõÃÛ³Ùµ
áã ÙÇ Ï³å ãáõÝÇ áõñ³ñï. aylo/e-Ç Ñ»ï. ³ÛÝ ÑÇß»óÝáõÙ ¿ ³Ý·É»ñ»ÝÇ
the ¨ of Ù³ëÝÇÏÝ»ñÁ): àõñ³ñï. al-u/e-Á Ù³ëÝ³·»ïÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó
Ã³ñ·Ù³ÝíáõÙ ¿ §áí-áñ, áñÁ¦ ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ ÇÙ³ëïáí64, ë³Ï³ÛÝ ï³ñ-
µ»ñ ¹ñí³·Ý»ñáõÙ ¹ñ³Ý ïñíáõÙ ¿ ï³ñµ»ñ ÇÙ³ëïÝ»ñ` §³Ñ³ ÇÝãåÇ-
ëÇ¦, §»ñµ¦, §³ÛÝ¦, §áÙ³Ýù¦, §ÙÛáõëÝ»ñÁ, áíù»ñ¦ ¨ ³ÛÉÝ: î»°ë Ñ»-
ï¨Û³É ûñÇÝ³ÏÝ»ñÁ.
1. ... ali meše IArgištie IDiauhiniše aruni - §³Ñ³ ÇÝãåÇëÇ Ñ³ñÏ IX-
ÇÝ IX -»óÇÝ ïí»ó¦ [КУКН 145, B119]:
2. šuiani ŠADUbabanani ali bidiia<di> waše SALlu<tu> parubi - §ÃßÝ³-
Ù³Ï³Ý É»éÝ»ñÇó »ñµ í»ñ³¹³ñÓ³ ³Ûñ, ÏÇÝ ùß»óÇ¦ [КУКН,
2407]:
3. DHaldinie badusie DUB-te terubi ali URUArşuniu-ini DUB-te terubi
ali inaa [NA4pu]lusi inaa DUB-te terubi - §Ð³ÕÃÇÝ ÑáÛ³Ï³å ·Çñ
¹ñ»óÇ, ³ÛÝ ù³Õ³ùÇÝ ²ñÍáõÝÇáõÝÇÇÝ ·Çñ ¹ñ»óÇ, ³ÛÝ
Ññ³ß³ÉÇ(±) ·ÇñÁ, Ññ³ß³ÉÇ(±) ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÁ, ¹ñ»óÇ¦
24
[КУКН, 40 о. с. 3, 41 о. с. 2] (µ³í³Ï³Ý ËñÃÇÝ ¨ Ï³ëÏ³Í»ÉÇ
Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝ):
4. uladi KURX-edi ali aštadi KUREtiunia ištinie - §áõÕ¨áñí»óÇ ¹»åÇ
KUR
X »ñµ Ñ³ëï³ï»óÇ ¾ÃÇáõÝÇÇ ßÝáñÑÇí¦ [КУКН, 241 F5]:
5. ali LUtašmuše bidi manu biduni- §³ÛÝ ·»ñÇÝ»ñÇÝ(±) áñáÝù
í»ñ³¹³ñÓ»É ¿ÇÝ í»ñ³¹³ñÓñ»ó¦ [КУКН, 5317] ¨ ³ÛÉÝ:
Ø»Ï ³ÛÉ, alu-še Ó¨áí, Ñ»ï¨Û³É Ï³Õ³å³ñ³ÛÇÝ ³ñï³Ñ³Ûïáõ-
ÃÛáõÝáõÙ.
6. aluše ini DUB-te pitu-lie... aluše... aluše ainei/ulie ini(e)li du-lie
(tiu-lie ulii turie) aluše uliše ti-ulie ieše... - §áí-áñ ³ÛÝ ·ÇñÁ ÷ÉÇ
áí-áñ... áí-áñ ÇÝã-áñ Ù»ÏÇÝ /áõñÇß Ù»ÏÇÝ ¹ñ³Ýù ÏëïÇåÇ,
(Ï³ëÇ ·Ý³ ç³ñ¹Ç) Ù»Ï áõñÇßÁ Ï³ëÇ »ë... ¦ [.... ]:
ÇëÏ, ale-ke... . ale-ke Ó¨áí, Ñ»ï¨Û³ÉáõÙ.
7. ale-ke zašgubi ale-ke šeheri/TI. LA parubi –§... áÙ³Ýó ëå³Ý»óÇ
áÙ³Ýó Ï»Ý¹³ÝÇ ùß»óÇ¦[.... . ]:
Ù»Ï ³Ý·³Ù Ñ³Ý¹ÇåáõÙ ¿ ali-p/bi (alipi kulu-arš-ibi = ayli-we koro-arši-
we) Ó¨áí.
8. ali LUUKUm GIŠšurgini kaini kulu-ar(ub)š-ibi šatuni ŠADUX ŠADUX
badgulubi zašgubi alipi kulu-ar(ub)š-ibi DIM-še GIBIL-ni - §ÙÛáõë 65
Ù³ñ¹ÇÏ (áíù»ñ) ëñÇ ³éç¨ ÷³Ë³Ý, µéÝ»óÇÝ X É»éÁ, X É»éÁ
ßñç³å³ï»óÇ, áãÝã³óñÇ, ÙÛáõë ÷³Ë³ÍÝ»ñÇÝ DIM-Á ³Ûñ»ó¦
[УКН, 155 F27]:
Ð³Û»ñ»ÝáõÙ ³ÛÉ ¹»ñ³ÝáõÝÁ Ñ³Ý¹»ë ¿ ·³ÉÇë µ³½Ù³½³Ý ³ÛÉ
Ó¨»ñáí ¨ ÇÙ³ëïÝ»ñáí` 1) §¿É, ¨ë, ³ÛÉ ¨ë, Ù»Ï ¿É¦, 2) §µ³Ûó, ë³-
Ï³ÛÝ¦, 3) §Ñ³å³, ÝáõÛÝ ÇëÏ¦, 4) §³ñ¹, ³ñ¹ ¨ë¦ Ý³¨` ³ÛÉ¨, ³ÛÉáõñ,
³ÛÉáõëï, ³ÛÉ³½·, ³ÛÉ³Ï, ³Õ³í³Õ»É ¨ ³ÛÉÝ: ²ÛÝ Ñ³Ý¹»ë ¿ ·³ÉÇë
Ý³¨ ½³Ý³½³Ý ¹³ñÓí³ÍùÝ»ñáõÙ` ³ÛÉ áù, ³ÛÉ ¨ ³ÛÉ, ³ÛÉ ÁÝ¹ ³ÛÉá
§¨ ³ÛÉÝ¦, ³ÛÉ ³é ³ÛÉá §Çñ³ñáõ¦ ¨ ³ÛÉÝ: Æñ ÇÙ³ëïÝ»ñáí í»ñçÇÝë
ÙÇ³Ý·³Ù³ÛÝ Ñ³Ù³ÑáõÝã ¿ Ñ³Ù³å³ï³ëË³Ý ³ñï³Ñ³Ûïáõ-
ÃÛáõÝÝ»ñÇÝ, áõñ ³ÛÝ íÏ³Ûí³Í ¿, ûñÇÝ³Ï` 1) §... ³Ñ³ ÇÝãåÇëÇ Ñ³ñÏ
I
X-ÇÝ IX -»óÇÝ ïí»ó¦-Ç ÷áË³ñ»Ý å»ïù ¿ Ï³ñ¹³É §Ñ³å³ Ñ³ñÏ
I
X-ÇÝ IX -»óÇÝ ïí»ó... ¦, 2) §ÃßÝ³Ù³Ï³Ý É»éÝ»ñÇó »ñµ í»ñ³¹³ñ-
Ó³... ¦-Ç ÷áË³ñ»Ý §ÃßÝ³Ù³Ï³Ý É»éÝ»ñÇó ³ñ¹/Ñ³å³ í»ñ³¹³ñ-
Ó³... ¦, §³Ñ³ ÇÝãåÇëÇ ·Çñ ¹ñ»óÇ... ¦-Ç ÷áË³ñ»Ý §Ñ³å³ ·Çñ
¹ñ»óÇ... ¦, 5) §³ÛÝ ·»ñÇÝ»ñÇÝ(±) áñáÝù í»ñ³¹³ñÓ»É ¿ÇÝ í»ñ³¹³ñÓ-
25
ñ»ó¦-Ç ÷áË³ñ»Ý §ÇëÏ Ñ»ïÁ »Õ³Í (µ³é³óÇ ÙÝ³ó³Í) ·»ñÇÝ»ñÇÝ(±)
í»ñ³¹³ñÓñ»ó¦, ÇëÏ §... ³ÛÝ ù³Õ³ùÇÝ ²ñÍáõÝÇáõÝÇÝ, ·Çñ ¹ñ»óÇ,
³ÛÝ Ññ³ß³ÉÇ(±) ·ÇñÁ, Ññ³ß³ÉÇ(±) ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÁ ¹ñ»óÇ¦ ³ñ-
ï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝáõÙ Ñ³Û. ³ÛÉ µ³éÁ §Ñ³å³, ÇëÏ¦ ¨ §¿É, ¨ë, Ù»Ï ³ÛÉ¦
Ýß³Ý³ÏáõÃÛ³Ùµ ß³ï ³í»ÉÇ Ñ³ëÏ³Ý³ÉÇ ¿ §... ÇëÏ ù³Õ³ùÇÝ ²ñÍáõ-
ÝÇáõÝÇ` ·Çñ ¹ñ»óÇ, Ù»Ï ³ÛÉ Ññ³ß³ÉÇ(±) ·Çñ, Ññ³ß³ÉÇ(±) ³ñÓ³Ý³·-
ñáõÃÛáõÝ ¹ñ»óÇ¦:
ay- [ai-, n-a-] - Ñ³Û. Ý-³Û-»É, Ñ-³Û-»É µñµé. ³Û-»É §ï»ëÝ»É, áõß³-
¹ñáõÃÛáõÝ ¹³ñÓÝ»É ¨ ³ÛÉÝ¦: ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ íÏ³Û-
í³Í ¿ ai- ¨ na- Ó¨»ñáí:
ay- §¦: ìÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝáõÙ.
1. ... ini pile aguni qirani şirabae manu ui ainei eštini ai-uri - §... ³ÛÝ
çñ³ÝóùÁ ³ÝóÏ³óñÇ, ÑáÕÁ ³ÝÙ³ñ¹³µÝ³Ï(±) ¿ñ ÙÝáõÙ, áã áù
³Ûëï»Õ ã¿ñ ·ïÝí»É(±)¦ [УКН 1363]:
êáíáñ³µ³ñ Ï³ëÏ³Í³Ýùáí Ã³ñ·Ù³ÝíáõÙ ¿ §·ïÝí»É¦ ÇÙ³ëïáí,
Ï³å»Éáí ³ÛÝ aie µ³éÇ Ñ»ï, áñÇÝ ïñíáõÙ ¿ §Ýëï³í³Ûñ(±)¦ ÇÙ³ë-
ïÁ: ì»ñçÇÝë íÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝáõÙ. ini É barzi-
dibiduni zaduni IMenuai É barzidibiduni tini IMenuanii aie - §³ÛÝ É bar-
zidibiduni ë³ñù»óÇ, ØÇÝáõ³ÛÇ É barzidibiduni ¿ ³ÝáõÝÁ, ØÇÝáõ³ÛÇ
Ýëï³í³Ûñ¦: ê³Ï³ÛÝ aie µ³éÇ §Ýëï³í³Ûñ¦ ÇÙ³ëïÁ, ÇÝãå»ë Ý³¨
µ³éÇë ·áÛáõÃÛáõÝÁ ÇÝùÝÇÝ µ³í³Ï³Ý íÇ×»ÉÇ ¿, Ý³Ù³Ý³í³Ý¹, »Ã»
barzidib-Ý Ï³åáõÙ »Ýù Ñ³Û. µ³ñÓáõ/Ç-¹Çõ- µ³éÇ Ñ»ï, §µ³ñÓñ
³ëïí³ÍÝ»ñ¦ ÇÙ³ëïáí (³Û¹ Ù³ëÇÝ ï»°ë ³é³ÝÓÇÝ, Ñ³Ù³å³ï³ë-
Ë³Ý Ï»ïáõÙ): ²é³ç³ñÏíáÕ ³Û-»É µ³éÁ §Ý³Û»É, Ñ»ï¨»É, áõß³¹ñáõ-
ÃÛáõÝ ¹³ñÓÝ»É¦ ÇÙ³ëïáí ÙÇ³Ý·³Ù³ÛÝ Ñ³Ù³ÑáõÝã ¿ í»ñáÑÇßÛ³É
¹ñí³·ÇÝ:
n-ay- §ëå³ë»É (±)¦: ìÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝáõÙ.
2. III-še UDME na-ubi IDHaldi-ERUM …- §»ñ»ù ûñ ëå³ëáõÙ(±) ¿Ç
D
Haldi-ERUM-ÇÝ¦ [УКН 46215],
áñï»Õ na-ubi-ÇÝ Æ. ¸Û³ÏáÝáíÁ Ï³ëÏ³Í³Ýùáí Ã³ñ·Ù³ÝáõÙ ¿
§ëå³ë»óÇ(±)¦: Ð³Û»ñ»Ý Ý³Û»É µ³éÁ áõÝÇ Ý³¨ §Ñ»ï¨»É, ëå³ë»É¦
ÇÙ³ëïÁ66:
an-yardu- [an-iardu-] §Ù»Õ³íáñ, ³ÝÇñ³í¦ - Ñ³Û. ³Ý-Û-³ñ¹-áõ
<*ņ-(en)-artu- §³Ý³ñ¹³ñ, Ù»Õ³íáñ¦: Â³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÁ Áëï Æ.
26
¸Û³ÏáÝáíÇ: Ø»ÉÇùÇßíÇÉÇÝ Ï³ëÏ³Í³Ýùáí Ã³ñ·Ù³ÝáõÙ ¿ §³Ý-
Ï³Ë(±)¦: Î³½Ùí³Í ¿ Ñ³Û. ³Ý- ÅËï³Ï³Ý Ù³ëÝÇÏÇó ¨ Û³ñ¹, -áõ
§³ñ¹³ñ, ×ßÙ³ñÇï ¨ ³ÛÉÝ¦ µ³éÇó: ìÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³Û-
ïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ.
I KUR
1. X LUGÁL X an-iardu-ni manu ui ainii LUGÁL ištini ušturi - §X
³ñù³Ý X »ñÏñÇ, ³ÝÏ³Ë (±) ¿ñ, áã ÙÇ ³ñù³ ³Ûëï»Õ ã¿ñ
³ñß³í»É¦ [УКН,155 E42]:
2. IRusani DŠebitui LUIR DŠebitu-kai an-iardu-ni IRusani an-iardu NU-
lini - §èáõß³Ý ê»õÇÃáõÇ Í³é³Ý, ê»õÇÃáõÇ ³é³ç Ù»Õ³íáñ ¿ñ,
èáõß³Ý ÃáÕ Ù»Õ³íáñ ãÉÇÝÇ (±)¦ [ДВ 5 ст. 152 IV9]:
æ³ÑáõÏÛ³ÝÁ an-iardu-Ý Ï³åáõÙ ¿ Ñ³Û. ³Ý-Û³ñ- §ãÑ³ñáÕ, ³Ýç³ï¦
µ³éÇÝ67, áñÁ ³ÝÑ³ñÙ³ñ ¿, »Ã» ÁÝ¹áõÝáõÙ »Ýù ¸Û³ÏáÝáíÇ
³é³ç³ñÏ³Í §³ÝÇñ³í, Ù»Õ³íáñ¦ ÇÙ³ëïÁ:
ard- [ard-i/u] §Ññ³Ù³Ý, Ï³ñ·, ÇßË³ÝáõÃÛáõÝ¦ - Ñ³Û. ³ñ¹Ç/áõ-
< *ar-ti/tu §³ñ¹, Ó¨, Ï³ñ·, Ï³ÝáÝ ¨ ³ÛÉÝ¦: ÆÙ³ëïÁ áñáßíáõÙ ¿ Âá-
÷áõ½³í³ÛÇ »ñÏÉ»½íÛ³ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÇó: ìÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É
ïÇåÇ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ. 1) ter-ubi ardi-še [Ãí³ñÏíáõÙ ¿ ½á-
Ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ó³ÝÏÁ ], 2) h³Ý¹»ë ¿ ·³ÉÇë ½³Ý³½³Ý µ³ñ»Ù³ë-
ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ó³ÝÏáõÙ, áñáÝù ³ñù³Ý ËÝ¹ñáõÙ ¿ Ê³É¹Ç (Ð³ÕÃ)
³ëïÍáõó68: ìÏ³Ûí³Í ¿ Ý³¨ eia-ardi-še Ó¨áí, ³Û¹ Ù³ëÇÝ ï»°ë e- Ñá¹-
í³ÍÇ ï³Ï: ÆÝãå»ë Ý³¨ -iardu- Ñ³Û. Û-³ñ¹ Ó¨áí an-iard-u(ni) µ³-
éáõÙ, ³Û¹ Ù³ëÇÝ ï»°ë ³é³ÝÓÇÝ, Ñ³Ù³å³ï³ëË³Ý Ï»ïáõÙ: ²é³-
ç³ñÏíáõÙ ¿ ³é³çÇÝ ïÇåÇ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ardi-še-Á Ñ³ë-
Ï³Ý³É ½áÑ³µ»ñáõÃÛ³Ý Ï³ñ·Á, Ï³ÝáÝÁ69, Áëï áñÇ ³ÛÝ å»ïù ¿ Ï³-
ï³ñíÇ` §¹ñ»óÇ Ï³ñ· . . [Ãí³ñÏíáõÙ ¿ Ã» áñ ³ëïÍáõÝ »ñµ, ÇÝãù³Ý ¨
ÇÝã ½áÑ³µ»ñíÇ]¦: ºñÏñáñ¹ ïÇåÇ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ áÕçáõ-
ÃÛ³Ý, »ñç³ÝÏáõÃÛ³Ý ÏáÕùÇÝ ÑÇß³ï³ÏíáõÙ ¿ Ý³¨ ardi-še-Á, áñÁ,
ÝÏ³ïÇ ³éÝ»Éáí Ñ³Û. ³ñ¹ ³ñÙ³ïÇ µ³½ÙÇÙ³ëïáõÃÛáõÝÁ, Ï³ñ»ÉÇ ¿
Ñ³ëÏ³Ý³É ï³ñµ»ñ Ó¨áí, ³ë»Ýù` Ï³ñ·, í³Û»ÉãáõÃÛáõÝ, ³ñ¹³ñáõ-
ÃÛáõÝ ¨ ³ÛÉÝ:Ð³Ù»Ù³ï»ù Ý³¨ µ³éÇë ÅËï³Ï³Ý Ó¨Ç Ñ»ï (ï»°ë Ý³-
Ëáñ¹ Ï»ïÁ), áõñ ³ñù³Ý ½áÑ³µ»ñáõÃÛáõÝ ¿ Ï³ï³ñáõÙ ³ëïÍá ³é³ç
an-iard-u(ni) = ³Ý-Û³ñ¹-áõ(Ý) §³ÝÇñ³í, Ù»Õ³íáñ, ³Ý³ñ¹³ñ¦ ãÉÇÝ»-
Éáõ Ñ³Ù³ñ:
27
ar-n-ui- §¦ - Ñ³Û. Û³ñ»É, Û³ñÝã»É < *ar §Ñ³ñ»É, ÙÇ³Ý³É, ÏÇó ¨
³ÛÉÝ¦: ìÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ.
mes KUR
1. burgalali LUGÁL X-eli arnui-ali - §³ÙñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, Ã³·³-
íáñÝ»ñÇÝ X-»ñÏñÝ»ñÇ, û·ÝáõÃÛ³Ý »Ï³Í... ¦[УКН, 20 л. с. 14 о. с.
4]:
mes I
2. aleli LUGÁL arnui-ali -X ŠE. ŠE DÙ - §ÙÛáõë Ã³·³íáñÝ»ñÇÝ
I
û·ÝáõÃÛ³Ý »Ï³Í X-ÇÝ, ç³ñ¹ ïíÇ [УКН, 128 B134]:
Ø»ÉÇù³ßíÇÉÇÝ Ï³ëÏ³Í³Ýùáí Ã³ñ·Ù³ÝáõÙ ¿ §û·ÝáõÃÛ³Ý ·³É(±)¦. Ü.
Ð³ñáõÃÛáõÝÛ³ÝÁ íëï³Ñ³µ³ñ ÏñÏÝáõÙ ¿ ÝáõÛÝÁ70: ²é³ç³ñÏíáõÙ ¿
arnui-a-li -Á Ï³ñ¹³É Ñ³ñ»³É, ÙÇ³ó»³É: ´³ó³éí³Í ã¿ arnui-Ç Ï³åÁ
Ñ³Û. Û³éÝ»É, ³ñÇ §í»ñ Ï»Ý³É, µ³ñÓñ³Ý³É, ³ñß³í»É ¨ ³ÛÉÝ¦ µ³éÇ
Ñ»ï:
as - [ aš-, aše, h-aš-, z-aš- ] - Ñ³Û. Ñ-³ë-³Ý»É <* ә(n)k´, §Ñ³ëÝ»É,
Ñ³ëóÝ»É, ï»Õ»Ï³Ý³É ¨ ³ÛÉÝ¦: Ð³Û»ñ»ÝáõÙ µ³½Ù³ÃÇí ÇÙ³ëïÝ»ñáí
Ñ³Ý¹»ë »ÏáÕ ³ñÙ³ï ¿: ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ íÏ³Ûí³Í ¿
aš-, h-aš-, z-aš- Ó¨»ñáí71, áñï»Õ h ¨ z Ù³ëÝÇÏÝ»ñÁ ¹ÇïíáõÙ »Ý áñå»ë
Ý³Ë³Í³ÝóÝ»ñ (Ñ³Û. Ñ- ¨ ½-/Ó-)72:
as- µ³ÛÁ Ø»ÉÇùÇßíÇÉÇÝ Ã³ñ·Ù³ÝáõÙ ¿ §ÃáÕÝ»É (±), µÝ³Ï»óÝ»É (±)¦
(³ÝóáÕ³Ï³Ý) ¨ §Ñ»ï³åÝ¹»É(±), ·Ý³É(±)¦ (³Ý³ÝóáÕ³Ï³Ý). Ñ³Ù»-
Ù³ï»Éáí ³ÛÝ Ëáõé. as §Ýëï»É, µÝ³Ï»óÝ»É¦ µ³éÇ Ñ»ï73, ÇëÏ Ü. Ð³-
ñáõÃÛáõÝÛ³ÝÁ` Ñ³Ù³å³ï³ëË³Ý³µ³ñ` §Ñ»ï³åÝ¹»É(±), ùß»É(±)¦ ¨
§Ñ»ï¨»É(±), ù³ÛÉ»É(±)¦74: ²é³çÇÝ ÇÙ³ëïÁ »ÝÃ³¹ñíáõÙ ¿ Ñ»ï¨Û³É
³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ.
1. aš-uni ištini LUX aš-uni LUZIB. GIRm - §ÃáÕ»ó ³Ûëï»Õ LUX, ÃáÕ»ó
½áñù»ñ¦ [УКН 296]:
2. LUirdim ištini aš-ubi KURebani KURebaniukiedi abilidubi - §LUirdi-ÇÝ»ñ
³Ûëï»Õ ÃáÕ»óÇ, »ñÏÇñÁ »ñÏñÇë ³í»É³óñÇ¦ [155 B23]:
3. LUirdi ištini aš-ubi KURX-hinii LUšia ištini erşidubi - §LUirdi-Ç ³Ûëï»Õ
ÃáÕ»óÇ X-»ñÏñÇÝ LUšia ³Ûëï»Õ µÝ³Ï»óñÇ¦ [УКН 155D27]:
4. iu KURebani / KURKUR-nii aš-ul-abi - §»ñµ »ñÏÇñÁ ÃáÕ»óÇÝ¦ [УКН
155C46 155A12]:
5. iu É. GAL mes aš-ul-ani - §»ñµ ³ÙñáóÝ»ñÁ ÃáÕ»óÇÝ¦ [УКН 24л. с.
28 о. с. 35]:
ÇëÏ »ñÏñáñ¹ ÇÙ³ëïÁ Ñ»ï¨Û³ÉáõÙ.
28
6. suuidulubi aš-ubi pari URUX - §ßåñï»óÇ, Ñ»ï³åÝ¹»óÇ ÙÇÝã¨
URU
X¦ [УКН 13013, 155E11]:
7. aš-adi ini hari[ni] URUAmuša-di - §... ·Ý³óÇ ³ÛÝ ×³Ý³å³ñÑáí
²Ùáõß³¦ [ДВ 1983, ст. 214]:
as- µ³ÛÁ Ñ³Ý¹ÇåáõÙ ¿ Ý³¨ ³ÛÉ [УКН 448, 449] ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»-
ñáõÙ, íÝ³ëí³Í ¨ ¹Åí³ñ Ã³ñ·Ù³ÝíáÕ Ñ³ïí³ÍÝ»ñáõÙ, áñáÝù ³Ûë-
ï»Õ µ»ñí³Í ã»Ý: ²é³ç³ñÏíáÕ §Ñ³ëÝ»É, Ñ³ëóÝ»É, ï»Õ»Ï³Ý³É ¨
³ÛÉÝ¦ Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛ³Ùµ í»ñáÑÇßÛ³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñÁ å»ïù
¿ Ï³ñ¹³É:
LU
1. §Ñ³ëóñ»ó (µ»ñ»ó) ³Ûëï»Õ X Ñ³ëóñ»ó (µ»ñ»ó) ½áñù»ñ¦:
2. §LUirdi-ÇÝ»ñ ³Ûëï»Õ Ñ³ëóñ»óÇ, »ñÏÇñÁ »ñÏñÇë ³í»É³óñÇ¦:
KUR LU
3. §... ³Ûëï»Õ Ñ³ëóñÇ, X-ÇÝ šia ³Ûëï»Õ ÃáÕ»óÇ¦:
4. §»ñµ, áñ »ñÏñÇÝ Ñ³ë³Ý¦:
5. §»ñµ, áñ ³ÙñáóÝ»ñÇÝ Ñ³ë³Ý¦:
URU
6. §ßåñï»óÇ, Ñ³ëóñÇ ÙÇÝã¨ X¦:
7. §Ñ³ë³ ³ÛÝ ×³Ý³å³ñÑáí ²Ùáõß³¦:
ase - ëáíáñ³µ³ñ Ã³ñ·Ù³ÝíáõÙ ¿ §»ñµ¦ ÇÙ³ëïáí75: Ð³Ý¹ÇåáõÙ ¿

