Жнива скорботи

ÆÍÈÂÀ ÑÊÎÐÁÎÒÈ
ÐÀÄßÍÑÜÊÀ ÊÎËÅÊÒÈÂIÇÀÖIß I ÃÎËÎÄÎÌÎÐ
ÐÎÁÅÐÒ ÊÎÍÊÂÅÑÒ
16 ÷åðâíÿ 2003 ð.
ÁÁÊ 63.3 (4ÓÊÐ)614
Ê64
Ðîáåðò Êîíêâåñò
ÊÎËÅÊÒÈÂIÇÀÖIß I ÃÎËÎÄÎÌÎÐ
ÊÈÂ ËÈÁIÄÜ
1993
Ïåðåêëàäåíî çà âèäàííÿì:
Robert Conquest.
THE HARVEST OF SORROW:

SOVIET COLLECTIVIZATION AND THE TERROR-FAMINE.
New York; Oxford.
Oxford University Press, 1986
Ãîëîâíà ðåäàêöiÿ ëiòåðàòóðè ç äóõîâíîãî âiäðîäæåííÿ Óêðà¨íè
òà iñòîðè÷íî-ôiëîñîôñüêèõ íàóê
Ãîëîâíèé ðåäàêòîð Ñâiòëàíà Ãîëîâêî
Ëiòåðàòóðíà îáðîáêà òà ðåäàãóâàííÿ
Ñåðãiÿ Âàñèëü÷åíêà,
Îëåêñàíäðà Âiòðó÷åíêà,
Þðiÿ Ìåäþêà
0503020500-092
Ê ÁÇ-19-6-93
224-93
ISBN 5-325-00461-1
(c) Robert Conquest, 1986
(c) Ðîáåðò Êîíêâåñò, 1993

Êîëåêòèâiçàöiÿ i ãîëîäîìîð 1929-1933 ðîêiâ öÿ ÷è íå íàéæàõëèâiøà ñîöiàëüíà êàòà-
ñòðîôà íàøîãî ñòîëiòòÿ ïðèçâåëà äî áiëüøèõ æåðòâ, íiæ ïåðøà ñâiòîâà âiéíà. Òî é áóëà
ñïðàâæíÿ âiéíà ðàäÿíñüêîãî ðåæèìó ïðîòè âëàñíîãî íàðîäó, âiäëóííÿ ÿêî¨ ÷óòíî é äîòåïåð.
Æíèâà ñêîðáîòè ïåðåêîíëèâà ñïðîáà âiäòâîðèòè äëÿ øèðîêîãî çàãàëó ÿêîìîãà ïîâ-
íiøó êàðòèíó öi¹¨ òðàãåäi¨. Àâòîð êíèæêè îäèí iç íàéâiäîìiøèõ çàõiäíèõ äîñëiäíèêiâ
ðàäÿíñüêî¨ iñòîði¨ Ðîáåðò Êîíêâåñò íàïèñàâ ¨ ¨ òîäi, êîëè íå òiëüêè â êîëèøíüîìó ÑÐÑÐ,
à é áàãàòüìà íà Çàõîäi íå âèçíàâàâñÿ íàâiòü ñàìèé ôàêò ãîëîäîìîðó.
II
ÂÈÄÀÍÍß ÖI ÊÍÈÃÈ

ÇÄIÉÑÍÅÍÎ ÍÀ ÏÐÎÏÎÇÈÖIÞ
ÒÀ ÇÀ ÑÏÐÈßÍÍß
ÊÐÀÉÎÂÎÃÎ ÊÎÌIÒÅÒÓ
ÂØÀÍÓÂÀÍÍß ÆÅÐÒÂ
ÃÎËÎÄÎÌÎÐÓ
Â ÓÊÐÀÍI
1933 ð.
(ÑØÀ)
III
FAMINE-33
AMERICAN COMMITTEE
TO HONOR UKRAINE'S VICTIMS
ÊÐÀÉÎÂÈÉ ÊÎÌIÒÅÒ
ÂØÀÍÓÂÀÍÍß ÆÅÐÒÂ
ÃÎËÎÄÎÌÎÐÓ Â ÓÊÐÀÍI 1933p.
ÏÎ×ÅÑÍI ×ËÅÍÈ ÊÎÌIÒÅÒÓ:
Éîãî Ñâÿòiñòü Ìñòèñëàâ I,
Ïàòðiàðõ Êè¨âñüêèé i Âñi¹¨ Óêðà¨íè

Óêðà¨íñüêà Àâòîêåôàëüíà Ïðàâîñëàâíà Öåðêâà
Âèñîêîïðåîñâÿùåííiøèé Âëàäèêà Êîíñòàíòèí,
Ìèòðîïîëèò
Óêðà¨íñüêà Ïðàâîñëàâíà Öåðêâà ó ÑØÀ
Âèñîêîïðåîñâÿùåííiøèé Âëàäèêà Ñòåôàí Ñóëÿê,
Ìèòðîïîëèò-Àðõi¹ïèñêîï
Óêðà¨íñüêà Êàòîëèöüêà Àðõi¹ïàðõiÿ Ôiëàäåëüôi¨
Âèñîêîïðåîñâÿùåííiøèé Âëàäèêà Àíòîíié,
Àðõi¹ïèñêîï
Óêðà¨íñüêà Ïðàâîñëàâíà Àðõi¹ïàðõiÿ Íüþ-Éîðêà i Âàøèíãòîíà
Ïðåîñâÿùåííèé Âëàäèêà Âàñèëié Ëîñòåí,
ïèñêîï
Óêðà¨íñüêà Êàòîëèöüêà ïàðõiÿ Ñòåìôîðäñüêà
Ïðåîñâÿùåííèé Âëàäèêà Iííîêåíòié Ëîòîöüêèé,
ïèñêîï
Óêðà¨íñüêà Êàòîëèöüêà ïàðõiÿ ×èêàãî
Ïðåîñâÿùåííèé Âëàäèêà Ðîáåðò Ìîñêàëü,
ïèñêîï
Óêðà¨íñüêà Êàòîëèöüêà ïàðõiÿ Ïàðìè
Ïðåîñâÿùåííèé Âëàäèêà Âîëîäèìèð Ïàñêà,
ïèñêîï-Ïîìi÷íèê
Óêðà¨íñüêà Êàòîëèöüêà Àðõi¹ïàðõiÿ Ôiëàäåëüôi¨
IV
Ïðåîñâÿùåííèé Âëàäèêà Âñåâîëîä,
ïèñêîï
Óêðà¨íñüêà Ïðàâîñëàâíà Öåðêâà â Àìåðèöi,
Âñåëåíñüêèé Ïàòðiàðõàò
Ïàñòîð Âîëîäèìèð Äîìàøîâåöü,
Ãîëîâà
Âñåóêðà¨íñüêå âàíãåëüñüêî-Áàïòèñòñüêå Áðàòñòâî
Äîñòîéíèé Îëåã Áiëîðóñ,
Ïîñîë Óêðà¨íè ó ÑØÀ
Äîñòîéíèé Âiêòîð Áàòþê,
Ïîñòiéíèé ïðåäñòàâíèê Óêðà¨íè â 00Í
Øàíîâàíèé Áiëÿ Áðåäëi,
Øàíîâàíèé Àëëîíñå Ì. Ä'Àìàòî,
Øàíîâàíèé Äåííiñ Äå Êîí÷iíi
Ñåíàò ÑØÀ
Øàíîâàíèé Áåíäæàìåí À. Ãiëìàí

Ïàëàòà Ïðåäñòàâíèêiâ Êîíãðåñó ÑØÀ
Äîêòîð Äæåéìñ Ìåéñ

V
ÑÊËÀÄ ÄIËÎÂÎÃÎ ÊÎÌIÒÅÒÓ:
Ãîëîâà Òàðàñ Ãóí÷àê

Åêçåêóòèâíèé Çàñòóïíèê Ãîëîâè âãåí Ôåäîðåíêî,
Øêiëüíà ðàäà ïðè ÓÊÊÀ
Çàñòóïíèê Ãîëîâè Àñêîëüä Ëîçèíñüêèé,
Óêðà¨íñüêèé Êîíãðåñîâèé Êîìiòåò Àìåðèêè (ÓÊÊÀ)
Çàñòóïíèê Ãîëîâè Àíäðié Øåâ÷åíêî,
Óêðà¨íñüêî-Àìåðèêàíñüêà Êîîðäèíàöiéíà Ðàäà (ÓÀÊÐ)
Çàñòóïíèê Ãîëîâè Ìàðòà Äàíèëþê,
Ñîþç Óêðà¨íîê Àìåðèêè (ÑÓÀ)
Êîðåñïîíäåíöiéíèé Ñåêðåòàð Ïåòðî Ìàòiÿøåê (ÓÊÊÀ)
Ïðîòîêîëÿðíèé Ñåêðåòàð Âàðâàðà Áà÷èíñüêà (ÑÓÀ)
Ôiíàíñîâèé Ðåôåðåíò ßðîñëàâ Îáåðèøèí,
Òîâàðèñòâî Ñàìîïîìi÷
Çàñòóïíèê Ôiíàíñîâîãî Ðåôåðåíòà Îðåñò Ãëþò,
Òîâàðèñòâî Óêðà¨íñüêèõ Iíæåíåðiâ Àìåðèêè (ÒÓIÀ)
×ËÅÍÈ ÊÎÌIÒÅÒÓ:
Iðèíà Êóðîâèöüêà, Îðãàíiçàöiÿ Óêðà¨íñüêî¨ Ìîëîäi Ïëàñò
Êîðíåëü Âàñèëèê, Ñïiëêà Óêðà¨íñüêî¨ Ìîëîäi (ÑÓÌ)
Âîëîäèìèð Ïðîöèê (ÓÀÊÐ) Ðîêñîëÿíà Ëîçèíñüêà, Îá'¹äíàííÿ Æiíîê Îáîðîíè ×îòèðüîõ
Ñâîáiä Óêðà¨íè (ÎÆÎ×ÑÓ)

Ìàðiÿí Êîöü
Îëåêñà Êàëèííèê, Ñîþç Âèçâîëåííÿ Óêðà¨íè (ÑÂÓ)
Äàðiÿ Ñòåïàíÿê, Óêðà¨íñüêà Æiíî÷à Äîïîìîãîâà Îðãàíiçàöiÿ
Ñòåôàíiÿ Êîñîâè÷, Ïëàñò
Ëiäà ×îðíà-Ìàòiÿøåê, ÓÊÊÀ
âãåí Ãàíîâñüêèé, Îðãàíiçàöiÿ Îáîðîíè ×îòèðüîõ Ñâîáiä Óêðà¨íè (ÎÎ×ÑÓ)
Âîëîäèìèð Ìàçóð, Óêðà¨íñüêà Íàðîäíà Ïîìi÷ (ÓÍÏ)
Áîãäàí Ìîðîç, ÓÍÏ

VI
×àñòèíó òèðàæó êíèãè ïåðåäàíî áåçêîøòîâíî áiáëiîòåêàì, íàâ÷àëüíèì

çàêëàäàì, âiéñüêîâèì ÷àñòèíàì òà iíøèì îðãàíiçàöiÿì â Óêðà¨íi çàâäÿêè
áëàãîäiéíèöüêèì êîøòàì, ÿêi íàäàëè:
Óêðà¨íñüêà Êðåäèòiâêà Ñàìîïîìi÷ ó Íüþ-Éîðêó

Êîîðäèíàöiéíèé Êîìiòåò Äîïîìîãè Óêðà¨íi
Óêðà¨íñüêèé Íàðîäíèé Ñîþç
Òîâàðèñòâî Ñàìîïîìi÷ ó Ïàñåíêó, Íüþ-Äæåðñi
Óêðà¨íñüêà Ïðàâîñëàâíà Êðåäèòiâêà ó Íüþ-Éîðêó
Áàíê Ïåâíiñòü ó ×èêàãî, Iëëiíîéñ
Áà÷èíñüêi Ìàðiÿ òà Þëiÿí
Çëó÷åíèé Óêðà¨íñüêî-Àìåðèêàíñüêèé Äîïîìîãîâèé Êîìiòåò
Êîìiòåò Äîïîìîãè Óêðà¨íi ó Öåíòðàëüíîìó Íüþ-Äæåðñi
Êîöü Iâàííà i Ìàðiÿí
Êðåäèòiâêà ÑÓÌó â Éîíêåðñ, Íüþ-Äæåðñi
Ëîçèíñüêi Ðîêñîëÿíà é Àñêîëüä Îðãàíiçàöiÿ Îáîðîíè ×îòèðüîõ Ñâîáiä Óêðà¨íè
Ñîþç Óêðà¨íñüêèõ Êàòîëèêiâ Ïðîâèäiííÿ
Ñïiëêà Óêðà¨íñüêî¨ Ìîëîäi ó ÑØÀ (ÑÓÌ)
Òîâàðèñòâî Ñàìîïîìi÷. Ãîëîâíà Óïðàâà ó ÑØÀ
Óêðà¨íñüêà Íàðîäíà Ïîìi÷
Óêðà¨íñüêèé Áðàòñüêèé Ñîþç
Óêðà¨íñüêèé Êîíãðåñîâèé Êîìiòåò Àìåðèêè
Óêðà¨íñüêî-Àìåðèêàíñüêà Êîîðäèíàöiéíà Ðàäà
Âèäàâíèöòâî Ëèáiäü ïðè Êè¨âñüêîìó óíiâåðñèòåòi

iì. Òàðàñà Øåâ÷åíêà
Ãîëîâíå ïiäïðè¹ìñòâî ðåñïóáëiêàíñüêîãî âèðîáíè÷îãî îá'¹äíàííÿ Ïîëiãðàôêíèãà
VII
Êîíêâåñò Ðîáåðò
Ðàäÿíñüêà êîëåêòèâiçàöiÿ i ãîëîäîìîð
Õóäîæí¹ îôîðìëåííÿ Iâàíà Ãàâðèëþêà
Õóäîæíié ðåäàêòîð Îëåêñié Ãðèãið
Òåõíi÷íèé ðåäàêòîð âãåí Ðóáëüîâ
Êîðåêòîðè Ìàðiÿ õëàêîâà,
Àíãåëiíà Äðîææèíà, Àëëà Áàðàç
2
Çìiñò
0 ÂIÄ ÀÂÒÎÐÀ 5
I ÃÎËÎÂÍI Ó×ÀÑÍÈÊÈ ÏÎÄI: ÏÀÐÒIß, ÑÅËßÍÈ, ÍÀÖIß 13
1 Ñåëÿíñòâî òà ïàðòiÿ 17
2 Óêðà¨íñüêèé íàðîä i ëåíiíiçì 27
3 Ðåâîëþöiÿ, ñåëÿíñüêà âiéíà òà ãîëîä 1917-1921 ðð. 41
4 Ïàòîâà ñèòóàöiÿ 1921-1927 ðð. 53
II ÓÄÀÐ ÏÎ ÑÅËßÍÑÒÂÓ 75
5 Êîëiçi¨ 1928-1929 ðð. 77
6 Äîëÿ êóðêóëÿ 99
7 Ïðèñêîðåíà êîëåêòèâiçàöiÿ òà ¨ ¨ êðàõ ó ñi÷íi-áåðåçíi 1930 ð. 119
8 Êiíåöü âiëüíîãî ñåëÿíñòâà. 1930-1932 ðð. 135
9 Òðàãåäiÿ íàðîäiâ Ñåðåäíüî¨ Àçi¨ òà Êàçàõñòàíó 155
10 Öåðêâè òà íàðîä 163
III ÃÎËÎÄÎÂÈÉ ÒÅÐÎÐ 177
11 Íàðóãà íàä Óêðà¨íîþ â 1930-1932 ðð. 179
12 Ãîëîä ëþòó¹ 185
13 Ñïóñòîøåíà çåìëÿ 211
14 Êóáàíü, Äîí i Âîëãà 221
3
4 ÇÌIÑÒ
15 Äiòè 227
16 Ðå¹ñòð ñìåðòi 237
17 Ïîçèöiÿ Çàõîäó 243
18 Âiäïîâiäàëüíiñòü 253
19 Åïiëîã: íàñëiäêè 259
20 ÑÏÈÑÎÊ ÎÑÍÎÂÍÈÕ ÄÆÅÐÅË 271

Ðîçäië 0
ÂIÄ ÀÂÒÎÐÀ
Ï'ÿòäåñÿò ðîêiâ ïåðåä òèì, ÿê ÿ ïî÷àâ ïèñàòè öi ðÿäêè, Óêðà¨íà òà óêðà¨íñüêi, êîçà-
öüêi é äåÿêi iíøi çåìëi íà ñõiä âiä íå¨ - òåðèòîðiÿ ç ìàéæå ñîðîêàìiëüéîííèì íàñåëåííÿì
- íàãàäóâàëè îäèí âåëè÷åçíèé Áåðãåí-Áåëüçåí
1 . ×âåðòü ñiëüñüêîãî íàñåëåííÿ - ÷îëîâiêiâ,
æiíîê i äiòåé - ïîìåðëè àáî ïîìèðàëè, à ðåøòà áóëè íàñòiëüêè âèñíàæåíèìè, ùî íå ìàëè
íàâiòü ñèë õîâàòè ñâî¨õ ðîäè÷iâ i ñóñiäiâ. I òàê ñàìî ÿê i â Áåðãåí-Áåëüçåíi, äîáðå âãîäîâàíi
ñïiâðîáiòíèêè ÄÏÓ é ïàðòiéíi ÷èíîâíèêè íàãëÿäàëè çà ñâî¨ìè æåðòâàìè. Òî áóâ àïîãåé
ðåâîëþöi¨ çãîðè,- òàê Ñòàëií íàçèâàâ öi ïîäi¨, ïiä ÷àñ ÿêèõ âií ðàçîì çi ñâî¨ìè ïîïëi÷íè-
êàìè ïðèäóøóâàâ äâà åëåìåíòè, ùî ââàæàëèñÿ çàïåêëèìè âîðîãàìè òîäiøíüîãî ðåæèìó:
ðàäÿíñüêå ñåëÿíñòâî â öiëîìó òà óêðà¨íñüêèé íàðîä.
Ñòðîê ó ï'ÿòäåñÿò ðîêiâ - äîñèòü òðèâàëèé ó ðîçâèòêó ÿêî¨ñü äåðæàâíî-ïîëiòè÷íî¨ ñè-
ñòåìè, àëå íå òàêèé óæå é äîâãèé ç òî÷êè çîðó ëþäñüêîãî æèòòÿ. ß çíàéîìèé iç ÷îëîâiêàìè
òà æiíêàìè, êîòði â äèòÿ÷îìó àáî é íàâiòü äîðîñëîìó âiöi ïåðåæèëè îïèñóâàíi íèæ÷å ïîäi¨.
×èìàëî ç íèõ âiä÷óâà¹ êîìïëåêñ ïðîâèíè - iððàöiîíàëüíå ïî÷óòòÿ ñîðîìó çà òå, ùî ¨ì
ñóäèëîñÿ âèæèòè, òîäi ÿê ¨õíi äðóçi, áàòüêè, áðàòè é ñåñòðè ïîìåðëè (òàêå ïî÷óòòÿ òðàïëÿ-
¹òüñÿ i â òèõ, õòî âèéøîâ æèâèì iç íàöèñòñüêèõ òàáîðiâ ñìåðòi).
Iñíó¹ é iíøèé ðiâåíü ëþäñüêîãî âèìiðó òîãî÷àñíèõ ïîäié: äëÿ áàãàòüîõ ÷ëåíiâ ïðàâëÿ÷î¨
êðåìëiâñüêî¨ âåðõiâêè âîíè áóëè ëèøå ÷àñòèíîþ çâè÷àéíîãî ïîëiòè÷íîãî äîñâiäó. Òàê ñàìî
÷àñòèíîþ ñüîãîäíiøíüîãî ðàäÿíñüêîãî óñòðîþ çàëèøà¹òüñÿ ñèñòåìà, çàïðîâàäæåíà â 30-òi
ðîêè íà ñåëi, à âiä ìåòîäiâ, óæèâàíèõ ïðè ¨ ¨ ñòâîðåííi, íå âiäìîâëÿþòüñÿ é äîòåïåð, - õiáà
ùî çà âèíÿòêîì òèõ, ïîòðåáà â êîòðèõ âiäïàëà ñàìà ïî ñîái.
* * *
Ïîäi¨, âèñâiòëþâàíi â öié êíèçi, â óçàãàëüíåíîìó âèãëÿäi ìîæíà ïðåäñòàâèòè òàê. Ó

1929-1932 ðð. êîìóíiñòè÷íà ïàðòiÿ ïiä êåðiâíèöòâîì Ñòàëiíà ç ïðè÷èí, ÿêi ðîçêðèâàòèìó-
òüñÿ äàëi, çàâäàëà ïîäâiéíîãî óäàðó ðàäÿíñüêîìó ñåëÿíñòâó, - éäåòüñÿ ïðî ðîçêóðêóëþâàííÿ
é êîëåêòèâiçàöiþ. Ðîçêóðêóëþâàííÿ îçíà÷àëî, ïî ñóòi, ôiçè÷íå çíèùåííÿ àáî äåïîðòàöiþ íà
Ïiâíi÷ ìiëüéîíiâ ñåëÿí ðàçîì ç ¨õíiìè ðîäèíàìè. Îôiöiéíî ðîçêóðêóëåííþ ïiääÿãàëè íàé-
çàìîæíiøi ñåëÿíè, íà äiëi æ éîãî æåðòâàìè ñòàëè íàéâïëèâîâiøi é íàéíåïîêiðíiøi, - òi, õòî
íå ïîãîäæóâàâñÿ ç ïîëiòèêîþ ïàðòi¨. Ùî æ äî êîëåêòèâiçàöi¨, òî ¨ ¨ ìåòà ïîëÿãàëà â öiëêîâè-
òié ëiêâiäàöi¨ ïðèâàòíîãî çåìëåâîëîäiííÿ é êîíöåíòðàöi¨ ðåøòè ñåëÿíñòâà â êîíòðîëüîâàíèõ
1
Íàçâà ãiòëåðiâñüêîãî êîíöòàáîðó. - Ðåä.
6 ÂIÄ ÀÂÒÎÐÀ
áiëüøîâèêàìè êîëåêòèâíèõ ãîñïîäàðñòâàõ. Ðåàëiçàöiÿ öèõ ïëàíiâ ñïðè÷èíÿëàñÿ äî ìiëü-

éîííèõ æåðòâ, ãîëîâíèì ÷èíîì ñåðåä äåïîðòîâàíèõ, àëå òàêîæ i ñåðåä òèõ, õòî çàëèøàâñÿ
íà ñâî¨é áàòüêiâùèíi (íàïðèêëàä, ó Êàçàõñòàíi).
Ïiñëÿ öüîãî, â 1932-1933 ðð., ñòàëîñÿ òå, ùî ìîæíà îõàðàêòåðèçóâàòè ÿê òåðîð ãîëî-
äîì (àáî, ÿê ùå êàæóòü,- ãîëîäîìîð) ïðîòè êîëåêòèâiçîâàíèõ ñåëÿí Óêðà¨íè òà çíà÷íî¨
÷àñòèíè çàñåëåíî¨ óêðà¨íöÿìè Êóáàíi (ðàçîì iç äåÿêèìè ðåãiîíàìè Ïîäîííÿ é Ïîâîëæÿ),
çäiéñíþâàíèé øëÿõîì óñòàíîâëåííÿ äëÿ íèõ àæ íàäòî âåëèêèõ, íåïîñèëüíèõ íîðì õëiáî-
çäà÷i, âèëó÷åííÿ äî îñòàíêó õàð÷iâ, à òàêîæ óæèòòÿ çàõîäiâ, àáè æåðòâè ãîëîäó íå äiñòàëè
äîïîìîãè ççîâíi,- íàâiòü ç iíøèõ ðàéîíiâ ÑÐÑÐ. Öÿ àêöiÿ, çíà÷íî çãóáíiøà äëÿ æèòòÿ, íiæ
ïîïåðåäíÿ (1929-1932), ñóïðîâîäæóâàëàñÿ ìàñîâèìè ïîãðîìàìè óêðà¨íñüêî¨ êóëüòóðè, iíòå-
ëiãåíöi¨ é öåðêâè. Óÿâíó âïåðòiñòü óêðà¨íñüêèõ ñåëÿí, êîòði íå çäàâàëè çåðíà (ÿêîãî âîíè
íå ìàëè), íåäâîçíà÷íî ðîçöiíþâàëè ÿê íàöiîíàëiçì. Âñå öå ïîâíiñòþ âiäïîâiäàëî òâåð-
äæåííþ Ñòàëiíà, ùî íàöiîíàëüíà ïðîáëåìà ¹ çà ñâî¹þ ñóòòþ ñåëÿíñüêîþ ïðîáëåìîþ. Òîæ
óêðà¨íñüêèé ñåëÿíèí òåðïiâ ïîäâiéíî - i ÿê ñåëÿíèí, i ÿê óêðà¨íåöü.
Îòæå, â óêðà¨íñüêié ïîëiòèöi êîìïàðòi¨ ÷iòêî ïðîñòåæóâàëèñÿ äâà ìîìåíòè: ç îäíîãî
áîêó, áîðîòüáà ïðîòè ñåëÿíñòâà âçàãàëi, à ç iíøîãî - ïðîòè íàöiîíàëüíî¨ ñàìîñâiäîìîñòi
ìiñöåâîãî íàñåëåííÿ. Àëå ïåðø íiæ ðîçïîâiñòè ïðî ïåðåáiã öi¹¨ áîðîòüáè â îáîõ ¨ ¨ ïðîÿ-
âàõ, ìè ïîâèííi ðîçãëÿíóòè ¨ ¨ ïåðåäóìîâè. Öüîìó ïðèñâÿ÷åíà ïåðøà ÷àñòèíà êíèãè. Âòiì,
öåíòðàëüíèì ïóíêòîì íàøî¨ ðîçïîâiäi çàëèøàþòüñÿ ïîäi¨ 1929-1933 ðð. Êiëüêiñòü æåðòâ ó
ñïðàâæíié âiéíi ïðîòè ñåëÿíñòâà, ðîçâ'ÿçàíié òîäi Ñòàëiíèì ó ìåæàõ îäíi¹¨ äåðæàâè, ïåðå-
âèùóâàëà çàãàëüíó êiëüêiñòü çàãèáëèõ ó âñiõ êðà¨íàõ ïiä ÷àñ ïåðøî¨ ñâiòîâî¨ âiéíè. é ùå
îäíà âiäìiííiñòü: ó ðàäÿíñüêîìó âàðiàíòi iç çðîçóìiëèõ ïðè÷èí îçáðî¹íîþ áóëà òiëüêè îäíà
ñòîðîíà, é ìàéæå âñi âòðàòè - ÿê i ñëiä áóëî î÷iêóâàòè â òàêîìó âèïàäêó - ïðèïàëè íà äîëþ
iíøî¨ ñòîðîíè. Áiëüøå òîãî: äî ÷èñëà öèõ æåðòâ íàðiâíi ç ÷îëîâiêàìè ïîòðàïëÿëè é æiíêè,
äiòè òà ëþäè ïîõèëîãî âiêó.
Ïåðøié ñâiòîâié âiéíi ïðèñâÿ÷åíî ñîòíi iñòîðè÷íèõ òà iíøèõ äîñëiäæåíü. Íå ìîæíà òà-
êîæ ñêàçàòè, ùî íåìà¹ ïóáëiêàöié ïðî êîëåêòèâiçàöiþ é ãîëîäîìîð â ÑÐÑÐ, îäíàê ìàéæå
âñi âîíè àáî ìàþòü õàðàêòåð ñóòî äîêóìåíòàëüíîãî âèäàííÿ, àáî àäðåñóþòüñÿ âóçüêèì ñïå-
öiàëiñòàì (äî ðå÷i, ó ñâî¨é ðîáîòi ÿ âåëüìè çàâäÿ÷óâàâ i òèì, é iíøèì ïðàöÿì), iñòîði¨ æ - ó
çâè÷àéíîìó ðîçóìiííi öüîãî ñëîâà - çãàäàíî¨ òðàãåäi¨ ùå íå ñòâîðåíî. Îòæå, ç öi¹¨ òî÷êè çîðó
ìîæíà òâåðäèòè ïðî îðèãiíàëüíiñòü íàøî¨ êíèãè. Àâòîð ïðàãíóâ îçíàéîìèòè ãðîìàäñüêiñòü
Çàõîäó iç ìàñøòàáíèìè ïîäiÿìè, ÿêi ùå çà íàøî¨ ïàì'ÿòi ñòîñóâàëèñÿ ìiëüéîíiâ ëþäåé i
ïðèçâåëè äî ìiëüéîíiâ ñìåðòåé.
Òóò ïîñòà¹ öiëêîì ñëóøíå çàïèòàííÿ: ÿê æå òàê ìîãëî ñòàòèñÿ, ùî öi ïîäi¨ ïðàêòè÷íî
é äîñi çàëèøàþòüñÿ ïîçà óâàãîþ ñâiòîâî¨ ãðîìàäñüêî¨ äóìêè? Íà öå, ãàäà¹ìî, ¹ òðè ãîëîâíi
ïðè÷èíè. Ïî-ïåðøå, âîíè (òîáòî ïîäi¨) àæ íàäòî ðiçíÿòüñÿ âiä ðåàëié ñóñïiëüíî-ïîëiòè÷íîãî
æèòòÿ çàõiäíèõ êðà¨í. Ñàìå ñëîâî ñåëÿíèí ÷óæå é äèâíå äëÿ àìåðèêàíöÿ ÷è àíãëiéöÿ; âîíî
íàãàäó¹ ¨ì äàëåêi êðà¨ àáî äàâíîìèíóëi ÷àñè. Òàê ñàìî iñòîðiÿ ðîñiéñüêîãî ÷è óêðà¨íñüêî-
ãî ñåëÿíñòâà äóæå âiäðiçíÿ¹òüñÿ âiä iñòîði¨ àíãëiéñüêîãî àáî àìåðèêàíñüêîãî ôåðìåðñòâà.
Ïî-äðóãå, Óêðà¨íà íå ñïðèéìà¹òüñÿ çàõiäíîþ ëþäèíîþ ÿê ïîâíîöiííà äåðæàâà - ïîäiáíî,
ñêàæiìî, äî Ïîëüùi, Óãîðùèíè òà íàâiòü Ëèòâè. Â íîâiòíi ÷àñè âîíà ëèøå íà êiëüêà ðîêiâ
çäîáóëà íåçàëåæíiñòü, òà é òî õèòêó i íåïåâíó. Ïðîòÿãîì äâîõ ñòîëiòü Óêðà¨íà çîáðàæàëàñÿ
íà êàðòàõ òiëüêè ÿê ÷àñòèíà Ðîñiéñüêî¨ iìïåði¨ àáî Ðàäÿíñüêîãî Ñîþçó. Äî òîãî æ óêðà¨í-
ñüêà ìîâà ïîðiâíÿíî áëèçüêà äî ðîñiéñüêî¨ (ÿê ãîëëàíäñüêà äî íiìåöüêî¨ ÷è íîðâåçüêà äî
øâåäñüêî¨) é ÷åðåç öå íå ìîæå ñàìà ïî ñîái ñëóãóâàòè ïiäñòàâîþ äëÿ ÿêèõîñü âèñíîâêiâ
ùîäî íàöiîíàëüíî-ïîëiòè÷íî¨ îêðåìiøíîñòi óêðà¨íöiâ (õî÷à çà âiäñóòíîñòi áóäü-ÿêèõ iíøèõ
7
çíàíü ïðî Óêðà¨íó ìîâíó îçíàêó ìîæíà áóëî á âèêîðèñòàòè i â òàêié ÿêîñòi).
Íàðåøòi, ïî-òðåò¹, îäíi¹þ ç íàéñåðéîçíiøèõ ïåðåøêîä íà øëÿõó äî çðîçóìiííÿ òîäiøíiõ
ïîäié â ÑÐÑÐ áóëà çäàòíiñòü Ñòàëiíà òà ðàäÿíñüêèõ îôiöiéíèõ êië âïðàâíî ïðèõîâóâàòè é
ïåðåêðó÷óâàòè ðåàëüíó äiéñíiñòü. (Áiëüøå òîãî: â öüîìó ¨ì ñïðèÿëî ÷èìàëî ïðåäñòàâíèêiâ
Çàõîäó, ùî ç òèõ ÷è iíøèõ ìîòèâiâ ïðàãíóëè îáìàíþâàòè àáî áóòè ââåäåíèìè â îìàíó.) À
íà âèïàäîê, êîëè äåÿêi ç ïðàâäèâèõ ôàêòiâ óñå æ òàêè ïðîñî÷óâàëèñÿ - â çàãàëüíié ôîðìi
- çà êîðäîí, íàïîãîòîâi áóëè âèòðèìàíi â ñóòî ðàäÿíñüêèõ ôîðìóëþâàííÿõ ïîÿñíåííÿ, çà
äîïîìîãîþ ÿêèõ öi ôàêòè íàáèðàëè çîâíi ïðèñòîéíiøîãî âèãëÿäó, à òî é âèïðàâäîâóâàëèñÿ.
Îñîáëèâî iíòåíñèâíî ñòâîðþâàâñÿ ôàëüøèâèé îáðàç åêñïëóàòàòîðà-êóðêóëÿ - çàìîæíîãî,
ìiöíîãî é íåíàâèñíîãî, âiä ÿêîãî ïîçáàâëÿëèñÿ (õàé áè íàâiòü i â òðîõè íåãóìàííèé ñïîñiá)
ÿê âiä âîðîãà ïàðòi¨, ïðîãðåñó é ñåëÿíñüêèõ ìàñ. Íàñïðàâäi æ öÿ ôiãóðà - ÿêùî ïðèéíÿòè, ùî
âîíà âçàãàëi iñíóâàëà â òàêîìó âèãëÿäi - çíèêëà ùå äî 1918 ð., i âiäòîäi ñëîâîì êóðêóëü
íàçèâàëè ñåëÿíèíà - âëàñíèêà äâîõ-òðüîõ êîðiâ àáî íàâiòü áiäíiøîãî (êîëè òîé çà ñâî¨ì
ìàéíîâèì ñòàíîì íå äóæå âiäðiçíÿâñÿ âiä êóðêóëÿ). Àëå íà ÷àñ ãîëîäîìîðó â ñåëàõ íå
çàëèøèëîñÿ âæå é òàêèõ...
Óñi çãàäóâàíi âèùå äi¨ ç áîêó ðàäÿíñüêî¨ âëàäè ñòîñîâíî ñåëÿíñòâà áóëè âçà¹ìîïîâ'ÿçàíi,
õî÷, íà ïåðøèé ïîãëÿä, ëîãi÷íèé çâ'ÿçîê òóò àæ íiÿê íå ïðîñòåæóâàâñÿ. Àäæå ÿêùî ïiä-
õîäèòè äî öèõ äié ëîãi÷íî, ðîçêóðêóëþâàííÿ ìîæíà áóëî çäiéñíþâàòè é áåç êîëåêòèâiçàöi¨
(é ùîñü ïîäiáíå ñïðàâäi ìàëî ìiñöå â 1918 ð.), à êîëåêòèâiçàöiþ - áåç ðîçêóðêóëþâàííÿ
(ÿêðàç íà öüîìó íàïîëÿãàëè äåÿêi êîìóíiñòè) é ïîäàëüøîãî ãîëîäó. Ïðè÷èíè òîãî, ÷îìó
ðåæèì çàâäàâ ñåëÿíàì ñàìå òàêîãî ïîòðiéíîãî óäàðó (ðîçêóðêóëþâàííÿ, êîëåêòèâiçàöiÿ,
ãîëîäîìîð), ðîçêðèâàòèìóòüñÿ äàëi.
* * *
Íàøèì âàæëèâèì i íåîáõiäíèì çàâäàííÿì ¹ ç'ÿñóâàííÿ ñîöiàëüíî-åêîíîìi÷íîãî ïiä ðóí-

òÿ îïèñóâàíèõ ïîäié i çìiñòó ïîâ'ÿçàíèõ iç íèìè âíóòðiøíüîïàðòiéíèõ äîêòðèíàëüíèõ äèñ-
êóñié. Öi ñóïåðå÷êè íå ìàëè ñóòî åêîíîìi÷íîãî õàðàêòåðó, òà âñå æ ÿ íàìàãàâñÿ â ðàçi
ïîòðåáè âèñâiòëþâàòè é åêîíîìi÷íi ïðîáëåìè (ùîïðàâäà, â ìàêñèìàëüíî ñïðîùåíîìó i ñòè-
ñëîìó âèêëàäi). Çâiñíî, áóëî á àæ íàäòî ñìiëèâèì òâåðäèòè, ùî ÷åðåç 50 ðîêiâ öi ïðîáëåìè
ìîæóòü äiñòàòè íàëåæíå çðîçóìiííÿ íàâiòü íà Çàõîäi, äå íàóêà ðîçâèâà¹òüñÿ âiëüíî. Òèì
ìåíøå ¨õ ðîçóìiëè â Ðàäÿíñüêîìó Ñîþçi 20-õ ðîêiâ, äå äîñòóïíi iíôîðìàöiÿ i ñòàòèñòè÷íi
äàíi ïåðåêðó÷óâàëèñÿ i çíà÷íîþ ìiðîþ íå âiäïîâiäàëè äiéñíîñòi, à ïàðòiéíî-åêîíîìi÷íi òåî-
ðåòèêè äîòðèìóâàëèñÿ ïîãëÿäiâ, óæå äàâíî âiäêèíóòèõ ñåðéîçíèìè àêàäåìi÷íèìè êîëàìè.
Àëå ãîëîâíå ïîëÿãàëî â òîìó, ùî êîìóíiñòè áóëè ïåðåêîíàíi: ÿêùî ïðèðîäíi òåíäåíöi¨ ðîç-
âèòêó åêîíîìiêè ñòàþòü íà çàâàäi ñîöiàëiñòè÷íèì ïåðåòâîðåííÿì, ¨õ ìîæíà çäîëàòè ñèëîþ
äåðæàâíèõ äåêðåòiâ.
Îñòàííiì ÷àñîì íåìàëî àñïåêòiâ ïîðóøåíèõ âèùå ïèòàíü áóëî äîñêîíàëüíî âèâ÷åíî çà-
õiäíèìè âèñîêîêâàëiôiêîâàíèìè ôàõiâöÿìè, ÿêi íà âiäìiíó âiä áiëüøîñòi ñâî¨õ ïîïåðåäíèêiâ
íå ñõèëüíi âèøóêóâàòè åêîíîìi÷íó ðàöiîíàëüíiñòü ÷è äîñòîâiðíiñòü îôiöiéíèõ äàíèõ òàì,
äå öüîãî ïðîñòî íå ìîæå áóòè. Âèêîðèñòîâóþ÷è ó ñâî¨é ðîáîòi ¨õíi äîñëiäæåííÿ, ÿ çâàæàâ
íà iñíóâàííÿ ðiçíèõ ïîãëÿäiâ íà òi àáî iíøi ÿâèùà, òîæ ó öié êíèçi â îäíèõ âèïàäêàõ ïðà-
ãíó óíèêàòè ñóïåðå÷ëèâèõ ìîìåíòiâ, à â iíøèõ ïðîïîíóþ àëüòåðíàòèâíi äóìêè ÷è ñòàþ íà
÷èé-íåáóäü áiê (i ïîÿñíþþ ÷îìó). Îäíàê ó êîæíîìó ðàçi âñå öå - íå íàéâàæëèâiøèé åëåìåíò
ìî¹¨ ðîçïîâiäi, i ÿ çîâñiì íå ìàþ íàìiðó çàãëèáëþâàòèñÿ â åêîíîìi÷íi äåòàëi.
Äóæå áàãàòî íàïèñàíî é ïðî iíøå ïèòàííÿ, êîòðå ñòîñó¹òüñÿ âèñâiòëþâàíîãî íàìè ïåði-
îäó: ïðî ôðàêöiéíó áîðîòüáó âñåðåäèíi êîìóíiñòè÷íî¨ ïàðòi¨ i ïðî øëÿõ Ñòàëiíà äî âëàäè.
Âîíî òåæ ïîðóøó¹òüñÿ â äàíié êíèçi, àëå ãîëîâíèì ÷èíîì ó çâ'ÿçêó ç ïîäiÿìè øèðøîãî
ïëàíó, ùî âiäáóâàëèñÿ íà ñåëi Ïðè öüîìó ÿ ðîçãëÿäàòèìó öþ áîðîòüáó íå ç òî÷êè çîðó
iäåîëîãi÷íîãî çìiñòó òèõ ÷è iíøèõ àðãóìåíòiâ ¨ ¨ ó÷àñíèêiâ, à â êîíòåêñòi äiÿëüíîñòi ïàð-
òi¨ ùîäî ïðàêòè÷íîãî çäiéñíåííÿ ñâî¨õ ïëàíiâ. Íà öüîìó ñëiä îñîáëèâî íàãîëîñèòè, àäæå
âíóòðiøíüîïàðòiéíi ñóïåðå÷êè áóëè âèêëèêàíi íå ïðîñòî çâè÷àéíèì ïðàãíåííÿì âëàäè àáî
íàìàãàííÿì áóäü-ùî ïðèäóøèòè âñi àâòîíîìiñòñüêi ñèëè â êðà¨íi, - íå â îñòàííþ ÷åðãó âîíè
áóëè ñïðè÷èíåíi âòiëåííÿì ó æèòòÿ íàáîðó ñîöiàëüíî-åêîíîìi÷íèõ äîêòðèí, øëÿõ äî ðåà-
ëiçàöi¨ ÿêèõ ïðîëÿãàâ ÷åðåç òåðîð i áðåõíþ. ßñíà ði÷, òàêà ïîëiòèêà íå ìîãëà ïðèâåñòè äî
î÷iêóâàíèõ ðåçóëüòàòiâ, îäíàê ÿêùî á i ïðèâåëà, â áóäü-ÿêîìó âèïàäêó öiëêîì ïðèðîäíî
ìàëà âèíèêíóòè äóìêà: ïðèíåñåííÿ òàêèõ æåðòâ â iì'ÿ íiêèì äî öüîãî íå ïåðåâiðåíî¨ äîãìè
¹ ìîðàëüíèì, à òî é ïñèõi÷íèì âiäõèëåííÿì, êîòðå âàæêî ïîÿñíèòè íàâiòü ÿêèìèñü ïiäñâi-
äîìèìè, íåçðîçóìiëèìè äëÿ îòî÷óþ÷èõ ìîòèâàìè. Ç îãëÿäó íà öå áiëüøîâèêàì êîí÷å òðåáà
áóëî îáãðóíòóâàòè ñâîþ ïîëiòèêó - i ïåðåä ñàìèìè ñîáîþ, é ïåðåä ìàñàìè. Îòæå, ó ñâî¨õ
äiÿõ êîìóíiñòè êåðóâàëèñÿ íå ëèøå ìiðêóâàííÿìè îñîáèñòî¨ êàð'¹ðè ÷è îñîáèñòî¨ ïîìñòè
÷è êîðèñòi, - îêðiì óñüîãî iíøîãî, âîíè, ÿê öå òàê ÿñêðàâî ïîêàçàâ Äæ. Îðóåëë ó ñâî¹ìó
ðîìàíi 1984, ðîáèëè âèãëÿä, à ìîæå, íàâiòü âiðèëè â òå, ùî âîíè çàõîïèëè âëàäó ïîïðè
âëàñíå áàæàííÿ é íà êîðîòêèé ÷àñ i ùî îñü òóò, âæå çà ðîãîì, çíàõîäèòüñÿ ðàé, äå ëþäè
áóäóòü âiëüíèìè é ðiâíèìè, îäíàê ó ðåàëüíîìó æèòòi âèõîäèëî, ùî âëàäà - öå íå çàñiá
äîñÿãíåííÿ ìåòè, öå - ñàìà ìåòà.
ßê áè äî âñüîãî öüîãî íå ñòàâèòèñü (ðîçãëÿäàþ÷è, çîêðåìà, ìîòèâàöi¨ äié Ñòàëiíà òà

éîãî ïîïëi÷íèêiâ ÿê çîâíi ñïðèéíÿòíi), â óñÿêîìó ðàçi çðîçóìiëî: íà êîæíîìó ðiâíi ñîöi-
àëiñòè÷íîãî áóäiâíèöòâà ìàéæå íå iñíóâàëî íàâiòü òèõ íåïåâíèõ ðàöiîíàëüíèõ ìîìåíòiâ,
íàÿâíiñòü êîòðèõ iíîäi ïðèïóñêàëè êðèòèêè ñòàëiíiçìó, à ÿêùî âîíè é iñíóâàëè, òî íå âiä-
ïîâiäàëè ðåàëiÿì òîãî÷àñíîãî ñóñïiëüíîãî æèòòÿ.
Çëîâiñíà ïîñòàòü Ñòàëiíà ìàÿ÷èòü íàä óñi¹þ ëþäñüêîþ òðàãåäi¹þ 1930-1933 ðð. Çàâäÿêè
éîìó öÿ åïîõà ïîçíà÷åíà îñîáëèâî âèðàçíèì òàâðîì ëèöåìiðñòâà é ïiäñòóïíîñòi. Âçàãàëi öå
íå îáîâ'ÿçêîâi ñóïóòíèêè òåðîðó, îäíàê ó äàíîìó âèïàäêó áðåõíÿ òà îáëóäà ñóïðîâîäæóâàëè
êîæíèé êðîê âëàäè. Â êàìïàíi¨ ïðîòè ïðàâèõ Ñòàëií àæ äî îñòàííüî¨ ìèòi òàê i íå âèçíàâ,
ùî âií ñàì i ¹ ¨ ¨ îðãàíiçàòîðîì, à êîëè éîãî ïðîòèâíèêè àæ íàäòî ãîëîñíî ïðîòåñòóâàëè,
iøîâ iç íèìè íà êîìïðîìiñ (çâiñíî, òiëüêè íà ñëîâàõ); ïiä ÷àñ ðîçêóðêóëþâàííÿ âií ïîâåð-
òàâ ñïðàâó òàêèì ÷èíîì, íiáèòî íàñïðàâäi iñíóâàâ êëàñ çàìîæíèõ ñåëÿí, êîòðèõ, ìîâëÿâ,
íåçàìîæíi ñåëÿíè ñàìîõiòü âèãàíÿëè ç ¨õíiõ äîìiâîê; ó õîäi êîëåêòèâiçàöi¨ îïðèëþäíåíà
ïîçèöiÿ Ñòàëiíà âèãëÿäàëà òàê, íà÷åáòî âií ðîçöiíþâàâ öå ÿê äîáðîâiëüíèé ðóõ i ââàæàâ,
ùî áóäü-ÿêèé ïðèìóñ ó öié ñïðàâi ¹ ïðèêðèì çáî÷åííÿì âiä éîãî ëiíi¨. À êîëè ñïàëàõíóâ
ãîëîäîìîð 1932-1933 ðð., Ñòàëií ïðîñòî âiäìîâèâñÿ âèçíàòè ôàêò éîãî iñíóâàííÿ...
Íà ñüîãîäíi ìè ìà¹ìî äîñèòü âiäîìîñòåé iç íàéðiçíîìàíiòíiøèõ i çàñëóãîâóþ÷èõ íà äî-

âiðó äæåðåë, ÿêi íå çàëèøàþòü æîäíèõ íåÿñíîñòåé ñòîñîâíî áóäü-ÿêîãî àñïåêòó òîãî÷àñíèõ
ïîäié ó Ðàäÿíñüêîìó Ñîþçi. Öå ñòâîðþ¹ ñïðèÿòëèâi ìîæëèâîñòi äëÿ íàïèñàííÿ ïðàâäèâî¨
iñòîði¨ öi¹¨ òðàãåäi¨.
Ñïðîáó¹ìî ïiäñóìóâàòè é òèïiçóâàòè ôàêòè òà äæåðåëà, ùî ¹ â íàøîìó ðîçïîðÿäæåííi.

Ïåðåäóñiì, íèíi ñòàëà äîñòóïíîþ çíà÷íà ÷àñòèíà ìàòåðiàëiâ, áåçïîñåðåäíüî ïîâ'ÿçàíèõ iç
òèì ïåðiîäîì i çiáðàíèõ çóñèëëÿìè ñóìëiííèõ ðàäÿíñüêèõ äîñëiäíèêiâ. Öi ìàòåðiàëè çðiäêà
òðàïëÿþòüñÿ â ìàñi îôiöiîçíèõ ïèñàíü õðóùîâñüêèõ ÷àñiâ, ïðè÷îìó ÷àñòiøå íà ïî÷àòêó 60-õ
ðîêiâ, íiæ ïiçíiøå
2 . (ßñíà ði÷, ïiñëÿ ïàäiííÿ Õðóùîâà àâòîðè, ÿêi äî öüîãî íàâiòü ó æîðñòêî
2
Äóæå öiííó íàóêîâó ñòàòòþ ïðî ðàäÿíñüêi äæåðåëà âèñâiòëþâàíîãî ïåðiîäó íàïèñàâ ßíóø Ðàäçåéîâ-
9
ðåãëàìåíòîâàíèõ ðàìêàõ ñïðîìîãëèñÿ ïîêàçàòè äåÿêi çëî÷èíè Ñòàëiíà ïðîòè ñåëÿíñòâà,

çàçíàëè íàïàäîê, ïðî ùî äèâ., íàïð.: Ïðàâäà âiä 8 æîâòíÿ 1965 ð., Ñåëüñêàÿ æèçíü
âiä 29 ãðóäíÿ 1965 ð. i 25 ëþòîãî 1966 ð., Êîììóíèñò çà 1967 ð., 1.) Ðàäÿíñüêi â÷åíi
òàêîæ îáðîáèëè òà îïðèëþäíèëè íå îïóáëiêîâàíi ðàíiøå îñíîâíi ïîêàçíèêè ðåïðåñîâàíîãî
ïåðåïèñó 1937 ð. Îòæå, òåïåð ìè äiñòàëè çìîãó ïîðiâíÿòè ¨õ ç îôiöiéíèìè îöiíêàìè ðiâíÿ
ïðèðîäíîãî ïðèðîñòó íàñåëåííÿ â öåé ïåðiîä i â òàêèé ñïîñiá ÿêíàéòî÷íiøå âèçíà÷èòè
äèíàìiêó çðîñòàííÿ ñìåðòíîñòi â 1930-1933 ðð. (ïðèíàãiäíî çàóâàæèìî: ç öi¹¨ òî÷êè çîðó
äàíi íàâiòü ñôàëüñèôiêîâàíîãî ïåðåïèñó 1939 ð. ïðîñòî ïðèãîëîìøóþòü).
Äàëi, ìè ìà¹ìî òîãî÷àñíi îôiöiéíi ñâiä÷åííÿ, ç-ïîìiæ ÿêèõ òðàïëÿþòüñÿ íà äèâî âiä-
âåðòi ìàòåðiàëè ðàäÿíñüêî¨ ïðåñè (íàñàìïåðåä ïåðèôåðiéíî¨); ïåâíà ÷àñòèíà ¨õ ñòàëà äîñòó-
ïíîþ òiëüêè íåäàâíî. Êðiì òîãî, çíà÷íà êiëüêiñòü ñåêðåòíèõ äîêóìåíòiâ ïîòðàïèëà íà Çàõiä
ó ñêëàäi òàê çâàíîãî Ñìîëåíñüêîãî àðõiâó (çáåðiãà¹òüñÿ â Ãàðâàðäñüêîìó óíiâåðñèòåòi â
ÑØÀ) àáî ÿêèìîñü iíøèì ÷èíîì. Äî öüîãî ìîæíà äîëó÷èòè ñïîãàäè êîëèøíiõ ïàðòiéíèõ
àêòèâiñòiâ - ó÷àñíèêiâ çäiéñíåííÿ òîãî÷àñíî¨ ïîëiòèêè ùîäî ñåëÿíñòâà (çîêðåìà, âiäîìèõ
äèñèäåíòiâ-åìiãðàíòiâ - ãåíåðàëà Ïåòðà Ãðèãîðåíêà é äîêòîðà Ëüâà Êîïåë¹âà).
Ùå îäíèì äóæå âàæëèâèì äæåðåëîì ¹ ïîâiäîìëåííÿ äåÿêèõ çàõiäíèõ êîðåñïîíäåíòiâ

iç Ðîñi¨ (õî÷à ¨ì íåðiäêî ñòàðàííî çàâàæàëè â ¨õíié äiÿëüíîñòi, é öi ïåðåøêîäè äîâîäèëîñÿ
âñiëÿêî îáìèíàòè; áóëè, äî ðå÷i, é òàêi ðåïîðòåðè, ùî óíèêàëè ãîñòðèõ òåì áà íàâiòü
ñòàâàëè ïiäïîìàãà÷àìè ðàäÿíñüêîãî ðåæèìó, ÿê ìè öå ïîêàæåìî â 17-ìó ðîçäiëi). Äîäàìî
ñþäè é ðîçïîâiäi iíîçåìíèõ ãðîìàäÿí, ÿêi âiäâiäóâàëè çåìëþ ñâî¨õ ïðåäêiâ, òà iíîçåìíèõ
êîìóíiñòiâ, êîòði ïðàöþâàëè â ÑÐÑÐ; íàðåøòi, ëèñòè, àäðåñîâàíi ðàäÿíñüêèìè ñåëÿíàìè çà
êîðäîí - äî áðàòiâ ó âiði, ðîäè÷iâ òà ií.
Îêðiì óñüîãî öüîãî, ìà¹ìî âåëè÷åçíó êiëüêiñòü ñâiä÷åíü, òàê áè ìîâèòè, ç ïåðøèõ ðóê,
- òèõ, õòî âèæèâ ïiä ÷àñ äåïîðòàöié i ãîëîäó. Äåÿêi ç íèõ îïóáëiêîâàíi ó âèãëÿäi îêðåìèõ
ñòàòåé àáî êíèæîê, çíà÷íî áiëüøå - ó äîêóìåíòàëüíèõ çáiðêàõ óêðà¨íñüêèõ åìiãðàíòñüêèõ
äîñëiäíèêiâ, ÿêi îïèòóâàëè ëþäåé, ðîçêèäàíèõ ïî âñüîìó ñâiòîâi; çãàäà¹ìî òàêîæ öiëèé ìà-
ñèâ îñîáèñòèõ ñâiä÷åíü, çiáðàíèõ ïiä ÷àñ çäiéñíåííÿ Ãàðâàðäñüêîãî ïðîåêòó ç óñíî¨ iñòîði¨
(ïîáiæíî ÿ âæå çãàäóâàâ, ùî âèêîðèñòîâóâàâ öþ iíôîðìàöiþ ó ñâî¨é ðîáîòi). Íàéöiííiøèì
ó öèõ ñïîãàäàõ - îñîáëèâî ÿêùî âîíè ïîõîäÿòü âiä ñàìèõ ñåëÿí - ¹ ¨õíÿ íåïðèêðàøåíiñòü,
îá'¹êòèâíiñòü òà âiäïîâiäíiñòü äiéñíèì ôàêòàì. Òîìó âîíè çàñëóãîâóþòü íà öiëêîâèòó äî-
âiðó. Òðèâàëèé ÷àñ öi ïðàâäèâi é ùèði ðîçïîâiäi ñïðîñòîâóâàëèñÿ àáî ïðèíàéìíi áðàëèñÿ
ïiä ñóìíiâ - ãîëîâíèì ÷èíîì, çðîçóìiëî, ðàäÿíñüêèìè îôiöiéíèìè îñîáàìè, àëå íåðiäêî é
áàãàòüìà íà Çàõîäi, õòî ç òèõ ÷è iíøèõ ïðè÷èí íå áóâ ãîòîâèé äî ñïðèéíÿòòÿ æàõëèâî¨
äiéñíîñòi. Îäíàê òåïåð ìîæíà iç çàäîâîëåííÿì êîíñòàòóâàòè: öi íåïîõèòíi ñâiä÷åííÿ iñòî-
ðè÷íî¨ ïðàâäè, ùî ¨õ òàê äîâãî iãíîðóâàëè ÷è îáìîâëÿëè, íàðåøòi ïîâíiñòþ ïiäòâåðäæåíi é
âèçíàíi.
Ùå îäíèì âàæëèâèì äæåðåëîì ¹ õóäîæíÿ ëiòåðàòóðà, òî÷íiøå, âiäòâîðåíà â íié ðå-

àëüíiñòü (ÿê çàóâàæèâ îäèí iç ïðîâiäíèõ äîñëiäíèêiâ ðàäÿíñüêî¨ åêîíîìiêè ïðîôåñîð Àëåê
Íîóâ, â ÑÐÑÐ íàéêðàùi ìàòåðiàëè ïðî ñåëî ç'ÿâëÿþòüñÿ â ëiòåðàòóðíèõ æóðíàëàõ). Äåÿêi
òâîðè, îïóáëiêîâàíi â ñàìîìó Ðàäÿíñüêîìó Ñîþçi, ìàþòü àâòîáiîãðàôi÷íèé õàðàêòåð i âiä-
áèâàþòü ñïðàâæíi ïîäi¨. Òàê, ó Ïîäíÿòîé öåëèíå Ìèõàéëà Øîëîõîâà (âèéøëà äðóêîì ó
30-òi ðîêè) ïîïðè ïåâíó îáìåæåíiñòü êîìóíiñòè÷íîãî ñâiòîãëÿäó ¨ ¨ àâòîðà äîñèòü ïðàâäèâî
é òî÷íî çîáðàæàþòüñÿ êàðòèíè ç æèòòÿ òîãî÷àñíîãî ðàäÿíñüêîãî ñåëà.
Äîñèòü âiäâåðòî ïèñàëè ïðî öå àâòîðè ïiçíiøèõ ÷àñiâ - ïåðiîäó ïðàâëiííÿ Õðóùîâà, à òà-
ñüêèé (äèâ.: Journal of Ukrainian Studies, 1980. 9. Ð. 3-17).

êîæ ïåðåäîäíÿ 1982 ð., êîëè áóëî âèäàíî öiëèé ðÿä òâîðiâ ñiëüñüêîãî íàïðÿìó. Íàïðèêëàä,
ó 1964 ð. ç'ÿâèëàñÿ ïîâiñòü Ì. Àëåêñ¹¹âà ïðî ãîëîäîìîð i éîãî ïðè÷èíè: Çãiäíî ç òèì ÷è
iíøèì íàêàçîì âñå çåðíî, â òîìó ÷èñëi ôóðàæíå, âèëó÷àëîñÿ. Êîíi ïî÷àëè ìàñîâî çäèõàòè,
i â 1933 ð. ñòàâñÿ æàõëèâèé ãîëîä. Öiëi ðîäèíè âèìèðàëè, õàòè ðóéíóâàëèñÿ, ñiëüñüêi âóëèöi
îáåçëþäíþâàëè... (Àëåêñååâ Ì. Õëåá - èìÿ ñóùåñòâèòåëüíîå // Çâåçäà. 1964. 1. Ñ. 37). Ó
1972 ð. òîé æå ïèñüìåííèê çàçíà÷àâ: Îäíà ði÷ âðàæà¹: â æîäíié êíèæöi ç ñó÷àñíî¨ iñòîði¨
âè íå çíàéäåòå ùîíàéìåíøî¨ çãàäêè ïðî 1933 ð., ÿê ïðî ðiê æàõëèâî¨ òðàãåäi¨ (Àëåêñååâ
Ì. Ñåÿòåëü è õðàíèòåëü // Íàø ñîâðåìåíèèê. 1972. 9. Ñ. 96).
Âiäâåðòiøèé i âèêðèâàëüíiøèé õàðàêòåð ìàëè, çâiñíî, íåíàäðóêîâàíi, ñàìâèäàâíi, òâî-
ðè. Ïåðåäóñiì âiäçíà÷èìî ïîâiñòü ëàóðåàòà Ñòàëiíñüêî¨ ïðåìi¨ Âàñèëÿ Ãðîññìàíà Âñå òå-
÷åò, ðîçäië iç ÿêî¨ ïðî êîëåêòèâiçàöiþ é ãîëîä ¹ îäíèì iç íàéçâîðóøëèâiøèõ îïèñiâ ïîäié
òîãî ÷àñó. âðåé çà íàöiîíàëüíiñòþ, Ãðîññìàí áóâ ó ÷èñëi ðàäÿíñüêèõ ðåäàêòîðiâ ñïiëüíî-
ãî âèäàííÿ ×îðíî¨ êíèãè ïðî çíèùåííÿ ¹âðå¨â íàöèñòàìè (âîíà íiêîëè íå âèäàâàëàñÿ â
ÑÐÑÐ) é àâòîðîì ìîòîðîøíî¨ äîêóìåíòàëüíî¨ ïðàöi Àä Òðåáëèíêè.
Ñòîñîâíî âñiõ ïåðåëi÷åíèõ äæåðåë ñëiä íàãîëîñèòè íà äâîõ ìîìåíòàõ. Íàñàìïåðåä, ïðî-
ñòî âðàæà¹ íåéìîâiðíà êiëüêiñòü äîêóìåíòàëüíèõ äàíèõ. Ìàéæå êîæíèé çãàäàíèé ó íèõ
âèïàäîê, ùî òðàïèâñÿ â ÿêîìóñü ñåëi, ìiã âiäáóòèñÿ â äåñÿòêàõ i ñîòíÿõ iíøèõ ìiñöü. Òà ùå
âàæëèâiøèì ¹ òå, ùî âñi ìàòåðiàëè âçà¹ìíî ïiäòâåðäæóþòüñÿ.
Ðîçïîâiäi åìiãðàíòiâ, êîòði âèæèëè ïiä ÷àñ ãîëîäîìîðó, àæ íiÿê íå ìîæíà çàïiäîçðèòè
ó ôàëüñèôiêàöiÿõ (âèêëèêàíèõ, ñêàæiìî, àíòèñòàëiíiñòñüêèìè íàñòðîÿìè), îñêiëüêè âîíè
ëåãêî ïåðåâiðÿþòüñÿ çà iíøèìè äæåðåëàìè. Iíîäi íàâiòü âàæêî ðîçðiçíèòè äå ñïîãàäè ðà-
äÿíñüêèõ ëþäåé, à äå - åìiãðàíòiâ. Òàêèì ÷èíîì, íàÿâíiñòü ïîäiáíèõ ìàòåðiàëiâ äà¹ ïiäñòàâè
òâåðäèòè, ùî ñüîãîäíi ïåðåáiã ïîäié òîãî ÷àñó âæå íå âèêëèêà¹ ñóìíiâiâ.
Ãîëîäîìîð 1932-1933 ðð. áóâ íå ¹äèíèì ëèõîì, ùî ñïiòêàëî êðà¨íó. Äîñèòü ëèøå çãàäàòè
ïðî âåëè÷åçíi ëþäñüêi âòðàòè 1918-1922 ðð. Àâòîð öi¹¨ êíèãè âæå îïèñóâàâ âåëèêèé òåðîð
1936-1938 ðð., à ïiñëÿâî¹ííi ðåïðåñi¨ çà ñâî¹þ æîðñòîêiñòþ ìàëî â ÷îìó ïîñòóïàëèñÿ ïåðåä
íèì. Îäíàê àíòèñåëÿíñüêèé òåðîð 1930-1933 ðð. áóâ çíà÷íî ìàñøòàáíiøèì çà âñi iíøi, i éîãî
ðîçìàõ òà íàñëiäêè ùå äîñi àäåêâàòíî íå îöiíåíi. Æàõëèâiñòü òèõ ïîäié âiäáèòà, íàïðèêëàä,
â íåîïóáëiêîâàíèõ ñïîãàäàõ Á. Ïàñòåðíàêà: Íà ïî÷àòêó 1930-õ ñåðåä ïèñüìåííèêiâ áóëî
ïîïóëÿðíèì ¨çäèòè íà ñåëî i çáèðàòè ìàòåðiàëè ïðî éîãî íîâå æèòòÿ. ß õîòiâ áóòè ðàçîì ç
óñiìà i ïîäiáíî äî iíøèõ çäiéñíèâ ïîäîðîæ iç ìåòîþ íàïèñàòè êíèæêó. Òå, ùî ÿ ïîáà÷èâ, íå
ìîæíà âèñëîâèòè. Öå áóëè òàêi íåëþäñüêi, íåéìîâiðíi çëèäíi, òàêèé æàõ, ùî âîíè ïî÷èíàëè
çäàâàòèñÿ ìàéæå íåñïðàâæíiìè, öå íå âìiùàëîñÿ â ìåæi ñâiäîìîñòi. ß ïî÷óâàâ ñåáå õâîðèì.
Öiëèé ðiê ÿ íå ìiã ïèñàòè (Öèò. çà Ðî¹ì Ìåäâåä¹âèì). Çãàäóâàíèé óæå Ì. Àëåêñ¹¹â (âií
ïåðåæèâ ãîëîä ùå õëîï÷èêîì) ó íàðèñi Ñåÿòåëü è õðàíèòåëü çàóâàæóâàâ:
ß õîòiâ áè íàïèñàòè öiëó êíèæêó ïðî 1933 ðiê, àëå íå ìîæó çíàéòè â ñîái äîñòàòíüî
ìóæíîñòi: âñå öå äîâåäåòüñÿ ïåðåæèòè çíîâó. Àâòîð öèõ ðÿäêiâ äîáðå ðîçóìi¹ òàêå ïî÷ó-
òòÿ: îïèñóâàíi òóò ïîäi¨, çâiñíî, íå ñòîñóþòüñÿ éîãî áåçïîñåðåäíüî, àëå òåìà äàíî¨ êíèãè
íàñòiëüêè ãíiòþ÷à, ùî iíîäi ñòàâàëî ïðîñòî âàæêî ïðîäîâæóâàòè ¨ ¨...
Iñòîðèê ïîâèíåí çíàéòè é çàôiêñóâàòè òå, ùî âiäáóâàëîñÿ â ðåàëüíîìó æèòòi, îá'¹êòèâ-
íî âèêëàñòè áåçñóìíiâíi ôàêòè â ¨õíüîìó iñòîðè÷íîìó êîíòåêñòi. Àâòîð óâàæà¹ öå ñâî¹
çàâäàííÿ âèêîíàíèì, îäíàê ïðè öüîìó çáåðiãà¹ çà ñîáîþ ïðàâî íà îñîáèñòèé ïîãëÿä ùî-
äî âèñâiòëþâàíèõ íèì ôàêòiâ. Îòæå, âií íå îáiöÿ¹ çáåðiãàòè ìîðàëüííé íåéòðàëiòåò, õî÷à é
ðîçóìi¹, ùî íåîäìiííî çíàéäóòüñÿ îïîíåíòè, êîòði íå ïîäiëÿòèìóòü éîãî âèñíîâêè òà îöiíêè.
11
×àñòèíà I
ÃÎËÎÂÍI Ó×ÀÑÍÈÊÈ ÏÎÄI:

ÏÀÐÒIß, ÑÅËßÍÈ, ÍÀÖIß
13
16
Ðîçäië 1
Ñåëÿíñòâî òà ïàðòiÿ
Íà ïî÷àòêó 1927 p. ðàäÿíñüêi ñåëÿíè âñiõ íàöiîíàëüíîñòåé - ðîñiéñüêî¨, óêðà¨íñüêî¨

÷è ÿêî¨ñü iíøî¨ - ìàëè âñi ïiäñòàâè ñïîäiâàòèñÿ íà öiëêîì çàäîâiëüíå ìàéáóòí¹. Çåìëÿ íàëå-
æàëà ¨ì, i âîíè íà çàêîííèõ ïðàâàõ äîñèòü âiëüíî ðîçïîðÿäæàëèñÿ ñâî¨ì óðîæà¹ì. Ïîçàäó
çàëèøèâñÿ æàõëèâèé ïåðiîä êîíôiñêàöié çåðíà, ïîòîïëþâàíèõ ó êðîâi ñåëÿíñüêèõ ïîâñòàíü,
ñïóñòîøëèâîãî ãîëîäó, i ñêèäàëîñÿ íà òå, ùî áiëüøîâèöüêà âëàäà çíàéøëà-òàêè øëÿõ äî ðà-
öiîíàëüíîãî ðîçâ'ÿçàííÿ ñiëüñüêèõ ïðîáëåì. Ùîïðàâäà, íàéáëèæ÷à ïåðñïåêòèâà íå îáiöÿëà
ïîâíî¨ ÿñíîñòi. Ñêàæiìî, äåðæàâíà ïîëiòèêà öií i ïîäàòêîâèé êóðñ âiäçíà÷àëèñÿ ìiíëèâiñòþ
é íåïîñëiäîâíiñòþ. Íåìîæëèâî áóëî òàêîæ îñòàòî÷íî ïîçáóòèñÿ ïiäîçð ùîäî äîâãîòåðìiíî-
âèõ íàìiðiâ óðÿäó, áî æ i âií, i òi, õòî íà íüîãî ïðàöþâàëè, çàëèøàëèñÿ ÷óæi ñåëÿíèíîâi,-
ði÷ öiëêîì ïðèðîäíà, àäæå áóäü-ÿêà âëàäà çàâæäè ïèëüíó¹ ñâî¨ iíòåðåñè íà ïðîòèâàãó ií-
òåðåñàì ìàñ. Àëå ïîêè ùî ñïîñòåðiãàâñÿ âiäíîñíèé äîáðîáóò. Â óìîâàõ íåïó, ÿêèé íàäàâ
ñåëÿíèíîâi åêîíîìi÷íó ñâîáîäó, çðóéíîâàíå ñåëî ìiöíî ñòàâàëî íà íîãè.
Çàãàëîì öå áóâ ìîìåíò, ÿêèì ìîæíà áóëî òiëüêè çàõîïëþâàòèñÿ. Âïåðøå â iñòîði¨ ìàéæå
âñÿ çåìëÿ òà âñå, ùî íà íié âèðîùóâàëîñÿ, íàëåæàëè òèì, õòî ¨ ¨ îáðîáëÿâ. À ñåëÿíè-óêðà¨íöi
ç òî÷êè çîðó ðåàëiçàöi¨ ñâî¨õ íàöiîíàëüíèõ ïîòðåá ïåðåáóâàëè â íàéëiïøîìó ñòàíîâèùi çà
âåñü ïåðiîä âiä ÷àñó - ïiâòîðà ñòîëiòòÿ òîìó - çíèêíåííÿ ðåøòîê äàâíüî¨ Óêðà¨íñüêî¨ äåðæà-
âè: òåïåð, ïðèíàéìíi, ¨õíÿ ìîâà òà êóëüòóðà ðîçâèâàëèñÿ âiëüíî. Öåé íàöiîíàëüíèé ìîìåíò
ìè ðîçãëÿíåìî äàëi, à çàðàç îáìåæèìîñÿ àñïåêòàìè, ñïiëüíèìè äëÿ ñåëÿíñòâà â ìèíóëîìó
òà ñó÷àñíîìó.
Iñòîðiÿ ñåëÿíñòâà âiäçíà÷à¹òüñÿ ñêëàäíiñòþ é âàðiþâàííÿì äåòàëåé ó ðiçíèõ ìiñöåâîñòÿõ,-
çîêðåìà, iñíóâàííÿì ðiçíèõ òèïiâ çåìëåâîëîäiííÿ òà çâè÷à¹âîãî ïðàâà, ÷àñòî íàñòiëüêè çà-
ïëóòàíèìè é óñêëàäíåíèìè, ùî â íèõ ïðàêòè÷íî íåìîæëèâî áóëî ðîçiáðàòèñÿ. Àëå íàì
äîñèòü ðîçêðèòè - â çàãàëüíèõ ðèñàõ - ëèøå ãîëîâíi ìîìåíòè â æèòò¹äiÿëüíîñòi óêðà¨í-
ñüêèõ õëiáîðîáiâ.
Ñèñòåìà îáðîáiòêó çåìëi â Óêðà¨íi íàëåæàëà äî òîãî òèïó, ÿêèé óæèâàâñÿ â ñåðåäíüîâi-
÷íié Çàõiäíié âðîïi Ïåðåâàæàëà òðèïiëüíà ñèñòåìà, çà ÿêîþ îäíå ïîëå ç òðüîõ çàëèøàëè
ïiä ïàðîì; êîæíå ñåëÿíñüêå ãîñïîäàðñòâî âîëîäiëî äiëÿíêàìè íà êîæíîìó ç ïîëiâ i äîòðè-
ìóâàëîñÿ öèêëó, ïðèéíÿòîãî âñiì ñåëîì. Òàêîþ áóëà íîðìà, íà ïðàêòèöi æ ïîëÿ ìîæíà áóëî
çàëèøàòè ïiä ïàðîì íà êiëüêà ðîêiâ àáî ïîêèíóòè çîâñiì.
Òåðèòîðiÿ Óêðà¨íè çàãàëîì ïîäiëÿëàñÿ íà äâi ãîëîâíi çîíè, ïðèðîäíi óìîâè ÿêèõ âèçíà-
÷àëè âiäïîâiäíèé ñïîñiá æèòòÿ ìiñöåâîãî íàñåëåííÿ. Ïiâíi÷íà çîíà áóëà, ÿê i íèíi, ïîêðè-
òà ïðèðîäíèìè ëiñàìè. Ñåëà òóò ðîçòàøîâóâàëèñÿ â ïðîñiêàõ; òèïîâèìè áóëè ñåëèùà, ùî
17
18 Ñåëÿíñòâî òà ïàðòiÿ
ñêëàäàëèñÿ íå áiëüøå íiæ iç äåñÿòêà äâîïîâåðõîâèõ ðóáëåíèõ, ïîøèòèõ ñîëîìîþ áóäèíêiâ

iç ïðèáóäîâàìè. Ìåøêàíöi öèõ ñåëèù íåðiäêî ñòàíîâèëè îäíó âåëèêó ðîäèíó iç ñïiëüíîþ
âëàñíiñòþ íà ìàéíî. ×åðåç ïîãàíó ÿêiñòü ñâî¨õ ãðóíòiâ âîíè âiääàâàëè ïåðåâàãó íå çåìëå-
ðîáñòâó, à ìèñëèâñòâó òà ðèáàëüñòâó, à òàêîæ äîìàøíiì ïðîìèñëàì.
Íà Ïiâäíi, îñîáëèâî â íàéïðîäóêòèâíiøèõ ðàéîíàõ Óêðà¨íè, ðîçëÿãà¹òüñÿ ñòåï, ïåðåâà-
æíó ÷àñòèíó ÿêîãî çàéìà¹ ðîäþ÷èé ÷îðíîçåìíèé ïîÿñ. Ó öié çîíi ñåëà, ÿê ïðàâèëî, áóëè
çíà÷íî áiëüøèìè - áëèçüêî äâîõñîò õàò. Îáìàùåíi æîâòîþ ãëèíîþ, iç æåðäèíàìè íàä ñòði-
õîþ, âîíè çâè÷àéíî ðîçìiùóâàëèñÿ â ìàëåíüêèõ äîëèíàõ óçäîâæ îáîõ áåðåãiâ íàïðî÷óä
ìàëüîâíè÷èõ ði÷îê (ïîëÿ ïðè öüîìó ðîçòàøîâóâàëèñÿ ó ñòåïó). Õî÷ i íàáàãàòî ðîäþ÷iøi,
íiæ íà Ïiâíî÷i, òóòåøíi ãðóíòè, à âiäïîâiäíî é óðîæà¨ òåæ çíà÷íîþ ìiðîþ çàëåæàëè âiä
ïîãîäè.
ßê ïðèêëàä âåëèêèõ ïiâäåííèõ ñië íàçâåìî ñ. Õìåëiâ ó Ïîëòàâñüêié ãóáåðíi¨, ÿêå ðàçîì
iç ïðèëåãëèìè ñiëüöÿìè íàëi÷óâàëî äî 2500 ãîñïîäàðñòâ i ìàëî äâi öåðêâè, 16 âiòðÿíèõ i
îäèí ïàðîâèé ìëèí, ëiêàðíþ, ñiëüñüêó øêîëó ç ï'ÿòüìà êëàñàìè, âåëèêå çåðíîñõîâèùå.
Â ñîöiàëüíî-åêîíîìi÷íîìó âiäíîøåííi ñåëÿíè äî 1861 p. áóëè êðiïàêàìè,- óêðà¨íñüêå
ñëîâî, ôàêòè÷íî ðiâíîçíà÷íå ñëîâó ðàá,- i ¨õíi ïàíè, ïî ñóòi, âîëîäiëè íèìè (áóäó÷è ñàìi
çàëåæíèìè âiä âèùî¨ âëàäè). Öå íàãàäó¹ ÿâèùå, çâè÷àéíå íà Çàõîäi ó òàê çâàíèé ôå-
îäàëüíèé ïåðiîä. Îäíàê ôåîäàëiçì - öå òàêå øèðîêå ïîíÿòòÿ, ùî çàñòîñóâàííÿ éîãî â
îäíàêîâîìó êîíòåêñòi é äî ñåðåäíüîâi÷íî¨ Àíãëi¨, é äî Ðîñiéñüêî¨ iìïåði¨ XVIII - XIX ñò.
íåìèíó÷å ñïðè÷èíèëîñÿ á äî iãíîðóâàííÿ çíà÷íèõ âiäìiííîñòåé. Òàê, â óìîâàõ çàõiäíîãî
ôåîäàëiçìó êðiïàê ìàâ ïðàâà ïåðåä ñâî¨ì ïàíîì, à òîé, ó ñâîþ ÷åðãó,- ïåðåä êîðîëåì. Ó
Ðîñi¨ æ, ïiñëÿ áàãàòîëiòíüîãî òàòàðî-ìîíãîëüñüêîãî ïàíóâàííÿ, íèæ÷i âåðñòâè áåççàñòåðå-
æíî ïiäëÿãàëè âèùèì (à êðiïàêè âçàãàëi áóëè áåçïðàâíèìè). I òîäi ÿê íà Çàõîäi êðiïàöòâî
ïîñòóïîâî âiäìèðàëî, â Ðîñi¨ âîíî, íàâïàêè, àæ äî XIX ñò. ïîâñÿê÷àñ çìiöíþâàëîñÿ é ñòà-
âàëî äåäàëi îáòÿæëèâiøèì i íåëþäÿíiøèì - ó ìiðó òîãî ÿê âiä êðiïàêiâ âñå áiëüøå é áiëüøå
âèìàãàëè ÿê ñàìî¨ ïðàöi, òàê i ïîäàòêîâèõ ñïëàò. Íà ïî÷àòêó çãàäàíîãî ñòîði÷÷ÿ 34 ìëí
÷îëîâiê iç òîãî÷àñíîãî 36-ìiëüéîííîãî íàñåëåííÿ iìïåði¨ áóëè êðiïàêàìè.
Çà êðiïàöòâà ñiëüñüêà ãðîìàäà, îñîáëèâî â åòíi÷íié Ðîñi¨, íåñëà ñïiëüíó âiäïîâiäàëü-
íiñòü çà âèïëà÷óâàííÿ ïîäàòêiâ i ïåðiîäè÷íèé ïåðåðîçïîäië çåìëi â ìåæàõ ñåëà. Âiäîìèé
i äî öüîãî, òàêèé ïåðåðîçïîäië ñòàâ çàãàëüíèì ÿâèùåì ó XVII ñò. (ïðè öüîìó ðåìàíåíò i
õóäîáà çàëèøàëèñÿ â ðîäèííié âëàñíîñòi, à íàäiëè íàâêîëî ñàìîãî ãîñïîäàðñòâà ðîçïîäi-
ëÿëèñÿ çà ñïàäêîâèì ïðèíöèïîì). Â Óêðà¨íi íà çàõiä âiä Äíiïðà (i â Áiëîðóñi¨) ãðîìàäà
òåæ âiäîìà, îäíàê òóò âîíà çàãàëîì íå ìàëà ïðàâà ïåðåðîçïîäiëó. Çàìiñòü öüîãî iñíóâàâ
ñïàäêîâèé ñòðîê âîëîäiííÿ ãîñïîäàðñòâîì. Çà ÷åðåçñìóæíî¨ ñèñòåìè îáðîáiòêó çåìëi öå âî-
ëîäiííÿ ñóïðîâîäæóâàëîñÿ êîíòðîëåì iç áîêó ãðîìàäè íàä âèðîùóâàííÿì òèõ àáî iíøèõ
âèäàâ ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêèõ êóëüòóð, íàä ðîòàöi¹þ ïîëÿ, êîîðäèíóâàííÿì ðîáiò òîùî.
Çâiëüíåííÿ ñåëÿí âiä êðiïîñíî¨ çàëåæíîñòi, çäiéñíåíå öàðåì Îëåêñàíäðîì II ó 1861 ð.
ñòàëî âåëèêèì, õî÷ i ç çíà÷íèìè íåäîëiêàìè, äîñÿãíåííÿì. Âiäíèíi ñåëÿíèí áóâ âiëüíîþ
ëþäèíîþ é ìàâ ñâîþ çåìåëüíó âëàñíiñòü. Ïðîòå âií íå îäåðæàâ óñi¹¨ çåìëi, ÿêó äî öüîãî
îáðîáëÿâ, à çà ïåðåäàíèé éîìó íàäië ùå äîâãî ïîâèíåí áóâ ñïëà÷óâàòè âèêóï.
Ïðîãðåñèâíà ãðîìàäñüêiñòü iìïåði¨ ÿêèéñü ÷àñ óâàæàëà, ùî çâiëüíåííÿ ñåëÿí áóëî íà-
ãàëüíîþ íåîáõiäíiñòþ, ÿêùî êðà¨íà íå õîòiëà çàëèøàòèñÿ âiäñòàëîþ é íåðîçâèíåíîþ. Ïî-
ðàçêà é ïðèíèæåííÿ Ðîñi¨ ó Êðèìñüêié êàìïàíi¨ ðîçãëÿäàëèñÿ ÿê îçíàêà íåñïðîìîæíîñòi
ñòàðîãî ëàäó. Àëå ðàçîì iç òèì ðåôîðìà, ïðîâåäåíà çãîðè ç ìåòîþ çàïîáiãòè âèíèêíåííþ
ðåâîëþöiéíî¨ ñèòóàöi¨, íå ìîãëà íå ïåðåäáà÷àòè îõîðîíè iíòåðåñiâ ïàíiâíèõ âåðñòâ. Òîæ ïðî-
òÿãîì óñüîãî íàñòóïíîãî ïåðiîäó íåçàäîâîëåíå ñåëÿíñòâî ââàæàëî çàêîííî ñâî¹þ çåìëþ, ÿêà
19
âñå ùå çàëèøàëàñÿ â ïàíñüêèõ ðóêàõ. Ïîïðè âñå öå õëiáîðîá ïåâíîþ ìiðîþ âèãðàâ, i çíàâ,
ùî âèãðàâ. Ó öüîìó ïëàíi ïîêàçîâèìè ¹ ñòàòèñòè÷íi äàíi ïðî ÷èñëî ñåëÿíñüêèõ çàâîðóøåíü
ó Ðîñi¨ â 1859-1863 i â 1878-1882 pp.: âiäïîâiäíî 3579 i 136. Áåçñóìíiâíî, çâiëüíåíèé ñåëÿíèí
ïî÷óâàâ ñåáå ìåíø ñêðèâäæåíèì, íiæ öå iíêîëè ïðèïóñêàþòü. Âñå æ âèêóïíi öiíè áàçóâàëè-
ñÿ íà çàâèùåíèõ ïiäðàõóíêàõ - çà âèíÿòêîì çàõiäíèõ ïðîâiíöié, âêëþ÷íî ç Ïðàâîáåðåæíîþ
Óêðà¨íîþ - i áóëè æàõëèâèì òÿãàðåì äëÿ âèðîáíèêiâ. Áiëüøå òîãî: iç çðîñòàííÿì ÷èñåëü-
íîñòi íàñåëåííÿ ðîçìið îêðåìîãî ñåëÿíñüêîãî ãîñïîäàðñòâà ïîâñÿê÷àñ çìåíøóâàâñÿ - àæ íà
÷âåðòü ó ÷îðíîçåìíèõ ðàéîíàõ. Íàãðîìàäæóâàëèñÿ íåäî¨ìêè (âðåøòi-ðåøò öþ çàáîðãîâà-
íiñòü çìåíøèëè àáî ñêàñóâàëè íèçêîþ óðÿäîâèõ óêàçiâ).
Ó ïåðiîä ìiæ 1860 i 1897 ðîêàìè ñåëÿíñüêå íàñåëåííÿ ¹âðîïåéñüêî¨ ÷àñòèíè iìïåði¨ çðîñëî
âiä 57 äî 79 ìëí ÷îëîâiê, i öå, ÿñíà ði÷, çàãîñòðèëî çåìåëüíó ïðîáëåìó. Âñå æ, íàïðèêëàä,
ó 1877 p. ïëîùà ñåëÿíñüêî¨ äiëÿíêè ñåðåäíiõ ðîçìiðiâ äîñÿãàëà â Ðîñi¨ 14 ãà, òîäi ÿê ó
Ôðàíöi¨ â òîé ñàìèé ÷àñ ðîçìið óñiõ ãîñïîäàðñòâ - ñåëÿíñüêèõ i ïàíñüêèõ - ñòàíîâèâ ó
ñåðåäíüîìó ìåíøå 3,6 ãà (òðè ÷âåðòi ôðàíöóçüêèõ ãîñïîäàðñòâ âîëîäiëè ìåíø íiæ 2 ãà).
Òîæ ïiñëÿ âðàõóâàííÿ êëiìàòó é òàêîãî iíøîãî ñïðàâæíüîþ ïðîáëåìîþ, êîòðà çíà÷íîþ
ìiðîþ ïîÿñíþâàëà íàÿâíi â ñiëüñüêîìó ãîñïîäàðñòâi Ðîñi¨ òðóäíîùi, áóëî òå, ùî ðîñiéñüêèé
ñåëÿíèí íååôåêòèâíî âèêîðèñòîâóâàâ ñâîþ çåìëþ. Íåçâàæàþ÷è íà öå, ùîði÷íèé âèïóñê
ïðîäóêöi¨ ç ãåêòàðà çáiëüøèâñÿ âiä 387 êã ó 1861-1870 pp. äî 520 êã ó 1896-1900 pp. Áiëüøå
òîãî, ðîçìiðè äiëÿíêè íå äàþòü óñi¹¨ êàðòèíè, îñêiëüêè ñåðåäíÿê çâè÷àéíî îðåíäóâàâ ùå
îäèí ãåêòàð íà êîæíi øiñòü ñâî¨õ, à áiäíiøèé ñåëÿíèí âiääàâàâ â îðåíäó ÷àñòèíó ñâî¹¨ çåìëi;
êðiì òîãî, âií ìiã ùå é íàéìèòóâàòè (òàêèõ íàëi÷óâàëîñÿ áëèçüêî 2 ìëí). Ó 1900 p. íà êîæíå
ñåëÿíñüêå ãîñïîäàðñòâî ïåðåñi÷íî ïðèïàäàâ òiëüêè îäèí êiíü.
Ïiñëÿ ñêàñóâàííÿ êðiïàöòâà ãðîìàäè é äàëi íåñëè âiäïîâiäàëüíiñòü çà âèïëà÷óâàííÿ
ïîäàòêiâ òà óïðàâëiííÿ ñåëîì. Ãîëîâíèé çàêîí ïðî çâiëüíåííÿ ïåðåäáà÷àâ ñõîä - çáîðè ãîëiâ
ãîñïîäàðñòâ (â Óêðà¨íi âîíè òàê i íàçèâàëèñÿ - ãðîìàäà), êîòði ìàëè êåðóâàòè ïîëiòè÷íèìè
é åêîíîìi÷íèìè ñïðàâàìè ãðîìàäè. Â 1905 p. áiëüø íiæ òðè ÷âåðòi ñåëÿíñüêèõ ãîñïîäàðñòâ
íàëåæàëè äî ïåðåðîçïîäiëüíèõ ãðîìàä, õî÷ ìàéæå ïîëîâèíà îñòàííiõ âiä 1861 p. é äî
ïî÷àòêó íîâîãî ñòîëiòòÿ ôàêòè÷íî íå ïðàêòèêóâàëà íiÿêèõ ïåðåðîçïîäiëiâ. Òèì ÷àñîì â
Óêðà¨íi ãðîìàäñüêå âîëîäiííÿ áóëî ìåíø ïîøèðåíèì i â 1905 p. íà çàõiäíiøèõ âiä Äíiïðà
çåìëÿõ îõîïëþâàëî ìåíøå ÷âåðòi ãîñïîäàðñòâ.
Òå, ùî ñåëÿíè Ðîñiéñüêî¨ iìïåði¨ òàê óïåðòî òðèìàëèñÿ ñâî¨õ òðàäèöié ó æèòòi é ãî-
ñïîäàðþâàííi, ìîãëî á âèêëèêàòè äóìêó, ùî âîíè æèëè ó ñâî¨õ ñåëàõ içîëüîâàíî, öiëêîì
ïîçáàâëåíi êîíòàêòiâ iç ìiñüêèì ñâiòîì. Îäíàê öå áóëî á õèáíîþ äóìêîþ, áî âîíè çíà÷íî
÷àñòiøå, íiæ ó áiëüøîñòi çàõiäíèõ êðà¨í, ïåðåñåëÿëèñÿ äî ìiñò, äå íàéìàëèñÿ íà ñåçîííó
ïðàöþ òåñëÿìè, áóäiâåëüíèêàìè, ôàáðè÷íèìè ðîáiòíèêàìè, òîðãiâöÿìè òîùî. Â ïiâíi÷íèõ
ðàéîíàõ åòíi÷íî¨ Ðîñi¨, äå ñiëüñüêå ãîñïîäàðñòâî íå áóëî ñïðîìîæíå çàáåçïå÷èòè ëþäÿì
çàñîáè äëÿ iñíóâàííÿ, ìàéæå âñi ñåëÿíè çàéìàëèñÿ ïîái÷íèìè ðîáîòàìè - âiäõiäíèìè ïðî-
ìèñëàìè, ùî â ñåðåäíüîìó äàâàëè 44 % ¨õíüîãî çàðîáiòêó. Íàâiòü ó ñòåïîâèõ ìiñöåâîñòÿõ
áëèçüêî òðüîõ ÷âåðòåé ãîñïîäàðñòâ âèêîíóâàëè òàêi ðîáîòè, õî÷ öå ñòàíîâèëî ëèøå 12 %
¨õíüîãî çàðîáiòêó. Â 1912 p. 90 % ãîñïîäàðñòâ Ìîñêîâñüêî¨ ãóáåðíi¨ çàéìàëèñÿ ïîái÷íèìè
íåñiëüñüêîãîñïîäàðñüêèìè ðîáîòàìè, à íàïðèêiíöi ïåðøîãî äåñÿòèëiòòÿ XX ñò. ñåëÿíè âî-
ëîäiëè òðåòèíîþ âñiõ òîðãîâåëüíèõ i ïðîìèñëîâèõ ïiäïðè¹ìñòâ Ìîñêâè; âîíè æ òàêè ñòàíî-
âèëè íàé÷èñëåííiøèé ïðîøàðîê ñåðåä ðåìiñíèêiâ àáî ðîáiòíèêiâ ïiäïðè¹ìñòâ (çà âèíÿòêîì
òåêñòèëüíîãî âèðîáíèöòâà).
Åêîíîìi÷íèé òÿãàð, ïîêëàäåíèé íà ñåëÿí, áóâ íàäòî âàæêèì. Äî òîãî æ ìàéæå âñi âîíè
äèâèëèñÿ íà ïàíà ÿê íà âîðîãà é, ïîâòîðèìî, ââàæàëè, ùî ìàþòü ïðàâà íà éîãî çåìëþ. Âñå
öå ñïðè÷èíþâàëîñÿ äî ñåëÿíñüêîãî ïðîòåñòó, ñåðåä òðàäèöiéíèõ ôîðì ÿêîãî íàçâåìî òàêi,

íàïðèêëàä, ñàìî÷èííi äi¨ â ïàíñüêèõ ìà¹òíîñòÿõ: âèðóáóâàííÿ ëiñó, íåçàêîííèé âèïàñ õóäî-
áè, âèâåçåííÿ ñiíà òà çåðíà ç ïîëiâ, ïîãðàáóâàííÿ, ïiäïàëè, ñòðàéêè îðåíäàðiâ, ïåðiîäè÷íi
âiäêðèòi åêñïðîïðiàöi¨ é çàñiâàííÿ çåìëi. Â 1902 p. â Õàðêiâñüêié i Ïîëòàâñüêié ãóáåðíiÿõ
ñòàëîñÿ ñåðéîçíå çàâîðóøåííÿ, â ÿêîìó âçÿëè ó÷àñòü ìåøêàíöi áiëüø íiæ 160 ñië. Òîäi ïðî-
òÿãîì êiëüêîõ äíiâ çàçíàëè íàïàäiâ 80 ïàíñüêèõ ìà¹òêiâ. Â 1905-1906 pp. ïî âñié iìïåði¨
âiäáóâàëèñÿ ïîòóæíi ñåëÿíñüêi âèñòóïè.
Âñi ïîëiòè÷íi ñèëè ïîãîäæóâàëèñÿ íà òîìó, ùî òiëüêè ìîäåðíiçàöiÿ ñiëüñüêîãî ãîñïîäàð-
ñòâà çäàòíà âðÿòóâàòè ñòàíîâèùå. Ãîëîâíó ïðîáëåìó ìîæíà ñôîðìóëþâàòè ïðîñòî: êiëü-
êiñòü çåìëi áóëà íåâiäïîâiäíîþ ïðèìiòèâíié òåõíiöi ¨ ¨ îáðîáiòêó, à äî òîãî æ ïîñòiéíî äiÿâ
òàêèé ôàêòîð, ÿê çðîñòàííÿ ñiëüñüêîãî íàñåëåííÿ. ßê ìè âæå áà÷èëè, íàÿâíî¨ çåìëi áóëî
óäîñòàëü, îòæå, çàïðîâàäæóâàíi çìiíè ìàëè ñòîñóâàòèñÿ íàñàìïåðåä îðãàíiçàöi¨ ñiëüñüêîãî-
ñïîäàðñüêî¨ åêîíîìiêè ïðèñêîðåííÿ òåõíi÷íîãî ïðîãðåñó. Çà òâåðäæåííÿì Åñòåð Êiíãñòîí-
Ìàíí, íàïðèêiíöi XIX ñò. â Ðîñi¨ âèíèê êóëüò ìîäåðíiçàöi¨. Âií âèïðàâäîâóâàâ áóäü-ÿêó
àêöiþ, êîòðà ìàëà íà ìåòi âèñòàâèòè ñåëÿíèíà ÿê çàñòàðiëå ÿâèùå,- çàäîâãî äî òîãî, ÿê
iñòîðiÿ àáî çàêîíè åêîíîìi÷íîãî ðîçâèòêó ìîãëè öå çðîáèòè. Ïðè öüîìó âèõîäèëè ç ïðèïó-
ùåíü (ÿêi, îäíàê,- ïðèíàéìíi äëÿ 80-õ ðîêiâ - íå âèãëÿäàëè ñëóøíèìè), ùî âèðîáíèöòâî íà
íåãðîìàäñüêèõ çåìëÿõ áóëî çíà÷íî ïðîäóêòèâíiøèì, íiæ íà ãðîìàäñüêèõ, ùî â ìåæàõ ãðî-
ìàäè iñíóâàëî ùîñü ïîäiáíå äî åêîíîìi÷íî¨ çðiâíÿëiâêè, ùî ãðîìàäñüêi ñiëüñüêîãîñïîäàð-
ñüêi ìåòîäè áóëè íàéâiäñòàëiøèìè, ùî ñåëÿíè êîí÷å ïîòðåáóâàëè íàéíîâiøîãî òèïó ïëóãà.
Àëå íàâiòü ó 1917 p. çàëiçíi ïëóãè ìàëà òiëüêè ïîëîâèíà ñåëÿíñüêèõ ãîñïîäàðñòâ êðà¨íè.
Õëiá æàëè ñåðïàìè òà ìîëîòèëè öåïàìè. Çà òàêèõ óìîâ ó 1920-õ ðîêàõ óðîæàé ïøåíèöi
é æèòà - âiä ñåìè äî äåâ'ÿòè öåíòíåðiâ íà ãåêòàð - íå íàáàãàòî ïåðåâèùóâàâ óðîæàé â
àíãëiéñüêèõ ìà¹òêàõ XIV ñò. (äàíi Ð. Äåâiñà).
Âèðiøàëüíèì àðãóìåíòîì óñiõ ïðîïîçèöié ùîäî ìîäåðíiçàöi¨ ðîñiéñüêîãî ñiëüñüêîãî ãî-
ñïîäàðñòâà áóëî òâåðäæåííÿ ïðî íååêîíîìi÷íiñòü òðèïiëüíî¨ ñèñòåìè, ÿêó íåìîæëèâî óçãî-
äèòè ç íîâiòíiìè ìåòîäàìè çåìëåðîáñòâà. Âèñíîâêè æ ïðèõèëüíèêiâ êàïiòàëiñòè÷íîãî øëÿ-
õó ðîçâèòêó ïîëÿãàëè â òîìó, ùî áiëüø ïiäïðè¹ìëèâèì ñåëÿíàì òðåáà íàäàòè ïðàâî âèõîäó ç
ãðîìàäè, àëå âîäíî÷àñ iç çàìiíîþ ¨õíiõ ÷åðåçñìóæíèõ äiëÿíîê íà âiäðóá (öiëiñíó äiëÿíêó),
ùî äàëî á ¨ì ìîæëèâiñòü ïåðåòâîðèòèñÿ íà ôåðìåðiâ ó çàõiäíîìó ðîçóìiííi öüîãî ñëîâà.
Âíàñëiäîê öüîãî âîíè á äiñòàëè i çìîãó, i ñòèìóë äëÿ ïîëiïøåííÿ ÿêîñòi ñâî¨õ ãðóíòiâ i
ïðîäóêöi¨ ç íèõ.
Äåÿêi çìiíè ñïðàâäi ìàëè ìiñöå. Îäíèì iç ðåçóëüòàòiâ ðåâîëþöi¨ 1905 p. áóëî çáiëüøåííÿ
ôiíàíñóâàííÿ Ñåëÿíñüêîãî áàíêó òà âíåñåííÿ çìiíè â éîãî ñòàòóò - äàâàòè ïîçè÷êè â 90 %
i âèùå ñåëÿíàì, ùî êóïóâàëè çåìëþ (áiëüøå òîãî - â 1906 p. ñåëÿíèí îäåðæàâ ïðàâî ìàòè,
ÿê i âñi iíøi ïiääàíi iìïåði¨, âíóòðiøíié ïàñïîðò).
Ùå â ñi÷íi 1906 p. òîäiøíié ãîëîâà Ðàäè ìiíiñòðiâ Ñ. Âiòòå äîáèâñÿ ïðèíöèïîâî¨ çãîäè
öàðÿ íà ðîçäiëåííÿ ïåðåðîçïîäiëüíèõ çåìåëü íà ïðèâàòíi äiëÿíêè. Öåé ïëàí áóâ ïîâ'ÿçà-
íèé ãîëîâíèì ÷èíîì ç iìåíåì Ï. Ñòîëèïiíà, ÿêèé íåçàáàðîì çàñòóïèâ Âiòòå íà éîãî ïîñàäi.
Çà ñëîâàìè Ñòîëèïiíà, âií áàçóâàâ ñâié íàìið íà iäå¨, ùîá óðÿä çðîáèâ ñòàâêó íå íà âáîãèõ
i ï'ÿíèõ, à íà ìiöíèõ i ñèëüíèõ - íà ìiöíîãî îäíîîñiáíîãî âëàñíèêà, ïîêëèêàííÿì ÿêîãî ¹
âiäiãðàòè ñâîþ ðîëü ó âiäíîâëåííi öàðàòó íà ñèëüíèõ ìîíàðõi÷íèõ ïðèíöèïàõ. Â. Ëåíií
íàçâàâ ïëàí Ñòîëèïiíà ïðîãðåñèâíèì ó íàóêîâî-åêîíîìi÷íîìó ðîçóìiííi.
Çàêîíàìè âiä 9 ëèñòîïàäà 1906 p., 4 ÷åðâíÿ 1910 p. i 29 òðàâíÿ 1911 p. ñòîëèïiíñüêó
ïðîãðàìó ïåâíîþ ìiðîþ áóëî âïðîâàäæåíî â äiþ. Çãiäíî ç öèìè çàêîíàìè, êîæíèé ñåëÿíèí
- âëàñíèê ãîñïîäàðñòâà - ìàâ ïðàâî âèìàãàòè çàêðiïëåííÿ çà íèì çåìëi, ÿêîþ âií êîðèñòó-
21
âàâñÿ. Öå íå ïðèâåëî âiäðàçó äî îá'¹äíàííÿ ÷åðåçñìóæíèõ äiëÿíîê ó âiäðóáè (ââàæàëîñÿ,

ùî íà 1917 p. òðè ÷âåðòi ñïàäêîâèõ ãîñïîäàðñòâ âñå ùå áóëè ÷åðåçñìóæíèìè), àëå òèì íå
ìåíø ïðîöåñ ôiçè÷íîãî îá'¹äíàííÿ çåìåëü íàáèðàâ ñèëè.
Òðóäíîùi ïåðåòâîðåííÿ â Ðîñi¨ ñåðåäíüîâi÷íî¨ êîëåêòèâiñòñüêî¨ ñèñòåìè ïðàöi ñåëÿí íà
iíäèâiäóàëüíó (ôåðìåðñüêó) íàâiòü âàæêî ñîái óÿâèòè. Â 1905 p. 9,5 ìëè ñåëÿíñüêèõ ãîñïî-
äàðñòâ áóëè îá'¹äíàíi â ãðîìàäàõ, à 2,8 ìëí ïåðåáóâàëè ó ñïàäêîâîìó âîëîäiííi Â ïåðiîä
âiä çãàäàíîãî ðîêó äî 1916 p. áëèçüêî 2,5 ìëí âèéøëè ç ãðîìàä. Íàïåðåäîäíi æ 1917 p.
ââàæàëîñÿ, ùî 13-14 ìëí ñåëÿíñüêèõ äiëÿíîê ðîçïîäiëÿëèñÿ òàêèì ÷èíîì:
- 5 ìëí ó íåçìiííîìó ïåðåðîçïîäiëüíîìó âîëîäiííi;
- 1,3 ìëí þðèäè÷íî (àëå íå ôàêòè÷íî) ïåðåéøëè íà ñïàäêîâèé ñïîñiá âîëîäiííÿ;
- 1,7 ìëí áóëè â ïåðåõiäíîìó ñòàíi;
- 4,3 ìëí ïåðåéøëè íà ñïàäêîâèé ñïîñiá âîëîäiííÿ, àëå âñå ùå çáåðiãàëè ÷åðåçñìóæíó
ñèñòåìó;
- 1,3 ìëí ÷àñòêîâî àáî ïîâíiñòþ çëèëèñÿ.
Ôåðìè ñòâîðþâàëèñÿ â ðiçíèõ ðåãiîíàõ, àëå íàéàêòèâíiøå öåé ïðîöåñ âiäáóâàâñÿ â Óêðà-
¨íi. Äæåðåëà 1915 ð. ïîâiäîìëÿþòü ïðî íàÿâíiñòü 75 òèñ. ôåðì (ÿêi ñòâîðþâàëè ñâî¨ âëàñíi
íåâåëè÷êi ñiëüöÿ). Âîíè îäðàçó æ ïðîäåìîíñòðóâàëè ñâî¨ ìîæëèâîñòi ó çíà÷íîìó ïîëiïøåí-
íi ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêî¨ ïðîäóêöi¨. Îäíàê ðiâåíü ðîçâèòêó âiäðóáíî¨ ñèñòåìè íà 1917 ð. áóâ
ÿâíî íåäîñòàòíiì äëÿ òîãî, ùîá çäiéñíèòè íà ñåëi î÷iêóâàíi ïåðåòâîðåííÿ. Ñàì Ñòîëèïií
ãîâîðèâ, ùî äëÿ öüîãî íåîáõiäíî 20 ìèðíèõ ðîêiâ, òîäi ÿê íà çäiéñíåííÿ éîãî ïëàíiâ iñòîðiÿ
äàëà ìåíøå 10. Âiä ðåôîðì îñòàòî÷íî âiäìîâèëèñÿ íàïåðåäîäíi ðåâîëþöié 1917 p., ñåðåä ãî-
ëîâíèõ íàñëiäêiâ êîòðèõ çãàäà¹ìî ÷îðíèé ïåðåäië - ñòèõiéíå çàõîïëåííÿ ïàíñüêèõ çåìåëü,
àêòèâíå âiäíîâëåííÿ ãðîìàä i çíèêíåííÿ áàãàòüîõ iç íåùîäàâíî ñòâîðåíèõ ôåðì.
* * *
Ó ñåðåäîâèùi ðîñiéñüêî¨ iíòåëiãåíöi¨ ïîáóòóâàëè äâà ïðîòèëåæíi ïîãëÿäè íà ñåëÿí: ç

îäíîãî áîêó, âîíè óÿâëÿëèñÿ ÿê óòiëåííÿ íàðîäó, äóøà êðà¨íè, òåðïåëèâi ñòðàæäàëüöi, íà-
äiÿ íà ìàéáóòí¹, ç iíøîãî - ÿê òåìíi ëþäè, âiäñòàëi, âïåðòi, ùî íå ïðèñëóõîâóþòüñÿ äî
ãîëîñó ðîçóìó, ÿê íåçäàðíà ïåðåøêîäà äëÿ óñüîãî ïðîãðåñèâíîãî. Îáèäâà ïîãëÿäè â ÷îìóñü
ìàëè ñëóøíiñòü. Î. Ïóøêií õâàëèâ òàêi, íàïðèêëàä, ÷åñíîòè ñåëÿí, ÿê ïðàöåëþáíiñòü i òåð-
ïåëèâiñòü. Ìåìóàðèñò Íiêiòåíêî íàçèâàâ ñåëÿíèíà ìàéæå öiëêîâèòèì äèêóíîì, ï'ÿíèöåþ,
çëîäi¹ì, òà âñå æ òàêè äîäàâàâ äî öüîãî, ùî âií íåçðiâíÿííî âèùèé âiä òàê çâàíèõ îñâi-
÷åíèõ é iíòåëiãåíòíèõ. Ñåëÿíèí - ùèðà ëþäèíà. Âií íå íàìàãà¹òüñÿ âèãëÿäàòè òèì, êèì
íå ¹. Î. Ãåðöåí óâàæàâ,- õî÷, ìîæå, íàäòî iäåàëiçóþ÷è òóò ñåëÿí,- ùî óãîäè ìiæ íèìè íå
ïîòðåáóâàëè äîêóìåíòiâ, i ¨õ ðiäêî êîëè ïîðóøóâàëè; ðàçîì iç òèì ó ñòîñóíêàõ ñåëÿíèíà ç
óðÿäîâöÿìè éîãî çáðî¹þ áóëè îáìàí i âèâåðòè - ¹äèíi äîñòóïíi éîìó çàñîáè ñàìîçàõèñòó, ùî
¨õ âií ïðîäîâæóâàâ óæèâàòè i â êîìóíiñòè÷íi ÷àñè (ÿê öå îïèñó¹òüñÿ ó òâîðàõ ðàäÿíñüêèõ
ïèñüìåííèêiâ óñiõ øêië i íàïðÿìiâ - âiä Ì. Øîëîõîâà äî Î. Ñîëæåíiöèíà).
Îòæå, ñõèëüíi äî êðàéíîùiâ iíòåëiãåíòè-óòîïiñòè âáà÷àëè â ñåëÿíèíîâi àáî äèÿâîëà, àáî
àíãåëà. Ìîëîäi æ ðàäèêàëè 1870-õ ðîêiâ, ÷èñåëüíiñòþ â êiëüêà òèñÿ÷, ïiøëè â íàðîä,-
çàëèøàþ÷èñü ìiñÿöÿìè â ñåëàõ, íàìàãàëèñÿ âòÿãíóòè ñåëÿí ó ðåâîëþöiéíî-ñîöiàëiñòè÷íó
áîðîòüáó. Öå çàêií÷èëîñÿ öiëêîâèòîþ íåâäà÷åþ äëÿ îáîõ ñòîðií. Òóðãåí¹âñüêèé Áàçàðîâ
òàê âèñëîâëþ¹ äåÿêi ñâî¨ ïî÷óòòÿ ç öüîãî ïðèâîäó: ß âiä÷óâàâ òàêó íåíàâèñòü äî öüîãî
íàéáiäíiøîãî ñåëÿíèíà, öüîãî Ïèëèïà ÷è Ñèäîðà, äëÿ êîãî ÿ ïîâèíåí çi øêóðè âèïíóòèñÿ i
ÿêèé íàâiòü íå ïîäÿêó¹ ìåíi çà öå,- àëå ïðè öüîìó Áàçàðîâ íàâiòü ãàäêè íå ìà¹, ùî â î÷àõ
ñåëÿí âií ñàì áóâ ÷èìñü íà çðàçîê áëàçíÿ.

Òàêî¨ ñèëüíî¨, ðàïòîâî¨ çìiíè ïîãëÿäiâ çàçíàëà íå âñÿ iíãåëiãåíöiÿ, é íà ïî÷àòêó íà-
ñòóïíîãî ñòîði÷÷ÿ ïàðòiÿ ñîöiàëiñòiâ-ðåâîëþöiîíåðiâ (åñåðè) çíà÷íî ðîçóìíiøå ïiäiéøëà äî
ñåëÿíñüêîãî ïèòàííÿ. Àëå òèì ÷àñîì ìàðêñèçì óæå ñõèëèâ íà ñâié áiê âåëèêó ÷àñòèíó ðàäè-
êàëiâ, i âîíè äiñòàëè iäåîëîãi÷íi ïiäñòàâè äëÿ âiäêèäàííÿ òåçè ïðî ñåëÿíñòâî ÿê ïðî íàäiþ
Ðîñi¨. Öÿ çìiíà îði¹íòàöié áóëà, çâiñíî, íå ÷èì iíøèì, ÿê ïåðåíåñåííÿì íàäié òà iëþçié ç
óÿâíîãî ñåëÿíèíà íà ìàéæå òàêîãî æ óÿâíîãî ïðîëåòàðÿ.
Òóò áóäå äîöiëüíèì íàâåñòè äåÿêi âèðàçè íåíàâèñòi òà ïðåçèðñòâà äî âiäñòàëîãî ñå-
ëÿíñòâà ç áîêó ìàðêñèñòiâ, à îñîáëèâî áiëüøîâèêiâ-iíòåëiãåíòiâ, ÿêi âèéøëè äàëåêî çà ìåæi
ìàðêñèñòñüêî¨ çíåâàãè íà òåîðåòè÷íîìó ðiâíi. Öi ïðèêëàäè äàþòü çìîãó áàãàòî â ÷îìó çðî-
çóìiòè ïîäi¨ noæîâòíåâîãî ÷àñó.
Ãîðîäÿíèí, à íàäòî ãîðîäÿíèí-ìàðêñèñò, íàâiòü íå äîòðèìóâàâñÿ ïîñëiäîâíîñòi ó ñâî¨é
êðèòèöi íåãàòèâíèõ ðèñ ñåëÿí, êîëèâàþ÷èñü ìiæ òàêèìè õàðàêòåðèñòèêàìè, ÿê àïàòè÷íi
òà áåçãëóçäî ïîæàäëèâi é âîðîãóþ÷i ìiæ ñîáîþ. Âèñëîâëþþ÷è äóìêè, ùî ¨õ òîäi áàãàòî õòî
ïîäiëÿâ, Ìàêñèì Ãîðüêèé óâàæàâ, ùî ðóíòîâíà ïåðåøêîäà íà øëÿõó ðîñiéñüêîãî ïîñòóïó
äî çàõiäíîãî ñïîñîáó æèòòÿ òà êóëüòóðè ïîëÿãàëà â ãëóõîìó êóòi æèòòÿ íåãðàìîòíîãî
ñåëÿíñòâà, ÿêå äóøèòü ìiñòî, çàñóäæóâàâ çâiðîïîäiáíèé iíäèâiäóàëiçì ñåëÿíñòâà é ìàéæå
öiëêîâèòó âiäñóòíiñòü ñîöiàëüíî¨ ñâiäîìîñòi ó ñåëÿí i âèñëîâëþâàâ íàäiþ, ùî íåöèâiëiçî-
âàíi, äóðíi, ïiäëi ëþäè ðîñiéñüêîãî ñåëà âèìðóòü, âñi öi ëþäè, ÿêi ìàéæå æàõ íàâîäÿòü, ùî
ïðî íèõ ÿ ãîâîðèâ âèùå, i íîâà ðàñà ãðàìîòíèõ, ðîçóìíèõ, åíåðãiéíèõ ëþäåé çàéìå ¨õí¹
ìiñöå.
Çàñíîâíèê ðîñiéñüêîãî ìàðêñèçìó Ã. Ïëåõàíîâ çîáðàæàâ ñåëÿí ÿê äèêèõ çåìëåðîáiâ,
æîðñòîêèõ i íåìèëîñåðäíèõ, â'þ÷íèõ òâàðèí, ó æèòòi ÿêèõ äóìàííÿ áóëî ðîçêiøøþ. Ê.
Ìàðêñ ãîâîðèâ ïðî iäiîòèçì ñiëüñüêîãî æèòòÿ,- çàóâàãà, ÷àñòî öèòîâàíà Ëåíiíèì (ó ñâî-
¹ìó ïåðâiñíîìó êîíòåêñòi öÿ ôðàçà ñõâàëþâàëà êàïiòàëiçì çà çâiëüíåííÿ âåëèêî¨ ÷àñòèíè
íàñåëåííÿ âiä öüîãî iäiîòèçìó). Ñàì Ëåíií ïèñàâ ïðî ñiëüñüêó çàíåäáàíiñòü, âiäiðâàíiñòü
âiä ñâiòó, çäè÷àâiííÿ i òâåðäèâ, ùî ñåëÿíèí, áóäó÷è äàëåêî íå òàêèì óæå iíñòèíêòèâíèì àáî
òðàäèöiéíèì êîëåêòèâiñòîì, ôàêòè÷íî áóâ áåçñîðîìíèì iíäèâiäóàëiñòîì. À äëÿ Ñòàëiíà,
çà ñëîâàìè Õðóùîâà, ñåëÿíè áóëè ïîêèäüêàìè.
Îäíàê õî÷ Ëåíií i ïîäiëÿâ áiëüøîâèöüêó àíòèïàòiþ äî ñåëÿí ÿê äî àðõà¨÷íîãî åëåìåí-
òó â Ðîñi¨, éîãî ãîëîâíîþ òóðáîòîþ áóëî çíàéòè äî íèõ ïiäõiä iç ìàðêñèñòñüêèõ ïîçèöié,
âèðîáèòè òàêòèêó âèêîðèñòàííÿ ¨õ ó ïðîìiæíèé ïåðiîä ïåðåä ¨õíiì çíèêíåííÿì ç iñòîðè÷íî¨
ñöåíè i âèðiøèòè ïèòàííÿ îðãàíiçàöi¨ ñiëüñüêîãî æèòòÿ ïiñëÿ òîãî, ÿê áiëüøîâèöüêà ïàðòiÿ
âiçüìå âëàäó. Çãiäíî ç ìàðêñèñòñüêèìè ïîñòóëàòàìè, ãîëîâíèé ìîìåíò ìàéáóòíüîãî ðîçâè-
òêó ïîëÿãàòèìå â êîíôðîíòàöi¨ ìiæ íîâèì (äëÿ ÷àñiâ ñòàíîâëåííÿ ìàðêñèçìó) ðîáiòíè÷èì
êëàñîì i êàïiòàëiñòè÷íèìè âëàñíèêàìè ïðîìèñëîâîñòi. Â êîæíîìó ðîçâèíåíîìó ñóñïiëüñòâi
â ìiðó éîãî äàëüøîãî ïîñòóïó íàñåëåííÿ êîíöåíòðóâàòèìåòüñÿ ïåðåâàæíî â öèõ äâîõ ïðî-
âiäíèõ êàòåãîðiÿõ iç ïðîìiæíèìè, àáî äðiáíîáóðæóàçíèìè, åëåìåíòàìè. Äî öèõ åëåìåíòiâ
âiäíîñèëîñÿ ñåëÿíñòâî, ÿêå ìàëî òåíäåíöiþ ïîïîâíþâàòè ïðîëåòàðiàò (ó ìiðó òîãî, ÿê âîíî
ïðîëåòàðèçóâàëîñÿ), àëå âîäíî÷àñ ñõèëÿëîñÿ äî êàïiòàëiñòiâ, îñêiëüêè çàëèøàëîñÿ ïðèâà-
òíîâëàñíèöüêèì.
Çà âèíÿòêîì öüîãî êëàñîâîãî àíàëiçó, Ìàðêñ ïðèäiëÿâ íåçíà÷íó óâàãó ñóòî àãðàðíèì
ïèòàííÿì. Àëå ÷iòêî äàâ çðîçóìiòè, ùî ïåðåäáà÷à¹ çíèêíåííÿ â ñîöiàëiñòè÷íîìó ñóñïiëüñòâi
ïðîòèði÷ ìiæ ìiñòîì i ñåëîì. Âií òâåðäèâ ïðî ïåðåìîãó êàïiòàëiçìó íà ñåëi (ïiñëÿ ÷îãî
øëÿõîì ïðîëåòàðèçàöi¨ ñåëà òóò ìàâ ïåðåìîãòè ñîöiàëiçì) i â òîé æå ÷àñ óâàæàâ, ùî âñi
ñåëÿíè ðàçîì áóëè ÿê ëàíòóõ êàðòîïëi, îñêiëüêè içîëüîâàíiñòü iíäèâiäóàëüíèõ ãîñïîäàðñòâ
23
ïåðåøêîäæàëà ðîçâèòêó â íèõ áóäü-ÿêèõ ñïðàâäi ñîöiàëüíèõ âiäíîñèí.

Êóðñ, ùî éîãî òðåáà áóëî çàïðîâàäæóâàòè íà ñåëi ïiñëÿ ïåðåìîãè ìàðêñèçìó, âèçíà÷àâ-
ñÿ â Ìàíiôåñòi êîìóíiñòè÷íî¨ ïàðòi¨, äå âèñóâàëèñÿ òàêi âèìîãè: Åêñïðîïðiàöiÿ çåìåëüíî¨
âëàñíîñòi... ïîëiïøåííÿ çåìåëü çà çàãàëüíèì ïëàíîì... óòâîðåííÿ ïðîìèñëîâèõ àðìié, îñî-
áëèâî äëÿ çåìëåðîáñòâà... ïî¹äíàííÿ çåìëåðîáñòâà ç ïðîìèñëîâiñòþ, ñïðèÿííÿ ïîñòóïîâîìó
óñóíåííþ âiäìiííîñòi ìiæ ìiñòîì i ñåëîì. Ïiä öèì Ìàðêñ òà Åíãåëüñ ðîçóìiëè: íà ñåëi, ÿê i
â ìiñòi, âiäáóäåòüñÿ êîíöåíòðàöiÿ âèðîáíèöòâà òà íàéìàíî¨ ðîáî÷î¨ ñèëè, àæ ïîêè ñiëüñüêå
ãîñïîäàðñòâî íå ñòàíå ÷èìîñü íà çðàçîê ñiëüñüêî¨ ôàáðèêè. Íà äóìêó ìàðêñèñòñüêèõ åêî-
íîìiñòiâ, ùî îði¹íòóâàëèñÿ íà ìiñòî, äðiáíå âèðîáíèöòâî â áóäü-ÿêîìó ðàçi íå ìàëî çìîãè
äîâãî ïðîòðèìàòèñÿ, íå êàæó÷è âæå ïðî ïðîöâiòàííÿ. Çà ñëîâàìè Äåâiäà Ìiòðàíi, Ìàðêñ
i éîãî ïîñëiäîâíèêè äèâèëèñÿ íà ñåëÿíèíà ç îãèäîþ, â ÿêié çíåâàãà ãîðîäÿíèíà äî âñüî-
ãî ñiëüñüêîãî òà êðèòè÷íå ñòàâëåííÿ åêîíîìiñòà äî äðiáíîãî âèðîáíèöòâà ïî¹äíóâàëèñÿ ç
îçëîáëåííÿì êîëåêòèâiñòà-ðåâîëþöiîíåðà ïðîòè óïåðòî iíäèâiäóàëiñòè÷íîãî çåìëåðîáà.
ßê ïèñàâ Åíãåëüñ â Àíòè-Äþðiíãó, ñîöiàëiñòè÷íà ðåâîëþöiÿ ïîâèííà áóëà ïîêëàñòè
êðàé òîâàðíîìó âèðîáíèöòâó é òèì ñàìèì ïàíóâàííþ ïðîäóêòó íàä âèðîáíèêîì. Ïiñëÿ
öüîãî, ÿê óÿâëÿëîñÿ àâòîðîâi, ëþäèíà ç ïîâíèì ðîçóìiííÿì çàñòîñîâóâàòèìå çàêîíè ñîöi-
àëüíî¨ äiÿëüíîñòi, ùî äîñi ïåðåáóâàëè äëÿ íå¨ â êîíôëiêòi iç çîâíiøíiìè óìîâàìè. Îäíàê
íàâiòü ÷åðåç áiëüø íiæ ñòî ðîêiâ ïiñëÿ íàïèñàííÿ öèõ ðÿäêiâ çíàéäåòüñÿ íåáàãàòî ëþäåé,
êîòði á çàÿâèëè, ùî ìàþòü ïîâíå ðîçóìiííÿ çàêîíiâ ðîçâèòêó åêîíîìiêè òà ñóñïiëüñòâà. É
îäíà ç ïðè÷èí òàêîãî ñòàíîâèùà âèïëèâà¹ çi ñïðîáè ðåàëiçóâàòè ìàðêñèñòñüêi ïðèíöèïè íà
ïðàêòèöi.
Ìàðêñ áóâ ïåðåêîíàíèé: ó ñiëüñüêîìó ãîñïîäàðñòâi, ÿê i â ïðîìèñëîâîñòi, âiäáóâàòè-
ìåòüñÿ äåäàëi áiëüøà êîíöåíòðàöiÿ âëàñíîñòi. Îäíàê öå íå âiäïîâiäàëî äiéñíîñòi. Òàê, ó
Íiìå÷÷èíi, ÿêó Ìàðêñ çíàâ íàéêðàùå, ó ïåðiîä ìiæ 1882 i 1895 ðîêàìè çàãàëüíà ïëîùà ìà-
ëèõ (2-20 ãà) ãîñïîäàðñòâ çáiëüøèëàñÿ, à ïåðåïèñ 1907 p. ïîêàçàâ: âåëèêi ìà¹òêè òà ôåðìè
é äàëi âòðà÷àëè ñâî¨ ïîçèöi¨.
Ñâîþ ðàííþ ïðàöþ Ðîçâèòîê êàïiòàëiçìó â Ðîñi¨ Ëåíií äîáðå ïðîñòóäiþâàâ i äîêó-
ìåíòàëüíî îáãðóíòóâàâ. Îäíàê ó ðîçâiäêàõ iç ñåëÿíñüêîãî ïèòàííÿ âií, ÿê i Ìàðêñ, íå âè-
ÿâëÿ¹ òàêî¨ äîñëiäíèöüêî¨ ðåòåëüíîñòi i çâîäèòü óñå äî êëàñîâîãî àíàëiçó. Äåÿêîþ ìiðîþ
öå ìîæíà ïîÿñíèòè òèì, ùî åêîíîìiñòè êiíöÿ XIX ñò., íà ïðàöi ÿêèõ ñïèðàëèñÿ ðîñiéñüêi
ìàðêñèñòè, íå çäiéñíþâàëè îðèãiíàëüíèõ äîñëiäæåíü: âîíè ïðîñòî òâåðäèëè, ùî ãðîìàäà
ðîçêëàäà¹òüñÿ ÷åðåç êîíôëiêò ìiæ ñiëüñüêèìè ïðîëåòàðÿìè òà çàìîæíèìè ñåëÿíàìè, àëå
íå íàâîäèëè ïðè öüîìó íiÿêèõ âàãîìèõ äîêàçiâ (áî òàêèõ ïðîñòî íå iñíóâàëî).
Ç ìàðêñèñòñüêî¨ òî÷êè çîðó âèñëîâëåíèé Ëåíiíèì íà VIII ç'¨çäi ÐÊÏ(á) çàãàëüíèé àíà-
ëiç ñåëÿíñòâà (íå êóðêóëüñòâà) äîñèòü ÷iòêèé: Âií ïî÷àñòè âëàñíèê, ïî÷àñòè òðóäiâíèê.
Âií íå åêñïëóàòó¹ iíøèõ ïðåäñòàâíèêiâ òðóäÿùèõ. Ïðîòÿãîì äåñÿòèði÷ äîâîäèëîñü éîìó ç
âåëè÷åçíèì òðóäîì âiäñòîþâàòè ñâî¹ ñòàíîâèùå, âií çàçíàâ íà ñîái åêñïëóàòàöi¨ ïîìiùèêiâ i
êàïiòàëiñòiâ, âií çíiñ óñå, i â òîé æå ÷àñ âií - âëàñíèê. Òîìó íàøå ñòàâëåííÿ äî öüîãî õèòêîãî
êëàñó ñòàíîâèòü âåëè÷åçíi òðóäíîùi.
Ñïðàâäi, Ìàðêñ ïèñàâ (ó ëèñòi äî Âiðè Çàñóëè÷ ó 1881 p.), ùî Ðîñiÿ ìîãëà ïåðåéòè äî ñî-
öiàëiçìó, âèêîðèñòîâóþ÷è ÿê îäèí iç éîãî ñêëàäíèêiâ ñòàðó ãðîìàäó (âií, çäà¹òüñÿ, ââàæàâ,
ùî ãðîìàäà - öå ÿêàñü ïåðåæèòêîâà ôîðìà òi¹¨ ôàçè ðîçâèòêó ñóñïiëüñòâà, ÿêó ìàðêñèñòè
íàçèâàëè ïåðâiñíèì êîìóíiçìîì). Àëå çãàäàíèé ëèñò íå ïóáëiêóâàâñÿ àæ äî 1924 p., à
îêðåìi àñïåêòè Ìàðêñîâî¨ äóìêè, âiäîìi äî ïóáëiêàöi¨ ðîñiéñüêèì ìàðêñèñòàì, ðîçãëÿäàëè-
ñÿ íèìè ÿê ôàëüøèâêà, íåäîðå÷íà ïîñòóïêà ¨õíiì âîðîãàì-íàðîäíèêàì. Ñàì Ëåíií áà÷èâ
ó ñåëÿíñüêîìó íàäiëüíîìó çåìëåâîëîäiííi ñèñòåìó, ÿêà çàãàíÿ¹ ñåëÿí, íà÷å â ãåòòî, ó äði-
áíi ñåðåäíüîâi÷íi ñïiëêè ôiñêàëüíîãî, òÿãëîâîãî õàðàêòåðó, ñïiëêè ïî âîëîäiííþ íàäiëüíîþ

çåìëåþ. Ïåðåäáà÷àþ÷è ìîäåðíiçàöiþ ðîñiéñüêîãî ñiëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà íà ìàðêñèñòñüêié
îñíîâi - ç âåëèêèìè êîîïåðàòèâíèìè ôåðìàìè, êîòði ïðàöþâàëè á çà ïëàíîì, - Ëåíií óâà-
æàâ: ¹äèíîþ àëüòåðíàòèâíîþ ñèñòåìîþ òóò áóëà êàïiòàëiñòè÷íà - ñòîëèïiíñüêà; îñòàííÿ
îçíà÷àëà íîâó ôàçó â ëiêâiäàöi¨ ñòàðîãî, íàïiâïàòðiàðõàëüíîãî öàðèçìó, íîâèé ìàíåâð ó íà-
ïðÿìi ïåðåòâîðåííÿ éîãî íà áóðæóàçíó ìîíàðõiþ. Ñòîëèïiíñüêà ðåôîðìà áóëà ðåàëüíîþ; â
ðàçi ¨ ¨ óñïiõó àãðàðíèé ëàä Ðîñi¨ ñòàâ áè öiëêîì áóðæóàçíèì. Íà äóìêó Ëåíiíà, áiäíi ñåëÿíè
ïîðÿäêóâàëè íà ñâî¨é çåìëi äóæå ïîãàíî, é îáñÿã ïðîäóêöi¨ ïiäâèùèâñÿ á, ÿêáè áàãàòi ñåëÿíè
ïåðåáðàëè ¨õíþ çåìëþ.
Ïåðåâàãîþ ñòîëèïiíñüêîãî ïiäõîäó äî ìîäåðíiçàöi¨ ñiëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà Ðîñi¨ áóëî òå,

ùî äî öüîãî éîãî â òié àáî iíøié ôîðìi âæå áóëî óñïiøíî çàñòîñîâàíî â ðîçâèíóòèõ êðà¨íàõ.
Íåäîëiêîì æå ëåíiíñüêîãî ïiäõîäó (ÿêùî ðîçãëÿäàòè éîãî ïðîñòî ÿê ìåòîä ìîäåðíiçàöi¨)
áóëî ÿêðàç òå, ùî âií íiäå ùå íå áóâ àïðîáîâàíèé, òîáòî çàëèøàâñÿ íà òåîðåòè÷íîìó ðiâíi.
Öå, çâiñíî, íå îçíà÷àëî, ùî âií íå ìiã áóòè åôåêòèâíèì, àëå öå ìàëà äîâåñòè ïðàêòèêà.
Ëåíiíñüêi ïîãëÿäè íà òàêòèêó áiëüøîâèöüêî¨ ïàðòi¨ (êîòðà, ÿê ïðîãîëîøóâàëîñÿ, ðåïðå-

çåíòóâàëà ïðîëåòàðiàò) ùîäî ñåëÿíñòâà ñêëàäàëèñÿ é äåòàëiçóâàëèñÿ íà îñíîâi çàóâàæåííÿ
Ìàðêñà ïðî òå, ùî ïðîëåòàðñüêó ðåâîëþöiþ ìîæíà ïiäòðèìàòè íîâèì âàðiàíòîì íiìåöüêî¨
Ñåëÿíñüêî¨ âiéíè XVI ñò. Ó ñâî¨é êíèçi Äâi òàêòèêè ñîöiàë-äåìîêðàòi¨ â äåìîêðàòè÷íié
ðåâîëþöi¨ (1905) Ëåíií íàïîëÿãàâ íà ñòàäi¨ ðåâîëþöiéíî-äåìîêðàòè÷íî¨ äèêòàòóðè ïðî-
ëåòàðiàòó i ñåëÿíñòâà, îäíàê öå áóëî ëèøå òèì÷àñîâèì, íàâiòü íå ïðèõîâàíèì òàêòè÷íèì
õîäîì: íà òèõ ñàìèõ ñòîðiíêàõ Ëåíií òâåðäèòü, ùî êîëè éîãî êîàëiöiÿ âiçüìå âëàäó, òî-
äi ñìiøíî áóäå é ãîâîðèòè ïðî ¹äíiñòü âîëi ïðîëåòàðiàòó i ñåëÿíñòâà, ïðî äåìîêðàòè÷íó
äèêòàòóðó i ò. ä. Òîäi ìè ïîäóìà¹ìî áåçïîñåðåäíüî ïðî ñîöiàëiñòè÷íó äèêòàòóðó ïðîëåòàði-
àòó. Òóò ìè ïîìi÷à¹ìî äåôåêò ó áiëüøîâèöüêèõ ïîãëÿäàõ íà ïðîáëåìó ñåëà, ÿêèé âèðàçíî
âiä÷óâàâñÿ ïðîòÿãîì óñüîãî âèñâiòëþâàíîãî íàìè ïåðiîäó, - âèíàõiä àáî ïðèíàéìíi çíà÷íå
ïåðåáiëüøåííÿ ñîöiàëüíèõ ÷è åêîíîìi÷íèõ âiäìiííîñòåé ó ñåëÿíñüêîìó ñåðåäîâèùi. Ñiëü-
ñüêèé ïðîëåòàðiàò ó Ðîñi¨ ñïðàâäi iñíóâàâ: ó 1897 p. 1 ìëí 837 òèñ. îñiá âêàçóâàëè íà ïðàöþ
çà ïëàòíþ â ñiëüñüêîìó ãîñïîäàðñòâi òà iíøèõ íåïðîìèñëîâèõ ãàëóçÿõ ÿê íà ñâî¹ ãîëîâ-
íå, õî÷, çâè÷àéíî, íå ¹äèíå çàíÿòòÿ, à ùå íàáàãàòî áiëüøå ëþäåé íàéìàëîñÿ òèì÷àñîâî (â
ëiòíié ñåçîí). Îäíàê, ÿê ìè ïîáà÷èìî äàëi, âîíè íå ñïðàâëÿëè ÿêîãîñü iñòîòíîãî âïëèâó
íà ñîöiàëüíî-êëàñîâó ñèòóàöiþ â êðà¨íi é äî òîãî æ íå ìàëè ïðîëåòàðñüêî¨ ñâiäîìîñòi â ¨ ¨
ìàðêñèñòñüêîìó ðîçóìiííi.
Ñëiäîì çà Ëåíiíèì ïiçíiøå òàêîæ ðîáèëèñÿ ñïðîáè ðîçäiëèòè ñåëÿí íà áiäíÿêiâ i ñåðå-
äíÿêiâ. Ïðè öüîìó íàâiòü ñàì Ëåíií ðîçóìiâ: ñåëÿíèí, ÿêèé ìåøêàâ ïîáëèçó âåëèêîãî ìiñòà
i ñïåöiàëiçóâàâñÿ íà âèðîáíèöòâi äëÿ íüîãî ìîëî÷íî-òîâàðíî¨ ïðîäóêöi¨, ìiã áóòè çàìîæíèì
(õàé áè é íå ìàâ êîíÿ), òàê ñàìî ÿê ñåëÿíèí iç òðüîìà êiíüìè, ùî ïðîæèâàâ ó ñòåïó, ìiã
òàêèì íå áóòè. Àëå íà òåîðåòè÷íîìó ðiâíi ïîäiáíi ÿâèùà íå àíàëiçóâàëèñÿ. ×àñòêîâî ç öi¹¨
ïðè÷èíè ëåíiíñüêi óÿâëåííÿ ïðî ñåëÿíñòâî òà ïðîöåñè éîãî ðîçøàðóâàííÿ ÷àñòî ìiíÿëèñÿ
é âiäçíà÷àëèñÿ íåïîñëiäîâíiñòþ, òà â îäíîìó ïóíêòi âií i éîãî ïðèái÷íèêè çàëèøàëèñÿ íå-
ïîõèòíèìè (é öå âiäiãðàëî âèðiøàëüíó ðîëü ó íàñòóïíèõ ïîäiÿõ): êóðêóëü ¹ âîðîãîì. Ëåíií
ïðèïóñêàâ, ùî êóðêóëü - öå êëàñ áàãàòèõ ñåëÿí-åêñïëóàòàòîðiâ, ïðîòè ÿêèõ - ïiñëÿ ëiêâi-
äàöi¨ ïàíñòâà ó âëàñòèâîìó ðîçóìiííi öüîãî ñëîâà - ìîãëà îáåðíóòèñÿ íåíàâèñòü áiäíÿêiâ.
Íàñïðàâäi æ ñëîâî êóðêóëü îçíà÷àëî ñiëüñüêîãî ëèõâàðÿ, çàìîæíîãî ãîñïîäàðÿ, êîòðèé
äîäàòêîâî îðåíäóâàâ çåìëþ. Çâè÷àéíî íà îäíå, à òî é íà äåêiëüêà ñië ïðèïàäàëî òiëüêè
îäíå êóðêóëüñüêå ãîñïîäàðñòâî. Áóäü-ÿêèé çàìîæíèé ñåëÿíèí ÷àñ âiä ÷àñó äàâàâ ïîçè÷êè,
ùî ñàìî ïî ñîái öiëêîì ïðèðîäíî. Òîìó êóðêóëåì íàçèâàëè òiëüêè òîãî, äëÿ êîãî ëèõâàð-
25
ñòâî é ïîäiáíi ìàíiïóëÿöi¨ ñòàâàëè ãîëîâíèì äæåðåëîì ïðèáóòêiâ. Íàðîäíèê Î. Àïòåêìàí,

ÿêèé çàëèøèâ ïðàâäèâó ðîçïîâiäü ïðî ñâié äîñâiä ñïiëêóâàííÿ ç ðîñiéñüêèì ñåëÿíñòâîì,
çàóâàæóâàâ: êîëè õòîñü ãîâîðèâ ñåëÿíàì, ùî êóðêóëü âèñìîêòó¹ ç íèõ êðîâ, òi iðîíi÷íî
âiäïîâiäàëè: Öi äîáðîõîòè íiÿê íå ìîæóòü ïåðåæèòè, ùî äåÿêi ñåëÿíè çàìîæíiøi, àáî çà-
óâàæóâàëè, ùî íå êîæíèé ìiöíèé ñåëÿíèí - îáîâ'ÿçêîâî êóðêóëü, i ùî ìiñüêi íå ðîçóìiþòü
ñåëÿíñüêîãî æèòòÿ.
Çi ñâîãî áîêó Ëåíií íàâiòü ó 1899 p., êîëè óæèâàâ òåðìií êóðêóëü ó âiäïîâiäíîìó
çíà÷åííi öüîãî ñëîâà (òîáòî ðîçóìiþ÷è ïiä íèì ñiëüñüêîãî ëèõâàðÿ), íå áàæàâ âiäðiçíÿòè
öåé òèï åêñïëóàòàòîðà âiä òèõ, õòî âèêîðèñòîâóâàâ íàéìàíó ïðàöþ, é íàïîëÿãàâ íà òîìó,
ùî öå áóëè äâi ôîðìè îäíîãî é òîãî ñàìîãî åêîíîìi÷íîãî ÿâèùà. Ïî ñóòi, íi Ëåíií, íi
éîãî ñïàäêî¹ìöi òàê i íå ñïðîìîãëèñÿ äàòè ÷iòêå âèçíà÷åííÿ: õòî òàêi êóðêóëü, ñåðåäíié i
áiäíèé ñåëÿíèí ç òî÷êè çîðó ñîöiàëüíî-åêîíîìi÷íî¨ êàòåãîði¨. Íà çàïèòàííÿ - ùî æ öå òàêå
- êóðêóëü? - Ëåíií ðîçäðàòîâàíî âiäïîâiäàâ: Íà ìiñöÿõ ðîçáåðóòüñÿ, õòî ¹ êóðêóëåì (öèò.
çà À. Íîóâîì).
Òà â áóäü-ÿêîìó âèïàäêó êëàñîâå âîðîæà ìåíøiñòü òi¹þ ÷è iíøîþ ìiðîþ ìàëà áóòè
àâòîìàòè÷íî âòÿãíåíîþ â æîðñòîêó áîðîòüáó ç ðåøòîþ ñåëÿíñòâà, ùî ðîçïàëþâàëàñÿ íà
ñåëi, i ÿêáè íàâiòü ñåëÿíèí íå ïîñòàâèâñÿ äî öi¹¨ ìåíøîñòi âîðîæå, öå çà íüîãî çðîáèëè á
êîìóíiñòè.
Áiëüøå òîãî, â áiëüøîâèöüêîìó ïiäõîäi äî êëàñîâî¨ áîðîòüáè iñíóâàëî ïðèïóùåííÿ, ÿêå
íå âèñëîâëþâàëîñÿ âiäêðèòî. Â ñåðïíi 1917 p. â ¨äàëüíi Ñìîëüíîãî âiäáóëàñÿ áàãàòîçíà÷íà
ðîçìîâà ìiæ Ô. Äçåðæèíñüêèì (ùî íåâäîâçi î÷îëèâ ëåíiíñüêó ×Ê) i ìåíøîâèöüêèì ïðîâiä-
íèêîì Ðàôà¨ëîì Àáðàìîâè÷åì (ïåðåäà¹òüñÿ çà ñïîãàäàìè Ð. Àáðàìîâè÷à). Äçåðæèíñüêèé
çàïèòàâ:
- Âè ïàì'ÿòà¹òå ïðîìîâó Ëàññàëÿ ïðî ñóòü êîíñòèòóöi¨?
- Òàê, çâiñíî, ïàì'ÿòàþ.
- Âií ñêàçàâ, ùî êîíñòèòóöiþ âèçíà÷à¹ âçà¹ìîçâ'ÿçîê ðåàëüíèõ ïîëiòè÷íèõ i ñîöiàëüíèõ
ñèë ó êðà¨íi. À ÿêèì øëÿõîì çìiíþ¹òüñÿ òàêèé âçà¹ìîçâ'ÿçîê?
- Íó, ÷åðåç ïðîöåñ åêîíîìi÷íîãî òà ïîëiòè÷íîãî ðîçâèòêó, åâîëþöiþ íîâèõ ôîðì åêîíî-
ìiêè, âèíèêíåííÿ íîâèõ êëàñiâ òîùî, òîáòî öå âñå òå, ùî âè ñàìi äóæå äîáðå çíà¹òå.
- À ÷è ìîæíà çìiíèòè öåé âçà¹ìîçâ'ÿçîê, ñêàæiìî, øëÿõîì ïiäêîðåííÿ ÷è çíèùåííÿ
äåÿêèõ êëàñiâ?
Ðîêîì ïiçíiøå Ã. Çiíîâ'¹â, òîäi îäèí iç ëiäåðiâ íîâî¨ ðàäÿíñüêî¨ äåðæàâè, çàçíà÷èâ ó ïó-
áëi÷íié ïðîìîâi â Ïåòðîãðàäi: Ìè ïîâèííi ïðèâåðíóòè äî ñåáå 90 ìëí çi 100 ìëí íàñåëåííÿ
Ðàäÿíñüêî¨ Ðîñi¨. Ùî æ äî ðåøòè, òî ç íèìè íåìà ïðî ùî ãîâîðèòè. õ òðåáà çíèùèòè (çà
ãàç. Ñåâ. êîììóíà âiä 19 âåðåñ. 1918 p.). Íàñòóïíi ïîäi¨ ïîêàçàëè, ùî Çiíîâ'¹â ïîìèëèâ-
ñÿ: îñíîâíèì îá'¹êòîì ìàñîâèõ ðåïðåñié ñòàëè íå ðåøòà, à ñàìå òi êëàñè, ÿêi ñòàíîâèëè
áiëüøiñòü íàñåëåííÿ êðà¨íè.
Ðîçäië 2
Óêðà¨íñüêèé íàðîä i ëåíiíiçì
Ñõîæå íà òå, ùî ãîëîâíîþ ïðè÷èíîþ òîãî, ÷îìó âèñâiòëþâàíèìè òóò ïîäiÿìè Çàõiä
íiêîëè ïî-ñïðàâæíüîìó íå çàöiêàâèâñÿ, áóëî íåðîçóìiííÿ ÷è íåçíàííÿ ñèëè óêðà¨íñüêîãî
íàöiîíàëüíîãî ïî÷óòòÿ, óêðà¨íñüêî¨ íàöiîíàëüíî¨ ñâiäîìîñòi. Çíà÷íîþ ìiðîþ öå áóëî âèêëè-
êàíå òèì, ùî â íèíiøíüîìó ñòîëiòòi íåçàëåæíà Óêðà¨íñüêà äåðæàâà ïðîòðèìàëàñÿ ëèøå
êiëüêà ðîêiâ (i òî ç ïåðåðâàìè), òàê i íå ñïðîìiãøèñü çàêëàñòè ïiäâàëèíè äëÿ ñâîãî iñíóâàí-
íÿ - íi ôiçè÷íî, íi ó ñâiòîâié ñâiäîìîñòi. Äîðiâíþþ÷è çà òåðèòîði¹þ Ôðàíöi¨, à çà êiëüêiñòþ
íàñåëåííÿ ïåðåâàæàþ÷è Ïîëüùó, Óêðà¨íà áóëà íàéáiëüøîþ ç ¹âðîïåéñüêèõ êðà¨í, êîòði íå
äiñòàëè íåçàëåæíîñòi (õiáà ùî íà êîðîòêèé ÷àñ) ó ïåðiîä ìiæ äâîìà ñâiòîâèìè âiéíàìè.
(Ãîâîðÿ÷è ïðî âòðà÷åíó óêðà¨íñüêó äåðæàâíiñòü, íi â ÿêîìó ðàçi íå ìîæíà òâåðäèòè, ùî â
öüîìó çàâèíèâ ðîñiéñüêèé íàðîä. Ñèìâîë ðîñiéñüêî¨ íàöiîíàëüíî¨ ñàìîñâiäîìîñòi - Î. Ñîë-
æåíiöèí ñïîäiâà¹òüñÿ íà áðàòåðñüêi âçà¹ìèíè ìiæ òðüîìà ñõiäíîñëîâ'ÿíñüêèìè íàðîäàìè -
ðîñiéñüêèì, áiëîðóñüêèì i óêðà¨íñüêèì, àëå ïðè öüîìó áåç áóäü-ÿêèõ âàãàíü óâàæà¹: òå ÷è
iíøå ðiøåííÿ ïðî ñîþç, ôåäåðàöiþ ÷è âiäîêðåìëåííÿ ìà¹ áóòè ñïðàâîþ âiëüíîãî âèáîðó
ñàìèõ óêðà¨íöiâ, i æîäíèé ðîñiÿíèí íå ñìi¹ âèðiøóâàòè öå çà íèõ.)
Íà Çàõîäi áóëî ìàëî âiäîìî ïðî ñàìîñòiéíó óêðà¨íñüêó êóëüòóðíó òðàäèöiþ. Óêðà¨íó
çîáðàæóâàëè íà ìàïàõ ÿê ÷àñòèíó Ðîñiéñüêî¨ iìïåði¨, íåðiäêî ïðîñòî ÿê Ìàëîðîñiþ; ââà-
æàëîñÿ, ùî ¨ ¨ íàñåëåííÿ ðîçìîâëÿ¹ ìîâîþ, ÷èþ áëèçüêiñòü ÷è âiäìiííiñòü âiä ðîñiéñüêî¨
íåìîæëèâî ÷iòêî çáàãíóòè. Íàñïðàâäi âiäìiííiñòü óêðà¨íñüêî¨ ìîâè iñíóâàëà çàäîâãî äî
ïiäêîðåííÿ Çàïîðiçüêî¨ Ñi÷i Êàòåðèíîþ II, àëå âiä òîãî ÷àñó ïðàâèòåëi Ðîñi¨ é íàâiòü iíøi
ðîñiÿíè - òåîðåòè÷íî-ëiáåðàëüíîãî íàïðÿìó - òðàêòóâàëè ¨ ¨ íå áiëüøå, íiæ äiàëåêò ðîñié-
ñüêî¨.
Äëÿ ðîñiéñüêèõ öàðiâ, ÿê i äëÿ ðàäÿíñüêèõ ïðàâèòåëiâ, îñòàòî÷íà ìîâíà é íàöiîíàëüíà
àñèìiëÿöiÿ óêðà¨íöiâ çäàâàëàñÿ öiëêîì ïðèðîäíîþ ði÷÷þ. ×îìó æ òàê íå ñòàëîñÿ? Ïåðåäóñiì
âèÿâèëîñÿ, ùî êîðiííÿ ñòàðî¨ óêðà¨íñüêî¨ ìîâè ñåðåä ìiëüéîíiâ ñiëüñüêîãî íàñåëåííÿ ãëèáøi
òà ìiöíiøi, íiæ ãàäàëîñÿ, à òîìó é íå ñïîñòåðiãàëîñÿ òåíäåíöi¨ äî ¨ ¨ çëèòòÿ ç ðîñiéñüêîþ,-
ñåëÿíè ðîçìîâëÿëè àáî òi¹þ, àáî iíøîþ. Äàëi õî÷ äëÿ ãîðîäÿí-ðîñiÿí i òèõ iíäèâiäiâ óêðà-
¨íñüêîãî ïîõîäæåííÿ, ùî ââiáðàëè â ñåáå ïàíiâíó êóëüòóðó, ðîñiéñüêà ìîâà ñòàëà ðiäíîþ,
ïîðÿä iç îñíîâíèì ñåëÿíñüêèì ìàñèâîì â Óêðà¨íi, ÿê i â iíøèõ êðà¨íàõ, iñíóâàëè ãðóïè îñâi-
÷åíèõ ïàòðiîòiâ, êîòði íå â ñèëàõ áóëè ñïîñòåðiãàòè, ÿê â iì'ÿ òàê çâàíîãî ïðîãðåñó çíèêà¹
¨õíÿ ñàìîáóòíÿ ìîâà é êóëüòóðà. Âîíè-òî é âiäiãðàëè âåëèêó ðîëü ó òîìó, ùî àñèìiëÿöiéíi
òåíäåíöi¨ íå áóëè îñòàòî÷íî ðåàëiçîâàíi.
Ïîïðè âñþ ñâîþ âiäìiííiñòü, óêðà¨íñüêà òà ðîñiéñüêà ìîâè - öå ïàðîñòêè îäíi¹¨ - ñõi-
27
28 Óêðà¨íñüêèé íàðîä i ëåíiíiçì
äíîñëîâ'ÿíñüêî¨ - ëiíãâiñòè÷íî¨ ðîäèíè, òàê ñàìî ÿê øâåäñüêà é íîðâåçüêà - âiäãàëóæåííÿ

ñêàíäèíàâñüêî¨ ãiëêè ãåðìàíñüêî¨, à iñïàíñüêà é ïîðòóãàëüñüêà - iáåðiéñüêî¨ ãiëêè ðîìàí-
ñüêî¨ ðîäèí. Òà â áóäü-ÿêîìó âèïàäêó ëiíãâiñòè÷íà áëèçüêiñòü òèõ àáî iíøèõ íàðîäiâ íå ìà¹
âèðiøàëüíîãî ïîëiòè÷íîãî é êóëüòóðíîãî çíà÷åííÿ. Òàê, íà ðåôåðåíäóìi 1905 p. Íîðâåãiÿ
ïðîäåìîíñòðóâàëà ñâî¹ íåïåðåáîðíå ïðàãíåííÿ äîáèòèñÿ íåçàëåæíîñòi âiä Øâåöi¨. Ãîëëàíä-
ñüêà ìîâà iñòîðè÷íî ¹ âàðiàíòîì íèæíüîíiìåöüêîãî äiàëåêòó, à ïðîòå ãîëëàíäöi ìàëè áàãàòî
íàãîä âèÿâèòè ñâî¹ íåáàæàííÿ ïiäêîðèòèñÿ Íiìå÷÷èíi, é îäíó ç íèõ - çîâñiì íåäàâíî. Öå ñà-
ìå ñòîñó¹òüñÿ é äóìêè, íiáèòî Óêðà¨íà çàâæäè áóëà ÷àñòèíîþ, íàâiòü ïðèðîäíîþ ÷àñòèíîþ
Ðîñiéñüêî¨ iìïåði¨ àáî Ðàäÿíñüêîãî Ñîþçó.
Iñòîðè÷íî óêðà¨íöi - öå ñòàðîäàâíÿ íàöiÿ, ÿêà âèñòîÿëà é âèæèëà íàïåðåêið óñiì ëè-
õîëiòòÿì. Âåëèêi êíÿçi Êè¨âñüêî¨ Ðóñi òðèìàëè ïiä ñâî¹þ ðóêîþ âñiõ ñõiäíèõ ñëîâ'ÿí, àëå
âíàñëiäîê ìîíãîëüñüêî¨ íàâàëè 1240 p. ¨õíÿ äåðæàâà ðîçïàëàñÿ. Ñëîâ'ÿíñüêå íàñåëåííÿ çå-
ìåëü, ðîçòàøîâàíèõ íà ïiâíi÷ âiä Êè¨âñüêî¨ Ðóñi, ïiâòîðà ñòîëiòòÿ ïðîæèâàëî ïiä ìîíãîëà-
ìè i çãîäîì óòâîðèëî Ìîñêîâiþ, ÿêà ïîòiì ïî÷àëà íàçèâàòèñÿ Ðîñi¹þ. Ìåøêàíöi æ çåìåëü,
ðîçòàøîâàíèõ ïiâäåííiøå ìîñêîâèòiâ, ñòàëè óêðà¨íöÿìè, êîòði îði¹íòóâàëèñÿ íà Çàõiä i ðîç-
âèâàëèñÿ ïiä âïëèâîì ¹âðîïåéñüêèõ äåðæàâ. Ñïî÷àòêó âîíè îá'¹äíàëèñÿ ç Âåëèêèì êíÿçiâ-
ñòâîì Ëèòîâñüêèì, îôiöiéíîþ ìîâîþ ÿêîãî áóëà óêðà¨íñüêà, à çãîäîì ïîòðàïèëè ïàä âëàäó
Ïîëüùi.
Ñàìå ïiä ÷àñ ïîëüñüêîãî ïàíóâàííÿ - â äðóãié ïîëîâèíi XVI ñò.- áóëè çàïî÷àòêîâàíi
óêðà¨íñüêå äðóêàðñòâî i øêîëè. Îòæå, ó ñêëàäi öi¹¨ âåëèêî¨ òà ðiçíîðiäíî¨ ôåäåðàöi¨ óêðà¨í-
öi âiäíîâèëè ñâî¹ íàöiîíàëüíå iñíóâàííÿ, â òîé ÷àñ ÿê çíà÷íà ÷àñòèíà ¨õíiõ çåìåëü ëåæàëà
íàïîëîâèíó çáåçëþäíåíà, ñïóñòîøåíà íàñêîêàìè êðèìñüêèõ òàòàð. Òîäi æ ç'ÿâëÿþòüñÿ ïåð-
øi êîçàêè - óêðà¨íñüêi ôëiáóñòü¹ðè. Ñïî÷àòêó âîíè ïîëþâàëè òà ðèáàëèëè â ñòåïó, ïîòiì
íàâ÷èëèñÿ îáîðîíÿòèñÿ âiä òàòàð, à ïiä êiíåöü XVI ñò. ñïîðóäèëè ñâî¨ âëàñíi ôîðòåöi é ñòàëè
íåçàëåæíèì âiéñüêîâèì ÷èííèêîì. Ó 1550-õ ðîêàõ âîíè çàñíóâàëè Çàïîðiçüêó Ñi÷ - âåëè-
êèé óêðiïëåíèé òàáið ó ïîíèççi äíiïðîâñüêèõ ïîðîãiâ, íà ðóáåæi òàòàðñüêèõ íàâàë. Ïðîòÿãîì
äâîõ ñòîëiòü Ñi÷ áóëà âiéñüêîâîþ ðåñïóáëiêîþ òîãî òèïó, ùî âèíèêàâ ÷àñ âiä ÷àñó â iíøèõ
ìiñöÿõ ó ïîäiáíèõ óìîâàõ: äåìîêðàòè÷íà - â ìèðíèé ÷àñ i äèñöèïëiíîâàíå âiéñüêî - ïiä ÷àñ
âiéíè. Íåçàáàðîì êîçàêè ïî÷àëè î÷îëþâàòè ñåëÿíñüêi ïîâñòàííÿ ïðîòè ñâî¨õ íîìiíàëüíèõ
ïàíiâ-ïîëÿêiâ. Íåñêií÷åííi âiéíè é óãîäè ç Ïîëüùåþ âðåøòi-ðåøò ïðèâåëè äî óñïiøíîãî çà-
ñíóâàííÿ ãåòüìàíîì Áîãäàíîì Õìåëüíèöüêèì Óêðà¨íñüêî¨ äåðæàâè (1649). Âiä öüîãî ÷àñó
Ìîñêâà ïîñòiéíî âòðó÷àëàñÿ ó ñïðàâè Óêðà¨íè, àæ ïîêè ãåòüìàí Iâàí Ìàçåïà íå óêëàâ ñîþç
iç øâåäñüêèì êîðîëåì Êàðëîì XII ïðîòè çàçiõàíü Ïåòðà I. Ñi÷ ïiäòðèìàëà ãåòüìàíà, îäíàê
ïîðàçêà Êàðëà ïiä Ïîëòàâîþ â 1709 p. îáåðíóëàñÿ äëÿ Óêðà¨íè êàòàñòðîôîþ.
Ïðîòÿãîì XVIII ñò. Ìîñêâà ñïî÷àòêó ïðîäîâæóâàëà âèçíàâàòè àâòîíîìiþ Ãåòüìàíùèíè,
àëå âîäíî÷àñ äåäàëi áiëüøå çìiöíþâàëà ñâié âïëèâ ó òîìó, ùî ñòîñóâàëîñÿ âèáîðiâ ãåòüìàíà,
é ïîñòiéíî ïîñèëþâàëà òèñê íà íîâîîáðàíèõ óêðà¨íñüêèõ ïðàâèòåëiâ. Ãåòüìàíùèíà áóëà
îñòàòî÷íî ñêàñîâàíà â 1764 p., õî÷ äåÿêi ç ¨ ¨ çîâíiøíiõ ôîðì çáåðiãàëèñÿ äî 1781 p. Â 1775 p.
ðîñiÿíè íåñïîäiâàíî çðóéíóâàëè Çàïîðiçüêó Ñi÷, ÷è¹ âiéñüêî âîþâàëî íà ¨õíüîìó áîöi ïðîòè
òóðêiâ ó âiéíi 1769-1774 pp. Êîøîâîãî îòàìàíà çàñëàëè íà Ñîëîâåöüêi îñòðîâè â Áiëîìó
ìîði, à ïîëêîâíèêiâ - ó Ñèáið (ìàéæå òî÷íå ïðîâiùåííÿ äîëi ¨õíiõ ñïàäêî¹ìöiâ ó 20-õ i 30-õ
ðîêàõ XX ñò.). Òàê, ïðîiñíóâàâøè ïîíàä ñòîëiòòÿ, óêðà¨íñüêà äåðæàâíiñòü (ÿê, äî ðå÷i, é
ïîëüñüêà) âïàëà, íå ìàþ÷è ñèëè áîðîòèñÿ ïðîòè âåëèêîãî é ìîãóòíüîãî ñóïðîòèâíèêà.
ßê i Ïîëüùà, êîçàöüêî-ãåòüìàíñüêà äåðæàâà áóëà çà ñâî¨ì òèïîì êîíñòèòóöiéíî-ïàðëàìåíòñüêîþ.
Áóäó÷è, çâiñíî, áàãàòî â ÷îìó íåäîñêîíàëîþ, âîíà ðàçîì iç òèì íå ìàëà âëàñíèõ òðàäè-
öié æîðñòîêîãî êðiïàöòâà é äåñïîòèçìó, íàêèíåíèõ ¨é óæå Ñàíêò-Ïåòåðáóðãîì. Òèì ÷àñîì
29
óêðà¨íñüêi ñåëÿíè òà êîçàêè, ùî çàëèøàëèñÿ ïiä Ïîëüùåþ i ç ðîêó â ðiê ïiäíiìàëèñÿ ïðîòè
íå¨ íà ïîâñòàííÿ, âiäîìi â iñòîði¨ ïiä íàçâîþ ãàéäàìàöüêèõ, íåçàáàðîì òåæ ïîòðàïèëè ïiä
âîëîäiííÿ ÷àñòêîâî Ðîñi¨, ÷àñòêîâî - ñïiëüíèêà îñòàííüî¨ â ïîäiëàõ Ïîëüùi - Àâñòði¨. Ïðî-
òÿãîì íàñòóïíèõ ñòîëiòü çàõiäíîóêðà¨íñüêèé åëåìåíò, âiëüíèé âiä ðîñiéñüêîãî âïëèâó (õî÷
i ìåíøèé êiëüêiñíî, íiæ íà ðåøòi óêðà¨íñüêèõ çåìåëü), ìàâ áiëüøi ìîæëèâîñòi äëÿ ñâîãî
ïîëiòè÷íîãî òà êóëüòóðíîãî ðîçâèòêó é áóâ ìîãóòíiì ÷èííèêîì âèçðiâàííÿ íàöiîíàëüíî¨
ñàìîñâiäîìîñòi
Ñëiäîì çà ïîëiòè÷íèì óïðàâëiííÿì ó ðîñiéñüêîìó ñòèëi â Óêðà¨íi áóëî çàïðîâàäæåíî
òèïîâèé äëÿ Ðîñi¨ åêîíîìi÷íèé ñïîñiá óïðàâëiííÿ. Âåëè÷åçíi ìà¹òêè ïåðåäàâàëè ó âëàñíiñòü
öàðñüêèì ôàâîðèòàì. Óêàçè 1765-1796 pp. çíèùèëè âîëüíîñòi óêðà¨íñüêîãî ñåëÿíèíà, çâiâ-
øè éîãî äî ñòàíîâèùà ðîñiéñüêîãî. Ïðè öüîìó ñëiä ïàì'ÿòàòè, ùî â Óêðà¨íi âiä êðiïàöòâà
òåðïiëè ïðèáëèçíî äâà ïîêîëiííÿ (à ùîá âèòðó¨òè ç íàðîäíî¨ ïàì'ÿòi ñïîãàäè ïðî ìèíóëi
÷àñè, çâè÷àéíî ïîòðiáíî áiëüøå äâîõ ïîêîëiíü).
ßê ïèñàâ Î. Ãåðöåí ó ñâî¹ìó ÷àñîïèñi Êîëîêîë, íåùàñíà êðà¨íà ïðîòåñòóâàëà, àëå íå
ìîãëà ïðîòèñòîÿòè öié ôàòàëüíié ëàâèíi, ùî êîòèëàñÿ ç Ïiâíî÷i äî ×îðíîãî ìîðÿ, ïîêðè-
âàþ÷è âñå... îäíîìàíiòíîþ ïåëåíîþ ðàáñòâà.
Çàãàëüíå ïîíåâîëåííÿ ñåëÿíñòâà ñóïðîâîäæóâàëîñÿ óòèñêàìè óêðà¨íñüêî¨ ìîâè òà êóëü-
òóðè. Â öåðêîâíié ñëóæái îáðÿäè çàìiíþâàëèñÿ íà ðîñiéñüêi Â 1740 p. â Ëiâîáåðåæíié Óêðà-
¨íi íàëi÷óâàëîñÿ 866 øêië, â 1800 p.- æîäíî¨. Çàñíîâàíó ùå 1632 ðîêó Êè¹âî-Ìîãèëÿíñüêó
àêàäåìiþ â 1819 p. áóëî ïåðåòâîðåíî íà ÷èñòî áîãîñëîâñüêèé çàêëàä. I õî÷ ó XVIII ñò. çà-
ãèáåëü Óêðà¨íè ÿê äåðæàâè òà çàïðîâàäæåííÿ â íié ñóòî ðîñiéñüêèõ ÿâèù - êðiïàöòâà é
ñàìîäåðæàâñòâà - ùå íå ïðèçâåëè äî çíèùåííÿ óêðà¨íñüêî¨ íàöiîíàëüíî¨ ñàìîñâiäîìîñòi,
ïðîòÿãîì íàñòóïíîãî ñòîëiòòÿ çà äîïîìîãîþ çãàäàíèõ i ïîäiáíèõ äî íèõ çàõîäiâ öàðèçì
âñå-òàêè ñïðîìiãñÿ çâåñòè ¨ ¨ äî íàäçâè÷àéíî íèçüêîãî ðiâíÿ.
Â ðiçíi ÷àñè îêðåìi óêðà¨íñüêi ïðîâiäíèêè øóêàëè ÷óæîçåìíî¨ ïiäòðèìêè ó ñòâîðåííi
ñàìîñòiéíî¨ Óêðà¨íñüêî¨ äåðæàâè. Àëå êëþ÷ äî óêðà¨íñüêîãî íàöiîíàëüíîãî âèæèâàííÿ ìi-
ñòèâñÿ â öàðèíi íàðîäíî¨ êóëüòóðè. Ñåëÿíñòâî é äàëi âæèâàëî óêðà¨íñüêó ìîâó, à ïiñíi é
äóìè ç êîçàöüêîãî ìèíóëîãî, ùî áóëè ÷àñòèíîþ ¨õíüî¨ íàöiîíàëüíî¨ ñïàäùèíè, òàê i íå âäà-
ëîñÿ âèêîðiíèòè. Íà ñâiäîìiøîìó ðiâíi ç'ÿâèâñÿ ïåðøèé òâið ñó÷àñíîþ óêðà¨íñüêîþ ìîâîþ
- ïàðîäiÿ Iâàíà Êîòëÿðåâñüêîãî íà Âåðãiëi¹âó Åíå¨äó (1798). Ïðîòÿãîì ïåðøî¨ ïîëîâèíè
XIX ñò. áóëî çiáðàíî ÷èñëåííèé ôîëüêëîðíèé ìàòåðiàë. À â 1840 p. âèäàòíèé óêðà¨íñüêèé
ïîåò Òàðàñ Øåâ÷åíêî (1814-1861), íàðîäæåíèé ó êðiïàöòâi, ïî÷àâ äðóêóâàòè ñâî¨ ÷óäîâi
ëiðè÷íi é ïàòðiîòè÷íi ïîåçi¨, âïëèâ ÿêèõ íà ðîçâèòîê íàöiîíàëüíî¨ ñàìîñâiäîìîñòi óêðà¨íöiâ
íå ìîæíà ïåðåîöiíèòè. Øåâ÷åíêà çààðåøòóâàëè â 1847 p. é çàñëàëè ðÿäîâèì âîÿêîì íà
Çàêàñïié, äå âií ïðîâiâ 10 ðîêiâ. Éîãî òâîðè áóëè çàáîðîíåíi é ïîâíiñòþ íàäðóêîâàíi â Ðîñi¨
ëèøå â 1907 p.
Íà ïî÷àòêó XIX ñò. â âðîïi áóëî ÷èìàëî ëþäåé, ïîäiáíèõ äî òèõ, ÿêèõ ïî-íiìåöüêè
íàçèâàþòü Naturvolk (äiòè ïðèðîäè), ¨õíi ìîâè äiëèëèñÿ íà äåñÿòêè íiêîìó íå âiäîìèõ,
ñõîæèõ îäèí äî îäíîãî äiàëåêòiâ, à çà ñïîñîáîì ìèñëåííÿ öèõ ëþäåé àæ íiÿê íå ìîæíà áóëî
âiäíåñòè äî iíòåëåêòóàëüíî¨ åëiòè. Ïðåäñòàâíèêè öüîãî òèïó òðàïëÿëèñÿ ñåðåä áàëêàíñüêèõ
íàðîäiâ i â iíøèõ ìiñöÿõ.
Óêðà¨íöi â öåé ÷àñ òàêîæ ìàëè äåÿêi ç öèõ ðèñ, îäíàê ¨õíÿ äàâíÿ âèñîêîðîçâèíåíà íà-
öiîíàëüíà ñâiäîìiñòü íiêîëè öiëêîì íå çíèêàëà. Ïðîäîâæóâàëè iñíóâàòè âiäìiííîñòi ìiæ
ðîñiÿíàìè òà óêðà¨íöÿìè, à ÷óæi äëÿ îñòàííiõ ðîñiéñüêi ÷è çðóñèôiêîâàíi ïàíè òiëüêè çà-
ãîñòðþâàëè i çìiöíþâàëè öi âiäìiííîñòi. Øåâ÷åíêî æ óçàãàëi êàòåãîðè÷íî îòîòîæíþâàâ
ãàíüáó êðiïàöòâà ç ãàíüáîþ ðóñèôiêàöi¨.
Ó ñòàâëåííi Ðîñi¨ äî Óêðà¨íè ñëiä âiäçíà÷èòè îäíó õàðàêòåðíó îñîáëèâiñòü. ßñíà ði÷, íà-
öiîíàëüíà äèñêðèìiíàöiÿ ãíiòèëà íåñòåðïíèì òÿãàðåì íàñåëåííÿ óñiõ òåðèòîðié, ïiäâëàäíèõ
Ðîñi¨, é âèñëiâ òþðìà íàðîäiâ ñòîñîâíî íå¨ áóâ öiëêîì ñïðàâåäëèâèé. Óíàñëiäîê çàâîéîâíè-
öüêèõ âî¹í äî ñêëàäó iìïåði¨ ïîòðàïèëè Ñåðåäíÿ Àçiÿ, Êàâêàç, Ïîëüùà, Ïðèáàëòèêà. Ïðè
öüîìó ¨õíi íàðàäè âiä ñàìîãî ïî÷àòêó ñïðèéìàëèñÿ ÿê ÷óæèé ðîñiÿíàì åëåìåíò, à âiäïîâiä-
íî é àñèìiëÿöiÿ ¨õ, âiä ÷îãî öàðèçì íiêîëè íå âiäìîâëÿâñÿ, âiäñóâàëàñÿ íà ìàéáóòí¹. Çîâñiì
iíàêøå ñòîÿëà ñïðàâà ç Óêðà¨íîþ - â iñòîðè÷íîìó é íàöiîíàëüíî-êóëüòóðíîìó âiäíîøåí-
íÿõ Ðîñiÿ îòîòîæíþâàëà ¨ ¨ iç ñîáîþ. Òîæ íàâiòü íàïðèêiíöi XIX ñò., áiëüøå òîãî - â íîâó
ðåâîëþöiéíó åïîõó äóìêà, ùî Óêðà¨íà, êîòðó ðîñiéñüêi iìïåðiàëiñòè çàâæäè ââàæàëè íåâiä-
äiëüíîþ - õî÷ iùå íå îñòàòî÷íî àñèìiëüîâàíîþ - ÷àñòèíîþ Ðîñi¨, ìîãëà íàñïðàâäi ïðàãíóòè
çâiëüíèòèñÿ âiä êîíòðîëþ ç Ïiâíî÷i,- òàêà äóìêà ïðèãîëîìøóâàëà áiëüøå, íiæ îïið íàðîäiâ
íåäàâíî çàâîéîâàíèõ àáî ìåíøèõ çà òåðèòîði¹þ, àáî íåñëîâ'ÿíñüêèõ çà ñêëàäîì íàñåëåííÿ
çåìåëü. Ùî æ äî íàéëiáåðàëüíiøî¨ ÷àñòèíè ðîñiéñüêî¨ iíòåëiãåíöi¨, öiëêîâèòî çààíãàæîâà-
íî¨ íà áîðîòüáó ç àáñîëþòèçìîì, òî âîíà çàïåðå÷óâàëà ñàìó iäåþ ñàìîñòiéíîñòi ÷è áîäàé
íîìiíàëüíî¨ àâòîíîìi¨ Óêðà¨íè.
Ïîäiáíi óÿâëåííÿ ãðóíòóâàëèñÿ íà äåÿêèõ ñïåöèôi÷íèõ îáñòàâèíàõ, òàêèõ, íàïðèêëàä,
ÿê ìàñîâi ïåðåñåëåííÿ ðîñiÿí â Óêðà¨íó. Çäàâàëîñÿ, ùî ¨ ¨ êîðiííå íàñåëåííÿ, ÿê i â äåÿêèõ
iíøèõ ðåãiîíàõ âðîïè (íàïðèêëàä, ó ×åõi¨), ìàéæå ïîâíiñòþ ñêëàäàëîñÿ iç ñåëÿí òà ñâÿùå-
íèêiâ. Ó ïåðiîä ñòàíîâëåííÿ êàïiòàëiçìó ðîñiéñüêi ñåëÿíè, áiäíiøi çà óêðà¨íñüêèõ, òèñÿ÷àìè
¨õàëè â Óêðà¨íó, ùîá íàéíÿòèñÿ òóò íà ñòâîðþâàíi ïiäïðè¹ìñòâà. Îòæå, ïðîìèñëîâèé ðîç-
âèòîê iìïåði¨ â XIX ñò. ñóïðîâîäæóâàâñÿ çíà÷íèìè çìiíàìè â åòíi÷íîìó ñêëàäi Óêðà¨íè,
ïåðåäóñiì çà ðàõóíîê ìiñüêèõ ðîáiòíèêiâ - ðîñiÿí çà íàöiîíàëüíiñòþ.
Íà ïî÷àòêó 1860-õ ðîêiâ Ïåòåðáóðã ïðîâàäèâ ó íàöiîíàëüíié ïîëiòèöi äîñèòü ëiáåðàëü-
íèé êóðñ, i â Óêðà¨íi òîäi çðîñëî ÷èñëî óêðà¨íñüêèõ òîâàðèñòâ i ïåðiîäè÷íèõ âèäàíü. Îäíàê
öàðñüêèé óêàç 1863 p. îãîëîñèâ, ùî óêðà¨íñüêî¨ ìîâè íå iñíó¹, áî âîíà ¹ ëèøå äiàëåêòîì
ðîñiéñüêî¨, é çàáîðîíèâ óêðà¨íîìîâíi âèäàííÿ (çà âèíÿòêîì áåëåòðèñòèêè). Ïiä îñîáëèâî
ñóâîðó çàáîðîíó ïiäïàäàëè êíèæêè ðåëiãiéíîãî òà îñâiòíüîãî õàðàêòåðó é òàêi, ùî çâè-
÷àéíî ïðèçíà÷àëèñÿ äëÿ ïî÷àòêîâîãî ÷èòàííÿ ïðîñòèìè ëþäüìè. Äåÿêèõ äiÿ÷iâ óêðà¨íñüêî¨
êóëüòóðè áóëî äåïîðòîâàíî äî Ïiâíi÷íî¨ Ðîñi¨, óêðà¨íñüêi æ øêîëè òà ãàçåòè çàêðèòî.
Ïîïðè âñi öi óðÿäîâi çàõîäè, óêðà¨íñüêi òîâàðèñòâà (ãðîìàäè) ïðîäîâæóâàëè iñíóâàòè i
â 1870-õ ðîêàõ. Îáìåæåíi ó ñâî¨é ëåãàëüíié äiÿëüíîñòi ðîçâiäêàìè íàóêîâî-äîñëiäíèöüêîãî
õàðàêòåðó, âîíè, îäíàê, i äàëi ïëåêàëè íàöiîíàëüíó iäåþ, ùî âèêëèêàëî ïîÿâó íàñòóïíîãî
óêàçó (1876). Âií îáìåæóâàâ ïóáëiêàöi¨ ç óêðà¨íîçíàâñòâà iñòîðè÷íèìè äîêóìåíòàìè, çàáî-
ðîíÿâ òåàòðàëüíi é ìóçè÷íi âèñòàâè ç óêðà¨íñüêî¨ òåìàòèêè é ëiêâiäóâàâ ãîëîâíi ðîñiéñüêî-
ìîâíi, àëå ïðîóêðà¨íñüêè íàñòðî¹íi äðóêîâàíi îðãàíè. Ïiñëÿ öüîãî ðîçãîðíóëàñÿ àêòèâíà
ðóñèôiêàòîðñüêà êàìïàíiÿ, êîòðà, âòiì, íå äóæå ïîçíà÷àëàñÿ íà óêðà¨íñüêîìó ñåëÿíñòâi.
Óðÿä äîñÿã áåçñóìíiâíîãî óñïiõó ëèøå â îäíîìó - ñåëÿíè áóëè ïîçáàâëåíi óêðà¨íîìîâíèõ
âèäàíü i íàöiîíàëüíèõ øêië. ßê íàñëiäîê, â Óêðà¨íi íàäçâè÷àéíî çðîñëà êiëüêiñòü íåïè-
ñüìåííèõ - äî 80 % óñüîãî íàñåëåííÿ.
Çà äåùî, ìîæå, äðàìàòèçîâàíèìè ñëîâàìè Ïåòðà Ãðèãîðåíêà, ïðîòÿãîì ñòîëiòü, ùî
¨õ óêðà¨íöi ïðîâåëè â ðîñiéñüêié iìïåðñüêié äåðæàâi, âîíè çàáóëè ñâî¹ íàöiîíàëüíå iì'ÿ i
ïðèçâè÷à¨ëèñÿ äî iìåíi, ÿêå ¨õíi êîëîíiçàòîðè íàâ'ÿçàëè ¨ì,- ìàëîðîñè. Íåçâàæàþ÷è íà öå,
ñåðåä ñåëÿíñòâà é äàëi ïðîäîâæóâàëè æèòè äóìè ÷àñiâ Ãåòüìàíùèíè òà Ñi÷i. Òâîð÷à ií-
òåëiãåíöiÿ çáåðiãàëà óêðà¨íñüêó iäåþ. Â 1897 p. áóëî çàñíîâàíî íåëåãàëüíó Âñåóêðà¨íñüêó
äåìîêðàòè÷íó îðãàíiçàöiþ äëÿ êîîðäèíóâàííÿ äiÿëüíîñòi íàöiîíàëüíèõ êóëüòóðíèõ i ãðî-
ìàäñüêèõ ãðóï. I âñå æ öüîãî áóëî íåäîñèòü, ùîá íàïåðåäîäíi XX ñò. ìîæíà áóëî ãîâîðèòè
31
ïðî ïî÷àòîê ìàñîâîãî âèçâîëüíîãî ðóõó ñåðåä óêðà¨íñüêîãî íàñåëåííÿ. Âiäðîäæåííÿ íàöi¨
âèÿâèëîñÿ íåñïîäiâàíèì i íåïåðåáîðíèì. Çà òâåðäæåííÿì ïðîâiäíîãî äiÿ÷à óêðà¨íñüêîãî
íàöiîíàëüíîãî ðóõó Ìèêîëè Êîâàëåâñüêîãî, öåé ðóõ íàáóâ ñïðàâæíüî¨ ìàñîâîñòi â 1912 p.
Ó 1902 p. ñòàëèñÿ, à â 1908 p.- ïîâòîðèëèñÿ çíà÷íi ñåëÿíñüêi çàâîðóøåííÿ. Öå áóëà âà-
æëèâà îçíàêà ïðîáóäæåííÿ íàðîäíèõ íèçiâ, îñêiëüêè íà âiäìiíó âiä âëàäóùèõ êëàñiâ, ÿêi
ñêëàäàëèñÿ ãîëîâíèì ÷èíîì iç íåóêðà¨íöiâ, êîðiííå - â îñíîâíîìó ñiëüñüêå - íàñåëåííÿ áó-
ëî óêðà¨íñüêèì. Íàöiîíàëiñòè÷íèé ðóõ, ùî íàðîäæóâàâñÿ, ìàâ â Óêðà¨íi (ÿê i â Ïîëüùi,
â ìàéáóòíié ×åõî-Ñëîâà÷÷èíi òà iíøèõ êðà¨íàõ) ïåðåâàæíî ñîöiàëiñòè÷íèé íàïðÿì. Ïåð-
øà ñïðàâäi ïîëiòè÷íà ïàðòiÿ - Ðåâîëþöiéíà óêðà¨íñüêà ïàðòiÿ (ÐÓÏ), çàñíîâàíà â 1900 p.,
íåâäîâçi ïîòðàïèëà ïiä ìàðêñèñòñüêèé âïëèâ i ðîçêîëîëàñÿ. Îäíà ¨ ¨ ÷àñòèíà ïðè¹äíàëà-
ñÿ äî Ðîñiéñüêî¨ ñîöiàë-äåìîêðàòè÷íî¨ ðîáiòíè÷î¨ ïàðòi¨ (ÐÑÄÐÏ), àëå ñêîðî ïðèïèíèëà
iñíóâàííÿ, à äðóãà, ïðèáðàâøè íàçâó Óêðà¨íñüêî¨ ñîöiàë-äåìîêðàòè÷íî¨ ðîáiòíè÷î¨ ïàðòi¨
(ÓÑÄÐÏ), âiäiéøëà âiä Ëåíiíà íà ãðóíòi ñàìîâðÿäóâàííÿ. Îäíi¹þ ç íàéâàæëèâiøèõ íàöiî-
íàëüíèõ ïàðòié áóëà Óêðà¨íñüêà ïàðòiÿ ñîöiàëiñòiâ-ðåâîëþöiîíåðiâ (åñåðiâ), ÿêà, ùîïðàâäà,
àæ äî 1917 p. íå êîðèñòóâàëàñÿ âåëèêiì âïëèâîì.
Ó 1905 p. ç'ÿâèëàñÿ ïåðøà â iìïåði¨ óêðà¨íîìîâíà ãàçåòà - Õëiáîðîá, à ñëiäîì çà íåþ
ïî÷àëè âèõîäèòè é iíøi (îñîáëèâî ñëiä âiäçíà÷èòè ïåðøó óêðà¨íñüêó ùîäåííó ãàçåòó Ðàäà).
1907 ðîêó, íàãàäà¹ìî, âèéøëî äðóêîì ïîâíå âèäàííÿ òâîðiâ Òàðàñà Øåâ÷åíêà. Â Äåðæàâíèõ
Äóìàõ ðiçíîãî ñêëèêàííÿ, îáðàíèõ çà êîíñòèòóöi¹þ âíàñëiäîê ðåâîëþöi¨ 1905 p., àêòèâíî
äiÿëè óêðà¨íñüêi äåïóòàòè. Â Ïåðøié Äóìi âîíà ñôîðìóâàëè áëîê iç 40 ïðåäñòàâíèêiâ, à â
Äðóãié âèñóíóëè âèìîãó àâòîíîìi¨ Óêðà¨íè.
Âèçâîëüíèé ðóõ íàðàæàâñÿ íà ÷èñëåííi ïåðåøêîäè. Òàê, ó 1910 p. Ñòîëèïií, ÿêèé ïîïðè
âñþ ñâîþ ïðîãðåñèâíiñòü â åêîíîìi÷íèõ ïèòàííÿõ áóâ òèïîâèì ðîñiéñüêèì iìïåðiàëiñòîì
ó íàöiîíàëüíîìó, äàâ âêàçiâêó çàêðèòè óêðà¨íñüêi êóëüòóðíi òîâàðèñòâà é âèäàâíèöòâà, à
òàêîæ ïðèïèíèòè ÷èòàííÿ ëåêöié óêðà¨íñüêîþ ìîâîþ â óíiâåðñèòåòàõ. Òèì ñàìèì ôàêòè÷íî
çàáîðîíÿâñÿ ïóáëi÷íèé óæèòîê óêðà¨íñüêî¨ ìîâè. Â öüîìó ïèòàííi ïðîòè Ñòîëèïiíà íå
âèñòóïèëà ðîñiéñüêà ïðîãðåñèâíà ÷è ðàäèêàëüíà ïðåñà, õî÷ äåÿêi ïîìiðêîâàíi ëiáåðàëè
é âèñëîâëþâàëèñÿ â ïiäòðèìêó óêðà¨íñüêèõ êóëüòóðíèõ (àëå íå ïîëiòè÷íèõ!) âèìîã.
À ïðîòå çàãàñèòè íàöiîíàëüíèé ðóõ áóëî âæå íåìîæëèâî. Íîâèì ìîãóòíiì ñòèìóëîì äëÿ
éîãî ïiäíåñåííÿ ñòàëî âiäçíà÷åííÿ â 1914 p. ñòîði÷÷ÿ ç äíÿ íàðîäæåííÿ Òàðàñà Øåâ÷åíêà,
ïðîâåäåíå ïîïðè øàëåíèé îïið iç áîêó óðÿäîâöiâ. Ó öié ïàòðiîòè÷íié àêöi¨ áðàëè òàêîæ
ó÷àñòü ñåëÿíè.
Ïiä ÷àñ ïåðøî¨ ñâiòîâî¨ âiéíè óêðà¨íñüêà ïðåñà ïåðåáóâàëà ïiä çàáîðîíîþ. Áóëî ïðèïè-
íåíî âñþ íàöiîíàëüíó îñâiòíþ äiÿëüíiñòü. Íåçâàæàþ÷è íà âñi çàñâiä÷åííÿ ëîÿëüíîñòi ç áîêó
ïðîâiäíèõ óêðà¨íñüêèõ äiÿ÷iâ, ¨õ çààðåøòîâóâàëè òà çàñèëàëè.
Ïîðiâíÿíî ïiçí¹ óêðà¨íñüêå âiäðîäæåííÿ (õî÷ i íå ïiçíiøå, íiæ â iíøèõ ñõiäíî¹âðîïåé-
ñüêèõ íàðîäiâ), ïîìèëêîâå îòîòîæíåííÿ ëiíãâiñòè÷íî¨ ñïîðiäíåíîñòi ç ìîâíîþ iíäèâiäóàëü-
íiñòþ, âiäñóòíiñòü ïîëiòè÷íèõ êîðäîíiâ ìiæ Ðîñi¹þ òà Óêðà¨íîþ,- âñå öå äàëî çìîãó íå-
óâàæíîìó Çàõîäîâi ñêëàñòè õèáíå óÿâëåííÿ, íiáèòî íå iñíóâàëî íiÿêî¨ óêðà¨íñüêî¨ íàöi¨,
ïîäiáíî¨, ñêàæiìî, äî ïîëüñüêî¨ ÷è ðîñiéñüêî¨. Öå àáñîëþòíî áåçïiäñòàâíå óÿâëåííÿ é äî-
ñi âèçíà÷à¹, ïðèíàéìíi íà ðåôëåêòîðíîìó ðiâíi, íàøå ñòàâëåííÿ äî óêðà¨íñòâà é ïîòðåáó¹
ñâiäîìîãî ïåðåãëÿäó.
* * *
Ç ìàðêñèñòñüêîãî ïîãëÿäó íàöiîíàëüíiñòü - öå ïîðîæí¹ ìiñöå. Ïðîëåòàðiàò íå ìà¹ ñâî¹¨

êðà¨íè,- òâåðäèëè Ìàðêñ i Åíãåëüñ, à â Íiìåöüêié iäåîëîãi¨ âèçíà÷àëè ïðîëåòàðiàò ÿê
óòiëåííÿ ëiêâiäàöi¨ âñiõ êëàñiâ, íàöiîíàëüíîñòåé òîùî â ìåæàõ ñó÷àñíîãî ñóñïiëüñòâà.

Â 1916 p. Ëåíií çàÿâëÿâ ó ïðàöi Ñîöiàëiñòè÷íà ðåâîëþöiÿ i ïðàâî íàöié íà ñàìîâèçíà-
÷åííÿ: Ìåòîþ ñîöiàëiçìó ¹ íå òiëüêè çíèùåííÿ ðîçäðîáëåíîñòi ëþäñòâà íà ìàëi äåðæàâè
i âñÿêî¨ âiäîñîáëåíîñòi íàöié, íå òiëüêè çáëèæåííÿ íàöié, àëå é çëèòòÿ ¨õ. Â óÿâëåííi Ëå-
íiíà íàöiÿ áóëà iñòîðè÷íîþ êàòåãîði¹þ, õàðàêòåðíîþ äëÿ ñïåöèôi÷íî¨ åêîíîìi÷íî¨ äîáè, â
äàíîìó ðàçi äëÿ êàïiòàëiçìó. Ðàçîì iç òèì ùå â 1914 p. âií íàãîëîøóâàâ (ó ïðàöi Ïðî
ïðàâî íàöié íà ñàìîâèçíà÷åííÿ): Ñàìå òîìó i òiëüêè òîìó, ùî Ðîñiÿ ðàçîì iç ñóñiäíiìè
êðà¨íàìè ïåðåæèâà¹ öþ åïîõó (êàïiòàëiñòè÷íó.- Ðåä.), íàì ïîòðiáåí ïóíêò ïðî ïðàâî íàöié
íà ñàìîâèçíà÷åííÿ â íàøié ïðîãðàìi.
Âèçíàâøè, ùî íàöiîíàëüíi ïðàãíåííÿ ñïðàâäi iñíóþòü ïðîòÿãîì íåîçíà÷åíîãî ïåðåõi-
äíîãî ïåðiîäó, Ëåíií îáìiðêîâóâàâ, ÿê âèêîðèñòàòè ¨õ ó ñâî¨õ öiëÿõ. Ñàìå ó çâ'ÿçêó ç ïiä-
íåñåííÿì íàöiîíàëüíèõ ðóõiâ ïiä ÷àñ ïåðøî¨ ñâiòîâî¨ âiéíè âií îãîëîñèâ ó ïðàöi Ïiäñóìêè
äèñêóñi¨ ïðî ñàìîâèçíà÷åííÿ (1916) ñâîþ âiäîìó òåçó: Ãåíåðàëüíi øòàáè â òåïåðiøíié âiéíi
ðåòåëüíî ñòàðàþòüñÿ âèêîðèñòàòè âñÿêèé íàöiîíàëüíèé i ðåâîëþöiéíèé ðóõ ó òàáîði ¨õ ïðî-
òèâíèêiâ. Ìè áóëè á äóæå ïîãàíèìè ðåâîëþöiîíåðàìè, ÿêáè ó âåëèêié âèçâîëüíié áîðîòüái
ïðîëåòàðiàòó çà ñîöiàëiçì íå çóìiëè âèêîðèñòàòè âñÿêîãî íàðîäíîãî ðóõó ïðîòè îêðåìèõ
ëèõ iìïåðiàëiçìó â iíòåðåñàõ çàãîñòðåííÿ i ðîçøèðåííÿ êðèçè.
Òàêèì ÷èíîì, äëÿ ëåíiíñüêî¨ äîêòðèíè íàöiîíàëüíi ðóõè é ïèòàííÿ íàöiîíàëüíîãî ñóâå-
ðåíiòåòó - öå ïðîìiæíi ÿâèùà áóðæóàçíîãî õàðàêòåðó, ùî ¨õ êîìóíiñòè ìîæóòü âèêîðèñòàòè
ó âàæëèâiøié (äëÿ íèõ) êëàñîâié áîðîòüái. Ç öüîãî ðîáèòüñÿ âèñíîâîê ïðî âèáiðêîâiñòü òà-
êîãî âèêîðèñòàííÿ: ðóõàì, íåêîðèñíèì äëÿ êîìóíiñòè÷íî¨ iäå¨, òðåáà âñiëÿêî ïðîòèñòîÿòè.
Ëåíií ïèñàâ ó Ïiäñóìêàõ...: ßêùî êiëüêà íàðîäiâ ïî÷íóòü ñîöiàëiñòè÷íó ðåâîëþöiþ... à
iíøi íàðîäè áóäóòü ãîëîâíèìè ñòîâïàìè áóðæóàçíî¨ ðåàêöi¨,- ìè òåæ ïîâèííi áóòè çà ðå-
âîëþöiéíó âiéíó ç íèìè, çà òå, ùîá ðîçäàâèòè ¨õ, çà òå, ùîá çðóéíóâàòè, âñi ¨õ ôîðïî-
ñòè, õî÷ áè ÿêi äðiáíîíàöiîíàëüíi ðóõè òóò âèñóâàëèñü; îêðåìi âèìîãè äåìîêðàòi¨, â òîìó
÷èñëi ñàìîâèçíà÷åííÿ, íå àáñîëþò, à ÷àñòèíêà çàãàëüíîäåìîêðàòè÷íîãî (òåïåð: çàãàëüíî-
ñîöiàëiñòè÷íîãî) ñâiòîâîãî ðóõó. Ìîæëèâî, ùî â îêðåìèõ êîíêðåòíèõ âèïàäêàõ ÷àñòèíêà
ñóïåðå÷èòü çàãàëüíîìó, òîäi òðåáà âiäêèíóòè ¨ ¨. Îòæå, âèõîäÿ÷è ç òîãî ïðèíöèïó, ùî ií-
òåðåñè äåìîêðàòi¨ îäíi¹¨ êðà¨íè òðåáà ïiäïîðÿäêîâóâàòè iíòåðåñàì äåìîêðàòi¨ êiëüêîõ i âñiõ
êðà¨í, áóäü-ÿêèì ñïåöèôi÷íèì íàöiîíàëüíèì ðóõîì òðåáà ïîæåðòâóâàòè.
Åíãåëüñ, çàçíà÷àâ Ëåíií, ùå â 1849 p. ïèñàâ: íiìöi, óãîðöi, ïîëÿêè òà iòàëiéöi ðåïðåçåí-
òóþòü ðåâîëþöiþ, òîäi ÿê ïiâäåííi ñëîâ'ÿíè ðåïðåçåíòóþòü êîíòððåâîëþöiþ, i òàê áóëî
òèñÿ÷ó ðîêiâ. Ìàðêñ çàÿâëÿâ (ó òîé ÷àñ, êîëè íiìöi ââàæàëèñÿ ïðîãðåñèâíîþ íàöi¹þ): çà
âèíÿòêîì ïîëÿêiâ, ðîñiÿí i, â êîæíîìó âèïàäêó, ñëîâ'ÿí ó Òóðå÷÷èíi æîäíèé ñëîâ'ÿíñüêèé
íàðîä íå ìà¹ ìàéáóòíüîãî ç òi¹¨ ïðîñòî¨ ïðè÷èíè, ùî âñiì ñëîâ'ÿíàì áðàêó¹ íàéîñíîâíi-
øèõ iñòîðè÷íèõ, ãåîãðàôi÷íèõ, ïîëiòè÷íèõ i ïðîìèñëîâèõ ïåðåäóìîâ äëÿ íåçàëåæíîñòi òà
æèòòåñïðîìîæíîñòi. Éîìó âòîðèâ Åíãåëüñ, ïîâiäîìëÿþ÷è, íàïðèêëàä, ó ëèñòi äî Êàðëà
Êàóòñüêîãî âiä 7 ëþòîãî 1882 p., ùî âií äóæå íåâèñîêî¨ äóìêè ïðî ìàëi ñëîâ'ÿíñüêi íàðîäè
àáî ¨õ óëàìêè. Ç ïîäiáíîþ æ çíåâàãîþ Åíãåëüñ ñòàâèâñÿ äî òàêèõ ñòðàøåííî íåìi÷íèõ
òàê çâàíèõ íàöié, ÿê äàò÷àíè, ãîëëàíäöi, áåëüãiéöi, øâåéöàðöi òà ií.
Ùå äî ðåâîëþöi¨ Ñòàëií íàïèñàâ ñâîþ ãîëîâíó ïðàöþ ç öi¹¨ ïðîáëåìè - Ìàðêñèçì òà
íàöiîíàëüíå ïèòàííÿ. Ëåíií ñõâàëþâàâ ¨ ¨, à ñàìîãî Ñòàëiíà ïðèçíà÷èâ íàðîäíèì êîìiñàðîì
çi ñïðàâ íàöiîíàëüíîñòåé ó ïåðøîìó ðàäÿíñüêîìó óðÿäi Ðîñi¨ (1917).
Ðîçâèâàþ÷è ëåíiíñüêi iäå¨, Ñòàëií çàçíà÷àâ: òðàïëÿþòüñÿ âèïàäêè, êîëè íàöiîíàëüíi
ðóõè â äåÿêèõ ïîíåâîëåíèõ êðà¨íàõ âñòóïàþòü ó êîíôëiêò ç iíòåðåñàìè ðîçâèòêó ïðîëå-
òàðñüêîãî ðóõó. Â öüîìó ðàçi ïðî ïiäòðèìêó íàöiîíàëüíèõ ðóõiâ, çâiñíî, íå ìîæå áóòè é
33
ìîâè. Ïèòàííÿ ïðî ïðàâà íàöié íå ìîæå áóòè içîëüîâàíèì, ñàìîñòiéíèì ïèòàííÿì, öå - ÷à-
ñòèíà çàãàëüíî¨ ïðîáëåìè ïðîëåòàðñüêî¨ ðåâîëþöi¨, ÿêà ïiäïîðÿäêîâàíà öiëîìó, i ÿêðàç ó
ðàìêàõ öiëîãî ¨ ¨ é ñëiä ðîçãëÿäàòè. À iíîäi âèíèêà¹ ñèòóàöiÿ, êîëè ïðàâî íàöié íà ñàìîâè-
çíà÷åííÿ ñóïåðå÷èòü iíøîìó, âèùîìó ïðàâó,- ïðàâó ðîáiòíè÷îãî êëàñó, êîòðèé ìà¹ âçÿòè
âëàäó é óòðèìàòè ¨ ¨. Òóò òàêîæ ïðàâî íà ñàìîâèçíà÷åííÿ íå ìîæå é íå ïîâèííî ñëóæèòè
ïåðåøêîäîþ ðîáiòíè÷îìó êëàñó ó çäiéñíåííi éîãî ïðàâà íà äèêòàòóðó.
Âiäðàçó æ ïiñëÿ Æîâòíåâî¨ ðåâîëþöi¨ ñàì Ëåíií íàãîëîøóâàâ: çàïåðå÷óâàòè, ùî iíòåðå-
ñè ñîöiàëiçìó âèùi çà iíòåðåñè ïðàâà íàöié íà ñàìîâèçíà÷åííÿ, ìîæå òiëüêè òîé ìàðêñèñò,
ÿêèé ïîðâàâ ç îñíîâàìè ìàðêñèçìó òà ñîöiàëiçìó. Ñîöiàëiñòè÷íà ðåñïóáëiêà çðîáèëà é äàëi
ïðîäîâæó¹ ðîáèòè åñå ìîæëèâå äëÿ çäiéñíåííÿ ïðàâà íà ñàìîâèçíà÷åííÿ äëÿ Ôiíëÿíäi¨,
Óêðà¨íè, Ïîëüùi, Ëèòâè, Êóðëÿíäi¨ òà iíøèõ êðà¨í, àëå ÿêáè âíàñëiäîê ïîðóøåííÿ öüîãî
¨õíüîãî ïðàâà iñíóâàííþ ñîöiàëiñòè÷íî¨ ðåñïóáëiêè âèíèêëà çàãðîçà, òî ñàìî ñîáîþ çðîçóìi-
ëî, ùî iíòåðåñàì ðåñïóáëiêè òðåáà áóëî á âiääàòè ïåðåâàãó.
Â ïèòàííi ïðî äåðæàâíèé óñòðié áàãàòîíàöiîíàëüíî¨ Ðîñi¨ áiëüøîâèêè ñïî÷àòêó âîðî-
æå ñòàâèëèñÿ äî iäå¨ ôåäåðàëiçìó. Â 1913 p. Ëåíií çàÿâèâ; ôåäåðàöiÿ îçíà÷à¹ ñîþç ðiâíèõ,
çàñíîâàíèé íà çãîäi; ìè çàïåðå÷ó¹ìî ôåäåðàöiþ â ïðèíöèïi, áî âîíà ïîñëàáëþ¹ åêîíîìi-
÷íi çâ'ÿçêè é íåïðèäàòíà äëÿ Ðîñi¨. Îäíàê äîñâiä íàñòóïíèõ êiëüêîõ ðîêiâ (öå ñòîñó¹òüñÿ
ïåðåäóñiì ïîäié â Óêðà¨íi) ïîêàçàâ: Ëåíií òà iíøi áiëüøîâèêè àæ íàäòî íåäîîöiíþâàëè é
õèáíî ðîçóìiëè íàöiîíàëüíó ïðîáëåìó. Ç îãëÿäó íà öåé äîñâiä Ëåíií ïîãîäèâñÿ íà ôåäåðà-
öiþ (ç óñiìà ¨ ¨ íåïåâíîñòÿìè) é íà êóëüòóðíó àâòîíîìiþ ðiçíèõ íàðîäiâ ó ñêëàäi Ðîñi¨, àëå
çà íåîäìiííî¨ óìîâè: ïiäâàëèíè äåðæàâíî¨ âëàäè ìàþòü çàëèøàòèñÿ öåíòðàëiçîâàíèìè.
* * *
Ó áåðåçíi 1917 p., íåâäîâçi ïiñëÿ ïàäiííÿ öàðàòó, óêðà¨íñüêi ïàðòi¨ ñôîðìóâàëè Óêðà-
¨íñüêó Öåíòðàëüíó Ðàäó íà ÷îëi ç íàéâèäàòíiøèì äiÿ÷åì íàöiîíàëüíî-âèçâîëüíîãî ðóõó,
iñòîðèêîì Ìèõàéëîì Ãðóøåâñüêèì (óêðà¨íñüêèé åñåð). Ó ÷åðâíi Ðàäà îïðèëþäíèëà âiäî-
çâó ïðî àâòîíîìiþ, ïiñëÿ ÷îãî áóëî ñòâîðåíî ïåðøèé óêðà¨íñüêèé óðÿä. Éîãî ãîëîâîþ ñòàâ
âiäîìèé ïèñüìåííèê Âîëîäèìèð Âèííè÷åíêî (ñîöiàë-äåìîêðàò). Ïðîâiäíèì ÷ëåíîì óðÿäó
áóâ âèäàòíèé åêîíîìiñò Ìèõàéëî Òóãàí-Áàðàíîâñüêèé. Ó ëèïíi äî ñêëàäó óðÿäó ââiéøëè
ïðåäñòàâíèêè íàöiîíàëüíèõ ìåíøîñòåé - ¹âðåéñüêî¨, ïîëüñüêî¨, ðîñiéñüêî¨.
Ñïî÷àòêó Öåíòðàëüíà Ðàäà íå âèñóíóëà êîíêðåòíèõ âèìîã ùîäî äåðæàâíî¨ íåçàëåæíîñòi
Óêðà¨íè, àëå äîìîãëàñÿ âàæëèâèõ ïîñòóïîê âiä ðîñiéñüêîãî Òèì÷àñîâîãî óðÿäó â Ïåòðîãðà-
äi. Â ¨ ¨ ðóêàõ çîñåðåäæóâàëàñÿ ôàêòè÷íà âëàäà, âîíà êîðèñòóâàëàñü ïiäòðèìêîþ áiëüøîñòi
íàðîäó é íàâiòü ìiñöåâèõ Ðàä. Òàêîþ áóëà ðåàëüíiñòü, íà ÿêó ìóñèâ çâàæàòè Ëåíií ïiñëÿ
æîâòíÿ 1917 p.
Óêðà¨íà ñòàëà ïåðøèì âåëèêèì ïðèêëàäîì ïðèìóñîâîãî âñòàíîâëåííÿ ðàäÿíñüêî¨ âëàäè
ó ñõiäíî¹âðîïåéñüêié êðà¨íi, íåçàëåæíiñòü ÿêî¨ áóëà âèçíàíà Ëåíiíèì ó 1918 p. Ïîäi¨, ïîâ'ÿ-
çàíi ç ¨ ¨ çàâîþâàííÿì i çàïðîâàäæåííÿì ó íié ìàðiîíåòêîâèõ ðåæèìiâ, äåÿêi ç äiÿ÷iâ ÿêèõ
çãîäîì âiä÷óëè âñþ ñèëó ñâî¨õ ãëèáîêèõ íàöiîíàëüíèõ ïî÷óòòiâ, çíàõîäÿòü ÷iòêi àíàëîãi¨ ç
òèì, ùî 20 ðîêiâ ïiçíiøå ñòàëîñÿ ç ïðèáàëòiéñüêèìè äåðæàâàìè, à ùå ÷åðåç ï'ÿòü ðîêiâ - iç
Ïîëüùåþ òà Óãîðùèíîþ.
Öåíòðàëüíà Ðàäà âçÿëà âñþ âëàäó â Óêðà¨íi â ñâî¨ ðóêè 16 ëèñòîïàäà 1917 p., a 20 ëè-
ñòîïàäà ïðîãîëîñèëà ñòâîðåííÿ Óêðà¨íñüêî¨ Íàðîäíî¨ Ðåñïóáëiêè, íå âiäìîâëÿþ÷èñü, îäíàê,
âiä ôåäåðàòèâíèõ çâ'ÿçêiâ iç Ðîñi¹þ (õî÷à ç îãëÿäó íà òå, ùî Ðàäà íå âèçíàâàëà áiëüøî-
âèöüêîãî óðÿäó, áóëî íåçðîçóìiëå, ç ÿêèì ñàìå óðÿäîì Ðîñi¨ ìîæíà áóëî âñòóïàòè â òàêi
çâ'ÿçêè).
Íà âèáîðàõ äî Óñòàíîâ÷èõ çáîðiâ (27 æîâòíÿ - 9 ëèñòîïàäà 1917 p.) áiëüøîâèêè äiñòàëè â
Óêðà¨íi ëèøå 10 % ãîëîñiâ, óêðà¨íñüêi åñåðè - 52 %, à îñíîâíó áiëüøiñòü ðåøòè ãîëîñiâ - iíøi
íàöiîíàëüíi ïàðòi¨, çîêðåìà óêðà¨íñüêi ñîöiàë-äåìîêðàòè òà Óêðà¨íñüêà ïàðòiÿ íåçàëåæíèõ
ñîöiàëiñòiâ.
16-18 ãðóäíÿ 1917 p. â Êè¹âi âiäáóâñÿ ç'¨çä Ðàä, íà ÿêîìó áiëüøîâèêè îäåðæàëè òiëüêè
11 % ãîëîñiâ. Òîäi ¨õíi äåëåãàòè ïåðå¨õàëè äî Õàðêîâà, ùîéíî çàéíÿòîãî ×åðâîíîþ àðìi¹þ,
i ñêëèêàëè òàì ñâié ç'¨çä Ðàä. Ñåðåä éîãî äåëåãàòiâ ïåðåâàæàëè ðîñiÿíè. 25 ãðóäíÿ 1917 p.
ç'¨çä çàÿâèâ ïðî ñòâîðåííÿ ðàäÿíñüêîãî óðÿäó íà ÷îëi ç Þ. Êîöþáèíñüêèì. 22 ñi÷íÿ 1918
p. Öåíòðàëüíà Ðàäà ïðîãîëîñèëà Óêðà¨íó íåçàëåæíîþ ñóâåðåííîþ ðåñïóáëiêîþ, îäíàê 12
ëþòîãî õàðêiâñüêèé ìàðiîíåòêîâèé óðÿä óâiéøîâ äî Êè¹âà ñëiäîì çà ×åðâîâîþ àðìi¹þ, à
Öåíòðàëüíà Ðàäà ïåðå¨õàëà äî Æèòîìèðà.
Áiëüøîâèöüêèõ çàãàðáíèêiâ ñóïðîâîäæóâàëè ïðîäîâîëü÷i çàãîíè, ðîçïîäiëåíi íà ãðó-
ïè ïî 10 ÷îëîâiê. Âèêîíóþ÷è âêàçiâêó Ëåíiíà ùîäî âiäïðàâëåííÿ íà Ïiâíi÷ õëiáà, õëiáà i
õëiáà!!!, öi çàãîíè ðåêâiçóâàëè â óêðà¨íñüêèõ ñåëàõ çåðíî. Çà äîêóìåíòàìè, òiëüêè ç Õåðñîí-
ñüêî¨ ãóáåðíi¨ â ïåðiîä ìiæ 18 ëþòîãî é 9 áåðåçíÿ 1918 p. äî Ðîñi¨ âèâåçëè 1090 çàëiçíè÷íèõ
âàãîíiâ iç çåðíîì.
Áiëüøîâèêè íå ïðèïóñêàëè íàâiòü äóìêè ïðî ïåðåäàííÿ â Óêðà¨íi ïîëiòè÷íî¨ âëàäè íà
ïàðòiéíîìó ðiâíi â ðóêè ñàìèõ óêðà¨íöiâ. Îäèí iç íàéáëèæ÷èõ ñîðàòíèêiâ Ëåíiíà - ßêiâ
Ñâåðäëîâ çàÿâëÿâ: Ñòâîðåííÿ îêðåìî¨, óêðà¨íñüêî¨ ïàðòi¨, ÿê áè âîíà íå íàçèâàëàñÿ, ÿêó á
ïðîãðàìó íå ïðèéíÿëà, ìè ââàæà¹ìî íåáàæàíèì.
Ïåðøèé ðàäÿíñüêèé óðÿä â Óêðà¨íi ïðîòðèìàâñÿ ëèøå êiëüêà òèæíiâ. Áóäó÷è ìàéæå
âiäêðèòèì ñòàâëåíèêîì ðîñiéñüêîãî, õàé áè é ðåâîëþöiéíîãî, ðåæèìó, âií çàáîðîíèâ óêðà-
¨íñüêi øêîëè, êóëüòóðíi çàêëàäè òîùî. Âçàãàëi ðóñèôiêàòîðñüêà òåíäåíöiÿ ïåðøèõ ðàäÿí-
ñüêèõ óðÿäiâ â Óêðà¨íi áóëà ÷iòêî âèðàæåíîþ. Ïðîâiäíèé óêðà¨íñüêèé êîìóíiñò Â. Çàòîí-
ñüêèé íàâiòü ðîçïîâiäàâ ïiçíiøå, ÿê ãîëîâà ×Ê â Êè¹âi ãîðåçâiñíèé Ì. Ëàöèñ ïðîñòî íà
âóëèöÿõ ñòðiëÿâ ëþäåé çà âæèâàííÿ óêðà¨íñüêî¨ ìîâè i ÿê ñàì Çàòîíñüêèé ëåäâå óíèêíóâ
öi¹¨ äîëi. Ìàëè ìiñöå é ñïðîáè ïåðåøêîäèòè çàñíóâàííþ óêðà¨íñüêî¨ êîìóíiñòè÷íî¨ ïàðòi¨
(é áåç òîãî ôàêòè÷íî íîìiíàëüíî¨) òà çáåðåæåííþ - çíîâó æ òàêè íîìiíàëüíå óêðà¨íñüêîãî
- ïðîôñïiëêîâîãî ðóõó.
Îäíàê óðåøòi-ðåøò ïiä íàòèñêîì íiìåöüêèõ é àâñòðiéñüêèõ âiéñüê áiëüøîâèêè çìóøåíi
áóëè âiäñòóïèòè. Ó êâiòíi 1918 p. âîíè îãîëîñèëè ïðî ðîçïóñê ñâîãî óêðà¨íñüêîãî ðàäÿí-
ñüêîãî óðÿäó.
Öåíòðàëüíà Ðàäà âiäïðàâèëà ñâî¨õ äåëåãàòiâ äî Áðåñòà, äå áiëüøîâèêè âåëè ïåðåãîâîðè
ç íiìöÿìè i, çãiäíî ç iíñòðóêöiÿìè Ëåíiíà, çìóøåíi áóëè âiäìîâèòèñÿ âiä ñâî¨õ ïðåòåíçié
íà Óêðà¨íó é áåççàñòåðåæíî âèçíàòè ¨ ¨ íåçàëåæíiñòü. Âiäòåïåð Óêðà¨íó åêñïëóàòóâàëè âæå
íiìåöüêi òà àâñòðiéñüêi âiéñüêà (ïiä âèãëÿäîì ñîþçíèêiâ). Äåðæàâè Öåíòðàëüíî¨ îñi ïðà-
ãíóëè âèêîðèñòàòè ¨ ¨ ðåñóðñè â îñòàííié ôàçi âiéíè ïðîòè Ôðàíöi¨, Àíãëi¨ òà Ñïîëó÷åíèõ
Øòàòiâ Àìåðèêè. 29 êâiòíÿ 1918 p. öi äåðæàâè îðãàíiçóâàëè â Óêðà¨íi äåðæàâíèé ïåðåâîðîò.
Ãåíåðàë Ïàâëî Ñêîðîïàäñüêèé ïðîãîëîñèâ ñåáå ãåòüìàíîì i ïðàâèâ äî ãðóäíÿ, ñïèðàþ÷èñü
íà ðîñiéñüêi åëåìåíòè òà çàìîæíi âåðñòâè íàñåëåííÿ.
Íàðåøòi áóëî ñôîðìîâàíî Êîìóíiñòè÷íó ïàðòiþ (áiëüøîâèêiâ) Óêðà¨íè, i 5-12 ëèïíÿ
1918 p. â Ìîñêâi âiäáóâñÿ ¨ ¨ ïåðøèé ç'¨çä. Íåçâàæàþ÷è íà îïið óêðà¨íñüêèõ êîìóíiñòiâ íà
÷îëi ç Ìèêîëîþ Ñêðèïíèêîì, âîíà ñòàëà íåâiä'¹ìíîþ ÷àñòèíîþ Ðîñiéñüêî¨ êîìóíiñòè÷íî¨
ïàðòi¨ (áiëüøîâèêiâ). Äðóãèé ç'¨çä ÊÏ(á)Ó, ñêëèêàíèé 17-22 æîâòíÿ 1918 p. òàêîæ ó Ìîñêâi,
çàçíà÷èâ: ¨ ¨ ãîëîâíèì çàâäàííÿì ¹ îá'¹äíàííÿ Óêðà¨íè ç Ðîñi¹þ. Âiä iìåíi ïîëiòáþðî ÖÊ
ÐÊÏ(á) Ë. Êàìåí¹â çàÿâèâ íà ç'¨çäi: ó Ôiíëÿíäi¨, Ïîëüùi òà Óêðà¨íi ãàñëî ñàìîâèçíà÷åííÿ
35
íàöié ïåðåòâîðèëîñÿ íà çáðîþ êîíòððåâîëþöi¨.

