ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ

ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ

ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ

ΣΤΟΧΑΣΤΕΣ:
ΚΟΡΝΗΛΙΟΣ ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ σελ.1

2. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ σελ.1

3. ΦΑΝΤΑΣΙΑΚΟ σελ.2
3.α . ΑΤΟΜΟ ΚΑΙ ΦΑΝΤΑΣΙΑ σελ.3
3.β. ΦΑΝΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ σελ.3
3.γ. ΤΟ ΜΑΓΜΑ σελ.4
3.δ . ΘΕΣΜΙΣΗ σελ.5

4. ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ σελ.6
4.α. ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ-ΕΤΕΡΟΝΟΜΙΑ σελ.6
4.β. ΑΙΤΙΑ ΛΌΓΟΣ ΣΚΕΨΗ σελ.7
4.γ. ΤΟ ΑΣΥΝΕΙΔΗΤΟ – ΑΤΟΜΙΚΗ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ σελ.8
4.δ. ΑΤΟΜΟ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ - Η ΣΥΝΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ σελ.9
4.ε. ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ ΑΤΟΜΟ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ σελ.10
4. στ. ΕΤΕΡΟΝΟΜΙΑ ΑΤΟΜΟ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ σελ.10

5. ΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑΣ σελ.11

6. ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ σελ.13

6.α. ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΥΠΑΡΞΗ ΚΑΙ ΝΟΜΟΣ σελ.13
6.β. ΑΤΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΣΥΛΛΟΓΙΚΗ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ σελ.14
6.γ. ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ; σελ.15
6.δ. ΕΞΑΤΟΜΙΚΕΥΣΗ σελ.16
6.ε. ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΤΗ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΗ ΝΟΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ σελ.16

7. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ σελ.18

ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ
ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ένα από τα προβλήματα του σύγχρονου κόσμου που αποτελεί

σημείο τριβής τόσο των επίσημων πολιτικών εξαγγελιών όσο και της
φιλολογίας και δράσης ανεπισήμων αλλά και θεσμικών φορέων της
ευρύτερης κοινωνίας είναι αυτό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η
ενασχόληση με θέματα που αφορούν την προστασία τους τόσο θεσμικά
όσο και άτυπα και που αφορά τόσο το εθνικό όσο και το υπερεθνικό
επίπεδο είναι πλέον στην ημερησία διάταξη.
Οι φωνές υπέρ της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που
καθημερινώς πολλαπλασιάζονται, καθώς και οι σχετικές με αυτά διεθνείς
συμβάσεις προστασίας τους και οι αντίστοιχες εθνικές νομοθεσίες, δεν
έχουν αποδώσει από ότι φαίνεται τα δέοντα . Οι καταγγελίες από άτομα,
ομάδες και συλλογικότητες κάθε είδους για την παραβίαση των
ανθρωπίνων δικαιωμάτων , υποδεικνύουν ότι τα μέτρα υπέρ της
υπεράσπισης των δικαιωμάτων είτε είναι ανεπαρκή, είτε ότι τα
προβλήματα που σχετίζονται με τα ανθρώπινα δικαιώματα έχουν
βαθύτερες αιτίες, που αγγίζουν οντολογικά θέματα και υπό αυτή την
προοπτική τα μέτρα, θα περιορίζονται μόνο στην συμπωματική και
αποσπασματική, επίλυση διενέξεων, αντιφάσεων και ανακούφιση των
παθοντων.
Ένας από τους σύγχρονους διανοητές που έχει ασχοληθεί με την
οντολογία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων με έναν μάλλον έμμεσο αλλά
αρκετά αποκαλυπτικό και καινοτόμο τρόπο,ο οποίος επεκτείνει το
διανοητικό αλλά και τον πραξιακο ορίζοντα , είναι ο Κορνηλιος
Καστοριαδης.
Ο Καστοριάδης υπερβαίνοντας τα κυρίαρχα ρεύματα προσέγγισης της
πραγματικότητας, μαρξισμό, θετικισμό, λακανισμο, στρουκτουραλισμό,
μεταμοντερνισμο, επικεντρώνεται στην έννοια της δημιουργίας .
Ταυτόχρονα και σε συνεχή αλληλοδιαπλοκή εξετάζει τις έννοιες
της αυτονομίας και του φαντασιακού οι οποίες εμφανίζονται σε όλο το
έργο του και μέσω αυτών ανοίγει τον ορίζοντα για μια νέα θεώρηση της
ιστορίας, της κοινωνίας, του ανθρώπου, έξω και πέρα από κάθε είδους
σιδερένια κλουβιά και αλυσίδες, αναδεικνύοντας έτσι το πρόταγμα της
ελευθερίας, απελευθερωμένο από τα κάθε είδους δεσμά του.

2. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ

Δημιουργία αποκαλούμε αυτό που οδηγεί από το μη ον στο ον. Η

πράξη μέσω της οποίας περνάει κάτι από το μη είναι στο είναι, αυτό
ακριβώς είναι η δημιουργία. Το νόημα, κεντρική στιγμή της δημιουργίας
είναι αυτό το οποίο νιώθουμε ως τέτοιο και έχει τρεις συνιστώσες. Αυτό

ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ
ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ

που μπορούμε να φανταστούμε , αυτό που αποτελεί για εμάς αντικείμενο

επιθυμίας και αυτό που αποτελεί για εμάς αντικείμενο μιας
συναισθηματικής επένδυσης ενός θετικού συναισθήματος.
Για τον Καστοριάδη η δημιουργία υπερβαίνει την λογική, την
αιτιότητα, την καθοριστικότητα, τη φύση, τους θεούς. Η δημιουργία
υφίσταται εκ του μηδενός, αλλά όχι χωρίς μέσα, χωρίς περιορισμούς και
προϋποθέσεις
Το φαντασιακό είτε ατομικό, που το αποκαλεί ριζικό φαντασιακό, είτε
το συλλογικό που αποκαλείται κοινωνικό θεσμίζον φαντασιακό, είναι για
τον Καστοριάδη η πηγή της δημιουργίας, με την έννοια ότι είναι οι
παράγοντες ( ατομικό-συλλογικό φαντασιακό) που διαμορφώνουν το
χάος σε ον αποδίδοντας του νόημα. Δημιουργία σημαίνει την ανάδυση
άλλων , καθορισμοί νέων νόμων νέων πεδίων νομιμότητας..

3. ΦΑΝΤΑΣΙΑΚΌ

Το φαντασιακό και με τις δυο μορφές του ριζικό φαντασιακό και

κοινωνικό φαντασιακό υπάρχει στον άνθρωπο είτε ως άτομο είτε ως
συλλογικοτητα. Είναι ιδιότητα ατομική και συλλογική. Ικανότητα που
δημιουργεί τους θεσμούς τους νόμους τις σημασίες που λαμβάνουν
αντικειμενική και πραγματική υπόσταση.
Οι φαντασιακές σημασίες δεν προϋπάρχουν - με αυτό που
δημιουργούν - του αντικειμένου τους, αλλά συνδημιουργουνται. Δεν
είναι έννοιες ή ιδέες, δεν είναι ένα υποκείμενο που σχηματίζει μια έννοια
μια ιδέα μια εικόνα, αλλά είναι κάτι ποιο πολύπλοκο. Η έννοια του
φαντασιακού δεν είναι αυτή της φαντασίας , δηλαδή του
εξωπραγματικού αλλά της σύλληψης και ανάδυσης παραστάσεων
γεμάτων νοήματος τόσο σε ατομικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο
Ο ρόλος των κοινωνικών φαντασιακων σημασιών είναι ο
καθορισμός του προσανατολισμού της κοινωνίας, ο καθορισμός των
αξιών της, των ιεραρχήσεων της, των οργανώσεων της, εν ολίγης η
συγκρότηση της ταυτότητας της, η οποία δεν δύναται να γίνει ούτε από
την πραγματικότητα ούτε από την ορθολογικότητα.
Η φαντασία προϋποθέτει κατά την άσκηση της τη μνήμη .
Σχετίζεται πάντα με ένα μάγμα μορφών που είναι ήδη παρόν και
αποτελεί φυσικά τελείως άλλο πράγμα από ένα ήδη υπάρχον άψυχο
υλικό προς αναδόμηση. Όμως για την καταγραφή των μορφών που θα
αποτελέσουν την πρώτη ύλη της φαντασίας, είναι απαραίτητη η
δημιουργία παραστάσεων, δηλαδή διαμόρφωση του άμορφου, τη
διαμόρφωση χωρίς καμιά προηγούμενη αναφορά , δηλαδή τη ριζική
φαντασία. Αυτό αποτυπώνεται στο μύθο της αρχαίας Ελλάδας οπού οι
μούσες είναι θυγατέρες της μνήμης, αλλά κατά παράδοξο τρόπο

ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ
ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ

