“Phêån sûå töi nhû möåt ngûúâi cêìm laái phaãi cheâo chöëng thïë naâo
àïí àûa chiïëc thuyïìn Töí quöëc vûúåt khoãi nhûäng cún soáng gioá
maâ an toaân ài àïën bïën búâ haånh phuác cuãa nhên dên” .
LAÂM SAO ÀÏÍ COÁ LOÂNG TIN NHÛ THÚÂI BAÁC HÖÌ
TAÅ QUANG CHIÏËN
M
öåt àiïìu quan troång nöíi lïn tûâ con àûúâng ài,
tû tûúãng vaâ con ngûúâi Baác chñnh laâ laâm thïë
naâo àïí xêy dûång àûúåc loâng tin cuãa laänh tuå
vúái nhên dên. Lõch sûã àaä chûáng minh rêët roä, Baác Höì
rêët tin úã nhên dên vaâ nhên dên luön tin vaâo Baác Höì.
Àoá laâ möåt yïëu töë rêët quan troång àïí vûúåt qua moåi khoá
khùn, kïí caã khoá khùn cûåc kyâ nguy hiïím.
Loâng tin êëy àaä àûúåc xêy dûång lïn tûâ caái göëc laâ vò
nghôa lúán. Nghôa lúán ngaây xûa laâ bùçng moåi caách
giaânh laåi àêët nûúác, àem vïì àöåc lêåp, tûå do cho dên
töåc.
Baác Höì àaä nïu möåt têëm gûúng lúán, dêën thên, xaã
thên vò nûúác, kïí tûâ khi bön ba tòm àûúâng cûáu nûúác
vúái hai baân tay trùæng. Nhûäng gò Nguyïîn AÁi Quöëc -
Höì Chñ Minh laâm, têët caã laâ vò dên vò nûúác, àaä taåo nïn
uy tñn vang döåi, thuyïët phuåc nhên têm, vò thïë maâ
nhên dên tin tûúãng vaâo laänh àaåo.
Dên tin Ngûúâi vaâ ài theo, vò thïë múái coá Caách
maång Thaáng Taám thaânh cöng, khaáng chiïën chöëng
Phaáp vúái chiïën thùæng Àiïån Biïn Phuã vang döåi àõa
cêìu vaâ hai mûúi nùm sau vúái Chiïën dõch Höì Chñ
Minh thöëng nhêët hai miïìn Nam - Bùæc.
Laänh àaåo tin dên, dên tin laänh tuå laâ thïë maâ moåi
khoá khùn luác êëy dêìn dêìn àûúåc vûúåt qua. Àoá laâ loâng
tin hai chiïìu, hai bïn tin nhau. Haâng trùm, haâng triïåu
ngûúâi sùén saâng hi sinh, ài theo con àûúâng cuãa
Nguyïîn AÁi Quöëc - Höì Chñ Minh. Nghôa lúán cuãa dên
vaâ cuãa laänh tuå gùåp nhau...
Phaát àöång chuã trûúng hoåc têåp têëm gûúng Höì Chñ
Minh laâ rêët àuáng nhûng khi ài vaâo hoaåt àöång laåi rêët
Höì Chñ Minh (1/1946).
chung chung. Phaãi laâm thïë naâo xoay àuáng hûúáng?
Theo töi, hoåc Baác Höì laâ hoåc tûâ caái lúán àïën caái nhoã.
Caái lúán tûâ Baác úã àêy laâ têëm loâng vò dên vò nûúác vaâ
àïën caái nhoã laâ löëi söëng mêîu mûåc thïí hiïån phêím chêët
cuãa möåt nhaâ laänh tuå Viïåt Nam.
Coá möåt àiïìu cêìn noái laâ nhûäng àiïìu êëy khöng phaãi
chó cho ngûúâi dên phaãi hoåc maâ phaãi àûúåc caác cêëp
laänh àaåo tûâ trung ûúng àïën àõa phûúng gûúng mêîu
hoåc vaâ laâm theo. Vêîn coá nhûäng võ laänh àaåo chûa coá
àêìy àuã phêím chêët àaåo àûác theo têëm gûúng Baác Höì,
hoå muöën quêìn chuáng nhên dên phaãi hoåc nhûng hoå coá
àùåt cêu hoãi, taåi sao hoå laåi chûa hoåc àûúåc nhiïìu tûâ Baác?
Töi rêët taán thaânh viïåc hoåc Baác àïí haânh àöång chûá
khöng chó àïí ca ngúåi àún thuêìn. Laänh àaåo caác cêëp
phaãi thïí hiïån sûå gûúng mêîu thûåc sûå trong viïåc naây.
Noái vaâ laâm phaãi ài àöi, phaãi thiïët thûåc, àûâng noái möåt
àùçng laâm möåt neão.
Vïì vêën àïì laâm sao àïí coá loâng tin tûâ hai phña nhû
thúâi Baác Höì. Bêy giúâ ngûúâi laänh àaåo vaâ caã ngûúâi dên
àïìu cêìn phaãi lùæng nghe möåt caách tónh taáo. Loâng tin úã
thúâi Baác Höì cuäng nhû thúâi àaåi höm nay àïìu phaãi coi
troång sûå tûå giaác, xuêët phaát tûâ sûå nghiïåp lúán cuãa àêët
nûúác.
Hoåc Baác Höì thò phaãi biïët nghe yá kiïën traái chiïìu.
Bêy giúâ ta noái phaãn biïån nhûng coá nghe phaãn biïån
khöng múái laâ vêën àïì. Hay noái chöëng tham ö, tham
nhuäng maâ khöng chöëng àïën núi àïën chöën, nöåi böå beâ
phaái àêëu àaá thò cuäng khoá gêy dûång loâng tin. Àïí coá
loâng tin thò haäy laâm nhûäng gò xûáng àaáng àïí àûúåc tin
nhû Baác Höì àaä laâm vúái dên, vúái nûúác.
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

Taåp chñ xuêët baãn 02 kyâ/thaáng

Kyâ chñnh ra ngaây 25 haâng thaáng
Kyâ chuyïn àïì Vùn hoáa - Kinh tïë ra ngaây 10 haâng thaáng
Giêëy pheáp hoaåt àöång baáo chñ söë 397/GP-BVHTT
vaâ söë 41/GP-SÀBS

Toaâ soaån - Trõ sûå

48 Hûúng Viïn - quêån Hai Baâ Trûng - Haâ Nöåi
ÀT&Fax: 04.38210904
Website: vanhien.net
Email: vanhienvietnam@yahoo.com
Vùn phoâng Ban chuyïn àïì
Söë 6 - lö 12 B Trung Yïn - Trung Hoâa - Haâ Nöåi
ÀT/Fax: 04.37831962
Cú quan àaåi diïån taåi TP.HCM
288B, An Dûúng Vûúng, Quêån 5, TP.HCM
ÀT: 08.8353878 4. Saáng maäi ngoån lûãa Trûúâng Sún 41. Nhûäng chuyïån chûa biïët vïì cêy
NGOÅC ANH Kúnia
Cú quan àaåi diïån taåi miïìn Trung vaâ Têy Nguyïn
Têìng 5 Khaách saån Eiffel, 117 Lï Àöå, Àaâ Nùéng 6. Möåt Trûúâng Sún àêìy sûác caãm hoaá VÙN CÖNG HUÂNG
ÀT: 0511. 647529 trong vùn hoåc nghïå thuêåt VN 42. Võ tûúáng mang bñ söë 601
Fax: 0511. 811972 HOAÂNG CHÛÚNG THANH HOAÂ
Chuã nhiïåm 8. Nhûäng bûác aãnh noái nhiïìu 44. ÊËm rûâng àöìng àöåi
GS Hoaâng Chûúng NGUYÏÎN HUY THÙÆNG LÏ BAÁ LIÏÎU

Töíng biïn têåp 12. Baác Höì - Giörñt Iven - Saáclö 48. Gioång ca vaâng cuãa nghïå thuêåt caãi
TS Phaåm Viïåt Long SÚN TUÂNG lûúng
Phoá Töíng Biïn têåp Thûúâng trûåc 14. Nhaâ vùn vïì laâng NGOÅC ANH
NB Nguyïîn Thïë Khoa NGUYÏÎN QUANG SAÁNG 50. Ngûúâi thêìy cuãa nhûäng khúãi àêìu
Phoá Töíng Biïn têåp 18. Baân goáp vïì chûác nùng cuãa tröëng TRÊÌN NHO THÒN-PHAÅM VÙN HÛNG
TS Nguyïîn Minh San àöìng Àöng Sún 52. Lûu giûä veã àeåp cuãa laâng quï
NB Trêìn Àûác Trung PHAN ÀÙNG NHÊÅT bùçng tranh
Trûúãng ban Trõ sûå 21. Huáy NGUYÏÎN VÙN HOÅC
NB Nguyïîn Hoaâng Mai PHAN THANH MINH 54.Nhaâ giaáo têm nhaân, trñ khöng nhaân
Giaám àöëc cú quan àaåi diïån taåi TP.HCM 22. Coá phaãi àïìn thiïng àaä bõ laâm àoãm HÖÌ SÔ VÕNH
NB Voä Thaânh Tên HOAÂNG NGOÅC BÑCH 56. Nhaâ Thû phaáp xûá Nghïå
Phoá Giaám àöëc cú quan àaåi diïån taåi TP.HCM 27. Giïëng sûäa TIÏËN DUÄNG
NB Tõnh Haãi NGUYÏÎN XUÊN DIÏÅN 58. Phûúång trïn trúâi
Thû kyá toâa soaån 28. Thú Lyá-Trêìn nguöìn tû duy Minh THAÁI KIM LAN
NB Tûâ My Sún Triïët 60.Núi thúâi gian ngûâng laåi
NB Thu Hiïìn HOAÂNG QUÖËC HAÃI HOAÂNG VÙN MINH

Höåi àöìng Biïn têåp 32. Nguyïîn Bónh Khiïm - trong sûå 64. Doâng söng bùæt nguöìn tûâ biïín
Thûúång tûúáng Nguyïîn Nam Khaánh - GS Vuä chuyïín biïën vïì ûáng xûã chñnh trõ cuãa PHÛÚNG THAÃO
Khiïu - GS.NSND Trêìn Baãng - GSTS Trêìn Vùn tri thûác VN 69. Tûâ möåt baãn Reáquieme tûúãng
Khï - GS Trûúâng Lûu - GSVS Höì Sô Võnh - NS
Vuä Maäo - GSTS Thaái Kim Lan - NSND. TS
CAO TÛÅ THANH niïåm
Phaåm Thõ Thaânh - NSND Àùång Nhêåt Minh - TS 36. Nhûäng cêu ca dao thuêìn Quaãng NGUYÏÎN ANH TUÊËN
Àoaân Thõ Tònh - GSTS Nguyïîn Thuyïët Phong TÛÚÂNG LINH 70. Thú Thanh Thaão chöëng laåi ngaây
Trònh baây 38. Giûä lêëy baáu vêåt xûá Thanh quïn laäng
Tûâ My Sún - Trõnh Tiïën Huâng HAÅ HUYÏÌN BOEY KIM CHENG

Bòa 1:
Lïî tûúái nûúác söng quï vaâ thaã hoa
trïn söng Thaåch Haän - AÃnh: Lï Baá Liïîu
Taâi trúå phaát haânh
Doanh nghiïåp saách Thaânh Nghôa
TP. Höì Chñ Minh
In taåi
Cöng ty Cöí phêìn in Sao Viïåt, Haâ Nöåi
Giaá: 22.000à
4. Truong Son flame forever intergrity
NGOC ANH TUONG LINH
6. Truong Son converts in literature 38. Area of vestige very deep
and art very much HA HUYEN
HOANG CHUONG 41. Unknow stories of kúnia tree
8. Meaning pictures VAN CONG HUNG
NGUYEN HUU THANG 42. The general named secret
12. Ho Uncle - Jorit Iven - Charlot number 601
SON TUNG THANH HOA
14. The writer come back to the 44. Warmly companion in arms
village LE BA LIEU
Nguyen Quang Sang 46. Golden singing voice of reformed
18. Discuss function of Dong Son theatre art
kettledrum NGOC ANH
PHAN DANG NHAT 50. The teacher of beginings
21.Taboo Tran Nho Thin - Pham Van Hung
PHAN THANH MINH 52. To save the beauty of tomb by its
22. If scared temple was fake pictures
HOANG NGOC BICH NGUYEN VAN HOC
24. Old poetry of Cham people 56. Calligrapher in Nghe area
27. Well-milk TIEN DUNG
NGUYEN XUAN DIEU 58. Phoenix in the sky
28. Poetry of Ly - Tran period and THAI KIM LAN
thought of Mr Minh Triet 60. The place pausing time
HOANG QUOC HAI PHUONG THAO
32. Nguyen Binh Khiem - In changing 69. One Reáquieme to commemorate
time to behave in politics of NGUYEN ANH TUAN
Vietnamese knowledge 70. Poetry by Thanh Thao against
CAO TU THANH forgeten day
36. Folk-song of Quang - area BOEY KIM CHENG
SÛÅ KIÏÅN BÒNH LUÊÅN
SAÁNG MAÄI NGOÅN LÛÃA TRÛÚÂNG SÚN
NGOÅC ANH
Trung tûúáng Àöìng Sô Nguyïn, GS Vuä Khiïu, GS Hoaâng Chûúng taåi Höåi thaão
K
ó niïåm 50 nùm ngaây múã àûúâng Höì Chñ Minh vaâ
ngaây truyïìn thöëng böå àöåi Trûúâng Sún, taåi Baão
taâng Höì Chñ Minh (Haâ Nöåi) àaä diïîn ra Höåi
thaão “50 nùm Vùn hoåc Nghïå thuêåt Viïåt Nam vúái tuyïën
chi viïån chiïën lûúåc Trûúâng Sún - àûúâng Höì Chñ Minh”.
Höåi thaão do Trung têm Nghiïn cûáu Baão töìn vaâ Phaát
huy Vùn hoáa Dên töåc phöëi húåp vúái Súã Vùn hoáa Thïí
thao vaâ Du lõch Quaãng Bònh vaâ Baão taâng Höì Chñ Minh
töí chûác vúái sûå chuã trò cuãa Trung tûúáng Àöìng Sô
Nguyïn, nguyïn UÃy viïn Böå Chñnh trõ, nguyïn Phoá
Thuã tûúáng Chñnh phuã, Tû lïånh Böå àöåi Trûúâng Sún; GS-
AHLÀ Vuä Khiïu; GS Hoaâng Chûúng - TGÀ Trung têm
NCBT&PHVHDT; öng Lï Huâng Phi - Giaám àöëc Súã
VHTT&DL Quaãng Bònh vaâ Thiïëu tûúáng Voä Súã -
nguyïn Phoá Chuã nhiïåm Chñnh trõ Böå Tû lïånh 559, Chuã
tõch Höåi Cûåu Chiïën binh Trûúâng Sún.
Túái dûå Höåi thaão coá Trung tûúáng Phuâng Khùæc Àùng
- Phoá Chuã tõch Höåi Cûåu Chiïën binh Viïåt Nam, àaåi diïån
Töíng cuåc Hêåu cêìn Quên àöåi nhên dên VN, nhiïìu cûåu
chiïën binh Trûúâng Sún, caác nhaâ nghiïn cûáu, caác vùn
VÙN HIÏËN
4 VIÏÅT NAM
AÃnh: Nguyïîn Àònh Toaán
nghïå syä tûâng coá taác phêím vïì Trûúâng Sún vaâ àöng àaão
baáo giúái. Tûâ phûúng Nam xa xöi, GS Maåc Àûúâng - Phoá
Chuã tõch Höåi LHKHKT thaânh phöë Höì Chñ Minh, GS.TS
Cao Vùn Phûúâng - Hiïåu trûúãng trûúâng Àaåi hoåc Bònh
Dûúng cuäng àaä coá mùåt tham dûå.
Trûúác giúâ khai maåc Höåi thaão, Trung têm Êm nhaåc
dên töåc (trûåc thuöåc Trung têm NCBT&PHVHDT) àaä coá
chûúng trònh ca nhaåc vúái caác ca khuác khöng thïí naâo
quïn vïì Trûúâng Sún vaâ Quaãng Bònh nhû: Chiïëc gêåy
Trûúâng Sún, Trïn àónh Trûúâng Sún ta haát, Trûúâng Sún
Àöng - Trûúâng Sún Têy, Baâi ca Trûúâng Sún, Àïm
Trûúâng Sún nhúá Baác, Quaãng Bònh quï ta úi, Meå Suöët...
Sau baáo caáo àïì dêîn cuãa GS Hoaâng Chûúng, gêìn 30
tham luêån àaä têåp trung laâm roä nhiïìu àoáng goáp to lúán
cuãa vùn hoåc nghïå thuêåt vïì àïì taâi Trûúâng Sún àöëi vúái
cöng cuöåc giaãi phoáng miïìn Nam, thöëng nhêët àêët nûúác.
Trung tûúáng Àöìng Sô Nguyïn, Thiïëu tûúáng Voä Súã àaä
àaánh giaá cao nhûäng àoáng goáp àêìy yá nghôa cuãa vùn
nghïå vúái mùåt trêån Trûúâng Sún. Caác nhaâ vùn Höì
Phûúng, Chu Lai, Thanh Thaão, caác nhaâ baáo Phan
Quang, Mai Nam Thùæng, Trung Àöng, Àùång Minh
Phûúng àaä têåp trung khùèng àõnh àïì taâi Trûúâng Sún laâ àïì taâi
thiïng liïng, laäng maån vaâ bêët têån cuãa vùn hoåc nghïå thuêåt. Caác MAÄI MAÄI LAÂ NIÏÌM TÛÅ HAÂO CUÃA DÊN TÖÅC
nhaåc sô Nguyïîn Thuåy Kha, Dûúng Viïët AÁ, Caát Vêån, Dûúng Àònh
Minh Sún... khùèng àõnh sûå bêët tûã cuãa möåt Trûúâng Sún êm thanh, CHUÃ TÕCH QUÖËC HÖÅI NGUYÏÎN PHUÁ TROÅNG:
cuöåc höåi ngöå lõch sûã giûäa êm nhaåcvaâ chuã nghôa anh huâng caách
maång. NSND Phaåm Thõ Thaânh, NSÛT Nguyïîn Thïë phiïåt ön laåi
nhûäng kó niïåm möåt thúâi cuâng caác nghïå sô, diïîn viïn cuãa Nhaâ haát
Kõch Viïåt Nam, cuãa Àoaân Vùn cöng Trûúâng Sún ài biïíu diïîn
phuåc vuå àöìng baâo vaâ chiïën sô trïn àûúâng Trûúâng Sún. Nghïå sô
Nhiïëp aãnh Vuä Huyïën noái vïì nhûäng àoáng goáp cuãa giúái nhiïëp aãnh
vúái Trûúâng Sún. Hoåa sô Hoaâng Àònh Taâi noái vïì nhûäng kó niïåm
sêu sùæc trong nhûäng nùm thaáng söëng vaâ saáng taác úã Trûúâng Sún.
NSÛT Lï Thi noái vïì nhûäng àoáng goáp cuãa ngaânh Àiïån aãnh vúái
Trûúâng Sún. Lï Huâng Phi vaâ Phaåm Minh Lúåi nïu bêåt nhûäng
àoáng goáp àaáng kïí cuãa quên, dên vaâ caác vùn nghïå sô Quaãng Bònh Nùm thaáng seä tröi qua, nhûng sûå tñch vïì
vúái thùæng lúåi cuãa tuyïën chi viïån chiïën lûúåc Trûúâng Sún. Àùåc biïåt, àûúâng Trûúâng Sún, àûúâng Höì Chñ Minh - dêëu
Höåi thaão àaä àûúåc nghe nhûäng lúâi phaát biïíu caãm àöång cuãa nhaâ êën vïì möåt thúâi kyâ choái loåi cuãa caách maång Viïåt
hoaåt àöång vùn hoáa laäo thaânh - AHLÀ Vuä Khiïu vïì cöng viïåc Nam, khöng bao giúâ phai múâ; traái laåi, noá caâng
thiïng liïng vaâ tònh nghôa khi biïn soaån vùn bia tûúãng niïåm, cêu àûúåc ghi nhúá, trên troång, maäi maäi laâ niïìm tûå
àöëi cho caác àïìn thúâ liïåt sô, tûúång àaâi liïåt sô trïn àûúâng Höì Chñ haâo cuãa dên töåc ta vaâ seä ài vaâo lõch sûã nhû möåt
kyâ tñch cuãa cuöåc khaáng chiïën chöëng Myä cûáu
Minh huyïìn thoaåi. Caác tham luêån àïìu nhùæc àïën nhûäng kó niïåm,
nûúác vô àaåi cuãa dên töåc. Têìm voác to lúán vaâ
nhûäng chi tiïët chên thûåc gùæn boá vúái Trûúâng Sún huyïìn thoaåi
nhûäng baâi hoåc quyá baáu cuãa àûúâng Höì Chñ Minh
cuâng khaát voång saáng taåo thiïng liïng vò Trûúâng Sún anh huâng
khöng chó coá yá nghôa sêu sùæc àöëi vúái cuöåc
vaâ bi thûúng cuãa ngûúâi nghïå sô. Caãm àöång nhêët laâ sau baâi phaát
chiïën tranh giaãi phoáng dên töåc trûúác àêy, maâ
biïíu cuãa Trung tûúáng Àöìng Sô Nguyïn, möåt nûä cûåu chiïën binh
coân coá giaá trõ thiïët thûåc trong cöng cuöåc xêy
chiïën trûúâng Trûúâng Sún bûúác lïn sên khêëu tùång boá hoa tûúi
dûång vaâ baão vïå Töí quöëc hiïån nay.
thùæm túái võ Tû lïånh nùm xûa maâ rûng rûng lïå dêng traâo caãm xuác
ngheån ngaâo: “Cha úi! Cha laâ ngûúâi cha vô àaåi cuãa chuáng con núi
Trûúâng Sún maáu lûãa. Vúái chuáng con, cha maäi laâ cêy cöí thuå che
chúã cho böå àöåi Trûúâng Sún”. Trung tûúáng Àöìng Sô Nguyïn cuäng ÀAÅI TÛÚÁNG PHUÂNG QUANG THANH:
xuác àöång traâo nûúác mùæt khi nhêån ra cö diïîn viïn muáa Vuä Thõ
Thuyá Laânh - ngûúâi nûä chiïën binh Trûúâng Sún nùm xûa thuöåc Sû
àoaân F698 phuåc vuå caác àún võ úã caác tónh cao nguyïn Bölöven,
caác tónh miïìn haå Laâo. Caã höåi trûúâng lùång ài. Coá leä khöng coá möåt
ngön tûâ naâo, tham luêån naâo thay thïë àûúåc nhûäng gioåt nûúác mùæt
cuãa ngûúâi phuå nûä êëy trong khöng khñ vûâa trang troång, vûâa mang
yá nghôa têm linh vïì möåt thuúã haâo huâng bi traáng cuãa dên töåc.
Àûúåc biïët, nûä cûåu chiïën binh êëy hiïån laâ Chuã tõch HÀQT Cöng
ty TNHH Caát Tûúâng, möåt doanh nghiïåp lúán àaä coá nhiïìu hoaåt Sûå ra àúâi, phaát triïín vaâ thùæng lúåi cuãa hïå thöëng
àöång seã chia, giuáp àúä, uãng höå àöìng àöåi, àöìng chñ bõ chêët àöåc da àûúâng Trûúâng Sún laâ möåt thaânh cöng xuêët sùæc
cam, thûúng têåt. Nhaâ vùn - àaåi taá Chu Lai sau àoá àaä nhùæc túái caái vïì chó àaåo chiïën lûúåc cuãa Àaãng vaâ Baác Höì kñnh
“thò thêìm”, caái “khe kheä” cuãa Trûúâng Sún vúái sûå mêîn caãm rêët yïu; laâ möåt huyïìn thoaåi, möåt kyâ tñch trong lõch sûã
dên töåc Viïåt Nam vaâ trong lõch sûã chiïën tranh thïë
phuå nûä cuãa caác nûä baác sô, caác nûä chiïën sô laái xe, giao liïn, thanh
giúái; laâ niïìm tûå haâo vaâ laâ möåt biïíu tûúång rûåc rúä,
niïn xung phong, chiïën sô vùn cöng... trûúác hoaân caãnh söëng chïët
saáng ngúâi chuã nghôa anh huâng caách maång Viïåt
trong gang têëc, laâm ngúâi saáng möåt veã àeåp Viïåt Nam trong mûa
Nam trong thúâi àaåi Höì Chñ Minh; àoá laâ thùæng lúåi
bom baäo àaån.
cuãa khaát voång chaáy boãng vò àöåc lêåp, tûå do vaâ
Höåi thaão kheáp laåi vúái yá kiïën cuãa Trung tûúáng Àöìng Sô
thöëng nhêët Töí quöëc, vò chuã nghôa xaä höåi…
Nguyïn vïì viïåc trao kó niïåm chûúng cho caác vùn nghïå sô möåt
Àöåi nguä laâm cöng taác baáo chñ, vùn hoáa, nghïå
thuúã toác xanh cuöën theo Trûúâng Sún haâo huâng. Trung tûúáng
thuêåt, vúái haâng nghòn taác phêím, àaä dûång nïn
Àöìng Sô Nguyïn cuäng nhêån àõnh viïåc töí chûác Höåi thaão “50 nùm
nhûäng tûúång àaâi vïì chuã nghôa anh huâng caách
Vùn hoåc Nghïå thuêåt Viïåt Nam vúái tuyïën chi viïån chiïën lûúåc
maång, tinh thêìn yïu nûúác, loâng duäng caãm, àûác
Trûúâng Sún - àûúâng Höì Chñ Minh” laâ Höåi thaão mang yá nghôa
hy sinh cuãa Böå àöåi Trûúâng Sún; kõp thúâi cöí vuä,
têm linh, uöëng nûúác nhúá nguöìn, thiïët thûåc goáp phêìn truyïìn laåi àöång viïn àöìng baâo vaâ chiïën sô caã nûúác döìn sûác
ngoån lûãa cuãa caác chiïën sô Trûúâng Sún nùm xûa cho thïë hïå treã ngûúâi, sûác cuãa, goáp phêìn vaâo sûå nghiïåp àêëu
höm nay phaát huy truyïìn thöëng anh huâng cuãa thïë hïå cha anh, tranh giaãi phoáng dên töåc.
tiïëp tuåc thûåc hiïån thùæng lúåi cöng cuöåc àöíi múái cuãa àêët nûúác.

VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

5
SÛÅ KIÏÅN BÒNH LUÊÅN

MÖÅT TRÛÚÂNG SÚN ÀÊÌY SÛÁC CAÃM HOAÁ

TRONG VÙN HOÅC NGHÏÅ THUÊÅT VIÏÅT NAM
GS HOAÂNG CHÛÚNG

Vùn hoåc nghïå thuêåt thúâi kyâ chöëng Myä cûáu nûúác laâ möåt trong nhûäng thaânh tûåu rûåc rúä nhêët, phong phuá nhêët cuãa vùn nghïå dên töåc, trong
àoá khaá nöíi bêåt laâ nhûäng taác phêím saáng taác vïì àïì taâi àûúâng Trûúâng Sún huyïìn thoaåi. Trong danh saách taác phêím cuãa caác taác giaã àûúåc
trao tùång giaãi thûúãng Höì Chñ Minh vaâ giaãi thûúãng Nhaâ nûúác vïì VHNT tûâ nùm 1999-2001 àïën 2007, caác taác phêím saáng taác vïì àûúâng
Trûúâng Sún chiïëm möåt tyã lïå khaá lúán, àùåc biïåt laâ trong thú ca, êm nhaåc vaâ höåi hoaå.

N
hû chuáng ta biïët, trong cuöåc khaáng chiïën chöëng
Myä cûáu nûúác, giaãi phoáng miïìn Nam, thöëng nhêët
àêët nûúác, tuyïën chi viïån chiïën lûúåc Trûúâng Sún -
àûúâng Höì Chñ Minh laâ möåt nhên töë chiïën lûúåc coá vai troâ
quyïët àõnh àûa cuöåc khaáng chiïën vô àaåi cuãa dên töåc ta àïën
thùæng lúåi hoaân toaân.
Trong söí vaâng Böå àöåi Trûúâng Sún, Töíng Bñ thû Lï
Duêín àaä viïët: “Àûúâng Trûúâng Sún laâ möåt chiïën cöng choái
loåi trong lõch sûã khaáng chiïën chöëng Myä cûáu nûúác cuãa dên
töåc ta. Àûúâng Trûúâng Sún laâ con àûúâng cuãa yá chñ quyïët
thùæng, cuãa loâng duäng caãm vaâ khñ phaách anh huâng. Àoá laâ
con àûúâng nöëi liïìn Nam - Bùæc, laâ con àûúâng àoaân kïët caác
dên töåc cuãa 3 nûúác Àöng Dûúng”.
Àaåi tûúáng Voä Nguyïn Giaáp cuäng àaä nhiïìu lêìn khùèng
àõnh: Àûúâng Trûúâng Sún laâ “Kyâ cöng, kyâ tñch, kyâ quan cuãa
Thûúng nhúá Trûúâng Sún. Tranh: Phaåm Vùn Vïët
yá chñ nghõ lûåc vaâ tinh thêìn saáng taåo phi thûúâng cuãa dên töåc
Viïåt Nam”. chiïën tranh Àöng Dûúng àaä àûúåc têåp trung àaánh phaá.
Trûúác khi töí chûác Höåi thaão naây, chuáng töi àaä àïën Trong hún 15 nùm (1959- 1975), Myä, Nguåy múã 111.135
Quaãng Bònh vaâ àaä àûúåc Giaám àöëc Súã VHTT vaâ DL Lï trêån khöng kñch, kïí caã B52, hún 7,5 triïåu quaã bom vaâ
Huâng Phi àûa ài xem di tñch àûúâng Trûúâng Sún, àûúåc haâng triïåu quaã mòn caác loaåi àaä àûúåc raãi xuöëng; Trûúâng
àûáng trïn ngaä 3 àûúâng 10 Quyïët Thùæng, nghe anh giúái Sún chõu hún 4 triïåu têën bom àaån, nhiïìu hún trïn chiïën
thiïåu vïì sûå hy sinh vö cuâng anh duäng cuãa böå àöåi vaâ TNXP trûúâng Àûác, Nhêåt trong thïë chiïën thûá 2.
trïn truåc àûúâng Trûúâng Sún huyïìn thoaåi. Chuáng töi àaä Nhûng keã thuâ àaä hoaân toaân bêët lûåc. Gêìn 2500 maáy
àûáng trïn àoaån àûúâng maâ 29 xaác cuãa chiïën sô hy sinh laâm bay Myä caác loaåi àaä bõ bùæn rúi, 17.000 lñnh Myä Nguyå àaä vuâi
nïìn cho 30 phi xùng chuyïín lïn tûâ doâng söng Traâ Ang thêy trïn Trûúâng Sún vaâ con àûúâng giaãi phoáng miïìn Nam
chaãy xiïët sang Laâo. Chuáng töi cuäng àaä àïën viïëng miïëu liïåt thöëng nhêët àêët nûúác cûá röång daâi thïm maäi. Cho àïën ngaây
sô hy sinh trïn tuyïën àûúâng 20 Quyïët Thùæng, àûúåc thùæp 30/4/1975, àûúâng Trûúâng Sún - Höì Chñ Minh tûâ möåt con
hûúng taåi Hang Taám Cö (8 cö TNXP bõ bom Myä lêëp kñn àûúâng moân àaä thaânh möåt hïå thöëng vô àaåi vúái 16.700km
hang phaãi “chïët söëng” trong hang, vò khöng coá caách naâo cho xe cú giúái, 3000km àûúâng giao liïn (àûúâng ài böå), àûa
cûáu àûúåc)... hún 2 triïåu lûúåt caán böå chiïën sô, hún 1 triïåu têën vuä khñ chi
ÚÃ àêy, chuáng töi cuäng àaä nhòn thêëy möåt thên cêy duy viïån cho chiïën trûúâng miïìn Nam.
nhêët coân laåi bõ bom Myä àaánh gaäy nûãa thên tûâ nùm 1972, Caái giaá cuãa chiïën cöng choái loåi êëy laâ nhûäng hy sinh
nhûng àïën nay vêîn söëng vaâ tûúi xanh, nhû möåt biïíu tûúång mêët maát to lúán maâ caán böå chiïën sô Böå àöåi Trûúâng Sún vaâ
cuãa sûác söëng vûäng bïìn cuãa con ngûúâi Viïåt Nam bêët khuêët Thanh niïn xung phong trïn tuyïën àûúâng àaä gaánh chõu:
traãi qua cuöåc chiïën tranh aác liïåt nhêët trong lõch sûã nhên hún 20.000 ngûúâi hy sinh, 32.000 ngûúâi bõ thûúng, haâng
loaåi. chuåc ngaân ngûúâi khaác chõu aãnh hûúãng lêu daâi cuãa chêët
Àïë quöëc Myä àaä laâm têët caã nhûäng gò coá thïí àïí ngùn àöåc dioxin. Ngûúâi ta tñnh rùçng, àïí cho 1000 têën haâng hoaá
chùån con àûúâng “xeã doåc Trûúâng Sún ài cûáu nûúác” cuãa dên àûúåc àûa vaâo Nam an toaân 25 chiïën sô àaä hy sinh, 51
töåc Viïåt Nam. Haâng raâo àiïån tûã MacNamara, 70% lûåc ngûúâi bõ thûúng, 23 xe vêån taãi bõ phaá huyã, 143 têën haâng bõ
lûúång, phûúng tiïån, vuä khñ kyä thuêåt hiïån àaåi nhêët trong tiïu huãy...

VÙN HIÏËN
6 VIÏÅT NAM
 Chñnh trïn con àûúâng 20 Quyïët Thùæng, töi àaä àûúåc
nghe chõ Àùång Thõ Vên, chiïën sô TNXP tûâng chiïën àêëu
trïn con àûúâng naây kïí laåi rùçng ngaây êëy, möîi khi àïën ca
trûåc, chõ vaâ àöìng àöåi àïìu mang theo möåt maãnh ni löng àïí
che mûa vaâ àïí boåc xaác mònh nïëu chùèng may bõ hy sinh.
ÚÃ giûäa lùçn ranh mong manh giûäa sûå söëng vaâ caái chïët àoá
àaä hiïån ra nhûäng con ngûúâi Trûúâng Sún trong saáng cao
àeåp:
Núi maáu àöí phaãi söëng bùçng thûåc chêët
Núi cao nhêët thûã loâng ta yïu nûúác
Thûã loâng ta chung thuyã vö tû
Núi vúä vuån bao maãnh àïm heân nhaát
Nhûäng gûúng mùåt ngêíng lïn lêëp laánh chêët ngûúâi
(Thú Thanh Thaão)
Vò sao khöng úã àêu gian khöí, hiïím nguy nhûng cuäng
khöng úã àêu oai huâng laäng maån vaâ cuöën huát nhû úã àûúâng
Trûúâng Sún, núi maâ nhû nhaâ thú caách maång Töë Hûäu viïët:
“Trûúâng Sún Àöng nùæng Têy mûa, Ai chûa àïën àoá nhû
chûa roä mònh”? Vò àoá laâ núi ta àûúåc söëng giûäa nhûäng con
ngûúâi àeåp nhêët, ûu tuá nhêët cuãa dên töåc.
Búãi vêåy, khöng coá gò laå khi chuáng ta hïët sûác tûå haâo vïì
möåt Trûúâng Sún vô àaåi huâng traáng trong sûå nghiïåp khaáng
chiïën chöëng Myä thò cuäng hoaân toaân coá thïí tûå haâo vïì möåt
Trûúâng Sún àêìy sûác caãm hoaá trong vùn hoåc nghïå thuêåt
caách maång Viïåt Nam.
Kïí tûâ khi tuyïën àûúâng Trûúâng Sún - Höì Chñ Minh hònh
thaânh, hún 50 nùm qua, vùn hoåc nghïå thuêåt VN luön gùæn
vúái tuyïën àûúâng àaä trúã thaânh huyïìn thoaåi naây.
Tûâ 1959 àïën 1975, trong hún 16 nùm trúâi, nhiïìu hoaåt
àöång vùn nghïå àaä diïîn ra trïn àûúâng Trûúâng Sún vaâ
nhiïìu taác phêím vùn hoåc nghïå thuêåt àêìy sûác chinh phuåc vïì
àïì taâi àûúâng Trûúâng Sún àaä goáp phêìn to lúán àöång viïn,
cöí vuä quên dên ta àaánh thùæng giùåc Myä xêm lûúåc giaãi
phoáng Miïìn Nam, thöëng nhêët àêët nûúác.
Àöåi nguä vùn nghïå sô àaä haâo hûáng ra trêån cuâng nhûäng
chiïën sô, vûúåt qua gian khöí, hy sinh lêëy nguöìn caãm hûáng
saáng taåo tûâ trong khoái lûãa chiïën tranh, tûâ cuöåc söëng chiïën
àêëu vaâ lao àöång quïn mònh cuãa böå àöåi vaâ TNXP Trûúâng
Sún vaâ àaä taåo nïn nhûäng baâi thú, baãn nhaåc, tiïíu thuyïët,
buát kyá, kyá sûå, böå phim, vúã kõch, nhûäng bûác tranh vaâ nhûäng
têëm aãnh lay àöång têm höìn nhiïìu thïë hïå VN. Chuáng ta coá
thïí nhúá àïën nhûäng tiïíu thuyïët, truyïån kyá cuãa Nguyïîn
Minh Chêu, Nguyïn Ngoåc, Höì Phûúng, Triïåu Bön,
Nguyïîn Trñ Huên... nhûäng baâi thú cuãa Töë Hûäu, Thu Böìn,
Phaåm Tiïën Duêåt, Nguyïîn Khoa Àiïìm, Thanh Thaão, Hûäu
Thónh... . nhûäng vúã kõch cuãa Àaâo Höìng Cêím, Taâo Maåt,
Hoaâi Giao, Nguyïîn Vuä, Lûu Quang Vuä... nhûäng baãn nhaåc
cuãa Hoaâng Hiïåp, Phaåm Tuyïn, Huy Du, Huy Thuåc, Vuä
Troång Höëi, Phan Huyânh Àiïíu, Thuêån Yïën, Hoaâng Haâ,
Trêìn Hoaân, Nguyïn Nhung, Trêìn Chung... nhûäng bûác hoaå
cuãa Vuä Giaáng Hûúng, Nguyïîn Thïë Vinh, Lï Lam, Phaåm
Liïåu, Hoaâng Àònh Taâi, Lûúng Xuên Àoaân... Vaâ nhûäng böå
phim noái vïì Trûúâng Sún - àûúâng Höì Chñ Minh àaä ra àúâi tûâ
trong khoái lûãa chiïën tranh seä coân söëng maäi vúái thúâi gian.
Coá thïí noái, chûa coá chiïën trûúâng naâo àöåi quên vùn nghïå
hoaåt àöång têåp trung vaâ nhiïìu saáng taác hay, nhû trïn tuyïën
àûúâng Trûúâng Sún - huyïìn thoaåi.
Theo Trung tûúáng Àöìng Sô Nguyïn, nguyïn Tû lïånh
böå àöåi Trûúâng Sún: “Àïën vúái Trûúâng Sún, phuåc vuå taåi chöî
cho böå àöåi, TNXP vaâ dên cöng hoaã tuyïën trong suöët thúâi
kyâ chöëng Myä àaä coá túái 16 àoaân vùn cöng vúái haâng trùm
nghïå sô biïíu diïîn àuã caác loaåi hònh tûâ cheâo, tuöìng, kõch noái,
dên ca àïën ca muáa nhaåc hiïån àaåi”. Àoaân vùn cöng Trûúâng
Sún (nay laâ Àoaân nghïå thuêåt TCHC) àaä baám truå úã àûúâng
Trûúâng Sún haâng chuåc nùm trúâi. Àoaân kõch noái TÛ cuäng
àaä biïíu diïîn phuåc vuå liïn tuåc trïn tuyïën àûúâng khoái lûãa
naây túái 6 thaáng liïìn. Caác nghïå sô àaä nùçm hêìm, ùn rau maá,
àaä bõ söët reát rûâng, àaä chõu àûång caác trêån bom àuã loaåi cuãa
Myä, khöng ñt ngûúâi àaä hy sinh vaâ àaä coá ngûúâi àïën nay vêîn
coân mang àaån Myä trong thên mònh.
Àùåc biïåt laâ Àoaân Vùn cöng Quaãng Bònh gêìn nhû àöåi
quên vùn nghïå thûúâng trûåc phuåc vuå úã cung àûúâng aác liïåt
nhêët úã Trûúâng Sún. Coá thïí noái nhên dên Quaãng Bònh,
trong àoá coá vùn nghïå sô àaä àoáng goáp rêët lúán vïì sûác ngûúâi,
sûác cuãa cho con àûúâng Trûúâng Sún huyïìn thoaåi. Quaãng
Bònh thêåt xûáng danh laâ quï hûúng cuãa àaåi tûúáng Voä
Nguyïn Giaáp, võ töíng tû lïånh QÀND Viïåt Nam baách chiïën
baách thùæng vaâ cuäng thêåt xûáng àaáng laâ quï hûúng cuãa
nhûäng anh huâng chöëng Myä nhû Meå Suöët, Nguyïîn Viïët
Xuên...nhûäng ngûúâi àaä trúã thaânh nhûäng hònh tûúång nghïå
thuêåt àeåp tuyïåt vúâi trong vùn hoåc nghïå thuêåt Viïåt Nam.
Coá thïí noái caác taác phêím vùn hoåc nghïå thuêåt xuêët sùæc
vïì àïì taâi àûúâng Trûúâng Sún - Höì Chñ Minh laâ taâi saãn vùn
hoaá vö giaá cuãa dên töåc maâ chuáng ta cêìn phaãi àaánh giaá
thêåt sêu sùæc vaâ baão töìn phaát huy tñch cûåc hún nûäa trong
cuöåc söëng höm nay vaâ mai sau. Àoá coân laâ niïìm tûå haâo
cuãa lûåc lûúång vùn hoåc nghïå thuêåt VN khi vùn hoåc nghïå
thuêåt luön song haânh vaâ coá taác duång cûåc kyâ to lúán, thiïët
thûåc vaâo sûå nghiïåp cuãa àêët nûúác vaâ nhên dên, khi “voác
nhaâ thú àûáng ngang têìm chiïën luyä”...
Cuöëi cuâng, töi muöën baây toã vúái quyá võ vaâ caác baån rùçng,
chuáng ta töí chûác Höåi thaão höm nay khöng chó àïí nhùæc laåi
möåt chùång àûúâng vùn hoåc nghïå thuêåt chöëng Myä àêìy tûå
haâo maâ cuäng laâ möåt nghôa cûã àïìn ún, tûúãng nhúá túái nhûäng
ngûúâi àaä chiïën àêëu, àaä lao àöång quïn mònh vaâ àaä hy sinh
trïn tuyïën àûúâng àêìy maáu lûãa vò giaãi phoáng miïìn Nam, vò
àöåc lêåp tûå do cuãa dên töåc...
(Trñch baáo caáo àïì dêîn höåi thaão “Vùn hoåc nghïå thuêåt vúái tuyïën
chi viïån chiïën lûúåc Trûúâng Sún - àûúâng Höì Chñ Minh”).
Àûúâng Trûúâng Sún. Tranh: Àùång Quyá Quyïìn
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
7
SÛÅ KIÏÅN BÒNH LUÊÅN

AÃnh 1

NHÛÄNG BÛÁC AÃNH

NOÁI NHIÏÌU
NGUYÏÎN HUY THÙÆNG

“...Höì Chñ Minh maâ chuáng töi vñ nhû Pierre le Grand (Pie Àaåi Àïë), Hochimagne, nhûng hún... Caã àïën ngoån luáa cuäng gúåi hònh aãnh Höì Chñ
Minh. Sao chûa coá kõch, coá tiïíu thuyïët taã ngûúâi anh huâng êëy? Coá khi khöng phaãi taã, nhûng nhên vêåt vêîn tröåi lïn, àeåp àeä, lúán lao vaâ úã
àêu cuäng coá mùåt”.

C
ha töi, nhaâ vùn Nguyïîn Huy
Tûúãng, ghi nhûäng doâng
nhêåt kyá trïn ngaây 24-10-
1947, giûäa nhûäng böån bïì cöng viïåc
cuãa buöíi àêìu khaáng chiïën. Khaác vúái
möåt söë àöìng nghiïåp bêëy giúâ coân
luáng tuáng chûa biïët viïët gò vaâ viïët
nhû thïë naâo, cha töi àaä súám coá àûúåc
nhûäng taác phêím ngúåi ca Caách maång
vaâ võ laänh tuå cuãa dên töåc. Vúái nhûäng
baâi kyá vïì Chuã tõch Höì Chñ Minh trïn
taåp chñ Tiïn phong ngay tûâ cuöëi
1945 àêìu 1946 vaâ sau àoá laâ nhûäng
baâi àùng trïn Vùn nghïå khaáng
chiïën, cha töi laâ möåt trong nhûäng
ngûúâi àêìu tiïn viïët vïì Ngûúâi. Noái
nhû giaáo sû Phong Lï, “Nguyïîn
Huy Tûúãng xûáng àaáng thuöåc söë
ngûúâi súám vaâ hiïëm hoi thoãa maän
möåt nhu cêìu tinh thêìn lúán cuãa nhên
dên trong cuöåc àöíi àúâi cuãa dên töåc
sau 1945. Qua caác trang ghi linh
hoaåt naây Nguyïîn Huy Tûúãng cuäng
laâ ngûúâi súám phaát hiïån ra caái giaãn
dõ, caái thûúâng ngaây cuãa möåt con
ngûúâi vô àaåi, con ngûúâi trong sûå
ngûúäng möå, thaânh kñnh cuãa dên
töåc”... Nhûäng baâi viïët àoá, sau khi vïì
Tiïëp quaãn Thuã àö, cha töi àaä têåp
húåp laåi in thaânh möåt têåp saách lêëy tïn
laâ Gùåp Baác, nhû àïí mûâng ngaây Höì
Chuã tõch vaâ Chñnh phuã vïì laåi Thuã
àö, 1/1/1955.

