protutemat
Postmoderni
totalitarizam,
šta je to?
(ili zašto je potrebno aveti iz
bosanskohercegova~kog društva
protjerati u krdo svinja
i potopiti ih u jezeru)
Marko Ragu`
Pluralnost prisutna u bosanskohercegova~kom društvu
se ne zasniva na “osloba|anju zagušenih glasova”, na
otvaranju javnoga prostora za marginalne perspektive,
nego su nosioci “postmodernoga stanja” upravo etnona-
cionalisti~ke strukture. To se uspostavlja gra|enjem pa-
ralelnih stvarnosti, koje nisu zasnovane na ~injenicama,
na stvarnome i fakti~kom stanju, nego na imaginarnoj i
ideološkoj predstavi istine. Izvana i formalno je bosan-
skohercegova~ko društvo izrazito “pluralno”, ali suštin-
ski bosanskohercegova~ko društvo uop}e i ne postoji, ve}
se nudi samo jedan privid postojanja.
Da li se ve} sada mo`emo barem nadati skorom
propadanju “starog svijeta” u ex-jugoslavenskim
društvima, jednom univerzalnom procesu, sadr`-
anom u logici društvenog `ivota svake zajednice.
Kao i u brojnim prijašnjim slu~ajevima, zbog svoje
specifi~ne strukture, bosanskohercegova~ko društ-
vo je tim promjenama najviše izlo`eno, one su tu u
svojoj biti najvidljivije. Kao i obi~no u povijesti, pro-
padanje “starih svjetova” se ostvarivalo u formi je-
dnog – du`eg ili kra}eg – procesa, u formi postepe-
nog urušavanja metafizi~ke katedrale u samu sebe.
To urušavanje je uvjetovano brojnim i vrlo slo`enim
unutrašnjim i vanjskim razlozima, ali oni temeljni su
naj~eš}e ekonomske prirode, s jedne strane, a s dru-
ge, ti razlozi se ti~u duhovne “starosti” ili “bolesti”
ideoloških nosilaca zajednice. Upravo takve okolno-
sti “ra|aju” neke sasvim nove okolnosti, one u ~ijoj
su osnovi upisane te`nje ka “obnavljanju”, “novom
po~etku”. Uspostavljanje novoga stanja se tako|er
ostvaruje u formi procesa, a ne odjedanput niti
iznenada. Sada je potrebno obrazlo`iti na koji su to
na~in spomenuti procesi polo`eni u bosanskoherce-
gova~ku stvarnost koju `ivimo. ^esto se, u razli~itim
kontekstima, govorilo i govori o “smrti” komunisti-
~ke Jugoslavije. Kao datum te smrti se obi~no navo-
di promjena ideološke paradigme, prelazak iz jedn-
opartijskog, komunisti~kog u višepartijski, etnona-
cionalisti~ki sistem. Ta promjena nipošto u pravom
smislu ne mo`e biti stvarni datum “smrti” jednog
sna`nog poretka koji je gra|en tokom nekoliko de-
cenija – to po logici stvari nije mogu}e. Promjena
ideološke paradigme je samo jedna prividna prom-
jena, promjena koja nije zasnovana na sopstvenim
temeljima. Barbarski etnonacionalizmi, kojima je
mjesto u davnoj prošlosti, samo su forme poste-
penog urušavanja starog, komunisti~kog poretka.
Zapravo, to je jedno me|ustanje, koje traje i danas,
ali bez ozbiljnog osnova da mo`e postati bilo što
osim to što jeste. “Me|ustanje” jest jednako fiksira-
no stanje, status quo, društvena situacija u kojoj
društveni mehanizmi onemogu}avaju napredak,
stupanje u zdrave i ravnopravne odnose (ekonom-
ske i kulturne) sa drugim zemljama. Šta je to što
gradi spomenuto me|ustanje u bosanskohercego-
va~kom društvu? Slabljenjem komunisti~ke ide-
ologije na površinu su “isplivale” davno prevazi-
|ene, devetnaestovjekovne, etnonacionalisti~ke ide-
ološke koncepcije zato što nikada i nije izgra|ena
jedna zdrava alternativa komunisti~kom poretku.
