You are on page 1of 10
NIKSAR-TOKAT-GUMENEK VE KAYSERI-PALAS'TA UG KITABE MEHMET CAYIRDAG I. Niksar’da Siileyman Sah Kitabesi Anadolu Selgukdu sultanlanndan U.Siileyman §ah’a ait, daha énce Niksar Kalesi iizerinde iken kaleden diigerek Melik Gazi Tiirbesine, ora~ dan da Tokat Miizesine alinan kitabe, bugiine kadar okunus ve tarih ola- rak farkli sekillerde yaymlanmusur. Kitabeyi ilk defa Ismail Hakda (Uzun- garg), 1927 de kale iizerinde gérerek ve yiiksekte oldugu icin pek iyi okuyamadigum belirterek agajidaki sekilde tesbit etmistir'. coll Jim uc seve Syl Bylaalt ode otdly Dyll oF) ala Ne oe ake dally! Oe) ote Ul dee tye BY opal io Oe 1935 yllnda Paul Wittek, kitabenin yukanda gegen negrinde, tarihi hAdiselere gére senenin birler hAnesinin iyi okunamamig oldugunu, 2! nin — cs! _olmasi gerektigini, kitabede sultan lakabi olan “ed- diinya ve'd-din” yerine melik lakabi olan “ed-deviete ve’d-din” yazil olma- sindan Niksar’n Siileyman Sah tarafindan melikken alnmuy olmas gerek- tigini, fakat kitabe dilkatli bir tetkikten gecirilmeden kati bir netice elde edilmeyecegini ifade etmigtir?. Ayni kitabeyi Tanju Cantay 1981 yilinda bazi okunus farklan ve tari- hindeki degigiklilde tekrar yaymlamighr®. O’na gore de: + gel Jae ae I Blas) ocla pl 1 tsmail Hakka (Uzungarpih), Kitabeler I, fst. 1927-1345, 8.64, 65. 2 Paul Wittek, Bizanshlardan Tirklere gegen yer adlan, Selguklu dergisi, 11969, Gev. M.Eren, Ank.1g70, 5.203, No. 19, Makalenin esas Byzantion X, 1995 te ya 3 Tanju Cantay, Niksar Kirkiazlar Kiimbeti, Sanat tarihi Yilhip IX-X, fst. 1981, s. 84, 85. Bu ve asagidaki kitabenin resimlerini génderen Dr. Tanju Cantay’a tegeklcir ederim. Belleten C. LVI, 6 8a MEHMET GAYIRDAG coilly Dp oS) pla Jt Gi gy ole Ole all yl Orme Cs) dw dd 63 BF oped OMe olmus, tsmail Hakka Uzungargih’'ya nazaran tarih yirmi yil énceye, 594. yr lt Muharrem ayindan, 574 yih Zilhicce ayma inmistir. Niksar’a 1987 yili baginda giderek, Melik gazi Tiirbesi igerisinde bu- lunan 60X60 cm ebadinda koyu esmer renkte tag iizerine, aralan cizgiler- le ayrimig beg saur olarak siiliisle yazimig aymi kitabe, tarafimmzdan da asagidaki gekilde tesbit edilmistir: 2D ot Sp onl fe ee UU Bland) odin pl cells Dyall oS ala AB st Oe cocker pila yl By Qi) eo mld 6S Goat fel opal ie Ode Resim 1, 2. Kitabenin bu hali ile syle terciimesi yapilabilir: “Yapan Kara...(2) oglu Cemaleddin Yunus. Bu yapi(nin) yapiimasim: Kilg Arslan ojjlu, kah- redici melik, devlet ve dinin riiknii, muzaffer Siileyman Sah 94 senesinin Zilhicce ayinin ortasinda emretti”. 94 senesinin 594 senesi olacagi agiktr ve bu senenin Zilhicce ayinn ortas: Miladi olarak 1198 yilnin Ekim ay:- nin ortasinda tekabiil etmektedir, Burada onlar hanesi olan doksan sayisi, kitabede yer darhgi sebebi ile divant_» rumuzu ile yazilmigur. Kitabede ismi gegen Kihg Arslan oglu Siileyman Sah bilindigi izere Anadolu Selcuklu Sultan: I, Riikneddin Stileyman Sah’tr. I. Kilig Ars- lan biiyik bir ihtimalle 1189 yilnda memleketi 11 oflu arasinda taksim edip onlan vali-yan miistakil hiikiimdar olarak iilkenin gesitli bélgelerine tayin etmesi esnasinida ikinci biiyiik oglu Silleyman Sah’a Tokat, Nasired- din Berkyaruk Sah’a da