You are on page 1of 233

. .

SYNTAX UND STIL



. .

DES'TERTULLIAN

VON

DR. HEINRICH HOPPE

OBBBLEBBEB All GYJlNA8IOll ZU BIBLEFBLD

DRUCK UND VERLAG VON B. G. TEUBNER

1903

Al..LB BBOBTE, BINBOIlLIEBBLIClIl>BB tl'lIQBBTZUJrGBllECBTB, VOllBlm'.ALTElt.

'-- t ,

;--

Vorwort.

Die Aniange dieses Buches gehen bia in das Jahr 1894 zurUck, wo ich, einer Anregnng G. Wissowas folgend, anfing mich mit Tertullian zu beschaftigen. Man wird mir also den V orwurf fibereilter Herausgabe nicht machen konnen, zumal ich die V orschrift des Horaz 'nonnm prematur in annum' worllich befolge. DaB diese an sich so anspruchslose, aber doch entsagungsvolle Arbeit meine - zeitweise freilich nur knapp bemessene - freie Zeit so lange in Anspruch genommen hat, lag groStenteils an der Schwierigkeit nnd Weitschichtigkeit des Steffes, der hier, von einigen unwesentlichen V orarbeiten abgesehen, zum ersten Male seine Darlegung :6.ndet. Die Sprache des wegen seiner Dunkelheit beriichtigten Afrikaners bietet dem Leser ungewohnliche und mannigfaltige Schwierigkeiten. Meine Aufgabe war es, diese aufzudecken und ihrer Erklarung nachzugehen. Gute Dienste leisteten mir dabei in den syntaktischen Fragen die 3. Auflage der im Handbuch f. kl. A. (B. II 2) (1900) erschienenen Syntax von I. H. Schmalz und dessen Neubearbeitung des Antibarbarus von Krebs-Ailgayer, gelegentlich auch . die von Schmalz und Landgraf neu herausgegebenen V orlesungen fiber lat. Sprachwissenschaft von ReisigHaase (1884-1888). Wenngleich in diesen Werken Tertullian noch nicht genfigend beriicksichtigt worden ist, so konnte mit ihrer Hilfe doch meist der sonstige lateinische Sprachgebrauch zum Vergleiche herangezogen werden. Schwieriger lag die Sache in der Darstellung des Stils, wo bei einem so individuellen Schriftsteller, wie T. es ist, die Benutzung des fiblichen Schemas nicht viel helfen konnte. Bier kam es darauf an, neue Wege einzuschlagen oder erst wenig betretene zu verfolgen. Dabei waren Verfehlungen nicht zu vermeiden, und nur mit Uberwindung habe ich meine auf diesem Gebiete gemachten Entdeckungen verofi'entlicht, z. B. die lexikalischen Ergebnisse, bes, des 12. Kapitel ,,N eubildungen und Bedeutungsveritnderungen", sowie das fiber die Metaphern. Diese hatten eigentlich erst nach Vollendung des Thesaurus geschrieben werden diirfen. Aber das hief die Hersusgabe ad kaJ.endas Graeoas verschieben. Aueh hoffte ieh, daB meine

1.70104

IV

Vorwort.

Sammlungen in dem einen oder anderen Punkte den Lexikographen des Thesaurus zugnte kommen wiirden. Denn Tertullians Sprache wird aneh diesen Gelehrten Schwierigkeiten genug bereiten, und jede Hilfe muB ihnen erwiinscht sein, die es unternimmt, das Ritsel dieser Sprache zu losen.

Bei der DarBtellung der rhetorischen Mittel folgte ich auBer den einschligigen Schriften WoIfflins vor allem den Anregungen, welche Norden (Die antike Kunstprosa. 1898) gegeben hat, der zuerst naehweist, auf einer wie hohen Sture der Kunst die Pross des vielfaeh falsch beurteilten Kirchenvaters steht. Manche der Ergebnisse dieses Kapitels diirften anch dem Herausgeber zu statten kommen, so namentlich die Tatsache des rhythmischen Satzschlusses, eine Erscheinung des antiken Stils, der man erst seit den letzten Jahren mehr Bedeutung beizulegen beginnt. Gerade die Herausgabe Tertullia.ns - ein opus arduum profecto et innumeris fere difficuUatibus involutum, wie v. Hartel und Wissowa in ihrer V orrede es mit Recht nennen - verlangt eine genaue Berftcksichtigung der eigentiimlichen Sprache des Schriftstellers und namentlich seines Stiles um so mehr, je unzuverIassiger die lTherlieferung eines gro.6en Teiles der Schriften ist, Denn die kritischen V orarbeiten E. Kroymanns (Sitzungsberichte der Wiener Akad. B. 138. 143), der neben G. Wissowa die FertigBtellung der von A. Reifferscheid begonnenen Wiener Ausgabe iibernommen hat, scheinen die Befiirchtung Harnacks (Gesch. d. altchristl. Litt. I 675ff.) zu bestiitigen, da.6 eine ganz zuverl.ii.ssige Ausgabe der nicht im cod. Agobardinus (IX. J.) iiberlieferten Schriften auch fiir die Zukunf't nicht zu erhoffen ist. Unter diesen Umstiinden wird man es anch gerechtfertigt finden, daB ich mit meiner Veroffentlichung nicht bis zur Vollendung der nenen (1890 begonnenen) Ausgabe, die noch Jahrzehnte in Anspruch nehmen kann, gewartet ha.be. Auch der Thesaurus mu.6te. ja in seinen V orarbeiten die (gro.6e) Ausgabe von Franz Oehler (Leipzig 1853. 1854) mit zugrunde legen, die zwar manche Mangel hat und eine bestandige Priifung des kritischen Apparates notig macht, in den indices vor allem von einer ungla.ublichen Unzuverliissigkeit ist, aber trotz allem einen so verdienstlichen Fortschritt der Tertulliankritik bezeichnet, wie ihn die neueren Herausgeber bei der Beschaffenheit der Handschriften bum erreichen werden. 1) Ich zitiere also,

1) D&8 ich des allgemeine nnd unbedingte Verda.mmungsurteil liber die Ausg&be Oehlers nicht unterschreiben kann, hat eine genauere Vergleichung seines und des neuen Terles bewirkt, die ich bei einigen Schriften vorgenommen h&be. Ich war fiber dss Ergebnis derselben selbst einigerma.JSen erstaunt, In den beiden Biichern Ad nationes , welche am liickenh&ftesten iiberliefert sind, hat R. nicht weniger als 252 Konjekturen Oehlers in seinen Ten &ufgenommen. Darin liegt eine glil.nzende, wenn auch stumme Anerkennung. In De baptismo weicht der neue Ten (von Kleinigkeiten abgesehen) an 18 Stellen von dem

Vorwort.

v

,

wo Reifferscheid uns verlii.6t, nach Oehler, und zwar habe ich versucht, dem Benutzer das Aufschlagen der Stellen nach Moglichkeit zu erleichtern, was bei der Lange vieler Kapitel jedenfalls wiinschenswert erscheint. Die etwas langsame Drucldegung ermdglichte es mir, sambliehe Zitate aus T. daraufhin noch einmal nachzupriifen.

Als ein donum superadditum betrachte man das Kapitel fiber die Gleichnisse, welche ieh, um einen Eindruck von der Eigenart TertulIians zu ermoglichen, in deutscher Sprache wiedergegeben habe. Die Schwierigkeit des Originals erheischte dies. Zu statten kam mir hierbei, wie such sonst bei der Erkliirung vieler Stellen, die Ubersetzung H. Kellners (Koln 1882), aus der ich manche AusdrUcke dankbar tlbemommen habe.

Bielefeld, im Februar 1903.

H. Hoppe.

Oehlerschen ab. Die HllJ.fte davon halte ich fUr Verbesserungen (3 sind von R. selbst); &n 3 Stellen ziehe ich die Les&rt Oehlers vor, und an 6 Stellen bin ich zweifelha.ft, ob die Anderung eine Verbe88erung ist, In De ieiunio sind an 6 Stellen zweifellos bessere Lesa.rten aufgenommen, 2 eigene Vermutungen R.s halte ich nicht fUr glucklich, und an 11 anderen Stellen (dabei sind 3 Konjekturen R.s) kann man zweifelhaft sein, ob nicht Oehler, der hier meistens kons6rVativer der ed. pro foIgt, recht hat.

Inhaltsverzeichnis.

Einleitung: Die schriftstelleruche Bedeutung und Beurteilung Tertnllians .

1 Teil: Syntax .

1. Kapitel: Die Ca.sus

1. Accusativ

a) Objektsa.ccusa.tiv .

b) Iuha.ltsaccUBa.tiv . a) bei Substa.ntiyen, fT> bei Adiektiven.

c) der adverbiale Accus.

d) der sog. Accus. graecus .

2. Genetiv

a) Gen. subiectivus .

b) Gen. definitivus

c) Gen. partitivus

d) Gen. compara.tionis

e) Gen. excla.ma.tionis

f) bei Landerna.men

g) naeh Adi. relativa

h) nach Verben

3. Dativ .

110) Dat, auctoris

b) Dat. commodi .

c) Dat. relationis .

d) Dat. finalis

e) des Zieles. . .

f) Dat. compa.ra.tionis

g) naeh Verben

4. Ablativ

a) Abl. modi.

b) Abl. causae .

c) Abl. temporis

d) Abl. absolutus .

1-12 18-84 18-42 18-18 18-16 16-17

17-18 18-26 18 18-20 20-21 21

21-24 24-26 26-80 25-26

26

26-27 27

27-30 30-37 30 30-31 31-32 32

17

e) hebril.ischer Pleona.amUB .

f) Ersatz des Abl. dureh Pra.epositionen.

Anhang. tTher einige Pra.epositionen (circa, citra., iuxta., penes, de, in, super) .

2. Kapitel: Infinitiv.

1. Dersubsta.ntivierteInf.

2. Der finale Inf ..

3. zur Ergil.nzung von Verben

4. naeh Verba imper-

sona.lia

6. nach Adiektiven

6. ACCUB. c. Inf.

7. Nomin. c. Inf.

8. Inf.Perf.Act. attra.hiert

3. Kapitel: Gerundivum und Gerundium .

1. Daa Gerundivum ala

Part. Fut. Pass.

2. Gen. Ger.

3. Da.t. Ger.

4. Abl. Ger.

4. Ka.pitel: Partizipien .

1. Part. naeh Verben

2. Partikeln zur Verdeutlichung des Part ..

3. Part. neben Verb. finitum .

4. Coniug. periphrastica.

6. Kapitel: Genera. verbi

1. Deponentia statt der

Activa.. . .

32-86

87-42 42-64 42 42-48

48-47

47-48 48-49 49-62

62 62-54

64-67

64-66

66 66-56 66-67

67-61 67-68

68-69

69 69-61

61-62

2. Deponentia passivisch gebraucht .

S. Transitiva reflexiv gebraucht

6. Kapitel: Tempora und Modi ",

1. Fut. I alB Potentialis

2. Fut. I in Befehlssll.tzen

S. Fut. II als absolutes Tempus .

4. Coni. Perf. ala Potentialis

5. Consecutio temporum

6. Koordination statt Subordination

7. Parataxe statt Hypotaxe.

8: Die indirekten Fragesitze

7. Kapitel: Unterordnung mittelB relat. Pron. u. KoDjunktionen

1. Relativsll.tze

2. Konjunktionalsll.tze . a) quod,b) quia, c) quoniam, d) quam, quamquam, quamvis, quando, e) dum, f) cum, g) ut, h) quatenus, i) si.

II. Teil: Stil .

8. Kapitel: Substantiva

1. Substantivumstatt des Adiectivums .

2. Pluralis der Abstracts.

3. Abstractum pro concreto

4. Substantiva adjektiTisch gebraucht

9. Kapitel: Adiectiva

1. Die SubstantiTierung des Adi. u. Part ..

Selie

Inhaltsverzeichnia.

62-63

63-64

64-74 64,-65 65-66

67 67-70

71-72

72-74

74-84 74 75-84

85-220 85-95

66

2. Prll.poaitionale Ausdriicke als Ersatz fiir Adiectiva oder Adverbia.

,

10. Kapitel: Pronomiua

1. Das Reflexivum

2. Das reziproke Ver-

hll.ltnis

S. ipse = idem.

4. iste .

5. aliquis bei Eigeunamen

6. quia statt uter .

7. Pronominale Adiectiva

11. Kapitel: Partikeln

1. Negationen

2. KoDjunktionen (sed, ceterum) .

3. Adverbia, (adhuc, alias, hactenus, hinc, inde, unde, ibidem, plane, porro, retro, aemel) .

12. Kapitel: Neubildungen und Bedeutnngsveril.nderungen .

13. Kapitel: Stilistische Eigentilmlichkeiten (Kilrze des Ausdrucks)

1. Brachylogie

2. Ellipse

14. Kapitel: Die rhesoriaehen Mittel.

vn

Sette

100-102

102-103

103-104 104 104 105

105-106 106-113 106-107

108

109-113

114-UO

140-146 140-143 143-146

146-172

85-87 1. Die Anaphora 146-147

88-91 2. Die Alliteration 148-154 3. Der rhythmische Satz-

91-94 schluB 104-158

4. Der Satzparallelismus 168-162

94-95 5. Der Reim 162-168

95-102 6. Das Worlspiel . 168-172

15. Kapitel: Die Metapher 172-192

95-100 16. Kapitel: Gleichnisse 193-220

71

Einleitung.

Die 80hriftstellerisehe Bedeutung und Beurteilung Tertullians.

Wenn der um die Kenntnis Terlullians hochverdiente H. Kellner in der Vorrede zn seiner Ubersetzung desselben (Koln 1882, p. ill) sagt, daB "die Hauptschriften dieses Autors jedem bekannt sein sollten, der auf Bildung Anspruch mache", so muB ich gestehen, erst wenige Menschen kennen gelemt zu haben, die sich hiernach zu den Gebildeten zahlen diirften. Eine solehe Behauptung ist auch nur moglieh sus dem Munde eines Mannes, der sich viele Jahre mit einseitiger Vorliebe in die Gedankenwelt eines Schriftstellers eingelebt und sieh dadurch zu einer so unglaublichen Ubersohstsung der Allgemeingiiltigkeit dieser Schriften hat verleiten lassen. Einen Platz in der Weltlitteratur verdienen Terlullians Schriften sicherlich nicht, dafiir sind sie zu einaeitig; wohl aber nehmen sie einen Ehrenplatz in der christlichen wie auch in der romischen Litteratur ein. DaB unter den lateinisch schreibenden Apologeten des Christentums fast unvermittelt ein so schdpferisches theologisches Genie als erster in die Arena tritt, bleibt immer ein seltenes, bewundernswerles Schauspiel. Die wichtigsten und schwierigsten Probleme des christlichen Glanbens und der christlichen Disziplin Behan wir hier sehon mit einer Sicherheit angefaBt und behandelt, die fur die Entwickelong der katholischen Theologie bahnbrechend wirkte. Die hohe Bedeutung Terlullians fUr die Kirchen- und Dogmengeschichte wird deshalb allseitig anerkannt 1) (s, Harnack, Dogmengeschichte 3, 12 if.), und der beste Kenner dieses Gebietes, Harnack, sagt in seinem grundlegenden Werke "Geschichte der altchristlichen Litteratur" lLv: "Es ist kaum auszudenken, was wir entbehren wiirden, wenn wir die Schriften Terlullians (und die Hauptschrift N ovatians) nicht besiiBen, und doch hing die Erhaltung eines Teiles derselben an einem Haare."

Hoppe, Tenulllan.

1

1) Kaye, De Tert. et eius scriptis (Oehlers Ausgabe T.s III 709): sive testimonium considera.mus veritati et integritati Novi Testamenti a Tertulliano dictum sive cognitionem ceremonia.rum diaeiplinae, doctrinarum eccleaiae primitivae, Tertulliani scripta principem qnendam locum obtinent in ilia traditionis quasi catena, quae aetatem apestolicam cum nostra conectit.

2

Einleitung.

Von beinahe ebensogrober Wichtigkeit aber ist dieser Autor fUr die Geschichte der lateinischen Spraehe.') Wir haben hier ein Sprachgenie vor uns, wie es in den Litteraturen der Volker, jedenfalls in der romischen Litteratur fast beispiellos dasteht. Die schwierige Aufgabe, die neuen Ideen des Christentums in lateinischer Sprache wiederzugeben, zu deren Losung kaum nennenswerle Versuche vorlagen, sehen wir hier mit einem Male so gelost, daB der Folgezeit nicht mehr viel zu tun ubrig blieb. Und wenn es auch hierbei nicht ohne gewaltsame Mittel und riicksichtsloses Eingreifen zugeht, so wird doch hier die Sprache der unmittelbarste Ausdruck des Gedankens, und sie erhalt zu einer Zeit des volligen Niedergangs von neuem ein Anpassungsvermogen, wie sie es bum zeigte, als Cicero in ihr die griechische Philo sophie popular machte.

Die unwissenschaftliche Auffassung der Philologie, welche ehedem diese christlichen Schriftsteller, weil sie ffir unklassisch galten, von der Betrachtung ausschlofs, und welche das sogenannte "punische" Latein Terlullians verabscheute"), hat glucklicherweise liingst einer objektiveren Methode Platz gemaeht; liingst hat man eingesehen, da6 Terlullian fur die Geschichte der lateinischen Sprache und ganz besenders auch fUr die romanische Sprachforschung von der allergro6ten Bedeutung ist (vgI. z. B. Eberl, Terlullians Verhiiltnis zu Min. Felix, Abh. d. sachs. G. d. W., Leipz. 1868). Waren die friiheren Lema hinsichtlich Tertullians immer noch sehr unvollstandig und unzuverIassig (namentlich Forcellini - de Vit), so wird diesem Mangel in dem jetzt erscheinenden Thesaurus 1. 1. griindlich abgeholfen werden. Zum erstenmale wird Tertullian hier lexikographiseh verwerlet, wie er es verdient.

Bei alledem ist es zu verwundem, da6 es an einer Darstellung der schriftstellerischen Eigentiimlicbkeit dieses Autors noch so gut wie ganz fehlt. Wenn man bedenkt, welch eine Unsumme von Flei6 in dieser Hinsicht auf die meisten klassischen Schriftsteller verwendet worden ist, was philologische Akribie auch fUr spstere Autoren geleistet hat, wie oft und wie griindlich z. B. die Frage der Prioritat zwischen Minucius Felix und Tertullian behandelt worden ist, so mu6 man sich uber diesen Mangel an Litteratur fUglich wundem. S)

1) Harnack a. O. I, S. 667: "Tertullian, nnermiidlich tAtig im Kampfe fUr Wahrheit nnd Recht, ist a.ls der eigentliche ScMpfer der lateinischen Kirchenspra.che &nZuBehen."

2) Z. B. Ruhnken, Pra.ef. ad Schelleri Lexicon: Sit T. quam velis eruditus, sit omnia peritus antiquitatis; nihil impedio; latinitatia carte pessimum auctorem esse aio et confirmo.

3) Zu nennen sind P. Langen, der in drei .Akademieprogra.mmen liber den Gebrauoh der Pri!.poBitionen daa Wichtig&te, aber lange nicht alleB gesagt hat (Miinster 1868-70), J. S c h mid t, der liber Tertullia.ns "LatinitAt" drei GymnaBialprogramnie gesehrieben hat (De latinitate Tertulliani, Frlangen 1870-72; De

Einleitung.

3

W oher - fragt man sieh - mag es kommen, da8 bislang noch so wenig von Philologen fUr Tertullian geleistet worden ist, wii.hrend die Theologen ihn lii.ngst grlindlich ausgebeutet haben?

Erstlich ist es wohl der Inhalt, der manche abgeschreckt hat.

Viele von den rein theologischen Schriften vermogen una modemen Menschen nicht an sich dureh ihren Gegenstand Interesse einzuflo8en, etwa die spitzfindigen Erortetungen iiber die Trinitat (prax.) , die sophistisohen Zii.nkereien wegen der Christologie (Car. Chr.), oder die tiefsinnigen, aber Oden Untersuchungen iiber die Materie (Hermog.), oder aueh die rigoristischen lu8erungen des Montanisten. Zudem sind fUr ihre Lektiire auch theologische, philosophische und antiquarisehe Kenntnisse in gleicher Weise vonndten,

Noch mehr aber hat offenbar die Sprache Tertullia.ns die Philologen abgeschreckt. Ein gewiB kompetenter Beurteiler (Norden a. O. S. 606) sagt von ihm, er sei ohne Frage der schwierigste Autor in lateinischer Sprache, keiner stelle so riicksichtslose Anforderungen an den Leser, und von der Schrift De pallio urteilt derselbe Gelehrte (S. 615), sie sei die schwierigste Schrift in lateinischer Sprache, die er gelesen habe (und das will etwas sagen I).

Worin diese Schwierigkeiten ihren Grund haben, wird im folgenden genauer zu erortern sein; hier sei eben nur die Tatsache kon-

• I

statiert, da8 auch Sprache und Stil Tertullia.ns die Philologen lange

abgeschreckt haben. Und doch bietet gerade der Stil ffir den, der sich an die Eigentiimlichkeiten und Sonderbarkeiten erst gewohnt hat, ungemein viel Anziehendes. Es wird bum einen anderen Schriftsteller geben, bei dem der Stil ein so treues Abbild einer originellen Individualitiit ist, von dem in vollerem Umfange der Satz gilt: Le style c'est l'homme.

Das litterarische Charakterbild dieses Originals hat a.ilerdings

nominum verbalium in-tor et -trix desinentium apud T. copia et vi, ebend. 1878), darin aber nur iiber W orlbildung spricht, noch dazu meist ohne Stellena.ngaben, Hauschild, der ebenfa.lls die Worlbildung zum Gegensta.nde seiner f'6rderlichen Untersuchungen gema.cht hat (Die Grundsil.tze und Mittel der Sprachbildung bei Tertullian, Progr. Leipz. 1876, Frankf. a. M. 1881). Synta.ktisches bespricht zuerst K e l In er in der Tiib. theol. Qus.rtalsschrift 68 (1876), S. 228 11'. (jetzt z. T. vera.ltet). Das Apologolicum hat Blokhuis ziemlich eingehend in einer Utrechter Dias, (De latinitate, qua. usus est T. in apol.. 1892) behandelt. In meiner Diss. De sermone Tertullianeo (Marb. 1897) habe ich die Gril.zismen, ArchaiBmen, Afrikanismen und juristischen Ausdriicke Tertullians besprochen. Einige Gril.zismen werden auch aufgezil.hlt in dem vortrefflichen Abschnitt llber Terlullian in N ordens epochemachendem Werk "Die antike Kunstprosa", p. 608f., wo zuerst Terlullian ala Schriftsteller innerhalb der litter. Tradition richtig gewiirdigt wird. Manche sprachliehen Bemerkungen finden sieh endlich verstreut in van derVliets"Studia ecclesiastica" I (Leyden 1891) und besonders inv.Hartels feinsinnigen und scharfsinnigen "Patristischen Studien" (Sitzungsber. d. Wien. Ak. 120. 121).

1*

4

Einleitung.

lange geschwankt und zu den verschiedenen Zeiten eine oft ginzlich verschiedene Benrteilung gefunden.1)

Es diirfte deshalb angemessen sein, bevor wir zu der Darstellung der schriftstellerischen Eigentiimlichkeiten iibergehen, mit lmrzen Ziigen TertnJ.lian als Menschen zu zeichnen, wie er una ana seinem Stile entgegentritt.

Wenngleich TertnJ.lian einroall) liber sein schwaches Gedii.chtnis klagt, so miissen wir das doch nicht ganz rtir ernst nehmen: er hat oft'enbar ein sehr zuverl.ii.ssiges und weit reichendes Gedii.chtnis. In den mannigfachsten Gebieten. hat er bemerkenswerte, wenn such nicht immer griindliche Kenntnisse, namentlich z. B. in der Philo sophie und den Naturwissenschaften; und obschon er natiirlich nicht aIle Schri'f'tsteller, welche er zitiert, gelesen hat, sondem dabei ana abgeleiteten Quellen schopft, so erregte doch sohon diese Gelehrsamkeit mit Recht

1) Um nur einiges anzufiihren, 80 fand achon Lactanz diesen Schriftsteller unscMn und dunkel, was bei einem Ciceronianier nicht auffallen kann (Inst. V 1, 28: Septimius quoque Tertullianus fuit omni genere litterarum peritus; sed in eloquendo pamm facilis et minus comtns et multum obscnrus fuit. Ergo ne hie quidem satis celebritatis invenit); il.hnlich Kaye a. 0., S. 720: est profecto scriptorum asperrimus et obscuriesimua quique in aliam linguam accurate transferri minime possit. Dagegen sagt Vincentius Ler in en s. Commonit. 18 (24) 47 von ibm: cnius quot paene verba, tot sententiae sunt: quot sensus, tot victoriae. Ebenso gUnstig urteilen Cave, Script. eccl, histor.litter. Basel 1741 1, S. 92: habet Tertulliani stilus maiesta.tem quandam sibi propriam et grandem eloquentiam sale et acumine plurimum conditam, quae simul legentis ingenium exercet et animum suaviter delecta.t, und Balzac, der irgendwo bemerkt, seine Dunkelheit sei wie die Schwarze des Ebenholzes: sie glil.nze. Zweifelnd il.ullert sich Lumper (bei Migne Patrol. 1. I 180): nescitur an landandns (stylus) grandiloquio et stupendus aut vitiis vituperandus, sehr ungiinstig Bernhardy, ruJm. Litt., S.686: seine Schreibart sei hart, unkorrekt und dunkel, sein Vortrag stiirmisch und iiberschwil.nglich in weitsehweiflger und ungeordneter Rede, sein StH finsterQ), eckig und phantastisch. Auch Teuffel, Gesch. d. r. Litt.6, S. 940 findet seinen Stil "formlos", wll.hrend ihn van der Vliet (Sectie voor letterknnde u. a, w., Utrecht 1889, S. 2) hiergegen verteidigt. Der neueste theol. Bearbeiter (N oeldechen, Tertullian, S. 488) bezeichnet seinen Stil als "zerhackt und inkongruent, der griechischen Anmut ermangelnd nicht minder als der romischen Wiirde, poetisierend und griechelnd, und doch nie zu strengerer Kunstform und heiterer Klarheit hindurchdringend, schwer verstll.ndlich, barock", und Il.hnlich heiBt es in der treft'lichen Charakteristik Haucks (Tertullians Leben und Schriften, S. 407): "seine Sprache ist kurz, knapp, krIl.ftig, blitzartig, mit ein paar Worten weite Ausblicke eroffnend, reich an Bildem und Gleichnissen, aber anoh iiberladen, beschwert dnreh ineinander geschlungene SlI.tze; nie anmutig und durchsichtig, selten schon, aber originell und prll.chtig". Schanz endlich (Gesch. d. rom. Litt. ill, S. 800) sagt, der Stil sei "geschraubt und zerhackt, unnatiirlich und naeh Eft'ekt haschend, niemals einfach und durehsiehtig", Die Verschiedenheit dieser Urteile zeigt, wie subjektiv und schwankend hier alles ist, ohne eine ins einzelne gehende stllistische und sprachliche Analyse. DaB eine solche dieserhalb dringend nOtig ist, hat auBer anderen namentlich Norden (a. O. 616) betont.

2) Idol. 4 ex: ego, modicae memoriae homo.

Einleitung.

5

die Bewunderung des Hieronymus 1) (der ibn fiei6ig gelesen hat). Bewunderungswiirdig ist besonders seine Kenntnis der Bibel, namentlieh des Alten Testaments. Die Tausende von Zitaten in seinen Schriften (vor allem in den Biichern gegen Marcion) und die Versehiedenheit, mit der er dieselben Stellen vielfach anfiihrt, beweisen, daa er meistens ana dem Kopfe zitiert.:I) Wie mu6 er also in diesen Schriften zu Hause sein! Wie iet ihm die biblische Ausdrucksweise in Fleisch und Blut iibergegangenl Wie sind ihm die biblisehen Bilder gelaufigl Der christliche Gedanke hat denn aueh alIe heidnische Bildung in ihm zuriickgedriingt: er ist ein vollig neuer Mensch geworden, seitdem er Christ ist, Dss Alte ist vergangen, auch die klassische Bildung, die er friiher reichlich genossen und hoch geschii.tzt hatte; jetzt achtet er sie gering, denn sie ist fUr ibn nur noch ein Mittel zum Zweck. Man mu6 - so urteilt er jetzt - die weltlichen Studien treiben, weil ohne sie die religiosen nicht bestehen konnen (Idol. 10). Die Kunst aber hat nach ihm im Christentum keinen Raum und keine Bedeutung mehr. Besonders verachtet er die Dichter"), fUr deren Werke er kein Verstii.ndnis mehr hat; wenngleich er selbst gelegentlich poetisch zu schreiben vermag (z. B. Res. car. 12). Dichterzitate sind deshalb verhii.ltnisma.6ig selten bei ihm '), und seine Kenntnis der rdmischen Poesie geniigt hdchstens den Anforderungen der allgemeinen Bildung. Er wird aueh von vornherein nicht viel Sinn fUr Poesie gehabt hsben, Tertullian ist mehr reaJistisch veranlagt. 'Man lese, um dies zu fiihlen, das 4. Kap. der Schrift De carne Christi, das an Realismus nichts zu wiinschen iibrig Iii..6t. Niemals geniert er sieh vor seinem Leserj ja. er sueht oft etwas in der

1) Bier. Ep. ad Magn. IV, S. 666: quid Tertulliano eruditius, quid a.cutius?

Apologeticus eius et contra gentes libri cunctam saeeuli obtinent disciplinam.. "Obertrieben iBt m. E., was Holl "Tertullian ala Schriftsteller" (Pr. Jahrb. 1897, S. 270) in dieser HinBicht sagt: "Zu nichts hat Tertullian weniger daa Zeug als zum. Gelehrten."

2) Die alte Streitfrage, ob Tertullian sehon eine lat. Bibel in Huden gehabt habe, ist noch immer nicht endgiiltig entschieden. Mit Zahn, Gesch. des neutest. Kanons Lt , S. 69 neige ich anoh dahin, sie zu verneinen. An der Hand des Oehlerschen Index scriptnramm sacrarum (der von einer staunenswerten UnzuverlAssigkeit ist) habe ich einen gr08en Teil der Zitate des A. T. mit einander und mit der Septuaginta verglichen und daraus ersehen, daB manche Spriiche allerdings in einer schon fest gewordenen Form wiederkehren, daB aber Tertullian lifter aus dem Gedil.chtnis zitiert oder aber den griech. Text vor Augen hat, den er dann mit jeweiligen Unter&chieden wiedergibt. Wenn also schon zu Zeiten Tertullians eine lat. Bibeliibersetzung des A. T. vorhanden war, 80 hatte sie noch nicht so viel Ansehen, daB Tertullian glaubte sich ihr wOrtlich anschlieBen zu miiBsen. FUr das N. T. ist die Benutzung einer lat. Vorlage schon wahrscheinlicher (s. CorBen, Jahresber. 1899, S. 14).

8) An. 33 (367, 18 R): poetis nec vigilantibus credam..

4) van der Vliet, Stud. eccl. I 9, Weyman, Studien zu Apuleius (Sitzungsber. d. bayr. Ak. 1893), S. 340 ff., Hoppe, De serm. Tert., S. 21 ff.

6

Einleitung.

Derbheit des Ausdrucks. Seine Starke liegt weniger im Gemiit, als in der Phantasie und im Verstande. Er ist zwar nicht ganz ohne Gemiit, wie einige milder gehaltene Schriften (De test. animae; De orat.) beweisen; aber viel auffiilliger ist seine Phantasie ausgebildet. Hieran ist der heiBbliitige Afrikaner zu erkennen, von dem schon Hieron. Cat. 53 sagt, er sei acr is et vehementis ingenii. Die seltene Gestaltungskraft, die Lebendigkeit der Darstellung, der Reichtum an oft iiberraschenden, z. T. groBa.rtigen Bildem kommt auf Rechnung dieser Phantasie. Es mag zwar sein, daB die Bilder zuweilen unserem Geschmaek widerstreben, daB sie platt und frostig erseheinen, doch ist dies ziemlich selten im Verhiiltnis zu der Menge. Verletzend wirkt mitunter die scharfe Ironie 1) , der bittere Spott, mit dem er seinem Gegner zu Leibe geht, die atzende Bitterkeit, in die er verfallt. Selbst die Kirche, in deren SchoBe er so lange gelebt hatte, verschont er nach seiner Trennung von ihr nicht mit solehen Angriffen. Der Kampf ist fUr ilm Bediirfnis, und er braucht fiir seine Polemiken einen Gegner von Fleisch und Bein, dem er zu Leibe riicken kann. Die V orteile des Angreifers wei8 er sieh dabei wohl zu nutze zu machen: Witz, Spott und Satire schleudert er gegen den Feind sehon vor dem eigentlichen ZusammenstoB, um ibn im voraus kampfunfahig zu machen. Er verzichtet sogar oft auf eine sachliche Erorterung und Widerlegung der gegnerischen Ansicht; ihm geniigt dann sehon die personliche Niederksmpfung des Gegners. Sachliche Differenzen haben bei ihm immer auch persdnliche Invektiven zur FoIge. Die Widerlegung der Lehre des MaIers Hermogenes von der Ewigkeit der Materie beginnt er mit einer gehiissigen Herabsetzung der Personlichkeit des Gegners, der u. a. in zwiefacher Hinsicht ein Betriiger sei, mit dem Pinsel und mit der Feder, in jeder Beziehung ein adulter (mit Doppelsinnl), in Bezug auf die Lehre, wie auf das Fleisch (cap. 1). Er auBert dann zwar, auf die Person komme es nicht an, da er es mit der Lehre zu tun habe, doch ist das nur eine Ubergangsform, und er unterlaBt nicht, gelegentlich auf die Farbentopfe des MaIers sarkastisch anzuspielen (cap. 23 in). In der Schrift gegen den Monarchianismus in der Trinitatslehre (Adv. Praxeam) ist sein Gegner Bogar nur "eine vorgeschobene Person", die Tertullian sus persdnliehem HaB zum Ketzer stempeln moehte (Schanz, G. d. r. L. ill 284). In dem groBen Waffengange gegen Marcion mu8 selbst die Heimat dieses "pontischen Schiffsreeders" den Hohn unseres Sophisten erfahren, weil sich ein anderer Angriffspunkt schlechterdings nicht finden Iief

1) Solche schneidende Satire erscheint ganz besonders in den spateren Schriften, die den dnreh die unaufMrliche Polemik verbitterten Rigoristen offenbaren, am. meisten in der Schrift De ieinnio ; z. B. 16 ex: deus tibi venter est et pulmo templum et aqualiculus altare et saeerdos COCUB et sanctus spiritus nidor et condimenta charismata et ructus prophetia j 17, S. 296, 23 if.

Einleitung.

7

(Marc. I 1). Uberall zeigt sieh TertuIlian als eine eifemde Kampfesnatur, als einen Mann mehr des Hasses als der Liebe; und wenn pectus beredt macht, so hat sieherlich vor allem der Fanatismus des Glaubenseiferers, der in seiner Brust ist, der HaS gegen alles, was er fur Hiresie hiiJ.t, ihm die Feder gefiihrt und die tosende Flut seiner W orle entfesselt. Zum Frieden bietet er nie seine Hand, er ma.cht dem Gegner nie Konzessionen, nie hiilt er etwas fiir indifferent, fiir ein Adiaphoron, nie gibt er die Moglichkeit anderer Auffassung zu, sei es in der Lehre oder in der Kirehenzueht; alles und jedes ist ihm in Glaubenssschen so sehr Uberzeugung, da..6 er sieh zu der Behauptung versteigen kann, ein Abirren in der Deutung einer Bibelstelle sei ebenso schlimm wie ein Abweichen ~!ll Lebenswandel. 1) Eigensinnig hii.lt er deshalb an seiner eigenen Uberzeugung (auch wenn sie o:ffenbar verkehrt ist) fest und iinderl selten seine Meinung. S) Er erscheint in dieser Hinsicht als eine vollig geschlossene Personlichkeit, als ein Mann aus einem Stiicke, sosehr ihm auch bei seinem Fanatismus und seiner Kampfesnatur die inn ere Harmonie mangelt. Diese hat ihm aneh dss Evangelium nicht verleihen konnen, denn bei aller Erkenntnis der Wahrheiten des Christentums, bei aller Tiefe des Gefiihls fiir die Hauptsache im Evangelium ist "dieser hei.6bliitige Afrikaner, dieser strenge Ketzerbestreiter, dieser entschlossene Vertreter der auctoritas und ratio, dieser rechthaberische Advokat, dieser Kirchenmann und Enthusiast zngleieh" (Harnack, D. Wesen des Christenrums, S. 135) doch im Grunde der Rabulist geblieben, der er von Haus ans war. Dies zeigen die Mittel, die er anwendet. TertuIlian ist ohne Zweifel, wenn nicht mit Tiefsinn, so doeh mit natiirlichem Seharfsinn begabt, und die juristische Ausbildung hat diese Anlage noch unterstiitzt. Das beweisen die meisterha.ften juristischen 8) Erorlerungen des Apologeticums und die Polemik besonders der antiharetischen Schriften. Die Dialektik dieser Schriften aber ist bei aller Sch8rfe des Verstandes vielfach nichts anderes als Sophistik. Mit

1) Pud. 9 ex: non est levior transgressio in interpretatione quam in conversatione.

2) Wie etwa. bei der Frage der BuBdisciplin (dariiber Kellner im kathol.

Kirchenlexikon XI, S. 1411). Der tJbergang zum Montanismus war fUr ihn leicht, weil er von vornherein rigoristische Tendenzen hatte, und Unterschiede in den Schriften aus der Zeit vor seinem tJbertritt zum Montanismus und den mentanistischen sind oft kaum wahrnehmbar, 80 daB man bei mehreren hinsichtlich der Ansetzung schwankt. Eine Anderung seiner Grundsll.tze liegt also nirgends vor.

3) Auf die Bedeutung des juristischen Elements fiir die Entwickelung dea Dogmas weist hin Harnack, Dogmengesoh. ill 141£., auf den Wert der rechtlichen ErlSrterungen im Apol. Mommsen, Rist. Zeitschr. 64 (1890), S.393A. Die feine juristische Auseinandersetzung iiber crimen laesae maiestatis und das Vergehen gegen die maiestas imperatorum beweist nach M., daB Tertullian Jurist ist (S. 396 A).

8

Einleitung.

Recht sagt Norden a. O. 611: "Wenn man die Biicher gegen Marcion liest, so hat man den Eindrnck, daB ein Sophist dem andern mit gleichen Waffen zn Leibe riickt." Nur dieser sophistische Grundzug, bei dem es ihm eben auf die Wahl der Mittel nicht ankommt, erkliirt es, daB Terlullian bei allem Scharfsinn kein konsequenter Denker ist, daB er sich ofter die gewagtesten Interpretationen gestattet, ja die grobsten logischen Fehler zu schulden kommen 1.aBt.1) Der Fanatismus der vorgefa6ten Meinung hat hier diesen Mann zu solchen Sophismen getrieben, der sonst, wie wir aus dem Ernste seines Strebens und Denkens ersehen, einen aufrichtigen Trieb zur Wahrheit hat, ja ofter eine gliihende Begeisterung fUr die Wahrheit. an den Tag legt.

Die dialektische F8higkeit dieses merkwiirdigen Mannes zeigt sich vornehmlich in seiner logisch seharfen Ausdrncksweise. Geistreich und gedankenreich, wie wenige Schriftsteller - und in dieser Beziehung mit Tacitus geistesverwandt -, hat er eine bewundernswerle Gabe, mit wenigen Womn den Kern des Gedankens zu treffen, ihn in die Form einer abgerundeten Sentenz meist in priignanter, oft paradoxer Manier zu kleiden. Wie Tacitus lii.Bt auch er dem Leser dabei noch oft zu raten iibrig, aber er beherrscht auch wie dieser seine Gedanken und seinen Stoff.

FUr den Menschen, wie fUr den Schriftsteller ist diese Fiihigkeit so charakteristisch, daB ich mir nicht versagen kann, einige Beispiele sohon hier anzufiihren (vgl. das Kap. iiber die Antithesen): testimonium est veritatis eventus ipsius (Priifstein fiir eine Wahrheit ist ihr Erfolg selbst) An. 2 in; scire nihil est omnia scire Praeser, 14; fides nominum salus est proprietatum (auf der Festigkeit der Bezeichnungen beruht die Aufrechterhaltung der Eigentiimlichkeiten) Car. Chr. 13; pudicitiae Christianae satis non est esse, verum et videri Cult. f. IT 13; (ut) qui non vident quae sunt, videre videantur quae non sunt Apol. 9 8X;fiunt, non nascuntur Christiani Apol. 18 (8hnlich auch Test. an. 1 ex); ethnici non credendo credunt, at haeretici credendo non credunt Car. Chr. 15; veritas docendo persuadet, non suadendo docet Val. 1 ex; negat seriptnra quod non notat Monog. 4; malim nullum bonum quam vanum Pud. 1; nemo alii naseitur moriturus sibi Pall. 5; det consuetudo fidem tempori, natura deo (es soll die Mode der Zeit und die Natur Gott treu bleiben) Pall. 4; endlich der beriichtigte Satz: certum

1) V gl. Nord en a. O. 611, der als Beispiele anfiihrt Test. an. 2, Pud. 1, Cor. 2.

