ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΜΑΝΟΥΣΟΥ-ΝΤΕΛΛΑ
ΓΙΩΡΓΟΣ ΝΤΕΛΑΑΣ
Αρχιτέκτονες 4ης Ε.Β.Α.
Αρχές αποκατάστασης - ανάδειξης
των μνημείων της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου
Η Ρόδος μπορεί να θεωρηθεί τυπικό παρά­
δειγμα διαχρονικής μεσογειακής πόλης,
προσαρμοσμένης στο ευρωπαϊκό μοντέλο, που
χαρακτήρισε τη δημιουργία των αστικών κέ­
ντρων τον μεσαίωνα. Το λιμάνι της ήταν ένας
σημαντικός σταθμός της ανατολικής Μεσογεί­
ου, ευνοϊκός για την προσάραξη πλοίων με
εμπόρους και προσκυνητές για τους Αγίους Τό­
πους. Η κατάκτηση της από τους Ιωαννίτες ιπ­
πότες των Ιεροσολύμων στις αρχές του 14ου αι­
ώνα σηματοδότησε μια νέα εποχή. Το αστικό
τοπίο που δημιουργήθηκε χαρακτηρίζεται από
τα κυρίαρχα στοιχεία των οχυρωμένων δυτικο­
ευρωπαϊκών μεσαιωνικών πόλεων, αλλά διατή­
ρησε μέχρι σήμερα και τις μνήμες της μεγάλης
ελληνιστικής Ιπποδάμειας και της βυζαντινής
πόλης, η οποία την διαδέχτηκε. Η μεσαιωνική
Ρόδος χαρακτηρίζεται ως κέντρο οικονομικών
και πολιτιστικών επιρροών της εποχής στο
σταυροδρόμι μεταξύ Ανατολής και Δύσης.
Με την έναρξη της σύγχρονης παρέμβασης
στη μεσαιωνική πόλη της Ρόδου το 1985, τη
στιγμή ακριβώς της συνυπογραφής και από την
Ελλάδα της Σύμβασης της Γρανάδας για την
προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς
της Ευρώπης, οι συναρμόδιοι κρατικοί και το-
1. Κ. Μανούσου-Ντέλλα, Μεσαιωνική πόλη Ρόδου. Έργα
αποκατάστασης (1985-2000), Ρόδος 2001, σ. 65-109.
2. Η παλιά πόλη της Ρόδου. Μελέτες - Επεμβάσεις 1985-
1988. Δήμος Ροδίων, Γραφείο Συντήρησης και Αποκατά­
στασης Μεσαιωνικής Πόλης Ρόδου. Προγραμματική
Σύμβαση ΥΠ.ΙΙΟ. -ΐ.Α.Π.Α. -Δήμου Ροδίων(έκδ.). Ρό­
δος 1989. Επίσης. Ν. Ζαρίφης · Κ. Μανούσου-Ντέλλα -
Γ. Ντέλλας - Θ. Αναπολιτάνος - Δ. Λαζαρίζου-Κολιάδη.
«Παρουσίαση του Γραφείου Συντήρησης και Αποκατά­
στασης της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου», στο Ιστορία
και προβλήματα συντήρησης της μεσαιωνικής πόλης της
πικοί φορείς ανέλαβαν συντονισμένη δράση για
την αποκατάσταση και αναβάθμιση τον ιστορι­
κού κέντρου της πόλης της Ρόδου, της τειχισμέ-
νης μεσαιωνικής πόλης, στο πλαίσιο της Προ­
γραμματικής Σύμβασης μεταξύ Υπουργείου
Πολιτισμού, Τ.Α.Π.Α. και Δήμου Ροδίων . 1
Για πρώτη φορά στην ιστορία της διαχείρι­
σης του μνημειακού συγκροτήματος μια πολυε-
πιστημονική ομάδα κλήθηκε να αντιμετωπίσει
τα σύνθετα προβλήματα ενός ιστορικού οικι­
στικού συνόλου. Η νέα διάσταση των επεμβάσε­
ων ήταν ότι βασίστηκαν στην εξαντλητική τεκ­
μηρίωση και τη μελέτη της οικοδομικής εξέλι­
ξης των κτιρίων και της πόλης και σύντομα δη­
μιουργήθηκε σημαντική τεχνογνωσία στον το­
μέα της συντήρησης - αποκατάστασης των μνη­
μειακών κατασκευών της Ρόδου . 2
Οι περισσότερες της μίας οικοδομικές φά­
σεις, οι οποίες διακρίνονται συχνά αποσπα­
σματικά στα κτίσματα, τεκμηριώνουν τη συνεχή
ζωή και την ιστορική εξέλιξη της πόλης, που το
1988 εντάχθηκε στον κατάλογο των «πόλεων
της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς»
της UNESCO . Κάθε κτίσμα είναι μοναδικό και
3
ανεπανάληπτο στοιχείο του μνημειακού αυτού
συνόλου, γι' αυτό η όποια επέμβαση πρέπει να
Ρόδου, Αθήνα 1992. σ. 168-207. και Ν. Zarifis - Κ.
Manoussou-Della - G. Dellas - P. Papatheodorou - A.
Paraskevopoulou - Th. Anapolitanos - D. Lazaridou-
Koliadi, ..Medieval Town of Rhodes. Restoration and its
problems", στο International Technical Conference
Structural Conservation of Stone Masonry. Athens 1989.
σ. 503-512.
3. UNESCO, Cite Souvenir. Cites d'Avenir. Villes du
Pairimoine Mondial. Music de la Civilisation. Quebec
1991. σ. 128.
αντιμετωπίζεται με υπευθυνότητα και σεβα­
σμό των Διεθνών Αρχών . 4
Αξιοποιώντας την εμπειρία της πρώτης πε­
νταετίας έγινε επεξεργασία ειδικού τεύχους με
τίτλο Μεσαιωνική πόλη Ρόδου. Αρχές και κα­
νονισμοί επεμβάσεων, το οποίο εκδόθηκε στη
Ρόδο το 1993 από το Τεχνικό Επιμελητήριο της
Ελλάδος - Τμήμα Δωδεκανήσου . 5
Οι πρώτες ολοκληρωμένες επεμβάσεις μετά
το 1990 βασίστηκαν στις αρχές αυτές, που προ­
έβλεπαν, εκτός των άλλων:
α) Την επιλογή των στερεωτικών λύσεων, με
κύριο κριτήριο την αναστρεψιμότητα των
επεμβάσεων και την ελάφρυνση των κατασκευ­
ών με παράλληλη εξασφάλιση της διαφραγμα­
τικής λειτουργίας, ιδιαίτερα στην επίστεψη
των φερουσών τοιχοποιιών από λιθοδομή για
λόγους αντισεισμικούς . 6
β) Τη χρήση -κατά προτίμηση- παραδοσια­
κών υλικών, συμβατών με τα αυθεντικά δομικά
υλικά των μνημείων (πωρόλιθος Ρόδου, θηραϊ-
κή γη, πορσελάνη από την Αντιμάχεια της Κω,
ασβέστης κλπ.), που αντικατέστησαν σταδιακά
τα μέχρι τότε εν χρήσει ισχυρά τσιμεντοκονιά­
ματα, και ιδιαίτερα το μαύρο τσιμέντο, του
οποίου οι θειικές προσμίξεις, σε συνδυασμό με
το θαλάσσιο περιβάλλον, διαβρώνουν τον ψαμ-
μιτικό ασβεστόλιθο της Ρόδου . 7
Αντιπροσωπευτική περίπτωση εφαρμογής
των αναστηλωτικών αρχών που χαρακτήρισαν
4. Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 1). σ. 68, σημ. 81.
5. Το τεύχος αυτό βασίστηκε σε ειδική μελέτη του Γραφεί­
ου Προγραμματικής Σύμβασης Υπουργείου Πολιτισμού
- Τ.Α.Π.Α. - Δήμου Ροδίων, της οποίας την επιστημο­
νική ευθύνη είχαν οι αρχιτέκτονες Κ. Μανούσου-Ντέλ­
λα και Πάρις Παπαθεοδώρου. Επίσης. Κ. Manoussou-
Della. "Office for the Conservation and Restoration of
the Medieval Town of Rhodes. Guiding Principles for the
Interventions", στο Acres du let Collogue International
des Villes du Patriinoine Mondial. Quebec. 30 Juin - 4
Juillel 1991. σ. 159-166.
6. Zarifis - Manoussou-Della - Dellas - Papatheodorou -
Paraskevopoulou - Anapolitanos - I.azaridou-Koliadi.
ό.π. (σημ. 2).
7. Ε.Μ.Π., Μελέτη των αιτίων φθοράς και μεθόδων προ­
στασίας της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου, ερευνητικό
πρόγραμμα (υπεύθυνος καθηγητής κ. Θ. Σκουλικίδης).
Ρόδος 1988-1991.
την πρώτη δεκαετία της παρέμβασης στα μεσαι­
ωνικά μνημεία της Ρόδου, υπήρξε η αποκατά­
σταση του ιπποτικού ξενώνα της αγίας Αικατε­
ρίνης (Χάρτης μνημείων, αρ. 48) (πίν. 20α,
20β), του μνημείου που συγκέντρωνε στον
υπερθετικό βαθμό τόσο τα θετικά όσο και τα
αρνητικά στοιχεία της ιστορικής εξέλιξης των
κατασκευών της παλιάς πόλης . 8
Πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι πρόκειται για
ένα από τα σημαντικότερα από ιστορική, αι­
σθητική αλλά και πολεοδομική άποψη κτιριακά
συγκροτήματα της μεσαιωνικής πόλης , η ίδρυ­ 9
ση του οποίου χρονολογείται ακριβώς το 1391 10
και το οποίο διασώζει στοιχεία διαφόρων οικο­
δομικών φάσεων, με σημαντικότερη την ανακα­
τασκευή που υπέστη μετά τη σχεδόν πλήρη κα­
ταστροφή του τον 15ο αιώνα, κατά την πολιορ­
κία του 1480 και τη φοβερή σεισμική ακολουθία
του 1481. Η ολοκλήρωση του κτιρίου χρονολο­
γείται, με βάση το συγκρότημα θυρεών που δια­
τηρείται στη δυτική του όψη, το 1516, την επο­
χή του μεγάλου μαγίστρου Fabrizio del
Carretto .
11
Στο πλαίσιο του μεγάλης κλίμακας εργοτα­
ξίου, που λειτούργησε στην καρδιά της μεγαλύ­
τερης βομβαρδισμένης «πλατείας» της «Άνω
Οβριακής» συνοικίας για τουλάχιστον οκτώ
συνεχή χρόνια (1987-1995), εξελίχθηκαν σε με­
γάλο βαθμό η λιθοξοϊκή και οι τεχνικές επιφα­
νειακής συντήρησης και αποκατάστασης ιππο-
8. Θ. Αναπολιτάνος - A.M. Κάσδαγλη - Κ. Μανούσου-
Ντέλλα. «Η αποκατάσταση του ιπποτικού ξενώνα της
Αγίας Αικατερίνης στη μεσαιωνική πόλη της Ρόδου»,
στο Πρακτικά 4ου Διεθνούς Συνεδρίου για τη Συντήρη­
ση των Μνημείων της Μεσογείον (Ρόδος. 6-11 Μαΐου
1997). σ. 484-508. Κ. Μανούσου-Ντέλλα. «Ο ιπποτικός
ξενώνας της Αγίας Αικατερίνης οτη Ρόδο». Σύγχρονη
Ελληνική Αρχιτεκτονική 5. Διατηρητέα: Αποκατάσταση
- Επανάχρηση κτιρίων. Θεσσαλονίκη 2003. σ. 136-141.
9. Κ. Μανούσου-Ντέλλα, «Ρόδος. Στοιχεία πολεοδομικής
ανάλυσης μιας μεσαιωνικής οχυρωμένης πόλης»,
ΛΧΑΕ ΚΑ' (2000), σ. 27-42.
10. Α. Gabriel, La cite de Rhodes. Architecture civile et
religieuse. τόμ. II. Paris 1923, σ. 102.
11. Ο θυρεός περιλαμβάνει επίσης, εκτός από το οικόσημο
του μ.μ. Fabrizio del Carretto και τη χρονολογία
MCCCCCXVI, το οικόσημο του αμιράλη Costanzo
Operti και τη ρόδα της αγίας Αικατερίνης.
τικών λιθοδομών, βάσει των επιτόπου σωζόμε­
νων ιχνών.
Η όλη παρέμβαση περιέλαβε εργασίες υψη­
λής εξειδίκευσης και συντήρησης έργων τέχνης,
όπως την αποκόλληση, επανατοποθέτηση και
αποκατάσταση των περίτεχνων βοτσαλωτών
δαπέδων του ορόφου, τη συντήρηση και αποκα­
τάσταση των χαρακτηριστικής μορφής ξυλό­
γλυπτων ιπποτικών οροφών και του ζωγραφι­
κού τους διακόσμου και την κατασκευή ειδικής
επίστρωσης των δαπέδων του ισογείου από πα­
ραδοσιακού τύπου υδραυλικό κονίαμα (κουρα-
σάνι) (πίν. 20β).
12
Η στατική ενίσχυση του κτιρίου με την κα­
τασκευή οριζόντιων διαζωμάτων από οπλισμέ­
νο σκυρόδεμα στην επίστεψη των φερουσών λι­
θοδομών, ώστε, σε συνδυασμό με τα ξύλινα φέ­
ροντα στοιχεία των ιπποτικών ορόφων, να εξα­
σφαλίζεται η περίδεση και διαφραγματική λει­
