Nargyly Hojageldiew

GKDEPE
GALASY
 Seni taryhy...

Nargyly Hojageldiew

GKDEPE GALASY
Gysgaa taryhy oerk

TSSR Ylymlar akademiasyny akademigi

Myrat Annanepesowy redaksiasy bilen.

Dredijilik-nmilik birleigi
Agabat - 1991
 Nargyly Hojageldiew, Gkdepe galasy.
Agabat. dredijilik-nmilik birleigi, 1991.
Suraty N. Berdiew

Digital grne geiren: Garabatyr, 2010

PDF-a geirildi: 20. Iun 2010
10 10 1 2
 - Szbay -

Nargyly Hojageldiewi bu taryhy oerki maa jikme-jik mlim

temadan azylypdyr. Bir z on bir yl mundan ozal Gkde-
pede bolup geen halk tragediasy atdan ykaryp bolmajak
taryhy wakadyr. Taryhylar bu waka drli wagtlarda drli hi-
li emelediler. Sarizmi harby ekspansiasyny uwmarlajak
bolup, erli halky gahrymanylygyny peseltjek, onu wekille-
rini ayplajak, gala stnde bolan swei hmietini kieltjek
bolup synanydylar. I soky dwrlerde-de Ahaly tutan ter-
ritoriasyny, onu ilatyny mberini hasaplap, hamala, btin
Trkmenistan bilen deidirenide die alty-edi prosent bolar,
onu inem Gkdepe tragediasy Trkmenistany Russia bi-
rikdirilmeginde esasy waka bolan dldir dien aly metodologik
tadan yrga tutaryga z urdular. Munu zi taryha dbnden
ndogry emelemegi mysalydyr. Her bir halky taryhy ykba-
lyny kesgitlen agytly wakalar bir gnde a-da birne gnde
bolup ger. Mysal in, Russiany taryhynda Kulikowo s-
wei, Poltawa swei, Borodino swei we . m. agytlajy rol
onapdy. Trkmen halkyny taryhynda-da Gkdepe galasynda
bolup geen agyr swei hmietine hi bir jhtden kembaha
garamak bolmaz.
Bu taryhy oerki ady Gkdepe galasy bolsa-da, onda ba-
danaaga Ahaly basylyp alynmagy hakda grr barar. Onda
Gkdepe wakalary, birinji we ikinji Ahalteke ekspedisialary, pa-
tya gounlaryny sany we sostawy, arag pjniligi, galany
goraan halky agday, swei gidii we elhen agdada
tamamlanyy, umuman, dogry we takyk bean edilr.
Elbetde, oerkde kbir etmeziliklerdir ntakyklyk hem ga-
bat gelr. Mysal in, gala ykylandan so esir alnan 3000
aal-gyz galany daynda dl-de, iinde Dilidepni gndogar
znde day garawully saklanypdyr.
Galany gurlup balanan wagty anyk dl. Ol 1879-njy y-

1
ly awgustynda balandy disek, onda 28-nji awgustda em
ep-esli derejede taardy ahyry. Belki, has irrk, agny 1877-nji
ylda balanan bolmagy htimaldyr.
N. Hojageldiewi sada, dnkli dil bilen azylan bu taryhy
oerkini okyjylar hwes bilen okarlar diip tama edris.

Myrat Annanepesow,
Trkmenistan Ylymlar akademiasyny akademigi.

2
 -1-

Gkdepe galasyny harabaylygy ahmyr bilen iini tutup, ere

siip atyr. Onu bir tarapy Gkdepe raonyny merkezi bilen
utgayp gidr, bir tarapy bilen arany demir ol liniasy kesip
ger. her tipli posolok kne galany stne smegini
dowam etdirr. Onu gnorta-gndogar tarapynda gurulan
jalar bilen arada die asfalt ol bar. Bir wagtlar giden ayklyk
medanda eke zi seerlp oturan gala da-twereginden g-
rer gzden gizlenip barar. Birentek hojalyklary uastoklary
galany diwary bilen degip oturanso, kp erlerde galany
diwary arylyp, mal ataklary, hajathanalar galany iine geiri-
lipdir.
Galany demirgazyk-gnbatar krginde, galany haraba-
ylygy aly ere siip gitmedigem bolsa, ki habatly kebini
itiren Dilidepe egnini gysyp otyr. Trkmenistany basyp al-
maga gatnaan rus harby igrlerini azgylarynda Dilidepe
szi Gkdepe szi bilen tas de derejede dien aly ulanylar,
zem Gkdepe galasy dien manyda ulanylar. Bu jhtden
Gkdepe hem Dilidepe szleri sinonim hkmnde gelr.
Munuam z sebbi bar. Kne Gkdepe hzirki Gkdepe gala-
syndan on-on iki kilo-metr demirgazyk-gnbatarrakda erler
eken. Tutu ol etraplar hem Gkdepe atlandyrylar eken. o-
nu inem Gkdepe galasy kne Gkdepeden esli aralykda
erlen Dilidepni dayndaky bo medanda gurlanam bol-
sa, ilkibatlara galany Dilidepe ady rnem bolsa, so-solar
Gkdepe galasy dien at esasy orna geipdir.
General Skobelewi ekspedision otradyny tab naalnigi
general N. I. Grodekowy tassyklamagyna gr, Gkdepe galasy
ilki gurlaan batlaryna drle atlandyrylypdyr. Nurberdi han
oa ayteke dier eken. Ilat ayher, parslar bolsa Tzeher
diip at beripdir. ne Grodekowy bu maglumatynda gze
drtlip duran ntakyklyk bar. erli ilaty ayher diip,

3
parslary bolsa Tzeher dimegi bwri diledr. Grode-
kow parslary atlandyryyny rus diline terjime edip alandyr
dimge hem esas ok. Sebbi ol ayteke, ayher, Tze-
her dien szleri sini hem asyl nusgasynda getirr.
Gkdepe galasy gysga wagty iinde, 1879 1880-nji yllar-
da, bary-ogy bir yldan shel gowrak wagtda gurlupdyr. zem
ol dwrde-de galany gurluygynda birne gezek arakesme
bolupdyr. ne gala gurlan dwrndenem has az aapdyr. Do-
ly gurlup gutarylandan so arym yla-da etmn, doly weran
bolupdyr. zem gala ele bir elhenlik bilen weran edilipdir
welin, gurlaly bri bary-ogy z on yl gowrak wagt geen girt
uly desgany asly kebini gz ne getirmegem mmkin dl.
Elbetde, galany harabaylygyny ele derej etmeginde
soky birentek agdalary oa aawsyzlyk bilen seredilme-
gini, iinde giden medana zm ekilmegini, kp erlerini
tekizlenmegini, awtogaraj, benzobaza dredilmegini, onu
aly hem 1948-nji yly er titremesini uly tsir edendigini
inkr etmek bolmaz. ne aslynda gala alnaan badyna-da gaty
weran edilipdir. Galany diwaryny esli blegi aagyna dri
golup partladylypdyr. Ol erden birneme gnbatarrakda esli
eri topa tutulyp, gdik aylypdyr. Galany diwarlaryny kp
eri bolsa onu dayndaky hem iindki garymlardaky adam, at,
de maslyklaryny gmmek in olary stne umrulypdyr.
Bu zatlary hemmesi barada sora eri gelende jikme-jik grr
ederis.

4
 -2-

Gkdepe galasyny gurulmagyna patya Russiasyny 1879-njy

hem 1880 1881-nji yllarda Ahalteke oazisini basyp almak mak-
sady bilen guran harby ekspedisialary sebp bolupdyr. Geen
asyry etmiinji yllaryny balaryndan sarizm Ahalteke oazi-
sine ymykly mzk atyp ugraar. 1874-nji yly 31-nji martynda
Zakaspi blmi tarapyndan rite uprawlenie dredilip oa
general-maor Lomakin naalnik bellenr.
General Lomakin tekeler bilen gepleikler geirip balaar.
ne drli sebplere, drli bahanalara gr, Ahalteke oazisini
parahatylyk bilen rus raatyna geirilmek mmkiniligi syp-
dyrylar. Gnorta-gnbatar hem Gnorta Aziada has dpli
harby maksatlary gz nde tutan patya Russiasy ilisleri
hem parslary jkdirmejek bolup, Ahaly z raatyna birikdir-
mek barada galp hem alasarmyk syasat alyp barar. Munu
stesine-de polkownik Markozow tarapyndan tekeleri talaa
salynmagy, rus gounlary bilen tekeleri arasynda hli-indi
ownuk aknyyklary bolup durmagy, ki honietli, ynany-
ykly gatnayklary dbni ymykly opurar. Tekeleri ruslara
bolan ynamy gaar. Olar ruslara gary gremegi belli-klli
reklerine dwrler.
Patya Russiasy Ahalteke oazisini ymykly eline almasa, Ho-
rasana ykyp we ilislere gary durup bilmejekdigine mazaly
gz etirr. onu inem, ownuk aknyyklar peda bermn-
so, Ahalteke oazisini birzarba basyp almagy regine dwr.
rite harby ekspedisia gurmak bellenilr. 1879-njy yly
23-nji anwarynda bu plan imperator Aleksandr II tarapyndan
tassyklanar.
Ekspedisiany nde Gkdepni hem Maryny eelemek
wezipesi goular. Ekspedisiany ygtyaryna 16 1 /4 batalon
(her biri 450 adamdan 7.310 adam), 18 zlk, 2 atly eskadron
(2900 adam) we 34 top (400 adam) berilr. ona gden here-

5
ket edn gouna 4.000 pyada, 2.000 atly goun, 16 top alynar.
Beleki gounlar bolsa hereket edn gounlar bilen olary baza-
syny birledirmek in pedalanylar. Ekspedisiany hajatlary
in 6 aa 1.872.540 manat blnip berlipdir. Ekspedisiany
naalnigi edilip birinji Kawkaz goun korpusyny komandiri,
rus-trk urunda uly hrat gazanan general-adutant Lazarew
bellenr we Zakaspi harby blmini gounlaryny wagtlayn
komanduuisi dilip atlandyrylar.
Lazarew 1879-njy yly 23-nji martynda ekilere gelr.
ol wagt Dykma serdary ogly Akberdi han hem 1878-nji yly
sentabrynda atda esir den iki sany rus soldatyny anyna
alyp, ekilere baran eken.
Ol iki esir alynmazyndan ozalam tekeler alty sany rus solda-
tyny esir kidipdirler. Mua jogap edip ruslar teke kerwenini
talapdyrlar we on drt sany tekni ol alty rus soldatyny dere-
gine esir alypdyrlar.
esir alnan alty rus soldatyny ikisi ozal goberilipdir. Iki
sanysyny bolsa 1877-nji ylda Gyzylarbady eteginde esir alnan
ogly bilen alymak in bir ba a dul aal satyn alypdyr.
Ikisini bolsa Akberdi han on drt teke esiri bilen alymak in
alyp gelipdir. elelik-de, Akberdi han gelende, trkmenleri
elinde ene ol dul aaly elindki iki rus esiri galan eken.
ne general Lazarew ol iki esiri zm boadaryn diip,
Akberdi hany gaty gowy garylapdyr. On drt teke esirini
on drdsini hem boadypdyr. Dykma serdara metal pul bilen
z manat, Akberdi hana hem elli manat alyk bellpdir. Ol
tekeleri grrsiz boun egmegini talap edip, Akberdi handan
Dykma serdary adyna ele hat iberipdir:
Men, general-adutant Lazarew, Ak Patya tarapyndan uly
goun bilen shra ri geirmek in bellendim. Sizi tiredele-
riiz mundan birne yl ozal bizi Mihalow alagynda er-

6
len otradymyzy stne ozu edipdirler, geen yl bolsa
olar Hojagala ozupdyrlar. onu inem men sizi galtamanla-
ryyzy mugyra getirmge we sizde asudalygy berkarar etmge
borludyryn. Sizi stize a-aan barandygymy mlim ed-
rin we eger siz urumaky bolsayz, men mua rn atdyryn.
ne gurhanda: eger seni dumany zden gli bolsa,
onu ygtykadyna garamazdan, gara g hkmnde oa boun
syngyn dilendir. Bu szleri hem meni maslahatlarymy teke
halkyna etir.
23-nji martda men ekilere sag-aman geldim we seni oglu
Akberdi hany ol erdedigini grdm, bu meni gaty begendirdi.
Men seni akylly-baly hereket edendigii we bizi beik Ak
Patyamyza gulluk etmegi rekden arzuw edndigii grdm.
u haty halka mlim eder aly, ogludan iberrin. adyda
sakla, bizi tekeleri stne riimiz msmligi we asudalygy
berkarar etmekden we sizi adylany etmenleriizi mugyra
getirmekden ybaratdyr.
Kimde-kim Ak Patya pk rekli hem yhlasly hyzmat etse,
men ony goraryn, kimde-kim meni dienime boun bolmasa,
men ony ile gz edip jezalaryn. Mundan aa hatyrjem bolay.
Gola wagtda men z gounlarym bilen sizi stize -
ri ederin. Meni maslahatymy Ahal tekelerine at. Go, olar
men z erlerine baramda, boun synyp mden yksynlar.
Eger olary boun synyp gelmek nieti ok bolsa, onda olara
duduryp go, sora hi zady menden grmesinler.
Bizi hemmmiz pygamber Adam atany perzentleridiris.
Bizi her birimiz z dini ygtykatymyzy berk saklamalydyrys.
Sizi dini ygtykatyyz bilen bizi hi hili iimiz ok! Gata biz
z dini ygtykatyny mukaddes berja edn adamlary halaa-
rys. Men die sizi zalym hem kakaba adamlaryyzy mugyra
getirmek in bararyn.

7
 ekilere gelenimden so, men sizi hli esirleriizi boat-
dym. Hzirki wagtda sizde bizi iki sany soldatymyz galdy. Eger
siz olary maa gataryp berseiz gowy bolardy, eger gataryp
bermeseiz, olary meni zm eri astyna giren bolsalaram
taparyn.
Go, tekelerden birne atly atda polkownigi anynda
gulluk etsin. Go, birne batyr hem gujurly atly meni bilen
bile tekeleri stne gitmge taar bolsun.
Ruslary ozmaky bolanyny eiden tekeler Agabatda mas-
lahat geirrler. General Lazarewi Dykma serdara iberen haty
hem ol maslahatda okalar.
Ol wagtlar Nurberdi han Maryda eken. Onu erine og-
ly Berdimyrat han hanlyk edr eken. ne ol a bolanso,
Nurberdi hana akyn iki sany adam Orazmmmet han bilen
Gurbanmyrat ian oa geedarlyk edr eken.
Agabatda bolan maslahat ruslary gobermeli dl, olara gar-
y urumaly dien karara gelr. General Lazarewi Dykma
serdara iberen alty ekzemplardan ybarat hatyny bolsa mergen-
ler hyrlylaryny oklamak in pedalanypdyrlar.

8
 -3-

Agabatda bolan maslahatda alty m pyada hem atly gouny

Bendesende jemlemeli edilr. Berdimyrat han Orazmmmet
handyr Gurbanmyrat ian bilen drt m atly, iki m hem
pyada goun alyp, Bendesen geidine tarap ugraar. Bendesene
baranlaryndan so olar pyada gounlary ol erde galdyrarlar.
Berdimyrat han bilen Dykma serdar bolsa drt m atly gouny
alyp, rus gounlaryny nden ykmak in Hojagala gidr.
Tekeleri atly gounyny Hojagalany olunda ruslar bilen
bolan aknyygy owsuz gutarar. Orta olda olara atly kazak-
lar duar. Tekeler olary uzakdan oka tutarlar. Emma oklary
etmn, olara hi zat edip bilenoklar. Ruslar bolsa uzaga atan
araglary bilen iki tekni ldrrler, dokuzysyny bolsa arala-
arlar.
Tekeler z oklary eter aly gola aralyga baryp bilmn, yz-
laryna Bendesene gatmaga mejbur bolarlar. Gaty alt hereket
edip, ol gijni znde pyada gouny hem alyp, Brm ekil-
rler.
Brmede ene maslahat geirilr. Ahaly hli ilatyny Gk-
dep ygnanmaly edrler. Hemme ere habar berilr. Gyzylar-
bat bilen Gkdepni aralygyndaky ilat Gkdep gp balaar.
Gkdep gp balan ilaty penalamak in atly hem pyada
goun iki gnlp Brmede saklanar. Mundan baga-da, ilaty
Gkdep ygnanmagyna ma bolar aly, ruslary, bolmanda, on
gn saklamak maksady bilen olary arasyna Dykma serdary
hem Sopy hany ibermeli edrler.
Dykma serdar bilen Sopy han ruslar zlerini tussag eder
dp kp adanarlar. Ahyry z tirelerini raatyna almak
hayyny bahana edip, Lazarew bonuny zne otbay y-
kyp lenden so, onu erine galan general Lomakini anyna
bararlar.
ne Dykma serdary obasy Brmni hem Sopy hany oba-

9
sy Gyzylarbady ilaty Gkdep gmn, guma ekilr. Arma-
ny hem ba magalalary gse-de, gmge gurby bolmadyk
altmy li ruslara gary urumak melini okdugyny bildi-
rip, gmn galar. olardan baga Gkdepe bilen Gyzylarbat
aralygyny hli ilaty Gkdep jemlenr.
Gkdepe bilen Gwers aralygyny ilaty gmn, z urdun-
da galar. ne bu aralygyam urumaga aramly hli erkek
gbeklisi Gkdep ygnanar.
Mara Nurberdi hana, hli Etek ilatyna habar ollanar.
Gkdepede ene maslahat geirilr. ene ruslar bilen uru-
maly dien karara gelinr. Kne Gkdepe gum eteginde bolup,
suwuny sowmak asat bolanso, Dilidepni anynda berkit-
me gurup, i soky damja ganyna enli swemge uly il bolup
kasam edrler.
Galany gurulmagy in Dilidepni salanyp alynmagy-
ny birne sebpleri bolupdyr. Sekizaby gollaryny birnesi
Dilidepni golajagyndan geipdir. Bardy-geldi ruslar Sekiz-
aby suwuny agalany anyndan sowaanlarynda hem Di-
lidepni anyndan sji suwly guular gazmak mmkin eken.
Mundan baga-da galany iindki Dilidepni stnden btin
da-twerege gzegilik etmek mmkin bolupdyr.
Dilidepni haan we kim tarapyndan bina edilendigi belli
dl eken. Parslar ripdir, krtler ripdir dinler bar
eken. Kbirleri bolsa ony emreliler gurupdyr dir eken.
Dykma serdar bilen Sopy hany ruslary arasyna knaz
Dolgorukowy anyna 1879-njy yly 13-nji awgustynda ba-
ranlygyndan hasap tutsa, Gkdepe galasyny gurlup balanan
wagty, ary gitse, ol yly awgustyny birinji ongnlgini
aaklaryna gabat gelr.
Galany dbni hli ilat erleer aly gi tutupdyrlar we
gaty gyssagly gurupdyrlar. Galany gurluygyna Berdimyrat

