‫تمشحمگیب‬

‫رچکیلارہبعشاالسایمت‬

‫فرقه پرستی کا خاتمه کیوهکر ممکن هو؟‬

‫‪Frontier Women University‬‬

‫‪Peshawar‬‬
 ‫ٰن‬
‫ارلمحارلمیح‬ ‫مسباہلل‬

‫ن‬
‫فرہقرپیتساکاخہمتویکرکننکمموہ؟‬
‫ن‬ ‫ن‬
‫ذموکرہباالاتکبرپورسیفدمحماطہرااقلدرییکفینصترکدہےہسجںیماوھنںےن فرآؿو یکروینشںیمفرہقرپیتسےکیفنم‬
‫ن‬
‫راحجباتےکالخػ کایاقبلمعلحامےکاسےنمشیپایکےہ۔وہہیہک کایاعفؽاالسیماعمرشےےکایقؾےکےئلاملسمونںرپدومسقیک‬
‫ذہمدار کباںاعدئوہیتںیہ‪ ،‬کایارفنادیذہمداریاوردورسیاامتجیعذہمداری۔ارفنادیذہمداریوجاکایمیبےکےئلرشطاوؽےہ‪،‬ےکبارے‬
‫رباینےہ‪:‬نَا ٌُكَهِّفُ انهًَُّ وَ ْفعّا إِنَّا ُوظِ َؼهَا (ارقبلہ‪)۲۸۶ :‬‬
‫ںیمارشاد ّ‬
‫ن‬
‫اکسجبلطمہیےہہکدورسوںوکوصقرواررھٹاےنیکاجبےئاناؿاالصحاوحاؽاکآاغزوخداینپذاتےسرکںی‪،‬اسےکدعبدورسوں‬
‫ن‬
‫ےساالصحیکوتعقرےھک۔اسوقہاریخرایبہیےہہکمہاینپذہمداریاھبنےنیکاجبےئدورسوںوکومردازلاؾرھٹاےتںیہ۔اسرطحںیہک‬
‫یھباالصحاکآاغزںیہنوہبابا۔اسرطحاالسیماعمرشےوکحیحصوطخطرپمظنمرکےنےکےئلاالسؾےناامتجعاکوصترد کبا۔ارشاووہباےہ‪:‬‬

‫َسقُىا (آؽرمعاؿ‪)۱۰۳:‬‬
‫حثِمِ انهًَِّ جَمٍِؼّا وَنَا تَف َّ‬
‫وَا ِػتَصِمُىا تِ َ‬
‫ن‬
‫آیاوختوااحتدیکدوعتاوررفتہقوانتشااریکذممرپلمتشمےہ۔اسرطحوضحر ﷺیکریستاورایحتہبیطیھباس‬ ‫ہی ک‬
‫ن‬
‫دصقماکآہنیئدارےہ۔رسوراکانئت ﷺےنفرام کاب‪َ :‬مثَمُ انْمُؤِ ِمىِنيَ فِى تَىَادٌِِّمِ وَتَسَاحُمِهِمِ وَتَؼَاطُفِهِمِ َمثَمُ انْجَعَدِ إِذَا ا ِشَتكَى ِمىًُِ‬
‫طفھ‬
‫ػُضِىْ تَدَاػَى نًَُ ظَائِسُ انْجَعَدِ تِانعَّهَسِ وَانْحُمَّى (اامؾملسم‪،‬حیحصملسم‪،‬بابترامحاوملنینمواعت م)‬
‫ن‬ ‫ن ن‬
‫وہبانتشااروکمنجداتیےہ‪،‬سجےساامتجیعودحتاوروقتبارہبارہوہاجیتےہوجباآلخر‬
‫اامتجتیعوکوھچڑرکجداجداااکویئںںیممسقنم ا‬
‫ن‬
‫ایسیومتیکرطػےلاجیتےہوکسج فراؿےنرفکیکومتےسریبعتایکےہ۔ایسہفسلفیکواضحوضحر ﷺےنویںفرامیئےہ ‪ٌَ :‬دُ انهًَِّ‬
‫مَغَ انْجَمَاػَةِ وَ َمهِ شَرَّ شَرَّ إِنَى انىَّاز (اامؾترذمی‪،‬ننسترذمی‪،‬باباماجءیفزلوؾاامجلعۃا)‬