τουργία, περιορίστηκε στη στάθμη των δωμά-
των, ενώ εξαντλήθηκε η δυνατότητα αποφυγής
διάταξης πρόσθετων στοιχείων στο αυθεντικό
δομικό του σύστημα . Παρ'όλα αυτά, με τις ση­
13
μερινές αντιλήψεις σεβασμού των αρχικών στα­
τικών μοντέλων των μνημειακών κατασκευών,
ως προς τις οποίες σχεδιάζεται η βελτιωτική
στερεωτική παρέμβαση, που έχει στόχο την
ενεργοποίηση των δομικών φορέων και συστη­
μάτων με πλήρως αναστρέψιμο τρόπο, η κατα­
σκευή που εφαρμόστηκε στα δώματα του ξενώ­
να της αγίας Αικατερίνης θεωρείται σχετικά
βαριά και παλαιού τύπου, αντιπροσωπευτική
της εποχής της, δηλαδή της δεκαετίας του 1990.
12. Αναπολιτάνος - Κάσδαγλη - Μανούσου-Ντέλλα. ό.π.
(σημ. 8).
13. Για τον σκοπό αυτό. στο πλαίσιο των μελετών αποκα­
τάστασης του ιπποτικού ξενώνα της αγίας Αικατερίνης,
ανατέθηκε ειδικό ερευνητικό πρόγραμμα στο Ε.Μ.Π. -
Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών, Εργαστήριο Οπλισμέ­
νου Σκυροδέματος (υπεύθυνος Μ. Χρονόπουλος). με
θέμα τη Δομητική ανάλυση και στερέωση των ιπποτι­
κών κτιρίων τη; μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου.
14. Ειδική μελέτη με τίτλο Στερέωση και αποκατάσταση του
ξενώνα της αγίας Αικατερίνης τηζ πολιτικού μηχανικού
κ. Κ. Αθανασιάδου.
15. Το έργο βραβεύθηκε το 1997 από την EUROPA NOSTRA
«για την προσεκτική και ευαίσθητη αποκατάσταση του
μεσαιωνικού ξενώνα και των ποσκτισμάτων του και
Ήδη επανεξετάζεται, στο πλαίσιο της ανακατα­
σκευής της ανατολικής βομβαρδισμένης πτέρυ­
γας του μνημειακού συγκροτήματος, μια ολο­
κληρωμένη στατική ανάλυση και μελέτη των
κατασκευών μετά τις επεμβάσεις της πρώτης
φάσης αναστήλωσης του ξενώνα και ενόψει της
ένταξης του υπό κατασκευή συνεχόμενου προς
τα ανατολικά τμήματος του . Έτσι. το ιπποτι­
14
κό συγκρότημα κτισμάτων του ξενώνα της
αγίας Αικατερίνης μπορεί να παρουσιαστεί ως
το κατεξοχήν έργο αποκατάστασης ενός σημα­
ντικού ιπποτικού δημόσιου κτιρίου . Δίνεται 15
ως εκ τούτου η δυνατότητα αξιολόγησης των
αναστηλωτικών αρχών και των τεχνικών που
εφαρμόστηκαν κατά την πρώτη φάση «Αποκα­
τάστασης του σωζόμενου τμήματος του ξενώνα
αγίας Αικατερίνης» και των επιπτώσεων που
αυτές θα επιφέρουν στη συνολική λειτουργία
του μετά και την ολοκλήρωση της δεύτερης φά­
σης «Ανακατασκευής της ανατολικής βομβαρ­
δισμένης πτέρυγας του ξενώνα της αγίας Αικα­
τερίνης». Στην αντιμετώπιση της στατικής ενί­
σχυσης του κτιρίου στην επίστεψη των τοιχο­
ποιιών εκφράζεται ήδη ο διαφορετικός προβλη­
ματισμός των αρμόδιων επιστημονικών ειδικο­
τήτων των τεχνικών από τη δεκαετία του 1990
στη δεκαετία του 2000.
Εκτός από το πρόγραμμα αποκατάστασης
των είκοσι περίπου κατοικιών ως σημαντικών
στοιχείων του πολεοδομικού ιστού της μεσαιω­
νικής πόλης, στα οποία ξεχωρίζει η ένταξη κοι­
νοτικών χρήσεων, όπως του δημοτικού ιατρεί­
ου, του Κ.Α.Π.Η. κλπ. , σημαντικά επίσης έργα
16
τη λεπτομερειακή έρευνα που χρειάστηκε για να τον
επαναφέρει στην αρχική του μορφή μετά από εγκατά­
λειψη αιώνων και ευτελή χρήση και για την επιμορφω­
τική πρωτοβουλία που ξεκίνησε από την διάσωση των
ευρημάτων και την ερμηνεία των αποτελεσμάτων της
εργασίας».
16. Η παλιά πόλη της Ρόδου, ό.π. (σημ. 2). και Γραφείο Συ­
ντήρησης και Αποκατάστασης Μεσαιωνικής Πόλης Ρό­
δου, «Συντήρηση - αποκατάσταση σπιτιού στην οδό
Αντιφάνους 26. Συντήρηση - αποκατάσταση σπιτιού
στην οδό Πυθαγόρα 42ω. Ανακατασκευή σπιτιού στη
οδό Ταυρίσκου 12. Συντήρηση - αποκατάσταση σπιτιού
στην οδό Τληπολέμου 19-21». στο Ιστορία και προβλή­
ματα συντήρησης της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδον,
Αθήνα 1992. σ. 167-207.
της πρώτης αυτής περιόδου (1985-1995) είναι:
1) Η αποκατάσταση του εσωτερικού αίθριου
και η εσωτερική εκ νέου διαρρύθμιση των χώ­
ρων της Δημόσιας Βιβλιοθήκης, που λειτουργεί
στο ιπποτικό μνημείο της «Καστελλανίας». Το
κτίριο αναστηλώθηκε πλήρως κατά την ιταλο-
κρατία και η σύγχρονη επέμβαση περιέλαβε την
ανακατασκευή ενός από τα σταυροθόλια του
εσωτερικού αίθριου, ώστε να διαμορφωθεί ένα
σύγχρονο αναγνωστήριο στην περιμετρική
στοά του. Η ένταξη μεγάλων υαλοστασίων και
η διαμόρφωση των χώρων του αναγνωστηρίου
με σύγχρονα υλικά στο περιβάλλον μιας ιταλι­
κής διαμόρφωσης αιθρίου χαρακτηρίζει την
εποχή της παρέμβασης και θεωρείται ιδιαίτερα
επιτυχής και λειτουργική (αρχιτέκτων: Αννα
Παρασκευοπούλου). Σημαντική εξάλλου ήταν η
εμπειρία που αποκτήθηκε από την ανακατα­
σκευή ενός σταυροθολίου (αρχιτέκτων: Νικό­
λαος Ζαρίφης).
2) Η αποκατάσταση του ιπποτικού κτιρίου
«Villaragut» στην οδό Ιπποτών . Τα κτίσματα
17
που οργανώνονται γύρω από ένα κεντρικό αί­
θριο αποτελούν οργανικό τμήμα του συγκροτή­
ματος του μεγάλου ιπποτικού νοσοκομείου
(Χάρτης μνημείων, αρ. 12). Επικοινωνούν μέσα
από τον μεγάλο κήπο, που υπήρξε ο βοτανικός
κήπος του νοσοκομείου. Η σημερινή χρήση του
νοσοκομείου ως αρχαιολογικού μουσείου οδη­
γεί στην απόφαση ένταξης μουσειακής χρήσης
και στο κτίριο Villaragut. Ειδικότερα, στη δυτι­
κή πτέρυγα οργανώνεται το Προϊστορικό Μου­
σείο της Ρόδου, στην ανατολική, στο ισόγειο, η
Επιγραφική Συλλογή της αρχαίας Ρόδου, ενώ
στον όροφο γίνεται παρουσίαση ενός αρχοντι­
κού της Τουρκοκρατίας. Η ανατολική του πτέ­
ρυγα είχε ήδη διαμορφωθεί από τους Ιταλούς
ως λαογραφικό μουσείο (Mostra ethnografica) ,
ενώ η δυτική του πτέρυγα, που αναστηλώθηκε
εκ νέου μετά από τον βομβαρδισμό της το 1944,
17. Κ. Μανούσου-Ντέλλα - Γ. Ντέλλας, «Το κτίριο
Villaragut στη μεσαιωνική πόλη τ η ; Ρόδου», στο Ιστο­
ρία και προβλήματα συντήρησης της μεσαιωνικής πό­
λης της Ρόδου, Αθήνα 1992, ο. 123-147.
18. Η. Balducci. Architelura lurca in Rodi. Pavia 1932. σ, 25.
19. Γ. Ντέλλας, «Το κτίριο Villaragut στη μεσαιωνική πόλη
αποφασίστηκε να λειτουργήσει ως προϊστορικό
μουσείο. Η σημερινή επέμβαση περιέλαβε την
πλήρη αποκατάσταση με επέμβαση στον φέρο­
ντα οργανισμό της ανατολικής και νότιας πτέ­
ρυγας του κτιρίου και τη διαμόρφωση του εσω­
τερικού αιθρίου.
Συγκεκριμένα, αφού έγινε πλήρης τεκμηρίω­
ση, σχεδιαστική και ανασκαφική, στο εσωτερι­
κό των θόλων και των τοιχοποιιών για διερεύ­
νηση της οικοδομικής εξέλιξης του σύνθετου
αυτού κτιρίου, αποκαταστάθηκε γραφικά τόσο
η οκοδομική φάση της ιπποτοκρατίας, όσο και
της τουρκοκρατίας πριν την ιταλική ανακατα­
σκευή του.
Η μορφή της σύγχρονης αποκατάστασης -
ανάδειξης του αρχοντικού της τουρκοκρατίας
στον όροφο της ανατολικής πτέρυγας βασίστη­
κε στην αρχή της αποκατάστασης λανθασμέ­
νων αναστηλωτικών επεμβάσεων της ιταλικής
περιόδου και στη διατήρηση, κατά το δυνατόν,
των αυθεντικών του στοιχείων, όπως ξυλόγλυ­
πτων οροφών, «μουσάντρας», ξύλινων κιγκλι­
δωμάτων, τζακιών κλπ." Η αποκατάσταση του
ορόφου και της σοφίτας έγιναν με παραδοσια­
κές τεχνικές, επισκευάζοντας τις διαβρωμένες
λιθοδομές και συντηρώντας τις ξυλοδεσιές τους
(πίν. 2 Ια, 21 β).
Η νέα επέμβαση στον φέροντα οργανισμό
ήταν ελαφρού τύπου διαζώματα οπλισμένου
σκυροδέματος, σε συνδυασμό με τα ξύλινα φέ­
ροντα δοκάρια για την εξασφάλιση διαφραγ­
ματικής λειτουργίας, και περιορίστηκε στη
στάθμη του δώματος και των θεμελίων των λι-
θοδομών του ορόφου πάνα) στους ιπποτικούς
θόλους του ισογείου.
Πολύ σημαντική ήταν η εμπειρία που απο­
κτήθηκε από την υποδειγματική δουλειά του
18
ξυλουργού - ξυλόγλυπτη, σε συνεργασία με τον
συντηρητή ξύλου, για τη διάσωση, τη συντήρη­
ση και την επανατοποθέτηση των περίτεχνων
της Ρόδου», στο Αποκατάσταση - αναβίωση ιστορικών
κτιρίων και πόλεων 18ος - 20ός αι. στα Βαλκάνια. Θεσ­
σαλονίκη 1999. σ. 128-129. Γ. Ντέλλας. «Το κτίριο
Villaragut στην οδό Ιπποτών της Ρόδου», Σύγχρονη
Ελληνική Αρχιτεκτονικής. Διατηρητέα: Αποκατάσταση
- επανάχρηση κτιρίων. Θεσσαλονίκη 2003. σ. 154-159.
ξυλόγλυπτων οροφών και των λοιπών αυθεντι­
κών στοιχείων της φάσης της εθνογραφικής
συλλογής των Ιταλών . 20
Ενδιαφέρουσα λύση για την καλύτερη προ­
στασία από την υγρασία του δώματος είναι η
εφαρμογή της χρήσης θερμομονωτικών πλα­
κών, χωρίς κονιάματα πάνω από την υγρομό-
νωση για να ελέγχεται ευκολότερα.
Τέλος, η επέμβαση ανακατασκευής του μεγά­
λου θόλου του ισογείου στη νότια πτέρυγα του
κτιρίου έγινε με τον παραδοσιακό τρόπο, με
λαξευτούς πωρόλιθους, και υπήρξε εργασία
εξειδικευμένη, χρονοβόρα και επίπονη.
3) Η αποκατάσταση των τριών ιπποτικών
ανεμόμυλων του Μανδρακίου και η διαμόρφω­
ση της βάσης των δύο νοτιότερων ως χώρου κα­
θιστικού μετά την κατασκευή ισχυρής υποθεμε-
λίωσης από οπλισμένο σκυρόδεμα. Σημαντικό
έργο υπήρξε η πλήρης αποκατάσταση του πα­
ραδοσιακού μηχανισμού του μεσαίου ανεμόμυ­
λου, προκειμένου να καθίσταται δυνατή η λει­
τουργία του ως ζωντανού μνημείου για λόγους
εκπαιδευτικούς και εκθεσιακούς (πίν. 22α). Η
όλη κατασκευή απαίτησε ειδική ερευνητική ερ­
γασία και δεξιοτεχνία κατασκευής και προσέ­
δωσε σημαντική εμπειρία στα συνεργεία αυτε­
πιστασίας του γραφείου της Προγραμματικής