Âñå öå ñâiä÷èëî ïðî òå, ùî áiëüøîâèêè, ÿê i áiëüøiñòü iíøèõ ðîñiÿí, áóëè çàñêî÷åíi
çíåíàöüêà íàâäèâîâèæó øâèäêèì i äîêîðiííèì âiäðîäæåííÿì óêðà¨íñüêî¨ íàöi¨. Âîíè é äàëi
ïðîäîâæóâàëè äèâèòèñÿ íà Óêðà¨íó, ÿê íà ÷àñòèíó ¹äèíî¨ é íåïîäiëüíî¨ Ðîñi¨. Ñêàæiìî,
óêðà¨íñüêà ìîâà çâè÷íî ðîçãëÿäàëàñÿ ÿê ñåëÿíñüêèé äiàëåêò ðîñiéñüêî¨. Òàê, Ëåíií äî öüîãî
ãîâîðèâ ïðî ïðàâà óêðà¨íöiâ ñåðåä iíøèõ íàöiîíàëüíîñòåé Ðîñiéñüêî¨ iìïåði¨, àëå íà VIII
ç'¨çäi ÐÊÏ(á) (1919) âií æå çàÿâèâ: íiìöi çíèùèëè áóäü-ÿêå íàöiîíàëüíå ïî÷óòòÿ, êîòðå
ìîãëî iñíóâàòè â Óêðà¨íi, i íàâiòü ñóìíiâàâñÿ, ÷è áóëà óêðà¨íñüêà ìîâà íàñïðàâäi ìàñîâîþ.
Ç îãëÿäó íà ñêàçàíå íå äèâíî, ùî â ïàðòiéíié ïðîãðàìi 1918 p. ÷iòêî íàãîëîøóâàëîñÿ:
Óêðà¨íà, Ëàòâiÿ, Ëèòâà òà Áiëîðóñiÿ íèíi iñíóþòü ÿê îêðåìi ðàäÿíñüêi ðåñïóáëiêè (÷èì
ïîêè ùî ðîçâ'ÿçó¹òüñÿ ïèòàííÿ äåðæàâíî¨ ñòðóêòóðè), îäíàê öå æîäíîþ ìiðîþ íå îçíà÷à¹,
ùî ÐÊÏ(á) ïîâèííà ó ñâîþ ÷åðãó ðåîðãàíiçóâàòèñÿ ó ôåäåðàöiþ íåçàëåæíèõ êîìóíiñòè-
÷íèõ ïàðòié. Ìà¹ iñíóâàòè îäíà öåíòðàëiçîâàíà êîìóíiñòè÷íà ïàðòiÿ ç ¹äèíèì öåíòðàëüíèì
êîìiòåòîì. Âñi óõâàëè ÐÊÏ(á) òà ¨ ¨ êåðiâíèõ îðãàíiâ îáîâ'ÿçêîâi äëÿ âñiõ âiääiëiâ ïàðòi¨, íå-
çàëåæíî âiä ¨õíüîãî íàöiîíàëüíîãî ñêëàäó. Öåíòðàëüíi êîìiòåòè óêðà¨íñüêèõ, ëàòâiéñüêèõ,
ëèòîâñüêèõ êîìóíiñòiâ êîðèñòóþòüñÿ ïðàâàìè îáëàñíèõ ïàðòiéíèõ êîìiòåòiâ i öiëêîì ïiäëÿ-
ãàþòü Öåíòðàëüíîìó Êîìiòåòîâi ÐÊÏ(á).
Ùîïðàâäà, ïîïåðâàõ òàêà ñóáîðäèíàöiÿ íå çàâæäè âèòðèìóâàëàñÿ. Íà XI ç'¨çäi ÐÊÏ(á)
Ëåíií çàÿâèâ: Óêðà¨íà - íåçàëåæíà ðåñïóáëiêà, öå äóæå äîáðå, àëå â ïàðòiéíîìó âiäíîøåííi
âîíà iíîäi áåðå - ÿê áè öå ââi÷ëèâiøå âèñëîâèòèñÿ? - îáõiä, i íàì ÿê-íåáóäü äîâåäåòüñÿ äî
íèõ äîáðàòèñÿ, òîìó ùî òàì ñèäèòü íàðîä õèòðèé, i ÖÊ - íå ñêàæó, ùî îáìàíþ¹, àëå ÿêîñü
òðîõè âiäñóâà¹òüñÿ âiä íàñ.
* * *
Ïiñëÿ êðàõó Íiìå÷÷èíè â ëèñòîïàäi 1918 p. ïîâñòàííÿ ïðîòè Ñêîðîïàäñüêîãî øâèäêî

âiäíîâèëî â Óêðà¨íi ðåñïóáëiêó, é Óêðà¨íñüêèé Íàöiîíàëüíèé Ñîþç îãîëîñèâ ïðî ñòâîðå-
ííÿ Äèðåêòîði¨ íà ÷îëi ç Âîëîäèìèðîì Âèííè÷åíêîì, Ñèìîíîì Ïåòëþðîþ òà iíøèìè. Â
îáìií íà ëåãàëiçàöiþ äiÿëüíîñòi ÊÏ(á)Ó Ìîñêâà ïîãîäèëàñÿ íå âòðó÷àòèñÿ ó ñïðàâè âiäíîâ-
ëåíî¨ Óêðà¨íñüêî¨ Íàðîäíî¨ Ðåñïóáëiêè. Âî÷åâèäü, Ëåíií ïîêè ùå íå ïðèéíÿâ ðiøåííÿ ïðî
âòîðãíåííÿ â Óêðà¨íó.
Ó âiéñüêîâîìó âiäíîøåííi óêðà¨íñüêèé óðÿä áóâ ñëàáêèé. Âiéñüêîâèé ìiíiñòð Óêðà¨íè
Ñ. Ïåòëþðà êåðóâàâ âåëèêèì ñåëÿíñüêèì ïîâñòàííÿì ïðîòè ãåòüìàíàòó, àëå ïiñëÿ ïåðåìîãè
ñåëÿíè ïîâåðíóëèñÿ äîäîìó, é äåðæàâà çàëèøèëàñÿ ìàéæå áåççàõèñíîþ. Ìàþ÷è íåâåëèêèé
âèáið, Ïåòëþðà áóâ çìóøåíèé íàäàòè ïîâíîâàæåííÿ òà ãðîøi áóäü-êîìó, õòî ñïðîìîæåòüñÿ
çiáðàòè âiéñüêî. Îäíàê âèÿâèëîñÿ, ùî îòàìàíè - êîìàíäèðè íîâîñòâîðåíèõ âiéñüê - íå ïiä-
äàâàëèñÿ êîíòðîëþ é íåðiäêî ñòàâàëè ñàìîñòiéíèìè ìiñöåâèìè âiéñüêîâèìè âàòàæêàìè, ÿêi
íå ïiäêîðÿëèñÿ âåðõîâíié âëàäi é íàâiòü ÷èíèëè ïîãðîìè ñåðåä ìèðíîãî íàñåëåííÿ.
Îòæå, Óêðà¨íà âèÿâèëàñÿ íåãîòîâîþ äî âiäñi÷i íîâîãî íàñòóïó ç Ïiâíî÷i, i 5 ëþòîãî 1919
p. ¨ ¨ óðÿä áóâ çíîâó çìóøåíèé âè¨õàòè ç Êè¹âà. Áiëüøó ÷àñòèíó öüîãî ðîêó âií ïåðåáóâàâ ó
Êàì'ÿíöi-Ïîäiëüñüêîìó. Ðîñiÿ âiäìîâèëàñÿ âèçíàòè íåçàëåæíiñòü Óêðà¨íè, é òîìó, à òàêîæ
ç iíøèõ ïðè÷èí, óêðà¨íñüêèé íàðîä íå ñïðèéìàâ ðàäÿíñüêèé ðåæèì. Êîëè, íàïðèêëàä,
áóëà çðîáëåíà ñïðîáà çáåðåãòè ñòàði çåìåëüíi ìà¹òêè ó âèãëÿäi äåðæàâíèõ àáî êîëåêòèâíèõ
ãîñïîäàðñòâ, ñåëÿíè çàõîïèëè 75% öi¹¨ çåìëi.
Ïðè çàïðîâàäæåííi äðóãîãî ðàäÿíñüêîãî ðåæèìó â Óêðà¨íi âåëèêîþ ìiðîþ âèõîäèëè ç
ëåíiíñüêîãî ïðîãíîçó (çðîáëåíîãî 22 æîâòíÿ 1918 p. íà îá'¹äíàíîìó çàñiäàííi ÂÖÂÊ, Ìî-
ñêîâñüêî¨ Ðàäè, ôàáðè÷íî-çàâîäñüêèõ êîìiòåòiâ i ïðîôñïiëîê), ùî íåçàáàðîì ðîçïî÷íåòüñÿ
ìiæíàðîäíà ïðîëåòàðñüêà ðåâîëþöiÿ. Óðÿä íîâî¨ Óêðà¨íñüêî¨ Ðàäÿíñüêî¨ ðåñïóáëiêè ñêëà-

äàâñÿ ç ÷îòèðüîõ ðîñiÿí, äâîõ óêðà¨íöiâ òà áîëãàðèíà Õðèñòèÿíà Ðàêîâñüêîãî (ãîëîâà). Çà
äîðó÷åííÿì Ëåíiíà Ðàêîâñüêèé ïðîâàäèâ ó Êè¹âi ïåðåãîâîðè ç ãåòüìàíàòîì, à ïî ïåðå¨çäi
äî öüîãî ìiñòà íàïèñàâ íèçêó ñòàòåé ïðî òå, ùî óêðà¨íñüêèé íàöiîíàëiçì, ìîâëÿâ, ¹ õèìåðîþ
êiëüêîõ iíòåëiãåíòiâ, òîäi ÿê ìiñöåâi ñåëÿíè áàæàþòü, ùîá äî íèõ çâåðòàëèñÿ ïî-ðîñiéñüêè
(äèâ., íàïð., Èçâåñòèÿ âiä Ç ñi÷. 1919 p.). Â ëþòîìó 1919 p. âií çàÿâèâ: âèçíàííÿ óêðà¨í-
ñüêî¨ ìîâè ÿê äåðæàâíî¨ áóëî á ðåàêöiéíèì çàõîäîì, âiä ÿêîãî âèãðàëè á ëèøå êóðêóëi
òà íàöiîíàëiñòè÷íà iíòåëiãåíöiÿ.
Ëåíií ïðàãíóâ áóäü-ùî çàëó÷èòè Óêðà¨íó äî ñòâîðþâàíî¨ íèì ñèñòåìè, áî ðàäÿíñüêà
âëàäà êîí÷å ïîòðåáóâàëà æèòò¹âî íåîáõiäíîãî ¨é óêðà¨íñüêîãî ïðîìèñëîâîãî, ñiëüñüêîãî-
ñïîäàðñüêîãî, ëþäñüêîãî ïîòåíöiàëó, ïðèðîäíèõ áàãàòñòâ òîùî (òóò áiëüøîâèêè íi â ÷îìó
íå âiäðiçíÿëèñÿ âiä íiìöiâ, êîòði â ñâî¨õ iíòåðåñàõ óïåðòî áîðîëèñÿ çà ðåñóðñè Óêðà¨íè).
11 ëþòîãî 1919 p. Ìîñêâà äàëà âêàçiâêó ðåêâiçóâàòè (áåç âiäøêîäóâàííÿ) â óêðà¨íñüêèõ
ñåëÿí õëiá - ïîíàä íîðìó ñïîæèâàííÿ, âèçíà÷åíó â 286 ïóäiâ íà äóøó íàñåëåííÿ. Â áåðåçíi
1919 p. Ëåíií çàÿâèâ (ó ïðàöi Óñïiõè i òðóäíîùi Ðàäÿíñüêî¨ âëàäè), ùî áiëüøîâèêàì äëÿ
¨õíüîãî âèæèâàííÿ íåîáõiäíî äîáóòè äîäàòêîâî 50 ìëí ïóäiâ õëiáà. Íà äóìêó óêðà¨íñüêîãî
äîñëiäíèêà-åìiãðàíòà Ï. Ôåäåíêà, öå òâåðäæåííÿ áóëî, âî÷åâèäü, ïåðåáiëüøåííÿì (ìàáóòü,
ïðî âèæèâàííÿ ùå çàðàíî áóëî ãîâîðèòè), îäíàê â óñÿêîìó ðàçi Ëåíií, íå áàæàþ÷è äðà-
òóâàòè ðîñiéñüêå ñåëÿíñòâî íîâèìè ðåêâiçèöiÿìè, ïðàãíóâ ïåðåêëàñòè ¨õíié òÿãàð íà ÷è¨ñü
iíøi ïëå÷i.
Íàñëiäêîì òàêî¨ ëåíiíñüêî¨ ïîëiòèêè ñòàëè 93 ñåëÿíñüêèõ ïîâñòàííÿ â Óêðà¨íi ó êâiòíi é
29 - ó ïåðøié ïîëîâèíi òðàâíÿ 1919 p. Ìiæ 1 i 19 ÷åðâíÿ âiäáóëèñÿ 63 ïîâñòàííÿ (ñâiä÷åííÿ
Ðàêîâñüêîãî). Çàãàëîì ó ïåðiîä ìiæ êâiòíåì i ëèïíåì âèáóõíóëî áëèçüêî 300 ïîâñòàíü, i
çàìiñòü çàïëàíîâàíèõ 2,317 ìëí ò çåðíà áiëüøîâèêè ñïðîìîãëèñÿ çiáðàòè â 1919 p. ëèøå 423
òèñ. Ïî ñóòi, âêàçiâêè êîìóíiñòiâ ìàéæå íå ïîøèðþâàëèñÿ ïîçà ìåæi ìiñò.
Íàñòóï áiëî¨ äåíiêiíñüêî¨ àðìi¨ â ñåðïíi 1919 p. çìóñèâ áiëüøîâèêiâ çíîâó ïîêèíóòè ñõi-
äíó ÷àñòèíó Óêðà¨íè (íà Ïðàâîáåðåææi òîäi iñíóâàëà Óêðà¨íñüêà Íàðîäíà Ðåñïóáëiêà). 2
æîâòíÿ 1919 p. Ìîñêâà âiääàëà ðîçïîðÿäæåííÿ ïðî ðîçïóñê óêðà¨íñüêîãî ðàäÿíñüêîãî óðÿ-
äó, à òàêîæ Öåíòðàëüíîãî Êîìiòåòó ÊÏ(á)Ó, ÿêèé ïðèïóñòèâñÿ íàöiîíàëiñòè÷íèõ óõèëiâ.
Ñëiäîì çà öèì ñåðåä óêðà¨íñüêèõ êîìóíiñòiâ áóëà âèÿâëåíà íåëåãàëüíà é îïîçèöiéíà äi-
ÿëüíiñòü, i ç îãëÿäó íà âñå öå â ãðóäíi 1919 p. Ëåíií âèðiøèâ çìiíèòè òàêòèêó: ïîãîäèòèñÿ ç
âèçâîëüíèìè äîìàãàííÿìè óêðà¨íñüêîãî íàðîäó, àëå âîäíî÷àñ çáåðåãòè ìiöíèé ìîñêîâñüêèé
êîíòðîëü íàä óêðà¨íñüêèìè áiëüøîâèêàìè.
Òàêà çìiíà ñâiä÷èëà, áåçñóìíiâíî, ïðî íåâäà÷ó öåíòðàëiçàòîðñüêèõ ìåòîäiâ, çàïðîâàäæó-
âàíèõ iç ïîçèöi¨ ñèëè. Íà Õ ç'¨çäi ÐÊÏ(á) òîäiøíié íàðêîì îñâiòè Óêðà¨íè Â. Çàòîíñüêèé
ðiøó÷å çàÿâèâ: Íàöiîíàëüíèé ðóõ... áóâ ïðîáóäæåíèé ðåâîëþöi¹þ. Öüîãî ìè íåäîáà÷èëè,
ïåâíèì ÷èíîì ïðî àâèëè. Öå íåîáõiäíî ïðÿìî ñêàçàòè. Â öüîìó áóëà êîëîñàëüíà ïîìèëêà
Êîìóíiñòè÷íî¨ ïàðòi¨, ÿêà ïðàöþâàëà íà Óêðà¨íi. Ìè öå ïðî àâèëè, ìè âñi â öüîìó âèííi.
Ìè ïðî àâèëè çðîñòàííÿ íàöiîíàëüíîãî ðóõó, ÿêèé áóâ àáñîëþòíî ïðèðîäíèì ó òîé ìîìåíò,
êîëè ïiäíÿëèñÿ äî ñâiäîìîãî æèòòÿ øèðîêi òåìíi ìóæèöüêi ìàñè. Ìè ïðî àâèëè òîé ìîìåíò,
êîëè ïiäíÿëîñÿ àáñîëþòíî ïðèðîäíå ïî÷óòòÿ âëàñíî¨ ãiäíîñòi â ìàñàõ, i òîé ñåëÿíèí, ÿêèé
çâèê ðàíiøå äèâèòèñÿ íà ñåáå ç ïðåçèðñòâîì, äèâèòèñÿ ç ïðåçèðñòâîì íà ñâîþ ìóæèöüêó
ìîâó òîùî, ïî÷àâ ïiäâîäèòè ãîëîâó é âèìàãàòè çíà÷íî áiëüøå òîãî, ùî âií âèìàãàâ ðàíi-
øå, ïðè öàðèçìi. Ðåâîëþöiÿ ïðîáóäèëà êóëüòóðíèé ðóõ, ïðîáóäèëà øèðîêèé íàöiîíàëüíèé
ðóõ, à ìè íå ñïðîìîãëèñÿ ñïðÿìóâàòè ó íàøå ðóñëî öåé íàöiîíàëüíèé ðóõ, ìè ïðî àâèëè
éîãî, i âií ïiøîâ öiëêîì øëÿõîì, ÿêèì ïîâåëà éîãî ìiñöåâà äðiáíîáóðæóàçíà iíòåëiãåíöiÿ i
37
êóðêóëüñòâî. Öå òðåáà ïðÿìî ñêàçàòè! Öå áóëà íàøà âåëè÷åçíà ïîìèëêà!

Iíøèé ïðîâiäíèé óêðà¨íñüêèé êîìóíiñò, Ã. Ãðèíüêî, òâåðäèâ íà XII ç'¨çäi ÐÊÏ(á), ùî â
1919-1920 pp. íàöiîíàëüíèé ÷èííèê áóâ çáðî¹þ ñåëÿíñòâà, ÿêå ïiøëî ïðîòè íàñ.
Íåâäà÷à ïåðøèõ äâîõ ñïðîá çàïðîâàäèòè â Óêðà¨íi ðàäÿíñüêó ñèñòåìó áóëà ðåòåëüíî
ïðîàíàëiçîâàíà â Ìîñêâi. Âèñíîâîê áóâ òàêèé: óêðà¨íñüêà íàöiîíàëüíiñòü i ìîâà äiéñíî ¹
çíà÷íèì ôàêòîðîì i áóäü-ÿêèé ðåæèì, êîòðèé àæ íàäòî âiäâåðòî çíåâàæàòèìå éîãî, ïðè-
ðå÷å ñåáå íà òå, ùî ìiñöåâå íàñåëåííÿ äèâèòèìåòüñÿ íà öåé ðåæèì ÿê íà ÷óæèé, íàêèíåíèé
iççîâíi. Òîæ êåðiâíèöòâî ÐÊÏ(á) îáðàëî íîâèé êóðñ, ÿêèé â îðãàíiçàöiéíîìó ïëàíi îçíà÷àâ
ñïiâðîáiòíèöòâî ç áîðîòüáèñòàìè - ëiâîþ ôðàêöi¹þ ïàðòi¨ óêðà¨íñüêèõ åñåðiâ, ùî ïðèéíÿ-
ëà ðàäÿíñüêó âëàäó, îäíàê òâåðäî äîòðèìóâàëàñÿ íàöiîíàëüíèõ ïðèíöèïiâ i ïîêàçàëà ñåáå
çäàòíîþ äîáèòèñÿ õî÷ òðîõè ïiäòðèìêè íà ñåëi, äå áiëüøîâèêè ïîâíiñòþ ïðîâàëèëèñÿ.
×åðåç ñëàáêiñòü óêðà¨íñüêîãî áiëüøîâèçìó ãîäi áóëî é ñïîäiâàòèñÿ íà òå, ùîá âií âèñó-
íóâ çi ñâîãî ñåðåäîâèùà ïîëiòè÷íèõ êåðiâíèêiâ, êîòði á çàñëóãîâóâàëè íà äîâið'ÿ ìàñ i äî
òîãî æ ïðèíàéìíi âèãëÿäàëè ÿê íàöiîíàëüíi äiÿ÷i. Àëå òåïåð, êîëè Ìîñêâà âèðiøèëà ãðàòè
óêðà¨íñüêîþ êàðòîþ, ÊÏ(á)Ó ìîãëà ðîçðàõîâóâàòè íà áîðîòüáèñòiâ. Öåé ñîþç, çàêðiïëåíèé
âñòóïîì îñòàííiõ äî êîìóíiñòè÷íî¨ ïàðòi¨, çàñâiä÷èâ ïîÿâó íà ïîëiòè÷íié àðåíi çíà÷íî¨ êiëü-
êîñòi ïàðòiéöiâ iç íàöiîíàëüíî-ðåâîëþöiéíèì, à íå áiëüøîâèöüêèì ìèíóëèì. Âiäòîäi ÊÏ(á)Ó
ìàëà, ïî ñóòi, äâà êîðiííÿ (çà òåðìiíîëîãi¹þ ðàííiõ ðàäÿíñüêèõ iñòîðèêiâ). ßêùî ó ïðàâëÿ-
÷ié åëiòi Ðîñi¨ íàëi÷óâàëîñÿ ëèøå êiëüêà ïðîâiäíèõ ôiãóð iç íåáiëüøîâèöüêèì ìèíóëèì, òà é
òî íà íèæ÷èõ ðiâíÿõ (íàïðèêëàä, À. Âèøèíñüêèé), òî â Óêðà¨íi ìè áà÷èìî åêñ-áîðîòüáèñòiâ
Ï. Ëþá÷åíêà (ïiçíiøå çðiñ äî ïîñàäè ãîëîâè Ðàäè íàðîäíèõ êîìiñàðiâ Óêðà¨íè) òà áàãàòî
iíøèõ, i ñåðåä íèõ çãàäóâàíîãî âæå Ãðèíüêà, òåæ âèñîêîïîñòàâëåíó îñîáó.
Âçàãàëi ç-ïîìiæ âåòåðàíiâ áiëüøîâèöüêîãî ðóõó íåðîñiéñüêîãî ïîõîäæåííÿ ìîæíà çíà-
éòè íåáàãàòî óêðà¨íöiâ, íà âiäìiíó âiä, ñêàæiìî, ïîëÿêiâ (Äçåðæèíñüêèé, Êîñiîð, Ìåíæèí-
ñüêèé) i ëàòèøiâ (Ðóäçóòàê, Åéõå, Áåðçií). Ùî æ äî òèõ âåòåðàíiâ-óêðà¨íöiâ, êîòði çàéìà-
ëèñÿ àêòèâíîþ ðåâîëþöiéíîþ äiÿëüíiñòþ â öåíòði, òî ïiñëÿ ïåðåâåäåííÿ ¨õ â Óêðà¨íó âîíè
òàêîæ âèÿâëÿëè òåíäåíöiþ ñòàâàòè íà çàõèñò íàöiîíàëüíî¨ ñïðàâè (Ñêðèïíèê, ×óáàð). Öåé
ìîìåíò áàãàòî â ÷îìó ïðîÿâëÿâñÿ i â ïîâåäiíöi ñõiäíî¹âðîïåéñüêèõ ïàðòiéíèõ äiÿ÷iâ 40-
50-õ ðîêiâ (íàïðèêëàä, I. Íàäÿ, Ò. Êîñòîâà), êîòði äî ïîâåðíåííÿ ç ÑÐÑÐ íà áàòüêiâùèíó
ââàæàëèñÿ àáñîëþòíî ëîÿëüíèìè äî Ìîñêâè.
Ñëiä, îäíàê, ïàì'ÿòàòè: òàêà âiëüíà äiÿëüíiñòü íåáiëüøîâèöüêèõ ïîëiòè÷íèõ îðãàíiçàöié
áóëà ìîæëèâà ëèøå çà òîãî÷àñíî¨ õàîòè÷íî¨ ñèòóàöi¨. Êðiì òîãî, ùå íå âñi çáàãíóëè ñóòü ëå-
íiíiçìó. Ïðîòÿãîì êiëüêîõ ðîêiâ íà çàêîííèõ ïiäñòàâàõ ïðîäîâæóâàëè iñíóâàòè íå÷èñëåííi
ëiâi íåêîìóíiñòè÷íi ïàðòi¨ (õî÷ öå iñíóâàííÿ é áóëî õèòêèì i íåíàäiéíèì), à â ëàâàõ ñà-
ìî¨ êîìóíiñòè÷íî¨ ïàðòi¨ âiäêðèòî âèíèêàëè íàéðiçíîìàíiòíiøi óãðóïîâàííÿ. Ñòîñîâíî æ
Óêðà¨íè ñïåöèôiêà ïîëÿãàëà â òîìó, ùî áiëüøîâèöüêèé ðåæèì òóò ïiäñèëèâñÿ çà ðàõóíîê
áîðîòüáèñòiâ, ÿêi ìàëè ñïðàâæíié çâ'ÿçîê iç ìiñöåâèì íàñåëåííÿì, àëå âîäíî÷àñ áóëè é íî-
ñiÿìè íàöiîíàëüíèõ ïðàãíåíü. Öåé êîìïðîìiñ ïiäòâåðäèâ ïðîñòó äóìêó: íå ìîæíà âçÿòè àíi
êðèõòè ðåàëüíî¨ âëàäè, íå çiòêíóâøèñü iç ñóïåðå÷ëèâèìè íàñëiäêàìè. Íàðàäà ôàêòè÷íî
ìiôi÷íî¨ íà òîé ÷àñ Êîìóíiñòè÷íî¨ ïàðòi¨ Óêðà¨íè, ñêëèêàíà ïîçà ìåæàìè ðåñïóáëiêè - â
áiëîðóñüêîìó ìiñòi Ãîìåëü - ó æîâòíi 1919 p., óõâàëèëà ðåàëiñòè÷íó ðåçîëþöiþ (îïóáëiêî-
âàíà ñiìîìà ðîêàìè ïiçíiøå). ¨ ðåàëiçì âèÿâèâñÿ â çàÿâi, ùî íàðàäà ââàæà¹ ìîæëèâèì ðóõ
íà ïiâäåíü é îðãàíiçàöiþ ðàäÿíñüêî¨ âëàäè â Óêðà¨íi ëèøå çà íàÿâíîñòi ðåãóëÿðíèõ äèñöè-
ïëiíîâàíèõ âiéñüêîâèõ ÷àñòèí íåìiñöåâîãî ïîõîäæåííÿ. Iíàêøå é áóòè íå ìîãëî, àäæå â òîé
ïåðiîä ñåðåä ÷ëåíiâ ÊÏ(á)Ó óêðà¨íöi âñå ùå ñòàíîâèëè òiëüêè 23 %.
×èñëåííi âiäìiííîñòi â ñòèëi ðàäÿíñüêîãî êåðiâíèöòâà â Ðîñi¨ òà Óêðà¨íi ÷è íå íàéïî-
êàçîâiøå ïðîÿâëÿëèñÿ â àäìiíiñòðóâàííi íà ñåëi. Â ïåðiîä âî¹ííîãî êîìóíiçìó ðàäÿíñüêà

âëàäà ñïèðàëàñÿ òóò â îñíîâíîìó íà êîìiòåòè áiäíèõ ñåëÿí (ó Ðîñi¨ âîíè íàçèâàëèñÿ êî-
ìiòåòè áiäíîòè, àáî êîìáiäè, â Óêðà¨íi - êîìiòåòè íåçàìîæíèêiâ, àáî êîìíåçàìè). ×ëåíè
êîìiòåòiâ äîáèðàëèñÿ ç ÷èñëà ïðîêîìóíiñòè÷íî íàñòðî¹íèõ ñåëÿí-áiäíÿêiâ i ñiëüñüêèõ ïðî-
ëåòàðiâ. Ó Ðîñi¨ âîíè êîíòðîëþâàëè äiÿëüíiñòü ìiñöåâèõ ñiëüðàä, à â Óêðà¨íi - ïîâíiñòþ
ïiäìiíÿëè ¨õ. Êîìiòåòè áóëè ëiêâiäîâàíi íàïðèêiíöi 1918 p., àëå 9 òðàâíÿ 1920 p. âiäíîâëåíi
- ïðè÷îìó òiëüêè â Óêðà¨íi! - iç çàñòåðåæåííÿì, ùî äî íèõ ìàþòü âñòóïàòè ëèøå íåçàìî-
æíèêè. Â iíøèõ ðàäÿíñüêèõ ðåñïóáëiêàõ çàëèøàëèñÿ òiëüêè ñiëüðàäè. Îñòàííi òàêîæ áóäè
âiäíîâëåíi â Óêðà¨íi, îäíàê òóò êîìíåçàìè çíîâó îäåðæàëè ïðàâî îãîëîøóâàòè íåäiéñíèì
áóäü-ÿêèé çàõiä òî¨ ÷è iíøî¨ ñiëüðàäè, âèêëþ÷àòè ç ¨ ¨ âèêîíêîìó òèõ àáî iíøèõ ÷ëåíiâ àáî
âçàãàëi ðîçïóñêàòè ¨ ¨ òà ñêëèêàòè íîâi âèáîðè. Âîíè òàêîæ êîðèñòóâàëèñÿ ïîâíîâàæåííÿìè
íà ðåêâiçèöiþ õàð÷îâèõ ïðîäóêòiâ.
Äèðåêòèâíèé ëèñò ÖÊ ÊÏ(á)Ó ïîÿñíþâàâ îñîáëèâó ðîëü âiäíîâëåíèõ êîìíåçàìiâ òèì,

ùî â óêðà¨íñüêèõ ñåëàõ âëàäà ôàêòè÷íî çíàõîäèòüñÿ â ðóêàõ áàãàòèõ ñåëÿí, êóðêóëiâ, ÿêi
çà ñâî¹þ ïðèðîäîþ ¹ íåïðèìèðåííèìè âîðîãàìè ïðîëåòàðñüêî¨ ðåâîëþöi¨... îðãàíiçîâàíi òà
îçáðî¹íi äî çóáiâ. I ÿêðàç êîìíåçàìè ïîâèííi áóëè îðãàíiçóâàòè ñiëüñüêèõ áiäíÿêiâ, îáåç-
çáðî¨òè êóðêóëiâ i ëiêâiäóâàòè áàíäèòèçì. Ïðîâiäíi ÷ëåíè êîìíåçàìiâ, öi¹¨ îïîðè ïàðòi¨
íà ñåëi, áóëè ïåðåâàæíî íåóêðà¨íñüêîãî ïîõîäæåííÿ (ëèøå 22,7 % äåëåãàòiâ ïåðøîãî i 24,7 %
- äðóãîãî ç'¨çäiâ êîìíåçàìiâ Óêðà¨íè ðîçìîâëÿëè óêðà¨íñüêîþ ìîâîþ). Àëå é öå ââàæàëîñÿ
íåäîñòàòíiì äëÿ çìiöíåííÿ ðàäÿíñüêî¨ âëàäè â ñiëüñüêié ìiñöåâîñòi, é òóäè áóëî âèðÿäæåíî
ùå êiëüêà òèñÿ÷ ìiñüêèõ êîìóíiñòiâ.
Íåàáèÿêi òðóäíîùi âèíèêàëè i â ñïðàâi óêðà¨íiçàöi¨ ñóñïiëüíîãî æèòòÿ. Ïðèõèëüíèêè

óêðà¨íiçàöi¨, áîäàé ó ñôåði êóëüòóðè, íàâiòü óñåðåäèíi ïàðòi¨ íå ìîãëè ïîðîçóìiòèñÿ çi ñâî-
¨ìè îïîíåíòàìè. Òàê, îäèí iç óêðà¨íñüêèõ äåëåãàòiâ íà XII ç'¨çäi ÐÊÏ(á) çãàäóâàâ ñëîâà
òîâàðèøà ç Óêðà¨íè, ùî îáiéìàâ äóæå âiäïîâiäàëüíó ïîñàäó: ß ïðî¨õàâ óñþ Óêðà¨íó,
ðîçìîâëÿâ iç ñåëÿíàìè é äiñòàâ, âðàæåííÿ, ùî âîíè íå õî÷óòü óêðà¨íñüêî¨ ìîâè. À Ðàêîâ-
ñüêèé, ÿêèé íà òîé ÷àñ óæå âèäîáóâ óðîêè ç áîðîòüáè ïðîòè íàöiîíàëüíî-âèçâîëüíèõ ðóõiâ,
ó ñâî¹ìó âèñòóïi íà òîìó æ ç'¨çäi íàðiêàâ íà òÿæêi ÷àñè, êîëè äîâîäèëîñÿ ïðèìóøóâàòè
óêðà¨íñüêi ïàðòîðãàíiçàöi¨ çðîçóìiòè âàæëèâiñòü íàöiîíàëüíîãî ïèòàííÿ; â öüîìó ïèòàííi
iñíóþòü âåëèêi ñêëàäíîùi, áî æ ÷èìàëî õòî â Óêðà¨íi, à ùå áiëüøå â Ðîñi¨ ñïðèéìà¹ ïîòî÷íó
íàöiîíàëüíó ïîëiòèêó ïàðòi¨ ÿê ïåâíó ñòðàòåãi÷íó äèïëîìàòè÷íó ãðó. É íà ïiäòâåðäæåííÿ
öüîãî Ðàêîâñüêèé íàâîäèòü äóìêó îäíîãî òîâàðèøà: ìè - êðà¨íà, ùî ìèíóëà íàöiîíàëüíó
ñòàäiþ ðîçâèòêó, ìè - êðà¨íà, äå ìàòåðiàëüíî-åêîíîìi÷íà êóëüòóðà ïðîòèñòàâëÿ¹òüñÿ íàöiî-
íàëüíié êóëüòóði. Íàöiîíàëüíà êóëüòóðà - öå äëÿ âiäñòàëèõ êðà¨í ïî òîé áiê áàðèêàäè, äëÿ
êàïiòàëiñòè÷íèõ êðà¨í, à ìè - êîìóíiñòè÷íà êðà¨íà.
Çíà÷íà ÷àñòèíà áiëüøîâèêiâ, i ñåðåä íèõ òàêi âåòåðàíè, ÿê Ä. Ëåáiäü, äîòðèìóâàëèñÿ

òåîði¨ áîðîòüáè äâîõ êóëüòóð, â ÿêié ïðîëåòàðñüêà Ðîñiÿ ïðîòèñòîÿëà ñåëÿíñüêié Óêðà-
¨íi; îòæå, óêðà¨íiçàöiÿ íå ïîòðiáíà, îñêiëüêè ðîñiéñüêà êóëüòóðà ìà¹ íåîäìiííî ïåðåìîãòè.
Âæå íà V êîíôåðåíöi¨ ÊÏ(á)Ó (17-20 ëèñòîïàäà 1920 p.) îäèí iç íàéáëèæ÷èõ ñîðàòíèêiâ
Ëåíiíà Çiíîâ'¹â ç îãëÿäó íà íåìèíó÷èé îñòàòî÷íèé òðióìô ðîçâèíóòiøî¨ ðîñiéñüêî¨ ìî-
âè çàïðîïîíóâàâ îáìåæèòè ïîøèðåííÿ óêðà¨íñüêî¨ ìîâè ñiëüñüêèìè ìiñöåâîñòÿìè, îäíàê
öþ ïðîïîçèöiþ áóëî âiäêèíóòî. Ç äàíîãî ïèòàííÿ ïðîòÿãîì 1920-1921 pp. óñåðåäèíi ïàðòi¨
òî÷èëàñÿ áåçïåðåðâíà áîðîòüáà, é óêðà¨íñüêi êîìóíiñòè âïåðòî íàìàãàëèñÿ âòðèìàòè çàâî-
éîâàíå íèìè ïðàâî (õàé áè é ôîðìàëüíå) íà çäiéñíåííÿ êóëüòóðíî¨ òà ìîâíî¨ óêðà¨íiçàöi¨.
Ì. Ñêðèïíèê, òîäi íàéâèäàòíiøèé áiëüøîâèê íà óêðà¨íñüêîìó áîöi, êåðóâàâñÿ â öié áî-
ðîòüái ïðèíöèïîì (âèêëàäåíèì Çàòîíñüêèì íà Õ ç'¨çäi ÐÊÏ(á) â áåðåçíi 1921 p.), çãiäíî ç
39
ÿêèì íåîáõiäíî âèòðó¨òè ç ãîëiâ òîâàðèøiâ óÿâëåííÿ ïðî ðàäÿíñüêó ôåäåðàöiþ ÿê ôåäåðà-
öiþ îáîâ'ÿçêîâî ðîñiéñüêó, àäæå ñïðàâà íå â òîìó, ùî âîíà ðîñiéñüêà, à â òîìó, ùî âîíà
ðàäÿíñüêà.
* * *
Òðåòÿ ðàäÿíñüêà îêóïàöiÿ Óêðà¨íè çàâåðøèëàñÿ íà ïî÷àòîê áåðåçíÿ 1920 p. Òèì÷àñî-

âå çàõîïëåííÿ ïîëÿêàìè â òðàâíi 1920 p. áiëüøî¨ ÷àñòèíè óêðà¨íñüêèõ çåìåëü (âêëþ÷íî ç
Êè¹âîì) ñòàëî îñòàííüîþ âåëèêîþ ïåðåðâîþ â ïàíóâàííi òóò áiëüøîâèêiâ.
Ðåãóëÿðíi óêðà¨íñüêi áîéîâi ÷àñòèíè îñòàòî÷íî áóëè ðîçáèòi ÷åðâîíèìè â ëèñòîïàäi 1920
p. Ðåøòêè ïåðåéøëè â Ïîëüùó, äå ¨õ iíòåðíóâàëè. Îäíàê âåëèêi ïàðòèçàíñüêi ðåéäè çäié-
ñíþâàëèñÿ àæ äî êiíöÿ 1921 p. Òàê, ó êâiòíi 1921 p. â Óêðà¨íi òà Êðèìó îïåðóâàëè çàãîíè
÷èñåëüíiñòþ âiä 20-30 äî 50 é íàâiòü äî 500 ÷îëîâiê (áåç óðàõóâàííÿ àíàðõiñòñüêî¨ àðìi¨
Í. Ìàõíà, ÿêà âñå ùå íàëi÷óâàëà ó ñâî¹ìó ñêëàäi 10-15 òèñ. áiéöiâ). Çà ðàäÿíñüêèìè äæå-
ðåëàìè, ïiñëÿ ðîçãðîìó ãîëîâíèõ àíòèêîìóíiñòè÷íèõ ñèë â Óêðà¨íi ùå êiëüêà ðîêiâ äiÿëè
íåçíà÷íi ïàðòèçàíñüêi ãðóïè (ïðî öå éòèìåòüñÿ i â íàñòóïíîìó ðîçäiëi). Òà âñå öå âæå íå
ìîãëî çàðàäèòè ñïðàâi. Ãîëîâíå áóëî çðîáëåíî: Êðåìëü óñïiøíî ïðè¹äíàâ äî ñâî¨õ âîëî-
äiíü ïåðøó íåçàëåæíó ñõiäíî¹âðîïåéñüêó äåðæàâó. Àëå ñïðîáà â÷èíèòè öå ñàìå ç Ïîëüùåþ
â 1920 p. çàçíàëà íåâäà÷i. ßêáè æ ñòàëîñÿ iíàêøå, íàïåâíî çíàéøëèñÿ á òàêi, õòî, âiäêè-
äàþ÷è ñàìó äóìêó ùîäî ïðîñòîãî çáiãó iñòîðè÷íèõ îáñòàâèí, ïåðåêîíëèâî îá ðóíòîâóâàâ
áè ïðèðîäíiñòü âiääàâíüîãî ïàíóâàííÿ Ìîñêâè íàä Ïîëüùåþ (ïåðåðâàíîãî ëèøå êiëüêîìà
ðîêàìè íåçàëåæíîñòi îñòàííüî¨).
Òàêèì ÷èíîì, ó 1918-1920 pp. â Óêðà¨íi îäèí çà îäíèì iñíóâàëè òðè ðàäÿíñüêèõ óðÿäè,
é êîæíèé iç íèõ ç'ÿâëÿâñÿ îäðàçó ïiñëÿ âòîðãíåííÿ ×åðâîíî¨ àðìi¨. Ïåðøèõ äâà âòåêëè ïiä
íàòèñêîì iíîçåìíèõ îêóïàöiéíèõ âiéñüê (êîòði êîíêóðóâàëè ìiæ ñîáîþ ó ïðàãíåííi çàïðîâà-
äèòè êîíòðîëü íàä Óêðà¨íîþ), àëå öå âiäáóâàëîñÿ íå ðàíiøå, íiæ ðàäÿíñüêà âëàäà äîâîäèëà
ñâîþ öiëêîâèòó íåçäàòíiñòü äîáèòèñÿ ïiäòðèìêè ç áîêó ìiñöåâîãî íàñåëåííÿ. Àæ ëèøå ç òðå-
òüî¨ ñïðîáè Ëåíií òà áiëüøîâèêè íàðåøòi çðîçóìiëè: áåç ñåðéîçíèõ - àáî ïðèíàéìíi òàêèõ,
ùî âèãëÿäàëè á ñåðéîçíî - ïîñòóïîê óêðà¨íñüêîìó íàöiîíàëüíîìó ðóõîâi âñi ¨õíi íàìàãàííÿ
çàâîþâàòè Óêðà¨íó íå ìàòèìóòü íàäiéíîãî ïiä ðóíòÿ. Óñâiäîìèâøè, íàñêiëüêè âàæëèâî íå
îáðàæàòè íàöiîíàëüíi ïî÷óòòÿ, Ëåíií íàäàëi òâåðäî äîòðèìóâàâñÿ öüîãî ïðèíöèïó é âèñòó-
ïàâ ïðîòè Ñòàëiíà òà iíøèõ, êîëè ââàæàâ, ùî âîíè ïîâîäÿòüñÿ ÿê íåïðèõîâàíi âåëèêîðóñüêi
øîâiíiñòè. Ñàìå ç öèõ ìiðêóâàíü Óêðà¨íi é áóëî äàðîâàíî òàê çâàíó íåçàëåæíiñòü.
Ïðîòÿãîì íàñòóïíèõ äåñÿòè ðîêiâ Óêðà¨íà êîðèñòóâàëàñÿ äîñèòü øèðîêîþ ñâîáîäîþ â
ïèòàííÿõ ìîâè òà êóëüòóðè, é ïðåäìåòîì òóðáîòè ¨ ¨ óðÿäiâ áóëî ñòåæèòè, ùîá ïîëiòè÷íi
àêöi¨ Ìîñêâè íå çäiéñíþâàëèñÿ òóò àæ íàäòî áðóòàëüíî òà âiäâåðòî. Îäíàê íàâêîëî âñiõ
öèõ ïðîáëåì i äàëi íå âùóõàëà âïåðòà áîðîòüáà, é áóëî ÿñíî, ùî çíà÷íà ÷àñòèíà ïàðòi¨, ÿê
i äî öüîãî, ââàæàëà óêðà¨íñüêi íàöiîíàëüíi ïî÷óòòÿ ôàêòîðîì, êîòðèé ïîñëàáëþ¹ ÑÐÑÐ, à
ïðàãíåííÿ óêðà¨íöiâ äî íåçàëåæíîñòi - íå äî êiíöÿ ïðèäóøåíèì. Ïîäiëÿþ÷è öi ïåðåêîíàííÿ,
Ñòàëií äî÷åêàâñÿ ñëóøíî¨ íàãîäè é ðîçïî÷àâ âàä óêðà¨íñüêèì íàðîäîì íå÷óâàíî æîðñòîêó
ðîçïðàâó.
Ðîçäië 3
Ðåâîëþöiÿ, ñåëÿíñüêà âiéíà òà ãîëîä

1917-1921 ðð.
Íà ïî÷àòîê 1917 ð. ñåëÿíè Ðîñiéñüêî¨ iìïåði¨ âæå âîëîäiëè (àáî îðåíäóâàëè) çåìëåþ,
çàãàëüíà ïëîùà ÿêî¨ â ÷îòèðè ðàçè ïåðåâèùóâàëà âîëîäiííÿ iíøèõ âëàñíèêiâ (çîêðåìà íà-
ñòèðëèâèõ ãîðîäÿí, ÷àñòêà êîòðèõ ó 1911 ð. ñòàíîâèëà âæå ïîíàä 20 %). 89 % çàñiÿíî¨
îðíî¨ çåìëi çîñåðåäæóâàëîñÿ â ñåëÿíñüêèõ ðóêàõ. Êðàõ ñòàðîãî ðåæèìó â ëþòîìó 1917 ð.
ñïðè÷èíèâñÿ äî íàñèëüíîãî çàõîïëåííÿ ñåëÿíàìè âåëèêèõ ìà¹òêiâ. Ó 1917 ð. âîíè âiäiáðàëè
43,2 ìëí ãà çåìëi ó 110 òèñ. ïîìiùèêiâ i 56 ìëí ãà - ó 2 ìëí çàìîæíèõ ñåëÿí (ùî ¨õ ïðàâèëü-
íiøå áóëî á íàçâàòè äðiáíèìè ïàíàìè, îñêiëüêè ïåðåñi÷íèé ðîçìið ¨õíiõ çåìåëüíèõ äiëÿíîê
äîñÿãàâ 28 ãà). Ïðîòÿãîì 1917-1918 ðð. ïëîùà âñi¹¨ ñïîæèâíî¨ çåìëi, çîñåðåäæåíî¨ â ñåëÿí-
ñüêèõ âîëîäiííÿõ (ó 36 ãóáåðíiÿõ, ñòîñîâíî ÿêèõ iñíóþòü ïåâíi âiäîìîñòi), çðîñëà âiä 80 äî
96,8 %, à ñåðåäíÿ ïëîùà ñåëÿíñüêîãî ãîñïîäàðñòâà - ïðèáëèçíî íà 20 % (â Óêðà¨íi - íàâiòü
ìàéæå óäâi÷i). Â ïåðiîä ìiæ 1917 òà 1919 ðð. ÷èñåëüíiñòü áåççåìåëüíèõ ñåëÿí ñêîðîòèëàñÿ
ìàéæå íàïîëîâèíó, à âîëîäiëüöiâ ãîñïîäàðñòâ ïëîùåþ ïîíàä 10 äåñÿòèí - áiëüø íiæ íà äâi
òðåòèíè. Îòæå, íà ñåëi âiäáóâàâñÿ ïðîöåñ ìàéíîâîãî âèðiâíþâàííÿ.
8 ëèñòîïàäà 1917 ð., îäðàçó æ ïiñëÿ çäîáóòòÿ âëàäè áiëüøîâèêàìè, áóëî îãîëîøåíî äå-
êðåò ïðî çåìëþ. Âií âiäáèâàâ ñåëÿíñüêi âèìîãè, îïðèëþäíåíi åñåðàìè, òîæ éîãî ïðèéíÿòòÿ
áóëî ñâiäîìèì òàêòè÷íèì ìàíåâðîì Ëåíiíà, êîòðèé ïðàãíóâ çàðó÷èòèñÿ ïiäòðèìêîþ ñåëÿí.
Çãiäíî ç äåêðåòîì, çåìåëüíå ïèòàííÿ ìîãëè âèðiøèòè òiëüêè Óñòàíîâ÷i çáîðè (çãîäîì ðîçi-
ãíàíi áiëüøîâèêàìè îäðàçó ïiñëÿ ñêëèêàííÿ - â ñi÷íi 1918 ð.); âîäíî÷àñ ñòâåðäæóâàëîñÿ, ùî
íàéñïðàâåäëèâiøîþ ðîçâ'ÿçêîþ áóäå ïåðåäàííÿ âñi¹¨ çåìëi, âêëþ÷íî ç äåðæàâíîþ, ó âîëî-
äiííÿ âñiõ, õòî ïðàöþ¹ íà íié, i ùî ôîðìè çåìåëüíîãî âîëîäiííÿ ìàþòü âiëüíî âèçíà÷àòèñÿ
íà ìiñöÿõ.
Ó ñâî¨é ïðîìîâi íà íàðàäi äåëåãàòiâ êîìiòåòiâ áiäíîòè öåíòðàëüíèõ ãóáåðíié (8 ëèñòîïàäà
1918 ð.) Ëåíií òàê ïîÿñíèâ ìàíåâð iç ïðèéíÿòòÿì äåêðåòó. Ìè, áiëüøîâèêè, áóëè ïðîòèâ-
íèêàìè [öüîãî] çàêîíó... Àëå âñå-òàêè ìè éîãî ïiäïèñóâàëè, òîìó ùî ìè íå õîòiëè éòè ïðîòè
âîëi áiëüøîñòi ñåëÿíñòâà... Ìè íå õîòiëè íàâ'ÿçóâàòè ñåëÿíñòâó ÷óæî¨ éîìó äóìêè ïðî íi-
ê÷åìíiñòü çðiâíÿëüíîãî ïîäiëó çåìëi. Ìè ââàæàëè, ùî êðàùå, êîëè ñàìi òðóäÿùi ñåëÿíè
âëàñíèì ãîðáîì, íà âëàñíié øêóði ïîáà÷àòü, ùî çðiâíÿëüíà äiëüáà - áåçãëóçäÿ... I òîìó ìè
äîïîìàãàëè ïîäiëîâi çåìëi, õî÷ i óñâiäîìëþâàëè, ùî íå â íüîìó âèõiä.
Äåêðåò ïðî óñóñïiëüíåííÿ çåìëi âiä 19 ëþòîãî 1918 ð. íàãîëîøóâàâ íà ïîçèòèâíèõ
ñòîðîíàõ êîëåêòèâiçàöi¨, àëå áóâ ïðèñâÿ÷åíèé â îñíîâíîìó ïðîáëåìi ðîçïîäiëó çåìëi ó âiä-
41
42 Ðåâîëþöiÿ, ñåëÿíñüêà âiéíà òà ãîëîä 1917-1921 ðð.
ïîâiäíîñòi äî äåêðåòó âiä 8 ëèñòîïàäà.

Ó öåé ÷àñ íà ïåðåäíié ïëàí çíîâó âèñóíóëèñÿ ñiëüñüêi ãðîìàäè: áiëüøîâèêè äîçâîëèëè
¨ì çàéìàòèñÿ ïåðåðîçïîäiëîì ïàíñüêî¨ òà iíøî¨ çåìëi, ââàæàþ÷è, ìàáóòü, ùî ¨õíi ôóíêöi¨
ìîæíà îáìåæèòè òiëüêè öèì çàíÿòòÿì, à âñi iíøi ïèòàííÿ àäìiíiñòðóâàííÿ íà ñåëi âiçüìóòü
íà ñåáå Ðàäè. Íà äiëi æ ñàìå ãðîìàäè çîñåðåäèëè ó ñâî¨õ ðóêàõ ìàéæå âñå êåðiâíèöòâî
ìiñöåâèìè ñïðàâàìè.
Ðåàíiìàöiÿ ãðîìàäè ñóïðîâîäæóâàëàñÿ ïðèíàéìíi ÷àñòêîâèì ðóéíóâàííÿì ñòîëèïií-
ñüêîãî ñåëÿíñòâà ÿê ñîöiàëüíîãî ïðîøàðêó: òèõ çàìîæíèõ îäíîîñiáíèêiâ, ùî âæå âiäîêðå-
ìèëèñÿ, òåïåð íåðiäêî ñèëîìiöü ïðèìóøóâàëè ïîâåðòàòèñÿ äî ãðîìàäè. Iíäèâiäóàëüíi ãî-
ñïîäàðñòâà - ôåðìè ÷è õóòîðè, òîáòî ñiëüöÿ ç êiëüêîõ ôåðì, ÷àñòî áóëè äîñèòü âåëèêèìè
àáî áàãàòèìè äëÿ òîãî, ùîá êëàñèôiêóâàòè ¨õíiõ âëàñíèêiâ ÿê êóðêóëiâ (ùî é ðîáèëîñÿ çà
ïîñïiõîì çëiïëåíèìè ïîñòàíîâàìè). Â Ñèáiðó òà Óêðà¨íi, äå õóòîðè ïåðåâàæàëè íàä ñàäèáà-
ìè ôåðìåðñüêîãî òèïó, çíà÷íà êiëüêiñòü õóòîðiâ ïîêè ùî âöiëiëà, àëå çàãàëîì ïî êðà¨íi çà
ñòàíîì íà 1922 ð. ¨õ çàëèøèëîñÿ ìåíøå ïîëîâèíè (õî÷ ïiçíiøå, êîëè ïðîáëåìà ïðîäóêòèâ-
íîñòi ñiëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà âèÿâèëàñÿ âàæëèâiøîþ çà äîêòðèíàëüíi ìiðêóâàííÿ, âëàäà
íàâiòü ïî÷àëà ïåâíîþ ìiðîþ çàîõî÷óâàòè ôåðìåðñüêèé ìåòîä).
Óðåøòi-ðåøò ïðîöåñ ïîâåðíåííÿ äî îáùèííî¨ ñèñòåìè çàâåðøèâñÿ óñïiõîì. Íàïåðåäîäíi
Æîâòíåâî¨ ðåâîëþöi¨ äî ñêëàäó ãðîìàä âõîäèëî áëèçüêî 50 % ñåëÿíñüêèõ ãîñïîäàðñòâ (äàíi
iç 47 ãóáåðíié ¹âðîïåéñüêî¨ ÷àñòèíè), à â 1927 ð.- óæå 95,5 %. Öå àæ íiÿê íå ïðèñêîðè-
ëî íàáëèæåííÿ ñîöiàëiçìó, îñêiëüêè ãðîìàäà óîñîáëþâàëà âiêîâi÷íó àãðàðíó âiäñòàëiñòü.
Îñòàíí¹, âòiì, íå äóæå-òî é õâèëþâàëî áiëüøîâèêiâ, áî æ, ç ¨õíüîãî ïîãëÿäó, êóäè âà-
æëèâiøèì áóëî iíøå - ñïðàâæíÿ ñåëÿíñüêà îðãàíiçàöiÿ. À ãðîìàäà ñòàëà áàñòiîíîì ïðîòè
ïîøèðåííÿ êîìóíiñòè÷íèõ iäåé.
Ëîãiêà òóò ïðîñòà; ÷îðíèé ïåðåäië ìiñòèâ ó ñîái çàãðîçó òîãî, ùî ñåëÿíè, âçÿâøè â
ñâî¨ ðóêè ïàíñüêó âëàñíiñòü, ïîâåðíóòüñÿ ñïèíîþ äî iäåé ñîöiàëiçìó. Ç öüîãî ïðèâîäó Ëåíií
âèñëîâèâñÿ íà çàñiäàííi ÂÖÂÊ 29 êâiòíÿ 1918 ð. òàê:
...Äðiáíi õàçÿé÷èêè, äðiáíi âëàñíèêè ãîòîâi íàì, ïðîëåòàðÿì, äîïîìîãòè ñêèíóòè ïîìi-
ùèêiâ i êàïiòàëiñòiâ. Àëå äàëi ó íàñ øëÿõè ç íèìè ðiçíi. (...) I òóò íàì ç öèìè âëàñíèêàìè,
ç öèìè õàçÿé÷èêàìè äîâåäåòüñÿ âåñòè íàéáiëüø ðiøó÷ó, íåùàäíó áîðîòüáó.
Âèõîäÿ÷è ç ëåíiíñüêèõ íàñòàíîâ, áiëüøîâèêè â òðàâíi 1918 ð. äiéøëè âèñíîâêó: ïî÷àòêî-
âà ñòàäiÿ ñîþçó iç ñåëÿíñòâîì â öiëîìó çàêií÷èëàñÿ é òåïåð ìîæíà âñåðéîç ïðèñòóïàòè äî
ñîöiàëiñòè÷íèõ ïåðåòâîðåíü. Ïðè öüîìó Ëåíií óâàæàâ: ÿêùî êiëüêàñîò òèñÿ÷ äâîðÿí ìîãëè
óïðàâëÿòè Ðîñi¹þ, òî öå æ ñàìå ìîæóòü çðîáèòè êiëüêàñîò òèñÿ÷ êîìóíiñòiâ. Öÿ ïðîñòà é
ÿñíà ôîðìóëà ïåðåêîíóâàëà áiëüøå, íiæ áóäü-ÿêèé ñõîëàñòè÷íèé êëàñîâèé ÷è ñîöiàëüíèé
àíàëiç.
Çàãàëüíå çìåíøåííÿ - â óÿâëåííi áiëüøîâèêiâ - ðîëi ñåëÿíñòâà çíàéøëî âiäîáðàæåííÿ â
ïðèéíÿòié ó ëèïíi 1918 ð. íîâié ðàäÿíñüêié êîíñòèòóöi¨, çà ÿêîþ çíà÷íî ïåðåðîçïîäiëÿëîñÿ
- íà êîðèñòü ðîáiòíèêiâ i íà øêîäó ñåëÿíàì - ñïiââiäíîøåííÿ ãîëîñiâ ïðè âèáîðàõ äåïóòàòiâ
Ðàä (îäèí ðîáiòíèê âiä 25 òèñ. âèáîðöiâ i îäèí ñåëÿíèí - âiä 125 òèñ., ùî ñòàíîâèëî ïðîïîð-
öiþ 1:5). ×åðåç öå áóäü-ÿêå ãîëîñóâàííÿ - îñîáëèâî íà âèáîðàõ äî öåíòðàëüíèõ ðàäÿíñüêèõ
îðãàíiâ, äå ïîðóøåííÿ ðiâíîâàãè ïðîÿâëÿëîñÿ ç íàéáiëüøîþ î÷åâèäíiñòþ,- íå âiäáèâàëî ðå-
àëüíî¨ ðîçñòàíîâêè ñèë. ßñíà ði÷, âèòðèìàíà â ìàðêñèñòñüêîìó äóñi êîíñòèòóöiéíà íîðìà
íå ìîãëà íå ïîãiðøèòè âiäíîñèí iç ñåëÿíñòâîì, îäíàê ¨ ¨ àâòîðè ïiøëè íà öå ñâiäîìî. Ãî-
ëîâíèì äëÿ áiëüøîâèêiâ ó ðîçãîðòàííi íîâî¨ ñîöiàëiñòè÷íî¨ ôàçè íà ñåëi áóëî äîñÿãíåííÿ
ñïiëêè ç áiäíèì ñåëÿíèíîì i ñiëüñüêèì ïðîëåòàðåì ïðîòè êóðêóëÿ ç îäíî÷àñíîþ íåé-
òðàëiçàöi¹þ ñåðåäíÿêà (õî÷ ó êðèòè÷íèé ïåðiîä ãðîìàäÿíñüêî¨ âiéíè ñåðåäíÿê çíîâó ñòàâ
43
ñîþçíèêîì).
Öÿ ñõåìà âèãëÿäàëà öiëêîì çàäîâiëüíî ÿê êëàñîâà äîêòðèíà, îäíàê íà øëÿõó âïðîâà-
äæåííÿ ¨ ¨ â æèòòÿ ïîâñÿê÷àñ âèíèêàëè ÷èñëåííi òðóäíîùi. Ïåðåäóñiì, êóðêóëü â îáðàçi çà-
ìîæíîãî ñåëÿíèíà-åêñïëóàòàòîðà, ïðîòè ÿêîãî ðåøòà ñåëÿí ìàëà âåñòè âiéíó, ñòàâàâ òåïåð
÷è íå ìiôi÷íîþ ôiãóðîþ. I ñïðàâäi, ëèõâàðñòâî é ïîçè÷àííÿ ãðîøåé ïiä çàñòàâó (íàãàäà¹ìî,
îñíîâíi çàíÿòòÿ êóðêóëÿ ÿê òàêîãî) òåïåð çàáîðîíÿëèñÿ çàêîíîì i ìàéæå çíèêëè ç ïðàêòèêè
ñiëüñüêîãî æèòòÿ. À ïðîòå öå íå âáåðåãëî êóðêóëÿ âiä ðîçïðàâè. Ïåðøèé óäàð ïî íüî-
ìó çàâäàëè âëiòêó 1918 ð., êîëè êiëüêiñòü êóðêóëüñüêèõ ãîñïîäàðñòâ çìåíøèëàñÿ íà äâi
òðåòèíè. Áóëî åêñïðîïðiéîâàíî 50 ìëí ãà çåìëi (ïîíàä 60 % êóðêóëüñüêèõ âîëîäiíü). Ó
ñåðïíi 1918 ð. Ëåíií ãîâîðèâ ïðî äâà ìiëüéîíè åêñïëóàòàòîðiâ-êóðêóëiâ, à â êâiòíi 1920 ð.
óæå òiëüêè îäèí ìiëüéîí åêñïëóàòóâàâ ïðàöþ iíøèõ. Âiäíÿòòÿ ó êóðêóëiâ çåìëi òà ìàéíà
ç íàñòóïíèì ïåðåðîçïîäiëîì òðèâàëè (ïðèíàéìíi â Óêðà¨íi) äî ñåðåäèíè 1923 ð., i ìîæíà
áóòè ïåâíèì: öÿ äîëÿ íå ìèíóëà íiêîãî ç òèõ, êîãî ìîæíà áóëî çàðàõóâàòè äî êóðêóëiâ íà
áóäü-ÿêèõ, õàé áè é äóæå ñóìíiâíèõ, ïiäñòàâàõ.
Àëå ùå íåïåâíiøèì áóëî ñòàíîâèùå ñiëüñüêîãî ïðîëåòàðiàòó - íàéñëàáêiøîãî åëåìåí-
òó íà ñåëi, ÿêîãî ç òî÷êè çîðó ðåàëüíîãî âíåñêó ó ìàòåðiàëüíå âèðîáíèöòâî ãîäi áóëî é
ïîðiâíþâàòè ç ìiñüêèìè ðîáiòíèêàìè. Ñåðåä ñiëüñüêèõ ïðîëåòàðiâ, çà âèçíàííÿì ñàìèõ
êîìóíiñòè÷íèõ àâòîðiâ, áóëè é ëåäàði, é ï'ÿíèöi, âçàãàëi òi, õòî íå êîðèñòóâàâñÿ íiÿêîþ
ïîâàãîþ. Îòæå, òàì, äå Ñòîëèïií ðîáèâ ñòàâêó íà ñèëüíèõ, ìiöíèõ, Ëåíií ñòàâèâ íà ñëàá-
êèõ, íiê÷åìíèõ. Îäíàê ó íüîãî ïðîñòî íå áóëî iíøîãî âèáîðó, àäæå áiëüøîâèêè ïðàêòè÷íî
íå ìàëè íà ñåëi íiÿêî¨ îïîðè. Íàïåðåäîäíi ðåâîëþöi¨ äî ¨õíüî¨ ïàðòi¨ íàëåæàëè òiëüêè 494
ñåëÿíèíà, à â ñåëàõ iñíóâàëè âñüîãî ÷îòèðè ïàðòîñåðåäêè.
Ç îãëÿäó íà âñå öå êîìóíiñòè÷íi ëiäåðè íàïîëÿãàëè íà ðîçãîðòàííi â ñåëàõ êëàñîâî¨ áî-
ðîòüáè (ÿêî¨ ôàêòè÷íî íå iñíóâàëî). Òàê, ó ñâî¹ìó çâåðíåííi äî ÂÖÂÊ (òðàâåíü 1918 ð.)
Ñâåðäëîâ çàÿâèâ: Ìè ïîâèííi ÿêíàéñåðéîçíiøå ïîñòàâèòè ïåðåä ñîáîþ ïðîáëåìó ïîäiëó
ñåëà íà êëàñè, ñòâîðåííÿ â íüîìó äâîõ ïðîòèëåæíèõ i âîðîæèõ òàáîðiâ, ïiäìîâëÿþ÷è íàé-
áiäíiøi ïðîøàðêè íàñåëåííÿ ïðîòè êóðêóëüñüêèõ åëåìåíòiâ, ðîçïî÷àâøè òàì òàêó æ ñàìó
êëàñîâó áîðîòüáó, ÿê i â ìiñòàõ,- ëèøå òîäi ìè äîñÿãíåìî â ñåëàõ òîãî, ÷îãî ìè äîáèëèñÿ â
ìiñòàõ (öèò. çà ãàç. Çíàìÿ òðóäà âiä 16 òðàâíÿ 1918 ð.).
Áîðîòüáà ñïðàâäi áóëà ðîçïî÷àòà,- ëþòà âiä ñàìîãî ïî÷àòêó, âîíà ëþòiøàëà ç êîæíèì
äíåì. Iøëîñÿ áî íå ïðîñòî ïðî áîðîòüáó áiäíÿêiâ ïðîòè áàãàòi¨â - íàáàãàòî âàæëèâiøîþ çà
êëàñîâi ñóïåðå÷íîñòi òåïåð âèãëÿäàëà ïðîáëåìà ïîçáàâëåííÿ ñåëÿí ïðàâà âiëüíî ïðîäàâàòè
ñâî¹ çåðíî. Òîáòî äåðæàâà ïðàãíóëà çàïðîâàäèòè ñâié âñåîñÿæíèé êîíòðîëü íàä çàïàñàìè
õëiáà â êðà¨íi.
Äåêðåò âiä 9 òðàâíÿ 1918 ð. ïðî ìîíîïîëiþ íà õàð÷îâi ïðîäóêòè íàäàâ ïîâíîâàæåí-
íÿ Íàðêîìàòîâi ïðîäîâîëüñòâà ðåêâiçóâàòè ó ñåëÿí óñå çåðíî ïîíàä âèçíà÷åíèé ñàìèì æå
Íàðêîìàòîì ïðîæèòêîâèé ìiíiìóì. Ïðè öüîìó äîäàâàëîñÿ: éäåòüñÿ ïðî çåðíî â ðóêàõ êóð-
êóëiâ. Òîæ äåêðåò çàêëèêàâ óñiõ ïðàöþþ÷èõ ñåëÿí, êîòði íå ìàëè âëàñíîãî ìàéíà, íåãàéíî
îá'¹äíàòèñÿ äëÿ íåùàäíî¨ áîðîòüáè ïðîòè êóðêóëiâ. Äåêðåò æå âiä 27 òðàâíÿ óïîâíî-
âàæóâàâ Íàðêîìàò ïðîäîâîëüñòâà îðãàíiçóâàòè ñïåöiàëüíi ïðîäîâîëü÷i çàãîíè ç íàäiéíèõ
ðîáiòíèêiâ äëÿ ïðèìóñîâîãî âèëó÷åííÿ õëiáà. Â ïåðiîä iç ëèïíÿ 1918 ð. äî ïî÷àòêó 1920 ð.
÷èñåëüíiñòü îñîáîâîãî ñêëàäó öèõ çàãîíiâ çðîñëà ç 10 òèñ. äî 45 òèñ. Ïðî ¨õíþ äiÿëüíiñòü
ìîæíà äîâiäàòèñÿ, íàïðèêëàä, çi ñëiâ Ëåíiíà, ÿêèé íà ðiçíèõ çàñiäàííÿõ i ìiòèíãàõ çãàäóâàâ
ïðî ñâàâiëüíi àðåøòè, ïîáèòòÿ ëþäåé, áåçïðè÷èííi ïîãðîæóâàííÿ ñìåðòþ, ïèÿöòâî òîùî.
Äåêðåò âiä 27 òðàâíÿ âèçíà÷àâ íàäëèøîê çåðíà â ðîçìiðàõ, óäâi÷i áiëüøèõ çà ñåëÿí-
ñüêi ïîòðåáè, àëå ñi÷íåâèé äåêðåò 1919 ð. ïðî ðåêâiçèöiþ õàð÷îâèõ ïðîäóêòiâ óæå âèõîäèâ
iç ïîòðåá äåðæàâè. Òàê ïiä ïðèâîäîì îõîðîíè äåðæàâíèõ iíòåðåñiâ óçàêîíþâàëîñÿ ïîãðà-
áóâàííÿ ñåëÿíèíà, ïðè÷îìó íåçàëåæíî âiä òîãî, ÷è çàëèøàëîñÿ éîìó õî÷ ùî-íåáóäü íà
æèòòÿ. Â 1921 ð. Ëåíií âèçíàâ (ó ïðàöi Ïðî ïðîäîâîëü÷èé ïîäàòîê): ...Ìè ôàêòè÷íî áðà-
ëè âiä ñåëÿí âñi íàäëèøêè i íàâiòü iíîäi íå íàäëèøêè, à ÷àñòèíó íåîáõiäíîãî äëÿ ñåëÿíèíà
ïðîäîâîëüñòâà.
Ïðî ìåòîäè ðîáîòè ïðîäîâîëü÷èõ çàãîíiâ ðîçïîâiäà¹òüñÿ, çîêðåìà, ó êíèçi ðàäÿíñüêî-
ãî äîñëiäíèêà Â. Àíäðå¹âà Ïîä çíàìåíåì ïðîëåòàðèàòà (Ì., 1981). Ñïåðøó ïðîäçàãîíiâöi
âiäáèðàëè çåðíî ó òèõ, êîãî çàïiäîçðþâàëè â éîãî ïðèõîâóâàííi, à ðåøòó ñåëÿí íå çà÷iïàëè.
Íåçàáàðîì, îäíàê, ç'ÿñóâàëîñÿ, ùî áåç òèñêó ç áîêó îäíîñåëü÷àí [êóðêóëi] âiäìîâëÿëèñÿ
âiääàòè çàëèøêè i, áiëüøå òîãî, ïåðåõîâóâàëè ÷àñòèíó çåðíà ó áiäíÿêiâ, îáiöÿþ÷è ¨ì âèíà-
ãîðîäó. Ïî ñóòi, ñiëüñüêó ñîëiäàðíiñòü òàê i íå âäàëîñÿ ïîðóøèòè. Äëÿ ðîçãîðòàííÿ íîâî¨
êëàñîâî¨ âiéíè äåêðåòîì âiä 11 ÷åðâíÿ 1918 ð. áóëè ñòâîðåíi êîìáiäè (ïðî íèõ ìè âæå çãà-
äóâàëè). Çà ëåíiíñüêèì âèçíà÷åííÿì, âîíè çíàìåíóâàëè ñîáîþ ïåðåõiä âiä àòàêè íà ñèñòåìó
âåëèêîãî ïðèâàòíîãî çåìëåâîëîäiííÿ äî ïî÷àòêó ñîöiàëiñòè÷íî¨ ðåâîëþöi¨.
Íà ïiäñòàâi ñòàòèñòè÷íèõ äàíèõ, çiáðàíèõ íà ìiñöÿõ, ìîæíà çðîáèòè âèñíîâîê, ùî êîì-
áiäè ëèøå òðîõè áiëüøå, íiæ íàïîëîâèíó, ñêëàäàëèñÿ iç ñåëÿí áóäü-ÿêèõ êàòåãîðié. Ó 1919
ð. â åòíi÷íié Ðîñi¨ âîíè ðîç÷èíèëèñÿ â ñiëüñüêèõ Ðàäàõ, çà ñêëàäîì ïîäiáíèõ äî íèõ. Àêòèâ i
êîìiòåòiâ, i Ðàä ôàêòè÷íî ñòàíîâèëè ìiñüêi êîìóíiñòè,- â òîé ÷àñ ïîíàä 125 òèñ. ðîáiòíèêiâ-
ïàðòiéöiâ áóëè íàïðàâëåíi â ñåëà äëÿ çìiöíåííÿ òàìòåøíiõ ïàðòîðãàíiçàöié (ó êîæíîìó
ñâî¹ìó ïóáëi÷íîìó âèñòóïi Ëåíií ñïî÷àòêó àãiòóâàâ, à ïîòiì îãîëîøóâàâ ïðî âiäðÿäæåííÿ
äî ñië ç îáîõ ðîñiéñüêèõ ñòîëèöü òèñÿ÷ i òèñÿ÷ ïîëiòè÷íå ðîçâèíóòèõ ðîáiòíèêiâ, ÿêi
ìàëè î÷îëþâàòè ïðîäçàãîíè òà êîìáiäè).
Çà äîïîìîãîþ âñiõ ïåðåëi÷åíèõ çàõîäiâ âëàäi ïîïðå áàéäóæiñòü îñíîâíî¨ ìàñè ñåëÿí (i â
òîìó ÷èñëi íàéáiäíiøèõ) óäàëîñÿ ñòâîðèòè ñîái â ñiëüñüêié ìiñöåâîñòi ùîñü ïîäiáíå äî ñîöi-
àëüíî¨ îïîðè. Â ìiðó çàãîñòðåííÿ òóò àíòàãîíiçìiâ áàíäè ñiëüñüêèõ ëþìïåíiâ - çà ïiäòðèìêè
êîìóíiñòiâ òà îçáðî¹íèõ ìiñüêèõ çàéä - ïî÷àëè âáèâàòè òà ãðàáóâàòè. À íàïðèêiíöi ñåðïíÿ
1918 ð. Ëåíií çàïðîïîíóâàâ áðàòè â êîæíîìó ðàéîíi 25-30 çàëîæíèêiâ, ÿêi á âëàñíèì æèò-
òÿì âiäïîâiäàëè çà çáið õëiáà, à òàêîæ âèíàãîðîäæóâàòè äîíîùèêiâ ÷àñòèíîþ ðåêâiçîâàíîãî
çåðíà.
Çà ïiäðàõóíêàìè Â. Àíäðå¹âà, â 1919 ð. ó ñåëÿí áóëî âèëó÷åíî 15-20 % âèðîáëåíî¨ íèìè
ïðîäóêöi¨, à â 1920 ð.- äî Ç0 % (äåêðåòîì âiä 5 ñåðïíÿ 1919 ð. ïðèìóñîâi çàãîòiâëi ïîøèðþ-
âàëèñÿ âæå é íà ïðîäóêöiþ ç ïðèñàäèáíèõ äiëÿíîê).
Âñå öå íåðiäêî ïîÿñíþþòü óìîâàìè âî¹ííîãî êîìóíiçìó,- ìîâëÿâ, òàêà ïîëiòèêà áóëà
âèêëèêàíà íàäçâè÷àéíèì ñòàíîì, ùî ñêëàâñÿ â õîäi ãðîìàäÿíñüêî¨ âiéíè. Îäíàê öå çîâñiì
íå òàê. Íà ÷àñ ïîÿâè ïåðøèõ çi çãàäóâàíèõ äåêðåòiâ ãðîìàäÿíñüêà âiéíà ôàêòè÷íî ùå íå
ðîçïî÷àëàñÿ. Ñïðàâà â iíøîìó, ïðèñòóïàþ÷è â ÷åðâíi 1918 ð. äî çàïðîâàäæåííÿ äåðæàâíî¨
ìîíîïîëi¨ íà çàïàñè õëiáà, Ëåíií ðîçãëÿäàâ ¨ ¨ (çà ôîðìóëþâàííÿì iç Ëåíiíîâî¨ ïðîìîâè íà
ìiòèíãó â Ñîêîëüíèöüêîìó êëóái 21 ÷åðâíÿ 1918 ð.) ÿê îäèí ç íàéâàæëèâiøèõ çàñîáiâ ïî-
ñòóïîâîãî ïåðåõîäó âiä êàïiòàëiñòè÷íîãî òîâàðîîáìiíó äî ñîöiàëiñòè÷íîãî ïðîäóêòîîáìiíó.
Òîáòî ïîëiòèêà âî¹ííîãî êîìóíiçìó áóëà àæ íiÿê íå âî¹ííèì, à ñóòî iäåîëîãi÷íèì çàõîäîì
ó íàìàãàííÿõ ñòâîðèòè íîâèé ïðàâîïîðÿäîê, íåãàéíî ïåðåòâîðèòè òîäiøí¹ ñóñïiëüñòâî íà
äîâåðøåíå ñîöiàëiñòè÷íå.
ßñíà ði÷, òàêèé êóðñ øâèäêî çàçíàâ öiëêîâèòîãî êðàõó, é Ëåíií âiäâåðòî âèçíàâ öå.
Ùîäî ñïðîáè äîáèòèñÿ êîìóíiçìó âiäðàçó âií íàãîëîøóâàâ ó ñâî¨é ïðàöi Íîâà åêîíîìi÷íà
ïîëiòèêà i çàâäàííÿ ïîëiòîñâiò (æîâòåíü 1921 ð.):
...Íàøà ïîïåðåäíÿ åêîíîìi÷íà ïîëiòèêà, ÿêùî íå ìîæíà ñêàçàòè: ðîçðàõîâóâàëà... òî
45
äî ïåâíî¨ ìiðè ïðèïóñêàëà,- ìîæíà ñêàçàòè, áåç ðîçðàõóíêó ïðèïóñêàëà,- ùî ñòàíåòüñÿ áåç-
ïîñåðåäíié ïåðåõiä ñòàðî¨ ðîñiéñüêî¨ åêîíîìiêè äî äåðæàâíîãî âèðîáíèöòâà i ðîçïîäiëó íà
êîìóíiñòè÷íèõ íà÷àëàõ. I ùå: ...Ìè âèðiøèëè ïðîâåñòè áåçïîñåðåäíié ïåðåõiä äî êîìóíiñòè-
÷íîãî âèðîáíèöòâà i ðîçïîäiëó... äóìàþ÷è, ùî áåç ïåðiîäó ñîöiàëiñòè÷íîãî îáëiêó i êîíòðîëþ
ïiäiéòè õî÷à á äî íèæ÷îãî ñòóïåíÿ êîìóíiçìó íå ìîæíà. Ñòîñîâíî æ ðåêâiçèöié ñiëüñüêî¨
ïðîäóêöi¨ äóìêà áiëüøîâèöüêîãî ëiäåðà áóëà òàêà: ...Ìè çðîáèëè òó ïîìèëêó, ùî âèðiøèëè
ïðîâåñòè áåçïîñåðåäíié ïåðåõiä äî êîìóíiñòè÷íîãî âèðîáíèöòâà i ðîçïîäiëó. Ìè âèðiøèëè,
ùî ñåëÿíè çà ðîçâåðñòêîþ äàäóòü ïîòðiáíó íàì êiëüêiñòü õëiáà, à ìè ðîçâåðñòà¹ìî éîãî ïî
çàâîäàõ i ôàáðèêàõ,- i âèéäå ó íàñ êîìóíiñòè÷íå âèðîáíèöòâî i ðîçïîäië.
Ðàäÿíñüêèé åêîíîìiñò òîãî ïåðiîäó Ë. Êðiöìàí óâàæàâ, ùî âî¹ííîìó êîìóíiçìîâi áðà-
êóâàëî ïëàíóâàííÿ, ùî ïiä ÷àñ éîãî äi¨ áóäü-ÿêà ïðîáëåìà ðîçãëÿäàëàñÿ ÿê óäàðíå, ïåðøî-
÷åðãîâå çàâäàííÿ. Öå íåìèíó÷å ìàëî âèêëèêàòè ãîñïîäàðñüêó àíàðõiþ. Ç îñîáëèâîþ ñèëîþ
âîíà âèÿâèëàñÿ ó ñèñòåìi ïðèìóñîâî¨ çàãîòiâëi õëiáà - ¹äèíî ìîæëèâié çà òàêèõ óìîâ (õî÷
Ìèêîëà Áóõàðií ó ñâî¨é ïðàöi Åêîíîìiêà ïåðåõiäíîãî ïåðiîäó òâåðäèâ çà äèâíîþ ëîãi-
êîþ, íiáèòî íàñèëüñòâî ùîäî ñåëÿíñòâà íå ìîæíà ââàæàòè ïðèìóñîì ó ÷èñòîìó âèãëÿäi,
îñêiëüêè, ìîâëÿâ, âîíî (ñåëÿíñòâî) çàñòóïà¹ øëÿõ çàãàëüíîìó åêîíîìi÷íîìó ðîçâèòêó; Ëå-
íií ïðîêîìåíòóâàâ öå òàê Äóæå äîáðå).
Ó øèðîêîìó ðîçóìiííi ñîöiàëiçì óÿâëÿâñÿ ÿê öåíòðàëiçàöiÿ, ïëàíóâàííÿ òà ñêàñóâàííÿ
ãðîøåé. Òîæ ñòâîðþâàíà ñèñòåìà ÿêðàç i áóëà ñèñòåìîþ íàöiîíàëiçîâàíî¨ ïðîìèñëîâîñòi
é ôiíàíñiâ i ïðèìóñîâî¨ çàãîòiâëi çåðíà (ïiä âñåîñÿæíèì êîíòðîëåì íàäöåíòðàëiçîâàíîãî
óðÿäîâîãî àïàðàòó). Ïàðòiÿ, ïî÷èíàþ÷è âiä Ëåíiíà é êií÷àþ÷è íèçîâèìè ïðàöiâíèêàìè,
ðîçãëÿäàëà òàêèé ñòàí ðå÷åé íå ïðîñòî ÿê ñîöiàëiçì, à íàâiòü ÿê êîìóíiçì. Ñïðàâäi, Ëåíií
íà ïåâíîìó åòàïi ââàæàâ ðåêâiçèöi¨ êâiíòåñåíöi¹þ ñîöiàëiçìó i ãàäàâ, ùî áåçïîñåðåäíi ñòîñóí-
êè ìiæ äåðæàâîþ òà ñåëÿíàìè ¹ ñîöiàëiñòè÷íèìè, à ðèíêîâi âiäíîñèíè - êàïiòàëiñòè÷íèìè.
Îäèí iç íàéäèâîâèæíiøèõ âèñíîâêiâ iç öi¹¨ ïîñèëêè ïîëÿãàâ ó òîìó, ùî ñîöiàëiçì ÷è ñîöià-
ëiñòè÷íi âiäíîñèíè ìîæíà çàïðîâàäèòè íåçàëåæíî âiä áóäü-ÿêî¨ êîëåêòèâiçàöi¨ ñåëÿíñòâà,-
äîñèòü áóëî ïðîñòî ëiêâiäóâàòè ðèíîê. Îäíàê òóò ëîãi÷íî ïîñòàâàëà ïðîáëåìà: ÿêèì æå
÷èíîì îäåðæóâàòè õëiá âiä ñåëÿíèíà, íå êóïóþ÷è éîãî? Â ìiðó íàáëèæåííÿ äî êîëåêòèâi-
çàöi¨ 1930 ð. öÿ ïðîáëåìà äåäàëi áiëüøå àêòóàëiçóâàëàñÿ, ïðè÷îìó íå ñòiëüêè â ñîöiàëüíîìó
ïëàíi (ïèòàííÿ êîëåêòèâíî¨ âëàñíîñòi òà ïðàöi), ñêiëüêè â àñïåêòi âèðîáëåííÿ çàõîäiâ, êîòði
á ïîçáàâèëè ñåëÿíèíà áóäü-ÿêî¨ ìîæëèâîñòi ïðèõîâóâàòè ñâîþ ïðîäóêöiþ âiä äåðæàâè.
Òèì ÷àñîì ó 1918-1921 ðð. îðãàíiçîâóâàëèñÿ ùåäðî ñóáñèäîâàíi êîëåêòèâíi ãîñïîäàðñòâà,
îäíàê âîíè áóëè íå÷èñëåííi é íååôåêòèâíi. Ëåíií çíåâàæëèâî íàçèâàâ ¨õ áîãàäiëüíÿìè.
Ïåâíó êiëüêiñòü êîëèøíiõ âåëèêèõ ïàíñüêèõ ìà¹òíîñòåé áóëî ïåðåòâîðåíî íà äåðæàâíi ïiä-
ïðè¹ìñòâà - ðàäãîñïè, ¨õ óâàæàëè íàéâèùîþ ôîðìîþ ñîöiàëiñòè÷íîãî ñiëüñüêîãî ãîñïîäàð-
ñòâà - ñïðàâæíiìè ñiëüñüêèìè ôàáðèêàìè. Çãiäíî iç çàêîíîì ïðî ñîöiàëiñòè÷íå âîëîäiííÿ
çåìëåþ âiä 14 ëþòîãî 1919 ð., ïðèçíà÷åííÿ ðàäãîñïiâ ïîëÿãàëî ó ñòâîðåííi óìîâ äëÿ ïîâíîãî
ïåðåõîäó äî êîìóíiñòè÷íîãî ñiëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà. Àëå âîíè íå áóëè íi åôåêòèâíèìè, íi
ïîïóëÿðíèìè, íåçâàæàþ÷è íà ÷èñëåííi äåðæàâíi ïðèâiëå¨ òà ïiëüãè. Ðàäãîñïè é êîëãîñïè
íå âiäiãðàâàëè íiÿêî¨ ðåàëüíî¨ ðîëi é ïiä ÷àñ âî¹ííîãî êîìóíiçìó, é ïiñëÿ íüîãî. Ùî æ äî
ìîäåðíiçàöi¨ ñiëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà â áiëüø âiääàëåíîìó ìàéáóòíüîìó, òî òóò âåëèêi íàäi¨
ïîêëàäàëèñÿ íà òðàêòîð. Ëåíií ó 1919 ð. çàóâàæóâàâ: 100 òèñ. òðàêòîðiâ ïåðåòâîðÿòü ñåëÿí
íà êîìóíiñòiâ.
Ïî çàêií÷åííi ãðîìàäÿíñüêî¨ âiéíè ïîëiòèêà âî¹ííîãî êîìóíiçìó íå ïîñëàáèëàñÿ. Íàâ-
ïàêè, çàïðîâàäæóâàëèñÿ íîâi óòîïi÷íi çàõîäè. Òàê, âiäòåïåð êîðèñòóâàííÿ çàñîáàìè êîìó-
íiêàöi¨ é ïîìåøêàííÿìè ñòàâàëî áåçïëàòíèì. Ïëàíóâàëèñÿ ñêàñóâàííÿ ãðîøåé, ëiêâiäàöiÿ
Öåíòðàëüíîãî áàíêó. Íàïðèêiíöi 1920 ð. áóëè íàöiîíàëiçîâàíi îñòàííi ìàëi ïiäïðè¹ìñòâà.

Îäíî÷àñíî ïîñèëèëîñÿ âòðó÷àííÿ äåðæàâè â ñåëÿíñüêi ñïðàâè - ó âèãëÿäi äèðåêòèâ, ÿêi
êóëüòóðè òðåáà âèðîùóâàòè. Â áåðåçíi 1921 ð., â ðîçïàëi Êðîíøòàäòñüêîãî ïîâñòàííÿ, Ëå-
íií íà Õ ç'¨çäi ïàðòi¨ âñå ùå äîâîäèâ, íiáèòî çàìiíà ðåêâiçèöié õëiáà âiëüíîþ òîðãiâëåþ
íåìèíó÷å ïðèçâåäå äî áiëîãâàðäiéñüêîãî ðåæèìó, òðióìôó êàïiòàëiçìó, öiëêîâèòî¨ ðåñòàâ-
ðàöi¨ ñòàðîãî ëàäó. I çàêëèêàâ äî ÷iòêîãî óñâiäîìëåííÿ öi¹¨ ïîëiòè÷íî¨ íåáåçïåêè.
Ïiä ÷àñ ãðîìàäÿíñüêî¨ âiéíè ñåëÿíè òàê ñàìî ìàëî ïîêëàäàëèñÿ íà áiëèõ, ÿê i íà áiëüøî-
âèêiâ. Ãåíåðàë Äåíiêií - äèâíî, àëå öåé ôàêò âèçíà¹ íàâiòü Áîëüøàÿ Ñîâåòñêàÿ Ýíöèêëî-
ïåäèÿ - áóâ ïðèõèëüíèêîì íå ñàìîäåðæàâñòâà é âåëèêèõ çåìëåâëàñíèêiâ, à êîíñòèòóöiéíèõ
äåìîêðàòiâ (êàäåòiâ). Îäíàê âiäñóòíiñòü ¹äíîñòi ìiæ áiëèìè íàäàâàëà ïiäñòàâè äëÿ îáâè-
íóâà÷åíü ¨õ ó ïðàãíåííi äî ïîâåðíåííÿ ïàíiâ (÷îãî äåÿêi ç íèõ ñïðàâäi áàæàëè). Áiëüøå
òîãî:
Äåíiêií ñòîÿâ çà ¹äèíó é íåïîäiëüíó Ðîñiþ òà âiäìîâèâñÿ âèçíàòè iñíóâàííÿ óêðà¨íöiâ
ÿê íàðîäó. Ùå îäèí ôàòàëüíèé ïîëiòè÷íèé ïðîðàõóíîê äåíiêiíñüêîãî é áiëüøîñòi iíøèõ àí-
òèðàäÿíñüêèõ ðåæèìiâ ïîëÿãàâ ó ¨õíüîìó ñòàâëåííi äî ãîñòðî¨ àãðàðíî¨ ïðîáëåìè: íàãàëüíà
ïîòðåáà áóäü-ÿêîãî òîäiøíüîãî óðÿäó ÷è àðìi¨ â õëiái ç íåìèíó÷iñòþ ñïîíóêàëà ¨õ äî âæè-
òòÿ ñòîñîâíî ñåëÿíñòâà ïðèìóñîâèõ çàõîäiâ (àáî, iíàêøå êàæó÷è, äî ïîçàðèíêîâîãî êóðñó).
Öå áóëî âëàñòèâèì äëÿ âñiõ áiëèõ ðåæèìiâ, êîòði iñíóâàëè ïåðåä Ï. Âðàíãåëåì. Ñàìå âií
ïåðøèì iç àíòèáiëüøîâèöüêèõ äiÿ÷iâ ïî÷àâ ïîêëàäàòèñÿ íà ðèíêîâi âiäíîñèíè òà âiëüíó
òîðãiâëþ çåðíîì. Öå âiäiãðàëî âåëèêó ðîëü ó òîìó, ùî êîëè Âðàíãåëü íà ÷îëi ñâîãî íåâå-
ëèêîãî âiéñüêà (êîòðå äî òîãî íåðiäêî çàçíàâàëî ïîðàçîê) çäiéñíèâ ó 1920 ð. âiä÷àéäóøíèé
ïðîðèâ iç Êðèìó â Óêðà¨íó, òàì äî íüîãî ïðè¹äíàëàñÿ âåëèêà êiëüêiñòü äîáðîâîëüöiâ.
I âñå æ çàãàëîì ãðîìàäÿíñüêà âiéíà áóëà òiëüêè çìàãàííÿì ìiæ äâîìà äîáðå îçáðî¹íè-
ìè, àëå íåïîïóëÿðíèìè â íàðîäi âiäíîñíî íåâåëèêèìè ãðóïàìè - áiëüøîâèêàìè òà áiëèìè.
Íà íàøó äóìêó, âîíà íå çàñëóãîâó¹ íà òó ïiäâèùåíó óâàãó, ÿêîþ êîðèñòó¹òüñÿ, àäæå öå -
çâè÷àéíà âiéíà ìiæ îðãàíiçîâàíèìè àðìiÿìè ïiä êåðiâíèöòâîì âèùîãî êîìàíäóâàííÿ, ìiæ
óðÿäàìè-ñóïåðíèêàìè, âiéíà çà îâîëîäiííÿ êëþ÷îâèìè ïîçèöiÿìè â äåðæàâíî-ïîëiòè÷íîìó
æèòòi, ãîëîâíèìè ìiñòàìè òîùî, ¨ ¨ êàìïàíi¨ òà áèòâè öiëêîâèòî ÿñíi, çíà÷åííÿ ¨ ¨ â î÷àõ ñâiòó
î÷åâèäíå, õî÷ i äðàìàòè÷íå. À çà ñâî¨ì ðîçìàõîì, êiëüêiñòþ æåðòâ i âïëèâîì íà ñóñïiëü-
íèé ðîçâèòîê ãðîìàäÿíñüêà âiéíà ïîñòóïàëàñÿ âñåîñÿæíié i çàãàëüíîìàñøòàáíié ñåëÿíñüêié
âiéíi 1918-1922 ðð., êîòðà òðèâàëà íàâiòü äîâøå çà ïåðøó.
Ì. Ïîäâîéñüêèé òàê îïèñó¹ ñòàíîâèùå â êðà¨íi â 1921 ð., ïiñëÿ âiäñòóïó áiëèõ: Öåí-
òðàëüíà ÷àñòèíà ÐÑÔÐÐ ìàéæå ïîâíiñòþ îòî÷åíà ñåëÿíñüêèìè ïîâñòàííÿìè, âiä Ìàõíà íà
Äíiïði äî Àíòîíîâà íà Âîëçi. Ñåëÿíñüêi ïîâñòàííÿ âèðóâàëè òàêîæ â Áiëîðóñi¨, Ñèáiðó,
Êàðåëi¨, íà Êàâêàçi, â Ñåðåäíié Àçi¨. Âæå â ïåðiîä âiä ëèïíÿ äî ëèñòîïàäà 1918 ð. îôiöiéíà
ñòàòèñòèêà çàôiêñóâàëà â Ðàäÿíñüêié ðåñïóáëiöi 108 êóðêóëüñüêèõ áóíòiâ.
Ïðîòÿãîì 1918 ð. òiëüêè â 20 ðàéîíàõ Öåíòðàëüíî¨ Ðîñi¨ âiäáóëîñÿ íå ìåíøå 245 çíà÷íèõ
àíòèðàäÿíñüêèõ ïîâñòàíü, à çà ñiì ìiñÿöiâ 1919 ð. ïðèáëèçíî íà òðåòèíi òåðèòîði¨, êîí-
òðîëüîâàíî¨ áiëüøîâèêàìè, - 99. Ó áàãàòüîõ ðàéîíàõ óáèâàëè óïîâíîâàæåíèõ iç ðåêâiçèöi¨
õàð÷iâ. Íà ìiñöå çëî÷èíó ïðèáóâàëà êàðàëüíà åêñïåäèöiÿ, ÿêà ñòðà÷óâàëà êiëüêîõ ñåëÿí i
çààðåøòîâóâàëà ðåøòó. Ïiñëÿ öüîãî òóäè âèðÿäæàëè íîâîãî óïîâíîâàæåíîãî ç ïîìi÷íèêà-
ìè, àëå é öèõ ÷åðåç äåíü ÷è äâà çíèùóâàëè. Êàðàòåëi çíîâó âèðóøàëè íà çàâäàííÿ é òàê
äàëi. Öi äðiáíi ñóòè÷êè íåðiäêî ïåðåðîñòàëè ó âåëèêi ïîâñòàííÿ, ó÷àñíèêè ÿêèõ (¨õ íàçèâàëè
çåëåíèìè) ñòàíîâèëè íå ìåíøó íåáåçïåêó, íiæ áiëi ÷è ïîëÿêè.
Ìåòîäè áîðîòüáè Ëåíiíà ïðîòè ïîâñòàíöiâ iç ãðàíè÷íîþ âiäâåðòiñòþ âèñëîâëåíi â éîãî
çàïèñöi äî îäíîãî ç ïðîâiäíèõ êîìiñàðiâ ×åðâîíî¨ àðìi¨ (öèòó¹ìî çà Ë. Òðîöüêèì): ×óäîâèé
47
ïëàí. Ñêií÷iòü éîãî ç Äçåðæèíñüêèì. Ïiä ìàñêîþ çåëåíèõ (ìè çâàëèìî öå íà íèõ ïiçíiøå)
ìè ïðîñóíåìîñÿ âïåðåä íà 10-20 âåðñò i âiøàòèìåìî êóðêóëiâ, ñâÿùåíèêiâ i ïàíiâ. Íàãîðîäà:
100 òèñ. êðá çà êîæíîãî ïîâiøåíîãî.
Íà ïî÷àòêó 1919 ð. ñïàëàõíóëî âåëèêå ïîâñòàííÿ â Ïîâîëæi, à â 1920 ð. òóò æå - ùå
îäíå. Âëiòêó 1919 ð. ðîñiéñüêà ñåëÿíñüêà àðìiÿ, ñôîðìîâàíà ó Ôåðãàíi (Ñåðåäíÿ Àçiÿ)
äëÿ áîðîòüáè ç ìiñöåâèìè ìóñóëüìàíàìè, îá'¹äíàëàñÿ ç íèìè ïðîòè ÷åðâîíèõ. Iç Ïiâíi÷íîãî
Êàâêàçó óðÿäîâöi ïîâiäîìëÿëè ïðî ñïðàâæíi ïîâñòàíñüêi àðìi¨, ÿêi çíèùèëè êiëüêà áiëü-
øîâèöüêèõ äèâiçié. Ó ëþòîìó 1921 ð. ïîâñòàëi âiðìåíè çäîáóëè ñâîþ íàöiîíàëüíó ñòîëèöþ
- ðåâàí.
Ó ñi÷íi 1921 ð. â Çàõiäíîìó Ñèáiðó ïîâñòàëè 55-60 òèñ. ñåëÿí. Ïîøèðèâøè ñâîþ âëàäó
íà áiëüø íiæ 12 ðàéîíiâ, âîíè ïåðåðiçàëè êîìóíiêàöi¨ é çàâîþâàëè êiëüêà ìiñò, i ìiæ íèìè
òàêi çíà÷íi, ÿê, íàïðèêëàä, Òîáîëüñüê.
19 ñåðïíÿ 1920 ð. ðîçïî÷àëîñÿ çíàìåíèòå ïîâñòàííÿ Àíòîíîâà. Âîíî îõîïèëî áiëüøó
÷àñòèíó Òàìáîâñüêî¨ ãóáåðíi¨ é ñóìiæíi òåðèòîði¨. Ñåðåä éîãî ó÷àñíèêiâ íàëi÷óâàëîñÿ ïîíàä
40 òèñ. ñåëÿí. Ç'¨çä òàìáîâñüêèõ ïîâñòàíöiâ óõâàëèâ ïðîãðàìó çíèùåííÿ ðàäÿíñüêî¨ âëàäè,
ñêëèêàííÿ Óñòàíîâ÷èõ çáîðiâ iç ðiâíèì ïðåäñòàâíèöòâîì ðiçíèõ ñîöiàëüíèõ ãðóï, ïåðåäàííÿ
çåìëi òèì, õòî ¨ ¨ îáðîáëÿâ (ïîäiáíi äîêóìåíòè ïiäãîòóâàëè é ïîâñòàíöi Ïîâîëæÿ, ÿêi òàêîæ
çàêëèêàëè äî ïåðåäàííÿ âëàäè íàðîäîâi áåç ïîäiëó íà êëàñè ÷è ïàðòi¨). Íà àíòîíîâöiâ
íåìîæëèâî áóëî íàâiñèòè ÿðëèê êóðêóëiâ, îñêiëüêè íàâiòü çà îôiöiéíèìè ïîâiäîìëåííÿìè
âiä 25 äî 80 % ¨õíüîãî ñêëàäó ñòàíîâèëè íåçàìîæíèêè òà ñåðåäíÿêè. Ïðîòÿãîì êiëüêîõ
ìiñÿöiâ áiëüøîâèêè íå ìîãëè ïðîòè íèõ íi÷îãî âäiÿòè, é ëèøå â òðàâíi 1921 ð. ïîâñòàííÿ
áóëî ïîâíiñòþ ïðèäóøåíå ðåãóëÿðíèìè âiéñüêàìè ïiä êîìàíäóâàííÿì Ì. Òóõà÷åâñüêîãî
(àëå ùå äåñü äî ñåðåäèíè 1922 ð. â öüîìó ðàéîíi ïðîäîâæóâàëè äiÿòè ðîçðiçíåíi ãðóïè).
Ëþòü êàðàòåëiâ íå çíàëà ìåæ: âîíè çíèùóâàëè öiëi ñåëà, ÿê öå çãîäîì íàöèñòè â÷èíèëè ç
÷åñüêèì ñåëîì Ëiäiöå.
Â Óêðà¨íi øèðîêîãî ðîçãîëîñó íàáóëî âåëèêå ïîâñòàííÿ ïiä ïðîâîäîì Ãðèãîð'¹âà. 20
òèñ. éîãî ó÷àñíèêiâ ìàëè ó ñâî¹ìó ðîçïîðÿäæåííi 50 ãàðìàò i íàâiòü øiñòü áðîíåïî¨çäiâ. Íà
äóìêó ðàäÿíñüêèõ iñòîðèêiâ, ñàìå öå ïîâñòàííÿ ïåðåøêîäèëî çàïëàíîâàíîìó âòîðãíåííþ
×åðâîíî¨ àðìi¨ â Ðóìóíiþ íà äîïîìîãó Óãîðñüêié Ðàäÿíñüêié ðåñïóáëiöi Áåëè Êóíà. Îäíàê
ñåðåä ÷èñëåííèõ óêðà¨íñüêèõ ïîâñòàíñüêèõ çàãîíiâ íàéáiëüøå óñëàâèëîñÿ ç'¹äíàííÿ àíàð-
õiñòà Í. Ìàõíà. Â ïåâíèé ìîìåíò âîíî íàëi÷óâàëî äî 40 òèñ. áiéöiâ. ßêèéñü ÷àñ iñíóâàâ
ñîþç ñåëÿíñüêîãî âîæäÿ ç ÷åðâîíèìè ïðîòè áiëèõ, òà ïiñëÿ ñi÷íÿ 1920 ð. ìàõíîâöi ïðîòÿãîì
âîñüìè ìiñÿöiâ çàïåêëî áèëèñÿ ç áiëüøîâèêàìè.
Ñëiäîì çà êîðîòêèì âiäíîâëåííÿì öüîãî ñîþçó â æîâòíi òà ëèñòîïàäi 1920 ð. (ç ìåòîþ
ðîçáèòè ñïiëüíèìè ñèëàìè Âðàíãåëÿ) àæ äî ñåðïíÿ 1921 ð. çíîâó òðèâàëè áî¨ ìiæ ïîâñòàí-
öÿìè òà ÷åðâîíèìè.
Ìàõíî òàê ïîÿñíþâàâ ïðèâàáëèâiñòü äëÿ ñåëÿí àíàðõiçìó: âîíè áóëè ïðîòè ïàíà é áàãà-
òîãî êóðêóëÿ, àëå òàêîæ i ïðîòè ïîëiòè÷íî¨ é àäìiíiñòðàòèâíî¨ âëàäè äåðæàâíèõ óðÿäîâöiâ.
Äåòàëüíiøèé àíàëiç öüîãî ÿâèùà ïðîïîíó¹ ðîìàí Á. Ïàñòåðíàêà Äîêòîð Æèâàãî: Ñåëÿíè
ïîâñòàëè, áåç êiíöÿ âiäáóâàþòüñÿ ïîâñòàííÿ. Âè ñêàæåòå, ùî âîíè íåïåðåáiðëèâî áîðþòüñÿ
ÿê ç ÷åðâîíèìè, òàê i ç áiëèìè, õòî á íå áóâ ïðè âëàäi, ùî âîíè ïðîñòî âèñòóïàþòü ïðîòè
áóäü-ÿêî¨ îôiöiéíî¨ âëàäè, áî íå çíàþòü, ÷îãî õî÷óòü. Äîçâîëüòå ìåíi íå ïîãîäèòèñÿ. Ñåëÿ-
íèí äóæå äîáðå çíà¹, ÷îãî õî÷å, êðàùå, íiæ âè ÷è ÿ, àëå âií õî÷å ÷îãîñü öiëêîì âiäìiííîãî.
Êîëè ðîçïî÷àëàñÿ ðåâîëþöiÿ, âîíà ïðîáóäèëà éîãî, i âií òîäi âèðiøèâ, ùî öå áóëî çäiéñíå-
ííÿ éîãî ìðié, éîãî äàâíiõ ìðié æèòè àíàðõi÷íî íà ñâî¨é âëàñíié çåìëi ïðàöåþ ñâî¨õ ðóê,
öiëêîì íåçàëåæíî é íå âiä÷óâàþ÷è ñåáå çîáîâ'ÿçàíèì íiêîìó íi â ÷îìó. Àëå çàìiñòü öüîãî
âií ïîáà÷èâ, ùî ëèøå ïðîìiíÿâ ñòàðå ãíîáëåííÿ öàðñüêî¨ äåðæàâè íà íîâå, êóäè æîðñòîêiøå
ÿðìî ðåâîëþöiéíî¨ íàääåðæàâè. Òîæ ÷è ñëiä äèâóâàòèñÿ, ùî ñåëà íåñïîêiéíi, ùî âîíè íå
ìîæóòü âãàìóâàòèñÿ!..
Ãðèãîð'¹â i Ìàõíî íå áóëè, çâiñíî, ¹äèíèìè óêðà¨íñüêèìè áóíòiâíèêàìè. Íàïðèêëàä,
áàòüêî Çåëåíèé î÷îëþâàâ âåëèêå ïîâñòàííÿ íà Êè¨âùèíi. Áóëî òàêîæ áàãàòî iíøèõ.
Ó ëþòîìó 1921 ð. ×Ê ïîâiäîìëÿëà ïðî 118 çíà÷íèõ ïîâñòàíü â Óêðà¨íi. Ñòîñîâíî æ
äðiáíèõ iíöèäåíòiâ, òî ëèøå ïðîòÿãîì ÷îòèðüîõ äíiâ ó êâiòíi òîãî æ ðîêó ÷åêiñòè ðàïîðòó-
âàëè ïðî ãðóïó ç 10 îñiá, ÿêi âiäiáðàëè çåðíî é óáèëè óðÿäîâöÿ â Ïîäiëüñüêié ãóáåðíi¨, ïðî
çàãií iç 50 îçáðî¹íèõ êóëåìåòàìè âåðøíèêiâ íà Ïîëòàâùèíi, êîòði àòàêóâàëè öóêðîâàðíþ,
âáèëè ï'ÿòü ñòîðîæiâ é çàáðàëè 18 êîíåé, 306 òèñ. êðá i äâi äðóêàðñüêi ìàøèíêè, ïðî çàãií
÷èñåëüíiñòþ â 200 âåðøíèêiâ ó Õàðêiâñüêié ãóáåðíi¨, ùî íàïàâ íà çàëiçíè÷íó ñòàíöiþ é äî
ïiäõîäó áðîíåïî¨çäà óñòèã çíèùèòè 26 ÷åðâîíîàðìiéöiâ.
Ïàðòèçàíñüêà áîðîòüáà â Óêðà¨íi òî÷èëàñÿ ùå òðèâàëèé ÷àñ. Òàê, ó Ëåáåäèíñüêîìó ïî-
âiòi Ñóìñüêî¨ ãóáåðíi¨ àæ äî 1928 ð. àêòèâíî äiÿâ ïîâñòàíñüêèé çàãií, iíøèé çàãií êiëüêiñòþ
ïîíàä 20 ÷îëîâiê äî òîãî ñàìîãî ðîêó îïåðóâàâ ïîáëèçó Áiëî¨ Öåðêâè íà Êè¨âùèíi. Òà-
êi æ ïîâiäîìëåííÿ íàäõîäèëè i ç iíøèõ ðåãiîíiâ êîëèøíüî¨ iìïåði¨, îñîáëèâî ç Ïiâíi÷íîãî
Êàâêàçó é Ñåðåäíüî¨ Àçi¨.
Äóæå çíàìåííèé ôàêò äî Àíòîíîâà, îêðiì ñåëÿí, ïðè¹äíóâàëèñÿ òàêîæ ðîáiòíèêè (âêëþ-
÷àþ÷è êiëüêà çàëiçíè÷íèêiâ, ÿê çàçíà÷àëîñÿ â îôiöiéíîìó äîêóìåíòi). Ìè íå ìà¹ìî íàìiðó
àíàëiçóâàòè òóò ðîáiòíè÷èé ðóõ, àëå â äàíîìó âèïàäêó äëÿ íàñ öiêàâî, ùî ðîáiòíèêè òåæ
ïî÷àëè âèñòóïàòè ïðîòè êîìóíiñòiâ. Ùå â 1918 ð. âiäáóëèñÿ âåëèêi ðîáiòíè÷i ñòðàéêè é
äåìîíñòðàöi¨, íàâiòü ó Ïåòðîãðàäi, à â áàãàòüîõ ìiñòàõ Óðàëó ëiâi åñåðè çáóðèëè ïðîòè áiëü-
øîâèêiâ âiäñòàëi åëåìåíòè ç ÷èñëà ôàáðè÷íèõ ðîáiòíèêiâ. Â Iæåâñüêó âèíèêëà 30-òèñÿ÷íà
Iæåâñüêà íàðîäíà àðìiÿ, êîòðà çãîäîì ïðè¹äíàëàñÿ äî Êîë÷àêà. Áiëüøå òîãî: çà îôiöié-
íèìè ðàäÿíñüêèìè äæåðåëàìè, ðîáiòíèêè âèñóâàëè ÷èñòî ñåëÿíñüêi âèìîãè, íàïðèêëàä,
ùîäî ñêàñóâàííÿ ïðèìóñîâèõ ðåêâiçèöié ïðîäóêöi¨ ñåëÿíñüêîãî âèðîáíèöòâà.
Ùå çëîâiñíiøèì (ç òî÷êè çîðó áiëüøîâèêiâ) âèãëÿäàëî çíèæåííÿ íàäiéíîñòi ×åðâîíî¨
àðìi¨. ×èñëî äåçåðòèðiâ i òèõ, õòî óõèëÿâñÿ âiä ïðèçîâó íà âiéñüêîâó ñëóæáó, ñòàíîâèëî
ïåðåñi÷íî 20 % ¨ ¨ îñîáîâîãî ñêëàäó (à â äåÿêèõ ìiñöåâîñòÿõ íàâiòü äî 90 %). Âîñåíè 1920
ð. â îäíié òiëüêè Òàìáîâñüêié ãóáåðíi¨ íàëi÷óâàëîñÿ 250 òèñ. ÷åðâîíîàðìiéöiâ-äåçåðòèðiâ.
Ó áåðåçíi 1919 ð. âiéñüêîâà áðèãàäà â Áiëîðóñi¨, ðåêðóòîâàíà ãîëîâíèì ÷èíîì iç ðîñiéñüêèõ
ñåëÿí Òóëüñüêî¨ ãóáåðíi¨, ïðè¹äíàëàñÿ äî ìiñöåâèõ ñåëÿíñüêèõ ïîâñòàíöiâ. Ðàçîì âîíè óòâî-
ðèëè òóò íàðîäíó ðåñïóáëiêó. Êîìàíäèð ×åðâîíî¨ àðìi¨ Ñàïîæêîâ ó ëèïíi 1920 ð. î÷îëèâ
âèñòóï ó Ïîâîëæi 2700 âîÿêiâ. Ïiñëÿ çàãèáåëi Ñàïîæêîâà êåðiâíèöòâî ïåðåéíÿâ Ñ¹ðîâ, i ïiä
éîãî ïðîâîäîì çàãií àêòèâíî äiÿâ ùå äâà ðîêè é íàâiòü çàõîïèâ êiëüêà ìiñò. Ùå â ñi÷íi 1922
ð. âií íàëi÷óâàâ ó ñâî¹ìó ñêëàäi 3000 ÷îëîâiê. Ó ãðóäíi 1920 ð. iíøèé êîìàíäèð ×åðâîíî¨
àðìi¨ - Âàêóëií ïiäíÿâ ïîâñòàííÿ â Äîíñüêié îáëàñòi. ×èñåëüíiñòü éîãî áiéöiâ øâèäêî çðîñëà
ç 500 äî 3200, à ïiñëÿ çàãèáåëi Âàêóëiíà éîãî íàñòóïíèê Ïîïîâ çà ñòàíîì íà áåðåçåíü 1921
ð. ìàâ ó ñâî¹ìó ðîçïîðÿäæåííi âæå 6000 ÷îëîâiê. Ó ëþòîìó 1921 ð. áðèãàäà Ïåðøî¨ êiííî¨
àðìi¨, ùî êîðèñòóâàëàñÿ îñîáëèâîþ ëàñêîþ Ñòàëiíà, íà ÷îëi çi ñâî¨ì êîìàíäèðîì Ìàñëàêîì
ïåðåéøëà íà áiê Ìàõíà.
Àëå íàéêðèòè÷íiøà ñèòóàöiÿ ñêëàëàñÿ ïiä ÷àñ ïîâñòàííÿ íà Êðîíøòàäòñüêié âiéñüêîâî-
ìîðñüêié áàçi 2 áåðåçíÿ 1921 ð. Ïîâñòàíöi äîáðå ðîçóìiëè ñåëÿíñüêi âèìîãè. Ó ãàçåòi Èçâå-
ñòèÿ ÂÐÊ âiä 16 áåðåçíÿ 1921 ð. âîíè ïiäêðåñëþâàëè: Â îáìií çà ìàéæå ïîâíiñòþ ðåêâi-
çîâàíå çåðíî, çà êîíôiñêîâàíèõ êîðiâ òà êîíåé âîíè (ñåëÿíè - Ðåä.) îäåðæàëè íàñêîêè ×Ê i
êàðàëüíi êîìàíäè. ßê çàÿâèâ Òðîöüêèé íà XV êîíôåðåíöi¨ ÂÊÏ(á) â 1926 ð., â Êðîíøòàäòi
49
ñåëÿíèí-ñåðåäíÿê ðîçìîâëÿâ iç ðàäÿíñüêèì óðÿäîì êðiçü äóëà ìîðñüêèõ ãàðìàò.

Ç îãëÿäó íà âñå ñêàçàíå âèùå çîâñiì íå äèâíî, ùî 15 áåðåçíÿ 1921 ð. Ëåíií âèçíàâ íà Õ
ç'¨çäi ÐÊÏ(á): Ìè ëåäâå òðèìà¹ìîñÿ.
* * *
Ïðî ðóéíiâíiñòü ñåëÿíñüêî¨ âiéíè ó âèñâiòëþâàíi ÷àñè ìîæíà ñóäèòè ç òàêèõ öèôð. Íà-
âiòü iç ðàäÿíñüêèõ îôiöiéíèõ äàíèõ çðîçóìiëî, ùî â 1918-1920 ðð., íàïåðåäîäíi âåëèêîãî
ãîëîäó 1921-1922 ðð. (ÿêèé çàáðàâ äî 5 ìëè ëþäñüêèõ æèòòiâ), ó öiëîìó çàãèíóëî ïîíàä 9
ìëí ÷îëîâiê,- áåç óðàõóâàííÿ 2 ìëí óáèòèõ ó ïåðøié ñâiòîâié âiéíi, à òàêîæ íàëi÷óâàëîñÿ
ïðèáëèçíî 1 ìëí áiæåíöiâ (çà Ôðàíêîì Ëîðiìåðîì). Êiëüêiñòü ïîìåðëèõ ó 1918-1923 ðð.
âiä âèñèïíîãî é ÷åðåâíîãî òèôó, äèçåíòåði¨, õîëåðè ñòàíîâèëà, âî÷åâèäü, áëèçüêî 3 ìëí (ãî-
ëîâíèì ÷èíîì âiä âèñèïíîãî òèôó). ×èìàëî ç öèõ æåðòâ ñòàëîñÿ ïiä ÷àñ ãîëîäó àáî áóëî
âiäíåñåíî íà éîãî ðàõóíîê. Îäíàê íàâiòü ÿêùî ìè âiçüìåìî ëèøå 2 ìëí ïîìåðëèõ âiä õâîðîá
ó 1918-1920 ðð., òî çàëèøà¹òüñÿ 7 ìëí, êîòði â öi ðîêè çàãèíóëè íå ñâî¹þ ñìåðòþ.
Ó êíèæöi Âîéíû è íàðîäîíàñåëåíèå Åâðîïû (Ì., 1960) ðàäÿíñüêèé àâòîð Â. Óðëàíiñ
âèçíà÷à¹ êiëüêiñòü óáèòèõ ç îáîõ ñòîðií ó ãðîìàäÿíñüêié âiéíi ïðèáëèçíî â 300 òèñ. ÷îëî-
âiê (âêëþ÷íî ç ïîëÿêàìè òà ôiííàìè). Äîäàìî ñþäè ìàñîâi âáèâñòâà, ðîçñòðiëè ïîëîíåíèõ
òîùî, àëå é òîäi íàâðÿä ÷è îäåðæèìî öèôðó â 1 ìëí (ùî ñïðàâäi âèãëÿäà¹ çàâèñîêîþ).
Iíøi 6 ìëí - öå æåðòâè ãîëîäó òà ñåëÿíñüêî¨ âiéíè. Ñåðåä îñòàííiõ, çâè÷àéíî, ïåðåâàæàëè
÷îëîâiêè. Ïåðåïèñ 1926 ð. çàñâiä÷èâ: íà òîé ÷àñ â ÑÐÑÐ ÷îëîâiêiâ áóëî íà 5 ìëí ìåíøå,
íiæ æiíîê (öå â îñíîâíîìó ñòîñó¹òüñÿ âiêîâî¨ ãðóïè 25-65 ðîêiâ). Îòæå, êðiì 2 ìëí æåðòâ
ïåðøî¨ ñâiòîâî¨ òà 1 ìëí (àáî ìåíøå) - ãðîìàäÿíñüêî¨ âî¹í, ìîæíà íàçâàòè ùå áëèçüêî 2
ìëí (àáî é áiëüøå) ÷îëîâiêiâ i æiíîê, ùî ïîìåðëè âiä iíøèõ ïðè÷èí, òîáòî ìàéæå ïîâíiñòþ
â ñåëÿíñüêié âiéíi. Äàëåêî íå âñi âîíè ïîëÿãëè â áîÿõ, áî æ ñàìî ñîáîþ çðîçóìiëî, ùî çà
òèõ êîíêðåòíî-iñòîðè÷íèõ óìîâ êiëüêiñòü ñòðà÷åíèõ íå ïîñòóïàëàñÿ êiëüêîñòi âáèòèõ âiä
÷àñ âî¹ííèõ äié. Òàê, Ì. Ëàöèñ çãàäó¹ ó ñâî¨é êíèæöi Äâà ãîäà áîðüáû íà âíóòðåííåì
ôðîíòå (Ì., 1920), ùî â õîäi ïðèäóøåííÿ êiëüêîõ ïîâñòàíü çàãèíóëè 3057 ïîâñòàíöiâ, à
3437 ðîçñòðiëÿëè ïiçíiøå.
ßñíà ði÷, íàâåäåíi íàìè ñòàòèñòè÷íi äàíi ùîäî æåðòâ ñåëÿíñüêî¨ âiéíè äîñèòü ïðèáëèçíi.
Àëå é ó òàêîìó âèãëÿäi âîíè ÿñêðàâî ñâiä÷àòü ïðî ðîçìàõ i òðèâàëiñòü ñåëÿíñüêîãî îïîðó,
à òàêîæ ïðî ðiøó÷iñòü ïîâñòàíöiâ áóäü-ùî îáñòîÿòè ñâié ñïîñiá æèòòÿ é ïåðåøêîäèòè çà-
ïðîâàäæåííþ áiëüøîâèöüêî¨ ñèñòåìè ðåêâiçèöié.
* * *
Íàñëiäêè ïîäié 1918-1921 ðð. óïîâíi ìîæíà ïîðiâíÿòè ç ðåçóëüòàòàìè Òðèäöÿòèëiòíüî¨

âiéíè â Íiìå÷÷èíi. Ïiä ÷àñ ïåðøî¨ ñâiòîâî¨ âiéíè ìiëüéîíè öàðñüêèõ ïiääàíèõ - òàê ñàìî
ÿê i êîæíî¨ iíøî¨ âåëèêî¨ ¹âðîïåéñüêî¨ äåðæàâè - ïiøëè íà ôðîíò, ç ÿêîãî ñåëÿíñüêà áiëü-
øiñòü ñîëäàòiâ ïîâåðíóëàñÿ äîäîìó ç ìåòîþ çàõîïëåííÿ ïàíñüêî¨ çåìëi i çíèùåííÿ âåëèêèõ
çåìëåâëàñíèêiâ ÿê êëàñó. Îäíàê óñå öå çàãàëîì íå äóæå âiä÷óòíî ñòðóñíóëî òîãî÷àñíå ñó-
ñïiëüñòâî. Íàâïàêè, ïåðåðîçïîäië çåìëi ñêîíñîëiäóâàâ i ùå áiëüøå çìiöíèâ ñåëÿíñüêi ìàñè.
Ñïðàâæíÿ äåçèíòåãðàöiÿ ¨õ âiäáóëàñÿ âæå â ëåíiíñüêèé ïåðiîä.
Çíà÷íi çìiíè ñòàëèñÿ â äåìîãðàôi÷íié i ñîöiàëüíî-ïîëiòè÷íié ñèòóàöiÿõ. Âåëèêà êiëüêiñòü
ëþäåé çàãèíóëà àáî åìiãðóâàëà, ìiëüéîíè iíøèõ ïåðå¨æäæàëè ç ìiñöÿ íà ìiñöå, òiêàþ÷è, çà
ñëîâàìè Ìàéêëà Êîíôiíî, ç îäíi¹¨ âðàæåíî¨ ãîëîäîì ìiñöåâîñòi äî iíøî¨, ç îäíîãî òåàòðó
âî¹ííèõ äié äî iíøîãî. À òèì ÷àñîì ãîñïîäàðñòâî êðà¨íè ïîïðîñòó ðîçâàëèëîñÿ. ßê ìè

çàçíà÷àëè âèùå, åêîíîìi÷íà ïîëiòèêà êîìóíiñòiâ íà ñåëi âåëà äî äåãðàäóâàííÿ îñòàííüîãî.
Çàìîæíiøèõ ñåëÿí àáî ãðàáóâàëè øëÿõîì êîíôiñêàöi¨ ìàéíà, àáî çíèùóâàëè ôiçè÷íî, à íà
áiëüøié ÷àñòèíi îðíèõ çåìåëü ïîâåðíóëèñÿ äî ñòàðî¨ òðèïiëüíî¨ ñèñòåìè - òàì, äå âîíà áóëà
âæå âiäìåðëà.
Ïðîòå êóäè ñòðàøíiøó çàãðîçó ç îãëÿäó íà ñâî¨ íàéáëèæ÷i íàñëiäêè ïðèõîâóâàâ ó ñîái
çàãàëüíèé õàîñ. Ñiëüñüêå ãîñïîäàðñòâî ïî÷àëî çàíåïàäàòè ëèøå â 1919 ð., à âæå íà ïî÷àòîê
1922 ð. ïîãîëiâ'ÿ ðîáî÷èõ êîíåé çìåíøèëîñÿ ïîðiâíÿíî ç 1916 ð. íà 35,1 %, âåëèêî¨ ðîãàòî¨
õóäîáè - íà 24,4, ñâèíåé - íà 42,2, îâåöü i êiç - íà 24,8 % (ïiäðàõóíêè Í. ßñíîãî çà ðiçíèìè
ðàäÿíñüêèìè äæåðåëàìè). Â 1913 ð. âæèâàëè áëèçüêî 700 òèñ. ò äîáðèâ, à â 1921 ð.- òiëüêè
äî 20 òèñ. Çàãàëüíà ïîñiâíà ïëîùà ñêîðîòèëàñÿ âiä 85,6 ìëí ãà â 1916 ð. äî 53,2 ìëí ó
1922 ð. Â ïåðiîä ìiæ 1909-1913 i 1921 ðð. óðîæàé çåðíîâèõ (ðàçîì iç êàðòîïëåþ) çìåíøèâñÿ
ïðèáëèçíî íà 57 %. Ó äåÿêèõ âèïàäêàõ íàøi îöiíêè íå íàñòiëüêè òî÷íi, ÿê òîãî âèìàãà¹
ìîâà öèôð, îäíàê âîíè äîñèòü áëèçüêi äî ðåàëüíèõ äàíèõ.
Çðîçóìiëî, âåëèêèé ãîëîä 1921 ð. íå îðãàíiçîâóâàâñÿ ñâiäîìî, ç ìåòîþ ôiçè÷íîãî âèíè-
ùåííÿ ñåëÿíñòâà. I âñå æ ïîÿñíèòè éîãî òiëüêè çàñóõîþ àæ íiÿê íå áóëî á ñëóøíèì. Õî÷
i ïîãàíi, ìåòåîóìîâè íå ïåðåðîñëè òîäi â êàòàñòðîôi÷íi. Âèðiøàëüíèì ôàêòîðîì òóò ñòàëè
çàñòîñîâóâàíi ðàäÿíñüêèì óðÿäîì ðåêâiçèöiéíi ìåòîäè - ÷àñòêîâî òîìó, ùî â ñåëÿíèíà âiä-
áèðàëè áiëüøå õàð÷iâ, íiæ âií ïîòðåáóâàâ äëÿ âèæèâàííÿ, à ÷àñòêîâî òîìó, ùî ïðîòÿãîì
îñòàííiõ òðüîõ ðîêiâ ñåëÿíñòâî çíà÷íîþ ìiðîþ âòðàòèëî ñòèìóëè äî ðîáîòè. Âñå öå çðîáèëî
ãîëîä íåìèíó÷èì, i âèïëèâàâ âií iç ðiøåííÿ (ÿêå çáiãàëîñÿ ç âiäâåðòîþ äóìêîþ Ëåíiíà), ùî
ñåëÿíñüêi ïîòðåáè íå ñëiä áðàòè äî óâàãè.
Îñîáëèâî ëþòóâàâ ãîëîä ó Ïîâîëæi. Éîãî ñòðàõiòòÿ òóò ìîæíà ñìiëèâî ïîðiâíþâàòè ç
òèì, ùî êî¨ëîñÿ â êðà¨íi ïiä ÷àñ ùå æàõëèâiøîãî ãîëîäó 1932-1933 ðð. (ïðî öå éòèìåòüñÿ
äàëi), ç îäíi¹þ ëèøå iñòîòíîþ ðiçíèöåþ: â 1921- 1922 ðð. óðÿä âèçíàâ iñíóâàííÿ ãîëîäó
é óñiëÿêî çàîõî÷óâàâ äîïîìîãó ç-çà êîðäîíó. 13 ëèïíÿ 1921 ð. Ìàêñèìîâi Ãîðüêîìó áóëî
äîçâîëåíî çâåðíóòèñÿ òóäè çà ïîìi÷÷þ. Î÷îëþâàíà ìàéáóòíiì ïðåçèäåíòîì ÑØÀ Ãóâåðîì
áëàãîäiéíà Àìåðèêàíñüêà äîïîìîãîâà àäìiíiñòðàöiÿ (ÀÄÀ), ÿêà íà òîé ÷àñ óæå çäiéñíèëà
÷èìàëî ôiëàíòðîïi÷íèõ çàõîäiâ ó Öåíòðàëüíié i Ñõiäíié âðîïi, ïiñëÿ 20 ñåðïíÿ ïî÷àëà
ïåðåñèëàòè ñâî¨ ôîíäè â Ðîñiþ. Â ãðóäíi Êîíãðåñ ÑØÀ âèäiëèâ 20 ìëè äîëàðiâ i çàêëèêàâ
ïðèâàòíèõ îñiá æåðòâóâàòè êîøòè íà iíäèâiäóàëüíi ïîñèëêè ãîëîäóþ÷èì. Çà ïåðåäïëàòîþ
áóëî çiáðàíî 6 ìëí äîëàðiâ. Çàãàëîì ãðîøîâà äîïîìîãà Ñïîëó÷åíèõ Øòàòiâ äîñÿãàëà 45
ìëí äîëàðiâ.
Çi ñâîãî áîêó Ìàêñèì Ãîðüêèé äëÿ ðÿòóâàííÿ ïîòåðïiëèõ âiä ãîëîäó çiáðàâ ó Ìîñêâi
âiäïîâiäíó ãðóïó âèçíà÷íèõ ãðîìàäÿí iç íåêîìóíiñòè÷íèì ÷è íåïîëiòè÷íèì ìèíóëèì.
ÀÄÀ òà ïîâ'ÿçàíi ç íåþ îðãàíiçàöi¨ ãîäóâàëè ïîíàä 10,4 ìëí ÷îëîâiê, à iíøi îðãàíiçàöi¨
- ùå ìàéæå 2 ìëí (çàãàëîì - áëèçüêî 12,3 ìëí).
Ãîëîä òðàïëÿâñÿ â Ðîñi¨ é ðàíiøå - â 1881, 1906, 1911 ðð., àëå æîäåí iç íèõ íi çà ñâî-
¹þ ãëèáèíîþ, íi çà ìàñøòàáàìè íå çà÷åïèâ òàêî¨ âåëèêî¨ ìàñè íàñåëåííÿ. Â íàéãiðøîìó
ç ìèíóëèõ âèïàäêiâ ÷èñëî ñåëÿí, íåñïðîìîæíèõ ðîçäîáóòè äîñèòü íàñiíí¹âîãî çåðíà, íå
ïåðåâèùóâàëî Ç ìëí, à â 1921 ð. êiëüêiñòü òàêèõ ñåëÿí ñòàíîâèëà 13 ìëí.
Àìåðèêàíñüêà êîìiñiÿ íàäàííÿ äîïîìîãè Ðîñi¨ íàðàõóâàëà â 1922 ð. áëèçüêî 3 ìëí áåç-
ïðèòóëüíèõ äiòåé (i ùå äâîì ìiëüéîíàì çàãðîæóâàëà íåáåçïåêà ãîëîäíî¨ ñìåðòi âäîìà); ç
íèõ 1,6 ìëí ïåðåáóâàëè â ïîñòiéíèõ ÷è òèì÷àñîâèõ äèòÿ÷èõ çàêëàäàõ, à 1,5 ìëí õàð÷óâàëèñÿ
çà ðàõóíîê çàêîðäîííèõ äîáðîäiéíèõ îðãàíiçàöié.
Îäíàê íàâiòü çà öèõ òðàãi÷íèõ óìîâ iç áîêó ðàäÿíñüêîãî óðÿäó ïðîñòåæóâàëàñÿ òåíäåí-
51
öiÿ çàëèøèòè óêðà¨íñüêå ñåëÿíñòâî áåç äîïîìîãè. I öå ïðè òîìó, ùî, çãiäíî iç çâiòîì Ëiãè
Íàöié, ðàäÿíñüêi îôiöiéíi ñòàòèñòè÷íi äàíi ïîêàçàëè â Óêðà¨íi â ïåðøié ïîëîâèíi 1922 ð.
800 òèñ. ñìåðòåé âiä ãîëîäó òà ñïðè÷èíåíèõ íèì õâîðîá (öi öèôðè íå ñòîñóâàëèñÿ äåÿêèõ
íàéáiëüø ïîòåðïiëèõ ìiñöåâîñòåé). Çà îôiöiéíèìè ïîâiäîìëåííÿìè ÀÄÀ, ãîëîä â Óêðà¨íi
ñïî÷àòêó ïðèõîâóâàëè, îöiíþþ÷è êiëüêiñòü óðîæàþ óäâi÷i áiëüøå âiä êiëüêîñòi, âèçíà÷åíî¨
ìiñöåâèìè îðãàíàìè âëàäè. Àìåðèêàíñüêi îðãàíiçàöi¨ íå äîïóñêàëèñÿ â óðàæåíi ãîëîäîì
ðàéîíè ðåñïóáëiêè. ßê çàçíà÷àâ àìåðèêàíñüêèé àâòîð Ã. Ôiøåð ó ñâî¨é êíèæöi Ãîëîä ó
Ðàäÿíñüêié Ðîñi¨, 1919-1922 (Íüþ-Éîðê, 1927), ìîñêîâñüêèé óðÿä íå òiëüêè íå ñïðîìiã-
ñÿ ïîâiäîìèòè Àìåðèêàíñüêó äîïîìîãîâó îðãàíiçàöiþ ïðî ñòàíîâèùå â Óêðà¨íi, ÿê âií öå
çðîáèâ ùîäî çíà÷íî âiääàëåíiøèõ ðàéîíiâ, àëå é óìèñíî ïåðåøêîäæàâ áóäü-ÿêié ñïðîái àìå-
ðèêàíöiâ âñòóïèòè â êîíòàêò ç Óêðà¨íîþ.... Â ïåðiîä ìiæ 1 ñåðïíÿ 1921 ð. i 1 ñåðïíÿ 1922
ð. ç Óêðà¨íè âèâåçëè â iíøi ìiñöÿ 10,6 ìëí ö çåðíà. Âðåøòi-ðåøò ÀÄÀ òàêè äîçâîëèëè äi-
ÿòè â Óêðà¨íi. Öå ñòàëîñÿ ó êâiòíi - ÷åðâíi 1922 ð.- ó ðîçïàë ãîëîäó, êîëè, ÿê âèñëîâèâñÿ
ãîëîâà ÂÖÂÊ Ì. Êàëiíií, òèñÿ÷i âæå âìèðàëè, à iíøi òèñÿ÷i ïðèãîòóâàëèñÿ äî ñìåðòi.
Îçíàéîìèâøèñü iç ñèòóàöi¹þ, ïðåäñòàâíèêè ÀÄÀ âèñëîâèëè ïîäèâ iç ïðèâîäó òîãî, ùî
âàíòàæíi âàãîíè ç õàð÷îâèìè ïðîäóêòàìè íàäñèëàþòü iç Êè¹âà é Ïîëòàâè çà ñîòíi ìèëü
ãîëîäóþ÷èì Ïîâîëæÿ, çàìiñòü òîãî, ùîá âiäïðàâèòè ¨õ çà ÿêóñü ïàðó äåñÿòêiâ ìèëü - äî
Îäåñè ÷è Ìèêîëà¹âà, äå òåæ ëþòóâàâ ãîëîä. Çà çâiòîì Ëiãè Íàöié, àæ ëèøå â ñi÷íi 1922 ð.
Äîíåöüêà ãóáåðíiÿ îäåðæàëà äîçâië ïðèïèíèòè âèâåçåííÿ õàð÷iâ.
Óñi öi ïîäi¨ çâè÷àéíî òëóìà÷àòü íå ïðîñòî ÿê íåçäàòíiñòü âëàäè çàðàäèòè ëèõîâi, à øâèä-
øå ÿê äåðæàâíó ïîëiòèêó ïåðåêëàäàííÿ ìàêñèìóìó òÿãàðiâ íà íàéìåíø ëîÿëüíèõ (õî÷
òèì÷àñîâå íåäîïóùåííÿ àìåðèêàíöiâ â Óêðà¨íó ìîæíà ÿêîþñü ìiðîþ ïîÿñíèòè é áàæàííÿì
ïåðåøêîäèòè ¨ì âiäâiäàòè Êè¨â, ó ÿêîìó òîäi âñå ùå äiÿâ âî¹ííèé ñòàí).
Öiêàâî ïðîñòåæèòè, ÿê â ÑÐÑÐ iç ÷àñîì ìiíÿëèñÿ îöiíêè ðîáîòè ÀÄÀ. Áîëüøàÿ Ñîâåò-
ñêàÿ Çíöèêëîïåäèÿ âèäàííÿ 1926 ð. äîñèòü îá'¹êòèâíî âèñâiòëþ¹ ¨ ¨ äiÿëüíiñòü, âèçíàþ÷è,
ùî âîíà âðÿòóâàëà áëèçüêî 10 ìëí ÷îëîâiê, âèòðàòèâøè ïðè öüîìó 137 ìëí çîëîòèõ êàðáî-
âàíöiâ. À Ìàëàÿ Ñîâåòñêàÿ Ýíöèêëîïåäèÿ âèäàííÿ 1930 ð. òâåðäèëà, íiáèòî ïiä âèãëÿäîì
äîáðèõ ñïðàâ ÀÄÀ ôàêòè÷íî äîïîìàãàëà ïîñëàáèòè êðèçó âèðîáíèöòâà â ÑØÀ. Ó äðóãî-
ìó (1950) âèäàííi Áîëüøîé Ñîâåòñêîé Ýíöèêëîïåäèè íàãîëîøåíî: ÀÄÀ âèêîðèñòîâóâàëà
ñâié àïàðàò äëÿ çäiéñíåííÿ øïèãóíñüêâ¨ äiÿëüíîñòi òà ïiäòðèìêè êîíòððåâîëþöiéíèõ åëå-
ìåíòiâ. Êîíòððåâîëþöiéíi äi¨ ÀÄÀ âèêëèêàëè åíåðãiéíi ïðîòåñòè øèðîêèõ òðóäÿùèõ ìàñ.
Â iíòåðïðåòàöi¨ òðåòüîãî (1970) âèäàííÿ ÁÑÝ ÀÄÀ íàäàâàëà áåçñóìíiâíó äîïîìîãó â áî-
ðîòüái ïðîòè ãîëîäó, àëå âîäíî÷àñ êåðiâíi êîëà ÑØÀ âèêîðèñòîâóâàëè ¨ ¨ äëÿ íàäàííÿ
ïiäòðèìêè êîíòððåâîëþöiéíèì åëåìåíòàì, ïiäðèâíié i øïèãóíñüêié äiÿëüíîñòi.
Ùî æ äî ðàäÿíñüêîãî äîïîìîãîâîãî êîìiòåòó â Ìîñêâi, òî éîãî ÷ëåíè áóëè çààðåøòîâàíi
â ñåðïíi 1921 ð. (êîëè Ìàêñèì Ãîðüêèé ïåðåáóâàâ çà êîðäîíîì). Ïiñëÿ îñîáèñòîãî âòðó÷à-
ííÿ Ãóâåðà ñìåðòíi âèðîêè ñêàñóâàëè, é êiëüêîì ïðåäñòàâíèêàì êîìiòåòó ïiñëÿ íåäîâãîãî
çàñëàííÿ äî Ñèáiðó íàâiòü äîçâîëèëè ïîêèíóòè êðà¨íó.
* * *
Â ïåðiîä ìiæ 1918 i 1922 ðîêàìè çàãèíóëà äåñÿòà ÷àñòèíà íàñåëåííÿ êîëèøíüî¨ Ðîñié-
ñüêî¨ iìïåði¨. Ãîëîä ñòàâ îñòàííüîþ æåðòâîþ, ïîêëàäåíîþ â òi ÷àñè íà âiâòàð õèáíî¨ òà
ãíîáèòåëüñüêî¨ ïîëiòèêè ðåæèìó. Ïîêè ùî áîðîòüáà ïðîòè ñïðîá öiëêîâèòîãî ïiäêîðåííÿ
ñåëÿíñòâà i çíèùåííÿ éîãî åêîíîìiêè áóëà óñïiøíîþ. Ñåëÿíñüêi ïîâñòàííÿ i âèñòóï êðîí-
øòàäòñüêèõ ìàòðîñiâ óðåøòi ïðèìóñèëè ìîñêîâñüêèé óðÿä óñâiäîìèòè íåáåçïåêó, íà ÿêó
âií íàðàçèòüñÿ, ÿêùî é äàëi ïðîäîâæóâàòèìå íàâ'ÿçóâàòè ñâîþ ëiíiþ. Áiëüøîâèêè âèðiøè-
ëè âiäñòóïèòè (ïðèíàéìíi òèì÷àñîâî) é ïîãîäèòèñÿ íà ïåðåìèð'ÿ. Îòæå, ñåëÿíè îáñòîÿëè
ñâî¹ ïðàâî íà âiëüíå ãîñïîäàðþâàííÿ.
Ðîçäië 4
Ïàòîâà ñèòóàöiÿ 1921-1927 ðð.
ßê áà÷èìî, â îñòàííié ìîìåíò Ëåíií ïðèñëóõàâñÿ äî ãîëîñó ðîçóìó, äî ãîëîñó ñåëÿíèíà,

ùî ïðîìîâëÿâ êðiçü äóëà ìîðñüêèõ ãàðìàò Êðîíøòàäòà, êóëåìåòiâ Ìàõíà òà Àíòîíîâà.
Íàãàäà¹ìî: 15 áåðåçíÿ 1921 ð.- ëèøå ÷åðåç ñiì äíiâ ïiñëÿ ñâî¹¨ çàÿâè, ùî íå ïåðåäáà÷à¹òüñÿ
íiÿêèõ çìií ó êóðñi ïàðòi¨ òà âiäõèëåíü âiä ìàðêñèñòñüêî¨ äîêòðèíè - Ëåíií âèçíàâ íà Õ
ç'¨çäi ÐÊÏ(á), ùî ðàäÿíñüêèé ðåæèì ïðÿìó¹ äî çàãèáåëi. Ç îãëÿäó íà öå âîæäü áiëüøî-
âèêiâ ïîãîäèâñÿ òèì÷àñîâî âiäìîâèòèñÿ âiä ñïðîáè ïåðåâåñòè ñåëî íà ñîöiàëiñòè÷íi ðåéêè,
ïðàãíó÷è âîäíî÷àñ âèêîðèñòàòè ïåðåäèøêó äëÿ çìiöíåííÿ ïîëiòè÷íî¨ âëàäè ñâî¹¨ ïàðòi¨.
Òàê áóëî ïðîãîëîøåíî íîâó åêîíîìi÷íó ïîëiòèêó (íåï). Îäíàê öåé âiäñòóï áóâ âèìóøåíèé.
Ñïî÷àòêó Ëåíií ñïîäiâàâñÿ óìèðîòâîðèòè ñåëÿíñòâî, íå âiäíîâëþþ÷è ðèíêîâi âiäíîñèíè é
íàëàãîäèâøè íàòîìiñòü áåçïîñåðåäíié òîâàðîîáìií ìiæ äåðæàâíîþ ïðîìèñëîâiñòþ é ñåëîì.
Öå éîìó íå âäàëîñÿ, i âií, çà ñëîâàìè Ì. Ëåâiíà, âiäñòóïèâ, çâåðíóâøèñü äî ðèíêiâ, ãðîøåé
i êàïiòàëiñòiâ. Íåîáìåæåíå ðåêâiçóâàííÿ õëiáà çàìiíèëè ïîäàòêîâèìè çàõîäàìè (â Óêðà¨íi
¨õ çàïðîâàäæåííÿ âiäêëàëè íà êiëüêà ìiñÿöiâ, àáè çiáðàòè ÿêîìîãà áiëüøå çåðíà äëÿ íà-
ãàëüíèõ ïîòðåá). Áóëè âiäíîâëåíi ïëàòíèé ïðî¨çä íà çàëiçíèöÿõ, îïëàòà ïîøòîâèõ ïîñëóã
òà iíøi ïîäiáíi ðå÷i, ñêàñîâàíi íà îñòàííié ñòàäi¨ âî¹ííîãî êîìóíiçìó. À â æîâòíi 1921 ð.
ïðîìèñëîâi ïiäïðè¹ìñòâà äiñòàëè ïðàâî âiëüíî ïðîäàâàòè íà ðèíêó ñâîþ ïðîäóêöiþ.
Íà Õ ç'¨çäi ÐÊÏ(á) âåòåðàí ïàðòi¨ Ä. Ðÿçàíîâ õàðàêòåðèçóâàâ íåï ÿê ñåëÿíñüêèé Áðåñò,
ïðîâîäÿ÷è òèì ñàìèì àíàëîãiþ ìiæ âiäñòóïîì ïiä òèñêîì ñåëÿí i âiäñòóïîì íà ïåðåãîâî-
ðàõ ó Áðåñòi ïiä òèñêîì Íiìå÷÷èíè. Ñàì æå Ëåíií ãîâîðèâ ïðî íåï ÿê ïðî ïåðåäèøêó â
óìîâàõ íåõâàòêè ñèë äëÿ öiëêîâèòîãî çäiéñíåííÿ ðåâîëþöiéíèõ ïåðåòâîðåíü. I íàãîëîøóâàâ
ó ãðóäíi 1921 ð. (ó ïëàíi äîïîâiäi íà IX Âñåðîñiéñüêîìó ç'¨çäi Ðàä): Ìè òåïåð çäiéñíþ¹ìî
ñòðàòåãi÷íèé âiäñòóï, ÿêèé äàñòü íàì øèðøèé ôðîíò íàñòóïó â íàéáëèæ÷îìó ìàéáóòíüî-
ìó...
Ðàäÿíñüêi â÷åíi õðóùîâñüêèõ ÷àñiâ ïîëþáëÿëè íàâîäèòè ëåíiíñüêi öèòàòè ïåðiîäó íåïó,
â ÿêèõ iøëîñÿ ïðî òå, ùî êîëåêòèâiçàöiÿ çåìëi ìà¹ áóòè ïîâiëüíèì ïðîöåñîì, áàçîâàíèì
íà ïåðåêîíóâàííi òà äîáðîâiëüíié çãîäi ñåëÿíñòâà, ùî åêñïðîïðiàöiÿ íàâiòü çàìîæíèõ ñåëÿí
ïîâèííà âiäáóâàòèñÿ òiëüêè çà íàÿâíîñòi ïðèäàòíèõ ìàòåðiàëüíèõ, òåõíi÷íèõ i ñîöiàëüíèõ
óìîâ. I âií ñïðàâäi êàçàâ òàêå. Íàçèâàþ÷è ñïî÷àòêó íåï âiäñòóïîì - îäíèì iç òèõ áàãàòüîõ
âiäñòóïiâ, ùî áiëüøîâèêè ÷àñ âiä ÷àñó ìóñèëè ðîáèòè â ìiðó çìiöíåííÿ íåïó,- Ëåíií ðàçîì iç
òèì iíîäi âèïðàâäîâóâàâ éîãî ÿê ìåòîä äîñÿãíåííÿ êîìóíiçìó (i öå áóâ íå îñòàííié ðàç, êîëè
âií çìiíþâàâ ñâîþ äóìêó çàëåæíî âiä ñèòóàöi¨). Â ñåðïíi 1922 ð. Ëåíií íàçèâàâ ñåëÿíñüêi
òîðãîâåëüíi êîîïåðàòèâè êîîïåðàòèâíèì êàïiòàëiçìîì, à ó ñâî¨é ïðàöi Ïðî êîîïåðàöiþ,
53
54 Ïàòîâà ñèòóàöiÿ 1921-1927 ðð.
ñòâîðåíié ó ñi÷íi 1923 ð. (êîëè éîãî âæå ôàêòè÷íî çáîðîâ êðîâîâèëèâ ó ìîçîê), íàãîëî-
øóâàâ: â óìîâàõ ñîöiàëiñòè÷íî¨ âëàñíîñòi íà çàñîáè âèðîáíèöòâà òà ïåðåìîãè ïðîëåòàðiàòó
íàä áóðæóàçi¹þ òàêi êîîïåðàòèâè çìiöíÿòü ñîöiàëiñòè÷íèé ëàä. Âií íàâiòü íàïîëÿãàâ íà
âèêîðèñòàííi ñó÷àñíî¨ âèñîêîïðîôåñiéíî¨ òîðãiâëi äëÿ êîìåðöiàëiçàöi¨ êîîïåðàòèâíîãî ðóõó
i ç ìåòîþ ïiäâèùåííÿ éîãî ðiâíÿ çàêëèêàâ äî êóëüòóðíî¨ ðåâîëþöi¨ â öié ñôåði. (Îòæå,
Ëåíií ðîçãëÿäàâ êîîïåðóâàííÿ ÿê øëÿõ äî êîëãîñïiâ, à ïðîòå âiä êîîïåðàöi¨, îñíîâíà iäåÿ
ÿêî¨ ïîëÿãàëà â êóïiâëi òà ïðîäàæó â êðåäèò, âèãðàëè òiëüêè çàìîæíi ñåëÿíè, é âîíà íå
ñòâîðèëà íiÿêî¨ òåíäåíöi¨ äî ðîçâèòêó êîëåêòèâíèõ çàñîáiâ îáðîáiòêó çåìëi.) Õàðàêòåðíî:
ÿêðàç ó öåé ÷àñ ó ïàðòiéíié ëiòåðàòóði ïî÷àëè ÷àñòî ïîñèëàòèñÿ íà çàÿâó Åíãåëüñà, ùî
ñîöiàë-äåìîêðàòè íiêîëè íå ïðèìóøóâàòèìóòü, à ëèøå áóäóòü ïåðåêîíóâàòè ñåëÿíñòâî (â
äàíîìó âèïàäêó íiìåöüêå) ïåðåéòè äî êîëåêòèâíîãî îáðîáiòêó çåìëi.
Òå, ùî íåìàëî êîìóíiñòè÷íèõ ëiäåðiâ (i ñåðåä íèõ, ÿê áà÷èìî, é ñàì Ëåíií) ïðèäiëÿëè
òàêó óâàãó øèðîêîìó òåîðåòè÷íîìó îáãðóíòóâàííþ íåïó, ñàìå ïî ñîái ùå íi÷îãî íå çíà-
÷èëî. Ïðîñòî öÿ âèíÿòêîâî äîãìàòè÷íà ñåêòà - áiëüøîâèêè - íàäçâè÷àéíî çàõîïëþâàëàñÿ
òåîðåòèçóâàííÿì, áåç ÷îãî íå îáõîäèâñÿ æîäåí ¨ ¨ ïðàêòè÷íèé êðîê. Àëå â áóäü-ÿêîìó ðàçi
ïðåäñòàâíèêè ïðàâîãî êðèëà ïàðòi¨ - ïðèõèëüíèêè äîñèòü òðèâàëîãî, ïîñòóïîâîãî ðîçâè-
òêó êðà¨íè â óìîâàõ íîâî¨ åêîíîìi÷íî¨ ïîëiòèêè - ìàëè çìîãó ïîñèëàòèñÿ íà ñëîâà ñâîãî
âîæäÿ, îñîáëèâó âàãó ÿêèì íàäàâàëî òå, ùî ñàìå âií áóâ òâîðöåì öi¹¨ ïîëiòèêè.
Òóò ñëiä çàóâàæèòè: ïîïðè âñi òåîðåòè÷íi ìiðêóâàííÿ Ëåíiíà áóëî á, ìàáóòü, î÷åâèäíîþ
ïîìèëêîþ âèøóêóâàòè â íèõ ðåàëüíå ïiä ðóíòÿ äëÿ ÿêîãîñü ïåâíîãî êóðñó. ×àñîì ñêëà-
äà¹òüñÿ âðàæåííÿ, ùî òîäi âií (ÿê i íà ðàííiõ ñòàäiÿõ ðåâîëþöi¨) ïîïðîñòó íå çíàâ, ÿêèì
øëÿõîì ðóõàòèñÿ âïåðåä, i íàìàãàâñÿ íå ïîìèëèòèñÿ ó âèáîði íàéêðàùîãî âàðiàíòà. Òàê,
íà XI ç'¨çäi ÐÊÏ (á) (1922) âií îãîëîñèâ: âiäñòóï çàéøîâ íàäòî äàëåêî, é íàñòàâ ÷àñ çíî-
âó ïåðåéòè â íàñòóï. Îäíàê, ìàáóòü, i öÿ éîãî äóìêà øâèäêî çìiíèëàñÿ, áî íiÿêèõ çìií ó
ïàðòiéíié ïîëiòèöi íå âiäáóëîñÿ.
Âiäáóäîâà ïðîìèñëîâîñòi áóëà ÷àñòèíîþ íåïó, à îòæå, öå òàêîæ îçíà÷àëî ïîñòóïêè êàïi-
òàëiçìîâi. Çà ñëîâàìè Ëåíiíà (Íîâà åêîíîìi÷íà ïîëiòèêà i çàâäàííÿ ïîëiòîñâiò), â æîâòíi
1921 ð. ÷åðåç ðîçâàë ïðîìèñëîâîãî âèðîáíèöòâà ïðîëåòàðiàò ïåðåñòàâ iñíóâàòè ÿê êëàñ, i
ó âiäðîäæåííi éîãî äîïîìàãàòèìóòü êàïiòàëiñòè - òi, ÿêi äiñòàíóòü íà öå äîçâië. Ó ïåâíèé
ìîìåíò Ëåíií íàâiòü òâåðäèâ, ùî âåëèêèõ êàïiòàëiñòiâ ìîæíà ïåðåòâîðèòè íà ñîþçíèêiâ ó
áîðîòüái ïðîòè ãîëîâíîãî âîðîãà - äðiáíîãî ñåëÿíñüêîãî âëàñíèêà (ïîâòîðþþ÷è òèì ñà-
ìèì ñâîþ æ, óæå îïðèëþäíåíó â 1918 ð. ôîðìóëó, çãiäíî ç ÿêîþ äðiáíîáóðæóàçíà ñòèõiÿ
¹ ãîëîâíèì âîðîãîì ñîöiàëiçìó â íàñ).
Êîëè Ëåíií íå çàêëèêàâ äî øâèäêîãî ïåðåõîäó â íàñòóï - òîáòî êîëè ïîñiäàâ ÷iòêi ïðî-
íåïiâñüêi ïîçèöi¨,- âií ãàäàâ, ùî áîðîòüáà çà ëîÿëüíiñòü ñåëÿíèíà-ñåðåäíÿêà òðèâàòèìå, ìî-
æëèâî, ïðîòÿãîì êiëüêîõ ïîêîëiíü àáî, â íàéëiïøîìó âèïàäêó - 19-20 ðîêiâ (íàñïðàâäi æ
íåï îôiöiéíî iñíóâàâ òðîõè ìåíøå äåâ'ÿòè ðîêiâ). Îäíàê óñóïåðå÷ öié òàêòè÷íié íàñòàíî-
âi âîæäü ïàðòi¨ çàâæäè äîòðèìóâàâñÿ òåîðåòè÷íîãî ïîãëÿäó, çà ÿêèì ñåëÿíñòâî ïîñòiéíî,
ùîäåííî, êîæíî÷àñíî i â ìàñîâîìó ìàñøòàái ïîðîäæó¹ êàïiòàëiçì i áóðæóàçiþ. Öå ìàëî
âèïðàâäîâóâàòè ãðàíè÷íó ïèëüíiñòü i âèêîðèñòàííÿ ùîíàéìåíøî¨ ìîæëèâîñòi, àáè ïîêëà-
ñòè êðàé òàêîìó ñòàíîâi ðå÷åé. Ëåíií óâàæàâ, ùî çà òîäiøíüî¨ îáñòàíîâêè ó ñâiòi ïåðiîä
ìèðíîãî áóäiâíèöòâà íå áóäå íàäòî äîâãèì, à â ëèñòi äî Ë. Êàìåí¹âà âiä 3 áåðåçíÿ 1922 ð.
(âïåðøå íàäðóêîâàíîìó àæ ó 1959 ð.) ïiäêðåñëþâàâ: Âåëè÷åçíà ïîìèëêà äóìàòè, ùî íåï
ïîêëàâ êðàé òåðîðîâi. Ìè ùå ïîâåðíåìîñÿ äî òåðîðó i äî òåðîðó åêîíîìi÷íîãî.
Ó ñâî¨é êëàñè÷íié àíãëîìîâíié ïðàöi Ëåíií i áiëüøîâèêè (Ëîíäîí, 1966) Àäàì Óëàì
äîõîäèòü âèñíîâêó: ÿêáè Ëåíií ïðîæèâ äîâøå, âií ïîêií÷èâ áè ç íåïîì ðàíiøå, íiæ Ñòàëií,
55
áî æ îñòàííüîìó ïåðåä òàêîþ çìiíîþ êóðñó ïîòðiáíî áóëî ùå çìiöíèòè âëàñíå ñòàíîâèùå.
Òà õî÷ áè ÿê òàì áóëî, ïîñòóïîâèé âiäõiä Ëåíiíà âiä äåðæàâíî¨ é ïàðòiéíî¨ äiÿëüíîñòi òà
éîãî ñìåðòü ó ñi÷íi 1924 ð. ïîñòàâèëè áiëüøîâèêiâ ïåðåä ïðîáëåìîþ, ùî ¨ ¨ íåîáõiäíî áóëî
ðîçâ'ÿçàòè ðàíî ÷è ïiçíî,- â áóäü-ÿêèé ñïîñiá ïîçáàâèòèñÿ âiä íåçàëåæíîãî ñåëÿíèíà.
* * *
Íåïåâíiñòü Ëåíiíà ó ïðèéíÿòòi òèõ àáî iíøèõ ðiøåíü ïîÿñíþ¹òüñÿ âíóòðiøíiìè ñóïåðå-
÷êàìè â ïàðòi¨. Ç îäíîãî áîêó, ñóòî åêîíîìi÷íi ïîòðåáè âèìàãàëè ðîçâèòêó ñiëüñüêîãî ãî-
ñïîäàðñòâà, à îòæå, é óñiëÿêîãî çàîõî÷óâàííÿ ñåëÿíèíà - âèñîêîïðîäóêòèâíîãî âèðîáíèêà.
Ç iíøîãî æ áîêó, ïîëiòè÷íi ìiðêóâàííÿ é äîêòðèíàëüíi íàñòàíîâè ïðèìóøóâàëè áiëüøî-
âèêiâ óáà÷àòè â öüîìó âèðîáíèêîâi êëàñîâîãî âîðîãà é ïîêëàäàòèñÿ ó ñâî¨é ñåëÿíñüêié
ïîëiòèöi íà ìàëî-, à òî é óçàãàëi íåïðîäóêòèâíi åëåìåíòè. Äî ðå÷i, äîäåðæóâàòèñÿ êëàñî-
âî¨ ÷èñòîòè áóëî äóæå âàæêî, îñêiëüêè ïiñëÿ íàäàííÿ äîïîìîãè íåçàìîæíèêîâi âií óæå
ïåðåñòàâàâ áóòè òàêèì, à áåççåìåëüíèé ñåëÿíèí, äiñòàâøè çåìåëüíèé íàäië, òåæ ïåðåõîäèâ
â iíøó êàòåãîðiþ; ùî æ äî ñåðåäíÿêà, òî â ìiðó íàãðîìàäæåííÿ ñòàòêiâ âií àâòîìàòè÷íî
ïåðåòâîðþâàâñÿ â î÷àõ êîìóíiñòiâ íà êóðêóëÿ.
Âñi öi ïðîáëåìè Ñòàëií ðîçâ'ÿçàâ àæ ó 1930 ð. À ïîêè ùî íàéíàãàëüíiøèì çàâäàííÿì
áóëà âiäáóäîâà ñiëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà, é ïàðòiÿ ìóñèëà çìèðèòèñÿ ç òèì, ùî íà òîé ÷àñ ¨ ¨
ìîæíà áóëî çäiéñíèòè òiëüêè øëÿõîì ñòèìóëþâàííÿ âèðîáíèêà-êóðêóëÿ.
Ó íàöiîíàëüíîìó ïèòàííi òåæ íåîáõiäíî áóëî òèì÷àñîâî âiäñòóïèòè. Â ïåðiîä ãðîìàäÿí-
ñüêî¨ âiéíè íi Ëåíií, íi Äåíiêií íàâiòü íå çáèðàëèñÿ íàäàâàòè ðåàëüíî¨ íåçàëåæíîñòi Óêðà¨íi
(ÿê i iíøèì ðåãiîíàì êîëèøíüî¨ iìïåði¨), îäíàê óòðèìàòè ¨ ¨ òîäi íå ñïðîìîãëèñÿ. Âñå æ áiëü-
øîâèöüêèé ëiäåð âèÿâèâñÿ êðàùèì òàêòèêîì: éîìó âäàëîñÿ çàêëàñòè îñíîâè òàêî¨ ïîëiòèêè,
ÿêà ìiñòèëà â ñîái âåëèêi ïîòåíöiéíi ìîæëèâîñòi äëÿ ðåàëiçàöi¨ ïëàíiâ êîìóíiñòiâ ó ìàéáó-
òíüîìó. Áiëi æ ïîâåëèñÿ iíàêøå. Âîíè íå iãíîðóâàëè öiëêîì íàöiîíàëüíi ïðîáëåìè, ÿê öå
ïðî íèõ ÷àñîì êàæóòü, i Êîë÷àê íàñòiéíî âèìàãàâ íåçàëåæíîñòi äëÿ Ïîëüùi, Ôiíëÿíäi¨ òà
iíøèõ êðà¨í, àëå ó âèðiøàëüíèé ìîìåíò éîãî äóìêó âiäêèíóëè, é Äåíiêií óäàðèâ íà Ìîñêâó
ïiä ãàñëîì ¹äèíî¨ é íåïîäiëüíî¨ Ðîñi¨.
Ñó÷àñíi óêðà¨íñüêi êîìóíiñòè-äèñèäåíòè íåðiäêî äîáèðàþòü öèòàòè ç ïðàöü i ïðîìîâ
Ëåíiíà, ç ÿêèõ ìà¹ âèïëèâàòè, ùî âií ïðèíöèïîâî ñïiâ÷óâàâ iäå¨ äåðæàâíîñòi íàöiîíàëüíèõ
ìåíøîñòåé. Ïðîòå íàñïðàâäi âií äîáðå ðîçóìiâ íåáåçïåêó äëÿ ðàäÿíñüêî¨ âëàäè, ïðèõîâàíó
â íàöiîíàëüíèõ ïðàãíåííÿõ óêðà¨íñüêîãî òà iíøèõ íàðîäiâ, à òîìó çàâæäè æàäàâ ¨õ íåé-
òðàëiçàöi¨ é íi íà ìèòü íå âiäìîâëÿâñÿ âiä ïðèíöèïó öåíòðàëiçàöi¨ é íàìiðó çàïðîâàäèòè íà
ðó¨íàõ öàðñüêî¨ iìïåði¨ âñåîñÿæíèé êîíòðîëü Ìîñêâè. Ïðîáëåìà ïîëÿãàëà òiëüêè ó âèáîði
ïðàâèëüíî¨ òàêòèêè.
* * *
Îòæå, íåâäà÷i ñïðîá ïåðøèõ êîìóíiñòè÷íèõ ðåæèìiâ çàêðiïèòèñÿ â Óêðà¨íi ïðèìóñè-

ëè áiëüøîâèêiâ çìiíèòè êóðñ. Ñëiäîì çà çãàäóâàíèì óæå Ðÿçàíîâèì, êîòðèé íàçâàâ íåï
ñåëÿíñüêèì Áåðåñòÿì, íîâó íàöiîíàëüíó ïîëiòèêó ìîæíà áóëî á íàçâàòè óêðà¨íñüêèì
Áåðåñòÿì,- i â ïåðøîìó, i â äðóãîìó âèïàäêàõ çà äîïîìîãîþ ïåâíèõ çàõîäiâ óäàëîñÿ ïî-
ñëàáèòè âîðîæå ñòàâëåííÿ ìàñ äî ðàäÿíñüêî¨ âëàäè. Òåïåð, çîêðåìà, ñåëÿíèíà âæå íå ïåðå-
ñëiäóâàëè çà éîãî òðàäèöiéíèé ñïîñiá ãîñïîäàðþâàííÿ, à óêðà¨íöi äiñòàëè ïåâíó êóëüòóðíó
àâòîíîìiþ. Àëå, ÿê ìè ïîêàçàëè âèùå, âèìóøåíi ïîñòóïêè íàöiîíàëüíèì ïî÷óòòÿì óêðà¨í-
öiâ, òàê ñàìî ÿê i ïîëiòè÷íi ïîñòóïêè ñåëÿíñòâó, çóìîâëþâàëèñÿ æîðñòîêîþ íåîáõiäíiñòþ.
Ïåðøèé óêðà¨íñüêèé ðàäÿíñüêèé óðÿä àêòèâíî âèñòóïàâ ïðîòè óêðà¨íiçàöi¨ é çàõëèíóâñÿ ó

õâèëÿõ çáóðåíèõ íèì æå ïðîòåñòiâ. Äîñèòü îáà÷ëèâà íàöiîíàëüíà ïîëiòèêà äðóãîãî óðÿäó
òåæ íàðàçèëàñü íà ñèëüíèé îïið. Òðåòié, óñïiøíèé íàñòóï êîìóíiñòiâ, ÿê i äî öüîãî, áóâ
çóñòðiíóòèé âîðîæå, îäíàê, ïî-ïåðøå, ó âî¹ííîìó âiäíîøåííi éîãî ïiäãîòóâàëè êðàùå, íiæ
ïîïåðåäíi, à ïî-äðóãå, öåé ðåæèì óäàâñÿ äî åôåêòèâíèõ ïîëiòè÷íèõ ìàíåâðiâ, çîêðåìà, óâà-
æíî ïîñòàâèâøèñü äî ïèòàííÿ óêðà¨íñüêî¨ äåðæàâíîñòi (ïåðåâàæíî â òèõ ïëîùèíàõ, ÿêi íå
ñòèêàëèñÿ ç ÷iòêî âèðàæåíèì àíòèêîìóíiçìîì).
Ó ãðóäíi 1922 ð. âñå ùå ôîðìàëüíî íåçàëåæíi Óêðà¨íà, Çàêàâêàçüêà Ôåäåðàöiÿ é Áiëîðó-
ñiÿ óâiéøëè â íîâèé Ñîþç Ðàäÿíñüêèõ Ñîöiàëiñòè÷íèõ Ðåñïóáëiê. Ó êâiòíi 1923 ð. XII ç'¨çä
ÐÊÏ(á) îãîëîñèâ ïîëiòèêó êîðåíiçàöi¨, ÿêà â Óêðà¨íi äiñòàëà íàçâó óêðà¨íiçàöi¨. Òàêèì
÷èíîì, óïåðøå âiä XVIII ñò. ïèòàííÿ çàõèñòó é ðîçâèòêó íàöiîíàëüíî¨ ìîâè òà êóëüòóðè
áóëè ïiäíåñåíi â Óêðà¨íi íà äåðæàâíèé ðiâåíü i çäîáóëè ñòàòóñ ïåðøî÷åðãîâèõ.
Íà âiäìiíó âiä Ðîñi¨, â Óêðà¨íi òîäi iíàêøå ñòàâèëèñÿ äî êîëèøíiõ ïîëiòèêiâ - îïîíåíòiâ
ðàäÿíñüêî¨ âëàäè. Ç åìiãðàöi¨ íà áàòüêiâùèíó ïî÷àëè ïîâåðòàòèñÿ âèäàòíi ïèñüìåííèêè òà
â÷åíi,- íàâiòü òi, ùî ñâîãî ÷àñó àêòèâíî ïiäòðèìóâàëè Öåíòðàëüíó Ðàäó àáî âõîäèëè äî ¨ ¨
ñêëàäó. Ñåðåä íèõ áóëè âèäàòíèé iñòîðèê Ìèõàéëî Ãðóøåâñüêèé (êîëèøíié ãîëîâà Öåí-
òðàëüíî¨ Ðàäè), iíøi ïðîâiäíi äåðæàâíi é âiéñüêîâi äiÿ÷i ÓÍÐ. Îäíî÷àñíî áóëè ïîìèëóâàíi
êiëüêà óêðà¨íñüêèõ åñåðiâ, çàñóäæåíèõ ó 1921 ð. äî êîðîòêîòåðìiíîâîãî óâ'ÿçíåííÿ. Âîíè
íàâiòü äiñòàëè ðiçíi âiäïîâiäàëüíi ïîñàäè. Òàê, êîëèøíié ïðåì'¹ð-ìiíiñòð ÓÍÐ Âñåâîëîä
Ãîëóáîâè÷ ñòàâ ãîëîâîþ Óêðà¨íñüêî¨ Âèùî¨ Ðàäè Íàðîäíîãî Ãîñïîäàðñòâà, à iíøi î÷îëè-
ëè ìåíø âàæëèâi äiëÿíêè êóëüòóðíîãî é ãîñïîäàðñüêîãî áóäiâíèöòâà. ×èìàëî óêðà¨íñüêèõ
ïîëiòèêiâ äîáiëüøîâèöüêèõ ðåæèìiâ çàéíÿëèñÿ íàóêîþ. À êîëèøíüîãî ãîëîâó Äèðåêòîði¨
Âîëîäèìèðà Âèííè÷åíêà ïðèéíÿëè äî êîìóíiñòè÷íî¨ ïàðòi¨, ââåëè äî ñêëàäó ÖÊ ÊÏ(á)Ó
i ïðèçíà÷èëè çàñòóïíèêîì ãîëîâè Ðàäíàðêîìó Óêðà¨íè òà íàðêîìîì çàêîðäîííèõ ñïðàâ.
Îäíàê âií óðåøòi ìóäðî âèçíàâ çà êðàùå çíîâó âè¨õàòè çà êîðäîí. Óêðà¨íiçàöiÿ çàéøëà
äàëi ïîäiáíèõ ïîñòóïîê íàöiîíàëüíèì iäåÿì â iíøèõ ðåñïóáëiêàõ ÑÐÑÐ, òîæ ïðîâiäíi äi-
ÿ÷i óêðà¨íñüêî¨ êóëüòóðè, ïîâåðòàþ÷èñü íà áàòüêiâùèíó, ùèðî ñïîäiâàëèñÿ, ùî òåïåðiøíÿ
Óêðà¨íà, õàé áè é ðàäÿíñüêà, çäàòíà âiäðîäèòè íàöiþ. Äî ðå÷i, ïðîòÿãîì êiëüêîõ ðîêiâ öå
òàêè ñêèäàëîñÿ íà ïðàâäó. Õóäîæíÿ ëiòåðàòóðà, iñòîðè÷íi é ëiíãâiñòè÷íi ïðàöi äîñÿãëè ðiâ-
íÿ òà ñèëè, ÿêi çàäîâîëüíÿëè âñi ñîöiàëüíi ãðóïè, à êëàñèêà ïåðåâèäàâàëàñÿ âåëè÷åçíèìè
òèðàæàìè. Â õîäi åíåðãiéíî¨ êàìïàíi¨ êóëüòóðíi îðãàíiçàöi¨ íàëàãîäèëè çâ'ÿçêè iç ñåëîì. Çà
çãîäîþ áiëüøîâèêiâ äî ñêëàäó öèõ îðãàíiçàöié çâè÷àéíî âõîäèëè ïàðòiéöi - ïðèõèëüíèêè
âiäðîäæåííÿ âiò÷èçíÿíî¨ êóëüòóðè. Ãåíåðàë Ãðèãîðåíêî ó ñâî¨õ ñïîãàäàõ (Ëîíäîí, 1983)
îïèñó¹, ÿê âií ùå ïàðóáêîì óïåðøå ïî÷óâ ïðî óêðà¨íñüêó ìóçèêó é ëiòåðàòóðó âiä ÷ëåíiâ
ôiëi¨ ïðîñâiòíèöüêîãî òîâàðèñòâà, çàñíîâàíî¨ â éîãî ñåëi: I âiä íèõ ÿ äiçíàâñÿ, ùî ÿ íàëåæó
äî óêðà¨íñüêî¨ íàöi¨, äî òi¹¨ ñàìî¨ íàöi¨, ùî é âåëèêèé Øåâ÷åíêî, ùî ÿ áóâ óêðà¨íåöü.
Íàâiòü Ñòàëií ñõâàëüíî âiäãóêíóâñÿ íà Õ ç'¨çäi ÐÊÏ(á) ïðî óêðà¨íiçàöiþ: ßñíî, ùî õî÷
ðîñiéñüêi åëåìåíòè âñå ùå ïåðåâàæàþòü â óêðà¨íñüêèõ ìiñòàõ, iç ÷àñîì öi ìiñòà íåìèíó÷å
áóäóòü óêðà¨íiçîâàíi, ÿê öå ñòàëîñÿ ç Ïðàãîþ,- äî 1880-õ ðîêiâ â îñíîâíîìó íiìåöüêîþ, à
ïiñëÿ - ÷åñüêîþ.
* * *
Ïiñëÿ ñìåðòi Ëåíiíà ðîçïî÷àëàñÿ áîðîòüáà çà âèùó âëàäó, ÿêà øiñòüîìà ðîêàìè ïiçíi-
øå çàâåðøèëàñÿ âñòàíîâëåííÿì îñîáèñòî¨ äèêòàòóðè Ñòàëiíà. Ó ñòèñëîìó âèêëàäi iñòîðiþ
öèõ ïîäié ìîæíà ïîäàòè òàê. Ñïî÷àòêó Ñòàëií ïðèäóøèâ ëiâèõ, à ïîòiì - ïðàâèõ. Ëüâà
57
Òðîöüêîãî çäîëàëè, óêëàâøè ñîþç Ãðèãîðié Çiíîâ'¹â - Ëåâ Êàìåí¹â - Éîñèï Ñòàëií. À òîäi
âæå Ñòàëií ó ñïiëöi ç òðióìâiðàòîì ïðàâèõ - Ìèêîëà Áóõàðií - Îëåêñié Ðèêîâ - Ìèõàéëî
Òîìñüêèé - çâàëèâ ñàìèõ Çiíîâ'¹âà é Êàìåíåâà.
Òàêî¨ æ äîëi çàçíàâ àëüÿíñ Òðîöüêèé - Çiíîâ'¹â - Êàìåí¹â. ßê òiëüêè â ïîëiòáþðî ÖÊ
ÐÊÏ(á) (iç 1925 ð.- ÂÊÏ(á)) çâiëüíÿëàñÿ ÷åðãîâà âàêàíñiÿ, ¨ ¨ çàéìàâ îäíîäóìåöü Ñòàëiíà.
Ïîêií÷èâøè ç ëiâèìè íàïðèêiíöi 1927 ð. ãåíñåê ïðîòÿãîì äâîõ ðîêiâ íåùàäíî ãðîìèâ
ïðàâèõ.
Çâiñíî, öÿ áîðîòüáà ìàëà íàñàìïåðåä ïîëiòè÷íèé õàðàêòåð, àëå íàñ çàðàç öiêàâèòü ëèøå
ïîâ'ÿçàíèé iç íåþ àãðàðíèé àñïåêò. Äî ðå÷i, ñàìå ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêi ïðîáëåìè çâè÷àéíî
ïåðåáóâàëè òîäi â öåíòði âíóòðiøíüîïàðòiéíèõ ñóïåðå÷îê. Îñîáëèâîþ çàïåêëiñòþ îñòàííi íå
âiäçíà÷àëèñÿ: âñi â ïðèíöèïi ïîãîäæóâàëèñÿ ç íåïîì, âñi ïðàãíóëè ÿêíàéøâèäøå ðîçïî÷àòè
ñîöiàëiçàöiþ ñåëà, íiõòî íå áàæàâ ïðèìóñîâî¨ êîëåêòèâiçàöi¨ ñåëÿíñòâà (õî÷à íiõòî é íå
âiäêèäàâ ïðè öüîìó äóìêè ïðî çàñòîñóâàííÿ â ðàçi ïîòðåáè ïåâíîãî òèñêó çãîðè). Â ÷îìó
æ òîäi ïîëÿãàëà ïiäñïóäíà ñóòü óñiõ öèõ ñïiðîê?
Äèñêóñiþ â ïàðòi¨ ùîäî ïîäàëüøî¨ äîëi ñåëà é îñòàòî÷íi ðiøåííÿ Ñòàëiíà ç öüîãî ïèòàííÿ
(ïðèéíÿòi íèì ó 1929 - 1930 ðð.) ìîæíà ðîçãëÿäàòè íà äâîõ ðiâíÿõ. Ïî-ïåðøå, âèñëîâëþâàíi
ïðåäñòàâíèêàìè ðiçíèõ ôðàêöié ïîãëÿäè öiêàâi ñàìi ïî ñîái, îäíàê ùå öiêàâiøi â êîíòåêñ-
òi âåëè÷åçíèõ òðóäíîùiâ, ùî ¨õ ïåðåæèâàëà â òîé ÷àñ ìàðêñèñòñüêî-ëåíiíñüêà ìåíøiñòü
ó ïðàãíåííÿõ íàâ'ÿçàòè âñié ïàðòi¨ ñâîþ äîêòðèíàëüíó ëiíiþ é çàáåçïå÷èòè ñâié îðãàíi-
çàöiéíèé êîíòðîëü. Ïî-äðóãå, öå áóëà íå ïðîñòî áîðîòüáà iäåé i áîðîòüáà çà âëàäó. Íàâiòü
Ëåíií, ïîÿñíþþ÷è ó ñâî¹ìó ïîëiòè÷íîìó çàïîâiòi ðîçêîë ó ïàðòi¨ äâîêëàñîâèì õàðàêòåðîì
ðàäÿíñüêîãî ñóñïiëüñòâà, ðàçîì iç òèì äîáðå áà÷èâ íåáåçïåêó îñîáèñòî¨ âîðîæíå÷i ìiæ áiëü-
øîâèöüêèìè ëiäåðàìè. Ïåðiîä 1924-1930 ðð. ïîçíà÷èâñÿ íå òiëüêè ïåðåìîãîþ ñòàëiíñüêîãî
êóðñó íà ñåëi, à é îñîáèñòîþ ïåðåìîãîþ Ñòàëiíà íàä óñiìà iíøèìè (êðiì, çâiñíî, íüîãî ñà-
ìîãî) ÷ëåíàìè ïîëiòáþðî ÖÊ ëåíiíñüêèõ ÷àñiâ. Îñêiëüêè çà âñiìà âíóòðiøíüîïàðòiéíèìè
ñóïåðå÷êàìè íåîäìiííî ñòîÿëî ïèòàííÿ ïðî âëàäó, âèäà¹òüñÿ ñóìíiâíèì, ùîá îáãîâîðþâàíi
ïðîáëåìè ñïðèéìàëèñÿ çà ÷èñòó ìîíåòó. Öiëêîì çðîçóìiëå é iíøå: êîæíà òåçà â ïóáëi-
÷íèõ çàÿâàõ i ïðîìîâàõ ïàðòiéíèõ êåðiâíèêiâ íàéâèùèõ ðiâíiâ çóìîâëþâàëàñÿ ïåðåäóñiì
òàêòè÷íèìè ìiðêóâàííÿìè, à íå âáîëiâàííÿì çà íàðîäíó ñïðàâó.
Âñå ñêàçàíå íå îçíà÷à¹, ïåâíà ði÷, ùî çàâäàííÿì äåðæàâíîãî é íàðîäíîãîñïîäàðñüêîãî
áóäiâíèöòâà íå ïðèäiëÿëîñÿ íàëåæíî¨ óâàãè. Â ÷èñëi íàéàêòóàëüíiøèõ çàëèøàëàñÿ ñåëÿí-
ñüêà ïîëiòèêà. Ïiñëÿ îñòàòî÷íîãî çíèêíåííÿ Ëåíiíà ç ïîëiòè÷íî¨ àðåíè çãîäè òóò íå áó-
ëî. ×ëåíè ïðàâëÿ÷î¨ ïàðòiéíî¨ åëiòè ââàæàëè ðèíêîâi âiäíîñèíè íåïðèéíÿòíèìè, ïðîòå âñi
ñïðîáè ïîêií÷èòè ç íèìè, ÿê ìè âæå áà÷èëè, ïðèçâåëè â ñîöiàëüíî-åêîíîìi÷íîìó ïëàíi äî
êàòàñòðîôi÷íèõ íàñëiäêiâ, i â ÿêèéñü ìîìåíò áiëüøîâèêè çìóøåíi áóëè âiäìîâèòèñÿ âiä ñâî-
ãî êóðñó é ðÿòóâàòè ñòàíîâèùå. Âîäíî÷àñ çãàäàíà äîêòðèíà (ñòîñîâíî ðèíêîâèõ âiäíîñèí)
çóìîâëþâàëà âiäïîâiäíi óÿâëåííÿ ïðî êëàñîâó ñòðóêòóðó ñåëà, çà ÿêèìè çàìîæíèé i õàçÿé-
íîâèòèé ãîñïîäàð âèñòóïàâ ïðèðîäíèì âîðîãîì íå òiëüêè ïàðòi¨, à é óñiõ iíøèõ ñåëÿíñüêèõ
âåðñòâ. Ïðàêòèêà äîâåëà õèáíiñòü òàêîãî ïiäõîäó, îäíàê ïiä ÷àñ íàñòóïíîãî îáãîâîðåííÿ ñå-
ëÿíñüêèõ ïðîáëåì êîìóíiñòè òàê i íå âèÿâèëè áàæàííÿ âiäìîâèòèñÿ âiä íüîãî.
Ó ïåðøi ðîêè íåïó âñi ïàðòiéíi ôðàêöi¨ ïîãîäæóâàëèñÿ ùîäî íåîáõiäíîñòi êîîïåðàòèâíî-
ãî ãîñïîäàðþâàííÿ íà çåìëi, àëå ââàæàëè: ñåëÿíèíà òðåáà ñïî÷àòêó ïðèâ÷èòè äî êîîïåðàöi¨
ó ñïðàâàõ êðåäèòóâàííÿ é òîðãiâëi, à âæå ïîòiì - ó ñàìîìó ñiëüñüêîìó ãîñïîäàðñòâi. É äîñi
iñíó¹ äóìêà, íiáèòî öÿ ïîñëiäîâíiñòü áóëà âèòðèìàíà íà äiëi (ÿê çàóâàæó¹ ñó÷àñíèé çà-
õiäíèé íàóêîâåöü Ì. Ëåâií, ó íàñ óñå ùå ñòâåðäæó¹òüñÿ, õî÷ i ç ìåíøîþ âïåâíåíiñòþ, ùî
ñàìå òàê íàñïðàâäi é ñòàëîñÿ...). Îäíàê äiÿòè òàêèì ÷èíîì îçíà÷àëî á äëÿ ïàðòiéíîãî êåðiâ-
íèöòâà ïîñòóïèòèñÿ ñâî¨ìè äîêòðèíàëüíèìè ïåðåêîíàííÿìè. Îò, ñêàæiìî, ïðè âèñâiòëåííi

òîãî÷àñíî¨ âíóòðiøíüîïîëiòè÷íî¨ áîðîòüáè ïðàâèõ (Áóõàðiíà òà éîãî îäíîäóìöiâ) íåðiäêî
çîáðàæóâàëè òàêèìè ñîái ëiáåðàëàìè. Àëå âîíè òåæ áóëè âiääàíi iäå¨ îäíîïàðòiéíî¨ ñèñòå-
ìè, òåæ ïðàãíóëè æîðñòêîãî îáìåæåííÿ ðèíêîâî¨ åêîíîìiêè (ç ïåðñïåêòèâîþ îñòàòî÷íî¨ ¨ ¨
ëiêâiäàöi¨) é óáà÷àëè â êóðêóëåâi êëàñîâîãî âîðîãà. Îòæå, òóò ñåðåä âèùîãî ïàðòiéíîãî
êåðiâíèöòâà íiÿêèõ ïðèíöèïîâèõ íåçãîä íå ñïîñòåðiãàëîñÿ. Ñïåðå÷àëèñÿ ïðî iíøå: ÿê äîâãî
ùå ìàëè iñíóâàòè ðèíêîâi âiäíîñèíè iç ñåëÿíèíîì i ïðèâàòíà âëàñíiñòü íà çåìëþ, â ÿêié ìiði
¨õ íàëåæàëî îáìåæóâàòè äåðæàâíèìè çàõîäàìè i â ÿêèé ñïîñiá íàðåøòi ïîêëàñòè ¨ì êðàé.
I êîëè ùîäî ñòðàòåãi÷íî¨ ïîëiòèêè ôðàêöi¨-ñóïåðíèöi, ïîâòîðèìî ùå ðàç, ïîðîçóìiëèñÿ
âiä ñàìîãî ïî÷àòêó, òî â ïèòàííÿõ ùîäî òàêòè÷íèõ ïiäõîäiâ (à òàêîæ òîíàëüíîñòi âåäåíî¨
ïîëåìiêè) âîíè äîñèòü ãîñòðî ñïåðå÷àëèñÿ. Ïðè öüîìó âèñóâàëèñÿ é äóìêè, àæ íàäòî ðè-
çèêîâàíi ç òî÷êè çîðó ìàðêñèñòñüêî-ëåíiíñüêèõ îðòîäîêñiâ. Òàê, Áóõàðií çðîáèâ ñïðàâäi
ëiáåðàëüíó çàÿâó (öèò. çà ãàçåòîþ Ïðàâäà âiä 24 êâiòíÿ 1925 ð.): Íàøà ïîëiòèêà ñòî-
ñîâíî ñåëà ïîâèííà ðîçâèâàòèñÿ â íàïðÿìi ïîñëàáëåííÿ, à ÷àñòêîâî i çàáîðîíè áàãàòüîõ
îáìåæåíü, ùî ãàëüìóþòü çðîñòàííÿ çàìîæíîãî é êóðêóëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà. Ñåëÿíàì ìè
ìà¹ìî ñêàçàòè: ½Çáàãà÷óéòåñÿ, ðîçâèâàéòå ñâî¨ ãîñïîäàðñòâà é íå áiéòåñÿ, ùî íà âàñ íàêëà-
äóòü îáìåæåííÿ". ßê áè ïàðàäîêñàëüíî öå íå âèãëÿäàëî, ìè ïîâèííi ðîçâèâàòè çàìîæíi
ãîñïîäàðñòâà, ùîá äîïîìîãòè íåçàìîæíîìó ñåëÿíèíîâi é ñåëÿíèíîâi-ñåðåäíÿêó.
ßê áà÷èìî, îäèí iç ëiäåðiâ ïàðòi¨ àïåëþâàâ íå ïðîñòî äî çàìîæíîãî ñåëÿíèíà, à äî
êëàñîâîãî âîðîãà - êóðêóëÿ! I ïîÿñíþâàâ öå iíòåðåñàìè ïiäíåñåííÿ âèðîáíèöòâà (òàê
ñàìî, ÿê öå ðîáèâ ñâîãî ÷àñó Ëåíií, ôàêòè÷íî àïåëþþ÷è äî êàïiòàëiñòà). Ïðè öüîìó Áóõàðií
ïiäêðåñëþâàâ: ïîáîþâàííÿ, ùî êóðêóëü çà òàêèõ ñïðèÿòëèâèõ óìîâ ñòâîðèòü êëàñ íîâèõ
ïàíiâ, íå ìàþòü ïiä ñîáîþ æîäíèõ ïiäñòàâ, à òîìó â íiÿêié äðóãié ðåâîëþöi¨ íà ñåëi íåìà¹
ïîòðåáè.
Ïåâíà ði÷, çàêëèê Áóõàðiíà çáàãà÷óéòåñÿ! âèÿâèâñÿ íàñòiëüêè íåïðèéíÿòíèì äëÿ ïàð-
òi¨, ùî âæå âîñåíè 1925 ð. âií çìóøåíèé áóâ çðåêòèñÿ éîãî. Îäíàê öå íåâäàëå (áî íàäòî
âiäâåðòå) ôîðìóëþâàííÿ òî÷íî âèðàæàëî ãëèáèííó ñóòü íåïó. Áiëüøå òîãî: Áóõàðií äî-
áðå áà÷èâ, ùî ïðàãíåííÿ ñïîëó÷èòè äâà ñóïåðå÷ëèâi ìåòîäè - ïîñòóïîê i ðåïðåñié - ëèøå
ïðèçâîäèëî äî ñòàíîâèùà, êîëè ñåëÿíèí íå íàâàæóâàâñÿ ïîêðèòè äàõ ñâî¹¨ õàòè áëÿõîþ,
ùîá éîãî, áóâà, íå îãîëîñèëè êóðêóëåì, à ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêi ìàøèíè êóïóâàâ ïîòàé âiä
êîìóíiñòiâ.
Áóõàðií òà éîãî ïðèõèëüíèêè ãàäàëè: ïðîòÿãîì áiëüø-ìåíø òðèâàëîãî ÷àñó ñåëÿíèíà
ìîæíà ïåðåêîíàòè â ïåðåâàãàõ êîëåêòèâiçàöi¨, õî÷à é çäàâàëîñÿ àáñîëþòíî ÿñíèì, ùî íiõòî
iç ñåëÿí íiêîëè äîáðîâiëüíî íà öå íå çãîëîñèòüñÿ. Äî ðå÷i, â öüîìó áóâ ïåðåêîíàíèé ñàì Ëå-
íií (i âèñëîâèâ òàêå ïåðåêîíàííÿ ó ñâî¨é îöiíöi ñåðåäíÿöüêèõ ìàñ). Òîæ ëåíiíñüêà ïîçèöiÿ
- íàâiòü ó ùîíàéì'ÿêøîìó ôîðìóëþâàííi - ùîäî ñåëÿíñòâà íåîäìiííî ïåðåäáà÷àëà, à òî é
ïðîñòî âèìàãàëà çàñòîñóâàííÿ åêîíîìi÷íîãî ÷è ÿêîãîñü iíøîãî òèñêó. Òàêó æ ñàìó ïîçèöiþ
çàéìàëè i ïðàâi. Ñïðàâà ïîëÿãàëà ëèøå â òîìó, â ÿêié ìiði é êîëè âäàòèñÿ äî öüîãî òèñêó.
Õî÷à Áóõàðií ïiçíiøå çàÿâëÿâ, ùî êóðêóëiâ ìîæíà ïåðåñëiäóâàòè êîëè é ÿê çàâãîäíî,
íà âèñâiòëþâàíîìó çàðàç åòàïi âií, çäà¹òüñÿ, ïðèïóñêàâ iñíóâàííÿ êóðêóëüñüêèõ êîîïåðàòè-
âiâ, ÿêi â îòî÷åííi äåðæàâíèõ áàíêiâ i äåðæàâíîãî ïðîìèñëîâîãî ñåêòîðà çìóøåíi áóäóòü
êîíêóðóâàòè - iç äåäàëi ãiðøèìè äëÿ ñåáå ïåðñïåêòèâàìè - ç êîîïåðàòèâíèìè îðãàíiçàöiÿìè
iíøèõ ñåëÿíñüêèõ ñîöiàëüíèõ ãðóï. Îòæå, êîîïåðàòîðè-êóðêóëi íå ìàòèìóòü iíøîãî âèõîäó,
ÿê iíòåãðóâàòèñÿ â ñîöiàëiñòè÷íó åêîíîìiêó, äå âîíè â áóäü-ÿêîìó âèïàäêó çàëèøàòèìóòüñÿ
÷óæîðiäíèì åëåìåíòîì. Áóõàðií òâåðäèâ: öÿ iíòåãðàöiÿ ôàêòè÷íî îçíà÷àòèìå óñóíåííÿ
êàïiòàëiñòà-êóðêóëÿ, îñêiëüêè êîîïåðàòèâè ÿêðàç i ïîâèííi áóëè ðîçãðîìèòè éîãî â òîé
59
ñàìèé ñïîñiá, â ÿêèé ñîöiàëiñòè÷íèé ñåêòîð ìàâ ðîç÷àâèòè äðiáíîãî êàïiòàëiñòà-íåïìàíà.