‫یرکاےنپاےنہوکلسمںےکظفحتوکاالسؾیکالسیتماور‬‫آجدبیتمسقےسہاریاحلہیوہیئگےہہکامہملسمفلتخم نفروقںںیم ٹ‬
‫نن‬
‫ااکحتسؾاکاضنمرگداؿریہےہ۔احالہکن فرآیناالعؿاورباریخیاشمدہےیکباتےہہکبایمہاالتخػوتراعاوررفتہقرپوریےکےجیتنںیم‬
‫وقومںاکواقررجموحاورددبہبمتخوہاجباےہ۔انچہچنارشادوہباےہ‪ :‬وَنَا َتىَاشَػُىا َفتَفْشَهُىا وَتَرٌَْةَ ِز ُحيكُمِ زواؽدغبادیکبارخیہارے‬
‫اسےنمےہوجزباؿاحؽےساکپراکپررکہہکریہےہ‬

‫دوھکیےھجموج ک‬
‫دیدہربعتاگنہوہ‬
‫ریمیونسوجوگشتقیقحوینشےہ‬
‫ن ن‬
‫نسفرےقبامہدسورگابیؿےھت‪،‬وگنمولںاوربابارویںےن‬ ‫‪۶۵۶‬ھاکدوراھتحاسرادغبادرفتےقیکآگںیملجراہاھت۔ہعیش ّ‬
‫ن‬ ‫طل‬
‫ذہتیودمتؿیکرونشوعمشںوکلگرکد کبا۔ موترتر کیےکوہاہپڑوتڑےہکدر کباےئدہلجاکباینباسیئالھکافرادےک‬
‫آؿوادحںیماالسیم ک‬
‫امازساملسمؿ‬
‫وخؿےسنیتدؿیرسخراہ۔حیھبدنمشوکالہاالسؾرپہبلغاحلصوہاااکسدہػوکیئاخصکلسمہناھتہکلبالب ک‬
‫ن‬ ‫ن‬
‫ےھت۔ارگجداوخناہتسرسزںیمباکرپدنمشےکدقؾچنہپےئگوتہارارشحیھبدورسوںےسفلتخمہنوہاگ۔انچہچنفرہقرپیتسےکاخہمتےکےئل‬
‫ن‬
‫دنمرہجذلیاوصؽووضاطبرپلمتشم کایہمہریگالہمئلمعایترایک ا‬
‫اجباچےئہ۔‬
‫ن‬ ‫ن‬
‫اسںیموکیئکشںیہنہکامتؾاالسیمفروقںےکدرایمؿاینبدیااقتعدیدقرںیرتشمکںیہ۔وتدیح‪،‬راسل‪،‬متخوبنت‪،‬آخرت‪،‬‬
‫ن‬
‫آخاؿادقاریکانبرپتلماالسہیماکہودحتویکںںیہننبیتکس‪،‬احالہکن‬
‫فرآؿاورودحتہبعکےسرکیلاراکؿاالسؾیسھچکرتشمکےہ۔ ر‬
‫یلہپاالسیمر کباسیکایقؾےئلیکاضتمدرظن کباترےنھکواےلوقبطںوک کایٹیلپافرؾرپعمجوہےنیکدوعتدییئگ۔ فرآؿدیجمںیماسدوعتوک‬
‫ویںایبؿایکایگ‪:‬‬

‫قُمْ ٌَا أٌَِمَ اْن ِكتَابِ تَؼَانَىِا إِنَى كَهِمَةٍ ظَىَاءٍ َت ٍَِىىَا وََت ٍَِىكُمِ (آل ػمسان‪)46:‬‬