Σύμβασης . 21
Κατά την ίδια αυτή περίοδο οι επεμβάσεις
στις μεσαιωνικές οχυρώσεις και τον ελεύθερο
χώρο της τάφρου, όπου παρουσιάζονται σοβα­
ρά προβλήματα , περιορίζονται στη λήψη επει­
22
γόντων σωστικών μέτρων και την ανακατα­
20. Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στη δεξιοτεχνία και την
αγάπη για το έργο των τεχνιτών και των επιβλεπόντων
του Γραφείου Προγραμματικής Σύμβασης ΥΠ.ΠΟ. -
Τ.Α.Π.Α. - Δήμου Ροδίων.
21. Γ. Ντέλλας, «Οι μεσαιωνικοί ανεμόμυλοι της Ρόδου»,
ΧΑΕ, Αρχαιολογικά Τεκμήρια Βιοτεχνικών Εγκατα­
στάσεων κατά την Βυζαντινή εποχή. 5ος - 15ος αιώνας.
Αθήνα 2004, σ.279-304. Πρέπει να μνημονευτεί ο ξυ­
λουργός Γ. Μαμμής για την αξιόλογη δουλειά του.
22. Α. Ποζιόπουλος. «Χαρακτηριστικές φθορές στις μεσαι­
ωνικές οχυρώσεις της παλιάς πόλης της Ρόδου», στο
Ιστορία και προβλήματα συντήρησης της μεσαιωνικής
πόλης της Ρόδου. Αθήνα 1992. σ. 149-166.
σκευή τμημάτων για πρόληψη περαιτέρω επι­
δείνωσης της κατάστασης και πιθανών καταρ­
ρεύσεων στα ετοιμόρροπα τμήματα. Πιο συ­
στηματικά αντιμετωπίζεται μόνο το τμήμα της
πρόσβασης του θεάτρου μεσαιωνικής τάφρου
και ο πύργος Δ του τομέα της «γλώσσας» της
Προβηγκίας, όπου εγκαθίστανται τα καμαρίνια
του θεάτρου. Στον ίδιο χώρο εξάλλου» γίνονται
και OL πρώτες πειραματικές διαμορφώσεις και
φυτεύσεις του πυθμένα της τάφρου . Οι επεμ­ 23
βάσεις αυτές χαρακτηρίστηκαν από τη χρήση
παραδοσιακών υλικών, κυρίως λαξευτών πωρό­
λιθων και συμβατών ασβεστοκονιαμάτων με
μικρή περιεκτικότητα σε λευκό τσιμέντο Στις 24
περιπτώσεις όπου απαιτήθηκε κατασκευή νέου
θεμελίου ή ενίσχυση της θεμελίωσης των οχυ­
ρωματικών κατασκευών, έγινε χρήση άοπλου ή
οπλισμένου σκυροδέματος με αρμούς διαστο­
λής συνήθως ανά 5 μ.
Σημαντική τομή για τη διαμόρφωση των αρ­
χών της σύγχρονης επέμβασης στα μνημεία και
τους αρχαιολογικούς χώρους της μεσαιωνικής
Ρόδου υπήρξε το έτος 1995, οπότε το καθαρά
αναστηλωτικό έργο επανεντάχθηκε στο Υπουρ­
γείο Πολιτισμού και την Αρχαιολογική Υπηρε­
σία της Ρόδου. Όπως διεξοδικά αναλύεται σε
πρόσφατες δημοσιεύσεις , δύο νέα, μεγάλης
25
κλίμακας, αναστηλωτικά έργα με φορέα υλο­
ποίησης την 4η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτή­
των προχώρησαν μέσω του Περιφερειακού
Προγράμματος του Β' Κοινοτικού Πλαισίου
Στήριξης, με συγκεκριμένα υποέργα και στόχο
να παραδώσουν μνημειακούς χώρους λειτουρ-
23. Α. Poziopoulos. Wear propagation in the fortification
constructions and the effectiveness of period 1983-1996
interventions in the medieval city of Rhodes», στο 4th
lnterantional Symposium on the Conservation of
Monuments in the Mediterranean Basin, τόμ. 4. Rhodes
1997, a. 635-646.
24. K. Manoussou-Della. «Program for the integrated
restoration and environmental upgrading of the
monumental complex of the fortification of Rhodes», στο
The fortifications in the Mediterranean Basin:
Technologies for the Preservation and Conservation. Bari
1998, 0.218-237.
25. Μανούσου-Ντέλλα. ό.π. (σημ. 1), σ. 90-109.
γικούς και επισκέψιμους από το κοινό, ως ση­
μαντικά σημεία αναφοράς της σύγχρονης ζωής
της πόλης της Ρόδου.
Τα έργα αυτά οργανώθηκαν σε δύο κύριες
ενότητες, στο μνημειακό σύνολο των μεσαιωνι­
κών οχυρώσεων και στις βυζαντινές και ιππο­
τικές εκκλησίες της μεσαιωνικής πόλης, και
οδήγησαν στην οργάνωση ενός αξιόλογου μη­
χανισμού για την εκτέλεση έργων δι' αυτεπι­
στασίας με κατάλληλη εκπαίδευση εργατοτεχνι­
κού προσωπικού στην εκτέλεση εργασιών που
απαιτούν υψηλή εξειδίκευση και ποιότητα.
Το πρόγραμμα αυτό μεταφέρθηκε με απόφα­
ση του Υπουργείου Πολιτισμού τον Σεπτέμβριο
του 1998 στα έργα του Ταμείου Διαχείρισης Πι-
στώσεων για την Εκτέλεση Αρχαιολογικών
Έργων (Τ.Δ.Π.Ε.Α.Ε.). Ο νέος φορέας λειτουρ­
γεί ως ο κατεξοχήν μηχανισμός εκτέλεσης έρ-
γων μεγάλης κλίμακας και υψηλής εξειδίκευσης
από το Υπουργείο Πολιτισμού και η υπόστασή
του ως νομικού προσώπου ιδιωτικού δικαίου
τού εξασφαλίζει σημαντική ευελιξία στον τομέα
της προμήθειας ειδικού εξοπλισμού και οργά­
νωσης εξειδικευμένων συνεργείων αυτεπιστα­
σίας. Η ίδρυση της «Επιτροπής Παρακολούθη­
σης Έργων στα Μνημεία της Μεσαιωνικής Πό­
λης της Ρόδου» αποτελεί σημαντική ενέργεια
από την πλευρά του Υπουργείου Πολιτισμού
και υποδηλώνει την αναγνώριση της ιδιαίτερης
σημασίας της συνέχισης του αναστηλωτικού έρ­
γου που έχει ξεκινήσει. Η ένταξη των συγκεκρι­
μένων επτά αναστηλωτικών προγραμμάτων στα
έργα του Τ.Δ.Π.Ε.Α.Ε. αποτελεί εγγύηση για τη
συνέχιση τους στο μέλλον, ανεξάρτητα από την
26. Τα προγράμματα αυτά, σύμφωνα με σχετική απόφαση
του Υπουργείου Πολιτισμού, μετά από γνωμοδότηση
του Κ.Α.Σ., ήταν: 1) Αποκατάσταση χερσαίου τμήματος
οχυρώσεων και διαμόρφωση μεσαιωνικής τάφρου Ρό­
δου. 2) Αποκατάσταση θαλάσσιου τμήματος οχυρώσε­
ων και μόλων μεσαιωνικού λιμανιού Ρόδου. 3) Αποκα­
τάσταση - ανάδειξη μόλου και φρουρίου αγίου Νικολά­
ου. 4) Αποκατάσταση μνημείων βορειοδυτικής περιοχής
μεσαιωνικής πόλης Ρόδου. 5) Αποκατάσταση και δια­
μόρφωση βυζαντινών οχυρώσεων και μνημείων Κολλά-
κιου της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου. 6) Αποκατά­
σταση - ανάδειξη παλαιοχριστιανικών και βυζαντινών
επιδότηση ή μη της Ευρωπαϊκής Ένωσης .
Η τριετία 1998-2000 υπήρξε η περίοδος υλο­
ποίησης μεγάλων αναστηλωτικών προγραμμά­
των, τα οποία σε ορισμένες περιπτώσεις εξελί­
χθηκαν σε ολοκληρωμένες παρεμβάσεις και
έχουν ήδη αποδοθεί σε χρήση των πολιτών και
των επισκεπτών της πόλης της Ρόδου.
Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της περιόδου αυ­
τής υπήρξε η δημιουργία ενός σύγχρονου μηχα­
νισμού παρέμβασης, με δυνατότητες οργάνω­
σης μεγάλης κλίμακας εργοταξίων αυτεπιστα­
σίας. Στα εργοτάξια αυτά αναπτύχθηκε σημα­
ντική τεχνογνωσία σε όλες τις ειδικότητες και
τις τεχνικές, με την υψηλή εξειδίκευση που εί­
ναι απαραίτητη για τη διεπιστημονική προσέγ­
γιση των επεμβάσεων στις μνημειακές κατα­
σκευές. Αυτό επιτάχυνε σημαντικά τον ρυθμό
παρέμβασης και αποκατάστασης των φθορών
που εκδηλώνονταν συνεχώς, ιδιαίτερα στο οχυ­
ρωματικό συγκρότημα, με αποτέλεσμα σήμερα
να έχει ξεπεραστεί η ιδιαίτερα δυσμενής σχέση
ρυθμού φθοράς - επεμβάσεων, που διαπιστωνό­
ταν στα μέσα της δεκαετίας του 1990 . 27
Ήδη, μετά το 2000, προχωρεί το νέο ευρύ­
τατο πρόγραμμα το οποίο ανατέθηκε στην
«Επιτροπή Παρακολούθησης Έργων στα Μνη­
μεία της Μεσαιωνικής Πόλης της Ρόδου» του
Τ.Δ.Π.Ε.Α.Ε., εντάχθηκε από το Υπουργείο Πο­
λιτισμού στα έργα του Εθνικού Σκέλους του Γ'
Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης της Ευρωπαϊ­
κής Ένωσης για το 2000-2006 και αφορά αφε­
νός την αποκατάσταση των μεσαιο)νικο')ν μνη­
μείου της πόλης της Ρόδου, αφετέρου την απο­
κατάσταση - ανάδειξη των μεσαιωνικών της
μνημείων Ρόδου. 7) Αποκατάσταση μνημείων περιοχής
αγίου Παντελεήμονα.
27. Κ. Μανούσου-Ντέλλα, «Μεσαιωνικές οχυρώσεις της
πόλης της Ρόδου. Μεθοδολογία και αρχές επεμβάσε­
ων», στο Ήπιες επεμβάσεις και προστασία ιστορικών
κατασκευών, θεσσαλονίκη 2001, σ. 145-157, και Κ. Πι-
τιλάκης - Α. Σέξτος, «Ανάπτυξη ειδικού λογισμικού
αποτύπωσης, κατηγοριοποίησης, βαθμονόμησης και ιε­
ράρχησης των προβλημάτων στις οχυρώσεις της μεσαι­
ωνικής πόλης της Ρόδου», στο Ήπιες επεμβάσεις και
προστασία ιστορικών κατασκευών. Θεσσαλονίκη 2001.
σ. 159-171.
οχυρώσεων . 28
Στα προγράμματα αυτά περιλαμβάνονται
μεγάλης κλίμακας έργα, που αναπτύσσονται σε
πολεοδομικές ενότητες και χαρακτηρίζονται
από τον γενικό στόχο του μετασχηματισμού
του μνημειακού χώρου, με ανασχεδιασμό της
ένταξης των αρχαιολογικών χώρων στον σημε­
ρινό πολεοδομικό ιστό. Στα πλαίσια του στό­
χου αυτού διαμορφώνεται μια νέα αντίληψη
στην ερευνητική προσέγγιση και ανάδειξη των
μνημείων, τα οποία αντιμετωπίζονται πλέον
όχι ως μεμονωμένα στοιχεία, αλλά στα πλαί­
σια του άμεσου και ευρύτερου περιβάλλοντος
αρχαιολογικού και αστικού χώρου αλλά και
του φυσικού τοπίου, στις ιδιαίτερες συνθήκες
του οποίου εντάχθηκαν αρχικά.
Σε πρώτη φάση προγραμματίζεται να προ­
χωρήσουν συνολικές παρεμβάσεις με «πιλοτι­
κό» χαρακτήρα σε δύο επιλεγμένες, σαφώς
προσδιορισμένες, περιοχές, που χαρακτηρίζο­
νται από ιδιαιτερότητες στην εμφάνιση των
προβλημάτων ανάδειξης των μνημείων που πε­
ριλαμβάνουν. Πρόκειται για τις περιοχές που
αναπτύσσονται στις παρυφές του παραδοσια­
κού «παζαριού» της πόλης της τουρκοκρατίας,
στις δύο απολήξεις του κεντρικού άξονα της
ιπποτικής πόλης, της μεγάλης πλατείας (magna
et communis platea).
Στη νέα αυτή περίοδο, μετά το 1995, οι αρ­
χές της αποκατάστασης στα μνημεία της μεσαι­
ωνικής πόλης της Ρόδου διαμορφώνονται
στους άξονες:
1) Ενίσχυση των μνημείων, χρησιμοποιώ­
ντας παραδοσιακές τεχνικές (λιθοδομές, ξύλι­
νες ενισχύσεις) και απορρίπτοντας σταδιακά
τις νεότερες μεθόδους της χρήσης του οπλισμέ­
νου σκυροδέματος. Μετά από εξειδικευμένες
28. Μανούσου-Ντέλλα. ό.π. (σημ. 1), σ. 101-109. Μνημεία