Ïîçèöiþ â äàíîìó ïèòàííi ëiâèõ - óæå ïîçáàâëåíèõ ðåàëüíî¨ âëàäè, àëå âñå ùå çäà-
òíèõ âïëèâàòè íà õiä ïîäié - ðåïðåçåíòóâàâ Ïðåîáðàæåíñüêèé. Íà éîãî äóìêó, øëÿõ äî
ïðîãðåñó ïðîëÿãàâ ÷åðåç iíäóñòðiàëiçàöiþ: òiëüêè â ðàçi ¨ ¨ çäiéñíåííÿ ñîöiàëiñòè÷íèé ñåêòîð
ìiã çäîëàòè íåñîöiàëiñòè÷íå ñåëî. Ôîðìóëà ïåðâiñíå ñîöiàëiñòè÷íå íàãðîìàäæåííÿ, âïåðøå
âèñëîâëåíà Òðîöüêèì, ïðèãîëîìøèëà ïðàâèõ òèì, ùî â íié ìiñòèâñÿ íàòÿê íà åêñïëóàòà-
öiþ ñåëÿí (iç öüîãî ïðèâîäó Ïðåîáðàæåíñüêèé íàâiòü óæèâ ñòîñîâíî íèõ âèðàç âíóòðiøíÿ
êîëîíiÿ). Îäíàê ó êîæíîìó ðàçi ãðîøi íà iíäóñòðiàëiçàöiþ ìîãëî äàòè òiëüêè íàñåëåííÿ, i ç
öüîãî ïîãëÿäó ñiëüñüêå ãîñïîäàðñòâî âèãëÿäàëî íàéáiëüøèì i íàéåôåêòèâíiøèì äæåðåëîì.
Â ßïîíi¨ êiíöÿ XIX - ïî÷àòêó XX ñò. äî 60 % ñóêóïíèõ ñåëÿíñüêèõ äîõîäiâ iøëî - ó ôîð-
ìi ïîäàòêiâ òà îðåíäíî¨ ïëàòè - íà ôiíàíñóâàííÿ ïðîìèñëîâîñòi, àëå, íåçâàæàþ÷è íà öå,
÷åðåç óìiëå ñòèìóëþâàííÿ ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêîãî âèðîáíèöòâà âîíî íå òiëüêè íå ñïàäàëî,
à, íàâïàêè, íàðîùóâàëîñÿ (â ïåðiîä ìiæ 1885 i 1915 ðð. ïðîäóêòèâíiñòü ïðàöi ÿïîíñüêèõ
ñåëÿí çðîñëà âäâi÷i). Ïðåîáðàæåíñüêèé òåæ óâàæàâ: ðîçìiðè îïîäàòêóâàííÿ ñåëÿí â ÑÐÑÐ
ìàëè çáiëüøóâàòèñÿ ç óðàõóâàííÿì äîäàòêîâî¨ ïðîäóêöi¨, îòðèìàíî¨ øëÿõîì ïîëiïøåííÿ
çàñîáiâ îáðîáiòêó çåìëi. Áóõàðií çàïåðå÷óâàâ ïðîòè öüîãî, äîâîäÿ÷è: iäåÿ åêñïëóàòàöi¨ ñå-
ëà ïîìèëêîâà íàâiòü â åêîíîìi÷íîìó âiäíîøåííi, îñêiëüêè ñåëÿíñòâî - ÿêùî éîìó âçàãàëi
ñóäèëîñÿ âèæèòè - ïîâèííî áóëî âèñòóïàòè â ðîëi ðèíêó äëÿ ïðîìèñëîâèõ òîâàðiâ, ÿêi â
iíòåðåñàõ ïiäòðèìàííÿ íàëåæíîãî ðiâíÿ ïðîìèñëîâîãî âèðîáíèöòâà ìàëè íàäõîäèòè íà öåé
ðèíîê áåçïåðåðâíî. Âëàñíå, Òðîöüêèé (i ëiâi âçàãàëi) òåæ íå âiäìîâëÿëè ñåëÿíàì ó ïðàâi
êóïóâàòè ïðåäìåòè ïåðøî¨ íåîáõiäíîñòi - ñiðíèêè, ìèëî, ïàðàôiíîâi ñâi÷êè òîùî. Òàêèì
÷èíîì, ïîãëÿäè ëiâèõ i ïðàâèõ ó öüîìó ïèòàííi íå äóæå ðîçáiãàëèñÿ.
Äàëi, Áóõàðií íàïîëåãëèâiøå çà ñâî¨õ îïîíåíòiâ îáñòîþâàâ äóìêó ïðî âèðiøàëüíå çíà÷å-
ííÿ øâèäêîãî ðîçâèòêó äåðæàâíîãî ñåêòîðà. Ìàáóòü, ñïî÷àòêó âií ãàäàâ, ùî çàâäÿêè ñâî¨é
óÿâíié ïðèðîäíié ïåðåâàçi ñîöiàëiñòè÷íà ïðîìèñëîâiñòü ïîâèííà àâòîìàòè÷íî çðîáèòè ðè-
âîê óïåðåä, òà íà ïî÷àòîê 1926 ð., çäà¹òüñÿ, óñâiäîìèâ íåîáõiäíiñòü ïðèñêîðåííÿ ðîçâèòêó
ïðîìèñëîâîãî âèðîáíèöòâà. Íà éîãî äóìêó, îñíîâíèé òÿãàð êàïiòàëîâêëàäåíü äëÿ öüîãî ìà-
ëî âçÿòè íà ñåáå ñåëî. Àëå, ÿê ãàäàâ Áóõàðií, ñåëÿíèí íå ïðèéìå ñîöiàëiçìó, àæ äîêè òîé
íå äîâåäå ñâî¨õ åêîíîìi÷íèõ ïåðåâàã. Ïîêè ùî öi ïåðåâàãè âèãëÿäàëè âåëüìè ãiïîòåòè÷íî, à
îòæå, ãîäi áóëî é ñïîäiâàòèñÿ íà øâèäêó çìiíó ñâiäîìîñòi ñåëÿí, ãëèáîêî çàêîðiíåíî¨ â êëà-
ñîâèõ åêîíîìi÷íèõ âiäíîñèíàõ. Îäíàê i â äàíîìó ïèòàííi ÿêèõîñü îñîáëèâèõ ðîçáiæíîñòåé
ìiæ ïðàâèìè é ëiâèìè íå iñíóâàëî. Íàïðèêëàä, Òðîöüêèé óâàæàâ: íàéêðàùèé ñïîñiá ïî-
äîëàòè äèñïðîïîðöi¨ ìiæ öiíàìè íà ïðîìèñëîâi òîâàðè é ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêó ïðîäóêöiþ
ïîëÿãà¹ ó ïiäâèùåííi åôåêòèâíîñòi ïðîìèñëîâîãî âèðîáíèöòâà. Òâåðäÿ÷è ïðî ïîãëèáëåí-
íÿ êëàñîâî¨ äèôåðåíöiàöi¨ íà ñåëi òà çðîñòàííÿ êóðêóëüñüêîãî øàðó, Òðîöüêèé ðàçîì iç
òèì áóâ ïåâåí: â óìîâàõ íàëåæíîãî êåðiâíèöòâà çðîñòàííÿì ïðîìèñëîâîñòi ìîæíà çàïîáiã-
òè ïðîöåñîâi êëàñîâî¨ äèôåðåíöiàöi¨ ñåëÿíñòâà i íåéòðàëiçóâàòè ¨ ¨ íàñëiäêè. I âçàãàëi ëiâi
ââàæàëè, ùî iíäóñòðiàëiçàöiÿ îáîâ'ÿçêîâî ìà¹ ñóïðîâîäæóâàòèñÿ êîëåêòèâiçàöi¹þ, à ñàìà
êîëåêòèâiçàöiÿ, ó ñâîþ ÷åðãó, ìîæå çäiéñíèòèñÿ ëèøå â õîäi iíäóñòðiàëiçàöi¨ (iç öi¹þ òåçîþ
öiëêîì çãîäíi äåÿêi ñó÷àñíi ðàäÿíñüêi äîñëiäíèêè, êîòði ïåâíi, ùî âîíà áóëà ðåàëiçîâàíà íà
ïðàêòèöi).
Îòæå, âñå ùå ãîâîðÿ÷è ïðî ñïiëêó iç ñåðåäíÿêîì, ëiâi âîäíî÷àñ ïî÷àëè íàãîëîøó-
âàòè íà ïåðåâàæàííi iíòåðåñiâ ïðîëåòàðiàòó. Òàê ñàìî âîíè íå íàïîëÿãàëè íà ïðèìóñîâié
êîëåêòèâiçàöi¨, áî ââàæàëè: ñåëÿíèí-îäíîîñiáíèê i íàâiòü êóðêóëü îïèðàòèìóòüñÿ ùå äîâãî.
Çà ñëîâàìè Ì. Ëåâiíà, ïðèìóñîâå ½ïîçè÷åííÿ"150 ìëí ïóäiâ çåðíà ó 10 % íàéçàìîæíi-
øèõ ñåëÿí áóëî íàéáiëüø êðàéíiì çàõîäîì, äî ÿêîãî ½ëiâi"êîëè-íåáóäü çàêëèêàëè. Íàâiòü
Òðîöüêèé çãàäóâàâ íà çàñëàííi, ùî ëiâi ìàëè íàìið ïðîòÿãîì ï'ÿòè ðîêiâ íå ðóøèòè íà-
ÿâíó êëàñîâó ñòðóêòóðó ñóñïiëüñòâà é ëèøå áàæàëè îïîäàòêóâàòè êóðêóëüñüêi ïðèáóòêè ó
êiëüêîñòi, äîñòàòíié äëÿ iíäóñòðiàëiçàöi¨.
Çi âñüîãî ñêàçàíîãî âèïëèâà¹: i ëiâi, i ïðàâi áóëè ïåðåêîíàíi - íåîáõiäíî ïîâñÿê÷àñ
çìiöíþâàòè ñîöiàëiñòè÷íèé ñåêòîð iç òèì, ùîá âií íåìèíó÷å îáiéíÿâ ïàíiâíå ñòàíîâèùå â
åêîíîìiöi. Îäíàê ëiâi òåæ çîñåðåäæóâàëè ñâîþ óâàãó ãîëîâíèì ÷èíîì íà ïðîìèñëîâîñòi,
à òîìó íå ìàëè áàãàòî ÷îãî çàïðîïîíóâàòè ó ñôåði ñåëÿíñüêî¨ ïîëiòèêè (çà âèíÿòêîì êiëü-
êîõ çàõîäiâ ùîäî îïîäàòêóâàííÿ ñåëÿí i ïîëiïøåííÿ ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêîãî âèðîáíèöòâà).
Ùîïðàâäà, âîíè çàêëèêàëè äî çáiëüøåííÿ êiëüêîñòi - òîäi äóæå íåçíà÷íî¨ - êîëåêòèâíèõ
ãîñïîäàðñòâ, ó ïåðøó ÷åðãó äëÿ íåçàìîæíèêiâ. Çi ñâîãî áîêó, ïðàâèé Áóõàðií òåæ íå ìàâ
ñåðéîçíèõ ïðîïîçèöié ñòîñîâíî íåãàéíî¨ ìîäåðíiçàöi¨ ÷è êîëåêòèâiçàöi¨ ñåëà (ïîêëàäàþ÷èñü
â îñíîâíîìó íà íåâèçíà÷åíå ìàéáóòí¹, êîëè ïîçèöiÿ ñåëÿí çìiíèòüñÿ). Íà äàíié ñòàäi¨ äëÿ
ëiâèõ i ïðàâèõ ñïiëüíèì áóëî ïåðåêîíàííÿ: äëÿ ïiäíåñåííÿ ñiëüñüêî¨ åêîíîìiêè ïîòðiáíi
íå ïðèìóñîâà êîëåêòèâiçàöiÿ, êîòðà íåìèíó÷å îáåðíåòüñÿ êàòàñòðîôîþ, à åíåðãiéíi ôiíàí-
ñîâi çàõîäè, õàé áè íàâiòü ÷àñîì i äîñèòü ãðóái.
Ïiäñóìîâóþ÷è âñå ñêàçàíå âèùå, íàãîëîñèìî ùå ðàç: ïîãëÿäè ïàðòiéíèõ ôðàêöié íà
äàëüøi øëÿõè ðîçâèòêó ñåëà áàãàòî â ÷îìó çáiãàëèñÿ. Ñóòü æå ãîëîâíîãî êîíôëiêòó ìiæ
íèìè ïîëÿãàëà îñü ó ÷îìó. Ïîëiòèêà ïàðòi¨ äåäàëi áiëüøå çàâîéîâóâàëà ïiäòðèìêó (àáî
ïðèíàéìíi òîëåðàíòíå ñòàâëåííÿ) iç áîêó çàìîæíiøî¨ ÷àñòèíè ñåëÿíñòâà. Ëiâèõ öå äóæå
òóðáóâàëî, áî æ, íà ¨õíþ äóìêó, òàêà çãîäà ñâiä÷èëà ïðî ïåðåêðó÷åííÿ êîìóíiñòè÷íèõ iäå-
àëiâ, âèâiòðþâàííÿ áiëüøîâèöüêèõ óÿâëåíü ùîäî êëàñîâî¨ áîðîòüáè. Äî òîãî æ, õî÷ íiõòî
â ïàðòi¨ íå ïîãîäæóâàâñÿ ç ðèíêîâîþ ñèñòåìîþ, â õîäi äåáàòiâ âèñëîâëþâàëèñÿ - ïðè÷îìó
ç îáîõ ñòîðií - íåïåâíi ïðèïóùåííÿ, ùî ïëàíîâà öåíòðàëiçîâàíà åêîíîìiêà âïîâíi ìîãëà á
ñïiâiñíóâàòè ç ðèíêîâîþ. I ùå. Ìè âæå çãàäóâàëè ïðî ñïîäiâàííÿ Áóõàðiíà íà ïîðîçóìiííÿ
iç ñåëÿíàìè â íåâèçíà÷åíîìó ìàéáóòíüîìó. Òîäiøíi ëiâi (à çãîäîì i ñòàëiíiñòè) âáà÷àëè
ó òàêié ïîçèöi¨ ïðàãíåííÿ âiäêëàñòè ïîáóäîâó ñiëüñüêîãî ñîöiàëiçìó àæ äî ìàëîéìîâiðíî¨
äîáè ìîâ÷àçíîãî ïîãîäæåííÿ ñåëÿíñòâà ç íîâèì ëàäîì. À äîòè ðàäÿíñüêèé ðåæèì çàëèøàâ-
ñÿ á ïåâíîþ ìiðîþ íà ëàñöi íåêîíòðîëüîâàíèõ ðèíêîâèõ ñèë,- òîáòî, ç ìàðêñèñòñüêî¨ òî÷êè
çîðó, ñîöiàëüíèõ ãðóï, êîòði çà ñâî¹þ êëàñîâîþ ïðèðîäîþ â íàéëiïøîìó âèïàäêó ìîãëè
âèñòóïàòè òiëüêè õèòêèìè ñîþçíèêàìè êîìóíiñòiâ (à òî é ùå ãiðøå - âîðîãàìè).
Ïiñëÿ îïèñàíî¨ äîêòðèíàëüâî¨ äèñêóñi¨ âiäáóëàñÿ ùå îäíà (áàãàòî â ÷îìó ïîâ'ÿçàíà ç
ïåðøîþ). Ïåðø íiæ âèñâiòëèòè ¨ ¨, çðîáèìî êiëüêà ïîïåðåäíiõ çàóâàæåíü.
Âiä ñàìîãî ïî÷àòêó ñâî¹¨ äiÿëüíîñòi Ëåíií i áiëüøîâèêè äîòðèìóâàëèñÿ äóìêè: ñîöiàëi-
çìó íåìîæëèâî äîñÿãòè â îäíié êðà¨íi (i òèì áiëüøå ó òàêié âiäñòàëié, ÿê Ðîñiÿ). À ïiñëÿ 1917
ð. âîíè íåîäíîðàçîâî äàâàëè çðîçóìiòè, ùî î÷iêóþòü íà ñîöiàëiñòè÷íi ðåâîëþöi¨ â Çàõiäíié
âðîïi, êîòði ïiäâåëè á ïiä ïðîëåòàðñüêî-ñîöiàëiñòè÷íèé óñòðié íåîáõiäíó ìàðêñèñòñüêó áà-
çó. Ìàáóòü, çàéâèì áóäå íàâîäèòè ÷èñëåííi öèòàòè iç òèõ òâîðiâ Ëåíiíà òà iíøèõ ïàðòiéíèõ
äiÿ÷iâ, â ÿêèõ îáñòîþâàëèñÿ äâi òåçè: ïî-ïåðøå, ðåâîëþöi¨ â âðîïi íåîäìiííî âiäáóäóòüñÿ,
à ïî-äðóãå, ðîñiéñüêà ðåâîëþöiÿ âèæèòè áåç íèõ íå ìîæå.
Ç òî÷êè çîðó ìàðêñèñòñüêîãî â÷åííÿ â öèõ òâåðäæåííÿõ ìiñòèëàñÿ ïåâíà ÷àñòêà iñòèíè.
Ðiâåíü ïðîìèñëîâîãî ðîçâèòêó Ðîñi¨, ÷èñåëüíiñòü i ðiâåíü äîçðiëîñòi ¨ ¨ ïðîëåòàðiàòó áóëè
ÿâíî íåäîñòàòíiìè äëÿ çäiéñíåííÿ ïåðåòâîðåíü ó âåëè÷åçíîìó àãðàðíîìó ñåêòîði. Ôàêòè÷íî
ðàäÿíñüêå êåðiâíèöòâî çiòêíóëîñÿ iç íåçäiéñíåííèì çàâäàííÿì, îäíàê äiÿëî òàê, íiáèòî ìî-
ãëî âïîðàòèñÿ ç íèì áåç äîïîìîãè iççîâíi. Ñêàæiìî, iäåÿ íåïó ãðóíòóâàëàñÿ íà ïîñèëöi, ùî
êðà¨íà ìà¹ ñàìîòóæêè ïîäîëàòè äîñèòü òðèâàëèé iñòîðè÷íèé øëÿõ, ïåðø íiæ ¨ ¨ ïiäòðèìà-
þòü ñîöiàëüíi ïîâñòàííÿ ìiæíàðîäíîãî ïðîëåòàðiàòó. Ëiâi âñå ùå ñïîäiâàëèñÿ íà ñâiòîâó
61
ðåâîëþöiþ, àëå âæå ïîñòóïîâî, ñïî÷àòêó ÿê ëèøå íàäçâè÷àéíî êîíòðîâåðñiéíå íîâîââå-

äåííÿ, ïðîñóâàëàñÿ äóìêà ïðî ñîöiàëiçì â îäíié êðà¨íi. Íàðåøòi, âîíà ïåðåìîãëà i ñòàëà
îðòîäîêñàëüíîþ. Îäíàê öüîìó ïåðåäóâàëè îïèñàíi íèæ÷å ïîäi¨.
Íå ïiçíiøå òðàâíÿ 1924 ð. Ñòàëií çàïðîïîíóâàâ òðàäèöiéíèé ïiäõiä: îäíà äåðæàâà -
íàäòî òàêà àãðàðíà, ÿê Ðîñiÿ - íåñïðîìîæíà ñâî¨ìè ñèëàìè äîáèòèñÿ îñòàòî÷íî¨ ïåðåìîãè
ñîöiàëiçìó é âiäïîâiäíî¨ îðãàíiçàöi¨ âèðîáíèöòâà. Äëÿ öüîãî êîí÷å ïîòðiáíi çóñèëëÿ êiëüêîõ
ðîçâèíåíèõ êðà¨í. Òà íåçàáàðîì öÿ äóìêà ïî÷àëà çìiíþâàòèñÿ íà ïðîòèëåæíó.
Ïî ñóòi, òåîðiþ ìîæëèâîñòi ïîáóäîâè ñîöiàëiçìó â îäíié êðà¨íi îáãðóíòóâàâ Áóõàðií,
Ñòàëií æå ëèøå ïîñòàâèâ ¨ ¨ â öåíòð âíóòðiøíüîïàðòiéíî¨ ïîëåìiêè. Öüîãî íàñòiéíî âè-
ìàãàëà òîãî÷àñíà ïîëiòè÷íà ñèòóàöiÿ. Òðîöüêèé òà iíøi ïðîäîâæóâàëè ñïåðå÷àòèñÿ, ÷è ¹
íåìàðêñèñòñüêîþ ñïðîáà çàòðèìàòè ðåâîëþöiþ â îäíié êðà¨íi (êîòðà, íà çàãàëüíó äóìêó,
ç òåîðåòè÷íîãî ïîãëÿäó íåäîñòàòíüî ðîçâèíåíà äëÿ öüîãî), îäíàê óæå ñòàëî öiëêîì ÿñíî:
ïiñëÿ ïðîâàëiâ ðàäÿíñüêîãî âî¹ííîãî âòîðãíåííÿ äî Ïîëüùi â 1920 ð. é îñòàííüîãî êèäêà
Êîìiíòåðíó íà Çàõiä (iäåòüñÿ ïðî ôiàñêî íiìåöüêèõ êîìóíiñòiâ ó 1923 ð.) íà ðåâîëþöi¨ â ðîç-
âèíåíèõ ¹âðîïåéñüêèõ êðà¨íàõ ãîäi é ñïîäiâàòèñÿ. Îòæå, Ðîñiÿ çàëèøàëàñÿ áåç çîâíiøíüî¨
ïiäòðèìêè, à ç ïðàêòè÷íî¨ òî÷êè çîðó öå îçíà÷àëî, ùî ðàäÿíñüêà âëàäà ìàëà àáî çîñåðå-
äèòè âñi ñâî¨ çóñèëëÿ íà çàçäàëåãiäü ïðèðå÷åíié íà íåâäà÷ó ïiäãîòîâöi ñâiòîâî¨ ðåâîëþöi¨,
àáî ðiøó÷å âiäìîâèòèñÿ âiä öüîãî íàìiðó (÷è ïðèíàéìíi ïîâåðíóòèñÿ äî ñòàäi¨ áóðæóàçíî-
äåìîêðàòè÷íîãî ðîçâèòêó). Îðòîäîêñàëüíi êîìóíiñòè íå áóëè ãîòîâi äî òàêîãî ïîëiòè÷íîãî
ñàìîãóáñòâà, òà ðåàëüíà îáñòàíîâêà íàñòiéíî âèìàãàëà âiä íèõ öi¹¨ æåðòâè. Òàêèì ÷èíîì,
ïðîáëåìà ïîòðåáóâàëà íåãàéíîãî îáãîâîðåííÿ.
Äîáðå ðîçóìiþ÷è, ùî íàäàëi ìîëîäié ðàäÿíñüêié äåðæàâi äîâåäåòüñÿ iñíóâàòè ñàìîñòié-
íî, Ñòàëií ïðàãíóâ ïiäâåñòè ïiä òåîðiþ ìîæëèâîñòi ïîáóäîâè ñîöiàëiçìó â îäíié êðà¨íi ìiöíó
áàçó. Ó òèïîâié äëÿ íüîãî ìàíåði âií âèðiøèâ çðîáèòè áàòüêîì öi¹¨ òåîði¨ Ëåíiíà, òèì áiëü-
øå ùî îñòàííié ñïðàâäi âèñëîâëþâàâñÿ ïðî òàêó ìîæëèâiñòü,- ùîïðàâäà, çîâñiì â iíøîìó
êîíòåêñòi, áî ìàâ íà óâàçi ðîçâèíåíó êðà¨íó.
Öiêàâå âðàæåííÿ ñïðàâëÿþòü àðãóìåíòè, âæèâàíi â ïîëåìiöi íàâêîëî îêðåñëåíî¨ âèùå
ïðîáëåìè. Âîíè ïðîìîâèñòî ñâiä÷àòü: ïàðòiéíèõ êåðiâíèêiâ íàéâèùîãî ðàíãó àæ íiÿê íå
ìîæíà áóëî íàçâàòè ñïðàâæíiìè åêîíîìiñòàìè, ôàõiâöÿìè iç ðîçâàæëèâèì ìèñëåííÿì, îði-
¹íòîâàíèì íà ñòâîðåííÿ ðàöiîíàëüíî ñòðóêòóðîâàíîãî ñóñïiëüñòâà (õî÷ âîíè i ââàæàëè ñåáå
ñàìå òàêèìè ôàõiâöÿìè é íàâiòü íàìàãàëèñÿ ïåðåêîíàòè â öüîìó Çàõiä). Ïðèéíÿâøè ìåñiàí-
ñüêó êîíöåïöiþ ñâiòëîãî ìàéáóòíüîãî, âîíè ïîÿñíþâàëè óòðèìóâàííÿ âëàäè ó ñâî¨õ ðóêàõ
òèì, ùî áåç öüîãî íåìîæëèâî ïîáóäóâàòè íîâå, âèùå ñóñïiëüñòâî,- âèùå, áî âîíî íiáèòî ìàëî
âòiëèòè â æèòòÿ òåîði¨ Ìàðêñà. Iíøèìè ñëîâàìè, éøëîñÿ ïðî ñòâîðåííÿ ñîöiàëiñòè÷íîãî
ëàäó â óìîâàõ ðàäÿíñüêî¨ (àáî, ÿê ¨ ¨ òîäi âèçíà÷àëè - ïðîëåòàðñüêî¨) ñèñòåìè. I ñòâîðþâà-
òèñÿ âií ìàâ ó äîêòðèíàëüíî ïðèïèñàíèõ ôîðìàõ: ç åêîíîìi÷íî¨ áàçè íîâîãî óñòðîþ ïîâèííi
áóëè çíèêíóòè òîâàðíî-ãðîøîâi âiäíîñèíè, òîáòî ðèíîê, à çi ñôåðè ñîöiàëüíî-êëàñîâèõ ñòî-
ñóíêiâ - ïðèâàòíi âëàñíèêè é òîðãîâöi.
Ç îãëÿäó íà âñå ñêàçàíå ïîñòóïêè êîìóíiñòiâ, çðîáëåíi â 1921 ð., ìîæíà áóëî âèïðàâäàòè
òiëüêè â îäíîìó âèïàäêó: ÿêùî âîíè ðåàëüíî äîïîìàãàëè ïàðòi¨ âòðèìàòè âëàäó. Ó ñâîþ æ
÷åðãó, óòðèìàííÿ ðåàëüíî¨ âëàäè ìîæíà áóëî âèïðàâäàòè â î÷àõ ïàðòiéíèõ ìàñ òiëüêè òîäi,
êîëè ïðàâëÿ÷à ïàðòiÿ ñêîðèñòàëàñÿ á iç íàéïåðøî¨ æ ìîæëèâîñòi äëÿ ïåðåõîäó äî ïîáóäîâè
ëàäó, ïðèïèñàíîãî ìàðêñèñòñüêîþ äîêòðèíîþ (ÿêà ââàæàëàñÿ ðóøiéíîþ ñèëîþ âñiõ ïåðå-
òâîðåíü). I ïåðåäóñiì òðåáà áóëî çíèùèòè êëàñè, êîòði, çà ìàðêñèçìîì, çàñòóïàëè øëÿõ äî
íîâîãî ñóñïiëüñòâà. Ïåâíà ði÷, àãðàðíèé ñåêòîð ìàâ ïåðøèì âiä÷óòè íà ñîái íàñëiäêè òàêîãî
åêñïåðèìåíòó.
Çà âiäâåðòèì âèçíàííÿì Ëåíiíà, êîìóíiñòè, ïî ñóòi, ìàëî ðîçóìiëèñÿ íà åêîíîìi÷íié

ðåàëüíîñòi. Öå òðåáà íåîäìiííî ïàì'ÿòàòè ïðè ðîçãëÿäi ïîëiòèêè ðàäÿíñüêî¨ âëàäè íà ñå-
ëi. Íàñàìïåðåä çãàäà¹ìî ïðî çíàìåíèòó òåçó ùîäî êðèçè íîæèöü, óïåðøå âèñëîâëåíó íà
XII ç'¨çäi ÐÊÏ(á) ó 1923 ð. Çà íîæèöi ïðàâèëè äâi ëiíi¨ íà äiàãðàìi, ùî ðîçõîäèëèñÿ â
ðiçíi áîêè; îäíà ç íèõ iëþñòðóâàëà ïîñòiéíå çðîñòàííÿ öií íà ïðîìèñëîâi òîâàðè, à iíøà
- íàäçâè÷àéíî íèçüêi öiíè íà ïðîäóêöiþ ñåëÿíñüêîãî âèðîáíèöòâà. Öÿ êðèçà áóëà íåäîâ-
ãîòðèâàëèì ÿâèùåì, ñïðè÷èíåíèì çàãàëüíîþ ðîçðóõîþ é âiäñóòíiñòþ çåðíîâèõ ðåçåðâiâ, à
êîíêðåòíîþ ïðè÷èíîþ ¨ ¨ âèíèêíåííÿ ïîñëóæèëè øòó÷íå çàâèùåííÿ óðÿäîì öií íà ïðîìè-
ñëîâi òîâàðè é âiäïîâiäíå çàíèæåííÿ öií íà ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêi ïðîäóêòè. Âiäðàçó æ ïiñëÿ
âèïðàâëåííÿ òàêîãî ñòàíîâèùà êðèçà çíèêëà, îäíàê óñòèãëà çàñâiä÷èòè íåàäåêâàòíó ïîâå-
äiíêó é íåòåðïiííÿ âëàäè â ïèòàííi ïðî ðèíêîâi âiäíîñèíè, ùî ¨õ âîíà íå òiëüêè çíåâàæàëà,
à é íåïðàâèëüíî ðîçóìiëà. ßê òiëüêè òîâàðíî-ãðîøîâà ñèòóàöiÿ ñòàâàëà çàãðîçëèâîþ (÷è
ïðèíàéìíi òàê çäàâàëîñÿ ïàðòiéíié âåðõiâöi), òóò æå ç'ÿâëÿëèñÿ öi îçíàêè íàäìiðíî¨ ñòóð-
áîâàíîñòi, íåòåðïëÿ÷êè, é óðÿä òåðìiíîâî ðîçïî÷èíàâ ïîøóêè øëÿõiâ âèâåäåííÿ ðèíêîâîãî
ìåõàíiçìó íà ðiâåíü, íåîáõiäíèé äëÿ çáàëàíñóâàííÿ íàðîäíîãî ãîñïîäàðñòâà.
Âñå æ, ïîïðè òàêó íåâðiâíîâàæåíiñòü, áóëè çðîáëåíi é ïåðøi ñïðîáè îçäîðîâëåííÿ åêî-
íîìiêè. Âiäîìèé òîãî÷àñíèé ðàäÿíñüêèé åêîíîìiñò Ãðîìàí çàóâàæóâàâ: Ïåðiîä 1922-1923
ðîêiâ áóâ ïåðøèì íîðìàëüíèì ðîêîì ãîñïîäàðñüêîãî æèòòÿ ïiñëÿ âîñüìè íåíîðìàëüíèõ
ðîêiâ. Ñòðóêòóðà öií ùå ïåðåáóâàëà â íåçàäîâiëüíîìó ñòàíi, òà â öiëîìó âæå ñïîñòåðiãà-
ëîñÿ ÿâíå ïîëiïøåííÿ,- âèêëþ÷íî çàâäÿêè âiäíîâëåííþ ðèíêîâèõ âiäíîñèí i çáåðåæåííþ
ñåëÿí ÿê âëàñíèêiâ. Çåìåëüíèé êîäåêñ 1922 ð. ïiäòâåðäæóâàâ: çåìëÿ ¹ âëàñíiñòþ äåðæàâè,
àëå é ãàðàíòóâàâ äîâi÷íå ñïàäêîâå âîëîäiííÿ íåþ òèì, õòî ¨ ¨ îáðîáëÿâ. Êîäåêñ íàâiòü ïåðå-
éíÿâ ñòîëèïiíñüêi iäå¨ çëèòòÿ ñåëÿíñüêèõ ñìóã, i â äåÿêèõ ìiñöÿõ çíîâó ïî÷àëè âèíèêàòè
íîâi îäíîîñiáíi ãîñïîäàðñòâà (ôåðìè). Îòæå, ôàêòè÷íî âèçíàâàëèñÿ òðè ôîðìè âëàñíîñòi
íà çåìëþ: êîîïåðàòèâíà (â 1920 ð. îõîïëþâàëà òiëüêè 1-2 % óñiõ ãîñïîäàðñòâ); ïðèâàòíà,
ÿêà ïåðåäáà÷àëà, çîêðåìà, iñíóâàííÿ ôåðì ñòîëèïiíñüêîãî òèïó; ãðîìàäñüêà (ïiä êîíòðî-
ëåì ãðîìàä ó òðàäèöiéíîìó ðîçóìiííi). Íà ïî÷àòêó 1925 ð. óðÿä ñêàñóâàâ îáìåæåííÿ íà
âèêîðèñòàííÿ íàéìàíî¨ ðîáî÷î¨ ñèëè.
Íàñëiäêè âñiõ öèõ çàõîäiâ ïðîñòî ïðèãîëîìøóâàëè. Çà îôiöiéíèìè ïîâiäîìëåííÿìè, îá-
ñÿã âàëîâîãî ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêîãî ïðîäóêòó â 1925-1926 ðð. äîñÿãíóâ ïåðåäâî¹ííîãî ðiâ-
íÿ. Ði÷íå âèðîáíèöòâî çåðíà çðîñëî âiä 57,7 ìëí ò ó 1922-1925 ðð. äî 73,5 ìëí ò ó 1926-1929
(õî÷ íiêîëè òàê i íå çðiâíÿëîñÿ ç ïîêàçíèêàìè äîâî¹ííèõ ÷àñiâ,- îñîáëèâî â Óêðà¨íi é íà
Ïiâíi÷íîìó Êàâêàçi).
Çà ñëîâàìè ãåíåðàëà Ãðèãîðåíêà (ó âèñâiòëþâàíèé ïåðiîä âií ïðàöþâàâ ó áàòüêiâñüêîìó
ãîñïîäàðñòâi), öå âiäðîäæåííÿ áóëî á íåìîæëèâèì áåç ïðàöi ëþäåé çðóéíîâàíîãî ñåëà, ùî
îðàëè çåìëþ êîðîâàìè àáî âïðÿãàëèñÿ äî ïëóãà.
Òàêèì ÷èíîì, ÿê i ïåðåäáà÷àâ Ëåíií, ïëàíóþ÷è íåï, âiëüíå ôóíêöiîíóâàííÿ îäíîîñiáíèõ
ãîñïîäàðñòâ çàáåçïå÷èëî ïiäíåñåííÿ äîáðîáóòó íàéõàçÿéíîâèòiøèõ ñåëÿí. Ñòðàõîâèùå-êóðêóëü
çíîâó ïiäâiâ ãîëîâó. Îäíàê íàâiòü ñåðåä ðàäÿíñüêèõ äîñëiäíèêiâ öi¹¨ ïðîáëåìè íå áóëî çãîäè
ñòîñîâíî ïèòàííÿ: õòî æ âîíè òàêi, öi íîâi êóðêóëi? Íà äóìêó îäíèõ, òî áóëè ñòàði êóðêó-
ëi, ùî íà äåÿêèé ÷àñ ïðè÷à¨ëèñÿ, à òåïåð ñïëèâëè íà ïîâåðõíþ. Iíøi æ óáà÷àëè â íèõ íîâèé
øàð, ñôîðìîâàíèé iç êîëèøíiõ ñåðåäíÿêiâ i íåçàìîæíèêiâ, êîòði âèêîðèñòàëè ñïðèÿòëèâi
óìîâè äëÿ îñîáèñòîãî çáàãà÷åííÿ. Ïîçà âñÿêèì ñóìíiâîì, îáèäâi òî÷êè çîðó ìàëè ïiä ñîáîþ
ïåâíi ïiäñòàâè. Êðiì òîãî, ñëiä óðàõîâóâàòè ùå é òàêèé ìîìåíò. ßê íåçàáàðîì ñòàëî çðî-
çóìiëî, ÷èìàëó êiëüêiñòü iç íîâèõ çàìîæíèõ ñåëÿí ñòàíîâèëè îñîáè, ÿêi ñâîãî ÷àñó ïîêèíóëè
ñåëî é ïiä ÷àñ ãðîìàäÿíñüêî¨ âiéíè ïåðåáóâàëè â ëàâàõ áiëüøîâèöüêî¨ àðìi¨ àáî â ÷åðâîíèõ
63
ïàðòèçàíàõ. Âîíè íåðiäêî âèÿâëÿëè âèíÿòêîâó iíiöiàòèâó, ëåãêî ñïðèéìàëè íåçíàéîìå äëÿ
íèõ æèòòÿ é íåçíàéîìi iäå¨. Îòæå, öi êîëèøíi âîÿêè ìîãëè øâèäêî çîði¹íòóâàòèñÿ â áóäü-
ÿêié íîâié ñèòóàöi¨. Äî òîãî æ, êîðèñòóþ÷èñü ðåïóòàöi¹þ áîðöiâ çà ðàäÿíñüêó âëàäó, âîíè
÷èíèëè òèñê íà ìiñöåâèõ óðÿäîâöiâ, ùîá äîáèòèñÿ äëÿ ñåáå ïåâíèõ ïîñëàáëåíü (ñêàæiìî,
çìåíøèòè ðîçìið îïîäàòêóâàííÿ ñâîãî ãîñïîäàðñòâà).
Ïîêè ùî ñòîñîâíî íîâèõ õàçÿ¨â íå âæèâàëè áóäü-ÿêèõ ñåðéîçíèõ çàõîäiâ. Ïîðiâíÿíî ç
ðàíiøèìè é ïiçíiøèìè ÷àñàìè ðåïðåñèâíi àêöi¨ âèñâiòëþâàíîãî ïåðiîäó òðèìàëèñÿ íà ìi-
íiìàëüíîìó - ïåâíà ði÷, çà ðàäÿíñüêèìè ìiðêàìè - ðiâíi. Ïî÷àëè íàâiòü àìíiñòóâàòè ñå-
ëÿíñüêèõ áóíòiâíèêiâ. Òàê, Ã. Ïåòðîâñüêèé ó áåðåçíi 1922 ð. îñîáèñòî çàñâiä÷èâ ó Ëîõâèöi
(Ïîëòàâùèíà) êàïiòóëÿöiþ 126 ïîâñòàíöiâ, êîòði âèðiøèëè ñêëàñòè çáðîþ ó âiäïîâiäü íà
îãîëîøåíó àìíiñòiþ (ñiìîìà ðîêàìè ïiçíiøå âñi âîíè çàãèíóëè ïiä ÷àñ íàðîñòàííÿ íîâî¨
õâèëi òåðîðó).
Çðîçóìiëî, òàêà ìèðíà, ìàéæå iäèëi÷íà êàðòèíà íå ìîãëà çáåðiãàòèñÿ äîâãî,- íàäòî âæå
âîíà ñóïåðå÷èëà ìàðêñèñòñüêié iäåîëîãi¨. Çà âèñëîâîì îäíîãî ç òîäiøíiõ ìîñêîâñüêèõ ñïî-
ñòåðiãà÷iâ, ïàðòiÿ, îñîáëèâî íà íèçîâîìó ðiâíi, áóëà iíñòèíêòèâíî, íàïiâñâiäîìî âîðîæå
íàñòðî¹íà äî íåïó. Âèõîâàíi íà ÷iòêèõ iíñòðóêöiÿõ 1918-1921 ðð., ñiëüñüêi àêòèâiñòè áóëè,
çðîçóìiëî, ñïàíòåëè÷åíi é íåâäîâîëåíi ïåðåìèð'ÿì iç ñåðåäíÿêîì i íàâiòü êóðêóëåì. Áiëü-
øå òîãî, âîíè é òåïåð íåðiäêî äiÿëè çãiäíî ç óÿâëåííÿìè ÷àñiâ âî¹ííîãî êîìóíiçìó. À ïðî
öi óÿâëåííÿ ìè ìîæåìî ñóäèòè çi ñëiâ âiäîìîãî ïàðòiéíîãî äiÿ÷à Ì. Õàòà¹âè÷à, ÿêèé ùå
â 1924 ð. âiäçíà÷àâ ïîøèðåíå â ñåëÿíñüêîìó ñåðåäîâèùi ÿê, äî ðå÷i, i â ñàìié ïàðòi¨) ïå-
ðåêîíàííÿ: Äîñèòü áóòè òiëüêè ÷ëåíîì ïàðòiéíîãî îñåðåäêó, ùîá çäiéñíþâàòè ñàìîâiëüíi
ðåêâiçèöi¨, àðåøòè ÷è êîíôiñêàöi¨, áåç áóäü-ÿêèõ ñïåöiàëüíèõ ïîâíîâàæåíü âiä âiäïîâiäíèõ
óðÿäîâèõ îðãàíiâ... Âàæêî áóëî ñêàçàòè, äå êií÷àâñÿ ïàðòiéíèé îñåðåäîê i ïî÷èíàëèñÿ òðè-
áóíàëè, ìiëiöåéñüêi íàñêîêè àáî íà¨çäè çåìåëüíèõ êîìiñié. Òîæ íå äèâíî, ùî, çà ñëîâàìè
Ì. Ëåâiíà, ñòàâëåííÿ ñåëÿí äî ðàäÿíñüêîãî ðåæèìó íiêîëè íå áóëî ïðèõèëüíèì, çà âèíÿ-
òêîì õiáà ùî áiäíÿêiâ, i òî ëèøå â ïåâíi ïåðiîäè. Iíøi ñîöiàëüíi øàðè òåæ çà ìîæëèâîñòi
âèêîðèñòîâóâàëè ñèòóàöiþ ó ñâî¨õ iíòåðåñàõ. Íàïðèêëàä, ó Ñèáiðó â 1925-1926 ðð. íà îñíî-
âi çâåðíåíü, ïiäïèñàíèõ êiëüêîìà òèñÿ÷àìè îñiá, âèíèê íàâiòü ñïiëüíèé ðóõ êóðêóëiâ çà
ñòâîðåííÿ âëàñíî¨ ïàðòi¨ Ñåëÿíñüêà ñïiëêà.
Îòæå, ñèòóàöiÿ çàëèøàëàñÿ íàïðóæåíîþ. Âèäíèé ñïiâðîáiòíèê ÎÄÏÓ ß. Ïåòåðñ çàÿâ-
ëÿâ: Ìè íå ïîâèííi çàáóâàòè, ùî â óìîâàõ íåïó íàøi íàéçàïåêëiøi âîðîãè âñå ùå îòî÷óþòü
íàñ (öèò. çà ãàçåòîþ Èçâåñòèÿ âiä 17 ãðóäíÿ 1922 ð.), à â ñåêðåòíîìó öèðêóëÿði ÎÄÏÓ
(÷åðâåíü 1925 ð.) íàãîëîøóâàëîñÿ: Ç'ÿñîâàíî, ùî êîíòððåâîëþöiéíi îðãàíiçàöi¨ òà ãðóïè íà
Óêðà¨íi äóæå äîáðå óñâiäîìëþþòü, ùî ÎÄÏÓ â äàíèé ìîìåíò ïðèìóøåíå, òàê áè ìîâèòè,
äî äåÿêî¨ ïàñèâíîñòi, ñïðè÷èíåíî¨ íîâîþ åêîíîìi÷íîþ ïîëiòèêîþ, à òàêîæ óðÿäîâèìè ìið-
êóâàííÿìè âèùîãî ïîðÿäêó. Òå, ùî öå ñòàíîâèùå ëèøå òèì÷àñîâå, çðîçóìiëî êîæíîìó ç âàñ.
Òàêèì ÷èíîì, ÎÄÏÓ íå ïîâèííå âòðà÷àòè æîäíî¨ ñïðèÿòëèâî¨ ìîæëèâîñòi äëÿ âèêðèòòÿ
íàøèõ âîðîãiâ, ùîá ó ñëóøíèé ÷àñ çàâäàòè ¨ì íèùiâíîãî óäàðó.
Ãîòóþ÷èñü äî ñëóøíîãî ÷àñó, ðåïðåñèâíi îðãàíè ðîçñèëàëè iíñòðóêöi¨ ùîäî çáèðàííÿ
é çáåðåæåííÿ äàíèõ ïðî çàïiäîçðåíèõ êîíòððåâîëþöiîíåðiâ. Ñòîñîâíî Óêðà¨íè ñåêðåòíèé
öèðêóëÿð 1924 ð. âèçíà÷àâ öiëèé ñïèñîê âîðîæèõ ãðóï òà iíäèâiäóóìiâ. Ó ïåðøó ÷åðãó
çãàäóâàëèñÿ ïîëiòè÷íi ïàðòi¨ é îðãàíiçàöi¨. Äî ÷èñëà êîíòððåâîëþöiîíåðiâ âiäíîñèëèñÿ:
- êîëèøíi ÷ëåíè äîðåâîëþöiéíèõ áóðæóàçíèõ âàðòié;
- êîëèøíi ÷ëåíè ìîíàðõi÷íèõ ñîþçiâ òà îðãàíiçàöié (÷îðíèõ ñîòåíü);
- êîëèøíi ÷ëåíè Ñïiëêè íåçàëåæíèõ õëiáîðîáiâ (äiÿëà ïiä ÷àñ óðÿäóâàííÿ Öåíòðàëüíî¨
Ðàäè);
- êîëèøíi äâîðÿíè é àðèñòîêðàòè;

- êîëèøíi ÷ëåíè ìîëîäiæíèõ îðãàíiçàöié (áîéñêàóòè òà ií.);
- íàöiîíàëiñòè âñiõ ìàñòåé i âiäòiíêiâ.
Äàëi ïåðåëi÷óâàëèñÿ êîëèøíi öàðñüêi ñëóæáîâöi:
- óðÿäîâöi Ìiíiñòåðñòâà âíóòðiøíiõ ñïðàâ, íàñàìïåðåä àãåíòè îõðàíêè (òà¹ìíî¨ ïîëiòè-
÷íî¨ ïîëiöi¨), ïîëiöi¨ é æàíäàðìåði¨, ñåêðåòíi àãåíòè îõðàíêè é ïîëiöi¨, ñïiâðîáiòíèêè ïðè-
êîðäîííîãî æàíäàðìñüêîãî êîðïóñó;
- óðÿäîâöi Ìiíiñòåðñòâà þñòèöi¨ - ÷ëåíè ãóáåðíñüêèõ i ïîâiòîâèõ ñóäiâ, ïðèñÿæíi çàñiäà-
òåëi, ïðîêóðîðè âñiõ ðàíãiâ, ìèðîâi ñóääi òà ñëiä÷i, ñóäîâi âèêîíàâöi, ãîëîâè îêðóæíèõ ñóäiâ
òà ií.;
- âñi áåç âèíÿòêó îôiöåðè é óíòåð-îôiöåðè öàðñüêî¨ àðìi¨ òà ôëîòó.
Îñîáëèâî¨ ïèëüíîñòi é óâàãè ïîòðåáóâàëè òà¹ìíi âîðîãè ðàäÿíñüêî¨ âëàäè:
- îôiöåðè, óíòåð-îôiöåðè é ðÿäîâi âîÿêè áiëèõ îðãàíiçàöié òà àðìié, ïåòëþðiâñüêèõ
âiéñüê, ÷ëåíè ðiçíîìàíiòíèõ ïîâñòàíñüêèõ ç'¹äíàíü i çàãîíiâ, ùî àêòèâíî áîðîëèñÿ ïðîòè
áiëüøîâèêiâ (ñþäè æ âõîäèëè i âæå àìíiñòîâàíi îñîáè);
- êîëèøíi öèâiëüíi ñëóæáîâöi ìiíiñòåðñòâ i ìiñöåâèõ óïðàâëiíü áiëèõ óðÿäiâ, àðìié Öåí-
òðàëüíî¨ Ðàäà, ãåòüìàíñüêî¨ äåðæàâíî¨ âàðòè òà ií.;
- ñëóæèòåëi ðåëiãiéíèõ êóëüòiâ: ¹ïèñêîïè, ñâÿùåíèêè ïðàâîñëàâíî¨ é êàòîëèöüêî¨ öåðêîâ,
ðàáèíè, äèÿêîíè, öåðêîâíi ñòàðîñòè, ðåãåíòè öåðêîâíèõ õîðiâ, ÷åíöi òà ií.;
- òîðãîâöi, êðàìàði, íåïìàíè;
- êîëèøíi çåìëåâëàñíèêè, âåëèêi îðåíäàði çåìëi, çàìîæíi ñåëÿíè (ÿêi ðàíiøå âèêîðèñòî-
âóâàëè íàéìàíó ïðàöþ), çàìîæíi ðåìiñíèêè, âëàñíèêè ïðîìèñëîâèõ ïiäïðè¹ìñòâ;
- îñîáè, êîòði ìàþòü ñåðåä ñâî¨õ íàéáëèæ÷èõ ðîäè÷iâ êîãîñü, õòî â äàíèé ìîìåíò ïåðå-
áóâà¹ íà íåëåãàëüíîìó ñòàíîâèùi àáî îïèðà¹òüñÿ âëàäi çi çáðî¹þ â ðóêàõ ó ñêëàäi àíòèðà-
äÿíñüêèõ çàãîíiâ;
- ÷óæîçåìöi (íåçàëåæíî âiä íàöiîíàëüíîñòi);
- òi, ùî ìàþòü ðîäè÷iâ àáî çíàéîìèõ çà êîðäîíîì;
- ÷ëåíè ðåëiãiéíèõ ñåêò i ãðîìàä (îñîáëèâî áàïòèñòè);
- íàóêîâöi é ôàõiâöi ñòàðî¨ øêîëè, íàäòî òi, ÷èÿ ïîëiòè÷íà îði¹íòàöiÿ íå âèÿâëåíà äî
ñüîãîäíiøíüîãî äíÿ;
- îñîáè, ïîïåðåäíüî çàñóäæåíi àáî çàïiäîçðåíi â êîíòðàáàíäi, øïèãóíñòâi òîùî.
Ñóäÿ÷è ç ïåðåëiêó, ïiäîçðþâàëàñÿ äóæå çíà÷íà êiëüêiñòü íàñåëåííÿ Óêðà¨íè. Äî öüîãî
ìîæíà äîäàòè ùå òàêå:
çãiäíî iç äîïîâiääþ Ï. Ñòó÷êè ïðî äiÿëüíiñòü Âåðõîâíîãî ñóäó ÐÑÔÐÐ ó 1923 ð., 67 %
óñiõ ðîçñòðiëÿíèõ çà âèðîêàìè ñóäiâ òîãî æ ñàìîãî ðîêó ñòàíîâèëè ñåëÿíè...
* * *
Óòðàòà áåçïîñåðåäíüîãî åêîíîìi÷íîãî êîíòðîëþ ç áîêó äåðæàâè íàä ñåëÿíèíîì ñóïðî-

âîäæóâàëàñÿ, çâiñíî, îäíî÷àñíîþ âòðàòîþ àäìiíiñòðàòèâíîãî êîíòðîëþ ç áîêó ìiñöåâèõ îð-
ãàíiâ âëàäè. Ñïðàâæíiì îñåðåäêîì åêîíîìi÷íî¨ âëàäè â ðîñiéñüêîìó ñåëi çàëèøàëàñÿ, íàãà-
äà¹ìî, ñòàðà ãðîìàäà. Òîæ ó ïàðòiéíèõ êîëàõ âèñëîâëþâàëîñÿ áàãàòî íàðiêàíü íà ïîäâiéíó
âëàäó, êîëè ìiñöåâi ðàäè ÿâíî ïîñòóïàëèñÿ ãðîìàäàì. Òàêà çàíåïîêî¹íiñòü öiëêîì çðî-
çóìiëà, àäæå, õî÷ ó ïðèíöèïi ñiëüðàäè âiëüíî îáèðàëèñÿ ìiñöåâèì íàñåëåííÿì, âiä ñàìîãî
ïî÷àòêó ñâî¹¨ äiÿëüíîñòi âîíè âiäiãðàâàëè ðîëü ïðîâiäíèêà íà ñåëi äèêòàòóðè ïðîëåòàðià-
òó. Íàâiòü ðàäÿíñüêi äæåðåëà äàþòü çðîçóìiòè, ùî âñi ðiøåííÿ ïðèéìàâ ãîëîâà ñiëüðàäè,-
65
ÿê ïðàâèëî, êðåàòóðà îêðóæíèõ i ñiëüñüêèõ ïàðòîñåðåäêiâ (ùî æ äî ñàìèõ öèõ îñåðåäêiâ,

òî àíàëiç ñïèñêiâ ¨õíiõ ÷ëåíiâ çàñâiä÷ó¹: ÷èìàëî ç íèõ ïðèñèëàëèñÿ çäàëåêó àáî òðèâàëèé
÷àñ ìåøêàëè â iíøèõ ìiñöÿõ i ïîâåðòàëèñÿ íà áàòüêiâùèíó çà ïàðòiéíèì íàêàçîì, áî âiääà-
íi ìiñöåâi êàäðè áóëè çäåáiëüøîãî íi÷îãî íå âàðòi,- çà âèíÿòêîì õiáà ùî äåÿêèõ ñiëüñüêèõ
ó÷èòåëiâ).
Òàêèì ÷èíîì, íà âåëèêié òåðèòîði¨ ñåðåäíÿêè é çàìîæíiøi ñåëÿíè ïåðåáðàëè àäìiíi-
ñòðàòèâíèé òà åêîíîìi÷íèé êîíòðîëü íàä ñiëüðàäàìè, é ñiëüñüêà ãðîìàäà, ÿêà îäðàçó ïiñëÿ
ðåâîëþöi¨ âæå ôàêòè÷íî êåðóâàëà íåïðèìóñîâèì ïåðåäiëîì çåìëi, ó âèñâiòëþâàíèé ÷àñ çäî-
áóëà äóæå ìiöíå ñòàíîâèùå,- ìiöíiøå íàâiòü çà òå, êîòðèì âîíà êîðèñòóâàëàñÿ â öàðñüêié
Ðîñi¨. Ñiëüðàäè æ ïåðåòâîðèëèñÿ, ïî ñóòi, íà ¨õíiõ àãåíòiâ ó çäiéñíåííi ïåâíèõ çàõîäiâ îôi-
öiéíîãî õàðàêòåðó. Â 1926 ð. 90 % ñåëÿíñüêèõ ãîñïîäàðñòâ áóëè îá'¹äíàíi â ãðîìàäàõ, i ç
îãëÿäó íà ñêàçàíå âèùå ìîæíà íå ñóìíiâàòèñÿ, êîìó íà ñåëi íàëåæàëà ðåàëüíà âëàäà.
Ó÷àñíèêàìè ñiëüñüêèõ ñõîäiâ òåïåð áóëè âñi, õòî ìàâ âiê ïîíàä 18 ðîêiâ i íàëåæàâ äî òîãî
÷è iíøîãî ãîñïîäàðñòâà. Ïðàâîì ãîëîñó òåîðåòè÷íî êîðèñòóâàâñÿ êîæíèé, àëå íà ïðàêòèöi,
ÿê i ðàíiøå - òiëüêè ãëàâè ðîäèí. Òàêèé ñòàí ðå÷åé âiäáèâàëî ïîëîæåííÿ ç ðàäÿíñüêîãî
çåìåëüíîãî êîäåêñó, çãiäíî ç ÿêèì êâîðóì ñõîäó âèçíà÷àâñÿ íå ç ðîçðàõóíêó ïðåäñòàâíèöòâà
÷ëåíiâ óñiõ áåç âèíÿòêó ãîñïîäàðñòâ, à çà íàÿâíiñòþ ïîëîâèíè ïðåäñòàâíèêiâ îñòàííiõ.
Ó 1927 ð. âëàäà âæèëà ñåðéîçíèõ çàõîäiâ, ùîá íàäàòè ñiëüðàäàì áiëüøå ïðàâ é î÷èñòèòè
¨õ âiä íåáàæàíèõ åëåìåíòiâ, îäíàê óñi ðîçóìiëè: ñïðàâæíÿ ïðîáëåìà êîðåíèëàñÿ â ãðîìàäi.
Íà XV ç'¨çäi ïàðòi¨ Â. Ìîëîòîâ çàÿâèâ: âèãíàíi ç Ðàä êóðêóëi íàìàãàþòüñÿ îêîïàòèñÿ
â ãðîìàäi. (Êàãàíîâè÷: Ïðàâèëüíî!), àëå òåïåð ìè îñòàòî÷íî âèá'¹ìî ¨õ íàâiòü iç òèõ
îñòàííiõ îêîïiâ.
Òóò íåîäìiííî âêîòðå âæå ïîñòàâàëî çàïèòàííÿ: õòî æ âií, íàðåøòi, òàêèé, öåé êóðêó-
ëü?
Ñïðîáà âèçíà÷èòè ñóòü êëàñîâîãî âîðîãà íà ñåëi òà ç'ÿñóâàòè éîãî êiëüêiñòü ìàëà â íå-
äàëåêîìó ìàéáóòíüîìó æàõëèâi íàñëiäêè äëÿ ìiëüéîíiâ ëþäåé. Ìè âæå ïiäêðåñëþâàëè âè-
ùå: êóðêóëü ó òîìó âèãëÿäi, â ÿêîìó éîãî ïðåäñòàâëÿëà ïàðòiÿ, áóâ íå áiëüøå, íiæ ïëîäîì
¨ ¨ óÿâè. Ùå çà äîáè âî¹ííîãî êîìóíiçìó Ëåíií çíà÷íî ðîçñóíóâ ñóòíiñíi ðàìêè ïåðâiñíîãî
çíà÷åííÿ ñëîâà êóðêóëü iç òèì, ùîá äîâåñòè iñíóâàííÿ íà ñåëi îñîáëèâîãî êóðêóëüñüêî-
ãî êëàñó. Öÿ ìàíiïóëÿöiÿ áóëà íàñòiëüêè î÷åâèäíîþ, ùî çãîäîì iç íåþ íå ïîãîäæóâàëèñÿ
íàâiòü äåÿêi ïàðòiéíi é äåðæàâíi äiÿ÷i. Òàê, Áóõàðií ó ñâî¨é ïðàöi Ïóòü ê ñîöèàëèçìó è
ðàáî÷å-êðåñòüÿíñêèé áëîê (Ì.; Ë., 1926) âiäðiçíÿâ çàìîæíîãî ãîñïîäàðÿ, ñiëüñüêîãî ëè-
õâàðÿ, êóðêóëÿ âiä çàìîæíîãî ñåëÿíèíà, êîòðèé âèêîðèñòîâóâàâ ïðàöþ êiëüêîõ íàéìèòiâ.
Îñòàííüîãî, íà äóìêó àâòîðà, íå ìîæíà áóëî âiäíîñèòè äî êóðêóëiâ. Íàðêîì ñiëüñüêîãî
ãîñïîäàðñòâà À. Ñìèðíîâ òàêîæ íàìàãàâñÿ çâiëüíÿòè çàìîæíîãî õëiáîðîáà âiä ëåíiíñüêèõ
ñåìàíòè÷íèõ ïóò i, çîêðåìà, íàãîëîøóâàâ: Êóðêóëü áóâ, âëàñíå êàæó÷è, äîðåâîëþöiéíèì
òèïîì åêñïëóàòàòîðà, ÿêèé òåïåð ôàêòè÷íî çíèê. À Ìiëþòií - êîëèøíié íàðêîì ñiëüñüêî-
ãî ãîñïîäàðñòâà - çàïèòóâàâ íà XV ç'¨çäi ÂÊÏ(á): Ùî òàêå êóðêóëü? Ïîêè ùî íå áóëî
÷iòêîãî, òî÷íîãî îêðåñëåííÿ ðîëi êóðêóëÿ â ïðîöåñi [ñîöiàëüíîãî] ðîçøàðóâàííÿ. Äî ðå÷i,
òàêîãî îêðåñëåííÿ íiêîëè òàê i íå çðîáèëè. Îäèí iç ó÷àñíèêiâ ïàðòiéíî¨ äèñêóñi¨ ç àãðàðíèõ
ïðîáëåì ïèñàâ: áóäü-õòî, çíàéîìèé iç ðåàëüíèìè óìîâàìè, çíà¹ äóæå äîáðå, ùî çà ñiëü-
ñüêèì êóðêóëåì íå ìîæíà ïðîñëiäêóâàòè áåçïîñåðåäíüî (òîáòî çà äîïîìîãîþ ñòàòèñòèêè
âèêîðèñòàííÿ íàéìàíî¨ ïðàöi.- Àâò.). Éîãî íåìîæëèâî ðîçïiçíàòè áåçïîñåðåäíüî, òàê ñàìî
ÿê i íåìîæëèâî âèçíà÷èòè, ÷è âií êàïiòàëiñò, ÷è íi (öèò. çà Ì. Ëåâiíèì). Òàêèì ÷èíîì, ïè-
òàííÿ ñòâîðåííÿ ïñèõîëîãi÷íîãî, åêîíîìi÷íîãî òà ñîöiàëüíî-ïîëiòè÷íîãî ïîðòðåòà êóðêóëÿ
çàëèøèëîñÿ âiäêðèòèì, i íå òiëüêè ó âèñâiòëþâàíèé ïåðiîä, à é ó ðîêè ìàéáóòíüîãî òåðîðó
ïðîòè ñåëÿíñòâà.
Òà ïîïðè âñþ öþ íåâèçíà÷åíiñòü - i ïîïðè íàâiòü òå, ùî îôiöiéíèé æóðíàë Áîëüøå-
âèê ôàêòè÷íî çàïðîïîíóâàâ óçàãàëi âiäìîâèòèñÿ âiä òåðìiíà êóðêóëü,- íà îñòàííüîãî â
öiëêîâèòié âiäïîâiäíîñòi äî ïîãëÿäiâ ïàðòi¨ íà ñåëÿíñòâî âæå ìiöíî áóëî íà÷åïëåíî ÿðëèê
êëàñîâîãî âîðîãà. Ñïðàâà òåïåð ñòîÿëà çà ïiäðàõóâàííÿì éîãî êiëüêîñòi. Àëå é òóò, ìà-
áóòü, ãîäi áóëî ñïîäiâàòèñÿ íà ÿêóñü ïåâíiñòü i ÿñíiñòü, áî öèôðîâi äàíi ùîäî êóðêóëiâ
äóæå ðiçíèëèñÿ ìiæ ñîáîþ. Â 1924 ð. ðàäÿíñüêà äîñëiäíèöÿ Õðÿùåâà ïèñàëà: Òðåáà âèçíà-
òè, çíà÷íî çàîêðóãëþþ÷è öèôðè, ùî êóðêóëüñüêà åêñïëóàòàöiÿ ñòàíîâèòü 2-3 %, àëå, ïî
ñóòi, öÿ åêñïëóàòàöiÿ íå ìà¹ ÷iòêîãî êëàñîâîãî õàðàêòåðó. Â 1927-1929 ðð. ïðèáëèçíi ïiäðà-
õóíêè ÷èñåëüíîñòi êóðêóëiâ êîëèâàëèñÿ â ìåæàõ 3,7-5 % âiä ñêëàäó âñüîãî ñåëÿíñòâà (îäèí
âiäñîòîê äîðiâíþâàâ 1,25 ìëí ÷îëîâiê). Íà XV ç'¨çäi ÂÊÏ(á) Ìîëîòîâ ïðèéíÿâ öèôðó 3,7 %,
îäíàê çàóâàæèâ ïðè öüîìó, ùî ç'ÿñóâàòè òî÷íó ÷èñåëüíiñòü êóðêóëiâ ¹ ìàéæå íåìîæëèâèì
çàâäàííÿì. Ñòàòèñòè÷íèé äîâiäíèê ÑÐÑÐ çà 1928 ð., äàíi ç ÿêîãî ÷àñòî âèêîðèñòîâóâàëî
ïîëiòè÷íå êåðiâíèöòâî (íåçâàæàþ÷è íà òå, ùî â ðàìêàõ çâè÷àéíîãî åêîíîìi÷íîãî àíàëiçó
öåé äîâiäíèê óæèâàâ ÷óæèé òåðìií ïiäïðè¹ìåöü), âèçíà÷à¹ ÷àñòêó êóðêóëüñüêèõ ãîñïî-
äàðñòâ ó ðîçìiði 3,9 % (àáî 5,9 % âñüîãî ñiëüñüêîãî íàñåëåííÿ), äèôåðåíöiþþ÷è ¨õ íà òàêèõ,
õòî:
à) âîëîäi¹ çàñîáàìè âèðîáíèöòâà çàãàëüíîþ âàðòiñòþ áiëüø íiæ 1600 êðá, à òàêîæ îðåí-
äó¹ äîäàòêîâi çàñîáè âèðîáíèöòâà ÷è âèíàéìîâó¹ ðîáiòíèêiâ ïîíàä 50 äíiâ íà ðiê;
á) âîëîäi¹ çàñîáàìè âèðîáíèöòâà çàãàëüíîþ âàðòiñòþ áiëüø íiæ 800 êðá i âèíàéìîâó¹
ðîáiòíèêiâ ïîíàä 75 äíiâ íà ðiê;
â) âîëîäi¹ çàñîáàìè âèðîáíèöòâà çàãàëüíîþ âàðòiñòþ áiëüø íiæ 400 êðá i âèíàéìîâó¹
ðîáiòíèêiâ ïîíàä 15 äíiâ íà ðiê.
Âàðòî, ìàáóòü, çàóâàæèòè äëÿ òèõ, õòî óÿâëÿ¹ ñîái êóðêóëÿ ÿê äóæå áàãàòîãî åêñïëó-
àòàòîðà, ùî â 1927 ð. íàéçàìîæíiøi ñåëÿíè òðèìàëè òiëüêè ïî äâi-òðè êîðîâè é âîëîäiëè
ïðèáëèçíî äåñÿòüìà ãåêòàðàìè îðíî¨ çåìëi íà ðîäèíó (ó ñêëàäi ïåðåñi÷íî ñiì ÷îëîâiê), à
íàéáàãàòøà ñåëÿíñüêà ãðóïà îäåðæóâàëà ëèøå íà 50-56 % áiëüøå ïðèáóòêó íà äóøó íàñå-
ëåííÿ, íiæ íàéáiäíiøà (çà Þ. Àðóòþíÿíîì i Í. ßñíèì).
Îäíàê ãîëîâíèì íà öüîìó åòàïi áóëî iíøå: ñòàíîâëÿ÷è Ç-5 % ñåëÿíñüêèõ ãîñïîäàðñòâ,
êóðêóëi ðàçîì iç òèì âèðîùóâàëè äî 20 % óñüîãî õëiáà. Çðîçóìiëî, ïàðòiÿ íå ìîãëà iç öèì
ïðèìèðèòèñÿ i ÿêðàç ó ðîçïàëi íåïó âiä÷óëà ïîòðåáó åêîíîìi÷íîãî âãàìóâàííÿ êëàñîâîãî
âîðîãà. Àëå é äî öüîãî âîíà íiêîëè íå ìèíàëà æîäíî¨ ìîæëèâîñòi íàãîëîñèòè: ç îãëÿäó íà
ïiäíåñåííÿ åêîíîìi÷íî¨ ñèëè êóðêóëÿ âêðàé íåîáõiäíî ïîâñÿê÷àñ çìiöíþâàòè ñïðÿìîâàíó
ïðîòè íüîãî ñïiëêó (ÿê òîäi êàçàëè - çìè÷êó) ïðîëåòàðiàòó é íàéáiäíiøîãî ñåëÿíñòâà.
Çàëèøàëàñÿ äðiáíèöÿ: äàòè âèçíà÷åííÿ íåçàìîæíîãî ñåëÿíèíà. ßê i ó âèïàäêó ç êóðêóëåì,
öå âèÿâèëîñÿ äóæå íåïðîñòîþ ñïðàâîþ.
Êëîïîòó çàâäàâàëà íàâiòü òàêà ïðîñòà ç òî÷êè çîðó ìàðêñèñòñüêî¨ äîêòðèíè êàòåãîðiÿ,
ÿê ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêi íàéìàíi ðîáiòíèêè. 63 % iç íèõ ìàëè âëàñíi ãîñïîäàðñòâà, à áëèçü-
êî 20 % - íàâiòü æèâèé iíâåíòàð, ¨õ ÷àñòiøå íàéìàëè íà ïîäåííó, íiæ íà ñåçîííó ÷è ði÷íó
ðîáîòó, à òîìó ¨õ áóëî âàæêî âiäðiçíèòè âiä íåçàìîæíèõ ñåëÿí (àáî ÷ëåíiâ ¨õíiõ ðîäèí),
êîòði òàê ñàìî ìîãëè ÷àñ âiä ÷àñó ïðàöþâàòè â êîãîñü çà ïëàòó. Òîæ íåçàìîæíèêà iíî-
äi âèçíà÷àëè ÿê õëiáîðîáà - âëàñíèêà íåâåëèêî¨ äiëÿíêè çåìëi (àëå áåçêiííîãî), ÿêèé iíîäi
ïðàöþâàâ íà ñòîðîíi. Çà iíøèì âèçíà÷åííÿì, ùî éîãî äàâ åêîíîìiñò Ñòðóìiëií, íåçàìîæíèê
ìàâ ãîñïîäàðñòâî, ïðèáóòîê ç êîòðîãî íå ïåðåâèùóâàâ ïåðåñi÷íî¨ çàðïëàòè ñiëüñüêîãîñïî-
äàðñüêîãî ðîáiòíèêà. Ïðîïîíóâàëèñÿ é òàêi äåôiíiöi¨, çà ÿêèìè ïðèïóñêàëîñÿ, ùî áiäíÿê
ìiã òðèìàòè êîíÿ.
67
Ñïðàâà ùå áiëüøå çàïëóòóâàëàñÿ, êîëè äîõîäèëî äî ñåðåäíÿêiâ, áî ¨õ, êðiì óñüîãî ií-
øîãî, ùå é íàìàãàëèñÿ ðîçäiëèòè íà ñëàáêèõ i çàìîæíèõ. Çà ñïiëüíèé êðèòåðié, ÿêèé
âiäðiçíÿâ öèõ îáîõ âiä áiäíÿêà, ñëóãóâàëà íàÿâíiñòü â ¨õíüîìó ãîñïîäàðñòâi (à öå áóëî, ÿê
ìè âæå ïiäêðåñëþâàëè, ïðåäìåòîì êîíòðîâåðçè â ïàðòi¨) êîíÿ. Îòæå, ïîäië ìiæ ñåðåäíÿ-
êîì i êóðêóëåì ó áiëüøîñòi âèçíà÷åíü çàëåæàâ âiä òðàêòóâàííÿ îñòàííüîãî ÿê òàêîãî, ùî
åêñïëóàòóâàâ íàéìèòiâ, òîáòî âèãëÿäàâ â î÷àõ îáìåæåíèõ êëàñîâèì ïiäõîäîì ïàðòiéöiâ ÷è-
ìîñü íà çðàçîê êàïiòàëiñòà. Ïðîòå ñåðåäíÿêè é íàâiòü íåçàìîæíèêè òåæ ìîãëè íàéìàòè
ðîáiòíèêiâ. I ñïðàâäi, ïiä ÷àñ áîðîòüáè ç ëiâîþ îïîçèöi¹þ ïðåäñòàâíèêè âiääiëó àãiòàöi¨
é ïðîïàãàíäè ÖÊ ÂÊÏ(á) çàÿâëÿëè, ùî çíà÷íèé âiäñîòîê ó íàéìi ðîáiòíèêiâ ïðèïàäà¹ íà
äîëþ ãîñïîäàðñòâ ñåðåäíiõ ñåëÿí.
Àáè õî÷ ÿêîñü ðîçiáðàòèñÿ â öüîìó äåôiíiöiéíîìó áåçëàääi, ïî÷àëè çàñòîñîâóâàòè é iíøi
êðèòåði¨,- íàïðèêëàä, ðîçìið äiëÿíêè îðíî¨ çåìëi. Îäíàê âåëèêi ãîñïîäàðñòâà íåðiäêî íàëå-
æàëè áàãàòîëþäíèì ðîäèíàì, âèçíà÷åíèì ÿê áåçäîãàííî ñåðåäíÿöüêi, à âëàñíèê ìåíøîãî
ãîñïîäàðñòâà ìiã ìàòè çíà÷íî áiëüøå ñòàòêiâ, òîðãóâàòè õëiáîì, îðåíäóâàòè â êîãîñü ñiëü-
ñüêîãîñïîäàðñüêèé ðåìàíåíò i ðîáî÷ó õóäîáó òîùî. Âñå öå ÿêðàç i áóëî ùå îäíèì - äî ðå÷i,
îñíîâíèì - êðèòåði¹ì êóðêóëÿ (ùîïðàâäà, äåÿêi òåîðåòèêè ââàæàëè: îðåíäà íåæèâîãî é
æèâîãî iíâåíòàðÿ ñâiä÷èëà ðàäíiøå ïðî êîìåðöiéíi, íiæ êëàñîâi êîíòàêòè ñåëÿí).
Çãàäà¹ìî i ïðî ñïðîáè âèçíà÷åííÿ êóðêóëÿ çà òàêèì êðèòåði¹ì, ÿê âîëîäiííÿ õóäîáîþ.
Àëå òîé, êîãî âiäíîñèëè äî ñåðåäíÿêiâ ÷åðåç òå, ùî âií íå êîðèñòóâàâñÿ ïðàöåþ íàéìèòiâ
i ìàëî çàéìàâñÿ òîðãiâëåþ, âñå æ ìiã òðèìàòè êiëüêà êîðiâ i êîíåé (ó âèïàäêó, ÿêùî éîãî
ðîäèíà áóëà àæ íàäòî ÷èñåëüíîþ).
ßê áà÷èìî, âñi âïðàâëÿííÿ íàâêîëî îêðåñëåííÿ ÷iòêèõ îçíàê ðiçíèõ ñîöiàëüíèõ ãðóï ñå-
ëÿíñòâà óñïiõó íå ìàëè. Ñïðàâà óñêëàäíþâàëàñÿ, çîêðåìà, é íåäîñêîíàëiñòþ ñèñòåìè çáèðà-
ííÿ ñòàòèñòè÷íèõ äàíèõ. Òàê, óæå çãàäóâàíèé åêîíîìiñò Ë. Êðiöìàí (ñïiâðîáiòíèê àãðàðíî¨
ñåêöi¨ Êîìóíiñòè÷íî¨ àêàäåìi¨) ïiäêðåñëþâàâ: Íàøi ñòàòèñòè÷íi ìàòåðiàëè, íà æàëü, ïîãàíî
ïðèñòîñîâàíi äî òàêèõ äîñèòü çàïëóòàíèõ äîñëiäiâ (öèò. çà Ì. Ëåâiíèì). Iíøèé òîãî÷àñíèé
ðàäÿíñüêèé àâòîð - Ï. Ëÿùåíêî çàóâàæóâàâ ó ñâî¨é ïðàöi Èñòîðèÿ íàðîäíîãî õîçÿéñòâà
ÑÑÑÐ (âèéøëà äðóêîì ïîñìåðòíî - â 1956 ð.): Ìè íå ìà¹ìî ñòàòèñòè÷íèõ äàíèõ, õàé
áè íàâiòü íåïîâíèõ àáî ïðèáëèçíèõ, ùîäî åâîëþöi¨ êëàñîâî¨ ñòðóêòóðè ðàäÿíñüêîãî ñåëà
çà áóäü-ÿêèé êîíêðåòíèé ïåðiîä. Çàõiäíèé äîñëiäíèê Ì. Ëåâií ó ñâî¨é àíãëîìîâíié ïðàöi
Ðîñiéñüêå ñåëÿíñòâî i ðàäÿíñüêà âëàäà: Äîñëiäæåííÿ êîëåêòèâiçàöi¨ (Ëîíäîí, 1968) íà-
âiâ ëèøå ÷îòèðè âåëèêi ïiäðàõóíêè (çäiéñíåíi â ÑÐÑÐ ó 1925 - 1928 ðð.) êiëüêîñòi îñiá,
ùî âõîäèëè äî êîæíî¨ ñåëÿíñüêî¨ êàòåãîði¨, i ïðèíàãiäíå äîêèíóâ, ùî âií îñîáèñòî ìiã áè
äàòè íà äåñÿòîê áiëüøå òàêèõ ïiäðàõóíêiâ, âiäìiííèõ âiä ðàäÿíñüêèõ ÿê çà êàòåãîðiéíèìè
êðèòåðiÿìè, òàê i çà ðåçóëüòàòàìè.
Ñëiä îñîáëèâî íàãîëîñèòè íà òàêîìó ìîìåíòi: íàâiòü ïiñëÿ ðîçïîäiëåííÿ ñåëÿí çà êàòå-
ãîðiÿìè íàéìèòè, ÿê i çàâæäè, áóëè íåñïðîìîæíi âiäiãðàòè ðîëü íàäiéíî¨ îïîðè ðàäÿíñüêî¨
âëàäè íà ñåëi. Ëèøå ÷âåðòü iç íèõ - òîáòî ïðèáëèçíî 2,8-3 ìëí ÷îëîâiê - áóëè ÷ëåíàìè äåð-
æàâíî¨ ïðîôñïiëêè ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêèõ ðîáiòíèêiâ (äî ðå÷i: íà äóìêó êîìóíiñòiâ, ñàìî
ïî ñîái öå ÷ëåíñòâî ìàëî ùî âàæèëî). À çà ïîâiäîìëåííÿì Ìîëîòîâà íà XV ç'¨çäi ÂÊÏ (á),
íà êiíåöü 1927 ð. ëèøå 14 òèñ. íàéìàíèõ ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêèõ ðîáiòíèêiâ ïåðåáóâàëè â
ëàâàõ êîìïàðòi¨. Òàêèì ÷èíîì, âëàäà íå ìîãëà öiëêîì ïîêëàäàòèñÿ íà ïðåäñòàâíèêiâ öi¹¨
êàòåãîði¨, à òi, ó ñâîþ ÷åðãó, ââàæàëè, ùî äåðæàâà îáõîäèëà öå óâàãîþ.
Âçàãàëi ñòàíîâèùå ñiëüñüêî¨ áiäíîòè ìîæíà ñìiëèâî íàçâàòè ïàðàäîêñàëüíèì. Ñêàæiìî,
êîëè íàéìèò çàìîæíiøàâ, âií àâòîìàòè÷íî ïåðåõîäèâ äî iíøî¨ ñîöiàëüíî¨ ãðóïè, íà ÿêó
ïàðòiÿ äèâèëàñÿ iç ñóìíiâîì, à òî é iç âiäâåðòîþ ïiäîçðîþ. À ç iíøîãî áîêó, ÿêùî âií íå
êîðèñòóâàâñÿ ç íàäàíèõ éîìó îôiöiéíèõ ïðèâiëå¨â i íå ïîëiïøóâàâ åêîíîìi÷íèõ óìîâ ñâîãî

æèòòÿ, éîãî çíåâàæàëî ìiñöåâå êåðiâíèöòâî. Òàê, æóðíàë Áîëüøåâèê (1929. 2) çãàäóâàâ
ïðî ïàðòiéöiâ, êîòði âiäìîâëÿëèñÿ íàâiòü ñïiëêóâàòèñÿ iç ñiëüñüêèìè áiäíÿêàìè, áî, ìîâëÿâ,
âñi âîíè - ï'ÿíèöi. À â ÷àñîïèñi Íà àãðàðíîì ôðîíòå (1928. 1) âèñëîâëþâàëàñÿ òàêà
äóìêà: ×îãî ìè ìîæåìî íàâ÷èòèñÿ âiä íåçàìîæíèõ ñåëÿí, ÿêùî âîíè íåçäàòíi ñàìi çâàðèòè
ñîái áîðùó?
Ç îãëÿäó íà ñêàçàíå ñòà¹ çðîçóìiëèì, ùî åêîíîìi÷íà äîïîìîãà íåçàìîæíèêàì âòðà÷àëà
áóäü-ÿêèé ñåíñ: â îäíîìó âèïàäêó âîíà ïîïðîñòó çáiëüøóâàëà ÷èñëî äåðæàâíèõ óòðèìàíöiâ
(÷èì, ÿñíà ði÷, íàðîäíîìó ãîñïîäàðñòâó çàâäàâàëàñÿ âiä÷óòíà øêîäà), à â iíøîìó - ñïðèÿëà
ïåðåõîäîâi áiäíÿêiâ ó ñóìíiâíó (ç òî÷êè çîðó ïàðòi¨) âåðñòâó - ñåðåäíÿöüêó. Êðiì òîãî, çà
÷èñëåííèìè îôiöiéíèìè äàíèìè, êðåäèòíi ôîíäè äëÿ íàéáiäíiøîãî ñåëÿíñòâà ÷àñòî ñòàâàëè
îá'¹êòîì ðiçíîìàíiòíèõ àäìiíiñòðàòèâíèõ çëîâæèâàíü. À ãîëîâíå, ïîïðè âñi çóñèëëÿ âëàäè
íåçàìîæíèêè òàê i íå çàéíÿëè ïåðìàíåíòíî âîðîæî¨ ïîçèöi¨ ñòîñîâíî áàãàòøèõ åëåìåíòiâ.
Ùå íà V Âñåðîñiéñüêîìó ç'¨çäi Ðàä (1918) ñåëÿíñüêi äåëåãàòè çàÿâèëè, ùî êðàõ ñòâîðåíèõ
äåðæàâîþ êðåäèòíèõ îá'¹äíàíü óíåìîæëèâèâ àïåëÿöiþ âëàäè äî ìàñ, òîäi ÿê êóðêóëü i
ïiäêóðêóëüíèê òîðêàþòüñÿ íàé÷óòëíâiøèõ ñòðóí â äóøi áiäíÿêà.
Ùî æ äî ñåðåäíÿêà, òî ïàðòiÿ ïðîãîëîøóâàëà êóðñ íà óêëàäåííÿ ñîþçó ç íèì ïðîòè
êóðêóëÿ. Öåé êóðñ çàëèøàâñÿ íåçìiííîþ ÷àñòèíîþ îôiöiéíî¨ ïîëiòèêè ïðîòÿãîì óñüîãî
ïåðiîäó áóðõëèâèõ ïîäié íà ñåëi â äîâî¹ííi ÷àñè, ôàêòè÷íî æ ñòàâëåííÿ âëàäè äî ñåðåäíÿêà
- à ïî ñóòi, äî âñüîãî ñåëÿíñòâà - êîëèâàëîñÿ ìiæ çàîõî÷åííÿì i ðåïðåñiÿìè. Äóìêó ïðî
äîöiëüíiñòü ñàìå ïîäiáíî¨ òàêòèêè ïîäiëÿëà áiëüøà ÷àñòèíà ïàðòi¨ íà ÷îëi çi Ñòàëiíèì. ßê
òîäi ãîâîðèëè, ÷èì áiëüøå ïðèõèëüíèêè òàêèõ ïåðåêîíàíü ïiäêðåñëþâàëè ãàñëî ñïiëêè iç
ñåðåäíÿêîì, òèì âèðàçíiøîþ íà ïðàêòèöi ñòàâàëà ¨õíÿ âîðîæiñòü äî íüîãî (öèò. çà Ì.
Ëåâiíèì).
Âñi çãàäàíi âèùå âàðiàöi¨ ñïðîá äèôåðåíöiþâàòè ñåëÿíñòâî áàçóâàëèñÿ íà ñóâîðî âòðè-
ìàíèõ êëàñîâèõ ïiäõîäàõ. Ðåàëüíó äiéñíiñòü îñòàííi, çâiñíî, íå âiäáèâàëè. Çãiäíî ç iäåîëî-
ãi÷íèìè ïðèïèñàìè, íåçàìîæíèêè áóëè â ÷èñëi íàéïåðøèõ ïðåòåíäåíòiâ äî ñêëàäó ñiëüðàä,
àëå é òàì âîíè çâè÷àéíî äîòðèìóâàëèñÿ òi¹¨ æ ñàìî¨ ëiíi¨, ùî é ðåøòà ñåëÿíñòâà. Çà ñëîâàìè
Ì. Ëåâiíà, íàâiòü ïiä ÷àñ óñiõ ìàéáóòíiõ ëèõîëiòü, ïîâ'ÿçàíèõ iç õëiáîçäà÷àìè é ïîëiòèêîþ
öií, áiäíîòà ïîâîäèëàñÿ òî÷íiñiíüêî òàê ñàìî, ÿê i iíøi âèðîáíèêè.
* * *
Ó ïåðiîä ïîëiòè÷íî¨ é iäåîëîãi÷íî¨ áîðîòüáè 20-õ ðîêiâ ãîëîâíîþ òóðáîòîþ Ñòàëiíà áóëî,
çâiñíî, çìiöíåííÿ îñîáèñòî¨ âëàäè â ïàðòi¨ øëÿõîì êîíòðîëþ íàä óñiìà ïðèçíà÷åííÿìè (âií
ìàâ òàêó ìîæëèâiñòü çàâäÿêè ñâî¨é êåðiâíié ïîñàäi â ñåêðåòàðiàòi ÖÊ). Òóò ïåðåä ãåíñåêîì
âiäêðèâàëèñÿ ñïðèÿòëèâi ïåðñïåêòèâè. Îïîðó ðåæèìó - ðîáiòíè÷èé êëàñ - áóëî çâåäåíî
òåïåð ïåðåâàæíî (ÿêùî íå ïîâíiñòþ) äî îðãàíiçàöiéíî¨ óäàðíî¨ ñèëè, à éîãî ïðîâiäíà ðîëü
ó ñóñïiëüñòâi ïåðåòâîðèëàñÿ íà çâè÷àéíiñiíüêó ôiêöiþ. Îïîñiâøè âñi ïiäîéìè âëàäè, ïàðòiÿ
ñòàëà ïðåäìåòîì êàð'¹ðèñòñüêèõ ìiðêóâàíü. Ñôîðìóâàâñÿ âåëè÷åçíèé áþðîêðàòè÷íèé àïà-
ðàò, â ÿêîãî ïiä ðîçáåùóþ÷èì âïëèâîì íåîáìåæåíèõ ìîæëèâîñòåé äëÿ îäåðæàííÿ ðiçíèõ
âèãîä çìiíþâàëèñÿ àáî ïðèíàéìíi ïåðåêðó÷óâàëèñÿ ñòàði ìîòèâàöi¨. Òà ñèëà, êîòðó Ðàêîâ-
ñüêèé îõàðàêòåðèçóâàâ ó ðàìêàõ ñèíäðîìó àâòî é ãàðåìó, ôàêòè÷íî ïåðåòâîðþâàëàñÿ íà
íîâèé ñîöiàëüíèé øàð. I ñïðàâà òóò áóëà íå òiëüêè â ïîïîâíåííi ëàâ ïàðòi¨ âåëèêîþ êiëüêi-
ñòþ ñïðèòíèõ êàð'¹ðèñòiâ ìîëîäî¨ ôîðìàöi¨, à i â åâîëþöiîíóâàííi ñòàðèõ ïàðòiéíèõ êàäðiâ
ó ïðàâëÿ÷ó åëiòó. Äî ðå÷i, öå àæ íiÿê íå îçíà÷àëî âiäìîâè âiä æîðñòîêèõ (ðåâîëþöiéíèõ)
69
çàõîäiâ, áî æ, ç îäíîãî áîêó, áåç íèõ ïðîñòî íåìîæëèâî áóëî óòðèìàòè âëàäó, à ç iíøîãî, ¨õ
óæèòòÿ ïåðåäáà÷àëîñÿ ëåíiíñüêîþ iäåîëîãi¹þ, ùî, ïåâíà ði÷, çàëèøàëàñÿ êåðiâíèöòâîì äî
äi¨ é ðóøiéíîþ ñèëîþ âñiõ ïåðåòâîðåíü.
Óñå öå áóëî íà ðóêó Ñòàëiíó. I ëiâi, i ïðàâi íå ìîãëè íå ðîçóìiòè ñóìíiâíîñòi ïðåòåíçié
íîâî¨ ïðèâiëiãåíöi¨ íà îñîáëèâèé ñòàòóñ, à òîìó ÷èìàëî ¨õ øóêàëè ïiäòðèìêè â ãåíåðàëü-
íîãî ñåêðåòàðÿ. Âií ìiã òàêîæ ðîçðàõîâóâàòè íà áàãàòüîõ ïðåäñòàâíèêiâ ìîëîäøî¨ ãåíåðàöi¨
(çäåáiëüøîãî ðîáiòíè÷îãî ïîõîäæåííÿ) - âîéîâíè÷èõ áóíòiâíèêiâ íà ìiñöåâîìó ðiâíi â öàð-
ñüêi ÷àñè, ùî ïiäíÿëèñÿ i¹ðàðõi÷íîþ äðàáèíîþ íàãîðó â ïåðiîä áåçëàääÿ ãðîìàäÿíñüêî¨
âiéíè, à òåïåð, â óìîâàõ ñîöiàëiñòè÷íîãî áóäiâíèöòâà, íåðiäêî âèñëîâëþâàëè íåâäîâîëåí-
íÿ åëiòàðíèì ñòàíîâèùåì ñòàðèõ ïàðòiéöiâ - ¹âðîïå¨çîâàíèõ iíòåëåêòóàëiâ (ÿê ëiâèõ, òàê
i ïðàâèõ), êîòði âåëè ïåðåä ó òåîðåòè÷íèõ äèñêóñiÿõ. Ñàìå öi íåâäîâîëåíi ñòàíîâèëè
îñíîâó ìàéáóòíüî¨ êîãîðòè âiääàíèõ ñòàëiíöiâ.
Â iíòåðåñàõ ïîâàëåííÿ Òðîöüêîãî òà Çiíîâ'¹âà Ñòàëií ñïî÷àòêó çáëèçèâ ñâî¨ ïîçèöi¨
iç áóõàðiíñüêèìè, îñîáëèâî ñòîñîâíî òåçè, ùî ñåëÿíèí îñÿãíå ñîöiàëiñòè÷íi ïðèíöèïè ÷å-
ðåç òîðãîâåëüíi êîîïåðàòèâè (ÿêi ïîñòóïîâî ïiäâåäóòü éîãî äî âèðîáíè÷èõ êîîïåðàòèâiâ),
à îñíîâíèì çàñîáîì ñòâîðåííÿ ñèñòåìè òîðãîâåëüíî¨ êîîïåðàöi¨ ¹ äåðæàâíå êðåäèòóâàííÿ.
Äî XV ç'¨çäó ÂÊÏ(á) ó ïðàöÿõ i ïðîìîâàõ Ñòàëiíà íå òðàïëÿëîñÿ íàâiòü çãàäêè ïðî ñëî-
âî êîëãîñï. ßê i äî öüîãî, âií òâåðäèâ: iíäóñòðiàëiçàöiþ ìîæíà çäiéñíèòè, ëèøå áàçóþ÷è
¨ ¨ íà ïîñòóïîâîìó ïîëiïøåííi ìàòåðiàëüíîãî ñòàíîâèùà ñåëÿíñòâà. Òà âîäíî÷àñ óæå ðîç-
ïî÷àâ ïîòðîõó êîðåêòóâàòè iäå¨ Áóõàðiíà,- ìîæëèâî, ÿê ãàäà¹ Iñààê Äîé÷åð, äëÿ òîãî,
ùîá ïîñëàáèòè ¨õíþ ïðèòÿãàëüíó ñèëó â î÷àõ àêòèâiñòiâ ïðàâîãî êðèëà. Òàê, íà ïî÷àòêó
1926 ð. Ñòàëií êîíôiäåíöiéíî ïèñàâ, ùî ñåëÿíñòâî - äîñèòü íåñòàáiëüíèé ñîþçíèê, ùî â
ãðîìàäÿíñüêié âiéíi âîíî êîëè ïiäòðèìóâàëî ðîáiòíèêiâ, à êîëè - áiëèõ ãåíåðàëiâ.
Ïðîöåñ ïîñòóïîâîãî ðîçãðîìó òðîöüêiñòiâ, ïîòiì - Çiíîâ'¹âà ç Êàìåí¹âèì, à äàëi -íîâî¨
îïîçèöi¨, ñôîðìîâàíî¨ äâîìà îñòàííiìè ðàçîì iç Òðîöüêèì, áóëî çàâåðøåíî â ãðóäíi 1927
ð., êîëè íà XV ç'¨çäi ÂÊÏ(á) Òðîöüêîãî é Çiíîâ'¹âà âèêëþ÷èëè ç ïàðòi¨. Îá ðóíòîâóâàëî-
ñÿ öå íåîáõiäíiñòþ çáåðåæåííÿ ïîäîáè ¹äíîñòi ñåðåä ïåðåìîæíîãî ñòàëiíñüêî-áóõàðiíñüêîãî
êåðiâíèöòâà íà ñòàäi¨ ôiíàëüíî¨ àòàêè íà ëiâèõ. Àëå ÿêðàç ó öåé ÷àñ Ñòàëií i éîãî ïðèõèëü-
íèêè çðîáèëè ïåðøi ñïðîáè ïðèâëàñíèòè ñîái ¨õíi iäå¨. Õî÷ â îôiöiéíèõ çâiòàõ ç'¨çäó iøëîñÿ
ïðî îáìåæåííÿ êóðêóëÿ, à Ñòàëií i Ìîëîòîâ çàÿâëÿëè ïðî éîãî ëiêâiäàöiþ ÿê êëàñó, ó
ïàðòiéíèõ êîëàõ ñòàëî âiäîìî, ùî ãåíñåê ìàíiïóëþâàâ ëiâèìè. Òåïåð âií ïî÷àâ ðîçñèëàòè
äèðåêòèâè ïðî âæèòòÿ íàäçâè÷àéíèõ çàõîäiâ ïðîòè êóðêóëiâ ó òîíi, ÿêèé ñóïåðå÷èâ éîãî
ïðîìîâàì íà ç'¨çäi (äèâ., íàïð.: Ïðàâäà âiä 14 òà 24 ãðóäíÿ 1927 ð. i âiä 6 ñi÷íÿ 1928 ð.).
Ðàçîì iç òèì ïðàâi, âñå ùå íàãîëîøóþ÷è íà ïîòðåái çáåðåæåííÿ åêîíîìi÷íî¨ ðiâíîâàãè,
òåæ ïî÷àëè âèìàãàòè ïiäâèùåííÿ óâàãè äî ïðîìèñëîâîñòi é ïîñèëåííÿ òèñêó íà êóðêó-
ëÿ. Óæå â æîâòíi 1927 ð. Áóõàðiè òâåðäèâ: ñïiëêà iç ñåðåäíÿêîì çàáåçïå÷åíà, îòæå, òåïåð
ìîæíà ïîâåñòè íàñòóï ïðîòè êóðêóëÿ, ùîá îáìåæèòè éîãî åêñïëóàòàöiéíi òåíäåíöi¨ øëÿ-
õîì îïîäàòêóâàíü i çâóæåííÿ ìîæëèâîñòåé äëÿ âèêîðèñòàííÿ íàéìàíî¨ ïðàöi. Íà XV ç'¨çäi
ÂÊÏ(á) Áóõàðií i Ðèêîâ ãîâîðèëè ïðî íåîáõiäíiñòü çàñòîñóâàííÿ ïðèìóñó ùîäî ñåëÿíñòâà,
õî÷à é ïîïåðåäæàëè ïðîòè áóäü-ÿêîãî çáî÷åííÿ âiä íåïó, áî æ öå ñïðè÷èíèëîñÿ á äî ãîñòðî¨
êðèçè.
Ðàäÿíñüêi àâòîðè òðàäèöiéíî äîòðèìóâàëèñÿ ïîãëÿäó, ùî Áóõàðií i éîãî îäíîäóìöi áóëè
âiääàíi iäå¨ âiäíîâëåííÿ êàïiòàëiçìó íà ñåëi - ñâiäîìî ÷è (ç òî÷êè çîðó ñòàëiíiñòiâ) îá'¹-
êòèâíî. Áëèçüêó äóìêó âèñëîâëþâàëè é äåÿêi çàõiäíi äîñëiäíèêè: ìîâëÿâ, ïðàâi ñòîÿëè íà
ïîìiðêîâàíèõ ïîçèöiÿõ i ëàäíi áóëè äîïîìîãòè îäíîîñiáíèêó ÿê îïîði ñiëüñüêîãî ãîñïîäàð-
ñòâà êðà¨íè, à çäiéñíþâàòè êîëåêòèâiçàöiþ ãîòîâi áóëè òiëüêè çà äîçðiëîñòi ñåëÿíñòâà äî
öi¹¨ iäå¨ é çà íàÿâíîñòi âiäïîâiäíî¨ ìàòåðiàëüíî-òåõíi÷íî¨ áàçè (çîêðåìà, òðàêòîðíîãî ïàðêó).

Â óñÿêîìó ðàçi, ïðèáëèçíî òàê ïðàâi ïîäàâàëè ñâîþ ïðîãðàìó. Îäíàê íåçàáàðîì Áóõàðií
âèêëàâ (ó ãàçåòi Ïðàâäà âiä 30 âåðåñíÿ 1928 ð.) æîðñòêiøó êîíöåïöiþ: Éäåòüñÿ ïðî âåëèêi
êàïiòàëîâêëàäåííÿ â ñiëüñüêå ãîñïîäàðñòâî... Ðîçøèðåííÿ iíäèâiäóàëüíîãî ñåëÿíñüêîãî ñå-
êòîðà, îñîáëèâî òîãî, ùî ñïåöiàëiçó¹òüñÿ íà âèðîùóâàííi õëiáà, îáìåæåííÿ êóðêóëüñüêîãî
ñåêòîðà, áóäiâíèöòâî ðàäãîñïiâ i êîëãîñïiâ ó ñïîëó÷åííi iç ïðàâèëüíîþ ïîëiòèêîþ öií òà
ðîçâèòêîì êîîïåðàòèâiâ, ÿêi á îõîïëþâàëè ñåëÿíñüêi ìàñè.
Äiéñíî, íà ïî÷àòêó íåïó Áóõàðií ðiøó÷å âèñòóïàâ ó ïðåñi íà çàõèñò ïðèâàòíîãî ñåêòîðà,
à â 1929 ð. ðàçîì ç iíøèìè ïðàâèìè íåãàòèâíî ïîñòàâèâñÿ äî ñòàëiíñüêèõ ìåòîäiâ ïðè-
ñêîðåííÿ êîëåêòèâiçàöi¨. Àëå êóäè âàæëèâiøå òå, ùî ïðàâi íiêîëè òàê i íå çàïðîïîíóâàëè
æîäíî¨ ðåàëüíî¨ àëüòåðíàòèâè ñïðàâæíüî¨ ïðèâàòíîñåëÿíñüêî¨ ìîäåðíiçàöi¨ é âèñëîâèëè
íåîáìåæåíó ïiäòðèìêó ðiøåííÿì XV ç'¨çäó ÂÊÏ(á) ñòîñîâíî äîâãîòåðìiíîâî¨ ïðîãðàìè
êîëåêòèâiçàöi¨ (20 % íà 1933 ð.). Áóõàðií, ïî ñóòi, íiêîëè íå ïðàãíóâ çìiíèòè àãðàðíó ïîëi-
òèêó ïàðòi¨, é ãîäi øóêàòè ùîñü ïîäiáíå â éîãî Çàïèñêàõ åêîíîìiñòà (1928).
Îòæå, ïðàâi íi íà ìèòü íå çðiêàëèñÿ iäå¨ êîëåêòèâiçîâàíîãî ñiëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà,
òàê ñàìî ÿê i íå çàïåðå÷óâàëè ëåíiíñüêî¨ òåçè ùîäî êëàñîâî¨ áîðîòüáè íà ñåëi (îáñòîþâàííÿ
Áóõàðiíèì äóìêè ïðî ñîþç iç ñåðåäíÿêîì âèïëèâàëî iç éîãî çàóâàæåííÿ ïðî äîáðîâiëüíå
ïåðåñëiäóâàííÿ ñåëÿíñüêèìè ìàñàìè êóðêóëiâ, i öå ôîðìóëþâàííÿ çàëèøàëîñÿ â ñèëi ïðî-
òÿãîì óñüîãî ïåðiîäó êîëåêòèâiçàöi¨). Ðàçîì iç òèì Áóõàðií âèñòóïàâ ïðîòè çàñòîñóâàííÿ â
ñiëüñüêîìó ãîñïîäàðñòâi (ÿê i â ïðîìèñëîâîñòi) òàêèõ ìàêñèìàëüíèõ çàõîäiâ, ÿê, ñêàæiìî,
íàäìiðíå îïîäàòêóâàííÿ ñåëÿíñòâà, ùî çàãðîæóâàëî ïàäiííÿì ðiâíÿ ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêîãî
âèðîáíèöòâà.
Òàêòèêà Ñòàëiíà íà íîâié ñòàäi¨ (òîáòî â 1927-1930 ðð.), êîëè ç ïîëiòè÷íîãî ïîãëÿäó
äëÿ íüîãî íàéãîëîâíiøèì áóëî ðîçãðîìèòè ïðàâèõ, âiäçíà÷àëàñÿ âåëèêîþ ãíó÷êiñòþ. Ç
îäíîãî áîêó, âií âèêîðèñòîâóâàâ óñi ìîæëèâîñòi ñâî¹¨ ñåêðåòàðñüêî¨ ïîñàäè äëÿ ðîçìiùåííÿ
âiðíèõ ëþäåé íà êëþ÷îâèõ ïîñòàõ ó ïàðòiéíîìó àïàðàòi â öåíòði é íà ìiñöÿõ, à ç iíøîãî -
ðàçîì iç çàëó÷åííÿì íà ñâié áiê ðÿäîâèõ ïàðòiéöiâ iç îáåçãëàâëåíîãî ëiâîãî êðèëà ðîçïî-
÷àâ ïîñòóïîâî ïðèâåðòàòè äî ñåáå ïðèõèëüíèêiâ íåïó, òèì ñàìèì äåäàëi áiëüøå içîëþþ÷è
- iäåîëîãi÷íî é îðãàíiçàöiéíî - ëiäåðiâ ïðàâèõ. Öüîìó ñïðèÿëî é òå, ùî çà óìîâ ñòàáiëi-
çàöi¨ ñòàíîâèùà â ìiñòàõ, çðîñòàííÿ äîáðîáóòó ãîðîäÿí i âiäíîâëåííÿ ïðîëåòàðiàòó â óñiõ
ôðàêöiÿõ ïàðòi¨ çìiöíþâàëîñÿ ïåðåêîíàííÿ ùîäî ìîæëèâîñòi ïåðåõîäó äî áåçïîñåðåäíüî¨
ïîáóäîâè ñîöiàëiçìó. Öå ïåðåäáà÷àëîñÿ çðîáèòè íà îñíîâi äàëüøîãî ïiäíåñåííÿ âæå ïå-
ðåâàæíî âiäíîâëåíî¨ ïðîìèñëîâîñòi é íåóõèëüíîãî ðîçøèðåííÿ ðóäèìåíòàðíî¨ êîëãîñïíî¨
ñèñòåìè íà ñåëi. Ñàìå òàêèé êóðñ ñòàíîâèâ ãîëîâíó ÷àñòèíó ñõâàëåíîãî XV ç'¨çäîì ÂÊÏ(á)
ïëàíó, é Áóõàðií i Òîìñüêèé ïîãîäèëèñü iç íèì.
* * *
Ôîðìè âíóòðiøíüîïàðòiéíî¨ áîðîòüáè â Óêðà¨íi äîñèòü ïîìiòíî ðiçíèëèñÿ âiä ìîñêîâ-

ñüêèõ. Ó êâiòíi 1925 ð. ñþäè âèðÿäèëè Ë. Êàãàíîâè÷à. Âií ìàâ çàìiíèòè íà ïîñàäi ïåðøîãî
ñåêðåòàðÿ ÖÊ ÊÏ(á)Ó ïîâîëçüêîãî íiìöÿ Å. Êâiðiíãà, ÿêèé ïåðåøêîäæàâ óêðà¨íiçàöi¨. Âå-
ëèêîþ ìiðîþ ñòàâëåíèê Ñòàëiíà, Êàãàíîâè÷ çãîäîì íàáóâ òàêî¨ æàõëèâî¨ ðåïóòàöi¨, ùî éîãî
ïðèçíà÷åííÿ â 1925 ð. â Óêðà¨íó íèíi ðîçöiíþ¹òüñÿ ÿê ñïðàâæí¹ ëèõî äëÿ íå¨. (Äî ðå÷i, òîäi
íàðêîì îñâiòè Óêðà¨íè Îëåêñàíäð Øóìñüêèé âèñòóïèâ ïðîòè, äîâîäÿ÷è, ùî òàêèé âèñîêèé
ïîñò ìà¹ îáiéíÿòè óêðà¨íåöü çà ïîõîäæåííÿì Âëàñ ×óáàð.) Îäíàê Êàãàíîâè÷, õî÷ i ïèëüíó-
âàâ iíòåðåñè Ìîñêâè ïåðåä íåáåçïåêîþ ç áîêó íàöiîíàëiñòè÷íèõ çáî÷åíü, óñå æ âèñòóïàâ
71
ó òîé ÷àñ ïðèõèëüíèêîì ïîìiðêîâàíî¨ óêðà¨íiçàöi¨ íà êóëüòóðíîìó é ìîâíîìó ôðîíòàõ.

Äî öüîãî ñëiä, ìàáóòü, äîäàòè, ùî âií íàðîäèâñÿ â ¹âðåéñüêié ðîäèíi ïiä Êè¹âîì i âiëüíî
ðîçìîâëÿâ ïî-óêðà¨íñüêè.
Òàêèì ÷èíîì, óêðà¨íiçàöiÿ íå çóñòðiëà â îñîái íîâîãî ïåðøîãî ñåêðåòàðÿ íåïðèìèðåííîãî
âîðîãà. Àëå íà ïî÷àòîê 1926 ð. ìîñêîâñüêîìó êåðiâíèöòâó çäàëîñÿ, ùî ïðîöåñ íàöiîíàëü-
íîãî ñàìîâèÿâëåííÿ â Óêðà¨íi âèéøîâ iç-ïiä êîíòðîëþ. Øóìñüêîãî, ÿêèé âèìàãàâ ÿêîìîãà
ïîâíiøî¨ êóëüòóðíî¨, åêîíîìi÷íî¨ é ïîëiòè÷íî¨ àâòîíîìi¨, çâèíóâàòèëè â íàöiîíàëiñòè÷íî-
ìó óõèëi i çâiëüíèëè ç ïîñàäè ðàçîì iç éîãî ïðèõèëüíèêàìè. Ñòàâñÿ, çâiñíî, ñêàíäàë,- òèì
áiëüøèé, ùî íà çàõèñò íàðêîìà ñòàëà Êîìóíiñòè÷íà ïàðòiÿ Çàõiäíî¨ Óêðà¨íè (òîäi äiÿëà
íà ïîëüñüêié òåðèòîði¨), à ñàì âií ïîäàâàâ ñâîþ ñïðàâó íà ðîçãëÿä âèêîíêîìó Êîìiíòåðíó.
Ñòàëií âèñëîâëþâàâñÿ â òîìó ñåíñi, ùî ïîçèöiÿ Øóìñüêîãî âèãëÿäàëà äîñèòü ïðèâàáëè-
âîþ â î÷àõ ìiñöåâî¨ iíòåëiãåíöi¨, îäíàê iç òî÷êè çîðó öåíòðó ¨ ¨ ìîæíà áóëî îòîòîæíþâàòè
ç áîðîòüáîþ çà âiä÷óæåííÿ óêðà¨íñüêîãî êóëüòóðíîãî é ñóñïiëüíîãî æèòòÿ âiä çàãàëüíîðà-
äÿíñüêîãî êóëüòóðíîãî ïðîöåñó, ïðîòè Ìîñêâè òà ðîñiÿí óçàãàëi, ïðîòè ðîñiéñüêî¨ êóëüòóðè
(à â ÷îìóñü, äîäàìî âiä ñåáå, öå âiäïîâiäàëî äiéñíîñòi).
Ïàäiííÿ Øóìñüêîãî é íàïàäêè íà øóìñüêiçì íå âiäðîäèëè êóðñó íà öiëêîâèòó ðóñèôi-
êàöiþ. Ïîñàäó íàðêîìà îñâiòè îáiéíÿâ Ñêðèïíèê, ÿêèé áîðîíèâ êóëüòóðó ñâî¹¨ áàòüêiâùèíè
ïðîòÿãîì íàñòóïíèõ ñåìè ðîêiâ.
Ñèí óêðà¨íñüêîãî çàëiçíè÷íîãî ñëóæáîâöÿ, Ìèêîëà Ñêðèïíèê ó âèñâiòëþâàíèé ïåðiîä
áóâ ïðîâiäíîþ ôiãóðîþ â ÊÏ(á)Ó. Ùå â 1897 ð. âií âñòóïèâ äî ëàâ ÐÑÄÐÏ, à â 1901 ð. éîãî
âïåðøå çààðåøòóâàëè çà ðåâîëþöiéíó äiÿëüíiñòü. Ïiñëÿ ðîçêîëó ïàðòi¨ â 1903 ð. ñòàâ áiëü-
øîâèêîì. Íà ïî÷àòîê 1913 ð. âõîäèâ äî ðåäàêöi¨ ãàçåòè Ïðàâäà, à íà VI ç'¨çäi ÐÑÄÐÏ(á)
ó 1917 ð. áóâ âêëþ÷åíèé äî ñêëàäó ¨ ¨ òîäi ùå íå÷èñëåííîãî Öåíòðàëüíîãî êîìiòåòó. Ïîâåð-
íóâøèñü äî Êè¹âà ó ãðóäíi òîãî æ ðîêó ÿê óïîâíîâàæåíèé Ëåíiíà, Ñêðèïíèê, çäà¹òüñÿ, íå
íàäàâàâ âåëèêîãî çíà÷åííÿ óêðà¨íñüêié íàöiîíàëüíié ñïðàâi. Àæ ëèøå ïiñëÿ ïðè¨çäó ñþäè
ó êâiòíi 1920 ð. âií iç ïðèõèëüíèêà íåéòðàëiñòñüêî¨ ïîçèöi¨ äîñèòü øâèäêî ïåðåòâîðèâñÿ íà
ðå÷íèêà íåçàëåæíî¨, õàé áè é Ðàäÿíñüêî¨, Óêðà¨íè. I ïðîñòî ñèëîþ ñâî¹¨ âäà÷i âií àæ äî
ñìåðòi â 1933 ð. ÿêîñü çáàëàíñîâóâàâ öþ íåïðèìèðåííó ïî ñàìié ãëèáèííié ñóòi ñóïåðå÷íiñòü
- íåçàëåæíà i ðàäÿíñüêà.
Íà äóìêó Äæ. Ìåéñà, àæ íàäòî ñêðîìíà ïîñàäà íàðêîìà îñâiòè íå ïîâèííà ââîäèòè â
îìàíó, áî Ñêðèïíèê ôàêòè÷íî âiäïîâiäàâ çà íàöiîíàëüíå ïèòàííÿ, iäåîëîãiþ òà êóëüòóðó.
Ïåâíà ði÷, íàâêîëî öèõ ïðîáëåì ïîâñÿê÷àñ òî÷èëàñÿ ãîñòðà áîðîòüáà.
Ñêðèïíèê íå ïðèõîâóâàâ ñâî¨õ ïîãëÿäiâ. Âií ç îáóðåííÿì ãîâîðèâ íà XII ç'¨çäi ÐÊÏ(á)
(1923) ïðî êîìóíiñòiâ âèñîêîãî ðàíãó, ÿêi ç êîí'þíêòóðíèõ ìiðêóâàíü ïðèéíÿëè óêðà¨íi-
çàöiþ, àëå íà äiëi íi â ÷îìó íå ñïðèÿëè ¨é. Äî îäíîãî ç òèõ, ðîçïîâiäàâ Ñêðèïíèê, õòî ãîëî-
ñóâàâ çà óêðà¨íiçàöiþ íà íåùîäàâíié êîíôåðåíöi¨ ÊÏ(á)Ó, çâåðíóâñÿ ïî-óêðà¨íñüêè ÿêèéñü
ðîáiòíèê i ïî÷óâ ó âiäïîâiäü: Ïî÷åìó òû íå ðàçãîâàðèâàåøü íà ïîíÿòíîì ÿçûêå?
Îäíîäóìåöü Ñêðèïíèêà, ïèñüìåííèê-êîìóíiñò Ìèêîëà Õâèëüîâèé, ïðÿìî ïèñàâ ó 1926
ð. ó Âiñòÿõ Âñåóêðà¨íñüêîãî Öåíòðàëüíîãî Êîìiòåòó ðîáiòíè÷èõ, ñåëÿíñüêèõ i ÷åðâîíîàð-
ìiéñüêèõ äåïóòàòiâ ( 3): Óêðà¨íñüêà åêîíîìiêà íå ¹ ðîñiéñüêîþ é íå ìîæå áóòè òàêîþ,
õî÷à á ÷åðåç òå, ùî óêðà¨íñüêà êóëüòóðà, ÿêà ïîõîäèòü iç åêîíîìi÷íî¨ ñòðóêòóðè i, â ñâîþ
÷åðãó, âïëèâà¹ íà íå¨, ìà¹ õàðàêòåðèñòè÷íi ôîðìè òà ðèñè... Îäíå ñëîâî, ñîþç ëèøà¹òüñÿ
ñîþçîì, à Óêðà¨íà - íåçàëåæíîþ äåðæàâîþ. Òàê ñàìî âiäïîâiäàëüíèé çà óêðà¨íñüêå ïîëi-
òè÷íå âèõîâàííÿ Ìèõàéëî Âîëîáó¹â íàðiêàâ: Óêðà¨íà äîñi çàçíà¹ åêîíîìi÷íî¨ åêñïëóàòàöi¨
÷åðåç çàñòîñóâàííÿ öåíòðîì ôiñêàëüíèõ ìåòîäiâ, óæèâàíèõ ùå â öàðñüêié Ðîñi¨.
Ïðîóêðà¨íñüêi íàñòðî¨ â ÊÏ(á)Ó ïiäòðèìàëà ãðóïà óêðà¨íñüêèõ äiÿ÷iâ - ¹âðå¨â çà íà-
öiîíàëüíiñòþ (Êóëèê, Ëiôøèöü, Ãóðåâè÷ i Ðàâè÷-×åðêàñüêèé). Îñòàííié êðèòèêóâàâ ðî-

ñiéñüêèõ êîìóíiñòiâ, ÿêi, íà éîãî ïîãëÿä, ââàæàþòü, ùî Óêðà¨íñüêà ÑÐÐ i Êîìóíiñòè÷íà
ïàðòiÿ Óêðà¨íè - öå ôiêòèâíi ïîíÿòòÿ àáî ïðîñòî ãðà â íåçàëåæíiñòü. Ó íàéëiïøîìó ðàçi âî-
íè (ðîñiéñüêi êîìóíiñòè - Ðåä.) ïîãîäæóþòüñÿ, ùî â ïåðiîä áîðîòüáè ïðîòè íàöiîíàëiñòè÷íî¨
Öåíòðàëüíî¨ Ðàäè òà Äèðåêòîði¨ êîìïàðòiÿ òà ðàäÿíñüêèé óðÿä ïîâèííi áóëè ïðèêðàñèòèñÿ
çàõèñíèìè íàöiîíàëüíèìè êîëüîðàìè é êîëüîðàìè ñàìîñòiéíîñòi. Òåïåð æå, êîëè ðàäÿí-
ñüêèé óðÿä íà Óêðà¨íi ìiöíî âêîðiíèâñÿ, âîíè ãàäàþòü, ùî ðîëü Óêðà¨íñüêî¨ ÑÐÐ òà ÊÏ
Óêðà¨íè ñêií÷èëàñÿ.
Íà ïðîòèâàãó òàêèì çàÿâàì îðòîäîêñàëüíî íàñòðî¹íi ÷ëåíè ïàðòi¨ çàñòåðiãàëè ùîäî ðîç-
êîëüíèöüêèõ âïëèâiâ iç áîêó íàöiîíàëiñòè÷íèõ óõèëiâ. À Ñòàëií òèì ÷àñîì îáðàâ ñåðåäíié
êóðñ - àæ ïîêè íå ïðèäóøèâ Áóõàðiíà òà éîãî ïðèõèëüíèêiâ i ïîêè áîðîòüáà ïðîòè ñåëÿíñòâà
íå ïîñòàëà íà ïîðÿäêó äåííîìó ÿê íàéíàãàëüíiøà ïðîáëåìà.
Ó ëèïíi 1928 ð. Êàãàíîâè÷à, ÿêèé ó íàöiîíàëüíîìó ïèòàííi ïðèíàéìíi âèÿâëÿâ âiäíîñíó
òàêòîâíiñòü, âiäêëèêàëè äî Ìîñêâè. Ñòàëií, íà äóìêó Áóõàðiíà, êóïèâ óêðà¨íöiâ óñóíåííÿì
Êàãàíîâè÷à ç Óêðà¨íè. Ñàì Ñòàëií çãàäóâàâ ïðî âèìîãè óêðà¨íñüêèõ äiÿ÷iâ, ùîá Êàãàíî-
âè÷à çàìiíèëè Ãðèíüêîì àáî ×óáàðåì, îäíàê íîâèì ïåðøèì ñåêðåòàðåì ÖÊ ÊÏ(á)Ó ñòàâ
ïîëÿê Ñòàíiñëàâ Êîñiîð, à ×óáàð îáiéíÿâ ïîñàäó ãîëîâè ÐÍÊ.
Òàêèì ÷èíîì, öåíòð ÿñíî áà÷èâ, ùî óêðà¨íñüêà ïàðòiéíà iíòåëiãåíöiÿ âñå ùå íå âãà-
ìóâàëàñÿ, à ìiñöåâà âëàäà òàê i íå ñïðîìîãëàñÿ çàâîþâàòè ïðèõèëüíiñòü ñåëà (â 1926 ð.,
çà ñëîâàìè Çàòîíñüêîãî, óêðà¨íñüêi ñåëÿíè öóðàëèñÿ âñiõ ïîâ'ÿçàíèõ iç ðåæèìîì,- íàâiòü,
ñêàæiìî, ñiëüêîðiâ). Çíà÷íîþ ìiðîþ ç îãëÿäó íà âñå öå ïàðòiÿ âèðiøèëà é íàäàëi ïiäòðè-
ìóâàòè â Óêðà¨íi êîìíåçàìè, âæå ëiêâiäîâàíi â iíøèõ ìiñöÿõ. Ó 1925 ð. öi êîìiòåòè áóëè
ïîçáàâëåíi áiëüøî¨ ÷àñòèíè ñâî¨õ ôóíêöié, àëå â 1927-1928 ðð. çíîâó îäåðæàëè ¨õ, ùå é óêóïi
iç ñïåöiàëüíèì ïîâíîâàæåííÿì âèÿâëÿòè íàäëèøêè õëiáà (ñâî¹ðiäíèé ïåðåäâiñíèê ìåòî-
äiâ òèõ íåäàëåêèõ óæå ÷àñiâ, êîëè Ñòàëií äîìiãñÿ àáñîëþòíî¨ îñîáèñòî¨ âëàäè é ðîçïî÷àâ
ñïðàâæíþ âiéíó ïðîòè ñåëÿíñòâà).
73
×àñòèíà II
ÓÄÀÐ ÏÎ ÑÅËßÍÑÒÂÓ
75
Ðîçäië 5
Êîëiçi¨ 1928-1929 ðð.
Íà ïî÷àòêó 1928 ð. â ÑÐÑÐ âèáóõíóëà çåðíîâà êðèçà - àáî, ðàäíiøå, òå, ùî ïiä öèì
ðîçóìiëî òîãî÷àñíå êåðiâíèöòâî. Ïî ñóòi æ öå áóëî íå ÷èì iíøèì, ÿê òèì÷àñîâîþ âòðàòîþ
ðiâíîâàãè íà õëiáíîìó ðèíêó. Çà äîïîìîãîþ íîðìàëüíèõ çàõîäiâ ñòàíîâèùå ëåãêî ìîæíà
áóëî âèïðàâèòè. Àëå çíîâó æ òàêè ïðèòàìàííå êîìóíiñòàì íåäîâið'ÿ (àáî ïðîñòî íåðîçóìi-
ííÿ) äî ðèíêîâî¨ ñèñòåìè é íàñëiäêè íåêîìïåòåíòíî¨ ïîëiòèêè öií âèêëèêàëè ùîñü ïîäiáíå
äî ïàíiêè.
Äîøêóëÿëè é ðåàëüíi ïðîáëåìè. Òàê, íà ïî÷àòîê 1928 ð. åêñïîðò õëiáà ôàêòè÷íî ïðè-
ïèíèâñÿ. Íàïåðåäîäíi ïåðøî¨ ñâiòîâî¨ âiéíè ïîëîâèíà çåðíîâî¨ ïðîäóêöi¨ íàäõîäèëà âiä ïî-
ìiùèêiâ i êóðêóëüñüêèõ ãîñïîäàðñòâ. Âîíè âèðîùóâàëè ïîíàä 71 % õëiáà íà ðèíîê òà
åêñïîðò. Ó 1927 ð. ñåëÿíè âîëîäiëè 314 ìëí ãà óãiäü ñóïðîòè 210 ìëí ïåðåä ðåâîëþöi¹þ, à
êiëüêiñòü ãîñïîäàðñòâ çðîñëà âiä 16 ìëí äî 25 ìëí; ñåëÿíèí (íå êóðêóëü), ÿêèé íàïåðåäîäíi
âiéíè âèðîùóâàâ 50 % õëiáà i ñïîæèâàâ 60 % ñâî¹¨ ïðîäóêöi¨, òåïåð âiäïîâiäíî âèðîùóâàâ
85 % i ñïîæèâàâ 80 %. Ïåðåä äåðæàâîþ ñòîÿëà ïðîáëåìà: ÿê îäåðæàòè öå çåðíî? Ïðîáëå-
ìà äóæå äåëiêàòíà, áî, ÿê çàÿâèâ âåòåðàí ïàðòi¨ Ã. Ñîêîëüíèêîâ íà XV ç'¨çäi ÂÊÏ(á), ìè
íå ïîâèííi äóìàòè, ùî çåðíîâi çàïàñè ñåëÿí - öå îçíàêà ÿêî¨ñü êóðêóëüñüêî¨ âiéíè ïðîòè
ïðîëåòàðñüêî¨ åêîíîìi÷íî¨ ñèñòåìè é ùî ìè ïîâèííi ðîçïî÷àòè êàìïàíiþ, ùîá çàáðàòè ¨õ.
ßêùî ìè öå çðîáèìî, öå îçíà÷àòèìå ëèøå ïîâåðíåííÿ äî ðåêâiçèöié.
Ñïðàâi á ìîãëè çàðàäèòè ïðàâèëüíå âèêîðèñòàííÿ ðèíêîâèõ i ôiíàíñîâèõ çàõîäiâ, à òà-
êîæ ïåâíà ìiðà îáà÷ëèâîñòi. Îäíàê êîìóíiñòàì áðàêóâàëî i ïåðøîãî, i äðóãîãî. Çãiäíî ç
îäíèì iç àâòîðiâ, çàãàëîì ïðèõèëüíèì äî ðåæèìó, ïîëiòèêà ðàäÿíñüêîãî óðÿäó, ÿêèé êî-
æíîãî ðîêó ðîáèâ ñòàâêó íà òå, ùî öüîãîði÷íèé óðîæàé áóäå äîáðèé, áóëà âiäâåðòî íåðåàëi-
ñòè÷íîþ (öèò. çà Ð. Äåâiñîì). Ñëîâîì, ðåæèì ïîíÿòòÿ íå ìàâ, êóäè âií ïðÿìó¹; ðiøåííÿì,
ùî ¨õ âií óõâàëþâàâ, áðàêóâàëî ÷iòêîñòi, é âîíè ëèøå ïiäðèâàëè ñiëüñüêå ãîñïîäàðñòâî
(çà Ì. Ëåâiíèì). Íà XV ç'¨çäi ÂÊÏ(á) òåæ ãîâîðèëîñÿ ïðî öå. Òàê, Êàìiíñüêèé çàñóäæó-
âàâ êîëèâàííÿ òà íåïåâíiñòü ó öiíàõ ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêî¨ ïðîäóêöi¨, à ÿê ïðèêëàä íàâiâ
îôiöiéíî âñòàíîâëåíi öiíè íà ëüîí, êîòði çìiíþâàëèñÿ ï'ÿòü ðàçiâ ïðîòÿãîì äâîõ ðîêiâ.
Îäèí iç ïðîâiäíèõ çàõiäíèõ äîñëiäíèêiâ âèñâiòëþâàíî¨ ïðîáëåìè, íèíi ïîêiéíèé ïðîôå-
ñîð . Êàð÷ õàðàêòåðèçóâàâ íåçäàòíiñòü ñòâîðèòè çåðíîâèé çàïàñ ó âðîæàéíi ðîêè ÿê íå-
äáàëiñòü, ùî ìåæó¹ ç áåçãëóçäÿì, i äîäàâàâ: êîëè ÷åðåç íåêîìïåòåíòíiñòü âåðõiâ i ôiñêàëüíó
ïîëiòèêó â 1927-1929 ð. ñïàëàõíóëà çàãîòiâåëüíà êðèçà, ñïðîìîæíiñòü óðÿäó àäåêâàòíî âiä-
ðåàãóâàòè íà íå¨ ôàêòè÷íî áóëà ïàðàëiçîâàíà îäíî÷àñíîþ é ìàéæå íåéìîâiðíîþ êðèçîþ â
iíôîðìàöi¨. Íàñïðàâäi æ, íà äóìêó Êàð÷à, ïîáîþâàííÿ, ÿêi òîäi iñíóâàëè ùîäî çäàòíîñòi
ðàäÿíñüêîãî ñåëÿíèíà ïîñòà÷àòè ðèíîê ñâî¹þ ïðîäóêöi¹þ... áóëè àáñîëþòíî áåçïiäñòàâíè-
77
78 Êîëiçi¨ 1928-1929 ðð.
ìè, àäæå, çà ïiäðàõóíêàìè, â 1927-1929 ðð. äîñèòü áóëî ëèøå äîòóâàòè 131,5 ìëí êðá äëÿ
ïiäâèùåííÿ öií íà õëiá, i ðèíîê øâèäêî á ñòàáiëiçóâàâñÿ.
Áiëüøå òîãî: ÿê áóëî ïîòiì ç'ÿñîâàíî - é ìîâ÷àçíî ïiäòâåðäæåíî ðàäÿíñüêèìè åêîíîìiñòàìè,-
Ñòàëií ïðè îáãîâîðåííi õëiáíî¨ ïðîáëåìè îïåðóâàâ íåâiðîãiäíèìè öèôðàìè (ðàäÿíñüêié ñòà-
òèñòèöi âçàãàëi ïðèòàìàííi âåëèêi ðîçáiæíîñòi ó âiäîìîñòÿõ ïðî âðîæàé íàâiòü îäíîãî ÿêî-
ãîñü êîíêðåòíîãî ðîêó). Íåêîìïåòåíòíi é ïîãàíî iíôîðìîâàíi ïîìi÷íèêè ãåíñåêà ïîäàëè
éîìó çíà÷íî çàíèæåíi äàíi ùîäî ñïðàâæíüî¨ êiëüêîñòi çåðíà, âèñòàâëåíîãî íà ïðîäàæ ó
1926-1927 ðð. (Ñòàëií ãîâîðèâ ïðî 10,3 ìëí ò, à â äiéñíîñòi áóëî 16,2 ìëí). Ïî ñóòi, ïðîòÿ-
ãîì óñüîãî âèñâiòëþâàíîãî íàìè ïåðiîäó - ïiä ÷àñ ðåàëüíèõ òà óÿâíèõ êðèç - ðàäÿíñüêèé
óðÿä ïîêëàäàâñÿ íà öèôðè, òàêi æ íåíàäiéíi, ÿê i òi, ùî ¨õ âií ñàì ïåðåäáà÷àâ àáî ïëà-
íóâàâ. Öå é íå äèâíî, àäæå, ÿê ïèñàâ À. Áîëüøàêîâ ó ïðàöi Äåðåâíÿ 1917-1921 ãã. (Ì.,
1927), ìiñöåâi óðÿäîâöi, ïðèãîëîìøåíi íåéìîâiðíîþ êiëüêiñòþ çïóùåíèõ çãîðè ðiçíîìàíi-
òíèõ ôîðì òà àíêåò, ùèðî âèçíàâàëè: Ìè íå ìîæåìî çðîçóìiòè é ïîëîâèíè çàïèòàíü.
Ìè ïðîñòî ïèøåìî ïåðøå, ùî ïðèõîäèòü íàì ó ãîëîâó... Çi ñâîãî áîêó, ÿê çàóâàæó¹ Ëå-
âií, Öåíòðàëüíå ñòàòèñòè÷íå óïðàâëiííÿ, Äåðæàâíà ïëàíîâà êîìiñiÿ (Äåðæïëàí), Íàðêîìàò
iíñïåêöi¨ i ñòàòèñòè÷íi âiääiëè êîîïåðàòèâíîãî ðóõó ïîäàâàëè äóæå ðiçíi öèôðè, ùî ñòî-
ñóâàëèñÿ öèõ ïðîáëåì,- iíîäi ó ñïðàâàõ âèíÿòêîâî âàæëèâèõ, íàïðèêëàä, ùîäî çàãîòiâåëü,
îðíèõ ïëîù àáî ï'ÿòèði÷íèõ ïëàíiâ.
Ñòàëií ïîìèëêîâî òâåðäèâ, ùî îáñÿã òîâàðíîãî çåðíà â ÑÐÑÐ ñòàíîâèòü òåïåð ëèøå
ïîëîâèíó îáñÿãó, âèðîáëåíîãî íàïåðåäîäíi ïåðøî¨ ñâiòîâî¨ âiéíè, õî÷ âàëîâå âèðîáíèöòâî
õëiáà âæå äîñÿãëî äîâî¹ííîãî ðiâíÿ. Òóò, áàãàòîçíà÷íî äîäàâ ãåíñåê (i öå áóëî óõèëîì âëi-
âî íàâiòü ïîðiâíÿíî ç òi¹þ âèíÿòêîâî æîðñòêîþ ëiíi¹þ, ÿêó âií çáèðàâñÿ çäiéñíþâàòè íà
ïðàêòèöi), çàâèíèâ ãîëîâíèì ÷èíîì êóðêóëü; îòæå, ðîçâ'ÿçêà ñòàíîâèùà ìà¹ ïîëÿãàòè â
ïåðåõîäi âiä îäíîîñiáíîãî ñåëÿíñüêîãî ãîñïîäàðñòâà äî êîëåêòèâíîãî i â áîðîòüái ïðîòè
êàïiòàëiñòè÷íèõ åëåìåíòiâ ñåëÿíñòâà, ïðîòè êóðêóëiâ.
Ó÷àñíèêè îá'¹äíàíîãî çàñiäàííÿ ÖÊ ÂÊÏ(á) i ÂÖÂÊ ó êâiòíi 1928 ð. äiéøëè äóìêè: êðè-
çà âèêëèêàíà ðiçíèìè åêîíîìi÷íèìè ôàêòîðàìè, à êóðêóëü ïðîñòî ñêîðèñòàâñÿ ç ðîçáàëàí-
ñîâàíîñòi ãîñïîäàðñòâà. Ïðîòå Ñòàëií çíîâó ïåðåêëàâ ãîëîâíó ïðîâèíó íà êóðêóëiâ. Òàêà
íàñòàíîâà ìiöíî çàêðiïèëàñÿ â ðàäÿíñüêié iñòîðiîãðàôi¨. Òàê, Ä. Ãîëiíêîâ ïèñàâ: Êóðêóëi
îðãàíiçóâàëè ñàáîòàæ çáîðó çåðíà â 1927-1928 ðîêàõ. Ïðèòðèìóþ÷è âåëèêi çàïàñè õëiáà,
âîíè âiäìîâèëèñÿ ïðîäàâàòè éîãî äåðæàâi çà öiíó, âñòàíîâëåíó ðàäÿíñüêèì óðÿäîì. Ùî-
ïðàâäà, áiëüøiñòü ñó÷àñíèõ ðàäÿíñüêèõ àâòîðiâ (i íàâiòü äîãìàòè÷íèé Ñ. Òðàïåçíèêîâ)
ðîçãëÿäàþòü ïðè÷èíè çåðíîâî¨ êðèçè 1928 ð. ç ïîçèöié, ùî ¨õ ïîäiëÿþòü i çàõiäíi íàóêîâöi.
Â ÷èñëi òàêèõ ïðè÷èí Òðàïåçíèêîâ çãàäó¹, íàïðèêëàä, äèñïðîïîðöi¨ ìiæ öiíàìè íà ïðî-
ìèñëîâi òîâàðè é ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêó ïðîäóêöiþ, áðàê ïðîìèñëîâèõ òîâàðiâ, ïðèçíà÷åíèõ
äëÿ ñiëüñüêîãî ðèíêó (à çâiäñè é áðàê ñòèìóëó äëÿ ñåëÿí ïðîäàâàòè ñâî¨ ïðîäóêòè), íèçüêi
äåðæàâíi çàêóïiâåëüíi öiíè, ÿêi ñïîíóêàëè âèðîáíèêiâ ïðèõîâóâàòè õëiá, à íå âèñòàâëÿòè
éîãî íà ïðîäàæ, òîùî. À çìåíøåííÿ êiëüêîñòi êóðêóëiâ îçíà÷àëî, ùî ÷èñëî òèõ, õòî ìàâ
íàäëèøîê õëiáà, òåïåð ñêîðîòèëîñÿ.
Õî÷ ÿê áè òàì áóëî, äåôiöèò çåðíà â ñi÷íi 1928 ð. ñòàíîâèâ ÿêèõîñü 2,16 ìëí ò. Öå íi
â ÿêîìó ðàçi íå òÿãëî çà ñîáîþ êðèçè àáî íåáåçïåêè (íà ÷îìó íàïîëÿãàâ Ñòàëií), áî
æ, íåçâàæàþ÷è íà äåÿêå çìåíøåííÿ îáñÿãiâ âèðîùóâàííÿ çåðíîâèõ, iíøi ãàëóçi ñiëüñüêî-
ãîñïîäàðñüêîãî âèðîáíèöòâà (çîêðåìà òâàðèííèöòâî) ïåðåáóâàëè íà ïiäíåñåííi, i â 1928 ð.
âàëîâèé ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêèé ïðîäóêò ó ïîðiâíÿííi ç ïîïåðåäíiì ðîêîì çðiñ ïðèáëèçíî íà
2,4 % (çà iíøèìè äàíèìè, â òîé ïåðiîä ùîði÷íèé ïðèðiñò âàëîâîãî ïðîäóêòó äîñÿãàâ 5-5,5 %,
ùî âèãëÿäà¹ äîñèòü âiðîãiäíî). Êðiì òîãî, çà Òðàïåçíèêîâèì, øâèäêî çáiëüøóâàëèñÿ îáñÿ-
79
ãè ïðîäàæó ñåëÿíàìè ïðîäóêöi¨ òåõíi÷íèõ êóëüòóð. Òàêèì ÷èíîì, íiÿêî¨ êðèçè íå áóëî, à
ïðîñòî ñåëÿíè íîðìàëüíî ðåàãóâàëè íà êîíêðåòíó ðèíêîâó ñèòóàöiþ, ñïðè÷èíåíó øòó÷íèì
çàíèæåííÿì äåðæàâíèõ çàêóïiâåëüíèõ öií íà çåðíî.
Îäíàê ó ñi÷íi 1928 ð. ñòàëîñÿ òå, ùî àìåðèêàíñüêèé äîñëiäíèê Ñòiâåí Êîåí íàçâàâ ãîëîâ-
íîþ ïîäi¹þ. Çiòêíóâøèñü iç õëiáíèì äåôiöèòîì (áóöiìòî ðåàëüíèì, àëå, ÿê ìè âæå áà÷èëè,
óÿâíèì), ïîëiòáþðî ÖÊ ÂÊÏ(á) îäíîñòàéíî ïðîãîëîñóâàëî çà íàäçâè÷àéíi çàõîäè. Ïðàâi
ñïî÷àòêó ãàäàëè, ùî éäåòüñÿ ïðî îáìåæåíó åêñïðîïðiàöiþ êóðêóëüñüêîãî õëiáà, òà êîëè
öÿ êàìïàíiÿ ïåðåòâîðèëàñÿ íà ìàñîâå ïîãðàáóâàííÿ âñüîãî ñåëÿíñòâà (çäiéñíþâàíå ìàéæå ç
òàêîþ æ íåñàìîâèòîþ æîðñòîêiñòþ, ÿê i â 1919- 1921 ðð.), âîíè ïî÷àëè ïðîòåñòóâàòè. Âçà-
ãàëi âñi ïàðòiéíi ôðàêöi¨ ââàæàëè öå ðiøåííÿ òèì÷àñîâèì i íå ðîçãëÿäàëè éîãî ÿê ñèãíàë
äî ïðèïèíåííÿ íåïó, îäíàê âîíî âiäiãðàëî ñïðàâäi ôàòàëüíó ðîëü ó ïîäàëüøié äîëi êðà¨íè.
Ïàðòiÿ çàõîïèëà õëiá, âèðîùóâàíèé â óìîâàõ ãàðàíòîâàíîãî ðèíêó, é çàáåçïå÷èëà òèì
ñàìèì äåðæàâíi ïîòðåáè. Àëå, ç iíøîãî áîêó, öÿ ïåðåìîãà íàî÷íî ïðîäåìîíñòðóâàëà ñåëÿ-
íàì: íà íîðìàëüíèé ðèíîê ãîäi âæå é ñïîäiâàòèñÿ. Åêîíîìi÷íèé ñòèìóë äî ãîñïîäàðþâàííÿ,
é áåç òîãî íàäòî íåïåâíèé, áóëî ôàêòè÷íî çíèùåíî. I ùå îäèí ìîìåíò: óñïiøíà êîíôiñêà-
öiÿ çåðíà (âèëó÷åíi ó ñåëÿí ìàéæå 2,5 ìëí ò ïîâíiñòþ êîìïåíñóâàëè äåôiöèò ó 2,16 ìëí
ò) ñòâîðþâàëà iëþçiþ, íà÷åáòî çà äîïîìîãîþ áðóòàëüíîãî íàñèëüñòâà ìîæíà ðîçâ'ÿçóâàòè
áóäü-ÿêi ïðîáëåìè.
Ñòàëií îõàðàêòåðèçóâàâ íàäçâè÷àéíi çàõîäè ÿê àáñîëþòíî âèíÿòêîâi. Àëå öåé âèíÿ-
òîê äóæå íàãàäóâàâ ìåòîäè ÷àñiâ âî¹ííîãî êîìóíiçìó. Òàê, íà õëiáîçàãîòiâåëüíó êàìïàíiþ
òåðìiíîâî ìîáiëiçîâóâàëèñÿ êàäðè. Â çåðíîâi ðàéîíè âèðÿäèëè 30 òèñ. àêòèâiñòiâ. Ó ñåëàõ
îðãàíiçîâóâàëèñÿ íàäçâè÷àéíi òðiéêè, êîòði ìàëè ïîâíîâàæåííÿ êîíòðîëþâàòè ìiñöåâó
âëàäó. Iç ñiëüñüêèõ, ãóáåðíñüêèõ i ïîâiòîâèõ ïàðòîðãàíiçàöié âè÷èùàëè ñëàáàêiâ. Õëiáíi
ðèíêè çàêðèâàëèñÿ. Êiëüêiñòü çåðíà, ùî éîãî ñåëÿíè ìîãëè çìîëîòè íà ìëèíàõ, çâåëè äî
ïðîæèòêîâîãî ìiíiìóìó. Õî÷ öåíòð ÷àñ âiä ÷àñó çàñóäæóâàâ êðàéíîùi, âií, ïî ñóòi, óæå
ïîâåðíóâñÿ äî ïîëiòèêè ðåêâiçèöié ïåðiîäó ãðîìàäÿíñüêî¨ âiéíè. Íàñòóï íà êóðêóëÿ é ïðè-
ìóñîâå âèëó÷åííÿ çåðíà â îñíîâíîìó âiäïîâiäàëè êðàéíiì âàðiàíòàì ïðîãðàìè ëiâèõ, òîæ
Ïðåîáðàæåíñüêèé áåççàñòåðåæíî ïiäòðèìàâ öåé êóðñ.
Âiä ñòàëiíñüêèõ çàõîäiâ ïîòåðïàâ i ñåðåäíÿê - íàé÷èñëåííiøà êàòåãîðiÿ íà ñåëi. Òåïåð âií
çíîâó, ÿê i â 1919 ð., ìàâ äóæå ìàëî ñâî¨õ ïðåäñòàâíèêiâ ó ñiëüðàäàõ. Ó äåÿêèõ óêðà¨íñüêèõ
ãóáåðíiÿõ ¨õí¹ ïðåäñòàâíèöòâî çìåíøèëîñÿ äî 30 %. I âçàãàëi, äî âèáîð÷èõ êîìiòåòiâ, ÿêi
ïðàêòè÷íî âèçíà÷àëè ñêëàä ñiëüðàä, íåðiäêî âõîäèëà ìiçåðíà êiëüêiñòü ñåëÿí óñiõ êàòåãîðié
ïîðiâíÿíî ç óðÿäîâöÿìè òà iíøèìè âiäïîâiäíèìè îñîáàìè.
10 ñi÷íÿ 1928 ð. áóëî ïðèéíÿòî çàêîí, ÿêèé çìiíþâàâ ïîëîæåííÿ ïðî êâîðóì íà ñõî-
äàõ ñiëüñüêèõ ãðîìàä, i âiäòåïåð âîëÿ òðåòèíè îäíîñåëü÷àí áóëà îáîâ'ÿçêîâîþ äëÿ ðåøòè;
ïîçáàâëÿâ ïåâíi êàòåãîði¨ ñåëÿí ïðàâà ãîëîñóâàòè íà ñõîäàõ i âîäíî÷àñ íàäàâàâ öå ïðàâî
íàéìèòàì, ÿêi íå òðèìàëè âëàñíîãî ãîñïîäàðñòâà; äîçâîëÿâ ñiëüðàäàì ñêàñîâóâàòè óõâàëè
ñõîäiâ, ÿêùî àêòèâiñòàì çäàâàëîñÿ, ùî öi óõâàëè ñóïåðå÷àòü ðàäÿíñüêié ïîëiòèöi. Òàêèì
÷èíîì, çàêîí çàâäàâ ñèëüíîãî óäàðó ïî ñåðåäíÿêîâi i âîäíî÷àñ çàñâiä÷èâ ïî÷àòîê êiíöÿ íå-
çàëåæíîñòi ãðîìàä. Íà ïðàêòèöi öå âèÿâèëîñÿ, çîêðåìà, â òîìó, ùî ãðîìàäó, ÿê i çà öàðñüêèõ
÷àñiâ, ïî÷àëè øèðîêî âèêîðèñòîâóâàòè äëÿ çàáåçïå÷åííÿ ñàìîîïîäàòêóâàííÿ ñåëÿí. Òîá-
òî âîíà âiäïîâiäàëà òåïåð çà âèäîáóâàííÿ çàéâèõ ãðîøåé iç ñåëà, ïiñëÿ òîãî ÿê ïî-íîâîìó
îðãàíiçîâàíi ñiëüñüêi çáîðè ïiä òèñêîì çãîðè âèçíà÷àëè ðîçìið çàéâèíè (âñå öå, ÿñíà ði÷,
íå ìàëî íi÷îãî ñïiëüíîãî iç ñàìîîïîäàòêóâàííÿì ó òðàäèöiéíîìó ðîçóìiííi, îñêiëüêè òåïåð
ãðîìàäà çãiäíî ç îôiöiéíèìè íàñòàíîâàìè ïîâèííà áóëà îáîâ'ÿçêîâî îáêëàäàòè êóðêóëÿ
ïiäâèùåíèìè ñòÿãíåííÿìè, ïðè÷îìó íåçàëåæíî âiä äóìêè ç öüîãî ïðèâîäó ðåøòè îáùèííè-
80 Êîëiçi¨ 1928-1929 ðð.
êiâ). Çðîçóìiëî, âñi öi ñóâîði àäìiíiñòðàòèâíi íîâîââåäåííÿ íå ïðèâàáëþâàëè, à, íàâïàêè,

âiäâåðòàëè âiä ïàðòiéíî¨ ïîëiòèêè âñi ïðîøàðêè ñiëüñüêîãî íàñåëåííÿ (i íàâiòü áiäíÿêiâ).
Çìiíþþ÷è ñâié êóðñ íà ñåëi, âëàäà, ÿê i çàâæäè, ïðèäiëÿëà îñîáëèâó óâàãó îñíîâíèì
æèòíèöÿì - Óêðà¨íi, Ïiâíi÷íîìó Êàâêàçó, Ïîâîëæþ, àëå âèðiøèëà ñïî÷àòêó îáëàøòóâàòè
Ñèáið. Òóäè îñîáèñòî âèðóøèâ Ñòàëií (öå áóâ éîãî îñòàííié âiçèò äî ñiëüñüêî¨ ìiñöåâîñòi) i
çàêèíóâ ÷ëåíàì òåðèòîðiàëüíî¨ ïàðòîðãàíiçàöi¨ òà ïðåäñòàâíèêàì ìiñöåâèõ äåðæàâíèõ îðãà-
íiâ íåêîìïåòåíòíiñòü, ùî ìåæóâàëà iç ñàáîòàæåì. Íà ¨õíi ïðîòåñòè - ìîâëÿâ, ïðåòåíçi¨ äî
ñåëÿí áóëè ÿâíî íàäìiðíèìè - ãåíñåê çàÿâèâ: íåçàìîæíèêè é ñåðåäíÿêè ïðîäàëè íàäëèøêè
ñâîãî õëiáà, à îò êóðêóëi é äîñi ïðèòðèìóþòü âåëè÷åçíi çàïàñè çåðíà - äî 50-60 òèñ. ïóäiâ íà
ãîñïîäàðñòâî. Ïåâíà ði÷, òî áóëà ÷èñòî¨ âîäè âèãàäêà. Áiëüøå òîãî, Ñòàëií òóò ñóïåðå÷èâ
ñàì ñîái, áî ðàíiøå òâåðäèâ, ùî íàéáiëüøà êiëüêiñòü íåïðîäàíîãî õëiáà çàëèøà¹òüñÿ â ðóêàõ
ñåðåäíÿêà.
Êîëè äiéøëî äî ïðàêòè÷íîãî âèêîíàííÿ ïàðòiéíî-óðÿäîâèõ íàñòàíîâ, ìiñöåâi óðÿäîâöi,
êîòði ïîäàâàëè ñïèñêè êóðêóëiâ, îäåðæàëè çàâäàííÿ âèÿâèòè â îñòàííiõ íiáèòî ïðèõîâà-
íå íèìè çåðíî. Îäíàê êëàñîâèé âîðîã íàñïðàâäi íå ìàâ íiÿêèõ íàäëèøêiâ ó êiëüêîñòi,
âiäïîâiäíié çàãîòiâåëüíèì íîðìàì, à òîìó âèêîíàâöi íàêàçiâ ïàðòi¨ õî÷-íå-õî÷ ìóñèëè êîì-
ïåíñóâàòè íåäîáið çà ðàõóíîê óñüîãî ñåëÿíñòâà (äî ðå÷i, â ëèñòi, íàäiñëàíîìó Ñòàëiíèì
ïàðòîðãàíiçàöiÿì, öiëêîì âiäâåðòî òâåðäèëîñÿ: êóðêóëü çîâñiì íå ¹ ãîëîâíèì äåðæàòåëåì
çàéâîãî õëiáà, ïðîñòî éîãî òðåáà ïåðåñëiäóâàòè ÿê åêîíîìi÷íîãî ïðîâiäíèêà ñåëÿíñòâà, çà
êîòðèì iøîâ ñåðåäíÿê).
Ó ìiðó ïîñëàáëåííÿ êðèçè õëiáîçàãîòiâåëü Ñòàëií òà éîãî ïðèái÷íèê Áàóìàí ïî÷àëè âè-
çíàâàòè ôàêòè çàñòîñóâàííÿ ïiä ÷àñ çäiéñíåííÿ íàäçâè÷àéíèõ çàõîäiâ: îáøóêiâ, êîíôiñêà-
öié, ïîðóøåííÿ ìåæ áåçïåêè ñåðåäíÿêà òîùî. Iç ïðèãîëîìøëèâîþ áåçïîñåðåäíiñòþ Ñòà-
ëií çàÿâèâ 13 ëèïíÿ 1928 ð. ó äîïîâiäi íà çáîðàõ àêòèâó ëåíiíãðàäñüêî¨ îðãàíiçàöi¨ ÂÊÏ(á),
ùî öå áóëî íåãàðàçä, àëå æ ó êâiòíi é òðàâíi 1928 ð. êiëüêiñòü çàãîòîâëåíîãî õëiáà çàëèøà-
ëàñÿ íåäîñòàòíüîþ, à çíà÷èòü, õëiá âñå-òàêè òðåáà áóëî çiáðàòè. Çâiäñè ïîâòîðíi ðåöèäèâè
íàäçâè÷àéíèõ çàõîäiâ, àäìiíiñòðàòèâíà ñâàâîëÿ, ïîðóøåííÿ ðåâîëþöiéíî¨ çàêîííîñòi, îáõiä
äâîðiâ, íåçàêîííi îáøóêè i ò. ä., ÿêi ïîãiðøèëè ïîëiòè÷íèé ñòàí êðà¨íè i ñòâîðèëè çàãðîçó
çìè÷öi.
Çà îñíîâíó ïðàâîâó çáðîþ, âæèâàíó ïðîòè ñåëÿí ó õîäi ïðèìóñîâèõ õëiáîçàãîòiâåëü,
ñëóãóâàëà ñòàòòÿ 107 (÷èííà âiä 1926 ð.). Âîíà ïåðåäáà÷àëà òþðåìíå óâ'ÿçíåííÿ é êîíôi-
ñêàöiþ ìàéíà ñòîñîâíî òèõ îñiá, êîòði óìèñíî ñïðèÿþòü ïiäâèùåííþ öií àáî íå âèñòàâëÿþòü
ñâîþ ïðîäóêöiþ íà ïðîäàæ. Õàðàêòåðíî: ïåðâiñíå öÿ ñòàòòÿ ïðèçíà÷àëàñÿ àæ íiÿê íå äëÿ
ïîêàðàííÿ ñåëÿí, à ëèøå äëÿ áîðîòüáè ïðîòè ñïåêóëÿíòiâ. Îäíàê, ÿê çàçíà÷èâ Ðèêîâ íà
ëèïíåâîìó (1928 ð.) ïëåíóìi ÖÊ ÂÊÏ(á), â îäíîìó ç îêðóãiâ ¨ ¨ áóëî çàñòîñîâàíî ó 25 %
âèïàäêiâ äî íåçàìîæíèêiâ, ó 64 % - äî ñåðåäíÿêiâ i â 7 % - äî êóðêóëiâ. ßêùî ñóäèòè ç íà-
âåäåíîãî â ãàçåòi Ïðàâäà âiä 2 ãðóäíÿ 1928 ð. ñïèñêó íåçàìîæíèêiâ iç çàçíà÷åííÿì ¨õíüîãî
ñòàâëåííÿ äî óðÿäîâî¨ ïîëiòèêè, ñïîäiâàíî¨ ïiäòðèìêè âëàäi ç áîêó ñåëÿíñüêî¨ áiäíîòè âè-
ùåçãàäàíèé çàõiä íå çàáåçïå÷èâ.
Ëèïíåâèé ïëåíóì îãîëîñèâ ïðî ñêàñóâàííÿ íàäçâè÷àéíèõ çàõîäiâ (âiääàíiñòü êóðñîâi
íåïó áóëà â ïðèíöèïi ïiäòâåðäæåíà ùå íà êâiòíåâîìó ïëåíóìi òîãî æ ðîêó). Â òèïîâié
äëÿ ñåáå âiäñòîðîíåíié ìàíåði Ñòàëií ïiäòðèìàâ íà ëèïíåâîìó ïëåíóìi òåçó ëiâèõ ùîäî
îäåðæàííÿ âiä ñåëÿí êàïiòàëîâêëàäåíü íà iíäóñòðiàëiçàöiþ, îäíî÷àñíî ïðèêðèâàþ÷è ñâié
íåïiâñüêèé ôëàíã: Ç ñåëÿíñòâîì ó íàñ ñòî¨òü ñïðàâà â äàíîìó ðàçi òàê: âîíî ñïëà÷ó¹ äåðæàâi
íå òiëüêè çâè÷àéíi ïîäàòêè, ïðÿìi i ïîñåðåäíi, àëå âîíî ùå ïåðåïëà÷ó¹ íà ïîðiâíÿíî âèñîêèõ
öiíàõ íà òîâàðè ïðîìèñëîâîñòi - öå, ïî-ïåðøå, i áiëüø àáî ìåíø íåäîîäåðæó¹ íà öiíàõ íà
81
ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêi ïðîäóêòè - öå, ïî-äðóãå.

Öå ¹ äîäàòêîâèé ïîäàòîê íà ñåëÿíñòâî â iíòåðåñàõ ïiäíåñåííÿ iíäóñòði¨, ÿêà îáñëóãîâó¹
âñþ êðà¨íó, â òîìó ÷èñëi ñåëÿíñòâî. Öå ¹ ùîñü ïîäiáíå äî äàíèíè, ùîñü ïîäiáíå äî íàäïî-
äàòêó, ÿêèé ìè çìóøåíi áðàòè òèì÷àñîâî äëÿ òîãî, ùîá çáåðåãòè i ðîçâèíóòè äàëi íèíiøíié
òåìï ðîçâèòêó iíäóñòði¨, çàáåçïå÷èòè iíäóñòðiþ äëÿ âñi¹¨ êðà¨íè, ïiäíåñòè äàëi äîáðîáóò ñå-
ëà i ïîòiì çíèùèòè çîâñiì öåé äîäàòêîâèé ïîäàòîê, öi íîæèöi ìiæ ìiñòîì i ñåëîì. ...Áåç
öüîãî äîäàòêîâîãî ïîäàòêó íà ñåëÿíñòâî, íà æàëü, íàøà ïðîìèñëîâiñòü i íàøà êðà¨íà ïîêè
ùî îáiéòèñÿ íå ìîæóòü. I äàëi: ×è ìîæå ñåëÿíñòâî âèòðèìàòè ùî òÿæêiñòü? Áåçóìîâíî,
ìîæå: ïî-ïåðøå, òîìó, ùî òÿæêiñòü öÿ áóäå îñëàáëÿòèñÿ ðiê ó ðiê, ïî-äðóãå, òîìó, ùî ñòÿ-
ãíåííÿ öüîãî äîäàòêîâîãî ïîäàòêó âiäáóâàòèìåòüñÿ íå â óìîâàõ êàïiòàëiñòè÷íîãî ðîçâèòêó,
äå ìàñè ñåëÿíñòâà ïðèðå÷åíi íà çóáîæiííÿ i åêñïëóàòàöiþ, à â óìîâàõ ðàäÿíñüêèõ ïîðÿä-
êiâ, äå åêñïëóàòàöiÿ ñåëÿíñòâà âèêëþ÷åíà ç áîêó ñîöiàëiñòè÷íî¨ äåðæàâè i äå ñïëà÷óâàííÿ
öüîãî äîäàòêîâîãî ïîäàòêó âiäáóâà¹òüñÿ â óìîâàõ áåçïåðåðâíîãî ïîëiïøåííÿ ìàòåðiàëüíîãî
ñòàíîâèùà ñåëÿíñòâà.
Ñòàëií äîäàâ äî öüîãî, ùî é äîñi ÷èíèòüñÿ òèñê íà êàïiòàëiñòè÷íi åëåìåíòè ñåëà, ÿêèé
÷àñîì äîâîäèòü ¨õ äî ðóéíóâàííÿ. ßê ãàäà¹ Ð. Ìåäâåä¹â, çà äîïîìîãîþ íàäçâè÷àéíèõ çà-
õîäiâ ãåíñåê, ìîæëèâî, ïðàãíóâ ëèøå íàëÿêàòè êóðêóëiâ, ïðèìóñèâøè ¨õ äî ïîêiðíîñòi.
Òàê ÷è íi, àëå ç'ÿâèëèñÿ íîâi âêàçiâêè - ïðèïèíèòè çàñòîñóâàííÿ íàäçâè÷àéíèõ çàõîäiâ,
ïiäâèùèòè äåðæàâíi çàêóïiâåëüíi öiíè íà õëiá, çàáåçïå÷èòè ñåëî ïðîìèñëîâèìè òîâàðàìè.
Îäíàê çàðàäèòè ñïðàâi âæå áóëî âàæêî, áî çàìîæíiøi ñåëÿíè òàêè ñïðàâäi çëÿêàëèñÿ. Äå-
ÿêi çàñiÿëè ìåíøå çåìëi, íiæ çâè÷àéíî, iíøi ïî÷àëè ðîçïðîäóâàòè ñâî¹ ìàéíî (îñêiëüêè,
çà âèçíàííÿì ïðîâiäíîãî ñòàëiíñüêîãî åêîíîìiñòà Ñòðóìiëiíà, íàâiòü ïiäâèùåííÿ çàêóïi-
âåëüíèõ öií íå ïîêðèâàëî âèðîáíè÷èõ âèòðàò ñåëÿí). Îäíå ñëîâî, âèðîáíèêè õëiáà öiëêîì
ïðèðîäíî âiäðåàãóâàëè íà ïðèìóñîâi êîíôiñêàöi¨ i ïðîäåìîíñòðóâàëè âiäñóòíiñòü áóäü-ÿêîãî
áàæàííÿ çáiëüøóâàòè âèðîáíèöòâî. Âîíè âæå íå äîêëàäàëè òèõ òÿæêèõ çóñèëü äî ïðàöi,
ÿêi íåùîäàâíî äîïîìîãëè âiäðîäèòè ñiëüñüêå ãîñïîäàðñòâî êðà¨íè.
Òàêèì ÷èíîì, íàïðèêiíöi 1928 ð. ïàðòiÿ çíîâó íàðàçèëàñÿ íà ñêðóòó, ñïðè÷èíåíó ¨ ¨ æ
âëàñíîþ ïîëiòèêîþ íà ñåëi. Íà ïî÷àòîê ñåðïíÿ çãàäàíîãî ðîêó ïîêàçíèêè ó õëiáîðîáñòâi i
òâàðèííèöòâi ïiøëè âíèç. Áiëüøå òîãî: ç óðàõóâàííÿì ïðèðîñòó íàñåëåííÿ â ïåðiîä âiä 1914
ð. äóøîâå âèðîáíèöòâî õëiáà çìåíøèëîñÿ ç 584 äî 484,4 êã.
Êîëè ðèíêîâèé ìåõàíiçì íå âèïðàâäîâóâàâ ïîêëàäåíèõ íà íüîãî ñïîäiâàíü, ñòàíîâèùå
ðÿòóâàëè çà äîïîìîãîþ ðåêâiçèöié, à òîäi çíîâó äîçâîëÿëè ðèíîê. Îäíàê ñåëÿíèí óæå íå
éíÿâ éîìó - òî÷íiøå, éîãî ðàäÿíñüêîìó âàðiàíòîâi - âiðè. Öå ó íåðîçðèâíîìó çâ'ÿçêó iç
ïàäiííÿì ìîòèâàöié äî ïðàöi ñòâîðþâàëî ñèòóàöiþ, ùî ¨ ¨ âëàäà íiÿê íå ìîãëà çðîçóìiòè.
Ñïðàâäi, iç äàëüøèì ïîãiðøåííÿì ðèíêîâèõ âiäíîñèí (ïiñëÿ âèùåîïèñàíèõ ïîäié) óðÿä,
ïàì'ÿòàþ÷è ïðî óñïiõ êàìïàíi¨ ùîäî ïðèìóñîâîãî âèëó÷åííÿ õëiáà, â áóäü-ÿêèé ìîìåíò
çàëþáêè âäàâñÿ á äî öüîãî âèïðîáóâàíîãî çàñîáó. Àëå æ òîäi çàáðàëè âåëè÷åçíó êiëüêiñòü
çåðíà, âèðîùåíîãî ÿêðàç çà äîïîìîãîþ ðèíêîâèõ ñòèìóëiâ! Òîæ õiáà íå ëîãi÷íèì áóëî á
ïåðåäáà÷èòè, ùî òåïåð, çà ïàäiííÿ ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêîãî âèðîáíèöòâà i âòðàòè äîâiðè
ñåëÿíñòâà äî âëàäè, íiÿêà ðåêâiçèöiÿ íå ïðèâåäå äî áàæàíèõ ðåçóëüòàòiâ?! Õiáà íå ÿñíî
áóëî, ùî ñïðàâà çîâñiì íå â ïðèõîâóâàííi õëiáà, à â íèçüêié ïðîäóêòèâíîñòi ñåëÿíñüêî¨
ïðàöi?.. Íà æàëü, íå ÿñíî...
* * *
À òèì ÷àñîì, ïîêè òðèâàëà áîðîòüáà çà õëiá íà ñåëi, Ñòàëií âèêîðèñòîâóâàâ ñòàíîâèùå,
ùî ñêëàëîñÿ, äëÿ íàñòóïó íà ïðàâèõ. Âií òâåðäèâ ïðî iñíóâàííÿ ïåâíèõ åëåìåíòiâ, ÿêi
82 Êîëiçi¨ 1928-1929 ðð.
÷óæi ïàðòi¨, íå áà÷àòü êëàñîâîãî ðîçøàðóâàííÿ íà ñåëi é ÿêi ïðàãíóòü æèòè ìèðíî ç
êóðêóëåì. Íà êâiòíåâîìó (1928 ð.) ïëåíóìi ÖÊ ÂÊÏ(á) ãåíñåê ïiääàâ äóæå ãîñòðié êðèòèöi
ïàðòiéöiâ, êîòði òÿãíóòüñÿ ïîçàäó âîðîãiâ ñîöiàëiçìó. Â ñåðåäèíi çãàäàíîãî ðîêó Áóõàðií
çðîçóìiâ: Ñòàëií ïåðåéíÿâñÿ ðiøó÷iñòþ îáðàòè êóðñ, ùî íåìèíó÷å ïðèçâåäå äî ïîâñòàíü, i ¨õ
äîâåäåòüñÿ çàëèòè êðîâ'þ. Âæå íà ïî÷àòêó ÷åðâíÿ öi äâà ïàðòiéíèõ ëiäåðè íå ðîçìîâëÿëè
îäèí ç îäíèì. Ïðîòå çîâíi âñå âèãëÿäàëî ïðèñòîéíî...
Íàðiêàþ÷è, ùî ó ñâî¨é ìàñi ÷ëåíè ÖÊ ïàðòi¨ íå ðîçóìiþòü ñóïåðå÷îê ó íàéâèùîìó êå-
ðiâíèöòâi, Áóõàðií ðàçîì iç òèì íå óòðóäíÿâ ñåáå ðîç'ÿñíåííÿìè. Ïðàâi âîëiëè áîðîòèñÿ
çi Ñòàëiíèì ó ïðèâàòíîìó ïîðÿäêó i âñiëÿêî ïðèõîâóâàëè âíóòðiøíi ÷âàðè. Çi ñâîãî áîêó,
Ñòàëií òåæ âiäêðèòî íå âèñòóïàâ ïðîòè ñâî¨õ îïîíåíòiâ, àëå éîãî äîâiðåíi îñîáè ïîâñÿê÷àñ
âèêðèâàëè óõèëè òèõ, õòî íå ìàâ îõîòè ñâàðèòèñÿ ç êóðêóëÿìè, i âðåøòi äîêîðiííî ïðàâà
ïîçèöiÿ ñòàëà îá'¹êòîì íèùiâíî¨ êðèòèêè â ãàçåòi Ïðàâäà (âiä 18 âåðåñíÿ 1928 ð.). Îäíàê
íà òîé ÷àñ Áóõàðií óæå âèìàãàâ íàñòóïó íà êóðêóëÿ. Éîãî ïiäòðèìàâ Êàëiíií, àðãóìåíòó-
âàâøè òàêó ïîçèöiþ òèì, ùî öüîãî ðàçó íå áóäå äîçâîëåíî íiÿêèõ ïðèìóñîâèõ åêñïðîïðiàöié.
I ðîçâàæëèâî äîäàâ: ïîêè çàëèøàþòüñÿ ïðèâàòíi ãîñïîäàðñòâà, çàâæäè ç'ÿâëÿòèìóòüñÿ é
íîâi êóðêóëi, ùîá çàìiíèòè âæå ïîçáàâëåíèõ âëàñíîñòi. Ñòàëií òàêîæ ïîêè ùî óòðèìó-
âàâñÿ âiä ïåðåäàííÿ êóðêóëiâ äî ðóê ÎÄÏÓ, õî÷ i âèñëîâëþâàâñÿ ç öüîãî ïðèâîäó, ÿê
çàâæäè, íå äóæå ÿñíî, çàëèøàþ÷è òèì ñàìèì çà ñîáîþ ïðàâî âæèòè ïðîòè íèõ àäìiíi-
ñòðàòèâíèõ é åêîíîìi÷íèõ çàõîäiâ. Êîëè æ ñïðàâà òîðêíóëàñÿ îñîáèñòîñòåé, âií ñêåðóâàâ
ñâîþ ïóáëi÷íó àòàêó ïðîòè ìåíø àâòîðèòåòíèõ é àæ íàäòî ïðàâèõ äiÿ÷iâ, íàñàìïåðåä
ïðîòè çàñòóïíèêà íàðêîìà ôiíàíñiâ i íàðêîìà çîâíiøíüî¨ òîðãiâëi Ôðóìêiíà. Îñòàííié 15
÷åðâíÿ 1928 ð. âèñòóïèâ iç âiäêðèòèì ëèñòîì äî ÖÊ ÂÊÏ(á). Íà ëèñòîïàäîâîìó (1928 ð.)
ïëåíóìi ÖÊ Ñòàëií ðîçêðèòèêóâàâ éîãî ÿê ïðåäñòàâíèêà ïðàâîãî óõèëó i âîäíî÷àñ çàÿâèâ
ïðî ¹äíiñòü ïîëiòáþðî ÖÊ (õî÷ i ïiääàâ òóò æå êðèòèöi ïðèìèðåíöÿ - ïðàâîãî Óãëàíîâà,
ÿêèé ïiäòðèìóâàâ ðîçêîëüíèêiâ). Íà ïëåíóìi Áóõàðií i Òîìñüêèé ïîäàëè ó âiäñòàâêó, àëå
Ñòàëií âèçíàâ öå çà ïåðåä÷àñíå i ïåðåêîíàâ ¨õ çàáðàòè çàÿâè (ïîãîäèâøèñü ïðè öüîìó ç
¨õíüîþ âèìîãîþ, ùî ÷óòêàì ïðî ðîçêîë ó ïàðòiéíîìó êåðiâíèöòâi ÷àñ óæå ïîêëàñòè êðàé).
Ïðîòÿãîì 1928-1929 ðð. ãåíñåê âðåøòi-ðåøò ïåðåõèòðóâàâ ïðàâèõ i ïîñòóïîâî ðîçãðî-
ìèâ ¨õ, íå íàäàâøè ¨ì íàâiòü ìîæëèâîñòi ïiòè íà ïðèëþäíèé êîíôëiêò (õî÷à á íà ðiâíi
ñïðàâè Òðîöüêîãî, íå êàæó÷è âæå ïðî Çiíîâ'¹âà). Çà ñëîâàìè Ð. Äàíiåëüñà, iñòîðiÿ ïðà-
âî¨ îïîçèöi¨ äà¹ çìîãó ïðîñòåæèòè âèíÿòêîâå âèäîâèùå ïîëiòè÷íî¨ ãðóïè, ÿêó ñïî÷àòêó
ðîçãðîìèëè, à òîäi âæå àòàêóâàëè.
* * *
Ó ìiðó çàãîñòðåííÿ êðèçè õëiáîçàãîòiâåëü íàïðèêiíöi 1928 ð. íàâiòü Äåðæïëàí óâàæàâ:

òåíäåíöiÿ äî çìåíøåííÿ êiëüêîñòi çiáðàíîãî çåðíà ¹ òèì÷àñîâèì ÿâèùåì. I ùå â ëèñòîïàäi
öüîãî ðîêó Ñòàëií çàñóäæóâàâ äóìêó, çà ÿêîþ íàäçâè÷àéíi çàõîäè ìàþòü ïåðåòâîðèòèñÿ
íà ñòàëèé êóðñ. Òîìó ç íîâîþ íåõâàòêîþ õëiáà â äåðæàâíèõ çàñiêàõ óïîðàëèñÿ, çàïåðå-
÷óþ÷è íàâiòü ñàìó çãàäêó ïðî íàäçâè÷àéíó ñèòóàöiþ i âiäêèäàþ÷è ùîíàéìåíøi íàòÿêè
íà îòîòîæíåííÿ äié õëiáîçàãîòiâåëüíèõ îðãàíiâ iç êîíôiñêàöiÿìè. Ïîëiòáþðî ÖÊ ÂÊÏ(á)
ïðèéíÿëî íà îçáðî¹ííÿ óðàëî-ñèáiðñüêèé ìåòîä, çàïðîïîíîâàíèé ïàðòîðãàíiçàöiÿìè öèõ
äâîõ ðåãiîíiâ (Ðèêîâ íå ïîãîäèâñÿ iç òàêèì ðiøåííÿì), i ïðèáëèçíî ç ëþòîãî 1929 ð. éîãî
ïî÷àëè øèðîêî çàñòîñîâóâàòè, à â ÷åðâíi îôiöiéíî ëåãàëiçóâàëè. Àâòîðè ìåòîäó âèõîäèëè
ç äóìêè, íiáèòî iñíóâàëè âåëèêi òà¹ìíi ñõîâèùà çåðíà (ïåðåâàæíî â ðóêàõ êóðêóëiâ), i ç
îãëÿäó íà öå íàñòiéíî ïðîïîíóâàëè çáiëüøèòè íîðìè õëiáîçäà÷.
83
Ìåòîä ïåðåäáà÷àâ äåìîíñòðóâàííÿ öiëêîâèòî¨ çëàãîäè â äiÿõ âëàäè é íèçiâ. Ïðèáó-

âàþ÷è äî ñië, ïàðòiéíi óïîâíîâàæåíi íå ïðîñòî âiääàâàëè íàêàçè ïðî ðåêâiçèöi¨,- íi, ñïåðøó
âîíè çáèðàëè ñåëÿíñüêi ñõîäè é çàêëèêàëè ïðèñóòíiõ çáiëüøèòè êiëüêiñòü õëiáà, ïðèçíà-
÷åíîãî äëÿ çäà÷i (çà ïðèíöèïîì ñàìîîïîäàòêóâàííÿ ÿê ùîäî çåðíà, òàê i ùîäî ãðîøîâèõ
ñïëàò), i âèðiøèòè, ïðîòè ÿêèõ ñàìå ìiñöåâèõ êóðêóëiâ çàñòîñîâóâàòè ãðîìàäñüêèé âïëèâ
i ìàñîâèé ïðèìóñ. Îòæå, ÷èíèâñÿ çâè÷àéíiñiíüêèé òèñê, ìàëî âiäìiííèé âiä áðóòàëüíî¨ ñè-
ëè. Ñåëÿíè, çðîçóìiëî, ìàéæå çàâæäè ãîëîñóâàëè ïðîòè òàêèõ ïðîïîçèöié, à òîìó ¨õíiõ
ïðîâiäíèêiâ îãîëîøóâàëè êóðêóëÿìè àáî ïiäêóðêóëüíèêàìè, ÷àñîì çààðåøòîâóâàëè, ðî-
áèëè îáøóêè â ¨õíiõ äîìiâêàõ, íàêëàäàëè øòðàôè, êîíôiñêîâóâàëè ìàéíî, à òî é íàâiòü
ðîçñòðiëþâàëè... Çáîðè òðèâàëè, àæ ïîêè òi, õòî çàëèøàâñÿ, íå ãîëîñóâàëè çà. Áóäü-ÿêèé
ñóìíiâ ñòîñîâíî êâîðóìó ïðîñòî iãíîðóâàâñÿ. Òàê äåðæàâíà âëàäà, ÿêà íiáèòî îáñòîþâàëà
iíòåðåñè ñiëüñüêî¨ ãðîìàäè, äiÿëà ïðîòè óÿâíèõ ïðèõîâóâà÷iâ çåðíà... Âñiõ íåïîêiðíèõ
âèêëþ÷àëè ç êîîïåðàòèâiâ, ¨ì âiäìîâëÿëè ó ïðàâi íà ïîìåë òîùî. Ðàäÿíñüêà ïðåñà íàâîäè-
ëà âèïàäêè, êîëè ùîäî íèõ âæèâàëè áîéêîòè, äåïîðòàöi¨, ãðîøîâi ïîêàðàííÿ, à ¨õíiõ äiòåé
âiäìîâëÿëèñÿ ïðèéìàòè äî øêîëè...
Íàâåñíi 1929 ð. ì'ÿñî òàêîæ ïî÷àëè çáèðàòè ñèëîìiöü (Ñèáið ó òàêèé ñïîñiá çäàâ 19 òèñ.
ò ñóïðîòè 700 ò ó ìèíóëîìó ðîöi).
Íà äîäà÷ó äî ðåêâiçèöié, ñóïðîâîäæóâàíèõ øòðàôàìè òà óâ'ÿçíåííÿìè, ñïîñòåðiãàëîñÿ
÷èìàëî âèïàäêiâ êîíôiñêàöié êóðêóëüñüêèõ ðåìàíåíòó é òÿãëîâî¨ õóäîáè, áà íàâiòü çåì-
ëi (îñîáëèâî â Óêðà¨íi). Òîáòî âæå ðîçïî÷àëîñÿ ñïðàâæí¹ ðîçêóðêóëþâàííÿ, ìîæëèâiñòü
ÿêîãî ïàðòiÿ ïîêè ùî çàïåðå÷óâàëà. Â òåîði¨ êóðêóëÿ ìîæíà áóëî òiëüêè ïðèìóñèòè,
ïðè÷îìó âèêëþ÷íî çãiäíî ç âîëåþ ñåëÿíñüêèõ ìàñ. Îäíàê íà ïðàêòèöi öåé ãðîìàäñüêèé
âïëèâ, ïî ñóòi, ôàáðèêóâàâñÿ. ßêùî æ âiäêèíóòè iäåîëîãi÷íèé ÷è êîñìåòè÷íèé àñïåêòè
õëiáîçàãîòiâåëüíèõ êàìïàíié, ðåàëüíà êàðòèíà âèãëÿäàëà òàê. Íàïðèêëàä, â îäíîìó ç îêðó-
ãiâ, çà ïîâiäîìëåííÿì îôiöiéíî¨ ïðåñè, íi áiäíÿêè, íi ñåðåäíÿêè íå çíàéøëè â ïîëiòèöi ïàðòi¨
íi÷îãî ïðèâàáëèâîãî. Â iíøîìó îêðóçi íàñåëåííÿ 40 % ñië ãîëîñóâàëè ïðîòè ïàðòiéíîãî êóð-
ñó, ùå â iíøîìó - 30 %; ãàçåòà Èçâåñòèÿ âiä 12 é 13 ñi÷íÿ 1928 ð. âèçíàëà, ùî ñiëüñüêi çáîðè
÷àñòî ïðèéìàëè àíòèïàðòiéíi óõâàëè.
Òà õî÷ íå õî÷, à êàìïàíiþ òðåáà áóëî ïðîäîâæóâàòè. Äî íå¨ âèðiøèëè çàëó÷èòè ìiñüêèõ
ðîáiòíèêiâ-ïàðòiéöiâ, ÿêi, çãiäíî ç îäíèì äðóêîâàíèì çâiòîì, ôîðñóâàëè ðiøåííÿ çáîðiâ
êàâàëåðiéñüêèìè ìåòîäàìè. Ëiâèé óõèëüíèê Ñîñíîâñüêèé, çàñëàíèé äî Ñèáiðó, ïèñàâ:
ïðåäñòàâíèêè âëàäè êèäàëèñÿ íà ñåëÿíèíà â îäíîñòàéíié ëþòi, íåáà÷åíié âiä 1918-1919
ðð.; âiä ñåëÿíèíà âèìàãàëè òiëüêè äàâàòè - çåðíî, ïîäàòêè, ïîçè÷êè, çàáåçïå÷åííÿ, i âñå -
íàäòåðìiíîâî...
Ïðîãëÿäàþ÷è çâiò çà çâiòîì, ïåðåêîíó¹ìîñÿ: çáîðè ïðîñòî ïðèìóøóâàëèñÿ äî ïîêîðè
çàëÿêóâàííÿì. À ïðîòå, ÿê ïîáà÷èìî äàëi, öi ìåòîäè øâèäøå îá'¹äíóâàëè ñåëÿí (i â òî-
ìó ÷èñëi íåçàìîæíèêiâ), íiæ ðîç'¹äíóâàëè. Òèñê, ñêåðîâàíèé íiáèòî ïðîòè êóðêóëiâ, íå
äàâàâ ñïîäiâàíèõ ðåçóëüòàòiâ, à òîìó óðÿäîâöi, õî÷ íiêîëè é íå ìàëè ïðÿìèõ iíñòðóêöié
çàñòîñîâóâàòè êîíôiñêàöi¨ ïðîòè ñåðåäíÿêà, çíîâó ïî÷àëè öå ðîáèòè.
Â iíòåðåñàõ çàãîñòðåííÿ êëàñîâî¨ áîðîòüáè áóëî âèðiøåíî ïåðåäàâàòè 25 % âèëó÷åíîãî
ó êóðêóëiâ õëiáà íåçàìîæíèêàì i íàéìèòàì. Òà é íà öå îñòàííi ðåàãóâàëè äåùî ñòðèìàíî.
À ç ïî÷àòêîì âåñíè òàêå õàáàðíèöòâî âçàãàëi äîâåëîñÿ ïðèïèíèòè - âåñü õëiá çàáèðàëà
äåðæàâà. ßê çàçíà÷èâ Áàóìàí, ñåëÿíèí-áiäíÿê, òàêèé êîðèñíèé äî öüîãî, íàâåñíi ÷àñòî
íå ìàâ óäîñòàëü ¨æi, à îòæå, âií òàêîæ ïiøîâ iç øàïêîþ â ðóöi íà ïîêëií äî êóðêóëÿ. À.
Ìiêîÿí òåæ çãàäóâàâ ïðî õèòàííÿ ñåëÿíèíà-áiäíÿêà ïiä âïëèâîì êóðêóëiâ. Ó ïåðåäîâié
ñòàòòi ãàçåòè Ïðàâäà âiä 10 ñi÷íÿ 1929 ð. íàãîëîøóâàëîñÿ: êóðêóëi ïðèâåðòàëè íà ñâié
84 Êîëiçi¨ 1928-1929 ðð.
áiê ðåøòó ñåëÿí ïiä ãàñëàìè ïiäòðèìêè ðiâíîñòi ãðîìàäè.
Ç îãëÿäó íà âñå ñêàçàíå óðàëî-ñèáiðñüêèé ìåòîä íå ìîæíà âèçíàòè åôåêòèâíèì. Éîãî

ãîëîâíèé íåäîëiê ïîëÿãàâ ó òîìó, ùî õëiá ó âèðîáíèêà òðåáà áóëî âiäáèðàòè ñèëîìiöü, i
ðîáèëè öå ïåðåâàæíî íåïðîõàíi çàéäè. Êðiì òîãî, ìåòîä ïåðåäáà÷àâ íå ïðîñòèé ïðèìóñ, à
òàêèé, ùî âiäïîâiäàâ çàñàäàì âî¹ííî-êîìàíäíî¨ åêîíîìiêè, à îòæå, àæ íiÿê íå ñóìiùàâñÿ
iç ïîêè ùî äiþ÷èìè ðèíêîâèìè âiäíîñèíàìè. Ñëîâîì, íàñòóï íà ðèíîê ðîçãîðòàâñÿ, áî
ïðèäóøåííÿ êóðêóëÿ (÷îãî äîìàãàëèñÿ â õîäi õëiáîçàãîòiâåëü) ç åêîíîìi÷íî¨ òî÷êè çîðó
ÿêðàç i îçíà÷àëî çíèùåííÿ â ñåëÿíèíà ñòèìóëó ïðàöþâàòè íà âiëüíèé ðèíîê.
* * *
Êàìïàíiÿ íà ñåëi íå áóëà ¹äèíîþ îçíàêîþ óõèëó âëiâî. Âñÿ ñóñïiëüíà àòìîñôåðà ó
êðà¨íi, ïî÷èíàþ÷è âiä 1928 ð., ó ðiçêîìó êîíòðàñòi ç âiäíîñíèì ñïîêî¹ì ðàííüîãî íåïó áóëà
íàñè÷åíà òåðîðîì é iñòåði¹þ.
Ñèãíàëîì äî ïî÷àòêó íàãíiòàííÿ îáñòàíîâêè ïîñëóæèâ ïåðøèé iç ãîðåçâiñíèõ ñóäîâèõ

ïðîöåñiâ - øàõòèíñüêà ñïðàâà (áåðåçåíü 1928 ð.), êîëè âñóïåðå÷ áàæàííþ ïðàâèõ, ïîìið-
êîâàíîãî ñòàëiíöÿ Êóéáèøåâà (çàâiäóþ÷èé ãîñïîäàðñüêèìè ñïðàâàìè) i íàâiòü ãîëîâè ÎÄ-
ÏÓ Ìåíæèíñüêîãî Ñòàëií îðãàíiçóâàâ íåïðàâåäíå ñóäèëèùå íàä ãðóïîþ iíæåíåðiâ - áóð-
æóàçíèõ ñïåöiàëiñòiâ. Ïðîòÿãîì 1928-1929 ðð. ïîâñþäíî âèêðèâàëè ñàáîòàæíèêiâ, çîêðå-
ìà áóðæóàçíèõ ñïåöiàëiñòiâ ó Êàçàõñòàíi, íiáèòî ïîâ'ÿçàíèõ ç àíãëiéñüêèì êàïiòàëiñòîì
Óðêâàðòîì.
Øàõòèíñüêà òà iíøi ñïðàâè ÷iòêî äàëè çðîçóìiòè: êëàñîâà áîðîòüáà âiäíîâëþ¹òüñÿ,

ïðè÷îìó ç áiëüøîþ iíòåíñèâíiñòþ. Òðåòèíó âñiõ ôàõiâöiâ, çàéíÿòèõ òîäi â íàðîäíîìó ãîñïî-
äàðñòâi, ñòàíîâèëà iíòåëiãåíöiÿ ùå äîðåâîëþöiéíî¨ øêîëè, à ç-ïîìiæ ñïåöiàëiñòiâ iç âèùîþ
îñâiòîþ âîíà ñêëàäàëà ÿâíó áiëüøiñòü (ñåðåä ó÷èòåëiâ iç âèùîþ îñâiòîþ - 60 %). Òà ïîïðè öå
ñòàðèõ iíòåëiãåíòiâ ïîâñþäíî âèãàíÿëè ç ðîáîòè, íåðiäêî çàñèëàëè, à òî é íàâiòü äîâîäèëè
äî ñìåðòi, ¨õíiõ äiòåé âèêëþ÷àëè ç âóçiâ. ßê íàñëiäîê, çà ñòàíîì íà 1930 ð. áiëüøå ïîëîâèíè
ïðàöþþ÷èõ iíæåíåðiâ óæå âòðàòèëè ðiâåíü íàëåæíî¨ ïiäãîòîâêè: ëèøå 11,4 % iç íèõ ìàëè
âèùó îñâiòó, à äåÿêi íå çàêií÷èëè íàâiòü i ïðèñêîðåíèõ êóðñiâ.
Êóëüòóðíà ðåâîëþöiÿ â Óêðà¨íi âiäáóâàëàñÿ äåùî iíàêøå, íiæ ó Ðîñi¨: òóò ïåðåñëiäó-
âàëè íå òiëüêè ïðåäñòàâíèêiâ ñòàðøî¨ óêðà¨íñüêî¨ êóëüòóðíî¨ åëiòè, à é íàöiîíàëiñòè÷íî
íàñòðî¹íèõ iíòåëiãåíòiâ-êîìóíiñòiâ. Ñiëüñüêèõ ó÷èòåëiâ - çâè÷àéíî ïiäîçðiëîãî ñîöiàëüíî-
ãî ïîõîäæåííÿ - ÷àñòî-ãóñòî êàðàëè ÿê êëàñîâèõ âîðîãiâ àáî é ïðîñòî íà òàêèõ, ñêàæiìî,
ïiäñòàâàõ, ÿê íàÿâíiñòü ðîäè÷à-ñâÿùåíèêà.
Ó Ñìîëåíñüêîìó àðõiâi ìiñòèòüñÿ äîêóìåíò, ùî äîáðå õàðàêòåðèçó¹ ìåðçåííó ñóñïiëüíî-

ìîðàëüíó àòìîñôåðó â êðà¨íi 1929 ð. Îäíîãî ðàçó, îïîâiäà¹ äîêóìåíò, ìiñöåâi óðÿäîâöi
ñïåöiàëüíî ïiøëè äî ßáëîíñüêî¨ øêîëè, ùîá ïîáà÷èòè â÷èòåëüêó Îðëîâó, äî÷êó êóðêóëÿ,
çàñóäæåíîãî íà 8 ðîêiâ çà àíòèðàäÿíñüêó äiÿëüíiñòü, i ïîïiâñüêó äî÷êó [â÷èòåëüêó] Êóñòîâó.
Òàì âîíè âëàøòóâàëè âå÷iðêó ç ïèÿòèêîþ, ïðèìóñèâøè â÷èòåëüîê ñïàòè ç íèìè... [îäèí iç
óðÿäîâöiâ] ìîòèâóâàâ ñâîþ ãàíåáíó ïðîïîçèöiþ çàÿâîþ:
ß - [ðàäÿíñüêà] âëàäà; ÿ ìîæó ðîáèòè, ùî çàâãîäíî, çíàþ÷è, ùî òàêi çàÿâè ñïðàâ-

ëÿòü îñîáëèâèé åôåêò íà Îðëîâó òà Êóñòîâó, îñêiëüêè âîíè ÷óæîãî êëàñîâîãî ïîõîäæåííÿ.
Âíàñëiäîê éîãî ïåðåñëiäóâàíü Êóñòîâà áóëà áëèçüêà äî ñàìîãóáñòâà.
* * *
85
Çàãàëüíå ìàðêñèñòñüêå ïîëîæåííÿ, ùî êëàñîâå ïî÷óòòÿ ìà¹ ñëóãóâàòè çà ðóøiéíó ñèëó

ñîöiàëüíèõ ïåðåòâîðåíü, íåîáõiäíî áóëî ïðèñòîñóâàòè äî ñiëüñüêèõ óìîâ. Òîæ íà ñåëi éîãî
ïîâñÿê÷àñ ðîçïàëþâàëè, à â ðàçi íåâäà÷i ïðîñòî âèãàäóâàëè.
Ó ïðîìîâi íà çàñiäàííi ÂÖÂÊ ó ãðóäíi 1928 ð. ãîëîâà ÂÖÂÊ Ì. Êàëiíií íàâiâ äåÿêi ç
ïðè÷èí òîãî, ÷îìó ñåëÿíè, i â ¨õíüîìó ÷èñëi íåçàìîæíèêè, íå âiä÷óâàëè äî êóðêóëÿ íàëå-
æíî¨ êëàñîâî¨ íåíàâèñòi. Êóðêóëü, òâåðäèâ âií, òàêîæ âiäiãðà¹ ïîçèòèâíó ðîëü ó ñiëüñüêîìó
ãîñïîäàðñòâi, áî íàäà¹ ïîçè÷êè íåçàìîæíèêîâi é òàêèì ÷èíîì ðÿòó¹ éîãî âiä áiäà â ÷àñè
ñòðàæäàíü (äî ðå÷i, öå áóëî íåïðÿìèì âèçíàííÿì òîãî, ùî ðàäÿíñüêà âëàäà áiäíÿêà íå
ðÿòó¹), à êîëè êóðêóëü çàáèâàâ êîðîâó, òî íåçàìîæíèê ìiã êóïèòè â íüîãî òðîõè ì'ÿñà.
Ó ðàäÿíñüêèõ äîêóìåíòàëüíèõ äæåðåëàõ ìiñòèòüñÿ é òàêå äîñèòü çâè÷àéíå ñâiä÷åííÿ:
×àñîì êóðêóëü âåäå çà ñîáîþ áiäíó é ñåðåäíþ âåðñòâó. Òðàïëÿþòüñÿ âèïàäêè, êîëè ñåëÿíè-
êîëãîñïíèêè ãîëîñóþòü ïðîòè âèêëþ÷åííÿ êóðêóëiâ. ×àñòî íåçàìîæíèê iøîâ çà êóðêóëåì
óíàñëiäîê ïîãàíî¨ îðãàíiçàöi¨. Ïðè÷èíîþ öüîãî, êðiì ñëàáêî¨ îðãàíiçàöi¨ íåçàìîæíèõ, ¹ ïî-
ãðîçè ç áîêó êóðêóëÿ, áðàê êóëüòóðè òà ðîäèííi çâ'ÿçêè. Çãiäíî ç îôiöiéíèìè çâiòàìè, ùî
äiéøëè äî íàñ, íåçàìîæíèêè ìîãëè òàêîæ çàÿâèòè: Â íàøîìó ñåëi íåìà êóðêóëiâ, àáî
ùå äèâîâèæíiøå: Òåïåð âîíè (õëiáîçàãîòiâåëüíèêè.- Ðåä.) êîíôiñêóþòü õëiá ó êóðêóëÿ,
à çàâòðà îáåðíóòüñÿ ïðîòè áiäíîãî é ñåðåäíüîãî ñåëÿíèíà. Ó ñâî¨é ïðîìîâi (â òi ÷àñè íå
îïóáëiêîâàíié) íà Ïiâíi÷íî-Êàâêàçüêié ïàðòêîíôåðåíöi¨ â áåðåçíi 1929 ð. Ìiêîÿí âiäâåðòî
ñêàçàâ: ñåðåäíÿê óáà÷àâ ó êóðêóëåâi ïðèêëàä i âèçíàâàâ éîãî àâòîðèòåò, îäíî÷àñíî ââàæà-
þ÷è áiäíÿêà ïîãàíèì ãîñïîäàðåì. Òàêå ñòàíîâèùå,- äîäàâ ïðîìîâåöü, âèðàæàþ÷è íîâèé,
òîáòî ñòàëiíñüêèé, ñïîñiá ìèñëåííÿ,- âèïðàâèòü ëèøå âåëèêå êîëåêòèâíå ãîñïîäàðñòâî. À
íà XVI êîíôåðåíöi¨ ÂÊÏ(á) (êâiòåíü 1929 ð.) Ñ. Ñèðöîâ, íåâäîâçi âèñóíóòèé ó êàíäèäàòè
â ÷ëåíè ïîëiòáþðî ÖÊ, çàÿâèâ: íå òiëüêè äåÿêi ñåðåäíÿêè, à é äåÿêi áiäíÿêè ïiäòðèìóþòü
êóðêóëiâ; ôàêòè÷íî ñåðåäíÿê ïîâåðíóâ ïðîòè íàñ, ñòàâøè íà ñòîðîíó êóðêóëÿ. Ïðîòÿãîì
1928-1929 ðð. áóëî çðîáëåíî áåçëi÷ âèçíàíü (íàâiòü âiä òàêèõ äiÿ÷iâ, ÿê Êàãàíîâè÷), ùî íå
òiëüêè êóðêóëü, à é ðåøòà ñåëÿíñòâà ïîñiëè âîðîæó ïîçèöiþ ñòîñîâíî âëàäè.
Àëå, õî÷ ÿê öå ïàðàäîêñàëüíî, êóðêóëüñüêà ìàíiÿ áóëà íàâiòü êîðèñíîþ äëÿ ïàðòi¨,
àäæå, çà ñëîâàìè Ñòàëiíà, ÿêùî ñåðåäíÿê ïåðåêîíà¹òüñÿ, ùî ïðàãíåííÿ äî ïîëiïøåííÿ ñâîãî
äîáðîáóòó íåìèíó÷å ïðèâåäå éîãî äî ñòàíîâèùà ãíàíîãî é ïðèäóøóâàíîãî êóðêóëÿ (àáî é
ïðîñòî éîìó ïåðåøêîäÿòü ñòàòè çàìîæíèì),- òîäi âií, ñåðåäíÿê, äiéäå âèñíîâêó: ¹äèíèì
øëÿõîì äëÿ íüîãî çàëèøà¹òüñÿ øëÿõ äî êîëãîñïó.
Òåïåð ùîäî ÷èñåëüíîñòi êóðêóëiâ. Ïîäàòêè, íàêëàäåíi íà íèõ â ëèñòîïàäi 1928 ð., òå-
îðåòè÷íî ñòîñóâàëèñÿ òiëüêè 2-3 % ñåëÿí (ùîá ïîäîëàòè ¨õíþ àïàòiþ, çà îñíîâó îïîäà-
òêóâàííÿ âèçíà÷èëè ðîçìið çàñiÿíî¨ ïëîùi, íåçàëåæíî âiä ôàêòè÷íîãî âðîæàþ), îäíàê íà
ïðàêòèöi, ÿê ñêàçàâ Ñòàëií,- äî 12 %, à â äåÿêèõ ðàéîíàõ íàâiòü áiëüøå. Çà iíøèìè äæåðå-
ëàìè, äîäàòêîâèì ïîäàòêîì íà äîõîä áóëè îáêëàäåíi 16 % ñåëÿíñüêèõ ãîñïîäàðñòâ Ðîñi¨.
Â ãàçåòi Ïðàâäà âiä 18 âåðåñíÿ 1929 ð. çãàäóâàëèñÿ öiëi êóðêóëüñüêi ñåëà. Çà äàíèìè
Äåâiñà, â îäíîìó òàêîìó ñåëi íà Ïiâíi÷íîìó Êàâêàçi íà çáîðè, ïðèñâÿ÷åíi çàãîòiâëi õëiáà,
íå ïðèõîäèëè íàâiòü äåïóòàòè ìiñöåâî¨ ñiëüðàäè.
Îòæå, êiëüêiñòü êóðêóëiâ - íàçâàíèõ òàêèìè ó âiäïîâiäíîñòi äî íîðì õëiáîçäà÷i 1929
ð.- íàïåâíî ç'ÿñóâàòè íå âäàëîñÿ (íà äóìêó ðàäÿíñüêîãî äîñëiäíèêà Þ. Ìîøêîâà, âîíà
äîñÿãàëà 7-10 % óñiõ ñåëÿí). Ñòàëií çãîäîì îá'¹äíàâ êóðêóëiâ i çàìîæíèõ â îäíié ïñåâ-
äîêàòåãîði¨, çàãàëüíà ÷èñåëüíiñòü ÿêî¨ ñòàíîâèëà 15 % óñiõ ãîñïîäàðñòâ.
* * *
Ïðîòÿãîì âèðiøàëüíîãî 1929 ð. íi õëiáíà, íi ñåëÿíñüêà ïðîáëåìè òàê i íå áóëè, ïî