Niksar ve Koyluhisar diigmiigtii*. Kardegler gittik- * Osman Turan, Selguklular Zamanmnda Tirkiye, fst. 1971, s. 217. Ngin'in Tekke Kayi Mescidinin 576 tarihli kitabesinde hem Kilig Arslan’n ve hem de Keyhiisrev'in, sul- tan ve velihat olarak isimlerinin gectigi belirtilerek bu taksimin bahsi gegen yilda veya daha nce yapildsia ileri siirilmistir, bakinz, thrahim Artuk, Abbasi Selcuk, Artuk ve Burcu Memluklarna ait nadir sikkelerden birkagi, V. Tirk Tarih Kongresi Tebligieri, 5.219, 290. Kitabe tarafirmzdan da yerinde kontrol edilmigtir. Buna gore Keyhisrev'in veliaht olarak tayini belki de taksimden énce vakuu bulmustur. U¢ KITABE 83 eri yerlerde miistakil hiikiimdar gibi hareket ederek para bastinyorlar, yaptrdiklan binalara, adlarma kitabeler yazdinyorlar, komgu yabanct ‘ilkelerle savag veya barg yapabiliyorlardi. Ancak sultan unvanini degil melik unvanim kullantyorlar, yazilarda da isimlerini buna uygun olarak Kilg Arslan’ bu taksimle birlikte kiigiik oglu G1yaseddin Keyhiisrev’i velihat olarak tayin etmesi iizerine buna en biiyiik oglu Sivas ve Aksaray Meliki Kutbeddin Melikgah itiraz etmig ve basgehir Konya iizerine yiiriiyerek buray: almissa da daha sonra Kil Arslan’la Keyhiisrev sehri tekrar geri almigtr. Kilig Arslan kendisine karst gelen biiyik ve Kay- seri Meliki olan diger oglu Nureddin Mahmud Sultangah’la, kiigiik oglu ile birlikte yaptigi miicadeleler esnasinda cok yagh olarak 1192 de vefat edince Konya’da tahta LGiyaseddin Keyhiisrev akmusur. Bu arada Melik- sah H.593, M. 1196 yilinda Kayseri Meliki kardesi Nureddin Sultansah’: ortadan kaldimp buray: kendisine baghyarak Kayseri’de 593 tarihli sikkesi- ni bastrmigtr®, Melikgah’in Kayseri’yi aldigi yil élmesi fizerine yine aym yil bir kiigiik kardegi Siileyman Sah, Tokat, Kayseri, Aksaray yolu ile Konya iizerine yiiriyip kardesi Sultan I. Giyaseddin Keyhiisrev’den bagsehri ala- rak saltanan elegecirmigtir, Béylece Keyhiisrev’in birinci saltanati dért yil siirdiikten sonra sona ermig ve ojullan ile birlikte, ajjabeyi’nin miisadesi ile Bizans'a sigmmugtr. Keyhiisrev'in 592 ve ifade edildigine gére 593 yil- larinda Konya’da, Siileyman Sah’ da 593 yilnda Konya ve Aksaray’da basilmig sikkeleri bulunmaktadir’. Béylece saltanat dejisikliginin 593, 1196 yilinda yapildhgi kesin olarak ortaya gikmaktadir. Sileyman Sah sultan olur olmaz diger kardesleri Nasreddin Berkya- rukgah’tan Niksar ve Koyluhisar’, Nizameddin Argungah’tan Amasya’yi almigur’, Niksar’in aliiginin, bahis konumuz kitabeye gére 594, 1197 yi: 5 Osmank ferit Saglam, Simdiye kadar bilinmeyen tslamt iki madalya ve birkag sikke, V. Tiirk Tarih Kongresi Tebligleri, s. 203, 204; tbrahim Artuk, Orta ve yeni caga siltke ve niganlar, VI. Tiirk Tarih Kongresi Tebligler, s. 243, 245, famail Galib, Takvim-i Meskiikit-: Selgukiye, Ist. 109, 8.9, No. 6; Abmed Tevhid, Meskiikét-: Kademe-i islamiye katalogu, Kism-1 rabi, Ist. 1321, No. 154-156; Ibrahim Ar- tuk-Cevriye Artuk, fstanbul Arkeoloji Miizeleri Teghirdeki Islami Silekeler Katalogu, Ist. 1971 C. 1, 8 354 955 No. 1074, 1076. I. Keyhiisrev'in 593 yilinda Konya’da basilmig bir sikkesinin de gorilddgini Halil Edhem kaydetmigtir, balaniz Kayseri Sehri, yaynlayan Kemal Géde, Ank. 1982, s. 39, No.19. 