Μεσαιωνικής πόλης Ρόδου. ΥΠ.ΠΟ. - Τ.Δ.Π.Ε.Α.Ε..
Αρχαιολογικά έργα εκτελούμενα από επιστημονικές
επιτροπές του Υπουργείου Πολιτισμού. Αθήνα 2003, σ.
58-59. Βλ. επίσης Η. Κόλλιας, «Το έργο της Επιτροπής
Παρακολούθησης Έργων στα Μνημεία της Μεσαιωνι­
κής Πόλης της Ρόδου», στο Το έργο των Επιστημονι­
κών Επιτροπών Αναστήλωσης. Συντήρησης και Ανά­
δειξης Μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού. Ταμείο
Διαχείρισης Πιστώσεων για την Εκτέλεση Αρχαιολογι-
μελέτες (στατικές, τεχνολογίας υλικών κλπ.), η
χρήση σύγχρονων τεχνικών ενίσχυσης περιορί­
ζεται σε αναστρέψιμες κατασκευές, για παρά­
δειγμα τη χρήση μεταλλικών ανοξείδωτων ελ-
κυστήρων ή τζινετιών από ράβδους και λάμες
τιτανίου. Η διάκριση πλέον των νέων επεμβά­
σεων σε σχέση με τις αυθεντικές κατασκευές
γίνεται σαφέστερη.
Οι πάγιες γνώσεις των λιθοξόων και των
κτιστών, που είχαν εξασκηθεί μέχρι και την ιτα­
λική περίοδο (1912-1944) με την ανακατασκευή
αρκετών μνημείων, όπως για παράδειγμα το
παλάτι του μεγάλου μαγίστρου, εφαρμόστηκαν
εκ νέου και το σύνολο των μαστόρων τις χρησι­
μοποιεί σήμερα με την ευκαιρία των έργων
αποκατάστασης στη μεσαιωνική πόλη της Ρό­
δου.
Οι γνωστές τεχνικές των ιπποτικών λιθοδο-
μών και της τουρκοκρατίας, η κατασκευή τό­
ξων, θόλων, ανοιγμάτων με κυμάτια, τζακιών
και άλλων διακοσμητικών στοιχείων εφαρμό­
ζονται με υψηλή ποιότητα. Η βελτίωση εξάλλου
της ποιότητας των κονιαμάτων με σύγχρονα
υλικά (ρευστοποιητές, ίνες προπυλαινίου κλπ.)
καθιστά τις λιθοδομές πολύ καλύτερες από τις
αυθεντικές ·29
Η χρήση των παραδοσιακών υλικών και τε­
χνικών στις ξύλινες κατασκευές από κυπαρίσσι
ή κατράνι ερευνάται προσεκτικά (ξύλινες συν­
δέσεις με καβίλιες κλπ.) και συνδυάζεται με
30
σύγχρονα, όπως τη σύνθετη ξυλεία (π.χ. στις
στέγες μεγάλων ανοιγμάτων) . Οι τεχνικές
31
εξάλλου των σύγχρονων ξυλουργών με τα σύγ­
χρονα υλικά (βίδες, ξυλόβιδες, μπουλόνια και
ειδικές κόλλες) βελτιώνουν τις παραδοσιακές.
Το ίδιο συμβαίνει και στις τεχνικές των σι­
δεράδων, καθώς τα σύγχρονα υλικά (ανοξείόω-
κών Έργων, Αθήνα 2006. σ. 251-271.
29. Ερευνητικό πρόγραμμα Μελέτη παραδοσιακών κονια­
μάτων των μνημείων της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου,
με υπεύθυνη την καθηγήτρια του Α.Π.Θ. κ. Ιωάννα Πα-
παγιάννη.
30. Στατικές μελέτες αρχοντικού τουρκοκρατίας και Αγά
τζαμί από τις κ. Ε. Τσακανίκα και Κ. Αθανασιάδου.
31. Στατική μελέτη ιπποτικού καταλύματος της Ισπανίας
από τις κ. Ε. Τσακανίκα και Κ. Αθανασιαδου.
τος χάλυβας, τιτάνιο κλπ.) συνδυάζονται με τα
παραδοσιακά (μολύβι για τις στέγες, μπρού­
τζος για τις συνδέσεις κιόνων) και ενισχύουν
τα μνημεία με μία καλύτερη προοπτική από αυ-
τήν του χάλυβα . Πράγματι, στο θαλασσινό πε­
32
ριβάλλον της Ρόδου και στις έντονα πορώδεις
λιθοδομές οξειδώνονται και δημιουργούν σο­
βαρά προβλήματα στα μνημεία.
Αναβιώνουν επίσης και άλλες τοπικές πα­
ραδοσιακές τεχνικές, οι οποίες συμβάλλουν
στην ουσιαστική αποκατάσταση των μνημείων
και των συνόλων, όπως τα βοτσαλωτά και τα
κουρασάνια. Τα άφθονα βότσαλα, που στην
ντοπιολαλιά ονομάζονται «χοχλάκια», αφθο­
νούν στις παραλίες της Ρόδου και χρησιμοποι­
ούνται στη διαμόρφωση των οδοστρωμάτων
των δρόμων και των πλατειών. Η χρήση μάλι­
στα στρώσης από λάσπη αργιλώδους κοκκινο­
χώματος ως υπόστρωμα συμβάλλει και στην
υγροπροστοσία των δρόμων (πίν. 22β). Η πα­
ραδοσιακή τεχνική της διαλογής των βότσαλων,
της προετοιμασίας του υποστρώματος, της επί­
στρωσης της λάσπης, της τοποθέτησης των χο-
χλακιών και της τελικής διαμόρφωσης του οδο­
στρώματος, σε συνδυασμό με την κατασκευή
όλων των υπόγειων δικτύων της σύχρονης πό­
λης, δίνουν θαυμάσια αποτελέσματα και ανα­
βαθμίζουν το περιβάλλον της μεσαιωνικής πό­
λης της Ρόδου. Μια παραλλαγή της τεχνικής
αυτής, με μικρότερα βότσαλα και δύο ή περισ­
σότερα χρώματα, με τα οποία δημιουργούνται
ποικίλα γεωμετρικά και φυτικά σχέδια, και
ασβεστοκονίαμα ως υπόστρωμα αντί του κοκ­
κινοχώματος, χρησιμοποιείται στις αυλές και
τα δωμάτια των σπιτιών και προσφέρει κατα­
πληκτικά διακοσμητικά δάπεδα.
Τα αντίστοιχα δάπεδα και δώματα από κου-
ρασάνι θολωτών κυρίως κατασκευών δίνουν
άριστα μονωτικά αλλά και αισθητικά αποτελέ­
σματα (πίν. 22γ). Η πανάρχαια αυτή τεχνική,
χρησιμοποιώντας τριμμένο κεραμίδι σε ψηφί­
32. Στατικές μελέτες τεμένους Σουλεϊμάν και Αγίας Κυρια­
κής από τον πολιτικό μηχανικό Α. Χατζηδάκη.
33. Ερευνητικά προγράμματα Στερεωτικά προβλήματα οχυ­
ρώσεων της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου. με υπεύθυ­
δες και κεραμάλευρο, ασβέστη και νερό και
ακολουθώντας μία ειδική διαδικασία προετοι­
μασίας των υλικών και του υποστρώματος, κα­
θώς και συμπίεσης με παραδοσιακά εργαλεία
για αρκετές ημέρες, κατασκευάζει υδατοστεγή
κονιοδέματα, που προστατεύουν τα δώματα
από τη βροχή.
Αντίστοιχο παραδοσιακό μονωτικό υλικό, η
«πατελιά». χρησιμοποιείται στα ξύλινα επίπε­
δα δώματα, συνηθισμένα στη Ρόδο και τα Δω­
δεκάνησα. Η «πατελιά», ένα γκριζοπράσινο αρ-
γιλώδες χώμα, τοποθετείται κάθε φθινόπωρο
σε μικρούς σωρούς στα ξύλινα δώματα και με
τη βροχή διαλύεται και καλύπτει όλα τα κενά
και τις ρωγμές, που δημιουργήθηκαν το καλο­
καίρι. Έτσι πλέον παραμένουν αδιαπέραστα
από το νερό καθ' όλη τη διάρκεια των βροχο­
πτώσεων.
Η παράλληλη ενεργοποίηση των σύγχρονων
τεχνολογικών γνώσεων για την εφαρμογή βελ-
τιωμένων υλικών και τεχνικών στην υπηρεσία
της αποκατάστασης των μνημείων οδήγησε στη
συνεργασία με επιστημονικούς φορείς και πα­
νεπιστήμια.
Η ολοκλήρωση των περιβαλλοντικών μέ­
τρων, που έχουν προβλεφθεί με ειδικά ερευνη­
τικά προγράμματα για το σύνολο των ογκωδών
επιχωματωμένων οχυρωματικών κατασκευών
αλλά και για το χώρο της τάφρου, όπου αυτές
εδράζονται, αναμένεται να επαναφέρει τη δια­
ταραγμένη ισορροπία στο μνημειακό σύνολο . 33
Το φρούριο του αγίου Νικολάου, αντίστοι­
χα, επιβαρύνεται με σοβαρά περιβαλλοντικά
προβλήματα, όπως ο θαλάσσιος άνεμος, ο έντο­
νος κυματισμός και η ευαίσθητη γεωλογική σύ­
σταση του εδάφους, τα οποία αντιμετωπίζονται
με σύνθετες και διεπιστημονικές συνεργασίες
και αποδίδουν, εκτός από τη σοβαρή αναλυτική
τεκμηρίωση και χαρτογράφηση της παθολογίας
των προβλημάτων, εντελώς εξειδικευμένες και
τεκμηριωμένες προτάσεις . 34
νο τον καθηγητή του Α.Π.Θ. κ. Κ. Πιτιλάκη.
34. Ό.π.. ειδικότερα η Σννολική μελέτη αντιμετώπισης των
περίβαλλ.οντικών παραγόντων φθοράς του μεσαιωνι­
κού φρουρίου του αγίου Νικολάου.
 Ανάλογα παραδείγματα σύνθετων διεπιστη­
μονικών μελετών εφαρμόζουμε σε. αστικά αρχο­
ντικά και τζαμιά του 18ου και 19ου αιώνα με
σύνθετο φέροντα οργανισμό από λιθοδομές και
ξύλο με πλούσια ξυλόγλυπτη και ζωγραφική
διακόσμηση. Η ίδια διαδικασία ακολουθείται
και στα ιπποτικά αστικά και εκκλησιαστικά
μνημεία.
Ιδιαίτερα χρήσιμη έχει φανεί στην πρακτική
της Ρόδου η μελέτη των ιστορικών κονιαμάτων
και προτείνονται νέα, συμβατά με τα παλιά,
εμπλουτισμένα με σύγχρονα υλικά, που βελ­
τιώνουν τη συμπεριφορά και παρατείνουν τη
ζωή των μνημείων . 35
2) Ένταξη νέων χρήσεων, και ειδικότερα
πολιτιστικών και εκπαιδευτικών δραστηριοτή­
των, συμβατών με τα μνημεία και απαραίτη­
των τόσο για τη ζωή των πολιτών, σύμφωνα με
τις πολεοδομικές ανάγκες, όσο και για την πλη­
ροφόρηση των επισκεπτών.
3) Προσπάθεια λειτουργικής ένταξης των
μνημείων στην πόλη (π.χ. Παναγία του Μπούρ-
γκου. Συσσίτιο, μεσαιωνική τάφρος), προσαρ­
μοζόμενα ανάλογα με τις ανάγκες των πολιτών
και των επισκεπτών, με κατάλληλη διαμόρφω­
ση του περιβάλλοντα χώρου τους . 36
Όσον αφορά τώρα το αναστηλωτικό πρό­
γραμμα της αποκατάστασης και ανάδειξης των
μνημείων θρησκευτικής και αστικής αρχιτεκτο­
νικής της μεσαιωνικής πόλης, στο πλαίσιο του
οποίου προχώρησαν και ολοκληρώθηκαν σημα­
ντικές παρεμβάσεις:
Στην πρώτη ενότητα της βορειοδυτικής πε­
ριοχής της μεσαιωνικής πόλης και του Κολλά-
κιου εξελίσσεται ένα ευρύ πρόγραμμα ανάδει-
35. Ό.π. (σημ. 29).
36. Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. I), σ. 220-235.
37. Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. I), σ. 112-135.
38. Gabriel, ό.π. (σημ. 10), σ. 206, και Α. Ορλάνδος; «Βυζα­
ντινά και μεταβυζαντινά μνημεία τ η ; Ρόδου», ΑΒΜΕ
Σ τ ' (1948). σ. 99-106.
39. Γ. Ντέλλας - Στ. Βλησίδης - Μ. Ζερλέντης, «Αποκατά­
σταση των εκκλησιών της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου
και πολιτιστική αξιοποίηση», στο Πρακτικά 4ου Διε­
θνούς Συνεδρίου για τη Συντήρηση των Μνημείων της
Μεσογείου (Ρόδος, 6-11 Μαΐου 1997), ο. 530-545. G.
Dellas - Κ. Manousou-Della. «The transformation of the
ξης μνημείων και αρχαιολογικών χώρων : 37
• Το αποκατεστημένο ορθόδοξο μοναστήρι
του αγίου Γεωργίου του 14ου-15ου αιώνα , με 38
το τετράκογχο καθολικό και τα κελιά του (Χάρ­
της μνημείων, αρ. 19) (πίν. 23α), χαρακτηριστι­
κό παράδειγμα διαχρονικού μνημείου, δίνει τη
δυνατότητα παράλληλης ανάδειξης των υπο­