παράγουν την τροφή της μητέρας τους , και κατά κάποιο τρόπο είναι
μητέρες της μητέρας τους.
Στα Ομηρικά έπη αποκαλύπτεται η ουσία του ελληνικού
φαντασιακού μέσω του οποίου αναδύθηκε η αυτονομία και η
δημοκρατία . Μέσα από τους μύθους γεννιέται η αρχή της θνητότητας
ως ρητής γνώσης του αναπόφευκτου, η αρχή της αγάπης προς τη ζωή, η
αρχή της βουλήσεως ,και η αρχή της αμεροληψίας, θεμελιώδη στιγμή
μέσω της οποίας θα αναδυθεί η ισοτιμία, κεντρικό σημείο της
αυτονομίας.
Αυτά τα στοιχεία αποτυπώνονται στη οικουμενικοποίηση του
ανθρώπου μέσω της ταύτισης και της κοινότητας του θανάτου, σαν το
απόλυτο οικουμενικό ανθρώπινο στοιχείο.
.
3.α . ΑΤΟΜΟ ΚΑΙ ΦΑΝΤΑΣΙΑ

Το ανθρώπινο είναι, διακρίνεται σε δυο στιβάδες . Στη πρώτη που

τοποθετείται η συνολιστικη ταυτιστικη λογική και στη δεύτερη που
βρίσκεται μέσα στο ανθρώπινο ψυχισμό και που έχει τη δυνατότητα
εξόδου από τη γενικευμένη ετερονομια. Το ανθρώπινο ον δεν πράττει
ποτέ απλώς από αντανάκλαση η από απλή ανάγκη. Ακόμα και στο
απλούστερο πράττειν υπάρχει η απόλυτα κεντρική διάσταση, η
φαντασιακη διάσταση, που σημαίνει ότι υπάρχει η ικανότητα να
πλάθουμε ένα κόσμο και να δίνουμε νόημα και σημασία σε αυτόν τον
κόσμο και στον εαυτό μας, να δίνουμε σημασία σε αυτό που κάνουμε. Η
ρητή σκέψη η ατέρμονη αναζήτηση ξεκινά αργότερα. Η δημιουργία
βρίσκεται ήδη εκεί π.χ. στην παλαιολιθική εποχή με την παράλογη
επινόηση των τάφων , κάτι που σημαίνει ότι ο νεκρός δεν είναι απλώς
ένας νεκρός αλλά ένα υπενδεδυμένο νόημα, μια σημασία.
Σε κάθε προϊόν της γνώσης μας σε καθετί που καταφέρνουμε να
γνωρίσουμε ενυπάρχει μια διάσταση προερχομένη από τον εαυτό μας, η
οποία συνιστά τα θεμελιώδη φαντασιακα σχήματα, που αποτελούν
δομικά στοιχεία τόσο του κόσμου όσο και της γνώσης. Στη γνώση
υπάρχει πάντα κάτι ανάφορο αυτής της γνώσης, πάνω στο οποίο αυτή
προσπαθεί να ρυθμιστεί. Το ον που είναι ήδη παρόν, παρέχει μερικές
οριακές συνθήκες παρέχει μια πρώτη ύλη. Δεν είναι όμως αυτό
σημαντικό, αφού αυτό που μας ενδιαφέρει στη δημιουργία είναι η
σημασία και όπως βλέπουμε στην ιστορία, ακριβώς οι ίδιες πρώτες ύλες
αποκτούν διαφορετικές σημασίες ανάλογα με τις δημιουργίες.

3.β. ΦΑΝΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Το είναι δεν είναι στην εσχάτη ουσία του οργανωμένο με τους

τρόπους της διακριτικότητας και της καθοριστικότητας Η κοινωνία είναι

ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ
ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ

αυτοθέσμιση φαντασιακή . Η ίδια δημιουργεί το <<είναι>> της όχι

ορθολογικώς η αντιγράφοντας την πραγματικότητα αλλά επινοώντας και
δημιουργώντας καινούριες μορφές και θεσμούς που δεν έχουν
προϋπάρξει πουθενά αλλού. Ομοίως η ιστορία είναι ποίησης, γένεση
οντολογική νέων ειδών, νέων μορφών, δημιουργία εκ του μηδενός και με
το μηδέν. Οι επί μέρους αντιλήψεις του κόσμου ,μύθος ,λόγος
προϋποθέτουν την φαντασιακη σύλληψη του κόσμου ως τέτοιου, και την
αντίστοιχη νοηματοδότηση του, η οποία υφίσταται εκ του μηδενός αλλά
οριοθετείται λειτουργικά και ιστορικά .
Η φαντασία, το φαντασιακό δημιουργεί τον λόγο, την κοινωνία και
γενικώς αυτό που αποκαλείται πραγματικότητα. Το φαντασιακό δεν είναι
ανορθολογικό δεν έρχεται σε αντίθεση με το λόγο αφού αυτός είναι
δημιούργημα του φαντασιακού. Η κοινωνία αναδύεται και αναπτύσσεται
πάντα σε δυο αδιαχώριστες διαστάσεις, την συνολιστική- ταυτιστική και
τη φαντασιακή διάσταση.
Ο Καστοριάδης προβαίνει στην ανάδειξη ενός νέου οντολογικού
τρόπου του είναι, του κοινωνικού ιστορικού , που συγκροτείται από τις
κοινωνικές φαντασιακές σημασίες. Αυτές δημιουργούν τους θεσμούς την
οργάνωση και την συνοχή της κοινωνίας. Αποτελούν οντολογικές
δημιουργίες οι οποίες δεν δύναται να εξηγηθούν με βάση κατηγορίες της
κληρονομημένης σκέψης, τις κατηγορίες της καθοριστικότητας, της
αιτιότητας, της λογικής συναγωγής, κλπ.

3.γ. ΤΟ ΜΑΓΜΑ

Κάθε κοινωνικό φαινόμενο εκτυλίσσεται τόσο για τα άτομα όσο

και για την κοινωνία σε τρεις διαστάσεις. Υπάρχει ομόλογη αντιστοιχία
μεταξύ της αναπαράστασης του ατόμου ( της εικόνας του για τον κόσμο )
και ενός συνόλου φαντασιακων σημασιών της κοινωνίας αυτής, ενός
συνόλου στόχων, ή κατευθύνσεων που προσανατολίζουν το κοινωνικό
πράττειν και που ενεργεί προς κάποιες σαφώς καθορισμένες
κατευθύνσεις και ενός συγκεκριμένου συναισθηματικά χρωματισμένου
τρόπου με τον οποίο επενδύεται και βιώνεται ο κόσμος.
Η ιστορία είναι δημιουργία σε μεγάλο βαθμό απροσδιόριστη .Η
θέσμιση της κοινωνίας δεν απορρέει από νόμους, είτε είναι φυσικοί, είτε
ορθολογικοί, είτε οτιδήποτε άλλο. Είναι έργο του θεσμίζοντος
κοινωνικού φαντασιακού.
Κάθε κοινωνία ιδρύεται και θεσμίζεται δια της δημιουργίας ενός
μάγματος φαντασιακων σημασιών δηλαδή όρων και αναφορών που δεν
εκπίπτουν σε κάποια πραγματικότητα η ορθολογικότητα. Αντιθέτως η
πραγματικότητα και η ορθολογικότητα είναι δημιουργήματα των
φαντασιακων σημασιών . Η κοινωνία θεσμίζει η ιδία κάθε φορά τον
εαυτό της , αποκρύπτει όμως την αυτοθέσμιση της με το να την

ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ
ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ

εκλαμβάνει έργο των προγονών, των θεών, του θεού, της φύσης, του
λόγου, ή των νόμων της ιστορίας.