86 Êîëiçi¨ 1928-1929 ðð.
ñóòi, ðîçâ'ÿçàíi. Â çèìó ç 1928 íà 1929 ð. çàïðîâàäèëè îáìåæåíi íîðìè ñïîæèâàííÿ õëiáà,
à â ñåðïíi 1929 ð.- i ì'ÿñà. Íàâåñíi 1929 ð. Ðèêîâ, ïiäòðèìàíèé Áóõàðiíèì, çàïðîïîíóâàâ
iìïîðòóâàòè çåðíî. Ó 60-õ ðîêàõ ÑÐÑÐ áóâ çìóøåíèé òàêè âäàòèñÿ äî öüîãî, àëå çàðàç
ïðîïîçèöiþ Ðèêîâà âiäêèíóëè ïiñëÿ äóæå ïàëêî¨ äèñêóñi¨ (Ïðàâäà âiä 19 ëèïíÿ 1929 ð.).
Íà çàñiäàííÿõ ïîëiòáþðî ÖÊ ÂÊÏ(á) Áóõàðií ãîâîðèâ òåïåð ïðî âî¹ííî-ôåîäàëüíó
åêñïëóàòàöiþ ñåëÿíñòâà, i ïðàâi äîêëàäàëè âåëèêèõ çóñèëü äî âëàäíàííÿ ñòîñóíêiâ iç õëi-
áîðîáîì, âèìàãàëè ñêàñóâàòè ïðèìóñîâi çàõîäè ùîäî íüîãî, ïîâåðíóòèñÿ äî íåïó é âiëüíîãî
ðèíêó.
Âçèìêó 1929 ð. Ñòàëií çàÿâèâ (ó íåîïóáëiêîâàíié òîäi ïðîìîâi) ïðî çðàäíèöüêó ïîâå-
äiíêó Áóõàðiíà. Îñòàííié îïóáëiêóâàâ öåé ïóíêò iç ïðîìîâè â Ïðàâäi âiä 24 ñi÷íÿ 1929
ð. i ñóïðîâîäèâ éîãî öèòàòàìè ç Ëåíiíà, ÿêèìè îá ðóíòîâóâàâ òàêó äóìêó: çàñòîñóâàííÿ
æîðñòêèõ êîìóíiñòè÷íèõ ïðèíöèïiâ íà ñåëi äî ñòâîðåííÿ òóò ìàòåðiàëüíî¨ áàçè êîìóíi-
çìó ìîæå îáåðíóòèñÿ äëÿ ïàðòi¨ êàòàñòðîôîþ. Ìàéæå âñi áåçïàðòiéíi ôàõiâöi-åêîíîìiñòè
(â ïåðøó ÷åðãó Âîëîäèìèð Ãðîìàí - íàéñâiòëiøà ãîëîâà â Äåðæïëàíi) ïiäòðèìàëè é öþ
äóìêó, é âèìîãó ïðàâèõ âiäíîâèòè ðiâíîâàãó íà ðèíêó. Íàâiòü íàéáëèæ÷èé äî Ñòàëiíà
åêîíîìiñò Äåðæïëàíó - Ñòðóìiëií óâàæàâ: òåìïè åêîíîìi÷íîãî çðîñòàííÿ íå ïîâèííi âèïå-
ðåäæàòè ïðîöåñ íàãðîìàäæåííÿ íåîáõiäíèõ äëÿ öüîãî ðåñóðñiâ (òîáòî, iíàêøå êàæó÷è, íå
òðåáà øòó÷íî ïðèñêîðþâàòè ïðèðîäíèé õiä ïîäié). Òà íàéâèùå êåðiâíèöòâî íà âñå öå íå
çâàæàëî. Ó êâiòíi - òðàâíi 1929 ð. áóëî çàòâåðäæåíî ïåðøèé ï'ÿòèði÷íèé ïëàí ðîçâèòêó
íàðîäíîãî ãîñïîäàðñòâà (éîãî íàâiòü íå âñòèãëè îñòàòî÷íî äîðîáèòè). Âëàñíå, öå íå áóâ
íàâiòü ïëàí ó çâè÷àéíîìó ðîçóìiííi äàíîãî ñëîâà. Â íüîìó ïåâíîþ ìiðîþ âèòðèìóâàëàñÿ
êîîðäèíàöiÿ äiÿëüíîñòi ðiçíèõ íàðîäíîãîñïîäàðñüêèõ ãàëóçåé, ðîáèëàñÿ ñïðîáà çáàëàíñóâà-
òè ðåñóðñè òà ìîæëèâîñòi ¨õíüîãî âèêîðèñòàííÿ, àëå, çà Ëåâiíèì, öå áóëà, ïî ñóòi, ïðîñòî
êîíôiãóðàöiÿ öèôð ó íàïðÿìi ïîñòiéíîãî çàâèùåííÿ ¨õ, i öå ñòàíîâèëî ¨õíþ ¹äèíó ôóíêöiþ.
Ïëàíóâàëüíèêè ïiäãîòóâàëè äâà âàðiàíòè - âiäïðàâíèé òà îïòèìàëüíèé (íàïðóæåíiøèé
âiä ïåðøîãî). Óñïiøíà ðåàëiçàöiÿ îïòèìàëüíîãî âàðiàíòà çàëåæàëà âiä ï'ÿòè äîáðèõ óðî-
æà¨â, ñïðèÿòëèâîãî ñòàíîâèùà íà ìiæíàðîäíîìó õëiáíîìó ðèíêó, ðîçóìíîãî âèòðà÷àííÿ
êîøòiâ íà îáîðîíó òîùî (âñå - íåðåàëüíå). Êðiì òîãî, íåìîæëèâî áóëî âèòðèìàòè íàâiòü çà-
êëàäåíi â ïëàíi âèìîãè êîîðäèíàöi¨, áî êîæíå ïiäïðè¹ìñòâî ïîðèíàëî ó âëàñíi, íå ïîãîäæåíi
ç iíòåðåñàìè âñüîãî íàðîäíîãîñïîäàðñüêîãî êîìïëåêñó, à äî òîãî æ öiëêîì âîëþíòàðèñòñüêi
ïëàíè ïðèñêîðåíîãî ðîçâèòêó.
I ùå òàêèé ìîìåíò, ó ðàçi âèêîíàííÿ öüîãî ïëàíó äî 1932 ð. ïðèâàòíèé ñåêòîð íà ñåëi
çàíåïàâ áè ÷åðåç íàäëèøîê çàéíÿòîãî â íüîìó íàñåëåííÿ (õî÷ i òîäi äàâàâ áè ìàéæå 90 %
âàëîâî¨ ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêî¨ ïðîäóêöi¨). Öå íàî÷íî äåìîíñòðó¹ ñóòü ïàðòiéíî¨ ïîëiòèêè ùå
íàâåñíi 1929 ð.
Ïàðòiéíà ïîëiòèêà íà ñåëi ôàêòè÷íî çðóéíóâàëà íåï. Àëå òðåáà ñóìíiâàòèñÿ, ÷è çðî-
çóìiëî öå íàéâèùå êåðiâíèöòâî. Àæ äî ñåðåäèíè 1929 ð. ó ñâî¨é äiÿëüíîñòi âîíî çàãàëîì
âèõîäèëî ç iäåé íåïó, ç ôàêòó äîâãîòðèâàëîãî iñíóâàííÿ ïðèâàòíîãî ñåêòîðà â ñiëüñüêîìó
ãîñïîäàðñòâi, ðèíêîâèõ âiäíîñèí. Iç öüîãî æ âèõîäèëè Äåðæïëàí, Íàðêîìàò çåìëåðîáñòâà
òà iíøi óñòàíîâè. Ó êâiòíi 1929 ð. ñàì Ñòàëií êàçàâ: 4,9-5,7 ìëí ò iç òèõ 8,2 ìëí ò çåðíà,
ùî ¨õ ïîòðåáóâàëà äåðæàâà, ìîæíà áóëî äiñòàòè íà ðèíêó, à ïîêðèòòÿ íåñòà÷i â 2,5 ìëí
ò ìiã çàáåçïå÷èòè ëèøå îðãàíiçîâàíèé òèñê íà êóðêóëiâ çà óðàëî-ñèáiðñüêèì ìåòîäîì
(ÿê áà÷èìî, â öié õèìåðíié ñóìiøi äâîõ âçà¹ìîâèêëþ÷íèõ åêîíîìi÷íèõ ìîäåëåé ïîêè ùî íå
ìiñòèâñÿ çàêëèê äî çàïðîâàäæåííÿ òîòàëüíîãî êîíòðîëþ íàä âiëüíèì âèðîáíèêîì).
Îáðàííÿ Ñòàëiíèì ïîðiâíÿíî ïîâiëüíîãî øëÿõó äî çäiéñíåííÿ ñâî¹¨ ïîäâiéíî¨ îïåðàöi¨ -
ðîçãðîì ïðàâèõ i ïåðåõiä äî ïðèñêîðåíî¨ êîëåêòèâiçàöi¨ - ìîæíà çíà÷íîþ ìiðîþ ïîÿñíèòè
87
íåãîòîâíiñòþ ÷àñòèíè éîãî íàéáëèæ÷èõ ïðèái÷íèêiâ (íàâiòü íà ïî÷àòêó 1929 ð.) äî òàêèõ
ñåðéîçíèõ äié. Ïðàâi çàçíàëè ïîðàçêè ó êâiòíi çãàäàíîãî ðîêó âíàñëiäîê çóñèëü âåòåðàíiâ
ÖÊ ïàðòi¨, ùî îá'¹äíàëèñÿ íàâêîëî ãåíñåêà äëÿ çäiéñíåííÿ êóðñó, ÿêèé òîäi ââàæàâñÿ ùå
äîñèòü ïîìiðêîâàíèì, àëå Ñòàëií äåäàëi ìiöíiøå ïðèïèíàâ ¨õ äî ñâî¹¨, âæå ðîçïî÷àòî¨
íàäæîðñòêî¨ ïîëiòèêè.
* * *
Íà ïî÷àòêó 1929 ð. â ïàðòi¨ òî÷èëèñÿ íåñêií÷åííi äèñêóñi¨ íàâêîëî ïèòàíü áîðîòüáè ïðî-
òè êóðêóëÿ, îäíàê ÿêîãîñü ïåâíîãî ðiøåííÿ òîäi òàê i íå óõâàëèëè. Àæ ëèøå â òðàâíi öüîãî
ðîêó Ðàäíàðêîì âiäíàéøîâ ñïîñiá ôîðìàëüíîãî âèçíà÷åííÿ êóðêóëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà.
Îòæå, çà òàêå âèçíàâàëîñÿ ãîñïîäàðñòâî, ÿêå àáî ðåãóëÿðíî âèêîðèñòîâóâàëî ïðàöþ íàéìè-
òiâ, àáî òðèìàëî ìëèí, ìàñëîðîáíþ òîùî, àáî îðåíäóâàëî ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêi ðåìàíåíò
÷è ïðèìiùåííÿ; êðiì òîãî, äî êóðêóëüñüêî¨ âiäíîñèëàñÿ òà ðîäèíà, â ÿêié õòîñü iç ¨ ¨ ÷ëåíiâ
çàéìàâñÿ êîìåðöi¹þ, ëèõâàðñòâîì òà iíøîþ íåïðîäóêòèâíîþ äiÿëüíiñòþ (ñþäè âêëþ÷àëè-
ñÿ é ñâÿùåíèöüêi îáîâ'ÿçêè). Çà òàêèìè îçíàêàìè ìîæíà áóëî ïîêàðàòè ìàéæå êîæíîãî
ñåëÿíèíà. Áiëüøå òîãî: ðåñïóáëiêàíñüêèì, ãóáåðíñüêèì i ïîâiòîâèì îðãàíàì âëàäè íàäàëè
ïðàâî òàê ìîäèôiêóâàòè ðiçíîâèäè ðåïðåñié, àáè âîíè ÿêíàéáiëüøå âiäïîâiäàëè ìiñöåâèì
óìîâàì.
Òèì ÷àñîì íàâiòü íàéðàäèêàëüíiøå íàñòðî¹íi ÷ëåíè ïàðòi¨ ïðîäîâæóâàëè çàïåðå÷óâàòè
êóðñ íà ôiçè÷íó ëiêâiäàöiþ êóðêóëÿ, ñóïðîâîäæóâàíó ìàñîâèìè äåïîðòàöiÿìè. Òiëüêè
íàïðèêiíöi 1929 ð. êîìiñiÿ ç öüîãî ïèòàííÿ ïîäàëà íà ðîçãëÿä êåðiâíèöòâà ïðîïîçèöiþ:
íàéãiðøó ç òðüîõ êàòåãîðié êóðêóëiâ ( àêòèâíi âîðîãè, ùî â÷èíþþòü âîðîæi àêòè) ñëiä
óâ'ÿçíþâàòè é äåïîðòóâàòè. Òà ñïîðàäè÷íi âèïàäêè ðîçêóðêóëþâàííÿ (ïî÷àòêè ìàñîâî¨
àêöi¨ ìè âèñâiòëþâàòèìåìî â íàñòóïíîìó ðîçäiëi) òðàïëÿëèñÿ é çàäîâãî äî öi¹¨ ïðîïîçèöi¨,-
ùå íà ïî÷àòêó 1929 ð. Òàê, ó ëþòîìó ðîçêóðêóëèëè é çàñëàëè íà Ïiâíi÷ 15 ñåëÿí iç ñ.
Øàìðà¨âêà Êè¨âñüêîãî îêðóãó (íàëi÷óâàëî ïðèáëèçíî 3 òèñ. ãîñïîäàðñòâ).
Îñîáëèâó ðåâíiñòü äåìîíñòðóâàëè íàéçàïîâçÿòëèâiøi ñòàëiíöi ìiñöåâîãî ðiâíÿ. Íàïðè-
êëàä, 20 òðàâíÿ Ñåðåäíüî-âîëçüêèé ïàðòiéíèé êîìiòåò óõâàëèâ óñóíóòè êîíòððåâîëþöiîíåðiâ-
êóðêóëiâ, à 14 ÷åðâíÿ Ïiâíi÷íî-êàâêàçüêèé ïàðòêîì - åêñïðîïðiþâàòè é çàñèëàòè êóðêó-
ëiâ, ÿêi çàâäàþòü êëîïîòó (ùîïðàâäà, iøëîñÿ òiëüêè ïðî òèõ, êîãî ïiéìàþòü íà ïðèõîâó-
âàííi çåðíà, àëå é òîäi íå áiëüøå îäíîãî - äâîõ íà ñòàíèöþ). Ïðè öüîìó ìiñöåâi äåðæàâíi
îðãàíè é ïàðòiéíi îðãàíiçàöi¨ äiÿëè àæ íiÿê íå íà ñâié ðîçñóä: ñóäÿ÷è ç ïóáëiêàöi¨ â íàóêîâèõ
çàïèñêàõ Äíiïðîïåòðîâñüêîãî óíiâåðñèòåòó (1962. Ò. 76. Ñ. 58), ùå íà ïî÷àòêó 1929 ð. âîíè
äiñòàëè ïîâíîâàæåííÿ çà ðiøåííÿìè çàãàëüíèõ çáîðiâ òðóäÿùèõ ñåëÿí â àäìiíiñòðàòèâíî-
ìó ïîðÿäêó çàñèëàòè êóðêóëiâ.
ßê çâè÷àéíà çáðîÿ â áîðîòüái ïðîòè êëàñîâîãî âîðîãà âæèâàëèñÿ ïîñëiäîâíî çàïðî-
âàäæóâàíi íîðìè õëiáîçäà÷i é îïîäàòêóâàííÿ. Òàê, çà Ñòðóìiëiíèì, êóðêóëü, ñåðåäíié
çàðîáiòîê êîòðîãî ëèøå óï'ÿòåðî ïåðåâèùóâàâ ñåðåäíié çàðîáiòîê íåçàìîæíèêà, ñïëà÷óâàâ
ïîäàòêè ó 30 ðàçiâ áiëüøi, íiæ îñòàííié (â ïåðåðàõóíêó íà äóøó íàñåëåííÿ). Óêàç âiä 28
÷åðâíÿ 1929 ð. äîçâîëÿâ ñiëüðàäàì ó ðàçi íåâèêîíàííÿ îäíîîñiáíèì ãîñïîäàðñòâîì íîðìè
õëiáîçäà÷i íàêëàäàòè íà íüîãî ãðîøîâi øòðàôè, ó ï'ÿòü ðàçiâ âèùi çà âàðòiñòü öi¹¨ íîðìè.
Òàêà îñü ïðàâîâà îñíîâà - âêóïi ç ðîçêóðêóëþâàííÿì - àæ äî ëþòîãî 1930 ð. ïiäâîäèëàñÿ
ïiä êóðñ ïàðòi¨ íà ñåëi... À íåñïëà÷åííÿ øòðàôó òÿãëî çà ñîáîþ ïðîäàæ iç òîðãiâ ãîñïîäàð-
ñòâà é âèñåëåííÿ éîãî ìåøêàíöiâ. Íàïðèêëàä, ó òèïîâîìó ç öüîãî ïîãëÿäó ðîçïîðÿäæåííi
(Äíiïðîïåòðîâñüêèé îêðóã) ãîâîðèëîñÿ: Ãðîìàäÿíèí Àíäðié Áåðåæíèé, çàìîæíèé ñåëÿ-
íèí, áóâ çîáîâ'ÿçàíèé äîñòàâèòè êóêóðóäçó çà 40 % -íîþ íîðìîþ. Âií íå äîñòàâèâ 203 ïóäè
88 Êîëiçi¨ 1928-1929 ðð.
i òåïåð âiäìîâëÿ¹òüñÿ ðîáèòè äàëüøi äîñòàâêè. Âií ìóñèòü ñïëàòèòè 500 êðá øòðàôó ïðî-
òÿãîì 24 ãîäèí. Ó âèïàäêó íåñïëà÷åííÿ âiäáóäåòüñÿ ïðèìóñîâå ñòÿãíåííÿ øòðàôó øëÿõîì
ïðîäàæó [éîãî ãîñïîäàðñòâà].
Óíàñëiäîê óñüîãî öüîãî êóðêóëi â 1928-1929 ðð. âòðàòèëè âiä 30 äî 40 % âëàñíèõ çàñîáiâ
âèðîáíèöòâà.
Ðàçîì ç iíøèìè âèäàìè ïîêàðàíü ÷àñòî çàñòîñîâóâàëîñÿ ïîçáàâëåííÿ âèáîð÷èõ ïðàâ.
Ñåëÿíèí òàêè îñòåðiãàâñÿ âòðàòè öüîãî, ïî ñóòi ôiêòèâíîãî, ïðèâiëåþ, áî öå îäðàçó æ çà-
ôiêñîâóâàëîñÿ â éîãî îñîáèñòèõ äîêóìåíòàõ, i âiä öüîãî òàâðà âií íå ìiã ïîçáàâèòèñÿ íiäå,
äå á íå øóêàâ ïðàöi àáî ïðèòóëêó. Çà ñëîâàìè Ëåâiíà, ïîçáàâëåííÿ âèáîð÷îãî ïðàâà ÷àñòî
ñóïðîâîäæóâàëîñÿ âiäìîâëåííÿì òàêié îñîái â æèòëi, õàð÷îâèõ êàðòêàõ, ìåäè÷íîìó îáñëó-
ãîâóâàííi, à îñîáëèâî - çàñëàííÿì.
Ó âèñâiòëþâàíi ðîêè ôàêòè÷íî çíèê ùå îäèí, çàãàëüíîþ ÷èñåëüíiñòþ äî 500 òèñ. ÷îëî-
âiê, åëåìåíò ñóñïiëüñòâà, òîëåðîâàíèé ó ðàìêàõ íåïó â iíòåðåñàõ ðèíêó,- íîâèé áóðæóé,
ãîðåçâiñíèé íåïìàí. Éîãî ðåïðåçåíòóâàëè ãîëîâíèì ÷èíîì äðiáíi êðàìàði, ùî íå âèêîðèñòî-
âóâàëè íàéìàíî¨ ïðàöi. Â 1927 ð. ñåðåäíÿ âàðòiñòü êàïiòàëó ¨õíiõ êðàìíèöü, ðîçòàøîâàíèõ
ó ñåëàõ, îöiíþâàëàñÿ â 711 êðá (çà îôiöiéíèì âàëþòíèì êóðñîì - äî 375 äîëàðiâ àáî 80
ôóíòiâ ñòåðëiíãiâ). Çíèêíåííÿ íåïìàíiâ âèêëèêàëî ôàêòè÷íèé êðàõ ñèñòåìè ðîçïîäiëó ñïî-
æèâ÷èõ òîâàðiâ, àëå é òîäi íàâiòü ìiçåðíó êiëüêiñòü íàÿâíèõ ïîêè ùî òîâàðiâ íåìîæëèâî
áóëî ïðîäàòè.
Íiáè âñóïåðå÷ êóðñîâi íà çàñëàííÿ êóðêóëiâ àáî ïðîäàæó ç òîðãiâ ¨õíüîãî ìàéíà Êàëi-
íií çðîáèâ ñïðîáó äîçâîëèòè çóáîæiëèì êóðêóëÿì ïðîòÿãîì 1929 ð. àñèìiëþâàòèñÿ â êîë-
ãîñïàõ. Óæå â ñåðåäèíi öüîãî ðîêó ñåðåä ïàðòiéíèõ ëiäåðiâ çíàéøëîñÿ ÷èìàëî ïðèõèëüíèêiâ
òàêî¨ iäå¨ (çà óìîâè, ÿêùî ðîçêóðêóëåíi öiëêîâèòî âiäìîâëÿòüñÿ âiä îñîáèñòîãî âîëîäiííÿ
çàñîáàìè âèðîáíèöòâà), îäíàê áàãàòî õòî é âiäêèäàâ ¨ ¨. Òîæ ó ñåðïíi Áàóìàí çàÿâèâ: ïàð-
òiÿ ùå íå ðîçâ'ÿçàëà îñòàòî÷íî öå ïèòàííÿ. À â äðóãié ïîëîâèíi ðîêó êóðêóëi âæå ìàéæå
âòðàòèëè ìîæëèâiñòü âñòóïàòè äî êîëãîñïiâ: ó æîâòíi òèõ, õòî âèñóâàâ òàêó ïðîïîçèöiþ,
îáâèíóâà÷óâàëè â ïðàâîìó óõèëi.
* * *
Óñiõ ïåðåëi÷åíèõ âèùå çàõîäiâ ÿâíî íå âèñòà÷àëî, ùîá, ç îäíîãî áîêó, â ìàñîâîìó ìàñ-
øòàái ïðèâåðíóòè ñåëÿíñòâî íà ñòîðîíó ðàäÿíñüêî¨ âëàäè, à ç iíøîãî - içîëþâàòè êëàñîâîãî
âîðîãà. Íàâïàêè, îñíîâíà ÷àñòèíà ñåëÿí òåïåð âîðîæå ñòàâèëàñÿ äî ïîëiòèêè ïàðòi¨ é ó ñâî-
¹ìó îïîði âèêîðèñòîâóâàëà âñi ïðèñòóïíi ¨é çàñîáè (çîêðåìà, ñêàðãè ñèíàì, ÿêi ñëóæèëè â
àðìi¨). Â ðåäàêöiéíié ñòàòòi Ïðàâäà âiä 2 ëþòîãî 1929 ð. ãiðêî íàðiêàëà: ñåëÿíèí ùå íå
óñâiäîìèâ çàñàäíè÷î¨ ðiçíèöi ìiæ çàêîíàìè ñòàðîãî ðåæèìó òà ðàäÿíñüêèìè çàêîíàìè é
àâòîìàòè÷íî ðîçãëÿäà¹ áóäü-ÿêó âëàäó ÿê âîðîæó. Ïðàâäó îñîáëèâî äðàòóâàëè òàêi, íà-
ïðèêëàä, ñåëÿíñüêi äóìêè: ßêà êîðèñòü âiä çàêîíiâ, êîëè ñóääi çíàþòü îäèí îäíîãî, çàêîí
- öå ïàâóòèííÿ ïàâóêà, êðiçü ÿêå äæìiëü ïðîëiçå, à ìóõà çàïëóòà¹òüñÿ.
Âiäíîñíèé ñïîêié íà ñåëi, âëàñòèâèé ïåðiîäîâi íåïó, òåïåð ïîâíiñòþ çíèê. Óæå â 1928
ð. ç óñiõ óñþä íàäõîäèëè ïîâiäîìëåííÿ ïðî ãðàáóíêè, âèïàäêè ãðîìàäÿíñüêî¨ íåïîêîðè é
îïîðó âëàäi, áóíòè (â ÿêèõ, äî ðå÷i, áðàëè ó÷àñòü i ðîáiòíèêè), à òàêîæ ïðî ÷èñëåííi íàïàäè
íà ïàðòiéíèõ òà iíøèõ àêòèâiñòiâ. Òàê, 7 ÷åðâíÿ òðè êóðêóëi çàáèëè íà ñìåðòü ñåêðåòàðÿ
ïàðòîñåðåäêó ç ì. Iâàíîâî, 7 ëèñòîïàäà áóëî â÷èíåíî çàìàõ íà ãîëîâó êîëãîñïó òà ùå îäíîãî
ìiñöåâîãî äiÿ÷à â Êîñòðîìi, à 19 ãðóäíÿ - íà ãîëîâó ñiëüðàäè â Ïåíçi. Ïðîòÿãîì 1927-1929
ðð. çàãèíóëî äî 300 óïîâíîâàæåíèõ iç õëiáîçàãîòiâåëü. Â Óêðà¨íi ó çãàäàíèé ïåðiîä êiëü-
êiñòü çàðå¹ñòðîâàíèõ êóðêóëüñüêèõ òåðîðèñòè÷íèõ àêòiâ çðîñëà â÷åòâåðî (òiëüêè â 1929
89
ð. ñòàëèñÿ 1262 âèïàäêè). Îôiöiéíi äàíi çà äåâ'ÿòü ìiñÿöiâ 1929 ð. âêàçóþòü íà îðãàíiçî-
âàíi êóðêóëÿìè 1002 òåðîðèñòè÷íèõ àêòè ëèøå â öåíòðàëüíèõ ãóáåðíiÿõ ÐÑÔÐÐ (ïðè
öüîìó áóëî âáèòî 384 îñîáè; çà öèìè ñïðàâàìè çàñóäèëè 3281 îñîáó, ç íèõ 1924 êóðêóëiâ
(31,2 %), 1896 ñåðåäíÿêiâ-ïiäêóðêóëüíèêiâ, 296 ñåëÿí-íåçàìîæíèêiâ, 67 îôiöiéíèõ îñi-
á. Ïîñêiëüêè àáñîëþòíî çðîçóìiëî, ùî ïiä ÷àñ ñëiäñòâà ïiä êàòåãîðiþ êóðêóëiâ ïðàãíóëè
ïiäâåñòè ÿêîìîãà áiëüøå îáâèíóâà÷óâàíèõ, ìîæíà çðîáèòè äîñèòü ïåâíèé âèñíîâîê: ó ñâî¨é
ìàñi ñåëÿíè áóëè âiäâåðòî âîðîæå íàñòðî¹íi ïðîòè ðàäÿíñüêî¨ âëàäè.
Âëiòêó 1929 ð. òåðîðèçì çíà÷íî ïîøèðèâñÿ. Îäíàê âií ïîêè ùî íå âèõîäèâ çà ðàìêè
ñïîðàäè÷íîãî çáðîéíîãî îïîðó, é äî ñåðéîçíèõ ïîâñòàíü íå äîõîäèëî. Íàé÷àñòiøå ñåëÿíè
âäàâàëèñÿ äî òàêî¨ ôîðìè ñïðîòèâó, ÿê ïðèõîâóâàííÿ çåðíà (ñïî÷àòêó â ìåæàõ âëàñíîãî
ãîñïîäàðñòâà, à ïîòiì äåñü íà ïóñòèðÿõ, ó ñòîãàõ ñiíà, â öåðêâàõ, ó âiäêðèòîìó ñòåïó, â ÿðàõ
i ëiñàõ). Êóðêóëi ïåðåâîäèëè çåðíî íà iì'ÿ ñâî¨õ ðîäè÷iâ, ïðîäàâàëè íåçàìîæíèêàì çà
íèçüêèìè öiíàìè àáî ïðèâàòíèì íåëåãàëüíèì òîðãiâöÿì, ÿêi ïîòàéêè âèâîçèëè éîãî âíî÷i
âîçàìè, íà ïëîòàõ òîùî. Ñåðåäíÿêè é áiäíÿêè - äåðæàòåëi õëiáà - ðîáèëè òå ñàìå, êîæíèé ó
ìiðó ñâî¨õ ìîæëèâîñòåé. Íàâiòü êîëãîñïíèêè, ÿê òiëüêè ìîãëè, íàìàãàëèñÿ óíèêíóòè êîí-
ôiñêàöié. Êîëè æ çåðíî íå âäàâàëîñÿ ïðèõîâàòè àáî çáóòè, éîãî ïðîñòî çíèùóâàëè.
* * *
Ïàðòiÿ ïîêè ùî íå ìàëà çìîãè âñåîñÿæíî êîíòðîëþâàòè ñèòóàöiþ â ñåëi. Â 1917-1921 ðð.
êiëüêiñòü ñiëüñüêèõ êîìóíiñòiâ ñòàíîâèëà òiëüêè øîñòó ÷àñòèíó çàãàëüíîãî ÷èñëà, é äî òîãî
æ ÷èìàëî ç íèõ áóëè ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêèìè ðîáiòíèêàìè. Â 1922-1923 ðð. äóæå íåáàãàòî ¨õ
âiäíîâèëè ÷ëåíñòâî â ïàðòi¨. Îòæå, çà ñòàíîì íà 1929 ð. îñíîâíà ìàñà ïàðòiéöiâ - ñiëüñüêèõ
ìåøêàíöiâ ñêëàäàëàñÿ ç íîâîáðàíöiâ, ðåêðóòîâàíèõ ïiä ÷àñ íåïó. Åêñòðåìiñòñüêi áiëüøî-
âèöüêi äîêòðèíè áiëüø ðàííiõ ÷àñiâ ñïðàâëÿëè íà íèõ íåçíà÷íèé âïëèâ, i â öüîìó ÿêðàç
i ïîëÿãàëà ãîëîâíà ïåðåøêîäà íà øëÿõó ñïðîá ïàðòi¨ çàïðîâàäèòè íà ñåëi ñâié öiëêîâèòèé
êîíòðîëü.
ßê çàçíà÷àâ òîãî÷àñíèé ðàäÿíñüêèé äîñëiäíèê À. Àíãàðîâ, íåçàìîæíèê-àêòèâiñò, äî
öüîãî ëîÿëüíèé ðåæèìîâi (ìîæëèâî, íàâiòü êîìóíiñò), òåïåð ëåãêî çìiíþâàâ ñâîþ ïîçèöiþ
íà êëàñîâå âîðîæó. À â 1928 ð. Ìîëîòîâ íàðiêàâ: ñiëüñüêi íàéìèòè é áiäíÿêè ñòàíîâèëè
âñüîãî 5 % ÷ëåíiâ ïàðòi¨. Ëèñòîïàäîâèé (1928 ð.) ïëåíóì ÖÊ ÂÊÏ(á) ïiäêðåñëèâ: iç-ïîìiæ
óêðà¨íñüêèõ ñiëüñüêèõ êîìóíiñòiâ íàëi÷óâàëîñÿ çíà÷íå ÷èñëî çàìîæíèõ ñåëÿí i ïiäêóðêóëü-
íèöüêèõ åëåìåíòiâ, çâèðîäíiëèõ i öiëêîì ÷óæèõ ðîáiòíè÷îìó êëàñîâi. I â áóäü-ÿêîìó ðàçi
ïåðåâàæíó áiëüøiñòü ñiëüñüêèõ êîìóíiñòiâ ñòàíîâèëè ìiñöåâi óðÿäîâöi.
Óñå öå äàâàëî ïiäñòàâè ââàæàòè, ùî êiëüêiñòü êîìóíiñòiâ íà ñåëi áóëà ÿâíî íåäîñòàòíüîþ
äëÿ çàáåçïå÷åííÿ òóò ïàðòiéíîãî âïëèâó. Ó âåðåñíi 1924 ð. â ÑÐÑÐ äiÿëè òiëüêè 13558 ñiëü-
ñüêèõ ïàðòîñåðåäêiâ (çàãàëüíà ÷èñåëüíiñòü ÷ëåíiâ - 152993). Äî êîæíîãî îñåðåäêó çâè÷àéíî
âõîäèëî ÷îòèðè - øiñòü ÷îëîâiê, i âií îõîïëþâàâ ó ñåðåäíüîìó òðè - ÷îòèðè ñåëà, ÷àñîì
ðîçòàøîâàíi îäèí âiä îäíîãî íà âiäñòàíi 8-9 êì. Íàâiòü ó æîâòíi 1928 ð. íàëi÷óâàëîñÿ òiëü-
êè 198 òèñ. õëiáîðîáiâ - ÷ëåíiâ ïàðòi¨ (iç çàãàëüíî¨ êiëüêîñòi 1,36 ìëí), òîáòî íà 70 òèñ.
ñåëÿíñüêèõ ãîñïîäàðñòâ ïðèïàäàâ îäèí ïàðòi¹öü. I òiëüêè â 70 òèñ. ñië ôóíêöiîíóâàëè 20,7
òèñ. ïàðòîñåðåäêiâ. Ó 1929 ð. âæå òðîõè áiëüøå - 23,3 òèñ., iç çàãàëüíîþ ÷èñåëüíiñòþ ÷ëåíiâ
333,3 òèñ. (çà ñâiä÷åííÿì æóðíàëó Áîëüøåâèê (1929. 20), äåÿêi iç öèõ îñåðåäêiâ áóëè
ôiêòèâíèìè).
Â Óêðà¨íi êiëüêiñòü ñiëüñüêèõ êîìóíiñòiâ áóëà ùå ìåíøîþ - 25 òèñ. ÷îëîâiê íà 25 ìëí
ñiëüñüêèõ ìåøêàíöiâ.
90 Êîëiçi¨ 1928-1929 ðð.
Ó 1929 ð. â ÑÐÑÐ íà òðè ñiëüðàäè ïðèïàäàâ ïåðåñi÷íî îäèí ïàðòîñåðåäîê. Çà ÷àñiâ

íåïó ÷àñòêà íåçàìîæíèêiâ ó ñiëüðàäàõ äîñÿãàëà 16 %, à ïðîòÿãîì óêàçàíîãî ðîêó çðîñëà ç
28,7 äî 37,8 %. Iç ìàðêñèñòñüêî¨ òî÷êè çîðó, öå ââàæàëîñÿ ÿâíî íåäîñòàòíiì. Îäíàê íiÿêi
âiäñîòêè íå ìîãëè çàðàäèòè ñïðàâi: êîëè ðîçïî÷àâñÿ íàñòóï ïðîòè ñåëÿíñòâà, ñiëüðàäè é
íàâiòü ðàéðàäè âèñòóïèëè ïðîòè, ïiñëÿ ÷îãî Ìîñêâà çâèíóâàòèëà ¨õ ó çáèâàííi áëîêó ç
êóðêóëÿìè òà âèðîäæåííi. Â äîêóìåíòàëüíîìó äæåðåëi çãàäó¹òüñÿ òâåðäæåííÿ îäíîãî
ãîëîâè ðàéâèêîíêîìó, ùî òèñê íà êóðêóëÿ îáåðíå éîãî é óñå íàñåëåííÿ ïðîòè íàñ, i íå
òiëüêè ïðîñòi ñåëÿíè, à é ìiñöåâi ïàðòiéöi çàÿâëÿòèìóòü óïîâíîâàæåíèì: Ó íàñ òóò íåìà¹
êóðêóëiâ; íàâiòü ñàìi óïîâíîâàæåíi ïåðåòâîðþâàòèìóòüñÿ íà ïðèìèðåíöiâ.
ßñíà ði÷, ç îãëÿäó íà âñå öå âëàäà çàêèäàëà íèçîâèì ïàðòîðãàíiçàöiÿì òà îðãàíàì ÎÄÏÓ
âòðàòó ïèëüíîñòi.
Áàãàòüîõ êîìóíiñòiâ çâiëüíÿëè ç ðîáîòè (iíîäi ðîçôîðìîâóâàëèñÿ öiëi ðàéêîìè é óñi
ïàðòîñåðåäêè â ðàéîíi), à òèõ, õòî âèìàãàâ äîäåðæàííÿ õî÷ ÿêî¨ñü çàêîííîñòi, îãîëîøóâàëè
ñïiëüíèêàìè ïðàâèõ. Ãàçåòà Ïðàâäà âiä 23 òðàâíÿ 1929 ð. ïèñàëà: ÷ëåíè ïàðòi¨ íåðiäêî
âèÿâëÿëè ñåáå ïðîòèâíèêàìè øâèäêîãî ðîçâèòêó êîëãîñïiâ i ðàäãîñïiâ, ïðèíöèïîâèìè
ïðèõèëüíèêàìè âiëüíîãî ðîçâèòêó ñåëÿíñüêîãî ãîñïîäàðñòâà, îáîðîíöÿìè iäå¨ ìèðíîãî
ñïiâiñíóâàííÿ ç êóðêóëåì òîùî.
Äóæå ñêîðî ÷èñòêà îïîðòóíiñòiâ, êîòði ñïðèéìàëè íîâèé êóðñ áåç óñÿêîãî åíòóçiàçìó,
íàáóëà ìàñîâîãî õàðàêòåðó. Íàâiòü ñiëüêîðiâ (ñåëÿí, ùî íàäñèëàëè êîðåñïîíäåíöi¨ äî ãàçåò
i æóðíàëiâ) îôiöiéíî êðèòèêóâàëè ÿê âåëèêîþ ìiðîþ ÷óæi åëåìåíòè ( Ïðàâäà âiä 9
æîâòíÿ 1929 ð.).
Çâè÷àéíî, ç óñüîãî ñêàçàíîãî àæ íiÿê íå âèïëèâà¹, ùî ïàðòiÿ çîâñiì íå ìàëà íiÿêî¨
îïîðè íà ìiñöÿõ. ×è íå â êîæíîìó ñåëi iç ÷èñëîì ìåøêàíöiâ äâi òèñÿ÷i é áiëüøå äiÿëà
ñâîÿ áðèãàäà àêòèâiñòiâ. Ó ïîâiäîìëåííi ïðî îäíó òàêó ãðóïó íàçèâàþòüñÿ 14 ÷îëîâiê -
íàéìèòiâ, êîëèøíiõ ÷åðâîíèõ ïàðòèçàíiâ, à òàêîæ êàíäèäàòiâ íà ìiëiöåéñüêó ïîñàäó. ßê i
äåñÿòü ðîêiâ òîìó, çíà÷íó ÷àñòèíó àêòèâó ñòàíîâèëè íàïiâêðèìiíàëüíi åëåìåíòè.
Ó ïîïóëÿðíîìó ñiëüñüêîìó ðîìàíi Â. Á¹ëîâà Êàíóíû (Ì., 1976) ó ïîõìóðèõ òîíàõ
îïèñóþòüñÿ ÷àñè êiíöÿ íåïó ó Âîëîãîäñüêié ãóáåðíi¨. Âèâîäÿòüñÿ, çîêðåìà, îáðàçè àêòèâi-
ñòiâ. Ðóøiéíèìè ìîòèâàìè â÷èíêiâ îäíîãî ç íèõ - ìîðàëüíî íåïîâíîöiííî¨ îñîáè - ¹ ìñòè-
âiñòü i ïiäëiñòü; âií ïèøå íà îäíîñåëü÷àí àíîíiìíi äîíîñè i âçàãàëi âñi¹þ ñâî¹þ ïîâåäiíêîþ
âèêëèêà¹ ïî÷óòòÿ îãèäè. Âií íi íà êîãî íå ïîêëàäàâñÿ, à âiðèâ ëèøå ó ñâîþ âëàñíó âëàäó
é õèòðiñòü. I ïiñëÿ òîãî, ÿê âií ïîâiðèâ ó öå, â íüîìó âêîðiíèëàñÿ äóìêà: âñi ëþäè ïîäiáíi
äî íüîãî, i âåñü ñâiò æèâå ïiä çíàêîì ñòðàõó òà âëàäè, ÿê âií. Ñèëà ëåæèòü â îñíîâi âñüîãî,
àëå áiëüøà ñèëà ïiäêîðþ¹ ¨ ¨, é ëþäè çâàæàþòü ëèøå íà ñèëó. Âîíè áîÿòüñÿ ¨ ¨.
Òàêèì ÷èíîì, ïàðòiÿ íå âáà÷àëà â ñiëüñüêèõ êîìóíiñòàõ ñâî¨õ àáñîëþòíî íàäiéíèõ ñîþ-
çíèêiâ. Òîìó âëiòêó 1929 ð. äëÿ çàáåçïå÷åííÿ õëiáîçàãîòiâåëü ó ñåëà çíîâó áóëè âèðÿäæåíi
ìiñüêi ïàðòiéöi (÷èñëîì 100 òèñ.). Ïiçíiøå äî íèõ ïðè¹äíàëîñÿ, ìîæëèâî, ñòiëüêè æ iíøèõ
óðÿäîâèõ óïîâíîâàæåíèõ. Ëèøå íà Ïiâíi÷íîìó Êàâêàçi â ñiëüñüêó ìiñöåâiñòü âèðóøèëè 15
òèñ. ãîðîäÿí.
Ïåðåõiä âiä åòàïó áåçïîñåðåäíüîãî âòðó÷àííÿ ïàðòi¨ (ïiä âèãëÿäîì ìàñîâî¨ êàìïàíi¨) â
çåìëåðîáñüêi ñïðàâè äî íàñòóïíîãî íå âèÿâèâñÿ íàäòî âàæêèì. Ïðåñà, âèñòóïè ç ïóáëi÷íî¨
òðèáóíè òîùî âæå ïiäãîòóâàëè ãðóíò äëÿ çàñòîñóâàííÿ ñàìîñóäiâ íàä êëàñîâèìè âîðîãàìè.
Äîñâiä 1928-1929 ðð. ïîêàçàâ: ó òîäiøíié ñóñïiëüíié àòìîñôåði, ñòâîðåíié çà äîïîìîãîþ
ìàñîâèõ êàìïàíié, öi ñàìîñóäè öiëêîì ìîæóòü âèãëÿäàòè - ïðèíàéìíi çîâíi - ÿê ìàñîâå,
íàðîäíå âîëåâèÿâëåííÿ, à íå ÿê íàñëiäîê àäìiíiñòðàòèâíèõ çàõîäiâ (ñïðàâæíié æå íàñòðié
ñåëÿíñüêèõ ìàñ ìàëî êîãî îáõîäèâ).
91
Ïî ñóòi, ñàìîñóä áóëî âæèòî (çâiñíî, â ïåðåíîñíîìó çíà÷åííi öüîãî ñëîâà) é äî ïîëi-
òè÷íî ðîçãðîìëåíèõ ïðàâèõ, Ó ÷åðâíi 1929 ð. Òîìñüêîãî çâiëüíèëè âiä îáîâ'ÿçêiâ ãîëîâè
ïðîôñïiëîê, ó ëèïíi Áóõàðií áóâ çìóøåíèé îáëèøèòè ðîáîòó â Êîìiíòåðíi (ùîïðàâäà, îáè-
äâà ïîêè ùî çàëèøàëèñÿ ó ñêëàäi ïîëiòáþðî ÖÊ ÂÊÏ(á)). õíiõ ïîñëiäîâíèêiâ óñóíóëè ç
óñiõ âàæëèâèõ ïîñàä. À òàì äiéøëà ÷åðãà é äî ðÿäîâèõ îäíîäóìöiâ ïðàâèõ. ×è áàãàòî
¨õ áóëî? Áóõàðiíó òàê i íå âäàëîñÿ, ïîäiáíî äî ëiâèõ, îðãàíiçóâàòè ñâîþ îïîçèöiþ, àëå,
çà ñó÷àñíèìè ðàäÿíñüêèìè äîñëiäíèêàìè, éîãî ïiäòðèìóâàëè öiëi ìiñöåâi ïàðòîðãàíiçàöi¨, i
÷èñëî âèêëþ÷åíèõ iç ïàðòi¨ áóõàðiíöiâ - àáî îãîëîøåíèõ òàêèìè - äîñÿãëî 100 òèñ.,- ïðîòè
1,5 òèñ. òðîöüêiñòiâ (òóò äîðå÷íî íàãàäàòè ïðî òàêèé ôàêò: íîâà êðèçîâà ñèòóàöiÿ ç ¨ ¨
iñòåðè÷íîþ ñóñïiëüíî-ìîðàëüíîþ àòìîñôåðîþ íàäçâè÷àéíî ïðèâàáëþâàëà âåòåðàíiâ ëiâî-
ãî êðèëà â ïàðòi¨, é äåÿêi ç íèõ - Ïðåîáðàæåíñüêèé, Ðàäåê i Ñìiëãà - ïîðâàëè iç Òðîöüêèì
i ïiäòðèìàëè Ñòàëiíà).
Ïîñèëþþ÷è òèñê íà ñåëÿíñòâî, ïàðòiÿ, çðîçóìiëî, íå íåõòóâàëà, õî÷à á ó òåîði¨, é åêî-
íîìi÷íèìè ñòèìóëàìè. Íàïðèêëàä, Ïðàâäà âiä 30 ëèïíÿ 1929 ð. íàçâàëà áðàê òîâàðiâ äëÿ
ñåëà îäíi¹þ ç íàéñåðéîçíiøèõ ïåðåøêîä. Òà çíîâó æ òàêè: â ðiøåííi ÖÊ ÂÊÏ(á) âiä 29
ëèïíÿ 1929 ð. âiäâåðòî ïiäêðåñëþâàëîñÿ: çàáåçïå÷åííÿ ñåëÿí ïðîäóêöi¹þ ïiäïðè¹ìñòâ ìà¹
ïåðåâàæíî óçãîäæóâàòèñÿ ç âèêîíàííÿì ïëàíiâ õëiáîçàãîòiâåëü. Iíàêøå êàæó÷è, òîâàðè
ïðîïîíóâàëèñÿ òiëüêè â îáìií íà çåðíî, ïðè÷îìó é òóò ñëiä áóëî íåîäìiííî êåðóâàòèñÿ
êëàñîâèì ïiäõîäîì (çîêðåìà, â ïåðøó ÷åðãó îòîâàðþâàòè íåçàìîæíèêà).
Îäíàê íàñòàíîâà ùîäî òàêîãî ñòèìóëþâàííÿ õëiáîðîáiâ, ïî ñóòi, íå âèêîíóâàëàñÿ. Ïàð-
òiÿ íå áàæàëà ÷åêàòè, é ïîëiòèêà ïðèìóñó ùîäàëi ïîñèëþâàëàñÿ. Ùå 28 ÷åðâíÿ áóëî óõâà-
ëåíî: ñåëÿíèíà ìîæíà êàðàòè íàâiòü çà âiäñóòíîñòi äîêàçiâ ïðèõîâóâàííÿ çåðíà; â ðàçi
íåâèêîíàííÿ íîðìè õëiáîçäà÷i íà íüîãî òðåáà íàêëàäàòè øòðàôè, à ïðè íåñïëàòi ïîäàòêó
- åêñïðîïðiþâàòè. Iíøèé óêàç, âiä òîãî æ äíÿ, ïåðåäáà÷àâ òàêi ïîêàðàííÿ çà íåâèêîíàííÿ
çàãàëüíîäåðæàâíèõ ðîçïîðÿäæåíü: ñïî÷àòêó øòðàôè, à ó âèïàäêó ïîâòîðíî¨ ïðîâèíè -
òþðåìíå óâ'ÿçíåííÿ íà ðiê; òàêå æ íåâèêîíàííÿ, àëå ãðóïîâå, òÿãëî çà ñîáîþ óâ'ÿçíåí-
íÿ ñòðîêîì íà äâà ðîêè ç öiëêîâèòîþ àáî ÷àñòêîâîþ êîíôiñêàöi¹þ ìàéíà òà ïîäàëüøèì
çàñëàííÿì. Ùîá óíèêíóòè òàêîãî ëèõà, êóðêóëi òåïåð ðîçïðîäóâàëè ñâî¨ ãîñïîäàðñòâà é
ïåðåñåëÿëèñÿ äî ìiñò.
Êðiì óñüîãî iíøîãî, âëàäà íàìàãàëàñÿ âèêîðèñòàòè é òàêi ñïîñîáè âèëó÷åííÿ çåðíà, ÿê
äîáðîâiëüíi ïîæåðòâóâàííÿ. Òàê, ó æîâòíi 1929 ð. â óêðà¨íñüêi ñåëà íàäiéøëà âêàçiâêà:
ïðîòÿãîì êiëüêîõ äíiâ êîæíå ãîñïîäàðñòâî ìàëî äîäàòêîâî - â äîáðîâiëüíîìó ïîðÿäêó -
çäàòè 20 ïóäiâ ïøåíèöi.
Ôàêòè÷íèé õiä ïîäié ó âèñâiòëþâàíèé ïåðiîä iíîäi äîñèòü âàæêî ðåêîíñòðóþâàòè ÷åðåç
ïiäñòóïíó ïîâåäiíêó Ñòàëiíà. Òàê, âií ðîçãðîìèâ ïðàâèõ, íå âõîäÿ÷è ç íèìè â áåçïîñåðå-
äíié îñîáèñòèé êîíôëiêò; ïåðåêîíëèâî äîâîäèâ, ùî (ðîçïî÷àòà çà éîãî æ òà¹ìíèì íàêàçîì)
êëàñîâà áîðîòüáà íà÷åáòî áóëà ñâiä÷åííÿì íàðîäíîãî âîëåâèÿâëåííÿ; íàðåøòi, îáâèíó-
âàòèâ óõèëüíèêiâ ó ðîçïàëþâàííi òèõ ñàìèõ åêñöåñiâ, ÿêi íàñïðàâäi áóëè íåìèíó÷èì íà-
ñëiäêîì éîãî âëàñíî¨ ïîëiòèêè.
×èìàëî ïàðòiéöiâ äóæå äîáðå ðîçóìiëè: áîðîòüáà ïðîâàäèòüñÿ íå ëèøå ïðîòè êóðêó-
ëÿ, à é ïðîòè ñåðåäíÿêà, îäíàê óâàæàëè öå ïðàâèëüíèì, ëåíiíñüêèì êóðñîì, i ñàìå òàêèì
éîãî òðåáà îãîëîñèòè. Öüîìó çàâàæàëî îäíå: ç òî÷êè çîðó ìàðêñèñòñüêî¨ òåîði¨ äàíèé êóðñ
òðàêòóâàâñÿ ÿê ëiâèé óõèë. Îòæå, êîæíèé ïóíêò íîâî¨ ñòàëiíñüêî¨ ïîëiòèêè äîâîäèëîñÿ
âáèðàòè ó âiäïîâiäíi øàòè êîìóíiñòè÷íî¨ òåðìiíîëîãi¨. Ïåðø çà âñå íàäiéíîãî îáãðóíòóâàííÿ
ïîòðåáóâàëà ñïðîâîêîâàíà êðåìëiâñüêîþ âåðõiâêîþ êëàñîâà áîðîòüáà íà ñåëi äî ïåðåìîæíî-
ãî êiíöÿ. Â êîíêðåòíî-iñòîðè÷íèõ óìîâàõ 1929 ð. íåîáõiäíî áóëî çîáðàçèòè ñåðåäíÿêà ÿê
92 Êîëiçi¨ 1928-1929 ðð.
íiáèòî ïàëêîãî ïðèõèëüíèêà êîëåêòèâiçàöi¨. Òîäi íå áóëî æîäíîãî ïàðòiéíîãî äiÿ÷à, êîòðèé
îáìèíóâ áè öþ ïðîáëåìó.
* * *
Ó òàêié îáñòàíîâöi ñâiòîãëÿäíî¨ ìiøàíèíè é ôàíòàçiéíèõ iäåé, ôàêòè÷íèõ çìií - ïîïðè

çáåðåæåííÿ çâè÷íèõ ñëîâåñíèõ ôîðìóëþâàíü - íàïðÿìiâ ïîëiòèêè, òîùî ïàðòiéíi ìàñè âòðà-
÷àëè âñÿêi îði¹íòèðè. Ç öüîãî ñêîðèñòàâñÿ Ñòàëií, ùîá îãîëîñèòè ïåðåõiä äî ïðèñêîðåíî¨
êîëåêòèâiçàöi¨ (õî÷ ìè é íå ìîæåìî ñêàçàòè íàïåâíå, êîëè â íüîãî âèçðiâ öåé íàìið).
Íà äóìêó Êàð÷à, ñòàëiíñüêèé ñïîñiá ìèñëåííÿ ó ñôåði àãðàðíî¨ ïîëiòèêè ìîæíà ðîçãëÿ-
äàòè â êîíòåêñòi ïîâòîðíîãî âiäêðèòòÿ íà ïî÷àòêó 1929 ð. êîðîòêîòåðìiíîâî¨ åôåêòèâ-
íîñòi ïðèìóñîâèõ çàõîäiâ, çà äîïîìîãîþ ÿêèõ ìîæíà áóëî ðîçâ'ÿçàòè é äîâãîòåðìiíîâó
ñòðóêòóðíó ïðîáëåìó. Øëÿõ äî öüîãî ëîãi÷íî ïðîëÿãàâ ëèøå ÷åðåç âî¹íiçîâàíó åêîíîìi-
êó. Îòæå, êîëåêòèâiçàöiÿ ñiëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà (iíàêøå êàæó÷è, çàïðîâàäæåííÿ íàä íèì
òîòàëüíîãî êîíòðîëþ) ñòàâàëà ïðîñòî íåìèíó÷îþ. Öiëêîì ìîæëèâî, Ñòàëií äiéøîâ òàêîãî
âèñíîâêó ïiñëÿ òîãî, ÿê óðàëî-ñèáiðñüêèé ìåòîä íå ñïðîìiãñÿ äîâåñòè ñâîþ àáñîëþòíó,
ñòîïðîöåíòíó íàäiéíiñòü.
Ï'ÿòèði÷íèé ïëàí ðîçâèòêó íàðîäíîãî ãîñïîäàðñòâà ïåðåäáà÷àâ ñòâîðåííÿ ïðîòÿãîì
1932-1933 ðð. 5 ìëí êîëãîñïiâ. Îäíàê Êîëãîñïíèé öåíòð óæå â ÷åðâíi 1929 ð. ñòàâèâ iíøi
çàâäàííÿ: â 1930 ð. êîëåêòèâiçóâàòè 7-8 ìëí ãîñïîäàðñòâ, ïðîòÿãîì ï'ÿòèði÷êè êîëåêòè-
âiçóâàòè ïîëîâèíó ñiëüñüêîãî íàñåëåííÿ, à òàêîæ óñóñïiëüíèòè çåìëþ çàãàëüíîþ ïëîùåþ
âòðè÷i áiëüøîþ, íiæ âèçíà÷àëîñÿ â ï'ÿòèði÷íîìó ïëàíi (öèì óñiì, ïî ñóòi, âùåíò ðóéíóâàâ-
ñÿ àãðàðíèé ðîçäië îñòàííüîãî). Â ëèñòîïàäi é ãðóäíi âêàçàíi öèôðè çíîâó áóëè ïiäâèùåíi.
Òàêèé âîëþíòàðèçì ïîÿñíþ¹òüñÿ äóæå ïðîñòî: íà âiäìiíó âiä ïðàâèõ, ÿêi ââàæàëè, ùî
êîëåêòèâiçàöiÿ ìàòèìå ñåíñ, òiëüêè êîëè ñåëÿíñòâî áóäå ïîâíîþ ìiðîþ çàáåçïå÷åíå òîâàðà-
ìè ìiñüêîãî âèðîáíèöòâà, ñòàëiíiñòiâ òóðáóâàëè çîâñiì iíøi ìiðêóâàííÿ. ßê çàÿâèâ óëiòêó
1929 ð. Ìiêîÿí, ÿêáè íå áóëî çåðíîâèõ òðóäíîùiâ, ó ïðèñêîðåííi êîëåêòèâiçàöi¨ íå áóëî á
ïîòðåáè ( Ïðàâäà âiä 27 ÷åðâíÿ 1929 ð.).
* * *
Îðãàíiçàöiÿ êîëãîñïiâ ðîçïî÷àëàñÿ ùå íà ñàìîìó ïî÷àòêó ðàäÿíñüêî¨ âëàäè. ×èìàëî ¨õ

áóëî ñòâîðåíî ïiä àäìiíiñòðàòèâíèì òèñêîì i çíà÷íîþ ìiðîþ óêîìïëåêòîâàíî êîëèøíiìè
ìiñüêèìè ðîáiòíèêàìè. Iç âèíèêíåííÿì íåïó, êîëè ãîðîäÿíè ïî÷àëè ïîâåðòàòèñÿ äîäîìó,
òàêi øòó÷íi êîëåêòèâíi ãîñïîäàðñòâà, çðîçóìiëî, ïðèïèíÿëè ñâî¹ iñíóâàííÿ. Â iíøèõ âè-
ïàäêàõ çàìîæíi êîëãîñïíèêè, ùîá óðÿòóâàòè ñâîþ âëàñíiñòü, ïîâåðòàëèñÿ äî îäíîîñiáíîãî
çåìëåðîáñòâà (òàêå ÿâèùå ñïîñòåðiãàëîñÿ i â 1930 ð.). Îäíå ñëîâî, ðàííi êîëãîñïè íå âiäi-
ãðàâàëè ÿêî¨ñü ïîìiòíî¨ ðîëi â åêîíîìiöi êðà¨íè. Íà ñåðåäèíó 1928 ð. äî íèõ âõîäèëî ìåíøå
2 % õëiáîðîáñüêèõ ðîäèí.
Ùå â ïîñòàíîâi ÐÍÊ i ÂÖÂÊ âiä 16 áåðåçíÿ 1927 ð. íå ìiñòèëîñÿ ÷îãîñü òàêîãî, ùî á
ñâiä÷èëî ïðî ïåðåõiä äî ìàñîâî¨ êîëåêòèâiçàöi¨ ñåðåäíÿêiâ. I íàâiòü íàïðèêiíöi 1928 ð. íiùî
íå âêàçóâàëî íà öå, õî÷ ïîñòàíîâà âiä 15 ãðóäíÿ i çàêëèêàëà äî ïiäòðèìêè áóäü-ÿêèõ ñiëü-
ñüêèõ êîëåêòèâiâ (äî ðå÷i, òåïåð çàáîðîíÿëîñÿ ñòâîðåííÿ íîâèõ óñóñïiëüíåíèõ îäíîîñiáíèõ
ãîñïîäàðñòâ, ÿêùî öå òÿãëî çà ñîáîþ ïiäñèëåííÿ êóðêóëüñüêî¨ âåðñòâè).
Ó ñåðåäèíi 1929 ð. Íàðêîìàò çåìëåðîáñòâà ïiäðàõóâàâ ÷èñåëüíiñòü íàÿâíèõ íà òîé ÷àñ 40
òèñ. êîëãîñïiâ (òiëüêè 10-15 òèñ. iç íèõ î÷îëþâàëèñÿ êîìïåòåíòíèìè ãîëîâàìè). Áiëüøiñòü
iç íèõ ñòàíîâèëè íå ñïðàâæíi êîëåêòèâíi ãîñïîäàðñòâà, à òîâàðèñòâà ñïiëüíîãî îáðîáiòêó
93
çåìëi (òñîçè), ñòâîðåíi äëÿ ñïiëüíîãî îðàííÿ, çáèðàííÿ âðîæà¨â, ðîçïîäiëåííÿ äîõîäiâ òîùî.
Öå áóâ âèòâið ñòàëiíñüêî¨ äîáè - àðòiëüíèé òèï êîëãîñïó, ãðóíòè, ðåìàíåíò i ïðîäóêöiÿ
ÿêîãî ïåðåáóâàëè â êîëåêòèâíié - òîáòî äåðæàâíié - âëàñíîñòi.
Êðiì ïîëiòè÷íèõ i ñîöiàëüíèõ ôàêòîðiâ, ùî çóìîâëþâàëè íåîáõiäíiñòü êîëåêòèâiçàöi¨,
âèñóâàâñÿ ùå òàêèé àðãóìåíò: ìîâëÿâ, îäíîîñiáíèé îáðîáiòîê çåìëi ¹ íåïðîäóêòèâíèì, à
òîìó íà çìiíó éîìó íåìèíó÷å ìàþòü ïðèõîäèòè âåëèêi ñîöiàëiñòè÷íi (àáî àíàëîãi÷íi çà ðîç-
ìiðàìè êàïiòàëiñòè÷íi) ãîñïîäàðñòâà. Âèñëîâëþâàëàñÿ é âiðà â òåõíi÷íó ðåâîëþöiþ, êîòðà
ìàëà, çîêðåìà, ïîêëàñòè êðàé àðõà¨÷íèì ñïîñîáàì òâàðèííèöòâà, íiáèòî çàñíîâàíèì âè-
êëþ÷íî íà îäíîîñiáíié ìåòîäèöi.
Ëåíií, çðîçóìiëî, ïîâñÿê÷àñ çàëèøàâñÿ íåïîõèòíèì ó ïåðåêîíàííi ùîäî îñòàòî÷íîãî òði-
óìôó âåëè÷åçíèõ ìàðêñèñòñüêèõ ñiëüñüêèõ ãîñïîäàðñòâ-ôàáðèê. Îäíàê iç äîñâiäó ôóí-
êöiîíóâàííÿ òàêèõ ôàáðèê, ñòâîðåíèõ ùå â ëåíiíñüêi ÷àñè, ðàäÿíñüêi åêîíîìiñòè äiéøëè
âèñíîâêó, ìåíøi çà ðîçìiðàìè ãîñïîäàðñòâà ¹ âîäíî÷àñ é åôåêòèâíiøèìè. Äåÿêi ç öèõ åêî-
íîìiñòiâ - êîëèøíi åñåðè, íàñàìïåðåä ïîñòàòü òàêîãî ìàñøòàáó, ÿê ×àÿíîâ - ñõâàëüíî âiä-
ãóêóâàëèñÿ ïðî îäíîîñiáíèé ñïîñiá ãîñïîäàðþâàííÿ é îáñòîþâàëè éîãî ùå â 1929 ð., àæ
ïîêè ¨õ íå ïðèìóñèëè çìiíèòè ñâîþ äóìêó. ßêðàç ó öåé ÷àñ Ñòàëií çàÿâèâ ïðî ïåðåâàãè
ãiãàíòñüêèõ êîëãîñïiâ: Íàóêîâi çàïåðå÷åííÿ ìîæëèâîñòi é äîöiëüíîñòi îðãàíiçàöi¨ âåëè-
êèõ õëiáíèõ ôàáðèê ïëîùåþ 50-60 òèñ. ãà ëóñíóëè é îáåðíóëèñÿ íà ïîïië ( Ïðàâäà âiä 7
ëèñòîïàäà 1929 ð.). Çãîäîì ãåíñåê çìåíøèâ ïëîùó äî 40-50 òèñ. ãà, àëå ó âèñâiòëþâàíèé
÷àñ ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêi åêñïåðòè, íå áàæàþ÷è ïàñòè çàäíiõ, ôàêòè÷íî ïî÷àëè ãîâîðèòè àæ
ïðî 100 òèñ. Äåõòî íåçàáàðîì îõàðàêòåðèçóâàâ êîëãîñï (âæèâàþ÷è êëàñè÷íó ìàðêñèñòñüêó
òåðìiíîëîãiþ) ÿê ïåðåõiä äî âåëèêî¨ êîëåêòèâíî¨ ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêî¨ ôàáðèêè. Ñàì æå
Ñòàëií âèñëîâèâ ïåðåäáà÷åííÿ, ùî çà äîïîìîãîþ êîëãîñïiâ íàøà êðà¨íà çà ÿêèõîñü òðè
ðîêè ñòàíå îäíi¹þ ç íàéáàãàòøèõ, ÿêùî íå íàéáàãàòøîþ æèòíèöåþ â óñüîìó ñâiòi. Áóõàðií
òàêîæ ç åíòóçiàçìîì âèñëîâëþâàâñÿ ïðî âåëåòåíñüêi ãîñïîäàðñòâà, êîæíå ç ÿêèõ ìàëî îõî-
ïëþâàòè öiëèé ðàéîí ( Ïðàâäà âiä 19 ëþòîãî 1930 ð.). Òèïîâèì äëÿ òîãî ÷àñó áóâ âèïàäîê
ó Õîïåðñüêié îêðóçi (Íèæí¹ Ïîäîííÿ), íàçâàíié çðàçêîì ïðèñêîðåíî¨ êîëåêòèâiçàöi¨. Òàì
áóëî çàïðîïîíîâàíî ïëàí (ðîçðîáëåíèé çà òðè äíi!) ñòâîðåííÿ ñîöiàëiñòè÷íîãî àãðîìiñòà
iç 44 òèñ. ìåøêàíöÿìè, ç êâàðòèðàìè ìiñüêîãî òèïó, áiáëiîòåêàìè, ðåñòîðàíàìè, ÷èòàëüíÿ-
ìè, ñïîðòèâíèìè çàëàìè... Òàêi ôàíòàçi¨ âèÿâëÿëè íàäçâè÷àéíó æèâó÷iñòü ïðîòÿãîì óñi¹¨
ðàäÿíñüêî¨ iñòîði¨.
Öÿ ñïîíóêà äî âåëè÷åçíîãî ãîñïîäàðñòâà íå ìàëà ïiä ñîáîþ íiÿêèõ ðåàëüíèõ ïiäñòàâ,
áî æ òàêèìè àæ íiÿê íå ìîæíà íàçâàòè íàñòiéíå áàæàííÿ óðáàíiçóâàòè ñåëî i ñòâîðèòè
çåðíîâi ôàáðèêè (ïðî ÿêi ãiïîòåòè÷íå ãîâîðèâ êîëèñü îäèí íiìåöüêèé ó÷åíèé). À òèì ÷àñîì
íàâiòü ïîáiæíèé ïîãëÿä íà, òàê áè ìîâèòè, àãðàðíó ðåàëüíiñòü ìiã íåîäìiííî âèêëèêàòè çà-
ïèòàííÿ: ÷îìó æ òîäi åôåêòèâíi êàïiòàëiñòè÷íi ãîñïîäàðñòâà íå ìàëè ãiãàíòñüêèõ ðîçìiðiâ?
Âiäïîâiäü - ÿêùî âiäêèíóòè ïîëiòè÷íi ìiðêóâàííÿ - íàïðîøó¹òüñÿ òàêà: ÿêáè ñiëüñüêîãîñïî-
äàðñüêi âåëåòíi íàñïðàâäi áóëè á ïðîäóêòèâíiøèìè, âîíè îáîâ'ÿçêîâî âèíèêëè á íà Çàõîäi
(òàê ñàìî, ÿê i âåëè÷åçíi ïðîìèñëîâi ïiäïðè¹ìñòâà). Àëå òàì çàçíàëè êðàõó íàâiòü ñïðîáè
îðãàíiçóâàòè âåëèêi çåìëåðîáñüêi é òâàðèííèöüêi êîîïåðàòèâè.
Òàêèì ÷èíîì, ÷åðåç iäåîëîãi÷íó çàøîðåíiñòü â ÑÐÑÐ ïiøëè øëÿõîì ãiãàíòîìàíi¨, çà-
ìiñòü òîãî ùîá iíòåíñèôiêóâàòè çåìëåîáðîáiòîê â îäíîîñiáíèõ ãîñïîäàðñòâàõ. Ìiæ òèì
îñòàíí¹ áóëî öiëêîì ðåàëüíèì. Àäæå, êîëè âèâiëüíþâàëàñÿ ïiäïðè¹ìëèâiñòü ñåëÿí - ó 1861-
1876 i â 1901-1910 ðð.- âèðîáíèöòâî çåðíà â Ðîñi¨ çðîñòàëî â öi ïåðiîäè íà 45 %, à â 1924-1929
ðð. ïåðåâèùèëî ñåðåäíié ðiâåíü óðîæàéíîñòi 1901-1910 ðð. íà 22 %. ßê áà÷èìî, ñåëÿíñüêå
ãîñïîäàðñòâî ìiñòèëî â ñîái âåëèêi ìîæëèâîñòi äëÿ ïiäâèùåííÿ ïðîäóêòèâíîñòi âèðîáíèöòâà
94 Êîëiçi¨ 1928-1929 ðð.
(ùîði÷íà íîðìà ðîñòó ñåëÿíñüêîãî âèðîáíè÷îãî êàïiòàëó ñòàíîâèëà òiëüêè 5,5 %).
Êðiì òîãî, íåçàëåæíî âiä ôîðìè ãîñïîäàðþâàííÿ iñíóâàëî ÷èìàëî ïðîñòèõ, àëå åôå-
êòèâíèõ - i âèïðîáóâàíèõ óæå â iíøèõ êðà¨íàõ - ñïîñîáiâ ïiäíåñåííÿ ïðîäóêòèâíîñòi: çàìiíà
âñå ùå âæèâàíèõ ï'ÿòè ìiëüéîíiâ äåðåâ'ÿíèõ ïëóãiâ íà ñòàëåâi, ðàöiîíàëüíiøå âèêîðèñòàííÿ
íàñiííÿ òîùî.
* * *
Â iñòîðiîãðàôi¨ é äîñi òâåðäèòüñÿ, ùî iíiöiàòèâà ðîçïî÷àòè ìàñîâó êîëåêòèâiçàöiþ çàðî-

äèëàñÿ íà Íèæíüîìó Ïîâîëæi é ïîøèðèëàñÿ ñïîíòàííî. Ïðîòÿãîì 1929 ð. iíøi ïàðòîð-
ãàíiçàöi¨ âèñòóïàëè ç ïðîïîçèöiÿìè ñòîñîâíî òåðìiíiâ êîëåêòèâiçàöi¨ ó ñâî¨õ ìiñöåâîñòÿõ,
ïîâñÿê÷àñ óùiëüíþþ÷è ¨õ ó âiäïîâiäü íà âèìîãè êåðiâíèöòâà (ïðè öüîìó íàãîðó ÷àñòî
ïîâiäîìëÿëèñÿ ôiêòèâíi öèôðè).
Êîëãîñïöåíòð ñïî÷àòêó âèðiøèâ çîñåðåäèòè ñâî¨ çóñèëëÿ íà îêðåìèõ ðàéîíàõ ñóöiëüíî¨
êîëåêòèâiçàöi¨, äå âæå iñíóâàëà âåëèêà êiëüêiñòü êîëãîñïiâ. Ó ÷åðâíi ïåðåâàæíî êîçàöüêèé
Ïiâíi÷íî-êàâêàçüêèé êðàé îãîëîñèâ ñâîþ ïðîãðàìó êîëåêòèâiçàöi¨ öiëèõ ñòàíèöü. Òàêèì ÷è-
íîì, íà öié ñòàäi¨ êîëåêòèâiçàöiÿ áóëà ùå íå ñóöiëüíîþ, à ëîêàëüíîþ. Çà ñòàíîì íà ëèñòîïàä
â ÑÐÑÐ çàãàëîì áóëî óñóñïiëüíåíî òiëüêè 7,6 % ãîñïîäàðñòâ (áëèçüêî 2 ìëí), àëå â ðÿäi
ãóáåðíié òà îêðóãiâ - 19, à â äåÿêèõ ðàéîíàõ i ãóáåðíiÿõ - íàâiòü äî 50 i áiëüøå âiäñîòêiâ.
Ïðèíöèï îáîâ'ÿçêîâîñòi äóìêè áiëüøîñòi äëÿ ìåíøîñòi ïðè ãîëîñóâàííi íà ñiëüñüêèõ çáî-
ðàõ çà êîëãîñï òåïåð ñòàâ íîðìîþ. Ãîëîñóâàëè, çâiñíî, ïiä æîðñòêèì òèñêîì çãîðè. Àëå é
öå ÷àñîì ìàëî äîïîìàãàëî. Âiäîìèé âèïàäîê, êîëè â îäíîìó ñåëi áiëüøiñòü ñòàíîâèëà àæ
18 ãîñïîäàðiâ iç 77, à â iíøîìó ïðîòè íå ãîëîñóâàâ íiõòî, îäíàê óñi 15 îäíîîñiáíèêiâ, âè-
áðàíi äî êîìiòåòó ç êîëåêòèâiçàöi¨, âiäìîâèëèñÿ âiä òàêîãî äîðó÷åííÿ (çà öå ¨õ îøòðàôóâàëè
òà óâ'ÿçíèëè). Êðiì òîãî, êîëè ñïðàâà òàêè äîõîäèëà äî ñòâîðåííÿ êîëãîñïó, îäíîîñiáíèêè
íåðiäêî ðîçïðîäóâàëè ç òîðãiâ ñâîþ õóäîáó òà ðåìàíåíò.
Íà îñíîâi íàáóòîãî äîñâiäó êåðiâíèöòâî âèðiøèëî îãîëîñèòè ìiñöåâîñòi ç âèñîêèì âiä-
ñîòêîì êîëåêòèâiçîâàíèõ ñåëÿí çðàçêîì äëÿ âñi¹¨ êðà¨íè, i â äðóãié ïîëîâèíi ðîêó Ñòàëií
íàçâàâ öåé ìåòîä ìàñîâî¨ êîëåêòèâiçàöi¨ âàæëèâîþ ïåðåäóìîâîþ âèêîíàííÿ ï'ÿòèði÷íîãî
ïëàíó.
ßê çàâæäè ïiä ÷àñ ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêîãî áåçëàääÿ â Ðàäÿíñüêîìó Ñîþçi, äåòàëüíà
îðãàíiçàöiÿ âiäçíà÷àëàñÿ íåäîñêîíàëiñòþ, i â ïðåñi ÷àñòî òðàïëÿëèñÿ îñü òàêi, íàïðèêëàä,
ïîâiäîìëåííÿ: Ïàðòi¨ ïøåíèöi íà äâàíàäöÿòü âàãîíiâ ãíèþòü ó ïiäâàëi ìëèíà ×åðâîíà
çiðêà â Æåëåçíÿêàõ ó Äîíáàñi; â Áiëîðóñüêié ôiëi¨ Çåðíîâîãî îá'¹äíàííÿ çåðíî ñêèäàíî
íà êóïó ó äâîði. Ó Âîðîíêîâîìó 100 òîíí çåðíà çãíèëè â êîìîðàõ... Ó áàãàòüîõ ðàéîíàõ
Îäåñüêî¨ ãóáåðíi¨ çåðíî ëåæèòü ó êóïàõ íà çåìëi, íàâiòü íå ïîêðèòå... äåñÿòêè òèñÿ÷ òîíí
çåðíà òàêèì ÷èíîì ñêèäàíî â êóïè íà çåìëþ ïðîñòî íåáà ( Ïðàâäà âiä 12 æîâòíÿ 1929
ð.).
Ó ñåðåäèíi 1929 ð. âñå ùå ïðèïóñêàëîñÿ: íîðìà êîëåêòèâiçàöi¨ çàëåæàòèìå âiä íàÿâíî-
ñòi òðàêòîðiâ. Àëå ç ÷àñîì ïî÷àëè òâåðäèòè (ÿê, íàïðèêëàä, Ñòàëií ó ñâî¹ìó Çâåðíåííi äî
àãðàðíèêiâ-ìàðêñèñòiâ), ùî çíà÷íî ïiäâèùèòè ïðîäóêòèâíiñòü â óìîâàõ óñóñïiëüíåííÿ çäà-
òíå íàâiòü ïðîñòå íàãðîìàäæåííÿ ïëóãiâ. Îòæå, ñïðàâà ôîðñóâàëàñÿ. Òà Ñòàëií íàñòiëüêè
âìiëî ïðèõîâóâàâ ñâié íàìið çäiéñíèòè ïðèñêîðåíó êîëåêòèâiçàöiþ, ùî íàâiòü íà ïî÷àòêó
âåðåñíÿ îäèí iç éîãî íàéáëèæ÷èõ ïðèái÷íèêiâ Ã. Îðäæîíiêiäçå ãîâîðèâ ïðî ðîêè é ðîêè, à
Àíäðå¹â çàïåðå÷óâàâ ìîæëèâiñòü äîñÿãíåííÿ ñóöiëüíî¨ êîëåêòèâiçàöi¨ â ìåæàõ ï'ÿòèði÷êè.
Áiëüø âiäïîâiäíèé ñòàëiíñüêèì íàìiðàì ïîãëÿä âèñëîâèâ Ã. Ïÿòàêîâ - êîëèøíié âïëèâîâèé
95
ëiäåð ëiâèõ - ó ïðîìîâi íà çàñiäàííi ÐÍÊ ó æîâòíi 1929 ð.: Ìè çîáîâ'ÿçàíi ïðèéíÿòè
íàéâèùi íîðìè êîëåêòèâiçàöi¨ ñiëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà, ïiñëÿ ÷îãî çàêëèêàâ äî òi¹¨ ñàìî¨
íàïðóãè, ç ÿêîþ ìè ïðàöþâàëè â ÷àñ çáðîéíî¨ áîðîòüáè ç êëàñîâèì âîðîãîì. Íàñòàâ ãåðî¨-
÷íèé ïåðiîä äëÿ íàøî¨ ïîáóäîâè ñîöiàëiçìó. Îòæå, ñõèëüíiñòü äî ñòàðèõ ïàðòiéíèõ òðàäèöié
ÿêðàç i ñòàëà áàçîþ äëÿ çãóðòóâàííÿ íàâêîëî Ñòàëiíà ïðèái÷íèêiâ ïîëiòèêè âî¹ííîãî êî-
ìóíiçìó. Ïðè öüîìó, ç îäíîãî áîêó, iñíóâàëî ïåðåêîíàííÿ, ùî ïîïðè âñþ áðóòàëüíiñòü ñâî¨õ
ìåòîäiâ ãåíñåê ùèðî áîðåòüñÿ çà ïåðåìîãó ñîöiàëiçìó íà âèðiøàëüíîìó åòàïi, à ç iíøîãî -
ùî ñàìà íåáåçïå÷íà îáñòàíîâêà äàíî¨ ôàçè ïîòðåáó¹ ïàðòiéíî¨ ¹äíîñòi. ßê òâåðäèâ Ïÿòàêîâ,
ôàêòè÷íî çíîâó âiäðîäèëàñÿ àòìîñôåðà ãðîìàäÿíñüêî¨ âiéíè é òåïåð ó íàñòóïi íà ñåëÿíèíà
ìîæíà áóëî ïîñèëàòèñÿ íà íàäçâè÷àéíó ñèòóàöiþ. Õâèëÿ ôàíàòè÷íîãî ïiäíåñåííÿ çíåñëà
áóäü-ÿêó ïîìiðêîâàíiñòü.
Ðåàëüíî ìèñëÿ÷i ïàðòiéíi åêîíîìiñòè ïðîïîíóâàëè ïiäòðèìóâàòè òåìïè çðîñòàííÿ ïðî-

ìèñëîâîãî âèðîáíèöòâà íà ðiâíi 18-20 % (òîäi âæå äîñÿãíóòîãî, ïðèíàéìíi íà ïàïåði), âîäíî-
÷àñ äîáèâàþ÷èñü ïiäâèùåííÿ åôåêòèâíîñòi é íå ðîçðîáëÿþ÷è æîäíèõ ïëàíiâ áåç íàëåæíîãî
óðàõóâàííÿ íàÿâíèõ ðåñóðñiâ. Àëå Ñòàëií i éîãî ïîñëiäîâíèêè íàïîëÿãàëè íà ïîäâî¹ííi íîð-
ìè çðîñòàííÿ (ó âèïàäêó, ÿêáè âîíà â 1930 ð. äîñÿãëà - íàâiòü çà îôiöiéíèìè äàíèìè - 22
% çàìiñòü î÷iêóâàíèõ 35 %; òå æ ñàìå ñòîñóâàëîñÿ ïîêàçíèêiâ ïðîäóêòèâíîñòi é âèðîáíè÷î¨
ñîáiâàðòîñòi). Ó äðóãié ïîëîâèíi 1929 ð. åêîíîìiñòè ñòàëè ïåðåä âèáîðîì: àáî ïiäòðèìà-
òè ïîëiòèêiâ, àáî îïèíèòèñÿ ó â'ÿçíèöi. Ñòàëiíiñòè âæå ïî÷àëè ¨õ âiäêðèòî êðèòèêóâàòè, à
Ìîëîòîâ ãîâîðèâ ïðî áóðæóàçíî-êóðêóëüñüêèõ iäåîëîãiâ ó öåíòði òà íà ìiñöÿõ ( Ïðàâ-
äà âiä 20 âåðåñíÿ 1929 ð.). Ó æîâòíi Ãðîìàíà âèâåëè ç Ðàäè ñïåöiàëiñòiâ Öåíòðàëüíîãî
ñòàòèñòè÷íîãî óïðàâëiííÿ, à íàïðèêiíöi ðîêó ñàì öåé îðãàí ïiäïîðÿäêóâàëè áåçïîñåðåäíüî
Äåðæïëàíîâi. Áåçïàðòiéíi åêîíîìiñòè (íàïðèêëàä, ×àÿíîâ) çðåêëèñÿ ñâî¨õ ïîãëÿäiâ. Õî÷
¨õ i îãîëîñèëè íåùèðèìè, êàÿòòÿ âñå æ äàëî ¨ì çìîãó ïðîæèòè ùå äåÿêèé ÷àñ, àæ ïîêè
âîíè íå çàãèíóëè êiëüêîìà ðîêàìè ïiçíiøå â iíñöåíîâàíîìó ïðîöåñi ìåíøîâèêiâ òà iíøèõ
íåïðàâåäíèõ ñóäîâèùàõ. Ïîëiòè÷íå êåðiâíèöòâî íå òiëüêè ïðèäóøèëî ôàõiâöiâ, à é ïîêëàëî
êðàé åêîíîìi÷íèì äîñëiäæåííÿì ó ãàëóçi, ÿê ïèøå Ëåâií, ìàòåìàòè÷íèõ ìîäåëåé çðîñòà-
ííÿ, äîñëiäæåíü ðîçìiùåíü òà åôåêòèâíîñòi êàïiòàëîâêëàäåíü, ìîäåëåé íàãðîìàäæåííÿ i
ñïîæèâàííÿ, äîñëiäæåíü ìîäåëåé óïðàâëiííÿ, âèâ÷åííÿ íàóêîâî¨ îðãàíiçàöi¨ ïðàöi òîùî.
Ñòàëiíiñò Ñòðóìiëií çàÿâèâ: Íàøèì çàâäàííÿì ¹ íå âèâ÷åííÿ åêîíîìiêè, à çìiíåííÿ ¨ ¨. Çà-
êîíè íàñ íå îáìåæóþòü. Íåìà òàêèõ ôîðòåöü, ÿêèõ áiëüøîâèêè íå ìîãëè á óçÿòè. Ïèòàííÿ
òåìïó çàëåæèòü âiä ðiøåíü ëþäåé.
Áóëî çàïëàíîâàíî ïîäâî¨òè îñíîâíèé êàïiòàë çà ï'ÿòü ðîêiâ. Ïðè öüîìó òðåáà áóëî ïiä-
âèùèòè é ðiâåíü âèðîáíèöòâà ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêî¨ ïðîäóêöi¨ - íà 55 %, à íà 85 % - ðiâåíü
ñïîæèâàííÿ.
Íà ëèïåíü 1929 ð. äî êîëãîñïiâ âñòóïèëè 4 % ãîñïîäàðñòâ, à íà ëèñòîïàä - 7,6 %. Çà âèíÿ-

òêîì ðàéîíiâ, äå çàïðîâàäæóâàëàñÿ ïðèìóñîâà êîëåêòèâiçàöiÿ, êîëãîñïè ìàéæå ñêðiçü áóëè
âñå ùå ñëàáêi i â ïåðåâàæíié ñâî¨é áiëüøîñòi ñêëàäàëèñÿ ç áiäíèõ ñåëÿí. Àëå Ñòàëií ãîâî-
ðèâ ïðî öåé íå äóæå ïåðåêîíëèâèé çðiñò ÿê ïðî âåëè÷åçíèé, íåïåðåáîðíèé íàðîäíèé ðóõ.
Íà ïî÷àòêó ëèñòîïàäà âií îãîëîñèâ ïðî ðàäèêàëüíi çìiíè, ÿêi âiäáóâàþòüñÿ â ðîçâèòêó
íàøîãî ñiëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà âiä îäíîîñiáíîãî õëiáîðîáñòâà íà áàçi ìàëèõ ãîñïîäàðñòâ
äî âåëèêîìàñøòàáíîãî, ïåðåäîâîãî êîëåêòèâíîãî ñiëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà, äî îáðîáêè çåìëi
ñïiëüíèìè çóñèëëÿìè... Íîâà ãîëîâíà ðèñà ñåëÿíñüêîãî êîëãîñïíîãî ðóõó ïîëÿãà¹ â òîìó,
ùî ñåëÿíè âñòóïàþòü ó êîëãîñïè íå îêðåìèìè ãðóïàìè, ÿê öå áóëî ðàíiøå, à öiëèìè ñåëàìè,
öiëèìè ïîâiòàìè, öiëèìè îêðóãàìè é íàâiòü öiëèìè ãóáåðíiÿìè. À ùî öå çíà÷èòü? Öå çíà-
÷èòü, ùî ñåðåäíÿê ïiøîâ ó êîëãîñï. I öå ¹ îñíîâîþ ðàäèêàëüíèõ çìií ó ðîçâèòêó ñiëüñüêîãî
96 Êîëiçi¨ 1928-1929 ðð.
ãîñïîäàðñòâà, ùî ñòàíîâèòü íàéâàæëèâiøå äîñÿãíåííÿ ðàäÿíñüêî¨ âëàäè ( Ïðàâäà âiä 7

ëèñòîïàäà 1929 ð.). Ðàäÿíñüêi äîñëiäíèêè õðóùîâñüêîãî ïåðiîäó êðèòèêóâàëè öå òâåðäæå-
ííÿ ÿê ïîìèëêîâå, é ìàëè â öüîìó ðàöiþ, îäíàê ïiçíiøi â÷åíi áàãàòî â ÷îìó ïîãîäæóâàëèñÿ
iç ñòàëiíñüêîþ ïîçèöi¹þ (ïiäòðèìóþ÷è, çîêðåìà, òåçó, ùî âîëîäiííÿ êîëãîñïàìè íåâåëèêîþ
÷àñòèíîþ âñi¹¨ îðíî¨ çåìëi ÿêðàç i âèêëèêàëî íåîáõiäíiñòü ñóöiëüíî¨ êîëåêòèâiçàöi¨).
Íàñòóï íà ñåëÿí ðiçêî àêòèâiçóâàâñÿ. Êëþ÷îâèì ìîìåíòîì òóò ñòàâ ëèñòîïàäîâèé (1929
ð.) ïëåíóì ÖÊ ÂÊÏ(á). ×ëåíàì ÖÊ áóëî çàÿâëåíî: ìàñîâà äîáðîâiëüíà êîëåêòèâiçàöiÿ âæå
âiäáóâà¹òüñÿ, ïiñëÿ ÷îãî ¨õ çîáîâ'ÿçàëè (çîêðåìà, ïiä òèñêîì iç áîêó Ìîëîòîâà - ãîëîâíîãî
ïðîâiäíèêà ïîëiòèêè Ñòàëiíà) ïðîòÿãîì ÿêèõîñü òèæíiâ ÷è ìiñÿöiâ âèêîðèñòàòè ùîíàé-
ìåíøó ìîæëèâiñòü äëÿ ðîçâ'ÿçàííÿ àãðàðíîãî ïèòàííÿ ðàç i íàçàâæäè. Ìîëîòîâ çàêëèêàâ
êîëåêòèâiçóâàòè ñiëüñüêå íàñåëåííÿ ãóáåðíié i ðåñïóáëiê óæå íàñòóïíîãî ðîêó, âèìàãàâ
ðiøó÷îãî íàñòóïó âæå â íàéáëèæ÷i ÷îòèðè ç ïîëîâèíîþ ìiñÿöi, çàñòåðiãàâ ïðîòè ïðîíè-
êíåííÿ êóðêóëiâ ó êîëãîñïè: Ñòàâòåñÿ äî êóðêóëÿ ÿê äî íàéõèòðiøîãî i âñå ùå íå ðîç-
áèòîãî âîðîãà. Äàâ òàêîæ çðîçóìiòè, ùî ìàòåðiàëüíi óìîâè äëÿ çäiéñíåííÿ êîëåêòèâiçàöi¨
íå ñòâîðåíi: Ðîçìiðè ìàòåðiàëüíî¨ äîïîìîãè íå ìîæóòü áóòè äóæå âåëèêèìè... âñå, ùî äåð-
æàâà ìîæå äàòè, ïîïðè âñi çóñèëëÿ, öå äóæå ìàëà ñóìà. Çàìiñòü öüîãî ÖÊ çàêëèêàâ ñåëÿí
ñàìèõ ðîáèòè îñíîâíi êàïiòàëîâêëàäåííÿ. Ïðè âñüîìó òîìó Ìîëîòîâ i äàëi ãîñòðî êðèòèêó-
âàâ ïðàâèõ çà ¨õíi îáâèíóâà÷åííÿ ïàðòi¨ â áóäiâíèöòâi ñîöiàëiçìó øëÿõîì íàäçâè÷àéíèõ
çàõîäiâ, òîáòî øëÿõîì àäìiíiñòðàòèâíèõ ðåïðåñié.
Ó âiäïîâiäü Ðèêîâ çà÷èòàâ çàÿâó âiä ñåáå òà iíøèõ äâîõ âîæäiâ ïðàâèõ, â ÿêié âîíè
çðiêàëèñÿ ñâî¹¨ íåçãîäè ç áiëüøiñòþ, òâåðäèëè, ùî íå ìàþòü íi÷îãî ïðîòè ïðèñêîðåííÿ
òåìïiâ iíäóñòðiàëiçàöi¨ é êîëåêòèâiçàöi¨, ïðîòè êóðñó ðiøó÷èõ äié ùîäî êóðêóëÿ. Ðàçîì iç
òèì Ðèêîâ äîâîäèâ: òàêòèêà ïðàâèõ çàáåçïå÷èëà á ìåíø áîëiñíèé øëÿõ. Öþ çàÿâó ãîñòðî
ðîçêðèòèêóâàëè öiëèé ðÿä ïðîìîâöiâ, âêëþ÷íî çi Ñòàëiíèì. Êàÿòòÿ ïðàâèõ âèçíàëè çà
íåäîñòàòí¹. Ïîëiòè÷íó ïåðåìîãó íàä íèìè ç òðióìôîì âiäçíà÷èâ Ìiêîÿí: õî÷ ó ìèíóëi ðîêè
ðóêè ïàðòi¨ ïåâíîþ ìiðîþ áóëè çâ'ÿçàíi õèòàííÿìè é îïîðîì ïðàâèõ ÷ëåíiâ Ïîëiòáþðî,
òåïåð ó ñïðàâi õëiáîçàãîòiâåëü âiäêðèâàëàñÿ ÿñíà é ðàöiîíàëüíà ëiíiÿ.
Êðiì àòàêè íà ïðàâèõ, íà ïëåíóìi áóëè ïiääàíi, ÿê çàâæäè, êðèòèöi äåÿêi íåçíà÷íi
åêñöåñè. Òàê, ãîëîâà Êîëãîñïöåíòðó Ë. Êàìiíñüêèé âèçíàâ: öiëêîì ìîæëèâî, ùî äå-íå-äå
âæèâàëèñÿ àäìiíiñòðàòèâíi çàõîäè, àëå âií óâàæà¹ öå íåñóòò¹âèì.
Ïëåíóì îãîëîñèâ ïðî íàãàëüíó ïîòðåáó ðàäèêàëüíî¨ ðîçâ'ÿçêè àãðàðíîãî ïèòàííÿ, çà-
ÿâèâøè, ùî öå çàâäàííÿ ëåæèòü ó ïëîùèíi äàëüøîãî ïðèñêîðåííÿ ïðîöåñiâ êîëåêòèâiçàöi¨;
çîáîâ'ÿçàâ óñi ïàðòîðãàíiçàöi¨ çðîáèòè íàðiæíèì êàìåíåì çàâäàííÿ äàëüøîãî ðîçâèòêó ìà-
ñîâî¨ ïðîäóêòèâíî¨ êîîïåðàöi¨, êîëåêòèâiçàöi¨ ñåëÿíñüêèõ ãîñïîäàðñòâ; çàêëèêàâ äî ìîáiëi-
çàöi¨... äëÿ ïðàöi â êîëãîñïàõ... ïðèíàéìíi 25 òèñ. ïðîìèñëîâèõ ðîáiòíèêiâ - ÷ëåíiâ ïàðòi¨;
âèñóíóâ âèìîãó âæèòòÿ íàéðiøó÷iøèõ çàõîäiâ ùîäî êóðêóëiâ.
Â îêðåìié ðåçîëþöi¨ ïëåíóì ïiäêðåñëèâ: Óêðà¨íà ïîâèííà, ïðîòÿãîì äóæå êîðîòêîãî
ïåðiîäó, ïîêàçàòè ïðèêëàäè îðãàíiçàöi¨ âåëèêîìàñøòàáíîãî êîëåêòèâíîãî ñiëüñüêîãî ãîñïî-
äàðñòâà.
Ïðàâà îïîçèöiÿ çàñóäæóâàëàñÿ çà òâåðäæåííÿ, ùî òåìï, óçÿòèé ó êîëåêòèâiçàöi¨, íå-
ðåàëiñòè÷íèé, ùî ìàòåðiàëüíi é òåõíi÷íi ïåðåäóìîâè âiäñóòíi é ùî áiäíå òà ñåðåäí¹ ñå-
ëÿíñòâî íå ìà¹ áàæàííÿ ïåðåéòè äî êîëåêòèâíèõ ôîðì çåìëåâîëîäiííÿ. Ïëåíóì âèêëþ÷èâ
Áóõàðiíà ç ÷ëåíiâ ïîëiòáþðî ÖÊ çà çâåäåííÿ íàêëåïiâ íà ïàðòiþ ç äåìàãîãi÷íèìè îáâèíó-
âà÷åííÿìè é çà òâåðäæåííÿ, ùî íàäçâè÷àéíi çàõîäè âiäøòîâõíóëè ñåðåäíÿêà äî êóð-
êóëÿ. Ïiñëÿ ïëåíóìó Áóõàðií, Òîìñüêèé i Ðèêîâ ïîêàÿëèñÿ, à iíøi êîëèøíi îïîçèöiîíåðè
- íàïðèêëàä, Øëÿïíèêîâ i Ïÿòàêîâ - ðiøó÷å çàêëèêàëè äî ïàðòiéíî¨ ¹äíîñòi.
97
Áóëî ñòâîðåíî íîâèé âåëèêèé àäìiíiñòðàòèâíèé îðãàí - Íàðêîìàò ñiëüñüêîãî ãîñïîäàð-

ñòâà ÑÐÑÐ - ç ïîâíîâàæåííÿìè çìiíþâàòè âæå óõâàëåíi ïëàíè. 5 ãðóäíÿ îðãàíiçóâàëè êîìi-
ñiþ ç âèðîáëåííÿ ñòðîêiâ êîëåêòèâiçàöi¨. Íà ÷îëi ç íîâèì íàðêîìîì ñiëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà
ß. ßêîâë¹âèì âîíà 22 ãðóäíÿ âèïóñòèëà ïàì'ÿòíó çàïèñêó iç ïðîïîçèöi¹þ çàâåðøèòè ñóöiëü-
íó êîëåêòèâiçàöiþ ïðîäóêòèâíèõ çåìåëü ïðîòÿãîì äâîõ - òðüîõ ðîêiâ. Ïðè öüîìó ßêîâë¹â
ïîïåðåäæàâ ïðîòè íàäìiðíîãî çàõîïëåííÿ ÷èñòî àäìiíiñòðàòèâíèìè çàõîäàìè, ùîá íå âiä-
ëÿêóâàòè ñåðåäíÿêà, i ïðîòè çìàãàííÿ ìiæ ðiçíèìè ðàéîíàìè çà ÿêíàéøâèäøå äîñÿãíåííÿ
100-ïðîöåíòíî êîëåêòèâiçàöi¨ (îñòàíí¹ çàñòåðåæåííÿ âiäáèâàëî ðåàëüíèé ñòàí ñïðàâ íà ìi-
ñöÿõ). Òîæ íå äèâíî, ùî ßêîâë¹â øâèäêî ñòàâ îá'¹êòîì æîðñòêî¨ êðèòèêè. Éîãî àòàêóâàëè
òàêi, íàïðèêëàä, ñóïåðñòàëiíiñòè, ÿê Øåáîëäà¹â,- çà òå òiëüêè, ùî êîìiñiÿ ðåêîìåíäóâàëà
íàâåñíi 1930 ð. êîëåêòèâíî îáðîáèòè ïðèíàéìíi òðåòèíó ïîñiâíî¨ ïëîùi. Ñòàëií, çâiñíî,
âèìàãàâ êóäè ðàäèêàëüíiøèõ äié i ñòèñëiøèõ ñòðîêiâ (äî ðå÷i, â ãðóäíi 1929 ð. âií âiäçíà÷àâ
ñâî¹ 50-ði÷÷ÿ, é öå ñòàëî äóæå çðó÷íîþ íàãîäîþ äëÿ íåñòðèìíîãî âèõâàëÿííÿ ãåíåðàëüíîãî
ñåêðåòàðÿ, àæ äî âiäâåðòîãî ôàëüñèôiêóâàííÿ íåäàâíüîãî iñòîðè÷íîãî ìèíóëîãî) .
Ìîëîòîâ íàçâàâ ïðîåêò êîìiñi¨ íåçàäîâiëüíèì, i Ñòàëií íàêàçàâ éîãî ïåðåðîáèòè ç âèõî-
äîì íà ãðàíè÷íèé ñòðîê êîëåêòèâiçàöi¨ õëiáîâèðîáíèõ ðåãiîíiâ (i â òîìó ÷èñëi Óêðà¨íè) -
îñiíü 1930 ð.
4 ñi÷íÿ ïåðåðîáëåíèé ïëàí ñõâàëèëè (äëÿ Óêðà¨íè), ïiñëÿ ÷îãî ïîñòàâèëè âèìîãó öië-
êîì êîëåêòèâiçóâàòè Ïiâíi÷íèé Êàâêàç, Ïîâîëæÿ íàâåñíi 1931 ð. (êðàéíié ñòðîê), à ðåøòó
òåðèòîðié - ùîíàéïiçíiøå íàâåñíi 1932 ð.
Íà äàíèé ìîìåíò Ñòàëií óâàæàâ: Ðîçêóðêóëþâàííÿ òåïåð - äóæå âàæëèâèé åëåìåíò
â îðãàíiçàöi¨ é ðîçâèòêó êîëãîñïiâ... çâè÷àéíî, áóëî á íåïðàâèëüíî ïðèéíÿòè êóðêóëÿ â
êîëãîñï. Íåïðàâèëüíî, áî âií çàêëÿòèé âîðîã êîëãîñïíîìó ðóõîâi ( Ïðàâäà âiä 29 ãðóäíÿ
1929 ð.). À â Ïðàâäi âiä 30 æîâòíÿ é 25 ëèñòîïàäà 1929 ð. âèñëîâëþâàâñÿ æàëü iç ïðèâîäó
òîãî, ùî êóðêóëiâ íå çààðåøòîâóþòü ó äîñòàòíié êiëüêîñòi, íå ïðèìóøóþòü ¨õ çäàâàòè õëiáíi
íàäëèøêè òîùî.
Ïiäêîìiñiÿ êîìiñi¨ ïîëiòáþðî ÖÊ ÂÊÏ(á) çi ñïðàâ êóðêóëüñòâà ïîâiäîìèëà: Íàçðiâ ÷àñ
ç óñi¹þ êîíêðåòíiñòþ ïîðóøèòè ïèòàííÿ ïðî ëiêâiäàöiþ êóðêóëÿ; äëÿ öüîãî iñíóþòü óñi
ïîëiòè÷íi óìîâè, áî æ äî êîëãîñïó ïiøîâ ñåðåäíÿê. Iç ìåòîþ ïåðåâåäåííÿ öüîãî ïèòàííÿ
â ðåàëüíó ïëîùèíó ïiäêîìiñiÿ ðîçáèëà êóðêóëiâ íà òðè êàòåãîði¨. Ïðåäñòàâíèêiâ ïåðøî¨
íàëåæàëî çààðåøòîâóâàòè, ðîçñòðiëþâàòè àáî óâ'ÿçíþâàòè, à ¨õíi ðîäèíè çàñèëàòè, äðóãî¨
- ïðîñòî çàñèëàòè, òðåòüî¨ - íåâîðîæî¨ (ïîêè ùî) êàòåãîði¨ - ìîæíà áóëî ïðèéìàòè äî
êîëãîñïiâ iç âèïðîáóâàëüíèì ñòðîêîì. Îòæå, âïåðøå ïðîçâó÷àâ îôiöiéíèé çàêëèê äî ñèñòå-
ìàòè÷íîãî äåïîðòóâàííÿ íàéçàìîæíiøî¨ âåðñòâè õëiáîðîáiâ. À Ñòàëií âèêëàâ ó Ïðàâäi
âiä 29 ãðóäíÿ 1929 ð. êëþ÷îâó ôîðìóëó: Ìè ïåðåéøëè âiä ïîëiòèêè îáìåæåííÿ åêñïëóàòà-
òîðñüêèõ òåíäåíöié êóðêóëÿ äî ïîëiòèêè ëiêâiäàöi¨ êóðêóëÿ ÿê êëàñó.
Ïiäñóìîâóþ÷è ïîäi¨, ùî ïðèçâåëè äî äðóãî¨ ðåâîëþöi¨ é íîâîãî âèòêà ìàñîâîãî òåðîðó
é íàãíiòàííÿ ëþäèíîíåíàâèñíèöüêî¨ iñòåði¨, íàãîëîñèìî: çà íàéìåíøî¨ ìîæëèâîñòi êîìïàð-
òiÿ ïðàãíóëà çíèùèòè ñèñòåìó îäíîîñiáíîãî îáðîáiòêó çåìëi òà ñiëüñüêó ðèíêîâó åêîíîìiêó.
Ïåðøà òàêà ñïðîáà çàêií÷èëàñÿ íåâäà÷åþ, é êîìóíiñòè çìóøåíi áóëè ïðîòÿãîì êiëüêîõ ðîêiâ
ïðèñòîñîâóâàòèñÿ äî ðåàëié, íåñóìiñíèõ ç ¨õíüîþ iäåîëîãi¹þ. Îäíàê âîíè òàê i íå çðîçóìi-
ëè, à îòæå, é íå âïîðÿäêóâàëè íàëåæíèì ÷èíîì íàÿâíèé òîäi ðèíîê. I çà ïåðøèõ æå îçíàê
òðóäíîùiâ çíîâó ïîâåðíóëèñÿ äî ïðèìóñîâèõ çàõîäiâ (íiáèòî òèì÷àñîâèõ), íå ñïðîìiãøèñü
çáàãíóòè, ùî é òèì÷àñîâèé òèñê ìîæå çíèùèòè ðèíêîâi ñòèìóëè ïðàöi, òà òàê, ùî ¨õ ïîòiì
óæå íåìîæëèâî áóäå âiäíîâèòè. Âíàñëiäîê çàíåïàäó öèõ ñòèìóëiâ ïàðòiÿ âäàëàñÿ äî åñêàëà-
öi¨ ïîëiòèêè ïðèìóñó, òà, ïåðåêîíàâøèñÿ íàðåøòi, ùî íàäçâè÷àéíi çàõîäè õëiáîçàãîòiâåëü
98 Êîëiçi¨ 1928-1929 ðð.
îáõîäÿòüñÿ äîðîãî é ïîòðåáóþòü íàäòî âåëèêèõ çóñèëü, çâåðíóëàñÿ äî êîëåêòèâiçàöi¨ ÿê

äî ñïîñîáó çàïðîâàäæåííÿ ñâîãî íàäiéíîãî êîíòðîëþ íàä óðîæà¹ì òà ïîçáàâëåííÿ ñåëÿí
ìîæëèâîñòi ðîçïîðÿäæàòèñÿ íèì (äî òîãî æ öåé çàñiá âiäïîâiäàâ iäåîëîãi÷íèì íàñòàíîâàì
ìàðêñèçìó).
Òðè íàñòóïíi çèìè çàñâiä÷èëè òðè ïiäõîäè äî ñåëÿíñüêî¨ ïðîáëåìè. Â 1927-1928 ðð. çåðíî
ïðîñòî âèëó÷àëîñÿ, â 1928-1929 ðð. ïiä öþ ñïðàâó ïî÷àëè ïiäâîäèòè áàçó ó âèãëÿäi áóöiìòî
ìàñîâî¨ ïiäòðèìêè é íàðîäíî¨ iíiöiàòèâè, à â 1929-1930 ðð. ôàëüøèâó ñòèõiéíiñòü ñïîëó-
÷èëè ç êîëåêòèâiçàöi¹þ. Ïðè öüîìó äîêëàäàëîñÿ âñiõ çóñèëü äëÿ äîâåäåííÿ ôàêòó, íiáèòî
óÿâíèé êëàñîâèé âîðîã îïèíèâñÿ â içîëÿöi¨ (íàñïðàâäi æ ìàéæå âñi ñåëÿíè îïèðàëèñÿ ïî-
ëiòèöi ïàðòi¨). Öÿ äîêòðèíàëüíà ôàíòàçiÿ ìàëà, îäíà÷å, ñâî¨ ïåâíi ïåðåâàãè, àäæå ¨ ¨ ìîæíà
áóëî âèêîðèñòîâóâàòè ïðîòè ñåëÿíñüêèõ ëiäåðiâ.
Åêîíîìi÷íi íàñëiäêè âñiõ îïèñàíèõ äié ïàðòi¨ ïðîñòî íå ìîãëè íå îáåðíóòèñÿ êàòàñòðî-
ôîþ, áî æ âîíè ïåðåäáà÷àëè íåìèíó÷å çíèùåííÿ íàéåôåêòèâíiøî¨ ÷àñòèíè çåìëåðîáiâ i
âòðàòó ñòèìóëiâ äî ïðàöi â ðåøòè. Ñóäÿ÷è iç çàÿâ Ñòàëiíà òà éîãî ïðèái÷íèêiâ ïðî âåëè÷å-
çíå ïiäâèùåííÿ ïðîäóêòèâíîñòi â ñiëüñüêîìó ãîñïîäàðñòâi, âîíè, ìàáóòü, ïðîñòî íå ðîçóìiëè
ìîæëèâèõ íàéáëèæ÷èõ ðåçóëüòàòiâ ñâî¹¨ ïîëiòèêè. À êîëè êàòàñòðîôà òàêè íàñòàëà, òðà-
êòóâàëè ¨ ¨ ëèøå ÿê òèì÷àñîâèé âiäñòóï. I âçàãàëi ñêëàäà¹òüñÿ âðàæåííÿ: ïåðñïåêòèâà âçÿòè
ïiä ñâié êîíòðîëü õëiáíèé ôîíä âàæèëà äëÿ íèõ êóäè áiëüøå, íiæ ðåàëüíà çàãðîçà ïàäiííÿ
ðiâíÿ âðîæàéíîñòi.
Ùî æ äî ëþäñüêîãî àñïåêòó ñïðàâè, òî îñòàòî÷íèé êiíåöü ÷àñòêîâî¨ íåçàëåæíîñòi ñå-
ëÿíñòâà, çðóéíóâàííÿ ðèíêîâèõ ñèë, ïðèäóøåííÿ îñòàííüîãî äðiáíîáóðæóàçíîãî êëàñó, ïðî-
íèêíåííÿ äåðæàâíî¨ âëàäè â êîæíèé êóò ñåëà - âñå öå ââàæàëîñÿ ïîçèòèâíèìè ÿâèùàìè.
Íàñòóï íà âîðîãà - êóðêóëÿ, øòó÷íå âiäðîäæåííÿ êëàñîâî¨ áîðîòüáè, òîùî ïiäæèâëþâà-
ëè âiðó ïàðòi¨ â ñóñïiëüíó íåîáõiäíiñòü ñâîãî iñíóâàííÿ, ïiäíîñèëè ¨ ¨ åíòóçiàçì...
Îòæå, ìè âñòóïà¹ìî â äîáó ðîçêóðêóëþâàííÿ, ìàñîâî¨ êîëåêòèâiçàöi¨, ãîëîäîìîðó, âiéíè
ïðîòè ðàäÿíñüêîãî ñåëÿíñòâà, à çãîäîì - ïðîòè óêðà¨íñüêîãî íàðîäó. Öå - îäèí iç íàéçíà-
÷íiøèõ, à ðàçîì iç òèì i íàéæàõëèâiøèõ ïåðiîäiâ ñó÷àñíî¨ ñâiòîâî¨ iñòîði¨.
Ðîçäië 6
Äîëÿ êóðêóëÿ
Â iíòåðåñàõ ïîñëiäîâíîñòi âèêëàäó òîãî÷àñíèõ ïîäié ðîçêóðêóëþâàííÿ é êîëåêòèâiçàöiþ

äîöiëüíî áóëî á ðîçãëÿäàòè ÿê ¹äèíèé íåðîçðèâíèé ïðîöåñ, áî, ïî-ïåðøå, îáèäâà öi ÿâèùà
âiäáóâàëèñÿ îäíî÷àñíî, à ïî-äðóãå - ñòàíîâèëè îêðåìi àñïåêòè îäíi¹¨ ïîëiòèêè. Îäíàê äîëÿ
êóðêóëiâ ó öi ÷àñè íàñòiëüêè ðiçíèëàñÿ âiä äîëi êîëãîñïíèêiâ, ùî çàñëóãîâó¹ íà îêðåìèé
ðîçãëÿä. Öå é çðîçóìiëî, àäæå ðîçïðàâà íàä êóðêóëåì ÷àñòêîâî ìàëà íà ìåòi îáåçãëàâèòè
ðåøòó ñåëÿíñòâà â éîãî îïîði íîâèì ïîðÿäêàì, i íà êëàñîâîãî âîðîãà öiëêîì çàêîíîìiðíî
âïàâ îñíîâíèé òÿãàð ðåïðåñié (õî÷, äî ðå÷i, iíøi êàòåãîði¨ ñåëÿíñòâà ïiä ÷àñ ïðèìóñîâî¨
êîëåêòèâiçàöi¨ òåæ çàçíàëè ÷èìàëî ëèõà).
ßê ìè âæå çàçíà÷àëè, 27 ãðóäíÿ 1929 ð. Ñòàëií îãîëîñèâ çàâäàííÿ ëiêâiäàöi¨ êóðêóëü-
ñòâà ÿê êëàñó. Îôiöiéíå æ ðiøåííÿ ïðî êîëåêòèâiçàöiþ áóëî ïðèéíÿòå òiëüêè 30 ñi÷íÿ
1930 ð., êîëè ÖÊ ÂÊÏ(á) óõâàëèâ ïîñòàíîâó Ïðî çàõîäè ó ñïðàâi ëiêâiäàöi¨ êóðêóëüñüêèõ
ãîñïîäàðñòâ ó ðàéîíàõ ñóöiëüíî¨ êîëåêòèâiçàöi¨ é íàäiñëàâ ¨ ¨ ìiñöåâèì ïàðòîðãàíiçàöiÿì;
ñòàëiíñüêà âêàçiâêà áóëà îñòàòî÷íî óçàêîíåíà óêàçîì âiä 4 ëþòîãî. Àëå é äî öüîãî ìàñîâå
ðîçêóðêóëþâàííÿ, íàãàäà¹ìî, âæå âiäáóâàëîñÿ ó äåÿêèõ ðåãiîíàõ ïiä ïðîâîäîì íàéçàïåêëi-
øèõ ñòàëiíiñòiâ. Ïðîòÿãîì 1929 ð. âîíî ïîøèðþâàëîñÿ äàëi é äàëi. Ç ðiçíèõ óêðà¨íñüêèõ ñië,
êîçàöüêèõ ñòàíèöü òîùî âèñèïàëèñÿ êóðêóëüñüêi ãðóïè. Öå ÿêðàç i ââàæàëîñÿ ïî÷àòêîì
ëiêâiäàöi¨ êóðêóëüñòâà ÿê êëàñó.
Â 1930 ð. êàìïàíiÿ äîñÿãëà ñòàäi¨ îñòàòî÷íîãî çàâåðøåííÿ, ïðè÷îìó â íàïðóæåíié àòìî-
ñôåði êëàñîâî¨ íåíàâèñòi. Òîãî÷àñíi îôiöiéíi çàÿâè âiäáèâàëè äóìêó, ùî êóðêóëi íå ïîêè-
íóòü iñòîðè÷íó àðåíó áåç íàéøàëåíiøîãî îïîðó ( Ïðàâäà âiä 21 ñi÷íÿ 1930 ð.) i ùî ìè
ïîâèííi ïîâîäèòèñÿ ç êóðêóëåì, ÿê iç áóðæóàçi¹þ â 1918 ð. Çëiñíîãî êóðêóëÿ, ÿêèé àêòèâ-
íî îïèðà¹òüñÿ íàøîìó áóäiâíèöòâó, òðåáà çàïðîòîðèòè íà Ñîëîâêè [ãîðåçâiñíèé êîìïëåêñ
êîíöòàáîðiâ íà îñòðîâàõ ó Áiëîìó ìîði.- Àâò.] (öèò. çà Äåâiñîì).
Ìè âæå íàãîëîøóâàëè: âiä ñàìîãî ïî÷àòêó iñíóâàííÿ ðàäÿíñüêîãî ðåæèìó ñëîâî êóð-
êóëü óæèâàëîñÿ â ïåðåêðó÷åíîìó çíà÷åííi. Àëå ó âiäíîøåííi äî ðîçêóðêóëþâàíèõ ó 1930
ð. íàâðÿä ÷è ìîæíà áóëî çàñòîñóâàòè íàâiòü òàêó ôàëüøèâó äåôiíiöiþ. Áàãàòî ç òèõ âîðî-
ãiâ, ÿêi âiäïîâiäàëè óÿâëåííÿì êiíöÿ 20-õ ðîêiâ, óæå ïåðåñòàëè áóòè òàêèìè. Ðåøòà æ àæ
íiÿê íå íàëåæàëà äî áàãàòi¨â ÷è åêñïëóàòàòîðiâ: ëèøå íåâåëèêà ¨õ ÷àñòèíà òðèìàëà äâîõ
àáî òðüîõ êîíåé, òðüîõ àáî ÷îòèðüîõ êîðiâ, i òiëüêè 1 % âèêîðèñòîâóâàâ ïðàöþ áiëüøå íiæ
îäíîãî íàéìèòà. Îòæå, âëàäà äîáðàëàñÿ âæå äî ïðîñòî áiëüø-ìåíø çàìîæíèõ ñåëÿí.
Ç îãëÿäó íà ñêàçàíå ïîêàçîâîþ ¹ âàðòiñòü êîíôiñêîâóâàíîãî ó òîãî÷àñíèõ êóðêóëiâ
ìàéíà. Íàâîäèëàñÿ öèôðà â 170 ìëí êðá (çà íîâiøèìè äàíèìè - 400 ìëí), òîáòî íà êîæíå
îäíîîñiáíå ãîñïîäàðñòâî ïðèïàäàëî ùîñü âiä 170 äî 400 êðá - 90-210 äîëàðiâ çà òîãî÷à-
99
100 Äîëÿ êóðêóëÿ
ñíèì îôiöiéíèì îáìiííèì êóðñîì,- íàâiòü ÿêùî çàãàëüíà âàðòiñòü ìàéíà ðîçêóðêóëåíîãî
íå ïåðåâèùóâàëà âàðòîñòi ìàéíà iíøèõ êàòåãîðié ñåëÿí. ßê çàóâàæó¹ Ëåâií, íàâiòü êîøòè,
âèòðà÷åíi íà äåïîðòàöi¨, ïåðåâèùóâàëè öiííiñòü âèëó÷åíîãî äîáðà.
Â ñi÷íi-ëþòîìó 1930 ð. â ðàéîíi Êðèâîãî Ðîãà ðîçêóðêóëèëè 4080 ãîñïîäàðñòâ, ïåðåäàâ-
øè êîëãîñïàì çàãàëîì òiëüêè 2367 áóäèíêiâ, 3750 êîíåé, 2460 ãîëiâ âåëèêî¨ ðîãàòî¨ õóäîáè,
1105 ñâèíåé, 446 ìîëîòàðîê, 1747 ïëóãiâ, 1304 ñàäæàëêè, 2021 òîííó ïøåíèöi é ïøîíà.
Íàâîäÿ÷è öåé âèïàäîê, ðàäÿíñüêèé äîñëiäíèê I. Ñëèíüêî ïîÿñíþ¹ âáîãiñòü óñóñïiëüíåíîãî
ìàéíà òèì, ùî çíà÷íó ÷àñòèíó êóðêóëüñüêî¨ âëàñíîñòi êîíôiñêóâàëè ùå â 1928-1929 ðð.
Ìîæå, é òàê, àëå äëÿ íàñ çàðàç âàæëèâiøèì ¹ iíøå: â 1930 ð. ðîçêóðêóëþâàëè, ïî ñóòi,
âæå áiäíÿêiâ. Îäèí àêòèâiñò òàê îïèñóâàâ òèïîâîãî òîãî÷àñíîãî ãëèòàÿ: Âií ìà¹ õâîðó
æiíêó, ï'ÿòåðî äiòåé i àíi êðèõòè õëiáà â äîìi. I öå òîé, ùî ìè éîãî íàçèâà¹ìî êóðêóëåì!
Äiòëàõè â ëàõìiòòi é äðàíòi. Âîíè âñi âèãëÿäàþòü ÿê ïðèâèäè. ß áà÷èâ ãîðùèê íà ïå÷i -
êiëüêà êàðòîïëèí ó âîäi. Òî áóëà ¨õíÿ âå÷åðÿ ñüîãîäíi.
Ñåëÿí îñîáëèâî ïðèãîëîìøóâàëà åêñïðîïðiàöiÿ êîëèøíiõ íåçàìîæíèêiâ, ÿêi òÿæêî ïðà-
öþâàëè ïiä ÷àñ íåïó i ñïðîìîãëèñÿ íàðåøòi êóïèòè êîíÿ ÷è êîðîâó. I çîâñiì óæå ïàðàäî-
êñàëüíî: äîõîäè ïåðåñi÷íîãî êóðêóëÿ áóëè íèæ÷i, íiæ ó ïåðåñi÷íîãî ñiëüñüêîãî óðÿäîâöÿ,
ùî ïåðåñëiäóâàâ éîãî ÿê ïðåäñòàâíèêà áàãàòî¨ âåðñòâè!
Òàêèì ÷èíîì, åêîíîìi÷íà êëàñèôiêàöiÿ âòðàòèëà òåïåð áóäü-ÿêèé ñåíñ. Ó âèêîðèñòàííi
ïîäàòêîâèõ ñïèñêiâ ïðè âèðiøåííi êîíêðåòíèõ ïèòàíü ðîçêóðêóëþâàííÿ - ìåòîä, ïðèíàéìíi
çîâíiøíüî íå ïîçáàâëåíèé ïåâíî¨ ðàöiîíàëüíîñòi - ïðîñòî íå áóëî âæå ïîòðåáè. Â îäíîìó iç
çâiòiâ ÎÄÏÓ íàãîëîøóâàëîñÿ: ïîäàíi ñïèñêè ÷àñòî íå âiäïîâiäàëè äiéñíîñòi é íå áóëè âè-
ïðàâäàíi æîäíèìè ñåðéîçíèìè ïðè÷èíàìè. Âçàãàëi âåñü ïðîöåñ ðîçêóðêóëþâàííÿ âèéøîâ
iç-ïiä êîíòðîëþ i ïîøèðþâàâñÿ, ïîâòîðèìî ùå ðàç, íà ñåëÿí óñiõ êàòåãîðié.
Iâàí Ñòàäíþê (Íåâà. 1962. 12) çãàäó¹ ïðî ñåëî, â ÿêîìó, íà äóìêó ìiñöåâîãî êîìóíiñòà,
ëèøå ï'ÿòü ðîäèí (÷èñåëüíiñòþ ïî ï'ÿòü - âiñiì ÷îëîâiê) iç 16 ðîçêóðêóëåíèõ ìîæíà ñïðàâäi
áóëî ââàæàòè êóðêóëüñüêèìè. Ðàäÿíñüêi åêîíîìiñòè õðóùîâñüêîãî ïåðiîäó íàâîäÿòü ÿê ïðè-
êëàä óêðà¨íñüêå ñåëî Ïëîâèöi, äå 66 iç 78 êóðêóëüñüêèõ ãîñïîäàðñòâ íàëåæàëè â äiéñíîñòi
äî ñåðåäíÿöüêèõ.
Çà âèðàçîì Å. Êàððà, â ÑÐÑÐ ïîëiòèêà âæå íå âèçíà÷àëàñÿ êëàñîâèì àíàëiçîì: òåïåð
ïîëiòèêà âèçíà÷àëà, ÿêà ôîðìà êëàñîâîãî àíàëiçó âiäïîâiäà¹ äàíié ñèòóàöi¨. À ñàìå: íàâiòü
äóæå áiäíîãî ñåëÿíèíà, ÿêùî âií áóâ, ñêàæiìî, ïîáîæíèì ïàðàôiÿíèíîì ìiñöåâî¨ öåðêâè,
ìîãëè îãîëîñèòè êóðêóëåì. I â áóäü-ÿêèé ìîìåíò ìàéæå 2,5 ìëí ñåðåäíÿêiâ ìîæíà áóëî
ëåãêî ïåðåôàðáóâàòè iç ñîþçíèêà â êëàñîâîãî âîðîãà.
Íà îñíîâi êëàñîâîãî àíàëiçó, à íå ðåàëüíî¨ äiéñíîñòi, ÿêðàç i ãðóíòóâàâñÿ âåñü ñòàëií-
ñüêèé êóðñ. Öå áóëî òèì áiëüøå çãóáíèì, ùî ïåðåäáà÷àëî ëiêâiäàöiþ íàéïðîäóêòèâíiøèõ
âèðîáíèêiâ íà ñåëi. Îäíàê ó äiÿõ ãåíñåêà áóëà é ñâîÿ íåâáëàãàííà ëîãiêà. ßêùî áiëüø çâà-
æåíî, íà âiäìiíó âiä ìàðêñèñòiâ, ðîçãëÿäàòè ñåëÿíñüêå ñóñïiëüñòâî ÿê çàãàëîì ðàöiîíàëüíî
iíòåãðîâàíå öiëå, òî â óäàði Ñòàëiíà ìîæíà âáà÷àòè ôiçè÷íå çíåøêîäæåííÿ ïðèðîäíèõ ëi-
äåðiâ ñåëÿíñòâà, ÿêi î÷îëþâàëè îïið ïàðòiéíié ïîëiòèöi. Òå, ùî âèñëiâ êóðêóëü ïî÷àëè
âæèâàòè â çíà÷íî øèðøîìó çíà÷åííi, íiæ öå ïåðåäáà÷àëà éîãî åêîíîìi÷íà äåôiíiöiÿ (çà-
ïðîïîíîâàíà ïàðòi¹þ), ëèøå ïiäòâåðäæó¹ òàêèé âèñíîâîê,- ÿê i ôîðìàëüíå çàïðîâàäæåííÿ
êàòåãîði¨ ïiäêóðêóëüíèê, êîòðà íàâiòü çà ñòàëiíñüêèìè ñòàíäàðòàìè íå ìàëà íiÿêîãî ðåàëü-
íîãî çìiñòó. Çãiäíî ç îôiöiéíîþ çàÿâîþ (äàâ. ÷àñîïèñ Íà àãðàðíîì ôðîíòå. 1930. 7-8),
ïiä êóðêóëåì ðîçóìiëè íîñiÿ ïåâíèõ ïîëiòè÷íèõ òåíäåíöié, ÿêi äóæå ÷àñòî ìîæíà âèði-
çíèòè â ïiäêóðêóëüíèêîâi ÷îëîâi÷î¨ òà æiíî÷î¨ ñòàòi. Öå îçíà÷àëî, ùî ðîçêóðêóëþâàííþ
ïiäëÿãàâ ñåëÿíèí áóäü-ÿêî¨ êàòåãîði¨, é íîâå ïîíÿòòÿ ïiäêóðêóëüíèê â òàêîìó øèðîêîìó
101
çàñòîñóâàííi çíà÷íî çáiëüøóâàëî êiëüêiñòü æåðòâ, îêðiì óæå ïðèðå÷åíèõ êóðêóëiâ, (êiëü-
êiñòü ÿêèõ i áåç òîãî áóëà çàâèùåíà ïîíàä óñÿêó ìiðó). Áiëüøå òîãî, âñóïåðå÷ ïîïåðåäíiì
íàñòàíîâàì ðîçêóðêóëþâàííÿ àæ íiÿê íå îáìåæóâàëîñÿ òåïåð ðàéîíàìè ñóöiëüíî¨ êîëåêòè-
âiçàöi¨.
* * *
Íà ïî÷àòîê 1931 ð. ïî÷àëè îôiöiéíî âèçíàâàòè, ùî êîëèøíi êóðêóëi - ñâîãî ÷àñó êëà-
ñèôiêîâàíi òàê çà ÿêîþñü iç ÷èñëåííèõ îçíàê - óæå íå áóëè òàêèìè. Íàïðèêëàä, Çàõiäíî-
Ñèáiðñüêèé êðàéêîì ïàðòi¨ ïîâiäîìëÿâ ó òðàâíi äî ÖÊ: êóðêóëi, äåïîðòîâàíi â áåðåçíi,
ìàëè äóæå îáìåæåíó âëàñíiñòü (iíàêøå êàæó÷è, áóëè áiäíèìè). Ñó÷àñíèé ðàäÿíñüêèé
iñòîðèê Ì. Ãóùèí çàçíà÷à¹: Êóðêóëi âòðàòèëè ÷èìàëî âëàñòèâèõ ¨ì ðèñ: ñèñòåìàòè÷íå âè-
êîðèñòàííÿ íàéìàíî¨ ïðàöi, îðåíäóâàííÿ çíàðÿäü ïðàöi òà êîíåé, âëàñíi ìàéñòåðíi òîùî,
à îòæå, â 1931 ð. ñòàâàëî äåäàëi âàæ÷å âèêðèâàòè êóðêóëÿ, ÿêèé ìàñêóâàâ ñâîþ êëàñî-
âó ñóòü. Öå âèñëîâëþâàííÿ íàî÷íî äåìîíñòðó¹ ìàðêñèñòñüêó êîíöåïöiþ, çà ÿêîþ áóòòÿ
âèçíà÷à¹ ñâiäîìiñòü: ÿêùî ëþäèíà (â äàíîìó âèïàäêó êóðêóëü) ïðîòÿãîì ïåâíîãî ÷àñó
çà ñâî¨ì ñîöiàëüíî-åêîíîìi÷íèì ñòàòóñîì âiäïîâiäàëà âèãàäàíié ìàðêñèñòàìè êàòåãîði¨, òî
ïîòiì, âòðàòèâøè âiäïîâiäíi îçíàêè, âîíà é äàëi çàëèøàëàñÿ ïiä ïiäîçðîþ,- ìîâëÿâ, ëèøå
ìàñêó¹ ñâîþ ñóòü - i íåñëà ñâî¹ òàâðî ìàëî íå äî ñêîíó.
9 òðàâíÿ 1931 ð. Êàëiíií íà çàñiäàííi ñåêðåòàðiâ i ÷ëåíiâ ÂÖÂÊ çàÿâèâ: óðÿä ìàâ íàìið äå
â ÷îìó çìiíèòè çàêîí, ùî âèçíà÷àâ äåôiíiöiþ êóðêóëÿ, îäíàê ïiñëÿ äèñêóñié áóâ çìóøåíèé
âiäìîâèòèñÿ âiä öüîãî. ×îìó? À òîìó, çàóâàæó¹ Ãóùèí, ùî ñòàði õàðàêòåðèñòèêè êóðêóëÿ
ìàéæå ïîâíiñòþ çíèêëè, à íîâi íå ìîæíà âèÿâèòè! Ñëîâîì, ïîøóêè íåiñíóþ÷îãî âîðîãà
íå ïðèïèíÿëèñÿ íi íà ìèòü...
Ïðàâäà âiä 21 æîâòíÿ 1930 ð. ïîïåðåäæàëà: Íàâiòü íàéêðàùi àêòèâiñòè ÷àñòî íå ìî-
æóòü ðîçïiçíàòè êóðêóëÿ, áî íå óñâiäîìèëè: ó âèïàäêó âäàëîãî ïðîäàæó ïðîäóêòiâ ó âðî-
æàéíèé ðiê äåÿêi ñåðåäíÿöüêi ãîñïîäàðñòâà çäàòíi øâèäêî ïåðåòâîðèòèñÿ íà çàìîæíi òà
êóðêóëüñüêi (âi÷íà ïðîáëåìà, ÿêà ïîâñÿê÷àñ çâîäèëà íàíiâåöü ïðîãðàìó êëàñîâî¨ áîðîòü-
áè íà ñåëi).
Ç óñüîãî ñêàçàíîãî âèïëèâà¹ íàäçâè÷àéíî äèâíà ëîãiêà - ñåðåäíÿê, íàæèâøè ìàéíî, ïå-
ðåòâîðþ¹òüñÿ íà êóðêóëÿ, à êóðêóëü, âòðàòèâøè ñâîþ âëàñíiñòü, ñåðåäíÿêîì íå ñòà¹! À
îòæå, çàãíàíèé ó áåçâèõiäü, ó ãëóõèé êóò, çóáîæiëèé, îáiáðàíèé êóðêóëü íàâiêè çàëèøà¹-
òüñÿ â î÷àõ ïàðòi¨ êëàñîâèì âîðîãîì, íåäîëþäêîì. Öüîìó àæ íiÿê íå ñëiä äèâóâàòèñÿ, áî
æ ìàðêñèñòñüêi îðòîäîêñè - é êåðîâàíi íèìè àêòèâiñòè - êîí÷å ïîòðåáóâàëè ïðîêëÿòîãî
iñòîði¹þ âîðîãà,- æèâîãî, âòiëåíîãî, ñïðàâæíüîãî. Äëÿ ñòâîðåííÿ æ éîãî îáðàçó çâè÷àé-
íèõ àáñòðàêòíèõ îðãàíiçàöiéíèõ çìií íå âèñòà÷àëî. Ïåðåñëiäóâàííÿ i çíèùåííÿ ñiëüñüêèõ
ïðîâiäíèêiâ - êóðêóëiâ ÿêðàç i çàáåçïå÷óâàëî ïîñèëåííÿ îïîðó ñåëÿíñüêèõ ìàñ - çíà÷íî
ñèëüíiøîãî, íiæ îïið êîëåêòèâiçàöi¨,- ÷èì ãîòóâàëîñÿ íàäiéíå ïiä ðóíòÿ äëÿ ôîðìóâàííÿ
îáðàçó âîðîãà é ðîçïàëþâàííÿ êëàñîâî¨ áîðîòüáè íà ñåëi.
Íàìiðè ïàðòi¨ ùîäî êóðêóëüñòâà íàáóëè ïåâíî¨ ôîðìè â ïîñòàíîâi, áàçîâàíié íà çâi-
òi ïiäêîìiñi¨ Áàóìàíà, ÿêà, íàãàäà¹ìî, çàïðîïîíóâàëà ïîäië êóðêóëüñòâà íà òðè êàòåãîði¨
(ãðóïè) é çàïðîâàäæåííÿ ñìåðòíî¨ êàðè àáî óâ'ÿçíåííÿ äëÿ ïðåäñòàâíèêiâ ïåðøî¨ êàòåãîði¨
- ÷èñåëüíiñòþ íå áiëüøå 63 òèñ. ÎÄÏÓ, ïðîòå, âêëþ÷èëî äî öi¹¨ êàòåãîði¨ íàáàãàòî áiëüøå -
äî 100 òèñ. ÷îëîâiê.
Äðóãà ãðóïà (ðîäèíè ãîñïîäàðiâ, âiäíåñåíèõ äî ïåðøî¨) ïiäëÿãàëà çàñëàííþ íà Ïiâíi÷,
Óðàë, ó Ñèáið i Êàçàõñòàí àáî ó âiääàëåíi ðàéîíè ìiñöåâîñòi, äå ïðîæèâàëè äî öüîãî ïîêà-
ðàíi. Òàêèé çàõiä ìàâ ñòîñóâàòèñÿ íå áiëüø íiæ 150 òèñ. ãîñïîäàðñòâ. Ñåêðåòíà iíñòðóêöiÿ
âiä 12 ëþòîãî 1930 ð. íàêàçóâàëà çäiéñíþâàòè êîíôiñêàöi¨ ¨õíüîãî ìàéíà ïîñòóïîâî, ùîá öå
â ÷àñi çáiãàëîñÿ ç ¨õíüîþ äåïîðòàöi¹þ.
Ïðåäñòàâíèêiâ òðåòüî¨ êàòåãîði¨ ( ëîÿëüíèõ) íàëåæàëî ÷àñòêîâî åêñïðîïðiþâàòè é ïå-
ðåñåëèòè ç êîëãîñïiâ â iíøi ðàéîíè ìiñöåâîñòi ¨õíüîãî ïðîæèâàííÿ - ïiä óðÿäîâèé êîíòðîëü
òà iç çàëó÷åííÿì äî ïðàöi â òðóäîâèõ çàãîíàõ i êîëîíiÿõ ó ëiñàõ, íà äîðîãàõ, äëÿ ïîëiïøåí-
íÿ ÿêîñòi çåìåëü, òîùî. Ïåðåñåëåíöÿì íàäàâàëèñÿ ïîãàíi ãðóíòè (íå áiëüøå îäíîãî ãåêòàðà
íà äóøó).
Ñåêðåòàð Ñèáiðñüêîãî ãóáêîìó ïàðòi¨ Ð. Åéõå (÷ëåí êîìiñi¨, ÷èé çâiò íàäiéøîâ äî ïî-
ëiòáþðî ÖÊ ÂÊÏ(á)) ïèñàâ òîäi: íàéâîðîæiøèõ i íàéðåàêöiéíiøèõ êóðêóëiâ íå ìîæíà
çàëèøàòè â ¨õíiõ ñåëàõ, ¨õ òðåáà çàñèëàòè äî êîíöåíòðàöiéíèõ òàáîðiâ ó òàêi âiääàëåíi ðà-
éîíè Ïiâíî÷i, ÿê Íàðèì i Òóðóõàíñüê, ðåøòà æ ïîâèííà ïðàöþâàòè â òðóäîâèõ êîëîíiÿõ
(åâôåìiçì äëÿ òðóäîâèõ òàáîðiâ iç ìåíø ñóâîðèì ðåæèìîì); êóðêóëi ìîãëè áóäóâàòè íîâi
äîðîãè òà ïiäïðè¹ìñòâà â íåîñâî¹íié òàéçi.
Íà îñíîâi ñó÷àñíèõ ðàäÿíñüêèõ äîñëiäæåíü ìîæíà äiéòè âèñíîâêó: çàãàëüíà êiëüêiñòü
ðîäèí óñiõ òðüîõ êàòåãîðié, ÿêi ïiäïàäàëè ïiä çãàäàíi âèùå ðåïðåñèâíi ( ðîçêóðêóëþâàëü-
íi) çàõîäè, ñïî÷àòêó âèçíà÷àëàñÿ â 1,65 ìëí. Àëå ó ãðóäíi 1929 ð. ïîëiòáþðî ÖÊ ÂÊÏ(á)
íàçâàëî öèôðó - 5-6 ìëí ÷îëîâiê, ùî áiëüø-ìåíø óçãîäæó¹òüñÿ iç çãàäàíîþ êiëüêiñòþ ðîäèí
(çà äàíèìè 1927 ð., ïåðåñi÷íà êóðêóëüñüêà ñiì'ÿ ñêëàäàëàñÿ iç ñåìè îñiá, òîáòî ðîçêóðêó-
ëþâàííþ ïiäëÿãàëè ôàêòè÷íî 7-7,5 ìëí ÷îëîâiê). Â óñÿêîìó ðàçi ÿñíî: âñi öi ðîçðàõóíêè
øòó÷íî çàâèùóâàëèñÿ, â òîìó ÷èñëi é øëÿõîì äîëó÷åííÿ ïiäêóðêóëüíèêiâ. Ó 1930 ð. îäèí
ãîëîâà ñiëüðàäè õèçóâàâñÿ: Íà çàñiäàííÿõ ñiëüðàä ìè ñòâîðþ¹ìî êóðêóëiâ íà âëàñíèé ðîç-
ñóä. Íàïðèêëàä, 4 ñi÷íÿ ïiä ÷àñ çàñiäàííÿ ñiëüðàäè íàñåëåííÿ äâîõ ñië âèñëîâèëîñÿ â ïèòàííi
ïðî äåïîðòàöiþ êóðêóëiâ iç ðàéîíó ñåëà Øóéñüêå íà çàõèñò ãðîìàäÿíèíà Ïåòóõîâà; âîíè
íàïîëÿãàëè, ùî éîãî òðåáà ââàæàòè ñåðåäíÿêîì. Àëå ìè íå çäàëè ñâî¨õ ïîçèöié i âèðiøèëè
- äåïîðòóâàòè éîãî.
Ðiçíi ãóáåðíñüêi òà iíøi ïàðòiéíi îðãàíiçàöi¨ øâèäêî ïåðåâèùèëè âèçíà÷åíi äëÿ ¨õíiõ ìi-
ñöåâîñòåé íîðìè ðîçêóðêóëþâàííÿ. Òàê, iç Ìîñêîâñüêî¨ ãóáåðíi¨ òà Iâàíîâî-Âîçíåñåíñüêîãî
ïîâiòó âèñëàëè óäâi÷i áiëüøå ëþäåé, íiæ ïåðåäáà÷àëîñÿ. Çà ïàðòiéíèìè äîêóìåíòàìè, â
äåÿêèõ ðåãiîíàõ çàìiñòü çàïëàíîâàíèõ 4-5 % ðîçêóðêóëèëè 14-20 % ãîñïîäàðñòâ.
Ïiäòâåðäèìî öå äåÿêèìè çiáðàíèìè íàìè öèôðàìè ñòîñîâíî îêðåìèõ ìiñöåâîñòåé. Òàê,
â îäíîìó iç ñië, äå íàëi÷óâàëîñÿ 1189 ðîäèí, çààðåøòóâàëè àáî çàñëàëè 202 é âèñåëèëè íà
íåäàëåêó âiäñòàíü 140 ÷îëîâiê. Â iíøîìó (1200 ðîäèí) ðîçêóðêóëèëè 160 ÷îëîâiê, ó äðóãîìó
- 31 iç 120, à â òðåòüîìó - 90 ÷îëîâiê iç 800. Ñòàòèñòè÷íi äàíi ïîâiäîìëÿëè ïðî òðè ñåëà ó
Âiííèöüêié ãóáåðíi¨: ç ïåðøîãî (312 ãîñïîäàðñòâ) äåïîðòóâàëè 24 îñîáè, ç äðóãîãî - 40 iç
283, ç òðåòüîãî - 13 iç 128.
Çãàäóâàíèé óæå I. Ñòàäíþê îïèñó¹ ó ñâî¹ìó áåëåòðèñòè÷íîìó òâîði (æóðíàë Íåâà)
ñåëî, äå çààðåøòóâàëè êîæíîãî ñåëÿíèíà ç 20, iç ïðîñòèì êîìåíòàðåì: ¨ì ïîùàñòèòü,
ÿêùî íà òîìó ñêií÷èòüñÿ. Ñ. Çàëèãií ó ðîìàíi Íà Èðòûøå ðîçïîâiäà¹ ïðî êîëåêòèâiçàöiþ
â Ñèáiðó: íàéêðàùèõ âèðîáíèêiâ óìèñíî ðîçãàíÿþòü, à ïîòîëî÷ íåðîá, áàçiê i äåìàãîãiâ
ïíåòüñÿ íàãîðó; áóäü-ÿêó ñèëüíó îñîáèñòiñòü ïåðåñëiäóþòü íåçàëåæíî âiä ¨ ¨ ñîöiàëüíîãî
ïîõîäæåííÿ. Òàêi æ êàðòèíè çîáðàæóþòüñÿ â iíøèõ õóäîæíiõ òâîðàõ (íàïð., Â. Àñòàô'¹âà
- Ïîñëåäíèé ïîêëîí, Öàðü-ðûáà, Á. Ìîæà¹âà - Èç æèçíè Ôåäîðà Êóçüêèíà, Ëåñíàÿ
äîðîãà, Ñòàðûå èñòîðèè, Ìóæèêè é áàáû). Òàê, Àñòàô'¹â ïîêàçó¹, ÿê ìiñöåâi ëþäñüêi
ïîêèäüêè, ïîñiâøè âëàäó, ïðîâîêóþòü ìiöíèõ ñåëÿí, ùîá çàñëàòè ¨õ äî ÃÓËÀÃó.
Ùî æ äî ÷èñåëüíîñòi êîæíî¨ ç êàòåãîðié ðîçêóðêóëþâàíèõ, òî ìè ìà¹ìî öèôðè ñòî-
ñîâíî Çàõiäíîãî ðàéîíó ÑÐÑÐ. Iç 3351 ãîñïîäàðñòâà, çàíåñåíîãî äî ñïèñêiâ, 447 ïîòðàïèëè
103
äî ïåðøî¨, 1307 - äî äðóãî¨ é 1297 - äî òðåòüî¨ êàòåãîði¨. Iíàêøå êàæó÷è, 63 % ìiñöåâèõ

êóðêóëiâ òà ÷ëåíiâ ¨õíiõ ðîäèí ïiäïàäàëè ïiä ðîçñòðië, óâ'ÿçíåííÿ ÷è çàñëàííÿ. Äëÿ ðå-
øòè æ (çãiäíî ç iíñòðóêöi¹þ íèçîâèì îðãàíàì âëàäè) âiäâîäèëèñÿ áîëîòèñòi é çàëiñíåíi
çåìëi iç âèâiòðåíèìè ãðóíòàìè; âîíè ìóñèëè òàêîæ âèêîíóâàòè ëiñîî÷èñíi é äîðîæíi ðîáî-
òè; â ðàçi íåâèêîíàííÿ õëiáîçäà÷i âîíè ïiäëÿãàëè ïåðåñëiäóâàííþ ÷åðåç ñóä (òîáòî ïîñòiéíî
ïåðåáóâàëè ïiä çàãðîçîþ äåïîðòàöi¨).
ßêùî íàâåäåíi öèôðè ââàæàòè õî÷à á ïðèáëèçíî ïðèéíÿòíèìè äëÿ âñi¹¨ êðà¨íè, âèõî-
äèòü, ùî ç êîæíîãî ìiëüéîíà êóðêóëüñüêèõ ðîäèí äåñü 630 òèñ. âiäíîñèëèñÿ äî ïåðøî¨
é äðóãî¨, à 370 òèñ. - äî òðåòüî¨ êàòåãîði¨. Âñi öi ïðîïîðöi¨, çâiñíî, ìîãëè â ðiçíèõ ìiñöÿõ
êîëèâàòèñÿ, îñêiëüêè äåôiíiöi¨ âñiõ êàòåãîðié, ÿê i ñàìîãî êóðêóëÿ, âiäçíà÷àëèñÿ ãíó÷êi-
ñòþ, i ïðè âiäíåñåííi ÿêîãîñü ãîñïîäàðñòâà äî òi¹¨ ÷è iíøî¨ ãðóïè áàãàòî ÷îãî çàëåæàëî âiä
ìiñöåâîãî êåðiâíèöòâà.
Ïåðøi ìàñîâi àðåøòè ðîáèëî - ïî÷èíàþ÷è ç êiíöÿ 1929 ð.- òiëüêè ÎÄÏÓ. Çàáðàëè é
ðîçñòðiëÿëè ãîëiâ ðîäèí, áàãàòî ç ÿêèõ êîëèñü ñëóæèëè â àðìiÿõ áiëèõ. Ó ãðóäíi çíîâó
çààðåøòóâàëè áàãàòüîõ, ïîòðèìàëè ó â'ÿçíèöÿõ çî äâà-òðè ìiñÿöi é âiäïðàâèëè äî êîíöòà-
áîðiâ. Ñiìåé ðåïðåñîâàíèõ ïîêè ùî íå ÷iïàëè, çàòå iíâåíòàðèçóâàëè ìàéíî. Ìàñîâó îáëàâó
íà ðîäèíè çðîáèëè íà ïî÷àòêó 1930 ð. Öÿ îïåðàöiÿ âèÿâèëàñÿ àæ íàäòî ìàñøòàáíîþ äëÿ
÷åêiñòiâ, i íà äîïîìîãó ¨ì ìîáiëiçóâàëè ïàðòiéíèõ àêòèâiñòiâ.
Ó íàñ áóëà ìîæëèâiñòü îçíàéîìèòèñÿ ç âiäïîâiäíèìè ìàòåðiàëàìè ñòîñîâíî Çàõiäíîãî
ðàéîíó. Ìiñöåâi ïàðòiéíi îðãàíè óõâàëèëè ðiøåííÿ ïðî êîëåêòèâiçàöiþ 21 ñi÷íÿ 1930 ð. - ùå
äî ïiäãîòîâêè îôiöiéíèõ iíñòðóêöié. Äâî¹ ÷åêiñòiâ ðîçðîáèëè êîíêðåòíi ïëàíè. Ìiñöåâèé
àïàðàò ÄÏÓ ïiäñèëèëè ìiëiöiîíåðàìè. Âñiì ïðè÷åòíèì äî îïåðàöi¨ âèäàëè çáðîþ. Áóëè
îðãàíiçîâàíi òðiéêè - ïîäiáíi äî òèõ, ùî äiÿëè â ðîêè ãðîìàäÿíñüêî¨ âiéíè - ó ñêëàäi
ïàðòïðàöiâíèêà, óðÿäîâöÿ é ÷åêiñòà.
Óêàç âiä 3 ëþòîãî 1930 ð. îãîëîøóâàâ ÎÄÏÓ âiäïîâiäàëüíèì ðàçîì iç ÐÍÊ Ðîñiéñüêî¨
Ôåäåðàöi¨ çà ïîäàííÿ ïðîïîçèöié ùîäî äåïîðòàöi¨ êóðêóëiâ òà ¨õíiõ ðîäèí äî âiääàëåíèõ
ìiñöåâîñòåé ÐÑÔÐÐ òà ïðî ¨õí¹ ïðàöåâëàøòóâàííÿ.
Âèùåçãàäàíèé ïîäië íà êàòåãîði¨ íåäîâãî çáåðiãàâ ìîæëèâîñòi äëÿ ïðåäñòàâíèêiâ òðåòüî¨
ç íèõ óíèêàòè íàéãiðøî¨ ó÷àñòi: çãiäíî iç ñó÷àñíèìè ðàäÿíñüêèìè äîñëiäíèêàìè, ëîÿëüíi
êóðêóëi òàê ñàìî îïèðàëèñÿ êîëãîñïàì, à òîìó âèíèêëà íåîáõiäíiñòü òàêîæ ïåðåñóíóòè ¨õ
ó âiääàëåíi ðàéîíè. Â ïåðøi òèæíi 1931 ð. ùå íå äåïîðòîâàíèõ óêðà¨íñüêèõ êóðêóëiâ, ÿêi
íå âèêîíàëè ñâî¨ õëiáîçàãîòiâåëüíi íîðìè, åêñïðîïðiþâàëè òà çàñëàëè, é öå ïåðåðîñëî, ÿê
i íà Ïiâíi÷íîìó Êàâêàçi é íà Íèæíüîìó Ïîâîëæi, â äðóãó õâèëþ ëiêâiäàöi¨ êóðêóëüñòâà
ÿê êëàñó. Îäèí iç õóòîðiâ ó Äíiïðîïåòðîâñüêîìó îêðóçi íàëi÷óâàâ 19 ãîñïîäàðñòâ; 10 iç
íèõ ðîçêóðêóëèëè ïðè ïåðøié õâèëi, à ï'ÿòü - ïðè äðóãié. Ñiëüöå Ãðóøêà â Êè¨âñüêîìó
îêðóçi (ïëîùà 950 ãà, 16 ìàëåíüêèõ ãîñïîäàðñòâ) ïîâíiñòþ çíèùèëè ùå â 1930 ð. Â îäíîìó
ïiâíi÷íîêàâêàçüêîìó ñåëi âçèìêó 1930 ð. âèêðèëè 16 êóðêóëüñüêèõ ãîñïîäàðñòâ (äî òîãî
çà òàêi íå âèçíàíi) é çàáðàëè ó íèõ 22 êîíÿ, 30 êîðiâ i 19 îâåöü (ÿê áà÷èìî, íà êîæíîãî ç
öèõ áàãàòèõ åêñïëóàòàòîðiâ ó ñåðåäíüîìó ïðèïàäàëî 1,4 êîíÿ, 1,8 êîðîâè, 1,2 âiâöi!).
Ôîðìàëüíî ðiøåííÿ ïðî äðóãó õâèëþ äåïîðòàöi¨ êóðêóëiâ óõâàëèëè â ëþòîìó 1931 ð.
¨ ïiäãîòóâàëè ðåòåëüíiøå, íiæ ïåðøó: ñêëàëè ñïèñêè, ðîçiñëàëè íà ìiñöÿ àíêåòè ÎÄÏÓ
(íiáèòî ïðèñâÿ÷åíi ïèòàííÿì îïîäàòêóâàííÿ) òîùî. 18 áåðåçíÿ 1931 ð. â Çàõiäíîìó ðàéîíi
ïðîâåëè òà¹ìíó îïåðàöiþ, îäíàê ïðî íå¨ ñòàëî âiäîìî, i â îäíîìó ç îêðóãiâ óäàëîñÿ ñõîïèòè
ëèøå 32 ðîäèíè ç 74, à ðåøòà âòåêëè.
Â öåé ÷àñ óòå÷à áóëà ¹äèíèì ïîðÿòóíêîì äëÿ ðîçêóðêóëþâàíèõ, i äî íå¨ ãîòîâi áóëè âäà-
òèñÿ ìiëüéîí, êîëè íå áiëüøå, ÷îëîâiê. Ïðàâäà âiä 25 ñi÷íÿ 1930 ð. íàðiêàëà íà êóðêóëiâ,
ÿêi ïî÷àëè ïðîäàâàòè ñâîþ âëàñíiñòü, ðîçäiëÿþ÷è âèòîðã ñåðåä ñâî¨õ ðîäè÷iâ-ñåðåäíÿêiâ
i ïîêèäàþ÷è ñâîþ õóäîáó íåãîäîâàíîþ. õ çâèíóâà÷óâàëè òàêîæ ó íàâìèñíîìó ïñóâàííi
âëàñíîãî ðåìàíåíòó, àáè ëèø âií íå äiñòàâñÿ êîëãîñïàì. Iíêîëè âòiêà÷i ïðîáóâàëè çàáðàòè
õóäîáó iç ñîáîþ, - òàêèé ôàêò âiäçíà÷åíî, íàïðèêëàä, ó Ñòàâðîïîëüñüêîìó êðà¨ íà Ïiâíi-
÷íîìó Êàâêàçi.
Êîëè â ñåëàõ ðîçïî÷àëèñÿ ìàñîâi ïîâñòàííÿ (ïðî öå éòèìåòüñÿ â íàñòóïíîìó ðîçäiëi),
ïðîâiä òóò âåëè - õî÷ i íå çàâæäè - êîëèøíi çàìîæíi ñåëÿíè. Òà ïîâñòàíöi ìàéæå íi÷îãî íå
ìîãëè âäiÿòè ïðîòè âëàäè. Çáåðåãëîñÿ íåìàëî ðîäèííèõ ïåðåêàçiâ ïðî òå, ÿê âîíè íàïàäàëè
íà ñâî¨õ ãíîáèòåëiâ iç ïàëèöÿìè àáî ñîêèðàìè - é íàðàæàëèñÿ íà êóëi... Ùå îäíi¹þ ôîð-
ìîþ ïðîòåñòó âèñòóïàëè ðóéíóâàííÿ é ïiäïàëè ñâîãî ãîñïîäàðñòâà (ÿê öå çðîáèëà â 1931 ð.
îäíà æiíêà â óêðà¨íñüêîìó ñåëi Ïiäãîðîäí¹ â Äíiïðîïåòðîâñüêié ãóáåðíi¨, - âîíà æáóðíóëà
ïàëàþ÷èé ñíiï íà ñîëîì'ÿíèé äàõ áóäèíêó, êîíôiñêîâàíîãî ÄÏÓ, ç êðèêîì: Ìè ïðàöþâàëè
âñå íàøå æèòòÿ íà íàø äiì, âè íå äiñòàíåòå éîãî. Íåõàé çãîðèòü!). Ùå íà ðàííiõ ñòàäi-
ÿõ ðîçêóðêóëþâàííÿ ðàäÿíñüêà ïðåñà ðîçïîâiäàëà ïðî ÷èñëåííi âèïàäêè òàêèõ ïiäïàëiâ (
Ïðàâäà âiä 9 æîâòíÿ 1929 ð, Âiñòi âiä 8 òà 10 æîâòíÿ, 10 ëèñòîïàäà 1929 ð.).
Iíêîëè ïðèïóñêà¹òüñÿ, ùî âèãíàííÿ êóðêóëiâ ç ¨õíüî¨ çåìëi ìàëî ïðèíàéìíi ÿêèéñü åêî-
íîìi÷íèé ñåíñ, áî æ âîíè, ìîâëÿâ, ïîïîâíþâàëè ìiñüêó ðîáî÷ó ñèëó é òèì ñàìèì ñïðèÿëè
âèêîíàííþ çàâäàíü ïðèñêîðåíî¨ iíäóñòðiàëiçàöi¨. Ñïðàâäi, êîëèøíiõ õëiáîðîáiâ âèêîðèñòî-
âóâàëè íà íîâèõ øàõòàõ òà iíøèõ ïiäïðè¹ìñòâàõ ó ìiñöÿõ ¨õíüîãî çàñëàííÿ, à â Ñèáiðó
çàñëàíöi òðåòüî¨ êàòåãîði¨ ïðàöþâàëè íà áóäiâíèöòâi ïðîìèñëîâèõ îá'¹êòiâ i íà ëiñîçàãîòiâ-
ëÿõ. Òà êîëè ñåëÿíàì òàëàíèëî ùå äî äåïîðòàöi¨ âòåêòè çi ñâîãî ñåëà, íà øëÿõó äî ìiñòà ¨ì
äîâîäèëîñÿ äîëàòè ÷èìàëî íàéæîðñòîêiøèõ ïåðåøêîä iç áîêó âëàäè, ùî âñiëÿêî ïðàãíóëà
ïîêëàñòè êðàé òàêèì ìiãðàöiÿì. Íàäñåêðåòíèé óêàç âiä 12 ëþòîãî 1930 ð. âèìàãàâ îñîáëèâî¨
ïèëüíîñòi ùîäî êóðêóëiâ, ÿêi ïîêèäàëè ñåëî, ùîá ïðàöþâàòè ó ïðîìèñëîâîñòi. À çàïðîâà-
äæåííÿ âíóòðiøíiõ ïàñïîðòiâ ó ãðóäíi 1932 ð. âiäêðèòî ðîçãëÿäàëîñÿ ÿê êðîê, ñïðÿìîâàíèé
íà î÷èùåííÿ ìiñò âiä êóðêóëiâ, çëî÷èíöiâ òà iíøèõ àíòèñîöiàëüíèõ åëåìåíòiâ.
Ïîòðåáà â ìiñüêèõ ðîáiòíèêàõ áóëà íàñòiëüêè âåëèêîþ, ùî äèðåêòîðè çàâîäiâ i ôàáðèê
íåëåãàëüíî áðàëè âòiêà÷iâ íà ðîáîòó. Ïðàâäà âiä 11 ëþòîãî 1930 ð. ãîñòðî êðèòèêóâàëà
òàêèõ êåðiâíèêiâ: ó ãðóïi çi 1100 îñiá, íàéíÿòèõ ó Õåðñîíñüêîìó îêðóçi, áóëî 50 êóðêóëiâ;
çâè÷àéíî, âîíè áàéäèêóâàëè, ïèëè é ñàáîòóâàëè, i ¨õ òðåáà áóëî ïîçáóòèñÿ. À çà iíøè-
ìè ïîâiäîìëåííÿìè, â Äîíáàñi íà ðîáiòíèêiâ - êîëèøíiõ çåìëåðîáiâ âëàøòóâàëè îáëàâó é
çàñëàëè íà Ñõiä, ó òàáîðè.
Õàðàêòåðíèì ¹ íàêàç âiä 31 ñi÷íÿ 1930 ð. ãîëîâè Êàì'ÿíñüêîãî îêðóæíîãî âèêîíêîìó,
ùî çàêëèêàâ äî âèÿâëåííÿ òà çâiëüíåííÿ âñiõ êîëèøíiõ áàãàòèõ ñåëÿí iç ïðàöi íà çàëiçíèöi
àáî íà òðüîõ ìiñöåâèõ ôàáðèêàõ, à òîëîâà Êðèíèöüêîãî îêðóæíîãî âèêîíêîìó Íåëóïåí-
êî ñêàðæèâñÿ íà ñiëüðàäè, ÿêi âèäàâàëè áàãàòèì ñåëÿíàì äîâiäêè ïðî ¨õíþ âëàñíiñòü, íå
âêàçàâøè, ùî âîíà ïiäëÿãà¹ êîíôiñêàöi¨; öi ñåëÿíè, çà äîâiäêàìè, íå ïiäëÿãàëè îïîäàòêó-
âàííþ, à îòæå, íå áóëè íiÿêèìè êóðêóëÿìè. Òàêi äîâiäêè ñòâîðþâàëè õèáíå óÿâëåííÿ ïðî
[¨õíié] ñîöiàëüíèé ñòàòóñ, i áàãàòi ñåëÿíè êîðèñòàëèñÿ ç öüîãî, ùîá ïðîíèêàòè íà ìiñüêi
ôàáðèêè. Òðåáà,- âèìàãàâ Íåëóïåíêî,- ðàç i íàçàâæäè ïîêëàñòè êðàé öié ïðàêòèöi (öèò.
çà Î. Êàëèíèêîì).
Õàðêiâñüêèé òðàêòîðíèé çàâîä çàâæäè ïîòðåáóâàâ âåëèêî¨ êiëüêîñòi ðîáî÷î¨ ñèëè. Îäíàê
òîé, õòî íàéìàâñÿ, ìóñèâ âiäïîâiäàòè íà ðóòèííi ïèòàííÿ, çîêðåìà: ÷è áóëè éîãî áàòüêè
êóðêóëüñüêîãî ïîõîäæåííÿ? ÷è íå ïîêèíóâ âií êîëãîñï? I áàãàòüîì âiäìîâëÿëè, îñîáëèâî
êîëãîñïíèêàì (íàâiòü áiäíÿêàì).
Îäèí ñiëüñüêèé õëîïåöü íå ìiã äiñòàòè ðîáîòè ïîáëèçó âiä äîìiâêè: éîãî íå áðàëè áåç ñâi-
105
äîöòâà ïðî íàðîäæåííÿ, àëå ñiëüñüêà âëàäà íå âèäàâàëà öüîãî äîêóìåíòà. Êiëüêîìà äíÿìè
ïiçíiøå éîìó çíîâó âiäìîâèëè íà øàõòíîìó êàð'¹ði íà òié æå ïiäñòàâi. Iíøèé õëîïåöü òàêè
ïðàöþâàâ ó ìiñòi, îäíàê êiëüêà ðàçiâ òiêàâ iç ìiñöü ïîïåðåäíüî¨ ðîáîòè, êîëè âèêðèâàëè ÷è
çàïiäîçðþâàëè éîãî êëàñîâå ïîõîäæåííÿ. Âðåøòi-ðåøò âií îïèíèâñÿ àæ ó Ñåðåäíié Àçi¨.
Çâiñíî, êîëèøíi õëiáîðîáè òiêàëè é iç çàñëàííÿ. Ó êíèæöi Èñòîðèÿ ñîâåòñêîãî êðå-
ñòüÿíñòâà é êîëõîçíîãî ñòðîèòåëüñòâà â ÑÑÑÐ (Ì., 1963) ïðî öå ðîçïîâiäà¹òüñÿ òàê: äåÿêi
êóðêóëi âòiêàëè ç òèõ ìiñöü, äå ¨õ ðîçñåëþâàëè, ïðîíèêàëè â ðàäÿíñüêi óñòàíîâè, íà ïðîìè-
ñëîâi ïiäïðè¹ìñòâà, â êîëãîñïè, ðàäãîñïè òà ÌÒÑ, äå çàéìàëèñÿ äèâåðñiéíîþ äiÿëüíiñòþ,
ïñóâàëè äåðæàâíó âëàñíiñòü. Ïîñòóïîâî öèõ äåçîðãàíiçàòîðiâ ñîöiàëiñòè÷íîãî âèðîáíèöòâà
âèêðèâàëè, é âîíè äiñòàâàëè çàñëóæåíó êàðó.
Ðîçêóðêóëåíèõ íå äîïóñêàëè é äî âiéñüêîâî¨ ñëóæáè. Íà ìiñöÿ ðîçñèëàëàñÿ iíñòðóêöiÿ -
ðåòåëüíî ïåðåâiðÿòè íîâîáðàíöiâ iç ìåòîþ âèÿâëåííÿ êóðêóëüñüêèõ åëåìåíòiâ, êîòði ñòà-
ðàëèñÿ ïðîíèêíóòè â ×åðâîíó àðìiþ.
Òàêèì ÷èíîì êóðêóëi áóëè ïðèðå÷åíi çàëèøàòèñÿ â ñåëàõ i òàì î÷iêóâàòè íà âèðiøåííÿ
ñâî¹¨ äîëi. Ùå 26 ñi÷íÿ 1930 ð. Ïðàâäà ïîïåðåäæàëà, ùîá ¨ì íå äîçâîëÿëè ðîçïðîäàâàòè
ìàéíî ç òîðãiâ i òiêàòè ñâiò çà î÷i. Ùîïðàâäà, öåé çàêëèê ìàëî çàðàäèâ ñïðàâi. Ó òîãî-
÷àñíèõ ïóáëiêàöiÿõ ïîâiäîìëÿëîñÿ: íàïðèêiíöi 1930 ð. ðîçêóðêóëèëè 400 òèñ. ãîñïîäàðñòâ,
353,4 òèñ. çàëèøèëîñÿ, ðåøòà (200-250 òèñ.) áóëà ïðîäàíà, à ¨õíi âëàñíèêè ïîäàëèñÿ äî ìiñò.
Çà ñó÷àñíèìè ðàäÿíñüêèìè äîñëiäæåííÿìè, äåñü 20-25 % iç 1 ìëí ãîñïîäàðñòâ, îôiöiéíî âè-
çíàíèõ êóðêóëüñüêèìè, ïðîòÿãîì 1929-1932 ðð. ñàìîðîçêóðêóëèëèñÿ (òîáòî ¨õíi äåðæàòåëi
âòåêëè iç ñië).
Âèõîäÿ÷è ç öi¹¨ äîñèòü iìîâiðíî¨ ïðîïîðöi¨, ñïðîáó¹ìî ïiäðàõóâàòè ÷èñåëüíiñòü çàñëà-
íèõ. Ïîëiòáþðî ÖÊ ÂÊÏ(á) âèçíà÷àëî êiëüêiñòü ðîçêóðêóëåíèõ ó 5-6 ìëí ÷îëîâiê, à îòæå,
1-1,2 ìëí âòåêëè (ïðèíàéìíi íà äåÿêèé ÷àñ), à 4-4,8 ìëí çàëèøèëèñÿ. Îôiöiéíi öèôðè, íà-
ãàäà¹ìî, ìóñèëè áóòè çàâèùåíèìè ÷åðåç ðîçøèðåííÿ äåôiíiöi¨ êóðêóëüñüêî¨ êàòåãîði¨ é
çàïðîâàäæåííÿ êàòåãîði¨ ïiäêóðêóëüíèêiâ, òà i â öüîìó âèïàäêó ÷èñëîâå ñïiââiäíîøåííÿ
çàñëàíöiâ i âòiêà÷iâ âèäà¹òüñÿ íàì ïðàâèëüíèì.
Ðàäÿíñüêèé äîñëiäíèê õðóùîâñüêî¨ äîáè Ì. Iâíèöüêèé âèçíà÷à¹ çàãàëüíó êiëüêiñòü ðî-
äèí, äåïîðòîâàíèõ ó æîâòíi 1931 ð., â 381 òèñ. Ñòàòèñòè÷íèé äîâiäíèê ÑÐÑÐ çà 1928 ð.
íàâîäèòü ïåðåñi÷íó êiëüêiñòü ÷ëåíiâ ïiäïðè¹ìíèöüêî¨ (òîáòî êóðêóëüñüêî¨) ðîäèíè - 6,5
äóø (ñåðåäíÿöüêî¨ - 5,4, íåçàìîæíèöüêî¨ - 3,9); îòæå, ÷èñåëüíiñòü çàñëàíèõ ãëèòà¨â ìàëà
äîñÿãàòè ÷è íå 2,5 ìëí ÷îëîâiê.
Íà äóìêó äèñèäåíòà-ëåíiíöÿ Ð. Ìåäâåä¹âà, ç ðÿäó ïðè÷èí òàêà öèôðà âèãëÿäà¹ çíà÷íî
ïðèìåíøåíîþ. Ïî-ïåðøå, ìàñîâi äåïîðòàöi¨ íå çàâåðøèëèñÿ â æîâòíi 1931 ð., à òðèâàëè
îôiöiéíî äî òðàâíÿ 1933 ð., êîëè Ñòàëií i Ìîëîòîâ ïiäïèñàëè óêàç, çãiäíî ç ÿêèì íàäàëi ìàëè
çàñèëàòè ëèøå ðîäèíè îäíîîñiáíèêiâ ( íîðìà - 12 òèñ. íà ðiê). Â óêàçi íàãîëîøóâàëîñÿ, ùî
çà ïëàíîì íà 1933 ð. ïåðåäáà÷àëîñÿ äåïîðòóâàòè 100 òèñ. ðîäèí, i, ìàáóòü, íåìà¹ ïiäñòàâ íå
âiðèòè òîìó, ùî öÿ ïðèáëèçíà öèôðà îçíà÷àëà çàñëàííÿ ïðîòÿãîì 18 ìiñÿöiâ (ìiæ æîâòíåì
1931 i òðàâíåì 1933 ð.) çàãàëîì 150 òèñ. ðîäèí, àáî ìiæ 0,75 i ïîíàä 1 ìëí äóø ïiñëÿ äðóãî¨
õâèëi.
Ìîæëèâî, áiëüø âiðîãiäíîþ ¹ öèôðà, íàçâàíà Ñòàëiíèì ó éîãî çâåðíåííi äî ×åð÷iëëÿ,-
ðîçêóðêóëåííÿ òîðêíóëîñÿ 10 ìiëüéîíiâ (õî÷ ìîæíà é íå éíÿòè âiðè çàóâàæåííþ ãåíñåêà,
ùî êóðêóëi ó ñâî¨é âåëèêié ìàñi áóëè äóæå íåïîïóëÿðíèìè, i ¨õ ïðîãàíÿëè âëàñíi íàéìèòè).
Ó 1933 ð. Ñòàëií íàçèâàâ 15 % ãîñïîäàðñòâ ïåðåäêîëåêòèâiçàöiéíîãî ïåðiîäó êóðêóëüñüêèìè
òà çàìîæíèìè. Çàãàëüíà êiëüêiñòü ñåëÿíñüêèõ ãîñïîäàðñòâ ó ÷åðâíi 1929 ð. äîñÿãàëà 25 838
080. Îòæå, 15 % íèõ ñòàíîâèëî á áëèçüêî 3 875 000 ãîñïîäàðñòâ, àáî, âèõîäÿ÷è iç ïåðåñi÷íî¨
÷èñåëüíîñòi ðîäèíè â ï'ÿòü îñiá,- 19,38 ìëí ÷îëîâiê. Âiä öüîãî ñëiä âiäíÿòè êiëüêiñòü òèõ, õòî
òàê ÷è iíàêøå óíèêíóâ äåïîðòàöi¨. Çà ïiäðàõóíêàìè ðàäÿíñüêèõ àâòîðiâ, íàãàäà¹ìî, 20-25
% êóðêóëiâ óòåêëè äî ìiñò. Àíãëîìîâíà êîðîòêà óêðà¨íñüêà åíöèêëîïåäiÿ (Òîðîíòî, 1963.
Ò. 1) ïîäà¹ íàâiòü áiëüøå ÷èñëî âòiêà÷iâ - áëèçüêî òðåòèíè âiä êiëüêîñòi ðîçêóðêóëåíèõ i
çàñëàíèõ. ßêùî ïðèéíÿòè òàêó öèôðó, îäåðæèìî ïðèáëèçíî 13 ìëí. äåïîðòîâàíèõ.
Çà îôiöiéíèìè ïîâiäîìëåííÿìè, â 1929-1932 ðð. êîëãîñïàì ïåðåäàëè 15 ìëí ãà êóðêóëü-
ñüêèõ ãðóíòiâ. Ó 1928 ð. ðîçìið êóðêóëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà äîñÿãàâ ó ñåðåäíüîìó 4,5 ãà,
îòæå, íà êîíôiñêîâàíèõ çåìëÿõ ìàëî ðîçòàøîâóâàòèñÿ 3,3 ìëí ãîñïîäàðñòâ iç áiëüø íiæ 15
ìëí ìåøêàíöiâ, ç ÿêèõ 10 ìëí çàñëàëè,- çà óìîâè, ùî òðåòèíà âòåêëà (íàïðèêiíöi 1938 ð.
ïîâiäîìëÿëîñÿ ïðî 30 ìëí ãà êîíôiñêîâàíî¨ çåìëi, îäíàê çðîçóìiëî, ùî òóò ñëiä óðàõîâóâà-
òè é ïiçíiøi ðîçêóðêóëþâàëüíi àêöi¨). Ç îãëÿäó íà òå, ùî íà ïî÷àòêó 30-õ ðîêiâ ïåðåñi÷íèé
ðîçìið êóðêóëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà ç ðiçíèõ ïðè÷èí (çîêðåìà, ç íàâåäåíèõ âèùå) ìàâ áóòè
ìåíøèì, 10 ìëí çàñëàíèõ óÿâëÿ¹òüñÿ àáñîëþòíèì ìiíiìóìîì.
Çà ñëîâàìè àìåðèêàíñüêîãî ïðîôåñîðà Ì. Ëåâiíà, êiëüêiñòü äåïîðòîâàíèõ, ÿêà òåïåð
áiëüø-ìåíø âèçíà¹òüñÿ â ðàäÿíñüêèõ äæåðåëàõ, óæå ïåðåâèùó¹ 1 ìëí ãîñïîäàðñòâ, àáî 5
ìëí äóø,- öå ñòîñîâíî ëèøå Ðîñiéñüêî¨ Ôåäåðàöi¨ é Óêðà¨íè, à äî öüîãî æ òðåáà äîäàòè
ùå äàíi ïî iíøèõ ðåñïóáëiêàõ (íàïðèêëàä, 40 òèñ. ãîñïîäàðñòâ â Óçáåêèñòàíi). Íà äóìêó
Ëåâiíà, ôàêòè÷íî 10 ìëí îñiá, ÿêùî íå áiëüøå, íàïåâíî äåïîðòóâàëè. 10-11 ìëí âèðàõóâàâ
iíøèé çàõiäíèé äîñëiäíèê - Ñ. Ñâÿíåâè÷, äîäàþ÷è, ùî áëèçüêî òðåòèíè ç íèõ çàãèíóëî.
Îòæå, íàâðÿä ÷è áóäå ïåðåáiëüøåííÿì ïðèéíÿòè 10 ìëí çà éìîâiðíó êiëüêiñòü i 15 ìëí
- çà ìîæëèâó. Ç ïðè÷èí, ùî ¨õ ìè âêàæåìî â 16-ìó ðîçäiëi, ÷èñëî â 10-12 ìëí, ç ÿêèõ Ç
ìëí âìåðëè àáî âìèðàëè íà öié ñòàäi¨ ðîçêóðêóëþâàííÿ, âèãëÿäà¹ íàéâiäïîâiäíiøèì äî
êiëüêîñòi ñåëÿí, ùî âìåðëè ïiä ÷àñ óñüîãî ïåðiîäó.
Îäíî÷àñíî, ÿêèìè á öèôðàìè ìè íå îïåðóâàëè, ñëiä óðàõîâóâàòè òèõ (ïåðåäóñiì ãëàâ
ðîäèí), êîãî ðîçñòðiëÿëè àáî çàñëàëè íà Ñîëîâêè. Ìè ãîâîðèëè ïðî 20 òèñ. çààðåøòîâàíèõ
ïåðøî¨ êàòåãîði¨ íàïðèêiíöi 1929 - íà ïî÷àòêó 1930 ð. (i äàëåêî íå ñàìèõ ëèøå êóðêóëiâ:
çà ïîâiäîìëåííÿì Ïðàâäè âiä 7 ãðóäíÿ 1929 ð., íàïåðåäîäíi â îäíîìó ç îêðóãiâ - i çà îäèí
òiëüêè äåíü - ñõîïèëè 234 êóðêóëiâ, 200 ñåðåäíÿêiâ i 400 íåçàìîæíèêiâ). Ó Âîïðîñàõ èñòî-
ðèè ÊÏÑÑ (1975. 5) ðîçïîâiäà¹òüñÿ: Â ïåðøié ïîëîâèíi 1931 ð. îðãàíè ðàäÿíñüêî¨ âëàäè
ïðèòÿãíóëè äî âiäïîâiäàëüíîñòi (òîáòî çààðåøòóâàëè.- Àâò.) 96 òèñ. îñiá. Òî áóëè êóðêóëi,
áiëîãâàðäiéñüêi îôiöåðè, êîëèøíi ïîëiöà¨, æàíäàðìè òà iíøi àíòèðàäÿíñüêi åëåìåíòè... Â
Çàõiäíîìó Ñèáiðó ïiä ÷àñ õëiáîçàãîòiâåëüíî¨ êàìïàíi¨ 1931-1932 ðð. çàñóäèëè 100 êóðêó-
ëiâ ðàçîì iç 700 iíøèìè ñåëÿíàìè, îõàðàêòåðèçîâàíèìè ÿê áëèçüêi äî íèõ ñîöiàëüíî òà
åêîíîìi÷íî.
Òi, ùî ïiøëè äî â'ÿçíèöü àáî òðóäîâèõ òàáîðiâ, çàçíàëè ëèõî¨ äîëi. õíþ êiëüêiñòü
íåìîæëèâî òî÷íî ïiäðàõóâàòè (äèâ. ðîçäië 16). Àëå iç ñó÷àñíîãî ðàäÿíñüêîãî äîêóìåíòàëü-
íîãî äæåðåëà âiäîìî: â 1931-1932 ðð. ÷èñëî óâ'ÿçíåíèõ òiëüêè â Ðîñiéñüêié Ôåäåðàöi¨ òà
Óêðà¨íi äîñÿãàëî ìàéæå 2 ìëí. Âiäòîäi é äî 1936-1937 ðð. áiëüøiñòü â'ÿçíiâ ñòàíîâèëè ñåëÿ-
íè (ïðèíàéìíi áëèçüêî 4 ìëí iç çàãàëüíîãî ÷èñëà 5 ìëí çà äàíèìè 1935 ð., ïðè÷îìó äàëåêî
íå âñi ç íèõ âiäíîñèëèñÿ äî êóðêóëiâ).
Çà ïîâiäîìëåííÿì êîëèøíüîãî àäìiíiñòðàòèâíîãî ïðàöiâíèêà îäíîãî ç òàáîðiâ, ó 1929 ð.
ëèøå â Êîìi íàëi÷óâàëîñÿ 200 òèñ. òàáiðíèõ â'ÿçíiâ, ìàéæå âñi - ñåëÿíè. Çãiäíî ç äàíèìè çà
÷åðâåíü 1934 ð., ó öåé ÷àñ íà áóäiâíèöòâi Áiëîìîðñüêî-Áàëòiéñüêîãî êàíàëó ïðàöþâàëè 286
òèñ. êàòîðæàí,- çíîâó æ òàêè ïåðåâàæíî êîëèøíiõ çåìëåðîáiâ.
Óëiòêó 1932 ð. íà ìîðñüêèé áåðåã ïîáëèçó Ìàãàäàíà âèñàäèëè äåñÿòêè òèñÿ÷ â'ÿçíiâ
(ìàéæå âèêëþ÷íî ñåëÿí) - äëÿ âèêîíàííÿ íåðåàëiñòè÷íî¨ ïðîãðàìè ðîçðîáêè ùîéíî çíà-
107
éäåíèõ òóò ïîêëàäiâ çîëîòà. Ç íàñòàííÿì çèìè, îñîáëèâî æàõëèâî¨ â öüîìó ìiñöi - íàéõî-
ëîäíiøîìó â Ïiâíi÷íié ïiâêóëi, âñå æèâå â òàáîði çàãèíóëî, íàâiòü îõîðîííèêè i ñòîðîæîâi
ïñè. Òi, õòî ïåðåæèëè âñþ öþ çîëîòîäîáóâíó îïåðàöiþ, ââàæàþòü: òîäi âðÿòóâàëîñÿ íå
áiëüøå îäíîãî ç êîæíèõ ï'ÿòäåñÿòè â'ÿçíiâ (òà é öå ñóìíiâíî), à íàñòóïíîãî ðîêó ïîìåðëî
ùå áiëüøå. Ñòîñîâíî çàãèáëèõ ðîñiÿí îäèí iç òàìòåøíiõ êàòîðæàí, çãîäîì ïèñüìåííèê Â.
Øàëàìîâ âèñëîâèâñÿ ó ñâî¨õ Êîëûìñêèõ ðàññêàçàõ òàê: Âîíè ïîìåðëè, çíîâó ïðîäåìîí-
ñòðóâàâøè öþ íàöiîíàëüíó ðèñó, ÿêó ïðîñëàâèâ Òþò÷åâ i ÿêîþ çëîâæèâàëè âñi ïîëiòèêè,-
òåðïëÿ÷iñòü.
Ó ñòàëiíñüêîìó Êîðîòêîìó êóðñi iñòîði¨ ÂÊÏ(á) ïîäi¨ 1930-1931 ðð. çîáðàæóâàëèñÿ, ïî
ñóòi, â äóñi âèñëîâiâ ñàìîãî Ñòàëiíà â éîãî ïîñëàííi ×åð÷iëëþ: Ñåëÿíè âèãàíÿëè êóðêóëiâ
iç çåìëi, ðîçêóðêóëþâàëè ¨õ, çàáèðàëè â íèõ õóäîáó é ðåìàíåíò i ïðîõàëè ðàäÿíñüêó âëàäó
çààðåøòóâàòè é çàñëàòè êóðêóëiâ. Íåìà¹ íiÿêî¨ ïîòðåáè äîâîäèòè î÷åâèäíó áðåõëèâiñòü
òàêèõ òâåðäæåíü. Íàñïðàâäi æ, çà ñâiä÷åííÿì Â. Ãðîññìàíà, âiäáóâàëîñÿ òàê: ñïî÷àòêó ãó-
áåðíñüêi óðÿäîâöi íàäñèëàëè ïëàí ðîçêóðêóëþâàííÿ îêðóæíié âëàäi - ç ïîâíèì ñïèñêîì
êóðêóëiâ. Òîäi îêðóãè âèçíà÷àëè ïåðåä ñiëüðàäàìè êiëüêiñòü æåðòâ (ó ïåâíié ïðîïîðöi¨ äî
çàãàëüíîãî ÷èñëà ìiñöåâèõ æèòåëiâ), i âæå ñiëüðàäè ãîòóâàëè ñïèñêè ç êîíêðåòíèìè ïðiçâè-
ùàìè. Ïiñëÿ öüîãî ðîçïî÷èíàëèñÿ îáëàâè íà ëþäåé. Âiäïîâiäàëüíiñòü çà ñêëàäàííÿ ñïèñêiâ
íåñëà íàäçâè÷àéíà òðiéêà, êîòðà, âëàñíå, é âèçíà÷àëà ¨õ. Ñó÷àñíi ðàäÿíñüêi äîñëiäæåííÿ
ïiäòâåðäæóþòü öþ çëîâiñíó ðîëü òðiéîê.
Äî îáëàâ çàëó÷àëèñÿ àêòèâiñòè, êåðiâíèêè ìiñöåâèõ Ðàä,- óñå öå âiäïîâiäíî äî çàçäà-
ëåãiäü ðîçðîáëåíîãî ïëàíó. Íàïðèêëàä, âåëèêå ñåëî, ùî ìàëî ïîíàä òèñÿ÷ó ãîñïîäàðñòâ,
äiëèëè íà 11 äiëÿíîê, êîæíà ç ÿêèõ ìàëà ñâié øòàá i áðèãàäó ìiñöåâèõ êîìóíiñòiâ.
Äåÿêi ñiëüðàäè îïèðàëèñÿ òàêîìó ðîçêóðêóëþâàííþ. Òàê, çà çâiòîì ÎÄÏÓ, ãîëîâà îäíi-
¹¨ ç íèõ ïîâiäîìèâ íà çàãàëüíèõ êîëãîñïíèõ çáîðàõ ïðî íàêàç ðåïðåñóâàòè ñiìîõ êóðêóëiâ.
Ó÷èòåëü-êîìñîìîëåöü çàïèòàâ, ÷è îáîâ'ÿçêîâà öÿ êiëüêiñòü, i äóæå ðîçãíiâàâñÿ, êîëè éîìó
âiäïîâiëè ñòâåðäíî. Òîäi çáîðè ïðîãîëîñóâàëè çà âiäíîâëåííÿ âñiõ ïðàâ êóðêóëiâ. Ãîëîâà
ðàäî ïîãîäèâñÿ iç öèì, à îïiñëÿ ðîçïèâ ÷àðêó ç îäíèì iç êëàñîâèõ âîðîãiâ. Ó ÷àñîïèñi Ðà-
äÿíñüêà Óêðà¨íà (1930. 10) öèòóâàëèñÿ çàÿâè ÷îòèðüîõ ãîëiâ ñiëüðàä, ùî â ¨õíiõ ñåëàõ
íåìà¹ êóðêóëiâ, îòæå, âîíè íå çíàþòü, ÿê æå ïðîâîäèòè êëàñîâó áîðîòüáó. Îäèí iç öèõ ãîëiâ
âiäìîâèâñÿ âiä äîïîìîãè ñòîðîííiõ áðèãàä, à â iíøîìó ñåëi çà ñàáîòàæ ðîçiãíàëè ñiëü-
ðàäó â ïîâíîìó ñêëàäi, êåðiâíèöòâî êîìíåçàìó i ïðàâëiííÿ êîëãîñïó. Ìîæíà, äîäàâàëîñÿ â
÷àñîïèñi, íàâåñòè äåñÿòêè é ñîòíi iíøèõ ïðèêëàäiâ ïðàâî¨ îïîçèöi¨ â ñåëàõ.
Â óêàçi ÂÖÂÊ âiä 25 ñi÷íÿ 1930 ð. íàãîëîøóâàëîñÿ: ñiëüðàäà, ùî íåçàäîâiëüíî âèêîíó¹
çàâäàííÿ ìàñîâî¨ êîëåêòèâiçàöi¨,- öå, âëàñíå, êóðêóëüñüêà ðàäà. I ðàíî ÷è ïiçíî òàêi ðàäè
àáî ÷èñòèëè, àáî ïåðåîáèðàëè.
Âñå æ òàêè Ñòàëiíó âäàëîñÿ àêòèâiçóâàòè íà ñåëi êëàñîâó áîðîòüáó,- àáî, ïðèíàéìíi,
áîðîòüáó ìiæ ïðèõèëüíèêàìè é æåðòâàìè ðåæèìó. Íåîáõiäíó äëÿ öüîãî íåíàâèñòü ðîçïà-
ëþâàëè, çîêðåìà, ìiñöåâi àêòèâiñòè, êîòði äîïîìàãàëè ÷åêiñòàì â àðåøòàõ i äåïîðòàöiÿõ. Çà
ñëîâàìè Ãðîññìàíà, öå áóëè âñå ëþäè, ùî çíàëè äîáðå îäèí îäíîãî, i çíàëè ñâî¨õ æåðòâ,
àëå, âèêîíóþ÷è öå çàâäàííÿ, âîíè áóëè çàñëiïëåíi, çà÷àðîâàíi... Âîíè ìîãëè ïîãðîæóâàòè
ëþäÿì çáðî¹þ, íiáè çà÷àðîâàíi, íàçèâàëè ìàëèõ äiòåé êóðêóëüñüêèìè áàéñòðþêàìè, âèãó-
êóâàëè: Êðîâîïèâöi!... Âîíè ïîâiðèëè iäå¨, ùî òàê çâàíi êóðêóëi - öå ïàði¨, íåäîòîðêàíi,
ïàðàçèòè. Âîíè íå ñÿäóòü çà ñòië ïàðàçèòà; êóðêóëüñüêà äèòèíà áóëà îãèäíîþ, ìîëîäà
êóðêóëüñüêà äiâ÷èíà - ãiðøîþ çà âîøó. Âîíè äèâèëèñÿ íà òàê çâàíèõ êóðêóëiâ ÿê íà
õóäîáó, ñâèíåé, ìåðçåííèõ i îãèäíèõ; âîíè íå ìàëè äóøi, âîíè ñìåðäiëè, âñi âîíè ìàëè âåíå-
ðè÷íi õâîðîáè, âîíè áóëè âîðîãàìè íàðîäó é åêñïëóàòóâàëè iíøèõ... i äî íèõ íå áóëî æàëþ.
Âîíè íå áóëè ëþäüìè, áóëî âàæêî çáàãíóòè, êèì âîíè áóëè,- ïàðàçèòàìè, î÷åâèäíî.
Âàñèëü Ãðîññìàí - ¹âðåé çà íàöiîíàëüíiñòþ, âiäîìèé ðàäÿíñüêèé ïèñüìåííèê, àâòîð òâî-

ðiâ ïðî ìàñîâi çíèùåííÿ íàöèñòàìè ëþäåé - ïðîâîäèòü àíàëîãiþ ìiæ ðîçïðàâàìè ãiòëåðiâöiâ
íàä ¹âðåÿìè, à áiëüøîâèêiâ - íàä ñåëÿíàìè. Éîãî ïåðñîíàæ - æiíêà-àêòèâiñòêà êàæå: ß ãî-
âîðèëà ñîái òîäi: âîíè íå ëþäè, âîíè êóðêóëi... À âçàãàëi õòî âèãàäàâ öå ñëîâî êóðêóëü?
×è ñïðàâäi áóëî òàêå ñëîâî? ßêi òîðòóðè ïðèçíà÷àëèñÿ äëÿ íèõ! Ùîá âèíèùèòè ¨õ, òðåáà
áóëî îãîëîñèòè, ùî êóðêóëi íå ëþäè, òàê ñàìî ÿê íiìöi îãîëîñèëè, ùî ¹âðå¨ - íå ëþäè. Òîæ
Ëåíií i Ñòàëií ïðîãîëîøóâàëè, ùî êóðêóëi - íå ëþäè.
Çâiñíî, íå âñi àêòèâiñòè çàñïîêîþâàëè ñâî¹ ñóìëiííÿ â òàêèé ñïîñiá. Â îäíîìó ç ïðèâà-
òíèõ ëèñòiâ ìiñòÿòüñÿ ñëîâà äiâ÷èíè-êîìñîìîëêè, ÿêà ñêàçàëà, ùî (ÿêðàç óñóïåðå÷ äóìöi
ïðî òâàðèííó ñóòíiñòü êóðêóëÿ) àêòèâiñòè ñòàâèëè ñåáå ïîçà ëþäñüêèì ðîäîì ñâî¹þ áðó-
òàëüíiñòþ: Ìè áiëüøå íå ëþäè, ìè çâiði.
Øîëîõîâ ó ñâî¨é Ïiäíÿòié öiëèíi ïîäà¹ äðàìàòè÷íèé îïèñ ðàïòîâî¨ çìiíè ïî÷óòòiâ
îäíîãî ç òàêèõ çâiðiâ. Àêòèâiñò Àíäðié Ðàçìüîòíîâ íåñïîäiâàíî êàæå:
- ß áiëüøå íå ìîæó.
- Ùî öå çíà÷èòü: íå ìîæó? - Íàãóëüíîâ âiäøòîâõíóâ ðàõiâíèöþ âáiê.
- ß áiëüøå íå éäó ëàìàòè êóðêóëiâ. Ùî öå òè âèðÿ÷èâñÿ òàê? Õî÷åø ìàòè ïðèñòóï?
- Òè ï'ÿíèé? - çàïèòàâ Äàâèäîâ, ñòóðáîâàíî é óâàæíî äèâëÿ÷èñü íà ñïîâíåíå ãíiâíî¨

ðiøó÷îñòi Àíäði¹âå îáëè÷÷ÿ.- Ùî öå ç òîáîþ? Ùî çíà÷èòü òâî¹ íå ìîæó?
Éîãî ñïîêiéíèé òåíîðîâèé ãîëîñ ðîçëþòèâ Àíäðiÿ, i, çà¨êàþ÷èñü âiä õâèëþâàííÿ, âií
çàêðè÷àâ:
- Ìåíå íå íàâ÷àëè! Ìåíå íå íàâ÷àëè âîþâàòè ç äiòüìè! Íà ôðîíòi áóëî iíàêøå. Òàì òè
ìiã ïîðóáàòè øàáëåþ êîãî õîòiâ àáî ùî õîòiâ. I âè âñi ìîæåòå çàáèðàòèñÿ ïiä òðè ÷îðòè! Ç
ìåíå äîñèòü!
Éîãî ãîëîñ ïiäíiìàâñÿ âèùå é âèùå, íà÷å íîòà òóãî íàòÿãíóòî¨ ñòðóíè âiîëîí÷åëi i,
çäàâàëîñÿ, îò-îò îáiðâåòüñÿ. Àëå, âäèõíóâøè çi ñâèñòîì ïîâiòðÿ, âií íåñïîäiâàíî ïîíèçèâ
éîãî äî øåïîòó:
- Âè öå ââàæà¹òå ïðàâèëüíèì? Ùî ÿ? Êàò? Àáî ìî¹ ñåðöå - ç êàìåíþ? ß ìàâ äîñèòü íà

âiéíi... I âií çíîâó ïî÷àâ êðè÷àòè:
- Ãà¹â ìà¹ îäèíàäöÿòåðî äiòåé. ßê æå âîíè ðåâëè, ÿê ìè ç'ÿâèëèñÿ! Âè á ñõîïèëèñÿ çà

ãîëîâè. Ìî¹ âîëîññÿ ñòàëî ñòîð÷. Ìè ïî÷àëè âèãàíÿòè ¨õ iç êóõíi... ß çàïëþùèâ î÷i, çàòêíóâ
âóõà i ïîáiã íà äâið. Æiíêè áóëè âñi äî ñìåðòi ïåðåëÿêàíi, âiäëèâàþ÷è âîäîþ íåâiñòêó... Äiòè
- î, áîæå ìié, âè...
Iíøèé ãîëîâíèé àêòèâiñò - Íàãóëüíîâ - íå ìiã öüîãî ñòåðïiòè:
- Çìiÿ! - âií çàäèõàâñÿ â ïðîíèçëèâîìó øåïîòi, ñòèñêàþ÷è êóëàêè.- ßê ñëóæèø ðåâî-

ëþöi¨? Æàëi¹ø ¨õ? Òàê... ßêáè âèøèêóâàëè òèñÿ÷i ñòàðèêiâ, æiíîê i äiòåé i ñêàçàëè ìåíi: ¨õ
òðåáà çðiâíÿòè iç çåìëåþ çàäëÿ ðåâîëþöi¨, ÿ á ïîñòðiëÿâ ¨õ óñiõ iç êóëåìåòà.
Íàãóëüíîâ ìàâ ó æèòòi äóæå áàãàòî îäíîäóìöiâ. Ñàìå àêòèâiñòîâi öüîãî ïåðiîäó ïðèïè-
ñóþòü äîáðå âiäîìå ïðèñëiâ'ÿ: Ìîñêâà ñëüîçàì íå âiðèòü.
Íå ìîæíà ñêàçàòè, ùî íàãóëüíîâñüêèé ôàíàòèçì áóâ ¹äèíèì ðóøiéíèì ìîòèâîì ïiä

÷àñ ðîçêóðêóëþâàííÿ. Áóëî é ùå äåùî. Òàê, îäèí ñâiäîê òèõ ïîäié çàçíà÷àâ: Çàçäðiñíi
ñóñiäè, øïèãóíè é äîíîùèêè, ñâàâiëüíi é ïðîäàæíi óðÿäîâöi â ïîøóêàõ çäîáè÷i ñòâîðþâàëè
êóðêóëiâ ëåãiîíàìè. Ãðîññìàí òâåðäèòü: Áóëî òàê ëåãêî çãóáèòè ëþäèíó: ëèøå íàïèñàòè
äîíîñ, íå òðåáà áóëî íàâiòü ïiäïèñóâàòèñÿ. Òðåáà áóëî òiëüêè ñêàçàòè, ùî âií ïëàòèâ ëþäÿì
çà ïðàöþ íà íüîãî ÿê íàéìèòàì, àáî ùî ìàâ òðè êîðîâè.
109
Àêòèâiñòè âèøóêóâàëè áóäü-ÿêå âiäõèëåííÿ âiä åêîíîìi÷íî¨ ÷èñòîòè. Øîëîõîâ ðîçïî-

âiäàâ ïðî ñåðåäíÿêà, çàñëàíîãî íà âèìîãó ãîëîâíîãî ìiñöåâîãî àêòèâiñòà,- çà òå, ùî íàéíÿâ
äiâ÷èíó íà ìiñÿöü ïiä ÷àñ æíèâ, à íàéíÿâ âií ¨ ¨ òiëüêè òîìó, ùî éîãî ñèíà ïðèçâàëè äî
×åðâîíî¨ àðìi¨. À Çàëèãií âèâiâ îáðàç ëþäèíè, çàòàâðîâàíî¨ ÿê êóðêóëü, õî÷ âîíà âiäçíà-
÷èëàñÿ ÿê îðãàíiçàòîð ãàñiííÿ ïîæåæi â êîëãîñïi,- à òî÷íiøå, ñàìå çà öå. Âií - áåçñóìíiâíèé
ïîòåíöiéíèé ñåëÿíñüêèé ïðîâiäíèê Ñüîãîäíi ×àóñîâ Ñòåïàí ïiøîâ ãàñèòè ïîæåæó, à çàâòðà
âií ìîæå çðóéíóâàòè êîëãîñï, i äåÿêi áåðåæóòü éîãî ÿêðàç äëÿ öi¹¨ íàãîäè. Òàêèõ ëþäåé,
ÿê ×àóñîâ, òðåáà içîëþâàòè âiä ìàñ íàçàâæäè, ¨õíié âïëèâ òðåáà çíèùèòè.
Çà ïîâiäîìëåííÿì ÷àñîïèñó Íàðîäíî¹ ïðîñâåùåíèå (1930. 6), îäíó â÷èòåëüêó - âäîâó
êîìóíiñòà, ùî çàãèíóâ ó ãðîìàäÿíñüêié âiéíi, ðîçêóðêóëèëè, ïî ñóòi, ÷åðåç òå, ùî âîíà
íåîäíîðàçîâî âèãàíÿëà ìiñöåâèõ àêòèâiñòiâ - ñåêðåòàðÿ ñiëüðàäè (êàíäèäàòà â ÷ëåíè ïàð-
òi¨), ìiñöåâîãî âiäïîâiäàëüíîãî ïðàöiâíèêà íà êóëüòóðíîìó ôðîíòi (òàêîæ ÷ëåíà ïàðòi¨) òà
ñåêðåòàðÿ ìiñöåâî¨ êîîïåðàòèâíî¨ îðãàíiçàöi¨ - çi øêîëè, äå âîíè íàìiðÿëèñÿ îðãàíiçóâàòè
ïèÿòèêó. Îñêiëüêè âîíà íå ìàëà æîäíèõ çàñîáiâ âèðîáíèöòâà, ÿêi ìîæíà áóëî á êîíôiñêó-
âàòè, â íå¨ âiäiáðàëè îäÿã i ïîäåðëè ¨ ¨ êíèæêè. Iíøà â÷èòåëüêà, ðîçêóðêóëåíà ÿê ïîïiâíà,
ïîêàçàëà äîêóìåíòè, ÿêi ñâiä÷èëè, ùî âîíà áóëà ñåëÿíñüêîþ äî÷êîþ, îäíàê ïî÷óëà ó âiä-
ïîâiäü: ¨ ¨ ìàòè âiäâiäóâàëà ñâÿùåíèêà, i òîìó ìîæëèâî, ùî âîíà ïîïiâíà.
Ïîäiáíi ôàêòè äîáðå iëþñòðóþòü äóìêó Ãðîññìàíà, ùî íàéáðèäêiøèìè òà íàéçëîñòè-
âiøèìè áóëè òi, õòî ìiã çâåñòè ñâî¨ ðàõóíêè. Âîíè êðè÷àëè ïðî ïîëiòè÷íó ñâiäîìiñòü - i
çâîäèëè ñòàði ðàõóíêè òà êðàëè. À êðàëè âîíè - ÷åðåç òóïèé åãî¨çì - ÿêèéñü îäÿã, ïàðó
÷åðåâèêiâ. Øîëîõîâ òàêîæ äà¹ çðîçóìiòè: àêòèâiñòè êðàäóòü îäÿã i ïðîäóêòè. Ñïðàâäi,
íàâiòü â îôiöiéíèõ ïîâiäîìëåííÿõ çàçíà÷àëîñÿ, ùî âîðîãè óÿâíîãî êóðêóëÿ äèâèëèñÿ íà
íüîãî ÿê íà äæåðåëî äiñòàâàííÿ ÷åðåâèêiâ, ïîñòiëüíî¨ áiëèçíè, òåïëîãî îäÿãó, òîùî; ñàìà
Ïðàâäà (âiä 1 ëþòîãî 1930 ð.) çàñóäèëà öåé ïîäië çäîáè÷i. Â Çàõiäíîìó ðàéîíi, çãiäíî iç
ñåêðåòíèìè çâiòàìè ÄÏÓ, â êóðêóëiâ âiäáèðàëè âçóòòÿ òà îäÿã, çàëèøàþ÷è ¨õ ó áiëèçíi.
Ñiëüñüêi íåðîáè ïðîñòî õàïàëè ãóìîâi ÷îáîòè, æiíî÷i òðèêî, ÷àé, êî÷åðãè, íî÷âè... ÄÏÓ
çâiòóâàëî ïðî äåÿêèõ ÷ëåíiâ ðîáiòíè÷èõ áðèãàä i ñëóæáîâöiâ iç íèæ÷èõ åøåëîíiâ ïàðòiéíî-
ðàäÿíñüêîãî àïàðàòó, ÿêi êðàëè îäÿã i ÷åðåâèêè (íàâiòü òi, ùî ¨õ ôàêòè÷íî íîñèëè), ïî¨äàëè
õàð÷i, ÿêi çíàõîäèëè, i âèïèâàëè àëêîãîëüíi íàïî¨. Êðàëè íàâiòü îêóëÿðè, âè¨äàëè êàøó àáî
îáìàùóâàëè íåþ iêîíè (öèò. çà Ì. Ôàéíñîä). Îäíà êóðêóëüêà âèæèëà, õî÷ ó íå¨ ïîöó-
ïèëè âñå, ùî ìîæíà, áî áóëà âìiëà êðàâ÷èíÿ i ïðàöþâàëà íà ðîäèíè àêòèâiñòiâ, ÿêi êðàëè
êóðêóëüñüêèé îäÿã i âiääàâàëè ¨é ïåðåøèâàòè.
Ãðîññìàí ïiäñóìîâó¹: Áóëè õàáàði. Çâîäèëè ðàõóíêè ÷åðåç ðåâíîùi äî ÿêèõîñü æiíîê
àáî ñòàði âîðîæíå÷i ÷è ñâàðè... Òåïåð, îäíà÷å, ÿ ðîçóìiþ, ùî ñóòòþ êàòàñòðîôè áóëî íå òå,
ùî ñïèñêè ñêëàäàëè îøóêàíöi òà çëîäi¨. Â êîæíîìó ðàçi ñåðåä ïàðòiéíèõ àêòèâiñòiâ áóëî
áiëüøå ÷åñíèõ, ùèðèõ ëþäåé, íiæ çëîäi¨â. Àëå çëî, ùî éîãî íàðîáèëè ÷åñíi ëþäè, áóëî àæ
íiÿê íå ìåíøå, íiæ òå, ùî âèõîäèëî âiä íå÷åñíèõ ëþäåé.
Ñàìå æ ðîçêóðêóëþâàííÿ âiäáóâàëîñÿ íåðiäêî íàäçâè÷àéíî áåçãëóçäî. Â Óêðà¨íi òðà-
ïëÿëîñÿ òàêå: ïîêè ñåðåäíÿê íà îäíîìó êiíöi ñåëà áðàâ ó÷àñòü ó ðîçêóðêóëþâàííi, íà ií-
øîìó êiíöi åêñïðîïðiþâàëè éîãî âëàñíå ìàéíî... Àêòèâiñòè ÷àñîì çâiòóâàëè ïðî êëàñîâó
ïåðåìîãó â òàêîìó, ñêàæiìî, ôîðìóëþâàííi: Çà ïåðiîä âiä ï'ÿòî¨ âå÷îðà äî ñüîìî¨ ðàíêó
êóðêóëi ÿê êëàñ ëiêâiäîâàíi. Áóâ íàâiòü âèïàäîê, íàðiêàëî ÎÄÏÓ, êîëè åíòóçiàñòè ïî÷àëè
ðîçêóðêóëþâàòè ñåëÿí ïîçà ñâî¹þ òåðèòîði¹þ.
Ç ìåòîþ ÿêîñü óïîðÿäêóâàòè ñèñòåìó àðåøòiâ i ñóäîâèõ ïðîöåñiâ ïðîêóðàòóðà íàâåñíi
1930 ð. ïiäãîòóâàëà öiëèé ðÿä iíñòðóêöié. Îäíàê âîíè, ÿê i çàâæäè, íå ìàëè ìàéæå íi-
ÿêèõ íàñëiäêiâ. Ëèøå 8 òðàâíÿ 1933 ð. ñåêðåòíèé ëèñò çà ïiäïèñîì Ñòàëiíà é Ìîëîòîâà,
çâåðíåíèé äî âñiõ ïàðòiéíèõ i ðàäÿíñüêèõ ïðàöiâíèêiâ, îðãàíiâ ÎÄÏÓ, ñóäiâ i ïðîêóðàòóðè,