10
han bilen Orazmmmet han olbaylyk edipdir. Hezretguly
han bilen wezdurdy han bolsa olara kmeki edilip bellenipdir.
Galany hli ilat p gurupdyr. Uly-kii, aal-erkek hem-
me kii meletin ilpdir. Galany drt ganaty tekeleri drt
sany esasy tiresini symazlary, wekilleri, begleri hem
bagydaaaklary arasynda blilipdir. Her on magala pa
blnip berlipdir.
ne tekeler ne gyssagly ileselerem, 1879-njy yly 28-nji
awgustyna, ruslary hjme geen gnne enli galany gurup
gutaryp bilmndirler. Onu gnorta ganatyny boy aryna
hem etirilmndir. Galany beleki ganatlary hem doly bitiril-
mndir. Onu iindki ler grner oturar eken.
Tekeler ruslar galany gnorta tarapyndan, galany gow-
ak erinden hjme geerler dpdirler. Bele etmegi ruslara
olary arasynda bolan Dykma serdar hem maslahat berenmi.
Galany gnorta ganatyny gurlup gutarylmanlygyndan baga,
bu tarapdan tekeleri suwuny hem sowmak mmkin eken. ne
1879-njy yly 28-nji awgustynda ruslar galany demirgazyk-
-gnbatar tarapyndan hjme geipdirler. Tekeler ruslary z
gowak tarapyny bilmendigine gz etiripdirler.
Ruslar gli zor salarlar. Tekelerem gli garylyk gr-
kezrler. Iki tarapdanam kp itgi ekilr. Tekeler gepleik
geirmeki bolarlar, emma ruslar tekeler wagt utjak bolandyr-
lar dp, gepleik geirmekden z dnderrler.
28-nji awgustda bolan swee ruslar tarapyndan 3.024 adam
gatnaypdyr. ne olara galany almak baartmandyr. ol gn
olar 453 adam itiripdirler. Tekeler 600 berdanka olja alypdyr.
ne bu a-ha ruslary itiren adamlaryny sanyny azaldyp
grkezndiklerini tassyklaar, a-da diri galan rus soldatlary-
nyam birentegini aragyny talandygyny aladar.
Tekeler galany gahrymanylyk bilen gorap saklamagy baa-

11
rypdyrlar. ne olar gaty uly itgi ekipdirler. Olary li hem
araly hatardan ykan adamy 2.000-e etipdir. Spolatbog bu sany
3.000-e etirr. zem tekeler top okundan kp zyan ekipdir-
ler. Olar entek tm gazyp top okundan goranmagy bilmen
ekenler.
ol gn Berdimyrat hanyam ni stne granat dp,
onu aalyny, iki agasyny ldripdir. Kakasyny dogany Gur-
ban hany kellesini alypdyr. Swede Berdimyrat hany zi hem
agyr aralanypdyr we iki gnden so aradan ykypdyr. Ony
Dilidepni ileri apysynda jalapdyrlar. Mazar hzire enli
saklanypdyr.
Berdimyrat hany deregine Orazmmmet han han hem be-
emi dilip ykrar edilr.
Tekeler igrimi sekizinji awgustda zlerini eenini, rus-
lary gden gaanyny bilmndirler. Olar ene hjme geer
dpdirler. Gi agam len adamlary jesetlerini ygnap r-
kler, kp adamlar ruslara boun synmagy talap edipdirler.
Gije agyr aralanan Berdimyrat hany erine han dilip yk-
rar edilen Orazmmmet hany nde maslahat bolar. Oa
hli hormatly aksakgallar hem ianlar gatnaar. Maslahat gaty
uzaga ekr. Uly ekeleikden so, ahyry Orazmmmet hany
hem Gurbanmyrat iany gary bolmagyna garamazdan, ruslar
bilen gepleik geirmeli dien karara gelipdirler. Wepadar han
bilen Polat hany batutanlygynda ruslary stne wekil iberme-
li edipdirler. Olara ruslardan egenbatyr galasyny anyndaky
krizlere enli yza ekilmegi, ol erden nhili talaplaryny bar-
dygyny atmagy hay etmegi tabyrypdyrlar.
ne maslahat gaty gi gutarypdyr. onu inem wekiller
ertir da bilen gitmeli edilipdir. Olar dadan sagat drtde rusla-
ry lagerine barypdyrlar. Emma ol erden ruslary tapmandyrlar.
Sebbi rus gounlary bary-ogy iki gnlk azyk bilen gelenso,

12
galany alyp bilmejegine gz etirip, yza ekilmegi zerur bilip-
dir. Olar gije sagat de, tekeleri wekilleri barmazyndan bir
sagat giden ekenler. Tekeler ruslary yza ekilndigini bi-
lenlerinden so gepleik geirmegi gobolsun edipdirler. Die
ruslary Bama tarap ekilndigini grp, zlerini eendigine
gz etiripdirler.
Ruslar t Bama etn tekeler tala maksady bilen ola-
ry yzyna dpdirler. Olara ullakan zyan edip bilmeselerem,
iki-eke ykanlary, goragsyzrak kerwenleri talap, mal olja alyp-
dyrlar.
Tekeler uly pidalar ekip gazanan eini hatyrasyna uly to
tutupdyrlar, at apdyrypdyrlar. Atlary elip giden dumany
giden ugruna tarap apdyrypdyrlar.
Rus gounlary Brmede gylamagy regine dwpdir. Go-
-golamlary, azyk-suwlugy getirmek in Bendesene 500 deden
ybarat kerwen iberilipdir. ne birden garaylman durka, Loma-
kin 8-nji sentabrda ir bilen ol gn sagat 12-de ugramaly diip
buruk beripdir. Sebbi ruslar Nurberdi han em 15 m go-
un bilen Armana gelipdir dien habar alypdyrlar. Eger tekeler
Bendesen geidini alasalar, ruslara yza ekilmge-de ol galma-
jagy gr bolupdyr. Munu stesine-de deler gyrlyp balap-
dyr. Yza ekilmge ulag tapylmazlyk howpy drpdir. Hatda
aralylary kitmek in jogapkr G. Sarjew munu in zerur
bolan 42 dni hem tapyp bilmndir. Onu dadyna Pereas-
law dragun polkuny diwizion komandiri polkownik Nujewski
etiipdir, ol 132 de berip biljekdigini mlim edipdir.
Bendesen geidinden geenlerinde ruslar kp maddy itgi
ekrler. Die bir gn dowamynda 345 de lpdir. Sl-
sady ary itirilipdir. Olary apyp, zaalap talapdyrlar. 17
gapyrjak oky gmpdirler. So olary dekelerden eidip, te-
keler tapyp alypdyr. Garaz, ruslar a-suwsuz, ulagsyz, weran

13
halda zordan Bendesene zlerini atypdyrlar.
ne ruslary Bendesende-de uzak saklanyp bilmejekdikle-
rine gzleri etipdir. onu inem olar ene Tersakana tarap
yza ekilipdirler. Em 16-njy sentabrda ol ere barypdyrlar.
Tersakanda Zakaspi harby blmini gounlaryny wagtlayn
komanduuisi edilip general Tergukasowy bellenendigi bara-
da buruk alynar.
Rus gounlary Tersakanda hem gaty agyr agdaa dp-
dir. Azyk, ulag, keselhana etmndir. Deler gyrlyp, mlp
maslyk akap, dem alar aly bolmandyr. General Tergukasow
Tersakanda-da saklanyp bilmejekdigine gz etiripdir. Ol e-
kilere yza ekilipdir. Gounlaryny kpsini gnbatar kenara
geiripdir. Tze ekspedisia gli taarlyk grp balapdyr.
Ruslar dagdan aryk geenso, Orazmmmet han ene mas-
lahat agyrar. Ruslar indi dolanyp gelmez diip, Bama enli
hli ilaty z obalaryna gp barmagyna rugsat berrler. Di-
lidepede die birne ba magala galar.

14
 -4-

Ruslar Dilidepni stne hjm edenlerinde, aagy ykyp,

araman atan Nurberdi han hem gutulyp, sentabrda Ahala
gelipdir. Ony ene han bellpdirler. Nurberdi han Yzgantda
mekan tutupdyr, ol erde uly ygnak geiripdir. ygnakda
Dilidepedki galany gurup gutarmaly edipdirler. Togtamy-
dan hem Utamydan m magalany hany anyna grip
getirmeli, m sany perra ygnap, hany ygtyaryna bermeli
edipdirler. Perralary eklemek in, hana ilata salgyt salmaga
rugsat berlipdir.
Perralar tekeleri her tiresinden 200 300 atlydan toplanyp-
dyr we olara symazdan wezdurdy han, begden Orazmmmet
han, wekilden Myrat han, bagydaaakdan hem Hezretguly
han olbaylyk edipdir. Olara Ahaly serhetlerini goramak,
polisia hem awangard gullugyny berja etmek tabyrylypdyr.
Galany gurup gutarmaly dien karara gelinse-de, gy ugurly
ilenmndir. az ene gyssagly ie balanypdyr.
Nurberdi han gy ene syrkawlapdyr. Syrkawka-da 1880-
-nji yly martyny ahyrynda Dilidep gp barar. Apreli
28-nde hem ol erde aradan ykar. Rus harby igrlerini
atlamalarynda hemme erde Nurberdi hany lmi hakda u
wersia gatalanar. Hemme erde onu syrkawlap, z ajalyna
lendigi tassyklanar. Emma S. wezbaewi Gnbek ma-
kalasynda ol wakalara gatnaan trkmeni dilinden Nurberdi
hany dumanlar tarapyndan hile bilen ldrilendigi grr
berilr.
Nurberdi han lenden drt gn so, onu ogly Magtymguly
han hli Ahaly hany dilip yglan edilipdir. Han bellenende
Magtymguly han a eken. Ol ol wagta enli hi wagt ura,
alamana gatnayp grmndir. Ylym wrenipdir. Orazmmmet
han oa wezir bellenipdir. Gurbanmyrat ian bolsa tutu Ahaly
kazysy edilip bellenipdir.

15
 Surat 5.1: Magtymguly han

16
 Britan agenti Apbas han Magtymguly hany han bellenmegi
bilen gutlap, Maatdan hat iberipdir. Ilisleri tekelere kmek
berjekdigine ynandyrypdyr. Goant hem Daraygez ilhanylary-
-da tekelere goranmagy maslahat beripdirler.
Grrimiz bilen gnden-gni baglanyygy bolmasa-da, u
erde gepi gerdiine bir zady bellp gemegimiz gerek. u aka
enli ilisleri Gkdepe urunda onan roly birtaraplayn iiri-
lip gelindi. Hamala, tekeleri urumagyna esasy sebp bolan zat
ilisleri olary ruslara gary jkdirmeginden ybaratmy. Haky-
katda bolsa, iul aynda tekeleri Maada baran wekillerinden
Apbas hany Magtymguly hana sowgat hkmnde drbi bilen
rewolwer iberendigini hasap etmese, tekeler ilislerden jinnek
aly hem harby kmek almandyrlar. randanam suwytly alnan
zat ok. Gurun, pee, iki gezek hem dri satyn alypdyrlar.
z topragyny goramaga gezek gelende trkmenler hi kimi
jkdirmegine mt bolmandyrlar. Onsoam taryhy faktlar
tekeleri ilislere-de, parslara-da janlaryny ynanmandyklaryna
aatlyk edr. Bu babatdan olary Daily News gazetini ha-
barysy O Donowana bolan garayna salgylanmak eterlikdir.
Kp taryhylary ilerinde, azyjylary eper eserlerinde
ODonowany esasy maksady tekeleri ruslara gary jkdir-
mekden ybarat bolan aly edilip grkezilr. Hakykatda bolsa
ol, ozaly bilen, z urnalistlik krini bhbitlerinden ugur alan
adam. Ol Ahalteke ekspedisiasyna gatnamak, wakalary gzi
bilen grmek islpdir. Onda-da ilki ruslary arasynda bolup
grmek islpdir. Ekspedisia gatnadyrylmagyny hay edip
ruslara z tutupdyr. ne Skobelew ekspedisia ilis habary-
laryny-a dl, rus habarylarynyam gatnamagyny gadagan
edipdir. ODonowany hayy kanagatlandyrylmandyr.
Die undan so ODonowan tekelere z tutmaga mejbur
bolupdyr. Tekeler gala goberer dien umyt bilen Bagyra gelip-

17
dir. rite hat azyp, Magtymguly handan gala goberilmegini
sorapdyr. Emma tekeler drli bahana bilen rus ialylaryny gala
aralamagyndan gaty gorkupdyrlar. ODonowan hem ilis ha-
barysyny donuna giren rus ialysy bolamasyn diip gorkan
maslahat ony gala gobermeli dl dien karara gelipdir.
Taryhy faktlar trkmenleri eilmegini esasy sebplerini
birini olary dnden ze galandygyndan, hi kimden k-
mek bolmanlygyndan ybaratdygyny tassyklaar. Eger tekeler
ilislerden arag kmegini alan bolsadylar, eger olar ruslara gar-
y die sowuk arag bilen urumaly bolmadyk bolsadylar, belki,
ruslara galany almak baartmazdy. Gkdepe urunda aragy
eendigi hemme ki belli zat.
General Tergukasow 1879-njy yly noabrynda Ahaly alma-
gy planyny dzpdir. Ol kem-kemden e smegi, her bir
eeln punktunda berkitme gurmagy nazarda tutupdyr. Tergu-
kasowy plany bouna tutu Ahalteke oazisini eelemek in
drt yl wagt, 40.000.000 manat hem pul gerek bolupdyr.
Tergukasowy bu plany kabul edilmndir. Oazisi eelemek
in drt yl wagt sarp etmegi uzak grpdirler. Oa enli
tekeler urumagy wrenerler, Ahal ikinji Kawkaza wrler diip
gorkupdyrlar.
Tergukasow araman, 1879-njy yly dekabrynda zni
komanduuilik wezipesinden boadylmagyny hay edipdir.
Onu erine 21-nji pyada goun diwiziasyny brigada koman-
diri general Murawew wagtlayn komanduui bellenipdir.
Kawkaz naalnikleri ekspedisiany geirmegi rus-trk ur-
unda tapawutlanan ol erli generallary birine tabyrmagy
maslahat beripdirler. Emma hkmrowan imperator Orta Azia-
daky uru bilen praktiki tadan tany bolan general Skobelewi
ekspedision otrada naalnik edip bellemegi Kawkaz gounlary-
ny ba komanduuisine tabyrypdyr.

18
 1880-nji yly 12-nji anwarynda general Skobelew impera-
tor Aleksandr II bilen uzak wagtlap grrde bolupdyr. Patya
ekspedisia in gouny hem pul ykdajylaryny kli bolma-
lydygyny adypdyr. Hzirki dwrde Russiany bu zatlary
ksiz harlap bilmejekdigini atda saklamak gerek. ne goun
sz gi manysynda hli zerur zatlar bilen pjn edilmelidir
diipdir. Ol 1879-njy ylda hem gounda artykma adamlary
kp bolandygyny bellpdir.
Harby ministr graf Milutin general Skobelewe otrady
sostawyny kesgitlemegi, gounlary jemlemegi, ekspedisiany
tiz wagtda geirip boljakdygy-bolmajakdygy barada olanmagy,
ekspedisiany demir olsuz geirmegi mmkindigini a-da
mmkin dldigini adyladyrmagy teklip edipdir.
1880-nji yly anwaryny ikinji arymyndan Skobelew ba
taby ekspedisiany guramak baradaky maslahatlaryna gat-
nayp balaar. Drli pikirler orta atylar. Kp adamlar demir
olsuz hi zady mmkin dldigini tassyklaarlar. Skobelew
ekspedisiany owly gutarmagyny die demir ol bilen bag-
lanydyrmagy aly hasaplaar. Ol demir ola kbir beleki
serideler aly ikinji derejeli zat hkmnde garapdyr. Esasan
d daanmagy dogry hasap edipdir.
Gouny de bilen pjn etmek in 13 m de gerek
bolupdyr. Deleri lm-itimini nazarda tutsa, tia in
ene 10 m de gerek bolupdyr.
ne muna dni tapmak asat dl eken. onu inem
Skobelew u wagtdan, heniz Magylakdaky arwalar gy ur-
dunda otyrkalar de toplamagy ugruna ykmagy teklip edip-
dir. arwalar gp balanso de tapmagy gaty kyn boljagy-
ny, gaty kp wagt talap etjekdigini adypdyr. Ol 1880-nji yly
17-nji anwarynda general-letenant Obruewe azan hatynda
eger deler wagtynda tapylmasa, 1881-nji yly gznde te-

19
kelere zarba urmak hakda pikir etmegiem mmkin dldigini
nygtapdyr.
De tapmak meselesi, hakykatdanam, gaty kyn bolar. o-
mutlary Etrekden ary gemegi sebpli, zerur mukdarda de
toplamak baa barmaar. Dni Orenburgdan hem Galmykys-
tandan gzlemek meselesi ze ykar.
Bu agda demir ol gurmak zerurlygyny grkezr. Gyzy-
larbada enli demir ol ekmek dogry bilinr. Bu aralyga iki
ay dowamynda demir ol ekmek bolar diip hasap edrler.
Skobelew gouny kee bilen pjn etmek, bilen pjn
etmek barada hem de hakda alada ediinden pes alada etmn-
dir. Ol azyk zapasyny toplamak barada hem kp reler grr.
Gkdepe galasyna hjme balamazdan ozal, i brkisi 1881-nji
yly birinji iulyna enli eter aly azyk jemlemegi wezipe edip
goar.
Ekspedisiany ugrajak balangy punktuny Mihalowsk
alagy bolmagy, gouny agyz suwy bilen pjn etmek zerurly-
gyny dredr. Munu in her gije-gndizde azyndan 10.000
bedre suw berip biljek opresnitel gurmak gerek bolupdyr.
Ahal oazisini basyp almagy baga-da drli ollary teklip
edilipdir. ol teklipleri birinde Ahal tekelerini iki tarapdan
Gyzylarbat hem Mary tarapdan gysaja almak nazarda tutulyp-
dyr. Munu in Trkstan hem Orenburg harby okruglary bile
hereket etmeli bolupdyr.
General-maor Meer bolsa Buhara hem Hywa hanlygyny
sti bilen ilki Mary syndyrylsa, Ahal tekeleri alasyz galar dien
pikiri e srpdir. Muny ol i arzan djek wariant diip d-
ndiripdir. Eger Kaspi tarapyndan hjm edilende 20 million
manat harlamak gerek bolsa, Meeri warianty bary-ogy 7
million manada djekmi.
General-maor Gluhowski hem ahally tekeleri stne iki