7 Taran, a. 8.247; Claude Cohen, Osmanblardan Once Anadolu’da Tirkler, Gev. Yildiz Moran, fst. 1979, 8.125, 8 MEHMET GAYIRDAG iginde vukuu bulmug oldugu anlaglhyor, Kitabede herhangi bir yap1 (ima- ret) kelimesinden bagka bir isim gegmemesine ragmen Uzungargil'nin bu- nu kale iizerinde gérdiigiinii ifade etmesinden, imaret kelimesinden kale- nin kastedildigi anlaglmaktadir. Siileyman Sah herhalde Niksar’ abr al- maz eski kaleyi onarmig ve bazi ilaveler yaptirmighr. Kitabede dikkat ceki- i bir husus ta kitabenin, Silleyman Sah’in sultan olmasindan bir yil son- ra yazilms olmasina ragmen burada sultanik unvanlan ile degilde melik- lik invanlan ile anilmig olmasicr. Siilleyman Sah, Tokat ve civarna tayini ile birlikte diger kardegleri gibi melik unvanin almig ve basirdifn paralar- da bu unvant yazdirmushr. Bir yiizinde stivari tasviri olan bu devirde bas- turd balar paralarnin diger yiiziinde 0-3) qlb oy oLt5 Logle jalail will) yazidir. Niksar kitabesinde, bu tarihte sultanoldugu halde melik unvant ile ve yine Riikneddin ismi de, devrinin Adeti geregince sultanlar igin ya- zildigi gekli ile “Riikn’ed-diinya ve'd-din” olarak degil de melikler, hiikiimdar ailesinden olanlar ve yiiksek deviet adamlan icin kullanilan “ed-devlete ve'd-din” seklinde yazilmistir. Halbuki Sultanin bu dénem pa- ralarinda ve kitabelerinde sultanhk unvanlan yaziimugur®, Oyle anlagihyor- ki Niksar kitabesindeki hatay1, onun bu civardaki meliklik dénemine alighk deviet adamlan yapmustir, Bu gekilde degigik bir istisnai durum da Karde- si Kayseri Meliki Sultansah’n Kayseri’de veziri Hoca Hasan’in yaptrmig oldugu medrese kitabesinde bulunmaktadir. Orada da Sultangah melik ol- dugu halde “ed-devlete ve’d-din” seklinde deil de sultan gibi “Nure’d- diinya ve'd-din” geklinde anilmistr. Onun bu gekilde yazdirmasmnin sebe- bi de yukanda belirtildigi gibi babas ile arasimm agik olmasindan ve onu tanmamasindan dolayi olsa gerektir. Nitekim kitabede babasinin adi hig anilmamuistir?. Siileyman Sah’a zamanin Abbasi Halifesi Nasr Lidinullah’m vermis oldugu ifade edilen “Kéhir” unvanimi melikligi zamaninda da kullandigina gore, Halife Ona bu Gnvam daha melikligi srasmda Bizans’la miicadele ederek iilkeyi Karadeniz nyilarina kadar genigletmesi iizerine vermigtir de- nilebilir ®, Kalenin miman Cemaleddin Yunus’un da ismi yazih olan kitabede, Siileyman ah ismi, ayn ve “Siileyman” clifsiz olarak yazilmistr, Onun “Siileymangah” olarak birlesik yaziLmug para ve kitabeleri bulunmaktadir"', ® Mehmet Cayirdag, Kayseri'de Selcuklu ve Beylikler dénemine ait ban kitabe ve me- zartaslan, Tarih Dergisi, XXXIV, Istanbul Edebiyat Fakiiltesi 1984, s.501-503. * Edhem, a., 8.43, No.gi. © Turan, ae, 8.219. " Edhem, a.e., s. 38, N. 16, s.r. OG KITABE 85, IL. Tokat-Giimenek’te Gazan hanin ismi gegen tiirbe kitabesi. Tokat Giimenek’te bir tiirbeye ait iken, buradan Tokat Miizesine geti- rilen 60x60 cm. ebadinda mermer iizerine miikemmel siiliisle yazilmis, en istteki “Gazan Han” ismi dahil bes saturlik kitabede: Ole Ojle pe A yy apt Mabe BI Sy cab, b) LF yitll pe Ml ial ode Blea pl tol et Seg tae plane obtaly plac! OGLE a lly