VÙN HIÏËN
8 VIÏÅT NAM
 Tuy nhiïn, qua nhûäng doâng
nhêåt kyá noái trïn, coá thïí thêëy öng
chûa haâi loâng vúái nhûäng gò àaä viïët,
maâ àoâi hoãi mònh cao hún. Khöng
phaãi chó nhûäng buát kyá, ghi cheáp,
maâ laâ “kõch”, laâ “tiïíu thuyïët” -
nhûäng taác phêím cêìn àïën sûå khaái
quaát rêët cao. Thûåc tïë laâ sau naây,
khi viïët kõch Nhûäng ngûúâi úã laåi,
hay Kyá sûå Cao Laång, röìi kõch baãn
phim Luäy Hoa..., öng àaä löìng vaâo
àoá nhûäng trang thêåt caãm àöång vïì
laänh tuå. Nhûng chùæc chùæn mong
muöën cuãa öng khöng dûâng úã àoá.
Nïëu cha töi khöng bõ baåo bïånh mêët
súám - öng mêët do cùn bïånh ung
AÃnh 2
thû gan, khi múái 48 tuöíi - töi daám
chùæc thïë naâo cha töi cuäng coá möåt
vúã kõch hay möåt tiïíu thuyïët riïng
vïì Baác. Höìi kyá cuãa nhaâ thú Töë
Hûäu, nhaâ vùn Tö Hoaâi, nhaâ vùn
Kim Lên, nhaâ vùn Nguyïn Höìng...
àïìu cho biïët cha töi rêët kñnh yïu
laänh tuå vaâ say sûa vúái àïì taâi Baác
Höì. Nhiïìu trang nhêåt kyá cuãa cha
töi cuäng chûáng thûåc àiïìu àoá. ÚÃ baâi
viïët naây, töi muöën noái àïën möåt söë
kyã vêåt khaác. Àoá laâ nhûäng bûác aãnh
vïì Chuã tõch Höì Chñ Minh maâ cha
töi coá àûúåc vaâ meå töi àaä lûu giûä
sau khi öng qua àúâi. Nhûäng têëm
aãnh àoá, chûa biïët giaá trõ quyá hiïëm
àïën àêu, nhûng àïìu haâm chûáa
nhûäng cêu chuyïån caãm àöång cho
thêëy têëm loâng cuãa cha töi vaâ
nhûäng ngûúâi thên cuãa öng àöëi vúái
Baác.
Têëm aãnh àêìu tiïn xin àûúåc noái
àïën laâ bûác chên dung Höì Chuã tõch
trong khaáng chiïën, in trïn giêëy
aãnh khöí 42 x 53 mm (aãnh 1). Mùåt
sau coá àoáng dêëu: “AÃnh cuãa Àoaân
nhiïëp aãnh Viïåt Nam - Nhaâ xuêët
baãn Vùn nghïå phaát haânh - Chuåp
laåi phaãi xin pheáp”. Têëm aãnh khöng
àïì ngaây, nhûng qua nhûäng haâng
chûä trïn, ta coá thïí biïët àûúåc vïì thúâi
àiïím ra àúâi cuãa noá laâ sau khi Nhaâ
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
9
SÛÅ KIÏÅN BÒNH LUÊÅN
AÃnh 3
xuêët baãn Vùn nghïå àaä thaânh lêåp
vaâ ài vaâo hoaåt àöång, thaáng
3/1948. Bêëy giúâ cha töi laâm
Thûúâng vuå Höåi Vùn nghïå Viïåt
Nam, trûåc tiïëp giaãi quyïët nhûäng
vêën àïì thûúâng nhêåt cuãa Höåi cuäng
nhû caác cú quan trûåc thuöåc laâ baáo
Vùn nghïå vaâ Nhaâ xuêët baãn. Rêët coá
thïí öng àaä cho xuêët baãn bûác chên
dung cuãa Chuã tõch Höì Chñ Minh
àïí phaát haânh röång raäi, àaáp ûáng
nhu cêìu tònh caãm cuãa nhên dên
àöëi vúái laänh tuå, àùåc biïåt trong
nhûäng ngaây àêìu khaáng chiïën.
Têëm aãnh tiïëp theo töi muöën
àûúåc giúái thiïåu ghi laåi hònh aãnh
Baác àang cuâng möåt söë ngûúâi xem
tranh, coá kñch thûúác 50 x 50 mm
(aãnh 2). Àùçng sau coá buát tñch cuãa
cha töi, viïët bùçng buát chò, nay àaä
múâ nhûng coân àoåc àûúåc: “Cuå Höì
VÙN HIÏËN
10 VIÏÅT NAM
Chuã tõch cuâng vúái mêëy võ trong
Àoaân Àaåi biïíu Nam Böå àûúng
xem bûác tranh cuãa hoåa sô Diïåp
Minh Chêu gûãi ra kñnh dêng Cuå. -
AÃnh BTCH, X-1948”. Àêëy chñnh laâ
bûác tranh nöíi tiïëng veä bùçng maáu
cuãa hoåa sô Diïåp Minh Chêu maâ
trïn aãnh àen trùæng ta khöng thïí
nhêån ra maâu sùæc. Coân mêëy chûä
BTCH coá leä laâ viïët tùæt cuãa Böå Töíng
chó huy, cú quan giûä baãn quyïìn
têëm aãnh naây. Riïng vïì mêëy ngûúâi
cuâng xem tranh vúái Baác, tûâ nhêåt kyá
cuãa cha töi ta coá thïí biïët thïm àöi
àiïìu vïì hoå. Ngaây 21/11/1948 cha
töi ghi: “Gùåp anh em trong phaái
àoaân Nam Böå: Cha Kñnh, treã nhû
möåt sinh viïn, Têìn, Thanh niïn,
Khung, Lao àöång...”. Thúâi gian àaä
quaá xa àïí coá thïí biïët ai laâ linh muåc
Nguyïîn Baá Kñnh, àaåi biïíu Liïn
àoaân cöng giaáo Nam Böå, ai laâ
Nguyïîn Vùn Têìn, àaåi biïíu Thanh
niïn Nam Böå, ai laâ Phaåm Vùn
Khung, àaåi biïíu Liïn hiïåp cöng
àoaân Nam Böå... Nhûng duâ hoå laâ ai,
thuöåc thaânh phêìn naâo, trïn aãnh têët
caã àïìu nhû nhûäng àûáa con xuám xñt
quanh võ cha giaâ dên töåc.
Têëm aãnh thûá ba ghi laåi hònh
aãnh Höì Chuã tõch àang tùng gia
cuâng caán böå, chiïën sô (aãnh 3). Àùçng
sau coá àïì: “Kyã niïåm Àaåi höåi Quöëc
höåi Viïåt Nam lêìn thûá 3 (1953)”,
bïn dûúái àoáng dêëu “Ban Thûúâng
trûåc Quöëc höåi”. AÃnh coá kñch thûúác
75 x 75 mm, xung quanh coá khung
vaâ phña dûúái àïí chöî cho chûä kyá
cuãa Höì Chuã tõch. Vêåy laâ àaä roä. Àêy
laâ quaâ cuãa Baác tùång caác àaåi biïíu dûå
Kyâ hoåp thûá ba Quöëc höåi khoáa I,
àêìu thaáng 12/1953, Quöëc höåi
thöng qua Luêåt Caãi caách ruöång
àêët. Quyá nhêët laâ chûä kyá “Höì Chñ
Minh” Baác kyá tùång àaåi biïíu laâ chûä
kyá tay, àïën nay sau hún nûãa thïë kyã
neát mûåc tñm vêîn coân tûúi nguyïn,
trong khi baãn thên têëm aãnh thò àaä
phai ñt nhiïìu. Cuâng vúái têëm aãnh
naây, cha töi coân àïí laåi möåt bûác nûäa
cuäng y vêåy, chó khaác laâ nhoã hún,
cuä hún vaâ khöng coá khung cuäng
nhû khöng àïí chûâa röång úã phña
dûúái. Coá thïí laâ tûâ bûác aãnh êëy
ngûúâi ta àaä laâm thaânh têëm aãnh to
hún, röång raäi hún àïí Baác kyá tùång.
Nhûng liïåu cha töi coá tham gia gò
vaâo viïåc naây, liïåu coá phaãi Nhaâ
xuêët baãn Vùn nghïå maâ öng laâ
ngûúâi lo toan gaánh vaác àaä in têëm
aãnh àoá, thò chûa coá cú súã gò àïí
khùèng àõnh. Chó biïët úã mùåt sau
têëm aãnh, phña trïn, cha töi àaä ghi
tïn mònh, “Nguyïîn Huy Tûúãng”,
möåt caách thêåt nùæn noát, chûáng toã
öng rêët coi troång viïåc mònh coá têëm
aãnh naây!
Bûác thûá tû laâ aãnh Höì Chuã tõch
chuåp cuâng möåt cuå öng mùåc quöëc
phuåc, bïn caånh nhûäng naâo laâ mi-
crö, àeân chiïëu... (aãnh 4). Cuâng vúái
têëm aãnh naây, cha töi coân àïí laåi möåt
têëm khaác nûäa cuäng coá chung kñch
thûúác (115 x 82 mm), ghi laåi hònh
aãnh Baác vûâa àoåc diïîn vùn vûâa
khoác. Caã hai bûác aãnh khöng coá ghi
chuá gò, nïn ta khöng thïí biïët cuå thïí
vïì nöåi dung cuãa chuáng. Nhûng
qua nhêåt kyá cuãa cha töi, coá thïí suy
àoaán maâ khöng súå sai rùçng, àoá laâ
aãnh chuåp Höì Chuã tõch taåi kyâ hoåp
thûá saáu Quöëc höåi khoáa I, cuöëi nùm
1956. Ngaây 29/12/1956, cha töi ghi
nhêåt kyá: “Höì Chuã tõch... àoåc baâi
chaâo mûâng, nhùæc àïën miïìn Nam,
khoác”. Àêy quaã laâ nhûäng hònh aãnh
gêy xuác àöång maånh trong lïî khai
maåc, vaâ töi àoaán rùçng Vùn phoâng
Quöëc höåi àaä laâm àïí tùång caác àaåi
biïíu. Thïë nhûng ngûúâi chuåp cuâng
AÃnh 4
Baác laâ ai? Phaãi chùng laâ möåt võ
nhên sô trong Quöëc höåi, hay möåt
bêåc cao niïn thay mùåt nhên dên
Thuã àö lïn chaâo mûâng Höì Chuã
tõch vaâ Quöëc höåi? Coá àiïìu chùæc
chùæn, bûác aãnh toaát lïn möåt tinh
thêìn àaåi àoaân kïët dên töåc maâ Höì
Chuã tõch laâ tiïu biïíu, noá khiïën ta
nhúá túái nhûäng cêu chuyïån thêåt
caãm àöång vïì Cuå Höì vúái cuå Huyânh
(Huyânh Thuác Khaáng), cuå Höì vúái
cuå Buâi (Buâi Bùçng Àoaân), hay vúái
nhiïìu cuå öng cuå baâ khaác...
Bûác cuöëi cuâng maâ töi muöën noái
túái laâ têëm aãnh Baác chuåp vúái caác
thaây cö giaáo vaâ lûu hoåc sinh Viïåt
Nam trong chuyïën thùm Cöång hoâa
Dên chuã Àûác, thaáng 7 nùm 1957
(aãnh 5). Bïn Baác laâ àöìng chñ Öttö
Bucvitxú, möåt laänh tuå nöíi tiïëng cuãa
phong traâo cöng nhên Àûác, baån
chiïën àêëu cuãa Ngûúâi, vêy quanh laâ
caác lûu hoåc sinh vaâ thaây cö giaáo
àang hoåc têåp vaâ cöng taác taåi nûúác
baån. Möåt trong nhûäng lûu hoåc sinh
êëy, ngûúâi ngöìi caånh Baác, phña bïn
phaãi, chñnh laâ chõ gaái caã cuãa töi, chõ
Nguyïîn Thõ Hiïìn. Bêëy giúâ chõ töi
àang theo hoåc taåi Cöång hoâa Dên
chuã Àûác vaâ chõ àaä vinh dûå àûúåc
chuåp aãnh cuâng Baác trong chuyïën
thùm nûúác baån cuãa Ngûúâi. Chõ töi
àaä gûãi têëm aãnh naây cho caác baån
Àûác keâm theo lúâi giúái thiïåu àêìy tûå
haâo: “Höì Chñ Minh, Baác Höì kñnh
yïu cuãa chuáng töi maâ caác baån
muöën biïët laâ trïn têëm aãnh naây
àêy”.
Giúái thiïåu têëm aãnh naây, töi
muöën nhên àêy kïí àöi cêu chuyïån
vïì cha mònh. Ngaây 19/5/1946,
sinh nhêåt Höì Chuã tõch, cha töi
cuâng àoaân àaåi biïíu UÃy ban trung
ûúng vêån àöång Àúâi söëng múái lïn
chuác thoå Cuå. Nöåi dung cuöåc gùåp
àoá, cha töi àaä coá dõp thuêåt laåi trong
baâi kyá 19/5/1946, tûâng àûúåc àùng
ài àùng laåi trïn caác baáo. Àiïìu maâ
töi muöën noái úã àêy laâ khi ra vïì, cha
töi àaä “mua baánh cho con noái laâ
cuãa Cuå. Gia àònh vui sûúáng, vinh
haånh” (nhêåt kyá ngaây 19/5/1946).
Cha töi rêët gheát noái döëi; trong möåt
lêìn traã lúâi phoãng vêën vïì cha töi, chõ
thûá hai, chõ Nguyïîn Thõ Thuåc nhúá
laåi rùçng, “cha töi gheát nhêët tñnh noái
döëi”. Àêy coá leä laâ möåt lêìn hi hûäu
cha töi “noái döëi”, maâ àêëy laâ vò con.
Qua cha mònh, caác chõ em töi àaä
àûúåc nuöi dûúäng, khuyïën khñch
tònh caãm kñnh yïu laänh tuå. Coá lêìn
trong khaáng chiïën, chõ thûá ba cuãa
töi, chõ Nguyïîn Thõ Khaánh, khi giúã
xem möåt têåp aãnh thò thêëy aãnh Baác
AÃnh 5
Höì àïí dûúái caác aãnh khaác. Chõ traách
ngûúâi naâo àaä vö yá àïí thïë vaâ tûå
mònh àïí aãnh Baác lïn trïn. Chùæc
chùæn khi ghi laåi chuyïån naây trong
nhêåt kyá, cha töi àaä rêët haâi loâng...
Coá thïí nhûäng cêu chuyïån trïn
àêy ñt nhiïìu mang tñnh riïng tû.
Coá thïí coá nhiïìu ngûúâi khaác nûäa
cuäng àang coá nhûäng têëm aãnh nhû
thïë, thêåm chñ àaä tûâng cöng böë... ÚÃ
àêy töi chó muöën àûúåc noái rùçng,
nhûäng têëm aãnh àoá chñnh laâ möåt
phêìn cuãa cuöåc àúâi cha töi, möåt
phêìn thuöåc àúâi söëng tinh thêìn cuãa
gia àònh chuáng töi. Tûå haâo vïì cha
mònh, tûå haâo vïì nhûäng gò öng àïí
laåi, xin trên troång giúái thiïåu cuâng
baån àoåc...
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
11
SÛÅ KIÏÅN BÒNH LUÊÅN
BAÁC HÖÌ - GIÖRÑT IVEN - SAÁCLÖ
SÚN TUÂNG
À
aä vaâo tiïët xuên maâ coân reát.
Caãnh vêåt nguã lùång thinh cuãa
àïm thùm thùèm khuya. Anh
Vuä Kyâ nghe roä tiïëng thúã gêëp gaáp cuãa
Baác. Anh caãm thêëy nhû àaä nhêëc caái
ba lö nùång trôu gaåch ra khoãi vai maâ
loâng thò nhû bõ tò keáo xuöëng, trùn trúã!
Hai baác chaáu leo lïn têån àónh
nuái. Baác Höì cúãi ba-lö àùåt xuöëng bïn
caånh ba-lö anh Vuä Kyâ. Tiïëng Baác
trêìm trong húi thúã cuãa Ngûúâi.
- Chuá Kyâ àaä bao giúâ nghe cêu:
“ÖËc chûa lo nöíi mònh öëc àaä lo coåc
cho rïu” chûa?
Anh Kyâ hiïíu àûúåc caái yá tûá cuãa
Baác hoãi mònh, anh cûúâi:
- Chaáu chûa àïën tuöíi nguä tuêìn
maâ coân búã húi tai, chaáu lo cho Baác
leo döëc thò…
- Chuá àaä tûâng gùæn boá vúái Baác
trïn caác neão àûúâng mêëy chuåc nùm
röìi. Vêåy maâ chuá coân muöën caãn
àûúâng ài cuãa Baác!
Anh Kyâ böìi höìi nhòn Baác àûáng tûåa
caánh tay lïn àêìu gêåy Trûúâng Sún trïn
àónh nuái Nuâng, nhòn ra phña trêån àõa phaáo
bïn höì Truác Baåch, tûúãng nhû Baác àang
trïn àaâi quan saát giûäa mùåt trêån Àöng
Khï, chiïën dõch Biïn Giúái. Nhûng ngaây
êëy Baác úã tuöíi saáu mûúi. Bêëy giúâ Baác àaä
viïët möåt thû gûãi cho Böå Chñnh trõ àïì nghõ
chuêín bõ cho Baác ài vaâo miïìn Nam. Baác
vûúåt bùçng àûúâng Trûúâng Sún hoùåc vûúåt
bùçng àûúâng biïín, àïìu àûúåc. Baác canh
caánh nöîi nhúá àöìng baâo miïìn Nam khöng
luác naâo nguöi. Sau Tïët Mêåu Thên, Baác ài
chûäa bïånh vïì. Baác nghe baáo caáo tònh
hònh Töíng tiïën cöng… trong möåt bûäa tiïëp
cúm thên mêåt àoaân àaåi biïíu miïìn Nam,
cuâng dûå vúái Baác coá baác Tön Àûác Thùæng,
Bñ thû thûá nhêët Lï Duêín, Chuã tõch Quöëc
höåi Trûúâng Chinh, Thuã tûúáng Phaåm Vùn
Àöìng, Àaåi tûúáng Töíng tû lïånh Voä
Nguyïn Giaáp. Cuöëi bûäa ùn, vúái khöng
khñ àêìm êëm, Baác hoãi:
- Chûâng naâo caác àöìng chñ coá thïí
cho baác Tön vaâ töi vaâo thùm àöìng
baâo, thùm chiïën sô miïìn Nam àûúåc?
Thêëy caác àöìng chñ cuãa mònh nhòn
nhau luáng tuáng, Baác noái tiïëp nöîi bùn
khoùn cuãa mònh:
VÙN HIÏËN
12 VIÏÅT NAM
- Baác Tön àaä taám mûúi troân, töi
cuäng sùæp sûãa àïën…caái tuöíi gêìn
àêët…
Ngay töëi höm àoá, Baác ài dûúái
boáng cêy vuá sûäa bïn nhaâ saân, Baác
noái vúái anh:
- Chuá Kyâ naây. Tûâ höm nay, baác
chaáu mònh cuâng têåp haânh quên
mang ba-lö nùång, leo döëc àïí vûúåt
Trûúâng Sún. Ta vaâo miïìn Nam, duâ
chó àïën àoá àûúåc möåt lêìn coân hún
ngöìi àêy nghe baáo caáo…
Böå Chñnh trõ hoåp taåi têìng trïåt nhaâ
saân Baác theo thûúâng lïå möåt thaáng
hai kyâ vaâo ngaây möìng möåt vaâ ngaây
rùçm. Cuöåc hoåp vûâa kïët thuác, anh Kyâ
baáo caáo vúái Baác:
- Nhaâ àiïån aãnh nöíi tiïëng thïë giúái,
ngûúâi Haâ Lan vaâo ta àïí laâm möåt böå
phim vïì Viïåt Nam chöëng Myä cûáu
nûúác. Böå Vùn hoaá àïì nghõ Baác tiïëp
öng. Àïën Viïåt Nam, nguyïån voång
àêìu tiïn cuãa öng laâ àûúåc gùåp Baác
Höì.
- Nhaâ àiïån aãnh tïn laâ gò?
- Giörñt Iven aå.
Baác gêëp cuöën söí tay, àùåt ngay
Khaách saån Parker úã Boston (Myä) - núi Baác Höì
ngùæn giûäa baân. Gioång Baác lêng lêng vaâ Saáclo gùåp nhau
giûäa möåt khöng gian rêm maát:
- Giörñt Iven! Öng àaä àïën vúái Luác ngöìi vaâo ghïë, Baác hoãi öng:
chuáng ta! Chuá baão vúái caác àöìng chñ - Àöìng chñ úã Viïåt Nam vúái chuáng
Böå Vùn hoaá, töi tiïëp Giörñt Iven ngay töi àöå bao lêu?
höm nay, nïëu khöng aãnh hûúãng àïën - Thûa Baác, luác trïn àûúâng sang
chûúng trònh àaä sùæp àùåt. Viïåt Nam töi dûå àõnh úã laåi laâm viïåc
Chiïëc ötö nhoã maâu trang nhaä àûa chûâng saáu thaáng. Nhûng sang túái
Giörñt Iven, nhaâ àiïån aãnh haång siïu àêy, töi coân thïm dûå kiïën àïën “àûúâng
phim chñnh luêån nghïå thuêåt vaâo vûúân moân Höì Chñ Minh”.
phuã Chuã tõch. Baác Höì àoán öng ngay - Thúâi gian chûâng êëy liïåu coá àuã
giûäa giaân hoa ngaâo ngaåt hûúng. thûåc hiïån àûúåc nhûäng dûå àõnh cuãa
Giörñt Iven öm choaâng lêëy Baác Höì: àöìng chñ khöng? Ngûúâi Viïåt Nam tûâ
- Xin kñnh chaâo Chuã tõch… tuöíi treã àïën lúáp tuöíi töi àïìu coá
Baác giûä baân tay Giörñt Iven trong nguyïån voång vaâ quyïët têm vûúåt
baân tay mònh, vúái nuå cûúâi cúãi múã: Trûúâng Sún ài chöëng Myä cûáu nûúác.
- Chuáng ta laâ ngûúâi tûå do, boã caái Chuá àaä coá yá àõnh úã laåi àêy möåt thúâi
khuön thûác ngoaåi giao. Chuáng ta àïën gian nhû thïë thò nïn àûa thñm sang
vúái nhau trûúác hïët laâ bùçng tònh anh àêy. Coá cúm thò chuáng ta ùn cúm, chó
em böën bïí möåt nhaâ chöëng keã thuâ coá chaáo thò cuâng ùn chaáo, nhên dên
chung. Vêåy thò töi nhiïìu tuöíi hún àöìng Viïåt Nam vaâ töi khöng àïí chuá thñm
chñ laâ anh, àöìng chñ ñt tuöíi hún töi, laâ chïët àoái àêu.
em. Nhû vêåy coá àûúåc khöng Giörñt Giörñt Iven xuác àöång trûúác nhûäng
Iven, nhaâ nghïå sô-chiïën sô àiïån aãnh? cû xûã cuãa Baác Höì vúái öng nhû anh
em ruöåt thõt. Öng noái:
- Sûå quan têm lúán lao cuãa Baác
àöëi vúái töi, laâm töi lo quaá. Liïåu röìi àêy
töi coá laâm nöíi àûúåc nhûäng thûúác
phim xûáng àaáng khöng?
Baác cûúâi nhòn öng àùçm thùæm.
Baác võnh ngay hai cêu Kiïìu rêët
nhuêìn nhõ:
- “Bêy giúâ múái gùåp nhau àêy - Maâ
loâng àaä biïët nhûäng ngaây möåt hai”.
Töi biïët taâi nghïå àöìng chñ tûâ nùm
1922 kia.
Giörñt Iven sûãng söët:
- Thûa Baác! Thêåt laâ vinh dûå vaâ
sung sûúáng biïët chûâng naâo nïëu àûúåc
Baác kïí laåi cho nghe cêu chuyïån naây.
- Töi seä kïí nhûng àïí höm naâo
àöìng chñ hoaân thaânh töët àeåp chuyïën
laâm phim Viïåt Nam lêìn naây vaâ nïëu
caã thñm êëy cuâng nghe…
Giörñt Iven mang theo niïìm vui
gùåp gúä Baác Höì vaâo saáng taåo nghïå
thuêåt àiïån aãnh cuãa mònh trïn tuyïën
lûãa Viïåt Nam. Trong voâng mêëy thaáng
öng àaä laâm xong böå phim vïì Viïåt Nam
coá tûåa àïì Bêìu Trúâi vaâ Mùåt Àêët. Khi
öng gùåp laåi Baác Höì, àûúåc Ngûúâi kïí:
Nùm 1922, möåt höm töi àem söë
baáo Paria múái phaát haânh àïën biïëu
vùn haâo Hùngri Baácbuyát, taåi nhaâ
öng. Chuáng töi àang àaâm luêån dúã
cêu chuyïån tñnh chiïën àêëu trïn mùåt
trêån baáo chñ thò nhaâ danh hoaå
Picatxö àïën. Öng coân mùåc nguyïn
têëm aáo lêëm thuöëc veä, gioång söi nöíi:
- Anh Hùngri, anh Nguyïîn! Xïëp
chuyïån baáo chñ laåi àaä. Ài xem phim
múái, thêåt laâ baãn lônh nghïå thuêåt Giörñt
Iven.
Chuáng töi àïën raåp xem böå phim
Tû baãn vaâ Tön giaáo cuãa àöìng chñ.
Xem phim xong chuáng töi laåi àûúåc
Pön Vayùng Cutuyariï cho biïët taác
giaã, Giörñt Iven, àaä bõ vua Haâ Lan
xuöëng lïånh truåc xuêët ra khoãi nûúác Haâ
Lan. Caác baån töi trao möåt nhiïåm vuå
nùång nïì “Anh Nguyïîn phaãi viïët ngay
möåt baâi bònh luêån vïì nöåi dung böå
phim töë caáo tû baãn àaä lúåi duång tön
giaáo àïí aáp bûác, ài xêm lûúåc caác dên
töåc chiïëm thõ trûúâng…vaâ ca ngúåi baãn
lônh nghïå sô taâi hoa cuãa Giörñt Iven”.
Baâi viïët cuãa töi àaä àùng trïn baáo
Nhên àaåo thaáng 6 nùm 1922.
Giörñt Iven loâng rûng rûng àïën
traâo nûúác mùæt! Öng àêu ngúâ bûúác
khúãi àêìu con àûúâng nghïå thuêåt cuãa
öng àaä àûúåc nhûäng tïn tuöíi nhû
Hùngri Baácbuyát, Picatxö, Pön
Vayùng Cutuyariï, Nguyïîn AÁi Quöëc
thêím àõnh tûâ böën mûúi saáu nùm
trûúác àêy, vaâ cuäng trong dõp naây
Giörrñt Iven múái biïët Höì Chñ Minh laâ
baån thên thiïët cuãa Saclú Saplin tûâ khi
hai ngûúâi àang cuâng ài tòm àûúâng:
Möåt ngûúâi tòm con àûúâng nghïå thuêåt
phuång sûå nhên dên, möåt ngûúâi tòm
con àûúâng giaãi phoáng Töí quöëc, giaãi
phoáng àöìng baâo mònh àang bõ thûåc
dên phûúng Têy chiïëm àoáng.
Giörñt Iven rúâi Viïåt Nam trúã vïì
Chêu Êu àûúåc Baác Höì gûãi gùæm:
- Tûâ lêu töi chûa tiïån möåt dõp naâo
thûåc hiïån viïåc liïn laåc vúái öng “vua
hïì” - ngûúâi anh em cuãa töi vaâ chaáu
gaái Gerandin Chaplin, möåt cö gaái
xinh àeåp, thöng minh coá nhiïìu nùng
khiïëu nghïå thuêåt. Bêy giúâ àaä thaânh
nûä nghïå sô coá tiïëng. Àöìng chñ coá thïí
giuáp töi viïåc naây?
Möåt chiïìu àêìu xuên cuãa nùm
1990. Öng Phriàenman, möåt àaåo
diïîn cöång sûå thên thiïët cuãa Giörñt
Iven àïën Viïåt Nam àïí laâm böå phim
vïì Höì Chñ Minh, anh huâng giaãi phoáng
dên töåc, danh nhên vùn hoaá kiïåt xuêët
maâ Töí chûác vùn hoaá, giaáo duåc khoa
hoåc (UNESCO) cuãa Liïn hiïåp quöëc
àaä ghi nhêån trong nghõ quyïët vïì viïåc
kyã niïåm 100 nùm ngaây sinh cuãa
Ngûúâi. Öng àaä gùåp vaâ kïí laåi vúái möåt
nhaâ vùn Viïåt Nam taåi nhaâ riïng cuãa
nhaâ vùn:
…Luác lêm bïånh nùång, Giörñt Iven
goåi töi àïën bïn öng. Ngûúâi noái: “Töi
coá möåt moán núå vúái Chuã tõch Höì Chñ
Minh maâ töi seä khöng àïìn àaáp laåi
àûúåc vúái Ngûúâi. Giûäa nhûäng nùm àïë
quöëc Hoa Kyâ raãi thaãm lûãa xuöëng
khùæp hai miïìn àêët nûúác Viïåt Nam, töi
àïën vúái nhên dên, vúái Töí quöëc cuãa
Baác Höì. Töi àinh ninh mònh seä súám
cêët cao tiïëng ngúåi ca Ngûúâi, möåt vô
nhên cuãa nhûäng vô nhên trong thúâi
àaåi nhiïìu biïën cöë, nhiïìu àónh cao.
Naâo ngúâ töi àûúåc biïët Baác Höì, chñnh
Baác Höì àaä phaát hiïån ra töi luác töi haäy
coân chêåp chûäng ài vaâo con àûúâng
nghïå thuêåt àiïån aãnh. Töi àaä tòm àûúåc
baâi cuãa Nguyïîn AÁi Quöëc viïët vïì töi
àùng trïn baáo Nhên àaåo, thaáng 6-
1922. Nhiïìu gioåt nûúác mùæt töi nhoã
xuöëng trang baáo giêëy àaä ngaã maâu
gêìn nûãa thïë kyã naây. Cuöåc àúâi nghïå
thuêåt àiïån aãnh cuãa töi coá biïët bao
nhaâ bònh luêån trïn thïë giúái àaánh giaá.
Nhûng luác naây, caái luác töi àaä ngaã
lûng xuöëng vaán thò múái thêëy nhûäng
baâi viïët cuãa Baác Höì vïì con àûúâng
nghïå thuêåt cuãa töi tûâ ngaây töi múái lïn
àûúâng laåi laâ àuáng vúái töi hún têët caã.
Höì Chñ Minh-Ngûúâi laâ nhaâ nghïå
thuêåt lúán trong diïån maåo cuãa möåt vô
nhên àa daång”. Giörñt Iven nhòn ra
khu vûúân noái nhû nhùæn gûãi túái xa
xùm:
- Höm chaâo tûâ biïåt Höì Chuã tõch,
Ngûúâi noái vúái töi: “Trûúác àêy töi xem
phim cuãa àöìng chñ chó sau mêëy tiïëng
àöìng höì töi àaä viïët àûúåc baâi àùng
baáo. Ngaây êëy töi múái ngoaâi ba mûúi
tuöíi, laâ möåt ngûúâi dên mêët nûúác, mêët
tûå do. Lêìn naây töi laåi àûúåc xem phim
cuãa àöìng chñ, phim vïì Viïåt Nam àaä
àûúåc àöåc lêåp vaâ àang tiïëp tuåc chiïën
àêëu giaânh àöåc lêåp thöëng nhêët Töí
quöëc, baão vïå hoaâ bònh vaâ tiïën böå xaä
höåi. Rêët tiïëc laâ töi khöng viïët àûúåc
baâi àùng baáo vïì böå phim múái naây
cuãa àöìng chñ. Töi àaä gêìn taám mûúi
tuöíi röìi, phaãi biïët sûác mònh”. Sau
ngaây úã Viïåt Nam vïì töi lo cöng viïåc
àûa phim lïn soáng xong, qua caác
àûúâng dêy baån beâ töi nhúâ liïn laåc vúái
gia àònh bêåc thiïn taâi Saáclö. Qua baån
beâ maâ töi biïët khaá roä tònh baån giûäa
Baác Höì vúái Saáclö trïn nhiïìu chùång
àûúâng khi úã trïn con taâu vûúåt àaåi
dûúng tûâ Êu qua Myä. Cuöëi nùm 1911
khi hai ngûúâi cuâng úã vúái nhau trong
möåt khaách saån, khi caã hai ngûúâi àaä
nöíi danh tiïëng khùæp thïë giúái laåi gùåp
nhau úã Phaáp… Nûä nghïå sô G.Saplin
hiïíu tònh baån giûäa cha mònh vúái Baác
Höì hún ai hïët. Tiïëc thay, luác töi tiïën
haânh cöng viïåc phuác àaáp àiïìu Baác
Höì gûãi gùæm thò trïn laân soáng àiïån
truyïìn khùæp thïë gian naây caái tin tang
toác: Chuã tõch Höì Chñ Minh qua àúâi!...
Nhaâ àaåo diïîn Phriàenman gioång
chuâng xuöëng:
- Giörñt Iven cùn dùån töi: Töi dûå
àõnh dõp kyã niïåm 100 nùm ngaây sinh
Chuã tõch Höì Chñ Minh seä sang Viïåt
Nam vaâ gùåp öng Vuä Kyâ, thû kyá trung
thaânh cuãa Ngûúâi, seä trao laåi öng Vuä
Kyâ nhûäng àiïìu maâ Giörñt Iven àûúåc
Baác Höì kyá thaác. Nhûng do tuöíi cao
vaâ sûác khoeã, Giörñt Iven khöng thïí
naâo thûåc hiïån àûúåc dûå àõnh êëy. Öng
àaä giao cöng viïåc naây cho töi…
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
13
DIÏÎN ÀAÂN VÙN HIÏËN

Laâ nhaâ vùn, töi khöng coá ö tö,

vaâo Saâi Goân sau 30/4/1975, cuäng
nhû bao nhiïu caán böå, bao nhiïu
ngûúâi trong thaânh phöë, töi ài xe
àaåp, chûa biïët chaåy xe honda. Vúái
sûå quen biïët cuãa mònh, töi coá thïí
mûúån möåt chiïëc ö tö àïí vïì laâng.
Nhûng khöng, töi thñch ài xe àoâ
àïí tòm laåi caãm giaác thúâi con nñt
cuãa töi. Thúâi con nñt, töi mï mêëy
anh lú xe, anh naâo cuäng lûåc
lûúäng, nûúác da nhû maâu àöìng
àiïëu, quêìn cuåt lûng trêìn, àûáng
trïn caái veâ xe, möåt tay nùæm caánh
cûãa, ngaã nghiïng ngûúâi ra trong
gioá, toác dûång ngûúåc, àûa tay,
miïång la “huú, huú”, àuöíi con nñt
daåt ra hai bïn, vûâa àoán khaách
àûáng bïn vïå àûúâng, duäng maänh
vaâ nghïå sô laâm sao. Töi muöën thêëy
laåi hònh tûúång êëy trïn àûúâng vïì,
vaâ töi muöën nghe, hiïíu têm traång
vui buöìn cuãa haânh khaách ngaây
àêìu giaãi phoáng àêët nûúác.

NHAÂ VÙN VÏÌ LAÂNG

NGUYÏÎN QUANG SAÁNG

T
rïn chuyïën àoâ naây, töi thêëy
coá nhiïìu àiïìu khaác laå so vúái
chuyïën àoâ trïn caác tuyïën
àûúâng miïìn Bùæc maâ töi vûâa ài caách
àêy vaâi thaáng. Xe thûúâng àöî laåi caác
baäi bïën àïí xuöëng khaách vaâ àoán
khaách. Xe vûâa àöî thò úã cûãa naâo
cuäng coá nhûäng baân tay thoâ vaâo vúái
àuã thûá traái cêy vaâ haâng ùn uöëng.
Mêëy baâ khaách ùn vùåt liïn tuåc. Coá
baâ ùn möåt luác möåt chuåc nem. Ùn
xong, àïën bïën baäi khaác, thay vò
mua möåt chai nûúác, laåi mua hai
traái dûa leo bùçng bùæp tay, nhai rau
raáu, thêåt tûå nhiïn.
Hoå vûâa ùn vûâa noái chuyïån.
- ÚÃ xoám töi coá anh ài têåp kïët àïí
vúå úã laåi nhaâ. Sau bao nhiïu nùm xa
caách, anh vêîn giûä loâng thuyã
chung, khi àïën ngaây vïì thò vúå anh
coá àïën ba mùåt con vúái ngûúâi khaác,
thêåt töåi nghiïåp.
- ÚÃ xoám töi thò ngûúåc laåi, ngûúâi
vúå úã laåi, cûá laâm cho mònh xêëu ài àïí
àûâng ai doâm ngoá - Àùçng àùéng bao
nhiïu nùm àïën ngaây giaãi phoáng,
cúm àuâm cúm goái tòm chöìng, àïën
khi gùåp chöìng thò chöìng àaä coá cö
vúå miïìn Bùæc vúái hai àûáa con, àau
àiïëng!
- Sao khöng àöíi ngûúåc laåi haá.
- Àöíi ngûúåc laåi laâ àöíi laâm sao?
- Baâ vúå chung thuyã laåi gùåp öng
chöìng chung thuyã, haånh phuác
khöng gò bùçng. Baâ vúå baåc tònh gùåp
öng chöìng baåc tònh, coi nhû huïì.
- Noái nhû baâ chõ nhû vêåy thò
coân gò àïí noái. Àúâi thò coá nghõch
caãnh, coá eáo le, nhúâ vêåy múái coá
tuöìng caãi lûúng cho mònh coi chúá,
phaãi khöng mêëy öng baâ, mêëy chõ.
Röìi möîi ngûúâi möîi gioång cûúâi
nöíi lïn.
Lùæng ài möåt luác, öng giaâ ngöìi
caånh töi, rêu toác àïìu hoa rêm, öng
noái, gioång khaân khaân:
- Töi kïí chuyïån naây, baâ con coá
tin hay khöng laâ tuyâ nhûng àêy laâ
chuyïån coá thiïåt - Laâng töi khöng coá
dûâa, chó coá xoaâi thöi. Xoaâi trong
vûúân, xoaâi trong sên, xoaâi doåc theo
caác àûúâng ài. Àêu àêu cuäng xoaâi,
chúå laâ chúå Caã Xoaâi. Ngay taåi chúå coá
möåt cêy xoaâi laäo, bao nhiïu muâa
röìi khöng böng cuäng khöng traái,
túái muâa, nhûäng cêy xoaâi xung
quanh laäo, cêy naâo cuäng àua nhau