λειμμάτων μιας μεσοβυζαντινής εκκλησίας και
του αίθριου μιας παλαιοχριστιανικής βασιλι­
κής πάvω σε ένα αρχαίο σταυροδρόμι της ελλη­
νιστικής Ιπποδάμειας πόλης (πίν. 23β). Η39
ένταξη ενός κέντρου επιστημονικών συναντή­
σεων, λειτουργία που φαίνεται ιδιαίτερα ελκυ­
στική, μπορεί να εγγυηθεί την αναβίωση του.
Αλλωστε, αντίστοιχη δραστηριότητα διατηρού­
σε κατά την τουρκοκρατία ως ιεροδιδασκαλείο
ή μεδρεσσές.
• Η συντήρηση του μικρού ναΐσκου του αγί­
ου Μάρκου (Χάρτης μνημείων, αρ. 18) ανέδειξε
τη σπάνια αρχιτεκτονική του ελεύθερου σταυ­
ρού με τρουλοκαμάρα, τις οικοδομικές του φά­
σεις και τον ενέταξε στο μνημειακό συγκρότημα
του αγίου Γεωργίου, του αρχοντικού της τουρ­
κοκρατίας και του ιδρύματος Marc de
Montalembert με τον ιστορικό του κήπο . 40
• Στο συγκρότημα των αγίων Αποστόλων
και του παλιού Συσσιτίου (Χάρτης μνημείων,
41
αρ. 22) οργανώθηκαν χώρος περιοδικών εκθέ-
σεων της Δημοτικής Πινακοθήκης, δημοτικό
αναψυκτήριο και, στην επισκέψιμη εκκλησία
και την υπόγεια κρύπτη, παρουσίαση της ιστο­
ρίας και της αποκατάστασης του ιστορικού συ­
νόλου, δραστηριότητες που είναι χρήσιμες στην
πόλη και τις αγκάλιασαν οι κάτοικοι με ενθου­
σιασμό (πίν. 24α, 24β).
42
medieval city of Rhodes to a site of culture and citizens'
education", στο Πρακτικά του 1st European Workshop
(Βέροια, 27-29 Σεπτεμβρίου 2003), Fort med.
Restoration and use of early Medieval fortifications in the
east Mediterranean countries. Thessaloniki 2005. σ.219-
225 και http://www.ec-fortmed.net.
40. Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. I), σ. 128-129.
41. Γ. Ντέλλας. «Αγιοι Απόστολοι πόλεως Ρόδου», Εκκλη­
σίες στην Ελλάδα μετά την Άλωση. τόμ. V. Αθήνα 1998,
σ. 167-178.
42. Ντέλλας - Βλησίδης - Ζερλέντης, ό.π. (σημ. 39), και Μα-
νούσου, ό.π. (σημ. I), ο. 124-125. 224.
 • Το αποκατεστημένο αρχοντικό του 18ου-
19ου αιώνα, με την εσωστρεφή σκιερή αυλή του
και τη μουσουλμανική κρήνη, ενταγμένο σε ένα
μεσαιωνικό δημόσιο κτίσμα με τετράπλευρο αί­
θριο, γνωστό ως κτίριο Villaragut, δίνει στους
επισκέπτες την ευκαιρία γνωριμίας με την αστι­
κή αρχιτεκτονική και τον τρόπο ζωής της τουρ­
κοκρατίας (πίν. 25α).
43
• Η αποκατάσταση της νεοκλασικής κατοι­
κίας του καδή ή παλιού μουσουλμανικού δικα­
στηρίου και η ανάδειξη του βυζαντινού πύργου
του νότιου τείχους του Κολλάκιου, πάνω στον
οποίο κτίσθηκε, δίνει τη δυνατότητα να γνωρί­
σει το κοινό τη βυζαντινή αμυντική αρχιτεκτο­
νική της Ρόδου και να ενταχθούν σε αυτά νέες
χρήσεις, όπως χώροι περιοδικών εκθέσεων και
πιθανώς ειδικοί ξενώνες (πίν. 25β).44
• Η διαμόρφωση και ανάδειξη της ανασκα­
φής του Αγίου Ιωάννη (Χάρτης μνημείων, αρ.
45
16), που πρόσφατα ολοκληρώθηκε, σε συνδυα­
σμό με την πρόσφατα αποφασισθείσα αποκατά­
σταση του επιβλητικού νεοκλασικού σχολείου,
στο κέντρο της βορειοδυτικής περιοχής του
Κολλάκιου, αποτελεί το σημαντικότερο έργο
της περιοχής, το οποίο στοχεύει στην ένταξη
των δύο μνημείων στο πλέγμα των αρχαιολογι­
κών επισκέψιμων χώρων και στη ζωή της πόλης
με νέες χρήσεις τους (πίν. 26α, 26β).
46
• Η αναστήλωση του μιναρέ του μεγαλύτε­
ρου και ωραιότερου τεμένους του Σουλεϊμάν 47
(Χάρτης μνημείων, αρ. 21), η αποκατάσταση
του οποίου και η συντήρηση των πλούσιων δια­
κοσμήσεων του ολοκληρώθηκε το 2005, για να
αποδοθεί ξανά στη λατρεία των μουσουλμάνων
της Ρόδου, καθώς και τους επισκέπτες του νη­
σιού (πίν. 27).
48
• Το μόνο κτίριο της οδού Ιπποτών που δεν
αναστήλωσαν οι Ιταλοί είναι το κατάλυμα της
43. Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 1), σημ. 17,19.
44. Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 1), σ. 112-113. Ντέλλας.
Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 39). σ. 9.
45. Γ. Ντέλλας. «Οι μεγάλες ιπποτικές εκκλησίες της Ρόδου.
Παναγία του Κάστρου. Αγιος Ιωάννης του Κολλάκιου.
Παναγία του Μπούργκου», στην παρούσα έκδοση.
46. Μανούσου-Ντέλλα. ό.π. (σημ. 1), σ. 118-121.
47. Σ. Βογιατζής. «Το τέμενος του Σουλεϊμάν στη μεσαιω-
Ισπανίας (Χάρτης μνημείων, αρ. 15). Σήμερα
αποκαθίσταται η μεγαλύτερη αίθουσα αστικού
κτιρίου της Ρόδου, με στόχο να στεγάσει ένα
επισκέψιμο και πληρως εξοπλισμένο κατάλυ­
μα, προκειμένου να αντιλαμβάνεται ο επισκέ­
πτης την αρχιτεκτονική και τη λειτουργία του 49
(πίν. 28).
• Αποκαθίσταται το αρχοντικό του 18ου και
19ου αώνα, σε άμεση επαφή με το μοναστήρι
του αγίου Γεωργίου (Χάρτης μνημείων, αρ. 17),
και θα αποτελέσει ένα ενιαίο σύνολο που θα
συμβάλλει στην ιδιαίτερα σημαντική χρήση
ενός μικρού κέντρου επιστημονικών συναντή­
σεων.
• Αποκαταστάθηκε το μικρό και χαριτωμένο
τζαμί Χαμζά-μπεη, που αναδεικνύει την αρχιτε­
κτονική του για να αποτελέσει ένα μικρό κέ­
ντρο της γειτονιάς, όπως άλλωστε λειτουργού­
σαν πάντα τα τεμένη.
Στη δεύτερη ενότητα, στην περιοχή του Αγί­
ου Παντελεήμονα της οβριακής συνοικίας, έχει
αρχίσει εδώ και πολλά χρόνια μία συνολική πα­
ρέμβαση, ξεκινώντας από την επισκευή των κα­
τοικών του δημοσίου, των κοινωφελών κτι­
ρίων, την κατασκευή των υπογείων δικτύων και
την αποκατάσταση των οδοστρωμάτων των
δρόμων αλλά και τη διαμόρφωση των πλατει­
ών. Στο πρόγραμμα, που βρίσκεται σε εξέλιξη,
αποκαθίστανται τα μνημεία της γειτονιάς και
διαμορφώνονται οι αρχαιολογικοί χώροι που
είχαν αποκαλυφθεί παλαιότερα, καθώς και αυ­
τοί που έρχονται σήμερα στο φως . 50
• Στην ιδιαίτερη περίπτωση του ιπποτικού
ξενώνα της αγίας Αικατερίνης , η χρήση μελε­
51
τήθηκε παράλληλα με την ολοκλήρωση της απο­
κατάστασης και τη διαμόρφωση των εσωτερι­
κών χώρων του μνημείου. Η ένταξη του «Κέ­
ντρου Εκπαιδευτικών Αρχαιολογικών Προ-
νική πόλη της Ρόδου», στην παρούσα έκδοση.
48. Μανούσου, ό.π. (σημ. 1). σ. 114-115, 122-123.
49. Κ. Κακακιοϋ - Μ. Γρύλλης. «Αποκατάσταση του κατα­
λύματος της Ισπανίας στη μεσαιωνική πόλη της Ρό­
δου», στην παρούσα έκδοση.
50. Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 1), σ. 136-139.
51. Αναπολιτάνος - Κάσδαγλη - Μανούσου-Ντέλλα, ό.π.
(σημ. 8).
γραμμάτων» της 4ης Ε.Β.Α. (πίν. 29α) εμπλου­
τίζει το χαρακτήρα της βομβαρδισμένης και
υποβαθμισμένης περιοχής κατοικίας, στην
οποία διατηρήθηκε μέχρι σήμερα η εκπαιδευτι­
κή δραστηριότητα του Δημοτικού Σχολείου . Η 52
διαχρονικότητα των μνημείων αλλά και των
ακάλυπτων χώρων της περιοχής, ανάμεσα
στους οποίους δεσπόζει η θεμελίωση της επι­
βλητικής ελληνιστικής οχύρωσης του μεγάλου
λιμένος, εκφράζονται και στο περιεχόμενο των
εκπαιδευτικών προγραμμάτων που παράγονται
ειδικά για τη Ρόδο. Σημαντική από άποψη εκ­
παιδευτικής σημασίας είναι και η πειραματική
λειτουργία επισκέψιμων εργοταξίων κατά μή­
κος του περιπάτου της τάφρου, που ευαισθητο­
ποιούν το κοινό όσον αφορά την έννοια της πα­
λαιότητας, της φθοράς από φυσικούς και κοι­
νωνικούς παράγοντες και της ανάγκης διαρ­
κούς συντήρησης των μνημειακών κατασκευών.
• Η προστασία των ερειπίων της εκκλησίας
της αγίας Αικατερίνης (Χάρτης μνημείων, αρ.
53
51) και των υπολειμμάτων των σωζόμενων τοι­
χογραφιών με σύγχρονη τέντα (πίν. 29β) δίνει
το στίγμα της εποχής μας και κινεί το ενδιαφέ­
ρον των επισκεπτών του διαχρονικού αρχαιο­
λογικού χώρου γύρω από τον ξενώνα της αγίας
Αικατερίνης για τη διαμόρφωση και την ανά­
δειξη των καταλοίπων της ελληνιστικής οχύρω­
σης και των εβραϊκών κτισμάτων της συναγω­
γής και της Alliance, που βομβαρδίστηκαν το
1943 .
54
• Ιδιαίτερα η αποκατάσταση και η ανάδειξη
των επιβλητικων ερειπίων της μεγάλης γοτθι­
κής εκκλησίας της Παναγίας του Μπούργκου 55
(Χάρτης μνημείων, αρ. 47), μετά την κατάργηση
του οδικού άξονα που τη διέσχιζε από βορρά
προς νότο (πίν. 30α), καθώς και η λειτουργία
52. Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 1), ο. 140-143.222-223.
53. Γ. Ψαρρή. «Νεότερα στοιχεία από την ανασκαφική έρευ­
να ανώνυμου βυζαντινού ναού στην οδό Θησέως, στη
μεσαιωνική πόλη της Ρόδου», στην παρούσα έκδοση.
54. Μανούσου-Ντέλλα, ό.πI. (σημ. 1). σ. 141-143.
55. Ντέλλας. ό.π. (σημ. 45).
56. Ντέλλας - Βλησίδης - 7.ερλέντης. ό.π. (σημ. 39). Μανού-
σου. ό.π, (σημ. 1), σ. 144-145, και Ντέλλας. Μανούσου-
της ως στάσης ιστορικής αναδρομής και κοινό­
χρηστου χώρου ειδικών πολιτιστικών δραστη­
ριοτήτων, όπως συναυλιών βυζαντινής και με­
σαιωνικής μουσικής (πίν. 30β), έδωσαν μια βελ­
τιωμένη ποιότητα επαφής των κατοίκων και
των επισκεπτών στη σύγχρονη ζωή της πόλης . 56
• Η ανασκαφή του συγκροτήματος της Πα­
ναγιάς της Νίκης (Χάρτης μνημείων, αρ. 50),
57
που πρόσφατα αποκαλύφθηκε στη βορειοανα­
τολική γωνία των οχυρώσεων, δίπλα από την
εκκλησία του Αγίου Παντελεήμονα, διαμορφώ­
νεται προκειμένου να είναι ελεύθερα επισκέψι­
μη στο κοινό, το οποίο και θα έχει την ευκαιρία
να γνωρίσει την ιστορία ενός μνημείου που κα­
ταστράφηκε τρεις φορές κατά τον μεσαίωνα
από τις επιθέσεις κυρίως των πολιορκητών της
Ρόδου (πίν. 31α).
58
• Η στερέωση και η διαμόρφωση της ερει-