ÙÇ³ÝÙ³Ý §ase ³ÛëÇÝã µ³ÝÁ ³ñíÇ, ³ÛÝÇÝã µ³ÝÁ ÃáÕ Ï³ï³ñíÇ¦ ³ñ-
ï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ: Ð³Û»ñ»ÝáõÙ Ñ³ë³Ý»É µ³ÛÁ áõÝÇ Ý³¨ Å³Ù³-
Ý³ÏÇ ÇÙ³ëï, ¨ ³é³ç³ñÏíáÕ (Ñ)³ë» ÁÝÃ»ñóÙ³Ùµ ³ñï³Ñ³Ûïáõ-
ÃÛáõÝÁ å»ïù ¿ Ñ³ëÏ³Ý³É` Ï·³ å³ÑÁ, ÏÑ³ëÝÇ (·áñÍÁ, å³ÑÁ) ³Ûë-
ÇÝãÇÝ, ÃáÕ Ï³ï³ñíÇ ³ÛÝÇÝã µ³ÝÁ:
zas – Ø»ÉÇùÇßíÇÉÇÝ Ã³ñ·Ù³ÝáõÙ ¿ §áõÅ»Õ³óÝ»É(±), ³Ùñ³óÝ»É(±)¦,
µË»óÝ»Éáí ³ÛÝ zase §Ñ½áñ ³Ùáõñ¦ µ³éÇó, áñÁ Âá÷áõ½³í³ÛÇ »ñÏ-
É»½íÛ³ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝáõÙ [УКН 26426,28 ] Ï³ëÏ³Í³Ýùáí Ñ³Ù³-
å³ï³ëË³Ý»óíáõÙ ¿ ³ëáõñ³Ï³Ý lutu -ÇÝ §Ñ½áñ, ³Ùáõñ¦ Ýß³Ý³-
ÏáõÃÛ³Ùµ: ê³Ï³ÛÝ §áõÅ»Õ³óÝ»É(±), ³Ùñ³óÝ»É(±)¦ ÇÙ³ëïÁ ³ÛÝù³Ý
¿É ãÇ Ñ³Ù³å³ï³ëË³ÝáõÙ ³ÛÝ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÏáÝï»ùë-
ïÇÝ, áõñ íÏ³Ûí³Í ¿ zas- µ³ÛÁ: î»°ë Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»-
ñÁ.
1. ... suuid[u ] zaš-ubi pari[ ] - §ßåñï»óÇ z-aš-ubi ÙÇÝã¨ [ ]¦ [УКН
156C3]:
2. ali pat[i ] šiabi zaš-u[bi] KURX - §³ÛÉ pat[i ] ï³ñí³í z-aš-u[bi] X
»ñÏÇñÁ¦ [УКН 156C6]:
29
3. iu DINGIRmes-ue taramu KURšurieli z-aš-uali - §»ñµ (Ñ³ÕÃÁ)
³ëïí³ÍÝ»ñÇ(Ý) taramu ïÇ»½»ñùÁ ³Ùñ³óñ»ó (±)¦ [УКН
128A44]:
²Û¹ ÇëÏ å³ï×³éáí í»ñáÑÇßÛ³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñÇó »ñÏáõ-
ëáõÙ zas- µ³ÛÁ Ø»ÉÇùÇßíÇÉÇÝ ãÇ Ã³ñ·Ù³ÝáõÙ: ÆÝãå»ë ³ñ¹³ñ³óÇá-
ñ»Ý ÝßáõÙ ¿ Ü. Ð³ñáõÃÛáõÝÛ³ÝÁ as- ¨ zas- µ³Û»ñÇ ÇÙ³ëïáí Ùáï
ÉÇÝ»ÉÁ Ñ³ïÏ³å»ë å³ñ½áñáß »ñ¨áõÙ ¿ ³ñ¹»Ý ÑÇß³ï³Ïí³Í suui-
dulubi aš-ubi pari URUX ¨ suui-d[u ] zaš-ubi pari[ ]... ³ñï³Ñ³Ûïáõ-
ÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³Ù»Ù³ïáõÙÇó76: ²é³ç³ñÏíáÕ §Ñ³ëÝ»É, Ñ³ëóÝ»É ¨
³ÛÉÝ¦ Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÁ ÙÇ³Ý·³Ù³ÛÝ ÁÝ¹áõÝ»ÉÇ ¿ Ý³¨ µ³éÇ ÙÛáõë
íÏ³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ:
has- ï³ñµ»ñ³ÏÁ Î»ÉÇßÇÝÇ »ñÏÉ»½íÛ³ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝáõÙ
[УКН 19yp33] Ñ³Ù³å³ï³ëË³ÝáõÙ ¿ ³ëáõñ³Ï³Ý isime -ÇÝ (i2 šemû
-Çó), áñÁ Ýß³Ý³ÏáõÙ ¿ §Éë»É¦: Ð³Ù»Ù³ï»ù Ý³¨ Ëáõé. haš §Éë»É, ï»-
Õ»Ï³Ý³É¦: Ð³Û»ñ»Ý Ñ³ë³Ý»É µ³éÁ áõÝÇ Ý³¨ §ÇÙ³Ý³É, ï»Õ»Ï³-
Ý³É, ÁÙµéÝ»É (Õ³ñ. µ³ñµ³éáõÙ Ý³¨ áõÕÕ³ÏÇ §Éë»É¦77) ÇÙ³ëïÁ:
aţ/t- [ aţ/tu-, aţ-qa-na, h-aţ-, z-aţ- ] - Ñ³Û. Ñ³ï-³Ý»É §Ñ³ï»É, Ïïñ»É,
ëå³é»É ¨ ³ÛÉÝ¦ ½³ï-»É §³é³ÝÓÝ³óÝ»É, ½³ï»É¦: Ð³Û»ñ»ÝáõÙ Ù»Í
½³ñ·³óáõÙ ³åñ³Í ¨ µ³½Ù³ÃÇí ÇÙ³ëïÝ»ñáí Ñ³Ý¹»ë »ÏáÕ
³ñÙ³ï ¿: ²éÏ³ ¿ Ý³¨ Û-³ï-³Ý-»É, Ý-Ñ-³ï-»É, ÁÝ¹-Ñ³ï-»É Ó¨»ñáí:
at/ţ- §ëÝÝÏ³óÝ»É, Ñ³ï»É (µ³é³óÇ áõï»É)¦: àñáß ³ñÓ³Ý³·ñáõ-
ÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ÷áË³ñÇÝíáõÙ ¿ KÙ §áõï»É¦ ·³Õ³÷³ñ³·ñáí, áñÇó ¨
áñáßíáõÙ ¿ §áõï»É¦ ÇÙ³ëïÁ: Ø³ëÝ³·Çï³Ï³Ý ·ñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝáõÙ
ëáíáñ³µ³ñ ³ÛÝ Ñ³Ù»Ù³ïíáõÙ ¿ Ñ³Û. áõï»É µ³ÛÇ Ñ»ï78: ì³ÝÇ
³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ íÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝ-
Ý»ñáõÙ.
1. (URUm amaštubi/GIBIL-bi) … KURebani at-ubi / KÙ-bi …-
§ù³Õ³ùÝ»ñÁ ³Ûñ»óÇ, »ñÏÇñÁ Ï»ñ³ …¦ [УКН 155 A8, B16,C36,
D13, E14 … ]:
2. aluše halulie gudi GÙB-di aţ-uli-e - §áí, áñ halulie ¹»åÇ ³ç ¹»åÇ
Ó³Ë áõïÇ¦[УКН 963]:
3. iu tušuhani KURX-di uštadi [eba]ani at-ubi amaštubi - §»ñµ tušuhani
¹»åÇ X-»ñÏÇñ ³ñß³í»óÇ »ñÏÇñÁ Ï»ñ³, ³Ûñ»óÇ¦ [УКН 28л. с. 3]:
aţu – ëáíáñ³µ³ñ ãÇ Ã³ñ·Ù³ÝíáõÙ. ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»-
ñáõÙ íÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ.
30
4. inukani edin(i) [nahi-dini/ tarini/ azibi edani harari] aţ-u - §ÝáõÛÝÁ
³ÛÝï»Õ …. . aţ-u¦ [УКН 155 B58, D53, E57]:
haţ - íÏ³Ûí³Í ¿ Ù»Ï ³Ý·³Ù, íÝ³ëí³Í ¨ ³ÝÑ³ëÏ³Ý³ÉÇ ³ñï³-
Ñ³ÛïáõÃÛáõÝáõÙ, áñï»Õ ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ ³éÙ³Ùµ ËáëíáõÙ ¿ ÇÝã-áñ
»ñÏñÝ»ñÇ Ýí³×Ù³Ý Ù³ëÇÝ.
zaţ - §ï³É, Ñ³ïÏ³óÝ»É (×³Ý³å³ñÑ)¦: Ñ³Û. ½-³ï-»É §½³ï»É,
³é³ÝÓÝ³óÝ»É ¨ ³ÛÉÝ¦: ìÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝáõÙ.
m
1. hašialme DINGIR zat-ume harie/KASKAL-(e) (ištedi) -§Éë»óÇÝ
ÇÝÓ ³ëïí³ÍÝ»ñÁ, ïí»óÇÝ ×³Ý³å³ñÑ (¹»åÇ ³Ûëï»Õ)¦ [УКН
155 E8,47, 156BI12, 15810]:
Â»¨ ëáõÛÝ µ³éÁ ï»Õ ¿ ·ï»É ½áõ·áñ¹áõÙÝ»ñÇ ó³ÝÏáõÙ, ë³Ï³ÛÝ Ýñ³
³éÏ³ÛáõÃÛáõÝÁ ÙÇ³ñÅ»ù ã¿, ù³ÝÇ áñ ÝáõÛÝ Ñ³çáÕáõÃÛ³Ùµ í»ñçÇÝÇë
÷áË³ñ»Ý Ï³ñ»ÉÇ ¿ Ï³ñ¹³É zә-ţu-` Ï³å»Éáí ³ÛÝ ţu- (d(u)-) §³Ý»É,
ï³É¦ Ñ³Û. ï³É, ïáõ-, »ï, ³ñÙ³ïÇ Ñ»ï:
aţ-qa-na- §ÁÝÍ³¦, §ÝíÇñ»É, ÁÝÍ³Û»É¦: Î»ÉÇßÇÝÇ »ñÏÉ»½íÛ³ ³ñÓ³-
Ý³·ñáõÃÛáõÝáõÙ ³éÏ³ »Ý Ñ»ï¨Û³É ½áõ·áñ¹áõÙÝ»ñÁ .
1. GAL m aţ-qa-na-ni iu Dhaldi-ka[ ] - (³ëáõñ. ) rabutim equte kii ina
pani Dhaldi[ ] - §Ù»Í ½áÑ³µ»ñáõÃÛáõÝ, »ñµ áñ Ñ³ÕÃÇ ³éç¨... ¦
[УКН 19yp. 16,ac. 14]:
2. aţ-qa-na-ditu … (³ëáõñ. ) ana equte usaliku… - §½áÑ³µ»ñáõÃÛ³Ý
Ñ³Ù³ñ ïíÇÝ / ÁÝÍ³Û»óÇÝ... ¦ [УКН 19yp. 28,ac. 26]:
²ÛÉ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ íÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³Ûïáõ-
ÃÛáõÝÝ»ñáõÙ.
D
3. haldineli KÁ-li padusie kušuni at-qa-na-du-ni Dhaldie EN. ŠU -
§Ð³ÕÃÇ ¹éÝ»ñÁ í»Ñ³ëù³Ýã (±) Ï³éáõó»ó, ÝíÇñ³µ»ñ»ó
Ñ³ÕÃÇÝ, Çñ ïÇñáçÁ¦ [УКН 1657]:
4. DIM-ni URU kušuni at-qa-na-du-ni Dhaldie - § IM-³ëïÍáõ ù³Õ³ùÁ
Ï³éáõó»ó, ÝíÇñ³µ»ñ»ó Ñ³ÕÃÇÝ¦ [УКН 4182]:
ì»ñáÝßÛ³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ËáëùÁ í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ ÝíÇñ»-
ÉáõÝ (ù³Õ³ù, ¹éÝ»ñ) ¨ áã Ã» ½áÑ³µ»ñ»ÉáõÝ: Qa- ³Í³ÝóÇ Ñ³Ù³ñ
Ñ³Ù»Ù³ï»ù Ý³¨ kap-qa- Ñ³Û. §Ï³÷»É¦: ÆÙ³ëïÇ Ñ³Ù³ñ ï»°ë
Ñ³Û»ñ»Ý ÝáõÛÝ ³ñÙ³ïÇó Ó¨³íáñí³Íª Ñ³ïáõóáõÙ, Ñ³ïáõó»É, Ñ³ï-
Ï³óÝ»É µ³é»ñÁ:
alg-ani [arg-ani] - Ñ³Û. ³ñ·-»Éù, µáõù-³ñ· <*ark §³ñ·»Éù, å³ï-
Ý»ß¦: ØÇÝã ³ÛÅÙ ëï³ó»É ¿ ï³ñµ»ñ Ù»ÏÝ³µ³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñ: ²Ûëå»ë`
31
Ø»ÉÇùÇßíÇÉÇÝ Ï³ëÏ³Í³Ýùáí Ã³ñ·Ù³ÝáõÙ ¿ §É»é(±)¦79, Æ. ¸Û³ÏáÝá-
íÁ` §ë³ÑÙ³Ý(±)¦, áñÁ å³ßïå³ÝáõÙ ¿ Ý³¨ Ü. Ð³ñáõÃÛáõÝÛ³ÝÁ80, ê.
ÐÙ³Û³ÏÛ³ÝÁ ¨ Ð. Î³ñ³·Ûá½Û³ÝÁ Ã³ñ·Ù³ÝáõÙ »Ý §¹³ßï¦81: ìÏ³Û-
í³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ.
KUR KUR
1. kuţèadi pari aššurnini alg-ani - §Ñ³ë³ ÙÇÝã¨ ³ëáõñ³Ï³Ý
ë³ÑÙ³ÝÁ¦ [КУКН 173 IV36, 174 B28] :
2. GUD 2 UDU KURalg-ani-naue DINGIR. . - §óáõÉ 2 áãË³ñ ë³ÑÙ³-
Ý³ÛÇÝ »ñÏñÇ ³ëïí³ÍÝ»ñÇÝ... ¦ [КУКН 3818,63]:
ê³ÑÙ³Ý µ³éÁ Çñ³Ý³Ï³Ý Í³·áõÙ áõÝÇ ¨ Áëï »ñ¨áõÛÃÇÝ ÑÝáõÙ
§ë³ÑÙ³Ý¦ ÇÙ³ëïÇ Ñ³Ù³ñ ÏÇñ³éí»É ¿ ³ñ·-³Ý -Á:
ap- [ap-tini] §ÏáÕÙ¦ - Ñ³Û. ³÷Ý, -ÇÝ §³÷, »½ñ, Íáí»½ñ¦:
ìÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ.
KUR URU KUR
1. [ ] i-šani ap-tini X... [ ]-ni ap-tini X pari X - §³Ûë ÏáÕÙÁ
X-»ñÏñÇ... [ ] ÏáÕÙÁ X-ù³Õ³ùÇ ÙÇÝã¨ X-»ñÏÇñÁ¦ [УКН 28B. C 9]:
NA KUR
2. dani ap-tini [ ]liei 4qarbie X aštani ap-tini [ ] - §³Û¹ ÏáÕÙÁ... X-
»ñÏñÇ ³Ûë ÏáÕÙÁ¦ [УКН 28л. с. 6]:
3. kuţu[bi] pari URUX KUR šana ap-tini şunie - §Ñ³ë³ ÙÇÝã¨ X-
ù³Õ³ùÇ »ñÏÇñÁ, ³Û¹ ÏáÕÙÁ ÍáíÇ¦ [УКН 1345] :
4. X LUGÁL m i-nani ap-tini şuiniani... X LUGÁL m i-šani ap-tini şuiniani
-§X ³ñù³Ý»ñ ³ÛÝ ÏáÕÙÁ ÍáíÇ… X ³ñù³Ý»ñ ³Ûë ÏáÕÙÁ ÍáíÇ¦
[УКН 2665,12]:
´áÉáñ »ñ»ù ³Ó³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÝ ¿É ·ïÝí»É »Ý É×»ñÇ (ì³Ý³ ¨
ê¨³Ý³) ³÷ÇÝ, ³Û¹ å³ï×³éáí µ³éÇë §³÷, Íáí»½ñ¦ ÇÙ³ëïÁ ³-
é³í»É Ñ³í³Ý³Ï³Ý ¿ ÃíáõÙ, ãÝ³Û³Í ³÷Ý Ýß³Ý³ÏáõÙ ¿ Ý³¨ ÁÝ¹-
Ñ³Ýñ³å»ë ÇÝã-áñ ÙÇ í³ÛñÇ »½ñ, Í³Ûñ:
LU
aweiţi-ni [ aueiţi-ni ] - Ñ³Û. ³í¿ï- <* aueid §³í¿ïÇë, É³í Éáõñ ¨
³ÛÉÝ¦: Ü. Ð³ñáõÃÛáõÝÛ³ÝÁ Ù»ÏÝáõÙ ¿ áñå»ë §ï³×³ñáõÙ Í³é³ÛáÕÇ
ÇÝã-áñ Ù³ëÝ³·ÇïáõÃÛáõÝ, ùñÙ³Ï³Ý ¹³ë¦ [Н. В. Арютнян НУНK ¿ç
LU
44]: ºÃ» ×Çßï ¿ Ñ³Û»ñ»Ý Ñ³Ù»Ù³ïáõÃÛáõÝÁ, ³å³ aueiti-ni-Á
å»ïù ¿ Ñ³ëÏ³Ý³É ·áõß³ÏáõÃÛáõÝÝ»ñ ³ÝáÕ ùñÙ³Ï³Ý ÇÝã-áñ ÙÇ ¹³ë
Ï³Ù Í³é³ÛáÕ, ³í¿ï³µ»ñ:
aw- [ab-] §Ï³Ù»Ý³É(±), ó³ÝÏ³Ý³É(±)¦ - Ñ³Û. Ñ-³õ - <*au7 §Ñ³í³-
Ý»É, Ñ³í³ï³É, Ñ³×»Ý³É, ç³Ý³É ¨ ³ÛÉÝ¦82: ìÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É Ï³-
Õ³å³ñ³ÛÇÝ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝáõÙ.
32
1. hutiadi DHaldiedi EN-di DIM-di DUTU-di (DINGIR-ašte KURBianašte)
alusinini alsuišini ali aba-di - §³ÕáÃ»óÇ (±) Ð³ÕÃÇÝ ïÇñáçÁ........
ïÇñáõÝ³Ï³Ý Ù»ÍáõÃÛ³Ùµ, áñ ó³ÝÏ³ÝáõÙ (±) ¿Ç [³Ý»É] ¦:
ò³íáù, Ñ³Û»ñ»Ý ½áõ·³Ñ»éÁ å³ñ½áõÃÛáõÝ ãÇ ÙïóÝáõÙ í»ñáÑÇßÛ³É
³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝáõÙ, ù³ÝÇ áñ Ñ³Û»ñ»Ý ³ñÙ³ïÁ µ³½Ù³Ýß³Ý³Ï ¿
¨ Ï³ñáÕ ¿ ³ñï³Ñ³Ûï»É ÙÇ ù³ÝÇ ÇÙ³ëï` Ñ³×»Ý³É, ó³ÝÏ³Ý³É,
ç³Ý³É (³õÇõÝ), Ñ³í³Ý»É ¨ ³ÛÉÝ:
barĵu/i-diw- [barzu/i-dib-] §ÇÝã-áñ ßÇÝáõÃÛ³Ý ³Ýí³ÝáõÙ¦ - Ñ³Û.
µ³ñÓáõ/Ç-¹Çõ * < bhŗg´h + dhēs Ï³½Ùí³Í ¿ µ³ñÓ- (µ³ñÓñ, µ³ñÓ»³É)
¨ ¹Çõ (¹Ç-ù, ¹Çõ-ó) ³ëïí³Í µ³é»ñÇó83: ìÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³-
Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ.
I
1. ini É barzu/i-dib-iduni zaduni Menuai É barzi-dib-iduni tini - §³ÛÝ
É barzu/idibiduni ë³ñù»óÇ ØÇÝáõ³ÛÇ É barzu/idibiduni ¿ ³ÝáõÝÁ¦
[УКН 894, 3794,903]:
2. É barzu-dibi-duni ini [ ] - §É barzu/idibiduni ³ÛÝ... ¦ [УКН 884]:
3. IMenuaini barzi-dib-idu ašhulini - §ØÇÝáõ³ÛÇ É barzidibidu
ašhulini¦ [УКН 8912]:
4. barzi-dib-iduni tini - §barzidibiduni ¿ ³ÝáõÝÁ¦ [УКН 2991,2]:
dar-ani [dar-ani] §»ñÏñáñ¹ ³Ý·³Ù, ÏñÏÇÝ¦ - Ñ³Û. ¹³éÝ-³É,
¹³ñÓÝ < *dher-(g´h) §¹³éÝ³É, ¹³ñÓ»³É ¨ ³ÛÉ¦: ìÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É
³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝáõÙ.
1. inukani MU tar-ani uštadi KURX-edi - §ÝáõÛÝ ï³ñÇ ¹³ñÓÛ³É
³ñß³í»óÇ ¹»åÇ KURX¦ [УКН 155A13]:
dәn- [ dan-] - Ñ³Û. ¹Ý-»É < *dhē-ne §¹Ý»É¦: êáíáñ³µ³ñ Ñ³Ù»Ù³ï-
íáõÙ ¿ Ëáõé. tan ³ñÙ³ïÇ Ñ»ï, áñÇó ¨ ëï³ÝáõÙ ¿ §³Ý»É, Ï³ï³ñ»É,
ëï»ÕÍ»É¦ Ýß³Ý³ÏáõÃÛáõÝÁ: ìÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³Ûïáõ-
D
1. Haldina KÁ bidi suuiuli tan-uli-ni inaa[ ] edini šidulini - §Ð³ÕÃÇ
¹éÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó ÏßåñïíÇ, ÃáÕ Ï³ï³ñíÇ inaa[ ] edini ÃáÕ
Ï³éáõóíÇ¦ [УКН 983] :
2. aše tan-uli MAS. TUR Dhaldie nipsidul[i] - §»ñµ ÏÏ³ï³ñíÇ, ÑáñÃ
Ð³ÕÃÇÝ ÃáÕ ½áÑ³µ»ñíÇ¦ [УКН 44810]:
3. aše GUD šiduli aini urpaşi Dhaldina KÁ t[an]-ulini - §»ñµ, §óáõÉ¦-Á
Ïë³ñùíÇ, ÇÝã-áñ Ù»ÏÁ urpaşi Ð³ÕÃÇ ¹éÝ»ñáõÙ ÃáÕ Ï³ï³ñÇ
[УКН 965]:
33
4. aše niqali šiduli tan-ulini urpaşi Dhaldina KÁ - §»ñµ niqali -Á
Ïë³ñùíÇ, ÃáÕ Ï³ï³ñíÇ urp-aşi Ð³ÕÃÇ ¹éÝ»ñáõÙ [УКН 963] :
5. aše GIŠuldi tan-uli Dhaldie 3 UDU TAG... - §»ñµ ³Û·Ç ÏÑÇÙÝíÇ
(Ïëï»ÕÍíÇ) Ð³ÕÃÇÝ 3 óáõÉ ÃáÕ ½áÑ³µ»ñíÇ¦ [ УКН 2730]:
²é³ç³ñÏíáÕ §¹Ý»É¦ ÇÙ³ëïÁ ÙÇ³Ý·³Ù³ÛÝ Ñ³Ù³ÑáõÝã ¿ í»ñá-
ÑÇßÛ³É ¹ñí³·Ý»ñÇÝ: ÆÝã í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ ËáõéÇ»ñ»ÝÇó »ÏáÕ §³Ý»É,
ëï»ÕÍ»É¦ ï³ñµ»ñ³ÏÇÝ, ³å³ Ï³ëÏ³Í ¿ ³é³ç³óÝáõÙ GISuldi tan-uli
§³Û·Ç (Ë³ÕáÕÇ áñÃ) ÏÑÇÙÝíÇ (Ïëï»ÕÍíÇ)¦ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÁ,
ù³ÝÇ áñ ³é³Ýó µ³ó³éáõÃÛ³Ý ³Û·Ç (GISuldi, GISşari) ÑÇÙÝ»ÉÇë ì³ÝÇ
³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ û·ï³·áñÍíáõÙ ¿ der- §¹Ý»É¦ Ñ³Û. ¹Çñ
µ³ÛÁ:
darsu- [ daršu-ani, daršu-an-arani] §ÅáÕáíáõñ¹, Ù³ñ¹ÇÏ¦ - Ñ³Û.
¹³ë, -áõ, ¹³ñë §¹³ë, Ï³ñ·, Ù³ñ¹Ï³Ýó ËáõÙµ, ¹³ë³íáñ»³É µ³½-
ÙáõÃÛáõÝ ¨ ³ÛÉÝ¦: ²ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ darsu-anarani-Á ½áõ·áñ-
¹áõÙ ¿ UKUm-rani-ÇÝ, ÇëÏ darsu-ani-Á UKUm-ÇÝ ÝáõÛÝ ÇÙ³ëïáí, UKU
Ýß³Ý³ÏáõÙ ¿ §ÅáÕáíáõñ¹, Ù³ñ¹¦: Ð. ²×³éÛ³ÝÁ ¹³ë µ³éÇ ÑÝ³·áõÛÝ
Ó¨Ý ¿ Ñ³Ù³ñáõÙ ¹³ñë-Á (µñµé. ¹³ñë»É)` Í³·áõÙÁ ÃáÕÝ»Éáí ³Ý-
Ñ³Ûï84: æ³ÑáõÏÛ³ÝÁ Ñ³Û. ¹³ë µ³éÁ µË»óÝáõÙ ¿ Çñ³Ý³Ï³Ý dasa-
Çó85: ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ³éÏ³ ¿ daršu (¹³ñë) Ó¨Á:
derĵ- [derz-uše] - Ñ³Û. Ñ³Ý-¹»ñÓ §å³ïñ³ëïáõÃÛáõÝ, ëå³ë ¨
³ÛÉÝ¦: ìÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝáõÙ.
I
1. Rusaše IDŠarduri-hiniše ale teelzu-še ištini terubi -§èáõß³Ý
ê³ñ¹áõñÇ ³ëáõÙ ¿, teelzu-še ³Ûëï»Õ ¹ñ»óÇ¦ [ДВ 5 ст. 132]:
Ø. ê³ÉíÇÝÇÝ ³ÛÝ ÝáõÛÝ³óÝáõÙ ¿ ÝÙ³Ý³ïÇå ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝ-
Ý»ñáõÙ derz-uše-Ç ÷áË³ñ»Ý Ñ³Ý¹»ë »ÏáÕ ardi-še µ³éÇ Ñ»ï, áñÁ
Ýß³Ý³ÏáõÙ ¿ §Ï³ñ·, Ññ³Ù³Ý ¨ ³ÛÉÝ¦: ¸Û³ÏáÝáíÁ ÁÝ¹áõÝáõÙ ¿ ardi-
še-Ç ¨ derz-uše-Ç ÝáõÛÝáõÃÛáõÝÁ, µ³Ûó í»ñçÇÝÇë ï³ÉÇë ¿ §ïáõñù¦
ÇÙ³ëïÁ` µË»óÝ»Éáí ardi-še-Á ar-du-Çó §ï³É¦: Ð³Û»ñ»ÝáõÙ Ñ³Ý¹»ñÓ
µ³éÁ µ³½ÙÇÙ³ëï ¿ ¨ áõÝÇ Ñ»ï¨Û³É ÑÇÙÝ³Ï³Ý ÇÙ³ëïÝ»ñÁª
§½·»ëï, Ñ³·áõëï, ßáñ¦, §å³ïñ³ëïáõÃÛáõÝ, ëå³ë, ½³ñ¹ Ý³¨ Û³ñ-
¹³ñ»É, Ï³½Ù»É¦, §ÙÇ³ëÇÝ, Ù»Ï ï»Õ¦, §³å³·³, Ñ»ï³·³¦: ²ÛÝ Ñ³-
Ù³ñíáõÙ ¿ Çñ³Ý³Ï³Ý ÷áË³éáõÃÛáõÝ, áñÇ ³éÏ³ÛáõÃÛáõÝÁ ³ñ¹»Ý
³Û¹ ßñç³ÝáõÙ ÙÇ³Ý·³Ù³ÛÝ ÑÝ³ñ³íáñ ¿: Ð»ï³ùñùÇñ ¿ Ý³¨ ³ÛÝ
÷³ëïÁ, áñ Çñ³Ý³Ï³Ý Ý³Ë³ïÇå»ñÁ áõÝ»Ý §Ï³ñ»É, Ï³å»É¦
34
ÇÙ³ëïÝ»ñÁ, ÙÇÝã¹»é ³Ûëï»Õ derĵ-Á Ñ³Ý¹»ë ¿ ·³ÉÇë §å³ïñ³ëïáõ-
ÃÛáõÝ, ³ñ¹, ëå³ë, Ï³½ÙáõÃÛáõÝ¦ ÇÙ³ëïáí:
e- [e-, ei- ] - Ñ³Û. »-Ù < *es §»Ù, ÉÇÝ»É¦, ¿ §¿, ·áÛ¦ : Ð³Û»ñ»ÝáõÙ
Ñ³Ý¹»ë ¿ ·³ÉÇë áñå»ë µ³Û` »Ù, »ë, ¿... §ÉÇÝ»É, ·áÛáõÃÛáõÝ áõÝ»Ý³É ¨
³ÛÉÝ¦, ÇÝãå»ë Ý³¨` áñå»ë ·áÛ³Ï³Ý ¿ ¨ Ýñ³ÝÇó Ï³½Ùí³Í Ó¨»ñáõÙ
(¿³Ï, ¿áõÃÛáõÝ ¨ ³ÛÉÝ) §·áÛ, ¿³Ï, Ý³ áñ ·áÛáõÃÛáõÝ áõÝÇ¦ ÇÙ³ëïÝ»-
ñáí:
ei-§¿¦ - Áëï ³Ù»Ý³ÛÝÇ íÏ³Ûí³Í ¿ ei-a Ó¨áí Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³Û-
ïáõÃÛáõÝáõÙ.
D GIŠ
1. haldinani KÁ bidini man-ini..... ei-a ardi-še arni ušma-še -
§Ð³ÕÃÇ ¹éÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó ÃáÕ ÉÇÝÇ.... ¨ ÇßË³ÝáõÃÛáõÝ ³éÝ³Ï³Ý
áõÅ¦ [УКН 4485. 418x]:
¸Û³ÏáÝáíÁ eia ardi-še Ï³ñ¹áõÙ ¿ ÙÇ³ëÇÝ, áñå»ë Ù»Ï µ³é` §µ³-
ñ»·ÃáõÃÛáõÝ (±)¦ Ýß³Ý³ÏáõÃÛ³Ùµ86, ë³Ï³ÛÝ ³ÏÝÑ³Ûïáñ»Ý eia-Ý
Ñ³Ý¹Çë³ÝáõÙ ¿ ardi-še µ³éÇ (³ñ¹, Ï³ñ·, Ï³ÝáÝ, ·áñÍ ¨ ³ÛÉÝ ÇÙ³ë-
ïáí) µÝáõÃ³·ñÇã, ×Çßï ³ÛÝå»ë, ÇÝãå»ë arni-Á µÝáõÃ³·ñáõÙ ¿ ušma-
še-Á §áõÅ¦: ²ÛëåÇëáí, arni ušma-še å»ïù ¿ Ï³ñ¹³É ³éÝ³Ï³Ý áõÅ,
ÇëÏ ÇÝã í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ eia-ÇÝ, ³å³ ³Ûëï»Õ ³ÛÝ å»ïù ¿ Ñ³ëÏ³Ý³É
§¿³Ï³Ý, ·áÛáõÃÛáõÝ áõÝ»óáÕ, Çñ³Ï³Ý ¨ ³ÛÉÝ¦ ÇÙ³ëïáí: Ð³Ù»Ù³-
ï»ù Ý³¨ guni ardi-še Ó¨Ç Ñ»ï Ñ»ï¨Û³É ÝÙ³Ý³ïÇå ³ñï³Ñ³Ûïáõ-
ÃÛáõÝáõÙ. Dhaldinani GIŠKÁ bidini guni ardi-še guni ar[ ] man-uli… [УКН
4486]: àñï»Õ guni-Á Áëï ¸Û³ÏáÝáíÇ Ýß³Ý³ÏáõÙ ¿ §Çñ³Ï³Ý, ×ßÙ³-
ñÇï¦87:
e- §»Ù, ÉÇÝ»É¦ - íÏ³Ûí³Í ¿ e-a Ó¨áí Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõ-
ÝáõÙ.
1. ... ea-i KURbiainaše ea-i KURluluina-še turinini… §... ¨ ì³Ý³
»ñÏñÇó ¨ ÃßÝ³ÙÇ »ñÏñÇó ÃáÕ áãÝã³óÝ»Ý (Ð³ÕÃÁ, ³ëïí³Í-
Ý»ñÁ)…¦ [УКН 28140,41]:
Ü. Ð³ñáõÃÛáõÝÛ³ÝÇ ¨ ³ÛÉáó88 ÏáÕÙÇó e-ai-Ç ÝáõÛÝ³óáõÙÁ ewe-Ç
(ï³ñµ»ñ³Ï eue) Ñ»ï §»õ¦ ÇÙ³ëïáí ³ÏÝÑ³Ûïáñ»Ý ëË³É ¿, ù³ÝÇ
áñ eai-Á áã ÙÇ Ï»ñå ãÇ Ï³ñáÕ ÑÝã»É ewe: ²Û¹ ¿ íÏ³ÛáõÙ Ý³¨ ³ÛÝ
÷³ëïÁ, áñ ÙÛáõë µáÉáñ ¹»åù»ñáõÙ, áñï»Õ íëï³Ñ³µ³ñ ³éÏ³ ¿ ¨
µ³éÁ, ³ÛÝ áã ÙÇ ³Ý·³Ù íÏ³Ûí³Í ã¿ ea(i) ï»ëùáí [ï»°ë Ý³¨ ard-
Ñá¹í³ÍÁ]: ²é³ç³ñÏíáÕ Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛ³Ùµ í»ñáÑÇßÛ³É ³ñï³Ñ³Û-
35
ïáõÃÛáõÝÁ å»ïù ¿ Ï³ñ¹³É §ÉÇÝÇ ì³Ý³ »ñÏñÇó ÉÇÝÇ ÃßÝ³ÙÇ »ñÏñÇó
ÃáÕ áãÝã³óÝ»Ý (Ð³ÕÃÁ, ³ëïí³ÍÝ»ñÁ) …¦ Ï³Ù §ÉÇÝÇ ì³Ý³
»ñÏñáõÙ ÉÇÝÇ ÃßÝ³ÙÇ »ñÏñáõÙ ÃáÕ áãÝã³óÝ»Ý (Ð³ÕÃÁ, ³ëïí³ÍÝ»-
ñÁ)... ¦:
ejo- [egu-] §³ç¦ - Ñ³Û. ³ç-áÛ <*sәdhio §³ç¦: ìÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É
³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝáõÙ.
1. alu-še haluli egu-di GÙB-di atuliie - §áí Ë³ÕáÕÁ(±) ³ç, Ó³Ë
ÏáõïÇ¦ [КУКН 1223]:
2. alu-še eg[u-di GÙB-di haluli atuliie] - §áí ³ç, Ó³Ë Ë³ÕáÕÁ(±)
ÏáõïÇ¦ [КУКН 5983]:
Ø»ÉÇù³ßíÇÉÇÝ ëË³ÉÙ³Ùµ §. . haluli egu-di. . ¦-Á ÁÝÃ»ñóáõÙ ¿ §halulie
gu-di... ¦ ï³ñµ»ñ³Ïáí89: §egu-di GÙB-di¦-Á Áëï ³Ù»Ý³ÛÝÇ å»ïù ¿
Ñ³ëÏ³Ý³É §³ç áõ Ó³Ë (µ³é³óÇ ¹»åÇ ³ç, ¹»åÇ Ó³Ë)¦:
eł - [er-] §»Õ»éÝ, Ïáïáñ³Í¦ - Ñ³Û. »Õ»éÝ, ë»é. »Õ»ñ³Ý < *el5 §³-
Õ»ï, ÷áñÓ³Ýù, á×Çñ, ã³ñÇù ¨ ³ÛÉÝ¦: ìÏ³Ûí³Í ¿ Âá÷áõ½³í³ÛÇ
»ñÏÉ»½íÛ³ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝáõÙ, áñï»Õ ere-eli zašgubi-ÇÝ (Ü. Ð³-
ñáõÃÛáõÝÛ³ÝÁ Ï³ñ¹áõÙ ¿ §... ]rieda zašgubi [КУКН 38718]) Ñ³Ù³å³-
ï³ëË³ÝáõÙ ¿ ³ëáõñ. [di]ik-tu aduka §Ïáïáñ³Í Ï³½Ù³Ï»ñå»óÇ¦
³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛ³ÝÁ. ere-eli-Á ëáíáñ³µ³ñ ãÇ Ã³ñ·Ù³ÝíáõÙ, ù³ÝÇ
áñ zasgubi µ³ÛÇÝ ïñíáõÙ ¿ µáÉáñáíÇÝ ³ÛÉ ÇÙ³ëï. §Ïáïáñ»óÇ, ëå³-
Ý»óÇ¦, ù³Ý å³Ñ³ÝçáõÙ ¿ ³ëáõñ³Ï³Ý ï³ñµ»ñ³ÏÁ90: ØÇ·áõó»
å»ïù ¿ Ã³ñ·Ù³Ý»É` ³Õ»ï Ñ³ëóñ»óÇ (Ñ³Ù»Ù³ï»ù Ñ³Û. íÝ³ë
Ñ³ëóÝ»É, Ñ³ñí³Í Ñ³ëóÝ»É ¨ ³ÛÉÝ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñÁ)` ³-
é³ÝÓÝ³óÝ»Éáí z-aš-g- / aš-g- µ³Û»ñÇ Ù»ç aš- Ñ³Û. Ñ-³ë-(³Ý-»É) ³ñ-
Ù³ïÁ, áñÁ ³ñ¹»Ý ³éÏ³ ¿ ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ (aš-, z-aš,
h-aš- ï»ëùáí): Ð³Ï³é³Ï ¹»åùáõÙ ere-eli zašgubi-ÇÝ å»ïù ¿ ÁÝÃ»ñ-
ó»É §³Õ»ï³ÉÇ Ïáïáñ»óÇ¦` Ñ³ëÏ³Ý³Éáí ere-eli Ï³Ù [ ]rieda-Ý
(= Ñ³Û. [³]Õ»ï (±)), áñå»ë ³Í³Ï³Ý:
eł- [er-] §Ñ³ÛïÝí»É, ÉÇÝ»É¦-Ñ³Û. »Õ-³Ý-»É < *el6, §·áÛ³Ý³É, ÉÇÝ»É ¨
³ÛÉÝ¦: ²ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇó Ù»ÏáõÙ [УКН 128 A13] ÷áË³ñÇÝáõÙ
¿ nun-§Ñ³ÛïÝí»É, ÉÇÝ»É¦ µ³ÛÇÝ: Àëï áñÇ áñáßíáõÙ ¿ µ³éÇë ÇÙ³ëïÁ:
ełp- [erp-] §³é¨³Ý·»É(±), Ñ³÷ßï³Ï»É(±), ËÉ»É(±)¦ - Ñ³Û. ³Õ÷áõ-
ó³Ý»É < *alph, §ïÏ³ñ³óÝ»É, í³Ûñ ·ó»É, Ã³Ï³ñ¹Á Ó·»É, Ã³Ï³ñ¹áí
36
µéÝ»É ¨ ³ÛÉÝ¦: ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ íÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É
LU m
1. inani LUGÁL-e nunabi mei ali A. SI -še irb-itu šeri paartu - §³ÛÝ
³Ù»ÝÁ Ã³·³íáñÇÝ Ñ³ë³í, ÇëÏ ÇÝã-áñ ½áñùÁ í»ñóñ»ó
³é³ÝÓÇÝ ï³ñ³í¦ [ УКН 155 С46]:
LU
2. Tataše ERUM GASAN(?)-i MIN. TUR irb-uni - §î³ï³Ý
ïÇñáõÑáõ Í³é³Ý, ³ÕçÇÏ ³é¨³Ý·»ó¦ [УКН 45617]:
3. ... hini zaabzigiedi hušagie 1 ANSU. KUR. RA irb-uni - §... ³ÛÅÙ
zaabzi-giedi huš-agie 1 ÓÇ ³é¨³Ý·»ó¦ [УКН 462лс17]:
erşi- [erşi-d-] §µÝ³Ï»óÝ»É(±), µ³ó ÃáÕÝ»É(±)¦ - Ñ³Û. ½-»ñÍ-³Ý-»É <
*serg°, §³ñÓ³Ï»É, ³½³ï»É, Ó»éùÇó µ³ó ÃáÕÝ»É ¨ ³ÛÉÝ¦: ìÏ³Ûí³Í ¿
Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ.
1. X LUm gunušini eirşi-du-bi ištini - §X Ù³ñïÇÏÝ»ñ µÝ³Ï»óñÇ
³Ûëï»Õ¦ [УКН 127 II34, 128 A221]:
LU KUR LU LU
2. irdi ištini ašubi X-hinii šia ištini eirşi-dubi - § irdi ³Ûëï»Õ
LU
µÝ³Ï»óñÇ X-»ñÏñÇÝ šia ³Ûëï»Õ Ýëï»óñÇ¦ [УКН 155 D30]:
LU
UKU -rani edini tašmubi parubi eirşi-dubi KURebaniukie -
m
3.
§Ù³ñ¹ÇÏ ³ÛÝï»Õ ·»ñ»óÇ` Ñ»é³óñÇ, ÇÙ »ñÏñáõÙ µÝ³Ï»óñÇ¦
[УКН 155C4]:
4. eirşi-dubi esi meše IX-e a[runi] - §Ýëï»óñÇ (Çñ) ï»ÕÁ, Ñ³ñÏÁ
I
X-ÇÝ, ïí»ó¦ [УКН 128 B140]:
5. eirşi-dubi esi waldubi mešini pii - §Ýëï»óñÇ (Çñ) ï»ÕÁ, ·ó»óÇ
Ñ³ñÏÇ ï³Ï¦ [УКН 155 C39]:
6. terubi IUrzanani LUEN. NAM eirşi-dubi URUArdinie - §¹ñ»óÇ IUrza-
na -ÇÝ ÷áË³Ýáñ¹, Ýëï»óñÇ URUArdin-áõÙ¦ [УКН 2648]:
½-»ñÍ³Ý»É µ³ÛÁ §³½³ï»É, ³ñÓ³Ï»É, ÃáÕÝ»É¦ ÇÙ³ëïáí ÙÇ³Ý·³-
Ù³ÛÝ Ñ³Ù³ÑáõÝã ¿ í»ñáÑÇßÛ³É ¹ñí³·Ý»ñÇÝ: ²Ûëå»ë ûñÇÝ³Ï. 3.
§Ù³ñ¹ÇÏ ³ÛÝï»Õ ·»ñ»óÇ Ñ»é³óñÇ, ÇÙ »ñÏñáõÙ ³½³ï ³ñÓ³Ï»óÇ
(ÃáÕ»óÇ), 5. §ÃáÕ»óÇ ï»ÕÁ. ·Éáñ»óÇ Ñ³ñÏÇ ï³Ï¦, 6. §¹ñ»óÇ IUrza-
na -ÇÝ ÷áË³Ýáñ¹, ÃáÕ»óÇ URUArdin-áõÙ¦ ¨ ³ÛÉÝ:
teq - Ñ³Û. Ã»ù-»É < *tek §Ïé»É, Í»Í»É, Í»Í»Éáí Ñ³ñÃ»É ¨ ³ÛÉÝ¦91:
ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ íÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ï»ëùÇ ³ñï³-
1. Ð³ÕÃÁ... (Ñ³Ï³é³Ïáñ¹) »ñÏÇñÁ / ù³Õ³ùÁ / ³ñù³ÛÇÝ teq-uni/-
uali IX-kai (³éç¨):
37
êáíáñ³µ³ñ Ã³ñ·Ù³ÝíáõÙ ¿ §ï³å³É»É, ·»ïÝÇÝ ÷é»É¦: Ð³Û»ñ»Ý
§Ã»ù»É¦ µ³ÛÁ ëÏ½µÝ³å»ë Ýß³Ý³Ï»É ¿ §Ïé»É, Í»Í»Éáí Ñ³ñÃ»É¦, Ý»ñ-
Ï³ÛáõÙë Ý³¨` §Íé»É, Ã»ù»É¦: ²Ûëï»Õ Ñ»Ýó §Íé»É, Ã»ù»É¦ ÇÙ³ëïÝ ¿
³é³í»É Ñ³ñÙ³ñ í»ñáÑÇßÛ³É ÏáÝï»ùëïÇÝ, ë³Ï³ÛÝ í»ñçÇÝë Ñ³-
Ù³ñíáõÙ ¿ ³í»ÉÇ áõß Ó»éùµ»ñáõÙ: Àëï »ñ¨áõÛÃÇÝ å»ïù ¿ Ñ³ëÏ³Ý³É
§ïñáñ»É, ÏáËñï»É¦(±): Ð³í³Ý³Ï³Ý ¿ Ý³¨ Ñ³Ù»Ù³ïáõÙÁ Ñ³Û. Ã³-
Ï»É §Í»Í»É, ·³Ý»É¦ µ³éÇ Ñ»ï92:
tu- [tu-] - Ñ³Û. Ãáõ-»É §í³ïÝ»É Ï³Ù Ñ³ñ»É¦: Âá÷áõ½³í³ÛÇ
»ñÏÉ»½íÛ³ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝáõÙ Ñ³Ù³å³ï³ëË³ÝáõÙ ¿ ³ëáõñ.
naqāru-ÇÝ §Ïáïñ»É, áãÝã³óÝ»É¦ Ýß³Ý³ÏáõÃÛ³Ùµ [УКН 26423]: êáíá-
ñ³µ³ñ µË»óíáõÙ ¿ tur- §ç³ñ¹»É, ÷ßñ»É¦ µ³ÛÇó r-Ç ëÕÙ³Ùµ l -Çó ³-
é³ç (tu-lie < tur-(u)lie): ìÏ³Ûí³Í ¿ µ³½Ù³ÃÇí ³Ý·³Ù Ñ»ï¨Û³É Ï³-
Õ³å³ñ³ÛÇÝ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝáõÙ.
1. aluše ini DUB-te tu-lie... – §áí ³ÛÝ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÁ ÏáãÝã³ó-
ÝÇ…¦:
Âáõ»É µ³éÁ §Ñ³ñ»É¦ ÇÙ³ëïáí ÙÇ³Ý·³Ù³ÛÝ Ñ³Ù³ÑáõÝã ¿ í»ñáÑÇß-
Û³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛ³ÝÁ: ÆÝã í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ r-Ç ëÕÙ³ÝÁ, ³å³ ³ÛÝ
ËÇëï Ï³ëÏ³Í»ÉÇ ¿:
i [ i ] - Ñ³Û. Ç < *en §Ç¦ Ý³Ë¹Çñ: Ø³ëÝ³·»ïÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó i-Ý ¨,
ÁÝ¹Ñ³Ýñ³å»ë, áñ¨Çó» ³ÛÉ Ý³Ë¹Çñ ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ
ãÇ ³é³ÝÓÝ³óíáõÙ93: ê³Ï³ÛÝ ³éÝí³½Ý ÙÇ ù³ÝÇ ¹ñí³·Ý»ñáõÙ ³ÛÝ
Ñëï³Ï »ñ¨áõÙ ¿: î»°ë Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñÁ.
1. X LUGÁL m i-nani aptini şuiniani … X LUGÁL m i-šani aptini şuiniani
- §X ³ñù³Ý»ñ ³ÛÝ ÏáÕÙÁ ÍáíÇ … X ³ñù³Ý»ñ ³Ûë ÏáÕÙÁ ÍáíÇ¦
[УКН 2665]:
KUR
2. X [ ] i-šani aptini - §…X -»ñÏÇñÁ … ³Ûë ÏáÕÙÁ¦[УКН 289]:
3. i-šani bidi-adi … - §³Ûëï»ÕÇó ßñçí»óÇ¦ [УКН 155 F13, 4455, 4465]:
4. 1-dini UDm-ini i-dani anagie - §¦ [ ДВ. 5, 1988 ст. 148 (Ba. 2)]:
5. URUX KUR šana ap-tini şunie - §X-ù³Õ³ùÇ »ñÏÇñÁª ³Ûë ÏáÕÙÁ
ÍáíÇ¦ [УКН 1345]:
6. IX dani aptini[ ] … KURX aštani aptini - §IX-Á dani ÏáÕÙÁ … X-
»ñÏÇñÁ ³Ûë ÏáÕÙÁ¦ [УКН 28л. с. 6]:
ì»ñáÑÇßÛ³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ÝÙ³Ý³ïÇå ÏáÝï»ùëïáõÙ
ÙÇ ÏáÕÙÇó áõÝ»Ýù i-šani, i-nani, i-dani, ÙÛáõë ÏáÕÙÇó` šana, dani Ó¨»ñÁ:
Àëï ³Û¹Ù i-šani, i-nani, i-dani Ó¨»ñÁ ³é³ç³ñÏíáõÙ ¿ Ñ³Ù³å³ï³ë-
38
Ë³Ý³µ³ñ Ï³ñ¹³É` i šani §Ç ë³ÛÝ(Ç)¦, i nani §Ç Ý³ÛÝ(Ç)¦, i dani §Ç
¹³ÛÝ(Ç)¦: ì»ñáÝßÛ³É µ³é»ñÇ ÝÙ³Ý³ïÇå ÇÙ³ëï áõÝ»Ý³Éáõ Ñ³Ù³ñ
ï»°ë Ý³¨ [УКН, 28 ÍÝ. 14 ]: ²Ù»Ý³ÛÝ Ñ³í³Ý³Ï³ÝáõÃÛ³Ùµ Ç-Ý
Ï³ñ»ÉÇ ¿ ³é³ÝÓÝ³óÝ»É Ý³¨ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝáõÙ.
KUR KUR
1. ea-i biaina-še ea-i luluinaše turinini… §¨ ì³Ý³ »ñÏñáõÙ ¨
ÃßÝ³ÙÇ »ñÏñáõÙ ÃáÕ áãÝã³óÝ»Ý (Ñ³ÕÃÁ, ³ëïí³ÍÝ»ñÁ)…¦
[УКН 128 I 40,41]:
ea-i Ñ³Ù³ñ ï»°ë e- Ñá¹í³ÍÇ ï³Ï:
laqu - Ñ³Û. É³ùáõ-ó»³É §Ã³ùóÝ»É¦: êáíáñ³µ³ñ Ï³ëÏ³Í³Ýùáí
Ã³ñ·Ù³ÝíáõÙ ¿ §íÝ³ë»É (±)¦: ìÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³Ûïáõ-
1. mei giei inani arniušinani laku-iani - §... ³ÛÝ ³ñ³ñùÝ»ñÁ / ·áñÍ»-
ñÁ ãíÝ³ë»Ý¦ [УКН 1697]:
2. aluše giei inani arniušinani laku-du-liie - §... áí ³ÛÝ ³ñ³ñùÝ»ñÁ /
·áñÍ»ñÁ ÏíÝ³ëÇ¦ [УКН 16917]:
3. eà DINGIRm UKKINm 3 GUD 30 UDU ui [ ]šu laku-ni... §¨
³ëïí³ÍÝ»ñÁ Ù³ñ¹Ï³Ýó, 3 óáõÉ, 30 áãË³ñ ui [ ]šu laku-ni¦
[УКН 2726]:
§Â³ùóÝ»É¦ ÇÙ³ëïÁ ÙÇ³Ý·³Ù³ÛÝ Ñ³Ù³ÑáõÝã ¿ í»ñáÑÇßÛ³É ³ñï³-
Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ: ºí ³é³í»É ÁÝ¹áõÝ»ÉÇ, »ñµ ËáëùÁ ³ñ³ñùÝ»ñÇ
Ù³ëÇÝ ¿:
xor-isxi [hur-išhi] §áéá·Ù³Ý ÇÝã-áñ Ï³éáõÛó (±)¦ - Ñ³Û. Ëáñ §Ëáñ,
ËáñÁ ï»Õ, ÷áë ¨ ³ÛÉÝ¦: -išhi-Ç Ñ³Ù³ñ ï»°ë Ý³¨ šur-išhi §³Ëáé¦-
Ñ³Û. ëáñ-³-Ï³É §³Ëáé³å»ï¦, ur-išhi §½»Ýù, Ù»ï³ÕÛ³ Çñ¦ - Ñ³Û.
áõé-Ý §Ïé³Ý, Ùáõñ×¦: ìÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»-
ñáõÙ.
1. inani şue IRusahinaue hur-išhi manini … §...¦ [УКН 26822]:
2. inahinaue URUm ini PA5 hur-išhi manini …§³ÛÝ ù³Õ³ùÝ»ñÇÝ ³Ûë
çñ³ÝóùÁ ÃáÕ ÉÇÝÇ áéá·Çã¦ [УКН 2768]:
3. Am şuini šiedue inukahinii hubinie hur-išhi manini… §çñ»ñÁ É×Çó
ÑáëáÕ ³ÛÝ ÑáíïÇÝ ÃáÕ áéá·Çã ÉÇÝ»Ý¦ [УКН 27615]:
²Ù»Ý³ÛÝ Ñ³í³Ý³Ï³ÝáõÃÛ³Ùµ ³ÛÝ å»ïù ¿ Ýß³Ý³ÏÇ çñ³í³½³Ý
Ï³Ù ÝÙ³Ý³ïÇå ÇÝã-áñ ³ÛÉ ßÇÝáõÃÛáõÝ: Ð³í³Ý³Ï³Ý ¿ Ý³¨ µË»ó-
Ý»É Ñ³Û. Ëáé (Ëáé-áã) §³Ýóù, Í³Ï¦ ³ñÙ³ïÇó, áñÁ ëáíáñ³µ³ñ Ñ³-
Ù³ñíáõÙ ¿ ë»Ù³Ï³Ý ÷áË³éáõÃÛáõÝ:
39
şeraw-aye [şerab-ae] - Ñ³Û. Í³ñ³í §Í³ñ³í, ÷³÷³·¦: Ø»ÉÇùÇß-
íÇÉÇÝ Ï³ëÏ³Í³Ýùáí Ã³ñ·Ù³ÝáõÙ ¿ (Áëï ÏáÝï»ùëïÇ) §³ÝÙ³ñ¹³-
µÝ³Ï, ³Ù³ÛÇ (±)¦94: ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ íÏ³Ûí³Í ¿
Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛ³Ý Ù»ç.
1. ini pile aguni qirani şirabae manu ui ainei eštini aiuri - §³ÛÝ
çñ³ÝóùÁ ³ÝóÏ³óñÇ, ÑáÕÁ ³ÝÙ³ñ¹³µÝ³Ï (±) ¿ñ ÙÝáõÙ, áã áù
³Ûëï»Õ ã¿ñ µÝ³Ïí»É(±)¦ [УКН 1364]:
²é³ç³ñÏíáÕ §Í³ñ³í, ÷³÷³·¦ Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÁ ÙÇ³Ý·³-
Ù³ÛÝ Ñ³Ù³ÑáõÝã ¿ í»ñáÑÇßÛ³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛ³ÝÁ, Ù³Ý³í³Ý¹ »Ã»
Ñ³ßíÇ ³éÝ»Ýù ³ÛÝ Ñ³Ý·³Ù³ÝùÁ, áñ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛ³Ý Ù»ç Ý³Ë³-
å»ë ËáëíáõÙ ¿ çñ³ÝóùÇ Ï³éáõóÙ³Ý Ù³ëÇÝ: -ae Ù³ëÝÇÏÇ Ñ³Ù³ñ
ÑÙÙï. durb-ae §³åëï³Ùµ¦, ţir-a(i)e §Ñ½áñ¦, tu-aie §Ù³ùáõñ(±),
å³ñ½(±)¦ ¨ ³ÛÉÝ:
ka- [ka-] §Ï³Ý·Ý»É, ÉÇÝ»É¦ - Ñ³Û. Ï³-Ù < * guā §Ï³Ý·Ý»É, ÉÇÝ»É¦:
Â³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÁ` Æ. ¸Û³ÏáÝáíÇ (Áëï ÏáÝï»ùëïÇ)95: ì³ÝÇ ³ñ-
Ó³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ íÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝ-
Ý»ñáõÙ.
1. ui ainiei LUGÁL ištini ka-uri - §áã ÙÇ ³ñù³ ³Ûëï»Õ ã¿ñ ka-uri¦
[УКН 1587]:
2. DINGIRm zatume KASKAL-e ka-adi LUA. SIm-si URUX-ka -
§³ëïí³ÍÝ»ñÁ µ³ó»óÇÝ ×³Ý³å³ñÑÁ, ka-adi ½áñùÇ Ù»ç X-
ù³Õ³ùÇ ³é³ç¦ [УКН 15811]:
Ð³Û. Ï³-Ù µ³ÛÁ ÙÇ³Ý·³Ù³ÛÝ Ñ³Ù³ÑáõÝã ¿ í»ñáÑÇßÛ³É ¹ñí³·-
Ý»ñÇÝ, ¨ í»ñçÇÝÝ»ñë Ñ³Ù³å³ï³ëË³Ý³µ³ñ å»ïù ¿ Ï³ñ¹³É §áã
ÙÇ ³ñù³ ³Ûëï»Õ ã¿ñ »Õ»É¦ ¨ §³ëïí³ÍÝ»ñÁ ½³ï»óÇÝ ×³Ý³å³ñÑÁ
Ï³Ý·Ý»óÇ ½áñùÇ Ù»ç URUX-Ç ³é³ç¦: ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»-
ñáõÙ Ñ³Ý¹ÇåáÕ ka(i) §³éç¨¦ µ³éÁ ëáíáñ³µ³ñ ÝáõÛÝ³óíáõÙ ¿ Ñ³Û.
ÝáõÛÝ ³ñÙ³ïáí Ï³½Ùí³Í Ï³Û §Ï³Ý·Ý³Í ï»ÕÁ ¨ ³ÛÉÝ¦ µ³éÇ Ñ»ï:
karmexi [karmehi ] - Ñ³Û. Ï³Ù³Ë §å³ï³ñ³·, ÁÝÍ³¦: êáíáñ³-
µ³ñ Ï³ëÏ³Í³Ýùáí Ã³ñ·Ù³ÝíáõÙ ¿ §ïáÝ³Ï³ï³ñáõÃÛáõÝ (±)¦:
ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ íÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³Ûïáõ-
ÃÛáõÝáõÙ.
1. aše GISTINm šuhie [wa]hulie qarmehi DHaldie ašhulini DHaldina
KÁ qarmehi DWarubani qarmehi DHaldie pulusini-kai - §»ñµ Ë³-
ÕáÕÇ ³Û·áõ Ï³éáõó³å³ïáõÙÁ (±) wahu-lie ïáÝ³Ï³ï³ñáõÃÛáõÝ
40
(±) Ð³ÕÃÇÝ ÃáÕ Ï³½Ù³Ï»ñåíÇ(±) Ð³ÕÃÇ ¹éÝ»ñÇ Ùáï ïáÝ³Ï³-
D
ï³ñáõÃÛáõÝ (±) Warubani-ÇÝ ïáÝ³Ï³ï³ñáõÃÛáõÝ(±) Ð³ÕÃÇ
íÇÙ³·ñÇ ³é³ç¦ [УКН 653,4,5]:
ºÝÃ³¹ñíáõÙ ¿, áñ ñ-Ý ëÕí»É ¿: ÆÝã í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ ÇÙ³ëïÇÝ, ³å³
§ïáÝ³Ï³ï³ñáõÃÛáõÝ (±)¦ Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÁ Ùáï³íáñ ¿96, ¨ §å³-
ï³ñ³·, ÁÝÍ³¦ Ýß³Ý³ÏáõÃÛáõÝÁ ÙÇ³Ý·³Ù³ÛÝ ÁÝ¹áõÝ»ÉÇ ¿:
ke(i)ţ-an- [keiţ-an-, kiţ-an- Ï³Ù keţ-an-] - Ñ³Û. Ï¿ï-³Ý-»É < *geid
§Ï»ÝïñáÝ³óÝ»É¦: êáíáñ³µ³ñ Ã³ñ·Ù³ÝíáõÙ ¿ §áõÕ³ñÏ»É¦97: ìÏ³Û-
í³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ.
LU m
1. ikukani [ša]li huradinili ked-an-uli …- §ÝáõÛÝ ï³ñÇ ½áñù»ñ
áõÕ³ñÏ»óÇ¦ [УКН 28лс4]:
2. ikukani [š]ali šeštini [k]ieid-an-uli [LU]hurad-inil[i] KURX-edi…§ÝáõÛÝ
ï³ñÇ »ññáñ¹ ³Ý·³Ù (±) ½áñù»ñ áõÕ³ñÏ»óÇ ¹»åÇ X-»ñÏÇñ¦
[УКН 155B28]:
LU KUR LU
3. auerašili kid-an-ubi Aššur suidubi... § aueraši-li áõÕ³ñÏ»óÇ,
²ëáõñÁ (»ï) ßåñï»óÇ¦ [УКН 127III29]:
Ð³Û»ñ»ÝáõÙ ëáõÛÝ ³ñÙ³ïÁ íÏ³Ûí³Í ¿ Ï¿ï-, ÏÇï- ï³ñµ»ñ³ÏÝ»-
ñáí` ×Çßï ³ÛÝå»ë, ÇÝãå»ë áõÝ»Ýù ë»å³·Çñ ï³ñµ»ñ³ÏáõÙ: ²é³-
ç³ñÏíáÕ §Ï»ÝïñáÝ³óÝ»É, ÙÇ ï»Õ Ñ³í³ù»É ¨ ³ÛÉÝ¦ ÇÙ³ëïÁ ÙÇ³Ý-
·³Ù³ÛÝ Ñ³Ù³ÑáõÝã ¿ í»ñáÑÇßÛ³É ¹ñí³·Ý»ñÇÝ, ¨ Ñ³Ù³å³ï³ë-
Ë³Ý Ñ³ïí³ÍÝ»ñÁ å»ïù ¿ Ï³ñ¹³É. 1) §... ½áñù Ï»ÝïñáÝ³óñÇ... ¦,
2) §... ½áñù»ñÁ Ï»ÝïñáÝ³óñÇ ¹»åÇ X-»ñÏÇñÁ (Ï³Ù X -»ñÏñÇ áõÕÕáõ-
ÃÛ³Ùµ)¦, 3. §LUaueraši-li Ï»ÝïñáÝ³óñÇ (Ï³Ù Ç ÙÇ Ñ³í³ù»óÇ), ²ëáõ-
ñÁ (»ï) ßåñï»óÇ¦:
koł-uni [ kur-uni ] §ÏáÕÙÇó, ÏáÕÙÁ¦ - Ñ³Û. ÏáÕÝ, -áõÝ < *gol, §ÏáÕ,
ÏáÕÙ ¨ ³ÛÉÝ¦: ØÇÝã ³ÛÅÙ ³ÛÝ ëï³ó»É ¿ ï³ñµ»ñ Ù»ÏÝ³µ³ÝáõÃÛáõÝ-
Ý»ñ: ²Ûëå»ë, Ø»ÉÇùÇßíÇÉÇÝ ¹Çï³ñÏáõÙ ¿ áñå»ë ³Í³Ï³Ý` §Ñ½áñ,
µ³ñÓñ¦ ÇÙ³ëïáí98, ìÇÉÑ»ÉÙÁ ³é³ç³ñÏáõÙ ¿ §ÏáÕÙÇó¦ Ã³ñ·Ù³Ýáõ-
ÃÛáõÝÁ99: ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ íÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É Ï³-
Õ³å³ñ³ÛÇÝ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ.
D
1. hald-i(ni) kuruni(ni) Dhaldin-i(ni) GISšuri(ni) kuruni(ni) - §Ð³ÕÃÁ
Ñ½áñ ¿, Ð³ÕÃÇ ëáõñÁ Ñ½áñ ¿¦ [УКН... ]:
2. manu IX kuruni IX kuruni huradina X GISGIGIRm X PIT. HAL. LUm...
- §ÙÝáõÙ ¿ñ (Ï³ñ, ¿ñ) IX-Ý Ñ½áñ, IX-Ý Ñ½áñ ¿, µ³Ý³ÏáõÙ [áõÝ»ñ] X
Ù³ñï³Ï³éù»ñ X Ñ»ÍÛ³ÉÝ»ñ... ¦ [УКН 2113, 2215]:
41
(Ø»ÉÇùÇßíÇÉÇÝ µ³í³Ï³Ý ³ÝÑ³çáÕ ¿ Ã³ñ·Ù³Ý»É): ÆÝãå»ë Ý³¨
D m I
3. haldii kuruni DINGIR -na kuruni manini ištini X ardiše...- §Ð³ÕÃÁ
Ñ½áñ ¿, ³ëïí³ÍÝ»ñÇ Ù»ç Ñ½áñ ¿, ÃáÕ ÉÇÝÇ X-ÇÝ ³Ûëï»Õ ÇßË³-
ÝáõÃÛáõÝ... ¦ [УКН 895]:
SADU m
4. i-šani aptin şuiniani babania kuruni-e NAPHARU X LUGÁL ...
§ÍáíÇ ³Ûë ÏáÕÙÁ Ñ½áñ (µ³ñÓñ) É»éÝ»ñáõÙ ³ÙµáÕçáõÃÛ³Ùµ X
Ã³·³íáñÝ»ñ... ¦ [УКН 26613]:
²é³ç³ñÏíáÕ Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÁ §ÏáÕÙÁ, ÏáÕùÇÝ, ÏÇó¦, áñ ÷³ëïá-
ñ»Ý ÏñÏÝáõÙ ¿ ìÇÉÑ»ÉÙÇ ³é³ç³ñÏÁ, ÙÇ³Ý·³Ù³ÛÝ Ñ³Ù³ÑáõÝã ¿ í»-
ñáÑÇßÛ³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ: Ð³Ù»Ù³ï»ù Ý³¨ Ñ»ï¨Û³É ÝÙ³-
Ý³ïÇå ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ»ï.
D m
1. haldii bedini DINGIR UKKIN bedini manini ulguše... -
[УКН 27x]:
D D m I I
2. haldii bedi(ni) haldinani KÁ bedini manini X X ulguše..
ardiše.. - [УКН 469x]:
3. KURalia bedini DQueraina taramanu bedini manu... - [УКН 58x]:
²Ûëï»Õ kuruni(ni) ÷áË³ñ»Ý Ñ³Ý¹»ë ¿ ·³ÉÇë bedi(ni) µ³éÁ` §Ñ»ïÁ,
ÏáÕÙÇó¦ Ýß³Ý³ÏáõÃÛ³Ùµ:
kor - [kulu-(ar/ub)š- ] §÷³ËÝ»É, ÷³Ëã»É¦ - Ñ³Û. Ïáñ-»É, Ïáñ-áõë-
Û³É §Ïáñã»É, ³ÝÑ»ï³Ý³É ¨ ³ÛÉÝ¦: ìÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³Û-
ïáõÃÛáõÝáõÙ.
1. ali LUUKUm GIŠšurgini kaini kulu-ar(ub)š-ibi šatuni ŠADUX ŠADUX
badgulubi zašgubi alipi kulu-ar(ub)š-ibi DIM-še GIBIL-ni - §ÙÛáõë
Ù³ñ¹ÇÏ ëñÇ ³éç¨ ÷³Ë³Ý µéÝ»óÇÝ X É»éÁ, X É»éÁ ßñç³å³-
ï»óÇ, áãÝã³óñÇ, ÙÛáõë ÷³Ë³ÍÝ»ñÇÝ DIM-Á ³Ûñ»ó¦ [УКН, 155
F27]:
ÆÝã í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ µ³éÇ í»ñç³íáñáõÃÛ³ÝÁ, ³å³ kor-ows-
ÁÝÃ»ñóÙ³Ùµ ³ÛÝ ÑÇß»óÝáõÙ ¿ Ñ³Û. Ïáñ-áõë- ï³ñµ»ñ³ÏÁ: ØÛáõë
ÏáÕÙÇó, ÑÝ³ñ³íáñ ¿ Ý³¨ kulu-ar-š- ÁÝÃ»ñóáõÙÁ, ar- Ç Ù»ç ï»ëÝ»Éáí
ar(n)- Ñ³Û. ³éÝ»É §³Ý»É, Ï³ï³ñ»É¦ µ³ÛÁ: Ð³Ù»Ù³ï»ù Ñ³Û»ñ»Ý
³éÝ»É µ³Ûáí Ï³½Ùí³Í Ñ³Ù³å³ï³ëË³Ý Ó¨»ñÇ Ñ»ï:
koţoł-ani [quţul-ani100] §ï³×³ñ¦ - Ñ³Û. ÏáÃáÕ §ÏáÃáÕ, ï³×³ñ¦:
¶. Ô³÷³ÝóÛ³ÝÁ ÝáõÛÝ³óÝ»Éáí áõñ³ñï. qudulani ¨ Ñ³Û. ÏáÃáÕ µ³-
é»ñÁ` ³ÛÝ Ã³ñ·Ù³ÝáõÙ ¿ §Áëï ûñ»ÝÇ¦. ÑÇÙù ÁÝ¹áõÝ»Éáí ³ÛÝ Ñ³Ý-
42
·³Ù³ÝùÁ, áñ ÏáÃáÕÝ»ñÇ íñ³ ëáíáñ³µ³ñ ·ñíáõÙ »Ý ûñ»ÝùÝ»ñ Ï³Ù
³Ý»ÍùÝ»ñ [ àôä, ¿ç 145 ÍÝ. 1]: Öß·ñÇï ÇÙ³ëïÁ ï³ÉÇë ¿ Ð³ñáõ-
ÃÛáõÝÛ³ÝÁ` ³ÛÝ ÝáõÛÝ³óÝ»Éáí §É. BAR-ni¦-Ç Ñ»ï §ï³×³ñ¦
ÇÙ³ëïáí, [ï»°ë Н. В. Арyтюнян, НУНK, ¿ç 68 ]:
kur- [kur-eli] §áïù¦ - Ñ³Û. ÏñáõÝÏ < *Ïáõñ-áõÝÏ < *gu-r §ÏñáõÝÏ¦:
ìÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝáõÙ:
ID ID
1. suluštibi šatuali ( X-eli) kur-eli - §ëáÕ³ó µéÝ»ó ( X-Ç) áïù»ñÁ¦
[УКН 3614, 156 C37, 15824]:
´³éÁ íÏ³Ûí³Í ¿ Ñá·Ý³ÏÇ Ãíáí` §ÏñáõÝÏÝ»ñ, áïù»ñ¦: ²é³-
ç³ñÏíáõÙ ¿ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÁ Ï³ñ¹³É §ëáÕ³Éáí ÁÝÏ³í (IDX-Ç)
áïù»ñÁ (ÏñáõÝÏÝ»ñÁ)¦:
ĵayni- [zani-d- ] §Ëáëù, µ³é, Ó³ÛÝ¦ - Ñ³Û. Ó³ÛÝ, -Ç < *g΄huәn-įi
§Ó³ÛÝ, Ëáëù, µ³é¦: Üáñ Ñ³ÛïÝ³µ»ñí³Í ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇó
Ù»ÏáõÙ Ñ³Ù³å³ï³ëË³ÝáõÙ ¿ INIM ·³Õ³÷³ñ³·ñÇÝ` §Ëáëù,
µ³é¦ ÇÙ³ëïáí: î»°ë Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñÁ.
1. zani-d-abi TI. DINGIR guni... [УКН 33316, 4565, 45714, 46214]:
2. INIM. TI. DINGIR guni... [ ДВ 5. ст. 142 (Ba1)]:
²Ûë Ù³ëÇÝ ï»°ë Ý³¨ И. Дьяконов. ДВ 5. ¿ç 142: ²ñï³Ñ³ÛïáõÃÛ³Ý
ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ ÇÙ³ëïÁ ³é³ÛÅÙ ¹Åí³ñ ¿ ÁÙµéÝ»É: Â»¨ TI ¨ DINGIR
·³Õ³÷³ñ³·ñ»ñÇ ÇÙ³ëïÁ Ñ³ëÏ³Ý³ÉÇ ¿, ë³Ï³ÛÝ å³ñ½ ã¿, Ã» Ç±Ýã
ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý Ó¨áí »Ý ¹ñ³Ýù Ñ³Ý¹»ë ·³ÉÇë:
mәk- [mak-] §Ý»ï»É, ßåñï»É (Ý»ïÁ)¦ Ñ³Û. ÙÏ-áõÝ¹ §·»Õ³ñ¹,
ï»·¦: ÆÙ³ëïÇ Ñ³Ù³ñ Ñ³Ù»Ù³ï»ù Ñ³Û. Ý»ï ¨ Ý»ï-»É µ³é»ñÁ:
mes- [meši-, meš-] §Ñ³ñÏ, µ³ÅÇÝ¦ - Ñ³Û. Ù³ëÝ, -ÇÝ < *mә-k´ ?
§µ³ÅÇÝ, Ù³ë ¨ ³ÛÉÝ¦101: ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ íÏ³Ûí³Í ¿
Ý³¨ µ³Û³Ï³Ý Ó¨áí, áñÁ ëáíáñ³µ³ñ ãÇ Ã³ñ·Ù³ÝíáõÙ, Ñ»ï¨Û³É
1. aše GIŠuldi meš-uli DHaldie 3 UDU TAG... GESTIN meši-ulini -
§(±)¦ [УКН 2730]:
2. aše sali meš-uli kamnini zananini haitini DHaldina KÁ... - §(±)¦
[УКН 964]:
ÆÙ³ëïÇ Ñ³Ù³ñ Ñ³Ù»Ù³ï»ù Ñ³Û. Ñ³ñÏ, µ³ÅÇÝ µ³é»ñÁ §Ñ³ñÏ,
ïáõñù¦ ÇÙ³ëïáí: ºñÏáõëÝ ¿É µ³é³óÇ Ýß³Ý³ÏáõÙ »Ý Ù³ë: àñáß³ÏÇ
43
¹Åí³ñáõÃÛáõÝ ¿ Ñ³ñáõóáõÙ ³ÛÝ ÷³ëïÁ, áñ Ñ³Û»ñ»ÝáõÙ Ù³ëÝ µ³éÁ
³ÝÙÇç³å»ë §Ñ³ñÏ, ïáõñù¦ ÇÙ³ëïÁ ãáõÝÇ:
nax- [nah] - Ñ³Û. Ý³Ë, Ý³Ë-ÝÇ, Ý³Ë-ÏÇÝ ¨ ³ÛÉÝ §³é³ç, ³é³çÇ-
ÝÁ, ·ÉË³íáñ, ÑÇÝÁ¦: êáíáñ³µ³ñ ïñíáõÙ ¿ª 1) §µ»ñ»É, ï³Ý»É, Ñ»-
é³óÝ»É¦, 2) §·³É / µ³ñÓñ³Ý³É ·³ÑÇÝ¦ ÇÙ³ëïÝ»ñ: ²é³çÇÝ ÇÙ³ë-
ïáí íÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ.
m
1. nah-uni urišhi [gazul]i nirbi [gaz]uli nah-uni [ ] URUDU nah-uni
šani URUDU nah-uni [ ] - §µ»ñ»ó ½»Ýù»ñ ÷³ÛÉáõÝ, Çñ ÷³ÛÉáõÝ
m
µ»ñ»ó [ ] , åÕÇÝÓ µ»ñ»ó, Ï³Ãë³ åÕÝÓ» µ»ñ»ó¦ [УКН 19 yp 8-14]:
2. X arše (ištini) nah-ubi - §X å³ï³ÝÇÝ»ñ (³Ûëï»Õ) ï³ñ³¦ [УКН
155 A26,B42,C12,D53,E27, F29]:
3. àše SALlutum ištinini parubi X aršem nah-ubi - §ïÕ³Ù³ñ¹, ÏÇÝ
³Ûëï»ÕÇó Ñ»é³óñÇ, X å³ï³ÝÇÝ»ñ ï³ñ³¦ [УКН 155 A9,23]:
SAL m
4. niirbi didguši ištinini nah-ubi àše lutu parubi... arše nah-ubi -
§Çñ didguši ³Ûëï»ÕÇó ï³ñ³, ïÕ³Ù³ñ¹, ÏÇÝ Ñ»é³óñÇ, X
å³ï³ÝÇÝ»ñ ï³ñ³¦ [УКН 156 C6,19]:
5. nah-ubi GUŠKIN KU. BAB. BAR BI. BI didguši KURbiana-idi ag-ubi
- §ï³ñ³ áëÏÇ, ³ñÍ³Ã, Ý³ËÇñÁ didguši, ¹»åÇ ì³Ý ³ÝóÏ³óñÇ¦
[УКН 15824]:
Î»ÉÇßÇÝÇ »ñÏÉ»½íÛ³ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝáõÙ nah-uni µ³ÛÁ Ñ³Ù³-
å³ï³ëË³ÝáõÙ ¿ ³ëáõñ. naši-ÇÝ §Ïñ»É, ï³Ý»É, Ñ»é³óÝ»É ¨ ³ÛÉÝ¦
ÇÙ³ëïáí: àñáß ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ Ñ³Ý¹»ë ¿ ·³ÉÇë par-
§Ñ»é³óÝ»É, Ñ»é³Ý³É¦ µ³ÛÇ Ñ»ï` ½áõ·³Ñ»é` §Ñ»é³óñÇ, ï³ñ³¦
ÇÙ³ëïáí: ²ÛÝ ÝÙ³Ý ¿ Ñ³Û. §³é³ç³Ý³É/ ³é³ç³óÝ»É¦ µ³ÛÇÝ, áñÁ
ÙÇ ÏáÕÙÇó` Ï³ñ»ÉÇ ¿ Ñ³ëÏ³Ý³É §³é³ç ÁÝÏÝ»É, ³é³ç Ññ»É, ³é³ç
ÙÕ»É¦, ÙÛáõë ÏáÕÙÇó` §³é³ç ·³É, Ùáï»Ý³É¦: ºñÏñáñ¹ ÇÙ³ëïáí
íÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ¨ å»ïù ¿ Ñ³ëÏ³Ý³É
§³é³çÝáñ¹»É, ·ÉË³íáñ»É¦.
6. iu DHaldiše IX IX-hinie LUGÁL-tuhi aruni nah-abi LUAD-ni esii -
§»ñµ Ð³ÕÃÁ IX-ÇÝ ³ñù³ÛáõÃÛáõÝ ïí»ó, µ³ñÓñ³ó³í Ñ³Ûñ³Ï³Ý
ï»ÕÁ... ¦ [УКН 128, A319]:
7. iu DHaldišme LUGÁL-tuhi aruni nah-adi LUAD-sini esii LUGÁL-
tuhini - §»ñµ Ð³ÕÃÁ ÇÝÓ ³ñù³ÛáõÃÛáõÝ ïí»ó, µ³ñÓñ³ó³
Ñ³Ûñ³Ï³Ý ï»ÕÁ ³ñù³Û³Ï³Ý...¦ [УКН 155, G2, 1684, 156
AI+AII27]:
44
8. iume DHaldiše LUGÁL-tuhi aruni nah-ad[i LUAD-sini] esii LUGÁL-
tuhinii šeirhini - §»ñµ ÇÝÓ Ê³É¹Á (Ð³ÕÃÁ) ³ñù³ÛáõÃÛáõÝ ïí»ó,
µ³ñÓñ³ó³ Ñ³Ûñ³Ï³Ý ï»ÕÁ ³ñù³Û³Ï³Ý, Å³é³Ý·³Ï³Ý... ¦
[УКН 4483]:
9. ... alušme LUGÁL-tuhi taragi aruni naha-di LUGÁL-tuhinina GIŠGU.
ZA[ ] - §... áñÁ ÇÝÓ ³ñù³ÛáõÃÛáõÝ Ù»Í/Ñ½áñ ïí»ó, µ³ñÓñ³ó³
³ñù³Û³Ï³Ý ·³ÑÁ¦ [УКН 276л. с. 24]:
LU
10. iu ateini esi nah-ubi... - §»ñµ Ñ³Ûñ³Ï³Ý ï»ÕÁ µ³ñÓñ³ó³...¦
[УКН 3727]:
n-ewši- [n-ebsi-d- ] §ÙáñÃ»É (±)¦ - Ñ³Û. ³õß-»É §Ñáßáï»É, (ÙÇëÁ)
Ïïáñ Ïïáñ ³Ý»É ¨ ³ÛÉÝ¦102: Î³½Ùí³Í ¿ ³õß ³ñÙ³ïÇó Ñ³Û»ñ»ÝÇ
Ý(Ç)- Ý³Ë³Í³ÝóÇ Ñ³í»ÉáõÙáí, ï»°ë Ý³¨ n-ul-/ ul-, n-ul-ust-/ul-ušt, n-
ir-bi/*ir-bi- Ñ³Û. Çñ: Ð³Û»ñ»ÝáõÙ ³éÏ³ »Ý µ³éÇë Ï³Ù áõÕÇÕ, Ï³Ù Û -
áí Ó¨»ñÁ (³õß-»É, Û-³õß-áï-»É): ìÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³Û-
ïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ.
D D
1. (UDU)MAS. TUR Haldie nipsi-du-li-(ni) UDU Haldie TAG/urp-
ulini - §áõÉ Ð³ÕÃÇÝ ÃáÕ ÙáñÃíÇ, óáõÉ Ð³ÕÃÇÝ ÃáÕ ½áÑ³µ»ñíÇ¦
[УКН 254,9 28119,23 4487,10,11,12]:
2. 6 UDU. MAS. TUR DHaldie nipsi-du-li-àli... - §6 áõÉ Ð³ÕÃÇÝ ÃáÕ
ÙáñÃíÇ... ¦ [УКН 273,35]:
´³ó³éí³Í ã¿ Ý³¨ ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ÑÇß³ï³Ï-
íáÕ UZUhušu §ÙÇë¦ µ³éÇ ëïáõ·³µ³ÝáõÙÁ ³Ûë ÝáõÛÝ ³ñÙ³ïÇó, áñÁ
Ñ³Û»ñ»ÝáõÙ íÏ³Ûí³Í ¿ Ý³¨ áß Ó¨áí:
or-e- [ule, ule-še] §³ÛÉÁ (±), áõñÇßÁ (±)¦-Ñ³Û. áñ, -áÛ, áõñ < *kuo-ro
§áñ, áí áñ¦, §áõñ¦: Î»ÉÇßÇÝÇ »ñÏÉ»½íÛ³ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝáõÙ
áõñ³ñï. §alu-še ainei uli[... ]¦-Á Ñ³Ù³å³ï³ëË³ÝáõÙ ¿ ³ëáõñ.
§šummu meni-me[ni]¦-ÇÝ §»Ã» ÇÝã-áñ Ù»ÏÁ¦ ÇÙ³ëïáí: Ð³Ý¹ÇåáõÙ ¿
Ý³¨ ÙÇ ù³ÝÇ ³ÝÑ³ëÏ³Ý³ÉÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ¨ Ñ»ï¨Û³É
Ï³Õ³å³ñ³ÛÇÝ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝáõÙ.
1. alu-še ainei / ule ineli du-lie (tiu-lie uli ture) alu-še ule-še tiu-lie... -
§áí áñ ÇÝã-áñ Ù»ÏÇÝ ³ÛÝ µ³Ý»ñÁ ÏëïÇåÇ (Ï³ëÇ ·Ý³ ç³ñ¹Ç)
Ù»Ï ³ÛÉ áõñÇßÁ Ï³ëÇ... ¦,
áñï»Õ ³ÛÝ Ñ³Ý¹ÇåáõÙ ¿ »ñÏáõ ³Ý·³Ù ule ¨ ule-še Ó¨»ñáí, »ñÏáõëÇ
³ñÙ³ïÝ ¿É ule-Ý ¿: àõñ³ñï. ule ¨ Ñ³Û. áñ, -áÛ Ó¨»ñÇ ÑÇÙù³ÛÇÝ
Ó³ÛÝ³íáñÝ»ñÇ ï³ñµ»ñáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ ÑÙÙï. ëáõñá-Û = suri, áñÃá-Û =
45
orte, Í³éá-Û = şare ¨ ³ÛÉ ½áõ·³Ñ»éÝ»ñÁ: ÆÝã í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ alu-še ule-
še tiu-lie ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛ³ÝÁ (áñï»Õ alu-še-Á ¨ ule-še-Á Ñ³Ý¹Çë³-
ÝáõÙ »Ý ·áñÍáÕáõÃÛ³Ý ëáõµÛ»Ïï ¨ ¹ñí³Í »Ý ÙÇ¨ÝáõÛÝ áõÕÕ. ÑáÉáíáí),
³å³ ³ÛÝ Ñ³Û»ñ»Ýáí µ³é³óÇ å»ïù ¿ Ï³ñ¹³É §³ÛÉÁ, áñÁ Ï³ëÇ (tiu-
lie -Ñ³Û. Ãáõ»É, Ãí»É)¦, ³ÛëÇÝùÝ §áí áñ¦, §Ù»Ï ³ÛÉ Ù»ÏÁ, áñÁ¦ Ï³Ù
§áõñÇß Ù»ÏÁ, áñÁ¦ (³ÛëÇÝã Ï³Ù ³ÛÝÇÝã µ³ÝÁ) Ï³ëÇ:
ort- [ult- ] §Ë³ÕáÕÇ áñÃ¦- Ñ³Û. áñÃ, -áÛ < *or-th-o §Ë³ÕáÕÇ áñÃ¦:
Ð³Ý¹ÇåáõÙ ¿ µ³½Ù³ÃÇí ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ: àñáß ³ñÓ³Ý³-
·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ÷áË³ñÇÝíáõÙ ¿ GEŠTIN ·³Õ³÷³ñ³·ñáí §Ë³Õá-
ÕÇ ³Û·Ç, Ë³ÕáÕÇ áñÃ¦, ÇÝãÇó ¿É áñáßíáõÙ ¿ ÇÙ³ëïÁ:
ost- [ušt-, ušt-ebti ] §³ñß³í»É, áõÕ¨áñí»É¦, §ÁÝÍ³Û»É, Ù³ïáõó³-
Ý»É¦ - Ñ³Û. áëï-³Ý-áõÉ, áëï-»É < *ozd- §¹áõñë ó³ïÏ»É, Ãéã»É, Í³í³É-
í»É, ³×»É ¨ ³ÛÉÝ¦:
ost- [ušt-] §³ñß³í»É, áõÕ¨áñí»É¦, §ÁÝÍ³Û»É, ÝíÇñ»É¦: ²é³çÇÝ
ÇÙ³ëïáí íÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ï»ëùÇ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ.
1. (IX/ I/LUXm) ušt-abi/li/di (KUR/URUX-edi) - §IX / I/LUXm ³ñß³í-
»ó/»óÇÝ/»óÇ ¹»åÇ X-»ñÏÇñÁ / ù³Õ³ùÁ)¦:
2. ušt-adi LUueli-šusinie KURX-giedi - §³ñß³í»óÇ LUueli-šusinie ¹»åÇ
X-»ñÏÇñÁ¦ [УКН 155 F16]:
3. iu DHaldiše masi DINGIR iniriaše ušt-uni - §»ñµ Ð³ÕÃÁ Ûáõñ
³ëïí³Í³ÛÇÝ iniri-aše-Á Ù³ïáõó»ó¦ [УКН 128 A42]:
4. URUX-edi ušt-uni - §¹»åÇ X-ù³Õ³ùÁ áõÕ³ñÏ»ó¦ [УКН 1461,2,
1471,2...]:
5. ui ainii LUGÁL ištini ušt-uri - §áã ÙÇ Ã³·³íáñ ³ÛÝï»Õ ã¿ñ
³ñß³í»É¦ [УКН 155 E43]:
ºñÏñáñ¹ ÇÙ³ëïáí íÏ³Ûí³Í ¿ ½³Ý³½³Ý ³é³ñÏ³Ý»ñÇ íñ³
·ñí³Í Ñ»ï¨Û³É ï»ëùÇ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ.
D
6. Haldie EN.ŠU/eurie ini aše/kubuše/qarqarani/-/ ušt-uni
(ulgušiani-edini / ir(e)puni-ed) - §Ð³ÕÃÇÝ, ïÇñáçÁ ³ÛÝ (í³-
Ñ³ÝÁ/ë³Õ³í³ñïÁ/½ñ³ÑÁ) ÝíÇñ»ó (Çñ ÏÛ³ÝùÇ Ñ³Ù³ñ) / (¹»åÇ
¾ñ»µáõÝÇ)¦:
êáõÛÝ ÏáÝï»ùëïáõÙ áõëáõÙÝ³ëÇñáÕÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó µ³éÇÝ ïñíáÕ
§ÝíÇñ»É, ÁÝÍ³Û»É¦ ÇÙ³ëïÁ ¹Åí³ñ ¿ Ï³å»É ÇÝãå»ë ÁÝ¹áõÝí³Í`
§³ñß³í»É, áõÕ¨áñí»É¦, ³ÛÝå»ë ¿É ³é³ç³ñÏíáÕ §¹áõñë ó³ïÏ»É,
Ñ³ñÓ³Ïí»É, Ãéã»É, Í³í³Éí»É¦ ÇÙ³ëïÝ»ñÇÝ: ØÇ·áõó» å»ïù ¿ Ñ³ë-
46
Ï³Ý³É §¹áõñë µ»ñ»É, ¹áõñë Ñ³Ý»É ¨ ³ÛÉÝ¦: Àëï ³Ù»Ý³ÛÝÇ §ÝíÇñ»É,
ÁÝÍ³Û»É¦ ÇÙ³ëïÁ ×ß·ñÇï ã¿, ¨ í»ñÁ íÏ³Ûí³Í ³ñï³Ñ³Ûïáõ-
ÃÛáõÝÝ»ñÁ å»ïù ¿ ³ÛÉ Ï»ñå Ñ³ëÏ³Ý³É:
ost-ewti [ust-ebti ] §³ñß³í³Ýù¦ Ï³½Ùí³Í ¿ ost- ³ñÙ³ïÇÝ -ew-ti
³Í³ÝóÇ Ñ³í»ÉáõÙáí (Ñ³Ù»Ù³ï»ù Ý³¨ mer- ¨ mer-ewti µ³é»ñÁ),
Ñ³Û. áëï-áÛÃ < *áëï-»õÃ §ó³ïÏ, ÃéÇãù¦
1. ieše inili ebanili šusinie ušt-ipte ašguli - §»ë ³ÛÝ »ñÏñÝ»ñÁ Ù»Ï
³ñß³íáõÙ ·ñ³í»óÇ¦ [УКН 2663]:
2. ... 3-a esa ušt-ipti-ni zadubi. . - §»ñ»ù ï»Õ»ñáõÙ ¿É ³ñß³í³Ýù
Çñ³Ï³Ý³óñÇ¦ [УКН 155 D2]:
up - [up-ar(a)d-, ţ-up-ard-] §Ññ³Ù³Û»É(±), Ï³ñ·³¹ñ»É(±)¦ - Ñ³Û.
Ñáõå- < *ub- §ë»ÕÙ»É, ×Ýß»É¦: ìÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³Ûïáõ-
D
1. Haldiše ub-ardu-duni ieše šidištubi - §Ð³ÕÃÁ Ï³ñ·³¹ñ»ó(±) »ë
Ï³éáõó»óÇ¦ [УКН 2806]:
D GIŠ
2. Haldiše ub-ardu-duni ieše ini uldie terubi - §Ð³ÕÃÁ
Ï³ñ·³¹ñ»ó (±), »ë ³ÛÝ Ë³ÕáÕÇ ³Û·ÇÝ ¹ñ»óÇ¦ [УКН 2819]:
3. alušme ţ-ub-ard-uni ub-aradu-ia[ali] aluš-me LU-tuhi taragi aruni -
§¦ [КУКН 406л. с. 22]:
4. [aluš]me t-ub-a[rd-uni103 ub-aradu-ia]ali aluš-me LU-[tuhi taragi
a]runi - §¦[КУКН 407л. с. 16]:
ÆÝã í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ -ar(a)d- í»ñç³íáñáõÃÛ³ÝÁ, ³å³ ³Ûëï»Õ ÑÝ³-
ñ³íáñ »Ý ï³ñµ»ñ Ù»ÏÝ³µ³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñ: Î³ñ»ÉÇ ¿, ³ë»Ýù, ³ÛÝ
Ñ³ëÏ³Ý³É áñå»ë ³Í³Ýó, ³é³ÝÓÝ³óÝ»É áñå»ë ³é³ÝÓÇÝ ³ñÙ³ï`
ard- §Ï³ñ·, Ññ³Ù³Ý¦ - Ñ³Û. ³ñ¹ ¨ ³ÛÉÝ: ´³éÇ »ñÏñáñ¹ Ó¨Ç Ù»ç
³éÏ³ ¿ ţ- Ñ³Û. ï- Ù³ëÝÇÏÁ, áñÁ Ñ³Û»ñ»ÝáõÙ áõÝÇ ÅËï³Ï³Ý
ÇÙ³ëï: Àëï ³Û¹Ù ţ-ub-ardu-ni å»ïù ¿ Ýß³Ý³ÏÇ §ãå³ñï³¹ñ»É (±),
ãëïÇå»É (±), ÃáõÛÉ³ïñ»É (±) ¨ ³ÛÉÝ¦104:
ur- [ur-išhi, ur-išh-use, LUur-urd-] - Ñ³Û. áõé-Ý §Ïé³Ý, Ùáõñ×¦: Î»ÉÇ-
ßÇÝÇ »ñÏÉ»½íÛ³ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝáõÙ ur-išhi-Á Ñ³Ù³å³ï³ëË³-
ÝáõÙ ¿ ³ëáõñ³Ï³Ý bêlu-ÇÝ §½»Ýù¦ Ýß³Ý³ÏáõÃÛ³Ùµ, ë³Ï³ÛÝ Ñ³Ý¹Ç-
åáõÙ ¿ áã ÙÇ³ÛÝ ½ÇÝ³ï»ë³ÏÝ»ñÇ, ³ÛÉ¨ ½³Ý³½³Ý Ù»ï³ÕÛ³ ³é³ñ-
Ï³Ý»ñÇ (Ã³ë, ½³Ý·³Ï, ¹é³Ý ÷³Ï³Ý ¨ ³ÛÉÝ) íñ³: ²Û¹ å³ï×³éáí
ëáíáñ³µ³ñ Ã³ñ·Ù³ÝíáõÙ ¿ áã ÙÇ³ÛÝ §½»Ýù¦ ÇÙ³ëïáí, ³ÛÉ¨ ÁÝ¹-
Ñ³Ýñ³å»ë §Çñ, ³é³ñÏ³¦ ÇÙ³ëïáí105: Ð³ßíÇ ³éÝ»Éáí ³ÛÝ ÷³ë-
47
ïÁ, áñ ur-išhi ·ñáõÃÛáõÝÁ Ñ³Ý¹ÇåáõÙ ¿ ÙÇ³ÛÝ Ù»ï³ÕÛ³ ³é³ñÏ³Ý»-
ñÇ íñ³` ³é³í»É Ñ³í³Ý³Ï³Ý ¿ Ñ³ïÏ³å»ë §Ù»ï³ÕÛ³ Çñ, ³é³ñ-
Ï³¦ ÇÙ³ëïÁ: ´³é³ñÙ³ïÁ Ñ³Ý¹ÇåáõÙ ¿ »ñ»ù ÑÇÙÝ³Ï³Ý Ó¨»ñáí.
ur-išhi §½»Ýù, Çñ (Ù»ï³ÕÛ³)¦, ur-išh-use §½ÇÝ³·áñÍ³ñ³Ý,
¹³ñµÝáó, Ù»ï³Õ³Ùß³ÏÙ³Ý ³ñÑ»ëï³Ýáó¦: ìÏ³Ûí³Í ¿ ½³Ý³½³Ý
Ù»ï³ÕÛ³ ³é³ñÏ³Ý»ñÇ íñ³. – išh (isx) Ñ³Û. -ÇëË ³Í³ÝóÇ Ñ³Ù³ñ
ï»°ë ³é³ÝÓÇÝ:
LU
ur-urd- §½ÇÝ³·áñÍ, Ù»ï³Õ³·áñÍ, ¹³ñµÇÝ¦: Ð³Ù»Ù³ï»ù Ñ³Û.
áõéÝ³Í §»ñÏ³Ã Í»ÍáÕ, Ùñ×³íáñ¦. -urd- (Ñ³Û. -áñ¹/-áõñ¹) ³Í³ÝóÇ
Ñ³Ù³ñ ï»°ë ³é³ÝÓÇÝ: ìÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝáõÙ.
GIŠ m m LU m LU m
1. X GIGIR X PIT. HAL. LU X ZAB … ASI -naniedini turubi
LU
… hušubi X Ù³ñ¹ X ÓÇ X åÕÇÝÓ ur-urd-ani-edini turubi - §X
Ù³ñï³Ï³éù X ÓÇ X ½ÇÝíáñ … µ³Ý³ÏÇ Ñ³Ù³ñ ç³ñ¹»óÇ(±)...
LU
Ã³÷»óÇ, X Ù³ñ¹ X ÓÇ X åÕÇÝÓ ur-urd-ani-Ç Ñ³Ù³ñ ç³ñ-
¹»óÇ(±)¦ [УКН 155G 3-12]:
uł- [ul-, ul-ušt-, n-ul-, n-ul-ušt- ] - Ñ³Û. áõÕ-»É - < * ul- §áõÕ¨áñ»É,
·Ý³É¦: ìÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ï³ñµ»ñ³ÏÝ»ñáí.
ul- §áõÕ¨áñ»É, ·Ý³É ¨ ³ÛÉÝ¦ - Ñ³Û. áõÕ»É, áõÕ³ñÏ»É §áõÕ¨áñ»É, ·Ý³É
¨ ³ÛÉÝ¦.
ul-ušt- §áõÕ¨áñ»É, áõÕÕáñ¹»É, ³é³çÝáñ¹»É¦ - Ï³½Ùí³Í ¿ Ý³Ëáñ-
¹Çó -ušt Ñ³Û. -áõëï Ù³ëÝÇÏÇ Ñ³í»ÉáõÙáí.
n-ul- ¨ n-ul-ušt - §³é³çÝáñ¹»É, ·ÉË³íáñ»É, í³ñ»É, Ï³é³í³ñ»É,
Ñáíí»É¦:
Âá÷áõ½³í³ÛÇ »ñÏÉ»½íÛ³ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝáõÙ n-ul- µ³ÛÁ Ñ³-
Ù³å³ï³ëË³ÝáõÙ ¿ ³ëáõñ³Ï³Ý reù-ÇÝ (ir-ti-ì) §·ÉË³íáñ»É, Ï³-
é³í³ñ»É, ³é³çÝáñ¹»É ¨ ³ÛÉÝ¦, µáõÝ ÇÙ³ëïÝ ¿ Ñáíí»É: êáõÛÝ µ³-
é»ñÁ Ñ³Ù³å³ï³ëË³Ý³µ³ñ, Ï³½Ùí³Í »Ý ul- µ³ÛÇ ul- ¨ ul-u-št -
ï³ñµ»ñ³ÏÝ»ñÇÝ` n(i)- Ñ³Û. Ý(Ç)- Ý³Ë³Í³ÝóÇ Ñ³í»ÉáõÙáí106:
peţ- [peţ-] §Ñ»ï ï³É, ßñç»É, í»ñ³¹³éÝ³É ¨ ³ÛÉÝ¦ - Ñ³Û. Ñ»ï, »ï
< * ped §Ñ»ï, ßñç»É, ¹³éÝ³É ¨ ³ÛÉÝ¦: ²ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ
íÏ³Ûí³Í ¿ Ý³Ëù³Ý Ñ³Û»ñ»ÝÇÝ Ñ³ïáõÏ p>h/- ³ÝóáõÙÁ. Ñ³Ù»Ù³-
ï»ù Ý³¨ ë»å³·Çñ par- Ñ³Û. ³é, Ñ»é: Ð³Ý¹ÇåáõÙ ¿ ½³Ý³½³Ý Ó¨»-
ñáí, ³Ûëå»ë` peţu-iaše -§»ï ¹³ñÓÇÝ, í»ñ³¹³éÝ³ÉÇë¦, peţu/a- -§Ñ»ï
ï³É, í»ñ³¹³ñÓÝ»É, »ï ¹³éÝ³É, ßñçí»É¦, peţi-(ni) -§ÏáÕÙÇó (±)¦:
48
peţu/o-iase §»ï ¹³ñÓÇÝ, í»ñ³¹³éÝ³ÉÇë¦: ìÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É
1. … bedu-iaše uštadi... §... »ï ¹³ñÓÇÝ ³ñß³í»óÇ¦ [УКН 155
C35, F13]:
peţi-(ni) -§ÏáÕÙÇó¦: ìÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ï»ëùÇ ³ñï³Ñ³Ûïáõ-
D D
2. Haldi-ni bedi(ni) Haldi-nani KÁ bedi(ni) manini … - §Ð³ÕÃÇ
ÏáÕÙÇó, Ð³ÕÃÛ³Ý ¹éÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó ÃáÕ ÉÇÝ»Ý…. ¦:
Ð³Û»ñ»Ý Ñ»ï, »ï µ³éÁ ãáõÝÇ ÏáÕÙ ÇÙ³ëïÁ: ä»ïù ¿ Ñ³ëÏ³Ý³É
§ÏÇó, ÏáÕùÇÝ, Ñ»ïÁ¦:
pile- [piłe] §çñ³Ýóù¦ - Ñ³Û. å»Õ < * bel §÷áë, Ëáéáã ¨ ³ÛÉÝ¦: Ð³-
Ù³å³ï³ëË³ÝáõÙ ¿ ßáõÙ»ñ. PA5 §çñ³Ýóù¦ ·³Õ³÷³ñ³·ñÇÝ: ´³-
ó³éí³Í ã¿, áñ pile å»ïù ¿ Ï³ñ¹³É bile (= bire), Ñ³Û. µÇñ §µñ»É,
÷áñ»É¦: ä»Õ»Ù µ³ÛÇ ¹»åùáõÙ Ñ³Û. »-Ç ¹ÇÙ³ó ³éÏ³ ¿ ë»å³·Çñ i 107:
pit - [pit-] §ç³ñ¹»É, ÷ßñ»É¦ - Ñ³Û. ÷Ã-áõñ, ÷Ã-ñÇÉ §÷ßñ»É, Ù³Ýñ»É
¨ ³ÛÉÝ¦: Âá÷áõ½³í³ÛÇ »ñÏÉ»½íÛ³ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝáõÙ Ñ³Ù³å³-
ï³ëË³ÝáõÙ ¿ ³ëáõñ. nabâlu-ÇÝ §ç³ñ¹»É, ÷ßñ»É¦ ÇÙ³ëïáí: Ð³Û»-
ñ»Ý ½áõ·³Ñ»éÁ áõÝÇ ¿ Ý³¨ ÷Ãáõ³ñ, ÷ÃáõÕ, ÷ÃáõÃ, ÷Ã»É Ó¨»ñÁ: Àëï
³Û¹Ù ³ñÙ³ïÁ å»ïù ¿ ÉÇÝÇ *÷ÇÃ-Á Ï³Ù *÷áõÃ-Á:
paţ - [paţ-usie, paţ-g-, paţ-ari] - Ñ³Û. å³ï §å³ï, ßñç³å³ï,
ßñç³Ï³Ûù¦, å³ï-»É §å³ï»É, ßñç³å³ï»É¦:
paţu-sie-Á ÙÇÝã ³ÛÅÙ ëï³ó»É ¿ ï³ñµ»ñ Ù»ÏÝ³µ³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñ,
³Ûëå»ë` Áëï Ø»Ýßã³ÝÇÝáíÇ, Ï³ëÏ³Í³Ýùáí Ý³¨ Ø»ÉÇùÇßíÇÉáõ`
§ÑáÛ³Ï³å, í»Ñ³ëù³Ýã¦, Áëï äÇáïñáíëÏáõª §Ñ½áñ, ³Ùáõñ¦, ï»°ë
[УКН, ¿ç 392]: ê³ÉíÇÝÇÝ ÑÇÙÝí»Éáí Ñ»ï³·³ÛáõÙ Ññ³ï³ñ³Ïí³Í
ùí³½Ç »ñÏÉ»½í³ ÙÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛ³Ý íñ³` ³ÛÝ ÝáõÛÝ³óÝáõÙ ¿
³ëáõñ³Ï³Ý adi limiddi-šu-Ç Ñ»ï: ²ëáõñ»ñ»ÝáõÙ adi Ýß³Ý³ÏáõÙ ¿
§ÙÇÝã¨¦ Ï³Ù §Ñ»ïÁ, ÙÇ³ëÇÝ¦, šu-Ý §Ýñ³, Çñ¦: ê³ÉíÇÝÇÝ limiddi-ÇÝ
Ù»ÏÝ³µ³ÝáõÙ ¿ áñå»ë liwitum, limitu, áñÁ Ýß³Ý³ÏáõÙ ¿ §ßñç³å³ï,
ßñç³Ï³Ûù¦, µ³Ûó ã·Çï»ë ÇÝãáõ, í»ñçÇÝÇë ï³ÉÇë ¿ Ý³¨ §Ï³ï³ñ»-
ÉÇáõÃÛáõÝ¦ Ï³ëÏ³Í»ÉÇ ÇÙ³ëïÁ` ³ëáõñ³Ï³Ý ï»ùëïÁ Ã³ñ·Ù³Ý»Éáí
§ÙÇÝã¨ Çñ Ï³ï³ñ»ÉÇáõÃÛ³ÝÁ¦: ¸Û³ÏáÝáíÁ Ï³ëÏ³ÍÇ ï³Ï ¿ í»ñó-
ÝáõÙ ê³ÉíÇÝÇÇ Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÁ ¨ ³é³ç³ñÏáõÙ ¿ §Çñ ÑÙïáõÃÛ³Ý
ßÝáñÑÇí¦ Ó¨Á [ï»°ë ДВ 5, ¿ç 165]: ²ëáõñ³Ï³Ý liwitum, limitu Ó¨Á Çñ
49
ÑÇÙÝ³Ï³Ý ÇÙ³ëïáí §ßñç³å³ï, ßñç³Ï³Ûù¦ áã ÙÇ³ÛÝ ³ÙµáÕçáõ-
ÃÛ³Ùµ Ñ³Ù³å³ï³ëË³ÝáõÙ ¿ Ñ³Û»ñ»Ý å³ï µ³éÇÝ ¨ adi limiddi-
šu-Ý å»ïù ¿ å³ñ½³å»ë Ã³ñ·Ù³Ý»É §Çñ ßñç³å³ïÇ Ñ»ï ÙÇ³ëÇÝ¦,
³ÛÉ¨ ÙÇ³Ý·³Ù³ÛÝ Ñ³ëÏ³Ý³ÉÇ ¿ µ³éÇë ÙÛáõë íÏ³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÏáÝ-
ï»ùëïáõÙ: ²Ûëå»ë, §Ï³éáõó»óÇ ³ÛëÇÝã ßÇÝáõÃÛáõÝÁ pat-usie¦
Ï³Õ³å³ñ³ÛÇÝ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÁ å»ïù ¿ Ñ³ëÏ³Ý³É §Ï³éáõó»-
óÇ ³ÛëÇÝã ßÇÝáõÃÛáõÝÁ ßñç³Ï³Ûùáí Ï³Ù ßñç³å³ïí³Í (å³ïáí),
å³ñëå³å³ïí³Í¦: ÐÝáõÙ, ½³Ý³½³Ý Ï³éáõÛóÝ»ñÁ, ëáíáñ³µ³ñ
áõÝ»ÝáõÙ ¿ÇÝ Çñ»Ýó ßñç³å³ñÇëåÁ ¨ ³ÛÉ å³ßïå³ÝÇã ûÅ³Ý¹³Ï
ßÇÝáõÃÛáõÝÝ»ñ108:
paţ-g- §ßñç³å³ï»É (±)¦ - Ñ³Û. å³ï-»É §å³ï»É, ßñç³å³ï»É¦.
paţ-ari §ù³Õ³ù¦ - Ñ³Û. å³ï §å³ï, å³ñÇëå¦109. Áëï ³Ù»Ý³Û-
ÝÇ, paţ-ari å»ïù ¿ Ñ³ëÏ³Ý³É Ñ³ïÏ³å»ë, å³ñëå³å³ï ³í³Ý,
ù³Õ³ù, µÝ³Ï³í³Ûñ Ç Ñ³Ï³¹ñáõÃÛáõÝ ³é³Ýó å³ñëåÇ µÝ³Ï³í³Û-
ñ»ñÇ: ÆÝã í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ -ari í»ñç³íáñáõÃÛ³ÝÁ, ³å³ ³ÛÝ, Ã»ñ¨ë
Ï³ñ»ÉÇ ¿ Ñ³Ù»Ù³ï»É Ñ³Û. -³Õ. Ç Ñ»ï (ï»°ë Ñ³Û. µñµé. ³õÃ-³Õ
§ë»ÝÛ³Ï¦ ¨ ³ÛÉÝ):
jar-ini [gar-ini] - Ñ³Û. ç³éÝ §³ÝÓ³í, Ï³ï³ÏáÙµ¦: êáíáñ³µ³ñ
Ï³ëÏ³Í³Ýùáí Ã³ñ·Ù³ÝíáõÙ ¿ §³Ùñáó (±)¦: ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõ-
ÃÛáõÝÝ»ñáõÙ íÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝáõÙ.
1. garini qarbi [agu]nuni [manu] [gunu-ša ha]aubi §³ÙñáóÁ (±) Å³ÛéÇ
íñ³ ³Ùñ³óí³Í, Ù³ñïáõÙ ·ñ³í»óÇ¦ [УКН 127 III62]:
²é³ç³ñÏíáÕ §³ÝÓ³í, Ï³ï³ÏáÙµ¦ ÇÙ³ëïÁ ÙÇ³Ý·³Ù³ÛÝ Ñ³Ù³-
ÑáõÝã ¿ í»ñáÑÇßÛ³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛ³ÝÁ: Ð³Û³ëï³ÝÇ ï³ñ³ÍùáõÙ
Ï³Ý å³ßïå³Ý³Ï³Ý Ýå³ï³Ïáí ÷áñí³Í` ³ñÑ»ëï³Ï³Ý Ï³Ù
Ñ³ñÙ³ñ»óí³Í µ³½Ù³ÃÇí µÝ³Ï³Ý ³ÝÓ³íÝ»ñ:
jun- [gun-uše] §Ù³ñï, Ù³ñï³Ï³Ý¦ - Ñ³Û. çáõÝ-ç < * guhon-
§çÝç»É, Ïáïáñ»É, Ù³ñï ¨ ³ÛÉÝ¦: ÜáõÛÝ ³ñÙ³ïÇó »Ý Ý³¨ Ñ³Û. çÝ»É
§Í»Í»É, ½³ñÏ»É¦, ·³Ý»É §Í»Í»É¦ ¨ ³ÛÉ Ó¨»ñÁ: Âá÷áõ½³í³ÛÇ »ñÏÉ»½-
íÛ³ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛ³Ý Ù»ç gunu-še Ñ³Ù³å³ï³ëË³ÝáõÙ ¿ ³ëáõñ.
tuquntu-ÇÝ §Ù³ñï, ÏéÇí¦ ÇÙ³ëïáí: ²Ûë ÝáõÛÝ ³ñÙ³ïáí »Ý ³ñï³-
Ñ³ÛïíáõÙ Ý³¨ §Ù³ñïÇÏ, Ù³ñï³Ï³Ý¦ ÇÙ³ëïÝ»ñÁ: ¶. æ³ÑáõÏ-
Û³ÝÁ ³ÛÝ Ñ³Ù»Ù³ïáõÙ ¿ Ñ. -» *guhen, *guhono §Ù³ñï¦ ³ñÙ³ïÇ
Ñ»ï [УИЯ, ¿ç 32], ¶. Ô³÷³ÝóÛ³ÝÁ §áõÅ¦ ÇÙ³ëïáí Ñ³Û. ·áõÝ µ³éÇ
50
Ñ»ï (Í³·áõÙ ¿ Ñ. -». ÝáõÛÝ ³ñÙ³ïÇó) [àôä, ¿ç 86]: ä³ï»ñ³½ÙÇ
Ñ»ï Ï³åí³Í Ñ³Û»ñ»Ý µ³é»ñÇó ß³ï»ñÁ áõß ßñç³ÝÇ ÷áË³éáõ-
ÃÛáõÝÝ»ñ »Ý ¨ Áëï ³Ù»Ý³ÛÝÇ çáõÝ- ³ñÙ³ïÁ, áñÁ µÝÇÏ ¿, ÑÝáõÙ
É³ÛÝáñ»Ý û·ï³·áñÍí»É ¿:
sayt- [šat-] - Ñ³Û. ë³ÛÃ-³ù-»É §ë³Ñ»É, ·³ÛÃ»É, ß»ÕÇÉ, ÙáÉáñí»É¦:
êáíáñ³µ³ñ ï³ñ³Ïáõë³Ýùáí Ã³ñ·Ù³ÝíáõÙ ¿ §µéÝ»É, í»ñóÝ»É,
ËÉ»É¦: ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ íÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É
1. ... šat-uali (IDX-eli) kureli suluštbi - §ëáÕ³ó µéÝ»ó (IDX-Ç) áïù»ñÁ¦
[УКН 3614, 156 C37, 15824]:
m GIŠ
2. ... URU GIBIL-bi X GIGIR gunuš-ini šat-ubi - §... ù³Õ³ùÝ»ñ
³Ûñ»óÇ, X Ù³ñï³Ï³éù»ñ ËÉ»óÇ¦ [УКН 15817]:
m LU I
3. ... URU ištini šat-uli zatubi X X-naue - §ù³Õ³ùÝ»ñ ³ÛÝï»Õ
í»ñóñÇ, ¹³ñÓñÇ... ¦ [УКН 276 о. с. 2]:
4. ... GIŠzari šuhi ištini ter-ubi URU šuhi ištini šat-uli - §³Û·áõ
Ï³éáõó³å³ïÙ³Ý ·áñÍ(±) ³ÛÝï»Õ ¹ñ»óÇ, ù³Õ³ùÇ Ï³éáõó³-
å³ïÙ³Ý ·áñÍ(±) ³ÛÝï»Õ µéÝ»óÇ…. ¦ [УКН 28113]:
5. ali LUUKUm GIŠšurigini kaini kuluaršibi šat-uni ŠADUX ŠADUX - §ÙÛáõë
Ù³ñ¹ÇÏ ëñÇ ³éç¨ ÷³Ë³Ý µéÝ»óÇÝ X É»éÁ, X É»éÁ¦ [УКН 155
F27]:
´³éÇ ÇÙ³ëïÁ áñáßíáõÙ ¿ ÑÇÙÝí»Éáí ÑÇÙÝ³Ï³ÝáõÙ [УКН 3614,
156 C37,15824] ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ íñ³, ë³Ï³ÛÝ µéÝ»É ÇÙ³ëïÁ
Ñ³ñÙ³ñ ã¿ Ñ³ïÏ³å»ë URU šuhi ištini šat-uli ¨ URUm ištini šat-uli
³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛ³Ý ¹»åùáõÙ: Ü³Ë, Áëï Ýáñ
ïíÛ³ÉÝ»ñÇ šuhi Ýß³Ý³ÏáõÙ ¿ §Ýáñ¦ ¨ áã Ã»` §ë³ñù, ë³ñù³íáñáõÙ,
µ³ñ»Ï³ñ·áõÙ ¨ ³ÛÉÝ¦ [ï»°ë КУКН, ¿ç 465]: ´³óÇ ³Û¹ ³ÛÝù³Ý ¿É
Ñ³Ùá½Çã ã¿ ¨ ËñÃÇÝ ³é³çÇÝ ¹ñí³·Á Ã³ñ·Ù³Ý»É §ù³Õ³ùÝ»ñ
³ÛÝï»Õ í»ñóñÇ (·ñ³í»óÇ)¦, ÇëÏ »ñÏñáñ¹Á` §ù³Õ³ùÝ»ñÇ Ï³éáõó³-
å³ïÙ³Ý/ í»ñ³Ýáñá·Ù³Ý ·áñÍÁ ³ÛÝï»Õ µéÝ»óÇ (Ï³Ù Ï³éáõó³-
å³ïáõÙÁ Ý³Ë³Ó»éÝ»óÇ)¦: Ø³Ý³í³Ý¹ »Ã» ÝÏ³ïÇ áõÝ»Ý³Ýù, áñ
§ù³Õ³ùÝ»ñ ³ÛÝï»Õ í»ñóñÇ (·ñ³í»óÇ)…¦ Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÁ Ï³-
ï³ñí³Í ¿ ½áõï ßÇÝ³ñ³ñ³Ï³Ý ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝáõÙ110: ØÇÝã¹»é
í»ñáÑÇßÛ³É ¹ñí³·Ý»ñÇ Ñ³Ù»Ù³ïáõÙÁ` GIŠzari šuhi ištini ter-ubi,
GIŠ
zari ištini ter-ubi, URU šuhi ištini ter-ubi ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ
Ñ»ï å³ñ½áñáß ÑáõßáõÙ ¿, áñ ëáõÛÝ ÏáÝï»ùëïáõÙ šat-ubi ¨ ter-ubi
51
§¹ñ»óÇ¦ µ³é»ñÁ ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ »Ý ÝÙ³Ý³ïÇå ÇÙ³ëï ¨ šat- å»ïù
¿ Ýß³Ý³ÏÇ §ÑÇÙÝ»óÇ, ¹ñ»óÇ ¨ ³ÛÉÝ¦: Î³Ù áõÕÕ³ÏÇ` §·ó»óÇ¦, Ñ³Ù»-
Ù³ï»ù Ñ³Û. ³Û·Ç ·ó»É Ï³Ù ù³Õ³ù ·ó»É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ
Ñ»ï: ¶ó»É ÇÙ³ëïÁ ÙÇ³Ý·³Ù³ÛÝ Ñ³Ù³ÑáõÝã ¿ Ý³¨ ÙÛáõë ¹ñí³·Ý»-
ñáõÙ: ²Ûëå»ë` §ëáÕ³ó ÁÝÏ³í/·óí»ó (IDX-Ç) áïù»ñÁ¦, ³í»ÉÇ ×Çßï
§ëáÕ³Éáí ÁÝÏ³í/·óí»ó (IDX-Ç) áïù»ñÁ (ÏñáõÝÏÝ»ñÁ)¦, §… X
Ù³ñï³Ï³éù»ñ ·ó»óÇ (ï³å³É»óÇ, ßáõé ïíÇ)¦, §…÷³ËÝ»Éáí
ÁÝÏ³Ý/·óí»óÇÝ X É»éÁ, X É»éÁ¦: ºÃ» ëáõÛÝ ëïáõ·³µ³ÝáõÙÁ ×Çßï ¿,
³å³ Ñ³Û»ñ»Ý ë³ÛÃ- µ³Û³ñÙ³ïÁ ëÏ½µÝ³å»ë å»ïù ¿ Ýß³Ý³Ï»ñ
§ÁÝÏÝ»É, ·ó»É¦ (±):
ser- 1. - [šer-hini, šer-aše] - Ñ³Û. ë»é. -Ç < * kér, §ïáÑÙ, ³½·, ó»Õ¦.
2. - [šere, šer-ţ-] Ñ³Û. ë»éÝ < * kér §³ÝË³éÝ, ½áõï, å³ñ½, Ù³ùáõñ¦,
Ý³¨` §³Ùáõñ, ËÇëï, Ñ³ëï³ïáõÝ¦: Ø»ÉÇùÇßíÇÉÇÝ šer- §³é³ÝÓÇÝ,
³Ýç³ï¦ ³ñÙ³ïÇó µË»óÝáõÙ ¿ª šerie §³é³ÝÓÇÝ, ³Ýç³ï, ¹ñ³ÝÇó
½³ï¦, šer-aše §áõñÇß¦, šer-d-ubi §Ã³ùóÝ»É, ³é³ÝÓÝ³óÝ»É¦ ¨ šer-hini
µ³é»ñÁ` ï»ùëïáõÙ šer-hini-Ý Ã³ñ·Ù³Ý»Éáí §Å³é³Ý·³Ï³Ý¦ ÇÙ³ë-
ïáí111: ²í»ÉÇ áõß Ü. Ð³ñáõÃÛáõÝÛ³ÝÁ šer-aše-Á Ã³ñ·Ù³ÝáõÙ ¿ §å³-
å»ñÁ(±), Ý³ËÝÇÝ»ñÁ(±)¦ ÇÙ³ëïáí112: øÝÝ³ñÏ»Ýù í»ñáÑÇßÛ³É Ó¨»ñÁ
³é³ÝÓÇÝ-³é³ÝÓÇÝ:
šer-hini - §Å³é³Ý·³Ï³Ý¦ Ï³Ù §µ³ó³éÇÏ(±) ¨ ³ÛÉÝ¦: ì³ÝÇ
³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ šeer-hini íÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³-
Ñ³ÛïáõÃÛ³Ý Ù»ç.
1. nah-a[di LUAD-sini?] esi LUGÁL-tuhinii šeir-hini - §Ýëï»óÇ
Ñ³Ûñ³Ï³Ý ï»ÕÁ ³ñù³Û³Ï³Ý, µ³ó³éÇÏ¦ [НУНK 12] Ï³Ù
§Ýëï»óÇ Ñ³Ûñ³Ï³Ý ï»ÕÁ ³ñù³Û³Ï³Ý Å³é³Ý·³Ï³Ý¦ [УКН
4484]:
ÆÝãå»ë »ñ¨áõÙ ¿ íÏ³Ûí³Í ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÇó, šeer-hini-Ç
Ñ³Ù³ñ ³é³í»É ·»ñ³¹³ë»ÉÇ ¿ §ïáÑÙ³Ï³Ý, ó»Õ³Ï³Ý, Å³é³Ý·³-
Ï³Ý¦ ÇÙ³ëïÁ, áñÝ ³Ûë Ó¨áí Ï³åíáõÙ ¿ Ñ³Û. ë»é §ïáÑÙ, ³½·, ó»Õ¦
µ³éÇÝ. ³Û¹ Ù³ëÇÝ ï»°ë Ý³¨ КУКН, ¿ç 144, 148 ÍÝ. 21:
šer-aše - §áõñÇß-Á¦ (Ø»ÉÇùÇßíÇÉÇ), §å³å»ñ-Á (±), Ý³ËÝÇÝ»ñ-Á (±)¦
(Ð³ñáõÃÛáõÝÛ³Ý): ìÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛ³Ý Ù»ç.
52
1. šer-aše LUGÁL m-še qapqaašutu ute aišei haialani - §áõñÇß/
Ý³ËÝÇ ³ñù³Ý»ñÁ »ñµ»ù ã¿ÇÝ ïÇñ»É, ã¿ÇÝ ·ñ³í»É¦ [УКН 37217,
37315]:
²ÏÝÑ³Ûïáñ»Ý ËáëùÁ ì³ÝÇ ³ñù³Ý»ñÇ Ù³ëÇÝ ¿ ¨ šer-aše LUGALm-
še... å»ïù ¿ Ñ³ëÏ³Ý³É §ó»Õ³ÏÇó/ Ý³ËÝÛ³ó ³ñù³Ý»ñÁ... ¦, µ³é³-
óÇ §ó»Õ³ÏÇóÝ»ñÁ / Ý³ËÝÇÝ»ñÁ ³ñù³Ý»ñÁ... ¦` ³ÛÝ ÝáõÛÝå»ë Ï³-
å»Éáí Ñ³Û. ë»é §ïáÑÙ, ³½·, ó»Õ¦ µ³éÇÝ:
šere - §³Ýç³ï, ³é³ÝÓÇÝ¦ Ñ³Û. ë»éÝ < * kér: ì»ñçÇÝë
Ñ³Û»ñ»ÝáõÙ áõÝÇ Ý³¨ §³ÝË³éÝ, ½áõï, å³ñ½, Ù³ùáõñ¦ ÇÙ³ëïÁ113:
1. ali LUA. SIm-še partu šeri partu iu KURebani ašulabi - §³ÛÝ, ÇÝã-áñ
½áñùÁ ï³ñ³í, ï³ñ³í ³é³ÝÓÇÝ... ¦ [УКН 155 A12]:
LU m
2. ali A. SI -še erbitu šeri partu iu KUR-nii ašulabi - §³ÛÝ, ÇÝã-áñ
½áñùÁ ËÉ»ó, ³é³ÝÓÇÝ ï³ñ³í... ¦ [УКН 155 C46]:
ID SAL LU m ID
3. X-še alie šeri àše lutu A. SI -ue arubi - § X-Á ³ëáõÙ ¿,
³é³ÝÓÇÝ ª ïÕ³Ù³ñ¹, ÏÇÝ ïí»óÇ ½áñùÇÝ¦ [УКН 155 F28]:
4. burgalali LUGÁL m KURX zašili ui meri ipari šeirli DUB-te §¦ [20л.
с. 33 о. с. 13]:
šer-ţ- §³é³ÝÓÝ³óÝ»É, Ã³ùóÝ»É¦: ìÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³-
1. aluše DUTU-kaini šeir-duli... - §áí-áñ ³ñ¨Çó (µ³é³óÇ ³ñ¨³ÛÇÝ
ï»ÕÁ, ÏáÕÙÁ) Ã³ùóÝÇ... ¦ [20о. с. 26]:
2. aluše šeir-dulie... - §áí áñ Ã³ùóÝÇ... ¦:
Ð³×³Ë ³ÛÝ Ñ³Ù»Ù³ïáõÙ »Ý Ñ³Û. ß»ñï»É µ³ÛÇ Ñ»ï` »ÉÝ»Éáí
µ³éÇë §³é³ÝÓÝ³óÝ»É¦ ÇÙ³ëïÇó: ²Û¹ ¹»åùáõÙ ³ñÙ³ïÁ å»ïù ¿
ÉÇÝÇ šerţ-Á, áñÁ áã ÙÇ Ï³å ãáõÝÇ šer §³é³ÝÓÝ³óÝ»É¦ µ³éÇ Ñ»ï: ºí,
ÁÝ¹Ñ³Ýñ³å»ë, ß»ñï»É ÇÙ³ëïÁ ³ÛÝù³Ý ¿É Ñ³ñÙ³ñ ã¿, Ñ³ïÏ³å»ë
³é³çÇÝ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛ³Ý Ù»ç:
sor-isxi [šur-išhi ] §³Ëáé, ÓÇ³Ýáó¦114 - Ñ³Û. ëáñ-³-Ï³É³É §³Ëá-
é³å»ï¦: Ð. ²×³éÛ³ÝÁ Ñ³Û. ëáñ ³ñÙ³ïÁ µË»óÝáõÙ ¿ Çñ³Ý. stor
§ÓÇ¦ µ³éÇó, áñÁ å»ïù ¿ ï³ñ ëïáñ, Ñ³Ù³ñ»Éáí, áñ ï-Ý ·ñÇãÝ»ñÇ
ÏáÕÙÇó µ³ó ¿ ÃáÕÝí»É ëË³ÉÙ³Ùµ: æ³ÑáõÏÛ³ÝÁ ³ÛÝ ï»Õ³¹ñáõÙ ¿
Çñ³Ý³Ï³Ý Ï³ëÏ³Í»ÉÇ Í³·áõÙ áõÝ»óáÕ µ³é»ñÇ ó³ÝÏáõÙ115: -isxi
Ñ³Û. -ÇëË í»ñçÝ³Í³ÝóÇ Ñ³Ù³ñ ï»°ë ³é³ÝÓÇÝ:
53
sor- [šur-i/a-] §³ßË³ñÑ, Ï³ÛëñáõÃÛáõÝ¦ - Ñ³Û. ëáñ-³Ûù §É³ÛÝáõ-
ÃÛáõÝ¦: Î»ÉÇßÇÝÇ »ñÏÉ»½íÛ³ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝáõÙ KURšur- -Ý Ñ³Ù³-
å³ï³ëË³ÝáõÙ ¿ ³ëáõñ³Ï³Ý kiššatu-ÇÝ` §µ³½ÙáõÃÛáõÝ, ³ßË³ñÑ,
Ï³ÛëñáõÃÛáõÝ, ïÇ»½»ñù ¨ ³ÛÉÝ¦ Ýß³Ý³ÏáõÃÛ³Ùµ: àñáß ³ñÓ³Ý³·-
ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ KURšuraue -ÇÝ ÷áË³ñÇÝáõÙ ¿ KUR KURm-ue ·³Õ³-
÷³ñ³·ÇñÁ` §»ñÏÇñ »ñÏñÝ»ñÇ¦ µ³é³óÇ Ýß³Ý³ÏáõÃÛ³Ùµ116. ï»°ë
Ñ»ï¨Û³ÉÁ.
KUR KUR m
1. ... LUGÁL Bia(i)naue LUGÁL šuraue (Ï³Ù KUR KUR -ue) .
.. §³ñù³ ì³Ý³ »ñÏñÇ ³ñù³ ³ßË³ñÑÇ /(»ñÏñÝ»ñÇ »ñÏñÇ) ... ¦:
²é³ç³ñÏí³Í Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛ³Ùµ KURšur-a-ue µ³é³óÇ å»ïù ¿
Ï³ñ¹³É ÁÝ¹³ñÓ³Ï, É³ÛÝ »ñÏÇñ, ³ÛëÇÝùÝ` ³ßË³ñÑ, Ï³ÛëñáõÃÛáõÝ,
ÇÝãå»ë áñ å³Ñ³ÝçáõÙ »Ý ³ëáõñ³Ï³Ý Ñ³Ù³ñÅ»ùÁ ¨ KUR. KURm
·³Õ³÷³ñ³·ÇñÁ:
ţeł- [ţel-] - Ñ³Û. ï»Õ <* sede-lo §½»ï»Õ»É, ï»Õ³¹ñ»É, Ñ³ëï³ï»É
¨ ³ÛÉÝ¦: êáíáñ³µ³ñ ³ÛÝ Ñ³Ù³ñíáõÙ ¿ der- (ter-) §¹Ý»É¦ µ³éÇ ï³ñ-
µ»ñ³ÏÁ, r/l Ñ»ñÃ³·³ÛáõÃÛ³Ùµ: ²Ûëï»Õ ³é³ÝÓÝ³óí³Í ¿, ù³ÝÇ áñ
Ñ³Ý¹ÇåáõÙ ¿ ÙÇ³Ý·³Ù³ÛÝ ³ÛÉ ÏáÝï»ùëïáõÙ, ¨ Áëï ³Û¹Ù ¿É å»ïù ¿
Ñ³ëÏ³Ý³É áñå»ë ³é³ÝÓÇÝ µ³é: ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ
íÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ.
1. aluše tinini tulie masie tini teli-i - §áí ³ÝáõÝÁ áãÝã³óÝÇ Çñ ³ÝáõÝÁ
¹ÝÇ¦ [УКН 28140]:
2. DHaldiše eue DINGIRm-aše parie esini tel-ani -§Ð³ÕÃÁ ¨
³ëïí³ÍÝ»ñÁ ÙÇÝã¨ ï»ÕÁ ¹Ý»Ý Ýñ³Ý¦[ УКН 382ax 9 / ДВ. 5,
1988, ст. 140 (18)]:
ţir- [ţir-] §Ñ½áñ, ß³ï, Ù»Í ¨ ³ÛÉÝ¦ - Ñ³Û. ïÇñ §ÑáÛÅ, ß³ï, ËÇëï,
åÇÝ¹, µáÉáñáíÇÝ, ³Ù»Ý³¦: Î»ÉÇßÇÝÇ »ñÏÉ»½íÛ³ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛ³Ý
Ù»ç Ñ³Ù³å³ï³ëË³ÝáõÙ ¿ ³ëáõñ. ma`du-ÇÝ §µ³½áõÙ¦ ÇÙ³ëïáí,
ÇëÏ áñáß ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ Ñ»ñÃ³·³ÛáõÙ ¿ DAN. NU-ÇÝ
§Ñ½áñ¦ ÇÙ³ëïáí: ´³éÁ Ù³ëÝ³·»ïÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó ëáíáñ³µ³ñ Ï³ñ-
¹³óíáõÙ ¿ ţar Ó¨áí, å»ïù ¿ Ï³ñ¹³É ţír Ï³å»Éáí ³ÛÝ Ñ³Û. ïÇñ µ³éÇ
Ñ»ï117:
tur- [tur-] Ñ³Û. ïñ-áñ»É §ïñáñ»É, ÏáËñï»É ¨ ³ÛÉÝ¦: ìÏ³Ûí³Í ¿
Ñ»ï¨Û³É ï»ëùÇ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ.
54
1. tur-inini Dhaldiše Dtešebaše DUTU-še DINGIRm-še - §ÃáÕ
D D m
áãÝã³óÝ»Ý Ð³ÕÃÁ, tešebaše UTU-še DINGIR -še¦:
2. aluše…tiulie uli turi - §áí... Ï³ëÇ ·Ý³ áãÝã³óñáõ¦:
KUR
3. »ñµ ·³Ñ µ³ñÓ³ó³ … šura-ni-edini tur-ubi X Ù³ñï³Ï³éù X
ÓÇ X ½ÇÝíáñ … LUASI m-nani-edini turubi … huš-ubi X Ù³ñ¹ X ÓÇ
X åÕÇÝÓ LUur-urd-ani-edini tur-ubi [УКН 155G 2-12]:
ÆÙ³ëïÁ áñáßíáõÙ ¿ Î»ÉÇßÇÝÇ »ñÏÉ»½íÛ³ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛ³Ùµ,
áñï»Õ turi-ÇÝ Ñ³Ù³å³ï³ëË³ÝáõÙ ¿ ³ëáõñ³Ï³Ý hipi-ÇÝ` §ç³ñ¹Ç¦
ÇÙ³ëïáí: ²ÝÑ³ëÏ³Ý³ÉÇ ¿ ÙÝáõÙ í»ñçÇÝ [УКН 155G] ³ñÓ³Ý³-
·ñáõÃÛáõÝÁ, áñï»Õ turubi-ÇÝ, ëáíáñ³µ³ñ, Ã³ñ·Ù³ÝíáõÙ ¿ §áãÝã³ó-
ñ»óÇ¦: ²Ûëå»ë, »ñÏñÇ (Ï³ÛëñáõÃÛ³Ý) Ñ³Ù³ñ áãÝã³óñÇ X
Ù³ñï³Ï³éù X ÓÇ X ½ÇÝíáñ ... ½áñùÇ Ñ³Ù³ñ áãÝã³óñÇ ... Ã³÷»óÇ
(huš-ubi) X Ù³ñ¹ X ÓÇ X åÕÇÝÓ LUur-urd-ani-Ç (¹³ñµÇÝ, ½ÇÝ³·áñÍ)
Ñ³Ù³ñ áãÝã³óñÇ: ²ÝÑ³ëÏ³Ý³ÉÇ ¿, Ã» ÇÝãáõ å»ïù ¿ ³ñù³Ý ·³Ñ
µ³ñÓñ³Ý³ÉÇë Ù³ñï³Ï³éù»ñ, Ù³ñ¹ÇÏ, ÓÇ»ñ, åÕÇÝÓ ¨ ³ÛÉ ÝÙ³Ý³-
ïÇå µ³Ý»ñ áãÝã³óÝÇ »ñÏñÇ, ½áñùÇ Ï³Ù ½ÇÝ³·áñÍÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ:
Àëï ³Ù»Ý³ÛÝÇ ËáëùÁ áã Ã» áãÝã³óÝ»Éáõ, ³ÛÉ µ³ßË»Éáõ Ù³ëÇÝ ¿ ¨
tur-ubi-ÇÝ å»ïù ¿ Ñ³Ù»Ù³ï»É Ñ³Û. ÃáÕ-»É §ÃáÕÝ»É, Ó·»É ¨ ³ÛÉÝ¦ µ³-
éÇ Ñ»ï: î»°ë Ý³¨ ÝáõÛÝ ï»ÕáõÙ Ñ³Ý¹ÇåáÕ huš-ubi µ³éÁ ÝÙ³Ý³ïÇå
ÇÙ³ëïáí: ²Û¹ ¹»åùáõÙ ÙÛáõë ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ Ñ³Ý¹ÇåáÕ
§ç³ñ¹»É¦ ÇÙ³ëïÁ å»ïù ¿ µ³ó³ïñ»É ³ÛÉ Ï»ñå Ï³Ù ÁÝ¹áõÝ»É, áñ
·áñÍ áõÝ»Ýù »ñÏáõ ï³ñµ»ñ µ³é»ñÇ Ñ»ï:
ţu-. ţa-? [ţu-. ţa-se ?, z-ţu] §³Ý»É, Ï³ï³ñ»É, ï³É¦ - Ñ³Û. ï³É,
ïáõñ, »ï <*dō,*dә,*d §ï³É, ³Ý»É, Ñ³ñí³Í»É ¨ ³ÛÉÝ¦: ²Û¹ Ù³ëÇÝ
ï»°ë Ý³¨ Ð. ê³Ý¹³ÉçÛ³Ý, ICU, ¿ç 351: Ð³Û»ñ»ÝáõÙ Ù»Í³å»ë ï³-
ñ³Íí³Í ³ñÙ³ï ¿:
ţu- §³Ý»É, Ï³ï³ñ»É¦ - Ñ³Û. ïáõ §ï³É, ïáõÇ ¨ ³ÛÉÝ¦: Ø³ëÝ³-
·»ïÝ»ñÁ Ñ»Ýó ³Ûë ³ñÙ³ïÝ »Ý ³é³ÝÓÝ³óÝáõÙ µ³½Ù³ÃÇí µ³Û»-
ñáõÙ Ñ³Ý¹ÇåáÕ ¨ É³ÛÝ ï³ñ³ÍáõÙ ·ï³Í -ţ-(-d-) í»ñçÝ³Í³ÝóÇ Ù»ç,
ûñÇÝ³Ï aweli-ţ(d)u-, laqu- ţ(d)u -, sui- ţ(d)u - ¨ ³ÛÉÝ, áñÁ ÝÙ³Ý ¿ Ñ³Û»-
ñ»ÝáõÙ ÝáõÛÝ ³ñÙ³ïÇó Ï³½Ù³íáñí³Í §Ñáõå ï³É, Ù³Ý ï³É, í»ñç
ï³É ¨ ³ÛÉÝ¦ Ó¨»ñÇÝ: ê³Ï³ÛÝ ëË³É ¿ µáÉáñ -ţ(d) -áí Ó¨»ñÁ µË»óÝ»É
ţu- (d(u)-) ³ñÙ³ïÇó. ß³ï Ñ³×³Ë -ţ(d) -Ý Ï³ñáÕ ¿ å³ïÏ³Ý»É µ³-
é³ñÙ³ïÇÝ Ï³Ù áõÝ»Ý³É ³ÛÉ Í³·áõÙ:
55
ţa-še §Ýí»ñ (±)¦ Ñ³Û. ï³É §ï³É, ï³ÉÇù, ïáõñù ¨ ³ÛÉÝ¦: ìÏ³Ûí³Í
¿ Ù»Ï ³Ý·³Ù, ËÇëï íÝ³ëí³Í ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝáõÙ118: ÆÙ³ëïÁ
áñáßíáõÙ ¿ ÉáÏ Ëáõé. ţase §Ýí»ñ, ÁÝÍ³¦ µ³éÇ ÑÇÙ³Ý íñ³: Â»¨ µ³éÁ
ï»Õ ¿ ·ï»É ½áõ·³Ñ»éÝ»ñÇ µ³é³ó³ÝÏáõÙ, ³ÛÝáõ³Ù»Ý³ÛÝÇí ËÇëï
Ï³ëÏ³Í»ÉÇ ¿ ³ÛÝ ëïáõ·³µ³Ý»É ÙÇ³ÛÝ ½áõ·³Ñ»éÇ ÑÇÙ³Ý íñ³ (ÉÇÝÇ
¹³ Ñ³Û»ñ»Ý, Ã»` ËáõéÇ»ñ»Ý)` ³é³Ýó Ñ³ëÏ³Ý³Éáõ ³ñï³Ñ³Ûïáõ-
ÃÛ³Ý ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ ÇÙ³ëïÁ, áñï»Õ ³ÛÝ íÏ³Ûí³Í ¿:
zә-ţu (za-ţu)- §³Ý»É, Ï³ï³ñ»É¦ - Ñ³Û. ½- ï³É, ïáõ, »ï §ï³É,
ïáõÇ ¨ ³ÛÉÝ¦: Î³½Ùí³Í ¿ Ñ³Û. ï³É, ïáõñ, »ï µ³ÛÇó ½- Ý³Ë³-
Í³ÝóÇ Ñ³í»ÉáõÙáí:
wәl- [’al-d- ] §Ñ³ÕÃ»É, Ñ³ÕÃ³Ñ³ñ»É ¨ ³ÛÉÝ¦ - Ñ³Û. ·³É-, ·É -, ·ÇÉ
<*uәl, *uēl §·Éáñ»É, Ñ³ÕÃ»É, Ñ³ÕÃ³Ñ³ñ»É (Ý³¨ í»×Ç Ù»ç, Ëáëùáí),
·»ñ³½³Ýó»É ¨ ³ÛÉÝ¦: Âá÷áõ½³í³ÛÇ »ñÏÉ»½íÛ³ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõ-
ÝáõÙ Ñ³Ù³å³ï³ëË³ÝáõÙ ¿ ³ëáõñ³Ï³Ý alti`-šu-ÇÝ, áñÇ í»ñ³µ»ñ-
Û³É Ù³ëÝ³·»ïÝ»ñÇ ßñç³ÝáõÙ Ï³ ï³ñ³Ó³ÛÝáõÃÛáõÝ: Ø»ÉÇùÇßíÇÉÇÝ
³ÛÝ µË»óÝáõÙ ¿ šeù-Çó` §÷Ýïñ»É, Ñ³ÛÃ³ÛÃ»É ¨ ³ÛÉÝ¦ ÇÙ³ëïáí119,
Æ. ¸Û³ÏáÝáíÁ` leù-Çó §Ñ³ÕÃ»É, Ñ³ÕÃ³Ñ³ñ»É ¨ ³ÛÉÝ¦120, áñÁ ÁÝ¹áõ-
ÝáõÙ ¿ Ý³¨ Ü. Ð³ñáõÃÛáõÝÛ³ÝÁ121: ²Ûëï»Õ ·»ñ³å³ïíáõÃÛáõÝÁ
ïñíáõÙ ¿ »ñÏñáñ¹ í³ñÏ³ÍÇÝ` Ï³å»Éáí ³ÛÝ Ñ³Û. ·É-»É ³ñÙ³ïÇ
Ñ»ï: ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ íÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³-
1. (URU / KURX / LUGÁL URUX) ’al-dubi mešini pei - §(X-ù³Õ³ùÝ»ñÁ /
»ñÏñÝ»ñÁ / Ã³·³íáñÇÝ X-ù³Õ³ùÇ) »ÝÃ³ñÏ»óÇ Ñ³ñÏÇ ï³Ï
(ÉÇÝ»Éáõ å³ÛÙ³Ýáí)¦ [КУКН 4713, 5315, 5616 ... ]:
2. URU X andani ’al-dubi - §X- ù³Õ³ùÁ Ñ»ïá (±) »ÝÃ³ñÏ»óÇ¦ [КУКН
174B26, 173 I8,11... ]:
3. URU X andani ’ala-duni URU X URU X URU X - §X-ù³Õ³ùÁ Ñ»ïá (±)
»ÝÃ³ñÏ»óÇ Ý³¨ X-ù³Õ³ùÁ, X-ù³Õ³ùÁ... ¦ [КУКН 7710]:
4. IX-še LUNA4[DIB] NA4pulusini[] ’al-di-tuu[] - §IX-Á, ÏÝÇù å³ÑáÕ
Ù³ñ¹Á, ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ÃáÕ Ñ³ÕÃ³Ñ³ñÇ¦ [КУКН 42812]:
5. IDHaldi-ERUM-ani IX ’al-du-ul-uli §¦ [КУКН 520лс6]:
6. IX LUX IX LUX bauše wal-duu LUGAL-li... - §IX-Á Ù³ñ¹Á X-Ç, IX-Á
Ù³ñ¹Á X-Ç, Ëáëù(Á) wal-duu LUGÁL-li¦ [ДВ 5 ст. 142 (Ba1) /
КУКН 3934]:
56
Âá÷áõ½³í³ÛÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛ³Ý ¹ñí³·Á µ»ñí³Í ã¿, ù³ÝÇ áñ
Ñ³Ù³å³ï³ëË³Ý ï»ÕÁ íÝ³ëí³Í ¿, ¨ Ý³Ë³¹³ëáõÃÛáõÝÁ ³ÝÁÝ-
Ã»éÝ»ÉÇ ¿: Ð³Û»ñ»Ý ·É»É µ³éÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ÇÙ³ëïÝ ¿ §·Éáñ»É, ·Éïá-
ñ»É¦, ÇëÏ ³ñÙ³ïÇ ·³É- ï³ñµ»ñ³ÏÇ ¹»åùáõÙ` §Íé»É, áÉáñ»É ¨ ³ÛÉÝ¦:
Ð³Û»ñ»Ý µ³éÇ ³Û¹ ÇÙ³ëïÁ ÑÝ³ñ³íáñáõÃÛáõÝ ¿ ï³ÉÇë Ñ³ëÏ³Ý³Éáõ
³ÛÝ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, áñï»Õ §Ñ³ÕÃ»É, Ñ³ÕÃ³Ñ³ñ»É¦ ÇÙ³ë-
ïÁ ³ÛÝù³Ý ¿É Ñ³ñÙ³ñ ã¿:
wałe [’are] §³Ùµ³ñ, å³Ñ»ëï¦ - Ñ³Û. ·³Õ <*uьl §Ã³ùáõÝ, Í³ÍáõÏ
¨ ³ÛÉÝ¦: ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ íÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ³ñ-
ï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ.
1. ini ’ari šuni X kapi ištini - §³ÛÝ ³Ùµ³ñÁ Ï³éáõó»ó X Ï³åÇ× Ï³ñ
³Ûëï»Õ¦ [ УКН 4013,4024 4203... ]:
2. ini É ’ari šu-ni X kapi ištini - §³ÛÝ ³Ùµ³ñÁ Ï³éáõó»ó X Ï³åÇ×
Ï³ñ ³Ûëï»Õ¦ [УКН 4197]:
3. e’a inili ’ari-li šu’ali X kapi ištini - §... ¨ ³ÛÝ ³Ùµ³ñÝ»ñÁ Ï³éáõó»ó
X Ï³åÇ× Ï³ñ ³Ûëï»Õ¦ [УКН 4582]:
²é³ç³ñÏíáÕ ëïáõ·³µ³ÝáõÃÛ³Ùµ ·³Õ»-Ý å»ïù ¿ Ñ³ëÏ³Ý³É
§Ã³ùëïáó, å³Ñ»ëï¦:
por-use [pul-use] §íÇÙ³·Çñ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝ¦ - Ñ³Û. ÷áñ-»É
<*pho-ro §÷áñ³·ñ»É, ÷áñ»É¦. ï»°ë Ý³¨ Ð. ê³Ý¹³ÉçÛ³Ý, ICU, ¿ç
408: ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ íÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³-
1. ... ini (NA4)pul-usi(e) ku(i)guni / kuitu(ni) - §³ÛÝ ³ñÓ³Ý³·ñáõ-
ÃÛáõÝÁ Ï³Ý·Ý»óñ»ó/»óÇÝ¦ [УКН... ]:
2. aluše ini NA4pul-usi esini suidulie - §áí áñ ³ÛÝ ³ñÓ³Ý³·ñáõ-
ÃÛáõÝÁ ï»ÕÇó ßåñïÇ¦ [УКН 2812]:
3. aluše ini NA4pu[l-usi]-ni suidulie - §áí áñ ³ÛÝ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÁ
ßåñïÇ¦ [УКН 156 AI+AII15]:
4. ašhulini eà DHaldina KÁ eà pulu-sini kai... pulu-sini kai -
§ašhulini ¨ Ð³ÕÃÛ³Ý ¹éÝ»ñáõÙ ¨ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛ³Ý ³é³ç... .
³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛ³Ý ³é³ç¦ [УКН 6529,36]:
¶ñ»É ÑÝáõÙ Ýß³Ý³Ï»É ¿ª ù»ñÍ»É, ÷áñ»É: ÆÙ³ëïÇ Ñ³Ù³ñ Ñ³Ù»-
Ù³ï»ù Ñ³Û. ÷áñ-³-·ñáõÃÛáõÝ, íÇÙ-³-÷áñ / íÇÙ-³-·Çñ (³ñÓ³Ý³·-
ñáõÃÛáõÝ) Ó¨»ñÁ: NA4 pur-use µ³é³óÇ Ï³ñáÕ ¿ñ Ýß³Ý³Ï»É §ù³ñ³-
57
·Çñ, ÷áñ³·ñí³Í ù³ñ, ï»°ë Ý³¨` NA4 pul-use alzena = §íÇÙ³÷áñ
³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝ¦ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÁ [УКН 301]:
payłşani [parşani] - Ñ³Û. ÷³ÛÍ³ÕÝ, -³Ý < *÷³ÛÕÍ³Ý < * phәlg´-
niā §÷³ÛÍ³Õ¦: Ð³ñáõÃÛáõÝÛ³ÝÁ Ù»ÏÝáõÙ ¿ áñå»ë §½áÑ³µ»ñíáÕ
Ï»Ý¹³Ýáõ ÇÝã-áñ ÙÇ Ý»ñùÇÝ ûñ·³Ý¦ [Н. В. Арютнян, НУНK, ¿ç 32 ]:
ÐÝáõÙ ½áÑ³µ»ñíáÕ Ï»Ý¹³Ýáõ áñáß Ý»ñùÇÝ ûñ·³ÝÝ»ñ, ³Û¹ ÃíáõÙ`
÷³ÛÍ³ÕÁ, É³ÛÝáñ»Ý û·ï³·áñÍí»É ¿ ½³Ý³½³Ý ·áõß³ÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ
Ñ³Ù³ñ:
qał- [qar-] - Ñ³Û. ù³Õ-»É <* kәl §ù³Õ»É, åáÏ»É Ñ³Ý»É ¨ ³ÛÉÝ¦: êá-
íáñ³µ³ñ Ã³ñ·Ù³ÝíáõÙ ¿ §Ýí³×»É, Ñ³ÕÃ»É, »ÝÃ³ñÏ»É¦: ì³ÝÇ ³ñ-
Ó³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ íÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É µÝáõÛÃÇ ³ñï³Ñ³Ûïáõ-
D GIŠ KUR
1. Haldini uštabe masini šuri kar-uni (... ebani/ URU /
LU m
LUGÁL/ A. SI ) - §Ð³ÕÃÁ ³ñß³í»ó Çñ ëñáí Ýí³×»ó (³ÛëÇÝã)
»ñÏÇñÁ / ù³Õ³ùÁ /³ñù³ÛÇÝ / ½áñùÁ... ¦:
KUR KUR
2. LUGÁL uelikuhi kar-ubi ERUM aštubi...- § uelikuhi-Ç ³ñù³-
ÛÇÝ »ÝÃ³ñÏ»óÇ, ëïñáõÏ ¹³ñÓñÇ¦ [УКН 2653]:
§Ð³ÕÃ»É¦ ÇÙ³ëïÇ Ñ³Ù³ñ Ñ³Ù»Ù³ï»ù Ñ³Û. íÇß³å³ù³Õ (íÇ-
ß³åÝ»ñÇÝ Ñ³ÕÃáÕ) µ³éÇ Ñ»ï:
qar-wi [qar-bi] §Å³Ûé, ù³ñ¦ - Ñ³Û. ù³ñ, -Ç <*kar §ù³ñ, Å³Ûé¦:
ì»ñç³íáñáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ Ñ³Ù»Ù³ï»ù` zil(i)-bi [ceł-wi] §ó»Õ, ïáÑÙ¦
- Ñ³Û. ó»Õ, Ã»ñ¨ë Ý³¨ nir-bi [n-ir-wi] §Çñ, Ï³Ñ¦ -Ñ³Û. Çñ µ³é»ñÁ122:
s- [eši-123, eša-, šan-124, a(i)še, aštani, eštini] §³Ûë, ³Ûëï»Õ ¨ ³ÛÉÝ¦ -
Ñ³Û. ë- <*kó, *ké §³Ûë, ³Ûëï»Õ ¨ ³ÛÉÝ¦: ²é³çÇÝ ¹»ÙùÇ óáõó³Ï³Ý
¹»ñ³ÝáõÝÁ: ²í³Ý¹³µ³ñ išan-, idan-, inan- ÁÝÃ»ñóíáÕ µ³é»ñÁ å»ïù
¿ Ï³ñ¹³É ³Ýç³ï` i šan-, i dan-, i nan-, ÝáõÛÝ³óÝ»Éáí í»ñçÇÝÝ»ñë
šan-, dan-, *nan- Ó¨»ñÇ Ñ»ï. ï»°ë i (Ñ³Û. Ç) Ý³Ë¹ñÇÝ í»ñ³µ»ñáÕ
Ï»ïÁ: àõñ³ñï. išti-di/ni ¨ Ñ³Û. ³ëïÝ µ³éÇ Ñ³Ù»Ù³ïÙ³Ý Ñ³Ù³ñ
ï»°ë Ý³¨ Ð. ê³Ý¹³ÉçÛ³Ý, ICU, ¿ç 384:
d- [edi-, eda-, dan-] §³Û¹, ³Û¹ï»Õ ¨ ³ÛÉÝ¦ - Ñ³Û. ¹- <*to,*tu §³Û¹,
³Û¹ï»Õ ¨ ³ÛÉÝ¦: ºñÏñáñ¹ ¹»ÙùÇ óáõó³Ï³Ý ¹»ñ³ÝáõÝ:
n- [ini-, ina-, nan-, a(i)ne, andani?, inu-] §³ÛÝ, ³ÛÝï»Õ ¨ ³ÛÉÝ¦ -
Ñ³Û. Ý- <*no §³ÛÝ, ³ÛÝï»Õ ¨ ³ÛÉÝ¦: ºññáñ¹ ¹»ÙùÇ óáõó³Ï³Ý ¹»ñ³-
ÝáõÝ (andani µ³éÁ áÙ³Ýù Ã³ñ·Ù³ÝáõÙ »Ý §¹³ßï¦ ÇÙ³ëïáí` ÝáõÛ-
58
Ý³óÝ»Éáí ³ÛÝ Ñ³Û. ³Ý¹ §¹³ßï¦ µ³éÇ Ñ»ï): inu- ÑÇÙùÇó áõÝ»Ýù
inuk-, inus- Ó¨»ñÁ:
ì»ñáÑÇßÛ³É Ó¨»ñÁ Ñ³Û»ñ»ÝáõÙ Ý»ñÏ³Û³óí³Í »Ý` ë³, ¹³, Ý³,
ëá-, ¹á-, Ýá- ³Ûë, ³Û¹, ³ÛÝ óáõó³Ï³Ý ¹»ñ³ÝáõÝÝ»ñáí, ³ëï -
§³Ûëï»Õ, ³Ûë Å³Ù³Ý³Ï¦, ³Ý¹ - §³ÛÝï»Õ¦, ³Ý¹¿Ý - §³ÛÝï»Õ,
ÝáõÛÝ ï»ÕÁ, ³ÛÝ Å³Ù³Ý³Ï¦, ³ÝïÇ - §³ÛÝï»ÕÇó¦ ¨ ³ÛÉ ï»ÕÇ ¨
Å³Ù³Ý³ÏÇ Ù³Ïµ³ÛÝ»ñáí, ÇÝãå»ë Ý³¨ -ë, -¹, -Ý Ñá¹»ñáí:
êïáñ¨ Ý»ñÏ³Û³óíáõÙ »Ý Ñ³Û-áõñ³ñï³Ï³Ý Ï³ëÏ³Í»ÉÇ ½áõ·áñ-