20
tarapdan Kaspini hem Maryny sti bilen hjm etmegi
tarapdary bolupdyr. General-maor graf Borh bolsa Etrek hem
Krasnowodsk tarapdan hjm edip, Bamyda birlemeli hem ol
erde ornamaly dien teklibi orta atypdyr. ne bu plany amala
ayrmak in demir ol gurulmagy zerur bolupdyr. Bu plany
amala ayrmak in die azyk bilen demir olu gurluygyna
1880-nji ylda 10 13 million manat har etmeli eken.
Bu teklipleri kbiri sora nazarda tutulypdyr.
Orta atylan kp teklipleri arasynda Gyzylarbatda berkiip,
ol ere Krasnowodskden demir ol ekmeli dien pikiri stn-
de durular. Skobelew Gyzylarbady, hatda Goy, Zawy, Gyzyl-
emni, Bamyny eelemezden demir ol gurup bolmajakdygy
hakdaky pikir bilen ylalaypdyr. ne ekspedisiany Gyzy-
larbady alynmagy bilen klendirilmegine, sora demir ol
gurulana garaylmagyna dbnden gary ykypdyr. Ol eger
ruslar Gyzylarbatda berkiseler, tekeleri hkman hjme ge-
jekdigini, olar yza serpikdirilenden so bolsa, uru kanunyna
gr, elen dumany yzyna dp, ol nir gitse, ol ere, ag-
ny Gkdep gitmeli boljakdygyny nden grpdir. Ruslar
demir ol gurmak bilen megullanyp, hereketsiz atsalar, tekeler
olary tylynda partizanylyk uruny abalandyrarlar, bu bol-
sa Orta Aziany ertlerinde dbnden ol berilmesiz zatdyr
diipdir.
Skobelew gounlaryny top bilen pjn etmek meselesine a-
ratyn ns beripdir. Ol Orta Azia halklaryny topa nhili gara-
andyklaryna belet eken. Orta Aziada gan dkmezden ei
gazanmak toplary sanyna gs-gni proporsionaldyr diip, bir-
syhly nygtaar eken. onu inem ol Gkdepni eteginde her
m gounyna 10 12 top hasabyndan, azyndan 80 100 top
jemlemegi maksat edinipdir we bu maksadyna doly etipdir.
Skobelew toplardan pedalanmagy ollaryny hem ineden

21
wrenipdir. Ol 1880-nji yly 21-nji aprelinde 3-nji gwardia
grenader artilleria brigadasyny komandiri M. A. Zinowewe
azan hatynda teke berkitmelerine gary artilleriany nhili pe-
dalanyp boljakdygy hakda sorapdyr. Zinowew ol yly 8-nji
maynda Warawadan iberen jogabynda nhili toplary, nhi-
li granatlary, nhili merdiwanlary ulanmalydygy barada anyk
yzgylar, hasaplamalar getirip jogap beripdir.
Gkdepe galasy gabalanda toplary pedalanmagy drli
ollaryny ulanypdyrlar. Mysal in, galadaky ler gaty gri
dikilenso, olara top oky kn tsir etmndir. onu inem
piroksilin raketalary, kerosinli granatlary ulanypdyrlar.
Gepi gysgasy, Lomakini ekspedisiasyny owsuz gutar-
magyny dp sebbi oa eterlik taarlyk grlmndigi ha-
saplanypdyr we Skobelew bu alyy gatalamazlyk in, in
uly taarlyk grpdir. Gouny uzak wagta eter aly azyk,
ok-arag bilen pjn etmek barada, mallar in bol ot-im ta-
arlamak barada hli zerur releri grpdir.

22
 -5-

Tekeler tze ekspedisiany guralandygyny, oa hem general

Skobelewi naalnik bellenendigini 1880-nji yly aprelinde,
heniz Skobelew Trkmenistana gelmnk eidipdirler. Bu barada
tekelere gkle Kertik molla habar beripdir.
Ol wagtlar Nurberdi han diri eken. Onu wekilleri Wepa-
dar han, Aman atalyk han, Polat han dagy hem Bjnrtde eken.
Olaram zlerine mlim bolan zatlary habar beripdirler. General
Skobelewi adygyny, kp urulara gatnaandygyny, Kokand
hanyny boun egdirendigini, oun eder aly adam dldigini
adypdyrlar.
Bu habary eiden Nurberdi han Yzgantda maslahat agyryp-
dyr. hli ilaty Gkdep ygnamaly edipdirler. Nurberdi han bu
ii Dykma serdar bilen Gurbanmyrat iana tabyrypdyr. Gala
gmge gwnemenleri gyrmak in olary ygtyaryna m
atly perra beripdir. ne gala gmge gary adam bolmandyr.
Die Dilidepni goramaly edipdirler. Ony doly gurup gu-
tarmak iine giriilipdir.
Nurberdi han kmek sorap, marylylara apar ollapdyr. Ap-
relde Marydan 4.000 atly Tejene tarap ugrapdyr Saryklaram k-
mek bermek in atlanypdyrlar. ne Nurberdi hany aradan
ykmagy bilen kp zatlar tger. Tejende jemlenen marylylar
hem ollaryny tgedrler. Olary bir blegi Horasany Jam
okrugyna, bir blegi bolsa Gkgala alamanylyga gidr.
1880-nji yly 7-nji maynda Skobelew ekilere gelipdir.
ol wagtlar Zakaspide 25 rota, 8 zlk, 8 sany at goulan top,
10 sany at goulmadyk top bilen bir komanda, jemi 4370 adam,
1786 aby (1439-sy goun hataryndaky, 347-si hem ki aby)
bar eken. Bu Tergukasow dwrndkiden has az eken.
Skobelew geleninden belk gounlary ok-arag, azyk-suw-
luk bilen pjn etmek barada uly iler geirr. onu bilen bir
wagtda hem ol oazisi wrenmek maksady bilen barlag rileri-

23
ni gurap durupdyr. Kem-kemden e smek bilen bolupdyr.
zem baran erlerinde obalary, ekin medanlaryny weran et-
megi, akmagy burupdyr. Netijede Bamy bilen Gkdepe araly-
gyndaky hli obalar weran edilip, hli ekinler otdan geirilipdir.
Bamydan gnbatardaky orulmadyk ekinleri bolsa rus gounlary
orup, azyk zapaslaryny stni doldurypdyrlar.
Ruslar 1880-nji yly sentabrynda Gyzylarbady almagy gz
nde tutupdyrlar. 1881-nji yly martyna enli beleki g-
leri hem Gyzylarbada jemlemeli eken. 1881-nji yly aprelinde
Brmni, sentabrda hem Duruny almaly, die ondan so ayr-
lygyna Gkdep gitmeli eken. Emma Skobelew bu plana eerjek
bolup durmandyr. altlyk bilen e spdir. Em 1880-nji
yly 31-nji maynda Bendesene gelip ornaypdyr.
Goda ruslar ekin saklaan aulyny esir alypdyrlar. Ol Gy-
zylarbady, Gou, Zawy, Gyzylemni, Bamyny ilatyny
ruslary ozjagyny eidip, bir a mundan ozal gp gidendik-
lerini adypdyr.
Skobelew Hojagaladan Bendeseni sti bilen artilleria in
alyz gowy olu bardygy in Bamyny eelemegi regine
dwpdir. Bamyny eelenmegi bilen oazis iki blege blnip-
dir we uruan erli ilat galla oragy bilen megullanmakdan
mahrum bolupdyr. Munu stesine hem Bamy Gkdepe gala-
syna Gyzylarbada garanda 50 worst gola bolupdyr. Bamyda
rus gounlaryny z tylyny tekelerden goramagy inem gowy
ertler bar eken.
Skobelew Trkmenistana gelenden so 34-nji gnde Bamy
eelenipdir. elelikde onu gounlaryny hatarlary Gkde-
pni 112 worst golayna gelip, hut ol gn ertesi tekeleri
talap giden ak ekinlerini arkayn ygnamaga balapdyrlar. Bu
bolsa gounlary azyk pjniligini gowulandyrypdyr. Skobe-
lew Namangandaky tejribesine daanyp, zapas rek biirdip

24
balapdyr.
Ruslar Bamyny eelnden so, Dilidepede maslahat gei-
rilipdir. Kp adamlar ilaty guma tarap ekilmegine rugsat be-
rilmegini talap edipdirler. Parahatylyk islnler bolupdyr. ne
gepe eper Gurbanmyrat ian, Rahmanberdi ian1 , Magtymguly
han dagy z dienlerini etdiripdirler. 1879-njy yldaky eile-
rine salgylanyp, galany alyp bolmajakdygyny tassyklapdyrlar.
Galada galmagy, urumagy gazanypdyrlar. Gkdepe galasy ol
wagtlaram doly gurlup gutarylman eken. ne onu gurluygy
gaty gyssagly dowam etdirilipdir.
Skobelew gouny hereketsiz atmagyny ol bermesiz zat ha-
sap edipdir. ene e smegini dowam etdiripdir. Ol 1880-nji
yly 1-nji iulynda anyna 800 atly, 10 top, 8 raketa stanogyny
alyp, Gkdepni barlap grmek in rie ykypdyr. Brmede,
Armanda bolupdyr. 5-nji iulda bolsa Gkdepe galasyndan 12
worstlikde erlen egenbatyr galasyny eelpdir. Maor A.
Wereagini anyny 70 adamy bilen bu erde galdyrypdyr. Oa
galany goranmaga taar etmegi tabyrypdyr. zi bolsa beleki
gounlary bilen Gkdepni barlamaga gidipdir.
Tekeler Skobelewi nden kp atly hem pyada goun
ykarsalaram, olara zeper etirip bilmndirler. Skobelew gije
sagat drd arynda Sekizaba agalany alkymyna gelipdir.
Sagat drtde Dilidepni topa tutup balapdyr.
Toply, uzaga atan kmil aragly goun bilen tekeleri gji
de gelmndir. Pyada goun hem, atly goun hem ruslary ok
eterine baryp bilmndir. Ruslar nir gitseler, uzak aralykdan
olary yzyna dp rmekden baga re tapmandyr. Skobe-
lew itgi ekmn dien aly agam ene egenbatyr galasyna
dolanyp gelipdir.
1
Grodekow hem, Spolatbog hem ele azar. ne Kerimberdi ian
bolsun gerek awt.

25
 Durun bilen egenbatyr galasyny aralygynda baga goun
okdugyna gz etiren Dykma serdar 6-njy iulda gije ruslary
stne ozmaky bolupdyr. Tekeler rus gounlaryny tylyna
alanypdyrlar. Garrykriz galany eelpdirler. Ruslary yza
ekiljek oluny kesmek in, Dykma serdar Gulbatyr serdary
600 atly bilen ugradypdyr.
Dykma serdar eelejek punktlaryny eelnden so, gala ha-
bar beripdir. Pyada gouny iki kolonna edip srmegi burup-
dyr. Bir kolonna wezdurdy serdary batutanlygynda gum
tarapdan, ikinji kolonna Nurmmmet serdary olbaylygynda
dag tarapdan hereket edipdir. Gum tarapdan gelnler barmaly
erine z wagtynda barypdyr. Dag tarapdan gelnler bolsa
ruslary saklawyna urap, aryk hereket edip bilmndirler.
Onso Dykma serdar z atlylary hem wezdurdy serdary
pyada gouny bilen rus gounlaryny elli dim golayna bar-
ar. ne dag tarapdan gelmeliler- gelenok, gum tarapdan
gelenleriem kpsi gorkup yzyna gadar. Rus lageri ele
msmlik bolanso, Dykma serdar hem ozmaga rek edip bil-
mer. Aslynda-da Dilidepedki hanlar glerini itirmejek
bolup, bary-ogy 2.000 pyada goun iberen ekenler.
ol gije tekeler hjm eder dp, ruslar hem biak gor-
kupdyrlar. Maor Wereagin tekeleri dudansyz ozmagyny
ni almak in, giden medany baglaryny apdyryp, gala-
ny da-tweregini alazy medan edip goupdyr. Soldatlara
seslerini ykarman, hjme garamak burulypdyr.
So Dykma serdar zlerini gaty gola barandygyny, ne
rus gounlaryny ele msmliginden heder edip, dklip
bilmndiklerini, eger ol wagtlar ruslar tarapyndan ekeje tpe
sesi eidilse, grrsiz ozjak ekendiklerini grr berenmi.
Eger ol gije tekeler kpliklein dklen bolsalar, olary az
sanly rus gounlaryny mynjyradyp talamagy mmkin eken.

26
Surat 6.1: Dykma serdar

27
 Rus gounlaryny egenbatyr galasyny eeln gni Gkde-
p Marydan Berkeli hany batutanlygynda 800 atly gelipdir.
Saryklardanam Legank hany olbaylygynda 150 atly gelipdir.
Olar hem swee gatnaypdyrlar.
6-njy iulda tekeler kn zyan ekmndirler. li hem araly
45 adam itiripdirler. Marydan gelenler 5, saryklar hem 2 adam
itiripdirler. ne 7-nji iulda Armana tarap yza ekiln rus
gounlaryny yzarlanlarynda trkmenler 200-e enli adam iti-
ripdir. Ahaly belli adamlaryndan bherdenli Hudaar han,
brmeli Allanur bilen Nefes-Karabelah2 , Marydan gelen Berkeli
han lpdir.

2
Grodbkow ele azar. Belki, Nepes Garabally a-da Nepes Garabeladyr.
Nepes Garabalak bolmagam mmkin awt.

28
 -6-

Gkdepe galasyny gurluygy die Skobelewi 6-njy iuldaky

ozuyny anynda doly gutarylypdyr. Gkdepe galasyny
wrenmek in ruslar telim gezek barlag geirip, galany plany-
ny telim gezek ekipdirler. esirlikden gaan rus soldaty Petini
maglumatlary esasynda galany iiniem takmyny planyny e-
kipdirler. ne galany instrumental takyk legi 1881-nji ylda
geirilipdir.
Grodekow Trkmenistanda bolan uru dien kitabynda
gala hakda iki erde maglumat berr. Ol ilki gz eni bilen
geirilen leglere salgylanyp ele azar:
Agytly hjme geiljek dwre enli bizi duman galasy
hakdaky maglumatlarymyz , unu alydy.
Dilidepe dayna diwar ekilen drtburlukdan ybarat. Onu
taraplaryny uzynlygy: ab 366 sajen1 , cd 294 sajen, bd bilen ac-i
her hasy 600 saen. Ac-den beleki taraplary hemmesi gni
yzyk formasynda bolup, die ac-i ortasy galany iine halka
ekilinde ala egrelipdir.
1879-njy ylda die cd ganaty burundan balap suwly aba
enli gurlupdyr; buru golaynda ayk giilik bar; tutu diwar
kne eken, kbir erleri ykylypdyr; galany i znde garym
ok.
1879 1880-nji yllary gyynda Dilidepede hi kim aa-
mandyr.
1880-nji yly maynda biz Bamyny eelemek in Duz-
lyolumdan ykyp ugranymyzda tutu oazisi ilaty Dilidep
ygnanypdyr we iul ayna enli berkitme gurlup gutarylypdyr,
diwarlary bolsa yzgyda grkezilen derej etirilipdir.
Galany diwarlary 2 saene enli beiklikdki rilen gum-
dan ybarat; onu galylygy dbnde 5 saene enli, okarsyn-
1
Saen 3 aryn a-da 2,13 metr.

29
da 2,5 saene etr. rilen gumu dayna toun pagsa
gedirilipdir. Diwary stnde onu iki eregindenem beikli-
gi 2 aryn2 palyk diwarjyk galdyrylypdyr, daky diwarjygy
galylygy 1,25 aryn, iki diwarjygyky 1 aryn. Daky diwarjyk-
da her aryn arymdan tpe atmak in 3 werokdan3 ybarat
gzara asalypdyr. Diwary i znde okary ykmak in
gaty ygy-ygydan basganak asalypdyr, zem ol apgyt bas-
ganaklar bir adam geer aly edilip asalypdyr. Galany da
zndki garym tutu diwarlary dayna alanar. Garymy
ulugy hemme erde de dl. A burunda hem umuman ac
we cd taraplarynda 2 saene etr, ab tarapynda, aratynam b
buruna gola erlerde 1 saene etr, bc tarapynda bolsa 1-den
2 saene enli etr. Garymy okary ereklerini giligi 2
2,5 saen. Garymy iki hem daky raylary kert. Garymy ra-
ylary ykylmaz aly basganak a-da amana asalmandyr,
diwary hem daky garymy rayy ala eit bolup gidr.
Galany i zndki garymy giligi 7 saen, ulugy bolsa
1 saenden 2 saene enli. Iki garym galany diwarlaryny bejer-
mek, galatmak hem begeltmek in 1880-nji yly baharynda
gazylypdyr.
Galany 9 ykalgasy bar. Olary giligi kplen erde 2
saenden 2,5 saene enli. ykalgalary garysynda garymy
daky ereginden alty dimlikde 1 aryn galylykda, 3 aryn
beiklikde, uzynlygy ykalgany giliginden has artygrak pal-
yk diwar bar. ykalgalary derwezesi ok. Garymy stnde
kpri gurulmandyr, die her ykalgany garysynda 1,5-den
2 aryna enli inlilikde bwet golupdyr, die ykalgalary bi-
rindki bwet top arkayn geip biler aly gilikde golupdyr.
Galany iki garymyndaky bwetler daky garymykydan gi.
2
Aryn 0,74 metr.
3
Werok 4,4 sm.