Noch beriichtigter sind die Schriften, in denen er die Wiederverheiratung trotz Paulus bekii.mpft (Exh. cast. 4. 9, Monog. 11); die Interpretationen der betre:lfenden Bibelstellen sind geradezu haarlltril.ubend. Tertullian ist hier gezwungen, sich ganz gewaltsamer Mittel zu bedienen, da er eine verlorene Sache verteidigen will und muD. Obrigens liegt seine willkiirliche Auslegung hier und iiberall 00- griindet in der unhistorischen AuffasBung von der h. Schrift. Darin ist er ein Kind seiner Zeit, vgl. dazu Bchr inger, Die alte Kirche m 789.

Einleitung.

9

est, quia impossibile est, prorsns credibile est, quia ineptum est Car. Chr.5.

Solcher Beispiele lieBen sich Hunderte anflihren. Dss Streben nsch einer derartigen Kiirze fiihrt naturgemiiB oft sur Dunkelheit-), iiber die sehon die Alten klagten, und die sowohl die Uberliefe:rnng beeintriichtigt hat, wie anch das Verstiindnis noch heute so erschwerl. Zum groBen Teile ist diese Eigenart seines Stile, wie gesagt, ein Abbild nnd Ergebnis seiner Personliehkeit; aber nicht ausschlieBlich: teilweise ist sie such das Ergebnis seiner Studien und das Abbild der litterarischen Tradition seiner Zeit. Terlullian hat ohne Frage sehr griindliche rhetorische Studien gemacht, wie das ja aueh seine Stellung als Jurist erforderle. Er wird wie die anderen gebildeten Minner seiner Zeit durch solehe Rhetorenschulen gegangen sein, wie die in Karthago war, von der er die Anekdote Val. 8 erziihltj er war demgemiiB nicht nnr christlicher Philosoph, sondem sls Advokat such Rhetor. J) Als solcher aber gehOrl er einer Kunstrichtung an, die das Ergebnis einer Jahrhunderle langen, niemals vollig unterbrochenen Tradition ist, deren Mittel unserm Geschmack vielfach raffinierl und manirierl erscheinen, auf jeden Fall aber von der hoch entwickelten Kunst dieser Prosa Zeugnis ablegen. Ieh mu6 auf dies en Punkt genauer eingehen, zumal bei der Verkennung solcher TatBachen das Urteil iiber den Stil Terlullians meist ganz falsch ausgefallen ist. Was soll man dazn sagen, wenn der sonst fein charakterisierende Hauck a. O. S. 409 die Behanptung aufstellt: "keines seiner Biicher ist ein Kunstwerk; denn von der Kunst des Schriftstellers besa6 er nichts ... er verachtete die Form und vernachliissigte sie mit Willen". Hier scheint mir so ziemlich jedes W ort verfehlt. Ebensowenig trifft Noeldechen a. O. S. 483 m. E. das Richtige, wenn er meint, ein gewisses Element von Musik(l) sei diesem rauhen und holperigen(?I) Stile doeh eigen (wegen der Op,OW,,;EJ.Ema).

Das richtige Verstii.ndnis hat, wie oben sehon bemerkt, erst Norden ero:ffnet, indem er in glii.nzender Weise den Nachweis lieferte, daB Tertullian ein Verlreter des Asianismus, des sogenannten ,,neuen Stile" ist, jener Stilrichtung, die ihren Ursprnng in der sophistischen Kunstprosa der platonischen Zeit nimmt und spiiter anch auf lateinisches Gebiet verpfianzt wurde (a. O. besonders S. 612 ff.). Ieh mu6 die wichtigsten Ergebnisse der Forschungen dieses Gelehrten hier angeben, soweit sie fUr Terlullians Beurteilung in Betracht kommen.

Die wesentlichsten Kennzeichen dieses Kunststils, die Antithese

1) W a t son, The style and language of Cyprian (Studia bibl. et eccl. IV 1896), s. 197: "Tertullian is always concise, even to obscurity."

2) Bezeichnend ist, was er selbst iiber seinen Stil in dieser Hinsicht sagt Res. car. 6: ita nos rhetoricari quoque provocant haeretici, sicut etiam philosophari.

10

Einleitung.

und die sogenannten "gorgianischen" Redefignren, das ,,;,x('£l1011, OI'O,o-r:EAW-r:Oll und die ,,;a('01I0l'at1ta (W ortspiel), gehen sehon auf Empedokles und Gorgias zuriick. Nach dem Asianer Hegesias (3. Jahrh.) bezeichnet man spiiter diese Stilrichtung sls ,,Asianismus", der bewu6t an die alten Sophisten anknfipft, und der von den alten Theoretikem (wie Dionys v. Halik.) als lIfa k-r:o(",,'1j im Gegensatz zu der klassisistischen, der "(''lata k-r:o('",'1j, bezeichnet wird. Diese beiden Richtungen lassen sich dann auch in der spiiteren Litteratur unterseheiden, und zwar nicht nur in der griechischen, wo der Asianismus der zweiten Sophistik sich wieder der Verwandtschaft mit der alten Sophistik bewu6t ist; sondern aueh in der von der griechischen damals stark beeinflu6ten rdmischen. Die klassizistische Richtung ist aueh hier ihrer Tendenz naeh archaisierend 1); ihr extremster Vertreter ist Fronto. In einer Zeit, in der die Einwirkung des Griechisehen starker war als zu irgend einer anderen, der badrianiach-entoninischen Epoche, steht dieser lateinische Archaismus in enger Beziehung zu den gleichzeitigen attizistischen Tendenzen der griechischen Prosa, Auf der anderen Seite stehen die ,,Modemen" ( ol lIEW-r:E('O' ). Ihr typischer, geistvollster Vertreter ist im 1. Jahrh. n. Chr, der Philosoph Seneca. In noch viel hOherem Ma8e als ffir Tertu1.lian.s Stil ist ffir den seinen charakteristisch die pointierte Sentenz, die (nach Quint. xn 9, 2) vibrans et concitata sein mu6 und meist am Schlu6 eines Satzes oder Abschnittes, oft in Form der Antithese, anftritt, Die Kunst der Periodisierung wird dabei mit Absicht vernachliiBsigt: Seneca schreibt durchweg in ganz kleinen Siitzen (minntissimis sententiis). Wiihrend Quintilian eine zwischen beiden Richtungen vermittelnde Stellung einnimmt, steht Tacitus abseits von beiden: er teilt zwar mit den ,,Modemen" die V orliebe ffir Kfirze des Ausdrucks und pointierte Sentenzen ( auch in Form der Antithese), doch verschmiiht er (wie auch sein Vorbild Sallust) durchsus die rhetorisehen Mittel jener, besonders die Konzinnitiit. Von den eigentlichen Fehlem des neuen Stils, die man schon im Altertum erkannte und bezeichnete, hielten sieh die Schriftsteller von gutem Geschmack (wie Seneca) mehr fern. Darunter ist in erster Linie zu nennen die "a"o~"1Ua (oder U£'S XtX"O~"1AOS), die mala affeetatio , der nimins tumor, d. h. die Ziererei oder der Schwulst, femer die fibertriebene Anwendung des Satzpsralleliamus, Reims und W ortspiels, das leicht pueril und frostig (frigidum) erscheint, endlich zu grobe Kfihnheit im Gebrauche der Metaphem, bei denen vollige Katachrese der eigentlichen Bedeutung der W orte eintritt, oft such eine Anniiherung der Prosa an die Poesie,

1) Archaismen werden in dieser Zeit (vomehmlich in Afrika) modem und linden sioh such bei Vertretem der Gegenpa.rtei, z. B. bei MinuciuB Felix und Apuleius, wie such bei Tertullia.n; vgL dariiber Hoppe s. O. 2711'.

Einleitung.

11

zu der das Spatlatein sehon an sieh neigt, die aber diesem Stile von jeher eigen war.

Am ausgepriigtesten finden sich alle die Fehler bei Apuleius, dem Landsmanne Tertullians. Die Rhetorik dieses gelesensten Afrikaners war schuld daran, daB man seit der Zeit der Humanisten des XVI. und xvn. saee. von einem tumor Africus, einem ,,afrikanischen Stil" spricht oder sprsch, einem Phantom, dss viel Unklarheit, neuerdings auch erbitterte Kiimpfe hervorgerufen hat. 1) Bei Tertullian pfiegte man gar von einem "punischen Latein" zu spreehen, wiewohl Tertullian bekanntlich kein Hebrsisch '), wahrscheinlich such kein Punisch verstand, von einer direkten Beeinfiussung dureh die semitischen Spraehen also keine Rede sein kann. Was man mit diesem irrigen Namen bezeichnete, ist aber niohts snderes ale sein Stil, der auf den beiden Faktoren beruht, aus denen mehr oder weniger immer das hervorgeht, was man unter "Stil" -versteht: 1. der psychologischen Eigenart des Verfassers (von der wir oben sprachen); 2. der litterarischen Tradition, die im Altertum viel wirksamer war als bei uns., Aus diesen ergibt sich die eigentiimliche Verwendung der spraehlichen Darstellungsmittel. Tertullian ist nun (wie Norden a. O. 612 gezeigt hat) durchaus ein Vertreter des ,,neuen Stils", so gut wie Apuleius, und von den Grundsiitzen dieser Stilrichtung abhiingig. Sein Stil ist in so fern ein Kunstprodukt. Bei aller Leidenschaftlichkeit des Tones, die oft elementar hervorbricht, gebraucht er die Mittel und steht er unter dem Einfiusse dieser rhetorischen Kunst. Selbstverstiindlich tritt dies nicht in allen Schriften gleichmii.Big stark hervor, denn in etwas bedingt such die litterarische Eigenart des Stoffes den

1) Sittl sagt(teilweise unter Aufgabe seiner friiheren in dem Buche ,,Die loka.len Verschiedenheiten der lat. Sprache" 1882, S. 77 vertretenen Standpunktes) im Jahresbericht iiber Vulgil.r- und Spl!.tlatein 1891, S. 236: "Das sogenannte afrikanische Latein ist grll8tenteils apulejanische Rhetorik." Sehr heftig eifert gegen die sog. "Africitas" Kroll, Rh. Mus. 1897, S. 569:1f. (dagegen wieder W!lUflin im Archiv f. 1. Lex. X) .• NordeIf' a. O. 588 hat dann zuerst betont, da8 man zwischen Sprache und Stil unterseheiden miisse: er gesteht ein, da.8 es ein afrikanisches Latein gibt, wenn man es von lautlichen und forma.len Dingen versteht, er leugnet aneh die M(jglichkeit nicht, auf syntaJrlischem Gebiete und im W ortgebrauche Eigenarten des in Afrika gesprochenen Lateins festzustellen - die letzteren habe ieh fiir Tertullian nachgewiesen 0..0., S. 46:1f. -; was man dagegen unter "afrikanischem Stil" versteht, ist naeh ibm "nichts anderes ala der griechisohe Asianismus (Manierismus) im lateinischen Gewande". Mit dieser Scheidung geben sich ho:lfentlich beide Parteien zufrieden.

Wie unklar bisher der Begri:lf "afrikanische Latinitl!.t" war, mag die CharakteriBtik zeigen, die Zink, Der Mytholog Fulgentius, S. 38 von fur gibt: "So erscheint denn die afrik. Lat. alB ein bunter Cento aus Latein u. Griechisch, aus vuIgaren, prosaischen und hochpoetischen Wllrtem und Floskeln, aus Archaismen, N eologismen, Solllzismen und Barbarlsmen der verschiedensten Zeiten und Orte."

2) Dies geht u. a. aus Adv. Prax. 5 hervor.

12

Einleitung.

Schriftsteller. Ein fiiichtiger Uberblick beweist das: die letzten Biicher gegen Marcion (IV und V), welche den Schriftbeweis gegen daa Evangelium und Apostolicum des Marcion erbringen und oft seitenlang nichts enthalten sls Bibelzitate, bieten zu rhetorischer Schreibarl weniger Gelegenheit ala die ersten drei; in der Schrift De resurrectione csmis (die stark rhetorisch ist) die allgemeine Erorterung (Kap. 1-17) mehr ala der spezielle Sehriftbeweis; die sachlichen Teile der polemisch-hiretischen Schriften (z. B. Adv. Hermogenem, Adv. Valentinianos, Adv. Judaeos, Adv. Praxeam) durchweg weniger ala die apologetischen (Ad nationes, Apologeticum, Ad Scapulam), pariinetischen (z. B. Ad martyras, Ad uxorem) und die meisten praktischen (z. B. De spectaculis, De idololatria, De cultu feminarum, Scorpiace u. a.). Tertullian muBte einen andern Ton anschlagen, wenn er ala Sachwalter des Christentums sich an gebildete Heiden wendete, sls wenn er den ihm verhaSten Hil'etikem zu Leibe ging, mu.6te zu eingekerkerten Mii.rtyrem milder sprechen ala zu Gegnem in Sachen der Moral und Dogmatik. Aber von solchen durch den Inhalt und die Adressaten bedingten Unterschieden abgesehen, ist der Stil i. a. iiberall derselbe, und ein neu gefundenes Fragment von Tertullian wiirde man mit Sicherheit ihm zusprechen konnen.

Erster Teil.

Syntax.

Erstes Kapitel.

Die Casus.

DaB Tertullia.n in der Syntax durch das Griechische stark beeinHuBt ist, hsbe ich De serm. Tert. S. 6 ff. gezeigt; hier mogen auch die iibrigen meist dem Spatlatein, teilweise aueh sohon dem Altlatein zugehOrigen Erscheinungen Platz finden.

L A.ccusativ.

a) Objektsaccusativ. Von Verben, welche abweichend vom klassis chen Gebra.ch transitiv vorkommen, seien genannt:

adhaerere c. Acc.i) bei T. zweifelhaft Pall, 5 (9490) (pallium) humerum ailkaeret, wo die codd. uherum haben und vielleicht uher zu lesen ist.

beneilicere und maleilicere!) aliqnem erscheinen im Spatlatein (resp.

Vulgarlatein, z. B. Petron. 58. 96) durch Ana.logie des griech. EtJ und xa"ws U'}'EW (wlo'}'Ebv, XlXMlo'}'Eiv) vera.nlaBt; bei T. sehr oft, z. B. Marc. V 9 (3010) Abraham circumcisum ... benedixitj Marc. ill 7 benedixit te dens in aevum (Ps. 45, 3 WM)'}''fJI1EV I1E (, .f}oEOS Els ~ov alWva)j bes. in der pass. Konst. Bapt, 9 baptismum videmus benedicij MiU"c. V 9 ex: benedicentur in illo universse gentes; ib. 11 in benedidus deus, ... qui et universa benedixit ... et ab universis benediciturj ib. II 18 animalia, quae aliquando benedicta snnt,

Idol. 4 ex: cultores maledicit et dsmnst; Prax, 29 dicentes Christum crucifixnm non maledicimus illumj Marc. II 25 nec maleilixit ipsum Adam et Evam (deus); ib. ill 18 in (genus mortis) quod ipse maledixerat; Pat. 3 gladii opera maledixit; Marc. II 11 terra. maledicitur, sed ante benedicta.

1) Filschlich wird sonst angefiibrt Cic. Arat. 292, s. Thes. s. v. 635, 12, der aber noch Gild. Chron. III 95 labiis tantum et non corde tkum adhaeretis zitiert. 2) Auch mit Dat., z. B. Hermog. 1 maledicere singtAlis.

14

Erster Teil. Synta.x.

So gebraucht T. ,,"uch praemaledicere (<<.t) Marc. V 3 (2810) quomodo praemaledixisset eum creator quem ignorat?

confundi c, Acc. s. S. 25.

erubescere c. Aceua ') ist nach Krebs-Schmalz, Antib.6 s, v. dichterisch und spiitlateinisch; Car. Chr, 4 nos illam erubescemus? Val. 3 nihil veritas erubescit nisi solummodo abseondi.

Der Dat. (bei Personen "vor jem. erroten") findet sieh z. B. Virgo vel. 7 ceteris quoque angelis erubescat (facies); Pud. 3 ecdesiae mavult erubescere quam communicare; Monog. 17 ex: semel deo erubuit; Test. an. 1 ex: ut vel tibi erubescant; Apol. 9 erubescat error vester Christianis.

Mit de (spiitlateinisch "wegen'') Cor. 4 (Susanna) erubescens de infamia sua; Apol. 21 (1950) neque de Christo erubescimus; ib. 34 ex de mendacio erubescit; Marc. IV 1 quo magis de caecitate suctoris sui erubescant; ib. 5 erubescant de magistro ntrobique traducto; ib. 21 (2140) de crucis maledicto erubescendus.

eoadere aliqnem seit Liv. Tac. Suet. sehr hiiufig im Spatlatein; Z. B. Orat. 7 nee evadat (debitum) iustitiam exactionis; Spect. 20 ut omnes iudicium evaderemus; Pat. 3 evadere mortem; Monog. 12 ex: evasisti ... vincula; Marc. II 11 evasisse severitatem; ib. 25 oculos ...

. evaserat; ib. IV 30 ut hunc laqueum evadant; Fug. 10 deum eoadere; ib.4 ex: (deus) cuius voluntas non poterit evadi; ib. 7 in: quam (i. persecutionem) si evadi vellet (deus).

immorari c. Acc. wie incolere steht singular Iud. 7 immorantes Aegyptum. iller geht VOr8US qui habitant Mesopotamiam - incolentes Pontnm, es folgt regionem inhabitantes. Die Konstruktion ist also durch Analogie veranla6t.

incumbcre sliquid (statt mit in oder ad) scheint selten 2) zu sein; Spect. 21 idem ... squalentia corpora ... desuper incumbat (sich hersbbeugt); Pall. 2 in mundns iste quem incumbimus (= habitamus).

laiere aliquem S) (wie .tav-IJ'avEw nva) findet sich bei Varro und spateren Prosaisten, das unpers, latet me ist nach Krebs - Schmalz, Antib.6 S. V. "unklassisch und durchaus verwerflich"; Idol. 15 si quos latet; Test. an. 2 nec te latet; Praeser, 22 latuit aliquid Petrum - latuit et lohannem.

1) VgI. inCna%~"EI1,f)oa£ im klass. Griech. mit Dat., im N. T. mit Acc. Daa Gerundiv endJescend'U8 findet sich schon bei den aug. Dichtem und den Prosaikem der silb. Lat., bei T. z. B. Pall. 4 qui endJesceMUS est; Virgo vel. 2 quibus ipsum. bonum. suum. endJesceMum estj Fug. 10 malo miserandum quam erubescendum (= aliquem, quem erubescere debemus), Cor. 7 erubescenda est coronae origo , Car. Chr. 4 haec endJescenda illi facisj s. Neue-Wagener, Lat. Formenl. ill 10.

2) Man pflegt anzufiihren Plaut. Cas. 2, 4, 29 incumbere gZadium.

3) Der Dat. Marc. I 1 ne cui lateatj Hermog. 8 ex: prophetis et apostoZis usque adhuc latuit, puto et Christo; Car. Chr. 11 cui Zatebat.

Entes Kapitel. Die Casus.

15

mederi aliquem (im Alt- u. Vulgiirlatein nach Schmalz, Antib. s. v.) steht Bapt. 5 (206, 7 R) qui vitia corporis remediabant nunc spiritum medenfIur.

nocere aliquem (wie fUc&tnw 'nvrf) dem Spatlat.l) (Neue-Wagener fill 6) angehOrend, steht im c. Agobard. Exh. cast. 12 puto nobis non magisIioere nascentem nocere quam et natumj die anderen Hss. haben necore.

parlicipare aliquid, meist nnr im Alt- u. Spatlatein (Schmalz, Antib. s. v.), Bapt. 18 in: ne panticipes aliena delicta (1. Tim. 5, 22 fI/'I"~ xowrovEt tXfUX()'rtatS &AAo'r()tatS)j Idol. 13 quid participas iikJlotkyta sollemnia.

praevenire c. Acc. (oft bei Liv. nnd bes. bei Spateren) z. B. An. 15 si dominus ipse recogitatus cordis in populo praevenitj Apo1. 19 (Moyses) Danaum et ipsnm apud vos vetustissimum praevenit (= praeeedit}; passiv.: ib. 21 (202 Q) praevento carni:ficis officio (er kam der Tatigkeit des Henkers zuvor).

sonare aliqnem od. aliquid = praedicare, significare, einige Male bei Cic., dann bes. im Spatlatein. Cult. f. I 3 cetera, quae Okristum sonant (= de Christo agnnt); Spect. 5 (7,6 R) (ludi Liberalia) konorem Liberi patris manifeste sonohunt; Hermog. 32 ut stilus Moysi materiam sonet; Prax. 3 monarchiam sonare student Latini; ib, 9 in: quasi diversitatem sonet (dictum) (= significet).

studere aliquam rem ist seit Plaut. Mil. 1437 minus has res studeant selten; Pat. 1 ~7lam (i. patientiam) student. (Dss Neutr. eines Pron. od. Adj. ist natiirlich wenig aufflillig.)

suaiJere aliquem erscheint im Spiitlatein (z. B. bei Apul. Met. 5, 11. 9, 25); Pall. 6 in: sermone me suasisti (lor9' ,,' l%Etl1as); Cult. f. I 1 tu es, quae 811m suasisti; passiv. Scorp. 2 in: ut qui negant bonum non suadeantur accommodum (esse); ib. duritia vincenda est, non suadenda.

Das Compo persuaiJere begegnet schon im Altl. mit dem Acc. d.

Person") (Neue-Wagener, Formen!. fill, S.4, Wolfflin, Rh. M. 1882, S. 115 f.)j Res. 21 spes resurrectionis - neminem ad religionem persuaiJeret.

supplicare aliquem erscheint im Alt1., dann erst im Spiitlateinj V 0.1. 15 ex: desertores suos swpplicare.

suspirare c. Acc. ,,sich sehnen nsch" ist dichterisch (z. B. Hor.

1) Nor den, De Minucii Fel. aet. et gen. dic. Gryphisw. 1897, S. 26 zitiert Sen. Ep.103, 4 non te ne tWCeant, sed ne fallant, wo aber diese Konst., wie Norden zeigt, lediglich durch Konzinnitl!.t veranlaBt worden ist. .

2) Die passiv. Konst. ist weniger auffiUlig (Schmalz, Antib. s. v., Kii hner II 76); bei T. z. B. Res. 18 a qnibus etia.m sine divinis vocibus persuadetfW; Marc. II 27 non exigetis persuaderi; An. 44 persuaderer divinitus fa.ctum (esse); Val. 9 ex: Sophia tarde persuasa.

16

Erster Teil. Syntax.

Carm. m 7,10. luv.ll, 152): Apol.15; Nat. 1 10 Cybele pastorem suspirat; Mart. 2 qui fructwm saeculi suspirat; Cult. f. 1 2 caelum suspirabunt; Pat, 1 patientiae sanitatem suspWem - necesse est; leiun. 5 (populus) saturitatis Aegyptiae delJrimenta suspirans; ib. 16 (296,8 R) (lndaei) stellae auctoritatem demorantis suspirant; Spect. 28 tu mihi metas et scaenam et pulverem et hoJrenam suspiras; Res, 22 in: vota nostra suspirant saeculi huius occasum (wo Oehler gegen die Hss. susp·irant in ... liest, was sich nirgends findet). Passiv.: Cult. f. II 6 adolescentia suspt'rahw,

Die Depon. uti, fungi, fmi waren bekanntlich im Altlat. Transitiva; ebenso werden sie im Spatlat, mit V orliebe gebraucht (Schmalz, Syntaxs (Handb, d. k. A.) 90 A 3; Landgraf zu Reisig-Haase S. 647). uti Fug. 6 ut eam ... utamur; Cor. 10 qni ... quid (= aliquid) utuntur; Test. an. 4 quae (nentr.) sit usura (anima); ebenso abuti Apol. 23 abuti maiestatem (Abl. dagegen Cor. 10 abnti ea [re]).

fungil) leiun. 7 ieiuninm triduo fUnctam; ib. 13 ex: sollemnia fungi; Apol. 9 in: militia, quae id ipsum munus funeta est; Cor. 8 fUnctwm hominem Christus; Pall. 4 virum functus (der seine Mannheit erprobt); Neutr. Car. Chr. 20 nihil funeta (vulva). Passiv. Praescr. 29 ministeria perperam funeta.

fmi Virgo vel. 17 dimidiam fmi lucem; Pat. 1 super eo, quod frui non datur.

b) Inhaltsaccusativ. a) Bei Substantiven (sog. fig. etym.), eine an sich echtlateinische Spracherscheinung (Schmalz, Stil.s § 70), ist bei T. meist durch das griech. Vorbild veranla6t: Scorp. 2 (148,21) somnium somnians (Deut. 13,1[2] iv'tJ:cv£a'op,EvoS EvV:CV£OV); Pud. 2. 19 llatrem snum delinquere delictum non ad mortem (1 loh. 5, 16 ap,a~-ravona ap,a~-rtav); An. 3 ex: {lavit dens {latum vitae in faciem hominis (doch Gen. 2,7 8VEqnJt1"1t1E ••• :cvo'1jv); ahnlich An. 26 ex; Marc. 120 renovate (ib. IV 1, 11 novate) vobis novamen novum (ler. 4,3 vEwt1an iamobS vEwp,a-ra); ib. m 20 disponam vobis dispositionem aeternam (les. 55,3 ft£a4t.qt1op,a£ tJp,iv ft£~,,"Iv alwv£ov); ib. IV 16 fenus fenerahis illi (Deut. 15, 8 ftavE£ov ftavE£Eis aiYr;(p). Eine eigene N eubildung ist wohl nur") Pall. 2 mortem vivit (er lebt ein Leben des Todes), echt tertuIlianisch I

(:J) Bei Adjektiven (vorzngsweise dar Dichtersprache eigen,

1) Der Abl. z.B. Ieiun, 10 in: statiom functos; Nat. I 7 officio fwncta; Marc. II 17 hat Oehler paenitentia functo vorgezogen; ein Vatic. bietet poenitentiam, was Pam. u. Rigalt. aufgenommen haben, Ganz anderen Sinn hat natiirlich der Dat. Ieiun. 10 (287, 8 R) non quasi respuamus nonam, cui et quarta sabbati et sexta plurimum fwngimur (der wir Geniige tun).

2) Die KoDj. Oehlers Val. 82 in: choieae et materialis nota.e totum intent interitum halte ich nioht fiir gliicklich; es wird zu lesen aein: in interitum oder in totum interitum. (Pamel.)

ErstesKapitel. Die Casus.

11

Schmalz, SyntaxS § 49). aa) Im Sing. Paen. 10 laetum agererScorp. 12 placidum quieseunt; Exh. cast. 6 innumerum nubere; Pat. 12 nec protervum sapit (dilectio); Mart. 2 triste illic exspirat j A pol. 3 (cf. Nat. I 3) barbarum sonat aliqua vox nominis aut infaustum aut maledicum aut impudicumj ib. 6 de tot principibus divinum humanumque sapientibus j An. 32 (p. 353,12 R) (animalia) quae semper subterraneum1) et subaquaneum viventia carent haustu eius.

fJfJ) Im Plwr. (der viel seltener ist) Maret IT 27 ut homo divina agere doeeretur; Pud. 19 (265, 20 R) quanta temptamur] Paen. 6 inceria reptant (catuli) , lX~'YJ).tX i~'JtovtJ£ iibersetzt Fr. Innins, doch vermutet Oehl. vielleicht mit Recht in incerta.

c) Der adverbiale Accus. (Schmalz, Synt. S § 50 A): Idol. 11 (42,8 R) id genus lucrum; An. 32 tineas et hoc genus minntslia; ib. 46 (377,10 R) oraculis hoc genus stipatus est orbis; Orat. 27 subiungere in orstionibus Alleluia solent et hoc genus psalmos; Apol. 27 (vice carcerum) vel hoc genus poenalis servitutis j Idol. 20 quando hominibus hoc genus nomina inducuntur.

d) Der sog. Accus. graecus (Beispiele habe ich gesammelt De serm. Tert. p. 6 ff.) (vgl. bes. Landgraf Archiv X 215 ff.). a) bei Verben. Schmalz, Synt.' § 53 hat gezeigt, daB die medialen Verba des Bekleidens und Entkleidens einen echtlat. Objektsakkusativ bei sich haben, so bei T. oft indutus Fug. 10j Res. 26; Iud. 14; redindutus Res. 42 eXj superinduiib. 42; exutus ib. 7 in, 45 ex; vestiri Scorp. 12; exserlus Pall. 3 ex. Der Einflu6 des Griech. hat dann aber Tert. such zu kiihneren Bildungen veranla8t, z. B. Pall. 2 Tuscia Vulsinios pris#nos deustaj ib. Campania erepta Pompeios; Res. 20 perfossus manus et pedes; Marc. I13 in terram seminalia demessam; ib. ill 7 desp<JZiatus pristinas sarles; Val. 14 quia (Achamoth) nullum Catulli Lawreo"tum fuerit exercitataj Marc. ill 14 (gladius) quem tunc iam cingebatwrj Pall. 4 aurem ..• effeminatusj ib. Pkysconem et Sardanapalum tacendum estj ib. 3 muZta dicendum fuit 'JtoUa El~'YJdo'IJj pall. 4 (9390) Tyriwm caZciari (tyrische Fu8bekleidung hagen).

Hierher gehdren aueh Verba, welche im Akt. den doppelten Acc. bei sieh haben, z. B. Apol. 45 in: innocentiam a deo edodi; Marc. Il 16 deum nos ... erudimurj Cor. 1 in: causas exposflulatusj und analog Apol. 8 taZia initiatus et consignatus (ro£a;;",a I'EI''ll'YJlli'IJos XIX' 1t1'P~a,,£t1pi'IJoS)j u. dgl. memo

fJ) Bei Adjekt.') (Schmalz, Synt.8 § 52, Wolfflin Arch. IT 9Off.

1) Hart el, Patr. Stud. IV 69 hiiJt diese Accusative fUr unml>glich; er liest semper per ....

2) Die Echtheit der Lesart ist auch mir zweifelhaft Marc. n 22 plenus sum at sollemnitates et dies festos at vestra sabbata, weil in der LXX les. 1, 11: "a.7/(I1I~ ,I,d mit Gen. steht; Pamel. u. Rigalt. haben deshaJb aus v. 14 erginzt odit atlima mea.

JI 0 p p e, TertuUiaD.

l

18

Erster Teil. Syntax.

615): Nat. I8 Phryges primi genus exinde habentur (so die tTherlieferung des cod. Agob., die Reif. in' primum geii.ndert hat); Pall. 2 maiorem ambitum terra cassaj ib. 1 Romanum praeroca (lXaJ(1or; '1'0 'Pm".cu,wv friihreif ffir das rom. Wesen). T. wagt sogar beim Subst. Prax. 1 pristinum doctor (Praxeas) d. i. qui pristinum docet. Schon Sall. u. Liv. haben die Acc. cetera, omnia; Pud. 22 omnia sanctus; Pall.40b cultum omnia candidatum (",xV'ra AE1nC6v); Virgo vel 17 (avis) cetera altegradia; An. 28 (Pythagoras) bonus cetera; Idol, 16 (49,7 R) Daniel cetera Dario subni:&US.

:a. Genetiv.

a) Gen. 80biectivus der Personalpronomina. Wiihrend der objekt. Gen. sui Bach Draeger, Hist, Synt.! I 470f. such bei besseren Schriftstellem (bes. oft bei Sen. ph.) begegnet, kommt der subjektive erst in der nachklass. Lat. in Aufnahme. T. hat ihn ofter, Z. B. Ux. n 2 qui nos ad exemplum sui hortatur; ib. ipsa sui brevitate; Cult. f. II 4 (mulier) si temperaverit a compositione sui; Res. 21 ex: ut dispositiones ... lucem sui fugerint; Pat. 5 causas ... ad originem sui confert (ira); Paen. 3 solatium sui saturans; Marc. II 2 ex auctorem, quem a primordio sui bonum et optimum invenerat; ib. IV 25 ipsam magnitudinem sui absconderat.

Erst dem Spatlatein gehort an mei causa (Kalb: Roms Juristen, S. 72j Landgraf zu Reisig-Haase, S. 586 f. Wolfflin, Arch. I 172).

Scorp. 9. 11 (!tala) mei causa (lvExEv l".oil); Apol. 28 quos ultro sui causa placare deberet; ib. 41 nosn causa.

b) Der Gen. deflnitivo8 (od. appositionalis) erscheint bei T. in verschiedenen Formen; die urspriinglichste ist a) die, bei der der Gen. statt der Apposition steht, Z. B. herba {oeni /Jo'r,xWJ 16(1'1'00 Hermog. 22. 29; sie ist echt lateinisch (Schmalz, Synt.s § 58).

Cult. f. I 2 instrumentum istud muliebris gloriQe (= muliebris gloria); ib. illnd ipsnm bonum feminarum naturalis decoris (= n. decor); Monog. 11 quam lacte educabat, nondum solido cibo validioris doctrinae ( . validiore doctrina k Pall. 1 pallii extrinsecus habitus (das Au6enkleid , niimI. das Pallium); Hermog. 26 fibula coniunctivae partictilaej Res. 60 compitum stomachi (= stomachus, qui compitum est); Praescr. 3 arolent ... paleae levis fidei; ib. 31 avenarum autem sterilis {oeni adulterium (sc. semen) (den falschen Samen des Windhafers, niiml. des tauben Strohea); ib. Mex: praecedente illo fine supradicto posteritatis (= posteritate); Pat. 1 patientiae sanitatem suspirem ... necesse est (sanitatem i. e. patientiam); Res. 51 nobis arrabonem spiritus reliquit (2. Cor. 5,5 'rOV &""a/Jiil1la 'roil "VWI'"'ros).

/J) Nahe hiermit verwandt ist der sog. identische Gen. oder Genet. inhaerentiae, d. h. die Verbindung eines Subst. mit dem Gen. eines Synonyms (cf. Wolfflin, fTber die Lat. des Afrik. Cass: ·Fel.

Erstes Kapitel. Die Casus.

19

S.430, der dies ala semitisch bezeichnet):.An. 54 omnes lobes mundialium sordium (alle Flecken des weltlichen Bchmutzes); ib. caeno immunditiamm; Idol. 6 spiritu vilissimi nidoris alictfius; Marc. 114 ex quanta obstinatio duritiae tuae; Ind. 1 minor aetate temporum; pall. 2 diversitatis dicordiam vices foederant.

,,) Der Gen. vertriU ein Adj., wie sehon bei Suet., Sen. phil., Iuv., Apul. (z. B. Met. 10,4 perfidiae suae consilia ihre treulosen Plii.ne):

Apol. 37 ob cothurnum facundia~ (= facundum). Tert. ist hier ohne Zweifel durch die Sprache der Bibel beeinflubt"), z. B. Mart. 2 vos odor estis suavitatisj Praescr. 40 An. 57 spiritalia. "equitiae (";VWI'tn:'''" 'J:ijs ,,;oV1](>ias); Marc. IV 24 spiritalia. malitiae; dergleichen Gen. liebt bekanntlich das Hebraisehe und dementsprechend die Septuaginta und das N. T.

An. 28 de adytis fallaciae (ans dem fiilschlichen Grabe); ib. ex: qui res sanguinis gessit (blutige Taten); ib.40 sensus delictorum (siindhafte Gedanken); ib. 45 (fit) ex ratione naturae (= natura.li); ib.48 ex kumiliationis officiis (erniedrigende Leistungen); ib. 57 sub illo {idci argumento (unter jenem plansiblen Grunde); Spect. ~ in inter ceteros ritus superstitionum suarum (= superstitiosos); ib. 6 reliqui .. . de natalibus ... superstitionis causas habent; ib. 18 propter Groecioe otium altiles homines oderis (= Graecum, Graecis usitatum); Mong. 5 duas Gfaeciae litteras, summam et ultimam, sibi induit dominus (= Graecas); Apol. 11 (1580) cum omni rationis gubemaculo inventum est (= rationali); ib. 15 in: cetera lasciviae ingenia (= Isscira}; ib .. 18 in: viros iustitiae (= iustos); Cor. 15 in castris vere tenebrarum; Ux, 15 a die illo timoris deprehendamur; ib. 8 aemulationem libidi"is (== libidinosam}; Monog. 3 permissio habet causam a.liquando et necessitatis (einen zwingenden Grund); Virgo vel. 8 ante nuptiarum congressum (= nuptialem); Val. 15 eo de gaudii risn lumen effulsit t= freudig); Car. Chr. 16 in: ut evacuaret in semetipso earnem peccati (d. siindhaften Leib)j Nat. IT 7. (107, 13R) ingenuitatis studia producitis (= ingenua); Res. 49 conversatio vetustatis (der alte Wandel) jib. 63 blasphemiae fabulae!); Marc. IT 20 in: tenebras blaspkemiae; Praescr. 34 de doctrinis venenorum (durch giftige Lehren); ib. 44 (qui) fidei veritaUs periculuin non cavent (= fidei verae); Pud. 19 per baptisms veritatis -purgatus; An. 46 (376,8R) noverunt et Romani veritatis huiusmodi somnia (solche wahr gewordenen Traume); Marc. 115 ex: habes tres substantias divi"itatis (= divinas); ib. 29 matrimonium ut malum et impudicitiae (= impudicum) negotium reprobst; ib. IT 19 ex: praecepta bonitatis (giitige); Mart. 5 saevitiae et cruciatus cerlamina (Praescr. 2

1) 1m Hebri!.isooen iBt das Adjekti~ schwach entwickelt; dafiir treten Genetivevon Subst. em, S. BlaB, Gramm. des NeuteBtamentl. Griech. 1896, S. 96 f. i) Act. apost. 6, 11 ~"cmt {J1.CXI1CJ111p.las;. (cod, lit).

20

. Enter Teil. Syntax.

braucht er in diesem Sinne dasAdj. cruciarius); Pud, 16 (255, 26R) (apoetolns) studet compescere benedictionis ooncubitum, ne maledictionis excusetur (= benedictum); ib. 20 (268, 9) invenerit maculas mboris et f)iroris (rote und griine). Hypallage tritt ein, wenn zu dem Gen. ein Adj. gesetzt wird, z, B. Orat. 6 ex: longae securitatis spatia. (!anges Wohlleben); Ux. IT 8 cinerariis peregrinae proceritatis (= peregrinis et proceris); Cor. 9 impietatis oontumeliosae coronam populus conscivit (den schmachvollen und rnchlosen Kranz).

c) Gen. partitivus abhiingig von Adj. oder Pron. (Schmalz Synt.' § 62, Draeger 1453, der behauptet, daB dieser Gebrauch naoh Tac. seltener werde; Klu8mann, Cur. Tert. Gotha 1887, S. 67, Hartel Patr. St. IT 54. ill 11) e) nach einem Sing. Ein pariitives Verhiiltnis liegt vor z. B. Car. Chr. 15 ergo dei filius in tantum humilitatis exhaustus? Marc. 125. IV 15 in post tantum aevij Pat. 14 ex: tantum gaudii ... distulit (lob); Nat. II 9 quod nulla gens alia. tantum sibi superstitionis invenerit; Marc. ill 23 ex, IV 41 in tantum scelerisj Nat. I 18 reliquum obstinationis; Marc. IV 11 a summo cadi ... ad summum usque mas (ps. 19, 7 Id "X()oV 'rOO o.o()«voii)j ib. 14 a summo terrae (Id "X()oV 'ri1~ rill; Ies. 5,26)j An. 19 in: qui vel modioo temporis viduant animam intellectu; An. 35 in aliquid innocentiaej Val. 30 in aliquo disciplinae.

Ungewdhnlieher, weil kein psrtit, Verhii.ltnis zu grunde liegt, sind Beispiele wie Nat. 118 ex: media quotidie pacisj Pall. 2 novum tJitii (= novum vitium); Pall. 1 ab utroque laterum (= latere); Hermog. 5 ut non totum dei materiae dedisse videatur; ib. 6 non tatum maUriae habere; Pall. 2 quantum urbium (= quantas d. i. quot urbes); Cor. 6 in: babes communem istam (legem) in publico mundi; Pud. 15 (251, 1 R) qui non dedecoris tantum, sed et sceleris manifestum dedamnaverit (eine oft'enbare Schande - ein oft'enbares Verbrechen); aueh beim Pariizipium: Marc. IV 38 ad propositum interrogationis (= ad propositam i.); Spect· 27 id mali inicit; Apol. 1 quid hoc mali est; Nat. 116 ad hoc sceleris; Val. 32 in: humana gens in hoc exitus ibit (= in hnnc exitum)j Marc. IV 7 a deo ignoto et in id temporis muto (bis zu der Zeit).

[Selten begegnet bei T. ein part. Gen. nach einem Adv. wie Pall. 4 tunc locorum (= tunc temporis, was nach Schmalz Synt.s § 62 A6 "wohl afrik. Ursprungs" ist); Val. 14 dum ita rerum habet (o1S'rCi) 'raw "()«,,p.,x'rCi)V 1%000'«).]

P) Nach einem Plur.: Idol. 11 in: cetera delictorumj Apol. 7 cetera rnmorisj ib. 18 inter cetera memoriarumj Ux. I 3 inter cetera peroersitatum suarum; Nat. II 8 ex: inter cetera honorum et remunerationum; Pud, 17 cetera camis; Cult. f. II 9 in: cetera cmporis; Exh, cast. 11 ex: inter cetera bonae mentis (so Oehl.); Marc. V 19 ex: cetera praeceptonwn. Res. 60 reliqua genitalium (= r. genitalia); Spect. 6 reliqui Zudomm;

Erstea Kapitel Die Caaus.