Etnonacionalizmi po svojoj prirodi ne mogu proiz-
vesti “zdravu” društvenu hijerarhiju vrijedno-sti. Iz
toga razloga u bosanskohercegova~kom društvu ne
postoji “zdrava” hijerarhija vrijednosti, što onemo-
gu}ava duhovnu, kulturnu obnovu zemlje, a jedino
ona mo`e biti pokreta~ ekonomskog razvoja, te
razvoja svih društveno bitnih institucija. Odsustvo
hijerarhije vrijednosti podrazumijeva to da onaj ko
posjeduje ekonomsku, politi~ku ili vojnu mo} posje-
duje i pravo da gradi hijerarhiju vrijednosti, odnos-
no da prema vlastitim `eljama i interesima definira
pojmove kao što je “istina”, “povijest” i tome sli~no.
Posljedica toga je da se u Bosni i Hercegovini (ali i na
razini ex-jugoslavenskih zajednica) falsificiranjem
grade paralelne stvarnosti. U taj proces se nastoji
uklju~iti sve ono što posjeduje kapacitete za obliko-
vanje kolektivne svijesti društva. Upravo je na tome
zasnovano spomenuto “me|ustanje” u društvu, to
jest stanje u kojem nije mogu}e uspostaviti ozbiljne
odnose sa drugim dr`avama. Da bi ex jugoslavenske
zajednice mogle pristupiti evropskim integracijama
one moraju izme|u sebe uspostaviti saradnju na
svim “poljima” od društvenoga zna~aja. Bez takve
saradnje se ne mo`e prevazi}i status quo ili me|u-
stanje, a etnonacionalizmi se direktno kose sa tak-
vim potrebama. U Bosni i Hercegovini je takvo stan-
je naro~ito kompleksno zato što Bosna i Herce-
govina uop}e i ne posjeduje fundamentalne karak-
teristike dr`ave – niti na razini ideologija niti na razi-
ni sistema. Problem društvenog sistema ne mo`e biti
riješen prije problema etnonacionalisti~kih ideologi-
ja zato što one taj sistem degenerišu. U naslovu ov-
oga teksta je sadr`ava glavna osobina etnonacional-
izma. Etnonacionalizam je isklju~ivo zasnovan na
ka`njavanju nedu`nih ljudi. A radi ~ega se ljudi bez
istinske krivice ka`njavaju? O tome najbolje govori
izjava jednog od etnonacionalisti~kih ideologa (u
pitanju je Rajko Petrov Nogo): “Zar se naši nepri-
jatelji ne boje naše krvi neizmirene. Mi moramo po-
kusati svoju porciju krvi.” Kakav je smisao ove iz-
jave? Navedena izjava zasnovana je na biološkom ili
krvnom prenošenju nepravde. To zna~i da potomak
nekoga nad kojim je izvršena nepravda ima pravo
kazniti potomka onoga ko je tu nepravdu izvršio
(samo što je to u navedenoj izjavi podignuto na raz-
(sic!) 79
 inu kolektiva). To u stvari nije ništa drugo nego ve-
nedetta ili krvna osveta. Francuski romanti~ar Pr-
osper Mérimée je tematizirao korzikansku venedet-
tu u svome djelu “Colomba” – rije~ je o sukobima
izme|u porodica. Etnonacionalizam je venedetta
koja se zasniva na sukobu etnija. S tim da postoji
jedna bitna razlika. Etnija po sebi nije zajednica
ljudi koji su krvno povezani, nego se ideologizaci-
jom stvara iluzija ne~ega što je blisko krvnoj vezi,