3.δ . ΘΕΣΜΙΣΗ

Οι κοινωνίες για τον Καστοριάδη είναι μορφές που δημιουργούνται

μέσω της αυτοθέσμισης τους διαμέσου του κοινωνικού θεμίζοντος
φαντασιακού. Ο άνθρωπος (όχι με την βιολογική σημασία του όρου)
είναι επίσης μια δημιουργία μια μορφή που αναδύεται από το θεσμίζον
κοινωνικό φαντασιακό, και για αυτό το λόγο δεν υπάρχει κάποια
αντίφαση η προτεραιότητα μεταξύ ατόμου (ανθρώπου ) και κοινωνίας.
Ο κοινωνικός κόσμος συγκροτείται και διαρθρώνεται κάθε φορά
σε συνάρτηση ενός συστήματος σημασιών,. Αυτές οι σημασίες υπάρχουν
αφού πρώτα συγκροτηθούν υπό τον τρόπο του κοινωνικού φαντασιακού.
Μόνο σε σχέση με αυτές τις σημασίες μπορούμε να κατανοήσουμε τόσο
την επιλογή από κάθε κοινωνία του συμβολισμού της και κυρίως του
θεσμικού συμβολισμού της, όσο και τους σκοπούς στους οποίους
υποτάσσει τη λειτουργικότητα και η οποία είναι αναμφισβήτητα
αιχμάλωτη των καταναγκασμών του πραγματικού και του ορθολογικού
ενταγμένη πάντα μέσα σε μια ιστορική συνέχεια και συνεπώς
συγκαθοριζόμενη από αυτό που ήδη υπήρχε, εργαζόμενη πάντοτε με ένα
συμβολισμό ήδη δεδομένο και ο οποίος δεν μπορεί ελεύθερα να
χειραγωγηθεί. Η παραγωγή τους δεν μπορεί να αναχθεί εξαντλητικά σε
ένα από αυτούς τους παράγοντες, οι οποίοι δεν μπορούν να
εκπληρώσουν τον ρόλο που οι φαντασιακές σημασίες πληρούν και δεν
μπορούν να απαντήσουν στα ερωτήματα που αυτές απαντούν. Η
κοινωνία πρέπει να ορίσει την ταυτότητα της εάν θέλει να υπάρχει ως
τέτοια και ο ρόλος των φαντασιακών σημασιών είναι ακριβώς αυτός της
ταυτοποίησης, η οποία δεν μπορεί να δοθεί ούτε από την
πραγματικότητα ούτε από την ορθολογικότητα.
Αν και όλες οι κοινωνίες αυτοθεσμιζονται ιστορικά για τον
Καστοριάδη μόνο δύο, η αρχαία ελληνική του 4ου πχ και η δυτική από τα
μέσα του 18ου μχ έως τα μέσα του 20ου μχ αιώνα, κατάφεραν έως ένα
βαθμό να αντιληφθούν την διαδικασία της αυτοθεσμισης τους . Για τον
Καστοριάδη αυτές οι κοινωνίες προσέγγισαν την αυτονομία και μαζί με
αυτές και τα μέλη τους.
Η αρχαία ελληνική πολιτική και η πολιτική κατά τον ορθό λόγο
μπορούν να ορισθούν ως η ρητή συλλογική δραστηριότητα που θέλει τον
εαυτό της διαυγασμένο, δηλαδή ανακλαστικό, στοχαστικό και
βουλευτικό και που έχει ως αντικείμενο τη θέσμιση της κοινωνίας ως
τέτοιας.

ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ
ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ

Σε αυτή ακριβώς την διαδικασία της διαύγασης που ορίζεται από

τον Καστοριάδη ως η χωρίς πέρας εργασία, μέσα από την οποία οι
άνθρωποι προσπαθούν να σκεφτούν αυτό που κάνουν και να γνωρίσουν
αυτό που σκέφτονται, θεμελιώνεται το πρόταγμα της αυτονομίας.
Σήμερα δεν λείπει η θεμελίωση του προτάγματος αλλά το ίδιο το
πρόταγμα. Στην εποχή μας η ταυτιστική –συνολιστική λογική
αποκρύπτει, δημιουργώντας ένα κλειστό συμπάν, ένα κλειστό σύστημα
σκέψης, το γενεσιουργό στοιχειό της ανθρώπινης ύπαρξης και της
κοινωνίας ,το φαντασιακό. Η κοινωνία παραμένει δέσμια μιας
ρασιοναλιστικής μεταφυσικής, τόσο για τις θέσεις της πάνω σε αυτό που
είναι, όσο και για το θεμέλιο αυτού που πρέπει να είναι. Θέτει το
<<άτομο ουσία>> με πάγιους καθορισμούς και επικαλείται τον ορθό
λόγο ως έσχατο εξωκοινωνικό θεμέλιο της θέσμισης της κοινωνίας..

4. ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ

4.α. ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ-ΕΤΕΡΟΝΟΜΙΑ

Το νόημα της αυτονομίας που είναι κεντρική έννοια στο έργο του
Καστοριάδη έχει δυο πλευρές που είναι αλληλένδετες, την ατομική και
την κοινωνική αυτονομία. Τα αυτόνομα άτομα είναι αδιανόητα χωρίς την
αυτόνομη κοινωνία και αντίστροφως, η αυτόνομη κοινωνία είναι
αδιανόητη χωρίς αυτόνομα άτομα. Η αυτονομία δεν είναι ούτε
αυτοσκοπός, ούτε πολιτικό πρόγραμμα, ούτε κοινωνική επανάσταση. Η
αυτονομία είναι οντολογικός ορίζοντας, είναι η μορφοπλαστική δύναμη
του κοινωνικού και υποκειμενικού φαντασιακού.
Η ρητή αυτοθέσμιση είναι η αρχή της αυτονομίας και της
δημοκρατίας. Άλλη μια προϋπόθεση της αυτονομίας είναι η ρητή γνώση
της ανθρώπινης θνητότητας, πράγμα που απελευθερώνει τον άνθρωπο
από τα δεσμά της αθανασίας και τον κάνει να επικεντρωθεί στα εγκόσμια
και να νοηματοδοτηση τη ζωή του σε αυτή τη βάση.
Αυτονομία, σημαίνει τον έλεγχο όσων μπορούν να ελεχθούν, τη
συλλογική απόφαση ,την απαλλαγή από την εξουσία της οποίας δεν
αναγνωρίζεται η νομιμότητα , την αναγνώριση του γεγονότος ότι η ιδία η
κοινωνία δημιουργεί τους νόμους της και ότι σε εμάς εναπόκειται η
απόφαση για όσα πρέπει να κάνουμε.
Η αυτονομία αποβλέπει συνολικά στην εγκατάσταση ενός άλλου
τύπου σχέσης ανάμεσα στις βαθύτερες ατομικές η συλλογικές ορμές μας
και τις αρχές που τις μορφοποιούν τις περιορίζουν και εμποδίζουν την
εκδήλωση τους στη πραγματικότητα. Αυτός είναι ο ρόλος της
αυτοστοχαστικής και διαβουλευτικής υποκειμενικότητας στο ατομικό
επίπεδο και των δημοκρατικών θεσμών στο συλλογικό πεδίο.

ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ
ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ

Σε αντιδιαστολή με την έννοια της αυτονομίας η ετερονομία

προσδιορίζει την κατάσταση κατά την οποία η κοινωνία έχει απολέσει τη
γνώση του γεγονότος της αυτοθέσμισης της και οι θεσμοί της θεωρούνται
δοτοί από κάποιον έξω και πέρα από αυτή είτε λέγεται θεός είτε φύση
είτε λόγος. Η απόκρυψη της αυτοθέσμισης της έχει ως αποτέλεσμα τον
αυτοπεριορισμό της και την ανελευθερία τόσο αυτής όσο και των μελών
τής . Η ετερονομία δεν ταυτίζεται με την κυριαρχία ενός επιμέρους
κοινωνικού στρώματος. Η κυριαρχία και η εκμετάλλευση είναι μια
μονάχα από τις εκδηλώσεις της. Η ουσία της ετερονομίας είναι κάτι
περισσότερο από αυτό και την συναντάμε ακόμη και σε πρωτόγονες
κοινωνίες όπου δεν υπάρχει κοινωνική διαίρεση και εκμετάλλευση.

4.β. ΑΙΤΙΑ ΛΌΓΟΣ ΣΚΕΨΗ

Η σκέψη όταν καθηλώνεται σε μοντέλα αιτίου- αποτελέσματος,

στην ουσία δεν είναι σκέψη είναι μια απλή επανάληψη και στην
καλύτερη περίπτωση μια αλλαγή γωνίας επόπτευσης. Η σκέψη είναι έτσι
εγκλωβισμένη σε ένα ταυτολογικό σύστημα. Από την άλλη ο σχετικισμός
είτε αποτελεί μια καθ' αυτή αντίφαση (σχετικότητα της σχετικότητας) ,
είτε αποτελεί μια απολυτοκρατία μέσω της εκδίπλωσης των σχέσεων. Οι
σχέσεις αν και υπάρχουν δεν εξαντλούν το αντικείμενο.
Η σκέψη δεν είναι ούτε ανάγνωση, ούτε ερμηνεία του
αντικειμένου της. Είναι μια δημιουργία που έχει σχέση με αυτό που είναι
και με το αντικείμενο της, το οποίο συνδημιουργείται μέσω και δια
αυτής.
Στα μαθηματικά που αποτελούν τη καθαρή μορφή ορθολογισμού
παρατηρούνται παράδοξα, όπως στη θεωρία των συνόλων που
υποδυκνείουν τις ατέλειες των θεμελίων των μαθηματικών και της
ορθολογικής σκέψης κατά προέκταση. Αυτό δεν μειώνει την διεισδυτική
δύναμη του ορθού λόγού την οποία χρησιμοποιεί και ο ίδιος ο
Καστοριάδης στη λογική των μαγμάτων τα οποία ορίζονται αυστηρώς
μαθηματικά. Η οντολογική του θέση είναι ότι η λογική των συνόλων δεν
μπορεί ποτέ να εξηγήσει τίποτα πλήρως. Η πραγματικότητα, το είναι, η
ύπαρξη, ενώ είναι έννοιες που διαποτίζονται από τη συνολιστική
ταυτιστική λογική δεν μπορούν ποτέ να γίνουν πλήρως διαφανείς. Η
ιστορία, οι πολιτικές επιστήμες, οι οικονομικές επιστήμες, τα μαθηματικά
,η βιολογία, η φυσική, είναι μάγματα και όχι σύνολα.
Η συνολιστική ταυτιστική λογική είναι το ισχυρότερο εργαλείο
του ορθού λόγού, αλλά είναι μονό ένα εργαλείο και όχι ένα κλειστό
συμπάν που τα περικλείει όλα ακόμα και αυτήν την ίδια.

ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ
ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ

4.γ. ΤΟ ΑΣΥΝΕΙΔΗΤΟ – ΑΤΟΜΙΚΗ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ

Κατά τον Λακάν το ασυνείδητο είναι ο λόγος του αλλού . Είναι σε

ένα αποφασιστικό βαθμό, το ίζημα των βλέψεων, των πόθων, των
επενδύσεων, των απαιτήσεων, των προσδοκιών, των σημασιών, που
είχαν ως αντικείμενο τους το άτομο ήδη από τη γέννηση του αλλά και
πριν. Η αυτονομία σημαίνει τότε, ότι ο λόγος μου πρέπει να πάρει τη
θέση του λόγου του άλλου, ενός λόγου ξένου που βρίσκεται μέσα μου
και με κυριαρχεί. Αυτό ακριβώς υποδεικνύει την κοινωνική διάσταση του
προβλήματος.
Το υποκείμενο δεν λέει τον εαυτό του αλλά λέγεται από κάποιον
άλλον υπάρχει συνεπώς σαν τμήμα του κόσμου ενός άλλου που και
αυτός είναι μεταμφιεσμένος. Το υποκείμενο κυριαρχείται από ένα
φαντασιακό που βιώνεται σαν πιο πραγματικό από το πραγματικό, αν και
αγνοείται ως τέτοιο, ακριβώς διότι αγνοείται σαν τέτοιο. Αυτό συνιστά
την ετερονομία του ατόμου, τη κυριαρχία δηλαδή ενός αυτονομημένου
φαντασιακού που ιδιοποιήθηκε τη λειτουργία να καθορίζει για
λογαριασμό του υποκειμένου και την πραγματικότητα και τον πόθο του.
Η πιο σημαντική σύγκρουση, πηγή των προβληματικών
καταστάσεων , δεν είναι η σύγκρουση ενορμησεων και πραγματικότητας
, η οποία θα καθιστούσε σαν τέτοια, αδύνατη την ύπαρξη του ανθρώπου,
αλλά η σύγκρουση μεταξύ ενορμήσεων και πραγματικότητας αφενός και
της φαντασιακης επεξεργασίας μέσα στο υποκείμενο, αφ ετέρου.
Η εξάλειψη του λόγου του άλλου για τον Καστοριάδη δεν είναι
δυνατή διότι σημαίνει ταυτόχρονα την εξάλειψη εκείνου που βρίσκεται
στη βάση αυτού που μας κάνει ανθρώπους. Αυτονομία για τον
Καστοριάδη δεν είναι ένα τελειωμένο καθεστώς αλλά μια ενεργή
κατάσταση, σε ένα πραγματικό πρόσωπο, που δεν σταματά να
ξανακοιτάζει το κεκτημενο, το λόγο του άλλου, που είναι ικανό να
ξεσκεπάσει τα φαντάσματα και που τελικά δεν αφήνει τον εαυτό του να
καθορίζεται από αυτά, εκτός και αν το θέλει.. Συνίσταται όχι σε μια
συνειδητοποίηση μια για πάντα, αλλά σε μια άλλη σχέση συνειδητού
ασυνειδήτου, διαύγειας και φαντασιακης λειτουργίας, σε μια άλλη
στάση του υποκειμένου απέναντι στο εαυτό του, σε μια βαθιά
τροποποίηση του μίγματος ενεργητικότητας παθητικότητας των
συνθηκών υπό τις οποίες αυτό πραγματοποιείται, της αμοιβαίας θέσης
των δυο στοιχειών που το αποτελούν .
Η αυτονομία δεν είναι λοιπόν διαύγαση, που δεν αφήνει κατάλοιπο
και η ολοκληρωτική εξάλειψη του λόγου του άλλου, λόγου που αγνοείται
σαν λόγος του άλλου. Είναι εγκαθίδρυση μιας άλλης σχέσης ανάμεσα
στο λόγο του άλλου και στο λόγο του υποκειμένου. Η ολοκληρωτική
έλλειψη του λόγού του άλλου λόγου που αγνοείται ως τέτοιος, αποτελεί
μη ιστορική κατάσταση.

ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ
ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ

4.δ. ΑΤΟΜΟ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ - Η ΣΥΝΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ

Το υποκείμενο αρχικά αποτελεί μια ψυχική μονάδα πλήρους

σημασίας που περικλείει επιθυμία και ικανοποίηση, είναι παντοδύναμο
και αυτοκεντρικό. Με την κοινωνικοποίηση, η ψυχική μονάδα
διαρυγνείεται αναδύοντας κατά πρώτο τις επιθυμίες, που ικανοποιούνται
αρχικά από την δημιουργία ψυχικών παραστάσεων μέσω της φαντασίας,
και η οποία σταδιακά στρέφεται προς την λειτουργικότητα και την
πραγματικότητα, μέσω μετουσιώσεων των παραστάσεων σε αντικείμενα
τα οποία δεν είναι πια ιδιωτικά φανταστικά αντικείμενα, μα κοινωνικά
αντικείμενα, που η ύπαρξη τους είναι νοητή μόνο σαν ύπαρξη κοινωνική
και θεσμισμένη, όπως η γλώσσα, τα εργαλεία, οι κανόνες. Στα
αντικείμενα αυτά υπάρχουν ισοδυναμίες αλλά και
συμπληρωματικότητες, δεν είναι απομονωμένα και μεμονωμένα, αλλά
σχηματίζουν αναγκαστικά ένα σύστημα συνεκτικό, που λειτουργεί. Αυτό
είναι κάτι που το ασυνείδητο δεν θα μπορούσε ποτέ να παράξει .Αυτό
αποτελεί το κοινωνικό φαντασιακό στοιχειό, τη θεσμίζουσα κοινωνία.
Με τη διαδικασία αυτή στη οποία πάντα ενυπάρχει το στοιχείο της βίας η
ψυχή παραιτείται από τις εγγενείς αξιώσεις της, που κατ' ουσία είναι
αντίθετες με την ίδια τη ύπαρξη και δημιουργεί δευτερεύουσες
οργανώσεις, που προσεγγίζουν τον τρόπο λειτουργίας που απαιτεί η
πραγματικότητα, δηλαδή η κοινωνία. Οι οργανώσεις αυτές αν και
μπορούν τα πάντα, δεν μπορούν να μην παρέχουν ένα νόημα στη ψυχή.
Χωρίς νόημα δεν υπάρχει κοινωνικοποίηση,. Χωρίς νόημα δεν υπάρχει
άνθρωπος.
Το υποκείμενο είναι μια συνεχή δραστηριότητα πάνω σε ένα
αντικείμενο , με το οποίο, -μέσω της δραστηριότητας αυτής-
συγκαθοριζεται. Είναι όμως επίσης ένα υλικό και μεταφορικό σώμα είναι
βλέμμα αλλά και στήριγμα του βλέμματος, σκέψη και δρών σώμα. Είναι
δηλαδή ένα στήριγμα το οποίο δεν εξαντλείται στη βιολογική υπόσταση
αλλά αφορά την ύπαρξη ενός περιεχομένου πάντα ήδη παρόντος και δεν
είναι ίζημα, σκωρία, κώλυμα, ή αδιάφορη ύλη, αλλά ποιητικός όρος
της δραστηριότητας του υποκειμένου. Αυτό το στήριγμα είναι η ένωση
του υποκειμένου και του άλλου (κόσμου), προϊόν και παραγωγός του
εαυτού του και του κόσμου,. Μέσα στο υποκείμενο υπάρχει πάντα το μη
υποκείμενο γεγονός που δημιουργεί τις αντιφάσεις και τα άτοπα της
υποκειμενιστικής φιλοσοφίας.
Φυσικά υπάρχει σαν στιγμή, η δυνατότητα της απόλυτης
ελευθερίας, όμως είναι κενή αφηρημένη και η οποία διαρυγνείεται με
την πρώτη σκέψη, διότι εισάγεται μέσω της σκέψης αυτής ο άλλος εντός
του υποκειμένου.

ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ
ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ

Η εξάλειψη εξ ολοκλήρου του λόγου του άλλου δεν είναι δυνατή

όχι μόνο διότι αυτό είναι ένα έργο ατελείωτο αλλά και διότι ο άλλος
είναι κάθε φορά παρόν στη δραστηριότητα που τον εξαλείφει.