21

Pall 5 omnia kominiS simul contegit (pallium) (den ganzen Menschen)j Pud. 15 in: abdicamus occulta dedecoris (~a "(>1m~a ~ijs alt1'X,v1ITJS 2. C()r. 4,2)j Marc. IT 11 arborum {'I'Uduosa (= arbores fructuoBae)j Nat. I 19 in: horrenda obstitiationum ChristiafUWUm.

d) Gen. comparationis (Grii.zismuB naeh Schmalz, Synt.B § 92 A 1):

Apol.40 maiorem .Asiae et .Af~ terram; Car. Chr. 3 quod angelia inferioribus dei licuit; Hermog. 9 praevalens eius (sc. materiae) d. h. machtiger ala sie; Val. 14 casus sui potiorum desiderio (von Sehnsucht naeh dem, was besser ala ihre Lage).

e) Gen. exclamationis, diehter., in Prosa nach Schmalz, Synt.' § 71 auBer in der lat. "Obers. des Briefes des Clem. Ad Cor. 53, 5 0 magnae caritatis nur bei Tert. Paen. 12 pro malae tractaflionis.

f) Der Gen. (eig. Locativus) bei Llndernamen naoh Analogie der Stadtenamen kommt (wie aueh z. B. bei Apul. Met. 2,21 ignoras Thessaliae te consistere) einige Male vor: Cult. f. IT 6 pudet eas etiam nationis suae, quod non Germaniae stque GalZiae sind procreatae; Apol. 21 Orphens Pieriae, MusaeuB Athenis, Melampns Argis, Trophonius Boeotiae initiationibus homines obligarerunt; Nat. IT 16 cerasium Cn. Pompeius de Ponto primus ItaZiae provolgavit (wo ein Gen. part. wohl nicht anzunehmen ist).

g) Der Gen. nach den Adi. relativa. Mit Recht sagt Schmalz, Synt.B § 64: "Wenn irgendwo, so hat in dies em Gebiete der Grammatik die Analogie ihre Macht entfaltet." W enn er aber behauptet, da8 (abgesehen von ApuleiuB und Ammian) "die ubrigen nachtacit. Schriftsteller uber das von Friiheren Verwendete nicht hinsusgehen", 80 tri1ft dies fUr Tert. m. E. nicht zu, der, wie man aus dem nachfolgenden Verzeichnis ersehen wird, doch gerade in diesem Punkte noch erheblich weiter geht ala die friiheren Schriftsteller. Ich wahle der Ubersichtlichkeit wegen wieder die alphab. Reihenfolge. I. a. verweise ich auf Draegers (z. T. veraltete) Ausfiihrungen I 474ft'.

acutus (statt mit ad oder in c. Abl.) nur An. 20 (332, 18 R) sapiendi dicendique acutissimos.

alienus (in der Bed. fremd auch schon bei Cic. u. Sall. einige Male mit Gen. naoh Schmalz, Antib. s. v.) Val. 14 in: in loea Zuminis aliena; Res. 44 in re aliena salutis; Marc. 122 aeternitatis aliena; ib. V 12 ex: (dominum) percutiendi et saeviendi alienum; Val. 26 salutis alienum.

avius ~,ab.weichend", sonst mit a) Pud. 10 (240, 3 R) veri avia.1) caecus (Lucan. Quint. Gell. Draeger 1481) An. 10 aurium caeci ( culices); Apol. 9 caecus incesti sanguinis.

coaetaneus An. 31 (anima) coaetanea suae mortisj Praescr. 35 '(haeresee) quae coaetaneae apostolorum. ')

1) Geistreich ist Bartels KoDjektur wri (I '1M.

2) Hier kann man Substantivierung annehmen. Dar Dat. steht Hermog. 6 quomodo primus (deus), cvi materia COCJd(me(l est.

Erster TeU. Syntax.

oondignus (archaiatisch ffir dignus, folgt me dieses der Konsti'. von &~'OSl), s. Wolfflin, Rh. M. 1882, S. 114) Cult. f. IT 9 in: simplicitatem condignam divinae disciplinae.

rontentus (nach Kuhner IT 322 d nnr im Spatlatein) Marc. V 11 contentus victo-riae.

domesticus Praescr.38 (aemulatio) quae neque prior neque Mmestica unquam est eius quod aemulatur.

exercitatus Praescr. 17 exercitatissime (Voc.) scripturarum.

extorris (Gen. statt Abl. schon Stat. Theb. 12,262 extorris regn'l) An. 25 in: animam - extorrem uteri; ib. 56 (391,2R) (animae) extorres inferum (= inferorum).

extraneus (nach Anal. von alienus) Cult. f. II 2 in: quid invitas cuius te profiteris extraneam; ib. 11 ad extraneas fidei; Monog.l ex: (caro) extranea spiritus facta estj Res. 16 ex nec exprobratio competisset in alienam culpae nee exhortatio in extraneam gloriaej An. 46 (375, 16 R) extraneus humanitatisj ib. 49 gens dei e3.:traneaj Marc. II 13 mali extraneusj ib. IV 7 (170,20) quibus magis impertisset quam extraneis creaiorie; ib. 11 in: extraneum legis. 2)

trequens wohl nur Ieiun. 17 (297,4 R) quis sanctior inter vos, nisi oonvivandi frequentior (der regelmaBiger mitschmaust).

idoneus mit Gen. Ger. Val. 11 (Aeonas) idoneos efficere generandi in se agnitionem patris; Res. 14 divinitas idonea restituendij Pud. 20 in: (testimonium) idoneum oonfirmandi ... disciplinam.

ieiunus in der Bed. nunbekannt mit" schon bei Cic. Orat. § 106 (ieiunas - orationis aures), in anderem Sinne bei T. Pud. 1 ex: ieiunas ~ lacrimas profusuris (moechis) (d. h. Tranen, die ihnen den Frieden nicht verschaffen).

imperfectus Marc. I 24 nolo ... imperfectum bonitatis arguere deum Marcionis (doeh vermutet Oehl. imperfectae).

incertus (dariiber Schmalz, Synt.8 § 64, der noch Plin. Ep. IX 13, 11 hinzufiigen konnte) Nat. II 12 generis incertos terrae filios iaetitamus; Marc. II 25 nee incertus admissi.

inconstans Nat. II 2 cum tam incerta et inconstans definiendi 'de deo philo sophia deprehenditur.

incontinens (schon Sen. N. quaest. 3, 30, 5 iHcontinens BUt) Ieiun. 16 in: populus incontinens gulae.

incredulus Res. 36 virlutis dei incredulos.

1) Der Abl. steht Ma.rc. ill 7 deo condignus. .

2) Otter folgt such a: Spect. 16 enraneum ab iis est; Res. 16 extranea omnino materia a substantia hominis; Pat. 1 extraneus a patientia; Marc. 126 eetraneus ab omnibus sensibus severitatis; ib. ill 9 dei ... a menda.cio et fal1acia extranei; ib. V 6 (2910) quos magis fl3!tt'aneos fuisse contenderim - ab omni conscientia dispositionum creatorie.

Erstes Ka.pitel. Die Casus.

23

infamis (wie infamare c. g.) Apol 39 (2640) coenulas nosfiras, praeterquam sceleris infames, ut prodigas quoque sugillatis.

infirmus Marc. II8 homini ... infirmo dominandi; cf. invalidus. ingratus (V erg. Aen. 10, 666) Apol. 40 illius rea est, cuius et ingrata; Marc. II 24 beneficii ingratusj ib. ill 24 ob utriusque promissionis ingratos.

inofficiosus Apol. 40 inofficiosus eius (sc. dei). .

insignis Apol. 19 insignes historiarum; Pall. 4 insignes libidinum (&I1ElrEtlDV Enil1fJI'O£).

intrepidus (wie securus) An. 32 (353, 31 R) (anima) nullius sublimitatis, nullius profunditatis intrepida.

invalid us Marc. II 8 invalido (homini) sustinendi.

legitimus Val. 30 ex: nec legitimum veritatis (esse) qui ... non amaverit feminam nee se ei iunxerit (kein echter Anhiinger der.

Wahrheit). .

liber (seit den august. Diehtern Draeger 1478) An. 22 liberam arbifrii (animam); Cor. 13 tunc liber kominis (so der Agob.) eras ... et nunc servus es Christi.

libidinosus (wie cupidus) Res. 32 divinae potius sapientiae religiosus quam suae libidinosus; Virgo vel. 13 gloriae Ubidinosum; Apol. 47 homines gloriae et eloquentiae solius libidinosi.

loquax (cf. perspicax, sagax) Apol. 16 mendaciorurn loquacissimus. operarius 1) Praescr, 7 dialecticam - operariam contentionum; Marc. IV 1 (1600) animos converlunt in sensus probos et bonae frugis operarios.

par (schon im Altlatein) Spect. 19 par eius; Apol. 10 ex: seminis sui par; ib. 11 horum pares; Car. Chr. 15 nostra (so, caro) par eius; ib. 3 (deus) par erit corum, quae converso. amittunt quod fuerunt; Ieiun. 10 (hominem) parem scilicet solis; Marc. IV 15 (1930) erit par iam creatoris; ib. V 14 alterius par; ib. V 16 in: parem creatoris.

peculiaris (sonat mit Dat.) Res. 13 alitem orientis peculiarem. peremptorius An. 25 (342, 7) (Eftfl('vOl1fJJcbc1:fJv) viventis infantis peremptorium.

plurimus Pud. 2 in: Marc. V 1 ~ in deus ... mise'l'icordiae plurimus (= noAviAEOS Ioel 2,13); Marc. II 24 patientem et plurimum misericardiae (Ion. 4, 2).

pollucibilis Ieiun. 17 obsonandi pollucibilior.

praescius (nach Draeger I 475 bei Dichtern, Tac. u. Eccl.) Apol. 11 praescius utique potiorum.

profanus (Min. Fel. 5,4 litterarum PTofanos; Apul. So cr. 3 in:

1) Substantivierl erscheint dies Adj. Z. B. Pat. 14 opef'aritAS ille victoriae dei; ib. ventris Dpef'arios (Bauchdiener); Marc. IV 30 recedite a me omnes operarii iniquitatis.

24

Enter Tell. Syntax.

profana philosophiae turba) Marc. IV 11 in: (publicanum) Iudaismi profanum.

profundus Hermog. 45 (sensum domini) profundum divitiaru", et sophiae (£rei naeh Rom. 11,33).

prosper Pall. 1 in: gaudeo vos tam prosper-os tefnpomm.

proximus Scorp. 13 (176,16 R) ut proximus denique von sui factus est (Paulus).

religiosus (cf. libidinosue) A pol. 16 qui crucis nos religiosos putat; Res. 32 divinae potius sapientiae religiosus quam suae Iibidinosua sacrilegus Res. 42 fundamenta tot vetemm sepultrwarum sacrilega (die so viele Graber schsndeten).

sagax (Hor. A. poet. 218 utilium sagax rerum; lust. 36,2,8 prodigiomm sagacissimus n, a.) Apol. 18 omnis litteratrwae sagacissimus. vernaculus ob mit Gen. (nach Anal. von domestieus, alienus u. extraneus) oder Dat., ist zweifelhaft An. 51 feminam vemaculam ecdesiae (= Christiania parentibus natam).

Neubildungen TerluUians scheinen zu sein:

pa8S1-oilis (T p) An. 12 animam passibilem constet eorum, quae sortita est patio

aedificatorius Car. Chr. 17 verbum aedificatorium rnorlis (Tod

bringendes ).

defensorius Marc. IT 14 (mala) bonorum defensoria.

tietJO'1'atorius Idol. 1 (31, 1 R) (crimina) tam detJoratoria salutis. exstructorius Car. Chr, 17 verbum exstructorium vitae.

Part. praes.:

abundans (vorwiegend poet. Kiihner IT 326) Marc. II 24 (dei) abundantissimi misericordiae.

curans (cf. ~"tlU).Elt1.ft()et ",wos) Apol. 47. Nat. II 2 curantefn rerum. intellegens (Draeger I 484) Val. 28 ne huius quidem operis sui intellegens.

possidens Marc. II 4 totius O'1'bis possidens; ib. 6 totius mundi passidens.

praevalens (mit Gen. Comp.) Hermog. 9 praevalens eius.

tumens Pall. 4 tumens animi (wie stupens animi Liv. 6,36; fidens animi Verg. Aen. IT 61).

h) Der Gen. nach Verben:

dominari (cf. lX(,'1,EW ,,"was Apul. Ascl. 27 mae dominanturj 39 catholicorumj Min. Fel. 12,5 Romani vestri dominantur) Apol. 26 nunquam domiMturi eiUSj Cult. f. 11 ille dominahitur tui (Gen. 3,16); Iud. 5 in: ipse tui dominabiturj Marc. ill 6 qui dominatur eorum (Ies,

42,20). °

comm.emoran (= commemorare cf. ll'Jl'J'}p.oJIWEW , ~VtX""'f.£VI1(JXEW nvet ,,"wog) Fug. 9 ut et illius commemoremU'1'; Marc. IV 22 et si commemoraremur pr.omissionis Moysi.

ErsteB KapiW. Die Casus.

25

e<mfundi (= pudere) mit Gen. ist zweifelhaft. Oehl. Iiest Car.

Chr. 5 qui mei oonfusus merit, oon(undar et ego eKcs; ebenso Eng. 7; Reiff. dagegen Scorp. 9 ex: qui me eonfnsus merit coram hominibus,et ego confundar cum. 1) Das griech, In:tut1Xv,,ol'f%' c. Acc. an den ben. SteUen (Marc. 8,38; Luc. 9, 26) wiirde fiir die letztere Lesart sprechen; jedenfaUs iBt Oehlers kritiBcher Apparat zur Entscheidung solcher Fragen zu unzuverlii.ssig.

gaudere (wie ~6o,."td ~wo~, cf. Apul. Met. 1, 24 voti gaudeo) Apol. 1 ex: quid hoc malum est, cuius reus gaudet?

inficere aliquem alionius rei (= incusare) Pud. 14 (250,9) ne ...

Paulum - tantae levitatis in{iceres (Reiff. vermutet infamares). Ebenso notare (cf. Gell. 4, 12, 2 impolitiae notabatur) Marc. IT 7 eligat ubi semetipsum erroris Hotet; und denotare Hermog. 41 inconcinnitatis et inaequaZitatis et turbulentiae denotari mereretur.

praeiudicare aliquem alicnius rei (vorher verdammen wegen e. S.) Monog. 13 ex: adulterii te praeiudicat.

reuincerel) (= convincere) Res. 51 in: pro apostolo ipso, revera maa:imae inconsiderantiae revincendo.

VacMe (statt mit Abl.) Pall. 2 (terra) vacans hominum; Idol. 8 nihil alterius rocat (nichts ist ohne Verbindung mit dem anderen).

Nach dem bekannten lucri dncere (z. B. Marc. V 20 quae autem retro lucri duxerat) oder habere (z. B. Cor. 11 lucri habitam oder fieri (z. B. Scorp. 6 [158,2 R] ipsa erogari, quae lucri fiant) iBt such endlich gebildet bani ducere~ (= w6ouiv) Scorp. 13 (175, 21 R) propter quod boni duco (2. Cor. 12,10 6,,0 EVlfo"w); Marc. V 5 boni dwm deus ... salvos faeere credenteB; ib. 12 nos.. deb ere boni ducere abesse potius a corpore; ib. 19 quomodo item bani dwm omnem plenitudinem in semetipso habitare?

8. Dativ.

a) Der Dativus auctoris (oder graecus) iBt bei Tart. sehr beliebt (wie ieh De serm. Tart. p. 8 f. bewiesen habe). Bier nur einige Beispiele: f%) beim. Perf. Pass. Praescr. 44 actum est nobis (so die beaten Handschrlften); Nat. IT 4 multum inrisus _kgyptio illi; Orst, 25 quod Danieli quoque legimus observatum; Marc. 11 in si quid reno gestum est nobis; ib. IT 2 solis haereticis cognitus non est; An. 55 in: Christo ... triduum mortis legimus expunctum. (J) bei anderen Tempora:

Praeser. 11 quaerenti invenietur; Nat. IT 6 (105, 23 R) cui res examinabitur; Scorp. 6 qu~"bus in lavacro ipsa vita deponitur; Mart. 2 con-

1) Idol. 13 ex steht in demselben Zitat super me - super illo; Fug. 7 ist CMtftMUlor confeBllionem Kon,j. Skaligers fUr daa handsch. con{tmilo.

t) Vielleicht ist auch Test. an. 1 (134, 8) statt erroris in se et iniquitatis in nos rei revincantur zu lesen: ... m flO8 remncannw.

3) V gl. Marc. V 17 in: secundum boni e:timmatioftent.

26

Enter Teil. Syntax.

tristetur illi, qui fructum saeenli suspirat (wenn nicht vielleicht ilk zu lesen ist)j Praescr. 35 apostolis non damnatur (0. Agob.) u. ofter.

b) Dativus commodi Spect. 8 delphines Neptuno vomunt (= in honorem Neptuni); Ieiun. 7 (282,4R) hae ernnt vires ieiunantium deo (Gott zu gefallen); ib. 11 (289,22) cum ista - eidem deo currant, cui et vetera; Marc. II 18 ut facilius homo ad ieiunandum deo formaretur (zur Ehre Gottes)j Apol. 2 ad canendum deo et Ohristol); ib.39 provocatur in medium deo canere; Marc. V 18 psalmis et hymnis deo canere docere (nach Eph. 5,19). Endlich mdchte ich hierher rechnen Idol. 1 immundis spiritibus cooperator ( . Gen.); An. 26 altera (mulier) semini stupids (stumpf d. h. unempfsnglich gegen den Samen, also = sterilis).

c) Dat. relationis: Ieiun. 13 (291, 24 R) ego me saeculo, non deo liberum (esse) memini (der Welt - Gott gegeniiber); Pat. 10 uterque laesi hominis domino reus est (vor Gott)j Monog. 9 nihil cleo interest, vivo an mortuo viro nubat (mulier) (fiir Gott ist kein Unterschied).

d) Der Dat llnalis hat bei T. eine ungewo~che AUBdehnung (Hartel Patr. Studien ill 81). Er steht a) bei Verben Bapt. 5 in: deos suos lavationibus effemnt (= ad Iavandumj; Apol. 16 qui diem Saturni otio et victui decernunt; ib. 9 defusum brachiis sanguinem ... nationes quasdam foederi comparassej Cor. 15 quid caput stroph~1o aut dracontario damnas, diademati destinatum? Spect. 2 ex: substantiam integritati institutam; Marc. V 4 (2830) cui rei misit filium snum (deus)?j Scorp. 6 (spei cumulum) cui studium snum cogeret votumque suspenderet (wofiir od. weswegen); ib. 11 in: ipsi denique praesides cum cohortantur negationi (= ad negationem); Orat. 25 paralyticum sanitati reformavit; Marc. IV 19 auditui suseitabat; PUd. 6 (229, 5 R) cui emolumento hodie pleniore disciplina coercetur; Bapt, 3 (terram) limo temperarant (zu Ton}; Apol. 2 (tormenta) spud vos soli quaestioni temperantur (= ad ernendam veritatem); Orat. 22 (virgines) et mem-

. brie et officiis mulieribus resignantur (= in muliemm statum transeunt); Val. 4 se huic naffl'esi suadere permissum est (sich zu dieser Haresie bekennen); Monog. 12 in: si non omnes monogamiae tenentur (an die Monogamie gebunden sind); Cor. 1 fugae~ accingi (= se prseparare, mit Dat. such Val. Fl. 2,197, Apul. Met. 8,2); Marc. m 22 in: cum nuic negotio accingerentur apostoli; Cor. 12 (Minervam) paci cum Nep-

tuno initae . . . coronatam. II) .

1) Mit dem Aecus. bedeutet es praenuntiare Car. Chr.20 ilie spud nos canit Olwistum, per quem se ceeinit ipse Christus.

2) Auch Pud. 4 .nee locis refen (es kommt ·nicht auf den On an) wiirde hierher geMren; doch will Hartel, Patr. St. IV 17 de locis sehreiben unter Vergleichung von An. 1 (298, 8) etsi nihil de loco interest, und ib. 20 (332, 17) at hie etiam de Iocia interest.

Entes Kapitel. Die CaBUs.

27

11) Bei Substantiven u, Adjektiven: An. 48 (379, 17R) Pythagorici ... fabam respunnt . onerosnm et inflatui papulum (bliiliende Nahmng); Apol. 47 (deum) neminem humanis rebus (nicht do. fiir die mensehlichen Angelegenheiten)j Nat. II 12 (118, 6 R) Caelum et Terram parentes ut et. ipSOB origini nullos (fiir den Anfang nicht, d. h. ohne Anfang), Spect. 1 expeditum morti genUSj bes. der Dat. Gerund. kommt so vor, z. B. Marc. ill 5 ex: petram potui sUbministrando comitem (den zum Liefem des Wassers dienenden Feleen), dariiber s, S. 55f.

e) Der Dativ des Zieles (hanptaachlieh dichterisch, s. Schmalz, Synt.a § 81X steht bes. bei Verb en mit in-, z. B. Mart. 4 qui se rogo immisit; ib. (serpentes) quss Cleopatra immisit sibij ib. 2 non imagi,nibus inonrris; Ux. I 7 idem, qui nos mundo infert; Cult. f. 15 clavus ... intimat tabtdisj Cor. 11 ne delictis incrdamus; Pud. 10 (240, 12 R) si scriptura Pastoris - divino instrumento meruisset inctdi (in den Kanon aufgenommen werden); An. 32 (354,1) am insultabit in aquila aut mari desultabit in anguilla? (in die Luft - in das Meer). Bisweilen bei anderen Verben, z. B. Pud. 11 ex: caelo reslUl1ptmnj Apol. 30 (imperator) caelo mittat excubias.

f) Der Dat. comparationis (von dem sieh ein erstes Beispiel schon bei Sall. findet (inferior nulli) s. Schmalz, Synt.' § 92 A 2) steht bei T. wohl sicher nur Herinog. 11 in: alii coaeterno inferius deputetnr, Dagegen ist Apol. 28 jedenfalls zn lesen quis enim ex viventibus quilibet non mortuo potior?, nicht cuilibet (wie van der Vliet, Stud. Eccl. I S. 38 will), denn wir haben hier die bekannte Breviloquenz = quilibet est: "welcher Lebende, wer es auch sei, ist nicht besser ale ein Toter?"

g) Verba mit dem Dativ:

adsidere alieni (in den Bed. ,,Krankenpflege leisten" und "eingeschlossen halten" seit Liv., s, Schmalz, Antib.: s. v.) in iibertr. Bed. Ieiun. 8 in: ostendens, in quibus officiis adsideri ecclesiae debeat (in der Kirche ausharren). Dagegen steht es in der nachklassischen (z. B. Sen. Ep. 72,3 huic [philosophiae] adsideamus) Bed. von assidue incumbere Apol. 19 multis instrumentis cum digitorum snpputariis gestieulis adsidendum est, wiewohl auoh hier die Grundbedeutung des Dabeisitzens noch zu erkennen ist,

antistare (Cat. Nep. Silo Front. Apul. naeh dem Thes. s. v.) Res. 35 nos multis passeribus antistamusj ebenso Fog. 3 u. ofter; Res. 61 in: nt etiam homin£bus antistesj Apol. 30 in: morluis antistantj Virgo vel. 10 continentia virginitati antistat.

cavere sibi ,,sich hiiten" Scorp. 2 (148, 17 R) cave tibi ne sequaris ist durch das Griech. "(JOI1EXE I1Ectmrp Deut. 12,30 veranlaBt. communicare C. Dat. 1. trans. aliquid alioui (statt cum, welches .sich Virgo vel. 2 findet) ist ausschlie.6l. Spatlat. (Schmalz, Antib. S. v.):

Apol. 39 (2630) qui uxores snas amicis communicaveruntj Val. 9 in:

28

Enter Teil. Syntax.

ceteris quoque communicare quae norat (cf. Mamert. pan. Maxim. 10 oJ,icui regionem c.; Ascon. In Pis. p. 16,20 communicata sunt indicia senatui et equitibus Bomanis u. s. W.).I)

2) Intrans. «) mit Dat. der Sache "teil haben an etw8a",) (= XOWGWE;;V 'tw£) findet sieh erst in der kirchl. Latinitli.t. Pud, 18 (260,9 R) neque communices delictis alienis (",1j6s "owdnlE£ It'''<<(''tun, ~.uo't('uns 1. Tim. 5,22)j An. 25 an et fJaktudinWus invicem communicetisj Res. 16 ut dominorum et anctorum mentis et ipsa communicent; Virgo vel. 3 in: utrique const.4dudini communico.batur (man hatte teil an beiden Gewohnheiten); Marc. IT 16 licet fJocabulis communicare videantur ( substantiae).

P) Mit Dat. der Person Pud. 6 (229, 9 R) communicahis et homicidae.

config1M"are "ii.hnlich bilden" steht in der eigentl. Bed. An. 9 ex: concreta et config1M"ata corpori anima; VaI. 1 turpis sima figments config1M"antes facili caritati (cod. clsritati), in der «bem. Bed. = deuten auf Pud, 7 (231, 2 R). cui alii configurasse eredendum est quam ethnico perdito; ib. 9 ovem et drachmam et filii luxuriam ChristiaM peccatori

config1M"are. .

congredi alieni (of. tJvv(tJ't«tJ.f}«' 'tw£) An. 1 in: congressus Hermogeni.

conlineare gebraucht T. (wie configurare) in ilbertr. Bed. Pud. 7 in: procedant ipsae picturae calicum vestrorum, si vel in illis perlucebit interpretatio pecudis illius, utrumne Christiano an ethnico peccatori de restitutione conliniet (ob sie auf den christl. oder heidnischen Slinder zielt).

conluctari alieni (cf. ",,xXEtJ.f}«l 'tw£) Car. Chr. 3 conluctatus homini angelus.

conregnare alieni (tJVV,x('XEW 'l:wt) Ind. 8 Cleopatra COtWegncwit Augusto.

curare alieni (nach Brix zu Plaut. Trin. 1057 bei diesem an 3 Stellen, sonst im Spatlatein, S. Oehler zu Apol. 46, Hildebrand zu Apul. Soer. 2, ferner Fronto p. 228, 19 N qui nocti atque 000 hominum curaret) Apol. 46 (282 0) saluti suae curant.

1) AbBOl. gebraucht (wie anch bei anderen) iBt es Z. B. Spect. 3 iustum illum videtur praedicasse, quod in concilio et in conaessu Iuda.eorum ... non communicamt. Eine etwas andere Bed. liegt vor Marc. ill 16 in: dei nomen quasi na.tura.le divinitatis potest in omnes communicari (ka.nn auf a.lle a.usgedehnt werden); Vat. 26 cum Demiurgus animam mox de suo a.ftI.a.tu in Adam communicaret (= transferret) .. Nicht hierher gebOrt die trans. Bed. = "0""0;;" "erniedrigen", die sieh in Bibelzita.ten findet: Spect. 17 qua.e ore prola.ta. communicant hominem; Pat. 8 (cf. Marc. 7,16); dariiber S. ROnsch, It. u. Vulg. S. 364.

2) Der Ace. steht in der Bed. "teilnehmen" Spect. 12 necesse est ... commtmicet etiam maculas. .

Erstea Kapitel Die Casus.

29

despoliare mit Dat. statt init Abl. ViU. 32 ex despolior seXui meo. habere mit prii.dik. Dat. (wie bei esse, dare u. s. w.) Car. Chr. 9 novitas miraculo habitaj Nat. I 1 (60, 5 R) bnrpia timori, pudori impia habent. So gebraucht er odio habere (= 1l£t1Elv) Marc. V 18 (3280) nemo carnem suam odio habetj im Pass. (ffir die fehlenden Formen von odi) Scorp. 11 (171, 7 R) odio habemur ab omnibus hominibus.

ieiunare (nach Anal. von parcere, temperare) Ieiun. 3 si uni arbusculae ieiunare maluisset (Adam).

indignari (wie ~rava"T:E'&v T:W£) Pud, 7 (231,24R) quod indigna,.emu,. spei ethnicorum. Oder iBt· dies der Gen.?

inholare ,,a.nhauchen" Apol. 23 (2120) aria inhalantes.

inhiare mit Dat. ist bei spiiteren Prosaikem nicht selten (z. B.

Tac. Flor. Iustin.) Apol. 9 humanis membris inhiantj ib. humano (sanguini) inhiarej Nat. I 15 (85,25 R) humanis visceribus inhiatis.

inolescere (einwachsen) in der urspr, Bed. bes, bei Dichtem mit Dst.; in iibertr. bei T. Pat. 13 cineri et sacco inolescit (verharrl in); Apol. 40 (humana gens) omm'bus vitiis et criminibus inolwitj Virgo vel 10 non concupiscendi cui concupiscendo inoleveris grande certamen est.

intendere C. Dat. (wie :t~Ot1IXEW T:£vt, auch schon bei friiheren Schriftstellem statt mit at!) Ieiun. 2 intendentes spiritibus mundi (:t~Ot1- ExonES :tvwp.at1£ :tAavo£S)j Marc. V 3 (2790) intendamus enim et sensui ipsi et causae eius; ib. 15 in: brevioribus quoque epistulis non pigebit intenderej Spect. 20 impudicitiae intendimus et insolentiae ... et immisericordiae.

interesse mit Dat, statt Gen.: Apol. 33 si homo sit (imperator), interest homini deo credere; An. 25 in: nulla interest pro{essoribus veritatis de adversariis eius, maxime tam audacibua

interpretari mit Dat. steht fUr attribuere oder deputare Virgo vel. 15 hoc nos interdum diabolo interpretamurj Marc. V 7 (2950) cui rei figuram extranei sacramenti interpretatur?j Cor. 11 (delicta) transgressioni interpretanda (was Oehler richtig erklii.rt: quae transgressioni adiudicari, pro transgressione iudicari debent).

invidere alieni aliqnid (naeh Krebs-Schmalz, Antib. S. v. "der klass, Prosa durchans fremd") ist dichterisch und nschldassisch (s. Landgraf zu Reisig-Haase, S. 603 f.) Pud. 8 licet et Christiano reconcfliationem dei patris in'Dideatj ib. 9 (238, 12 R) invidentes natiom'bus salutem.

iubere alieni findet sich erst bei Tac. (Landgraf zu Reisig-Haase, S. 600 und Schmalz, Antib. S. v.) Idol. 5 ex: nisi et tibi deus iusseritj Prax. 12 ex: iubebat, hand sib'i iussurus, si unus esset, aut sine iussu factums, quia non exspectasset ut sibi iuberet. Auffiillig ist Pud. 21 in: Dam tibi quae in te reatum habeant etiam septuagies septies itiberis indulgere in persona Petri, eine Art von Anakoluth, bei dem der 8chriftBteller das vorausgehende tim hernach vergessen hat.

30

Erster _ Teil. Syntax.

oporlet c. Dat. scheint singullii Paen. 7 in: delinquere non oportet audientibus.

praetimere (sonst "vorher fiirchten'~ heiSt mehr fiirchten als c. Dat. Res. 35 aeternitatem occisionis agnoscat propterea humanae ut temporali praetimendam.

succidere c. Dat. "unterliegen" Apol. 27 conditioni suae succidunt; Cor. 6 (universam conditionem) vanitati succidisse ({ntE~arrJ ROm. 8,2O)j Res. 55 non alia genua lapidationi succiderantj ib. 62 nec ulli simili necessitati succidendoj Pat. 5 ubi semel succidit impatientiae (so Oehl., indes die Hs. succubuit)j ib. 14 ut ... nec corporis quidem conflicta,. tionibus succidamusj Marc. IV 8 nulli omnino tactui succidisset.

Neubildungen T.s mit Dativ sind:

postumare alicui (nschstehen) Apol. 19 (1900) ceteri prophetae etsi Moysi postumant.

praeteresse c. Dat. (Ggstz. interesse "dabei sein") Apol. 38 ipsis rebus ... praetersumus (fernstehen).

4. Ablativ.

a) Abl. modi. Der Abl. eines abstrakten Substantivs wird bei den Afrikariem statt des Adv. des betreffenden Adjektivs gebrsucht; nach Schmalz, Synt.B § 85 A. hat hier der Umstand f6rderlich gewirkt, daB die Semiten keine Adverbien haben; s, Sittl, Lok. Versch. S.107.

Apol. 2 0 sententism necessitate (= necessario) eonfusam; Nat. 14 atquin temeritate (= temersrie Virgo vel. 3 oder temere) praesumeretur; ib. 18 in: non torments ob duritatem ac contemptum mortis animo recusemus (= animose i. e. fortiter); Hermog. 11 et iudicium frustra constituit deus, iniustitia (= iniuste) utique puniturus.

b) AbI. ca..usae. Der Abl. nomine mit einem attributiven Zusatze in der Bed. "wegen" (= causa) kommt wohl schon gelegentlich im klass, Latein vor (s, Schmalz, Antib. S. v.), jedenfalls bei Liv. (III 63, 5)j T. hat ihn oft. Cor. 7 in: coronarii isti agnoscant interim naturae suotoritatem communis sapientiae nominej Val. 7 in: elati situs nominej ib. 28 ecdesiae protegendae nominej Pud. 19 (262,6 R) nomine fornicationis (Zusatz T.s zu Apoc. 2, 22); An. 51 (383, 3) (ratio) crudelitatis etiam corporis nomine aversatrix; ib. 53 deficientis vectaculi nomine ... deficit; Res. 16 vas capacitafJi.s nomine dicta est (caro); ib. 28 reddetur quod ultionis nomine reposcetur: ib. 30 refrigerii nomine; ib.46 ex: non suo (i. e. corporis), verum delinquentiae nominej Marc. IV 10 paenitentiae nomine. Es steht auch bisweilen v 0 r dem Gen., Z. B. Marc. I 9 deum ignorari nec potuisse nomine magnitudinis nee debuisse nomine benignitatisj ib. II 8 quem excusabilem seiret nomine imbecillitatisj Res. 50 nomine culpae, non substantiae - nomine formae; An. 32 (353, 24) admitti et eapi nomine huius primae conflrarietatis.

Bemerkenswert ist hoc nomine Marc. I 12 hoc nomine ceseaticnis

Erstes Kapitet Die Casus.

31

et defectionis (wegen dieses Mangels und Fehlens); ib. 15 (materiam) infectam et hoc nomine aetemam (= hac de causa).

Bisweilen nahert es sich mehr der instrumentalen Bed., z. B. Marc.

II 25 locum sponte confitendi delictum et hoc nomine relevandi ... potestate sponte negandi delicti et hoc nomine gravandi (= hac re); Idol. 9 primi stellarum interpretes natum Christum annuntiaverunt, primi muneraverunt. hoc nomine (= hac re) Ohristnm, opinor, sibi obligaverunt; Hermog.41 (motus) intra utrum que ab utroque pendebat et hoc nomine ab ntroque determinabatur. So auchAn. 40 in: non tamen suo nomine caro infamia (durch sich selbst d. h. an und fUr sich).

Wie nomine wird auob. merito mit attrib. Zusatz kausal gebraucht (s.Wo)jflin, Archlv I 174f.; Ronsch, It. u. Vulg.1 S. 398): Apol. 14 Aesculapium canit avuritiae meriio, quia medicinam no center exercebat, fulmine iudieatum (= propter avaritiam); Marc. IV 8 (1720) merito unius proverbii eiectus refertur.

c) Der Abl. temporis steht ofter ffir den Acc.i): Iud. 8 Darius regnavit annis XIX. Artaxerxes regnavit annis XL et 1. Deinde rex Ochus, qui et Cyrus, regnavit annis XXIV. Argus anno uno, u. so im folgenden immer; leiun. 6 (281,1 R) (Christus) qui quadraginta diebus totidem que nocUbus ... ieiunium perennavit; ib. 7 satis enim paenitentia scelerum commendaverat (sc. urbem) ieiunium triduo functam; ib. ex: illi (Danieli) sex diebus ieiunanti; ib. 14 (293, 3) cur quinqnaginta diebus in omni exultatione decurrimus? An. 28 (348, 1 R) cum fraude vitae septennio exeruciatae; Val. 28 dispensationem mundi huins ... quanto tempM"e oportuerit, insequitur (solange es notig, also = quamdiu).

Nicht selten wird zu dem Abl. temp oris die Prip. in gesetzt, wozu in der Volkssprache schon fri1h das Streben nach Deutlichkeit fiihrte (auch im Griech. EV) (Schmalz, Synt.B § 95A. 2): Cult. f. II 7 in ilia die Christianae exultationis; Res. 23 in illo die (EV b'EtV'fl T:fI /jp,I(J'f 2. Tim. 1,18); ib.34 (ut) resuscitem illud in novissima die (cod. novissimo) (Ioh. 6,38), aber gleich darauf im Text novissima die; Marc. IV 12 ex in quo die (i. e. sabbato); ib. 43 in: in die tertia resurgemus; Pud. 16 illud in triduo resuscitabo (Ioh. 2, 19 EV T:(JUI~V /jp,I(Ja,s); Soap. 2 qui per genios eorum in pridie usque iuraverant; Spect. 8 alia in tempore; Iud. 8 Apol. 19 Marc. IV 7 quo in tempore; Res. 38 suo in tempore; Marc. IV 21 in tempore famis; Ieiun. 2 in

1) Dariiber Landgraf zu Reisig-Haase, S.684: "Diese Abl. temporis fehlen bei den alten Schriftstellern, bei den Klassikem Bind sie noch selten und kommen erst bei Spil.teren mehr in Gebrauch", B. auch Draeger I 634. Im nachklasB. Griech. findet sich ebenso dar Dat. neben dem Ace., bei Josephus z. B. ohne Unterschied.

32

. Erster Teil. Syntax.

novisaimis temporibus (6V iltJ,dpotr; ""t('oir; 1. Tim. 4,1); Marc. V 17 in novissimis diebus (loel 3, 1 P-E'rtX "'«Vr«).

d) Abl. absolutus. Wo T. hier Abweichendes bietet, ist es, wie man leicht sieht, auf sein Streben nach KUrze des Ausdrucks zurUckzuilihren, z. B. Res. 13 homines semel interibunt avibus Arabiae de resurrectione securis; Monog. 11 alienis iam dotalibus (bei sehon bestehender anderer Ehe); Val. 33 ex duabus facillimo prolatu (da das Hervorbringen aus zwei leicht ist). Auffiilliger ist Car. Chr, 25 ex: (resurrectio) hie habebit praestructionem, manifesto (= 61/1011 iM'oS) ism quale fuerit quod in Christo resurrexit. Dies ist gebildet nach Analogie der Part. Perf. Pass., die T. mehrfach so gebrsueht (s. Hartel, Patr. St. IV 22) Pud. 9 (238,2R) (filius prodigus) satisfaclo redit (= post satisfactionem); Apol. 18 in adiecit instrumentum literaturae, si qui velit de deo inquirere et inquisito invenire et invento credere et credito deservire; Marc. II 12 totum hoc iudicato (= iudieio habito) dispositum et ordinatum est; ib. 6 ex: dispecto quia (daB) ita debuerit instituere; Pud. 7 (233,5) fornicatorem qnis non mortuum statim admisso pronuntia.vit? (,,nach der Siinde", doeh vermutet R. ab admisso). Bemerkenswerl ist endlich An. 51 scio feminam - cum in pace dormisset et morante adhue sepultura interim oratione prosbyteri componeretur, ad primum halitum orationis manus - in habitum supplicem conformasse (interim oratione "unter dem Gebete des Priesters" ist wohl nicht Abl. instr. oder modi, sondem ein freierer Abl. abs.).

e) Ein hebrm.scher Pleonasmus liegt vor in Zitaten wie Marc.

II 4 morte moriemini (Gen. 2, 17 -D-«va'r9' ,bCo-l)-«VEitJ8-E); der modale Abl. (griech. Dat.) dient hier zur Verstlirkung und ist eine Nachahmung des hebr. Inf. absol. wie n~'C" ni'C; Marc. IV 17 redditione

. reddes (Deut. 24, 13 tbco6ot1E£ &"06WtJE£S); Scorp. 2 perditione perdet,is (Deut. 12,2 ""wlEt" ""OlEin); Marc. IV 40 in: concupiscentia concupivi (Luc, 22, 15 6"tA}vP.t" 6"E-D-vP-1}tJ«).

f) Bekanntlich wurde der Abl. mehr nnd mehr ein unverstandener Casus und muBte deshalb dureh Prlpositionen verdeutlicht werden. Dieser ProzeB ist bei T. sehon ziemlich weit vorgeschritten.

1. Der Abl der Ortsruhe mit Beifiigung von in bei Stiidtenamen ist iiberall selten (Schmalz, Synt.s § 94), Iud. 8 in Alexandria (bis). 2. Dagegen ist der Abl. separ. bei Stiidtenamen mit Beifiigung von ab hauflger ') (s. Thes. I 15,31 if.) Fug. 10 (lonas) tra.iecera.t ab Ioppe Tarsum; Apol. 15, Nat. I10 deum a Pessinunte.

3. Statt des Abl. instr. steht

«) sehr oft in entsprechend dem griech. 6V9): Res. 61 non in

1) Anderseit& fehit die Pdp. bei Lil.ndernamen schon bei Plaut., BO auch Marc. IV 26 populum Aegypto profectum (= ex Aeg.).

2) BeiBpieIe aUB dem neutestamentl. Griech. bei BlaB a. O. S. 114; I" iat hier eine Nachbildung der hebr. Konatroktionen mit l'

Entel Kapitel. Die Casus.

33

pane Tivit hoino, sed in dei verbo (doch steht Matth. 4,4, wie auoh Deut. 8,3, i1i 1X~'CG1 - inlnavel 6nJ.U%'Ct); cf. ib. 26; Car. Chr. 23 si virgo concepit, in parm suo nupsit (durch ihr Gebii.ren)j Pall. 1 (habitus) circumstrictus in fibulae moran; Ux. IT 2 carnis sanetae in carne gentill inquinamentuID; Virgo vel. 11 ex: puberlatem in a.n.IDS, non sponsalibus aut nuptiis deeementesj ib. 12 immutare eompressam in habitu mnlieris j Fug. 11 in: si quem gradum in persecutionis tolerantia ascendent; Hermog. 25 satis ista de terrae nomine, in quo msteriam intellegi vult; Marc. ill 1 (veritas) in praescriptionnm compendiis vincit (siegt durch ihr abgekfirztes Priiscriptionsverfahren); leiun. 7 in: in nullo magis procuratam audimus dei clementiam quam in abstinentia; n, after.