îïîâiñòèâ: ÖÊ i Ðàäíàðêîì îäåðæàëè ïîâiäîìëåííÿ, ùî íàøi ïðàöiâíèêè âñå ùå ïðàêòè-
êóþòü íåçàêîííi ìàñîâi àðåøòè íà ñåëi. Òàêi àðåøòè ïðîâàäÿòü ãîëîâè êîëãîñïiâ òà ÷ëåíè
êîëãîñïíîãî ïðàâëiííÿ, ãîëîâè ñiëüðàä i ñåêðåòàði ïàðòiéíèõ îñåðåäêiâ, ðàéîííi òà êðàéîâi
ðàäÿíñüêi é ïàðòiéíi ïðàöiâíèêè; àðåøòè çäiéñíþ¹ êîæíèé, êîìó çàìàíåòüñÿ, i õòî, âëàñíå
êàæó÷è, íå ìà¹ ïðàâà çäiéñíþâàòè àðåøòè. Íå äèâî, ùî ñåðåä òàêî¨ îðãi¨ àðåøòiâ îðãàíè,
êîòði ñïðàâäi ìàþòü ïðàâî çààðåøòîâóâàòè, âêëþ÷íî ç îðãàíàìè ÎÄÏÓ òà îñîáëèâî ìiëiöi¨,
âòðà÷àþòü áóäü-ÿêå ïî÷óòòÿ ìiðè é ÷àñòî çäiéñíþþòü àðåøòè áåç áóäü-ÿêî¨ ïiäñòàâè, äiþ÷è
çà ïðàâèëîì: Ñïî÷àòêó çààðåøòóé, à òîäi ðîçñëiäóé (öèò. çà Ì. Ôàéíñîä). Çâiñíî, íà òîé
÷àñ êóðêóëÿ â áóäü-ÿêîìó ðîçóìiííi öüîãî ñëîâà âæå äàâíî íå iñíóâàëî, àëå ðåïðåñi¨, ÿê
áà÷èìî, ïðèïèíÿòè íå çáèðàëèñÿ. Ïðè÷îìó íiÿêå âïîðÿäêóâàííÿ êàðàëüíèõ àêöié ÷åðåç
çîñåðåäæåííÿ ïðàâà íà àðåøòè â òåïåð çíà÷íî çáiëüøåíèõ êiëüêiñíî îðãàíàõ áåçïåêè àæ
íiÿê íå ìîãëî ïîëåãøèòè äîëþ ìàéáóòíiõ æåðòâ. Áî æ, ÿê ïîÿñíèâ ãåíåðàëüíèé ïðîêóðîð
ÑÐÑÐ Âèøèíñüêèé, ðåâîëþöiéíà çàêîííiñòü âñå ùå íå âèêëþ÷àëà, à ÿêðàç íàâïàêè - ðàäíi-
øå ñïîëó÷àëàñÿ ç ðåâîëþöiéíèì ñâàâiëüñòâîì. Ìiëiöiÿ ðàçîì iç ìiñöåâèì àêòèâîì, õî÷ i çà
äîïîìîãîþ ïðèìiòèâíèõ ìåòîäiâ i ç âåëèêèìè ïîìèëêàìè, ïðîäîâæóâàëè óñïiøíî çíèùóâà-
òè îñòàííié âîðîæèé êëàñ. ßê ìè âæå çàçíà÷àëè, ¨ì çâè÷àéíî âäàâàëîñÿ ðîçïàëèòè â ñîái
íàëåæíó êëàñîâó íåíàâèñòü, îäíàê ñåëÿíñüêi ìàñè áóëè äëÿ íèõ ó öüîìó íå íàéêðàùèìè
ïîìi÷íèêàìè.
Õî÷ Ïðàâäà (âiä 15 ñi÷íÿ 1930 ð.) i äîâîäèëà, ùî êîæíèé ÷åñíèé êîëãîñïíèê óíè-
êà¹ êóðêóëÿ, êîëè áà÷èòü éîãî íà âiäñòàíi, öå áóëî, ÿê i ðàíiøå, âèäàâàííÿì áàæàíîãî çà
äiéñíå. Òîãî÷àñíi äîêóìåíòàëüíi äæåðåëà ìiñòÿòü áàãàòî ïîâiäîìëåíü ïðî ãîëiâ ñiëüðàä, êî-
ìóíiñòiâ, ñåëÿí, êîòði íàìàãàëèñÿ äîïîìîãòè êóðêóëÿì. Çà îäíèì iç Çâiòiâ ÎÄÏÓ, ÷èìàëî
íåçàìîæíèêiâ i ñåðåäíÿêiâ âèñòóïàëè ïðîòè ðîçêóðêóëþâàííÿ, âiäìîâëÿëèñÿ ãîëîñóâàòè çà
íüîãî, ïåðåõîâóâàëè êóðêóëüñüêå ìàéíî é ïîïåðåäæàëè ñâî¨õ ïðèÿòåëiâ- êóðêóëiâ ïðî
îáøóêè, â áàãàòüîõ âèïàäêàõ çáèðàëè ïiäïèñè íà çàõèñò êëàñîâîãî âîðîãà òîùî.
Íàì âiäîìi äåñÿòêè ïîäiáíèõ âèïàäêiâ. Îäèí iç ñiëüñüêèõ áiäíÿêiâ, êîìóíiñò, íå ïðèõî-
âóâàâ ãîðÿ, êîëè çàñòðåëèëè éîãî äâîþðiäíîãî áðàòà- êóðêóëÿ (òîé îïèðàâñÿ äåïîðòàöi¨), i
ïîõîâàâ éîãî; çà öå áiäíÿêà âèêëþ÷èëè ç ïàðòi¨ é íàâiòü çàñëàëè ÿê êóðêóëüñüêîãî ïðèõèëü-
íèêà. Â. Àñòàô'¹â ó ñâî¹ìó òâîði Ïîñëåäíèé ïîêëîí îïèñó¹ çàãàëüíîñåëÿíñüêå ñïiâ÷óòòÿ
êóðêóëÿì, ÿêèõ ãíàëè íà çàñëàííÿ âçäîâæ îäíi¹¨ iç ñèáiðñüêèõ ðiê: Âñå ñåëî âèéøëî íà
áåðåã ðiêè; ïëà÷ ñòîÿâ íàä íiñå¹ì; ëþäè âèíîñèëè äåïîðòîâàíèì ÿéöå àáî êóñåíü õëiáà,
øìàòîê öóêðó àáî õóñòêó ÷è ðóêàâèöi. Íàâiòü ó öåé ÷àñ ðàäÿíñüêà ïðåñà îïîâiäàëà iñòîði¨,
íàïðèêëàä, ïðî îäíîãî ñåëÿíèíà, ÿêèé, çàõèùàþ÷è iíøîãî, çàÿâèâ: ÿêùî éîãî äðóãà íàìiðÿ-
þòüñÿ ðîçêóðêóëèòè, òî öå æ ñàìå òðåáà â÷èíèòè i ç íèì, îñêiëüêè ¨õíi ãîñïîäàðñòâà îäíà-
êîâi çà ðîçìiðàìè. Éîìó íàêàçàëè âèêëàñòè öå ïèñüìîâî, à òîäi òåæ ðîçêóðêóëèëè (Áîëüøå-
âèê. 1930. 8). Â áåðåçíi 1930 ð. Ïðàâäà,- çðîçóìiëî, ïðèìåíøóþ÷è çíà÷åííÿ öüîãî ÿâèùà
- âèçíàëà: Äàëåêî íå âñi ñåðåäíÿêè áóëè ïîëiòè÷íå ïiäãîòîâëåíi òà ñïðîìîæíi çðîçóìiòè
íåîáõiäíiñòü îðãàíiçàöi¨ òà ðîçâèòêó êîëãîñïiâ, íåîáõiäíiñòü ëiêâiäàöi¨ êóðêóëüñòâà ÿê êëà-
ñó. VI ç'¨çä Ðàä ó áåðåçíi íàñòóïíîãî ðîêó âñå ùå íàðiêàâ íà áiäíÿêiâ i ñåðåäíÿêiâ, êîòði
äîïîìàãàþòü êóðêóëÿì áîðîòèñÿ ç êîëãîñïàìè; ïîáîþâàííÿ ñåðåäíÿêiâ, ùî ¨õ òåæ ìîæóòü
ðîçêóðêóëèòè, çðîáèëî ¨õ ó äåÿêèõ âèïàäêàõ ïðîòèâíèêàìè êîëåêòèâiçàöi¨, ðàäÿíñüêî¨ âëà-
äè òà âñüîãî êóðñó ïàðòi¨... i íàâiòü ïåâíèì ÷èíîì óíåìîæëèâèëî içîëÿöiþ êóðêóëÿ. Áiëüøå
òîãî: çãiäíî iç ñåêðåòíèìè ðàïîðòàìè ÎÄÏÓ, íàâiòü ìiñüêi ðîáiòíèêè âèÿâëÿëè íåãàòèâíå
ñòàâëåííÿ äî äåïîðòàöié. Öå é çðîçóìiëî, àäæå ìiñòî é ñåëî ïiäòðèìóâàëè ìiæ ñîáîþ çâ'ÿ-
çîê. Ïàðòiéíi äîêóìåíòè ïîâiäîìëÿþòü ïðî ôàáðè÷íèõ ðîáiòíèêiâ-êîìóíiñòiâ, ÿêi âñå ùå
111
âîëîäiþòü çåìëåþ â ñåëàõ i çàðîáëÿþòü ó ìiñòi âäîñòàëü ãðîøåé, ùîá ñòàòè êóðêóëÿìè.
Íà îäíié ôàáðèöi äî 80 % ÷ëåíiâ ïàðòîðãàíiçàöi¨ áóëè ïîâ'ÿçàíi ç ñiëüñüêèì ãîñïîäàðñòâîì,
i òîìó îðãàíiçàöiÿ äîòðèìóâàëàñÿ êóðêóëüñüêîãî êóðñó.
ßê i çàâæäè, ñåëÿíèí, ùî íàáóâ ñòàòêiâ çàâäÿêè ñâî¨é ïðàöi, çàãàëîì âèêëèêàâ ðàäíiøå
çàõîïëåííÿ, íiæ çàçäðiñòü. Çà ñëîâàìè Ì. Ëåâiíà, çàìîæíîãî ñóñiäà ìîæíà áóëî íåíàâèäiòè
ÿê ïîæàäëèâîãî êóðêóëÿ, ÿêèé åêñïëóàòóâàâ iíøèõ, àëå éîìó ïåðåâàæíî çàçäðèëè, à òàêîæ
ïîâàæàëè ÿê òàëàíèñòîãî ñåëÿíèíà. Ïðèõèëüíèê ðàäÿíñüêîãî ðåæèìó Ìîðiñ Ãiíäóñ òàê
îïèñó¹ ïðîïàãàíäèñòñüêèé ôiëüì Ñ. Åéçåíøòåéíà ïðî êîëåêòèâiçàöiþ: Îäèí iç ëèõîäi¨â áóâ
êóðêóëåì, i ÿêèì æå ìîíñòðîì âií áóâ,- âãîäîâàíèé, ëåäà÷èé, íåíàæåðëèâèé, áðóòàëüíèé,-
ìåðçåííå ñòâîðiííÿ, ìåðçåííiøå çà ÿêîãî íiêîëè é íå áóëî íà çåìëi. ßñíà ði÷, â ðåàëüíîìó
æèòòi íàâðÿä ÷è ìîæíà çíàéòè òàêèõ ïîòâîð, íàâiòü ó Ðîñi¨. Êóðêóëü ìiã ÷àñîì âèÿâëÿòè
æîðñòîêiñòü äî áiäíiøèõ ñåëÿí, àëå âií íiêîëè íå áóâ âãîäîâàíèì, ëåäà÷èì, íåíàæåðëèâèì
âèðîäêîì, ÿêèì éîãî çîáðàçèâ Åéçåíøòåéí... Ó ðåàëüíîìó æèòòi êóðêóëü áóâ ñåðåä òèõ,
õòî ïðàöþâàâ íàéòÿæ÷å, ñåðåä íàéîùàäëèâiøèõ i íàéïðîãðåñèâíiøèõ ñåëÿí ó ñåëi... Âií áóâ
íàäçâè÷àéíî íåâòîìíèì ðîáiòíèêîì.
Â îäíîìó ç ðàïîðòiâ ÎÄÏÓ çà 1930 ð. íàâîäÿòüñÿ ñëîâà êîëãîñïíîãî áóõãàëòåðà: Çàáèðà-
þòü íàéêðàùèõ i íàéïðàöüîâèòiøèõ çåìëåðîáiâ, à çàëèøàþòüñÿ ñàìi íåâäàõè òà íåðîáè. Òå,
ùî êóðêóëü áóâ íå òiëüêè íàéïðàöüîâèòiøèì, à é íàéïðîãðåñèâíiøèì ñåëÿíèíîì, òàêîæ
÷iòêî ïîêàçó¹ Øîëîõîâ, ó ÿêîãî ãîëîâíèé âîðîã êîëãîñïó, ïî÷àâøè â 1920 ð. ëèøå ç ãîëî¨
õàòè, äiñòàâàâ ëiïøå íàñiííÿ, âæèâàâ õiìiêàòè, ïðèñëóõàâñÿ äî ïîðàä àãðîíîìiâ. Çíîâó é
çíîâó ìè ÷ó¹ìî ïðî öèõ ïðîðàäÿíñüêè íàñòðî¹íèõ íåçàìîæíèêiâ, ùî, îäåðæàâøè çåìëþ,
ñòàëè íiáèòî êóðêóëÿìè (íàâiòü âèñëiâ òàêèé ç'ÿâèâñÿ - ÷åðâîíèé êóðêóëü). Ó äîêóìåíòàõ
çãàäóþòüñÿ, çîêðåìà, ï'ÿòåðî òàêèõ ãîñïîäàðiâ - ó òðüîõ ñåëàõ íà ×åðíiãiâùèíi, Ïîëòàâùèíi
é Âiííè÷èíi. Äâî¹ áóëè ïàñòóõàìè, äâî¹ iíøèõ òàêîæ çîâñiì íå ìàëè çåìëi, à ï'ÿòèé ìàâ
àæ ïiâãåêòàðà. Âñiõ äåïîðòóâàëè â 1930 ð. Ó ñ. Ðóäêiâöi íà Ïîäiëëi 12 ñåëÿí, êîòði âîþâàëè
íà áîöi áiëüøîâèêiâ ó ãðîìàäÿíñüêié âiéíi - ïåðåâàæíî â ÷åðâîíèõ ïàðòèçàíàõ,- òàê àáî
iíàêøå âïàëè æåðòâàìè ðåæèìó (äâî¹ çàïîäiÿëè ñîái ñìåðòü, à ñåìåðî ïîìåðëè íà çàñëàííi
ïîáëèçó Ìóðìàíñüêà).
Êîëèøíié àêòèâiñò ïîñèëà¹òüñÿ íà äðóãà-àãðîíîìà, ÿêèé ãîâîðèâ éîìó ïðî ðîçêóðêóëå-
íèõ ó 1932 ð.: Äåÿêi ç íèõ áóëè íàâiòü ãåðîÿìè ×åðâîíî¨ àðìi¨, òàêèìè ñàìèìè õëîïöÿìè,
ùî âçÿëè Ïåðåêîï òà ìàéæå âçÿëè Âàðøàâó. Âîíè îñiëè íà çåìëi é ïóñòèëè êîðiííÿ, ÿê
îâåñ. Âîíè ðîçáàãàòiëè! Ëèøå îäèí, òîé, ùî íå íàïðóæóâàâñÿ, çàëèøèâñÿ áiäíèì. Âií - iç
òèõ, ùî íå ìîãëè íà ÷îðíîçåìi âèðîñòèòè íi÷îãî, êðiì áóð'ÿíó, íå ìîãëè îäåðæàòè ìîëîêà
âiä êîðîâè-ðåêîðäèñòêè. Öå âií ç÷èíèâ âåëèêèé ãàëàñ ïðî êëàñîâîãî âîðîãà, ÿêèé äóøèòü
éîãî, ÿêèé ãëàäøà¹, âèñìîêòóþ÷è éîãî êðîâ i ïiò (öèò. çà Ë. Êîïåë¹âèì).
×åðâîíîãâàðäi¹öü, ñèí áiäíîãî êîçàêà, ïîðàíåíèé i íàãîðîäæåíèé ó ãðîìàäÿíñüêié âiéíi,-
îñü îäèí iç ãåðî¨â øîëîõîâñüêî¨ Ïiäíÿòî¨ öiëèíè, ÿêèé ñòàâ êóðêóëåì. Ïiä ÷àñ íåïó âií
ïî÷àâ áàãàòiòè, õî÷ ìè ïîïåðåäèëè éîãî. Âií ïðàöþâàâ äåíü i íi÷. Íà éîãî äóìêó, íå íà
òàêèõ, ÿê âè, òðèìà¹òüñÿ ðàäÿíñüêà âëàäà. Ñâî¨ìè âëàñíèìè ðóêàìè ÿ ãîäóþ ¨ ¨. Ãîëîâà
êîëãîñïó Äàâèäîâ ïiäñóìîâó¹ áåççìiñòîâíiñòü iñòîðié ïðî éîãî ãåðî¨÷íå ìèíóëå: Âií ñòàâ
êóðêóëåì, ñòàâ âîðîãîì. Éîãî òðåáà çíèùèòè!
* * *
Ïàðòiÿ íå êîðèñòóâàëàñÿ ïiäòðèìêîþ ñåëÿíñüêèõ ìàñ i çíàëà ïðî öå. Òà îôiöiéíî ââà-
æàëîñÿ, ùî ñåðåäíÿê òðèìàâ ¨ ¨ ðóêó â êëàñîâié áîðîòüái ïðîòè êóðêóëÿ, é öåé ïîäâiéíèé
ñòàíäàðò òðåáà áóëî ÿêîñü ïåðåíåñòè ó ñôåðó êëàñîâîãî òåðîðó.
Øîëîõîâ îïèñó¹ êiëüêà âèïàäêiâ âèãíàííÿ êóðêóëiâ ç ¨õíiõ äîìiâîê. Ñiëü÷àíè, ùî çi-
áðàëèñÿ, ñïiâ÷óâàþòü êóðêóëåâi. Êîëè ñòàðîãî ÷îëîâiêà ç éîãî íåäîóìêóâàòèì ñèíîì âèêè-
äàòü iç õàòè é âií ñòà¹ íàâêîëiøêè, ùîá ïîìîëèòèñÿ, àêòèâiñòè ïiäãàíÿþòü éîãî, àëå íàòîâï
âèñëîâëþ¹ ñâî¹ îáóðåííÿ: Íåõàé õî÷ iç âëàñíîþ õàòîþ ïîïðîùà¹òüñÿ!, æiíêè ïî÷èíàþòü
ïëàêàòè, ïiñëÿ ÷îãî ñòàðîãî îáâèíóâà÷óþòü â àãiòàöi¨....
Ìè ìà¹ìî ñîòíi ñâiä÷åíü iç ïåðøèõ óñò ïðî äîëþ çëîùàñíèõ êëàñîâèõ âîðîãiâ. Îäèí
ñåëÿíèí, êîëèñü áåççåìåëüíèé, ïîòiì âîÿê ×åðâîíî¨ àðìi¨, ìàâ íà ïî÷àòîê 1929 ð. 14 ãà
çåìëi, äâî¹ êîíåé, êîðîâó, ñâèíþ, ï'ÿòåðî îâåöü, ñîðîê êóð÷àò, òà ùå é ðîäèíó ç øiñòüîõ
äóø. Ó 1928 ð. íàêëàäåíèé íà íüîãî ïîäàòîê ñòàíîâèâ 2500 êðá i 260 ò çåðíà. Âií íå çìiã
óñå öå âiääàòè, i éîãî äiì (âàðòiñòþ 1800- 2000 êðá) êîíôiñêóâàëè, à îäèí iç àêòèâiñòiâ êó-
ïèâ éîãî çà 250 êðá. Õàòí¹ ìàéíî ïðîäàëè àêòèâiñòàì, à ïîëüîâèé ðåìàíåíò ïåðåäàëè äî
íîâîñòâîðåíîãî êîëãîñïó. Ñàìîãî æ ãîñïîäàðÿ çààðåøòóâàëè. Ó â'ÿçíèöi îäåðæàâ îáâèíó-
âà÷åííÿ: âií - êóðêóëü (õî÷ ðàíiøå íàçèâàâñÿ ïiäêóðêóëüíèêîì); âiäìîâëÿ¹òüñÿ ñïëà÷óâàòè
ïîäàòêè; ïiäáóðþ¹ ñåëÿí ïðîòè êîëåêòèâiçàöi¨ é ðàäÿíñüêî¨ âëàäè; íàëåæèòü äî ïiäïiëüíî¨
êîíòððåâîëþöiéíî¨ îðãàíiçàöi¨; ìà¹ 200 ãà çåìëi, ï'ÿòü ïàð âîëiâ i 50 ãîëiâ iíøî¨ õóäîáè;
åêñïëóàòó¹ ðîáiòíèêiâ òîùî. Âðåøòi éîãî çàñóäèëè äî 10 ðîêiâ êàòîðãè.
Ùå îäíîãî êóðêóëÿ (âëàñíèêà 3,2 ãà çåìëi) 5 ëþòîãî 1931 ð. âèðÿäèëè ðàçîì ç iíøèìè
÷èñòèòè çàëiçíè÷íó êîëiþ âiä ñíiãó, à êîëè âií ïîâåðíóâñÿ äîäîìó, âèÿâèëîñÿ: âñå éîãî
ìàéíî âæå çàáðàëè, çàëèøèâøè òiëüêè ÷àéíèê, áëþäöå òà ëîæêó. À íåâäîâçi éîãî âçàãàëi
çààðåøòóâàëè é çàñëàëè íà Äàëåêó Ïiâíi÷ - ðóáàòè ëiñ.
Ó 1929 ð. îäíîìó óêðà¨íñüêîìó êóðêóëåâi, ÿêèé òðèìàâ 4,8 ãà çåìëi, êîðîâó, êîíÿ, 10
îâåöü, ñâèíþ, áëèçüêî 20 êóð÷àò - ãîñïîäàðñòâî, ÿêå äàâàëî çìîãó ïðîãîäóâàòè ÷îòèðüîõ
÷îëîâiê,- ñïî÷àòêó íàêàçàëè ïðîäàòè äåðæàâi ïîíàä 20 ò ïøåíèöi. Ñòiëüêè éîãî äiëÿíêà
äàòè íå ìîãëà, òîæ âií, ùîá ðîçðàõóâàòèñÿ, ïðîäàâ ñâî¹ ìàéíî é êóïèâ ïåâíó êiëüêiñòü çåð-
íà çà âèñîêó öiíó. À ïðîòå 26 ëþòîãî 1930 ð. éîãî çààðåøòóâàëè é äåïîðòóâàëè äî Ñèáiðó.
Ùå â îäíîãî êóðêóëÿ êîíôiñêóâàëè âñþ âëàñíiñòü, âêëþ÷íî ç îäÿãîì äiòåé (êðiì òîãî, ùî
âîíè âæå ìàëè íà ñîái). Éîìó çâåëiëè ðåãóëÿðíî ç'ÿâëÿòèñÿ äî îêðóæíîãî âiääiëó ÎÄÏÓ,
ðîçòàøîâàíîãî íà âiäñòàíi 18 êì, i ïîïåðåäèëè: ÿêùî âií óòå÷å, òî ïîòåðïèòü éîãî ðîäèíà.
Äiòè ïiøëè æåáðà÷èòè, àëå çiáðàíi õàð÷i âiäáèðàëè àêòèâiñòè. 14 ãðóäíÿ 1929 ð. ñiì'þ âè-
êèíóëè íà âóëèöþ, à íåâäîâçi äåïîðòóâàëè. Ìàòè öüîãî ñåëÿíèíà, æiíêà, øåñòåðî äiòåé -
óñi çàãèíóëè íà ÷óæèíi...
Äiâ÷èíà ç Óêðà¨íè (ñ. Ïîêðiâêà) îïîâiäà¹ äîñèòü òèïîâó iñòîðiþ ïðî ñâîþ ñåðåäíÿöüêó
ðîäèíó, êîòðà ìàëà êîíÿ, êîðîâó, òåëèöþ, ï'ÿòåðî îâåöü, êiëüêà ñâèíåé, êîìîðó. Áàòüêî íå
áàæàâ âñòóïàòè äî êîëãîñïó. Âèìàãàþ÷è õëiáà, ÿêîãî âií íå ìàâ, öiëèé òèæäåíü [àêòèâiñòè]
íå äàâàëè éîìó ñïàòè é áèëè éîãî ïàëèöÿìè òà ðåâîëüâåðàìè, àæ ïîêè âií ãåòü óâåñü íå ïî-
÷îðíiâ, ïîñèíiâ i ïîïóõíóâ. Ïiñëÿ çâiëüíåííÿ âií ìóñèâ çàðiçàòè ñâèíþ, çàëèøèâøè òðîõè
ì'ÿñà äëÿ äîìî÷àäöiâ, à ðåøòó ïðîäàâ ó ìiñòi, ùîá êóïèòè õëiáà. Âðåøòi äî íèõ ïðèéøëè
âiäïîâiäàëüíèé ñïiâðîáiòíèê ÄÏÓ, ãîëîâà ñiëüðàäè òà iíøi, îïèñàëè ìàéíî é êîíôiñêóâàëè
âñå, âêëþ÷íî ç õóäîáîþ. Áàòüêà, ìàòið, ñòàðøîãî ñèíà, äâîõ ìàëèõ ñåñòåð i íåìîâëÿ-áðàòèêà
çàìêíóëè íà íi÷ ó ñiëüñüêié öåðêâi, à ïîòiì ãíàëè ïiøêè äî çàëiçíè÷íî¨ ñòàíöi¨, äå çàãíàëè
äî òåëÿ÷îãî âàãîíà (öå áóâ ïî¨çä äëÿ äåïîðòîâàíèõ). Áiëÿ Õàðêîâà ïî¨çä çóïèíèâñÿ, i ì'ÿ-
êîñåðäíèé îõîðîííèê âiäïóñòèâ äiâ÷àò, ùîá âîíè ñïðîáóâàëè äiñòàòè ìîëîêà äëÿ íàéìåíøî¨
äèòèíè. Â ÿêiéñü ïîáëèçüêié ñåëÿíñüêié õàòi ¨ì äàëè òðîõè õàð÷iâ i ìîëîêà, òà êîëè âîíè
ïîâåðíóëèñÿ äî ïîòÿãà, éîãî âæå íå áóëî. Ñåñòðè÷êè áëóêàëè, çâèêàþ÷è äî æèòòÿ áåçïðè-
òóëüíèõ, à ïîòiì çàãóáèëè îäíà îäíó, ïåðåñëiäóâàíi ìiëiöiîíåðîì íà ìiñüêîìó ðèíêó. Òó, ùî
ðîçïîâiëà âñå öå, çãîäîì âçÿëà äî ñåáå ñåëÿíñüêà ðîäèíà.
113
ßê ïîêàçóþòü îïèñàíi iñòîði¨, äîëÿ êóðêóëiâ ñêëàäàëàñÿ íå îäíàêîâî. Ïðåäñòàâíèêiâ

ïåðøî¨ êàòåãîði¨ - óïåðòèõ êëàñîâèõ âîðîãiâ - çààðåøòîâóâàëè âçèìêó 1929-1930 ðð. Ïî-
âiäîìëÿëè; ùî â êè¨âñüêié â'ÿçíèöi ¨õ ðîçñòðiëþâàëè â òîé ÷àñ ïî 70-120 ÷îëîâiê çà íi÷.
Â'ÿçåíü, ñõîïëåíèé çà öåðêîâíó äiÿëüíiñòü, çãàäó¹: â òþðìi ÄÏÓ â Äíiïðîïåòðîâñüêó â
êàìåði íà 25 îñiá òðèìàëè 140, i ùîíî÷i ðîçñòðiëþâàëè îäíîãî - äâîõ...
Îäèí êóðêóëü, ó 1930 ð. óâ'ÿçíåíèé ó Ïîëòàâñüêié òþðìi, ðîçïîâiäà¹: â êàìåði, ðîç-
ðàõîâàíié íà ñiì ÷îëîâiê, ñèäiëè 36, à â ðîçðàõîâàíié íà 20 - 83. Äåííèé ðàöiîí ñòàíîâèâ
100-150 ã ãëåâêîãî ÷îðíîãî õëiáà. Ùîäíÿ ïîìèðàëî äî 30 äóø, i ëiêàð çàâæäè çàñâiä÷óâàâ
ïàðàëi÷ ñåðöÿ.
Â óêðà¨íñüêîìó ñåëi Âåëèêi Ñîëîíöi óñóíóëè 52 êóðêóëiâ, à ¨õíiõ æiíîê i äiòåé âèâå-
çëè íà âîçàõ äî ïiùàíîãî áåðåãà ði÷êè Âîðñêëè, äå é çàëèøèëè. Êîëèøíié âiäïîâiäàëüíèé
ïàðòiéíèé ïðàöiâíèê ðîçïîâiäà¹, ÿê ó ñåëi íà Ïîëòàâùèíi (ç íàñåëåííÿì 2 òèñ. ÷îëîâiê) ó
ãðóäíi 1929 ð. ðîçêóðêóëèëè 64 ðîäèíè, à ùå 20 âèãíàëè ç äîìiâîê i ïîêèíóëè íàïðèçâî-
ëÿùå. Â áåðåçíi çàáîðîíèëè áóäü-êîìó äîïîìàãàòè ¨ì i ïîãíàëè ïiøêè 300 ÷îëîâiê (ó òîìó
÷èñëi 36 äiòåé i 20 ñòàðèêiâ) äî ÿêèõîñü ïå÷åð íà âiäñòàíi áëèçüêî 5 êì - iç íàêàçîì íå
ïîâåðòàòèñÿ. Äåõòî âòiê, à â êâiòíi 200 ÷îëîâiê, ùî çàëèøèëèñÿ, ïîâåçëè íà Äàëåêó Ïiâíi÷.
* * *
Äåïîðòàöiÿ êóðêóëiâ áóëà ïîäi¹þ òàêèõ âåëè÷åçíèõ ìàñøòàáiâ, ùî ¨ ¨ íåðiäêî âiäñòîðî-

íåíî òðàêòóþòü ÿê ìàñîâå ÿâèùå, ïåðåñóâàííÿ ìiëüéîíiâ. Àëå êîæíà îäèíèöÿ ñåðåä òèõ
ìiëüéîíiâ áóëà æèâîþ ëþäèíîþ é ìàëà ñâîþ îñîáèñòó äîëþ. Äåÿêi òàê i íå âñòèãàëè äiñòà-
òèñÿ ìiñöÿ ñâîãî çàñëàííÿ. Îäèí êóðêóëü iç õóòîðà Ãðóøêà íà Êè¨âùèíi ñôîòîãðàôóâàâ
ñâîþ õàòó, êîëè çàëèøàâ ¨ ¨. Éîãî çààðåøòóâàëè é ðîçñòðiëÿëè òîãî ñàìîãî âå÷îðà.
Ëþäåé ïîõèëîãî âiêó ÷àñòî ïðîñòî çàëèøàëè íà ìiñöi æèòè, õòî ÿê çìîæå. Â îäíîìó ñåëi
àêòèâiñò òàê i ñêàçàâ àìåðèêàíöåâi: 40 êóðêóëüñüêèõ ðîäèí äåïîðòîâàíî, òà ìè çàëèøà¹ìî
äóæå ñòàðèõ, 90-ëiòíiõ àáî ñòàðøèõ, òóò, áî âîíè âæå íå ñòàíîâëÿòü çàãðîçè äëÿ ðàäÿíñüêî¨
âëàäè.
Ãðîññìàí îïèñó¹ òàêó òèïîâó ñöåíó: Ç íàøîãî ñåëà êóðêóëiâ âèãàíÿëè ïiøêè. Âîíè
âçÿëè ç ñîáîþ òå, ùî ìîãëè íåñòè íà ñîái - ïîñòiëüíó áiëèçíó, îäÿã. Ãðÿçþêà áóëà òàêà
ãëèáîêà, ùî ñòÿãàëà ÷åðåâèêè ç íiã. Áóëî ñòðàøíî äèâèòèñÿ íà íèõ. Âîíè ìàðøóâàëè â
êîëîíi, îãëÿäàþ÷èñÿ íà ñâî¨ õàòè, i ¨õíi òiëà âñå ùå òðèìàëè â ñîái òåïëî âiä ¨õíiõ ïå÷åé. ßê
òÿæêî âîíè ìóñèëè ñòðàæäàòè! Òà æ âîíè íàðîäèëèñÿ â öèõ õàòèíàõ! Òàì âîíè âiääàâàëè
çàìiæ ñâî¨õ äî÷îê. Âîíè ðîçïàëèëè ïå÷i, àëå ïîêèíóëè çâàðåíèé áîðù... À äèì âñå ùå
ïiäíiìàâñÿ ç äèìàðiâ. Æiíêè ñõëèïóâàëè, àëå ïëàêàòè áîÿëèñÿ. Ïàðòiéíèì àêòèâiñòàì áóëî
áàéäóæå äî íèõ. Ìè ãíàëè ¨õ ÿê ãóñåé. À ïîçàäó ¨õàâ âiçîê, i íà íüîìó ñèäiëè ñëiïà Ïàëàæêà,
ñòàðèé Äìèòðî Iâàíîâè÷, ÿêèé íå âèõîäèâ iç õàòè äåñÿòü ðîêiâ ïîñïiëü, i äóðíà ïàðàëiçîâàíà
Ìàðóñÿ - êóðêóëüñüêà äî÷êà, ÿêó áðèêíóâ êiíü ó äèòèíñòâi i ÿêà âiäòîäi òàê íiêîëè é íå
áóëà íîðìàëüíîþ. Îäèí êóðêóëü ðîçïîâiäà¹ ïðî ÷åðãó äåïîðòîâàíèõ ó Ñóìñüêié ãóáåðíi¨,
ùî ïðîñòÿãëàñÿ òàê äàëåêî, ÿê òiëüêè îêî ìîãëî ñÿãíóòè â îáîõ íàïðÿìàõ. À ëþäè âñå éøëè
òà éøëè, ùîá íåçàáàðîì ñiñòè íà ïî¨çä, ÿêèé çà âiñiì äiá ïðèâiç ¨õ äî ÷îòèðüîõ ñïåöiàëüíèõ
ïîñåëåíü íà Óðàëi...
26 òðàâíÿ 1931 ð. çàëiçíè÷íèé åøåëîí (61 âàãîí, ùî âìiñòèëè äî 3500 ÷ëåíiâ êóðêóëü-
ñüêèõ ðîäèí) âiäiéøîâ âiä ßíöåíîâà - ìàëåíüêî¨ ñòàíöi¨ â Çàïîðiçüêié ãóáåðíi¨, à 3 ÷åðâíÿ
ïðèáóâ äî ìiñöÿ ¨õíüîãî çàñëàííÿ â Ñèáiðó. Âàãîíè â òàêèõ ïî¨çäàõ ó ñåðåäíüîìó âìiùóâàëè
40-60 ÷îëîâiê. Âîíè áóëè çàìêíåíi, à îòæå, ìàëè îáìàëü ñâiæîãî ïîâiòðÿ i ñâiòëà. Çâè÷àéíî
íà 10 îñiá âèäàâàëè ïàëÿíèöþ õëiáà (ïî 300 ã íà êîæíîãî) i ïiââiäðà ÷àþ àáî ðiäêîãî ñóïó,
òà é òî íå êîæíîãî äíÿ. Iíêîëè ÷àé àáî ñóï çàìiíÿëè ïðîñòîþ âîäîþ.
Ñìåðòíiñòü ó äîðîçi äîñÿãàëà 15-20 % (îñîáëèâî ÷àñòî ïîìèðàëè ìàëi äiòè),- ÿê ó 40-õ
ðîêàõ, êîëè íà ÷óæèíó äåïîðòóâàëèñÿ íàöiîíàëüíi ìåíøîñòi. ×èìàëî áóëî äóæå õâîðèõ
ëþäåé, à ñåðåä æiíîê òðàïëÿëèñÿ âàãiòíi. Îäíà êîçà÷êà íàðîäèëà ó âàãîíi, é çà òàêèõ óìîâ
íåìîâëÿ øâèäêî ïîìåðëî. Âîÿêè-îõîðîííèêè âèêèíóëè òiëüöå ïiä ÷àñ ðóõó ïî¨çäà...
×àñîì çàñëàíöiâ äîñòàâëÿëè áiëüø-ìåíø áëèçüêî äî ìiñöÿ êiíöåâîãî ïðèçíà÷åííÿ, à ÷à-
ñîì çàëèøàëè ó òðàíçèòíèõ ïóíêòàõ,- î÷iêóâàòè íàñòóïíîãî òðàíñïîðòó (îñîáëèâî ó Âîëîãäi
òà Àðõàíãåëüñüêó). Â Àðõàíãåëüñüêó íå äiÿëà æîäíà öåðêâà - ¨õ âèêîðèñòîâóâàëè ÿê ïåðå-
ñèëüíi â'ÿçíèöi, îáëàäíàâøè áàãàòîÿðóñíèìè íàðàìè äëÿ ñïàííÿ. Ïîìèòèñÿ íå áóëî äå, é
ëþäåé îáñiäàëè âèðàçêè. Áiäîëàõè áëóêàëè ìiñòîì, ïðîõàþ÷è äîïîìîãòè, òà ìiñöåâèì æè-
òåëÿì ñóâîðî çàáîðîíÿëîñÿ âèÿâëÿòè áóäü-ÿêå ìèëîñåðäÿ. Íå äîçâîëÿëîñÿ íàâiòü ïiäáèðàòè
ïîìåðëèõ... Çðîçóìiëî, ìåøêàíöi ìiñòà ñàìi áîÿëèñÿ ðåïðåñié...
Ó Âîëîãäi öåðêâè òàêîæ ïðèñòîñîâóâàëè ïiä ñâî¹ðiäíi â'ÿçíèöi.
Âiäîìèé ñó÷àñíèé ðàäÿíñüêèé ïèñüìåííèê Â. Òåíäðÿêîâ ïèøå ó ñâî¹ìó òâîði Ñìåðòü:
Ó Âîõðîâîìó, îêðóæíîìó öåíòði [íà Ïiâíî÷i], â ìàëåíüêîìó ñêâåði áiëÿ ñòàíöi¨, ðîçêóð-
êóëåíi ñåëÿíè ç Óêðà¨íè ëåæàëè é óìèðàëè. Ëþäèíà çâèêàëà áà÷èòè òàì âðàíöi òðóïè;
çóïèíÿâñÿ âiç, é Àáðàì, ëiêàðíÿíèé âiçíèê, ñêèäàâ ¨õ íà êóïó. Íå âñi âìèðàëè; áàãàòî áëó-
êàëî çàïèëåíèìè, çëèäåííèìè ìàëåíüêèìè âóëè÷êàìè, òÿãíó÷è áåçêðîâíi ñèíi íîãè, îïóõëi
âiä âîäÿíêè, âèïðîáîâóþ÷è êîæíîãî ïåðåõîæîãî ñîáà÷èìè áëàãàëüíèìè î÷èìà... ¨ì íi÷îãî
íå äàâàëè; æèòåëi ñàìi, ùîá äiñòàòè õëiáà íà ñâî¨ ïðîäóêòîâi êàðòêè, ñòàâàëè â ÷åðãó âíî÷i,
ïåðåä âiäêðèòòÿì êðàìíèöi.
×åðåç òàêi òðàíçèòíi ïóíêòè - àáî iíøèì øëÿõîì - çàñëàíöi âðåøòi ïðèáóâàëè â òàéãó
àáî òóíäðó. Íà äåÿêèõ iç íèõ - çàâåçåíèõ íà äàëåêó ïiâíi÷ Ñèáiðó - ÷åêàëà òóò íîâà íåáåçïåêà
- âåëèêi ðiêè, êîòði òåêëè â Ïiâíi÷íèé Ëüîäîâèòèé îêåàí. Àñòàô'¹â îïèñó¹, ÿê êóðêóëiâ
ïåðåâîçèëè íà ïëîòàõ ðiêîþ Óãðþì i ÿê áiëüøiñòü iç íèõ ãèíóëè â ïîðîãàõ.
ßêùî â ñèáiðñüêié òàéçi òðàïëÿëîñÿ ÿêåñü ñåëî, çàñëàíöiâ ïîñåëÿëè òàì, à â iíøîìó
âèïàäêó ¨õ, ïèøå Ãðîññìàí, ñêèäàëè ïðîñòî â ñíiã. Ñëàáøi âìèðàëè, ìiöíiøi ðóáàëè ëiñ i
áóäóâàëè òàêi ñîái õàëóïè; âîíè ïðàöþâàëè ìàéæå áåç ñíó, ùîá ¨õíi ðîäèíè íå çàìåðçëè äî
ñìåðòi.
Â àíãëîìîâíié ëiòåðàòóði ¹ çãàäêà ïðî òàêèé ôàêò. Ïðîìèíóâøè Íàä¹æäèíñüê (Ñèáið),
êîëîíà êóðêóëiâ ïðîòÿãîì ÷îòèðüîõ äíiâ iøëà ìàðøåì áëèçüêî 70 êì äî ìiñöÿ ñâîãî íî-
âîãî ïåðåáóâàííÿ. Ñòàâøè íà ïåíü, îäåïåóøíèê çàêðè÷àâ: Ìà¹òå ñâîþ Óêðà¨íó îñü òóò,- i
ïîêàçàâ íà ëiñ äîâêîëà. É ïîïåðåäèâ: Òèõ, õòî ñïðîáó¹ âòåêòè çâiäñè, ïîñòðiëÿ¹ìî.
Ó ïóíêòi êiíöåâîãî ïðèçíà÷åííÿ ïîáëèçó Êðàñíîÿðñüêà çíîâó æ òàêè íå áóëî íiÿêîãî
ïðèòóëêó, çàòå âæå ñòîÿëà îãîðîæà ç êîëþ÷îãî äðîòó - ïiä îêîì êiëüêîõ îõîðîííèêiâ. Iç 4
òèñ. ÷îëîâiê, ïðèâåçåíèõ òóäè, çà äâà ìiñÿöi ïîìåðëî áëèçüêî ïîëîâèíè. Â iíøîìó òàáîði,
íà íiñå¨, ðîçêóðêóëåíi òóëèëèñÿ â çåìëÿíêàõ.
Íiìåöüêèé êîìóíiñò Â. Ëåîíõàðä îïèñó¹, ÿê ìiæ Ïåòðîïàâëîâñüêîì òà îçåðîì Áàëõàø
(Êàçàõñòàí) ïåðåñåëåíöiâ ç Óêðà¨íè é Öåíòðàëüíî¨ Ðîñi¨ âåëè ìàðøåì â ïóñòêó: Áóëî ëèøå
êiëüêà êiëêiâ, óñòðîìëåíèõ ó çåìëþ, ç íåâåëè÷êèìè íàïèñàìè íà íèõ òèïó: ñåëèùå 4.5, 4.6
i ò. ä. Ñåëÿí ïðèâåëè ñþäè, ñêàçàâøè, ùî âiäòåïåð âîíè ìóñÿòü îïiêóâàòèñÿ ñîáîþ ñàìi.
Îòæå, òîäi âîíè ñàìi âèêîïàëè ÿìè â çåìëi. Äóæå áàãàòî ïîìåðëî âiä õîëîäó òà ãîëîäó â
ïåðøi ðîêè.
Â ñó÷àñíié ðàäÿíñüêié iñòîðiîãðàôi¨ ïiäòâåðäæó¹òüñÿ: Ïðàêòè÷íî âñi ÷ëåíè ùîéíî ïðè-
áóëèõ ðîäèí, çäàòíi ïðàöþâàòè, áðàëè ó÷àñòü ó ïåðøi ìiñÿöi â ñïîðóäæåííi æèòëîâèõ ïðè-
115
ìiùåíü (Âîïðîñû èñòîðèè. 1964. 11). Òàáið ó ñèáiðñüêié òàéçi ïîáëèçó Êîï¹éñüêà (íà
ïiâíi÷ âiä Ñ¹â¹ðíîãî) ñïî÷àòêó ñêëàäàâñÿ ç iìïðîâiçîâàíèõ õàëóï, ïîáóäîâàíèõ çàñëàíöÿ-
ìè. Äåñü ïîëîâèíó ÷îëîâiêiâ âèðÿäèëè ïèëÿòè ëiñ, ðåøòó - íà øàõòè; áåçäiòíi æiíêè é
íåçàìiæíi äiâ÷àòà òàêîæ ïðàöþâàëè â êîïàëüíÿõ. Ó ëèñòîïàäi ñòàðèõ, õâîðèõ i äiòåé âiêîì
ìåíøå 14 ðîêiâ ïîñëàëè çâîäèòè íà çèìó õàòèíè ç äåðåâà òà çåìëi. Ùîäåííà õàð÷îâà íîðìà
íà ëþäèíó òåïåð äîðiâíþâàëà ïiâëiòðîâi ðiäêîãî ñóïó òà 140 ã õëiáà. Çà òàêèõ óìîâ ìàéæå
âñi íåìîâëÿòà ïîìåðëè.
Ðåæèì, ïiä ÿêèì æèëè öi íåùàñíi ëþäè, âèçíà÷àâñÿ òåðìiíîì ñïåöiàëüíi ïîñåëåííÿ.
Öå íå áóëà ôîðìà óâ'ÿçíåííÿ, îäíàê çà ñïåöïîñåëåíöÿìè íàãëÿäàëè ÷åêiñòè, íiÿêi öè-
âiëüíi ñòðóêòóðè íå ïåðåäáà÷àëèñÿ. 16 ñåðïíÿ 1930 ð. óðÿä âèäàâ óêàç ïðî êîëåêòèâiçàöiþ
êóðêóëiâ â ìiñöÿõ ¨õíüîãî çàñëàííÿ, òà öå íå çìiíèëî ñòàíîâèùà. Çà ñëîâàìè Òðàïåçíèêî-
âà, ïîñåëåíöi íàâiòü òåîðåòè÷íî íå ìîãëè ãîëîñóâàòè çà ñâî¨õ êåðiâíèêiâ,- ïðîñòî íà ÷îëi
êîîïåðàòèâiâ ñòîÿëè óïîâíîâàæåíi ðàäÿíñüêèõ îðãàíiâ, ïðèçíà÷åíi öèìè îðãàíàìè, òîáòî
ñïiâðîáiòíèêè ÎÄÏÓ.
Íîâi ñèáiðÿêè ìàëè íàñòiëüêè ìiçåðíi ïðàâà, ùî â iäåîëîãi÷íîìó é ïîëiòè÷íîìó ïëàíi
íå âiäðiçíÿëèñÿ âiä äåðæàâíèõ âèãíàíöiâ. ßêùî äiâ÷èíà àáî ïàðóáîê iççîâíi áðàëè øëþá
iç ñïåöïîñåëåíöÿìè, âîíè ñàìi ïåðåõîäèëè äî ñòàíó êðiïàêiâ. Ëåîíõàðäîâi ðîçïîâiäàëè,
ùî íàâiòü íîâà÷êè ñïîðóäæóâàëè ñâî¨ çåìëÿíêè: Ïàðòiéíi êåðiâíèêè ÷àñòî â'¨æäæàëè äî
ïîñåëåííÿ âåðõè... Íå áóëî àæ òàê ïîãàíî, êîëè âîíè ïðîñòî ãðèìàëè íà íàñ àáî ëàÿëè
÷è êðèâäèëè, àëå ÷àñîì âîíè ç'ÿâëÿëèñÿ ç áàòîãàìè i êîæíèé, õòî òðàïëÿâñÿ íà äîðîçi,
êóøòóâàâ ¨õ,- íàâiòü äiòåé øìàãàëè, êîëè âîíè áàâèëèñÿ.
Ñïî÷àòêó õàð÷îâi ðàöiîíè çàñëàíöiâ âèçíà÷àëè ÷åêiñòè. Ó ïiâíi÷íèõ ñïåöïîñåëåííÿõ ùî-
äåííà ïîâíà íîðìà äîðiâíþâàëà 600 ã õëiáà, äëÿ òèõ, õòî íå âèêîíóâàâ íîðìè,- 400 ã; 200 ã
îòðèìóâàëè ïîðóøíèêè ðåæèìó. Âñå öå íàâiòü íèæ÷å çà íîðìè â ñêðóòíiøi ïåðiîäè iñíóâà-
ííÿ êàòîðæíèõ òàáîðiâ.
Ñïåöïîñåëåííÿ ðîçòàøîâóâàëèñÿ çâè÷àéíî íà çåìëÿõ, ÿêi äî öüîãî íiõòî íå ââàæàâ
êîðèñíèìè,- ïî ñóòi, â ïóñòöi. Îñîáëèâî áàãàòî ¨õ áóëî ïîáëèçó Àðõàíãåëüñüêà, Âîëîãäè
òà Êîòëàñà íà Ïiâíî÷i é Ïiâíi÷íîìó Ñõîäi. Ó 640-êiëîìåòðîâié ñìóçi íà Äàëåêié Ïiâíî÷i
ìiæ Ãðÿçîâöåì é Àðõàíãåëüñüêîì (íà âiäñòàþ 50 êì âiä çàëiçíèöi) ñïîñòåðiãàëîñÿ ñêóï÷åí-
íÿ òàáîðiâ, çãîäîì ïåðåñóíóòèõ ãëèáøå äî ëiñó. Çà îäíi¹þ ç îöiíîê, â öié çîíi ìåøêàëî äî 2
ìëí ðîçêóðêóëåíèõ (íàéáiëüøà êîìïàêòíà ãðóïà), ïåðåâàæíî óêðà¨íöiâ. Áëèçüêî ïîëîâèíè
ñòàíîâèëè äiòè (õî÷ öÿ ïðîïîðöiÿ i çìåíøóâàëàñÿ â ìiðó òîãî, ÿê ìîëîäøi âìèðàëè).
Çà îôiöiéíèìè äàíèìè, 70 òèñ. êóðêóëüñüêèõ ðîäèí (äî 400 òèñ. ÷îëîâiê) ïåðåáóâàëè íà
Ïiâíî÷i âæå â ëþòîìó 1930 ð., à êóäè áiëüøà êiëüêiñòü ùå òiëüêè ìàëà ïðèáóòè. Ìiæ 1926-
1939 ðð. ìiñüêå íàñåëåííÿ Êàðåëî-Ìóðìàíñüêî¨ çîíè çðîñëî íà 325 òèñ., Äàëåêîãî Ñõîäó
- íà 487 òèñ., Âÿòêè - íà 536 òèñ. ÷îëîâiê. Áiëüøiñòü öüîãî íàñåëåííÿ ñòàíîâèëè, çâè÷àéíî,
ðîçêóðêóëåíi - ðîáiòíèêè â òàáîðàõ ÷è ñïåöïîñåëåííÿõ. Ñòàòèñòèêà íàçèâà¹ ¨õ ìiñüêîþ
àáî ïðîìèñëîâîþ ðîáî÷îþ ñèëîþ. Íà îñíîâi öèôð, íàâåäåíèõ íà ñ. 157, ìîæíà áiëüø-
ìåíø òî÷íî ïîðiâíÿòè êiëüêiñòü çàñëàíöiâ, êëàñèôiêîâàíèõ çà êàòåãîðiÿìè ïðîìèñëîâî¨ é
àãðàðíî¨ ðîáî÷î¨ ñèëè; öå äàëî á äî 2,5 ìëí ëèøå â öèõ ðàéîíàõ.
Êðàñíîÿðñüê ó 1930-1931 ðð. îäåðæàâ 24200 êóðêóëüñüêèõ ðîäèí. Ñåðåä iíøèõ îäåðæó-
âà÷iâ áóâ Íàðèì; òóò çåìëÿ íå ðîçìåðçà¹òüñÿ ïðîòÿãîì áiëüøî¨ ÷àñòèíè ðîêó, à â iíøèé ÷àñ
öå - íåðîäþ÷èé áîëîòíèé ãðóíò. Î. Ñîëæåíiöèí ó ñâî¹ìó òâîði Àðõèïåëàã ÃÓËÀÃ ðîçïî-
âiäà¹ ïðî ïðèáóòòÿ òóäè ðîçêóðêóëåíèõ ó ëþòîìó 1931 ð.: Ðÿäè âîçiâ êîòèëèñÿ áåçïåðåðâíî
ñåëîì Êî÷åíîâèì Íîâîñèáiðñüêî¨ ãóáåðíi¨, îòî÷åíi ç îáîõ áîêiâ êîíâîéíèìè âiéñüêàìè, ç'ÿâ-
ëÿþ÷èñü iç çàñíiæåíîãî ñòåïó i çíèêàþ÷è â çàñíiæåíîìó ñòåïó çíîâó... âñi âîíè ÷îâãàëè â
íàðèìñüêi áîëîòà - i â öèõ íåíàñèòíèõ òðÿñîâèíàõ âñi âîíè çàëèøèëèñÿ. ×èìàëî äiòåé óæå
ïîìåðëî æàõëèâîþ ñìåðòþ âïðîäîâæ öüîãî òÿæêîãî øëÿõó.
Òðàïåçíèêîâ, îïèñóþ÷è öþ ìiãðàöiþ, çàóâàæó¹: íà ïî÷àòîê 1932 ð. äî Íàðèìà, íàñåëå-
ííÿ ÿêîãî ñòàíîâèëî 119 òèñ., áóëî çàñëàíî 196 òèñ. ðåïðåñîâàíèõ êóðêóëiâ iç öåíòðàëüíèõ
ðàéîíiâ êðà¨íè. ßê äiçíà¹ìîñÿ ç iíøîãî îôiöiéíîãî äæåðåëà, éøëîñÿ ïðî 47 òèñ. êóð-
êóëüñüêèõ ðîäèí. Íàâiòü ÿêùî âçÿòè çà ïåðåñi÷íó ÷èñåëüíiñòü ñåðåäíÿöüêî¨ ðîäèíè ï'ÿòü
÷îëîâiê, öå äà¹ 235 òèñ.- îòæå, ÿê ìiíiìóì 40 òèñ. (17 %) çàãèíóëè ùå íà øëÿõó äî Ñèáiðó,-
íàñàìïåðåä, ìàáóòü, äiòè.
Äå á êóðêóëi íå ïåðåáóâàëè, âîíè ìóñèëè ïðàöþâàòè. Êóðêóëÿì, ÿêi íå ìîãëè âèêîíó-
âàòè âàæêó ôiçè÷íó ïðàöþ, ÷àñîì äàâàëè ãðîøîâó ïîçè÷êó òà ïàéîê äî ïåðøîãî âðîæàþ, i
âîíè ïðàöþâàëè ïiä îõîðîíîþ. Àëå òàê ÷è iíàêøå ìàëè ñàìi ïîäáàòè ïðî òå, ÿê ïðîãîäóâàòè
ñåáå ó âàæêèõ óìîâàõ Ïiâíî÷i.
Çãiäíî ç óõâàëîþ ïðåçèäi¨ Ñèáiðñüêîãî êðàéâèêîíêîìó âiä 3 ëþòîãî ïðî ïîëiïøåííÿ
ïîñòà÷àííÿ õàð÷îâèìè ïðîäóêòàìè çàñëàíöiâ, íåîáõiäíî áóëî çàáåçïå÷èòè, ùîá óæå â 1934
ð. íîâîïðèáóëi îäåðæóâàëè õëiá, ãîðîäèíó òà iíøi ïðîäóêòè çà ðàõóíîê âëàñíîãî âðîæàþ.
Äëÿ öüîãî ïåðåäáà÷àëîñÿ ðóêàìè ïîñåëåíöiâ ðîç÷èñòèòè 50 òèñ. ãà ëiñîâèõ ïëîù (òîáòî 900
êâ. êì), ùîá âèêîðèñòàòè ¨õ äëÿ âèðîùóâàííÿ ñiëüãîñïêóëüòóð.
Âiäîìî, ùî êóðêóëi áóëè îñíîâíîþ ðîáî÷îþ ñèëîþ ó íîâîñòâîðåíèõ ðàäãîñïàõ i áàãàòî ç
íèõ çàëèøèëîñÿ ïðàöþâàòè íà çåìëi. Iíøèõ âèêîðèñòîâóâàëè ÿê ðiçíîðîáiâ. Íà ïî÷àòîê 1935
ð. ïîíàä 600 òèñ. äåïîðòîâàíèõ ñåëÿí ïðàöþâàëè íà ïðîìèñëîâèõ ïiäïðè¹ìñòâàõ. Íàâåñíi
1931 ð. áóëî ïðèéíÿòî ðiøåííÿ ïåðåäàòè 10 òèñ. êóðêóëüñüêèõ ðîäèí ó ðîçïîðÿäæåííÿ
àäìiíiñòðàöi¨ ïiäïðè¹ìñòâ êîëüîðîâî¨ ìåòàëóðãi¨ i 8 òèñ. äëÿ ðîáîòè íà âóãiëüíèõ øàõòàõ
Ïå÷îðè.
Ç 50 òèñ. ðîáiòíèêiâ, ÿêi ïðàöþâàëè íà íîâîìó ïðîìèñëîâîìó êîìïëåêñi â Ìàãíiòîãîð-
ñüêó, ðîçêóðêóëåíi ñåëÿíè ñêëàäàëè ìàéæå òðåòèíó (÷èìàëî ¨õ áóëî i ñåðåä òèõ 20-25 òèñ.
êàòîðæàí, ÿêi ïðàöþâàëè íà øàõòàõ i ðóäíèêàõ i ÿêèõ âëàñòi õàðàêòåðèçóâàëè ÿê êàðíèõ
çëî÷èíöiâ). Îäèí iíæåíåð ðîçïîâiäàâ, ùî âií áóâ ñâiäêîì ïðèáóòòÿ íà Ïiâíi÷íèé Óðàë ó
1931 ð. êiëüêîõ âàãîíiâ ç êóðêóëÿìè, ¨õ íàïðàâèëè ïðàöþâàòè íà øàõòè; ïiçíiøå âií çi-
òêíóâñÿ é ç iíøèìè ïîäiáíèìè ãðóïàìè, ùî ïðèìóñîâî ïðàöþâàëè íà çîëîòèõ, ìiäíèõ i
öèíêîâèõ ðóäíèêàõ â iíøèõ ðàéîíàõ êðà¨íè. Ó ñåëèùi Áàãàòñüêîìó íà ði÷öi Òîìi áëèçüêî 5
òèñ. êóðêóëiâ ïðàöþâàëî íà áóäiâíèöòâi ïîðòó, îäåðæóþ÷è âñüîãî 250-300 ã õëiáà â äåíü;
âîíè çìóøåíi áóëè äîáóâàòè äîäàòêîâó ¨æó, äå òiëüêè ìîæíà.
Ùîäî òèõ çàñëàíöiâ, ÿêèõ ó ñóâîðèõ óìîâàõ Ïiâíî÷i òà Ñèáiðó çìóøóâàëè çàéìàòèñÿ
ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêèì âèðîáíèöòâîì, òî âàðòî çàçíà÷èòè, ùî ¨õí¹ âìiííÿ òà ïðàöüîâèòiñòü
÷àñîì ïåðåìàãàëè. Ðàäÿíñüêèé ïèñüìåííèê Á. Ìîæà¹â â îäíié iç ñâî¨õ êíèã, ïðèñâÿ÷åíèõ
iñòîði¨ ïðîâåäåííÿ ðàííüî¨ êîëåêòèâiçàöi¨ 1928 ð., ðîçïîâiäà¹ ïðî êîëèøíiõ êóðêóëiâ, ÿêèõ
äåïîðòóâàëè íà Ïiâíi÷ ðóáàòè ëiñ. Àëå âîíè, ïiäêðåñëþ¹ îïîâiäà÷, ïðàöþâàëè òàê óïåðòî,
ùî äîñÿãëè äîáðîáóòó, i ¨õ äîâåëîñÿ ðîçêóðêóëèòè òà äåïîðòóâàòè âäðóãå.
Ôàêòè÷íî áåç êîíåé òà ïëóãiâ, ìàþ÷è ëèøå ñîêèðè òà ëîïàòè, íàéâèòðèâàëiøi ç äåïîð-
òîâàíèõ ñåëÿí âèæèëè é ñòâîðèëè äîñèòü çàìîæíi ïîñåëåííÿ - ç ÿêèõ ¨õ çíîâó âèñåëèëè,
êîëè óðÿäîâi ÷èíîâíèêè ïîìiòèëè çðîñòàííÿ ¨õíüîãî äîáðîáóòó. Î. Ñîëæåíiöèí ðîçïîâiäà¹,
ùî îäíié iç ãðóï ñòàðîâiðiâ òàêîæ óäàëîñÿ ñòâîðèòè çàìîæíi ïîñåëåííÿ. Óíèêàþ÷è áóäü-
ÿêèõ êîíòàêòiâ iç çîâíiøíiì ñâiòîì, âîíè çìîãëè ïðîiñíóâàòè àæ äî 1950 ð. I âñå æ ¨õ áóëî
âèêðèòî i çâèíóâà÷åíî â ñàáîòàæi.
Íà íåîñÿæíèõ ðîñiéñüêèõ ïðîñòîðàõ âëàñòÿì âàæêî áóëî çäiéñíþâàòè íåâñèïíèé êîí-
òðîëü çà æèòòÿì òèñÿ÷ i òèñÿ÷ ìåøêàíöiâ íîâèõ ïîñåëåíü. Çà îôiöiéíèìè äàíèìè, íå ìåíøå
117
25 % äåïîðòîâàíèõ äî Ñèáiðó êóðêóëiâ (ïåðåâàæíî ìîëîäü) äî ñåðåäèíè 1930 ð. âòåêëè iç

ìiñöü çàñëàíü. Âëàñòi õàðàêòåðèçóâàëè ¨õ ÿê íåïðèìèðåííèõ âîðîãiâ ðàäÿíñüêîãî ëàäó.
Çáåðåãëîñÿ ÷èìàëî ñâiä÷åíü ïðî öå. Çîêðåìà, îäèí iç ðàäÿíñüêèõ àâòîðiâ (Ïiäãàéíèé)
ðîçïîâiäà¹ ïðî äâîõ ìîëîäèõ óêðà¨íöiâ, ÿêèì óäàëîñÿ çàâîëîäiòè ðóøíèöåþ íà÷àëüíèêà
ñòàíöi¨, ïiñëÿ ÷îãî âîíè ç ìiçåðíèì çàïàñîì ïðîâiàíòó ïîïðÿìóâàëè ÷åðåç òàéãó, õàð÷óþ÷èñü
îëåíèíîþ òà äè÷èíîþ.
Àëå õî÷à äåêîòðèì çàñëàíöÿì óäàëîñÿ âòåêòè, à iíøi çìîãëè âèæèòè çàâäÿêè ïðîñòî
íåéìîâiðíèì çóñèëëÿì, ñëiä ïiäêðåñëèòè, ùî áàãàòî ç íèõ íå âöiëiëî.
Ó ìåöüêîìó ðîçìiùóâàâñÿ âåëè÷åçíèé ñiìåéíèé òàáið, äå ïåðåáóâàëè ïåðåâàæíî æií-
êè i äiòè. Ïîíàä 30 òèñ. îñiá òiñíèëèñÿ â 97 áàðàêàõ. Ùîäåííèé ðàöiîí ñêëàäàâñÿ iç 300
ã õëiáà, 100 ã ïðîñà òà 100 ã ðèáè. Çà âiäñóòíîñòi áóäü-ÿêî¨ ìåäè÷íî¨ äîïîìîãè ó òàáîði
ëþòóâàëè åïiäåìi¨ êîðó òà ñêàðëàòèíè. Äèòÿ÷à ñìåðòíiñòü áóëà âåëè÷åçíîþ, íå ïðîõîäèëî
é äíÿ áåç ïîõîðîíó. Âiäâiäàâøè öþ ìiñöåâiñòü çíîâó, â 1935 ð., êîëèøíié â'ÿçåíü ïîáà÷èâ,
ùî öâèíòàð, äå ñòîÿëè íåñêií÷åííi ðÿäè õðåñòiâ, âëàñòi çðiâíÿëè ç çåìëåþ.
Ç 40 ÷ëåíiâ ðîäèí ç îäíîãî ñåëà, çààðåøòîâàíèõ i çàñëàíèõ äî Ñèáiðó, ëèøå ï'ÿòåðî ïî-
âåðíóëèñÿ, çàâäÿêè ôàëüøèâèì äîêóìåíòàì, ó 1942 ð., ùîá ïîâiäîìèòè, ùî âñi iíøi ïîìåðëè
âiä íàäìiðíî¨ ïðàöi òà ãîëîäó.
Îäíîãî óêðà¨íñüêîãî ñåëÿíèíà ç æiíêîþ, äåâ'ÿòüìà äiòüìè òà áàòüêàìè ïîõèëîãî âiêó
çàñëàëè íà Ñîëîâåöüêi îñòðîâè. Äåâ'ÿòèëiòíüîìó ñèíîâi âäàëîñÿ âòåêòè, õî÷à éîìó é ïðî-
ñòðåëèëè íîãè. Iíøi ïîìåðëè.
Â içîëÿöiéíîìó òàáîði â Òîìñüêó 13 òèñ. óâ'ÿçíåíèõ îòðèìóâàëè ïî 250 ã õëiáà òà
ìèñöi ñóïó íà äåíü. Âiä ãîëîäó òà õâîðîá ùîäíÿ ïîìèðàëî 18-20 â'ÿçíiâ. Ç 4800 ÷îëîâiê, ÿêi
ïðèáóëè äî îäíîãî ç ñèáiðñüêèõ êîíöòàáîðiâ ó æîâòíi 1931 ð., äî êâiòíÿ 1932 ð. ïîìåðëî 2500.
Íàâåñíi 1932 ð. âëàñòi ïðèïèíèëè ïîñòà÷àòè õàð÷îâèìè ïðîäóêòàìè óêðà¨íñüêå ñïåöiàëüíå
ïîñåëåííÿ Ìåäâåæå íà Óðàëi. Ãîëîä, ÿê ïiçíiøå â ñàìié Óêðà¨íi, óìåðòâèâ áàãàòüîõ.
Ñîëæåíiöèí îïîâiäà¹ ïðî 60-70 òèñ. ÷îëîâiê, ÿêèõ ïåðåãíàëè ÷åðåç ïîêðèòó êðèãîþ ñè-
áiðñüêó ði÷êó Âàñþãàí, à ïîòiì ïîêèíóëè íàïðèçâîëÿùå íà êëàïòèêàõ òâåðäîãî ãðóíòó â
ìiñöåâèõ áîëîòàõ áåç ¨æi i áóäü-ÿêèõ çíàðÿäü ïðàöi. Ïiçíiøå ¨ì óñå æ ïîñëàëè õàð÷i, àëå çà-
ïiçíî, âñi öi ëþäè ïîìåðëè. Íà÷åáòî áóëî ïðîâåäåíî ðîçñëiäóâàííÿ i îäíîãî ç âiäïîâiäàëüíèõ
êåðiâíèêiâ, âèííèõ ó öié òðàãåäi¨, ÿê ïîâiäîìëÿþòü, ðîçñòðiëÿëè.
Çà ïðèáëèçíèìè ïiäðàõóíêàìè, ìàéæå òðåòèíà äåïîðòîâàíèõ çàãèíóëà. Â îñíîâíîìó öå
áóëè äiòè, æiíêè, ñòàðèêè. Îäèí äåïîðòîâàíèé êóðêóëü îïîâiäàâ, ùî ó ìåöüêîìó òàáîði
íà Äàëåêié Ïiâíî÷i 18 êâiòíÿ ïîìåðëà éîãî òðèði÷íà äîíüêà. Ìàëåíüêà çëî÷èííèöÿ ñïîâíà
ñïîêóòóâàëà ïðîâèíè ñâî¨õ áàòüêiâ i äiäiâ.
Ïîçèöiÿ ïàðòi¨ ñòîñîâíî çàìîæíîãî ñåëÿíñòâà òà îáãðóíòóâàííÿ óñüîãî çàïîäiÿíîãî éîìó
âèêëàäåíi ç âèíÿòêîâîþ âiäâåðòiñòþ ó ðîìàíi Iëëi Åðåíáóðãà Äåíü äðóãèé, âèäàíîìó â
Ìîñêâi â 1934 ð.: Íiõòî ç íèõ íå áóâ âèííèé íi â ÷îìó: àëå âîíè íàëåæàëè äî êëàñó, ÿêèé
áóâ âèíåí â óñüîìó.
Ðîçäië 7
Ïðèñêîðåíà êîëåêòèâiçàöiÿ òà ¨ ¨ êðàõ

ó ñi÷íi-áåðåçíi 1930 ð.
Ñåëÿíèíîâi, ÿêîìó âäàëîñÿ óíèêíóòè ðîçêóðêóëåííÿ, ñóäèëàñÿ iíøà äîëÿ. Ó éîãî æèòòi ìà-
ëè âiäáóòèñÿ êîðiííi çìiíè i òî íå ç âëàñíî¨ âîëi. Çà ñëîâàìè Ñòàëiíà, ïiäõîïëåíèìè ðàäÿí-
ñüêèìè çàñîáàìè ìàñîâî¨ iíôîðìàöi¨, ðîçïî÷àòèé êóðñ íà êîëåêòèâiçàöiþ áóâ ðåâîëþöi¹þ,
çäiéñíåíîþ çãîðè (õî÷à, ÿê çàïåâíÿëîñÿ, áåçïîñåðåäíüî ïiäòðèìóâàíîþ çíèçó ñåëÿíàìè).
Ñóòü êîëåêòèâiçàöi¨ ôàêòè÷íî âèêëàäåíà â ðiøåííÿõ, ÿêi Ñòàëií ðàçîì iç ñâî¨ìè íàé-
áëèæ÷èìè ïðèái÷íèêàìè óõâàëèâ ó 1929 ð. Ó çàãàëüíîñòðàòåãi÷íîìó ïëàíi öi ðiøåííÿ, çâè-
÷àéíî, êîðiíèëèñÿ â ìàðêñèñòñüêié äîêòðèíi i ïîïåðåäíié iñòîði¨ ïàðòi¨. Â òàêòè÷íîìó ïëàíi
âîíè ñòàëè áåçïîñåðåäíiì ðåçóëüòàòîì ìàíåâðóâàíü ïàðòiéíîãî êåðiâíèöòâà, â ÿêèõ ñóòî
äîãìàòè÷íi ìîòèâè ïåðåïëiòàëèñÿ ç iíòåðåñàìè áîðîòüáè çà âëàäó.
Ïëàíè òà ïðàêòè÷íó äiÿëüíiñòü êîìóíiñòè÷íî¨ ïàðòi¨ íà öüîìó åòàïi äåÿêi çàõiäíi íà-
óêîâöi iíòåðïðåòóâàëè ÿê öiëêîì ïðèðîäíi, ëîãi÷íi i ðàöiîíàëüíi, áiëüøå òîãî, çóìîâëåíi
ðåàëüíèìè iñòîðè÷íèìè îáñòàâèíàìè, ùî ñêëàëèñÿ íà òîé ÷àñ ó êðà¨íi. Îðòîäîêñàëüíèé
ðàäÿíñüêèé äîñëiäíèê ñõâàëüíî çàçíà÷à¹, ùî, íà âiäìiíó âiä áiëüøîñòi ñâî¨õ çàõiäíèõ êîëåã,
îäèí iç íèõ ïèñàâ ïðî ãðóíòîâíî ïiäãîòîâëåíó ïðîãðàìó êîëåêòèâiçàöi¨. Íàñïðàâäi òàêî¨
ïðîãðàìè íå iñíóâàëî. Ïî ñóòi, ÿê ìè áà÷èëè, òå, ùî Ñòàëií òà éîãî íàéáëèæ÷i ïðèái÷íèêè
øòîâõàëè ïàðòiþ êðîê çà êðîêîì ðîçïî÷àòè ÷åðãîâó øèðîêó êàìïàíiþ áåç áóäü-ÿêîãî çàçäà-
ëåãiäü ðîçðîáëåíîãî ïëàíó, íà áàçi ÿêîãî ìîãëè á ðîçãîðíóòèñÿ äèñêóñi¨ (âîäíî÷àñ ïîâíiñòþ
iãíîðóþ÷è äóìêó âiäîìèõ åêîíîìi÷íèõ ñïåöiàëiñòiâ), áóëî îäíi¹þ ç óìîâ ïðèñêîðåíî¨ êîëå-
êòèâiçàöi¨. Íèíiøíÿ îôiöiéíà ïîçèöiÿ ïî ñóòi òàêà: êîëåêòèâiçàöiÿ ñiëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà
áóëà êîí÷å íåîáõiäíîþ. Îá'¹êòèâíå åêîíîìi÷íå ñòàíîâèùå, ùî ñêëàëîñÿ â êðà¨íi íà ïî÷àòêó
20-õ ðîêiâ, çìóñèëî âëàñòi çðîáèòè ïîñòóïêè ïðèâàòíèì ãîñïîäàðñòâàì. Öå âèïðàâäàëî ñåáå,
àëå äàëüøîìó ïîñòóïó øêîäèâ çàñòàðiëèé ñïîñiá âèðîáíèöòâà â ñiëüñüêîìó ãîñïîäàðñòâi.
Ñòàíîâèùå, ùî ñêëàëîñÿ â êðà¨íi, à òàêîæ çîâíiøíüîïîëiòè÷íà îáñòàíîâêà âèìàãàëà ïðèñêî-
ðåíîãî ðîçâèòêó ïðîìèñëîâîñòi òà ïðîâåäåííÿ êîëåêòèâiçàöi¨ ñiëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà. Òèì
÷àñîì ãîëîâíîþ ïåðåøêîäîþ áóëà íèçüêà ïðîäóêòèâíiñòü ìàëèõ ñåëÿíñüêèõ ãîñïîäàðñòâ,
à êóðêóëi áóëè íàñòðî¹íi âîðîæå. Ëèøå øëÿõîì êëàñîâî¨ áîðîòüáè ïðîòè îñòàííiõ ïàð-
òiÿ çìîãëà ìîáiëiçóâàòè áiäíèõ i ñåðåäíiõ ñåëÿí íà ïðîâåäåííÿ êîëåêòèâiçàöi¨ òà çíèùèòè
êëàñîâîãî âîðîãà (i çåðíîâó êðèçó, òàêèì ÷èíîì, áóëî ðîçâ'ÿçàíî, îñêiëüêè ñîöiàëiñòè÷íå
ñiëüñüêå ãîñïîäàðñòâî âèÿâèëîñÿ ïðîäóêòèâíiøèì âiä êàïiòàëiñòè÷íîãî i ò. ä., é ò. ï., àëå
äëÿ íàñ íåìà¹ ïîòðåáè ðîçãëÿäàòè òóò áiëüø äåòàëüíî âñi öi àðãóìåíòè).
119
120 Ïðèñêîðåíà êîëåêòèâiçàöiÿ òà ¨ ¨ êðàõ ó ñi÷íi-áåðåçíi 1930 ð.
Ïîäiáíà êàðòèíà âèäà¹òüñÿ ïðîñòî ôàíòàñòè÷íîþ, îñîáëèâî ùî ñòîñó¹òüñÿ ïîíÿòòÿ êëà-

ñîâî¨ áîðîòüáè (ÿêî¨ ôàêòè÷íî íå áóëî) i ïåðåâàãè êîëåêòèâíîãî ñiëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà â
ïðîäóêòèâíîñòi. Àëå íàâiòü íåçàëåæíî âiä ñàìîãî õàðàêòåðó òà ðåçóëüòàòiâ êîëåêòèâiçàöi¨,
çà âiäñóòíîñòi ÷iòêîãî ïëàíó âîíà ïðîâîäèëàñÿ íåðàöiîíàëüíî.
Âiäíîâëþâàëèñÿ âñÿ àòìîñôåðà òà àòðèáóòè âî¹ííîãî êîìóíiçìó - âiéñüêîâèé æàðãîí,
óòîïi÷íi ñïîäiâàííÿ, áðóòàëüíå íàñèëüñòâî íàä ñåëÿíñòâîì, áðàê åêîíîìi÷íî¨ ïiäãîòîâêè. Çà
âèñëîâîì Àäàìà Óëàìà, â ïàðòi¨ i êðà¨íi ñòâîðþâàëàñÿ àòìîñôåðà iñòåði¨, âñå íàãàäóâàëî
ñâî¹ðiäíèé øàáàø äåìîíiâ i âiäüîì, ùî âèðâàëèñÿ íà âîëþ.
Àëå ÷è iñíóâàëà ÿêà-íåáóäü àëüòåðíàòèâà òàêîìó ðîçâèòêó ïîäié â óìîâàõ îäíîïàðòié-
íî¨ äèêòàòóðè? Ïðàâi ââàæàëè, ùî ïðèñêîðåííÿ êîëåêòèâiçàöi¨ âèêëè÷å ñåðéîçíó êðèçó.
Ç iíøîãî áîêó, äóìêà, ùî ïîñòóïîâà êîëåêòèâiçàöiÿ íàâiòü, ÿêùî âîíà çäiéñíþâàòèìåòüñÿ
ïðîòÿãîì äåñÿòèëiòü, ñòàíå ïðèâàáëèâîþ äëÿ îêðåìîãî ñåëÿíèíà, âèäà¹òüñÿ çàíàäòî îïòèìi-
ñòè÷íîþ. Âèáið ïî ñóòi iñíóâàâ ìiæ êîìóíiñòè÷íèì ðåæèìîì, ÿêèé âiäìîâèâñÿ á âiä äåÿêèõ
ñâî¨õ äîãìàòiâ i âèÿâèâ ãîòîâíiñòü äî âçà¹ìîäi¨ ç ïðàâèìè i êîëèøíiìè ìåíøîâèêàìè ç
Äåðæïëàíó, à ìîæëèâî é iíøèìè ïàðòiÿìè (ÿê ó Áóäàïåøòi â 1956 ð.), ÿêi ìîãëè ñòâîðèòè
ëiâó êîàëiöiþ, ùî êîðèñòóâàëàñÿ á ïåâíîþ ïiäòðèìêîþ ñóñïiëüíèõ êië i çãîäîì ñòâîðèëà
ñâî¹ðiäíèé âàðiàíò íàðîäíîãî ñîöiàëiçìó. Òàêîþ, ïðèíàéìíi, ¹ îäíà òî÷êà çîðó. Àëå íå òà-
êîþ áóëà ïîçèöiÿ ïðàâèõ. I òå, ùî âîíè óõèëÿëèñÿ âiä áóäü-ÿêîãî äiàëîãó ç ïîçàïàðòiéíèìè
ñèëàìè, ïðèðiêàëî ¨õ íà ïîðàçêó. Áiëüøå òîãî, çà ñëîâàìè Iñààêà Äîé÷åðà, ç òîãî ìîìåíòó,
ÿê äðiáíèé âëàñíèê çíèê, ïðàâà îïîçèöiÿ âòðàòèëà òîé ãðóíò, íà ÿêîìó ñòîÿëà.
Çàãàëîì ïîçèöiÿ Ñòàëiíà íå áóëà, à ÿêùî é áóëà, òî ëèøå íåçíà÷íîþ ìiðîþ, éîãî îñî-
áèñòîþ ïðèìõîþ. Íàïîëÿãàþ÷è íà çàñòîñóâàííi ðàäèêàëüíèõ çàõîäiâ ïiä ÷àñ ïðîâåäåííÿ
êîëåêòèâiçàöi¨, âií êîðèñòóâàâñÿ ïiäòðèìêîþ ïàðòiéíèõ àêòèâiñòiâ, à íà âèùîìó ðiâíi - ÿäðà
ñòàðîãî ðåâîëþöiéíîãî ïiäïiëëÿ, ó òîìó ÷èñëi é òàêèõ äiÿ÷iâ, ÿê Ñ. Êiðîâ. Êîëè â ïàðòi¨
ðîçãîðíóëàñÿ áîðîòüáà íàâêîëî ïèòàíü, ïîâ'ÿçàíèõ iç òåìïàìè i ñòðîêàìè ïðîâåäåííÿ êîëå-
êòèâiçàöi¨, íàâiòü îñíîâíà ìàñà ëiâèõ îá'¹äíàëàñÿ íàâêîëî íüîãî. Ùîïðàâäà, ç ¨õíüîãî áîêó
çâó÷àëè é äåÿêi çàñòåðåæåííÿ. Áóäó÷è ëþäüìè áiëüø âèñîêîãî ðiâíÿ êóëüòóðè, âîíè õîòiëè
á äiÿòè äåùî öèâiëiçîâàíiøå, àëå ... äîâîäèëîñÿ ïîñòóïàòèñÿ ïðèíöèïàìè. À ïiñëÿ òîãî, ÿê
ðåïðåñèâíà êàìïàíiÿ ðîçïî÷àëàñÿ, ñåðåä ÷ëåíiâ ïàðòi¨ ñòàëà ïåðåâàæàòè äóìêà, ùî óñóíåííÿ
Ñòàëiíà áóëî á òðàãi÷íîþ ïîìèëêîþ. Õàðàêòåðíèì ó öüîìó ïëàíi áóëî âèñëîâëåííÿ îäíîãî
iç âèùèõ ïàðòiéíèõ äiÿ÷iâ, ÿêèé ïðîòÿãîì òðèâàëîãî ÷àñó ïðèìèêàâ äî îïîçèöiéíèõ ñèë.
Âií çàÿâèâ, ùî áóäü-ÿêà çìiíà â êåðiâíèöòâi áóëà á âèíÿòêîâî íåáåçïå÷íîþ... êðà¨íà é äàëi
ïîâèííà òðèìàòèñÿ ñâîãî íèíiøíüîãî êóðñó, áî çóïèíèòèñÿ òåïåð àáî ïðîáóâàòè âiäñòóïèòè
îçíà÷àëî á óñå âòðàòèòè.
Òðóäíîùi, ñïðè÷èíåíi âiäñóòíiñòþ ñêiëüêè-íåáóäü ñåðéîçíî¨ ãîñïîäàðñüêî¨ ïiäãîòîâêè
äî ïðèñêîðåíî¨ êîëåêòèâiçàöi¨, çáiëüøóâàëèñÿ òèì, ùî íå áóëî ïðîâåäåíî òàêîæ i íåîáõiäíî¨
àäìiíiñòðàòèâíî¨ ïiäãîòîâêè. ßê i â 1918 ð., âñÿ êàìïàíiÿ çäiéñíþâàëàñÿ ñèëàìè ñïiøíî
îðãàíiçîâàíèõ òàê çâàíèõ òðiéîê, äî ÿêèõ âõîäèëè ëþäè, ùî íå ìàëè íiÿêîãî âiäíîøåííÿ
äî ñiëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà, à òàêîæ iíøèõ òèì÷àñîâèõ îðãàíiâ, ¨õíÿ äiÿëüíiñòü íå îáìå-
æóâàëàñü íiÿêèìè þðèäè÷íèìè ðàìêàìè i âiäçíà÷àëàñü öiëêîâèòèì ñâàâiëëÿì. Âîäíî÷àñ
ñòàði îðãàíè óïðàâëiííÿ íà ñåëi - ñiëüðàäè, êîîïåðàòèâíi òîâàðèñòâà, êîìíåçàìè - óñóâàëè-
ñÿ âiä ñïðàâè, à òî é ïðîñòî ëiêâiäîâóâàëèñÿ. Îôiöiéíà ïîçèöiÿ ùîäî íàïðàâëåííÿ íà ñåëî
àêòèâiñòiâ ç ìiñò äëÿ ïðîâåäåííÿ êîëåêòèâiçàöi¨ âèêëàäåíà ó ïiäðó÷íèêó ç iñòîði¨ ïàðòi¨,
âèäàíîìó ó 1960 ð. Àâòîðè ïiäðó÷íèêà òàê êîìåíòóâàëè öåé çàõiä: Ñåëÿíè áà÷èëè, ùî ïàð-
òiÿ òà óðÿä, äîëàþ÷è òðóäíîùi, áóäóâàëè ïiäïðè¹ìñòâà äëÿ âèðîáíèöòâà òðàêòîðiâ òà íîâèõ
ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêèõ ìàøèí. ×èñëåííi ñåëÿíñüêi äåëåãàöi¨ âiäâiäóâàëè íîâi ïiäïðè¹ìñòâà
121
òà áóäiâåëüíi ìàéäàí÷èêè, áðàëè ó÷àñòü ó ðîáiòíè÷èõ çáîðàõ, i ¨õ çàõîïèâ ðîáiòíè÷èé åí-

òóçiàçì. Ïîâåðíóâøèñü äî ñâî¨õ ñië, ïåðåäîâi ïðåäñòàâíèêè òðóäîâîãî ñåëÿíñòâà âèñòóïàëè
iíiöiàòîðàìè êîëãîñïíîãî ðóõó. Îðãàíiçîâàíi ðîáiòíèêè ïðîìèñëîâèõ ïiäïðè¹ìñòâ âçÿëè íà
ñåáå øåôñòâî íàä ñiëüñüêèìè ìiñöåâîñòÿìè i ïîñëàëè ÷èñëåííi ðîáiòíè÷i áðèãàäè íà ñåëî.
Òàê áóëî îðãàíiçîâàíî òà ðîçïî÷àòî ìàñîâèé ðóõ çà âñòóï äî êîëãîñïiâ, ðóõ, ùî ïåðåòâî-
ðèâñÿ íà ìàñîâó êîëåêòèâiçàöiþ.
Õî÷à öåé ñïîñiá òðàêòóâàííÿ ïðîáëåìè - ïðîñòî ãàðíà âèãàäêà, ìiñüêi åìiñàðè äiéñíî, ÿê
i â 1928-1929 ðð., ãðàëè âèðiøàëüíó ðîëü. Îäíà÷å íà öåé ðàç àêöi¨ çàäóìàëè íàäàòè áiëüø
ïëàíîìiðíîãî i ïîñòiéíîãî õàðàêòåðó, àíiæ öå áóëî ïiä ÷àñ ïîïåðåäíiõ íà¨çäiâ íà ñåëî.
Ïðàâäà ïèñàëà ç öüîãî ïðèâîäó, ùî óïîâíîâàæåíèõ, ÿêèõ ïàðòiÿ ïîñèëàëà â 1928-1929
ðð. íà ñåëî ç ìåòîþ çäiéñíåííÿ ñîöiàëüíîãî âïëèâó, ñåëÿíè íàçèâàëè áðîäÿ÷èìè àêòî-
ðàìè. Âîíè ìàëè ñïðàâó ç ïåâíîþ êiëüêiñòþ ñië, çàëèøàþ÷èñü ó êîæíîìó ç íèõ ñòiëüêè
÷àñó, ñêiëüêè áóëî ïîòðiáíî, ùîá çàáåçïå÷èòè çáèðàííÿ ïåâíî¨ êiëüêîñòi ñiëüñüêîãîñïîäàð-
ñüêî¨ ïðîäóêöi¨. Ïîñòiéíèìè ïîâíîâàæåííÿìè âîíè íå íàäiëÿëèñÿ. Öüîãî ðàçó áóëî âèðiøåíî
äiÿòè øëÿõîì ìàêñèìàëüíî¨ êîíöåíòðàöi¨ ñèë. Ó çäiéñíåííi øèðîêîìàñøòàáíèõ ïëàíiâ, ïî-
â'ÿçàíèõ iç êîëåêòèâiçàöi¹þ òà âñòàíîâëåííÿì âèðiøàëüíîãî êîíòðîëþ íàä ñåëîì, îñîáëèâà
ðîëü âiäâîäèëàñü äâàäöÿòèï'ÿòèòèñÿ÷íèêàì - ðîáiòíèêàì-êîìóíiñòàì, ìîáiëiçîâàíèì ïàð-
òi¹þ ó ìiñòàõ, íà âåëèêèõ ïðîìèñëîâèõ ïiäïðè¹ìñòâàõ. Çàãàëüíà êiëüêiñòü ðîáiòíèêiâ, âiäi-
áðàíèõ òà íàïðàâëåíèõ íà ñåëî, ïåðåâèùèëà 27 òèñ. Éøëîñÿ íå ïðî êîðîòêi íà¨çäè, ÿê öå
áóëî ðàíiøå. Ðîáiòíèêè ìàëè çàëèøèòèñÿ â ñåëàõ, ùîá êåðóâàòè íèìè. Ïåðåä âiäðÿäæåí-
íÿì íà ìiñöÿ ïðèçíà÷åííÿ ó ñi÷íi 1930 ð. äâàäöÿòèï'ÿòèòèñÿ÷íèêè ïðîéøëè äâîòèæíåâèé
ïiäãîòîâ÷èé êóðñ. Ñïî÷àòêó ïåðåäáà÷àëîñÿ, ùî ¨õí¹ âiäðÿäæåííÿ òðèâàòèìå ðiê, ïiçíiøå
öåé òåðìií áóëî ïðîäîâæåíî äî äâîõ ðîêiâ; íàðåøòi 5 ãðóäíÿ 1930 ð. ÖÊ óõâàëèâ ðiøåííÿ
ââàæàòè öå âiäðÿäæåííÿ ïîñòiéíèì.
Äâàäöÿòèï'ÿòèòèñÿ÷íèêàì îáiöÿëè ïëàòíþ 120 êðá íà ìiñÿöü. Àëå âîíè íå çàâæäè
îòðèìóâàëè ùî ñóìó. Ãðóïà ðîáiòíèêiâ, íàïðàâëåíèõ ó ðàéîí Â'ÿçüìè, â îäíîìó iç ëèñòiâ
íàðiêàëà íà êîëãîñïè, ÿêi íå ìàþòü êîøòiâ, ùîá ïëàòèòè ¨ì, à öå çíà÷èòü, ðîáèëè âèñíî-
âîê àâòîðè ëèñòà, ùî ìè ïîâèííi òiêàòè äîäîìó. Îôiöiéíi äîêóìåíòè ïåðåïîâíåíi ¨õíiìè
ñêàðãàìè ùîäî íåâèïëà÷åíî¨ ïëàòíi, çàâèùåíèõ íîðì âèðîáiòêó òîùî. Äåÿêi îôiöiéíi çâiòè
äîñèòü ðåàëiñòè÷íî îïèñóâàëè ðåàêöiþ ñåëÿí íà ïðè¨çä íåçâàíèõ ó÷èòåëiâ. Çîêðåìà, ó íèõ
íàâîäèëèñÿ òàêi âèñëîâëþâàííÿ: ÿêùî ðîáiòíèê ìîæå ïðàâèòè ðiëüíè÷èì ãîñïîäàðñòâîì,
ïîøëiòü íàñ êåðóâàòè ôàáðèêîþ; äëÿ ÷îãî íàì ïðèñèëàþòü íîâèõ óðÿäíèêiâ, ùîá åêñïëóàòó-
âàòè íàñ? Àâòîðè çâiòiâ êîíñòàòóâàëè, ùî ó äåÿêèõ ìiñöÿõ öÿ êóðêóëüñüêà ïðîïàãàíäà ìà¹
óñïiõ. Àëå íàâiòü äâàäöÿòèï'ÿòèòèñÿ÷íèêè íå çàâæäè âèïðàâäîâóâàëè ïîêëàäåíi íà íèõ
íàäi¨. Íåðiäêî âîíè âîëiëè çàâîþâàòè äåøåâó ïîïóëÿðíiñòü i ïiääàâàëèñÿ ñïîæèâàöüêèì
íàñòðîÿì âiäñòàëî¨ ÷àñòèíè ñåëà. Êîëãîñïíèé öåíòð íàðiêàâ íà äâàäöÿòèï'ÿòèòèñÿ÷íèêiâ,
ÿêi ïðîòåñòóâàëè (öiëêîì ñïðàâåäëèâî) ïðîòè ðåêâiçèöi¨ íàñiíí¹âîãî çåðíà, îñêiëüêè öå çà-
ãðîæóâàëî çðèâîì ïîñiâíî¨ êàìïàíi¨. Òàêèõ ïðîïîíóâàëîñÿ çâiëüíÿòè òà âèêëþ÷àòè ç ïàðòi¨.
Íà ñåðåäèíó ëþòîãî 1930 ð. â ñåëà áóëî íàïðàâëåíî 18 òèñ. ðîáiòíèêiâ-êîìóíiñòiâ, iç íèõ 16
òèñ. áåçïîñåðåäíüî â êîëãîñïè. Ìàéæå òðåòèíó ç íèõ äîâåëîñÿ âiäêëèêàòè ÿê òàêèõ, ùî íå
âèïðàâäàëè äîâið'ÿ. Íà ¨õ ìiñöå âiäáèðàëè íîâèõ. Ó òðàâíi 1930 ð. ïîíàä 19 òèñ. ðîáiòíèêiâ
ïðàöþâàëè íà ñåëi, ïåðåâàæíî ãîëîâàìè êîëãîñïiâ òà íà iíøèõ êëþ÷îâèõ ïîñàäàõ.
Îêðiì äâàäöÿòèï'ÿòèòèñÿ÷íèêiâ, íàâåñíi 1930 ð. íà ñåëî áóëî ïîñëàíî 72 204 ðîái-
òíèêà. Íà äîïîìîãó êîëãîñïàì íàïðàâèëè òàêîæ 13 òèñ. áóõãàëòåðiâ-êîìñîìîëüöiâ. Êðiì
òîãî, 50 òèñ. ðÿäîâèõ ñîëäàòiâ i ìîëîäøèõ êîìàíäèðiâ ïðîéøëè êóðñ ñïåöiàëüíîãî íàâ÷à-
ííÿ äëÿ ïðîâåäåííÿ êîëåêòèâiçàöi¨. Ëèøå â ñàìié Óêðà¨íi äî êiíöÿ ëþòîãî 1930 ð., êðiì
âiäïðàâëåíèõ ðàíiøå 23 òèñ. ïðîìèñëîâèõ ðîáiòíèêiâ, ó ñåëàõ ç'ÿâèëîñÿ 23 500 ñïåöiàëüíèõ

óïîâíîâàæåíèõ.
Îäíàê íå âñå âiäáóâàëîñÿ òàê âäàëî, ÿê áè òîãî õîòiëîñÿ ïàðòiéíèì âîæäÿì. Ó îäíîìó
îôiöiéíîìó çâiòi ðîçïîâiäà¹òüñÿ ïðî ðîçïîðÿäæåííÿ îêðóæíîãî êîìiòåòó ïàðòi¨ â ëüíi
(ÐÐÔÑÐ) ó ñåðïíi 1933 ð. ìîáiëiçóâàòè 50 êîìóíiñòiâ äëÿ ðîáîòè íà ñåëi. Ôàêòè÷íî âäàëîñÿ
âiäiáðàòè ëèøå 20 ÷îëîâiê. Iç íèõ òiëüêè ÷åòâåðî äiéñíî ïî¨õàëè íà ñåëî, ó òîìó ÷èñëi îäèí
êîëèøíié ñåëÿíèí-îäíîîñiáíèê. Ðåøòà, ÿê âèÿâèëîñÿ, áóëè çîâñiì íåîáiçíàíi ç ñiëüñüêèì
ãîñïîäàðñòâîì. Ó æîâòíi ìîáiëiçóâàëè ùå 15 êîìñîìîëüöiâ; ëèøå ÷îòèðüîõ óäàëîñÿ ïîñëàòè
ïðàöþâàòè íà ñåëî, àëå ÷åðåç äåÿêèé ÷àñ äâîõ iç íèõ äîâåëîñÿ çâiëüíèòè çà íåêîìïåòåíòíiñòü
i ïèÿöòâî.
I âñå æ, íåçâàæàþ÷è íà âèäèìi êàäðîâi íåâäà÷i, òi, êîãî äiéñíî âèêîðèñòàëè, ñêëàäàëè
ìîãóòíþ ñèëó. Ïðî òå, ÿê iíñòðóêòóâàëè òà íàäèõàëè íà ïðàöþ öèõ ëþäåé ïðîòÿãîì óñüîãî
ïåðiîäó êîëåêòèâiçàöi¨, ìîæíà äiçíàòèñÿ ç ïiçíiøî¨ ðîçïîâiäi îäíîãî ç àêòèâiñòiâ - ó÷àñíèêà
çáîðiâ 80 ìàéáóòíiõ îðãàíiçàòîðiâ êîëãîñïíîãî ðóõó, íà ÿêèõ ç ïðîìîâîþ âèñòóïèâ Ì.Ì.
Õàòà¹âè÷: ¨õíÿ ãóáåðíiÿ âiäñòàëà i âîíè ïîâèííi ïî¨õàòè íà ñåëî íà ìiñÿöü àáî íà øiñòü
òèæíiâ.
Ìiñöåâà ñiëüñüêà âëàäà,- çàÿâèâ îðàòîð,- ïîòðåáó¹ ií'¹êöi¨ áiëüøîâèöüêîãî çàëiçà. Òîìó
ìè ïîñèëà¹ìî âàñ.
Âè ïîâèííi ïðèñòóïèòè äî âèêîíàííÿ ñâî¨õ îáîâ'ÿçêiâ ç ïî÷óòòÿì ñóâîðî¨ ïàðòiéíî¨ âiä-
ïîâiäàëüíîñòi, áåç ñêiìëåííÿ, áåç áóäü-ÿêîãî ãíèëîãî ëiáåðàëiçìó. Âèêèíüòå ñâié áóðæóàçíèé
ãóìàíiçì ÷åðåç âiêíî i äiéòå, ÿê áiëüøîâèêè, ãiäíi òîâàðèøà Ñòàëiíà. Áèéòå êóðêóëüñüêîãî
ïîñiïàêó, äå á âií íå ïiäíÿâ ãîëîâó. Öå âiéíà - àáî ìè ¨õ, àáî âîíè íàñ. Îñòàííié çàëèøîê
êàïiòàëiñòè÷íîãî ñiëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà òðåáà çíèùèòè çà áóäü-ÿêó öiíó!
Ïî-äðóãå, òîâàðèøi, àáñîëþòíî ïîòðiáíî âèêîíàòè óðÿäîâèé ïëàí ïîñòàâêè çåðíà. Êóð-
êóëi é íàâiòü äåÿêi ñåðåäíÿêè òà áiäíÿêè íå âiääàþòü ñâîãî çåðíà. Âîíè ñàáîòóþòü ïîëiòèêó
ïàðòi¨. À ìiñöåâà âëàäà iíîäi âàãà¹òüñÿ i ïîêàçó¹ ñëàáêiñòü. Âàøå çàâäàííÿ - çäîáóòè çåðíî
çà áóäü-ÿêó öiíó. Âèäàâiòü éîãî ç íèõ, äå á âîíî íå áóëî çàõîâàíå: â ïå÷àõ, ïiä ëiæêîì, â
ïiäâàëàõ ÷è íà çàäíiõ äâîðàõ.
×åðåç âàñ, ïàðòiéíi áðèãàäè, ñåëà ïîâèííi çáàãíóòè çíà÷åííÿ áiëüøîâèöüêî¨ òâåðäîñòi.
Âè ìóñèòå çíàéòè çåðíî i âè çíàéäåòå éîãî. Öå âèêëèê âàøié iíiöiàòèâi òà âàøîìó ÷åêiñòñüêî-
ìó äóõîâi. Íå áiéòåñÿ óæèâàòè êðàéíiõ çàõîäiâ. Ïàðòiÿ öiëêîâèòî ïiäòðèìó¹ âàñ. Òîâàðèø
Ñòàëií ñïîäiâà¹òüñÿ öüîãî âiä âàñ. Öå áîðîòüáà íå íà æèòòÿ, à íà ñìåðòü; ëiïøå çðîáèòè
çàáàãàòî, àíiæ íå äîñèòü.
Âàøèì òðåòiì çàâäàííÿì ¹ çàâåðøèòè ìîëîòüáó çåðíà, âiäðåìîíòóâàòè ðåìàíåíò, ïëóãè,
òðàêòîðè, æíèâàðêè òà iíøå óñòàòêóâàííÿ. Êëàñîâà áîðîòüáà íà ñåëi íàáóëà íàéãîñòðiøèõ
ôîðì. Íå ÷àñ ïðîÿâëÿòè äåëiêàòíiñòü àáî ãíèëó ñåíòèìåíòàëüíiñòü. Êóðêóëüñüêi ïîñiïàêè
ìàñêóþòüñÿ i ïðîíèêàþòü ó êîëãîñïè, äå âîíè ñàáîòóþòü ïðàöþ i çíèùóþòü õóäîáó. Âiä âàñ
âèìàãà¹òüñÿ áiëüøîâèöüêà ïèëüíiñòü, âiäâàãà òà ìóæíiñòü. ß ïåâåí, âè âèêîíà¹òå äèðåêòèâè
ïàðòi¨ òà âêàçiâêè íàøîãî óëþáëåíîãî âîæäÿ.
Iíøèé àêòèâiñò ïèñàâ ðîêàìè ïiçíiøå: Íàñ îáìàíóëè, áî ìè õîòiëè òîãî. Ìè òàê ñèëüíî
âiðèëè â êîìóíiçì, ùî ãîòîâi áóëè ïîãîäèòèñÿ íà áóäü-ÿêèé çëî÷èí, ÿêùî éîãî âèòëóìà-
÷óâàëè, õî÷à á òðîõè ðîçáàâëÿþ÷è êîìóíiñòè÷íîþ ôðàçåîëîãi¹þ... çiòêíóâøèñü ç ÷èìîñü
íåïðè¹ìíèì, ìè ïðèìóøóâàëè ñåáå âiðèòè, ùî öå áóëî iíäèâiäóàëüíå ÿâèùå i ùî â öiëîìó
ñòàí ñïðàâ ó êðà¨íi áóâ òàêèì, ÿêèì éîãî ïàðòiÿ îïèñóâàëà... Iíøèìè ñëîâàìè, ñàìå òàêèì,
ÿêèì éîìó íàëåæàëî áóòè çãiäíî ç êîìóíiñòè÷íîþ òåîði¹þ.
Íå âñi àêòèâiñòè ó ñâî¨é äiÿëüíîñòi êåðóâàëèñÿ iäåîëîãi÷íèìè ìiðêóâàííÿìè. Óëþáëåíåöü
123
Ñòàëiíà Ìèõàéëî Øîëîõîâ äîáðå iëþñòðó¹ ïðèðîäó ìîòèâóâàíü ëîÿëüíèõ ïàðòiéíèõ àêòè-
âiñòiâ. ×àñòêîâî ¨õíié åíòóçiàçì ãðóíòóâàâñÿ íà âiði ó òðàêòîðè; ÷àñòêîâî âií ïiäiãðiâàâñÿ
íåíàâèñòþ äî ñó÷àñíîãî êóðêóëÿ ÿê ñèìâîëó âëàñíîñòi òà ïðåäñòàâíèêà iíøî¨ ñòîðî-
íè, áàæàííÿì ïîìñòèòèñÿ çà æåðòâè ãðîìàäÿíñüêî¨ âiéíè òà åêîíîìi÷íó åêñïëóàòàöiþ; à
÷àñòêîâî öå - âiääàíiñòü ñâiòîâié ðåâîëþöi¨, çàñíîâàíà íà ïðî÷èòàíèõ ó ãàçåòàõ ïðîìîâàõ
ïðî êëàñîâó áîðîòüáó â Êèòà¨ òà â iíøèõ êðà¨íàõ ( âií äóìà¹, âií çàáèâà¹ âîëà, àëå â äié-
ñíîñòi âií óñòðîìëÿ¹ íîæà â ñïèíó ñâiòîâié ðåâîëþöi¨). ßêùî ìè äîäàìî äî öüîãî çâè÷êó
ñïðèéìàòè ïàðòiéíi íàêàçè ÿê âèùèé êðèòåðié, òî àíàëiç ìîæíà ââàæàòè çàâåðøåíèì.
Âàñèëü Ãðîññìàí çàóâàæó¹, ùî ñåðåä ÷ëåíiâ àêòèâiñòñüêèõ ñiëüñüêèõ êîìiòåòiâ áóëè ðiçíi
òèïè - òi, ùî âiðèëè â ïðîïàãàíäó, ëþòî íåíàâèäiëè ïàðàçèòiâ i áóëè íà áîöi íàéáiäíiøîãî
ñåëÿíñòâà, i òàêi, ùî âèêîðèñòîâóâàëè ñèòóàöiþ íà ñâîþ êîðèñòü. Àëå â áiëüøîñòi âîíè
ïðîñòî ïàëêî áàæàëè âèêîíàòè iíñòðóêöi¨. Âîíè âáèëè á ñâî¨õ áàòüêiâ i ìàòåðiâ, ïðîñòî ùîá
âèêîíàòè iíñòðóêöi¨.
Ùîäî ìåíø âiääàíèõ, òî ìè âæå áà÷èëè, ÿê ïðîñòà ïîæàäëèâiñòü i ïðàãíåííÿ âëàäè
ëþòóâàëè â ñåëàõ. Îäèí ñó÷àñíèé ðàäÿíñüêèé ïèñüìåííèê çàóâàæóâàâ ç öüîãî ïðèâîäó, ùî
ç ðîçãîðòàííÿì êîëåêòèâiçàöi¨ íîâi iäå¨ òà ãàñëà ñòàëè äëÿ äåÿêèõ ñïðÿìîâóþ÷èì ìàÿêîì,
äëÿ iíøèõ - âàæåëåì äëÿ äîñÿãíåííÿ îñîáèñòèõ âèãîä i êàð'¹ðèñòñüêèõ ïðàãíåíü, äëÿ ùå
iíøèõ - äåìàãîãi÷íèìè îáiöÿíêàìè, ùî ïðèõîâóâàëè ïîòà¹ìíi ìîòèâè òà àìáiöi¨.
Iíøèé ñó÷àñíèé ðàäÿíñüêèé ïèñüìåííèê, õàðàêòåðèçóþ÷è ïîñòàòü êîëãîñïíîãî êåðiâíè-
êà ÿê æèâå ñïîëó÷åííÿ iäåîëîãi¨ òà îñîáèñòî¨ íåíàâèñòi, äîáàâëÿ¹, ùî, îêðiì óñüîãî iíøîãî,
öå áåç÷åñíèé òà ëiíèâèé òèï, íàéáiëüøîþ ìði¹þ ÿêîãî áóëî íàãðiòè âåëè÷åçíó ëàçíþ, íà-
ïîâíèòè ¨ ¨ ïàðîþ, çàãíàòè óñåðåäèíó âñiõ ñâÿùåíèêiâ i êàïiòàëiñòiâ i ïiäïàëèòè ¨ ¨.
Ó ñåëàõ ïîñëàíöi ïàðòi¨ îðãàíiçîâóâàëè ñâî¨õ ìiñöåâèõ ïðèõèëüíèêiâ óñiìà ìîæëèâèìè
ìåòîäàìè. Øîëîõîâñüêèé êîçàöüêèé õóòið íà Äîíó Ãðåì'ÿ÷èé Ëîã êîëåêòèâiçó¹ äâàäöÿòè-
ï'ÿòèòèñÿ÷íèê, ÿêèé çáèðà¹ 32-õ áiäíèõ êîçàêiâ òà àêòèâiñòiâ, ÿêi çàïðîñòî âèðiøóþòü,
çà âiäñóòíîñòi ñiëüñüêî¨ áiëüøîñòi, ñòâîðèòè êîëãîñï òà ðîçêóðêóëèòè ñâî¨õ áàãàòøèõ îäíî-
ñiëü÷àí. Òàì, äå áóëè ÷ëåíè ïàðòi¨, âîíè, ÿê ïðàâèëî, ïîñiäàëè àäìiíiñòðàòèâíi ïîñàäè. Â
îäíié îêðóçi 22 ç 36 ÷ëåíiâ ïàðòi¨ âèêîíóâàëè îáîâ'ÿçêè ãîëiâ êîëãîñïiâ. Çäåáiëüøîãî öå áóëè
(îñîáëèâî â Óêðà¨íi) äâàäöÿòèï'ÿòèòèñÿ÷íèêè, ïåðåâàæíî ðîñiÿíè. Îñêiëüêè ÷ëåíiâ ïàðòi¨
ëåäâå âèñòà÷àëî äëÿ çàìiùåííÿ êëþ÷îâèõ ïîñòiâ, íà ìåíø âiäïîâiäàëüíi ïîñàäè äîâîäèëîñÿ
ïðèçíà÷àòè ìiñöåâèõ êîìñîìîëüñüêèõ àêòèâiñòiâ. Â îäíié îêðóçi â Ðîñi¨ íàâiòü ó ÷åðâíi 1933
ð. íå iñíóâàëî æîäíîãî ïàðòiéíîãî îñåðåäêó, à íà 75 êîëãîñïiâ ïðèïàäàëî ëèøå 14 ÷ëåíiâ
ïàðòi¨. Çàòå áóëî ñòâîðåíî 16 êîìñîìîëüñüêèõ îñåðåäêiâ, ó ÿêèõ íàëi÷óâàëîñÿ 157 ÷ëåíiâ,
îêðiì òîãî 56 êîìñîìîëüöiâ äiÿëè â iíøèõ êîëãîñïàõ îêðóãè. Îäèí iç ìiñöåâèõ óðÿäîâöiâ
çiçíàâñÿ, ùî ìîëîäi ëþäè âñòóïàëè äî êîìñîìîëó, ùîá óíèêíóòè ïðàöi â ïîëi. Êðiì òîãî, äëÿ
çàáåçïå÷åííÿ âèêîíàííÿ ïàðòiéíèõ i äåðæàâíèõ çàâäàíü íà ñåëi îðãàíiçîâóâàâñÿ ïàðòiéíèé
àêòèâ.
Ìiñöåâi óðÿäîâöi, ùî äîáèëèñÿ âëàäè çà ðàäÿíñüêîãî ðåæèìó, áóëè çäåáiëüøîãî ëþäüìè
áåçiäåéíèìè é àìîðàëüíèìè, õî÷à iíîäi ñåðåä íèõ òðàïëÿëèñÿ i ïàðòiéíi âåòåðàíè, ÿêi ùå
çáåðåãëè äåÿêi iç ñâî¨õ êîëèøíiõ iëþçié. I âñå æ òi, ùî íå ïî÷óâàëè âiäðàçè äî ñâî¹¨ ïðàöi,
êîìó âäàëîñÿ óíèêíóòè ñòàëiíñüêèõ ðåïðåñié, ÷åðñòâiëè âñå áiëüøå é áiëüøå. Îäèí iç ðà-
äÿíñüêèõ ïðîçà¨êiâ ó ñâî¹ìó òâîði òàê îïèñóâàâ ïåðåðîäæåííÿ ïîäiáíèõ ëþäåé: çàêðèâàþ÷è
óêðà¨íñüêó ñiëüñüêó öåðêâó, Êîáçàð, Áiëîóñîâ òà iíøi âçÿëèñÿ çà ðîáîòó ç çàäîâîëåííÿì.
Ïîñòóïîâî, íåïîìiòíî âîíè ñòàëè àíòàãîíiñòàìè íàñåëåííÿ, íàñîëîäæóþ÷èñü áiëüøiñòþ òèõ
ðå÷åé, ÿêi iíøèì ñåëÿíàì íå ïîäîáàëèñÿ - ñàìå òîìó, ùî âîíè ¨ì íå ïîäîáàëèñÿ.
Îäíàê, ÿê ìè áà÷èëè, íå âñi ÷åñíi àêòèâiñòè ÷è ÷ëåíè ïàðòi¨ çìîãëè ïîñòóïèòèñÿ ìî-
ðàëüíèìè ïðèíöèïàìè i ñòàòè áåçäóøíèìè é ïîêiðíèìè âèêîíàâöÿìè ÷óæî¨ âîëi. Â Óêðà¨íi

îôiöiéíèé ïàðòiéíèé äðóêîâàíèé îðãàí íàâiòü íàðiêàâ, ùî Êîìiòåòè íåçàìîæíèõ ñåëÿí -
ãîëîâíà îïîðà ïàðòi¨ íà ñåëi - íåðiäêî âèñòóïàëè îðãàíiçàòîðàìè ñàáîòàæó êîëåêòèâiçàöi¨.
Ïðàâäà íå ðàç âèêðèâàëà ñiëüñüêèõ êîìóíiñòiâ, ÿêi äåçåðòèðóâàëè. Òàê, 28 ëþòî-
ãî 1930 ð. ãàçåòà íàäðóêóâàëà ëèñòà ìîëîäîãî àãðîíîìà, ùî âèéøîâ iç ïàðòi¨, ïiñëÿ òîãî
ÿê ïðîâiâ ñiì äíiâ íà ñåëi. Ïðèãîëîìøåíèé óñiì ïîáà÷åíèì, âií ïèñàâ: ß íå âiðþ â êî-
ëåêòèâiçàöiþ. Òåìï... çàøâèäêèé. Ïàðòiÿ âçÿëà ïîìèëêîâèé êóðñ. Íåõàé ìî¨ ñëîâà áóäóòü
ïîïåðåäæåííÿì. Ó òîäiøíié Öåíòðàëüíî÷îðíîçåìíié çîíi áóëî âèêëþ÷åíî ç ïàðòi¨ 5322
êîìóíiñòè, ðîçïóùåíî êiëüêà îêðóæíèõ êîìiòåòiâ çà ïðàâèé îïîðòóíiçì. Ó Äðàáiâñüêié
îêðóçi (Ïîëòàâùèíà) çààðåøòîâàíî 30 ñiëüñüêèõ àêòèâiñòiâ, à òàêîæ ñåêðåòàðÿ îêðóæêîìó
ïàðòi¨ Áîäîêà. Âñiõ ¨õ çâèíóâàòèëè ó çìîâi ç êóðêóëÿìè i â ëèïíi 1932 ð. çàñóäèëè âiä äâîõ
äî òðüîõ ðîêiâ óâ'ÿçíåííÿ.
Ùî æ äî îôiöiéíèõ îðãàíiâ ìiñöåâî¨ àäìiíiñòðàöi¨, òî âîíè çäåáiëüøîãî âòðàòèëè ñâîþ
åôåêòèâíiñòü, ¨õíi âëàäíi ôóíêöi¨ îáìåæóâàëèñÿ, îñêiëüêè ñiëüðàäè, íåçâàæàþ÷è íà âñi
ïîïåðåäíi ÷èñòêè, âñå ùå â áiëüøîñòi îïèðàëèñÿ êîëåêòèâiçàöi¨. Â îäíîìó ñåëi, íàðiêàëè
àâòîðè çâiòó ÎÄÏÓ, çàáié õóäîáè ðîçïî÷àâ çàñòóïíèê ãîëîâè ìiñöåâî¨ ñiëüðàäè.
Âèùå ïàðòiéíå òà ðàäÿíñüêå êåðiâíèöòâî âæèëî âiäïîâiäíèõ çàõîäiâ: 31 ñi÷íÿ 1930 ð.
íàêàçàíî ïðîâåñòè ïåðåâèáîðè òèõ ñiëüñüêèõ ðàä, ÿêi áóëè íàñè÷åíi ÷óæèìè åëåìåíòàìè...
i òèõ îêðóæíèõ âèêîíêîìiâ, ÿêi íå çìîãëè ñêåðóâàòè ñiëüñüêi ðàäè, ùîá ðîçïî÷àòè êîëåêòè-
âiçàöiþ ñiëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà.
Íà Öåíòðàëüíié Âîëçi ïåðåâàæíà áiëüøiñòü ñiëüñüêèõ ðàä... íå âiäïîâiäàëè ðiâíþ ïî-
ñòàâëåíèõ ïåðåä íèìè íîâèõ çàâäàíü. Â îäíié ìiñöåâîñòi, íà ÿêó ïîñèëàëèñÿ ÿê íà òèïîâó,
âiä ïî÷àòêó 1929 i äî áåðåçíÿ 1930 ðîêó áóëî çâiëüíåíî 300 ç 370 ãîëiâ ñiëüðàä, Ó öiëîìó ïî
êðà¨íi íà áåðåçåíü 1930 ð. çàìiíåíî íå ìåíøå 82 % ãîëiâ ñiëüðàä, ëèøå 16 % iç íèõ çàëèøèëè
ñâî¨ ïîñàäè äîáðîâiëüíî. Ó Çàõiäíîìó ðàéîíi êðà¨íè ç 616 ãîëiâ ñiëüðàä çâiëüíåíî 306, iç
íèõ 102 âiääàíî ïiä ñóä. Â îäíîìó ç îôiöiéíèõ êîíôiäåíöiéíèõ äîêóìåíòiâ ïîâiäîìëÿëî-
ñÿ, ùî â öüîìó ðàéîíi ìiñöåâi ñiëüðàäè, â òîìó ÷èñëi 92 íîâîîáðàíi, íå ïðîâîäèëè êóðñ íà
êîëåêòèâiçàöiþ. Äåêîòði ç íèõ ó ñâî¨é ïðàêòè÷íié äiÿëüíîñòi ïðîÿâëÿëè çâîëiêàííÿ ó ïðî-
âåäåííi òèõ ÷è iíøèõ åêîíîìi÷íèõ i ïîëiòè÷íèõ çàõîäiâ àæ äî íåäâîçíà÷íîãî ïîòóðàííÿ
êóðêóëåâi. Äëÿ ïåðåáîðåííÿ öi¹¨ ïåðåøêîäè áóëî ââåäåíî ñàìîñêàñóâàííÿ ñiëüðàä, ùî
çäiéñíþâàëîñÿ çà âèìîãîþ óïîâíîâàæåíîãî ïàðòi¨. Çãiäíî ç ïîñòàíîâîþ óðÿäó âiä 25 ñi÷íÿ
1930 ð. çàìiñòü ëiêâiäîâàíèõ ñiëüðàä çàïðîâàäæóâàëàñü ñèñòåìà óïîâíîâàæåíèõ i òðiéîê,
ÿêi íàäiëÿëèñÿ ïðàâîì àíóëþâàòè ðiøåííÿ çâè÷àéíèõ äåðæàâíèõ îðãàíiâ.
Ùîäî ñiëüñüêèõ ãðîìàä, òî óæå â òðàâíi 1929 ð., ïiñëÿ ïðèéíÿòòÿ ïåðøîãî ï'ÿòèði÷íîãî
ïëàíó, ¨õ ðîçãëÿäàëè ÿê êîîïåðàòèâíèé ñåêòîð, ïîêëèêàíèé çàáåçïå÷èòè áiëüøó ÷àñòèíó
çåðíîâèõ çàãîòiâåëü; ââàæàëîñÿ, ùî öå ñïðèÿòèìå ïåðåòâîðåííþ ñië íà êîëåêòèâíi ãîñïîäàð-
ñòâà. Àëå â ðåçóëüòàòi, ÿê çàçíà÷à¹ çàõiäíèé äîñëiäíèê, îðãàíiçàöiÿ, ÿêà ïiäòðèìóâàëà âñi
êîëåêòèâiñòñüêi àòðèáóòè ñiëüñüêîãî æèòòÿ i áóëà âêîðiíåíà â ñåëi ñòîëiòòÿìè, íå âiäiãðàëà
æîäíî¨ ðîëi ó ïðîâåäåííi êîëåêòèâiçàöi¨ ñåëÿí. Âðåøòi, çãiäíî ç óðÿäîâèì óêàçîì âiä 10
ëèïíÿ 1930 ð., äàâíþ ãðîìàäó ëiêâiäóâàëè ñïî÷àòêó â ðàéîíàõ ñóöiëüíî¨ êîëåêòèâiçàöi¨, à
ïîòiì i â iíøèõ ìiñöÿõ.
ßê ïðàâèëî, ìiñöåâi âëàñòi îäåðæóâàëè ðîçïîðÿäæåííÿ çãîðè ïðî òå, ñêiëüêè âîíè ìóñè-
ëè îðãàíiçóâàòè êîëãîñïiâ i ñêiëüêè òóäè ïîâèííî âõîäèòè îñiá, ùî, çâè÷àéíî, íå ìàëî íi÷î-
ãî ñïiëüíîãî ç ïðèíöèïîì äîáðîâiëüíîñòi. Îäèí ñiëüñüêèé êîìóíiñò ó Êàëiíiíñüêié îáëàñòi
îäåðæàâ íàêàç çàáåçïå÷èòè âñòóï äî êîëãîñïó ïîíàä ñòà ðîäèí. Âií æå, îäíà÷å, çóìiâ ïåðå-
êîíàòè ëèøå 12 ðîäèí, ïðî ùî é äîïîâiâ. Éîìó áóëî çàÿâëåíî, ùî âií ñàáîòó¹ êîëåêòèâiçàöiþ
125
i ïîãðîæóâàëè âèêëþ÷èòè ç ïàðòi¨, ÿêùî âií íå äîá'¹òüñÿ âèêîíàííi ïîñòàâëåíîãî ïåðåä íèì
çàâäàííÿ. Ïîâåðíóâøèñü äî ñâî¨õ ñiëü÷àí öåé êåðiâíèê çàÿâèâ, ùî ¨õ óñiõ åêñïðîïðiþþòü i
çàøëþòü, ÿêùî âîíè íå ïiäïèøóòü çàÿâè. Âîíè âñi ïîãîäèëèñÿ i òi¹¨ ñàìî¨ íî÷i... ïî÷àëè
çàáèâàòè ñâîþ õóäîáó. Êîëè âií äîïîâiâ ïðî öå, òî ïî÷óâ ó âiäïîâiäü, ùî ïàðòêîì öå íå
öiêàâèòü: âií âèêîíàâ ñâié ïëàí.
Ïðî ôiêòèâíiñòü ïðèíöèïó äîáðîâiëüíîñòi ñâiä÷èëè é äåÿêi âèñëîâëþâàííÿ ÷ëåíiâ Ïî-
ëiòáþðî, íàéáëèæ÷èõ ïðèái÷íèêiâ Ñòàëiíà. Íàïðèêëàä, Êàãàíîâè÷ ó ñi÷íi 1930 ð çàÿâèâ,
ùî âñå êåðiâíèöòâî ñòâîðåííÿì òà ðîçâèòêîì êîëãîñïiâ çäiéñíþþòü áåçïîñåðåäíüî òà âè-
êëþ÷íî îñîáè ç ïàðòiéíîãî àïàðàòó.
Ñó÷àñíi ðàäÿíñüêi îôiöiéíi äîñëiäíèêè, òàêi ÿê Ñ. Ï. Òðàïåçíèêîâ, ïðîäîâæóþòü ñòâåð-
äæóâàòè, ùî áiëüøiñòü ñåëÿí äîáðîâiëüíî îáðàëè øëÿõ êîëåêòèâiçàöi¨. Ôàêòè÷íî ç òàêè-
ìè ïîãëÿäàìè ìîæíà çiòêíóòèñÿ âñå ÷àñòiøå é ÷àñòiøå, à ñåðéîçíèõ äîñëiäíèêiâ, ÿêi äðó-
êóâàëèñÿ â 50-60-õ ðîêàõ, òåïåð çàìîâ÷óþòü. Àëå, ÿê ìè âæå ïåðåñâiä÷èëèñÿ, ðàäÿíñüêi
ïèñüìåííèêè-ðîìàíiñòè, ÿêi äðóêóâàëèñÿ â Ìîñêâi çà áðåæí¹âñüêî¨ äîáè, âiäâåðòiøi, íiæ
ïàðòiÿ. Îäèí iç íèõ (Î. Âîëêîâ) êàòåãîðè÷íî çàÿâëÿ¹: ×èì øèðøå òà ðiøó÷iøå ïðîâîäèëè
êîëåêòèâiçàöiþ, òèì áiëüøå âîíà íàøòîâõóâàëàñÿ íà âàãàííÿ, íåïåâíiñòü, ñòðàõ i îïið.
Äåõòî ââàæà¹, ùî êóëüòóðíèé ðiâåíü ñåëÿíñòâà ïiäâèùóâàâñÿ çàâäÿêè áåçïåðåðâíèì
çáîðàì òà ïðîïàãàíäi, îòîæ âîíè ïî÷àëè âiðèòè â ïåðåâàãè êîëãîñïíîãî ëàäó. Ïî ñóòi æ
çáîðè áóëè ïðîñòî çíàðÿääÿì ïðèìóñó. ßê âiäîìî, çâè÷íîþ ïðîöåäóðîþ íà ñiëüñüêèõ çáîðàõ
áóëî çàïèòàííÿ, ÿêå ñòàâèâ ïåðåä ó÷àñíèêàìè ïîñëàíåöü ïàðòi¨: Õòî òóò ïðîòè êîëãîñïó òà
ðàäÿíñüêîãî óðÿäó? àáî: ...âñi ñåëÿíè ïîâèííi îáîâ'ÿçêîâî âñòóïèòè äî êîëãîñïó. Õòî íå
çàõî÷å âñòóïàòè - òîé âîðîã ðàäÿíñüêî¨ âëàäè.
Â îäíîìó iç ñó÷àñíèõ ðàäÿíñüêèõ äîñëiäæåíü íàâîäèòüñÿ âèñëîâëåííÿ âiäïîâiäàëüíîãî
ïàðòiéíîãî ïðàöiâíèêà ç Ïiâíi÷íîãî Êàâêàçó, ÿêèé, âèñòóïàþ÷è ïåðåä ñåëÿíàìè, çàÿâèâ òà-
êå: Êàðë Ìàðêñ, íàø äîðîãèé ïîêiéíèé âîæäü, ïèñàâ, ùî ñåëÿíè - öå êàðòîïëÿ â ìiøêó. Âè
òåïåð ó íàøîìó ìiøêó. Ðåàëiçóþ÷è äèðåêòèâè ïàðòi¨, ¨ ¨ óïîâíîâàæåíi íà ìiñöÿõ íå äîòðè-
ìóâàëèñü (íàâiòü ôîðìàëüíî) áóäü-ÿêèõ ïðàâîâèõ íîðì òà ïðîöåäóð. Â îäíîìó ïîâîëçüêîìó
ñåëi íà ñiëüñüêèõ çáîðàõ áóëè ïðèñóòíi ìåíøå òðåòèíè ïðåäñòàâíèêiâ ãîñïîäàðñòâ, àëå öå
íå ïåðåøêîäèëî ïðèéíÿòè ðiøåííÿ ùîäî ïðîâåäåííÿ êîëåêòèâiçàöi¨ â óñüîìó ñåëi. Ïîäiáíèõ
ïîâiäîìëåíü ç ìiñöü áóëî ÷èìàëî.
Ñïî÷àòêó ëóíàëè ëèøå ïîîäèíîêi ãîëîñè ïðîòåñòó ïðîòè ãðàáiæíèöüêèõ çàõîäiâ ïàð-
òiéíèõ àêòèâiñòiâ. Ñåëÿíèí ó øîëîõîâñüêîìó ðîìàíi âiäìîâëÿ¹òüñÿ ïðèâåçòè ñâî¹ íàñiíí¹âå
çåðíî äî ãðîìàäñüêî¨ êîìîðè, íåçâàæàþ÷è íà çàïåâíåííÿ òà ãàðàíòi¨ ìiñöåâèõ ïàðòiéíèõ
êåðiâíèêiâ:
- Âîíî áóäå íàäiéíiøå â ìåíå. ßêùî ÿ âiääàì éîãî âàì, íàâåñíi ÿ íå äiñòàíó íàçàä íàâiòü
ïîðîæíiõ ìiøêiâ. Ìè ñòàëè ìóäðiøi òåïåð, òàê ïðîñòî íàñ òåïåð óæå íå íàäóðèø.
Áðîâè Íàãóëüíîâà ïiäíÿëèñÿ, i ëèöå éîãî òðîõè çáëiäëî.
- ßê òè ñìi¹ø - íå äîâiðÿòè ðàäÿíñüêié âëàäi? - çàïèòàâ âií.- Çíà÷èòü òè íå âiðèø ó òå,
ùî ÿ êàæó?
- Ñàìå òàê. Íå âiðþ. Ìè ÷óëè öi ïîáðåõåíüêè ðàíiøå.
- Õòî òîái ðîçêàçóâàâ ïîáðåõåíüêè? I ïðî ùî? - Íàãóëüíîâ ïîìiòíî çáëiä i ïîâiëüíî
ïiäâiâñÿ íà íîãè.
Àëå, íiáè íi÷îãî íå ïîìiòèâøè, Áàííèê ïðîäîâæóâàâ ñïîêiéíî ïîñìiõàòèñÿ, ïîêàçóþ÷è
ñâî¨ ðiäêi ìiöíi çóáè. Òiëüêè ãîëîñ ó íüîãî òðåìòiâ âiä îáðàçè i ïåêó÷îãî ãíiâó, êîëè âií
ãîâîðèâ:
- Âè çàáåðåòå çåðíî, à òîäi íàâàíòàæèòå éîãî â ïî¨çäè i âiäiøëåòå çà êîðäîí. Âè êóïèòå
àâòîìîáiëi, ùîá êîìóíiñòè ìîãëè ðîç'¨æäæàòè ñîái çi ñâî¨ìè ñòðèæåíèìè áàáàìè. Ìè çíà¹ìî,
äëÿ ÷îãî âàì ïîòðiáíå íàøå çåðíî. Ùî âæå êàçàòè: äîæèëè ìè, ïîáà÷èëè ðiâíiñòü.
Ðàäÿíñüêèé àâòîð íàâîäèòü ñëîâà ñåëÿíèíà-áiäíÿêà ç Ïîëòàâùèíè, ÿêèé çàÿâèâ: Ìié
äiä áóâ êðiïàêîì, àëå ÿ - éîãî âíóê - íå ñòàíó êðiïàêîì íiêîëè. I ñïðàâäi, ñåëÿíè çâèêëè òå-
ïåð íàçèâàòè ÂÊÏ (ñêîðî÷åííÿ âiä Âñåñîþçíî¨ êîìóíiñòè÷íî¨ ïàðòi¨) äðóãèì êðiïàöòâîì (
âòîðîå êðåïîñòíîå ïðàâî). Îôiöiéíi äîêóìåíòè òàêîæ ïîñèëàþòüñÿ íà ñåëÿí-áiäíÿêiâ, ÿêi
ãîâîðèëè ïàðòiéíèì êåðiâíèêàì: Âè çðîáèëè ç íàñ ãiðøå, íiæ êðiïàêiâ. Ïðàâäà ïîâiäîì-
ëÿëà, ùî â îäíîìó iç óêðà¨íñüêèõ ñië ïiä ÷àñ çáîðiâ ñåëÿíè çóñòðiëè îá'ÿâëåíå ¨ì ðiøåííÿ
ùîäî ïðîâåäåííÿ êîëåêòèâiçàöi¨ ãðîáîâîþ ìîâ÷àíêîþ. Êîëè â ñåëî ïðèáóëè òðàêòîðè, íà-
òîâï æiíîê áëîêóâàâ ¨ì äîðîãó, âèãóêóþ÷è: Ðàäÿíñüêà âëàäà ïîâåðòà¹ êðiïàöòâî! Þ. Òðè-
ôîíîâ ó ñâî¨é êíèçi çãàäó¹ ñåëÿí, ÿêi ãîâîðèëè ïðåäñòàâíèêàì ðàäÿíñüêî¨ âëàäè: Âè õî÷åòå
çàãíàòè íàñ ó êîëãîñïè, ùîá ìè áóëè ó âàñ êðiïàêàìè, i òðàêòóâàëè ìiñöåâèõ ïàðòiéíèõ ïðî-
âiäíèêiâ ÿê ïàíiâ. Ïîäiáíi íàñòðî¨ ïåðåâàæàëè ñåðåä ñåëÿí. Áiëüøiñòü iç íèõ, ÿê i ðàíiøå,
âiäìîâëÿëèñÿ âñòóïàòè äî êîëãîñïiâ. Òèõ, õòî ÷èíèâ àêòèâíèé îïið, âëàñòi çààðåøòîâóâà-
ëè, ïðåä'ÿâëÿþ÷è áóäü-ÿêi îáâèíóâà÷åííÿ. Ó ñåëi Áiëîñóâêè ×îðíóõiâñüêîãî ðàéîíó ñåëÿí
ñêëèêàëè íà çáîðè, çâåëiâøè ¨ì íåãàéíî íàïèñàòè çàÿâè ç ïðîõàííÿì ïðî âñòóï äî êîëãîñïó.
Îäèí iç íèõ çàêëèêàâ iíøèõ äî îïîðó. Éîãî çààðåøòóâàëè òi¹¨ æ íî÷i, à äâàäöÿòüîõ iíøèõ
íàñòóïíîãî äíÿ, ïiñëÿ ÷îãî çàïèñ âiäáóâàâñÿ áåçïåðåøêîäíî.
Íàì ïîùàñòèëî îçíàéîìèòèñÿ ç ëèñòàìè (ïåðåâàæíî íå íàäðóêîâàíèìè), ÿêi îäåðæó-
âàëà ñåëÿíñüêà ãàçåòà Íàøà äåðåâíÿ, ùî âèäàâàëàñÿ ó Çàõiäíîìó ðàéîíi êðà¨íè. ×è òî
áiäíi ñåëÿíè, ÷è ñåðåäíÿêè - âñi âîíè íàðiêàëè íà ïðèìóñîâi ìåòîäè âñòóïó äî êîëãîñïiâ,
íà íàäìiðíi âèìîãè, ðàáñòâî â êîëãîñïàõ, áðàê öâÿõiâ i ò. ií. Ó öié ìiñöåâîñòi íàâiòü ñiëü-
ñüêi êîìóíiñòè ìàñîâî âiäìîâëÿëèñÿ âñòóïàòè äî êîëãîñïiâ. Ó øîëîõîâñüêîìó õóòîði íà
Äîíó íàâiòü ïiñëÿ âåëè÷åçíîãî òèñêó i ïîãðîç ââàæàòè ñóïðîòèâíèêiâ êîëãîñïó âîðîãàìè
íàðîäó, ïîäiáíî äî âæå äåïîðòîâàíèõ, ëèøå 67 iç 217 ïðèñóòíiõ ïðîãîëîñóâàëè çà âñòóï.
Äâàäöÿòèï'ÿòèòèñÿ÷íèêè! íiÿê íå ìîãëè çðîçóìiòè íåáàæàííÿ áiëüøîñòi ñåðåäíÿêiâ.
Â Óêðà¨íi, ÿê çìóøåíèé áóâ âèçíàòè ïåðøèé ñåêðåòàð ÖÊ ÊÏÓ Ñòàíiñëàâ Êîñiîð, àäìi-
íiñòðóâàííÿ i ìåòîäè íàñèëüñòâà ñèñòåìàòè÷íî çàñòîñîâóâàëèñü ïî âiäíîøåííþ íå ëèøå
äî ñåðåäíÿêiâ, à é äî áiäíÿêiâ. Âîíè ñòàëè íåâiä'¹ìíîþ ÷àñòèíîþ ïðàêòè÷íî¨ äiÿëüíîñòi
ðàéêîìiâ òà îêðóæêîìiâ.
Îäèí iç îôiöiéíèõ ðàäÿíñüêèõ ó÷åíèõ ïiñëÿñòàëiíñüêî¨ äîáè (ñàì êîëèøíié ó÷àñíèê êàì-
ïàíi¨ çà êîëåêòèâiçàöiþ) çàçíà÷àâ, ùî íàéáiëüøèé îïið ÷èíèëè íàâiòü íå áàãàòøi ñåëÿíè, à
òi, ÿêi íåùîäàâíî äiñòàëè çåìëþ, à òàêîæ áiäíi ñåëÿíè, ÿêi ëèøå íåäàâíî ñòàëè ñåðåäíÿêà-
ìè.
Îäíàê âëàñòi íå çóïèíÿëèñÿ íi ïåðåä ÷èì, ùîá çëàìàòè öåé îïið: Âñiëÿêèé òèñê çàñòîñî-
âóâàëè äî íèõ - ïîãðîçè, íàêëåïè, ïðèìóñ. Õóëiãàíè òèíÿëèñÿ êîëî ¨õíiõ õàò, íàñìiõàþ÷èñü
íàä íèìè. Ëèñòîíîøàì íàêàçàíî íå äîñòàâëÿòè ïîøòó òàêèì îäíîîñiáíèêàì; â îêðóæíî-
ìó ìåäè÷íîìó öåíòði ¨ì ñêàçàëè, ùî ëèøå êîëãîñïíèêiâ òà ¨õíi ðîäèíè ìîæíà ïðèéìàòè ÿê
ïàöi¹íòiâ. ×àñòî ¨õíiõ äiòåé ç ãàíüáîþ âèêëþ÷àëè çi øêîëè i ïiîíåðñüêî¨ îðãàíiçàöi¨ òà êîì-
ñîìîëó. Àäìiíiñòðàöiÿ ìëèíiâ âiäìîâëÿëàñÿ ìîëîòè ¨õí¹ çåðíî; êîâàëi íå õîòiëè ïðàöþâàòè
äëÿ íèõ. Òàâðî îäíîîñiáíèêà, çàñòîñîâàíå âëàäîþ, äîçâîëÿëî ðîçãëÿäàòè òàêó ëþäèíó ÿê
çëî÷èíöÿ.
Ó òèõ âèïàäêàõ, êîëè ñåðåäíÿêè çà ñâî¨ì ìàéíîâèì ñòàíîì íàáëèæàëèñÿ äî êóðêóëiâ,
¨õ çäåáiëüøîãî ÷åêàëî ðîçêóðêóëåííÿ. äèíèé âèõiä äëÿ íèõ ïîëÿãàâ ó òîìó, ùîá âiääàòè
ñâî¹ çåðíî, õóäîáó òà ðåìàíåíò i ñàìèì âñòóïàòè äî êîëãîñïó. Îäèí êîìóíiñò ç öüîãî ïðè-
âîäó çàçíà÷àâ: Öi ëþäè, î÷åâèäíî, âèðiøèëè ðàäøå çóñòðiòè ãîëîä óäîìà, àíiæ âèãíàííÿ
127
ó íåâiäîìå.
Ïîäiáíà ïîëiòèêà çäiéñíþâàëàñÿ é ïî âiäíîøåííþ äî ñiëüñüêèõ ðåìiñíèêiâ. Íàïðèêëàä,
óñóïåðå÷ ïðîòåñòàì Êðèíèöüêî¨ ñiëüðàäè, ó äåñÿòüîõ ìiñöåâèõ ÷èíáàðiâ êîíôiñêóâàëè óñi
âèðîáè i ñèðîâèíó. Ïðè÷îìó êîæíîãî ç íèõ îøòðàôóâàëè íà 300 êðá. Òàêà æ äîëÿ ñïiòêàëà
é iíøèõ ðåìiñíèêiâ, ÿêi ïðàöþâàëè â 24 íàâêîëèøíiõ ñåëàõ.
Çàáîðîíÿëàñÿ íàâiòü íàïiâðåìiñíèöüêà äiÿëüíiñòü, ÿêîþ òðàäèöiéíî çàéìàëèñÿ ñàìi ñå-
ëÿíè. Íàïðèêëàä, áàãàòî õòî ç íèõ ìàâ ðó÷íi ïðåñè, ùîá äàâèòè îëiþ ç ñîíÿøíèêîâîãî
íàñiííÿ. Çãiäíî ç óêàçîì Íàðêîìàòó òîðãiâëi âiä 18 æîâòíÿ 1930 ð. ïîäiáíå ñàìî÷èíñòâî
çàáîðîíÿëîñÿ. Êîæíå ñåëî, íàâiòü íåâåëèêå, çîáîâ'ÿçóâàëîñÿ âiäòåïåð ìàòè âëàñíó â'ÿçíèöþ,
õî÷à äî ðåâîëþöi¨ ïîäiáíi çàêëàäè iñíóâàëè ëèøå â ïîâiòîâèõ öåíòðàõ. Òþðìè ñòâîðþâà-
ëèñÿ íå òiëüêè äëÿ òîãî, ùîá çàñòðàõàòè ñåëÿí, ÿêi ãîëîñóâàëè ïðîòè íà ñiëüñüêèõ çáîðàõ.
Îïið êîëåêòèâiçàöi¨ ÷àñòî íàáóâàâ íàñèëüíèöüêèõ ôîðì.
Ó 1929-1930 ðð. âëàñòi äîêëàäàëè ÷èìàëî çóñèëü, ùîá ïåðåøêîäèòè ñåëÿíàì âîëîäiòè
çáðî¹þ. Çãiäíî ç óðÿäîâèìè äåêðåòàìè 1926, 1928 i 1929 ðð. ââîäèëàñÿ îáîâ'ÿçêîâà ðå¹ñòðà-
öiÿ ìèñëèâñüêî¨ çáðî¨. Íà îðãàíè ÄÏÓ ïîêëàäàâñÿ êîíòðîëü çà âèêîíàííÿì ñïåöiàëüíèõ
iíñòðóêöié, ùî äîïîâíþâàëè öi äåêðåòè. Âîíè ìàëè ñëiäêóâàòè çà òèì, ùîá çáðîÿ íå ïðî-
äàâàëàñÿ êðèìiíàëüíèì i ñîöiàëüíå íåáåçïå÷íèì åëåìåíòàì.
Ó ñåðïíi 1930 ð. âëàñòi âèäàëè ðîçïîðÿäæåííÿ ïðîâåñòè ìàñîâèé îáøóê ç ìåòîþ âèëó-
÷åííÿ çáðî¨. Ïðè÷èíîþ öüîãî çàõîäó áóëè ìàñîâi ñåëÿíñüêi âèñòóïè òà iíäèâiäóàëüíi àêòè
îïîðó. Îäíàê íà öåé ÷àñ çáðî¨ ó ñåëÿí óæå íå çàëèøèëîñü. Ñåðåä ñîòåíü äîêóìåíòiâ (àêòiâ,
çâiòiâ ïðî ðåçóëüòàòè ïðîâåäåíèõ îáøóêiâ) ìè çíàõîäèìî ëèøå îäèí, ó ÿêîìó éäåòüñÿ ïðî
âèÿâëåííÿ îäíîãî ìàëîêàëiáåðíîãî ïiñòîëåòà. I âñå æ îáøóê ïiøîâ íà êîðèñòü äåðæàâi.
Ïðî öå ñâiä÷àòü òàêi çâiòè: âèÿâëåíî 30 êðá 75 ê. ñðiáëîì, 105 êðá ïàïåðîâèõ ãðîøåé, äâà
âåñiëüíèõ ïåðñíi i ò. ä. Óñi öi ñïðàâè ñõîæi îäíà íà îäíó, ÿê äâi êðàïëi âîäè. Â îäíîìó
iç ñië Õàðêiâñüêîãî îêðóãó âiäïîâiäàëüíèé ïðàöiâíèê ÄÏÓ äîðiêàâ ìiñöåâèì àêòèâiñòàì çà
âòðàòó ïèëüíîñòi, îñêiëüêè ó äåÿêèõ ñåëÿí, ÿêi âiäáóëè ïîêàðàííÿ, à òàêîæ àìíiñòîâàíèõ ó
1927 ð. áóëî âèÿâëåíî çáðîþ.
Àëå íàâiòü íå ìàþ÷è íiÿêî¨ çáðî¨, ñåëÿíè ïðîäîâæóâàëè ÷èíèòè îïið ïðîâåäåííþ íàñèëü-
íèöüêî¨ êîëåêòèâiçàöi¨. Ìàëè ìiñöå îêðåìi âèïàäêè óáèâñòâ îôiöiéíèõ îñiá. ×ëåíiâ ïàðòi¨
ïîïåðåäæàëè ïðî íåîáõiäíiñòü òðèìàòèñÿ ïîäàëi âiä âiäêðèòèõ äâåðåé i íå âèõîäèòè ïiñëÿ
òåìíîòè. Îôiöiéíi äæåðåëà ïîâiäîìëÿëè, ùî â ïåðøié ïîëîâèíi 1930 ð. êóðêóëi â÷èíèëè
ïîíàä 150 óáèâñòâ òà àêòiâ ïiäïàëåííÿ íà Óêðà¨íi. Ïîäàëüøi ñòàòèñòè÷íi äàíi ïðî öå âiäñó-
òíi, î÷åâèäíî, âîíè ïåðåñòàëè âëàøòîâóâàòè âëàñòi. Â îäíîìó ëèøå ñåëi Áiðêè Ïîëòàâñüêîãî
îêðóãó, äå ìåøêàëî áëèçüêî 6000 ÷îëîâiê, ó ñi÷íi 1930 ð. áóëî òÿæêî ïîðàíåíî ìiñöåâîãî
øåôà ÄÏÓ; â áåðåçíi çãîðiëè ãîñïîäàðñüêi áóäiâëi îäíîãî ç ÷îòèðüîõ ìiñöåâèõ êîëãîñïiâ,
à òàêîæ åêñïðîïðiéîâàíi ó êóðêóëiâ áóäèíêè, â ÿêi âñåëèëèñÿ ìiñöåâi êîìóíiñòè. Ñåëÿíè
íàïàëè íà îäíîãî ç ìiñöåâèõ ïàðòiéíèõ êåðiâíèêiâ, ïîðàíèâøè éîãî.
Îñîáëèâå çàíåïîêî¹ííÿ âëàñòåé âèêëèêàëè àíòèêîëãîñïíi äåìîíñòðàöi¨ (äåÿêi ç íèõ íà-
áóëè õàðàêòåðó âiäêðèòîãî çáðîéíîãî îïîðó). Â ðàäÿíñüêèõ äæåðåëàõ çãàäóþòüñÿ çáðîéíi
äåìîíñòðàöi¨ çà ó÷àñòþ òèñÿ÷ ëþäåé, ïiä ÷àñ ÿêèõ áóëî â÷èíåíî âåëèêó êiëüêiñòü òåðî-
ðèñòè÷íèõ àêòiâ. Ïîâiäîìëÿëîñÿ, ùî â Ñàëüñüêié îêðóçi íà Ïiâíi÷íîìó Êàâêàçi ïîäiáíó
äåìîíñòðàöiþ âäàëîñÿ ïðèäóøèòè òiëüêè çà ï'ÿòü ÷è øiñòü äíiâ çà äîïîìîãîþ êàâàëåði¨
òà áðîíüîâèêiâ. Ôàêòè÷íî â äåÿêèõ ðàéîíàõ, ÿê çàçíà÷à¹ ðàäÿíñüêèé íàóêîâåöü õðóùîâ-
ñüêî¨ äîáè, äåìîíñòðàöi¨ ìàëè õàðàêòåð âiäêðèòîãî áóíòó... ëþäè îçáðîþâàëèñÿ âèëàìè,
ñîêèðàìè, ïàëèöÿìè, äðîáîâèêàìè, ìèñëèâñüêèìè ðóøíèöÿìè... â áàãàòüîõ âèïàäêàõ ¨õ î÷î-
ëþâàëè êîëèøíi àíòîíîâñüêi áàíäèòè, òîáòî âöiëiëi ó÷àñíèêè âåëèêèõ ñåëÿíñüêèõ ïîâñòàíü
ïå÷àòêó 20-õ ðîêiâ.

Çáðîéíi äåìîíñòðàöi¨, ÿêi ìîæíà áóëî ïðèäóøèòè òiëüêè çà äîïîìîãîþ âiéñüêîâèõ ÷àñòèí,-
öå ùîñü áiëüøå íiæ ñòèõiéíi áóíòè òà âèñòóïè. Íàñïðàâäi âiäáóëèñÿ âåëè÷åçíi çáðîéíi
ïîâñòàííÿ, ùî íàãàäóâàëè ïðî ïîäi¨ ïåðøî¨ ñåëÿíñüêî¨ âiéíè 1918-1922 ðð. Àëå öüîãî ðà-
çó çáðîéíi ðåñóðñè ñåëÿí áóëè äîñèòü îáìåæåíèìè, i íàâïàêè, êîíòðîëü i âëàäà ïàðòi¨ íàä
ñóñïiëüñòâîì çíà÷íî çáiëüøèëèñÿ.
Äåÿêi áóíòè ìàëè îáìåæåíèé õàðàêòåð, ÿê, íàïðèêëàä, òîé, ùî âiäáóâñÿ ó ñ. Ïàðáiíñüêå;
÷àñòèíè ÄÏÓ øâèäêî ïðèäóøèëè éîãî, îïiñëÿ ðîçñòðiëÿâøè ìiñöåâîãî ñâÿùåíèêà òà éîãî
ðîäèíó ç ÷îòèðüîõ ÷îëîâiê. Ó âåðåñíi 1930 ð. â ñ. Ðóäêiâöi íà Ïîäiëëi ñåëÿíè ïðîãíàëè
ìiñöåâó ìiëiöiþ, àëå òðüîìà äíÿìè ïiçíiøå öåé âèñòóï áóëî ïðèäóøåíî ñèëàìè áåçïåêè.
Äâîõ ó÷àñíèêiâ âèñòóïó âëàñòi ðîçñòðiëÿëè, 26 ñåëÿí áóëè äåïîðòîâàíi. Â ÷åðâíi 1931 ð.
ïîâiäîìëÿëîñÿ ïðî âiäðÿäæåííÿ êàâàëåðiéñüêîãî ïîëêó íà ïðèäóøåííÿ áóíòó ñåëÿí ó ñ.
Ìèõàéëiâêà â òié æå ñàìié ìiñöåâîñòi. Öüîãî ðàçó âiéñüêàì äîâåëîñÿ çàñòîñóâàòè àðòèëåðiþ.
Óñå ÷îëîâi÷å íàñåëåííÿ âiêîì ïîíàä 15 ðîêiâ çààðåøòóâàëè. Òðèñòà ÷îëîâiêiâ i ï'ÿòäåñÿò
æiíîê âiäïðàâëåíî äî òàáîðiâ.
Äåÿêi áóíòè, îñîáëèâî â Óêðà¨íi, ïîøèðèëèñÿ ïîçà îêðåìi ñåëà. Ñïðàâæí¹ ïîâñòàííÿ
âiäáóëîñÿ â ñåëàõ Ãðàäåíèöi òà Òðî¨öüêå Îäåñüêîãî îêðóãó. Çáðîéíèé âèñòóï ñåëÿí íà ×åð-
íiãiâùèíi, íàâåñíi 1930 ð., îõîïèâ ï'ÿòü ðàéîíiâ. Äëÿ éîãî ïðèäóøåííÿ âëàñòÿì äîâåëîñÿ
ñòÿãíóòè êiëüêà âiéñüêîâèõ ÷àñòèí.
Ó Äíiïðîïåòðîâñüêîìó îêðóçi ïîâñòàííÿ òàêîæ ïîøèðèëîñÿ íà ï'ÿòü ðàéîíiâ. Ïiõîòíà
äèâiçiÿ, äèñëîêîâàíà â Ïàâëîãðàäi, âiäìîâèëàñÿ âèñòóïèòè ïðîòè ïîâñòàíöiâ i âñòóïèëà ç
íèìè â ïåðåãîâîðè. Êîìàíäèðà äèâiçi¨ áóëî çààðåøòîâàíî. I âñå æ äèâiçiÿ íå áðàëà ó÷àñòi â
áîÿõ ç ïîâñòàíöÿìè. Âëàñòÿì äîâåëîñÿ ñòÿãóâàòè ïðîòè íèõ ç ðiçíèõ ìiñöü ïiäðîçäiëè ÄÏÓ
òà ìiëiöi¨. Ëèøå â îäíîìó iç ñië - Äìèòðiâöi - áóëî çààðåøòîâàíî ïîíàä ñòî ÷îëîâiê, çàãàëü-
íà æ êiëüêiñòü çààðåøòîâàíèõ ñÿãàëà êiëüêîõ òèñÿ÷. Óñiõ ¨õ æîðñòîêî ïîáèëè, äåêîòðèõ
ðîçñòðiëÿëè, à ðåøòó âiäïðàâèëè äî êîíöòàáîðiâ.
Ó Ìîëäàâi¨ ïîâñòàëi ñåëÿíè ðîçãðîìèëè ïiäðîçäiëè êiííî¨ ìiëiöi¨ i ÄÏÓ, à äåÿêi ñåëà íà-
âiòü ïðîãîëîñèëè ðàäÿíñüêó âëàäó áåç êîìóíiñòiâ. Ìàñîâi îçáðî¹íi âèñòóïè ñåëÿí âiäáóëèñÿ
ó äâîõ ðàéîíàõ Õåðñîíñüêîãî îêðóãó, ó Êàì'ÿíåöü-Ïîäiëüñüêîìó òà Âiííèöüêîìó îêðóãàõ,
à òàêîæ ó òðüîõ ðàéîíàõ ×åðíiãiâñüêîãî, äå òàê çâàíi òåðèòîðiàëüíi âiéñüêà ïiäòðèìàëè
ïîâñòàíöiâ, i âëàñòÿì äîâåëîñÿ äëÿ ïðèäóøåííÿ âèñòóïó âèêîðèñòàòè âåëèêi ç'¹äíàííÿ ðåãó-
ëÿðíèõ âiéñüê i ïiäðîçäiëè ÄÏÓ. Íà Âîëèíi òà â òðüîõ ðàéîíàõ Äíiïðîïåòðîâñüêîãî îêðóãó,
äå ñåëÿíè äiÿëè îñîáëèâî àêòèâíî, ïðîòè ïîâñòàëèõ çàñòîñîâóâàëè íàâiòü áðîíåòàíêîâi ïiä-
ðîçäiëè òà àâiàöiþ. Âiäîìèé âèïàäîê, êîëè ñåëÿíñüêi çàãîíè î÷îëèâ êàäðîâèé êîìàíäèð
×åðâîíî¨ àðìi¨, ÿêèé íà òîé ÷àñ ïåðåáóâàâ ó âiäïóñòöi. Â íåðiâíîìó áîþ ç ðåãóëÿðíèìè
âiéñüêàìè âií áóâ óáèòèé.
Ó äåÿêèõ îôiöiéíèõ çâiòàõ ïîâiäîìëÿëîñÿ ïðî ïîâñòàíñüêi çàãîíè, â ÿêèõ êîëèøíi àí-
òèðàäÿíñüêi ïàðòèçàíè ÷àñiâ ãðîìàäÿíñüêî¨ âiéíè îá'¹äíóâàëèñÿ ç êîëèøíiìè ÷åðâîíèìè
ïàðòèçàíàìè i ñòâîðþâàëè äóæå áî¹çäàòíi ãðóïè. Çà äåÿêèìè ïiäðàõóíêàìè, ó 1930 ð. â
Óêðà¨íi êiëüêiñòü ó÷àñíèêiâ ñåëÿíñüêèõ ïîâñòàíü ïåðåâèùèëà 40 òèñ.
Ó Ñèáiðó ãðîìàäÿíñüêà âiéíà, ïî ñóòi, íiêîëè ïîâíiñòþ íå ïðèïèíÿëàñÿ. Ðàäÿíñüêi äæå-
ðåëà ïîâiäîìëÿëè ïðî ïðîäîâæåííÿ ïîëiòè÷íîãî áàíäèòèçìó. Â 1927-1929 ðð. êiëüêiñòü
ïàðòèçàíñüêèõ çàãîíiâ çáiëüøèëàñÿ â÷åòâåðî, à ç ïî÷àòêîì êàìïàíi¨ ìàñîâî¨ êîëåêòèâiçàöi¨
îïið ñåëÿí íàáóâ ùå áiëüøîãî ðîçìàõó. Îäèí iç òàêèõ çàãîíiâ, ñòâîðåíèõ ïîâñòàëèìè ñåëÿ-
íàìè Óñòü-Ïðèñòàíñüêî¨ îêðóãè â áåðåçíi 1930 ð., î÷îëèâ êåðiâíèê ìiñöåâî¨ ìiëiöi¨ Äîáèòií.
Äëÿ îçáðî¹ííÿ ïàðòèçàí áóëè âèêîðèñòàíi íàÿâíi çàïàñè ìiëiöåéñüêî¨ çáðî¨, áî¹ïðèïàñiâ òà
129
iíøå ñïîðÿäæåííÿ. Ùîá ïðèäóøèòè öå ïîâñòàííÿ, ìiñöåâi âëàñòi çìóøåíi áóëè ñòÿãíóòè
çíà÷íi ñèëè, â îñíîâíîìó âiéñüêà ÄÏÓ.
Ùîäî ñîöiàëüíîãî ñòàíó ó÷àñíèêiâ âèñòóïó, òî â îôiöiéíèõ çâiòàõ ïîâiäîìëÿëîñÿ, ùî
ñåðåä íèõ áóëè íå òiëüêè êóðêóëi (38 %), àëå é ñåðåäíÿêè (38 %) i íàâiòü áiäíÿêè (24
%). Ãîëîâíèì ïóíêòîì ¨õíüî¨ ïðîãðàìè áóëà âèìîãà ïðî ñêëèêàííÿ Óñòàíîâ÷èõ çáîðiâ, ÿêi
ìàëè îáðàòè öàðÿ ÷è ïðåçèäåíòà. Çàãàëîì ó÷àñíèêè ñèáiðñüêèõ ïîâñòàíü ïðîãîëîøóâàëè
ðàäÿíñüêèé óðÿä ñêèíóòèì. Óñòàíîâ÷i çáîðè çàëèøàëèñÿ íàéáiëüø ïîïóëÿðíèì ãàñëîì.
Íåäàâíî âèäàíà ïðàöÿ ïðî ó÷àñòü áiéöiâ òà êîìàíäèðiâ Ñèáiðñüêîãî âiéñüêîâîãî îêðóãó
â êàìïàíi¨ ç ïðîâåäåííÿ êîëåêòèâiçàöi¨ ïîäà¹ öiêàâi îáðàçè âî¨íiâ, ÿêi îäåðæóâàëè ïðàâäèâó
iíôîðìàöiþ âiä ñâî¨õ ðîäèí. Ëèøå â îäíîìó áàòàëüéîíi â æîâòíi 1931 ð. 16 % îäåðæàíèõ
ëèñòiâ ìàëè àíòèðàäÿíñüêèé õàðàêòåð, ó ëèñòîïàäi - 18,7, à â ïåðøi äíi ãðóäíÿ - 21,5 %.
Ó ðîçìîâàõ ìiæ ñîáîþ, ÿê ïîâiäîìëÿëè äîíîùèêè, áiéöi ç îáóðåííÿì çàÿâëÿëè, ùî âëàäà
ãðàáó¹ óñiõ áåç âèíÿòêó i êàæå íàì, ùî ëiêâiäó¹ êóðêóëÿ. Áóëî âèÿâëåíî êiëüêà êîíòððå-
âîëþöiéíèõ âiéñüêîâèõ ãðóï, ÿêi íàìàãàëèñÿ âñòàíîâèòè çâ'ÿçêè ç ñåëîì ÷åðåç ñîëäàòiâ,
ÿêi ïîáóâàëè ó âiäïóñòöi. Îäíié iç òàêèõ ãðóï óäàëîñÿ íàâiòü âèïóñòèòè ëèñòiâêó.
Ó äåÿêèõ ìiñöåâîñòÿõ Óêðà¨íè òà Ïiâíi÷íîãî Êàâêàçó, çà ñâiä÷åííÿì ñïiâðîáiòíèêà ÎÄ-
ÏÓ, ïðîòè ïîâñòàëèõ áóëî âæèòî âiéñüêîâó àâiàöiþ. Íà Ïiâíi÷íîìó Êàâêàçi áiéöi êàâàëå-
ðiéñüêîãî åñêàäðîíó âiäìîâèëèñÿ ãðîìèòè êîçàöüêi ñòàíèöi. Éîãî ðîçôîðìóâàëè i ïîëîâèíó
îñîáîâîãî ñêëàäó ðîçñòðiëÿëè. Â iíøîìó ìiñöi öüîãî ðàéîíó ç öi¹¨ æ ïðè÷èíè ïðèïèíèâ
iñíóâàííÿ ïiäðîçäië ÎÄÏÓ. Îäíàê ïåðåâàãà áóëà íà áîöi ðåãóëÿðíèõ âiéñüê, äîáðå îçáðî-
¹íèõ, íàâ÷åíèõ. Îñîáëèâîþ æîðñòîêiñòþ âiäçíà÷àëèñÿ ÷åêiñòñüêi ïiäðîçäiëè. Ãîðåçâiñíèé
Ôðiíîâñüêèé, ÿêèé íà òîé ÷àñ êîìàíäóâàâ ïðèêîðäîííèìè âiéñüêàìè ÎÄÏÓ i áóâ îäíèì iç
ãîëîâíèõ îðãàíiçàòîðiâ ðåïðåñié, äîïîâiäàâ íà çàñiäàííi ïîëiòáþðî, ùî âíèç çà òå÷i¹þ ði÷îê
ïëèâëè òèñÿ÷i òðóïiâ. Ïiñëÿ ïðèäóøåííÿ ïîâñòàíü, çà ñâiä÷åííÿìè î÷åâèäöiâ, äåñÿòêè òèñÿ÷
ñåëÿí áóëè ñòðà÷åíi áåç ñóäó i ñëiäñòâà, ñîòíi òèñÿ÷ ¨õ âiäïðàâëåíî äî òàáîðiâ i çàñëàíî.
Ó Êðèìó (äå ðîçêóðêóëåíî 35-40 òèñ. òàòàð) ó ãðóäíi 1930 ð. ðîçïî÷àëîñÿ ïîâñòàííÿ â
Àëàêàòi. Ðåçóëüòàò òàêèé ñàìèé: òèñÿ÷i ñìåðòíèõ âèðîêiâ, òèñÿ÷i âiäïðàâëåíèõ äî òàáîðiâ.
Ãîëîâà Êðèìñüêîãî ÖÂÊ Ìåõìåò Êóáàé íàðiêàâ íà ïëþíäðóâàííÿ òà ãîëîä ó ðåñïóáëiöi, à
ïiçíiøå é ñàì çíèê áåçñëiäíî.
Ñåðåä ãiðñüêèõ íàðîäíîñòåé Ïiâíi÷íîãî Êàâêàçó âåëèêi ïîâñòàííÿ òðèâàëè ìiñÿöÿìè.
Äëÿ ¨õ ïðèäóøåííÿ óðÿä êèíóâ âåëèêi ç'¹äíàííÿ ðåãóëÿðíèõ âiéñüê. Íàâåñíi 1930 ð. ðîçïî-
÷àëèñÿ çáðîéíi âèñòóïè ó Âiðìåíi¨. Â áåðåçíi-êâiòíi öüîãî ðîêó êiëüêà îêðóã ïåðåáóâàëè â
ðóêàõ ïîâñòàíöiâ. Â Àçåðáàéäæàíi êîëåêòèâiçàöiÿ òàêîæ âèêëèêàëà çáðîéíèé îïið ñåëÿí:
Òþðêñüêi ñåëÿíè Àçåðáàéäæàíó, ðàçîì iç çàìîæíèìè, ñåðåäíiìè òà áiäíèìè øàðàìè, ïiäíÿ-
ëèñÿ âñi ðàçîì. Íàìàãàþ÷èñü ÿêîñü ïîÿñíèòè ñèòóàöiþ, ùî ñêëàëàñÿ â ðåñïóáëiöi, ñåêðå-
òàð ÖÊ ÊÏ Àçåðáàéäæàíó Êàðà¹â çàçíà÷àâ, ùî êëàíîâi âçà¹ìèíè ïåðåøêîäæàëè ïîäiëîâi
ñóñïiëüñòâà íà êëàñè. Ïiñëÿ çàïåêëèõ áî¨â ç óðÿäîâèìè âiéñüêàìè ïîíàä 15 òèñ. ïîâñòàí-
öiâ ïåðåéøëè iðàíñüêèé êîðäîí. Àëå íàâiòü ïîðiâíÿíî ïàñèâíèé îïið ÷àñòî ïðèäóøóâàâñÿ
íåìèëîñåðäíî. Iñàê Äîé÷åð ïiä ÷àñ ñâî¹¨ ïî¨çäêè ïî êðà¨íi çóñòðiâñÿ ç âèñîêîïîñòàâëåíèì
ïðàöiâíèêîì ÎÄÏÓ, ÿêèé ç áîëåì ïîñêàðæèâñÿ éîìó, ëåäâå ñòðèìóþ÷è ñëüîçè:
ß - ñòàðèé áiëüøîâèê. ß ïðàöþâàâ ó ïiäïiëëi ïðîòè öàðÿ, à ïiçíiøå áðàâ ó÷àñòü ó
ãðîìàäÿíñüêié âiéíi. ×è ÿ âñå öå ðîáèâ äëÿ òîãî, ùîá òåïåð îòî÷èòè ñåëà êóëåìåòàìè é
íàêàçàòè ñâî¨ì ïiäëåãëèì, íå ðîçáèðàþ÷èñü, ñòðiëÿòè â íàòîâïè ñåëÿí? Íi, íi, é ùå ðàç íi!
Àðåøòè òà ñòðàòè ó÷àñíèêiâ àêòèâíîãî îïîðó, ÿê ïðàâèëî, ñóïðîâîäæóâàëèñü çàãàëüíèì
òåðîðîì ïðîòè âñiõ çàïiäîçðåíèõ. Â îäíîìó ç ðàäÿíñüêèõ òâîðiâ çîáðàæåíî çààðåøòîâàíîãî
ñåëÿíèíà, ÿêîãî âëàñòi áåçïiäñòàâíî çâèíóâà÷óþòü ó ñïðîái îðãàíiçóâàòè çáðîéíå ïîâñòàííÿ.
Ó â'ÿçíèöi iíøèé ñåëÿíèí ðàäèòü éîìó ïiäïèñàòè çiçíàííÿ, ÿêîãî âèìàãàþòü âiä íüîãî, ÿê
öå áóëè çìóøåíi çðîáèòè âñi iíøi. Ïåðøèé âiäïîâiäà¹, ùî âií íå âèííèé, àëå ÷ó¹ ó âiäïîâiäü,
ùî é âîíè òàê ñàìî. Íà ùî âií çàïåðå÷ó¹:
- Àëå òîäi ìåíå ðîçñòðiëÿþòü.
- Òàê, àëå ïðèíàéìíi íå ìó÷èòèìóòü.
Áiëüøiñòü ó÷àñíèêiâ âèñòóïiâ ïðîòè ðåæèìó, íàâiòü òi ç íèõ, õòî îáñòîþâàâ ìèðíi çàñî-
áè áîðîòüáè, çíàëè, ùî íà íèõ ÷åêà¹. Ó øîëîõîâñüêîìó ðîìàíi Òèõèé Äîí ñïiâðîáiòíèê
ÎÄÏÓ ïîãðîæó¹:
- Çà÷åêàé: ïîãîâîðèìî â Ðîñòîâi. Ïîòàíöþ¹ø ïåðåäi ìíîþ ïåðåä ñìåðòþ!
- Îé, ÿêèé æàõ! Âè ìåíå òàê íàëÿêàëè! ß óâåñü òðåì÷ó ÿê îñèêîâèé ëèñò, ïðîñòî òðåì÷ó
âiä ñòðàõó! - ñêàçàâ Ïîëîâöåâ iðîíi÷íî, çóïèíèâøèñü, ùîá çàïàëèòè äåøåâó ñèãàðó. Àëå
ç-ïiä áðiâ âií ïîäèâèâñÿ íà ÷åêiñòà íàñìiøêóâàòèìè, ïîâíèìè íåíàâèñòi î÷èìà.
... ×èì, âè äóìà¹òå, âè ìîæåòå ìåíå íàñòðàøèòè? Íà¨âíà âè ëþäèíà! Òîðòóðàìè? Íå
âèéäå: ÿ íà âñå ïðèãîòîâàíèé.
Îäíà÷å íàéáiëüø ñâî¹ðiäíîþ ôîðìîþ îïîðó áóëè äèâîâèæíi áàáñüêi áóíòè - ïîâñòàííÿ
æiíîê - îñîáëèâî â Óêðà¨íi.
Îäíà ç ïðè÷èí, ÷îìó æiíêè áóëè òàê âîðîæå íàñòðî¹íi äî êîëãîñïiâ, ïîëÿãàëà, ìîæëè-
âî, â òîìó, ùî âîíè òðàäèöiéíî äîãëÿäàëè ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêó õóäîáó i çàëåæàëè âiä
ñâî¨õ êîðiâ, îñêiëüêè ïîòðåáóâàëè ìîëîêà äëÿ äiòåé. Ñòâîðåííÿ êîëãîñïiâ, êóäè äîâîäèëî-
ñÿ âiääàâàòè âëàñíó õóäîáó, çàãðîæóâàëî, òàêèì ÷èíîì, ñiìåéíîìó áëàãîïîëó÷÷þ. Íàâiòü
öåíòðàëüíà ðàäÿíñüêà ïðåñà ïîâiäîìëÿëà ïðî äåÿêi ç æiíî÷èõ áóíòiâ. Ïðî îäèí iç òàêèõ
âèñòóïiâ éäåòüñÿ â îôiöiéíîìó çâiòi ïðåäñòàâíèêiâ ìiñöåâî¨ âëàäè: Â ñåëi ç'ÿâèâñÿ âåëèêèé
íàòîâï æiíîê, îçáðî¹íèõ êèÿìè òà iíøèìè ðå÷àìè, i ïî÷àâ âèìàãàòè ïîâåðíóòè ¨ì êîíåé.
Âîíè òàêîæ íàìàãàëèñÿ ïîáèòè ïðåäñòàâíèêiâ îêðóæíîãî âèêîíêîìó òà ïàðòêîìó. Îðóäó-
âàëà íèìè Êàíÿøèíà Íàñòÿ - äðóæèíà ñåëÿíèíà-ñåðåäíÿêà. Ó áàãàòüîõ âèïàäêàõ æiíêàì
óäàâàëîñÿ ïîâåðíóòè êîíåé, à ïîäåêóäè âîíè âiäáèðàëè é ðîçïîäiëÿëè çåðíî.
Ðóõ ïîøèðèâñÿ äî êîðäîíiâ åòíi÷íî¨ Ðîñi¨, õî÷à i â ìåíøèõ ìàñøòàáàõ. Ó ïîâiäîìëåííi ç
Çàõiäíîãî ðàéîíó iøëîñÿ ïðî ñòèõiéíèé âèñòóï, ó ÿêîìó áðàëî ó÷àñòü 200 ñåëÿí, ïåðåâàæíî
æiíîê, ÿêi íàïàëè íà êîëãîñï. Àëå íàéáiëüøå òàêèõ ïîâiäîìëåíü íàäõîäèëî ç Óêðà¨íè òà
Ïiâíi÷íîãî Êàâêàçó (õàðàêòåðíî, ùî ñåëÿíñüêi âèñòóïè â öèõ ðåãiîíàõ çäåáiëüøîãî íàáóâàëè
ôîðì çáðîéíèõ ïîâñòàíü). Ó òðüîõ ñåëàõ Îäåñüêîãî îêðóãó â ëþòîìó 1930 ð. æiíêè ïðîãíàëè
ïðåäñòàâíèêiâ ìiñöåâî¨ âëàäè i çàáðàëè ñâî¹ ìàéíî, çäàíå ðàíiøå â êîëãîñïè. Âiéñüêà ÄÏÓ
ïðèäóøèëè áóíò, çààðåøòóâàâøè áàãàòüîõ éîãî ó÷àñíèöü. Ó ñ. Ïëåøêè Ïîëòàâñüêî¨ îáëàñòi
íàâåñíi 1933 ð. æiíêàì âäàëîñÿ ïðîíèêíóòè äî çåðíîâî¨ êîìîðè i çàáðàòè çåðíî. Ìiëiöiÿ
ñòðiëÿëà â íèõ, óáèâøè êiëüêîõ. Ðåøòó ó÷àñíèöü öüîãî âèñòóïó áóëî äåïîðòîâàíî.
Çàãàëîì, â îôiöiéíèõ çâiòàõ ïîâiäîìëÿëîñÿ ïðî òèñÿ÷i çààðåøòîâàíèõ i äåïîðòîâàíèõ
æiíîê. Áóâàëî é òàê, ùî òàêòèêà ïàñèâíîãî îïîðó âèêëèêàëà çàìiøàííÿ é ðîçãóáëåíiñòü
ìiñöåâèõ âëàñòåé, ÿêi ç òèõ ÷è iíøèõ ïðè÷èí íå õîòiëè âèêëèêàòè ñòîðîííþ äîïîìîãó.
Îäèí iç ìiñöåâèõ àêòèâiñòiâ - ñâiäîê öèõ ïîäié - çàçíà÷àâ, ùî ó÷àñíèöi æiíî÷èõ áóíòiâ
ïî÷àëè äîòðèìóâàòèñÿ ïåâíî¨ òàêòèêè. Ñïî÷àòêó æiíêè ïåðåõîäèëè â íàñòóï íà êîëãîñï,
ÿêùî êîìóíiñòè, êîìñîìîëüöi, ÷ëåíè ñiëüðàäè òà êîìiòåòó íåçàìîæíèêiâ àòàêóâàëè ¨õ, ÷î-
ëîâiêè çáèðàëèñÿ íà çàõèñò æiíîê. Ïîäiáíà òàêòèêà áóëà ñïðÿìîâàíà íà òå, ùîá çàïîáiãòè
âòðó÷àííþ âiéñüêîâèõ ñèë, i âîíà íåðiäêî çàâåðøóâàëàñÿ óñïiõîì. Ó Ïiâäåííié Óêðà¨íi, íà
Äîíó òà Êóáàíi íà ïî÷àòîê áåðåçíÿ 1930 ð. êîëãîñïíà ñèñòåìà ôàêòè÷íî ðîçâàëèëàñÿ. Îäíàê
íàéïîøèðåíiøîþ òà íàéáiëüø åôåêòèâíîþ ôîðìîþ ïðîòåñòó ñåëÿí ïðîòè íàñèëüíèöüêîãî
çàïðîâàäæåííÿ êîëãîñïiâ ñòàâ çàáié äîìàøíüî¨ õóäîáè. Ñïî÷àòêó ñåëÿíè ïðîñòî ïðîäàâàëè
131
ñâîþ õóäîáó òà êîíåé, îäíàê âëàñòi íåçàáàðîì çàáîðîíèëè ïîäiáíó ïðàêòèêó ïiä ñòðàõîì
ñóâîðîãî ïîêàðàííÿ. Ïðàâäà íàðiêàëà â ñi÷íi 1930 ð., ùî â Òàãàíðîçi ïiä êóðêóëüñüêèì
âïëèâîì ñåðåäíÿêè òà áiäíi ñåëÿíè âëàøòîâóâàëè ìàñîâèé ïðîäàæ õóäîáè ïåðåä ñâî¨ì âñòó-
ïîì äî êîëãîñïó. Ïðîòÿãîì îñòàííiõ òðüîõ ìiñÿöiâ ïðîäàíî ïîíàä 26 òèñ. ðîãàòî¨ õóäîáè, 12
òèñ. ìîëî÷íèõ êîðiâ i 16 òèñ. îâåöü. Ïîêóïöi ¨çäÿòü íà ðiçíi ñòàíöi¨, êóïëÿþ÷è õóäîáó çà
âèñîêèìè öiíàìè, ïåðåõîïëþþ÷è ¨ ¨ âiä äåðæàâíèõ ðèíêiâ, ÿêi òåïåð ìàéæå íå äiþòü. Õó-
äîáó, êîíåé òà îâåöü ïðîäàþòü çëî÷èííèöüêè ñêðiçü. Îñîáëèâî öÿ ïðàêòèêà ïîøèðèëàñÿ ó
ðàéîíàõ ñóöiëüíî¨ êîëåêòèâiçàöi¨.
Ïåðåä âñòóïîì äî êîëãîñïó ñåðåäíÿêè i íàâiòü áiäíi ñåëÿíè íàìàãàëèñÿ ïîçáóòèñÿ ñâî-
¹¨ õóäîáè, çàõîâóþ÷è îäåðæàíi âiä ïðîäàæó ãðîøi. Ó òîìó æ íîìåði ãàçåòè (âiä 11 ñi÷íÿ)
çàçíà÷àëîñü, ùî ïiä âïëèâîì êóðêóëüñüêî¨ àãiòàöi¨, òâåðäæåíü ïðî òå, ùî â êîëãîñïi ñåëÿí-
ñüêå ìàéíî âiäáèðàòèìóòü, ùîá óñi áóëè ðiâíi, ñåëÿíè ðiçàëè íå òiëüêè âñþ ðîãàòó õóäîáó,
àëå íàâiòü ìîëî÷íèõ êîðiâ òà îâåöü.
Â îäíîìó iç ñó÷àñíèõ îôiöiéíèõ âèäàíü çàçíà÷à¹òüñÿ, ùî çàêëèêè êóðêóëiâ çàáèâàòè
õóäîáó çíàõîäèëè âiäãóê ñåðåä øèðîêèõ ìàñ ñåëÿíñòâà Ñèáiðó, i ïåðåøêîäèòè ¨õíié àãiòàöi¨
áóëî íàäçâè÷àéíî âàæêî. Îñêiëüêè ïðîäàæ ì'ÿñà òàêîæ áóâ çàáîðîíåíèé, éîãî ç'¨äàëè. Çà
ñâiä÷åííÿì ×åðíîâà, ÿêèé íà òîé ÷àñ î÷îëþâàâ äåðæàâíi çàãîòiâëi çåðíà â Óêðà¨íi, à ïiçíiøå
ñòàâ íàðêîìîì çåìëåðîáñòâà, ðîñiéñüêi ñåëÿíè âïåðøå çà âñþ ñâîþ çëèäåííó iñòîðiþ ¨ëè
ì'ÿñà äîñõî÷ó.
Öå çíàìåíóâàëî âåëèêó åêîíîìi÷íó êàòàñòðîôó. Íà XVII ç'¨çäi ïàðòi¨, ÿêèé âiäáóâñÿ â
1934 ð., áóëî çàÿâëåíî, ùî ç ïî÷àòêó êîëåêòèâiçàöi¨ ïîãîëiâ'ÿ âåëèêî¨ ðîãàòî¨ õóäîáè â êðà¨íi
çìåíøèëîñÿ íà 26,6 ìëí (42,6 % çàãàëüíî¨ êiëüêîñòi), îâåöü íà 63,4 ìëí (63,1 % çàãàëüíî¨
êiëüêîñòi); â Óêðà¨íi çàáié âåëèêî¨ ðîãàòî¨ õóäîáè ñêëàäàâ 48 %, ñâèíåé - 63 i îâåöü òà êiç -
73 %. Àëå íàâiòü öi îôiöiéíi ñòàòèñòè÷íi äàíi áóëè, î÷åâèäíî, çàíèæåíi.
Òàêèì ÷èíîì, çà êîðîòêèé ïåðiîä, ùî âìiñòèâñÿ ìiæ ñi÷íåì i áåðåçíåì 1930 ð., ðàäÿíñüêå
ñåëî áóëî ïðèðå÷åíå íà ðó¨íó.
Çîâíiøíüî âñå âèãëÿäàëî òàê, íà÷åáòî ïàðòiÿ çäîáóëà ïåðåìîãó. Â ÷åðâíi 1929 ð. íîâî-
ñòâîðåíi êîëãîñïè îá'¹äíóâàëè 1 ìëí 3 òèñ. ñåëÿíñüêèõ ãîñïîäàðñòâ. Íà ñi÷åíü 1930 ð. áóëî
êîëåêòèâiçîâàíî 4393100, à íà 1 áåðåçíÿ - 14 264 300 ãîñïîäàðñòâ.
Àëå âòðàòè âiä çàáîþ õóäîáè, îïið ñåëÿí, ïîâíà âiäñóòíiñòü âiäïîâiäíîãî ïëàíóâàííÿ
- óñi öi ÿâèùà, ïðî ÿêi ìè ñïîâiäàëè, îçíà÷àëè öiëêîâèòèé êðàõ ñiëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà.
Ïåðåìîãà áóëà ïiððîâîþ, i îáõîäèëàñÿ âîíà çàíàäòî äîðîãî.
Ó ïåðiîä õðóùîâñüêî¨ âiäëèãè ðàäÿíñüêîìó â÷åíîìó Â.Ï. Äàíèëîâó âäàëîñÿ âìiñòèòè
ñòàòòþ ïðî êîëåêòèâiçàöiþ â Ñîâåòñêîé Èñòîðè÷åñêîé Ýíöèêëîïåäèè (ò. 7) (ïiçíiøå ¨ ¨ áà-
ãàòî i æîðñòîêî êðèòèêóâàëè). Àâòîð çãàäó¹ ó íié ïðî ïîìèëêè òi¹¨ äîáè: ïðèìóøóâàííÿ
ñåëÿí âñòóïàòè äî êîëãîñïiâ, íàäìiðíå ðîçøèðåííÿ ìàñøòàáiâ ðîçêóðêóëåííÿ - äî 15 % ó
äåÿêèõ ìiñöåâîñòÿõ, ùî ïîøèðþâàëîñÿ íàâiòü íà áiäíèõ ñåëÿí, îðãàíiçàöiÿ êîëãîñïiâ âiä-
áóâàëàñÿ âèêëþ÷íî çâåðõó, ñèëîâèìè ìåòîäàìè, áåç óðàõóâàííÿ äóìêè ñåëÿí. Ùî æ äî
óñóñïiëüíåííÿ, òî âîíî íåðiäêî ïåðåõîäèëî ìåæi çäîðîâîãî ãëóçäó, ñåëÿí ïðèìóøóâàëè
çäàâàòè äî êîëãîñïiâ äðiáíó äîìàøíþ õóäîáó, à òî é êóðåé.
Iíøèé ðàäÿíñüêèé ó÷åíèé òîãî ïåðiîäó ñòâåðäæóâàâ íàâiòü, ùî ïîëiòèêà ïàðòi¨ íà ñåëi
çàãðîæóâàëà ðîçâàëîì ñîþçó ðîáiòíèêiâ i ñåëÿí, ùî êîëãîñïíèé ðóõ áóâ íà ãðàíi ïîâíî¨
äèñêðåäèòàöi¨. Äåõòî iç äîñëiäíèêiâ ââàæàâ, ùî â äðóãié ïîëîâèíi ëþòîãî 1930 ð. íåçàäî-
âîëåííÿ ìàñ äîñÿãëî íàéâèùî¨ òî÷êè.
Ó ïåðiîä õðóùîâñüêî¨ âiäëèãè æóðíàë Âîïðîñû èñòîðèè (1963. 5. Ñ. 27) ïèñàâ, ùî
çà ñòàëiíñüêèìè íàêàçàìè ïðåñà íå ïîìiùàëà ïîâiäîìëåíü ïðî ïîìèëêè, çëîâæèâàííÿ òà
iíøi òðóäíîùi, ñïðè÷èíåíi âiäñóòíiñòþ ÷iòêèõ i ïîñëiäîâíèõ âêàçiâîê.

Ñàìà ñòðóêòóðà ïàðòi¨, ïîáóäîâàíî¨ íà çàñàäàõ äåìîêðàòè÷íîãî öåíòðàëiçìó, ¨ ¨ òðàäè-
öi¨ âèìàãàëè, ùîá íàêàçè çãîðè âèêîíóâàëèñÿ áåççàñòåðåæíî. Öåé íàïiââiéñüêîâèé ïðèíöèï
çíà÷íîþ ìiðîþ ïåðåøêîäæàâ âèíèêíåííþ ÿâèù, ÿêi ìàëè ìiñöå â áóäü-ÿêié iíøié ôîðìi
ïîëiòè÷íî¨ îðãàíiçàöi¨ (íåçãîäè, âiäìîâà âèêîíàòè ðiøåííÿ âèùèõ êåðiâíèõ îðãàíiâ, ðîçêîë,
âiäñòàâêà). Íàâiòü òàêi îïîçèöiéíî íàñòðî¹íi äiÿ÷i, ÿê Áóõàðií, íå ðîáèëè ñïðîá ïîðóøèòè
¹äíiñòü. Áiëüøå òîãî, ñàìå Áóõàðií â îäíié iç ñâî¨õ îñòàííiõ âåëèêèõ ñòàòåé âèñòóïèâ íà
çàõèñò ïðèñêîðåíî¨ êîëåêòèâiçàöi¨.
Àëå 2 áåðåçíÿ 1930 ð. Ñòàëií íàäðóêóâàâ ó Ïðàâäi ñâîþ âiäîìó ñòàòòþ Çàïàìîðî÷åííÿ
âiä óñïiõiâ, ó ÿêié âií ïiääàâ ðiçêié êðèòèöi ïåðåãèíè, äîïóùåíi â ïðîöåñi êîëåêòèâiçàöi¨,
ùî ïîðóøóâàëè ïðèíöèï äîáðîâiëüíîñòi.
Â ìàéáóòíüîìó ñåëÿíèíîâi äîçâîëÿëîñÿ çàëèøàòè êîëãîñï, ÿêùî á âií çàõîòiâ öå çðîáèòè.
Òàê ñàìî ÿê ó 1921 ð. Ëåíiíà, ñåëÿíè òåïåð Ñòàëiíà òàêîæ çàãíàëè ó ãëóõèé êóò.
Ñêëàäà¹òüñÿ âðàæåííÿ, ùî âiäñòóï áóëî ïðîãîëîøåíî, ïðèíàéìíi ÷àñòêîâî, çàâäÿêè ïðî-
òåñòàì äåÿêèõ ÷ëåíiâ ïîëiòáþðî,- ïîìiðêîâàíèõ ñòàëiíöiâ. Ïîäiáíî äî òîãî, ÿê âií öå ÷àñòî
ðîáèâ ðàíiøå é ïiçíiøå, Ñòàëií ñïðÿìóâàâ ñâié óäàð ïðîòè åêñöåñiâ òèõ, õòî â äiéñíîñòi
ðåâíî ïðîâîäèâ éîãî êóðñ ïðèñêîðåíî¨ êîëåêòèâiçàöi¨. Íàâiòü ó çàÿâàõ âèñîêèõ îôiöiéíèõ
îñiá, íàïðèêëàä Ìiêîÿíà, áóëî âèçíàíî, ùî öi ïîìèëêè ïî÷àëè îñëàáëÿòè ïðàãíåííÿ ñåëÿí
äî çìiöíåííÿ ñîþçó ç ðîáiòíè÷èì êëàñîì.
I íàäàëi Ñòàëií ïðîäîâæóâàâ ó ðiçíèõ ñòàòòÿõ i ïðîìîâàõ âèêðèâàòè ïðèìóñîâi çàõîäè
ïðîòè ñåðåäíÿêiâ, îñêiëüêè âîíè ñóïåðå÷àòü ëåíiíiçìîâi. Òèïîâèé âçiðåöü éîãî àðãóìåíòà-
öi¨, âèêëàäåíèé ó ñòàòòi Âiäïîâiäü òîâàðèøàì êîëãîñïíèêàì âèãëÿäàâ òàê: Ìîñêîâñüêà
îáëàñòü, â ãàðÿ÷êîâié ãîíèòâi çà äóòèìè öèôðàìè êîëåêòèâiçàöi¨, ñòàëà îði¹íòóâàòè ñâî¨õ
ïðàöiâíèêiâ íà çàêií÷åííÿ êîëåêòèâiçàöi¨ âåñíîþ 1930 ðîêó, õî÷ âîíà ìàëà â ñâî¹ìó ðîçïîðÿ-
äæåííi íå ìåíøå òðüîõ ðîêiâ (êiíåöü 1932 ð.). Öåíòðàëüíî-×îðíîçåìíà îáëàñòü, íå áàæàþ÷è
âiäñòàòè âiä iíøèõ, ñòàëà îði¹íòóâàòè ñâî¨õ ïðàöiâíèêiâ íà çàêií÷åííÿ êîëåêòèâiçàöi¨ äî
ïåðøî¨ ïîëîâèíè 1930 ðîêó, õî÷ âîíà ìàëà â ñâî¹ìó ðîçïîðÿäæåííi íå ìåíøå äâîõ ðîêiâ
(êiíåöü 1931 ð).
Çðîçóìiëî, ùî ïðè òàêîìó ñêîðîñïiøíîìó òåìïi êîëåêòèâiçàöi¨ ðàéîíè, ìåíø ïiäãîòîâ-
ëåíi äî êîëãîñïíîãî ðóõó, â ñâî¹ìó çàâçÿòòi ïåðåãíàòè ðàéîíè, áiëüø ïiäãîòîâëåíi, áóëè
çìóøåíi ïóñòèòè â õiä ïîñèëåíèé àäìiíiñòðàòèâíèé íàòèñê, íàìàãàþ÷èñü íàäîëóæèòè âiä-
ñóòíi ôàêòîðè øâèäêîãî òåìïó êîëãîñïíîãî ðóõó ñâî¨ì âëàñíèì àäìiíiñòðàòèâíèì çàïàëîì.
Ðåçóëüòàòè âiäîìi...
Öi ïîìèëêè âèíèêëè íà îñíîâi íàøèõ øâèäêèõ óñïiõiâ ó ãàëóçi êîëãîñïíîãî ðóõó. Óñïiõè
iíîäi çàïàìîðî÷óþòü ãîëîâó. Âîíè ïîðîäæóþòü íåðiäíå íàäìiðíó çàðîçóìiëiñòü i çàçíàé-
ñòâî. Öå îñîáëèâî ëåãêî ìîæå òðàïèòèñÿ ç ïðåäñòàâíèêàìè ïàðòi¨, ùî ñòî¨òü ïðè âëàäi.
Îñîáëèâî òàêî¨ ïàðòi¨, ÿê íàøà ïàðòiÿ, ñèëà i àâòîðèòåò ÿêî¨ ìàéæå íåçìiðíi. Òóò öiëêîì
ìîæëèâi ôàêòè êîì÷âàíñòâà, ïðîòè ÿêîãî òàê æîðñòêî áîðîâñÿ Ëåíií. Òóò öiëêîì ìîæëèâà
âiðà ó âñåìîãóòíiñòü äåêðåòó, ðåçîëþöi¨, ðîçïîðÿäæåííÿ. Òóò öiëêîì ðåàëüíà íåáåçïåêà ïå-
ðåòâîðåííÿ ðåâîëþöiéíèõ çàõîäiâ ïàðòi¨ â ïóñòå ÷èíîâíèöüêå äåêðåòóâàííÿ ç áîêó îêðåìèõ
ïðåäñòàâíèêiâ ïàðòi¨ â òèõ ÷è iíøèõ êóòî÷êàõ íàøî¨ íåîñÿæíî¨ êðà¨íè. ß ìàþ íà óâàçi íå
òiëüêè ìiñöåâèõ ïðàöiâíèêiâ, àëå é îêðåìèõ ÷ëåíiâ ÖÊ.
Áàãàòî ìiñöåâèõ êîìóíiñòiâ-àêòèâiñòiâ, ïðèãîëîìøåíèõ âiäñòóïîì, ðîçöiíèëè ïîçèöiþ
Ñòàëiíà ÿê ïîìèëêîâó i íàâiòü íàìàãàëèñÿ iíêîëè ïðèõîâàòè ¨ ¨ âiä ìàñ. Êðiì òîãî, âîíè
çîâñiì íå áàæàëè áðàòè íà ñåáå âiäïîâiäàëüíiñòü çà åêñöåñè, ïðè÷èíè ÿêèõ êðèëèñÿ â óõâà-
ëåíèõ íàãîði ðiøåííÿõ. Çà âèñëîâîì ðàäÿíñüêîãî iñòîðèêà ïiçíiøî¨ äîáè, Ñòàëií ïåðåêëàâ
133
óñþ âiäïîâiäàëüíiñòü çà äîïóùåíi ïîìèëêè íà ìiñöåâèõ êåðiâíèêiâ, îãóëüíî çâèíóâàòèâøè

¨õ ó íåâìiííi ïðàöþâàòè. Çìiñò i òîí ñòàòòi áóëè íåñïîäiâàíi äëÿ ïàðòi¨, i öå âèêëèêàëî ïåâíå
çàìiøàííÿ ñåðåä ïàðòiéíèõ êàäðiâ.
Ðîé Ìåäâåä¹â ó ñâî¨é ïðàöi ïîñèëà¹òüñÿ íà ëèñòà, àäðåñîâàíîãî Ñòàëiíó ðîáiòíèêîì-
êîìóíiñòîì ç Äíiïðîïåòðîâùèíè i íàäðóêîâàíîãî ëèøå ÷åðåç 40 ðîêiâ. Àâòîð ëèñòà ïèñàâ:
Òîâ. Ñòàëií! ß, ðÿäîâèé ðîáiòíèê i ÷èòà÷ Ïðàâäè, óâåñü ÷àñ óâàæíî ñëiäêóâàâ çà ãàçå-
òàìè. ×è ìîæíà çâèíóâà÷óâàòè îñîáó, ÿêà ìîãëà ëèøå ÷óòè ãàëàñ ïðî êîëåêòèâiçàöiþ, ïðî
òèõ, êîìó íàëåæàëî î÷îëþâàòè êîëãîñïè? Ìè âñi, ðÿäîâi ÷ëåíè ïàðòi¨ òà ïðåñà, íàïëóòàëè â
öüîìó âèðiøàëüíîìó ïèòàííi êîëãîñïíîãî êåðiâíèöòâà, â òîé ÷àñ ÿê ò. Ñòàëií, ÿê âèãëÿäà¹,
ó òîé ÷àñ ñïîêiéíî ñîái ñïàâ i íi÷îãî íå ÷óâ, çàêðèâ î÷i i íå áà÷èâ íàøèõ ïîìèëîê. Òîìó
âè òàêîæ ïîâèííi äiñòàòè äîãàíó. Àëå òåïåð ò. Ñòàëií ñêèäà¹ ïðîâèíó íà ìiñöåâó âëàäó i
çàõèùà¹ ñåáå òà âåðõiâêó.
Ïàðòiéíi ëiäåðè, îäíàê, òâåðäèëè, ùî ñàì ÖÊ íå äàâàâ íiÿêèõ íåðåàëiñòè÷íèõ çàâäàíü i
âiä òîãî ÷àñó öåíòðàëüíi òà ìiñöåâi ãàçåòè íàïîâíþþòüñÿ ìàòåðiàëàìè, ó ÿêèõ éäåòüñÿ ïðî
ïîìèëêè ïðèìóñîâî¨ êîëåêòèâiçàöi¨, ñóäîâi ïðîöåñè íàä êåðiâíèìè ïðàöiâíèêàìè, ÿêi â÷è-
íèëè òi çëî÷èíè. Óêðà¨íñüêà ãàçåòà Âiñòi âiä 30 áåðåçíÿ 1930 ð. ïîâiäîìëÿëà, íàïðèêëàä,
ïðî îäèí iç òàêèõ ïðîöåñiâ íàä äâîìà êåðiâíèêàìè îêðóæíîãî êîìiòåòó ïàðòi¨, çàñòóïíèêîì
ãîëîâè âèêîíêîìó, ñåêðåòàðåì êîìiòåòó ïàðòi¨, ñåêðåòàðåì êîìiòåòó êîìñîìîëó, iíñïåêòî-
ðîì øêië òà 16 iíøèìè îñîáàìè. Îäíèì iç ãîëîâíèõ ãåðî¨â ðîçïî÷àòî¨ êàìïàíi¨ âèêðèâàíü
áóâ Ê.ß. Áàóìàí, ñåêðåòàð Ìîñêîâñüêîãî îáëàñíîãî êîìiòåòó ïàðòi¨, ÿêîãî çâèíóâà÷óâàëè â
ãðóáèõ ïîðóøåííÿõ ïîëiòèêè ïàðòi¨. Àëå õî÷à Áàóìàíà é óñóíóëè ç âèùèõ êåðiâíèõ ïîñàä,
ïðîòå âií íå äóæå òî ïîñòðàæäàâ. Íåâäîâçi éîãî áóëî ïðèçíà÷åíî ñåêðåòàðåì Ñåðåäíüîàçi-
àòñüêîãî áþðî ïàðòi¨, äå âií íàãëÿäàâ çà êîëåêòèâiçàöi¹þ ñåðåäíüîàçiàòñüêèõ ðåñïóáëiê. I
íà öüîìó âiäïîâiäàëüíîìó ïîñòó, î÷åâèäíî, äîñÿã íåìàëîãî óñïiõó. Íà ç'¨çäi êîìïàðòi¨ Óçáå-
êèñòàíó, ùî âiäáóâñÿ ó ãðóäíi 1933 ð., éîãî çâiò ñóïðîâîäæóâàâñÿ ãó÷íèìè îïëåñêàìè.
Ðàäÿíñüêèé ó÷åíèé Ì.I. Íåìàêîâ ïåðåêîíëèâî äîâiâ (éîãî ïðàöþ îïóáëiêîâàíî â 1966 ð.,
ïåðåä òèì ÿê ïiñëÿõðóùîâñüêèé êóðñ ðåàáiëiòàöi¨ Ñòàëiíà íàáóâ ñèëè), ùî Ñòàëií ñïðàâäi
âèíåí â åêñöåñàõ, ùî ìàëè ìiñöå â ïåðiîä êîëåêòèâiçàöi¨. Äîñëiäíèêà ïiçíiøå ñèëüíî êðè-
òèêóâàëè çà öå â ðàäÿíñüêié ïðåñi. Ïiñëÿõðóùîâñüêi iñòîðèêè â ÑÐÑÐ ñòâåðäæóâàëè, ùî
ñòàëiíñüêi äèðåêòèâè áóëè ïðàâèëüíi, àëå ìiñöåâi, à òàêîæ äåÿêi öåíòðàëüíi îðãàíè çðîáè-
ëè ñåðéîçíi ïîìèëêè, âèêîíóþ÷è ¨õ. Îäíà÷å öi ïîìèëêè áóëè ïîâñþäíèìè, ùî óñêëàäíþ¹
àðãóìåíòàöiþ ïðèõèëüíèêiâ öüîãî ïîãëÿäó.
Àëå çâèíóâà÷åííÿ ìiñöåâèõ êåðiâíèêiâ áóëè, ïî ñóòi, çâè÷àéíèì ôàðñîì. Íàâiòü ÷ëåíè
ïîëiòáþðî ïðèâàòíî âèñëîâëþâàëèñÿ ïðîòè òàêîãî ïiäõîäó, à Êàëiíií i Îðäæîíiêiäçå ïðÿ-
ìî âêàçóâàëè, ùî Ïðàâäà, ÿêà ôàêòè÷íî áóëà ïðîâiäíèêîì ñòàëiíñüêî¨ ëiíi¨, ñïîíóêàëà
öi åêñöåñè. Õðóùîâ ïiçíiøå ñòâåðäæóâàâ íàâiòü, ùî Öåíòðàëüíèé Êîìiòåò ôàêòè÷íî çíà-
éøîâ ó ñîái ìóæíiñòü ïðîòåñòóâàòè ïðîòè ïåðåêëàäàííÿ Ñòàëiíèì âiäïîâiäàëüíîñòi íà íèõ.
Àëå íi÷îãî ç òîãî íå äiéøëî äî ïóáëiêè (õðóùîâñüêå âèñëîâëåííÿ ùîäî îïîçèöi¨ â ÖÊ íàì
çäà¹òüñÿ ÿâíèì ïåðåáiëüøåííÿì).
Ç iíøîãî áîêó, ëåíiíñüêèé ïðèíöèï äåìîêðàòè÷íîãî öåíòðàëiçìó, áåççàñòåðåæíîãî âè-
êîíàííÿ ðiøåíü öåíòðó âèçíà÷èâ ëiíiþ ïîâåäiíêè òèõ ïàðòiéíèõ êåðiâíèêiâ, ÿêi äîòðèìóâà-
ëèñü ïðàâèõ ïîãëÿäiâ. Æèòòÿ ïiäòâåðäèëî ïðàâîìiðíiñòü ¨õíiõ ñóìíiâiâ i ïîáîþâàíü. Ïðè-
ìóñîâà êîëåêòèâiçàöiÿ îáåðíóëàñÿ êàòàñòðîôîþ. Àëüòåðíàòèâíà àãðàðíà ïðîãðàìà ïðàâèõ,
¨õíÿ ïîëiòè÷íà ïîçèöiÿ áåçïåðå÷íî êîðèñòóâàëèñÿ ïiäòðèìêîþ ÿê ó êðà¨íi â öiëîìó, òàê i
ñåðåä ðÿäîâèõ ÷ëåíiâ ïàðòi¨. Â óìîâàõ áóäü-ÿêî¨ iíøî¨ ïîëiòè÷íî¨ ñèñòåìè ïðàâi ìîãëè á
ïðåòåíäóâàòè íà òå, ùîá ïåðåáðàòè äî ñâî¨õ ðóê âëàäó. Àëå ôåòèøèçì ó ïàðòi¨ ïåðåâàæèâ.
Çà âèíÿòêîì êóïêè àïàðàòíèêiâ, âîíà ïîêiðëèâî ïiäêîðèëàñü âîëi âåëèêîãî êåðìàíè÷à.

Òàêèì ÷èíîì, ïîëiòè÷íà iíiöiàòèâà çàëèøèëàñÿ â ðóêàõ Ñòàëiíà, i âií ïåðåéøîâ ó ðiøó-
÷èé íàñòóï ïðîòè ïðàâèõ. Ó òåçàõ äî XVI ç'¨çäó ïàðòi¨, ùî âiäáóâñÿ ó ÷åðâíi - ëèïíi 1930
ð., ïðàâèõ áóëî îõàðàêòåðèçîâàíî ÿê îá'¹êòèâíèõ àãåíòiâ êóðêóëÿ. Ç'¨çä, óïåðøå çà âñþ
iñòîðiþ ïàðòi¨, îäíîñòàéíî ïiäòðèìàâ îôiöiéíèé êóðñ. Æîäíîãî ãîëîñó ïðîòè... Ïîëiòè÷íà
ïåðåìîãà Ñòàëiíà áóëà ïîâíîþ.
I âñå æ âèñëîâëþâàëèñÿ ïåâíi çàñòåðåæåííÿ ç áîêó êîìóíiñòiâ, ÿêi íiêîëè ðàíiøå íå
ïiäòðèìóâàëè çâ'ÿçêiâ ç ïðàâèìè i âîäíî÷àñ çàéìàëè äîñèòü-òàêè âèñîêi ïàðòiéíi ïîñòè.
Ñåðåä íèõ, çîêðåìà, Ñåðãié Ñèðöîâ, ÿêîãî ùîéíî îáðàëè êàíäèäàòîì ó ÷ëåíè ïîëiòáþðî, òà
Â.Â. Ëîìiíàäçå. Îáèäâà çàêëèêàëè, ïî ñóòi, ïîâåðíóòèñÿ äî ÿêèõîñü äåìîêðàòè÷íèõ íîðì.
Îáîõ óâiëüíèëè ç ¨õíiõ ïîñàä ó ëèñòîïàäi òîãî æ ðîêó, à â ãðóäíi âèêëþ÷èëè ç ÖÊ. Îñòàòî÷íî
ïîçèöi¨ ïðàâèõ áóëî ïiäiðâàíî, êîëè îñòàííié ¨õíié ïðåäñòàâíèê íà âèñîêié ïîñàäi - Ðèêîâ
- óòðàòèâ ñâié ïîñò ãîëîâè Ðàäíàðêîìó i áóâ âèâåäåíèé çi ñêëàäó ïîëiòáþðî.
Òèì ÷àñîì íi äîñèòü ïàñèâíèé îïið ïðàâèõ, íi äîêîðè ìîðàëüíîãî ïëàíó ç áîêó äåÿêèõ
âëàñíèõ ïîñëiäîâíèêiâ íå âïëèíóëè íà ïîçèöiþ Ñòàëiíà. Â óìîâàõ êðèçè â áåðåçíi 1930 ð.,
âèêëèêàíî¨ ïîâíiñòþ éîãî âëàñíîþ ïîëiòèêîþ, âií çíîâó æ òàêè, ÿê Ëåíií ó 1921 ð., âiä-
ñòóïèâ, ïåðåãðóïóâàâ ñèëè, ôàêòè÷íî ñêîðèñòàâøèñü ñèòóàöi¹þ äëÿ òîãî, ùîá ïiäòÿãíóòè
äèñöèïëiíó. Íàâiòü âiäìîâà âiä ðàíiøå ïðîãîëîøåíèõ íèì öiëåé - ïðèìóñîâî¨ êîëåêòèâiçàöi¨
òà ñòâîðåííÿ çàìîæíîãî ñåëà - íå âïëèíóëè íà éîãî ðiøèìiñòü äîñÿãòè ñâî¹¨ îñíîâíî¨ ìåòè
- çðóéíóâàòè íåçàëåæíiñòü ñåëÿíñòâà.
Ðîçäië 8
Êiíåöü âiëüíîãî ñåëÿíñòâà. 1930-1932

ðð.
Ç âiäìîâîþ ïàðòi¨ âiä ñóöiëüíî¨ îáîâ'ÿçêîâî¨ ïðèìóñîâî¨ êîëåêòèâiçàöi¨ â áåðåçíi 1930 ð.