‫ن‬
‫ارگ کایاالسیمر کباسےکااکحتسؾیکاخرطوہیدویںاوراسعویئںوک کایہطقنارتشاکیکاینبدرپدوعتااحتددیاجیتکسےہوت کایجدا‪،‬‬
‫کاییبن‪ ،‬کایاتکب‪ ،‬کایدنی‪،‬اور کایہبعکےکامےننواےلاالعےئہملکاہللےکےئل کایادحتویکںںیہننبںیتکس۔االسؾیکیتشکںیموسار‬
‫ن‬ ‫ن‬
‫ہرفرہقیتشکتلموکااھکڑااھکڑرکدنمسرںیمکنیھپراہےہاوریسکوکاانتیھبایخؽںیہنہکارگجداوخناہتسہییتشکڈوبیئگوتوہیھبساسےک‬
‫اسھترغؼوہاجںیئےگ۔‬

‫ن‬ ‫ن‬
‫رکباچےئہ۔اسےلسلسںیمیغیلبتاکؾوکدنمرہجذلی‬
‫فرہقوراہندیشکیگاوراقبطیتانتؤمتخرکےنےکےئلتبثماورریغدیقنتیغیلبتاایتخر ا‬
‫وموضاعتےکاسھتاخصرکانیلاچےئہ‪:‬‬

‫ا۔ااقتعدیزدنیگےکاالصحبلطولہپ‬

‫ب۔یلمعزدنیگےکاالصحبلطولہپ‬

‫ج۔االخیقورواحینزدنیگےکاالصحبلطولہپ‬
 ‫دیقعہامتؾاامعؽیکااسسوہباےہ۔ارگاسںیماگبڑدیپاوہاجےئوتاسےکاتراتامتؾاامعؽوااعفؽرپرمیوہےتںیہ۔اسوق‬
‫ن‬
‫وصرتاحؽہیےہہکہارےاقعدئرمدہوہےکچںیہ‪،‬اسںیمدراڑںیڑپیکچںیہ۔جدارپاامیؿرےنھکےکباووجداسرپوتلکاوررھبوہسبایقںیہن‬
‫ن‬ ‫ن‬ ‫ن‬
‫اجبدادنمشنیںیہن۔ارگضعباواقتاقعدئیکنمضںیمیملعاالتخػوکایبؿ ا‬
‫رکب‬ ‫راہ‪،‬انچہچنیغیلبتاومرںیماقعدئوکوھچڑرکضحمفرواعتںیماھجل ا‬
‫ن‬ ‫ن‬
‫رکباچےیہباہکیسکاخصبتکمرکفاکہطقنرکفومردنعطہنےنب۔‬‫یھبوہوتتبثماورریمعتیادنازےسفراؿو یکروینشںیم ا‬

‫ن‬ ‫ن‬
‫لداغیلبتو ک ر‬
‫رقتتاکدورساوموضعہیوہبا‬ ‫ااقتعدیزدنیگےکدعبہارییلمعزدنیگیھبارفنادیاوراامتجیعوطررپلسلسماگبڑاکاکشرےہ۔ ٰ‬
‫ن‬ ‫ن‬
‫اچےیہہکاینپزدنیگیکابتہدشہیلمعڈاھہچنوکسکرطحونسارےکس۔ہیاامتجیعفرہضیامتؾاملسمؿفروقںرپاسکیںوطررپاعدئوھباےہ۔اسےک‬
‫ن‬
‫افترضحات‬
‫اسھتاسھتہاریاالخؼاوررواحینادقار‪،‬روزرمہاعداتواوطاریھبااطحنطاورزوبںاحیلاکاکشروہیکچےہاچ ےہوہدوینیدہعوںرپ ر‬
‫وہ کابدینیاورذمیبھوشیپا‪،‬یکنجرکوتوتںیکوہجےسیئنلسنروزتروزاالسؾےسزیباروہریہےہ‪،‬یکنجرمگایھاورےبرا ہرویںیماالسؾیکغیلبت‬
‫ٹ‬
‫رکےنواولںاکترارکدارےہ‪،‬وجاینپاضتمدرکفولمعیکوہجےسیئنلسنےکےیلاالسؾےسزیباریاک نبرےہںیہ۔‬
‫ن‬
‫لداسےسےلہپاالصحےکےئلاؿولہپؤںوکوموضعغیلبتانب کاباجےئاوراسھتاسھتدوعتوغیلبتںیمااہتنیئدرےجیکتمظعاور‬ ‫ٰ‬
‫تمکحوکدمرظنراھکاجےئباہکااسیہنوھہکومعمیلیسےبیتمکحےکباعاوختاوردویتساکرہتشیہٹکاجےئ‪،‬انچہچنارشادوہباےہ‪:‬‬