Gti) OUaLAl Byall ll G Be BLE op pol ale yy Schl ol Gall tall Gla. Bt ab SL ae oF Eb bile Sil yauhdir. Resim 3. Buna gére kitabenin terciimesi séyle olacakur: “GA- ZAN HAN, merhum, majfur, Ariflerin kutbu, Allah’m velisi Sultan Mah- mud’un -Allah kabrini nurlandirsm- bu tiirbesinin yapimasim gark ve garbin sultam, biiyiik hakan, cok biiytik padigah, insanlarn siginagi-Allah saltanatm devamli eylesin- (Gazan Mahmud Han) zamaninda, zayif kul Allah’ rahmetine muhtag ve onu dileyen Abdullah oglu Hoca Nasir -Al- lah sonunu hayrr eylesin- yediyiiziin bag tarihinde emretti.” Kitabede birinci satirda ismi iri harflerle yazilmig, satin bos kalan sag ve solu rumierle siislenerek doldurulmug ve metin icerisinde de yiiksek unvanlarla anilmig bulunan Gazan han, Cengiz imparatorlugunun parcalanindan olup fran, Irak ve Anadolu’da, hanedandan Hiilagii tarafin- dan kurulan flhanh Devletinin biyik hiikimdarlarmdan olup, 1295 (H.694)-1304 (HL.703) tarihleri arasinda hanhk yapmustr. Kendisinden Gnceki hanlar zamaninda idaresi ve maliyesi bozulan devleti diizeltmig, kuvvetli otorite tesis etmig ve mogollarn eski dinini bralap islamiyeti ka- bul ederek devletinin kesin olarak bu dine girmesini saglamigur. Ancak Anadolu’ya génderdigi valileri sk sik kendisine isyan ctmig olduklardan, Anadolu’daki asayissizlik ve emirlerin halka yaptklan gsiddetli zuliim bu- nun zamaninda da devam etmistir, Kitabenin yazilmig oldugu 70oH., 1gor M, yrinda Anadolu Selcuklu tahtinda Feramurz oglu Il. Alaaddin Keykubad bulunuyordu, ama bu dénem Selcuklu sultanlan Mojollar elinde oyuncak, kukla sahuslardi. Nitekim konumuz olan kitabede ismi da- hi gecmemektedir. Tirbede yatan ve sultan unvanr ile amlan evliyadan Mahmud hak- Janda malumat bulamadik. Enteresandir ki Gazan Han’n da islémi ismi Mahmud'tur ve kitabede bu ismi gecmemektedir. Tirbeyi yaptran Hoca 86 MEHMET GAYIRDAG Nasr bin Abdullah’, Selguklu Sultam I, Mesud’un 1290 yillannda maliye islerine bakan, Mogollar yaninda da itibar sahibi olup Gazan’dan nce ilhan olan Geyhatu (frincin Tirgi)nin yalam bulunan Yavlak Arslan ojlu Hoca Nasreddin ? olmas ihtimal dahilindedir. Ill. Kayseri’nin Sanojglan Ilcesine bagl: Palas Kasabasindaki Cesme Kitabesi, Kayser’nin Tuzla gélii kenarmdaki ovada bulunan Palas Kasabasin- da" eski camiin" aviu kapim iizerine sonradan yerlegtirilmig bircegme ta- mir kitabesi bulunmaktadir. Dért satir ve mermer olan bu kitabede: weve Syl cy Wa sue way SI A Gall tall Qed... oe SPM ALG Wet oy aget ot et 0. cole ot de ant, Sle ey cates ent ee bo... yazidi, Resim 4. Kitabenin baz biliimleri ve lank yerleri okunamamus- tir. Ancak eksikler isim, unvan ve tarihte bir noksanlik meydana getirmi- yecek tli ifadeler olmaktadir. Okunan lasma gire terciime gu gekilde ola- cakur: “Bu miibarek cegmenin yenilenmesi Mevlevi Atabek Muham- med’in oglu Mahmud’un oflu, zayif kul, Allah’n rahmetine muhtag Mu- hammed tarafindan yediyiiz yirmi iki senesinde oldu. (Kitabeyi) resmeden (yazan) lzzeddin’in oglu Ali’dir.” Kitabede gegmeyi H.722, M.1g22 yihnda yeniden yaptran Muham- med’in babas: Mahmud’dan baska Atabek ve Mevlevi olarak meghur olan dedesi Muhammed’in de ismi yazilmigtr ki bu gahis Anadolu