ΓΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ – ΜΙΝΩΙΤΩΝ ΓΕΥΣΕΙΣ – ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Οι διατροφικές συνήθειες, εργαλείο επαφής του ανθρώπου με το πολιτιστικό και το

φυσικό περιβάλλον.

To Σπίτι των Κουρήτων είναι έδρα Πολιτιστικού Οργανισμού που στοχεύει:

στην ανάπτυξη και προστασία του περιβάλλοντος μέσω δράσεων και της
πολιτιστικής κληρονομιάς, στην προώθηση της δια βίου εκπαίδευσης και στην
εκπόνηση και εφαρμογή εκπαιδευτικών προγραμμάτων στην περιοχή του
Οικομουσείου Αγροτικής Ζωής Ορεινής Ρεθύμνης «Κουρητία Οδός» που συστάθηκε
με ιδέα, μελέτη, ενέργειες της Βιβιάννας Μεταλληνού αρχιτέκτονος, ιστορικού
περιβάλλοντος μέσω του διακρατικού προγράμματος INTEREG III Ελλάς – Κύπρος.

Στο Σπίτι των Κουρήτων, αγροτικό αρχοντικό, ιστορικό διατηρητέο του 18ου αιώνα
αποκωδικοποιούμε την κωδικοποίηση των στοιχείων της καθημερινής ζωής που
προσφέρουν τομέα έρευνας και μελέτης. Στα εκπαιδευτικά προγράμματα με θέματα
σχετικά με το περιβάλλον και τον πολιτισμό αποκτάται μια εμπειρία μέσα από τη
βιωματική διαντίδραση που συνιστά στη φιλοσοφία των δραστηριοτήτων που
γίνονται αγωγή του πολίτη καθότι του παρέχει τρόπο διαχείρισης του με αποτέλεσμα
την κοινωνικότητα.
Με το όπισθεν πρόγραμμα « Μινωιτών Γεύσεις – Αγροτική οικονομία» θεωρώντας
ότι οι διατροφικές συνήθειες των κατοίκων της περιοχής των Μαργαριτών έχουν την
αφετηρία τους στα Μινωικά χρόνια, ξετυλίγουμε το μίτο της τοπικής ιστορίας,
αρχίζουμε ένα ιστορικό ταξίδι μέσα στο χρόνο, μελετούμε τα ήθη και έθιμα, την
σχέση της διατροφής με τη λαϊκή τέχνη του Αγγειοπλάστη (από τα Μινωικά χρόνια
στην Κρητική μαγειρική χρησιμοποιούνε πήλινα αγγεία)

Προτείνουμε :
• Περιήγηση στον αγροτικό οικισμό Τζανακιανά με τις φάμπρικες. Επίσκεψη
στο «Σπίτι των Κουρήτων» παρασκευάζεται αρωματισμένο λάδι,
παραδοσιακά γλυκά και ποτά με ντόπια ρακί και φρούτα της περιοχής. Επίσης
αφεψήματα με αρωματικά βότανα, σαλάτες με άγρια χόρτα, σιτάρι,
αποξηραμένα φρούτα, σταφίδες ρόγδια, σουσάμι, μέλι και αρωματισμένο
λάδι.
• Περιήγηση στα μονοπάτια των Τζανακιανών με οριζοντιόκλαδα κυπαρίσσια,
ελαιόδεντρα, αρωματικά – θεραπευτικά φυτά, άγρια χόρτα, καλντερίμια και
πλακούρες με την εικόνα του γλυπτού.
• Περιήγηση στο παραδοσιακό χωριό Μαργαρίτες, διεθνές κέντρο κεραμικής –
επίσκεψη στα κεραμεία, φαμπρικες.
• Επίσκεψη στον Αχλαδέ στη θέση των Μινωικών Γρίβιλων
• Πεζοπορική διαδρομή στο δρόμο της ελιάς στο ιστορικό χωριό Μελιδόνι με
σύγχρονο ελαιουργείο και φάμπρικα. Στο Μελιδόνι υπάρχει το λατρευτικό
σπήλαιο στον Ταλαίο Ερμή.
• Διαδρομή στο ιστορικό μονοπάτι Μαργαρίτες – Ελεύθερνα, το μονοπάτι των
αρωμάτων.
• Επίσκεψη στο Αποδούλου, Δήμο Κουρήτων με συγκρότημα Μινωικών
οικιών.
• Επίσκεψη στο Μοναστηράκι του δήμου Συβρίτου, κατά μήκος των
βορειοδυτικών πλαγιών του Ψηλορείτη, στην κοιλάδα της Αμάριας γης. Εκεί
 βρίσκεται το Μινωικό ανακτορικό κέντρο (2.000 – 1.700 πχ) με το εμπορικό
κέντρο, συγκρότημα 90 αποθηκών και εργαστηρίων κεραμικής, αποθηκευτικά
πιθάρια με τα πήλινα σφραγίσματα ήταν γεμάτα με λάδι, κρασί, τσίκουδα,
δημητριακά και άλλα προϊόντα. Τα ευρήματα του ανακτορικού κέντρου
περιλαμβάνουν μνημειακή αρχιτεκτονική, λίθινα αγγεία και αντικείμενα
παρασκευής τροφής, αποτελούν μερικά από τα ποιο αντιπροσωπευτικά
ευρήματα.
• Επίσκεψη στα μιτάτα, στα σπίτια των βοσκών του Ψηλορείτη. Κατά τις
διαδρομές προτείνουμε να έχουν οι επισκέπτες γευστικές εμπειρίες από τις
Γεύσεις του Ψηλορείτη, σε παραδοσιακά καφενεία και παραδοσιακές
ταβέρνες της περιοχής.