(J) per (schon bei Sall. Liv. Tac. und den aug. Dichtem) Marc. ill 11 in: ut qui (i. e. Christus) naseibilis ac per hoe carneus annuntiaretur; An. 43 ex: per imaginem mortis fidem initiaris; Besp. 4 qui eum per oleum aliquando curaveratj Apol. 21 per quae omnia molitum deum ediximus; n, after.

,,) a (was bes. bei Dichtem begegnet) vereinzelt Exh. cast. 2 quae vetat non vult, a quibns (neutr.) at oft'enditur.

6') de, das :fUr alle Arlen des Abl. eintreten kann; darilber S. unten. E) ex: Nat. I 10 ex: corpora exanimata ism morlemve simulantia e eanterio probat; Apol. 31 scitote ex illis (i. e. Iitteris nostris) praeceptum esse nobis.

4. Statt des Abl. causae steht ex: Marc. IV 5 ex: evangelii veritatem nunc ex conscientia (wissentlich) tramittit, nunc ex impudentia everlit; Apol -. 39 ex causa dei sectae; Marc. IT 16 ex causa humanae sslutis; Monog. 9 ex causa adulterii.

5. Statt des Abl. respectus (od. limit.) findet sich

a) a: Pall. 1 ab imperio et a eaelo bene est (was anlangt); ib. 4 (9330) (Achilles) labiis vacuerat ab uberum gustu (hinsichtlich des KoBtens der Brfiste d. h. um die Brilste koBten zu kannen); Virgo vel. 3 denudasti puellam Ii capite; ib. 17 a fronte quidem protectae (feminae).

(J) ex: Res. 53 ex qua substantia pariant inter se Chrisms et Adam? Scilicet ex came; licet et ex anima.

6. Jeder Abl. kann bei T. de bei sioh haben (Hartel, Patr. St. IV 45 ft'.), z. B. der Abl. causae: Res. 13 (alitem) de singularitate fsmosum, de posteritate monstruosum; An. 33 (iudicia) contemptibilia de poenis, fastidibilia de gratiisj der Abl. modi: Z. B. Idol. 11 sacrificia de periculis ... instrunntur ; Marc. IV 21 pascit populum in solitudine, de pristine scilicet more; Pud. 14 de quali contra aupereilio pronuntiare eompulsns est; An. 1 (299, 13) ism et de gratulatione responderat (nach Hartel a. O. ist gratulatio = gaudium, also -= cum gaudio); der Abl. comp.:

Z. B. Res. 6 ex: splendidior atque nobilior de obsoletiore matricej der

Hoppe, Tertu11ian. a

34

. Erster Teil. Syntax.

Abl. se par.: 'Marc, IT 9 dispositio de mali exprobratione purgaturj Res, 13 de ignibus ... exigi (und sehr oft de = ex, dariiber Langen, De usn praep. Tert. MUnster II [1869] S. 6)j der Abl. absol.: Nat, III (Tacitus) refert Pompeium Magnum de Iudaeis debellatis csptisque Hierosolymis templum adisse; am hanfigsten der Abl. insbrum.J): An; 3 (303, 12) de nidoribus philosophiae candidum et purum aerem veritatis infusoant; Pall. 1 ut adpulsum Scipionem ante iam de habitu salutasset; ib. 6 in: de occursu meo vitia suffundo; Scorp. 4 ex: quem (i. e. deum) iubeor ... de omni substantia diligere ; Marc. ill 15 de alieno (neutr.) instrui; ib. IV 15 infirma commendatio est, quae de alterius destruetione fulcitur; ib. 21 (211 0) nec de inferioribus materiia panis et piseis, sed de manna caelesti ... sexeenta milia hominum protelavit. Solehe Beispiele bietet fast jede Seite.

Auch bei einigen Adjektiven findet sich de z. B. bei alienus An. 25 (341, 10) sentiatis vivacitatem alienam de vestro (R. vermutet vestra) undbei dignus Nat. IT 15 in: digni de caelo Castorea; und smtt des Gen. bei securus Res, 13 avibus de resurrectione securis. Ganz besenders aber wird zu Verben de gefiigtj z. B. bei

confidere Fug. 10 con{idens de tutela domini (cf. Apul. Dog. Plat. 2, 20 de animae immortalitate confidat).

gaudere Paen. 8 vides, ubi de tuo reditu gaudeaturj Ux. 14 gaudet de eontumelia IIUaj Val. 9 Nun solum de patre gaudentemj Pud. 8 de restitutione Iudaei gaud ere et non dolere; Apol. 49 ex: vulgus vane de Rostra vexatione gaudetj An. 33 (Homerus) plus de saeouli remuneratione gauilebitj Praeser. 27 de quarum fide et seientia et conversatione apostolusgaui1et. Eberiso bei exsultare Scorp. 13 de prospectu eius

exultansj Marc. IV 32. .

laetari Paen.· 8 magis de regressu tuo quam de alterius sobrietate laetabitur.

lwerare Iud. 2 ex: Noe ... (deus) de diluvio lweravitj Idol. 1 de homicidii reatu non liberatur.

onerare An. 17 (323, 28) de mendacio onerant· (der Liige be-

achuldigen), .

~rgare Marc. IT 9 ex: dei dispositio de mali exprobratione pur-

gatur. .

uti Marc. IV 29 (240"0) de meis utiturj Hermog. 8 nemo enim non eget eo de cuius (substantia) utitur ... nemo de alieno utendo non minor est eo de cuiusutitur et nemo qui praestat de suo. uti.

7. Folgende Verba werden auBerdem bei T. ungewohnlich mit dem Ablativ (mit as) oder de) konstruiert:

1) Fiir das griech. ix steht ee in demselben Sinne Marc. IV 3S facite vobis amicos de mammona iniustitiae (Luc. 16, 9 nO£1ll1an Ea1J'fois; fJll1ol1S; I x 'fOV fUXp.mtiii; 'fTfs; M,xlas;) .

. 2) a steht vieIfa.ch wie ~n6 fUr das hebr. j~ s. BlaB a. 0., S. 123.

Entas Kapitel. Die Casus.

85

MUSari de (souat mit Acc. "vorschiitzEm'~ Marc. II 18 ode victus necessitate causaturj Fug. 8 ne ... de carnis infirmitate causeris. compescere ab sliqua re Marc. II 19 compescere linguam a malo (cr. ~trVdoll 'r~1I r).wt1t1tXlI t10v cbto "",,oii Ps. 34, 14).

curare de (etatt mit Acc.) Test. an. 4 ex: nihil de postero curaretj ApoL 39 quid enim de castitate curarentj ib. 31 de salute Caesarum curare.

o derivare a (sonst trans.) ApoL 21 (1960) derivantes a disciplina (indes ist vielleicht mit Scaliger zu lesen detJiantesj intr. findet sieh das Wort noeh Val. 9 und in der daselbst von Oehler aus Irenaeus Interpr. I 1,2 zitierten Stelle).

displicere a (statt mit Dat.) Fug. 4 quae a multorum sensu displicent (nachher folgt der Dat.).

dissimulare a (sonst mit Ace.) "ignorieren" Scap. 4 praesides ... dissimtMaverunt ab huiusmodi causis (= dissimulando destiterunt Oehl.). dissuadere ab aliqua re (statt aliquid) Exh. cast. 4 (apostolus) dis-

suadet ab eo quod supra indulserat. 0 0

e:x:cusare (ab) aliqua re gegen die Ubernahme von etwas entschuldigen d. h. davon befreien (so Ulp. Dig. XXVII 1, 9 excusari acoepta tutela u. a. Ict.) Pud. 12 cervicem nostram a tanto iugo e:x:cusantj Res. 61 os cibo e:x:cusamus (dem Munde die Speisen versagen).

e:x:pumicare a (eig. mit Bimsstein abreiben, iibertr. befreien von) wohl «1 Val. 16 susceptam - ab omnibus iniuriis passionis ea;pumicat (cod. expugnat).

frigere a (nach hal. von abstinere) ApoL 38 nobis ob omni gloriae et dignitatis ardore frigentibus. Ebenso

ieiunare a (weil ieiunus c. Abl. = vacuus) Marc. ill 7 Iud. 14 ieiunantibus ceteris a salute; Pud. 16 adspiee illum a iusta fruge naturae, amatrimonii dico pomo, animas ieiunare eupientem; An. 6 (animee) ieiunantes a philosophia.')

mundare a (und emundare Pud. 19 z. B. sangois filii eius emundat nos ab omni delicto [1. Ioh. 1, 7 ,",&a(>ttE' ~,."a!; &,to ~tlt1'r}!; al"l()'rtag]). Marc. V 12 (311 0) iubet ut mundemus nos ab inquinamento earnis, (cf. mundus a).

observare a (wie abstinere) Pud. 12 a quibus observando vos recte agitis (Act. 15,29 ii 011 ffun'r}(>oiiwE!; [amoo!; E{, ~(>tX~En).

paenitere de Marc. II 24 paenituit dominum de malitia (= uialitiae) (Ion. 3, 10 IU'rElIOfJt1E i~l -ra ,",xiX).

perire a (nach AnaL von deficere) Pud. 7 (231, 14R) quis magis perlt a deo quam ethnicus?

pudere de (statt des Gen:) Marc. I 13 (superstitio) in simulacris

o •

1) Nicht zu verwechaeln ~ermit iat Bapt. 20 et vos a lavacro potiua iei~ oportet, wo a lavacro = pOst lavacrvm iet,



36

. Enter Teil. . Syntax.

de nominibus et fabulis veterum mortuorum pudet (de steM wegen des folgenden Gen. mortuorum).

remediare a Scap. 4 quanti honesti viri aut a daemoniis aut vaIetudinibus remediati sunt? Dagegen steht in der Stelle Bapt. 9 aqua de amaritudinis vitio in usum. commodae suavitatis Mosei lignoremediatnr wieder de fiir ex, und remediare hat hier etwa die Bed. von redigere.

ridere de ·aliqu.a re (statt des Acc.) Apol.·2 (122,10)" (ne) de vestra rideat aemulstione.

sabbatisare (T p) ab aliqua re (wie abstinere) Iud. 4 intellegimus magis sabbatieare nos ab omni opere seniti semper debere.

siccare ab aliqua re (vgl. ieiunare, frigere) hat priign. Bed. leiun. 1· ex: siccantes cibum ab omni carne (trocken zubereiten ohne Fleisch) -. variare a' heiSt nabweicheri" Praescr. 42 a regulis suis variant. inter se (sonst heiSt es nschwanken" z. B. VaI. 10 de patris sem ita variant).

8. Adjektiva mit a:

alius a statt des blof en Abl. comp. (der zuerst bei Vano erscheint u. hauptsii.chlich poetisch ist) ist bes. dem afrik. Latein eigen (Schmalz, Synt.8 § 92 A. 3): Car. Chr, 15 quasi corruptela aliud sit a morte; Res. 3 alius ab ethnico eSj Prax. 8 (filius) alius a patre; ib. 9 alius ab alio (i. e. filius a patre diversus}; ib. pater alius a filio; ib. alium a se paracletum. (appellat), quomodo et nos a patre alium filium; ib. 18 .alius a patre filius non estjMarc. II 9 opus aliud sit necesse . est lib artifice; ib. m16 longe alium -4 Christo creatoris; ib. IV 18 (2030) (propheta) a quo alius esset; Pud. 8 alia longea praesenti et fabula et scaena.Ebenso

extraneus a (mit Gen. S. S.22) An. 16 (322, 6R) (delictum) extraneum a deo; Res. 16 extranea materia a substantia hominis,

intactus a Idol. 17 ab omni specie idololatriae intactum ..

muniiuS a (cf. mundare a) Idol. 17 loseph at Daniel mund·i ab idololatria] Nat. 15 in: a quo (neutr.) universitas niunda est.

mutus a (= carens) Test. an. 5 mutos ab (= sine) huiusmodi pronuntiationibus homines vixisse.

purus a (Ov. Met. 3,709. Sen. Suas. 6,2) Orat. 13 ut a false, a eaede, a saevitia, a veneficiis, ab idolatria ceterisque maeulis ... purae alleventur; Res. 20 ab omni allegoriae nubilo purae (voces); Pud. 22

(272, 5 R) ipse a delicto purus. .

salVus a Pud. 13 salvum (= integrum) abimmunditiarnm contagione. secundus a Pud. 5 in: secundam a deo religionem; Apol. 16 seci£nOO loeo abeis sumusj Scap. 2- hominem a deo secundum (nii.chst

Gott). . 9. Die apatlat. Ausdriicke rato habere und rato .. fieri· sind nach Thielmann (Arch. vn S. 343 f.) . weder Dat.i.noch Abl., sondern .der

Erstes Kapitel. Die Casus.

31

Acc. (resp. Nom.) naeh seiner tatsachlichen Aussprache. An. 35 in: nulli vitam istsm raw fierij Ux. II 9 pater raw Wet. Ebenso zu beurteilen sind wohl auch accepw facere und accepw ferre: Marc. IV 1 in: ut accepto eas faciam, ut ra~ habeamj Pud. 16 delicta ista ... accepw facitj Exh. cast. 2 quae v,.ult praecipit et accepw facit. Apol. 13 accepw ferent dei vestri; Nat. 17 (70, 13 R) tscent igitur et accepw ferumj Iud. 2 accepw ferens quae offerebat.

Anhang. fiber einige Prllp o s ibionen.")

circa bed. seit der silb. Lat. ,,in Betre:fl" (= xa't'ac. Ace.) z. B.

YaI. 4 multum cirCa imagines legis Theotimus operatus estj Res. 24 frnstrati circa veritatem; Ieiun. 2 ad omnem circa victum scrupulositatem (jeder die Nahrung betreffende Skrupel); Pud. 10 funambule ... omnis circa sexum sanetitatis; An. 34 ex: (Menelaus) qui circa Helenae recuperationem ... lsborsverit; Marc. II 22 pleno (corde) circa cetera quoque obsequia; ib. ill 4 circa ambos excidens ab optimi dei

titulo j u. ofter. .

citra' hat seit dem naehklass, Lat. die Bed. von praeter iibernommen mid heiBt dementsprechend 1. ausgenommen z. B. Ieiun. 13 in: cWra illos dies;

2. auBer (naeh alius) Praescr. 23 aliam evangelii formam a Paulo superductam citra eam, quae praemiserat Paulus; Pud. 9 nihil aliud argumentari licet citra id, de quo agebatur (= nisi).

3. iiber - h inaus Res. 48 gravati sumus cWra vires (bn!(J d'v'Val'w 2. Cor. 1,8)j Marc. ill 7 tempestivus decore citra fllios hominum( m(>alos "AlE' na(>a 't'oVS vlovs 't'eD'II &v{t(>mnaw Ps, 45,3) (ill 17 hat Oehl. ohne Grund die Konj. supra fUr citra in den Text aufgenommen).

4. wider, gegen Val. 10 quod citra pudorem erat nstum, Endlich 5. ist es = sine (wie auch sonst oft, s. Draeger 1616) Car. Chr. 25 cWra singularum ... opinionum congressionem.

iuxta in der. dem . Spii.tlatein eigentiimlichen Bed. "gemaB" (die sich aus der lokalen entwickelt hat, Schmalz, Synt.s § 106) An. 2 plane non negabimus aliquando philosophos iuxta nostra aensisse; Pud. 4 oceultae. coniunetiones ... iuxta moechiam et fornicationem iudicari periclitantur; ib.7 (233,17 R) iuxta drachmae exemplum (= secundum}; -ih, 13 nanfragos eos iuxta fidem pronuntiavit (hinsichtlich).

penes tritt .im, Spii.tlatein ffir apud ein (z. B. Apul. Flor. 4,87 penes iudices vincere); An. 14 (anima dividitnr) in octo (partes) penes Chrysippnm,etiam . in novem penes Apollophanem, sed et in duodecim

1) Auf eine eingehendere Darstellung des Gebrauches der Pril.poaitionen glaubte ich unter Hinweia auf die S guten, wenn auch nicht erscMpfenden Programme von Langen (Miinster 1868-1870) versiehten zu diirfen. Ich zll.hle hier .anf, Was fiir Tert. besonders charakteristisch, und was bei Langen weniger her-

vorgehoben iat. . .

38

Erster Teil. Syntax.

apud quosdam Stoicorum. Ds nun spud aueh = in 1) ist, so steht es auch fiir dieses z. B. Car. Chr. 20 in: non invenitur penes scripturas sanctasj An. 20 (332,19) penes Colyttum (ein Stadtteil in Athen)j Pall. 3 ex: pallium, etsi Graecum magis, sed lingua iam penes Latium est

(d. h. ist latinisiert). .

de (s, Langen a. O. IT [1869] 6ft'.) tritt nicht bloB zu jeder Art des Abl. hinzu, wie oben gezeigt, sondern es konkurriert such mit ab und ex und verdrli.ngt diese zum Teil. Es steht z. B. fiir ab: Cult. f. IT 5 de adversario ... aliqnid postulMej Cor. 1 speculstoriam morosissimam de pedibus absolvitj An. 43 (372,18) de Hermotimo sciemus; von der Zeit, wobei ab "unmittelbar nach" bedeutet, Res. 13 fiorebit ... velut phoenix, id est de morte, de funere.

Fiirex z. B. Pall. 4 (9400) quod si ... Diogenes de dolio latraretj Mart. 3 nee de cubiculo (miles) ad aciem procedit, sed de papiIionibus; Res. 26 panem de caelesti (= ex caelo) repromissum; iiberall de longinquo = e longinquo, de proximo aus der Nii.he.

de statt des Gen. pari., im klass. Lat. auf gewisse Verbindungen beschrii.nkt, ist fiir das Spii.tlatein bezeichnend lI), z. B. Cor. 15 ex: disboli ... quaedam de divinis affectaatis; Prsescr, 26 sliquid de lumine, id est de dei verbo; An. 46 panea de insignioribus perstringena; Test. an. 2 ex: neminem de praesentibus deis eontestaris; Pat. 3 nihil de impatientia hominis imitatus estj Marc. IV 22 (2160) tres de discentibua; Spect. 2 aliquid eiusmodi de gaudiis et de fructibus saeeuli metuit amittere; ib. 3 in: de seripturis auetoritatem exposcit.

Bisweilen fehlt sogar ein partitives Verhii.ltnis, z. B. An. 57 (392,24 R) plaga caecitatis de praestigiis non fuit (war keine Einbildung); Nat. 1114 de ista quoque specie adiciam (= istam speciem); ib. 15 longum foret recensere etiam de illis (= illos) j Orat. 8 Abraham (deus) sacrificare de filio (= filium) iusserat.

in fiir den Abl. instr. s, S. 32 f.j von den anderen Bedeutungen seien hier noeh erwii.hnt: 1. die konsekutive (bei Diehtem, Liv. und bes. bei Tac.) (s. Langen a. O. ill 4ft'.), wodurch der Erfolg der im Verbum enthaltenen Tatigkeit angegeben wird, z. B. Pud, 19 agat (mulier) paenitentiam, sed in finem moeehiae (so, daB ihre Hurerei ein Ende nimmt); An. 46 (Mandanae) vesicam in diluvionem Asiae fluxisse; Paen. 6 (poma) in acorem vel amaritudinem senescere incipiunt (so daB sie saner und bitter werden); Scorp. 5 (155,20 R) in mortem cruditavit (er iiberaB sich zu Tode).

2. Die finale, welche bei T. noch viel haufiger ist (vor ihm am

1) apud = in geMrt mehr der Volkssprache an, schon seit der klass. Zeit; bei T. sehr oft, z. B. Nat. II 8 (109,8) apud nOBtr&s'litteras; ib. 12 (119,8); An. 28 in: apud memoriam (= in memoria).

2) Im biblischen Griechisch wird iUmlich der Gen. part. oft dureh i~ oder «#6 ersetzt.

Erstes Kapitel. Die Casus.

'39

beliebtesten bei Tac.), z. B. Exh. cast. 2 voluntss dei in obaudientiam venerat (um befolgt zu werden); Praescr. 7 dominus ... stulta mundi in confusionem etism philosophiae ipsius elegit (um zu beschsmen); Res. 38 ex: non enim in gloriam nec in incorruptibilitatem, sed in mortem aliam suscitabantnr; Cor. 1 qui in defensionem delicti contendunt (= ad defendendum delictum); Res. 12 nihil deperit nisi in salutem (damit es erhalten werde) j Pall. 3 (cerrus) languescit in iuventutem (um wieder jung zu werden); ib. 1 (dicitur Carthago arietem) prima omnium armesse in oseillum penduli impetus (soll ihn zu einer Waffe gemacht haben, um ihn ala Pendel in Schwung zu setzen)j Hermog. 27 cui competit prima verbi positio in definitionem (um eine Erklii.rong abzugeben), eiusdem etiam declinatio verbi decurret in relationem (um seine Beziehungen anssudrncken); ib. 43 stetit .in dei compositionem (materia) (um sich von Gott ordnen zu lassen); Marc. I 29 (coniugium) aecusstur spureitiae nomine in destructionem creatoris (um den SchOpfer herabzuwilrdigen), qui coniugium ... benedixit in crementum generis humsni; Scorp. 6 arles et diseiplinas BUSS educere in medium, in hoc saeculi spatium, in speetaculum hominibus (also in verschiedener Bed. I) .

. So konkurriert ·in mit dem finalen Dativ, z. B. Exh. cast. 13 erunt nobis in testimonium (feminae); An. 51 (deus) signa proponit snis in solacium, extraneis in testimonium. Die Verbindungen in hoc, in quod finden sieh seit den aug. Diehtem; auch bei T. z. B. Pat. 3 in hoc venerat; An. 55 in hoc Christns inferos adiitj Marc. II 6 in hoc et lex constituta est; Marc. V 6 in: deus qui nihil egit omnino, in quod {weshalb) aliquid abscondisse existimaretur; Monog. 17 sufficiat tibi semel nubere, in quod (wozu) a primordio facta es. So bei aaMbere1) Pud. 7 in officium, in ministerium alienae idololatriae aliquas artes; bei admonere (sonst mit ad c. Ger.) Marc. II 8 in: admonito (homini) ·in legis obsequium; bei facere (statt mit doppeltem Acc.) der Deutlichkeit wegen ib. (homini) facto in animam vivam (so ofter)j ib. IV 35 lapis ... factus- est in caput anguli (Ps, 118,2 irEvq.fhJ Ell; "E«pcd~lI rmlltaS)j ebenso bei condere Marc. II 10 (homo) a deo in bonum conditus, und instituere Marc. II 8 in mortem institutum hominem probat qui nunc cupit in vitam restitntnm; ef{tcere Marc. V 4 ut e{{tceret tortuosa in viam rectam et aspera in. vias lenes (les. 40, 4 Iftrat 'fa l1"o.1.£a Els w.ftoEtav ... )j erodire (heranbilden zu) Car. Ohr, 21. ex flore omnis fructus erwiitur in fruetum; Virgo vel. 1 (fructus) MAditur in mansnetudinem .aaporis; Marc. n 1.7 ex: (quo facilius) bumsnitae in hominum refrigeria erodiretur.

ponere (='f£.f}llla£ ElS 'f£) Marc; IV 13 legimus positum eum in

, 1) Thea. I. l.u. adhlbeo646, 2Sfi1hrt noch an Sen. Ep. 16, S pbiloaophia in hoc adhibetur, ut j Quint. !nat. II 0', 4.. in hoc adhjbetm; ut.

40

Enter Teil. Syntax.

Iapidem offendiculi et in petmm acandali (naeh 1. Petro 2, 8); ib. V 2.11 posui te in lumen nationum (Ies, 52,6); ib. V 6 in. Bei esse steht es (wie Els bei Elva,1)) fur pro leiun. 4 vobis erit in eseam (Gen. 1,29 v",iv ltl1:a, Ell; (J~{iJtlw); Marc. IV 31 eeo vobis in dominum et vos mihi in populum (Ier. 7,23 llJop.cu Els .f}E6v).

Als TIbers. von ~1"tlT:EVEW Els 1:wa bfirgert sich im Kirchenlatein credere in ein z. B. Marc. 112 credunt pleri que in ilium; Pat. 9 in: in nostram (resurrectionem) credimus; ib. 16 ex; so auch sperare in Marc. II 19 sperantes in misericordiam ipsius (Ps, 33,18 t"t)j ib. ill 21 sperantes in Christum; ib.1V 42 speravit in deum (Matth. 27,43 "{"OtAtEJI i" 1 1:C)1I .f}E6v.

Der EinfluB· des griech. Ell; tritt namentlich in der Bed. ,,in Rucksichtauf", ,,in Bezug auf" hervor z. B. Marc. II 1 oportuemt autem in hoc solum disceptasse; ib. (ut) nihil ism quaereretnr in deum verum (statt de); ib. ill 1 congressio ista seorsum in Christum examinatura; ib. 5 ex: id se in Christum et ecclesiam agnoseere; ib.6 errare Iudaeos in Christum suum non lieere; ib. IV 29 (239 0) interroganti Petro in illos an et in omnes psrabolam dixisset.

Der Deutlichkeit wegen steht in (wie such sehon bei den meisten der oben angefiihrten Verben) ala Ersatz ffir andere Casus, z. B. statt des Gen. obi. Apol. 23 nostra in illos dominatio; An. 46 quanti autem commentatores et affirmatores in hanc rem; Marc. II 3 in: ineuntes examinationem in deum notum; auch beim Adj. An. 38 (365,16) (concupiscentis) scabida in eeteras culpas (lnstem auf).

Statt des Dat. Marc. ill 4 in: creatoris annuntiantis interea in homines Christum snum (= hominibus); ib. 6; Marc. IV 15 ex: fidere in hominem, sic et in laudem hominis; ib. 35 qui confident in monte Samariae (Am. 6,1 1:01s "E"oUt6t1, 8,,1 1:0 5(»os); Praescr. 23 ex: (ut) praedicarent,Petrus in circumcisionem, Paulus in nationes (fUr die Beschnittenen); An. 47 in: deo pollicito ... gratiam spiritus saneti in omnem eamem (= omni cami) jib. 36 in: unum esse a primordio semen, sicut et camis in totum generis examen. Bei Adj. z. B. Cor: 7 dies in ilium (= illi) soUemnes Magnam appellat Ooronam; Apol. 14 invidus in artificem.

Die Vertauschung des Acc. und Abl. bei in ist nach Norden, Ant. Kunstprosa S. 609 auf griech. EinfluB zuriickzufiihren, weil gemde zu jener Zeit tv und Els viel verwechselt wurden; im N. T. ist die Verwechselung nicht zu verwundern, da das Hebr. nur f hat.!)

1. Abl. ftir Ace. Fug. 2 omnia quae sunt ei in manu!) tua do

1) Eli bei El"cu und rly"otJ4£ ist ein Hebraismus, es entspricht dem hebr. '.,

2) Beispiele der Vermischung von Eli und i" im N. T~ bei BlaB a. 0., S. 119 if.

8) Marc. IV 84 in ist ebenfalls dabit in man" eius am besten bezeugt, obwohl Deut. 24, 1 60,11" Eli "ai ZEEqaS a/}"iJi steht.

Erstes Kapitel Die Casus.

41

(iv ~ XE£~t t10v hi~(1JXU lob. 1, 12); Cor. 11 ne in delictis incidamus; Car. Chr. 11 (anima) in carne conversa; ib.15 (earo) in caelo resumpta. est; Prax. 2 in caelo resumptum.; Marc. ill 22 do. signum Tau in frontibus virorum (Ezech. 9,4 hog .•• i,d ora 1'6- 'Z'Q):1l'a); Prsx, 16 in: omnia tradidit in sinu eius ... omnia tradita. in manu eius; Res. 18 (anima) in fJeritate (cod.) mortis cadit; Marc.! 15 (Marcion) creatorem in loco facit (wie ponit); Hermog. 41 et bonum et malum in loco facia; Scorp. 3 tradidit eos in manibus diripientium; Orat. 5 in: pertinet : .. in nobis. Solche Beispiele sind sehr sahlreich.t)

2. Acc. fiir Abl. (nach Landgraf zu Reisig-Haase S. 698 ist dieser Fall seltener und begegnet naeh Sittl, Lok. V. S. 129 zuerst bei den Afrikanem)j Hermog. 19 in finem deus fecit eaelum et terram; Orat. 1 in abditum adesse; Iud. 2 doceat in praeteriflum (= praeterito tempore) iustos sabbatizaase; Marc. IT 6 ex: oft'endentes in hominis ruinam (Ansto8 nehmen an); Fug. 10 illum non dico in mari et in terra, verum in uterum etiam bestiae invenio (man beaehte den Wechsel!); Apol. 40 Christianos esse in causam (dagegen in causa An. 24 [338,29. 339,16]); Idol. 15 in: idololatrian in hominis causam esse.

super ist 1. = praeter (seit Ball. und den Dichtem) U x. I 7 super haec recogites; Praescr, 33 in: adhibeo super haec ipsarum doctrinarum recognitionem; An. 20 (333,7); Monog. 9 adulteratur ... qui aliam earnem sibi immiscet super illam pristinam.

- 2. = mehr al s (naehklassiseh, in den hier vorkommenden Formen z. T. nur Spatlat.) Scorp. 14 ex: super deum diligere nec animam lieebit; ib. 1 eloquis domini dulcia super mella (mel Marc. IV 17) et favos (Ps. 19,11 {m!(> pi)., "a1 "'1(>tov)j Pall. 2 ex: amoenus (orbis) super Alcinoi pometum et Midae rosetnm; Pud. 13 (245,28) super ethnicum delinquendo (durch seine mehr ala heidnische Siinde).

3. = de (der Umgangssprache zu allen Zeiten eigen), u, z. bei T. sowohl mit A b 1. (der bei anderen Schriftstellem die Regel ist), wie aueh mit Acc. Der Abl. z. B. Car. Chr. 14 magnum eogitatum patris, super hominis scilicet restitutione jAn. 6 Soranus plenissime super anima eommentatus; Apo1. 35 perscrutari super Caesaris salute; Paen. 12 ex: super illa (sc. paenitentia) tacere.

Der Ace. z. B. Cult. f. 11 sententia dei super swum istumj Car.

1) Hermog. 84 omnia ex nihiloedita. in nmllo perventura.. Warum die Herausgeber das handschriftliche nmilo in nmilum II.ndem, sehe ich nicht ein. - Eine Nachahmung des griech. df'OloYEr" ,,, -rw£ "sich zu jem. bekennen" (atatt. dea Ace. oder doppelten Acc.) (von BlaB 0.. O. 128 als Syriamua bezeichnet) ist

Marc. IV 28 qui confitebitur in me . . . confitebor in illo qui confitebuntur in

0Iwiat0 (Luc. 12,8); Scorp. 9 qui in me confessus fuerit et ego confitebor

in Illo (Matth. 10, 82); dagegen haben die Haa. Fug. 7 qui confesBUB fuerit me et ego confitebor ilium.

42

Erster Tefl. Syntax.

Chr. 18 dispositio rationis super folium dei ex virgine proferendum; ib. 23 adimpleri propheticam vocem Simeonis super adhuc recentem infantem dominumj ib. 23 ex: disceptaturos super uterum Mariaej Apol.41 aeqnalis est super omne hominum genus (verhillt sich gleichmiiJHg in Betreff); T. wagt sogar mirari super Praescr, 1 in: non oportere nos mirari super haereses istas.

Zweites Kapite], Inflnitiv.

1. Der substantivierte Infinitiv (cf. Wolfflin, Arch. ill 70ff.).

Unter dem EinHuB des Grieehischen (s, Hoppe, De serm. Tert. 18 f.) erhillt der Inf. bei T. nicht nur attributive Zusiitze durch Adj. oder Pron., sondern er wird auch von Priip. abhiingig und kann alle Casus vertreten (Hartel, Patr. St. IV 59). Res. 7 totum vivere animae carnie est; An. 45 sapere nostrumj Res. 7 ipsum mori carnis est, cnius et vivere; Cor. 11 ipsum de eastris luois in castro tenebrarum nomen deferre transgressio est. Zuerst bei T. kommt der Inf. praes. pass. so vor, z. B. Pud. 14 maledici eam sequebatur; An. 19 unde illi (infanti) et offendi et demulceri (est)? Test. an. 5 (141,28R) instt'ui sustinebant (= exepectabant); An. 56 impleri sustinent; ib. 29 (348,27) non usquequaque contraria ex contrariis reformari alternant(I).

Mit Priipositionen z. B. Cult. f. II 11 propter istos enim conventus et multum oidere et viderij Nat. 15 ut fines suos habeant inter dici et esse.

Nicht nur Subj. und Obj. kann der Inf. sein (wie aus obigen Beispielen ersichtlich), sondern er kann sogar den Gen. vertreten: Em. cast. 10 rape oceasionem ... non habere, cui debitum aolveres; Nat. 121 (55, 18 R) secundum praeceptum, ne per deum quidem remaledicere; den D at. z. B. bei fac£lis (cf. An. 18 stultos sensus deceptui faciles) Bapt.4 spiritalem (so, materiam) et penetrare et insidere facilemj ferner bei allegare Res. 40 quomodo exteriorem quidem hominem CQrYUmpi allegarit, interiorem vero renol,'arij den Acc.limit. (graecus) z. B. Pall. 2 Ninus regnare primus (flfX6£).E1JE£1I n"(Jw't"os)j Marc: II 4 (deus) bonus et dicere et facere (in Worten und Werken); den Abl. sep. Val. 9 (Sophia) modico abfuit ... devorari et ... dissolvi.

2. Der finale Inf.') steht bes. bei V. movendi (sehon im Altlat., in Pross seit Val. Max., s. Schmalz, Synt.s § 145), z. B. bei venire Pud. 21 in: qui pati veneratj Marc. IV 31 invitare venit; An. 13 illam (sc, animam) salvam venit facere Christus; Virgo vel. 1 venftwum iudicare vivos et mortuos; Car. Chr. 6 (angeli) non venerant mori, ideo

1) Dieser Inf. ist haufig anch im N. T., s. BlaiS a, O. S. 218.

Zweites Ka.pitel. Infinitiv.

43

nec nasci; Scorp. 10 veni dividere hominem (~l&ov 61/1/~6lt£ &v&(Jm%ov Matth. 10,35); Marc. IV 9 ex: non veni legem dissowere, sed adimplere (mit ut Marc. IV 7) (0-0" ~l&ov Xlt't'ltlV6lt£, &l1a %lfJ(JW6lt£). accedere1) Val. 7 accedunt ... monere eum (cod. movere) (d. ApUl. Met. 4,3 dum cunctanter oecedo deeerpere). discedere Marc. IV 22 ex: discessit a Christo . . .. oculos percutere filiorum Israelis. procedere Marc. IV 33 processit annuntiare regnum dei. erumpere Marc. I 17 erumpunt dicere; . Res. 52 in: ( apostolua ) erupit statim ostendere. prorumpere VaI. 9 (Aeon) prorumpit in patrem inquirere; pros'lUre VaI. 14 prosiluit et ipsa lumen eius inquirere; Nat. I 7 prosiluit deferre; surgere Marc. IV 30 cum surrexerit comminuere terram (les. 2,19 o't'ltV &Vlt6't'fi .ft(JltV6lt£ 't'1JV rijv) (dafilr Marc. V 16 dominum consurgentem, ut comminuat terram). mittere Car. Chr. 6 Christus mori missus; Marc. IV 14 (1910) misit me curare obtritos corde; Res. 46 quam (legem) praemisit habitare in membris nostris; Scap. 4 qui Christianum quasi tumultuosum civibus suis satisfarcere dimisit. provocare Res. 5 in: ita nos rheWricarl quoque provocant haeretici, sicut etiam philosophari; Apol. 39 protJocatur in· medium deo caner-e.

Ziemlich Mung bes, bei Dichtem ist dare mit fin. Inf. (Schmalz, Synt.· § 145) Res. 17 dedi ... adversario dicere; Test. an. 5 quae deus suis dedit Msse; Marc. IV 19 (pronuntiatio) dedit Christo frequenter inculcare: qui habet aurea, andiat. Ungewdbnlieh aber ist dieser Inf. nach esse und dessen Composite z. B. Pud. 21 (269, 20) quia aut quantus es indulgere? (wie IM1:E c. Inf.); Apol. 22 in: angelos quolJ.ue etiam Plato non negavit; utriusque nominis testes esse vel magi adsunt. Der griech. Einftu8 zeigt sich hier uberall, z. B. aueh Pud. 13 ut emendarentur non blasphemare (~'IIlt %It£6Ev.ftw6£ I'll /3J.lt6PfJI'El'll 1. Tim. 1,20),)j Pall. 1 ex: (machina.) quae muros (rangere militat (SaImasius erklii.rt: 'quae muris frangendis militat'; Jos. Scaliger liest (ragore debilitat, andere wollen (rangere minitat).

3. Von den Verben, zu deren Erganzung der Inf. hinzutritt, ist in erster Linie zu nennen habere, welches bei T. ein Konnen und ein Mussen bezeichnen und aueh zum Ersatz fiir das Futurum eintreten bun (Thielmann Arch. II 66 if. und 380). Es enthiilt a) ein Konnen: Idol. 5 mtJere habeaS) (du hast zu leben); Test. an. 6 ex: nihil habens dicere; Pall. 4 habes spectarej Monog. 6 filii habebant deputari Abrahaej Virgo vel. 11 responderi ex diverso habebat; Fug. 12 non traditus autem traduci habebasj Praescr. 18 haec utique et ipsi

1) S. Thea. S. V. aecedo 261, 12 (wo T. nicht erwll.hnt iBt).

2) Noch in demselben Kap. (246,23) iibersetzt T. dieselben Worte anders so: uti diBcipliful'" acclpermt tIOR blaspherr&afldi.

8) Dies entspricht noch dem Gebrauche Ciceros, der Att. IT 22, 6 schreibt: nihil ~o a.d te BCribere i Fam. I 6 a, S de Alexandrina re tantum Weo poUiceri.

,

Enter Teil. Syntax.

kahent in nos retorquere; ib. 22 ex: probare non habent; ib. 42 acensationem eloqui non habent; Paen, 3 factum. ut corpus et tJideri et contingi habet; Apol. 37 quem habemus odisse? (fast = "diirfen'~.

b) ein Mussen1) (was nach Draeger II 305 unklassisch ist) Cult. f. I 1 etiam filius dei mori habuit; Monog. 7 benedictio decurrere kolHibatj Val. 32 ex: illuc hobeo deverlerej Virgo vel. 6 Christus nasci

. non habehat; Car. Chr. 6 quia nasci haberet; ib. Christus mori missus nasci quoque necessario habuit; Res. 22 ex: luctari habens cum mundi potentibus; ib. 27 in: ~bemus - allegorizare; ib. requiescere kahebunt; ib.39 sanguis hominis exquiri kahebit; An. 55luibes ... credere; Hermog. 21 ex: illud in totum habebat intellegi; Marc. ill 2 ex: in quantum credi habebat, ut prodesset, in tantum parsturam desiderabat (gleich darauf dOOens credere); ib. 11 si omni modo natus (Christus) credi kahebatj ib. 12 in: Christus Esaiae Emmanuel vocari habebitj ib. V 3 (2800) destrui autem lex habuitj Iud. [) quod in omnem terram erire habOOat (sollte) praedieatio apostolorum; ib. 8 (ilium) pati habere et civitatem exterminarij Monog. 7 ille nuptura in domino habet nubere - non habens nuhere (= diirfen). Beide Bedeutungen nebeneinander Iud. 3 dari enim habebat (sollte) cireumcisio , sed in signum, unde Israel in novissimo tempore dinosci haberet (= posset, wie T. hernach erldirt); ein Pleonasmus Pall. 2 (mundus) habeat necesse est mutare, eine merkwiirdige Konstruktion Scorp. 5 vitam qui malum dixerit, habet mortem, quam bonum dieat (= habet mortem bonum dicere "muB den Tod ein Gut nennen"), wo wahrscheinlich das W ohlgefallen an dem SatzschluB .Lvl..Lv diese Prolepsis veranlaBt hat. I)

c) einen Futurbegriff (oft = iliUm) (das romanisohe Fut. ist aus dieser Konst. hervorgegangen) Scorp. 9 ut etiam prophetaret, quod et· ipsi occidi haberent ad exemplum prophetarum; ib. 11 ex: aliter praedicantur, quam evenire habent; Marc. ill 20 in: sinon ille venisset, post quem habOOat evenire (kommen sollte); ib. 22 quod ... fieri habOOat merito a se futurum praedicabat (was geschehen sollte); ib. V 6 (2920) numquid ipse tunc Paulus destinabatur, de Iudaea id est de Iudaismo auferri habens in aedificationem Christianismi (der genommen werden sollte); ib. 13 (313) (ira) quae revelari habet; ib.18 quod kahebat revelari; ib, 1.3 haec habent fJransigi; ib. 20 ex: in carne deputari kahebunt (oder viell. mit 'Latinius demutari h. = aA.1ar.qtfOVTat.) j Iud. 8 (quoniam "daB'~ ista civitas esterminari haberet (= coni. fut.); fast ebenso ib. 13; Iud. 8 omnes prophetae nuntiabantde illo

1) Cf. Luc. 12,60 pdnnl1l'a lzm pan-r£ls,f)ofjf1a£; Clem. Hom. 1,17. 12,8.