¹áõÙÝ»ñÇ µ³é³ó³ÝÏáõÙ µ»ñí³Í áñáß µ³é³ñÙ³ïÝ»ñÇ µ³ó³ïñáõ-
ÃÛáõÝÝ»ñÁ:
dәn-aşe [dan-aşe] §ÙáÙ³Ï³É¦125 - Ñ³Û. *¹Ý-³Í < dhē-ne + agþ-
§¹Ý»É + ³Í¦: ìÏ³Ûí³Í ¿ Ù»Ï ³Ý·³Ù, å»ÕáõÙÝ»ñÇó Ñ³ÛïÝ³µ»ñí³Í
ÙáÙ³Ï³ÉÇ Ý»ñù¨Ç Ù³ëáõÙ: ÐÝ³ñ³íáñ ¿, áñ ³ÛÝ Ï³½Ùí³Í ¿ ¹Ý»É
µ³ÛÇó -³Í Ù³ëÝÇÏáí: ²Û¹ ¹»åùáõÙ µ³éÇ áõÕÇÕ Ýß³Ý³ÏáõÃÛáõÝÁ
å»ïù ¿ ÉÇÝÇ §Ñ»Ý³Ï³É, ¹ñáó¦:
yo [iu, iu-me] §áñ, »ñµ, ÇÝãå»ë¦ Ñ³Û. á < *kuu-(ro) §Ñ³ñó³Ï³Ý-
Ñ³ñ³µ»ñ³Ï³Ý ¹»ñ³ÝáõÝ¦. áñÇó áõÝ»Ýù` Ûá §áõñ, áñï»Õ¦, *áõ (áõ-
Ï³Ù, áõ-å»ï) , á-ñ §áñ, »Ã», áí áñ ¨ ³ÛÉÝ¦, áõ-ñ §áõñ, áñï»Õ¦ Ý³¨
§ÇÝãáõ, ÇÝãå»ë¦ ¨ ³ÛÉ Ó¨»ñÁ: Î»ÉÇßÇÝÇ »ñÏÉ»½íÛ³ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõ-
ÝáõÙ iu-Ý Ñ³Ù³å³ï³ëË³ÝáõÙ ¿ ³ëáõñ³Ï³Ý ki-ÇÝ` §ÇÝãå»ë, »ñµ ¨
³ÛÉÝ¦ Ýß³Ý³ÏáõÃÛ³Ùµ: Ð³Û. á ¹»ñ³ÝáõÝÁ ³é³Ýó ñ Ù³ëÝÇÏÇ áõÝÇ
ÙÇ³ÛÝ ³ÝÓÇ (á±í) Ï³Ù ï»ÕÇ (Ûá±) ÇÙ³ëï: ÐÝ³ñ³íáñ ¿ Ý³¨ iu-Ç Ï³-
åÁ *io §áñ¦ ÑÝ¹»íñáå³Ï³Ý Ñ³ñ³µ»ñ³Ï³Ý ¹»ñ³Ýí³Ý Ñ»ï, áñÁ
Ñ³Û»ñ»ÝáõÙ ãÇ å³Ñå³Ýí»É` ÷áË³ñÇÝí»Éáí Ñ³ñó³Ï³Ý á±ñ ¹»ñ³-
ÝáõÝáí (í»ñçÇÝë Ñ³Û»ñ»ÝáõÙ åÇïÇ ï³ñ *Ûá > *çá) 126:
n-ir-wi [n-ir-bi] §Çñ, ³é³ñÏ³, Ï³Ñ¦ - Ñ³Û. Çñ, Ç-³ <* kui-ro §Çñ,
Ï³Ñ¦ -bi ¨ n- Ù³ëÝÇÏÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ Ñ³Ù»Ù³ï»ù qar-bi (qar-wi) - Ñ³Û.
ù³ñ, zel-bi (ceł-wi) - Ñ³Û. ó»Õ, n-ul- (n-uł-) - Ñ³Û. *Ý-áõÕ-, n-a- (n-ay) -
Ñ³Û. Ý-³Û- ¨ ³ÛÉÝ: Î»ÉÇßÇÝÇ »ñÏÉ»½íÛ³ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝáõÙ Ñ³Ù³-
å³ï³ëË³ÝáõÙ ¿ ³ëáõñ³Ï³Ý BI. BU-ÇÝ, áñÁ Ù³ëÝ³·»ïÝ»ñÁ
Ã³ñ·Ù³ÝáõÙ »Ý §³Ý³ëáõÝ(±), ï³í³ñ(±)¦. Æ. ¸Û³ÏáÝáíÁ BI. BU-Ý
Ï³ñ¹áõÙ ¿` KAS. PU §Ñ³ñëïáõÃÛáõÝ, áõÝ»óí³Íù, Çñ ¨ ³ÛÉÝ¦ ÇÙ³ë-
ïáí: ²Û¹ Ù³ëÇÝ ï»°ë Æ. ¸Û³ÏáÝáí, ДВ. 5, ¿ç 169-170 :
59
xu- [hu-] - Ñ³Û. Ëáõ-³Ý-»É, §Ñ³ñÓ³Ïí»É, íñ³Ý í³½»É¦: Ø»ÉÇùÇ-
ßíÇÉÇÝ Ã³ñ·Ù³ÝáõÙ ¿ §÷³ËóÝ»É(±), ï³Ý»É(±)¦, Ð³ñáõÃÛáõÝÛ³ÝÁ`
§ç³ñ¹»É(±), áãÝã³óÝ»É(±)¦127: ìÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³Ûïáõ-
1. aluše ini DUB-te pitulie aluše hu-li-e... - §áí áñ ³ÛÝ ·ÇñÁ ÷ã³óÝÇ,
áí áñ ÷³ËóÝÇ... ¦ [УКН 20л. с. 22]:
2. aluše pahan[i-li ištinini šiuliali aluš[e hu-l]i-ali... - §áí áñ
³Ý³ëáõÝÝ»ñÇÝ ³Ûëï»ÕÇó Ñ»é³óÝÇ, áí áñ ÷³ËóÝÇ...¦
[УКН 638]:
ì»ñçÇÝ ¹ñí³·Á Ï³ëÏ³Í»ÉÇ ¿, ù³ÝÇ áñ, hu- µ³ÛÁ íÝ³ëí³Í ¿ ¨
í»ñ³Ï³Ý·ÝíáõÙ ¿ »ÝÃ³¹ñ³µ³ñ: ØÇÝã¹»é §÷³ËóÝ»É(±), ï³Ý»É(±)¦
ÇÙ³ëïÁ ïñí»É ¿ »ÉÝ»Éáí Ñ»Ýó ³Ûë ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÇó: Ð³Ù³Ó³ÛÝ
³é³ç³ñÏíáÕ Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛ³Ý, ³é³çÇÝ ¹ñí³·Á å»ïù ¿ Ï³ñ¹³É
§áí-áñ ³ÛÝ ·ÇñÁ ÷ã³óÝÇ, áí áñ íñ³Ý Ñ³ñÓ³ÏíÇ... ¦:
karkar-ani [karkar-ani ] §½ñ³Ñ¦ - Ñ³Û. Ï³ñÏ³é (±) §ù³ñ³ÏáõÛï,
å³ï¦: àõñ³ñï³Ï³Ý ½ñ³ÑÝ»ñÁ ³ñï³ùÝ³å»ë ÇëÏ³å»ë
ÑÇß»óÝáõÙ »Ý ù³ñ³Ï³ñÏ³é: ìÏ³Ûí³Í ¿ ½ñ³ÑÇ µñáÝ½» Ïá×³ÏÇ
íñ³ ·ñí³Í Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝáõÙ.
D
1. Haldie eurie ini qarqar-ani IX-še NIG. BA - §Ð³ÕÃÇÝ ïÇñáçÁ ³ÛÝ
½ñ³ÑÁ IX-Á ÝíÇñ»ó¦ [УКН 149а лс3]:
koš- [kus-] - Ñ³Û. ÏáßÝ»É, ÏûßÝ»É §ÓáÝ»É, ÁÝÍ³Û»É¦: ìÏ³Ûí³Í ¿
Ñ»ï¨Û³É ï»ëùÇ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ.
1. ini É... šidištuni eà DHaldinili KÁ-li badusie kuš-uni atqanaduni
D
Haldie EN. ŠU - §³ÛÝ ïáõÝÁ... Ï³éáõó»ó ¨ Ð³ÕÃÇ ¹éÝ»ñÁ
í»Ñ³ëù³Ýã(±) Ï³éáõó»ó, ÝíÇñ³µ»ñ»ó Ð³ÕÃÇÝ ïÇñáçÁ Ûáõñ¦
[УКН 1656]:
2. ini É susi šidištuni eà DHaldinili GIŠKÁ-li badusie Iàzaini KUR-ni
D
IM-ni URU kuš-uni atqanaduni DHaldie - §³ÛÝ ïáõÝÁ susi -Ç
Ï³éáõó»ó ¨ Ð³ÕÃÇ ¹éÝ»ñÁ í»Ñ³ëù³Ýã(±), Iàzaini »ñÏñÇ IM
³ëïÍá ù³Õ³ùÁ Ï³éáõó»ó, ÝíÇñ³µ»ñ»ó Ð³ÕÃÇÝ¦ [УКН 4482]:
3. [ ] kuš-ini DHaldini-ka DÀrubaini-ka išani šini zadini TAG É... - §¦
[УКН 44815]:
4. ... ašdulini É siirhanini susina-ka kuš-ini ašhaštini [ ] - §¦ [ УКН
44816]:
60
êáíáñ³µ³ñ Ã³ñ·Ù³ÝíáõÙ ¿` §Ï³éáõó»É, ßÇÝ»É¦, ë³Ï³ÛÝ Ç
ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝ Ï³éáõóÙ³Ý ÇÙ³ëï ³ñï³Ñ³ÛïáÕ ÙÛáõë µ³é»ñÇ,
í»ñçÇÝë íÏ³Ûí³Í ¿ ÙÇ³ÛÝ ³ÛÝåÇëÇ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ,
áñï»Õ ËáëíáõÙ ¿ ³ÛëÇÝã Ï³Ù ³ÛÝÇÝã ßÇÝáõÃÛáõÝÁ ³Ûë Ï³Ù ³ÛÝ
²ëïÍáõÝ ÝíÇñ»Éáõ Ù³ëÇÝ: ì»ñçÇÝ »ñÏáõ ¹ñí³·Ý»ñÁ ã»Ý
Ã³ñ·Ù³ÝíáõÙ, ù³ÝÇ áñ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛ³Ý ³Û¹ Ñ³ïí³ÍÁ Ù»½ ¿
Ñ³ë»É Ñ³ïí³Í³µ³ñ: ÀÝ¹Ñ³Ýáõñ ³éÙ³Ùµ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛ³Ý ³Û¹
Ñ³ïí³ÍáõÙ ËáëíáõÙ ¿ ³ëïí³ÍÝ»ñÇÝ ïñíáÕ ÝíÇñ³ïíáõÃÛáõÝÝ»ñÇ
¨ ½áÑ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ëÇÝ:
ułx- [ulh-] §Ñáë»É(±), Ã³÷í»É(±)¦128 - Ñ³Û. áõÕË- §Ñ»Õ»Õ»É¦: Ø»ÉÇ-
ùÇßíÇÉÇÝ Ã³ñ·Ù³ÝáõÙ ¿ §Ññ³Ù³Û»É(±), Ï³ñ·³¹ñ»É(±)¦: ìÏ³Ûí³Í ¿
[m] ID
1. ali A [ ]alainii URU Tušpaini[e] [ter]agi ulhu-lini - §¦[КУКН
39131]:
URU
2. ištedi ulhu-di X qapqarulini - §... ³Ûëï»Õ, ulhu-di X-ù³Õ³ùÁ
ÃáÕ Ýí³×íÇ(±)¦ [КУКН 242 BI 25, 24422]:
§Ð»Õ»Õ»É¦ Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÁ Ï³ëÏ³Í»ÉÇ ¿ ÃíáõÙ »ñÏñáñ¹ ¹ñí³-
·áõÙ: ØÇ·áõó» ËáëùÁ ù³Õ³ùÁ ßñç³å³ïáÕ Ï³Ù ÙáõïùÁ ÷³ÏáÕ
(qap-qarulini – Ñ³Û. Ï³÷-»É §÷³Ï»É ¨ ³ÛÉÝ¦) çñ»ñÇ Ù³ëÇÝ ¿:
mari [mari ] §³½Ýí³ïáÑÙÇÏ, ÇßË³Ý¦ - Ñ³Û. Ù³ñ §ï»ñ¦(±): êáíá-
ñ³µ³ñ Ñ³Ù»Ù³ïíáõÙ ¿ Ëáõé. marianne-Ç §Ï³é³í³ñ¦ ¨ Ñ³Û³ë³-
Ï³Ý mariya-Ç §µ³ñÓñ³ëïÇ×³Ý ïÇïÕáë¦ µ³é»ñÇ Ñ»ï: ¸Åí³ñ ¿
³ë»É` ³ñ¹Ûáù Ñ³Û»ñ»ÝÇ Ù³ñ µ³éÁ §ï»ñ¦ ÇÙ³ëïáí Ï³å áõÝÇ ³Ûë
mari-Ç Ñ»ï, Ã» ³ÛÝ áõß ßñç³ÝÇ ³ëáñ³Ï³Ý ÷áË³éáõÃÛáõÝ ¿, ÇÝãå»ë
áñ ëáíáñ³µ³ñ Ñ³Ù³ñíáõÙ ¿129:
muşi [muşi ] §×ßÙ³ñÇï, Ñ³í³ï³ñÇÙ¦ - Ñ³Û. Ñ-Ùáõï < *mōd?
§ÑÙáõï, ·ÇïáõÝ, É³í ÇÙ³óáÕ¦: Âá÷áõ½³í³ÛÇ »ñÏÉ»½íÛ³ ³ñÓ³Ý³-
·ñáõÃÛáõÝáõÙ Ñ³Ù³å³ï³ëË³ÝáõÙ ¿ ³ëáõñ. kienu (< kênu) –ÇÝ`
§×ßÙ³ñÇï, Ñ³í³ï³ñÇÙ ¨ ³ÛÉÝ¦ ÇÙ³ëïáí: ºÃ» ×Çßï ¿ ëáõÛÝ ½áõ-
·áñ¹áõÙÁ, ³å³ ³Ûëï»Õ Ùáõï µ³éÁ Ñ³Ý¹»ë ¿ ·³ÉÇë Çñ ÙÛáõë` ÙáõÍ
ï³ñµ»ñ³Ïáí130: ìÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ.
I
1. X-ni DHaldie[i] [LUER]UM LUsie muşi LUUKUm-ue - §IX-Áª Ð³ÕÃÇ
Í³é³Ý, ÑáíÇíÁ ×ßÙ³ñÇï, ÅáÕáíáõñ¹Ç¦ [УКН 26425]:
61
D
2. Haldie[i] LUburan[i]? [LUs]ie muşi LUUKUm - §Ð³ÕÃÇ Í³é³Ý,
ÑáíÇíÁ ×ßÙ³ñÇï, ÅáÕáíáõñ¹Ç¦ [ УКН 276о. с. 32]
pe- [pei-] §ï³Ï¦ - Ñ³Û. Ñ»-Ý/ó §Ñ»Ý»É, ÏÇó, ÷Ë. Ý³¨ ³å³í»Ý,
³å³ëï³Ý³Í ¨ ³ÛÉÝ¦: ìÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ï»ëùÇ ³ñï³Ñ³Ûïáõ-
URU/ KUR
1. àldubi ( X / LUGÁL X) mešini pei - »ÝÃ³ñÏ»óÇ(±) (X-»ñÏÇ-
ñÁ/ ù³Õ³ùÁ/ Ã³·³íáñÇÝ) Ñ³ñÏÇ ï³Ï ÉÇÝ»Éáõ å³ÛÙ³Ýáí (±)¦:
2. turinini Dhaldiše DIM-še DUTU-še DINGIRm-še (mani armuzi . . )
D
UTU-ni pei-ni - §ÃáÕ áãÝã³óÝ»Ý Ð³ÕÃÁ... . ³ëïí³ÍÝ»ñÁ Çñ»Ý,
³ñÙ³ïÝ»ñÇÝ... ³ñ¨Ç ï³Ï (Çó)¦:
ÇÝãå»ë Ý³¨ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛ³Ý Ù»ç.
I
3. inukani esinini ANŠU. KUR. RA arşibini tini Menua pei aištibi 22
1KUŠ - §³ÛÝ ï»ÕÇó ³ñÍÇíÇ ³ÝáõÝáí ÓÇÝ, ØÇÝáõ³ÛÇ ï³Ï,
ó³ïÏ»ó 22 1KUŠ¦ [УКН 1105]:
²ñ¹Ûáù± Ñ»- Ýß³Ý³Ï»É ¿ §ï³Ï (±)¦, Ã±» pe- µ³éÁ å»ïù ¿
Ã³ñ·Ù³Ý»É ³ÛÉ Ï»ñå:
šešt-ini [sest-ini] - Ñ³Û. ß»ßï §ß»ßï³ÏÇ, ëñÁÝÃ³ó, áõÅ·ÝáõÃÛ³Ùµ¦:
4. ikukani MU/šale šešt-ini uštadi - §ÝáõÛÝ ï³ñÇ »ññáñ¹ ³Ý·³Ù (±)
³ñß³í»óÇ¦ [УКН 155 A22, D17, E20, F21]:
5. ikukani MU/šale šešt-ini LUA. SIm/ LUhuradinelim uelidubi / keidanuli
- §ÝáõÛÝ ï³ñÇ »ññáñ¹ ³Ý·³Ù (±) ½áñù Ñ³í³ù»óÇ/áõÕ³ñÏ»-
óÇ... ¦ [УКН 127 VI1 128 A417,155 B27]:
êáíáñ³µ³ñ ïñíáõÙ ¿ §»ññáñ¹ ³Ý·³Ù (±)¦ ÇÙ³ëïÁ131, áñÁ
áñáßíáõÙ ¿ [УКН 155A] ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛ³Ùµ, áñï»Õ Ý³Ë³å»ë
ËáëíáõÙ ¿ »ñÏñáñ¹ ³Ý·³Ù (ikukani MU/šale darani) ³ñß³í»Éáõ Ù³-
ëÇÝ: ê³Ï³ÛÝ Ñ³çáñ¹ [УКН 155B, D, E, F] ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ,
áñï»Õ ÝáõÛÝå»ë ³éÏ³ ¿ ikukani MU/šale šešt-ini ³ñï³Ñ³Ûïáõ-
ÃÛáõÝÁ, »ñÏñáñ¹ ³Ý·³Ù ³ñß³í»Éáõ Ù³ëÇÝ áã ÙÇ ÑÇß³ï³ÏáõÙ ãÏ³:
Àëï ³Û¹Ù í»ñçÇÝÇë §ß»ßï³ÏÇ, ëñÁÝÃ³ó¦ ÇÙ³ëïÁ ß³ï ³í»ÉÇ
Ñ³í³Ý³Ï³Ý ¿: Ð³Ï³é³Ï ¹»åùáõÙ ëï³óíáõÙ ¿, áñ ³ñù³Ý
³ÝÁÝ¹Ñ³ï »ññáñ¹ ³Ý·³Ù ¿ ³ñß³íáõÙ: ÐÝ³ñ³íáñ ¿ Ý³¨ šeštini-Ç
Ñ³Ù»Ù³ïáõÙÁ Ñ³Û. ë³ëï, ë³ëïÇÏ §½áñ»Õ, ËÇëï, áõÅ·ÇÝ ¨ ³ÛÉÝ¦
µ³éÇ Ñ»ï: ÆÝã í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ
Ãí³Ï³ÝÝ»ñÇ ³éÏ³ÛáõÃÛ³ÝÁ, ³å³, ó³íáù, ëïáõÛ· íÏ³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñ
62
³Û¹ Ù³ëÇÝ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ãÏ³Ý: Â»ñ¨ë Ï³ñ»ÉÇ ¿
³é³ÝÓÝ³óÝ»É atibi §µÛáõñ, ï³ë Ñ³½³ñ¦ ¨ šusi-ni §Ù»Ï¦ µ³é»ñÁ132.
í»ñçÇÝë ÑÙÙï. Ñ³Û. ëáëÏ §ÙÇ³ÛÝ, ÉáÏ¦ µ³éÇ Ñ»ï:
suli- [šuli-] - Ñ³Û. ëáõÕ §ëáõÕ, ë³Ï³í¦: ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝ-
Ý»ñáõÙ íÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ.
KUR
1. X hubii qiurani šulie manu ui giei ištini manuri - § KURX -Ç
ÑáíïÇ ÑáÕÁ ³ÝÙß³Ï ¿ñ áãÇÝã ³ÛÝï»Õ ãÏ³ñ¦ [УКН 2817]:
m
2. ... eà [KUR]KUR -še guni šuli manu... §¦ [УКН 2688]:
3. ... eà inusi [şu]uini-i esi guni quuldi[ni] [šu]li manu... §¦
[УКН 26815]:
Ø»ÉÇùÇßíÇÉÇÝ Ï³ëÏ³Í³Ýùáí ¿ Ã³ñ·Ù³ÝáõÙ §³Ýçñ¹Ç(±)¦-Ý`
ÑÇÙÝí»Éáí 3-ñ¹ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛ³Ý íñ³, áñï»Õ, ë³Ï³ÛÝ, šuli µ³éÁ
íÝ³ëí³Í ¿ ¨ í»ñ³Ï³Ý·ÝíáõÙ ¿ »ÝÃ³¹ñ³µ³ñ: Ü. Ð³ñáõÃÛáõÝÛ³ÝÁ
Ã³ñ·Ù³ÝáõÙ ¿ §ÉùÛ³É(±)¦, §³ÝÙß³Ï(±)¦` Ñ³Ù³ñ»Éáí şirab-ae ¨ quldini
µ³é»ñÇ ÑáÙ³ÝÇß 133:
ìÆÖ²Î²¶ðàôÂÚàôÜ
àõñ³ñï»ñ»ÝÇ ëïáõ·³µ³Ýí³Í µ³é³å³ß³ñÇ ¨ Ñ³Ù³å³ï³ë-