30
 Galany ii kte ala otarak erleri bolan dzlk medan.
A hem s burlary tweregi birneme alarak. Dilidepe ab hem
as taraplardan 100 saenlikde erler. Onu beikligi 10 sa-
ene etr. Depni stnde da-tweregi garymly top bar.
Galany ii magalalary okdan goranmagy in baly-barat
gazylan u tmlerden doly.
Dilidepeden 100 saen gnortarakda her tarapy 26 saen
bolan inedrdl gala bar. Onu palykdan hem dadan salnan
diwaryny beikligi 2 saene, galylygy 1 aryna etr, onda
gzaralar hem galany stne ykmak in rite ykalgalar
ok. Galany inliligi aryn arym bolan aga derwezesi bar.
Galany dayna alpak garym ekilipdir.
Gala Sekizapdan suw gelr. aby iki goly bar, olary
ikisi hem Dilidepeden arylygyna ykyp gidr. Olary su-
wuny asatlyk bilen sowmak boljak. 1880-nji yly baharynda
galany ilaty b buruny golayndaky otarak erde diametri
1 saenden artygrak, apgyt amanasy bolan guy gazypdyr.
Guudan imge aramly suw ykypdyr.
Sora Grodekow 1881-nji ylda instrumental legler esasyn-
da alnan has takyk maglumatlary getirr:
Dilidepe ndogry, snmek formadaky drtburluk gala.
Taraplaryny uzynlygy: gnbatar ganaty 675 saen, demirgazyk
ganaty 420 saen, gndogar ganaty 720 saen, gnorta ganaty
hem 240 saen. Tutu perimetri (da-twe-regini uzynlygy) 4
werst4 55 saen. Demirgazyk ganatyn-da 3, gnbatar ganatynda
9, gnorta ganatynda 1, gndogar ganatynda hem 8 ykalgasy
bar. Kbir ykalgalar da znden ullakan arym alaw gay
bilen penalanypdyr, bu bolsa daky garymy gapdaldan gorama-
ga mmkinilik berr. ykalgalary giligi 1 saenden 2 saene
4
Werst 1,06 km.

31
enli. Daky garymy ulugy 6 futdan5 9 futa enli, onu daky
ereginde basganaklar hem amanalar asalypdyr. Garymy
giligi 12 futdan 17 futa enli.
Dayna palykdan pagsa gedirilip, gum rilip asalan
galany diwary garymy dbnden balanar we beikligi 14
futa etr. Galany diwaryny ary znde birgiden ukur-
lykdan ybarat iki garym bar, onuam legi daky garym bilen
barabar dien aly. Diwary galylygy dbnde 5 saene, o-
karsynda bolsa 3 saenden 4 saene enli etr, zem hemme
erde dien aly guaklyga etip duran iki hem daky aman-
alar bilen jheklenipdir. Iki amanalar duman galany iine
krsp uran pursatynda pedalanmak in asalypdyr. hli
Orta Azia galalarynda boly aly, duman gala aralaan pur-
satynda dowamly goranmak in nietlenen ol amanalarda
gzaralar golupdyr.
Dilidepni ii tekiz medan. Onu demirgazyk-gnbatar
burunda 7 saen beiklikdki gumdan galdyrylan depe bar.
Depeden birneme gnortarakda kiijik gala bar. Galany demir-
gazyk-gndogar burunda bol sji suwly guular gazylypdyr.
Sora Grodekowy bu maglumatlaryny A. N. Kuropatkin
hem Trkmenistany basylyp alynmagy dien kitabynda o
duruna dien aly gatalaar.
Galany iine ygnanan ilaty we leri sany barada rus
harby igrleri drli dwrlere degili drle maglumatlary
getirrler. Grodekow bir erde: Galany ii lerden doludy,
olary sany 13.000-e etrdi; leri arasynda demirgazykdan
gnorta tarap gi ol golupdyr diip azar. Baga bir er-
de galadaky leri, atmalary sanyny 15.000-e goladygyny
adar. ene bir erde galadaky ilaty 14.000 ldigini azar.
Her bayna 5 adamdan hasap edip, galadaky ilaty sanyny
5
fut 30,48 cm.

32
aallardyr agalar bilen bilelikde 70.000 hasaplaar. arag gter-
mge ukyply adamlary 14.000 hasaplaar. ne ol gala gp
geln magalalary sanyny kpelndigini, onu inem
Dilidepni hli ilatyny 100.000-denem gejekdigini azar.
Marydan gelen adamlar bilen bilelikde arag gtermge ukyply
adamlary sanyny bolsa 25 30 me etirr. Baga bir er-
de bolsa galadaky erkek adamlary sanyny 12 m hasaplaar.
Skobelewi 1880-nji yly 6-njy iulyndaky ozuy wagtynda
galada 18 m magalany, 25 me enli gorajyny bolandy-
gyny tassyklaar.
Gkdepe galasyndaky tekeleri sany hem araglanyy ba-
rada Grodekow ele azar: Gkdepedki gorajylary sany
30.000-e enlidi, olardan atly goun 10.000-e enlidi, galada aa-
an hli ilaty sany bolsa 45.000-e etrdi. Gorajylary 5.000-e
gola tpei bardy, olardan 600-si tiz atan tpedi, 6 funt kalibr-
li bir mis top we iki sany stanokly oun zemburek bardy. Sowuk
arag, gyly hem naza gorajylary hemmesinde bardy.
Spolatbog Gkdep 25 m magalany ygnanandygyny,
marylylary, arwalary, alilileri hasap etse, galada 35 40 m
adamy bolandygyny azar.
W. N. G. diip gol eken biri ele azar: Dilidepni go-
ramak in otrady stnden geip gadan obalaryny hli
ilaty aallary we agalary, emlgi we azygy bilen ol ere yg-
nanypdy. Olary umumy sany 30.000-e etrdi. Biz bu sany
obany kwadrat saen hasabyndaky medanyna palasak, onu
tutan medanyny her 4 kwadrat saenine adama gola
dndigini bileris: undan hasap tutanyda, obany den
hyryn-dykyndygy baradaky netij gelmek mmkin. Eger ilaty
umumy sanyndan aallardan ybarat arpysyny ayrsak, galan
arpysyndanam garrylardyr agalara dn drtden bir ble-
gini ayrsak, alan 7.500 sanymyz galany gorajy uly adamlary

33
takmynan sanyny aladar. ne galany gorajylary hakyky
sany has kpdi, sebbi swelere die 16 17 aly etginjekler
dl, hatda aallaram gatnaardy.
Baga bir erde W. N. G. ele azar: Obany ilatyny
umumy sany 45.000 diip hasaplanardy, olardan 20.000-si swe
esgeridi, geen ylda boly aly, swelere hatda 14 15 aly
agalaram gatnaardy.
Galany ilatyny 45 m tweregi bolandygy, urumaga
ukyply adamlary 20 25 m adam bolandygy, ura hatda 14
15 aly agalaryam gatnaandygy baga-da kp emelerde
agzalar.

34
 -7-

Skobelewi 1880-nji yly 6-njy iulyndaky ozuyndan so, ga-

ladaky agdalar has ylyrymlaar. Symazlar bilen begler ga-
lany talap, guma gmegi talap edipdirler. Wekiller bilen bagy-
daaaklar bolsa urumagy tarapynda durupdyrlar. Bu agda
Magtymguly hany tsirini belli-klli gowadypdyr. rite mas-
lahat agyrylypdyr. Drthanlylyk drpdir. Daary meselelerde
Magtymguly hana sarpa goulsa-da, ol il zne hli tekni
hany hasaplansa-da, iki meseleleri her tirni zi zmeli edip-
dirler. Wekillere Magtymguly han, symazlara Mmmetguly
han, beglere Orazmmmet han, bagydaaaga Hezretguly han
han salanypdyr. Symazlar gmeli diip aak depip duranso-
lar, urumagy tarapdary Mmmetguly han Dykma serdar bilen
Gurbanmyrat iany zor salmagy netijesinde han salanypdyr.
Her han z tiresine batutanlyk edipdir, her han galany z
tiresi tarapyndan salnan ganatyny gorapdyr, her han z tiresini
galadan gp gitmezligi in jogap beipdir. urt in ele
agyr pursatda ilhanylary bilen arany bozmazlyk in, parsla-
ry stne alamana gitmezlik karar edilipdir. Allaberdi yhdan,
kr helilden, Mahytdan1 hem Garagandan2 ybarat hormat-
ly wekiller iberilr. Olar Ruhnut Dwleden u kyn pursatda
ozmazlygy hay edipdirler. zleriniem ekelikde-de alaman
etmejekdiklerine sz beripdirler.
Wekiller Ruhnut Dwle Thrandan jogap alana, Maatda
dokuz gn bolupdyrlar. Ruhnut Dwle Thrandan jogap alyp,
teke wekillerine ahy hli ilhanylara Ahal bilen il bolmagy bu-
randygyny adypdyr. zem tekeler tarapyndanam ekeje-de
alamany bolmazlygyny talap edipdir.
ondan so tekeler Erana arkayn gidipdirler, gurun, pee
1
Spolatbog ele azar. Belki, Mahmytdyr awt.
2
Spolatbog ele azar. Belki, Gara handyr awt.

35
satyn alypdyrlar. Iki gezek dri alypdyrlar.
Maada giden hormatly wekiller ilis agenti Apbas han bi-
lenem duuypdyrlar. Grodekowy tassyklamagyna gr, te-
keler ilislere janlaryny ynanmandyrlar. Hindistandan erme-
ni swdagri bolan bolup gelen ilis polkownigi Stuart hem,
kapitanlar Gill bilen Botler hem tekeler bilen gatnayk ayp bil-
mndirler. Tekeler ilis adamy bolan bolup ruslar z aralaryna
aralaar dp gorkupdyrlar. onu inem tekeler die Apbas
hana ynanypdyrlar. Sebbi, birinjiden, ol musulman bolupdyr,
ikinjiden, ony tutu Maat tanapdyr, njiden, Maada geln
adamlar ony ilis hkmetini adamy, ilis konsuly hkmn-
de tanapdyrlar. Ol ilisleri tekelere goun kmegini berjegini
adypdyr. ne tekeler ilislerden Apbas hany ol gezek Mag-
tymguly hana sowgat iberen drbsinden hem rewolwerinden
baga hi hili kmek almandyrlar.
Tekeler ruslary Erandan azyk ekndiklerini bilipdirler.
Olary skladlaryny nirelerdedigini hem bilipdirler. Olar rusla-
ry azyk skladlaryny talap biljek ekenler. ne Erany jkdir-
mejek bolup, ne Erandan azyk ekn rus kerwenlerine psgel
beripdirler, ne azyk skladlaryny talapdyrlar.
Tekelerde ruslary gji hakda anyk maglumat bolmandyr.
Drli my-mylar arapdyr. Gkleler we rus gounlaryna
hyzmat edn jigitler ruslary 100 topuny bardygyny habar
beripdirler. Dykma serdar bolsa zni die 12 top grendigini,
ne olary gaty alt atandygyny, onu inem 100 topmu-
ka didirndigini tassyklapdyr. ne onu bu maglumatyna
ynanmandyrlar. ele-de bolsa tekeler kp wagtlap Skobelewi
bar gji onu 6-njy iuldaky ozuyna gatnaan goundan yba-
ratdyr dp gezipdirler we bu agda olary ruslara gary
urumagy regine dwmeginde belli derejede rol onapdyr.
1880-nji yly 30-njy iulynda tekeler 4.000 pyada goun

36
bolup hjme ykarlar. 600 sany maryly hem saryk atlysy-da
olara goular. Pyada goun iki blege blnipdir. Bir blegine
Hezretguly han bilen wezdurdy han serdarlyk edipdir. Bu b-
legi nde Bendeseni almak wezipesi golupdyr. Ikinji blege
Gurbanmyrat ian bilen Orazmmmet han serdarlyk edipdir. Bu
topary wezipesi Bamy bilen Bendeseni aralygyndaky telegraf
aragatnaygyny bozmakdan, Bama ozup, ol erdki garnizony
ok etmekden, ol erdki toplary ele salmakdan ybarat bolupdyr.
Dykma serdary atlylary Hojagalany almaly eken. Atlylary bir
blegi bolsa Bama ozjak pyada gouna kmek etmeli eken.
ne pyadalar ruslar ene Gkdep ozjakmy dien haba-
ry eidip, agalaryny goramak in yzyna, gala gadypdyrlar.
Dykma serdar z atlylary bilen Hojagala ozupdyr. ne ony
alyp bilmndir. Die mal srp gadypdyr.
Awgusty ahyrlarynda ruslar jansyzlary sti bilen Gkdepe-
dki tekeleri ruslary stne ozmak in uly taarlyk grn-
digini eidipdirler. 3-nji sentabrda bolsa jansyzlar 600 atlydan,
600 pyadadan ybarat topary Mihalow liniasyna etmek in
ugrandygyny habar beripdirler.
Mundan baga-da wezmyrat serdar Batagy, Gulbatyr ser-
dary toparlary Bendesene, Hojagala tarap hereket edipdirler.
Emma olar stnlik gazanyp bilmndirler. Grodekowy tassyk-
lamagyna gr, tekeler her gezekki aknyykda ruslardan 5 6
esse kp itgi ekipdirler.
Tekeleri 14-nji sentabrda Gazanjyga eden ozuy hem ow-
suz gutarypdyr. onda 10-njy sentabrda Gkdepeden ykan
tekeleri hemmesi 1.000 adamdan kn dl eken, zem esasan
Gkdepe bilen Bamy aralygyndaky obalary adamlary eken.
Tekeler ruslary stne ozup stnlik gazanyp bilmnso-
lar, esasy nsni kerwen talamaga, Gkdepe galasyna gp
gelmekden, ruslara gary urumakdan z dnderen nohurlary

37
talamaga beripdirler. Dykma serdar Nohury weran etmge, ila-
tyny bolsa zor bilen Gkdep grip getirmge kasam edipdir.
ne ruslar nohurlara wagtynda kmege etiipdirler.
Tekeler eke-tk a-da kiijik toparlar bolup, gijelerine rus-
lary stne dudansyz ozup durupdyrlar. Olar gylylaryny
agyzlaryna alyp, alaa gelr ekenler. Rus soldatlaryny s-
tni gapyl basyp, ldrr hem aragyny alar ekenler. ne
olar bele batyr hereketleri in kplen janlaryndan gemeli
bolupdyr.
Ruslary kem-kemden e smegi, olara gary ozulary
owsuzlyk bilen gutaryp durmagy galany gorajylary ruhdan
gayryp balapdyr. Marylylar ruhdan dup, yzlaryna gadyp-
dyrlar. Gkdepe galasyny talap gitmeli din adamlar barha
kpelipdir. Mara, Saragta, Hywa, Erana gmegi grri
edilipdir. Hatda tekeleri bir blegi galany talap gidipdir. Ku-
ropatkini tassyklamagyna gr, oktabr aynda 1.000 li
Tejene, 1.500 li Mara gpdir.
Oktabr aynda drt han rite maslahat geirmge, ilaty
galadan gp gitmezligi in gaty berk reler grmge mejbur
bolupdyr. Gnleri saklamak in 800 atly bellenipdir. Olara
galadan gayp gidenleri zorluk bilen yzyna gataryp getirmge,
olary emlgini zlerine almaga hukuk berlipdir.
Maslahat galada galmagy hem goranmagy karar edipdir. On-
da ekin ekmek in er srmelimi-dlmi dien mesel hem sere-
dilipdir. Gapma-garylykly pikirler orta atylypdyr. ne Maat-
dan Apbas hany ilisleri kmek berjekdigine umyt dredip
azan hatyny okalmagy bu meselni oyn zlmegine sebp
bolupdyr. Gkdepe bilen Gwers aralygynda hemme erde ekin
ekilipdir.
Goranmagy pugta regine dwen tekeler Gurbanmyrat ia-
ny kmek soramak in Mara iberipdirler. Olar kmek sorap

38
Hywa hanyna hem hat ollapdyrlar. Seit Muhammetrahym
han tekeleri hatyny Amydera blmini naalnigi polkownik
Grotengelme iberr. Grotengelm hana tekelere Skobelewi ga-
haryny getirmn, Ak Patyany rehimdarlygyna boun synmagy
maslahat bermegi tabyrypdyr. Han ele hem edipdir.
Tekeler kmek sorap Hywa omutlaryna hem z tutup-
dyrlar. ne olar Hywa hany bizi kmek berjek bolanymyzy
bilen badyna bu hakda ruslara habar berer, olaram bizi mi-
zi baymyza umrar diip, ruslardan howatyr edndiklerini
adypdyrlar.
Kbe hojany tekeler Bjnrt hany armmmet hany anyna
kmek soramaga iberipdirler. armmmet han die tekeleri
drt hanyny biri gelse resmi jogap berjekdigini adypdyr. Res-
mi dl suratda bolsa a ruslar bilen aramagy, a-da gayp
gitmegi maslahat berrin, ogsa baryyz gyrlarsyyz diip
jogap beripdir.
Agabat bilen Gkdepni garysynda aaan uja ud-Dw-
le wagtdan pedalanmagy, tekeleri malyny talamagy regine
dwpdir. Pwrizni sti bilen uly alaman etmeki bolup-
dyr. Munu in 1.500 atly, 2.000 hem pyada goun toplapdyr.
ne Skobelew oktabr aynda tekeleri gmge bolan me-
lini artandygyny bilip, olar gp gider dp gorkupdyr.
onu inem bu wagt tekeleri stne alaman etmegi wagty
dl diip, ruslary Erandaky wekili Zinowewi sti bilen uja
ud-Dwlni alamana gitmegini gobolsun etdiripdir.
Hakykatdanam, tekeleri galany talap gitmek meselesi rus-
lary hem olary znden pes biynjalyk etmndir. Olar tekeler
gp gider dp gaty gorkupdyrlar. Sebbi bu ruslary hli
planyny puja ykarmak howpuny salypdyr.
Rus gounlaryny 1879-njy ylda Gkdepe galasyny etegin-
de elie sezewar bolmagy olary agdayna uly tsir edip-

39
dir, rus gounlaryny eilmezdigi hakdaky pikiri dbne
palta urupdyr. Adamlary aynda hut ele pikiri pugta or-
naandygy sebpli ruslar azajyk goun bilen btin Trkstanda
asudalygy saklap gelipdirler. onu inem Skobelew parahat-
ylykly ol bilen ne territoria eelense-de, rus gounlaryny
abrayny dikeldip bilmez diip hasap edipdir, tekelere berk jeza
bermegi, rehimsizlik bilen gyrmagy regine dwpdir. Teke-
leri Gkdepe galasyna ygnanmagy bolsa mua in amatly
ert dredipdir. Olary bir zarbada derbi-dagyn etmge mmkin-
ilik beripdir.
Ikinji tarapdan bolsa, general Kuropatkini tassyklayna
gr, tekeleri Mara a-da Tejene ekilmegi uru mhletini
uzalmak, Trkmenistany ikinji Kawkaza wrlmek howpuny
salypdyr. onu inem Skobelew tekeler galadan giderler -
dp gaty gorkupdyr, olary gitmezligi in elinden gelen hli
releri grpdir. Ol uje ud-Dwlni alamanyny hem ol se-
bbe gr gobolsun etdiripdir.
Skobelew Gkdepe galasyny alynmagyna tutu oazisi bo-
un etdirilmegi hkmnde garapdyr, ondan so tekeleri gar-
ylyk grkezmge moral g tapmajakdygyny bilipdir.
Gkdepe bilen Gwers aralygyndaky ilaty er srp, ekin
ekmge balamagy, ruslary birneme arkaynladyrypdyr. Olar
mua tekeleri galany talap gitmek nieti ok dien manyda
dnipdirler.