2) Ha.rtel, Pa.tr. St. m 47 nimmt fiir Tert. auch habere mit dem Gerund i v u m in Anspruch: Nat. n 4 ex: eos ... in vacuum laborandum habittwos; indes iet dies die einzige beweisk:ril.ftige Stelle, und sie iBt obendrein eine Konjektnr ~ifferscheids. Diese Konstr., die bei Sen. rhet .. und bes. bei Tac. und Plin. min.

vorkommt, ist beka.nntlich Bpil.ter verschwunden. . -

Zweites Kapitel. Infinitiv.

45

quod esset venturUs et -pati haberet (neben dem Coni. Fut.l); Res. 40 (518, 10) post resurrectionem, ubi non utique die ac die renovari kabemus (worden erneuert werden); ib. ad futuram gloriam, quae in nos habet revelarij ib. 42 ex: cum a vita habeat dewrari quod mortale estj ib. 36 per eam quodammodo naaci _ kabentesj ib. 52 (536) 'cui dare habet deus corpus (= l'iUEt) jib. 30 quia recolligi hribeat et re-

compinui os ad os.' .

Die iibrigen Verba, welche einer Ergimzung ihres Sinnes bediirfen, mogen alphabetisch 1) folgen.

accendere~ (Anal. der Verba des Ermahnens) Scap.5 ex: inquirere accenditur.

accipere (wie suscipere) Marc. IV 34 (2510) nee enim accepisset Petrus dicere: tn' es Christus.

amare in der Bed. "pflegen" (= solere) ist nach Schmalz, Antib. s. v. ein Grazismus (= 'PtAEiv, bes. bei Sall. Hor, Ov. Tac.) Pall. 2 (921,10) terram ... vestiri amantemj Marc. II 28 ex: expedita virtus veritatis paucis amat (so, O1Jere). An folgenden Stellen aber hat es die Bed. von malle: Apol. 1 amant ignorare, cum alii gaudeant cognovisse; Nat. Il amatis ignorare quod alii gaudeant invenisse ; Scorp.6 amavit qui vocaverat in salutem invitare et ad gloriam.

calere (wie ardere bei Sall. u. Dichtern) Scorp. 1 ebulliunt calentes

et ipsi olfendere, figere, occidere. .

certare (schon bei Enn. Ann. 17 fro 5 V. 425 fluctus ea:tollere certant, dann bei Ov. Curt. Tac. u, a.) Pat. 11 certemus ... sustinere.

compellere (seit Ov. S. Draeger II 327) Apol. 2 (1'190). eonfiteri tormentis compelleretisj ib. 46 quis philosophum .. " lucemas meridie vanas proferre compeUit?j Nat. I2 in: invitum compellentes negare; ib.3 (62, 16 R) negare compellimurj Scap. 4 nec sacrificium compulit facere (sc, hominem); Marc. II 13 (vis) quae bonum etiam nolentes appefere et custodire compelleret.

concipere (wie suseipere, S. u, accipere) "auf den Gedanken kommen S)" Pud. 18 (260, 23) si et hie respondere concipiasj Res. 52 ex: spostolus concepit dicere.

1) Die EinteUung in kauaative und Hilfsverba (die ein Wollen und KlInnen bezeichnen), welche S c h m a lz, Synt. S § 148 f. bietet, scheint mir zum mindesten nicht praktisch, denn in dar ersten Kategorie finden sich z. B. die Verba des Forderns (postulo, posco) und Bittens (rogo, oro), wii.hrend er die des Wiinschens (opto, gestio, cupio u. S. w.) zu den Hilfsverben zilhlt. Ein Unterschied ist bier aber doch nicht einzusehen.

2) Dar Thes. s. v. 277,6 erwii.hnt Tert. nicht, wohl aber Mart. Cap. 6, 4S7 i Vict. Vito 2, 1S u. a.

S) Der Inf. auch bei Tac. Ann. II S8 im Sinne von "einen EntBchluB fassen" i der Acc. C. Inf. (sich vorstellen, daB etwas ist) Vell. II 117, S concepit (Germanos) esse homines qui; Ov. Met. 2,77.

46

Erster Teil. Syntax.

contemnere (wie fugere und mittere vorwiegend poet. [Hor, Sen. poet. Apul.]) Pat. 5 contemno quaerere.

deficere im Sinne von non posse ist dichterisch (z. B.· Germanic.

Arat. 259 deficiente oculo distinguere corpora parva., Sil. It. 3, 111 gelidos ut sca,ndere tecum Deficiam montes) Cor. 6 scientia autem deficiunt illud quoque intellegere; Res. 50 caro et sanguis ... sola. regnum

dei ca,pere deficiunt. .

denuntiare (zuerst bei Tac. Ann. 11,37 d. centurionibus exsequi caedem d. h. Ordre geben; dann Apul. Met. 9,41. 10,7, s. Draeger II 327) Scorp.2 ex: nee aliud tam principaliter denuntiantis (dei) quam ... ca,vere.

impetrare (das naeh Draeger II 330 gar nieht vorkommt) Ieiun. 7 Anna ... impewamt facile a deo inanem cibo ventrem. filio implere. interdicere (nachklaasisch nach Schmalz, Antib. s. v.) Ux. IT 8 domini . . . servis nubere interdicunt.

merere oder mereri (nach Schmalz, Antib. s. v. dichterisch, nachklass. u. spiitlat.) Ux. 12 quae postea aut amputari aut temperari mererentur; Cult. f. I 2 haec sunt, per quae ab homine iudicari meruerunt; Hermog. 28 terra, quae facta est, meruit et rudis dici.

monere (zwar schon bei Cic., doch vorwiegend poetisch nach Schmalz, Antib. s, v.) Pud. 20 monens itaque discipulos ... ad perfectionem magis tendere; Scorp. 14 in: monet Romanos omnibus potestatibus subici; Cor. 15 ex: (miles) monetur ... a capite pellere (coronam); An. 25 ex: idem in sexto Legum monens ca,vere ne; ib. Acc. c. Inf.: quod (i. e .. semen) curari monet; Ieiun. 9 ex: quem (i. e. Timotheum) ... modico vino monens uti. Ebenso admonere1) Scorp. 1 tempus admonuit ... temperare.

novisse (a!tlat. und dichter.) Virgo vel. 9 ex: (ut) norint ceteras et consilio et solatio iuvare; Car. Char. 5 quae (caro) nasci et mori novit; Pud. 2 sicut sanare novit, ita et caedere; Scorp. 9 in: sophia. filios suos iugulare non norit; Pat. 10 ex: nihil impatientia susceptum sine impetu wansigi nomt; Marc. IV 15 qui nomt offendi et irasci; ib. V 4 ex: deus Marcionis, qui nec irasci nomt nee ulcisci; ib. 7 ex: (deus) punire non nomt.

permittere (einmal sehon bei Cic. [V err. 5, 9, 22], dsnn bei Liv.

Sen. ph. u, s.) An. 18 (corpore) non permittente animae possidere veritatem; Pud. 16 (254, 4R) ne quidqnam de recidive (ruticare permittat; ib. 19 ex: nec eaorare permittitur; ib. 22 (271,27) quis permittis homini donare; Marc. V 7 (294,10) Acc. c. Inf.: coniugium et contrahi permittit et usui esse.

petere (seit Lucr. 3,86 bei Diohtem, s. Schmalz, Antib. S. v.) Praeser. 11 vidua a iudice petebat audiri.

1) Der Inf. bei admonere seit Rbet. Her., .8. Thea. a. v. '1~6, 26.

Zweites Kapitel. Infinitiv.

47

praescribere (erst seit Tac.) Pud, 19 (265, 10 R) (Iohannem) praescribentem non delinquere omnino; Val. 9 in: Sige ills, quae et ipsis haeretiois suis taeere praescribit; Marc. 19 praescribens deum ignmari (Acc. c. Inf.).

resipiscere (naeh Anal. von cogitare, meditari) Pud. 9 (237,1) (filius) resipuit ad patrem reverti. Ebenso

sentire (damn denken etwas zu tun) An. 38 (365,10) Adam et Eva ... pudenda tegere senserunt.

sitire (cf. calere) Res. 11 ne qui forte adhuc sitiant deum nosse.

suadere (schon bei Ter. und Lucr., sowie im nachklass. Lat.) Acc. c. Inf. Marc. V 7 (294, 20) (apostolus) coniugium - magis r.etineri quam disiungi suadet (Analogie des vorausgehenden permittere mit Acc. c. In£); ebenso persuadere (poet., naehklass, und nam. im Spatlat.) Marc. I 1 innovationis eius occaaio aliqnid adicere persuasit.

suf{icere ~,vermogen" ist dichterisch) Hermog. 32 neque enim aquae dominum sustinere suf{icerent'; VaI. 7 Bolus hie capere sufficit immensam ... magnitudinem patris; Res. 61 quem (sanguinem) pigrior sexus discutere non sufficitj Apol. 42 non enim sufficimus et hominibus et deis vestris mendicantibus opem ferre.

tenere (nach Anal. von cogere) An. 45 in tenemur ... sententiam expt"(}mere. Ebenso urgere (cf. Hor. Carro. II 18, 20 urges summovere maria litora) Cor. 7 urgemur a communione naturalis disciplinae converli ad proprietatem ... defendendam.

Endlich gehOren zu den negativen Verben des W ollens die Verba des Fiirchtens, die z. T. schon im Altlat. und im klass. Lat. mit dem Inf. verbunden werden: timere Apol. 8 ex: timent plectij Cor. 4 (Susanna) timens iam placere; Soap. 1 ea quae diversae vitae (deus) comminatur pati timentes. Eine Analogiebildung T.s ist aber wohl ea;pavescere mit Acc. c. Inf. Praescr. 2 in: haerese« ... si expavescimus. hoc passe, prius est ut expavescamus hoc eas esse; ib. 4 esse illas (haereses) non eapavescimus.

4. Der Infinitiv nsch den Verba impersonalia.

Am haufigsten begegnet bei T. est c. Inf. (in der formelhaften Verbindung est videre schon im illteren Lat., dann bes, seit Verg. und Hor. in der silb. Lat.). Der EinfluB des griech. ~EI1n oder ltf'tf, C. Inf. ist hier unverkennbar.Apol. 41 repercutere est; Val. 1 de multis multa succedere estj ib. 17 pudet, sed aliter ea;primere non esi; Pud. 7 eritretractare; ib. 8 in: evenire est; An. 46 in: perspicere est; ib. 51 (382,27) nec modicum quid animae sUbsidere in corpore est (Acc. C. Inf.); Cor. 8 ex: quae - recognosci est; ib. 10 floribus frni est; Test. an. 5 in te est aestimarej Res. 3 in est quidem et de communibus sensibus saperej ib. 16 est ergo et in vaseula ... sententiam figere; ib. 61 ex: et hic iam vacare est et officia et emoluments.

48

Erster Teil. Syntax.

accidit (der Inf. statt ut einige Male bei Cic. und Tac. Ann. 2,5) nur Pud. 19 cui non accidet aut irasci inique ... aut ... maWdicere?

caput) (ein Griizismus nach ~v6l1E'f:a£ C. Inf.) wird mit Inf. und noch after mit Acc. C. Inf. verbunden: Cult. f. 12 haec aestimare non capitj Marc. IT 9 capit etiam imaginem spiritus dicere flatnm; Bapt.15 nee capit numerari quod non habetur; Nat. II 3 non capit utique videri deus; Monog. 2 an capiat paracletum sliquid tale docuissej ib. 15 illam magis excusari capitj Fng. 1 et agonem intellegi capit persecntionem; Praescr. 44 ex: talia capit opinari eos qui; Hermog. 18 multo magis non capit sine initio quicqnam (u,isse; ib. 32 non capit diversas (uisse (species) j Marc. ill 6 id enim inteUegi vel non intellegi capitj ib. IV 5 capit magistrornm tJideri quae discipuli promulgsrint; u. after.

competit gebraucht T. wie convenit mit Acc. C. Inf. Marc. V 13 (3140) ad euius (i. e. Christi) pacem competit redigi hostes eius aliquando j Res. 47 cui (carni) nnllam omnino competisset imperari propriam ... diseiplinam; ib. 53 undc carni competit corpus animale dici, inde animae nullo modo competit.

condecet (in der aJ.teren, nicht in derklasB. Sprache) Marc. IT 16 ex: quae omnia patitur suo more, quo eum pati condecet; Paen. 11 num ergo in coccino et Tyrio pro delictis supplicare nos condecet? (bei Apul. Z. B. Met. 6, 9).

contingit (nicht vor Verg. und Hor., hiinfig in der silb. Lat., S.

Schmalz, Synt.s § 150) Test. an. 5 (141, 19 R) unde, oro, ipsis litteris contigit nossej ib. 5 ex: quodcunque de nostris sumpsisse et tradidisse contigitj Apol. 10 ex: Saturno ... caelitem contigit didj ib. 45 cum illas et evadere homini contingatj Nat. IT 5 ita credere contingit; Paen. 7 in: servia tuis discere vel audire contingat; Pall. 3 (9300) ni etiam piscari vestitum contigisset.

subiacet ') ( ein Griizismus naeh vn6xm:a£ ) Apol. 15 intellegi

subiacet. .

superest (mit Inf. Ov. Met. 14,145, bisweilen bei Lact. [s. Bflnemann zu Inst. 16,6]) .mit Acc. C. Inf. Cor. 10 ex: causae iam ipsas

coronarias inspici superest.. .

5. Der Inf. als Erlauterung eines Adjektivums ist (seit Lucr.) bei Dichtern haufig und im silb. und spiiteren Lat. durch dss Griechische beeinflu1\t (s, Schmalz, Synt.1I § 144 A. 1).

1) Ellipse scheint vorzuliegen An. 28 respice ad hypogeum eius et, 8i eapit (sc. credere), erede; personlicher Gebra.uch Val. 22 quia origo sordidior capit.

2) Mit folgendem indo Fragesatz Nat. 110 palam subiacet, quanta a. maioribus mutaveritis; personlieher Gebrauch Pat. 7 in: nee maior ad pecuniae eontemptum exhortatio subiacet; Marc. III 16 nee in communicationem alii deo subiacet (nomen); Hermog. 28 materia deo subiacebat.

Zweitea Kapitel. Infinitiv.

49

capaa; (nach Stat. Silv. ill 1, 86 capa:r;. aperire) Res·. 14 ca.ro Capa:& restitui; hier vertritt also dar Inf. den Gen., dar z. B. Marc. IV 10 steht et nominis et appellationis capacior invenitur; ebenso bei

cupidus (dichter. naeh Schmalz, Antib. s. v., z. B. Qv. Met. 14;216 eupidus moriri[I]) Cor. 1 mori cupidQ (Dat.); Ux. I 6 cupidi et ipsi in iquissimo isto saeeulo eximi et recipi ad dominum; Marc. II 26 scire cupidus; ib. cupidum mode luere delictum.

dignus (Nachahmung der Konstr. von &~£os dicht. und naehklassisch, s. Schmalz, Antib. s, v.) Apol. 10 digna (causa) cogrwsci; ib. 18 in: (viros) dit]nos deum nosse et ostendere; Scorp.6 dignissimus ... perire; Marc. II 4 quia dignus incolere dei opera? Val. 6 multa aunt digna revinci; Res. 22 vigilate omni tempore, ut digni habesmini effugere omnia ista; Nat. II 13 ex: is deus fieri non fuit dignusj Paen. 8 ex: nee dignus ego iam vocari tuus (&~£Os d1j.fHj1lcx£ vlOs flov Luo, 16, 21).

facilis (dichter. und nachklass. z. B. Sen. Ep. II 6, 16 arlda et corripi facilia, Nat. quaest. 117,2 adspici facilior) Apol. 45 tam illa (prudentia hominis) falli facilis, quam ista (auctoritas) contemni; ib.46 licet Plato adfirmet factitatorem universitatis neque inf)eniri facilem et inventum enarrari in omnes difficilem; Bapt. 4 spiritalem (materiam) et penetrare et insidere facilem; An. 30 ex: commeatus hie vitae - facilior ante e:dingui quam redaccendij Marc. V 11 in: facilis et Ezechiae

fletibus {lecti. .

idoneus (dichter. [z. B. Hor. Ep. I 16,12] und nachklass. [z. B.

Sen. Ep. 102,23; Nat. quaest, I 16, 1]) Res. 11 ·ex: idoneus est refkere qui fecit; ib.57 idoneus deus refkere quod fecitj Praescr.26 hominibus ... qui idonei sint et alios docere (T. setzt statt des Inf. auch den Gen. Ger. s. S. 66).

infirmus Res. 11 quidam infi,rmior8S hoc prius credere.

liber (ebenfalls sonst mit Gen. s. S. 23) An. 1 liberiQr (sapientia)

deos saeculi negare k"berior.

maturus Marc. I 29 (connubii res) matura defungi.

6. ACCusativu8 com Inftnitivo. .

a) Der pronominale Subjektsaccusativ wird in der Konstr. des Acc. c. info manchmal ausgelassen, wo er nicht selbstverstindlich ist (s. Schmalz, Synt.1 § 162,2) Car. Chr. 21 ex: iurat illi deus (se) concessurum (esse); Paen. 6 dicunt quidem (se) pristinis renuntiare; Virgo vel. 11 confessa quod senserat, id est spiritu nuptam (8e esse}; Pat. 14 ex: maluit (lob) in illo die (eos) reddi sibi; Marc. 123 seio dicturos (008 esse); ib. II 2 in: ideo tantum opinor (eum esse); ib. ill 23 qui propter se passuros ( eos esse) pronuntiarat (deus) jib. IV 7 meminerant certe, nisi circumcisum scirent (eum esse), non admittendum in sancta asnetomm; Apol. 21 nec alia magis inter nos et illos compulsatio est quam quod (eum) iam venisse non eredunt; ib. (eum) subreptum (esse) a discipulis iactitaverunt; ib. praedixerat et ipse (eos) ita. facturos

Hop p e. Terlullian. 4.

50·

Erster Teil. Syntax.

( esse); ib. 47 alii incorporalem ( eum esse) adseverant, alii corporalem; U x. II 7 scit meliorem faetam (eam esse )1).

b) Der Acc. c. info naeh den Verb en des Wollens bei gleichem Subjekt (schon im Altlat'l such bei Oic, bes., wenn der Inf. im Passiv steht, Schmalz, Synt.a § 154) ist durch das Interesse der Deutlichkeit veranIa6t. Orat. 9 quomodo se vellet orari; Prax. 24 hoc se volens credi; ib. quod nunquam existimari se voluit; Apol. 21 se cognosci et coli deus vult; ib. 24 nemo se ab invito coli volet; ib. 33 nec ipse se deum volet dici; ib. 34 in: Augustus ... ne dominum quidem dici se volebat; Marc. 1 11 voluit deus tuus cognosci se quocunque in tem-

pore; ib. II 3 bonitas qua se deus noluit ... latere; Car. Chr, 3 in:

si nasci se deus noluisset nec hominem se videri praestitisset; Nat. 14

maluisse se lupae quam Christianae maritum ( esse) (nach R.s Vermutung).

c) Der Ace. e. info naeh Verben zeigt wieder zahlreiche Analogiebildungen.

admitterel) (wie concedere) Res. 18 quamquam in hac materia admittamus interdum morlalitatem animae assigno;ri ab hseretioie; Apol. 31 admittitis nos probare.

adnuere (s. Thes. s, v. 791,41) Pud. 19 cum delinquere filios dei nunc adnuit nunc ahnuit.

altercari (= contendere) Speet. 8 ex: ipsa loea contaminari altercan sumus.

cedere (statt concedere sonst mit ut [Liv. VI 42,3, Tac. Ann. 12,41]) An. 24 in: oblivionis capacem animam (esse) non ·cedam.

compellere (mit Inf. S. S. 45) Marc. IV 18 (2030) Christnm ereatoris agnosci compellebat.

defigere (= statuere) Marc. IV 6 ~figimus nihil Christo dei alterius commune esse debere.

deprecari (= valde precari) Scap. 3 quam (iram dei) necesse est ... deprecemur interim localem esse (mit Acc. C. Inf. auch bei Apul. Met. 9,39).

dirigere (= contendere) Marc. 19 ex: hinc itaque constantissime dirigam deum non esse qui •.. ,

non dubitare (und dubium non esse) mit Acc. c. Inf., einmal sogar schon bei Cic. (Acad. fro 20 M) mit vorausgehendem Verb. dubitandi, ist im nachklass. Latein ganzgewohnlich (s. Schmalz, Antib. S. v.). An. 46 ex: quo nemo dubitaverit domus ... patere; Cor. 1 nec dubito

1) Die fast regelmil.Bige Ellipse von esse konnte uns su der Anna.hme verleiten, da8 wir es hier mit der Na.cha.hmung der griech. Pa.rtizipialkonstruktion zu tun haben. Diese wAre jedoch nicht bei den V. Bentiendi und decla.randi denkba.r; bei den V. der sinnliehen und geistigen Wa.hrnehmung liegt die Vermutung a.llerdings nahe.

2) Nat. II lIi liest Reiff. ebenfalls (mit Gothofredus) qtUm intramuros cludi non admittendo damnastiB, wii.hrend RigaltiUB die Lucke mit pennittendo ausgefilllt hat. Andere Beispiele fiito admitto mit Ace. c. info S. Thea. S. V. 766,8.

Zweites Kapitel. In1initiv.

51"

quoadam secundum scripturas (sic I) emigrare; Em. cast. 1 non dubito te ... cogitare; Res. 12 nec dulJites deum (esse) carnis etiam resnscitatorem; Marc. 13 non quasi dubitemus esse deum; ib. IV 15 (1940) nemo dubitaret ab eodem adiectam in divitis comminationem (esse); Car. Chr, 6 relinquitur intellectui nostro non dubitare hoc esse proprium angelicae potestatis; Ind. 4 nec dubium est opus servile eos operatoa (esse). Desgleichen nach negativen Fragen: Ux. II 3 quia dubitet oblitterari quotidie fidem? Ieiun. 3 quis iam dufJitabit ... hane fuieee rationem? Spect. 27 dubitas ..• omnes angeloa prospicere? Paen. 2 dubitandum est ... iustitiam deo praeataadam esse' (der cod. Vindob. enthilt das erkliirende non); Pat. 4 ex: cui dubium fit omne bonum .. : sectandum? Aufflilliger iet der Acc: c. info naoh positirem dnbitare (der sonst nnr an wenigen, Z. T. noch ~weifelhaften Stellen belegt ist, S. Draeger II 391) Marc. IV 18 hoc erat Ioannis scandalum quod °dubitabat ipsum venisse quem exspectabant; Pud. 9 aut si quis dubitat ethnicos fuisse publicanos.

extorfJ.Uef"e (erzwingen) Apol. 21 (2020) ut ... violentia suft'ragiornm in erucem Iesum dedi sibi extorserint.

facere (vorwiegend im Alt- und Spitlatein) Pud. 16 (254,26 R) facit eam moechari (1CO£Er "in"" p,o£liifl.ft", Matth. 5,32); Monog. 9 facit eam adultersri; Scap. 3 quosdam a proposito suo excidere fecissetj Pud, 7 (233,14) ingerit, quod perire oves fecerint at a bestiis agri eomedi; . Apol: 17 hoc quod est, deum aestimari facit; ib. 23 cum eadem edant, quae faciant deos credi; ib. 46 (2840) Aristoteles familiarem suum Hermian turpiter loco excedere fecit; Iud. 9 qui linum ardens ... non extinxit, sed lucere magis fecit (so Rig. mit dem cod. Fuld. statt der iiblichen Lesart lucernam, wohl wegen It,,ddp,'''E£ Ies, 42,4); Hermog. 19 quae ... deus fecit suorum esse proprie principium; Marc. II 6 causa, quae ita fecit institui (id); ib. ill 11 quod (aee.) homines fecerat opinari (deus). Wie facere hat aueh sein Compo efficere den Acc. C. info (zuerst bei Vitruv, dann bei den Ecc1.) Orat. 20 varietas effecit ... nos ... retractare; An. 2 quam (veritatem) efficiunt aut adiuvari falsie aut patrocinari; Marc. II 6 potestas arbitrii, quae efficeret bonum . . . sponte praestari.

iacula-ri (= opponere) Ieiun. 2 iaculantur interea et Esaiam pronuntiasae,

instigare (mit Inf. bei Sen.) Iud. 3 (deus) filium Moysi ... instigat circumcidi.

mandare (auch bei Eutrop. und Iustin.) Marc. IV 12 (1850) si diseipulos sabbato ieiunare mandasset.

posJulare ("von Plaut. bis herab zu den Ecc1." Schmalz, Synt.1 § 155) Pud. 2 (223,1 R) ne postulaf)eris misericordiam eonseqni e08 (Ier. 7, 16 p,~ Itg£oii 'foii iAMJ4HJ""£ "inoVS); Marc. V 3 (2800) si haec quoque intellegi ex hoc posWlant.

. Erster Teil. Syntax.

praecipere (mit Acc. c. info zlierst bei Plin. m., Curt., Suet., Justin n, a, ) Iud. 2 in: legem . .. quam certis et statutis temporibus observari praecepit (deus); Marc. V 7 Christus cum praecipit mulierem a viro non discedere, aut si discesserit, manere innuptam aut reconciliari viro (nach 1. Cor. 7, 10 "IX('arriAlro ••• r1Jf1alxIX theb ~1I6('OE; I'~ ZG)('£cJ~lIIX' Utll 68 xal ZW('£cJ-Dfj, I'ElIi7:w aral'OE; u, s. w.).

praestruere (Anal. der V. dicendi) An. 18 ob haec ergo praestruximus neque animum aliud quid esse quam animae suggestum et structum, neque spiritnm extraneum quid . .. ceterum accessioni deputandum. pugtWlfe (= contendere) Em. cast. 7 pugnare debemus ante laicum iussum. (.esse).

rekKrere (wie repetere oder narrare) Res. 53 (5380) factum (esse) retexens primum. hontinem Adam in animam vivam.

retOrquere (= respondere) Cor. 2 retorque1JitJur coronari non licere. tenere (wie contendere) "an einer Meinung festhalten" Ieiun. 3 teneo igitnr a primordio homicidam gulam tormentis atque suppliciia inediae puniendam (esse); Praescr. 27 (haeretici) tenent correptas (esse) ab apostolo ecclesiaa; Marc. IV 7 in: tenens· descendisseillum .

. 7. Der Nom. c. info beim Passiv der Verb. sent.umd declo ist nach Schmalz, Synt.8 § 160 eine echtlat. Konstruktion, die im klass. Zeitalter sehon sehr ausgebildet ist. T. hat sie nicht sehr oft. Hier einige Beispiele:

credor Car. Chr.4 ex: facilius creditur Iuppiter taurus factus (esse) aut cygnus quam vere homo Christus penes Marcionemj Res. 11 (deus) non alia. lege credendus est quam ut omnia posse credatur.

ostendot'" (schon bei Cic.) Praescr. 24 alius postea in paradisum ereptus debet ostendi; Marc. ill 23 de{ensus ostenditJur a creatore (Christus). noto« und refer(Jf" Marc. IV 8 (Christus) nihil novi notatur praedicasse, dum. alio, merito unius proverbii, eiectus refertur.

Bei akbiven Partizipien ist dagegen jedenfalls oft eine Nachahmung der griech. Konstruktionsweise anzunehmen, Z. B. Ind. 7 in: in quem nos ... credituri adnuntiabamurj Marc. IV 9 (Christus) qui morbos et valetudines eorum suscepturus adnuntiabaturj Iud. 13 ex: haec passuri praedicabanturj Ind. 7 in: gradum eonferamns, an qui ventwrusadnuntiabaturChristus iam venerit, an venturus adhue spereturj Marc. IV 36 uti ... ille observator praeceptorum pecuniam multo eariorem habifiurUs traduceretur (ct. iUrZE£lI C. part.).

8. Der Inf. Perf. Act. nach den Praeterita der Hilfsverba des Wollens, Konnens, Miissens und iihnlicher -Verba, sowie einiger Impersonalia hat bei T. eine ganz ungewohnliehe Ausdehnung. Wiihrend sich der Inf. Perf. Pass. im Altlatein und such in der klass. Latinitat :6.ndet, kommt der aHive Inf. nach oportet, aequum. est u. dgl. naoh Schmalz, Synt.s § 162, 1 nur bei Plaut. zweimal vor (Amph: 544 cavisse oportuitj Mil. 730 itidem divos dispertissevitam humanam aequom

Zweites Kapitel. Infinitiv.

53

(uit), dann erst wieder im Spatlatein. Mit Recht erklarl SchmalZ a. O. diese Konstruktion fiir eine Attraktion, bei welcher der Inf. sioh im Tempus dem regierenden Verb assimiliert hat. Da ieh bisher fiber T.s V orliebe iur diesen Inf. Perf. nirgends etwas gefunden habe, so nehme ioh an, daB sie weniger bekannt ist, und gebe deshalb ein reichlicheres Stellenmaterial.

velle Praescr. 22 quid eos ignorasse voluit? Scarp. 5 si voudt certasse j (c. Agob.)j Marc. II 14 (id) quo ooluit COA"Uissej Hermog. 16 ex: malo ooluerit mala a semetipso condidisse quam non potuerit non condidissej ib. 34 arrabonem ooluit in nobis collocasse.

nolle Monog. 10 quem amisisse noluit retinet; Hermog. 10 noluit fecisse (ter)j Marc. IV 23 ex: hoc et ille noluerat fecisse.

malle Fug. 6 ex: qui ilium persecutionem vitasse maluerantj ib. 12

excidit qui maluit _ evasisse. '

posse a) verneint Hermog. 2 in: neque ex senietipso fecisse potuissej ib. 12 ex: (aeternitas) nec demutationem potuit admiSissej ib. 21 si ex nihilo 'deus enneta (ecissenon potuitj ib. 32 non potuit informis fuisse materia; Marc. IV 21 ex: non poterat dixissej ib. V 6 (2910) nec ignorasse ultra potuit creator deum gloriae; ib. 10 (305) non enim poterat hominibus terrenis non homines caelestes \opposuissej ib. 11 (308) sacramenta velasse non potuitj rhetor. Frage ib. IV 17 ex: quis - adiecisse pot.uisset?

b) nicht verneint: Fug. 6 poterant et priorem domini voluntatem proposuisse, qua fugere mandaverat; Hermog. 13 si potuit utriusque diversitas boni et mali concurrisse et.duplex natura {uisse materiae; ib. 18 qnali (sophia) deus potu it eguissej Car. Chr. 7 personarum ... quae poterant etiam nato Christo non (uissej Res. 55 (caro) pofJuit non resu-rrexissej Prax. 4 pi>tuimus iam er patrem et filium ostendisse duos essej ib. 10 pofJuit ... deus pennis hominem ad volandum instruxisse .... PofJuit et Praxeam ... exstinxissej ib. 11 si potuit feeisse (deus) nOD tamen fecit; Apol. 37 potuimus - dimicassej Virgo vel. 7 ex: angeli deliquisse potuissentj Marc. I 11 (notitiam) quam pofluerat non ita curassej ib. 22 bonitas, quae potuit aliquando cessassej ib. II 7 intercessisse potuisset (deus); ib. m 9 potuit ... angelis quoque adstruxisse eamem; ib. 19 potuit (mors) et per crucem evenissej ib. 11 potuisti etiam nativitatem putativam illi accommodassej ib. 16 potuit ... venissej ib. IV 1 ex: ut posses - asseverassej ib. 9 ex: potuit etiam illsm praemisisse aententism; ib. V 17 (3240) haec in creatorem spectasse pofJuissent.

-debere (bei Diehtern ofter, z. B. Ov. Met. 6, 700 debueram ¢issej Iuv. 3, 163 debue¥:a,nt olim tenues migrasse Qnirites): Exh. cast. 13 ubi nuptias regis uItro optasse debuerat (fast ebenso Monog. 17)j Pud. 14 (250,5 R) legisse debuerasj ib. 18 (261, 7) debuerat - determinassej Hermog. 10 quam (constitutionem mundi) ... emendasse debueratj ib. 15 qui (deus) ... debuisset omnia bona ex materia protulissej ib. 21 ex materia eum (~e omni modo- debuit edixi$s6j ib. 24 exs(itisse - de-

54

Erster Teil. Syntax.

bueratj ib. 37 iltlMsse pronuntiassejib. 38 ex: debuerat deus ... paJam {ecissej Car. Chr. 10 nostram (animam) ges/asse debueratj ib. 12 cognovisse debueratj Prax. 12 in: cum debuerit di:Nse (deus)j ib.24 debuerat subiunxissej Praescr. 28 exitus vanasse debueratj An. 20 ex: debuerant {uisse haec omnia in illo ut in fonte naturae atque inde cum tota varietate manassej Apol. 25 ex: magis iniurias quam adolationes remunera8se debuerantj ;Blarc. 111 ex: opera debuisset condidissej ib. 15 in: (substantia) appamisse iebueratj ib. 17 co~itit ... ilium - debuisse condidissej ib. 26 permisisse directo debuitj ib. 119 (ut imago dei) non debuerit admisisse delictum; ib. 11 nec natura inoperatam debuit continuisse bonitatem Dec causa dissimulatam evasisse severitatem; ib. IV 16 (197 0) ultio, quam mihi permisisse debueratj ib. 18 (203). 41 (269) quem ... agnovisse debuerantj ib. 20 (210) inmpisse non debuitj ib.21 ex: noster hoc debuit pronuntiassej ib. 23 (220) quod ism credidisse debuissemus; ib. 25 nee debuerat occultasse und ofter; am aufialligsten Marc. 124 aliquid ei debuit debuisse(I).

ducere Hermog. 3 quam - adiecisse duxi (= volui, constitui Oehler).

cupere An. 26 (344, 10 R) se priorem prodisse cupiebat.

habere Marc. ill 9 (deus) multo facilius habuit (hatte es leichter) - veram dedisse substantiam carnis.

proper-are Marc. IV 4 quod'spostolos praemisisse properasset( Christus). esse c. gen. Car. Chr. 21 ut ipsius (Mariae) {uit concepisse, ita

ipsius est quod peperit; Marc. IV 41 (269 0) eius (uit occultasse. decet Marc. I 17 non decuisse latuisse(I).

libet Hermog. 37 quod tibi libuit pronuntiasse.

licet Car. Char. 6 cum - angelis licuerit .,!_ processisse.

necesse est Car. Chr. 6 si de materia necesse {uit angelos sumpsisse camem.

oportet Marc. III oporluerat ... disceptassej ib. IV 8 Christum Marcionis oporluerat omne eommereium eierasse.

Drittes Kapitel.

Gerundivum und Gerundia.

1. Das Gerundivum ist bekanntlich das Part. Fnt. Pass. Nach Draeger II § 495 findetes sieh als solehes aber wirklich gebraucht erst seit dem 3. Jahrh. n. Chr. (zuerst bei Spartian}; doeh seheint D. die Stellen aus Tert. nicht gekannt zu haben. (Beispiele ana spiteren Schriftstellem geben ROnsch, It. u. Vulg. S.433 u. bes. Neue-Wagener ill 181 if.). Hermog. 16 in: in praestructione huius articuli et alibi forsitan retractandi (der nochmals behandelt werden wird); Res. 51 (Iesus) agnoscendus eis, qui ilium convulneraverunt (der erkannt werden

Drittes Kapitel. Gerundivum und Gerundium.

55

·wird); Marc. 129 sub utroque homo interficitur, sub altere iam editus, sub altero edendus; Soap. 5 quid ipsa Carthago passura est, decimanda a te (das von dir dezimierl werden wiirde); Nat. II 9 (Aeneas) feminae Punieae subiciendus (der [nach der Bestimmung] l1berlroft'en werden solite); An. 35 ex: (Helias) nec corpori restituendus - sed mundo reddeni1us (wird wiederhergestellt werden); Scorp. 12 (173,6 R) poena, quam negator relaturus est cum corpore et anima occidendus (wenn er getotet werden wird); Cor. 15 erubescite, commilitones eius, iam non ab ipso iudicandi (die ihr werdet gerichtet werden); die griech. Konst. von ..os c. part. fut. mag vorgeschwebt haben an Stellen wie Apol. 9 filios exponitis suscipiendos ab aliqua praetereunte misericordia -extranea vel adoptandos melioribus parentibus emancipatis.

Im Acc. c. Inf.: Iud. 13 nec intellexissent Christum in tempore suae visitationis inveniendum (= inventum iri); Praesor. 11 spero aliud esse inveniendum (= inventum iri).

2. Gen. Gerundi vi und Gerundii.

Die Adj., welche mit dem Gen. Ger. verbunden werden, sind schon aufgefiihrl S. 21 f.; es sind acutus (An. 20); alienus (Marc. V 12 ·ex); frequens (Ieiun. 17); idoneus (Val. 11. Res. 14. Pud.20 in); ineonstana (Nat. II 2); infirmus (Marc. II 8); invalidus (Marc. II 8); pollucibilis (Ieiun. 17). Alles dies sind mehr oder minder ungewdhnliehe Analogiebildungen.

Hinsichtlich des von Subst. abhingigen Gen. Ger. verdient nur Erwiihnung, daB aueh der Gen. definitivus so vorkommt, z. B. An. 18 torment a cruciandae aimplicitatis et suspendendae veritatis (Qualen, welche die Einfalt martem und die Wahrheit unsieher maehen), namentlich verneint, z. B. leiun.3 in: acceperat -legem non gustandij Pat. 1 pudor non exMbendi (die Beschiimung, nicht getan zu haben); Marc. II 9 non deUnquendi felicitatem; Cult. f. 19 de simpliei causa non habendi (= quod non habet); Apol. 2 obstinationem non sacrificandi. Uberall liegt eine Art Brachylogie vor, bea Pud. 21 (270, 19 R) in ilia disceptatioae custodiendae necne legis (indirekte Doppelfrage).

3. Der Dat. Gerundivi u. Gerundii (s, Draeger II 835ft'.; Schmalz, Synt.s § 168) iet abhiingig von Verben (und Phrasen}, Substantiven, selten von Adjektiven. Pall. 4 in: quas (provincias) natura agro potius eluctando commodavit; Fug. 12 tanta cotidie aerario OIUfIenikJ prospiciuntur remedia; Val. 11 (Nus) solidandis rebus et Pleromati .muniendo iamque figendo - novam excludit copulationem; Car. Chr.20 habere sanguinem non potuit lacti subministrando; Res. 32 triduo concoquendae cami viscera ceti snffeeissent; ib. 48 cui nos rei credendae videtur exstruere (apostolus)? Prax. 20 in: argumentatiom'bus eorum sdhuo retundendis opera praebenda est; Spect. 2 quaecunque fabricandis idoZis materia captatur; Bapt, 5 eredst angelum ... aquis ... temperandis adesae; Pud. 16 .in: templo sanciendo purifica,ndog_ue aeditualem legem

56

Enter Teil. Syntax.·

soripait; An. 17 qui cunctis operibus suis intellegendis, oolenilis, dispmsandis fruendisqt,re ... dominos praefecerit; ib. 34 ex: angelicis potestatibus, quibus fallendis ... patrem se gesserit; ib. 43 (371, 13 R) cui (somno) fnumdo dies cedit; ib. (372,10) (deus) manum porrigens fidei, facilius adiuvandaej Cor. 6 quaeris, an conditioni eius fruend.o£ natura nobis debeat praeire; Ux. I 2 in: instruendo saecuw exeogitatam; Pat. 7 in: contemnendo saeculo scripturis dominicis commonetur; ib. 13 in: cum eandem (patientiam) etiam in corpore demerendo domino multipliciter adlaborem (so Oehler, andere lesen viell. richtiger eadem - adlolxwet) j Cor. 5 froctibus rerum appef.endis, iudicandis, consequendis certos ... sensus ordinavit; Apol. 2 (1190) latronibus vestigandis - statio sortitur j Marc. II 4 in: cum oognoscendo deo hominem prospexisset bonitss dei; ib. I 13 (elementa) quae omnibus gignendis, alendis, conficiendis reficiendisque eonspirant ; ib. II 3 (tempora) utpote quibus distinguendis et notandis sidera ... disposita sunt; ib. m 21 in: quasi Iudaicus quidem Christus populo soli ex dispersione redigendo destinetur a creatore, vester vero omni humane generi liberando collatus sit a deo optimo; ib. IV 22 in: quibus (tenebris) discutiendis erat missus; An. 31 (351,20) Pyrrhus ille fallendis piscibus agebat, Pythagoras contra nec edendis (agere naeh Anal. von operam dare, studere). Pat. 4 in: cui severitati declinandae vel liberalitati invitandae tanta obsequii diligentia opus est.

Hin und wieder hBngt der Dat. von einem Subst. allein ab (nicht von dem Verbum): Res. 18 ex: postulans Sarae humandae locum (Abraham)j ib. neque enim animae humandae spatium desiderasset; Bapt.19 ordinandis lavacris - spatium est; Marc.m 5 ex: petrampotui subministrando comitem Christum adleget fuisse. Paen. 11 eedo aeum crinibus distinguendis et pulverem den#bus elimandis u. S. W. N aeh Adj. ist der Dat. selten, wie Z. B. nach aemulus Spect. 2 quae vis sit aemula ex diverso adulterandis usibus divinae eonditionis; nach idoneus (wonach er bei Vell., Sen., Tac., Eutrop. u. a. vorkommt) Ux. 118 idoneum exMbendae sellaej Pat. 1 in: cui (patientiae) praestandae idoneus ommno non sum.

Selten (wie bei Tac.) ist. der finale Dat, Gerundii Z. B; Pall 2 sic et Hercules posteritas Temeno pariter Peloponnesum ocetqJando producunt (= ad Peloponnesum oeeupandum); Paen. 2 prophetando universorum prophetarum emisit ora (deus) (= ad prophetandumj; Pall, 4 (9410) (mulieres) in semetipsas letwcinando .. , et stolam et supparum ... eieravere (um buhlen zu konnenj doch kann letwcinando auch Abl. modi l= lenocinantes] sein).