ñåëÿíèí îäåðæàâ ïåðåìîãó, õî÷à é äîðîãîþ öiíîþ.
Îçíàêîþ âiäñòóïó ïàðòi¨ áóëî òàêîæ ïðèéíÿòòÿ Çðàçêîâîãî ñòàòóòó äëÿ êîëãîñïiâ,
äå çà êîëãîñïíèêàìè çàêðiïëÿëîñÿ ïðàâî íà óòðèìàííÿ äîìàøíüî¨ õóäîáè - êîðîâè, îâåöü,
ñâèíåé; ¨ì äîçâîëÿëîñÿ òàêîæ ìàòè çíàðÿääÿ äëÿ îáðîáêè ñâî¨õ ïðèâàòíèõ äiëÿíîê. Êîëèñü,
â óìîâàõ ñòàðî¨ îáùèíè, ñåëÿíèí óæå ìàâ ñâîþ âëàñíó ïðèñàäèáíó äiëÿíêó, ÿêà íå ïiäëÿãàëà
êîíòðîëþ ãðîìàäè, âèðîùóâàâ íà íié ñàäîâèíó òà ãîðîäèíó, óòðèìóâàâ äîìàøíþ õóäîáó.
Òåïåð ñòàðèé ïîðÿäîê åôåêòèâíî ïîâåðòàâñÿ äî æèòòÿ.
Êiëüêîìà ðîêàìè ïiçíiøå íà Âñåñîþçíîìó ç'¨çäi êîëãîñïíèêiâ-óäàðíèêiâ Ñòàëií çàÿâèâ,

ùî êîëãîñïíå ãîñïîäàðñòâî... íåîáõiäíå äëÿ çàäîâîëåííÿ ñîöiàëüíèõ ïîòðåá i ùî ïîðÿä ç
òèì iñíó¹ ìàëå iíäèâiäóàëüíå ãîñïîäàðñòâî, ïîòðiáíå äëÿ çàäîâîëåííÿ îñîáèñòèõ ïîòðåá
êîëãîñïíèêiâ. Çâè÷àéíî, ìàëà ïðèñàäèáíà äiëÿíêà áóëà i ôàêòè÷íî é íàäàëi çàëèøà¹òüñÿ
íàéïðîäóêòèâíiøèì ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêèì ñåêòîðîì êðà¨íè. Ñåëÿíèí, ÿêèé îáðîáëÿ¹ ¨ ¨,
ãîäó¹ íå òiëüêè ñåáå òà ñâîþ ñiì'þ, àëå é æèòåëiâ ìiñòà, îñêiëüêè çíà÷íó ÷àñòèíó âèðîáëåíî¨
ïðîäóêöi¨ çäà¹ äåðæàâi (ó âèãëÿäi ïîäàòêó), ÷è ïðîäà¹ íà ðèíêó.
Ïðèâàòíà äiëÿíêà áóëà ïîñòóïêîþ ÿê ñåëÿíèíîâi, òàê i åêîíîìi÷íié ðåàëüíîñòi. Àëå

âîäíî÷àñ âîíà ñòàëà òèì ëàíöþãîì, ÿêèé ïðèâ'ÿçóâàâ ñåëÿíèíà äî êîëãîñïó, îñêiëüêè ¨ ¨
ìîæíà áóëî çàáðàòè âiä áóäü-êîãî, õòî íå âiäðîáèâ ïîòðiáíî¨ êiëüêîñòi òðóäîäíiâ. Ïðèðîäíî
òàêîæ, ùî âèõiä iç êîëãîñïó ïîçáàâëÿâ ñåëÿíèíà ïðàâà íà âîëîäiííÿ ïðèñàäèáíîþ äiëÿíêîþ.
Òàêèì ÷èíîì, íèçüêîîïëà÷óâàíà ïðàöÿ íà ãðîìàäñüêié çåìëi âèñòóïàëà óìîâîþ îñîáèñòî¨
âëàñíîñòi, à çíà÷èòü i ñàìîãî iñíóâàííÿ ñåëÿíèíà. Öå âåëèêîþ ìiðîþ íàãàäóâàëî òðàäèöi¨
ôåîäàëiçìó, àëå â íàáàãàòî æîðñòêiøié ôîðìi.
Çàãàëîì, çãàäàíó ïåðåìîãó ñåëÿí àæ íiÿê íå ìîæíà áóëî ïîðiâíÿòè ç äîñÿãíóòèì äåâ'-
ÿòüìà ðîêàìè ðàíiøå óñïiõîì ó çíèùåííi âî¹ííîãî êîìóíiçìó. Îïèíèâøèñü ó íåâèãiäíié
ñèòóàöi¨, ïàðòiÿ çìóøåíà áóëà âiäñòóïèòè, àëå äëÿ òîãî ëèøå, ùîá ïåðåãðóïóâàòè ñâî¨ ñèëè,
ìàþ÷è íà äóìöi íåâäîâçi çíîâó ïåðåéòè â íàñòóï ïðîòè ñåëÿíñòâà.
Íàâiòü ó ñâî¨é ñòàòòi Çàïàìîðî÷åííÿ âiä óñïiõiâ Ñòàëií íàìàãàâñÿ äîâåñòè, ùî âæå
äîñÿãíóòå íà ôðîíòi êîëåêòèâiçàöi¨ áóëî ñåðéîçíèì óñïiõîì, ÿêèé ãàðàíòóâàâ ïîâîðîò äî
ñîöiàëiçìó íà ñåëi. 17 êâiòíÿ 1930 ð. Ïðàâäà âèêëàëà ïðîãðàìó íà ìàéáóòí¹ äîñèòü ÷i-
òêî: Çíîâó ìè ðîçïîäiëÿ¹ìî çåìëþ íà iíäèâiäóàëüíi ãîñïîäàðñòâà äëÿ òèõ, õòî íå áàæà¹
135
136 Êiíåöü âiëüíîãî ñåëÿíñòâà. 1930-1932 ðð.
îáðîáëÿòè çåìëþ êîëåêòèâíî, i òîäi ìè ùå ðàç êîëåêòèâiçó¹ìî òà ïåðåáóäó¹ìî, àæ ïîêè íå

çëàìà¹ìî êóðêóëüñüêèé îïið ðàç i íàçàâæäè.
Õî÷à ñåëÿíèí i äiñòàâ ïðàâî âèéòè iç êîëãîñïó, çäiéñíèòè öå íà ïðàêòèöi áóëî çîâñiì íå
ïðîñòî. Âñå çàëåæàëî âiä ïîçèöi¨ (à òî é íàñòðîþ) ìiñöåâîãî ïàðòiéíîãî óïîâíîâàæåíîãî.
Ñåëÿíñüêó çåìëþ îá'¹äíàëè â îäíå êîëåêòèâíå ãîñïîäàðñòâî, i òîé, õòî çàëèøàâ êîë-
ãîñï, íå ìiã ïðîñòî òàê çàáðàòè íàçàä ñâîþ ÷àñòêó. Çàìiñòü öüîãî éîìó âèäàëÿëè íiáèòî
åêâiâàëåíòíó äiëÿíêó çåìëi, àëå, ÿê ïðàâèëî, äåñü íà îêîëèöi, íà çíà÷íî ãiðøîìó ãðóíòi.
Íàïðèêëàä, â îäíié ïiâíi÷íîêàâêàçüêié ñòàíèöi 52-ì, ïåðåâàæíî áiäíèì, ñåëÿíàì, ÿêi âèÿâè-
ëè áàæàííÿ âèéòè ç êîëãîñïó, âèäiëèëè ëèøå 110 ãà çàìiñòü 250, ùî ¨ì ðàíiøå íàëåæàëè.
Ãðóíò íà âèäiëåíèõ äiëÿíêàõ áóâ òàêèì ïîãàíèì, ùî ãîäi áóëî é äóìàòè ïðî âèñîêi óðî-
æà¨. Âðåøòi-ðåøò ñåëÿíè âiä íèõ âiäìîâèëèñü. Â iíøîìó ñåëi ñåìè áiäíèì i ñåðåäíÿöüêèì
ñåëÿíñüêèì ãîñïîäàðñòâàì ïðèçíà÷èëè çåìëþ, âiä ÿêî¨ âîíè òàêîæ âiäìîâèëèñÿ, ïiñëÿ òîãî
ÿê çëàìàëè íà íié ÷îòèðè ïëóãè â îäèí äåíü.
Áiëüøå òîãî, äàâøè ñåëÿíèíîâi ôîðìàëüíèé äîçâië íà âèõiä iç êîëãîñïó, âëàñòi íå ïî-
ñïiøàëè âèäiëÿòè éîìó çåìëþ òà íàñiííÿ. Êðiì òîãî, âèäiëåíà äiëÿíêà ìîãëà áóòè, çà âè-
çíàííÿì íàðêîìàòó çåìëåðîáñòâà, íà âiäñòàíi 10-15 êì i áåçíàäiéíîþ, ç òî÷êè çîðó ¨ ¨
ïðîäóêòèâíîñòi. Â iíøîìó çâiòi íàðêîìàòó çåìëåðîáñòâà çàçíà÷àëîñü, ùî êîëãîñï, äî ÿêîãî
âõîäèëî ëèøå äåêiëüêà ñåëÿí, äóæå ÷àñòî îòðèìóâàâ óñþ íàéêðàùó çåìëþ, â òîé ÷àñ ÿê
áiäíÿêè- òà ñåðåäíÿêè-îäíîîñiáíèêè îòðèìóâàëè íåïðèäàòíó äëÿ îáðîáiòêó çåìëþ - áîëî-
òà, ÷àãàðíèêè, ïóñòèði òîùî, íà÷å âîíè áóëè ùå íå äåïîðòîâàíi êóðêóëi. Áiëüøå òîãî,
ñåëÿíàì-îäíîîñiáíèêàì ÷àñòî íå äàâàëè äîñòóïó äî ïàñîâèù i âîäè, â ðåçóëüòàòi âîíè âòðà-
÷àëè ñâî¨ ãîðîäè òà ñiíîæàòi.
Ó øîëîõîâñüêîìó õóòîði íà Äîíó ãîëîâà- äâàäöÿòèï'ÿòèòèñÿ÷íèê òàêîæ âiäìîâëÿ-
¹òüñÿ ïîâåðíóòè êîëåêòèâiçîâàíó õóäîáó ¨ ¨ îñòàííiì âëàñíèêàì, êåðóþ÷èñü iíñòðóêöiÿìè
îêðóæêîìó ïàðòi¨. À îñêiëüêè âñþ çåìëþ, áëèæ÷ó äî ñåëà, òåïåð êîëåêòèâiçóâàëè, ñåëÿíàì-
îäíîîñiáíèêàì, ÿê i â iíøèõ ìiñöÿõ, ïðîïîíóþòü ëèøå âiääàëåíi äiëÿíêè íà áiäíèõ ãðóíòàõ:
- ßêîâå Ëóêè÷ó, âiäìiðÿé ¨ì çåìëþ ïîçà Ðà÷èì ñòàâêîì çàâòðà âðàíöi,- íàêàçàâ Äàâè-
äîâ.
- Òàì æå öiëèíà! - îáóðåíî çàêðè÷àëè íà íüîãî ñåëÿíè.
- Öå çåìëÿ ïiä ïàðîì. Ùî çíà÷èòü öiëèíà? ¨ îðàëè, òiëüêè áàãàòî ðîêiâ òîìó, ÿêèõîñü
ï'ÿòíàäöÿòü ðîêiâ,- ïîÿñíèâ ßêiâ Ëóêè÷.
I âiäðàçó ïðîëóíàâ áóðåìíèé íåñàìîâèòèé êðèê: Íå õî÷åìî òâåðäî¨ çåìëi!
Êîíôëiêò çàêií÷ó¹òüñÿ áóíòîì, àêòèâiñòiâ ïîáèòî, ïiñëÿ ÷îãî, ÿê çàâæäè â ïîäiáíèõ
âèïàäêàõ, ïiäáóðþâà÷iâ áóëî çààðåøòîâàíî òà çàñëàíî...
Íà äîäà÷ó äî öüîãî ïðè âèðiøåííi ñóïåðå÷îê, ïîâ'ÿçàíèõ iç âèõîäîì, âèíèêàëî ñòiëüêè
ïëóòàíèíè, ùî, ÿê ïèñàëà ç öüîãî ïðèâîäó ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêà ãàçåòà, ÷àñòî íi ñåëÿíè-
îäíîîñiáíèêè, íi êîëãîñïè, ùî çàëèøàëèñÿ, íå çíàëè, äå ñiÿòè.
Äiñòàâøè äîçâië íà âèõiä ç êîëãîñïó, ñåëÿíè âîäíî÷àñ ïîçáàâëÿëèñü ïðàâà çàáðàòè ñâié
ðåìàíåíò, à ÷àñòî (ÿê ó øîëîõîâñüêîìó ðîìàíi) íàâiòü âëàñíó õóäîáó. Â îäíîìó ñåëi ïàðòié-
íèé óïîâíîâàæåíèé âðåøòi ïîâåðíóâ êîðîâè òèì, õòî âiä÷àéäóøíî íàïîëÿãàâ íà öüîìó,
àëå ðiøó÷å âiäìîâèâñÿ äîçâîëèòè ñåëÿíàì âèéòè ç êîëãîñïó. Â ðåçóëüòàòi æiíî÷îãî áóíòó
éîãî áóëî âèãíàíî iç ñåëà. I õî÷à âëàñòi øâèäêî âiäíîâèëè ïîðÿäîê, òèñê íà ñåëÿí äåùî
ïîñëàáèâñÿ. Ó öåé ïåðiîä ïî÷èíà¹òüñÿ ìàñîâå âiäíîâëåííÿ æiíî÷èõ áóíòiâ ÿê ìåòîäó áî-
ðîòüáè, çà äîïîìîãîþ ÿêîãî ñåëÿíàì ÷àñòî âäàâàëîñÿ ïîâåðíóòè ñâié ðåìàíåíò, à òî é õóäîáó
ó òèõ âèïàäêàõ, êîëè ìiñöåâà âëàäà íàìàãàëàñÿ ïåðåøêîäèòè öüîìó.
Íåçâàæàþ÷è íà çàñòîñóâàííÿ ç áîêó âëàñòåé âñiëÿêèõ äèñêðèìiíàöiéíèõ çàõîäiâ - âè-
137
äiëåííÿ ïîãàíîãî ãðóíòó, âiäìîâà ó ïîâåðíåííi õóäîáè òà ðåìàíåíòó - áàæàííÿ ñåëÿí çà-
ëèøèòè êîëãîñï áóëî íåïåðåáîðíèì. Ïàðòiéíå êåðiâíèöòâî âæèâàëî é iíøèõ çàõîäiâ, ùîá
ïðèïèíèòè âèõiä iç êîëåêòèâíèõ ãîñïîäàðñòâ. Âîíè çâè÷àéíî íå âèïðàâäîâóâàëè ñåáå, êîëè
éøëîñÿ ïðî îñíîâíó ìàñó ñåëÿíñòâà, àëå ìàëè äåÿêèé âïëèâ íà òèõ, õòî ìàâ óñi ïiäñòàâè
áîÿòèñÿ ñâîãî ìèíóëîãî. ×àñòî òi, ùî çàëèøàëèñÿ â êîëãîñïi, áóëè ðàíiøå çàìîæíèìè ãî-
ñïîäàðÿìè, ¨õ, áåçóìîâíî, ÷åêàëî ðîçêóðêóëåííÿ, êîëè á âîíè âèÿâèëè áàæàííÿ çíîâó ñòàòè
îäíîîñiáíèêàìè.
Àëå õî÷à óìîâè âèõîäó áóëè íàäçâè÷àéíî âàæêèìè, ðiäêî êîëè ñàìîþ òiëüêè ñèëîþ âäà-
âàëîñÿ âòðèìóâàòè ðÿäîâîãî ñåëÿíèíà â êîëãîñïi. Ìiñöåâi àêòèâiñòè íå âiä÷óâàëè ïiäòðèìêè
Ìîñêâè, â òîé ÷àñ ÿê ñåëÿíè ïîñòiéíî ïîñèëàëèñÿ íà ñòàòòþ Ñòàëiíà i ÷èíèëè îïið òèñêîâi
ç áîêó ìiñöåâèõ âëàñòåé. Êîëè òi ðîáèëè ñïðîáè ïåðåøêîäèòè ñåëÿíàì âèéòè ç êîëãîñïó,
÷àñòî äîõîäèëî äî âiäêðèòèõ êîíôëiêòiâ. ßê òèïîâèé ïðèêëàä òàêî¨ ñèòóàöi¨ ìîæíà íàâåñòè
âèïàäîê ó ñåëi Êîìàðiâöi, äå ñåëÿíè ïîáèëè êîëãîñïíèõ ñòîðîæiâ i ðîçiáðàëè âåñü ðåìàíåíò,
ó ñåëi ×åðíÿâêà àêòèâiñòiâ òðèìàëè ïiä çàìêîì ó ìiñöåâié øêîëi, àæ ïîêè íå ðîçiáðàëè âñå
ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêå óñòàòêóâàííÿ.
Ïðîòÿãîì êiëüêîõ òèæíiâ ó áåðåçíi - êâiòíi 1930 ð. êiëüêiñòü êîëåêòèâiçîâàíèõ ñåëÿí-
ñüêèõ ãîñïîäàðñòâ çìåíøèëàñÿ ç 50,3 % äî 23 %. Öåé ïðîöåñ òðèâàâ äî ñàìî¨ îñåíi. Çàãàëîì
áëèçüêî 9 ìëí ñåëÿíñüêèõ ãîñïîäàðñòâ - òîáòî 40-50 ìëí ÷îëîâiê - çàëèøèëè êîëãîñïè.
Ñïiââiäíîøåííÿ ìiíÿëèñÿ çàëåæíî âiä ìiñöåâîñòi. Ñêàæiìî, â áiëîðóñüêîìó ñåëi ç ñiìäåñÿòè
ãîñïîäàðñòâ ñîðîê çàëèøèëèñÿ, à òðèäöÿòü âèéøëè ç êîëãîñïó. Â Óêðà¨íi êiëüêiñòü âiä-
ñòóïíèêiâ áóëà çíà÷íî âèùîþ. Ïîíàä 50 % òèõ, õòî çàëèøèâ êîëãîñïè, áóëè ç Óêðà¨íè òà
Ïiâíi÷íîãî Êàâêàçó (ïî ñóòi, óêðà¨íñüêå êåðiâíèöòâî òåïåð çâèíóâà÷óâàëè â òîìó, ùî âîíî,
äîïóñòèâøè ç ñàìîãî ïî÷àòêó ëiâàöüêi çáî÷åííÿ, ùî ïðîÿâèëèñÿ ó ïðèìóñîâié êîëåêòèâi-
çàöi¨, òåïåð ðîáèòü ïðàâó ïîìèëêó, äîçâîëÿþ÷è âèõiä iç êîëãîñïiâ, íå äîêëàäà¹ íåîáõiäíèõ
çóñèëü, ùîá ïåðåêîíàòè ñåëÿí ó ðàéäóæíèõ ïåðñïåêòèâàõ êîëåêòèâiçàöi¨).
Çàãàëîì êðàõ áóâ ïîâíèé. Ïðîòå áëèçüêî òðüîõ ìiëüéîíiâ ñåëÿíñüêèõ ãîñïîäàðñòâ çà-
ëèøàëîñÿ â êîëãîñïàõ. Ó êîæíîìó ñåëi â ãîëîâíèõ çåðíîâèõ ðàéîíàõ òà â áiëüøîñòi ñië
iíøèõ ðåãiîíiâ êîëãîñï çàéìàâ íàéêðàùó çåìëþ i âòðèìóâàâ çíà÷íó êiëüêiñòü óöiëiëî¨ õó-
äîáè. Îñêiëüêè ñèëîâi ìåòîäè, íà äóìêó ïàðòiéíî¨ âåðõiâêè, âæå ïåâíîþ ìiðîþ âè÷åðïà-
ëè ñåáå, íà öüîìó åòàïi âîíà âèðiøèëà âäàòèñÿ äî åêîíîìi÷íèõ çàõîäiâ. Ðiøåííÿì óðÿäó
ñåëÿíè-êîëãîñïíèêè çâiëüíÿëèñü âiä îïîäàòêóâàííÿ äîìàøíüî¨ õóäîáè íà äâà ðîêè; øòðà-
ôè, íàêëàäåíi íà íèõ äî 1 êâiòíÿ, ñêàñîâóâàëèñü. Óñi öi ïîñëàáëåííÿ íå ñòîñóâàëèñÿ ñåëÿí-
îäíîîñiáíèêiâ.
Áiëüøå òîãî, ó âåðåñíi 1930 ð. âëàñòi ïåðåéøëè â ðiøó÷èé íàñòóï ïðîòè iíäèâiäóàëüíèõ
ãîñïîäàðñòâ, íàìàãàþ÷èñü çàäóøèòè ¨õ íåïîìiðíèì îïîäàòêóâàííÿì òà âñiëÿêèìè iíøèìè
çàñîáàìè òèñêó. Ïðàâäà äàâàëà çðîçóìiòè, ùî äëÿ óñïiøíîãî ïðîâåäåííÿ êîëåêòèâiçàöi¨
òðåáà ñòâîðèòè óìîâè, çà ÿêèõ iíäèâiäóàëüíèé îáðîáiòîê çåìëi ñòàâ áè íåïðèáóòêîâîþ ñïðà-
âîþ. Õî÷à ñëiä ïiäêðåñëèòè, ùî íàâiòü ó âêðàé íåñïðèÿòëèâèõ óìîâàõ ñåëÿíè-îäíîîñiáíèêè
â ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêèé ñåçîí 1930 ð. äîáèëèñÿ áiëüøèõ óñïiõiâ, àíiæ êîëãîñïè. 16 æîâ-
òíÿ 1930ð. Ïðàâäà ïèñàëà: ßêùî ñåëÿíèí ìîæå óñïiøíî ðîçâèâàòè ñâî¹ iíäèâiäóàëüíå
ãîñïîäàðñòâî, äëÿ ÷îãî éîìó âñòóïàòè â êîëãîñï?
Ïîäiáíi âèñòóïè ïàðòiéíî¨ òà ðàäÿíñüêî¨ ïðåñè ìàëè çàîõî÷óâàòè ìiñöåâi âëàñòi äî çàñòî-
ñóâàííÿ âñå íîâèõ çàõîäiâ, ñïðÿìîâàíèõ íà ëiêâiäàöiþ îäíîîñiáíèõ ãîñïîäàðñòâ. Çàâäÿêè ¨ì,
à òàêîæ âiäíîâëåííþ àäìiíiñòðàòèâíîãî òèñêó â äðóãié ïîëîâèíi 1930 ð. óäàëîñÿ ïîêëàñòè
êðàé âèõîäàì iç êîëãîñïiâ.
Äðóãà õâèëÿ ðîçêóðêóëåííÿ, ùî íàêîòèëàñÿ òåïåð, áóëà ñïðÿìîâàíà ïåðåâàæíî ïðîòè
òèõ ñåëÿí-ïðîâiäíèêiâ, ÿêi î÷îëþâàëè âèõiä iç êîëãîñïiâ. Áiëüøiñòü iç íèõ àæ íiÿê íå ìî-
ãëè ââàæàòèñÿ êóðêóëÿìè, i ¨õíÿ âèíà ïîëÿãàëà ëèøå â òîìó, ùî âîíè î÷îëþâàëè îïið
êîëåêòèâiçàöi¨.
Òèïîâîþ ó öüîìó ïëàíi ìîæå ââàæàòèñÿ iñòîðiÿ, ùî ñòàëàñÿ â ñ. Áîðèñiâöi. Ãåðîé ãðî-
ìàäÿíñüêî¨ âiéíè îáîðîíÿâ ñåëÿí âiä ïðèìóñîâî¨ êîëåêòèâiçàöi¨. Ïðåäñòàâíèê ïàðòiéíîãî
êåðiâíèöòâà ïîïåðâàõ ïiäòðèìàâ éîãî, êîëè âií çâèíóâàòèâ ñâî¨õ ãîëîâíèõ ãîíèòåëiâ ó åêñ-
öåñàõ, ïîñèëàþ÷èñü íà ñòàëiíñüêó ñòàòòþ Çàïàìîðî÷åííÿ âiä óñïiõiâ òà íîâó ëiíiþ ïàðòi¨,
ùî âèïëèâàëà ç íå¨. Àëå êîëè òèñê çãîäîì âiäíîâèâñÿ, òîé ñàìèé ëiáåðàëüíèé êåðiâíèê
îäðàçó æ ïðîãîëîñèâ éîãî êóðêóëåì, âíàñëiäîê ÷îãî ñåëÿíèíà åêñïðîïðiþâàëè i äåÿêi ç
éîãî äiòåé ïîìåðëè. Ïîäiáíèìè ìåòîäàìè âäàëîñÿ çëiêâiäóâàòè áiëüøiñòü õóòîðiâ ñåëÿí-
îäíîîñiáíèêiâ, ÿêi ùå çàëèøàëèñÿ, à ¨õíþ çåìëþ âêëþ÷èòè äî êîëãîñïiâ. Íàïðèêëàä, íà
õóòîði Ðîìàí÷óêè â Ïîëòàâñüêîìó îêðóçi íàâåñíi 1931 ð. ó 104 ðîäèíàõ çààðåøòóâàëè âñiõ
÷îëîâiêiâ, à çåìëþ êîëåêòèâiçóâàëè.
Ïî¹äíàííÿ àäìiíiñòðàòèâíèõ, ñèëîâèõ ìåòîäiâ òà åêîíîìi÷íîãî òèñêó âðåøòi-ðåøò äàëî
ñâî¨ ðåçóëüòàòè. Êîëãîñïè ïîñòóïîâî ïåðåâàæèëè. I 2 ñåðïíÿ 1931 ð. ÖÊ ïàðòi¨ óõâàëèâ
ðåçîëþöiþ, äå çàçíà÷àëîñü, ùî êîëåêòèâiçàöiþ ïîâíiñòþ çàâåðøåíî íà Ïiâíi÷íîìó Êàâêàçi,
â ñòåïîâèõ ðàéîíàõ òà íà Ëiâîáåðåæíié Óêðà¨íi (îêðiì ðàéîíiâ âèðîùóâàííÿ öóêðîâîãî
áóðÿêó), íà Óðàëi òà íà Íèæíié i Ñåðåäíié Âîëçi.
Îäíèì iç íàéáiëüø ÷àñòî âæèâàíèõ àðãóìåíòiâ íà êîðèñòü êîëåêòèâiçàöi¨ íàçèâàëàñÿ
äîïîìîãà ñåëà ó ïðîâåäåííi iíäóñòðiàëiçàöi¨, ïðè÷îìó éøëîñÿ íå ëèøå ïðî åêñïëóàòàöiþ
ñåëÿí ÿê çàñiá îäåðæàííÿ íåîáõiäíèõ êàïiòàëîâêëàäåíü (çà ùî ðàòóâàëè ëiâi), àëå é ïðî òå,
ùîá âèâiëüíèòè ïåâíó ÷àñòèíó íàñåëåííÿ äëÿ ðîáîòè ó ïðîìèñëîâîñòi. Çâè÷àéíî, öå áóâ àð-
ãóìåíò íå ñòiëüêè íà êîðèñòü êîëåêòèâiçàöi¨, ñêiëüêè ìîäåðíiçàöi¨ ñiëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà,
à ïðèïóùåííÿ, ùî êîëåêòèâiçàöiÿ ñòàíå, ïî ñóòi, âèðiøàëüíèì ôàêòîðîì ìîäåðíiçàöi¨, áóëî,
ïðèíàéìíi, ïåðåä÷àñíèì.
Óñi ïàðòiéíi ôðàêöi¨ ïîãîäæóâàëèñÿ, ùî øâèäêà iíäóñòðiàëiçàöiÿ êîí÷å íåîáõiäíà. Öå
ïîÿñíþâàëîñÿ ÷àñòêîâî iäåîëîãi÷íèìè ìiðêóâàííÿìè - ïðîëåòàðñüêà äåðæàâà ïîòðåáóâà-
ëà êiëüêiñíîãî çðîñòàííÿ êëàñó, íà ÿêèé âîíà ïîâèííà ñïèðàòèñÿ çãiäíî ç ìàðêñèñòñüêîþ
äîêòðèíîþ, àëå é åêîíîìi÷íi àðãóìåíòè òàêîæ çäàâàëèñÿ ïåðåêîíëèâèìè.
Àíàëiç ðîçâèòêó ïðîìèñëîâîñòi â ÑÐÑÐ ó ïåðiîä çäiéñíåííÿ ïåðøîãî òà äðóãîãî ï'ÿòèði-
÷íèõ ïëàíiâ íå ¹ çàâäàííÿì öi¹¨ êíèãè. Àëå ìè ïîâèííi çàçíà÷èòè, ùî â 1930 ð. äî ïåðøîãî
ï'ÿòèði÷íîãî ïëàíó áóëè âêëþ÷åíi ãðàíäiîçíi çà ñâî¨ì ìàñøòàáîì íîâi ïðîåêòè. Ñàìà ií-
äóñòðiàëiçàöiÿ ñòàëà ÷àñòèíîþ ðiçíèõ ïðèñêîðåíèõ ïðîãðàì, ùî ïåðåäáà÷àëè çíà÷íî âèùi
òåìïè i îáñÿãè ââåäåííÿ â äiþ íîâèõ âèðîáíèöòâ, ïîðiâíÿíî ç òèìè, ùî ïåðåäáà÷àëèñü ç
ñàìîãî ïî÷àòêó ñïåöiàëiñòàìè - àâòîðàìè ï'ÿòèði÷íîãî ïëàíó ÷è ïðîïîíóâàëèñÿ ïðàâèìè.
Ìè ÷èòà¹ìî, íàïðèêëàä, ïðî êóðñè iíæåíåðiâ ïðè Õàðêiâñüêîìó òðàêòîðíîìó çàâîäi.
Ðîáiòíèêiâ, ÿêi ïðîÿâèëè íàäçâè÷àéíi çäiáíîñòi ÷è ïîëiòè÷íó áëàãîíàäiéíiñòü, ïîñïiõîì
ïðîãàíÿëè ÷åðåç êóðñè, ïiñëÿ ÷îãî íåãàéíî ïîñèëàëè íà çàâîäè. Âîíè âiäðàçó íàìàãàëèñÿ
âèïðàâèòè ïðàöþ iíîçåìíèõ ñïåöiàëiñòiâ, âíîñÿ÷è íåâèìîâíå çàìiøàííÿ òà ðóéíóþ÷è çóñè-
ëëÿ ñïðàâäi çäiáíèõ òåõíiêiâ. Çíèùåíî âèñîêîÿêiñíå òà äîðîãå óñòàòêóâàííÿ...
Êiëüêiñòü ðîáî÷èõ ðóê ó ïðîìèñëîâîñòi ïîñòiéíî ðîñëà, ïåðåâåðøóþ÷è áóäü-ÿêi ñïîäiâà-
ííÿ (íà áàãàòüîõ îá'¹êòàõ êiëüêiñòü ðîáiòíèêiâ áóëà íàáàãàòî áiëüøîþ, àíiæ ïåðåäáà÷àëîñÿ
ïëàíîì - íà Äíiïðîáóäi, íàïðèêëàä, 65 òèñ. çàìiñòü 38 òèñ.). ßê ìè áà÷èëè, íà ðîáî÷ó ñèëó,
äæåðåëîì ÿêî¨ áóëè åêñïðîïðiéîâàíi êóðêóëi, äèâèëèñÿ íåñõâàëüíî, ïðèíàéìíi îôiöiéíî.
Îñòàííiõ íàìàãàëèñü íå äîïóñêàòè ó ïðîìèñëîâiñòü, çà âèíÿòêîì äåÿêèõ ðàéîíiâ Ñèáiðó,
õî÷à â áàãàòüîõ iíøèõ âèïàäêàõ, òàêèõ, íàïðèêëàä, ÿê ðóáàííÿ ëiñó òà ïðèìóñîâà ïðàöÿ
139
íà Áiëîìîðñüêîìó êàíàëi (ùî âèÿâèâñÿ äîñèòü òàêè íååôåêòèâíèì), ìîæíà áóëî â ðàìêàõ
àáñòðàêòíî¨ ñòàòèñòèêè ãîâîðèòè ïðî ïåðåõiä âiä ñåëÿíñüêîãî äî ðîáiòíè÷îãî æèòòÿ. Ïðîòå
îñíîâíà ìàñà íîâèõ ïðîìèñëîâèõ ðîáiòíèêiâ ìîãëà ïðèéòè òiëüêè ç ñåëà. Â ïåðiîä ç 1929 ïî
1932 ð. êiëüêiñòü ïðîìèñëîâèõ ðîáiòíèêiâ çáiëüøèëàñÿ íà 12,5 ìëí ÷îëîâiê, iç íèõ 8,5 ìëí
ïðèéøëè ç ñië.
Çðîñòàííÿ ìiñüêîãî íàñåëåííÿ îçíà÷àëî, êðiì óñüîãî iíøîãî, ùî ñiëüñüêå ãîñïîäàðñòâî
ïîâèííå áóëî âèðîáëÿòè çíà÷íî áiëüøå ïðîäóêòiâ õàð÷óâàííÿ, ùîá ïðîãîäóâàòè éîãî. Çãi-
äíî ç äåðæàâíèìè ïëàíàìè i ïðîãíîçàìè ñïåöiàëiñòiâ, êiëüêiñòü ìiñüêîãî íàñåëåííÿ ó 1930
ð. íå ïîâèííà áóëà ïåðåâèùèòè 26 ìëí ÷îëîâiê. Àëå âæå â 1931 ð. êiëüêiñòü ãîðîäÿí çáiëü-
øèëàñÿ äî 33,2 ìëí, ùî ñòàíîâèëî ìàéæå 26 % óñüîãî íàñåëåííÿ êðà¨íè. Âèðîáíèöòâî æ
çåðíà, íåîáõiäíîãî äëÿ ¨õíüîãî ñïîæèâàííÿ, çðîñëî ëèøå íà ÿêèõîñü 6 %. Öåíòðàëiçàöiÿ
ðîçïîäiëó õëiáà, çàâåðøåíà â 1930-1931 ðð., ñóïðîâîäæóâàëàñü ñóâîðèì íîðìóâàííÿì. Äå-
ÿêi ðàäÿíñüêi â÷åíi (íàïðèêëàä, Ìîøêîâ i Íåìàêîâ) âèñëîâëþþòü äóìêó, ùî íîðìóâàííÿ
áóëî ñïðè÷èíåíå íå ñòiëüêè òðóäíîùàìè çàãîòiâåëü, ñêiëüêè ïðàãíåííÿì ëiêâiäóâàòè òîâàð-
íèé ðèíêîâèé îáìií. Çâè÷àéíî, ïðàâäîþ ¹ òå, ùî êîíòðîëþâàííÿ âèðîáíèöòâà i çäà÷i çåðíà
äåðæàâi íà êîëãîñïíîìó ðiâíi â öåé ïåðiîä íå ìàëî íi÷îãî ñïiëüíîãî ç ðèíêîâèì îáìiíîì ó
áóäü-ÿêié ôîðìi.
Íîðìè âèðîáiòêó áóëè âèñîêèìè. À ñèñòåìà îïëàòè ïðàöi ïðèñòîñîâóâàëàñü äî ñòàëií-
ñüêî¨ i¹ðàðõi÷íî¨ äåðæàâè, ùî íàðîäæóâàëàñÿ òàêèì ÷èíîì, ùîá ìîæíà áóëî ïëàòèòè ïðà-
öiâíèêîâi ÄÏÓ òàê ñàìî, ÿê ëiêàðåâi, õî÷à â äiéñíîñòi âií îäåðæóâàâ ó äåñÿòü ðàçiâ áiëüøå,
i ïîêàçîâèì áóëî òå, ùî ëiêàð íå çíàâ, ñêiëüêè ïðàöiâíèê ÄÏÓ ìiã êóïèòè çà ñâî¨ ãðîøi.
Òàê ñàìî ðîáiòíèê ó Ìîñêâi çàðîáëÿâ óòðè÷i áiëüøå, íiæ ðîáiòíèê ó Õàðêîâi... Ðîáiòíèêè ç
ïðîâiíöié çíàëè, ñêiëüêè çàðîáëÿâ ìîñêîâñüêèé ðîáiòíèê i ÿê éîãî ïëàòíÿ ñïiââiäíîñèëàñü
ç ¨õíiì çàðîáiòêîì, àëå âîíè íå çíàëè, ñêiëüêè âií ìiã êóïèòè çà öi ãðîøi.
Íà 1932 ð. âàðòiñòü êàðáîâàíöÿ íà âiëüíîìó ðèíêó ñêëàäàëà ëèøå 20 % éîãî âàðòîñòi
â 1927 ð. Òîáòî íàÿâíîþ áóëà ìàñîâà iíôëÿöiÿ. Ðåàëüíèé çàðîáiòîê ðîáiòíèêiâ ó 1933 ð.
ñòàíîâèâ ïðèáëèçíî äåñÿòó ÷àñòèíó òîãî, ùî âîíè çàðîáëÿëè â 1926-1927 ðð. Òàêèì ÷èíîì,
æèòòÿ â ìiñòi àæ íiÿê íå áóëî iäèëi÷íèì, àëå, ÿê çàçíà÷à¹ ðàäÿíñüêèé äîñëiäíèê Ñâÿíå-
âè÷, íà ïî÷àòêó 30-õ ðîêiâ åêîíîìi÷íi ðåàëüíîñòi íå äàâàëè ìîæëèâîñòi ïîëiïøèòè æèòòÿ
ðÿäîâîãî ðîáiòíèêà, çàòå iñíóâàëî ñêiëüêè çàâãîäíî ìîæëèâîñòåé çðîáèòè æèòòÿ ñåëÿíèíà
íàñòiëüêè íåñòåðïíèì, ùî âií âîëiâ ïiòè íàâiòü íà çàâîä. Öåé ïðîöåñ íàáóâ òàêèõ òåìïiâ, ùî
íåçàáàðîì íàáið ðîáî÷î¨ ñèëè äëÿ ïðîìèñëîâîñòi ïåðåñòàâ áóòè ïðîáëåìîþ, çàòå ç'ÿâèëàñÿ
iíøà,- ÿê çàïîáiãòè îáåçëþäíåííþ ñåëà.
Ùîïðàâäà, çíà÷íà ÷àñòèíà íîâèõ ïðîìèñëîâèõ ðîáiòíèêiâ íå ïîðâàëà äî êiíöÿ çâ'ÿçêiâ iç
çåìëåþ, ùî çóìîâëþâàëî çâîðîòíèé ïîòiê âiä ìiñòà äî ñåëà. Íà äóìêó ðàäÿíñüêèõ iñòîðèêiâ,
ÿê ñó÷àñíèõ, òàê i ïîïåðåäíüîãî ïåðiîäó, ñåçîííi ðîáiòíèêè, ùî âòðàòèëè ñâîþ çåìëþ, õîòi-
ëè á ïîâåðíóòèñÿ äî íå¨, ùîá çàõèñòèòè ¨ ¨ âiä êîíôiñêàöi¨, à òi, ÷èþ çåìëþ êîëåêòèâiçóâàëè,
íå íàñìiëþâàëèñÿ çàëèøèòè êîëãîñï, áî áîÿëèñÿ âòðàòèòè ñâî¨ ïðàâà íà ðîäèííèé äiì....
I íàâiòü êàäðîâi çàâîäñüêi ðîáiòíèêè â íåâåëèêèõ ìiñòàõ çäåáiëüøîãî òðàäèöiéíî ïiäòðè-
ìóâàëè çâ'ÿçêè ç ñåëîì (îôiöiéíi äîêóìåíòè ÷àñòî ïîñèëàþòüñÿ íà íèõ ÿê íà ïðîòèâíèêiâ
êîëåêòèâiçàöi¨).
Çàãàëîì æå ïðàãíåííÿ çàëèøèòè êîëãîñï áóëî íàñòiëüêè ñèëüíèì, ùî íå éøëî íi â ÿêå
ïîðiâíÿííÿ ç iíøèìè âïëèâàìè. Òîìó âëàñòi âæèâàëè ðiøó÷èõ àäìiíiñòðàòèâíèõ çàõîäiâ,
ùîá ïåðåøêîäèòè öüîìó.
Ñòàðèé áiëüøîâèê X. Ðàêîâñüêèé ïèñàâ íà ïî÷àòêó 1930 ð.: Îïèíèâøèñü ó âiä÷àéäó-
øíîìó ñòàíîâèùi, áiäíi ñåëÿíè òà áàòðàêè ïî÷íóòü ñòiêàòèñÿ ìàñîâî äî ìiñò, çàëèøàþ÷è
ñåëî áåç ðîáî÷î¨ ñèëè. ×è äiéñíî ìîæëèâî, ùîá íàø ïðîëåòàðñüêèé óðÿä óâiâ çàêîí, ÿêèé
ïðèïèñàâ áè ñiëüñüêó áiäíîòó äî êîëãîñïiâ?
Îäíàê ïîäi¨ ðîçâèâàëèñÿ ñàìå òàê, ÿê ïåðåäáà÷àâ îäèí iç ëiäåðiâ ïðàâèõ. Âíóòðiøíié
ïàñïîðò áóëî ââåäåíî ó ãðóäíi 1932 ð. Éîãî ïðàêòè÷íå çàñòîñóâàííÿ íå äàâàëî ìîæëèâîñòi
íå òiëüêè êóðêóëÿì, àëå é áiäíèì ñåëÿíàì, ÿêi õîòiëè á ïåðå¨õàòè äî ìiñòà, çðîáèòè öå áåç
äîçâîëó ìiñöåâèõ âëàñòåé. Çãiäíî ç çàêîíîì âiä 17 áåðåçíÿ 1933 ð. ñåëÿíèí íå ìiã çàëèøèòè
êîëãîñï áåç äîìîâëåíîñòi çi ñâî¨ìè ìàéáóòíiìè ïðàöåäàâöÿìè, ïiäòâåðäæåíî¨ ïðàâëiííÿì
êîëãîñïó. Öi çàõîäè ñóïåðå÷èëè äàâíié ñåëÿíñüêié ïðàêòèöi. ßê ìè âæå çàçíà÷èëè âèùå,
çíà÷íà ÷àñòèíà ñåëÿí (îñîáëèâî â Óêðà¨íi) òðàäèöiéíî ïðàöþâàëà â ìiñòàõ àáî æ ùîði÷íî
âiäïðàâëÿëàñü ó ïîøóêàõ çàðîáiòêó â iíøi ìiñöåâîñòi.
Ââåäåííÿ âíóòðiøíiõ ïàñïîðòiâ i ïðèâ'ÿçóâàííÿ ñåëÿíèíà äî çåìëi ïîâíiñòþ ðóéíóâàëî
öi òðàäèöi¨ i îçíà÷àëî, ïî ñóòi, ïîâåðíåííÿ êðiïàöòâà. Áiëüøå òîãî, ïiäðèâàëèñÿ ñàìi îñíî-
âè ñåëÿíñüêîãî ãîñïîäàðñüêîãî æèòòÿ, ùî ñòàâèëî éîãî â ïîâíó çàëåæíiñòü âiä ìiñöåâèõ
óìîâ (çàïðîâàäæåííÿ âíóòðiøíiõ ïàñïîðòiâ, ïîçáàâëÿþ÷è ñåëÿí ìîæëèâîñòi ïîêèíóòè ñå-
ëî, âîäíî÷àñ çâ'ÿçóâàëî ðóêè é ðîáiòíèêàì, îñêiëüêè íàÿâíiñòü ó íèõ ïàñïîðòà òà òðóäîâî¨
êíèæêè âèêîðèñòîâóâàëàñü çàâäÿêè öiëié ñèñòåìi àäìiíiñòðàòèâíèõ çàõîäiâ äëÿ òîãî, ùîá
óòðèìóâàòè ¨õ íà îäíîìó ïiäïðè¹ìñòâi àáî ïðèíàéìíi ó ìåæàõ îäíîãî ìiñòà).
Ñòàëií íå ââàæàâ êîëåêòèâiçàöiþ çàñîáîì çàáåçïå÷åííÿ ìiñò ðîáî÷îþ ñèëîþ, íàâïàêè,
âií ñòâåðäæóâàâ, ùî ñàìå âíàñëiäîê ñòâîðåííÿ êîëãîñïiâ óäàëîñÿ ïîêií÷èòè íàäàëi ç óòå÷åþ
ñåëÿíèíà ç ñåëà äî ìiñòà, ïîêií÷èòè ç ìàðíóâàííÿì ðîáî÷î¨ ñèëè.
Íåðiäêî âèñëîâëþâàëàñÿ äóìêà, ùî êîëåêòèâiçàöiÿ, ÿêó ðîçãëÿäàëè ÿê çàñiá çáiëüøåííÿ
âèðîáíèöòâà çåðíà òà iíøèõ ñiëüãîñïïðîäóêòiâ, íàñïðàâäi ìàëà ñëóãóâàòè äæåðåëîì êîøòiâ,
íåîáõiäíèõ äëÿ iíäóñòðiàëiçàöi¨. Öå ïèòàííÿ áóëî â öåíòði óâàãè ïàðòiéíèõ òåîðåòèêiâ, ïî-
÷èíàþ÷è âiä Ïðåîáðàæåíñüêîãî.
Áåçóìîâíî, ñiëüñüêå ãîñïîäàðñòâî ìîæå ñëóæèòè äæåðåëîì çàáåçïå÷åííÿ äîäàòêîâèõ êî-
øòiâ äëÿ ïðèñêîðåíîãî ðîçâèòêó ïðîìèñëîâîñòi, ÿê öå âiäáóâàëîñÿ, ñêàæiìî, â ßïîíi¨. I õî÷à
ñòàëiíñüêèé øëÿõ äîñÿãíåííÿ öi¹¨ ìåòè ââàæàâñÿ ìåíø åôåêòèâíèì, à çà ñâî¹þ æîðñòî-
êiñòþ ïåðåâåðøóâàâ óñå áà÷åíå äîñi â iñòîði¨, óñå æ ââàæàëîñÿ, ùî âií ó êiíöåâîìó ðàõóíêó
âèÿâèâñÿ óñïiøíèì, äàâøè ìîæëèâiñòü âè÷àâèòè ç ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêîãî ñåêòîðà êîøòè,
íåîáõiäíi äëÿ çäiéñíåííÿ iíäóñòðiàëiçàöi¨.
Iñíó¹ é iíøà òî÷êà çîðó. Ðàäÿíñüêèé iñòîðèê À.À. Áàðñîâ òà àìåðèêàíñüêèé äîñëiäíèê
Äæåéñ Ìiëëàð, ÿêi ïðèñâÿòèëè ñâî¨ äîñëiäæåííÿ àíàëiçó öi¹¨ ïðîáëåìè, äîõîäÿòü âèñíîâêó,
ùî, ïîïðè âñi ñïîäiâàííÿ, ïðîòÿãîì 1928-1932 ðð. ìàâ ìiñöå âíåñîê (õî÷à á i íåçíà÷íèé)
ïðîìèñëîâîãî ñåêòîðà ó ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêèé, à íå íàâïàêè. I íàâiòü òîé iíòåíñèâíèé òà
âiä÷àéäóøíèé òèñê, ùî ÷èíèâñÿ ïî âiäíîøåííþ äî êîëãîñïíèêiâ, íå ìiã êîìïåíñóâàòè æà-
õëèâîãî çàíåïàäó ñiëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà, ùî ñòàâ ðåçóëüòàòîì ñàìî¨ êîëåêòèâiçàöi¨.
Ó ðåçóëüòàòi ñâiòîâî¨ åêîíîìi÷íî¨ êðèçè â 1932 ð. öiíè íà ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêi ïðîäóêòè
íà Çàõîäi ïîðiâíÿíî ç öiíàìè íà ïðîìèñëîâi òîâàðè ðiçêî âïàëè. Íåçâàæàþ÷è íà öå, åêñïîðò
ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêî¨ ïðîäóêöi¨ ñòàâ äëÿ ÑÐÑÐ îäíèì iç íàéâàæëèâiøèõ äæåðåë âàëþòíèõ
íàäõîäæåíü. Ïðîòÿãîì ï'ÿòèði÷êè ùîði÷íèé åêñïîðò çåðíà ñòàíîâèâ 2,7 ìëí ò, ïåðåâèùèâøè
ðiâåíü 1926-1927 ðð. (2,6 ìëí ò) òîäi ÿê åêñïîðò iíøèõ ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêèõ ïðîäóêòiâ
çìåíøèâñÿ ïðèáëèçíî íà 65 %.
Çâè÷àéíî, ðåàëiçàöiÿ ïðîäóêöi¨ ñiëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà áóëà âàæëèâèì äæåðåëîì ôi-
íàíñóâàííÿ ðîçâèòêó ïðîìèñëîâîñòi. Îäíàê êàïiòàëîâêëàäåííÿ ó âèðîáíèöòâî ñiëüñüêîãî-
ñïîäàðñüêîãî óñòàòêóâàííÿ, íå êàæó÷è âæå ïðî âåëè÷åçíå çáiëüøåííÿ êîøòiâ íà óòðèìà-
ííÿ ñiëüñüêî¨ àäìiíiñòðàöi¨, ïåðåâèùóâàëè. Òàêèì ÷èíîì, õî÷à çíà÷íó ÷àñòèíó âàëþòíèõ
141
íàäõîäæåíü, íåîáõiäíèõ äëÿ çàêóïiâëi íàéíîâiøèõ ìàøèí òà óñòàòêóâàííÿ, çàáåçïå÷óâàâ

õëiáíèé åêñïîðò, óñå æ ó çàãàëüíîìó ïiäñóìêó íå ìîæíà ñòâåðäæóâàòè, ùî ïðîìèñëîâèé
ñåêòîð ñóáñèäóâàâñÿ âèêëþ÷íî çà ðàõóíîê åêñïëóàòàöi¨ ñåëÿí. Ïðè÷èíè êðèòè÷íîãî ñòàíî-
âèùà, ùî ñêëàëîñÿ â ñiëüñüêîìó ãîñïîäàðñòâi, áóëè ðiçíèìè. Ïåðåäóñiì ðîçãëÿíåìî õî÷à á
òi ìåòîäè óïðàâëiííÿ íèì, ÿêi ïî÷àëà çàñòîñîâóâàòè ðàäÿíñüêà âëàäà, ïî÷èíàþ÷è ç 30-õ
ðîêiâ. Ïåðåäáà÷àþ÷è ðåàëüíi ðåçóëüòàòè êîëåêòèâiçàöi¨, X. Ðàêîâñüêèé ùå íà ïî÷àòêó 1930
ð. ïèñàâ ó æóðíàëi Áiëüøîâèê ( 7): Ïîçà âèãàäêîþ ïðî êîëãîñïíèêiâ-âëàñíèêiâ, ïîçà
âèãàäêîþ ïðî îáðàíèõ êåðiâíèêiâ, ñòâîðþ¹òüñÿ ñèñòåìà ïðèìóñó, ÿêà çàëèøà¹ äàëåêî ïîçà-
äó âñå, ùî âæå iñíó¹ â ðàäãîñïàõ. Ïî ñóòi ñïðàâè, êîëãîñïíèêè íå ïðàöþâàòèìóòü íà ñåáå.
I ¹äèíå, ùî áóäå ðîñòè, ïðîöâiòàòè òà áóÿòè, öå íîâà êîëãîñïíà áþðîêðàòiÿ, áþðîêðàòiÿ
óñÿêîãî ãàòóíêó, âèòâið áþðîêðàòè÷íîãî êîøìàðó... Êîëãîñïíèêè òåðïiòèìóòü íåñòàòêè â
óñüîìó, çàòå áóäå âåëè÷åçíà êîìïåíñàöiÿ ó âèãëÿäi óðÿäîâöiâ i îáîðîíöiâ, òàéíèõ i ÿâíèõ...
Êîëãîñïè ïîñòiéíî ïiääàâàëèñü êðèòèöi çà íååôåêòèâíiñòü, i âñå æ áóëî ïðèéíÿòî ïîìèë-
êîâå ðiøåííÿ ïîñòàâèòè ¨õ ïiä êîíòðîëü îêðóæíèõ òà iíøèõ ïàðòiéíèõ êîìiòåòiâ, íåçðiâíÿí-
íî ìåíø êîìïåòåíòíèõ ó ñiëüñüêîìó ãîñïîäàðñòâi. Â îäíîìó iç òîãî÷àñíèõ îôiöiéíèõ çâiòiâ,
ïiäãîòîâëåíèõ ïðàöiâíèêàìè àíãëiéñüêîãî ïîñîëüñòâà, äîñèòü ðåàëiñòè÷íî îöiíþâàëàñü ñè-
òóàöiÿ, ùî ñêëàëàñÿ â òîé ïåðiîä íà ñåëi:
Ìàëîéìîâiðíî, ùîá ðàäÿíñüêå ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêå âèðîáíèöòâî ïîçèòèâíî ðåàãóâàëî
íà ïîøèðåííÿ öèõ ñòàðàííî ðîçðîáëåíèõ ïàïåðîâèõ iíñòðóêöié. Âîíè ñïðèéìàòèìóòüñÿ íå
iíàêøå ÿê âiäêðèòèé òåðîð.
Íà êîæíîìó ðiâíi äåðæàâíî¨ âëàäíî¨ ñòðóêòóðè ñïîñòåðiãàëîñü ïðàãíåííÿ ïåðåêëàñòè
âèíó çà ñòàí ðå÷åé íà ïðåäñòàâíèêiâ íèæ÷îãî åøåëîíó. Ðàäÿíñüêèé äîñëiäíèê Êàëèíèê íà-
âîäèòü îäíå ç òèïîâèõ ïîâiäîìëåíü ç ìiñöü, ùî íåðiäêî ç'ÿâëÿëèñÿ íà ñòîðiíêàõ òîãî÷àñíèõ
çàñîáiâ ìàñîâî¨ iíôîðìàöi¨: Äåÿêi êîëãîñïíi êåðiâíèêè ïðîäåìîíñòðóâàëè çëî÷èííèöüêå
ñòàâëåííÿ äî çàãîòiâëi çåðíà, îñîáëèâî Êà÷àíîâ i Áàáàíñüêèé - êåðiâíèêè êîëãîñïiâ ó ñåëàõ
Ñòåïàíiâêà i Íîâîñåëiâêà...; Êîëîìi¹öü, áóäó÷è ãîëîâîþ ñiëüðàäè ñ. Ìèêîëà¨âêà, ïîâîäèâ-
ñÿ çëî÷èííèöüêè òà áåçâiäïîâiäàëüíî ùîäî çìiöíåííÿ êîëãîñïiâ, çàáåçïå÷åííÿ ñâî¹÷àñíîãî
çáîðó óðîæàþ, îðãàíiçàöi¨ çàãîòiâëi çåðíà...
Ó 1930-1932 ðð. ó ÑÐÑÐ ïîâñþäíî ïàíóâàëè öiëêîâèòà äåçîðãàíiçàöiÿ òà íååôåêòèâ-
íiñòü, i ïîâiäîìëåíü, ùî ïiäòâåðäæóþòü öå, iñíó¹ ÷èìàëî. Íà ðiâíi ðÿäîâîãî õëiáîðîáà
ðåçóëüòàòè ïàðòiéíîãî êåðiâíèöòâà íà ñåëi äîáðå iëþñòðó¹ òèïîâà ðîçïîâiäü ñåëÿíèíà - ïðà-
öiâíèêà îäíîãî ç ðàäãîñïiâ â Óêðà¨íi (íàêi¹âå íà Äîíå÷÷èíi), ÿêèé ó 1931 ð. ñêàðæèâñÿ
ñâî¹ìó äðóãîâi-êîìóíiñòîâi íà ïîãàíå êåðiâíèöòâî òà íåêîìïåòåíòíiñòü, ùî ñêðiçü ïåðåâàæà-
ëè. Òîðêíóâøèñü ïèòàííÿ äîãëÿäó çà õóäîáîþ, çîêðåìà ðàäãîñïíèìè ñâèíÿìè, âií ñêàçàâ:
×óäî, ùî âîíè ùå äîñi íå ïîçäèõàëè. Àëå ¨ì óæå íåäîâãî ëèøèëîñÿ. À äèðåêòîðà, ÿêèé
ïîïóñòèâ öüîìó, íàâiòü íå ïîêàðàþòü. Òàêèõ ïiäêóðêóëüíèêiâ, ÿê ÿ, íàçèâàòèìóòü âîðî-
ãàìè, i ìè íå ìàòèìåìî ìîæëèâîñòi äîâåñòè ñâîþ íåâèííiñòü. Êîëè òîâàðèø çàïðîïîíóâàâ
éîìó âèéòè ç ðàäãîñïó, âií âiäïîâiâ, ùî òîäi éîãî íàïåâíå çààðåøòóþòü, à ÿêùî âií çàëèøè-
òüñÿ, òî çìîæå õî÷ ÿêîñü äîïîìîãòè ñâî¨ì ñâèíÿì i íàìàãàòèìåòüñÿ ÷èíèòè îïið äèðåêòîðîâi.
Çà êiëüêà ìiñÿöiâ éîãî òàêè çààðåøòóâàëè, i ïiçíiøå âií ïîìåð ó òþðìi.
Â îäíîìó iç äîñèòü òèïîâèõ çâiòiâ ÎÄÏÓ çà 1932 ð. ïîâiäîìëÿëîñü: Ó êîëãîñïi iì.
Ñòàëiíà Ìàðèéñüêî¨ ñiëüðàäè ×åðâîíîãî ðàéîíó, ÿêèé îá'¹äíó¹ ïîíàä 40 ãîñïîäàðñòâ, iñíó¹
íàéöiëêîâèòiøà áåçãîñïîäàðíiñòü. Äåÿêi ÷ëåíè ïðàâëiííÿ êîëãîñïó ñèñòåìàòè÷íî çàéìàþ-
òüñÿ ïèÿöòâîì i çëîâæèâàííÿìè... Ãîëîâà ïðàâëiííÿ... êîëèøíié ñåðåäíÿê, ñèñòåìàòè÷íî
ïèÿ÷èòü i çîâñiì íå êåðó¹ ðîáîòîþ êîëãîñïó... áëèçüêî 20 ãåêòàðiâ âiâñà ëåæàòü ñêîøåíi, àëå
íå çáèðàíi i ìàéæå öiëêîì ïîãíèëè... Çàëèøèëèñÿ íåñêîøåíèìè ïiâòîðà ãåêòàðà âiâñà, ÿêèé
óæå ïîâíiñòþ çãíèâ. Îçèìà ïøåíèöÿ, ÿêó ñêîñèëè â÷àñíî, çàëèøèëàñÿ ëåæàòè íà ïîëÿõ, ó
ðåçóëüòàòi ÷îãî âîíà òàêîæ çãíèëà. Ìàéæå óâåñü âèñìèêàíèé ëüîí ëåæèòü ó ïàëi é ãíè¹,
âíàñëiäîê ÷îãî íàñiííÿ ìàéæå çîâñiì çíèùåíå. Áëèçüêî ñòà ãåêòàðiâ ëóêiâ óñå ùå íå ñêîøå-
íî, â òîé ÷àñ ÿê êîëãîñïíà õóäîáà çàëèøèëàñÿ áåç ñiíà íà çèìó, i çà ïiäðàõóíêàìè áðàêó¹
áëèçüêî 4000 ïóäiâ êîðìó. Êîøòîì êîëãîñïó êóïëåíî ÷îòèðè êîëèøíi êóðêóëüñüêi õàòè,
ùîá ïîáóäóâàòè ïðèìiùåííÿ äëÿ âåëèêî¨ ðîãàòî¨ õóäîáè, ÿêèõ êîëãîñï äóæå ïîòðåáóâàâ,
àëå öi ïðèìiùåííÿ ïîðîçáèðàëè êîëãîñïíèêè íà äðîâà. Ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêèé ðåìàíåíò òà
óïðÿæ íå âiäðåìîíòîâàíî â÷àñíî, âíàñëiäîê ÷îãî âîíè ñòàëè íåïðèäàòíèìè äëÿ âæèâàííÿ...
Àæ äî öüîãî ÷àñó êîëãîñï ùå íå îäåðæàâ íiÿêîãî ïðèáóòêó (âèäiëåíî àâòîðîì). Íàòåïåð,
÷åðåç ïîãàíå êåðiâíèöòâî òà çëîâæèâàííÿ ïðàâëiííÿ, äåÿêi êîëãîñïíèêè... âåäóòü ðîçìîâè
ïðî âèõiä iç êîëãîñïó...
Äîêóìåíòàëüíi ìàòåðiàëè, ùî ¹ â íàøîìó ðîçïîðÿäæåííi, ñâiä÷àòü ïðî iñíóâàííÿ âåëè-
÷åçíî¨ áþðîêðàòè÷íî¨ ìåðåæi, â ðàìêàõ ÿêî¨ êîæíà óñòàíîâà áëîêóâàëà ìîæëèâiñòü âèêî-
íàííÿ çàâäàííÿ iíøèìè, çäiéñíþþ÷è ñòiëüêè îðãàíiçàöiéíèõ òà ðåîðãàíiçàöiéíèõ çàõîäiâ,
ùî íå çàëèøàëîñÿ ÷àñó äëÿ íàéãîëîâíiøîãî. Ç iíøîãî áîêó, ÿê çàçíà÷à¹ àìåðèêàíñüêèé
iñòîðèê Ôàéíñîä, ñàìå íååôåêòèâíiñòü äåðæàâíîãî àïàðàòó ïåâíîþ ìiðîþ íåéòðàëiçóâàëà
íåñòåðïíiñòü iñíóþ÷îãî ñòàíîâèùà.
Äèâîâèæíi ïðèêëàäè áåçâiäïîâiäàëüíèõ ïðèçíà÷åíü ïiçíiøå íàâiâ Ï. Ïîñòèøåâ. Ìîæëè-
âî, íàéêóðéîçíiøèì iç íèõ áóëî ïðèçíà÷åííÿ Îäåñüêîãî îêðóæêîìó ïàðòi¨, ÿêèé íàïðàâèâ
ïàðòîðãàíiçàòîðîì äî îäíîãî ç êîëãîñïiâ ïåðñà. Öåé óïîâíîâàæåíèé çîâñiì íå ðîçìîâëÿâ
ïî-óêðà¨íñüêè, à ëèøå ëàìàíîþ ðîñiéñüêîþ ìîâîþ. Ïðî êâàëiôiêàöiþ öüîãî ñïåöiàëiñòà
ñâiä÷èëà éîãî ðå¹ñòðàöiéíà êàðòêà, äå çíà÷èëîñü, ùî âií êîëèñü ïðàöþâàâ ñòîðîæåì, îõî-
ðîíÿþ÷è çåðíî.
Ëèøå êîëãîñïè, ùî ìàëè âèíÿòêîâî ñïðèÿòëèâi ïðèðîäíi ðåñóðñè òà çäiáíèõ i äóæå êâà-
ëiôiêîâàíèõ êåðiâíèêiâ, ìîãëè óñïiøíî ãîñïîäàðþâàòè â ïîäiáíèõ óìîâàõ. Áiëüøå òîãî, ÿê
ïiäêðåñëþâàëè ó ñâî¨é êíèçi ðîñiéñüêi äîñëiäíèêè Ðîé i Æîðåñ Ìåäâåä¹âè, ó êîæíié îáëà-
ñòi ÷è ðàéîíi ãîëîâíèé êåðiâíèê çàâæäè äáàâ ïðî òå, ùîá íà ïiäâëàäíié éîìó òåðèòîði¨ áóâ
ïðèíàéìíi îäèí çðàçêîâèé êîëãîñï (ÿêèé äiñòàâàâ áiëüøó ÷àñòèíó äîáðèâ i óñòàòêóâàííÿ,
à çâiäñè é íàãîðîäè òà ïðåìi¨ çà çðàçêîâó ïðîäóêöiþ). Çâè÷àéíî, äîñÿãàëîñÿ öå çà ðàõóíîê
äèñêðèìiíàöi¨ òà ùå áiëüøî¨ åêñïëóàòàöi¨ ðåøòè êîëãîñïiâ.
Îäíàê, çà âèíÿòêîì öèõ çðàçêîâèõ êîëãîñïiâ, ïåðåäîâi ãîñïîäàðñòâà òàêîæ âñiëÿêî
îøóêóâàëè. Çà ñâiä÷åííÿì êîëãîñïíèêà, ìåøêàíöÿ îäíîãî ç òàêèõ çàìîæíèõ ñië, îñêiëüêè
ç âiäñòàëèõ êîëãîñïiâ ìàëî ùî ìîæíà áóëî îäåðæàòè, ìiñöåâà âëàäà âèêîíóâàëà äåðæàâíi
ïîñòàâêè íàøèì çåðíîì, à íàì íi÷îãî íå çàëèøàëîñÿ. Îäíèì iç òàêèõ íåáàãàòüîõ çàìî-
æíèõ ãîñïîäàðñòâ áóâ êîëãîñï ó ñ. Áîðèñîâöi íà Çàïîðiææi, çàñíîâàíèé ùå â 1924 ð. Àëå ç
ïî÷àòêîì ìàñîâî¨ êîëåêòèâiçàöi¨ ìîæëèâiñòü îäåðæàííÿ õàð÷îâèõ ïðîäóêòiâ ó êîëãîñïi ÿê
îïëàòó íà òðóäîäíi ñòàëà åôåìåðíîþ, òîìó ÷îëîâiêè íàìàãàëèñÿ âëàøòóâàòèñÿ íà ðîáîòó
äåñü íà ñòîðîíi, ïîñèëàþ÷è æiíîê i ïiäëiòêiâ ïðàöþâàòè â ïîëi.
Ó äåÿêèõ ðàéîíàõ, çîêðåìà â Ñèáiðó, iñíóâàëè ðåëiãiéíi ãðóïè (¹âàíãåëiñòiâ, áàïòèñòiâ,
ìåíîíiòiâ), ùî îðãàíiçîâóâàëè ñïðàâæíi åôåêòèâíi êîìóíè. Ó 20-õ ðîêàõ íàðêîìàò þñòèöi¨
âèçíàâ ¨õ ñîöiàëiñòè÷íèìè; àëå òåïåð ïðî íèõ òâåðäèëè, ùî âîíè ñëóãóâàëè ôàñàäîì äëÿ
êóðêóëüñüêèõ åëåìåíòiâ, ïðèêðèâàþ÷è iìåíåì êîìóíè åêñïëóàòàöiþ. Êîëè âîíè ñïðîáóâà-
ëè îäåðæàòè ñòàòóñ êîëãîñïiâ, ¨ì íå äîçâîëèëè öüîãî çðîáèòè, à ðåîðãàíiçóâàëè íà ðàäÿí-
ñüêèõ çàñàäàõ, âèêëþ÷èâøè íàéáiëüø àêòèâíèõ ðåëiãiéíèõ ïðîâiäíèêiâ, ÿêèõ, çâè÷àéíî,
äåïîðòóâàëè.
Áåçãëóçäi íàìàãàííÿ îðãàíiçóâàòè êîëãîñïè-ãiãàíòè ïîðîäæóâàëè ëèøå íîâi ïðîáëåìè,
143
ÿê i ðàíiøå. Îäèí iç íîâîñòâîðåíèõ âåëè÷åçíèõ êîëãîñïiâ ìàâ 45 òèñ. ãà çåìåëüíèõ óãiäü. Ç

öüîãî, çâè÷àéíî, íi÷îãî íå âèéøëî. Éîãî çàìiíèëè òàêîþ æ øòó÷íîþ ñèñòåìîþ êâàäðàòiâ,
êîæåí iç ÿêèõ ñÿãàâ 1000 ãà. Âñi öi íîâîââåäåííÿ çóñòði÷àëèñÿ ñåëÿíàìè ç ïîâíîþ àïàòi-
¹þ àáî âîðîæiñòþ, îñêiëüêè ¨õíÿ äóìêà ïðè öüîìó ïîâíiñòþ iãíîðóâàëàñÿ. Ïîäiáíi ïðîöåñè
âiäáóâàëèñÿ ïîâñþäíî, àæ äîêè, âðåøòi, â 1933 ð. ïàðòiÿ ïiøëà íà äåÿêi ïîñòóïêè ó öüîìó
ïèòàííi. Òàê, áóëî ðîçóêðóïíåíî êîëãîñï iì. Êðàñiíà â ñ. ×óáàðåâîìó íà Äíiïðîïåòðîâ-
ùèíi, ùî ìàâ 5873 ãà çåìåëüíèõ óãiäü i îá'¹äíóâàâ 818 ãîñïîäàðñòâ, à òàêîæ êîëãîñï iì.
Âîðîøèëîâà â ñ. Ïîêðîâñüêîìó Äîíåöüêî¨ îáëàñòi, ùî ìàâ 3800 ãà óãiäü, òà ií.
Îäíàê äåçîðãàíiçàöiÿ òà áåçãîñïîäàðíiñòü ìàëè ìiñöå íå òiëüêè â êîëãîñïàõ. Òàêà æ
íåâòiøíà êàðòèíà ñïîñòåðiãàëàñÿ é íà iíøèõ äiëÿíêàõ íàðîäíîãî ãîñïîäàðñòâà. Îñîáëèâî
ãîñòðîþ áóëà ïðîáëåìà çáåðiãàííÿ i òðàíñïîðòóâàííÿ çåðíà, âæå ïiñëÿ òîãî ÿê âîíî íàäi-
éøëî âiä êîëãîñïiâ ó äåðæàâíi çàñiêè. Áiëüø-ìåíø äîñòîâiðíi äàíi ïðî âòðàòè çåðíà ¹
ëèøå íà ðiâíi çàãîòiâåëüíèõ îðãàíiçàöié. Çà ïåðiîä ç 1928 ïî 1933 ð. âîíè ñòàíîâèëè áëèçü-
êî ìiëüéîíà òîíí íà ðiê àáî ï'ÿòü ìiëüéîíiâ òîíí ó öiëîìó (â ÷îòèðè-ï'ÿòü ðàçiâ áiëüøå
âiäïîâiäíî äî âòðàò ó 1926-1928 ðð.). Öå ìîæíà ïîðiâíÿòè ç îáñÿãîì çåðíîâîãî åêñïîðòó â
1928-1933 ðð., ÿêèé ñòàíîâèâ 13,5 ìëí ò. À êîëè ïîðiâíÿòè ¨õ ç äàíèìè ïðî êiëüêiñòü çåðíà,
ùî çàëèøàëîñÿ äëÿ õàð÷óâàííÿ ñåëÿíñòâà, òî âîíè ùå áiëüøå âðàæàòèìóòü.
Îäíi¹þ ç ïðè÷èí òàêèõ âåëè÷åçíèõ âòðàò áóëî çáiëüøåííÿ êiëüêîñòi çåðíà, ùî òðàíñ-
ïîðòóâàëîñÿ. ßêùî íà 1 ñi÷íÿ 1928 ð. êiëüêiñòü çåðíà, ùî ïåðåâîçèëîñÿ, ñòàíîâèëà 255 òèñ.
ò, òî íà 1 ñi÷íÿ 1930 ð. íà ñòàäi¨ òðàíñïîðòóâàííÿ i ñêëàäóâàííÿ ïåðåáóâàëî 3 692 500 ò,
ïåðåâàæíî â ñòàöiîíàðíèõ âàãîíàõ àáî íà ñóäíàõ ÷è â ïîðòîâèõ ñêëàäàõ, òîáòî â àáñîëþòíî
íåïðèñòîñîâàíèõ ïðèìiùåííÿõ. Ó ðåçóëüòàòi âòðàòè çåðíà áóëè âðàæàþ÷èìè.
Îäíàê íååôåêòèâíiñòü òà ìàðíîòðàòíiñòü íîâî¨ àãðàðíî¨ áþðîêðàòi¨ áóëè ëèøå ÷àñòèíîþ
ïðîáëåìè. ßêùî çàãëÿíóòè ãëèáøå, òî ìîæíà çðîáèòè âèñíîâîê, ùî ñàì ïðèíöèï âèðiøåííÿ
ïðîäîâîëü÷îãî ïèòàííÿ, ÿêèé ïîëÿãàâ ó òîìó, ùî ñèëîâèìè, àäìiíiñòðàòèâíèìè ìåòîäàìè
ìîæíà îäåðæàòè çåðíà ñòiëüêè æ, ñêiëüêè çà äîïîìîãîþ ðèíêîâîãî ìåõàíiçìó, áóâ õèáíèì,
à ãîëîâíå, áåçïåðñïåêòèâíèì. Çåðíî äiéñíî ìîæíà áóëî äîáóòè, íàâiòü ÿêùî çíà÷íà éîãî
÷àñòèíà ïîòiì ïðîïàäàëà. Çãiäíî ç îôiöiéíèìè äàíèìè, äåðæàâíi çàãîòiâëi çåðíà çáiëüøè-
ëèñÿ ç 10,8 ìëí ò ó 1928-1929 ðð. äî 16,1 ìëí ó 1929-1930, 22,1 ìëí ó 1930-1931 i 22,8 ìëí
ò ó 1931-1932 ðð. Òîáòî çà òðè ðîêè ïiñëÿ ïî÷àòêó ìàñîâî¨ êîëåêòèâiçàöi¨ óðÿä áiëüøå íiæ
ïîäâî¨â êiëüêiñòü çåðíà, ÿêå âií çàáèðàâ ó ñåëÿí.
Öi äîäàòêîâi çàãîòiâëi îçíà÷àëè, ùî ñàìèì ñåëÿíàì çåðíà çàëèøàëîñÿ âñå ìåíøå. I ñïðà-
âà ïîëÿãàëà íå ëèøå â àíòèãóìàííîñòi ïîäiáíèõ çàõîäiâ, ïîðóøåííi ïðèíöèïó ñîöiàëüíî¨
ñïðàâåäëèâîñòi. Iãíîðóâàëèñÿ åêîíîìi÷íi ñòèìóëè, ÿêi á çàîõî÷óâàëè ëþäåé äî ïðàöi. Ðà-
äÿíñüêà iñòîðè÷íà åíöèêëîïåäiÿ çàçíà÷à¹, ùî â öåé ÷àñ ÷àñòî çàáèðàëè âñå çåðíî â êîë-
ãîñïi, âêëþ÷àþ÷è é òå, ùî ïðèçíà÷àëîñÿ íà îïëàòó ïðàöi êîëãîñïíèêiâ.
Âiäîìi äèñèäåíòè Ðîé i Æîðåñ Ìåäâåä¹âè ó ñâî¨é êíèçi ïèøóòü, ùî ñòàëiíñüêà iäåÿ ùîäî
âèðiøåííÿ çåðíîâî¨ ïðîáëåìè áóëà äîñèòü ïðîñòîþ. Âií ââàæàâ, ùî ÿêáè â êîëãîñïi çíàëè
çàçäàëåãiäü, ùî óðÿäîâi âèìîãè áóäóòü âåëèêi, êîëãîñïíèêè ïðàöþâàëè á óäâi÷i iíòåíñèâíi-
øå, ùîá äîáèòèñÿ ìàêñèìàëüíîãî óðîæàþ, àáè õî÷ ùîñü çàëèøèëîñÿ äëÿ íèõ ñàìèõ.
Îñíîâíèé ïðèíöèï ïîëÿãàâ ó òîìó, ùî ïåâíó êiëüêiñòü çåðíà íåîáõiäíî áóëî çäàòè äåð-
æàâi çà áóäü-ÿêèõ îáñòàâèí i ëèøå ïiñëÿ òîãî ÿê äåðæàâíi ïîñòàâêè áóäóòü âèêîíàíi, ìîæíà
áðàòè äî óâàãè ïîòðåáè ñàìèõ ñåëÿí. Çàêîí âiä 16 æîâòíÿ 1931 ð. çàáîðîíÿâ çàïàñàòè çåðíî
äëÿ âíóòðiøíiõ ïîòðåá êîëãîñïó àæ äî âèêîíàííÿ ïëàíó çàãîòiâåëü. Ïðèðîäíî, ùî íàâiòü
ìiñöåâà âëàäà íå áóëà â çàõîïëåííi âiä òîãî. Ðàäÿíñüêèé äîñëiäíèê Ìîøêîâ ó ñâî¨é ïðàöi
íàâîäèòü îäèí iç òîãî÷àñíèõ äîêóìåíòiâ, äå éøëîñÿ ïðî òå, ùî â 1931 ð. äåÿêi ìiñöåâi óðÿ-
äîâöi ç îáìåæåíèì ïîëiòè÷íèì ñâiòîãëÿäîì íàìàãàëèñÿ ïîñòàâèòè iíòåðåñè ñâî¹¨ ñiëüðàäè

àáî êîëãîñïó íà ïåðøå ìiñöå, à ïîòðåáè âñi¹¨ êðà¨íè ïîñòàâèòè îñòîðîíü.
Ó ïåðøié ïîëîâèíi 1931 ð. ì'ÿñî ïî÷àëè çàãîòîâëÿòè òèìè æ ñàìèìè ìåòîäàìè, ùî
é çåðíî, àëå õî÷à äëÿ äîñÿãíåííÿ ðåçóëüòàòiâ áóëî âæèòî íàéæîðñòêiøèõ çàõîäiâ, âîíè
âèÿâèëèñÿ íèæ÷èìè, íiæ ó 1929 ð.
Íå ëèøå âèìîãè äåðæàâè ùîäî çåðíîâèõ ïîñòàâîê ïåðåâèùóâàëè ìîæëèâîñòi ñåëà, ñè-
ñòåìà êîíòðàêòiâ, çãiäíî ç ÿêîþ äåðæàâà ðîçïëà÷óâàëàñÿ ç êîëãîñïîì, ïåðåäáà÷àëà íàä-
çâè÷àéíî íèçüêi öiíè. Óðÿäîâîþ ïîñòàíîâîþ âiä 6 òðàâíÿ 1932 ð. êîëãîñïàì i êîëãîñïíèêàì
äîçâîëÿëàñÿ ïðèâàòíà òîðãiâëÿ çåðíîì, îäíàê ëèøå ïiñëÿ âèêîíàííÿ äåðæàâíèõ ïîñòàâîê.
Ïîñòàíîâè âiä 22 ñåðïíÿ òà 2 ãðóäíÿ 1932 ð. ïåðåäáà÷àëè ñóâîði ïîêàðàííÿ (äî 10 ðîêiâ
êîíöåíòðàöiéíèõ òàáîðiâ) äëÿ òèõ, õòî çâàæèâñÿ á çðîáèòè öå äî âèêîíàííÿ äåðæàâíèõ ïî-
ñòàâîê. Äî ÿêî¨ ìiðè óðÿä óòèñêóâàâ òîäi ñåëÿíñòâî ñòàíå î÷åâèäíèì, ÿêùî âçÿòè äî óâàãè,
ùî öiíè íà çåðíî íà âiëüíîìó ðèíêó (â 1933 ð.) íàáàãàòî ïåðåâèùóâàëè òi, ÿêi äîâiëüíî ïðè-
çíà÷àëèñÿ óðÿäîì çà îáîâ'ÿçêîâi ïîñòàâêè. Íèæ÷ó öèôðó, õî÷à é âñå ùå äîñèòü óïåðåäæåíó,
ïîäà¹ ðàäÿíñüêèé ó÷åíèé õðóùîâñüêî¨ äîáè â Iñòîðè÷íié åíöèêëîïåäi¨. Âií çàçíà÷à¹, ùî
öiíè íà çåðíî òà áàãàòî iíøèõ ïðîäóêòiâ áóëè ñèìâîëi÷íi (ó äåñÿòü-äâàäöÿòü ðàçiâ íèæ-
÷i, íiæ ðèíêîâi). Òàêà ñèñòåìà ïîçáàâëÿëà êîëãîñïíèêiâ ñòèìóëó ðîçâèâàòè óñóñïiëüíåíå
âèðîáíèöòâî.
Äåðæàâà âèìàãàëà ïîñòàâîê çåðíà âiä êîëãîñïiâ íå ëèøå â ôîðìi îáîâ'ÿçêîâèõ çàãî-
òiâåëü. Çãiäíî ç óðÿäîâîþ ïîñòàíîâîþ âiä 5 ëþòîãî 1933 ð. êîëãîñïè ìàëè çäiéñíþâàòè
íàòóðàëüíó îïëàòó ïîñëóã ìàøèííî-òðàêòîðíèõ ñòàíöié. Çà öi¹þ ïîñòàíîâîþ, ÌÒÑ ìàëè
îäåðæóâàòè 20 % óðîæàþ õëiáà â îáìií çà âèêîíàííÿ âñi¹¨ îñíîâíî¨ ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêî¨
ðîáîòè íà ïîëÿõ êîëãîñïó. Ïîñòàíîâîþ âiä 25 ÷åðâíÿ 1933 ð. ïðîãîëîøóâàëîñü, ùî áóäå
ðîçïî÷àòî ñóäîâó ñïðàâó ïðîòè áóäü-ÿêîãî êîëãîñïó, ÿêèé íàìàãàòèìåòüñÿ óíèêíóòè îïëàòè
ÌÒÑ. Áiëüøå òîãî, ÿê çàçíà÷àþòü Ðîé i Æîðåñ Ìåäâåä¹âè, íàòóðàëüíà îïëàòà çà òðàêòîðè,
êîìáàéíè òà iíøå óñòàòêóâàííÿ áóëà äóæå âèñîêà, ó òîé ÷àñ ÿê öiíè, çà ÿêèìè óðÿä ïëà-
òèâ êîëãîñïîâi, áóëè íàäçâè÷àéíî íèçüêi. Âîíè, ïî ñóòi, ÷àñòî íå ïîêðèâàëè íàâiòü ÷àñòèíè
âèòðàò íà âèðîùóâàííÿ óðîæàþ.
Ùå îäíèì ñïîñîáîì âèêîíàííÿ îáîâ'ÿçêîâèõ õëiáîçàãîòiâåëü áóëà íàäìiðíà íàòóðàëüíà
ïëàòà çà ðîçìåëþâàííÿ çåðíà (ëèøå â 1954 ð. ¨ ¨ çàìiíèëè íà îïëàòó ãîòiâêîþ).
Ïîñòàíîâîþ óðÿäó âiä 19 ñi÷íÿ 1933 ð. âïðîâàäæóâàëàñü íîâà ñèñòåìà îáîâ'ÿçêîâèõ çàãî-
òiâåëü, ùî äiñòàëà ôîðìó îïîäàòêóâàííÿ òèõ çåìåëüíèõ ïëîù, ÿêi çàñiâàëèñÿ çà ïëàíîì. Öÿ
ñèñòåìà çàìiíèëà ñêëàäíi äîâiëüíi ïiäðàõóíêè, êîëèøíiõ êîíòðàêòiâ. Çãiäíî ç ïîñòàíîâîþ
íàéïåðøèì îáîâ'ÿçêîì êîæíîãî êîëãîñïó i êîæíîãî iíäèâiäóàëüíîãî ãîñïîäàðñòâà, ÿê i ðà-
íiøå, çàëèøàëîñÿ âèêîíàííÿ äåðæàâíèõ ïîñòàâîê. Êîëãîñïàì äîçâîëÿëîñÿ ïðîäàâàòè çåðíî
ëèøå ïiñëÿ âèêîíàííÿ ïëàíó äåðæàâíèõ çàãîòiâåëü ó ìàñøòàáàõ âñi¹¨ ðåñïóáëiêè, êðàþ,
îáëàñòi, à òàêîæ ïîïîâíåííÿ íàñiíí¹âîãî ôîíäó. Ïðîòè êîëãîñïiâ, ÿêi íå âèêîíóâàëè â÷àñíî
ñâî¨õ ìiñÿ÷íèõ íîðì çäà÷i çåðíà, çàñòîñîâóâàëèñÿ ñóâîði ñàíêöi¨. Âîíè ìàëè ñïëà÷óâàòè âå-
ëèêi ãðîøîâi øòðàôè i, êðiì òîãî, ìóñèëè âèêîíóâàòè ñâî¨ ïîâíi ði÷íi íîðìè äåðæïîñòàâîê
äîñòðîêîâî (ñò. 15, 16).
Îòæå, ÿê ïèñàâ ó ñâî¨õ ñïîãàäàõ Ì. Õðóùîâ, ìè ïîâåðíóëèñÿ äî ïðîäóêòîâî¨ ðåêâiçèöi¨,
òiëüêè òåïåð âîíà íàçèâàëàñÿ ïîäàòêîì. À êðiì òîãî, áóëî ùå é òå, ùî íàçèâàëîñÿ ïåðåâè-
êîíàííÿì íîðìè. Ùî öå îçíà÷àëî? Öå îçíà÷àëî, ùî ñåêðåòàð ïàðòêîìó éøîâ äî êîëãîñïó i
âèçíà÷àâ, ñêiëüêè çåðíà êîëãîñïíèêè ïîòðåáóâàëè äëÿ ñâî¨õ âëàñíèõ ïîòðåá i ñêiëüêè âîíè
ìóñèëè ïåðåäàòè äåðæàâi. ×àñòî íàâiòü íå ìiñöåâèé ïàðòêîì âèçíà÷àâ íîðìó òàêèõ çàãî-
òiâåëü; äåðæàâà ñàìà âñòàíîâëþâàëà íîðìó íà âñþ îêðóãó. Ó ðåçóëüòàòi ñåëÿíè íåðiäêî
145
ìóñèëè çäàòè âñå, ùî çiáðàëè - áóêâàëüíî âñå! Îñêiëüêè âîíè íå îòðèìóâàëè æîäíî¨ êîì-
ïåíñàöi¨ çà ñâîþ ïðàöþ, ïðèðîäíî, ùî âîíè âòðà÷àëè iíòåðåñ äî êîëãîñïó é çàìiñòü öüîãî
çîñåðåäæóâàëèñÿ íà ñâî¨õ ïðèâàòíèõ äiëÿíêàõ, ùîá ïðîãîäóâàòè ñâî¨ ðîäèíè.
Ñèñòåìà îáîâ'ÿçêîâèõ ïîñòàâîê ì'ÿñà, ìîëîêà, ìàñëà, ñèðó, âîâíè òîùî çàçíàëà çìií, òàê
ñàìî ÿê i ñèñòåìà ïîñòàâîê çåðíà, çãiäíî ç ïîñòàíîâàìè âiä 23 âåðåñíÿ òà 19 ãðóäíÿ 1932
ð. Íîðìè ïîñòàâîê îá÷èñëþâàëèñü ç óðàõóâàííÿì çàãàëüíî¨ êiëüêîñòi ïðîäóêòèâíî¨ õóäîáè,
ÿêó ìàâ êîëãîñï ó äàíèé ìîìåíò.
Àãðàðíi ïîñòàíîâè 1932-1933 ðð. îçíà÷àëè, ùî, âèêîíàâøè ñâî¨ çîáîâ'ÿçàííÿ ïî çäà÷i
çåðíà äåðæàâi, êîëãîñïè, êðiì òîãî, ïîâèííi áóëè: 1) çàïëàòèòè ÌÒÑ çà òåõíi÷íå îáñëó-
ãîâóâàííÿ; 2) îïëàòèòè âàðòiñòü íàñiííÿ òà iíøi äåðæàâíi ïîçè÷êè; 3) ñòâîðèòè íàñiíí¹âi
ðåçåðâè â ðîçìiði ïðèáëèçíî 10-15 % ði÷íèõ íàñiíí¹âèõ ïîòðåá, êîðìîâi çàïàñè - âiäïî-
âiäíî äî ði÷íèõ ïîòðåá êîëåêòèâiçîâàíî¨ õóäîáè. Ëèøå òîäi êîëãîñï ìiã ðîáèòè áóäü-ÿêèé
ðîçïîäië ïðèáóòêiâ ñåðåä ñâî¨õ ÷ëåíiâ. Ùî æ äî ñàìîãî ñåëÿíèíà-êîëãîñïíèêà, òî âàðòî
ïiäêðåñëèòè, ùî êîëãîñïíå êåðiâíèöòâî ìåíøå âñüîãî òóðáóâàëîñÿ éîãî äîáðîáóòîì. Ïðà-
öÿ êîëãîñïíèêà îïëà÷óâàëàñÿ ÷åðåç ñèñòåìó òàê çâàíèõ òðóäîäíiâ. Àëå öåé ñïîñiá îïëàòè
ïðàöi çîâñiì íå îçíà÷àâ ïëàòíþ çà äåíü. Íàâïàêè, äåôiíiöiÿ òðóäîäíÿ ïåðåäáà÷àëà ìî-
æëèâiñòü êiëüêàäåííî¨ ïðàöi â ïîëi, ïåðåä òèì ÿê ñåëÿíèí ìiã çàïèñàòè îäèí òðóäîäåíü
íà ñâié ðàõóíîê.
Iäåÿ òðóäîäíÿ îáãîâîðþâàëàñÿ ó íàóêîâèõ i ïàðòiéíèõ êîëàõ ùå â 20-õ ðîêàõ. Àëå çà-
ïðîâàäæåííÿ éîãî Ñòàëiíèì áóëî, çäà¹òüñÿ, ïåðøèì âèïàäêîì âèêîðèñòàííÿ òðóäîäíÿ ÿê
çàñîáó ñåðéîçíî¨ ïîëiòèêè. Íà ïðàêòèöi öå îçíà÷àëî âiäðÿäíèé ìåòîä ïðàöi, ÿêèé ãàðàí-
òóâàâ ìàêñèìàëüíå çóñèëëÿ âiä êîæíîãî ñåëÿíèíà, ÿêèé íå õîòiâ îïèíèòèñÿ ç ïîðîæíiìè
ðóêàìè òà ç ïîðîæíiì øëóíêîì.
Òðóäîäåíü îôiöiéíî áóëî çàïðîâàäæåíî óðÿäîâîþ ïîñòàíîâîþ âiä 17 áåðåçíÿ 1933 ð.
Êîíêðåòíèé íàáið òèïîâèõ ðîáî÷èõ íîðì, ÿêèé ïåðåäáà÷àâ äâà òðóäîäíi íà äåíü äëÿ ãî-
ëiâ êîëãîñïiâ, ñòàðøèõ òðàêòîðèñòiâ òà ií. i ïîëîâèíó òðóäîäíÿ íà äåíü íàéíèæ÷ié ãðóïi
ñåëÿí, óñòàíîâëåíî 28 ëþòîãî 1933 ð. Íà ïðàêòèöi äèôåðåíöiàöiÿ áóëà íàâiòü ùå áiëüøîþ.
Ó äåÿêèõ êîëãîñïàõ, ÿê çàçíà÷àâ ó ëèñòîïàäi 1933 ð. Ï. Ïîñòèøåâ, âèòðàòè íà àäìiíiñòðà-
òèâíèé ïåðñîíàë òà íàêëàäíi âèòðàòè ïîãëèíàëè 30 % òðóäîäíiâ.
Òèïîâèì òðóäîäíåì äëÿ ðÿäîâèõ êîëãîñïíèêiâ, óñòàíîâëåíèì ó Çðàçêîâîìó ñòàòóòi,
íàäðóêîâàíîìó â ëþòîìó 1935 ð., áóëà îðàíêà ãåêòàðà çåìëi àáî îáìîëîò òîííè çåðíà. Íà
âèêîíàííÿ òàêîãî çàâäàííÿ ìîãëî ïiòè êiëüêà êàëåíäàðíèõ äíiâ. Ó 1930-1931 ðð. çà îäèí
òðóäîäåíü ó äåÿêèõ êîëãîñïàõ âèäàâàëè 300 ã õëiáà, ó äåÿêèõ - 100 ã àáî é çîâñiì íi÷îãî.
Ùîòèæíÿ áðèãàäèð ïiäðàõîâóâàâ, ñêiëüêè òîìó ÷è iíøîìó ñåëÿíèíîâi íàëåæàëî òðó-
äîäíiâ, i â çàëåæíîñòi âiä öüîãî ìiã âèïëàòèòè àâàíñ ãîòiâêîþ àáî çåðíîì. Àëå â ïðèíöèïi
ãîòiâêîþ âèïëà÷óâàëè ëèøå â êiíöi ðîêó é ïðàêòè÷íî òàêà ôîðìà îïëàòè áóëà íàéáiëüø
ðîçïîâñþäæåíîþ. Ñïðàâäi, çà îôiöiéíèìè äîêóìåíòàìè ïðèáëèçíî 80 % êîëãîñïiâ çàòðè-
ìóâàëè îïëàòó òðóäîäíiâ ñâî¨ì ÷ëåíàì âiä ïiâòîðà äî äâîõ ðîêiâ. Àëå é òàì, äå âèïëàòè
çäiéñíþâàëèñÿ áiëüø ðåãóëÿðíî, îáäèðóâàíi äî íèòêè êîëãîñïè ìàëî ùî ìîãëè äàòè ñåëÿíàì
ïiñëÿ âèêîíàííÿ ñâî¨õ ÷èñëåííèõ çîáîâ'ÿçàíü ïåðåä äåðæàâîþ.
Â îäíîìó ç óêðà¨íñüêèõ êîëãîñïiâ, íà ÿêèé ïîñèëàëèñÿ ÿê íà òèïîâèé, ñåëÿíàì îïëà÷ó-
âàëîñü ëèøå 150 òðóäîäíiâ ç ðîçðàõóíêó 800 ã õëiáà òà 56 êîïiéîê çà îäèí òðóäîäåíü.
Çà òàêó ñóìó, çàðîáëåíó ðîêîì âàæêî¨ ïðàöi, íàâðÿä ÷è ìîæíà áóëî êóïèòè îäíó ïàðó
÷åðåâèêiâ. Íà äóøó íàñåëåííÿ âèõîäèëî ìåíøå 200 ã õëiáà íà äåíü
Ùîäî ïðèâàòíèõ äiëÿíîê i õóäîáè, òî íà êîæíó äiëÿíêó íàêëàäàâñÿ ãðîøîâèé ïîäàòîê
(122 êðá), êîæåí âëàñíèê êîðîâè ìóñèâ çäàòè 73 ë ìîëîêà i 25 êã ìàñëà. ßê çàçíà÷àâ îäèí
iç ñó÷àñíèêiâ, êîëè ïiñëÿ ïåðøîãî êîëåêòèâíîãî óðîæàþ âîíè ìîãëè îäåðæàòè â îáìií çà
ðiê âàæêî¨ ïðàöi, ìîæëèâî, ïàðó ñïîðòèâíèõ ÷åðåâèêiâ çàìiñòü òàêèõ íåîáõiäíèõ ¨ì ÷îáiò
àáî æ êiëüêà íèçüêîÿêiñíèõ áàâîâíÿíèõ âèðîáiâ, âîíè ïðîñòî ïåðåñòàâàëè ïðàöþâàòè.
Êiíöåâèì ðåçóëüòàòîì òàêî¨ äèñêðèìiíàöiéíî¨ ïîëiòèêè äåðæàâè ó âiäíîøåííi äî ñåëÿí-
ñòâà, ÿêå ïîçáàâëÿëîñÿ áóäü-ÿêèõ åêîíîìi÷íèõ ñòèìóëiâ äî ïðàöi, ñòàëî ðiçêå ñêîðî÷åííÿ
ïîñiâíèõ ïëîù ó íàñòóïíîìó ðîöi; â Óêðà¨íi, íåçâàæàþ÷è íà ïîñòiéíå çðîñòàííÿ òèñêó çãîðè
íà êîëãîñïè, ïîñiâíà ïëîùà çìåíøèëàñÿ â 1931 ð. íà 4,5 %.
Ïî ñóòi, ïàðòiÿ â ÷åðãîâèé ðàç äiñòàëà ïîâ÷àëüíèé óðîê ó ñòàðîìó é ðàçîì iç òèì ïðî-
ñòîìó ïèòàííi, ñóòü ÿêîãî ïîëÿãà¹ â òîìó, ùî íàäìiðíå îïîäàòêóâàííÿ ëiêâiäó¹ äæåðåëà
ïðèáóòêó.
Ùî æ äî ñàìîãî îïîäàòêóâàííÿ, òóò âàðòî äîäàòè, ùî âîñåíè 1930 ð. íà íåùàñíå íàñå-
ëåííÿ íàêëàëè ùå îäèí ïîäàòîê - äåðæàâíó ïîçè÷êó. Öå áóâ àáñîëþòíî íåäîáðîâiëüíèé
çàõiä, ÿê i ðàíiøå, ðîçìiðè íîâèõ âèïëàò âñòàíîâëþâàâ öåíòð. Òàê, ñóìà â 111620 êðá, ñïëà-
òè ÿêî¨ âèìàãàëîñÿ ñïî÷àòêó âiä ìåøêàíöiâ Êðèíèöüêî¨ îêðóãè, çà ðîçïîðÿäæåííÿì Ðàäè
íàðîäíèõ êîìiñàðiâ ó æîâòíi áóëà ïiäâèùåíà äî 173 òèñ. êðá. Äåÿêi ñåëà âíîñèëèñÿ äî
øòðàôíèõ ñïèñêiâ ÿê òàêi, ùî ïðîÿâèëè çëî÷èííå çàïiçíåííÿ. Íà ìiñöåâó âëàäó ÷èíèâñÿ
íåéìîâiðíèé òèñê, ùîá ñïîíóêàòè ¨ ¨ äî áiëüø ðiøó÷èõ äié ùîäî íàñåëåííÿ. Ãîëîâè ñiëüðàä,-
çàçíà÷àëîñÿ â îäíîìó ç íîðìàòèâíèõ äîêóìåíòiâ,- îñîáèñòî âiäïîâiäàþòü çà çáèðàííÿ ãðî-
øåé ç áàãàòèõ ñåëÿí ïðîòÿãîì ñîðîêà âîñüìè ãîäèí, iíàêøå ¨õ çáèðàòèìóòü ñèëîþ.
Êîëãîñï ôàêòè÷íî íå áóâ ¹äèíèì ñîöiàëiñòè÷íèì ñóá'¹êòîì ó ñôåði ñiëüñüêîãî ãîñïî-
äàðñòâà. Íà ïîðiâíÿíî íåâåëèêié çà ìàñøòàáàìè ÷àñòèíi çåìëi äàâíî âæå iñíóâàëè ðàäãîñïè,
ÿêi, õî÷à é ïîñiäàëè íåçíà÷íå ìiñöå â àãðàðíîìó ñåêòîði, áiëüøå âiäïîâiäàëè ìàðêñèñòñüêié
äîêòðèíi êîìóíiñòè÷íî¨ ïðàöi. Òàì ðîáiòíèê îäåðæóâàâ ïëàòíþ ÿêðàç çà ïðèíöèïîì ñiëü-
ñüêèõ õëiáíèõ ôàáðèê. Çãiäíî ç öèì ôàáðè÷íèì ïðèíöèïîì ðàäãîñïè ñïåöiàëiçóâàëèñÿ â
ÿêîìóñü îäíîìó âèäi âèðîáíèöòâà ñiëüãîñïïðîäóêöi¨ - âèðîùóâàííi çåðíà, âåëèêî¨ ðîãàòî¨
õóäîáè, ñâèíåé i ò. ï.
Ó 1921 ð. ðàäãîñïè ìàëè ó ñâî¹ìó ðîçïîðÿäæåííi ëèøå 3,3 ìëí ãà çåìåëüíèõ óãiäü. Ðiçíi
ñïðîáè ïiäâèùèòè ¨õíþ ïèòîìó âàãó ïðîâàëèëèñÿ, õî÷à ç 1924 ïî 1933 ð. êiëüêiñòü çåì-
ëi, ÿêîþ âîíè âîëîäiëè, çáiëüøèëàñÿ ç 1,5 äî 10,8 % çàãàëüíî¨ ïëîùi ñiëüãîñïóãiäü. Îäíàê
âèðîáíèöòâî ïðîäóêöi¨ çàëèøèëîñÿ íà òîìó æ ðiâíi. Ó 1932 ð. â îôiöiéíèõ ïîñòàíîâàõ çãà-
äóâàëîñü ïðî ìàðíîòðàòñòâî òà ïîâíó äåçîðãàíiçàöiþ âèðîáíè÷èõ ïðîöåñiâ ó ðàäãîñïàõ.
Â îôiöiéíié ëiòåðàòóði òàê îïèñóâàâñÿ ðÿäîâèé ðàäãîñï: Ñòàí Êàìèøèíñüêîãî çåðíîâî-
ãî ðàäãîñïó (íà Íèæíié Âîëçi) ìîæíà ââàæàòè òèïîâèì äëÿ áàãàòüîõ ðàäãîñïiâ. Æîäíå
ç ïîìåøêàíü íå ìàëî íi îáëàäíàíî¨ ñèñòåìè âîäîïîñòà÷àííÿ, íi ëàçåíü, ó ìàéñòåðíÿõ ðó-
êè ïðèìåðçàëè äî ìåòàëó, íå áóëî êðàíiâ ÷è íàâiòü ïèòíî¨ âîäè. Â ãîëîâíîìó ïðèìiùåííi
òàêîæ íå áóëî ëàçíi, àíi êîìîðè äëÿ äðîâ, àíi ìiñöÿ äëÿ çáåðiãàííÿ õàð÷îâèõ ïðîäóêòiâ,
¨äàëüíÿ õîëîäíà, áðóäíà, ¨æà çàâæäè îäíà é òà æ, íåçàäîâiëüíî¨ ÿêîñòi... Äåÿêi ðîäèíè âñå
ùå ìåøêàþòü ó çåìëÿíêàõ.
Ïî ñóòi, êiëüêiñòü çåðíà, ÿêå âèðîáëÿëîñÿ ðàäãîñïàìè, ñêëàäàëà ëèøå òðåòèíó òîãî, ùî
¨ì íàëåæàëî çäàâàòè çà ïëàíîì, à ç iíøèìè ïðîäóêòàìè ñïðàâè áóëè ùå ãiðøi. Íà XVII
ç'¨çäi ïàðòi¨ Ñòàëií ãîâîðèâ ïðî ðîëü ðàäãîñïiâ áåç iëþçié; âií, çîêðåìà, çâåðòàâ óâàãó íà
¨õíi íåâèïðàâäàíî âåëèêi ðîçìiðè, ðèñó, ÿêó âîíè çáåðiãàþòü ïî ñüîãîäíiøíié äåíü.
Ðàäãîñïè íå âèìàãàëè òàêîãî àêòèâíîãî âòðó÷àííÿ ïàðòi¨ ó âiäíîñèíè iç ñåëÿíàìè, ÿê
êîëãîñïè. Ëþäè ç ïiäîçðiëèì ìèíóëèì ñòiêàëèñÿ ìàñîâî äî íèõ, i îñêiëüêè êåðiâíèöòâó
çàâæäè áðàêóâàëî ðîáiòíèêiâ, âîíî áóëî áiëüø-ìåíø òîëåðàíòíèì. Îäíà÷å â 1933-1934 ðð.
óïîâíîâàæåíi ÎÄÏÓ ñàìi âñòàíîâèëè ïðèñóòíiñòü ñåðåä ïðàöiâíèêiâ ðàäãîñïiâ 100 òèñ. âî-
147
ðîãiâ, âiä ÿêèõ ïîçáàâèëèñÿ íà êiíåöü áåðåçíÿ 1935 ð. Â îäíîìó ðàäãîñïi ç 577 ïðàöiâíèêiâ
49 âèÿâèëèñÿ êîëèøíiìè áiëîãâàðäiéöÿìè, 69 - êóðêóëÿìè, ÷åòâåðî - êîëèøíiìè áiëèìè
îôiöåðàìè, øåñòåðî - ñèíàìè îòàìàíiâ i ñâÿùåíèêiâ. Â iíøîìó äèðåêòîð áóâ ñèíîì äîâiðå-
íîãî êîíþõà âåëèêîãî êíÿçÿ Ìèõàéëà, çîîòåõíiê - ñèíîì êóðêóëÿ, àãðîíîì - âèêëþ÷åíîãî
ç ïàðòi¨ òðîöüêiñòà ç êóðêóëüñüêèì ìèíóëèì, 12 áðèãàäèðiâ òà iíøèõ ïðàöiâíèêiâ òàêîæ
âèÿâèëèñü ñóìíiâíîãî ïîõîäæåííÿ.
Iäåÿ, ùî òðàêòîð, çàìiíèâøè êîíÿ, ñòàíå çàñîáîì ìîäåðíiçàöi¨ ñiëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà,
ïåðåòâîðåííÿ éîãî íà ïåðåäîâèé i ïðèáóòêîâèé ñåêòîð åêîíîìiêè, ãëèáîêî âêîðiíèëàñÿ ó
ïàðòiéíîìó ñâiòîãëÿäi. Â ðàäÿíñüêié iñòîðè÷íié íàóöi iñíóþòü ðiçíi òî÷êè çîðó ùîäî ïðè÷èí
êîëåêòèâiçàöi¨. Íàéáiëüøîãî ïîøèðåííÿ íàáóëà äóìêà ïðî òå, ùî óñïiøíà iíäóñòðiàëiçàöiÿ
êðà¨íè ïiäãîòóâàëà øëÿõ äëÿ óñïiøíîãî âïðîâàäæåííÿ êîëãîñïiâ. Ñïðàâäi, òîãî÷àñíå ïàð-
òiéíå êåðiâíèöòâî ââàæàëî, ùî ïîÿâà òðàêòîðiâ óíàñëiäîê iíäóñòðiàëiçàöi¨ ãàðàíòóâàòèìå
óñïiõ êîëåêòèâiçàöi¨, òðàêòîð ðîçãëÿäàëè ÿê òåõíi÷íó îñíîâó äëÿ ìîäåðíiçàöi¨ ñåëà.
ßê óæå çàçíà÷àëîñÿ âèùå, Ñòàëií óñâiäîìëþâàâ, ùî òðàêòîðè íå áóäóòü ãîòîâi â÷àñíî
äëÿ ïåðøîãî åòàïó êîëåêòèâiçàöi¨. I âií âèñóíóâ îïòèìiñòè÷íó òåçó, ùî êîëãîñïè ìîãëè á
ñïî÷àòêó ñïèðàòèñÿ íà çíàðÿääÿ ïðàöi ñåëÿíñüêèõ ãîñïîäàðñòâ, îñêiëüêè íàâiòü ïðîñòå
îá'¹äíàííÿ ñåëÿíñüêèõ çíàðÿäü âèðîáíèöòâà äàëî ðåçóëüòàòè, ïðî ÿêi íàøi ïðàêòè÷íi ïðà-
öiâíèêè íiêîëè íå ìðiÿëè. Íàðêîì çåìëåðîáñòâà, êåðóþ÷èñü âêàçiâêîþ âîæäÿ, çàêëèêàâ ó
ñi÷íi 1930 ð. äî ïîäâî¹ííÿ ïðîäóêòèâíîñòi êîíÿ òà ïëóãà.
Îäíàê öi ðîçðàõóíêè ãðóíòóâàëèñÿ íà êiëüêîõ ïîìèëêîâèõ óÿâëåííÿõ, îäíèì iç ÿêèõ
áóëà äóìêà, ùî êiíü i ïëóã áóäóòü íàÿâíi íàéáëèæ÷èì ÷àñîì. Ôàêòè÷íî æ êîíåé ó ÑÐÑÐ
ñïiòêàëà òàêà ñàìà äîëÿ, ùî é âåëèêó ðîãàòó õóäîáó. Ç ïî÷àòêó ïðîâåäåííÿ êîëåêòèâiçàöi¨
êiëüêiñòü êîíåé ó êðà¨íi çìåíøèëàñÿ ç 32 äî 17 ìëí, àáî íà 47 %.
Ïðè÷èíè çàáîþ êîíåé i âåëèêî¨ ðîãàòî¨ õóäîáè áóëè ðiçíèìè. Êîíåé ðiäêî ¨ëè. Êîëè êîðì
çàêií÷óâàâñÿ, ñåëÿíè ÷àñòî æàëiëè ¨õ i âiäïóñêàëè íà âîëþ, îòæå, òàáóíè ãîëîäíèõ êîíåé
áiãàëè äèêi ïî âñié Óêðà¨íi. Iíêîëè ¨õ ïðîäàâàëè. Öå áóëî ëåãøå ðîáèòè, íiæ ç ðîãàòîþ
õóäîáîþ, áî ïàðòiéíi îðãàíè ñïî÷àòêó âñå ùå ïîìèëêîâî ââàæàëè, ùî êîëãîñïíà ñèñòåìà íå
ïîòðåáóâàòèìå êîíåé. Ïðàâäà ç öüîãî ïðèâîäó íàðiêàëà, ùî â îäíié òiëüêè Áiëîðóñi¨ ïëàíó-
âàëîñÿ çàáèòè 150 òèñ. êîíåé äëÿ âèêîðèñòàííÿ ÷èíáàðíèì ñèíäèêàòîì i ìîëî÷íî-òîâàðíèìè
i êîîïåðàòèâàìè ¨õíiõ øêóð òà ì'ÿñà, õî÷à 30 % çàáèòèõ êîíåé áóëè ùå ïðèäàòíèìè äëÿ
ïðàöi.
Îäíàê ó íàéáiëüø çãóáíîìó ñòàíîâèùi îïèíèëèñÿ âîíè â êîëãîñïàõ. Êîëè ñåëÿíè â áåðå-
çíi 1930 ð. çàëèøàëè êîëãîñïè, êîíåé ¨ì íå ïîâåðòàëè. À â ñàìèõ êîëãîñïàõ çà íèìè ïîãàíî
äîãëÿäàëè. Âiäîìà iñòîðiÿ ïðî ñåëÿíèíà, ÿêèé ïîêàçóâàâ àìåðèêàíñüêîìó êîðåñïîíäåíòîâi
îäíîãî ç íàéãiðøå óòðèìóâàíèõ i ãîäîâàíèõ êîíåé, ÿêîãî òîé áóäü-êîëè áà÷èâ, êàæó÷è
éîìó, ùî òî áóâ éîãî âëàñíèé êiíü, çà ÿêèì áóâ äîáðèé äîãëÿä i ÿêîãî äîáðå ãîäóâàëè.
Îäèí iç ìiñöåâèõ óðÿäîâöiâ, ÿêèé ñóïðîâîäæóâàâ ñåêðåòàðÿ îáêîìó êîìñîìîëó ïiä ÷àñ
éîãî âiäâiäèí êîëãîñïiâ, çàñâiä÷óâàâ, ùî â êîæíîìó ç íèõ îäèí-äâî¹ êîíåé êîíàëî ùîíî÷i.
Áiëüøå òîãî, âçèìêó ¨õ âçàãàëi íå áóëî ÷èì ãîäóâàòè (â äåÿêèõ ìiñöåâîñòÿõ âèíàéøëè îäèí
iç òèõ òèïîâèõ øâèäêèõ çàñîáiâ âèðiøåííÿ ïðîáëåìè, ç ÿêèìè ÷àñòî ìîæíà çóñòðiòèñÿ â
Ðàäÿíñüêîìó Ñîþçi - âèÿâèëè, ùî â óìîâàõ íèíiøíüî¨ íåñòà÷i âiâñà òà ñiíà, ñîñíîâi ãàëóçêè
íiáèòî ìàþòü áåçëi÷ ïîæèâíèõ ÿêîñòåé, i â äåÿêèõ ìiñöÿõ ¨õ çáèðàëè òà ðîáèëè ñèëîñ; àëå
âèðîáëåíèé òàêèì ñïîñîáîì ñèëîñîâàíèé êîðì êîíi íå ìîãëè ¨ñòè). Ìåðòâèõ êîíåé ìîæíà
áóëî ïîáà÷èòè ñêðiçü, à æèâîãî ìîæíà áóëî êóïèòè çà ïiâòîðà êàðáîâàíöÿ.
äèíà ñóìíiâíà êîðèñòü âiä ïàäåæó êîíåé ïîëÿãàëà â òîìó, ùî ¨õ íå ïîòðiáíî áóëî áiëüøå
ãîäóâàòè. Òå çáiëüøåííÿ êiëüêîñòi ðèíêîâîãî çåðíà, ùî ìàëî ìiñöå â 1928-1933 ðð. (íàâiòü
óðàõîâóþ÷è äâà äîáði âðîæà¨ 1930 i 1931 ðð.), ïðàêòè÷íî äîðiâíþâàëî êiëüêîñòi êîðìiâ äëÿ
õóäîáè, ÿêî¨ âæå áiëüøå íå iñíóâàëî.
Äëÿ çàáåçïå÷åííÿ âèðîáíèöòâà âiäïîâiäíî¨ êiëüêîñòi òðàêòîðiâ âëàñòi é ñïðàâäi äîêëà-
äàëè âåëèêèõ çóñèëü. Ó 1931 ð. íà âèðîáíèöòâî ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêîãî óñòàòêóâàííÿ ïiøëî
53,9 % âñi¹¨ âèïëàâëåíî¨ ó êðà¨íi ÿêiñíî¨ êàòàíî¨ ñòàëi. Àëå ïîêè ùî òðàêòîðiâ ïðîñòî íå
âèñòà÷àëî íàâiòü ùîá ÿêîñü êîìïåíñóâàòè âòðàòó êîíåé, íå êàæó÷è âæå ïðî òå, ùîá âiä-
êðèâàòè íîâó äîáó. Íàïðèêiíöi 1930 ð. 88,5 % êîëãîñïiâ íå ìàëè âëàñíèõ òðàêòîðiâ, à ÌÒÑ
òèì ÷àñîì îáñëóãîâóâàëè ëèøå 13,6 % óñiõ êîëãîñïiâ.
Êðiì óæå çãàäàíèõ òðóäíîùiâ, ç'ÿâèëèñÿ é íîâi, ïîâ'ÿçàíi ç íèçüêîþ êâàëiôiêàöi¹þ ñïå-
öiàëiñòiâ, ÿêi îáñëóãîâóâàëè òðàêòîðè òà iíøó òåõíiêó. Íå áóëî íàëåæíèõ ñòèìóëiâ äëÿ
åôåêòèâíîãî âèêîðèñòàííÿ ñóñïiëüíî¨ âëàñíîñòi ó öié òà iíøèõ ãàëóçÿõ - ùî çàëèøà¹òüñÿ
ïðîáëåìîþ ïî ñüîãîäíiøíié äåíü, êîëè ðàäÿíñüêi òðàêòîðíi ïàðêè äîâîäèòüñÿ ìàéæå ïîâ-
íiñòþ çàìiíÿòè êîæíi ï'ÿòü ðîêiâ (â Àíãëi¨ ìàëåíüêà ôåðìà âèêîðèñòîâó¹ òðàêòîð ùîíàé-
ìåíøå äåñÿòü ðîêiâ, i íàâiòü ïiñëÿ öüîãî âií óñå ùå â òîìó ñòàíi, êîëè éîãî ìîæíà âèãiäíî
ïðîäàòè). Íåìà¹ íi÷îãî äèâíîãî â òîìó, ùî íà ïî÷àòêó 30-õ ðîêiâ (÷àñòêîâî ÷åðåç íèçüêó
êâàëiôiêàöiþ ðàäÿíñüêèõ iíæåíåðiâ) ñåðiéíèé òðàêòîð ðàäÿíñüêîãî âèðîáíèöòâà ìàâ äóæå
êîðîòêèé òåðìií åêñïëóàòàöi¨.
Îäèí iç àìåðèêàíñüêèõ ñïåöiàëiñòiâ, çàçíà÷èâøè, ùî ñòðîê åêñïëóàòàöi¨ ðàäÿíñüêèõ òðà-
êòîðiâ óòðè÷i ìåíøèé, àíiæ àíàëîãi÷íèõ àìåðèêàíñüêèõ, âèñëîâèâ ïðèïóùåííÿ, ùî ïðè÷è-
íîþ öüîãî áóëî íåäîáðîÿêiñíå ìàøèííå ìàñëî. Î÷åâèäíî, öå ëèøå îäíà ç ïðè÷èí. Íàäçâè-
÷àéíî íèçüêèé ðiâåíü òåõíi÷íîãî îáñëóãîâóâàííÿ òðàêòîðiâ òà êîìáàéíiâ ïðèçâîäèâ äî òîãî,
ùî âîíè äóæå øâèäêî âèõîäèëè ç ëàäó. Iíøèé çàðóáiæíèé ñïåöiàëiñò áà÷èâ ïîêèíóòèé êîì-
áàéí ôiðìè Äæîí Äið îñòàííüîãî çðàçêà. Âií áóâ iðæàâèé i çiïñîâàíèé. Ùå êiëüêà äîùiâ, i
éîãî, î÷åâèäíî, íåìîæëèâî áóäå âiäðåìîíòóâàòè. Ïîäiáíèõ ñâiä÷åíü ìîæíà íàâåñòè ñêiëüêè
çàâãîäíî.
Òóò ìè ïîâèííi îïèñàòè ìiñöå i ðîëü ñèñòåìè ÌÒÑ, ÿêà ïîðÿä ç êîëãîñïàìè òà ðàäãîñïà-
ìè áóëà òðåòiì âåëèêèì åëåìåíòîì ñîöiàëiçàöi¨ ñåëà. ßê âèïëèâà¹ iç ñàìî¨ íàçâè, îñíîâíèì
àáî ïî÷àòêîâèì ïðèçíà÷åííÿì öèõ ñòàíöié áóëî çàáåçïå÷åííÿ òðàêòîðàìè ñåëÿíñüêèõ ãî-
ñïîäàðñòâ, õî÷à äîñèòü øâèäêî âîíè òàêîæ ñòàëè çíàðÿääÿì ïîëiòè÷íîãî êîíòðîëþ íàä
ñåëÿíñòâîì.
Ìàøèííî-òðàêòîðíi ñòàíöi¨ áóëè öåíòðàëiçîâàíèìè ïàðêàìè îñíîâíî¨ ìàñè ñiëüñüêîãî-
ñïîäàðñüêîãî óñòàòêóâàííÿ êðà¨íè - õî÷à äåÿêi êîëãîñïè ìàëè â ñâî¹ìó ðîçïîðÿäæåííi ïåâíó
êiëüêiñòü òðàêòîðiâ, i ÌÒÑ íå âñòàíîâèëè ñâî¹¨ òîòàëüíî¨ ìîíîïîëi¨ àæ äî 1934 ð.
Îêðåìi òðàêòîðíi ïàðêè ÌÒÑiâñüêîãî òèïó iñíóâàëè ùå â 1928 ð. Òàêèì áóâ, íàïðèêëàä,
òðàêòîðíèé öåíòð â Îäåñüêîìó îêðóçi. Óðÿäîâîþ ïîñòàíîâîþ âiä 5 ÷åðâíÿ 1929 ð. ¨õ ïî÷àëè
îðãàíiçîâóâàòè â ìàñîâîìó ìàñøòàái. Àêòèâíî ôóíêöiîíóâàòè âîíè ïî÷àëè ç ëþòîãî 1930 ð.,
â öåé ÷àñ áóëî ñòâîðåíî, íàïðèêëàä, âiñiì ñòàíöié ó Äíiïðîïåòðîâñüêîìó îêðóçi. Çàãàëîì
â ïåðiîä 1929-1932 ðð. áóëî îðãàíiçîâàíî áëèçüêî 2500 ÌÒÑ. Âîíè áóëè íàäòî âåëèêèìè çà
ðîçìiðàìè, ùîá áóòè åôåêòèâíèìè. Òàê, ÌÒÑ ó Õàðêiâñüêîìó îêðóçi, ìàþ÷è 68 òðàêòîðiâ,
îáñëóãîâóâàëà 61 êîëãîñï, ïðè÷îìó äåÿêi ç íèõ ðîçòàøîâàíi íà âiäñòàíi äî 40 êì. Ó âåðåñíi
1933 ð. 7300 ãîäèí áóëî âèòðà÷åíî ëèøå íà âîäiííÿ òðàêòîðiâ äî ìiñöÿ ¨õíüî¨ ðîáîòè.
Òðóäíîùi ÌÒÑ ìîæíà ïðîiëþñòðóâàòè äâîìà äîñèòü òèïîâèìè iñòîðiÿìè, îäíó ç ÿêèõ
ðîçïîâiâ åìiãðàíò, äðóãó - âèñîêèé ðàäÿíñüêèé óðÿäîâåöü ç äîáðîþ ðåïóòàöi¹þ. Ó ïåðøié
éäåòüñÿ ïðî òå, ÿê ó ëþòîìó 1933 ð. çààðåøòóâàëè âåñü àäìiíiñòðàòèâíèé ïåðñîíàë ÌÒÑ
ó ñ. Ïîëèâàíöi i ñóäèëè çà ñàáîòàæ, çà òå, ùî òðàêòîðè òà iíøå ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêå
óñòàòêóâàííÿ áóëè â çàíåäáàíîìó ñòàíi, òîäi ÿê âîëè òà êîíi ëåäü æèâîòiëè i íå ìîãëè
149
ñëóãóâàòè òÿãëîâîþ ñèëîþ. Ïðè÷èíè òàêîãî ñòàíó ñïðàâ î÷åâèäíi. Îäíàê ðåïðåñi¨ ìàëî ùî
ìîãëè äàòè. Äëÿ òîãî ùîá óòðèìóâàòè ìàøèíè â äîáðîìó ñòàíi, íåîáõiäíi áóëè çàï÷àñòèíè,
à ¨õ êàòàñòðîôi÷íå íå âèñòà÷àëî. Ìàéñòåðíi òà êóçíi íå ìàëè çìîãè äiñòàòè ïàëüíå, çàëiçî
÷è íàâiòü äåðåâî.
Ó äðóãié iñòîði¨ âiäïîâiäíî îïîâiäà¹òüñÿ ïðî ïðîáëåìè Êðàñíîâåðñüêî¨ ÌÒÑ Îäåñüêî¨
îáëàñòi. Â 1933 ð. âîíà ìàëà âèêîíàòè ïîòî÷íèé ðåìîíò 25 òðàêòîðiâ i 25 ìîëîòàðîê. Àëå
â ¨ ¨ ðîçïîðÿäæåííi áóëî òiëüêè òðè ðîáiòíèêè, êóçíÿ òà êîâàäëî, ïîçè÷åíå â ñóñiäíüîìó
êîëãîñïi. Êðiì òîãî, ÌÒÑ íå ìàëà æîäíî¨ çàï÷àñòèíè.
Îäíàê ÌÒÑ áóëè íå òiëüêè òåõíi÷íèìè ïóíêòàìè, à íàñàìïåðåä çàñîáàìè ñîöiàëüíî-
ïîëiòè÷íîãî êîíòðîëþ. Â íèõ óáà÷àëè îñåðåäêè ïðîëåòàðñüêî¨ ñâiäîìîñòi, ¨õ î÷îëþâàëè
ïàðòiéíi ïðàöiâíèêè, ïðàöþâàëè òàì ðîáiòíèêè, òîìó ÌÒÑ íàäiëÿëèñÿ çíà÷íèìè âëàäíè-
ìè ôóíêöiÿìè ùîäî êîëãîñïiâ, ÿêi âîíè îáñëóãîâóâàëè. Â ÷åðâíi 1931 ð. áóëî ïðîãîëîøåíî
íàâiòü, ùî ÌÒÑ ïîâèííi íå ëèøå îðãàíiçîâóâàòè ïðàöþ â êîëãîñïàõ, àëå é òàêîæ êîíòðî-
ëþâàòè âèêîíàííÿ íèìè äåðæàâíèõ ïîñòàâîê ñiëüãîñïïðîäóêöi¨. Áiëüøå òîãî, öå îñòàíí¹
çàâäàííÿ ââàæàëîñÿ íàéïåðøîþ, ãîëîâíîþ ôóíêöi¹þ ÌÒÑ.
Ïîâíîâàæåííÿ ÌÒÑ íà ñåëi óçàêîíþâàëèñÿ òà ùå áiëüøå ðîçøèðþâàëèñÿ óðÿäîâîþ ïî-
ñòàíîâîþ âiä 11 ñi÷íÿ 1933 ð., çãiäíî ç ÿêîþ ôîðìóâàëèñÿ ïîëiòâiääiëè ïðè ÌÒÑ (à òàêîæ
ó ðàäãîñïàõ, õî÷à â îñòàííiõ âîíè ìàëè ìåíøå çíà÷åííÿ). Çàñòóïíèêàìè íà÷àëüíèêiâ ïîëi-
òâiääiëiâ ïðèçíà÷àëèñÿ ñïiâðîáiòíèêè ÎÄÏÓ, ÿêi íàäiëÿëèñÿ ñïåöiàëüíèìè ïîâíîâàæåííÿ-
ìè ó çäiéñíåííi îïåðàòèâíî-àãåíòóðíî¨ ðîáîòè. Âiäíèíi ïîëiòâiääiëè ÌÒÑ ñòàëè âèðiøàëü-
íèì ÷èííèêîì âëàäè íà ñåëi. ×àñòî ïiäìiíÿþ÷è ìiñöåâó îôiöiéíó âëàäó, âîíè òèì ñàìèì
óñêëàäíþâàëè ¨ ¨ ôóíêöiîíóâàííÿ, âíîñèëè áåçëàääÿ â áþðîêðàòè÷íó ñèñòåìó, ÿêà é ðàíiøå
âiäçíà÷àëàñÿ ãðîìiçäêiñòþ.
Äî êiíöÿ 1934 ð. 240 òèñ. êîëãîñïiâ, ÿêi çàìiíèëè ïðèáëèçíî 20 ìëí iíäèâiäóàëüíèõ
ãîñïîäàðñòâ, ùî iñíóâàëè â 1929 ð., ìàëè ó ñâî¹ìó ðîçïîðÿäæåííi 90 % ïîñiâíèõ ïëîù
êðà¨íè. Çðàçêîâèé ñòàòóò êîëãîñïiâ (ïåðåðîáëåíèé i äîïîâíåíèé), óõâàëåíèé ó ëþòîìó
1935 ð., âiäîáðàæàâ îñíîâíi ðèñè íîâî¨ ñèñòåìè:
à) êîëãîñï áðàâ íà ñåáå ïðîâàäæåííÿ ñâîãî êîëåêòèâíîãî ãîñïîäàðñòâà, ÷iòêî äîòðè-
ìóþ÷èñü ïëàíiâ, óñòàíîâëåíèõ îðãàíàìè ðîáiòíè÷î-ñåëÿíñüêîãî óðÿäó òà ñâî¨õ çîáîâ'ÿçàíü
ïåðåä äåðæàâîþ (ñò. 6);
á) ïåðøèì ïóíêòîì ïðîãðàìè ñâî¹¨ äiÿëüíîñòi âií áðàâ íà ñåáå âèêîíàííÿ ñâî¨õ çîáî-
â'ÿçàíü ïåðåä äåðæàâîþ ùîäî çàãîòiâåëü i ïîâåðíåííÿ íàñiíí¹âèõ ïîçè÷îê òà îïëàòè áîðãó
ÌÒÑ íàòóðàëüíîþ îïëàòîþ... (ñò. 11 à); i ÿê îñòàíí¹ çà çíà÷åííÿì çàâäàííÿ (ïiñëÿ âèêî-
íàííÿ òàêèõ çîáîâ'ÿçàíü, ÿê ïîïîâíåííÿ íàñiíí¹âèõ òà êîðìîâèõ çàïàñiâ): âií ðîçïîäiëÿ¹
óâåñü çàëèøîê óðîæàþ òà ïðîäóêòè òâàðèííèöòâà ìiæ êîëãîñïíèêàìè... (ñò. 11 ä);
â) êîæíîìó ñåëÿíèíîâi äîçâîëÿëîñÿ ìàòè íåâåëèêó äiëÿíêó çåìëi äëÿ âëàñíîãî êîðè-
ñòóâàííÿ, îáñÿãîì âiä ÷âåðòi äî ïîëîâèíè ãåêòàðà, i ëèøå â âèíÿòêîâèõ âèïàäêàõ - îäèí
ãåêòàð, à òàêîæ íåâåëèêó êiëüêiñòü äîìàøíüî¨ õóäîáè, âèõîäÿ÷è ç íîðìè: îäíà êîðîâà, äî
äâîõ ãîëiâ ðîãàòî¨ õóäîáè-ìîëîäíÿêà, îäíà ñâèíÿ ç ïîðîñÿòàìè, äî äåñÿòè îâåöü àáî êiç,
íåîáìåæåíà êiëüêiñòü äîìàøíüî¨ ïòèöi òà êðîëiâ, äî äâàäöÿòè âóëèêiâ áäæië (ñò. 2, 5);
ã) ðîçïîäië êîëãîñïíîãî ïðèáóòêó ñåðåä êîëãîñïíèêiâ çäiéñíþ¹òüñÿ âiäïîâiäíî äî êiëü-
êîñòi òðóäîäíiâ, çàðîáëåíèõ êîæíèì êîëãîñïíèêîì (ñò. 15);
ä) íàéâèùèì îðãàíîì êîëãîñïó ¹ çàãàëüíi çáîðè êîëãîñïíèêiâ, ÿêi îáèðàþòü ãîëîâó òà
ïðàâëiííÿ ó ñêëàäi ï'ÿòè-äåâ'ÿòè ÷ëåíiâ, êîòði ìàþòü êåðóâàòè éîãî ñïðàâàìè â ïåðåðâàõ
ìiæ çàãàëüíèìè çáîðàìè (ñò. 20, 21);
å) êîëãîñï çîáîâ'ÿçó¹òüñÿ ðîçñëiäóâàòè óñi âèïàäêè ðîçêðàäàííÿ êîëãîñïíî¨ âëàñíîñòi
òà øêiäíèöüêîãî ñòàâëåííÿ, òîáòî çðàäè ñïiëüíî¨ êîëãîñïíî¨ ñïðàâè òà äîïîìîãè âîðîãàì

íàðîäó, ïåðåäàâàòè âèííèõ ó òàêîìó çëî÷èííîìó ïiäðèâàííi îñíîâ êîëãîñïíî¨ ñèñòåìè äî
ñóäó, äëÿ âèçíà÷åííÿ ìiðè ïîêàðàííÿ çãiäíî ç çàêîíàìè ðîáiòíè÷î-ñåëÿíñüêîãî óðÿäó (ñò.
18).
Ïðèâåäåíi âèùå ñòàòòi ðîçêðèâàþòü ñïðàâæíþ ñóòü êîëãîñïíî¨ ñèñòåìè, ÿêà ïîëÿãàëà
â òîìó, ùî ñåëÿíèí ïðîäîâæóâàâ ïðàöþâàòè â ðàìêàõ ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêîãî âèðîáíè-
öòâà, àëå áiëüøå íå ìàâ íàâiòü òèì÷àñîâîãî êîíòðîëþ íàä âèðîáëåíîþ ïðîäóêöi¹þ. Öiëêîì
î÷åâèäíî, ùî ïîäiáíèé ïiäõiä ñïðè÷èíèâñÿ äî çíèæåííÿ ïðîäóêòèâíîñòi ïðàöi, çìåíøåííÿ
óðîæàéíîñòi ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêèõ êóëüòóð. Îäíàê, íà äóìêó ñòàëiíñüêî¨ âåðõiâêè, âñi öi
âòðàòè áóëè öiëêîì âèïðàâäàíi äîñÿãíåííÿì ãîëîâíî¨ ìåòè - âñòàíîâëåííÿ ïîâíîãî êîíòðî-
ëþ íàä ñåëîì. Òèì áiëüøå, ùî áóäü-ÿêó íåñòà÷ó ìîæíà áóëî, ïðèíàéìíi, ïåâíîþ ìiðîþ
êîìïåíñóâàòè, çìåíøèâøè ÷àñòêó, ïðèçíà÷åíó ñåëÿíèíîâi.
Ïî÷èíàþ÷è âiä öüîãî ìîìåíòó, ìè çàñâiä÷ó¹ìî ïîïåðåäæåííÿ Ñòàëiíà òà éîãî ïðèái-
÷íèêiâ ïðîòè áóäü-ÿêî¨ iäåàëiçàöi¨ êîëãîñïiâ i êîëãîñïíèêiâ. Øåáîëäà¹â ïðÿìî çàÿâèâ, ùî
êîëãîñïíèêè ìàëè çàìàëî äîáðî¨ âîëi ùîäî âðàõóâàííÿ iíòåðåñiâ äåðæàâè. À Êàãàíîâè÷
ïðîãîëîñèâ, ùî íå êîëåêòèâiçàöiÿ, à çàãîòiâëi áóëè íàðiæíèì êàìåíåì, íà ÿêîìó ïåðåâiðÿ-
ëèñÿ íàøà ñèëà òà ñëàáêiñòü i ñèëà òà ñëàáêiñòü âîðîãà. Ôàêòè÷íî âîðîãà íàëåæàëî øóêàòè
òåïåð ó êîëãîñïàõ, i ñàìå òàì, ñåðåä êîëèøíiõ áiäíèõ ñåëÿí i ñåðåäíÿêiâ, òðåáà áóëî áîðîòèñÿ
ç êóðêóëüñüêèì ñàáîòàæåì.
Êîëåêòèâiçàöiÿ íå ðîçâ'ÿçàëà ïðîáëåì ñåëÿíñòâà, íàâiòü ÿêùî íå áðàòè äî óâàãè âòðàòó
íèì çåìëi. Êîëãîñïè áóëè ïî ñóòi ìåõàíiçìîì, ñòâîðåíèì äëÿ âèäîáóâàííÿ õëiáà òà iíøèõ
ïðîäóêòiâ. Ó ïðèíöèïi âñå êîëãîñïíå âèðîáíèöòâî áàâîâíè, öóêðîâîãî áóðÿêó òà äåÿêèõ
iíøèõ ïðîäóêòiâ, áiëüøà ÷àñòèíà âîâíè, øêið, à ãîëîâíå, ëåâîâà ÷àñòêà çåðíà ïðèñâîþâàëèñü
äåðæàâîþ.
Îäèí iç ñó÷àñíèõ ðàäÿíñüêèõ ëiòåðàòóðíèõ êðèòèêiâ, âiääàþ÷è íàëåæíå ãàäàíèì åêîíî-
ìi÷íèì ïåðåâàãàì êîëåêòèâiçàöi¨ òà ìåõàíiçàöi¨, âîäíî÷àñ çàóâàæó¹, ùî âîíè ïåâíèì ÷èíîì
ïîñëàáèëè ó ñåëÿí ïî÷óòòÿ ãëèáîêèõ çâ'ÿçêiâ ç çåìëåþ; ïîñëàáèëè âiäïîâiäàëüíiñòü ëþäèíè,
ÿêà ¹ ãîñïîäàðåì íà ñâî¨é âëàñíié çåìëi, çà ñâîþ ùîäåííó ïðàöþ íà íié.
Ïàðòiéíèé àêòèâiñò, ÿêîãî íàïðàâèëè â 1930 ð. äî âåëèêîãî óêðà¨íñüêîãî ñòåïîâîãî ñåëà
Àðõàíãåëêà (íàñåëåííÿ ïðèáëèçíî 2000), çíàéøîâ âiñiì ÷îëîâiê, ùî çàéìàëèñÿ çáèðàííÿì
óðîæàþ. Ðåøòà áàéäèêóâàëè, à êîëè âií âèñëîâèâ ïîáîþâàííÿ, ùî çåðíî çàãèíå, âîíè ïî-
ãîäèëèñÿ ç íèì. Âií òàê êîìåíòó¹ ïîáà÷åíå: ß íå ìiã ïîâiðèòè, ùî âòðàòà óðîæàþ íiÿê íå
îáõîäèëà ñåëÿí. ßêiñü íåçâè÷àéíî ñèëüíi ïî÷óòòÿ ìàëè ñïîíóêàòè ¨õ äî òîãî, ùîá çàëèøèòè
ñòiëüêè çåðíà â ïîëi. ß ïåðåêîíàíèé, ùî íiõòî íå ñêåðîâóâàâ ¨õíiõ äié.
Óïîâíîâàæåíîìó âäàëîñÿ äîáèòèñÿ ïåâíèõ ïîëiïøåíü, îäíàê âií âiä÷óâàâ, ùî òàê i íå
çìiã ïåðåòÿãòè êîãîñü iç ñåëÿí íà ñâié áiê.
Áóäü-ÿêi ñïðîáè âèêîðèñòàòè çåðíî äëÿ çàäîâîëåííÿ ïîòðåá ñåëÿí ââàæàëèñÿ ñàáîòàæåì.
Â óðÿäîâié ïîñòàíîâi âiä 7 ñåðïíÿ 1932 ð. Ïðî îõîðîíó äåðæàâíî¨ âëàñíîñòi (ïiäãîòîâëå-
íié ñàìèì Ñòàëiíèì) ïðîãîëîøóâàëîñü, ùî âñþ êîëãîñïíó âëàñíiñòü, ÿê, íàïðèêëàä, âåëèêó
ðîãàòó õóäîáó, âñi âèäè ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêî¨ ïðîäóêöi¨ ñëiä óâàæàòè äåðæàâíîþ. Òîé, õòî
â÷èíèòü çëî÷èí ïðîòè öi¹¨ âëàñíîñòi, ââàæàòèìåòüñÿ âîðîãîì íàðîäó i ïiäëÿãàòèìå ðîç-
ñòðiëó àáî, çà ïîì'ÿêøóþ÷èõ îáñòàâèí, óâ'ÿçíåííþ ïðèíàéìíi íà äåñÿòü ðîêiâ ç ïîâíîþ
êîíôiñêàöi¹þ ìàéíà. Ïiçíiøå, çãiäíî ç îôiöiéíèìè òðàêòóâàííÿìè, äî âîðîæèõ åëåìåíòiâ
ïî÷àëè âiäíîñèòè îñiá, çâèíóâà÷åíèõ ó ïiäðîáöi êîëãîñïíèõ ðàõóíêiâ, çâiòiâ, ñàáîòóâàííi
ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêèõ ðîáiò, ïîøêîäæåííi êîëãîñïíî¨ òåõíiêè é óñòàòêóâàííÿ i ò. ä.
Ïðîòÿãîì 1932 ð. 20 % óñiõ çâèíóâà÷óâàëüíèõ âèðîêiâ ó ÑÐÑÐ óõâàëþâàëîñü íà áàçi öi¹¨
151
ïîñòàíîâè, ÿêó Ñòàëií íàçèâàâ îñíîâîþ ðåâîëþöiéíî¨ çàêîííîñòi â ñó÷àñíèé ìîìåíò. Ëèøå
â Çàõiäíîìó Ñèáiðó ïðîòÿãîì æîâòíÿ 1932 ð. 2000 ñåëÿíñüêèõ ãîñïîäàðñòâ áóëî çâèíóâà÷åíî
â ñàáîòàæi.
Àëå çâèíóâà÷óâàëè íå ëèøå ñåëÿí. Ïîñòàíîâà ÖÊ âiä 11 ñi÷íÿ 1933 ð. ïðîãîëîøóâà-
ëà: Àíòèðàäÿíñüêi åëåìåíòè, ÿêi ïðîáðàëèñÿ äî êîëãîñïiâ íà ïîñàäè áóõãàëòåðiâ, àäìiíi-
ñòðàòîðiâ, êîìiðíèêiâ, áðèãàäèðiâ i íàâiòü ñòàëè ÷ëåíàìè ïðàâëiíü êîëãîñïiâ, íàìàãàþòüñÿ
îðãàíiçîâóâàòè äèâåðñi¨, âèâîäÿòü ç ëàäó ìàøèíè, ðîçòðèíüêóþòü êîëãîñïíå ìàéíî, ïiäðè-
âàþòü ðîáî÷ó äèñöèïëiíó, êðàäóòü íàñiííÿ, ñàáîòóþòü çäà÷ó õëiáà äåðæàâi; iíêîëè ¨ì íàâiòü
óäàâàëîñÿ ðîçâàëèòè êîëãîñïè.
Ïîñòàíîâà âèìàãàëà âèêëþ÷åííÿ óñiõ àíòèðàäÿíñüêèõ åëåìåíòiâ ç êîëãîñïiâ i ðàäãî-
ñïiâ. Öå çàâäàííÿ ïîêëàäàëîñÿ íà ïîëiòâiääiëè ÌÒÑ i ðàäãîñïiâ, çîêðåìà çàñòóïíèêiâ íà-
÷àëüíèêiâ, òîáòî ïðåäñòàâíèêiâ ÎÄÏÓ. Â 1933 ð. ó 24 ðåñïóáëiêàõ, êðàÿõ i îáëàñòÿõ 30 %
àãðîíîìiâ, 30 % êîìiðíèêiâ òà ïðåäñòàâíèêiâ iíøèõ ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêèõ ïðîôåñié áóëî
çâèíóâà÷åíî â ñàáîòàæi.
Íà ùå âèùîìó ðiâíi âîðîãiâ íàðîäó âèøóêóâàëè ñåðåä ïðàöiâíèêiâ ïëàíîâèõ îðãàíiâ,
íàóêîâöiâ i íàâiòü ÷èíîâíèöòâà. Êðàùi ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêi ïðàöiâíèêè áóëè ëþäüìè âè-
ñîêîîñâi÷åíèìè, ìàëè áàãàòîði÷íèé äîñâiä, íàáóòèé ùå äî ðåâîëþöi¨, i öiëêîì ïðèðîäíî, ùî
ñåðåä íèõ ìàëî õòî ñèìïàòèçóâàâ áiëüøîâèêàì. ßê ìè çàçíà÷àëè, ñåðåä öi¹¨ ãðóïè ó÷åíèõ
ñòàðøîãî ïîêîëiííÿ íàéáiëüøèì àâòîðèòåòîì êîðèñòóâàâñÿ À.Â. ×àÿíîâ. Áiëüø çïîëiòèçî-
âàíà ãðóïà, ïðåäñòàâíèêè ÿêî¨ íàçèâàëè ñåáå àãðàðíèìè ìàðêñèñòàìè, ìàëà ñâî¨ì ëiäåðîì
Ë.Í. Êðiöìàíà. Ïðîòÿãîì ðîêiâ äâà íàïðÿìè çàéìàëèñÿ äåùî ðiçíèìè äîñëiäæåííÿìè áåç
áóäü-ÿêîãî àíòàãîíiçìó ìiæ ñîáîþ.
Êóëüòóðíà ðåâîëþöiÿ ïðèðîäíî ñêií÷èëàñÿ çâiëüíåííÿì ó 1929 ð. ç óñiõ ïîñàä i âiä-
ëó÷åííÿì âiä íàóêîâî¨ äiÿëüíîñòi ×àÿíîâà òà éîãî ïîñëiäîâíèêiâ. Ãðóïè Êðiöìàíà, ÿêà
ïiäõîäèëà äî ðîçâ'ÿçàííÿ ñåëÿíñüêî¨ ïðîáëåìè ç ïîçèöié ïîñòóïîâîãî ðîçâèòêó, ïîçáóëèñÿ
â 1932 ð., êîëè â ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêèõ íàóêîâèõ óñòàíîâàõ íà ïåðøèõ ðîëÿõ îïèíèëèñÿ
ïîãàíî îñâi÷åíi ñàìîçâàíöi, ùî çàäîâîëüíÿëè ïàðòiþ ñâî¨ìè îðòîäîêñàëüíî ìàðêñèñòñüêèìè
ïîãëÿäàìè, àëå áóëè ôàêòè÷íî íåóêàìè â ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêèõ ïèòàííÿõ.
Ñàìî ñîáîþ çðîçóìiëî, ùî êóðêóëi òà ïiäêóðêóëüíèêè ïðîíèêëè â íàðêîìàò çåì-
ëåðîáñòâà, Äåðæïëàí, ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêi äîñëiäíèöüêi öåíòðè, Àãðàðíèé áàíê, ëiñîâó
ïðîìèñëîâiñòü i ò. ä. Ó áåðåçíi 1930 ð. â Óêðà¨íi ÄÏÓ çààðåøòóâàëî 21 òàêîãî äiÿ÷à.
22 âåðåñíÿ 1930 ð. 48 ïðàöiâíèêiâ íàðêîìàòó òîðãiâëi, âêëþ÷àþ÷è çàñòóïíèêà ãîëîâè
íàóêîâî-òåõíi÷íî¨ ðàäè ç ïèòàíü ñiëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà òà õàð÷îâî¨ ïðîìèñëîâîñòi, áóëî
çàñóäæåíî çà ñàáîòàæ äåðæàâíèõ çàãîòiâåëü ñiëüãîñïïðîäóêòiâ. Ïðàâäà íàäðóêóâàëà íà
äâîõ ñòîðiíêàõ ¨õíi çiçíàííÿ, ¨õ çâèíóâà÷óâàëè â îðãàíiçàöi¨ ãîëîäó òà â ñëóæiííi iíòåðåñàì
iìïåðiàëiçìó. Iìïåðiàëiçì ó öüîìó âèïàäêó ðåïðåçåíòóâàëà àíãëiéñüêà ôiðìà ïî âèðîáíè-
öòâó õîëîäèëüíîãî óñòàòêóâàííÿ, ÿêà îðãàíiçóâàëà çìîâó, ùîá çiðâàòè âèïóñê õîëîäèëüíèõ
óñòàíîâîê â Ðîñi¨ ç ìåòîþ îäåðæàííÿ êîíòðàêòó. ×åðåç òðè äíi ïiñëÿ âèíåñåííÿ âèðîêó óñiõ
îáâèíóâà÷åíèõ ðîçñòðiëÿëè.
Ç âåðåñíÿ 1930 ð. îãîëîøåíî ïðî àðåøò äåâ'ÿòüîõ ïðîâiäíèõ åêîíîìiñòiâ òà iíøèõ âiäî-
ìèõ äiÿ÷iâ, îá'ÿâëåíèõ êîíòððåâîëþöiîíåðàìè-çìîâíèêàìè. Ñåðåä íèõ - Ãðîìàí, ×àÿíîâ,
Ìàêàðîâ, Êîíäðàòü¹â òà ií. Óñi âîíè áåçñëiäíî çíèêëè, õî÷à äåÿêèõ çíîâó ïóáëi÷íî çãàäà-
ëè, íàçâàâøè æåðòâàìè ñôàëüñèôiêîâàíîãî ñóäîâîãî ïðîöåñó ( ñïðàâà ìåíøîâèêiâ 1931
ð.), íà ÿêîìó Ãðîìàí ôiãóðóâàâ ÿê ãîëîâíèé îáâèíóâà÷åíèé. Âîíè ïðèçíàëèñÿ â ñàáîòà-
æi òà â äiÿëüíîñòi, ñïðÿìîâàíié íà ïiäãîòîâêó iíîçåìíî¨ iíòåðâåíöi¨ (íàì óäàëîñÿ çiáðàòè
âåëèêó êiëüêiñòü äîêàçiâ òîãî, ÿê äîáóâàëèñÿ ¨õíi çiçíàííÿ). Åêîíîìi÷íèé àñïåêò çâèíó-
âà÷åíü ïðîòè íèõ áóâ ïðîñòî àáñóðäíèì. Ñòâåðäæóâàëîñÿ, ùî îáâèíóâà÷åíi (äåÿêi ç íèõ
ãðàëè âàæëèâó ðîëü ó ïiäãîòîâöi ï'ÿòèði÷íîãî ïëàíó) íàìàãàëèñÿ çíà÷íî çàíèçèòè âèðî-
áíè÷i ïëàíè, iãíîðóþ÷è åêîíîìi÷íi ìîæëèâîñòi êðà¨íè, ùîá òèì ñàìèì ñïîâiëüíèòè òåìïè
åêîíîìi÷íîãî ðîçâèòêó. Ïî ñóòi, îôiöiéíà ðàäÿíñüêà ñòàòèñòèêà äîâîäèëà, ùî îáâèíóâà÷åíi
ïëàíîâèêè âèÿâèëè âåëèêó ïåðåäáà÷ëèâiñòü ó ïðîãíîçóâàííi ðåàëüíèõ ìàñøòàáiâ âèêîíàííÿ
ïëàíó. Ìàéæå â êîæíîìó âèïàäêó âîíè ôàêòè÷íî âèêàçóâàëè òåíäåíöiþ çëåãêà ïîìèëÿòèñÿ
â îïòèìiñòè÷íèé áiê. Íàïðèêëàä, ¨õ çâèíóâàòèëè â çëî÷èííié ïðîïîçèöi¨ çàïëàíóâàòè âè-
ðîáíèöòâî ñòàëi íà 1932 ð. â îáñÿçi 5,8 ìëí ò. Ïëàí óñòàíîâèâ êiëüêiñòü ó 10,3 ìëí. I õî÷à
îáâèíóâà÷åíi âèçíàëè íà ñóäi, ùî ìîæíà é ïîòðiáíî áóëî ïëàíóâàòè çíà÷íî âèùi êiëüêîñòi,
ôàêòè÷íî âèðîáëåíî áóëî 5,9 ìëí ò. Âîíè ïëàíóâàëè âèðîáíèöòâî ëèøå 7 ìëí ò ÷àâóíó, â
òîé ÷àñ ÿê ïëàí âèìàãàâ 17 ìëí ò. Ôàêòè÷íå âèðîáíèöòâî â 1932 ð. ñêëàäàëî 6,1 ìëí ò.
Êîëèøíié ìiíiñòð õàð÷îâî¨ ïðîìèñëîâîñòi Êîíäðàòü¹â áðàâ ó÷àñòü ó ïðîöåñi ìåíøî-
âèêiâ ÿê ñâiäîê. Éîãî ñàìîãî òîäi çâèíóâàòèëè ÿê ëiäåðà ãàäàíî¨ òðóäîâî¨ ñåëÿíñüêî¨
ïàðòi¨ (íàñïðàâäi íåiñíóþ÷î¨). Ïàðòiÿ ñòàâèëà çà ìåòó ñàáîòóâàííÿ äiÿëüíîñòi ñiëüñüêîãî-
ñïîäàðñüêèõ êîîïåðàòèâiâ i êðåäèòíèõ ñïiëîê, íàðêîìàòiâ ñiëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà òà ôiíàí-
ñiâ, ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêî¨ ïðåñè, íàóêîâî-äîñëiäíèõ iíñòèòóòiâ ç ïèòàíü àãðàðíî¨ åêîíîìiêè,
Ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêî¨ àêàäåìi¨ iì. Ê. À. Òèìèðÿç¹âà. Äî ¨ ¨ ñêëàäó ìàëè âõîäèòè äåâ'ÿòü
ïiäïiëüíèõ ãðóï ó Ìîñêâi, à òàêîæ ÷èñëåííi ãðóïè ó çãàäàíèõ óñòàíîâàõ i îðãàíiçàöiÿõ ó
ìiñòàõ òà íà ñåëi. Äî ñêëàäó öi¹¨ ìiôi÷íî¨ ïàðòi¨ âõîäèëî âiä 100 äî 200 òèñ. ÷îëîâiê.
Çà äîïîìîãîþ òàêèõ ïðîöåñiâ ïàðòiéíié âåðõiâöi âäàâàëîñÿ åôåêòèâíî çàãëóøóâàòè ãî-
ëîñè ïîëiòè÷íèõ ñóïðîòèâíèêiâ; êðiì òîãî, ïîäiáíi çàõîäè äàâàëè çðîçóìiòè, ùî íåçãîäà ç
íåðåàëüíèìè ïëàíàìè, ÷è ¨õ íåâèêîíàííÿ ðîçöiíþâàòèìóòüñÿ ÿê êðèìiíàëüíèé çëî÷èí. Òà-
êòèêà Ñòàëiíà â ïðåçåíòàöi¨ ñâî¨õ äié íàëåæíèì ÷èíîì âiäïîâiäàëà éîãî ìåòi. Âií íiêîëè íå
ãîâîðèâ ïðî íàñòóï ïðîòè óñüîãî ñåëÿíñòâà, ëèøå ïðîòè êóðêóëÿ, êëàñîâîãî âîðîãà. Êîëè
æîðñòîêiñòü óðÿäîâîãî êóðñó, ùî íåìèíó÷å ñóïðîâîäæóâàëà éîãî âèêîíàííÿ, äîñÿãàëà ñië,
âií ìiã ÷àñ âiä ÷àñó âèñòóïàòè ç íàïàäêàìè ïðîòè êiëüêîõ îôiöiéíèõ îñiá i íàâiòü ïîêàðà-
òè ¨õ, âñiëÿêî ðåêëàìóþ÷è ïîäiáíi âèïàäêè. I äîáðå íàëàãîäæåíèé ìåõàíiçì âñåîõîïëþþ÷î¨
ïðîïàãàíäè, çà äîïîìîãîþ ÿêîãî ìàíiïóëþâàëè ñâiäîìiñòþ íå òiëüêè ÷ëåíiâ ïàðòi¨, àëå é
áiëüøîñòi ìiñüêîãî íàñåëåííÿ, ñòâîðþâàâ ó ïðèõèëüíèêiâ ñòàëiíñüêîãî êóðñó iëþçiþ, ùî
åêñöåñè ìàëè âñüîãî ëèøå ìiñöåâèé õàðàêòåð, à çàãàëüíèé ïðîâàë ïîÿñíþâàâñÿ ñàáîòàæåì.
Âîäíî÷àñ ñïðàâæíié ñòàí ñïðàâ ó ñiëüñüêîìó ãîñïîäàðñòâi äáàéëèâî ìàñêóâàâñÿ. Áåçãëó-
çäi ïðîâiùàííÿ ñïîäiâàíîãî ïiäâèùåííÿ ðiâíÿ âèðîáíèöòâà ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêî¨ ïðîäóêöi¨
äîâãèé ÷àñ ïiäáàäüîðþâàëè àêòèâiñòiâ i ðàäóâàëè ÷óæîçåìíèõ ëåãêîâiðiâ. Çà ðiâíåì ñïîæè-
âàííÿ ìàñëà íà äóøó íàñåëåííÿ ìàëè íåâäîâçi îáiéòè Äàíiþ, îñêiëüêè êiëüêiñòü ìîëî÷íèõ
êîðiâ, ÿê î÷iêóâàëîñÿ, çáiëüøèòüñÿ ó äâà-äâà ç ïîëîâèíîþ ðàçè, à ¨õíÿ ïðîäóêöiÿ ó òðè-
÷îòèðè ðàçè. Ôàêòè÷íî æ âèðîáíèöòâî ìàñëà ó Ñõiäíîìó Ñèáiðó íàâiòü çà îôiöiéíèìè
äàíèìè, çäîáóòèìè iç ðàäÿíñüêèõ äæåðåë, ñêîðîòèëîñÿ ç 35 964 ò ó 1928 ð. äî 20 901 ò ó
1932 ð. Ïåðåäáà÷àëîñÿ ó 1929 ð., ùî â ðåçóëüòàòi âèêîðèñòàííÿ òðàêòîðiâ ó 1932 ð. óðîæàé
çåðíîâèõ çáiëüøèòüñÿ íà 50 %, à êiëüêiñòü òîâàðíîãî çåðíà íà 25 %.
Óæå òîäi áàãàòî õòî ðîçóìiâ, ùî òàêèõ ðåçóëüòàòiâ äîñÿãòè íåìîæëèâî, õî÷à âèíó ìîæíà
áóëî ïåðåêëàñòè íà äèâåðñàíòiâ, êóðêóëiâ òà íåòÿìóùèõ óðÿäîâöiâ íèæ÷îãî ðiâíÿ. Àëå
ðîçìiðè íåñòà÷i íà òîé ÷àñ ùå íå áà÷èëèñÿ ç óñi¹þ î÷åâèäíiñòþ. Îäíà ç ïðîáëåì îöiíêè
òàêèõ ðå÷åé ïîëÿãàëà â òîìó, ùî ìîíîïîëiçîâàíà ðàäÿíñüêà ñòàòèñòèêà ïîñòóïîâî âòðà÷àëà
çâ'ÿçêè ç ðåàëüíèì æèòòÿì.
Ïåðåäóñiì óâåëè íîâèé ñïîñiá îöiíêè óðîæàéíîñòi - áiîëîãi÷íèé, ïiäðàõîâóþ÷è óðîæàé
ùå òîäi, êîëè âií áóâ ó ïîëi, çàìiñòü òîãî, ùîá ðàõóâàòè éîãî âæå â êîìîði. Â 1953 ð. Õðóùîâ
153
çàóâàæóâàâ, ùî çàâäÿêè òàêîìó ñïîñîáó îöiíêè óðîæàþ âií ïåðåâèùóâàâ ðåàëüíèé íà 40

%. Ãîëîâíà ïåðåâàãà áiîëîãi÷íîãî óðîæàþ ïîëÿãàëà â òîìó, ùî éîãî ìîæíà áóëî äåêëà-
ðóâàòè çàçäàëåãiäü, ïiäðàõîâóþ÷è ìàêñèìàëüíèé, òåîðåòè÷íèé, ïðèáóòîê ç ìàêñèìàëüíî
âèêîðèñòàíî¨ ïîñiâíî¨ ïëîùi, âîäíî÷àñ íåõòóþ÷è ìîæëèâèìè âòðàòàìè óðîæàþ, ïîâ'ÿçàíè-
ìè ç âîëîãiñòþ çåðíà òà iíøèìè ôàêòîðàìè. Âèõîäÿ÷è ç öüîãî ìîæíà áóëî ïiäðàõóâàòè
÷àñòêó, ïðèçíà÷åíó äåðæàâi òà ¨ ¨ âiäîìñòâàì, çàëèøèâøè ìiíiìàëüíó îñòà÷ó, àáî çàëèøîê,
ÿêîãî íå iñíóâàëî, ñåëÿíèíîâi. Iñíóâàâ íàâiòü ñïåöiàëüíèé óêàç, ùî çàáîðîíÿâ çáèðàííÿ äà-
íèõ ïðî êiëüêiñòü çåðíà, ùî ðåàëüíî íàäiéøëî â äåðæàâíi òà êîëãîñïíi ñõîâèùà, îñêiëüêè
öå âèêðèâëÿëî, íà÷åáòî, êàðòèíó ôàêòè÷íîãî ñòàíó óðîæàþ.
Iíäåêñè öií ïåðåñòàëè ïóáëiêóâàòè ç êâiòíÿ 1930 ð. Íåìà¹ æîäíî¨ iíôîðìàöi¨ ïðî öiíè
â ñòàòèñòè÷íîìó ùîði÷íèêó òîãî ïåðiîäó - Ñîöiàëiñòè÷íå áóäiâíèöòâî â ÑÐÑÐ. 1933-1935.
À â çáiðíèêó Ñîöiàëiñòè÷íå áóäiâíèöòâî â ÑÐÑÐ. 1936 âiäñóòíié íàâiòü ñàì òåðìií öiíè.
Ñòàòèñòè÷íi äàíi ïðî íàðîäæóâàíiñòü i ñìåðòíiñòü ïåðåñòàëè ïóáëiêóâàòè ùå ðàíiøå.
Ùî æ ïî ñóòi áóëî äîñÿãíóòî? Íi÷îãî. Ðiâåíü ðîçâèòêó ñiëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà íå ïiä-
âèùèâñÿ, ñåëÿíñòâî áóëî íåçàäîâîëåíå. Íàâïàêè, âèðîáíèöòâî ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêî¨ ïðî-
äóêöi¨ êàòàñòðîôi÷íå çìåíøèëîñÿ, ñåëÿí ãíàëè ìiëüéîíàìè íà ñìåðòü i çàñëàííÿ, à òèõ, ùî
çàëèøèëèñÿ íà ìiñöi, ïåðåòâîðèëè, íà ¨õ ïîãëÿä, ó êðiïàêiâ. Çàòå äåðæàâà òåïåð êîíòðîëþ-
âàëà ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêó ïðîäóêöiþ, õî÷à i çìåíøåíó êiëüêiñíî. I êîëãîñïè ïåðåâàæàëè
ïîâñþäíî.
×è áóâ Ñòàëií êðàùèì ìàðêñèñòîì àáî ëåíiíöåì, àíiæ éîãî ñóïåðíèêè - ïèòàííÿ, â ÿêî-
ìó iñíó¹ áåçëi÷ ñóïåðå÷ëèâèõ îöiíîê - íå ¹ ïðåäìåòîì íàøîãî ðîçãëÿäó. Öiëêîì ìîæëèâî, ùî
äóìêà ïðàâèõ ùîäî ïîñòóïîâî¨ êîëåêòèâiçàöi¨, êîëè ñåëÿíè, ñïîñòåðiãàþ÷è ïðèêëàäè óñïi-
øíîãî ãîñïîäàðþâàííÿ îêðåìèõ êîëåêòèâíèõ ãîñïîäàðñòâ, ïåðåêîíóâàëèñü áè â ïåðåâàãàõ
íîâèõ ôîðì âëàñíîñòi, áóëà é ñïðàâäi õèìåðîþ. Â óìîâàõ iñíóâàííÿ âiëüíî¨ êîíêóðåíöi¨ ìiæ
ïðèâàòíèì i ñóñïiëüíèì ñåêòîðàìè â ñiëüñüêîìó ãîñïîäàðñòâi ïðèâàòíèé ñåêòîð çàâæäè áóâ
áè ïðèâàáëèâiøèì äëÿ éîãî òðàäèöiéíèõ ñïàäêî¹ìöiâ. Ç íàìiðó ñòâîðèòè îáìåæåíó êiëü-
êiñòü êîëãîñïiâ ç ìåòîþ ïðèâàáèòè ñåëÿíèíà-îäíîîñiáíèêà ¨õíiìè ïåðåâàãàìè íi÷îãî á íå
âèéøëî; äå á âîíè íå iñíóâàëè, íàâiòü óðàõîâóþ÷è âñi ïiëüãè, íàäàíi ¨ì ðåæèìîì, âîíè íi-
êîëè íå çìîãëè á äîáèòèñÿ òîãî, ÷îãî äîáèâàëèñÿ ñåëÿíè-îäíîîñiáíèêè â ñâî¨õ ãîñïîäàðñòâàõ.
Íàâiòü ó ìàéáóòíüîìó, íåçâàæàþ÷è íà ïåðåâàãè òåõíi÷íî¨ ìîäåðíiçàöi¨, êîëãîñïè íiêîëè íå
ïðîöâiòàëè. Ó âåðåñíi 1953 i â ëþòîìó 1954 ð. Õðóùîâ ó ñâî¨õ îôiöiéíèõ çâiòàõ íà ïëåíóìàõ
ÖÊ çàçíà÷àâ, ùî ìåõàíiçîâàíå ñiëüñüêå ãîñïîäàðñòâî âèðîáëÿëî íà äóøó íàñåëåííÿ ìåíøå
õëiáà, ì'ÿñà, ìîëîêà òà iíøî¨ ñiëüãîñïïðîäóêöi¨, àíiæ ñåëÿíèí çi ñâî¨ì äåðåâ'ÿíèì ïëóãîì
çà ÷àñiâ öàðèçìó ñîðîê ðîêiâ òîìó.
Òàê ñàìî öå íå áóëî âèêëþ÷íî åêîíîìi÷íèì ïèòàííÿì. Óâåñü ñïîñiá æèòòÿ çíèùåíî òà
çàìiíåíî iíøèì, ÿêèé âèÿâèâñÿ çíà÷íî ãiðøèì. Öiëêîì ìîæëèâî, ùî ç ÷èñòî ïàðòiéíèõ ïî-
çèöié Ñòàëií ìiã ìàòè ðàöiþ. Ñåëÿíèí íå ïiøîâ áè äî êîëãîñïó äîáðîâiëüíî. ßêùî îñòàííié
áóâ ïîòðiáíèé, ñåëÿíèíà äîâîäèëîñÿ ïðèíåâîëèòè âñòóïèòè äî íüîãî. Ùî æ äî ñòðîêiâ, òî
îñêiëüêè éîãî íiêîëè íå âäàëîñÿ á ïåðåêîíàòè, ìîæëèâî áóëî ëiïøå ïîçáóòèñÿ öi¹¨ ïðîáëåìè
íåãàéíî.
Òàê ÷è iíàêøå ðiøåííÿ Ñòàëiíà ïîâíiñòþ âiäïîâiäàëî ìàðêñèñòñüêî-ëåíiíñüêié òåçi ïðî
òå, ùî iíäèâiäóàëüíå ñåëÿíñòâî áóëî êëàñîì, ÿêèé ïðîëåòàðñüêèé ðåæèì, ùî ïðàãíóâ
ñïðÿìóâàòè ñóñïiëüñòâî íà ñîöiàëiñòè÷íèé øëÿõ ðîçâèòêó, ïîâèíåí áóâ ðîçãðîìèòè òà
ïiäêîðèòè. Öÿ ñïåöèôi÷íà ñòðàòåãi÷íà ïîçèöiÿ äîìiíóâàëà òåïåð ó ïàðòi¨, i ìiðêóâàííÿ, ÿêi
ìè ðîçãëÿíóëè âèùå, ìàëè âèðiøàëüíå çíà÷åííÿ, êîëè éøëîñÿ ïðî âèçíà÷åííÿ ïàðòiéíèõ
ïîãëÿäiâ. Àëå æ ¹ é iíøi ïîãëÿäè, îêðiì ïàðòiéíèõ.
Ðîçäië 9
Òðàãåäiÿ íàðîäiâ Ñåðåäíüî¨ Àçi¨ òà

Êàçàõñòàíó
Ðàäÿíñüêà Ñåðåäíÿ Àçiÿ, òåïåðiøíi ðåñïóáëiêè Óçáåêèñòàí, Òóðêìåíiÿ, Òàäæèêèñòàí, Êèð-

ãèçiÿ, à òàêîæ Êàçàõñòàí - öå ìóñóëüìàíñüêi çåìëi, çàâîéîâàíi öàðñüêèìè âiéñüêàìè ó XVIII
òà XIX ñò. i çíîâó çàõîïëåíi áiëüøîâèêàìè, ÿêi ïîâàëèëè ìiñöåâi ðåâîëþöiéíi òà iíøi óðÿäè
ó 20-õ ðîêàõ íàøîãî ñòîëiòòÿ. Êàìïàíiÿ êîëåêòèâiçàöi¨ ó öüîìó ðåãiîíi çäiéñíþâàëàñÿ â çà-
ãàëüíèõ ðèñàõ ìàéæå òàê ñàìî, ÿê i â ¹âðîïåéñüêié ÷àñòèíi Ðàäÿíñüêîãî Ñîþçó. Àëå ìàëè
ìiñöå é äåÿêi îñîáëèâîñòi.
Â Óçáåêèñòàíi, íàïðèêëàä, áóëî ïðîãîëîøåíî êóðñ íà ïîâíó ëiêâiäàöiþ êóðêóëiâ ó

ðàéîíàõ âèðîùóâàííÿ áàâîâíè i ëèøå ïåâíîãî îáìåæåííÿ ¨õ íà çåìëÿõ, äå âèðîùóâà-
ëè âåëèêó ðîãàòó õóäîáó. Â 1930-1933 ðð., çà äàíèìè ñó÷àñíîãî ðàäÿíñüêîãî äîñëiäæåííÿ,
âëàñòi ðîçêóðêóëèëè 40 òèñ. äåõêàíñüêèõ ãîñïîäàðñòâ - 5 % ¨õ çàãàëüíî¨ êiëüêîñòi. Òàê
ñàìî â Òóðêìåíèñòàíi (çà îôiöiéíèìè äàíèìè) ëèøå â 1930-1931 ðð. äåïîðòîâàíî 2211 êóð-
êóëüñüêèõ ðîäèí; ó Êàçàõñòàíi ðîçêóðêóëåíî 40 òèñ. ãîñïîäàðñòâ i ïîíàä 15 òèñ. ñàìi ñåáå
ðîçêóðêóëèëè, òîáòî öi ðîäèíè âòåêëè; çà ïðèáëèçíèìè ïiäðàõóíêàìè çàãàëüíà êiëüêiñòü
ðîçêóðêóëåíèõ ó âñüîìó ðåãiîíi ñÿãàëà 500 òèñ. ÷îëîâiê. Îïið áóâ ëþòèé.
Ñó÷àñíèé ðàäÿíñüêèé äîñëiäíèê çàçíà÷à¹, ùî â 1929-1931 ðð. ïî÷àëîñÿ àêòèâíå âiä-

íîâëåííÿ íàöiîíàëiñòè÷íîãî ïîâñòàíñüêîãî ðóõó - áàñìàöòâà. Îäíèì iç îñíîâíèõ çàâäàíü
öüîãî ðóõó áóëà áîðîòüáà ç êîëãîñïàìè. Çàãîíè ïîâñòàíöiâ, ùî íàëi÷óâàëè äî 500 ÷îëîâiê,
ïðîíèêàëè äî Òàäæèêèñòàíó iç Àôãàíiñòàíó, ïîïîâíþþ÷èñü ïî äîðîçi ìiñöåâèìè äîáðîâîëü-
öÿìè. Ó Òóðêìåíèñòàíi áàñìàöüêèé ðóõ, ìàéæå ïîâíiñòþ çëiêâiäîâàíèé ó ïîïåðåäíi ðîêè,
çíîâó ïîñèëèâñÿ: ïîëiòè÷íå ñòàíîâèùå â ðåñïóáëiöi íàäçâè÷àéíî çàãîñòðèëîñÿ. Äî ñêëàäó
ïîâñòàíñüêèõ çàãîíiâ âõîäèëè íå ëèøå êîíòððåâîëþöiéíi åëåìåíòè, àëå é äåÿêà ÷àñòèíà
òðóäÿùîãî íàñåëåííÿ, à ¨õíÿ ïîëiòè÷íà ïðîãðàìà õàðàêòåðèçó¹òüñÿ ÿê àíòèðàäÿíñüêà òà
àíòèêîëãîñïíà.
Â Óçáåêèñòàíi, ÿê çàÿâèâ ñåêðåòàð ÖÊ ÊÏ ðåñïóáëiêè À. Iêðàìîâ, íàâiòü ó 1931-1932

ðð. äiÿëè çàãîíè ÷èñåëüíiñòþ 300-350 ÷îëîâiê; âiäîìî ïðî 164 ñïðîáè îðãàíiçóâàòè ìàñîâi
ïîâñòàííÿ, â ÿêèõ áðàëè ó÷àñòü 13 òèñ. ÷îëîâiê, ó öåé æå ÷àñ âiäáóëîñÿ òàêîæ 77 òèñ. àí-
òèêîëãîñïíèõ iíöèäåíòiâ. Îäèí iç çáðîéíèõ âèñòóïiâ ó äîëèíi Ñèð-Äàð'¨ òðèâàâ òðè òèæíi.
Óæå çãàäóâàíèé íàìè Áàóìàí - ìîñêîâñüêèé íàìiñíèê óñüîãî ðåãiîíó (ó ãàçåòàõ ñïîâiùà-
ëîñÿ ïðî çàìàõ íà íüîãî, ïiä ÷àñ ÿêîãî áóëà ïîðàíåíà éîãî äðóæèíà), çàÿâèâ íà âåðåñíåâîìó
(1934 ð.) ïëåíóìi ÖÊ ÊÏ Óçáåêèñòàíó, ùî â 1931 ð. ïîâñòàííÿ âiäáóëèñÿ òàêîæ ó òóðêìåí-
155
156 Òðàãåäiÿ íàðîäiâ Ñåðåäíüî¨ Àçi¨ òà Êàçàõñòàíó
ñüêîìó ñòåïó, â êèðãèçüêîìó ðàéîíi âèðîùóâàííÿ âåëèêî¨ ðîãàòî¨ õóäîáè, â Òàäæèêèñòàíi.

ßê i â iíøèõ ìiñöÿõ, îïið òóò òàêîæ íàáóâ ôîðì çàáîþ õóäîáè. Òîé æå Áàóìàí, âèñòó-
ïàþ÷è íà âåðåñíåâîìó ïëåíóìi ÖÊ ÊÏ Óçáåêèñòàíó, ïîâiäîìëÿâ, ùî â ñàìié ëèøå Ñåðåäíié
Àçi¨ (áåç Êàçàõñòàíó) êiëüêiñòü êîíåé çìåíøèëàñÿ íà òðåòèíó, âåëèêî¨ ðîãàòî¨ õóäîáè - íà-
ïîëîâèíó, îâåöü i êiç - íà äâi òðåòèíè.
Ó Êèðãèçi¨, êðiì ìàñîâîãî çàáîþ âåëèêî¨ ðîãàòî¨ õóäîáè, àêòèâíîþ ôîðìîþ îïîðó êî-
ëåêòèâiçàöi¨ áóëî òàêîæ ïåðåñåëåííÿ çà êîðäîí.... ×àñòèíà íàñåëåííÿ, ÿêà ìåøêàëà â ïðè-
êîðäîííèõ ðàéîíàõ, ïåðåñåëèëàñÿ äî Êèòàþ, ïåðåãíàâøè ç ñîáîþ 30 òèñ. îâåöü i 15 òèñ.
ãîëiâ âåëèêî¨ ðîãàòî¨ õóäîáè.
Àëå âñi öi ïîíåâiðÿííÿ i çíåãîäè áëiäíóòü ïåðåä âåëè÷åçíîþ ëþäñüêîþ òðàãåäi¹þ êàçàõiâ.
Çãiäíî ç ïåðåïèñîì íàñåëåííÿ ÑÐÑÐ, ïðîâåäåíèì ó 1926 ð., â êðà¨íi ïðîæèâàëî 3 963
300 êàçàõiâ, ïåðåïèñ 1939 ð. (äàíi ÿêîãî áóëè çíà÷íîþ ìiðîþ ñôàëüñèôiêîâàíi) ïîêàçàâ 3
100 900. Ç óðàõóâàííÿì ïðèðîäíîãî ïðèðîñòó, çà ïðèáëèçíîþ îöiíêîþ ñïåöiàëiñòiâ, âòðàòè
íàñåëåííÿ ðåñïóáëiêè âiä ãîëîäó òà çàãàëüíèõ ðåïðåñié ñòàíîâèëè ïîíàä 1,5 ìëí ÷îëîâiê,
òîáòî 35 % éîãî çàãàëüíî¨ êiëüêîñòi (ó 1930 ð. íàñåëåííÿ Êàçàõñòàíó çíà÷íî ïåðåâèùóâàëî
4 ìëí). Ôàêòè÷íî öi âòðàòè, ÿê ïîêàçóþòü íîâi ñòàòèñòè÷íi äàíi, áóëè íàâiòü ùå áiëüøèìè.
Êiëüêiñòü êàçàõñüêèõ ãîñïîäàðñòâ çìåíøèëàñÿ ç 1 233 000 ó 1929 ð. äî 565 òèñ. ó 1936 ð. Öi
æàõëèâi âòðàòè ñóïðîâîäæóâàëèñÿ êàòàñòðîôi÷íèì ñêîðî÷åííÿì ïîãîëiâ'ÿ õóäîáè. Âiðíiøå,
âîíî ñòàëî îäíi¹þ ç ïðè÷èí ëþäñüêèõ âòðàò. Êiëüêiñòü êîíåé òà âåëèêî¨ ðîãàòî¨ õóäîáè ç
7442000 ó 1921 ð. ñêîðîòèëàñÿ äî 1 600 000 ó 1933 ð., à êiëüêiñòü îâåöü çìåíøèëàñÿ ç 21 943
000 äî 1 727 000.
Ïðè÷èíè òà îáñòàâèíè öi¹¨ âåëè÷åçíî¨ ëþäñüêî¨ òà åêîíîìi÷íî¨ êàòàñòðîôè, äëÿ ÿêî¨
íåìîæëèâî çíàéòè àíàëîãiâ â iñòîði¨ áóäü-ÿêî¨ iíøî¨ êîëîíiàëüíî¨ äåðæàâè, ÿê íà íàøó
äóìêó, çàñëóãîâóþòü áiëüøî¨ óâàãè äîñëiäíèêiâ.
Êàçàõñòàí, çàâîéîâàíèé Ðîñi¹þ ïðîòÿãîì XVIII-XIX ñò., ñòâîðèâ ïiä ÷àñ ðåâîëþöi¨ ñâié
âëàñíèé óðÿä íà áàçi íàöiîíàëüíî¨ ïàðòi¨ Àëàø-Îðäà, àëå âïàâ ïiä óäàðàìè ×åðâîíî¨ àðìi¨.
Îäíà÷å â öüîìó ðàéîíi áóëî òàê ìàëî ìîæëèâîñòåé äëÿ êîìóíiñòè÷íîãî ðóõó, ùî áàãàòüîõ
âåòåðàíiâ ïàðòi¨ Àëàø-Îðäà âêëþ÷èëè äî ñêëàäó íîâîãî óðÿäó.
Íàéïiâíi÷íiøà ç òåðèòîðié ñåðåäíüîàçiàòñüêèõ íàðîäiâ, ïðè¹äíàíèõ äî Ðîñi¨ â îñòàííié
ïåðiîä öàðñüêîãî ðåæèìó, êàçàõñüêà òåðèòîðiÿ ìåæóâàëà ç ðàéîíàìè Ñèáiðó òà Äàëåêîãî
Ñõîäó, ùî òàêîæ çàçíàëè ðîñiéñüêî¨ êîëîíiçàöi¨. Ó ïiâíi÷íèõ ðàéîíàõ Êàçàõñòàíó, êîëîíi-
çîâàíèõ ÷èñëåííèìè ðîñiéñüêèìè ïîñåëåíöÿìè (çà ïåðiîä ç 1896 ïî 1916 ð. òóò ïîñåëèëîñÿ
ïîíàä ìiëüéîí ðîäèí âèõiäöiâ iç Ðîñi¨), ðîçâèíóëîñÿ îñiäëå ñiëüñüêå ãîñïîäàðñòâî; ó ïiâäåí-
íèõ ñòåïîâèõ, äå ïðîæèâàëè â îñíîâíîìó êàçàõè, ïåðåâàæàëî ñêîòàðñòâî.
Õàðàêòåð êàçàõñüêî¨ åêîíîìiêè ïîñòàâèâ ïåðåä áiëüøîâèêàìè ðÿä ñïåöèôi÷íèõ ïðîáëåì.
Ó 1926 ð. ìåíøå ÷âåðòi êàçàõñüêîãî íàñåëåííÿ áóëî ïîâ'ÿçàíî ç ñiëüñüêèì ãîñïîäàðñòâîì;
38,5 % çàéìàëèñÿ âèêëþ÷íî ñêîòàðñòâîì; 33,2 % - ñêîòàðñòâîì òà õëiáîðîáñòâîì. Ìåíøå
10 % êàçàõiâ áóëè ïîâíiñòþ êî÷îâèêàìè, çàòå äâi òðåòèíè - íàïiâêî÷îâèêàìè, ìiãðóþ÷è çi
ñâî¨ìè ñòàäàìè â ëiòíié ïåðiîä.
Òåïåð ðåæèì óçÿâñÿ ïåðåòâîðèòè íàðîä êî÷îâî¨ êóëüòóðè ç áàãàòîâiêîâèìè òðàäèöiÿ-
ìè â îñiäëå (òà êîëåêòèâiçîâàíå) ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêå ñóñïiëüñòâî ïðîòÿãîì êiëüêîõ ðîêiâ,
óñóïåðå÷ ãëèáîêî óêîðiíåíèì áàæàííÿì íàñåëåííÿ.
Öi ïèòàííÿ áóëè ïðåäìåòîì äèñêóñi¨ êiëüêîìà ðîêàìè ðàíiøå. Ïî ñóòi âñi åêñïåðòè êðà¨íè
ââàæàëè, ùî êàçàõè àáñîëþòíî íåïiäãîòîâëåíi äî êîëåêòèâiçàöi¨ ó áóäü-ÿêîìó âiäíîøåííi.
Áiëüøiñòü ñïåöiàëiñòiâ, âêàçóþ÷è íà òå, ùî êàçàõñüêà òâàðèííèöüêà åêîíîìiêà òðàäèöié-
íî ãðóíòóâàëàñÿ íà êëàíîâié i¹ðàðõi¨, äîõîäèëà âèñíîâêó, ùî çíèùåííÿ öi¹¨ i¹ðàðõi¨ ìîãëî
157
á âèêëèêàòè åêîíîìi÷íî íåáåçïå÷íi äëÿ ãîñïîäàðñòâà ðåñïóáëiêè íàñëiäêè. Íàóêîâöi, ÿêi

ñïåöiàëiçóâàëèñÿ íà öüîìó òåðåíi, âêàçóâàëè, ùî õëiáîðîáñòâî áóëî á ìàëîïðèäàòíèì äëÿ
ðàéîíó, ñàìîþ ïðèðîäîþ áiëüøå ïðèñòîñîâàíîìó äëÿ òâàðèííèöòâà.
I õî÷à ðàäÿíñüêà ïðàöÿ ïiñëÿñòàëiíñüêîãî ïåðiîäó (Êó÷êií À. Ðàäÿíiçàöiÿ êàçàõñüêîãî
àóëó. Ì., 1962), àâòîð ÿêî¨ ðîáèâ âèñíîâîê, ùî êàçàõè çîâñiì íå áóëè ãîòîâi äî êîëåêòèâiçà-
öi¨, çàçíàëà ãîñòðî¨ êðèòèêè â ÑÐÑÐ, áiëüøiñòü ñó÷àñíèõ ðàäÿíñüêèõ äîñëiäíèêiâ ïðèíàéìíi
âèçíàþòü, ùî âîíè (êàçàõè) íå áóëè ãîòîâi äî ìàñîâî¨, ïðèñêîðåíî¨ àáî ïðèìóñîâî¨ êîëåêòè-
âiçàöi¨.
Âèðiøàëüíå çíà÷åííÿ ìàëî ïèòàííÿ îñiëîñòi êî÷îâèêiâ. Ïðîòÿãîì äîâãîãî ÷àñó âîíî
áóëî ñòðèæíåì ïàðòiéíî¨ äîêòðèíè, ñïðÿìîâàíî¨ íà óñóíåííÿ åêîíîìi÷íîãî òà êóëüòóðíîãî
àíàõðîíiçìó íàöiîíàëüíîñòåé. Àáî, êîíêðåòíiøå, îñiëiñòü - öå ëiêâiäàöiÿ íàïiâôåîäàëà-áàÿ.
Îñiëiñòü - öå çíèùåííÿ ïëåìiííèõ ñòîñóíêiâ...
Ïðîãðàìó ðîçñåëåííÿ êî÷îâèêiâ óðÿä âêëþ÷èâ äî ï'ÿòèði÷íîãî ïëàíó. Â Àëìà-Àòi áóëî
ñòâîðåíî ñïåöiàëüíèé êîìiòåò ó ñïðàâàõ ðîçñåëåííÿ.
Ç åêîíîìi÷íîãî ïîãëÿäó êàçàõñüêèé òåðåí âèãëÿäàâ ÿê ïîòåíöiéíèé õëiáîðîáñüêèé ðå-
çåðâ äëÿ âñüîãî ðàäÿíñüêîãî Ñèáiðó òà Äàëåêîãî Ñõîäó. I ìåòîþ ïðèïèíåííÿ êî÷îâîãî ñïîñî-
áó æèòòÿ áóâ ðîçâèòîê âåëèêîãî çåðíîâîãî âèðîáíèöòâà â Ïiâäåííîìó Êàçàõñòàíi.
Îäíèì iç ðåçóëüòàòiâ ëèñòîïàäîâîãî (1929 ð.) ïëåíóìó ÖÊ áóëî ðiøåííÿ êîíôiñêóâàòè
çåìëi êî÷îâîãî íàñåëåííÿ Êàçàõñòàíó, ùîá ïîáóäóâàòè íà íèõ íèçêó âåëè÷åçíèõ çåðíîâèõ
ãîñïîäàðñòâ. Íà 1932 ð. âîíè ìàëè âæå âèðîáëÿòè 1,6 ìëí ò çåðíà. Ç åêîíîìi÷íîãî ïîãëÿäó öå
áóëî ÷èñòå áåçãëóçäÿ. Ñòåïîâèé êðàé áóâ íåïðèäàòíèé äëÿ âèðîùóâàííÿ çåðíîâèõ êóëüòóð.
Íàâiòü ñüîãîäíi âàëîâà âàðòiñòü òâàðèííèöüêî¨ ïðîäóêöi¨ â ÷îòèðè ðàçè ïåðåâèùó¹ âàðòiñòü
âàëîâî¨ ïðîäóêöi¨ õëiáîðîáñüêîãî ñåêòîðà ñiëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà.
* * *
Íàâiòü çà ÷àñiâ íåïó êàçàõñüêå ñóñïiëüñòâî, ÿêå âñå ùå ïiäëÿãàëî ñâî¨ì ñòàðèì ïðîâiä-
íèêàì i æèëî â ðàìêàõ ñòàðîãî ïðàâîïîðÿäêó, äðàòóâàëî ðàäÿíñüêèõ êåðiâíèêiâ. Êàìïàíiÿ
çà ðàäÿíiçàöiþ êàçàõñüêîãî àóëó (ñåëî êî÷îâèêiâ) ó 1925-1928 ðð. çàçíàëà íåâäà÷i, áî íî-
âîñòâîðåíi ñiëüðàäè îäðàçó æ ïîòðàïèëè ïiä êîíòðîëü òðàäèöiéíèõ ìiñöåâèõ ïðîâiäíèêiâ.
Êëàíîâà îðãàíiçàöiÿ òà âiääàíiñòü ìóñóëüìàíñüêèì òðàäèöiÿì ñòàëè ìîãóòíüîþ ïåðåïîíîþ
ïàðòiéíèì âïëèâàì. Òðîöüêèé ç öüîãî ïðèâîäó çàóâàæóâàâ, ùî Ãîëîùîêié (ãîëîâíèé ïàð-
òiéíèé êåðiâíèê ó Êàçàõñòàíi) ïðîïîâiäó¹ ãðîìàäÿíñüêèé ìèð ó ðîñiéñüêîìó ñåëi òà ãðî-
ìàäÿíñüêó âiéíó â àóëi. Íà XV ç'¨çäi ïàðòi¨ â 1927 ð. Ìîëîòîâ, ó ñâîþ ÷åðãó, ñòâåðäæóâàâ,
ùî ïðîâiäíèêè ôåîäàëüíîãî êëàíó àáî áà¨ ìàñîâî ïîçáàâèëè äåðæàâó õëiáà.
Ó ñi÷íi 1929 ð. ñåðåä êàçàõiâ íàëi÷óâàëîñÿ ëèøå 16 551 êîìóíiñò, à â ñiëüñüêèõ ðàéîíàõ
Êàçàõñòàíó â 1931 ð. áóëî âñüîãî 17 000 êîìóíiñòiâ - ðîñiÿí i êàçàõiâ, ïðè÷îìó ëèøå ÷âåðòü
iç íèõ äiÿëà â ðàéîíàõ, äå ïåðåâàæàëî êàçàõñüêå íàñåëåííÿ.
Çãiäíî ç ïîñòàíîâîþ óðÿäó âiä 27 ñåðïíÿ 1928 ð., óõâàëåíîþ ç iíiöiàòèâè ÖÊ ïàðòi¨,
ïiääÿãàëà êîíôiñêàöi¨ çåìåëüíà âëàñíiñòü òèõ íàéáiëüøèõ ñêîòàðiâ ñåðåä êîðiííîãî íàñåëå-
ííÿ, ÷è¨ âïëèâè ïåðåøêîäæàþòü ðàäÿíiçàöi¨ àóëó. Éøëîñÿ òàêîæ ïðî äåïîðòàöiþ áàéñüêèõ
òà íàïiâôåîäàëüíèõ ðîäèí, ùîïðàâäà íà öié ñòàäi¨ ëèøå 696, i êîíôiñêàöiþ ïiâìiëüéîíà
ãîëiâ ¨õíüî¨ ðîãàòî¨ õóäîáè. Àëå íàâiòü öå ñïðàâèëî íåçíà÷íèé âïëèâ íà êàçàõñüêå ñóñïiëü-
ñòâî. Êîëè äiéøëî äî ïîâíîãî ðîçêóðêóëåííÿ ó 1930 ð., 55-60 òèñ. ãîñïîäàðñòâ çàòàâðóâàëè
ÿê áàéñüêi; 40 òèñ. áóëî ðîçêóðêóëåíî, à ðåøòà ïîêèíóëà ðiäíi ìiñöÿ, çàëèøèâøè íàïðè-
çâîëÿùå âñå ñâî¹ ìàéíî.
* * *
Ïëåíóì ÖÊ êîìóíiñòè÷íî¨ ïàðòi¨ Êàçàõñòàíó, ÿêèé âiäáóâñÿ 11-16 ãðóäíÿ 1929 ð., ïiä-
òâåðäèâ ñâîþ ðiøèìiñòü âèêîíàòè ðiøåííÿ ëèñòîïàäîâîãî ïëåíóìó ÖÊ ùîäî ãåíåðàëüíî¨
ëiíi¨ ïàðòi¨ íà êîëåêòèâiçàöiþ ñiëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà. Ïëåíóì ïiäêðåñëèâ, ùî ðîçñåëå-
ííÿ êî÷îâèêiâ ¹ íåîáõiäíîþ ïåðåäóìîâîþ éîãî çäiéñíåííÿ (õî÷à îôiöiéíà ïîñòàíîâà ïðî
ïîñòiéíå ðîçñåëåííÿ óñiõ êî÷îâèêiâ ÐÐÔÑÐ áóëà óõâàëåíà ëèøå 6 âåðåñíÿ 1930 ð.). ÖÊ ÊÏ
Êàçàõñòàíó âèðiøèâ íåãàéíî ðîçïî÷àòè ðîçðîáêó ïðîãðàìè ðîçñåëåííÿ êî÷îâèêiâ, i â ñi÷íi
1930 ð. ÖÂÊ Êàçàõñòàíó ïîñòàíîâèâ, ùî ç 566 000 êî÷îâèõ òà íàïiâêî÷îâèõ ãîñïîäàðñòâ 544
000 ïiäëÿãàþòü ðîçñåëåííþ äî êiíöÿ ïåðøî¨ ï'ÿòèði÷êè.
Ó ïèòàííi ðîçñåëåííÿ êî÷îâèêiâ, òàê ñàìî ÿê i â ïðîâåäåííi êîëåêòèâiçàöi¨, ïàðòiÿ íàâiòü
íå íàìàãàëàñÿ ðîáèòè âèãëÿä, ùî ¨é ïîòðiáíà äîáðîâiëüíà çãîäà íàñåëåííÿ, àáî ùî âîíà øó-
êàòèìå ÿêîãîñü êîìïðîìiñó ç íèì. Êàçàõñòàíñüêi êîìóíiñòè÷íi ëiäåðè äîòðèìóâàëèñÿ äóìêè,
ùî ïðèìóñîâà êîëåêòèâiçàöiÿ áóëà ïîìèëêîâîþ. Ùî æ äî ïðèìóñîâîãî ðîçñåëåííÿ, òî âîíè
ââàæàëè éîãî íåîáõiäíèì i öiëêîì âèïðàâäàíèì êðîêîì. À ïðîòå é ñàìó êîëåêòèâiçàöiþ âî-
íè ïðîâîäèëè äîñèòü ðåâíî, àáñîëþòíî íå äîòðèìóþ÷èñü õî÷ ÿêî¨ñü ïîäîáè äîáðîâiëüíîãî
ïðèíöèïó. Çãiäíî ç ïîñòàíîâîþ óðÿäó âiä 5 ñi÷íÿ 1930 ð. òâàðèííèöüêi ðàéîíè Êàçàõñòàíó
âêëþ÷àëèñÿ äî êàòåãîði¨ çåìåëü, ùî ïiäëÿãàëè ïîâíié êîëåêòèâiçàöi¨ äî êiíöÿ 1933 ð. Ùîäî
óñóñïiëüíåííÿ ñàìî¨ õóäîáè, òî â öüîìó ïèòàííi ÷iòêîãî êóðñó òàê i íå áóëî âèðîáëåíî. Ó
äåÿêèõ êîëãîñïàõ ¨ ¨ âiäáèðàëè, à ïîòiì ïîâåðòàëè.
Àâòîðè äîñëiäæåííÿ Êîëåêòèâiçàöiÿ ñiëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà Êàçàõñòàíó (Àëìà-Àòà,
1967. Ò. 2. Ñ. 287) çàóâàæóâàëè ç öüîãî ïðèâîäó, ùî â óìîâàõ, êîëè êàçàõ ðàäøå çàá'¹
õóäîáó, àíiæ ¨ ¨ âiääàñòü, íàáóëà ïîøèðåííÿ çãóáíà ïðàêòèêà, êîëè âëàäà ñïî÷àòêó âèäàâàëà
ðîçïîðÿäæåííÿ ïðî êîíôiñêàöiþ, à ïîòiì âèáà÷àëàñÿ é ñêàñîâóâàëà ñâié íàêàç.
Íà 10 áåðåçíÿ 1930 ð. áóëî êîëåêòèâiçîâàíî 56,6 % ãîñïîäàðñòâ ðåñïóáëiêè, îäíàê ó
ðàéîíàõ êî÷îâîãî ñêîòàðñòâà öåé ïîêàçíèê ñòàíîâèâ 20 %, à òî é ìåíøå. Ó áàãàòüîõ ðàéîíàõ,
íåçâàæàþ÷è íà çãàäóâàíó âæå ñòàòòþ Ñòàëiíà Çàïàìîðî÷åííÿ âiä óñïiõiâ, îïóáëiêîâàíó 2
áåðåçíÿ 1930 ð., âæèëè çàõîäiâ äî ïîñëàáëåííÿ òèñêó íà ñåëÿí ëèøå â êiíöi êâiòíÿ àáî íà
ïî÷àòêó òðàâíÿ.
Áiëüøiñòü ðàäÿíñüêèõ äæåðåë çàñâiä÷ó¹, ùî êîëãîñïè, îðãàíiçîâàíi íàâåñíi 1930 ð. ïåðå-
áóâàëè â õàîòè÷íîìó ñòàíi. Ìàëî áóëî áóäèíêiâ, êîìîð, ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêîãî óñòàòêóâà-
ííÿ; îñîáëèâî ãîñòðî âiä÷óâàëàñÿ íåñòà÷à îðíî¨ çåìëi. Áàãàòî ñåëèù, çàñíîâàíèõ ó ïóñòåëÿõ
i íàïiâïóñòåëÿõ, íå ìàëè íiÿêèõ äæåðåë ïîñòà÷àííÿ âîäè, i ¨õíi ìåøêàíöi áóëè ïîçáàâëåíi
ìîæëèâîñòi óòðèìóâàòè íàâiòü õóäîáó. Áiëüøå òîãî, ñåëèùà íå çàáåçïå÷óâàëè êîðìàìè, à
ãíàòè ñòàäà íà ïàñîâèñüêà áóëî çàáîðîíåíî. Äåÿêi êîëãîñïè çîâñiì íå ìàëè íi íàñiííÿ, íi
õóäîáè, íi áóäü-ÿêîãî iíøîãî ìàéíà. Ï'ÿòèði÷íèì ïëàíîì ïåðåäáà÷àëîñÿ ëèøå áóäiâíèöòâî
1915 æèòëîâèõ ïðèìiùåíü òà 70 êîìîð, àëå íàâiòü ç öi¹¨ çàïëàíîâàíî¨ êiëüêîñòi ôàêòè÷íî
çáóäóâàëè ëèøå 15 % æèòëîâèõ ïðèìiùåíü i 32 % êîìîð! Îôiöiéíi äæåðåëà ïîâiäîìëÿëè,
ùî 320 òèñ. êîëèøíiõ êî÷îâèêiâ-ñêîòàðiâ, ðîçñåëåíèõ ó 1930-1932 ðð., çàáåçïå÷èëè 24106
áóäèíêàìè i 108 ëàçíÿìè.
Íîâîñòâîðþâàíi êîëãîñïè îá'¹äíóâàëè â ñåðåäíüîìó 10-20 àóëiâ (ó êîæíîìó ç íèõ ìåøêà-
ëî 10-15 ðîäèí), ðîçìiùåíèõ íà âiäñòàíi êiëüêîõ êiëîìåòðiâ. Òàêèì ÷èíîì, òåðèòîðiÿ îäíîãî
òàêîãî êîëåêòèâíîãî ãîñïîäàðñòâà íåðiäêî ïåðåâèùóâàëà 200 êâ. êì. Ç ïåðøèõ æå êðîêiâ
ñâî¹¨ äiÿëüíîñòi âîíè çiòêíóëèñÿ ç áåçëi÷÷þ ïðîáëåì. Ó äåÿêèõ ðàéîíàõ íà 12 êîëãîñïiâ
ïðèïàäàâ îäèí áóõãàëòåð, íà 50 êîëãîñïiâ - îäèí òåõíi÷íèé ñïåöiàëiñò. Ó ÷åðâíi 1930 ð. â
ðåñïóáëiöi íàëi÷óâàëîñÿ óñüîãî 416 àãðîíîìiâ òà iíøèõ ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêèõ ñïåöiàëiñòiâ,
159
ëèøå ÷åòâåðî ç íèõ - êàçàõè. Áiëüøiñòü êîëãîñïiâ íå ìàëè, ïî ñóòi íiÿêèõ ïåðñïåêòèâíèõ
ïëàíiâ i ôóíêöiîíóâàëè ëèøå ùîá âèæèòè, â íàéëiïøîìó âèïàäêó.
Êàçàõñüêèé äîñëiäíèê À.Á. Òóðñóíáà¹â ó ñâî¨é êíèçi Ïåðåìîãà êîëãîñïíîãî ëàäó â Êà-
çàõñòàíi (Àëìà-Àòà, 1957. Ñ. 144-148) íàâîäèòü äîêàçè ïîøèðåííÿ â ðåñïóáëiöi îïîðó çà-
õîäàì âëàñòåé. Ïàðòiéíi àêòèâiñòè íàøòîâõíóëèñÿ íà çáðîéíèé îïið, i áàãàòüîõ iç íèõ áóëî
âáèòî (â óñÿêîìó ðàçi ç 1200 äâàäöÿòèï'ÿòèòèñÿ÷íèêiâ, âiäðÿäæåíèõ äî ðåñïóáëiêè íàâå-
ñíi 1930 ð., ìåíøå 400 ïåðåáóâàëî â òâàðèííèöüêèõ ðàéîíàõ). Ìîáiëüíi çàãîíè êàçàõñüêèõ
ïîâñòàíöiâ íàïàäàëè íà êîëãîñïè i çàáèðàëè àáî âáèâàëè õóäîáó. Àóëüíi îá'¹äíàííÿ ðîçðî-
áëÿëè êîîðäèíîâàíi ïëàíè áîðîòüáè ïðîòè âëàäè. Ïî âñiõ àóëàõ ðîçñèëàëèñÿ ïîñëàíöi, ÿêi
çàêëèêàëè êàçàõiâ íå âñòóïàòè äî êîëãîñïiâ. Çàãîíè ïîâñòàíöiâ-áàñìà÷iâ çðîñòàëè êiëüêiñíî,
âñòóïàþ÷è â ñïðàâæíi áî¨ ç âiéñüêàìè ÎÄÏÓ. ×èìàëî êàçàõiâ òiêàëè äî iíøèõ ðåñïóáëiê àáî
äî Êèòàþ. Ç 33 òèñ. ðîäèí, ùî ïåðåñåëèëèñÿ äî Òóðêìåíi¨, áàãàòî ïðè¹äíàëîñÿ äî áóíòiâíèõ
çàãîíiâ áàñìà÷iâ.
Â îðãàíiçàöi¨ âñåíàðîäíîãî îïîðó ïðèñêîðåíié êîëåêòèâiçàöi¨ âëàñòi çâèíóâà÷óâàëè ïå-
ðåäóñiì íàöiîíàëiñòè÷íó êàçàõñüêó ïàðòiþ Àëàø-Îðäà. Ùå íà ïî÷àòêó 1930 ð. áóëî îãîëî-
øåíî ïðî çìîâó, â ÿêié áðàëè ó÷àñòü çíà÷íi íàöiîíàëiñòè÷íi äiÿ÷i. Ïîâiäîìëÿëîñÿ òàêîæ
ïðî íà÷åáòî âèÿâëåíi îñåðåäêè îïîðó, ñòâîðåíi ó÷àñíèêàìè çìîâè â óñiõ àóëàõ, ùî ÷èíèëè
ñèëüíèé îïið.
Îôiöiéíó òî÷êó çîðó, ÿêî¨ óñå ùå äîòðèìóþòüñÿ ñòîñîâíî iñòîði¨ íàöiîíàëüíîãî îïîðó,
äîáðå iëþñòðó¹ ñòàòòÿ, âìiùåíà â ãàçåòi Êðàñíàÿ çâåçäà çà 10 êâiòíÿ 1984 ð., ÿêà ùèðî õâà-
ëèòü ðàííi ðîêè êàð'¹ðè ïîêiéíîãî Êîñòÿíòèíà ×åðíåíêà, ïðîâåäåíi íèì ó çáðîéíié áîðîòüái
ïðîòè ñèë íàöiîíàëüíîãî îïîðó â ñêëàäi ïðèêîðäîííèõ âiéñüê ÎÄÏÓ Ñõiäíîãî ïðèêîðäîí-
íîãî îêðóãó Êàçàõñòàíó òà Êèðãèçi¨ â 1930-1933 ðð. (ìîæëèâî, àâòîð ñòàòòi õîòiâ ïðîâåñòè
ïàðàëåëü ç àíàëîãi÷íîþ áîðîòüáîþ ïðîòè ìóñóëüìàíñüêèõ ïàðòèçàíiâ ó Àôãàíiñòàíi). Çà
îôiöiéíèìè ïîâiäîìëåííÿìè, áàñìàöüêèé ðóõ áóëî ïðèäóøåíî ó 1933 ð., õî÷à íåâåëèêi çà-
ãîíè ïðîäîâæóâàëè äiÿòè äî 1936 ð.
ßê i â iíøèõ ìiñöÿõ, îïið âêëþ÷àâ çàáié õóäîáè. Ó áàãàòüîõ ðàéîíàõ äî 5 % õóäîáè
áóëî çíèùåíî óæå â ïåðøi òèæíi êîëåêòèâiçàöi¨. Â îäíîìó ç ðàäÿíñüêèõ äæåðåë éäåòüñÿ
ïðî âòðàòó 2,3 ìëí ïîãîëiâ'ÿ âåëèêî¨ ðîãàòî¨ õóäîáè òà 10 ìëí îâåöü ó 1930 ð.; çà iíøèìè
äàíèìè, â 1929-1930 ðð. ÷åðåç íåñòà÷ó êîðìiâ ïîçäèõàëî 35 % õóäîáè.
Áiëüøó ÷àñòèíó âöiëiëî¨ êîëåêòèâiçîâàíî¨ õóäîáè ïåðåäàëè âåëèêèì ðàäãîñïàì, àëå ÷å-
ðåç áðàê ïðèñòîñîâàíèõ ïðèìiùåíü, ÿê ñâiä÷èòü îäíå ç äæåðåë, ëèøå â ðàäãîñïi Ãiãàíò ç
117 òèñ. ïåðåæèëî çèìó âñüîãî 13 òèñ.
ßêùî ëþäñüêi âòðàòè íå äóæå õâèëþâàëè ìîñêîâñüêèõ êåðiâíèêiâ, òî åêîíîìi÷íó êà-
òàñòðîôó âîíè ñïðèéíÿëè äîñèòü õâîðîáëèâî, âëàøòóâàâøè ìàñîâó ÷èñòêó ìiñöåâîãî êå-
ðiâíèöòâà. Íà ñåðåäèíó 1930 ð. ëèøå â äâîõ îêðóãàõ ðîçïóùåíî ï'ÿòü ðàéîííèõ ïàðòiéíèõ
êîìiòåòiâ, çààðåøòîâàíî ñòî óðÿäîâöiâ. Íàïðèêiíöi 1932 ð. ïðîâåäåíî ÷èñòêó ðåñïóáëiêàí-
ñüêîãî êåðiâíèöòâà.
Íàïî÷àòêó êî÷îâèêiâ ÷àñòî ïðèìóøóâàëè âñòóïàòè äî êîëãîñïiâ àðòiëüíîãî òèïó, àëå íà
XVI ç'¨çäi ïàðòi¨, ùî âiäáóâñÿ ó ÷åðâíi-ëèïíi 1930 ð., çàïiçíiëî âèðiøèëè, ùî ëiáåðàëüíiøi
ÒÑÎÇè (òîâàðèñòâà ñïiëüíîãî îáðîáiòêó çåìëi) - áiëüø åôåêòèâíà ôîðìà îá'¹äíàíü äëÿ
íàïiâêî÷îâèõ ðàéîíiâ. Äî 1 êâiòíÿ 1930 ð. áóëî êîëåêòèâiçîâàíî 52,1 % ñiëüñüêîãî íàñåëåííÿ.
Íà 1 ñåðïíÿ öåé ïîêàçíèê çìåíøèâñÿ äî 29,1 %, ïîòiì çíîâó ïiäâèùèâñÿ i íà 1 âåðåñíÿ 1931
ð. ñòàíîâèâ 60,8 %.
Ó ÷åðâíi 1930 ð. ìiñöåâå êåðiâíèöòâî âèðiøèëî ïîâåðíóòè ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêèé ðåìà-
íåíò i õóäîáó ïðèâàòíèì ãîñïîäàðñòâàì ó êî÷îâèõ òà íàïiâêî÷îâèõ ðàéîíàõ; àëå â ëèñòîïàäi
1930 ð. âîíî çíîâó êîëåêòèâiçóâàëî ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêi çíàðÿääÿ, à â ÷åðâíi 1931 ð. òàêîæ

i õóäîáó, â ðåçóëüòàòi ÷îãî ïiäíÿëàñÿ íîâà õâèëÿ çàáîþ âåëèêî¨ ðîãàòî¨ õóäîáè òà îâåöü.
Óçèìêó 1931 ð. â ïàðòiéíèõ êîëàõ âèçíàëè, ùî ãðàíäiîçíi çåðíîâi ïðîåêòè 1928 ð. ïðîâà-
ëèëèñÿ. Çàñiâàëàñÿ ëèøå ÷âåðòü çàïëàíîâàíèõ çåìåëüíèõ ïëîù, àëå ïðîäóêòèâíiñòü ïðàöi,
à çíà÷èòü i ¨ ¨ ðåçóëüòàòè, áóëè äóæå íèçüêèìè. Â îôiöiéíèõ äîêóìåíòàõ òîãî ÷àñó éøëîñÿ
ïðî íåñòà÷ó õóäîáè, íàñiííÿ, çíàðÿäü, áóäiâåëüíèõ ìàòåðiàëiâ. Ëþäåé ïåðåñåëÿëè ç îäíi¹¨
ìiñöåâîñòi äî iíøî¨ â íàäi¨ (çâè÷àéíî, ìàðíié), ùî, ìîæëèâî, â iíøîìó ìiñöi âäàñòüñÿ äîñÿã-
òè êðàùèõ ðåçóëüòàòiâ. Äî ëþòîãî 1932 ð. áëèçüêî 87 % óñiõ êîëãîñïiâ ó Êàçàõñòàíi òà 51,5
% óñiõ ïðèâàòíèõ ãîñïîäàðñòâ (áiëüøiñòü iç íèõ - êî÷îâi ñêîòàði) çàëèøèëèñÿ áåç õóäîáè. Â
1926 ð. ìàéæå 80 % êàçàõñüêîãî íàñåëåííÿ çàðîáëÿëî ñîái íà ïðîæèòîê ðîçâåäåííÿì õóäîáè.
Óëiòêó 1930 ð. öåé ïîêàçíèê ñêëàäàâ ëèøå 27,4 %. Àëå ñiëüñüêå ãîñïîäàðñòâî íå äàâàëî ëþ-
äÿì íiÿêîãî âèáîðó, îñêiëüêè ïëîùi îðíèõ çåìåëü çáiëüøèëèñÿ ëèøå íà 17 %. Íàâåäåíi äàíi
äîçâîëÿþòü ïåâíîþ ìiðîþ îñÿãíóòè ðîçìiðè òà ãëèáèíó öi¹¨ ñòâîðåíî¨ ëþäüìè êàòàñòðîôè.
Çâè÷àéíî, êàçàõè çàáèðàëè ñâîþ õóäîáó ç êîëãîñïiâ ó òèõ ðàìêàõ, â ÿêèõ öå äîçâîëÿëè
¨ì ó ïåðøîìó ïiâði÷÷i 1930 ð., à êîëè â 1931 ð. ðîçïî÷àëàñÿ íîâà êàìïàíiÿ êîëåêòèâiçàöi¨,
âëàñíèêè õîâàëè ¨ ¨ ó âiääàëåíèõ ÿðàõ òà ëiñàõ. Óçèìêó âîíè ìóñèëè çàáèòè ¨ ¨, çàìîðîçèòè òà
ñõîâàòè ì'ÿñî, ìàþ÷è âäîñòàëü ¨æi àæ äî íàñòàííÿ âiäëèãè. Àëå íàâåñíi 1932 ð. âæå ñêðiçü
ëþòóâàâ ãîëîä. Ëèøå òðîõè ïîëåãøàëî ç äàëüøèì (ùîïðàâäà îáìåæåíèì) âiäíîâëåííÿì
ïîãîëiâ'ÿ ïðèâàòíî¨ õóäîáè íàïðèêiíöi 1932 ð.- 123600 ãîëiâ âåëèêî¨ ðîãàòî¨ õóäîáè òà 211400
îâåöü i êiç - ìàëå ÷èñëî â ïîðiâíÿííi ç âåëè÷åçíèìè ñòàäàìè òà îòàðàìè, ÿêi iñíóâàëè äî
1930 ð.
Æèòåëi àóëiâ, ÿêi ðàíiøå ïîñòiéíî ñïîæèâàëè ì'ÿñî òà ìîëîêî, òåïåð íå ìàëè íi÷îãî.
Áàãàòî õòî çäàâñÿ, âñòóïèâøè äî êîëãîñïiâ òà ðàäãîñïiâ. Àëå é òàì ñòàíîâèùå áóëî êàòà-
ñòðîôi÷íèì. Â îäíîìó ðàäãîñïi, çà ñëîâàìè î÷åâèäöÿ, ¹äèíå ì'ÿñî, ÿêå âîíè ìàëè ïðîòÿãîì
øåñòè ìiñÿöiâ, áóëî âåðáëþæå âèì'ÿ.
Äåõòî øóêàâ ïîðÿòóíêó â ïåðåñåëåííi äî iíøèõ ðàéîíiâ. Àëå òàê ÷è iíàêøå êiëüêiñòü
æåðòâ äîñÿãëà êàòàñòðîôi÷íèõ ðîçìiðiâ. ßê çàçíà÷èâ ðàäÿíñüêèé iñòîðèê ÷àñiâ õðóùîâñüêî¨
âiäëèãè, ñòàëîñÿ âåëè÷åçíå ðóéíóâàííÿ ïðîäóêòèâíèõ ñèë, ÿêå ñóïðîâîäæóâàëîñÿ ÷èñëåí-
íèìè ëþäñüêèìè æåðòâàìè.
Ïðè÷èíîþ êàòàñòðîôè áóëè åêîíîìi÷íi òà ïîëiòè÷íi ïðîðàõóíêè ó âóçüêîìó çíà÷åííi
öüîãî ñëîâà, àëå, ÿêùî ðîçãëÿäàòè öå ÿâèùå áiëüø ãëèáîêî, ìîæíà äiéòè âèñíîâêó, ùî éîãî
ïðè÷èíè êðèëèñÿ â íåðîçóìiííi ïðèðîäè ëþäñüêèõ êóëüòóð ó íàéøèðøîìó çíà÷åííi öüîãî
ñëîâà. Ñõåìàòèçì i ïîâåðõîâèé õàðàêòåð òåîðåòè÷íîãî ìèñëåííÿ òà ïðàêòè÷íîãî ïiäõîäó
âèùèõ ïàðòiéíèõ êië, âèÿâëåíi â Êàçàõñòàíi, íàäçâè÷àéíi òà âèíÿòêîâî ïîêàçîâi (íå äèâ-
íî, ùî ñàìå â öi ðîêè, ÿê çàñâiä÷óþòü îôiöiéíi äæåðåëà, â Ïiâäåííîìó Êàçàõñòàíi iñëàì
ïîñèëèâñÿ áiëüøå, íiæ áóäü-êîëè).
Ãîëîä ó Êàçàõñòàíi ìàâ øòó÷íèé õàðàêòåð, ÿê i ãîëîä 1921 ð., îñêiëüêè áóâ íàñëiäêîì iäå-
îëîãi÷íî âìîòèâîâàíî¨ ïîëiòèêè, íåîáà÷íî çàñòîñîâàíî¨. ßê i íà Óêðà¨íi, âií íå ñòâîðþâàâñÿ
íàâìèñíå, ïðîñòî çàðàäè ãîëîäó. Áiëüøå òîãî, íàïðèêiíöi 1932 ð. ìîñêîâñüêå êåðiâíèöòâî âè-
äiëèëî äâà ìiëüéîíè ïóäiâ çåðíà äëÿ ãîëîäóþ÷îãî íàñåëåííÿ Êàçàõñòàíó, ùîïðàâäà, ìåíøå
ïiâïóäà íà îñîáó, àëå áiëüøå, íiæ äiñòàëà Óêðà¨íà.
Ðàçîì ç òèì áàãàòî õòî ç äîñëiäíèêiâ óâàæàâ, ùî åôåêòèâíiñòü íåçàïëàíîâàíîãî êà-
çàõñüêîãî ãîëîäó ó ïðèäóøåííi ìiñöåâîãî îïîðó áóëà êîðèñíèì çðàçêîì äëÿ Ñòàëiíà, êîëè
ãîëîä ïðèéøîâ â Óêðà¨íó. Ìiñöåâi ïàðòiéíî-óðÿäîâi îðãàíè â îôiöiéíîìó çâiòi ÖÊ âiä 10
ëèñòîïàäà 1934 ð. îõàðàêòåðèçóâàëè ñèòóàöiþ â ðåñïóáëiöi ÿê ãîëîä, ùî íàáóâ âåëèêèõ
ìàñøòàáiâ ó ðàéîíàõ âèðîùóâàííÿ âåëèêî¨ ðîãàòî¨ õóäîáè â 1932 ð. i áóâ ëiêâiäîâàíèé íà
161
ïî÷àòêó 1933 ð.; äàëi ó çâiòi ïîâiäîìëÿëîñÿ, ùî ïðèïèíèëèñÿ òàêîæ ïåðåñåëåííÿ çà êîðäîí
i áðîäÿæíèöòâî êàçàõñüêèõ ñêîòàðiâ.
Ùîäî áðîäÿæíèöòâà, òî ëèøå 30 % iç òèõ ïiâìiëüéîíà ÷îëîâiê, ÿêèõ áóëî ðîçñåëåíî
â 1930-1932 ðð., ââàæàëèñÿ ïîâíiñòþ ðîçñåëåíèìè, òîáòî îäåðæàëè çåìëþ, áóäiâëi òà çíà-
ðÿääÿ. I äiéñíî, ìàéæå 25 % ðîçñåëåíèõ ó 1930-1932 ðð. íàïðèêiíöi 1932 ð. çíîâó âäàëèñÿ
äî ìiãðàöi¨, õî÷à é çàëèøèëèñÿ áåç õóäîáè òà ìàéíà. Ïðè÷èíàìè öèõ ïåðåñåëåíü áóëè âiä-
÷àé i öiëêîâèòå ïîðóøåííÿ íîðìàëüíîãî ñïîñîáó æèòòÿ, ðóéíóâàííÿ ñóñïiëüñòâà òà éîãî
ãîñïîäàðñòâà. Íîâi, ïîçáàâëåíi âëàñíîñòi, êî÷îâèêè íàïðèêiíöi 1933 ð. âñå ùå ñòàíîâèëè
22 % êàçàõñüêîãî íàñåëåííÿ. Çà ïðèáëèçíèìè ïiäðàõóíêàìè â 1930-1931 ðð. 15-20 % êàçàõ-
ñüêîãî íàñåëåííÿ ïîêèíóëî ðåñïóáëiêó. Ç íèõ 300 òèñ. ïåðåñåëèëèñÿ äî Óçáåêèñòàíó, ðåøòà
- äî iíøèõ ðåñïóáëiê ðàäÿíñüêî¨ Ñåðåäíüî¨ Àçi¨ òà Êèòàþ. Íàâiòü îôiöiéíi äæåðåëà íà-
çèâàþòü åìiãðàöiþ ìàñîâîþ. Òèõ, õòî ïåðåñåëèâñÿ äî iíøèõ ðåãiîíiâ ðàäÿíñüêî¨ ÷àñòèíè
àçiàòñüêîãî êîíòèíåíòó, ñïiòêàëà òàêà ñàìà äîëÿ, ùî é òèõ, õòî çàëèøèâñÿ âäîìà, áàãàòî ç
íèõ ïîâåðíóëèñÿ íàçàä äî ðiäíèõ îñåëü ó âiä÷à¨.
Íà XVII ç'¨çäi ïàðòi¨, ùî âiäáóâñÿ ó ëþòîìó 1934 ð., âèíó çà äîïóùåíi ïîõèáêè ó ïðî-
âåäåííi êîëåêòèâiçàöi¨ â Êàçàõñòàíi ïî ñóòi áóëî ïåðåêëàäåíî íà ìiñöåâå êåðiâíèöòâî, ÿêå
íåâäàëî çäiéñíþâàëî ðîçñåëåííÿ êî÷îâèêiâ. Àëå òàê ÷è iíàêøå, äî 1936 ð. â Êàçàõñòàíi
áóëî ðîçñåëåíî 400 òèñ. ðîäèí. Çà öåé æå ÷àñ äëÿ íèõ áóëî çáóäîâàíî âñüîãî 38 òèñ. íîâèõ
æèòëîâèõ ïðèìiùåíü.
Öÿ ïåðåìîãà ñóïðîâîäæóâàëàñÿ âiäìîâîþ âiä ïåâíèõ ïîñòóïîê, ïîâ'ÿçàíèõ ç ôóíêöiî-
íóâàííÿì ÒÎÇiâ ÿê ìiñöåâî¨ ôîðìè êîëåêòèâiçàöi¨. Ó 1935 ð. ¨õ ïåðåòâîðèëè íà çâè÷àéíi
êîëãîñïè. Äî 1938 ð. êîëåêòèâiçàöiþ â ¨ ¨ îðòîäîêñàëüíié ôîðìi áóëî çàâåðøåíî.
Ó Êèðãèçi¨, ÿê i â iíøèõ ðåãiîíàõ Ñîþçó, ãîëîä áóâ çàêîíîìiðíèì ðåçóëüòàòîì ðîçñå-
ëåíü êî÷îâèêiâ. Ç 82 òèñ. êî÷îâèõ ãîñïîäàðñòâ (ìàéæå 50 % çàãàëüíî¨ êiëüêîñòi) òóò áóëî
ðîçñåëåíî 44 òèñ. Çóñèëëÿìè ìiñöåâèõ òà öåíòðàëüíèõ âëàñòåé äëÿ íèõ ñïîðóäèëè 7895 æè-
òëîâèõ áóäèíêiâ òà òðè ëàçíi. Òàêà æ äîëÿ ñïiòêàëà òàòàðñüêó i áàøêèðñüêó ìåíøèíè ó
Çàõiäíîìó Ñèáiðó.
Îäèí iç ìiñöåâèõ ïàðòiéíèõ êåðiâíèêiâ ó ×åëÿáiíñüêó ïiä ÷àñ ðîçìîâè ç çàðóáiæíèì
êîìóíiñòîì çàÿâèâ, ùî ãîëîä áóâ äóæå êîðèñíèé äëÿ íàñ íà Óðàëi, â Çàõiäíîìó Ñèáiðó
òà â Çàâîëæi. Â öèõ ðàéîíàõ óòðàò âiä ãîëîäó çàçíàëè ïåðåâàæíî ÷óæi íàðîäè. õí¹ ìiñöå
çàéíÿëè ðîñiéñüêi áiæåíöi ç öåíòðàëüíèõ ãóáåðíié. Çâè÷àéíî, ìè íå íàöiîíàëiñòè, àëå ìè íå
ìîæåìî îìèíóòè öüîãî êîðèñíîãî äëÿ íàñ ôàêòó (ùî Ñòàëií äîòðèìóâàâñÿ òàêîãî æ ïîãëÿ-
äó, çíàõîäèìî ïiäòâåðäæåííÿ ó ïðàêòè÷íèõ çàõîäàõ, çäiéñíþâàíèõ ìiñöåâèìè âëàñòÿìè öèõ
ðåãiîíiâ. Ç îñîáëèâîþ æîðñòîêiñòþ çäiéñíþâàëàñÿ öÿ ïîëiòèêà ùîäî óêðà¨íöiâ ó 1933 ð.).
Ñìåðòíiñòü ñåðåä àçiàòñüêèõ ìóñóëüìàíñüêèõ íàðîäiâ, çîêðåìà áàøêèðiâ, ÷åëÿáiíñüêèé ïàð-
òiéíèé äiÿ÷ ïîÿñíþâàâ ïåðåâàæíî ¨õíüîþ íåñïðîìîæíiñòþ ïåðåéòè âiä êî÷îâîãî äî îñiëîãî
ñïîñîáó æèòòÿ, ÿê ïåðåäáà÷àëîñÿ ï'ÿòèði÷íèì ïëàíîì.
Õðóùîâ ó ñâî¨õ ñïîãàäàõ ïèñàâ, ùî ïiä ÷àñ ïî¨çäêè äî Ñàìàðè â 1930 ð. âií âiäâiäàâ
îäèí iç ÷óâàñüêèõ êîëãîñïiâ i áà÷èâ òàì êîëãîñïíèêiâ, ÿêi âìèðàëè âiä ãîëîäó. Äàëi íà ñõiä
ïðèíàéìíi 50 òèñ. áóðÿòiâ i õàëêiâ ïåðåñåëèëèñÿ äî Êèòàþ òà Ìîíãîëi¨. Ó Êàëìèêi¨, äå
æèòò¹âèé óêëàä íàñåëåííÿ ìàëî ÷èì âiäðiçíÿâñÿ âiä êàçàõñüêîãî, áëèçüêî 20 òèñ. ÷îëîâiê,
òîáòî ìàéæå 10 % íàñåëåííÿ, ïîìåðëè âiä ãîëîäó. Âîäíî÷àñ êiëüêiñòü êî÷îâèêiâ-êàëìèêiâ
çáiëüøèëàñÿ ç 1926 ïî 1939 ðiê (íàâiòü çà ñóìíiâíèìè äàíèìè ïåðåïèñó 1939 ð.) ëèøå íà
1 %. Îäèí iç êåðiâíèêiâ êàëìèöüêèõ êîìóíiñòiâ Àðàø ×àï÷à¹â, âèñòóïàþ÷è íà ìiñöåâîìó
ç'¨çäi Ðàä, ó êâiòíi 1933 ð, ç ãiðêîòîþ êîíñòàòóâàâ, ùî êîëèñü çàìîæíi ñåëà ïåðåòâîðèëèñÿ
íà ïóñòêè, à ¨õíi æèòåëi ïîâìèðàëè. Âií çàêëèêàâ ðîçïóñòèòè êîëãîñïè. Òàêîãî ðîäó çàÿâà
íå ìîãëà çàëèøèòèñÿ íåïîìi÷åíîþ, i ñìiëèâèé êîìóíiñò íåâäîâçi áåçñëiäíî çíèê. Âiäîìî,