40
 -8-

Noabry ortalarynda Gkdepe galasyna hjme gatnajak go-

un otradlary Bama gelip balapdyr. Bamydan ykyp hjme
gitmeli esasy gleri birinji kolonnasy 26-njy noabrda ol e-
re jemlenipdir. Ol kolonna 26 rotadan, 3,5 zlkden, 67 topdan
ybarat eken. Birinji kolonna Bamydan ykandan sora hem bu
ere gouny jemlenmegi dowam edipdir.
30-njy noabrda rus gounlary Gkdepeden 12 worstlik-de
erlen egenbatyr galasynda peda bolupdyrlar. Birinji de-
kabrda bu ere 2.000 adam 15 gnlk azygy bilen jem bolupdyr.
Otrady 700.000 patrony, drli toplar in 6.704 snarady, 2.000
sany sapor guraly bar eken.
Ruslar egenbatyr galasyny eelnlerinden so, alty ay
dowamynda olary daan punkty bolup hyzmat eden Bamy
z harby, strategiki hem swe hmietini itiripdir. Skobelew
kem-kemden hli glerini egenbatyr gala jemlp balapdyr.
Skobelewi gounlaryny egenbatyr galasyny eelemegi
ele bir garaylmadyk agda bolupdyr, hatda tekeler goun
srlerini hem kitmge etimndirler. Ruslar mlp dowar
olja alypdyrlar.
egenbatyr galasyndan hjme geilmegi intendant, artille-
ria hem gospital seridelerini jemlenmegine bagly bolupdyr.
Skobelew egenbatyr galasyndan agytly hjme bu ere 4.000
pyada goun, 47 top, 9 sany zlk kazak, 2 eskadron dragun,
gounlar in 2 alyk azyk, her bir tpee 300 ok, her bir topa 3
komplekt snarad toplanandan we 4-nji gospitaly bir blmi
getirilenden so balamagy regine dwpdir. onu inem
egenbatyr galasyna gounlary jemlenmegi bilen bir wagtda
bu ere Bamydan azyk daamak ii hem dowam etdirilipdir.
Ruslar egenbatyr galasyny eelnlerinden so, tekeler olar
zni ugruna hjme geerler dpdirler. ne olar hjme

41
gemnso, 1-nji dekabrda zleri hjme geipdirler. Atyykdan
so, agam ene gala dolanypdyrlar.
4-nji dekabrda rus gounlary galany hem onu twerekleri-
ni topografiasyny wrenmek in hjme geipdirler. Tekeler
bilen bolan aknyykda 4 adam lpdir, 19 adam aralanypdyr.
Agam rus gounlary yzlaryna gadanda, tekeler olary yzyna
dpdirler. ne ol wagt A tutulypdyr. Tekeler yzlaryna
gadypdyrlar.
Ruslary egenbatyr galasynda ornayp, hli-indi barlag
hjmlerini geirip durmagy, tekeleri ynjalykdan gayrypdyr.
Dekabry 12-sinden 13-ne geiln gije gourlary galany da-
ynda erlen 1.000 magalasy Nurka-lauwy1 batutanlygyn-
da guma gpdir.
18-nji dekabrda ruslar ba barlag (generalnaa rekognossi-
rowka) hjmini geiripdirler. Oa generalnaa diilmegini
sebbi drt sany general Skobelew, Grodekow, Petrusewi
hem Annenkow gatnaypdyr. onda general Annenkow a-
galany anynda golundan alaja aralanypdyr.
agala ruslar hem, tekeler hem uly hmiet beripdirler. Sko-
belewi oa uly ns bermegini sebbi ol erden Germaba ol
amak mmkin eken. Mundan baga-da ol Sekizaby ugrunda
erleipdir, obany eelenmegi bilen suw meselesi zlipdir.
Tekeler bolsa ruslary agala zor salanyny grp, olar muny
galany suwuny sowjak bolup edndirler dpdirler.
agalany symaz Mmmetguly han 2.000 pyada goun
bilen gorapdyr. Ilki ol erde Dykma serdary atlylary hem bar
eken. ne sora ol atlylaryny gala geiripdir. Galadan bolsa
agalany goramak in ene 2.000 pyada nker alypdyr. ne
olar bilen uzak gidip bilmndir. Mmmetguly han agalany
talapdyr. Dykma serdary bolsa rus artilleriasy yzyna gatma-
1
Grodekow Nurkelau diip azar. Belki, Nury kelewdir awt.

42
43
44
ga mejbur edipdir. agala goralanda Magtymguly hanam bar
eken. Ol wekillere serdarlyk edipdir.
20-nji dekabrda agalany ruslar tarapyndan eelenmegi
tekeleri gaty gorkuzypdyr. Olar uly maslahat geiripdirler. Hem-
me kii ruslar suwy sowar, suwsuz galarys dien pikirde eken.
onu inem olar gyssagly suratda guy gazyp balapdyrlar.
Olar ruslary suwy sowmak barada pikir etmendigine gz e-
tirnler on bir sany guy gazypdyrlar. So gorky gayypdyr
hem guy gazmak bes edilipdir.
21-nji dekabrda, agalany alnan gnni ertesi Mara k-
mek sorap giden Gurbanmyrat ian 2.000 atly alyp gelipdir. Ma-
rydan gelen atlylara Gajar Topaz han serdarlyk edipdir. ol gn
ruslary lageri Dilidepeden 800 sajen aralykda eken.
Ruslar eeln erlerinde garym gazyp ornaypdyrlar. Tekeler
olar ilkinji parallelden hjme balar dpdirler. Emma ruslar
gala hjm etmge howlukmandyrlar. Hem swe bilen barlag
geiripdirler, galany, onu twereklerini wrenmeklerini dowam
etdiripdirler, hem galany gabamak nieti bilen keseligine, dikli-
gine garymlar gazyp, e smeklerini dowam etdiripdirler.
22-nji dekabrda swe bilen geiren barlaglaryndan so, rus-
lar Gkdepe galasyna onu gnorta-gndogar burundan hjm
etmek amatly dien netij gelipdirler. Sebbi bu bur beleki
burlardan iti eken. Bu bolsa galany gnorta hem gndogar
ganatlaryny gzegilik astynda saklamaga we gabaw ilerini
uzaga ekdirmn, iki gapdallayn ot amaga mmkinilik berip-
dir. Galany gnorta ganatyny garysyndaky medan birneme
alarak bolup, demirgazyga apgyt bolup gidr eken we gala-
ny iine gzegilik etmge mmkinilik berr eken. Gndogar
ganatyny garysyndaky medan bolsa aak apgyt gadar
eken hem galany iini gzden gizler eken. Galany gnorta
tarapyndaky suwly hem gury aplar lager bilen gabaw ileri-

45
ni arasynda gizlin aragatnaygy ola gomaga mmkinilik
beripdir. Gabaw ilerini mhledini gysgaldypdyr. Mundan
baga-da galany gndogar ganatynda die alaa diwardan
ybarat gowak eri bardyr dlip ak edilipdir. Galany ol
eri eneme erinden jaryk atan eken.
Ruslar galany gabamak ilerini 20-nji dekabrdan balapdyrlar.
Ruslary birinji paralleli gazyp balanlaryny gren tekeler olar
muny gizlenmek in edndirler dpdirler. Sebbi olary
zleri hem pars galalaryny edip gabar ekenler. Ruslaryky
aly uly garymlar gazmasalaram, gabawdakylary gznden
gizlenmek in ukurlar gazypdyrlar.
Emma ruslary birinji parelleli gazmagy gabawy balanma-
gyny aladypdyr. Ruslar ondan so garym gazyp, kem-kemden
e sp balapdyrlar. Olary sora nagym gazmak in e-
ken gizlin garymy galany dayndaky garymy edil alkymyna
barypdyr.
Ruslary garymlar gazanyny grselerem, tekeler olary
maksadyna doly dnmndirler. Orslar-a douz aly bar eri
drp ykjak diipdirler.
Tekeler galany talap gider dp gorkan Skobelew tekele-
ri her bir hereketine eserdelik bilen ns beripdir. 22-nji dekabr-
da galadaky goh-galmagaly kpelenini eiden Skobelew tekeler
galany talap gp gitjek bolandyrlar dpdir. Olar gayp
giden halatyda lerini kesmek in general Petrusewii Gk-
depe galasyny gara-grnm gara-gndogarynda erlen
Juma gala iberipdir.
Juma galany day baglyk eken. zem ol erde kp bede,
saman zapasy bar eken. Kp mukdarda dne gmlpdir. Ruslar
ol ere baryp, bede, saman alyp gadar ekenler.
Rus soldatlaryny Juma gala bede, saman almak in gid-
ndiklerini bilen tekeler hem olary garawullapdyrlar. Gulbatyr

46
serdary batutanlygynda 400 adam Juma galasyny saklamaga
gidr. Gulbatyr serdar anyna 60 adam alyp, galany zn-
de galypdyr. Beleki atlylar bolsa baglary, haatlary iinde
gizlenipdir.
23-nji dekabrda dadanlar ol ere baran Petrusewii atly-
laryny tekeler ot bilen garylapdyrlar. aknyyk gaty gli
bolupdyr. Iki tarap hem uly itgi ekipdir. ol swede len
general Peotrusewii maslygy telim gezek elden-ele geipdir.
Ahyry Gulbatyr serdar atlylaryny bir blegi bilen galany
talap gadypdyr. Bagy iinde, haatlary dbn-de gizlenen
tekeleri hemmesi dien aly gyrlypdyr. Gulbatyr serdar ga-
dandan so, galada die onu eeleri galypdyr. Ruslar olaryam
baryny gyrypdyr.
Bu swei tekeler zleri in ullakan owsuzlyk hasaplapdyr-
lar. Olar ruslara nhili zyan etirendiklerinden bihabar ekenler.
Die nji gn Dykma serdar geip baran jigitlerden tekeleri
bir generaly hem kp soldaty ldrendiklerini bilipdir. ol gn
ruslar li hem araly 72 adam itiripdirler.
So ruslar Juma galasyndan kp dne olja alypdyrlar.
Nurberdi han lenden so, Dykma serdary roly glenip
balapdyr. Ruslary galany alkymyna gelmegi bilen bolsa ol
hakykat znde tekeleri ba serdaryna wrlipdir. Goran-
mak ilerine btinle ol olbaylyk edipdir. Ilat hem oa berk
ynanypdyr. onu inem, resmi suratda ol ba komanduui
dilip yglan edilmese-de, maslahatlarda esasan Dykma serda-
ry szi geipdir. Tekeler ondan ozal hi wagt hi bir adama
Dykma serdara ynanylary aly ynanmandyrlar. Hemme kii
onu burugyna boun bolupdyr. Hatda indi maslahatlary hem
onu zi geirip, zi olbaylyk edipdir.
ele maslahatlary biri tekeleri 1880-nji yly 28-nji dekab-
ryndaky gijeki ozuyny anynda bolupdyr. Esasan gyly,

47
pyak, syryklary ujuna gyrkylyk, syndy berkidilip asalan na-
za bilen araglanan tekeler ol dwr i kmil aragy bilen
araglanan rus gounlaryna kr edip bilmndirler. Die sowuk
arag bilen garpyma sweine kde tekeleri ruslar golayna
eltmndirler. Atlylar hem ok etere baryp, atlaryny oka berip
bilmndirler.
onu inem tekelere die gije dudansyz dklmek mm-
kiniligi galypdyr. Dykma serdar maslahatda gije ozmak bilen
ruslary gyrmagy wada beripdir. Gije ozua gitmge dwtalap-
lary ne dp, zni hem gitjekdigini adypdyr.
Maslahat Dykma serdary bu teklibini uly umyt bilen gol-
lapdyr. Gije dumany stne ozmaga dwtalap 4.000 adam
ygnanypdyr. Olary arasynda syndysyny taagy ujuna daan
aallaram bar eken.
ozua giden adamlary z hdinde durmagy in hanlar
hem aksakgallar galany derwezelerini agzyny saklapdyrlar.
Olara gorkusyna yzyna gadyp gelenleri a-da gitmek isleme-
nleri ldrmek tabyrylypdyr.
Dykma serdar deslapdan Marydan gelen Topaz hany ha-
tara, zni ozjak erini gabamaga hem oka tutmaga iberr.
Tekeler hatar bolup ozupdyrlar. Ilki hatarda hjme gid-
n erkek adamlar bolupdyr. Olar anlary bilen tpe alman-
dyrlar. Aaklary alaa, gollary ermelgi, donlaryny arkasyna
alyp dayp, elleri gylyly, jwher pyakly, gyrkylykly swee
gidipdirler...
Ikinji hatarda gidenler lleri hem aralylary ygnapdyrlar.
Tekeler lsini a-da aralysyny swe medanynda galdyryp
gitmegi gaty namys bilipdirler. nji hatar olja ygnaanlardan
ybarat bolupdyr. Olar ok, arag olja almaga gyzyp, has e gi-
denlerini duman galypdyrlar we birnesi janyny pida edipdir.
Olja ygnaanlar gaty akgan iler ekenler. Sanlyja minuty

48
iinde garymlarda galan tpeleri almaga, li soldatlary ge-
mini sypyrmaga etiipdirler.
28-nji dekabrdaky gijeki ozu tekeleri ikinji Ahalteke eks-
pedisiasy dwrnde gazanan i uly owly ei bolupdyr. Olar
ol gn ullakan itgi ekmndirler. Bu ee olary zleri has-da
busanypdyrlar, rus gounlaryny azyndan arpysyny gyrandy-
rys dpdirler. Tekeleri ak edii aly bolmasa-da, ol gezek
ruslar, hakykatdanam, uly itgi ekipdirler. Aperon polkuny
4-nji batalonyny badagyny elden gideripdirler. Ony gypjakly
Begen dien biri olja alyp, ni gapdalynda dikip goupdyr.
Tekeler mundan baga-da bir topy anyny iki gapyrjak oky bi-
len olja alypdyrlar2 . 5 sany tab hem ober ofiseri, 91 kii inli
soldaty ldripdirler. Bir ofiser bilen 32 kii inli aralanypdyr.
Jemi 129 adam hatardan ykypdyr.
Bu ei tekeleri ruhuny gteripdir. Ruslar galany alyp
bilmez dien umyt dredipdir. Hut ol gn ertesi olar olja
alan topuny ulanyp balapdyrlar. Emma top okuny ndenide
arylandygyny bilmndirler, onu inem olary atan oklary
arylmandyr we ruslara hi hili zeper etirip bilmndir.
Rus soldatlarynda bolsa tekeleri bu ei belli derejede ru-
hukgnlik dredipdir. Goun adady, oa birki gn dyn
bermeli, garymlary tertibe salmaly dien adamlar tapylypdyr.
Skobelew mua rt-kesik gary bolupdyr. Biz bu ere garym
gazmaga gelemzok, e smek in geldik, gyssanmak ge-
rek, basym bar zady gutarmak gerek diipdir. Bu elii z
gounlarynda galdyran tsirini umatmak, tekeleri bolsa has
gylaw almagyna ol bermezlik in, birne zerur releri amala
ayrmagy burupdyr. Garymlar alpak bolanso, olary iin-
de atman, arka znde atmak, ukur gazyp, gum rip
2
Spolatbog ykgytda "topy khmelli Myrat batyr getirdi" diip azar.
Belki, "kli" bolmalydyr awt.