‫ِانتًِ ًٌَِ َأحِعَه (الحنل‪)۱۲۵ :‬‬

‫عىَةِ َوجَادِنْهُمِ ت َّ‬
‫حكْمَةِ وَانْمَىِ ِػظَةِ انْحَ َ‬
‫ادِعُ إِنَى َظثٍِمِ زَتِّكَ تِانْ ِ‬
‫ن‬
‫آییکیلمعریسفتیھت۔ فرآؿدیجمںیماملسمونںوکاکفروںےکوتبںوکیھباگیلدےنیےسعنمایکایگےہ‬ ‫رسوراکانئتﷺیکوپریزدنیگاس ک‬
‫ن‬ ‫ن‬
‫باہکوہردلمعےکوطررپجداےکشاؿںیمبازابیاملکتہنںیہک۔ارشادوہباےہ‪:‬‬

‫وَنَا تَعُثُّىا انَّرٌِهَ ٌَدِػُىنَ ِمهِ دُونِ انهًَِّ َفٍَعُثُّىا انهًََّ ػَدِوّا تِ َغٍِسِ ػِهْمٍ (االاعنؾ‪)۱۰۸:‬‬
‫ن‬
‫دبعاہللنبرمعےسرمویےہہک کایباروضحر ﷺےناحصہبےسفرام کبا‪،‬دبتخبےہوہصخشوجاےنپامںباپوکاگیلداتیےہ‪،‬احصہب‬
‫ن‬
‫ےندر کباتفایک کابروسؽاہللااسیوکؿےہوجاےنپامںباپوکاگیلدے‪،‬وضحر ﷺےنفرام کابوہصخشوجیسکدورسےےکامںباپوکاگیلداتیےہ‬
‫اوردورساوجابا ًاسےکامںباپوکاگیلدےوتہیھجمسےلہکوہاےنپامںباپوکاگیلدےراہےہ۔ (اامؾاخبری‪،‬حیحصاخبری‪،‬بابال کیارللج‬
‫وادلہی)‬

‫ٍ ان ارشادات مںی مسلامنوں کو یقیین عمل ےک بغری دورسوں یک نسبت حسن ظن یک تعلمی دی گئے ےہ‪ ،‬چناچہ دعوت و تبلیغ اک موضوع‬
‫ن‬ ‫ن‬ ‫ن‬
‫ایسا ہو اباچےیہہکسجےسیسکدورسےکلسمیکیدلیلوصقمدہنوہہکلباسملئیکرشتحیاخصلفرآؿو یکروینشریمعتیہطقنرظنےسیک‬
‫اجےئ۔دنیاالسؾںیمیسکمسقیکیگنت‪،‬یتخساورربجںیہنےہ۔فرآؿدیجمںیمارشادےہ‪:‬‬