Ë³Ý Ñ³Û»ñ»Ý ½áõ·áñ¹áõÙÝ»ñÇ (³é³Ýó Ñ³ïáõÏ ³ÝáõÝÝ»ñáõÙ å³Ñ-
å³Ýí³Í, ÇÝãå»ë Ý³¨ Ï³ëÏ³Í»ÉÇ Ñ³Ù³ñíáÕ µ³é»ñÇ) ³Ù÷á÷áõÙÁ,
áñï»Õ ³é³ÝÓÇÝ Ýßí³Í »Ý »ñÏÉ»½íÛ³ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáí Ï³Ù
Ñ³Ù³å³ï³ëË³Ý ·³Õ³÷³ñ³·ñ»ñÇ ÙÇçáóáí ëïáõ·³µ³Ýí³Í
µ³é»ñÁ (½áõ·áñ¹Ù³Ý »Õ³Ý³Ïáí ×ß·ñïí³Í µ³é»ñ), Ý»ñÏ³Û³óÝáõÙ
¿ Ñ»ï¨Û³É å³ïÏ»ñÁ.
63
Ð³Û»ñ»Ý ½áõ·³Ñ»éÝ»ñ ´³é»ñ, áñáÝó
Ñ³Ù³ñ ³é³-
êïáõ·³µ³Ý- êïáõ·³µ³Ýí³Í
ç³ñÏí»É ¿ Ýáñ
Ù³Ý µ³é»ñÇ
÷áË- ³ÝÑ³Ûï ÇÙ³ëï` ³Ù-
»Õ³Ý³ÏÁ ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ ÃÇíÁ ÁÝ¹³Ù»ÝÁ µÝÇÏ
³éÛ³É Í³·áõÙáí µáÕçáõÃÛ³Ùµ
Ï³Ù Ù³ë³Ùµ
ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ 145 91
230-250 15 39 32
(58-63%) (63%)
½áõ·áñ¹Ù³Ý 43 29
62-65 6-7 12-14 1-2
(66-69%) (67%)
ÀÝ¹Ñ³Ýáõñ ³éÙ³Ùµ µ³é³ó³ÝÏÁ å³ñáõÝ³ÏáõÙ ¿ Ùáï 145 µ³é,