4. Ablativus Gerundii. Hier kommt nur in Betracht der Modalis, der seit Ov. und Liv. bekanntlich immer hiufiger wird und geradezu fUr dss Part. Praes. eintritt (s. Ronsch, It. u. Vulg. S. 432 if.) Cor. 3 . quae (observatio) praet?eniendo statum fecitj Cult. f. III ex:

Viertes Kapitel. Partizipien.

57

viderint ... -quse non totum bonum obtinendo facile et quod obtinent malo commiseent; ib. 2 sperando timebimus, timendo cavebimus, cavendo salvi erimus (= si speramus u. 8. w.); Exh. cast. 3 contra volnntatem eius sapis, sapiendo contra potiorem eius volnntatem magisque effendis quam promereris, quod vult quidem faciendo et quod mavult respuendoj Pall. 4 naturam eoneussit Larissaeus heros in virginem mutando (dadureh, daB er sieh veriinderte); Virgo vel. 4 ex: sic et mulierem nominando quidquid est mulieris nominavit (apostolns}; Hermog. 11 si competit et aeterno, competendo materiae (dadureh, daB es der Materie zukomrilt); Car. Chr, 5 in: non eris sapiens, nisi stultus in saeculo fueris, dei stulta eredendo; ib. 15 ethnici non credendo crednnt, at haeretici credendo non crednnt; Praeser, 37 Christi ani esse non possnnt, non a Christo habendo (= habentes ) quod - sectati; An. 19 (331,2 R) quibus de aedificio male est, ut crescendo recednnt, ut refiginnt? ib. ex: Christus - experiendo laudem - pronnntiavit; ib.37 in: haec aestimando (= aestima.ns) superstitio Romana deam :finxit; ib. 46 (376,24) eoronam auream - Sophocles tragicus somniando redinvenit; Nat. 14 in: nnnc necessario ignorando sectam, quia ignoratis auctorem, aut non recensendo auctorem, quia nec sectam recensetis, in solnm nomen inpingitis; Scorp. 4 ex: hoc defendendo (defendens) depugno in acie; ib. 8 in martyria dirigebantur etiam patiendo quae et praedicassentj ib. 15 ita cessernnt dicendo (discipuli) sie horten auf (zu weinen) und sagten; Res. 11 deum nosti {ideniJo, quod tantum deus valeatj Marc. ill 23 probavit Christum fuisse, quem non audiendo periernnt (weil sie ihn nicht hOrten); ib. V 7 in: mnndum deum mnndi interpretatur dicendo ... (- dicens); ib.11 (308 0) hanc Marcion captavit sic legendo (= legens); Apol. 35 in ... sacrilegium convenimur

" Christiani, non celebrando vobis cum sollemnia (= quod non celebramus); ib. 48 tenebrae pari vice decedendo succednnt (= decedentes). Aus dem Apol. hat noch Beispiele gesammelt Blokhuis a. O. S. 29 f.

5. Als Grizismen bemerkenswert sind Pall. 3 multa dicendum fuit "oJ.U El(J'1-rEOtl ~tI; ib. 4 Sardanapalum tacendum est.

Viertes Kapitel.

Partizipien.

1. Seit den augusteischen Dichtem besteht die Neigung, griechische Parlizipialkonstruktionen nachzuahmen. In Prosa tritt dies vielleicht am auffallendsten bei T. hervor, dessen Sprache, wie wir wissen, durch das Griechische der Septuag. nnd des N. T. so sehr beeinfluBt ist (s, Hoppe a. O. 13ff.).Bei folgenden Verben ist griech. EinfluB ansunehmem

denotare (cf. ,iU'J'1.EW B. obducere) Pud. 9 nee defwtaretur cum

58

Erster Teil. Syntax.

.Iudseis communicans vietum; Marc. V 11 (308,10) operla et velata adhue denotantur cords ludaeorum.

erubescere (= ctlflXVv~fl4}tU e. part.) Pud. 1 (220, 24 R) nemo proficiens erubescitj Marc. IV 21 homo non erubuerat lapidem ... adoransj ib. 34 et'Ubesce non coniungens - erubesce etiam disiungens. Statt des Part. steht das aquivalente Gerundium Spect. 8 qui illos ovo editos credenoo de cygno love non erubescunt.

fallere (= Actll4}&lI~w c. part.) Cor. 8 passivitas follit obumbrans eorruptelam.

gaudere (= xt:d(!~w c. part. seit Verg. u. Ov.) Scap. 1 magis damnati quam absoluti gaudemusj Virgo veL 15 gaudebit sibi soli et deo nota (OVfla.).

maerere (= &ra."a.,,'t'~'" c. part.) Pwl. 9 hunc et Pharisaei de saeculo ad patris complexus revertentem in publicanis et peccatoribus maerebant.

Obducere (= AUrxEW) Hermog. 38 obduceris corpore eam (materiam) infinitam faciens.

ostendi (= rpa.tllEfl4}a.£) Marc. ill 23 (Chrisms) defensus ostenditur a creatore (was man auch als Nom. C. info fassen kann); dgL manifestus sum = rpa.lIE('OS Elp.£ Res. 31 (deus) manifestus est - labe{actans fiduciam; iihnlich An. 30 (350, 1) orbis in promptu est cultior de die et instructior (Ilw).

perseverare (cf .. ctlliXEfl4}a.£ C. part.) Exh. cast. 3 si perseveret nomen obtinensj mit Gerund. ApoL 9 non PMcenOO perseverabat.

praevenire (= rp4}&lICD C. part. 1» Praescr.9 ex: praevenio admonens quosdam; Nat. II 3 (Varro) ultro praevenit dicens.

sugillare (bei T. vorhalten, vorriicken of 61lAovlI, rpa.tllEW C. part.) Scorp. 3 (151, 9 R) illis sugillans illic cor habentes.

sustinere (= &lIiXEfl4}a.£ C. part.) Prax. 13 qui tunc dominum non sustinebant dei se filium ostendentemj Nat. 14 qui ne mures q_uidem in eubiculnm iMepentes ... sustinebatj Ux. II 4 quis - abnoctantem (mulierem) aeeurns sustinebit? Marc. II 24 nemo te sustinebit improvidentiam adscribentem deo; u. oiter.

2. Zur Verdeutlichung des im Partizipium liegenden Satzverhiltnisses treten wie im Griech. Partikeln zum Part. Griechischer EinfluB zeigt sieh namentlich bei der Wiedergabe von cbs mit tanquam, ut, quasi (Draeger II § 592)j Z. B. ut Marc. IV 9 (1760) ut sciensj ib. 13 in: ut evangelisans (Ies, 52, 7 cbs E~a.rrd£top.E1IoS)j ib. 18 (204,4) ut confirmans ... lohannem iam advenisae; Ux. 17 ex: ut dei placita ... affectansj Marc. IV 5 ut cum ipsis ecclesiis dedicata.

1) Statt des Part. steht im Lat. wie im Grieeh. aueh llfter der Inf., z. B.

Val. 3 quas (fabulaB) apostoli spiritus ... damnare praevenit; Mare. IT 24 praeveni profugere in Tarsos (Ion. 4,2); An. 26 qui praevenerat nasci (= qui antea natus erat); Bapt. I) praevenerat de8cende-rej Mare. V 11 recemen praevenerunt.

Viertes Kapitel. Partizipien.

59

Ebenso utpote (seit Liv.) Iud. 1 (populus) tdpote in ultimo saeenli spatio adeptus notitiam divinae miserationis.

tanquam z. B. Ux. I 5 ex: superest ut qui matrimonia habent tanquam non holJentes agantj Marc. IV 13 in: tanquam virtutem habens.

quasi (schon bei Cic.) Praescr, 22 non quasi ceteros (apostolos) reprobans (lesus), sed quoniam ... &tabitj An. 43 (372,15 R) exspeclans animam quasi nondum conlatam et quasi iam ereptamj Virgo vel. 6 non quasi iam nuptam mulierem Mariam pronuntiavernnt, sed quasi

. nihilominus feminam, etiamsi non sponsam, quasi hoc a primordio dictamj Marc. V 17 in: Marcion ei titulum aliquando interpolare gestiit, quasi et in isto diligentissimus explorator (cbs - mv) j Marc. IV 9 (1760) quasi sciens.

Wie Cic. schon quamquam zum Part. hinzufiigt, so setzt T. etiamsi (wie X«t1fEq) sogar zur Verdeutlichung des Abl. abs.-Marc. m24 et ego quidem, etiamsi nullam spei caelestis manum mihi totiens scripw,ra porrigente satis haberem.

Eine auffallendere und teilweise ganz ungewbhnliche Brachylogie ist es, wenn T. such andere Konjunktionen neben ein Part. setzt, besonders kausale (dariiber s, Hartel, Patr. Stud. m 70), z. B.

quod Test. an. 4 misellum vocas eum, non utique quod de bono vitae erepw,m (R. hiitte diese Lesart des Agob. nicht in ut iindem sollen).

quia Cor. 4 rex venerat ... absoondens decorem vel quia timens iam plaeere; Virgo vel. 10 ex: quomodo non magis viris aliquid tale deus ... eubseripsisset, vel quia familiariori scilicet imagini SURe vel quia plus laboranti? An. 18 (327,21 R) (intellectualium virium) sapientium scilicet, quia contingentium veritatem.

qua (noch hiiufiger als quia): Marc. IV 14 (1900) leviter advenient, velociter, qua (Var. quia) properantes sub flnibus tempornm; ib. 18 (203) non qua alium Christum sperans vel. intellegensj An. 39 in: sucupabundus vel qua (Hartel quia) invitatusj mit Ger. Test. an. 4 nihil est tibi timendum post mortem, qua (R. quia) nec experiundum post mortem.

siquidem Marc. m 3 in siquidem edicens.

dum Car. Chr. 6 in: habuerit camem dum omnino non natam. 3. Aus der Septuag.') stammt die Hinzufiigung des zugehOrigen

Part. zum Verb. finit. z. B. Scorp. 2 (149,13) adnuntians adnuntiabis (Dent. 13,10 &v«rrElcbv &V«rrIilEl's)j Marc. IV 16 benedicens benedicat te dominus (Deut. 15,4 EiI.toycbv EiI.tor.qdE£ dE XV('£OS)j ib. aperiens aperies illi manum (Deut. 15,8 &votrmv &vottE£S).

4. Coningatio periphrastica, a) gebildet mit dem Part. Praes,

1) 1m N. T. in Zitaten Matth. 13,14 {J1inovrEi {JU'I/IHE; Act. ap. 7,34 itt,;,v ,uOf1; Hebr. 6, 14 E~lo1alV E~lo,.,j1l1D liE. S. Hauschild, Die Verb. finiter und infiniter Verbalformen desselben Stammes in einigen Bibelsprachen, Frankf. 'a. M. 1893, S. 16 if.

60

Erster Teil. Syntax.

Act.1) und Forinen von esse (gehOrt naeh Schmalz, Synt.1 § 183. 1 bes. der umstandlichen Erzii.h1ungsweise des V olkes und der vom Bibellateinl) abhii.ngigen Litteratur an) Prax. 6 Hermog. 18 ego eram compingens cum ipso (Prov. 8,30 111111/V #~ fdntp aql£(S!ovI1O:)j leiun. 9 ego Daniel eram lugens (Dan. 10,2 11f£f/V #EV&WV)j Marc. IV 9 in: abhinc homines ens capiens (Luc. 5, 19 111!J tmr(Jwv)j ib. 41 abhinc erit filius hominis sedens ad dextram virtutis dei (Luc. 22, 69 111";0:£ "a:&11f£EVOS)j Cor. 7 est illius de coronia liber et origines et causas - ita edisserensj Apol. 30 precantes sumus semper pro omnibus imperatoribus; An. 16 in: est et illud ad fidem pertinensj Scorp. 6 nemo agonis prsesidem sugillans erit (= augillabib); Hermog. 11 ex: erit materia habens initium (= habebit) j Car. Chr. 12 si anima semetipsam ignqrans erat ab initio j Marc. I 23 sit nunc et a secundo gradu incipiens ratio bonitatis; ib. IV 13 in: erat enim docena tanquam virtutem habens; ib. 28 (2350) iis erit Esaias praedicensj ib. 35 sibi placentes erant Samaritani de montibus et puteis patrum.

b) Gebildet mit dem Part. Perf. Pass. und Formen von esse.

Um den Begriff des Geschehens in der Vergangenheit deutlicher auszudriicken, griff man zu den Formen fui, fuerim u. s. w. schon bei Plaut. und in klass. Zeit, spater noch hii.u:figer, ohne Unterschied von den Formen mit sum, sim u. s, w. (s. Hartel Arch. ill 40, Blase ib. X 321 f.j Neue-Wagener ill 136ff.).

0:) Deponentia: Val. 9 genus ... vim, quod e.xorsum quidem fuerat in illis; Pat. 3 nec enim mentitus fuerat propheta; Nat. 1110 fuerat insecutaj Marc. IV 22 fuerant locutij ib. 24 villas et urbes operon f'Uerant Aegyptiis jib. V 17 sed et in ludaismo exnwersatus fuerat apostolus; ib. 11 minatus fuerat (deus).

Car. Chr. 3 si natus fuissetj Idol. 18 quia magis iis usus f"isseI, quam dei filius? Scorp. 16 nihil passi fuissent; Marc. IV 23 si non ... incredulos semper f"isset e:x;pertus.

Fug. 7 qui confessus fuerit me et ego oonfitebor illum (Matth. 10,32 op.olOr.qI1E£) (ii.hnlich Scorp. 9) jib. felices qui persecutionem passi fuerint; Res. 16 si quis eo (gladio) latrocinium fumt operatus; Pat. 12 nisi . . . reversus ad patientiam fuerit.

fJ) Passi va: Marc. IV 17 denuo facfMs filius fui; Res. 22 cum coeperint ista fieri, non cum facta fuerint, quia cum facta fuerint, tunc aderit redemptio nostra; ib. 27 ex: ostendit processuram camem de sepulcro, in quo ante iram fume inlata; ib. 54 mora salva erit, cum fuerit devorata; ib. 66 ( caro ) quae exhibita fuerit in resurrectione.

1) Nicht hierher geMren Beispiele wie Res. 1 in: illa reaurrectione credetttea lum.UB, wo credentes substantiviert ist (Gl!!.ubige).

2) nas N. T. hat solche Umsehreibungen mit El".l sahr oft, s. BlaB a. O.

S. 198 ft'., der dabei aramlUschen Einflu6 annimmt.

F6n£tea Kapitel Genera verbi.

61

Car. Cbr. 3 ex (corpus) eadem ratione interceptum est, qua et editum fueratj Marc. IV 17 qui nunquam hoc fuerat vocatus ( dominus); ib. 34 (Johannes) coniectus in carcerem fueratj Iud. 8 sicuti a Moyse fuerat praeceptum.

Res. 18 etsi praedicatum id a deo non fuissetj ib. 20 veritates praedicatae fuissentj Marc. I 21 si fUisset haec quoque quaestio disceptataj ib. m 8 quia et de isto notati fuissentj ib. IV 10. in Cbristum fuisset praedicatumj ib. 38 in: lspidibus elisi fuissentj Iud. 1 fUisset igne conflatumj ib. 3 in: praef0catu8 fuissetj Nat. II 17 in: Romenos totius orbis dominos atqne arbitros fac«Js fuisse.

Fiinftes Kapitel.

Genera verbi. 1. Deponentia statt der Actin.

abstineri = abstinere (wohl wegen IadXEt1.ft«£) (im Thes. s. v. nicht erwihnt) Pnd. 12 a quibus necesse .est ahstineri (ladXEt1.ft«£ act. 15, 29); Apol. 6 cum mulieres usque adeo vino ahstinerentur (cod. det. ahstiner(mt).

oommemoran 1. c. Gen. = eommemorsre , mentionem faoere (Geyer, Jahreaber. 1898, S. 81 fiihrt an Pass. Perp. 7, S. 72,8) Fug. 9 ut et illius oommemoremzw; Marc. IV 22 et si oommemoremur promissionis Moyai, hie invenietur expuncta (a. dazu Oehler, der aus Iren. Adv. Haer. mehr Beiapiele bringt).

2. c. Acc. = &V«fU"It1.fHjV«' meminisse 1) (Beispiele fUr diesen Gebrauch hat Ronsch, It. u. Vulg. S. 353, und filr memorari S. 373) Idol, 20 nomen aliorum deorum ne oommemoremini (Exod. 23,13 iSvo,," .ftEWV E-r:i~mv ov" &vafW1Jt1.ftT1t1Et14}oE) (ohne Grund vermutet R. oomminiscamini; der Acc. findet sieh auch bei August. Enarr. in psal. 54 hominis malos, quos patitur, oommemoratus est).

comperiri = comperire (im Altlatein und bei den Archaisten (Apul. Met. 2, 21. 11,27 in; Gell. ill 3, 1) Hermog. 28 unde ergo comperlus est Hermogenes informem et confusam et inquietam illam fuiase?

coniectari = coniectare Nat. II 12 (118,11 R) qui eum procreatorem coniectantur.

oonsultari = consultare Hermog. 17 quem consultatus est? (lea. 40, 14 "~Of) -rev« t1VVEPov).EVt1a~O, also wegen der gr. Mediuma!). lacrimari = lacrimare (auch sonst im spit. Lat. [a. Neue-Wagener ill 51]) Paen. 9 lacrimari et mugire dies noctesque ad dominum deum

1) commemoratio iBt im Bibellatein 6fter- = memoria (B. R 6 n s c h a. O. S. SOS. der aber f11.1Bchlich Oral 11 zitiert).

62

Enter Teil Syntax.

tuum; Car. Chr. 9 lacrimalus est (cod. Agob., die, anderen Zammatur)

super LazaruDL "

2. Deponentia passivisch gebraucht (s. die Ubersicht bei Draeger 1156 if., die aber natiirlich nicht vollstindig ist). Da fiberall das Part. Perf. nnd die davon gebildeten Tempora leichter passivisch gebraucht werden konnen, so nehmen wir zunichst solche Verba, die auch in anderen Verbalformen so vorkommen.

cavillari Res. 21 ex: promulgatio maiorum cavillaturj ib.35 quaestio cavillatur (N eue- Wagener ill 30).

oonfiieri (das Part. confessus zu alien Zeiten, z. B. bei Min. Fel. 13, 2. 14, 7) Pall 4 (9350) quando neque veritas negsri debuisset neque fallacia oonfiteri (durch die Antithese veranIa6t).

consolari (das Aktiv im Altlateinj die passive Form zirtiert Gell XV 13, 6 aus Metelius) Fug. 9 sicut pusillanimes consolari.

contionari Pud. 13 (244, 2 R) bonus pastor et benedictus papa contUmaris (= appeUaris).

cundari (die aktive Nebenform findet sich im Altlatein (Enn., Plsut.); das Passiv nnpers. bei Tac. Ann. 3,46 nec cunctatum apud latera) Pud. 13 (243,22) magis tristiora cunctanfMr quam laetiora (wird verzogert).

interpretari (nach Draeger a. O. schon bei Cornif., im Part. bei Cic., Sall, u. a.) Hermog. 19 quod in materiam interpretari possit; Iud. 9 in: Emmanuel, quod interpretaw/r Nobiscum deus; Bapt. 19 nec incongruenter ad figuram interpretabiturj Nat. 13 Chrlstianum nomen, quantum significatio est, de nnctione interpretaturj Prsescr, 40 sed quaeritur', a quo intellectus interpreteturj Prax. 27 Emmanuel, quod est interpretatum Nobiscum deus (Matth. 1,~23 3l6n f"E4)oE(1P1'ltlw6/UvOtl)j Marc. V 4 (2840) sicut invenimus interpretatumj Car. Chr. 8 in: solis istis capitulis - interpretatis (s, Neue-Wagener ill 49).

gratulari Pall. 5 (9470) nullius alterius indumenti expositio (magis) quam togae gratulafJwr (wird begliickwiinscht d. h. mit Freuden begriiBt).

remunerari (die aktive N ebenform kommt schon bei Petron., Quint. u. a. vor, auoh bei ApoL 25 remunerasse debuerant; das Passiv bei den Afrikanem Fronto, Min. FeL 7,2, Apul. Met. 7,14) Apol. 46 statuis et salariis remunerantur (s. Leipold, fiber die Spr. des Juristen Aem. Papinianua S. 34).

sortiri (schon bei Cie.; das Aktiv sortire ist archaistisch) ApoL 2 (1190) latronibus investigandis per universas provincias militaris statio sortitur.

Part. Perf. nnd damit gebildete Tempora:

causatus (vorgeschiitzt) Marc. II 25 in: causato nuditatis pudore (Neue-Wagener ill 30).

comitatus (Cic., Tib., Ov.) Apol. 21 virtute et ratione comitatumj ib. 24 (217 0) lovem - comitatum exercitu.

Fiinftes Ka.pitel. Genera. verbi.

63

demoratus (- dilatus) Ieiun. 2 ex: sublati vel deminuti vel demoran cibi officia (Analogiel).

exhortatus (s. Apul. Soer. 17 exhortatus est) Bapt. 18 (Philippus) exhortatus adsumitur.

modulatus (Hor., Ov. u. a.) Nat. II 4 (interpretatio) quae a cursu et motu modulata rescinditnrj ib. I 3 ex: etiam cum cormpte a vobis Chrestiani pronuntiamur ... sic quoque de suavitate vel bonitate nwiJu-

latum est. '

patrocinatus Scorp. 4 intentionem iam tunc martyriis patrocinatam.

praemedicatus (Ov. Her. 12, 16) Ieiun. 12 mero tamquam antidoto praemedicatum ita enervastis.

"elitatus An. 1 in: etiam incarcere Socratis de animae statu velitatum est.

3. Transitive!). Verba refiexiv (oder passiviseh) gebraucht (s. Wolfflin, Arch. X 1-10).

tibnJ,mpere (= des cis cere) sich losreiBen Pud. 7 (233, 1 R)j Apol. 37; Val. 4 in: Marc. V 1 (derThes. s. v. 141,81 zitiert sonst nur Faustin. Trin. 1,1 a piis ecclesiae catholicae sensibus tibnJ,mpit [var. -itur]). colligere (sich versammeln) Fug. 14 in: quomodo colligemus (%Wf; ~1W~O""Ii") (dazu s, Oehlers Anm.); ib. 14 si colligere interdiu non potes.

derivare (intrans.) Val. 9 (genus vitii quod) in Sophiam derivarat (dazu zitiert Oehl. Iren. Interpr. I 1,2 derivavit in hunc Aeonem)j Apol. 21 (1960) derivantes a disciplina (so die Hss.).

exterminare Pall. 3 de orignis loco exterminat (= exterminatur). facere = Be facere "sich begeben" (ist vulgar, s. Friedlander zu Petron. 62 [So 41]) Pall. 3 ex Libya Ammon facit.

habere (= se habere mehr der U mgangssprache eigen; s. Schmalz, Antib. s. v.) Val. 14 dum ita rerum habet; Hermog. 5 sic habente materia; Marc. IV 6 sic habebit intentio et forma opusculi nostri. inquietare (= inquietari) Pall. 2 (mare) de decumanis inquietat. longinquare (sich entfernen) Pud. 5 (226, 15 R) nihil secundum longinquat a primo.

mutare = se mutare sohon bei Liv. 3, 10 ut nihil odor mutaret, dann bei Tac., Gell. (II 23, 7) u. a. An. 29 in: in utraque mutassetj Orat. 22 in quibus iam pueritia mutavitj Pall. 2 (9210) eeteri ... ornatus quid non aliud ex slio mutant? ib. mutavit et totus orbis aliquando; ib. quippe et laeta mutantj ib. 4 naturam concussit Larissaeus heros in virginem mutaruUJ (dadureh, daB er sich veranderle)j ebenso das Compo demutare Marc. IV 16 demutat in maledictionem (deus).

1) Im Agoba.rdinus Na.t. 16 steht neque congregtmt neque participant; hier wil.re congregant = sa congrega.nt; R. a.ber hat jetzt congregantur in den Ten gesetzt.

64

Enter Teil. Syntax.

movere (= se movere z. B. in dem Ausdruck res moventes l= mobiles] bewegliche Habe bei Liv. V 25, 6 u. bei Juristen) Apol. 40, Nat. 19 si terra movit (nach Wolffiin a. 0., S. 9 gehOrt dieser schon bei Liv. vorkommende Ausdruck dem alten Latein der Prodigien-

- sprache an); leiun. 4 (bestiarum) moventium in terra. Desgleichen die Composita admot:ere1) leiun. 7 in: allophyli proelio admooebantj promovere Virgo vel 1 (iustitia) promovit in infantiam (trat) (cf. Gell V 10, 7 cum ... in studio facundiae abunde promovisset)j transmo-vere Val. 3 a domestico principatu ad incognitum transmovere.

stipare Pall. 3 serpens in angustias stipat (= se st.).

refrigerOife (= refrigersri; die ald. Bed. Linderung bringen = ft'llatJrV1,EW ~wa Z. B. An. 51 ex ( corpus) sibimet ipsi refrigerasselj Scap. 4 indigentibus refrigeramus) Prax, 16 (deus qui) apud Abraham sub quercu refrigeraverit (= Pess.); Res. 63 ex: resurrectionem quoque earnia usquequaque potando refrigertibis (= refrigeraberis, Wle Leopold i8l.schlich schreibt).

suspendere Pall. 3 va: a terra suspendit (= se s.).

verlere (= se vertere oder verti, S. Wolffiin a. 0., S. 5) Pall. 2 (9200) dies et nox invicem vertunt (weehseln); so auoh averlere (= averti) Marc. V 1 (ut) avertensl) a ludaismo non pariter osten- deret, in cuius dei fidem averteret.

Erwihnenswert ist, daB die meisten dieser Verba in der &l1 Grii.zismen reichen Schrift De psllio vorkommen.

Sechstes Kapitel.

Tempora und Hodi.

1. Schon im Altlatein steht das Futurum I .bisweilen an Stelle des potentialen Konjunktivs, im nachklassischen Lat. bes. bei Plin. maio Wenn such an eine Nachahmung des griech. Potentialis zunachst nicht zu denken ist, da schon Plautus diesen Gebrauch des Fut. kennt, so kann man doch bei T. nicht zweifeln, daB er durch das Griechische such in diesem Punkte beeinfluBt worden ist. Denn bei ihm findet sich diese potentiale Bedeutung ganz massenhaft. Ux. IT 7 hoc signi eritj Cult. f. 19 haec erie ambitio; Virgo _ vel. 1 quodcunque adversus veritatem sspit, hoc erit haeresis; ib. hie erit Bolus a Christo magister et dicendus et verendus; Res. 47 in: haec erie vita mnndialis; Fug.3 haec erunt ignes iacnla diaboli; Val. 16 in: hie erit Iesus; ib. 16 ex: haec erit materia; An. 43 ex: haec erit somni et ratio naturalis et natura rationalis; leiun. 7 hae erunt vires iein-

1)- Curt. vm 4,27 iam admovebat rex; vgl. 'lrQ0f1&'1Etfl (sc. 1S'fqQ.n"I'")'

2) Vgl. Verg. Aen. 1,402 dixit et fJvertens roses. cervice refulsit; schon im klass. Lat. ublich ist so convertere (auch Z. B. Val. 10 converlit ad patrem).

Bechstes Kapitel. Tempora. "und Modi.

65

nantium deo (Oehler vermutet unnotig erant)j ib.16 haec erunt exempla; Pall. 6 ex: haec nimirum indignitas eritj Bapt, 4 in: sed ea satis erit praecerpsisse; Car. Chr. 5 phantasma erit totum quod speramus a Christo; ib. quomodo vera in illo erunt, si ipse non fuit verus; Res. 7 ueque enim ... illae pelliceae tunicae ... ipsae erunt eamis ex limo reformatio; ib. 27 sepulcra erunt cellae promae; Marc. 122 (naturalia)

si continentur, quo minus currant, naturalia non eruntj ib. 29 non erit immanior duritis Pharaonis nascentium enecatrix; An. 14 una moles erunt omnia; Apol. 11 (1580) vani erunt homines, nisi eerti sint (der Abwechselung wegen!); Marc. IT 9 non omne quod dei erit deus ko1Jebitur; Mart. 4 timebit forsitan earo gladium gravem; Val. 5 si in totum haereses non ~&nt ... mentietur spostolus praedicator illarnm. Porro

si sunt, non aliae erunt quam quae retrsctantur; Res. 17 animas torqueri foverique ... probalJit Lazari exemplum; Marc. I 4 si non aliquis Esaias vel ipse per Esaiam deus contionabiturj ib. IT 2 cui et apostolus condicetj An. 8 ex: alioquin (aquilae) non educabunt ut degenerem, quem solis radius averterit (Fut. II)j ib. 19 (vitis) sine cervo, si quid attigerit, ultro ammOit et quidem viriosius amplexalJitur de suo ingenio quam de tuo arbitrio; Cor. 8 mdebo navigantem Ionam et apostolos ... kabebit etiam penulam Paulus; Pud. 2 sed et Johannes docebitj • An.46 (377,16) cetera ... Hermippus ... quinione voluminum satiatissime exhibebit; Cor. 13 prae{alJitur quidem Claudina; Prax. 26 ceterum alium Icannes pro{itebitur camem factum ... si non et spiritus sermo est j Marc. V 4 neomenias vestraa et sabbata et diem magnum non sustinebo (die Sept. las. 1,13 hat sogar das Praes, tivixop,tt£j Marc. 120 schreibt T. selbst non sustineo)j Marc. 11 ex: sed aliue ') libellus hunc gradum sustinebit.

2. Das Fut. I in Befehlssatzen (bei Plaut. un~ Ter. in Beteuerungsformelri.) ist bei T. dureh das Griechische bes, des A. T. veranlaBtj am meisten findet es sich in Bibelstellen 2), sogar neben dem Imp., z. B. Marc. IT 17 ex: non occides, non adulterabis, non fura1>eris, non falsum testimonium dices, alienum non concupisces, honora (1 ebenso Ex. 20, 12 -rt,La, wihrend daneben lauter Futura stehen) patrem et matrem et diliges proximum tuum ut te ipsum; ib. IV 25 (2280) diliges dominum deum tuum (Luc. 10,27 tiyan'tj6E"S)j Marc. IT 21 sex diebus operore (Ex. 20, 9 $~y,) et facies (no,'tj6Ef,~) omnia opera tna; Prax.25 vade ad fratres meos ... et dices eis (Ioh. 20, 17 nO~Evov - Elnl).

Auch sonst wendet T. dieses Fut. wohl an: Res. 66 non miscebuntur ... diversa (sollen oder diirfen)j Cor. 4 (rationem) aut ipse perspicies

1) T. meint seine Schrift De praescr. haer., welche aber schon geschrieben ist, nicht etwa erst noch geschrieben werden soll. Die prlsentische Bedeutung des Fut. ist also gerade bier sehr deutlich und die Kenntnis dieses Gebrauchs fiIr die Datierung der beiden Schriften von Wichtigkeit.

2) BlaJ3 a. 0., S. 204.

Hoppe, Teriullian.

6

66

Ehter Teil. Syntax.

aut ab sliquo, qui perspexerit, disces, interim nonnullam esse credes; ib. 9 ad hoc breviter interim audies: sic et tu eoronare; Spect. 3 non .Ois in circum, non in theatrum, agonem, munus non spectabisj u. ofter.

3. Das Futurum exactum war nach der Ansicht vieler Grammatiker ursprfinglich ein absolutes (noch kein relatives) Tempus und steht oft, wo nach unserem Gefiihl ebensogut das Fut. I oder gar das Prii.sens am Platze wire. Beispiele bieten bes. die U mgangsspraehe, dann Vitr., Liv. und vor allem das Spatlatein: Cult. f. IT 10 quanto enim utilius et cautius egerimus (= Fut. I), si praesumamus; Virgo vel 17 ex: qui (deus) si fuerit (= erit) in pectore, cognoscetur et in capite; Paen. 7 ex: gratus in dominum exstiteris (= F. I), si quod tibi dominus offerl non recusaoerie; Pud. 4 si stuprum dixero, unum erit contaminatae CarIDS elogium; Orat. 16 nnsquam erit adorandum, nisi ubi fuerit (= erit) lectus; Ux. IT 9 haec -tibi suggere, si opus fuerit (= erit); Pud. 5 nonne hinc idololatria, inde homicidium detinebunt, et si qua vox fuerit, reclamabunt? ib. 9 (236, 25 R) non admittetur exemplorum adaequatio ... si fuerit saluti nocentissima; An. 50 ex: videat illos meus Thomas, audiat, contractet et crediderit (= eredet) (die Hss. haben credidit, was R. richtig verbesserl hat); ib. 41 ex: 0 beatum conubium, si non admiserit adulteriuml (= Praes, oder Fut.I)j Prax.31 ex: qui confessus fuerit Christum filium dei ... , deus in ilio manet; Cult. f. IT 10 qusnto laudabilior qui obstinuerit in totum (= Praes.}; Hermog.4 summum non erit (= est), nisi quod unicum fuerit (= erit oder est); ib. 5 ipsius erit (= est), si fuerit (= erit oder est) solius; Marc. I 1 omne quod {laverit (= flat) aqnilo estj ib.3 unicum sit necesse est quod fuerit (= est) summum magnumj ib. dignius eredimus non esse quodcunque non ita fuerit (= est), ut eSS6 debebit; Pat. ~ si manu quis temptaverit (= Praes.) provo care, praesto est dominica monela; Scorp. 4 ex: par sum illis, nisi (AB si) illis manus dedero (= do); Ux. II 5 si smverit (= scit) panem (esse) non illum credit esse qui dicitur? An. 51 ex: si quidanimae remanserit (= remanet), vita est.

Da das Fut. I bisweilen im Sinne eines hypothetischen Konjunktivs steht (s, Draeger 1281), so tritt in Bedingungssatzen gelegentlich fiir den zu erwarlenden Konjunktiv auch das Fut. IT ein, z. B. Hermog. 4 si et alius 1w1>uerit (= haberet), tot ism erunt (= essent) dii, quot habuerint; Monog. 7 non nubet defuncto viro uxor, fratri utique nuptura, si nupserit (= nuberet); Res. 18 incredibile (sc. erit = esset), si nec praedieatum divinitus fueritl) (= fuisset oder esset).

1) Hier liegt wohl das Fut. IT vor; in manchen FlI.llen ist es aber vom Coni. Perf. nicht zu unterscheiden, z. B. Virgo vel. 2 ex: tam sancti viri est Bub-fundi; si virginem tJiderit quam sancta.e virginia, si a viro visa sit. Wenn nicht visa sit folgte, wiirde man den obigen Beispielen zufolge trident filr das Fut. IT halten.

&chatel Kapitel.Tempora. und Modi.

61

4. Der Coniunctivus Perfecti wird (vielfaeh unter dem Ein~ fluB des griechischen Aoristes) ala Potentialis gebraucht, in der klassischenSprache meist nur in Hauptsatzen, in der nachklassischen hii.ufig auoh in Finalsii.tzen, fiberall fast nur in der 1. p. s.j so anch bei T. Virgo vel. 2, Praescr. 11, Res. 12 semel dixerimj An. 46 in: et hie dixerimj Cor. 14 capiti ... immo iam dixerim Christo; Car. Chr.2 si nihil istorum es, merito dixerim, morerej Hermog. 32 in: haec responderimj ib. 43 in: de motu et illnd notaverimj Val. 6 quamquam distulerim eongressionem; Exh. cast. 3 ex: quamquam ostenderim (doch ich mdehte dartun)j Res. 5 hoc eo commendcwim, uti ... jib. 8 in: et haec ... suffragia carni procuraverimj ib. 18 in: hneusque praestructionibus egerimj Ieiun. 10 (288,1 R) sed hactenus haec ... CO~ miserimj Val. 5 (quos) obtaverim assequi. In Finalsatzen Z. B. Virgo vel. 17, Fug. 1, Val. 7. 17 u. O. ut ita dixerim (eine im silb. und spateren Latein fiberhaupt haufige Formel) j Virgo vel. 9, Res. 22 in u. O. ne dixerimj Marc. II 17 in: ut dignius dixerimj Car. Chr. 12 ut impressius dixerimj Apol. 9 in: quo magis refutaverimj Marc. ill 11

ut haec omnia ... distulerim. .

Da T. den Plur. modestiae selten anwendet (z. B. An. 9, Bapt.10 in mit Wechsel), so findet sich such die 1. p. pl. nicht hii.ufig bei ihm, Z. B. Paen.3 hoc eo praemiserimus ut ... j An. 38 in: quamquam autem et retro praestruxenmus.

6. Die Consecutio tempornm.

a) Von einem Tempus der Gegenwart (Praes. oder Fut.) im Hauptsatze hii.ngt oft der Coni. Impf. im Nebensatze abo 1m klassisehen Latein ist dies bekanntlich ofter der Fall nur beim historischen Prii.sens. Derartige Beispiele hat T. auch genug, Z. B. Scorp. 3 abeunt ... invitantur ad idola, ut et ... fornicarenturj Marc. IV 12 (1850) observant pharisaei, si medicinas sabbatis ageret, ut accusarent eumj ib. 40 in: scit et quando pati oporteret eum, cuius passionem lex figuratj ib. 42 (271) vociferatur ad patrem, ut et moriens ultima voce prophetss adimpleretj Prax. 29 in: apostolus ... adicit ... ut duritiam ... molliret et scandalum everteret (mehrere Herausgeber andem das handschriftliche adicit in adiecit).

Ungewohnlieher, weil bin Praes. hist. im Hauptsatze steht, sind Beispiele wie Marc. II 28 nescit deus noster, quales adlegeret (AB eligeret) (Ursinus liest nesciit); Apo1. 38 in: prohibendarum faetionum causa de providentia constat modestiae publicae, ne civitas in partes scindereturj ib. 48 (2920) opus erit si velimus ... lascivire, quis ... reformsri videreturj Pud. 16 ne hoc dictum in licentiam fornicationis invaderes, ut in rem tuam, non domini delicturus, aufert te tibi. Am hii.nfigsten naeh est in Verbindung mit einem Adi. neutr.: Apol. 11 .indignum est ut (deus) alicuius opera indigeretj Marc. V 1 (2760)

neque enim verisimile est ut (Paulus) avertens a Iudaismo non pariter 0*

68

Enter Teil. Syntax.

ostenderet, in cuius dei fidem arerteret; ib. IV 20 cui credibile (est) ut mulier ... legem inrumperet eam, cui adhuc tenebatur? bes. nach fJ_tI(J.k est utI) z. B. Virgo vel. 5 quale est ut quae in futurum oocaretur ..• in praesenti nihil C(){ffWminaretur? Marc. IV 18 quale est ut illos tam diu errantes sustineret? Praescr. 29 quale est ut ante res dei currerent quam euius dei notum essel? Prax. 23 quale est ut filius item postularet?

b) Von einem Tempus der Vergangenheit hangt im Nebensatz mitunter ein Coni. Praes, statt des Imp! abo Nicht anstoBig ist dies, wenn das Priiteritum sieh als ein Perf. praes. zu erkennen gibt, wie Z. B. Bapt. 2, Res. 57, Car. ern. 4 u. O. stulta mundi elegit deus, ut confundat sapientiam eius (1. Cor. 1,27 Ta p.tiJl}a TOO xOtsfJ-OV $~Ell~aTo (, 4}EOg, iva Toog tJoqJoog xaTa£tJIVv!'l); so wird aueh auIzufassen sein Res. 2 (haeretici) et Christum aliter disponere eoaai, ne creatoris habeatur, in ipsa prius came eius erraverunt. In anderen Fallen aber zeigt sich ein weniger enger Zusammenhang des hypotaktischen Verhaltnisses selbst in Finalsatzen, und demgemaB ein Abweichen von dem strengen Typus der Cons. temp. z. B. An. 25 (342,11 R) hoc et Hippocrates habuit et Asclepiades ... et mitior ipse Soranus, eerti (OVTES) animal esse eoneeptum atque ita miserti ... infantiae, ut prius occidatur, ne viva lanietur; Fug. 2 ex: apostolus Phygellum et Hermogenem tradidit satanae, ·ut emendentur, ne blasphement; noch auffallender Scorp. 14 ex: condixerat Petrus regem honorandum, nt tamen tunc') rex llOnoretur.

Ubrigena sind derartige Ungewohnlichkeiten bei T. selten, und es muB anerkannt werden, daB er i. a. ein richtiges Gefiihl von der Bedeutung der Tempora hat.

c) Durchaus nicht vom Sprachgebrauche des klass. Lateins abweichend steht im Nachsatz (Hauptsatz) der Bedingungssatze und umgekehrt im Bedingungssatze selbst after der Indic. statt des Coni., wenn die Tatsachlichkeit betont werden solI (Schmalz, Synt.s § 337) Ux. II 2 quodsi de fidelium tantum matrimonio pronuntiasset, absolute permiserat sanctis vulgo nub ere. Si vero permiserat, nunquam ... subdidisset; Pall. 4 non erat satis animi tnmens Macedo, ni illum etiam vestie inflatior delectasset; Fug. 2 nec extendit (manum), nisi ... dominus dixisset; ib. nec in poreorum gregem diaboli legio habuit potestatem, nisi eam a deo impetrasset; Ieiun. 17 (297,7 R) talibus si, placerent prophetae, mei non erant; Apol. 33 ex: minor erat, si tunc

1) Denregelrechten Coni. perf. hat er Z. B. Virgo vel. 1 quale est ut ... opus dei aut cessaverit aut proflcere destiterit? Pud. 15 in: quale est ut (fornicator) ingesserit? Auch quale erat mit folg. C. impf. kommt vor: Marc. II 6 quale erat ut homo regnaret?