πωμένης αταύτιστης εκκλησίας στην οδό Κισθι-
νίου (Χάρτης μνημείων, αρ. 52) ανέδειξε μια
59
υποβαθμισμένη για χρόνια γωνιά της πόλης και
έδωσε την αφορμή για την αρχαιολογική έρευνα
ενός συγκροτήματος εκκλησιών, που πιθανώς
σχετίζονται με την Παναγιά της Νίκης και τον
Αγιο Παντελεήμονα (πίν. 31 β).
60
• Επισκευάζεται και συντηρείται η συναγω­
γή Kahal Shalom, που λειτουργεί ως επισκέψιμο
μνημείο-χώρος λατρείας των λίγων Εβραίων
της Ρόδου και των πολυάριθμων επισκεπτών
της. Η εβραϊκή κοινότητα αριθμούσε πολλά
μέλη πριν τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, οπότε
αφανίστηκε.
Στην κεντρική περιοχή της μεσαιωνικής πό­
λης, που περιλαμβάνει το βόρειο και νότιο τμή­
μα του μπούργκου, αποκαθίσταται ένα σύνολο
μνημείων, στο πλαίσιο ενός αρχαιολογικού πε­
ριπάτου . 61
Ντέλλα, ό.π. (σημ. 39) α. 2.
57. Η. Κόλλιας, «Αναζητώντας τα χαμένα μνημεία της με­
σαιωνικής πόλης της Ρόδου», στην παρούσα έκδοση.
58. Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 1). σ. 146-147.
59. Η. Κόλλιας, ό.π. (σημ. 57).
60. Μανούσου-Ντέλλα. ό.π. (σημ. 1). σ. 148-149.
61. Μανούσου-Ντέλλα. ό.π. (σημ. 1). ο. 176-177.
 • Η αποκατάσταση του μοναστηριού του
αγίου Αυγουστίνου με το βομβαρδισμένο κα­
62
θολικό, τη διαμορφωμένη αυλή του και την εκ­
κλησία του αγίου Νικολάου (Χάρτης μνημείων,
αρ. 35) (πίν. 32) μεταφέρουν τον επισκέπτη σε
ένα μεσαιωνικό μοναστικό περιβάλλον, φορτω­
μένο με μνήμες που αναδύονται από την ιστο­
ρία και τις αρχιτεκτονικές φάσεις του . 63
• Η αυλή της αποκατεστημένης εκκλησίας
του αρχαγγέλου Μιχαήλ (Χάρτης μνημείων, αρ.
38) μετατράπηκε σε μικρή κοινόχρηστη πλατεία
με κρήνη και καθιστικό κάτω από μια παλιά
γραμμιθιά και έδωσε ζωή σε μια απομονωμένη
γειτονιά (πίν. 33α).
64
• Η αποκατάσταση της ιπποτικής εκκλησίας
των αγίων Θεοδώρων (Χάρτης μνημείων, αρ.
41) έδωσε τη δυνατότητα ανάδειξης της στους
επισκέπτες κατά τη στάση τους στη διαμορφω­
μένη αυλή με κρήνη στην πορεία του αρχαιολο­
γικού περιπάτου.
• Η αποκατάσταση της εκκλησίας της αγίας
Αικατερίνης (Ιλκ-μιχράμπ) (Χάρτης μνημείων,
αρ. 45) (πίν. 33β), με τις μοναδικές πρόσφατα
συντηρημένες τοιχογραφίες της, μπορεί να ανα­
δείξει την ροδίτικη ιπποτική ζωγραφική τέχνη
του 15ου αιώνα . 65
• Στο κέντρο του παραδοσιακού παζαριού,
στην εμπορική οδό Σωκράτους και σε όροφο,
είναι κτισμένο από τις αρχές του 20ού αιώνα το
Αγά τζαμί (Χάρτης μνημείων, αρ. 26), το
66
οποίο αποκαταστάθηκε (πίν. 34α), με σκοπό να
στεγάσει μία σημαντική έκθεση για την ιστορία
των μουσουλμανικών μνημείων της Ρόδου και
τις πρόσφατες εργασίες αποκατάστασης και
συντήρησης των έργων τέχνης που περιέχονται
σ' αυτά , με τίτλο Η Ρόδος και το Ισλάμ.
67
• Το Σιαντριβάν τζαμί κατασκευάσθηκε το
β' μισό του 19ου αι. πάνω από ένα παλιότερο
τέμενος κοντά στην κεντρική πλατεία Ιπποκρά-
62. Γ. Ντέλλας, «Νέα στοιχεία για ένα μοναστήρι στη με­
σαιωνική πόλη της Ρόδου», ΔΧΑΕ. περ. Δ ' . τόμ. ΚΑ'
(2000). ο. 43-54.
63. Ντέλλας - Βλησίδης - Ζερλέντης. ό.π. (σημ. 39). και Μα­
νούσου-Ντέλλα. ό.π. (σημ. 1), σ. 180-181.
64. Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 1). σ. 184-185.
65. Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 1). ο. 182-183.
τους και αποκαταστάθηκε (πίν. 34β) με παράλ­
ληλη συντήρηση του πλούσιου ζωγραφικού του
διακόσμου . 68
• Η αποκατάσταση του χερσαίου τμήματος
των οχυρώσεων και η ανάπλαση του ελεύθερου
χώρου της τάφρου (πίν. 35, 36α, 36β) οδήγησαν
στην ανάπτυξη ποικίλων δραστηριοτήτων κατά
μήκος ενός αρχαιολογικού περιπάτου, με την
ευρηματική πρωτοβουλία των χρηστών (πίν.
37α, 37β). Η οργανωμένη λειτουργία χώρων πο­
λιτιστικών εκδηλώσεων, όπως το θέατρο «Με­
λίνα Μερκούρη», οι εκθεσιακοί χώροι στους
προμαχώνες του αγίου Γεωργίου (πίν. 38α) και
του Carretto και στο συγκρότημα των αιθουσών
της πύλης d'Amboise συνέβαλαν σε αυτόν τον
σκοπό. Η οργάνωση υπαίθριων αρχαιολογικών
και εκθεσιακών χώρων, όπως στις υδρευτικές
και αποχετευτικές στοές της υποδομής της ελ­
ληνιστικής Ιπποδάμειας πόλης κατά τη διάρ­
κεια του εορτασμού των Ευρωπαϊκών Ημερών
Πολιτιστικής Κληρονομιάς το 2000. με θέμα το
«Αθάνατο Νερό», ενισχύει την ανάγνωση της
ιστορίας ενός διαχρονικού χώρου (πίν. 38β).
69
• Η αποκατάσταση του θαλάσσιου τμήματος
των οχυρώσεων και των τριών μόλων των δύο
κεντρικών λιμανιών (των Μύλων, του Naillac
και του αγίου Νικολάου) . 70
Η πειραματική ένταξη των αρχαιολογικών
λειψάνων στον κοινόχρηστο χώρο διέλευσης
και περιπάτου, με τη διαμόρφωση χαμηλωμέ­
νης πλατείας προ της κεντρικής θαλασσινής
πύλης του μεσαιωνικού λιμανιού, είναι αρκετά
επιτυχής και συμβάλλει στην ευαισθητοποίηση
των πολιτών για την προστασία - ανάδειξη
τους (πίν. 39).
71
Στο πλαίσιο, τέλος, του ολοκληρωμένου
«Σχεδίου προστασίας - διαμόρφωσης - ανάδει­
ξης του μνημειακού συνόλου των μεσαιωνικών
οχυρώσεων της πόλης της Ρόδου», που εγκρί-
66. Ρ. Οικονομίδου. «Τέμενος Μεχμέτ Αγά. Ιστορική και
αρχιτεκτονική τεκμηρίωση», στην παρούσα έκδοση.
67. Ντέλλας - Μανούσου-Ντέλλα. ό.π. (σημ. 39). σ. 9-10.
68. Ντέλλας - Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 39), σ. 10.
69. Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 1). σ. 150-163.
70. Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 1). σ. 166-173.
71. Μανούσου-Ντέλλα. ό.π. (σημ. 1). σ. 164-165. 174-175.
θηκέ τον Οκτώβρη του 2002 με απόφαση του
Υπουργείου Πολιτισμού, προδιαγράφεται το
μέλλον της παρέμβασης συνολικής αναβάθμι­
σης του οχυρωματικού συνόλου, τουλάχιστον
για την επόμενη εικοσαετία.
Στον σχεδιασμό αυτό περιλαμβάνονται τα
θαλασσινά τείχη με τους τρεις οχυρωμένους
μόλους και η βυζαντινή οχύρωση ως δυναμικό
στοιχείο, το οποίο διατηρείται σε ανασκαφι­
κούς χώρους ή ενσωματώνεται σε νεότερες κα­
τασκευές.
Αξονας ανάδειξης των χερσαίων οχυρώσε­
ων είναι ο χώρος της τάφρου, στο εσωτερικό
της οποίας επιχειρούνται εναλλαγές στην αξιο­
ποίηση του αρχαιολογικού, του φυσικού και
του μνημειακού της χαρακτήρα.
Η θεατρική λειτουργία θεωρείται απολύτως
συμβατή με τον χαρακτήρα ανάδειξης των χώ­
ρων της τάφρου. Θεατρικά δρώμενα ή και θέα­
τρο δρόμου είναι δυνατόν να προσαρμόζονται
στα διάφορα τμήματα και στις διαπλατύνσεις
του γραμμικώς εξελισσόμενου περιπάτου.
Η ένταξη μιας οργανωμένης θεατρικής
εγκατάστασης, υψηλής ποιότητας ως προς τον
σχεδιασμό και την κατασκευή, προκύπτει ως
ανάγκη κοινωνική και πολιτιστική για την πόλη
της Ρόδου. Η ένταξη του νέου μόνιμου υπαί­
θριου θεάτρου «Μελίνα Μερκούρη» (Χάρτης
μνημείων, αρ. 54) ολοκληρώθηκε το 2003, στο
πλαίσιο της υποδειγματικής επέμβασης που
βρίσκεται σε εξέλιξη στους τομείς της Ιταλίας
και της Προβηγκίας. Ο χώρος θέασης, εναρμο­
νιζόμενος με την ευρύτερη λειτουργία του αρ­
χαιολογικού χώρου, διαχέεται στο φυσικό το­
72. Ντέλλας - Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 39), σ. 12.
73. Ντέλλας - Μανούσου-Ντέλλα. ό.π. (σημ. 39). σ. 12.
74. Μανούσου-Ντέλλα, ό.π. (σημ. 1). σ. 226-227. και Ντέλ­
λας. Μανούσου-Ντέλλα. ό.π. (σημ. 39), σ. 5.
πίο, έτσι ώστε να επιτρέπει τις οπτικές φυγές
που είχε πάντα και προς τις δύο πλευρές της
συνέχειας του περιπάτου (πίν. 40α, 40β, 40γ).
72
Για την ολοκλήρωση των διαμορφώσεων
στον πυθμένα του αρχαιολογικού χώρου, με τα
ανάγλυφα απομεινάρια της υποδομής της ελλη­
νιστικής περιόδου βαθιά χαραγμένα από τη συ­
στηματική μεσαιωνική λατόμευση, είναι ιδιαί­
τερα σημαντικός ο ρόλος των πολυάριθμων
χρηστών της Ρόδου, πολιτών και επισκεπτών . 73
Τμήμα του υπό αναστήλωση φρουρίου του
αγίου Νικολάου (Χάρτης μνημείων, αρ. 56), στο
οποίο τοποθετήθηκε πρόπλασμα του οχυρού
και ενημερωτικό οπτικοακουστικό πρόγραμμα,
είναι ανοικτό στο κοινό από το Σεπτέμβριο του
1998 (πίν. 41α, 41β). Τον Ιούνιο του 2002, στο
74
πλαίσιο των «Ανοικτών Ημερών» του Υπουρ­
γείου Πολιτισμού, διαμορφώθηκε ως επισκέψι­
μο το νοτιότερο τμήμα της εκτεταμένης διαχρο­
νικής ανασκαφής του μόλου των Μύλων (Χάρ­
της μνημείων, αρ. 53). ενώ παράλληλα λειτούρ­
γησε και το εκπαιδευτικό πρόγραμμα της 4ης
Ε.Β.Α. «Ιστορία μιας ανασκαφής. Από τον αρ­
χικό σχεδιασμό στην τελική παρουσίαση», που
είχε την ενθουσιώδη ανταπόκριση του κοινού
της Ρόδου (πίν. 42α, 42β).
75
Η προοπτική του μετασχηματισμού του μνη­
μειακού χώρου σε περιοχές μέσα στις οποίες οι
πολίτες έχουν την ευκαιρία να ζουν, να κινού­
νται, να διασκεδάζουν και να εκπαιδεύονται,
πλουτίζοντας συναισθηματικά, είναι καθορι­
στική για το μέλλον του εξαιρετικού δείγματος
της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς που
αντιπροσωπεύει η τειχισμένη πόλη της Ρόδου.
75. Τυπώθηκε και σε ενημερωτικό φυλλάδιο, στο πλαίσιο
των εορτών «Ανοικτές Ημέρες» του ΥΠ.ΠΟ.. στις 1 και
2 Ιουνίου 2002. και Ντέλλας - Μανούσου-Ντέλλα, ό.π.
(σημ. 39), σ. 5-6.
 Principles for the Restoration and Enhancement
of Monuments in the Medieval Town of Rhodes
Katerina Manoussou-Della, Giorgos Dellas