49
goranmak barada grkezme beripdir. Bu bolsa tekeleri soky
gijeki ozularyna erbet tsir edipdir. Ruslar garymy iindedir
dp, olary stne dklen tekeleri garymy arka znden
ot bilen garylapdyrlar.
Tekeleri gijeki ozuyny ruslary agdayna hi hili tsir
etirmndigini subut etmek in, her edip-hesip edip, galany
diwarlaryny edil alkymynda erlen Prli medan galasyny
eelemegi Skobelew ikinji paralleli sag flangyny naalnigine
burupdyr. Bu buruk berja edilipdir.
Ruslar basyp alan obalaryna, galalaryna tze at dakypdyr-
lar. egenbatyr galasyna Samur berkitmesi, Duruna Orenburg
berkitmesi, Armana Poltawa berkitmesi, Kelet Krym berkitme-
si, Gajar gala Daan (Opornoe) berkitmesi, Ogurly gala Atly
goun (Kawaleriskoe) berkitmesi, tgr gala Olga galasy, Ta-
ryguly azman galasyna Prawoflangowaa gala, Meretdurdy gala
Melninaa (Degirmenli) gala, Prli medan galasyna hem We-
likoknaeskaa (Beik knaz) galasy diip at beripdirler. ol
galalary birentegini trkmene adyna gabat gelinse, birnesi-
ni trkmene ady itip gidipdir. Mysal in, Ohotnia (Awy)
galasy diiln kiijik galany trkmene adyna biz u wagta
enli okan emelerimizi hi birinde du gelmedik.
Gkdepe galasyny gnorta-guluk tarapynda, onu diwa-
ryndan bary-ogy 240 dimlikde erlen Prli medan galasy
gabawy soky dwrnde aratyn uly rol onapdyr. Ol t 29-njy
dekabra enli tekeleri elinde eken. Prli medan galasy Sekiza-
by bir goluny sag tarapynda erleipdir. Onu golajagynda,
aby ep kenarynda hem iki sany kiijik gala bar eken. Olary
Trkstan atlandyrylan biri Prli medan galasyndan 120 dim
epde erler eken. Awy galasy bolsa Gkdepe galasyndan
bary-ogy 50 saenlikde erleipdir. Ruslar galalary sine
hem Welikoknaeskaa diip at beripdirler. onu bilen bir-

50
wagtda her hasyny aratynlykda hem atlandyrypdyrlar.
Prli medan galasyny, aratynam Awy galasyny eelen-
megi ruslar in gaty uly hmiete ee bolupdyr. Awy gala-
syny bir kndki dii stnden Gkdepe galasyny ii
tutulygyna dien aly grnp durupdyr. Ol erden rus soldat-
lary galany iinde gezip ren adamlary hem atyp bilipdirler.
Galany iinde ok plp ren agalaram olary okundan helk
bolupdyr. I esasysy bolsa indi ruslar bu erden galany iine
yzygiderli gzegilik edip, ol erde nmeler bolup genini
synlap bilipdirler.
28-nji dekabrdaky stnlikde ruh alan tekeler 30-njy dekab-
rda hem gijeki ozularyny gatalapdyrlar. Bu gezekki ozua
6.000 adam gatnaypdyr. Olary arasynda olja ygnamak in
gidn aallaram bolupdyr. Olar indi gorkman, anlary bilen
uwal alyp gidipdirler.
Bu gezek Dykma serdar ruslary arkasyna alanmak, ola-
ry hereketine gzegilik etmek in heniz howa agtyka ogly
Akberdi hany 40 atly bilen iberipdir. Akberdi han yza ekiljek
bolanda, ruslary stne hjm etmeki bolupdyr. ne gli
garylyga sezewar bolupdyr.
Akberdi handan ruslary tylynda hem berkitmelerini bar-
dygyny eiden Dykma serdar Topaz hany olary tylyna iberipdir.
zi bolsa ki hjm eden erinden hjm etmegi regine
dwpdir. Ol hjme atly goun ibermndar.
Bu gezek tekeler 70 adam itiripdirler. ne bu gezegem ola-
ry hjmi owly bolupdyr. ene-de bir rus topy olja alnypdyr.
ne bu gezekki topy kimi getireni jedelli bolanmy. Agabatly
Polat siaki3 dienlerem barmy, Mmmet deli4 dienlerem
bolanmy.
3
Spolatbogda ele awt.
4
Spolatbog "Mamed deeli" diip azar awt.

51
 30-njy dekabrda ruslardan bir ofiser bilen 52 soldat lpdir.
Iki sany ober ofiser bilen 96 soldat aralanypdyr. Bu gezegem
28-nji dekabrdaky aly, ldrilenleri kpsi sowuk aragdan
lpdir. aralananlaram sowuk aragdan aralanypdyr.
Bu gezegem tekeler rus gounlaryny arpysyny gyrandyrys
dpdirler. Ruslar indi yzlaryna gadarlar diip tama edipdir-
ler. Emma ertesi ruslar gala has gola gelipdirler.
1881-nji yly 1-nji anwarynda rus gounlaryny sag gana-
ty galany diwaryny 40 saen golayna, ep ganaty bolsa 75
saen golayna barypdyr. Bu bolsa rus gounlaryny nagym
gazyp, mina ilerine balamagyna mmkinilik beripdir. Sko-
belew mina ilerini olbaysy Rutkowsk 2-nji anwarda ir
sagat 8-de minalay ilerini balamak, onu maksatlary hem
ahyrky netijesini nhili boljakdygy barada maglumat bermegi
talap edipdir.
Nagym gazyp, galany diwaryny astyna dri gomak in
gala bilen aralygy legi alnypdyr. Ruslary arym alaw gary-
myndan Gkdepe galasyny dbndki garym aralygyny 29
saen 6 werokdygy, garymy ulugyny iki aryndygy, giligi-
ni edi aryndygy anyklanypdyr. Iler gala ele bir golajakda
geirilipdir welin, tekeler ruslary garymlaryna okardan da,
kesek oklap durupdyrlar.
Mina galereasyny gazylyp balanan pursatynda alylyk
goberilipdir. Ol gaty epe burlupdyr hem ep tarapdaky gary-
ma baryp dirpdir. Galereany diwarlary opurylyp, ullakan
deik emele gelipdir. Sora bu alyy dzedipdirler.

52
 -9-

1880-nji yly 30-njy dekabryndaky ozudan so, tekeler mas-

lahat edipdirler. Maslahatda ene bir gezek hjm edip grmeli
dien karara gelipdirler. Bu gezek a lmge, a-da dumany
ymykly ok etmge dwtalap adamlary sany 12.000-e etip-
dir. Ruslary stne 4-nji anwarda ozmak bellenipdir. Galany
gorajylar bu gezekki ozua uly umyt baglapdyrlar. I batyr
adamlar hjme gatnaypdyr.
Dumany stne iki tarapdan hjm edilipdir. Utamylar
gnorta tarapdan hjme geipdirler. Olara Dykma serdary og-
ly Akberdi han serdarlyk edipdir. Demirgazyk tarapdan hjme
geen togtamylara Topaz han bilen Gul batyr serdar olbay-
lyk edipdir. Ruslar gamaga z uranlarynda, olary yzyndan
kowmak in, atly goun pyada gouny yzyndan rpdir.
ne olar artilleriany odundan uly zyan ekipdirler. Dykma
serdar hanlar bilen bilelikde derwezni agzynda galypdyr.
Tekeleri agam sagat 7-lerde, gn batyp a dogar aralykda
balan hjmi owuna bolmandyr. Olar gli garylyga duar
bolupdyrlar. Aratynam top oky olary kp pahynlapdyr. o-
zua gatnaanlar gaty kp bolanso, olar yzlaryna gadanda,
derwezeleri agzynda uly dyknyyk emele gelipdir we olar top
okundan kp zaa bolupdyrlar.
Ilki bilen togtamylar yzyna dolanypdyr. Olar li hem araly
kp adam itiripdirler. Olary anyna Dykma serdary zi
gidipdir. Olary ene birhowa saklanmaga mejbur edipdir. ne
gylylamaga girimek in em gi bolupdyr.
ol gn tekeler gala gabalyp balanaly bri eken hli it-
gilerindenem kp itgi ekipdirler. Bagyr obasynda z pulu-
na mekdep aan Kerimberdi ian dadan namaz okap otyrka,
gapdalynda top arylyp lpdir. Gelenleri bri hli swelere
ieirlik bilen gatnaan marylylar bu gezek 200 atlysyny itirip-
dir. ol gn ertesi olary kpsi gadypdyr. Die Topaz han

53
anyny bir blek atlysy bilen ahyryna enli galypdyr.
6-njy anwarda agamara biak gli harasat gopupdyr.
Apy-tupan garymlary rayndaky gumlary sowrup, gzi
aar aly bolmandyr. Asmany gara bulut brp, tm-garaky-
lyk bolupdyr. Hi zat grnmndir. Ruslar tekeler bu pursat-
dan pedalanyp ozarlar dp, howsala bilen garaypdyrlar.
Hakykatdanam, ol wagt ozan bolsalar, tekeleri uly stnlik
gazanmaga mmkiniligi bar eken. ne olaram ruslar hjme
geerler dp gorkupdyrlar. ozua rek etmndirler.
7-nji anwarda ozuda helk bolan tekeleri jesetleri porsap
balapdyr. onu inem Skobelew atyygy wagtlayn bes et-
mek, tekelere jesetlerini ygnamaga ma bermek in, olar bilen
gepleik geirmeki bolupdyr. Skobelewi burugy bilen pod-
polkownik omutski anyna sany adam alyp, galadakylara
ok atmayzy bes edi diip gygyrypdyr. anyna sany adam
alyp gelen Myrat hana gepleik geirmekidiklerini adypdyr.
Skobelewi anyna tekeler tarapyndan Hajymyrat han eli
alaa gylyly gelipdir. Skobelew oa tekeleri maslyklaryny
ygnamagy in atyygy wagtlayn bes etmegi teklip edipdir.
Hajymyrat han galada wagtlayn arayk baglamaga ygtyarly
adamlary okdugyny, olary guma gidendigini, olarsyz me-
sele zp bilmejekdiklerini mlim edipdir. Hakykatda bolsa
tekeleri gepleik geirmekden, atyygy wagtlayn bes etmek-
den z dndermegini baga sebpleri bolupdyr. Olar ruslar al
saljak bolandyr, jesetleri ygnamaga ykan adamlary oka tutjak
bolandyr dpdirler. Onsoam Prli medan galasyny gar-
ysynda galan jesetleri kpsi yzyna gadan marylylar bilen
agabatlylaryky eken. Galadakylar olary jesetlerini ygnamak
islemndirler.
Ruslar eger urumak islen bolsayz, aallardyr agalary-
yzy bir galadan ykary diip teklip edenlerinde hem galany

54
gorajylar bu teklibe aldaw hkmnde garapdyrlar. Aallardyr
agalar galadan ykan badyna ruslar olary esir aljak bolandyr-
lar dpdirler. Mundan baga-da aallar gidenso, erkekler
hem urudan z dnderip gider diip gorkupdyrlar. ele
pikiri e sren Gurbanmyrat ian bolupdyr.
ol gn Magtymguly hany nde maslahat geirilipdir.
Bu gezek hanlar ury bes etmegi, ruslara boun synmagy
tarapyny tutupdyrlar. Emma Dykma serdar bele etmek in
indi juda gidigini adypdyr. Onsoam daynda duran
alar ruslara boun egmek hakda grr gidndigini eidip,
gylylaryny alaalap, ierik krsp giripdirler. arayk hakda
hi kime grr etdirmejekdiklerini adypdyrlar. undan so
tekeler arayk etmek nietlerini okdugyny adyp, ruslara
gygyrypdyrlar.
arym sagada eken gepleik unu bilen tamamlanypdyr.
Galany stne ygnanan tekeler z penalaryna ekilipdirler.
Ilki ok atmak gezegi tekelere berlipdir. Olar gepleik wagty gaty
mertlik edipdirler. Hatda ok atmaga gezek berlenden soam ga-
lany stndki birki sany teke heniz gizlenmge etimedik iki
sany rus soldatyna basymrak gizleni, hzir ok atyp balaarys
diip gygyrypdyr.
ne 4-nji anwardaky owsuzlykdan so tekeler ymykly
ruhdan dpdirler. Olar ruslary garysyna degerli bir re
grp bilmndirler. Die garamak bilen klenipdirler. Ruslar
bolsa gabaw halkasyny barha daraldypdyrlar, gli hjme
balapdyrlar.
Galany astyna nagym ekmek ii hi bir psgeliliksiz gli
depgin bilen dowam etdirilipdir. Onu beikligi 4 futa gola,
giligi 3,5 futa gola bolupdyr. Onu ii bilen die emedeklp
gitmek mmkin eken.
7-nji anwarda inenerleri naalnigi minalay ilerini 9-n-

55
ji anwarda gutarjakdygyny Skobelewe habar beripdirler. un-
dan so Skobelew 10-njy anwarda ir sagat 7- hjme gemek
in zerur zatlary baryny taar edip gomak barada buruk
beripdir. ne wentilatory esli wagtlap kadaly ilemndigi
sebpli, nagymy 10-njy anwarda ir sagat 7-de dri gomaga
taar bolup etimejekdigi gr bolupdyr.
9-njy anwarda 10 sagat 20 minutda geirilen tze legler na-
gymy gazylyp balanan gizlin garymyndan galany diwaryna
enli aralygy 17 saen dl-de, 15 saen ekenligini grkezipdir.
ol wagta enli bolsa onu 10 saeni gazylypdyr eken. ene-de
galany dbndki garymy ary akasyna enli 5 saen, di-
wary astyna enli bolsa 7 saen galypdyr. Nagymy diwary
astynda-da 1 saen gazmak nazarda tutulypdyr. Dimek, ene-
-de 8 saen gazmak gerek eken. So nagymy gutaran erinden
diwary ugry bilen iki tarapa her biri 2 arym saenden yba-
rat iki sany gol gazmak gerek bolupdyr. Galany diwaryny
astyna dri ekmek, partlatmaga taarlamak inem azyndan
4 sagat gerek bolupdyr. Netijede, bir gijni dowamynda muna
ii erine etirip bolmajakdygy takyklanypdyr.
Ruslar nagym gazmak iini gndiz dowam etdirmge-de
ekinipdirler, tekeler muny duarlar, onso bu i degerli netije
bermez dpdirler.
Ruslar gala zabt etmekligi a-ha 10-njy anwardan yza tes-
dirmeli bolupdyrlar, a-da galany partlatmakdan el ekmeli bo-
lupdyrlar. Dogrusy, Skobelewi zi hem, onu tweregindki
adamlaram galany partladylmagyny ele uly netije berjekdi-
gine ynanmandyrlar, oa ikinji derejeli re hkmnde garap-
dyrlar. Tekeler nagym gazylanyny duarlar, garyma ozup,
hli iimizi puja ykararlar dp gorkupdyrlar. Hut onu i-
nem nagym gazmak ilerini olbaysy kapitan Rutkowski
bu iden el ekip, galany diwaryny top bilen umurmaklygy

56
maslahat beripdir.
General Skobelew galany diwaryny hem partlatmagy, hem
top bilen umurmagy regine dwpdir. Top bilen umrup
gdik amak in galany partladyljak erinden gnbatarragy
salap alypdyr. onu inem ol nagym gazmak ilerini bes et-
mn, gala zabt ediljek gnni yza srmek kararyna gelipdir.
Hasaplamalar nagym gazmak iini her sagatda 1,5 2 fut-
dan dowam etdirilende bir gije-gndizde 42 fut gemek mmkin-
digini grkezipdir. Dri gouljak erleri driden doldurylyp,
partlatmaga taar edilmegi inem takmynan 12 sagat gerek
bolupdyr. Dimek, galany partlatmak baradaky hli taarlyk
ilerini 11-nji anwarda gnortana enli doly tamamlanyp bi-
linjekdigi takyklanypdyr.
Skobelew agytly hjme geiljek gni 12-nji anwara s-
ripdir. Nagym gazmak ilerini hem gyssagly dowam etdirmek
barada buruk beripdir. Nagym gazyjylar in 3.000 manat ba-
rak bellpdir.
onu bilen bir wagtda galany partlatmak owsuz gutaraan
halatynda hjme geer aly gala tarap garym gazmak ilerini
hem dowam etdirmek, dikligine gazylan ol garymlary galany
dbndki garyma etirip gomak barada buruk beripdir.
Tekeler ruslary nagym gazandygyny duupdyrlar. ne
Dykma serdar balyklayn munu hee geljek zatdygyna ynan-
mandyrlar. Onsoam ruslary nagym gazyp, galany partlatma-
gyny nhili betbagtylygy stnden eltjekdigini gz ne
getirip bilmndirler. Ruslar eri astyndan ol ayp, galany
iine aralamak islendirler dpdirler. Ilata hem muny ele
diip dndiripdirler. Ruslar eri astyndan deik ayp yk-
maky bolsalar, ykanyny kellesini eke-ekeden kakar durarys
diipdirler. ele maksat bilenem i gowy glerini ol ere
jemlpdirler. Hatda Dykma serdary tmi hem galany partla-

57
dylan erini golaynda eken.
8-nji anwarda sagat sekizde 8 sany 4 funtluk top bilen gala-
ny diwaryny topa tutup balapdyrlar. Diwary 10 saen erin-
de weranylyk bolup, aylan gdikden leri tngi grnp-
dir. Galany gorajylar dessine gum ekip, ol gdigi beklpdirler,
9-njy anwary sherine enli diwary beikligini ki hetdine
etiripdirler. Gdik ayjy artilleria batareasy ol erini ene
topa tutup balapdyr. Emma Skobelew bu ii bes etmek barada
buruk beripdir. Sebbi ol ol erden die agytlajy hjmi
syrasynda tze gdik amagy nazarda tutupdyr.
Inenerleri naalnigi 11-nji anwarda ir bilen ten gije gala-
ny diwaryny astyndan esasy nagymdan iki tarapa gol ekilen-
digini, diwary ugry bilen erde dri erledirer aly jgi
taarlanandygyny, ol jklere 72 put drini erledirilip ba-
lanandygyny habar beripdir. elelikde, galany zabt etmeklige
hli taarlyk ii gutarnykly tamamlanypdyr.