áñÁ Ï³½ÙáõÙ ¿ áõñ³ñï»ñ»ÝÇ ëïáõ·³µ³Ýí³Í µ³é³å³ß³ñÇ (230-
250 µ³é) 58-63%-Á: àõñ³ñï»ñ»ÝÇ µ³é³å³ß³ñáõÙ ³éÏ³ ¨ ½áõ-
·áñ¹Ù³Ý »Õ³Ý³Ïáí ëïáõ·³µ³Ýí³Í 62-65 µ³é»ñÇó Ñ³Û»ñ»Ý ½áõ-
·³Ñ»éÝ»ñ áõÝ»Ý 43-Á (66-69%): ²Û¹ ÷³ëïÁ íÏ³ÛáõÙ ¿, áñ áõñ³ñ-
ï³Ï³Ý µ³é»ñÇ ÇÙ³ëïÝ»ñÇ Ñ»ï³·³ ×ß·ñïÙ³ÝÁ ½áõ·³Ñ»é Ñ³Û»-
ñ»Ý ½áõ·³Ñ»é µ³é»ñÇ ÃÇíÁ áõñ³ñï³Ï³Ý µ³é³å³ß³ñáõÙ Ï³ñáÕ ¿
³í»É³Ý³É134: Üßí³Í 145 ½áõ·³Ñ»éÝ»ñÇó µÝÇÏ »Ý 91-Á, Ùáï 63%,
áñÁ µ³í³Ï³Ý µ³ñÓñ ÃÇí ¿, ÷áË³éÛ³É »Ý 15-Á` Ùáï 10 %, 27 %-Á
Ï³½ÙáõÙ »Ý ³ÝÑ³Ûï Í³·Ù³Ý µ³é»ñ: ì»ñáÑÇßÛ³É 145 µ³é»ñÇó 32-Ç
Ñ³Ù³ñ ëáõÛÝ ³ßË³ïáõÃÛáõÝáõÙ, ³ÙµáÕçáõÃÛ³Ùµ Ï³Ù Ù³ë³Ùµ, ³-
é³ç³ñÏí³Í »Ý Ýáñ ÇÙ³ëïÝ»ñ135: ¸ñ³Ýù ÑÇÙÝ³Ï³ÝáõÙ, µ³ó³éáõ-
ÃÛ³Ùµ Ù»Ï »ñÏáõëÇ, ãáõÝ»Ý Çñ»Ýó ½áõ·³Ñ»éÝ»ñÁ »ñÏÉ»½íÛ³ ³ñÓ³-
Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ, Ï³Ù ßáõÙ»ñ³Ï³Ý/ ³ÏÏ³¹³Ï³Ý ·³Õ³÷³ñ³-
·ñ»ñÇ ï»ëùáí: ÀÝ¹ áñáõÙ, ³Û¹ 32 µ³é»ñÇ Ù»Í Ù³ëÇ Ñ³Ù³ñ Ý³Ë-
ÏÇÝ Ù»ÏÝ³µ³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ùáï³íáñ »Ý ¨ ß³ï Ñ³×³Ë Ù³ëÝ³·»ï-
Ý»ñÁ ÝßáõÙ »Ý áñáß³ÏÇ Ï³ëÏ³Í³Ýùáí, ÇëÏ ß³ï µ³é»ñÇ ÇÙ³ëïÝ»-
ñÇ í»ñ³µ»ñÛ³É, Ýñ³Ýó ÙÇç¨ ³éÏ³ ¿ ³ÝÑ³Ù³Ó³ÛÝáõÃÛáõÝ:
64
àã µÝÇÏ ½áõ·³Ñ»é µ³é»ñÇ ß³ñùáõÙ ³éÏ³ »Ý ï³ñµ»ñ É»½áõÝ»ñÇó
Ï³ï³ñí³Í Ñ»ï¨Û³É ÷áË³éáõÃÛáõÝÝ»ñÁ.
ÞáõÙ»ñ³Ï³Ý ÷áË³éáõÃÛáõÝÝ»ñ: ²éÏ³ ¿ Ù»Ï µ³é`
1. å³ï §å³ï, ßñç³Ï³Ûù¦ - bad §å³ï, ³Ùñáó¦, ³ÏÏ³¹.
puţu(m) §ë³ÑÙ³Ý, ßñç³Ý¦:
Æñ³Ý³Ï³Ý ÷áË³éáõÃÛáõÝÝ»ñ: ²éÏ³ ¿ ÛáÃ µ³é`
1. ³í³Ý §³í³Ý, µÝ³Ï³í³Ûñ¦ - Çñ³Ý. āvān §µÝ³Ï³ï»ÕÇ¦:
ì»ñçÇÝë Ï³ëÏ³Í»ÉÇ ¿, ù³ÝÇ áñ ëáíáñ³µ³ñ Ñ»ï³½áïáÕ-
Ý»ñÁ ë»å³·Çñ ebani-Á Ï³åáõÙ »Ý Ñ³Û. ³ßË³ñÑ³·ñ³Ï³Ý
³ÝáõÝÝ»ñÇ í»ñçáõÙ Ñ³Ý¹ÇåáÕ -»õ³Ý Ù³ëÝÇÏÇ Ñ»ï. ³Û¹
Ù³ëÇÝ ï»°ë ÍÝ. 17.
2. Ñ³Ý-¹»ñÓ §... , å³ïñ³ëïáõÃÛáõÝ, ³ñ¹, ëå³ë¦ – Çñ³Ý.
handarj §½·»ëï, Ñ³Ý¹»ñÓ³Ýù, Ï³å»É¦.
3. áõÅ-·ÇÝ §áõÅ, áõÅ·ÇÝ¦ - Çñ³Ý. ōž §áõÅ, áõÅ·ÇÝ¦.
4. ¹³ë §¹³ë, Ï³ñ·, ËáõÙµ ¨ ³ÛÉÝ¦ - Çñ³Ý. das §µ³ÅÇÝ, ¹³ë,
Ï³ñ·¦: ´³í³Ï³Ý Ï³ëÏ³Í»ÉÇ ¿, ù³ÝÇ áñ Ñ³Û»ñ»ÝáõÙ
¹³ë-Ç ÏáÕùÇÝ áõÝ»Ýù ³é³í»É ÑÝ³·áõÛÝ ¹³ñë Ó¨Á (³ÛÝ
å³Ñå³Ýí»É ¿ Ý³¨ Ý»ñÏ³ÛÇë Ëáë³Ïó³Ï³Ý É»½íáõÙ): ì³-
ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ³éÏ³ ¿ Ñ»Ýó ³Ûë daršu- Ó¨Á.
5. Ï³åÇ× §ù³ßÇ ÙÇ³íáñ¦ - Çñ³Ý. kapīč §ù³ßÇ ÙÇ³íáñ¦.
6. Ù³Ý §ù³ßÇ ÙÇ³íáñ¦ - Çñ³Ý. *man? §ù³ßÇ ÙÇ³íáñ¦. »Ý-
Ã³¹ñíáõÙ ¿ ë»Ù³Ï³Ý Í³·áõÙ.
7. Ý³Ë- §³é³ç, Ý³ËÏÇÝ ¨ ³ÛÉÝ¦ - Çñ³Ý. naxv §³é³çÇÝ¦:
Ê»Ã³Ï³Ý ÷áË³éáõÃÛáõÝÝ»ñ: ²éÏ³ ¿ »ñÏáõ µ³é`
1. Ñ-³ï-³Ý-»É §Ñ³ï»É, Ïïñ»É ¨ ³ÛÉÝ¦ - Ë»Ã. hattāi §Ñ³ï»É,
Ïïñ»É, Í³Ï»É¦.
2. Ïáß»É §ÓáÝ»É, ÁÝÍ³É»É¦ - Ë»Ã. kuššan §éá×ÇÏ, í³ñÓ³ïñáõ-
ÃÛáõÝ, ·ÇÝ¦:
Ð³Û³ë³Ï³Ý ÷áË³éáõÃÛáõÝÝ»ñ: ²éÏ³ ¿ Ù»Ï` Ï³ëÏ³Í»ÉÇ
µ³é`
1. Ù³ñ §ï»ñ(±)¦ - Ñ³Û³ë. mariya §ÇßË³Ý, ïÇñ³Ï³É ¨ ³ÛÉÝ¦,
²×³éÛ³ÝÁ Ñ³Û. µ³éÁ Ñ³Ù³ñáõÙ ¿ ³ëáñ³Ï³Ý ÷áË³éáõ-
ÃÛáõÝ:
²ëáõñ³Ï³Ý ÷áË³éáõÃÛáõÝÝ»ñ: ²éÏ³ ¿ »ñÏáõ µ³é`
65
1. ÏáÃáÕ §ÏáÃáÕ, Ýß³Ý³ù³ñ, ï³×³ñ¦ - ³ÏÏ³¹. kudurru
§ë³ÑÙ³Ý³ù³ñ, ë³ÑÙ³Ý(±)¦136.
2. ë³Ý §Ï³Ãë³¦ - ³ÏÏ³¹. šannu(m) §³Ù³Ý¦:
²ëáñ³Ï³Ý ÷áË³éáõÃÛáõÝÝ»ñ: ²éÏ³ ¿ »ñÏáõ µ³é`
1. µáõñ·Ý §µáõñ·, ³ßï³ñ³Ï¦ - ³ëáñ. burgā §³ßï³ñ³Ï¦.
2. å³Ëñ¿ §ï³í³ñ¦ - ³ëáñ. baqrā ? §³ñç³é, Ïáí¦137:
ÆÝã í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ ËáõéÇ³Ï³Ý ÷áË³éáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ Ï³Ù ½áõ·³-
Ñ»é Ó¨»ñÇÝ, ³å³ ³Û¹ Ñ³ñóÁ ³Ûëï»Õ ãÇ ùÝÝ³ñÏíáõÙ138:
ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ íÏ³Ûí³Í »Ý ÙÇ ù³ÝÇ ï³ëÝÛ³Ï,
³é³ÛÅÙ ãëïáõ·³µ³Ýí³Í µ³é»ñ: ¸ñ³ÝóÇó ß³ï»ñÁ áõÝ»Ý Ñ³Û»ñ»Ý
½áõ·³Ñ»éÝ»ñ, áñáÝù áã ÙÇ³ÛÝ Ñ³ñÙ³ñ »Ý Ó¨áí, ³ÛÉ¨ ÇÙ³ëïáí
Ñ³Ù³ÑáõÝã »Ý Ñ³Ù³å³ï³ëË³Ý ÏáÝï»ùëïÇÝ: ê³Ï³ÛÝ ¹ñ³Ýù
ï»Õ ã»Ý ·ï»É ½áõ·áñ¹áõÙÝ»ñÇ ÑÇßÛ³É µ³é³ó³ÝÏáõÙ:
²é³ÝÓÇÝ Ñ»ï³ùñùñáõÃÛáõÝ ¿ Ý»ñÏ³Û³óÝáõÙ ÑÝ¹»íñáå³Ï³Ý
³ÛÝ µ³é³ñÙ³ïÝ»ñÇ ÑÝ³ñ³íáñ ³ñï³óáÉáõÙÁ ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõ-
ÃÛáõÝÝ»ñáõÙ, áñáÝù ½³Ý³½³Ý å³ï×³éÝ»ñáí ã»Ý å³Ñå³Ýí»É
Ñ³Û»ñ»ÝáõÙ139: àñå»ë ÑÝ³ñ³íáñ ûñÇÝ³Ï, µ»ñ»Ýù áõñ³ñï. uedi-ani
§Ï³Ý³Ûù, ÏÇÝ¦ Ñ. -». <*ued- §ïáõÝ ï³Ý»É, ³ÙáõëÝ³Ý³É¦, ÑÇÝ ÑÝ¹.
vadhū §Ñ³ñë, »ñÇï³ë³ñ¹ ÏÇÝ¦ µ³é»ñÁ140:
Àëï ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ íÏ³Ûí³Í ÇÙ³ëï³ÛÇÝ ËÙµ»ñÇ,
½áõ·³Ñ»é µ³é»ñÁ Ý»ñÏ³Û³óÝáõÙ »Ý Ñ»ï¨Û³É å³ïÏ»ñÁ.
1. üÇ½ÇÏ³Ï³Ý ³ßË³ñÑ
arĵena- §³ñÓ³Ý, Å³Ûé¦, qar- §ù³ñ¦, arg-ani- §ë³ÑÙ³Ý¦, ap-
§³÷¦, babani - §µÉáõñ¦, şue-§Íáí¦, howi- §ÑáíÇï, ¹³ßï¦, jarin-
§³ÝÓ³í¦:
2. Ø³ñ¹ÏáõÃÛáõÝ. ë»é, ÁÝï³ÝÇù
ar- §³Ûñ¦, armo-§½³ñÙ¦, darsu-ani- §Ù³ñ¹Ï³Ýó ËáõÙµ¦:
3. Î»Ý¹³ÝÇÝ»ñ
ułţu-§áõÕï¦, pax-in- §ï³í³ñ, »ñÇÝç¦:
4. Ø³ñÙÝÇ Ù³ë»ñ, Ù³ñÙÝ³Ï³Ý ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»ñ
payłşani- §÷³ÛÍ³Õ¦, kur- §ÏñáõÝÏ, áïù¦, soł-ust-§ëáÕ³É¦:
5. Î»ñ³Ïáõñ, ÁÙå»ÉÇù, ³Ù³Ý»Õ»Ý
sani- §Ï³Ãë³¦:
66
6. ´Ý³Ï³ñ³Ý, Ï³ÑÏ³ñ³ëÇ, ïáõÝ
dәn-aşe- §ÙáÙ³Ï³É¦(±):
7. ºñÏñ³·áñÍáõÃÛáõÝ, µáõë³Ï³ÝáõÃÛáõÝ
xor-isx- §çñ³í³½³Ý¦, pił- §çñ³Ýóù¦, şar-§Í³é, ³Û·Ç¦, ort -
§Ë³ÕáÕÇ áñÃ¦, ţoli- §Ë³ÕáÕÇ í³½¦, kord- §Ëáå³Ý¦, şeraw-ae-
§³Ýçñ¹Ç (ÑáÕ)¦:
8. üÇ½ÇÏ³Ï³Ý ï³ñµ»ñ ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»ñ, ³é³ÝÓÇÝ ³ñ-
Ñ»ëïÝ»ñ ¨ ³ñí»ëïÝ»ñ, ¹ñ³Ýó ³éÝãíáÕ ÝÛáõÃ»ñ
arn- §³Ý»É, ³ñ³ñ»É¦, awel- §Ñ³õ»É»É¦, z-aţ- §½³ï»É¦, tu-§Ñ³ñ»É,
½³ñÏ»É¦, xarxar- §Ë³ñË³ñ»É, ù³Ý¹»É¦, kotoł-ani §ÏáÃáÕ, ï³-
×³ñ¦, šuţog- §åáÏ»É, µ³Å³Ý»É¦, ur-isx- §½»Ýù, Çñ¦, ur-isx-us-
§¹³ñµÝáó, ½ÇÝ³Ýáó¦, ur-ord- §Ù»ï³Õ³·áñÍ, ¹³ñµÇÝ¦, paţ-us-
§ßñç³å³ñÇëå¦, sor-isx- §³Ëáé¦, tur- §ïñáñ»É¦, cel- §×»Õù»É,
å³ïé»É¦, wał- §Ã³ùëïáó¦, NA4por-us- §íÇÙ³÷áñ ³ñÓ³Ý³-
·ñáõÃÛáõÝ¦, piţ-§ç³ñ¹»É, ÷ßñ»É¦:
9. Þ³ñÅáõÙ, ï»Õ³÷áËáõÃÛáõÝ, ÷áË³¹ñáõÙ
as- §Ñ³ëÝ»É, Ñ³ëóÝ»É¦, z-as- §Ñ³ëóÝ»É¦, eł- §ÉÇÝ»É, ·ïÝí»É¦, keiţ-
an- §Ï»ÝïñáÝ³óÝ»É, ÙÇ ï»Õ Ñ³í³ù»É¦, kor- §÷³ËÝ»É, Ïáñ»É¦,
hos- §Ñáë»É, Ã³÷»É¦, nax- §³é³ç³Ý³É, Ùáï»Ý³É¦, ost- §ó³ï-
Ï»É, ³ñß³í»É, Ñ³ñÓ³Ïí»É¦, uł-(ust)- §áõÕ¨áñ»É, ³é³çÝáñ¹»É¦, n-
uł-(ust)- §³é³çÝáñ¹»É, í³ñ»É¦, paţ-g- §ßñç³å³ï»É¦, peţ- §Ñ»ï,
»ï¦, sayţ- §·ó»É, ÁÝÏÝ»É¦, wәl- §·Éáñ»É¦, par- §Ñ»é³óÝ»É¦:
10. àõÝ»óí³Íù, ë»÷³Ï³ÝáõÃÛáõÝ ¨ ³é¨ïáõñ
ar- §³éÝ»É, ï³É¦, ţu- §³Ý»É, ï³É¦, zә-ţu-§³Ý»É, ï³É¦, erşi-
§³é³ÝÓÝ³óÝ»É, µ³ó ÃáÕÝ»É¦, laqu- §Ã³ùóÝ»É¦, kap- §Ï³÷»É,
Ï³É³Ý»É¦, kapi- §Ï³åÇ× (ã³÷)¦, mana- §Ù³Ý(ã³÷)¦:
11. î³ñ³Í³Ï³Ý Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñ. ï»Õ, ã³÷, Ó¨
ar-n-ui- §Ñ³ñ»É, ÙÇ³Ý³É¦, der/dәn- §¹Ý»É, ¹Çñ¦, ełp-§³Õ÷áõó³-
Ý»É, Ã³Ï³ñ¹Á ·ó»É¦, ejo- §³ç¦, toł- §ÃáÕÝ»É¦, ka- §Ï³É, ÉÇÝ»É¦,
kołuni- §ÏáÕÝ, ÏáÕÙÁ¦, mәn- §ÙÝ³É, ÉÇÝ»É¦, ei-§»Ù, ¿¦, up-ard-
§Ñáõå ï³É, Ï³ñ·³¹ñ»É, å³ñï³¹ñ»É¦, ţ-up-ard- §ÃáõÛÉ ï³É,
ãå³ñï³¹ñ»É¦, už-gini- §áõÅ·ÇÝ, Ñ½áñ¦, ser- §³Ýç³ï, ½áõï¦,
sor- §É³ÛÝ, ÁÝ¹³ñÓ³Ï¦, ţeł-§½»ï»Õ»É¦, ţi-ae- §Ù»Í¦, ţir-§Ù»Í,
Ñ½áñ, ß³ï¦, ţuţ- §Í³Ûñ, »½ñ¦, barĵu/i- §µ³ñÓñ¦:
67
12. ø³Ý³Ï ¨ ÃÇí, Å³Ù³Ý³Ï
mes- §Ù³ë, µ³ÅÇÝ¦, dar-ani- §¹³éÝ³É, ÏñÏÇÝ¦:
13. ¼·³óÙáõÝù, ½·³Û³Ï³Ý ÁÝÏ³ÉáõÙÝ»ñ
aw- §ó³ÝÏ³Ý³É¦, nay- §Ý³Û»É, Ñ»ï¨»É¦, eł- §Ïáïáñ³Í, »Õ»éÝ¦,
šešţ- §ß»ßï³ÏÇ (±), ëñÁÝÃ³ó(±)¦, ołjo- §áÕç, ³éáÕç¦, arni- §³é-
Ý³Ï³Ý, ³ñÇ¦:
14. Øï³ÍáÕáõÃÛáõÝ, ÙÇïù
has- §ÁÙµéÝ»É, Éë»É¦:
15. Ò³ÛÝ³Ï³Ý ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝ, Ëáëù, ·Çñ
ba- §Ëáëù, µ³Ý¦, ti(u)- §³ë»É, Ëáë»É¦, ĵayni- §Ó³ÛÝ, Ëáëù¦:
16. î³ñ³Íù³ÛÇÝ Ñ³ë³ñ³Ï³Ï³Ý ¨ ù³Õ³ù³Ï³Ý µ³Å³ÝáõÙ-
Ý»ñ
ewan- §³í³Ý, »ñÏñ³Ù³ë¦, paţ-ał- §µ»ñ¹³ù³Õ³ù¦, ser- §ë»é,
ïáÑÙ¦, ceł- §ó»Õ¦:
17. è³½Ù³Ï³Ý ·áñÍ
aţ/t-§áõï»É, Ñ³ï»É (»ñÏÇñÁ)¦, haţ-§Ñ³ï»É (»ñÏÇñÁ)¦, burg-
§µáõñ·, ³ßï³ñ³Ï¦, teq- §ï³å³É»É, ïñáñ»É (ÃßÝ³ÙáõÝ)¦, xałał-
§Ë³Õ³Õ¦, mәk- §ßåñï»É (ï»·Á, Ý»ïÁ)¦, jun- §Ù³ñï,
Ù³ñï³Ï³Ý¦, sur- §ëáõñ¦, qał- §Ñ³ÕÃ»É, áãÝã³óÝ»É¦:
18. úñ»Ýù, ÏñáÝ ¨ Ý³Ë³å³ß³ñÙáõÝù
ard- §Ï³ñ·, Ï³ÝáÝ¦, anyard- §³Ý³ñ¹³ñ, ³ÝÇñ³í¦, derĵ-
§å³ïñ³ëïáõÃÛáõÝ¦, aţqana- §ÁÝÍ³, ÝíÇñ»É¦, aweiţ- §³õ¿ï-¦,
karmexi- §ÁÝÍ³, å³ï³ñ³·¦, koš- §ÓáÝ»É, ÁÝÍ³Û»É¦, n-ewš-
§ÙáñÃ»É, ½áÑ³µ»ñ»É¦, -diw- §³ëïí³Í¦:
19. ¸»ñ³Ýí³Ý³Ï³Ý ¨ ëå³ë³ñÏáõ µ³é»ñ áõ Ù³ëÝÇÏÝ»ñ
in-§³ÛÝ¦, aine- §³ÛÝ Ù»ÏÁ¦, na- §³ÛÝ¦, es- §³Ûë¦, aise- §³Ûë Ù»-
ÏÁ¦, sa-§³Ûë¦, esţin- §³Ûëï»Õ¦, asţani- §³Ûë ÏáÕÙÁ¦, ed- §³Û¹¦,
da- §³Û¹¦, andani- §³Û¹ ÏáÕÙÁ¦, ayl- §³ÛÉ¦, an- §³Ý-¦, ewe- §¨¦,
ies- §»ë¦, i/y- §Ç (Ý³Ë¹Çñ)¦, z/ ĵ- §½- / Ó-(Ý³Ë¹Çñ)¦, mi- §ÙÇ¦, oi-
§áã¦, ni-§ÝÇ-(Ý³Ë³Í³Ýó)¦, or- §áñ¦, ţ- §ÅËï³Ï³Ý Ù³ëÝÇÏ¦,
par- §³é, ÙÇÝã¨¦:
68
àðàÞ øºð²Î²Ü²Î²Ü Ð²ðòºð
Ü²Ê²Ì²ÜòÜºð
Ø³ëÝ³·»ïÝ»ñÁ ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ëáíáñ³µ³ñ

Ý³Ë³Í³ÝóÝ»ñ ã»Ý ³é³ÝÓÝ³óÝáõÙ1: ê³Ï³ÛÝ Ù»Ýù Ï³ñáÕ »Ýù Ýß»É
³éÝí³½Ý ÙÇ ù³ÝÇ Ý³Ë³Í³ÝóÝ»ñ, áñáÝù ½áõ·³Ñ»éÝ»ñ áõÝ»Ý Ñ³Û»-
ñ»ÝáõÙ:
· z(a)- Ñ³Û. ½-, Ó- < *ghō, Ñ³Ý¹ÇåáõÙ ¿ Ñ»ï¨Û³É µ³é»ñáõÙ.

zә-ţu- §³Ý»É, Ï³ï³ñ»É, ï³É, ëï»ÕÍ»É¦ - ţu- §³Ý»É, Ï³ï³ñ»É,
ï³É¦.
z-aţ- §½³ï»É, ³é³ÝÓÝ³óÝ»É¦ - aţ- §Ñ³ï»É, Ïïñ»É¦ Ñ³Û. ½³ï»É2.
z-ašg- §ëå³Ý»É, áãÝã³óÝ»É, Ïáïáñ»É¦ - ašg- §·ñ³í»É, Ýáõ³×»É,
áãÝã³óÝ»É¦.
z-as- §Ñ³ëÝ»É, Ñ³ëóÝ»É ¨ ³ÛÉÝ¦ - as- §Ñ³ëÝ»É, Ñ³ëóÝ»É ¨ ³ÛÉÝ¦:
· h- Ñ³Û. Ñ-, Ñ³Ý¹ÇåáõÙ ¿ Ñ»ï¨Û³É µ³é»ñáõÙ
h-aţ- §Ñ³ï»É, Ïïñ»É¦ - aţ- §Ñ³ï»É, Ïïñ»É¦ Ñ³Û. Ñ-³ï-³Ý»É.
h-as- §ÇÙ³Ý³É, Éë»É, ï»Õ»Ï³Ý³É¦ - as- §Ñ³ë³Ý»É, ÇÙ³Ý³É¦ Ñ³Û.
Ñ-³ë-³Ý»É:
· i- Ñ³Û. Û /Ç < *en, Ñ³Ý¹ÇåáõÙ ¿ Ñ»ï¨Û³É µ³é»ñáõÙ.
(an)-i-ardu- §Ù»Õ³íáñ, ³Ý³ñ¹³ñ¦ - ardu- §³ñ¹, Ï³ÝáÝ ¨ ³ÛÉÝ¦
Ñ³Û. §Û-³ñ¹-(³ñ) ¦.
i Ñ³Û. Ç Ý³Ë¹ÇñÁ: ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ³éÝí³½Á ÙÇ
ù³ÝÇ ³Ý·³Ù íÏ³Ûí³Í ¿ i -Ç ï»ëùáí: î»°ë Ñ³Ù³å³ï³ëË³Ý
Ï»ïÁ:
· n- Ñ³Û. Ý(Ç)3- < *ni, Ñ³Ý¹ÇåáõÙ ¿ Ñ»ï¨Û³É µ³é»ñáõÙ.
n-ul- §áõÕÕáñ¹»É, ³é³çÝáñ¹»É, í³ñ»É¦ - ul- §áõÕ»É, ·Ý³É¦:
n-ul-ust- §³é³çÝáñ¹»É, Ï³é³í³ñ»É, Ñáíí»É¦ - ul-ust-§áõÕÕáñ¹»É,
69
³é³çÝáñ¹»É¦:
n-ewš- §ÙáñÃ»É, Ñûßáï»É¦ - *ewš- §Ñáßáï»É, Ù³ñÙÇÝÁ Ïïáñ Ïïáñ
³Ý»É¦ Ñ³Û. ³õß-»É:
n-ir-wi §Çñ, Ï³Ñ, ³é³ñÏ³¦ - *ir-wi §Çñ¦ Ñ³Û. Çñ (±):
· an- Ñ³Û. ³Ý- < *ņ, Ñ³Ý¹ÇåáõÙ ¿ Ñ»ï¨Û³É µ³éáõÙ.
an-iard- §Ù»Õ³íáñ, ³Ý³ñ¹³ñ¦ - iard- §Ï³ñ·, ³ñ¹³ñ, ¨ ³ÛÉÝ¦
Ñ³Û. ³ÝÛ³ñ¹³ñ:
· ţ - Ñ³Û. ï-4 §³Ý-, áã-, ã-¦ < *dus, Ñ³Ý¹ÇåáõÙ ¿ Ñ»ï¨Û³É µ³éáõÙ.
ţ-up-ard- §(±)¦ - up-ard- §Ññ³Ù³Û»É(±), Ï³ñ·³¹ñ»É(±), ëïÇå»É(±)¦:
· par - Ñ³Û. ³é §ÙÇÝã¨¦ <* pors, Ý³Ë¹Çñ, áñÁ Ñ³Û»ñ»ÝáõÙ Ñ³Ý¹»ë
¿ ·³ÉÇë Ý³¨ áñå»ë Ý³Ë³Í³Ýó: ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»-
ñáõÙ íÏ³Ûí³Í ¿ ÙÇ³ÛÝ pare §ÙÇÝã¨¦ ³é³ÝÓÇÝ µ³éÇ (Ý³Ë¹ÇñÇ)
ï»ëùáí:
ìºðæ²Ì²ÜòÜºð
· -isxi - Ñ³Û. –ÇëË5: Ð³Ý¹ÇåáõÙ ¿ Ñ»ï¨Û³É µ³é»ñáõÙ.

sor-isxi §³Ëáé¦ - Ñ³Û. ëáñ-³-Ï³É §³Ëáé³å»ï¦, xor-isxi §çñ³-
í³½³Ý(±)¦ - Ñ³Û. Ëáñ §Ëáñ, ÷áë¦, ur-isxi §½»Ýù, Ù»ï³ÕÛ³ Çñ¦ -
Ñ³Û. áõéÝ §Ïé³Ý, Ùáõñ×¦ (ÑÙÙï. LUur-urd- §Ù»ï³Õ³·áñÍ, ¹³ñ-
µÇÝ¦, ur-isx-use §½ÇÝ³Ýáó, ¹³ñµÝáó, Ù»ï³Õ³Ùß³ÏÙ³Ý ³ñÑ»ë-
ï³Ýáó¦):
· -urd - Ñ³Û. -áñ¹ / -áõñ¹6: Ð³Ý¹ÇåáõÙ ¿ Ñ»ï¨Û³É µ³é»ñáõÙ.
LU
ur-urd- §Ù»ï³Õ³·áñÍ, ¹³ñµÇÝ¦ ÑÙÙï. ur-isxi- §½»Ýù, Ù»ï³Õ-
Û³ Çñ¦ - Ñ³Û. áõéÝ §Ïé³Ý, Ùáõñ×¦, LUgar-urd- §ÇÝã-áñ Ù³ëÝ³·Ç-
ïáõÃÛáõÝ¦, LUpur-ar-urd- §ÇÝã-áñ Ù³ëÝ³·ÇïáõÃÛáõÝ¦:
· ew-ti - Ñ³Û. - áÛÃ < *»õÃ < *ew-ti: Ð³Ý¹ÇåáõÙ ¿ Ñ»ï¨Û³É µ³é»-
ñáõÙ. ost-ewti §³ñß³í³Ýù, Ñ³ñÓ³ÏáõÙ¦, ost- §³ñß³í»É,
Ñ³ñÓ³Ïí»É, ¹áõñë ·³É¦ - Ñ³Û. áëï-ÝáõÉ §ó³ïÏ»É, ÃéÝ»É,
Í³í³Éí»É¦, áëï-áÛÃ §ó³ïÏ, ÃéÇãù¦, mer-ewti §(±)¦ - mer- §(±)¦:
· i-wi/e-wi - Ñ³Û. -Çõ, -»õ, -³õ, -áõ, -áí < *-bhi (·áñÍÇ³Ï³Ý ÑáÉáíÇ
³ñï³Ñ³ÛïÇã): Ð³Û»ñ»ÝáõÙ Ñ³Ý¹»ë ¿ ·³ÉÇë Ý³¨ Ù³Ïµ³Û³Ï³Ý
ÇÙ³ëïáí. ï»°ë ûñÇÝ³Ï` ³ñ¹-³ñ-»õ, ³ÛÝáõÑ»ï-»õ, ëïáÛ·-Çõ, Éñ-
70
Çõ, Ñ³½-Çõ, í³Õ-Çí ¨ ³ÛÉÝ: Ð³Ý¹ÇåáõÙ ¿ Ñ»ï¨Û³É µ³é»ñáõÙ` al-e-
wi, sol-ust-i-wi, kor-ows-i-wi Ï³Ù koro-ars-i-wi7: ÐÝ³ñ³íáñ ¿
Ý³¨` nax-i-wi, hes-an-i-wi §(±)¦ ¨ ³ÛÉÝ:
ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ Ñ³Ý¹ÇåáÕ µ³Û³Í³ÝóÝ»ñÁ Ï³-

ñ»ÉÇ ¿ µ³Å³Ý»É Ñ»ï¨Û³É ãáñë ÑÇÙÝ³Ï³Ý ËÙµ»ñÇ.
· -lu/o-, -la-, -li-: ¸ñíáõÙ ¿ ÑÇÙù³Ï³½Ù Ï³Ù Ý³Ëáñ¹áÕ ³Í³ÝóÇó

»ÏáÕ u/o-, a-, i- Ó³ÛÝ³íáñÝ»ñÇó Ñ»ïá: î»°ë, ûñÇÝ³Ï` par-ul-uwi
(paru-lu-wi), n-ewš-iţ-ul-ie (n-ewši-ţu-li-e), as-ul-awi (asu-la-wi), as-
ul-ani (asu-la-ni) ¨ ³ÛÉÝ: ê»å³·Çñ l-Ý ÙÇ ÏáÕÙÇó Ñ³Ù³å³ï³ë-
Ë³ÝáõÙ ¿ Ñ³Û»ñ»Ý ñ-ÇÝ, ÙÛáõë ÏáÕÙÇó É-ÇÝ ¨ Õ-ÇÝ: ²Û¹ å³ï×³-
éáí í»ñáÑÇßÛ³É ³Í³ÝóÝ»ñÁ Ï³ñáÕ »Ý Ñ³Ù³å³ï³ëË³Ý»É ÇÝã-
å»ë Ñ³Û»ñ»Ý ñ-áí, ³ÛÝå»ë ¿É` É-áí ¨ Õ-áí Ó¨»ñÇÝ: Ð³Û»ñ»ÝáõÙ
áõÝ»Ýù ñ-áí` -³ñ-, -Çñ-, -áõñ-, -áñ- ³Í³ÝóÝ»ñ, áñáÝù å³Ñå³Ý-
í»É »Ý ³é³ÝÓÇÝ µ³Û»ñáõÙ (Ù»Í-³ñ-»É, ·É-áñ-»É, Û³ñ¹-³ñ-»É ¨
³ÛÉÝ), ³å³éÝÇ »Õ³Ý³ÏáõÙ` áñå»ë »ñÏñáñ¹ Ó¨ (-áõñ-áõù): ÆÝã-
å»ë Ý³¨ É-áí ¨ Õ-áí Ñ»ï¨Û³É ³Í³ÝóÝ»ñÁ` -³É, »É, -ÇÉ, -áõÉ, -áÕ ¨
³ÛÉÝ, áñáÝù Ñ³Û»ñ»ÝáõÙ ÑÇÙÝ³Ï³ÝáõÙ ¹³¹³ñ»É »Ý ·áñÍáõÝ ³-
Í³Ýó ÉÇÝ»Éáõó ¨ Ñ³Ý¹»ë »Ý ·³ÉÇë ã»½áù ë»éÇ µ³Û»ñÇ (Ñ³ñ»-É,
³éÝáõ-É, ëï³Ý³-É, ·á-É ¨ ³ÛÉÝ), áñáß ¹»ñµ³ÛÝ»ñÇ (·ñ»³-É, Ñ³-
ï»³-É, ·ñ-áÕ, Ñ³ï-áÕ ¨ ³ÛÉÝ) í»ñç³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹»ñáõÙ: ºñ-
Ïáõ Ó¨»ñÝ ¿É µÝÇÏ »Ý:
· -du/o-, -da-, -di- (Ï³Ù -ţu/o-, -ţa-, -ţi-): Î³ñáÕ ¿ ¹ñí»É ÇÝãå»ë
u/o-, a-, i- Ó³ÛÝ³íáñÝ»ñÇó, ³ÛÝå»ë ¿É µ³Õ³Ó³ÛÝÇó Ñ»ïá: î»°ë,
ûñÇÝ³Ï` aţqan-aţ-u- (aţ-qa-na-ţu-), erş-iţ-u- (erşi-ţu-), ĵayn-iţ-a-
(ĵayni-ţa-), çel-ţu- ¨ ³ÛÉÝ: ²Ûë ³Í³ÝóÁ ëáíáñ³µ³ñ µË»óíáõÙ ¿
du- (= ţu-) §³Ý»É, ï³É¦ µ³Û³ÑÇÙùÇó8: ÆÝã í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ Í³·Ù³-
ÝÁ, ³å³ ¹Åí³ñ ¿ ³ÛÅÙ Ñëï³Ï áñ¨Çó» µ³Ý ³ë»É: ´³ó³éí³Í ã¿
í»ñçÇÝÇë Ï³åÁ (-ţ- ÁÝÃ»ñóÙ³Ùµ) Ñ³Û. -áï-, -³ï9-, -ï- µ³Û³-
Í³ÝóÝ»ñÇ Ñ»ï (ï»°ë, ûñÇÝ³Ï` Ñûß-áï-»É, Ñ³ëï-³ï-»É, Ïñ×-ï-
»É, Ëáó-áï-»É ¨ ³ÛÉÝ): ÆÝã í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ ³Í³ÝóÇ ¹ÇñùÇÝ ¨ Ç-
Ù³ëïÇÝ, ³å³ ³ÛÝ ÑÇß»óÝáõÙ ¿ Ñ³Û»ñ»ÝÇ ó-áí µ³Û³Í³ÝóÝ»ñÁ:
úñÇÝ³Ï` aweli-ţu-wi=³õ»É-Çó-áõÇ, laqu-ţu-wi=É³ù-áõó-áõÇ ¨ ³ÛÉÝ:
71
· -tu/o-, -ti-: Î³ñáÕ ¿ ¹ñí»É ÇÝãå»ë u/o-, i- Ó³ÛÝ³íáñÝ»ñÇó,
³ÛÝå»ë ¿É µ³Õ³Ó³ÛÝ»ñÇó Ñ»ïá: î»°ë, ûñÇÝ³Ï, par-tu-, hai-tu-,
kui-tu ¨ ³ÛÉÝ: ²Ûë ³Í³ÝóÁ ëáíáñ³µ³ñ ÁÝÏ³ÉíáõÙ ¿ áñå»ë
ËáÝ³ñÑÙ³Ý óáõóÇã:
· -nu/o-, -ni- : ¸ñíáõÙ ¿ ÇÝãå»ë a-, i- Ó³ÛÝ³íáñÝ»ñÇó, ³ÛÝå»ë ¿É
µ³Õ³Ó³ÛÝ»ñÇó Ñ»ïá: î»°ë, ûñÇÝ³Ï, keiţ-an-u-(keiţa-nu-), ast-an-
u- (asta-nu-), toł-in-i- (tołi-ni-), ar-nu- ¨ ³ÛÉÝ: Ð³Ù³å³ï³ëË³-
ÝáõÙ ¿ Ñ³Û»ñ»Ý Ý-áí Ó¨»ñÇÝ, ûñÇÝ³Ï` Ñ³ë-³Ý-»É, Ï¿ï-³Ý-»É,
³é-Ý-»É, ³é-Ý-áõÉ, Û³ñ-Ý-ã-»É ¨ ³ÛÉÝ, µáÉáñÝ ¿É µÝÇÏ:
· -st-: ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ Ñ³Ý¹»ë ¿ ·³ÉÇë áñå»ë
µ³Û³Í³Ýó Ï³Ù` Ñ³Ù³å³ï³ëË³Ý ¹»ñµ³ÛÝ»ñÇ Ï³½ÙáõÙ:
¸ñíáõÙ ¿ Ó³ÛÝ³íáñÇÝ Ñ³çáñ¹áÕ ¹ÇñùáõÙ: î»°ë, ûñÇÝ³Ï` ulu-st-,
n-ulu-st-, solu-st-, šidi-st-, ama-st- ¨ ³ÛÉÝ:Ð³Ù³å³ï³ëË³ÝáõÙ ¿
Ñ³Û»ñ»ÝÇ áõ-ëï, -³-ëï. -»-ëï, -Ç-ëï ³Í³ÝóÝ»ñÇÝ (÷³Ë-áõëï,
·³É-áõëï, Ñ³Ý·-Çëï, Ñ³Ù-»ëï ¨ ³ÛÉÝ): àñï»Õ Ñ³Û. -ëï-Ý
Í³·áõÙ ¿ Ñ. -». *-st –Çó:
Â»¨ ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ ³Í³ÝóÝ»ñÇ Ù»çµ»ñáõÙÝ»ñÁ Ï³ñ»ÉÇ ¿ ß³ñáõÝ³-
Ï»É10, ë³Ï³ÛÝ ë³ÑÙ³Ý³÷³Ïí»Ýù ³Ûëù³Ýáí: ²Û¹ ³Ù»ÝÁ ¹áõñë ¿
ùÝÝ³ñÏíáÕ Ã»Ù³ÛÇó ¨ ³é³í»É ³ÙµáÕç³Ï³Ý ÏÝ»ñÏ³Û³óíÇ Ñ»ï³-
·³ÛáõÙ11:
ÐÜâÚàôÜ²Î²Ü ²è²ÜÒÜ²Ð²îÎàôÂÚàôÜÜºð
Âí³ñÏí³Í ½áõ·³Ñ»é µ³é³ñÙ³ïÝ»ñáõÙ ³éÏ³ »Ý Ñ»ï¨Û³É

ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¨ Ñ³Û»ñ»ÝÇÝ Ñ³ïáõÏ ÑÝãÛáõÝ³-
÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ï³Ù ¹ñ³Ýó µ³ó³Ï³ÛáõÃÛáõÝÁ:
Ð³Û. ³-Ç ¹ÇÙ³ó ë»å³·Çñ e-Ç ³éÏ³ÛáõÃÛáõÝÁ Ñ»ï¨Û³É µ³é»ñáõÙ`
ewri - = ³õñÇ-áñ¹, ełp- = ³Õ÷-áõó³Ý»É, şeraw-ae = Í³ñ³í, arĵena =
³ñÓ³Ý, n-ewši- = Û-³õß-»É ¨ ³ÛÉÝ:
· Ð³Û. »-Ç ¹ÇÙ³ó ë»å³·Çñ i-Ç ¨ ie-Ç Ù»Ï³Ï³Ý íÏ³ÛáõÃÛáõÝ
Ñ»ï¨Û³É µ³é»ñáõÙ` pili = å»Õ-»É12, iese = »ë: Æ-Ç ¹ÇÙ³ó
ë»å³·Çñ e-Ç Ù»Ï íÏ³ÛáõÃÛáõÝ` der = ¹Çñ:
· Ð³Û. ³Û-Ç ¹ÇÙ³ó ë»å³·Çñ a-Ç ³éÏ³ÛáõÃÛáõÝÁ Ñ»ï¨Û³É µ³é»-
ñáõÙ` alu/e = ³ÛÉá/»-, zani- = Ó³ÛÝ, parşani = *÷³ÛÕÍ³Ý ¨ ³ÛÉÝ:
72
· àñáß µ³é»ñáõÙ ë-ÇÝ (š) Ñ³çáñ¹áÕ ¹ÇñùáõÙ Ñ³Û. ï-Ç ¹ÇÙ³ó
ë»å³·Çñ t-Ç ³éÏ³ÛáõÃÛáõÝÁ (ţ-Ç ÷áË³ñ»Ý). ûñÇÝ³Ï ušt- = áëï-
³Ý-»É, ešt-ini/e-di = ³ëï-Ý, -v+ št (µ³Û³Í³Ýó) = Ó³ÛÝ³íáñ + ëï
(-áõ-ëï, -³-ëï. -»-ëï, -Ç-ëï) ¨ ³ÛÉÝ:
· ÐÇÙù³Ï³½Ù n Ó³ÛÝ³íáñÇ ÷áË³ñ»Ý ³ÛÉ Ó³ÛÝ³íáñÇ ³éÏ³-
ÛáõÃÛáõÝ. *su-ro > ëáõñá-Û = suri (Ã»ñ¨ë ·áñÍ áõÝ»Ýù Ñ. -». *-ro/ri
³Í³ÝóÇ Ñ»ñÃ³·³ÛáõÃÛ³Ý Ñ»ï), *or-th-o> áñÃá-Û = orte, *g´ŗ-so >
Í³éá-Û = şare, *ku-ro > ore, ore-se > áñ, -áÛ ¨ ³ÛÉÝ:
· Æ ¨ Ç-³ ÑáÉáíÙ³Ý áñáß µ³é»ñÇ í»ñçáõÙ wi (õÇ) -Ç ³éÏ³ÛáõÃÛáõÝ
Ç -Ç ÷áË³ñ»Ý` qar-wi – Ñ³Û. ù³ñ -Ç, çeł-wi– Ñ³Û. ó»Õ, -Ç, n-ir-
wi? – Ñ³Û. Çñ, Ç-³:
· ÐÝ¹»íñáå³Ï³Ý *g´, *g´h, *k´-Ç ¹ÇÙ³ó ë»å³·Çñ ş (s), ĵ, s-Ç ³é-
Ï³ÛáõÃÛáõÝ, Ñ³Ù³å³ï³ëË³Ý³µ³ñ Ñ³Û»ñ»Ý Í (»ë µ³éáõÙ ë),
Ó (áñáß ¹»åù»ñáõÙ ½), ë.
* serg´ > erşi- > ½-»ñÍ.

* eg´ > ieše > »ë.
* g´ŗ-so > şare > Í³é, -áÛ.
* ŗgípi-io > arşibi > ³ñÍÇõ.
* trәg´ > -araşa > ³ñ³Í³.
* gén-os > şinu- > ÍÇÝ -Ç. ÑÇÝ *ÍÇÝá
* phәlg´-niā > parşani >*÷³ÛÕÍ³Ý > ÷³ÛÍ³ÕÝ, -³Ý.
* g´huьn-įi > zani- > Ó³ÛÝ, -Ç.
* g´hō > z- > ½- Ï³Ù Ó-.
* bhŗg´h- > barzu/i > µ³ñÓáõ/Ç.
* ә(n)k´ > (h)aš- > Ñ-³ë-³Ý-»É.
* kér > šer- > ë»é, -Ç.
* kér-no > šer- > ë»éÝ.
* kó-ro > šuri > ëáõñ, -áÛ.
* kó, *ké >eš-, ša-n-... > µñµé. ¿ë, ë³- ¨ ³ÛÉÝ:
ºÃ» ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ÑÇß³ï³ÏíáÕ ag- §³ÝóÏ³ó-
Ý»É, ï³Ý»É¦ µ³ÛÁ Ï³å áõÝÇ Ñ³Û. ³Í-»É §³ÝóÏ³óÝ»É, ï³Ý»É ¨ ³ÛÉÝ¦
µ³ÛÇ Ñ»ï, ÇÝãå»ë ëáíáñ³µ³ñ ÝßáõÙ »Ý áñáß áõëáõÙÝ³ëÇñáÕÝ»ñ13,
³å³ ³Ûëï»Õ ·áñÍ áõÝ»Ýù Ñ³Û»ñ»Ý Í-Ç Ý³ËÝ³Ï³Ý *g´ Ó¨áí íÏ³-
73
ÛáõÃÛ³Ý ÙÇ³Ï ¹»åùÇ Ñ»ï (±): ØÛáõë µáÉáñ ¹»åù»ñáõÙ ÑÝ¹»íñáå³-
Ï³Ý *g´-Ý ³ñï³óáÉí³Í ¿ ë»å³·Çñ ş-áí, Ñ³Û. Í: ²Û¹ ÇëÏ å³ï×³-
éáí ag- §³ÝóÏ³óÝ»É, ï³Ý»É¦ µ³ÛÁ ï»Õ ãÇ ·ï»É ½áõ·áñ¹áõÙÝ»ñÇ óáõ-
ó³ÏáõÙ14: Ð»ï³ùñùÇñ ¿ Ý³¨ ë»å³·Çñ iku-kani, iku-kahini Ó¨»ñÇ
³éÏ³ÛáõÃÛáõÝÁ ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ, ÷áË³Ý³Ï išu-kani,
išu-kahini. Ñ³Ù»Ù³ï»ù inukani, inukahini 15:
· ÐÝ¹»íñáå³Ï³Ý *ph, *th, *kh-Ç ¹ÇÙ³ó ë»å³·Çñ p, t, x-Ç

³éÏ³ÛáõÃÛáõÝ, Ñ³Û»ñ»Ý ÷, Ã, Ë: ÆëÏ *bh, *dh, *gh-Ç ¹ÇÙ³ó
ë»å³·Çñ *b, *d, *g-Ç ³éÏ³ÛáõÃÛáõÝ, Ñ³Ù³å³ï³ëË³Ý³µ³ñ
Ñ³Û»ñ»Ý µ, ¹, ·:
* bhŗg´h- > barzu/i- > µ³ñÓáõ/Ç.

* obhel > abeli- > ³õ»ÉÇ.
* bhā > ba- > µ³-Ý.
* dhŗ-g´h-no > dar-ani > ¹³éÝ³É, ¹³ñÓÝ.
* dhē-r/ ne > der-, dan- > ¹Çñ, ¹Ý-»É.
* phoro > pulu- > ÷áñ, -áÛ.
* phәlg´-niā > parşani >*÷³ÕÍ³ÛÝ > ÷³ÛÍ³ÕÝ, -³Ý.
* or-th-o > ulte > áñÃ, -áÛ.
* khal ? > harari > Ë³Õ³Õ.
· ìÏ³Ûí³Í »Ý Ý³¨ Ñ»ï¨Û³É ÑÝãÛáõÝ³÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñÁ. Ñ. -».
*guh> ë»å. g > Ñ³Û. ç, Ñ. -». *ku > ë»å. (-) > Ñ³Û. (-), Ñ. -». *s >
ë»å. (-) > Ñ³Û. (-), Ñ. -». *sk(*sk´) > ë»å. z > Ñ³Û. ó, Ñ. -». *dhi >
ë»å. g > Ñ³Û. ç: ØÇçÓ³ÛÝ³íáñ³ÛÇÝ Ï³Ù Ý³Ë³µ³Õ³Ó³ÛÝ³ÛÇÝ
¹ÇñùáõÙ Ñ. -». *p > ë»å. w/u > Ñ³Û. õ.
* guhon - > gun- > çáõÝ-ç.

* ku-ro > ule- > áñ, -áÛ.
* serg´ > erşi > ½-»ñÍ.
* sol(u)-įo ? > ulgu- > áÕç, -áÛ.
* sәdhio- > egu- > ³ç, –áÛ.
* sede-lo- > ţel- > ï»Õ, ½-»ï»Õ.
* skel1 > zel-bi > ó»Õ, -Ç.
74
*skel > zel-d- > ó»É-»É.
* epi > eue, ewe > »õ.
ÆÝã í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ ÝáõÛÝ ¹ÇñùáõÙ Ñ. -». *t > Ñ³Û. Û / õ /- ³ÝóÙ³ÝÁ,
³å³ ³éÏ³ ¿ ÙÇ³ÛÝ Ù»Ï µ³é * tәrg´ > ë»å. ţuar-araşa Ñ³Û. ³ñ³Í:
· ºÃ» Ñ³Û»ñ»ÝÇÝ Ñ³ïáõÏ, ÙÇÝã ³ÛÅÙ Ãí³ñÏí³Í µáÉáñ ÑÝãÛáõÝ³-
÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ì³ÝÇ Ã³·³íáñáõÃÛ³Ý ßñç³ÝáõÙ ³ñ¹»Ý ÇëÏ
Ï³ï³ñí»É ¿ÇÝ ¨ ë»å³·ñ»ñáõÙ ³ñï³óáÉí³Í »Ý ÷á÷áËí³Í
ï»ëùáí, ³å³ *u > · ¨ *p > h/- ÑÝãÛáõÝ³÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¹»é¨ë
ã¿ÇÝ Ï³ï³ñí»É: ²Ûëå»ë *p-Ç ¹ÇÙ³ó ëå³ëí»ÉÇù h/- -Ç ÷áË³-
ñ»Ý ³éÏ³ »Ý p, ÇëÏ *u-Ç ¹ÇÙ³ó ·-Ç ÷áË³ñ»Ý` w/u ÑÝãÛáõÝÝ»ñÁ.
* pors, *per - > pare-, par- > ³é, Ñ»é-.
* ped > peţ- > Ñ-»ï, »ï.
* uәl, *uēl > wal- > ·³É-, ·É-, ·ÇÉ.
* uьl > ware > ·³Õ-.
*u > u/w > · ÑÝãÛáõÝ³÷áËáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ ½áõ·áñ¹áõÙÝ»ñÇ µ³é³-
ó³ÝÏáõÙ ÑÇß³ï³Ïí³Í µ³é»ñÇÝ Ï³ñ»ÉÇ ¿ ³í»É³óÝ»É Ý³¨ Uel-
equni = ¶»Õ³ùáõÝÇ, Waşa = ²ñ³-·³Í, -³Û ï»Õ³ÝáõÝÝ»ñÁ16:
· ²é³í»É áõß ßñç³ÝÇ ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ` -a-(i)-e, -i-(i)-
e, -u-(i)-e, -v-(i)-e-de ÑáÉáí³ÛÇÝ í»ñç³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ 17 ¨ ` -v-
(i)-e , -v-(i)-u- Ù³ëÝÇÏÝ»ñáõÙ i(y)-Ç ÷áË³ñ»Ý g-Ç ³éÏ³ÛáõÃÛáõÝÁ
Áëï ³Ù»Ý³ÛÝÇ ³ñï³óáÉáõÙ ¿ Ñ³Û»ñ»ÝÇÝ Ñ³ïáõÏ * į > ç ³Ý-
óáõÙÁ:
· ê»å³·Çñ r-Ç ¹ÇÙ³ó Ñ³Û. é-Ç, ñ-Ç ¨ Õ-Ç ¨ l-Ç ¹ÇÙ³ó` É-Ç, ñ-Ç ¨
Õ-Ç ³éÏ³ÛáõÃÛáõÝÁ íÏ³ÛáõÙ ¿ ³ÛÝ Ù³ëÇÝ, áñ ³ñ¹»Ý ³Û¹ ßñç³-
ÝáõÙ É-Ý áñáß³ÏÇáñ»Ý ï³ñµ»ñ³ÏíáõÙ ¿ñ Õ-Çó:
ÆÝã í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ ÙÛáõë µ³Õ³Ó³ÛÝ»ñÇÝ, ³å³ ³ëáõñ³Ï³Ý
ë»å³·ñ»ñáõÙ p/b, g/k/q, d/t/ţ ÑÝãÛáõÝÝ»ñÇ Ñ»ñÃ³·³ÛáõÃÛáõÝÁ, ÇÝãå»ë
Ý³¨ Ñ³Û»ñ»ÝÇÝ Ñ³ïáõÏ ÙÇ ß³ñù µ³Õ³Ó³ÛÝ»ñÇ µ³ó³Ï³ÛáõÃÛáõÝÁ
³ëáõñ³Ï³Ý ë»å³·ñ»ñáõÙ, áñÇ Ñ»ï¨³Ýùáí ë»å³·Çñ Ù»Ï ÑÝãÛáõÝÁ
Ñ³×³Ë ³ñï³óáÉáõÙ ¿ Ñ³Û»ñ»ÝÇ »ñÏáõ ¨ ³í»ÉÇ ÑÝãÛáõÝÝ»ñ, ·áñÍ-
Ý³Ï³ÝáõÙ ³ÝÑÝ³ñ ¿ ¹³ñÓÝáõÙ í»ñáÑÇßÛ³É ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ
ýÇùëáõÙÁ, »Ã», ÇÑ³ñÏ», ³Û¹åÇëÇù ³éÏ³ »Ý:
75
²ØöàöàôØ
Ð³Û-áõñ³ñï³Ï³Ý ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ µ³é³ñÙ³ïÝ»ñÇ ó³ÝÏÇ ³Ù÷á-
÷áõÙÁ Ñ³Ý·»óÝáõÙ ¿ Ñ»ï¨Û³ÉÇÝ.
· ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ÙÇÝã ³ÛÅÙ ëïáõ·³µ³Ýí³Í 230-

250 µ³é»ñÇó 145-Á áõÝ»Ý ½áõ·³Ñ»éÝ»ñ Ñ³Û»ñ»ÝáõÙ, áñáÝù
Ï³½ÙáõÙ »Ý í»ñçÇÝÝ»ñÇë 58-62%-Á:
· ì»ñáÑÇßÛ³É 145 ½áõ·³Ñ»é µ³é»ñÇó 95-Á, ßáõñç 66%-Á, µÝÇÏ »Ý
¨, Ñ»ï¨³µ³ñ, ã»Ý Ï³ñáÕ ÷áË³éÛ³É ÉÇÝ»É áõñ³ñï»ñ»ÝÇó, »Ã»
³Û¹åÇëÇ É»½áõ, ÇÑ³ñÏ», »Õ»É ¿:
· ¼áõ·³Ñ»é µ³é»ñÇ Ù»ç Ù»Í ïáÏáë »Ý Ï³½ÙáõÙ ³ÛÝåÇëÇÝ»ñÁ,
áñáÝù ëáíáñ³µ³ñ Ñ³½í³¹»å »Ý Ù»Ï É»½íÇó ³ÝóÝáõÙ ÙÛáõëÇÝ
(ûñÇÝ³Ï, ¹»ñ³ÝáõÝÝ»ñ, Ù³Ïµ³ÛÝ»ñ, ëå³ë³ñÏáõ µ³é»ñ ¨ ³ÛÉÝ):
· ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ³éÏ³ µ³é³å³ß³ñÇ ³é³í»É
Ñ³í³ëïÇ ëïáõ·³µ³Ýí³Í µ³é³ËÙµÇ Ù»ç (¹ñ³Ýù ³ÛÝ µ³é»ñÝ
»Ý, áñáÝó ÇÙ³ëïÝ»ñÁ áñáßíáõÙ »Ý »ñÏÉ»½íÛ³ ³ñÓ³Ý³·ñáõ-
ÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ Ñ³Ù³å³ï³ëË³Ý ·³Õ³÷³ñ³·ñ»ñÇ ÙÇçáóáí)`
ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ ³éÙ³Ùµ 62-65 µ³é, 47-Á, ßáõñç 65-68%-Á, áõÝ»Ý
Ñ³Û»ñ»Ý ½áõ·³Ñ»éÝ»ñ: ÀÝ¹ áñáõÙ í»ñçÇÝÝ»ñÇó 29-Á µÝÇÏ »Ý,
7-Á` ÷áË³éÛ³É ¨ ÙÇ³ÛÝ 11-Á ³ÝÑ³Ûï Í³·áõÙ áõÝ»Ý:
· ´³½Ù³ÃÇí »Ý Ý³¨ Ñ³Û»ñ»Ý ³ñÙ³ïÝ»ñÁ ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõ-
ÃÛáõÝÝ»ñáõÙ íÏ³Ûí³Í ½³Ý³½³Ý Ñ³ïáõÏ ³ÝáõÝÝ»ñáõÙ 18:
øÝÝ»Éáí í»ñáÑÇßÛ³É ¹ñáõÛÃÝ»ñÁ` ÙÇ³ñÅ»ùáñ»Ý ·³ÉÇë »Ýù ³ÛÝ

»½ñ³Ï³óáõÃÛ³Ý, áñ ëË³É ¿ ·ÇïáõÃÛ³Ý Ù»ç ÇßËáÕ ³ÛÝ Ï³ñÍÇùÁ, Ã»
Ñ³ÛÏ³Ï³Ý µ³é³ñÙ³ïÝ»ñÁ ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ë³Ï³-
í³ÃÇí »Ý, ÇëÏ »Õ³ÍÝ ¿É Ù»Í³Ù³ë³Ùµ Ï³°Ù å³ï³Ñ³Ï³Ý µÝáõÛÃ
áõÝ»Ý, Ï³°Ù ÷áË³éÛ³É »Ý áõñ³ñï»ñ»ÝÇó19: ÀÝ¹Ñ³Ï³é³ÏÁ, í»ñá-
ÑÇßÛ³É ÷³ëï»ñÁ ³å³óáõóáõÙ »Ý, áñ ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»-
ñáõÙ ³é³í»É Ñ³×³Ë Ñ³Ý¹ÇåáÕ ¨ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÑÇÙùÁ
Ï³½ÙáÕ µ³é³å³ß³ñÇ Ù»Í Ù³ëÁ ½áõ·³Ñ»éÝ»ñ áõÝ»Ý Ñ³Û»ñ»ÝáõÙ:
76
ÆÑ³ñÏ», ½áõ·áñ¹áõÙÝ»ñÇ ó³ÝÏáõÙ Ýßí³Í áã µáÉáñ µ³é»ñÝ »Ý
Ñ³Ù³ñÅ»ùáñ»Ý Ñ³í³ëïÇ, ¨ ÑÝ³ñ³íáñ ¿, áñ Ýñ³Ýó Ù»ç ÉÇÝ»Ý å³-
ï³Ñ³Ï³Ý ½áõ·³Ñ»éÝ»ñ, áñáÝù Ñ»ï³·³ÛáõÙ ¹áõñë ÏÙÕí»Ý ³Û¹ óáõ-
ó³ÏÇó: ´³Ûó ³Ûëï»Õ å»ïù ¿ ÝÏ³ïÇ áõÝ»Ý³É Ý³¨ ³ÛÝ Ñ³·³-
Ù³ÝùÁ, áñ`
1) µÝ³Ï³Ý³µ³ñ áã µáÉáñ Ñ³Û-áõñ³ñï³Ï³Ý ½áõ·³Ñ»é
µ³é³ñÙ³ïÝ»ñÝ »Ý ÝÏ³ïí³Í: Ð³ïÏ³å»ë »Ã» ÝÏ³ïÇ ³éÝ»Ýù
³ÛÝ ÷³ëïÁ, áñ ï³Ï³íÇÝ ¹»é áõëáõÙÝ³ëÇñí³Í ã¿ Ñ³Û»ñ»ÝÇ µ³ñ-
µ³éÝ»ñáõÙ å³Ñå³Ýí³Í µ³½Ù³ÃÇí µ³é»ñÇ ÑÝ³ñ³íáñ ³éÏ³Ûáõ-
ÃÛáõÝÁ ë»å³·ñ»ñáõÙ.
2) ³éÏ³ »Ý µ³½Ù³ÃÇí, ³é³ÛÅÙ Ï³ëÏ³Í»ÉÇ Ñ³Ù³ñíáÕ Ñ³Û-
áõñ³ñï³Ï³Ý ½áõ·³Ñ»é µ³é³ñÙ³ïÝ»ñ, áñáÝó ÙÇ Ù³ëÁ µ»ñí³Í ¿
Ï³ëÏ³Í»ÉÇ ½áõ·áñ¹áõÙÝ»ñÇ óáõó³ÏáõÙ ¨ áñáÝù Ý»ñ³éí³Í ã»Ý íÇ-
×³Ï³·ñ³Ï³Ý ³Ù÷á÷Ù³Ý Ù»ç:
²ÛëåÇëáí, Ç ÝÏ³ïÇ áõÝ»Ý³Éáí, áñ Ñ³Û-áõñ³ñï³Ï³Ý ½áõ·³Ñ»é
µ³é³ñÙ³ïÝ»ñÁ ÏñáõÙ »Ý ½³Ý·í³Í³ÛÇÝ µÝáõÛÃ, ³éÏ³ »Ý ëïáõ·³-
µ³Ýí³Í µ³é³å³ß³ñÇ µáÉáñ ËÙµ»ñáõÙ, ÑÇÙÝ³Ï³ÝáõÙ µÝÇÏ Ñ³Û-
Ï³Ï³Ý µ³é»ñ »Ý. ÙÇ³ñÅ»ùáñ»Ý Ï³ñ»ÉÇ ¿ åÝ¹»É, áñ ³éÏ³ ¿ ì³ÝÇ
³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ å³Ñå³Ýí³Í É»½íÇ, áñÁ ·ÇïáõÃÛ³ÝÁ
Ñ³ÛïÝÇ ¿ áõñ³ñï»ñ»Ý ³Ýí³Ùµ, ¨ Ñ³Û»ñ»ÝÇ` Ùáï ó»Õ³Ïó³Ï³Ý
Ï³å Ï³Ù ³Û¹ É»½áõÝ»ñÇ ÝáõÛÝáõÃÛáõÝ:
âÃ»ñ³·Ý³Ñ³ï»Éáí µ³é³ñÙ³ïÝ»ñÇ ¹»ñÁ ³Ûë Ï³Ù ³ÛÝ É»½íÇ
Ç¹»Ý¹ÇýÇÏ³óÇ³ÛÇ ·áñÍáõÙ` ³ÛÝáõ³Ù»Ý³ÛÝÇí å»ïù ¿ Ýß»É É»½íÇ
ÙÛáõë µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ, ³Í³ÝóÝ»ñÇ, ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý Ó¨»ñÇ, Ñ³ïáõÏ
³ÝáõÝÝ»ñÇ Ï³ñ¨áñáõÃÛáõÝÁ í»ñçÝ³Ï³Ý »½ñ³Ñ³Ý·Ù³Ý Ñ³Ù³ñ:
77
Ì²ÜàÂ²¶ðàôÂÚàôÜÜºð
ì²ÜÆ êºä²¶Æð ²ðÒ²Ü²¶ðàôÂÚàôÜÜºð
1. ì³ÝÇ Ã³·³íáñáõÃÛáõÝáõÙ û·ï³·áñÍí»É ¿ Ý³¨ Ù»Ñ»Ý³Ï³Ý ·ÇñÁ: ²Û¹ Ù³ëÇÝ