VÙN HIÏËN
14 VIÏÅT NAM
tröí böng àúm traái, mùåc, laäo vêîn cûá
laâm thinh. Vêåy maâ caái muâa nùm
röìi, tûå nhiïn laäo tröí böng, böng
trùæng nhû caái àêìu baåc cuãa laäo giaâ,
röìi àúm traái, traái meå traái con, thaã
xuöëng loâng thoâng, àùåc gêåc. Xoaâi coá
böng coá traái thò coá gò laâ laå, vêåy maâ
ài chúå ai cuäng dûâng laåi nhòn cêy
xoaâi. Tûâ àoá múái coá lúâi baân.
- Coá caái gò múái àêy nghe.
- Múái laâ múái laâm sao?
- Àöíi àúâi.
Noái nghe mï tñn gò àêu! Vêåy
maâ àuáng! Ba mûúi thaáng Tû mònh
giaãi phoáng.
- Baâ con thêëy töi noái àuáng chûa.
Cêy xoaâi àaä baáo möång cho mònh laâ
seä giaãi phoáng, nhûng mònh khöng
àoaán ra. Vêåy laâ ngûúâi ta may möåt
laá cúâ àoã sao vaâng to bùçng têëm
àïåm, treo lïn ngoån cêy. Nhû laâ cêy
xoaâi laäo cho moåc lïn möåt laá cúâ vêåy.
Cúâ phêëp phúái, vui caã chúå caã laâng.
Neâ, àûâng tûúãng coã cêy khöng biïët
gò nha, noá biïët, nhûng noá khöng
noái tiïëng ngûúâi maâ noái bùçng laá,
bùçng böng, bùçng traái. Chuyåïån nhû
vêåy baâ con coá tin khöng?
Möåt baâ söìn söìn liïìn lïn tiïëng:
- Nghe chuyïån cêy xoaâi laäo cuãa
öng, töi múái gêîm laåi, caái vûúân rau
nhaâ töi, doâm thêëy phaát ham, xanh
rúân mûúát mûúåt, rau gò cuäng thúm
ngon. Laå thïm chuyïån naây, laâng
töi laâ laâng tröìng böng Tïët, Tïët nùm
naâo cuäng àûa böng lïn Saâi Goân -
Nhûát laâ böng vaån thoå, vûúân vaån
thoå naâo cuäng truáng muâa, böng naâo
böng nêëy troân uãm, vaâng rûåc, àeåp
nhòn hoaâi maâ khöng chaán mùæt.
Röìi ngûúâi khaác laåi noái, möîi
ngûúâi möåt chuyïån vïì cêy coã, rêm
ran...
Töi nghô, nïëu ài chiïëc xe riïng,
ngöìi möåt mònh vúái taâi xïë, thò àêu
coá nghe àûúåc nhûäng chuyïån laå vaâ
vui nhû thïë naây. Laâ nhaâ vùn, töi
khöng thïí saáng taåo nöíi chi tiïët, maâ
chó coáp nhùåt nhûäng chi tiïët cuãa àúâi
söëng maâ thöi. Trûúác sau gò nhûäng
chuyïån trïn chuyïën xe àoâ naây, seä
vaâo trang viïët cuãa töi.
Tûâ Saâi Goân vïì laâng töi daâi möåt
trùm taám mûúi cêy söë, qua bùæc Myä
Thuêån, qua nhiïìu cêìu; cêìu xi
mùng, cêìu cêy, cêìu lúán cêìu nhoã,
qua nhiïìu àoaån àûúâng lúã loái vò
muâa nûúác mêëy nùm trûúác, nhûng
khöng ai thêëy mïåt vò nhûäng cêu
chuyïån tûúi roái ngaây àêìu giaãi
phoáng.
Xïë chiïìu xe múái àöî laåi trûúác
cûãa quaán Mêy Têìn - Quaán Mêy
Têìn cuãa chõ töi nöíi tiïëng khùæp caã
vuâng. Khöng phaãi ngöi nhaâ cuãa töi
ngaây xûa. Nhaâ töi laâ nhaâ saân bïn
búâ kinh, muöën ra àûúâng phaãi qua
cêy cêìu khó. Con kinh àaä bõ lêëp.
Möåt daäy nhaâ saân cuãa xoám töi bõ
giùåc àöët tûâ nùm 1946, vò daäy nhaâ
àöëi diïån vúái böët coâ. Vúái chuáng,
xoám nhaâ êëy laâ núi êín nuáp cuãa du
kñch. Noá àöët, khöng ai daám cûáu
chûäa. Nhaâ chaáy, caã nhaâ phaãi lûu
laåc khùæp moåi núi, cuöëi cuâng röìi cha
töi vêîn àûa àaân con trúã vïì quï.
(Töi khöng nhùæc àïën maá töi vò maá
töi àaä mêët luác töi múái mûúâi ba
tuöíi, nùm 1945).
Anh chõ töi múã quaán, cêìn àùåt
cho quaán möåt caái tïn, nhûng chûa
biïët àùåt tïn gò. Ngûúâi öng cuãa töi,
giúã truyïån Kiïìu ra àoåc lûúát qua hai
trang, röìi xuöëng tay quyïët àõnh
“quaán Mêy Têìn”. Nghe hay hay,
nhûng ñt ai biïët caái sûå tñch naây. Töi
biïët nhúâ chõ töi kïí laåi. Chõ töi baán
quaán nhêåu, cha töi dûång lïn möåt
caái nhaâ nhoã kïë bïn, tiïëp tuåc laâm
thúå baåc.
Töi bûúác xuöëng xe, vaâo nhaâ,
khöng mêëy chöëc caã chúå vaâ caã xoám
àïìu lan truyïìn:
- Con anh Hai Thúå baåc vïì.
Laâng töi coá biïët bao nhiïu
ngûúâi baåc, ai cuäng coá tïn coá hoå, coá
thûá àïí goåi, nhûng vúái cha töi
khöng ai goåi tïn maâ chó goåi laâ anh
Hai Thúå baåc. Coá thïí hoå kiïng, vò
cha töi laâ ngûúâi cöë cûåu úã laâng Myä
Luöng naây, àaä coá möåt thúâi laâ öng
chuã tiïåm vaâng. Cha töi, anh töi, em
töi theo cha laâm thúå baåc, röìi dùæt
dêy, dêu rïí, sui gia cuäng nghïì thúå
baåc. Àoá laâ caái nghïì cêìn cuâ tó mó vaâ
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
15
DIÏÎN ÀAÂN VÙN HIÏËN
laâm àeåp cuöåc àúâi bùçng àöì trang
sûác. Töi khöng theo nghïì thúå baåc,
nhûng töi cuäng muöën laâm àeåp
cuöåc àúâi bùçng ngoâi buát cuãa töi.
Chiïìu nay, quaán Mêy Têìn
khöng tiïëp khaách maâ chó tiïëp baâ
con doâng hoå, baån beâ chaâo àoán
thùçng con ài xa trúã vïì.
Khöng mêëy chöëc maâ baâ con
doâng hoå töi àïën chêåt nhaâ, voâng
trong, voâng ngoaâi, caã úã vóa heâ úã
ngoaâi àûúâng. Ghïë khöng àuã ngöìi,
coá ngûúâi phaãi àûáng, ai ai cuäng
niïìm núã. Töi ài tûâ nùm 1946, coân
möåt nùm nûäa thò àuáng ba mûúi
nùm. Nhûäng chuá baác, cö dò, töi nhúá
mang maáng, coân söë treã, töi chùèng
biïët chuáng laâ con ai. Töi ngöìi cuâng
baân vúái cha töi, chõ töi vaâ öng thêìy
thuöëc Bùæc, töi goåi laâ baác Baãy, baác
vûâa höët thuöëc, vûâa daåy chûä Haán
cho àaám nhoã chuáng töi ngaây xûa.
Möåt ngûúâi àaä hún saáu mûúi, töi
goåi bùçng chuá, hoãi töi:
- Höím raây, dên ài khaáng chiïën
vïì cuäng àöng. Mêëy àûáa noá ài böå
àöåi sau chaáu mêëy nùm, àûáa naâo vïì
cuäng “maä àaáo thaânh cöng”, coá àûáa
laâ trung taá, coá àûáa laâ àaåi taá. Coân
chaáu thò lïn tûúáng chûa?
Töi cûúâi, cha töi àúä lúâi:
- Noá coá tûúáng, taá gò àêu - Noá laâ
nhaâ vùn.
- Caái gò? - Ngûúâi chuá nhû giêåt
VÙN HIÏËN
16 VIÏÅT NAM
mònh. Nhaâ vùn aâ? Röìi chuá khöng
biïët hoãi gò thïm, mùåt óu xòu. Röìi
möåt baâ söìn söìn hoãi:
- Nhaâ vùn thò laâm caái gò?
Baác Baãy thêìy thuöëc:
- Thò viïët truyïån, viïët baáo, viïët
tiïíu thuyïët.
Baâ söìn söìn ngûãa mùåt cûúâi:
- Ài khaáng chiïën, ài Caách maång
thò laái maáy bay chiïën àêëu, bùæn
phaáo, bùæn suáng, sao laåi viïët tiïíu
thuyïët, tiïíu thuyïët tònh aâ?
Töi nhúá höìi nhoã coân úã trong
laâng, caác bêåc cha meå àïìu cêëm con
caái àoåc tiïíu thuyïët, àoåc tiïíu
thuyïët seä hû. Bao nhiïu nùm qua,
quan niïåm êëy vêîn coân trong ngûúâi
dên.
Baác Baãy thêìy thuöëc nöíi quaåu:
- Nay mai coá khaách khûáa, àûâng
coá noái cêu àoá, ngûúâi ta cûúâi nghe
chûa. Àaánh giùåc, phaãi àaánh bùçng
nhiïìu ngaânh, nhiïìu nghïì. Baác Höì
noái, coá biïët khöng? Nhaâ vùn laâ
chiïën sô trong mùåt trêån vùn hoaá,
nhaâ vùn àaánh giùåc bùçng ngoâi viïët.
Baâ söìn söìn:
- Ngoâi viïët àêm luãng túâ giêëy,
laâm sao àêm luãng buång thùçng
giùåc, baác Baãy?
Àïën àêy töi tûúãng baác Baãy nöíi
khuâng, nhûng öng laåi bêåt cûúâi ha
haã:
- Chaáu tïn Minh maâ thiïëu chûä
Thöng úã phña trûúác, thiïëu chûä Mêîn
úã phña sau - röìi öng vêîy tay - Vïì ài!
Ngûúâi àaân baâ khöng giêån,
cuäng khöng tûå aái, vûâa àûáng dêåy,
vûâa hoãi tiïëp:
- Vêåy laâng mònh coá bao nhiïu
nhaâ vùn.
Töi traã lúâi:
- Möåt thöi.
Cö Minh trúån mùæt:
- Möåt thöi? Sao maâ hiïëm vêåy.
Baác Baãy thêìy thuöëc laåi cûúâi. Töi
thêëy quyá caái tñnh chên chêët vaâ sûå lïî
pheáp cuãa cö, cö khoanh tay thûa
baác Baãy, cuái àêìu vúái cha töi:
- Thûa chuá Baãy chaáu vïì. Anh
Hai, em vïì.
Röìi cö àûa tay taát nheå vaâo maá
töi: Cö vïì nghe con!
Sao ngûúâi àaân baâ tuöíi àöå böën
mûúi naây daám goåi mònh bùçng con?
Khi cö ra vïì, ài qua mêëy àûáa nhoã,
cö noái:
- Tûúãng gò, nhaâ “dùng” tuåi bêy
úi, tao vïì!
Cha töi hoãi:
- Con biïët ai àoá khöng?
- Daå khöng.
- Cö Nùm Minh, con baâ Saáu úã
cêìu Kinh, con xuöëng chúi hoaâi,
nhúá chûa?
Töi nhúá röìi. Baâ Saáu laâ em ruöåt
cuãa baâ nöåi töi. Cö nhoã hún töi 4
tuöíi. Caái tuöíi lïn mûúâi cuãa cö tûâ
ngaây töi ra ài, vêîn coân giûä laåi
gûúng mùåt maá bêìu, àöi mùæt troân
vúái haâm rùng àïìu nhû bùæp. Baâ cöë
töi thûá hai, baâ nöåi töi thûá hai, cha
töi cuäng thûá hai, con chaáu cuãa
ngûúâi thûá ba àïën thûá uát àïìu vai
chuá vai cö cuãa anh chõ em töi. Cö
chuá àïìu nhoã hún anh chõ em
chuáng töi, nhûng vêîn goåi chuáng
töi bùçng con, ngoåt lùæm. Nghe vûâa
vui vûâa êëm caái tònh doâng hoå.
Buöíi töëi, cö Nùm töi laåi àïën,
mang theo möåt goái gioã bùæp non, cö
noái cö ra cöìn haái, cö xuöëng bïëp xùæt
bùæp ra cho nhuyïîn, röìi xaâo trûáng
mang lïn baân nhêåu cuãa töi vaâ baån beâ.
- Caái moán naây laâ caái moán cuãa cö
mûâng con!
Töi chûa bao giúâ àûúåc thûúãng
thûác caái moán àöìng quï naây. Thúm
vaâ ngon laå!
 Cha töi nhùæn lïn Saâi Goân, noái túâ
baáo coá àùng baâi viïët cuãa töi vïì laâng
Myä Luöng, baâ con chuyïìn tay
nhau àoåc naát hïët, gúãi vïì thïm,
caâng nhiïìu caâng töët. Àoá laâ baâi kyá
cuãa töi vïì söng nûúác, cêy coã, con
ngûúâi vaâ cuöåc chiïën tranh àaánh
Phaáp, àaánh Myä cuãa dên laâng.
Ngûúâi àoåc baâi baáo trûúác nhûát laâ
cha töi, chõ töi... röìi àïën baác Baãy
thêìy thuöëc, àoåc xong baác goåi cö
Nùm töi, vûâa àûa túâ baáo vûâa hoãi:
- Chaáu biïët chûä khöng?
- Trúâi, höìi nhoã, chaáu hoåc hïët
chûä úã trûúâng laâng naây, baác khöng
nhúá sao?
“Töi nhòn ra, haâng so àuäa bïn àûúâng àang muâa
böng, böng so àuäa trùæng ngêìn àong àûa theo
gioá”.
- Biïët chûä thò mang vïì àoåc.
- Maâ coá chuyïån gò múái àûúåc
chúá, baác Baãy.
- Àoåc röìi biïët, vïì ài.
Cö töi àoåc àïën mï mêín, khöng
chó àoåc möåt mònh, maâ kïu haâng
xoám, thùæp àeân àoåc cho moåi ngûúâi
nghe. Nhaâ vùn cuäng nhû nghïå sô,
in chên dung laâ chuyïån thûúâng.
Nhûng nùm àoá, úã laâng töi laâ
chuyïån laå. Sau khi àoåc xong baâi
baáo, cö Nùm töi bao giúâ cuäng àûa
cho moåi ngûúâi xem chên dung cuãa
töi. “Thùçng chaáu cuãa töi àeåp coá
thua gò keáp caãi lûúng àêu, phaãi
hön?”.
Nùm 1976, töi àûa möåt àoaân
laâm phim (phim nhûåa) vïì laâng àïí
thûåc hiïån böå phim “Muâa gioá
chûúáng” maâ töi chuyïín tûâ tiïíu
thuyïët cuâng tïn sang kõch baãn.
Àoaân laâm phim göìm coá àaåo diïîn
Höìng Sïën, phoá àaåo diïîn kiïm diïîn
viïn Lêm Túái (vai Taám Quyïån),
diïîn viïn Lyá Huyânh trong vai àaåi
uyá Long, Thuyâ Liïn vai Saáu Linh...
caã àoaân hún nùm mûúi ngûúâi.
Xe chúã diïîn viïn, xe chúã maáy
nöí, maáy quay... rêìm rêìm röå röå nhû
àaánh thûác caái xoám vûúân yïn tônh.
Chúå laâng thò laâm gò coá khaách saån
cho caã àoaân. Àoaân chia ra tûâng
töëp, hai ba ngûúâi, xin úã nhaâ dên.
Àoaân àûúåc dên laâng àoán tiïëp niïìm
núã, àïën bûäa ùn àûúåc chuã nhaâ chia
cho nhûäng moán àùåc saãn naâo mùæm,
naâo kho vúái àuã thûá moán lai rai,
àïm àûúåc nguã trïn nhaâ saân trong
ngoån gioá maát rûúåi cuãa con söng.
Lêìn àêìu tiïn dên laâng biïët cöng
viïåc cuãa àiïån aãnh, khöng chó biïët
maâ coân àûúåc múâi vaâo vai quêìn
chuáng nûäa. Cö Nùm töi cuäng àûúåc
möåt vai, cö cûúâi suöët ngaây:
- Coá nhaâ vùn vïì, laâng mònh vui
quaá! Vui ban ngaây chûa àaä, vui caã
ban àïm.
Coá leä vui nhûát vaâ êën tûúång
maånh nhûát laâ àoaân phim “Muâa gioá
chûúáng” trúã vïì laâng. Trûúác khi böå
phim ra mùæt khaán giaã thaânh phöë,
phim chiïëu trûúác cho dên laâng
xem, goåi laâ àïìn ún àaáp nghôa.
Ngûúâi xïëp lúáp lúáp trïn caánh àöìng
vûâa gùåt, nûng nûác muâi rúm. Caãnh
laâng, con söng àoá, luåc bònh tröi lïn
tröi xuöëng, nhaâ saân coá caã trùm nùm
bïn nhaâ thúâ, con àûúâng, rùång cêy,
ai maâ chùèng thêëy, chùèng ài, chùèng
biïët nhûng khi hiïån lïn maân aãnh
thò àeåp laå luâng, vûâa quen vûâa laå,
duâ laâ phim àen trùæng, nhûng laåi
rûåc rúä sùæc maâu. Möîi caãnh, möîi vöî
tay, tiïëng vöî tay vûâa dûát laåi röå lïn.
Khöng ai deâ nöíi caãm xuác khi thêëy
dên laâng trong vai quêìn chuáng, duâ
chó thoaáng qua. Coá ngûúâi khöng
àûúåc quay trûúác mùåt, chó quay tûâ
phña sau, ngûúâi àoáng vêîn nhêån ra
mònh.
- Àoá, àoá. Tao àoá.
- Àêu, àêu, sao khöng thêëy
- Caái lûng, caái àñt cuãa tao àoá.
Röìi cûúâi, röìi ngaã nghiïng, röìi
àêëm vai nhau.
Àïm êëy, coá nhaâ àaä tùæt àeân,
nhûng chuã nhaâ vêîn ngöìi lai rai vúái
àoaân laâm phim, vui túái saáng.
Ngûúâi baån haâng xoám cuâng lûáa
tuöíi hoãi:
- Saáng, maây tuöíi gò?
- Tên Muâi
- Con dï.
- ÛÂ.
Hai tay noá àaánh chaát möåt caái:
- Àuáng röìi!
- Àuáng caái gò?
Mùæt noá böîng saáng lïn:
- Maây khöng phaãi taá, khöng
phaãi tûúáng laâ phaãi röìi. Tuöíi con dï
cuãa maây chó laâm nghïå sô thöi.
Nghe, töi chúåt nghô àïën möåt söë
vùn nghïå sô cuâng coá tuöíi Muâi, nhaåc
sô Hoaâng Hiïåp, nhaâ thú Phuâng
Quaán cuâng Tên Muâi vúái töi. Nhaåc
sô Trêìn Long ÊÍn cuäng cuâng tuöíi
Muâi, nhûng laâ Kyã Muâi, nhoã hún
töi. Nhûng töi coá möåt ngûúâi baån,
thiïëu tûúáng Phaåm Chuyïn tuöíi Kyã
Muâi vaâ coân nhiïìu nûäa, noái chung
khöng hùèn laâ vêåy, nhûng töi khöng
tranh luêån, coi nhû sûå suy àoaán
cuãa baån laâ àuáng, cho noá sûúáng.
Nùm nay, nûúác ruát, töi vïì laâng,
gioá chûúáng cuäng vïì. Gioá khöng chó
lao xao trong laá maâ coân thöíi laâ àaâ
daâi theo mùåt àêët, ngoån gioá thöíi
khö nhûäng chöî sònh lêìy sau khi
con nûúác trúã vïì söng.
Ngûúâi baån töi noái:
- Maây vïì àuáng luác quaá!
Töi chûa hiïíu àuáng luác laâ luác
gò, dõp gò thò noá noái:
- Con dï thò ùn laá so àuäa, ngûúâi
thò phaãi ùn böng so àuäa. ÚÃ thaânh
phöë coá ùn böng so àuäa khöng?
- Laâm gò coá maâ ùn.
- Coá nhúá coá theâm khöng?
- Theâm chúá sao khöng theâm.
- Nhòn ra coi.
Töi nhòn ra, haâng so àuäa bïn
àûúâng àang muâa böng, böng so
àuäa trùæng ngêìn àong àûa theo gioá.
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
17
DIÏÎN ÀAÂN VÙN HIÏËN
BAØN GOÙP VEÀ CHÖÙC NAÊNG CUÛA
TROÁNG ÑOÀNG ÑOÂNG SÔN
PHAN ÀÙNG NHÊÅT
MÚÃ ÀÊÌU
Ngûúâi Mûúâng goåi tröëng àöìng laâ khêu,
tröëng laâ klöíng. Vò vêåy bïn caånh tïn goåi tröëng
àöìng töi coá duâng tûâ khêu. Seä xin lyá giaãi kyä
sau.
Vïì chûác nùng cuãa khêu/tröëng àöìng, àaä
coá nhiïìu yá kiïën cuãa caác taác giaã sau àêy:
Nguyïîn Vônh Caát, Taå Àûác, Vuä Ngoåc Khaánh,
Nguyïîn Taá Nhñ, Dûúng Àònh Minh Sún, Cao
Khùæc Thuyâ, Àön Truyïìn, Anh Tuá...
Viïåc têåp húåp taâi liïåu trïn chûa àûúåc àêìy
àuã, tuy nhiïn coá thïí khaái quaát laåi vïì vêën àïì
chûác nùng cuãa Tröëng Àöìng coá hai luöìng yá
kiïën chñnh: möåt laâ nhaåc cuå vaâ hai laâ vêåt
thiïng.
Vêën àïì khöng chó dûâng úã lyá thuyïët maâ
coân coá vai troâ chó àaåo haânh àöång nghi lïî,
VÙN HIÏËN
18 VIÏÅT NAM
trong àoá coá viïåc maâ coá taác giaã goåi laâ “giaä”
Tröëng Àöìng, tiïu biïíu laâ “giaä” úã Höåi àïìn
Huâng.
Baâi naây xin goáp yá kiïën nhoã vïì vêën àïì vûâa
nïu.
Phûúng phaáp tiïëp cêån úã àêy laâ:
- Xeát chûác nùng cuãa tröëng àöìng trong sûå
biïën thiïn cuãa lõch sûã, göìm ba thúâi kyâ: thúâi kyâ
Viïåt-Mûúâng chung, thúâi kyâ aãnh hûúãng vùn
hoaá Haán (tûác laâ àaä bùæt àêìu coá quaá trònh taách
riïng Viïåt vaâ Mûúâng), thúâi kyâ hêåu aãnh hûúãng
vùn hoaá Haán cho àïën cêån àaåi. Caác thúâi kyâ
naây khöng àûát àoaån maâ coân coá aãnh hûúãng
keáo daâi vïì sau.
- Chuáng töi khöng chó khaão saát úã ngûúâi
Kinh maâ úã caã dên töåc anh em, àùåc biïåt laâ
ngûúâi Mûúâng.
 I. CHÛÁNG TÑCH NGÖN NGÛÄ
1.Tiïëng Mûúâng goåi têët caã caác
thûá tröëng laâ klöíng, riïng tröëng
àöìng laâ khêu. Sûå phên biïåt naây
trong ngön ngûä bùæt nguöìn tûâ thúâi
kyâ Viïåt-Mûúâng chung, chûa coá
aãnh hûúãng vùn hoaá Haán. Vaâ nhû
vêåy àûúng nhiïn, ngûúâi Viïåt thúâi
Viïåt-Mûúâng chung cuäng goåi tröëng
àöìng laâ Khêu, phên biïåt vúái Klöíng
(tröëng).
Ngûúâi Mûúâng laâ àöìng chuã baãn
quyïìn vaâ chuã súã hûäu vïì Khêu. Söë
lûúång tröëng àöìng úã vuâng Mûúâng
khaá nhiïìu. Hún nûäa, nhaâ dên töåc
hoåc löîi laåc Tûâ Chi/Trêìn Tûâ àaä coá
cöng trònh nghiïn cûáu rêët cöng
phu vaâ nöíi tiïëng “Caåp vaáy
Mûúâng”. Ngûúâi Mûúâng goåi caåp
vaáy laâ clöëc wal=àêìu vaáy. Qua cöng
trònh àoá öng àaä chûáng minh,
ngûúâi Mûúâng cêån hiïån àaåi laâ chuã
baãn quyïìn vaâ chuã súã hûäu hoa vùn
trïn àêìu vaáy, maâ àêy chñnh laâ
phiïn baãn cuãa hoa vùn trïn tröëng
àöìng/khêu.
Vêåy ngön ngûä Mûúâng àuã uy
tñn àïí chuáng ta tin duâng trong viïåc
baân vïì tröëng àöìng.
Sûã thi-mo Àeã àêët àeã nûúác, maâ
möåt söë nhaâ khoa hoåc cho laâ sûã thi
(Hònh 3 vaâ hònh 4, tr.176 cuãa saách vûâa dêîn. Chûä “Caãnh àaánh tröëng, tyã lïå 1/1” laâ cuãa saách)
Viïåt-Mûúâng, di saãn tûâ thúâi vùn hoaá
Viïåt-Mûúâng chung, àaä kïí vïì Khêu
nhû sau:
Àúâi vua Dõt Daâng, àaä àuã giaâu
sang vaâ quyïìn uy nhûng chûa coá
Khêu, vua sai ngûúâi xuöëng öng
vua nûúác “Ài mûúån khêu àöìng”,
laâm mêîu, àem vïì töí chûác àuác
Khêu. Vua sai giaä àêët laâm khuön,
lêëy cuãi nung, röìi àöí àöìng ra.
Nhûng “Àöí möåt lêìn khöng ra. Àöí
ba lêìn khöng beán”. Chùæc laâ coá ma
phaá, nïn Vua baão caác em Cun
Khûúng, Cun Vöëng niïåm chuá, phuâ
pheáp àïí trûâ ma. Sau àoá viïåc àuác
khêu coá kïët quaã:
Àaánh böën buöíi àaä xong,
Àöí àöìng àöí khêu àaä beán
Àöí möåt lêìn àaä ra
Àöí ba lêìn àaä àûúåc
Àuác nïn khêu lúán
Àuác nïn khêu nhoã
Vua Dõt Daâng vui mûâng, cho
lûåa choån, khêu naâo töët thò cêët vaâo
kho, khêu naâo xêëu àem ài baán.
Nhû vêåy tiïëng Mûúâng cöí,
trong Àeã àêët àeã nûúác, coá tûâ khêu
chó Tröëng Àöìng, phên biïåt vúái
klöíng, chó caác loaåi tröëng khaác.
Maâ ngön ngûä trong Àeã àêët àeã
nûúác laâ ngön ngûä Viïåt-Mûúâng
chung. GS Phan Ngoåc, nhaâ vùn
hoaá hoåc vaâ ngön ngûä hoåc nöíi tiïëng,
sau khi khaão saát kyä lûúäng ngön
ngûä Àeã àêët àeã nûúác àaä kïët luêån
rùçng Àeã àêët àeã nûúác viïët bùçng
tiïëng Viïåt - Mûúâng chung, khi hai
ngön ngûä coân chûa taách rúâi khoãi
nhau.
Nhû vêåy, vaâo thúâi Viïåt Mûúâng
chung, chuáng ta àïìu duâng tûâ
Khêu, nghôa laâ trong tû duy, töí
tiïn chuáng ta phên biïåt caái thuöåc
loaåi tröëng = klöíng vaâ caái khöng
thuöåc loaåi tröëng = khêu.
2. Tiïëng Viïåt trong quaá trònh
taách riïng tiïëng Mûúâng, chõu aãnh
hûúãng tiïëng Haán àaä chuyïín sang
goåi khêu laâ tröëng àöìng, chùæc hùèn
tûâ naây àûúåc dõch tûâ tiïëng Haán
“àöìng cöí” sang. Vaâ trong vöën tûâ võ
Viïåt tûâ bêëy giúâ, mêët tûâ khêu.
3. Àïën thúâi kyâ hêåu aãnh hûúãng
Haán, ngûúâi Mûúâng chõu aãnh
hûúãng tiïëng Viïåt nïn vûâa coá
“khêu” vûâa coá “tröëng àöìng”.
“Khêu” chó coá trong lúáp giaâ, coân
ngûúâi treã khöng biïët noá.
Toám laåi vïì mùåt ngön ngûä,
chuáng ta vöën khöng coá tûâ “tröëng
àöìng”, möåt danh tûâ xïëp tröëng
àöìng vaâo loaåi khñ cuå àïí àaánh, tûâ
naây coá thïí bùæt nguöìn tûâ “àöìng cöí”,
àïën vúái sûå aãnh hûúãng vùn hoaá
Haán. Trûúác àoá chuáng ta coá khêu,
khaác vúái tröëng, khöng giöëng nhû
tröëng, khöng haâm nghôa khñ cuå àïí
àaánh.
II.CHÛÁNG TÑCH ÚÃ CAÁC LÔNH VÛÅC VÙN HOAÁ KHAÁC
1.Chûáng tñch vaâo thúâi kyâ àuác
tröëng àöìng, tûác laâ hoa vùn hoaå tiïët,
hiïån thêëy trïn tröëng àöìng cöí loaåi
Hïgú I.
Coá ngûúâi cho rùçng trïn tröëng
àöìng cöí coá hoaå tiïët ngûúâi àaánh
tröëng àöìng. Ngûúâi àaánh duâng möåt
thûá gêåy/que to vaâ daâi, àêm, choåc
thùèng vaâo mùåt tröëng (àïì nghõ xem
hònh àïí xaác minh laåi - tr.168 vaâ tr.
176 saách “Nhûäng tröëng àöìng
Àöng Sún àaä phaát hiïån úã Viïåt
Nam” cuãa Nguyïîn Vùn Huyïn-
Hoaâng Vinh, Viïån Baão taâng lõch sûã
Viïåt Nam xuêët baãn nùm 1975).
Coá mêëy àiïìu cêìn xem xeát vïì
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
19
DIÏÎN ÀAÂN VÙN HIÏËN
caác hònh trïn:
- Böën vêåt giöëng hònh huä uáp
xuöëng àaä hùèn laâ tröëng àöìng chûa?
(yá kiïën nhoám taác giaã, Nguyïîn Vùn
Huyïn chûa khùèng àõnh, chó viïët
,giöëng nhû hònh tröëng àöìng:
“Dûúái saân vaâ ngay dûúái möîi àêìu
gêåy laâ böën vêåt giöëng nhû hònh
tröëng àöìng (P.À.N. in àêåm) àùåt
trïn möåt caái àïë coá öm lêëy möåt
phêìn thên tröëng” (Caác taác giaã baân
vïì hònh 3: “Caãnh àaánh tröëng
àöìng”, úã tr. 168- saách àaä dêîn tr.26)
- Àöång taác cuãa böën ngûúâi ngöìi
àaä laâ àaánh chûa?
- Hoå coá àaánh vaâo tröëng khöng?
- ÚÃ ngûúâi thûá hai, hònh 4, hònh
nhû coá möåt caái cêy, khöng phaãi
gêåy, ngûúâi thûá tû, cuäng gêìn giöëng
nhû thïë,phaãi chùng laâ hai ngûúâi
treâo cêy?
- Khöng gian cuãa böën ngûúâi úã
phña trïn vaâ khöng gian cuãa böën
vêåt úã phña dûúái coá phaãi laâ möåt
khöng, hay laâ hai khoaãng khöng
gian riïng biïåt?
Nïëu caác cêu hoãi trïn khöng
àûúåc traã lúâi theo chiïìu thuêån thò
,vaâo thúâi kyâ khúãi nguyïn, sinh
hoaåt àaánh tröëng àöìng vaâ àaánh
theo kiïíu àêm/choåc vaâo mùåt
tröëng, chûa àûúåc chûáng minh .
2. Thúâi kyâ aãnh hûúãng vùn hoaá
Haán, taách riïng Viïåt vaâ Mûúâng,
tröëng àöìng chuyïín thaânh möåt
nhaåc khñ goä, tiïu biïíu nhêët laâ
trûúâng húåp Trêìn Phu àöìng thúâi noá
cuäng laâ möåt vêåt linh àûúåc thúâ
cuáng, tiïu biïíu laâ thêìn Àöìng cöí.
ÚÃ ngûúâi Mûúâng tröëng
àöìng/khêu cuäng àûúåc thúâ cuáng.
Theo J.Cuisinier, trong saách
“Ngûúâi Mûúâng” (baãn göëc in nùm
1946) ghi roä, tröëng àöìng laâ möåt vêåt
thiïng àûúåc cêët dêëu kñn àïën khi coá
àaám ma cuãa lang àaåo múái àûúåc
àûa ra duâng. Khi àûa ra phaãi coá
mêm cöî cuáng thêìn
3. Thúâi cêån hiïån àaåi, Buâi Thiïån
viïët, khi muáa, hoå duâng que bùçng
cêy sêåy thaã sûác àêm choåc theo
nhõp muáa “phaãi chùng laâ sûå bûåc
tûác, uêët hêån cuãa con ngûúâi àöëi vúái
mùåt trúâi nïn diïîn taã nhû thïë” (Buâi
Thiïån: baãn thaão, lûu úã höì sú Höåi
VÙN HIÏËN
20 VIÏÅT NAM
Vùn nghïå dên gian Viïåt Nam, chûa
xuêët baãn)
Taác giaã Cao Khùæc Thuyâ coá kïí
vïì àaánh tröëng àöìng úã höåi Àïìn
Huâng. Sau àêy laâ yá kiïën cuãa öng :
“Vïì caách àaánh cuãa àöåi àaánh Tröëng
Àöìng huyïån Thanh Sún, theo töi
biïët, àêy laâ nhõp àiïåu cuãa chaâm
àuöëng (giaä gaåo), àêm öëng trong
sinh hoaåt xaä höåi cuãa dên töåc
Mûúâng, àem aáp duång vaâo àaánh
Tröëng Àöìng maâ thöi. Àoá khöng
phaãi laâ caách àaánh Tröëng Àöìng
truyïìn thöëng. Àaánh theo kiïíu êëy
àuáng laâ “giaä” Tröëng Àöìng...Nïëu
núi naâo coá Tröëng Àöìng cuäng àem
ra “giaä” kiïíu naây thò chùèng bao lêu
seä phaá hïët di saãn quyá baáu àoá”.
Taác giaã Anh Tuá cho biïët thïm
möåt hònh thûác àaánh Tröëng Àöìng
hiïån àaåi nûäa: “Àïm qua, taåi Nhaâ
haát Lúán thaânh phöë coá chûúng trònh
“Tuêìn lïî vùn hoaá ASEAN”, khi
àïën tiïët muåc cuãa àoaân Viïåt Nam,
töi thêëy hònh aãnh tröëng àöìng vúái
möåt àöåi diïîn viïn nam tay cêìm
gêåy àoã vúái àöång taác, khöng phaãi laâ
giaä, maâ laâ àöång taác nhû trong tiïët
muåc muáa àêm trêu khi ài voâng
quanh tröëng àöìng, àaä laâm töi
chaånh loâng xoát xa”
Toám laåi, vaâo thúâi khúãi nguyïn,
khi àuác tröëng àöìng Hïgú I, hoaå
tiïët trïn tröëng àöìng chûa àuã
thuyïët phuåc laâ tröëng àöìng, àûúåc
duâng àïí àêm, choåc. Àïën thúâi kyâ
aãnh hûúãng Haán coá chûáng tñch
chûáng toã tröëng àöìng laâ vêåt thiïng,
àûúåc thúâ cuáng, àöìng thúâi laâ möåt
khñ cuå àïí àaánh. Hiïån tûúång naây coá
liïn quan àïën viïåc xuêët hiïån tûâ
Àöìng cöí (tröëng àöìng) thay tûâ
Khêu trong tiïëng Viïåt-Mûúâng
chung.
Nhû vêåy, viïåc giaä tröëng àöìng
tûâ xûa khöng coá, múái phaát sinh tûâ
möåt söë nùm gêìn àêy, “ laâ nhõp àiïåu
cuãa chaâm àuöëng (giaä gaåo), àêm
öëng trong sinh hoaåt xaä höåi cuãa dên
töåc Mûúâng, àem aáp duång vaâo
àaánh Tröëng Àöìng maâ thöi. Àoá
khöng phaãi laâ caách àaánh Tröëng
Àöìng truyïìn thöëng”.
KÏËT LUÊÅN VAÂ KIÏËN NGHÕ
Xeát theo lõch sûã, tïn goåi cuãa
khêu/tröëng àöìng vaâ viïåc sûã duång
noá coá nhûäng biïën thiïn:
1. Thúâi kyâ Viïåt-Mûúâng chung,
àöëi tûúång àang baân àïën coá tïn laâ
khêu, khöng àûúåc xïëp vaâo loaåi
tröëng, vïì quan niïåm, khöng phaãi laâ
duång cuå àïí àaánh nhû tröëng (tröëng
laâ klöíng). Sau khi aãnh hûúãng vùn
hoaá Haán, khêu àûúåc chuyïín thaânh
tröëng àöìng, coá leä tûâ danh tûâ Haán -
Viïåt, “àöìng cöí” sang.
2. Vïì viïåc sûã duång, coá möåt hoa
vùn trïn khêu/tröëng àöìng, àûúåc
ghi laâ àaánh tröëng àöìng, noá gúåi yá
cho ngûúâi ta àêm/choåc tröëng
àöìng. Àiïìu naây chûa àûúåc chûáng
minh, chûa xaác àõnh
3. Àïën thúâi hiïån àaåi, xêíy ra viïåc
giaä tröëng àöìng, àêm trêu tröëng
àöìng. Viïåc laâm naây khöng coá cùn
cûá lõch sûã, maâ laâ sûå àûa chaâm
àuöëng, àêm trêu cuãa ngûúâi Mûúâng
aáp àùåt vaâo àaánh tröëng àöìng.
Toám laåi, viïåc choåc, giaä, àêm
trêu tröëng àöìng khöng coá bùçng
chûáng xaác thûåc, hún nûäa, gêy hiïåu
ûáng xêëu. Möåt laâ xuác phaåm cöí vêåt
linh thiïng maâ öng cha chuáng ta
àaä tön laâ Thêìn, trang troång thúâ
cuáng, àïí Thêìn chûáng giaám cho lúâi
thïì nguyïìn trung hiïëu cuãa triïìu
àònh. Hai laâ nhanh choáng phaá hoaåi
di saãn quyá hiïëm cuãa dên töåc. Vò
nhûäng lyá do trïn, nguyïån voång
cuãa chuáng töi laâ tûâ nay xin àûâng
choåc/giaä/àêm trêu Tröëng Àöìng
nûäa. Ngoaâi ra, viïåc thónh tröëng
hoùåc goä nheå thò chuáng töi chûa
daám coá yá kiïën.
(1) Coá taác giaã cho rùçng tiïëng tröëng maâ Trêìn Phu
hoaãng súå laâ tröëng àöìng nguä liïn mùåt chûä nhêåt, khaác vúái
tröëng Àöng Sún. Taác giaã taã tröëng nguä liïn nhû sau:
“Tröëng nguä liïn coá mùåt hònh chûä nhêåt, dûúái mùåt tröëng
naây laâ hònh maáng nûúác, thuãng hai àêìu, coá nùm mùåt troân
liïìn nhau, möîi mùåt tröëng coá mùåt troân úã giûäa, to nhoã khaác
nhau maâ êm thanh phaát ra cuäng khaác nhau. Tröëng naây
duâng cho quên àöåi luác xung trêån, coân trong nhên dên
cuäng duâng loaåi tröëng naây àïí têåp húåp lûåc lûúång chöëng
giùåc cûúáp, cûáu hoaã, höå àï vaâ nhûäng tònh huöëng khêín
cêëp khaác” (Nguyïîn Vùn Tùçng: Möåt söë loaåi tröëng àöìng
cuãa dên töåc Viïåt Nam, Tuyïín têåp höåi thaão khoa hoåc...,
àaä dêîn, tr.113).
(2) J.Cuisinier: Ngûúâi Mûúâng, baãn dõch, NXB Lao
àöång, H, 1995, tr. 157-159.
(3) Cao Khùæc Thuyâ: Àaánh Tröëng Àöìng úã höåi Àïìn
Huâng, Tuyïín têåp höåi thaão khoa hoåc..., àaä dêîn, tr.79.
(4) Anh Tuá: Caãm nhêån sau khi àoåc “Hònh aãnh gôa
tröëng àöìng khöng coá trong sûã saách” cuãa Dûúng Àònh
Minh Sún, Ngûúâi Haâ Nöåi múái, söë 33, ngaây 13-8-2004).
 Huáy
T
heo Haán Viïåt tûâ àiïín cuãa Àaâo Duy Anh, “huáy”
àûúåc giaãng nghôa: kiïng khöng àûúåc noái àïën.
Nhiïìu triïìu àaåi phong kiïën, tuåc kiïng huáy nhû
laâ quy tùæc bùæt buöåc trong caác vùn tûå.
ÚÃ nûúác ta, tuåc lïå naây khöng biïët xuêët hiïån tûâ àúâi
naâo, chó biïët rùçng saách Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû, quyïín
V coá cheáp “...nùm Nhêm Thòn, Kiïën Trung nùm thûá 8
(1232), vaâo muâa haå, thaáng 6, (Trêìn Thaái Töng, tûác Trêìn
Caãnh - P.T.M chuá giaãi) ban böë chûä quöëc huáy vaâ miïëu
huáy. Vò nguyïn töí tïn huáy laâ Lyá múái àöíi triïìu Lyá laâm
triïìu Nguyïîn, vaã laåi cuäng àïí dûát boã loâng mong nhúá
cuãa dên chuáng” (sàd, t.2, baãn dõch cuãa NXB Khoa hoåc
xaä höåi, Haâ Nöåi, 1983). Khöng biïët nguyïn töí nhaâ Trêìn
coá phaãi tïn huáy laâ Lyá hay khöng, nhûng lïånh vua àaä
ban thò thêìn dên phaãi thi haânh; vaâ àûúng nhiïn con
chaáu nhaâ Lyá phaãi tûâ boã göëc gaác hoå haâng cuãa mònh àïí
àûúåc töìn taåi(!). Vaâ tûâ àoá àïën maäi thúâi nhaâ Nguyïîn,
lïånh kiïng huáy tiïëp tuåc duy trò, nhiïìu thúâi àûúåc aáp
duång möåt caách khùæt khe. Ngoaâi tïn riïng laâ nguyïn töí
vaâ vua, nhiïìu khi tïn cuãa nhûäng ngûúâi thên thuöåc vúái
vua cuäng àûúåc kiïng nhû: cha, meå, vúå, con, anh, em,...
vaâ coá khi àïën haâng öng nöåi, baâ nöåi, tïn giaã, chûä àïåm
cuãa vua cuäng àûúåc kiïng.
Sau khi lïn ngöåi, vua Gia Long cêëm thêìn dên noái vaâ
àoåc tïn riïng cuãa mònh laâ AÁnh (Nguyïîn Phuác AÁnh) vaâ
caã tïn con trai cuãa mònh àaä chïët trûúác àoá laâ hoaâng tûã
Caãnh (Nguyïîn Phuác Caãnh) nïn caác trûúâng húåp truâng
êm phaãi àoåc chïåch thaânh yïën, kiïíng (vñ duå: aánh
saáng>yïën saáng, cêy caãnh> cêy kiïíng...). Vua Tûå Àûác
vöën laâ nhaâ thú, uyïn thêm chûä nghôa nhûng tñnh tònh
heåp hoâi vaâ lùæm cöë têåt, dïî giêåt mònh nïn bùæt thêìn dên
kiïng nhiïìu chûä àïën mûác vö lyá trong àúâi söëng ngön
ngûä vaâ xaä höåi. Tûúng truyïìn, öng vöën mï Kim- Vên-
Kiïìu truyïån àïën nöîi quïn ùn mêët nguã, nhûng Truyïån
Kiïìu coá khaá nhiïìu chûä “thò”, naâo laâ “Ra tuöìng trïn Böåc
trong dêu/ Thò con ngûúâi êëy, ai cêìu maâ chi”, naâo laâ
“Tha ra thò cuäng may àúâi/ Laâm ra thò cuäng con ngûúâi
nhoã nhen’...; tûâ àêëy vua boã cöng “hiïåu àñnh” (cho nïn
baãn in Kiïìu cuä nhêët hiïån nay coân laâ dûúái thúâi Tûå Àûác
- 1871). Thò ra laâ thïë, vò leä Nguyïîn Phuác Thò laâ tïn cuáng
cúm cuãa Nguyïîn Höìng Nhêåm, tûác Àûác Kim
Thûúång(!). Vaâ cuäng vò leä àoá, tïn danh sô Ngö Thò
Nhêåm söëng úã triïìu àaåi trûúác cuäng àöíi thaânh Ngö Thúâi
Nhiïåm(!).
Ngaây xûa sô tûã thi cûã, trûúác hïët phaãi thuöåc caác chûä
cêìn phaãi kiïng àïí maâ laâm baâi khoãi phaåm huáy (àöìng
PHAN THANH MINH
nghôa vúái phaåm quy). Phan Vùn San phaãi àöíi thaânh
Phan Böåi Chêu àïí àûúåc ài thi, vò leä chûä San truâng vúái
tïn huáy vua Duy Tên laâ Vônh San (theo PGS-TS Lï
Trung Hoa, Hoå vaâ tïn ngûúâi Viïåt Nam, NXB Khoa hoåc
xaä höåi, 2005).
Tûâ quy àõnh cuãa vua ra lïånh, nhiïìu thúâi àaä thaânh
lïå “bêët thaânh vùn” àûúåc phöí biïën àïën doâng töåc riïng
vaâ caã thaái àöå ûáng xûã vúái ngûúâi lúán tuöíi. Viïåc àùåt tïn
cho treã sú sinh cuäng phaãi tra cûáu gia phaã cuãa caã doâng
töåc hai bïn nöåi - ngoaåi àïí maâ traánh truâng tïn vúái bêåc
bïì trïn; nïëu mùæc phaãi àûúåc xem nhû laâ höîn laáo. Thúâi
chûa trûúãng thaânh, ngûúâi viïët baâi naây (sinh cuöëi nùm
50 thïë kyã trûúác) vêîn khöng biïët öng nöåi, baâ nöåi, öng
ngoaåi, baâ ngoaåi cuãa mònh tïn thêåt laâ gò, vò thúâi êëy moåi
ngûúâi thûúâng goåi nhûäng ngûúâi lúán tuöíi theo tïn con caã
(úã miïìn Nam thûúâng goåi laâ con thûá hai).
Lyá giaãi caác hiïån tûúång töåc Huyânh hiïån diïån tûâ
Quaãng Nam trúã vaâo Nam, nhiïìu nhaâ nghiïn cûáu gia
phaã cuãa töåc naây àïìu cho rùçng: xuêët xûá cuãa noá laâ töåc
Hoaâng coá göëc gaác vuâng Thanh Hoáa - Nghïå An, do
kiïng tïn huáy cuãa Chuáa Tiïn (Nguyïîn Hoaâng) maâ noái
traåi thaânh (tûúng tûå: Voä = Vuä, Chêu = Chu, Phuác =
Phûúác...). Dêëu tñch caác hiïån tûúång naây dïî thêëy roä úã
miïìn Nam, úã miïìn Bùæc hêìu nhû khöng kiïng mêëy(?).
Tuy nhiïn, ngay taåi Huïë (kinh àö dûúái triïìu Nguyïîn)
vaâ caác vuâng lên cêån thò hiïån tûúång naây khöng roä lùæm.
Vò ngay úã Huïë vêîn töìn taåi töåc Hoaâng(?).
Ngoaâi hiïån tûúång noái traåi do kiïng huáy, nhiïìu
danh tûâ khaác cuäng àûúåc noái traåi so vúái ngön ngûä phöí
thöng nhû: àaân (nhaåc cuå) thaânh àúân, hoa thaânh huï,
sinh (àeã) thaânh sanh, chñnh (chñnh trõ, haânh chñnh,
chñnh saách, chñnh nghôa...) thaânh chaánh, naâng thaânh
nûúâng, höìng (hoa höìng) thaânh hûúâng, phuång (loaâi
chim) thaânh phûúång, long thaânh luöng... Nhûäng
trûúâng húåp naây chûa thêëy möåt ai giaãi thñch cùån keä dûúái
göëc àöå ngön ngûä hoåc. Mong rùçng seä coá lúâi giaãi àaáp
khoa hoåc(!).
Ngaây nay, nhûäng quy àõnh vïì kiïng huáy khöng
coân taác duång nûäa. Búãi leä noá laâ hònh thûác quaá vö lyá vúái
àúâi söëng ngön ngûä vaâ xaä höåi möåt thúâi; mùåt khaác noá
khöng phaãi laâ phong tuåc töët àeåp maâ chuáng ta cêìn phaãi
giûä gòn. Do vêåy, ngûúâi viïët baâi naây mong nhûäng ngûúâi
coá traách nhiïåm haäy traã laåi tïn thêåt cho nhûäng danh
nhên àêët Viïåt àaä möåt thúâi do kiïng huáy hoùåc lyá do naâo
àoá maâ biïën thaânh tïn khaác nhû Ngö Thò Nhêåm (Ngö
Thúâi Nhiïåm), Phan Chêu Trinh (Phan Chu Trinh)...
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
21
DIÏÎN ÀAÂN VÙN HIÏËN

COÁ PHAÃI “ÀÏÌN THIÏNG ÀAÄ BÕ LAÂM ÀOÃM”

TRAO ÀÖÍI VÚÁI NHAÂ VÙN NGUYÏN NGOÅC
HOAÂNG NGOÅC BÑNH (Höåi VHNT Bùæc Ninh)

Ngaây 23/3/2009, Baáo Tuöíi treã TPHCM (vaâ sau àoá laâ àiïån tûã Tuöíi treã online) àaä àùng baâi viïët "Truâng tu, hïët chõu nöíi!" cuãa nhaâ vùn
Nguyïn Ngoåc khi noái vïì viïåc truâng tu caác di tñch, trong àoá coá Àïìn Àö. Xin coá àöi lúâi cuâng trao àöíi.

Tûúång Àaá Raäi cuãa Viïîn Àöng baác cöí

(Baão taâng LSVN)

àoãm kïåch cúäm!”. Vaâ khi túái núi thò

Tûúång Àaá Raäi phuåc dûång theo nguyïn mêîu taåi Àïìn Àö hiïån nay
NHAÂ VÙN NGUYÏN NGOÅC ÀAÄ NOÁI GÒ?
Trong baâi viïët, taác giaã cho rùçng
Àïìn Àö àaä àûúåc nhûäng ngûúâi
“truâng tu” laâm hoãng hïët röìi,
“chùèng nïn àïën laâm gò!” Öng móa
mai hai võ tûúáng Àaá Raäi àûúåc thúâ úã
Àïìn Àö “laâ ngûúâi gò nhó, laâ ngûúâi
Viïåt sú khai chùng?”, röìi öng “liïn
tûúãng àïën caác chuá Tïîu rêët vui mùæt
úã caác phûúâng röëi nûúác”. Öng chï
nhûäng böå àeân chuâm úã Àïìn Àö, vaâ
ngay caã hai con sû tûã àaá, àûúåc möåt
doanh nhên cöng àûác, vò chûa coá
chöî àùåt húåp lyá, phaãi àùåt taåm maäi
têån ngoaâi cöíng cuäng bõ öng kheáp
töåi, cho laâ: “Àïìn thiïng àaä bõ laâm
öng “Khöng chõu nöíi”, phaãi “boã ra
ngoaâi”. Cuöëi cuâng, öng “kinh ngaåc
khi caác baån cuâng ài, àïìu laâ nhûäng
chuyïn gia trong nhiïìu ngaânh
khoa hoåc, nhûäng trñ thûác... cûá àiïìm
nhiïn ài ngùæm hïët chöî naây àïën chöî
noå, vêîn cung kñnh vaâ têëm tùæc nûäa”.
Öng khöng biïët mònh àaä vö tònh
xuác phaåm àïën nhûäng nhên vêåt lõch
sûã, xuác phaåm loâng tûå troång cuãa
moåi ngûúâi, phuã nhêån cöng lao cuãa
nhên dên Àònh Baãng, cuâng nhûäng
têëm loâng cuãa àöìng baâo caã nûúác àöëi
vúái Àïìn Àö; phuã nhêån têët caã
nhûäng giaá trõ vùn hoáa cuãa Àïìn Àö
lõch sûã
Khöng hiïíu Àïìn Àö àaä “hoãng”,
àaä “gêy tai hoåa” àïën mûác naâo maâ
laâm cho nhaâ vùn Nguyïn Ngoåc
bûác xuác phêîn nöå àïën thïë?
ÀÊU LAÂ SÛÅ THÊÅT?
Àïìn Àö úã phûúâng Àònh Baãng
(Thõ xaä Tûâ Sún, tónh Bùæc Ninh),
nguyïn laâ Thaái miïëu nhaâ Lyá, do
Lyá Thaái Töí khúãi dûång nùm 1019.
Nùm 1030, Thaái miïëu àûúåc Lyá

VÙN HIÏËN
22 VIÏÅT NAM
Thaái Töng nêng cêëp, múã röång
thaânh Àïìn thúâ Lyá Thaái Töí. Nùm
1602, Vua Lï Kñnh Töng àaä truâng
tu Thaái miïëu àïí thúâ 8 võ vua triïìu
Lyá, lêëy tïn laâ Cöí Phaáp Àiïån - Àïìn
Lyá Baát Àïë. Traãi qua nhiïìu lêìn
truâng tu tön taåo, Àïìn Àö àaä trúã
thaânh möåt trong nhûäng àõa chó
tiïu biïíu nhêët cuãa quï hûúng Bùæc
Ninh - Kinh Bùæc, àaä àûúåc Viïîn
Àöng Baác Cöí xïëp haång laâ di tñch cöí
trong nhûäng di tñch cöí nöíi tiïëng
cuãa Àöng Dûúng. Ngên haâng
Àöng Dûúng àaä choån Thuãy Àònh
Àïìn Àö in trïn “Giêëy nùm àöìng
vaâng”.
Nùm 1952, Àïìn Àö bõ giùåc Phaáp
phaá huãy hoaân toaân. Ngaây
17/12/1955, khi vïì thùm Àònh
Baãng, àûáng trïn nïìn ngöi àïìn xûa,
Höì Chuã tõch àaä xuác àöång noái vúái
moåi ngûúâi: “Àïìn Àö laâ di saãn vùn
hoáa quyá khöng chó cuãa Àònh Baãng
maâ cuãa nhên dên caã nûúác. Khi coá
àiïìu kiïån, chuáng ta seä xêy dûång laåi
àïí toã loâng thaânh kñnh, biïët ún caác
võ vua nhaâ Lyá”.
Nùm 1989, nhên dên Àònh
Baãng àaä khúãi cöng xêy dûång laåi
Àïìn Àö theo mêîu xûa, ngay trïn
nïìn ngöi Àïìn cuä. Sau 20 nùm khúãi
cöng taái dûång, Àïìn Àö àaä àûúåc
trao bùçng cöng nhêån “Di tñch Lõch
sûã - Vùn hoáa” cêëp quöëc gia, àûúåc
ngên haâng Nhaâ nûúác Viïåt Nam
choån Thuãy Àònh Àïìn Àö in trïn
tiïìn kim loaåi (mïånh giaá 1.000
VNÀ). Àïìn Àö àaä àûúåc àoán caác
àöìng chñ laänh àaåo Àaãng vaâ Nhaâ
nûúác, cuâng haâng triïåu lûúåt du
khaách trong nûúác vaâ quöëc tïë vïì
dêng hûúng, tûúãng niïåm caác nhaâ
vua Lyá.
Qua nhûäng bûác xuác cuãa nhaâ
vùn Nguyïn Ngoåc, ta thêëy roä laâ
öng hiïíu biïët vïì Àïìn Àö vaâ lõch sûã
triïìu Lyá coân rêët haån chïë. Öng cûá
tûúãng Àïìn Àö vêîn coân nguyïn veån
tûâ gêìn nghòn nùm trûúác, nay chó
“truâng tu” laåi cho múái. (Xin nhùæc
laåi, caách àêy 20 nùm, Àïìn Àö xûa
chó coân laåi dêëu tñch bùçng möåt têëm
bia àaá àaä bõ giùåc Phaáp bùæn thuãng
löî chöî, cuâng vúái möåt söë hònh aãnh
do Viïîn Àöng Baác Cöí chuåp coân lûu
Àïìn Àö
giûä àûúåc). Vaâ öng khùèng àõnh
rùçng: tûúång hai võ tûúáng Àaá Raäi
àoáng khöë cúãi trêìn thúâ úã Àïìn Àö laâ
“saáng taác àöåc àaáo” cuãa nhûäng
ngûúâi truâng tu! Thûåc ra, nhûäng
ngûúâi xêy dûång Àïìn Àö àaä cöë
gùæng àïën mûác cao nhêët coá thïí, àïí
giûä àûúåc hònh mêîu cuãa Àïìn Àö
xûa, trong àoá coá tûúång hai võ
tûúáng Àaá Raäi. Tûúång àûúåc taåc
àuáng tûâ kñch thûúác àïën hònh daáng,
trang phuåc theo aãnh cuãa Viïîn
Àöng Baác Cöí. Àoá laâ nhûäng nhên
vêåt coá thêåt, ngûúâi dên töåc thiïíu söë
quï úã miïìn Trung ra giuáp vua Lyá
trõ vò àêët nûúác. Hoå trúã thaânh
nhûäng võ tûúáng gioãi cuãa triïìu àònh,
lêåp nhiïìu cöng traång, àûúåc tön
vinh vaâ taåc tûúång thúâ - thïí hiïån
thaái àöå àöëi xûã cöng bùçng, pheáp trõ
nûúác nghiïm minh vaâ phûúng
chêm lêëy Dên laâm göëc cuãa caác
triïìu vua Lyá... Àaä troân 20 nùm kïí
tûâ ngaây Àïìn Àö àûúåc khúãi cöng taái
dûång, cöng trònh vêîn coân àang
trong giai àoaån hoaân thiïån. Möåt
vaâi chi tiïët coá thïí coân chûa húåp lyá,
mùåc duâ àaä àûúåc laänh àaåo àõa
phûúng vaâ Ban quaãn lyá di tñch baân
ài tñnh laåi nhiïìu lêìn nhûng vêîn
chûa àûúåc nhû mong muöën, nïn
rêët cêìn coá nhûäng yá kiïën àoáng goáp
têm huyïët, chên thaânh àïí kõp thúâi
böí sung, chónh sûãa.
TAÅM KÏËT
Àïìn Àö cêìn, vaâ àaä thûåc sûå trúã
thaânh möåt àiïím àïën thiïng liïng
cuãa àöìng baâo caã nûúác trong nhûäng
chuyïën haânh hûúng tòm vïì nguöìn
cöåi.
Khi túái thùm Àïìn Àö, giaáo sû
ngûúâi Phaáp Genevieve Couteau àaä
xuác àöång noái: “Àêy thêåt laâ núi àêìy
caãm xuác thiïng liïng, núi maâ moåi
ngûúâi, moåi söi àöång trêìn tuåc àïìu
bõ laäng quïn trong sûå tòm kiïëm yïn
tônh vaâ hoâa bònh, gùæn boá têët caã con
ngûúâi coá thiïån têm”. Öng Feter
Jansen quöëc tõch Àûác àaä ghi laåi:
“Thùm Àïìn Àö, töi nghô rùçng
ngûúâi Viïåt Nam àaä laâm möåt viïåc
rêët hûäu ñch... àïí du khaách coá dõp
hiïíu nïìn lõch sûã cuãa Viïåt Nam”.
Möåt du khaách ngûúâi Anh khi túái
thùm Àïìn Àö àaä khöng giêëu nöíi
xuác àöång: “Töi rêët hên haånh àûúåc
coá cú höåi thùm caác vua Lyá úã möåt
núi trang troång trong ngöi àïìn
tuyïåt vúâi naây. Nhúâ àoá giuáp töi trúã
laåi quaá khûá möåt nghòn nùm trûúác.
Àêy thêåt sûå laâ möåt võ trñ àùåc biïåt
quan troång”... (Söí vaâng lûu niïåm úã
Àïìn Àö). Nïëu chõu khoá tòm hiïíu
kyä vïì Àïìn Àö, cuâng biïët bao sûå
ngûúäng möå trên troång cuãa nhûäng
ngûúâi àaáng kñnh khi vïì Àïìn Àö,
chùæc hùèn nhaâ vùn Nguyïn Ngoåc
àaä khöng thïí coá nhûäng lúâi phï
bònh theo kiïíu maâ Höì Chuã tõch àaä
tûâng noái “Khöng nghiïm chónh,
khöng coá tinh thêìn phuå traách,
khöng trõ bïånh cûáu ngûúâi”...
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
23
TÛÂ TRONG DI SAÃN

THÚ CÖÍ
cuãa ngûúâi CHAÊm

Suöët 17 thïë kyã sinh thaânh vaâ töìn taåi, vûúng quöëc Champa - sau khi tan raä vaâo cuöëi thïë kyã XVIII àïí trúã thaânh möåt böå phêån cuãa àêët nûúác Viïåt Nam thöëng
nhêët - àaä àoáng goáp vaâo nïìn vùn hoáa àa dên töåc Viïåt Nam nhiïìu thaânh tûåu quan troång. Bïn caånh nïìn kiïën truác vaâ àiïu khùæc cao quyá, vùn chûúng Chùm
noái chung hay thú ca cöí àiïín Chùm noái riïng, cuäng coá nhiïìu cöëng hiïën àùåc sùæc vúái nhiïìu thïí loaåi: Akayet, Ariya, Dammûy, Panwúc Paàit... Thûã àiïím
qua vaâi thïí loaåi chñnh cuãa nïìn thú ca naây vúái nhûäng sùæc thaái àùåc thuâ cuãa noá.

VÙN HIÏËN
24 VIÏÅT NAM
A
KAYET, coá thïí dõch laâ traáng ca hay sûã thi, laâ
thïí loaåi hònh thaânh súám hún caã, sau vùn bia kyá.
Taác phêím cöí nhêët laâ Akayet Dewa Mûno àûúåc
ghi nhêån àaä coá mùåt úã Champa vaâo àêìu thïë kyã XVII.
Ngoaâi hai taác phêím Akayet Dewa Mûno, Akayet
Inra Patra vúái Hikayat Dewa Mandu vaâ Hikayat
Indera Putera cuãa Maä Lai coá quan hïå nguöìn göëc vúái
nhau, ngûúâi Chùm coân coá Akayet Um Mûrup laâ möåt
saáng taác àöåc lêåp cuãa mònh. Nhûng duâ cöët truyïån coá
saáng taåo hay vay mûúån, caác Akayet Chùm àaä taåo
thaânh möåt doâng vùn chûúng thaânh vùn àêìu tiïn thoaát
khoãi caái boáng cuãa vùn chûúng cung àònh tûâng thöëng
ngûå nïìn vùn chûúng Chùm trong nhiïìu thïë kyã, àïí trúã
thaânh möåt saãn phêím tinh thêìn cuãa dên töåc àûúåc
truyïìn baá röång raäi trong quêìn chuáng nhên dên.
Xeát vïì mùåt hònh thûác, duâ caác sûã thi Chùm khöng coá
àûúåc caái têìm voác àöì söå cuãa sûã thi ÊËn Àöå hay caác taác
phêím cuâng thïí loaåi cuãa caác nûúác trong khu vûåc, nhûng
chuáng luön àaåt túái möåt böë cuåc gêîy goån vaâ cö àuác. Àiïìu
cöët yïëu laâ chuáng àaä nïu bêåt àûúåc haânh àöång vaâ tñnh
caách anh huâng cuãa nhên vêåt bùçng caác trêån giao chiïën
vúái keã thuâ, caác chiïën cöng lêîy lûâng, yá trñ vûúåt chûúáng
ngaåi àïí àïën tiïu àñch möåt caách anh duäng. ÚÃ àêy tñnh
caách anh huâng àûúåc cûúâng àiïåu cao àöå. Chuáng ta haäy
lûúát qua hai àoaån trong Akayet Dewa Mûno:
Dewa Mûno trong tû thïë xuêët quên:
Tanrak ginuh glaung mûtûh adarha
Apan padak lakkuraba àik asaih kauk púr
Haâo quang rûåc saáng lûng chûâng trúâi
Tay cêìm gûúng thêìn, cûúäi ngûåa trùæng bay.
Cún giêån giûä cuãa Xamûlaik:
Nhu ginaung tatrúm takai dúng mûkaik
Dom kathieng jruh laik, cúk cúr jang jalúh
Nöíi cún thõnh nöå, hùæn dêåm chên
Thiïn thaåch ruång rúi, nuái non nghiïng àöí.
Nhûng khöng phaãi vò thïë maâ neát trûä tònh laåi vùæng
mùåt. Nhû khi anh ruöåt laâ Xamûlaik bõ saát haåi búãi chñnh
baân tay phu quên trong trêån chiïën cuöëi cuâng, cöng
chuáa Xapatan àaä khoác:
Dom nan Xapatan Diwi
Cauk xúp nhu hari, grúp nûgar jang paxúng
Ia di klaung àwúc mûng ngauk mai túl
Camauh patri cauk nan, ia dawing àwúc o truh
Thïë röìi cöng chuáa Xatapan khoác
Vaâ doâng söng
Tûâ trïn cao chaãy laåi
Nûúác cuöån xoaáy maäi khöng núä tröi ài.
Bïn caånh àoá, caác Akayet Chùm cuäng àaä àoáng möåt
vai troâ quyïët àõnh trong viïåc hònh thaânh vaâ chónh thïí
thú luåc baát cöí àiïín Chùm, möåt thïí thú maâ maäi àïën thúâi
cêån àaåi, caác nhaâ saáng taác thú Chùm vêîn coân sûã duång.
ARIYA àûúåc dõch laâ thú, trûúâng ca hay thïí thú.
Ariya hònh thaânh hai doâng chñnh: doâng thú thïë sûå vaâ
doâng thú trûä tònh.
Doâng thïë sûå coá caác taác phêím chñnh: Ariya Glúng
Anak, Pauh Catwai, Ariya Ppo Parúng... Thuöåc doâng
naây, nöíi bêåt lïn thïí tûå sûå vaâ kñ sûå.
- Trong Ariya Ppo Parúng (cuöëi thïë kó XIX), taác giaã
ghi laåi cuöåc haânh trònh daâi, gian khöí nhûng àêìy lyá thuá
cuãa nhoám ngûúâi Chùm chên àêët bõ quan lúán Phaáp bùæt
ài tòm bia kyá Champa cöí suöët daãi àêët miïìn Trung.
Nhoám ngûúâi Chùm khöng hiïíu mònh àang laâm gò núi
àêët khaách quï ngûúâi naây. Trong luác hoå phaãi xa vúå con,
nhaâ cûãa, àöìng ruöång. Nhaâ thú àaä khùæc hoaå caác khuön
mùåt naây vúái àêìy àuã tïn tuöíi, quï quaán cuäng nhû caác
phaãn ûáng tiïu cûåc cuãa hoå.
Chuá thû kñ Jadhar Wa úã Phan Rñ
Baác thuã quyä Dakkauk buöìn cho Jathauw say sûa
Ja-aih Po xoám Trò Àûác con nhaâ laânh
Súám töëi maãi mï vúái cúâ baåc cheâ cheán
Jamur Cúk con dên laâng Nhû Ngoåc
Jiep ài xa laåi nhúá quï
Riïng Jathúng Ong úã Chêët Thûúâng vùåt vaänh bïånh
àau
Klum töi maäi lo nïn thên hònh gêìy raåc.
- Pauh Catwai (àêìu thïë kó XIX): miïu taã möåt xaä höåi
Chùm trong buöíi giao thúâi àêìy biïën àöång. Cuöåc söëng
àöíi thay, loâng ngûúâi àiïn àaão. Phêîn nöå trûúác thoái àúâi
àen baåc, nhaâ thú lïn tiïëng ngaåo àúâi möåt caách chua
chaát:
Urang jiong di mik saung wa
Drei mû-aum cangwa, kauh gai patauk
Ngûúâi ài cêìu caånh núi baâ con
Mònh àöíi caái nia, chùåt cêy vïì àúä
Hajan laik sa bauh dwa bauh
Buh di kadauh wak ngauk linha
Mûa rúát haåt möåt hai àöi
Nhùåt boã vaâo bêìu, treo lïn gioáng cao
Trong luác àoá, cuäng caãnh ngöå êëy, cuäng chõu sûác àeâ
nùång nhû thïë nhûng thaái àöå cuãa taác giaã Ariya Glúng
Anak (àêìu thïë kyã XIX) àuáng mûåc hún vaâ nùång traách
nhiïåm hún, mùåc duâ nhaâ thú phaãi chòm trong nöîi cö àún
sêu thùèm hún.
Glúng anak linhaiy likuk jang o hu
Bhian drúp ngap ralo, piúh hapak khing ka thraung
Nhòn trûúác ngoá sau, coân ai ngûúâi?
Sûå nghiïåp coá cao vúâi, àïí núi àêu cho öín?
Àûáng trûúác xaä höåi nhiïîu nhûúng, nhaâ thú chuáng ta
àaä khöng chaåy tröën sûå thêåt maâ daám nhòn vaâo hiïån
traång vaâ vaåch möåt löëi ài khiïm töën, roåi chiïëu vaâi tia hi
voång vaâo ban mai.
Ngap rideh, paga wal raung kabaw
Bilimûk khúng di nau, pajiúng jaàun saung hatúm
Pabúk banúk pakwúc ribaung bidalam
Gan agha gan rúm, sa prun sa hatai
Dúng hajan ia swa laik mûrai
Liwa hamu drak paàai, liwa puh pala tangúy
Blauh pala nhjúm paya saung plwai
Yah úk cang thrwai, bbúng plwai saung dak
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
25
TÛÂ TRONG DI SAÃN
Àoáng xe, dûång chuöìng, nuöi trêu
Cho thêåt beáo mêåp àïí duâng chuyïn chúã
Àùæp àêåp, khai hoang cho thêåt sêu
Bùng rûâng, bùng söng- chung loâng chung sûác
Àúåi khi mûa nguöìn kõp xuöëng
Caây ruöång gieo luáa, caây rêîy gieo ngö
Röìi tröìng bñ àoã, khöí qua
Ùn qua vuå àöng àúåi muâa luáa chñn.
Doâng trûä tònh coá ba truyïån thú vaâ hai baâi thú daâi laâ:
Ariya Xah Pakei, Ariya Bini - Cam, Ariya Cam- Bini,
Ariya Ppo Thien, Ariya Mûyut. Coá thïí noái rùçng toaân
böå cêu chuyïån kïí úã àêy laâ nhûäng bi kõch tònh yïu lûáa
àöi. Nhûäng cuöåc tònh naây bùæt àêìu bùçng bi kõch vaâ kïët
thuác cuäng bùçng bi kõch. Khöng coá boáng daáng niïìm vui
trong doâng vùn chûúng naây. Cuöåc gùåp gúä giûäa cöng
chuáa Islam vaâ võ hoaâng thên Chùm trong Ariya Bini -
Cam baáo hiïåu cho möåt maân kõch lúán vaâ toaân diïån hún.
Nûúác mùæt vaâ maáu àaä àöí suöët cêu chuyïån, thêëm àêìy
trang giêëy. Vaâ kïët thuác luön luön laâ caái chïët.
Vïì nghïå thuêåt, chñnh doâng vùn chûúng naây, ngûúâi
Chùm àaä àïí laåi nhiïìu àoaån tuyïåt buát.
- Mûta múy bingun ia throh
Asar intan jruh krûh wang canar
Swan ai laik tamû blauh bblung
O theih ra dung, o theih ra wúh
Mùæt em giïëng nûúác trong
Haåt kim cûúng ruång vaâo têm àiïím
Höìn anh rúi vaâo vaâ àùæm
Khöng ai nñu laåi, chùèng keã vúát lïn
- Cim lúy hû bboh nai kuw
Pok yam nau bilai nai liti litaih
Ginum lúy hû bboh nai kuw
Mûta nai chai jih ia crauh jangaih
Yang bilan lúy bboh nai kuw
Bbuk nai hanguw hamac púr pak adih
Chim úi coá thêëy em ta?
Bûúác chên em daáng ài yïíu àiïåu
Mêy úi coá thêëy em ta?
Mùæt em ta mùåt suöëi nûúác trong
VÙN HIÏËN
26 VIÏÅT NAM
Trùng úi coá thêëy em ta?
Hûúng toác em thúm bay khùæp neão.
Ngoaâi hai doâng trïn, Ariya Chùm coân coá doâng vùn
chûúng triïët lyá vaâ giaáo huêën vúái caác taác phêím àùåc sùæc
vaâ giaá trõ.
PANWÚC PAÀIT trong khu vûåc thú ca bònh dên
Chùm, bïn caånh Kadha rinaih adauh (àöìng dao),
Damnûy (baâi ca lõch sûã), Panwúc paàit (ca dao) coá leä laâ
thïí loaåi phaát triïín phong phuá vaâ àöåc àaáo nhêët. Chuáng
ta thûã àoåc qua möåt baâi tiïu biïíu:
Thei mai mûng deh thei o
Drúh phik kuw lo yaum sa urang
Caik tian mûng xit túl praung
Bbuk pauh di raung hu ka urang
Caik tian mûng xit ài àang
Hu ka urang wan lo lingik
Ai vïì tûâ êëy ai kia
Giöëng ngûúâi ta yïu, riïng chó möåt ngûúâi
Àïí loâng tûâ coân nùçm ngûãa
Röìi àûúåc cho ngûúâi, oan lùæm trúâi úi
Baâi ca dao thûåc nöíi tiïëng, nöíi tiïëng àïën nöîi khöng
möåt ngûúâi Chùm naâo àaä khöng haát noá lïn bùçng nhûäng
laân àiïåu dên ca khaác nhau vaâo möåt lêìn trong àúâi. Àêëy
laâ thên phêån tònh yïu thuúã ban àêìu, laâ nöîi hoaâi nhúá
giêëu kñn núi moåi con ngûúâi. Chuáng ta ai maâ chùèng möåt
lêìn yïu àûúng vaâ mú möång, caái thuúã ban àêìu lûu
luyïën êëy.
Trong caái trinh tên, thanh thoaát vaâ vö töåi cuãa têm
tuöíi treã, chuáng ta nhûäng tûúãng àoá phaãi laâ tònh yïu duy
nhêët yaum sa urang, cuöåc tònh àêìu tiïn caik tian mûng
xit vaâ cuöëi cuâng. Röìi ngaây qua, thaáng qua... chuáng ta
trúã thaânh ngûúâi lúán, chuáng ta cuäng àaä vöåi quïn ài nöîi
hoaâi nhúá vúái tiïëng kïu oan naây khi chuáng ta coá vúå con,
khi chuáng ta ngêåp àêìu trong nhûäng lo toan thûúâng
nhêåt. Nhûng thêåt bêët ngúâ vaâ khön lûúâng, möåt giêy
phuát chïính maãng mú maâng, nhû tûâ coäi miïìn thùèm sêu
cuãa têm thûác, tiïëng kïu oan êëy, trïn búâ möi ta, vúä ra vaâ
voåt lïn laâm laånh caã bêìu trúâi hu ka urang, wan lo lingik.
Khaác vúái luåc baát Viïåt Nam, luåc baát Chùm gieo caã
vêìn bùçng lêîn trùæc. Vaâ thanh trùæc úã cuöëi baâi ca dao
mang úã tûå thên vûâa caái vang ra vaâ caái döåi laåi. Vang ra
coäi vö têån vaâ döåi vaâo thaânh tim ta. Vang ra tûúng lai xa
xùm vaâ döåi vaâo quaá khûá mõt muâ.
Nïn coá thïí noái, qua lúâi kïu oan naây, qua laân àiïåu
lêm li ai oaán naây trong nhûäng àïm khuya tônh lùång núi
thön trang, chuáng ta nhû vûâa höåi ngöå àõnh mïånh
chuáng ta àöìng luác bùæt gùåp linh höìn ngûúâi thiïn cöí. Tûâ
ngaân nùm trûúác, öng baâ ta àaä haát nhû thïë: Thei mai
mûng dei thei o. Ngaây nay, chuáng ta cuäng haát nhû vêåy.
Vaâ coá leä ngaân nùm sau, con chaáu ta cuäng seä lùåp laåi yá
thú, doâng nhaåc àoá. Duâ thúâi cuöåc coá àöíi thay, duâ thïë hïå
mai sau coá quïn ài cöåi nguöìn, tiïët têëu cuãa baâi dên ca
êëy vêîn nhû möåt súåi chó àõnh mïånh xuyïn suöët xêu
chuöîi dên töåc - quaá khûá - hiïån taåi - tûúng lai. Maäi maäi
khöng dûát. (Theo inrasara.com)
 Ú
à cöí êëp Àûúâng Lêm, quï nhaâ chuáng töi coá möåt caái giïëng goåi laâ
Giïëng Sûäa hay Giïëng Sûäa Chuöng Sa. Tûâ luác coân beá, töi àaä bõ aám
aãnh búãi caái giïëng àoá.
Àoá laâ möåt giïëng nûúác rêët nhoã, xung quanh àûúåc xêy bùçng àaá ong - möåt
"àùåc saãn" cuãa xûá Àoaâi "àêët àaá ong khö nhiïìu ngêën lïå". Khêíu giïëng nhoã beá
êëy khöng bao giúâ caån nûúác, nûúác luön trong vùæt vaâ coá võ ngoåt maát laânh.
Loâng giïëng coá nhûäng súåi rïî cêy àêm ngang ruä xuöëng trùæng phau nhû
nhûäng súåi vaãi. Giïëng nùçm bïn caånh möåt sûúân àöìi vaâ bïn caånh möåt toâa cöí
miïëu. Khöng biïët tûâ bao àúâi nay röìi, maâ àïën têån höm nay, àêy vêîn cûá laâ
núi àïën cuãa caác thiïëu phuå àang nuöi con buá.
Caác cö àang coá con nhoã trong giai àoaån coân buá meå, nïëu chùèng may bõ
tùæc sûäa hay ñt sûäa, thêåm chñ khöng coá sûäa, thò àïìu tòm vïì àêy. Caác cö thaânh
kñnh dêng vaâo miïëu möåt mêm lïî vêåt nhoã göìm hoa quaã, baánh traái vaâ möåt
ñt tiïìn leã, röìi chùæp tay xûng roä hoå tïn quï quaán, tïn meå tïn con cuâng lúâi cêìu
nguyïån àûúåc thêìn ban cho doâng sûäa ngoåt laânh. Khêën xong, moåi lïî vêåt phaãi
àïí laåi chûá khöng àûúåc mang vïì. Sau khi xin êm dûúng, àûúåc pheáp thò
thiïëu phuå seä àïën bïn giïëng naây muác nûúác bùçng caái gaáo dûâa uöëng mêëy
nguåm. Röìi caác cö seä lêëy möåt thuâng (chum, can) nûúác mang vïì duâng àïí nêëu
cúm hoùåc àun lïn laâm nûúác uöëng. Lúâi cêìu nguyïån cuãa thiïëu phuå àaä àûúåc

GieánG
linh ûáng. Sûäa àaä vïì hoùåc vïì thïm nhiïìu trïn bêìu vuá cùng troân.
Sau khi caác cö ài khoãi, luä treã chùn trêu gêìn àoá seä moâ àïën miïëu vaâ àem

Söõa
lïî vêåt chia nhau, àuâa nghõch vui veã lùæm. Caác cuå giaâ baão, chó sau khi luä treã
chia nhau thò lúâi xin sûäa cuãa caác cö múái hiïåu nghiïåm.
Giïëng sûäa trong laânh êëy àaä laâm tuön chaãy khöng biïët bao nhiïu doâng
sûäa maát, laâm cùng troân bao nhiïu bêìu vuá thiïëu phuå vaâ tûâ àoá laâm cùng
trong bao nhiïu àöi maá treã thú no sûäa meå. Töi söëng úã Haâ Nöåi, nhên luác traâ
dû tûãu hêåu cuäng thûúâng kïí cêu chuyïån àoá vúái caác baâ caác chõ. Cuäng àaä
nhiïìu lêìn töi phaãi àûa caác chõ caác baâ vûúåt àûúâng xa vïì thùm toâa miïëu cöí
vaâ dêng lïî vêåt cuâng lúâi cêìu nguyïån bïn toâa miïëu cöí.
Nïëu thùm Cöí êëp Àûúâng Lêm, caác baån chúá quïn thùm giïëng Sûäa maát
NGUYÏÎN XUÊN DIÏÅN laânh quï töi.