dok krvni, porodi~ni odnosi, kao nešto na ~emu je
zasnovana zajednica, imaju nimalo nebitan zna~aj
za ono što se doga|a na razini zajednice, jer u te
odnose bivaju uklju~eni (npr. na na~in da neko
vlastitu nesre}u ili nesre}u nekoga s kojim je krvno
povezan u javnom prostoru di`e na razinu ideologi-
je ili dogme, a zanemaruje sudski sistem). Na koji se
na~in taj sukob ostvaruje? Etnonacionalisti~kom
ideologijom se suspendira postoje}i dr`avni zakon,
dok se kao društvena norma uspostavlja zakon
venedette ili krvne osvete. Na taj na~in se zlo~ini
opravdavaju pred masom i time se zlo~ini amnesti-
raju jer su usmjereni na “izmirivanje” krvi koja je
“neizmirena”. Funkcija medija, tj. javnog prostora u
takvim slu~ajevima biva isklju~ivo podre|ena
takvim aktivnostima, pa i to postaje na~in na koji se
suspendira zakon. Na kraju dolazi do toga da se
stvara iluzija o nepostojanju zlo~ina i zlo~inca, te se
ne traga za onima koji su vršili zlo~ine, jer su ih vršili
u ime kolektiva, a kolektiv je sam po sebi jedna kon-
struisana ideološka tvorevina, pa time ne mo`e sud-
ski odgovarati za zlo~ine, s jedne strane, a s druge,
kolektiv kao ideološka tvorevina se tako|er amne-
stira od zlo~ina tako što se oni opravdavaju “izmiri-
vanjem” davnih nepravdi, ~ija je ideološka egzisten-
cija tako|er ideološki konstrukt projektovan u
prošlost. Vrlo je jasno da je naslov ovoga teksta
direktna aluzija na tekst jednog od etnonacional-
isti~kih ideologa (u pitanju je Muhamed Filipovi}), a
naslov teksta glasi – “Bosanski duh u knji`evnosti,
šta je to?” Upravo se na takvoj logici zasniva izgrad-
nja etnonacionalisti~ke ideologije, a materijalizacija
istoga, spuštanje u realne društvene okolnosti, ne
proizvodi ništa drugo nego venedettu, tj. krvnu
osvetu. Da li se mo`e re}i da se spomenuta venedet-
ta razvijala “odozdo”, iz etnija, artikuliraju}i se na
kraju u etnonacionalizam? To se ne mo`e kazati, jer
nije istinito. A da li se mo`e re}i da u povijesti ex-
jugoslavenskih zajednica postoji mnogo “plodnog
tla” za razvijanje venedette? To se mo`e kazati, a
najbolji literarni odraz toga sadr`an je u romanu
“Na Drini }uprija”, Ive Andri}a (a to je vidljivo jedi-
no ako se taj roman ne ideologizira s neke od
etnonacionalisti~kih pozicija). To }e kazati da se
etnonacionalisti~ka ideologija spušta “odozgo”, iz
politi~kih, akademskih, kulturnih i medijskih cen-
tara mo}i, aktiviranjem STRAHA u ljudima. Taj strah
je zasnovan na ugro`enosti krvnoga srodstva, a
preko osje}aja ugro`enosti krvnih veza ljudi se na
neprirodan na~in identificiraju sa ideologijom koja
im obe}ava sigurnost, te su spremni istu na bilo koji
80
na~in podr`avati (~ime postaju ideološki “uklju-
~enim”). Dakle, ono što i danas uvezuje etnije je
STRAH. Šta je posljedica takvog straha? Posljedica je
“zatvaranje”, te kulturno i ekonomsko atrofiranje.