ï»°ë ². ØáíëÇëÛ³Ý, §ì³ÝÇ Ã³·³íáñáõÃÛ³Ý (´Ç³ÛÝÇÉÇ, àõñ³ñïáõ, ²ñ³ñ³ï)
Ù»Ñ»Ý³·ñáõÃÛáõÝÁ¦, ºñ¨³Ý, 1998:
2. ÊáëùÁ í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ Î»ÉÇßÇÝÇ [КУКН ³ñÓ. 30] ¨ Âá÷áõ½³í³ÛÇ [КУКН ³ñÓ.
387] ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝª ³ëáõñ³Ï³Ý ¨ áõñ³ñï³Ï³Ý ½áõ·³Ñ»é
ï»ùëïáí:
3. úñÇÝ³Ï, 1949 Ã. Î³ñÙÇñ µÉáõñÇó Ñ³ÛïÝ³µ»ñí³Í µñáÝ½» Ã³ë»ñÇ íñ³ ³éÏ³
¿ 67 ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝ` Ñ»ï¨Û³É ·ñáõÃÛ³Ùµ. mdSar5-du-ri-(e/i) NIG [КУКН ³ñÓ.
310-376]:
4. ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ íÏ³Ûí³Í µ³é»ñÇ ³é³í»É ³ÙµáÕç³Ï³Ý
ó³ÝÏÁ, ï»°ë Н. Арутюнян, КУКН, ¿ç 431-476:
5. ²Û¹ Ù³ëÇÝ ï»°ë И. Дьяконов, УПД, ¿ç 18-21:
6. Øáíë»ë Êáñ»Ý³óÇ, Ð³Ûáó å³ïÙáõÃÛáõÝ, 1981, ºñ¨³Ý, ¿ç 66:
7. ²Ûë Ù³ëÇÝ ³é³í»É Ù³Ýñ³Ù³ëÝ ï»°ë ¶. æ³ÑáõÏÛ³Ý, àôÐ, ¿ç 127-131: ì³ÝÇ
³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³ÛïÝ³µ»ñÙ³Ý ¨ í»ñÍ³ÝÙ³Ý Ù³ëÇÝ ï»°ë Ý³¨ ¶.
Ô³÷³ÝóÛ³Ý, àôä, ¿ç 5-10:
8. J. Sandalgian ,,Les inscriptions conéiferes urartiques,, Venise, 1900.
9. î»°ë Ð. ²×³éÛ³Ý, ÐÈä I, ¿ç 172-190:
10. î»°ë И. Дьяконов, ,,Сравнителяьно-грамматический обзор хурритского и
урартского языков,, ПС, ØáëÏí³, 1961. ÝáõÛÝÇ ,,Хуррито-урартский и
восточнокавказские языки,, ДВ 3, ºñ¨³Ý 1978. M. Хачикян ,, Хурритский и
урартскиe языки,,, ºñ¨³Ý, 1985:
11. î»°ë è. ÆßË³ÝÛ³Ý, Ð³Û ÅáÕáíñ¹Ç Í³·Ù³Ý áõ ÑÝ³·áõÛÝ å³ïÙáõÃÛ³Ý Ñ³ñó»ñ,
ºñ¨³Ý, 1994:
78
12. î»°ë Г. Капанцян, К происхождению армянского языка, Историко-лингвисти-
ческие работы, II, ºñ¨³Ý, 1975, ¿ç 212-213.
13. ²Ûë Ù³ëÇÝ ³é³í»É Ù³Ýñ³Ù³ëÝ ï»°ë ¶. æ³ÑáõÏÛ³Ý, ÐÈä ÜÞ, ¿ç 427-445:
14. ²Ûë ¹ÇïáÕáõÃÛáõÝÁ Ñ»ï³·³ÛáõÙ ³Ý³ñ¹³ñ³óÇáñ»Ý ³ÝÑñ³Å»ßï áõß³¹ñáõ-
ÃÛ³Ý ãÇ ³ñÅ³Ý³ó»É. Áëï ³Ù»Ý³ÛÝÇ ¹ñ³Ý Ýå³ëï»É ¿ ³ÛÝ Ñ³Ý·³Ù³ÝùÁ, áñ
Ù³ëÝ³·»ïÝ»ñÁ áõñ³ñï»ñ»ÝáõÙ -i-Ç ÏáÕùÇÝ áñå»ë ë»é³Ï³Ý ÑáÉáíÇ Ù³ëÝÇÏ
³é³ÝÓÝ³óÝáõÙ »Ý Ý³¨ -e-Ý ¨ -ei-Ý: ê³Ï³ÛÝ ³ÏÝÑ³Ûïáñ»Ý ¹³ ³Û¹å»ë ã¿:
ºÃ» ÙÇ ÏáÕÙ ÃáÕÝ»Ýù ÙÇ ù³ÝÇ ³ÝÑ³ëÏ³Ý³ÉÇ ¨ Ï³ëÏ³Í»ÉÇ ¹ñí³·Ý»ñÁ,
áñï»Õ ³éÏ³ ¿ -ei Ù³ëÝÇÏÁ (í»ñçÇÝÝ»ñë áñå»ë Ï³ÝáÝ ã»Ý Ã³ñ·Ù³ÝíáõÙ),
³å³ -ei-Ý íÏ³Ûí³Í ¿ ÙÇ³ÛÝ ½³Ý³½³Ý ³é³ñÏ³Ý»ñÇ íñ³ ·ñí³Í ·ñáõÃÛáõÝ-
Ý»ñáõÙ (ûñ. Išpuini-ni-ei ur-išh-usi-ni-ei [КУКН 21-24], Išpuini-ei ur-išhe [КУКН
26-29] ¨ ³ÛÉÝ), áñáÝóÇó áã ÙÇ Ï»ñå ÑÝ³ñ³íáñ ã¿ »½ñ³Ï³óÝ»É, Ã» ³ÛÝï»Õ
³éÏ³ -ei Ù³ëÝÇÏÁ Ñ³Ý¹Çë³ÝáõÙ ¿ ë»é³Ï³Ý ÑáÉáíÇ óáõóÇã, ¨ Ï³Ù Ñ³Ù³å³-
ï³ëË³Ý ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ÁÝ¹Ñ³Ýñ³å»ë ·ñí³Í »Ý ë»é³Ï³Ý ÑáÉá-
íáí: ÜÙ³Ý³å»ë Ñ³í³ëïÇ ã»Ý -i(e) í»ñç³íáñáõÃÛ³Ùµ ¹»åù»ñÁ: ö³ëïáñ»Ý
ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ë»é³Ï³Ý ÑáÉáíÇ Ñ³í³ëïÇ íÏ³ÛáõÃÛáõÝÝ»-
ñáõÙ ³éÏ³ ¿ -i Ù³ëÝÇÏÁ: ì»ñçÇÝë Ñ³í»ÉíáõÙ ¿ ÑÇÙù³Ï³½Ù -a-, -u- Ï³Ù -i- Ó³Û-
Ý³íáñÝ»ñÇÝ` Ñ³Ù³å³ï³ëË³Ý³µ³ñ Ï³½Ù»Éáí` -ai, -ui ¨ -(i)i í»ñç³íáñáõ-
ÃÛáõÝÝ»ñ: î»°ë Ñ»ï¨Û³É ûñÇÝ³ÏÝ»ñÁ.
1. m Rusa-ni dŠebitu-i
LU
ERUM dŠebitu-kai an-iardu-ni... - §èáõß³Ý` ê»õÇÃá-Ç
Í³é³Ý ê»õÇÃáÇ ³é³ç Ù»Õ³íáñ ¿ñ... . ¦ [КУКН 3299].
2. ter-uni ti-ni m Rusa-i URU TUR - §¹ñ»óÇ ³ÝáõÝÁ èáõß³-Ç ÷áùñ ù³Õ³ù¦
[КУКН 4197].
3. ter-uni ti-ni m Rusa-i şue - §¹ñ»óÇ ³ÝáõÝÁ èáõß³-Ç Íáí¦ [КУКН 3914].
4. URUMišta-ni kar-uni
KUR KUR
Baršua-i ebani-i - §´³ñëáõ³(-Ç) »ñÏñ-Ç ØÇëï³Ý
ù³Õ³ùÁ ·ñ³í»óÇ¦ [КУКН 35 o. c6-7].
LU KUR
5. irdi ali Qulha-i ištini manu zašg-ubi - §Ï³Û³½áñÁ(±) ÎáõÉË³-Ç, áñÁ
³Ûëï»Õ Ï³ñ áãÝã³óñÇ¦ [КУКН 241 D11].
6. KURQuarli-ni hubi-i qiura-ni šulie manu... - §øáõ³éÉÇ-Ý [»ñÏñÇ] Ñáíï-Ç ÑáÕÁ
³Ýçñ¹Ç(±) ¿ñ¦ [КУКН 4216] ¨ ³ÛÉÝ:
²ÛëåÇëáí, ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ Ñ³í³ëïÇáñ»Ý íÏ³Ûí³Í »½³ÏÇ

ë»é³Ï³ÝÇ -ai, -ui, -ii (-ay, -oy, -i) í»ñç³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ³ÙµáÕçáõÃÛ³Ùµ Ñ³ÙÁÝÏ-
ÝáõÙ »Ý Ñ³Û. ÝáõÛÝ ÑáÉáíÇ »½³ÏÇ ÃíÇ ³ñï³ùÇÝ å³ñ½ ÑáÉáíÙ³Ý -³Û, -áÛ ¨ -Ç Ù³ë-
ÝÇÏÝ»ñÇÝ: àõ ÑáÉáíÙ³Ý Ñ³Ù³ñ ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ áñ¨Çó» Ñ³í³ëïÇ
íÏ³ÛáõÃÛáõÝ ãÏ³, áõëïÇ ³é³ÛÅÙ ¹Åí³ñ ¿ ëïáõÛ· µ³Ý ³ë»É ³Û¹ Ù³ëÇÝ: ÆÝã í»ñ³-
79
µ»ñáõÙ ¿ Ñá·Ý³ÏÇ ë»é³Ï³ÝÇÝ, ³å³ ³ÛÝ ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ íÏ³Ûí³Í
¿ -a-ui/e ï»ëùáí, áñÁ ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ ¿ ÑÇÙù³Ï³½Ù µáÉáñ Ó³ÛÝ³íáñÝ»ñÇ ¹»åùáõÙ` Ã»°
ë»é³Ï³ÝÇ, Ã»° ïñ³Ï³ÝÇ Ñ³Ù³ñ. ÑÙÙï. Ñ³Û. Ë³éÝ ÑáÉáíÙ³Ý Ñá·Ý³ÏÇÇ -(»)³-ó
í»ñç³íáñáõÃÛ³Ý Ñ»ï, áñÁ ÝáõÛÝå»ë ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ ¿ ¨° ë»é³Ï³ÝÇ, ¨° ïñ³Ï³ÝÇ
Ñ³Ù³ñ:
Æ ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝ ·ñ³µ³ñÇ` ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ »½³ÏÇ ïñ³Ï³ÝÁ
³ÙµáÕçáõÃÛ³Ùµ ï³ñµ»ñíáõÙ ¿ ë»é³Ï³ÝÇó: ²ÛÝ áõÝÇ Ñ»ï¨Û³É Ï³éáõóí³ÍùÁ.
-a ÑÇÙùáí µ³é»ñÇ Ñ³Ù³ñ a-a (Áëï »ñ¨áõÛÃÇ a-a < *a-ia), i ¨ u ÑÇÙùáí µ³é»ñÇ Ñ³-
Ù³ñ -i-(i)e, -u-(i)e: ì»ñçÇÝÝ»ñë áõß ßñç³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ÑÇÙÝ³Ï³ÝáõÙ
Ñ³Ý¹»ë »Ý ·³ÉÇë -i-ge, -u-ge Ó¨»ñáí, áñáÝù Ñ³ÙÁÝÏÝáõÙ »Ý Ñ³Û. »½³ÏÇ ïñ³Ï³ÝÇ
ç-áí Ó¨»ñÇ Ñ»ïª ï»Õõáç, ³Û·õáç, ÏÝáç, ³ÝÏ. ·»Õç ¨ ³ÛÉÝ: î»°ë Ñ»ï¨Û³É
ûñÇÝ³ÏÝ»ñÁ.
1. GUD 2 UDU DHaldi-na-ue BE. LIMEŠ.... 2 GUD 4 UDU DŠebitu-e 2 GUD 4 UDU
D
Arsimela-a GUD 2 UDU DWanapša-a... . GUD 2 UDU DAtbini-ie GUD 2 UDU DQuera-
a GUD 2 UDU DElipri-ie GUD 2 UDU DTaraini-e... - §óáõÉ 2 áãË³ñ Ð³ÕÃÇ(Ý) ½»Ýù-
ÇÝ,... 2 óáõÉ 4 áãË³ñ ê»õÃáõ-ÇÝ, 2 óáõÉ 4 áãË³ñ ²ñßÇÙ»É³-ÇÝ, óáõÉ 2 áãË³ñ
àõ³Ý³åë³-ÇÝ... óáõÉ 2 áãË³ñ ²ÃµÇÝ-ÇÝ, óáõÉ 2 áãË³ñ øáõ»ñ³-ÇÝ, óáõÉ 2 áãË³ñ
ºÉÇåñÇ-ÇÝ, óáõÉ 2 áãË³ñ Â³ñ³ÇÝ-ÇÝ... ¦ [КУКН 388-12]:
m
2. inu-ka-hini-e Rusa-ini-e hubi-ge - §³ÛÝ(-ÇÝ) èáõß³-Û³Ý(-ÇÝ) ¹³ßï-ÇÝ¦
[КУКН 42116]:
3. UDU MAŠ. TUR dHaldi-e TAG UDU dIM-a UDU dUTU-ni-e šehadie dAniqu-gie
- §áõÉ Ð³ÕÃ-ÇÝ ÃáÕ ½áÑ³µ»ñíÇ, áãË³ñ Â»ß»µ³-ÇÝ, áãË³ñ ÞÇíÇÝÇ-ÇÝ, šehadie
²ÝÇùáõ-ÇÝ [КУКН 42119]:
15. Г. Джаукян ,,Урартский и индоевропейские языки,,, ºñ¨³Ý, 1963, ÝáõÛÝÇ
,,Взаимоотношение индоевропейских, хуррито-урартских и кавказских язы-
ков,,, ºñ¨³Ý, 1967:
16. î»°ë ¶. æ³ÑáõÏÛ³Ý, àôÐ, ¿ç 136-150. ÝáõÛÝÇ ,,Об урартских заимствованиях в
армянском языке,,, КНВ, È»ÝÇÝ·ñ³¹, 1985, ¿ç 364-372:
17. ²ëáõñ³Ï³Ý ·ñÇ ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý ³é³ÝÓÝ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ëÇÝ ï»°ë M.
Хачикян, ХУ, ¿ç 23-32:
18. Æñ³Ï³ÝáõÙ ³ëáõñ³Ï³Ý ë»å³·ÇñÁ ÷áË ¿ ³éÝí³Í ßáõÙ»ñ³Ï³ÝÇó, ¨
µÝ³Ï³Ý³µ³ñ ³ÛÝ ãÇ ³ñï³óáÉáõÙ Ý³¨ Ñ»Ýó ³ëáõñ»ñ»ÝÇ ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý
Ñ³Ù³Ï³ñ·Á: ²Û¹ Ù³ëÇÝ ï»°ë Л. Липин, АЯ, ¿ç 26-30:
80
19. î»°ë И. Дьяконов, УПД ¿ç 18-21, 29-31. ÝáõÛÝÇ ,,О некоторых направлениях в
урартском языкознании и новых урартских текстах,,, ДВ 5. 1988, ¿ç 135-140,
M. Хачикян, ХУ, ¿ç 33-34:
20. î»°ë ¶. æ³ÑáõÏÛ³Ý, Взаим. ¿ç 139. Ý³ áõñ³ñï. µ³éÁ bed- ÁÝÃ»ñóÙ³Ùµ Ñ³Ù»-
Ù³ïáõÙ ¿ Ñ. -». *bhedh-Ç Ñ»ï §Íé»É, Ã»ù»É¦ ÇÙ³ëïáí [Г.Джаукян, Взаим, ¿ç
18]:
21. î»°ë Ñ³í»Éí³Í I:
22. Uš-Á áõÝÇ Ý³¨ us ³ñÅ»ùÁ. ³Ûëï»Õ ÁÝÃ»ñóí³Í ¿ uš, ù³ÝÇ áñ áõñ³ñï. s-Ý Ñ³-
Ù³å³ï³ëË³ÝáõÙ ¿ ³ëáõñ. š-ÇÝ: ²Û¹ Ù³ëÇÝ ï»°ë Г.Ìåëèêèøâèëè, УЯ,
¿ç 22:
23. àõñ³ñï»ñ»ÝÇ ¨ ÑÝ¹»íñáå³Ï³Ý Ý³Ë³É»½íÇ Ñ³Ù»Ù³ïáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ ï»°ë Г.
Джаукян, ,,Урартский и индоевропейские языки,,, ºñ¨³Ý, 1963, Т. Гамкре-
лидзе, В. Иванов ,, Индоевропейский язык и индоевропейцы,,, I-II, ÂµÉÇëÇ,
1984, ¶. Ô³÷³ÝóÛ³Ý, àôä, ¿ç 28-30 ¨ ³ÛÉÝ:
24. Î³ëÏ³Í»ÉÇ ¨ Ùáï³íáñ Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛ³Ùµ µ³é»ñÇ Ñ³Ù»Ù³ïÙ³Ý ¹»åùáõÙ ³Ý-
å³ÛÙ³Ý å»ïù ¿ Ñ³ßíÇ ³éÝ»É ÏáÝï»ùëïÁ:
25. úñÇÝ³Ï` şirabae -§Í³ñ³í¦ (şeraw-ae = Ñ³Û. Í³ñ³í) Ý³ËÏÇÝ Ùáï³íáñ
Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛ³Ùµ §³ÝÙß³Ï(±), ³ÝÙ³ñ¹³µÝ³Ï(±)¦ (ËáëùÁ ÑáÕÇ Ù³ëÇÝ ¿),
barşani -§÷³ÛÍ³Õ¦ (payşani = Ñ³Û. ÷³ÛÍ³Õ < *÷³ÛÍ³Ý), Áëï Ü. Ð³ñáõÃÛáõÝ-
Û³ÝÇ ½áÑ³µ»ñíáÕ Ï»Ý¹³Ýáõ ÇÝã-áñ Ý»ñùÇÝ ûñ·³Ý ¨ ³ÛÉÝ:
26. àõñ³ñï. t-Ý š-ÇÝ Ñ³çáñ¹áÕ ¹ÇñùáõÙ Ñ³Ù³å³ï³ëË³ÝáõÙ ¿ Ñ³Û. ï-ÇÝ (Ã-Ç
÷áË³ñ»Ý).
27. ØÇ³Ï íÏ³ÛáõÃÛáõÝÁ uš-gi-ni §áõÅ¦ - Ñ³Û. áõÅ ½áõ·áñ¹áõÙÝ ¿, áñï»Õ uš-Á Ï³ñ»ÉÇ
¿ ÁÝÃ»ñó»É Ý³¨ us, uz ¨ ³ÛÉÝ. ³Û¹ ÇëÏ å³ï×³éáí š=Å Ñ³Ù³å³ï³ëË³-
Ý»ÉÇáõÃÛáõÝÁ å³ÛÙ³Ý³Ï³Ý ¿. ÑÝ³ñ³íáñ ¿ Ý³¨ ` s=Å, z=Å:
28. î»°ë ûñÇÝ³Ïª alu- (= aylo-) - Ñ³Û. ³ÛÉ, -á, zani- (= ĵayni-) - Ñ³Û. Ó³ÛÝ, -Ç , na- (= n-
ay-) – Ñ³Û. Ý³Û-»É ¨ ³ÛÉÝ.
29. î»°ë ûñÇÝ³Ïª aueiţ- (= aweiţ-) – Ñ³Û. ³õ¿ï, keiţ-an- (= keiţ-an-) – Ñ³Û. Ï¿ï-³Ý-»É,
ei- Ñ³Û. ¿:
30. Ð³í³ëïÇ íÏ³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñ ×-Ç ¨ ã-Ç Ñ³Ù³ñ ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ
ãÏ³Ý. ui (= oi) – Ñ³Û. á-ã , ar-n-ui- - Ñ³Û. Û-³ñ-Ý-ã-»É µ³é»ñÇ Ñ³Ù»Ù³ïáõÙÁ
áãÇÝã ãÇ ï³ÉÇë:
31. î»°ë Г. Меликишвили, УКН, ³ñÓ. 17, ÍÝ 1:
81
¼àô¶²Ðºè ´²è²ðØ²îÜºð
1. Ð³Û-áõñ³ñï³Ï³Ý ½áõ·³Ñ»éÝ»ñÇ ó³ÝÏáõÙ ³éÏ³ µáÉáñ µ³é»ñÁ (É³ïÇÝ³Ï³Ý