ùî íà ïî÷àòêó 30-õ ðîêiâ âåëèêà êiëüêiñòü êàëìèöüêèõ êóðêóëiâ ïåðåáóâàëà ó êîíöòàáîði
íà Ïiâíi÷íîìó Óðàëi, àëå äî ñåðåäèíè ëiòà 1933 ð. áiëüøiñòü iç íèõ ïîìåðëà. Äåïîðòîâàíèõ
êîëèøíiõ êî÷îâèêiâ, çâèêëèõ äî ñòåïîâî¨ âîëi, ïîñèëàëè ïðàöþâàòè íà øàõòè, ðóäíèêè
àáî ëiñîðîçðîáêè. Íîâi, ïîçáàâëåíi ì'ÿñà, õàð÷îâi ðàöiîíè íå ïiøëè ¨ì íà êîðèñòü, i âîíè
ìàëè íàâiòü áiëüøå òðóäíîùiâ, íiæ ðîñiéñüêi ñåëÿíè, â îâîëîäiííi áóðèëüíèì òà iíøèì
óñòàòêóâàííÿì.
Ó Ìîíãîëi¨, ÿêà ôîðìàëüíî íå âõîäèëà äî ñêëàäó Ðàäÿíñüêîãî Ñîþçó i íàçèâàëàñÿ íà-
ðîäíîþ, à íå ñîöiàëiñòè÷íîþ ðåñïóáëiêîþ, õî÷à ôàêòè÷íî ïåðåáóâàëà ïiä ìîñêîâñüêèì êîí-
òðîëåì, òàêîæ ïðîâåëè êîëåêòèâiçàöiþ. Íà ïî÷àòîê 1932 ð. ìîíãîëè âòðàòèëè 8 ìëí ãîëiâ
õóäîáè - òðåòèíó âñiõ ñâî¨õ îòàð. Ó òðàâíi 1932 ð. âîíè îäåðæàëè iíñòðóêöi¨ çìiíèòè êóðñ i
âiäìîâèòèñÿ âiä êîëåêòèâiçàöi¨.
Ðîçãëÿäàþ÷è äîëþ íàñåëåííÿ ðàäÿíñüêèõ àçiàòñüêèõ çåìåëü, ìà¹ìî õî÷à á ïîáiæíî çãà-
äàòè òóò äèâîâèæíó iñòîðiþ çàáàéêàëüñüêèõ òà ïðèàìóðñüêèõ êîçàêiâ, ÿêi âiääàâíà ñåëè-
ëèñÿ óçäîâæ êîðäîíó, ùî ïðîõîäèòü ïî ði÷êàõ Àìóðó òà Óññóði, òàê ñàìî, ÿê êîëèñü ó
ðàéîíàõ Êóáàíi òà Äîíó. Â 1932 ð. ïàðòiéíèé ïðàöiâíèê ïîáà÷èâ òàì íåùîäàâíî çàëèøåíi
ñåëà, ïðè÷îìó ñêëàäàëîñÿ âðàæåííÿ, ùî ¨õíi ìåøêàíöi ðîáèëè öå ç ÿâíèì ïîñïiõîì, çà-
ëèøèâøè íàâiòü ÷àñòèíó õóäîáè òà äåùî ç äîìàøíiõ ðå÷åé. ßê âèÿâèëîñÿ, óñå íàñåëåííÿ
ìàñîâî ïåðåéøëî çàìåðçëi ðiêè, çàáðàâøè ç ñîáîþ áiëüøó ÷àñòèíó ñâîãî ìàéíà, ùîá óíèêíó-
òè ðîçêóðêóëåííÿ òà íåìèíó÷îãî ãîëîäó. Çà êîðäîíîì æèëè êîçàêè, ùî ïîâòiêàëè ðàíiøå,
i ¨õíi óìîâè æèòòÿ âèãëÿäàëè çíà÷íî ïðèâàáëèâiøå; îòæå, òi, ïðî ÿêèõ îïîâiäàâ ïàðòiéíèé
äiÿ÷, çàëèøèëè ðiäíi ìiñöÿ, ùîá ïðè¹äíàòèñÿ äî íèõ.
Äîëÿ íàñåëåííÿ ðàäÿíñüêèõ àçiàòñüêèõ òåðåíiâ ó ðåçóëüòàòi ðîçêóðêóëåííÿ òà êîëåêòè-
âiçàöi¨ áàãàòî â ÷îìó áóëà ñõîæîþ ç äîëåþ íàðîäiâ âðîïåéñüêî¨ ÷àñòèíè ÑÐÑÐ. Àëå ãåî-
ãðàôi÷íi òà êóëüòóðíi ðîçáiæíîñòi çóìîâèëè é ïåâíi îñîáëèâîñòi, ùî âiäáèëèñÿ íà ¨õíüîìó
ñòàíîâèùi. Ïåðåäóñiì çàñòîñóâàííÿ ïàðòiéíî¨ äîêòðèíè äî êàçàõiâ i ìåíøîþ ìiðîþ äî ií-
øèõ êî÷îâèõ íàðîäiâ â åêîíîìi÷íîìó ïëàíi áóëî ðiâíîçíà÷íèì ñèëîâîìó íàâ'ÿçóâàííþ íå-
âèïðîáóâàíèõ ôîðì iñíóþ÷îìó ñîöiàëüíîìó ïðàâîïîðÿäêó, ùî ïðèçâåëî äî êàòàñòðîôi÷íèõ
íàñëiäêiâ. Ñòîñîâíî æ ëþäñüêîãî ôàêòîðà, öå îçíà÷àëî ñìåðòü i ñòðàæäàííÿ ïðîïîðöiéíî
íàâiòü áiëüøi âiä òèõ, ùî ñòàëèñÿ â Óêðà¨íi.
Ðîçäië 10
Öåðêâè òà íàðîä
Îäíèì iç çíà÷íèõ îñåðåäêiâ ñiëüñüêîãî æèòòÿ áóëè, çâè÷àéíî, öåðêâè. Áiëüøå òîãî, âîíè
ðåïðåçåíòóâàëè àëüòåðíàòèâíèé ïîãëÿä íà æèòòÿ, àíiæ òîé, ùî éîãî ïðîïîíóâàâ áiëüøîâè-
öüêèé ðåæèì.
Àòå¨çì ââàæàâñÿ îäíi¹þ ç îñíîâíèõ çàñàä êîìóíiñòè÷íî¨ iäåîëîãi¨, i ïàðòiÿ áà÷èëà â ðå-
ëiãi¨ ñâîãî ëþòîãî âîðîãà. Ôàêòè÷íî öå âiäîìî ìàéæå êîæíîìó, i ïðåäñòàâíèêè ðàäÿíñüêî¨
âëàäè íå ïðîïóñêàëè áóäü-ÿêî¨ íàãîäè, ùîá çàÿâèòè ïðî ñâîþ ïîçèöiþ ó öüîìó ïèòàííi.
Ìè ïðîöèòó¹ìî ëèøå îäíå âèñëîâëåííÿ, ÿêå íàéáiëüø ïåðåêîíëèâî òà àâòîðèòåòíî (âðàõî-
âóþ÷è iì'ÿ àâòîðà i òîé ôàêò, ùî âèñëîâëþâàííÿ öå é äîñi ðåãóëÿðíî ç'ÿâëÿ¹òüñÿ ó éîãî
äðóêîâàíèõ òâîðàõ) âiäáèâà¹ îôiöiéíó òî÷êó çîðó. Ëåíií ó âiäîìîìó ëèñòi äî Ìàêñèìà Ãîðü-
êîãî âiä 13-14 ëèñòîïàäà 1913 ð. âèêëàâ ïàðòiéíi ïîçèöi¨ ùîäî ðåëiãi¨ öiëêîì êàòåãîðè÷íî:
Âñÿêà ðåëiãiéíà iäåÿ, âñÿêà iäåÿ ïðî âñÿêîãî áîæåíüêó, âñÿêå êîêåòóâàííÿ íàâiòü ç áîæåíü-
êîþ ¹ íàéíåâèìîâíiøà ìåðçîòà... íàéáiëüø íåáåçïå÷íà ìåðçîòà, íàéáiëüø îãèäíà çàðàçà.
Ìiëüéîí ãðiõiâ, ïàêîñòåé, íàñèëüñòâ i çàðàç ôiçè÷íèõ... äàëåêî ìåíø íåáåçïå÷íi, íiæ òîíêà,
äóõîâíà, ïðèáðàíà â íàéáiëüø ïèøíi iäåéíi êîñòþìè iäåÿ áîæåíüêè...
Âñÿêèé, íàâiòü íàéáiëüø âèòîí÷åíèé, íàéáiëüø áëàãîíàìiðåíèé çàõèñò àáî âèïðàâäàííÿ
iäå¨ áîãà ¹ âèïðàâäàííÿ ðåàêöi¨.
Iñíóâàëè ðiçíi ìåòîäè áîðîòüáè ç íåáàæàíèìè âiðóâàííÿìè, ùî ãðóíòóâàëèñÿ íà öié ëå-
íiíñüêié òåçi. Îäíèì iç òàêòè÷íèõ ïðèéîìiâ, øèðîêî âæèâàíèõ ïðîòÿãîì óñüîãî ïåðiîäó
iñíóâàííÿ ðàäÿíñüêîãî ðåæèìó, áóëî òâåðäæåííÿ, ùî ðåëiãiÿ âiäiìðå çi çíèêíåííÿì êëà-
ñîâîãî õàðàêòåðó ñóñïiëüñòâà, ÿêå ïîðîäèëî ¨ ¨, i ùî ïåðåêîíàííÿ (ðàäøå íiæ ñèëà) ó òåî-
ðåòè÷íîìó ïëàíi ¹ íàéêðàùèì çàñîáîì, ÿêèé ñëiä ïî¹äíóâàòè íà ïðàêòèöi ç äåðæàâíèìè
çàõîäàìè. Ðiçíèöÿ â ïiäõîäi äî âiðóþ÷èõ ó ðiçíi ïåðiîäè àíòèðåëiãiéíî¨ êàìïàíi¨, ÿêó ïðî-
âàäèëà ïàðòiÿ, ïîëÿãàëà ëèøå â ðîçìiðàõ i õàðàêòåði òèñêó íà íèõ, ÿêèé, íà äóìêó âëàñòåé,
íàéáiëüøå âiäïîâiäàâ äàíîìó ìîìåíòó.
Ç iíøîãî áîêó, iñíóâàëî òàêîæ áàæàííÿ ñòâîðèòè ÿêíàéêðàùå âðàæåííÿ íå òiëüêè ó ñåáå
â êðà¨íi, àëå é ïåðåäóñiì çà ðóáåæåì, îñêiëüêè öå ìîãëî á ñïðèÿòè ïiäòðèìöi ðåæèìó àáî
õî÷à á íåéòðàëiçóâàòè íåïðèÿçíü ïðèíàéìíi ÷àñòèíè ìîæëèâèõ çàðóáiæíèõ ïðèõèëüíèêiâ
áiëüøîâèçìó, ÿêi ïëåêàëè ðåëiãiéíi óïåðåäæåííÿ. Íà ïðàêòèöi öå îçíà÷àëî, ÿê i â iíøèõ
ãàëóçÿõ, çâè÷àéíi ïîñåðåäíi ìåòîäè ðîçâ'ÿçàííÿ ïðîáëåìè i (â çàëåæíîñòi âiä âèìîãè êóðñó
â òîé ÷è iíøèé ìîìåíò) ìàñêóâàííÿ ïiä òîëåðàíòíiñòü, ïîðÿä ç êîíòðîëåì i ïðèíèæåííÿì
öåðêîâ, àíiæ âiäêðèòå ïåðåñëiäóâàííÿ.
Iñíóþòü ðiçíi ïîãëÿäè ùîäî ñèëè òà õàðàêòåðó ðåëiãiéíèõ âiðóâàíü ñåðåä ñåëÿíñòâà. Äå-
õòî ââàæà¹, ùî ñåëÿíè áiëüøå äîòðèìóâàëèñÿ ñòàðîäàâíiõ, íàïiâïîãàíñüêèõ çàáîáîíiâ. Àëå
163
164 Öåðêâè òà íàðîä
òå æ ñàìå ìîæíà ñòâåðäæóâàòè i ñòîñîâíî çàõiäíî¹âðîïåéñüêîãî ñåëà; i õî÷à ôîðìàëüíî

íåõðèñòèÿíñüêi öi ïîãëÿäè ïðàêòè÷íî íå ââàæàëèñÿ íåñóìiñíèìè çi ñïðàâæíüîþ õðèñòèÿí-
ñüêîþ âiðîþ - òàêèì óæå ¹ åêëåêòè÷íèé ðîçóì ëþäèíè.
Iíøi âáà÷àëè â ïîçèöi¨ ñåëÿí óñüîãî-íàâñüîãî âiðíiñòü öåðêîâíèì ðèòóàëàì, ÿêà ïî¹äíó-
âàëàñü âîäíî÷àñ iç áiëüø-ìåíø àíòèêëåðèêàëüíèì ñòàâëåííÿì äî îôiöiéíîãî ñâÿùåíèöüêîãî
ñàíó. Àëå íàâiòü i â öüîìó âèïàäêó âîíè ñèëüíî îáóðþâàëèñÿ, êîëè óðÿä ðîáèâ ñïðîáè çà-
êðèâàòè öåðêâè, ÿêi âîíè ââàæàëè öåíòðàìè ñâîãî ðèòóàëüíîãî æèòòÿ. Îäíàê ó ìiðó òîãî
ÿê ñâÿùåíèêè ñòàâàëè ïåðåñëiäóâàíîþ ìåíøiñòþ i äåÿêi ç íèõ, ñëàáêiøi äóõîì, ïiäêîðÿëèñÿ
âëàñòÿì àáî çîâñiì âiäõîäèëè âiä ðåëiãi¨, îñíîâíà ìàñà ñåëÿíñòâà ìàéæå ïîâñþäíî, ÿê ïîâi-
äîìëÿëîñÿ, îá'¹äíóâàëàñÿ íà çàõèñò áiëüøîñòi ñâÿùåíèêiâ, ÿêi íàìàãàëèñÿ îáîðîíèòè ñâié
ñïîñiá æèòòÿ òà âiðó.
Áiëüøå òîãî, íàâiòü ÿêáè ìàðêñèñòñüêèé ïîãëÿä íà ðåëiãiþ áóâ ïðàâèëüíèé, â óìîâàõ
íåéìîâiðíî âàæêîãî, áåçïðîñâiòíîãî æèòòÿ ñåëÿíèíà, îñîáëèâî ïî÷èíàþ÷è ç 1929 ð., âîíà
çàëèøàëàñÿ äëÿ íüîãî ¹äèíîþ ñïðàâæíüîþ âòiõîþ. Îäèí iç ðàäÿíñüêèõ äîñëiäíèêiâ ïðè-
âîäèòü âèñëîâëåííÿ îïîçèöiéíå íàñòðî¹íîãî ñåëÿíèíà, ÿêèé çàÿâèâ, ùî, ÿê íà éîãî äóìêó,
çàðàíî ùå ñêàñîâóâàòè ðåëiãiþ... ÿêáè ñòàí ñïðàâ áóâ iíàêøèé, ÿêáè ìîæíà áóëî ñïîäiâàòè-
ñÿ õî÷ íà ÿêóñü ïiäòðèìêó, êîëè ùîñü òðàïëÿ¹òüñÿ ç ëþäèíîþ, òîäi ìîæíà áóëî á ïî÷óâàòè
ñåáå êðàùå, i â ðåëiãi¨ íå áóëî á ïîòðåáè.
Ó öüîìó ðîçäiëi ìè íå ðîçãëÿäàòèìåìî ïîâíiñòþ ïèòàííÿ ðåëiãi¨ â óñié éîãî íåîñÿæíîñòi
òà ñêëàäíîñòi, à òiëüêè â çâ'ÿçêó ç ðîçêóðêóëåííÿì òà êîëåêòèâiçàöi¹þ, ç îäíîãî áîêó, òà
àíòèóêðà¨íñüêîþ êàìïàíi¹þ, ç iíøîãî.
Ïåðåä ðåâîëþöi¹þ êiëüêiñòü ïðèõîæàí ïðàâîñëàâíî¨ öåðêâè ñòàíîâèëà áëèçüêîþ 100
ìëí. Ó ¨ ¨ âiäàííi áóëî 67 ¹ïàðõié, 54 457 öåðêîâ, ó ÿêèõ íåñëè ñëóæáó 57 105 ñâÿùåíèêiâ
i äèÿêîíiâ. Ó Ðîñi¨ ôóíêöiîíóâàëî òàêîæ 1498 ìîíàñòèðiâ, äå ìåøêàëî 94629 ìîíàõiâ òà
ïîñëóøíèêiâ.
Ïåðøà ðàäÿíñüêà êîíñòèòóöiÿ, ïðèéíÿòà 10 ëèïíÿ 1918 ð., ãàðàíòóâàëà âñiì ãðîìàäÿíàì
ïðàâî íà ðåëiãiéíó òà àíòèðåëiãiéíó ïðîïàãàíäó. Ïðàâî íà ïðîïàãàíäó áóëî, òàêèì ÷è-
íîì, íà öié ñòàäi¨ òåîðåòè÷íî ðiâíèì äëÿ îáîõ ñòîðií, õî÷à, áåçïåðå÷íî, ñòîðîíà, ÿêà ìîãëà
âèêîðèñòîâóâàòè ïðåñó, ñïèðàëàñÿ íà ïiäòðèìêó äåðæàâè, ìàëà iíøi íåçëi÷åííi ïåðåâàãè,
çàéìàëà ëiïøå ñòàíîâèùå, àíiæ ¨ ¨ îïîíåíòè.
Íà öåðêâè ïîñòiéíî íàêëàäàëèñÿ âñiëÿêi ïðàâîâi îáìåæåííÿ. õíþ âëàñíiñòü íàöiîíàëi-
çóâàëè áåç áóäü-ÿêî¨ êîìïåíñàöi¨, ïðè÷îìó ïðåäñòàâíèêàì ìiñöåâî¨ âëàäè íàäàâàëîñÿ ïðàâî
âèêîðèñòîâóâàòè áóäèíêè òà ðå÷i, ïîòðiáíi äëÿ áîãîñëóæiííÿ, õî÷à é iíøi ãðóïè ìîãëè òà-
êîæ êîðèñòóâàòèñÿ íèìè çi ñâiòñüêèìè öiëÿìè. Öåðêâè ïiäëÿãàëè òèì ñàìèì ïðàâèëàì, ùî
é iíøi ãðîìàäñüêi îá'¹äíàííÿ, i ¨ì çàáîðîíÿëîñÿ ðîáèòè îáîâ'ÿçêîâi çáîðè [ïîæåðòâóâàíü]
÷è ïðîâàäèòè îïîäàòêóâàííÿ, ïðèìóøóâàòè ñâî¨õ ÷ëåíiâ ùîñü ðîáèòè ñóïðîòè ¨õíüîãî
áàæàííÿ àáî êàðàòè ¨õ - ôðàçè, âiäêðèòi øèðîêèì iíòåðïðåòàöiÿì. Çãiäíî ç ñòàòòåþ 65
Êîíñòèòóöi¨ 1918 ð. ñâÿùåíèêè òà iíøi ñëóæèòåëi ðåëiãiéíîãî êóëüòó îãîëîøóâàëèñü ñëó-
ãàìè áóðæóàçi¨ òà ïîçáàâëÿëèñÿ ãðîìàäÿíñüêèõ ïðàâ. Öå îçíà÷àëî, ùî âîíè íå ìàëè ïðàâà
íà îäåðæàííÿ ïðîäóêòîâèõ êàðòîê, à ¨õíiì äiòÿì äîçâîëÿëîñÿ âiäâiäóâàòè ëèøå ïî÷àòêîâi
øêîëè i ò. ä.
Óðÿäîâîþ ïîñòàíîâîþ âiä 28 ñi÷íÿ 1918 ð. çàáîðîíÿëîñÿ âèêëàäàííÿ ðåëiãi¨ â øêîëàõ,
õî÷à äîçâîëÿëîñÿ âèâ÷àòè ÷è íàâ÷àòè ðåëiãiéíèõ äèñöèïëií ïðèâàòíî. Îñòàíí¹ ïiçíiøå
îáìåæèëè ïîñòàíîâîþ âiä 13 ÷åðâíÿ 1921 ð., çãiäíî ç ÿêîþ çàáîðîíÿëîñÿ âèêëàäàííÿ ðåëiãi¨
áóäü-äå ãðóïàì îñiá âiêîì äî 18 ðîêiâ.
Óðÿä êîíôiñêóâàâ öåðêîâíi çåìëi, òàê ñàìî ÿê i ïîìiùèöüêi. Ñåëÿíñòâî ïiäòðèìàëî öåé
165
çàõiä ó òié éîãî ÷àñòèíi, ùî ñòîñóâàëàñÿ âåëèêèõ çåìåëüíèõ íàäiëiâ, ÿêi íàëåæàëè öåí-
òðàëüíié öåðêâi òà ¨ ¨ ìàãíàòàì. Îäíàê çíà÷íîþ ÷àñòèíîþ öåðêîâíî¨ çåìëi ôàêòè÷íî âî-
ëîäiëè îêðåìi ïàðàôi¨, ÷è¨ ïàðîõè îðàëè ¨ ¨ ñàìi, ïiäíàéìàëè ðîáiòíèêiâ àáî çäàâàëè â îðåíäó
ñåëÿíàì.
Ìàéæå âñi ìîíàñòèði âëàñòi ïîçàêðèâàëè, à ¨õí¹ ìàéíî êîíôiñêóâàëè. Çà ñâiä÷åííÿì î÷å-
âèäöiâ, ñåëÿíè, çîêðåìà, íå âèÿâëÿëè áàæàííÿ âèãàíÿòè ìîíàøîê (à ¨õ áóëî óòðè÷i áiëüøå,
íiæ ìîíàõiâ).
Ó ñâî¨é áîðîòüái ïðîòè öåðêâè óðÿä, çâè÷àéíî, íå îáìåæóâàâñÿ ïðàâîâèìè òà êîíñòèòó-
öiéíèìè çàõîäàìè. Äî 1923 ð. áóëî ðîçñòðiëÿíî 28 ¹ïèñêîïiâ i ïîíàä òèñÿ÷ó ñâÿùåííèêiâ,
áàãàòî öåðêîâ çàêðèòî àáî çðóéíîâàíî.
Ó ëþòîìó 1922 ð. óðÿä óõâàëèâ ðiøåííÿ ïðî îáîâ'ÿçêîâó ïåðåäà÷ó âñiõ ðåëiãiéíèõ àòðè-
áóòiâ iç çîëîòà, ñðiáëà òà êîøòîâíèõ êàìåíiâ ó ôîíä äîïîìîãè æåðòâàì ãîëîäó. Ñòàëií
ïiçíiøå âèñîêî îöiíèâ ïðîÿâëåíó Ëåíiíèì êìiòëèâiñòü: êîíôiñêóâàòè öåðêîâíi êîøòîâíî-
ñòi íà÷åáòî äëÿ âðÿòóâàííÿ ìàñ, ùî âìèðàëè ç ãîëîäó,- çàõiä, ÿêèé iíàêøå âàæêî áóëî á
çäiéñíèòè, à òèì áiëüøå âèïðàâäàòè. I âñå æ îïið ç áîêó ñåëÿí áóâ äîñèòü âiä÷óòíèì. Ãà-
çåòà Ïðàâäà ïîâiäîìëÿëà 20 êâiòíÿ 1922 ð. ïðî 1400 ñóòè÷îê, ùî âiäáóëèñÿ áiëÿ öåðêîâ.
Ó êâiòíi-òðàâíi 1922 ð. âëàñòi ïðèòÿãëè äî ñóäó 54 ïðàâîñëàâíèõ ñâÿùåíèêiâ òà ìèðÿí,
çâèíóâàòèâøè ¨õ ÿê îðãàíiçàòîðiâ öèõ êîíòððåâîëþöiéíèõ âèñòóïiâ. Ï'ÿòåðî ç íèõ áóëè
ñòðà÷åíi, iíøi çàñóäæåíi äî ðiçíèõ ñòðîêiâ óâ'ÿçíåííÿ. ×åðåç òðè ìiñÿöi íà òié æå ïiäñòàâi
áóëè çàñóäæåíi äî ðîçñòðiëó ìèòðîïîëèò Ïåòðîãðàäñüêèé òà òðî¹ iíøèõ ñâÿùåííîñëóæèòå-
ëiâ.
Ïiñëÿ ñåði¨ ïîãðîìíèõ ñóäîâèõ ïðîöåñiâ âëàñòi çààðåøòóâàëè ïàòðiàðõà Òèõîíà i îðãà-
íiçóâàëè íîâó æèâó öåðêâó, ÿêà ïåðåáðàëà êîíòðîëü äî ñâî¨õ ðóê. 84-õ ¹ïèñêîïiâ i ïîíàä
òèñÿ÷ó ñâÿùåíèêiâ âèêëþ÷èëè ç ¨õíiõ ¹ïàðõié òà ïàðàôié. Àëå æèâà öåðêâà ìàéæå íå äi-
ñòàëà ïiäòðèìêè, i íàñòóïíîãî ðîêó ïàðòiéíà âåðõiâêà, çâèíóâàòèâøè ïàòðiàðõà ó çâ'ÿçêàõ
ç iíîçåìíèìè äåðæàâàìè, ó êîíòððåâîëþöiéíié äiÿëüíîñòi i ò. ä. âðåøòi çâiëüíèëà éîãî,
äîñÿãíóâøè ç íèì óãîäè.
Çàïðîâàäæåííÿ íåïó ñóïðîâîäæóâàëîñÿ äåÿêèì ïîñëàáëåííÿì àòàê íà ðåëiãiþ. Òóò, ÿê
i â iíøèõ ñôåðàõ, ïåðiîä àæ äî 1928 ð. áóâ ïîðiâíÿíî ìèðíèì. Ïåðåïèñ 1926 ð. ïîêàçàâ, ùî
â ìiñòàõ i ñåëàõ çàëèøàëîñÿ ùå ïîíàä 60 òèñ. ñâÿùåíèêiâ òà iíøèõ ïðåäñòàâíèêiâ ðåëiãiéíî-
ãî êóëüòó ðiçíèõ âiðîñïîâiäàíü, ÿêi ìàëè ïîâíó ìîæëèâiñòü öiëêîâèòî âiääàâàòèñÿ ñâî¹ìó
ïîêëèêàííþ. Ìàéæå ó êîæíîìó ñåëi áóâ áîäàé îäèí ñâÿùåíèê. Íàïðèêiíöi 1929 ð. òiëüêè â
ÐÐÔÑÐ äiÿëî ùå ìàéæå 65 òèñ. öåðêîâ óñiõ âiðîñïîâiäàíü.
Ç iíøîãî áîêó, íåïiâñüêèé ïåðiîä ñòàâ íàãîäîþ äëÿ çàïðîâàäæåííÿ ìèðíiøèõ çàñîáiâ òè-
ñêó. Â 1925 ð. çàñíîâàíî Ëiãó áåçáîæíèêiâ äëÿ íàäàííÿ äîïîìîãè ïàðòi¨ øëÿõîì îá'¹äíàííÿ
âñi¹¨ àíòèðåëiãiéíî¨ ïðîïàãàíäè ïiä çàãàëüíèì ïàðòiéíèì êåðiâíèöòâîì. Ëiãà âèäàâàëà ðiçíi
æóðíàëè àòå¨ñòè÷íîãî ñïðÿìóâàííÿ, çàñíóâàëà àíòèðåëiãiéíi ìóçå¨, îðãàíiçóâàëà 68 àíòèðå-
ëiãiéíèõ ñåìiíàðiâ i ò. ï. Âîäíî÷àñ iíøèì îðãàíiçàöiÿì, çîêðåìà ïðîôñïiëêàì òà ×åðâîíié
àðìi¨, ïðîïîíóâàëîñÿ ïðîâîäèòè àêòèâíó àíòèðåëiãiéíó ïðîïàãàíäó ñåðåä ñâî¨õ ÷ëåíiâ.
Ïiñëÿ ñìåðòi ïàòðiàðõà Òèõîíà ó êâiòíi 1925 ð. òèì÷àñîâîãî ïðîâiäíèêà öåðêâè ìèòðî-
ïîëèòà Ïåòðà çààðåøòóâàëè òà âèñëàëè äî Ñèáiðó. Éîãî íàñòóïíèêà ìèòðîïîëèòà Ñåðãiÿ
òàêîæ çààðåøòóâàëè, ïîòiì çâiëüíèëè, àëå ïiçíiøå çíîâó óâ'ÿçíèëè. Ç íîâèõ i¹ðàðõiâ, âèñâÿ-
÷åíèõ ó ñàí íà çàìiíó ðåïðåñîâàíèõ, äåñÿòü íåâäîâçi çààðåøòóâàëè. Àëå öåé óïåðòèé îïið
ñïðàâèâ òàêå âðàæåííÿ íà óðÿä, ùî çìóñèâ éîãî çàìèñëèòèñÿ íàä ïîòðåáîþ êîìïðîìiñó, i â
1927 ð. Ñåðãié äîìîâèâñÿ ç âëàñòÿìè ïðî ùå îäèí ñïîñiá iñíóâàííÿ äëÿ öåðêâè, ïiñëÿ ÷îãî
éîãî çâiëüíèëè.
Ç ïî÷àòêîì íîâî¨ áîðîòüáè ïðîòè ñåëÿíñòâà ïàðòiéíî-ðàäÿíñüêå êåðiâíèöòâî âèðiøèëî,

ùî íàñòàâ ÷àñ âiäíîâèòè àòàêó ïðîòè öåðêâè, îñîáëèâî íà ñåëi.
Àíòèðåëiãiéíà êàìïàíiÿ àêòèâiçóâàëàñÿ âëiòêó 1928 ð. Ïðîòÿãîì íàñòóïíîãî ðîêó ìîíà-
ñòèði áóëî çàêðèòî, à ìîíàõiâ çàñëàíî.
Çãiäíî ç çàêîíîì, ïðèéíÿòèì 8 êâiòíÿ 1929 ð. ðåëiãiéíèì îðãàíiçàöiÿì çàáîðîíÿëîñÿ
ñòâîðþâàòè ôîíäè âçà¹ìíî¨ äîïîìîãè, íàäàâàòè ìàòåðiàëüíó ïiäòðèìêó ñâî¨ì ÷ëåíàì, îð-
ãàíiçóâàòè ñïåöiàëüíi ìîëèòîâíi ÷è iíøi çáîðè äëÿ äiòåé, ìîëîäi òà æiíîöòâà, ãðóïè âèâ÷å-
ííÿ Áiáëi¨, ëiòåðàòóðíi, ðåìiñíèöüêi, ðîáiòíè÷i, ðåëiãiéíi òà iíøi ïîäiáíi ãóðòêè ÷è ôiëi¨,
îðãàíiçîâóâàòè åêñêóðñi¨, äèòÿ÷i ìàéäàí÷èêè, âiäêðèâàòè áiáëiîòåêè, ÷èòàëüíi, ñàíàòîði¨ ÷è
ãðóïè ìåäè÷íî¨ äîïîìîãè. Ïî ñóòi, çãiäíî ç îôiöiéíèì êîìåíòàðåì, öåðêîâíà äiÿëüíiñòü
çâîäèëàñÿ âèêëþ÷íî äî âiäïðàâëåííÿ áîãîñëóæiíü.
22 òðàâíÿ 1929 ð. áóëè âíåñåíi çìiíè äî ñòàòòi 19 êîíñòèòóöi¨: çàìiñòü ñâîáîäè ðåëiãiéíî¨
òà àíòèðåëiãiéíî¨ ïðîïàãàíäè ïðîãîëîøóâàëàñÿ ñâîáîäà ðåëiãiéíîãî ïîêëîíiííÿ òà àíòèðå-
ëiãiéíî¨ ïðîïàãàíäè; âîäíî÷àñ íàðêîìàò îñâiòè âíiñ íîâi çìiíè äî øêiëüíèõ ïðîãðàì: ÿêùî
ðàíiøå âèêëàäàííÿ â øêîëi âåëîñÿ íà îñíîâi íåðåëiãiéíîñòi, òî âiäòåïåð âîíî ìàëî áóòè
âèêëþ÷íî àíòèðåëiãiéíèì.
Ðàçîì ç òèì ðåëiãiÿ ïðîöâiòàëà. Çâiòè ÎÄÏÓ 1929 ð. çàñâiä÷óþòü ïîñèëåííÿ ðåëiãiéíèõ
ïî÷óòòiâ íàâiòü ñåðåä ïðîìèñëîâèõ ðîáiòíèêiâ. Íàâiòü ðîáiòíèêè, ÿêi íå ïðèéìàëè ñâÿùå-
íèêiâ ìèíóëîãî ðîêó, ïðèéíÿëè ¨õ öüîãî ðîêó,- çàçíà÷àëîñÿ â îäíîìó ç íèõ.
Óëiòêó 1929 ð. ÖÊ ïðîâiâ ñïåöiàëüíó êîíôåðåíöiþ, ïðèñâÿ÷åíó ïèòàííÿì áîðîòüáè ç
ðåëiãi¹þ. Ó ÷åðâíi 1929 ð. âiäáóâñÿ Âñåñîþçíèé ç'¨çä âîéîâíè÷èõ àòå¨ñòiâ. Ïðîòÿãîì íàñòó-
ïíîãî ðîêó íàñòóï íà ðåëiãiþ ïîñèëþâàâñÿ ç êîæíèì ìiñÿöåì ïî âñié êðà¨íi.
Ïðèðîäíèé iíñòèíêò ïàðòiéíèõ àêòèâiñòiâ, ñïðàâäi ëåíiíñüêèé ïîãëÿä íà ðåëiãiþ âèñòó-
ïèëè íàçîâíi çàìiñòü êîëèøíüî¨ òàêòè÷íî¨ ñòðèìàíîñòi. Âåëèêèé êîíöåíòðîâàíèé íàñòóï íà
öåðêâè ðîçïî÷àâñÿ íàïðèêiíöi 1929 ð. i äîñÿã ñâîãî àïîãåþ ó ïåðøi òðè ìiñÿöi 1930 ð.
Ðîçêóðêóëåííÿ áóëî ñëóøíîþ íàãîäîþ äëÿ àòàê íà öåðêâó òà íà îêðåìèõ ñâÿùåíèêiâ.
Ïàðòiÿ äîòðèìóâàëàñÿ ïîãëÿäó, ùî öåðêâà - öå àãiòïðîï êóðêóëÿ. Äðóêîâàíèé îðãàí ÖÊ,
ãàçåòà Ïðàâäà, 11 ñi÷íÿ 1929 ð. âèñòóïèëà ç íàïàäêàìè íà ñåëÿí, ÿêi ñïiâàþòü ïðèñïiâ:
ìè âñi Ãîñïîäà äiòè i çàÿâëÿþòü, ùî ñåðåä íèõ íåìà êóðêóëiâ.
Ïåðøà õâèëÿ ðåïðåñié, ùî ïîãëèíóëà çàìîæíèõ ñåëÿí,- êóðêóëiâ, ñóïðîâîäæóâàëàñÿ,
ÿê i ñëiä áóëî ÷åêàòè, äåïîðòàöi¹þ ñâÿùåíèêiâ. Âèçíà÷åííÿ êóðêóëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà,
âèïóùåíå óðÿäîì ó òðàâíi 1929 ð., äîçâîëÿëî âêëþ÷àòè äî öüîãî ðîçðÿäó áóäü-ÿêå ñåëÿíñüêå
ãîñïîäàðñòâî, ÿêå ìàëî íåòðóäîâi ïðèáóòêè; ñâÿùåíèêiâ ñàìå òàê i îêðåñëåíî (ïàðòiéíi
àãiòàòîðè, â ãiäíîìó ïîðiâíÿííÿ ñòàíîâèùi, õàðàêòåðèçóâàëèñÿ, íàâïàêè, ÿê ðîáiòíèêè!).
Âëàñòi âñiëÿêî íàìàãàëèñÿ çâèíóâàòèòè ñâÿùåíèêiâ ó çâ'ÿçêàõ ç âèãàäàíèìè êóðêóëü-
ñüêèìè îðãàíiçàöiÿìè, ùî, íà ¨õíþ äóìêó, ìàëî îñîáëèâî íåáåçïå÷íi íàñëiäêè, îñêiëüêè
ïîðó÷ ç ÿâíèìè âîðîãàìè ðàäÿíñüêî¨ âëàäè çíà÷íà ÷àñòèíà ðåëiãiéíîãî ëþäó - ñåëÿíè -
ñåðåäíÿêè òà áiäíÿêè, îáäóðåíi ñâÿùåíèêàìè, ÷àñòî áðàëè ó÷àñòü ó òàêèõ îðãàíiçàöiÿõ.
Âiäîìèé âèïàäîê, êîëè â îäíîìó ç ñië ó 1929ð. ñâÿùåíèê òà ãðóïà êóðêóëiâ çiðâàëè çäà-
÷ó çåðíà, ïðè÷îìó ó âèñòóïi áðàëè ó÷àñòü i ñåëÿíè-ñåðåäíÿêè. Ãîëîâíèì âèíóâàòöåì áóëî
âèçíàíî ñâÿùåíèêà, éîãî çàñóäèëè äî ðîçñòðiëó, ðåøòó ïðîñòî óâ'ÿçíèëè.
Çààðåøòîâàíèé ñâÿùåíèê, ÿêîãî ãíàëè ìàðøåì 50 ÷è 60 êì âiä ñåëà Ïiäâîéñüêå äî ìiñòà
Óìàíi (ðàçîì iç çëî÷èíöåì, ùî âáèâ ñâîþ äðóæèíó, òà çëîäi¹ì, ùî âêðàâ êîðîâó), ðîçïî-
âiäàâ, ÿê îõîðîíåöü ãàíüáèâ éîãî - âií óâàæàâ, ùî äóõiâíèêè áóëè áiëüøi çëî÷èíöi, àíiæ
ãðàáiæíèêè òà âáèâöi. Ïîäiáíèõ, äîñèòü òèïîâèõ, åïiçîäiâ ìîæíà íàâåñòè áåçëi÷. Ó Çàïî-
ðiçüêié îáëàñòi 73-ði÷íîãî ñâÿùåíèêà çààðåøòóâàëè, ïiñëÿ ÷îãî âií ïîìåð ó Ìåëiòîïîëüñüêié
167
òþðìi; öåðêâó ïåðåòâîðèëè íà êëóá. Ñiëüñüêîãî ó÷èòåëÿ, ñèíà iíøîãî óâ'ÿçíåíîãî ñâÿùåíè-
êà, òàêîæ çààðåøòóâàëè, ïiñëÿ ÷îãî âií áåçñëiäíî çíèê.
Ó 1931 ð. áîãîñëîâñüêó ñåìiíàðiþ â Ìàðióïîëi ïåðåòâîðèëè íà ðîáiòíè÷èé ãóðòîæèòîê. À
ïîðó÷ ðîçìiñòèëè âåëèêèé êîíöòàáið, äå â íàñïiõ çâåäåíèõ áàðàêàõ, îáãîðîäæåíèõ êîëþ÷èì
äðîòîì, óòðèìóâàëè 4000 ñâÿùåíèêiâ òà äåÿêèõ iíøèõ â'ÿçíiâ. Âiä íåïîñèëüíî¨ ïðàöi, ãîëîäó
òà çíóùàíü òóò ùîäíÿ ïîìèðàëî ïî äåêiëüêà ÷îëîâiê.
Íå ëèøå ñâÿùåíèêè, àëå é êîæåí, õòî òàê ÷è iíàêøå áóâ ïîâ'ÿçàíèé ç öåðêâîþ, íå ìiã
âiä÷óâàòè ñåáå â áåçïåöi. Òèïîâèé ó öüîìó âiäíîøåííi âèïàäîê ñòàâñÿ íà Ïîëòàâùèíi, ó
ñåëi Ìèõàéëiâêà. Ó 1929 ð. òóò ç iíiöiàòèâè ìiñöåâèõ âëàñòåé çðóéíóâàëè öåðêâó, à ãîëîâó
öåðêîâíî¨ ðàäè òà øiñòüîõ ¨ ¨ ÷ëåíiâ çàñóäèëè äî 10 ðîêiâ óâ'ÿçíåííÿ â òàáîðàõ.
Ñåëÿíèíà ìîãëè ïîçáàâèòè ãðîìàäÿíñüêèõ ïðàâ i, âðåøòi, ðîçêóðêóëèòè ëèøå çà òå, ùî
éîãî áàòüêî ðàíiøå áóâ öåðêîâíèì ñòàðîñòîþ. Ñèíiâ îäíîãî ãîëîâè öåðêîâíî¨ ðàäè, çàñó-
äæåíîãî â 1929 ð. äî 10-ði÷íîãî óâ'ÿçíåííÿ, ïåðåñëiäóâàëè ðiçíèìè ñïîñîáàìè. Âiäìîâèëè ó
âèäà÷i äîêóìåíòiâ, ïîçáàâèâøè òèì ñàìèì ìîæëèâîñòi çàëèøèòè ñåëî; â êîëãîñïi ¨ì ðiäêî
äàâàëè ðîáîòó, à ÿêùî é äàâàëè, òî ëèøå íàéïðèíèçëèâiøó. Âðåøòi ¨õ òàêîæ óâ'ÿçíèëè.
Ó äîíåñåííi ÎÄÏÓ, ÿêå íàäiéøëî iç Çàõiäíîãî ðàéîíó êðà¨íè, éîãî ïðàöiâíèêè âèñëîâ-
ëþâàëè îáóðåííÿ òèì ôàêòîì, ùî â îäíîìó ç ñië ìiñöåâèé ñâÿùåíèê íàñìiëèâñÿ âiäêðèòî
âèñòóïèòè ïðîòè çàêðèòòÿ öåðêâè [!]. Àëå íå ëèøå ñâÿùåíèêè íàìàãàëèñÿ âðÿòóâàòè öåð-
êâè. Âiäîìî ÷èìàëî âèïàäêiâ, êîëè ñåëÿíè, ïðè÷îìó àæ íiÿê íå çàìîæíi, íàìàãàëèñÿ çàïî-
áiãòè ðóéíóâàííþ ñâî¨õ öåðêîâ, i ¨õ òàêîæ çààðåøòîâóâàëè òà äåïîðòóâàëè. Ïåðåñëiäóâàííÿ
ñîòåíü òèñÿ÷ ñåëÿí ïiä ÷àñ êîëåêòèâiçàöi¨ ÷àñòî áóëè ðåçóëüòàòîì íå ñòiëüêè ñîöiàëüíîãî
ñòàòóñó, ñêiëüêè ðåëiãiéíèõ âiðóâàíü öèõ ëþäåé.
Çàãàëîì ñåëÿíè ÿê òiëüêè ìîãëè îïèðàëèñÿ ïåðåñëiäóâàííÿì ñâÿùåíèêiâ i çàêðèòòþ
öåðêîâ. Óêðà¨íñüêà ãàçåòà Âiñòi ó íîìåði çà 10 æîâòíÿ 1929 ð. ðîçïîâiäàëà ïðî ïîäiáíèé
âèïàäîê, ùî ñòàâñÿ ó ñ. Ìàðêèõà. Êîëè ìiñöåâi âëàñòi çîáîâ'ÿçàëè ñiëüñüêîãî ñâÿùåíèêà
çäàòè äåðæàâi 450 ïóäiâ çåðíà, ñåëÿíè çiáðàëè çà íüîãî öþ êiëüêiñòü ïðîòÿãîì ïiâãîäèíè.
Ñòàíîâèùå öåðêâè, òàê ñàìî ÿê i çàìîæíèõ ñåëÿí, âëàäà íàìàãàëàñÿ ïiäiðâàòè çàïðîâà-
äæåííÿì âñå íîâèõ i íîâèõ ïîäàòêiâ. Àòå¨ñòè÷íèé æóðíàë Àíòèðåëiãiéíèé (1930. 1) iç
çàäîâîëåííÿì êîíñòàòóâàâ, ùî ïîäàòêîâèé êóðñ ðàäÿíñüêîãî óðÿäó á'¹ ïî êèøåíi ñëóæè-
òåëiâ ðåëiãiéíèõ êóëüòiâ îñîáëèâî áîëÿ÷å.
Ó ñåëi Ïiñêè (Ñòàðîáåëüñüêî¨ îêðóãè íà Ëóãàíùèíi) âëàñòi îáêëàëè öåðêâó âåëèêèì
ïîäàòêîì. Ñiëü÷àíè âèïëàòèëè éîãî. Òîäi îêðóæíà âëàäà çâåëiëà ãîëîâi ìiñöåâî¨ ñiëüðàäè
âçàãàëi ëiêâiäóâàòè öåðêâó. Ñâÿùåíèêà îáêëàëè âåëèêèì ïîäàòêîì íà ì'ÿñî. I çíîâó ñåëî âè-
ïëàòèëî éîãî. Àëå íîâèé ïîäàòîê (ì'ÿñîì) ïðèçíà÷èëè â òàêîìó ðîçìiði, ùî ñåëî íå çìîãëî
éîãî ñïëàòèòè. Ñâÿùåíèêà îäðàçó æ çâèíóâàòèëè â ïiäðèâíié äiÿëüíîñòi, ÿêà âèÿâèëàñÿ â
òîìó, ùî âií îïèðàâñÿ ðàäÿíñüêèì ïîäàòêîâèì çàõîäàì. Éîãî çàñóäèëè äî ï'ÿòè ðîêiâ óâ'ÿ-
çíåííÿ, ÿêi âií âiäáóâàâ íà âóãiëüíèõ øàõòàõ Êóçáàñó, â Ñèáiðó, çâiäêè óæå íå ïîâåðíóâñÿ,
à öåðêâó çàêðèëè.
Íåðiäêî öåðêâó, çàêðèòó ùå ïiä ÷àñ ïåðøèõ àíòèðåëiãiéíèõ êîìóíiñòè÷íèõ àòàê 1918-
1921 ðð., áiëüøå òàê i íå âiäêðèâàëè. Âiäîìèé âèïàäîê, êîëè ñiëü÷àíè îõîðîíÿëè ñâîþ âæå
äàâíî çàêðèòó öåðêâó i âiäáèâàëè âñi ñïðîáè çðóéíóâàòè ¨ ¨, ùî ïî÷àëèñÿ â 1929 ð. Âðåøòi,
ó ëþòîìó 1930 ð. çà äîïîìîãîþ ïîæåæíî¨ êîìàíäè, ùî ïðèáóëà ç ïîáëèçüêîãî ìiñòà, äî íå¨
âëîìèëèñÿ i çðóéíóâàëè.
Ïðîöåñ êîëåêòèâiçàöi¨ ñóïðîâîäæóâàâñÿ çàêðèòòÿì ìiñöåâèõ öåðêîâ. Ðóòèííîþ ñïðàâîþ
áóëà êîíôiñêàöiÿ iêîí, ÿêi ñïàëþâàëè ðàçîì ç iíøèìè ïðåäìåòàìè ðåëiãiéíîãî êóëüòó. Ó
êîíôiäåíöiéíîìó ëèñòi îäíîãî ç îêðóæêîìiâ ïàðòi¨ âiä 20 ëþòîãî 1930 ð. ïîâiäîìëÿëîñÿ ïðî
ï'ÿíèõ ñîëäàòiâ i êîìñîìîëüöiâ, ÿêi áåç ìàñîâî¨ ïiäãîòîâêè... ç âëàñíî¨ iíiöiàòèâè çàêðèâàëè
ñiëüñüêi öåðêâè, ëàìàþ÷è iêîíè i ïîãðîæóþ÷è ñåëÿíàì.
Ïåðåñëiäóâàíü çàçíàâàëè âñi ðåëiãi¨. Ãàçåòà Âiñòi ó íîìåðàõ çà 22-26 ãðóäíÿ 1929 ð. ïîâi-
äîìëÿëà: ó Õàðêîâi âèðiøèëè çàêðèòè öåðêâó ñâ. Äèìèòðiÿ i ïåðåäàòè ¨ ¨ êëóáîâi àâòîìîáiëi-
ñòiâ; ó Çàïîðiææi âèðiøèëè çàêðèòè ñèíàãîãó íà Ìîñêîâñüêié âóëèöi òà ïåðåäàòè ïðèìiùå-
ííÿ ìiñöåâî¨ ëþòåðàíñüêî¨ öåðêâè Íiìåöüêîìó ðîáiòíè÷îìó êëóáîâi; ó Âiííèöüêîìó îêðóçi
âèðiøèëè çàêðèòè Íåìèðiâñüêèé ìîíàñòèð i ñóìiæíi öåðêâè; ó Ñòàëiíñüêîìó îêðóçi âèði-
øèëè çàêðèòè ðèìî-êàòîëèöüêèé êîñòüîë i ïåðåäàòè ïðèìiùåííÿ âiðìåíî-ãðèãîðiàíñüêî¨
öåðêâè â ìiñòi Ñòàëiíî êëóáîâi ðîáiòíèêiâ Ñõîäó; ó Ëóãàíñüêó çàêðèëè ñîáîð ñâ. Ìèõàé-
ëà, öåðêâè ñâÿòèõ Ïåòðà i Ïàâëà òà Õðèñòà Ñïàñèòåëÿ. õíi ïðèìiùåííÿ â ïîäàëüøîìó
âèêîðèñòîâóâàëè äëÿ êóëüòóðíî-ïðîñâiòíüî¨ ðîáîòè.
Áiëüøå òîãî, çàêðèòòÿ öåðêîâ ñóïðîâîäæóâàëîñÿ ïåðåñëiäóâàííÿì áóäü-ÿêî¨ ðåëiãiéíî¨
äiÿëüíîñòi. Ïiñëÿ çàêðèòòÿ äåâ'ÿòè âåëèêèõ öåðêîâ ó Õàðêîâi ìiñüêi âëàñòi âèðiøèëè òà-
êîæ óæèòè íàëåæíèõ çàõîäiâ, ùîá çàïîáiãòè ìîëèòîâíèì çáîðàì ó ïðèâàòíèõ äîìàõ ïiñëÿ
çàêðèòòÿ öåðêîâ.
Ó ñåëi Âiëüøàíè, íà Ñóìùèíi, ÿê i â áàãàòüîõ iíøèõ ñåëàõ, áóëî äâi öåðêâè. Ïåðøó
ç íèõ - êàì'ÿíó - çðóéíóâàëè i öåãëîþ âèêëàëè äîðîãó, à äðóãó - äåðåâ'ÿíó - ðîçiáðàëî i
ñïàëèëî ñiëüñüêå íà÷àëüñòâî. Öåðêâè, ÿê ïðàâèëî, çàêðèâàëè ïiñëÿ øàëåíîãî òèñêó ç áî-
êó âåðõíiõ åøåëîíiâ âëàäè. Ðiøåííÿ ìiñöåâî¨ ñiëüðàäè ìàëè ñëóãóâàòè ëèøå ôîðìàëüíèì
ïðèêðèòòÿì. Àëå öå ÷àñòî íå äîïîìàãàëî íàâiòü ïiñëÿ ñåði¨ àðåøòiâ òà iíøèõ çàõîäiâ. ßê i â
âèïàäêó ç ñàìîþ êîëåêòèâiçàöi¹þ, ñiëüñüêi ñõîäè ÷àñòî áóëè ôàëüøèâi. Çäåáiëüøîãî â íèõ
áðàëè ó÷àñòü ëèøå ìiñöåâi àêòèâiñòè. Àáî æ âèêîðèñòîâóâàëè ïðîñòî íàïàäè àêòèâiñòiâ
áåç áóäü-ÿêî¨ ãðè â êîíñòèòóöiéíi ïðîöåäóðè. Çà ñâiä÷åííÿì î÷åâèäöiâ, ñïî÷àòêó çààðåøòî-
âóâàëè ÷ëåíiâ öåðêîâíî¨ ðàäè, ïiñëÿ ÷îãî àêòèâiñòè çíiìàëè õðåñòè i äçâîíè, i âðåøòi â
àíòèðåëiãiéíîìó êàðíàâàëi âëàìóâàëèñÿ äî öåðêâè, ñïàëþâàëè ¨ ¨ iêîíè, êíèãè òà àðõiâè,
ðîçêðàäàëè ïåðñíi, îçäîáëåííÿ iêîí òà iíøi êîøòîâíi ðå÷i. Öåðêâà ñòàâàëà êîìîðîþ.
Â îäíîìó ç ñië ïàðòiéíèé óïîâíîâàæåíèé ïðîñòî îäåðæàâ íàêàç ïåðåòâîðèòè öåðêâó íà
êîìîðó ïðîòÿãîì ñîðîêà âîñüìè ãîäèí: Íîâèíà ïîøèðþâàëàñÿ ç íàäçâè÷àéíîþ øâèäêiñòþ.
Äåñÿòêè ñåëÿí êèäàëè ñâîþ ðîáîòó é ïîñïiøàëè â ñåëî. Âîíè êëÿëè, áëàãàëè é ïëàêàëè,
ñïîñòåðiãàþ÷è çíèùåííÿ ðåëiãiéíèõ ñâÿòèíü. Íå îäíå ëèøå ñâÿòîòàòñòâî ¨ì áîëiëî - â óñié
ñïðàâi âîíè âiä÷óâàëè áåçïîñåðåäíþ îáðàçó ñâî¹¨ ëþäñüêî¨ ãiäíîñòi.
Âîíè âñå âiä íàñ çàáðàëè,- ñêàðæèâñÿ îäèí ëiòíié ñåëÿíèí.- Âîíè çàëèøèëè íàñ íi ç ÷èì.
Òåïåð âîíè ïîçáàâëÿþòü íàñ îñòàííüî¨ âòiõè. Äå æ ìè áóäåìî õðåñòèòè íàøèõ äiòåé i õîâàòè
íàøèõ ïîêiéíèêiâ? Äå ìè øóêàòèìåìî âòiõè â íàøîìó ãîði? Íåãiäíèêè! Áåçáîæíèêè!...
Íàñòóïíî¨ íåäiëi ñåêðåòàð ìiñöåâî¨ êîìñîìîëüñüêî¨ îðãàíiçàöi¨, ïðèäóðêóâàòèé ïðèùà-
âèé ïàðóáîê, íà ïðiçâèñüêî ×èæ, íåñïîäiâàíî ç'ÿâèâñÿ íà âóëèöi, ãðàþ÷è íà áàëàëàéöi. Ïî-
ðó÷ êðîêóâàëà éîãî äiâ÷èíà, ñïiâàþ÷è ïîïóëÿðíèõ àíòèðåëiãiéíèõ ïiñåíü. Öå áóëà äîñèòü
çíàéîìà êàðòèíà. Òðèâîãó âèêëèêàëî ¨õí¹ óáðàííÿ. ×èæ òà éîãî äiâ÷èíà áóëè îäÿãíåíi
ó ÿñêðàâî-÷åðâîíi øîâêîâi ñîðî÷êè, ïiäïåðåçàíi â òàëi¨ çîëîòèìè ìîòóçêàìè ç øîâêîâèìè
êèòè÷êàìè. Ñåëÿíè âiäðàçó âïiçíàëè ñâî¨ öåðêîâíi ïðèêðàñè. Øâèäêî ¨õí¹ îáóðåííÿ çà-
ïàëàõêîòiëî ïîëóì'ÿì ëií÷óâàííÿ. Ëèøå òå, ùî îáèäâà êîìñîìîëüöi ïóñòèëèñÿ íàâòüîêè,
îáiãíàâøè ëiòíiõ ñåëÿí, i ñõîâàëèñÿ âiä ïåðåñëiäóâàííÿ â êîîïåðàòèâíié êðàìíèöi, âðÿòóâàëî
¨õ âiä ðîçëþ÷åíî¨ þðáè.
Òîé ôàêò, ùî ñåëÿíñòâî ÷èíèëî ðiøó÷èé îïið àíòèðåëiãiéíèì çàõîäàì âëàñòåé, ïàðòiÿ
ïîÿñíþâàëà öiëêîâèòî êóðêóëüñüêèì âïëèâîì. Îðãàí ÂÓÖÂÊ - ãàçåòà Âiñòi - 1 ñi÷íÿ 1930
ð. âìiñòèëà íà ñâî¨õ ñòîðiíêàõ ðîçïîâiäü ðÿäîâîãî óðÿäîâöÿ, ÿêèé íà ìiñöåâîìó ïðèêëàäi
169
äóæå äîõiäëèâå âèêëàâ îôiöiéíó ïîçèöiþ ç öüîãî ïèòàííÿ: Íàâêîëî öi¹¨ ñïðàâè âåäåòüñÿ
æîðñòîêà òà âïåðòà áîðîòüáà. Êóðêóëi òà ¨õíi ïîñiïàêè âèêîðèñòîâóþòü óñi ìîæëèâi çàñîáè,
ùîá ïåðåøêîäèòè àíòèðåëiãiéíié ïðîïàãàíäi òà çàïîáiãòè ìàñîâîìó ðóõîâi çà çàêðèòòÿ öåð-
êîâ i çíÿòòÿ äçâîíiâ... Ïîïè òà ¨õíi çàõèñíèêè-êóðêóëi âèêîðèñòîâóþòü óñi ìîæëèâîñòi, ùîá
çóïèíèòè àíòèðåëiãiéíèé ïîòiê. Çà äîïîìîãîþ àãiòàöi¨ âiäñòàëèõ åëåìåíòiâ, îñîáëèâî æiíîê,
âîíè íàìàãàþòüñÿ ðîçãîðíóòè áîðîòüáó ïðîòè ìàñîâîãî àíòèðåëiãiéíîãî ðóõó. Íàïðèêëàä,
ó ñ. Áåðþõà, êîëè êîìñîìîëüöi, áiäíi ñiëü÷àíè òà ìiñöåâi àêòèâiñòè ïî÷àëè çíiìàòè öåðêîâíi
äçâîíè, íå ïiäãîòóâàâøè ïîïåðåäíüî äî öüîãî ïóáëiêó, êóðêóëi, ÿêi ïiäãîòóâàëèñÿ çàçäàëå-
ãiäü, ïîáèëè ìîëîäü, à òîäi ç áàòîãàìè òà ç êðèêîì ïîïðÿìóâàëè äî ñiëüðàäè, ïiäïàëèâøè
¨ ¨. Òåïåð ó ñ. Áåðþõà âiäáóâà¹òüñÿ ñóä ó çâ'ÿçêó ç öi¹þ ïîäi¹þ.
Æiíî÷i áóíòè áóëè òàêîæ òiñíî ïîâ'ÿçàíi ç áîðîòüáîþ ïðîòè ðåëiãi¨. Ïðàâäà ó íîìåði
âiä 22 ëþòîãî 1930 ð. îïîâiäàëà ïðî íåëåãàëüíi çáîðè òà äåìîíñòðàöi¨ æiíîê-ñåëÿíîê, ùî
ïðîâîäèëèñÿ ïiä ðåëiãiéíèìè ãàñëàìè, à òàêîæ ïðî äåìîíñòðàöiþ ó Òàòàðñüêié ðåñïóáëi-
öi, ó÷àñíèêè ÿêî¨ íàñèëüíî ïîâåðíóëè öåðêîâíi äçâîíè, ùî ¨õ çíÿëà âëàäà. Ó ñâîþ ÷åðãó,
Âiñòi (1930. 5 ñi÷.) íàðiêàëè íà âèáóõè ðåëiãiéíî¨ iñòåði¨ ñåðåä æiíîê-êîëãîñïíèöü, ñëiäîì
çà ñåði¹þ áîæåñòâåííèõ ìàíiôåñòàöié. Ó ñåëi Ñèíþøèí Áðiä, ïèñàëà ãàçåòà, âðàíöi, 6 ëè-
ñòîïàäà, â äåíü, ïðèçíà÷åíèé äëÿ çíÿòòÿ äçâîíiâ, êiëüêà ñîò æiíîê çiáðàëèñÿ áiëÿ öåðêâè
i, ïiäáóðåíi êóðêóëÿìè òà ¨õíiìè ïîñiïàêàìè, ïåðåøêîäæàëè çàïëàíîâàíié ïðàöi. Òðèäöÿòü
iç íèõ çàìêíóëèñÿ ó äçâiíèöi òà äçâîíèëè íà ñïîëîõ äåíü i äâi íî÷i, òåðîðèçóþ÷è âñå ñåëî.
Æiíêè íiêîìó íå äîçâîëÿëè ïiäiéòè äî öåðêâè, ïîãðîæóþ÷è êàìiííÿì òèì, õòî íàìà-
ãàâñÿ íàáëèçèòèñÿ äî íèõ. Êîëè ãîëîâà ñiëüðàäè ç'ÿâèâñÿ ç ìiëiöiîíåðîì i íàêàçàâ æiíêàì
ïåðåñòàòè äçâîíèòè íà ñïîëîõ i ðîçiéòèñÿ ïî äîìiâêàõ, âîíè ïî÷àëè êèäàòè ó íüîãî êàìiííÿ.
Äî ëèõîäiéíèöü ïiçíiøå ïðè¹äíàëàñÿ ãðóïà ï'ÿíèõ ÷îëîâiêiâ.
Çãîäîì âèÿâèëîñÿ, ùî ìiñöåâèé ïñàëîìùèê ç êiëüêîìà êóðêóëÿìè òà ¨õíiìè ïîñiïàêàìè
õîäèâ âiä õàòè äî õàòè, çàêëèêàþ÷è ëþäåé ïiòè äî öåðêâè i íå äàâàòè çíiìàòè äçâîíè. Öÿ
àãiòàöiÿ âïëèíóëà íà êiëüêîõ ïðîñòîäóøíèõ æiíîê.
Ïðîáëåìà öåðêîâíèõ äçâîíiâ, ÿêó òàê ÷àñòî ìîæíà çóñòðiòè â öèõ îïîâiäÿõ, ñòàíîâèòü
öiêàâèé òàêòè÷íèé ìîìåíò. Ïàðòiÿ iíîäi âèìàãàëà çíÿòòÿ äçâîíiâ, îá ðóíòîâóþ÷è öå ïîòðå-
áàìè iíäóñòðiàëiçàöi¨. Íàñïðàâäi æ öå áóâ ëèøå ïåðøèé êðîê (íàñòóïíèì áóëî îñòàòî÷íå
çàêðèòòÿ öåðêâè), i ðîáèâñÿ âií ç ìåòîþ õî÷ òðîõè îñëàáèòè ïðîòèäiþ ïðîòèëåæíî¨ ñòîðîíè.
Àëå ÷àñòiøå âñüîãî çàõîïëåííÿ äçâîíiâ i çàêðèòòÿ öåðêâè âiäáóâàëèñÿ îäíî÷àñíî. Â ìi-
ñöåâèõ ãàçåòàõ ïîñòiéíî äðóêóâàëèñÿ ðiøåííÿ ñiëüñüêèõ ñõîäiâ îäíîãî é òîãî æ çìiñòó:
çàêðèòè öåðêâó i ïîæåðòâóâàòè äçâîíè ó ôîíä iíäóñòðiàëiçàöi¨. Íå çàëèøàëàñÿ îñòîðîíü é
ðåñïóáëiêàíñüêà (äèâ., íàïð., Âiñòi. 1929. 22 ãðóä.) òà öåíòðàëüíà ïðåñà. Ïðàâäà 27 ëèñòî-
ïàäà 1929 ð. ïîâiäîìëÿëà ñâî¨õ ÷èòà÷iâ, ùî ðîáiòíèêè òà ñåëÿíè îäíîãî ç ðàéîíiâ Îäåñüêîãî
îêðóãó íàäiñëàëè äâà âàãîíè öåðêîâíèõ äçâîíiâ íà ôàáðèêó. Êàìïàíiÿ (àáî, ÿê âèñëîâèëàñÿ
Ïðàâäà, íàñòóï) çà âèêîðèñòàííÿ öåðêîâíèõ äçâîíiâ äëÿ ïðîìèñëîâèõ ïîòðåá... ïîøè-
ðþ¹òüñÿ. Òðüîìà äíÿìè ïiçíiøå ãàçåòà çíîâó ïîâåðòà¹òüñÿ äî öi¹¨ òåìè, óòî÷íþþ÷è, ùî
äçâîíè âiäïðàâèëè 67 ñië. Çàãàëîì æå íà Îäåùèíi íàëi÷ó¹òüñÿ ïîíàä ñòî àòå¨ñòè÷íèõ ñië.
Óêðà¨íñüêà ãàçåòà Âiñòi, ó ñâîþ ÷åðãó, ç çàäîâîëåííÿì ïîâiäîìëÿëà, ùî íà 1 ñi÷íÿ 1930 ð.
çíÿòî äçâîíè ç 148 öåðêîâ òiëüêè â Ïåðâîìàéñüêié îêðóçi.
Êåðiâíèöòâî âåëè÷åçíîãî êîëãîñïó Ãiãàíò (íà Óðàëi) ó ëèñòi â Ïðàâäó (1930. 12-15
ñi÷.) õâàëèëîñÿ òèì, ùî âñi öåðêîâíi äçâîíè â öié ìiñöåâîñòi âiäïðàâëåíî íà ïåðåïëàâêó ÿê
ìåòàëåâèé áðóõò i ùî ïiä ÷àñ Ðiçäâà ñïàëåíî âåëèêó êiëüêiñòü iêîí.
2 áåðåçíÿ 1930 ð. Ñòàëií ïiääàâ êðèòèöi áîðîòüáó ç öåðêîâíèìè äçâîíàìè, íàçâàâøè
¨ ¨ íàäìiðíîþ. Òèì÷àñîâå çãîðòàííÿ êàìïàíi¨ ïðèìóñîâî¨ êîëåêòèâiçàöi¨, âèêëèêàíå ñòàòòåþ
Çàïàìîðî÷åííÿ âiä óñïiõiâ, âiäáèëîñÿ é íà ðåëiãiéíîìó ôðîíòi. Â ñåðåäèíi áåðåçíÿ 1930

ð., ÷åðåç ïàðó òèæíiâ ïiñëÿ ïîÿâè ñòàëiíñüêî¨ ñòàòòi, ÖÊ óõâàëèâ ïîñòàíîâó ïðî ïåðåêðó-
÷åííÿ, äîïóùåíi â ïðîöåñi êîëåêòèâiçàöi¨, â ÿêié âîäíî÷àñ çàñóäæóâàëîñü àäìiíiñòðàòèâíå
çàêðèòòÿ öåðêîâ áåç çãîäè áiëüøîñòi íàñåëåííÿ ñåëà, ùî çàãàëîì âèêëèêà¹ ïîñèëåííÿ ðåëi-
ãiéíèõ óïåðåäæåíü. Ïàðòêîìàì ïðîïîíóâàëîñü ïðèïèíèòè çàêðèòòÿ, ôàëüøèâî çàìàñêî-
âàíi ÿê ãðîìàäñüêå òà äîáðîâiëüíå ïðàãíåííÿ íàñåëåííÿ.
Ïiñëÿ öèõ êðîêiâ â àíòèðåëiãiéíié êàìïàíi¨, ÿê i íà ôðîíòi êîëåêòèâiçàöi¨, íàñòàâ êî-
ðîòêèé ïðîìiæíèé ïåðiîä âåëèêî¨ ñòðèìàíîñòi, àëå ïîòiì òèñê ïîñèëèâñÿ, áiëüøå òîãî,
ñòàâ îðãàíiçîâàíiøèé i áåçæàëiñíiøèé. Äî êiíöÿ 1930 ð. 80 % ñiëüñüêèõ öåðêîâ êðà¨íè áóëî
çàêðèòî.
Ñåðåä çðóéíîâàíèõ öåðêîâ òðàïëÿëîñÿ ÷èìàëî é òàêèõ, ùî ÿâëÿëè ñîáîþ âèçíà÷íi ïà-
ì'ÿòêè êóëüòóðè. Ìîíàñòèð ñâ. Òðiéöi ó ñ. Äåìèäiâêà íà Ïîëòàâùèíi çáóäîâàíî ó 1755 ð. Â
1928 ð. éîãî ïåðåòâîðèëè íà áiáëiîòåêó, à â 1930 ð. âçàãàëi çíåñëè. Êàìiííÿ òà öåãëó âèêî-
ðèñòàëè äëÿ ïîáóäîâè êîìîð i òþòþíîâîãî ñêëàäó â ìiñöåâîìó êîëãîñïi iì. Ïåòðîâñüêîãî.
Òèì ÷àñîì àêòèâiñòè ïîãðàáóâàëè äçâîíè, iêîíè òà iíøi êîøòîâíîñòi. Ñåëÿí òà êîëèøíiõ
ìîíàõiâ, ÿêi íàìàãàëèñÿ ïåðåøêîäèòè öié àêöi¨, çààðåøòóâàëè i çàñëàëè äî íîâîãî âåëèêî-
ãî êîíöòàáîðó â ßéâi íà Óðàëi. Çà ñâiä÷åííÿì î÷åâèäöiâ, ó ñ. Òîâêà÷iâöi íà ×åðíiãiâùèíi
öåðêîâíi àðõiâè, äàòîâàíi XVI ñò., çíèùèëè ðàçîì ç óñiìà iíøèìè ðå÷àìè.
Àêàäåìiÿ íàóê ó Ìîñêâi áóëà çìóøåíà âiäìîâèòèñÿ âiä îõîðîíè ìàéæå óñiõ iñòîðè÷íèõ
ïàì'ÿòîê êðà¨íè, ùî ìàëè ÿêå-íåáóäü âiäíîøåííÿ äî ðåëiãi¨. Íàâiòü ó ñàìîìó Êðåìëi çíî-
ñèëè öåðêâè òà ìîíàñòèði. Íàì âiäîìî, ùî ðiøåííÿ ïðî çðóéíóâàííÿ Iâåðñüêèõ âîðiò òà
êàïëèöi íà Êðàñíié ïëîùi âèêëèêàëî ïðîòåñò óñiõ àðõiòåêòîðiâ, àëå Êàãàíîâè÷, ÿêèé òîäi
î÷îëþâàâ Ìîñêîâñüêó ïàðòîðãàíiçàöiþ, çàÿâèâ: Ìî¨ åñòåòè÷íi ïðèíöèïè âèìàãàþòü, ùîá
êîëîíè äåìîíñòðàíòiâ ç øåñòè ðàéîíiâ Ìîñêâè âëèâàëèñÿ íà Êðàñíó ïëîùó îäíî÷àñíî.
Äî ðåâîëþöi¨ ó Ìîñêâi áóëî 460 ïðàâîñëàâíèõ öåðêîâ. Íà 1 ñi÷íÿ 1930 ð. ¨õ çàëèøàëîñÿ
224, à íà 1 ñi÷íÿ 1933 ð.- íå áiëüøå ñòà.
Êàçàíñüêèé ñîáîð ó Ëåíiíãðàäi ïåðåòâîðèëè íà àíòèðåëiãiéíèé ìóçåé. Ó Êè¹âi çðóéíó-
âàëè Äåñÿòèííó öåðêâó Õ ñò., ñòàðîäàâíi Ìèõàéëiâñüêèé òà Áðàòñüêèé ìîíàñòèði, äåñÿòêè
iíøèõ ïàì'ÿòîê àðõiòåêòóðè XII - XVIII ñò. Ïîäiáíi àêöi¨ çäiéñíþâàëèñÿ ïîâñþäíî. Àëå íà-
âiòü äàâíiì ñîáîðàì, ïåðåòâîðåíèì íà ìóçå¨, äàâàëè ðóéíóâàòèñÿ, à ¨õíi ðîçïèñè ïîêðèâàëè
âàïíîì.
Ñîáîð ñâ. Ñîôi¨ òà iíøi öåðêâè ó Êè¹âi ïåðåòâîðèëè íà ìóçå¨ ÷è àíòèðåëiãiéíi îñåðåä-
êè (âñiì, õòî õîòiâ áè äiñòàòè æèâå óÿâëåííÿ ïðî çíèùåííÿ êóëüòóðíèõ öiííîñòåé ó ÷àñè
ñòàëiíñüêî¨ êóëüòóðíî¨ ðåâîëþöi¨, ðåêîìåíäó¹ìî îçíàéîìèòèñÿ ç ôîòîãðàôiÿìè â ïóáëiêà-
öi¨ Òèòà Ãåâðèêà Âòðà÷åíà àðõiòåêòóðà Êè¹âà; Íüþ-Éîðê, 1982, àíãëiéñüêîþ ìîâîþ). Ó
Õàðêîâi ñîáîð ñâ. Àíäðiÿ ïåðåòâîðèëè íà êiíîòåàòð, äâà iíøèõ - íà ðàäiîñòàíöiþ òà ñêëàä
ìàøèííèõ äåòàëåé. Ó Ïîëòàâi äâi öåðêâè ïåðåòâîðèëè íà çåðíîñõîâèùà, à ùå îäíó - íà
ìàéñòåðíþ äëÿ ðåìîíòó ìåõàíi÷íîãî óñòàòêóâàííÿ.
Ó äåùî iíøîìó äóñi ñó÷àñíèé ðàäÿíñüêèé ïèñüìåííèê (Â. Ðàñïóòií. Ïðîùàíèå ñ Ìàòå-
ðîé. Ì., 1976) îïîâiäà¹ ïðî çíèùåííÿ öâèíòàðiâ, ïðî çâ'ÿçîê ìiæ æèâèìè òà ìåðòâèìè, ÿê
ïðî îäíó ç íàéãiðøèõ îçíàê íåïðîäóìàíî¨ ìîäåðíiçàöi¨. Ñâiä÷åííÿì öüîãî ìîæóòü ñëóãóâà-
òè ÷èñëåííi ëèñòè ïîâîëçüêèõ íiìöiâ-¹âàíãåëiñòiâ, ó ÿêèõ éäåòüñÿ ïðî òå, ÿê âàæêî âìèðàòè
áåç ïàñòîðà, öåðêâè òà õðèñòèÿíñüêîãî îáðÿäó ïîõîâàííÿ.
Íîâà êîíñòèòóöiÿ 1936 ð. ïîðîäèëà íîâi ïðîáëåìè, ïîâ'ÿçàíi ç ãàðàíòóâàííÿì ñâîáîäè
ðåëiãi¨. Âiäîìèé âèïàäîê, êîëè ñåëÿíñüêi ïðîâîäèði iç ñåêò ñòàðîâiðiâ òà ¹âàíãåëiñòiâ ñïðîáó-
âàëè çàðå¹ñòðóâàòèñÿ ó ñiëüðàäi. Òàì ¨ì çâåëiëè çiáðàòè ï'ÿòäåñÿò ïiäïèñiâ, à ïiñëÿ òîãî ÿê öi
171
ïiäïèñè áóëî çiáðàíî, âñiõ ï'ÿòäåñÿòüîõ çààðåøòóâàëè ÿê ÷ëåíiâ òà¹ìíî¨ êîíòððåâîëþöiéíî¨

îðãàíiçàöi¨.
Ðåïðåñèâíi çàõîäè çàñòîñîâóâàëè äî âñiõ ðåëiãié. Öåðêâè òà ñèíàãîãè ÷àñòî ôiãóðóþòü
â îôiöiéíèõ ïîñòàíîâàõ ó âðîïåéñüêié ÷àñòèíi ÑÐÑÐ. Iñëàì òàê ñàìî ïåðåñëiäóâàëè â
iíøèõ ìiñöÿõ, à âåëèêèé íàñòóï ïðîòè áóääèñòiâ ó Áóðÿò-Ìîíãîëi¨ âiäáóâàâñÿ, ÿê i ÿ iíøèõ
ðàéîíàõ Ñîþçó, îäíî÷àñíî ç êîëåêòèâiçàöi¹þ.
Ïðîòåñòàíòiâ, äî ÿêèõ âëàñòi ñïî÷àòêó ñòàâèëèñÿ äîñèòü ïðèõèëüíî, ÿê äî åëåìåíòà,
ùî ïiäðèâàâ îñíîâè iíøèõ öåðêîâ, íåâäîâçi ïîòðàêòóâàëè ÿê íåáåçïå÷íèõ. âàíãåëiñòè â
1928 ð. ìàëè 3219 ïàðàôié ç ÷îòèðìà ìiëüéîíàìè âiðóþ÷èõ. Íàñòóïíîãî ðîêó ïðîòè íèõ
ðîçãîðíóëè íàñòóï. Çàêðèëè ¨õíþ áîãîñëîâñüêó ñåìiíàðiþ (çàñíîâàíó â ãðóäíi 1927 ð.) Â
ëþòîìó ÄÏÓ ðîçêðèëî â Ìiíñüêó ãðóïó, äî ÿêî¨ âõîäèëî 25 áàïòèñòñüêèõ øïèãóíiâ,
ùî ïðàöþâàëè íà Ïîëüùó. ×åðåç äåÿêèé ÷àñ ïîäiáíó ãðóïó çààðåøòîâàíî é â Óêðà¨íi. Ïiä
÷àñ êîëåêòèâiçàöi¨ ¹âàíãåëiñòñüêèõ ïðîïîâiäíèêiâ âèêëþ÷èëè ç êîëãîñïiâ, çàñóäèâøè ¨õ ÿê
êóðêóëiâ; áiëüøiñòü iç íèõ ïiçíiøå äåïîðòóâàëè.
Ó 1931 ð. ¹âàíãåëiñòñüêó öåðêâó çàñóäèëè ÿê çàìàñêîâàíó êîíòððåâîëþöiéíó êóðêóëü-
ñüêó îðãàíiçàöiþ, ÿêà äiñòà¹ ôiíàíñîâó ïiäòðèìêó ç-çà êîðäîíó.
Àëå õî÷à óñi ðåëiãi¨ ïðèäóøèëè, âiä íèõ ëèøèëèñÿ òiëüêè ÿêiñü ðåøòêè, æîäíó ôàêòè÷íî
íå ïîñòàâèëè ïîçà çàêîíîì i ïîâíiñòþ íå çðóéíóâàëè, çà âèíÿòêîì äâîõ íàöiîíàëüíèõ öåð-
êîâ Óêðà¨íè - Óêðà¨íñüêî¨ àâòîêåôàëüíî¨ ïðàâîñëàâíî¨ (ÓÀÏÖ) i Óêðà¨íñüêî¨ êàòîëèöüêî¨
(ÓÊÖ) öåðêîâ. Ïðèõèëüíèêiâ îñòàííüî¨ íàçèâàþòü ùå óíiàòàìè ñõiäíîãî îáðÿäó. Öÿ öåðêâà
êîðèñòóâàëàñÿ âïëèâîì â îñíîâíîìó â Çàõiäíié Óêðà¨íi, ÿêà òîäi ïåðåáóâàëà ëiä Ïîëüùåþ;
¨ ¨ íå çàãíàëè â ïiäïiëëÿ àæ äî ïðè¹äíàííÿ öüîãî òåðåíó äî ÑÐÑÐ.
Óêðà¨íñüêà ïðàâîñëàâíà öåðêâà, î÷îëþâàíà ìèòðîïîëèòîì Êè¨âñüêèì òà âñåÿ Ðóñi, òðà-
äèöiéíî ïiäòðèìóâàëà çâ'ÿçêè ç ïàòðiàðõîì Êîíñòàíòèíîïîëüñüêèì. Ó 1685-1686 ðð. ¨ ¨ ïiä-
ïîðÿäêóâàëè Ìîñêîâñüêîìó ïàòðiàðõîâi, ùîïðàâäà, íà çàñàäàõ àâòîíîìi¨, çáåðiãøè çà íåþ
ïðàâî îáèðàòè âëàñíîãî ìèòðîïîëèòà. Â 1721 ð. íàâiòü ñòàòóñ ìèòðîïîëèòà áóëî ïîíèæåíî
äî àðõi¹ïèñêîïñüêîãî. Ïiçíiøå (ïðîòÿãîì XVIII ñò.) ðóñèôiêóâàëè óêðà¨íñüêèé îáðÿä, çîáî-
â'ÿçàâøè ñâÿùåíèêiâ ñëóæèòè öåðêîâíîñëîâ'ÿíñüêó ëiòóðãiþ íà ðîñiéñüêèé âçiðåöü, ââîäè-
ëèñÿ íàâiòü ðîñiéñüêi îáëà÷åííÿ.
Ó íàñòóïíi ÷àñè ïî÷óòòÿ îáðàçè, âèêëèêàíî¨ öi¹þ íàðóãîþ, íå çãàñàëî. ßê âiäîìî, ç
ïiäíåñåííÿì óêðà¨íñüêîãî íàöiîíàëüíîãî ðóõó óêðà¨íñüêi ïðàâîñëàâíi ñåìiíàði¨ ó Êè¹âi òà
Ïîëòàâi ñòàëè ðîçñàäíèêàìè íàöiîíàëüíî¨ àãiòàöi¨ ùå çàäîâãî äî ðåâîëþöi¨.
Ó 1917-1918 ðð. âåëèêà ÷àñòèíà Óêðà¨íñüêî¨ ïðàâîñëàâíî¨ öåðêâè, ïiäòðèìàíà Öåíòðàëü-
íîþ Ðàäîþ, âiäîêðåìèëàñÿ âiä Ìîñêîâñüêîãî ïàòðiàðõàòó, âiäíîâèâøè Óêðà¨íñüêó àâòîêå-
ôàëüíó öåðêâó, ÿêà ïî÷àëà ïðîâàäèòè áîãîñëóæiííÿ óêðà¨íñüêîþ ìîâîþ.
Ó æîâòíi 1921 ð. âîíà ïðîâåëà ñâié ïåðøèé Ñîáîð ó Êè¹âi, íà ÿêîìó áóëè ïðåäñòàâëåíi
ÿê äóõiâíèöòâî, òàê i ìèðÿíè, ïðè÷îìó ñåðåä îñòàííiõ áóëî ÷èìàëî ïðîâiäíèõ ó÷åíèõ, ïè-
ñüìåííèêiâ, êîìïîçèòîðiâ òà iíøèõ ïðåäñòàâíèêiâ óêðà¨íñüêî¨ iíòåëiãåíöi¨. Ñïî÷àòêó âëàñòi
ïåðåñëiäóâàëè àâòîêåôàëüíó öåðêâó íå áiëüøå, íiæ iíøi ðåëiãiéíi îðãàíiçàöi¨, íàâiòü ïåâíèì
÷èíîì çàîõî÷óâàëè, ç íàìiðîì ïîñëàáèòè ðîñiéñüêó öåðêâó. Àëå ñèòóàöiÿ íåâäîâçi çìiíèëàñÿ.
Ó òà¹ìíié äèðåêòèâi ÎÄÏÓ, äàòîâàíié æîâòíåì 1924 ð., çâåðòàëàñÿ óâàãà íà ïîñòiéíå
çðîñòàííÿ âïëèâó ÓÀÏÖ, ñòâåðäæóâàëîñÿ, ùî ¨ ¨ ìèòðîïîëèò Âàñèëü Ëèïêiâñüêèé òà éî-
ãî ïðèái÷íèêè äàâíî âæå âiäîìi ÿê òà¹ìíi ïðîïàãàíäèñòè óêðà¨íñüêîãî ñàìîñòiéíèöòâà.
Ìiñöåâèõ ïðàöiâíèêiâ ÎÄÏÓ ïîïåðåäæàëè, ùî öå îñîáëèâî íåáåçïå÷íî äëÿ ðàäÿíñüêîãî ëà-
äó, ¨õ çîáîâ'ÿçàëè âæèòè íåîáõiäíèõ çàõîäiâ, ñåðåä ÿêèõ ìàëî áóòè çáiëüøåííÿ êiëüêîñòi
òà¹ìíèõ iíôîðìàòîðiâ ñåðåä âiðóþ÷èõ i âåðáóâàííÿ ñàìèõ ñâÿùåíèêiâ äëÿ òà¹ìíî¨ ñëóæáè
â ÎÄÏÓ.
Ó 1925 ð. ðîáèëèñÿ ñïðîáè ðîçêîëîòè àâòîêåôàëüíó öåðêâó, àëå âîíè çàêií÷èëèñÿ ïîâ-
íèì ïðîâàëîì, i âæå íàïðèêiíöi íàñòóïíîãî ðîêó ÓÀÏÖ ìàëà 32 ¹ïèñêîïè, áëèçüêî 3000
ñâÿùåíèêiâ i ìàéæå 6 ìëè âiðóþ÷èõ.
Àëå íåâäîâçi öåðêâi áóëî çàâäàíî ïåðøîãî óäàðó. Íà ïî÷àòêó ñåðïíÿ 1926 ð. çààðåøòó-
âàëè ìèòðîïîëèòà Ëèïêiâñüêîãî. Ó æîâòíi 1927 ð. âëàäà äîáèëàñÿ éîãî óñóíåííÿ íà öåð-
êîâíîìó ñîáîði, êóäè ìèòðîïîëèòà äîñòàâèëè ïiä îõîðîíîþ. Ïiñëÿ òîãî ÿê âií âiäìîâèâñÿ
çàëèøèòè ñâîþ ïîñàäó, à áiëüøiñòü äåëåãàòiâ âiäìîâèëèñÿ ïðèìóñèòè éîãî äî öüîãî, áàãà-
òüîõ iç íèõ áóëî çààðåøòîâàíî. Àëå é ïiñëÿ öüîãî îäåðæàòè íåîáõiäíî¨ êiëüêîñòi ãîëîñiâ íå
âäàëîñÿ. Âðåøòi-ðåøò çóñèëëÿìè âëàñòåé áóëî ïiäðîáëåíî ïðîòîêîë Ñîáîðó i â ðåçóëüòàòi
ç'ÿâèëîñÿ ðiøåííÿ ïðî çâiëüíåííÿ ìèòðîïîëèòà ç ïîñàäè ó çâ'ÿçêó ç ïîõèëèì âiêîì.
Éîãî íàñòóïíèê - Ìèêîëà Áîðåöüêèé - íà ñïåöiàëüíèõ çáîðàõ, ñêëèêàíèõ ÄÏÓ 28-29
ñi÷íÿ 1930 ð., áóâ çìóøåíèé ïiäïèñàòè äîêóìåíò ïðî ðîçïóñê öåðêâè. Àëå ïðîòåñòè ç-çà
êîðäîíó, î÷åâèäíî, âïëèíóëè ïåâíîþ ìiðîþ íà çàòðèìêó çäiéñíåííÿ öüîãî ðiøåííÿ, i íà
iíøîìó Ñîáîði, ùî âiäáóâñÿ 9-12 ãðóäíÿ 1930 ð., áóëî îáðàíî íîâîãî ìèòðîïîëèòà. Íèì
ñòàâ Iâàí Ïàâëiâñüêèé. Îäíàê ìîæëèâîñòåé äëÿ ïðîâåäåííÿ ÿêî¨ñü îðãàíiçîâàíî¨ äiÿëüíîñòi
âæå íå çàëèøàëîñÿ. Óöiëiëèì 300 ïàðàôiÿì äîçâîëèëè âiäíîâèòè ñâîþ äiÿëüíiñòü ó ðàìêàõ
Óêðà¨íñüêî¨ ïðàâîñëàâíî¨ öåðêâè, àëå íåíàäîâãî. Îñòàííþ ïàðàôiþ ðîçïóùåíî íà ïî÷àòêó
1936 ð.
Íà ïðîöåñi Ñïiëêè âèçâîëåííÿ Óêðà¨íè â 1930 ð. ¨ ¨ ó÷àñíèêè çâèíóâà÷óâàëèñÿ â îðãàíi-
çàöi¨ ñâî¨õ îñåðåäêiâ â ÓÀÏÖ, à i¹ðàðõiâ îñòàííüî¨ çâèíóâàòèëè ó ñïiâó÷àñòi. Iç 45 îáâèíó-
âà÷åíèõ íà ïðîöåñi áóëî ïîíàä 20 ñâÿùåíèêiâ. Îäíèì ç íàéãîëîâíiøèõ çìîâíèêiâ óâàæàâñÿ
Âîëîäèìèð ×åõiâñüêèé, êîëèøíié ÷ëåí ÖÊ Óêðà¨íñüêî¨ ñîöiàë-äåìîêðàòè÷íî¨ ïàðòi¨, ÿêèé
çàëèøèâ ïîëiòè÷íó äiÿëüíiñòü çàðàäè áîãîñëîâ'ÿ i ñòàâ âèçíà÷íèì äiÿ÷åì ÓÀÏÖ, õî÷à é
âiäìîâèâñÿ âiä ïîñàäè ¹ïèñêîïà.
Öåðêîâíà ãðóïà ó÷àñíèêiâ çìîâè, çà îôiöiéíîþ âåðñi¹þ, íàêàçóâàëà ñâÿùåíèêàì âåñòè
àãiòàöiþ ñåðåä ñåëÿí ïðîòè ðàäÿíñüêî¨ âëàäè; âîíà òàêîæ âòÿãíóëà öåðêâó â ïiäãîòîâêó
çáðîéíîãî ïîâñòàííÿ, îñêiëüêè áàãàòî ¨ ¨ ñâÿùåíèêiâ áóëè êîëèñü îôiöåðàìè Óêðà¨íñüêî¨
àðìi¨, ñòâîðåíî¨ óðÿäîì Ïåòëþðè.
Íàâåäåìî îäíå ç ïîâiäîìëåíü, ÿêi ÷àñòî ç'ÿâëÿëèñÿ òîäi íà ñòîðiíêàõ ðàäÿíñüêî¨ ïðåñè.
Ó ñåëi Êèñëîìóò Ðæèùiâñüêî¨ îêðóãè ÄÏÓ âèêðèëî êîòððåâîëþöiéíó îðãàíiçàöiþ àêòèâ-
íèõ ïàðàôiÿí i êóðêóëiâ, ¨õíþ äiÿëüíiñòü ñïðÿìîâóâàëè ïðåäñòàâíèêè Óêðà¨íñüêî¨ àâòîêå-
ôàëüíî¨ öåðêâè. Âñiõ êåðiâíèêiâ çààðåøòóâàëè (äèâ.: Âiñòi. 1930. 22-26 ãðóä.).
Íà ðiâíi ïàðàôié ïîâiäîìëÿëîñÿ ïðî àðåøò 2400 ñâÿùåíèêiâ. Iç îôiöiéíèõ äæåðåë âiäîìî
òàêîæ, ùî â æîâòíi 1929 - ëþòîìó 1930 ð. â ïîëòàâñüêèõ òþðìàõ ïåðåáóâàëî 28 óêðà¨íñüêèõ
ñâÿùåíèêiâ, ï'ÿòüîõ iç íèõ áóëî ðîçñòðiëÿíî, îäèí çáîæåâîëiâ, à iíøèõ çàñëàíî äî êîíöåí-
òðàöiéíèõ òàáîðiâ.
Ó 1934-1936 ðð. îñòàííi çàëèøêè öåðêîâíî¨ äiÿëüíîñòi áóëî îñòàòî÷íî ïðèäóøåíî. Âñi
ìèòðîïîëèòè ÓÀÏÖ, ùî çàñòóïàëè îäèí îäíîãî, çàãèíóëè â êàòiâíÿõ ÍÊÂÑ. Ìèòðîïîëèòà
Ëèïêiâñüêîãî ïîâòîðíî çààðåøòóâàëè, ïiñëÿ ÷îãî âií áåçñëiäíî çíèê ó ëþòîìó 1938 ð. ó
âiöi 84 ðîêiâ. Ìèòðîïîëèòà Áîðåöüêîãî çààðåøòóâàëè â 1930 ð. i ïîñàäèëè äî içîëÿòîðíî¨
òþðìè â ßðîñëàâëi, à ïiçíiøå âiäïðàâèëè äî ñîëîâåöüêîãî òàáîðó íà Áiëîìó ìîði. Â 1935 ð.
éîãî ïîâåðíóòî äî ïñèõiàòðè÷íî¨ òþðìè â Ëåíiíãðàäi, äå âií i ïîìåð ó 1935 ÷è â 1936 ðîöi.
Ìèòðîïîëèòà Ïàâëiâñüêîãî çààðåøòóâàëè â òðàâíi 1936 ð., i éîãî ïîäàëüøà äîëÿ íåâiäîìà.
Êðiì òîãî, ïîâiäîìëÿëîñÿ ïðî ñìåðòü 13 àðõi¹ïèñêîïiâ i ¹ïèñêîïiâ ó ðàäÿíñüêèõ â'ÿçíè-
öÿõ ç 1928 ïî 1938 ð. Çàãàëîì ó òàáîðàõ i òþðìàõ ó òîé ïåðiîä çàãèíóëî 1150 ñâÿùåíèêiâ i
173
ïîíàä 20 òèñ. ïàðàôiÿí òà ÷ëåíiâ îêðóæíèõ öåðêîâíèõ ðàä. Ç ¹ïèñêîïiâ ÓÀÏÖ ëèøå äâîì
ïîùàñòèëî âèæèòè. Îäèí iç íèõ ïiçíiøå ñòàâ ìèòðîïîëèòîì ñâî¹¨ öåðêâè â ÑØÀ, äðóãèé -
¹ïèñêîïîì ×iêàãñüêèì.
Àëå ïåðåâåäåííÿ Óêðà¨íñüêî¨ öåðêâè ïiä ìîñêîâñüêèé êîíòðîëü íå òiëüêè ñòâîðèëî ií-
øèé òèï äóõiâíèöòâà. Ôàêòè÷íî âîíî ñóïðîâîäæóâàëîñÿ ðóéíóâàííÿì ñiëüñüêî¨ öåðêâè, ÿê
àâòîêåôàëüíî¨, òàê i ðîñiéñüêî¨ â Óêðà¨íi.
Ó 1918 ð. Ðîñiéñüêà ïðàâîñëàâíà öåðêâà â óìîâàõ âiäðîäæåííÿ óêðà¨íñüêî¨ äåðæàâíîñòi
òà íàöiîíàëüíî¨ ñàìîñâiäîìîñòi íàäàëà áiëüøó àâòîíîìiþ ñâî¨é ôiëi¨ â Óêðà¨íi, òåïåð ¨ ¨
î÷îëþâàâ åêçàðõ. Âîíà çàëèøàëàñÿ íàéáiëüøîþ çà êiëüêiñòþ ïàðàôiÿí öåðêâîþ, îõîïëþþ÷è
íå òiëüêè ðîñiéñüêó ìåíøiñòü ó ðåñïóáëiöi, àëå é áàãàòî òðàäèöiéíèõ ïàðàôié íà ñåëi (ó 1928
ð. ¨õ íàëi÷óâàëîñÿ 4900). Àëå ¨ ¨ äîëÿ áóëà òàêîþ æ òðàãi÷íîþ, ÿê i iíøèõ öåðêîâ. Ó 1937 ð.
çààðåøòóâàëè åêçàðõà Êîíñòàíòèíà, à íà ïî÷àòîê 1941 ð. âöiëiëî ëèøå ï'ÿòü ïàðàôié.
Çàãàëîì, çà ïðèáëèçíèìè ïiäðàõóíêàìè, äî êiíöÿ 1932 ð. â Óêðà¨íi áóëî çàêðèòî ïîíàä
òèñÿ÷ó öåðêîâ (ãîëîâíèé íàñòóï 1933-1934 ðð. ùå íå ðîçïî÷àâñÿ, à â 1934-1936 ðð. áóëî
çðóéíîâàíî 75-80 % öåðêîâ, ÿêi ùå çàëèøèëèñÿ â Óêðà¨íi). Ó Êè¹âi, ÿêèé ïðîòÿãîì ñòîëiòü
ïðèêðàøàëè ñîòíi öåðêîâ, ó 1935 ð. çàëèøèëîñÿ òiëüêè äâi íåâåëèêi öåðêâè.
Ùîäî óêðà¨íñüêèõ ãðåêî-êàòîëèêiâ, òî ïåðåñëiäóâàííÿ öèõ óíiàòiâ âåëîñÿ ùå ç äàâíiõ
÷àñiâ (óñóïåðå÷ ðiçíèì äîãîâiðíèì ãàðàíòiÿì). Äî 1839 ð. öþ öåðêâó â Ðîñiéñüêié iìïåði¨
áóëî ïîâíiñòþ ëiêâiäîâàíî. Ïðîãîëîøåíèé ó 1905 ð. Àêò òåðïèìîñòi äîçâîëÿâ âiäíîâëåííÿ
äiÿëüíîñòi íåóíiàòñüêèõ êàòîëèêiâ. Ó ïî÷àòêîâèé ïåðiîä ðàäÿíñüêî¨ âëàäè íà íèõ äèâèëèñÿ
ç îñîáëèâîþ ïiäîçðîþ, à â 1926 ð. âiäáóëàñÿ ñåðiÿ ïðîöåñiâ íàä êàòîëèöüêèìè êñüîíäçàìè ÿê
ïîëüñüêèìè øïèãóíàìè. Âîäíî÷àñ óíiàòè ïðîöâiòàëè â òié ÷àñòèíi Óêðà¨íè, ùî ïåðåáóâàëà
ïiä àâñòðiéñüêèì ïðàâëiííÿì, à êîëè öÿ òåðèòîðiÿ âiäiéøëà äî Ïîëüùi â 1918 ð., ñèòóàöiÿ
íå çìiíèëàñÿ. Âñòàíîâëåííÿ ðàäÿíñüêî¨ âëàäè ó Çàõiäíié Óêðà¨íi ïiñëÿ äðóãî¨ ñâiòîâî¨ âiéíè
ïðèçâåëî äî ïðèìóñîâîãî ïîâåðíåííÿ Óêðà¨íñüêî¨ óíiàòñüêî¨ öåðêâè â ïðàâîñëàâíå ëîíî.
Ó êâiòíi 1945 ð. íîâi âëàñòi çààðåøòóâàëè âñiõ ¹ïèñêîïiâ ðàçîì ç ìèòðîïîëèòîì, à òà-
êîæ ïîíàä 500 ñâÿùåíèêiâ. Ó áåðåçíi 1946 ð. êiëüêîõ ñâÿùåíèêà ñóäèëè ÿê íàöèñòñüêèõ
êîëàáîðàöiîíiñòiâ i âiäïðàâèëè äî êîíöåíòðàöiéíèõ òàáîðiâ. Âèêëàäà÷iâ òðüîõ óíiàòñüêèõ
ñåìiíàðié òà ÷ëåíiâ ðåëiãiéíèõ áðàòñòâ (ó òîìó ÷èñëi é ìîíàøîê) ìàéæå óñiõ çààðåøòóâàëè,
¨õíi îðãàíiçàöi¨ çàêðèëè, òàêà æ äîëÿ ñïiòêàëà é 9900 ïî÷àòêîâèõ òà 380 ñåðåäíiõ øêië, 73
ïåðiîäè÷íi âèäàííÿ.
Äëÿ ôàëüøèâîãî öåðêîâíîãî ñîáîðó, ñêëèêàíîãî ó òîìó æ ðîöi, âëàñòi çìîãëè çiáðàòè
ëèøå êóïêó ïðîäàæíèõ ñâÿùåíèêiâ, ÿêi çàÿâèëè ïðî âiäîêðåìëåííÿ âiä Ðèìó òà ïðèéíÿòòÿ
ïðàâîñëàâ'ÿ. Êàòîëèêè ïiøëè â ïiäïiëëÿ i ùå é äîñi ïðîäîâæóþòü iñíóâàòè ó íåñòåðïíèõ
óìîâàõ, ó êàòàêîìáàõ. Ðàäÿíñüêà ïðåñà áàãàòî ïèñàëà ïðî ïiäðèâíó äiÿëüíiñòü êàòîëè-
öüêîãî äóõiâíèöòâà. Ó ëèñòîïàäi 1963 ð. ïîâiäîìëÿëîñÿ íàâiòü ïðî iñíóâàííÿ ïiäïiëüíîãî
æiíî÷îãî ìîíàñòèðÿ ó Ëüâîâi. Ïåðåñëiäóâàííÿ òà àðåøòè òðèâàëè é íàäàëi i ðàäøå êiëüêiñíî
çáiëüøóâàëèñÿ, àíiæ çìåíøóâàëèñÿ.
×èñëåííi ðîñiéñüêî-ïîëüñüêi âiéíè íåçìiííî ñóïðîâîäæóâàëèñÿ ïåðåñëiäóâàííÿìè êàòî-
ëèêiâ ïðàâîñëàâíèìè òà íàâïàêè â Óêðà¨íi. Îäíà ç äèâîâèæíèõ ðèñ XIX i îñîáëèâî XX
ñò.- öå òîëåðàíòíiñòü ìiæ äâîìà óêðà¨íñüêèìè öåðêâàìè - ÓÀÏÖ Ñõiäíî¨ Óêðà¨íè òà ÓÊÖ
Çàõiäíî¨ Óêðà¨íè - êîæíó ç ÿêèõ ïî ÷åðçi çíèùóâàâ êîìóíiñòè÷íèé ðåæèì. Àëå æîäíó ç
íèõ òàê i íå âäàëîñÿ çíèùèòè îñòàòî÷íî, i êîæíîãî ðàçó ¨õíÿ äiÿëüíiñòü âiäíîâëþâàëàñÿ.
Òàêèì ÷èíîì, ðàäÿíiçàöiÿ òà êîëåêòèâiçàöiÿ ñåëà ñïðè÷èíèëè íàéæîðñòîêiøå ïåðåñëiäó-
âàííÿ òà îáìåæåííÿ äiÿëüíîñòi öåðêîâ, ÿêi ïðîòÿãîì òèñÿ÷i ðîêiâ áóëè ìiñöåì, äå ñåëÿíèí
ìiã çíàéòè ñëîâî Áîæå òà äîïîìîãó. Àëå öåðêâà áóëà òàêîæ áåçïîñåðåäíiì âòiëåííÿì íàöiî-
íàëüíîãî äóõó, ñòiéêîñòi òà ñàìîñâiäîìîñòi, òîæ ðàäÿíñüêà âëàäà ðîáèëà âñå ìîæëèâå äëÿ
¨ ¨ çíèùåííÿ. Ñòðàæäàííÿ, ùî ¨õ çàçíàëè ñåëÿíè òà óâåñü óêðà¨íñüêèé íàðîä, áóëè íå ëèøå
ôiçè÷íèìè.
175
×àñòèíà III
ÃÎËÎÄÎÂÈÉ ÒÅÐÎÐ
177
Ðîçäië 11
Íàðóãà íàä Óêðà¨íîþ â 1930-1932 ðð.
Ó òîé ñàìèé ÷àñ, êîëè ðîáèëèñÿ ïåðøi êðîêè ó íàïðÿìi ïðèäóøåííÿ ñåëÿíñòâà â 1929-
1930 ðð., Ñòàëií âiäíîâèâ íàñòóï íà Óêðà¨íó òà ¨ ¨ íàöiîíàëüíó êóëüòóðó, òèì÷àñîâî ïðèïè-
íåíèé íà ïî÷àòêó 20-õ ðîêiâ.
Àêàäåìiê À. Ñàõàðîâ ïèñàâ ïðî óêðà¨íîôîáiþ, õàðàêòåðíó äëÿ Ñòàëiíà. Îäíàê öå íå
áóëà ç òî÷êè çîðó îðòîäîêñàëüíîãî ìàðêñèñòà-ëåíiíöÿ iððàöiîíàëüíà óêðà¨íîôîáiÿ. Âåëèêà
êðà¨íà ïåðåáóâàëà ïiä êîìóíiñòè÷íèì êîíòðîëåì. Áiëüøiñòü ¨ ¨ íàñåëåííÿ âîðîæå ñòàâèëà-
ñÿ äî ñèñòåìè. Ïðåäñòàâíèêè íàöiîíàëüíî¨ êóëüòóðè i íàâiòü çíà÷íà ÷àñòèíà êîìóíiñòiâ
ïðèéíÿëè ìîñêîâñüêå ïàíóâàííÿ ëèøå óìîâíî. Ç òî÷êè çîðó ïàðòi¨ öå áóëî ïîãàíî íå òiëüêè
ñàìå ïî ñîái, àëå é òà¨ëî âåëèêó íåáåçïåêó äëÿ ðåæèìó â ìàéáóòíüîìó.
Ó 1929-1930 ðð. Ñòàëií ïðèäóøèâ îïið ïðàâèõ i âçÿâ êóðñ íà êîëåêòèâiçàöiþ òà ðîçêóð-
êóëåííÿ, ÿêèé îñîáëèâî áîëÿ÷å âäàðèâ ïî Óêðà¨íi. Íàøòîâõíóâøèñü òóò íà âiä÷àéäóøíèé
îïið, âií ëàäåí áóâ äàòè âîëþ ñâî¨é íåíàâèñòi äî âñiõ ïåðèôåðiéíèõ âiäöåíòðîâèõ òåíäåíöié.
Ùå â êâiòíi 1929 ð. ÎÄÏÓ âèêðèëî êiëüêà íåâåëèêèõ ãðóï óêðà¨íñüêî¨ iíòåëiãåíöi¨,
çâèíóâàòèâøè ¨õ ó÷àñíèêiâ ó íàöiîíàëiñòè÷íié çìîâi. Çàñîáè ìàñîâî¨ iíôîðìàöi¨ ðîçãîðíóëè
øàëåíó êàìïàíiþ ïðîòè âèäàòíèõ óêðà¨íñüêèõ ó÷åíèõ, iíñïiðîâàíó âëàñòÿìè. Ó ëèïíi òîãî
æ ðîêó ÄÏÓ ïðîâåëî ìàñîâi àðåøòè ñåðåä ÷ëåíiâ ãàäàíî¨ ïiäïiëüíî¨ îðãàíiçàöi¨ Ñïiëêè
âèçâîëåííÿ Óêðà¨íè (ÑÂÓ), ïðî ÿêó óæå éøëà ìîâà ðàíiøå. Óñüîãî áóëî çààðåøòîâàíî
ìàéæå 5000 ÷îëîâiê, çäåáiëüøîãî iíòåëiãåíöi¨.
Ç 9 áåðåçíÿ ïî 20 êâiòíÿ 1930 ð. ó Õàðêiâñüêîìó îïåðíîìó òåàòði ïðîõîäèâ âiäêðèòèé
ñóäîâèé ïðîöåñ íàä 45 ÷ëåíàìè öi¹¨ ìiôi÷íî¨ îðãàíiçàöi¨. Òî áóëè â îñíîâíîìó êîëèøíi
ïîëiòè÷íi äiÿ÷i çíèêëèõ iç ñóñïiëüíîãî æèòòÿ ïàðòié, ÿêi òåïåð ïðàöþâàëè ÿê íàóêîâöi,
êðèòèêè, ïèñüìåííèêè, ëiíãâiñòè. Íà ëàâi ïiäñóäíèõ îïèíèëèñÿ òàêîæ ñòóäåíòè, àäâîêàòè,
ñâÿùåíèêè.
Ïðîâiäíîþ ïîñòàòòþ ñåðåä íèõ áóâ àêàäåìiê Ñåðãié ôðåìîâ, ó÷åíèé-ëiíãâiñò i ëåêñè-
êîãðàô, ÿêèé íàëåæàâ äî ãðóïè íàöiîíàëüíî ñâiäîìî¨ óêðà¨íñüêî¨ iíòåëiãåíöi¨, ùî ñòàëà íà
øëÿõ íàöiîíàëüíèõ çìàãàíü â îñòàííi ðîêè öàðàòó. Âií áóâ âiöå-ïðåçèäåíòîì Óêðà¨íñüêî-
ãî Íàöiîíàëüíîãî Êîíãðåñó, ñêëèêàíîãî Öåíòðàëüíîþ Ðàäîþ ó êâiòíi 1917 ð., i ãîëîâîþ
ïàðòi¨ ñîöiàëiñòiâ-ôåäåðàëiñòiâ. Iíøèé ó÷àñíèê ïðîöåñó - ÷ëåí Óêðà¨íñüêî¨ Àêàäåìi¨ íàóê,
àäâîêàò-¹âðåé Çiíîâié Ìàðãóëiñ - òàêîæ êîëèøíié ñîöiàëiñò-ôåäåðàëiñò. Îñíîâíó ìàñó iíøèõ
ïðîâiäíèõ äiÿ÷iâ ÑÂÓ ñêëàäàëè ó÷åíi òà ïèñüìåííèêè ç òàêèì ñàìèì ìèíóëèì àáî êîëè-
øíi ÷ëåíè ñîöiàë-äåìîêðàòè÷íî¨ òà ñîöiàë-ðåâîëþöiéíî¨ ïàðòié, ÷è íàâiòü áåçïàðòiéíi, ùî
ïiäòðèìóâàëè íåçàëåæíó Óêðà¨íñüêó Ðåñïóáëiêó. Ñåðåä îñòàííiõ - iñòîðèê Éîñèï Ãåðìàé-
çå, ïèñüìåííèêè Ìèõàéëî Iâ÷åíêî òà Ëþäìèëà Ñòàðèöüêà-×åðíÿõiâñüêà, ëiíãâiñò Ãðèãîðié
179
180 Íàðóãà íàä Óêðà¨íîþ â 1930-1932 ðð.
Ãîëîñêåâè÷ òà ií. Ñôàáðèêîâàíèé ç ñàìîãî ïî÷àòêó äî êiíöÿ (óñi çiçíàííÿ âèäîáóâàëèñÿ iç

çààðåøòîâàíèõ øëÿõîì êàòóâàíü òà iíøèìè ïîäiáíèìè ìåòîäàìè) ñóäîâèé ïðîöåñ óðåøòi
çàâåðøèâñÿ. Óñiõ éîãî ó÷àñíèêiâ çàñóäæåíî äî òðèâàëèõ ñòðîêiâ óâ'ÿçíåííÿ.
Ïiñëÿ ñóäîâîãî ïðîöåñó âëàñòi çàêðèëè ëiíãâiñòè÷íi iíñòèòóòè Óêðà¨íñüêî¨ Àêàäåìi¨ íà-
óê òà ïðîâåëè íîâi àðåøòè íàóêîâöiâ. Ïðî öå ïîâiäîìëÿëà, çîêðåìà, ãàçåòà Âiñòi ó íîìåði
âiä 14 áåðåçíÿ 1930 ð. Ñåðåä îáâèíóâà÷åíü, ùî ôiãóðóâàëè íà ïðîöåñi ÑÂÓ, êðiì òàêèõ,
íàïðèêëàä, ÿê íàìið çàõîïèòè âëàäó, íàçèâàëîñÿ òàêîæ ïðàãíåííÿ äî óêðà¨íiçàöi¨ Óêðà¨-
íè, âiäñòîþâàííÿ ¨ ¨ íàöiîíàëüíî¨ ñàìîáóòíîñòi. Ìiæ iíøèì, ñàìå äî öüîãî ïðàãíóëè é Ì.Î.
Ñêðèïíèê òà áàãàòî iíøèõ óêðà¨íñüêèõ êîìóíiñòiâ. Õàðàêòåðíî, ùî Ñêðèïíèê õî÷à é çàñó-
äæóâàâ ó÷àñíèêiâ ÑÂÓ, àëå ðîáèâ öå íà òié ïiäñòàâi, ùî âîíè âèêîðèñòîâóâàëè ñâîþ íàó-
êîâó ïðàöþ àáè ïðèõîâàòè ñàáîòàæ, íå òîðêàþ÷èñü ïóíêòiâ çâèíóâà÷åíü, ùî ñòîñóâàëèñü
óêðà¨íñòâà.
Ðîçìiðè öi¹¨ ÷èñòêè áóëè âåëè÷åçíi. Óæå ïiñëÿ çàâåðøåííÿ ïðîöåñó ó ñïðàâi ÑÂÓ ïî-
âiäîìëÿëîñÿ ïðî óâ'ÿçíåííÿ äî Ñîëîâåöüêèõ êîíöåíòðàöiéíèõ òàáîðiâ ñòóäåíòiâ iç Êè¹âà òà
iíøèõ ìiñò Óêðà¨íè, çàñóäæåíèõ ó ðàìêàõ öi¹¨ ñôàáðèêîâàíî¨ çìîâè. Öiêàâî çàçíà÷èòè, ùî
áàãàòî îñåðåäêiâ ÑÂÓ áóëî âèÿâëåíî â ñåëàõ. Âiäîìî òàêîæ, ùî â áåðåçíi 1930 ð. âåëèêó
ãðóïó óêðà¨íöiâ, ùî ñëóæèëè â Ïåðøîìó ñèáiðñüêîìó êàâàëåðiéñüêîìó êîðïóñi, óâ'ÿçíèëè
çà îáâèíóâà÷åííÿì ó çðàäi ÷è àíòèðàäÿíñüêié ïðîïàãàíäi.
Ó ëþòîìó 1931 ð. ïðîêîòèëàñÿ íîâà õâèëÿ àðåøòiâ ïðîâiäíèõ ïðåäñòàâíèêiâ iíòåëå-
êòóàëüíèõ êië - ïåðåâàæíî âèçíà÷íèõ ó÷åíèõ, ÿêi ïîâåðíóëèñÿ ç åìiãðàöi¨ ó 1924-1925 ðð.
Âîíè, çà äàíèìè ÎÄÏÓ, îðãàíiçóâàëè Óêðà¨íñüêèé íàöiîíàëüíèé öåíòð, ÿêèé î÷îëèëè
âèäàòíèé íàöiîíàëüíèé äiÿ÷, iñòîðèê Ãðóøåâñüêèé òà êîëèøíié ïðåì'¹ð íåçàëåæíî¨ Óêðà-
¨íè Ãîëóáîâè÷, íà äóìêó âëàñòåé,- îäèí iç ãîëîâíèõ çìîâíèêiâ. Ãðóøåâñüêèé óæå ïðîòÿãîì
ðîêó çàçíàâàâ ïîäiáíèõ íàïàäîê. Âiäîìî, ùî â ñåðåäèíi 20-õ ðîêiâ, êîëè îáìiðêîâóâàëàñü
ìîæëèâiñòü çàáîðîíè éîãî îñíîâíî¨ ïðàöi Iñòîðiÿ Óêðà¨íè-Ðóñè, ÎÄÏÓ íàïðàâèëî ñâî¨ì
ìiñöåâèì ïðàöiâíèêàì ñïåöiàëüíèé öèðêóëÿð, çîáîâ'ÿçàâøè à âèÿâëÿòè óñiõ, õòî öiêàâèòüñÿ
öi¹þ êíèãîþ.
Áiëüøiñòü ÷ëåíiâ Óêðà¨íñüêîãî íàöiîíàëüíîãî öåíòðó, ÿê ïîâiäîìëÿëîñÿ ó ìàòåðiàëàõ
ÄÏÓ,- êîëèøíi åñåðè. Âîíè, çäîãàäíå, ìàëè ÷èñëåííèõ ðÿäîâèõ ñïiâó÷àñíèêà:
Öüîãî ðàçó ïðèëþäíîãî ïðîöåñó íå âiäáóëîñÿ. Áiëüøiñòü îáâèíóâà÷åíèõ âiäïðàâèëè äî
êîíöòàáîðiâ, õî÷à ñàìîãî Ãðóøåâñüêîãî ïîïðîñòó óñóíóëè ç Óêðà¨íè i ïîñàäèëè ïiä äîìà-
øíié àðåøò.
Öi êðîêè áóëè âèðiøàëüíèìè â íàñòóïi íà óêðà¨íiçàöiþ. Âîíè îçíà÷àëè ïðèäóøåííÿ òi¹¨
÷àñòèíè ñòàðî¨ iíòåëiãåíöi¨, ÿêà ïðèìèðèëàñÿ ç ðàäÿíñüêîþ âëàäîþ íà ïëàòôîðìi âiäðî-
äæåííÿ ñàìîáóòíîñòi óêðà¨íñüêî¨ íàöiîíàëüíî¨ êóëüòóðè. Â 1931 ð. óêðà¨íñüêà êîìóíiñòè-
÷íà iíòåëiãåíöiÿ ñàìà çàçíàëà íàïàäîê íà ïî÷àòêó íîâî¨ ñòàäi¨ çíèùåííÿ âñiõ òèõ îçíàê
óêðà¨íñüêîãî ñàìîâèÿâó, ÿêi æèëè ïîâíèì æèòòÿì íàïðèêiíöi 20-õ ðîãiâ (äî ÷îãî ìè ùå
ïîâåðíåìîñÿ ó ðîçäiëi 13).
Öié ïåðøié àãàâi íà óêðà¨íñüêó iíòåëiãåíöiþ ïåðåäóâàëà çàãàëüíà êàìïàíiÿ, ñïðÿìîâàíà
ïðîòè ñåëÿíñòâà. Ñòàëií äîáðå ðîçóìiâ, ùî ðóøi¹ì íàöiîíàëüíîãî âiäðîäæåííÿ Óêðà¨íè ¹
iíòåëiãåíöiÿ, ÿêà âòiëþâàëà â ñîái ñàìîñâiäîìiñòü óêðà¨íñüêîãî íàðîäó, àëå òàêîæ i ñåëÿíñüêi
ìàñè, ÿêi æèâèëè ¨ ¨ ïðîòÿãîì ñòîði÷. Îáåçãëàâëþâàííÿ íàöi¨ øëÿõîì óñóíåííÿ ¨ ¨ êðàùèõ
âèðàçíèêiâ áóëî á ñóòò¹âîþ ïåðåïîíîþ íà øëÿõó íàöiîíàëüíîãî âiäðîäæåííÿ. Ñàìå öå ïiçíi-
øå ñòàëî î÷åâèäíèì ìîòèâîì Êàòèíñüêî¨ òðàãåäi¨, ÿê i ìàñîâèõ äåïîðòàöié ç êðà¨í Áàëòi¨ ó
1940 ð. Àëå Ñòàëií, î÷åâèäíî, óñâiäîìèâ, ùî ëèøå ìàñîâèé òåðîð ñóïðîòè îñíîâíî¨ ÷àñòèíè
íàöi¨, òîáòî ïðîòè ñåëÿíñòâà, ìiã ïðèìóñèòè êðà¨íó äî ïîêîðè. Ñâîþ iäåþ ùîäî çâ'ÿçêó ìiæ
181
íàöi¹þ òà ñåëÿíñòâîì âií âèñëîâèâ äîñèòü ÷iòêî: Íàöiîíàëüíà ïðîáëåìà, â ñàìié ñâî¨é ñóòi,
öå ñåëÿíñüêà ïðîáëåìà.
Îôiöiéíà ïîçèöiÿ ç öüîãî ïèòàííÿ âiäêðèòî ïðîãîëîøóâàëàñÿ é íà ñòîðiíêàõ ïàðòiéíî¨
ïðåñè. Ïðîëåòàðñüêà ïðàâäà â íîìåði âiä 22 ñi÷íÿ 1930 ð. ñòâåðäæóâàëà, ùî çíèùåííÿ
ñîöiàëüíî¨ áàçè óêðà¨íñüêîãî íàöiîíàëiçìó - iíäèâiäóàëüíèõ ñåëÿíñüêèõ ãîñïîäàðñòâ - áóëî
îäíèì iç îñíîâíèõ çàâäàíü êîëåêòèâiçàöi¨ íà Óêðà¨íi.
Çìîâó ÑÂÓ, ÿê áà÷èìî, ïîøèðèëè íà ñåëà. Ó çâ'ÿçêó ç öi¹þ ñïðàâîþ áóëî ðîçñòðiëÿíî
áàãàòî ñiëüñüêèõ ó÷èòåëiâ, ïðî ùî ïîâiäîìëÿëîñÿ i â îôiöiéíèõ äæåðåëàõ. Â îäíié îêðóçi
ðàçîì iç ãðóïîþ ñåëÿí ðîçñòðiëÿëè òàêîæ ãîëîâíîãî ëiêàðÿ îêðóãè òà ãîëîâó âèêîíêîìó
ÿê çìîâíèêiâ ÑÂÓ. Ïîäiáíèõ ïîâiäîìëåíü íà ñòîðiíêàõ òîãî÷àñíî¨ ðàäÿíñüêî¨ ïðåñè ìîæíà
áóëî çóñòðiòè äåñÿòêè.
Âèñòóïàþ÷è íà XVII ç'¨çäi ïàðòi¨, êåðiâíèê Êîìïàðòi¨ Óêðà¨íè Êîñiîð çàÿâèâ, ùî íà-
öiîíàëiñòè÷íèé óõèë ó Êîìóíiñòè÷íié ïàðòi¨ Óêðà¨íè... ãðàâ âèíÿòêîâó ðîëü ó ñïðè÷èíåííi
òà ïîãëèáëåííi êðèçè â ñiëüñüêîìó ãîñïîäàðñòâi. Ó ñâîþ ÷åðãó, øåô ÎÄÏÓ â Óêðà¨íi Áà-
ëèöüêèé òàê ïiäñóìóâàâ ðåçóëüòàòè áîðîòüáè ïðîòè àíòèðàäÿíñüêèõ ñèë ó ðåñïóáëiöi: Ó
1933 ð. êóëàê ÎÄÏÓ âäàðèâ ó äâîõ íàïðÿìàõ. Ñïî÷àòêó éîãî óäàð âiä÷óëè íà ñîái êóðêóëü-
ñüêi ïåòëþðiâñüêi åëåìåíòè íà ñåëi, à ïî-äðóãå, ãîëîâíi îñåðåäêè íàöiîíàëiçìó.
Òàêèì ÷èíîì, êóðêóëÿ ãàíèëè ÿê íîñiÿ íàöiîíàëiñòè÷íèõ iäåé, à íàöiîíàëiñòà ÿê âè-
ðàçíèêà êóðêóëüñüêèõ íàñòðî¨â. Àëå äî ÿêî¨ á êàòåãîði¨ íå âêëþ÷àëè óêðà¨íñüêîãî ñåëÿíèíà,
âií, áåçñóìíiâíî, çàâäàâàâ çàíàäòî áàãàòî êëîïîòó äëÿ ðàäÿíñüêîãî ðåæèìó. Ïîâiäîìëåííÿ,
ùî íàäõîäèëè ç ÑÐÑÐ, âêàçóâàëè íà òå, ùî îïið â Óêðà¨íi áóâ ñèëüíiøèé, àíiæ ó ñàìié
åòíîãðàôi÷íié Ðîñi¨. Iñíó¹ äóìêà (¨ ¨, íàïðèêëàä, äîòðèìó¹òüñÿ ãåíåðàë Ãðèãîðåíêî), ùî,
îñêiëüêè ïðîâàë ïåðøî¨ êàìïàíi¨ êîëåêòèâiçàöi¨ áóâ ïåðåâàæíî ðåçóëüòàòîì ìàñîâèõ âè-
ñòóïiâ â Óêðà¨íi òà íà Ïiâíi÷íîìó Êàâêàçi, Ñòàëií ç öüîãî çðîáèâ âèñíîâîê, ùî öå áóëè
îñîáëèâî íåïiääàòëèâi òåðåíè, i òîìó ¨õ ïîòðiáíî íåùàäíî ïðèäóøèòè (îäèí iç î÷åâèäöiâ
òîãî÷àñíèõ ïîäié âèñëîâëþâàâ äóìêó, ùî îäíi¹þ ç ïðè÷èí îñîáëèâî¨ âîðîæîñòi óêðà¨íöiâ
äî êîëåêòèâiçàöi¨ ñëiä óâàæàòè é òå, ùî êîëãîñïè â Óêðà¨íi áóëè çàãàëîì çíà÷íî áiëüøèìè
çà ðîçìiðàìè, à çíà÷èòü ùå áiëüø íåêåðîâàíèìè òà çáþðîêðàòèçîâàíèìè, àíiæ ó Ðîñi¨).
Áiëüøå òîãî, êîëåêòèâiçàöiÿ â Óêðà¨íi âiäáóâàëàñÿ iíòåíñèâíiøå, íiæ ó ÐÐÔÑÐ. Íà ñå-
ðåäèíó 1932 ð. 70 % óêðà¨íñüêèõ ñåëÿí áóëè â êîëãîñïàõ, à â Ðîñi¨ - ëèøå 59,3 %.
Ñòàëií íåîäíîðàçîâî çàñòåðiãàâ ïðîòè iäåàëiçàöi¨ êîëãîñïiâ. Ñàìå ¨õí¹ iñíóâàííÿ, ñòâåð-
äæóâàâ âií, ùå íå îçíà÷àëî, ùî êëàñîâèé âîðîã çíèê. Íàâïàêè, êëàñîâó áîðîòüáó òåïåð
ïîòðiáíî áóëî âåñòè óñåðåäèíi ñàìèõ êîëãîñïiâ.
Òåïåð, ïiñëÿ çàâåðøåííÿ êîëåêòèâiçàöi¨ â öiëîìó, âñiõ, êîãî ìîæíà áóëî á íàçâàòè êóð-
êóëåì íà ïiäñòàâi áóäü-ÿêîãî ðàöiîíàëüíîãî àíàëiçó, áóëî âæå óñóíóòî. Îòæå, ãîëîäîâèé òå-
ðîð ìàâ ñêåðîâóâàòèñÿ ïîâíiñòþ ïðîòè çâè÷àéíîãî ñåëÿíèíà-êîëãîñïíèêà òà âöiëiëèõ ñåëÿí-
îäíîîñiáíèêiâ, çäåáiëüøîãî íàâiòü ùå áiäíiøèõ. Òîáòî öå íå áóëî ÷àñòèíîþ êàìïàíi¨ êîëåêòè-
âiçàöi¨, ÿêà âæå ïî ñóòi çàâåðøèëàñÿ. Îäíà÷å, ÿê áè öå íå çäàâàëîñÿ íåéìîâiðíèì, êóðêóëü
óñå ùå çàëèøàâñÿ, íàâiòü ÿêùî âiäêðèòî âií íå îïèðàâñÿ êîëãîñïàì: Ñüîãîäíiøíi àíòèðà-
äÿíñüêi åëåìåíòè,- çàïåâíÿâ Ñòàëií,- öå â áiëüøîñòi ëþäè ñïîêiéíi, ñîëîäêi òà ìàéæå
ñâÿòi. Êóðêóëÿ,- äîáàâëÿâ âií,- ðîçáèòî, àëå öiëêîâèòî íå çíèùåíî.
* * *
Àëå æîðñòîêî ïðèäóøóâàëè íå ëèøå ñåëÿí. Óêðà¨íñüêi êîìóíiñòè òàêîæ áóëè ïåðåøêî-
äîþ äëÿ Ñòàëiíà. Ùå â 1929 ð. óêðà¨íñüêi ïàðòiéíi òà ðàäÿíñüêi îðãàíiçàöi¨ îñîáëèâî óïåðòî
îïèðàëèñÿ íåðåàëiñòè÷íèì çåðíîâèì çàãîòiâëÿì i îñîáëèâî íå êâàïèëèñÿ ó ïîøóêàõ êóðêó-

ëiâ. Ó Êàãàðëèöüêié îêðóçi íà Êè¨âùèíi, ïîâiäîìëÿëà 9 æîâòíÿ 1928 ð. ãàçåòà Ïðàâäà, âñi
êåðiâíèêè, àæ äî ñåêðåòàðÿ îêðóæêîìó ïàðòi¨, ñõâàëþâàëè êóðêóëüñüêó ëiíiþ, ìîâëÿâ, ìè
íå ìà¹ìî êóðêóëiâ. Ìè ìà¹ìî ëèøå ñåëÿí. Íå ëèøå îêðóæíå êåðiâíèöòâî, àëå é çàãàëîì óñþ
óêðà¨íñüêó êîìïàðòiþ ãîñòðî êðèòèêóâàëà Ïðàâäà (5 âåðåñíÿ, 6 æîâòíÿ, 6 ëèñòîïàäà 1929
ð.) çà âèñòóïè ïðîòè çàãîòiâåëüíîãî ïëàíó íàñòóïíîãî ðîêó, îñîáëèâî â âèðîùóâàííi çåðíî-
âèõ êóëüòóð. I ïðîòÿãîì îñåíi ãàçåòè äðóêóâàëè ïðîòåñòè âiä ðiçíèõ ìiñöåâèõ îðãàíiçàöié,
ÿêi ñêàðæèëèñÿ íà òå, ùî ñåëÿíàì íi÷îãî íå çàëèøèòüñÿ äëÿ ñïîæèâàííÿ. Òàê, Çàïîðiçüêà
ïàðòîðãàíiçàöiÿ íàðiêàëà, ùî 70-75 % êâîòè ïîâèííî íàäiéòè âiä ñåðåäíÿêiâ i áiäíÿêiâ, íå
çàëèøà¹òüñÿ æîäíîãî êiëîãðàìà íà ïðîäàæ ìiñöåâîìó íàñåëåííþ. Ó ðåçóëüòàòi ñåêðåòàðÿ
îêðóæêîìó çâiëüíèëè ç éîãî ïîñàäè.
Àëå òi, õòî ïðèõîäèâ íà çìiíó æåðòâàì ÷èñòêè, îïèíÿëèñÿ ïåðåä òèìè ñàìèìè òðóäíîùà-
ìè. Ëèøå íàéñóâîðiøå äîòðèìóâàííÿ ïàðòiéíî¨ äèñöèïëiíè ìîãëî ïðèìóñèòè äî çäiéñíåííÿ
ðiçíèõ ðåâîëþöiéíèõ çìií íà ñåëi. À êîëè äiéøëî äî âèêîíàííÿ ñïóùåíèõ çãîðè íîðì
ðåêâiçèöi¨ çåðíà, ïîëiòáþðî òà ÖÊ êîìïàðòi¨ Óêðà¨íè íå ìàëè íiÿêîãî âèáîðó, õiáà ùî òðî-
õè çìåíøèòè ¨õ. Ïðîáëåìà ïîëÿãàëà â òîìó, ùî â óìîâàõ êîìóíiñòè÷íî¨ ñèñòåìè, çãiäíî ç
ïðèíöèïàìè äåìîêðàòè÷íîãî öåíòðàëiçìó (çàâäÿêè ÿêîìó áóëî çíèùåíî ïðàâèõ), ÿêùî
Ìîñêâà íàïîëÿãàëà, âîíè ìóñèëè ïiäêîðèòèñÿ.
ßê óæå çàçíà÷àëîñÿ âèùå, çåðíîâi çàâäàííÿ âèçíà÷àëèñÿ íà îñíîâi ïiäðàõóâàííÿ çà-
ãàëüíî¨ êiëüêîñòi ãåêòàðiâ, íàÿâíèõ ó òåîði¨, ïðè÷îìó çà òî÷êó âiäëiêó áðàâñÿ ìàêñèìàëüíî
ìîæëèâèé óðîæàé íà ãåêòàð. Ïiçíiøå Ìèêèòà Õðóùîâ, óæå ïåðåáóâàþ÷è íà ïåíñi¨, çâèíó-
âà÷óâàâ ñèñòåìó, çà ÿêîþ ïàðòiéíèé êåðiâíèê àáî ñàìà äåðæàâà âñòàíîâëþâàëè íîðìè äëÿ
óñüîãî îêðóãó.
Óæå ïðèäóìàëè àðãóìåíòè äëÿ íåéòðàëiçàöi¨ òàêèõ çâèíóâà÷åíü: ó ïàðòi¨ íà÷åáòî âçÿâ
ãîðó ïîãëÿä, ùî ñåëÿíè çàñòîñîâóâàëè òàêòèêó ïðèõîâóâàííÿ çåðíà, ùîá âèìîðèòè ãîëîäîì
ìiñòî, àáî (ïiçíiøå) âiäìîâëÿëèñÿ ñiÿòè ÷è æàòè, ïîêëàäàþ÷èñü íà ñâî¨ çàïàñè ¨æi. Îòæå,
âiäïîâiäíîþ êëàñîâîþ ðåàêöi¹þ áóëî, ÿê i â 1918-1921 ðð., âiäiáðàòè õëiá, i çàìiñòü òîãî
ùîá ñàìèì óìåðòè, ïðèðåêòè ñåëÿíèíà íà ãîëîä. Ùå âëiòêó 1930 ð. îäèí iç àêòèâiñòiâ ÖÊ
ÊÏ Óêðà¨íè ðîçïîâiäàâ ïðî çáîðè, íà ÿêèõ Êîñiîð ñêàçàâ ¨ì: Ñåëÿíèí ïðèéìà¹ íîâó òàêòè-
êó. Âií âiäìîâëÿ¹òüñÿ çáèðàòè óðîæàé. Âií õî÷å çãíî¨òè çåðíî, ùîá çàäóøèòè ðàäÿíñüêèé
óðÿä êiñòëÿâîþ ðóêîþ ãîëîäó. Àëå âîðîã ïðîðàõóâàâñÿ. Ìè ïîêàæåìî éîìó, ùî òàêå ãî-
ëîä. Âàøå çàâäàííÿ ïîêií÷èòè ç êóðêóëüñüêèì ñàáîòàæåì óðîæàþ. Âè ìóñèòå çiáðàòè éîãî
äî îñòàííüî¨ çåðíèíè i âiäðàçó âiäïðàâèòè íà çàãîòiâåëüíèé ïóíêò. Ñåëÿíè íå ïðàöþþòü.
Âîíè ðîçðàõîâóþòü íà ïîïåðåäíüî çiáðàíå çåðíî, ÿêå âîíè çàõîâàëè â ÿìàõ. Ìè ïîâèííi
ïðèìóñèòè ¨õ âiäêðèòè ñâî¨ ÿìè.
Àêòèâiñò, ñàì âèõîäåöü iç ñåëà, çíàâ äóæå äîáðå, ùî ÿìè, ïîâíi çåðíà,- öå ìiô. Âîíè
äiéñíî iñíóâàëè íà ïî÷àòêó 20-õ ðîêiâ, àëå âæå äàâíî çíèêëè âiä òîãî ÷àñó. Àëå çàãàëîì, çà-
ãðîçà Êîñiîðà äà¹ ìîæëèâiñòü ïîáà÷èòè ñïðÿìóâàííÿ ñòàëiíñüêîãî àíàëiçó òà éîãî íàñòóïíó
ïðîãðàìó ó âiäïîâiäíîìó ñâiòi.
Çà íîðìàëüíèõ îáñòàâèí Óêðà¨íà òà Ïiâíi÷íèé Êàâêàç çàáåçïå÷óâàëè êðà¨íó ïîëîâèíîþ
óñüîãî ðèíêîâîãî çåðíà. Â 1926 ð., êîëè áóëî çiáðàíî íàéêðàùèé óðîæàé ïåðåä êîëåêòèâiçà-
öi¹þ, Óêðà¨íà çäàëà 3,3 ìëí ò çåðíà (21 % óðîæàþ). Â äîáðîìó âðîæà¨ 1930 ð. öÿ êiëüêiñòü
çðîñëà âæå äî 7,7 ìëí ò (33 % óðîæàþ). I õî÷ ÷àñòêà Óêðà¨íè ñòàíîâèëà ëèøå 27 % óñüîãî
óðîæàþ çåðíà â Ðàäÿíñüêîìó Ñîþçi, âîíà ìàëà çàáåçïå÷èòè 38 % çåðíîâèõ çàãîòiâåëü.
Ó 1931 ð. ïåðåä Óêðà¨íîþ ïîñòàâëåíî âèìîãó ïðî çäà÷ó òèõ ñàìèõ 7,7 ìëí, ó òîé ÷àñ ÿê
çiáðàíî áóëî ëèøå 18,3 ìëí ò, òîáòî 42 % (ìàéæå 30 % çåðíà âòðà÷åíî ÷åðåç ïîãàíî çîð-
183
ãàíiçîâàíå êîëåêòèâíå çáèðàííÿ óðîæàþ). Âiäîìî, ùî óêðà¨íñüêå êåðiâíèöòâî íàìàãàëîñÿ

ïåðåêîíàòè Ìîñêâó çìåíøèòè öþ êiëüêiñòü, àëå áåçóñïiøíî. Ç öèì ïðîõàííÿì çâåðòàëèñÿ
òàêîæ äî îêðåìèõ ìîñêîâñüêèõ êåðiâíèêiâ. Ïiä ÷àñ âiäâiäèí Ìiêîÿíîì Ïiâäåííî¨ Óêðà¨íè â
1931 ð. éîãî çàïåâíèëè, ùî òàêó êiëüêiñòü çåðíà çäàòè íåìîæëèâî.
Ôàêòè÷íî íà äåðæàâíi çàãîòiâåëüíi ïóíêòè áóëî âiäïðàâëåíî 7 ìëí ò. Öå îçíà÷àëî, ùî
Óêðà¨íà ïðèðiêàëàñÿ íà ãîëîä, ÿêèé âðåøòi i âðàçèâ ¨ ¨ íàïðèêiíöi âåñíè 1932 ð. Áî ëèøå ïî
100 êã çåðíà íà äóøó íàñåëåííÿ áóëî çàëèøåíî äëÿ ìåøêàíöiâ óêðà¨íñüêîãî ñåëà.
Çàéâå ãîâîðèòè ïðî òå, ùî öi çàõîäè âèêëèêàëè íîâi ïàðòiéíi ÷èñòêè. Ïðî íèõ îãîëîñèëè
â öiëîìó ðÿäi îêðóãiâ ó ñi÷íi 1932 ð., i çàâæäè ïðè÷èíîþ áóëè íåçàäîâiëüíi ñiëüñüêîãîñïî-
äàðñüêi ðîáîòè ÷è ïðàâèé îïîðòóíiçì. Íàðiêàííÿ íà óêðà¨íñüêó õëiáîçäà÷ó â öiëîìó, ÿêó
íàçèâàëè ãàíåáíî âiäñòàëîþ i ò. ï., ñòàëè ïîñòiéíîþ òåìîþ öåíòðàëüíî¨ ïðåñè. ß ðîçøóêàâ
15 ñòàòåé ëèøå â ñàìié Ïðàâäi ìiæ ñi÷íåì òà ëèïíåì 1932 ð.
Ó ëèïíi öüîãî ðîêó óðÿä ïðèéíÿâ ôàòàëüíå ðiøåííÿ, ÿêå ñïðè÷èíèëî êàòàñòðîôó íà-
ñòóïíèõ âîñüìè ìiñÿöiâ. Ñòàëií çíîâó ïîñòàâèâ âèìîãó ïðî çäà÷ó 7,7 ìëí ò çåðíà ç óðîæàþ
1932 ð. (14,7 ìëí ò), ÿêèé â óìîâàõ êîëåêòèâiçàöi¨ ñêëàäàâ ëèøå äâi òðåòèíè óðîæàþ 1930
ð. Äàëèñÿ âçíàêè òàêîæ íåñïðèÿòëèâi ïîãîäíi óìîâè ó äåÿêèõ îáëàñòÿõ (ó äåÿêèõ ìiñöåâî-
ñòÿõ áóëà ïîñóõà). I âñå æ ïðîâiäíèé ðàäÿíñüêèé åêñïåðò ç ïðîáëåì ïîñóõè çàçíà÷à¹ ç öüîãî
ïðèâîäó, ùî âîíà íå áóëà òàêîþ ñèëüíîþ, ÿê ó íåãîëîäîâîìó 1936 ð., äî òîãî æ Óêðà¨íó
âîíà âðàçèëà ìåíøå, íiæ iíøi ðàéîíè êðà¨íè. Àëå íàâiòü òîé óðîæàé, ÿêèé âäàëîñÿ çiáðàòè
ó 1932 ð., õàðàêòåðèçóþòü ÿê ñàì ïî ñîái íåïîãàíèé (âèùèé êiëüêiñíî, íàïðèêëàä, íiæ óðî-
æàé 1928 ð.), ÿêáè çiáðàíå çåðíî öüîãî âðîæàþ íå ñòàëî îá'¹êòîì ñâàâiëüíèõ êîíôiñêàöié.
Óêðà¨íñüêèì êåðiâíèêàì áóëî ÿñíî, ùî çàïðîïîíîâàíèé îáñÿã ïîñòàâîê áóâ íå ëèøå íàäìið-
íèì, àëå ïðîñòî íåçäiéñíåííèì. Ïiñëÿ äîâãèõ äèñêóñié ¨ì óðåøòi-ðåøò óäàëîñÿ ñêîðîòèòè
öþ êiëüêiñòü äî 6,6 ìëí ò, àëå íàâiòü i öÿ öèôðà áóëà âñå ùå äàëåêà âiä ðåàëüíî¨.
Öå ñòàëîñÿ 6-9 ëèïíÿ 1932 ð. íà Òðåòié âñåóêðà¨íñüêié êîíôåðåíöi¨ ÊÏ Óêðà¨íè, íà
ÿêié Ìîëîòîâ i Êàãàíîâè÷ ðåïðåçåíòóâàëè Ìîñêâó. Âiäêðèâ êîíôåðåíöiþ Êîñiîð. Ó äåÿêèõ
ìiñöåâîñòÿõ, çàÿâèâ âií, âiä÷óâà¹òüñÿ âæå ñåðéîçíà íåñòà÷à õëiáà. I äîäàâ, ùî äåÿêi òî-
âàðèøi ñõèëüíi ïîÿñíèòè òðóäíîùi ó âåñíÿíié ïîñiâíié êàìïàíi¨ ðîçìiðàìè ïëàíiâ çåðíîâèõ
çàãîòiâåëü, ÿêi âîíè ââàæàþòü íåðåàëüíèìè... Äåõòî ââàæà¹, ùî íàø òåìï i íàøi ïëàíè
çàíàäòî íàïðóæåíi. Âií çàóâàæèâ, ùî òàêà êðèòèêà íàäõîäèëà ç îáëàñòåé, àëå òàêîæ i âiä
ñàìîãî óêðà¨íñüêîãî ÖÊ. Áiëüøå òîãî, âñiì ïîâèííî áóòè ÿñíî, ùî ÿêáè äåðæàâà äiéñíî
ïîòðåáóâàëà çåðíà, öþ ïîòðåáó ìîæíà áóëî á çàäîâîëüíèòè øëÿõîì ñïðàâåäëèâiøîãî ðîç-
ïîäiëó òÿãàðÿ, îñêiëüêè óðîæàé â ÑÐÑÐ ó öiëîìó áóâ äåùî âèùèé, íiæ ïîïåðåäíüîãî ðîêó
(äèâ., íàïðèêëàä, Íàðîäíîå õîçÿéñòâî ÑÑÑÐ â 1958 ã., Ì., 1959).
Ñêðèïíèê âiäâåðòî ðîçïîâiâ íà êîíôåðåíöi¨ ïðî ÷èñëåííi ñêàðãè ñåëÿí, ÿêi æàëiëèñÿ
éîìó, ùî â íàñ óñå çàáðàëè (äèâ.: Âiñòi. 1932. 11 ëèï.). Êîñiîð, ×óáàð òà iíøi êåðiâíè-
êè òàêîæ òâåðäèëè, ùî çåðíîâi íîðìè áóëè íàäìiðíi. Ïðàâäà ó íîìåði âiä 7 ëèïíÿ 1932
ð. ïîâiäîìëÿëà, ùî ×óáàð, ÿê ãîëîâà óêðà¨íñüêîãî ðàäÿíñüêîãî óðÿäó, çàÿâèâ: ïðîáëåìà
÷àñòêîâî ïîëÿãà¹ â òîìó, ùî êîëãîñïè ïðèéíÿëè íåðåàëüíi ïëàíè. Éîãî ïîäàëüøi ñëîâà ñòî-
ñóâàëèñÿ, î÷åâèäíî, âèùîãî ïàðòiéíîãî êåðiâíèöòâà: Áóëî á íåïðàâèëüíî ïðèéíÿòè íàêàç
íåçàëåæíî âiä éîãî äîöiëüíîñòi, à ïîòiì íàìàãàòèñÿ âèêðèâèòè ïàðòiéíèé êóðñ, çðóéíóâà-
òè ðåâîëþöiéíèé çàêîí i ïîðÿäîê, çíèùèòè êîëãîñïíå ãîñïîäàðñòâî, âèïðàâäîâóþ÷è âñå öå
íàêàçàìè çãîðè.
Ó âiäïîâiäü íà ïîäiáíi çàÿâè Ìîëîòîâ íàçâàâ ñïðîáè çâàëèòè âèíó çà íåâäà÷i íà íå-
ðåàëiñòè÷íi ïëàíè àíòèáiëüøîâèöüêèìè i äîäàâ: Íå áóäå ïîñòóïîê ÷è õèòàíü ó ïèòàííi
âèêîíàííÿ çàâäàííÿ, ïîñòàâëåíîãî ïàðòi¹þ òà ðàäÿíñüêèì óðÿäîì (äèâ.: Ïðàâäà. 1932.
14, 15 ëèï.).
Ôàêòè÷íî é 6,6 ìëí ò çåðíà çiáðàòè íå âäàëîñÿ, íåçâàæàþ÷è íà çàñòîñóâàííÿ âñiëÿêèõ
ðåïðåñèâíèõ çàõîäiâ. äèíèì ïîëåãøåííÿì, i òî äðóãîðÿäíèì, áóëà óõâàëà Óêðà¨íñüêî¨ Åêî-
íîìi÷íî¨ Ðàäè âiä 14 ëèïíÿ 1932 ð. çìåíøèòè íîðìó çàãîòiâåëü ìàñëà äëÿ Óêðà¨íè âiä 16
400 äî 11 214 ò, ïðèéíÿòà, î÷åâèäíî, ç ¨ ¨ âëàñíî¨ iíiöiàòèâè (äèâ.: Âiñòi. 1932. 17 ëèï.).
* * *
Îòæå, çà íàïîëÿãàííÿì Ñòàëiíà áóëî óõâàëåíî ðiøåííÿ, âèêîíàííÿ ÿêîãî ìîãëî ëèøå
âèêëèêàòè ãîëîä ñåðåä óêðà¨íñüêîãî ñåëÿíñòâà. Öå äàëè çðîçóìiòè Ìîñêâi ñàìi êåðiâíèêè
óêðà¨íñüêîãî êîìóíiñòè÷íîãî óðÿäó. Ïðîòÿãîì óñiõ íàñòóïíèõ ìiñÿöiâ éîãî äiéñíî ïðîâîäèëè
â æèòòÿ ç âèíÿòêîâîþ æîðñòîêiñòþ, i ìiñöåâi ñïðîáè óíèêíóòè éîãî ÷è õî÷à á ïîì'ÿêøèòè
ðàíiøå ÷è ïiçíiøå áåçæàëüíî ïðèäóøóâàëèñÿ.
Ñèòóàöiÿ çàãîñòðèëàñÿ óæå â ëèïíi 1932 ð. i ùîäàëi ïîãiðøóâàëàñÿ. Óêðà¨íñüêèé óðÿä
íàìàãàâñÿ ÷àñ âiä ÷àñó âíîñèòè äåÿêi íåçíà÷íi ïîëiïøåííÿ, õî÷à á äëÿ òîãî, ùîá íàäàòè
ìîæëèâiñòü òèì, õòî áåçïîñåðåäíüî ïðàöþâàâ ó ïîëi, i äàëi ïðàöþâàòè. Ó ëèïíi óêðà¨íñüêèé
ÖÊ íàêàçàâ äîñòàâëÿòè õëiá i ðèáó â ðàéîíè, âæå óðàæåíi ãîëîäîì, i äàâàòè ¨õ òiëüêè òèì,
õòî äiéñíî ïðàöþâàâ ó ïîëi. Äåÿêi ñiëüñüêi óðÿäîâöi äàâàëè ¨æó âñiì, õòî ãîëîäóâàâ. Ïîäiáíi
êðîêè äiñòàëè ðiçêó îöiíêó âèùîãî ïàðòiéíîãî êåðiâíèöòâà. Ãàçåòà Âiñòi (1932. 5, 28 ëèï.)
îõàðàêòåðèçóâàëà ¨õ ÿê ìàðíóâàííÿ õëiáà òà ðèáè.
Ç ìåòîþ ïðîâåäåííÿ çàêîíó ïðî çàõèñò ñîöiàëiñòè÷íî¨ âëàñíîñòi íà ïîëÿõ âñòàíîâëþ-
âàëèñÿ ñòîðîæîâi âåæi. ßêùî ïîëå áóëî ðiâíå, áåç áóäü-ÿêèõ âèñî÷èí, âåæà ñêëàäàëàñÿ ç
÷îòèðüîõ âèñîêèõ êîëîä ç ìàëåíüêîþ õèæåþ ç äåðåâà, âêðèòîþ çâåðõó ñîëîìîþ. Íàãîðó
âèëàçèëè âèñîêîþ äðàáèíîþ. ßêùî â ïîëi áóëî âèñîêå äåðåâî, ïiä íèì âêîïóâàëè ïàðó êî-
ëîä äëÿ ïiäòðèìêè õàòèíè, çáóäîâàíî¨ ìiæ ãiëêàìè. Ïîäiáíi âåæi áóäóâàëè íà êðàþ ëiñiâ.
Ñòàðèé äóá ÷è iíøå âåëèêå äåðåâî ïiäòðèìóâàëè õèæó áåç áóäü-ÿêèõ ïiäïîð. Âåæi óêîì-
ïëåêòîâóâàëè îõîðîííèêàìè, îçáðî¹íèìè, ÿê ïðàâèëî, ðóøíèöÿìè.
Ïåðøi íîðìè çàãîòiâåëü âèêîíàíî â ñåðïíi. Â áàãàòüîõ ìiñöåâîñòÿõ öå êîøòóâàëî âåëèêèõ
çóñèëü i ïî ñóòi çíåñèëèëî ñåëî. Âiäòåïåð ó 20 òèñ. ñië Óêðà¨íè ìåøêàíöi ÷åêàëè íà íåïåâíå
i òèì ùå çàãðîçëèâiøå ìàéáóòí¹. Ðàäÿíñüêèé àâòîð õðóùîâñüêîãî ïåðiîäó òàê îïèñó¹ ïåðøi
çîâíiøíi îçíàêè ëèõà:
Ðàííÿ îñiíü 1932 ð. â Êîõàíiâöi íå áóëà òàêîþ, ÿê iíøi îñåíi. Ãàðáóçè íå çâiøóâàëè
ñâî¨ ñòîìëåíi ãîëîâè ÷åðåç ïëåòåíi òèíè íà âóëèöþ. Íå áóëî âèäíî ðîçêèäàíèõ íà äîðiæêàõ
ÿáëóê i ãðóø, ùî ïàäàëè ç äåðåâ. Íå áóëî òàêîæ i äîñòèãëèõ êîëîñêiâ ïøåíèöi, çàëèøåíèõ íà
ñòåðíi äëÿ êóðåé. Õàòíi äèìàði íå âiäðèãóâàëè ñìåðäþ÷îãî äèìó âiä äîìàøíüîãî ñàìîãîíó.
Íå áóëî íiÿêèõ çîâíiøíiõ îçíàê òîãî, ùî çâè÷àéíî ñâiä÷èëî ïðî íåêâàïëèâèé áiã ñåëÿíñüêîãî
æèòòÿ òà ñïîêiéíå ÷åêàííÿ çèìè, ùî ïðèõîäèòü ç çàìîæíiñòþ.
12 æîâòíÿ 1932 ð. ç Ìîñêâè ïðèñëàëè äâîõ âèñîêèõ ðîñiéñüêèõ àïàðàòíèêiâ äëÿ ïiäñè-
ëåííÿ ìiñöåâèõ ïàðòiéíèõ êàäðiâ - À. Àêóëîâà, çàñòóïíèêà ãîëîâè ÎÄÏÓ, òà Ì. Õàòà¹âè÷à,
ÿêèé ðàíiøå ïðîÿâèâ ñåáå ïiä ÷àñ ñòàëiíñüêî¨ êîëåêòèâiçàöi¨ íà Âîëçi,- ùî ïåðåäâiùàëî
ïîäàëüøi çìiíè.
Âîäíî÷àñ îãîëîøåíî ïðî äðóãó ÷åðãó çàãîòiâåëü, õî÷à òåïåð óæå çàãîòîâëÿòè íå áóëî
÷îãî. Íà 1 ëèñòîïàäà ïëàí íîâèõ çàãîòiâåëü Óêðà¨íà âèêîíàëà ëèøå íà 41 %.
Ëþäè âæå âìèðàëè. Àëå Ìîñêâà, ÿêà íi íà êðîê íå âiäñòóïàëà âiä ñâî¨õ âèìîã, ïîíåñëàñÿ
ó ñïðàâæíié âèð ãîëîäîâîãî òåðîðó, áåçæàëiñíî ïðèñêîðþþ÷è øâèäêiñòü öüîãî ãîíó.
Ðîçäië 12
Ãîëîä ëþòó¹
Óêðà¨íñüêi ñåëÿíè áà÷èëè äåïîðòóâàííÿ êóðêóëiâ: I ìè äóìàëè, áî äóðíi áóëè, ùî íå ìîãëî

áóòè äîëi ãiðøî¨ çà êóðêóëüñüêó. Òåïåð, äâîìà ðîêàìè ïiçíiøå, âîíè çàçíàëè íîâîãî, ùå
áiëüø æàõëèâîãî óäàðó óðÿäó.
Ëèïíåâó äèðåêòèâó, ùî âñòàíîâëþâàëà íîðìè çàãîòiâåëü çåðíà äëÿ Óêðà¨íè òà Ïiâíi÷íî-
ãî Êàâêàçó, óðÿä ïiäñèëèâ iíøîþ äèðåêòèâîþ, âiä 7 ñåðïíÿ 1932 ð., ÿêà âêëþ÷àëà ïðàâîâi
ñàíêöi¨, ùî ïåðåäáà÷àëè êîíôiñêàöiþ ñåëÿíñüêîãî çåðíà.
ßê ìè çàçíà÷èëè âæå ó ðîçäiëi 8, çãiäíî ç öi¹þ äèðåêòèâîþ âñÿ êîëãîñïíà âëàñíiñòü,
íàïðèêëàä âåëèêà ðîãàòà õóäîáà òà çåðíî, ïðîãîëîøóâàëàñÿ äåðæàâíîþ âëàñíiñòþ, ñâÿ-
ùåííîþ òà íåäîòîðêàíîþ. Âèííi â ó÷èíåííi çëî÷èíó ïðîòè íå¨ ââàæàëèñÿ âîðîãàìè íà-
ðîäó i ïiäëÿãàëè ðîçñòðiëîâi. Çà ïîì'ÿêøóþ÷èõ îáñòàâèí ïîäiáíi àíòèäåðæàâíi çëî÷èíè
êàðàëèñÿ óâ'ÿçíåííÿì ñòðîêîì íå ìåíøå äåñÿòè ðîêiâ ç êîíôiñêàöi¹þ ìàéíà. Ñåëÿíêàì, ÿêi
çiáðàëè êiëüêà êîëîñêiâ ïøåíèöi íà êîëãîñïíîìó ïîëi, äàâàëè òðîõè ìåíøi ñòðîêè. Äèðå-
êòèâà ïåðåäáà÷àëà òàêîæ óâ'ÿçíåííÿ êóðêóëiâ, ÿêi íàìàãàëèñÿ ïðèìóñèòè ñåëÿí çàëèøàòè
êîëãîñïè, äî êîíöåíòðàöiéíèõ òàáîðiâ ñòðîêîì âiä ï'ÿòè äî äåñÿòè ðîêiâ. ßê ìè âæå çãà-
äóâàëè ðàíiøå, Ñòàëií îõàðàêòåðèçóâàâ öþ äèðåêòèâó, ÿêó âií ñàì ïiäãîòóâàâ ó ñi÷íi 1933
ð., ÿê îñíîâó ðåâîëþöiéíî¨ çàêîííîñòi â äàíèé ìîìåíò (äèâ.: À. ß. Âûøèíñêèé. Ðåâîëþ-
öèîííàÿ çàêîííîñòü íà ñîâðåìåííîì çòàïå. Ì., 1933. Ñ. 99-103).
ßê çâè÷àéíî, àêòèâiñòè, ÿêèõ çàîõî÷óâàëè ìàêñèìàëüíî çàñòîñîâóâàòè ìåòîäè òåðîðó
äëÿ çàëÿêóâàííÿ ëþäåé, ïiçíiøå äiñòàâàëè äîãàíó çà åêñöåñè. Âèøèíñüêèé, íàïðèêëàä,
ç óäàâàíèì îáóðåííÿì çàÿâëÿâ, ùî äåÿêi ìiñöåâi îôiöiéíi îñîáè çðîçóìiëè öå ÿê ñèãíàë
ñòðiëÿòè àáî óâ'ÿçíþâàòè â êîíöåíòðàöiéíèõ òàáîðàõ ÿêîìîãà áiëüøå ëþäåé. Âií íàâîäèâ
âèïàäêè, êîëè ñìåðòíi âèðîêè óõâàëþâàëè çà êðàäiæêó äâîõ ñíîïiâ æèòà, i íàâiòü çàáàâëÿâ
ïóáëiêó ðîçïîâiääþ ïðî ìîëîäîãî ÷îëîâiêà, çàñóäæåíîãî íà 10 ðîêiâ çà òå, ùî ðîçâàæàâñÿ
â êîìîði ç äiâ÷àòàìè âíî÷i, ïîðóøóþ÷è òèì ñàìèì ñïîêié êîëãîñïíèõ ñâèíåé.
Ùå äî ïîÿâè ñåðïíåâî¨ äèðåêòèâè â óêðà¨íñüêié ïðåñi ÷àñòî ìîæíà áóëî ïðî÷èòàòè òàêi
ïîâiäîìëåííÿ: Ïèëüíå îêî ÄÏÓ âèÿâèëî òà âiääàëî äî ñóäó ôàøèñòñüêîãî ñàáîòàæíèêà,
ÿêèé çàõîâàâ õëiá ó ÿìi ïiä êóïîþ êîíþøèíè (äèâ., íàïðèêëàä, Âiñòi. 1933. 11 ÷åðâ.).
Îäíà÷å âiäòåïåð ìè âñå ÷àñòiøå ñòà¹ìî ñâiäêàìè ñòðiìêîãî ðîçøèðåííÿ äi¨ öüîãî çàêîíó
i òi¹¨ æîðñòîêîñòi, ç ÿêîþ âií âòiëþâàâñÿ â æèòòÿ. Ïîâiäîìëÿëîñÿ, íàïðèêëàä, ïðî 1500
ñìåðòíèõ âèðîêiâ, âèíåñåíèõ çà îäèí ìiñÿöü ëèøå â õàðêiâñüêîìó ñóäi.
Óêðà¨íñüêà ïðåñà äðóêóâàëà îäíå çà äðóãèì ïîâiäîìëåííÿ ïðî ñòðàòè êóðêóëiâ, ÿêi
ñèñòåìàòè÷íî êðàëè çåðíî. Â Õàðêiâñüêié îáëàñòi ñóäàìè âèíåñåíî ï'ÿòäåñÿò ñìåðòíèõ âè-
ðîêiâ, â Îäåñüêié - òðè. Ïåðåâàæíî öå áóëè ñïðàâè ïðî êðàäiæêó êîëãîñïíîãî çåðíà, õî÷à
185
186 Ãîëîä ëþòó¹
îäíå ïîäðóææÿ ñòðàòèëè çà ÿêóñü êîíêðåòíî íå âèçíà÷åíó êðàäiæêó. Â ñ. Êîïàíi Äíi-

ïðîïåòðîâñüêî¨ îáëàñòi ãðóïà êóðêóëiâ i ïiäêóðêóëüíèêiâ, ïðîñâåðäëèâøè äiðêó â ïiäëîçi
êîìîðè, âêðàëà áàãàòî ïøåíèöi. Â ðåçóëüòàòi äâîõ ó÷àñíèêiâ çëî÷èííî¨ àêöi¨ ñòðàòèëè,
iíøèõ óâ'ÿçíèëè. Ó ñ. Âåðáêà òi¹¨ ñàìî¨ îáëàñòi ñóäèëè ãîëîâó ñiëüðàäè òà éîãî çàñòóïíèêà,
à òàêîæ ãîëiâ äâîõ êîëãîñïiâ, ÿêi ðàçîì iç ãðóïîþ ç âîñüìè êóðêóëiâ ðîçêðàäàëè êîëãî-
ñïíå ìàéíî. Ñòðàòèëè ëèøå òðüîõ êóðêóëiâ. Ãàçåòà Ïðîëåòàðñüêà ïðàâäà ó íîìåði âiä
22 ñi÷íÿ 1930 ð. ïîâiäîìëÿëà ïðî òå, ùî â ñ. Íîâîñåëèöÿ íà Æèòîìèðùèíi îäíîãî ñåëÿíèíà
çàñóäèëè äî ðîçñòðiëó ëèøå çà òå, ùî â íüîãî çíàéøëè 10 êã êîëîñêiâ, ÿêi íàçáèðàëà â ïîëi
éîãî äåñÿòèði÷íà äîíüêà.
Äåñÿòü ðîêiâ äàâàëè çà êðàäiæêó êàðòîïëi. Îäíó æiíêó âiäïðàâèëè íà 10 ðîêiâ äî
êîíöòàáîðó ëèøå çà òå, ùî âîíà çðiçàëà ñòî êîëîñêiâ íåäîñòèãëî¨ ïøåíèöi çi ñâî¹¨ âëàñíî¨
äiëÿíêè, ïiñëÿ òîãî, ÿê ¨ ¨ ÷îëîâiê ïîìåð âiä ãîëîäó. Áàòüêî ÷îòèðèði÷íî¨ äèòèíè îäåðæàâ
10 ðîêiâ çà òàêó ñàìó ïðîâèíó. Iíøó æiíêó óâ'ÿçíèëè íà 10 ðîêiâ çà òå, ùî âîíà ïiäiáðàëà
äåñÿòü öèáóëèí íà êîëãîñïíîìó ïîëi. Ðàäÿíñüêèé ó÷åíèé ðîçïîâiäà¹ ïðî âèïàäîê, êîëè
ñåëÿíèíà çàñóäèëè äî äåñÿòèði÷íîãî óâ'ÿçíåííÿ ç êîíôiñêàöi¹þ ìàéíà i áåç ïðàâà àìíiñòi¨
çà òå ëèøå, ùî âií çiáðàâ íà êîëãîñïíîìó ïîëi 28 êã ïøåíè÷íèõ êîëîñêiâ, ùîá íàãîäóâàòè
ðîäèíó.
Çàñóäæåíèõ çà äðiáíi ïðîâèííîñòi ÷àñîì ïîñèëàëè äî ðàäãîñïiâ, ÿêi âèêîðèñòîâóâàëè
â'ÿçíiâ ÿê ðîáî÷ó ñèëó. Òàì âîíè îäåðæóâàëè ìiçåðíèé õëiáíèé ïàéîê, çàòå ìàëè ìîæëè-
âiñòü òðîõè ïiäãîäóâàòèñÿ ðàäãîñïíèìè îâî÷àìè, i òîìó, çâè÷àéíî, íå íàìàãàëèñÿ âòåêòè.
Çàãàëîì, òiëüêè ïîâñþäíå áåçëàääÿ, íåêîìïåòåíòíiñòü òà çàêðèâàííÿ î÷åé íà ïðîâèííiñòü
ïîì'ÿêøóâàëè ñóâîðiñòü íîâîãî çàêîíó. Íàïðèêëàä, â îäíîìó ç ðàéîíiâ ×åðíiãiâñüêî¨ îáëà-
ñòi ñåëÿí çààðåøòîâóâàëè çà ïðèõîâóâàííÿ ï'ÿòè i áiëüøå êiëîãðàìiâ çåðíà. À êîëãîñïíèêà
êîëãîñïó Òðåòié âèðiøàëüíèé ðiê ó ñ. Ïóøêàðiâöi Äíiïðîïåòðîâñüêî¨ îáëàñòi çàñóäèëè äî
ï'ÿòè ðîêiâ (î÷åâèäíî, ðîçãëÿäàþ÷è ñïðàâó çà ÿêèìîñü iíøèì çàêîíîì), ïiñëÿ òîãî, ÿê ó
íüîãî âäîìà çíàéøëè ïëÿøêó, íàïîâíåíó âëàñíèì çåðíîì.
Îäíó æiíêó çààðåøòóâàëè ðàçîì iç ñèíîì çà ñïðîáó çæàòè òðîõè ñâîãî âëàñíîãî æèòà.
Âîíà ñïðîìîãëàñÿ âòåêòè iç â'ÿçíèöi, ïiñëÿ ÷îãî çàáðàëà äðóãîãî ñèíà, êiëüêà ïðîñòèðàäë,
ñiðíèêè òà äåùî ç ïîñóäó i ìàéæå ïiâòîðà ìiñÿöi õîâàëàñÿ ó ïîáëèçüêîìó ëiñi, ãîäóþ÷èñü
êàðòîïëåþ òà çåðíîì, ÿêi êðàëà óíî÷i íà êîëãîñïíîìó ïîëi. Âîíà âðåøòi ïîâåðíóëàñÿ äîäîìó
i òîäi äiçíàëàñÿ, ùî çà êëîïîòàìè, ïîâ'ÿçàíèìè iç çáèðàííÿì óðîæàþ, âëàñòi çîâñiì çàáóëè
ïðî ¨ ¨ çëî÷èí.
Âiäîìi âèïàäêè, êîëè ïîäiáíi çëî÷èíè ðîçãëÿäàëèñÿ çà iíøèìè, õî÷à é íå ìåíø ñóâî-
ðèìè, çàêîíàìè. Â ñ. Ìàëà Ëåïåòèõà ïîáëèçó Çàïîðiææÿ êiëüêîõ ñåëÿí ñòðàòèëè ëèøå çà
òå, ùî âîíè ïî¨ëè ì'ÿñî ïîõîâàíîãî êîíÿ. Ïðè÷èíîþ òàêî¨ ñóâîðî¨ êàðè áóëî òå, ùî êiíü
íà÷åáòî çäîõ âiä ñàïó i ÄÏÓ áîÿëîñÿ ÿêî¨ñü åïiäåìi¨. Ïîäiáíèõ ïðèêëàäiâ ìîæíà áóëî á
íàâåñòè ÷èìàëî.
* * *
Ùîá ïðîâåñòè â æèòòÿ ñòàëiíñüêó äèðåêòèâó, ïàðòiéíå êåðiâíèöòâî äàëî âêàçiâêó ïðîâå-
ñòè ÷åðãîâó ìîáiëiçàöiþ ìiñöåâèõ ñiëüñüêèõ àêòèâiñòiâ, íà äîïîìîãó ÿêèì ïðèñëàëè ìiñüêèõ
êîìóíiñòiâ òà êîìñîìîëüöiâ.
I çíîâó, ÿê i ïiä ÷àñ äåïîðòóâàííÿ êóðêóëiâ, àêòèâiñòè ðåâíî áðàëèñÿ âèêîíóâàòè ÷åð-
ãîâå îãèäíå çàâäàííÿ - íàâ'ÿçóâàòè âîëþ ïàðòi¨ íåâèííèì ÷îëîâiêàì, æiíêàì i äiòÿì. Àëå
ÿêùî â 1930 ð. éøëîñÿ ëèøå ïðî ïîçáàâëåííÿ ëþäåé ¨õíüîãî ìàéíà òà âèñåëåííÿ, òî öüîãî
ðàçó âîíè ìàëè ïðèðiêàòè ëþäåé íà ãîëîäíó ñìåðòü.
187
Äåÿêi àêòèâiñòè, íàâiòü ÿêùî ðàíiøå âîíè íå âiäçíà÷àëèñÿ äîáðî÷èííiñòþ, íàìàãàëè-

ñÿ áóòè ñïðàâåäëèâèìè äî ñåëÿí. Iíîäi ïîðÿäíèé àêòèâiñò, îñîáëèâî ÿêùî âií âòðàòèâ ñâî¨
êîëèøíi iëþçi¨ ùîäî íàìiðiâ ïàðòi¨, ìiã äåùî çðîáèòè, ùîá äîïîìîãòè ñåëó, íàìàãàþ÷èñü
âîäíî÷àñ íå âèêëèêàòè íåçàäîâîëåííÿ ñâî¨õ øåôiâ, àáî, ùî áóëî íàâiòü âàæ÷å, íå äàòè çëi-
ñíiøèì çi ñâî¨õ ïiäëåãëèõ ïðèâîäó çâèíóâàòèòè éîãî â ì'ÿêîòiëîñòi. Òèõ iç íèõ, õòî çàíàäòî
ïåðåõîäèâ ìåæi íàñèëüñòâà (àáî êîðóïöi¨), âëàäà çäåáiëüøîãî ïðîáà÷àëà, àëå ìîãëà é óñó-
íóòè. Iíêîëè êîëãîñïíå êåðiâíèöòâî, âñóïåðå÷ âêàçiâêàì âèùèõ ïàðòiéíèõ òà ðàäÿíñüêèõ
îðãàíiâ, òà¹ìíî ðîçïîäiëÿëî ÷àñòèíó çåðíà ñåðåä êîëãîñïíèêiâ. ßêùî íàñòóïíèé óðîæàé
âèÿâëÿâñÿ äîáðèì, îáëàñíi âëàñòi ìîãëè çàëèøèòè ïîäiáíó ïîìèëêó ïîçà óâàãîþ.
Äåÿêèõ àêòèâiñòiâ ñòàíîâèùå ñïîíóêàëî äî âiäêðèòiøî¨ íåïîêîðè. Îäíîãî ìîëîäîãî êî-
ìóíiñòà íàïðàâèëè äî ñåëà Ìóðàôè Õàðêiâñüêî¨ îáëàñòi. ×åðåç äåÿêèé ÷àñ âií çàòåëåôîíó-
âàâ ñâî¹ìó êåðiâíèöòâó, äîïîâiâ, ùî çìiã âèêîíàòè äåðæàâíèé ïëàí çàãîòiâëi ì'ÿñà, îäíàê
ëèøå öiíîþ ëþäñüêèõ òðóïiâ. Ïiñëÿ öüîãî âií óòiê iç ñåëà. Â iíøîìó ñåëi, ùî ðàíiøå ñèì-
ïàòèçóâàëî áiëüøîâèêàì, à ïiä ÷àñ ðåâîëþöi¨ ñëóæèëî áàçîþ äëÿ ÷åðâîíèõ ïàðòèçàíiâ
Ñòðóêà, ãðóïà ìîëîäèõ àêòèâiñòiâ ðîç÷àðóâàëàñÿ â ðàäÿíñüêié âëàäi i â 1933 ð. âiäòÿëà
ãîëîâó êåðiâíèêîâi ñiëüñüêèõ êîìóíiñòiâ.
Íàâiòü ó 1932 ð., ïiñëÿ ñåði¨ ïàðòiéíèõ òà iíøèõ ÷èñòîê îñòàííiõ ðîêiâ, ñåðåä ãîëiâ êîë-
ãîñïiâ òà ìiñöåâèõ ïàðòiéíèõ êåðiâíèêiâ ìîæíà áóëî çóñòðiòè òàêèõ, ÿêi íå õîòiëè áiëüøå
áðàòè ó÷àñòü ó çëî÷èííèõ àêöiÿõ, ñïðÿìîâàíèõ ïðîòè ñâîãî íàðîäó. Ó ñåðïíi 1932 ð., êîëè
ñòàëî î÷åâèäíî, ùî äåðæàâíi çàâäàííÿ ïî çàãîòiâëi çåðíà âèêîíàòè íåìîæëèâî, òðàãi÷íà
ïîäiÿ ñòàëàñÿ ó ñ. Ìèõàéëiâêà Ñóìñüêî¨ îáëàñòi. Ãîëîâà êîëãîñïó, ÷ëåí ïàðòi¨ òà êîëèøíié
ïàðòèçàí íà ïðiçâèùå ×ó¹íêî ðîçïîâiâ êîëãîñïíèêàì ïðî ïëàí çàãîòiâåëü, à òîäi çàÿâèâ,
ùî íå ìà¹ íàìiðó âiääàâàòè çåðíî áåç çãîäè òèõ, êîìó âîíî íàëåæèòü. Òi¹¨ æ íî÷i âií çà-
ëèøèâ ñåëî, àëå ÎÄÏÓ çàõîïèëî éîãî i óâ'ÿçíèëî ðàçîì iç ãîëîâîþ ñiëüðàäè. Íàñòóïíîãî
äíÿ ñòàâñÿ æiíî÷èé áóíò, ó÷àñíèöi ÿêîãî âèìàãàëè çâiëüíåííÿ çààðåøòîâàíèõ, çìåíøåííÿ
ïîäàòêó, âèïëàòè çàáîðãîâàíî¨ ñåëÿíàì ïëàòíi, à ãîëîâíå - çìåíøåííÿ çåðíîâèõ íîðì. Ó
ðåçóëüòàòi ñóäîâîãî ïðîöåñó 67 îñiá âiäïðàâèëè äî êîíöòàáîðó, à äåÿêèõ ñåëÿí, ó òîìó ÷èñëi
i ×ó¹íêà, ðîçñòðiëÿëè.
Ïðîòÿãîì äðóãî¨ ïîëîâèíè ðîêó îôiöiéíi çàñîáè ìàñîâî¨ iíôîðìàöi¨ ïîñòiéíî êðèòèêóâà-
ëè ãîëiâ êîëãîñïiâ òà ìiñöåâèõ êîìóíiñòiâ. Ïàðòiéíèé ÷àñîïèñ Áiëüøîâèê Óêðà¨íè (1932.
19-20) çâèíóâà÷óâàâ ¨õ ó òîìó, ùî âîíè ïðè¹äíàëèñÿ äî êóðêóëiâ i ïåòëþðiâöiâ i ñòà-
ëè íå áîðöÿìè çà õëiá, à àãåíòàìè êëàñîâîãî âîðîãà. Íàñïðàâäi æ ¨õíÿ âèíà ïîëÿãàëà â
òîìó, ùî âîíè âèäàâàëè ñåëÿíàì çåðíî, âiäïîâiäíî äî çàðîáëåíèõ òðóäîäíiâ, çàìiñòü òîãî,
ùîá çäàòè éîãî äåðæàâi. Ñó÷àñíèé ðàäÿíñüêèé äîñëiäíèê, ïîñèëàþ÷èñü íà àðõiâíi äæåðåëà,
ïîâiäîìëÿâ íàâiòü, ùî â 1932 ð. äåÿêi êîëãîñïè Ïiâíi÷íîãî Êàâêàçó òà Óêðà¨íè óíèêëè îðãà-
íiçàöiéíèõ âïëèâiâ ïàðòi¨ òà äåðæàâè (Ìîøêîâ Þ.À. Çåðíîâàÿ ïðîáëåìà â ãîäû ñïëîøíîé
êîëëåêòèâèçàöèè ñåëüñêîãî õîçÿéñòâà ÑÑÑÐ â 1929-1934 ãã. Ì., 1962. Ñ. 215).
Ïðîòÿãîì îñåíi â óêðà¨íñüêèõ ïàðòîðãàíiçàöiÿõ çíîâó ÷óëèñÿ íàðiêàííÿ íà êîëãîñïè,
ÿêi ðîçïîäiëÿëè âñå çåðíî... âåñü óðîæàé ñåðåä ìiñöåâèõ ñåëÿí (äèâ., íàïðèêëàä, Âiñòi.
1932. 1 âåðåñ.). Ïîäiáíi äi¨ ìiñöåâèõ âëàñòåé Õàòà¹âè÷ çàòàâðóâàâ ÿê àíòèðàäÿíñüêó àêöiþ.
Äðóêîâàíèé îðãàí ÊÏ Óêðà¨íè íàðiêàâ (Êîììóíèñò. 1932. 24 ëèñòîï.) íà ñåêðåòàðiâ ìi-
ñöåâèõ ïàðòiéíèõ îðãàíiçàöié ñië Êàòåðèíiâêà òà Óøàêiâöi, ÿêi âiäìîâëÿëèñÿ âèêîíóâàòè
ðîçïîðÿäæåííÿ ïðî çàãîòiâëþ çåðíà. I òî íå áóëè içîëüîâàíi àêòè.
Òðàïëÿëèñÿ é iíøi âèïàäêè, êîëè êîëãîñïíå êåðiâíèöòâî çàçíàâàëî êðèòèêè ðàäøå çà
óõèëåííÿ, àíiæ íåâèêîíàííÿ íàêàçiâ. Íàïðèêëàä, äåÿêi êåðiâíèêè ïðèòðèìóâàëè çåðíî,
âäàþ÷èñü äî ðiçíèõ îìàíëèâèõ çàñîáiâ. Öåíòðàëüíi ïàðòiéíi äðóêîâàíi îðãàíè ïðîäîâæó-
âàëè ïiääàâàòè íàïàäêàì ïàñèâíi ëèöåìiðíi ñòîñóíêè ìiæ äåÿêèìè ïàðòiéíèìè îðãàíiçà-
öiÿìè òà ïðîêóðêóëüñüêè íàñòðî¹íèìè îïîðòóíiñòàìè â Óêðà¨íi (äèâ.: Ïðàâäà. 1932. 16
ëèñòîï.). Çàãàëîì çàãîñòðåííÿ ñèòóàöi¨ íà ñåëi òåïåð ïîÿñíþâàëè îñòàííüîþ ñïðîáîþ óñå-
ðåäèíi ïàðòi¨ ïåðåøêîäèòè Ñòàëiíó êîíñîëiäóâàòè âëàäó (éäåòüñÿ ïðî êîíòððåâîëþöiéíó
ãðóïó Ðþòiíà, îñêiëüêè ïðàâèõ êóðêóëüñüêèõ àãåíòiâ òîäi ùå íå âèêðèëè i íå âèêëþ÷èëè
ç ïàðòi¨),
Ó ïîñòàíîâi ÂÓÖÂÊ çãàäóâàëèñü ãðóïè ñiëüñüêèõ êîìóíiñòiâ, ÿêi áóêâàëüíî î÷îëþâàëè
àêòè ñàáîòàæó (äèâ.: Âiñòi. 1932. 8 ãðóä.). Ãàçåòà Êîìñîìîëüñêàÿ ïðàâäà ó íîìåði âiä 23
ëèñòîïàäà 1932 ð. çàñóäèëà êîìóíiñòiâ i êîìñîìîëüöiâ, ÿêi êðàëè çåðíî... i âèñòóïàëè â ðîëi
îðãàíiçàòîðiâ ñàáîòàæó. Õàðêiâñüêèé îáêîì ïàðòi¨ ðîçiñëàâ íà ìiñöÿ àáñîëþòíî ñåêðåòíi
öèðêóëÿðè, ó ÿêèõ iøëîñÿ ïðî íåîáõiäíiñòü ïðèñêîðèòè âèêîíàííÿ äåðæàâíèõ çàãîòiâåëü
çåðíà, iíàêøå òi, êîãî öå ñòîñó¹òüñÿ, ìóñèòèìóòü âiäïîâiäàòè áåçïîñåðåäíüî ïåðåä îáëàñíèì
âiääiëîì ÄÏÓ.
Ïðîòÿãîì ï'ÿòè ìiñÿöiâ 1932 ð. 25-30 % ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêîãî êåðiâíèöòâà ñåðåäíüî¨
ëàíêè çààðåøòóâàëè. Ïàðòiéíà ïðåñà Óêðà¨íè âçèìêó 1932-1933 ðð. íåîäíîðàçîâî ïîâiäîì-
ëÿëà ôàêòè, êîëè óêðà¨íñüêèõ êîìóíiñòiâ, ó òîìó ÷èñëi îáëàñíèõ ïàðòiéíèõ êåðiâíèêiâ,
âèêëþ÷àëè ç ïàðòi¨, à òî é çààðåøòîâóâàëè (äèâ.: Âiñòi. 1932. 30 ëèñòîï., 21 ãðóä.; 1933. 1,
4, 9 ñi÷.). Òà æ ñàìà ãàçåòà ó ñi÷íi 1933 ð. ðîçïîâiäàëà ïðî ãîëîâó êîëãîñïó, ÿêèé îðãàíiçó-
âàâ ïîãîëîâíèé îáøóê, íi÷îãî íå çíàéøîâ, ïiñëÿ ÷îãî çàÿâèâ: Çåðíà íåìà¹. Íiõòî éîãî íå
êðàâ i íå îäåðæàâ íåçàêîííî. Òîìó íåìà ÷èì âèêîíóâàòè ïëàí. Ó ðåçóëüòàòi éîãî ñàìîãî
çâèíóâàòèëè â îðãàíiçàöi¨ ñïðàâæíüîãî ñàáîòàæó.
* * *
Íåçâàæàþ÷è íà ïîäiáíi çáî÷åííÿ, çàãîòiâåëüíà êàìïàíiÿ òðèâàëà. Êîìóíiñòiâ, ÿêi íå

âiäïîâiäàëè âèìîãàì, çëiêâiäîâóâàëè òà çàìiíþâàëè íàäiéíiøèìè ëþäüìè.
Íà òîé ÷àñ íà íèæíüîìó ðiâíi ðÿäîâi áðèãàäè àêòèâiñòiâ, ÿêi â Óêðà¨íi ïðîçâàëè áó-
êñèðíèìè áðèãàäàìè, ÷àñòî ìàëî ÷èì âiäðiçíÿëèñÿ âiä áàíä ãîëîâîðiçiâ, ¨õíüîþ çâè÷íîþ
ìåòîäîþ áóëî ïîáèòòÿ ëþäåé. Äëÿ ïîøóêó çåðíà âîíè âæèâàëè ñïåöiàëüíî âèãîòîâëåíi äëÿ
íèõ çíàðÿääÿ - ñòàëåâi ïðóòè òîâùèíîþ â 1,5-2 ñì i äîâæèíîþ â 1,5-3 ì, ç ðó÷êîþ íà îäíîìó
êiíöi òà ãîñòðèì íàêîíå÷íèêîì, àáî ÷èìñü íà çðàçîê ñâåðäëà,- íà äðóãîìó.
Íàâåäåìî òóò äîñèòü òèïîâó ðîçïîâiäü ñåëÿíèíà - î÷åâèäöÿ îïèñóâàíèõ ïîäié: Öi áðèãà-
äè ñêëàäàëèñÿ ç òàêèõ îñiá: îäíîãî ÷ëåíà âèêîíêîìó ñiëüðàäè àáî ïðîñòî áóäü-ÿêîãî ÷ëåíà
ñiëüðàäè, äâîõ-òðüîõ êîìñîìîëüöiâ, îäíîãî êîìóíiñòà òà îäíîãî â÷èòåëÿ øêîëè. ×àñòî òóäè
âõîäèëè ãîëîâà àáî æ îäèí iç ÷ëåíiâ ïðàâëiííÿ êîëãîñïó, à ïiä ÷àñ ëiòíiõ êàíiêóë i êiëüêà
ó÷íiâ.
Êðiì òîãî, êîæíà áðèãàäà ìàëà òàê çâàíîãî ñïåöiàëiñòà ïîøóêó çåðíà. Âií áóâ îçáðî-
¹íèé äîâãèì ìåòàëåâèì ùóïîì, ÿêèì ïåðåâiðÿâ íàÿâíiñòü ïðèõîâàíîãî çåðíà.
Áðèãàäà õîäèëà âiä õàòè äî õàòè. Ñïî÷àòêó âîíè çàõîäèëè äî õàòè i ïèòàëè: Ñêiëüêè
çåðíà ìà¹òå äëÿ äåðæàâè? Âiäïîâiäü, ÿê ïðàâèëî, áóëà êîðîòêîþ: Íå ìàþ íiÿêîãî çåðíà.
Íå âiðèòå, øóêàéòå ñàìi.
Òîäi ïî÷èíàâñÿ îáøóê. Øóêàëè â õàòi, íà ãîðèùi, â êîìîði, â ïîâiòöi òà â ïèâíèöi,
ïîòiì âèõîäèëè íàäâið i îáøóêóâàëè ñòîäîëó, ñâèíàðíèê, êëóíþ òà ñiííèê. Âèìiðþâàëè
ïi÷ i îáìiðêîâóâàëè, ÷è âîíà äîñèòü âåëèêà, ùîá óìiñòèòè ïðèõîâàíå çåðíî çà öåãëÿíîþ
êëàäêîþ. Âèëàìóâàëè ñâîëîêè íà ãîðèùi, âèñòóêóâàëè ïiäëîãó â õàòi, ïåðåòîïòóâàëè ââåñü
äâið i ñàä. ßêùî çíàõîäèëè ÿêåñü ìiñöå, ÿêå âèãëÿäàëî ïiäîçðiëî, âæèâàëè ùóï.
189
Ó 1931 ð. ùå òðàïëÿëèñÿ âèïàäêè, êîëè çíàõîäèëè ïðèõîâàíå çåðíî, iíêîëè 40 êã, ÷àñîì
80. Ó 1932 ð. íå áóëî æîäíîãî. Ùîíàéáiëüøå çíàõîäèëè ÿêèõ 4-8 êã, ïðèçíà÷åíèõ äëÿ ãîäiâëi
êóðåé. Àëå íàâiòü i öþ çàéâèíó"çàáèðàëè.
Îäèí iç àêòèâiñòiâ ðîçïîâiäàâ ôiçèêîâi Îëåêñàíäðîâi Âàéñáåðãó: Áîðîòüáà ïðîòè êóðêó-
ëiâ ïðîõîäèëà â äóæå òÿæêèé ïåðiîä. Äâi÷i â ìåíå ñòðiëÿëè íà ñåëi i îäíîãî ðàçó ïîðàíèëè.
Ñêiëüêè æèòèìó, íiêîëè íå çàáóäó 1932 ð. Îïóõëi ñåëÿíè ëåæàëè áåçïîìi÷íi â õàòàõ. Êî-
æíîãî äíÿ çàáèðàëè íîâi òðóïè. I âñå æ ìè ìóñèëè ÿêîñü âèäîáóâàòè õëiá iç ñië i âèêîíóâàòè
ïëàí. Çi ìíîþ áóâ ïðèÿòåëü. Êàðòèíè íåéìîâiðíèõ ëþäñüêèõ ñòðàæäàíü ïðèâîäèëè éîãî ó
ðîçïà÷. Ïåòðóñþ,- ñêàçàâ âií îäíîãî äíÿ,- ÿêùî öå íàñëiäîê ñòàëiíñüêîãî êóðñó, ÷è ìîæëè-
âî, ùîá òàêèé êóðñ áóâ ïðàâèëüíèé?"ß äàâ éîãî ðîçäðàòóâàííþ âèéòè íàçîâíi, à íàñòóïíîãî
äíÿ âií ïðèéøîâ äî ìåíå âèáà÷àòèñÿ...
Òà íàâiòü ó öèõ æîðñòîêèõ ñèòóàöiÿõ äåÿêi áóëè ãiðøi çà iíøèõ. Â îäíîìó ç óêðà¨íñüêèõ
ñië ìiñöåâèé àêòèâiñò òàê îïèñóâàâ õiä ïîäiáíèõ îïåðàöié: Ó äåÿêèõ âèïàäêàõ âîíè áóëè
ìèëîñåðäíi é çàëèøàëè ñåëÿíèíîâi òðîõè êàðòîïëi, ãîðîõó, çåðíà, ùîá ãîäóâàòè ðîäèíó. Àëå
æîðñòêiøi ïiäìiòàëè âñå äî îñòàíêó. Âîíè çàáèðàëè íå ëèøå ¨æó òà õóäîáó, àëå òàêîæ óñå
öiííå òà çàéâèíó îäåæi, ó òîìó ÷èñëi iêîíè â ðàìêàõ, ñàìîâàðè, ìàëüîâàíi êèëèìè ÷è íàâiòü
ìåòàëåâå êóõîííå íà÷èííÿ, ÿêå ìîãëî áóòè çi ñðiáëà, i áóäü-ÿêi ãðîøi, ÿêùî ¨õ âäàâàëîñÿ
çíàéòè.
* * *
Ìiñöåâi ïðîâiäíèêè ïàðòiéíî-äåðæàâíîãî êóðñó, çâè÷àéíî, íå òåðïiëè âiä ãîëîäó, îñêiëü-