In 1985, at the time when Greece signed the Granada Convention for the "Protection of the
Architectural Heritage in Europe", began the comprehensive intervention in the fortified medieval
town of Rhodes and the competent governmental and local authorities undertook coordinated action
for the restoration and enhancement of the historic centre, under a Planning Contract signed by the
Ministry of Culture, the Archaeological Receipts Fund and the Municipality of Rhodes.
For the first time in the management of this aggregate of monuments an interdisciplinary team was
called to confront the composite problems of the historic settlement. The innovative aspect of the
interventions was that they were based on thorough documentation and study of the structural
development of the buildings and town. Before long considerable expertise in the field of conservation-
restoration field of monumental structures of Rhodes was acquired.
The development of a fresh approach for the new reality of the historic settlement emerges as a
composite formed by the post-war development of the urban environment and contemporary
perceptions for the integration of monuments into modern life and led to an initiative by the local
Ephorate of Byzantine Antiquities. Thus, after 1995, the Ephorate undertook large-scale interventions
in the monumental complex, in two specific and specialised restoration programmes: the "Restoration
Programme of Byzantine Churches in the Town of Rhodes" and the "Restoration Programme of the
Medieval Fortifications in the Town of Rhodes". Restoration projects such as the rehabilitation of the
impressive ruins of Santa Maria del Borgo (the gothic "Split Church"), after the interruption of traffic
which passed through it, and undertaken when the installation of new drains in the area supplied the
opportunity, were realized with the collaboration of the local authorities.
After 1998 these projects expanded to include more listed buildings- such as the fort and mole of
Saint Nicholas, the landward fortifications and the archaeological site of the medieval moat, the harbour
fortifications, the Naillac mole and the mole of the Windmills. Within the historic centre, the Early
Byzantine walls of the Collachio, the area from the Grand Master's Palace to the bastion of Saint
George and the "Ano Ovriaki" (Upper Jewish) quarter, from Santa Maria del Borgo to Our Lady of
Victory and the Carretto bastion, were also included.
The establishment of the "Committee of Supervision of Works on the Monuments of the Medieval
Town of Rhodes" of the Fund of Credit Management for Archaeological Projects" (T.D.P.E.A.E.) of
the Ministry of Culture was a significant step which acknowledged that it was of the utmost importance
to continue with these large-scale restoration projects- whether they could be funded by the special
European Union programmes or not. In the summer of 2000 the entire archaeological promenade of
the moat circling the landward part of the medieval fortifications became for the first time accessible
to the public: it was the first restoration programme of such scale to be completed by the Greek
government since the Annexation of the Dodecanese Islands by Greece.
Within the extensive "Restoration of the Monuments in the Medieval Town of Rhodes"
programme, important works went ahead alongside large-scale landscaping and an effort to integrate
the function of monuments to the urban grid of the medieval town.
 It is now clear that the complex problems of settlements composed of listed monuments can only
be dealt with through coordination of all responsible authorities, thus ensuring public awareness for the
new role of monuments in modern urban life. In the case of the medieval town of Rhodes, after 1985,
the initially theoretical approach for socialization of monuments and the need for an organised
intervention on the historic centre, at the urban and architectural level, was turned into action in less
than a decade. In the even more expanded programmes which are are already in progress after the year
2000, in a coordinated action by local authorities after a pioneering intervention by the Ministry of
Culture, are included projects handling substantial urban units. The general aim of altering the aspect
of monumental setting through modifications in the integration of archaeological sites in the actual
urban grid, has contributed to fresh thinking in the investigation and rehabilitation of the monuments.
They are handled not as individual structures but as elements of a broader archaeological and urban
setting, and the natural environment they were originally adapted to.
It is clear that the experience gained through 16 years of organised intervention in the town, has
opened the prospect for the transformation of monumental space into areas where the public will have
free access; and will be decisive for the future of the comprehensive conservation of this World
Heritage City.
The fundamental objective of the coexistence of monuments of all periods in the contemporary city
as vibrant features which will improve the quality of life must be a priority of urban planning. "Active
protection" is the important element that will ensure continuity in the conservation of the visible
remnants of the past, as dynamic elements in the future of a historic town.
 α) Μεσαιωνική πόλη Ρόδου. Ο
ξενώνας της αγίας Αικατερίνης
πριν και μετά τις εργασίες
αποκατάστασης