ï³é³¹³ñÓáõÃÛ³Ùµ) µ»ñí³Í »Ý ³ßË³ïáõÃÛ³Ý í»ñçáõÙ ï»Õ³¹ñí³Í Ñ³í»É-
í³Í I-áõÙ. 1) ³ëáõñ³Ï³Ý ·ñ³ýÇÏ³Ï³Ý (í³ÝÏ³·Çñ) ï»ëùáí` ³í³Ý¹³Ï³Ý ¨
³é³ç³ñÏíáÕ ÁÝÃ»ñóÙ³Ùµ, 2) áõñ³ñï³Ï³Ý ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý ³ñï³ë³ÝáõÃÛ³Ùµ`
í»ñ³Ï³Ý·Ýí³Í Áëï Ñ³Û»ñ»Ý ½áõ·³Ñ»éÝ»ñÇ ¨ Ñ³Û»ñ»Ý ½áõ·³Ñ»éÝ»ñáí :
2. ÀÝ¹³Ù»ÝÁ »ñ»ëáõÝ»ñÏáõ µ³é:
3. Ø»ÏÝáõÙÁ Áëï ¶. æ³ÑáõÏÛ³ÝÇ [àôÐ, ¿ç 149]: ÐÙÙï. Ý³¨ Ñ³Û. Û-³ñ-»É §Ïó»É,
Ñ³í»É»É¦ < Ñ. -». *ar . ÝáõÛÝÁ ³é³ç³ñÏáõÙ ¿ Ð. ê³Ý¹³ÉçÛ³ÝÁ [ ICU, ¿ç 334]:
4. Ü»ñÏ³Û³óí³Í Ù»ÏÝ³µ³ÝáõÃÛáõÝÁ Áëï ¶. æ³ÑáõÏÛ³ÝÇ [àôÐ, ¿ç 150]. ï»°ë
Ý³¨ Ð. ²×³éÛ³Ý, ÐÈä 1, ¿ç 172: Ü. Ð³ñáõÃÛáõÝÛ³ÝÁ Ï³åáõÙ ¿ Ñ³Û. ³Ûñ ë»é.
³éÝ §³Ûñ, ïÕ³Ù³ñ¹¦ µ³éÇ Ñ»ï §Ñ»ñáëáõÃÛáõÝ¦ ÇÙ³ëïáí Ñ³Ù»Ù³ï»Éáí ³ÛÝ
Ñ³Û. ³éÝ-³Ï³Ý, ³éÝ-³µ³ñ Ó¨»ñÇ Ñ»ï [Н. Арутюнян, КУКН, ¿ç 436] (ï»°ë
Ý³¨ Ñ³çáñ¹Á):
5. Ü. Ð³ñáõÃÛáõÝÛ³ÝÁ ar-a/i-ni µ³éÁ Ã³ñ·Ù³ÝáõÙ ¿ §áõÅ(±)¦ ÇÙ³ëïáí` Ï³å»Éáí
³ÛÝ Ñ³Û. ³éÝ §³Ûñ, ïÕ³Ù³ñ¹¦ ÷áË. ÇÙ³ëïáí §áõÅ»Õ, ³ñÇ Ù³ñ¹¦ µ³éÇ Ñ»ï
[ï»°ë Н. Арутюнян, КУКН, ¿ç 435]: ì»ñçÇÝë ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ Ý³-
Ëáñ¹áõÙ ¿ ušma-še §Ñ½áñáõÃÛáõÝ, Ã³÷¦ µ³éÇÝ, ¨ Áëï ³Û¹Ù, arini ušma-še ³ñ-
ï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÁ å»ïù ¿ Ñ³ëÏ³Ý³É §³éÝ³Ï³Ý áõÅ, Ã³÷ Ñ½áñáõÃÛáõÝ¦: ²Û¹
Ù³ëÇÝ ³é³í»É Ù³Ýñ³Ù³ëÝ ï»°ë ardi-še Ñá¹í³ÍÁ: Àëï ³Ù»Ý³ÛÝÇ, ³ñÓ³Ý³·-
ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ÝáõÛÝ ³ñÙ³ïÁ íÏ³Ûí³Í ¿ Ý³¨ ar-še Ó¨áí (Ñá·Ý. ÑáÉáí), §å³-
ï³ÝÇ¦ Ýß³Ý³ÏáõÃÛ³Ùµ (Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÁ Áëï ÏáÝï»ùëïÇ). še í»ñç³íáñáõ-
ÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ ÑÙÙï. ÝáõÛÝ ÏáÝï»ùëïáõÙ Ñ³Ý¹»ë »ÏáÕ šu-še §áãË³ñ¦, AB-še
§Ïáí¦ ¨ ³ÛÉÝ Ó¨»ñÇ Ñ»ï: Ár í³ÝÏÁ Ýñ³Ý Ñ³çáñ¹áÕ še-Ç Ñ»ï ÙÇ³ëÇÝ ÑÝ³ñ³-
íáñ ¿ Ï³ñ¹³É Ý³¨ DUMU - §å³ï³ÝÇ¦. ÝÙ³Ý ·ñáõÃÛáõÝÁ, ë³Ï³ÛÝ, µ³ó³Ï³-
ÛáõÙ ¿ ³ëáõñ»ñ»ÝáõÙ (³Û¹ Ù³ëÇÝ ï»°ë УКН, ³ñÓ. 127, ÍÝ. 3):
6. Ð³Û»ñ»Ý Ù»ÏÝáõÃÛáõÝÁ Áëï ¶. Ô³÷³ÝóÛ³ÝÇ, àôä, ¿ç 39, ï»°ë Ý³¨ ¶. æ³Ñáõ-
ÏÛ³Ý, àôÐ, ¿ç 150:
7. ¶. Ø»ÉÇùÇßíÇÉÇÝ ³Û¹å»ë ¿ Ã³ñ·Ù³ÝáõÙ` Ñ»Ýí»Éáí ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇó
Ù»ÏáõÙ Ñ³Ý¹ÇåáÕ §... alzinai pulusi... ¦ ¹ñí³·Ç íñ³. ï»°ë УКН, ¿ç 301, ÍÝ. 1. Н.
Арутюнян, КУКН, ¿ç 434:
82
8. ìÏ³Ûí³Í ¿ ali, ale-ke, alu-še alu-ke, alu-š-me §áí ÇÝÓ, áñÁ ÇÝÓ¦ ¨ ³ÛÉ Ó¨»ñáí:
Ð³Û. ³ÛÉ ¹»ñ³Ýí³Ý Ñ»ï Ñ³Ù»Ù³ïáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ ï»°ë Ý³¨ Ð. ê³Ý¹³ÉçÛ³Ý,
ICU, ¿ç 324:
9. ìÏ³Ûí³Í ¿ µ³½Ù³ÃÇí ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ³éÏ³ Ý»ñÙáõÍÙ³Ý µ³Ý³-
Ó¨»ñáõÙ: Ð³Û»ñ»Ý Ù»ÏÝáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ ï»°ë. Н. Арyтюнян, КУКН, ¿ç 432:
¶. æ³ÑáõÏÛ³ÝÁ Ñ³Ù»Ù³ïáõÙ ¿ Ñ³Û. ³Õ¿` §Ñ³å³, µ³Ûó ³ñ¹¦ µ³éÇ Ñ»ï [àôÐ,
¿ç 143]:
10. Ð³Û»ñ»Ý Ù»ÏÝáõÃÛáõÝÁ Áëï ¶. Ô³÷³ÝóÛ³ÝÇ [àôä, ¿ç 38]. ï»°ë Ý³¨ ¶. æ³-
ÑáõÏÛ³Ý. àôÐ, ¿ç 149:
11. Ð³Û»ñ»Ý Ù»ÏÝáõÃÛáõÝÁ Áëï Ð. ê³Ý¹³ÉçÛ³ÝÇ, ICU, ¿ç 324. ï»°ë Ý³¨ Ü. ²¹áÝó,
Ðä, ¿ç 403, ¶. æ³ÑáõÏÛ³Ý, àôÐ, ¿ç 141, Н. Арутюнян, КУКН, ¿ç 44:
12. Ð³Û»ñ»Ý Ù»ÏÝáõÃÛáõÝÁ Áëï ¶. Ô³÷³ÝóÛ³ÝÇ. ï»°ë Ý³¨ ¶. æ³ÑáõÏÛ³Ý. àôÐ,
¿ç 141, Н. Арутюнян, КУКН, ¿ç 440: Ð³Û»ñ»Ý µ³µ³Û §µÉáõñ¦ µ³éÇ Ñ³Ù³ñ
ï»°ë §´³é·Çñù Ñ³Ûáó ³ñ³ñ»³É ` Ç êáõñµ ¾çÙÇ³ÍÇÝ ºñ»ÙÇ³Û í³ñ¹³å»ï¿¦
Ú³ÉÇÏûéÝ³Û, 1698 Ã, ¿ç 43. ØÇ³ÛÝ ÝáõÛÝ Ñ»ÕÇÝ³ÏÇ Ùáï »Ý å³Ñå³Ýí³Í Ý³¨
ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ íÏ³Ûí³Í` Ãáõ»É §í³ïÝ»É Ï³Ù Ñ³ñ»É¦, Ù»Õ³ñ-
¹Ç §ÉáõëÇÝ¦, ëáÛù §ÉáÛëù¦, ëáñ³Ûù §É³ÛÝù¦, Ã»ñ¨ë Ý³¨ ÏáßÝáÕ §ÓáÝáÕ¦ µ³é»ñÁ
(ï»°ë Ñ³Ù³å³ï³ëË³Ý ï»Õ»ñáõÙ):
13. ÆÙ³ëïÁ áñáßíáõÙ ¿ Î»ÉÇßÇÝÇ ¨ Âá÷áõ½³í³ÛÇ »ñÏÉ»½íÛ³ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝ-
Ý»ñÇ ÙÇçáóáí, áñï»Õ áõñ³ñï. ba-uše-Á ½áõ·áñ¹áõÙ ¿ ßáõÙ»ñ. INIM-ÇÝ ¨ ³ëáõñ.
amatu-ÇÝ §Ëáëù, Ññ³Ù³Ý¦, §Çñ, µ³Ý¦ ÇÙ³ëïÝ»ñáí. ï»°ë Н. Арутюнян,
КУКН, ¿ç 440: Ð³Û»ñ»Ý Ù»ÏÝáõÃÛáõÝÁ Áëï ¶. æ³ÑáõÏÛ³ÝÇ [àôÐ, ¿ç 150]:
14. Ð. ²×³éÛ³ÝÁ áõñ³ñï. teru- (å»ïù ¿ Ï³ñ¹³É der(u)-) - Ñ³Û. ¹Çñ ½áõ·áñ¹áõÙÁ
µ»ñáõÙ ¿ Çñ ÏáÕÙÇó ïñí³Í §ÝÙ³Ý ÑÝãáÕ µ³é»ñÇ¦ óáõó³ÏáõÙ. ï»°ë Ð. ²×³éÛ³Ý
ÐÈä, I, ¿ç 172:
15. Ð³Û»ñ»Ý Ù»ÏÝáõÙÁ Ð. ê³Ý¹³ÉçÛ³ÝÇ [ICU, ¿ç 360]: ´³éÁ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»-
ñáõÙ Ñ³Ý¹ÇåáõÙ ¿ eà ¨ eue Ó¨»ñáí: À-Ý ³ëáõñ»ñ»ÝáõÙ Ï³ñáÕ ¿ Ýß³Ý³Ï»É w +
ó³ÝÏ³ó³Í Ó³ÛÝ³íáñ, Áëï ³Û¹Ù eà-Ý å»ïù ¿ Ï³ñ¹³É e-we` ÝáõÛÝ³óÝ»Éáí
eue-Ç Ñ»ï, ï³ñ³Ýç³ï»Éáí ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ Ñ³Ý¹ÇåáÕ eai ¨ eia
Ù³ëÝÇÏÝ»ñÇó: ²Û¹ Ù³ëÇÝ ï»°ë И. Дьяконов, ,,О некоторых направлениях в
урартском языкознани и новых урартских текстах,,, ДВ 5. 1988, ¿ç 142: Ü.
Ð³ñáõÃÛáõÝÛ³ÝÁ ãÑ³Ù³Ó³ÛÝí»Éáí ³Û¹ ï»ë³Ï»ïÇ Ñ»ï` ÝáõÛÝ µ³éÇÝ ¿
í»ñ³·ñáõÙ Ý³¨ eia ¨ eai Ó¨»ñÁ [ï»°ë Н. Арутюнян, КУКН, ¿ç 442, 138, ÍÝ. 7]:
ì»ñçÇÝÇë û·ïÇÝ ãÇ ËáëáõÙ Ý³¨ ³ÛÝ ÷³ëïÁ, áñ e’a/eue ¨ eai, eai Ó¨»ñÁ Ñ³Ý-
83
¹ÇåáõÙ »Ý ÙÇ³Ý·³Ù³ÛÝ ï³ñµ»ñ ÏáÝï»ùëïáõÙ: ²Û¹ Ù³ëÇÝ ³é³í»É Ù³Ýñ³-
Ù³ëÝ ï»°ë ei- Ñá¹í³ÍÇ ï³Ï:
16. Î»ÉÇßÇÝÇ ¨ Âá÷áõ½³í³ÛÇ »ñÏÉ»½íÛ³ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ Ñ³Ù³å³ï³ë-
Ë³ÝáõÙ ¿ ßáõÙ»ñ. EN-ÇÝ §ï»ñ¦ ÇÙ³ëïáí: Ð³Û»ñ»Ý Ù»ÏÝáõÙÁ Áëï ¶. Ô³÷³Ý-
óÛ³ÝÇ [àôä, ¿ç 38]. Ý³ áõñ³ñï³Ï³Ý euri-Ý ÝáõÛÝ³óÝáõÙ ¿ Ñ³Û. ³õñÇ-áñ¹
§ûñÇáñ¹¦ µ³éÇ ³é³çÇÝ Ù³ëÇ Ñ»ï` Ù»ÏÝ»Éáí ³ÛÝ` ³õñÇ §ï»ñ¦ + áñ¹(Ç):
17. Ð³Û»ñ»Ý Ù»ÏÝáõÙÁ Áëï ¶. æ³ÑáõÏÛ³ÝÇ: ì»ñçÇÝë ³ÛÝ Ñ³Ù»Ù³ïáõÙ ¿ Ñ³ÛÏ³-
Ï³Ý áñáß ³ßË³ñÑ³·ñ³Ï³Ý ³ÝáõÝÝ»ñÇ -»õ³Ý / -³õ³Ý í»ñç³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ
Ñ»ï (ûñ. Ü³Ë×-»õ³Ý/Ü³Ë×-³õ³Ý, ²É-»õ³Ý), ÑÝ³ñ³íáñ Ñ³Ù³ñ»Éáí Ñ»ï³·³
Ù³ëÝ³ÏÇ µ³Õ³ñÏáõÙÁ Çñ³Ý³Ï³Ý Í³·áõÙ áõÝ»óáÕ ³õ³Ý (å³ñÃ. āvān) ¨ í³Ý
(Çñ³Ý. vān) µ³é»ñÇ Ñ»ï. ï»°ë ¶. æ³ÑáõÏÛ³Ý àôÐ, ¿ç 143: ¶. Ô³÷³ÝóÛ³ÝÁ
ÝáõÛÝ³óÝáõÙ ¿ Ñ³Û. ³õ³Ý §µÝ³Ï³í³Ûñ¦ µ³éÇ Ñ»ï [àôä, ¿ç 38]:
18. A. Mordtmann, ZDMG, Bd, XXVI, 1872, ¿ç 525. ï»°ë Ý³¨ Ð. ê³Ý¹³ÉçÛ³Ý, ICU,
¿ç 337. Г. Джаукян, УИЯ - ¿ç 107, Ð. ²×³éÛ³Ý, ÐÈä , I, ¿ç 172:
19. Æ. ¸Û³ÏáÝáíÁ Ã³ñ·Ù³ÝáõÙ ¿ §³ÕµÛáõñ(±)¦` Ñ³Ù»Ù³ï»Éáí Ñ³Û. Ã³ñÙ µ³éÇ
Ñ»ï. Ñ³Û»ñ»ÝáõÙ Ã³ñÙ Ýß³Ý³ÏáõÙ ¿ §Ã³ñÙ, Ýáñ¦, µ³Ûó áã ³ÕµÛáõñ Ï³Ù çñÇ
Ñ»ï Ï³åí³Í áñ¨Çó» ³ÛÉ µ³Ý:
20. Î»ÉÇßÇÝÇ »ñÏÉ»½íÛ³ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝáõÙ Ñ³Ù³å³ï³ëË³ÝáõÙ ¿ ³ëáõñ.
qabû-ÇÝ` §Ëáë»É, ³ë»É, Ññ³Ù³Û»É¦ ÇÙ³ëïáí: ÜáõÛÝ ³ñÙ³ïÇó ¿ Ï³½Ùí³Í Ý³¨
áõñ³ñï. ti-ini §³ÝáõÝ¦ µ³éÁ: Ð³Ù³å³ï³ëË³ÝáõÙ ¿ Ñ³Û. ÃÇõ §Ãí»É, ³ë»É¦,
Ãáõ-»É §³ë»É, å³ïÙ»É¦ µ³éÇÝ. ³Û¹ Ù³ëÇÝ ï»°ë ¶. æ³ÑáõÏÛ³Ý ÐÈä ÜÞ, ¿ç
433: Ü. ²¹áÝóÁ Ñ³Ù»Ù³ïáõÙ ¿ Ëáõé. tiwe §Ëáëù, µ³Ý¦ µ³éÇ Ñ»ï [Ðä, ¿ç 269]:
21. Âá÷áõ½³í³ÛÇ »ñÏÉ»½íÛ³ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝáõÙ Ñ³Ù³å³ï³ëË³ÝáõÙ ¿
³ëáõñ. šulmu-ÇÝ` §Ë³Õ³ÕáõÃÛáõÝ¦ ÇÙ³ëïáí: Ð³Û»ñ»Ý Ù»ÏÝáõÃÛáõÝÁ Áëï ¶.
æ³ÑáõÏÛ³ÝÇ [àôÐ, ¿ç 142]:
22. Ð³Û»ñ»Ý Ù»ÏÝáõÃÛáõÝÁ Áëï Ð. ê³Ý¹³ÉçÛ³ÝÇ [ICU, ¿ç 370]: Ø³ïÝ³Ýß»Éáí
ÝÙ³Ý³ïÇå µ³éÇ ÑÝ³ñ³íáñ ³éÏ³ÛáõÃÛáõÝÁ ËáõéÇ»ñ»ÝáõÙ [Н. Мкртчян,
Субстратные названия растений в армянском языке, ДВ 4, ¿ç 27], ÝáõÛÝÁ
ÏñÏÝáõÙ ¿ Ü. Ð³ñáõÃÛáõÝÛ³ÝÁ [КУКН, ¿ç 445, 461]:
23. Ð³Û»ñ»Ý Ù»ÏÝáõÃÛáõÝÁ Ð. ê³Ý¹³ÉçÛ³ÝÇ [ICU, ¿ç 371]. ï»°ë Ý³¨ ¶. æ³Ñáõ-
ÏÛ³Ý, àôÐ, ¿ç 141:
24. Ð³Ù³å³ï³ëË³ÝáõÙ ¿ ßáõÙ»ñ. GIŠ-ÇÝ, ³ëáõñ. işu §Í³é¦: Ð³Û»ñ»Ý Ù»ÏÝáõ-
ÃÛáõÝÁ Ð. ê³Ý¹³ÉçÛ³ÝÇ [ICU, ¿ç 447] . ï»°ë Ý³¨ ¶. æ³ÑáõÏÛ³Ý, àôÐ, ¿ç 149.
Н. Арутюнян, КУКН, ¿ç 461:
84
25. Ð³Û»ñ»Ý Ù»ÏÝáõÃÛáõÝÁ Ð. ê³Ý¹³ÉçÛ³ÝÇ [ICU, ¿ç 414]. ï»°ë Ý³¨ ¶. æ³Ñáõ-
ÏÛ³Ý, àôÐ, ¿ç 149. Н. Арутюнян, КУКН, ¿ç 461:
26. ìÏ³Ûí³Í ¿ qapqaršu-, qapqašu- (Ù»Ï ³Ý·³Ù, Áëï Ü. Ð³ñáõÃÛáõÝÛ³ÝÇ íñÇå³Ï
¿ [КУКН, ¿ç 458]), qapqaru-lu-, qapqari-li- Ó¨»ñáí: ´áõÝ ³ñÙ³ïÝ ¿ qap-Á. ÑÙÙï.
ÝÙ³Ý³ïÇå atqana- < at-qa-na-, pat-qi-tu- Ó¨»ñÇ Ñ»ï:
27. êáñáÕ ÝÛáõÃ»ñÇ ÙÇ ã³÷, ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ Ñ³Ù³å³ï³ëË³ÝáõÙ ¿
ßáõÙ»ñ. BANEŠ -ÇÝ: Ð³Û»ñ»Ý Ù»ÏÝáõÃÛáõÝÁ Ð. ê³Ý¹³ÉçÛ³ÝÇ [ICU, ¿ç 386]. ï»°ë
Ý³¨ Н. Арутюнян, КУКН, ¿ç 447: ÐÙÙï. Ý³¨ Çñ³Ý. kapīč §ù³ßÇ ÙÇ³íáñ¦ ¨
Ë»Ã. kappi Ó¨»ñÁ: Ð³Û»ñ»Ý µ³éÁ áõÝÇ Çñ³Ý³Ï³Ý Í³·áõÙ [ï»°ë Ð. ²×³éÛ³Ý,
Ð²´ II, ¿ç 525]. ¶. æ³ÑáõÏÛ³ÝÁ ÑÝ³ñ³íáñ ¿ Ñ³Ù³ñáõÙ Ý³¨ áõñ³ñï³Ï³Ý
µ³éÇ Í³·áõÙÁ Çñ³Ý³Ï³Ý ÇÝã-áñ ³ÕµÛáõñÇó [ÐÈä ÜÞ, ¿ç 434. ÝáõÛÝÇ УИЯ, ¿ç
100 ¨ ÍÝ. 161]. ï»°ë Ý³¨ Н. Арутюнян, КУКН, ¿ç 451:
28. Ð³Û»ñ»Ý Ù»ÏÝáõÃÛáõÝÁ Áëï ¶. æ³ÑáõÏÛ³ÝÇ [àôÐ, ¿ç 141]:
29. Ð³Û»ñ»Ý Ù»ÏÝáõÃÛáõÝÁ Áëï ¶. Ô³÷³ÝóÛ³Ý [àôä, ¿ç 55, ÍÝ. 1. Ý³¨ ХКА, ¿ç
195]: ¶. æ³ÑáõÏÛ³ÝÁ ÑÝ³ñ³íáñ ¿ Ñ³Ù³ñáõÙ »ñÏáõëÇ ¿É ÷áË³éáõÃÛáõÝÁ Ù»Ï
³ÛÉ, »ññáñ¹ ³ÕµÛáõñÇó [ÐÈä ÜÞ, ¿ç 434]:
30. Ð³Û»ñ»Ý Ù»ÏÝáõÃÛáõÝÁ Áëï ¶. Ô³÷³ÝóÛ³ÝÇ àôä, ¿ç 114, ÍÝ. 1. ï»°ë Ý³¨ Н.
31. Ü. Ð³ñáõÃÛáõÝÛ³ÝÁ Ñ»Ýí»Éáí ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ³éÏ³ aš(u/a)-
§Ñ»ï³åÝ¹»É(±), ùß»É(±), Ñ»ï¨»É(±), ù³ÛÉ»É(±)¦– zaš(u)- §Ñ»ï³åÝ¹»É(±)¦ ¨ ašg(u)-
§·ñ³í»É¦ – zašg(u)- §áãÝã³óÝ»É, ëå³Ý»É¦ (Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Áëï Ü. Ð³-
ñáõÃÛáõÝÛ³ÝÇ) µ³Û»ñÇ Ñ³Ù³ÝÙ³Ý ÏáÝï»ùëïÝ»ñáõÙ Ñ³Ý¹»ë ·³Éáõ ÷³ëïÇ
íñ³` Ýñ³ÝóáõÙ ³é³ÝÓÝ³óÝáõÙ ¿ z-Ý³Ë³Í³ÝóÁ (zaš(u)- = z-aš(u), zašg(u)- = z-
ašg(u)-)` Ýß»Éáí í»ñçÇÝÇë ÑÝ³ñ³íáñ Ï³åÁ Ñ³Û. ½-Á Ý³Ë¹ÇñÇ Ñ»ï. [ï»°ë Н.
Арутюнян, КУКН, ¿ç 476]: ²ÏÝÑ³Ûïáñ»Ý ÝáõÛÝ ³Í³ÝóÝ ¿ ³éÏ³` Ý³¨ zad(u)-
= za-d(u)- (= zә-d(u)-) §³Ý»É, ï³É¦ µ³ÛáõÙ. ÑÙÙï. d(u)- §³Ý»É, ï³É¦: ²Û¹ Ù³-
ëÇÝ ï»°ë Ý³¨ z-aţ- ¨ z-aš- µ³é»ñÇ Ù»ÏÝáõÃÛ³ÝÁ í»ñ³µ»ñáÕ Ñá¹í³ÍÝ»ñÁ:
32. Ð³Û»ñ»Ý µ³éÁ Í³·áõÙ ¿ Çñ³Ý. *man §ÇÝã-áñ ù³ßÇ ÙÇ³íáñ¦ µ³éÇó. ÑÙÙï. Ý³¨
³ëáõñ. manû §ÇÝã-áñ ù³ßÇ ÙÇ³íáñ¦. ï»°ë Ý³¨ Н. Арутюнян, КУКН, ¿ç 453:
33. Ð³Û»ñ»Ý Ù»ÏÝáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ ï»°ë ¶. æ³ÑáõÏÛ³Ý, àôÐ, ¿ç 139. ÑÙÙï. ÝáõÛÝ
Ýß³Ý³ÏáõÃÛ³Ùµ, Ëáõé. mann- µ³éÇ Ñ»ï [M. Хачикян, ХУ, ¿ç 47]:
34. Ð³Û»ñ»Ý Ù»ÏÝáõÃÛáõÝÁ ¶. æ³ÑáõÏÛ³ÝÇ [àôÐ, ¿ç 139]:
35. Ð³Û»ñ»Ý Ù»ÏÝáõÃÛáõÝÁ Ð. ê³Ý¹³ÉçÛ³ÝÇ [ICU, ¿ç 415]. ï»°ë Ý³¨ ¶. Ô³÷³Ý-
óÛ³Ý àôä, ¿ç 39. ¶. æ³ÑáõÏÛ³Ý, ÐÈä ÜÞ, ¿ç 436:
85
36. Î»ÉÇßÇÝÇ »ñÏÉ»½íÛ³ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝáõÙ Ñ³Ù³å³ï³ëË³ÝáõÙ ¿ ßáõÙ»ñ. TI.
LA-ÇÝ (³ëáõñ. balāţu)` §ÏÛ³Ýù, áÕç, Ï»Ý¹³ÝÇ, ·áÛáõÃÛáõÝ¦ ÇÙ³ëïáí: Ð³Û»ñ»Ý
Ù»ÏÝáõÃÛáõÝÁ ¶. Ô³÷³ÝóÛ³ÝÇ, àôä, ¿ç 39. ï»°ë Ý³¨ ¶. æ³ÑáõÏÛ³Ý, ÐÈä
ÜÞ, ¿ç 428. Н. Арутюнян, КУКН, ¿ç 472:
37. Ê³ãÇÏÛ³ÝÁ Ñ³Ù»Ù³ïáõÙ ¿ Ëáõé. oya–Ç Ñ»ï ÝáõÛÝ Ýß³Ý³ÏáõÃÛ³Ùµ [M.
Хачикян, ХУ, ¿ç 37]:
38. Ð. ²×³éÛ³ÝÁ ule-še-Á (³ñÙ³ïÁ ule-Ý ¿) Ñ³Ù»Ù³ïáõÙ ¿ Ñ³Û. áõñÇß §áõñÇß, ³ÛÉ¦
µ³éÇ Ñ»ï [ÐÈä, I, ¿ç 172]` ÝÙ³ÝáõÃÛáõÝÁ Ñ³Ù³ñ»Éáí å³ï³Ñ³Ï³Ý: ¶. æ³-
ÑáõÏÛ³ÝÁ áõñ³ñï. uli / ule-še §áõñÇß, ³ÛÉ¦ µ³éÁ Ï³åáõÙ ¿ Ñ. -». * al-, ol- ³ñÙ³-
ïÇ Ñ»ï, áñÇó áõÝ»Ýù Ñ³Û. ³ÛÉ, áÛ < Ñ. -». * al-io ¹»ñ³ÝáõÝÁ [ï»°ë àôÐ, ¿ç 139]:
39. ²ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇó Ù»ÏáõÙ ulţu-ni ÷áË³ñÇÝáõÙ ¿ ßáõÙ»ñ. ANŠU. A. AB.
BA-ÇÝ §áõÕï¦ ÇÙ³ëïáí [ï»°ë Н. Арутюнян, КУКН, ³ñÓ. 173 IV6]: Ð³Û»ñ»Ý
Ù»ÏÝáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ ï»°ë Ð. ê³Ý¹³ÉçÛ³Ý, ICU, ¿ç 442. ÝáõÛÝÁ ÏñÏÝáõÙ ¿ ¶.
æ³ÑáõÏÛ³ÝÁ [àôÐ, ¿ç 141]. Ü. Ð³ñáõÃÛáõÝÛ³ÝÁ [КУКН, ¿ç 472]:
40. Î»ÉÇßÇÝÇ ¨ Âá÷áõ½³í³ÛÇ »ñÏÉ»½íÛ³ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ Ñ³Ù³å³ï³ë-
Ë³ÝáõÙ ¿ ³ëáõñ. alāku-ÇÝ` §·Ý³É, ù³ÛÉ»É¦ ÇÙ³ëïáí [Н. Арутюнян, КУКН, ¿ç
471]: Ð³Û»ñ»Ý Ù»ÏÝáõÃÛáõÝÁ ¶. Ô³÷³ÝóÛ³ÝÇ [àôä, ¿ç 39]. ï»°ë Ý³¨ ÝáõÛÝÇ
,,Хайаса – колибель армян,,, ¿ç 215:
41. Ø»ÏÝáõÙÁ Áëï Ð. ê³Ý¹³ÉçÛ³ÝÇ [ICU, ¿ç 447]: ²ÛÉ Ñ»ÕÇÝ³ÏÝ»ñ Ã³ñ·Ù³ÝáõÙ »Ý
§ËÝ¹ñ³Ýù, ³Õ³ã³Ýù¦` Ñ³Ù»Ù³ï»Éáí ½áõ·³Ñ»é ³ëáõñ³Ï³Ý ï»ùëïÇ tenieni-
Ç Ñ»ï. ï»°ë И. Дьяконов, УПД, ¿ç 92. Г. Вильгелм, ДВ, 5. ¿ç 95, Г. Мелики-
швили, УКН, ¿ç 412. Н. Арутюнян, КУКН, ¿ç 461:
42. î»°ë ¶. æ³ÑáõÏÛ³Ý, àôÐ, ¿ç 139:
43. ¶. æ³ÑáõÏÛ³ÝÁ Ñ³Ù»Ù³ïáõÙ ¿ Ñ³Û. Ñáñ¹-»Ù (< Ñ. -». *per) µ³ÛÇ Ñ»ï [¶. æ³-
ÑáõÏÛ³Ý, àôÐ, ¿ç 139]. ï»°ë Ý³¨ ¶. Ô³÷³ÝóÛ³Ý, àôä, ¿ç 29:
44. Ð³Ù³å³ï³ëË³ÝáõÙ ¿ ßáõÙ»ñ. GUD-ÇÝ §óáõÉ, Ëáßáñ »Õç»ñ³íáñ ³Ý³ëáõÝ¦
ÇÙ³ëïáí [ï»°ë Н. Арутюнян, КУКН, ¿ç 457]: Ð³Û»ñ»Ý Ù»ÏÝáõÃÛáõÝÁ ¶. Ô³-
÷³ÝóÛ³ÝÇ [àôä, ¿ç 39]. ï»°ë Ý³¨ ÝáõÛÝÇ, ,,Хайаса – колибель армян,, ¿ç 215:
45. Ð³Û. å»Õ-»Ù-Ç Ñ»ï ÑÝ³ñ³íáñ ½áõ·áñ¹Ù³Ý Ù³ëÇÝ ï»°ë ¶. Ô³÷³ÝóÛ³Ý,
àôä, ¿ç 39. Г. Джаукян, УИЯ, ¿ç 101:
46. Î»ÉÇßÇÝÇ »ñÏÉ»½íÛ³ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝáõÙ Ñ³Ù³å³ï³ëË³ÝáõÙ ¿ ßáõÙ»ñ.
(DUG)
UTÚL -ÇÝ (³ëáõñ. diqāru) §Ï³Ãë³, ³Ù³Ý¦: Ð³Û»ñ»Ý Ù»ÏÝáõÃÛáõÝÁ Ð.
ê³Ý¹³ÉçÛ³ÝÇ [ICU, ¿ç 421]. ï»°ë Ý³¨ ¶. Ô³÷³ÝóÛ³Ý, àôä, ¿ç 39. ¶.
æ³ÑáõÏÛ³Ý, àôÐ, ¿ç 141, Н. Арутюнян, КУКН, ¿ç 462:
86
47. Î³½Ùí³Í ¿ šul- (Ñ³Û. ëáÕ-³É, ëáÕáëÏ-»É) ³ñÙ³ïÇó ¨ -u-št- Ñ³Û. –áõ-ëï
³Í³ÝóÇó (ÑÙÙï. Ý³¨ -³-ëï/ -Ç-ëï/ -»-ëï ³Í³ÝóÝ»ñÁ): Ð³Û»ñ»Ý Ù»ÏÝáõÃÛ³Ý
Ñ³Ù³ñ ï»°ë ¶. æ³ÑáõÏÛ³Ý, ÐÈä ÜÞ, ¿ç 436. ÝáõÛÝÇ Взаим., ¿ç 134:
48. Ð³Ù³ñÅ»ù ¿ ßáõÙ»ñ. GIŠ–ÇÝ ¨ ³ëáõñ. BE. LI-ÇÝ §½»Ýù¦: Ð³Û»ñ»Ý Ù»ÏÝáõÃÛáõÝÁ
¶. Ô³÷³ÝóÛ³ÝÇ [Г. Капанцян, О концептуально-идеологической стороне не-
которых урартских слов и выражений, ArOr, XVII, Ñ³Ù³ñ 1, 1949, ¿ç 371].
ï»°ë Ý³¨ ¶. æ³ÑáõÏÛ³Ý, àôÐ, ¿ç 149, Н. Арутюнян, КУКН, ¿ç 465:
49. Æ. ¸Û³ÏáÝáíÁ Ñ³Ù»Ù³ïáõÙ ¿ Ëáõé. ţeae §µ³½áõÙ, ß³ï¦ µ³éÇ Ñ»ï, áñÁ ÁÝ¹áõ-
ÝáõÙ ¿ Ü. Ð³ñáõÃÛáõÝÛ³ÝÁ [КУКН, ¿ç 469]: ¶. æ³ÑáõÏÛ³ÝÁ Ñ³Ù»Ù³ïáõÙ ¿ Ñ³Û.
ï¿-. ïÇ- §Ù»Í¦ ³ñÙ³ïÇ Ñ»ï (ïÇ-»½»ñù, ïÇ-ÏÇÝ, ï¿ñ< *ïÇ-³Ûñ) µ³é»ñáõÙ`
Ñ³Ù³ñ»Éáí áõñ³ñï»ñ»ÝÇó Ñ³Û»ñ»ÝÇÝ ³Ýó³Í ÑÝ³ñ³íáñ µ³é. ï»°ë àôÐ, ¿ç
141: Àëï ³Ù»Ý³ÛÝÇ µ³éÇ ×Çßï Ó¨Ý ¿ ţi-ae-Á. –ae-Ý ³Ûëï»Õ å»ïù ¿ ¹Çï»É
áñå»ë Ù³ëÝÇÏ, áñÁ ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ Ñ³×³Ë Ñ³Ý¹ÇåáõÙ ¿`–v-
(i)e (áõß ßñç³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ –v-ge) Ó¨»ñáí. ï»°ë ûñÇÝ³Ï` durbae<
durb-ae §³åëï³Ùµ¦, ţirae < ţir-a-(i)e §Ñ½áñ¦, şerabae < şerab-ae §Í³ñ³í¦, tuaie
< tu-a-ie §Ù³ùáõñ(±), å³ñ½(±)¦, paţusi(i)e < paţ-us-i-(i)e §å³ñëå³å³ï¦ ¨ ³ÛÉÝ:
àõñ³ñï. –a(i)e Ù³ëÝÇÏÇ Ñ³Ù³ñ ï»°ë Ý³¨ И. Дьяконов, УПД, ¿ç 75-76:
50. ²ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇó Ù»ÏáõÙ GEŠu-duli-Á ÷áË³ñÇÝáõÙ ¿ GEŠuldi-ÇÝ §Ë³ÕáÕÇ
Ãáõ÷, ³Û·Ç¦ ÇÙ³ëïáí: Ü. Ð³ñáõÃÛáõÝÛ³ÝÁ GEŠuduli-ÇÝ Ý»ñÏ³Û³óÝáõÙ ¿ áñå»ë
GEŠ
uldi-Ç ï³ñµ»ñ³Ï [Н. Арутюнян, КУКН, ¿ç 472]: ê³Ï³ÛÝ ¹ñ³Ýù ï³ñµ»ñ
µ³é»ñ »Ý. ³é³çÇÝÁ Ñ³Ù³å³ï³ëË³ÝáõÙ ¿ Ñ³Û. ïáÉÇ-ÇÝ` §í³ÛñÇ Ë³ÕáÕ¦
[ï»°ë ¶. Ô³÷³ÝóÛ³ÝÇ àôä, ¿ç 39], ÇëÏ »ñÏñáñ¹Á` Ñ³Û. áñÃ-ÇÝ` §Ë³ÕáÕÇ
áñÃ¦ (³Û¹ Ù³ëÇÝ ï»°ë ³é³ÝÓÇÝ):
51. àõñ³ñï. dudi(e) §ë³ÑÙ³Ý³ù³ñ, »½ñ³ù³ñ¦. µ³éÇ Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÁ Áëï Æ.
¸Û³ÏáÝáíÇ [УПД, ¿ç 71 ¨ 88]: ¶. æ³ÑáõÏÛ³ÝÁ ÝÙ³ÝáõÃÛáõÝÁ Ñ³Û. ïáõï §Í³Ûñ,
»½ñ¦ µ³éÇ Ñ»ï Ñ³Ù³ñáõÙ ¿ Ï³ëÏ³Í»ÉÇ [ï»°ë ÐÈä ÜÞ, ¿ç 437]:
52. Î»ÉÇßÇÝÇ »ñÏÉ»½íÛ³ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝáõÙ Ñ³Ù³å³ï³ëË³ÝáõÙ ¿ ßáõÙ»ñ.
NUMUN-ÇÝ (³ëáõñ. zēru) §ÁÝï³ÝÇù, ë»ñÙ, ó»Õ¦ ÇÙ³ëïáí: Ð³Û»ñ»Ý
Ù»ÏÝáõÃÛáõÝÁ ¶. æ³ÑáõÏÛ³ÝÇ [àôÐ, ¿ç 150]:
³ëáõñ. siāqu-ÇÝ` §Ý»Õ»É, ×½Ù»É¦ ÇÙ³ëïáí [Н. Арутюнян, КУКН, ¿ç 476]. Áëï
Ì»ñ»Ã»ÉÇÇ §å³ïé»É¦. ³Û¹ Ù³ëÇÝ ï»°ë Н. Арутюнян, НУНК, ¿ç 28:
³ëáõñ. nabālu-ÇÝ` §ç³ñ¹»É, ù³Ý¹»É¦ ÇÙ³ëïáí [Н. Арутюнян, КУКН, ¿ç 458]:
87
Ð³Û»ñ»Ý ÷Ãáõñ, ÷ÃñÇÉ §÷Ëñ»É, ÷ßñ»É¦ µ³éÁ Ñ³Ý¹»ë ¿ ·³ÉÇë Ý³¨ ÷ÃáõÃ,
÷ÃáõÕ, ÷Ãáõ³ñ ¨ ³ÛÉ Ó¨»ñáí, Áëï ³Û¹Ù ³ñÙ³ïÁ å»ïù ¿ ÉÇÝÇ *÷ÇÃ-Á Ï³Ù
*÷áõÃ-Á. (»Ã» ×Çßï ¿ µ³éÇ Ñ³Ù»Ù³ïáõÙÁ ë»å³·Çñ pit-Ç Ñ»ï, ³å³ *÷ÇÃ-Á):
¶. æ³ÑáõÏÛ³ÝÁ ³ÛÝ (³å³é. pit-ulie Ó¨áí) Ñ³Ù»Ù³ïáõÙ ¿ Ñ³Û. µñµé. (ì³Ý,
ÊÉ³Ã) åïÉÇÉ §÷ã³Ý³É, ³í»ñ»É¦ Ó¨Ç Ñ»ï` Ñ³Ù³ñ»Éáí ÝÙ³ÝáõÃÛáõÝÁ
å³ï³Ñ³Ï³Ý [¶. æ³ÑáõÏÛ³Ý, àôÐ, ¿ç 143]:
55. êáíáñ³µ³ñ ïñíáõÙ ¿ §ÇÝã-áñ Å³Ù³Ý³Ï, »ñµ áñ¦ ÇÙ³ëïÁ` Ï³å»Éáí ³ÛÝ aše
§»ñµ¦ µ³éÇ Ñ»ï, ï»°ë, Н. Арутюнян, КУКН, ¿ç 432:
56. Ð³Û»ñ»Ý Ù»ÏÝáõÃÛáõÝÁ Ð. ê³Ý¹³ÉçÛ³ÝÇ [ICU, ¿ç 327]. ÝáõÛÝÁ ÏñÏÝáõÙ ¿ Ü. Ð³-
ñáõÃÛáõÝÛ³ÝÁ, КУКН, ¿ç 434:
57. ¶. æ³ÑáõÏÛ³ÝÁ Ñ³Ù»Ù³ïáõÙ ¿ Ñ³Û. µñµé. ³ïá §Í»ñ ÏÇÝ¦, Ëáõé. attai §Ñ³Ûñ¦
µ³é»ñÇ Ñ»ï` ÝÙ³ÝáõÃÛáõÝÁ Ñ³Ù³ñ»Éáí §ï³ññ³Ï³Ý ó»Õ³ÏóáõÃÛ³Ý¦
³ñ¹ÛáõÝù. ï»°ë ¶. æ³ÑáõÏÛ³Ý, àôÐ, ¿ç 137:
58. Ð³Ù³ñÅ»ù ¿ ßáõÙ»ñ. GIBIL-ÇÝ §Ýáñ¦ ÇÙ³ëïáí: Ð³Û»ñ»Ý ßáõ-ù µ³éÇ Ñ»ï
ÑÝ³ñ³íáñ Ï³åÇ Ù³ëÇÝ ï»°ë ¶. æ³ÑáõÏÛ³Ý, УИЯ, ¿ç 134:
59. ²Û¹å»ë Áëï Ð. ê³Ý¹³ÉçÛ³ÝÇ [ICU, ¿ç 422]. ï»°ë Ý³¨ ¶. Ô³÷³ÝóÛ³Ý, àôä,
¿ç 39: ¸³ å³ßïå³ÝáõÙ ¿ Ý³¨ Ü. Ð³ñáõÃÛáõÝÛ³ÝÁ` Ñ»Ýí»Éáí §КУКН 391¦
³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛ³Ý íñ³, áõñ ËáëíáõÙ ¿ ·»ïÇ çñ»ñÇ û·ï³·áñÍÙ³Ý Ù³ëÇÝ [Н.
Арутюнян, КУКН, ¿ç 469]. ï»°ë Ý³¨ ¶. æ³ÑáõÏÛ³Ý, ÐÈä ÜÞ, ¿ç 428:
60. Ð³Ù»Ù³ï»ù Ë»Ã³Ï³Ý šiu-ni §ÉáõÛëÇ ³ëïí³Í¦: ²Û¹ Ù³ëÇÝ ï»°ë И. Дьяко-
нов, ДВ, 5, ¿ç 172. ê. ÐÙ³Û³ÏÛ³Ý, ìÂäÎ, ¿ç 44-46:
61. àõñ³ñï. ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ Ñ³Ý¹ÇåáõÙ ¿ Ý³¨ Aldi Ó¨áí:
62. Æ. ¸Û³ÏáÝáíÁ, Ø. Ê³ãÇÏÛ³ÝÁ ¨ Ýñ³Ýó Ñ»ï¨áñ¹Ý»ñÁ ÷áñÓ»Éáí ÑÇÙÝ³íáñ»É
ËáõéÇ-áõñ³ñï³Ï³Ý É»½áõÝ»ñÇ ³é³ÝÓÇÝ É»½í³ÁÝï³ÝÇùÇÝ å³ïÏ³Ý»Éáõ
ï»ëáõÃÛáõÝÁ, ÑÇÙÝí»Éáí ÉáÏ ËáõéÇ»ñ»ÝÇ íñ³` Ñ³×³Ë µ³½Ù³ÃÇí áõñ³ñï³-
Ï³Ý µ³é»ñÇ Ù»Ë³ÝÇÏáñ»Ý í»ñ³·ñáõÙ »Ý ËáõéÇ»ñ»ÝÇó å³ï×»Ýí³Í ÇÙ³ëï-
Ý»ñ, ÇÝãÁ ËÇëï Ï³ëÏ³Í»ÉÇ ¿:
63. ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, §áõñ³ñï³Ï³Ý¦ ×ß·ñïí³Í ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý
³ñï³ë³ÝáõÃÛ³Ùµ, ÇÙ³ëï áõÝÇ Ý»ñÏ³Û³óÝ»É ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý áñáß Ñ³ñó»ñ
å³ñ½³µ³Ý»Éáõó Ñ»ïá ÙÇ³ÛÝ:
64. î»°ë Н. Арутюнян, КУКН, ¿ç 434:
65. ä»ïù ¿ Ñ³ëÏ³Ý³É §ÇëÏ¦, Ñ³Ï³é³Ï ¹»åùáõÙ å»ïù ¿ Ãíáí Ñ³Ù³Ó³ÛÝí»ñ
LU
UKUm-Ç Ñ»ï (Ñá·Ý. ÃÇí):
66. î»°ë Ð. ²×³éÛ³Ý, Ð²´ III, ¿ç 29:
88
67. î»°ë ¶. æ³ÑáõÏÛ³Ý, ÐÈä ÜÞ, ¿ç 443:
68. î»°ë ûñÇÝ³Ï`
- Dhaldinani GIŠKÁ bidini man-ini..... eia ardi-še arni ušma-še - §Ð³ÕÃ ³ëïÍá
¹éÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó ÃáÕ ÉÇÝÇ... . ¨ áõÅ, ßÝáñÑ, Ñ½áñáõÃÛáõÝ¦ [УКН 4485. 418x]:
- man-ini DŠiuini bidini..... ulgu-še pişu-še alsui-še [УКН 954].
- man-ini DHaldini bidini..... ulgu-še pişu-še alsui-še [УКН 934] ¨ ³ÛÉÝ:
69. ²Û¹ Ó¨áí ¿ Ã³ñ·Ù³ÝáõÙ Ð. Î³ñ³·Ûá½Û³ÝÁ [àô², ¿ç 45], áñÁ ÁÝ¹áõÝáõÙ ¿ Ý³¨
ê. ÐÙ³Û³ÏÛ³Ý [ìÂäÎ ¿ç 92, ÍÝ. 15]:
70. î»°ë Ñ³Ù³å³ï³ëË³Ý³µ³ñ УКН, ¿ç 390. НУНК, ¿ç 436:
71. Â»ñ¨ë ÝáõÛÝ ³ñÙ³ïÇó ¿ Ï³½Ùí³Í Ý³¨ ašd- (aš-d-) µ³ÛÁ. ÑÙÙï. ar-(d)-, suui-
(d)-, ter-(d)- ¨ ³ÛÉ Ó¨»ñÇ Ñ»ï:
72. ¼ Ý³Ë³Í³ÝóÇ ÑÝ³ñ³íáñ ·áÛáõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ ï»°ë Н. Арутюнян, КУКН, ¿ç
476, ï»°ë Ý³¨ ÍÝ. 31:
73. УКН, ¿ç 391. aš- µ³ÛÇ Ñ³Ù»Ù³ïáõÙÁ Ëáõé. as §Ýëï»É, µÝ³Ï»óÝ»É¦ µ³ÛÇ Ñ»ï
ùÇã Ñ³í³Ý³Ï³Ý ¿ ÇÙ³ëï³ÛÇÝ ³éáõÙáí:
74. ²ñ¹³ñ³óÇáñ»Ý ³ÛÝ ÇÙ³ëïáí Ùáï Ñ³Ù³ñ»Éáí ul(a)-, ušt(a)- µ³Û»ñÇÝ. ï»°ë
КУКН, ¿ç 437-438: ¶. Ô³÷³ÝóÛ³ÝÁ Ñ³Ù»Ù³ïáõÙ ¿ Ñ³Û. Ñ³ë-³Ý-»É µ³ÛÇ Ñ»ï
[ï»°ë àôä, ¿ç 56]` í»ñçÇÝë Ã³ñ·Ù³Ý»Éáí §û·ÝáõÃÛ³Ý Ñ³ëÝ»É¦:
75. î»°ë Н. Арутюнян, НУНК, ¿ç 437:
76. î»°ë Н. Арутюнян, КУКН ¿ç 476 ¨ 254 ÍÝ. 14:
77. î»°ë Ð. ²×³éÛ³Ý, Ð²´ III, ¿ç 47:
78. î»°ë Ð. ²×³éÛ³Ý, ÐÈä, I, ¿ç 171. ¶. æ³ÑáõÏÛ³Ý, àôÐ, ¿ç 139: ²Ûë Ó¨Á (atú-bi,
atú-ni) Ç ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝ aţu-, haţu-, aţ-qa-na- Ó¨»ñÇ ·ñí³Í ¿ t-áí (ţ-Ç ÷áË³-
ñ»Ý). ÙÇ·áõó» ·áñÍ áõÝ»Ýù »ñÏáõ ï³ñµ»ñ ³ñÙ³ïÝ»ñÇ Ñ»ï (ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³-
·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ tú í³ÝÏÇ ţux ³ñÅ»ùáí Ñ³Ý¹»ë ·³Éáõ Ñ³Ù³ñ Ñ³Ù»Ù³ï»ù
Ý³¨` túbardu- [КУКН 407 лс17] ¨ ţubardu- Ó¨»ñÁ [КУКН 406 лс 21]):
79. УКН, ¿ç 387:
80. И. Дьяконов, УПД, ¿ç 77, 78. Н. Арутюнян, КУКН, ¿ç 432:
81. ê. ÐÙ³Û³ÏÛ³Ý, ìÂäÎ, ¿ç 11, 94-95 ÍÝ. 30. Ð. Î³ñ³·Ûá½Û³Ý, àô², ¿ç 46,
³ñÓ. 6:
82. Ü. Ð³ñáõÃÛáõÝÛ³ÝÁ Ñ»ï¨»Éáí ¶. Ô³÷³ÝóÛ³ÝÇÝ... ali aba-di ³ñï³Ñ³Ûïáõ-
ÃÛáõÝÁ Ï³ñ¹áõÙ ¿ ÙÇ³ëÇÝ, aliaba-di ï»ëùáí. ï»°ë Н. Арутюнян, КУКН, ¿ç 433:
83. ¶. æ³ÑáõÏÛ³ÝÁ µ³éÁ µ³Å³ÝáõÙ ¿ »ñ»ù Ù³ëÇ bazi/u-dibi-du(ni)` dibi-Ç Ù»ç ï»ë-
Ý»Éáí Ñ³Û. ïÇõ §ó»ñ»Ï, ÉáõÛë¦ (Áëï Çñ»Ý Ý³¨ ³ëïí³Í), ÇëÏ duni-Ç Ù»ç Ñ³Û.
89
ïáõÝ µ³éÁ (ni-Ç µ³ó³Ï³ÛáõÃÛáõÝÁ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇó Ù»ÏáõÙ Ñ³Ù³ñ»Éáí
íñÇå³Ï), ¨ ³ÙµáÕç³å»ë µ³éÁ Ï³ñ¹áõÙ ¿ µ³ñÓáõ/Ç-ïÇõÇ-ïáõÝ §µ³ñÓñ-
³ëïÍá-ïáõÝ¦ [àôÐ, ¿ç 156]: ØÇ·áõó» §-ïÇõ-Ç-ïáõ-¦-Ý å»ïù ¿ Ñ³ëÏ³Ý³É ïÇõ
§ÉáõÛë¦, ïáõ §ïíáÕ¦ (Ñ³Û. ïáõ µ³éÁ ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ³éÏ³ ¿
du (= ţù) Ó¨áí)` ÙÇ³ëÇÝ ïÇõ-Ç-ïáõ Ñ³ëÏ³Ý³Éáí §Éáõë³ïáõ, ÙáÉáñ³Ï¦:
84. Ð²´, 1, ¿ç 625:
85. ÐÈäÜÞ ¿ç 522:
86. î»°ë И. Дьяконов, ДВ, 5, ¿ç 172:
87. î»°ë И. Дьяконов, УПД, ¿ç 88:
88. ²Û¹ Ù³ëÇÝ ï»°ë Ü. Ð³ñáõÃÛáõÝÛ³Ý КУКН, ¿ç 442:
89. УКН, ¿ç 395. УКН, ³ñÓ. 96:
90. УКН, ³ñÓ. 264 ïáÕ, 18:
91. ²Û¹ Ù³ëÇÝ ï»°ë Ý³¨ Г. Капанцян, ОЭУХЯ, ¿ç 33, Н. Арутюнян, КУКН,
¿ç 468:
92. Ð. ê³Ý¹³ÉçÛ³ÝÁ Ñ³Ù»Ù³ïáõÙ ¿ Ñ³Û. Ã»ÏÝ §ÃÇÏáõÝù¦ µ³éÇ Ñ»ï` Ã»ÏÝ ³Í»³É
ÇÙ³ëïáí [ICU, ¿ç 432]: ²Û¹ ¹»åùáõÙ »ÉÝ»Éáí ÏáÝï»ùëïÇó` §...X-kai tequalie¦-Á
å»ïù ¿ Ñ³ëÏ³Ý³É §X-Ç ³éç¨ ÃÇÏáõÝùáí ¹³ñÓñ»ó (ÃßÝ³ÙÇÝ»ñÇÝ), ³ÛëÇÝùÝ
ëïÇå»ó Ý³Ñ³Ýç»É¦:
93. Ø³ëÝ³·»ïÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó áñå»ë ³Û¹åÇëÇÝ ¹Çï³ñÏíáõÙ ¿ pare-Á, áñ Ñ³Ù³å³-
ï³ëË³ÝáõÙ ¿ Ñ³Û. ³é-ÇÝ:
94. Ü. Ð³ñáõÃÛáõÝÛ³ÝÁ Ñ³Ù³ñáõÙ ¿ ÑáÙ³ÝÇß quldini §Ëáå³Ý¦ ¨ šuli §³ÝÙß³Ï(±)¦
µ³é»ñÁ. ï»°ë Н. Арутюнян, КУКН, ¿ç 462:
95. î»°ë И. Дьяконов, УПД, ¿ç 74, Н. Арутюнян, КУКН, ¿ç 451:
96. Â³ñ·Ù³ÝáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ ï»°ë Н. Арутюнян, КУКН, ¿ç 459:
98. Ü. Ð³ñáõÃÛáõÝÛ³ÝÁ ÝáõÛÝå»ë ÁÝ¹áõÝ»Éáí §µ³ñÓñ, Ñ½áñ¦ Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÁ ³ÛÝ
Ñ³Ù»Ù³ïáõÙ ¿ Ñ³Û. Ïáõé µ³éÇ Ñ»ï. ï»°ë Н. Арутюнян, КУКН, ¿ç 452:
99. î»°ë Г. Вильгелм, ,,К хуритской и урартской грамматике,,, ДВ 5. ¿ç 96:
100. ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ –ani í»ñç³íáñáõÃÛáõÝÁ Ñ³Ý¹ÇåáõÙ ¿ Ý³¨
½³Ý³½³Ý ßÇÝáõÃÛáõÝÝ»ñ Ýß³Ý³ÏáÕ ÙÇ ù³ÝÇ ³ÛÉ µ³é»ñáõÙ, ûñÇÝ³Ï` burgan-
ani, iar-ani ¨ ³ÛÉÝ. ÑÙÙï. Ñ³Û. – (³ñ)³Ý ³Í³ÝóÇ Ñ»ï` ÑÝÓ-³Ý, Ï³Û-³Ý, ¹³ñ-
³Ý ¨ ³ÛÉÝ:
90
101. ¶. Ô³÷³ÝóÛ³ÝÁ Ñ³Ù»Ù³ïáõÙ ¿ Ñ³Û. Ù»ë-áõÃÛáõÝ §ÝíÇñí³ÍáõÃÛáõÝ¦, Ù»ë-ÇÙ
§ÝíÇñ»É¦ µ³éÇ Ñ»ï (Ñ³Û»ñ»Ý µ³éÇ Ù»ÏÝ³µ³ÝáõÃÛáõÝÁ Áëï Ô³÷³ÝóÛ³ÝÇ).
àôä, ¿ç 39:
102. Ð. Î³ñ³·Ûá½Û³ÝÁ ¨ ê. ÐÙ³Û³ÏÛ³ÝÁ Ã³ñ·Ù³ÝáõÙ »Ý §áÕç³ÏÇ½»É, ³Ûñ»É¦
[ìÂäÎ, ¿ç 92, ÍÝ. 17], ü. øÛáÝÇ·Á` §å³ïé»É¦ [ HchI, ¿ç 54]:
103. Àëï Ü. Ð³ñáõÃÛáõÝÛ³ÝÇ: Ð³ßíÇ ³éÝ»Éáí ³ÛÝ ÇñáÕáõÃÛáõÝÁ, áñ ³ëáõñ³Ï³Ý
tú-Ý áã ÙÇ Ï»ñå ãÇ Ï³ñáÕ ï³É ţu ¨ Ñ³Ï³é³ÏÁ, ³å³ Ñ³Ïí³Í »Ýù ³ÛÝ
Ñ³Ù³ñ»É íñÇåáõÙ: ØÇ·áõó» tú-Ý å»ïù ¿ Ï³ñ¹³É ţux :
104. Ð³ñáõÃÛáõÝÛ³ÝÁ Ñ»ï¨»Éáí Ø. Ê³ãÇÏÛ³ÝÇÝ ¨ Æ. ¸Û³ÏáÝáíÇÝ` ³ÛÝ Ñ³Ù»Ù³-
ïáõÙ ¿ Ëáõé. tubue §áõÅ»Õ¦ µ³éÇ Ñ»ï ¨ Ã³ñ·Ù³ÝáõÙ §³Ùñ³óÝ»É(±)¦. ï»°ë Н.
106. ²ÛÝå»ë, ÇÝãå»ë áõÝ»Ýù Ñ³Û. ÛÕ»É < *Û-áõÕ-»É, áñÁ Ï³½Ùí³Í ¿ ÝáõÛÝ ³ñÙ³ïÇó
Ù»Ï ³ÛÉ` Ç/Û Ý³Ë³Í³ÝóÇ Ñ³í»ÉáõÙáí: ÐÙÙï. Ý³¨ Ñ³Û. Ñ-³Û-»É / Ý-³Û-»É, Û-»-ó-
»É / Ý-»-ó-áõÏ, Û-ëï³Ï / Ý-ëï³Ï ¨ ³ÛÉÝ µ³é»ñÁ:
107. ÐÝ³ñ³íáñ ¿ Ý³¨ í»ñçÇÝÇë Ï³åÁ Ñ³Û. Ñ»Õ/ áÕ < * pel/pol §Ñ»Õ»Õ, ÑáëáÕ çáõñ¦
³ñÙ³ïÇ Ñ»ï: ÐÙÙï. Ñ. -». *ped > ë»å. peţ > Ñ³Û. (Ñ)»ï, Ñ. -» *per > ë»å. par >
Ñ³Û. ³é, Ñ»é, Ñ³ñ:
108. ÜáõÛÝ –usi ³Í³Ýóáí »Ý Ï³½Ùí³Í Ý³¨` su-si §ÇÝã-áñ ï³×³ñ¦, pul-usi
§íÇÙ³·Çñ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝ (ÏáÃáÕÁ ·ñÇ Ñ»ï ÙÇ³ëÇÝ)¦, ur-išh-usi §Ù»ï³Õ³-
Ùß³ÏÙ³Ý ³ñÑ»ëï³Ýáó, ¹³ñµÝáó¦ µ³é»ñÁ µáÉáñÝ ¿É Ýß³Ý³ÏáõÙ »Ý ½³Ý³½³Ý
ßÇÝáõÃÛáõÝÝ»ñ: ÆÝã í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ -i-(i)e í»ñç³íáñáõÃÛ³ÝÁ, ³å³ ³ÛÝ å»ïù ¿
ÝáõÛÝ³óÝ»É -v-(i)e ³Í³ÝóÇ Ñ»ï, ï»°ë ÍÝ. 49:
109. ¶. Ô³÷³ÝóÛ³ÝÁ ë»å. pat-ari-Á Ñ³Ù»Ù³ïáõÙ ¿ Ñ³Û. ÷³Ã ³ñÙ³ïÇ Ñ»ï. ï»°ë
àôä, ¿ç 39:
110. Æ. ¸Û³ÏáÝáíÁ §. . URU šuhi ištini šat-uli¦ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÁ Ñ³Ù³ñáõÙ ¿
å³ï×»Ý³Ñ³ÝáõÙ ³ëáõñ³Ï³Ý §ālu ana eššuti aşbat- ù³Õ³ùÁ ÝáñÇó »ë í»ñóñÇ¦
Ó¨Çó` §ù³Õ³ùÁ »ë í»ñ³µÝ³Ï»óñÇ¦ ÷áË³µ»ñ³Ï³Ý ÇÙ³ëïáí. ï»°ë УПД, ¿ç
53: ²Û¹ ¹»åùáõÙ ÇÝãå»ë µ³ó³ïñ»É §URUm ištini šat-uli¦ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÁ:
111. î»°ë Г. Меликишвили, УКН, ³ñÓ. 448, ïáÕ 4 (ÏÇó Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÁ):
112. î»°ë Н. Арyтюнян, КУКН, ¿ç 463:
113. Àëï Ô³÷³ÝóÛ³ÝÇ` šeri §³í»ÉóáõÏ¦, šer §µ³ñÓñ¦, áñÁ Ý³ Ñ³Ù»Ù³ïáõÙ ¿ Ñ³Û.
ë³ñ µ³éÇ Ñ»ï. ï»°ë àôä, ¿ç 39:
91
114. Â³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÁ Áëï ´. äÇáïñáíëÏáõ [КБ, III, ¿ç 43], áñÁ ÏñÏÝáõÙ ¿ Ü.
Ð³ñáõÃÛáõÝÛ³ÝÁ [КУКН, ¿ç 466]. Æ. ¸Û³ÏáÝáíÁ ³é³ç³ñÏáõÙ ¿ §½ÇÝ³Ýáó(±)¦
Ï³å»Éáí ³ÛÝ šuri §½»Ýù¦ µ³éÇ Ñ»ï [УПД, ¿ç 91]:
115. î»°ë Ð. ²×³éÛ³Ý, Ð²´, 4, ¿ç 247. ¶. æ³ÑáõÏÛ³Ý, ÐÈäÜÞ, ¿ç 510:
116. Æ. ¸Û³ÏáÝáíÁ ³ÛÝ Ï³åáõÙ ¿ šuri §ëáõñ¦ ³ñÙ³ïÇ Ñ»ï §KURšur-¦-ÇÝ Ñ³ë-
Ï³Ý³Éáí §½ÇÝí³Í Ù³ñ¹Ï³Ýó (³½³ïÝ»ñÇ) »ñÏÇñ¦ [УПД, ¿ç 80], áñÁ ë³Ï³ÛÝ
Ñ³Ï³ëáõÙ ¿ Ã»° KUR KURm Ó¨ÇÝ, Ã»° ³ëáõñ³Ï³Ý ½áõ·³Ñ»éÇÝ:
117. ì³ÝÏ³·Çñ tar-a- / tar-gi-ni å»ïù ¿ Ï³ñ¹³É tíra- / tír-gi-ni:
118. Ð³Û. §ï³-É¦ µ³éÇ Ñ»ï Ñ³Ù»Ù³ïáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ ï»°ë ¶. æ³ÑáõÏÛ³Ý, àôÐ, ¿ç
166: î»ùëïáõÙ áõñ³ñï. µ³éÁ íÏ³Ûí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝáõÙ. ... ]
ali bidi aštanulabi ali taše amani bidi... [КУКН 1936] §(ãÇ Ã³ñ·Ù³ÝíáõÙ)¦:
119. î»°ë Г. Меликишвили, УКН, ¿ç 387:
120. î»°ë И. Дьяконов, ДВ 5,1988, ¿ç 144:
122. ¶. æ³ÑáõÏÛ³ÝÁ ÑÝ³ñ³íáñ Ñ³Ù³ñ»Éáí zil(i)-bi §ó»Õ, ïáÑÙ¦ - Ñ³Û. ó»Õ ½áõ·áñ-
¹áõÙÁ [àôÐ, ¿ç 150]` ÙÇ¨ÝáõÛÝ Å³Ù³Ý³Ï qar-bi-ÇÝ Ñ³Ù»Ù³ïáõÙ ¿ Ñ³Û. Î³ñµÇ
ï»Õ³Ýí³Ý Ñ»ï [àôÐ, ¿ç 147], Ã»¨ »ñÏáõëÝ ¿É ÙÇ¨ÝáõÛÝ Ó¨áí »Ý Ï³½Ùí³Í:
123. ØÇ ÏáÕÙÇó es-§ï»Õ¦, esia- §ï»ÕáõÙ, ³Ûëï»Õ¦ - (ï³ñµ»ñ³Ï eš-. í»ñçÇÝë ¹Çï-
íáõÙ ¿ áñå»ë ³é³ÝÓÇÝ µ³é ¨ ãÇ Ã³ñ·Ù³ÝíáõÙ), ÙÛáõë ÏáÕÙÇó ed-§³ÛÝï»Õ¦
µ³é»ñÇ Ñ³Ù»Ù³ïáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ ï»°ë, ûñÇÝ³Ï, Ñ»ï¨Û³É Ñ³ïí³ÍÝ»ñÁ`- terubi
I LU
X ištini EN. NAM - §¹ñ»óÇ X-ÇÝ ³Ûëï»Õ ÷áË³Ýáñ¹¦ [КУКН 5918].
-LU
EN. NAM esia terubi-§÷áË³Ýáñ¹ ï»ÕáõÙ (³Ûëï»Õ) ¹ñ»óÇ¦ [КУКН 174 BI17].
-LU
EN. NAM edia terubi - §÷áË³Ýáñ¹ ³ÛÝï»Õ ¹ñ»óÇ¦ [КУКН 3884]
ï»ÕÇ ÇÙ³ëïÇ Ñ³Ù³ñ Ñ³Ù»Ù³ï»ù Ý³¨ Ñ³Û. ³Ûëñ/³Û¹ñ §³Ûë, ³Ûëï»Õ /³Û¹,
³Û¹ï»Õ¦ µ³é»ñÁ:
124. Ü. Ð³ñáõÃÛáõÝÛ³ÝÁ dani-ÇÝ ¨ idani- ÇÝ Ñ³Ù³ñáõÙ ¿ ³é³ÝÓÇÝ µ³é»ñ, áñáÝù Ý³
ãÇ Ã³ñ·Ù³ÝáõÙ: Æ. ¸Û³ÏáÝáíÁ idani-ÇÝ ¹Çï³ñÏáõÙ ¿ áñå»ë µ³Û id- ÑÇÙùÇó`
§Ï³ï³ñ»É, ·áñÍ³ñÏ»É¦ ÇÙ³ëïáí [ДВ 5, ¿ç 152], áñÁ Ù»ñÅáõÙ ¿ Ü. Ð³ñáõÃÛáõ-
ÝÛ³ÝÁ [КУКН, ¿ç 447]: Ø»ÉÇùÇßíÇÉÇÝ dani, inani, išani ¨ aštani Ó¨»ñÇ Ñ³Ù³ñ
ÑÝ³ñ³íáñ ¿ Ñ³Ù³ñáõÙ §³Ûë ÏáÕÙ(Çó), ³ÛÝ ÏáÕÙ(Çó)¦ ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ ÇÙ³ëïÁ
[УКН, ³ñÓ. 28, ÍÝ. 14,15]: Ü. Ð³ñáõÃÛáõÝÛ³ÝÁ inani-ÇÝ Ã³ñ·Ù³ÝáõÙ ¿ §³Û¹,
¹³¦, i-šani-ÇÝ ¨ šana-ÇÝ §³Û¹ ÏáÕÙÁ(±)¦ ÇÙ³ëïÝ»ñáí [ï»°ë Н. Арутюнян,
КУКН, ¿ç 448, 450, 462]: ì»ñáÑÇßÛ³É µ³é»ñáõÙ ³ÏÝÑ³Ûïáñ»Ý å»ïù ¿ ³é³ÝÓ-
Ý³óÝ»É i Ñ³Û. Ç Ý³Ë¹ÇñÁ` dani/ nani/šani Ó¨»ñÇ Ù»ç ï»ëÝ»Éáí Ñ³Û. ë³, ¹³, Ý³
92
óáõó³Ï³Ý ¹»ñ³ÝáõÝÝ»ñÁ. ³Û¹ Ù³ëÇÝ ³é³í»É Ñ³Ý·³Ù³Ý³ÉÇ ï»°ë i Ý³Ë¹Ç-
ñÇÝ í»ñ³µ»ñáÕ Ñá¹í³ÍÁ:
125. ìÇÉÑ»ÉÙÁ Ã³ñ·Ù³ÝáõÙ ¿ §É³Ù÷¦. ï»°ë ДВ, 5, ¿ç 97:
126. àñáß³ÏÇ Ï³ëÏ³Í ¿ ³é³ç³óÝáõÙ ³ÛÝ ÷³ëïÁ, áñ í»ñçÇÝë ë»å³·ñ»ñáõÙ
íÏ³Ûí³Í ¿ ÙÇ³ÛÝ iu ï»ëùáí: ØÇÝã¹»é »Ã» Çñáù ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»-
ñáõÙ ³éÏ³ ¿ Ñ³Û. Û > ç ³ÝóáõÙÁ i/g Ñ»ñÃ³·³ÛáõÃÛ³Ý ï»ëùáí, ³å³ áõß ßñç³ÝÇ
³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ å»ïù ¿ ÉÇÝ»ñ gu, iu-Ç ÷áË³ñ»Ý:
127. ì»ñçÇÝë ³ÛÝ Ñ³Ù»Ù³ïáõÙ ¿ Ñ³Ù³ÝÙ³Ý ÏáÝï»ùëïáõÙ Ñ³Ý¹»ë »ÏáÕ tu-lie
§ç³ñ¹»É, áãÝã³óÝ»É¦ µ³éÇ Ñ»ï [Н. Арутюнян, КУКН, ¿ç 446]:
128. ²Û¹å»ë ¿ Ã³ñ·Ù³ÝáõÙ ¶. Ô³÷³ÝóÛ³ÝÁ` Ñ³Ù»Ù³ï»Éáí ³ÛÝ Ñ³Û. áõÕË §Ñ»-
Õ»Õ, ³ñ³· ÑáëáÕ çáõñ¦ µ³éÇ Ñ»ï [àôä, ¿ç 39]. ÝáõÛÝÁ ÏñÏÝáõÙ ¿ Ü. Ð³ñáõ-
ÃÛáõÝÛ³Ý [КУКН, ¿ç 472]:
129. î»°ë Ð. ²×³éÛ³Ý, Ð²´, III, ¿ç 273:
130. Ø. Ê³ãÇÏÛ³ÝÁ Ñ³Ù»Ù³ïáõÙ ¿ Ëáõé. muz–Ç Ñ»ï` ÝÙ³Ý³ïÇå Ýß³Ý³ÏáõÃÛ³Ùµ.
M. Хачикян, ХУ, ¿ç 47:
131. Àëï Æ. ¸Û³ÏáÝáíÇ §»ñÏñáñ¹ ³Ý·³Ù (±)¦. ï»°ë ДВ 5, ¿ç 171:
132. Ø³ëÝ³·»ïÝ»ñÁ ³Û¹å»ë »Ý Ã³ñ·Ù³ÝáõÙ` ÑÇÙÝí»Éáí ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõ-
ÃÛáõÝÝ»ñáõÙ Ñ³×³Ë³ÏÇ Ñ³Ý¹ÇåáÕ I MU / šusini MU §Ù»Ï ï³ñáõÙ¦ ³ñï³-
Ñ³ÛïáõÃÛ³Ý íñ³, áñÁ ë³Ï³ÛÝ ãÇ ËáëáõÙ Âá÷áõ½³í³ÛÇ »ñÏÉ»½íÛ³ ³ñÓ³Ý³-
·ñáõÃÛ³Ý ïíÛ³ÉÝ»ñÇ Ñ»ï: ²Û¹ Ù³ëÇÝ ï»°ë И. Дьяконов, УПД, ¿ç 52-53:
133. ²Û¹ Ù³ëÇÝ ï»°ë Н. Арутюнян, КУКН, ¿ç 465:
134. àñå»ë ûñÇÝ³Ï µ»ñ»Ýù Ñ»ï¨Û³É µ³é»ñÁ. 1) zani-d- Ý³ËÏÇÝáõÙ Ã³ñ·Ù³ÝíáõÙ
¿ñ §³ÕáÃ»óÇ(±), ³Õ»ñë»óÇ(±)¦ - Ýáñ Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÁ §Ëáëù, µ³é¦, Áëï INIM
·³Õ³÷³ñ³·ñÇ - Ñ³Û. Ó³ÛÝ, -Ç §Ëáëù, µ³é, Ó³ÛÝ¦, 2) qudulani Ýáñ Ã³ñ·Ù³-
ÝáõÃÛáõÝÁ §ï³×³ñ¦, Áëï E. BAR ·³Õ³÷³ñ³·ñÇ - Ñ³Û. ÏáÃáÕ §ÏáÃáÕ, ßÇ-
ÝáõÃÛáõÝ¦, 3) bad-usi- §ÑáÛ³Ï³å, í»Ñ³ëù³Ýã ¨ ³ÛÉÝ¦, Ýáñ Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÁ
§ßñç³å³ï¦ Áëï ³ëáõñ. limiddi-Ç - Ñ³Û. å³ï §å³ï, ßñç³å³ï¦, 4) gu-di
§¹»åÇ ³ç¦ ×ß·ñïí³Í ÁÝÃ»ñóÙ³Ùµ egu-di- Ñ³Û. ³ç, -áÛ §³ç¦, 5) šer-aše Ýáñ
Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÁ §Ý³ËÝÇÝ»ñÁ, å³å»ñÁ¦, Ñ³Ù³å³ï³ëË³ÝáõÙ ¿ AD. AD-
še ·³Õ³÷³ñ³·ñÇÝ - Ñ³Û. ë»é §ïáÑÙ, ó»Õ¦ ¨ ³ÛÉÝ:
135. ´áÉáñ ³ÛÝ áõñ³ñï. µ³é»ñÁ, áñáÝó Ñ³Ù³ñ ³é³ç³ñÏíáõÙ ¿ ÇÙ³ëï³ÛÇÝ Ýáñ
(Ù³ëÝ³ÏÇ Ï³Ù ³ÙµáÕç³Ï³Ý) ³ñÅ»ùÝ»ñ, Ù³Ýñ³Ù³ëÝ ¹Çï³ñÏí³Í »Ý Áëï
ÏáÝï»ùëïÇ:
93
136. Ð³ßíÇ ³éÝ»Éáí ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ëáõÛÝ µ³éÇ §ï³×³ñ¦ Ýß³Ý³-
ÏáõÃÛáõÝÁ` ³ëáõñ³Ï³Ý ÷áË³éáõÃÛáõÝÁ Ï³ëÏ³Í»ÉÇ ¿ ÃíáõÙ:
137. ì»ñçÇÝë µ³í³Ï³Ý Ï³ëÏ³Í»ÉÇ ¿, ù³ÝÇ áñ ë»å³·Çñ pax-ini/-ani Ó¨Á óáõÛó ¿
ï³ÉÇë, áñ ³ñÙ³ïÁ å»ïù ¿ ÉÇÝÇ å³Ë-Á:
138. ÊáõéÇ»ñ»ÝÇ Ñ»ï áõÝ»ó³Í ÁÝ¹Ñ³ÝñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ÁÝ¹Ñ³Ýñ³å»ë µ³ó »Ý
ÃáÕÝí³Í ¨ ³Ûëï»Õ ã»Ý ¹Çï³ñÏíáõÙ:
139. Ð³Û»ñ»ÝÁ å³ïÏ³ÝáõÙ ¿ ³ÛÝ É»½áõÝ»ñÇ ÃíÇÝ, áñáÝù µ³í³Ï³Ý³ã³÷ Ýí³Õ»É
»Ý, ³ÛëÇÝùÝ Ïáñóñ»É »Ý Çñ»Ýó ëÏ½µÝ³Ï³Ý (µÝÇÏ) µ³é³å³ß³ñÇ ÙÇ ½·³ÉÇ
Ù³ëÁ` ÷áË³ñÇÝ»Éáí ³ÛÝ »Ï³Ùáõï µ³é»ñáí: Ð³Û»ñ»ÝÇ Ù»ç Ñ³ïÏ³å»ë ß³ï
»Ý Çñ³Ý³Ï³Ý µ³é»ñÁ: ì³ÝÇ Ã³·³íáñáõÃÛ³Ý ßñç³ÝáõÙ ³Û¹ µ³é»ñÇ Ù»Í
Ù³ëÁ ¹»é¨ë Ùáõïù ã¿ÇÝ ·áñÍ»É Ñ³Û»ñ»ÝÇ µ³é³å³ß³ñ: ´Ý³Ï³Ý³µ³ñ, ì³ÝÇ
³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ÑÝ³ñ³íáñ ¿, áñ å³Ñå³Ýí³Í ÉÇÝ»Ý ¹ñ³Ýó µÝÇÏ
Ñ³Ù³ñÅ»ùÝ»ñÇó ß³ï»ñÁ: ÊáëùÁ í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ Ñ³ïÏ³å»ë ³ÛÝ µ³é»ñÇÝ,
áñáÝó µÝÇÏ ÑáÙ³ÝÇßÝ»ñÁ ã»Ý å³Ñå³Ýí»É:
140. î»°ë Г. Джаукян, Взаим., ¿ç 45:
àðàÞ øºð²Î²Ü²Î²Ü Ð²ðòºð
1. àñå»ë µ³ó³éáõÃÛáõÝ áõñ³ñï»ñ»ÝáõÙ z- Ý³Ë¹ÇñÇ ÑÝ³ñ³íáñ ³éÏ³ÛáõÃÛ³Ý