58
 - 10 -

1881-nji yly 12-nji anwarynda ir sagat 6-da rus gounlary a-

gytly hjme balapdyrlar. Toplar galany diwarlaryndan gdik
ayljak eri oka tutupdyr. Pyada goun bolsa gdik aylaryna
hem galany diwaryny partladylaryna garayp, hjme taar
bolup durupdyr.
Layk 11 sagat 20 minutda galany gnorta-guluk burunda
elhen partlama bolup, asman-zemini elendiripdir. Goy gara
tssedir tozan asmana gterilipdir. Grodekow diwary 15 saen
erini ykylandygyny, gemge amatly ol aylandygyny habar
berr. Kuropatkin bolsa galany diwaryny ykylan erini 9
saen diip azar.
Tekeler birbada nmni-nmedigine akyl etirip bilmndir-
ler. er yranandyr dpdirler. Bolup geen betbagtylyga
akyl etirenlerinden so bolsa gamaga z urupdyrlar. Die
Dykma serdar bada-bat nmni-nmedigine dnipdir, zni
itirmn saklanypdyr. Gamaga z uranlary hem saklamaga
synanypdyr. Emma bu netije bermndir. Has rekli adamlar
gaman, ahyrky demine enli sweipdirler.
Galany partladylan erinde hem, top bilen gdik aylan
erinde hem tekeler gaty kp itgi ekipdirler. Die galany
partladylan erinde azyndan 700 adam lpdir. Galany partla-
dylan erinde begler bar eken. Wekiller hem olary golaynda
eken.
Galany diwary arylyp, tekeler gamaga z urandan so,
rus gounlary hjme geipdirler. aragsyz ilaty a dimn,
garry dimn, aal dimn, erkek dimn bir ujundan rehim-
sizlik bilen gyryp balapdyrlar. 70 top galany diwaryny oka
tutmagyny bes edip, galany iini demirgazyk-gndogar b-
legini oka tutup balaar.
Taryhda juda serek gabat geln gyrgynylyk genosid
balanar. Rus gounlaryny ol dwr i kmil aragy bilen

59
araglanandygyny, tekeleri bolsa esasy aragyny sowuk arag
bolandygyny, tekeleri elinden len a-da aralanan rus ofiserle-
ridir soldatlaryny tas hemmesini dien aly sowuk aragdan
lendigini a-da aralanandygyny Grodekowdan, Kuropatkin-
den, Maslowdan, Wereaginden balap, hli rus harby igrleri
tassyklaarlar. Rus gounlaryny agalary, aallary hem ga-
gyrman bir ujundan gyrandygyny olary zleri boun alarlar.
Die bir boun almagam dl, munu in busanandyklaryny
hem gizlp duranoklar.
Olar Gkdepe galasy alnandan soky gyrgynylygy bil-
kastlayn edilendigini, onu galany swesiz boun egip-eg-
mezligine bagly bolmandygyny hem a-aan azarlar. Mysal
in, Grodekow Gkdepede ele gyrgynylyk etmegi general
Skobelewi entek Peterburgdaka pugta regine dwendigini
tassyklaar. Galany diwary partladylyp, tekeler guma tarap
gayp balanlarynda, rezerwde duran toply-tophanaly otrady
baynda durup, olary yzyndan hut Skobelewi zni kowgy
gidenligi hem bu tassyklamany dogrudygyna aatlyk edr.
onda bosgunlary yzyndan pyada goun 10 worste en-
li, atly goun bolsa 15 worste enli kowalap gidipdir. zem
bosgunlary i gri erlerini topa tutupdyrlar. Tekeleri gayp
giden oly aga, aal-erkek jesedinden dolupdyr. Kowgyylar
die mazaly garaky dp, gz baglanandan, bosgunlary ha-
tarlary mazaly sereklnden so yzlaryna dolanypdyrlar.
Bosgunlary yzyndan kowulanda agadyr aal-erkek 8.000
adamy gyrlandygyny 1881-nji yly 20-njy fewralynda Kaw-
kaz gounlaryny ba komanduuisine iberen maglumatynda
Skobelew hut z eli bilen azypdyr. Muny beleki rus harby
igrlerini atlamalary hem tassyklaar.
Tekeler galany iinde hem girt kp pidalar ekipdirler. Olar
23 gne eken gabaw dwrnde 7.000 adam itiripdirler. Die

60
galany alnan gni hem onu iinde ona adam lpdir. Sko-
belewi ekspedision otradyny ba wray O. Gefelder gala
alnandan so onu iinden 7.000 jeset tapandyklaryny, onarak
jesediem galany diwarlaryny dbnde ala ere duwlanan-
dygyny azar.
Tekeler gabawy soky gnleri hatda llerini jalamaga-
-da etimndirler. Grodekow bilen Kuropatkin kbir lerden
jalanmadyk 10 15 jeset tapandyklaryny azarlar.
A. N. Maslow gabaw dwrnde we galany alnan gni len
adamlary tekeleri zlerini 20.000 adam hasaplaandygyny
azar. urt ugrundaky mukaddes grede birne serdarlar,
hanlaram janlaryny gurban edipdirler. Olary arasynda Han-
mmmet atalyk, Orazmmmet han, Dykma serdary ogly Ak-
berdi han dagy hem bar eken.
Galany synan gni 3.000-denem gowrak aal-gyz esir al-
nypdyr. Olary tekeler yzlaryna gadyp geler aly girew hkmn-
de saklapdyrlar. Galany daynda bir ere jemlp, dalaryna
garawul golupdyr. Olara die rite rugsat almak bilen gala
girmge hem weran bolan lerinden kne-kl organ-dek
getirmge mmkinilik berlipdir.
Gkdepe galasyndaky adamlary nhili wagylyk bilen gyr-
landygyna ele faktlaram aatlyk edr. Boy bary-ogy 600
saen, ini 360 saen bolan, iinde 14.000-e enli , oraa, atma
dikilen, 40.000-denem kp ilatly kiijik galany iine 23 gne
eken gabawy dowamynda 872.000 tpe oky, 12.400 top oky
atylypdyr. Die gala zabt edilen gni 5.604 top oky, 224 rake-
ta, pyada goun tarapyndan 273 m, atly goun tarapyndan
12.500 ok atylypdyr. Deedirip grmek in 900 gnlp dowam
eden Leningrad gabawynda nemes basybalyylaryny here
148.478 top okuny atandygyny atlaly.
Gala alnandan so Skobelew 4 gnlk tala yglan edipir. Rus

61
soldatlary altyn-km, a-sep, haly-palas dimn, gzlerine
aran zady baryny alypdyrlar. zem saa etdi, maa etmedi
dier aly, olja dawasy bolmandyr. Ne talaylyk etseler, olja
tapylypdyr. 12-nji anwarda Skobelew galany etegine 227 ofiser
bilen 6.672 soldat jemln eken. Jemi 6.899 adam. Galadaky her
de ekeje halydan bar eken diip hasap edenide-de, her sol-
dat bayna iki halydan dpdir. Gala bolsa tutu tekni hli
gyzyl-alasy toplanypdyr. Kp ler haly dekden, a-sepden
doly bolupdyr.
Bir erden jeriler peda bolupdyr. Trkmen halysyny ba-
hasy bir bulgur araga gelipdir. Soldatlar ne gzel halyny bir
bulgur araga berip, duran erlerinde ir ekenler-de, ene haly
getirmek in gala dwdeneklp gidr ekenler.
Rus ofiserleri, aratynam topular kp haly olja alypdyrlar.
Topular okdan boan gapyrjaklara enli halydan doldurypdyr-
lar. Aradan kp wagt gemnk, bahasy bir bulgur bolan trk-
men halylaryny nyrhy z hakyky bahasyndanam birne esse
okary galypdyr. Peterburgdan, Moskwadan, Kawkazdan ofiser-
leri aallary hat azyp, rlerini halysyz dolanyp gelmezligini
talap edipdirler. Pylanyny nde bir haly grdm welin, g-
riplikden aa gzm ykara geldi, olardaky aly halysyz gelme
diip azypdyrlar. Maslow sora 1883-nji ylda ol halylary
bir etini Parii Gousman bulwaryndaky Azia nmlerini
magazinine baryp etendigini azar.
Grodekow gala alnandan so talanan zatlary bahasyny
6.000.000 manat diip kesgitler.
Gkdepe galasyny gabalan hem zabt edilip alnan dwrn-
de ruslary eken itgileri, bele bir ullakan tapawut bolmasa-
-da, drli emelerde drle grkezilr. 1881-nji yly 20-nji
fewralynda Kawkaz gounlaryny ba komanduuisine iberen
raportynda Skobelew 1880-nji yly 20-nji dekabry bilen 1881-nji

62
yly 12-nji anwary aralygynda bir generaly ldrilendigini,
bir generaly aralanandygyny, 3 tab ofiserini, 11 ober ofise-
ri lendigini, 5 tab ofiseri, 35 ofiseri aralanandygyny, bir
inownigi lp, bir inownigi aralanandygyny, 267 solda-
ty ldrilip, 647 soldaty aralanandygyny, sonra araly 2 tab
ofiserini, 4 ober ofiseri lendigini habar berr. General Ku-
ropatkin: Biz hatardan ykan 34 ofiseri, 364 soldaty, 71 abyny
itirdik diip azar. Bizi itgimiz: 4 ofiser, 55 soldat ldi,
18 ofiser, 236 soldat aralandy diip, A. W. erbak azar. K.
M. Fedorow hem u maglumaty gatalaar. Gabawy tutu
dowamynda bizi itgilerimiz 1.104 adama etdi, gala hjm
edilen gni bolsa 398 adam (ol sanda 38 ofiser) boldy diip,
P. Gesman bilen A. Bogdanow Rus terjimehallar szlginde
azarlar.
Mollagara bilen Gyzylarbat aralygynda ekilen demir olu
harajatyny hem hasap etse, Ikinji Ahalteke ekspedisiasyna
21.126.056 manat, die Gkdepe alynana (alty arym ada)
13.545.341 manat ykdajy edilipdir.
Gkdepede gyrlan bign adamlary jesetleri eneme gn-
lp, medanda porsap galypdyr. Olary wagty bilen ygnap,
gmp, otlap etiip bilmndirler. Skobelew jeset jaladyp, sol-
datlaryny mdesine degmek islemndir. Jesetleri jalamak in
gululykdan boadylan 500 sany krt esiri iledilipdir. Olaram
jeset jalamagy deregine tala bilen megul bolupdyrlar, altyn-
-km gmlen erlerini gzlpdirler. zlerem rus soldatlaryn-
danam beter wagylyk edipdirler. Gelin-gyzlary altyn gulak-
-halkalaryny gulaklary bilen kesip, barmaklaryndaky kkenli
zklerini barmaklary bilen apyp alypdyrlar. Ahyry Skobelew
olary gala gobermegi gadagan etmge mejbur bolupdyr.
Krt esirleri jesetleri jalanlarynda hem el ujundan jalap-
dyrlar. Shel el wsse a-da duundan atly geip gitse-de,

63
olary sti aylyp atypdyr. Gululykdan boan pars esirle-
ri ozal tekeler tarapyndan esir alnan gelin-gyzlarymyz diip,
trkmen gelin-gyzlaryny i gowularyny seip-salap alyp gi-
dipdirler.
Jesetleri jalamak iine rus gounlaryny ba wray O. Ge-
felder olbaylyk edipdir. Ol zni drli wagtlarda ap edi-
len atlamalaryny birinde bu barada jikme-jik grr berr.
Gkdepe galasy alnandan so dessine Agabada tarap sp
balan goun pil-palta aly gurallaryny any bilen alyp gidip-
dir. Gitmediklerem z gurallaryny bermndir. onu inem
er gazar aly gural etmezilik edipdir. er gaty bolupdyr.
Onso jesetleri rip otlap balapdyrlar. Ilki jesetleri st-s-
tne goup, stne-de odun rip akjak bolupdyrlar. Bele
edilende jesetler anman, ne gara-rt bolup galypdyr. Sora
olary aagyndan howa geer aly edip, ikiden-den, kp bolsa
drtden rip, stnem saman dimn, ders dimn, tapan
zatlary bilen basyrypdyrlar. Onu stndenem leri zkleri-
ni, durluklaryny basypdyrlar. Gefelder edip haal akylanda
jesetleri ahyryna enli anandygyny azar.
Bir-iki erde aplary ni bwetlp, esli ere suw goberip
eri umadypdyrlar. Sora ullakan ukur gazyp, adam, at, de
maslyklaryny ol ukurlara srpdirler. Emma munu bilenem
jesetleri, maslyklary gmp etiip bilmndirler.
Gefelder baga ala bolmanso, sora galany diwarlaryny
onu etegindki garymlary dolduryp atan maslyklary st-
ne umurdandygyny azar. Galany okarsyndakylar diwary
umrup apgyt diwary ortasyna sripdirler, ol erdkiler
bolsa ene aak srip, garymlardaky sansyz adam jesetleri-
ni, at, de maslyklaryny stne srpdirler.
1887-nji ylda Gkdepni sti bilen geip giden Gefelder
ele atlaar. Ol wagony pigesinden Gkdepe galasy gr-

64
np balanda, bu barada oldalaryna mlim edipdir.
Gkdepni diwarlary has beik dlmidi nme? diip,
oldalarymy biri sorady. eksiz, has beikdi diip, men
jogap berdim. ne onu okary blegini kp sanly adam, at
hem de maslyklaryny stni gmmek in ulanmaly boldy.
Men diwary okary blegini bu ie pedalanmak barada rugsat
bermegini Skobelewden hay etdim we zm ilkinji bolup, ony
umurmaga baladym.
ne onda-da maslyklary wagty bilen gmp gutaryp bol-
mandyr. A. W. Kwitka gala alnandan arym a so, 27-nji an-
warda galany komendanty Wereagin bilen onu iine alanyp
grendigini, ol wagt hem galany diwaryny partladylan erin-
dki jesetleri kimsini kellesini, kimsini el-aagyny ykyp
atandygyny, basan eri maslykdygyny habar berr.
ol dwr rus harby igrleri bu desiz-tasyz wagya-
na gyrgynylygy sebbini, hamala 1879-njy ylda Lomakini
ekspedisiasyny eilmegini rus gounlaryny abrayna, h-
ratyna ek etirendigi, onu inem tekeleri gz edip jezalan-
dyrmagy, rus gounlaryny eilmezlik an-hratyny dikelt-
megi zerur bolandygy bilen dndirrler. Hamala, azialy-
lary die unu aly zalymlyk bilen boun egdirmek mmkin
diip tassyklaarlar. Hamala, azialylary die kpesine dl,
ayna-da enmelimi.
ne bu bilkastlayn genosidi kklerini baga zatdan
kolonizatorlary Orta Azia halklaryny adam hkmnde-de
grmnliginden, kiltini olary gyrmaga dikenliginden gzlemek
gerek. Grodekowy, hamala, tekeleri urudan baga zady bil-
mendigi, aaa ukypsyzdygy, olary hkman lp gutaryp
gitmelidigi hakda welilik satmagy uny subut edr. Onu
tekeleri er aryny zndki gara tegmil, adamzat in mas-
garaylyk atlandyrmagy uny subut edr. Skobelewi nietini

65
tekeleri gyryp gutarmaga, galanjasyny hem esir hkmnde
deiz kenaryna grmge dikenligi uny subut edr. Gala
synandan so, guma gayp giden bosgunlary, zem esasan
aallardan, agalardan ybarat bosgunlary birehimlik bilen 15
worste enli gyrylmagy uny subut edr.
u erde kp zady Skobelewi ahsyetine, zalymlygyna,
trki halklara bolan igrenjine bagly bolandygyny bellp geme-
gem artykmalyk etmese gerek. Munu stesine-de kp atlama-
larda agzalsa-da, henize enli ns berilmn geln bir hsietli
fakt bar. 1880-nji yly 9-njy iulynda Bamydaka Skobelewe
ejesini ldrilendigi hakda telegramma gelipdir.
Skobelewi ejesi Olga Nikolaewna etimler lerini amak
in Rumelia gidipdir. Onu anynda arym million manat
puly bar eken. Skobelewi akyn dostlaryny biri Uzatis hem
ol erde eken. Ol hem Skobelew aly slawanparazlary biri
bolupdyr. Makedoniany gozgalaa aaga galdyrmagy kl-k-
lne dpdir. Munu inem kp pul gerek bolupdyr. Onso
Uzatis Olga Nikolaewnadan pul dilpdir. Ol bermnso, l-
drip almagy regine dwpdir. Gije z oluna baran Olga
Nikolaewnany nden ykyp, ony ldripdir. ne Olga
Nikolaewnany anyndaky diri galan adamlar Uzatisi tanap-
dyrlar. ol sebpli hem Uzatis zni atyp ldrmge mejbur
bolupdyr.
I. A. ansew, hamala, Skobelewi ejesini Uzatisi ldrendi-
gini so-solar bilnendigini tassyklaar. W. W. aerow bolsa
munu obada bilnendigini, Uzatisi zni ldrmegine onu
tanalmagyny sebp bolandygyny subut edr.
Her nme-de bolsa, Skobelewe iberilen telegrammada onu
ejesini, hamala, trkler tarapyndan ldrilendigi habar berlip-
dir. Skobelew uzak gije ses edip, gygyryp ykypdyr. Trklere
habat atyp, olardan ar almaga kasam edipdir.

66
 Skobelewi die trkleri dl, hli trki halklary igrenendigi
belli zat. Onso Skobelewi Alyny aryny Ahmetden yka-
ran bolmagy, bu agday onu tekelere has zalymlyk bilen
daramagyna tsir eden bolmagy mmkin.

67
 - 11 -

Gkdepe galasyny goramakda tekeler grlp-eidilmedik gah-

rymanylyk, edermenlik, mertlik grkezipdirler. Olary watana
wepalylygy, edermenligi, gyly iletmge kdeligi barada rus
harby igrleri haran galmak bilen azypdyrlar.
Tekelerde dnklik etmeli dien dnje-de bolmandyr. Olar
hatda Dykma serdary wagtlayn ruslary tarapyna gemegine
hem dnklik hkmnde garamandyrlar. Munu bele bolup
biljegine ynanmandyrlar. Dykma serdary die urumak islemn-
so ruslary arasyna geen adam hasaplapdyrlar.
Lomakini birinji Ahalteke ekspedisiasyna gatnayjy W. A.
Tugan-Mrze-Baranowski tekeleri batyrlygy, gyly iletmge
ezberligi hakda gaty kp faktlary mysal getirr. Gruzin pol-
kuny praporigi Beloborodowy stne topulan bir teke gyly
bilen onu kellesini kakyp goberipdir. Onu gwresi kellesi
alnandan soam esli wagtlap ykylman durupdyr, sora birden
grpldp gadypdyr.
Bir gezek alty sany dagystanly bir tekni dayna geipdir.
Ol die gylyjy bilen olary altysyny hem aralamaga etiipdir.
Knaz Witgenteni ordinaresi onu stne topulanda, onu-
am elini apypdyr. Ahyry dagystanlylary biri ony arkasyndan
tpelp ldripdir.
Watan ugrundaky swelerde trkmen aal-gyzlary hem uly
edermenlik grkezipdirler. Olar her hili kyn gne dselerem,
rlerine uruma, dumana boun egi dimndirler. Gata
olar bilen de durup sweipdirler.
Bir topar rus soldaty geip bararka, olara gezek ok atylyp-
dyr. Soldatlar ol erde birne adam bardyr dpdirler. Tpe
atylan eri dayny gabapdyrlar. Grseler bir teke gyzy pisto-
letine ok salyp otyrmy, gapdalynda-da ene iki sany pistolet
atyrmy. Ony tutup naalnigi anyna getiripdirler. Naalnik
oa: Gorkma, biz saa erbet zat etmeris diipdir. Serdar, men

68
hi zatdan gorkamok, meni bilen isln zadyyzy edip bilersiiz.
ne, kapyrlar, siz bizden gorku hem heder edi, sebbi sizi
biriizem bizi urdumyzdan diri gitmersiiz diip ol gyz jo-
gap beripdir. Bu merdana gyzy boadyp gobermge mejbur
bolupdyrlar.
Bir gezek bolsa kli iinde rus soldatlaryny tpelp oturan
garry aaly grpdirler. Soldatlar ony obada kerp talapdyr-
lar. Bir gezek bir ofiser arkasyna gli zarba degenso alta
yzyna wrlse, eli pilli bir kempir ikinji gezek urmaga taarla-
nyp durmu.
Hatda agalaram gorky-rkini bilmn, dumany stne
batyrlyk bilen topulypdyrlar. Tugan-Mrze-Baranowski dokuz
aly bir teke oglanjygyny eline ullakan pyak alyp, Eriwan
polkuny ofiserini stne topulanyny grendigi barada azar.
ular aly faktlar rus harby igrlerini atlamalarynda e-
ke-eke sanardan kn.
Tekeleri batyrlygy, ahlak arassalygy olary i bir wagya-
na igren bilen igrenn adamlary hem sora hormatlamaga
mejbur edipdir. Mysal in, heniz tekeleri die egenbatyr gala-
syny stnden drbi bilen synlaan Wereagin ele azar:
Bu agyzlary alaa gylyly adam ekilindki ganhor yrtyjy
hawanlary megini nde bizikileri toparjygy drb-
de alaja agaryp grnrdi. Sora bolsa hut ol Wereagin:
Tekeler nhili grmege halk eken! Olary z kebi nhili gel-
ikli!.. Tekeler gaty akylly hem pahasly halk eken, men olary
grrlerini hezil edinip dilerdim diip azar.