Στα πλαίσια του Workshop που υλοποιήσαμε, κατανοήσαμε ότι η διατροφή του
ανθρώπου και κατ’ επέκταση της ποιότητας της ζωής του σχετίζονται με την
οικολογική του συνείδηση και τη διαλεκτικότητα του με το περιβάλλον.
Αναζητήσαμε την σχέση της διατροφής με τη λαϊκή τέχνη και κυρίως την
αγγειοπλαστική καθόσον στο παραδοσιακό χωριό Μαργαρίτες (Μαργαρίτες είναι οι
αγγειοπλάστες, από τη λέξη μάργαρα που σημαίνει πήλινα αγγεία) όλα τα σκεύη
μαγειρικής είναι και σήμερα πήλινα με φόρμες που ανάγονται στην αρχαιότητα.

Στην Κρητική ύπαιθρο υπάρχει δεδομένη μια διατροφική στρατηγική που

μεταδίδεται από γενιά σε γενιά και διενεργείται με τρόπο συστηματικό και
οικονομικό. Απλό διατροφικό σύστημα που όμως δεν σημαίνει φτωχό. Το ελαιόλαδο,
τα όσπρια και τα λαχανικά εξακολουθούν να είναι από αρχαιοτάτων χρόνων η βάση
του.
Η χλωρίδα της Κρήτης είναι πλουσιοτάτη. Φύονται πολυάροθμα ενδημικά φυτά
που δεν απαντώνται σε κανένα άλλο μέρος του κόσμου. Η πανίδα, άγρια και ήμερη
έχει άμεση σχέση με τη ζωή. Η χλωρίδα και η πανίδα βρίσκονται σε αμφίδρομη
σχέση μεταξύ τους και αποτελούν μαζί με το εύφορο έδαφος ευνοϊκό παράγοντα για
την ευημερία του ανθρώπου και τη δημιουργία πολιτισμού.
Οι τροφές δεν αποτελούν μόνο βιολογικές ανάγκες του ανθρώπου αλλά και
αποκαλύπτουν στοιχεία της πολιτισμικής του ταυτότητας, εξ’ού και το σλόγκαν
« Είμαστε ό,τι τρώμε ». Η Γαστρονομία έχει σχέση με τον πολιτισμό της γεύσης .
Έχει τη δική της φιλοσοφία, τεχνική και διαχρονικότητα και είναι ισάξια με τις καλές
τέχνες. Σχετίζεται με την ποίηση, την ιστορία, τον πολιτισμό και την παράδοση.
Βασίζεται σε κλασσικές διαχρονικές αξίες που διαμορφώνουν έθιμα, ήθη και
δρώμενα. Κοιτίδα της Γαστρονομίας, η Μινωική εποχή και σημαντικός παράγοντας η
κλασσική Ελλάδα. Οι βαθιές ρίζες της Γαστρονομίας είναι οι γνωστές πήλινες
πινακίδες της Γραμμικής Β στα Μινωικά και Μυκηναϊκά ανάκτορα. Επίσης
επιχειρείται η προσέγγιση των διατροφικών στρατηγικών που ανάγουν τις αρχές τους
στην Προϊστορική Κρήτη, στα υπόλοιπα των που βρέθηκαν σε ανασκαφές όπως π.χ.
στις ταφικές πρακτικές της Ελεύθερνας και στο εμπορικό κέντρο του μινωικού
ανακτόρου στο Μοναστηράκι που αφορούν το καθημερινό και τελετουργικό επίπεδο.