β) Μεσαιωνική πόλη Ρόδου. Η μεγάλη αίθουσα

του ξενώνα της αγίας Αικατερίνης μετά τις
εργασίες αποκατάστασης.
α) Μεσαιωνική πόλη Ρόδου. Κτίριο «Villaragut», Το χαγιάτι του ορόφου του αρχο­
ντικού της τουρκοκρατίας πριν τις εργασίες αποκατάστασης.

β) Μεσαιωνική πόλη Ρόδου. Κτίριο «Villaragut». Το χαγιάτι του ορόφου του αρχο­
ντικού της τουρκοκρατίας μετά τις εργασίες αποκατάστασης.
α) Γραφική αποκατάσταση του μεσαίου ανεμόμυ- β) Επίστρωση βοτσαλωτού οδοστρώματος με
λου του Μανδρακίου και του παραδοσιακού μηχα- παραδοσιακή τεχνική,
νισμού (ηλεκτρονική σχεδίαση: Αρης Βλαχάκης).

γ) Παραδοσιακή τεχνική μόνωσης

θόλων από κουρασάνι.
 α) Μεσαιωνική πόλη Ρόδου.
Μοναστήρι αγίου Γεωργίου
(Χουρμαλλί μεδρεσσέ). Το
μοναστήρι μετά τις εργασίες
αποκατάστασης.

β) Μεσαιωνική πόλη Ρόδου.

Μοναστήρι αγίου Γεωργίου
(Χουρμαλλί μεδρεσσέ). Η
ανατολική πτέρυγα του
μοναστηριού πριν και μετά
τις εργασίες
αποκατάστασης.
 α) Μεσαιωνική πόλη Ρόδου. Το
συγκρότημα των αγίων Αποστόλων
(Παλαιό Συσσίτιο) πριν και μετά τις
εργασ ίε ς αποκατάοτι ίσης.

(i) Μεσαιωνική πόλη Ρόδου.

Συγκρότημα αγίων Αποστόλων (Παλαιό
Συσσίτιο). Αημοτικό αναψυκτήριο στο
παλιό μαγειρείο.
 α) Μεσαιωνική πόλη Ρόδου, Αυλή
κτιρίου «Villaragut».

β) Μεσαιωνική πόλη Ρόδου. Ο βυζαντινός πύργος του Κολλάκιου (παλαιό οθωμανικό δικαστήριο) πριν και
μετά τις εργασίες αποκατάστασης.
α) Μεσαιωνική πόλη Ρόδου. Η ανασκαφή στην εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Κολλάκιου και το κτίριο του
νεοκλασικού σχολείου.

β) Μεσαιωνική πόλη Ρόδου. Διαμόρφωση Αγίου Ιωάννη του Κολλάκιου.

Μεσαιωνική πόλη Ρόδου.
Το τέμενος Σουλεϊμάν πριν και
μετά τις εργασίες
αποκατάστασης.
Μεσαιωνική πόλη Ρόδου. Κατάλυμα Ισπανίας.
Γραφική αποκατάσταση α' και β' ιπποτικής
φάσης.
α) Μεσαιωνική πόλη
Ρόδου. Ξενώνας
αγίας Αικατερίνης.
Εκπαιδευτικό
πρόγραμμα «Ρόδος,
απόρθητη πόλη».

β) Μεσαιωνική πόλη
Ρόδου. Προστασία
ερειπίων εκκλησίας
δίπλα στον ξενώνα
της αγίας
Αικατερίνης.
 α) Μεσαιωνική πόλη
Ρόδου. Η «κομμένη
εκκλησιά» της Παναγίας
του Μπούργκου πριν και
μετά τις εργασίες
αποκατάστασης.

β) Μεσαιωνική πόλη Ρόδου.

Μουσική εκδήλωση στην
Παναγία του Μπούργκου.
 α) Μεσαιωνική πόλη
Ρόδου. Διαμόρφωση
ανασκαφής Παναγίας
της Νίκης.

β) Μεσαιωνική πόλη
Ρόδου. Ανάδειξη
οταύτιστης εκκλησίας στην
οδό Κισθινίου.
Μεσαιωνική πόλη Ρόδου. Η αυλή του μοναστηριού του αγίου Αυγουστίνου και της εκκλησίας του
αγίου Νικολάου πριν και μετά τις εργασίες αποκατάστασης.
 α) Μεσαιωνική πόλη
Ρόδου. Η εκκλησία του
αρχαγγέλου Μιχαήλ με τη
μικρή πλατεία μετά τις
εργασίες αποκατάστασης
και διαμόρφωσης.

β) Μεσαιωνική πόλη
Ρόδου. Η εκκλησία της
αγίας Αικατερίνης
(Ιλκ-μιχράμπ) μετά τις
εργασίες αποκατάστασης.
 α) Μεσαιωνική πόλη
Ρόδου. Αγά τζαμί, μετά την
αποκατάσταση.

β) Μεσαιωνική πόλη
Ρόδου. Σιντριβάνι τζαμί,
μετά την αποκατάσταση.
Μεσαιωνικές οχυρώσεις Ρόδου. Ο χώρος της μεσαιωνικής τάφρου στον τομέα της «γλώσσας» της Γερμανίας
πριν και μετά τις εργασίες αποκατάστασης.
α) Μεσαιωνικές οχυρωσείς Ρόδου. Η είσοδος της μεσαιωνικής τάφρου από το Μανδράκι με το χώρο στάθ­
μευσης πριν τις εργασίες αποκατάστασης.

β) Μεσαιωνικές οχυρώσεις Ρόδου. Η είσοδος της μεσαιωνικής τάφρου μετά τις εργασίες αποκατάστασης.
 α) Μεσαιωνικές οχυρώσεις Ρόδου. Πολιτιστικά δρώμενα στο χώρο της μεσαιωνικής τάφρου.

β) Μεσαιωνικές οχυρώσεις Ρόδου. Αρχαιολογικός περίπατος στο χώρο της μεσαιωνικής τάφρου.
 α) Μεσαιωνικές οχυρώσεις Ρόδου. Έκθεση στον προμαχώνα του αγίου Γεωργίου.

β) Μεσαιωνικές οχυρώσεις Ρόδου. Εκδήλωση για το «Αθάνατο Νερό» στη μεσαιωνική τάφρο, στον τομέα της
«γλώσσας» της Γερμανίας.
 Μεσαιωνικές οχυρώσεις
Ρόδου. Η Θαλασσινή Πύλη πριν
και μετά τις εργασίες αποκατά­
στασης και
διαμόρφωσης.
 α) Μεσαιωνικές οχυρώσεις
Ρόδου. Ο τομέας της «γλώσσας»
της Ιταλίας στη μεσαιωνική
τάφρο και το νέο θέατρο
«Μελίνα Μερκούρη».

β) Μεσαιωνικές οχυρώσεις
Ρόδου. Τρισδιάστατη απεικόνιση
του νέου θεάτρου της
μεσαιωνικής τάφρου «Μελίνα
Μερκούρη», (ηλεκτρονική σχε­
δίαση: Α. Βλαχάκης)

γ) Μεσαιωνικές οχυρώσεις Ρόδου.

Το παλιό θέατρο της μεσαιωνικής
τάφρου «Μελίνα Μερκούρη».
α) Οπτικοακουστικό σύστημα και
μακέτα στο φρούριο του αγίου
Νικολάου.

β) Εργασίες αποκατάστασης στο

φρούριο του αγίου Νικολάου.
α) Επισκέψιμη
ανασκαφή στο μόλο
των Μύλων και
εκπαιδευτικό
πρόγραμμα
«Ιστορία μιας
ανασκαφής. Από τη
σχεδίαση στην
τελική
παρουσίαση».

β) Εργασίες
αποκατάστασης στο
μόλο των Μύλων.