Giïëng sûäa

VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

27
TÛÂ TRONG DI SAÃN

Thên nhû boáng chúáp, coá röìi khöng

Cêy cöëi xuên tûúi, thu naäo nuâng
Mùåc cuöåc thõnh suy àûâng súå haäi
Kòa kòa ngoån coã gioåt sûúng àöng

Thô LyÙ- TRAÀN

nguoàn tö duy minh trieát
HOAÂNG QUÖËC HAÃI

VÙN HIÏËN
28 VIÏÅT NAM
C
hêëm dûát àïm trûúâng ngaân nùm Bùæc thuöåc, múã
ra möåt thúâi kyâ àöåc lêåp tûå chuã lêu daâi, cöng êëy
do Ngö Vûúng Quyïìn. Nhûng chó ñt nùm sau,
laåi caát cûá, xêu xeá, tranh giaânh. Deåp xong loaån 12 sûá
quên, lïn ngöi hoaâng àïë, àïën lûúåt cha con Àinh Tiïn
Hoaâng bõ aám haåi. Caái chïët cuãa cha con öng túái nay vêîn
coân laâ möåt nghi aán.
Àûúåc ngöi nûúác, Lï Hoaân trong loâng vêîn chûa hïët
lo súå. Àem nöîi lo êëy hoãi möåt bêåc thiïìn sû löîi laåc. Hùèn
Lï Hoaân chó mong Àöî Phaáp Thuêån chó cho öng giaãi
phaáp àöëi phoá vúái caác phe àöëi lêåp, àöëi phoá vúái caác saách
àöång ngûúâi Mûúâng úã Thanh Hoaá, ngûúâi Nuâng úã Cao
Bùçng, Laång Sún thûúâng nöíi dêåy cûúáp phaá, chöëng laåi
quan quên, vaâ caã sûå àe doåa cuãa nhaâ Töëng.
Thay vò "Àaáp quöëc vûúng quöëc töå chi vêën", (tûác laâ
traã lúâi àiïìu vua hoãi vïì "ngöi nûúác"; ngöi nûúác úã àêy
chñnh laâ võ trñ cuãa nhaâ vua); thiïìn sû àoåc luön cho vua
nghe möåt baâi kïå, nhùçm vaâo chuã àïì vua hoãi:
Quöëc töå nhû àùçng laåc
Nam thiïn lyá thaái bònh
Vö tri cû àiïån caác
Xûá xûá tûác àao binh.
Nghôa laâ:
Ngöi nûúác nhû dêy leo quêën quñt
ÚÃ goác trúâi Nam (múã ra) caãnh thaái bònh
(Duâng àûúâng löëi) vö vi núi cung àiïån
Thò khùæp moåi núi àïìu tùæt hïët àao binh.
Nhaâ thiïìn hoåc khuyïn vua, muöën giûä àûúåc ngöi
nûúác thò phaãi àoaân kïët, nhû loaâi dêy leo xoùæn xuyát vaâo
nhau thò múái coá sûác maånh. Vaâ àûúâng löëi haânh xûã cuãa
nhaâ vua núi triïìu chñnh, phaãi laâ "àûúâng löëi vö vi". Vö
vi maâ Àöî Phaáp Thuêån noái úã àêy khöng coá nghôa laâ
khöng haânh àöång; nhaâ thiïìn noái "vö vi", thò nïn hiïíu
àoá laâ "vö ngaä". Nhû vêåy, Àöî Phaáp Thuêån àaä khuyïn
hoaâng àïë Lï Hoaân: tinh thêìn àoaân kïët vaâ sûå trong saåch
cuãa triïìu àònh, àoá seä laâ nguöìn göëc cuãa thaái bònh, an laåc
cuãa àêët nûúác.
Coá leä thiïìn sû Àöî Phaáp Thuêån, laâ möåt trong nhûäng
nhaâ Phêåt hoåc àêìu tiïn úã nûúác ta, taåo tiïìn àïì cho àaåo
gùæn vúái àúâi, tham gia tñch cûåc vaâo moåi mùåt trong àúâi
söëng xaä höåi, caã vïì vùn hoaá vaâ chñnh trõ theo hûúáng tiïën
böå. Ta biïët caác thiïìn sû cuöëi Tiïìn Lï àêìu Lyá, àaä coá taác
àöång tñch cûåc thïë naâo vaâo viïåc laâm naãy sinh möåt triïìu
àaåi múái. Àoá laâ vai troâ cuãa caác thiïìn sû Àa Baão, Khaánh
Vùn, àùåc biïåt laâ sû Vaån Haånh.
Àoá cuäng chñnh laâ sûå vaån bêët àùæc dô caác thiïìn sû
buöåc phaãi tham gia vaâo viïåc diïåt trûâ caái aác, tön vinh caái
thiïån, tûåa nhû sau naây, Tuïå Trung thûúång sô Trêìn
Quöëc Tung hai lêìn thên laâm tûúáng trûåc tiïëp cêìm quên
àaánh giùåc Nguyïn - Möng höìi cuöëi thïë kyã 13. Khi thïë
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
29
TÛÂ TRONG DI SAÃN
nûúác àaä bònh öín, caác võ thiïìn sû laåi chuyïn têm tu àaåo.
Vaån Haånh, cha àeã cuãa vûúng triïìu Lyá, khi Lyá Cöng
Uêín àaä àiïìu khiïín triïìu chñnh vûäng vaâng röìi, dûúâng
nhû öng khöng quan têm àïën caác vêën àïì chñnh trõ nûäa.
Thiïìn sû Vaån Haånh khi sùæp viïn tõch, caác àïå tûã hoãi vïì
Àaåo, öng noái lúâi "kïå".
THÕ ÀÏå TÛÃ
Thên nhû àiïån aãnh hûäu hoaân vö
Vaån möåc xuên vinh, thu hûåu khö
Nhêm vêån thõnh suy vö böí uyá
Thõnh suy nhû löå thaão àêìu phö
BAÃO CAÁC HOÅC TROÂ
Thên nhû boáng chúáp, coá röìi khöng
Cêy cöëi xuên tûúi, thu naäo nuâng
Mùåc cuöåc thõnh suy àûâng súå haäi
Kòa kòa ngoån coã gioåt sûúng àöng
(Ngö Têët Töë dõch)
Vaån Haånh chó cho àïå tûã thêëu hiïíu quan niïåm cuãa
nhaâ Phêåt laâ khöng chêëp hûäu, chùèng chêëp vö. Ngay caái
thên ta tûúãng nhû laâ coá, böîng chöëc àaä laâ khöng, tûâ coá
àïën khöng chó nhû möåt aánh chúáp. Caã sûå vêån haânh cuãa
thïë giúái sùæc tûúáng kia, thõnh suy dúâi àöíi coá khaác chi
gioåt sûúng trïn àêìu ngoån coã. Do vêåy, viïåc söëng chïët,
thõnh suy laâ leä thûúâng hùçng.
Coá möåt àiïìu thuá võ laâ trong caác àúâi Lyá - Trêìn, rêët
VÙN HIÏËN
30 VIÏÅT NAM
nhiïìu caác bêåc vua anh minh kiïm thiïìn sû. Trûúâng húåp
Lyá Phêåt Maä (Lyá Thaái Töng 1000 - 1054) khöng laâ möåt
biïåt lïå. Quan niïåm cuãa öng vïì thúâi gian vaâ khöng gian,
laâ möåt thûá khöng gian vaâ thúâi gian rêët gêìn guåi vúái
thuyïët tûúng àöëi ngaây nay. Trong baâi kïå truy taán võ töí
cuãa doâng thiïìn Tò-ni-àa-lûu-chi, àaä mêët hún 400 nùm
trûúác khi öng àûúåc sinh ra. Vêåy maâ öng viïët cûá nhû
möåt nhaâ vêåt lyá hoåc thúâi nay:
Haåo haåo Lùng Giaâ nguyïåt
Phên phên Baát Nhaä liïn
Haâ thò lên diïån kiïën
Tûúng dûä thoaåi truâng huyïìn.
Dõch thú:
Lùng Giaâ ngúâi boáng nguyïåt
Baát Nhaä nûác muâi sen
Hoåp mùåt chûâng bao taá
Cuâng nhau baân leä huyïìn.
(Ngö Têët Töë dõch)
Triïët lyá àúâi Lyá qua thú thiïìn, khùèng àõnh caái khaã
biïën vaâ caái bêët biïën trong thïë giúái vi mö vaâ vô mö.
Caái khaã biïën laâ thïë giúái hònh tûúáng, sùæc tûúáng; caái
bêët biïën laâ àaåo, laâ qui luêåt cuãa tûå nhiïn.
Trong baâi "Thõ àïå tûã Baãn Tõch", tûác laâ baão cho hoåc
troâ laâ Baãn Tõch, thiïìn sû Àaâo Thuên Chêu viïët:
Chên tñnh thûúâng vö tñnh
 Haâ tùçng hûäu sinh diïåt
Thên thõ sinh diïåt phaáp
Phaáp tñnh võ tùçng diïåt
Dõch nghôa:
Chên tñnh luön luön khöng coá tñnh
Noá chûa tûâng coá sinh diïåt
Thên ngûúâi laâ hiïån tûúång sinh diïåt
Nhûäng phaáp tñnh thò chûa tûâng sinh diïåt
Do nhêån thûác vïì qui luêåt sinh tûã cuäng nhû caác qui
luêåt khaác cuãa tûå nhiïn coá tñnh baãn thïí luêån nhû vêåy,
nïn con ngûúâi thúâi àoá coá löëi söëng rêët höìn nhiïn, vaâ hoaâ
àöìng vaâ thaái àöå söëng rêët chuã àöång, tñch cûåc. Baâi "Caáo
têåt thõ chuáng" cuãa thiïìn sû Maän Giaác (1052 - 1096) ra
àúâi gêìn möåt ngaân nùm, maâ sao ta coá caãm giaác nhû noá
àûúåc viïët vaâo thúâi nay.
Böën cêu àêìu:
Xuên khûá baách hoa laåc
Xuên lai baách hoa khai
Sûå thûåc nhaän tiïìn quaá
Laäo toâng àêìu thûúång lai
Nhùçm noái vïì böën nuái, tûác laâ böën nöîi khöí cuãa con
ngûúâi: sinh - laäo - bïånh - tûã thò ai cuäng biïët röìi. Búãi
trong cuöåc àúâi ai maâ khöng traãi qua böën caãnh bêët haånh
àoá. Vïì böën cêu naây thò nhiïìu thi nhên coá thïí viïët àûúåc.
Nhûng hai cêu cuöëi:
Maåc võ xuên taân hoa laåc têån
Àònh tiïìn taåc daå nhêët chi mai
Nhêët àõnh phaãi laâ möåt nhaâ thiïìn hoåc uyïn baác múái
lêåp nöíi tûá naây, àïí baâi thú àaåt túái giaá trõ vônh hùçng, song
nïëu khöng phaãi laâ taâi nùng traác viïåt cuãa möåt bêåc thi
thaánh, thò khöng thïí goái nöíi caái tûá lúán lao kia trong 14
chûä, maâ möîi chûä àïìu nhû möåt viïn kim cûúng lêëp
laánh.
Viïåc tu àaåo cuãa Trêìn Nhên Töng khöng hïì coá maãy
may thoaát ly thïë gian, cêìu tòm sûå yïn nhaân cho thên
têm. Nhaâ vua ài tòm chên lyá; khaác vúái caác triïët gia cuâng
thúâi úã phûúng Têy, hoå tòm chên lyá qua thïë giúái hiïån
tûúång, tûác laâ tòm trong caái àöång; traái laåi Trêìn Nhên
Töng tòm chên lyá trong caái tônh, tòm chñnh trong baãn
thên mònh, trong loâng mònh.
Nhaâ vua khuyïn moåi ngûúâi haäy trong lùång soi tòm
vaâo chñnh mònh, löi cho bùçng àûúåc öng Phêåt (tûác chên
lyá) úã trong têm mònh ra, chúá coá voång àöång maâ cêìu tòm
tha lûåc. Àoá chñnh laâ giaáo lyá hûúáng nöåi.
Trong "Cû trêìn laåc àaåo" àïå nguä höåi, ngaâi viïët:
Buåt úã trong nhaâ
Chùèng phaãi tòm xa
Nhên khuy baãn (quïn baãn göëc)
Nïn ta tòm Buåt
Chón múái hay
Chñnh Buåt laâ ta
Chñnh öng laâ möåt thiïìn sû, laåi tuyïn caáo khöng cêìn
thiïìn:
"Gia trung hûäu baão hûu têìm mõch
Àöëi caãnh vö têm maåc vêën thiïìn"
(Trong nhaâ sùén ngoåc thöi tòm kiïëm
Lùång loâng àöëi caãnh hoãi chi thiïìn)
Vaâ viïåc tu àaåo chùèng coá gò laâ khoá, cûá söëng giûäa àúâi
möåt caách vui veã, tuyâ caái duyïn noá àïën, tu àûúåc thò tu.
Vaâ viïåc tu naây cuäng tûå nhiïn nhû ngûúâi àoái thò ùn, mïåt
thò nguã, coá chi phaãi nhiïu khï, phiïìn toaái.
"Cû trêìn laåc àaåo thaã tuyâ duyïn
Cú tùæc thûåc hïì, khöën tùæc miïn"
Vaâ Tuïå Trung thûúång sô, bêåc thêìy cuãa Àiïìu Ngûå
Giaác Hoaâng Trêìn Nhên töng cuäng chó cho ngûúâi hoåc
àaåo möåt quan àiïím tu têåp rêët thoaáng àaäng:
THÕ HOÅC
(Gúåi baão ngûúâi hoåc àaåo)
Hoåc giaã phên phên bêët naåi haâ
Àöì tûúng linh àñch khöí tûúng ma
Baáo quên hûäu yã tha mön höå
Nhêët àiïím xuên quang xûá xûá hoa
Dõch thú:
Hoåc àaåo mïnh mang ai coá hay
Gaåch àem maâi gaåch cûåc lùæm thay
Cûãa ngûúâi anh haäy thöi nûúng dûåa
Möåt aáng xuên vïì hoa àoá àêy
(Àöî Vùn Hyã dõch)
Roä raâng laâ thú thiïìn cuäng nhû thiïìn hoåc caác àúâi Lyá-
Trêìn laâ möåt minh chûáng cho thêëy con ngûúâi thúâi àoá
söëng tûå tin, tûå cûúâng, söëng hoaâ húåp vúái thiïn nhiïn,
vua söëng gêìn dên, vua vúái dên cuâng chung sûác chung
loâng, chung lo viïåc xêy dûång àêët nûúác vaâ baão vïå àêët
nûúác.
Vò sao Àaåi Viïåt thúâi àoá coá àûúåc caác thaânh tûåu êëy?
Trûúác hïët phaãi tûå haâo maâ noái rùçng, Àaåi Viïåt vaâo thúâi
àiïím lõch sûã àoá, xuêët hiïån nhiïìu bêåc trñ thûác Phêåt giaáo
vûâa laâ caác nhaâ thiïìn hoåc löîi laåc, vûâa laâ caác bêåc vua chuáa
anh minh. Nhûäng võ vua kiïm triïët gia êëy cuâng vúái caác
bêåc trñ tuïå àaä xêy dûång àûúåc möåt nïìn Viïåt Phêåt, möåt
doâng thiïìn hûúáng nöåi, àaä khai phoáng àûúåc sûác maånh
tiïìm êín trong möîi con ngûúâi, kïët thaânh nöåi lûåc vö song
cuãa toaân dên töåc.
Chñnh vò tñnh hûúáng nöåi cuãa thiïìn hoåc àûúåc coi nhû
möåt hïå tû tûúãng chñnh thöëng cuãa thúâi àaåi, nïn caác àúâi
Lyá-Trêìn àaä triïåt àïí khai thaác àûúåc sûác maånh nöåi lûåc,
tuyïåt nhiïn khöng dûåa vaâo tha lûåc, vò vêåy sûác tûå cûúâng
cuãa dên töåc rêët lúán.Vaâ cuäng vò vêåy maâ caác àïë quöëc xêm
lûúåc hung haän nhû Töëng, nhû Nguyïn-Möng àïìu lêìn
lûúåt bõ àaánh baåi.
ÚÃ àêy phaãi thûâa nhêån Phêåt giaáo àaä dûåa vaâo sûác
maånh cuãa dên töåc àïí phaát triïín Àaåo vaâ xêy dûång àêët
nûúác, dên töåc cuäng dûåa vaâo trñ tuïå saáng suöët cuãa hoåc
thuyïët "tam giaáo àöìng nguyïn" àïí vûúåt thoaát. Nhû
vêåy, têët caã àïìu phuåc vuå cho möåt muåc tiïu töëi thûúång
laâ sûå trûúâng töìn cuãa dên töåc. Nïëu khöng, thò khöng
thïí lyá giaãi àûúåc möåt xaä höåi öëm yïëu, rïåu raä, chia ly,
ngheâo àoái vêåt vaä thúâi Lï Long Àônh (hön quên ngoaå
triïìu), böîng vuåt lïn thaânh möåt nhaâ nûúác cûúâng thõnh
thúâi Ly á- Trêìn.
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
31
TÛÂ TRONG DI SAÃN
NGUYÏÎN BÓNH KHIÏM
TRONG SÛÅ CHUYÏÍN BIÏËN VÏÌ ÛÁNG XÛÃ CHÑNH TRÕ
CUÃA TRÑ THÛÁC VIÏÅT NAM
CAO TÛÅ THANH
S
au nhiïìu nùm hoâa bònh
trong hoaân caãnh quöëc gia
phong kiïën àöåc lêåp vaâ
thöëng nhêët, Viïåt Nam bûúác vaâo
möåt thúâi kyâ phên tranh vaâ nöåi
chiïën keáo daâi gêìn ba thïë kyã bùæt
àêìu tûâ 1527 vúái viïåc Maåc Àùng
Dung cûúáp ngöi nhaâ Lï. Khaác vúái
thúâi Höì Quyá Ly cûúáp ngöi nhaâ
Trêìn, chiïën tranh Nam - Bùæc triïìu
nöí ra ngay sau àoá, keáo daâi hún
möåt trùm nùm àöìng thúâi nuöi
dûúäng trong noá mêìm möëng cuãa
möåt tònh thïë phên tranh khaác
khúãi ài tûâ mêu thuêîn giûäa hai
nhoám Trõnh - Nguyïîn trong nöåi
böå triïìu Lï Trung Hûng. Nhûäng
mêu thuêîn xaä höåi vaâ biïën àöång
chñnh trõ naãy sinh tûâ hoaåt àöång
tranh giaânh quyïìn lûåc giûäa caác
VÙN HIÏËN
32 VIÏÅT NAM
phe phaái phong kiïën àùåt ra trûúác
têìng lúáp nhaâ nho - trñ thûác Viïåt
Nam àûúng thúâi nhiïìu vêën àïì
trong caã nhêån thûác lêîn hoaåt àöång,
vaâ quaá trònh giaãi quyïët nhûäng
vêën àïì êëy àaä taåo ra möåt chuyïín
biïën trong khaã nùng cuäng nhû
têåp quaán ûáng xûã chñnh trõ cuãa hoå.
Coá thïí tòm hiïíu sûå chuyïín biïën
naây qua cuöåc àúâi chñnh trõ cuãa
Nguyïîn Bónh Khiïm.
Thûúâng xuyïn bõ àùåt trûúác
hiïím hoåa ngoaåi xêm, Nhaâ nûúác
dên töåc úã Viïåt Nam sau khi hònh
thaânh àaä phaát triïín khöng phaãi
chó nhùçm àaáp ûáng caác nhu cêìu
quaãn lyá hoaåt àöång kinh tïë vaâ sinh
hoaåt xaä höåi cuãa cöång àöìng, maâ
coân nhùçm àaáp ûáng caác nhu cêìu
baão vïå àöåc lêåp chñnh trõ vaâ toaân
veån laänh thöí cuãa dên töåc. Àiïìu
naây àûúåc chûáng minh suöët möåt
ngaân nùm Bùæc thuöåc vaâ àûúåc
khùèng àõnh qua hoaåt àöång cuãa
Nhaâ nûúác phong kiïën dên töåc tûâ
caác triïìu Àinh, Lï, Lyá, Trêìn túái
Hêåu Lï. Dïî hiïíu vò sao trñ thûác
Viïåt Nam caã caác cao tùng thúâi Lyá-
Trêìn lêîn caác danh nho àêìu thúâi
Hêåu Lï àïìu gùæn mònh vaâo vúái
chñnh quyïìn, coi triïìu àònh laâ
biïíu trûng cho lyá tûúãng àöåc lêåp
cuãa dên töåc. Àuáng ra, úã hoå cuäng
àaä xuêët hiïån nhûäng mêìm möëng
àöåc lêåp trong tû duy vaâ haânh
àöång chñnh trõ, maâ àiïín hònh laâ
viïåc ngûúâi trñ thûác kiïåt xuêët, võ
anh huâng dên töåc Nguyïîn Traäi ra
cöång taác vúái nhaâ Höì “soaán
nghõch” nùm 1400. Nhûng quaá
trònh tham gia khaáng chiïën chöëng
quên Minh àaä keáo taác giaã Bònh
Ngö àaåi caáo trúã vïì vúái têåp quaán
truyïìn thöëng khi àêët nûúác àaä àûúåc
giaãi phoáng, vaâ tûå giúái haån trong
möåt khuön mêîu ûáng xûã chñnh trõ
chó chêëp nhêån möåt vûúng triïìu
duy nhêët laâ chñnh thöëng vaâo luác
triïìu Lï trïn con àûúâng phong
kiïën hoáa cuãa noá àang dêìn dêìn haå
thêëp ngoån cúâ dên chuã, àöìng thúâi
ngaây caâng toã ra àöëi lêåp vúái tû
tûúãng nhên nghôa, Nguyïîn Traäi àaä
bõ àêíy túái thaãm kõch Lïå Chi Viïn.
Yïu cêìu thöëng nhêët vûúng triïìu àïí
thöëng nhêët àêët nûúác maâ taåo ra sûác
maånh cêìn thiïët cho viïåc àïì phoâng
hiïím hoåa ngoaåi xêm do àoá dô
nhiïn laâ coá yá nghôa tñch cûåc, nhûng
sûå têåp trung àaáp ûáng yïu cêìu êëy
theo lïì löëi phong kiïën qua nhiïìu
nùm laåi taåo ra têm lyá phöí biïën coi
triïìu laâ nûúác, thêåm chñ trong
khöng ñt trûúâng húåp coân dêîn túái
viïåc hy sinh nhûäng quyïìn lúåi lêu
daâi cuãa àêët nûúác, ài ngûúåc laåi
nhûäng nguyïån voång chñnh àaáng
cuãa nhên dên, vuâi dêåp ngûúâi hiïìn,
bao che keã aác... dûúái danh nghôa
gòn giûä uy tñn vaâ sûå thöëng nhêët cuãa
vûúng triïìu. Theo àaâ trûúåt trïn àoá
phûúng tiïån àaä bõ ngöå nhêån laâ muåc
àñch êëy, àûúâng löëi cuãa chñnh
quyïìn cuäng nhû hoaåt àöång cuãa trñ
thûác dêìn dêìn khöng coân phaãn aãnh
àûúåc chñnh xaác hiïån thûåc cuãa àêët
nûúác vaâ xaä höåi nûäa. Trong phaåm vi
Àïìn thúâ Nguyïîn Bónh Khiïm
cung àònh, sûå suy thoaái naây laåi laâm
hònh thaânh caác nhoám chñnh trõ àöëi
lêåp nhau vïì quan àiïím vaâ chöëng
baáng nhau vò quyïìn lúåi, maâ kïët
quaã àiïín hònh laâ sûå quy tuå cuãa möåt
söë quan laåi quanh Höì Quyá Ly thúâi
Trêìn hay Maåc Àùng Dung thúâi Lï,
uãng höå hai viïn Thaái sû nhiïìu taâi
nùng vaâ giaâu tham voång naây baá
chiïëm quyïìn haânh röìi tiïën túái àoaåt
ngöi Thiïn tûã. Nhûng úã thïë kyã XVI
thò nhûäng xaáo tröån trong àêët nûúác
sau vuå àaão chñnh cuãa Maåc Àùng
Dung àaä keáo têìng lúáp nho sô - trñ
thûác ra khoãi giêëc mú bònh an yá
thûác hïå, khi cuöåc àêëu tranh giaânh
quyïìn lûåc giûäa caác phe phaái phong
kiïën àùåt ra trûúác hoå nhiïìu vêën àïì
múái vïì tûúng lai àêët nûúác vaâ vêån
mïånh dên töåc, nhûäng vêën àïì thaách
thûác taâi nùng cuãa hoå àöìng thúâi àùåt
toaân böå tri thûác cuäng nhû àaåo àûác
chñnh trõ cuãa hoå vaâo möåt khaão
nghiïåm lõch sûã coá thïm nhûäng tiïu
chuêín múái cuãa möåt chuã nghôa
nhên vùn. Sûå chuyïín biïën trong
ûáng xûã chñnh trõ cuãa trñ thûác Viïåt
Nam thúâi Nguyïîn Bónh Khiïm vò
vêåy cêìn àûúåc nhòn nhêån trong
hoaân caãnh vaâ theo chiïìu hûúáng êëy.
Thi àöî Traång nguyïn röìi laâm
quan vúái nhaâ Maåc nùm 1535,
Nguyïîn Bónh Khiïm hùèn cuäng
chùèng tõ hiïìm gò caái viïåc coá thïí bõ
coi laâ “töåi nhên danh giaáo” vò àaä ra
phuâ taá “nguåy triïìu” trong con mùæt
cuãa nhûäng nho sô trung thaânh vúái
nhaâ Lï, nhêët laâ khi trûúác àoá cuåc
diïån Nam Bùæc triïìu àaä chñnh thûác
múã ra vúái viïåc Lï Trung Töng tûâ
Ai Lao trúã vïì Thanh Hoáa. Hún thïë
nûäa, öng coân thûúâng xuyïn böåc löå
chñ nguyïån khuöng phuâ nhaâ Maåc,
kïí caã trûúác lêîn sau khi vïì trñ sô lêìn
àêìu nùm 1542. Nhûng cuöåc àúâi
chñnh trõ cuãa öng laåi mang möåt
mêu thuêîn nhuöëm maâu bi kõch. Bõ
caác lûåc lûúång thên Lï chöëng àöëi vaâ
khöng àuã khaã nùng tiïu diïåt Nam
triïìu, nhaâ Maåc cûá phaãi luâi dêìn trïn
caã chiïën trûúâng lêîn chñnh trûúâng
vaâ do àoá khöng thïí trúã thaânh
phûúng tiïån hûäu hiïåu àïí Nguyïîn
Bónh Khiïm thi thöë taâi nùng maâ
thûåc hiïån têm nguyïån giuáp àúâi
haânh àaåo. Trong khi àoá, sûå troång
voång vaâ àaäi ngöå cuãa caác vua nhaâ
Maåc àaä àûa viïn Thõ lang tûúác hêìu
vïì trñ sô Nguyïîn Bónh Khiïm lïn
àõa võ möåt viïn Thûúång thû tûúác
cöng, möåt võ “Sún trung Tïí tûúáng”
sau 1542 laåi khöng cho pheáp öng
dûát khoaát nhû nhûäng Lï Baá Ly,
Nguyïîn Khaãi Khang maâ boã Maåc
vïì Lï, gheáp mònh vaâo vúái lûåc
lûúång àang ngaây caâng chiïëm ûu
thïë trong viïåc kïët thuác chiïën tranh,
thöëng nhêët àêët nûúác. Khöng phaãi
ngêîu nhiïn maâ àaä coá truyïìn
thuyïët rùçng ngoaâi viïåc chó cho Maåc
Mêåu Húåp ruát lïn Cao Bùçng, öng
coân maách nûúác cho Nguyïîn
Hoaâng vaâo Thuêån Hoáa, thêåm chñ
coân khuyïn caã Trõnh Kiïím cûá giûä
danh nghôa bïì töi nhaâ Lï maâ nùæm
thûåc quyïìn, “giûä chuâa thúâ Phêåt maâ
ùn oaãn”(1). Viïåc xuêët hiïån möåt
chñnh khaách lúán, möåt chiïën lûúåc
gia kiïåt xuêët àuã khaã nùng giaãi
quyïët caác vêën àïì troång àaåi vúái
chñnh nhûäng àiïìu kiïån thûåc tïë cuãa
hiïån traång chñnh trõ àûúng thúâi
nïëu khöng phaãi laâ möåt hiïån thûåc
cuãa lõch sûã thò cuäng laâ möåt nguyïån
voång cuãa xaä höåi, nhûng àoá laåi phaãi
laâ möåt ngûúâi úã vaâo caái thïë àûáng
trïn têët caã caác phe phaái chñnh trõ
hay ñt ra cuäng khöng gùæn boá vúái lúåi
ñch cuãa riïng bïn naâo nhû Nguyïîn
Bónh Khiïm. Cho nïn, ngoaâi viïåc
thïí hiïån sûå chêëp nhêån taåm thúâi cuãa
möåt böå phêån trñ thûác vaâ nhên dên
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
33
TÛÂ TRONG DI SAÃN
Viïåt Nam thïë kyã XVII - XVIII vïì
hiïån traång chñnh trõ nûúác nhaâ,
truyïìn thuyïët noái trïn coân ñt nhiïìu
phaãn aãnh nhêån àõnh cuãa ngûúâi sau
vïì cuöåc àúâi chñnh trõ cuãa Traång
Trònh, möåt cuöåc àúâi tiïu biïíu cho
haâng trùm haâng ngaân keã sô coá caã
têm huyïët, àûác àöå lêîn taâi nùng maâ
àaânh àïí cho “súã hoåc trúã nïn vö
duång” noái nhû Vuä Phûúng Àïì vò
khöng coá caách naâo thûåc hiïån lyá
tûúãng giuáp nûúác lo àúâi vúái
phûúng tiïån àûúng thúâi laâ chñnh
quyïìn phong kiïën. Àaáng tiïëc laâ
trïn niïn biïíu Nguyïîn Bónh
Khiïm hiïån vêîn coân nhiïìu khoaãng
tröëng, àiïìu naây haån chïë rêët lúán túái
viïåc tòm hiïíu haânh traång chñnh trõ
cuãa öng sau 1542. Song roä raâng laâ
khaác vúái Nguyïîn Traäi, caái bi kõch
trong cuöåc àúâi chñnh trõ êëy laåi
khöng àûa Nguyïîn Bónh Khiïm
túái möåt Lïå Chi Viïn. Dô nhiïn,
nhên caách chñnh trõ úã caã hai ngûúâi
trñ thûác lúán naây àïìu saáng ngúâi möåt
têëm loâng thûúng dên yïu nûúác,
nhûng thúâi àaåi àaä cho pheáp
Nguyïîn Bónh Khiïm àaåt túái möåt
quan niïåm cuäng nhû möåt thaái àöå
ûáng xûã chñnh trõ phuâ húåp hún. Nïëu
chñnh quyïìn nhaâ Lï àöëi vúái
Nguyïîn Traäi gêìn nhû laâ lyá tûúãng
thò chñnh quyïìn nhaâ Maåc àöëi vúái
Nguyïîn Bónh Khiïm chó laâ phûúng
tiïån – Vuä Phûúng Àïì tûâng vñ viïåc
öng ra laâm quan vúái nhaâ Maåc nhû
viïåc Khöíng Tûã muöën tiïën thên vúái
Cöng Sún Phêët Nûäu, loaån thêìn
nûúác Löî thúâi Xuên thu. Nhûng
chùèng phaãi Nguyïîn Bónh Khiïm
chó àún giaãn tiïën thoaái theo kiïíu
“àúâi duâng thò laâm, àúâi boã thò êín”
nhû lúâi taán dûúng cuãa Vuä Phûúng
Àïì. Àöëi vúái öng, viïåc caáo quan
khöng hùèn ài àöi vúái viïåc úã êín
theo caái nghôa chaán àúâi thoaát tuåc.
Ngûúâi ta àaä thêëy öng böåc löå möåt
quan niïåm khaá àöåc àaáo vïì viïåc
haânh taâng, xuêët xûã qua baâi thú
võnh hai cêy àa giaâ bïn quaán
Trung Tên:
Sú phaåp àöëng lûúng phuâ àaåi
haå/Haão tûúng êëm tyá cêåp tû dên.
(Rûúâng cöåt thiïëu taâi nêng maái
lúán/Nùæng mûa coân taán giuáp dên
VÙN HIÏËN
34 VIÏÅT NAM
Lïî höåi Nguyïîn Bónh Khiïm
naây) (Trung Tên quaán nhõ laäo
dung thuå) (2)
Khöng laâm àûúåc bïì töi lûúng
àöëng cuãa triïìu àònh thò cuäng coá thïí
trúã thaânh keã sô che chúã cho dên
möåt phûúng, àoá hùèn laâ ûúác
nguyïån maâ cuäng laâ nhêån thûác cuãa
Nguyïîn Bónh Khiïm sau lêìn àêìu
tiïn caáo quan vïì trñ sô. Nhêån thûác
êëy cuâng vúái tû tûúãng dên laâ göëc
cuãa nûúác “Cöí lai quöëc dô dên vi
baãn, Àùæc quöëc ûng tri taåi àùæc dên -
Xûa nay nûúác lêëy dên laâm göëc,
Àûúåc nûúác nïn hay búãi àûúåc dên”
(Caãm hûáng) àaä giuáp öng luön giûä
àûúåc sûå thanh thaãn trong tònh caãm
vaâ àùåc biïåt laâ sûå quên bònh vïì têm
lyá, àïí cho nhûäng khi bêët àùæc chñ
trïn con àûúâng hoaån löå, ngûúâi
“thiïn haå sô” naây coá thïí lêåp tûác trúã
thaânh möåt võ “àõa trung tiïn”.
Nhûng àïí àaåt àûúåc sûå ung dung
êëy, Nguyïîn Bónh Khiïm àaä duâng
nhûäng caách thûác gò vaâ nhêët laâ
nhûäng phûúng tiïån naâo maâ che
chúã cho nhên dên chùèng haån úã quï
öng vuâng Vônh Laåi, Trung Am
khoãi naån thuïë nùång sûu cao, tai
trúâi aách nûúác? Chó coá têëm loâng
cuâng kiïën thûác, vaâ võ chñnh khaách
núi öng àaä hoáa thên thaânh nhaâ àaåo
àûác trong baâi Trung Tên quaán bi
kyá khi viïët “Trung laâ caái chñnh
giûäa cuãa tñnh thiïån, Tên laâ caái bïën
baäi àïí vïì theo...”, triïín khai
nguyïn lyá “Trung giaã bêët thiïn bêët
yã vö quaá bêët cêåp chi danh” cuãa
saách Trung dung möåt caách rêët
trung dung nhûng coá nhûäng khña
caånh phuâ húåp vúái àúâi söëng chñnh
trõ Viïåt Nam buöíi êëy. Reân tñnh
thiïån, giûä mûåc trung, suy xeát troån
veån, haânh àöång nhêët quaán, thêån
troång úã viïåc, thaânh tñn vúái ngûúâi...
- nhûäng nguyïn tùæc xûã thïë baâng
baåc maâu sùæc “minh triïët baão thên”
maâ Nguyïîn Bónh Khiïm nïu trong
baâi Trung Tên quaán bi kyá hùèn àaä
àûúåc khaái quaát tûâ möåt thûåc tiïîn
ûáng xûã chñnh trõ. Àaáng chuá yá laâ
trong baâi vùn bia noái trïn, öng laåi
viïët “Thúâ cha hïët loâng hiïëu, thúâ
vua chúá döëi traá”, chûá khöng viïët
“Thúâ vua hïët loâng trung”, nghôa laâ
khöng sa vaâo möåt cûåc àoan cuãa tñn
àiïìu Nho giaáo. Cho nïn, cuâng diïîn
taã têëm loâng lo nûúác luác tuöíi giaâ,
nhûng khaác vúái Nguyïîn Traäi viïët
trong baâi Giaán nghõ àaåi phu kiïm
Tri Tam quaán sûå taå biïíu “Sao vaän
caãnh àaä xïë boáng tang du, maâ
thanh möång coân vûúng núi kim
khuyïët?”(3) coi triïìu àònh laâ àêët
nûúác, Nguyïîn Bónh Khiïm àaä viïët
trong baâi Tûå thuêåt “Laäo lai võ ngaãi
tiïn ûu chñ” (Lo àúâi, tuöíi lúán chûa
nguöi chñ), lêëy xaä höåi laâm non
söng. Roä raâng, vúái Nguyïîn Bónh
Khiïm, giúái nho sô - trñ thûác Viïåt
Nam àaä àaåt túái möåt trònh àöå nhêån
thûác cuäng nhû khaã nùng ûáng xûã
chñnh trõ cao hún so vúái thúâi gian
trûúác àoá. Sûå phên biïåt vûúng triïìu
chñnh thöëng vúái vùn hoáa truyïìn
thöëng núi hoå àaä minh baåch hún
trûúác, àiïìu naây giuáp hoå vûún lïn
thaânh têìng lúáp thïí hiïån vaâ phaãn
aãnh khöng nhûäng quyïìn lúåi vaâ
tûúng lai cuãa àêët nûúác maâ coân caã
lúåi ñch vaâ nguyïån voång cuãa nhên
dên.
Cêìn noái thïm rùçng vúái nhên
caách vaâ baãn lônh chñnh trõ cuãa öng,
Nguyïîn Bónh Khiïm cuäng chó múái
àûáng trong chùång àêìu cuãa quaá
trònh chuyïín biïën toaân diïån coá thïí
coi nhû möåt traâo lûu lõch sûã vïì têåp
quaán ûáng xûã chñnh trõ cuãa trñ thûác
Viïåt Nam thúâi phong kiïën. Coá leä
phaãi àïën nhaâ nho taâi ba vaâ nùng
àöång khöng cam têm chïët giaâ cuâng
cêy coã Àaâo Duy Tûâ, giúái trñ thûác
Viïåt Nam múái thûåc sûå coá àûúåc möåt
quan niïåm dên chuã vaâ tinh thêìn tûå
do trong caã tû duy lêîn haânh àöång
chñnh trõ, mùåc duâ trïn phûúng diïån
lõch sûã, Àaâo Duy Tûâ coá thïí vûâa laâ
möåt naån nhên vûâa laâ möåt töåi nhên.
Nhûng mêu thuêîn giûäa nhu cêìu
àûúåc giaãi phoáng trong sinh hoaåt
chñnh trõ vúái khaã nùng àaáp ûáng
nhu cêìu êëy cuãa xaä höåi àûúng thúâi
àaä àùåt nhûäng Nguyïîn Bónh
Khiïm, Àaâo Duy Tûâ trûúác möåt sûå
Vûúân tûúång trong khu di tñch Nguyïîn Bónh Khiïm
choån lûåa nhiïìu khi bi thaãm. Ngûúâi
trñ thûác chó coá thïí àûúåc giaãi phoáng
triïåt àïí vïì chñnh trõ khi naâo hoå
khöng coân bõ chi phöëi búãi caác lúåi
ñch phe nhoám vaâ nhêët laâ khöng coân
phaãi hoaåt àöång trong töí chûác cuãa
caác lûåc lûúång àöëi lêåp vúái nhên dên.
Xuêët hiïån úã möåt thúâi kyâ khuãng
hoaãng cuãa thïí chïë quên chuã vaâ suy
thoaái cuãa têìng lúáp thöëng trõ, sûå
chuyïín biïën vïì ûáng xûã chñnh trõ
cuãa trñ thûác Viïåt Nam thúâi Nguyïîn
Bónh Khiïm laâ möåt têët yïëu lõch sûã.
Trong giúái haån nhûäng àiïìu kiïån cuå
thïí cuãa thúâi àaåi mònh, vúái chuyïín
biïën êëy, hoå àaä giûä àûúåc võ trñ vaâ
vai troâ truyïìn thöëng trong sinh
hoaåt chñnh trõ cuãa àêët nûúác, võ trñ
vaâ vai troâ àaä àûúåc lõch sûã xaác nhêån
qua truyïìn thuyïët vïì viïåc “laâm
thêìy” cho caã ba têåp àoaân Maåc, Lï
Trõnh vaâ Nguyïîn cuãa Nguyïîn
Bónh Khiïm. Dô nhiïn, bïn caånh sûå
chuyïín biïën noái trïn, möåt quaá
trònh phên hoáa toaân diïån vïì tû duy
vaâ hoåc thuyïët chñnh trõ cuäng diïîn
ra trong nöåi böå giúái trñ thûác, nhûng
nhòn chung thò sûå phên hoáa naây laåi
taåo àiïìu kiïån cho hoå qua thûåc tiïîn
nhêån thûác vaâ hoaåt àöång cuãa mònh
phaãn aãnh vaâ thïí hiïån àûúåc chñnh
xaác hún, sêu sùæc hún, toaân diïån
hún caác quaá trònh xaä höåi trong lõch
sûã cuãa àêët nûúác cuäng nhû nhûäng
traâo lûu tû tûúãng trong àúâi söëng
cuãa dên töåc. Àoá coá leä coân laâ sûå
chuêín bõ cuãa lõch sûã cho ngûúâi trñ
thûác Viïåt Nam thñch ûáng àûúåc vúái
nhûäng xûã caãnh chñnh trõ àùåc biïåt
kiïíu “Àaä coá vua laåi coá chuáa” cuãa
chñnh quyïìn Lï Trõnh úã Àaâng
Ngoaâi hay tûå xûng laâ Thiïn vûúng
song “vêîn theo chñnh saách nhaâ Lï”
cuãa caác chuáa Nguyïîn úã Àaâng
Trong thïë kyã XVII-XVIII. Hún thïë
nûäa, vúái möåt Trònh quöëc cöng
Nguyïîn Bónh Khiïm cuãa nhaâ Maåc
“nguåy triïìu” röìi möåt Hoùçng quöëc
cöng Àaâo Duy Tûâ cuãa hoå Nguyïîn
caát cûá, ngûúâi trñ thûác Viïåt Nam àaä
chûáng toã àûúåc rùçng hoå hoaân toaân
coá khaã nùng kïë thûâa truyïìn thöëng
cuäng nhû thi thöë taâi nùng maâ
khöng nhêët thiïët phaãi gheáp mònh
vaâo vúái vûúng triïìu chñnh thöëng.
Theo thúâi gian, bûúác trûúãng thaânh
vïì ûáng xûã chñnh trõ êëy seä dêìn dêìn
àûúåc khùèng àõnh, goáp phêìn taåo ra
möåt truyïìn thöëng dên chuã chñnh
trõ núi nhûäng ngûúâi trñ thûác Viïåt
Nam ngaây trûúác, truyïìn thöëng àaä
àem laåi cho lõch sûã Viïåt Nam
nhûäng Ngö Thò Nhêåm, Phan Huy
Ñch trong triïìu àaåi nöng dên Têy
Sún cuöëi thïë kyã XVIII vaâ möåt Cao
Baá Quaát vúái ngoån cúâ Vuä Thang
“Àiïëu dên phaåt töåi” úã miïìn Bùæc
nùm 1851 röìi nhûäng Nguyïîn Àònh
Chiïíu, Nguyïîn Hûäu Huên, Höì
Huên Nghiïåp dûúái ngoån cúâ cûáu
nûúác “chùèng nghe Thiïn tûã chiïëu”
úã Nam Kyâ sau Hoâa ûúác 1862.
(Theo Tia Saáng)
(1) Theo Vuä Phûúng Àïì, Baåch Vên am cû
sô, Nguyïîn Cöng Vùn Àaåt phöí kyá, Cöng
dû tiïåp kyá,
(2) Trung têm Hoåc liïåu Böå Giaáo duåc xuêët
baãn, Saâi Goân, 1973, tr. 396 - 415.
Theo Àinh Gia Khaánh, Buâi Duy Tên, Höì
Nhû Sún, Thú vùn Nguyïîn Bónh Khiïm,
NXB. Vùn hoåc, Haâ Nöåi, 1983, tr. 270
(phêìn phiïn êm Viïåt Haán). Nhûäng trñch
dêîn thú vùn Nguyïîn Bónh Khiïm khaác
duâng trong baâi viïët àïìu ruát tûâ cöng trònh
naây.
(3) Theo Vùn Tên, Àaâo Duy Anh, Trêìn
Vùn Giaáp, Nguyïîn Traäi toaân têåp, Nxb.
Khoa hoåc xaä höåi, Haâ Nöåi, 1973, tr. 205
(baãn dõch cuãa Àaâo Duy Anh).
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
35
TÛÂ TRONG DI SAÃN
NHÛÄNG CÊU CA DAO
THUÊÌN QUAÃNG
C
uäng nhû nhiïìu di saãn khaác trong kho taâng vùn
nghïå dên gian cuãa ta, ca dao thûúâng khöng coá
tïn taác giaã, laåi coân coá nhûäng cêu àaä vûúåt khoãi
ranh giúái àõa phûúng xuêët xûá àïí röìi trúã thaânh "cuãa
chung " cho moåi vuâng miïìn. Ca dao thuöåc trûúâng húåp
naây khaá nhiïìu. Xin àún cûã möåt cêu vui vui sau àêy töi
àaä nghe, àaä àoåc, khöng ñt núi sûã duång vaâ núi naâo cuäng
cho laâ cuãa àõa phûúng mònh:
Muöën ùn baánh ñt laá gai
Lêëy chöìng Bònh Àõnh súå daâi àûúâng ài
Nïëu phaåm vi cêëp tónh maâ núi naâo coá àõa danh
mang êm trùæc nhû Bònh Àõnh, Quaãng Ngaäi, Sa Àeác,
Quaãng Trõ... thò àïìu cho laâ cuãa mònh àûúåc caã. Coân vúái
tïn caác tónh maâ chûä cuöëi mang êm bùçng nhû Quaãng
Nam, Thûâa Thiïn, Bònh Dûúng, Haâ Têy thò àaânh xem
nhû... khöng coá baánh ñt laá gai!
Coá nhûäng cêu ca dao chó laâ "àùåc saãn" cuãa möåt àõa
phûúng naâo àoá maâ thöi. Phêìn naây cuäng nhiïìu lùæm,
nhûng trong phaåm vi haån heåp cuãa baâi naây töi chó xin
nïu möåt söë cêu ca dao thuêìn Quaãng, tûác rùåt roâng chêët
Quaãng, nhêët àõnh chó àûúåc saáng taác taåi Quaãng Nam,
thúâi trûúác göìm caã Àaâ Nùéng. Laâ ngûúâi Quaãng, ai cuäng
VÙN HIÏËN
36 VIÏÅT NAM
TÛÚÂNG LINH
biïët cêu:
Àêët Quaãng Nam chûa mûa àaâ thêëm
Rûúåu Höìng Àaâo chûa nhêëm àaâ say
Baån vïì nùçm nghô gaác tay
Hoãi núi mö ún trûúång nghôa daây bùçng ta?
Cêu naây àûúåc xem nhû laâ ngûä trûng rêët lêu àúâi cuãa
àêët vaâ ngûúâi Quaãng Nam mùåc duâ tûâ lêu cuäng coá
khöng ñt sûå baân caäi chûa ngaä nguä. Nhiïìu ngûúâi thùæc
mùæc: trúâi múái mûa hay chûa chûá sao laåi àêët chûa mûa;
cuâng thúâi vúái cêu ca dao naây thò rûúåu Höìng Àaâo coá
hay khöng; baão baån vïì "nùçm nghô gaác tay" hay "nùçm
nguã göëi tay”...
Noái gò thò noái, cêu ca dao trïn vêîn thêëm sêu vaâo
tònh caãm cuãa ngûúâi àêët Quaãng qua nhiïìu thïë hïå.
Ngoá lïn Hoân Keäm Àaá Dûâng
Thûúng cha nhúá meå quaá chûâng bêåu úi!
Ngoaâi àêìu nguöìn söng Thu Böìn cuãa Quaãng Nam
thò úã àêu coá Hoân Keäm Àaá Dûâng nûäa nhó? Nhûäng àõa
danh, thùæng caãnh nhû Cêìu Múái, nuái Cêëm, Thaác Baâ,
Thaác Öng, kïí caã Hoân Voång Phu... coân coá thïí truâng tïn
vúái núi naây núi khaác, nhûng nhûäng àõa àanh trong caác
cêu ca dao sau àêy chùæc chùæn laâ cuãa riïng Quaãng Nam:
 Ai lïn mêëy nhaánh söng Con
Hoãi quên Hûúâng Hiïåu coá coân àaánh Têy?
hoùåc:
Tiïëng àöìn con gaái Baão An
Súám mai ài chúå, töëi àan maânh maânh;
Duy Xuyïn tú luåa myä miïìu Tiïëng mai cûãi dïåt, tiïëng
chiïìu xa quay;
Chiïìu chiïìu mêy phuã Haãi Vên
Chim kïu ghïình àaá gêîm thên laåi buöìn;
Àïm nùçm nghe tröëng Myä Sún
Nghe chuöng Traâ Kiïåu, nghe àúân Phuá Böng;
Gioá nam thöíi xuöëng Loâ Vöi
Ai àöìn vúái baån ta coá àöi baån buöìn?
Dúâi chûn bûúác xuöëng ghe buön
Soáng bao nhiïu dúån daå ta buöìn bêëy nhiïu!
Àûúâng mö xa bùçng àûúâng Gia Cöëc
Döëc mö ngûúåc bùçng döëc Phuá Cang
Lúâi em than hai haâng luåy nhoã
Em coân meå giaâ biïët boã cho ai? Phêìn thúâi chõ gaái
chùèng coá em trai Anh coá thûúng thò thuãng thónh raâi raâi
chúâ nhau...
Laåi coá nhûäng cêu ca dao khöng nïu àõa danh, nhên
vêåt naâo cuãa Quaãng Nam nhûng do nhûäng tñnh caách
àùåc thuâ naâo àoá, ngûúâi ta vêîn nhêån ra caác cêu êëy thuêìn
Quaãng.
Ai vïì nhùæn vúái nêåu nguöìn Mñt non gúãi xuöëng, caá
chuöìn gúãi lïn;
Luåt nguöìn tröi traái loân bon Cha thaác meå coân chõu
chûä möì cöi;
Ngoá lïn trïn rêîy khoai lang Cheã tre àan sõa cho
naâng phúi khoai
Hai cêu trïn thò "Quaãng Nam" quaá roä röìi (mñt non,
caá chuöìn, loân bon), coân cêu sau àûúåc thuêìn Quaãng laâ
úã chûä sõa. Thûá vêåt duång naây nhoã hún chiïëc nong, àan
bùçng tre cêåt giaâ, mùåt sõa toaân nhûäng löî nhoã hònh
vuöng. Sõa duâng àïí àûång, àïí phúi nhûäng thûá nöng
saãn, thûåc phêím daång khö. Phúi khoai lang àaä xùæt laát
nhû chaâng toan tñnh cho naâng laâ rêët húåp lyá vaâ nhúâ àoá
seä àaåt tònh laâ caái chùæc.
Baâ con Quaãng Nam quen noái "ài dêìu", "àêìu dêìu"
àïí chó ngûúâi ài ngoaâi trúâi maâ khöng àöåi noán, àöåi muä
hay che duâ. Ngûúâi viïët baâi naây àaä àïën nhiïìu vuâng
miïìn cuãa àêët nûúác ta nhûng khöng nghe núi naâo noái
nhû thïë maâ chó goåi laâ "àïí àêìu trêìn".
Cêu ca dao thuêìn Quaãng vïì "sûå kiïån" naây laâ:
Thûúng em àïí noán vïì dêìu
Vïì nhaâ döëi meå: qua cêìu gioá bay
Àêy laâ chaâng àïí noán laåi cho naâng àöåi, àöång thaái
naây vûâa tònh tûá, vûâa lõch sûå, caách noái döëi vúái meå nghe
cuäng coá lyá, àaáng àûúåc giaãm khinh. Cêu naây àaä coá taåi
Quaãng Nam ngoát trùm nùm röìi. Laâ ngûúâi Quaãng, ai
cuäng hiïíu vaâ khöng coá gò thùæc mùæc.
Thïë nhûng nhûäng nùm gêìn àêy coá lúâi nhaåc, baâi
khaão luêån vïì dên ca laåi viïët: "Thûúng nhau cúãi aáo cho
nhau” hoùåc "àöíi aáo cho nhau”. Sao laåi coá thïí nhû vêåy
àûúåc nhó? Ngoaâi caách ûáng xûã thö, vuång coân coá àiïìu
thêët lyá vò aáo cuãa nam, nûä hoaân toaân khaác nhau vïì kiïíu
thûác, kñch cúä, thïë thò cúãi aáo, àöíi aáo cho nhau laâm gò?
Àiïìu thêët lyá nûäa laâ khi vïì laåi noái döëi vúái meå rùçng qua
cêìu bõ gioá laâm bay mêët aáo. Gioá maånh cêëp naâo maâ kinh
khuãng àïën aáo mùåc trong ngûúâi cuäng bõ bay mêët? ÊËy laâ
chûa noái túái viïåc meå thêëy súâ súâ ra àoá rùçng chaâng mùåc
aáo cuãa naâng vaâ ngûúåc laåi.
Nhûäng cêu ca dao thuêìn Quaãng nhû trïn coân nhiïìu
nûäa. Loaåi di saãn vùn hoáa dên gian truyïìn thöëng naây
coân chúâ nhûäng nhaâ sûu têìm vùn hoåc phaát hiïån vaâ àaánh
thûác.
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
37
TÛÂ TRONG DI SAÃN

GIÖÕ LAÁy
BAÙU VAÄT XÖÙ THANH
Baâi, aãnh: HAÅ HUYÏÌN

Vônh Löåc laâ huyïån coá nhiïìu di tñch nhêët cuãa xûá Thanh. Núi àêy nhû höåi tuå nhûäng dêëu êën vaâng
son cuãa lõch sûã: Thaânh An Tön (Thaânh Nhaâ Höì), Ly cung Baão Thanh ... Thiïn nhiïn cuäng ûu
aái ban tùång cho Vônh Löåc nhiïìu thùæng tñch nöíi tiïëng: Daäy nuái Xuên Àaâi vúái àöång Höì Cöng
"Thanh kyâ khaã aái", nuái Àöën Sún vúái khuác bi ca àêîm lïå vïì caái chïët cuãa danh tûúáng Trêìn
Khaát Chên, nuái Kim Êu (nuái Àaåi Laåi xûa) núi aánh hoaâng hön vaâng voåt cuöëi cuâng cuãa vûúng
triïìu Trêìn lõm tùæt. Àùåc biïåt bùçng phaát hiïån múái vïì daäy nuái Linh Sún Thaánh Mêîu àaä laâm lay
àöång, say loâng bao du khaách...