69
 - 12 -

Synany bri bir asyr on bir yly bayndan geiren Gkdepe ga-
lasyny harabaylygy ahmyr bilen iini tutup, ere siip atyr.
pet gala alyz doganlyk mazary. Onu umrulan diwar-
laryny astynda z mukaddes topragyny azatlygy, erkinligi
ugrunda bayny goan mlp merdana gojalar, igitler, aal-
-gyzlar, agalar atyr.
Gala hem ony gorajylar barada indi bir asyrdanam gow-
rak wagt bri kp grrler edilip gelinr. Bu aylgan gyr-
gynylygy sebpleri barada, gnkrleri barada grr edildi.
Trkmen halkyny taryhynda agytlajy etaplary biri bolan
Gkdepe gyrgynylygy baradaky hakykaty wrenmek sz
doly manysynda gadagan edilenem bolsa, ol hakda faktsyz her
drli netijeler ykarmakdan ekinilip durulmady. Taryhy sud et-
mek derejesine barlyp etildi. Birleri Gkdepe gyrgynylygy din
hadymlaryny, han-begleri zhmetke halky bonuna dakan
zady didi, baga birleri halky basybalyjylara garylyk grkez-
mek-de gnlemek derejesine baryp etdi. Birleri hli ilaty Gk-
depe galasyna ygnamak bilen tekeler uly alylyk goberdi,
ilaty gyrylmagyna hut u agda sebp boldy diip tassyklasa,
baga birleri teke hanlaryny, serdarlaryny ilis emissarlaryny
onawajyna wrlen adamlar hasaplady. Birleri Ahal oazisini
Russiany sostawyna parahatylykly ol bilen birikdirmge
mmkinilik bardy dise, baga birleri ele mmkiniligi bo-
landygyny inkr etdi. Birleri Ahaly basylyp alynmagyny onu
kolonia wrlmegi hasap etse, ene birleri ony trkmen halky-
ny taryhynda progressiw rol onan waka hasaplady. I ahyrda
hem Ahaly zorluk bilen basylyp alynmagyny Trkmenistany
Russia birikdirilmegini prosesinde, erli hmiete ee bolan
aknyyk hasap edip, tutu Trkmenistan Russia meletinlik
bilen birledi diip tassyklamaga barlyp etildi.
Gkdepe wakasy aly ylyrymly, tutu urdu, tutu hal-

70
ky ykbalynda agytlajy rol onan taryhy wakalara hasydyr
geldi-geer syasy bhbitler nazaryetinden a-da hasydyr bir
arylykda alnan anyk mesele nazaryetinden baha bermek n-
dogry bolar. Nhilidir birtaraplayn netije ykarmak ndogry
bolar.
Gkdepe wakalarynda din hadymlaryny, han-begleri uly
rol onandygyny hi kim inkr edip bilmez. Sebbi ol dwr
taryhy ertlerinde bagaa bolmagy mmkin dl ahyry. Ilaty
Gkdepe galasyna grip getirmekde, galada saklamakda han-
lary, serdarlary zorluk ulanandygyny hem hi kim inkr edip
bilmez. ne munu synpy bhbit aralyp dl-de, umumy halk,
watan bhbidi in edilendigini hem hi kim inkr edip bilmez.
Belki, hli ilaty Gkdepe galasyna ygnanmagy alylyk
bolandyr. ne bir gala jemlenen halky basybalyjylary udan-
tutma gyrmaga haky bar diibem hi kim adyp bilmez. Munu
zi gyrany dl-de, gyrlany gnlemek ahyry. Eger ele nazary-
etden seretjek bolsa, 140 mdenem kp adamy gz umup-
-aar salymda gyrylmagyna Hirosimany stne ilkinji atom
bombasyny talan amerikan imperialistleri dl-de, bir here
ona bolup en adamlary zleri gnkr bolup ykar-da!
Ahaly, tutu Trkmenistany Russia parahatylykly ol
bilen birikdirilmek mmkiniligini bolandygyny hi kim inkr
edip bilmez. Belki, ele mmkiniligi elden giderilmegine
tekeleri zleriniem sebp bolan erleri bardyr. Olary rus ker-
wenlerini stne ozan wagtlaram bolupdyr. Teke hanlaryny
ruslar bilen gepleik geirip, z tiredelerine dienlerini etdirip
bilmedik, gepleigi ertlerini berja edip bilmedik wagtlaram
bolupdyr. ne ayrdan gelen basybalyjylara sadyklyk bilen bo-
un egmndigi, parahatylyk bilen birlemndigi, z urduny,
z azatlygyny goramak in garylyk grkezendigi in trk-
men halkyny gnlemek bolarmy? Hasy halky ikinji bir halky

71
onu meletinlik bilen birlemndigi sebpli basyp almaga,
gyrgyna bermge haky barmy? Basyp almaga hi kimi haky
okdur, z azatlygyny goramak bolsa her bir halky mukaddes
borjudyr.
Trkmenistany basylyp alynmagyny Gkdepe wakalary-
ny hut yzysre kbir progressiw netijelerini bolandygyny hem
hi kim inkr edip bilmez. Trkmen halky ondan so eneme
obalary ilatyny gululyga srlp boap galmagyna sebp bo-
lan alamanylykdan dynypdyr. ne, birinjiden-, trkmenleri
alamanylyk bilen megullanandygy kimdir birini olary ur-
duny basyp almaga hakyny bardygyny alatmaar. Eger ele
boljak bolsa, Russia Erany hem basyp almaly bolardy. Sebbi
trkmenlerem krtleri, parslary alamanyndan olardan az ejir
ekmndirler. Ikinjiden, Trkmenistany Russia birikdirilme-
gi alamanylygy galmagyny tizledirdi diilse, hakykata has
gola bolardy.
Her bir zat taryhy ertlere layklykda drer, her bir zat tary-
hy ertlere layklykda itip gidr. Alaman trkmenleri olap
tapan zady dl. Gululyk dwrni galyndysy. Ol trkmenlerde
hem em mwritini geirip barardy. Trkstany, Hywany
ruslar tarapyndan basylyp alynmagy trkmenleri em gul ba-
zarlaryndan mahrum edipdi. Trkmenler bolsa zleri saklamak
in gul, gyrnak getirmn, satmak in getiripdirler. I esasysy
bolsa alamanylygy geografiki kleri daralyp gelrdi.
Hamala, Gkdepe gyrgynylygy erli hmiete ee bolan
aknyyk bolupdyr, tutu Trkmenistan bolsa Russia meletin-
lik bilen birigipdir diip tassyklaan adamlary taryhy hakykaty
bilkastlaynlyk bilen ret edndigine a-da taryhdan ekeje setir
okamandygyna gz etirmek kyn dl.
Gkdepe galasyny alynmagy erli hmiete ee bolan ak-
nyyk dldi. Gkdepede tutu Trkmenistany, klli trkmeni

72
ykbaly zlipdi. Hatda Skobelew, Grodekow, Kuropatkin aly
die Ahaly boun egdirilmeginde dl, Russia imperiasyny
harby durmuynda uly rol onan adamlar Gkdepe galasyny
alynmagyna tutu Trkmenistany boun egdirilmegi hkmn-
de garapdyrlar. Munu zi hakykatdanam ele bolupdy. Sora
1884-nji ylda Maryda bolan geei netijesi hem 1881-nji y-
ly 12-nji anwarynda Gkdepede zlipdi.
Gkdepe galasyny gorajylar elenem bolsalar, z urduny,
azatlygyny gorap saklap bilmedigem bolsalar, basybalyjylary z-
badak bir urdy, zbadak bir halky basyp alandyklaryny ykrar
etmge mejbur etdiler. Olar die alamanylyk bilen megullanyp,
gp-gonup ren wagy tapalary mugyra getirmndikleri-
ni, Trkmenistan dien bir urdy basyp alandyklaryny dn
jar etdiler. Grodekowy drt tomdan ybarat memuarlaryny
Trkmenistanda bolan uru atlandyrylmagy uny subut edr.
Onu tomy 1883-nji ylda ykypdy, ol wagtlar entek Mary-
daky gee bolmandy, Trkmenistan heniz Russia meletin
birikmndi. Kuropatkini memuarlaryny hem Trkmenis-
tany basylyp alynmagy dilip atlandyrylandygy uny subut
edr. Galyberse-de, Trkmenistany Eran bilen serhedini
Kaspiden balap, t Babadurmaza enli trkmen halkyny ar-
kasyndan, oa sala salynman ekilendigine, hakykat znde
munu Trkmenistany territoriasyny ilisleri kmegi bilen
Russiadyr Erany arasynda palaylmagyny aladandygyna
garamazdan, bu akty zi uny subut edr. 1881-nji yly 9-njy
dekabrynda Thranda Russia bilen Erany aralygynda Kaspi
dezinden gndogara tarap serhet ekmek baradaky konwensia
gol ekilende, heniz Maryda gee bolmandy, Trkmenistan
Russia meletinlik bilen birlemndi.
Gkdepe galasyny harabaylygy ahmyr bilen iini tutup,
ere siip atyr. Bu erde ata watany azatlygy ugrunda mlp

73
adamlar bayny gody. Olary ganyny erine dmegi in,
Trkmenistany garasyz, zbadak urt bolmagy in z on
bir yl gerek boldy. Tebigaty emrine re ok. ere siip baran
gala wagty gemegi bilen ene ker. Emma minnetdar nesille-
ri reklerinde bolsa ol gala barha begeler. z on yldan so
HATYRA GNI dilip yglan edilen 12-nji anwary minnetdar
nesiller hi wagt atlaryndan ykarmazlar.

26.10.1991

74
 Gomaa A

Ahalteke oazisini obalaryny spisogy, olary

arynlaryny atlary we obalardaky leri sany
1881-nji yl. 14-nji aprel.

# Obalary ady sany Arynlary ady

1. Gyzylarbat 350 Hudaberdi han
2. Bamy 150 Mmmetguly han
3. Brme 200 Dykma serdar
4. Arman 200 Nurmuhammet serdar
5. Sne 40 Beki
6. Mre 20 Weli zbay
7. Bherden 155 Orazmyrat ussa
8. Durun 60 Muhammetdurdy ba
9. Garagan 55 Babasary
10. Akdepe 150 Ara serdar
11. Kelete-Mehin 250 Imek ba
12. arajy 300 Aba
13. Gkdepe
1) 350 Aman atly
2) 300 Hajymyrat Bagajy
Gowak (?)
3) 285 Pudak
14. Nowa 25 Ata Garaba ogly
15. Ahal 90 Gurban
16. Gagal 150 Halshet
17. Brki 80 Annaoraz han
18. Ganjyk 200 Dowat han
19. Tilkiaby 128 Ataguly

75
 20. Gmmetli 200 Orazseit ba
21. Yzgant 150 Durdy dw
22. orgala 75 Oraz han
23. Kelejar 68 Muhammetnyaz
24. Gorjaw 50 Dwletmyrat han
25. Bzmeinler 350 wezguly serdar
26. asmansalyk 350 Wepadar han
27. Herrikgala 325 Shermyrat
28. Gypjak 200 Myrat han
29. Gkje 200 Bim kel
30. Bagyr 70 Amanguly han
31. Ki 300 Tutmuk (?)
32. Agabat 50 Koulesbe (?)
33. new 200 Suhanberdi
34. Gwers 20 Aba han
35. Magtymjlge (Ben- 100 aule(?) magtym
desenden ayrda)
36. Agabady gola- 380
ynda erlen
Marydan ga-
dyp gelen drli
obalary ilaty
37. Gumda gp-go- 1.800
nup renler
Jemi 8.876

Ahaly ilaty esasy drt tapa blnr: wekil, symaz, bagydaaak

we beg.

Wekil tapasy: Gyzylarbat, Durun, Garagan, Akdepe, Kelete-Mehin,

Brki, Gagal, Ganjyk, Tilkiaby, Yzgant obalarynda aaar.
Symaz tapasy: Brme, arajy, Gkdepe obalarynda aaar.
Bagydaaak tapasy: Arman, Sne, Mre, Bherden, asman-
salyk, Bzmeinler, Herrikgala, new obalarynda aaar.

76
Beg tapasy: Bamy, Nowa, Ahal, Gmmetli, Sorgala, Kelejar, Gorjaw,
Gypjak, Gkje, Bagyr, Ki, Agabat, Gwers obalarynda aa-
ar.

Ahalteke oazisini ilatyny dolandyryjy, maor Spolatbog.

Kanselariany rediji, poruik Murawew.

N. I. Grodekowy Trkmenistanda bolan uru kitabyndan.

4-nji tom. Gomaa N.90.

77
 Gomaa B

Ahal obalaryndaky leri we ilaty Gkdepe

galasy alynmazyndan ki sany
Ahally tekeleri, olar 1881-nji ylda derbi-dagyn edilmezinden ki
umumy sanyny Spolatbog 18.000 li omry hasaplaar. Her obada
una li ilat bar:

Togtamyy begi:
Gwersde 100 li.
Bagyrda 280 li.
Gkjede 400 li.
Gypjakda 380 li.
Gorjawda 1.000 li.
Kelejarda 2.000 li.
Bamyda 300 li.
Kde 200 li.
Durunda 300 li.
newde 90 li.
Jemi: 5.050 li.

Togtamyy wekili:
Agabatda 1000 li.
Kde 200 li.
Yzgantda 400 li.
Babarapda 100 li.
Tilkiabynda 300 li.
Ganjykabynda 400 li.
Bkrde 100 li.
Gagalda 500 li.

78
 Mehinde 400 li.
Kriz we Keletede 300 li.
Akdepede 500 li.
Garaganda 560 li.
Gyzylarbatda 1.000 li.
Durunda 300 li.
newde 90 li.
Jemi: 6.150 li.

Utamyy symazy:
newde 90 li.
Gkdepede 2.000 li.
arajyda 600 li.
Brmede 800 li.
Jemi: 3.490 li.

Utamyy bagydaaagy:
Mirewede 110 li.
Herrikgalada 570 li.
asmansalykda 600 li.
Bzmeinde 1.000 li.
Bherdende 400 li.
Mrede 180 li.
Snede 60 li.
Armanda 300 li.
newde 90 li.
Jemi: 3.310 li.
omry ilaty (18.000 li) stne Spolatbog 12.000-e gola li arwa
ilaty hem goar, onso Ahaly hli ilaty onu hasabyna gr, 30.000
li tegelek sana de gelr duruberr.

N. I. Grodekowy Trkmenistanda bolan uru kitabyndan.

1-nji tom. 33 35-nji sahypalar.

79
 Gomaa C

Dykma serdary maglumatyna gr Ahal

obalaryndaky leri sany
Ahaly ilatyny sany drle kesgitlenr: mysal in, Wenukowy
hasabyna gr 30.000 li, bizi barlag otradlarymyzy toplan maglu-
matlaryna gr 40.000 li. Bizi ekspedision otradymyzy anynda
bolan Dykma (a-da Tykma) serdary (Brme hany) ynandyrmagyna
gr, leri sany 22 me etr; z szlerini dogrulygyny tassykla-
mak in, ol oazisdki obalary hemmesini barmak bkp sanady we
netijede takmynan u san alyndy. Her bayna 7 jandan hasap etse,
ilaty sany 154.000 bolar. Onu aatlyk etmegine gr, oazisi ilaty
obalar bouna u hili blnr:
Berkitmeli obalarda: Gyzylarbatda 500 li, Go bilen Zawy her
birinde 200 li; Gyzylemede 40 li; Bamyda 550 li; Brmede 1.100
li; Armanda 400 li; Sne bilen Mrni her birinde 200 li;
Bherdende 250 li; Durunda 300 li; Garaganda 300 li; Akdepede
1.100 li; Mehin bilen arajyny her birinde 200 li; Gkdepede
5.000 li; Gagalda 1.000 li; Ganjygy, Gmmetlini, Yzgandy
hem Bzmeini her birinde 300 li; Herrikde 100 li; Gypjak bilen
Gkjni her birinde 250 li; Ki bilen Agabady her birinde 1.000
li; newde 1.100 li; Gwersde 40 li we Babadurmazda-da 100
li.
Berkitmesiz obalarda (35 sany) galan 5320 li ilat aaar. Elbetde,
ilaty sany baradaky bu hasaplamalar juda aklama bolup durar,
onso hi kim Wenukow aly adar, Dykma serdar dogry adar
diip a-da onu tersine diip bilmez.

Tugan-Mrze-Baranowskini Ruslar Ahaltekede (1879) dien kitabyndan.

63 64-nji sahypalar.

80