4.ε. ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ ΑΤΟΜΟ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Η αλήθεια του υποκειμένου είναι πάντα μια μέθεξη σε μια αλήθεια

που το υπερβαίνει, η οποία τελικά ριζώνει και ριζώνει το υποκείμενο
μέσα στη κοινωνία και μέσα στην ιστορία τη στιγμή ακριβώς που
πραγματοποιεί την αυτονομία του.
Ακριβώς διότι η αυτονομία δεν είναι μια απλή και καθαρή
εξάλειψη του λόγου του άλλου αλλά επεξεργασία του λόγου του και
όπου ο άλλος, δεν είναι αδιάφορο υλικό,-αλλά υπολογίζεται σε σχέση με
το περιεχόμενο αυτών που λέει-, γίνεται δυνατή μια διυποκειμενικη
δράση χωρίς αυτή να είναι καταδικασμένη να παραμείνει μάταιη, ή να
παραβεί από το γεγονός και μόνο ότι υπάρχει, αυτό που θέτει ως αρχή
της και έτσι μπορεί να υπάρξει μια πολιτική της ελευθερίας και γι αυτό
ακριβώς, δεν είμαστε υποχρεωμένοι να διαλέξουμε ανάμεσα στη σιωπή
και στη χειραγώγηση.
Η αυτονομία αποκτά έτσι κοινωνικές και πολιτικές διαστάσεις.
Δεν μπορούμε να θέλουμε την αυτονομία, χωρίς να την θέλουμε για
όλους και ταυτόχρονα η πραγματοποίηση της, δεν μπορεί παρά να είναι
συλλογικό έργο. Εάν το πρόβλημα της αυτονομίας είναι ότι το
υποκείμενο συναντά μέσα του ένα νόημα που δεν είναι δικό του και που
πρέπει να μετασχηματίσει χρησιμοποιώντας το, αν η αυτονομία είναι
αυτή η σχέση, μέσα στην οποία οι άλλοι είναι πάντοτε παρόντες σαν
ετερότητα και σαν αυτότητα του υποκειμένου, τότε η αυτονομία δεν είναι
νοητή παρά σαν κοινωνικό πρόταγμα και σαν κοινωνική σχέση.

4. στ. ΕΤΕΡΟΝΟΜΙΑ ΑΤΟΜΟ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Η ετερονομία μιας κοινωνίας όπως και του ατόμου εκφράζεται και

οργανώνεται στη σχέση που εγκαθιδρύει με την ιστορία της και την
ιστορία.
Η κοινωνία μπορεί να είναι κολλημένη και να πιστεύει ότι
επαναλαμβάνει το παρελθόν της, είτε να υφίσταται απώλεια μιας
ουσιαστικής σχέσης με το παρελθόν της ,απώλεια δηλαδή του εαυτού
της. Δεν θα υπάρξει ριζικός κοινωνικός μετασχηματισμός μια αυτόνομη
κοινωνία παρά μόνο και χάρη σε μια καινούρια ιστορική συνείδηση η
οποία συνεπάγεται παλινόρθωση της αξίας της παράδοσης και μια άλλη
τοποθέτηση απέναντι σε αυτή την παράδοση, μια αλλά διάρθρωση
ανάμεσα σε αυτή και τα καθήκοντα του παρόντος.

ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ
ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ

Προϋποτίθεται ρήξη με την υποδούλωση στο παρελθόν, ρήξη με

τις ανοησίες της tabula rasa, ρήξη με την μυθολογία της ανάπτυξης, τις
φαντασιώσεις της οργανικής αύξησης, τις αυταπάτες της συσσώρευσης
αγαθών. Στην κατάσταση της αυτονομίας, η θεσμίζουσα κοινωνία
κυριαρχεί στη θεσμισμένη, ενώ στη κατάσταση τής ετερονομίας υσχίει το
αντίθετο.
Κατά αυτό το τρόπο για τον Καστοριάδη το όριο της ανθρώπινης
ελευθερίας δεν συνιστάται στις κάθε λογής μεταφυσικές επιταγές αλλά
στο ίδιο το πρόταγμα της αυτονομίας, στη δυνατότητα να γίνουν
αντικείμενο στοχασμού το αυθαίρετο του νόμου, του θεσμού, της
παράστασης, του νοήματος και των πραγμάτων. Η αυτονομία δεν
θεμελιώνεται ούτε φυσικά, ούτε μεταφυσικά, ούτε ορθολογικά και ούτε
είναι μια αναγκαιότητα, πράγμα αντιφατικό με την ελευθερία.

5. ΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑΣ

Η αυτονομία αναδύεται ως δημιουργία κοινωνικό-ιστορική και

συγκεκριμένα ως πρόταγμα του οποίου στοιχεία εντοπίζονται τόσο στη
αρχαία Ελλάδα σε γενικευμένο επίπεδο όσο και στην νεωτερικότητα στη
δυτική Ευρώπη αλλά χειραγωγούμενου ,σε μεγάλο βαθμό από το
καπιταλιστικό και ορθολογικό φαντασιακό, αλλά επίσης εμφανίζεται σε
όλες τις κοινωνίες και τις ιστορικές περιόδους με την μορφή της
καλλιτεχνικής δημιουργίας.
Στην αρχαία Ελλάδα παρατηρούνται οι δυο απαραίτητες συνθήκες
για την ανάδυση της δημοκρατίας και της αυτονομίας . Αφενός η
πρωταρχική σύλληψη του κόσμου ως μη νοητού και αφετέρου η έλλειψη
υπερβατικής πηγής της σημασίας και του νόμου απελευθέρωσαν τους
Έλληνες και τους επέτρεψαν να δημιουργήσουν τους δικούς τους
θεσμούς μέσα στους οποίους νομοθετούν οι ίδιοι οι άνθρωποι. Και αυτό
συμβαίνει πρώτον μέσα από το αυτονόητο ότι όλοι έχουν λόγο όσο
αφορά το νόμο, αυτονόητο που η επίφαση του σήμερα μπορεί να
θεωρηθεί ψύχωση, και δεύτερο τη συνεχή γένεση ρητών ερωτημάτων
που αμφισβητούν τις θεσμισμένες παραστάσεις για τον κόσμο, τον
άνθρωπο, την κοινωνία και το οποίο είναι η ειδοποιός διαφορά ανάμεσα
στην αυτόνομη και την αυτοδιαχειριζομενη κοινωνία, όπου το πλαίσιο
διαχείρισης τίθεται άπαξ δια παντός.
Το δημοκρατικό πρόταγμα αποτελεί την ατελέσφορη προσπάθεια
να υλοποιηθούν εντός των θεσμών κατά το δυνατόν η ατομική και η
κοινωνική αυτονομία. Με άλλα λόγια είναι αλληλένδετο, τόσο με την
ανάδειξη της ικανότητας της κοινωνίας όσο και με την επιβεβαίωση
αυτής της ικανότητας να αμφισβητήσει τους θεσμούς της και να τους
αλλάξει. Με φιλοσοφικούς όρους η δημοκρατία είναι το καθεστώς της
ανακλαστικής σκέψης. Η δημοκρατία είναι το καθεστώς της δόξας ,της

ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ
ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ

σκεπτόμενης γνώμης και απώτατος στόχος της είναι η φρόνηση η

έμπρακτη σύνεση, και γι' αυτό είναι αναγκασμένη να προσφεύγει στη
ψήφο και να αποδέχεται τη γνώμη της πλειοψηφιας.
Η γένεση της δημοκρατίας στην αρχαία Ελλάδα σηματοδοτεί
επίσης την γένεση της πολιτικής με την αληθινή έννοια του όρου .Πριν
από αυτό το γεγονός δεν υπάρχει κατά ουσία πολιτική, δεν υπάρχει
συλλογική δράση που αποσκοπεί στη θέσμιση της κοινωνίας ως τέτοιας.
Με την έλευση της δημοκρατίας αναδύεται το πρόβλημα του
αυτοπεριορισμού, των εσωτερικών ορίων , -εφόσον δεν υφίσταται
υπερβατική πηγή δικαίου-,που θα απέτρεπαν την κοινωνία να
καταστραφεί από τον ίδιο της τον εαυτό. Ένα δεύτερο πρόβλημα είναι
αυτό της ισότητας, του ποιοι θεωρούνται ίσοι και τα κριτήρια
συμμετοχής στη αυτοθεσμιζόμενη κοινότητα. Και τα δυο παραπάνω
εγγενή προβλήματα της δημοκρατίας και συνακόλουθα της αυτονομίας
εμπίπτουν στη σφαίρα των δυο διαφορετικών προσεγγίσεων αυτής του
Πλάτωνα, περί αληθείας και αυτής του Αναξίμανδρου και του
Ηρακλείτου, περί δόξης. Η πρώτη συνδέεται με το υπερβατικό και το
αληθινό έξω από ανθρώπους, κοινωνία και ιστορία και η δεύτερη με τη
γνώμη, το νόμο, τη σύμβαση.
Εν μέρει την απάντηση στα παραπάνω προβλήματα στη αρχαία
Αθήνα την έδωσε η ανάπτυξη μιας μορφής τέχνης άκρως πολιτικής, της
τραγωδίας η οποία υπενθύμιζε διαρκώς την αυθαιρεσία των
αποτελεσμάτων των ανθρωπίνων πράξεων και κυρίως του νοήματος
τους, καθώς και την καταστροφή και την θνητότητα η οποία είναι
αναπόφευκτη, αλλά έως ενός σημείου καθορίζεται από τον ίδιο τον
άνθρωπο. Επίσης αναδείκνυε την αδυναμία της γνώσης της απόλυτης
αλήθειας και της ορθολογικής κρίσης, να επωμισθούν το βάρος της
απόφασης σε αντικείμενα που τις υπερβαίνουν. Η δόξα , -η γνώμη που
διαμορφώνεται μέσα και δια του συλλογικού αναστοχασμου-, μπορεί να
αποδώσει καρπούς όσο αφορά τα παραπάνω προβλήματα δηλαδή την
θέσμιση του νόμου των νόμων. Η αυτονομία εξ ορισμού της περιέχει το
σφάλμα. Και δεν θα μπορούσε να ήταν διαφορετικά τα πράγματα διότι
κεντρικό της στοιχειό είναι η αυτοκριτική, και οπού δεν υπάρχει
λογοκρισία η εμφάνιση του λάθους είναι αναπόφευκτη.
Αυτονομία λοιπόν είναι η δυνατότητα να γίνουν λάθη, λάθη τα
οποία εμφανίζονται στο δυτικό πολιτισμό με την απάνθρωπη μορφή είτε
της σφαγής των Μηλίων, είτε τα κρεματόρια, είτε τα γκούλαγκ. Και είναι
λάθη, διότι ακριβώς αναγνωριστήκαν ως τέτοια μέσα από μια
αναστοχαστική κριτική δραστηριότητα και σαφώς διότι υπάρχει το
αναφορο αυτής της κριτικής.
Στο παρελθόν και μέσα από μια ουσιαστική σχέση με αυτό, στο
βαθμό που αποτελεί τη βάση και το στήριγμα του παρόντος και του
μέλλοντος, δεν πρόκειται να βρούμε ένα πρότυπο το οποίο θα

ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ
ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ

μιμηθούμε , ούτε ένα πρότυπο το οποίο θα απαρνηθούμε . Μέσα στο

παρελθόν μπορούμε να εντοπίσουμε τα σπέρματα τα οποία μέσα από τη
πρακτική θα αποδώσουν καρπούς όσο αφορά την ατομική και τη
συλλογική αυτονομία.
Η ανάδυση του προτάγματος της αυτονομίας και η εγκαθίδρυση
μιας αυτόνομης κοινωνίας προϋποθέτει και συνεπάγεται μια διαδικασία
ανθρωπολογικής μετάλλαξης η οποία συνδέεται με την συλλογική δράση
των ανθρώπων και δημιουργεί πολιτική και παιδεία με την ευρύτερη
έννοια του μετασχηματισμού των ατόμων τα οποία συμμετέχουν στο
μετασχηματισμό της κοινωνίας. Η ιδέα της αυτονομίας είναι μια
κοινωνική φαντασιακή σημασία μια πολιτική ιδέα και ένα πολιτικό
βούλεσθαι και πράττειν, που αφορά την θέσμιση της κοινωνίας ως
πολιτικής κοινότητας. Συνεπώς έχει να κάνει με την δική μας συνειδητή
εκλογή και επιλογή, στάση και τοποθέτηση.
Το πρόταγμα της αυτονομίας είναι κατ’ ουσίαν μια ώθηση κριτικής, σε
πνευματικό και πραξιακό επίπεδο, σε κάθε είδους κατεστημένης
εξουσίας και εξέγερση ενάντια σε γραφειοκρατικές και καταπιεστικές
δομές, που αλλοτριώνουν τον άνθρωπο.

6. ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ

6.α. ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΥΠΑΡΞΗ ΚΑΙ ΝΟΜΟΣ

Τα θεμελιώδη περιεχόμενα της ύπαρξης πρέπει να βρίσκονται στο

κέντρο κάθε προγράμματος μετασχηματισμού της κοινωνίας . Κάθε
κοινωνία για τον Καστοριάδη μπορεί να φτάσει στη δημοκρατία που
είναι η μόνη αυτόνομη κοινωνία , αλλά η δημοκρατία δεν μεταδίδεται με
την εξαγωγή μοντέλων, διότι είναι δημιουργία και όχι εμπόρευμα.
Προϋποθέτει την φαντασιακη νοηματοδότηση της μέσα στις υπάρχουσες
συνθήκες και με τα υπάρχοντα μέσα . Αναδημιουργία εκ των έσω και εκ
του μηδενος, και όχι την υιοθέτηση αρχών αξιών και νόμων. Η
δημοκρατία όπως και το έργο τέχνης, ή είναι αυτό που είναι, νέα μορφή,
δημιουργία, ή είναι μίμηση, δηλαδή τίποτα.
Η υπεράσπιση των δικαιωμάτων του ανθρώπου είναι οπωσδήποτε πολύ
σημαντική υπόθεση, αλλά δεν συνιστά πολιτική. Το να διατείνεσαι ότι σε
ενδιαφέρουν τα ανθρώπινα δικαιώματα και να παραγνωρίζεις εντελώς το
πρόβλημα της οργάνωσης της κοινωνίας δείχνει πλήρη έλλειψη λογικής
συνέπειας
Οι άνθρωποι δεν ξέρουν, πως δημιουργούν, και πως είναι με μια έννοια
ελεύθεροι να δημιουργήσουν τους θεσμούς τους και μπερδεύουν το
γεγονός ότι δεν μπορεί να υπάρξει ανθρώπινη ζωή και κοινωνία χωρίς
θεσμούς και νόμους, με την ιδέα ότι πρέπει να υπάρχει μια υπερβαίνουσα
πηγή εγγυήτρια των θεσμών.

ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ
ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ

Μια αυτόνομη κοινωνία, είναι μια κοινωνία που ξέρει πως οι θεσμοί
της είναι δικό της έργο και δικό της προϊόν. Κατά συνεπεία μπορεί να
τους αμφισβητήσει και να τους αλλάξει. Ταυτόχρονα αναγνωρίζει πως
δεν μπορούμε να ζήσουμε δίχως νόμους.
Αυτονομία δεν θα πει ηδονική εκπλήρωση επιθυμιών , ένα κάνω ότι
θέλω και όποτε το θέλω. Ο όρος είναι σύνθετος με βασικό συστατικό
την έννοια του νόμου των κανόνων.
Η Επιθυμία δεν μπορεί να είναι μια κοινωνική δύναμη, και για να γίνει
τέτοια πρέπει να μεταβολιστεί να πάψει πλέον να είναι επιθυμία. Με την
αληθινή έννοια του όρου την ασυνείδητη επιθυμία, πρόκειται για ένα
τέρας αντικοινωνικό και μάλιστα ακοινωνικό. Το βασίλειο της επιθυμίας
είναι σε αυτό το επίπεδο μετουσίωσης ,αντίθετο με την έννοια της
κοινωνίας, συνεπώς και του ανθρώπου, ενώ σε πρωταρχικό επίπεδο η
επιθυμία με τον σχηματισμό της, περιλαμβάνει και την ικανοποίηση της,
πράγμα που αντιτίθεται στην ίδια την βιολογική ύπαρξη . Η σταδιακή
κοινωνικοποίηση της ψυχής, μετουσιώνει την αρχέγονη επιθυμία και
καθιστά δυνατή την επιβίωση και την ανθρωποποίιηση.
Τίποτα δεν είναι δυνατόν να προχωρήσει χωρίς κανόνες . Το ζήτημα
είναι ποιος θεσπίζει τους κανόνες, με τους οποίους θεσμίζονται οι
κοινωνίες. Ο μη έλεγχος της τύχης μας, η παραδοχή και συμμόρφωση με
τον νόμο, που άλλοι και ουσιαστικά ανεξέλεγκτα διαμορφώνουν και
επιβάλλουν. είναι η εξακολουθητική αδυναμία των ανθρώπινων
κοινωνιών και ενδεχομένως όλων των συλλογικοτητων να
συνειδητοποιήσουν την αυτοθεσμιση τους. Οι άνθρωποι, ενώ είναι οι
ίδιοι αυτοί, που συγκροτούνται σε πολιτικές κοινότητες, αυτοί και όχι
κάποιοι άλλοι φτιάχνουν και ευθύνονται για την ιστορία τους,
αισθάνονται ανήμποροι να επωμισθούν την ευθύνη της ρύθμισης των
σχέσεων τους. Η αυτοθεσμιση είναι μια de facto πραγματικότητα, όμως η
συνειδητοποίηση της είναι εξαιρετικά δύσκολη.