VAÂI NEÁT VÏÌ NUÁI VÔNH LÖÅC
Töi àaä nhiïìu lêìn lïn Vônh Löåc,
lêìn naâo lïn trong töi cuäng mang
mang, u hoaâi möåt nöîi niïìm sûúng
khoái. Vônh Löåc thúâi Trêìn coá tïn laâ
huyïån Vônh Ninh, vuâng àêët phaát
tñch cuãa 11 àúâi chuáa Trõnh keáo daâi
248 nùm, cuãa caác danh tûúáng lêîy
lûâng: Trêìn Khaát Chên, Nguyïîn
Thoå Vûåc, Hoaâng Àònh AÁi... Vônh
Löåc coân laâ núi kïët thuác cuãa möåt
vûúng triïìu traãi 175 nùm - Vûúng
triïìu Trêìn, tûâ Thaái Töng Trêìn
Caãnh (1225) àïën öng vua 3 tuöíi
Trêìn Thiïëu Àïë (1400). Naây àêy An
Tön vúái nhûäng cêu chuyïån tònh
dûúái chên thaânh Höì. Nhûäng cêu
chuyïån tònh cuãa hún 600 nùm
trûúác: chuyïån naâng Bònh Khûúng
àêåp àêìu vaâo àaá giuáp chöìng kïu
oan, chuyïån naâng Nga tuêîn tiïët
trêîm mònh theo chöìng xuöëng doâng
söng laånh... Toaân nhûäng chuyïån
vïì sûå thuyã chung son sùæc cuãa
nhûäng thiïëu phuå xûa. Maâ cêu
chuyïån naâo cuäng buöìn, buöìn nhû
tröng lïn àaá Voång Phu trong àïm
mûa giöng, hònh ngûúâi àaân baâ
böìng con cûá nhêåp nhoaâ êín hiïån
dûúái bêìu trúâi doåc ngang sêëm chúáp.
Chó coá nuái, nuái Vônh Löåc múái laâm
töi ngaåc nhiïn àïën sûäng súâ. Thiïn
nhiïn vô àaåi ûu aái ban tùång cho
Vônh Löåc nhiïìu daäy nuái kyâ vô, têìng
têìng àaá lúáp, nhû coá baân tay khöíng
löì cöng phu goåt àeäo xïëp chöìng lïn
nhau khñt khõt taåo möîi ngoån nuái laâ
möåt taác phêím àiïu khùæc àaá nghïå
thuêåt. Lêìn naâo lïn Vônh Löåc töi
cuäng àùng sún. Laå, nuái non úã àêy
àónh cûá nhoån hoùæt, tua tuãa choåc
lïn maân trúâi vêìn vuä mêy trùæng.
Khöng giöëng nhû caác nuái úã huyïån
Thoå Xuên, vuâng àêët phaát tñch
Quên vûúng, hêìu hïët nuái coá àónh
bêìu giöëng taân loång, nuái Vônh Löåc
cûá nhoân nhoån giöëng muäi gûúm
muäi giaáo. Söng Maä vïì túái huyïån
Vônh Löåc thò cûá nhû chiïëc àai baåc
chuyïín dõch theo sún maåch, thùæt
goån gheä lêëy nuái. Phaãi chùng vò thïë
nïn àêët Vônh Löåc chó phaát tñch àïën
haâng chuáa, haâng tûúáng trong suöët
böën ngaân nùm lõch sûã? Söng nuái
giao hoan laâm nïn àõa linh àïí àõa
linh sinh nhên kiïåt. Töi mï mêín

Nuái meå (Linh Sún Thaánh Mêîu)

VÙN HIÏËN
38 VIÏÅT NAM
trûúác daáng veã huâng vô vaâ linh
thiïng cuãa nuái àaä taåo nïn trïn àêët
naây nhiïìu thùæng tñch àeåp: Nuái
Xuên Àaâi vúái àöång Höì Cöng, núi
ngûúâi coi chúå Phñ Trûúâng Phoâng
àûúåc àaåo sô Höì Cöng Long cho
chui vaâo traái bêìu tiïn hoåc thuêåt
luyïån àan laâm thuöëc cûáu nhên àöå
thïë. Nuái Kim Êu (tûác nuái Àaåi Laåi)
xoeâ voâng tay ngai öm giûä cung
Baão Thanh núi Trêìn Thuêån Töng
buöåc phaãi ài tu, Trêìn Thiïëu Àïë
phaãi rúâi boã ngai vaâng nhûúâng ngöi
cho öng ngoaåi Höì Quyá Ly àïí sûã
Viïåt coá thïm möåt vûúng triïìu ngùæn
nguãi: Triïìu Höì. Töi mï mêín trûúác
haâng trùm hang àöång kyâ aão úã daäy
Linh Sún Thaánh Mêîu. Nhûäng nhuä
àaá mang hònh tiïn, hònh phêåt nhû
àûúåc taåo nïn búãi baân tay cuãa caác
thêìn linh laâm núi truá nguå. Àùåc biïåt
hònh aãnh meå Nuái coá khuön mùåt
àön hêåu, coá bêìu sûäa vuä truå cùng
àêìy nùçm thanh thaãn giûäa àêët giûäa
trúâi vûâa àûúåc phaát hiïån vúái ngöi
chuâa Hoa Long Tûå (di tñch cêëp
Quöëc gia) laâm àau àêìu caác nhaâ
nghiïn cûáu búãi nhûäng bûác tûúång
àaá chaåm tröí tinh xaão àêåm neát
huyïìn bñ: Hònh haâi àöìng ngöìi trïn
lûng haåc, hònh caác vuä nûä Chùm vúái
nhûäng àiïåu muáa àùåc trûng biïíu
tûúång cuãa thêìn Shiva. Phaãi chùng
haâng chuåc ngaân nùm trûúác àaä coá
cuöåc giao thoa giûäa vùn hoáa Chùm
vúái vùn hoaá Viïåt trïn daãi àêët naây?
Phaãi chùng hònh meå Nuái àaä khai
sinh ra tñn ngûúäng thúâ Mêîu (doâng
tön giaáo sú khai baãn àõa cuãa ngûúâi
Viïåt) tñn ngûúäng thúâ àaá (tñn
ngûúäng thúâ Meå àaá - Baâ Àaá - Thaåch
Kyâ phu nhên) cuãa ngûúâi Chùm?
Haâng trùm cêu hoãi vûúng vêën
trong töi.
SÛÅ PHAÁT HIÏÅN KYÂ THUÁ
Khöng giöëng nhû sûå phaát hiïån
ra cung Baão Thanh nùm 1942 cuãa
cöë giaáo sû Hoaâng Xuên Haän (maäi
hún ba chuåc nùm sau, nùm 1978
múái àûúåc khaão saát vaâ túái nùm 1979
múái àûúåc khai quêåt) sûå phaát hiïån
ra hònh nuái Meå úã daäy Linh Sún
Thaánh Mêîu àaä gêy xön xao dû
luêån ngay tûâ àêìu. Thaáng 2 nùm
2008 baáo Töí Quöëc, baáo Àiïån tûã cuãa
Böå Vùn hoaá Thïí thao vaâ Du lõch
lêåp tûác cöng böë: Thanh Hoáa, thùæng
tñch laå bõ "nguã quïn". Ngaây
10/3/2009, Àaâi Phaát thanh vaâ
Truyïìn hònh Thanh Hoáa trong
chûúng trònh thúâi sûå, lêìn àêìu tiïn
àaä àûa hònh nuái Meå lïn soáng
truyïìn hònh. Xûá Thanh ngúä ngaâng.
Möåt thùæng tñch kyâ vô nhû thïë laåi bõ
"nguã quïn", bêy giúâ múái àûúåc phaát
hiïån? Theo öng Phaåm Vùn Viïm,
möåt ngûúâi dên úã laâng Sanh (xaä
Vônh Thõnh huyïån Vônh Löåc -
Thanh Hoáa) ngûúâi àêìu tiïn phaát
hiïån ra nuái Meå thò sûå phaát hiïån cuãa
öng chó laâ sûå "taái phaát hiïån". Öng
kïí tûâ nhoã öng àaä àûúåc nghe möåt
truyïìn thuyïët vïì nuái Meå úã daäy
Linh Sún Thaánh Mêîu. Chuyïån vïì
möåt cö gaái Mûúâng múái chúám tuöíi
dêåy thò ngûåc àaä cùng phöìng bêìu
sûäa. Baãn Mûúâng nghi hoùåc cho
rùçng cö gaái phaåm töåi hoang thai.
Mùåc cö gaái thanh minh giaâ laâng
vêîn quyïët àõnh mang cö gaái boã vaâo
rûâng sêu. Trong tiïëng cöìng chiïng
Öng Phaåm Vùn Viïm ngêín ngú nhòn vïì nuái Meå
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
39
TÛÂ TRONG DI SAÃN
bònh boong cuãa àïm lïî Khao ön cö
gaái àaä khoác caån kiïåt nûúác mùæt. Vaâi
nùm sau tûâ ngaây mang cö gaái boã
rûâng böîng trúâi laâm möåt cún àaåi
haån. Àêët àai nûát neã, ruöång nûúng
xú xaác. ÚÃ àêu cuäng gùåp ngûúâi chïët
àoái. Giûäa luác àoá thò cö gaái Mûúâng
trúã vïì. Àêìu tiïn cö cho luä treã àang
thoi thoáp buá doâng sûäa cuãa mònh.
Hïët àûáa treã naây àïën àûáa treã khaác.
Hïët baãn Mûúâng naây àïën baãn
Mûúâng khaác. Laå thay, dûúâng nhû
bêìu sûäa cuãa cö khöng bao giúâ caån.
Bùçng doâng sûäa thêìn cö cûáu khöng
chó nhûäng àûáa treã maâ caã nhûäng
ngûúâi giaâ. Cho àïën ngaây kiïåt sûác
cö ngaä suåp trong niïìm tiïëc thûúng
cuãa bao ngûúâi. Xaác cuãa cö böîng
hoaá thaânh daäy nuái kyâ vô. Ngûúâi
àúâi sau goåi laâ nuái Meå. Cêu chuyïån
caãm àöång cûá baám riïët tuöíi thú öng
cho àïën ngaây lúán lïn ài du hoåc úã
Chêu Êu trúã vïì.
"Kyâ laå lùæm anh aå. Töi nhúá àïm
töi phaát hiïån ra hònh nuái Meå laâ möåt
àïm muâa thu àêìy sûúng trùæng.
AÁnh trùng buöng trong àïm se
laånh àêìu muâa nhû ài vaâo trong
giêëc chiïm bao cuãa töi. Trong mú
töi thêëy möåt nûä thêìn quêìn aáo trùæng
nhúâ giöëng aánh trùng thu àïën lay
töi dêåy, chó tay vïì phña daäy nuái.
Töi chûa kõp hoãi thò nûä thêìn àaä
quay lûng ài vïì phña nuái, múâ dêìn...
múâ dêìn. Tónh dêåy nhúá laåi giêëc mú
töi giêåt mònh nhêån ra daäy nuái Meå
möìn möåt hiïån roä raâng ngay trûúác
mùåt...".
Àang têm sûå gioång öng böîng
trêìm xuöëng buâi nguâi baão töi: "Tûâ
ngaây phaát hiïån ra nuái Meå, loâng töi
canh caánh khöng nguöi, töi àau
àúán vò ngûúâi ta àang àuåc xeã nuái
Meå àïí khai thaác àaá. Töi àaä viïët
möåt bûác têm thû gûãi öng Bñ thû
tónh uyã Thanh Hoáa vïì vêën àïì
naây...". Öng xùng xaái múã tuã lêëy töi
xem bûác têm thû àûúåc trên troång
àaánh maáy, dêìy àùåc chûä caã möåt
trang giêëy A4. Trong thû coá àoaån:
"Thûa öng! Daäy Linh Sún Thaánh
Mêîu (coân laâ daäy nuái Biïån xûa) kyâ
vô vùæt mònh qua 3 xaä Vônh Thõnh,
Vônh An, Vônh Minh (thuöåc Vônh
Löåc) cao hún 500m, keáo daâi hún
VÙN HIÏËN
40 VIÏÅT NAM
2000m vúái àöång Kim Sún, Tiïn Sún
laâ nhûäng thùæng caãnh nöëi tiïëng
khöng phaãi chó riïng cuãa Vônh Löåc,
riïng cuãa Xûá Thanh maâ àaä ài qua
ranh giúái quöëc gia. Àùåc biïåt sûå taái
phaát hiïån hònh ngûúâi meå (Mêîu
Sún) nùçm thanh thaãn dûúái trúâi
Nam vúái khuön mùåt àön hêåu, vúái
bêìu sûäa vuä truå cùng àêìy àaä khiïën
bao ngûúâi phaãi sûäng súâ thaán phuåc.
Meå àoá, vô àaåi maâ biïët bao gêìn guäi,
tûúãng lúâi ru coá caánh coâ caánh vaåc tûâ
trong àaá bay ra. Phaãi chùng tuåc thúâ
Mêîu àûúåc sinh ra tûâ àêy, tûâ daäy
Linh Sún Thaánh Mêîu mang hònh
ngûúâi meå hiïìn naây? Vò rêët gêìn
dûúái kia laâ ngaä ba Böng, núi thúâ
meå Thoaãi - Thaánh Mêîu cai quaãn
miïìn söng nûúác. Phaãi chùng àêy
chñnh laâ Thaánh Mêîu thûúång ngaân
cai quaãn miïìn rûâng nuái trong têm
thûác ngûúâi Viïåt cöí? Dêîu coân phaãi
nghiïn cûáu nhûng trûúác hïët daäy
Linh Sún Thaánh Mêîu laâ möåt kiïåt
taác cuãa thiïn nhiïn ban tùång cho
Vônh Löåc, cho Xûá Thanh, cho têët caã
chuáng ta.
Vêåy maâ...
Mêëy nùm gêìn àêy böîng nhûäng
cöng ty khai thaác àaá uân uân keáo vïì
àuåc xeã daäy Linh Sún Thaánh Mêîu.
29 ngoån nuái vaâng nuái baåc naây àaä
àûúåc sûã saách ghi nhêån laâ möåt
thùæng tñch linh thiïng dûúái trúâi
Nam àang bõ taân phaá. Bao nhiïu
ngûúâi àau loâng. Coá nhaâ vùn úã Haâ
Nöåi àaä ngêåm nguâi thöët lïn: "Phaá
nuái thiïng lêëy àaá khaác naâo phaá
àïìn thiïng lêëy gaåch àem baán. Trúâi
cho xûá Thanh baáu vêåt sao khöng
biïët giûä? Thêåt tiïëc lùæm thay...".
Töi rúi lïå khi viïët bûác têm thû
naây. Xin àûúåc gûãi àïën öng - Ngûúâi
laänh àaåo cao nhêët tónh maâ töi hùçng
kñnh troång. Thûa öng, tûâ nuái Meå
tiïëng mòn phaá àaá àang khoan nhûác
trong töi, trong têm nhûäng ngûúâi
tha thiïët yïu mïën, giûä gòn nhûäng
baáu vêåt cuãa thiïn nhiïn, cuãa öng
cha. Leä naâo ta lùång im trûúác möåt
kiïåt taác cuãa thiïn nhiïn àang bõ
huyã hoaåi. Leä naâo vò sûå phaát triïín
kinh tïë maâ ta phaãi "hy sinh" caã nuái
thiïng, caái àaä laâm nïn àõa linh àïí
sinh nhên kiïåt cuãa xûá Thanh?”
YÁ KIÏËN CUÃA CAÁC NHAÂ CHUYÏN MÖN
Trong 13 nuái cuãa huyïån Vônh
Löåc àûúåc saách Àaåi Nam Nhêët
Thöëng Chñ lûåa choån ghi cheáp thò
nuái Kim Sún coân goåi laâ nuái Biïån,
àûúåc àùåc taã daâi nhêët.
Ngûúâi xûa àaä khöng tiïëc lúâi ca
ngúåi: "Sún maåch tûâ phña àöng nuái
Höìng Lônh ven theo söng Maä maâ
boã xuöëng, nöíi voåt lïn 29 ngoån,
àûáng xa tröng hiïån ra nhiïìu hònh,
nhû lêu àaâi, nhû taân loång cúâ quaåt,
nhû voi ngûåa húåp vïì, rûåc rúä nhû
triïåu gêëm thïu hoa... " Saách Quaãng
Dû Àõa Chñ cheáp: phña nam coá nuái
Mai Sún moåc nhiïìu giöëng truác
nhoã, trïn sûúân nuái coá höì sen röång
vaâi ba mêîu, phña àöng coá nuái Cöëc
Sún cao chûâng 30 trûúång, coá àöång
àaá nûúác chaãy xuyïn qua àöång, ài
laåi àûúåc bùçng thuyïìn..."
Nuái Kim Sún (nuái Biïån nuái
Böng) chñnh laâ nuái Linh Sún Thaánh
Mêîu ngaây nay.
Theo yá kiïën cuãa GS-TS Trêìn
Lêm Biïìn vaâ nhiïìu nhaâ nghiïn cûáu
khaác, trïn thïë giúái chó coá vaâi nûúác
coá nuái mang hònh mùåt ngûúâi phuå
nûä nhûng nhûäng khuön mùåt àoá
àïìu toaát veã dûä dùçn, khöng phuác
hêåu nhû nuái Meå úã àêy. Àaáng lûu yá
nhêët laâ nuái Meå úã ÊËn Àöå. Söng
Hùçng úã ÊËn Àöå cuäng àûúåc goåi laâ
söng Meå. Söng Maä - Thanh Hoáa
theo nhaâ nghiïn cûáu vùn hoaá Minh
Hiïåu thò coân àûúåc goåi laâ söng Maå,
tûác söng Meå. Sûå truâng húåp naây
cuâng vúái sûå xuêët hiïån hònh boáng
cuãa vùn hoaá Chùm úã chuâa Hoa
Long Tûå laâ möåt bêët ngúâ lúán àöëi vúái
caác nhaâ nghiïn cûáu khoa hoåc. Cêìn
phaãi laâm saáng toã nhiïìu goác khuêët
cuãa lõch sûã. Nuái Meå úã Vônh Löåc seä
laâ möåt àiïím nhêën, àiïím saáng lúán
trong haânh trònh hûúáng vïì caái
thiïån têm trïn nïìn taãng trñ tuïå cuãa
ngûúâi Viïåt. Chuáng ta haäy giûä gòn
vêåt baáu vö giaá naây, khöng chó bùçng
luêåt àõnh maâ coân bùçng caã nhûäng
têëm loâng.
Haäy bùæt àêìu vúái höìn di tñch cöí
nhû têëm loâng tha thiïët, àêìy têm
huyïët cuãa öng Phaåm Vùn Viïm, möåt
ngûúâi dên bònh thûúâng úã laâng Sanh.
Muâa hoa sen 2009
NhöõNg chuyeäN chöa bieát veà
caây
VÙN CÖNG HUÂNG
K
ú nia vöën dô laâ möåt loaâi cêy
vö danh, moåc nhiïìu úã Têy
nguyïn, chó moåc cö àöåc, rêët
cö àöåc úã caác baäi àêët tröëng. Vaâ àêy
laâ möåt loaåi cêy coá sûác söëng rêët
maänh liïåt, quanh nùm xanh töët,
hêìu nhû khöng bao giúâ thêëy noá
ruång laá, bêët chêëp khö haån, mûa
dêìm. Cûá lùång leä êm thêìm thïë, möåt
ngaây, noá àûúåc àaánh thûác, búãi möåt
nhaâ thú. Nhaâ vùn Nguyïn Ngoåc
noái vïì trûúâng húåp naây: "Kú nia laâ
möåt loaåi cêy cö àöåc. Cho àïën möåt
ngaây, coá möåt ngûúâi àïën vaâ hònh
nhû trong möåt luác, möåt giêy phuát
xuêët thêìn, àaánh thûác noá dêåy, tûâ
trùm ngaân cêy coã vö danh trúã
thaânh bêët tûã, trúã thaânh biïíu tûúång
cuãa möåt thúâi chia cùæt vaâ thûúng
nhúá Bùæc Nam. Ngûúâi nghïå sô àaä
àaánh thûác dêåy, àaä "sinh ra" cho
chuáng ta cêy kú nia laâ Ngoåc Anh".
Baâi thú “Boáng cêy kúnia” cuãa
Ngoåc Anh sau àêëy àûúåc Phan
Huyânh Àiïíu phöí nhaåc, vaâ ngay
lêåp tûác, cêy Kú nia nöíi tiïëng, trúã
thaânh biïíu tûúång cuãa Têy Nguyïn
bêët khuêët. Rêët nhiïìu ngûúâi sau giaãi
phoáng lïn Têy Nguyïn cêu àêìu
tiïn bao giúâ cuäng hoãi: Cêy kú nia
noá nhû thïë naâo? Chó cho xem möåt
cêy. Ngûúâi àaä úã Têy Nguyïn coá oác
haâi hûúác thò baão: öng cûá ra búâ Höì
Gûúm êëy, àaâo xuöëng, thêëy caái rïî
naâo daâi vûún túái tûâ hûúáng nam thò
àñch thõ laâ rïî cêy kú nia. ÊËy laâ
nghõch maâ suy diïîn tûâ caái cêu: "rïî
cêy uöëng nûúác àêu? Uöëng nûúác
nguöìn miïìn Bùæc".
Töi vaâo Têy Nguyïn àêìu
nhûäng nùm 80 cuãa thïë kyã trûúác, vaâ
viïåc àêìu tiïn cuäng laâ... ài tòm cêy
kú nia. Ngûúâi àêìu tiïn chó cho töi
thêëy cêy kú nia laâ öng hoaå sô Xu
Man. Höm êëy hai chuá chaáu töi àaåp
xe vïì laâng öng, gêìn nùm chuåc cêy
söë dûúái caái nùæng gay gùæt. Öng baão
raáng ài, àïën göëc cêy kú nia ngöìi
nghó. Tûâ xa thêëy möåt caái cêy àún
àöåc cao vuát lïn, coá taán hònh trûáng.
Kú nia àêëy. Öng Xu Man baão töi
röìi ruát tûâ caái tuái vaãi treo luãng lùèng
trïn ghi àöng xe àaåp ra möåt chai
rûúåu. Chuáng töi uöëng rûúåu dûúái
göëc cêy kú nia löìng löång gioá möåt
caách vö cuâng haâo hûáng, ñt nhêët laâ
töi, thêëy mònh "hoaânh traáng" hùèn
lïn. Àêåp haåt kú nia laâm möìi, töi
múái phaát hiïån rùçng trïn coäi àúâi
naây laåi coá möåt thûá haåt laâm möìi dêîn
rûúåu thuá võ vaâ ngon àïën thïë. Tûå
nhiïn moåi nöîi mïåt moãi tan biïën
àêu mêët, töi caãm thêëy nhû vûâa
àûúåc tiïëp thïm möåt nguöìn nùng
lûúång tûâ möåt coäi vö biïn naâo àoá,
vûâa roä rïåt, vûâa muâ múâ. Töëi êëy,
dûúái lêåp loeâ lûãa xaâ nu, töi hñ huái
ghi àïën mêëy trang vïì caãm xuác cuãa
mònh khi lêìn àêìu tiïn nhòn thêëy
cêy kú nia, vaâ laåi coân àûúåc uöëng
rûúåu dûúái göëc noá, vúái möåt ngûúâi,
cuäng xûáng àaáng laâ... kú nia, thêåm
chñ laâ kú nia cöí thuå, laâ hoaå sô Xu
Man. Öng Xu Man baão: cêy kú nia
khöng moåc lung tung bao giúâ,
khöng moåc lêîn trong caác loaåi cêy
khaác. Noá moåc rêët àïìu úã caác khoaãng
àêët tröëng, úã giûäa àöìng, khoaãng
caách laâ... àïí cho ngûúâi ài böå mïåt
thò laåi coá möåt cêy. Ta àang ngöìi úã
göëc cêy naây, nïëu ài böå, bao giúâ
thêëy mïåt quaá, noáng quaá, thò laåi seä
“Rïî cêy uöëng nûúác àêu? Uöëng nûúác nguöìn
miïìn Bùæc”. “Àïí chuåp àûúåc böå rïî cuãa noá laâ cú
may ngaân nùm coá möåt” (Vùn Cöng Huâng). Àêy
laâ cêy kúnia úã huyïån Chû Sï.
coá möåt cêy kú nia nûäa hiïån ra cho
ta boáng maát ngöìi nghó? ÊËy laâ öng
hoaå sô laäo thaânh ngûúâi Ba Na noái,
töi chûa kiïím chûáng, nhûng coá leä
laâ... àuáng. Maâ nïëu àuáng thò noá
khöng chó laâ möåt loaåi cêy bònh
thûúâng, noá chñnh laâ àùåc ên cuãa trúâi
thaã xuöëng ban cho con ngûúâi, giuáp
con ngûúâi vûúåt qua khöí cûåc trong
haânh trònh ngaân vaån nùm ài vïì
phña saáng, vêët vaã khöí àau ài tòm
khaát voång haånh phuác. Nhûng teá ra
caái chuyïån cûá bao giúâ mïåt hoùåc àoái
thò coá möåt cêy kú nia hiïån ra laâ coá
nguyïn do cuãa noá. ÊËy laâ haåt cuãa
cêy kú nia ùn àûúåc, ngûúâi ta coá thïí
ùn thay cúm, khöng chó ngûúâi Têy
nguyïn, maâ rêët nhiïìu caán böå ngûúâi
Kinh, úã thúâi àiïím àoái nhêët trong
chiïën tranh vaâ úã thúâi bao cêëp, àaä
söëng nhúâ haåt kú nia. Ngûúâi dên boã
haåt kú nia trong guâi, xuêët phaát tûâ
nhaâ hoùåc rêîy, núi àïìu coá caác cêy kú
nia vaâ ài, bao giúâ àoái thò ngöìi laåi
àêåp haåt kú nia ùn. Nhûäng haåt rúi
vaäi hoùåc khi àêåp bõ vùng ra moåc
thaânh cêy. Cûá thïë, noá trúã thaânh
khoaãng caách chuêín cuãa caái àoái vaâ
cún mïåt àïí chúã che cho con ngûúâi.
Bêy giúâ cêy kú nia àaä rêët nöíi
tiïëng, trúã thaânh biïíu tûúång cuãa
Têy nguyïn. Noá àûúåc tröìng trong
khuön viïn tónh uyã Gia Lai, truå súã
UBND Gia Lai, trong khuön viïn
Baão taâng Höì Chñ Minh chi nhaánh
Gia Lai - Kon Tum. Noá àûúåc
chuyïín ra Haâ Nöåi tröìng úã lùng
Baác, úã Khu di tñch nuái Chöng, úã
Hoåc viïån Chñnh trõ Quöëc gia Höì
Chñ Minh, Àaåi hoåc An ninh, ra caã
Àïìn Huâng...
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
41
TRONG ÀÚÂI SÖËNG HÖM NAY
VÕ TÛÚÁNG MANG BÑ SÖ Ë601
THANH HOÂA
Trong cuöåc chiïën tranh Viïåt Nam, caái
tïn àûúâng moân Höì Chñ Minh (HCM),
möåt "trêån àöì baát quaái xuyïn rûâng
rêåm", laâ nöîi aám aãnh khöng dïî gò quïn
àöëi vúái giúái chûác quên sûå Hoa Kyâ vaâ
ngûúâi àûáng àêìu "trêån àöì" êëy chñnh laâ
Trung tûúáng Àöìng Sô Nguyïn, ngûúâi
mang bñ söë 601, nguyïn Tû lïånh Böå àöåi
Trûúâng Sún.
Trung tûúáng Àöìng Sô Nguyïn, Tû lïånh Böå àöåi
Trûúâng Sún trong Chiïën dõch àûúâng 9 Nam Laâo
Trung tûúáng Àöìng Sô Nguyïn thaáng 4/2009
Caác Tûúáng lônh Böå Tû lïånh Böå àöåi Trûúâng Sún:
Tû lïånh Trung tûúáng Àöìng Sô Nguyïn (aáo
veston àen vaâ caác phoá tû lïånh (tûâ traái sang):
Thiïëu tûúáng Voä Súã, Thiïëu tûúáng Nguyïîn
Quang Bñch, Thiïëu tûúáng Àöî Xuên Diïîn.
VÙN HIÏËN
42 VIÏÅT NAM
Trung tûúáng Àöìng Sô Nguyïn (ngûúâi cêìm thûúác) trònh baây kïë hoaåch taác chiïën chuêín bõ cho Chiïën
dõch àûúâng 9 Nam Laâo (1971) ngay taåi Súã chó huy tiïìn phûúng àoáng dûúái möåt caánh rûâng Trûúâng Sún
H
aâ Nöåi, möåt buöíi saáng
thaáng 4/2009, ngöìi trûúác
mùåt töi laâ möåt öng giaâ coá
caái voác daáng cao to bïå vïå cuâng vúái
möåt gioång noái trêìm êëm vaâ chêåm
raäi àêåm chêët miïìn Trung. Öng laâ
Trung tûúáng Àöìng Sô Nguyïn, võ
Tû lïånh nöíi tiïëng möåt thúâi cuãa Böå
àöåi Trûúâng Sún, àún võ àaä laâm nïn
tïn tuöíi cuãa con àûúâng HCM
huyïìn thoaåi.
Trong khöng khñ tônh lùång cuãa
cùn phoâng 209, khu nhaâ A11, Viïån
Quên y 108, núi öng àang nùçm
dûúäng bïånh, võ tûúáng tûâng ngang
doåc möåt thúâi àaä kïí cho chuáng töi
nghe rêët nhiïìu kyã niïåm buöìn vui
möåt thúâi vïì nhûäng ngaây söëng vaâ
chiïën àêëu úã trïn tuyïën àûúâng
HCM rûåc lûãa.
Khi nghe chuáng töi hoãi nhûäng
chuyïån vïì quaäng thúâi gian àêìu khi
múái àûúåc Böå Chñnh trõ vaâ Quên uãy
Trung ûúng cûã vaâo laâm Tû lïånh Böå
àöåi Trûúâng Sún, gioång öng chúåt
chuâng xuöëng: “Nùm 1967, àïí àöëi
phoá vúái tònh hònh khöng quên Myä
tiïën haânh àaánh phaá aác liïåt tuyïën
àûúâng HCM, Trung ûúng àaä cûã
mònh vaâo Trûúâng Sún. Luác múái
vaâo nhêån nhiïåm vuå, nhòn caãnh
àûúâng saá lêìy löåi, nhiïìu àoaån phaãi
loát böíi (cêy buåi boá thaânh tûâng boá
nhoã) àïí cho xe qua, coân anh em böå
àöåi vêån taãi phaãi chõu caãnh chaåy
àïm, nhiïìu luác phúi lûng giûäa trúâi
cho giùåc laái Myä bùæn phaá maâ thêëy
thûúng vö cuâng”.
Coá leä xuêët phaát tûâ tònh hònh
thûåc tïë êëy maâ öng àaä quyïët àõnh
àïì ra phûúng chêm “vûâa àaánh vûâa
múã àûúâng maâ ài” bùçng caách tiïën
haânh “àaá hoáa” àûúâng HCM vaâ bñ
mêåt cho xêy dûång möåt lûúái lûãa
phoâng khöng daây àùåc doåc theo
tuyïën àûúâng àïí vûâa baão vïå vûâa
chuã àöång àaánh traã khöng quên
àõch. Àùåc biïåt, ngay trong nùm
1967, viïåc ta bñ mêåt àûa àûúåc tïn
lûãa vaâo àûúâng Trûúâng Sún àaánh
B.52 àaä khiïën cho khöng quên Myä
hoang mang vò quaá bêët ngúâ.
Nhên noái àïën chuyïån xêy
dûång lûúái lûãa phoâng khöng trïn
tuyïën àûúâng HCM, Trung tûúáng
Àöìng Sô Nguyïn coá nhùæc àïën
chiïën dõch àûúâng 9 Nam Laâo, möåt
trong nhûäng chiïën dõch goáp phêìn
xoáa boã vônh viïîn cuöåc chiïën tranh
ngùn chùån bùçng böå binh vaâ chiïën
 Trung tûúáng Àöìng Sô Nguyïn tïn thêåt laâ Nguyïîn Hûäu Vuä. Öng sinh
ngaây 1/3/1923. Quï göëc úã xaä Quaãng Trung, huyïån Quaãng Traåch, tónh
Quaãng Bònh. Öng nguyïn laâ Tû lïånh Böå àöåi Trûúâng Sún giai àoaån 1967-
1976. Öng tûâng àûúåc Àaãng vaâ Nhaâ nûúác tñn nhiïåm giao giûä nhiïìu troång
traách quan troång khaác nhau: UÃy viïn Trung ûúng Àaãng khoáa IV, UÃy viïn
Böå Chñnh trõ, nguyïn Phoá Thuã tûúáng Chñnh phuã, nguyïn Phoá Chuã tõch
Höåi àöìng Böå trûúãng, Phoá Töíng Tham mûu trûúãng QÀND Viïåt Nam -
Thûá trûúãng Böå Quöëc phoâng, Böå trûúãng Böå Xêy dûång, Tû lïånh kiïm
Chñnh uãy Quên khu Thuã àö... Öng àûúåc tùång nhiïìu phêìn thûúãng vaâ
danh hiïåu cao quyá nhû: Huên chûúng Sao vaâng (Huên chûúng cao quyá
nhêët cuãa Nhaâ nûúác CHXHCN Viïåt Nam), Huên chûúng Höì Chñ Minh,
Huên chûúng Quên cöng haång nhêët, Huên chûúng Chiïën cöng haång
nhêët, Huên chûúng Chiïën thùæng haång nhêët, Huên chûúng Khaáng chiïën
haång nhêët vaâ nhiïìu huên huy chûúng khaác.

AÃnh: Hoaâng Haâ, Tû liïåu

lûúåc Viïåt Nam hoáa chiïën tranh cuãa
quên àöåi Myä. Nhùæc àïën kyã niïåm
naây, Trung tûúáng hoám hónh:
“Quên Myä chuã quan, cûá tûúãng vúái
lûåc lûúång trûåc thùng huâng hêåu thò
coá thïí laâm mûa laâm gioá, nhûng
vaâo chiïën trûúâng Trûúâng Sún thò
àoá chó laâ troâ “mña àuát cho voi”.
Nghe öng vñ von, anh em chuáng
töi öm buång cûúâi khiïën cho öng
cuäng phaãi bêåt cûúâi theo.
Noái àïën caái taâi cuãa tûúáng Àöìng
Sô Nguyïn, nhiïìu ngûúâi goåi öng laâ
öng “nhêët daå sinh baá kïë”, tûác laâ
ngûúâi coá taâi chó trong möåt àïm coá
thïí nghô ra caã trùm kïë saách. Möåt
trong nhûäng caái taâi àùåc biïåt cuãa
öng maâ cho àïën nay nhiïìu ngûúâi
vêîn coân nhùæc àïën, àoá laâ taâi vö hiïåu
hoáa àûúåc haâng raâo àiïån tûã
MacNamara, caái haâng raâo quên sûå
keáo daâi tûâ Cûãa Viïåt (Quaãng Trõ)
sang túái têån Mûúâng Phòn bïn àêët
Laâo maâ ngûúâi Myä vêîn thûúâng tûå
haâo laâ “möåt con kiïën cuäng khöng
chui loåt”. ÊËy thïë maâ dûúái sûå “phuâ
pheáp” cuãa tûúáng Àöìng Sô Nguyïn,
haâng quên àoaân xe cuãa Bùæc Viïåt
vêîn coá thïí dïî daâng qua mùåt àïí
thùèng tiïën vaâo Nam.
Caái meåo cuãa tûúáng Àöìng Sô
Nguyïn hoáa ra àún giaãn nhûng trñ
tuïå vö cuâng. Söë laâ sau khi phaát
hiïån ra trïn àûúâng HCM vaâ hïå
thöëng haâng raâo MacNamara coá
cêy nhiïåt àúái, möåt loaåi thiïët bõ phaát
hiïån tiïëng àöång, öng àaä cho böå àöåi
ài thaáo gúä nhûäng àöång cú ö tö tûâ
nhûäng chiïëc xe bõ chaáy vaâ hoãng boã
laåi bïn àûúâng àem vïì àïí caånh röìi
cho nöí maáy chaåy suöët ngaây àïm,
vêåy laâ hïå thöëng baáo àöång cuãa
chuáng bõ vö hiïåu hoáa.
Khöng chó nöíi tiïëng laâ ngûúâi coá
nhiïìu mûu meåo trong caách àaánh
giùåc, tûúáng Àöìng Sô Nguyïn coân
nöíi tiïëng laâ ngûúâi quyïët àoaán, coá
taâi thao lûúåc, vaâ àùåc biïåt laâ coá têìm
nhòn chiïën lûúåc cuãa möåt nhaâ chó
huy quên sûå. Àiïìu àoá khöng chó
thïí hiïån trong viïåc öng cho xêy
dûång vaâ phaát triïín àûúâng HCM
thaânh möåt hïå thöëng àûúâng giao
thöng quên sûå liïn hoaân, chùçng
chõt vaâ biïën hoáa khön lûúâng vúái
nhiïìu löëi, nhiïìu ngaã kïët nöëi liïn
thöng vúái nhau trïn suöët doåc daäy
Trûúâng Sún, goáp phêìn phaá thïë
“àöåc àaåo” maâ coân thïí hiïån rêët roä
qua viïåc öng àûa ra quyïët àõnh
nêng cêëp àún võ xe vêån taãi cuãa Böå
àöåi Trûúâng Sún tûâ cêëp àaåi àöåi vaâ
tiïíu àoaân lïn túái cêëp sû àoaân. Àêy
laâ möåt quyïët àõnh àûúåc cho laâ hïët
sûác taáo baåo vò trong chiïën tranh
thïë giúái chûa coá nûúác naâo coá àöåi xe
lïn túái cêëp sû àoaân. Nhúâ coá hai sû
àoaân xe vêån taãi vûâa múái àûúåc
thaânh lêåp maâ sau naây khi coá lïånh
haânh quên thêìn töëc, chuáng ta àaä coá
thïí cuâng möåt luác vêån chuyïín àûúåc
möåt söë lûúång rêët lúán ngûúâi vaâ cuãa
àïí phuåc vuå kõp thúâi cho caác chiïën
trûúâng. Àiïín hònh nhû viïåc vêån
chuyïín caác sû àoaân vaâ quên àoaân
böå binh àïí chuêín bõ cho chiïën dõch
Höì Chñ Minh nùm 1975 chó diïîn ra
trong voâng coá 7 ngaây maâ vêîn coân
thûâa xe.
Baân vïì thuêåt cêìm quên, Trung
tûúáng Àöìng Sô Nguyïn cho rùçng,
ngûúâi laâm tûúáng cêìm quên ra trêån
phaãi biïët vêån duång sûå chó àaåo möåt
caách saáng taåo phuâ húåp vúái tònh
hònh thûåc tïë cuãa tûâng chiïën
trûúâng. Quyïët àoaán nhûng khöng
giaáo àiïìu, khöng baão thuã, nïëu thêëy
khöng thñch húåp thò phaãi sûãa ngay.
Coá nhû thïë múái coá thïí chuyïín baåi
thaânh thùæng, chuyïín tûâ bõ àöång
sang chuã àöång...
Trûúác luác chia tay, töi tranh thuã
hoãi thïm öng àöi chuát vïì tiïíu sûã
àïí laâm tû liïåu tham khaão cho baâi
viïët. Nhû chúåt nhúá ra àiïìu gò àoá
quan troång, öng baão: “Tïn cuãa töi
hêìu nhû nhiïìu ngûúâi àaä biïët, chó
coá àiïìu naây töi chûa noái vúái ai, nay
chó noái vúái cêåu àïí biïët cho vui, àoá
laâ höìi úã Trûúâng Sún, töi mang söë
hiïåu 601”. Töi caãm ún öng, trïn
àûúâng trúã vïì hònh aãnh con söë 601
cûá xoaáy maäi vaâo têm trñ. Phaãi
chùng cuöåc àúâi öng cho àïën bêy
giúâ vêîn laâ möåt con söë àêìy bñ êín, bñ
êín nhû chñnh sûå töìn taåi kyâ diïåu
cuãa con àûúâng HCM qua gêìn
6.000 ngaây baäo lûãa maâ cho àïën nay
ngûúâi Myä vêîn khöng dïî gò giaãi
àaáp nöíi.

VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

43
TRONG ÀÚÂI SÖËNG HÖM NAY
ÊËM RÛÂNG ÀÖÌNG ÀÖÅI
THÛÚNG NHÚÁ ÀÖÌNG ÀÖÅI
Tûâng coá nhiïìu nùm gùæn boá,
hiïåp àöìng taác chiïën, chia súát gian
nan, xûúng maáu vúái caác àún võ
chuã lûåc trïn àõa baân chiïën trûúâng
Gio Cam, öng Nguyïîn Minh Kyâ
nguyïn caán böå laänh àaåo Huyïån
Cam Löå vaâ sau laâ Phoá Bñ thû - Chuã
tõch UBND Tónh Quaãng Trõ nhiïìu
lêìn trúã laåi caác àõa baân àaä tûâng diïîn
ra nhûäng trêån àaánh aác liïåt giûäa ta
vaâ àõch àïí tòm laåi nhûäng àöìng àöåi
àaä hy sinh. Möåt trong nhûäng lêìn
àoá, khi ài qua àõa baân nuái Höì Khï
thuöåc xaä Cam Tuyïìn (Cam Löå),
öng Nguyïîn Minh Kyâ àaä bùæt gùåp
möåt caái am nhoã do àöìng baâo àõa
phûúng lêåp ra thúâ 13 chiïën syä
Söëng laåi möåt thúâi trêån maåc
VÙN HIÏËN
44 VIÏÅT NAM
Quên giaãi phoáng àaä hy sinh anh
duäng trong trêån chiïën khöng cên
sûác ngaây 28/2/1969, taåi nuái Höì
Khï- Àaá Baåc thuöåc xaä Cam Tuyïìn
huyïån Cam Löå, àaä diïîn ra möåt
trêån chiïën àêëu àaánh böå binh cú
giúái àõch giûäa 13 chiïën syä Quên
giaãi phoáng thuöåc Trung àoaân 27
Xö Viïët Nghïå Tônh (Nay laâ Trung
àoaân 27 Triïåu Haãi anh huâng) trong
àoá coá 8 chiïën syä quï Nghïå An.
Chiïën àêëu àïën viïn àaån cuöëi cuâng,
sau khi àaä diïåt haâng chuåc tïn lñnh
Myä - Nguyå, 13 chiïën syä àaä lêìn lûúåt
hy sinh... Sau àoá caác anh àaä bõ àõch
duâng xe uãi vuâi thaânh nêëm möì
chung ngay taåi võ trñ chiïën àêëu.
Thûúng nhúá nhûäng àöìng àöåi
Baâi, aãnh: LÏ BAÁ LIÏÎU
tûâng sinh tûã chiïën àêëu trïn chiïën
trûúâng quï hûúng, vúå chöìng öng
Nguyïîn Minh Kyâ àaä phaát nguyïån
vaâ àêìu tû xêy dûång taåi àónh Höì
Khï möåt nhaâ bia ghi danh vong
linh caác Liïåt Syä yïu quyá. Cöng
trònh nhaâ bia ghi danh LS Höì Khï
àaä àûúåc khaánh thaânh vaâo ngaây
12/1/2006 vúái sûå tham dûå cuãa
àöng àaão caán böå nhên dên huyïån
Cam Löå vaâ laänh àaåo Àaãng, chñnh
quyïìn nhên dên tónh Quaãng Trõ.
ÀÛA QUÏ HÛÚNG VAÂO VÚÁI CAÁC ANH
Trúã laåi vúái möåt thúâi gian nan
trêån maåc, trïn chiïën trûúâng mùåt
trêån Quaãng Trõ noái chung vaâ àõa
baân Gio Cam noái riïng, ngoaâi
trung àoaân 27 Xö Viïët Nghïå Tônh,
Tûúái nûúác söng quï vaâo lû hûúng taåi Thaânh cöí Quaãng Trõ
coân coá nhiïìu àún võ baån, tûâ chuã lûåc
àïën böå àöåi àõa phûúng, dên quên
du kñch, vaâ caã àöìng baâo àõa
phûúng àaä cuâng àöìng cam cöång
khöí, gaánh chõu gian nan, hi sinh
xûúng maáu cho sûå nghiïåp chiïën
tranh giaãi phoáng. Vaâ cuäng nhû
nhûäng LS cuãa trung àoaân, trong
nhûäng chiïën dõch chiïën àêëu gian
nan trong mûa bom baäo lûãa, nhiïìu
àöìng àöåi, àöìng baâo chuáng ta àaä hi
sinh vaâ phêìn nhiïìu caác di haâi àöìng
CCB Ngö Minh Húán tiïëp nhêån nûúác söng quï
àöåi caác àún võ, àõa phûúng àaä vaâ
àang êín khuêët àêu àoá trïn khùæp
neão àêìu söng, cuöëi rûâng, chûa coá
cú höåi àûúåc tòm thêëy, àûa vïì gêìn
vúái gia àònh quï hûúng. Cöng
trònh nhaâ Bia tûúãng niïåm caác LS àaä
anh duäng hy sinh trong cuöåc chiïën
tranh giaãi phoáng àûúåc xêy dûång
trong möåt khuön viïn röång giûäa
maâu xanh cuãa cêy rûâng trïn àónh
Höì Khï àaä hoaân thaânh nhû lúâi têm
nguyïån tri ên cuãa nhûäng ngûúâi
Lïî nhêåp thuãy trûúác Lïî thaã hoa trïn doâng Thaåch Haän Àêët nuái Chung vaâ nûúác söng Lam
“söëng soát vö lyá” sau cuöåc chiïën.
Cöng trònh àûúåc khaánh thaânh giai
àoaån 2 vaâo àuáng dõp kyã niïåm 37
nùm giaãi phoáng Quaãng Trõ, 34
nùm giaãi phoáng Miïìn Nam. Vaâ
àêy chñnh laâ dõp àïí nhûäng CCB
höm nay thûåc hiïån lúâi hûáa - lúâi thïì
cuãa mònh vúái nhûäng àöìng àöåi àaä
ngaä xuöëng: Nïëu mai naây khi àêët
nûúác thöëng nhêët, coân söëng, nhêët
àõnh chuáng töi seä àûa caác anh vïì
quï hûúng! Khöng àûa àûúåc caác
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
45
TRONG ÀÚÂI SÖËNG HÖM NAY
anh vïì vúái quï cha, àêët meå, cuöåc
haânh hûúng trúã laåi chiïën trûúâng
xûa “Laâm êëm rûâng àöìng àöåi” laåi
àûúåc nhûäng ngûúâi lñnh khùæp miïìn
Töí Quöëc - noâng cöët laâ nhûäng CCB
Trung àoaân 27 Triïåu Haãi - thûåc
hiïån möåt viïåc laâm hïët sûác giaãn dõ
nhûng rêët thiïng liïng àoá laâ “Àûa
quï hûúng vaâo vúái caác anh” vúái
nhûäng höåp àêët Hoaâng thöí lêëy tûâ
àónh nuái Chung (Nam Àaân) núi
thaânh lêåp Trung àoaân 27 Xö Viïët
Nghïå Tônh ngaây 8/2/1968, can
nûúác Söng Lam, cêy àaâo xûá Laång,
can nûúác söng Kyâ Cuâng, can nûúác
söng Höìng, can nûúác höì Gûúm,
can nûúác lêëy tûâ doâng söng Nhêåt Lïå
ngay taåi bïën àoâ Meå Suöët àïí tûúái
lïn nhûäng àõa danh núi caác anh
vônh viïîn hoaá thên vaâo Àêët Nûúác.
Cuöåc haânh hûúng bùæt àêìu tûâ
ngaây 29/4 àïën hïët ngaây 2/5/2009.
Khúãi àêìu tûâ hoaåt àöång “Àoán böå
àöåi vïì laâng” diïîn ra tûâ chiïìu 29 taåi
Cam Thanh - Cam Löå. Ngay tûâ àêìu
giúâ chiïìu, sên trûúâng Tiïíu hoåc Trêìn
Vùn Ún - Àõa àiïím têåp kïët - àaä naáo
nûác khöng khñ “Àoán böå àöåi vïì
laâng”. Vúä oaâ trong niïìm vui gùåp laåi
sau ngoát 40 laâ nhûäng nuå cûúâi ngêën
lïå, tay bùæt mùåt mûâng. Dûúâng nhû
têët caã 253 CCB àïìu söëng laåi kyá ûác
möåt thúâi, möåt thuúã vúái nhûäng
khuön mùåt thên quen ngaây xûa
nay àaä laâ öng, laâ baâ... Nhiïìu ngûúâi
trong söë àoá àaä khöng coân nhûng
nhûäng kyã niïåm vêîn coân söëng maäi...
Maâu xanh aáo lñnh nhû bûâng saáng
lïn trong raång ngúâi, caãm àöång cuãa
caác maá, caác anh, caác chõ nguyïn laâ
nhûäng du kñch nùm xûa tûâng àöìng
cam cöång khöí... Möåt chi tiïët khaá
thuá võ vïì chuyïån àoán böå àöåi vïì
laâng, àoá laâ khi lïn chûúng trònh,
nhûäng ngûúâi töí chûác thûåc hiïån rêët
khoá xûã trûúác nhûäng thùæc mùæc cuãa
“Àoán böå àöåi vïì laâng” taåi Cam Thanh- Cam Löå
VÙN HIÏËN
46 VIÏÅT NAM
ngûúâi dên Àöng Haâ - Cam Löå: taåi
sao ngaây àêìu laåi àoán úã Cam Löå maâ
khöng úã Àöng Haâ - Búãi caã hai àõa
danh àïìu rêët gùæn boá vúái nhûäng
ngûúâi lñnh möåt thúâi trêån maåc? Baân
ài, tñnh laåi, cuöëi cuâng phûúng aán:
Ngaây àêìu (29/4) àoán böå àöåi vaâ töí
chûác àïm giao lûu úã Cam Thanh.
Kïët thuác àïm 2/5 seä àoán vaâ töí
chûác àïm giaä baån vúái caác CCB taåi
phûúâng Àöng Thanh, thõ xaä Àöng
Haâ àûúåc thöng qua vaâ thûåc hiïån.
Gia àònh naâo cuäng àïì àaåt àûúåc
àoán böå àöåi vïì nhaâ mònh. Àïí taåo
àiïìu kiïån thuêån lúåi cho chuyïën
haânh hûúng, ban töí chûác àoán tiïëp
àaä chia böå àöåi vïì nhûäng gia àònh
gêìn àõa àiïím têåp kïët. Sau bûäa cúm
chiïìu àaåm baåc nhûng hïët sûác thên
tònh vúái nhûäng moán ùn gúåi nhúá
thuúã nguã hêìm, nùçm voäng do caác
gia àònh múâi. Àïm giao lûu “Àoán
böå àöåi vïì laâng” vúái nhûäng cêu
chuyïån, nhûäng baâi ca nùm xûa laâm
söëng àöång caã vuâng quï yïn bònh.
Öng Ngö Xuên Hiïåp, nguyïn laâ
möåt du kñch nùm xûa, nay tuöíi àaä
cao nhûng khi gùåp laåi nhûäng cûåu
binh Trung àoaân 27 Xö Viïët Nghïå
Tônh dûúâng nhû treã laåi vúái nhûäng
cêu chuyïån phöëi húåp chiïën àêëu
nùm naâo. Chuã tõch xaä Cam Thanh,
anh Trêìn Troång Tuêën - ngûúâi sinh
ra sau cuöåc chiïën têm sûå: Caác chuá,
Lung linh lûãa nïën taåi khu di tñch lõch sûã vùn hoaá Cêy àa -Giïëng Àòa thön Gia Bònh- Gio An
caác baác CCB höm nay vïì àêy vúái
Cam Thanh, àêy laâ àiïìu tûå haâo vaâ
cuäng laâ vinh dûå cho lúáp treã tuåi con.
Xin hûáa vúái caác baác, caác chuá, vúái
vong linh nhûäng ngûúâi àaä khuêët
tuåi con seä phaát huy truyïìn thöëng
àïí maäi maäi xûáng àaáng vúái nhûäng
hy sinh mêët maát cuãa cha öng.
NGAÂY MÛA TRÏN NUÁI HÖÌ KHÏ
Ngaây 30/4, Quaãng Trõ mûa to,
àûúâng lïn nuái Höì Khï nhaäo nhoeát
nhûng Lïî khaánh thaânh Nhaâ Bia ghi
danh LS taåi nuái Höì Khï - Àaá Baåc
vêîn àûúåc töí chûác trûúác sûå chûáng
kiïën cuãa 253 CCB cuâng vúái àaåi diïån
caác cêëp, ban ngaânh úã Quaãng Trõ.
Thûúång tûúáng Thûá trûúãng Böå
Quöëc phoâng Nguyïîn Huy Hiïåu-
nguyïn Trung àoaân trûúãng Trung
àoaân 27 cuâng vúái àoaân cöng taác
cuãa Böå Quöëc phoâng cuäng vïì tham
dûå. Trong khoái hûúng ngan ngaát
dûúái trúâi mûa Quaãng Trõ, 253
khuön mùåt CCB nhû rùæn laåi trong
sûå tri ên àöìng àöåi, àöìng baâo... Möåt
ngaây söëng vúái nhûäng àöìng àöåi trïn
nuái Höì Khï, trêån chiïën àêëu khöng
cên sûác àûúåc moåi ngûúâi kïí cho
nhau nghe vúái têët caã loâng ngûúäng
möå.Bûäa cúm daä chiïën àûúåc töí chûác
trïn nhûäng chiïëc liïëp nûáa àún sú
dûúái taán cêy rûâng vúái nhûäng moán
ùn dên giaä nhûng thùæm tònh àöìng
àöåi, àöìng baâo.
 Ngaây 1/5, vïì Gio An- Maãnh
àêët haâo huâng vúái nhûäng chiïën
cöng oanh liïåt “tiïëng tröëng trêån tûâ
Gio An voång túái...”. Taåi cêy àa -
Giïëng Àòa laâng Gia Bònh àaä thaânh
Khu di tñch lõch sûã vùn hoaá vúái Bia
ghi danh LS, Àaãng viïn Cao Nhû
Thiïm - Ngûúâi chiïën syä Trung
àoaân 27 Xö Viïët quï úã Diïîn Chêu
(Nghïå An) àaä anh duäng hy sinh
sau khi àaä cuâng töí chiïën àêëu ba
ngûúâi chiïën àêëu àïën viïn àaån cuöëi
cuâng vaâo ngaây 6/3/1968 chó sau
troân möåt thaáng Trung àoaân thaânh
lêåp vaâ vaâo chi viïån cho chiïën
trûúâng Quaãng Trõ. Àõch bùæt àûúåc
anh, duâng moåi cûåc hònh tra têën taân
baåo chó nhùçm khai thaác úã ngûúâi
con quï hûúng Xö Viïët cêu traã lúâi
mêåt danh cuãa Trung àoaân. Sau
naây, möåt ngûúâi lñnh phña bïn kia
tûâng chûáng kiïën sûå hy sinh anh
duäng cuãa anh àaä nhúá laåi: Trûúác tra
khaão cuãa àõch vïì phiïn hiïåu àún
võ, Cao Nhû Thiïm hiïn ngang:
Phiïn hiïåu àún võ tau, tau biïët
nhûng khöng phaãi àïí khai cho tuåi
bêy! Àõch troái anh vaâo göëc cêy àa
bïn giïëng Àòa vaâ xaã suáng bùæn anh.
Trûúác khi hy sinh, ngûúâi con quï
hûúng Xö Viïët vêîn coân hö: Viïåt
Nam nhêët àõnh thùæng- Höì Chñ
Minh muön nùm! Tûâ àoá àïën nay,
haâng nùm ngûúâi dên Gio An vêîn
Lïî thaã hoa vaâ hoaâ nûúác caác doâng söng quï xuöëng doâng Thaåch Haän...
lêëy ngaây 6/3 dûúng lõch laâm ngaây
giöî anh... Àïm Gio An, trûúác sên
àònh laâng vaâ Nhaâ bia ghi danh LS
Cao Nhû Thiïm haâng trùm ngoån
nïën àûúåc thùæp lïn lung linh huyïìn
aão. Àiïìu kyâ diïåu àoá laâ rêët tònh cúâ
tûâ võ trñ göëc cêy àa nhûäng ngoån
nïën nhû coá sûå xïëp àùåt thaânh hònh
chûä S... Taåi Cam Tuyïìn - Cam Löå,
rêët bêët ngúâ, trúâi mûa rêët to khöng
ngúát suöët buöíi chiïìu 30/4 nhûng
bûäa cúm àoán “Böå àöåi vïì laâng”
àûúåc caác maá, caác chõ vaâ àoaân viïn
thanh niïn phöëi húåp töí chûác rêët
“Lñnh” nhû nghôa cuãa tûâ naây, àoá laâ
cúm nùæm muöëi meâ, thïm chuát nöåm
mñt non, bùæp ngö nïëp luöåc, baánh
böåt loåc... Àoán àoaân, àöng àuã caác
àöìng chñ laänh àaåo àõa phûúng tûâ
tónh àïën huyïån cuâng tham gia bûäa
cúm rêët êën tûúång naây.
Trïn chùång àûúâng haânh
hûúng, nhûäng CCB höm nay
ngûúâi nhoã tuöíi nhêët cuäng 58,
ngûúâi cao tuöíi cuäng xêëp xó 80,
nhûng trûúác yá nghôa cuãa cuöåc
haânh hûúng dûúâng nhû moåi ngûúâi
àïìu nhû khoeã thïm. Saáng ngaây
möìng 2/5 moåi ngûúâi vaâo thùm laåi
Triïåu Phong -Núi tûâng xaãy ra tûâng
trêån chiïën cam go giaânh giêåt vúái
àõch tûâng meát àêët, núi caã Trung
àoaân 27 tûâng àûúåc loâng dên che
chúã... Cuöåc gùåp mùåt ngay khuön
viïn Nhaâ Bia tûúãng niïåm caác anh
huâng LS àaä hy sinh diïîn ra hïët sûác
caãm àöång. Nhûäng ngûúâi lñnh àaä
cuâng nhau haát vang nhûäng baâi ca
caách maång tûâng theo hoå suöët trïn
nhûäng neão àûúâng chiïën tranh.
“SOÁNG NÛÚÁC TUÖÍI HAI MÛÚI”
Chiïìu 2/5/2009, theo löå trònh,
Lïî thaã hoa trïn söng Thaåch Haän
àûúåc töí chûác trang nghiïm trûúác
sûå chûáng kiïën cuãa haâng ngaân
ngûúâi dên thõ xaä Quaãng Trõ vúái
haâng chuåc beâ hoa tûúi thúm thaão
nhûäng têëm loâng àöìng àöåi. Trong
soáng nûúác Thaåch Haän, khuác haát
“Soáng nûúác tuöíi hai mûúi” cêët lïn
haâo huâng, laänh àaåo Thõ uyã thõ xaä
Quaãng Trõ cuâng vúái àoaân haânh
hûúng kñnh cêín laâm lïî thaã hoa vaâ
hoaâ nhêåp nhûäng bònh nûúác àûa tûâ
söng Lam, söng Höìng, Höì Gûúm,
söng Kyâ Cuâng, söng Nhêåt Lïå
xuöëng doâng Thaåch Haän... Dûúâng
nhû caác anh linh àöìng àöåi àang
nùçm àêu àoá dûúái àaáy söng àaä caãm
têëm loâng nïn khaác vúái bao lêìn thaã
hoa nhûäng nùm trûúác, sau khi thaã
nhûäng beâ hoa cûá quanh quêín maäi
khöng tröi... Lêìn naây sau khi nûúác
caác doâng quï àaä hoaâ vaâo doâng
Thaåch Haän, têët caã nhûäng beâ hoa
àïìu thanh thaãn tûâ tûâ tröi xuöi
khöng coân quanh quêín...
Àïm Giao lûu giaä baån taåi
phûúâng Àöng Thanh, thõ xaä Àöng
Haâ... Möåt lêìn nûäa 253 CCB laåi
nhêån àûúåc sûå chaâo àoán hïët sûác
thên tònh, êëm aáp cuãa caác gia àònh
tûâng möåt thúâi nuöi giêëu böå àöåi...
Caã Àöng Thanh dûúâng nhû thûác
trùæng, mong cho àïm keáo daâi àïí
àûúåc cuâng söëng vúái nhûäng ngûúâi
lñnh tûâng möåt thúâi trêån maåc trïn
maãnh àêët anh huâng...
Cuöåc haânh hûúng “Laâm êëm
rûâng àöìng àöåi” diïîn ra chó trong
thúâi gian 4 ngaây nhûng cuäng àuã
laâm cho 253 ngûúâi lñnh söëng troån
veån trong tònh thûúng yïu cuãa
àöìng baâo, àöìng àöåi caác àõa
phûúng tónh Quaãng Trõ. Mêëy mûúi
nùm, dêîu bao àiïìu thay àöíi, maâ
loâng ngûúâi Quaãng Trõ vêîn chùèng
àöíi thay.
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
47
TRONG ÀÚÂI SÖËNG HÖM NAY

gioïng ca vaøng
cuûa ngheä thuaät caûi löông
NGOÅC ANH

Mùåc cho thúâi gian cûá lùång leä tröi, sùæc xuên trong gioång ca neát diïîn cuãa NSÛT Lïå Thuyã
vêîn coân treã maäi. Gêìn 50 nùm vêîn laâm àaâo chñnh, Lïå Thuyã laâ cö àaâo ngoaåi lïå vúái neát
duyïn sên khêëu mùån maâ, chên phûúng, möåc maåc, kïët húåp cuâng gioång ca àêåm chêët thöí
pha kim ngoåt ngaâo vûâa sang saãng, vûâa nhû tiïëng chuöng ngên, nhû laân gioá maát, trong
nhû pha lï laâm mï mêín loâng ngûúâi möå àiïåu nghïå thuêåt caãi lûúng.

SÛÁC THANH XUÊN XUÊN TRONG NGHIÏÅP DIÏÎN
Cho àïën têån bêy giúâ, NSÛT Lïå
Thuyã vêîn khöng thïí ngúâ rùçng
nhûäng cêu ca trong baâi voång cöí
“Cö gaái baán àeân hoa giêëy” maâ chõ
thuöåc nùçm loâng khi coân thú êëu àaä
múã ra caánh cûãa nghïå thuêåt cho
cuöåc àúâi chõ, gùæn kïët chõ vúái
nghiïåp cêìm ca. Theo caác thêìy ài
hoåc àúân ca, nhúâ coá chêët gioång
thiïn phuá, Lïå Thuyã àûúåc nhêån vaâo
àoaân haát Trêm Vaâng, röìi sau àoá laâ
Àoaân Kim Chung. Nùm 16 tuöíi, Lïå
Thuyã àaåt HCV giaãi Thanh Têm vaâ
kïí tûâ àêy, tïn tuöíi vaâ taâi nùng cuãa
Lïå Thuyã àûúåc thùng hoa, núã röå, trúã
thaânh cö àaâo saáng giaá cuãa sên
khêëu caãi lûúng. Gioång ca lanh laãnh
khöng quaá trêìm buöìn, lêng lêng
man maác maâ laåi khùæc sêu tònh caãm
àêåm àaâ àaä taåo nïn sûác huát laå luâng,
laâm nïn chêët riïng àöåc àaáo cuãa Lïå
Thuyã. Nhûäng nùm thêåp niïn 60,
70, khaán giaã àaä quaá quen thuöåc vúái
nhûäng vai diïîn cuãa Lïå Thuyã trong
caác vúã tuöìng “Hoa Möåc Lan”,
“Chung Vö Diïåm”, “Maånh Lïå
Quên”, “Xin möåt lêìn yïu nhau”,
NSÛT Lïå Thuyã trong möåt vai diïîn
“Kiïëp naâo coá yïu nhau”, “Àïm
laånh chuâa hoang”, “Maáu nhuöåm
sên chuâa”, “Têy Thi”, “Ngûúâi phu
khiïng kiïåu cûúái”, “Tiïu Anh
Phuång”, “Kiïëm Sô Dúi”, “Manh aáo
quï ngheâo”, “Myä nhên vaâ loaån
tûúáng”... ÚÃ vai diïîn naâo, duâ laâ
tuöìng Kiïëm Hiïåp, Höì Quaãng hay
tuöìng xaä höåi, Lïå Thuyã cuäng vaâo
vai troân trõa vaâ àêåm xuác caãm in
dêëu êën khoá phai múâ àöëi vúái khaán
giaã tri êm. Thúâi hoaâng kim cuãa sên
khêëu caãi lûúng cuäng laâ luác gioång
ca Lïå Thuyã thên thuöåc vúái nhiïìu
thïë hïå khaán giaã mï voång cöí. Chõ
liïn tuåc àûúåc bònh choån laâ nghïå sô
caãi lûúng àûúåc yïu thñch nhêët.
Àoáng cùåp cuâng vúái caác NS taâi danh
nhû Minh Phuång, Thanh Tuêën,
Thanh Sang, Minh Vûúng, Troång
Hûäu... Lïå Thuyã àaä taåo nïn nhûäng
“cún söët” caãi lûúng khöng nhûäng úã
miïìn Nam maâ coân khùæp caã nûúác.
Àùåc biïåt, suöët cuöåc àöìng haânh gêìn
nûãa thïë kyã, àöi gioång ca vaâng
hiïëm coá Minh Vûúng - Lïå Thuyã àaä
goáp phêìn laâm àeåp cho nghïå thuêåt
caãi lûúng bùçng chñnh sûå ca diïîn
möåc maåc, bònh dõ. Chêët gioång treã
trung, chên phûúng töìn taåi vûúåt
thúâi gian cuâng sùæc voác saáng sên
khêëu, laåi hoâa nhõp cuâng chiïìu sêu
nöåi têm nhên vêåt cuãa Lïå Thuyã
khiïën ngûúâi xem khöng thïí lêîn chõ
vúái bêët cûá ai. Duâ úã núi lêìu son gùæc
tña, löång lêîy xiïm y (Quyânh Nga -
“Bïn cêìu Dïåt Luåa”), Têy Thi - “Têy
Thi”, Dûúng Quyá Phi - “Dûúng

VÙN HIÏËN
48 VIÏÅT NAM

NSÛT Lïå Thuyã
Quyá Phi”, Chiïu Quên - “Chiïu
Quên cöëng Höì”, Thiïn Kiïìu -
“Thiïn Kiïìu cöng chuáa”, Chêu
Long - “Lûu Bònh Dûúng Lïî”...)
hay trong lúáp aáo baâ ba bònh dõ,
chiïëc aáo daâi àùçm thùæm (Lan - “Lan
vaâ Àiïåp”, Tö AÁnh Nguyït - “Tö
AÁnh Nguyïåt”, Diïåu - “Nûãa àúâi
hûúng phêën”, Mai Àònh - “Haân
Maåc Tûã”, Kim Anh - “Àúâi cö Lûåu”,
Liïn - “Cö gaái baán sêìu riïng”, Lan
- “Tònh mêîu tûã”...), ngûúâi xem
luön thêëy möåt Lïå Thuyã àêìy sûác
thanh xuên trong saáng taåo vaâ chêët
höìn hêåu, gêìn guäi, dïî thûúng nhû
chñnh con ngûúâi thêåt cuãa chõ.
Maãnh àêët quï hûúng Vônh Long
àûúåm hûúng võ phuâ sa, xum xuï
traái ngoåt nhû böìi àùæp thïm cho Lïå
Thuãy laân húi ngoåt ngaâo, traân trïì
sinh lûåc maâ àêåm chêët dung dõ,
thêëm àêåm tònh ngûúâi. Chõ thûúâng
hoaá thên trong nhûäng vai bi kõch,
gaánh nhiïìu oan traái bêët haånh, nïn
möîi khi tiïëng haát àûúåm buöìn cuãa
Lïå Thuyã cêët lïn khiïën ngûúâi nghe
àöìng loâng, chia seã vaâ rûng rûng
niïìm thûúng caãm. Cho àïën giúâ,
ngûúâi ta vêîn khöng thïí lyá giaãi
àûúåc taåi sao gioång ca cuãa Lïå Thuyã
laåi buöìn, nhûng khöng bi luyå maâ
trong suöët, vang xa trôu nùång ên
tònh. NSÛT - TS Baåch Tuyïët àaä
nhêån xeát: “Hiïëm ai cuâng möåt luác
höåi àuã caã hai yïëu töë ca - diïîn
nhûng Lïå thuyã àaä laâm àûúåc, vaâ
“trïn caã tuyïåt vúâi””. Khöng àiïu
nghïå luyïën laáy, cûá möåc maåc coá sao
haát vêåy, Lïå Thuyã àaä chiïëm àûúåc
troån veån tònh caãm cuãa àöng àaão
khaán giaã trong nûúác vaâ kiïìu baâo
nûúác ngoaâi. Caã möåt àúâi phêën àêëu
khöng ngûâng theo nghiïåp cêìm ca,
Lïå Thuyã luön àem tiïëng haát cuãa
mònh sûúãi êëm haâng triïåu traái tim
khaán giaã möå àiïåu sên khêëu caãi
lûúng. Sau mêëy chuåc nùm, nhûäng
baâi ca cöí, nhûäng vúã diïîn, trñch
àoaån do chõ thïí hiïån vêîn cûá söëng
maånh meä vaâ àêìy cuöën huát.
Nùm 2007, nhên kó niïåm 45
nùm theo nghiïåp cêìm ca cuãa
NSÛT Lïå Thuyã, Chûúng trònh Laân
àiïåu phûúng Nam lêìn thûá 24 -
Live show Àïm Lïå Thuyã àaä àûúåc
töí chûác taåi Nhaâ haát TP Höì Chñ
Minh vúái sûå goáp mùåt cuãa àöng àaão
caác NS caãi lûúng nöíi tiïëng: NSÛT
UÁt Baåch Lan, NSÛT Baåch Tuyïët,
NSÛT Minh Phuång, NSÛT Thanh
Sang, NSÛT Troång Hûäu, NSÛT
Baão Quöëc, NSÛT Thanh Tuêën...
Cuâng nùm àoá, Haäng phim Treã àaä
giúái thiïåu ra mùæt DVD böå phim
chên dung Lïå Thuyã vúái nhûäng
bûúác thùng trêìm cuãa nghiïåp cêìm
ca vaâ nhûäng buöìn vui trong cuöåc
àúâi chõ.
Sau chûúng trònh “Nhûäng dêëu
êën khöng phai”, NSÛT Lïå Thuyã laåi
tiïëp tuåc cuâng NSÛT Minh Vûúng
khúãi xûúáng vaâ àiïìu haânh chûúng
trònh “Sên khêëu Vaâng” vúái muåc
àñch quy tuå caác nghïå sô gaåo cöåi
tiïëng tùm trong laâng caãi lûúng gêy
dûång möåt sên khêëu biïíu diïîn
nhûäng vúã tuöìng nöíi tiïëng vaâ goáp
phêìn laâm cöng taác xaä höåi, chung
tay vò cuöåc söëng cöång àöìng. Ra
mùæt àûúåc troân 1 nùm (4/4/2008 -
4/4/2009), àïën nay, chûúng trònh
“Sên khêëu Vaâng” àaä taåo àûúåc dêëu
êën àeåp trong loâng khaán giaã.
KHI CAÁNH MAÂN NHUNG KHEÁP LAÅI RÖÌI...
Lïå Thuyã rêët thñch 4 cêu thú cuãa
nhaâ thú Hoaâng Ngoåc Liïn: “Kheáp
caánh maân nhung danh voång hïët/
Ngûúâi vïì loâng ruä saåch sêìu
thûúng/ Ngûúâi vaâo cúãi aáo lau son
phêën/ Traã hïët vinh quang lêîn
àoaån trûúâng”. Nïëu nhû trïn sên
khêëu, chõ laâ cö àaâo saáng giaá, thò vúái
gia àònh, chõ laâ ngûúâi vúå yïu
chöìng, ngûúâi meå thûúng con. Lïå
Thuyã kïët hön nùm 1972 vúái trung
uyá Nguyïîn Dûúng Truác, sinh àûúåc
3 ngûúâi con: Con gaái lúán Nguyïîn
Dûúng Thuåy Hiïëu hoåc vaâ laâm viïåc
taåi UÁc, àaä lêåp gia àònh, àõnh cû taåi
UÁc. Con trai thûá hai cuãa NSÛT Lïå
Thuyã laâ Nguyïîn Dûúng Àònh Trñ
töët nghiïåp bùçng Ngoaåi thûúng vaâ
Kïë toaán úã UÁc, àang laâm viïåc taåi
Viïåt Nam nhûng rêët àam mï ca
haát vaâ àaä saáng taác nhiïìu baâi ca cöí
cho meå haát. Ngûúâi con uát laâ
Nguyïîn Dûúng Quöëc Baão hiïån coân
ài hoåc. Duâ bêån ài haát liïn miïn
nhûng Lïå Thuyã luön daânh thúâi
gian quan têm chùm soác ngûúâi
thên, vò vúái chõ niïìm vui cuöåc söëng
gia àònh laâ àiïím tûåa vûäng chùæc
nhêët giuáp chõ thùng hoa trong
nghïå thuêåt.
Vúái xaä höåi, Lïå Thuyã laâ ngûúâi coá
têëm loâng nhên aái, luön àïën vúái
nhûäng maãnh àúâi bêët haånh bùçng
traái tim nhên hêåu, caãm thöng. Àaä
tûâ lêu, Lïå Thuyã tñch cûåc laâm cöng
taác tûâ thiïån. Nhûäng vuâng sêu,
vuâng xa núi chõ àùåt chên àïën, coá
nhûäng baâ maá toác trùæng pha sûúng
cêìm tay chõ run run ngêën lïå vui
mûâng vò “gùåp àûúåc Lïå Thuyã ngoaâi
àúâi röìi”, coá nhûäng maái nhaâ tranh
khöng coá gò àaáng giaá nhûng
nhûäng têëm hònh chên dung cuãa chõ
àûúåc cùæt trïn caác trang baáo, taåp chñ
àûúåc baâ con treo rêët trang troång,
cêín thêån. Thêåt xuác àöång vaâ trên
troång biïët bao trûúác nhûäng ên tònh
àaáng quyá cuãa khaán giaã tri êm daânh
cho ngûúâi nghïå sô taâi hoa, khaã aái
àaä troån loâng dêng tiïëng haát cho
àúâi.
Möåt sûå nghiïåp raång danh, möåt
gia àònh yïn êëm vaâ ngêåp traân tònh
yïu thûúng trong voâng tay mïën
möå cuãa cöng chuáng - coá leä àoá laâ
niïìm haånh phuác, niïìm may mùæn
nhêët cuãa nûä nghïå sô taâi danh Lïå
Thuyã.
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
49
TRONG ÀÚÂI SÖËNG HÖM NAY
Ngöôøi thaày
TRÊÌN NHO THÒN - PHAÅM VÙN HÛNG
Löî Têën àaä tûâng noái: "Trïn mùåt àêët vöën laâm gò coá àûúâng, ngûúâi ta ài maäi thò thaânh àûúâng thöi".
Khoa nghiïn cûáu vùn hoåc dên gian, vùn hoåc trung àaåi vaâ vùn hoaá dên gian Viïåt Nam sau nùm 1945
laâ nhûäng maãnh àêët coân àïí ngoã. Noá cêìn lùæm möåt con àûúâng vaâ hún caã laâ möåt ngûúâi múã àûúâng taâi
nùng vaâ têm huyïët. GS. Àinh Gia Khaánh àaä trúã thaânh möåt ngûúâi múã àûúâng xuêët sùæc vaâo kho taâng
vùn hoåc - vùn hoaá truyïìn thöëng cuãa nûúác nhaâ.
G
iaáo sû Àinh Gia Khaánh
sinh ngaây 25.12.1924, taåi
Thaái Bònh nhûng Laåc
Khoaái, Gia Viïîn, Ninh Bònh laâ quï
göëc cuãa öng. Trûúác Caách maång
thaáng Taám 1945 öng töët nghiïåp
Thaânh chung röìi Tuá taâi taåi trûúâng
Bûúãi. Àang hoåc dúã nùm thûá nhêët
Àaåi hoåc Luêåt thò caách maång thaânh
cöng, Àinh Gia Khaánh quay laåi
trûúâng Bûúãi laâm Giaáo sû giaãng
daåy Triïët hoåc vaâ tiïëng Anh, cho túái
khi khaáng chiïën buâng nöí (12.1946).
Taåm biïåt maái trûúâng, öng bûúác
vaâo cuöåc khaáng chiïën vô àaåi. Àinh
Gia Khaánh àaä tûâng coá möåt thúâi
gian laâm baáo taåi trung àoaân Thùng
Long. Thaáng 4.1947 öng nhêån
nhiïåm vuå giaãng daåy taåi Trûúâng
Trung hoåc Haân Thuyïn (Bùæc
Ninh). Nùm 1951, öng sang daåy taåi
Trûúâng Sû phaåm taåi Khu hoåc xaá
Nam Ninh, Trung Quöëc. Tûâ thaáng
9.1956, öng vïì giaãng daåy vùn hoåc
vaâ Haán Nöm taåi Khoa Ngûä vùn,
Trûúâng Àaåi hoåc Töíng húåp Haâ Nöåi
(nay laâ Trûúâng Àaåi hoåc Khoa hoåc
Xaä höåi vaâ Nhên vùn, ÀHQGHN)
vaâ gùæn boá vúái núi naây, trúã thaânh
möåt trong nhûäng giaáo sû taâi nùng,
uyïn baác nhêët.
Khi töët nghiïåp trung hoåc, Àinh
Gia Khaánh àaä rêët gioãi tiïëng Anh,
tiïëng Phaáp vaâ sau naây coân tûå hoåc
VÙN HIÏËN
50 VIÏÅT NAM
thïm tiïëng Nga, tiïëng Àûác. Vöën
Haán hoåc cuãa öng, duâ laâ tûå hoåc,
nhûng thuöåc lúáp nhûäng ngûúâi
uyïn thêm nhêët úã nûúác ta sau hoaâ
bònh lêåp laåi. Nùm 1980, öng àûúåc
phong hoåc haâm Giaáo sû ngaânh
Vùn hoåc dên gian. Öng laâ ngûúâi
saáng lêåp Viïån Nghiïn cûáu vùn hoaá
dên gian vaâ taåp chñ Vùn hoaá dên
gian, núi öng nhiïìu nùm giûä cûúng
võ Viïån trûúãng (1984 - 1986) vaâ
Töíng biïn têåp (1983 - 1991).
Trong sûå nghiïåp cuãa öng, êín
àùçng sau nhûäng trûúác taác àöì söå vaâ
giaá trõ, laâ caã möåt tònh yïu sêu sùæc
àöëi vúái di saãn vùn hoåc - vùn hoaá
maâ ngûúâi xûa àïí laåi. Öng àaä viïët
àêìy tûå haâo rùçng: "Chuáng ta laâ nhû
thïë naây àêy maâ khöng phaãi laâ nhû
thïë naâo khaác, chñnh laâ vò àaä coá
truyïån Laåc Long Quên - Êu Cú àeã
ra möåt boåc trùm trûáng núã trùm con,
Sún Tinh chiïën thùæng Thuyã Tinh,
truyïån Thaánh Gioáng àuöíi giùåc Ên,
Thaåch Sanh bùæn àaåi baâng, cö Têëm
söëng laåi tûâ coäi chïët; chñnh laâ vò àaä
coá haát xoan, haát vùn, haát lyá, haát
quan hoå, haát phûúâng vaãi...; chñnh
laâ vò àaä coá thú cuãa Lyá Thûúâng Kiïåt,
Trêìn Quang Khaãi, Phaåm Nguä Laäo,
Chu Vùn An, Nguyïîn Bónh Khiïm,
Nguyïîn Du, Höì Xuên Hûúng, Cao
Baá Quaát; chñnh laâ vò àaä coá Hõch
tûúáng sô vùn cuãa Trêìn Quöëc Tuêën,
GS Àinh Gia Khaánh
Bònh Ngö àaåi caáo cuãa Nguyïîn
Traäi, Hõch Têy Sún cuãa Nguyïîn
Huïå; chñnh laâ vò àaä coá Àûúâng kaách
mïånh vaâ Baãn aán chïë àöå thûåc dên
Phaáp cuãa laänh tuå Nguyïîn AÁi
Quöëc. Bïn caånh taâi nùng, hùèn seä
khöng coá möåt hoåc giaã lúán nïëu
thiïëu möåt tònh yïu, möåt loâng tûå
haâo nhû thïë...
Àinh Gia Khaánh nghiïm khùæc
vúái baãn thên vaâ laâ möåt ngûúâi "khöí
hoåc". Khaã nùng laâm viïåc cuãa öng
coân thïí hiïån trong caác cöng trònh
têåp thïí, têåp húåp sûác lûåc cöëng hiïën
cuãa nhiïìu ngûúâi maâ trong àoá öng
giûä vai troâ quy tuå, chó àaåo. Vúái
kiïën thûác uyïn baác bao truâm nhiïìu
lônh vûåc, khi Uyã ban Khoa hoåc Xaä
höåi Viïåt Nam chuã trûúng biïn
soaån vaâ xuêët baãn "Töíng têåp vùn
hoåc Viïåt Nam" do öng àïì xuêët,
öng àûúåc cûã laâm Töíng chuã biïn vaâ
sau gêìn 25 nùm laâm viïåc miïåt maâi
trong àiïìu kiïån khoá khùn, thiïëu
thöën, caách àêy 5 nùm böå saách àaä
àûúåc xuêët baãn troån böå 42 têåp. Àêy
laâ böå saách biïn soaån cöng phu, coá
tñnh hïå thöëng vaâ khoa hoåc nhêët tûâ
trûúác àïën nay vïì 10 thïë kyã vùn hoåc
viïët Viïåt Nam cho àïën trûúác nùm
1945.
Ài vaâo nghiïn cûáu vùn hoåc -
vùn hoaá truyïìn thöëng, tûâ àiïìu kiïån
lõch sûã vaâ möi trûúâng hoåc thuêåt
àùåc thuâ, Àinh Gia Khaánh phaãi xuêët
phaát gêìn nhû tûâ con söë khöng.
Thúâi àoá, úã Viïåt Nam chûa coá saách
giaáo trònh vïì lõch sûã vùn hoåc àuáng
nghôa, öng vaâ cöång sûå àaä phaãi maây
moâ vûâa laâm vûâa ruát kinh nghiïåm
àïí coá àûúåc 2 böå giaáo trònh "Vùn
hoåc dên gian Viïåt Nam" vaâ "Vùn
hoåc Viïåt Nam tûâ thïë kyã X àïën nûãa
àêìu thïë kyã XVIII", möîi böå trïn
dûúái 2.000 trang. Nhiïìu khaái niïåm,
thuêåt ngûä öng duâng trong àoá vêîn
àûúåc sûã duång röång raäi vaâ noái nhû
GS. Nguyïîn Xuên Kñnh thò "Àêy laâ
möåt thaânh tûåu khoá vûúåt qua vïì
tñnh chêët hoaân chónh vaâ tñnh toaân
diïån ... thïí hiïån úã hïå thöëng caác vêën
àïì, caác chûúng muåc vaâ trong viïåc
phên tñch, lyá giaãi tûâng vêën àïì".
Trong tûâng khña caånh, öng khai
thaác nhûäng vêën àïì tûúãng nhû nhoã
heåp vaâ nêng têìm lïn trïn cú súã
töíng kïët, khaái quaát tûâ tñnh chuyïn
sêu, àiïín hònh cuãa noá. Hûúáng
nghiïn cûáu khaái quaát naây àoâi hoãi
sûå kiïn trò vaâ vöën vùn hoåc sêu
röång, nùng lûåc tû duy töíng húåp maâ
khöng phaãi nhaâ nghiïn cûáu naâo
cuäng laâm àûúåc. Öng coá thïí khaão taã
àïën cêìu toaân trïn tûâng chi tiïët àïí
àûa ra tñnh vêën àïì cuãa àïì taâi, àûa
ra nhûäng trang khaão cûáu kiïíu mêîu
cho nhûäng nhaâ khoa hoåc treã. Bïn
caånh àoá, trong caác cöng trònh
nghiïn cûáu chuyïn sêu nhû "Sú böå
tòm hiïíu nhûäng vêën àïì cuãa truyïån
cöí tñch qua truyïån Têëm Caám" öng
àaä àùåt ra nhiïìu vêën àïì mang tñnh
lyá thuyïët vaâ phûúng phaáp nghiïn
cûáu múái meã úã Viïåt Nam tûâ cuöëi
thêåp niïn 60 cuãa thïë kyã trûúác.
Cuâng vúái cuöën "Ngûúâi anh huâng
laâng Gioáng" cuãa GS. Cao Huy
Àónh, àêy laâ möåt thaânh tûåu àaáng
kïí cho caách nghiïn cûáu àùåc trûng
thïí loaåi - thêím myä cuãa truyïån cöí
tñch qua viïåc khaão saát möåt taác
phêím tiïu biïíu.
ÚÃ con ngûúâi GS Àinh Gia
Khaánh, sûå nhaåy caãm vaâ sûå uyïn
baác nhû hoaâ vaâo laâm möåt. Chñnh
àiïìu naây àaä laâm nïn vai troâ kiïën
taåo nöíi bêåt trong sûå nghiïåp cuãa
öng. Vúái ngaânh nghiïn cûáu vùn
hoaá dên gian, caã úã goác àöå nghiïn
cûáu, giaãng daåy vaâ quaãn lyá öng àïìu
laâ ngûúâi múã àûúâng, àõnh hûúáng vaâ
àùåt nïìn moáng cho böå mön khoa
hoåc non treã naây tûâ khi coân laâ yá
tûúãng. Öng nhû coá khaã nùng "tiïn
tri tiïn giaác" khi àûa ra nhûäng
àõnh àïì khuön mêîu, nhûäng hïå vêën
àïì cú baãn cho ngaânh vùn hoaá hoåc.
Ngay tûâ súám, trong caác trang viïët,
öng àaä quan têm túái caác yïëu töë àaä
goáp phêìn taåo nïn nhûäng giaá trõ
nhên vùn töët àeåp nhêët trong con
ngûúâi Viïåt Nam, baãn chêët sûå phaát
triïín cuãa nïìn vùn hoaá dên töåc.
Cuöën "Trïn àûúâng tòm hiïíu vùn
hoaá dên gian" laâ cöng trònh àaåt túái
sûå khaái quaát cao, àùåt ra caác vêën àïì
lyá thuyïët vaâ phûúng phaáp luêån
cho böå mön naây, laâ saách göëi àêìu
giûúâng cho caác nhaâ nghiïn cûáu vïì
vùn hoaá. Viïåc öng nhòn ra vai troâ
cuãa vùn hoaá dên gian trong àúâi
söëng hiïån àaåi laâ sûå kïë thûâa caách
nhòn "lêëy cùn rïî vùn hoaá tûâng thúâi
àaåi laâm àiïím tûåa lyá giaãi vêën àïì"
trong hai böå giaáo trònh mang tñnh
sû phaåm - haân lêm cuãa öng ngaây
trûúác. Cöng trònh "Vùn hoaá dên
gian Viïåt Nam trong böëi caãnh khu
vûåc Àöng Nam AÁ" (1993) coá leä laâ
cöng trònh àêìu tiïn úã nûúác ta ài
sêu nghiïn cûáu vêën àïì naây. Caãm
quan khoa hoåc nhaåy beán êëy cuäng
giuáp öng súám nhòn ra vai troâ cuãa
nghiïn cûáu liïn ngaânh àïí goáp
phêìn phên tñch, lyá giaãi vaâ nhêën
maånh khña caånh loaåi biïåt trong
möåt hïå àöëi tûúång àûúåc àaánh giaá.
Trong cuöåc àúâi möîi ngûúâi thêìy,
niïìm vui lúán nhêët laâ sûå trûúãng
thaânh cuãa caác thïë hïå hoåc troâ maâ
mònh àaä ra cöng dòu dùæt. GS. Àinh
Gia Khaánh laâ ngûúâi àûúåc hûúãng
troån veån niïìm vui àoá vúái haâng
chuåc thïë hïå hoåc troâ cuãa öng lúán lïn
tûâ maái Trûúâng Àaåi hoåc Töíng húåp
Haâ Nöåi àaä goáp sûác vaâo cöng cuöåc
xêy dûång àêët nûúác vaâ trong àoá coá
nhiïìu ngûúâi àaä thaânh danh nhû
caác giaáo sû Buâi Duy Tên, Chu
Xuên Diïn, Lï Chñ Quïë, Nguyïîn
Xuên Kñnh... Caác hoåc troâ luön tûå
haâo vïì öng vaâ nhúá vïì öng nhû möåt
àiïím tûåa vïì hoåc thuêåt vaâ tinh thêìn.
Böå mön vùn hoåc Viïåt Nam cöí àaåi -
cêån àaåi - dên gian thûúâng ñt ngûúâi
muöën theo vò khoá vaâ khö nhûng
öng rêët coá taâi biïën chuáng thaânh
nhûäng cêu chuyïån, nhûäng baâi
giaãng dïî hiïíu, dïî nhúá. Öng cûá ung
dung chùæp tay, ài ài laåi laåi àöëi
thoaåi vúái sinh viïn maâ khöng duâng
àïën taâi liïåu, giaáo aán. Nhûäng baâi
giaãng àoá bao giúâ cuäng sêu sùæc vaâ
àêìy phaát hiïån, àûúåc diïîn àaåt bùçng
möåt löëi noái hoám hónh, thöng minh
vaâ suác tñch khiïën cho sinh viïn coá
caãm giaác "giúâ thêìy daåy bao giúâ
cuäng tröi ài rêët nhanh vaâ lêìn naâo
àûáng lïn chaâo thêìy chuáng töi cuäng
coá caãm giaác tiïëc reã theâm thuöìng"
(Trêìn Baão Hûng). Öng luön treã
maäi trong mùæt hoåc troâ vò àaä söëng
àuáng vúái phûúng chêm "Chó coá tri
thûác laâ khöng bao giúâ chõu giaâ" vaâ
bñ quyïët "Àïí treã maäi, möîi ngaây nïn
hoåc möåt àiïìu múái". Öng laâ àaåi biïíu
cuãa tinh thêìn "Thu lêëy tinh hoa
nghòn böå saách - Truyïìn cho tûã àïå
böën phûúng trúâi" nhû GS. Vuä
Khiïu tûâng ca ngúåi.
Ngaây 7.5.2003, GS Àinh Gia
Khaánh tûâ trêìn taåi Haâ Nöåi. Sûå ra ài
cuãa öng àïí laåi möåt khoaãng tröëng
hoåc thuêåt maâ coân lêu nûäa caác thïë
hïå kïë tiïëp múái coá thïí buâ lêëp àûúåc.
Võ chuã soaái cuãa ngaânh nghiïn cûáu
vùn hoåc truyïìn thöëng, möåt trñ thûác
lúán, möåt nhaâ giaáo laäo thaânh, möåt
nhaâ vùn hoaá lúán àaä ra ài nhûng
trong têm trñ nhûäng ngûúâi gêìn guäi
vaâ biïët vïì öng, öng maäi laâ möåt
Ngûúâi hiïìn - nhû nhêån xeát cuãa GS.
Trêìn Thanh Àaåm. Àïí ghi nhêån
nhûäng cöëng hiïën to lúán cuãa öng,
Nhaâ nûúác àaä phong tùång öng Giaãi
thûúãng Höì Chñ Minh vïì khoa hoåc
xaä höåi - nhên vùn vaâ nhiïìu danh
hiïåu cao quyá khaác. Cöng trònh
"Nïìn vùn minh Viïåt Nam" öng dûå
àõnh viïët vêîn coân dang dúã nhûng
nhûäng di saãn tinh thêìn öng àïí laåi
thêåt lúán lao. Cêìm nhûäng cuöën
saách, nhûäng cöng trònh, nhûäng baâi
baáo... cuãa öng trïn tay, bao thïë hïå
hoåc troâ vaâ beâ baån tûúãng chûâng öng
àang úã àêu àêy, gêìn guäi vaâ khiïm
nhûúâng nhû höìi öng coân söëng,
trong võ trñ cuãa ngûúâi "múã àûúâng",
kiïën taåo...
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
51
TRONG ÀÚÂI SÖËNG HÖM NAY

LÛU GIÛÄ
VEÃ ÀEÅP LAÂNG QUÏ BÙÇNG TRANH
NGUYÏÎN VÙN HOÅC

Hoåa sô Trêìn Thaânh vûâa coá cuöåc triïín laäm tranh chung taåi 16 Ngö Quyïìn - Haâ Nöåi. Theo hoåa syä
Bùçng Lêm, Phoá chuã tõch thûúâng trûåc Höåi Myä thuêåt Viïåt Nam, “Trêìn Thaânh laâ möåt hoåa syä coá khaã
nùng àõnh hònh trong saáng taác vaâ khaã nùng êëy àaä àûúåc khùèng àõnh tûâ nhiïìu nùm qua. Tranh cuãa
Trêìn Thaânh veä theo löëi hiïån thûåc biïíu caãm, thïí hiïån caãm xuác têm höìn cuãa ngûúâi hoåa syä trûúác
nhûäng khung caãnh laâng quï hay àö thõ, taåi nhûäng khoaãng thúâi gian buöíi saáng, trûa hay chiïìu, töëi,
àaä löi cuöën, taåo àûúåc sûå rung àöång trong ngûúâi xem. Höåi Myä thuêåt Viïåt Nam àaánh giaá cao nhûäng
saáng taác cuãa anh. Àoá laâ nhûäng taác phêím àaä baám saát hiïån thûåc cuöåc söëng, kïë thûâa truyïìn thöëng
dên töåc nhûng cuäng thïí hiïån àûúåc nhûäng tinh hoa cuãa vùn hoáa thïë giúái”.

Hoåa sô Trêìn Thaânh

KHÖNG CHAÅY THEO LÚÅI NHUÊÅN
Trêìn Thaânh sinh ra úã möåt miïìn
quï ngheâo tónh Haâ Nam nhûng theo
cha meå ra Haâ Nöåi tûâ nhoã. Anh àûúåc
Nhûäng bûác tranh quï cuãa hoåa sô Trêìn Thaânh
goåi laâ ngûúâi chuyïn lûu giûä nhûäng
neát àeåp coân laåi cuãa caác vuâng quï.
Khi maâ hiïån nay, caác laâng quï bõ àö
thõ hoáa, nhûäng caãnh àeåp thuêìn chêët,
möåc maåc gêìn nhû khöng coân. Bùçng
àöi baân tay taâi hoa, loâng àam mï sêu
sùæc vúái höåi hoåa, Trêìn Thaânh àaä cöë
gùæng veä laåi nhûäng hònh aãnh àeåp àeä
àang coá nguy cú biïën mêët kia àïí lûu
giûä laåi nhû súå möåt ngaây naâo àoá seä
chùèng tòm thêëy noá nûäa.
Hiïån nay, caác hoåa sô treã thûúâng
chaåy theo caác trûúâng phaái laå lêîm, ài
vaâo nhûäng àïì taâi cêu khaách. Riïng
chaâng “nöng dên” Trêìn Thaânh vêîn

