Professional Documents
Culture Documents
Una hormiga
Kee ri ve'e ri kuá'an ri;
tikuá'an, tiváxi;
tikuá'an, tiváxi;
kándúú ta'an râ ichí.
Iin tá xíka na sandáró,
saé xíka rí;
kua'a ní kú rí.
¿Ni kití ku rí?
Una gallina.
Iin ña tiátan koo ñá kuxi ñá xi'in sé'e ña.
Kua'a ku sé'e ña.
Ndaki'in ña kua'an ña ichí,
ra ndani'i ñá iin co'ndo lo'o nuni.
Saá kixáa ña cana ña sé'e ña:
"Na valí, na valí, na valí; na'a ndo" káchí ña.
¿Yó kúvi ñá
9
See tosaasaanil, se tosaasaanil Xisiwi! sitlaalin kwepooni pilkatok kwetlaxak
Adivina adivinando: pícale y vete apurando que las estrellas florecen y ya hay huaraches colgando
el guamúchil
Por el valle, colorida, revuela dando palmadas como quien echa tortillas
La mariposa
See tosaasaanil, see tosaasaanil Maaske mas tikwalaantok pero tikpancholwis Tetsakayootl
Para salir o entrar por más que estés enojado la vas a tener que pasar
La puerta
POEMAS
Cha cuuyo
Vida yo
tain chavati cuu'chi
ketachi, ya'achi, ta davachi
ta ñando ni in guella
nu ñuu'ya.
Lo que somos
Nuestra vida
es como una sombra
que llega, pasa y se borra
sin dejar ninguna huella más
sobre la tierra.
Nai de dabi'ndui
"Soy mixteco .
Yo no niego la tuya,
Yo construyo la casa
Tú eres el delincuente
Y tú te aprovechas de ella,
poemas náhuatl
Kuicatl anyolke
Kuicatl anyolke,
Cual un canto habéis vivido,
xochitl ankueponke,
cual una flor habéis brotado,
antepilwan,
oh príncipes.
ni zakatimaltzin, in Tochiwitzin,
Yo soy Tochihuitzin que dejé la grama:
ompa ye witze
¡aquí va el sartal de mis flores!
xochimecatl.
Sueño de palabras
Tecayehuatzin
Cantares mexicanos
Itlatol temiktli
Auh tokniwane, ¡Amigos, favor de oír
tla xokonkakikan in itlatol temiktli: este sueño de palabras!:
xoxopantla technemitia, en tiempo de primavera nos da vida
in teocuitlaxilotl, techonitwuitia el áureo brote de la mazorca:
tlauhkecholelotl, techoncozctia. nos da refrigerio la roja mazorca tierna,
¡In tikmati ye ontlaneltoca pero es un collar rico el que sepamos
toyiollo, toknihuan! que nos es fiel el corazón de nuestros amigos.
Qué es la poesía
Netzahualcóyotl
(1450)
Romance de los Señores de la Nueva España.
Sed de inmortalidad
Netzahualcóyotl
Cantares mexicanos
Me siento fuera de sentido,
lloro, me aflijo y pienso,
Niwinti, nichoka, niknotlamati,
digo y recuerdo:
nikmati, nik-itoa, nik-elnamiki:
¡Oh, si nunca yo muriera,
¡maka aik nimiki, maka aik nipoliwi!
si nunca desapareciera!...
Inkan ahmicowa, inkan ontepetiwa,
¡Vaya yo donde no hay muerte,
in ma onkan niauh:
donde se alcanza victoria!
¡maka aik nimiki, maka aik nipoliwi!
Oh, si nunca yo muriera,
si nunca desapareciera...
Canto de Moyocoyatzin
Nezahualcóyotl
Romance de los Señores de la Nueva España
Makochi pitentsin
manokoxteka pitelontsin
makochi kochi noxokoyo
manokoxteca noxokoyotsin
manokoxteca nopitelontsin
makochi kochi pitentsin
manokoxteca pitelontsin
manokoxteka noxokoyotsin
makochi kochi pitelontsin
Traducción:
Adivinanzas mayas
Na'at le ba'ala' paalen: Kéen xi'iken si'e' yaan juntúul jooykep k'éek'en tu beelili'.
¡A que no adivinas niño! Si vas a cortar leña, un cochino muy flojo, te buscará en el camino
Respuesta: Xuux (El avispero)
Na'at le ba'ala' paalen: U paache' láaj tso'ots, u ts'u'e' láaj chak.
Pelito colgado. Por dentro colorado. Al final nos deja un recado
Respuesta: Kiwi' wa k'uxu' (El achiote)
Na'at le ba'ala' paalen: Juntúul máak ya'ab u xikin utia'al u yu'ubik tuláakal tsikbal
Ninio: ¡A ver si das! De carne retacada. Madera por delante y por detrás.
Respuesta: So'oy (El gallinero)
Na'at le ba'ala' paalen: Náach a taale' táan a wilik u ch'íicho'obil u najil reey.
¡Adivina esta cosa ninio! De lejos has de ver... A los pájaros del rey.
Respuesta: Xuux (Las avispas)
Na'at le ba'ala' paalen: Kéen xi'ike' sáal kéen suunake' aal.
Adivina esta cosa ninio: Enmedio de la milpa parado. Picoso pájaro cardenal colorado.
Respuesta: Chak iik (El chile habanero)
Wa na'atun na'ateche' na'at le ba'ala': Chowak, nojoch, polok búuk tso'ots yéetel utia'al iit.
¡A que la adivinas ninio! Sirve para el trasero. Es grande, largo, peludo, grueso: ¡Y hasta ligero!
Respuesta: Tsíimin (El caballo)
Wa na'at na'ateche' na'at le na'ata': Yaan u yich ba'ale' mina'an u yook, yaan u le', teech a wojel u ts'ook.
Sólo te lo digo una vez: Tiene ojos, pero no ven. Sus hojas no son de papel. Está parado, pero no tiene pies.
Al final ya sabes qué es.
Respuesta: Junkúul che' (El árbol)