Selcuklula- mnin son hiikiimdarlarmdan Il. Keyhiisrev’e atabek olan Erzincanl Mec- deddin Muhammed olmalidir, Daha dnce maliye nazri, vezirlik gibi gérevlerde bulunan Mecdeddin, IV. Kihg Arslan’in Mojollar ve Pervane Muineddin Sileyman tarafindan Gldiiriilmesi iizerine kiigiik yagta sultan olan If]. Giyaseddin Keyhiisrev’in atabekligine 1274 yilinda tayin edildi. ® Turan, a.e., 1.603, 604, No. 86, 3 Istanbul Devlet Osmanh Argivinden Hicri 906 tarihli ve 33 numarah Kayseri tahrir Defterinin 7 ve 107-111. sahifelerinde, Kayseri livasinm merkez kazasma bagh Palas Kyi, divanisi bik: le py ie Alaiddesle Beg (Dulkadogi) me tsp civnt mile bani 11888, hassai pdigah 20000 olarae kay. ‘Almaydal, Kayseri Sanoglan Palas Kéyii Cami, Valaflar Dergisi, XVII, 8. 175-189. OG KITABE 87 © ayn zamanda meghur Selcuklu devlet adam: Pervane Muiniddin Siiley- man’n da damadh idi. Yine Onun Erzincan valiligi ve miistevfilik yapmig Kutbeddin Mahmud isminde kardesi de bulunmakta idi. Mojollar’a kars. Hatiroglu isyanina zorlaistirak eden Mecdeddin bu isyanin bastnlmasin- dan sonra Mojollann cezalandirmasindan giicliikle kurtuldu. Daha sonra Anadolu’'yu Mojollardan kurtarmak icin dizenlenen biiyik Tiirk Mem- luklu Sultam Baybars’n Anadolu seferi ve bu sefer sonunda Mojpllar'n, Baybars’la birlik oldular diye basta Pervane Muineddin Silleyman olmak fizere birgok Selcuklu deviet adamim ve cok miktarda giinahsw halla kat- letmeleri ve biylece de devlet iglerinin kangman izerine 1277 yilnda iziintii igerisinde Sivas’ta hastalanarak Gldii', Ancak Ona Ill. Alaaddin Keykubad ve Gazan Han zamaninda da Atabeklik gérevinin verildigine dair mevlevi kayitlan bulunmaktadir'’, Ayn zamanda sacik bir Meviana mensubu olan Mecdeddin’e Meviéna’nm, O’nun da Mevlana’ya mektup- lan bulunmaktadir. O’nun haklanda kaynaklar, cok iyi hesap bildigini, giizel yazi yazdigimu, siir sdyledigini, Arapca ve Farscaya cok iyi valaf ve son derece hayirsever bir insan oldugunu yazarlar. Meviéné O’na biiyiik vezir, Adil, melek huylu ve ediblerin tici diye hitap etmig ve cok dualarda bulunmustur"”, Kaynaklarda bu sekilde gegen ve ancak isminde ve hadiselerde baz tereddiitler bulunan Muhammed Atabekii’l-Mevlevi’nin, Palas Kayii ces- me kitabesinden Mahmud isimli bir oglu (kardeginin ismi gibi) ve yine Mehmed (Muhammed) isimli bir de torununu oldugunu égreniyorz. Béyle bir cesmenin burada yapilmasi, bu kéy ve civannda bunlara ait ya tekke gibi bir eserlerinin bulundugu veya bu gekildeki eski bir yapryt ihya ettikleri yahut da buralann o ailenin vakfi oldugunu diigiindiirmektedir. Bu kaye yalan bir yerde, Tuzhisar Sultanham kéyiinde, Kayseri-Sivas yolu iizerinde I. Alaaddin Keykubad’m yaptrdii ve aym zamanda vakfi olan Han’nn bulundugunu da burada belirtelim. ‘5 Turan, a.e., 8.534, 538, No. 53, 541, 556. % Ahmed Eflali, Ariflerin Menlabeleri, Gev. Prof. Tahsin yamet, Ist. 1973, C. I, 8/20, 8.242. 17 ace, Cal, 8.58, 9/37, 49. 94 223; Mevlana Celileddin, Mektuplar, Gev. Abdulbaki Gélpunarhy, Ist. 1963, 8. 18, 21, 29, 82, 100, 223, 243, 244, 245- . Resim 2 — Niksar Sileyman Sah Kitabesi Qizimi | ULU CAM LARTTIN KEVKUI 1232 O.T. 1983 Resim 4 — Palas Kiyii Kitabesi

You might also like