Bosanskohercegova~ki etnonacionalizmi se, dakle,
na razli~ite na~ine (posredno ili neposredno) zasni-
vaju upravo na krvnoj osveti. To zna~i da ljudi ide-
ološki `ive u vremenima od prije par stolje}a. Kako
se onda na ozbiljan na~in mo`e govoriti o razvoju
dr`avnog sistema, o evropskim integracijama, kada
je i dr`avni sistem i javni prostor ideološki opte-
re}en i blokiran. Sve ovo o ~emu je prethodno bilo
govora ti~e se prije svega ratnog i poslijeratnog vre-
mena. Iako je danas društvena situacija druga~ija,
ona je ipak i dalje samo logi~an nastavak stanja
uspostavljenog ratom. Ukratko, kakva je to društve-
na situacija danas? Današnje stanje u bosansko-
hercegova~kom društvu jeste jedan mehani~ki
uvezan sklop mikrohijerarhija koje se zasnivaju na
“proizvodnji iluzija”. Samim time dolazi do toga da
u ovoj dr`avi postoje tri vi|enja istine, tri koncepci-
je povijesti itd., koje su me|usobno suprotstavljene.
One nisu zasnovane na ~injenicama, nego slu`e
isklju~ivo tome da ja~aju etnonacionalisti~ke pozici-
je. Politi~ke institucije i mediji su, tako|er, funkci-
onalizirani sukobima izme|u politi~kih predstavni-
ka etnija, koji taj prostor koriste, ne za ja~anje i
razvoj društvenoga sistema, nego za ja~anje vlastite
politi~ko-ideološke pozicije (one koju zastupaju).
Takvom se aktivnoš}u zaista pove}ava snaga etno-
nacionalisti~ke politi~ke stranke, a akumulirana mo}
se tada usmjerava na ja~anje pozicija jednog po-
vlaštenog sloja ljudi. Prema tome, dr`avne instituci-
je u Bosni i Hercegovini uop}e ne funkcionišu u
skladu sa onim što je njihova stvarna svrha. Ne pos-
toji niti jedan op}i dr`avni projekat (onaj koji nadi-
lazi interese etnonacionalizama, to jest politi~kih
struktura), koji je zasnovan na op}em društvenom
progresu. Zar to samo po sebi ne odra`ava paralizi-
rano stanje u kojem se društvo nalazi? A niti jedan
op}i dr`avni projekat i ne mo`e postojati zato što bi
on na vrlo direktan na~in ugro`avao pozicije etn-
onacionalisti~kih politi~kih struktura. Na kojem je
primjeru to najvidljivije. U politi~kom smislu, poje-
dinac u Bosni i Hercegovini nikome nije potreban,
ve} je predmet interesa samo onaj ko prihvata ko-
lektivni etnonacionalisti~ki identitet. Stoga u dr`a-
vnim institucijama i medijima niko ne predstavlja
gra|ane, niti preko njih promoviše ideje koje se ti~u
op}eg društvenoga progresa. Kako piše Max Ho-
rkeimer u knjizi “Pomra~enje uma”: „Primijenjeno
na konkretnu stvarnost, to zna~i da samo ona
definicija objektivnih ciljeva društva zaslu`uje da se
nazove objektivnom koja uklju~uje svrhu samo-
odr`anja subjekta i poštivanje individualnog `i-
vota.” Objektivni ciljevi društva, o kojima piše Max
Horkheimer, u Bosni i Hercegovini uop}e ne posto-
je, kao što i ne postoji poštivanje individualnog `iv-
ota. Samim time Bosna i Hercegovina se i ne mo`e
nazivati dr`avom, ve} je dr`ava samo servis, pro-

jekat finansiran od me|unarodne zajednice, koji je,
o~igledno, blokiran: kao da svako dobronamjeran
~eka neko ^UDO, dok se u me|uvremenu doga|a
ekonomsko i kulturno nazadovanje. Postmoderna
pluralnost na Zapadu (premda je i tamo zloupotre-
bljena od strane kapitalizma, tj. “ide niz dlaku”
ekspanzionisti~kim te`njama kapitalizma – “poštu-
jemo probijanje granica i Drugost, ali }emo tamo
instalirati vojne trupe i banke”) u bosanskohercego-