Ù³ëÇÝ ï»°ë Н. Арутюнян, КУКН, ¿ç 476:
2. àõñ³ñï. zaţ-Á ÙÇ ÏáÕÙÇó ÑÝ³ñ³íáñ ¿ Ñ³ëÏ³Ý³É z-aţ- Ñ³Û. ½-³ï-»É, ÙÛáõë
ÏáÕÙÇó zә-ţ- Ñ³Û. ½(Á)-ïáõ-, ½(Á)-ï³-: ²Û¹ å³ï×³éáí ¹Åí³ñ ¿ åÝ¹»É í»ñá-
ÑÇßÛ³É »ñÏáõ µ³é»ñÇ ÙÇ³Å³Ù³Ý³ÏÛ³ ³éÏ³ÛáõÃÛáõÝÁ ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõ-
ÃÛáõÝÝ»ñáõÙ:
3. Ð³Û. Ý(Ç)- Ý³Ë³Í³ÝóÇ Ñ³Ù³ñ ï»°ë Ñ»ï¨Û³É µ³é»ñÁ` Ý-ÇõÃ/ Ñ-ÇõÃ, Ý-³Û-»É/ Ñ-
³Û-»É, Ý-ëï³Ï / Û-ëï³Ï, Ý-»-ó-áõÏ /Û-»-ÝáõÉ, Ý-ßáÛÉ / ßáÕ, ÝÇ-ëï-»Ù, Ý-ÏáõÕ ¨
³ÛÉÝ:
4. Ð³Û. ï- Ý³Ë³Í³ÝóÇ Ñ³Ù³ñ ï»°ë Ñ»ï¨Û³É µ³é»ñÁ` ï-Ï³ñ, ï-Ñ³ë, ï-Ñ³É,
ï-ùÝ»É, ¨ ³ÛÉÝ:
5. Ð³Û»ñ»ÝáõÙ –ÇëË í»ñçÝ³Í³Ýóáí áõÝ»Ýù Ñ»ï¨Û³É µ³é»ñÁ` Ëáñ-ÇëË
§Ù»Õñ³Ñ³ó, ÙáÙáí Ù»Õñ¦, Ë³ñ-ÇëË §å³ïí³Ý¹³Ý, Ý³íÇ »ñÏ³Ã ¨ ³ÛÉÝ¦:
6. Ð³Û»ñ»ÝáõÙ Ýáñ µ³é»ñ »Ý Ï³½ÙáõÙ µ³Û³ÑÇÙù»ñÇó ¨ ·áÛ³Ï³ÝÝ»ñÇó: î»°ë
ûñÇÝ³Ï` Û»ïÝ-áñ¹, áñë-áñ¹, ÷áË-³Ý-áñ¹, Ý³Ë-áñ¹, áõÕÕ-áñ¹, ³é³çÝ-áñ¹,
94
ÙÇçÝ-áñ¹, ³Ýó-áñ¹, ÅáÕáí-áõñ¹, ËáñÑ-áõñ¹ ¨ ³ÛÉÝ: ¶. æ³ÑáõÏÛ³ÝÁ Ñ³Û.
³Í³ÝóÇ Í³·áõÙÁ ÑÝ³ñ³íáñ ¿ Ñ³Ù³ñáõÙ Ñ. -». *dhro-Çó, ¹ñ³÷áËáõÃÛ³Ùµ
[ÐÈä ÜÞ, ¿ç 237]:
7. î»°ë ûñÇÝ³Ï, Ñ»ï¨Û³É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÁ. nun-abe/ ši-abe ka-iu-ke sul-ušt-ibe
šat-u-ale kul-eli -§»Ï³í ÇÙ ³éç¨ ëáÕ³É-áí ÁÝÏ³í (µéÝ»ó) áïù»ñÁ [Ã³·³íáñÇ]¦
[КУКН 5314, 241 C38, E53, F20, 242 BI30 , 24423]:
8. ¶. æ³ÑáõÏÛ³ÝÁ í»ñçÇÝë Ñ³Ù»Ù³ïáõÙ ¿ Ñ. -». *dhē-Ç Ñ»ï, áñÇó áõÝ»Ýù Ñ³Û.
¹Ý»É µ³ÛÁ [àôÐ, ¿ç 139]:
9. ²ÛÝ ëáíáñ³µ³ñ Ï³åáõÙ »Ý Ñ-³ï-³Ý-»É µ³ÛÇ Ñ»ï. ï»°ë ¶. æ³ÑáõÏÛ³Ý, ÐÈä
ÜÞ, ¿ç 353:
10. OñÇÝ³Ï. 1) ë»å. - ani (Ï³½ÙáõÙ ¿ ·áÛ³Ï³ÝÝ»ñ: ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»-
ñáõÙ Ï³ Ý³¨ Ù»Ï ³ÛÉ, Ñá·Ý³ÏÇ³Ï»ñï, - ani Ù³ëÝÇÏ. ï»°ë ûñÇÝ³Ï` daršu-ani
§Ù³ñ¹ÇÏ, Ù³ñ¹Ï³Ýó ËáõÙµ¦, uedi-ani §Ï³Ý³Ûù¦ ¨ ³ÛÉÝ: ÐÙÙï. Ñ³Û. -³Ý, -³ÝÇ
Ñ³í³ù³Ï³Ý ÇÙ³ëï ³ñï³Ñ³ÛïáÕ Ù³ëÝÇÏÝ»ñÇ Ñ»ï), qudul-ani = kotoł-an(i)
§ï³×³ñ¦, iar-ani = yar-an(i) §å³ïí³Ý¹³Ý, ó»É³¦ (ÙÇ·áõó» Û³ñ-³Ý (±)), alg-
ani = arg-an(i), §ë³ÑÙ³Ý¦, burgan-ani = burgn-an(i) §³ßï³ñ³Ï¦, qarqar-ani
§½ñ³Ñ¦ ¨ ³ÛÉÝ) – Ñ³Û. -³Ý/ -³ñ-³Ý (Ï³Û-³Ý, Ëáñ-³Ý, å³ïí³Ý¹-³Ý, Ñ»Ý-³ñ-
³Ý, ³ñ·-»É-³Ý ¨ ³ÛÉÝ). 2) ë»å. – uni (Ï³½ÙáõÙ ¿ ³Í³Ï³ÝÝ»ñ ¨ / Ï³Ù ³Í³Ï³-
Ý³Ï»ñå ¹»ñµ³ÛÝ»ñ), ag-un-uni §³Ùáõñ Ï³Ù ³Ùñ³óí³Í¦, an-iard-uni = an-yard-
un(i) §Ù»Õ³íáñ, ³Ý³ñ¹³ñ¦, ušt-ak-uni = ost-aq -un(i) §(±)¦ (Ï³½Ùí³Í ¿ ušt-
§³ñß³í»É, Ñ³ñÓ³Ïí»É¦ µ³Û³ÑÇÙùÇó) - Ñ³Û. -áõÝ (Ï³Û-áõÝ, ë³Ñ-áõÝ, ÷³ÛÉ-áõÝ ¨
³ÛÉÝ). 3) ë»å. -v-q-, şep-iq-ani (Ï³½Ùí³Í ¿ şep(u) - Ñ³Û. Í»÷-»É µ³Û³ÑÇÙùÇó),
ušt-aq-uni §(±)¦, urb-iq-ani/aše (Ï³½Ùí³Í ¿ urb- §½áÑ»É¦ µ³Û³ÑÇÙùÇó) – Ñ³Û. -Çù/
-áõù/ -³ù ¨ ³ÛÉÝ: ö³ëïáñ»Ý ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ Ñ³Ý¹ÇåáÕ ·ñ»Ã»
µáÉáñ ³Í³ÝóÝ»ñÁ áõÝ»Ý Çñ»Ýó ½áõ·³Ñ»éÝ»ñÁ Ñ³Û»ñ»ÝáõÙ:
11. Ð³Û-áõñ³ñï³Ï³Ý ½áõ·³Ñ»é ³Í³ÝóÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ ï»°ë Ý³¨ ¶. æ³ÑáõÏÛ³Ý,
ÐÈä ÜÞ, ¿ç 437-440:
12. ºÃ», ÇÑ³ñÏ», áõñ³ñï. pile-Á ã»Ýù Ï³åáõÙ Ñ³Û. µÇñ < * bēr §µñ»É, ÷áñ»É¦ µ³éÇ
Ñ»ï:
13. î»°ë Ð. ²×³éÛ³Ý, ÐÈä, I, ¿ç 172. ¶. æ³ÑáõÏÛ³Ý, àôÐ, ¿ç 139:
14. ÜáõÛÝ Ó¨áí Ý³¨ áõñ³ñï. ašt- §Ñ³ëï³ï»É, ³Ý»É, ¹³ñÓÝ»É ¨ ³ÛÉÝ¦ µ³ÛÁ, áñÁ
ÇÙ³ëïáí ¨ Ó¨áí ÉÇáíÇÝ Ñ³Ù³å³ï³ëË³ÝáõÙ ¿ Ñ³Û. (Ñ)-³ëï-»É §Ñ³ëï³ï»É,
ë³ÑÙ³Ý»É ¨ ³ÛÉÝ¦ µ³éÇÝ: ê³Ï³ÛÝ í»ñçÇÝë Í³·áõÙ ¿ Ñ. -». *past-Çó ¨ ì³ÝÇ
³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ å»ïù ¿ íÏ³Ûí»ñ *pašt- ï»ëùáí:
95
15. ØÇ·áõó» ku-Ç ÷áË³ñ»Ý å»ïù ¿ Ï³ñ¹³É šù :
16. Waşa »ñÏÇñÁ Çñ ï³ñ³Íùáí Ñ³ÙÁÝÏÝáõÙ ¿ å³ïÙ³Ï³Ý ²ñ³·³ÍáïÝÇÝ. ï»°ë
Н. Арутюнян, ТУ, ¿ç 13:
17. -v-(i)e / (-v-ge)-Á ïñ³Ï³Ý ÑáÉáíÇ í»ñç³íáñáõÃÛáõÝÝ ¿, áñÇó -de Ù³ëÝÇÏÇ
Ñ³í»ÉáõÙáí Ï³½ÙíáõÙ ¿ ³Ûëå»ë Ïáãí³Í áõÕ¨áñ³Ï³Ý ÑáÉáíÁ:
18. ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ÑÇß³ï³Ïí³Í ï»Õ³ÝáõÝÝ»ñáõÙ Ñ³Û. µ³é³ñ-
Ù³ïÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ ï»°ë ¶. æ³ÑáõÏÛ³Ý, àôÐ, ¿ç 154-168:
19. î»°ë, ûñÇÝ³Ï` Г. Джаукян, КНВ ,,Об урартских заимствованиях в армянском
языке,,, ¿ç 364-372:
96
Ð³í»Éí³Í I
ÐÝãÛáõÝ³·Çñ ì³ÝÏ³· Çñ
Ð³Û.
³ëáõñ³Ï ³Ý áõñ³ñï³- Ñ³Ù³ñÅ» ùÁ
³é³ç³ñÏíáÕ ³í³Ý¹³Ï³Ý
³é³ç³ñÏ. Ï³Ý
[ab- ] aw- - (ÝáõÛÝÁ) ab- Ñ-³õ-³Ý/³ï
[abeli- ] aweli- a-bé-li- a-bi-li- Û-³õ»É-»É
[ai- ] ay- - a-i- Ý-³Û-»É, Ñ-³Û-»É
[alg-ani ] arg-ani - al-ga-ni ³ñ·-»Éù
[ale-, alu-] ayle-, aylo- a-le/lu- a-li/lu ³ÛÉ-»õ, ³ÛÉ, –á
[alzena/i ] arĵena/i al-ze-na/ni al-zi-na/ni ³ñÓ³Ý, Ç-³
[an- ] an- - an- ³Ý-
[an-iardu-ni ] an-y-ardu-ni - an-i-ar-du-ni ³Ý-Û-³ñ¹, -áõ
[ap- ] ap- - ap- ³÷Ý
[ar- ] ar- -, -, - ar-, a-ru, a-ri- ³éÝ-áõÉ
[ar-n- ] ar-n- - ar-ni-(ú)-ši- ³éÝ-»É
[ar-n-ui- ] ar-n-ui- - ar-nu-i- Û-³ñ-»É, Û-³ñ-Ý-ã-
»É
[ar-ni, ar- ] ar-ni, ar- - ar-(a)-ni, ár- ³éÝ, ³Ûñ
[ardi/u- ] ardi/u- - ar-di/u- ³ñ¹-Çõ, ³ñ¹áõ
[armu- ] armo - - ar-mu- ³ñÙ, –á
[aš- ] as- - áš-, a-še, a-šu- (Ñ)-³ë-³Ý-»É
[aţ- ] aţ- a-ţù-, - , - ? a-tu, a-ţu,a-tú-? (Ñ)-³ï-³Ý-»É
[aţ-(qa-na)- ] aţ-(qa-na)- - aţ-qa-na- (Ñ)-³ï-áõó-»É
[aueiţ- ] aweiţ- - a-ue-i-ţè- ³õ¿ï-
[ba- ] ba - ba-ú- µ³-Ý, µ³-Û
[baba-ni ] babani - ba-ba-ni µ³µ³Û
[barzu-dib-] barĵu/i-diw- - bar-zu-di(i)-bi- µ³ñÓáõ/Ç-¹Çõ-
[barzi-dib-] - bar-zi-di(i)-bi-
[burg-an- ] burg-an- - bur-ga-na- µáõñ·Ý, -³Ý
[dan- ] dәn- dá-nu- ta-nu- ¹Ý-»É
[dar-ani ] dar-ani dá-ra-ni ta-ra-ni ¹³éÝ³É, ¹³ñÓÝ
[daršu-ani ] darsu-ani dá-ar-šú-a-ni ta-ar-šú-a-ni ¹³ñë, ¹³ë, -áõ
[delzu- ] derĵo- dè-el-zu- ţè-el-zu- Ñ³Ý-¹»ñÓ, -Ç/á
[der- ] der- de4 -(e)-ru/ri- te-(e)-ru/ri- ¹Çñ
- de4 -er- te-ir-
[e-, ei ] e-, ei - e-, e-i »-Ù, ¿
[eban-i/a ] ewan-i/a - e-ba-ni/na- -»õ³Ý, -³õ³Ý
[egu ] ejo - e-gu- ³ç, –á
97
1 2 3 4 5
[eri- ] eł- - e-ri- »Õ-³Ý»É

[er- ] eł- e-re- e-ri- »Õ-, ³Õ-
[erpi- ] ełpi- er-pí - ir-bi- ³Õ÷-áõó³Ý»É
[erşi- ] erşi- - e-er-şi- ½-»ñÍ
[eue, ewe ] ewe e-u-e, e-we e-ú-e, e-wa »õ
[euri ] ewri - e-ú/u-ri ³õñÇ-áñ¹
[gar-ni ] jar-ni - gar-ni ç³éÝ
[gun- ] jun- - gu-(ú)-nu- çáõÝ-ç
[i ] i - i Ç
[ieše ] iese - i-e-še »ë
[ti-u/a- ] ti-(w/a)- -, -, ti-ú-, ti-(i)-a-, ÃÇõ, Ãáõ»É
[ti-e ] -, ti-i/e-
[teq- ] teq- - te-(e)-qu- Ã»ù-»É
[tu- ] tu- - tú - Ãáõ-»É
[tur- ] toł- - tú-ru/ri- ÃáÛÕ, ÃáÕ-»É
[laqu- ] laqu- la-qú- la-ku- É³ùáõ-ó³Ý»É
[halule ] xałołe ha-lu-le ha-lu-li Ë³ÕáÕ, -áÛ, -³ó
[harari ] xałałi ha-ra-ri Ë³Õ³Õ
[harhar- ] xarxar- - ha-ar-ha-ru- Ë³ñË³ñ-»É
- - ha-ar-har-
- - ha-ar-ha-ar-
- - har-ha-ar-
- - har-har-
[haš- ] h-as- - ha-(a)-ši/šú/šu- Ñ-³ë-³Ý-»É
[haţ- ] h-aţ- - ha-ţu- Ñ-³ï-³Ý»É
[hubi ] howi - hu-bi- ÑáõÇ-ï
[hur-išhi ] xor-isxi- - hu-ri-iš-hi Ëáñ+ ÇëË
[hus- ] hos- - hu-šú/ša- Ñáë-»É
[şare ] şare şa-re-(e) za-ri-(e) Í³é, –á
[şerab-ae] şeraw-aye şe-ra-ba-e şi-ra-ba-e Í³ñ³õ
[şep-] şep- şe-pu- şi-pu- Í»÷-»É
[şu-e ] şu-e - şu-e Íáõ
[ka- ] ka- - ka- Ï³-É
[ka(i)- ] kay - ka-(i)- Ï³Û
[karmehi ] karmexi kàr-me-hi qar-me-hi Ï³Ù³Ë, -Ç
[kap- ] kap- kà-ap- qa-ab- Ï³÷-»É
[kapi ] kapi - ka-pi Ï³åÇ-×
[keţ-an-u- ] keţ-an- ke/ké-ţa-nu- ki/ké-da-nu- Ï»ï-³Ý-»É
[keiţ-an-u- ] keiţ-an- ke-e-i-ţa-nu- ki-e-i-da-nu- Ï¿ï-³Ý-»É
98
1 2 3 4 5
[kulu- ] koru- - ku-lu- Ïáñ-»É, Ïáñ-

áõë³Ý»É
[kur-uni ] koł-uni - ku-ru-ni ÏáÕ-áõÝ
[kurdi-ni kordi-ni ku3-ul-di-(i)-ni qu-ul-di-(i)-ni, Ïáñ¹
- kul-di-ni qul-di-ni
[kur- ] kur- - ku-ri- Ïáõñ-áõÝÏ
[kutul-ani ] kotoł-ani ku3-tù-la-ni qu-du-la-ni ÏáÃáÕ, -Ç
[mana ] mana - ma-na-(e) Ù³Ý
[man- ] mәn- - ma-nu/ni- ÙÝ-³É
- - man-nu-
[mak- ] mәk- - ma-ku- ÙÏ-áõÝ¹
[meše/i ] mesi - me-(e)-še/ši Ù³ëÝ, -ÇÝ
[mi ] mi mì-(i) me-(i) ÙÇ
[na- ] nay- - na- Ý³Û-»É
[nah- ] nax- - na-hu/ha/hi- Ý³Ë-
[nebsi- ] n-ewši- né-eb-sini-ib-si- (Ý)-³õß-»É
[n-ul- ] n-uł- - nu-ul- (Ý)-áõÕ-
[n-ul-ušt- ] n-uł-ust- - nu-lu-uš-tú- (Ý)-áõÕ-áõëï-
[paţu/i ] paţu/i pá-ţù/ţi- ba-(a)-du/di- å³ï-
[paţ-are ] paţ-ałe pa-ţa-re-(e) pa-ta-ri-(e) å³ï + ³Õ (±)
[paţ-gu- ] paţ- pá-aţ-gu- ba-ad-gu- å³ï-»É
[pare ] pare pa-re-(e) pa-ri-(e) ³é
[par- ] par- - pa-ra/ru- Ñ»é-³Ý-³É,
- - pa-ar- (Ñ)³ñ-(Ï)-
[pahi-ni ] pax-ini/-ani - pa-hi-(i)-ni, å³Ëñ¿, -Ç
[paha-ni ] - pa-ha-ni
[peţi/u- ] peţ- pé-(e)-ţi/ţù- bi-(e)-di/u- Ñ-»ï, »ï
[pile ] piłe pi-(i)-łe-(e) pi-(i)-li-(e) å»Õ-»É
[pit- ] pit- - pi-(i)-tú- ÷Ã-(áõñ)
[pulu-še ] poro-se - pu-lu-še ÷áñ, –á, ÷áñ-»É
[parşani ] pałşani pár-şa-ni bar-za -ni ÷³ÛÍ³ÕÝ <
*÷³ÛÕÍ³Ý
[qar- ] qał- qà-ru- ka-ru- ù³Õ-»É
[qar-bi ] qar-wi - qar-bi ù³ñ, -Ç
[suţug- ] šuţog- su-ţu/ţù-gu- su-ţu/du-gu- ßïá·-³Ý»É
[ui ] oi - ú-i-(e) áã
[ul- ] uł- -, - ú-la/li-, u-la- áõÕ-
- -, - ú-lu-, u-lu-
[ul-ušt- ] uł-ust- - ú-lu-uš-ta- áõÕ-áõëï-
99
1 2 3 4 5
[ulgu-še ] ołjo- - ul-gu-še áÕç, -áÛ

[ule-(še) ] ore-(se) ú-le-(e)-(še) ú-li-(e)-(še) áñ, -áÛ
[ulte ] orte ul-tè-(e) ul-di-(e) áñÃ, -áÛ
[ulţu ] ułţu - ul-ţu áÕï, -áõ
[up-ar(a)d- ] up-ar(a)d- ú-pár-(a)-du ú-bar-(a)-du- Ñ-áõå-
[ur-išhi/u ] ur-isxi/u- - ú-ri-iš-hi/u- áõé-Ý
[ur-urd-a- ] ur-ord/urd-a- - ur-ur-da-? áõé-áñ¹/áõñ¹
[ušt- ] ost- - uš-ta/tú/tu - áëï-
[ušt-ebte ] ost-ewte uš-te-eb-te uš-ti-ip-te *áëï-»õÃ > áëï-
áÛÃ
[už-gini ] už-gini uz-gi-ni ? uš-gi-ni áõÅ-(±)
[šani ] sani - šá-ni ë³Ý, -Ç
[šat- ] sayt- - šá-tú\te- ë³ÛÃ-³ù-»É
[šer- ] ser- še-er-, - še-ir-, še-ra- ? ë»é, -Ç
[šer- ] ser- - še-ri- ë»éÝ
[šul-ušt ] soł-ust- šu11-lu-uš-ti- su-lu-uš-ti- ëáÕ-áõëï-
[šuri ] suri -,- šú-ri, šur- ëáõñ, -áÛ
[šuri/a ] sori/a - šu-ri/ra- ëáñ-³Ûù
[šur-išhi- ] sor-isxi- - šur-iš-hi ëáñ-³-Ï³É
[ţel- ] ţeł- ţe4 -li/la- te-li/la- ï»Õ, ½-»ï»Õ
[ţi-ae ] ţi-aye ţi-a-e ţe-a-e ïÇ, ï¿
[ţir- ] ţir- ţír- tar- ïÇñ
[ţuţ- ] ţuţ- ţù-ţi- ? du-di- ïáõï, -Ý
[ţup-ardu- ] ţ-up-ardu- t/ţu-pár-du- tú?/ţu-bar-du- ï-(Ñ)áõå-
[ţu, ţa ] ţu, ţa ţù-, ţa- ? du-, da- ïáõ, ï³-É, »ï
[u-ţule ] -ţole ú - ţù-le-e ú-du-li-e ïáÉÇ
[zani- ] ĵayni- - za-ni- Ó³ÛÝ-»É, Ó³ÛÝ, -Ç
[zaš- ] z-as- - za-šu- ½-(Ñ)³ë-³Ý-»É
[za-ţu- ] zә-ţu- za-ţù- za-du- ½-ïáõ-
[zaţ- ] z-aţ- za-ţù- za-du/tú-? ½-³ï-»É
[zel(i)- ] ceł-wi ze-el-, ze-li- zi-il-, zi-li- ó»Õ, -Ç
[zel- ] cel- ze-el- zi-el- ó»É-»É
[ware ] wałe wa-(a)-re-e wa-(a)-ri-(e) ·³Õ-»É, ·³Õ
[wal- ] wal-, wәl- - wa-al- ·³É-, ·»É-, ·ÇÉ-
- wa-la-
[ini ] ini - i-ni/na µñµé. ¿Ý, ÇÝ
[(i)- nani ] i nayni - i-na-(a)-ni Ç Ý³ÛÝ-
[aine ] aine a-(i)-né a-(i)-ni ³ÛÝ
100
1 2 3 4 5
[inu- ] inu- - i-nu-ka/ki/si- Ýá-

[eši ] esi - e-ši/ša µñµé. ¿ë
[(i) - šani ] i sayn - i-šá-ni Ç ë³ÛÝ-
[aiše ] aise - a-(i)-še ³Ûë
[ešti-ini ] est-ini eš15-ti-ni iš-ti-ni µñµé. ¿ëïÇÝ
[ešte- ] eš15-te9-(e)- iš-ti-(e)- µñµé. ¿ëï-
- eš15-te- iš-te-
[ašţani ] asţani - aš-ţa-ni ? ³ëïÝ
[edi/a- ] edi/a- -, - e-di/a-, e-din µñµé. ¿¹
[(i)- dani ] i - dayni - i-da-ni, Ç ¹³ÛÝ-
[andani ] andani - an-da-ni ³Ý¹Ý
101
Ð³í»Éí³Í II
aš,às,àş,àz,dil,ţil,til 4,ti5,rum,rù,dàl,tàl,ìn,
1 šùp,eš4
2 hal
3 mug,muk,muq,wuk,šùk,puk
4 mùk,mùq,šúk
5 ba,pá
6 zu,sú,şú
7 su,sùm ,kus,kuš,šu11
8 rug,ruk,ruq,rig 4,rik4,riq4,san(?),šin,šun
9 bal,pal,bùl,pùl
10 ád,át,áţ,gír,qir x(?),ul4
11 búl,púl,búr
12 t/ţar,(tar),dar x,t/ţír,kud/t/ţ,has/ş/š/z,s/šil,
şìl,gùg,tím. dim 5,tur6
13 an, él,il,le 4,li4,al7,sa8,ul6
14 ka,qà,ga 14,pe4,pi4,zib4,iš5,su11,bux,bumx,bix,pux,
pumx,şux,zur,zú
15 pu4,bu6,ba11(?)
16 bum,pum , bù,pù,ba 12,pix
17 ba5
18 em4,im4
19 ma5
20 nag,nak,naq
21 ré,rí,er 4,ir4,ru9
22 ru4
23 gàl,qàl,sùk,u x
24 èr,ìr
25 ir11
26 šah,sáh,şáh,sih,şíh,şeh
27 la,hir 4
28 pin
29 mah,meh,mih
30 tu,dú,ţú tur5,kur9,pi1Q
31 1i,le,gúb,gúp i 12,ex(?)
32 bab,bap,pap,kúr,ah 4,pa4,gur12,bax
33 búš,púš
34 buI0,bur14
35 mu,wu4,šát,šùm,i(a) 5,šu10,i14
36 qa,ka4,ga5,šál,síl. šíl,sal 4
37 kád,kát,šíd,šít,šíţ,qat6
38 kàd,gàt ,kàt
39 gil,kíl,qíl
40 dad/t,tad/t,ţad/t,kíd,gid 6,šìd/t/ţ,tak5
41 ru,šub,šup
42 be,pè,pì,bad/t/ţ,pád/t/ţ,b/pít,mid/t/ţ,tel,til,
ţél,tíl,sun ,ziz,zaz,şiş,qìd/t ,me4,bi4,úš,mát,mút,
102
šum4,gam5,ti6
43 na
44 šir,sir 4,šùr
45 kul,qul,gúl,zir,zar4
46 ti,dì,ţì te9 deg
47 bar,pár ,war,mas,ma ş,maś,maš,ma7,ba7 (?)
48 nu,là
49 máš,kun6
50 kun,qun,ku 14
51 hu,bak/q,pag,pak,paq,bah, (bak),ù,u 11
52 u5,šam4(?)
53 nam,sim,ším,zim,bir 5,tum7,lam8,sínx,šínx
54 eg,ek,eq,ig,ik,iq,gál (?)
55 mud,mut,muţ,mu12
56 sa4,še18,šax
57 rad,rat,raţ,rud,ruţ,ra4
58 ze,zi,sé,sí,şé,şí
59 ge,gi,ké,kí,qè,qì,qán
60 re,ri,dal,tal,ţal,sar 5,ta6(?)
61 nun,şil,zil,síl,nu 6(?)
62 kab,kap,gáb,gáp,qáb,qáp,húb,húp,kùb,qùp
63 hub,hup,kúp,qúp
64 gad,gat,gaţ,kad,kat,kaţ,kúd,kút,kúţ,qad,qat,qaţ,gid4
,qid4,kid9
65 dim,tim,ţim,tàm,tì,tum 8,di11,ţúm
66 mun
67 ag,ak,aq
68 en,in4
69 dàr,tàr,tàr
70 sur,šur,ţìr
71 suh,šuh,múš,sih4(?),šukx
72 mùš
73 sa,śa,ša10
74 gán,kán,kár,gà
75 tig,tik,tiq,gú,qú,ku x,dik4
76 dur,ţur,túr
77 làl
78 dar,tár,ţár,dír,tir ,ţèr,ţir4
79 gur,qur,kùr
80 se,si,śe,śi,šé,ší
81 su4,ši5,šu7,še20
82 sag/k/q,šag/k/q,res,ris,re š,riš,šax,sur
83 má
84 dir,tir 4,ţir,mál,sa 5
85 tab,tap,ţab,ţap,dáb,dáp,dub x
86 śum,šum,tag/k/q,láh,páh,t à,tuk5, sum6(?),šuI4(?)
87 ab,ap,ès,èş,èš,ìs,ìş ìz
88 nab,nap
89 mul,náp
103
90 ug,uk,uq
91 as,aş,az,uş4,uz4
92 gin6,kin6,da5,gi27
93 ká,bàb
94 um,uI6
95 dub,dup,tub,tup,ţub,ţup
96 ta,dá,ţá
97 i,nád,nát,náţ,ex
98 gan,kan,qan,kám,qàm,hé,li 6
99 tur,ţùr,mar 5
100 ad,at,aţ àb,àp
101 ia,ja,je,ju,jí
102 şe,şi,zé,zí,se x,si20
103 in,en6
104 rab,rap
105 dìm
106 dim8
107 šàr
108 hir,sar,sèr,sìr,šar,šèr,šìr
109 bàd,bàt,ug 5,uk5,uq5,dur8(?),u9
110 sum,šúm,sím,sè,sì,ši6,še2I
111 kas,káš,ras,raš,buš,bú,íš
112 gab/p,qab/p,káp d/t/ ţuh,d/t/ţáh,du8,tux
113 ru6(?)
114 dah,tah,ţah,túh
115 am
116 šir4,sir7
117 b/pil,ne,şah, zah,şéh,şih,bí,k/qúm,dè,ţè,te4,tix,
sah5,pi5,be8,suh8,lix
118 rúm,rìm
119 bíl,píl,bi 5,be6
120 šan,šàm
121 ram,ám,ág
122 šám
123 šàm
124 šamx
125 zik,ziq,híš,şíb,şíp,zíb,zaq x
126 gum,kum,qum,qu ,kùn gu 8,ku13
127 gaş,gaz,kaş,kàs,kàz
128 kas5
129 kas4,ím
130 úr
131 il,èl
132 du,gub,kub,qub,gup,kup,qup,gin,rá,túm,dum x,tù,
ţù,ša4,kin7,imx
133 súp,lah 4
134 d/t/ţum,íb/p,éb/p,dàm,tam 4,du4,tu4,ţu4,tim4
135 uš,ús,úş,úz,nid,nit,niţ
136 iš,mil,ís,íş,íz,eš17
104
137 bi,gaš,kaš,kás,bé,pé,pí
138 šim,rig,rik,riq,šinx
139 kib,kip,qib,qip,hùl,ùl,tur 4,ţur4
140 ia4,(= ja 4)
141 gag,kak,qaq,rú,dù,kàl,re 13,ri13,kix,qix,dà
142 ni,ne,şal,zal,dig/k/q/,lé/í,tíg/k/q,ì(a), şá,zár
143 ia6 (=ja6)
144 er,ir
145 mal,gá,mà,ba 4
146 ùr
147 dag,dak,daq,ţag,ţak,tág/k/q,pàr,tuk 9
148 pa,had/t/ţ,bá,hás/ş,zág/k/q,sàk,šàg
149 sab,sap,šab,šap,sip 4,sìb,sìp
150 síb,síp,šáp,sap x
151 es/ş/z,is/ş/z,gis/ş/š/z,níš,iš6 ,es16,kišx
152 bìl,pìl
153 bil4,pil4
154 kák
155 al
156 ub,up,ár
157 mar,war
158 e,ix
159 dug,duk,duq,lud,lut,lu ţ,tùg,tùk,tùq
160 un
161 gid,git,giţ,kid,kit,kiţ,sah,síh,líl,suh 4,qi5,
qid,qit
162 lag,lak,laq,rid,rit,ri ţ,šid,šit,šiţ,lík,líq,
mis,miş,miš,sìn,piš10,mèš
163 ú,šam,sam,ba8,bu8,ša17
164 ga,qá,kà
165 íl,gìl
166 luh,làh,nah,lìh,rah,rih,ruh
167 kal,qal 4,rib,rip,rub,lab,lap,dan,tan,líb,líp,
rab4
168 nìg,nìk,nìq
169 bid/t/ţ,pid/t/ţ,é,`è,è`,`à,`ì,ù 4,pi11
170 ner,nir,nàr
171 ge4,gi4,ki4,qi4,qe4
172 ra
173 súr,dùl
174 lú,qál,na 6
175 sis,siš,šas,šaš,šes,šeš,šis,šiš,šiz,áh,nan(?)
176 = 108
177 zag,zak,zaq,zà,sak 6
178 qar,gàr,kàr,qer x
179 ed,et,eţ,id,it,iţ,á
180 da,ţa,tá
181 lil
182 dé,ţe5
105
183 ás,áš,áş,áz,tàš,es4,is4
184 ma
185 ga1,qa1,kál,ge1 5
186 bár
187 kuk,gúg,1ù,qat x
188 bis/š,peš,pis/š,pus,pùš,gir,kir ,qir,kar x
189 mir
190 bur,pur
191 ši7
192 túb,ţúb,ţúp,dúb,búm,bu 11
193 ša
194 šu,qad,qat,qa x
195 qád,qát,qa 4
196 kad4,kat4,kaţ4,qat5
197 kad5,kat5,kaţ5,
198 1ib,1ip,1ub,1up,1ah,1u1,nar,pah,pih,puh,bah,1u 5
199 sa6
200 ešx,išx
201 gam,qam,gúr,gum 4,qurx,gar17
202 mad,mat,maţ,nad,nat,naţ,1ad/t/ţ,šad/t/ţ,sad/t/ţ,kur,
qúr,gìn,kìn,qìn,gur 16
203 še
204 bu,pu,sír,šír,gíd/t/ţ,qíd/t/ţ,šúd
205 us,uş,uz,uš11
206 sir,šud,šut,šuţ,šù,sar4,šuz,šir8,šu12
207 muš,wuš,şir,zèr,zìr
208 tir,dir 4,ţer5,ţir5
209 te,de4,ţe4,dix,tix
210 kar, qár, ka x
211 lis,liş. liš,liz(?)
212 ud, ut, uţ, par, pir, 1ah, 1ih, h ší, tam,bír,
dám,ţám,húd,hút,húţ, úm,ta 5, sa15, tú, purx
213 è
214 pe,pi,wa,we,wi,wu,aw,iw,uw,ja,ji,ju,bí,be 6,tá1
215 1ìb, 1ìp, ša
216 úh,u`x
217 şab,şap,zap,zab,sáp,bìr,pír,láh,líh
218 şib, şip, zib,zip, šìp
219 he,hi,ţà,i11,du10,dax,šár,dí,té,tí,ţé,tí,sár
220 tàp
221 a`,e`,i`,u`,à,è, ì,ù
222 ah,eh,ih,uh,á`,é`,í`, `á,`é,`í,`ú,u 13
223 gán, kam, qám, qùm, ka x
224 em,im,ní,in 5,šar5
225 bir,pir
226 har,hur,hír,mur,kín,ur 5
227 huš, ruš
228 sìh,súh
229 şun
106
230 hir5
231 u,bùr,bu 12,šu4
232 muh
233 lid,lit,liţ,áb,áp,rém,rím, li 8
234 kir6,qir6
235 kír,qír , ùb
236 kis,kiš,qis,qiš
237 mi,mé,şíl,gi6,wix
238 gul,kúl,qúl,sún,šùn
239 qìr
240 ná
241 nim,num,nàm,nù,ni 6,tu8,tum4
242 kír,qír,tùm
243 kìr,tum x
244 lam,la 11
245 şur,zur,sur x,bur13
246 ban,pan
247 gim,kim,qim,dím,ţím,ţém,kin x
248 ul,ru5,du7(?)
249 úg,gìr,qìr
250 qiq
251 ši,lim,lúm,lì,lam 5,ín,bad 5,bat5,zi5,gi8,si17,šex, panx
252 pà
253 ar
254 ù,ša19
255 hul
256 de,di,ţe,ţi,sá,ša18,ti4,šulx
257 dul,tul,ţúl
258 tíl,dul x,ţulx
259 ke,ki,qé,qí,ge 5,gi5
260 u7
261 din,tin,ţin,dún,ti x
262 dun,sul,šul,šáh,tun x
263 kù,kuk x,qux
264 pad,pat,paţ,šug,šuk,šuq,bát
265 man,niš,nis,mam,mìm,nùn,mìn,na š,šar4
266 sin,és,eš,bà,ìš,is5,ušx
267 min5
268 diš,tiš,ţiš,tis,tiz,dáš,táš,gì,eš4,iš4,il4,li5,
har6,dušx,ana
269 lal,lá
270 lál,la 5
271 šur4
272 kil,qil,gíl,hab,hap,rim,rin,kìr,qìr,rè,rì
273 şar,zar,sar x
274 ú`,`ú,u 8
275 ţul,túl,háp,pú
276 bul,pul,bu 5
277 suk,suq,zuk,zuq
107
278 kìl
279 me,mì,šib/p,méš,qad4,qat4,katx,wex
280 meš,míš,mesx,wìs(?),eš18
281 eb,ep,ib,ip
282 ku,qú,duš,tus,tuš,ţuš,dúr,ţúr,tur 7,zì,túk,úb,úp,šù,š
è,mu4,hun,ši4,éš,uš4,dab5,išx,nahx
283 lu,dib,dip,tib,tip, ţib,ţip,dab,tap
284 kin,qin,qe,qi
285 šík,šíq
286 šú
287 húl
288 sal,šal,rag,rak,raq,rat(?),mim,mín,mám,mán, šelx
289 şu,ş/zum,súm,ríg/k/q, şim(?),zù,su x,šumx
290 nin,nín,min 4,in6,(ereš,eriš)
291 dam,ţam,tám,da 4,ta4,ţa4,dùm,tum9
292 gu,qú,ku 8
293 (amat,amtu)
294 ùh
295 nig,nik,niq
296 el,il5,(ili5)
297 hum,lum,gúm,kum x,qumx,hus,kús,kuz,nu 4,nim4,hux
298 sùh,sah 4
299 tug,tuk,tuq,dúk,rá š
300 ur,lig,lik,liq,das,da š,tas,taş,taš,taz,tís,tíş,
tíš,tíz,téš,tàn
301 a,à4,è4,ì4,ù5,me5,dur5,ţur5
302 ‘am,a4
303 ér
304 ít
305 aa,aia,aja,ai,aj,ajji,aj ju
306 şa,za,sà
307 ha,ku6,àx,a7
308 gug,guq
309 sig,sik,siq,šik,šiq,bik,pik,pik,piq,zík,zíq, šì,
si11,še19,šakx
310 ur4
311 ţu
312 gar,šá,níg,ník,níq,nì,ga 4,sa16,qarx
313 í,ía,já
314 àš
108
109
110
111
112
113
114
¶ð²Î²ÜàôÂÚàôÜ ºì Ð²Ø²èàî²¶ðàôÂÚàôÜÜºð
1. ä´Ð - ä³ïÙ³-µ³Ý³ëÇñ³Ï³Ý Ñ³Ý¹»ë. ºñ¨³Ý

2. Ðäï - Ü. ²¹áÝó, Ð³Û³ëï³ÝÇ å³ïÙáõÃÛáõÝ, ºñ¨³Ý, 1972
3. Ð²´ - Ð. ²×³éÛ³Ý, Ð³Û»ñ»Ý ³ñÙ³ï³Ï³Ý µ³é³ñ³Ý, I-IV, ºñ¨³Ý,
1972-1979
4. ÐÈä - Ð. ²×³éÛ³Ý, Ð³Ûáó É»½íÇ å³ïÙáõÃÛáõÝ, I, ºñ¨³Ý, 1940
5. àôÐ- ´. ²é³ù»ÉÛ³Ý, ¶. æ³ÑáõÏÛ³Ý, ¶. ê³ñ·ëÛ³Ý, àõñ³ñïáõ-Ð³-
Û³ëï³Ý, ºñ¨³Ý, 1988
6. è. ÆßË³ÝÛ³Ý, ´ÝÇÏ Ñ³Û»ñ»Ý µ³é»ñÁ ¨ ÑÝ³·áõÛÝ ÷áË³éáõ-
ÃÛáõÝÝ»ñÁ, ºñ¨³Ý, 1989
7. è. ÆßË³ÝÛ³Ý, Ð³Û ÅáÕáíñ¹Ç Í³·Ù³Ý áõ ÑÝ³·áõÛÝ å³ïÙáõ-
ÃÛ³Ý Ñ³ñó»ñ, ºñ¨³Ý 1994
8. Øáíë»ë Êáñ»Ý³óÇ, Ð³Ûáó å³ïÙáõÃÛáõÝ, ºñ¨³Ý, 1981
9. àô²- Ð. Î³ñ³·Ûá½Û³Ý, àõñ³ñï³Ï³Ý ³ÕµÛáõñÝ»ñÁ Ð³ÛÏ³Ï³Ý
É»éÝ³ßË³ñÑÇ ¨ Ñ³ñ¨³Ý å»ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ëÇÝ, Ð³Û Åá-
Õáíñ¹Ç å³ïÙáõÃÛ³Ý ùñ»ëïáÙ³ïÇ³, ¿ç 37-92, ºñ¨³Ý, 1981
10. ìÂä - ê. ÐÙ³Û³ÏÛ³Ý, ì³ÝÇ Ã³·³íáñáõÃÛ³Ý å»ï³Ï³Ý ÏñáÝÁ, º-
ñ¨³Ý, 1990
11. àôä - ¶. Ô³÷³ÝóÛ³Ý, àõñ³ñïáõÇ å³ïÙáõÃÛáõÝ, ºñ¨³Ý, 1940
12. ¶. Ô³÷³ÝóÛ³Ý, Ð³Ûáó É»½íÇ å³ïÙáõÃÛáõÝ, ºñ¨³Ý, 1961
13. È. Þ³ÑÇÝÛ³Ý, àõñ³ñïáõ- ³é»ÕÍí³ÍÁ, ºñ¨³Ý, 1994
14. ÐÈäÜÞ ¶. æ³ÑáõÏÛ³Ý, Ð³Ûáó É»½íÇ å³ïÙáõÃÛáõÝ, Ý³Ë³·ñ³ÛÇÝ
Å³Ù³Ý³Ï³ßñç³Ý, ºñ¨³Ý, 1987
15. ВДИ - Вестник древней истории, ØáëÏí³
16. ДВ - Древний Восток, I, II, III, IV, V, ºñ¨³Ý
17. ПС - Преднеазиатский сборник, ØáëÏí³
18. РАК- С. Айвазян, Расшифровка армянской клинописи, 1963
19. НУНК - Н. Арутюнян, Новые урартские надписи Кармир-блура,
1966
20. ЗСУ - Н. Арутюнян, Земледелие и скотоводство в Урарту, 1964
21. Бнл-. Н. Арутюнян, Биайнили (Урарту), 1970
22. ТУ - Н. Арутюнян, Топономика Урарту, 1985
23. КУКН - Н. Арутюнян, Корпус урартских клинообразных надписей,
2000
24. ИЯИ - Т. Гамкрелидзе, В. Иванов, Индоевропейский язык и индо-
европейцы, I-II, ÂµÇÉÇëÇ, 1984
25. УПД - И. Дьяконов, Урартские письма и документы, ØáëÏí³- È»-
ÝÇÝ·ñ³¹, 1963
26. АВИУ - И. Дьяконов, Ассиро-вавилонские источники по истории
Урарту, ВДИ, 1951, 2-4
27. ПАЯ - И. Дьяконов, Предистория армянского народа, ºñ¨³Ý, 1968
28. УИЯ - Г. Джаукян, Урартский и индоевропейские языки, ºñ¨³Ý
1963
115
29. Взаим. Г. Джаукян, Взаимоотношение индоевропейских, хуррито-
урартских и кавказских языков, ºñ¨³Ý, 1967
30. КНВ - ,,Культурное наследие востока,,, È»ÝÇÝ·ñ³¹, 1985
31. АВАЯ- Л. Липин, Аккадский (вавилоно-ассирийский) язык, I-II, È»-
ÝÇÝ·ñ³¹, 1957
32. АЯ- Л. Липин, Аккадский язык, ØáëÏí³, 1964
33. НУ - Г. Меликишвили, Наири-Урарту, ÂµÇÉÇëÇ, 1954
34. УЯ - Г. Меликишвили, Урартский язык, ØáëÏí³, 1964
35. УКН - Г. Меликишвили, Урартские клинообразные надписи, Øáë-
Ïí³, 1960
Г. Меликишвили, Урартские клинообразные надписи, ВДИ,
1971, N 3, ст. 229-255, ВДИ 1971, N 4, ст. 267-293.
36. АСУЯ- И. Мещанинов, Аннотированный словарь урартского (би-
айнского) языка, È»ÝÇÝ·ñ³¹, 1978
37. ВЦ- Б. Пиотровский, Ванское царство (Урарту), ØáëÏí³, 1959
38. СШ- Д. Саркисян, Страна Шубриа, ºñ¨³Ý, 1989
39. УУ- В. Хачатурян, Урарты или урартийцы, кто они, ºñ¨³Ý, 1991
40. ХУ - M. Хачикян, Хурритский и урартскиe языки, ºñ¨³Ý, 1985
41. ХКА - Г. Капанцян, Хайаса – колибель армян, ºñ¨³Ý, 1948
42. ИЛР - Г. Капанцян, К происхождению армянского языка, Истори-
ко-лингвистические работы, I-II, ºñ¨³Ý, 1956, 1975
43. ИЛТДА - Г. Капанцян, Историко-лингвистическое значение топономи-
ки древней Армении, ºñ¨³Ý, 1940
44. УПГ- Г. Церетели, Урартскиe памятники музея Грузии, ÂµÇÉÇëÇ,
1939
45. ABZ- Rykle Borger, Assyrish-babylonische Zeichenliste, Neukirchen-
Vluyn, 1978
46. AB - Rykle Borger, Akkadisch Zeichenliste, Neukirchen-Vluyn 1971.
47. AD - I. Gelb, B. Landsberger, A. Oppenheim, E. Reiner, Assyrian
Dictionary, âÇÏ³·á, 1956-1968
48. HchI - F. König, Handbuch der chaldischen Inscriften, I-II, ¶ñ³ó, 1955,
1957
49. Ahw - Wolfram van Soden, Akkadisches Handwörterbach, I-III,
ì»Ûëµ³¹»Ý, 1965, 1972, 1981
50. ICU - J. Sandalgian, Les inscriptions conéiferes urartiques, Venise,
1900.
116
´áí³Ý¹³ ÏáõÃÛáõÝ
ì³ÝÇ ë»å³·Çñ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ 3 2
ÀÝ¹Ñ³Ýáõñ ï»Õ»ÏáõÃÛáõÝÝ»ñ 3
Ð³Û»ñ»ÝÇ Ñ»ï É»½í³Ï³Ý ³éÝãáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³ñóÁ 5
ÐÝãÛáõÝ³Ï³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ· 8
¼áõ·³Ñ»é µ³é³ñÙ³ïÝ»ñ 17
¼áõ·³Ñ»é µ³é³ñÙ³ïÝ»ñÇ ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ ó³ÝÏÁ 17

²é³ÝÓÇÝ ½áõ·áñ¹áõÙÝ»ñÇ µ³ó³ïñáõÃÛáõÝÝ»ñ 24
ìÇ×³Ï³·ñáõÃÛáõÝ 63
àñáß ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý Ñ³ñó»ñ 69
Ü³Ë³Í³ÝóÝ»ñ 69
ì»ñç³Í³ÝóÝ»ñ 70
ÐÝãÛáõÝ³Ï³Ý ³é³ÝÓÝ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñ 72
²Ù÷á÷áõÙ 76
Ì³ÝáÃ³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñ 78
ì³ÝÇ ë»å³·Çñ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñ 78

¼áõ·³Ñ»é µ³é³ñÙ³ïÝ»ñ 82
àñáß ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý Ñ³ñó»ñ 94
¶ñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝ ¨ Ñ³Ù³éáï³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñ 102
117
ê²ð¶Æê ²Úì²¼Ú²Ü
ì²ÜÆ Â²¶²ìàðàôÂÚ²Ü
êºä²¶Æð
Ð²ÚÎ²Î²Ü ´²è²ðØ²îÜºð
ºðºì²ÜÆ Ð²Ø²Èê²ð²ÜÆ Ðð²î²ð²ÎâàôÂÚàôÜ

ºðºì²Ü – 2003
118
²Úì²¼Ú²Ü ê²ð¶Æê è²¼ØÆÎÆ
ì²ÜÆ Â²¶²ìàðàôÂÚ²Ü êºä²¶Æð

Ð²ÚÎ²Î²Ü ´²è²ðØ²îÜºð
Ðñ³ï. ËÙµ³·Çñ` Ð. ´. ä»ïñáëÛ³Ý

î»Ë. ËÙµ³·Çñ` ì. ¼. ´¹áÛ³Ý
Ð³Ù³Ï³ñ·ã³ÛÇÝ Ó¨³íáñáõÙÁ` ². ²Õáõ½áõÙóÛ³ÝÇ
êïáñ³·ñí³Í ¿ ïå³·ñáõÃÛ³Ý 30.10.03 Ã.:

â³÷ëÁ` 60x84 1/16: ÂáõÕÃ` ûýë»Ã: Ðñ³ï. 6.0 Ù³ÙáõÉ, ïå³·ñ 7.5 Ù³ÙáõÉ=7.0 å³ÛÙ.
Ù³ÙáõÉÇ: îå³ù³Ý³Ï` 150: ä³ïí»ñ` 81:
ºñ¨³ÝÇ Ñ³Ù³Éë³ñ³ÝÇ Ññ³ï³ñ³ÏãáõÃÛáõÝ, ºñ¨³Ý, ²É. Ø³ÝáõÏÛ³Ý 1
ºñ¨³ÝÇ Ñ³Ù³Éë³ñ³ÝÇ ïå³ñ³Ý, ºñ¨³Ý, ²µáíÛ³Ý ÷., Ã. 52
119

Cuneiform Inscriptions of Van Kingdom - 1

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Cuneiform Inscriptions of Van Kingdom - 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ê²ð¶Æê ²Úì²¼Ú²Ü

ISBN 5-8084-0504-1 © ²Ûí³½Û³Ý ê³ñ·Çë, 2003 Ã.

ì³ÝÇ ë»å³·Çñ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ (³ÛëáõÑ»ï¨` ì³ÝÇ

Ð²ÚºðºÜÆ Ðºî Èº¼ì²Î²Ü ²èÜâàôÂÚàôÜÜºðÆ Ð²ðòÀ

Ð. ê³Ý¹³ÉçÛ³ÝÇó ½³ï ï³ñµ»ñ Å³Ù³Ý³Ï³ßñç³ÝÝ»ñáõÙ Ñ³Û-

¶. æ³ÑáõÏÛ³ÝÁ Çñ §Ð³Ûáó É»½íÇ å³ïÙáõÃÛáõÝ. Ý³Ë³·ñ³ÛÇÝ

h Ë harhar-š(u)- -Ë³ñË³ñ»É (Ë³ÉË³É»É)

ÐÇÙÝ³Ï³ÝáõÙ ÁÝ¹áõÝ»Éáí áõñ³ñï³-Ñ³ÛÏ³Ï³Ý ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý

²ëáõñ³Ï³Ý àõñ³ñï³Ï³Ý Ð³ÛÏ³Ï³Ý

Ü»ñÏ³Û³óíáÕ g-Ç y ³ñï³ë³ÝáõÃÛáõÝÁ Ñ³ïáõÏ ¿ ÙÇ³ÛÝ áõñ³ñ-

¼àô¶²Ðºè ´²è²ðØ²îÜºðÆ ÀÜ¸Ð²Üàôð ò²ÜÎÀ

êïáñ¨ ïñíáõÙ ¿ Ñ³Û-áõñ³ñï³Ï³Ý ½áõ·³Ñ»é µ³é³ñÙ³ïÝ»ñÇ

e-, ei e-, ei »-Ù, ¿ *es »Ù, ÉÇÝ»É, ·áÛ, ¿

qar- qał- ù³Õ-»É *kәl áãÝã³óÝ»É, Ñ³ÕÃ»É, åáÏ»É

qar-bi qar-wi ù³ñ, -Ç *kar ù³ñ, Å³Ûé

š s ë *k´o, *k´e ³é³çÇÝ ¹»ÙùÇ óáõó³Ï³Ý

êïáñ¨ Ý»ñÏ³Û³óíáõÙ »Ý Ñ³Û-áõñ³ñï³Ï³Ý ½áõ·áñ¹áõÙÝ»ñÇ µ³-

ase - ëáíáñ³µ³ñ Ã³ñ·Ù³ÝíáõÙ ¿ §»ñµ¦ ÇÙ³ëïáí75: Ð³Ý¹ÇåáõÙ ¿

êïáñ¨ Ý»ñÏ³Û³óíáõÙ »Ý Ñ³Û-áõñ³ñï³Ï³Ý Ï³ëÏ³Í»ÉÇ ½áõ·áñ-

àõñ³ñï»ñ»ÝÇ ëïáõ·³µ³Ýí³Í µ³é³å³ß³ñÇ ¨ Ñ³Ù³å³ï³ë-

ÀÝ¹Ñ³Ýáõñ ³éÙ³Ùµ µ³é³ó³ÝÏÁ å³ñáõÝ³ÏáõÙ ¿ Ùáï 145 µ³é,

Ø³ëÝ³·»ïÝ»ñÁ ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ëáíáñ³µ³ñ

· z(a)- Ñ³Û. ½-, Ó- < *ghō, Ñ³Ý¹ÇåáõÙ ¿ Ñ»ï¨Û³É µ³é»ñáõÙ.

· -isxi - Ñ³Û. –ÇëË5: Ð³Ý¹ÇåáõÙ ¿ Ñ»ï¨Û³É µ³é»ñáõÙ.

ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ Ñ³Ý¹ÇåáÕ µ³Û³Í³ÝóÝ»ñÁ Ï³-

· -lu/o-, -la-, -li-: ¸ñíáõÙ ¿ ÑÇÙù³Ï³½Ù Ï³Ù Ý³Ëáñ¹áÕ ³Í³ÝóÇó

Âí³ñÏí³Í ½áõ·³Ñ»é µ³é³ñÙ³ïÝ»ñáõÙ ³éÏ³ »Ý Ñ»ï¨Û³É

* serg´ > erşi- > ½-»ñÍ.

· ÐÝ¹»íñáå³Ï³Ý *ph, *th, *kh-Ç ¹ÇÙ³ó ë»å³·Çñ p, t, x-Ç

* bhŗg´h- > barzu/i- > µ³ñÓáõ/Ç.

* guhon - > gun- > çáõÝ-ç.

· ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ÙÇÝã ³ÛÅÙ ëïáõ·³µ³Ýí³Í 230-

øÝÝ»Éáí í»ñáÑÇßÛ³É ¹ñáõÛÃÝ»ñÁ` ÙÇ³ñÅ»ùáñ»Ý ·³ÉÇë »Ýù ³ÛÝ

ì²ÜÆ êºä²¶Æð ²ðÒ²Ü²¶ðàôÂÚàôÜÜºð

1. ì³ÝÇ Ã³·³íáñáõÃÛáõÝáõÙ û·ï³·áñÍí»É ¿ Ý³¨ Ù»Ñ»Ý³Ï³Ý ·ÇñÁ: ²Û¹ Ù³ëÇÝ

²ÛëåÇëáí, ì³ÝÇ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ Ñ³í³ëïÇáñ»Ý íÏ³Ûí³Í »½³ÏÇ

1. Ð³Û-áõñ³ñï³Ï³Ý ½áõ·³Ñ»éÝ»ñÇ ó³ÝÏáõÙ ³éÏ³ µáÉáñ µ³é»ñÁ (É³ïÇÝ³Ï³Ý

àðàÞ øºð²Î²Ü²Î²Ü Ð²ðòºð

1. àñå»ë µ³ó³éáõÃÛáõÝ áõñ³ñï»ñ»ÝáõÙ z- Ý³Ë¹ÇñÇ ÑÝ³ñ³íáñ ³éÏ³ÛáõÃÛ³Ý

[eri- ] eł- - e-ri- »Õ-³Ý»É

[kulu- ] koru- - ku-lu- Ïáñ-»É, Ïáñ-

[ulgu-še ] ołjo- - ul-gu-še áÕç, -áÛ

[inu- ] inu- - i-nu-ka/ki/si- Ýá-

1. ä´Ð - ä³ïÙ³-µ³Ý³ëÇñ³Ï³Ý Ñ³Ý¹»ë. ºñ¨³Ý

ì³ÝÇ ë»å³·Çñ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ 3 2

¼áõ·³Ñ»é µ³é³ñÙ³ïÝ»ñÇ ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ ó³ÝÏÁ 17

ì³ÝÇ ë»å³·Çñ ³ñÓ³Ý³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñ 78

ºðºì²ÜÆ Ð²Ø²Èê²ð²ÜÆ Ðð²î²ð²ÎâàôÂÚàôÜ

ì²ÜÆ Â²¶²ìàðàôÂÚ²Ü êºä²¶Æð

Ðñ³ï. ËÙµ³·Çñ` Ð. ´. ä»ïñáëÛ³Ý

êïáñ³·ñí³Í ¿ ïå³·ñáõÃÛ³Ý 30.10.03 Ã.:

ºñ¨³ÝÇ Ñ³Ù³Éë³ñ³ÝÇ Ññ³ï³ñ³ÏãáõÃÛáõÝ, ºñ¨³Ý, ²É. Ø³ÝáõÏÛ³Ý 1

ºñ¨³ÝÇ Ñ³Ù³Éë³ñ³ÝÇ ïå³ñ³Ý, ºñ¨³Ý, ²µáíÛ³Ý ÷., Ã. 52

You might also like

š s ë k´o, k´e ³é³çÇÝ ¹»ÙùÇ óáõó³Ï³Ý

· ÐÝ¹»íñáå³Ï³Ý ph, th, *kh-Ç ¹ÇÙ³ó ë»å³·Çñ p, t, x-Ç