‫انسشِدُ ِمهَ انْغًَِّ (ارقبلۃ ‪)256‬‬

‫نَا ِإكْسَايَ فًِ اندٌِّهِ قَدِ َتثٍََّهَ ُّ‬
 ‫ن‬ ‫وگ کابدنییکوپریامعرتالارکاہےکاینبدیاوصؽرپاوتسارےہ۔ ک‬
‫دہایاوررمگایہوک کایدورسےےسزیممایکایگےہ‪،‬اورہرسکبا‬
‫ن‬
‫سکوکاایتخرد کابایگےہہکوہوجراہاچےہاایتخررکںی‪،‬اسرپیسکمسقاکربج کابزتردیتسںیہنوہیگ۔اسباتوکفلتخماقمامترپدعتمدبارارشادفرام کباایگ‬
‫ےہ‪:‬‬

‫َوقُمِ انْحَقُّ ِمهِ زَِّتكُمِ فَ َمهِ شَاءَ فَ ْهٍُؤِ ِمهِ وَ َمهِ شَاءَ فَ ْهٍَكْفُسِ (افہکل‪ )29‬وٌََدٌَِىَايُ انىَّجِدٌَِهِ (ادلبل‪)10:‬‬

‫فرآؿیکاؿآ کباتدقمہسےسہیباتروزرونشیکرطحایعںوہاجیتےہہکدنیاالسؾیکغیلبتاوردوعتقحںیمزتردیتساشنمء‬
‫ن‬ ‫ن‬
‫مرپڑھکےوہرکاانپکلسماورہطقنرظندورسوںرپوھٹےنسیک‬‫جداودنیےکرسارسانمیفےہ۔انچہچنیسکواظعاورغلبموکہیقحںیہناتچنہپہکوہ ر‬
‫وکششرکےاوراالتخػراےئرےنھکواولںوکداترہاالسؾےساخرجفرارداتیرھپے۔‬
‫ن‬
‫ذمیبہرواداریاورفرہقرپیتسےکاخےمتےسقلعتم کایامہاوصؽہیےہہکاےسیدینیاداروںاکایقؾلمعںیمال کاباجےئہکاہجں‬
‫اطلملعمشلکااہنگنترظنیےساموراءوہرکدرسودترسیےسدیفتسموہےکس۔ہارےاسدورںیمفلتخماکمیرکفےکجداجدادمارس‬
‫ںیہ‪،‬نجےسافرغالیصحتلاطلملعیکتیصخشاوررکفورظن‪،‬کلسمےکڈاھوچنںںیمڈےلھوہےئوہےتںیہ‪،‬وجآےگاجرکدنیےکاینبدی‬
‫ن‬ ‫ن‬
‫اسملئےسرصػرظنرکےکاےنپکلسماوراقعدئاکرپاچررکےنےتگلںیہ۔سجیکوہجےسبااافتیقےنمنجایلاورودحتیلموکبااقبالتیفاصقنؿ‬
‫اچنہپ‪،‬انچہچناےسیدینیدتریسیاداروںاوردمارسیکرضورتےہاہجںہربتکمرکفےسقلعترےنھکواےلابلطءآزاداہناموحؽںیممیلعتاحلص‬
‫رکےکس۔‬
‫ن‬ ‫ن‬
‫رکباچ ہتیےوجرتشمہکوطر‬
‫فرہقرپیتسیکاقونینوحہلصینکشےکاسھتاسھتفلتخماکمیرکفرپلمتشمامندنئہاملعءاک کایوکلسناقمئ ا‬
‫رپ کایاضہطباالخؼےطرکےاوررھکلسمےکوانیظع‪،‬رقمنین‪،‬نیغلبماوراملعءوریغہدوعتوغیلبتدنیےکےلسلسںیماساکوپرااحلظرےھکاور‬
‫الخػورزییکوصرتںیمبادیبیاکروایئیھبیکاجےئ۔ارگیھبکایسیوصرتاحؽشیپآےئہکدووقلحںںیموکیئہلئسمااہفؾومیہفتےسلح‬
‫ن‬ ‫نن‬
‫ںیہنوہاتکسوتاےسیترااعت کایریغاجدبناراصمیتحلنشیمکےکوحاےلرکےکیفاوفلراتمترفرقییکدادریسیکاجےئ۔رتہبیہیےہہکاصقنؿےک‬
‫ووقعےسےلہپیہااکسدتارکرکد کاباجےئ۔‬
‫ن‬
‫اسںیموکیئکشںیہنہکفرہقرپیتساوررختیبیرسرگایمںاسفدیفاالرضےکزرمہںیمآیتںیہ‪،‬وجیسکیھبتمیقرپاقباعمیف‬
‫ںیہن۔ارشادباریاعتیلےہ‪:‬‬