2) tunc von der Gegenwart aueh Apol. 22, wie umgekehrt nunc von der Vergangenheit Car. Chr. 23 ex. u. Ofter.

Sechstes Kapitel. Tempora und Modi.

69

deus diceretur. Auch im Bedingungssatze allein Val. 31 ex: SI ita erat (= fuisset), semper ignorare maluisset.

d) Die sog. Verschiebung des Coni. Impf. durch den Coni.

Plqpf. ist konstatiert in der niedrigen Sprache, z. B. im Bell. Hisp. und im Spatlatein, wo schlieBlich der Coni. Impf. ganz verdriingt wird (wie das Romanische beweist). Man hat nun behauptet (bes, Blase, Gesch. des Irrealis im Lat. S. 32 ff. und Geseh. des Plqpf. im Lat. S. 98 ff.), daB diese Verschiebung von den Afrikanem ausgehe, die durch die semitischen Sprachen beeinHuBt worden seien. Hier wird bekanntlich nur die Aktionsart, nicht die Zeitstufe untersehieden; denn es gibt da nur zwei Tempora, das Perf. und das Impf., wovon jenes fur das lat. Perf., Plqpf., Praes., Fut., selbst fur die sog. relativen Zeiten, den Coni. Impf. und Plqpf , d ieses ebenfalls u. a. ffir den Coni. Impf. eintreten kann. Eine Verschiebung der relat. Temp. erkliire sich also aus dem Umstande, daB der lat. Coni. Impf. im Semitischen durch das Perf. wie dureh das Impf. wiedergegeben werde. Wie weit diese Annahme (die selbst von Schmalz, Synt.8 § 338. 215, wenn auch mit einiger Vorsicht, vorgebracht wird) anderswo (namentl. im Bibellatein) Geltung hat, vermag ich nicht zu beurteilen; fur T., der kein Hebrdisch und wohl auoh kein Puniseh konnte, hat sie von vomherein wenig Wahrscheinlichkeit. Denn warum sollten, wenn einmal das Gef'dhl fur den Unterschied der Zeiten geschwunden war, nicht auch andere Tempora miteinander vertauscht werden? Das ist aber nicht der Fall, und der Tempusgebrauch bei T. ist i. a. ein echt lateiniseher und nicht so fehlerhaft, wie man dann erwarten miiBte. Die verhii.ltnismiiBig wenigen sog. Verschiebungen lassen sieh, glaube ieh, meistena andere und nattirlieher erkliiren. Oft liegt ein innerer Grund fiir den Wechsel vor, z. B. Scorp. 6 in: evulsum hominem de diaboli gula per fidem iam et per virtutem inculeatorem eius voluit (deus) efficere, ne solummodo evasisset, verum etiam evicisset inimicnm, d. h. "damit er nicht blof als dem Feinde entwischt dastehe, sondem als Sieger uber ihn", Wer das Martyrium uberstanden hat, von dem kann man sehon sagen: evasit et evicit. Der Coni. Impf. wurde somit etwas anderes besagen, niimlich etwas Zukunftiges, nicht wie hier etwas Vollendetes. An. 15 (320, 10 R) itaque principals non esse, quod si fuisset (niimlich bei der SchOpfung), amissus cum suis sedibus vigor animae non perseveraretj Car. Chr. 4 si (Christus) prodire voluisset (nsml. vor der Geburt) et ... regnum caelorum praedicaret (bei Lebzeiten); Hermog. 31 in: scripture divina satis dissereret (was noch ffir die Gegenwart gilt), si summas ipsas rerum a deo fsctaa commendasset (vorzeitig!) eaelum et terram; Praescr. 26 (apostoli) neque ethnicos inducere potuissent, nisi ... exponerent (diese . Handlung besteht noch fort, da ihre Schriften noch vorhanden sind); ib. 23 illi (sc. Petrus et ceteri spcstoli) non essent mirati ... si aliquid contrarium praeilir

10

Erster Teil. Syntax.

caret (Paulus), nec dominum praeterea magnificassent. Man erwa.rtet praedicasset, aber pra.edica.ret ist vom Standpunkte Terlullians mit Riicksicht auf die noeh vorhandenen Schriften des Paulus gesehrieben; die Handlung dauerl also forl. Pat. 14 (lob) si filios quoque restitui fJoluisset, pater iterum 'VOCfWetur. Man wiirde vocatus esset erwa.rten, aber T. will sagen, daB man den Hiob noch jetzt als einen bezeichnen wiirde, der zweimal Vater gewesen aei; es liegt also Ellipse von luisse vor.")

In manchen FiiJIen hat man femer eine Art Breviloquenz anzunehmen, z, B. Apol. 16 ex: haec ex abundanti (sc. attulimus), ne quid rumoris inrepercussum quasi de eonseientia praeterissemus (= ne praeterisse videamur); Pall. 6 ex (filius Aesopi) margarita namque vel ipso nomine pretiosa dehausit, credo, ne mendicius patre coenasset (= coesasse diceretur oder dici posset); Cult. f. 12 sic remuneraverunt (angeli), ne eis (feminis) profuisset felicitas sua (= proluisse videretur) j Val. 12 ex: ut autem tantum sigillarium extrinsecus quoque inomassent (Rig. inomarent), satellites ei angelos proferunt (Praes. hist.) (= inornasse viderentur) j Marc. IV 2 ex: (paulus) Hierosolymam ascendit ... ne forte in vacuum cucurrisset (= cucurrisse videretur), id est ne non secundum illos credidisset (= credidisse videretur) et non secundum illos evangelisaret (dies dauerl fort, do. seine Schriften noch vorhanden sind).

Endlich macht sich ofter und besonders in Bedingungssatzen ein Streben naeh Abwechselung geltend, indem die aufeinander folgenden gleichklingenden Endungen der EinWnigkeit wegen vermieden werden, z. B. Psen, 3 ex: si bonum concupisceres, perficere gestisses (= concupivisses - gestisses) j Iud. 2 si dominum deum suum dilexissent (sc. Adam et Eva), contra praeceptum eius non fecissentj si proximum diligerent (= dilexissent) ... persuasioni serpentis non credidissent, dann folgen 4 Plusquamperfecta, darauf wieder das Impf. nec falsum asseveranti diabolo participes efficerentur, dann wieder Pluequamperfecta; Idol. 18 (62, 22) quis enim magis iis usus fuisset quam dei filius? qusles et quanti .eum fasces producerent, qnalis purpura de umeris eius floreret, quale aurum de capite radiaret, nisi gloriam saeculi alienam et sibi et suis iudicasset? Pall. 4 (9400) quodsi ism tunc locorum (= temporis) Diogenes de dolio latraret (= latrasset) ... totum Empedoclem in adyta. Cloacinarum detulissetj Cult. f. I 1 in: si tanto. in terris moraretur fides ... nulla vestrum ... laetiorem habitum , .. appetisset (= appetaret), ut non magis in sordibus ageret et squalorem potius aft'ectaret.

1) Den Coni. potent. ~er Vergangenheit (statt .des Perf.) m5chte ich annehmen An. 25 (848, 6) quodsi qui ... non putat duas animas in unum convenire ... ego illi duas animas in unum congestas 08tmdiBBem ("ich m5chte ihm entgegengehalten haben").

Sechstes Kapitel. . Tempora und Modi.

71

6. Koordination statt Subordination.

Nur ganz weniges verdient hier erwiilint zu werden. T. ist i. a. kein Freund des lockeren Satzbaus, welcher mehr der U mgangssprache eigen ist, trotzdem T., wie schon friiher betont, eine Vorliebe fiir Antithesen und fUr Breviloquenzen hat. leiun. 8 ex: putol) autem et apostolus ... ieinnia quoque plurima enumeratj Apol. 29 puto autem eae ipsae materiae de metallis Caesarum veniuntj Cult. f. II 4 in: quasi gentilibus dicam I) ... solis maritis vestris plaeere debetis. Auffallender sind nur vereinzelte Stellen wie Iud. 1 in: proxima accidit, disputatio habita estj Cor. 1 in: proxima factum est, liberalitas praestantissimorum imperatorum expungebatur in eastris, Anderes gebOn eigentlich in das Gebiet der Stilistik oder Rhetorik, z. B. das Asyndeton An. 26 exsultat Elizabeth, Johannes intus impuleratj glori/icat dominum Maria, Christus intus instinxerat (wegen der Antithesen nnverbunden); die asyndetische dreigliedrige Periode An. 46 (376,1) .Alexandrum qui sciunt, leonem anuli recognoseunt. Ephorus scribit. sed et Dionysii Siciliae tyrannidem Himeraea quaedam somniavit. Heraclides prodidit. et Seleuco regnum Asiae Laodice mater nondum eum enixa praevidit. Euphorion provulgavit; endlich die asyndetischen Parenthesen Nat. I 16 (86, 16 R) plane Persae, Ctesias edit, tam scientes quam non horrentes cum matribus libere faciunt; An. 60 lymphaticos efficit Colophonis scaturrigo daemoniea aut - Alexandro accidit - Nonacris Arcadiae venenate,

7. Parat axe statt Hypotaxe (s. Schmalz, Synt.B § 266) findet sieh bei Verb. sentiendi und dicendi, wie aueh bei denen der Willensrichtung.

docere Orat. 7 docet itaque petamus.

opus est (sonet nur aus Plin. Ep. IX 33, 11 belegt) leiun. 2 ex: opus est ... credam.

superest (bei Plin. sec.) Nat. 119 in: superest deridenda persuasionum conferamus; Pud. 19 ex: nihil iam super-est quam aut neges moeehiam et fornicationem mortalia esse delicta; An. 43 (370,23) super-est ... determinemus (wo Reif. ut hinzufiigen mdehte).

ante est Marc. ill 13 ante est inspicias.

bonum est Virgo vel. 17 bonum est usque ad lumbos a capite reveleris.

melius est Fug. 14 melius est turbas tuas aliquando non tJideas quam addicas.

prius est Marc. ill 24 ex: prius est aliquod exemplum indulgentiae proferas; ib. IV 10 (1780) prius est negesj ib. 26 hoc qui praesumpserat, prius est probet alium deum editum a Christo.

1) puto wird so achon bei Ov. und in dar nachklassischen Prosa gebraucht.

2) dico so bereitB im Altlatein.

12

Enter TeiL Syntax.

suadere (auch Plaut., Cic. ep., Petron. 35. 68. 74) Marc. IV 41 m: suadeo ognoscas.

compeUere An. 56 ex: alterum constituas oompello.

iubere (seit Plaut., Liv., Tac. U. a.) An. 35 (360,20) huic ergo bonum animi praestes iubet.

8. Die indirekten Fragesitze. Nach Schmalz, Synt.· § 271 ist schon in den Schriften der klass. Zeit, we1che der Volkssprache nahe stehen, vielfach der Indikativ in indir. Fragesiitzen zu hslten; in der spiiteren Zeit nimmt er bekamitlich zu und wird im Spiitlatein in Ergiinzungsfragen hiiufig. Einige Beispiele werden aus T. genugen:

Ux. 18 vide, quam ex aequo habelJur qui viduae benefeeerit; Nat. 11 seio, qua responsione soletis ... eonvenire; Mart. 6 tempera documents sint, quantae qualesque personae inopinatos ... exitus re{eruntj Cult. f. I 2 haec qualia sunt ... pronuntiari potest; Virgo vel. 9 videamus an ... praeseripts de muliere in virginem spedant (cod. det. spectent) j Hermog. 45 vides ... quemadmodum operatione dei universa consisttmtj Prax. 2 ex: quomodo numerum sine divisione patiuntur procedentes tractatus demonstrabnnt; Praescr. 8 in: quando hanc vocem dominus emisit, reeordemur; ib. 22 ex: quando et quibus incunabulis institutum est hoc corpus probare non habent; Marc. 11 ex: ne cui latest, in qua principalis quaestio dimicatnra estj Car. Chr. 3 (429, 1 0) quid tanti (uit edoce.

Von den Partikeln, welche die Bestiitigungsfragen einleiten, sind hier zu nennen: ne, welches im Spatlatein fiir HUm me das griech I'.q (ob nicht etwa) gebraucht wird (im klass, Lat. nur bei vide, videte ne, wo das ne wie bei den Verb en des Fiirchtens steht). Ux. II 1 mihi confusus est animus, He ••• faeiam; Apol. 2 suspecta sit vobis ista perversitas, ne qua vis lateat in ooeulto; ib. recogitetis, He - negarit; ib. 3 nemo retractat, He ideo bonus Gaius (sit)j ib. 15 ex: nescio He plus de vobis dei vestri quam de Christianis querantur;

ib. 35 velim fidem et veritatem vestram demonstrare, ne forte et

istic deteriores deprehendantur; Marc. 17 stulto, qui nec hoc re-

cogitaverit, He tantundem et in deum Marcionis possit retorqneri; ib. V 16 secundum vero Marcionem neseio ne sit Ohristus ereatoris; Nat. 110 in: considerate ... He vobis cum communicemus crimen istnd; Prax. 22 in: ambigentibus inter se, He ipse esset Christus; Cult. f. II 11 a quibusdam dieitur, He blasphemetur nomen in nobis j Marc. IV 17 (201 0) eligant itaque Marcionitae, He tanti sit de magistri regula exeidere; ib. 35 ex: exspectemus ... ne quid de suo (adventu) praedieet; Apol. 9 legite, necubi (= ne alicubi "ob nieht irgendwo") reJatum sit; Spect. 23 ex: taeeo de illo, qui hominem 1eoni prae se opponit, He parum sit homicida (dazu s. Hartel, Patr. Studien I 33). 1) iJberall steht der Coni.

1) Auch in der direkten l!'rage kommt fie vor: Marc. IV 85 fie tu maior BiB ("'~ 11" ",El,co" eli 10.4, 12)i Beispiele aus dem Bibellatein bei ROnsch, It. u. Vulg.1 S. 400.

Sechstes Kapitel.Tempora. und Modi.

73

si fi1r num (schon bei den Komikem, Hor., Prop., Liv., Vitr.) wurde noch durch die Analogie des griech. El empfohlen. T. verbindet es meist mit dem Ind. (aber wohl nicht immer, wie Hartel B. 0., S.35 behauptet). a) Der Coni. findet sich: Apol. 21 ex: quaerite, si vera sit ista divinitas Christi (wo allerdings. die meisten codd. est haben); Pat. 15 age iam si et effigiem habitumque eius comprehendamus; Prax. 22 interrogatur a Iudaeis , si ipse esset Christus. b) Der Ind.: Virgo vel. 6 in: videamus nunc, si apostolus ... observat; Idol. 24 ex: viderimus, si ( corvus) . . . in ecclesia erit; Mart. 2 eomparemus, si non plus in carcere spiritus acquirit quam caro amittit; Hermog. 27 quaestio est, si erat terra (ob die Erde war); Car. Chr. 18 si ex came factum est verbum earo, aut si ex semine ipso factum est, scripture dicat; Res. 14 nescio ism, si deus (est); Marc. I 14 yolo inspicere, si ex fide saltim (so. sapis); ib. m 17 expostulo - si das; Pud. 13 de hoc quaeratur, si spiritus ... salvus erit; An. 23 (356, 6) yolo - dignitatem reeensere, si non ... praesidet humans eensura; Bapt, 15 in: neseio si quid ... ventilatur; Apol. 6 respondeant ... si a nullo desciverunt, si in nullo exorbitaverunt; ib. 13 in: recognoscite, si mentior; ib. 29 in: constet prius, si isti ... sslutem ... imperlire possunt.1)

In der Doppelfrage (Wahlfrage) ist haufig utrumne - an (einmal schon bei Cic. Inv. 1,51, Hor., Plin. m., bei Sen. ph. oft, weshalb m. E. Kalb, Roms Juristen S. 95 dies mit Unrecht fUr vulgar halt):

Prax, 27 quaerendum, quomodo sermo caro sit factus, utrumne quasi transfiguratus in came, an indutus camem; Res. 7 ut incertum haberi possit, utrumne earo animam, an camem anima circumferat, utrumne animae earo, an anima appareat carni. Ebenso in direkter Frage Res. 43 utrumne quae per corpus rep ortanda erunt, an quae per corpus

gesta sunt? ib. 44 utrumne ... destruetur, an extolletur? Marc. IV 17

utrumne qui nunquam hoc fuerat vocatus an ille, qui semper do-

minus habebatur? ib. ex:: utrumne qui cum maxims edocere temptabat, an qui ... eloquia mandaverat? ib. 24 utrumne omnium animalium dominus, an nec unius lacertae deus?; ib. 22 (2150) utrumne simplici errore, an ratione . . . ?

Auch an an wird .ne gehii.ngt (schon im Altlatein, S. Thes. II 1,11) Cult. f. I 2 utrumne mulieres ... placere non possent - anne sordidi ... amatores viderentur ... ? Ohne utrumne Pall. 4 indutum anne onustum.

an - an ist dichteriseh und nachklasaiach (bes, beim Rhetor Sen.) (s. Landgraf zu Reisig-Haase S. 312): Hermog. 27 ex: discutiendum an ei competat ... quae facta est, an ei ex qua facta est; Res. 14

1) Nur ein Beispiel ist mix vorgekommen, wo Bi eine direkte Frage beginnt: Res. 29 et ait ad me, fili bominis, Bi vivent ossa ista? (Ezech. 87,8 El tfjlllT:Cn T:Ct: eiRe! T:«in'«;) Das griecb. El ist bier wohl ein Hebraismus ala noeraetzung fi1r hebr. ,;.

74

Erster Teil. Syntax.

iudicium ... destinare de hoc ipso, an dominum ... observare curarit an non; Iud. 7 in: gradum conferamus, an qui venturus adnuntiabatur Christus ism venerit, an ventorus sdhuc speretur. Singulir steht an - an necne Iud. 6 quaerendum an iam venerit an necne (so die Hss.) ,

Vereinzelt findet sich in der Disjunktive das ganz ungewdhnliche ,aut - aut Car. Chr. 8 nihil de ignominia interest aut ... excogitent ... aut agnoscant.

Es sei erlaubt, schon hier die asyndetische Vereinigung mehrerer Fragesatze zu erwahnen, welche eigentlich zum Kapitel des Periodenbaus in der Stilistik gehOrt. Sie ist bes. bei Cic. u. Liv. haufig (Draeger I 207) nnd tritt noch im Spatla.tein auf. Mart. 4ut ostenderet, quid cui debeat esse subieetum; Hermog. 22 dicit, quid uncle protulerit ... ut sciremus, quid uncle proeesserit; ib. 25 in: si quaeram ex duabus, quae cui nomen terrae accomodare debeat; Res. 37 inluminavit, quid cui prosit; Pmx.8 ism nunc quaeritur, quis quomodo utatur aliqua re; ib. 9 in: ita quid quomodo dieatur agnoseea; Spect. 5 ex: qui (reI.) quos quem per ordinem et quibus idolis ludos instituerint; Scorp. 1 (145, 20) neseiunt simplicis animae, quid quomodo scriptum sitj Apol. 19 ex: ut quae quando sint gesta ... aperiantur; ib. 22 quid ubi geratur tam facile aeiunt; ib. 48 (292, 10) multis locis (andere iocis) ex otio opus erit, si velimus ad hanc partem lascivire, quis in quam bestiam reformari videretur.

Siebentes Kapitel.

Unterordnung mittels relativer Pronomina und Konjnnktionen.

1. Relativsatze. Es bedarf bum der Erwiihnung, daB in konsek.

Relativsatzen neben dem regelmaBigen Coni. (z. B. Test. an. 2 sunt qui non putent) auch der Ind. vorkommt (schon einige Male bei Cic.). Spect. 1 sunt qui existimantj Pud. 9 in: snnt autem quae ... posits. suntj ebenso in verallgemeinemden Relativsatzen (wie er schon in nachklasa Zeit auf'kommt) z. B. Scorp. 2 ex: quoscunque ... eduxeritj Praescr. 29 in: quoquo modo sit erratum; Marc. V 13 (3140) quaeeunque substantia sit.

Wichtiger ist, daB auch in kausalen Relativsatzen der Ind. begegnet, so bei ut qui (bei Cic., Caes., Liv., Sen. ph., Quint., Tac. immer mit Coni.; bei T. z. B. Apol. 39) Res. 45 (earo et anima) ut quae simul in utero etiam seminanturj Val. 10 in (Sophia) uti (= ut) quae ... dolebatj Apol. 25 ut qui nondum dei habroantur; ib. 46 ut qui gloriam captant ... ut qui saIuti SU&e curant.

'Noch seltener erscheint sonst utpote qui mit Ind. (das nach Draeger IT § 491 (der T. nirgends beriicksichtigt) iiberhaupt nur dreimal beobachtet sein soIl) Marc. I 26 in: utpote qui (sc. deus) nec iudicem

Siebentes Kapitel. Unterordnung mittels relativer Pronomina n, Konjunktionen. 75

praestat; Pat. 13 utpote quae (sc. patientia) ab ipso domino ... edits est; Ind. 9 ex (vos) utpote qui dicebatis.

2. KOJljunktionalsltze.

a) quod. Substantivsatze mit quod nach Verb. sent. u. decl. erscheinen naoh Schmalz, Synt. a § 288 zuerst im B. Hisp., dann vereinzelt bei Petron., Plin. m., Tac. u, a. , bes. in arehaistiseh~r Zeit. Mayen, De psrticulis quod quia q-wmiam u. s. w. Kiel 1889, S. 47 hat berechnet, daB Tert. bei Stellen aus der ltala den Aec. e. Inf. 44-, quod 48-, quia 13-, quoniam 3-, dagegen sonst quod 56-, quia 11-, quoniam 7-, aber den Acc. c. Inf. 2500mal habe. Bei T. iiberwiegt der Coni. noch ganz bedeutend.

Ich wiihle im folgenden Beispiele aus, die nieht Bibelzitate sind: a) mit Coni. Mart. 4 in: seimns ex dominico praecepto fJ.UOd caro infirma sit; EIh. cast. 10 apostolus dicit quod sapere secundum carnem mors sit; Fug. 3 annon seitis quod deus omnium sit dominus? Herinog.6 iuravit nonnunquam per semetipsum (deus) quod alius non sit qualis ipse; . ib. 31 in: seriptursm aignifioasse quod earn in principio deus recent. Man beachte, daB hier zwei Ace. e. Inf. vermieden werden; ebenso Res. 4 eontaetui et recordatui tno ereptam persuadere vis quod se receptura quandoque sit in integrum de corrnpto; desgl. An. 46 Astyages .... quod ... filiae ... vesicam in diluvionem Asiae fiuxisse somnio fJiderit Herodotus refert; desgl. Marc. IV 36 doce increpantes illos scisse quod Iesns non esset filius David; desgl Res. 54 scriptum est quod necesse sit mortale hoc induere immortalitatem. Val. 28 ab illo spem suam discit quod auoceasurua sit; Res. 11 deum nosti fidendo quod tantum deus valeat; Iud. 4 in: dicunt Iudaei fJ.UOd a primordio sanctificaverit deus diem septimum; Ieiun. 15 puto quod etiam ieiunarit qui ... pronuntiarit; An. 17 ne forte dicatur quod fslso satanan prospectarit (Christus); ib. 43 (372,22) ostendit quod sine corpore etiam plurimum possitj ib. 46 solum, si forte, ridebo, qui se existimavit persuasumm quod prior omnibus Saturnus somniarit (wo wieder 2 Acc. c. Inf. vermieden werden!); Idol. 9 non allego quod idola honoret; ib. 13 ex: si non ignoraris (pass.) quod sis. Chriesianus; Iud. 3 providens deus quod hanc circumcisionem in signum, non in salutem esset datnrus; ib. 6 quod non terrenis sacrificiis, sed spiritalibus deo litandum sit ita legimus; ib. 8 omnes prophetae nuntiabant de illo quod esset venturus et pati deberet; Marc. IV 9 non praescribetur illi quod debuerit legem 0 bservare. .

fJ) mit Ind. Cult. f. II 3 sufficit quod ancillis dei non est necessaria; Mart. 4 quod hodie ... sollemnitas maxima est 6UXp4(1T:i'J'OJ(1" '" non latet; Hermog. 33 satis est quod omnia et facta a deo constat; Marc. II 7 quod (deus)' ... indulserat quis non diceret? Res. 24 scitis quod dies domini ... adveniet; An. 19 (331,13) se testatur sensiase atque intellexisse quod natus est (zur Vermeidung mehrerer Ace. e. Inf.).

76

Erster Teil. Syntax.

quod in Verbindung mit der Prspos, praeter1), (wofiir man im klass, Lat. praeterquam quod sagt) gebOrt dem Spatlatein an (z. B. Apul. Met. 4,27 nam praeter quod diurnae quietis imagines falsae perhibentur; Lact. inst, ill 8, 13) Virgo vel. 2 prader qU()d a deo non sb hominibus captanda gloria est; Iud. 9 praeter qU()d omnibus notum est.

b) quia ist viel seltener als qU()d nach den Verb. sent. u. decl. und tritt mit Bestimmtheit erst bei T. auf, u. Z. ") mit Coni. Monog.3 diximus quia melius sit nub ere quam uri; Iud. 9 non animadvertentes quia scriptum praemittat; Marc. II 6 dispecto (Abl. abs.) quia ita. debuerit (deus) instituere; ib. IV 10 superest ut ex homine sit matre; si ex homine, iam apparetl) quia ex virgine (sit oder est);

[Auch in der Bed.S) weil hat quia bisweilen den Coni. statt des Ind., Z. B. An. 4 in: quia .. ; aliud sit natum; Cult. f. I 3 vel quia et alias non tacuisset (= tacuit); Res:---lB quia incredibile habeatur (= habetur); Marc. ill 3 in: non fuit ord~~a.Ilmodi necessarius, quia statim se et filium ... esset probaturus (= erat ._.

fJ) mit Ind. Idol. 20 apparet quia non e illos deosdico; An. 57

credo quia mendacio possunt; Virgo vel. 17 SCI t quia totum caput mulier est; namentlich so in Bibelzitaten, Z. B. Mo og. 6 cognoscitis nempe qu,ia qui ex fide isti sunt filii Abrahae (Gal. 7 o'n ... Eldtv);

Fug. 4 vidit deus quia bonum est; (Gen. 1 on "dov 0 r xda, tlberall mit Ellipse des A6n); Res. 23 acimus quia ... simile (1. Jo. 3,2 on ... Adof£E.fta). Marc. IV 35 et vos dicitis .solymis oportet adorare (J oh. 4, 20).

c) quoniam erscheint in diesem Sinne zuerst bei Tert., a er noch seltener ala quia; ") mit Coni. Bapt. 10 (209, 22 R) in Actis lorum invenimus quoniam, qui Iohannis baptismum habeant, no pissent spiritum sanctum; Iud. 8 de eo Daniel praedicavit ut et q

. ,

et quo In tempore gentes esset liberaturus ostenderet et quoniam

passionem Christi ista civitas exterminari haberet.

fJ) mit Ind. Idol. 22 si deus videt quoniam propter ipsum pariter videt quoniam ... nolui; Iud. 8 unde igitur ostendimus q venit Christus? ib. videamus autem quoniam quadragesimo et anno imperii Augusti ... nascitur Christns; ib. providens autem

1) Daa adverbiale praeter fiir praeterquam (im nachklaas, Latein, B. S ch halz, Antib. S. v.) z. B. Marc. IV 34 (248 0) ceterum prueter ex causa adulterh nec creator disiungit. Klassiaeh aber ist Apol. 21 nihil in sepulcro repertum est praeterquam exuviae sepulti.

2) Nach apparet findet sich quia auBer bei T. nur noch Vulg. 1. Joh. 1, 2 I (B. Thes. s. V. 267,30).

3) Zweifelhaft ist, ob T. quia schon in finalem Sinne (= ut) gebranch

hat. Die einzige Stelle, welche in Frage kommt, ist Prax. 18 ut (so daB) quia nationes a multitudine idolorum tmnsirent ad nnicum deum et differentia con- \ stitueretur. Mllglich ist, da.1l naeh dem konsek. ut quia fUr das finale ut steht , \

librigens baben die codd. et quia. ' . i

\1

t

~;.

,

SiebentesKapitel. Unterordnung mittels relativer Pronomina u.Konjunktionen. 77

quid esset futurum, quoniam non tantum non recipient eum, verum et insequentur et flradent enm morti (er meidet den Coni. Fut.I).

d) quam. a) Fur das korrelative tam - quam findet sich ofter quam - quam: Nat. I 10 ex: quam eorum, qui eiusmodi factitant, quam eorum, qui ista suseipiunt; Idol. 4 tota illa pronuntiatio quam artifices quam cultores detestatur; ib. 10 (40, 3 R) quam Minervalia Minervae, quam Saturnalia Saturni; ib. 18 suggestu quam dignitatis quam potestatis; Orat. 22 (194, 1) usus est mulieres vocare quam feminas, id est yvvaixct!;, quam .ftTj).Elctsj Marc. V I (2760) habe nunc ~t spostolum de mea sicut et Christum, quam meum apostolum quam et Christum (so ist mit dem cod. Leid. und der ed. princ. zu lesen).

(J) fiber quam nach einem Positiv mit seheinbarer Ellipsel) von magis oder potius habe ich gehandelt De serm. Tert., S. 51, s. Schmalz, Synt.B § 297; z. B. Nat. 14 mirari (sc. potius) quam assequi nornnt; Spect. 16 an forsitan sine causa amare (sc. potius) liceat quam sine causa odisse? Orat. 7 quia (sc. magis) vult eam quam mortem peceatoris (cf. (Jov).o/La£ ~); Bapt, 20 ventris et gulae meminerat (sc. potius oder magis) quam dei; Marc. II 19 bonum (est) fidere in dominum quam fidere in hominem, et sperare in dominum quam sperare in hominem (Ps, 118, 8 arct.f)-ov "E:lO£.f)-{vat i,,~ xV(lwv ~ "E"o£8-lva£ i~ ;Xv8-Qro"ov. ara.f)-ov i)."t~Ew u. s. w.); Pud. 7 prseposnit (deus) unius peeeatoris sslutem ex paenitentia quam illorum ex iustitia (wo

der Komparativbegriff im Verbum liegtl)). .

Nach negativem wie positivem alius steht bei T. in der Regel quam, so aueh nach dem Gen. alterius (Ersatz fur altus) Marc. V 17 (3230) non capit alterius omnia ista deputari ... quam creatoris: doch kommt such das klaasische nisi vor z. B. Pud, 7. Cult. f. I 6 in.

Nach seheinbar elliptischem alius steht es f"lir nisi: Spect.4 quid erit summum atque prsecipuum, in quo diabolus et pompae et angeli eins censeantur quam (= nisi) idololatria? Car. Chr. 23 quis vere sanetus quam dei filius? quis proprie vulvam adaperuit quam qui clausam patefecit? Pud. 10 ex: quid ex paenitentia matures cit quam emendationis effectus? Prax. 29 quid est enim compati quam cum alio pati? Car. Chr. 9 in: quid est sanguis quam rubens humor?

Umgekehrt steht nisi nach einem Komparativ fur quam: Orat.18 quando magis conferenda ... pax est, nisi cum ... oratio ... ascendit? Ieiun. 17 (297,4) quis sanetior inter vos, nisi convivandi frequentior,"

1) Ebenso im Griech. z. B. Matth. 18,8 "alo" 110£ Il1d" ... 1]; Gen. 49,12 lE""ol oL d!rOvrE~ o:-bro-ii 1j y&1a; auch schon Her. IX 26 ex: "£,,0:£0" Illn .. , iI· 2) Eine Breviloquenz ist quam nach einem Subst. mit Komparativbegrift Pud. 2 (222,30) idem misericordiae praelator quam sacrificii (dem Erbarmen lieber ist als Opfer).

80

Erster Teil. Syntax.

und konzessive quom wird seit der klass. Zeit ausschlie8lich mit dem Coni. konstruierl. Erst im ill saec. bei Commodian... folgt darnach such der Ind." Indessen zeigen die folgenden Stellen, daB es schon bei T. so gebraucht wird. ") Cum causal.e: Ux. 17 ex: quantum deo sanctitas placet, cum illam etiam inimieus alfectat? Cor. 11 cum ideireo offieia fugienda suntj Exh. cast. 3 dubiumne est ea nobis seetanda esse quae mavult, cum quae minus vult ... perinde habenda sunt atque si nolit? Monog. 8 ceteros cum maritos non invenio, aut spadones inteliegam necesse est aut continentes j Scorp. 13 ex: patimur ... sana mente, cum ob innocentiam patimurj Res. 20 quae etsi spiritaliter quoque interpretari solemus secundum comparationem animalium vitiorum a domino remediatorum, cum tamen et carnaliter adimpleta sunt, ostendunt prophetas in utramque speciem praedieaase; Marc. V 18 in: de manibus haeretici praecidentis non miror si syUabas subtrahit, cum paginas totas plerumque subducit (Lat. u. Rig. wollen ohne Grund subducat sehreiben); Pall. 4 ex: cum - initiantur, cum - fugantur, cum - commendat? cum - adula,ntur, cum - vestitj Apol. 1 cum ergo propterea oderunt homines, quia ignorant qnale sit quod oderunt, cur non Iieeat eiusmodi illnd esse quod non debeant odisse? (andere Beispiele aus dem Apol bei Blokhuis a, O. 19 f.).

Mit Wechsel der Modi: Ux. 17 cum digamos non sinit prsesidere, cum vidua.m allegi ... non concedat (so der Agob.)j Car. Chr. 18 ex: cum ipse sit de spiritu dei et spiritus dei est, ex deo natus ipse est.

fJ) Cum adversativum: Ux.ll3 quid sibi vult ille qui dixit delictum quidem esse extraneo nubere, sed minimum, cum alias ... omne delictum ... in dominum grande est? Cult. f. ll8 et hie sexus sibi agnoscit bsrbsm acrius eaedere, intervellere ... cum tamen ... omnia ilIa

.. recusanturj Fag. 2 cum filius dei protectionem fidei Juibet in sua potestate ... quale est, ut concussionem fidei diabolus in manu sua habeat? Hermog. 1 sed viderit persona (auf die Person kommt es nicht an), cum doctrina mihi quaestio est.

y) Cum concessivum: Apol. 46 (Socrates) cum aliquid de veritate sapiebat deos negana, Aesculapio tamen gallinaceum proseeari ... iubebat; Praeser. 14 cum tenent quidem et credunt, quserendum tamen dieunt, ut defendant.

g) ut in Erginzungssatzen bei Verben der Willensrichtung, wo es mit der Konstruktion des Inf. vielfach konkurriert, tritt gegen diesen bei T. mehr zuriick, und es sind mehr Griinde der Deutlichkeit oder der Abwechselung, die ihn zur Konstruktion mit ut veranlassen, z. B. bei iubeo1) (auch vereinzelt bei Cic., dann bei Liv., Tac. n. a.

1) Der bloJ3e Coni. nach i"beo ist Bonet hitufiger; bei T. An. 35 hnie- ergo bonum animi praesteB iubet.

S iebentes Kapitel. Unterordmmgmittels relativer Pronomina u. Konjunktionen. 81

nicht selten) Marc. IV 29 (2390) iubet ut parati simus; ib. V 12 (311) iubet ut mundemus nos ab inquinamento camis et sanguis (wo doppeltes nos vermieden wird).

Viel starker ist die Analogiebildung bei den unpersdnliehen Satzen mit einem neutralen Adjektiv als Prsdikatsnomen; hier wird die Konstruktion mit ut im Spatlatein iiberhaupt hiiufiger, und T. bietet selbst manches Neue.

abruptum est: Marc. IV 29 in: nihil tam abruptum quam ut alius

praestet. .

absurdum est (seit Gaius Inst, 1,45 mit ut): Car. em. 10 quam absurdum est ut ... fecerit? Marc. IV 4 quam absurdum (est) ut ... nostrum ante videatur falsum quam habuerit de veritate materiam; ib. 17 ex: quam absurdum (erat) ut ... pronnntiaret; ib. 29 ex: quam absurdum (erat) ut ille mandaret.

consequens est (bei Cic. Leg. I 5, 15) Car. Chr. 6 consequens erat, immo praecedene ut aeque .naaceretur.

credibile est (Ter., Val. Max.) Marc. IV 23 (2200) quanto credib.ilius (e.Bt) ut eiusdeputetur affeotio; ebenso incred~Oile (Cic. und Iustin.): Praeser. 38 incredibile est ut ... videamur; Marc. IV 9 (175) incred~Oile plane (est) ut potestas ... operata sit; ib. V 6 in: ut abseonderit aliquid is deus ... satis incred'tOile ..

indignum est Cor. 10 indignum enim (est) ut imago dei vivi imago idoli et mortui fiatj Marc. IV 7 indignum (est) ut ... Christus ... non invenerit annuntiatorem ; ib.39 quam iniquum, quam iniustum et optimo deo indignum ut non recipias eumj ib. 40 indignum ut quid alienum concupisceret deus.

ineptum est Praeser, 29: satis ineptum (est) ut ... haeresis habeatur; An. 42 quam ineptum (est) ut. . dicatur.

iniquum est (Lact. VI 23, 29) Apol. 1 quid enim iniquius quam ut oderint homines quod ignorant?

facile und difficileest (erst im Spatlatein) Car. Chr. 7 facilius plane est ut ... temptaverint; Monog. 11 fadlius est ut aliquam rationem habeat unum illud capitulum ... quam ut ... j Marc. IV 10 (1790) diffu:ile est ut . . . concurrat.

longum est Scorp. 5 in: longum est ut . . . ostendam,

mirum est (Plaut., Cic.) Praescr. 2 mirum (est) ut malum vires suas habest; ib. 3 mirum (est) ut probatns aliqui retro postea exeidat; An. 19 (331, 24R) mirum satis (est) ut infantia naturaliter animosa sit.

per'Versum est (Lact.) Car. Chr. 13 in: perversissimum (est) ut ... intellegamus; Marc. II 16 satis perversum est ut ... eonstituas; ib. IV 18 satis perversum (est) ut ... renuntiarit; ib. V 13 quam ergo perversum ut ipse blasphemaret eum I

vanum est Res. 26 aatis vanum (est) ut ... invitet; Hermog. 30

Hop p e, Tertulliall. 6

82

Enter Teil. Syntax.

vanissimum (est) ut materia ... informis adseveretnr; Marc. V 4 sstia vanum est ut creatoris tempora sustinuerit semens creatori; An. 56 (389,21) quam vanum (est) ut anima corporis iusta sustineat.

Besonders beliebt ist quale est. AuBer den S. 68 schon angefiihrlen Beispielen: Virgo vel. 1 quale est, ut ... opus dei aut eessaveritaut proficere destiterit? Car. Chr. 6 quale est, ut ... fides ... mutuetur? Res. 56 quale est, ut ... anima ... metat fruetum? Spect. 19 ex: etiam qui damnantur in ludum, quale est, ut de leviore delicto in homicidas (Reif. vermutet homicidiis) emendatione proficiant? Ieiun.13 quale est autem, ut tuo arbitrio permittas quod imperio dei non das? Pud. 15 in: quale est enim, ut cum maxime incesto fornicatori postliminium largitus ecclesiasticae pacis statim ingesserit de aversatione immunditiarum? Marc. II 6 quale erat, ut ... homo ... regnaret? ib. V 7 quale erit, ut peccatorem aemuli sui puniat? ib. 10 guale est, ut ... corpus ... permaneat? ib. 16 ex: quale erit, ut , .. summittat? quale est, ut ... sit necessarius?

Auch Adverbia (u. adverb. Bestimmungen) mit est haben ut nach sioh, wie

ante omnia est (cf. prius est ut Apul. Met. 10, 18, bei T. mit bloBem Coni. S. S. 71 Marc. ill 13 ante est inspicias) Marc. ill 24 ex: ante omnia est ut ... probes.

iuxta est Pud. 19 iuxta est ut excidisse sibi dicamus Iohannem. palam est (mit Acc. C. Inf. Nat. II 7 in) Nat. II4 in: palam est ut vocabulum istud (-B-eos) sit aliunde desumptum.

plane est Cor. 2 plane (est) ut ratio quaerenda sit.

Wie das einfache est, so wird auch das Compo abest mit ut konstruiert, bes, in der (erst spatlateinischen) Redensart absit ut (cf. Apul. Met. 2, 3. 8, 12) Scap. 2 ex: absit ut indigne feramus; Spect. 19 ex: ceterum absit ut de istius spectaculi aversione diutius discat Christienus; Paen. 7 in: absit ut aliquis ita interpretetur; Ux. II2 qui ita interpretatur, absit ut sciens se circumscribat (so der Agob.); An. 57 (393,2) absit ut ... eredamus; Apol. 37 absit ut aut igni humane vindicetur divina secta aut doleat pati; Res. 9 absit, absit ut deus manuum suarnm operam ... in aeternum destituat interitum (vgl. Cypr. sing. cler. 13 absit absit ut).

Statt nt non kommt in Konsekutiveatsen seit Tac. ne vorl): Car.

Chr. 3 natura convertibilium ea lege est, ne permaneant in eo quod convertitur in eis; Pud. 16 (2M,4R) omnem silvam ... excaudicet, ne quidquam de recidivo fruticare permittat; Marc. I 28 adeone nullum habet elementum (deus) ... ne illos dedat creatori?

h) qnatenns a) = weil (zuerst bei Lucr, 2, 927, dann bei Hor., Ov.

1) S. Hartel, Patr. St. ill 66 f. Arch. ill 26, der auch Test. an. 1 (136, 7) anfiihrt, wo er statt sit (Agob.) sic liest.