VÙN HIÏËN
52 VIÏÅT NAM
bònh chên nhû vaåi, chung thuyã vúái àïì
taâi nöng thön cuãa mònh. Nhûäng bûác
tranh cuãa anh khiïën ngûúâi xem coá
caãm giaác nhúá quï, ngêåm nguâi hûúáng
vïì möåt tuöíi thú àeåp àeä maâ chùèng thïí
naâo trúã laåi. Trêìn Thaânh têm sûå:
“Laâng quï giúâ khöng nhû nhûäng gò
ngûúâi ta vêîn nghô. Moåi thûá àïìu thay
àöíi. Khöng coân caãnh thanh bònh yïn
aã nhû xûa. Têët caã nhûäng gò töi veä thêåt
ra nhû möåt laát caát cuãa tònh caãm, khùæc
hoåa möåt quaá khûá àeåp vïì nöng thön.
Nöng thön bêy giúâ laâ quaán neát, cöng
nöng, ö nhiïîm, nghiïån huát...”.
Dêìu vêåy, hoåa sô Trêìn Thaânh vêîn
phaãn aánh veã àeåp vöën coá cuãa laâng
quï, chûá anh khöng tö höìng, laâm noá
trúã nïn quaá thú möång. Vaâ tranh anh
daânh àûúåc tònh caãm cuãa nhûäng ai àaä
tûâng coá möåt quï hûúng úã laâng quï,
coá cêy àa, bïën nûúác, caánh coâ. Coá
con àï xanh xanh hay caánh diïìu gaác
lïn nïìn trúâi xanh biïëc. Haâng thaáng,
anh vêîn coá nhûäng chuyïën ài daâi vïì
caác laâng quï àïí söëng, quan saát vaâ
àïí cho nhûäng hònh aãnh bònh dõ coân
laåi “ngêëm” vaâo têm höìn. Nhiïìu lêìn
anh ài maâ khöng veä àûúåc, laåi ài, laåi
quan saát vaâi thaáng múái coá caãm hûáng.
Trêìn Thaânh têm sûå rùçng, thûåc ra anh
àaä coá nhiïìu thïí nghiïåm múái. Caác
khuynh hûúáng cuãa höåi hoåa anh àaä
thûã hïët röìi. Möåt ngûúâi laâm nghïì thò
phaãi tiïëp thu nhûäng caái múái, bùçng yá
tûúãng vaâ con mùæt cuãa mònh. Tûâ
trûúâng phaái cöí àiïín àïën êën tûúång,
siïu thûåc, trûâu tûúång. Nhûng anh
khöng thïí lan man maäi àûúåc. Thúâi
gian cuãa möîi ngûúâi khöng nhiïìu vaâ
anh quyïët àõnh ài theo con àûúâng
mònh choån, laâ doâng tranh hiïån thûåc.
Anh kiïëm tiïìn bùçng vaâi cöng viïåc
khaác nhû thiïët kïë nöåi thêët, laâm in êën,
laâm phiïn baãn tranh luåa... Coân veä
tranh, anh àïí cho noá tuên theo loâng
àam mï cuãa mònh.
KHÖÍ MAÂ VUI
Trêìn Thaânh sinh nùm 1963, anh
töët nghiïåp trûúâng Àaåi hoåc Myä thuêåt
Yïët Kiïu nùm 1987. Tûâ nhoã cêåu beá
Thaânh àaä àam mï veä tranh. Ngaây
nhoã, úã quï anh thûúâng coá hoåa sô vïì
ngöìi veä, anh coá ài xem vaâ vïì nhaâ veä
thûã. Nhûäng bûác tranh nhoã beá, vïì
nhûäng àöì vêåt, nhûäng con vêåt trong
àúâi söëng thûúâng nhêåt ra àúâi. Khi töët
nghiïåp myä thuêåt, anh ài laâm Nhaâ
nûúác àûúåc àuáng möåt thaáng thò boã do
khöng chõu àûúåc mêët tûå do. Anh ài
laâm ngoaâi àïí coá thúâi gian “ùn nùçm”
vúái tranh. Möåt khi àaä coá yá tûúãng veä
möåt bûác tranh laâ àêìu oác luác naâo cuäng
thêëp thoaáng nghô àïën bûác tranh àoá,
duâ àang laâm cöng viïåc khaác. Do
tranh phong caãnh cêìn chi tiïët, nhûäng
chi tiïët cuå thïí nhiïìu nïn tranh cuãa
anh rêët mêët thúâi gian. Bûác tranh “Àaão
Caát Baâ” Trêìn Thaânh àoaåt giaãi Myä
thuêåt toaân quöëc “ngöën” cuãa anh àïën
10 nùm. Khi anh bùæt àêìu veä, nhên
vêåt cuãa anh coân laâ möåt thúå àaánh caá,
thò àïën khi hoaân thaânh ngûúâi àoá àaä laâ
möåt öng chuã khaách saån giaâu coá. Trêìn
Thaânh vò àam mï maâ khöí trong caái
thïë giúái cuãa mònh. Nhûng anh àuã tónh
taáo àïí coá thïí laâm nhûäng viïåc khaác
cho ra tiïìn maâ nuöi gia àònh. Àöå múái
cûúái vúå xong, Trêìn Thaânh coá möåt võ
khaách nûúác ngoaâi àïën thùm xûúãng
veä cuãa anh. Xem tranh xong võ khaách
rêët thñch vaâ muöën àùåt möåt loaåt. Öng
heån anh höm sau àïën kyá húåp àöìng.
Trêìn Thaânh biïët rùçng, nïëu húåp àöìng
naây thaânh cöng thò coá thïí giuáp anh
àêìu tû thïm cho xûúãng tranh luåa cuãa
mònh vaâ giuáp àúä àûúåc nhiïìu ngûúâi
àang laâm viïåc cho anh. Höm anh ài
kyá húåp àöìng, laåi xoã nhêìm möåt bïn
giêìy möåt bïn deáp do quaá cùng
thùèng. Àïën nöîi àöi trai gaái cuâng
chiïìu cûúâi nhû lùæc leã. Maäi sau anh
múái phaát hiïån ra sûå àaäng trñ cuãa
mònh. Sau àoá anh àaä quay vïì, boã
qua húåp àöìng àoá. Cuäng vò lyá do naây
maâ nhûäng ngûúâi laâm cöng cho anh
àaä boã anh ài, vò öng chuã cuãa hoå chó
nghô cho niïìm àam mï cuãa mònh maâ
khöng nghô cho sûå söëng chïët cuãa
anh em cöng nhên.
Duâ biïët laâm hoåa sô khoá söëng,
nhûng Trêìn Thaânh laâm têët caã vò àam
mï. Anh quan niïåm ngûúâi veä tranh
nhû möåt ngûúâi taåo mêåt maä, coân
ngûúâi xem seä tûå giaãi maä bûác tranh.
Anh baão mònh rêët thñch cêu noái: “Taâi
nùng laâ phaãi biïët laâm cho taâi nùng àoá
phaát löå”. Coân anh, anh thêëy àúâi mònh
laâm hoåa sô coá caái khöí vaâ coá caái vui.
Khöí laâ chùèng thïí giaâu coá vaâ nhaân
nhaä nhû ngûúâi khaác. Coân vui laâ möîi
khi veä xong möåt bûác tranh, anh thêëy
mònh nheå nhoäm nhû vûâa traã àûúåc
möåt moán núå.
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
53
TRONG ÀÚÂI SÖËNG HÖM NAY
NHAÂ GIAÁO TÊM NHAÂN
TRÑ KHÖNG NHAÂN
HÖÌ SÔ VÕNH
Àoá laâ Giaáo sû, Tiïën sô, nhaâ giaáo nhên dên Phan Cûå Nhên, möåt nhaâ giaáo mêîu mûåc, möåt
nhaâ khoa hoåc têån tuyå vúái nghïì suöët 50 nùm úã Àaåi hoåc Sû phaåm Haâ Nöåi, gùæn boá vúái
ngaânh cöng nghïå sinh hoåc phuåc vuå nöng nghiïåp úã nûúác ta.
Q
uï öng úã laâng Quyânh Àöi,
huyïån Quyânh Lûu, Nghïå
An, möåt laâng ven biïín àaä
hònh thaânh trïn 620 nùm, nöíi lïn
nhû möåt àõa danh vùn vêåt saáng
choái cuãa xûá Nghïå. Àêët Quyânh Àöi
àaä sinh ra nhiïìu vùn nhên, keã sô,
nhûäng sô phu àöî àaåt cao, nöíi tiïëng
trong caã nûúác, laâ vuâng àêët coá
truyïìn thöëng hiïëu hoåc, yïu nûúác
vaâ caách maång. Cöng bùçng maâ noái,
truyïìn thöëng hiïëu hoåc khöng chó
coá àêët Quyânh Àöi, Quyânh Lûu.
Nhûng úã vuâng “àõa linh” naây coá
àùåc trûng riïng: hiïëu hoåc ài àöi
vúái khöí hoåc. Nhaâ giaâu, nhaâ àuã ùn
cho con ài hoåc àaä àaânh; nhaâ
ngheâo, thêåm chñ rêët ngheâo “saáng
khoai, trûa khoai, töëi khoai” cuäng
coá têm lyá muöën con bùçng ngûúâi,
con hoåc gioãi laâ vinh haånh cho cha
meå, doâng hoå. Ngaån ngûä vuâng naây
coá cêu: “nûãa buång chûä bùçng nûãa
huä vaâng”. Chñnh tûâ caái nöi vùn hoaá
naây àaä sinh ra gia àònh cuå öng
Phan Huy Triïåt, cuå baâ Nguyïîn Thõ
Dêu coá ba con trai àïìu laâ giaáo sû,
trong àoá coá hai Viïån sô, hai nhaâ
giaáo nhên dên, giaáo sû Phan Cûå
Nhên laâ anh caã.
Nùm 1950, múái ngoaâi 20 tuöíi,
sau khi töët nghiïåp xong trung hoåc
chuyïn khoa Huyânh Thuác Khaáng,
àûúåc kïët naåp vaâo Àaãng, Phan Cûå
Nhên àaä xung phong vûúåt Trûúâng
Sún, bùng qua nhûäng àónh àeâo
VÙN HIÏËN
54 VIÏÅT NAM
hiïím trúã Ba Rïìn, U Boâ vaâo chiïën
trûúâng aác liïåt Bònh Trõ Thiïn, nhêån
traách nhiïåm giaãng daåy vaâ laâm
Hiïåu trûúãng trûúâng THCS Lï Thïë
Hiïëu. Trûúâng àoáng taåi chiïën khu C
(Quaãng Trõ) vaâ laâ trûúâng troång
àiïím cuãa tónh. Nhúá laåi thúâi kyâ haâo
hûáng àoá, chuáng töi àang úã àöå tuöíi
15 - 17, khi múái hoåc xong nùm àêìu
bêåc trung hoåc cú súã thò coá nguy cú
khöng hoåc lïn àûúåc vò thiïëu thêìy.
Böîng nhiïn nhû möåt vêån may, möåt
àoaân giaáo viïn treã mùng caã tuöíi
àúâi lêîn tuöíi nghïì tûâ khu Böën vaâo
trong àoá coá Phan Cûå Nhên, Höì
Àònh Lû, Phaåm Viïët Trinh... àûúåc
coi nhû nhûäng võ “cûáu tinh” trong
viïåc hònh thaânh hïå trung hoåc cuãa
trûúâng Lï Thïë Hiïëu. Töi khöng sao
quïn àûúåc gûúng mùåt cuãa nhûäng
ngûúâi thêìy noái gioång Nghïå, vai
àeo ba lö àêìy saách trong böå quêìn
aáo nêu daä chiïën vúái chiïëc muä laá
röång vaânh, chên ài deáp cao su giûä
cho ngoån lûãa kiïën thûác toaã êëm àïën
lúáp hoåc sinh àang thiïëu chûä. Bêëy
giúâ, gian khöí, thiïëu thöën chûa phaãi
laâ caái ùn, caái úã, maâ chñnh laâ nhûäng
lêìn àõch tûâ Cam Löå ài caân vaâo C,
ca-nöng têìm xa bùæn tûâ Àöng Haâ
lïn, nhûäng àúåt neám bom thiïu
chaáy caã trûúâng lúáp. Nhûäng lêìn
nhû vêåy, thêìy Nhên, thêìy Lû, cuâng
chuáng töi vaâo rûâng chùåt tre, nûáa,
dûång laåi lúáp hoåc - ngoaâi nhûäng giúâ
chñnh khoaá, chuáng töi coân coá nhiïìu
GS.TS Phan Cûå Nhên luác ngoaâi 70 tuöíi
hoaåt àöång ngoaåi khoaá: sinh hoaåt
vùn nghïå, viïët baáo tûúâng, ài vïì caác
xaä vuâng àöìng bùçng tuyïn truyïìn
chñnh saách thuïë nöng nghiïåp, daåy
bònh dên hoåc vuå, tham gia caác buöíi
mñt tinh, àöët lûãa traåi, luyïån têåp
quên sûå, haânh quên “daä chiïën” vïì
àïën têån caác xaä Cam Thuyã, Cam
Myä, Triïåu Sún, caách vuâng taåm
chiïëm chó vaâi cêy söë... Nhiïìu nùm
sau, gùåp nhau úã Haâ Nöåi, öng têm
sûå: “Nhûäng nùm úã chiïën trûúâng
Quaãng Trõ thúâi chöëng Phaáp laâ
nhûäng thaáng, ngaây àeåp nhêët cuãa
àúâi mònh”.
Múái àoá maâ àaä gêìn 60 nùm. Bêy
giúâ nhiïìu hoåc troâ cuãa thêìy Nhên
àaä thaânh danh, nhiïìu ngûúâi àûúåc
àaâo taåo taåi caác trûúâng àaåi hoåc
danh tiïëng úã nûúác ngoaâi, coá hoåc
haâm, hoåc võ cao vaâ coá nhûäng àoáng
goáp coá ñch cho àêët nûúác. Noái àïën
con àûúâng khoa hoåc cuãa GS. Phan
Cûå Nhên, töi têëm tùæc hai àiïìu:
Phûúng phaáp luêån vaâ trònh àöå
ngoaåi ngûä àûúåc öng coi laâ “xûúng
söëng” cuãa nghiïn cûáu khoa hoåc.
Khöng coá phûúng phaáp luêån biïån
chûáng vaâ àuáng hûúáng, khöng coá
ngoaåi ngûä töët thò nhaâ khoa hoåc
chùèng khaác naâo ngûúâi lñnh thiïëu
vuä khñ. Anh coá thïí coá tinh thêìn
cao, thûâa loâng duäng caãm, nhûng
chiïën àêëu khöng coá hiïåu quaã.
Phûúng phaáp luêån cuãa Phan Cûå
Nhên àûúåc thïí hiïån úã sûå kïët húåp
nhuêìn nhuyïîn: lyá thuyïët vúái thûåc
tiïîn; noái ài àöi vúái laâm vaâ laâm coá
hiïåu quaã; vûâa têåp trung àiïím vûâa
múã röång diïån; vûâa tham baác taâi
liïåu nûúác ngoaâi, vûâa khöng quïn
nhûäng vêën àïì àùåt ra úã cú súã saãn
xuêët trong nûúác...
Nùm 1970, öng laâ möåt trong ba
ngûúâi àêìu tiïn laâm luêån aán tiïën sô
úã trong nûúác giûäa luác cuöåc chiïën
tranh chöëng Myä àang vaâo giai
àoaån aác liïåt. Luêån aán cuãa Phan Cûå
Nhên vïì di truyïìn hoåc úã àöång vêåt
phaãi sûã duång phûúng phaáp àiïån di
nghiïn cûáu caác chó tiïu di truyïìn
sinh hoaá Protein huyïët thanh, sûäa
kiïíu hermolobin àïí vêån duång vaâo
viïåc nuöi giöëng boâ sûäa úã nöng
trûúâng Ba Vò, thò àêu chó coá saách
vúã, tû liïåu nûúác ngoaâi! Coân phaãi
chuêín bõ thiïët bõ, maáy moác, hoaá
chêët quyá hiïëm, àùåc hiïåu, maâ caác
thûá naây thò khöng “àaâo” àêu ra úã
trong nûúác, nïëu nghiïn cûáu sinh
khöng coá yá thûác chuêín bõ tûâ trûúác
khi coân laâ thûåc têåp sinh úã Àaåi hoåc
Quöëc gia Matxcúva. Tiïëp theo laâ
viïåc trao àöíi kinh nghiïåm vúái caác
phoâng thñ nghiïåm caác viïån, caác
trûúâng àaåi hoåc trong nûúác, trong
àoá coá viïåc trao àöíi giêëy àiïån di, sùæc
kyá vúái phoâng sinh hoaá Bïånh viïån
Baåch Mai.
Quaá trònh laâm luêån aán tiïën sô vúái
caác thuã tuåc khoa hoåc úã Phan Cûå
Nhên cuäng coá àiïìu àùåc biïåt, àoâi hoãi
yá chñ vaâ nghõ lûåc. Nghiïn cûáu sinh
khöng coá thêìy hûúáng dêîn khoa hoåc,
àaä thïë coá ngûúâi laåi àoâi hoãi quaá cao
vïì möåt luêån aán baão vïå trong nûúác
vaâo thúâi chiïën. Trûúác tònh hònh àoá,
öng phaãi viïët luêån aán vaâ toám tùæt
luêån aán (bùçng tiïëng Nga) gûãi ra
nûúác ngoaâi, xin nhêån xeát thêím àõnh
cuãa caác giaáo sû danh tiïëng nhû
GS.Mackurieva (Àaåi hoåc
Lömönoxöëp), GS.Anouler (Viïån
Thuá y quöëc gia Liïn Xö), GS.
Àubinin (Viïån Di truyïìn hoåc àaåi
cûúng). Nhúâ coá phûúng phaáp luêån
àuáng àùæn, coá chuêín bõ, coá baâi baãn,
àïën ngaây baão vïå, nghiïn cûáu sinh
àaä coá ba baâi baáo cöng böë trïn taåp chñ
chuyïn ngaânh di truyïìn hoåc, tïë baâo
hoåc úã Nga, Ucraina vaâ Anh quöëc.
Ngay tûâ nhûäng nùm vïì cöng
taác úã Àaåi hoåc Sû phaåm Haâ Nöåi,
Phan Cûå Nhên àaä coá yá thûác rêët
súám: giaãng daåy phaãi ài àöi vúái
nghiïn cûáu khoa hoåc. Caái trûúác
vûâa laâ muåc àñch vûâa laâ phûúng
tiïån àïí truyïìn baá kiïën thûác cho
sinh viïn; coân caái sau laâ laâm phong
phuá cho giaáo trònh, giaáo aán, viïët
saách, cöng böë cöng trònh. Sau khi
baão vïå thaânh cöng luêån aán, Phan
Cûå Nhên khöng bùçng loâng àïí cöng
trònh cuãa mònh nùçm yïn trïn giaá
saách thû viïån. Nhiïìu nùm sau luêån
aán àûúåc triïín khai caác àïì taâi ûáng
duång nhû: di truyïìn sinh hoaá cuãa
caác giöëng vêåt nuöi úã boâ, lúån, võt
phöëi húåp vúái nhiïìu cú súã saãn xuêët
nhû Nöng trûúâng Ba Vò, Traåi giöëng
lúån Cêìu Diïîn, Xñ nghiïåp võt Àaåi
Xuyïn, Cöng ty Gia cêìm Thanh
Hoaá. Caác kïët quaã luêån aán àûúåc viïët
thaânh saách giaáo khoa cho caác
trûúâng àaåi hoåc vaâ laâ cú súã khúi
nguöìn caãm hûáng saáng taåo caác luêån
aán tiïën sô, thaåc sô cuãa nhiïìu nghiïn
cûáu sinh do giaáo sû hûúáng dêîn.
Trong gêìn nûãa thïë kyã nghiïn
cûáu vaâ giaãng daåy àaåi hoåc vaâ sau
àaåi hoåc, GS.Phan Cûå Nhên àaä coá 6
cöng trònh cöng böë úã nûúác ngoaâi,
12 cöng trònh úã trong nûúác, 17 àêìu
saách laâ taác giaã, 5 àêìu saách dõch vïì
cuåm àïì taâi di truyïìn hoåc vaâ caác àïì
taâi tiïëp cêån. Coá àûúåc nhûäng thaânh
tûåu trïn laâ nhúâ giaáo sû nùæm àûúåc
tûúng àöëi tinh thöng ba ngoaåi ngûä:
Phaáp, Nga, Anh. Khi coân úã bêåc
trung hoåc, Phan Cûå Nhên àaä nùæm
àûúåc tûúng àöëi tiïëng Phaáp nïn
viïåc ài vaâo tûå hoåc tiïëng Nga, tiïëng
Anh cuäng coá phêìn thuêån lúåi. Biïët
ngoaåi ngûä, GS.Phan Cûå Nhên
cuäng khöng khoá khùn khi tham
khaão taâi liïåu khoa hoåc nûúác ngoaâi
vaâ tiïëp xuác vúái caác àaåi biïíu taåi caác
cuöåc höåi thaão khoa hoåc úã nhiïìu
nûúác.
Phan Cûå Nhên khöng chó laâ
ngûúâi àam mï nghiïn cûáu khoa
hoåc, laâm troân phêån sûå ngûúâi chöìng
vaâ ngûúâi cha cuãa möåt gia àònh
haånh phuác coá caác con thaânh àaåt,
maâ coân laâ nhaâ hoaåt àöång xaä höåi,
hoaåt àöång quaãn lyá. Öng laâ Phoá
Chuã tõch Höåi Di truyïìn hoåc Viïåt
Nam, laâ nhaâ quaãn lyá vúái 12 nùm úã
cûúng võ Phoá Hiïåu trûúãng Àaåi hoåc
Sû phaåm Haâ Nöåi, Phoá Bñ thû Àaãng
uyã kiïm Phoá Chuã nhiïåm khoa Sinh
vêåt trong 14 nùm; chuã trò möåt söë àïì
taâi cêëp Nhaâ nûúác vïì àïì taâi “Sinh
hoåc phuåc vuå nöng nghiïåp”...
Noái àïën Phan Cûå Nhên, nhiïìu
àöìng nghiïåp cuãa öng úã caác trûúâng
àaåi hoåc thûúâng coá möåt nhêån xeát:
Àoá laâ möåt con ngûúâi hiïìn laânh,
kiïåm lúâi vúái phêím chêët khiïm töën
töëi àa, laâm nhiïìu hún noái, biïët
mûúâi noái möåt. Ngaây trûúác cöí nhên
GS.TS Phan Cûå Nhên - uãy viïn phaãn biïån
trong Höåi àöìng baão vïå luêån aán Tiïën sô Y hoåc
ta thûúâng dùån caác bêåc vùn nhên,
nho sô: “Muöën lêåp cöng, lêåp ngön
trûúác hïët phaãi lêåp àûác”. Coá àûác
chûa phaãi laâ coá têët caã. Nhûng àûác
phaãi laâ göëc. Phan Cûå Nhên àaä biïët
lêëy àûác, lêëy chñ laâm nïìn taãng cho
sûå nghiïåp khoa hoåc, coi àoá laâ àöång
lûåc àïí àûúng àêìu vúái moåi thûã
thaách, vûúåt qua moåi gian lao trïn
àûúâng ghêåp ghïình cuãa khoa hoåc,
vaâ cuöëi cuâng öng àaä ài túái àñch.
Hoåc võ tiïën sô, hoåc haâm giaáo sû,
danh hiïåu Nhaâ giaáo Nhên dên,
huy hiïåu 59 tuöíi Àaãng vaâ nhiïìu
huên chûúng khaác laâ phêìn thûúãng
cao quyá maâ Àaãng vaâ nhên dên àaä
daânh cho nhaâ trñ thûác “têm nhaân,
nhûng trñ khöng luác naâo nhaân”
ngay caã nhûäng nùm thaáng bûúác
vaâo tuöíi baát tuêìn.
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
55
TRONG ÀÚÂI SÖËNG HÖM NAY

NHAÂ THÛ PHAÁP XÛÁ NGHÏÅ

Baâi, aãnh: TIÏËN DUÄNG

ÚÃ Nghïå An mêëy nùm trúã laåi àêy cûá möîi àöå tïët àïën, xuên vïì àïìu töí chûác Triïín laäm thû
phaáp taåi thaânh phöë Vinh. Nhûäng dõp naây, caác “öng àöì” tûâ khùæp núi trong tónh laåi “lïìu
choäng” vïì Vinh thi thöë taâi nùng. Trong söë àoá, nhaâ thû phaáp Nguyïîn Duy Àöëi úã Yïn Thaânh
nöíi lïn laâ möåt trong nhûäng cêy thû phaáp taâi hoa haâng àêìu xûá Nghïå hiïån nay vúái nhûäng
bûác thû phaáp thûåc sûå cuöën huát ngûúâi xem...

Cho chûä baån treã

CON ÀÛÚÂNG ÀÏËN VÚÁI THÛ PHAÁP
Theo con söng Àaâo nhû möåt
daãi luåa maâu lam ïm àïìm, tröi giûäa
caánh àöìng ngö xanh nguát ngaát
chuáng töi tòm àïën nhaâ thû phaáp
Nguyïîn Duy Àöëi. Nhaâ öng, nhoã
xinh, nùçm bïn söng, dûúái nhûäng
taán cêy xum suï àêìy tiïëng chim
hoát... Khi chuáng töi àïën öng vêîn
miïåt maâi bïn chiïëc baân con viïët
chûä cho khaách. Trong nhaâ öng treo
rêët nhiïìu bûác thû phaáp vúái neát chûä
phoáng tuáng nhûng vêîn khuön
pheáp, mïìm maåi bay bûúám nhûng
vûäng chaäi àêìy cöët caách. Àiïìu gêy
êën tûúång nûäa laâ “thû phoâng” cuãa
öng rêët nhiïìu saách tûâ cöí chñ kim,
àûúåc sùæp xïëp goån gaâng ngùn nùæp
nhû möåt thû viïån thu nhoã. Cuäng
àaä úã tuöíi “xûa nay hiïëm” nhûng
Nhaâ thû phaáp Nguyïîn Duy Àöëi daåy thû phaáp cho chaáu nöåi
tröng thêìn thaái öng vêîn rêët minh
mêîn. Öng têm sûå: “Cha meå töi laâ
nöng dên, troång caái chûä, dêîu
ngheâo nhûng vêîn boáp buång àïí
nuöi töi ùn hoåc. Töi sinh nùm 1937
(Àinh Sûãu). Lïn 5 tuöíi, àaä àûúåc ài
hoåc chûä Quöëc ngûä vaâ chûä Haán.
Nùm 10 tuöíi töi khöng theo hoåc
chûä Haán nûäa. Nhûng chñnh caái nïìn
taãng mêëy nùm hoåc chûä Haán àaä
àûa töi àïën vúái thû phaáp”.
Thuúã thiïëu thúâi, ngûúâi daåy chûä
Haán cho öng laâ caác thêìy àöì coá
tiïëng úã ba huyïån Diïîn Chêu- Yïn
Thaânh vaâ Quyânh Lûu nhû cuå Vuä
Hûúâng vaâ cuå Hoaâng Diïåu. Vúái tû
chêët thöng minh nïn cêåu beá
Nguyïîn Duy Àöëi hoåc gioãi vaâ viïët
chûä rêët àeåp.
Sau khi töët nghiïåp loaåi gioãi
trûúâng cêëp 3 Huyânh Thuác Khaáng
nùm 1959 Nguyïîn Duy Àöëi vïì quï
hûúng Yïn Thaânh daåy hoåc. Mêëy
nùm sau, öng tiïëp tuåc theo hoåc àaåi
hoåc röìi laåi vïì quï laâm thêìy giaáo
daåy Vùn. ÚÃ Yïn Thaânh noái àïën
Thêìy Àöëi ai cuäng biïët àoá laâ möåt
thêìy giaáo àûác àöå, daåy gioãi vaâ hïët
loâng vò hoåc sinh.
Vaâ öng vêîn thûúâng xuyïn mua
taâi liïåu vïì chûä Haán, röìi saách vïì
Khöíng Tûã, Tön Tûã, Maånh Tûã,
Kinh dõch... àïí nghiïn cûáu. Öng
noái: “Töi thêëy úã chûä Haán (thïí thû
phaáp) coá caái tinh thêìn huyïìn diïåu,
Tuy con chûä tônh nhûng àöång, möîi
neát, möîi chûä àïìu böåc löå thêìn thaái,
cöët caách nhû coá linh höìn... Xem
chûä coá thïí àoaán àûúåc têm tñnh cuãa
ngûúâi viïët, nïn töi mï lùæm... Tòm
thêìy àïí hoåc vïì caách viïët thû phaáp,
öng gùåp thêìy Nguyïîn Thoå Àaåt,
möåt nhaâ Thû phaáp coá tiïëng úã Yïn
Thaânh. Vûâa hoåc thêìy, vûâa tòm thû
phaáp Taâu, Nhêåt, ÊËn Àöå vaâ ài caác
àònh chuâa, miïëu maåo, lùng têím
nghiïn cûáu vïì thû phaáp”. Àïí trúã
thaânh nhaâ thû phaáp thò phaãi hoåc tûâ
caách maâi mûåc àïën caách cêìm buát...
têët caã àïìu phaãi rêët chuá têm. Coá
höm öng àang viïët thêìy àûáng phña
sau, ruát phùæt buát khoãi tay troâ. Thêìy
noái viïët thû phaáp maâ ngûúâi ta
daânh àûúåc buát laâ chûa àaåt. Phaãi
luyïån gên cöët vûâa cûáng vûâa mïìm
deão. Phêìn lúán caác nhaâ thû phaáp
nöíi tiïëng àïìu vùn voä song toaân caã.
Phaãi viïët bùçng caã Têm- yá- trñ- lûåc.
Thû phaáp khöng chó reân tay maâ

VÙN HIÏËN
56 VIÏÅT NAM
coân reân caã têm nûäa. Vêåy laâ öng vûâa
têåp viïët thû phaáp vûâa êm thêìm
luyïån voä, têåp thiïìn... Thïí thû phaáp
àêìu tiïn öng thïí nghiïåm laâ “àaá
thaão”, “thaão” vaâ “cuöìng thaão”.
Hai thïí àêìu múái laâ cú baãn, àaåt àïën
àöå cuöìng thaão thò chûä múái mang
tñnh nghïå thuêåt, biïíu àaåt àûúåc
Têm-yá-khñ- lûåc cuãa ngûúâi duång
buát. Öng ngaây àïm lêëy nûúác laä têåp
viïët trïn sên. Bïìn bó kiïn trò khöí
luyïån gêìn möåt nùm roâng chûä cuãa
öng àûúåc thêìy khen àeåp, coá thêìn
thaái, coá thïí tûå mònh laâm thû phaáp.
TÊM HÖÌN NGÊËM VAÂO NGHIÏN MÛÅC
Biïët chûä öng àeåp, nïn nhiïìu
ngûúâi àïën xin chûä vaâ cêu àöëi vïì
treo trong nhaâ. Ban àêìu laâ baån beâ,
anh em laáng giïìng sau àoá tiïëng
laânh àöìn xa... ngûúâi trong vaâ ngoaâi
huyïån keáo vïì xin chûä cuãa öng rêët
nhiïìu. Möîi nùm tïët àïën, öng laâm
khöng hïët viïåc, con, chaáu phaãi phuå
giuáp. Anh Nguyïîn Phuác Löåc con
trai öng hiïån nay laâ hiïåu trûúãng
trûúâng THCS Phuác Thaânh cho
biïët: “Ngûúâi àïën xin chûä nhiïìu
nhûng cuå khöng bao giúâ lêëy tiïìn.
Thû phaáp Nguyïîn Duy Àöëi
Àûúåc viïët thû phaáp, àûúåc phuåc vuå
moåi ngûúâi àoá laâ niïìm vui, niïìm
àam mï cuãa cuå.”.
Hònh aãnh öng àöì Nguyïîn Duy
Àöëi khöng nhûäng taái hiïån trong
nhaâ, trong doâng töåc maâ coân xuêët
hiïån nhiïìu núi trûúác cöng chuáng
vaâ àaä àûúåc ghi nhêån. Ba lêìn triïín
laäm thû phaáp úã thaânh phöë Vinh,
Nhaâ thû phaáp Nguyïîn Duy Àöëi
àïìu àûúåc cöng chuáng vaâ ban töí
chûác àaánh giaá laâ xuêët sùæc nhêët. Cöë
thû phaáp gia haâng àêìu Viïåt Nam
Lï Xuên Hoaâ tûâng nhêån xeát: “Thû
phaáp Nguyïîn Duy Àöëi àaä àaåt àïën
àöå töíng hoaâ caã Têm - yá- khñ- lûåc.
Ngûúâi viïët thû phaáp nhû vêåy hiïån
nay chó àïëm àûúåc trïn àêìu ngoán
tay”.
ÚÃ nhiïìu lùng têím, àònh chuâa,
nhaâ thúâ... khöng nhûäng úã Nghïå An
maâ nhiïìu núi trïn moåi miïìn Töí
quöëc cuäng àïìu coá taác phêím cuãa
öng. Hai cöng trònh kiïën truác laâ
àïìn thúâ vua Quang Trung trïn nuái
Duäng Quyïët vaâ àïìn thúâ Höì Chuã
tõch úã Nam Àaân (Nghïå An) àïìu coá
cêu àöëi cuãa öng.
Àïí toã loâng biïët ún vaâ tön kñnh
Baác Höì, Nhaâ thû phaáp Nguyïîn
Duy Àöëi àaä daây cöng viïët cuöën Höì
Chñ Minh Haán tûå thi tuyïín bùçng
thû phaáp (tuyïín thú chûä Haán cuãa
Baác Höì). Cêëu truác cuöën saách cao 79
cm bïì ngang 54 cm. Göìm coá 79 baâi
thú cuãa Baác. Öng daânh cöng sûác vaâ
têm trñ vaâo viïët quyïín saách àoá
nhiïìu luác quïn ùn, quïn nguã. Roâng
raä hún möåt nùm trúâi quyïín saách
múái thaânh cöng. Öng àaä quyïët
àõnh tùång cuöën saách naây cho Thû
viïån tónh Nghïå An. Ngaây 15 thaáng
5 nùm 2008, Thû viïån tónh àaä laâm
lïî àoán nhêån.
Öng laâ ngûúâi àiïìm àaåm, khiïm
töën, rêët ñt khi noái vïì mònh. Ngaây
ngaây öng vêîn miïåt maâi àoåc saách
nghiïn cûáu vaâ cho chûä moåi ngûúâi.
Têm höìn öng nhû ngêëm caã vaâo
nghiïn mûåc quyïån vaâo neát buát taâi
hoa... Öng têm sûå: “Lúáp treã bêy giúâ
khöng mêëy chuá troång àïën thû
phaáp. Àaáng tiïëc thay! Sùæp túái coá
thïí töi seä múã lúáp daåy chûä Haán vaâ
thû phaáp miïîn phñ, vúái mong
muöën truyïìn laåi höìn cöët cuãa noá
cho thïë hïå treã”.
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
57
TRONG ÀÚÂI SÖËNG HÖM NAY
Phûúång
trïn TRÚÂI
THAÁI KIM LAN
N
ùæng ngang nhiïn àöí oaâ
trïn mùåt àêët têët caã nhûäng
nung nêëu cuãa sûác noáng
miïìn xñch àaåo. Sên chuâa Tûâ Ðaâm
khö khan àïën nûát neã, soãi àaá trong
sên noáng höíi nhû nhûäng viïn lûãa
höìng. Laá khö vûâa ruång xuöëng àaä
choaáng vaáng böëc lïn bay böíng,
khöng chiïìu theo nhaát chöíi tung
caã buåi “tam muöåi hoaã” cuãa nhoám
ngûúâi chia nhau böën goác àang
queát laá àem vaâo cho nhaâ bïëp nhen
lûãa. Moåi vêåt ngêët lõm trong aánh
nùæng, baãi hoaãi trong maâu xaám
trùæng cuãa àêët caát trong sên. Chó
duy cêy Böì àïì khöng biïët lêëy sinh
khñ tûâ àêu maâ vêîn xanh trïn ngoån,
vêîn maát núi thên, vêîn àöí boáng
chan hoâa trïn mùåt àêët, nhû möåt ên
huïå cuãa ngaây thaáng saáu!
Nhûng höm êëy nhòn maâu xaám
cuãa soãi àaá trong sên, nhòn maâu
xanh khöng àöíi cuãa cêy Böì àïì töi
böîng nhúá àïën haâng phûúång tûâ
Phu Vùn Lêu lïn cêìu Baåch Höí giúâ
naây chùæc àang röëi rñt trao böng cho
nhau thay voâm laá xanh phuã kñn
àûúâng ài, nhúá cêy phûúång núi goác
Ðaâi Phaát thanh caånh cêìu Trûúâng
Tiïìn thûúâng saâ hoa xuöëng nûúác vaâ
nhúá laâm sao nhûäng cêy phûúång
trong sên trûúâng Ðöìng Khaánh
nùm nùm vêîn röå möåt maâu àoã thùæm
vúái tuöíi hoåc troâ.
Trong nhûäng ngaây nöìng chaáy
thaáng saáu cuãa Huïë, chó coá hoa
phûúång laâ coá thïí thi gan daâi húi
uöëng nùæng maâ khöng say. Uöëng
nùæng ûâng ûåc vaâo loâng nhû thïë,
tûúãng àêu phûúång seä tung raãi möåt
thûá lûãa hoãa diïåm sún àöët chaáy phöë
phûúâng.
Nhûng huyïìn diïåu laâ phûúång
VÙN HIÏËN
58 VIÏÅT NAM
trïn trúâi! Trong maâu nùæng choái
chang loâa mùæt, hoa phûúång laåi bùæt
mùæt cho mùæt nhòn thïm! Vaâ haânh
nhên àang quaáng nùæng böîng chúåt
maát trong höìn khi mùæt dûâng laåi
trïn tûâng caánh moãng maâu san hö
höí phaách trang àaâi khoe sùæc trïn
têìng laá xanh.
Saáng, trûa, chiïìu, maâu hoa àoã
nhû möi son thiïëu nûä nhoeãn nuå
cûúâi tûúi nhêët trïn khùæp caác neão
àûúâng xûá Huïë, khiïën cho ngûúâi
Huïë úã kiïëp naâo cuäng sùén loâng àöí
möì höi höåt, nhïî nhaåi trêìn thên
chõu cún nùæng suöët caã àúâi ngûúâi,
àïí àûúåc möåt saáng ra àûúâng gùåp
hoa, buöíi trûa tònh cúâ thêëy hoa vaâ
buöíi chiïìu ài vïì vúái hoa trong
nhûäng ngaây heâ theát lûãa.
Riïng töi, höm êëy, àûáng trong
sên chuâa Tûâ Ðaâm khöí haånh böîng
nghe nhúá nöîi say mï cuãa tuöíi
mûúâi saáu eáp phûúång trong saách
vúã, mong giûä hoaâi möåt maâu àoã
trong tim nhû giûä möåt maãnh àúâi
cuãa Huïë.
Ðïm höm êëy töi nùçm mú thêëy
mònh cuâng vúái luä baån àaåp xe trïn
khùæp caác con àûúâng quen thuöåc
núi chöën cöë àö. Möîi nùm heâ vïì luä
con gaái mûúâi saáu mûúâi baãy chuáng
töi thûúâng coá lïå ruã nhau àaåp xe ài
“duyïåt” caác neão àûúâng xem
phûúång núã hoa vaâ chêëm àiïím cêy
naâo sai böng nhêët muâa.
Cong lûng trïn xe, möì höi dñnh
bïët toác mai, maá àaä hêm hêëp höìng
trong nùæng, caã àoaân con gaái aáo
trùæng chaåy hïët àûúâng Lï Lúåi, doåc
söng bïën Ngûå qua An Cûåu röìi
bùng qua cêìu Trûúâng Tiïìn, duyïåt
hïët quaäng àûúâng Trêìn Hûng Ðaåo,
voâng laåi chui qua cöíng Thûúång Tûá
vaâo trong Ðaåi Nöåi. Vûâa ài vûâa
ngùæm cêy coã vûâa chó troã cûúâi noái
rêm ran.
Trong mú nghe khaáo nhau
nùm ni àûúåc muâa hoa phûúång, caã
boån àêm ra khoá tñnh khöng dûâng
laåi úã möåt göëc cêy naâo maâ cûá ài maäi,
àïën cuöëi möåt con àûúâng khöng
nhúá tïn, luä con gaái àöìng kïu lïn
kinh ngaåc : möåt cêy phûúång giaâ
hiïín hiïån trûúác mùæt vúái taân hoa
rûåc rúä chûa tûâng thêëy trong àúâi.
Caã boån quùèng xe soáng soaäi trïn
àêët, chaåy àïën àûáng dûúái göëc
phûúång nhòn lïn, sûãng söët trûúác
maâu àoã liïn hoan trïn nïìn trúâi
thiïn thanh nhaåt nhoaâ buöíi saáng !
Haâng nghòn àoaá hoa phûúång
chen nhau trïn caânh truâng truâng
àiïåp àiïåp toaã quanh thên cêy, àan
kñn bêìu trúâi, aánh nùæng vaâ maâu
xanh da trúâi chó coân thêëp thoaáng
nhûäng chêëm loáng laánh nhû kim
cûúng àiïím xuyïët trïn maâu àoã,
taåo möåt caãm quan thõ giaác chêåp
chúân huyïìn aão.
 Tûâ àoá maâu àoã böîng lung linh traân ra thaânh nhûäng dúån
soáng trïn mùåt höì maâu höí phaách möng mïnh thu huát mï
hoùåc...
Nhûäng khuön mùåt ngûúác nhòn trúâi böîng nhû bõ thöi miïn
trúã nïn bêët àöång.
Thoaáng sau töi nghe daå daây mònh thoát lïn caãm giaác mêët
troång lûåc, cuâng luác caã luä thiïëu nûä aáo trùæng àöåt nhiïn tay
quaâng tay thaânh voâng troân cêët mònh lú lûãng, röìi vuåt bay la àaâ
vaâo trong vuâng maâu àoã öëi, nhû möåt àaân thiïn nga àêåp caánh
saâ vaâo trong biïín lûãa.
Chuáng töi bay lûúån xoaáy voâng trïn caác böng hoa caâng luác
caâng nhanh vúái möåt töëc àöå choáng mùåt, maâu àoã loang loaáng
ngúâi haâo quang! Tûâ nhûäng böng hoa rûåc thùæm phaát ra nhûäng
êm thanh àêìy maâu sùæc thanh thoaát, loáng laánh ngên daâi khöng
dûát. Tûâ êm thanh nhoã nhû tú êëy böîng tuön ra nhûäng chuöîi
nguä sùæc trong suöët nhû pha lï, thu huát nhûäng têëm thên mïìm
maåi trong taâ luåa baåch vuát cao lïn trong voâng xoaáy muön maâu
löìng löång.
Trong mú, àûúâng bay hêìu nhû daâi vö têån, caã boån thêëy
trong loâng haånh phuác khön taã nïn cêët tiïëng cûúâi roân raä. Àöåt
nhiïn Lï, cö baån coá nûúác da ngùm àen tûâ thúâi tiïíu hoåc, lïn
trûúâng Àöìng Khaánh, Lï àûúåc giaãi nhêët ca haát vúái baâi “Thuyïìn
viïîn xûá”, lanh laãnh cêët cao gioång haát. Àöìng thúâi toaân thïí rûâng
hoa böîng biïën thaânh möåt têëm thaãm nêng àoaân con gaái lïn
phña trúâi xanh. Trong luác tiïëng haát cuãa Lï vuát daâi reáo rùæt trïn
têìng khöng! Caãm giaác choaáng vaáng ngúåp ngûúâi giûäa khoaãng
bao la laâm ngheåt thúã! Tiïëng haát, tiïëng cûúâi quyïån vaâo nhau
thaânh tia chúáp laâm vúä tung nhûäng caánh hoa cuâng aáo trùæng
phêëp phúái giûäa hû khöng.
Khi tiïëng ngên vûâa dûát, töi giêåt mònh choaâng tónh! Möì höi
àêìm àòa ûúát aáo!
Cuâng möåt luác tiïëng gaâ chuâa Tûâ Ðaâm rïìn rô trong khoám
chanh sau vûúân...
Thaãng thöët nhû vûâa hoãng chên rúi toâm vaâo àaáy giïëng khö,
töi nhòn quanh... AÁnh saáng ban mai coân nhuát nhaát núi khung
cûãa song sùæt maâu lam, nhaåt nhoâa nhûng cuäng àuã soi roä veã
ngheâo naân chêåt chöåi cuãa cùn phoâng àang duâng laâm núi ngaã
lûng cho mûúâi mêëy nûä Phêåt tûã taåm qua àïm.
Töi trúã ngûúâi nùçm nghiïng, co tay göëi àêìu, cuâi choã vêîn
chûa quen chöî nùçm laå, vuång vïì chaåm caái kõch vaâo nïìn xi mùng
qua lúáp chiïëu cuä gêy caãm giaác tï daåi caã möåt bïn thên.
Muâi chiïëu nöìng êím quyïån lêîn vúái húi ngûúâi, ngöåt ngaåt khoá
thúã. Mêëy chiïëc ghïë loãng choãng chöìng lïn nhau trong goác
phoâng caâng laâm tùng sûå tuâ tuáng cuãa khöng gian nhoã beá haån
heåp.
Töi nhùæm mùæt bêìn thêìn nhúá àïën giêëc mú àeåp kyâ laå. Caãm
giaác ïm aái khoá taã khi toaân thên lûãng lú böìng bïình trïn hoa
phûúång àoã coân êm hûúãng nhû möåt tûúng phaãn vúái thûåc taåi
trêìn truåi hiïån tiïìn.
Trong nhûäng nùm thaáng vïì sau, khöng coân giêëc mú naâo
àeåp hún giêëc mú “phûúång trïn trúâi”. Tûâ êëy nöîi nhúá phûúång
àoã tuöíi hoåc troâ trúã nïn nöîi nhúá nhung cuãa keã àang àûáng núi
hang töëi trong huyïìn thoaåi Plato, àaä möåt lêìn nhòn ra haånh
phuác, chên lyá, nïn maäi hoaâi mang theo trïn quaäng àûúâng
nhên thïë...
GIAÁ TRÕ DI TÑCH SAU KHI TU BÖÍ
Vûâa qua, Böå Vùn hoaá - Thïí thao vaâ Du lõch
àaä coá cuöåc hoåp baáo “Thöng baáo kïët luêån thanh
tra, kiïím tra cöng taác truâng tu, tön taåo di tñch taåi
möåt söë tónh, thaânh phöë phña Bùæc”.
Thûåc hiïån Quyïët àõnh 1453/QÀ-BVHTTDL
ngaây 16/04/2009 cuãa Böå trûúãng Böå Vùn hoaá -
Thïí thao vaâ Du lõch vïì viïåc kiïím tra thûåc hiïån
Luêåt Di saãn vùn hoaá àöëi vúái caác di tñch lõch sûã,
Àoaân kiïím tra cuãa Böå àaä thûåc hiïån kiïím tra
theo caác nöåi dung: Quy trònh quaãn lyá Dûå aán àêìu
tû, Töí chûác thi cöng, Kyä thuêåt thi cöng, Giaá trõ
di tñch sau khi tu böí. Nhòn chung, caác dûå aán
thûåc hiïån bùçng nguöìn vöën tûâ chûúng trònh muåc
tiïu Quöëc gia vïì vùn hoaá àûúåc tuên thuã àuáng
quy trònh cuãa Luêåt Di saãn vùn hoaá àaä thûåc hiïån
töët quy trònh àêìu tû, xêy dûång vaâ caác quy àõnh
vïì tu böí di tñch, kyä thuêåt àûúåc àaãm baão. Sau khi
tu böí giaá trõ cuãa di tñch àûúåc bïìn vûäng, àaãm baão
tñnh nguyïn göëc vaâ hiïåu quaã vïì nghïå thuêåt kiïën
truác vaâ lõch sûã àûúåc nêng lïn nhû: Àònh Àònh
Baãng, Chuâa Dêu, Chuâa Böí Àaâ, Chuâa Kim Liïn,
Àònh Suâng Vùn, Chuâa Keo, Àïìn thúâ Traång
nguyïn Nguyïîn Hiïìn...Tuy nhiïn, caác dûå aán
truâng tu, tön taåo bùçng nguöìn vöën cöng àûác,
nguöìn vöën àõa phûúng thûúâng khöng thûåc hiïån
àuáng quy trònh tu böí di tñch, kyä thuêåt khöng àaãm
baão yïëu töë nguyïn göëc cuãa di tñch ñt àûúåc coi
troång nhû: Chuâa Trùm Gian, Àònh Xuên Taão,
Chuâa Tiïu laâm aãnh hûúãng àïën kiïën truác nghïå
thuêåt cuãa di tñch lõch sûã. Cöng taác quaãn lyá di tñch
úã möåt söë àõa phûúng, cöng taác thanh tra, kiïím
tra chûa àûúåc thûúâng xuyïn; khi xaãy ra vi phaåm
chûa coá biïån phaáp khùæc phuåc kõp thúâi.
Àïí tùng cûúâng cöng taác quaãn lyá di tñch vaâ
nêng cao chêët lûúång caác hoaåt àöång baão quaãn,
tu böí vaâ phuåc höìi di tñch, Böå Vùn hoaá - Thïí thao
vaâ Du lõch àaä coá chó thõ söë 73/CT-BVHTTDL vïì
viïåc tùng cûúâng caác biïån phaáp quaãn lyá di tñch
vaâ caác hoaåt àöång baão quaãn, tu böí vaâ phuåc höìi
di tñch.
PV
Àònh Àònh Baãng (Bùæc Ninh)
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
59
DOÅC THEO ÀÊËT NÛÚÁC

NÚI THÚÂI GIAN

NGÛÂNG LAÅI
HOAÂNG VÙN MINH

LAÂNG DI SAÃN
Töi vêîn thñch goåi laâng cöí Phûúác
Tñch laâ "laâng di saãn" (theo chûä
duâng cuãa kiïën truác sû Hoaâng Àaåo
Kñnh) hún, búãi di saãn laâ möåt khaái
niïåm múã, nhêët laâ vúái möåt ngöi
laâng.
Múái àêy, Böå VHTT&DL àaä
chñnh thûác cöng nhêån laâng cöí
Phûúác Tñch, úã xaä Phong Hoaâ,
huyïån Phong Àiïìn, tónh Thûâa
Thiïn-Huïë laâ di tñch cêëp quöëc gia.
Vïì Phûúác Tñch nhûäng ngaây
naây, àêu àêu cuäng thêëy vui nhû
höåi búãi thöng tin laâng vûâa àûúåc Böå
VHTT&DL cöng nhêån laâ di tñch
cêëp quöëc gia. Öng Lï Troång Àaâo,
62 tuöíi, àûa khaách "daåo möåt voâng
quanh laâng cho biïët".
Vûâa ài doåc caác haâng cheâ taâu
xanh mûúát laâm tûúâng ngùn caách

VÙN HIÏËN
60 VIÏÅT NAM
nhûäng ngöi nhaâ cöí àeåp nhû tranh
veä, öng vûâa say sûa "àoåc" laåi
nhûäng chuyïån àaä viïët trong gia
phaã caác doâng hoå úã Phûúác Tñch viïët
vïì nguöìn göëc cuãa laâng:
"Phûúác Tñch coá lõch sûã hún 500
nùm, khúãi thuyã coá tïn goåi laâ Cöìn
Dûúng, sau múái àûúåc àöíi tïn laâ
Phûúác Tñch, vúái nghôa laâ "tñch
phûúác". Nùm Höìng Àûác thûá nhêët
vaâ thûá hai (1470 vaâ 1471), àúâi Vua
Lï Thaánh Töng, ngaâi thuyã töí cuãa
hoå Hoaâng laâ öng Hoaâng Minh
Huâng, nguyïn ngûúâi laâng Caãm
Quyïët, huyïån Quyânh Lûu, Nghïå
An laâ möåt voä tûúáng, phoâ Vua Lï
Thaánh Töng thên chinh àaánh àuöíi
quên Chiïm Thaânh. Sau chiïën Kiïën truác bïn trong möåt ngöi nhaâ cöí
thùæng trúã vïì, ài àïën söng Ö Lêu,
nhêån thêëy Cöìn Dûúng coá àõa thïë
thuêån lúåi nïn öng Hoaâng Minh
Huâng àaä choån laâm núi lêåp
nghiïåp...".
Àõa chó àêìu tiïn maâ chuáng töi
gheá vaâo laâ ngöi nhaâ cöí gêìn 200
nùm cuãa baâ Phaåm Thõ Than Nga úã
xoám Àònh. Öng Àaâo baão: "Ai àïën
Phûúác Tñch cuäng khöng thïí boã
qua àõa chó naây búãi àêy laâ ngöi
nhaâ cöí nhêët, àeåp nhêët, tiïu biïíu
nhêët cuãa Phûúác Tñch hiïån coân
àûúåc gòn giûä gêìn nhû nguyïn
veån".
Öng coân noái kïët quaã möåt cuöåc
khaão saát vïì nhaâ cöí úã Phûúác Tñch
cuãa Höåi Kiïën truác sû Viïåt Nam
vaâo nùm 2004 vúái nhûäng söë liïåu Nhûäng ngöi nhaâ cöí úã Phûúác Tñch vêîn coân nguyïn veån
chi tiïët: Laâng hiïån coá 27 ngöi nhaâ
rûúâng coân khaá nguyïn veån. Trong
àoá coá 12 nhaâ thuöåc loaåi coá giaá trõ
àùåc biïåt, 11 nhaâ coá giaá trõ, vaâ 4 nhaâ
ñt giaá trõ.
Trong caác ngöi nhaâ cöí êëy, caác
vò keâo, xuyïn, traách... àïìu àûúåc
chaåm tröí cûåc kyâ tinh tïë, vûâa thïí
hiïån nhûäng neát chung cuãa nhaâ
rûúâng truyïìn thöëng taåi vuâng Huïë,
vûâa coá nhûäng neát àöåc àaáo rêët
riïng, thïí hiïån sûå àiïu luyïån, taâi
hoa cuãa baân tay thúå chaåm khùæc
laâng möåc Myä Xuyïn nöíi tiïëng bïn
caånh.
"Chó riïng xoám Àònh daâi
khoaãng 200m, nhûng àaä coá àïën 10
nhaâ rûúâng, trong àoá nhaâ öng

VÙN HIÏËN
VIÏÅT NAM
61
DOÅC THEO ÀÊËT NÛÚÁC
Bïën söng Phûúác Tñch
Dêëu tñch möåt loâ göëm cöí
Lûúng Thanh Thu "treã" nhêët cuäng
àaä 100 nùm tuöíi, coân nhaâ giaâ nhêët
gêìn 200 nùm tuöíi thò chuáng ta vûâa
àùåt chên vaâo àêy" - öng Àaâo giúái
thiïåu nhû möåt hûúáng dêîn viïn du
lõch.
Cuäng theo öng Àaâo thò úã Phûúác
Tñch, ngoaâi hïå thöëng nhaâ cöí, ngûúâi
dên coân rêët tûå haâo vïì cêy thõ coá
àïën 1.000 nùm tuöíi, coá chu vi àïën
böën, nùm saãi tay ngûúâi lúán bïn
miïëu thúâ Khöíng Tûã úã àêìu laâng.
Àùåc biïåt, Phûúác Tñch vêîn coân
höåi àuã khaá veån nguyïn rêët nhiïìu
nhûäng giaá trõ vùn hoaá khaác nhû: hïå
thöëng caác cöng trònh phuåc vuå tön
giaáo tñn ngûúäng, phuåc vuå àúâi söëng
vùn hoaá cöång àöìng; caác dêëu tñch
VÙN HIÏËN
62 VIÏÅT NAM
cuãa nïìn vùn hoaá Chùm cöí coân lûu
laåi; nhûäng thiïët chïë töí chûác laâng
Viïåt...
Phûúác Tñch coân coá nghïì göëm
tuöíi àúâi cuäng hún 500 nùm, hiïån
àaä mai möåt sau hún 20 nùm khöng
"àoã lûãa". Öng Trûúng Cöng Kiïåm -
möåt trong söë ñt nghïå nhên laâm
göëm cuãa Phûúác Tñch coân soát laåi -
cho biïët: "Khöng chó coá saãn phêím
chum, gheâ, thaåp, thöëng, niïu, bònh
vöi... gia duång tiïu thuå trong dên
gian, göëm Phûúác Tñch coân àûúåc
trûng duång trong hoaâng cung
triïìu Nguyïîn".
Theo lúâi öng Kiïåm thò thúâi
hoaâng kim, trong laâng coá caã thaãy
12 loâ sêëp (nung göëm tûâ 1.400 -1.600
Maân trònh diïîn cuãa caác nghïå nhên Phûúác Tñch
àöå C), loâ ngûãa (khoaãng 600 àöå C)
chùèng bao giúâ tùæt khoái. Saãn phêím
laâm ra àïën àêu, tiïu thuå àïën àoá.
Dûúái söng, trïn búâ ngûúåc xuöi têëp
nêåp taâu thuyïìn àûa göëm cuãa laâng
àïën têån Quaãng Trõ, Quaãng Bònh,
Quaãng Ngaäi, Quy Nhún...
HAI NIÏÌM HI VOÅNG...
Mùåc duâ coá lõch sûã hún 500 nùm
töìn taåi, nhûng maäi àïën nùm 2003,
laâng cöí Phûúác Tñch múái àûúåc
ngûúâi dên trong, ngoaâi nûúác biïët
àïën khi baáo chñ àöìng loaåt àûa tin
vïì sûå "phaát hiïån" ra ngöi laâng cuãa
KTS Hoaâng Àaåo Kñnh, cuäng nhû
möåt cuöåc höåi thaão vïì thûåc traång vaâ
tòm hûúáng ài cho Phûúác Tñch,
àûúåc UBND tónh Thûâa Thiïn-Huïë
töí chûác sau àoá.
Qua caác phûúng tiïån truyïìn
thöng, laâng cöí Phûúác Tñch "böîng
dûng" nöíi tiïëng, laâng "múã cûãa" vaâ
khaách du lõch tûâ khùæp núi tòm àïën
tham quan. Têët caã caác àún võ lûä
haânh trong nûúác vaâ thïë giúái khai
thaác du lõch úã Huïë àïìu hònh thaânh
tour thùm laâng cöí Phûúác Tñch. Tuy
vêåy, viïåc "biïën" laâng Phûúác Tñch
thaânh möåt àiïím àïën cuäng chó hêëp
dêîn du khaách àûúåc möåt thúâi gian.
Dêìn daâ, nhûäng giaá trõ vùn hoaá
vaâ veã àeåp àöåc àaáo cuãa Phûúác Tñch
khöng thïí naâo khoaã lêëp àûúåc möåt
thûåc tïë laâ ngûúâi dên Phûúác Tñch
chûa biïët vaâ chûa sùén saâng àïí laâm
du lõch. Chñnh quyïìn àõa phûúng,
àùåc biïåt laâ trong Festival Huïë 2006
àaä chung tay vúái ngûúâi dên hònh
thaânh tour du lõch "Hûúng xûa
laâng cöí", nhûng tour naây chó coá
"xûa" maâ khöng coá "hûúng", nïn
àaä gêìn nhû "chïët non" ngay sau
àoá.
Àêìu nùm 2009, Cty TNHH
Viïåt Phaáp Service - àún võ chuyïn
giaám saát caác dûå aán phi chñnh phuã
trïn àõa baân tónh Thûâa Thiïn-Huïë
àaä thûã nghiïåm àêìu tû xêy dûång
nhaâ vïå sinh, nêng cêëp phoâng nguã,
phoâng tùæm... cho möåt söë höå dên àïí
töí chûác möåt tour du lõch vïì Phûúác
Tñch theo daång Homestay (khaách
Cêy thõ trïn 1000 nùm tuöíi
du lõch cuâng ùn úã... vúái ngûúâi dên
àõa phûúng) cho möåt àoaân khaách
Phaáp 18 ngûúâi, vaâ kïët quaã bûúác àöìng Phaáp ngûä vuâng Walonie (Bó), àöì göëm ngûå duång hiïån coân soát laåi
àêìu thu àûúåc rêët khaã quan. phöëi húåp vúái Viïån Vùn hoaá Nghïå àïí ngûúâi dên tham khaão mêîu".
Baâ Lï Thõ AÁnh Tuyïët - Giaám thuêåt Viïåt Nam, maâ chuã cöng laâ Hiïån moåi viïåc àang àûúåc raáo
àöëc Cty TNHH Viïåt Phaáp Service - Phên viïån Vùn hoaá Nghïå thuêåt riïët chuêín bõ àïí nhûäng meã göëm
noái: "Khaách cuãa chuáng töi haâi loâng Viïåt Nam taåi miïìn Trung, àaä àêìu tiïn coá thïí ra loâ vaâo ngaây 13.6,
búãi nhaâ cöí úã Phûúác Tñch quaá àeåp, quyïët àõnh höî trúå möåt dûå aán giuáp tûác ngaây thûá hai cuãa Festival Nghïì
phong caãnh yïn bònh, vaâ àùåc biïåt ngûúâi dên Phûúác Tñch xêy dûång
truyïìn thöëng Huïë 2009 vúái caác
laâ ngûúâi dên rêët hiïëu khaách". möåt loâ nung àïí giuáp ngûúâi dên
nghïì göëm, sún maâi, phaáp lam.
Cuäng theo baâ Tuyïët thò cuöëi "àoã lûãa" laåi nghïì göëm.
Mùåc duâ viïåc khöi phuåc göëm cöí
thaáng 3 -2009, Cöng ty baâ àaä àûa Öng Trêìn Àònh Hùçng - thaânh
hiïån àang trong giai àoaån chuêín
thïm möåt àoaân, vaâ tûâ thaáng 9 - viïn Phên viïån Vùn hoaá Nghïå
thuêåt Viïåt Nam taåi miïìn Trung - bõ, vaâ chûa biïët kïët quaã nhû thïë
12.2009, dûå kiïën seä coá thïm 5 àoaân
tûúng tûå vïì Phûúác Tñch. Àêy laâ cho biïët: "Chuáng töi àang àêìu tû naâo, röìi tûúng lai seä ra sao... nhûng
niïìm hi voång thûá nhêët, búãi mö xêy dûång taåi Phûúác Tñch möåt loâ cuäng coá thïí xem àêy laâ niïìm hy
hònh Homestay hûáa heån seä thaânh nung sêëp àïí coá thïí nung lïn túái voång thûá hai cho Phûúác Tñch trong
cöng vaâ múã ra möåt trang múái vïì nhiïåt àöå tûâ 1.400- 1.600 àöå C, tiïën trònh phuåc höìi, baão töìn vaâ
cöng nghïå laâm du lõch cho Phûúác nhùçm biïën göëm thaânh saânh nhû phaát huy nhûäng giaá trõ àöåc àaáo,
Tñch. nguyïn göëc. Chuáng töi cuäng seä riïng coá cuãa mònh.
Tin vui nûäa laâ múái àêy, Cöång àûa trúã vïì Phûúác Tñch möåt söë mêîu (Theo Lao Àöång)

VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

63
DOÅC THEO ÀÊËT NÛÚÁC

DOÂNG SÖNG
BÙÆT NGUÖÌN
TÛÂ BIÏÍN
PHÛÚNG THAÃO

Söng Caái Lúán coân coá caác tïn goåi khaác nhû söng Cûãa Lúán, söng Tam Giang,
söng Nùm Cùn... tuây theo àõa danh maâ àoaån söng ài qua.