Στην Νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας στην Ελεύθερνα βρέθηκαν πήλινα που, κατά τον
Σταμπολίδη Ν. αρχαιολόγο καθηγητή – ανασκαφέα, χρησιμοποιήθηκαν κατά τη
διάρκεια της ταφικής τελετής με προσφορές προς τους νεκρούς, υγρής (λάδι, κρασί,
μέλι) ή στέρεας τροφής (ελιές, σταφύλια, σύκα, ρόδια, κρέας) που ίσως να ήσαν και
υπολείμματα νεκροδείπνων.
Στο Μοναστηράκι σε μαγειρικά σκεύη ανιχνεύτηκε κρασί που βοηθούσε στην
κάλυψη άσχημων γεύσεων δρώντας συγχρόνως ως συντηρητικό. Επίσης βρέθηκε
λάδι συγκεκριμένης ποιότητας, περίφημα Κρητικά βότανα για ιατρική χρήση,
αρωματικά φυτά, ανάμεσά τους και η ρυτίνη του στύρακος (styrax officinalis), για
θυμίαμα θα μπορούσαν να θεωρηθούν σημαντικά υλικά. Επειδή τα αγγεία έχουν την
ιστορία τους οι αναλύσεις τριποδικών μαγειρικών αγγείων στον οικισμό Αποδούλου
Ρεθύμνου, στο σημερινό Δήμο Κουρήτων 1900 – 1700 π.χ έδωσαν αποτελέσματα
που περιλάμβαναν ελαιόλαδο, φυλλώδη λαχανικά, κολοκυθόπιτες, φρούτα με κρέας.
Επίσης 2 κύπελλα βρέθηκαν με απομινάρια κρασιού, με ρητίνη και σε τριποδική
χύτρα ενδείξεις ύπαρξης μπύρας. Η ανασκαφική ερευνα της αρχαιολόγου κας
Αθανασίας Καντα στον αρχαιολογικό χώρο Μοναστηρακίου στο δήμο Συβρίτου
μεταξύ της δυτικής πλευράς τις Ίδης και του λόφου Σάμητος απεκάλυψε
εκτεταμένους αποθηκευτικούς χώρους με μεγάλα πιθάρια, αποθηκευτικά αγγεία,
τρίφτες, γαλατιέρες κ.α. Τα κατάλοιπα των σπόρων, δημητριακών, οσπρίων, η ελιά
και το λάδι, το κρασί, τα σύκα δίνουν μια σαφή εικόνα της οικονομίας και των
διατροφικών συνηθειών της περιοχής. Το 4.000 π.χ. καλλιεργείται η άμπελος.
Χρησιμοποιούν τις σταφίδες, τα άγρια χόρτα στα φαγητά τους επίσης τα κούμαρα,
μούρα , μήλα, δαμασκηνά, σταφύλια, κουκιά, ρεβίθια, τα γαλακτοκομικά, το μέλι, το
υγρόμελο. Γνώριζαν την μολόχα, τα πράσα , το άγριο σπανάκι, την τσουκνίδα, τα
μαρούλια , τις κολοκύθες, την αγγινάρα, τον αρακά , τα βλίτα, τον σταφυλλινάκο, τις
βρούβες και τα μανιτάρια. Χρησιμοποιούσαν τα αρωματικά βότανα, τον κρόκο,
κολίανδρο, ρίγανη, φλισκούνι, μέντα, μάραθο, σουσάμι, ρόδι, κύμινο, κάπαρη, άνηθο,
δυόσμο, θυμάρι, σέλινο, κρεμμύδι. Το 2.900 π.χ. γνώριζαν την Παρασκευή κρασιού
με ρητίνη και τη διαδικασία της απόσταξης. Το 1.800 π.χ. παρασκεύαζαν στο
Αποδούλου κρασί και μπύρα από κριθάρι.