6.β. ΑΤΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΣΥΛΛΟΓΙΚΗ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ

Αυτόνομο άτομο είναι αυτό που μπορεί με επίγνωση να αλλάζει την

ζωή του. Αυτό δεν σημαίνει ότι είναι κύριος της ζωής του, διότι από την
μια δεν μπορεί να εξαλείψει το ασυνείδητο του και από την άλλη να
εξαφανίσει το γεγονός ότι ανήκει σε μια κοινωνία. Μπορεί ομως να
αλλάξει την σχέση του με το ασυνείδητο, ακριβώς με την
συνειδητοποίηση της επίδρασης του, σαν μιας μορφής ατομικής ιστορίας
που προσδιορίζει το μέλλον, μόνο στο βαθμό που καταφέρνει να
αποκρύβεται. Από την άλλη υπάρχει ο κοινωνικός νόμος στο οποίο
υπακούει το άτομο, είτε τον θεωρεί σωστό είτε όχι, γιατί σαν μέλος της
κοινότητας οφείλει να τον υπακούσει, διότι ο νομός εκφράζει την
βούληση της πλειοψηφιας.

ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ
ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ

Η δημοκρατία που μπορεί να οριστεί σαν το καθεστώς συλλογικού

αναστοχασμού, εκφράζεται μέσα από την αγορά, δηλαδή ένα
δημόσιο/ιδιωτικό χώρο ανοιχτό σε όλους και ο οποίος δεν υποτάσσεται
στις αποφάσεις της δημόσιας πολιτικής εξουσίας. Μέσα σε αυτό το χώρο
κυριαρχεί ο αυτοστοχασμός, η κριτική και η αυτοκριτική και δεν
αναγνωρίζεται κανένα ταμπού και όριο. Σε αυτό το χώρο οι πολίτες
μπορούν να ασκούν συνεχώς την σκέψη και την κρίση, ώστε να
αποφεύγεται η κυριαρχία των επιδέξιων και των δημαγωγών.
Η σκέψη και η κρίση δεν υφίστανται απλώς, ούτε μεταβιβάζονται,
αλλά αναπτύσσονται μέσα από την άσκηση και η ορθή άσκηση τους
πραγματοποιείται με την διαπαιδαγώγηση, την εκπαίδευση και την
παιδεία, η οποία είναι ακριβώς προσανατολισμένη σε αυτό και όχι στην
κανονικοποίηση, το κομφορμισμό και την εργαλειοποίηση.
Ο χώρος αυτός που αποτελεί το θεμέλιο της αυτονομίας και της
ελευθερίας συνεχώς εξαφανίζεται και αντικαθίσταται από ένα
ομογενοποιημένο χώρο, εμπορικό και τηλεοπτικό. Αντίθετα προς τις
διακηρύξεις και προς τον κυρίαρχο ιδεολογικό λόγο που αναφέρονται
στη δημοκρατία και στη ανοιχτή κοινωνία, ζούμε σε μια μαζικοποιημένη
και χειραγωγημένη κοινωνία και η αντίσταση σε αυτού του είδους την
κοινωνία μειώνεται συνεχώς σε σημείο να διατρέχει τον κίνδυνο, να μην
είναι πλέον διόλου, ιστορικώς, καθοριστική.

6.γ. ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ;

Υπάρχει ανθρώπινη ελευθερία και σε τι συνιστάται; Ελευθερία δεν

σημαίνει να κάνουμε ότι μας κατεβαίνει στο κεφάλι ούτε όπως νόμιζαν
ορισμένοι φιλόσοφοι να δρούμε χωρίς κίνητρα. Ελευθερία σημαίνει κατ’
αρχάς, να έχουμε διαύγεια απέναντι σε αυτό που σκεπτόμαστε και σε
αυτό που κάνουμε. Μπορούμε όμως να είμαστε ελεύθεροι όταν ζούμε
μέσα σε μια κοινωνία και κάτω από τον κοινωνικό νόμο; Μπορούμε
εφόσον συμμετέχουμε στη διαμόρφωση αυτού του νόμου, εφόσον
αποφασίζω ισότιμα μαζί με τους άλλους για τη δημιουργία αυτού του
νόμου και τέλος, εφόσον είμαι σύμφωνος με τον τρόπο που ο νόμος
αυτός θεσπίστηκε.
Η ελευθερία είναι δραστηριότητα, μια δραστηριότητα η οποία
ξέρει τα όρια της, ξέρει να αυτοπεριορίζεται. Η ελευθερία γνωρίζει ότι
όλα μπορεί να τα κάνει αλλά επίσης γνωρίζει ότι δεν πρέπει να τα κάνει
όλα. Αυτό είναι το μεγάλο πρόβλημα της δημοκρατίας και του
ατομικισμού.
Η αυτονομία και η ελευθερία λόγω του θεμελιώδους κοινωνικού
χαρακτήρα των ανθρώπων είναι υποχρεωτικά ατομική και συλλογική.
Μπορώ να είμαι ελεύθερος μέσα σε μια κοινωνία εφόσον
συνδιαμορφωνω τους νόμους της. Πως όμως μπορώ να είμαι ελεύθερος

ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ
ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ

εάν με κυβερνά το ασυνείδητο μου, αφού ούτε γίνεται να το εξαφανίσω

ούτε να το απομονώσω; Μπορώ να είμαι ελεύθερος, εάν διαμορφώσω
μια άλλου είδους σχέση με το ασυνείδητο μου, μια σχέση χάρη στη οποία
θα είμαι σε θέση να ξέρω, στο μέτρο του δυνατού, τι μου συμβαίνει, μια
σχέση που θα μου επιτρέπει να ελέγχω, στο μέτρο του δυνατού, ότι από
το ασυνείδητο μου εκδηλώνεται στη καθημερινή εξωτερική μου
δραστηριότητα.

6.δ. ΕΞΑΤΟΜΙΚΕΥΣΗ

Πρέπει να καταπολεμήσουμε τον μύθο του ανθρώπου που πέφτει

από τον ουρανό η που ξεπετάγεται μέσα από τη γη ολοκληρωμένος πέρα
για πέρα. Πραγματικά πρόσωπα εξατομικευμένα πρόσωπα εμφανίζονται
πράγματι σε σημαντική κλίμακα μονό σε κοινωνίες όπου έχουν
εμφανιστεί ορισμένες δημοκρατικές κινήσεις, καθώς και σε κοινωνίες
που τις διαδέχονται, η που απορρέουν από αυτές . Είναι αδύνατο για
παράδειγμα, να εκλάβει κάποιος, στίχο του Αισχύλου για στίχο του
Σοφοκλή. Και αυτό διότι ανήκουν σε μια κοινωνία όπου τα ανθρώπινα
όντα δεν κατασκευάζονται από τους θεσμούς σε πανομοιότυπες σειρές.
Αυτή η απελευθέρωση αυτή η πραγματική εξατομίκευση του
ατόμου, είναι και αυτή η ίδια, ένα κοινωνικοπολιτικο φαινόμενο στο
οποίο έχουμε δυο διαδικασίες, που αλληλοτροφοδοτουνται . Τα άτομα
που θέλουν να απελευθερωθούν δημιουργούν πιο ελεύθερους θεσμούς
και οι πιο ελεύθεροι θεσμοί, επιτρέπουν στα άτομα να απελευθερωθούν
πραγματικά.
Η σκέψη ότι μπορεί να είναι κανείς ελεύθερος, ανεξαρτήτως τόπου
και χρόνου είναι εντελώς αυταπάτη.

6.ε. ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΤΗ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΗ ΝΟΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ

Οι κοινωνίες προόδευσαν όχι από τις εξισωτικές αρχές αλλά από

τους αγώνες των ανθρώπων. Οι αρχές της ισότητας , της ελευθερίας, της
αδελφοσύνης, κινδυνεύουν να μείνουν κενές νοήματος, αν δεν
ουσιαστικοποιούνται από την πραγματική δραστηριότητα των ανθρώπων.
Η προσπάθεια θεμελίωσης της ελευθερίας, της δικαιοσύνης, της
δημοκρατίας, σε ένα εξωκοινωνικο θεμέλιο, είναι εγγενώς αντινομική,
είναι η ιδία η εκδήλωση της ετερονομίας.
Η ανισότητα οικονομικής εξουσίας μεταφράζεται άμεσα σε
πολιτική εξουσία και έτσι εμποδίζεται η ανάκτηση της από το κοινωνικό
σύνολο. Για τον Καστοριάδη ελευθερία σημαίνει συμμετοχή όλων στη
διαμόρφωση και τη λήψη των αποφάσεων καθώς και την άμεση άσκηση
της εξουσίας.

ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ
ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ

Ισότητα σημαίνει την πλήρη οικονομική και πολιτική ισότητα

όλων διότι χωρίς την οικονομική ισότητα δεν υφίσταται πολιτική
ισότητα.
Η Δημοκρατία συνίσταται στην άμεση συμμετοχή στην άσκηση
της εξουσίας και την εκτέλεση των αποφάσεων.
Δικαιοσύνη είναι αδύνατη χωρίς την πραγματική ισότητα όπως
εννοείται στην άμεση δημοκρατία.
Το προταγμα της αυτονομίας στηρίζεται στη συνειδητή και
αναστοχαστικη επιλογή των ανθρώπων και κυρίως δε στην πράξη τους.
Οι άνθρωποι δεν γέννιουνται ούτε ελεύθεροι ούτε μη ελεύθεροι ούτε ίσοι
ούτε μη ίσοι. Εμείς θέλουμε να είμαστε ελεύθεροι και ίσοι μέσα σε μια
δίκαιη και αυτόνομη κοινωνία.
Κεντρικό σημείο της ισότητας ,( ως προς τη συμμετοχή προς την
πολιτική εξουσία., η οποία αν δεν είναι αναγκασμένη να παραμείνει
τυπική ) είναι η εξίσωση των όρων με τους οποίους οι άνθρωποι μπορούν
να συμμετέχουν ενεργά στη πολιτική εξουσία.
Από αυτό προκύπτει αν όχι με απόλυτο τρόπο ότι δικαιολογείται η
οικονομική ισότητα, πρώτον διότι σε περίπτωση οικονομικών
ανισοτήτων, η συμμετοχή στη πολιτική εξουσία γίνεται απάτη και
δεύτερο και κυριότερο, για το λόγο ότι για να υπάρξει αυτόνομη
κοινωνία πρέπει να εξαλειφθεί η οικονομικοπολιτική νοοτροπία.
Για τον Καστοριάδη το φιλελεύθερο πρόταγμα των ανθρωπίνων
δικαιωμάτων, αποκρύβει τις πολιτικές και ιστορικές ευθύνες μας
μπροστά στην γενικευμένη καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων
και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, με το πρόσχημα ακριβώς του
σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, με ρητορικές περί
ανεξαρτησίας, αυτοπροσδιορισμού, πολιτισμικής ελευθερίας, αυτονομίας
και ελευθερίας, με την φιλελεύθερη εννοιολόγηση τους.
Η ευθύνη αυτή έγκειται στο να μπορούμε να δηλώσουμε ανοικτά πως
εμείς δεν θέλουμε, ούτε εδώ ούτε αλλού, μια κοινωνία, όπου κόβουνε τα
χέρια των κλεφτών και τούτο, βάση μιας εσχάτης και ριζικής πολιτικής
επιλογής, που δεν μπαίνει ζήτημα να την θεμελιώσουμε, μα της οποίας
εμείς, -και αυτό που είμαστε και αυτό που κάνουμε-, είμαστε μάρτυρες
και οι ευθραυστότατοι εγγυητές για την σωτηρία μας και για τον
κολασμό μας.
Η αρνητική πρόσληψη της ελευθερίας και των άλλων
ανθρωπίνων δικαιωμάτων από την φιλελεύθερη ιδεολογία δρα
ανταγωνιστικά και ακυρωτικά έως ένα βαθμό της συλλογικής πολιτικής
ελευθερίας και της αυτονομίας που είναι προϋποθέσεις και εγγυητές της
ιδίας της ανθρώπινης υπόστασης, και χωρίς αυτές , τα δικαιώματα του
ανθρώπου τείνουν να καθίστανται κενά νοήματος.
Εγγενές επακόλουθο της ανθρώπινης κατάστασης σε κατάσταση
ετερονομίας είναι η αλλοτρίωση και ο συνεχής αγώνας των ανθρώπων,

ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ
ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ

να αποτινάξουν την ετερονομία και να γίνουν πολίτες με την έννοια που

ο Καστοριάδης δίνει στον όρο, δηλαδή αυτών που συμμετέχουν στην
κοινωνική δημιουργία και μετασχηματισμό και έχουν πλήρη επίγνωση
του γεγονότος αυτού, όπως αυτό πραγματοποιήθηκε στην αρχαία Ελλάδα
με την άμεση δημοκρατία και η οποία είναι η μοναδική περίπτωση
δημοκρατίας σε αντίθεση με την αντιπροσωπευτική που ο Καστοριάδης
αποκαλεί αντιπροσωπευτική ολιγαρχία.

7. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ

Ο Καστοριάδης αντιλαμβάνεται τον σύγχρονο κόσμο και κυρίως

τον δυτικό κόσμο ότι βρίσκεται σε πολιτικό και πολιτισμικό αδιέξοδο.
Με την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού ο οποίος για τον Καστοριάδη
δεν ήταν παρά ένα είδος ολοκληρωτισμού, αντί να αναδύεται το
προταγμα της αυτονομίας, μέσα από τη διαμόρφωση μιας ουσιαστικής
σχέση με την ιστορία και την κληροδοτημένη σκέψη , ο δυτικός κόσμος
οδηγείται σε μια γενικευμένη ετερονομία. Στις μέρες μας επεκτείνεται το
καπιταλιστικό φαντασιακό αντικαθιστώντας τις χαμένες πολιτικές
ελευθερίες με καταναλωτικές ευκαιρίες, ενώ ταυτόχρονα το ορθολογικό
φαντασιακό κυριαρχεί την σκέψη περικλείοντας τη σε ταυτολογικά και
αντιφατικά σχήματα και οδηγεί σε μια διαρκή αναβολή περιμένοντας το
αύριο οπού η ανάπτυξη μέσω της τεχνοεπιστήμης, νέων πιο
εκλεπτυσμένων και επαρκών εργαλείων, θα δώσει λύσεις στα
προβλήματα του ανθρώπου και της κοινωνίας.
Η επέκταση τόσο του καπιταλιστικού όσο και του ορθολογιστικού
φαντασιακού, είναι βασική προϋπόθεση της βιωσιμότητας τους με αυτή
τη μορφή και τη σημασία που έχουν σήμερα. Επίσης αυτή η επέκταση
μέρα με τη μέρα δημιουργεί δυσλειτουργίες και ασυμβατότητες στο
φυσικό κόσμο και συνεπώς και στο άνθρωπο. Η κυριαρχία τους στην
οικονομία και στη σκέψη αντίστοιχα σηματοδοτεί τη πορεία προς την
καταστροφή του ανθρώπου της κοινωνίας και του φυσικού κόσμου. Η
κληρονομιά μας, το παρελθόν μας, η ιστορία μας, μας κρατάνε δέσμιους
των επιταγών τους.
Για να υπερβούμε τα όρια της κληρονομημένης σκέψης, και να
διαμορφώσουμε μια νέα σχέση με την ιστορία μας με τη κοινωνία μας
και τους εαυτούς μας, απαιτείται να καταλάβουμε ότι η ελευθερία, η
ισότητα, η δικαιοσύνη, η δημοκρατία, δεν είναι έννοιες τις οποίες
μπορούμε να θεμελιώσουμε να κατασκευάσουμε εντός και δια της
θεωρίας αλλά είναι πολιτικές σημασίες που αφορούν τη θέσμιση της
κοινωνίας όπως θα τη θέλαμε και η οποία εξαρτάται από το ποιείν/
πράτειν του ανθρώπου. Η θέσμιση δεν αποτελείται από έννοιες τις οποίες
κατασκευάζουμε και μετά τις εφαρμόζει τις πραγματοποιεί η κοινωνία. Η

ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ
ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ

ιδία η κοινωνία και οι άνθρωποι δύνανται να δημιουργήσουν τις

συνθήκες οι οποίες θα επιτρέψουν την ελευθερία και την αυτονομία δεν
είναι η αυτονομία και η δημοκρατία φιλοσοφική, θεωρητική η
επιστημολογική ιδέα αλλά πολιτική και κοινωνική.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ
ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ

ΚΟΡΝΗΛΙΟΣ ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ

1.ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ-ΠΟΛΙΤΙΚΗ-ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ (ΥΨΙΛΟΝ/ΒΙΒΛΙΑ)

2.ΕΙΜΑΣΤΕ ΥΠΕΥΘΗΝΟΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΑΣ (ΠΟΛΙΣ)

3.ΚΑΙΡΟΣ (ΥΨΙΛΟΝ / ΒΙΒΛΙΑ)

4.ΤΑ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΑ ΤΟΥ ΛΑΒΥΡΙΝΘΟΥ (ΥΨΙΛΟΝ / ΒΙΒΛΙΑ)

5.Η ΦΑΝΤΑΣΙΑΚΗ ΘΕΣΜΙΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ (ΚΕΔΡΟΣ)

6.ΠΑΡΑΘΥΡΟ ΣΤΟ ΧΑΟΣ (ΥΨΙΛΟΝ / ΒΙΒΛΙΑ)

7. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΑ – ΑΠΟ ΤΟΝ ΟΜΗΡΟ ΣΤΟΝ

ΗΡΑΚΛΕΙΤΟ (ΚΡΙΤΙΚΗ)

ΔΙΑΛΕΚΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