Tûúång àaâi Khúãi nghôa Hoân Khoai àùåt taåi thõ trêën
Nùm Cùn hûúáng ra söng Caái Lúán

S
öng xuêët phaát tûâ cûãa Öng Trang
thuöåc biïín Têy, chaãy ra cûãa Böì Àïì
thuöåc biïín Àöng. Söng daâi 56 km, taåi
cûãa Öng Trang röång hún 1 km, sêu tûâ 4-
5m; taåi cûãa Böì Àïì röång 500m, sêu 20m. Coá
thïí noái àêy laâ con söng duy nhêët úã Viïåt
Nam khúãi nguöìn tûâ biïín vaâ chaãy ra biïín -
tûâ biïín Têy chaãy ra biïín Àöng.
Söng Caái Lúán àuáng nhû tïn goåi cuãa noá,
laâ con söng lúán nhêët vaâ daâi nhêët úã Caâ Mau
vaâ doâng chaãy trïn söng cuäng maånh nhêët so
vúái nhûäng doâng söng khaác. Coá leä khöng
doâng söng naâo nhiïìu chi lûu bùçng söng
Caái Lúán, nïëu ài ven búâ khöng quaá möåt
ngaân meát laâ coá möåt chi lûu, luác laâ möåt con
raåch nhoã, luác laåi laâ möåt doâng söng lúán chaåy
ngoùçn ngoeâo vaâo rûâng sêu.

Àêm caá dûáa Xuöìng lûúái àaánh bùæt töm caá trïn söng

VÙN HIÏËN
64 VIÏÅT NAM
 Söng Caái Lúán laâ doâng söng
chûáa àêìy töm caá maâ àaáy söng laâ
nghïì àaánh bùæt lêu àúâi cuãa ngûúâi
dên söëng úã doåc doâng söng naây. ÚÃ
nhûäng àoaån söng nûúác sêu vûâa
phaãi, ngûúâi ta duâng göî lúán, daâi tûâ
20 -25 meát cùæm xuöëng doâng söng,
giùng thaânh haâng ngang tûâ 20 - 30
miïång àaáy vaâ duâng dêy neáo vaâo
nhau, khi nûúác roâng (tûác khi thuãy
triïìu xuöëng) thò thaã lûúái àïí bùæt töm
caá. Coân úã nhûäng àoaån söng nûúác
quaá sêu thò ngûúâi ta duâng àaáy beâ Möåt goác cöìn Öng Trang - núi khúãi nguöìn cuãa söng Caái Lúán
tûác laâ nhûäng chiïëc ghe kïët laåi
thaânh möåt khöëi lúâ lûäng trïn röìi
neáo dêy xuöëng àaáy söng cho vûäng thaáng 10 hùçng nùm, khi muâa traái kinh raåch chùçng chõt khaác àïí àïën
chùæc khöng àïí nûúác cuöën tröi thay mùæm chñn ruång xuöëng söng, caá vúái chiïën trûúâng miïìn Nam.
cho cöåt göî... dûáa tûâ biïín vaâo tûâng àaân vaâ nöíi Ngaây nay, tónh Caâ Mau àang
Ngoaâi nghïì àaáy söng ra thò lïn mùåt nûúác ùn traái mùæm, ngûúâi xêy dûång bïën caãng quöëc tïë taåi thõ
ngûúâi dên söëng úã söng Caái Lúán dên duâng thuyïìn nhoã cheâo theo trêën Nùm Cùn. Taâu viïîn dûúng
coân coá nhiïìu caách bùæt töm caá khaác àaân caá vaâ duâng lao àêm caá. haâng ngaân têën chúã haâng hoáa tûâ
nhû bao lûúái, àêíy te, chaâi, giùng Trong chiïën tranh chöëng Myä, biïín theo cûãa Böì Àïì vaâo söng Caái
cêu... vaâ àùåc biïåt laâ nghïì àêm caá söng Caái Lúán laâ möåt baäi chiïën Lúán vaâ cêåp caãng Nùm Cùn möåt
dûáa. Caá dûáa laâ möåt loaâi caá biïín coá trûúâng àêìy maáu lûãa vò cûãa biïín caách dïî daâng. Sau khi quöëc löå 1A
ngoaåi hònh gêìn giöëng nhû con caá Vaâm Luäng thuöåc xaä Tên Ên laâ àoaån Caâ Mau - Nùm Cùn hoaân
ba sa hay caá tra nhûng khaá lúán, àoaån cuöëi cuãa àûúâng moân Höì Chñ thaânh thò caãng Nùm Cùn laâ möåt
bònh quên tûâ 2-3 kg/con, caá biïåt coá Minh trïn biïín. Söë vuä khñ tûâ miïìn cûãa ngoä giao lûu quöëc tïë quan
con nùång gêìn 10kg vaâ thõt ùn rêët Bùæc chi viïån vaâo àïën cûãa Vaâm troång, goáp phêìn thuác àêíy nïìn kinh
ngon. Vaâo khoaãng thaáng 8 àïën Luäng theo söng Caái Lúán toãa ra caác tïë Caâ Mau cêët caánh.

Nghïì àaáy söng Cûãa biïín Böì Àïì

VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

65
DOANH NGHIÏÅP VÙN HIÏËN

Cendeluxe Hotel
NIÏÌM TÛÅ HAÂO CUÃA PHUÁ YÏN
HOAÂNG CHÛÚNG

Cho àïën nay, ngay caã möåt söë tónh giaâu úã miïìn Bùæc, hoùåc miïìn Trung cuäng chûa coá khaách
saån 5 sao, búãi àêìu tû cho möåt khaách saån têìm cúä quöëc tïë naây phaãi boã ra möåt nguöìn kinh phñ
rêët lúán. Thïë maâ Phuá Yïn - möåt tónh mang tïn Phuá nhûng chûa thêåt giaâu àaä coá khaách saån 5
sao àöì söå hiïn ngang àûáng giûäa thaânh phöë Tuy Hoaâ. Àoá laâ Dendluxe Hotel vûâa khai trûúng
vaâo àuáng ngaây kyã niïåm 34 nùm àaåi thùæng muâa xuên (30/4/2009).

Chuã tõch Nûúác Nguyïîn Minh Triïët chuác mûâng

baâ Voä Thõ Thanh àûúåc phong tùång danh hiïåu
“Doanh nhên Viïåt Nam tiïu biïíu”

N
gûúâi chuã cuãa khaách saån
naây laâ möåt trong nhûäng
nûä doanh nhên nöíi tiïëng
nhêët Viïåt Nam, ngûúâi àaä coá nhiïìu
hoaåt àöång hiïåu quaã goáp phêìn laâm
giaâu àeåp quï hûúng Phuá Yïn
trong hún 15 nùm qua. Àoá laâ baâ Voä
Thõ Thanh, Töíng Giaám àöëc, Chuã
tõch HÀQT Cöng ty TNHH Vêån taãi
vaâ Thûúng maåi Thuêån Thaão, Uyã
viïn BCH Höåi LH Phuå nûä Viïåt
Nam, UÃy viïn BCH Höåi LH Phuå
nûä Phuá Yïn, Uyã viïn BCH Phoâng
Thûúng maåi vaâ Cöng nghiïåp Viïåt
Nam, Phoá Chuã tõch Höåi Doanh
nhên nûä Viïåt Nam, ngûúâi liïn tuåc
nhêån àûúåc nhûäng phêìn thûúãng
Khaách saån Dendluxe Hotel trong toaân caãnh trung têm thïí thao giaãi trñ nghó dûúäng Thuêån Thaão
cao quyá: Huên chûúng Lao àöång
haång Ba, Bùçng khen vaâ cúâ thi àua Giaãi thûúãng “Vò sûå cöëng hiïën cho khöng biïët bao gian lao, khoá nhoåc,
xuêët sùæc cuãa Chñnh phuã, Danh miïìn Trung”, Cuáp vaâng “Giaám nhiïu khï vaâ khöng bao giúâ naãn
hiïåu “Nûä doanh nhên xuêët sùæc àöëc taâi nùng”... chñ àïí thûåc hiïån cho àûúåc nhûäng
nhêët”, “Doanh nhên têm taâi”, Giaãi Àïí àaåt àûúåc túái thaânh cöng hoaâi baäo cuãa mònh. Baâ tûâng têm sûå
thûúãng “Böng höìng vaâng”, Cuáp ngoaån muåc höm nay, nûä doanh trûúác öëng kñnh truyïìn hònh khi
vaâng “Vò sûå phaát triïín cöång àöìng”, nhên Voä Thõ Thanh àaä vûúåt qua nhêån Cuáp vaâng “Giaám àöëc taâi

Àua thuyïìn trïn àêìm Ö Loan Nuái Àaá Bia Lïî höåi Nhaån Thaáp

VÙN HIÏËN
66 VIÏÅT NAM
 nùng”: “Töi thaânh cöng laâ nhúâ coá
sûå uãng höå cuãa laänh àaåo tónh nhaâ
vaâ caã gia àònh töi cuâng vúái möåt têåp
thïí caán böå nhên viïn gêìn ba ngaân
ngûúâi. Töi luön luön nghô àùçng
sau töi coân biïët bao nhiïu gia àònh
cuãa nhên viïn töi, maâ töi laâ chöî
dûåa cuãa hoå. Àoá nhû möåt àöång lûåc
maånh meä thöi thuác töi khöng
ngûâng vûún lïn vûúåt qua moåi khoá
khùn thaách thûác, bûúác ài hïët lônh
vûåc naây àïën lônh vûåc khaác. Mùåc duâ
coá luác nhûäng yá tûúãng taáo baåo cuãa
töi àûa ra coá ngûúâi cho laâ “àiïn
röì” hay khöng thûåc tïë, thêåm chñ
gia àònh khöng uãng höå, nhûng töi
vêîn quyïët têm laâm àïën cuâng vaâ töi
mûâng vò mònh àaä quyïët àõnh
àuáng. Quan niïåm kinh doanh cuãa
töi laâ “Uy tñn taåo ra tiïìn baåc,
nhûng àaåo àûác múái giûä àûúåc tiïìn
baåc. Tön troång phaáp luêåt trong
kinh doanh laâ giûä sûå nghiïåp töët
nhêët”. Töi luön quan niïåm rùçng:
“Gieo löåc, löåc naãy núã, chia löåc, löåc
phaát sinh”.
Theo baâ Voä Thõ Thanh, Phuá
Yïn laâ möåt vuâng quï àeåp vúái gêìn
Khaách saån Dendluxe Hotel
200km búâ biïín hoang sú, quyïën ruä,
khöng khñ trong laânh, nhûäng danh
lam, thùæng caãnh nöíi tiïëng trong
nûúác vaâ thïë giúái nhû Söng Cêìu,
Àêìm Ö Loan, Ghïình Àaá Àôa, Àaá
Bai, Choáp Chaâi, Nhaån Thaáp... cuâng
nhiïìu di tñch lõch sûã vùn hoaá mang
àêåm chêët huyïìn thoaåi... laâ àõa
àiïím du lõch lyá tûúãng cuãa du
khaách trong nûúác vaâ thïë giúái
nhûng cú súã haå têìng cho du lõch,
nhêët laâ caác cú súã nghó ngúi, vui
chúi giaãi trñ coân thiïëu vaâ yïëu.
Khu Rerort Thuêån Thaão vaâ
Khaách saån 5 sao Cendeluxe laâ
bûúác àöåt phaá taáo baåo nhùçm khùæc
phuåc nhûúåc àiïím àoá.

Cûãa söng Àaâ Rùçng Nuái Choáp Chaâi Thaânh phöë Tuy Hoâa

VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

67
DOANH NGHIÏÅP VÙN HIÏËN

Khaách saån Cendenluxe nùçm

giûäa trung têm TP Tuy Hoaâ, trong
khuön viïn Trung têm Thïí thao
Giaãi trñ Nghó dûúäng Thuêån Thaão
röång 25ha, vúái nhiïìu dõch vuå vui
chúi, giaãi trñ, chûäa bïånh, caác khu
êím thûåc, caác quaán cafeá, phoâng traâ
ca nhaåc, vuä trûúâng spa, biïín nhên
taåo... àaåt tiïu chuêín quöëc tïë.
Àûúåc thiïët kïë búãi möåt cöng ty
kiïën truác uy tñn cuãa Phaáp,
Dendluxe àûúåc xêy dûång trïn
khuön viïn àêët 5000m2, cao 17
têìng, diïån tñch sûã duång hún
20.000m2, coá 218 phoâng nguã àeåp,
tiïån nghi, sang troång, vúái dõch vuå
buffe chuyïn nghiïåp, bïí búi röång
vaâ àeåp, spa àa daång, nhiïìu phong
caách. Denddluxe coá hïå thöëng 5 nhaâ
haâng vaâ phoâng ùn VIP phuåc vuå caác
moán ùn truyïìn thöëng àùåc sùæc tûâ
moåi miïìn Viïåt Nam vaâ nhûäng moán
ùn tinh hoa AÁ, Êu dûúâi baân tay chïë
biïën kheáo leáo cuãa àöåi nguä àêìu bïëp
kinh nghiïåm àïën tûâ nhiïìu nûúác
trong khöng gian huyïìn aão,
thoaáng àaäng cuãa biïín, vûúân cêy
nhiïåt àúái àa daång. Àùåc biïåt,
Dendluxe Hotel coá phoâng tiïåc
Phoâng höåi nghõ
Mimosa vúái sûác chûáa 400 ngûúâi vaâ
3 phoâng hoåp Osaka thöng nhau, ngùæm nhòn möåt khöng gian kyâ thuá phuåc vuå chuyïn nghiïåp vaâ hïå
phoâng höåi thaão vúái sûác chûáa 1500 cuãa Tuy Hoaâ vúái cûãa söng Àaâ thöëng dõch vuå phong phuá hoaân
ngûúâi, lúán nhêët khu vûåc miïìn Rùçng, caác nuái Choáp Chaâi, Nhaån haão coá khaã nùng thoaã maän caác nhu
Trung vúái trang thiïët bõ hiïån àaåi,
Thaáp, Àaá Bia vaâ caánh àöìng luáa cêìu phong phuá vaâ cao nhêët cuãa du
thiïët kïë trang nhaä, tinh xaão, quyá
mïnh möng. Tiïëp ngay dûúái Sky khaách böën phûúng.
phaái, sùén saâng chúâ àoán caác höåi
Lounge laâ khöng gian sên vûúân Nïëu Resort Golden Beach
nghõ, höåi thaão quöëc gia vaâ quöëc tïë.
laäng maån, thú möång vúái nhiïìu cêy Thuêån Thaão laâ möåt cöng viïn thïí
Phong caách kiïën truác cuãa
xanh àùåc trûng cuãa miïìn Trung, thao giaãi trñ nghó dûúäng thò
Dendeluxe Hotel kïët húåp haâi hoaâ
giûäa phong caách hiïån àaåi cuãa kiïën àõa àiïím tuyïåt vúâi cho caác buöíi Dendluxe Hotel 5 sao laâ möåt àoaá
truác Êu Myä vúái phong caách tinh tïë, gùåp gúä thên mêåt, sinh nhêåt vaâ caác hoa thùæm sùæc ngaát hûúng trong
trêìm mùåc, haâi hoaâ tuyïåt àöëi vúái bûäa tiïåc chiïu àôa baån, beâ, àöìng cöng viïn tuyïåt vúâi naây.
thiïn nhiïn cuãa kiïën truác truyïìn nghiïåp, ngûúâi thên... Àoá laâ niïìm tûå haâo cuãa TP Tuy
thöëng VN. Àùåc biïåt, Dendluxe Hotel àûúåc Hoaâ, cuãa caã tónh Phuá Yïn àang trong
Nùçm trïn têìng thûúång khaách quaãn lyá búãi möåt cöng ty chuyïn bûúác phaát triïín maånh meä trúã thaânh
saån, caách mùåt àêët hún 70m, Sky quaãn lyá khaách saån nöíi tiïëng thïë möåt trung têm du lõch múái, àêìy sûác
Lounge giuáp du khaách haâo hûáng giúái H&K Hosspitality vúái àöåi nguä hêëp dêîn úã miïìn Trung àêët nûúác.
Phoâng nguã Neát êím thûåc trong Dendluxe Hotel

VÙN HIÏËN
68 VIÏÅT NAM
TÛÂ MÖÅT BAÃN REÁQUIEME TÛÚÃNG NIÏåM
NGUYÏÎN ANH TUÊËN
haâ haát Lúán thaânh phöë möåt àïm
N àêìu thaáng 5 nùm 1954. Khaán
giaã chòm trong im lùång khi cêy
àuäa cuãa ngûúâi nhaåc trûúãng vang lïn, vaâ
êm thanh trêìm buöìn cuãa caã daân giao
hûúãng laâm nïìn cho cêy vô cêìm àöåc têëu
khuác Reáquieme tûúãng niïåm. Röìi êm
thanh àoá traân sang toaân böå caãnh chöìng
hònh nhûäng chiïëc Dacota bay àen bêìu
trúâi vaâ nhûäng cöåt khoái lûãa böëc lùång leä...
Khöng hiïíu sao, töi böîng nhúá àïën caái
trûúâng àoaån àêìy rung caãm vaâ coá leä laâ
hay nhêët trong böå phim “Àiïån Biïn Phuã”
cuãa àaåo diïîn P.Schoendoerffer khi töi
vûúåt àeâo Pha Àin... Têy Bùæc àang muâa
ban núã. Hoa ban laâm bûâng saáng caác
heãm nuái, vûåc sêu, nhûäng vaåt àöìi trú truåi.
Hoa ban trùæng àïën ngêín ngú- thûá hoa
huát höìn caã tuöíi treã cuãa töi trïn vuâng nuái
hiïím trúã vaâ khùæc nghiïåt naây.
Thêåt thuá võ àïën bêët ngúâ, töi bùæt gùåp
ngûúâi àaåo diïîn cuãa böå phim àoá úã ngay
trong baão taâng nùçm giûäa chiïën trûúâng
xûa: hònh aãnh ngûúâi phoáng viïn mùåt
trêån àang bõ ngaä cöë baão vïå chiïëc maáy
quay, vaâ coá thïí vêîn àang bêëm maáy.
Phaãi chùng, khuác tûúãng niïåm vïì möåt
cuöåc chiïën bi thaãm àaä daåo hoaâ êm múã
àêìu trong têm höìn Schoendoerffer
ngay tûâ cuá bêëm maáy àùåc biïåt êëy?
Trong böå phim noái tiïëng Phaáp àaä
quen thuöåc vúái khaán giaã Viïåt Nam tûâ hún
15 nùm trûúác coá nhên vêåt chaâng phoáng
viïn quay phim mùåt trêån - hònh boáng cuãa
chñnh Schoendoerffer ngaây naâo (diïîn
viïn àoáng vai naây laâ con trai àaåo diïîn) -
hònh aãnh tiïu biïíu cuãa lúáp thanh niïn
Phaáp ngaây êëy bõ neám vaâo loâ thiïu cuãa
möåt cuöåc chiïën maâ chó nhûäng keã chuã
mûu múái hiïíu roä muåc àñch! Coân phêìn
lûúng tri cuãa nûúác Phaáp vùn minh àaä
mang troån khuác tûúãng niïåm luác raãi raác,
luác döìn dêåp, dêìn trúã thaânh baãn giao
hûúãng cuãa nöîi daây voâ khön nguöi, àïí röìi
phaát triïín thaânh chuã àïì khaát khao àöëi
thoaåi trong tònh hûäu nghõ - qua haâng loaåt
diïîn vùn, àaáp tûâ, caãm tûúãng... cuãa caác
chñnh khaách, nhaâ quên sûå, nghïå sô
Phaáp- àùåc biïåt laâ nhûäng sô quan binh
lñnh Phaáp tûâng tham gia chiïën trûúâng
Àiïån Biïn Phuã, nhû Pierre Le Roy,
Rombu Laret, Pierre Rossion, Fabies
Alain, Marie Veáronique... Cêu noái cuãa
öng cûåu àaåi sûá Phaáp Louis Amigues
dûúâng nhû coá thïí cö àuác têm traång cuãa
nhiïìu ngûúâi Phaáp: “Ne pas oublier, pour
ne pas recommencer” (khöng bao giúâ
quïn, àïí khöng bao giúâ lùåp laåi)
Trong möåt cuöåc hoåp baáo taåi Paris,
àïí traã lúâi phoãng vêën: “Öng taåo ra baãn
Reáquiem úã trong phim vúái duång yá gò?”,
àaåo diïîn móm cûúâi: “Xin quyá võ haäy xem
phim cuãa töi.Töi àaä laâm caã möåt böå phim
chó àïí giaãi àaáp möîi cêu hoãi àoá!” Àïí thûåc
hiïån möåt böå phim töën keám vïì lõch sûã
chiïën tranh, Schoendoerffer àaä phaãi
huy àöång vöën liïëng cuãa nhiïìu ngûúâi-
trong söë àoá khöng ñt laâ nhûäng cûåu binh
Àiïån Biïn Phuã. Coá hiïíu caái guöìng quay
thûúng maåi cuãa àiïån aãnh phûúng Têy
thò múái caâng thêëy trên troång caãm phuåc
Schoendoerffer khi öng laâm ra möåt böå
phim chó cöët àïí goáp phêìn giaãi toaã “höåi
chûáng Àiïån Biïn Phuã” cho caã möåt thïë
hïå - trong àoá coá öng...
Trïn àûúâng vaâo Mûúâng Phùng, qua
caác laâng baãn àún sú nhûng yïn bònh
cuãa àöìng baâo dên töåc, töi böîng nghô àïën
nhûäng con ngûúâi buöåc phaãi rúâi xa ruöång
àöìng vaâ ngûúâi thên, buöåc phaãi cêìm
suáng tûâng nhêîn naåi laâm cöng viïåc chêëm
dûát “baãn giao hûúãng chiïën tranh” kinh
hoaâng... Sau lûng hoå laâ nhûäng thön laâng
böëc lûãa, nhûäng ngöi àònh àöí suåp, nhûäng
luyä tre chaáy vaâng vò bom napal... Khöng
ai coá thïí quïn caái caãnh baãn Nooång Nhai
úã Àiïn Biïn bõ àöët phaá. Nhûäng ngöi nhaâ
saân ïm êëm chaáy rûâng rûåc, tiïëng kïu
khoác cuãa àaân baâ con treã lêîn tiïëng ruá gaâo
cuãa suác vêåt trong cún hoaãng loaån... Cho
duâ ngaây höm nay chuáng ta àaä quïn ài
hêån thuâ, múã röång cûãa àoán beâ baån böën
phûúng- kïí caã nhûäng ngûúâi laâ cûâu àõch
cuä túái VN, nhûng sûå thêåt lõch sûã àùæng
ngùæt seä khöng bao giúâ hoaá thaânh thúm
ngoåt. Baãn tûúãng niïåm cuãa phña Viïåt
Nam khöng coá chûúng daânh cho sûå xuï
xoa, xuyá xoaá, búå àúä, biïën traái thaânh
phaãi. Nhûng baãn tûúãng niïåm àoá laåi coá
chûúng daânh cho loâng nhên tûâ. Nïëu úã
thúâi Lï Lúåi - Nguyïîn Traäi, nhûäng keã xêm
lûúåc bõ bùæt àûúåc cêëp lûúng ùn ngûåa cûúäi
àïí trúã vïì, thò úã thúâi àaåi Höì Chñ Minh,
nhûäng ngûúâi tuâ binh Phaáp àaä àûúåc söëng
trong danh dûå - duâ laâ danh dûå cuãa ngûúâi
baåi trêån. Hoå àûúåc hûúãng chïë àöå tuâ binh
theo cöng ûúác quöëc tïë, vaâ hún thïë- sûå
caãm thöng cuãa ngûúâi lñnh cuå Höì. Vaâ
chñnh àiïìu àoá àaä laâm cho baãn tûúãng
niïåm vïì sûå àaåi baåi cuãa ngûúâi Phaáp búát
hùèn ài maâu sùæc bi thaãm. Saáng taåo nghïå
thuêåt cuãa Schoendoerffer quaã laâ àöåc
àaáo khi cho anh nhaåc trûúãng ngûúâi Viïåt
Nam vaâ cö nhaåc cöng ngûúâi Phaáp cuâng
àûáng trong daân giao hûúãng têëu lïn khuác
tûúãng niïåm chung vïì Àiïån Biïn Phuã. Ta
hiïíu vò sao, Schoendoerffer, tûâ àónh cao
cuãa khaát voång hoaâ àöìng giûäa nhûäng con
ngûúâi àaä trêìm tû trïn caánh àöìng chïët
choác cuä: “Töi tûúãng nhúá àïën nhûäng
chiïën hûäu cuãa chuáng töi vaâ töi tûúãng
nhúá àïën nhûäng chiïën hûäu cuãa caác baån”.
Àoá cuäng laâ caãnh kïët phim. Sûå “tûúãng
niïåm” chñnh laâ “chòa khoaá” nghïå thuêåt, laâ
caái “thêìn nhaän” cuãa böå phim hoaânh
traáng naây.
Trïn àöìi Him Lam, thêåt tònh cúâ, coá
caã hai àoaân cûåu binh Phaáp vaâ Viïåt Nam
cuâng thùm laåi chiïën trûúâng cuä. Möåt cûåu
binh Phaáp giúã baãn àöì, röìi chó ra caác
hûúáng. Möåt ngûúâi khaác böëc nùæm àêët
cho vaâo tuái giêëy... Coân bïn àoaân cûåu
binh Viïåt Nam öì lïn thñch thuá khi tòm
thêëy möåt chiïëc muä sùæt àaä hen ró. Coá àöi
ba ngûúâi chöëng naång vêët vaã. Röìi caã hai
àoaân cûåu binh gùåp gúä nhau trong lõch
sûå vaâ niïìm núã; thñch thuá truyïìn tay
nhau chiïëc muä naát... Trong àoaân cûåu
binh Viïåt Nam, coá möåt nûä ca sô lúán tuöíi
rúm rúám nûúác mùæt, baâ bêët giaác cêët lïn
tiïëng haát- baâi Ave Maria cuãa Schubert.
Khöng gian chó coân tiïëng chim hoát vaâ
tiïëng gioá thöíi trïn àöìi cêy... Phaãi, nhûäng
baãn tûúãng niïåm duâ sêu sùæc thaânh kñnh
àïën àêu cuäng túái luác cêìn nhûúâng chöî
cho nhûäng baâi ca cuãa Tònh yïu vaâ Mú
möång, cuãa Khaát voång saáng taåo...
Haâ Nöåi - Têy Bùæc, thaáng 4/2009
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
69
NHÕP CÊÌU BEÂ BAÅN

thô THANH THAÛO

choáng laïi ngaøy queân laõng
BOEY KIM CHENG

Boey Kim Cheng (sinh nùm 1965 taåi Singapore) laâ möåt trong
nhûäng nhaâ thú nöíi tiïëng nhêët cuãa àaão quöëc Sû tûã, nöíi lïn tûâ thêåp
kyã 90 thïë kyã XX. Boey àaä xuêët baãn caác tuyïín têåp thú àûúåc àaánh
giaá cao nhû Ranh giúái úã möåt núi naâo àoá, Chöën khaác, Nhûäng ngaây
khöng tïn... Hiïån öng àõnh cû taåi Australia vaâ giaãng daåy taåi Àaåi hoåc
Newcastle, bang New South Wales. Àêy laâ baâi viïët vïì thú Thanh
Thaão sau khi öng àoåc têåp thú 123-thú song ngûä Viïåt-Anh cuãa
Thanh Thaão-Nguyïîn Àöî vaâ Paul Hoover chuyïín ngûä tiïëng Anh, NXB

Nhaâ thú Thanh Thaão

Höåi Nhaâ Vùn vaâ Taåp chñ Vùn Hiïën Viïåt Nam húåp taác xuêët baãn nùm
2007...

B
êët kyâ núi naâo úã thaânh phöë Höì Chñ Minh baån cuäng
thêëy nhûäng dêëu hiïåu àang nöíi lïn cuãa möåt nûúác
Viïåt Nam múái: nhûäng con àûúâng àang àûúåc múã
röång, nhûäng chiïëc cêìn cêíu duâng cho xêy dûång, nhûäng töí
húåp mua sùæm múái lêåp loeâ aánh saáng, nhûäng àoaân xe húi
ngoaåi quöëc. Àêët nûúác naây àang hùm húã àuöíi kõp nûúác
laáng giïìng phûúng bùæc, trúã thaânh möåt con höí úã chêu AÁ.
Cuöåc xung àöåt Àöng Dûúng vaâ chiïën tranh Viïåt Nam
dûúâng nhû chó coân laâ nhûäng kyá ûác xa vúâi.
ÚÃ möåt àêët nûúác chòm àùæm quaá lêu trong quaá khûá àau
buöìn, thò tûúng lai xaán laån hûáa heån möåt sûå giaãi thoaát khoãi
lõch sûã àêìy nhûäng biïën cöë cuãa noá. Nhûng àêy laâ sûå giaãi
thoaát chûáa àûång caã nguy cú quïn laäng khöng chó niïìm tûå
haâo vïì quaá khûá oai huâng maâ coân caã nhûäng truyïìn thöëng,
nhûäng giaá trõ maâ vò chuáng àêët nûúác àaä phaãi àêëu tranh. Àoá
chñnh laâ lyá do khiïën taác phêím cuãa Thanh Thaão trúã thaânh
bêët tûã. Àêy laâ nhûäng taác phêím sêu sùæc vaâ tinh tïë vïì kyá ûác,
vïì viïåc phuåc höìi nhûäng sûå kiïån àaáng nhúá cuãa àêët nûúác.
Thanh Thaão coá khaã nùng khiïën baån coá caãm giaác nhû
baån àang lùæng nghe öng höìi tûúãng, vaâ nhûäng gò àûúåc nhúá
túái khöng phaãi laâ nhûäng sûå kiïån lúán, maâ laâ nhûäng möëc thúâi
gian nhoã beá, nhûäng hònh aãnh coá veã bònh dõ coá thïí gúåi nïn
möåt chuöîi caãnh troån veån, vaâ laâm cho kyá ûác trúã nïn vö
cuâng söëng àöång:
thoaãng tiïëng rao
ngaây sinh möåt chiïëc baánh teã
möåt baát khoai khö nêëu mêåt
möåt ngûúâi meå gêìy nhû ban mai
möåt tiïëng cûúâi bïn àöëng raác
(Ngaây 12 thaáng 3)
Quaá khûá hiïån ra söëng àöång qua phûúng phaáp hoaán
duå, nhûäng chi tiïët caãm giaác gúåi nïn tuöíi thú cuãa nhaâ thú,
möåt loaåt hoåa tiïët loeá saáng trûúác mùæt öng, têët caã mang laåi
möåt caãm giaác gùæn kïët, tñnh troån veån khöng bõ chiïën tranh
laâm cho àûát quaäng. ÚÃ àêy coá sûå hoaâi cöí giùçng xeá àûúåc
hònh thaânh ngoaâi nhûäng taân phaá vaâ nhûäng hïå luåy cuãa
chiïën tranh, coá niïìm khao khaát caái haâi hoaâ vaâ vö tû trûúác
chiïën tranh. Trong “Cuöåc chiïën lúán vaâ kyá ûác hiïån àaåi”,
Paul Fussell àaä àöìng nhêët caãm hûáng laâng quï trong
nhûäng nhaâ thú chiïën tranh khi naãy sinh nhu cêìu ngùn
chùån nhûäng chêën thûúng trong chiïën haâo vúái nhûäng hònh
aãnh àiïìn viïn cuãa nöng thön nûúác Anh. Cuäng nhû thïë,
khaát voång trúã vïì ngöi nhaâ cuãa töí tiïn, caãnh tûúång núi thön
daä trong taác phêím cuãa Thanh Thaão cho thêëy möåt nhu cêìu
haân gùæn vïët thûúng chiïën tranh bùçng nhûäng hònh aãnh
miïìn quï Viïåt Nam thanh bònh, möåt Viïåt Nam coá leä khöng
töìn taåi trong lõch sûã, nhûng laåi söëng trong trñ tûúãng tûúång
cuãa nhaâ thú.
ÚÃ àêy chuã àïì trúã vïì laâ cú súã cho taác phêím cuãa Thanh
Thaão, trúã vïì àuáng núi nhaâ thú trûúãng thaânh àïí coá thïí tòm
laåi mònh thúâi thú beá:
con laåi vïì nhaâ thêìy maá
cêy mai múái tröìng bêåt hoa
nhû mùæt nùæng laåc giûäa vuâng luåt baäo
nhû mùæt maá
àùm àùm goác vûúân
trong veo maâu vuá sûäa
(Khöng àïì)

VÙN HIÏËN
70 VIÏÅT NAM
 Kyá ûác laâm naãy sinh möåt khoaãnh khùæc chuyïín tiïëp vúái
nhûäng tònh caãm gùæn boá cuãa öng, nhûäng tònh caãm daânh cho
caãm giaác kïët nöëi vaâ khaát khao, traái ngoåt gúåi lïn caãm giaác
thú ngêy vaâ hên hoan núi Cûåc laåc. Gia àònh laâ möåt thïë giúái
taái diïîn àïìu àùån trong thú Thanh Thaão. Nhûäng baâi thú cöë
gùæng taái taåo kyá ûác vïì gia àònh, haân gùæn nhûäng mêët maát
cuãa chiïën tranh vaâ thúâi gian. Trïn bûúác àûúâng trúã laåi vúái
nhûäng kyá ûác tuöíi thú cuãa mònh, nhaâ thú àaä tòm laåi bûác tranh
quï xa caách khoãi chiïën tranh, úã àêy hònh tûúång traái cêy döìi
daâo aám chó tñnh ngêy thú trong trùæng vaâ caã phêìn sêu lùæng
núi öng vöën khöng bõ trêìy xûúác búãi chiïën tranh. ÚÃ àêy coá
sûå taân baåo cuãa chiïën tranh, nhûng úã àêy buâ laåi cuäng coá
loâng nhên hêåu kïët nöëi nhaâ thú vúái quaá khûá vaâ loâng nhên
àaåo cuãa öng. Kyá ûác múã ra con àûúâng chûäa laânh vïët
thûúng, múã ra con àûúâng trúã vïì möåt thúâi àaä qua, núi coá
thïí tòm àûúåc caãm giaác troån veån vaâ gùæn boá:
cha meå úã àêu thò àoá laâ nhaâ
quï hûúng mûúâi meát vuöng
nhûng àêët nûúác röång hún vaâ thêìy maá khöng giûä con
khöng phaãi con ài tòm cêìu vöìng hay caái chïët
con ài cho kim la baân àúâi mònh
quay maäi vïì cùn phoâng cuä
(Chúåt nhúá)
Thú vïì kyá ûác cuãa Thanh Thaão laâ nhûäng cöë gùæng trúã laåi
quï nhaâ, àem caái tinh thêìn bõ töín thûúng àûúåc böåc löå cuãa
ngûúâi cûåu chiïën binh vïì nhaâ. Quï hûúng laâ möåt daáng veã
truâ phuá vaâ àang thay da àöíi thõt cho duâ coân àêìy rêîy vêët vaã.
Vïì mùåt naây taác phêím cuãa öng coá thïí àûúåc àùåt trong giúái
haån cuãa truyïìn thöëng ca dao, thú truyïìn miïång noái vïì möëi
liïn kïët mêåt thiïët cuãa ngûúâi Viïåt Nam vúái quï hûúng.
Trong baâi thú “Thûúâng laâ vêåy” chuáng ta thêëy möåt loaåi nghïå
thuêåt thi phaáp, úã àoá nhaâ thú khùèng àõnh möëi quan hïå gùæn
boá giûäa àêët àai vaâ thi ca “neáp vaâo thúâi gian cêu giúâ/ mùåc
àêët àai cöîi cùçn khö khaát.”
ÚÃ trung têm cuãa möëi quan hïå khùng khñt giûäa quï
hûúng vaâ caái töi laâ sûå hiïån diïån cuãa ngûúâi meå. Giöëng nhû
hai tiïëng “quï nhaâ”, ngûúâi meå laâ möåt hònh aãnh luön taái
diïîn, laâ cöåi nguöìn sêu xa nuöi dûúäng nhaâ thú vaâ sûå nghiïåp
saáng taác cuãa öng. “Dao àöång soáng” laâ möåt khuác bi thûúng
daânh cho thên mêîu nhaâ thú:
suöët àúâi töi hai boáng cêy an uãi
nhûäng dêëu chên naâo coân laåi
àûúâng laâng
aánh mùæt naâo mûa àaä xoaá ài
àùm àùæm moåc nhûäng vïåt sao beá nhoã
trïn vaåch ngang chia lòa hai nöîi khöí
muâi khoái thúm cay bïëp nhaâ ta
trong khu vûúân laá chuöëi xanh àêîm
coân àêu àêy höm súám vaâo ra
Ngûúâi meå vêîn coân söëng, ñt ra laâ trong kyá ûác nhaâ thú,
thò hiïån taåi vaâ hònh aãnh trong hai doâng thú cuöëi cuâng gúåi
nïn sûå coá mùåt vônh hùçng cuãa meå. Trong baâi “Chúåt nhúá”,
kyá ûác vïì ngûúâi meå coân taái hiïån:
giúâ töi thêëy laåi buöíi chiïìu cuãa mònh
quaã chuöëi ngoåt trïn baân tay maá ngoåt trïn lûng
Khûáu giaác, giaác quan quan troång nhêët, àaä gùæn kïët
hoaán duå meå vúái con vaâ ngûúâi cûåu chiïën binh àang höìi
tûúãng, vaâ mang quaá khûá àïën vúái hiïån taåi. Hònh aãnh ngûúâi
meå cho pheáp thoaát ra khoãi nöîi bêët haånh, nhû lúâi Kristeva,
laâ trúã vïì vúái tònh thên, sûå haâi hoaâ trûúác chiïën tranh vúái caã
gia àònh vaâ quï hûúng.
Nöîi khaát khao àöìng quï cuãa Thanh Thaão, nöîi luyïën
tiïëc quaá khûá thöi thuác trong öng vaâ khaát khao voâng tay cuãa
meå xuêët phaát tûâ caãm giaác vïì sûå thay thïë, caãm giaác bõ
thûúng töín vïì lõch sûã cuãa öng cuäng nhû cuãa àêët nûúác öng.
Taác phêím cuãa öng theo àuöíi viïåc chûäa laânh vïët thûúng,
nhûng khöng hïì phuã nhêån quaá khûá. Nhaâ thú khöng neá
traánh nhûäng lo lùæng, nhûng öng àûa chuáng vaâo nhûäng nöî
lûåc àïí hiïíu chñnh baãn thên vaâ àêët nûúác cuãa mònh . Àoá laâ
nghïå thuêåt thi ca khöng loaåi trûâ caái gò, laâ nghïå thuêåt thi ca
tiïëp nhêån quaá khûá vúái toaân böå caái àeåp vaâ caái xêëu cuãa noá.
Trong baâi “Chúåt nhúá”, kyá ûác vïì ngöi nhaâ cuãa gia àònh, vïì
ngûúâi meå “thúm àêåm muâi chuöëi chñn,” “hai hay ba chiïëc
ghïë cuä / bònh traâ cuä / boáng nùæng cuä / cún mûa raâo chiïìu
heâ” kïët húåp chùåt cheä vúái nhûäng ngûúâi baån ngaä xuöëng trong
chiïën tranh vaâ tiïëng “bom rúi phña cêìu Àuöëng rïìn nhû sêëm
cuä”
Thay vò giûä nhûäng cùåp nhõ truâng giûäa sûå vùæng mùåt vaâ
coá mùåt, quaá khûá vaâ hiïån taåi khaác biïåt vaâ taách rúâi nhau, têìm
nhòn xa röång cuãa Thanh Thaão àaä kïët húåp chuáng vaâo
nhûäng töíng thïí múái. Möåt böå àöi khaác trong taác phêím cuãa
öng laâ caá nhên vaâ lõch sûã. Bùçng viïåc àùåt caá nhên vaâo trong
lõch sûã vaâ lõch sûã vaâo trong caá nhên, vaâ àûa quaá khûá, duâ
khoá khùn vaâ khuãng khiïëp àïën àêu chùng nûäa, vaâo möëi
quan hïå bao quaát naâo àoá vúái hiïån taåi, nhaâ thú àaä hoaân têët
möåt viïîn caãnh àem laåi khaã nùng phuåc höìi vaâ haân gùæn.
Thöng qua viïåc kïët húåp caái chung vaâ caái riïng, nhaâ thú àaä
töi luyïån caái têm - caái phêím chêët nhùæc nhúã vaâ caãnh baáo,
nhû lúâi Wilfred Owen , vaâ gúåi nhúá nhûäng ngûúâi chõu nhiïìu
àau khöí vaâ nhûäng ngûúâi àaä khuêët.
Coá leä giao àiïím giûäa caái chung vaâ caái riïng khöng àêu
àûúåc àïì cêåp maånh hún trong baâi thú “Möåt ngûúâi lñnh noái
vïì thïë hïå mònh” cuãa öng:
ngaây chuáng töi ài
caác toa taâu múã toang cûãa
khöng coá gò phaãi che giêëu nûäa
nhûäng thùçng lñnh treã mùng
tinh nghõch loá àêìu qua cûãa söí
nhûäng thùçng lñnh treã mùng
quên phuåc xuâng xònh
chen baám úã bêåc toa nhû chöìi nhû nuå
con taâu nöíi hiïåu coâi rung hïët cúä
vaâ daâi muöën àûát húi
hïåt tiïëng gaä con trai öìm öìm múái vúä
thïë hïå chuáng töi
hiïåu coâi êëy laâ möåt lúâi tuyïn böë
möåt thïë hïå möîi ngaây àïìu àuång trêån
maâ traách nhiïåm nùång hún noâng cöëi 82
vêîn thûúâng vaác trïn vai
möåt thïë hïå thûác nhiïìu hún nguã
xoay trêìn àaâo cöng sûå
xoay trêìn trong yá nghô
ài con àûúâng ngûúâi trûúác àaä ài
bùçng rêët nhiïìu löëi múái
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
71
NHÕP CÊÌU BEÂ BAÅN
Nhû tiïu àïì baâi thú giúái thiïåu, nhaâ thú thïí hiïån vai troâ
ngûúâi phaát ngön cho möåt thïë hïå àang bõ quïn laäng trong
möåt nûúác Viïåt Nam nhanh choáng àöíi múái. Thöng qua tûå
truyïån cuãa chñnh mònh, öng gúåi nïn nhûäng nhoåc nhùçn cuãa
caã möåt thïë hïå, laâm söëng laåi gûúng mùåt cuãa nhûäng ngûúâi
àaä khuêët trong chiïën tranh. Caác chi tiïët, giöëng nhû trong
cuöën tiïíu thuyïët vïì Viïåt Nam “Nhûäng gò hoå mang theo”
cuãa Tim O’Brien , tñch luäy àïí àem àïën cho chuáng ta tñnh
xaác thûåc vïì chiïën tranh; cuäng giöëng nhû trong taác phêím
cuãa O’Brien, nhõp àiïåu liïn tuåc tùng dêìn àïí aám chó cuöåc
haânh quên, bûúác ài mïåt nhoåc khöng ngûâng nghó laâ thûåc tïë
ngûúâi lñnh àaä traãi qua. Caác chi tiïët coân laâm cho ngûúâi lñnh
Viïåt gêìn guäi vúái chuáng ta, khuön mùåt nhên àaåo cuãa hoå
khöng hïì giöëng vúái hònh aãnh nhûäng VC xaão quyïåt hay
nhûäng ngûúâi lñnh Bùæc Viïåt Nam daä man khöng biïët súå nhû
tûâng bõ tö veä:
ba lö àûång möåt böå aáo quêìn
vaâi goái mùæm cuâng nùæm cúm nho nhoã
bïëp daä chiïën chaáy doåc búâ suöëi àaá
treo toân ten mêëy öëng coáng canh chua
nêëu laá giang vaâ mùæm ruöëc
têët caã nhûäng gò chuáng töi coá àûúåc
àïìu traãi cho nhau
traãi ra àêët
thêåt tònh
vúái quên thuâ - chi àïën töëi àa
vúái beâ baån - phaãi chúi hïët mònh
nïëu chó nhòn da chuáng töi àen hún
nhòn caái voác daån daây trûúác tuöíi
àïëm vïët chai trïn baân tay, chûa àuã
cuäng chûa àuã nïëu chó tñnh cuöåc àúâi bùçng nhûäng
chiïën cöng
(Möåt ngûúâi lñnh noái vïì thïë hïå mònh)
Baâi thú noái lïn tònh àöìng chñ, caãm giaác vïì nöî lûåc
chung, nhûng traánh gioáng tröëng khua chiïng vïì loâng yïu
nûúác. Noá thïí hiïån sûå kñnh troång caá nhên ngûúâi lñnh, àöëi
diïån vúái nöîi súå haäi vaâ thiïëu thöën cuãa caá nhên. Àêy laâ möåt
khoaãnh khùæc höìi tûúãng giöëng nhû trong baâi “Cuöåc gùåp laå
luâng” cuãa Wilfred Owen, coá àiïìu noá xaãy ra úã Viïåt Nam:
töi gùåp thùçng baån thên trong möåt chuyïën bêët ngúâ
àïm Myä Long hai àûáa nùçm löå àêët
traãi dûúái trúâi möåt têëm ni löng
núi khi chiïìu B52 bûâa ba àúå
núi mêëy nùm röìi höë bom khöng àïëm hïët
núi töi chúåt thöët niïìm mú giaãn dõ cuãa mònh
“chûâng naâo thêåt hoaâ bònh
ra löå Böën traãi ni löng nùçm möåt àïm cho thoãa thñch”
thùçng baån töi àùm àùm
nhòn möåt ngöi sao moåc trong höë bom nhoâe nûúác
àöi mùæt noá laå luâng maâ töi thêëy àûúåc
chûáa àêìy möåt höë bom vaâ möåt ngöi sao
(Möåt ngûúâi lñnh noái vïì thïë hïå mònh)
Àêy laâ möåt giêy phuát caãm àöång, laâ phuát giaãi khuêy àêìy
nhên baãn trong sûå kinh hoaâng cuãa chiïën tranh, khi baãn
thên vûúåt ra ngoaâi giúái haån chõu àûång àïí chia seã nöîi àau
vaâ hy voång vúái ngûúâi khaác. ÚÃ mûác àöå cuâng cûåc nhêët, caái
VÙN HIÏËN
72 VIÏÅT NAM
töi khöng thu mònh vaâo trong nhûäng mêët maát cuãa chñnh noá
maâ hûúáng túái nhûäng ngûúâi khaác, vaâ àoá laâ gioång àiïåu mong
manh nhûng quaã quyïët trong thú chiïën tranh cuãa Thanh
Thaão. ÚÃ àoá coân coá sûå thay àöíi hún nûäa vïì thúâi gian, àùåt
nöîi àau cuãa caá nhên vaâo möåt ngûä caãnh röång lúán hún:
buöíi chiïìu phaáo bùæn
nhûäng cêy bònh baát guåc ngaä
hoaâng hön àöi búâ nhû maáu chaãy
trùæng doâng kïnh xaác xùng àùåc lïìu bïìu
töi böîng thêëy mùåt mònh trïn mùåt nûúác
mùåt nûúác tröi nhûäng dïì xùng àùåc
mùåt nûúác tröi nhûäng traái bònh baát
mùåt nûúác tröi quï hûúng khöng coân nguyïn veån
vaâ töi thêëy
tröi qua mùåt mònh bao nhiïu gûúng mùåt
nhûäng baån beâ quen nhûäng baån beâ chûa gùåp
treã mùng
loang loaáng theo con nûúác
tuãa vïì nhûäng àöìng sêu
hun huát
buöíi chiïìu
àoá laâ nhûäng ngûúâi qua trûúác
khöng phaãi trûúác hai mûúi nùm
àoá laâ nhûäng ngûúâi qua sau
khöng phaãi sau hai mûúi nùm
maâ vaâo buöíi chiïìu êëy
trïn nhûäng doâng kïnh êëy
phaáo bùæn vaâ nûúác chaãy
thïë hïå chuáng töi
nhòn rêët roä
mùåt mònh
(Möåt ngûúâi lñnh noái vïì thïë hïå mònh)
Taác giaã nhêån ra mònh giûäa nhûäng ngûúâi àaä chiïën àêëu
trong cuöåc chiïën trûúác àoá cuäng nhû trong nhûäng ngûúâi seä
thûâa kïë di saãn cuãa cuöåc chiïën tranh naây. “Möåt ngûúâi lônh
noái vïì thïë hïå mònh” khöng phaãi laâ möåt baâi thú phaãn chiïën,
nhûng laâ möåt baâi thú chiïën àêëu coá taác àöång maånh, chuyïín
taãi möåt caách hûäu hiïåu caái maâ Wilfred Owen goåi laâ “àiïìu
àaáng tiïëc cuãa chiïën tranh”. Àiïìu àoá àaä ùn sêu vaâo traãi
nghiïåm riïng tû nhûng múã röång àïí tiïëp xuác vaâ àoán nhêån
nhûäng ngûúâi khaác.
Thú Thanh Thaão thöi thuác búãi möåt nhu cêìu cêëp baách
phaãi nhùæc nhúã àïí chuáng ta khöng quïn. Àoá laâ nhûäng baâi
thú maänh liïåt, àöi khi laâ caái àeåp khùæt khe, àêìy lo ngaåi. Kyá
ûác, viïåc thûåc hiïån lúâi hûáa vúái quaá khûá àang trúã nïn àùåc
biïåt khêín thiïët taåi nûúác Viïåt Nam múái, núi sûå phaát triïín
noáng àang laâm raån nûát àûác tin maâ nhûäng cûåu chiïën binh
nhû Thanh Thaão àaä vò noá maâ chiïën àêëu. Thú öng laâ bùçng
chûáng, cung cêëp bùçng chûáng cho nöîi àau cuãa nhûäng
ngûúâi khöng thïí lïn tiïëng thïí hiïån nöîi àau cuãa hoå. Àoá coân
laâ thi ca vïì sûå töìn taåi, thûá thi ca coá thïí giaânh laåi yá thûác vïì
caái àeåp trong nhûäng traãi nghiïåm hoang sú vaâ khuãng khiïëp
nhêët. Vaâ nhû thïë, Thanh Thaão laâ möåt nhaâ thú cêìn thiïët cho
Viïåt Nam vaâ cho thúâi àaåi chuáng ta.
Lûúng Lï Giang (dõch)
VÙN HIÏËN
VIÏÅT NAM
73
 TRUÅ SÚÃ CHÑNH: TRAÂNG KÏNH, MINH ÀÛÁC, THUÃY NGUYÏN, HAÃI PHOÂNG
ÀT: +84.31.3875359; FAX: +84.31.3875365

XI MÙNG “CON RÖÌNG” BÏÌN VÛÄNG QUA CAÁC THÏË KYÃ

VÙN HIÏËN
VIÏÅT NAM
75