Στη Μιδέα - Αργολίδα περίπου 1.440 -1.100 π.χ. ένας μαγειρικός αμφορέας
περιείχα ρεβίθια, λάδι και κρέας . Στις Μυκήνες ένας μαγειρικός αμφιρέας περιείχα
κρέας , λάδι και φακές, ένα λεκανίδιο μέλι. Το 1.250 π.χ. οι αρχαιολογικές ενδείξεις
τροφίμων έφεραν στο φως σπόρους, βίκο, λαθούρι. Το 1.200 π.χ. τριποδικές χύτρς
στην Κρήτη παρέχουν ενδείξεις για παρουσία βοτάνων στο κρασί (κρασί με ρυτίνη
και απήγανο, κρασί με δάφνη με λεβάντα, με φασκόμηλο) οι Μινωίτες απολάμβαναν
ένα μείγμα από κρασί , μπύρα και υδρομέλι στη νύσρερη εποχή του χαλκού (1.600 –
1.100 π.χ.). Αναμείγνυαν το κρασί με δυόσμο ή θυμάρι ή γλυκάριζο .
Στην κλασσική αρχαιότητα άνοιγαν τα πιθάρια με το κρασί στον μήνα
Αμφεστητιώνα (τέλη Φεβρουαρίου – αρχές Μαρτίου) μήνα που λάτρευαν τον
Διόνυσο με το κρασί. Η τελετουργία αυτή διαρκούσε 3 ημέρες με την ονομασία
Πιθοίγεια. Οι Πυθαγώριοι άλειφαν μέλι στο ψωμί τους και με μέλι και ξύδι (οξύμελι)
το κρέας. Συνύπαρξη του γλυκού με το όξινο. Τα ευρήματα του τύπου αυτού μας
πληροφορούν σχετικά με τις γεωργικές μεθόδους και τις αγροτικές πρακτικές που
μπορούν κάλλιστα να συσχετιστούν με τις σύγχρονες γαστρονομικές παραδόσεις
Στα Μινωικά χρόνια μαγείρευαν μέσα σε πήλινες χύτρες, που τα υπολείμματα μέσα
σε αυτές μαρτυρούν μια εξελιγμένη μαγειρική. Ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές,
στις υπώρειες του Ψηλορείτη η γαστρονομική παράδοση επιβίωσε παρά τις
διαδοχικές κατακτήσεις. Οι Κρητικοί, από την εποχή του Μίνωα, μαγειρεύουν το
κρέας σχεδόν πάντα με χόρτα, λαχανικά και όσπρια «Οι χωρικοί και άνθρωποι των
ανακτόρων, οι εργαζόμενοι δηλ. ήταν αποκλειστικά χορτοφάγοι και αναγκαστικά
ολιγοφάγοι. Τρέφονταν και αμείβονταν με μερίδες από σιτηρά ή κριθάρι, ξερά σύκα
και ελιές. Το λίγο κρέας προβατίνας, αίγας, γουρουνιού ή βοδιού μπορούσαν να το
φάνε κάποια μέρα γιορτής» Το ελαιόλαδο και οι βρώσιμες ελιές είναι η βάση της
Κρητικής διατροφής. Ο τρόπος διατροφής και η ποιότητα των τροφών στο
διαιτολόγιο του πληθυσμού της Κρήτης από το παρελθών μέχρι σήμερα συνέβαλλε
και συμβάλλει στη διατήρηση της καλής υγείας, της ευεξίας και της μακροβιότητας
του ανθρώπου.

ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ

Δρυμισκιανάκη Στέλλα – εκπαιδευτικός – διατροφολόγος.

Μέσα από την πανδαισία τροφών και γεύσεων αν κάνουμε μία διατροφική ανάλυση
πολύ εύκολα θα διαπιστώσουμε ότι σε αυτό το μοντέλο διατροφής δεν υπάρχει
κανένα απολύτως θρεπτικό συστατικό που να μην το περιέχει