Siebentes Ka.piteL Unterordnung mittels re1a.tiver Pronomina. u. Konjunktionen. 83

u. vielen anderen; s. Wolfflin Arch. V 405) Prax. 17 quatenus. ita scriptnrae docent, haec dicimus; Virgo vel. 4 in: quatenus .... argumentari consuetudo est; Res. 61 quatenus ... oblatrant; Hermog. 32 in: quatenus hie ... factitationem commendare videtur (scripture),

(j) = qiwmodo (zuerst bei Tert., oft bei Lact.) Iud. 4 in: sequitur ut, quatenus . .. demonstratur, ita ... demonstretur (zur Vermeidung

des doppelten ut). .

r) = ut finale; s, Ronsch, It. u. Vulg.! S. to1; Wolfflin a. O.

S. 409 belegt diesen Gebrauch mit zwei Stellen aus Ulp. und Paul. Aus T. fuhrt man an Bapt, 16 hos duos baptismos de vnlnere perfossi lsteris emisit, quatenus qui in sanguinem eius crederent, aqua lsvarentnr, qui aqua lavissent, etiam sanguinem portarent (Reif. vermutet sanguine postUlarent). Der Zusammenhang spricht hier mehr fur die finale, als die kausale Bedeutung.

Konsekutives quatenus findet sieh bei T. noch nicht. i) si. (Uber si in Fragesii.tzen s, S. 73.)

Die parataktische Anfugung, aus der sioh dann die hypothetische Periode mit si entwickelte, dient rhetorischen Zwecken (Streben nach Kiirze) und ist bei T. durch das Griechische beeinfluBt, z. B. Ux. 17 obligates es matrimonio, ne quaesieris solutionem: solutus es matrimonio, ne quaesieris obligationem (1. Cor. 7,27 hihuJfX£ i'VVfX£X£' p,~ ~.qn£ AVOW. UAvfJfX£ &,to rVVfX£xOs' p,~ ~*E£ rvvfXixfX, der letzte Vers ist genauer wiedergegeben Exh. cast. 4 in: solutus es ab uxore, ne quaesieris uxorem); Monog. 6 reeipis digamism, admitte et circumcisionem; tueris praeputiationem, teneris et monogamiae; Virgo vel. 13 timent extraneos, revereantur et fratres; Apol. 4 incestus sum, cur non requirunt? Praeser, 36 proxima est tibi Achaia, habes Corinthum; Cor. 11 ad sacriflcandum ... quis premitur ... , tamen nec illi necessitati discipline conivet; Scorp. 7 in: incutiat adhuc scorpius ... , horrebo plane ... flatum; Res. 15 volutet aliquid anima, vultus operatur indicium; Prax. 12 ex: ceterum ubi que teneam unam substantiam ... , tamen alium dicam oportet (wo teneam Potentialis ist).

si q:uidem (E£:n:E(» in kausaler Bed. findet sich seit dem nschklassisehen Latein, bei Tert. noch nicht (wie bei anderen script. eccl.) mit Coni. Monog. 9 si q:uidem unus ex passeribus duobus non cadit in terram; Pall. 3 si q:uidem in angustias stipat; Virgo vel. 8 si quidem omne totum estj Cult. f. I 2 si quidem ... nudaverantj Res. 12 si quidem nberiora et cultiora restituit quam exterminavit; ib. 13 accipe ... huius spei specimen, siquidem animalis est res jib. 41 si quidem exuti, non nudi inveniemur (2. Cor. 5, 3 El rE xfXl EvhvfJap,EVO£ 0-0 rvp,vo£ Eb(>E.fNJfJOp,E.f}fX)j ililschlich li.ndem die Herausgeber das handschriftliche inveniemur in inveniamur.

quasi in der Verbindung non quasi = non quo (nicht ala wenn) erkliirt Schmalz, Antib. S. V. fur neulateinisch; daB es dies nicht ist, 6*

84

Erster Teil. Syntax.

beweisen folgende Stellen: Spect. 27 tIOn quasi aliquid illic pati possis; Cor. 7 ex: non quasi aliquid sit idolum; Marc. 13 non quasi dubitemus.

ao si = quasi (im silb. nnd Spii.tlatein) Marc. IV 29 (2390) ac si non sit vocatus; ib. PI> in: qui tetigerit vos, oc si pupillam oculi mei tangat (Zach. 2, 12 0~ /) tbr'J"6P.E"'O~); Res. 55 in: aeque enim non erit, ac si non resurrexerit (Var. sa); Hermog. 35 oc si constiterit (esse) persequendus est ordo; 1m verkiirLten Vergleichssatze: Res. 24 per 'epistnlam, scilicet pseudapostolorum, ac si per nostram, quasi insistat dies domini (zur Vermeidung des doppelten quasi) j Marc., V 20 (334) haec ac si stercora existimat.

Zweiter Teil.

Stil.

Achtes Kapitel.

Substantiva.

1. Fur ein Adiectivum tritt oft ein Subsiantivum ein, welches dieselbe Eigenschaft abstrakt ausdriickt. "Diese Redeweise gibt dem lat. Ausdruck deswegen so viel Kraft und Gewicht, weil die im Deutschen mehr latent gehaltene Bedeutsamkeit des Adjektiv8 im lat. Substantiv zur vollen Anschaulichkeit kommt" (Nii.gelsbach-Miiller, Lat. Stilist.8 § 74). Fur Tert. ist dies Bestreben, ilberalI, wenn moglich, den Gedanken durch dss Substantiv wiederzugeben, so charakteristiach, daB ieh glaube zahlreiche Beispiele anfiihren zu mflssen, zumal er hierin viel Nelies und Ungewohnliehee bildet. An. 49 in: per carnis teneritatem (= per camem teneram); Spect. 6 secundum institutionis antiquitatem (= s, antiquam institutionem); ib. 10 ex: follaciarn conseerationis ... eonstituerunt (= fallacem consecrationem); Apol. 1 iniquitatis odii (= iniqui odii); Spect. 16 convicia sine iustitia odii, etiam suffragia sine merito amoris (= iusto odio - merito amore); Apol. 7 (cum) mysteriis silentii fides debeatur (= silentium fidele): Spect. 20 fides obsequii; Paen. 4 ita amplexare (paenitentiam), ut naufragus alicnius tabulae (idem; Idol. 2 in: quot modis nobis praecavenda sit idololatriae latitudo (= i. lata d. h. late dift'usa); Apol. 22 obscuritate eontagionis; Test. an. 1 in: euriositatis labor et memoriae tenor (zihes Geda.chtnis); Cor. 11 cui Christus merita ignis indulsit? (= meritum jgnem); Ux. I 4 monilium pondera (= m. ponderosa) - vestium taedia (wo das betr. Adj. fehlt); Cult. f. I2 lumina lapillorum (= lapilli luminosi); Cor. 14 (delicta) quae nobis protulit terra earnis (der irdische Leib), abstulit autem virtus crucis (man beachte den Gegensatzl); Ux. I3 propter insidias temptationum (= insidicaas t.);. Cult. f. I 8 in: vestium de coloribus honorem (wegen ihrer Farben geschii.tzte Kleider); Exh. cast. 6 Paen. 2 sub (in) extremitatibus temporum (= temporibus extremis); Monog. 7 extremitas temporum; Nat. Ll pro extremitatibus temporum; Exh. cast. 8 qnis nostrum utilitatis praesentiam sectetur (= utilitatem praesentem); Monog. 13 in novitate spiritus, et

86

Zweiter Teil. Stil.

non in vetustate litterae (Rom. 7,6 tv 2UXW6r'17:t ,,;vwp.ct'tos 2UX~ ov ,,;alaw-r'1'n '}'(>dl'l'a-roS)j Marc. ill 8 in semetipso veritatem spiritus fallacia carnis confundens (einen wirklichen Geist mit einem triigerischen Leibe); Pall. 2 ut autumat superiorum profanitas (= superiores profani); ib. 4 de incendio gloriae ardor est (durch den entziindenden Ehrgeis); Virgo vel. 1 admittunt novitatem eorrectionis; ib. 4 compendium sermonis (gedrii.ngte Ausdrucksweise) j Hermog. 27 sine ullo lenocinio pronuntiationis (bestechende Betonung) jib. 29 munimento genitslis humoris (schiitzende Geburtsfliissigkeit)j Res. 7 (uti) .vasculorum oongruentiam cures ... vaginarum adaeques dignitatem (v. dignas); ib. 60 gulae lapsus (der hinabfiihrende Schlund); Marc. I19 (deus) qui ab argumento separationis innotuit (seit dar spitzfindigen Trennung}; Cor. 14 nee crinium artificio coronetur (= artificiosis erinibus); Ieiun.4 enumerata subiectione omnium bestiarum (nach Aufzahlung alIer [den Menschen] unterworfenen Tiere)j Marc. II 14 ex:' (pharao) populo laborem operis adiecerat (= laboriosum 0.) j Pat. 8 si linguae amaritudo maledicto sive convicio eruperit (bittere, giftige Zunge)j ib. 6 compressa pettilantia manus, exemptum linguae venenum (heche Hand - giftige Zunge)j Paen. 11 deversari in asperitudine sacci et horrore cineris et oris de ieiunio vanitatej ib. defaecato senectutem1) vini Apol. 4 post tantae auctoritatis senectutem (nach so langer Geltung); Marc. ill 15 indutus nominum senio (mit alten Namen); Iud. 7 Maurorum gentes et Gaetulorum barbaries a Romanis obsidentur (= Gaetuli bsrbari); An. 2 qui huiusmodi quoque ingeniorum calliditate omnem fadem saeculi instruxerint (mit dergleichen vereehmitatenBrfindungen); Ieiun. 9 in: inspiciamus ... xerophagiarum novitatem et vanitatem (die neuen und torichten X.)j Res. 18 nee (anima) in veritate (ABC) mortis cadit, quae nee in imaginem eius ruit (d. wirklichen 'I'od); Marc. ill 9 (ipse) in veritate quidem camis apparuit; An. 19 intellegat et infantia ligni, quo magis hominis (das unmiindige Holz - der unmiindige Mensch)j ib. 34 (359, 14R) ob convicium carminis (Schmii.hgedicht)j Hermog. 29 segregatis aquis in cavationem sinuum (= cavos sinus) j diese Konjektur des Rigaltius hat Oehler in den Text gesetzt, doch mochte ich an der Lesart der codd. cavatiorem sinum festhalten.

Auffallend steht oft der Plural is, durch den zugehorigen Gen. veranlaBt: Apol. 21 in: de solemnitaUbus dierum (Feiertage); Prseser, 18 a nobis potius adulteria scripturarum et expositionum mendacia inferri (unwahre Deutungen); Res. 12 redncuntur siderum absentiae (= sidera absentia); Praescr. 34 inter tot diversitates perversitatnm; Res. 54 in: de vocabulorum occasionibus G,gewii.hlte Ausdriicke" K) plurimum quaestiones subornantur, sieut et de verborum communionibus (der gemeinsameGebrauch der W.)j An. 25 (341,15) an et ciborum vani-

1) Iuv. 13,214 Albani veteris pretiosa semctus Displieet.

Achtes Kapitel. Substantiva.

87

tales illi desideretis (verkehrte Speisen); ib. 32 (354,5) vermium etiam venena ruminabit (anima) (giftige Wiirmer); Praescr. 30 venena doctrinarum suarum disseminaverunt; Ieiun. 12 (291, 2 R) omnibus luxuriae secessibus (geheime Schwelgereien); Va!. 12 videmus quotidie nauticorum lascivias gaudiorum (ausgelassene Lustigkeit); Pat. 1 cum ... sententiarum aemulationibus discordent (feindliche d. h. entgegengesetste Meinungen); Paen. 11 quas non ignobilitates vestium affectant?

Wenn zu dem Subst. noch ein .A.di. oder Pron. hinzutritt, so entsteht manchmal Hypallage: Idol. 11 sit nunc aliqua iustitia quaestns (= aliquis iustus quaestus); Cor. 7 ut nullam gratiam floris, nullam laetitiam frondis ... non invenias (= nullum gratum florem u. s. w.); Vel, 26 miro et inenarrab~7,i rationis ingenio (auf unaussprechlich kiinstliche Weise); Car. Chr. 3 (angeles) tantam corporis gestasse veritatem (einen so reellen Leib); Res. 60 intestinorum perplexa proceritas (= intestine perplexa et procera); Prax. 1 ob solum et simplex et breve careeris taedium (ekelhafte Kerkerhaft); Hermog. 27 simplicitatem communium verborum torquentes in quaestionem (einfache und allbekannte W ortformen); Test~ an. 5 ex: exisse haec in usus communis callositatem (dies sei zum feststehenden, allgemeinen Ge branch geworden, "consuetudo, quae longo usu veluti callum obduxit" erklii.rt Rigaltius). Cult. f. I 8 de adulterio colorum iniustorum (wegen unechter, ihnen nicht zukommender Farben); ib. II 8 cetera pulveris cuiusoom aspritudine laevigare (durch ein gewisses rauhes Pulver); Res. 32 senium requietae atque reconditae alicuius sepulturae (ein altes, einsames und abgelegenes Grab); ib. 60 sine compaginis totius incolumitate (= compagine tota et incolumi); Pat. 13 in illa paupertate lucis (bei jenem spii.rlichen Kerkerlicht); Paen. 10 pulveris alicuius mordacitate anxiari (od. cruciari) (ein gewisses ii.tzendes Pulver); Res. 8 ex: per aflrociora quoque ingenia poenarum (grii.J3lichere, ausgesuchte Leiden); An. 32 (354,3) agrestes amaritudines frondium (bittere Feldmuter); ib. 50 (381, 19) ista felicitas aquarnm (dieses gIiickliche Gewii.sser); Marc. IV 18 ex: (ut) solidi corporis veritatem, non phantasma inane traetaverit (einen wirklichen, festen Korper); Scorp. 8 (162, 1 R) Danielum ... statim utique conclusa et usitata feritas leonum devorasset (die eingeschlossenen und nach ihrer Gewohnheit wilden Lowen); Pall. 6 omnis liberalitas studiorum qustuor meis (i. e. pallii) angulis tegitur (alles, was wissenschaftlichen Studien obliegt); ib. omrtis gladiatorum ignominia togata producitur (= omnes gladiatores ignominosi).

2. Das Bediirfnis nach abstrakten Substantiven wird seit Ciceros philosophischer Schriftstellerei immer gro6erj die Verbalia auf -io z. B. sind (nach Schmalz, Stil. 2a) von Cicero bis Hadrian von 859 auf 1447 gewachsen, Tert. fiigt ihnen noch 142 hinzu (nach Hauschild, Grundsii.tze und Mittel der Wortbildung bei T., Leipzig 1876, S. 30;

88

Zweiter Teil. Stil.

s, auch Schmidt, De lat. Tert., Erlangen 1870 I, S. 17 ff.); gam besenders beliebt sind aueh die Verbalia auf -sus und -tus, vor allem seit Apuleius. Tert. hat deren selbst noch 47 gebildet, wie er auch die Zahl der Abstracta auf -tas noch um 46 vermehrt hat. 1)

Der Pluarslis der Abstracts hat mit jeder Periode des Lateinisehen zugenommen; T. aber hat, wie mir scheint, in der ma.6losen Verwendung desselben wohl alle seine V orgdnger ffbertroffen. Die Griinde, weshalb der Pluralis steht, sind naeh Draeger I 18 ff. folgende: 1. er bezeichnet mehrere Arten des Abstractums, 2. wiederholte Handlungen, Zustii.n.de oder Affekte, 3. er steht in Bezug auf mehrere Concreta, 4. aus Grunden der Konzinnitiit.

Ganz besonders kommt ffir T. der letzte Grund in Betracht, und die meisten seiner ungewohnlichen Pluralbildungen sind dureh Analogie veranla6t. Ich will dies im einzelnen beifiigen.

Res. 12 redueuntur siderum ahsentiael) (s, S.86); Exh. cast. 12 temperantissimus in acquisitionibusS) (Anal); Apol 32 in: acerbitates horrendas comminantem (Draeger I 12); Val 27 cum ad adprehensiones venitur (Gefangennahme')); Scorp. 5 incidit et ille (deus) in aegritudines5) tuaa; Val. 16 in aemulas aelfl'iparantias (al) corpulentiarum; An. 32 (354,4) amaritudines6) frondium (Dr. I 15); Apol. 22 furoribus et amentiis foedis aut saevis Iibidinibus (Anal.); Marc. V 18 ex: ambiguitatibus et per aenigmata (Dr. 115); Pat. 14 neque damnis saeeularium, nec amissionibus carissimorum (Anal.) (Dr. ib.); Cult. f. 18 circi furoribus aut arenae atrocitatibus aut seenae turpitudinibus Christianum affici (Anal.) (Dr. ib.); Marc. V 13 neglegentias et caecitates 7) eius aecipere (Anal.); An. 23 ex: f""&r/t1E'S aV"f"v1j6E'S, id est discentias8) reminiscentiss esse (T p), ebenso An. 24 ex; Pud. 14 (250,9 R) (paulum) ecclesiarum conditorem, censorem disciplinarum (Dr. I 12); ib. 16 (253, 3) Paulum columnam immobilem disciplinarum; Ieiun. 5 in: leges disciplinaeque; ib. 17 (297, 10 R) palam disciplinas nostras vindicemus; Apol. 39 ex: diseeditur non in eatervas caesionum nee in classes discursatWnum (Ana!.); Car. Chr. 9 aspiee ... venarum ramosos discursus (Dr. 115); Apol. 26 (Iudaea) despectrix communium

1) Mit Bestimmtheit lii.8t sieh hieriiber erst urteilen, wenn der Thes. 1. 1.

fertig vorliegt.

2) Der Plur. auch bei ffip. Dig. 4, 6, 28, 3.

3) Front. Aq. 10 adiuvatur Virgo conpluribus aliis acqui8itionibus.

4) Diese Bed. sonst nur noch Itala (lren. ill 16,7) Joh. 7,30 ala 'Obers. von &l.aJa£s; apprehendere = comprehendere kommt auch sonst vor (Thes. s. v. 307,10). 5) Dieser Plur. kommt zu allen Zeiten vor, z. B. bei Cic. Tusc. 3,67.

Gell. VII 1, 7.

6) Val. M. IV 4 praef. frons multis intus amaritudinibus sit referta; Apul.

Mag. 8; August. Conf. 1, 14.

7) Amob. 1,48 (32,10 R); August. Conf. 1,18.

8) Rier. Adv. Ruf. ill 40 discentias reminiscentias esse.

.Achtes Kapit.el. Substantiva.

89

istarnm divinitatum; Marc. IV 34 ex: non erit divinitatum statuenda distantia, sed ipsarum materiarnm (Anal.); Idol 1 lasciviae et ebrietatesl) (Anal.); Pud. 17 ebrietates et comessationes; ebenso Ieiun.9 ex; Pud. 14 (247,1) diasessiones et praesumptiones et elationes (Anal.) (= fiberhebungl)); Cult. f. II 9 divitiarnm vestrarum vel elegantiarwm usum (Anal.) (Dr. 115); Marc. ill 21 constitutum super omnes eminentiasS) virlutum (Dr. ib.); Apol. 21 neque de victus exceptionibus neque de sollemnitatibus diernm (Dr. ib.) (Anal.); Apol. 22 repentinos et extraordinarios per vim excessus (Dr. ib.); An .. 20 (333,6) doctrinae, disciplinae, artes, experientiae (Anal.); Praescr, 42 ita .fit, ut minas facilius operentur stantium aedificiorum quam exstructiones iacentium ruinarum (Dr. I 13) (Anal.); Marc. V 3 _Cut fierent) legis difficultates in evangelii facilitates') (Anal.). Val. 3 tot eventus, felicitates5) (Anal.); Nat. II 13 (124, 8 R) fabulae istae sunt de fastidiosisaimis foeditat~"bus6) atque summis fl.agitiis oompositae (Anal.); Iud. 7 fMtitudines regum disrumpam (les. 45,1 l6lvV fJafJ,Umv 6'£a(>(>~~m) (Dr. 113); Apol.20 quod fames et lues et locales quaeque clades et frequentiae plernmque mortium vastant (Anal.); Marc. V 4 omnes frequentias eius (= Hos. 2, 13 ,,"aV11rV(>Hs); An. 25 (342,26) si animae de frigusculis evenirent; Marc. IV 39 fructificationes (T) arbuscularum; ib. fruclificationes aestatis; Scap. 4 genic1flationibus (T p) et ieiunatiom"bus (T p) nostris ; Marc. II 27 cui (sc, deo) humanitates (d. h. menschliche Schwschenl) exprobrantur; Cor. 13 in omnibus istis idololatriae (sunt) (so der cod. Agob.); An. 20 obtundunt inscitiae ignaviae7) (Dr. I 16). desidiae (Dr. I 15) Iibidines inexperientiae (al) otia vitia (Anal.); Paen. 11 quaa non ignobilitates vestium af£ectant? Val. 4 ex: habet colores ignMantiarwm (Scaliger: ignorantia earum); leiun. 9 ex: propter stomachum et adsiduas imbecillitates8); Scorp. 6 (158,3) prospexerat et alias deus imbeciUitates eondieionis hnmanae ; Marc. ill 17 . ex: imbecillitates nostras abstulit (Ies. 53,4 ap,a(>T:tas ~piiJv CPE(>E'); Pud. 15 in: de aversatione immunditiarum (im SatzparaUelismus); ib. (251,20 R) tanto immunditiarum gurgiti; Car. Chr. 4 hominem illum in immunditiis in utero coagulatum (Dr. 116); Marc. V 15 in: aequavit impietates, non exaggeravit (Dr. I 13}; Iud. 11 implevernnt impietates BURS (Ezech. 8,17 'fas avop,tas); Apol. 35 eursitare ad iniurias, ad impudentias, ad libidinis illecebras (Anal.); Pad. 18 quid turpius impudicitiis9)? Scap. 3 propter incredulitates et

1) Sen. Ep. 24, 16. 69, 11. Provo 3,2 u. Ilfter.

2) Bei Fulg. Myth. 3, 9 ist es = &f!f1E£S.

3) .Amob. 7,14 qnas eia eminentias a.ddier ....

4) Der Plur. angefiihrt bei Quint. IX 4,97.

6) Flor. 1, 46 nimiae felicitates; Arnob. 2, 46 ex: gaudiis et felicitatibus.

6) .Arnob. 2,16. 3,10. 14; .August. Conf. 1I 1 in.

7) Gell. IX 6, 6 iniurias desidias obliviones. ignavias.

8) Apul. Asclep. 24 imbecillitates hominibus facientes.

9) Min. Fel 28, 10 istae impt«iicitiae.

90

Zweiter Teil. Stil.

iniquitates hominum (Anal.); Apol. 39 disciplinam pra.eceptornm nihilominus incu"lcationibus (al) densamus; Marc. II 4 ex: sgnosee bonitatem dei ... ex operibus bonis, ex benedictionibus bonis, ex indUlgentiis1) (Dr. 116), ex providentiis (Dr. I 17), ex Iegibus (Anal.); Marc. IV 29 depretiator opernm et indulgentiarum creatoris; Apol. 7 piae initiationes; ib. 21 initiationibus homines obligavernnt; Val. 3 tot eventus felicitates (Dr. I 11) infelicitates (id. I 16) dispersae atque coneisae divinitatis (Anal.); Marc. I 20 ex: avertam omnes iucunditates (Hos, 2, 13 EfJrp(JotJvva~) eius et dies festos; iihnlich ib. V 4 (284, 20); Spect. 23 amores, was (Anal.) (Dr. I 11); Paen.2 reeoissa sententia irarum pristinarnm; Pud, 18 ut quid tn exponis iustificationes (T p) meas (Ps, 50, 16 lva-rt 6v E'X6£1Jrfi -ra h,'Xaubp,a-r& p.ov)? Car. Chr. 7 cum languoribus (Dr. 116) et vitiis medendis operaretur; Marc. ill 17 imbecillitates nostrss abstnlit et Zanguores portavit (frei naeh Ies. 53,' 4 "E(J~ .qp.wv 66vva-ra£); Idol. 1 Zasciviae (Dr. I 16) et ebrietates (Anal.); Apol. 39 ex: in ernptiones lasciviarum ; Val. 12 videmus quotidie nauticorum laseioia« gaudiorum; An. 24 (338, 4 R) pro UbertatilYus· (Dr. I 11) arbitrii (Freiheit des Wahlvermogens); leiun. 3 ex: omnium erga vietum macerationum ... rationem; Paen. 9 snimum maeroribus deicere (Dr. 111); Marc. IT 28 in: nunc et de pusillitatibus (T p) et malignitaf:ibus eeterisque notis et ipse ... Antitheses ... faciam (Anal.); ib. 24 malitiae (Dr. I 11) pro vexationibus et laesuris, 'non pro malignitatibus ponnntur; Marc. 114 egens mendicitatibus (Armseligkeit) ereatoris; An. 46 in: nnllae longse morae (sc. sunt) eius quod eveniet (Dr. I 13); Apol.20 frequentiae ... mortium (Dr. ib.; Hildebrand zu Apul. Met. 8,30); Res. 9 in: cuius (sc. earnis) munditias (Dr. I 16) amat, euius castigationes probat (Anal.); Marc. IV 27 vasculornm munditiae et manifeste misericordiarum opera impera.buntur (Anal.); Marc. V 13 mihi snfficit ... quasi neglegentias et caecitates eius accipere; ib. IT 19 anferre nequitias (Dr. I 16) de anima (cf. Ies. 1, 16 "avtJat1.f)oE &"0 -rwv "oV1J(J£wv {,p.wv); Marc. V 4 duo testamenta sive duae ostensiones; An. 24 num ergo et oblivionum differentiae aestimabuntur? (cf. Gell. IV 5, 6); An. 44 post pavores suos (Dr. I 16); Cor. 13 officia saeculi, honoree, sollemnitates, popularitates (Volksfeste); Ieiun. 7 in: potestates istius officii (die Macht dieser Handlung [des Fastens]); Spect. 6 de natalibus et sollemnibus regnm et publieis prosperitatibus (Anal.) (cf. Cic. Nat. deor. 3,88); Cor. 13 coronatur et vulgus nunc ex principalium prosperitatum exultatione; Marc. II 4 ex: agnosce bonitatem dei ... ex operibus bonis ... ex providentiis (Dr. I 17); Marc. II 25 in: ad ceteras pusillitates (T p) et infirmitates et incongrnentias ... interpretandas; cf. ib. 27

1) Apul. Mund. 26 pro intervaJIorum modo indulgentiarum dei ad nos usque beneficia pervenire; Arnob. 2,14 minas a.tque indulgentias; bei Auson, Grat. act, § 72 "Gnadenerweisungen".

Achtes K1ipitel. SubBt.a.ntiva.

91

(bis), 28 in; An. 23 ex: I'fx4hlf1E£fj avall/Jl1j6E£fj id est discentias (T p) reminiscentias (T p) esse; ib. 24 ex; An. 49 animadvertant snceussns et nutus et renidentias (&4) eorum (Anal.); An. 25 et animi enim de rigoribus (Dr. I 17) seitiores provenirent; Marc. I 22 qui saevitias 1) eius ... iuvit; An. 19 has ego sapientias (Dr. I 14) et scientias arborum cur non contendam? (Anal); Pud, 15 in: de exhortatione sandimoniarum (im Satzparallelismus); Marc. 1118 sacrifleiorum onera et operationum et oblationum negotiosas scrupulositates nemo reprehendat (Anal); Marc. 125 Marcion removit ab illo (sc. deo) severitates et iudiciariss vires (Anal.); Scap.4 siccitates (Dr. I 14) sunt depulsae; An. 32 (353, 6 R) siccitatibus gaudent Iuoustae; Car. Chr. 4 in: perora ... spurcitias'J) genitalium elementorum; Res. 56 (ut) haec csro in spurcitiis volutetur; Nat. II 9 nisi si Atticos stupores recipere voluerunt; Val. 7 in: quantas sUblimitatesS) sUblimitatum (Dr. I 17); ib. quantas supernitates supemitatum (&1); Val. 23 in summis summitatibus') (Dr. I 17); Fug. 14 ex: exhortator omnium tolerantiO/TUm; Apol. 37 ex: vastantibus mentes et valetudines (Gesundheit) vestras hostibus (Anal); An. 48 in: antumnus temptator (et) alias valetudinum (Gesundheit); Scap. 4 a daemoniis aut valetudim"bus remediati sunt (Krankheiten); ·ebenso Apol. 22; An. 32 (353,29) (Anal.); 43 (371,12) (Anal.); Marc. IV 8 u. ofter; Apol.15 dispicite Lentulorum et Hostiliorum venustates (Dr. I 11); Cor. 15 si tales imagines in visions, quales veritates (Dr. I 17) in repraesentatione (Anal.); Marc. 120 vetustates caeremoniarum (alte Ceremonien) (Dr. 114); ib. IV 26 commemorator, non oblitterator vetustatum scilicet suarum; Nat. I 10 laudatis semper vetustates; Ieiun. 2 (275, 20 R) abolitis legalibus et propheticis vetustatWus; ib. 10 (288,3) videamus an aliquid tale nobis de vetustatibus quoque patrocinetur; ib. 14 ex: tJetustatum formam nobis exprobratis.

3. Abstractnm pro concreto. Da das Spiitlatein die Abstracta so sehr bevorzugt, so ist es kein Wunder, wenn sie such mit V orliebe als Concreta gebraucht werden. Aus Tert. haben einiges wenige zusammengestellt Schmidt, Lat. Tert. I 23if.·und (von diesem abhiingig) Blokhuis a. O. 89 if. Ich beschriinke mich in. dem folgenden Verzeichnisse auf die ungewohnlieheren und am meisten charakteristischen Beispiele, cavositas (T) = Hohlung Pud. 20 (267,26 R) si invenisset cavositates (xo£lafj Lev. 14,37); An. 55 in: nobis inferi non nuda cavasitas nec subdivalis aliqua mundi sentina ereduntur, sed ... vastitas ... profunditas (also Analogie!). curiositas = Kuriositat Apol. 5 omnium curiositatum explorator; Praescr. 40 piaculorum et votorum

1) Arnob. 7,17 ax: saemtias ponere.

2) Va.rro R. r. ill 16, 7; Plin. xvn 9,62.

S) Apul. Mund. SS easdem sublimitates regionum tenant; August. Conf. 1,20. 4) Apul. Dog. Plat. 2, 6 virtutas se summitates.

92

Zweik>r Teil. Stil.

curiositates. divinitas = deus (oder dei) Iud, 1 divinitate (= deo) abrelicta (Var. relicta); Apol. 10 census totius vel potioris et notioris divinitatis (= deorum); der Plur. ib. 26 despectrix communium istarum divi.nitatum. ebrietas = ebrius Ieiun. 12 ex: ebrietas sentiebat. frar ternitas "die Briidergemeinde"l) (Ux, II 3 in), iiberhaupt = fratres Car. Chr. 7 ex: (ecclesiam) quam potiorem matrem et digniorem fraternitatem ... nuncupavit; Virgo Vel. 14 virgines fraternitas suscipit; der Plur, Pud. 7 ex: contristationem proximarumfraternitatum; noch auffallender An. 48 trina ills cum Daniele fraternitas ,Jene drei Briider", ebenso Scorp. 8 (161, 8 R) trina fraternitas ... non ignoraverunt. Zapidositas (al) "steiniger Gegenstand" Cult. f. 16 in piscium cerebris lapidositas quaedam. Uberalitas, Geldspende, Geschenk (schon bei Tac., Suet.) Apol. 29 aliquid Z·iberaZitans aut privilegii confert; Cor. 1 in: Ziberalitas expungebatur; Vat 14 ex Ziberalitatibus. morlaZitas = mortales (auch bei Plin., Curt.) Nat. 1113perspiciamus itaque causas aUegandae rrwrtalitatis in caelum. nativitas wie YEVEeX =. Generation Marc. IV 27 ex: usque in quartam nativitatem; der Plur. Speet, 30 in: tot eius nativitates uno igni haurientur. orbitas (im Plur.) = orbi Pat. 16 aucupandis orbitatibus. popuZaritas Bevolkerung") An. 30 (349, 25 R) consilio exonerandae popularitatis in alios fines examina gentis eructant; Marc. 110 maier popularitas generis humani ... deum Moysi norunt. propiruzuitasS) = propinqui Val. 10 toto. propiruzuitas. pusillitas') (T p) = res pusilla Res. 6 in: illa pusillitas, limus. soliditasr.) = res solido. Car. Chr. 13 anima earo facta uniformis soliditas (est). vanitas = homines vani Pud. 18 non sedi cum consessu vanitatis (Ps. 26, 4 oil" t,,&4tuSIt l'E1:tX 6V'IIE8Qtov I'lt1:lt£onrr:os). vetustates "alte Einrichtungen" S. S. 91. vinositas (al) = res vinosa Ieiun. 1 ex: quod ... nee quid vinositatis vel edamus vel potemus.

conditio wohl bei T. zuerst in der Bed. "SchOpfung" (s. Ronsch, Semasiol. Beitrage I S. 18) Res. 11 conditionem deo nostro adscribunt; ib. 13 in; ib. 26 ipssm conditionem colentes; Apol. 21 in humilitate conditionis humanae u. ofter. coniuncno ist Monog. 9 "das V erbundene", wie separatio "das Getrennte" (homo) iuneturns separationem atque si separasset conjunetionem. conscriptio6) "die Schrift" Marc. IV 37 omnem conscriptionem iniquam disaipsna conspersio "Sauerteig" Marc. V 7 ut sitis nova eonspersio (cpvQltl'lt 1. Cor. 5, 7); Val. 31 In con-

1) Of. ~tfEMpck1Jb konkret "Briiderschaft" 1. Petro 2, 17. 6,9; "Christenheit" bed. es beim Anonym. De aleat. 1. 2.

. . 2) Dagegen Cor. 13 honores, aollemnitatea, popularitates heiSt es "Ver-

anstaltnngen, um die Gunst des Volkes zu erlangen".

3) Der Plur. bei Liv. IV 4, 6.

4) Abstra.kt steht es Marc. II 26 in: ad cetera.s pusillitates. 6) Der Plur. konkret (feste Massen) bei Vitro VII 3, 7.

6) Amob. 7,38 in a.nnalium conscriptionibu8 legere.

Achtes Kapitel. Substantiva..

93

spe1"$ionis alvearia; Marc. IV 24 in: oneribus oonspersionum (der Plur. durch Angleichung) oft'arcinatam (profectionem ). delibatio (s. such Cap. 12) "das Weggenommene" ~es. 7 (cum) ipsa dilibatio masouli in feminam carne suppleta sit. iJber dormitio "Ruhestatte" (An. 55) s, Cap. 12. figuratio "das Gebilde" Hermog. 33 figuratio hominis ipsius, iuratio (T p) "der Schwur" Idol. 21 in: te ... obligat iurationc vel aliqna testificatione (Anal.). metatio (sonst Abmessung) = W ohnstitte Pall. 2 nstra. metatio ... totum versiforme est. oblatio "Opfergabe" Cor. 3 oblationes pro defunctis ( cf. Cypr. Ep. 34, 1). operatio = opus "Schopfnng" Res. 9 in: dominatui totius suae operationis praeposuit; ib. 5 in: etsi angelorum fuisset operatio u. ofter. unctio "Salbe" Car. Chr.4 quod unctionibus formatur.

custodiae = Gefangene (aueh sonst hiufig z. B. Plin. Ep. 10,19 (30) adservare oustodiss: Apul. Soer. 16) Apol. 9 in auditione custodiarum; ib. 44 iudicandis custodiis praesidetis. canities "das graue Haar' (dichteriseh seit Cat.) Cult. f. II 8 decolorare canitiem. conceptus ,,Leibesfrucht" (Plin., Suet.) Pud. 5 (227, 15 R) quot adulteri conceptus trueidentur, eloquium ist nicht nur "Sprache" (Apol. 18), sondern such ,,Ausspruch" Apol. 23 in: pueros in eloquium oraouli elidunt. fides = fldeles Prax. 11 deceptorem fidei huius (dieser Glii.ubigen); Ggstz. Apol. 46 incredulitas ... existimat. gressus ,,FiiSe" (statt Schritte) Spect. 2 manus ad vim et gressus ad vagam vitam (sumpsimus). ingeniwm 1) "sinnreiche Erfindung" Val. 4 (V alentiniani appellant) charisma ingenium (ihre Erfindung nennen sie Ch.); Res. 18 ingenia haereticorum; Marc. V 19 cuius ingeniis tam longe abest veritas nostra; Nat. 116 in: ingenia tenebrsrum; Cor. 8 non negabo hoc ingenium cum sanctis feoisse; mehr gibt Oehl. indo Wie infamial) = infsntea Z. B. Sen. Benef. VI 24, 1 tenera infantia die zarten Kinder, so heiSt infanticidium (T) such B) "daB ermordete Kind" Apol. 2 infantici.dia degustare. libido = semen') Speet. 9 Erichthonius .. . de caduca in terram libidine (est). matrimonia heiSt auch bei Tac. (Ann. 2, 13) u. a. ,,Ehefrauen", so Apol. 39 amicorum ... matrimonia uaurpant; im Sing. "Gatte" Ux. II 1 in: matrimonio ... adempto. memoriae bed. bei Gell. II 21, 6 u. ofter ,,schriftliche Denkmsler", so such Nat. II 12 apud veteres memoriaSj Apol. 18 inter cetera memoriarum u. ofterj dagegen An. 46 spirituum qui ... in ipsis hominibus habitaverint vel memorias

1) Plin. Pa.neg. 49 nec exquisita ingenia cenarum (mira.mur).

2) Der Plur. Nat. 17 (68, 11 R) tot iniqui interea., tot cruces divinitatem consecutae, tot infantiae tmcida.tae, tot panes cmentati erklil.rt sieh durch Angleichung; .An. 26 miserti infelieissimae huiusmodi infantiae (solcher ungliicklichen Kinder).

8) Dagegen sonst "Kindermord" An. 26 u. a.

4) Auch Rea. 61 fora.ta IIUIlt inferna in viro et in femina, ninrimm qua libidineB fluitent hat es wohl die konkr. Bed. von semina.

94

Zweiter Tell. Stil.

eorum affectaverint bedeutet es Graber oder Grabdenkmiler. t) ministerium, sonst "Dienerschaft" I), heiSt de r Diener An. 40 quae (i. e. caro) ministe'rium est ... et calix minister'ium sitientis est. militia = milites (Liv., Ov., lustin.) Cor. 12 olea m'ilitia comonatur; Idol. 19 an militia ad :fidem admitti (possit), etiam caligata vel inferior quaeque; Apol. 9 teste militia patriae nostrae. misericordia = misericordes Apol. 9 praetereunte misericordia extranea. mora ist meton. auch ,,Hindernis" S), bei T. "Haken" Paen.12 irrevocabiles mm·as. mors ist meton. 1. = interfeetor") Res. 12 interficiene mortem suam, 2. = morluus5)j bei T. = moriens "ein Sterbender" Res. 16 in quem (calicem) mors aliqus ructsrit. muni{icentia (Wohltiitigkeit) = munus An. 14 (319, 14R) specta portentosissimam Archimedis muni{icentiam. Wie macellum (Fleischmarkt) fiir Fleisch steht Res. 61 accepisti dentes ad macellum corrodendum, so heiSt nundinae (Wochenmarkt) "kii.ufliche Gegenetande"6) Pall. 4 aspice Iupas, popularium libidinum n"ndinas. opera = opus 7) Apol. 14 structoriss operas Laomedonti 10 cat. OM heiSt wie bei Ov. Trist. 223 "die Friichte der MuSe" Praescr. 39 inter cetera stili sui otia. paratura8) (T.) (,,zurflstung", in dieser Bed. sehr oft, s, Oehl. ind.) wird vom N. Testament gebra.ucht Apol. 47 hanc novitiolam paraturam. pudor = pudenda Virgo vel. 11 pudor ubique vestiturj . Spect. 21 nisi totum pudorem in faciem omnium intendit. taedium

"ekelliafte Geschichten" Val 36 totum hoc taedium de medio amoliti 4. Substantiva adjektivisch gebraucht.

Es ist bekannt, daS T. die Za.hl der Verbalia auf -tor und -N ins ungemessene vermehrt hat.9) Meistens sind bei ihm Streben nach Kiirze des Ausdrucks und die Forderung der Konzinnitat die Veranlassung dieser Bildungen; und wie schon seit Liv. die substantivische, den Begriff einer dauemden Eigenschaft ausdriickende Bedeutung dieser Worter verblaSt, so werden sie bei T. gemdezu fiir Adiectiva gebmuchtlO) (besonders fiir Adi. relativa). Prseacr. 17 corruptor stilus

1) Diese Bed. haben anch August. Civ. dei 22,8. no. 11 u. 12, Hieron. u. a.

2) Z. B. Liv. 4,8; Apul. met. 3,2 u. a.

3) Liv. xxm 9,11. Verg. Aen. 10,428 Abas pugnae nodusque moraque.

4) So aueh Cic. Verr. 6,46,118 mors terrorque sociorum lictor Sextius. 6) So hll.ufig, z. B. Cic. Mil. 86 mortem eins seinen Leichnam.

6) Dieser Bed. entspricht Virgo vel. 3 capita. nundinaticia (cil.).

7) Plaut. ARin. 426 ~ae a.ra.neorum Spinnengewebe.

8) Vgl. genittwa = Gesch1!pf z. B. Val. 14 (Acha.moth) intempesti.va et abortiva, genitura; Pat. 2; scriptura iibera.ll "Schrift" z. B. Cult. f. I 3 in: scio BCripturam Enoch ... non recipi, oder "Schriftstelle" Res. 18 in.

9) Schmidt, Commentatio de nom. verb. in -tor et -N desinentium apud Tert. copia ae vi Erl. 1878 (nicht ersch1!pfend).

10) Mit Recht sagt Watson, The style and language of St. Cyprian, Oxford 1896, S. 215: In his respect Tertullia.n far exceeds Cyprian, and Ambrose again leaves Tert. in the rear.

You might also like