‫إِوَّمَا جَصَاءُ انَّرٌِهَ ٌُحَازِتُىنَ انهًََّ وَ َزظُىنًَُ وٌََعِؼَ ِىنَ فًِ انْأَزِضِ فَعَادّا َأنْ ٌُقَتَّهُىا أَوِ ٌُص ََّهثُىا أَوِ تُقَطَّغَ أٌَِدٌِهِمِ وَأَ ِزجُهُهُمِ ِمهِ‬
‫خِهَافٍ أَوِ ٌُىِفَىِا ِمهَ انْأَزِضِ (ااملدئہ‪)۳۳:‬‬

‫اسرطحوسرۃرقبہںیمانمنیقفیکروشاورہنتفرپدازوںوکاسفدیفاالرضےسریبعتایکایگےہ۔ارشادرباینےہ‪:‬‬

‫حهُ مُصِهِحُىنَ (ارقبلہ‪)۱۱:‬‬

‫وَإِذَا قٍِمَ نَهُمِ نَا تُفْعِدُوا فًِ انْأَزِضِ قَانُىا إِوَّمَا وَ ِ‬
 ‫ن‬ ‫ن‬
‫دنمرہجباالارشاداتےسواحضوہباےہہک فرآؿو ںیمتہبدشتےکاسھتفرہقرپیتس اورہنتفرپدازییکذممیکیئگےہ۔انچہچن‬
‫ارگوکیئصخشاےسیاکومںںیمولمثبا کابایگوتاالسیموکحمیکاینبدیذہمدارییتنبےہہکاےسیصخشوکاسفدیفاالرضےکنیگنسخرؾےکتحت‬
‫زعتتریزسادے۔اسرطحہک ک‬
‫زعتتریاکروایئےسذمہاکدقتساعطقرجموحںیہنوہاگویکہکنہیامہملسمےکومجمیعافمدےکےئلایکاجراہ‬ ‫ک‬
‫ن‬
‫اجباالسیماعشریکےبرحیتماک ںیہنانب۔اسرطحاےساملعءاالسؾےکدقتسےکالخػیھبوصترںیہن‬ ‫ےہسجرطحدجسمرضاراکامسمرایک ا‬
‫ن‬ ‫ن‬
‫زعتترےہ۔املعءارگاےنپوقؽاورلمعےکاضتدیکوہجےسامہملسموک‬ ‫اجباچےئہویکہکنامیکودحتاوریتہجکیہرصخشیکذایتزعتےس ک ر‬
‫ایک ا‬
‫حرجمامہنےہسجےکبارےںیم ک‬
‫دحیابمرہکںیمآبا‬ ‫اصقنؿاچنپےنںیگلوتوہہرزگرحمدنییکالعمںیہنہکلباسوصرتںیمایکن ک‬
‫ےہ‪:‬‬

‫ػه أوط ته مانك قال ‪ :‬قال ‪ :‬زظىل اهلل صهى اهلل ػهًٍ و ظهم ‪ :‬زأٌت نٍهة أظسي يب زجاال تقسض شفاٌهم مبقازض‬
‫مه واز فقهت ‪ :‬مه ٌؤالء ٌا جربٌم ؟ فقال ‪ :‬اخلطثاء مه أمتك ٌأمسون انىاض تانرب وٌىعىن أوفعهم وٌم ٌتهىن انكتاب‬
‫أفال ٌؼقهىن (دمحمنبابحؿایمیتل‪،‬حیحصانبابحؿ‪،‬اتکباالرساء)‬

‫متت باخلیر‬