Οι άνθρωποι που ζουν στην Κρήτη όχι απλώς εμφανίζουν τα μικρότερα ποσοστά
θανάτων από καρκίνο και στεφανιαία νόσο αλλά παρατηρούνται και υψηλά ποσοστά
μακροβιότητας στο σύνολο του πληθυσμού. Οι Κρητικοί εδώ και 35 αιώνες, δηλ από
την εποχή των Μινωικών χρόνων, τρέφονται σχεδόν με τον ίδιο τρόπο. Η καθημερινή
τους διατροφή περιλαμβάνει άφθονα ακατέργαστα δημητριακά όπως σιτάρι, κριθάρι
για την παρασκευή ψωμιού και παξιμαδιών. Τρώνε πολύ τακτικά όσπρια όπως
ρεβίθια, αρακά και φακές. Μαζεύουν από την εξοχή πολλά άγρια χόρτα, λάχανα και
χρησιμοποιούν άφθονο σουσάμι στο ψωμί και στα φαγητά, στα οποία χρησιμοποιούν
μόνο ελαιόλαδο και τρώνε πολλές ελιές. Μαζεύουν από δέντρα και τρώνε στη φυσική
τους μορφή αμύγδαλα και καρύδια, φιστίκια, κάστανα, σύκα, μήλα, ρόδια.
Προμηθεύονται το μέλι από τα πολλά μελίσσια που τρέφονται από θυμάρι, φτιάχνουν
δικό τους κρασί και τσικουδιά. Τα ακατέργαστα δημητριακά και όσπρια παρέχουν
άφθονους υδατάνθρακες για ενέργεια και σχεδόν όλο το σύμπλεγμα των βιταμινών Β
για την καλή λειτουργία του νευρικού συστήματος. Τα φρέσκα φρούτα και λαχανικά
παρέχουν τις απαραίτητες βιταμίνες Α και C για την καλή άμυνα οργανισμού στις
λοιμώξεις. Το ελαιόλαδο χωρίς καθόλου χοληστερίνη βοηθά στην καλή ροή του
αίματος στα αγγεία και περιέχει άφθονη βιταμίνη Ε για την νεανικότητα των
κυττάρων. Οι ξηροί καρποί και τα άγρια χόρτα παρέχουν όλα τα απαραίτητα
αμινοξέα, μέταλλα και ιχνοστοιχεία.
Αυλή, πολιτιστική κληρονομιά.
Ρίμες, μαντινάδες, παροιμίες με βάση τα βότανα, τα χόρτα και τα ντόπια προϊόντα

• Βασιλικός κι’αν μαραθεί, την μυρωδιά του έχει.

• Η τέχνη θέλει μάστορα και η φάβα θέλει λάδι.

• Το κάστανο θέλει κρασί και το καρύδι μέλι,

και το κοπέλι κοπελιά και η κοπελιά κοπέλι.

• Από την Έμπαρο κρασί και από τη Βιάνο λάδι

Κι από το Μυλοπόταμο ελιά και παξιμάδι.

• Στη Μεσαρέ με πέψανε να σκάψω τσ’ αγγινάρες,

κι απ’ την πείνα την πολλή με πιάσαν λιγομάρες.
Κι’ έβγαλα το μαχαίρι μου και έκοψα ένα φύλλο,
ντελόγο έφτιαξε ο αγάς, κι εβάστα κι ένα ξύλο
- Μωρέ διαολοκόπελο στο μύλο θα σε πέψω
- Κι από το αυτό το αγγιναρόφυλο θα σου το μαγειρέψω.

Ρίμα αγρότισσας στα Τζανακιανά (Ζαχαρένιας)

• Να φάτε ψαροκόλυβα, σπαράγγια και πορόχια (γλυκιές βρούβες) κι αμανίτους

μπόλικους σα έρθουν ν-τα πρωτοβρόχια και κολοκύθια κίτρινη με ξίδι στο
τηγάνι που τέτοια ονοστημιά ο νους του ανθρώπου δε ν-τη βάνει.

• Βραστό ζυγούρι αχνιστό και γουλωτό ραδίκιο, ροβύθια, φάβα, κεντανέ

(σέλινο), πράσα σταφυλινάκους, μπαμνιέδες, φασουλόριζο, μπίζι (μπιζέλι) κι’
ασκορδολάκους.

• Πρικοβρούβες και γιαχνερά, στίφνο, κοκκινογούλια, σφουγγάτο, βλήτα,

αβρονιές, σκρολίμπρους και τσιμούλια.

• Οφτούς καβρούς, οφτές ελιές, σκέτες αλευροπίτες κι αφράτους με τη ζάχαρη

γ’ή μέλι τηγανίτες.

• Τη ν-ταχινή αντί καφέ βάλετε στα φλυτζάνια φασκομηλιά, χαμόμηλο,

δίκταμο, ματζουράνα.

• Αλάτσι με λαδόξυδο βάλετε σ’ένα μ-πιάτο, και με ψωμί πανίστε ν-το ώστε να
βρείτε πάτο.

Επίλογος

Οι Κουρήτες, προστάτες του μικρού Δία, κατοικούσαν στο Ιδαίον Άντρον στην
κορυφή του Ψηλορείτη ως υπαρκτά πρόσωπα. Επινόησαν τη γεωργία και την
καλλιέργεια της γης και ήσαν γνωστοί για την θεραπευτική χρήση των βοτάνων και
του χωρού. Ήσαν ιερείς με την ευρύτερη έννοια και μυούσαν τους νέους στην ένταξή
τους στο κοινωνικό γίγνεσθαι.