va~koj stvarnosti posjeduje svoj krvavi, a sada i
groteskni odraz. Na koji je to na~in postmoderna
pluralnost prisutna u bosanskohercegova~kom
društvu (ali na sli~an na~in i u drugim ex-jugosla-
venskim zajednicama)? Ona se ne zasniva na “oslo-
ba|anju zagušenih glasova”, na otvaranju javnoga
prostora za marginalne perspektive, nego su nosio-
ci “postmodernoga stanja” upravo etnonacionalist-
i~ke strukture. To se uspostavlja gra|enjem paralel-
nih stvarnosti, koje nisu zasnovane na ~injenicama,
na stvarnome i fakti~kom stanju, nego na imagi-
narnoj i ideološkoj predstavi istine. Izvana i formal-
no je bosanskohercegova~ko društvo izrazito “plu-
ralno”, ali suštinski bosanskohercegova~ko društvo
uop}e i ne postoji, ve} se nudi samo jedan privid
postojanja. Zbog svega navedenog na razini društva
(u javnom prostoru) ve}inom nije mogu}e znati šta
je istina. Kako je zapisano u pripovijeci “Simon
~udotvorac”, Danila Kiša: “Gdje svi la`u, niko ne
la`e. Gdje je sve la` ništa nije la`”. Radi se o tome da
je la`iranje, falsificiranje ono na ~emu se zasnivaju
etnonacionalizmi i zvani~na politika u društvu. To
samo po sebi uzrokuje status quo ili fiksirano me-
|ustanje, o ~emu je prethodno bilo rije~i. Ako se još
uzmu u obzir elementi kapitalisti~kog sistema koji
se bezuspješno nastoji instalirati, onda groteska
postaje još i izra`enija. U sadašnjem vremenu etno-
nacionalisti~ka propaganda nije usmjerena na oti-
protutemat
ma~inu teritorije, ve} na manipulacije koje su usm-
jerene na raspodjelu kapitala. Hannah Arendt je u
kontekstu organizacije totalitarizama (prije svega
nacisti~kog, ali na druga~iji na~in i staljinisti~kog),
govorila o prividnom haosu, tj. kontroliranom ha-
osu (u smislu da nosioci totalitarnog re`ima ne
znaju ko od njih posjeduje stvarnu mo} kako neki
od nosilaca ne bi oja~ao i ugrozio poredak). Upravo
je to na sceni u bosanskohercegova~kom društvu, ali
u svom postmodernom/grotesknom obliku. Kod nas
je kontrolirani haos usmjeren na odr`anje paral-
iziranog stanja kako bi se betonirale uspostavljene
strukture, dok se u me|uvremenu odvija kulturno i
ekonomsko atrofiranje – takav proces sam po sebi
sprovodi u realnost etnonacionalisti~ko grupisanje
stanovništva, odnosno svojevrsni nastavak rata i
ratnih ciljeva. Šta da se radi, tj. da li je u okolnostima
kakve jesu mogu}e raditi na gra|enju nove utopije,
one koja bi bila utemeljena na pravoj hijerarhiji vri-
jednosti? Da bi se na to pitanje odgovorilo, potreb-
no je odgovoriti na to šta je najsna`nije što uvezuje
ljude u Bosni i Hercegovini (one koji ne nose na sebi
odgovornost, ve} su bez svoje volje uklju~eni: a to se
prije svega ti~e mladih ljudi)? Ono što bi ih
najsna`nije moglo uvezati je bol zbog nanesenih
nepravdi, te svjesnost o tome šta je sve izgubljeno,
propušteno – nizašto. Kroz takva se saznanja ljudi
mogu ujediniti, te pokušati da naprave protute`u
aktuelnom stanju. Ako je i to u navedenim okolnos-
tima nemogu}e, onda se takvi ljudi barem mogu
pisati, sa vlastitim stajalištima zauzeti dio javnog
prostora, što bi moglo potpomo}i neke budu}e
pokušaje promjene društvenoga stanja. Me|utim,
na mnogo se na~ina manifestuje “starost” ideološk-
ih nosilaca zajednice, pa to mo`e biti dobar signal
barem za sna`niju artikulaciju progresivnih dru-
štvenih koncepcija.
(sic!) 81