êè îòðèìóâàëè äîáði ïàéêè. Êðàùi ç íèõ ÷àñîì äàâàëè ¨æó ñåëÿíàì, àëå çàãàëîì òèïîâèì
áóëî òàêå ñòàâëåííÿ: Íi÷îãî ç òîãî ïóòÿùîãî íå áóäå, ÿêùî æàëiñòü çðîáèòè ïóæàëíîì.
Òðåáà íàâ÷èòèñÿ ãîäóâàòè ñåáå, íàâiòü ÿêùî iíøi âìèðàþòü ç ãîëîäó. Iíàêøå íiêîìó áóäå
äîñòàâèòè äîäîìó âðîæàé. ßêùî òâî¨ ïî÷óòòÿ ïåðåìàãàþòü ðîçóì, ëèøå ñêàæè ñîái: ¹äèíèé
ñïîñiá ïîêií÷èòè ç ãîëîäîì - öå çàáåçïå÷èòè íîâèé óðîæàé. Ðåçóëüòàòîì êîæíîãî ðàçó áóëî
(ÿê ïèñàëà îäíà æiíêà ñâî¹ìó ÷îëîâiêîâi äî âiéñüêà) òå, ùî ìàéæå âñi ëþäè â íàøîìó ñåëi
îïóõëè ç ãîëîäó, çà âèíÿòêîì ãîëîâè êîëãîñïó, áðèãàäèðiâ òà àêòèâiñòiâ.
Ñiëüñüêi â÷èòåëi ùîìiñÿ÷íî îäåðæóâàëè 18 êã ìóêè, 2 êã êðóïè òà 1 êã æèðó. Íà íèõ
ðîçðàõîâóâàëè ÿê íà àêòèâiñòiâ ó ïîçàøêiëüíèé ÷àñ, îòîæ ¨õíi ó÷íi, ÿêèõ âîíè íàâ÷àëè
âäåíü ó øêîëi, áà÷èëè, ÿê âîíè âðèâàëèñÿ ó ¨õíi îñåëi âíî÷i ç iíøèìè ó÷àñíèêàìè áàíäè.
Íà ðàííiõ ñòàäiÿõ ãîëîäó â áiëüøèõ ñåëàõ, äå òàêi ðå÷i ìîæíà áóëî ëiïøå ïðèõîâàòè,
ïàðòiéíi áîíçè çà äîïîìîãîþ ïðîäóêòîâèõ ïîäà÷îê çàáåçïå÷óâàëè ñåáå é æiíî÷îþ ëàñêîþ.
Íà ðàéîííîìó ðiâíi ìîæëèâîñòi áóëè ïðîñòî íåîáìåæåíi. Íàâåäåìî òóò îïèñ ¨äàëüíi äëÿ
ïàðòiéíèõ êåðiâíèêiâ ó ñ. Ïîãðåáèùå: Âäåíü i âíî÷i ¨ ¨ îõîðîíÿëà ìiëiöiÿ, òðèìàþ÷è ñåëÿí òà
¨õíiõ äiòåé íà âiääàëi âiä ðåñòîðàíó... Â ¨äàëüíi çà äóæå íèçüêèìè öiíàìè ðàéîííèì áîíçàì
ïîäàâàëè áiëèé õëiá, ì'ÿñî, ïòèöþ, êîíñåðâîâàíi ôðóêòè, äåëiêàòåñè, âèíà òà ñîëîäîùi.
Âîäíî÷àñ ïðàöiâíèêàì ¨äàëüíi âèäàâàëè òàê çâàíi ìiêîÿíñüêi ïàéêè, êóäè âõîäèëî äâàäöÿòü
ðiçíèõ âèäiâ õàð÷îâèõ ïðîäóêòiâ. À íàâêîëî öèõ îàçèñiâ ëþòóâàëè ãîëîä i ñìåðòü. Ùî æ
äî ìiñò, òî òóò ìîæíà çãàäàòè iñòîðiþ äâîõ ìiñöåâèõ ïàðòiéíèõ ñåêðåòàðiâ i âñiõ ïðîâiäíèõ
äiÿ÷iâ Çàïîðiææÿ, ÿêi âëàøòóâàëè ðîçêiøíó îðãiþ, ïðî ÿêó ñòàëî âiäîìî ïiçíiøå, êîëè óñiõ
çààðåøòóâàëè â ðîêè ¹æîâñüêîãî òåðîðó i ¨õíi çëî÷èíè äîäàëè äî îáâèíóâà÷åííÿ.
* * *
ßê ó ìiñòi, òàê i íà ñåëi ðîçêâiòàëà ïèøíèì öâiòîì áðóòàëüíiñòü, ÿêó îôiöiéíî çàîõî÷ó-
âàëè àáî íàâiòü çðîáèëè ÷àñòèíîþ iäåîëîãi¨. Îäèí iç ïðàöiâíèêiâ Õàðêiâñüêîãî òðàêòîðíîãî
çàâîäó áóâ ñâiäêîì òîãî, ÿê âiäìîâèëè â ïðàöi ñòàðié ëþäèíi: Ãåòü çâiäñè, ñòàðèé... Éäè
ñîái â ïîëå i òàì çäèõàé!
Æiíêó, âàãiòíó íà âîñüìîìó ìiñÿöi, ç ñ. Õàðñèí Ïîëòàâñüêî¨ îáëàñòi, ÿêó ïiéìàëè, êî-
ëè âîíà ðâàëà íåäîçðiëó ïøåíèöþ, ïîáèëè äîøêîþ, ïiñëÿ ÷îãî âîíà íåâäîâçi ïîìåðëà. Â ñ.
Íiëüñüêå (òi¹¨ ñàìî¨ îáëàñòi) Íàñòþ Ñëiïåíêî, ìàòið ìàëèõ äiòåé, ÷îëîâiêà ÿêî¨ ïåðåä òèì çà-
àðåøòóâàëè, çàñòðiëèâ îçáðî¹íèé îõîðîííèê óíî÷i, êîëè âîíà êîïàëà êàðòîïëþ. Ïiñëÿ öüîãî
òðî¹ ¨ ¨ äiòåé ïîìåðëè âiä ãîëîäó. Â iíøîìó ñåëi öi¹¨ æ îáëàñòi ñèíà ðîçêóðêóëåíîãî ñåëÿ-
íèíà, ÿêèé çáèðàâ êîëîññÿ ïøåíèöi íà êîëãîñïíîìó ïîëi, ïîáèâ äî ñìåðòi ñòîðîæ-àêòèâiñò.
Ó ñ. Ìàëà Áåðåæàíêà Êè¨âñüêî¨ îáëàñòi ãîëîâà ñiëüðàäè ñòðiëÿâ ó ñiìîõ ñåëÿí, êîëè âîíè
çáèðàëè â ïîëi êîëîññÿ, òðî¹ ç íèõ - äiòè ÷îòèðíàäöÿòè i ï'ÿòíàäöÿòè ðîêiâ (äâà õëîï÷èêè
òà äiâ÷èíêà). Éîãî, îäíà÷å, çààðåøòóâàëè òà ïðèñóäèëè äî ï'ÿòè ðîêiâ óâ'ÿçíåííÿ.
Êîæíi äâà òèæíi áðèãàäè àêòèâiñòiâ ðîáèëè ïîâíi îôiöiéíi îáøóêè. Âðåøòi ó ñåëÿí çà-
áðàëè íàâiòü ãîðîõ, êàðòîïëþ òà áóðÿêè. Íàÿâíiñòü öèõ ïðîäóêòiâ âèêëèêàëà ïiäîçðiííÿ,
ùî ñiì'ÿ ùå íå ãîëîäó¹. Òîäi àêòèâiñòè âëàøòîâóâàëè îñîáëèâî äáàéëèâèé ïîøóê, ïðèïó-
ñêàþ÷è ïðèõîâóâàííÿ ÿêî¨ñü ¨æi. Îäèí àêòèâiñò, îáøóêàâøè äiì ñåëÿíèíà, ÿêèé íå ìàâ íà
ñîái îçíàê ãîëîäóâàííÿ, âðåøòi çíàéøîâ íåâåëèêèé ìiøå÷îê áîðîøíà, çìiøàíîãî ç äåðåâíîþ
êîðîþ òà ëèñòÿì, i îäðàçó âèñèïàâ éîãî ó ñiëüñüêèé ñòàâîê.
Iñíó¹ ÷èìàëî âiäîìîñòåé ïðî áðóòàëüíèõ áðèãàäèðiâ, ÿêi íàïîëÿãàëè íà òîìó, ùîá âiä-
íîñèòè âìèðàþ÷èõ, òàê ñàìî ÿê i ìåðòâèõ, íà öâèíòàð, àáè óíèêíóòè çàéâîãî êëîïîòó; ïðî
äiòåé òà ñòàðèõ ëþäåé, ÿêi ëåæàëè â ñïiëüíèõ ìîãèëàõ ùå æèâi ïðîòÿãîì êiëüêîõ äíiâ. Îäèí
ãîëîâà ñiëüðàäè (ñ. Ãåðìàíiâêà Êè¨âñüêî¨ îáëàñòi), ïîáà÷èâøè òiëî ñåëÿíèíà-îäíîîñiáíèêà
ïîðó÷ ç iíøèìè òðóïàìè â ìàñîâié ìîãèëi, íàêàçàâ âèêèíóòè éîãî çâiäòè. Âîíî ëåæàëî
íåïîõîâàíå ïðîòÿãîì òèæíÿ, àæ ïîêè âií íå äîçâîëèâ ïîõîâàòè éîãî.
Ïðî ïîâñþäíå ïîøèðåííÿ ìåòîäiâ òåðîðó òà ïðèíèæåíü ïèñàâ Ìèõàéëî Øîëîõîâ ó ëèñòi
äî Ñòàëiíà âiä 16 êâiòíÿ 1933 ð. Ïèñüìåííèê àêöåíòóâàâ óâàãó, çâè÷àéíî, íà òèõ áðóòàëüíèõ
åêñöåñàõ, ùî âiäáóâàëèñÿ íà Äîíñüêié çåìëi:
Ìîæíà íàâåñòè íåçëi÷åííó êiëüêiñòü òàêèõ ïðèêëàäiâ. Éäåòüñÿ íå ïðî îêðåìi âèïàäêè
åêñöåñiâ, à ïðî ëåãàëiçîâàíi "ìåòîäè"ïðîâåäåííÿ õëiáîçàãîòiâåëü â îêðóæíîìó ìàñøòàái. ß
÷óâ ïðî öi âèïàäêè âiä ÷ëåíiâ ïàðòi¨ àáî âiä ñàìèõ êîëãîñïíèêiâ, ÿêi ïðèõîäèëè äî ìåíå ç
ïðîõàííÿì "ðîçïîâiñòè ïðî öå â ãàçåòàõ"ïiñëÿ òîãî ÿê ïðîòè íèõ çàñòîñóâàëè âñi öi "ìåòîäè".
Òðåáà ðîçñëiäóâàòè ñïðàâè íå ëèøå òèõ, õòî ÷èíèâ çëî÷èí ïðîòè êîëãîñïíèêiâ òà ðà-
äÿíñüêî¨ âëàäè, àëå òàêîæ ïðîòè òèõ, õòî êåðóâàâ ¨õíiìè äiÿìè...
ßêùî âñå, ùî ÿ îïèñàâ, çàñëóãîâó¹ íà óâàãó ÖÊ, ïðîøó âèñëàòè äî Âåøåíñüêî¨ îêðóãè
ñïðàâæíiõ êîìóíiñòiâ, ÿêèì äîñòàíå ìóæíîñòi âèÿâèòè, íåçàëåæíî âiä ðàíãó ïðè÷åòíî¨ îñî-
áè, âñiõ âiäïîâiäàëüíèõ çà òîé ñìåðòåëüíèé óäàð, ùî éîãî çàçíàëî êîëãîñïíå ãîñïîäàðñòâî
îêðóãè; ÿêi íàëåæíèì ÷èíîì ïðîâåäóòü ðîçñëiäóâàííÿ i âèÿâëÿòü íå ëèøå óñiõ òèõ, õòî çà-
ñòîñîâóâàâ îãèäíi "ìåòîäè"òîðòóð, ïîáèòòÿ òà ïðèíèæåííÿ ïðîòè êîëãîñïíèêiâ, àëå òàêîæ
i òèõ, õòî ñïîíóêàâ ¨õ äî öüîãî (ëèñò öåé óïåðøå áóëî íàäðóêîâàíî â ãàçåòi Ïðàâäà âiä
10 áåðåçíÿ 1963 ð.).
Ñòàëií âiäïîâiâ Øîëîõîâó, ùî éîãî ñëîâà äàþòü äåùî îäíîái÷íå óÿâëåííÿ, àëå ðàçîì
ç òèì âèÿâëÿþòü ñëàáêi ìiñöÿ, à òî é çëîâæèâàííÿ ó íàøié ïàðòiéíî-ðàäÿíñüêié ðîáîòi i
ïîêàçóþòü, ÿê íàøi ïðàöiâíèêè, â áàæàííi ïðèáîðêàòè âîðîãà, ÷àñîì ìèìîâîëi á'þòü äðóçiâ
i âäàþòüñÿ äî ñàäèçìó. Àëå öå íå çíà÷èòü, ùî ÿ ïîãîäæóþñÿ ç Âàìè â êîæíîìó ïóíêòi... Âè
áà÷èòå ëèøå îäèí áiê, õî÷à Âè áà÷èòå éîãî äîñèòü äîáðå. Àëå öå òiëüêè îäèí áiê ñïðàâè...
À iíøèé áiê êàæå íàì, ùî âèñîêîøàíîâíi õëiáîðîáè âàøî¨ îêðóãè (i íå îäíi¹¨ òiëüêè âà-
øî¨) ïðîâàäÿòü iòàëiéñüêèé ñòðàéê (ñàáîòàæi) i íå ïðîòè òîãî, ùîá çàëèøèòè ðîáiòíèêiâ
191
i ×åðâîíó àðìiþ áåç õëiáà. Òå, ùî ñàáîòàæ áóâ ìèðíèé i çîâíiøíüî íåøêiäëèâèé (áåç êðî-
âîïðîëèòòÿ), íå ìiíÿ¹ òîãî ôàêòó, ùî âèñîêîïîâàæíi õëiáîðîáè âåëè òå, ùî ôàêòè÷íî áóëî
ìèðíîþ âiéíîþ ïðîòè ðàäÿíñüêî¨ âëàäè. Âiéíîþ ãîëîäó, øàíîâíèé òîâàðèøó Øîëîõîâ...
Öå, çâè÷àéíî, àæ íiÿê íå âèïðàâäîâó¹ åêñöåñè, ÿêi, ÿê Âè çàïåâíÿ¹òå ìåíå, â÷èíèëè íàøi
ïðàöiâíèêè... i âèííèõ ó öèõ åêñöåñàõ òðåáà áóäå âiäïîâiäíî ïîêàðàòè. Ðàçîì ç òèì öiëêîì
ÿñíî, ùî âèñîêîøàíîâíi õëiáîðîáè íå òàêi âæå áåçâèííi, ÿêèìè âîíè, ìîæëèâî, âèãëÿäàþòü
çäàëåêà.
* * *
Îäèí iç àêòèâiñòiâ ïðèãàäó¹: ß ÷óâ, ÿê äiòè... äóøèëèñÿ, çàõîäèëèñÿ â êðèêàõ âiä êà-
øëþ. I ÿ áà÷èâ âèãëÿä öèõ ëþäåé,- âií áóâ ïåðåëÿêàíèé, áëàãàëüíèé, íåíàâèäÿ÷èé, òóïî
áàéäóæèé, çàòüìàðåíèé âiä÷à¹ì àáî ïàëàõêîòiâ íàïiâáîæåâiëüíîþ çóõâàëiñòþ i ëþòòþ.
Âiçüìiòü öå. Óñå çàáåðiòü. ùå ãîðùèê ç áîðùåì ó ïå÷i. Âií, ïðàâäà, ïiñíèé, áåç ì'ÿñà.
Òà âñå æ ìà¹ áóðÿê òà êàðòîïëþ ç êàïóñòîþ, I ñîëåíèé äî òîãî æ! Êðàùå âiçüìiòü éîãî, òîâà-
ðèøi ãðîìàäÿíè! Îñü, çà÷åêàéòå. ß çíiìó ÷åðåâèêè. Ëàòà íà ëàòi, àëå ìîæå òàêè ìàòèìóòü
ÿêóñü êîðèñòü äëÿ ïðîëåòàðiàòó, äëÿ íàøî¨ ðiäíî¨ ðàäÿíñüêî¨ âëàäè".
Áóëî áîëiñíî áà÷èòè òà ÷óòè âñå öå. I ùå ãiðøå áðàòè â öüîìó ó÷àñòü... I ÿ ïåðåêîíóâàâ
ñåáå, ïîÿñíþâàâ ñîái. ß íå ïîâèíåí êàïiòóëþâàòè ïåðåä æàëiñòþ, ùî ðîçñëàáëþ¹. Ìè çäié-
ñíþâàëè iñòîðè÷íó íåîáõiäíiñòü. Ìè âèêîíóâàëè ñâié ðåâîëþöiéíèé îáîâ'ÿçîê. Ìè äîáóâàëè
çåðíî äëÿ ñîöiàëiñòè÷íî¨ âiò÷èçíè. Äëÿ ï'ÿòèði÷êè.
I äàëi âií äîäà¹: ßê i âñå ìî¹ ïîêîëiííÿ, ÿ ìiöíî âiðèâ ó òå, ùî ìåòà âèïðàâäîâó¹
çàñîáè. Íàøîþ âåëèêîþ ìåòîþ áóëà âñåñâiòíÿ ïåðåìîãà êîìóíiçìó, i çàðàäè öi¹¨ ìåòè âñå
áóëî äîçâîëåíî - áðåõàòè, êðàñòè, íèùèòè ñîòíi òèñÿ÷ i íàâiòü ìiëüéîíè ëþäåé, óñiõ òèõ,
õòî çàâàæàâ íàøié ïðàöi àáî ìiã çàâàæàòè, âñiõ, õòî áóâ ïåðåïîíîþ íà øëÿõó. I âàãàòèñÿ
÷è ñóìíiâàòèñÿ â óñüîìó òîìó îçíà÷àëî ïîñòóïèòèñÿ ïåðåä iíòåëiãåíòñüêîþ ñëàáêiñòþ"i
äóðíèì ëiáåðàëiçìîì", ÿêiñòþ ëþäåé, ÿêi íå ìîãëè âiäðiçíèòè äåðåâ âiä ëiñó".
Òàê ìiðêóâàâ ÿ i âñi ïîäiáíi äî ìåíå, íàâiòü êîëè... áà÷èâ íà âëàñíi î÷i, ùî îçíà÷à-
ëà ñóöiëüíà êîëåêòèâiçàöiÿ ÿê çíàõîäèëè êóðêóëiâ"i ÿê ðîçêóðêóëþâàëè", ÿê áåçæàëiñíî
ðîçäÿãàëè ñåëÿí óçèìêó 1932-1933 ðîêiâ. ß ñàì áðàâ ó÷àñòü ó öüîìó, ãàíÿþ÷è ñåëîì ó ïîøó-
êàõ ïðèõîâàíîãî çåðíà. Ðàçîì ç iíøèìè ÿ âèïîðîæíþâàâ ñêðèíi ñòàðèõ ëþäåé, çàòèêàþ÷è
ñîái âóõà âiä ïëà÷ó äiòåé i ãîëîñiííÿ æiíîê. Áî ÿ áóâ ïåðåêîíàíèé, ùî çäiéñíþþ âåëèêi
òà ïîòðiáíi ïåðåòâîðåííÿ íà ñåëi; ùî â ÷àñè ïðèéäåøíi ëþäÿì, ùî æèëè òàì, ó ðåçóëüòàòi
æèòèìåòüñÿ êðàùå; ùî ¨õíi ãîðå òà ñòðàæäàííÿ áóëè íàñëiäêîì ¨õíüîãî âëàñíîãî íåóöòâà
àáî ïiäñòóïiâ êëàñîâîãî âîðîãà; ùî òi, õòî ïîñëàâ ìåíå, i ÿ ñàì, çíàëè êðàùå âiä ñåëÿí, ÿê
¨ì òðåáà æèòè, ùî ¨ì íàëåæíî çàñiâàòè i êîëè îðàòè.
Ïðîòÿãîì æàõëèâî¨ âåñíè 1933 ð. ÿ áà÷èâ ëþäåé, ÿêi âìèðàëè âiä ãîëîäó. ß áà÷èâ æiíîê
i äiòåé ç ðîçäóòèìè æèâîòàìè, ïîñèíiëèõ, ÿêi ùå äèõàëè, àëå ç ïîðîæíiìè, ïîçáàâëåíèìè
æèòòÿ î÷èìà. I òðóïè - òðóïè â çíîøåíèõ âîâíÿíèõ êîæóõàõ òà äåøåâèõ ïîâñòÿíèõ ÷åðåâè-
êàõ; òðóïè â ñåëÿíñüêèõ õàòèíàõ, íà òàëîìó ñíiãó ñòàðî¨ Âîëîãäè, ïiä ìîñòàìè Õàðêîâà...
ß áà÷èâ óñå öå i íå çáîæåâîëiâ, íå ïîêií÷èâ æèòòÿ ñàìîãóáñòâîì. I íå ïðîêëèíàâ òèõ, õòî
ïîñëàâ ìåíå çàáðàòè â ñåëÿí çåðíî âçèìêó, à âåñíîþ ïåðåêîíóâàòè ëþäåé, ùî ëåäâå ïåðåñó-
âàëè íîãè, õóäi ÿê ñêåëåò àáî áîëiñíî îïóõëi, âèéòè â ïîëå, ùîá âèêîíàòè áiëüøîâèöüêèé
ïîñiâíèé ïëàí óäàðíèìè òåìïàìè".
I ÿ òàêîæ íå âòðàòèâ âiðè. ßê i ðàíiøå, ÿ âiðèâ, áî õîòiâ âiðèòè.
Ùå îäèí àêòèâiñò îïîâiäà¹ ïðî òå, ÿê âií ìiã, öiëêîì ñâiäîìî éäó÷è çà Ñòàëiíèì, ïåðå-
êëàäàòè âèíó çà åêñöåñè íà îñîáëèâî ïîãàíèõ êîìóíiñòiâ, àëå ïiäîçðà, ùî ñòðàõiòòÿ íå
áóëè âèïàäêîâi, à çàïëàíîâàíi òà ñàíêöiîíîâàíi íàéâèùîþ âëàäîþ, âñå ãëèáøå çàïàäàëà ìå-
íi â äóøó. Öi¹¨ íî÷i âîíè ñòàëè áåçïåðå÷íèì ôàêòîì, ùî çàëèøèëî ìåíå, íà ÿêèéñü ÷àñ, áåç
áóäü-ÿêèõ íàäié. Ñîðîì âiä öüîãî ìåíi áóëî ëåãøå òåðïiòè äîòè, äîêè ÿ ìiã îáâèíóâà÷óâàòè
îêðåìèõ îñiá.
Àëå íàâiòü êðàùi ç êîìóíiñòiâ, ÿê, íàïðèêëàä, òîé, ñïîãàäè ÿêîãî öèòîâàíî âèùå, ïðè-
çâè÷à¨ëèñÿ äî âñüîãî òîãî. ß âæå ïðèçâè÷à¨âñÿ äî öi¹¨ àòìîñôåðè òåðîðó; ÿ âíóòðiøíüî
îïèðàâñÿ ðåàëüíîñòÿì, ÿêi ùå â÷îðà ïàðàëiçóâàëè ìåíå,- ïèñàâ âií ïðî ñåáå ïiçíiøå.
Òàêèì ëþäÿì àáî âäàâàëîñÿ ïðèãëóøèòè ñâî¹ ñóìëiííÿ, àáî âîíè òàêîæ ïîòðàïëÿëè äî
òàáîðiâ. ßê i ïåðåäáà÷àâ Áóõàðií, öå ïðèçâåëî äî äåãóìàíiçàöi¨ ïàðòi¨, äëÿ ÷ëåíiâ ÿêî¨
òåðîð âiäíèíi áóâ íîðìàëüíèì çàñîáîì óïðàâëiííÿ, à ïîêîðà áóäü-ÿêîìó íàêàçîâi çãîðè -
íàéâèùîþ äîáëåñòþ.
Ëåíiíñüêà ïîçèöiÿ ùîäî ïîïåðåäíüîãî ãîëîäó 1891-1892 ðð. íà Âîëçi, äå âií òîäi æèâ,
ìîæå ñëóãóâàòè ïîêàçíèêîì çàãàëüíîïàðòiéíîãî ñòàâëåííÿ äî iíäèâiäóàëüíî¨ àáî ìàñîâî¨
ñìåðòi òà ñòðàæäàííÿ, ÿêùî ¨õ ðîçãëÿäàòè â ðàìêàõ ðåâîëþöiéíèõ ãàñåë. Ó òîé ÷àñ, ÿê
óñi êëàñè, âêëþ÷àþ÷è ëiáåðàëüíó iíòåëiãåíöiþ, êèíóëèñÿ îðãàíiçîâóâàòè äîïîìîãó, Ëåíií
âiäìîâèâñÿ âçÿòè â öüîìó ó÷àñòü íà òié ïiäñòàâi, ùî ãîëîä çðàäèêàëiçó¹ ìàñè, çàóâàæèâøè
ïðè öüîìó: Ç ïñèõîëîãi÷íîãî ïîãëÿäó öi áàçiêàííÿ ïðî ãîäóâàííÿ æåðòâ ãîëîäó ¹ íi÷èì
iíøèì, ÿê âèðàçîì ñàõàðèíî-ñîëîäêóâàòî¨ ñåíòèìåíòàëüíîñòi, òàêî¨ õàðàêòåðíî¨ äëÿ íàøî¨
iíòåëiãåíöi¨.
Ó òîé ÷àñ, êîëè áðèãàäè ãîëîâîðiçiâ òà iäåàëiñòiâ îáõîäèëè õàòè òà äâîðè ñåëÿí ó ïîøó-
êàõ çåðíà â îñòàííié ïîëîâèíi 1932 ð., ñåëÿíè íàìàãàëèñÿ çáåðåãòè àáî çíàéòè ùîñü ¨ñòiâíå.
Ïðàêòèêà ïðèõîâóâàííÿ çåðíà â ñîëîìi ó ðåçóëüòàòi íåäîáðîÿêiñíîãî îáìîëîòó, ùî çàñòî-
ñîâóâàëàñÿ ó äåÿêèõ êîëãîñïàõ, çàçíàëà ïóáëi÷íî¨ êðèòèêè. Öå áóâ ùèðèé, õî÷à é íå äóæå
åôåêòèâíèé çàñiá. Àëå çàñòîñîâóâàâñÿ âií ëèøå òàì, äå êîëãîñïíå êåðiâíèöòâî ïðèíàéìíi
âèÿâëÿëî ñïiâ÷óòòÿ äî ñâî¨õ ñiëü÷àí. Îäèí ñåëÿíèí îïèñó¹ êiëüêà iíøèõ ñïîñîáiâ, ç äîïî-
ìîãîþ ÿêèõ ìîæíà áóëî ïðèõîâàòè íåâåëèêó êiëüêiñòü çåðíà - â ïëÿøêàõ, çàëèòèõ ñìîëîþ
i ñõîâàíèõ, íàïðèêëàä, ó êðèíèöÿõ ÷è ñòàâêàõ.
ßêùî ñåëÿíèí äîñòàâëÿâ ñâî¹ âëàñíå çåðíî íà ìiñöåâèé íàöiîíàëiçîâàíèé ìëèí, éîãî
çàáèðàëà ñîái äåðæàâà. Òîìó ìiñöåâi ìàéñòðè âèãîòîâëÿëè íåâåëè÷êi ðó÷íi ìëèíè. Êîëè
¨õ çíàõîäèëè, çààðåøòîâóâàëè îáîõ - i ìàéñòðà, i éîãî çàìîâíèêà. Íàçèâàþ÷è ¨õ äîìàøíiìè
æîðíàìè, óêðà¨íñüêà ïàðòiéíà ïðåñà ðåìñòâóâàëà, ùî â äåÿêèõ ñåëàõ ¨õ çíàõîäèëè ñîòíÿìè.
Âiñòi âiä 11 ñi÷íÿ 1933 ð. ïîâiäîìëÿëè ïðî òå, ùî â îäíîìó ðàéîíi ïðîòÿãîì ìiñÿöÿ ¨õ áóëî
âèëó÷åíî 755 øòóê.
Çà äîïîìîãîþ òàêèõ çíàðÿäü ÷è é áåç íèõ ñåëÿíè âèãîòîâëÿëè äèâîâèæíèé õëiá, ùî
ñêëàäàâñÿ iç âèñiâîê ïðîñà ÷è ãðå÷êè, çàìiøàíèõ íà âîäi, êóäè äîáàâëÿëè òðîõè ñîíÿøíèêî-
âî¨ îëi¨ òà æèòà, ùîá òðèìàâñÿ. Ðàäÿíñüêèé ïèñüìåííèê îïèñó¹ ñöåíó, êîëè ñåëÿíèí îáñêði-
áàâ áàðèëüöå, â ÿêîìó ðàíiøå òðèìàëè ñàëî, i öþ ñòðóæêó êèï'ÿòèâ ó âîäi, ùîá âèäîáóòè ç
íå¨ çàëèøêè æèðó, ÿêèé ìiã áóòè â äåðåâi. Ó ðåçóëüòàòi ðîäèíà ìàëà íàéêðàùó â ïàì'ÿòi
¨ ¨ ÷ëåíiâ ¨æó.
Iíøèé ðîìàíiñò ðîçïîâiäà¹ ïðî òå, ÿê çíèêëè áàáêè (ãðà ç êiñòêàìè òâàðèí, ÿêîþ
áàâèëèñÿ äiòè ç äàâíiõ-äàâåí), îñêiëüêè óñi ñòàði êiñòêè ñåëÿíè âèïàðþâàëè â êàçàíàõ,
ðîçìåëþâàëè òà ç'¨äàëè.
Ùå îäèí ðîçïîâiäà¹ ïðî ñåëî (íå â Óêðà¨íi), äå õóäîáà ïîçäèõàëà çà áðàêîì êîðìó,
ëþäè ¨ëè õëiá", çðîáëåíèé ç êðîïèâè, îëàäêè", çðîáëåíi ç îäíîãî âèäó áóð'ÿíó, êàøó ç
iíøîãî, ¨ëè êiíñüêèé ãíié, çîêðåìà ÷åðåç òå, ùî âií ÷àñòî ìiñòèâ ó ñîái öiëi çåðíà ïøåíèöi.
Íà ïî÷àòêó çèìè ïî¨ëè âñiõ êóðåé òà iíøó æèâíiñòü, ÿêà ùå çàëèøèëàñÿ. Òîäi ïåðåéøëè
193
íà ñîáàê, à ïiçíiøå - íà êîòiâ, ¨õ íåëåãêî áóëî ïiéìàòè. Çäè÷àâiëi òâàðèíè ïî÷àëè áîÿòèñÿ
ëþäåé. Ëþäè âàðèëè ¨õ. Àëå ç óñüîãî òîãî ìàëè æîðñòêi æèëè òà øêiðó. À ç ãîëiâ âàðèëè
ì'ÿñíèé õîëîäåöü.
Â îäíîìó ñåëi âèäîáóâàëè ç-ïiä ñíiãó æîëóäi i ïåêëè ç íèõ ùîñü ïîäiáíå äî õëiáà, iíîäi
äîäàþ÷è òðîõè âèñiâîê ÷è êàðòîïëÿíèõ ëóøïàéîê. Ïàðòiéíèé ôóíêöiîíåð ïðè öüîìó çàÿâèâ
÷ëåíàì ñiëüðàäè: Âè òiëüêè ïîäèâiòüñÿ íà öèõ ïàðàçèòiâ! Âîíè ïiøëè âèêîïóâàòè æîëóäi
â ñíiãó ãîëèìè ðóêàìè. Âîíè íà âñå ïiäóòü, àáè íå ïðàöþâàòè.
Óæå íàïðèêiíöi ëèñòîïàäà 1932 ð. â Óêðà¨íi òðàïëÿëèñÿ âèïàäêè ñòèõiéíèõ ñåëÿíñüêèõ
âèñòóïiâ i òèì÷àñîâîãî ðîçïóñêó êîëãîñïiâ. Äiä Ëåîíiäà Ïëþùà áà÷èâ â îäíîìó ñåëi ãîðó
òðóïiâ, ïðî ÿêi éîãî êåðiâíèê ñêàçàâ éîìó, ùî òî áóëà äåìîíñòðàöiÿ êóðêóëiâ.
Ñåëÿí îñîáëèâî ðîçëþ÷óâàëî i âèêëèêàëî â íèõ áóíòiâíè÷i íàñòðî¨ òå, ùî çåðíà, ÿêèì
âîíè ìîãëè á ïðîãîäóâàòèñÿ, áóëî âäîñòàëü. ×àñòî âîíî çíàõîäèëîñÿ íà âiäñòàíi êiëüêîõ
êiëîìåòðiâ âiä òîãî ìiñöÿ, äå âîíè ãîëîäóâàëè. Çà öàðÿ, êîëè òðàïëÿâñÿ çíà÷íî ìåíøèé ãî-
ëîä, âëàäà äîêëàäàëà óñiõ çóñèëü äëÿ íàäàííÿ äîïîìîãè. Ðàäÿíñüêèé ðîìàíiñò, çâåðòàþ÷èñü
äî ïîäié 1932-1933 ðð., ïèøå ç öüîãî ïðèâîäó: Ñòàði ëþäè çãàäóâàëè, ÿêèì áóâ ãîëîä çà
öàðÿ Ìèêîëè. ì òîäi äîïîìàãàëè, ¨õ çàáåçïå÷óâàëè ¨æåþ. Ñåëÿíè õîäèëè äî ìiñò ïðîñèòè
ìèëîñòèíþ (Õðèñòà ðàäè). Âëàñòi îðãàíiçîâóâàëè ñóïîâi êóõíi, ùîá ¨õ ãîäóâàòè, ñòóäåíòè
çáèðàëè äëÿ íèõ ïîæåðòâè. À òóò, çà âëàäè ðîáiòíèêiâ i ñåëÿí, àíi çåðíèíè ¨ì íå äàâàëè.
Áî íå âñå çåðíî åêñïîðòóâàëè, ïîñèëàëè â ìiñòà ÷è äî âiéñüêà. Â ìiñöåâèõ çåðíîñõîâèùàõ
çáåðiãàëèñÿ äåðæàâíi ðåçåðâè, ïðèçíà÷åíi íà âèïàäîê êðàéíüî¨ ïîòðåáè, íàïðèêëàä, âiéíè.
Îäíàê äëÿ ïàðòiéíîãî êåðiâíèöòâà ãîëîä ñàì ïî ñîái íå áóâ äîñòàòíüîþ ïðè÷èíîþ, ùîá
¨õ âèêîðèñòàòè. Íàïðèêëàä, ïðî ñêëàäè â Ïîëòàâñüêié îáëàñòi ãîâîðèëè, ùî âîíè ìàéæå
ëîìèëèñÿ âiä çåðíà.
×àñòî çàâîäè, íà ÿêèõ ïåðåðîáëÿëè íà ìàñëî ìîëîêî âiä ñåëÿíñüêèõ êîðiâ, ðîçìiùóâà-
ëèñÿ íåäàëåêî âiä òèõ ñië, ùî éîãî ïîñòà÷àëè. Òóäè ìîãëè ïîòðàïèòè ëèøå îôiöiéíi îñîáè.
Â îäíîìó çâiòi äèðåêòîð òàêîãî çàâîäó îïîâiäà¹, ÿê ìàñëî ðîçðiçàþòü íà ïëèòêè i çàïàêî-
âóþòü ó ïàïið ç íàïèñîì ïî-àíãëiéñüêè: USSR, BUTTER FOR EXPORT (ÑÐÑÐ, ìàñëî íà
åêñïîðò).
Òå, ùî õàð÷îâi ïðîäóêòè íà ìiñöÿõ áóëè, àëå â íèõ ïðîñòî âiäìîâëÿëè ëþäÿì, ÿêi âìè-
ðàëè âiä ãîëîäó, çäàâàëîñÿ çîâñiì óæå äèêèì i íåñòåðïíèì i ðîçãëÿäàëîñÿ ÿê ïðîâîêàöiÿ.
Ó ñïðàâåäëèâîñòi öüîãî ìîæíà áóëî ëåãêî ïåðåñâiä÷èòèñÿ, òîìó ùî çåðíî ÷àñòî íàâà-
ëþâàëè êóïàìè ïðîñòî íåáà é çàëèøàëè ãíèòè. Âåëèêi ãîðè çåðíà ëåæàëè íà ñòàíöi¨ Ðåøå-
òèëiâêà Ïîëòàâñüêî¨ îáëàñòi, é õî÷à âîíî ïî÷èíàëî ïñóâàòèñÿ, âñå îäíî áóëî ïiä ïèëüíîþ
îõîðîíîþ ñòîðîæi ÎÄÏÓ. Àìåðèêàíñüêèé êîðåñïîíäåíò, ÿêèé ó öåé ÷àñ ïîáóâàâ â Óêðà¨íi,
ðîçïîâiäàâ, ùî ç âiêíà âàãîíà âií áà÷èâ âåëè÷åçíi ïiðàìiäè çåðíà, íàâàëåíi ïðîñòî íåáà, ç
ÿêèõ iøîâ äèì âiä âíóòðiøíüîãî çãîðÿííÿ (äèâ.: Ñîöèàëèñòè÷åñêèé âåñòíèê. 1933. 13.
Ñ. 15).
Êàðòîïëþ òåæ íàñèïàëè âåëèêèìè áóðòàìè, íà÷åáòî íàâìèñíå, ùîá âîíà øâèäøå çãíèëà.
Ïîâiäîìëÿëîñÿ ïðî êiëüêà òèñÿ÷ òîíí êàðòîïëi, çâàëåíî¨ â êóïè ó ïîëi, ïîáëèçó Ëþáîòèíà,
îòî÷åíi êîëþ÷èì äðîòîì. Êîëè êàðòîïëÿ ïî÷àëà ïñóâàòèñÿ, ¨ ¨ ïåðåäàëè ç êàðòîïëÿíîãî
òðåñòó ïiä þðèñäèêöiþ ñïèðòî-ãîðië÷àíîãî òðåñòó, àëå é íàäàëi çàëèøèëè â ïîëi, àæ ïîêè
¨ ¨ íå ìîæíà áóëî âæå âèêîðèñòàòè íàâiòü ÿê ñèðîâèíó äëÿ ïåðåðîáêè íà ñïèðò.
Òàêi ðå÷i, ïðèðîäíî, ïîÿñíþâàëè â îôiöiéíèõ çâiòàõ òèì, ùî óðîæàé ñàáîòóþòü íå
òiëüêè â ñòåïó, àëå é íà çåðíîâèõ åëåâàòîðàõ òà â ñõîâèùàõ. Îäíîãî áóõãàëòåðà íà çåðíîâîìó
åëåâàòîði çàñóäèëè äî ðîçñòðiëó çà òå, ùî âií ñïëàòèâ ðîáiòíèêàì áîðîøíîì. Ïiçíiøå éîãî
çâiëüíèëè, êîëè âií ñàì óæå âìèðàâ ç ãîëîäó - i ïîìåð òîãî æ òàêè äíÿ.
Áóëè ÷èñëåííi ïîâiäîìëåííÿ ïðî áóíòè, ç ¹äèíîþ ìåòîþ - äiñòàòèñÿ äî çåðíà íà çåðíî-
ñõîâèùàõ àáî äî êàðòîïëi â óðàëüíÿõ. Ó áiëüøîñòi âèïàäêiâ âêðàé çíåñèëåíèì ëþäÿì öå íå
âäàâàëîñÿ. Àëå â ñåëi Ïóñòîâàðiâêà ñåëÿíè âáèëè ñåêðåòàðÿ ìiñöåâîãî ïàðòêîìó i çàõîïèëè
êàðòîïëþ. Ïiñëÿ öüîãî áëèçüêî 100 ñåëÿí ðîçñòðiëÿëè. Ó Õìåëåâi ó÷àñíèöi æiíî÷îãî áóí-
òó ïiøëè øòóðìîì íà çåðíîñõîâèùå, ïiçíiøå òðüîõ iç íèõ çàñóäèëè. ßê çàçíà÷àâ î÷åâèäåöü
öèõ ïîäié, öå ñòàëîñÿ òîäi, êîëè ëþäè áóëè ãîëîäíi, àëå ùå ìàëè ñèëè.
Ìàëè ìiñöå òàêîæ é iíøi ïðîÿâè âiä÷àþ. Ó äåÿêèõ ìiñöåâîñòÿõ ñåëÿíè ïiäïàëþâàëè õëiá.
Àëå â ïîðiâíÿííi ç ïîäiÿìè 1930 ð. ïîäiáíi âèïàäêè áóëè çàâæäè ñòèõiéíi, íå ñêîîðäèíîâàíi,
÷àñòêîâî ÷åðåç ôiçè÷íó ñëàáêiñòü. Áiëüøå òîãî, ÎÄÏÓ òèì ÷àñîì ñïðîìîãëîñÿ ðîçáóäóâàòè
ìåðåæó ñåêñîòiâ - òà¹ìíèõ ñïiâðîáiòíèêiâ - ó áiëüøèõ ñåëàõ, äiþ÷è çàñîáàìè øàíòàæó
òà ïîãðîçàìè, â ÷îìó âîíî äîñÿãëî íåàáèÿêî¨ ìàéñòåðíîñòi.
Ïðîòå áóíòè òðàïëÿëèñÿ íàâiòü ó ðîçïàë ãîëîäó 1933 ð. Íàïðèêiíöi êâiòíÿ ñåëÿíè ñ.
Íîâîâîçíåñåíñüêå Ìèêîëà¨âñüêî¨ îáëàñòi íàïàëè íà çåðíîâèé âiäâàë (ÿêèé óæå ãíèâ ïiä
âiäêðèòèì íåáîì), i òîäi ¨õ ñêîñèëè êóëåìåòíèì âîãíåì îõîðîííèêè ÎÄÏÓ. Â ñ. Ñàãàéäàêè
Ïîëòàâñüêî¨ îáëàñòi ó òðàâíi 1933 ð. ãîëîäíi ñiëü÷àíè ïîãðàáóâàëè çåðíîâèé ñêëàä, àëå
äåÿêi, íå ìàþ÷è âæå äîñòàòíüî ñèë, ùîá äîíåñòè çåðíî äîäîìó, ïîâìèðàëè íà çâîðîòíîìó
øëÿõó, à ðåøòó çààðåøòóâàëè íàñòóïíîãî äíÿ. Áàãàòüîõ ïîñòðiëÿëè, iíøèõ çàñóäèëè íà 5-10
ðîêiâ. Íàâåñíi 1933 ð. ñåëÿíè ç êiëüêîõ íàâêîëèøíiõ ñië íàïàëè íà çåðíîñõîâèùå íà ñòàíöi¨
Ãîãîëåâå (Ïîëòàâñüêî¨ îáëàñòi), íàáèâøè ñâî¨ ìiøêè êóêóðóäçîþ, ÿêà òðàïèëàñÿ â ñõîâèùi.
Îäíà÷å ëèøå òðüîõ ïiçíiøå çààðåøòóâàëè.
Òàêi äi¨ áóëè âèÿâîì êðàéíüîãî âiä÷àþ. Ùå äî òîãî ÿê çàøìîðã ãîëîäó ùiëüíî çàòèñíóâ
óêðà¨íñüêèõ ñåëÿí, áàãàòî õòî ç íèõ, íàìàãàþ÷èñü óðÿòóâàòèñÿ, âëiòêó òà âçèìêó ïî÷àëè
çàëèøàòè ñåëà, òàê ñàìî ÿê êóðêóëi äâà ðîêè ïåðåä òèì.
Îõîðîííi ÷àñòèíè ÄÏÓ ôàêòè÷íî íå äàâàëè óêðà¨íñüêîìó ñåëÿíèíîâi âñòóïèòè â çîíó
åòíi÷íî¨ Ðîñi¨. À ÿêùî éîìó âäàâàëîñÿ óíèêíóòè ¨õ i ïîâåðíóòèñÿ ç õëiáîì, ÿêèé òàì ïðè-
íàéìíi ìîæíà áóëî äiñòàòè, õëiá âiäáèðàëè íà êîðäîíi, à âëàñíèêà ÷àñòî çààðåøòîâóâàëè
(ïðî öå ìè äîêëàäíiøå ðîçïîâiìî ó ðîçäiëi 18).
Âiéñüêà ÄÏÓ íàìàãàëèñÿ òàêîæ íå äàòè æåðòâàì ãîëîäó, ùî âìèðàëè, ïðîíèêíóòè â
çîíó ïîëüñüêîãî òà ðóìóíñüêîãî êîðäîíiâ; âîäíî÷àñ ïîâiäîìëÿëîñÿ ïðî ðîçñòðiëè ñîòåíü ñå-
ëÿí, ùî æèëè â ïðèêîðäîííié ñìóçi é íàìàãàëèñÿ ïåðåïðàâèòèñÿ ÷åðåç Äíiñòåð ó Ðóìóíiþ (ç
iíøîãî áîêó ¹ ñâiä÷åííÿ, íiáè ëèøå ïiçíiøå i íå òàê ñèñòåìàòè÷íî çàâàæàëè ñåëÿíàì äiñòà-
òèñÿ íà Ïiâíi÷íèé Êàâêàç, äå ìîæíà áóëî ðîçøóêàòè õàð÷i ó âiääàëåíèõ ðàéîíàõ Äàãåñòàíó,
íà Êàñïi¨).
×àñîïèñ Ñîöèàëèñòè÷åñêèé âåñòíèê âiä 23 ëèïíÿ 1932 ð. ïèñàâ, ùî íà òîé ÷àñ òðè
ìiëüéîíè ÷îëîâiê áóëè â äîðîçi, çàïîâíþþ÷è ñòàíöi¨, íàìàãàþ÷èñü äiñòàòèñÿ äî ìiñò ÷è
ðîçøóêàòè çàìîæíiøi ðàéîíè. Çàðóáiæíèé êîìóíiñò îïèñó¹ òàêó ñöåíó:
Áðóäíi þðáè çàïîâíþþòü ñòàíöi¨, êóïè ÷îëîâiêiâ, æiíîê òà äiòåé, ùî ÷åêàëè íà áîçíà-
ÿêi ïîòÿãè, ¨õ âèãàíÿþòü, i âîíè ïîâåðòàþòüñÿ, íå ìàþ÷è íi ãðîøåé, íi êâèòêiâ. Âîíè ñiäàþòü
ó áóäü-ÿêèé ïîòÿã, íà ÿêèé òiëüêè âäà¹òüñÿ, i çàëèøàþòüñÿ òàì, àæ ïîêè ¨õ íå âèêèäàþòü
çâiäòè. Âîíè ìîâ÷àçíi òà ïàñèâíi. Êóäè âîíè ïðÿìóþòü? Ïðîñòî â ïîøóêàõ õëiáà, êàðòîïëi
÷è ïðàöi íà ôàáðèêàõ, íà ÿêèõ ðîáiòíèêiâ íå òàê ïîãàíî ãîäóþòü... Õëiá - öå âåëèêà ðóøiéíà
ñèëà öèõ þðá...
Àëå äî òîãî ÷àñó, ïîêè ãîëîä íå äîñÿã ñâî¹¨ îñòàííüî¨, êóëüìiíàöiéíî¨ ñòàäi¨, òîáòî äî
âåñíè 1933 ð., áiëüøiñòü óñå ùå íàìàãàëàñÿ ïîïîâíèòè ñâî¨ óáîãi ïðîäîâîëü÷i ïðèïàñè, â
íàäi¨ ïðîòðèìàòèñÿ äî íàñòóïíîãî âðîæàþ, àáî æ ñïîäiâàþ÷èñü íà óðÿäîâó äîïîìîãó, ùî
òàê i íå ïðèéøëà.
195
Îñòàííiì çàñîáîì õî÷ òðîõè ïîïðàâèòè ñâî¹ ñòàíîâèùå, äî ÿêîãî çìóøåíi âäàòèñÿ ñåëÿ-
íè, áóëè ïðîäàæ ÷è îáìií áóäü-÷îãî iç ñâîãî îñîáèñòîãî ìàéíà. Æiíêè âèäîáóâàëè çi ñêðèíü
ñâÿòêîâèé îäÿã, õóñòêó, ñêàòåðòèíó - âñå, ùî ìîæíà áóëî îáìiíÿòè íà øìàòîê õëiáà. Öå áóëî
îñòàíí¹ äæåðåëî ïîðÿòóíêó.
ßê ìè áà÷èëè, ñåëÿíèíîâi áóëî âàæêî ëåãàëüíî äiñòàòèñÿ íàâiòü äî óêðà¨íñüêîãî ìiñòà.
Àëå íà öié ñòàäi¨ çàáîðîííi çàõîäè íå òàê ñòàðàííî ââîäèëè â æèòòÿ (ôàêòè÷íî âèÿâèëî-
ñÿ íåïðîñòîþ ñïðàâîþ ââåñòè ¨õ åôåêòèâíî â æèòòÿ íàâiòü ó ïiçíiøié, æàõëèâiøié ôàçi).
Áàãàòüîì óäàâàëîñÿ äîáðàòèñÿ äî Êè¹âà òà iíøèõ âåëèêèõ ìiñò. Äðóæèíè îôiöiéíèõ îñiá,
ùî ìàëè âåëèêi ïðîäîâîëü÷i ïàéêè, ó öåé ÷àñ íàáàãàòî ÷àñòiøå âiäâiäóâàëè êè¨âñüêi áàçà-
ðè, äå îáìiíþâàëè ñâîþ çàéâó ¨æó íà ñåëÿíñüêi êîøòîâíîñòi çà áåçöiíü. Ìàéñòåðíî âèøèòó
ñòîëîâó ñêàòåðòèíó îáìiíþâàëè íà îäíó-äâi áóõàíêè õëiáà, çà äîáðèé êèëèì äàâàëè êiëü-
êà áóõàíîê. Àáî ãàðíî âèøèòi ïîëîòíÿíi ñîðî÷êè, áëóçêè, âîâíÿíi "êîôòè ... ìiíÿëè íà
îäíó-äâi õëiáèíè.
Àëå äåðæàâà ïåðåäáà÷èëà øëÿõè âèäîáóâàííÿ öiííîñòåé ç ñåëÿíñüêî¨ ðîäèíè ñèñòåìàòè-
÷íiøèìè ñïîñîáàìè. Íå òiëüêè â ìiñòàõ, àëå é ó ìàëåíüêèõ ìiñòå÷êàõ òà âåëèêèõ ñåëàõ áóëè
ñòâîðåíi êðàìíèöi òîðãñèíó (òîðãiâëÿ ç iíîçåìöÿìè). Òàì ïðèéìàëè â îïëàòó ëèøå iíîçåìíó
âàëþòó òà âèðîáè ç êîøòîâíèõ ìåòàëiâ i ñàìîöâiòiâ, âiëüíî ïðîäàþ÷è çà íèõ òîâàðè, ó òîìó
÷èñëi é ïðîäîâîëü÷i.
Áàãàòî õòî ç ñåëÿí ìàâ ðiçíi çîëîòi ïðèêðàñè òà ìîíåòè, çà ÿêi ¨ì äàâàëè â òîðãñèíàõ
òðîõè õëiáà (õî÷à âiäâiäàííÿ òàêèõ êðàìíèöü òà¨ëî â ñîái íåáåçïåêó, îñêiëüêè ñïiâðîáiòíèêè
ÄÏÓ, äiþ÷è ñóïðîòè ðàöiîíàëüíî¨ iäå¨, çàêëàäåíî¨ ó ôóíêöiîíóâàííi öèõ êðàìíèöü, ïiçíiøå
÷àñòî íàìàãàëèñÿ âiäiáðàòè öiííîñòi, ÿêi, çäîãàäíî, ùå íå äåêëàðóâàëè âiäâiäóâà÷i òîðã-
ñèíiâ). Óâåñü ïðîåêò áóâ, çâè÷àéíî, ÷àñòèíîþ çóñèëü ðàäÿíñüêîãî óðÿäó çíàéòè áóäü-ÿêi
ðåñóðñè, ÿêi ìîæíà áóëî á âèêîðèñòàòè íà ñâiòîâîìó ðèíêó. Â òîðãñèíàõ çîëîòi õðåñòè ÷è
ñåðåæêè îáìiíþâàëè çà êiëüêà êiëîãðàìiâ áîðîøíà ÷è æèðó. Â÷èòåëü îäåðæàâ 50 ãðàìiâ
öóêðó, áðóñîê ìèëà i 200 ãðàìiâ ðèñó çà ñðiáíèé äîëàð.
Ó áàãàòüîõ ñåëàõ êîëèøíüî¨ Æèòîìèðñüêî¨ ãóáåðíi¨ ïàíè òà iíøi áàãàòøi äîðåâîëþöiéíi
ìåøêàíöi áóëè ðèìî-êàòîëèêàìè. Íà êàòîëèöüêîìó öâèíòàði ¨õ ÷àñòî õîâàëè ç çîëîòèìè
ïåðñíÿìè òà iíøèìè êîøòîâíîñòÿìè. Ó 1932-1933 ðð. ñåëÿíè ïîòàéêè âiäêðèâàëè ìîãèëè i
çà êîøòîâíîñòi, çäîáóòi òàì, êóïëÿëè ¨æó â òîðãñèíàõ, çàâäÿêè öüîìó ñìåðòíiñòü òàì áóëà
äåùî ìåíøà, íiæ â iíøèõ îáëàñòÿõ.
* * *
Ç íàáëèæåííÿì çèìè ñòàíîâèùå ñåëà ïîãiðøóâàëîñÿ âñå áiëüøå é áiëüøå. Ç 20 ëèñòîïàäà

çà ðîçïîðÿäæåííÿì óêðà¨íñüêîãî óðÿäó ñåëÿíàì-êîëãîñïíèêàì çîâñiì ïåðåñòàëè âèäàâàòè
çåðíî â îïëàòó âèðîáëåíèõ íèìè òðóäîäíiâ. Ïîÿñíþâàëîñÿ, ùî öåé çàõiä ìàòèìå ÷èííiñòü
äî òèõ ïið, àæ ïîêè Óêðà¨íà íå âèêîíà¹ äåðæàâíèé ïëàí ïî çàãîòiâëi çåðíà. Ó íàñòóïíié
ïîñòàíîâi óêðà¨íñüêîãî ðàäÿíñüêîãî óðÿäó òà ÖÊÊÏ(á) Óêðà¨íè, óõâàëåíié 6 ãðóäíÿ 1932
ð. ïiä òèñêîì Ìîñêâè, øiñòü ñië (ïî äâà â Äíiïðîïåòðîâñüêié, Õàðêiâñüêié òà Îäåñüêié
îáëàñòÿõ) çâèíóâà÷óâàëèñÿ ó çëiñíîìó ñàáîòóâàííi õëiáîçàãîòiâåëü. Âñi âîíè çàíîñèëèñÿ íà
÷îðíó äîøêó i ïiäëÿãàëè ñóâîðîìó ïîêàðàííþ.
Ïåðåäáà÷àëîñÿ, çîêðåìà, çàñòîñóâàòè ïðîòè íèõ òàêi çàõîäè: íåãàéíî ïðèïèíèòè äîñòàâ-
êó òîâàðiâ i âçàãàëi óñþ ìiñöåâó òîðãiâëþ, ÿê äåðæàâíó, òàê i êîîïåðàòèâíó; âèëó÷èòè âñi
âàæëèâi òîâàðè ç êîîïåðàòèâíèõ i äåðæàâíèõ êðàìíèöü;
ïîâíiñòþ çàáîðîíèòè âñþ êîëãîñïíó òîðãiâëþ, ó òîìó ÷èñëi ç iíøèìè êîëãîñïàìè, êîë-
ãîñïíèêàìè òà îäíîîñiáíèêàìè;
ïðèïèíèòè âèäà÷ó êðåäèòiâ, ïîçáàâèòè ïðàâà âèïëàòè êðåäèòiâ çà ïðîñòðî÷åíèìè çà-

êëàäíèìè òà iíøèìè ôiíàíñîâèìè çîáîâ'ÿçàííÿìè;
ïðîâåñòè ïåðåâiðêó âñüîãî äåðæàâíîãî òà êîëãîñïíî-êîîïåðàòèâíîãî àïàðàòó ç ìåòîþ
óñóíåííÿ ç íüîãî óñiõ ÷óæèõ òà âîðîæèõ åëåìåíòiâ. Öå çàâäàííÿ ïîêëàäàëîñÿ íà îðãàíè
Ðîáiòíè÷î-ñåëÿíñüêî¨ iíñïåêöi¨;
ïåðåâiðèòè êåðiâíèêiâ êîëãîñïiâ òà ðÿäîâèõ êîëãîñïíèêiâ âèùåçãàäàíèõ ñië, ùîá óñóíóòè
ç íèõ óñi êîíòððåâîëþöiéíi åëåìåíòè...
Ñëiäîì çà öèìè ç'ÿâëÿëèñÿ âñå íîâi é íîâi ñàíêöi¨, i òi óêðà¨íñüêi ñåëà, ùî íå ìîãëè
âèêîíàòè ñâî¨ íîðìè õëiáîçäà÷i, ïiäëÿãàëè ïîâíié içîëÿöi¨, ùîá äî íèõ íå ìîãëè ïîòðàïèòè
ïðîäóêòè ç ìiñò ÷è ùå çâiäêè.
15 ãðóäíÿ 1932 ð. ç'ÿâèâñÿ íàâiòü ñïèñîê öiëèõ ðàéîíiâ, äî ÿêèõ ïðèïèíèëè äîñòàâêó
ïðîìèñëîâèõ òà áóäü-ÿêèõ iíøèõ òîâàðiâ, àæ äîêè âîíè íå äîá'þòüñÿ êîðiííîãî ïîëiïøåííÿ
ó âèêîíàííi êîëåêòèâíèõ íîðì çåðíîâèõ çàãîòiâåëü. Òàêèõ ðàéîíiâ áóëî 88 (ç 358 ó âñié
Óêðà¨íi) ó Äíiïðîïåòðîâñüêié, Äîíåöüêié, ×åðíiãiâñüêié, Îäåñüêié òà Õàðêiâñüêié îáëàñòÿõ.
Ìåøêàíöiâ öèõ çàáëîêîâàíèõ ðàéîíiâ ìàñîâî äåïîðòóâàëè íà Ïiâíi÷.
* * *
Íåçâàæàþ÷è íà âñi çóñèëëÿ ïàðòiéíîãî êåðiâíèöòâà, íàïðèêiíöi 1932 ð. íà çàãîòiâåëüíi

ïóíêòè áóëî äîñòàâëåíî ëèøå 4,7 ìëí ò çåðíà - òîáòî 71,8 % ïëàíó.
×îðíèé ñïèñîê, ñêëàäåíèé ó Êðèíèöüêîìó ðàéîíi íà Äíiïðîïåòðîâùèíi, âêëþ÷àâ ñå-
ëÿí, ÿêi íà 1 ñi÷íÿ 1933 ð. íå âèêîíàëè ñâî¨õ çîáîâ'ÿçàíü ùîäî çäà÷i çåðíà òà íàòóðàëüíîãî
ïîäàòêó. Äî íüîãî áóëî çàíåñåíî 70 ñåëÿí iç 11 ñië. Ëèøå äåâ'ÿòü iç íèõ çìîãëè ïiçíiøå âè-
êîíàòè ñâî¨ íîðìè, ðåøòà çäàëà ëèøå ïîëîâèíó, à òî é ÷âåðòü òîãî, ùî âiä íèõ âèìàãàëîñÿ.
Îäèí âèïàäîê ïåðåâèêîíàííÿ íîðìè çäà÷i çåðíà ïîÿñíþâàëè òàê: óñå éîãî çåðíî ïîâèòÿãà-
ëè ç ÿì, à ñàìîãî çàñóäèëè. Â öiëîìó çàñóäèëè øiñòüîõ (íà äîáàâîê æiíêó ç ñèíîì ÷åðåç
âiäñóòíiñòü äâîõ âèííèõ ñåëÿí), ðåøòó òðèìàëè ïiä àðåøòîì, àæ äîêè õòîñü iç ðîäèíè,
ðîçïðîäàâøè óñå ìàéíî, íå ðîçðàõîâóâàâñÿ iç äåðæàâîþ. 21 ñåëÿíèíîâi âäàëîñÿ óòåêòè ç
ñåëà. I òàê áóëî ïî âñié Óêðà¨íi. À â ðåçóëüòàòi íà ïî÷àòêó 1933 ð., íåçâàæàþ÷è íà æàõëèâi
óìîâè, â ÿêèõ îïèíèëîñÿ ç âèíè âëàñòåé ñåëî, âîíè îãîëîñèëè ïðî òðåò¹ îïîäàòêóâàííÿ. Öå
îçíà÷àëî íîâèé íàñòóï íà õëiáíi çàïàñè óêðà¨íñüêîãî ñåëÿíñòâà, ÿêèõ óæå äàâíî íå iñíóâàëî.
Îäíàê Ñòàëiíó òà éîãî ïðèái÷íèêàì çäàâàëîñÿ, ùî Óêðà¨íà íå õî÷å âèêîíóâàòè äåðæàâ-
íèõ ïëàíiâ çàãîòiâåëü çåðíà, ùî ¨ ¨ ñëiä ïðèìóñèòè, i âîíè çâåðíóëèñÿ äî êðàéíiõ çàñîáiâ
òèñêó íà óêðà¨íñüêó âëàäó.
Íà ñïiëüíîìó çàñiäàííi ïîëiòáþðî ÖÊ ÂÊÏ(á) òà ÂÖÂÊ 27 ëèñòîïàäà 1932 ð. Ñòàëií
çàÿâèâ, ùî òðóäíîùi, íà ÿêi íàøòîâõíóëàñÿ êðà¨íà ïðè çàãîòiâëi õëiáà â ìèíóëîìó ðîöi,
âèíèêëè, ïî-ïåðøå, â ðåçóëüòàòi ïðîíèêíåííÿ ó êîëãîñïè òà ðàäãîñïè àíòèðàäÿíñüêèõ åëå-
ìåíòiâ, ÿêi îðãàíiçîâóâàëè ñàáîòàæ i äèâåðñi¨; à ïî-äðóãå, íåïðàâèëüíîãî, íå-ìàðêñèñòñüêîãî
ïiäõîäó çíà÷íî¨ ÷àñòèíè íàøèõ ñiëüñüêèõ êîìóíiñòiâ äî êîëãîñïiâ òà ðàäãîñïiâ.... Âií äîäàâ
äî öüîãî, ùî öi ñiëüñüêi òà ðàéîííi êîìóíiñòè çàíàäòî iäåàëiçóþòü êîëãîñïè, ââàæàþòü,
ùî ç îðãàíiçàöi¹þ êîëãîñïó íi÷îãî àíòèðàäÿíñüêîãî ÷è ñàáîòàæíèöüêîãî òàì íå ìîæå âè-
íèêíóòè. À ÿêùî äiçíàþòüñÿ ïðî ôàêòè ñàáîòàæó i àíòèðàäÿíñüêi ÿâèùà, âîíè îìèíàþòü
öi ôàêòè... Íi÷îãî é ãîâîðèòè, ùî òàêèé ïîãëÿä íà êîëãîñïè íå ìà¹ íi÷îãî ñïiëüíîãî ç ëåíi-
íiçìîì!
Ïðàâäà âiä 4 i 8 ãðóäíÿ 1932 ð. çàêëèêàëà äî ðiøó÷î¨ áîðîòüáè ç êóðêóëÿìè, îñîáëè-
âî â Óêðà¨íi: 7 ñi÷íÿ 1933 ð. ãàçåòà íàäðóêóâàëà ðåäàêöiéíó ñòàòòþ, ó ÿêié çâèíóâà÷óâà-
ëà Óêðà¨íó ó çðèâi äåðæàâíèõ çàãîòiâåëü çåðíà, ïiäêðåñëþâàëîñÿ, ùî çàâäÿêè ïîòóðàííþ
197
óêðà¨íñüêîãî ïàðòiéíîãî êåðiâíèöòâà ñêëàëîñÿ ñòàíîâèùå, êîëè êëàñîâèé âîðîã â Óêðà¨íi

îðãàíiçîâó¹òüñÿ.
Íà ñïiëüíîìó çàñiäàííi ÖÊ ïàðòi¨ òà ÂÖÂÊ ó ñi÷íi 1933 ð. Ñòàëií çàÿâèâ, ùî ïðè÷èíè
òðóäíîùiâ, ïîâ'ÿçàíèõ iç çàãîòiâëåþ çåðíà, òðåáà øóêàòè â ñàìié ïàðòi¨. Ïåðøèé ñåêðåòàð
Õàðêiâñüêîãî îáêîìó ïàðòi¨ Òåðåõîâ ñïðîáóâàâ çàïåðå÷èòè: ìîâëÿâ, â Óêðà¨íi ëþòó¹ ãîëîä.
Ñòàëií âèñìiÿâ éîãî ÿê ðîìàíòèêà, à âñi ñïðîáè óêðà¨íñüêèõ êåðiâíèêiâ ïî-äiëîâîìó îáãî-
âîðèòè ñïðàâó áóëî ðiøó÷å âiäêèíóòî.
Êàãàíîâè÷ ó ñâî¨é äîïîâiäi çíîâó íàïîëÿãàâ íà òîìó, ùî â óêðà¨íñüêîìó ñåëi âñå ùå iñíó-
þòü ïðåäñòàâíèêè êóðêóëüñòâà... êóðêóëi, ÿêèõ íå äåïîðòóâàëè, çàìîæíi ñåëÿíè, ïðèõèëüíi
äî êóðêóëüñòâà, i êóðêóëi, ùî âòåêëè iç çàñëàííÿ i ÿêèõ ïåðåõîâóþòü ðîäè÷i, à ÷àñîì i ì'ÿ-
êîñåðäi ÷ëåíè ïàðòi¨... ôàêòè÷íî ïîêàçóþ÷è ñåáå çðàäíèêàìè iíòåðåñiâ òðóäÿùèõ. À êðiì
òîãî, ùå áóëè ïðåäñòàâíèêè áóðæóàçíî-áiëîãâàðäiéñüêî¨, ïåòëþðiâñüêî¨, êîçàöüêî¨, åñåðiâ-
ñüêî¨ iíòåëiãåíöi¨. Ñiëüñüêà iíòåëiãåíöiÿ ó òi ÷àñè ñêëàäàëàñÿ ç ó÷èòåëiâ, àãðîíîìiâ, ëiêàðiâ
i ò. ä., i çãàäóâàííÿ öèõ ãðóï ÿê òàêèõ, ùî ïiäëÿãàþòü î÷èùåííþ âiä àíòèðàäÿíñüêèõ
åëåìåíòiâ, ïîêàçîâå.
Çíîâó ïðîëóíàâ çàêëèê äî âiéíè ç êëàñîâèì âîðîãîì. ßêi,- çàïèòóâàâ Êàãàíîâè÷,-
îñíîâíi âèÿâè êëàñîâî¨ áîðîòüáè íà ñåëi? Ïåðåäóñiì, îðãàíiçàöiéíà ðîëü êóðêóëÿ â ñàáîòàæi
çàãîòiâåëü çåðíà òà ïîñiâiâ. Ñàáîòàæ, ñòâåðäæóâàâ Êàãàíîâè÷, òðàïëÿ¹òüñÿ íà êîæíîìó
êðîöi, ó òîìó ÷èñëi â äåÿêèõ öåíòðàëüíèõ ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêèõ îðãàíàõ. Âií êðèòèêóâàâ
ïîðóøåííÿ âèðîáíè÷î¨ äèñöèïëiíè, à äàëi çàÿâèâ, ùî êóðêóëü âèêîðèñòîâó¹ äðiáíîáóðæó-
àçíi òåíäåíöi¨, ùî çáåðiãàþòüñÿ â ñåðåäîâèùi â÷îðàøíiõ ñåëÿí-îäíîîñiáíèêiâ, i çâèíóâàòèâ
öi åëåìåíòè â òåðîðèçóâàííi ÷åñíèõ êîëãîñïíèõ òðóäiâíèêiâ (äèâ.: Áîëüøåâèê. 1933.
1-2).
24 ñi÷íÿ 1933 ð. âñåñîþçíèé ÖÊ ïàðòi¨ óõâàëèâ ñïåöiàëüíó ðåçîëþöiþ ïðî óêðà¨íñüêó
ïàðòiéíó îðãàíiçàöiþ (íà ÿêó ïiçíiøå ïîñèëàëèñÿ ÿê íà ïîâîðîòíèé ïóíêò â iñòîði¨ ÊÏ(á)Ó.
Ïðàâäà âiä 24 ëèñòîïàäà 1933 ð. ïèñàëà íàâiòü, ùî öÿ ðåçîëþöiÿ âiäêðèëà íîâó ñòîðiíêó â
ïåðåìîæíié áîðîòüái áiëüøîâèêiâ íà Óêðà¨íi). Ó öüîìó äîêóìåíòi óêðà¨íñüêå êåðiâíèöòâî
çâèíóâà÷óâàëîñÿ ó çðèâi çàãîòiâëi çåðíà, îñîáëèâó óâàãó çâåðíóòî íà êëþ÷îâi îáëàñòi -
Õàðêiâñüêó (íà ÷îëi ç Òåðåõîâèì), Îäåñüêó òà Äíiïðîïåòðîâñüêó. Áóëî çàÿâëåíî, ùî ïàð-
òiéíi òà ðàäÿíñüêi êåðiâíèêè öèõ îáëàñòåé âòðàòèëè êëàñîâó ïèëüíiñòü. Ïëåíóì îãîëîñèâ
ïðî ïðèçíà÷åííÿ Ïàâëà Ïîñòèøåâà - ñåêðåòàðÿ ÖÊ ÂÊÏ(á) - äðóãèì ñåêðåòàðåì ÊÏ(á)Ó
òà ïåðøèì ñåêðåòàðåì Õàðêiâñüêîãî îáêîìó ïàðòi¨; Õàòà¹âè÷, ÿêèé íà òîé ÷àñ áóâ ñåêðå-
òàðåì ÖÊ ÊÏ(á)Ó, ïðèçíà÷àâñÿ ïåðøèì ñåêðåòàðåì Äíiïðîïåòðîâñüêîãî îáêîìó; ïåðøèì
ñåêðåòàðåì Îäåñüêîãî îáêîìó ñòàâ Âåãåð. Òðüîõ ïîïåðåäíiõ ñåêðåòàðiâ óñóíóëè ç öèõ ïîñàä.
Ïðèòóïëåííÿ áiëüøîâèöüêî¨ ïèëüíîñòi áóëî ãîëîâíîþ ïðè÷èíîþ âiäñòàâàííÿ ó ñiëü-
ñüêîìó ãîñïîäàðñòâi, îãîëîñèâ ïiçíiøå Ïîñòèøåâ, i öå ââàæàëîñÿ îäíèì iç íàéñåðéîçíiøèõ
îáâèíóâà÷åíü ÖÊ ÂÊÏ(á) ïðîòè áiëüøîâèêiâ Óêðà¨íè.
* * *
Ïîñòèøåâ, ïî ñóòi, ïðèçíà÷àâñÿ ñïåöiàëüíèì óïîâíîâàæåíèì Ñòàëiíà, i âií åôåêòèâíî

âèêîíàâ éîãî çàâäàííÿ, ÿêå ïîëÿãàëî â áiëüøîâèçàöi¨ êîìïàðòi¨ Óêðà¨íè i ïîäàëüøîìó
âèäîáóâàííi çåðíà âiä íàñåëåííÿ óêðà¨íñüêèõ ñië, ùî âìèðàëî ç ãîëîäó.
Ïðèáóâøè â Óêðà¨íó, Ïîñòèøåâ çàÿâèâ, ùî ðåøòêè êóðêóëiâ i íàöiîíàëiñòiâ, ÿêi ïðî-
íèêëè â ïàðòiþ òà êîëãîñïè, ïðîäîâæóþòü ñàáîòóâàòè âèðîáíèöòâî. Âií êàòåãîðè÷íî âè-
ñëîâèâñÿ ïðîòè âiäïðàâêè õàð÷îâèõ ïðîäóêòiâ ó ñåëà i âîäíî÷àñ çàÿâèâ, ùî íå ìîæå áóòè
é ìîâè ïðî äîïîìîãó äåðæàâè íàñiíí¹âèì çåðíîì, ÿêå ñåëÿíè ñàìi ïîâèííi çíàéòè (äèâ.:
Ïðàâäà. 1933. 13 ëþò.) Àëå çàãðîçëèâà ñèòóàöiÿ, ùî ñêëàäàëàñÿ â ðåãiîíi, çìóøóâàëà ïàð-
òiéíå êåðiâíèöòâî âíîñèòè ïåâíi êîðåêòèâè â ñâî¨ äi¨. 25 ëþòîãî 1933 ð. öåíòðàëüíèé óðÿä
âèäàâ ïîñòàíîâó Ïðî íàäàííÿ äîïîìîãè íàñiííÿì êîëãîñïàì Óêðà¨íè òà Ïiâíi÷íîãî Êàâ-
êàçó, çãiäíî ç ÿêîþ ó ðîçïîðÿäæåííÿ Óêðà¨íè ïåðåäàâàëîñü 325 òèñ. ò íàñiíí¹âîãî çåðíà,
à äëÿ Ïiâíi÷íîãî Êàâêàçó - 230 òèñ. ò (äèâ.: Ïðàâäà. 1933. 26 ëþò.). Íàâiòü Ïîñòèøåâ,
íàâiòü Ìîñêâà òåïåð ðîçóìiëè, ùî iíàêøå íiÿêîãî óðîæàþ ó ìàéáóòíüîìó âçàãàëi çáèðàòè
íå äîâåäåòüñÿ (àëå ôàêòè÷íî öþ äîïîìîãó íàäàëè íàáàãàòî ïiçíiøå).
Âñå ùå iñíóâàâ îïið ó ñàìié ïàðòi¨. Ñiëüñüêèõ êåðiâíèêiâ ïðîäîâæóâàëè çâèíóâà÷óâàòè
â íàìàãàííi çàãàëüìóâàòè òà çâåñòè íàíiâåöü çàïëàíîâàíi ÖÊ ÂÊÏ(á) çåðíîâi çàãîòiâëi.
Ïðàâäà ó íîìåði âiä 6 ëþòîãî 1933 ð. çâèíóâà÷óâàëà Õàðêiâñüêèé îáêîì ó òîìó, ùî âií
íàìàãàâñÿ iíòåðïðåòóâàòè çàìiíó Òåðåõîâà Ïîñòèøåâèì ÿê çâè÷àéíó ïåðåñòàíîâêó êàäðiâ
i íà ñâî¹ìó ïëåíóìi íàâiòü íå çãàäàâ ïðî ãîëîâíi ïóíêòè ïîñòàíîâè ÖÊ ïàðòi¨.
Ëþòíåâèé ïëåíóì ÖÊ ÊÏ(á)Ó çàéíÿâ ùå áiëüø æîðñòêó ïîçèöiþ. Êîñiîð, óñå ùå ïåð-
øèé ñåêðåòàð ÖÊ, õî÷à é âiäñóíóòèé ó òiíü Ïîñòèøåâèì, âèñòóïèâ íà ïëåíóìi ç ïðîìîâîþ,
ïðèñâÿ÷åíîþ ïèòàííþ çàãîòiâëi çåðíà, ÿêà çàñâiä÷èëà î÷åâèäíèé êîíôëiêò ìiæ âèìîãàìè
ïàðòi¨ òà ðåàëüíiñòþ: Ìè ìà¹ìî òåïåð íîâi ôîðìè êëàñîâî¨ áîðîòüáè â òîìó, ùî ñòîñó¹òüñÿ
çàãîòiâåëü... Êîëè ïðè¨æäæà¹ø äî ðàéîíó ïîãîâîðèòè ïðî õëiáîçàãîòiâëi, ìiñöåâå íà÷àëü-
ñòâî ïî÷èíà¹ ïîêàçóâàòè òîái ñòàòèñòèêó òà òàáëèöi ïðî íèçüêèé óðîæàé, ÿêi ïîâñþäíî
ñêëàäàþòü âîðîæi åëåìåíòè â êîëãîñïàõ, ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêèõ âiääiëàõ òà ÌÒÑ. Îäíàê
öÿ ñòàòèñòèêà íi÷îãî íå ãîâîðèòü ïðî õëiá ó ïîëi, íi ïðî òå, ùî éîãî ñõîâàëè ÷è âêðàëè. Àëå
íàøi òîâàðèøi, âêëþ÷àþ÷è ðiçíèõ óïîâíîâàæåíèõ, íå ìîæóòü çðîçóìiòè ôàëüøèâèõ öèôð,
íàêèíóòèõ ¨ì, i òîìó âîíè ÷àñòî ñòàþòü çàõèñíèêàìè êóðêóëiâ i îáîðîíöÿìè öèõ öèôð. Ó
áàãàòüîõ âèïàäêàõ äîâåäåíî, ùî öÿ àðèôìåòèêà - öå ÷èñòî êóðêóëüñüêà àðèôìåòèêà; âiäïî-
âiäíî äî íå¨ ìè íå îäåðæèìî íàâiòü i ïîëîâèíè çàïëàíîâàíî¨ êiëüêîñòi. Ôàëüøèâi öèôðè òà
ðîçäóòi çàÿâè ó ðóêàõ âîðîæèõ åëåìåíòiâ, òàêîæ ñëóæàòü ïðèêðèòòÿì çëîäiéñòâà, ìàñîâîãî
ðîçêðàäàííÿ õëiáà (äèâ.: Ãîñïîäàðñòâî Óêðà¨íè. 1933. 3-4. Ñ. 32).
Êîñiîð ðiçêî êðèòèêóâàâ êåðiâíèêiâ áàãàòüîõ ðàéîíiâ Îäåñüêî¨ òà Äíiïðîïåòðîâñüêî¨
îáëàñòåé, ÿêi çíàõîäÿòü ðiçíi ïðè÷èíè äëÿ çâîëiêàíü ç äîñòàâêîþ çåðíà, âåäóòü íåñêií÷åííi
ðîçìîâè ïðî ïîòðåáó ïåðåãëÿíóòè ïëàí. Âií ñòâåðäæóâàâ, ùî â ðiçíèõ ðàéîíàõ, òóò i òàì,
ìàâ ìiñöå îðãàíiçîâàíèé ñàáîòàæ, iíñïiðîâàíèé êåðiâíèìè iíñòàíöiÿìè ìiñöåâèõ ïàðòiéíèõ
îðãàíiçàöié (äèâ.: Âiñòi. 1933. 13 ëþò.).
Ïiä ÷àñ ñâî¹¨ ïî¨çäêè ïî Óêðà¨íi Ïîñòèøåâ, ÿêîãî ñóïðîâîäèâ íîâèé ãîëîâà óêðà¨íñüêîãî
ÎÄÏÓ Â.À. Áàëèöüêèé, çàìiíèâ 237 ñåêðåòàðiâ ðàéêîìiâ ïàðòi¨ òà 249 ãîëiâ ðàéâèêîíêîìiâ.
Äåÿêi ðàéîíè âçàãàëi çðîáèëè êîçëàìè âiäïóùåííÿ - îñîáëèâî Îð¹õiâñüêèé ðàéîí Äíi-
ïðîïåòðîâñüêî¨ îáëàñòi, ÷è¹ êåðiâíèöòâî, ÿê âèÿâèëîñÿ, ñêëàäà¹òüñÿ çi çðàäíèêiâ ñïðàâè
ðîáiòíè÷îãî êëàñó òà ñåëÿí-êîëãîñïíèêiâ.
ÎÄÏÓ òàêîæ çíàéøëî äëÿ ñåáå ïðàöþ ó æîðñòêié ÷èñòöi âåòåðèíàðiâ çà ïàäiæ õóäîáè.
Ïîäiáíèé ìåòîä ïîäîëàííÿ öüîãî ÿâèùà óçàãàëi ñòàâ òðàäèöiéíèì: ïîâiäîìëÿëîñÿ ïðî çàñó-
äæåííÿ äî ñìåðòíî¨ êàðè áëèçüêî ñòà ëiêàðiâ ëèøå â îäíié Âiííèöüêié îáëàñòi â 1933-1937
ðð.
Äîõîäèëî äî êóðéîçiâ. Òàê, ñåðåä iíøèõ çààðåøòóâàëè óâåñü øòàò ìåòåîñòàíöi¨ çà çâèíó-
âà÷åííÿì ó ôàëüñèôiêóâàííi ïðîãíîçiâ ïîãîäè, ùî íiáèòî ïðèçâåëî äî çìåíøåííÿ óðîæàþ.
Ó áåðåçíi 1933 ð. ãàçåòà Âiñòi ïîâiäîìëÿëà ïðî òå, ùî ñïiâðîáiòíèêiâ íàðêîìàòiâ çåìëåðîá-
ñòâà òà ðàäãîñïiâ áóëî çàñóäæåíî äî ðîçñòðiëó çà ðiçíèé ñàáîòàæ, íàïðèêëàä, ïîøêîäæåííÿ
òðàêòîðiâ, çóìèñíå çàðàæåííÿ áóð'ÿíîì òà ïiäïàëåííÿ. Ùå ñîðîê äiñòàëè ðiçíi ñòðîêè óâ'ÿ-
199
çíåííÿ, ¨õ çâèíóâàòèëè ó òîìó, ùî âîíè âèêîðèñòàëè ñâî¨ ïîâíîâàæåííÿ äëÿ òîãî, ùîá
ñòâîðèòè ãîëîä ó êðà¨íi.
Âîäíî÷àñ 10 òèñ. íîâèõ àêòèâiñòiâ ïîñëàëè íà ïîñòiéíó ïðàöþ â ñåëî, ùå 3 òèñ. äiñòàëè
ïðèçíà÷åííÿ íà ïîñàäè ãîëiâ êîëãîñïiâ, ñåêðåòàðiâ ïàðòiéíèõ îðãàíiçàöié òà óïîâíîâàæå-
íèõ. Ó 1933 ð. óñóíóòî 49,2 % ãîëiâ êîëãîñïiâ â Îäåñüêié i 44,1 % ó Äîíåöüêié îáëàñòÿõ (à
òàêîæ, âiäïîâiäíî, 33,2 i 33,8 % êåðiâíèêiâ íèæ÷î¨ ëàíêè, çîêðåìà, áðèãàäèðiâ òà iíøèõ êîë-
ãîñïíèõ îðãàíiçàòîðiâ). Ó Áîãóñëàâñüêîìó ðàéîíi íà Êè¨âùèíi äâîì ãîëîâàì êîëãîñïiâ, ùî
áóëè ÷ëåíàìè ïàðòi¨, äâi÷i âäàâàëîñÿ çìåíøèòè íîðìè õëiáîçäà÷i, àëå âîíè íå ñïðîìîãëèñÿ
âèêîíàòè íàâiòü ¨õ. Ïiñëÿ öüîãî îáîõ êåðiâíèêiâ çâèíóâàòèëè â ñàáîòàæi òà ñïiëêóâàííi ç
êóðêóëüñüêî-ïåòëþðiâñüêèìè íåäîáèòêàìè i âiääàëè ïiä ñóä. Ó áiëüøîñòi ñië, ïðî ÿêi ìè
ìà¹ìî ïîâiäîìëåííÿ, íîâîïðèçíà÷åíi êåðiâíèêè áóëè ðîñiÿíè.
Êðiì òîãî, ó 1933 ð. 17 òèñ. ðîáiòíèêiâ âiäðÿäèëè äî ïîëiòâiääiëiâ ÌÒÑ i 8 000 äî ïîëi-
òâiääiëiâ ðàäãîñïiâ. Çàãàëîì ïðèíàéìíi 40-50 òèñ. ÷îëîâiê íàïðàâèëè çìiöíþâàòè ñiëüñüêi
ïàðòîðãàíiçàöi¨. Ëèøå â îäíîìó ðàéîíi (Ïàâëîãðàäñüêîìó Äíiïðîïåòðîâñüêî¨ îáëàñòi) ðàé-
êîì ïàðòi¨ êîìàíäèðóâàâ äî 37 ñië i 87 êîëãîñïiâ 200 ñïåöiàëüíèõ óïîâíîâàæåíèõ i ìàéæå
ñòiëüêè æ - ðàéêîì êîìñîìîëó.
Ïàðòiéíi êàäðè, ùî çàçíàëè ÷èìàëî¨ ÷èñòêè, çíîâó ïîñëàëè íà ñåëî äëÿ áîðîòüáè ïðîòè
ñåëÿí, ùî âìèðàëè ç ãîëîäó.
Íèæ÷å ïîäà¹ìî äîñèòü âiäâåðòèé, ÿê íà íàøó äóìêó, âèêëàä ïèòàííÿ À. ßêîâë¹âèì, íàð-
êîìîì çåìëåðîáñòâà ÑÐÑÐ, íà ç'¨çäi êîëãîñïíèêiâ-óäàðíèêiâ ó ëþòîìó 1933 ð. Âií çàÿâèâ,
ùî óêðà¨íñüêi êîëãîñïíèêè íå âïîðàëèñÿ ç ïîñiâíèìè ðîáîòàìè 1932 ð.: òàêèì ÷èíîì, âîíè
íàðîáèëè øêîäè óðÿäîâi òà ñàìèì ñîái. Ïîòiì, íå ñïðîìiãøèñü íàëåæíèì ÷èíîì çiáðàòè
óðîæàé, âîíè áóëè îñòàííiìè ç óñiõ ðàéîíiâ íàøî¨ êðà¨íè ó âèêîíàííi ñâîãî îáîâ'ÿçêó ïåðåä
óðÿäîì... Ñâî¹þ ïîãàíîþ ïðàöåþ âîíè ïîêàðàëè ñåáå òà óðÿä. I ç öüîãî, òîâàðèøi óêðà¨í-
ñüêi êîëãîñïíèêè, çðîáèìî âèñíîâîê: òåïåð ÷àñ ðîçïëàòèòèñÿ çà ïîãàíó ïðàöþ â ìèíóëîìó
(äèâ.: Ïðàâäà. 1933. 19 ëþò.).
Iñòåðè÷íà áðóòàëüíiñòü, ùî íåþ ñóïðîâîäæóâàëèñÿ âòðó÷àííÿ Ïîñòèøåâà, íå ìîãëà äàòè
áàãàòî çåðíà. Íàòåïåð çàïàñè âè÷åðïàíî i ìàéæå íi÷îãî ¨ñòè.
* * *
Ëþäè âìèðàëè óñþ çèìó. Àëå âñi äîêóìåíòè çàñâiä÷óþòü, ùî ìàñîâå âèìèðàííÿ ñåëà
ïî÷àëîñÿ ôàêòè÷íî íà ïî÷àòêó áåðåçíÿ 1933 ð.
Êîëè ðîçòàíóâ ñíiã, ïî÷àâñÿ ñïðàâæíié ãîëîä. Ó ëþäåé ðîçïóõëè îáëè÷÷ÿ, íîãè òà æè-
âîòè. Âîíè íå ìîãëè âòðèìàòè ñå÷i... i òåïåð óñå ãåòü íà÷èñòî ïî¨ëè. Ëîâèëè ìèøåé, ùóðiâ,
ãîðîáöiâ, ìóðàøîê, çåìëÿíèõ õðîáàêiâ. Ìîëîëè êiñòêè íà áîðîøíî i ðîáèëè òå ñàìå çi øêiðà-
ìè òà ïiäîøâàìè âiä âçóòòÿ. Îáòèíàëè ñòàði øêóðè òà õóòðà, ùîá ïðèãîòóâàòè ÿêóñü ïîäîáó
ëîêøèíè, i âàðèëè êëåé. À êîëè çàçåëåíiëà òðàâà, ïî÷àëè âèêîïóâàòè êîðiííÿ, ¨ñòè ëè-
ñòÿ òà áðóíüêè. Âæèâàëè âñå, ùî áóëî: êóëüáàáó, ðåï'ÿõè, ïðîëiñêè, iâàí-÷àé, àìàðàíò òà
êðîïèâó...
Ëèïà, àêàöiÿ, ùàâåëü, êðîïèâà òà iíøi ðîñëèíè, ÿêi òåïåð ñêëàäàëè îñíîâíèé ðàöiîí
ñåëÿíñüêèõ ðîäèí, íå ìàëè â ñîái áàãàòî áiëêiâ. Ñëèìàêiâ, ùî òðàïëÿþòüñÿ ëèøå â äåÿêèõ
ìiñöåâîñòÿõ, âàðèëè, þøêó ñïîæèâàëè, à õðÿùîâå ì'ÿñî äðiáíî ðóáàëè, ïåðåìiùóâàëè ç
ëèñòÿì i ¨ëè àáî ðàäøå ïðîñiþâàëè. Öå çàïîáiãàëî íàáðÿêàííþ òiëà òà ñïðèÿëî âèæèâàííþ.
Íà Ïiâäíi Óêðà¨íè òà íà Êóáàíi ÷àñîì ìîæíà áóëî âèæèòè, ïîëþþ÷è íà áàáàêiâ òà iíøèõ
ìàëèõ çâiðiâ. Â iíøèõ ìiñöåâîñòÿõ ðÿòiâíîþ áóëà ëîâëÿ ðèáè (õî÷à äëÿ ðîäèíè áóâ ðèñê
äiñòàòè ïðèñóä çà ëîâëåííÿ ðèáè áiëÿ ñâîãî ñåëà). Ìàëÿñó ç ìiñöåâî¨ óðàëüíi â Ìåëüíèêàõ,
ÿêó âèëèëè ÿê íåïðèäàòíó äëÿ õóäîáè, ç'¨ëè ìiñöåâi ñåëÿíè.
Íàâiòü óæå íàïðèêiíöi 1932 ð. çàðóáiæíi êîðåñïîíäåíòè ïðèâîçèëè æàõëèâi ïîâiäîìëå-
ííÿ ç ïåðøèõ ðóê. Îäèí àìåðèêàíåöü ó ñåëi, ðîçòàøîâàíîìó íà âiäñòàíi 30 êì íà ïiâäåíü
âiä Êè¹âà, âèÿâèâ, ùî éîãî ìåøêàíöi ïî¨ëè âñiõ êîòiâ i ñîáàê. Â îäíié õàòèíi âàðèëè ÿêóñü
áîâòàíêó, ùî íå ïiääà¹òüñÿ îïèñîâi. Â ãîðùèêó áóëè êiñòêè, øêiðà òà ùîñü ïîäiáíå äî âåðõà
÷åðåâèêà. Òå, ç ÿêîþ ïîæàäëèâiñòþ øåñòåðî ìåøêàíöiâ, ùî çàëèøèëèñÿ â æèâèõ (iç 40 äóø
íàñåëåííÿ), ñïîñòåðiãàëè öþ ñëèçüêó ìàñó, âèÿâëÿëî ¨õíié ãîëîäíèé ñòàí.
Â óêðà¨íñüêié ñiëüñüêié øêîëi ó÷èòåëü ðîçïîâiäàâ, ùî íà äîäà÷ó äî ïîäîáè áîðùó, ïðè-
ãîòîâëåíîãî ç êðîïèâè, áàäèëëÿ áóðÿêiâ, ùàâëþ òà ñîëi (ÿêùî âîíà áóëà) äiòÿì óðåøòi
äàâàëè òàêîæ ëîæêó áîáiâ - çà âèíÿòêîì äiòåé êóðêóëiâ.
Àãðîíîì îäíîãî iç ñië Âiííèöüêî¨ îáëàñòi çãàäóâàâ, ùî ó êâiòíi, êîëè ïiäíÿâñÿ áóð'ÿí,
ñåëÿíè ïî÷àëè ¨ñòè ùàâåëü òà êðîïèâó... Àëå âiä ñïîæèâàííÿ öèõ äèêèõ ðîñëèí ëþäè äi-
ñòàâàëè âîäÿíêó i ìàñîâî âìèðàëè. Ó äðóãié ïîëîâèíi òðàâíÿ ñìåðòíiñòü íàñòiëüêè âèðîñëà,
ùî ìiñöåâîìó êîëãîñïó äîâåëîñÿ âèäiëèòè ñïåöiàëüíèé âiç, ùîá êîæíîãî äíÿ âiäâîçèòè ìåð-
òâèõ íà öâèíòàð (òiëà êèäàëè äî ñïiëüíî¨ ìîãèëè áåç áóäü-ÿêèõ öåðåìîíié). Iíøèé àêòèâiñò
îïèñó¹, ÿê âií ðàçîì iç âiçíèêîì ¨çäèâ íà ñàíÿõ ïî ñåëó âiä õàòè äî õàòè, i ¨õíiì îáîâ'ÿçêîì
áóëî çàïèòóâàòè â êîæíié õàòi, äå âñå ùå æèëè ëþäè, ÷è ¹ ñåðåä íèõ ìåðòâi, ÿêèõ ìîæíà
áóëî á âiäâåçòè.
Ìè ìà¹ìî íàéðiçíîìàíiòíiøi ñâiä÷åííÿ, çàëèøåíi î÷åâèäöÿìè - ñåëÿíàìè, ÿêèì ïîùà-
ñòèëî âèæèòè ó òi ñòðàøíi ðîêè, êîëèøíiìè àêòèâiñòàìè i ðàäÿíñüêèìè ïèñüìåííèêàìè, ÿêi
ñàìi â ìîëîäi ðîêè áóëè ñâiäêàìè öèõ ïîäié i ïiçíiøå îïèñàëè ¨õ, êîëè öå ñòàëî ìîæëèâèì.
Îäèí iç íèõ, óæå çà ÷àñiâ õðóùîâñüêî¨ âiäëèãè çìiã ðîçïîâiñòè ïðî òå, ÿêèé ó 1933 ð.
áóâ æàõëèâèé ãîëîä. Öiëi ðîäèíè âìèðàëè, õàòè ðîçâàëþâàëèñÿ íà øìàòêè, ñiëüñüêi âóëèöi
ïîðîæíiëè.
Iíøèé, çãàäóþ÷è ïåðåæèòå, ïèøå: Ãîëîä: ÿêå ïîõìóðå ñëîâî! Ñåðöå òåðïíå, êîëè ÷ó¹ø
éîãî. Òi, ùî íiêîëè íå ïåðåæèâàëè éîãî, íiêîëè íå çìîæóòü óÿâèòè ñîái, ÿêi ñòðàæäàííÿ
ñïðè÷èíÿ¹ ãîëîä. Íåìà¹ íi÷îãî ãiðøîãî äëÿ ÷îëîâiêà - ãîëîâè ðîäèíè - àíiæ ïî÷óòòÿ âëàñíî¨
áåçïîðàäíîñòi, ùî âèíèêà¹, êîëè ÷ó¹ø æií÷èíi ìîëèòâè, êîëè âîíà íå ìîæå çíàéòè ¨æi äëÿ
ñâî¨õ ãîëîäíèõ äiòåé. Íåìà¹ íi÷îãî ãiðøîãî äëÿ ìàòåði, àíiæ áà÷èòè ñâî¨õ âèñíàæåíèõ,
çíåñèëåíèõ äiòåé, ÿêi ÷åðåç ãîëîä çàáóëè, ÿê ïîñìiõàòèñÿ.
ßêáè öå âiäáóâàëîñÿ ÿêèéñü òèæäåíü ÷è ìiñÿöü, àëå æ ìiñÿöÿìè áiëüøiñòü ìiñöåâèõ
ðîäèí íå ìàëà ÷îãî ïîêëàñòè íà ñòië. Íà÷èñòî ïiäìåëè âñå, ùî áóëî â ïiäâàëàõ, æîäíî¨
êóðêè íå ëèøèëîñÿ â ñåëi: íàâiòü áóðÿêîâå íàñiííÿ ïiøëî íà ïîæèâó...
Ïåðøèìè âìèðàëè âiä ãîëîäó ÷îëîâiêè. Ïiçíiøå äiòè. I îñòàííiìè æiíêè. Àëå ïåðåä òèì,
ÿê óìåðòè, ëþäè ÷àñòî âòðà÷àëè ðîçóì i ïåðåñòàâàëè áóòè ëþäüìè.
Êîëèøíié àêòèâiñò òàê êîìåíòóâàâ öi ïîäi¨: Íà ïîëi áîþ ëþäè âìèðàþòü øâèäêî, âîíè
çàõèùàþòüñÿ, ¨ì äîïîìàãà¹ áîéîâå áðàòåðñòâî òà ïî÷óòòÿ îáîâ'ÿçêó. Òóò ÿ áà÷èâ ëþäåé, ÿêi
âìèðàëè ñàìîòíüî, ïîâiëüíî, ðîçóìiþ÷è, ùî ¨õ ïðèíåñëè â æåðòâó çàäëÿ ÷è¨õîñü êîðèñëèâèõ
iíòåðåñiâ, ¨õ óïiéìàëè â ïàñòêó i çàëèøèëè âìèðàòè êîæíîãî â ñâî¨é õàòi, â ðåçóëüòàòi ïîëi-
òè÷íî¨ ïîñòàíîâè, ÿêó ïðèéíÿëè äåñü ó äàëåêié ñòîëèöi çà êîíôåðåíöiéíèìè òà áåíêåòíèìè
ñòîëàìè. Íå áóëî íàâiòü óòiõè íåìèíó÷îñòi, ÿêà á ïîëåãøèëà ñòðàæäàííÿ.
Íàéæàõëèâiøå âèãëÿäàëè ìàëi äiòè, çi ñêåëåòíèìè êiíöiâêàìè, ùî çâèñàëè ç ðîçäóòèõ
æèâîòiâ. Ãîëîäóâàííÿ ñòåðëî ç ¨õíiõ îáëè÷ áóäü-ÿêi ñëiäè ìîëîäîñòi, îáåðíóâøè ¨õ íà âè-
ìó÷åíèõ ïîòâîð; ëèøå â ¨õíiõ î÷àõ òåïëèëèñÿ çàëèøêè äèòèíñòâà. Ñêðiçü ìè çíàõîäèëè
÷îëîâiêiâ i æiíîê, ùî ëåæàëè íèöü, ç ðîçïóõëèìè îáëè÷÷ÿìè òà æèâîòàìè, ç î÷èìà, ïî-
201
çáàâëåíèìè áóäü-ÿêîãî âèðàçó.

Ó òðàâíi 1933 ð. îäèí ïîäîðîæíié íàëi÷èâ øiñòü òðóïiâ íà äâàíàäöÿòèêiëîìåòðîâié ñìóçi
ìiæ äâîìà ñåëàìè ó Äíiïðîïåòðîâñüêié îáëàñòi. Çàðóáiæíèé æóðíàëiñò ïiä ÷àñ ñâî¹¨ ïîëó-
äíåâî¨ ïðîãóëÿíêè ñåëîì íàòðàïèâ íà äåâ'ÿòü òðóïiâ, âêëþ÷àþ÷è äâîõ õëîï÷èêiâ ó âiöi
âîñüìè ðîêiâ i äiâ÷èíêó - äåñÿòè.
Îäèí âiéñüêîâèé ðîçïîâiäà¹, ùî êîëè ¨õíié ïîòÿã â'¨õàâ íà Óêðà¨íó, âîíè ç òîâàðèøàìè
ïðîñòî âæàõíóëèñÿ. Ñîëäàòè ïåðåäàëè ¨æó æåáðàêàì-ñåëÿíàì, i íà íèõ äîíiñ êîìåíäàíò
ïîòÿãó. Îäíà÷å êîìàíäèð êîðïóñó (Ñ. Òèìîøåíêî) çàñòîñóâàâ äî íèõ äîñèòü íåçíà÷íó ìiðó
ïîêàðàííÿ. Êîëè ïiäðîçäiëè ðîçãîðíóëèñÿ â êîëîíó, ÷îëîâiêè, æiíêè, äiâ÷àòà, äiòè ïiäiéøëè
äî äîðîãè, ùî âåëà äî òàáîðó. Âîíè ñòîÿëè ìîâ÷êè. Ñòîÿëè, âèìîðåíi ãîëîäîì, ¨õ âiäiãíàëè,
àëå âîíè çíîâó ç'ÿâèëèñÿ â iíøîìó ìiñöi. I çíîâó - ñòîÿëè, çíåñèëåíi âiä ãîëîäó. Êîìiñàðàì
äîâåëîñÿ áàãàòî ïîïðàöþâàòè, ùîá âèâåñòè ñîëäàòiâ çi ñìóòêó. Êîëè ðîçïî÷àëèñÿ ìàíåâðè,
ñëiäîì çà ïîëüîâèìè êóõíÿìè ðóøèëè çãîëîäîâàíi ñåëÿíè. Ïiä ÷àñ îáiäíüî¨ ïåðåðâè ñîëäàòè
ïåðåäàâàëè ¨ì ñâî¨ ïàéêè. Êîìàíäèðè ç êîìiñàðàìè âiäõîäèëè ïîäàëi, ðîáëÿ÷è âèãëÿä, ùî
íi÷îãî íå ïîìi÷àþòü.
Òèì ÷àñîì íà ñåëi áiäíi æåáðà÷èëè â áiäíèõ, âèìîðåíi ãîëîäîì ïðîñèëè ¨æi â òàêèõ
ñàìèõ çíåñèëåíèõ âiä ãîëîäó, à òi, ùî ìàëè äiòåé, ó òèõ, ùî ¨õ íå ìàëè. Íà ïî÷àòêó 1933
ð. â öåíòði âåëèêîãî óêðà¨íñüêîãî ñåëà, ïîáëèçó ðó¨í öåðêâè, ÿêó âèñàäèëè â ïîâiòðÿ äèíà-
ìiòîì, ðîçòàøóâàâñÿ ñiëüñüêèé áàçàð. Óñi, õòî òàì ïðèñóòíié, ìàþòü îïóõëi îáëè÷÷ÿ. Âîíè
ìîâ÷àçíi, à êîëè ãîâîðÿòü, ëåäâå ÷è ìîæóòü øåïîòiòè, ¨õíi ðóõè ïîâiëüíi òà íåïåâíi ÷å-
ðåç ðîçïóõëi íîãè òà ðóêè. Âîíè òîðãóþòü ñòåáëàìè êóêóðóäçè, êóêóðóäçÿíèìè êà÷àíàìè,
âèñîõëèì êîðiííÿì, êîðîþ äåðåâ òà êîðåíÿìè âîäÿíèõ ðîñëèí...
Îäíà ìîëîäà äiâ÷èíà ç Ïîëòàâùèíè, ÿêà ïî÷óâàëàñÿ òðîõè êðàùå çà iíøèõ, îïèñó¹ ñâié
Âåëèêäåíü 1933 ð. ¨ áàòüêî ïiøîâ îáìiíÿòè îñòàííi ðîäèííi ñîðî÷êè (ïîëîòíÿíi òà âèøè-
òi ðå÷i âæå äàâíî áóëè ïðîäàíi) íà ¨æó äëÿ Âåëèêîäíÿ. Êîëè âií ïîâåðòàâñÿ ç ÷îòèðìà
êiëîãðàìàìè êóêóðóäçè òà ÷îòèðìà âèñiâîê, éîãî çààðåøòóâàëè çà ñïåêóëÿöiþ (õî÷à é çâiëü-
íèëè äâîìà òèæíÿìè ïiçíiøå), à õàð÷i êîíôiñêóâàëè. Êîëè âií íå ïîâåðíóâñÿ, ìàòè çâàðèëà
íàì ñóï iç äâîõ ñêëÿíîê ñóøåíèõ, ìåëåíèõ êàðòîïëÿíèõ î÷èñòîê i âîñüìè íå äóæå âåëèêèõ
êàðòîïëèí. À ïîòiì ç'ÿâèâñÿ áðèãàäèð i íàêàçàâ ¨ì âèéòè ïðàöþâàòè â ïîëå.
Æiíöi ç ñåëà Ôåäi¨âêà Ïîëòàâñüêî¨ îáëàñòi, ÷îëîâiêà ÿêî¨ çàñóäèëè äî ï'ÿòè ðîêiâ òàáîðiâ
ÿê ÷ëåíà ÑÂÓ, ÿêîñü âäàâàëîñÿ ãîäóâàòè ñâîþ ðîäèíó àæ äî êâiòíÿ 1933 ð. Íàâiòü êîëè
ïîìåð ¨ ¨ ÷îòèðèði÷íèé ñèí, áðèãàäè àêòèâiñòiâ íå çàëèøèëè æiíêó â ñïîêî¨, çàïiäîçðèâøè,
ùî ìîãèëà, âèêîïàíà íåþ äëÿ õëîï÷èêà, áóëà â äiéñíîñòi õëiáíîþ ÿìîþ. Âîíè ðîçêîïàëè ¨ ¨,
çíàéøëè òiëî i ëèøå òîäi äîçâîëèëè ìàòåði çíîâó ïîõîâàòè éîãî.
Æèòòÿ ïîñòóïîâî çàâìèðàëî. Ùå âçèìêó ìàëå÷à ïåðåñòàëà õîäèòè äî øêîëè; çàëèøàëè-
ñÿ òiëüêè ó÷íi ñòàðøèõ êëàñiâ. À íàâåñíi øêîëè âçàãàëi ïî÷àëè çàêðèâàòèñÿ. Ãîëîäíi â÷èòåëi
ïîäàëèñÿ äî ìiñòà. Ñiëüñüêi ôåëüäøåðè òåæ - àäæå ëiêàìè ãîëîä íå âèëiêó¹ø. Òà é iç ìiñòà
âæå íiõòî íå ïðè¨æäæàâ. Íàâiùî öå òåïåð? ßê ïèñàâ Â. Ãðîññìàí, ç òèõ, ùî âìèðàþòü ç
ãîëîäó, âñå îäíî íi÷îãî íå âiçüìåø. Êîëè äåðæàâà âæå íå ìîãëà íi÷îãî âè÷àâèòè ç ëþäèíè,
òà ñòàâàëà ïðîñòî íåïîòðiáíîþ. Äëÿ ÷îãî ¨ ¨ â÷èòè? Çàäëÿ ÷îãî ëiêóâàòè?
Íàâåñíi ñåëÿíàì âçàãàëi ïðàêòè÷íî çàáîðîíèëè çðóøóâàòè ç ìiñöÿ. Çîêðåìà, çáåðiãñÿ
íàêàç ïî Ïiâíi÷íî-Äîíåöüêié çàëiçíèöi âiä 15 áåðåçíÿ, â ÿêîìó çàëiçíè÷íèêè ñóâîðî ïî-
ïåðåäæóâàëèñÿ ïðî òå, ùî ñåëÿíè ìîæóòü ¨õàòè êóäèñü òiëüêè ç äîçâîëó ãîëîâè ¨õíüîãî
êîëãîñïó.
Äëÿ ìiñöåâîãî íàñåëåííÿ iñíóâàëè ïåâíi îáìåæåííÿ é íàâiòü çàáîðîíà íà ïðàöþ, çîêðå-
ìà ó ïðîìèñëîâîñòi. Iíêîëè ïðàöÿ âñå-òàêè áóëà, àëå íà æàõëèâèõ óìîâàõ. Íàïðèêëàä, íà
âiäáóäîâi çàëiçíè÷íîãî øëÿõó äî öóêðîâàðíi â îäíîìó ç ìiñò ëþäÿì, ÿêi ïiâðîêó íå áà÷èëè
õëiáà, äàâàëè éîãî ïî 500 ã íà äåíü, à öóêðó - ïî 30 ã. Äëÿ öüîãî ðîáiòíèêè ìàëè âèêîïàòè
8 êóáîìåòðiâ çåìëi çà çìiíó, ùî áóëî ïîíàä ¨õíi ñèëè. Äî òîãî æ ¨ñòè, ÿê ïðàâèëî, äàâàëè
òiëüêè ââå÷åði, i ëþäè ÷àñòî âìèðàëè ïðÿìî íà ðîáî÷îìó ìiñöi. Êîëè îäíîìó ç ðàäãîñïiâ
áiëÿ Âiííèöi çíàäîáèëèñÿ ëþäè äëÿ äîãëÿäó çà ïîìiäîðàìè òà îãiðêàìè, ¨ì çàïðîïîíóâàëè
äåùî áiëüøå - êiëîãðàì õëiáà, ãàðÿ÷ó ñòðàâó òà äâà êàðáîâàíöi ùîäåííî. Áàæàþ÷èõ ïðè-
éøëî áàãàòî, àëå áiëüøå ïîëîâèíè ç íèõ áóëè ïðîñòî íåñïðîìîæíi ïðàöþâàòè. Êîæíîãî äíÿ
ïåâíà êiëüêiñòü ðîáiòíèêiâ óìèðàëè ïiñëÿ ïåðøîãî ïðèéíÿòòÿ ¨æi - öå áóëî íåïîñèëüíî äëÿ
çìó÷åíîãî ãîëîäîì øëóíêà.
Ó êâiòíi ïðèïèíèëàñÿ âèäà÷à õëiáíèõ ïàéêiâ, à â ìiñòàõ çíîâó âiäêðèëè êðàìíèöi, äå
ìîæíà áóëî êóïèòè êiëîãðàì õëiáà íà îñîáó çà âèñîêó öiíó. Àëå ïðèâ'ÿçàíi äî ñâî¨õ ìiñöü
ñåëÿíè íå ìîãëè âèêîðèñòàòè íàâiòü öþ ñèòóàöiþ. Òi, õòî ìiã ùå ðóõàòèñÿ, âñå æ êèäàëè
ñâî¨ äîìiâêè i äîáèðàëèñÿ õî÷à á äî çàëiçíè÷íèõ ñòàíöié. ×àñîì íåâåëèêi ñàäî÷êè íàâêîëî
öèõ ñòàíöié áóëè ãåòü óñiÿíi òðóïàìè, ÿêèõ çíîñèëè òóäè çàëiçíè÷íèêè, êîòði ñàìi õèòàëèñÿ
âiä ãîëîäó. Äåÿêi ñåëÿíè âèõîäèëè ïðîñòî â ïîëå äî ïî¨çäiâ, ùî ïðîõîäèëè, i ïðîñèëè ó
ïàñàæèðiâ õëiáà; iíêîëè ¨ì ïåðåïàäàëî äåêiëüêà ñêîðèíîê. Àëå çãîäîì ñèë íå âèñòà÷àëî i
äëÿ öüîãî. Òàê, ó Õàðöèçüêó â Äîíáàñi æåáðàêè, ÿêèõ ïðîòÿãîì âåñíè 1933 ð. ãàíÿëè çi
ñòàíöi¨, çàïîâíèëè âñi íàâêîëèøíi ñêâåðè, äå âîíè æèëè, ñïàëè i âìèðàëè.
Ó âåëèêèõ ìiñòàõ ñòàíîâèùå ïðîñòîãî ëþäó áóëî íå ìåíø æàõëèâèì. Íå ãîëîäóâàëè
ëèøå òi, õòî ìàâ ðîáîòó òà ïðîäóêòîâi êàðòêè. Àëå íà íèõ çà îäèí ðàç ìîæíà áóëî êóïè-
òè òiëüêè êiëîãðàì õëiáà, à ïîñòà÷àëè éîãî âêðàé ïîãàíî. Ñâiäêè çàçíà÷àëè, ùî òîãî, ùî
çàâîçèëè ó êðàìíèöi, ëåäâå âèñòà÷àëî äëÿ ïðèâiëåéîâàíèõ êëàñiâ. Äëÿ îñòàííiõ iñíóâàëè
äî òîãî æ ñïåöiàëüíi, çàêðèòi äëÿ iíøèõ, êðàìíèöi, ÿêèìè êîðèñòóâàëèñÿ âèñîêi ïàðòiéíi
ôóíêöiîíåðè, äåðæàâíi ñëóæáîâöi, ñïiâðîáiòíèêè ÎÄÏÓ, ñòàðøi îôiöåðè, êåðiâíèêè âèðî-
áíèöòâà òîùî,- ñïåöèôi÷íà ðèñà ðàäÿíñüêîãî ñïîñîáó æèòòÿ, ÿêà çáåðiãàëàñÿ i íàäàëi.
Äîõîäè ðiçíèõ âåðñòâ ìiñüêèõ ìåøêàíöiâ ó ñåðåäíüîìó ìàëè íåçíà÷íó àìïëiòóäó, àëå
íàñïðàâäi âñå âèðiøóâàëà ñèñòåìà íîðìóâàííÿ i ïðîäàæó ïðîäóêòiâ. Òàê, ñêàæiìî, âèêëàäà÷
iíñòèòóòó i ñòàðøèé ñïiâðîáiòíèê ÎÄÏÓ îäåðæóâàëè ïðèáëèçíî îäíàêîâó çàðïëàòíþ, àëå
ïåðøèé ìiã ñïîæèòè òiëüêè áëèçüêî ïîëîâèíè òîãî, ùî ñïîæèâàâ äðóãèé. Ñïðàâà â òîìó,
ùî ÷åêiñò ìàâ ñïåöiàëüíi õàð÷îâi êàðòêè, êîòði äîçâîëÿëè êóïóâàòè òîâàðè çà íèçüêèìè
öiíàìè, i òàêèì ÷èíîì éîãî ðåàëüíi äîõîäè íàáàãàòî ïåðåâèùóâàëè äîõîäè íàóêîâöÿ.
Çàãàëîì íàâiòü êâàëiôiêîâàíi ðîáiòíèêè i ñëóæáîâöi â ìiñòàõ Óêðà¨íè çàðîáëÿëè íå
áiëüøå 250-300 êðá íà ìiñÿöü i æèëè ïåðåâàæíî íà ÷îðíîìó õëiái, êàðòîïëi òà îñåëåäöÿõ ïðè
ïîñòiéíîìó áðàêó îäÿãó òà âçóòòÿ. Ùå âëiòêó 1932 ð. õàð÷îâi íîðìè êè¨âñüêèõ ñëóæáîâöiâ
ïîîáòèíàëè âiä 400 äî 200 ã õëiáà íà äåíü, à íîðìè ïðîìèñëîâèõ ðîáiòíèêiâ - âiä 800 äî
600 ã. Ùîäî ñòóäåíòiâ, òî ¨õíÿ ùîäåííà íîðìà ñòàíîâèëà 200 ã ñóðîãàòíîãî õëiáà, òàðiëêó
ðèáíî¨ þøêè, äâi ëîæêè êàøi ÷è êèñëî¨ êàïóñòè òà 50 ã êîíèíè.
×åðãè äî êè¨âñüêèõ êðàìíèöü ñÿãàëè ïiâêiëîìåòðîâî¨ äîâæèíè. Ëþäè âèñòîþâàëè â íèõ
íå îäíó ãîäèíó, òðèìàþ÷èñü çà ïîÿñ òîãî, õòî ïîïåðåäó. Òi, êîìó âèñòà÷àëî, îäåðæóâàëè
çà êàðòêàìè 200-400 ã õëiáà, ðåøòà æ áóëà çìóøåíà ïðèõîäèòè íàñòóïíîãî äíÿ, ìàþ÷è íà
äîëîíi íàìàëüîâàíi êðåéäîþ íîìåðè.
Äîâåäåø äî âiä÷àþ ñåëÿíè, íåçâàæàþ÷è íà ñïåöiàëüíî âñòàíîâëåíi äîðîæíi áàð'¹ðè,
ïðàãíóëè áóäü-ùî äiñòàòèñÿ äî ìiñò, àëå çíàõîäèëè òàì ìàëî äîïîìîãè. Òàê áóëî ó Äíi-
ïðîïåòðîâñüêó, â Äîíáàñi, iíøèõ ìiñöÿõ, äå ìàéæå ïîëîâèíà ïðèáóëèõ óæå äîæèâàëà ñâî¨
îñòàííi äíi. Àáè ïîòðàïèòè äî Êè¹âà, óíèêàþ÷è ïåðåêðèòèõ øëÿõiâ, ñåëÿíè ïðîäèðàëèñÿ
êðiçü ëiñè òà áîëîòà. Iíêîëè âèæèâàâ îäèí íà êiëüêà òèñÿ÷, àëå ùàñòÿ éîãî áóëî íåäîâãèì:
203
ó ìiñòi éîìó âñå îäíî ñóäèëîñÿ ïîìèðàòè.

Íà âóëèöÿõ ìiñòà ìîæíà áóëî áà÷èòè ìîòîðîøíi ñöåíè. Ëþäè, ÿê çâè÷àéíî, ïîñïiøàëè
ó ñâî¨õ ñïðàâàõ, à ïîìiæ íèìè, íà çåìëi, ïîâçàëè äiòè òà äîðîñëi, çíåñèëåíi ãîëîäîì. Äî-
ñèòü ÷àñòî íà íèõ ìàéæå íå çâåðòàëè óâàãè. Ïðîòå òðàïëÿëèñÿ é iíøi âèïàäêè. Òàê, äåÿêi
êèÿíè äîïîìàãàëè ñåëÿíàì ïåðåõîâóâàòèñÿ âiä ìiëiöi¨. À îñü ùî ïîâiäîìëÿ¹ õàðêiâ'ÿíêà: ß
áà÷èëà æiíêó, îïóõëó âiä ãîëîäó, ùî ëåæàëà íà Êiííié ïëîùi. Õðîáàêè áóêâàëüíî ïî¨äàëè
¨ ¨ æèâöåì. Óçäîâæ òðîòóàðó éøëè ëþäè, ÿêi êëàëè ìàëåíüêi øìàòêè õëiáà ïîðó÷ ç íåþ,
àëå áiäîëàõà áóëà âæå íàäòî áëèçüêà äî ñìåðòi, ùîá ¨ñòè ¨õ. Âîíà ëèøå ïëàêàëà i ïðîñèëà
ìåäè÷íî¨ äîïîìîãè... Äî ðå÷i, ¹ ñâiä÷åííÿ ïðî òå, ùî ìåäè÷íèì ïðàöiâíèêàì çàáîðîíÿëîñÿ
íàäàâàòè äîïîìîãó ñåëÿíàì, êîòði ïåðåáóâàëè â ìiñòi íåëåãàëüíî.
Ó Êè¹âi, Õàðêîâi, Äíiïðîïåòðîâñüêó, Îäåñi òà iíøèõ ìiñòàõ áóäåííîþ ñïðàâîþ äëÿ ïðåä-
ñòàâíèêiâ ìiñöåâî¨ âëàäè ñòàëà âðàíiøíÿ î÷èñòêà âóëèöü âiä òðóïiâ. Ëèøå ó Ïîëòàâi ¨õ
ùîðàçó çáèðàëè áëèçüêî 150. ß áà÷èâ,- ïèøå ñâiäîê êè¨âñüêèõ ïîäié,- îäíó òàêó ïiäâîäó
ç äiòüìè, ùî ëåæàëè íà íié. Âîíè áóëè ñàìå òàêèìè, ÿêèìè ÿ îïèñóþ ¨õ,- iç õóäîðëÿâèìè,
âèòÿãíóòèìè, íåìîâáè ïòàøèíèìè îáëè÷÷ÿìè. Öi ìàëåíüêi ïòàøêè äîëåòiëè äî Êè¹âà, i
ÿêó êîðèñòü âîíè ìàëè ç òîãî? Äåÿêi ç íèõ ùîñü áóðìîòiëè, ïîâåðòàþ÷è ãîëîâè. ß ñïèòàâ
âiçíèêà ïðî íèõ, àëå âií òiëüêè ìàõíóâ ðóêîþ, ïðîìîâèâøè: Êîëè âîíè äiñòàíóòüñÿ òóäè,
êóäè ¨õ âåçóòü, âîíè òàêîæ çàìîâêíóòü“ '.
Íà òèõ, êîòði ùå ÿêîñü æèâîòiëè, ÷àñ âiä ÷àñó âëàøòîâóâàëè îáëàâè. Ðîáèëè öå ïðè-
áëèçíî ùîòèæíÿ çàãîíè ìiëiöi¨ òà ñïåöiàëüíî ìîáiëiçîâàíèõ ïàðòiéöiâ, i ðîáèëè æîðñòîêî
é áåçæàëiñíî. Çîêðåìà, 27 òðàâíÿ 1933 ð. ó Õàðêîâi êiëüêà òèñÿ÷ ñåëÿí, ùî íàìàãàëèñÿ
ïðèëàøòóâàòèñÿ ïî âñüîìó ìiñòi ó ÷åðãè çà õëiáîì, çiãíàëè äîêóïè, óâiïõíóëè ó çàëiçíè÷íi
âàãîíè i ïåðåâåçëè äî ñòàíöi¨ Ëiñîâà, äå ñêèíóëè äî ÿìè i çàëèøèëè íàïðèçâîëÿùå.
Ëþäè, ãíàíi ãîëîäîì, íåáàãàòî âèãðàëè ïîðiâíÿíî ç òèìè, õòî çàëèøàâñÿ ïîìèðàòè
âäîìà,- õiáà ùî íà êiëüêà äíiâ âiääàëèëè ñâîþ íåìèíó÷ó ñìåðòü. Àëå ñïîíóêà äî ðóõó
áóëà íàäòî íåïåðåáîðíîþ. ßê ïèøå Â. Ãðîññìàí, ëþäèíó, ùî âìèðà¹, íiáè ìó÷èòü i ãîíèòü
ÿêèéñü âîãîíü, i â íå¨ ðîçðèâàþòüñÿ i íóòðîùi, i äóøà. Ñïî÷àòêó ëþäèíà òiêà¹ i áëóêà¹, àëå
âðåøòi çàïîâçà¹ íàçàä äîäîìó. Öå çíà÷èòü, ùî ãîëîä, ãîëîäíà ñìåðòü ïåðåìîãëè.
ßêùî âäàòèñÿ äî öèôð, òî ç çàãàëüíî¨ ÷èñåëüíîñòi ñiëüñüêîãî íàñåëåííÿ Óêðà¨íè ó 20-25
ìëí çàãèíóëî áëèçüêî 5 ìëí - ìiæ ÷åòâåðòîþ òà ï'ÿòîþ ÷àñòèíàìè. Âiäñîòîê ñìåðòíîñòi
çíà÷íî êîëèâàâñÿ âiä ìiñöåâîñòi äî ìiñöåâîñòi é íàâiòü âiä ñåëà äî ñåëà - ïî÷èíàþ÷è ç 10 i
äîñÿãàþ÷è 100.
Íàéâèùîãî ðiâíÿ ñìåðòíiñòü ñÿãíóëà â îáëàñòÿõ, ùî ñïåöiàëiçóâàëèñÿ íà âèðîùóâàííi
õëiáà,- Ïîëòàâñüêié, Äíiïðîïåòðîâñüêié, Êiðîâîãðàäñüêié òà Îäåñüêié: ìiíiìàëüíèé âiäñîòîê
òóò ñòàíîâèâ 20-25. Ó Âiííèöüêié, Æèòîìèðñüêié, Äîíåöüêié, Õàðêiâñüêié òà Êè¨âñüêié
îáëàñòÿõ ñìåðòíiñòü áóëà íèæ÷îþ - 15-20 %. Êðàùå çà âñiõ ïåðåæèëè ãîëîäîìîð êðàéíi
ïiâíi÷íi ðàéîíè Óêðà¨íè, äå âèðîùóâàëè öóêðîâi áóðÿêè, à ëiñè, ðiêè òà îçåðà ìiñòèëè
áàãàòî òîãî, ùî ìîæíà áóëî âèêîðèñòàòè ÿê ¨æó.
Ëiêàði, áóäó÷è ïî ñóòi äåðæàâíèìè ñëóæáîâöÿìè, çà íàêàçîì çãîðè âñiëÿêî ïðèõîâó-
âàëè äiéñíi ïðè÷èíè ñìåðòíîñòi, âêàçóþ÷è ðiçíîìàíiòíi õâîðîáè, íàé÷àñòiøå äèçåíòåðiþ,
ïîñèëàþ÷èñü íà ñòàðå÷ó ñëàáiñòü, òîùî. À íàïðèêiíöi 1932 ð. ñâiäîöòâà ïðî ñìåðòü ïðèïè-
íèëè âèïèñóâàòè âçàãàëi. Íåçâàæàþ÷è íà òå, ñïèñêè æåðòâ ãîëîäó ïî îêðåìèõ ñåëàõ âåëè
òi, õòî ðîçóìiâ âàæëèâiñòü öi¹¨ ñïðàâè; çáåðåãëèñÿ é ðåòåëüíi ïiäðàõóíêè, çðîáëåíi äåÿêèìè
îôiöiéíèìè îñîáàìè.
Äî íàñ äiéøëî ÷èìàëî ïîâiäîìëåíü, ó òîìó ÷èñëi íåâåëè÷êèõ ðîçïîâiäåé óöiëiëèõ ïiä
íàçâàìè: Äîëÿ ñåëà ßðåñüêè, Ãóðñüêå âòðà÷à¹ 44 % ñâîãî íàñåëåííÿ, Ãîëîä ñïóñòîøó¹
ñåëî Ïëåøêàíè, 430 ñìåðòåé âiä ãîëîäó â Æîðíîêëîâîìó, Ñïóñòîøåííÿ ãîëîäîì ñåëà
Ñòðèæiâêà òîùî. À ïîçà öèìè i òèñÿ÷àìè iíøèõ ñië Êè¨âùèíè òà Âiííè÷÷èíè ãîðè òðóïiâ
ëåæàëè ïðîñòî íåáà, i íå áóëî æîäíîãî ñïðîìîæíîãî ïîõîâàòè ¨õ.
Ïîäiáíèõ ôàêòiâ ìîæíà íàâåñòè áåçëi÷. Òàê, íàâiòü ó äîñèòü áëàãîïîëó÷íîìó ñåëèùi
Ðîìàíêîâå, ðîçòàøîâàíîìó ïîáëèçó âåëèêîãî ìåòàëóðãiéíîãî çàâîäó â Êàì'ÿíñüêîìó (íèíi
Äíiïðîäçåðæèíñüê), äå ïðàöþâàëè ÷ëåíè ìiñöåâèõ ðîäèí i îòðèìóâàëè òàì õàð÷îâi ïàéêè,
ëèøå ïðîòÿãîì ï'ÿòè ìiñÿöiâ çàôiêñîâàíî 588 ñìåðòåé ñåðåä 4-5-òèñÿ÷íîãî íàñåëåííÿ. Ó ñåëi
Ìàêiâöÿõ íà Âiííè÷÷èíi, ùî ìàëî 312 ãîñïîäàðñòâ i 1293 îñîáè íàñåëåííÿ, òðüîõ ÷îëîâiêiâ
i äâîõ æiíîê ñòðà÷åíî çà îáòèíàííÿ êîëîñêiâ ïøåíèöi íà êîëãîñïíîìó ïîëi, à 24 ðîäèíè
çàñëàíî äî Ñèáiðó. Íàâåñíi 1933 ð. áàãàòî ñiëü÷àí ïîìåðëî ç ãîëîäó, ðåøòà âòåêëà. Ïîðîæí¹
ñåëî ïåðåêðèëè i ïîâiñèëè ÷îðíèé ïðàïîð íà îçíàêó åïiäåìi¨ òèôó. Îäèí ç îïîâiäà÷iâ çãàäó¹
ïðî ñâîãî áàòüêà-êîìñîìîëüöÿ, ÿêèé ðàçîì iç òîâàðèøàìè õîäèâ ïî ñåëàõ i âñòàíîâëþâàâ
íàïèñ Âõiä çàáîðîíåíî, îñêiëüêè ïðîñòî íå áóëî ìîæëèâîñòi ïîõîâàòè ÷èñëåííi òðóïè. Ó
ñåëàõ iç 3-4-òèñÿ÷íèì íàñåëåííÿì (Îðëiâêà, Ñìîëÿíêà, Ãðàáiâêà) çàëèøèëîñÿ ëèøå 45-80
÷îëîâiê. Ñåëî Ìà÷óõè íà Ïîëòàâùèíi iç 2 òèñ. ðîäèí âòðàòèëî áëèçüêî ïîëîâèíè. À ìåíøi
íàñåëåíi ïóíêòè öi¹¨ æ îáëàñòi, ìåøêàíöÿìè êîòðèõ áóëè, âî÷åâèäü, õàçÿéíîâèòi ñåëÿíè-
îäíîîñiáíèêè (õóòîðè Ñîðîêè, Ëåáåäi, Òâåðäîõëiáè, Ìàëîëiòêà), çíåëþäíiëè ïîâíiñòþ. Íà-
ñåëåííÿ ðåøòè âöiëiëèõ õóòîðiâ, ÿê ïiäðàõóâàâ îäèí àãðîíîì, ñêîðîòèëîñÿ ïðèáëèçíî íà
75 %. Êiëüêiñòü ìåøêàíöiâ ñåëà ßðåñüêè, ìàëüîâíè÷i ëàíäøàôòè ÿêîãî ïîíàä ði÷êîþ Âîð-
ñêëîþ ïðèâàáëþâàëè áàãàòüîõ ðàäÿíñüêèõ êiíåìàòîãðàôiñòiâ, çìåíøèëàñÿ âiä 1500 äî 700.
Â iíøîìó ñåëi íà Æèòîìèðùèíi ó 1933 ð. ç 3500 æèòåëiâ ïîìåðëî 800, à íà ñâiò ç'ÿâèâñÿ
ëèøå îäèí íîâîíàðîäæåíèé - ñèí àêòèâiñòà. Êîëèøíié ðàäÿíñüêèé æóðíàëiñò çàñâiä÷óâàâ,
ùî â éîãî ðiäíîìó ñåëi iç 2011 ìåøêàíöiâ ïîìåðëî áëèçüêî 700, ó òîìó ÷èñëi äiòåé. Ïîíàä
òðåòèíè ëþäíîñòi ñåëà Ðÿñíå íà Ïîëòàâùèíi çàãèíóëî âiä ãîëîäó, à ó ñåëi Âåðáêè Äíiïðî-
ïåòðîâñüêî¨ îáëàñòi äî âåðåñíÿ 1933 ð. ñïîðîæíiëî áiëüøå ïîëîâèíè õàò.
Íàâåäåìî òàêîæ iíôîðìàöiþ áåçïîñåðåäíüî ç çàõiäíèõ äæåðåë. Àìåðèêàíñüêèé êîìóíiñò,
ÿêèé ïðàöþâàâ íà ðàäÿíñüêîìó ïiäïðè¹ìñòâi, çàçíà÷àâ, ùî ç 15 êîëãîñïiâ òà ðàäãîñïiâ, ÿêi
âií âiäâiäàâ ó âåðåñíi 1933 ð., êîæåí âòðàòèâ íå ìåíøå 10 % ðîáî÷î¨ ñèëè ÷åðåç ãîëîä. Ó
ñåëi Îæåðäîâîìó éîìó íàâiòü ïîêàçàëè ðå¹ñòðàöiéíi êíèãè: ÷èñåëüíiñòü íàñåëåííÿ ç âåðåñíÿ
1932 ð. äî êâiòíÿ 1933 ð. âïàëà âiä 527 äî 420 îñiá, êiëüêiñòü êîðiâ - âiä 353 äî 153, ñâèíåé
- âiä 156 äî 10Ç...
Iíøèé âèïàäîê: ó ñåðïíi 1933 ð., ïiñëÿ ñêàñóâàííÿ çàáîðîíè äëÿ iíîçåìíèõ æóðíàëiñòiâ,
êîðåñïîíäåíò ãàçåòè Êðiñ÷åí ñà¹íñ ìîíiòîð ïîáóâàâ íà Ïîëòàâùèíi òà Êè¨âùèíi. ßê i â
ïîïåðåäíüîìó âèïàäêó, ïðåäñòàâíèêè ìiñöåâî¨ âëàäè íàçèâàëè éîìó âiäñîòîê ñìåðòíîñòi,
êîòðèé íiêîëè íå áóâ íèæ÷èì âiä 10. Òàê, â îäíîìó iç ñië ç 2072 îñiá ïîìåðëî 634; ó 1932
ð. ëèøå îäíà ïàðà âçÿëà øëþá; ó ñåëi íàðîäèëîñÿ øåñòåðî ìàëþêiâ, ç ÿêèõ âèæèëà ëèøå
îäíà äèòèíà; áàãàòî äiòåé ñòàëè ñèðîòàìè.
Îñü éîãî îïèñ îäíî¨ ç ìiñöåâîñòåé ïîáëèçó Áiëî¨ Öåðêâè: Íîðìàëüíó", 10-ïðîöåíòíó
ñìåðòíiñòü çíà÷íî ïåðåâèùåíî. Ïî äîðîçi äî ñåëà ñòàði iêîíè ç ëèêîì Õðèñòà çíÿëè, àëå
òåðíîâèé âiíåöü çàëèøèâñÿ,- ìàáóòü, ÿê ñèìâîë òîãî, ÷åðåç ùî äîâåëîñÿ ïðîéòè ñåëó. Óâi-
éøîâøè â ñåëî, ìè ïîáà÷èëè îäíó ïîêèíóòó õàòó çà iíøîþ, ç ïðîâàëåíèìè øèáêàìè, ç
ãîðîäàìè, ùî ãåòü çàðîñëè áóð'ÿíîì. Íà ïîðîæíié âóëèöi ìè çóñòðiëè õëîïöÿ, êîòðèé ñêà-
çàâ íàì, ùî áàãàòî ìåøêàíöiâ ñåëà ïîëÿãëî ïðîòÿãîì ìèíóëî¨ çèìè i âåñíè.
Ùå äåêiëüêà ôàêòiâ. Ó ñåëi Øèëiâöi, ÿêå çàçíàëî âåëèêèõ âòðàò ïiä ÷àñ êàìïàíi¨ ðîç-
êóðêóëåííÿ, ñìåðòíiñòü áóëà òàêîþ âèñîêîþ, ùî ïiäâîäà, ùî âîçèëà ïîìåðëèõ, ðîáèëà äâi
ïî¨çäêè íà äåíü. âðåéñüêå ñåëî Êîðîñòèøiâ íåïîäàëiê âiä Êè¹âà, çà ñëîâàìè éîãî êîëè-
205
øíüîãî ìåøêàíöÿ, âèãëÿäàëî ÿê òðóï ó ïîðiâíÿííi ç òèì ñåëîì, ùî ÿ éîãî çíàâ. Ó ñèíàãîçi
ðîçòàøóâàëàñÿ ìîòóçÿíà ôàáðèêà. Äiòè âìèðàëè ç ãîëîäó. (Íàïåðåä çàçíà÷èìî, ùî ïåðåñå-
ëåííÿ çíåëþäíiëèõ ¹âðåéñüêèõ îñåðåäêiâ ùå ñòàíå îá'¹êòîì ñïåöiàëüíèõ çàõîäiâ.) Áiëüøiñòü
æèòåëiâ ïðîòåñòàíòñüêîãî ñåëà Îçàðèíöi íà Êàì'ÿíåöü-Ïîäiëüùèíi âèìåðëà. Íà âiäìiíó âiä
íèõ ìåíîíiòè, ÿêi æèëè ó ñåëi Ãàëüáøòàäò íà Çàïîðiææi ùå ç ÷àñiâ Êàòåðèíè II i îäåðæàëè
òåïåð òðîõè äîïîìîãè âiä ñâî¨õ îäíîâiðöiâ ç Íiìå÷÷èíè, ïîñòðàæäàëè âiä ãîëîäó ìåíøå.
Ïðîòå çãîäîì, ó 1937-1938 ðð., ¨õ óñiõ áóäå äåïîðòîâàíî ÿê øïèãóíiâ íà êîðèñòü iíîçåìíî¨
äåðæàâè.
Öiêàâèì âèäà¹òüñÿ àíàëiç ñîöiàëüíîãî ñòàòóñó æåðòâ ãîëîäîìîðó, çðîáëåíèé ó ñåëi Áó-
äüîíiâêà Ïîëòàâñüêî¨ îáëàñòi. Iç 92 ïîìåðëèõ 57 áóëè êîëãîñïíèêàìè, 33 - îäíîîñiáíèêàìè;
ç êëàñîâîãî æ ïîãëÿäó 31 áóâ áiäíÿêîì, 53 - ñåðåäíÿêàìè, âiñiì - êóðêóëÿìè (âêëþ÷íî ç
äâîìà, ùî ¨õ âèêëþ÷åíî ç êîëãîñïó). Âçàãàëi, ÿê ñâiä÷àòü ÷èñëåííi ïîâiäîìëåííÿ, ãîëîâíè-
ìè æåðòâàìè ãîëîäó áóëè áiäíÿêè àáî áëèçüêi äî öi¹¨ êàòåãîði¨ ñåëÿíè, ùî íå çìîãëè ÷è
íå áàæàëè ïðè¹äíàòèñÿ äî íîâî¨ ñiëüñüêî¨ åëiòè. Çîêðåìà, îäèí iç çâiòiâ ïðî êîíôiñêàöiþ
çåðíà ïîêàçó¹ äåâ'ÿòü âèïàäêiâ éîãî ïðèõîâóâàííÿ; òi æ, õòî âäàâàâñÿ äî öüîãî, iäåíòèôi-
êóþòüñÿ ÿê ðîáiòíèêè (äâà) òà áiäíi ÷è ñåðåäíi ñåëÿíè (ñiì). Öå îçíà÷à¹, ùî â ðåçóëüòàòi
êîíôiñêàöi¨ ÿêî¨ñü ìiçåðíî¨ êiëüêîñòi õëiáà öi ëþäè áóëè ïðîñòî ïðèðå÷åíi.
Iç òèõ íåáàãàòüîõ äàíèõ, ùî ìè ìà¹ìî ïî äåÿêèõ îêðóãàõ, âèïëèâà¹, ùî ÷àñòêà ïîìåðëèõ
ñòàíîâèëà ïðèáëèçíî âiä îäíi¹¨ ï'ÿòî¨ äî îäíi¹¨ ñüîìî¨ çàãàëüíîãî ÷èñëà íàñåëåííÿ. Ìàéæå
ïîëîâèíó ç íèõ ñêëàäàëè äiòè. Ïðè òîìó, ùî â îäíîìó ç îêðóãiâ çà 1932-1933 ðð. áóëî
çàðå¹ñòðîâàíî ëèøå 20 íàðîäæåíü, êàðòèíà âèäà¹òüñÿ áiëüø íiæ ïåðåêîíëèâîþ.
* * *
Äîñi ìè çàéìàëèñÿ ïåðåâàæíî ëèøå ñåëàìè òà öèôðàìè. Òåïåð ðîçãëÿíåìî òi æàõëèâi

ïîäi¨ íà, òàê áè ìîâèòè, iíäèâiäóàëüíîìó ðiâíi.
Îñü ùî ïèøå âöiëiëèé ñâiäîê ãîëîäîìîðó: Êëiíi÷íà êàðòèíà ãîëîäó äîáðå âiäîìà. Âií
çíèùó¹ òi ðåñóðñè ëþäñüêîãî îðãàíiçìó, ÿêi âèðîáëÿþòü åíåðãiþ, i öå çíèùåííÿ ïðîãðåñó¹
â ìiðó òîãî ÿê íåîáõiäíi ðå÷îâèíè íå ñïîæèâàþòüñÿ ëþäèíîþ. Òiëî ìàðíi¹. Øêiðà íàáóâà¹
ñiðóâàòî-áðóíàòíîãî âiäòiíêó i âêðèâà¹òüñÿ ÷èñëåííèìè çìîðøêàìè. Ëþäèíà ïîìiòíî ñòà-
ði¹. Íàâiòü ìàëi äiòè òà íåìîâëÿòà ìàþòü ñòàðå÷èé âèãëÿä, ¨õíi î÷i çáiëüøóþòüñÿ, ñòàþòü
âèðÿ÷åíèìè i íåðóõîìèìè. Ïðîöåñ äèñòðîôi¨ ÷àñîì çà÷iïà¹ âñi òêàíèíè, i íåùàñíèé íàãà-
äó¹ êiñòÿê, âêðèòèé íàòÿãíåíîþ øêiðîþ. Àëå ÷àñòiøå òðàïëÿ¹òüñÿ íàáðÿêàííÿ âñiõ òêàíèí,
îñîáëèâî íà ðóêàõ, íîãàõ òà îáëè÷÷i. Òîäi øêiðà òðiñêà¹òüñÿ i ç'ÿâëÿþòüñÿ íåçàãîéíi ãíiéíi
âèðàçêè. Ðóøiéíà ñèëà çíèêà¹, îñêiëüêè íàéìåíøèé ðóõ ïîâíiñòþ çíåñèëþ¹ ëþäèíó. Îñíîâíi
æèòò¹âi ôóíêöi¨ âæå ñïîæèâàþòü òêàíèíè òà àëüáóìií âëàñíîãî òiëà. Äèõàííÿ òà ñåðöåáèò-
òÿ ïðèñêîðþþòüñÿ. Çiíèöi ðîçøèðþþòüñÿ, ïî÷èíà¹òüñÿ äiàðåÿ ãîëîäó. Öåé ñòàí íåáåçïå÷íèé
õî÷à á òîìó, ùî ìiíiìàëüíå ôiçè÷íå çóñèëëÿ âèêëèêà¹ çóïèíêó ñåðöÿ. Öå ÷àñòî òðàïëÿ¹-
òüñÿ òîäi, êîëè ñòðàæäàëåöü õîäèòü, ïiäiéìà¹òüñÿ ñõîäàìè àáî íàìàãà¹òüñÿ áiãòè. Çàãàëüíà
ñëàáêiñòü ïðîãðåñó¹. Òåïåð õâîðèé íå ìîæå âñòàòè àáî ïîñóíóòèñÿ íà ëiæêó. Ó ñòàíi íà-
ïiâñâiäîìîãî ñíó âií ìîæå ïðîiñíóâàòè ùå ÿêèéñü òèæäåíü, àæ ïîêè éîãî ñåðöå ïåðåñòà¹
áèòèñÿ.
Íå òàêèé ïðîôåñiéíèé, àëå íå ìåíø æàõëèâèé îïèñ ñòðàæäàíü ñåëÿíèíà äà¹ éîãî êî-
ëèøíié ñóñiäà: Ïiä î÷èìà â íüîãî áóëè äâi ìiøêîïîäiáíi ïóõëèíè, i øêiðà íà íèõ ìàëà
íåçâè÷íèé áëèñêó÷èé âiäòiíîê. Éîãî ðóêè òàêîæ íàïóõëè. Íà ïàëüöÿõ ïóõëèíè òðiñíóëè,
i ç ðàí âèõîäèëà ïðîçîðà ðiäèíà ç âèíÿòêîâî ãèäêèì çàïàõîì. Öèíãà i ôóðóíêóëè òàêîæ
ñïîòâîðþâàëè ëþäñüêi òiëà. Íà íîãàõ íàðîñòàëè âåëè÷åçíi ïóõèði, ÿêi íåùàñíi ïðèçâè÷àþ-
âàëèñÿ ðàç ó ðàç ïðîêîëþâàòè.
Ñìåðòü âiä ãîëîäó - öå íåïðè¹ìíà òåìà. Íåïðè¹ìíà, àëå âîíà âåñü ÷àñ ïîâòîðþ¹òüñÿ,-
êîìåíòó¹ îäèí àâòîð. Îòîæ, ÷èòàþ÷è öi ïîîäèíîêi ñâiä÷åííÿ, íå çàáóâàéìî, ùî òàêîþ áóëà
äîëÿ ìiëüéîíiâ.
Òi, ùî âöiëiëè, îïèñóþòü ñìåðòü ñâî¨õ îäíîñåëüöiâ ïðîñòèìè ñëîâàìè, ïîçáàâëåíèìè
áóäü-ÿêèõ åìîöié. Òàê, ìåøêàíåöü ñåëà Ôåäi¨âêè íà Ïîëòàâùèíi, ùî íà ïî÷àòêó 1932 ð.
íàëi÷óâàëî 550 îñiá, ñâiä÷èòü: Ïåðøîþ ïîìåðëà ðîäèíà Ðàôàëèêiâ - áàòüêî, ìàòè òà äèòèíà.
Ïiçíiøå ðîäèíó Ôåäi¨â iç ï'ÿòè îñiá òàêîæ çíèùèâ ãîëîä. Çà íåþ ïiøëè ðîäèíè Ïðîõîðà
Ëèòâèíà (÷îòèðè îñîáè), Ôåäîðà îíòîâîãî (òðè îñîáè), Ñàìñîíà Ôåäiÿ (òðè îñîáè). Äðóãó
äèòèíó îñòàííüî¨ ðîäèíè ïîáèëè äî ñìåðòi íà ÷è¨éñü äiëÿíöi öèáóëi. Ïîìåðëè Ìèêîëà òà
Ëàðiîí Ôåäi¨, çà ÿêèìè ïiøëè Àíäðié Ôåäié ç æiíêîþ; Ñòåïàí Ôåäié, Àíãií Ôåäié ç æiíêîþ
òà ÷îòèðìà äiòüìè (äâi iíøi ìàëåíüêi äiâ÷èíêè âèæèëè); Áîðèñ Ôåäié ç æiíêîþ òà òðüîìà
äiòüìè; Îëàíâié Ôåäié ç æiíêîþ; Òàðàñ Ôåäié ç æiíêîþ; Ôåäið Ôåñåíêî, Êîñòÿíòèí Ôåñåíêî,
Ìåëàíiÿ Ôåäié, Ëàâðåíòié Ôåäié, Ïåòðî Ôåäié, ëèñåé Ôåäié ç áðàòîì Ôåäîðîì; Ñèäið
Ôåäié ç æiíêîþ òà äâîìà äiòüìè; Iâàí îíòîâèé ç æiíêîþ òà äâîìà äiòüìè; Âàñèëü Ïåð÷
ç æiíêîþ òà äâîìà äiòüìè; Ìàêàð Ôåäié, Ïðîêiï Ôåñåíêî, Àâðàì Ôåäié; Iâàí Ñêàçêà ç
æiíêîþ òà âiñüìîìà äiòüìè. Äåÿêèõ iç öèõ ëþäåé ïîõîâàëè íà ìiñöåâîìó öâèíòàði, iíøèõ
ëèøèëè ëåæàòè òàì, äå âîíè ïîìåðëè. Íàïðèêëàä, ëèñàâåòà Ëóêàøåíêî ïîìåðëà íà ëóçi,
¨ ¨ îñòàíêè ïî¨ëè êðóêè. Iíøèõ ïðîñòî ñêèíóëè äî ïîáëèçüêî¨ ÿìè. Îñòàíêè Ëàâðåíòiÿ Ôåäiÿ
ëåæàëè íà ÷åðåíi éîãî õàòè, àæ ïîêè ¨õ íå ïîæåðëè ùóðè.
Iíøå ñâiä÷åííÿ: Â ñåëi Ëèñíÿêè ßãîòèíñüêî¨ îêðóãè æèëà ðîäèíà Äâiðêiâ, áàòüêî ç ìà-
òið'þ òà ÷åòâåðî äiòåé - äâî¹ äîðîñëèõ i äâà ïiäëiòêè. Öþ ðîäèíó ðîçêóðêóëèëè òà âèñåëèëè
ç ¨õíüî¨ õàòè, ÿêó çíåñëè. Ïiä ÷àñ ãîëîäó 1932-1933 ðîêiâ âñÿ öÿ ðîäèíà, çà âèíÿòêîì ìàòåði,
ïîìåðëà ç ãîëîäó. Îäíîãî äíÿ ãîëîâà êîëãîñïó Ñàìîêèø ïðèéøîâ äî öi¹¨ ñòàðî¨ æiíêè òà
ìîáiëiçóâàâ ¨ ¨ íà ïðàöþ íà êîëãîñïíîìó ïîëi. Êâîëà æiíêà âçÿëà ñâîþ ñàïó i, çiáðàâøè
îñòàííi ñèëè, ïiøëà äî ïðàâëiííÿ êîëãîñïó, àëå íå äiéøëà òóäè. Ñèëè ¨é âiäìîâèëè, i âîíà
âïàëà ìåðòâà íà ñàìîìó ïîðîçi ïðàâëiííÿ.
À îñü äîëÿ äâîõ ðîäèí ç iíøîãî ñåëà: Àíòií Ñàì÷åíêî ïîìåð ç æiíêîþ òà ñåñòðîþ,
çàëèøèëîñÿ òðî¹ äiòåé... Ó ðîäèíi Ìèêèòè Ñàì÷åíêà çàëèøèëèñÿ áàòüêî ç äâîìà äiòüìè...
I Ñèäið Îäíîðiã ïîìåð ç æiíêîþ òà äâîìà äî÷êàìè; îäíà äiâ÷èíêà çàëèøèëàñÿ. Ïîìåðëè
Þðà Îäíîðiã ç æiíêîþ òà òðüîìà äiòüìè; çàëèøèëàñÿ æèâà îäíà äiâ÷èíêà.
Ó íåâåëè÷êîìó ñåëi Ãîðiõîâå, êîëî Æèòîìèðà, ëèøå 10 iç 30 ãîñïîäàðñòâ ìàëè ùå æèâèõ
ìåøêàíöiâ ó 1933 ð. Öiëi ðîäèíè âèìèðàëè. Òèïîâèì ïðèêëàäîì ìîæå ñëóãóâàòè ðîäèíà
Âiéòîâè÷iâ: ¨õíié ìîëîäøèé ñèí, øiñòíàäöÿòè ðîêiâ, ïîâåðòàþ÷èñü îäíîãî äíÿ çi øêîëè â
Øàõâîðiâöi... ïîìåð êðàé äîðîãè... Ñòàðøà äî÷êà Ïàëàæêà ïîìåðëà íà êîëãîñïíîìó ïîëi...
Ñòàðà ìàòè ïîìåðëà íà âóëèöi ïî äîðîçi äî ïðàöi. Òiëî áàòüêà çíàéøëè â Êîðîñòèøiâñüêî-
ìó ëiñi, íàïîëîâèíó ïîæåðòå çâiðàìè. Ëèøå ñòàðøèé ñèí, ùî ñëóæèâ â ÎÄÏÓ íà Äàëåêîìó
Ñõîäi, âèæèâ.
Iíøèé óöiëiëèé ñâiäîê çàçíà÷à¹, ùî òðàãi÷íi ïîäi¨ ó ×åðâîíîâiêíÿíñüêié îêðóçi íà Îäå-
ùèíi çàëèøèëè â éîãî ïàì'ÿòi íåâèòðàâíèé ñëiä: Ñåðåä ïåðøèõ æåðòâ ãîëîäó íàïðèêiíöi
1932 ð. áóëà ðîäèíà Òàðàíþêiâ: áàòüêî, ìàòè òà òðè ñèíè. Äâà îñòàííiõ áóëè êîìñîìîëüöi, ùî
àêòèâíî äîïîìàãàëè ó çáèðàííi õëiáà". Áàòüêî ç ìàòið'þ ïîìåðëè ó ñâî¨é õàòi, à ñèíè - ïiä
ñóñiäñüêèìè òèíàìè... Â òîé ÷àñ øiñòü ÷îëîâiê ïîìåðëè â ðîäèíi Çâåðõàíîâñüêèõ. ßêèìñü
÷óäîì ñèí Âîëîäèìèð i äî÷êà Òåòÿíà âèæèëè... Êîâàëÿ, Iëàðiîíà Øåâ÷óêà, ç îïóõëèìè âiä
ãîëîäó ñóãëîáàìè, ÿêèé ó ñi÷íi 1933 ð. ïðèéøîâ äî ñiëüðàäè ïî äîïîìîãó, çàìàíóëè äî ïðè-
207
ìiùåííÿ ïîæåæíî¨ êîìàíäè, äå çàáèëè ïàëèöÿìè. Öå âáèâñòâî â÷èíèëè ãîëîâà ñiëüðàäè Þ.

Êîíîôàëüñüêèé, éîãî çàñòóïíèê I. Àíòîíþê i ñåêðåòàð Â. Ëþáîìñüêèé... Áiäíà âäîâà Äà-
íèëþê ç ñèíàìè çàçíàëè äóæå òðàãi÷íîãî êiíöÿ. i ìåðòâå òiëî ïî¨ëè õðîáàêè, à äâî¹ ñèíiâ -
Ïàâëî òà Îëåêñà, âèïðîøóþ÷è õàð÷iâ, óïàëè ìåðòâi. Ëèøå òðåòié ñèí Òðîõèì âèæèâ, ñïðî-
ìiãøèñÿ çíàéòè õàð÷i â ìiñòi... Ïîðôèðiÿ Íåòåðåá÷óêà, îäíîãî ç íàéïðàöüîâèòiøèõ ñåëÿí,
çíiâå÷åíîãî òÿæêîþ ïðàöåþ, çíàéøëè ìåðòâîãî êîëî öåðêîâíîãî ïàðêàíó... Ñòàðèé Iâàí Àí-
òîíþê ïîìåð, êîëè äî÷êà ãîäóâàëà éîãî õëiáîì", çðîáëåíèì iç çåëåíèõ êîëîñêiâ, ÿêi âîíà
íåïîìiòíî çðiçàëà â ïîëi... Îëåêñà Âîéòðèõîâñüêèé óðÿòóâàâ æèòòÿ ñîái òà ñâî¨é ðîäèíi
(æiíöi òà äâîì ìàëèì äiòÿì), ñïîæèâàþ÷è ì'ÿñî êîíåé, ùî ïîçäèõàëè â êîëãîñïi âiä ñàïó
òà iíøèõ õâîðîá. Âií âèêîïàâ éîãî âíî÷i i ïðèíiñ äîäîìó â ìiøêó. Éîãî ñòàðøèé áðàò ßêiâ
ç íåâiñòêîþ ïîìåðëè ðàíiøå âiä ãîëîäó.
Ðîáiòíèê, êîòðèé âiäâiäàâ ñâî¹ ðiäíå ñåëî, äiçíàâñÿ, ùî éîãî òåñòü Ïàâëî Ãóçàð, îïóõëèé
âiä ãîëîäó, ïîïðÿìóâàâ äî Ðîñi¨ â ïîøóêàõ õëiáà i ïîìåð ó õàùi â ñåëi Ëèìàí, çà êiëüêà
êiëîìåòðiâ âiä äîìó. Ëþäè â Ëèìàíi äîïîìîãëè ïîõîâàòè éîãî. Âîíè òàêîæ ðîçêàçàëè, ÿê
iíøà ñåñòðà ìî¹¨ ìàòåði ïî¨ëà âèñiâîê i êîðåíiâ i ïîìåðëà íàñòóïíîãî äíÿ; ÿê óäîâó ñòàðøîãî
áðàòà ïåðåõîïëþâàëè ïðèíàéìíi ï'ÿòü ðàçiâ ïî äîðîçi äî Ðîñi¨, êóäè âîíà ïîäàëàñÿ, ùîá
äiñòàòè õëiáà, i ÿê âîíà îáìiíÿëà âñþ ñâîþ îäåæó íà õàð÷i i ñòàðàëàñÿ îïiêóâàòèñÿ ñâî¨ìè
òðüîìà äiòüìè òà ìî¹þ ñòàðîþ ìàòið'þ, àëå âðåøòi ïîìåðëà ñàìà âiä ãîëîäó. Òîäi ïîìåðëè
äâî¹ ç ¨ ¨ äiòåé - ßêiâ, øåñòè ðîêiâ, i Ïåòðî, âîñüìè.
Äâîì àìåðèêàíöÿì, ùî ïîõîäèëè ç Óêðà¨íè, âäàëîñÿ âiäâiäàòè ðiäíå ñåëî ó 1934 ð.
Ñâî¨õ áàòüêiâ âîíè íå çàñòàëè â æèâèõ, à îáëè÷÷ÿ ¨õíüî¨ ñåñòðè áóëî òàêå ñïîòâîðåíå, ùî
¨ ¨ íåìîæëèâî áóëî âïiçíàòè. Â îäíié óêðà¨íñüêié ðîäèíi, ïèøå ùå îäèí ñâiäîê, äå äåÿêi
ëåæàëè, ëåäâå äèõàþ÷è, à iíøi çîâñiì íå äèõàëè, äî÷êà ãîñïîäàðÿ, ÿêîãî ÿ çíàþ, ëåæàëà
íà ïiäëîçi â ÿêîìóñü ïðèñòóïi áîæåâiëëÿ, ãðèçó÷è íiæêó ñòiëüöÿ... Êîëè âîíà ïî÷óëà, ÿê ìè
âõîäèìî, âîíà íå ïîâåðíóëàñÿ, à çàãàð÷àëà, òî÷íî ÿê ãàð÷èòü ñîáàêà, ÿêùî ïiäiéòè áëèçüêî,
êîëè âií ãðèçå ñâîþ êiñòêó.
Êîðåñïîíäåíò àãåíòñòâà Àñîøiåéòåä ïðåññ íàâîäèòü ëèñòà, ÿêîãî éîìó ïîêàçàâ øòà-
òíèé ïðàöiâíèê ãàçåòè Ïðàâäà, ùî ñïåöiàëiçóâàâñÿ íà âèêðèòòi êàïiòàëiñòè÷íèõ ïîáðåõå-
íüîê, âiä ñâîãî áàòüêà-¹âðåÿ ç Óêðà¨íè:
Ìié êîõàíèé ñèíó!
Öèì ëèñòîì ïîâiäîìëÿþ òåáå, ùî òâî¹¨ ìàòåði íåìà¹ âæå â æèâèõ. Âîíà ïîìåðëà âiä
ãîëîäó ïiñëÿ ìiñÿöiâ ñòðàæäàíü. Ìåíi òàêîæ óæå íåäîâãî ëèøèëîñÿ, ÿê i áàãàòüîì iíøèì ó
íàøîìó ñåëi. ×àñ âiä ÷àñó íàì óäà¹òüñÿ óðâàòè ÿêóñü êðèõòó, àëå öüîãî íàì íå âèñòà÷èòü
íàäîâãî, õiáà ùî íàäiøëþòü õàð÷iâ iç öåíòðó. Òóò ó íàñ íà ñîòíi êiëîìåòðiâ íåìà íiÿêèõ
õàð÷iâ. Îñòàííiì áàæàííÿì òâî¹¨ ìàòåði áóëî, ùîá òè, íàø ¹äèíèé ñèí, çàìîâèâ çàóïîêiéíó
ìîëèòâó çà íå¨. ßê i òâîÿ ìàòè, ÿ òàêîæ ñïîäiâàþñÿ, ùî òè çàáóäåø ïðî ñâié àòå¨çì òåïåð, êî-
ëè áåçáîæíèêè ïðèíåñëè íàì ãíiâ Âñåâèøíüîãî íà Ðîñiþ. ×è òî áóäå çàáàãàòî ÷åêàòè ëèñòà
âiä òåáå, â ÿêîìó òè íàïèøåø, ùî çàìîâèâ çàóïîêiéíó ìîëèòâó çà ñâîþ ìàòið - ïðèíàéìíi
ðàç - i ùî òè çðîáèø òå ñàìå çà ìåíå? Òîäi ëåãøå áóäå âìèðàòè.
Iíøèé àìåðèêàíñüêèé êîðåñïîíäåíò ïî¨õàâ äî ñåëà Æóêè Ïîëòàâñüêî¨ îáëàñòi ó ñóïðî-
âîäi ãîëîâè ìiñöåâîãî êîëãîñïó òà àãðîíîìà. Ñïî÷àòêó âîíè ïîâåëè éîãî ïî õàòàõ äîñèòü
çàáåçïå÷åíèõ áðèãàäèðiâ àáî êîìóíiñòiâ. Àëå ïîòiì âií âèáðàâ ïåðøó-ëiïøó õàòèíó íàâìàí-
íÿ i çàéøîâ óñåðåäèíó, à ñëiäîì çà íèì éîãî ñóïóòíèêè. äèíîþ îñîáîþ, ùî çàéìàëà ¨ ¨, áóëà
äiâ÷èíà 15 ðîêiâ. Ìiæ íèìè âiäáóëàñÿ òàêà ðîçìîâà: Äå òâîÿ ìàòè? - Ïîìåðëè âiä ãîëî-
äó ìèíóëî¨ çèìè. - ×è ìà¹ø ÿêèõîñü áðàòèêiâ ÷è ñåñòðè÷îê? - Ìàëà ÷îòèðüîõ, âñi âîíè
òàêîæ ïîâìèðàëè. - Êîëè? - Ìèíóëî¨ çèìè òà âåñíè. - À áàòüêî? - Âîíè ïðàöþþòü ó
ïîëi. Êîëè âñi âèéøëè, òi, ùî ñóïðîâîäæóâàëè êîðåñïîíäåíòà, íå ìàëè ùî é ñêàçàòè.

Iç ãðóïè ïåðåìiùåíèõ îñiá ó òàáîði â Íiìå÷÷èíi ó 1947-1948 ðð. ñîðîê îäíîãî óêðà¨íöÿ
(ïåðåâàæíî ãîðîäÿí, ùî ìàëè ðîäè÷iâ ó ñåëi) ñïèòàëè, ÷è õòîñü ç ¨õíiõ ðîäèí ïîìåð âiä
ãîëîäó. Ï'ÿòíàäöÿòåðî âiäïîâiëè íi, à äâàäöÿòü øiñòü - òàê.
Ñåëÿíñüêi ðîäèíè, ïîâiëüíî âìèðàþ÷è â ñâî¨õ ïîðîæíiõ õàòàõ, ïî-ðiçíîìó çóñòði÷àëè
ñâîþ äîëþ: Â îäíié õàòi áóëî ùîñü ïîäiáíå äî âiéíè. Âñi ïèëüíî ñòåæèëè îäíå çà îäíèì,
Ëþäè ïåðåõîïëþâàëè êðèõòè îäíå âiä îäíîãî. Æiíêà ïiäíiìàëàñÿ íà ÷îëîâiêà, à ÷îëîâiê íà
æiíêó. Ìàòè íåíàâèäiëà äiòåé. À â iíøié õàòi ëþáîâ íå çãàñàëà äî ñàìîãî êiíöÿ. ß çíàâ îäíó
æiíêó ç ÷îòèðìà äiòüìè. Âîíà îïîâiäàëà ¨ì êàçêè, ùîá âîíè çàáóëè ïðî ñâié ãîëîä. Ó íå¨
ñàìî¨ ÿçèê ëåäâå âîðóøèâñÿ, àëå âîíà áðàëà ¨õ íà ðóêè, õî÷ ñàìà íå ìàëà ñèëè ïiäâåñòè ñâî¨
ðóêè íàâiòü áåç òÿãàðÿ. Ëþáîâ i äàëi æèëà â íié. I ëþäè áà÷èëè, ùî êîëè áóëà íåíàâèñòü,
òî é âìèðàëè øâèäøå. Òà âñå æ ëþáîâ, ÿê áè òàì íå áóëî, íiêîãî íå âðÿòóâàëà. Âñå ñåëî
çàãèíóëî, âñi äî îäíîãî. Íiõòî íå çàëèøèâñÿ ó æèâèõ.
Ãîëîä ïîðîäæóâàâ çãóáíi ïñèõi÷íi ñèìïòîìè, ÿêi äåêîìó áóëî âàæêî ïîäîëàòè. Ëþäè
ïèñàëè àíîíiìíi äîíîñè íà ñâî¨õ ñóñiäiâ, ùî òi, ìîâëÿâ, ïðèõîâóþòü çåðíî (÷àñîì íå áåç
ïiäñòàâè). ×àñòèì ÿâèùåì ñòàëè âáèâñòâà, ïîäiáíi äî öüîãî: Ó ñåëi Áiëêè Äåíèñ Iùåíêî
âáèâ ñâîþ ñåñòðó, çÿòÿ òà ¨õíþ 16-ði÷íó äî÷êó, ùîá óçÿòè ñîái 12 êiëîãðàìiâ áîðîøíà, ÿêå
âîíè ìàëè. Âií æå âáèâ ñâîãî ïðèÿòåëÿ Ïåòðà Êîðîáåéíèêà, êîëè òîé íiñ ÷îòèðè õëiáèíè,
ÿêi äiñòàâ ó ìiñòi. Îòîæ, çàñëiïëåíi ãîëîäîì, ëþäè ïîäåêóäè âòðà÷àëè ëþäñüêó ïîäîáó.
Iñíóþòü ÷èñëåííi ïîâiäîìëåííÿ ïðî ñàìîãóáñòâà, ìàéæå çàâæäè ïîâiøàííÿì. Àëå íàé-
ñòðàøíiøèì ôàêòîì áóëî iíøå: Äåÿêi áîæåâîëiëè... Áóëè òàêi, ùî ðiçàëè òà âàðèëè òðóïè,
ùî âáèâàëè âëàñíèõ äiòåé òà ïî¨äàëè ¨õ. ß áà÷èâ îäíó òàêó ëþäèíó. Öþ æiíêó ïðèâåëè
äî îêðóæíîãî öåíòðó ïiä êîíâî¹ì. Âîíà ìàëà ëþäñüêå îáëè÷÷ÿ, àëå î÷i áóëè âîâ÷i. Öå
ëþäî¨äè,- êàçàëè ïðî òàêèõ,- ¨õ òðåáà ñòðiëÿòè. Íiáè ñàìà ìàòið âèííà, ùî ¨ ¨ äîâåëè äî
áîæåâiëëÿ òi, õòî ðîáèâ öå çàäëÿ ÿêî¨ñü âèùî¨ ìåòè, çàäëÿ äîáðà âñiõ...
Çàêîíó ùîäî ëþäî¨äñòâà ôàêòè÷íî íå iñíóâàëî (íàïåâíî, i íà Çàõîäi òåæ). Ìè ìà¹ìî
ëèøå êîíôiäåíöiéíó äèðåêòèâó äî ñïiâðîáiòíèêiâ ÄÏÓ òà ãîëîâíèõ ïðîêóðîðiâ â Óêðà¨íi
âiä Ê. Êàðëñîíà, çàñòóïíèêà íà÷àëüíèêà óêðà¨íñüêîãî ÄÏÓ, äàòîâàíó 22 òðàâíÿ 1933 ð. Â
íié iäåòüñÿ ïðî òå, ùî îñêiëüêè ëþäî¨äñòâî íå ïiäïàäà¹ ïiä æîäíó ñòàòòþ Êàðíîãî êîäåêñó,
âñi ñïðàâè, ïîâ'ÿçàíi ç íèì, ñëiä ïåðåäàâàòè äî ìiñöåâèõ âiääiëiâ ÄÏÓ. Öå òðåáà áóëî ðîáèòè
i ó òèõ âèïàäêàõ, êîëè ëþäî¨äñòâó ïåðåäóâàëî âáèâñòâî, õî÷ âîíî i ïåðåäáà÷åíå ñò. 142
Êàðíîãî êîäåêñó.
Äî ðîçñòðiëó çà ëþäî¨äñòâî âäàâàëèñÿ íå çàâæäè. Íàïðèêëàä, ¹ äàíi ïðî òå, ùî íàïðè-
êiíöi 30-õ ðîêiâ 325 âèííèõ ó öüîìó çëî÷èíi (75 ÷îëîâiêiâ i 250 æiíîê) âñå ùå âiäáóâàëè
äîâi÷íå óâ'ÿçíåííÿ â òàáîðàõ Áiëîìîðñüêî-Áàëòiéñüêîãî êàíàëó.
Âiäîìi äåñÿòêè ðiçíîìàíiòíèõ iñòîðié, ïîâ'ÿçàíèõ iç ëþäî¨äñòâîì. Îäíi ïî¨äàëè ÷ëåíiâ
ñâî¹¨ ðîäèíè, iíøi ëîâèëè ñòîðîííiõ äiòåé, ùå iíøi âëàøòîâóâàëè çàñiäêè íà ïîäîðîæíiõ òî-
ùî. Ìîòîðîøíèé âèïàäîê ñòàâñÿ ó ñåëi Êàëìàçiâöi íà Îäåùèíi, êîëè ïî âñüîìó ñåëi øóêàëè
âêðàäåíó ñâèíþ, à çíàéøëè çâàðåíi äèòÿ÷i òðóïè.
Íå âñi ôàêòè ëþäî¨äñòâà áóëè ñïðè÷èíåíi ïñèõi÷íèìè çáî÷åííÿìè. Îñü òàêèé, äîñèòü
ïîêàçîâèé, âèïàäîê. Àêòèâiñò, ùî çäiéñíþâàâ êîëåêòèâiçàöiþ â Ñèáiðó i ïîâåðíóâñÿ â Óêðà-
¨íó 1933 ðîêó, çíàéøîâ ñâî¹ ñåëî ìàéæå ïîâíiñòþ âèìåðëèì. Ìîëîäøèé áðàã ðîçïîâiâ éîìó,
ùî ¨õíÿ ñiì'ÿ æèëà ñàìå íà êîði é òðàâi, à êîëè i öüîãî íå ñòàëî, ìàòè êàæå, ìè ïîâèííi
ç'¨ñòè ¨ ¨, ÿêùî âîíà ïîìðå.
Óñi öi ïðèêëàäè ñòîñóâàëèñÿ ïðîñòèõ ñåëÿí. Òåïåð ïîãëÿíåìî íà òå, â ÿêîìó ñòàíîâèùi
ïåðåáóâàëà íîâà ñiëüñüêà åëiòà.
209
Ïðåäñòàâíèêè ¨ ¨ âèùîãî ðiâíÿ - ïàðòiéíå êåðiâíèöòâî, ñïiâðîáiòíèêè ÄÏÓ òîùî - çà-

áåçïå÷óâàëèñÿ ÿêíàéêðàùå i ïåðåæèëè ãîëîä áåç âiä÷óòíèõ óñêëàäíåíü. Àëå äîëÿ ðÿäîâèõ
àêòèâiñòiâ ñêëàëàñÿ iíàêøå. Òàê, ÷ëåíiâ òàê çâàíèõ êîìiòåòiâ íåçàìîæíèõ ñåëÿí (êîìíåçà-
ìiâ), ÿêi íåùàäíî áîðîëèñÿ ç êóðêóëÿìè òà iíøèìè êîíòððåâîëþöiîíåðàìè, ðåêâiçóþ÷è ó
íèõ çåðíî, íà îñòàííié ñòàäi¨ öüîãî ïðîöåñó ïåðåâîäèëè äî iíøèõ ñië, à ÿêiñü õàð÷i, êîòði òi
ïðèõîâóâàëè äëÿ ñåáå, ïiä ÷àñ ¨õíüî¨ âiäñóòíîñòi âiäáèðàëè. À 25 áåðåçíÿ 1933 ð., êîëè êîì-
íåçàìè âæå âè÷åðïàëè ñâî¨ ôóíêöi¨, ¨õ ðîçïóñòèëè, çàëèøèâøè ÷ëåíiâ êîìiòåòiâ ïîìèðàòè
ðàçîì iç ðåøòîþ ñiëü÷àí.
×è âàðòî êàçàòè, ÿêèìè, ì'ÿêî êàæó÷è, íåïîïóëÿðíèìè áóëè êîìíåçàìiâöi ñåðåä ñåëÿí.
À ÷è ìîãëî áóòè iíàêøå, êîëè, íàïðèêëàä, â îäíîìó ñåëi âîíè íàêàçàëè íàñåëåííþ ïiä ÷àñ
Ñâÿò-âå÷îðà âåçòè âðîæàé äî íàéáëèæ÷îãî ìiñòà, à òàì, ùîá çäàòè âëàñíå çåðíî, ñåëÿíè
ìàëè ïðîñòîÿòè êiëüêà äíiâ ó ÷åðçi? I öå, ìàáóòü, îäèí iç íàéíåâèííiøèõ ôàêòiâ ¨õíüî¨
äiÿëüíîñòi, äëÿ ÿêî¨ íå iñíóâàëî íiÿêèõ ìîðàëüíèõ ìåæ.
Îòæå, êîëè âìèðàëè àêòèâiñòè, öå âèêëèêàëî ìàëî ñïiâ÷óòòÿ. Òèïîâèé âèïàäîê: ìiñöå-
âèé àêòèâiñò ñåëà Ñòåïàíiâêè íà Âiííè÷÷èíi ïîëþáëÿâ íàñïiâóâàòè Iíòåðíàöiîíàë, êîòðèé,
ÿê âiäîìî, ïî÷èíà¹òüñÿ ñëîâàìè: Âñòàâàé, ïðîêëÿòüåì çàêëåéìåííûé... Îòîæ, êîëè ñåëÿ-
íè çíàéøëè éîãî íà äîðîçi âæå ìàéæå íåðóõîìîãî, âîíè íå áåç ñàðêàçìó ãóêíóëè: Ãåé,
Ìàòâiþ! Âñòàâàé, ïðîêëÿòüåì... - àëå òîé, ìàáóòü, i íå âñòèã öüîãî ïî÷óòè.
Íàâåñíi 1933 ð. ïîìåðëî ÷èìàëî êîëèøíiõ àêòèâiñòiâ. Íà Êè¨âùèíi, çîêðåìà, çàãèíóëà
ïîëîâèíà âñiõ àêòèâiñòiâ, à îäèí íàâiòü îïóñòèâñÿ äî ëþäî¨äñòâà.
* * *
Ùå äèâîâèæíiøèé àñïåêò ïñèõîïàòi¨ ñòàëiíiçìó ìîæíà ïîáà÷èòè â òîìó, ùî àíi ñëîâà

ïðî ãîëîä íå äîçâîëÿëîñÿ ïðîìîâëÿòè ó ïðåñi ÷è äåiíäå. Òi, ùî ïîðóøóâàëè öåé íåïèñàíèé
çàêîí, ïiäëÿãàëè àðåøòó çà àíòèðàäÿíñüêó ïðîïàãàíäó, çâè÷àéíî îòðèìóþ÷è ï'ÿòü ÷è
áiëüøå ðîêiâ ó òàáîðàõ.
Âèêëàäà÷êà ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêîãî ó÷èëèùà â Ìîëî÷àíñüêó, ïîáëèçó Ìåëiòîïîëÿ, çãà-
äó¹, ÿê ¨é çàáîðîíÿëè âæèâàòè ñàìå ñëîâî ãîëîä, õî÷ õàð÷iâ áðàêóâàëî íàâiòü ó ìiñòi, à â
ñóñiäíüîìó ñåëi íiõòî íå çàëèøèâñÿ â æèâèõ. Ó êîëèøíüîìó Íiæèíñüêîìó ëiöå¨, äå íàâ÷àâñÿ
ùå Ãîãîëü, ñòóäåíòàì, ÿêi æèëè íà ìiçåðíèõ õàð÷àõ, êàçàëè, ùî ¨õíi íàðiêàííÿ ¹ ïîøèðåííÿì
ãiòëåðiâñüêî¨ ïðîïàãàíäè. Êîëè ñòàðèé áiáëiîòåêàð òà êiëüêà äiâ÷àò-ñïiâðîáiòíèöü ïîìåðëè i
ïðè öüîìó ïðîçâó÷àëî ñëîâî ãîëîä, ïàðòiéíèé àêòèâiñò âèãóêíóâ: Êîíòððåâîëþöiÿ!. Âié-
ñüêîâèé, ùî ñëóæèâ ó 1933 ð. ó Ôåîäîñi¨ â Êðèìó, îäåðæàâ ëèñòà âiä ñâî¹¨ æiíêè, â ÿêîìó
âîíà îïèñóâàëà ñìåðòü ñóñiäiâ òà æàëþãiäíèé ñòàí, ó ÿêîìó âîíà ïåðåáóâàëà ðàçîì iç äè-
òèíîþ. Êîìiñàð ÷àñòèíè ïåðåõîïèâ ëèñòà é íàñòóïíîãî äíÿ çìóñèâ ïiäëåãëîãî íàçâàòè ëèñò
ôàëüøèâêîþ. Äðóæèíà òà ñèí íå âèæèëè.
Îäíîãî ëiêàðÿ çàñóäèëè íà 10 ðîêiâ áåç ïðàâà ëèñòóâàííÿ (ïîïóëÿðíèé åâôåìiçì çà-
ìiñòü ñìåðòíî¨ êàðè) çà òå, ùî âií ñêàçàâ, ùî éîãî ñåñòðà ïîìåðëà ç ãîëîäó i ùî ïðè÷èíîþ
áóëà íàñèëüíèöüêà ðåêâiçèöiÿ õàð÷iâ.
Íàâiòü îôiöiéíèì îñîáàì, ÿêi áà÷èëè íàâêðóãè ñàìó òiëüêè ñìåðòü, íå äîçâîëÿëè (òà é
ñàìi âîíè íå äîçâîëÿëè ñîái) ïðîìîâëÿòè ñëîâî ãîëîä. Àãðîíîì ïîñëàâ ñòàðîãî ÷îëîâiêà ç
÷åðãîâèì çâiòîì äî ìiñöåâî¨ ÌÒÑ, àëå ïîñëàíåöü ïîìåð ïî äîðîçi. Òîäi äî àãðîíîìà ïðè÷å-
ïèëèñÿ, ÷îãî öå âií ïîñëàâ õâîðîãî êóð'¹ðà, à òîé âiäïîâiâ, ùî âñå ñåëî ïîìèðà¹ ç ãîëîäó.
Íà öå àãðîíîì ïî÷óâ òàêå; Íåìà¹ ãîëîäó â Ðàäÿíñüêîìó Ñîþçi - âè ñëóõà¹òå êóðêóëüñüêi
ïëiòêè, i ïiñëÿ öüîãî éîìó íàêàçàëè òðèìàòè ÿçèêà çà çóáàìè.
Öÿ âiäìîâà âiä óñiì î÷åâèäíî¨ i ãíiòþ÷î¨ ïðàâäè áóëà, áåçïåðå÷íî, ÷àñòèíîþ ñòàëiíñüêîãî
çàãàëüíîãî ïëàíó. ßê ìè ïîáà÷èìî â 17 ðîçäiëi, òàêó ïîëiòèêó çãîäîì ïî÷àëè çàñòîñîâóâàòè
i â ñâiòîâîìó ìàñøòàái.
Ðîçäië 13
Ñïóñòîøåíà çåìëÿ
Íà ïî÷àòêó ëiòà 1933 ð. Ìàëêîëì Ìàããåðiäæ ïîâiäîìëÿâ: Ïiä ÷àñ íåäàâíüîãî âiçèòó äî
Ïiâíi÷íîãî Êàâêàçó òà Óêðà¨íè ÿ ïîáà÷èâ ùîñü íà çðàçîê äâîáîþ ìiæ óðÿäîì i ñåëÿíàìè.
Ïîëå öüîãî äâîáîþ òàêå æ ñïóñòîøåíå, ÿê i â áóäü-ÿêié âiéíi, àëå ïðîñòÿãà¹òüñÿ âîíî íà-
áàãàòî øèðøå - íàä äîñèòü âåëèêîþ ÷àñòèíîþ Ðîñi¨. Ç îäíîãî áîêó - ìiëüéîíè ñåëÿí, ùî
âìèðàëè ç ãîëîäó, ç òiëàìè, ÷àñòî îïóõëèìè âiä áðàêó ¨æi. Ç äðóãîãî - âîÿêè ÷àñòèí ÄÏÓ,
ùî âèêîíóâàëè íàêàçè äèêòàòóðè ïðîëåòàðiàòó. Âîíè ïðîéøëè êðiçü êðà¨íó, ìîâ ðié ñàðàíè,
çàáðàâøè ç ñîáîþ âñå ¨ñòiâíå; âîíè ïîñòðiëÿëè àáî çàñëàëè òèñÿ÷i ñåëÿí, ÷àñîì öiëi ñåëà;
âîíè ïåðåòâîðèëè íàéðîäþ÷iøó çåìëþ â ñâiòi íà æóðëèâó ïóñòåëþ.
Iíøèé àíãëi¹öü ïîáà÷èâ òàêå: Ðîäþ÷i ïîëÿ ðàäÿíñüêî¨ Óêðà¨íè îäíå çà îäíèì âêðèòi
íåçiáðàíèì çåðíîì, ÿêîìó ñóäèëîñÿ ãíèòè. Áóëè îêðóãè, êðiçü ÿêi ìîæíà ¨õàòè öiëèé äåíü
ìiæ ïîëÿìè ïøåíèöi, ùî, ÷îðíiëà, i ëèøå ÷àñ äî ÷àñó ïîáà÷èòè êðèõiòíó îàçó, â ÿêié óðîæàé,
íà ùàñòÿ, çiáðàíî.
À îñü îïèñ ùå îäíîãî ñïîñòåðiãà÷à: Âåðñòà çà âåðñòîþ ìè õîäèëè íåçîðàíèì ïîëåì.
Ìàêñèì êàçàâ, ùî éîãî íå îðàëè áiëüøå äâîõ ðîêiâ... Ùå ãîäèíà, i ìè ïðèéøëè äî ïîëÿ ç
ïøåíèöåþ, àáî, êðàùå ñêàçàòè,- ç áóð'ÿíîì i ïøåíèöåþ.
Äî ðå÷i, ïðîáëåìà áóð'ÿíó ó ïîïåðåäíüîìó ðîöi äîñÿãëà íàâiòü ðiâíÿ ïîëiòáþðî, àëå
çâèíóâàòèëè ó öüîìó ñåëÿí. Ó äåÿêèõ ìiñöÿõ áàãàòî áóð'ÿíó. Ìè éîãî âèòÿãà¹ìî i ñïàëþ¹ìî.
Àëå ÷îìó æ âií âèðiñ? ×åðåç ïîãàíèé îáðîáiòîê çåìëi,- äîïîâiâ Ë. Êàãàíîâè÷ êîíôåðåíöi¨
êîëãîñïíèêiâ-óäàðíèêiâ ó ëþòîìó 1933 ð.
ßêùî 1921 ðiê áóâ ÷àñîì ïåðåêîíëèâî¨ ïåðåìîãè óêðà¨íñüêîãî ñåëÿíñòâà, à 1930-é ñêií-
÷èâñÿ íåñïðèÿòëèâîþ íi÷è¹þ, òî ïåðiîä 1932-1933 ðîêiâ ñòàâ ñâiäêîì éîãî íèùiâíî¨ ïîðàçêè.
Îðãàíiçîâàíiñòü i öåíòðàëiçàöiÿ ðåæèìó äàëè éîìó òó ïåðåâàãó, ÿêî¨ âií íå ìàâ ó 1921 ð. i
ÿêî¨ âií äîáèâñÿ â 1930-1931 i ùå áiëüøå â 1932-1933 ðîêàõ. Ùå Î. Ãåðöåí êàçàâ, ùî íàä óñå
áî¨òüñÿ ×èíãiñõàíà ç òåëåãðàôîì. Öå - íàéâëó÷íiøà õàðàêòåðèñòèêà òîãî, ùî âiäáóâàëîñÿ
íà çåìëÿõ, ÿêi ìîíãîëè ñïóñòîøèëè áàãàòî ñòîëiòü òîìó i ÿêi ñòàëè ñâiäêàìè ïîâòîðåííÿ
öüîãî æàõó.
Ó òâîði Ìîñêâà íiìåöüêîãî êîìóíiñòè÷íîãî ïèñüìåííèêà Òåîäîðà Ïëiâåðà, ÿêèé äîâ-
ãèé ÷àñ ïðîâiâ ó ÑÐÑÐ, ãåðîé ãîâîðèòü ïðî îäíó ëþäèíó, ÿêà ìîãëà çðîáèòè ãîëîä ñâî¨ì
ñïiëüíèêîì i òàêèì ñïîñîáîì äîáèòèñÿ ñâî¹¨ ìåòè, ùîá ñåëÿíèí ïîâçàâ êîëî éîãî íiã, ÿê
õðîáàê. Iç öèì ïåðåãóêó¹òüñÿ âiäîìèé âèñëiâ îäíîãî ç íàéáðóòàëüíiøèõ ñòàëiíñüêèõ ðåêâi-
çèòîðiâ Ì. Õàòà¹âè÷à: Áåçæàëüíà áîðîòüáà âiäáóâà¹òüñÿ ìiæ ñåëÿíñòâîì i íàøèì óðÿäîì.
Öå áîðîòüáà íå íà æèòòÿ, à íà ñìåðòü. Öåé ðiê áóâ ðîêîì ïåðåâiðêè íàøî¨ ñèëè òà ¨õíüî¨
âèòðèâàëîñòi. Ïîòðiáíèé áóâ ãîëîä, ùîá ïîêàçàòè ¨ì, õòî òóò ãîñïîäàð. Öå êîøòóâàëî ìiëü-
211
212 Ñïóñòîøåíà çåìëÿ
éîíè æåðòâ, àëå êîëãîñïíà ñèñòåìà ìà¹ òóò çàëèøèòèñÿ íàâiêè. Ìè âèãðàëè âiéíó.
Âèíó çà áóäü-ÿêi òðóäíîùi, ÿê öå áóëî ç Êàãàíîâè÷åì, êîëè âií âèñëîâèâ ñâié ïîãëÿä íà
ïðîáëåìó ïîëiâ, óðàæåíèõ áóð'ÿíîì, ñêèäàëè íà ñàìèõ ñåëÿí. Ó ÷åðâíi Ì. Êàëiíií çàÿâèâ
íà ç'¨çäi êîëãîñïíèêiâ: Êîæíèé ñåëÿíèí çíà¹, ùî ëþäè, ÿêi òåïåð ó áiäi ÷åðåç áðàê õëiáà,
òåðïëÿòü öå ëèõî íå ÷åðåç ïîãàíèé óðîæàé, à ÷åðåç ëiíîùi, ÷åðåç òå, ùî âîíè âiäìîâèëèñÿ
÷åñíî âèêîíóâàòè ñâîþ ðîáîòó. Öi¹¨ æ äóìêè äîòðèìóâàëèñÿ äåÿêi ðàäÿíñüêi â÷åíi, îäèí ç
ÿêèõ çàçíà÷àâ, ùî ïîäi¨ 1932 ð. áóëè âåëèêèì óðîêîì äëÿ êîëãîñïíèêiâ, äîäàâøè äî öüîãî,
ùî ñàáîòàæ óðîæàþ êóðêóëÿìè âèêëèêàâ õàð÷îâi íåñòà÷i.
Àëå, îäåðæàâøè ïåðåìîãó, âëàäà â Ìîñêâi äîáðå óñâiäîìëþâàëà, ùî êàòàñòðîôi÷íå
ñòàíîâèùå â ñiëüñüêîìó ãîñïîäàðñòâi íå ìîæå òðèâàòè áåç êiíöÿ.
ßê ìè áà÷èëè, ðåæèì óæå ôàêòè÷íî ãîòóâàâñÿ ïîâåðíóòèñÿ äî íîðìàëüíèõ ìåòîäiâ ó
òîé ñàìèé ÷àñ, êîëè óêðà¨íñüêèì ñåëÿíàì, ÿêi âìèðàëè ç ãîëîäó, âiäìîâëÿëè â äîïîìîçi.
19 ñi÷íÿ 1933 ð. íîâèé óêàç ïðîãîëîñèâ ïðî ââåäåííÿ çåðíîâîãî ïîäàòêó (âiä çåìëi, ùî
ôàêòè÷íî ïåðåáóâà¹ ïiä îáðîáiòêîì) çàìiñòü çåðíîâèõ çàãîòiâåëü, õî÷à âií âñòóïèâ ó äiþ
äåùî ïiçíiøå. 18 ëþòîãî Ðàäà íàðîäíèõ êîìiñàðiâ äîçâîëèëà òîðãiâëþ çåðíîì ó Êè¨âñüêié
òà Âiííèöüêié îáëàñòÿõ òà äåÿêèõ iíøèõ ìiñöåâîñòÿõ (íà òîé ÷àñ ó öèõ îáëàñòÿõ íå áóëî
çåðíà, ùîá íèì òîðãóâàòè). Âðåøòi, 25 ëþòîãî, ÿê ìè çàçíà÷àëè ðàíiøå, âëàäà äîçâîëèëà
ñóáñèäóâàííÿ íàñiííÿ äëÿ íàñòóïíîãî âðîæàþ, â òîìó ÷èñëi 325 òèñ. ò äëÿ Óêðà¨íè.
Çàãîòiâëi çåðíà íà Óêðà¨íi âðåøòi îôiöiéíî ïðèïèíèëè 15 áåðåçíÿ 1933 ð. Ïîëiòèêó
çàîõî÷åííÿ çåðíîâèõ ðåêâiçèöié ïðîâîäèëè äî îñòàííüîãî - íiáèòî ùîá ïîâåðíóòè ïîòðiáíå
íàñiíí¹âå çåðíî, âêðàäåíå ÷è íåëåãàëüíî ðîçïîäiëåíå, ÿê âèñëîâèâñÿ Ï. Ïîñòèøåâ. Îäíà÷å,
çãiäíî ç ïîâiäîìëåííÿìè, íà ïî÷àòîê êâiòíÿ À. Ìiêîÿí ó Êè¹âi ðîçïîðÿäèâñÿ ïåðåäàòè ïåâíó
êiëüêiñòü ñòðàòåãi÷íèõ çàïàñiâ ó ñåëà. Áóëî áàãàòî âèïàäêiâ iç ñåëÿíàìè, ÿêèì äàâàëè õëiá
ïiçíüî¨ âåñíè 1933 ð. i ÿêi ¨ëè çàáàãàòî i çàøâèäêî, iíîäi çi ñìåðòåëüíèìè ðåçóëüòàòàìè. Ó
òðàâíi áóëî äîêëàäåíî äàëüøèõ çóñèëü äëÿ óðÿòóâàííÿ æèòòÿ òèõ, ùî âèæèëè: â äåÿêèõ
ìiñöåâîñòÿõ ó ïîêèíóòèõ õàòàõ âëàøòóâàëè ìåäè÷íi ïóíêòè, i ëþäåé, ùî âìèðàëè, ãîäóâàëè
ìîëîêîì i ãðå÷àíîþ êàøåþ, ùîá ïîñòàâèòè ¨õ íà íîãè. Áàãàòüîì öå íå äîïîìîãëî, àëå äåÿêi
ïîâåðíóëèñÿ äî æèòòÿ, ïðè÷îìó îäóæóâàëè ÷àñòiøå æiíêè òà äiâ÷àòà, íiæ ÷îëîâiêè òà
õëîïöi. Â îäíîìó ç òàêèõ ïóíêòiâ øâèäêî¨ äîïîìîãè áàòüêî, ùå ìîëîäà ëþäèíà, ñàì ó
êðèòè÷íîìó ñòàíi, áà÷èâ, ÿê éîãî æiíêó òà äâîõ ñèíiâ - îäíîãî âîñüìè ðîêiâ, à äðóãîãî
øåñòè - ïåðåíåñëè äî ïiäâàëó, äå ëåæàëè òðóïè. Àëå ÷îëîâiê, íà ùàñòÿ, âèæèâ.
Íà êiíåöü òðàâíÿ ñïîñòåðiãà÷i çàçíà÷èëè, ùî ëþäè ôàêòè÷íî âæå íå âìèðàëè âiä ãîëîäó
â ìàñîâîìó ìàñøòàái, õî÷ âiäñîòîê ñìåðòíîñòi âñå ùå çàëèøàâñÿ âèñîêèì.
Îñëàáëåíèõ ñåëÿí òåïåð êèíóëè ó íîâó çåðíîâó êàìïàíiþ. Àëå íi âîíè, íi ¨õíÿ òÿãëî-
âà õóäîáà íå áóëè ñïðîìîæíi òÿæêî ïðàöþâàòè. Óêðà¨íñüêà ïðåñà øèðîêî ïîâiäîìëÿëà
ïðî âèñíàæåííÿ òà ïàäiæ êîíåé. Äëÿ âèïðàâëåííÿ ñèòóàöi¨ ðåêîìåíäóâàëè âèêîðèñòàòè íà-
âiòü äiéíèõ êîðiâ. Çàéâå êàçàòè, ùî çíîâó-òàêè íà êóðêóëiâ ñêèäàëè âèíó çà ñòàí õóäîáè
(îäíèì iç äèâíèõ ìîìåíòiâ êðèòèêè áiäíÿêiâ i ñåðåäíÿêiâ áóëî òå, ùî âîíè, ìîâëÿâ, âèÿâè-
ëè êóðêóëüñüêó íåêîìïåòåíòíiñòü ó äîãëÿäi òà âèêîðèñòàííi òÿãëîâèõ òâàðèí). Ñòóäåíò,
ìîáiëiçîâàíèé íà ñåëî, îïèñó¹ êîëãîñï, ó ÿêîìó áiëüøiñòü êîíåé òðåáà áóëî òðèìàòè íà íî-
ãàõ ìîòóçêàìè, áî ÿêùî âîíè ëÿãàëè, òî âæå íå ìîãëè ïiäâåñòèñÿ. Ãîäóâàëè ¨õ ñîëîìîþ,
çíÿòîþ ç äàõiâ, ïîðiçàíîþ òà ïîì'ÿêøåíîþ çà äîïîìîãîþ ïàðè. Ëèøå ÷åòâåðî ç 39 êîíåé,
ÿêèõ ïóñòèëè íà îäíå ç ïîëiâ, äiéøëè äî íüîãî (i ëèøå 14 iç 40 êîëãîñïíèêiâ). Êîíi íå áóëè
äîñòàòíüî ñèëüíi, ùîá òÿãíóòè áîðîíó, i ¨ì òðåáà áóëî äîïîìàãàòè, à ÷îëîâiêè ìîãëè íî-
ñèòè ìiøêè ç íàñiííÿì ëèøå êîðîòêèé ÷àñ, çìiíþþ÷è îäèí îäíîãî. Âîíè ÿêîñü äîòÿãíóëè
äî ÷îòèðüîõ ïîïîëóäíi, êîëè êîíi âæå çîâñiì çíåñèëèëèñÿ. Òîäi êîëãîñïíèé ãîëîâà íàêàçàâ
213
ïðèïèíèòè ðîáîòó òîãî äíÿ, ñêàçàâøè, ùî ÷îãîñü âñå æ òàêè äîáèëèñÿ.

Óêðà¨íñüêèé óðÿä çàêëèêàâ ñåëÿí äî ùå ñàìîâiääàíiøî¨ ïðàöi, ïîñòàâèâøè çà çðàçîê
ÿêèéñü ìiôi÷íèé êîëãîñï, ó ÿêîìó, ìîâëÿâ, ëþäè ç ëåãêiñòþ ïðàöþâàëè ëèøå ñiì ç ïîëîâè-
íîþ ãîäèí òà âèêîíóâàëè âñi íåîáõiäíi íîðìè.
Ïîâiäîìëÿëè, ùî äî Â. Çàòîíñüêîãî ïiä ÷àñ âiäâiäèí íèì ñåëà ó ÷åðâíi 1933 ð. íàáëèçèâñÿ
íàòîâï çíåìîæåíèõ ñåëÿí, ÿêèõ ñåêðåòàð îêðóæêîìó ïàðòi¨ âiäðåêîìåíäóâàâ éîìó ÿê íåðîá,
ùî óõèëÿþòüñÿ âiä ïðàöi. Çàòîíñüêèé âiäïîâiâ: ßêùî âîíè ïîìðóòü, öå áóäå óðîêîì äëÿ
iíøèõ.
Ç óðàõóâàííÿì ôiçè÷íî¨ ñïðîìîæíîñòi ñåëÿí âèêîíóâàòè ëèøå ÷àñòèíó ïðàöi i âè÷åð-
ïàííÿ ðåçåðâiâ ðîáî÷î¨ ñèëè ïîñiâíó êàìïàíiþ 1933 ð. ïðîâîäèëè ïî-íîâîìó. Êîëãîñïíèõ
êîíåé âðåøòi çàáåçïå÷èëè êîðìàìè, ÿêi ñóâîðî çàáîðîíÿëîñÿ âèêîðèñòîâóâàòè äëÿ iíøî¨
ìåòè ïiä íåáåçïåêîþ ñóäîâîãî ïåðåñëiäóâàííÿ (óêàç âiä 7 ñåðïíÿ 1932 ð.). Ïî÷èíàþ÷è âiä
òðàâíÿ íàìàãàëèñÿ ïðèâåðíóòè äî ïðàöi êîæíó ïîòåíöiàëüíó ëþäñüêó îäèíèöþ. Öå âêëþ-
÷àëî i ñåëÿíîê. Â îäíîìó áóðÿêîâîäíîìó êîëãîñïi ïðàöþâàëà áðèãàäà ç 25-30 æiíîê, i êîëè
âîíè äiñòàëèñÿ äî êiíöÿ ïîëÿ, ïîëîâèíà ç íèõ ëåæàëè çìîðåíi ñåðåä áóðÿêiâ. Ïiä ÷àñ îáiäó
ïîñëàíåöü ïîëiòâiääiëó ÌÒÑ (òîáòî ìiñöåâèé ñïiâðîáiòíèê ÄÏÓ) ïiøîâ íà ïîëå i íàêèíóâñÿ
íà æiíîê, íàçâàâøè ¨õ ëiíèâèìè ðîçáåùåíèìè ïàíÿìè. Âîíè îáëàÿëè éîãî, îáëèëè ãàðÿ-
÷èì ñóïîì i âðåøòi ïîáèëè. Áðèãàäèðêà áóëà çìóøåíà õîâàòèñÿ â ëiñi äî íàñòóïíîãî äíÿ,
àëå âèÿâèëîñÿ, ùî ÷åêiñò âèçíàâ çà êðàùå íå ðîçãîëîøóâàòè ñïðàâó.
Íåñòà÷ó ðîáî÷î¨ ñèëè íà ìiñöÿõ êîìïåíñóâàëè çà ðàõóíîê çîâíiøíiõ ðåñóðñiâ: ìîáiëi-
çîâóâàëè ñòóäåíòiâ òà iíøèõ ãîðîäÿí äëÿ çáèðàííÿ âðîæàþ, à òàêîæ íàäñèëàëè âiéñüêîâi
÷àñòèíè äëÿ íàäàííÿ ðiçíî¨ äîïîìîãè. Â îäíîìó ñåëi, äå âñå íàñåëåííÿ àáî ïîìåðëî, àáî
ïåðå¨õàëî äî iíøèõ ìiñöü, âîÿêiâ òðèìàëè â îêðåìèõ íàìåòàõ ïîçà ñåëîì, ñêàçàâøè ¨ì, ÿê i
iíøèì, ùî òóò áóëà åïiäåìiÿ.
Âàæëèâiøèì i ñòàëiøèì ôàêòîðîì áóëî ïåðåñåëåííÿ ðîñiéñüêèõ ñåëÿí ó ïîðîæíi àáî
íàïiâïîðîæíi ñåëà. Ïîñèëàþòüñÿ íà íåîïóáëiêîâàíèé óêàç, ïiäïèñàíèé Â. Ìîëîòîâèì, â
ÿêîìó éäåòüñÿ ïðî çàäîâîëåííÿ áàæàííÿ ìåøêàíöiâ öåíòðàëüíèõ ðàéîíiâ ÑÐÑÐ îñåëèòèñÿ
íà âiëüíèõ çåìëÿõ Óêðà¨íè òà Ïiâíi÷íîãî Êàâêàçó. Áëèçüêî 100 ðîñiéñüêèõ ñiìåé îñåëè-
ëèñÿ ó Äíiïðîïåòðîâñüêié îáëàñòi, iíøi - ó Âîðîøèëîâãðàäñüêié, Çàïîðiçüêié, Ïîëòàâñüêié
òà iíøèõ îáëàñòÿõ, õî÷ äåÿêi íå çìîãëè æèòè â õàòàõ, äå âñå ùå ñòîÿâ çàïàõ ñìåðòi, i ïîâåð-
íóëèñÿ íàçàä. Òàê ÷è iíàêøå, àëå çàëèøåíi ñåëà, ùî ïîðîñëè áóð'ÿíîì, äå ïøåíèöÿ ñòîÿëà
íåçiáðàíà ç ïî÷àòêó 1933 ð., òåïåð çàéíÿëè ðîñiÿíè, ¨õíþ ïðèñóòíiñòü ïiäòâåðäæóþòü ÿê çà-
õiäíi äæåðåëà, òàê i ðàäÿíñüêà îôiöiéíà ïðåñà. Ïåðåñåëåíöÿì âèäàâàëè ñïåöiàëüíi õàð÷îâi
ïàéêè - áëèçüêî 20 êã ïøåíèöi íà ìiñÿöü.
Â îäíîìó ñåëi Õàðêiâñüêî¨ îáëàñòi (Ìóðàôà) æèëî ÷èìàëî ñèðiò ïiä íàãëÿäîì óöiëiëèõ
àêòèâiñòiâ. Êîëè â 1933 ð. ç'ÿâèëèñÿ ðîñiÿíè i çàéíÿëè õàòè öèõ äiòåé, òi çäiéíÿëè ãó÷íèé
ïðîòåñò, íàçèâàþ÷è ¨õ çëîäiÿìè òà âáèâöÿìè. Ó ðåçóëüòàòi ñiëüñüêîãî â÷èòåëÿ çàñóäèëè äî
12 ðîêiâ ïðèìóñîâèõ ðîáiò.
Çâè÷àéíî, ÿê i ðàíiøå, âèíó çà óñi òðóäíîùi ñêèäàëè íà ñåëÿí, àëå ïî÷àëè äîêîðÿòè é íå-
äîñòàòíüî àêòèâíèõ êîìóíiñòiâ - çà ïîìèëêè. Çãàäà¹ìî äèðåêòèâó, äàòîâàíó 17 ÷åðâíÿ 1933
ð., ïiäïèñàíó Ñòàëiíèì i àäðåñîâàíó Ñ. Êîñiîðó, êîïi¨ ÿêî¨ áóëî íàäiñëàíî ñåêðåòàðÿì îáêî-
ìiâ, ìiñüêêîìiâ i îêðóæêîìiâ: Îñòàííié ðàç âàì íàãàäóþòü ïðî òå, ùî áóäü-ÿêå ïîâòîðåííÿ
ïîìèëîê ìèíóëîãî ðîêó ïðèìóñèòü Öåíòðàëüíèé Êîìiòåò óæèòè ùå ñóâîðiøèõ çàõîäiâ. À
òîäi - íåõàé ìåíi ïðîáà÷àòü çà òå, ùî ÿ òàê âèñëîâëþþñÿ,- íàâiòü ¨õíi ñòàði ïàðòiéíi áîðîäè
íå âðÿòóþòü öèõ òîâàðèøiâ.
Òî áóëà áåçñóìíiâíà ïîãðîçà ñòàðèì êàäðàì êåðiâíèêiâ â Óêðà¨íi - õî÷ óêðà¨íñüêèé ÖÊ
ñàì ïiääàâàâ êðèòèöi ïiäëåãëi éîìó îðãàíiçàöi¨. Çíîâó çâåðíóëè îñîáëèâó óâàãó íà Îäåñüêèé
îáêîì ïàðòi¨. ßê íàðiêàëà ãàçåòà Âiñòi, öåíòðàëüíèé îðãàí ÊÏ(á)Ó, Îäåñüêèé îáêîì âè-
ðiøèâ, ùî ïøåíèöþ ç ïåðøîãî ãåêòàðà íàëåæèòü âèêîðèñòàòè íà ïîòðåáè ìiñöåâîãî àáî
ðàäøå ãðîìàäñüêîãî õàð÷óâàííÿ. Öå íåïðàâèëüíî i ïîìèëêîâî, áî öå ðiøåííÿ âiäñóâà¹ íà
çàäíié ïëàí çäà÷ó õëiáà äåðæàâi i ïåðåñóâà¹ ïðîáëåìó ãðîìàäñüêîãî õàð÷óâàííÿ íà ïåðøå
ìiñöå. Öå äîâîäèòü, ùî äåÿêi ç íàøèõ îáêîìiâ ïåðåáóâàþòü ïiä âïëèâîì iíòåðåñiâ êîëãîñïíè-
êiâ i òîìó ñëóæàòü iíòåðåñàì âîðîãiâ íàøî¨ ïðîëåòàðñüêî¨ äåðæàâè. Äèâîâèæíî âiäâåðòå
ôîðìóëþâàííÿ.
Òàê ñàìî ãàçåòà ïiääàëà êðèòèöi ãîëîâó êîëãîñïó, çà ðîçïîðÿäæåííÿì ÿêîãî ïåêëè õëiá
äëÿ ñåëÿí ç ¨õíüî¨ âëàñíî¨ ïøåíèöi (òà é òî ëèøå ó òðüîõ îêðåìèõ âèïàäêàõ). Éîãî âiääàëè
ïiä ñóä, ÿê i ãîëîâó ñiëüðàäè, êîòðèé òàêîæ ðîçïîäiëÿâ ïøåíèöþ. Íà 15 æîâòíÿ 1933 ð. áóëî
ïðîâåäåíî ïåðåâiðêó 120 òèñ. óêðà¨íñüêèõ êîìóíiñòiâ. Ó ðåçóëüòàòi ç ïàðòi¨ âè÷èñòèëè 27
500 êëàñîâèõ âîðîãiâ òà íåñòiéêèõ i çäåìîðàëiçîâàíèõ åëåìåíòiâ.
Ó ðåçîëþöi¨ Òðåòüî¨ ïàðòiéíî¨ êîíôåðåíöi¨ ÊÏ(á)Ó (ñi÷åíü 1933 ð.) çíàéäåíå äîñèòü-òàêè
âèíàõiäëèâå ïîÿñíåííÿ íåâäà÷àì. Ðîçïîäië ïëàíîâèõ ïîòðåá çåðíà çðîáèëè íiáèòî ìåõàíi-
÷íî, íå âðàõóâàâøè ìiñöåâèõ îáñòàâèí, óíàñëiäîê ÷îãî â äåÿêèõ îêðóãàõ i ñêëàëàñÿ äóæå
ïîãàíà ñèòóàöiÿ çi çäà÷åþ õëiáà. ßê i iíøi ñïðîáè ïåðåêëàñòè âèíó íà ìiñöåâi îðãàíè âëàäè,
öi ìîìåíòè ìàëè ïiä ñîáîþ ïåâíå îáãðóíòóâàííÿ, àëå âîíè îõîïëþâàëè ëèøå äåÿêi àñïåêòè
êàìïàíi¨. Ãîëîâíèì ¹ òå, ùî çàãàëüíèé óðîæàé çåðíîâèõ ó êðà¨íi â 1932 ð., íå ãiðøèé íiæ ó
1931 ð., áóâ ëèøå íà 12 % íèæ÷èé çà ïåðåñi÷íèé óðîæàé 1926-1930 ðð. i äàëåêèé âiä ãîëî-
äîâîãî ðiâíÿ. Àëå çàãîòiâëi âèðîñëè íà 44 %. Àáñîëþòíî íåìîæëèâî, ùîá ìiñöåâi êîðåêòèâè
ìîãëè ïðèçâåñòè äî ãîëîäó, i öiëêîì íåäâîçíà÷íî ìîæíà îáâèíóâà÷óâàòè â öüîìó Ñòàëiíà
òà ìîñêîâñüêå êåðiâíèöòâî.
Ñ. Êîñiîð ïîêàçàâ ñïðàâæíié ñòàí çàãîòiâåëü, êîëè çàÿâèâ ó ëþòîìó 1933 ð., ùî ÿêáè
ïàðòiÿ áàçóâàëàñÿ íà îöiíêàõ äiéñíîãî ñòàíîâèùà ó õëiáîðîáíèõ ðàéîíàõ, áóëî á íåìîæëè-
âî çiáðàòè íàâiòü ïîëîâèíó òîãî, ùî çiáðàëè. Ïðèáëèçíî âèõîäèòü, ùî çàãàëüíà êiëüêiñòü
ôàêòè÷íî çiáðàíîãî âêëþ÷àëà ïðèíàéìíi 2 ìëí ò, íàñàìïåðåä ïðèçíà÷åíèõ äëÿ õàð÷óâàííÿ
ñàìèõ õëiáîðîáiâ.
Âiðîãiäíiñòü ïåðåâàæíî¨ áiëüøîñòi öèôðîâèõ äàíèõ çàëåæèòü âiä ïðîôåñiéíîãî ðiâíÿ çà-
õiäíèõ àíàëiòèêiâ, áî ðàäÿíñüêi îôiöiéíi ñòàòèñòè÷íi ïîâiäîìëåííÿ àáî îìàíëèâi, àáî âiäñó-
òíi. Äî 1928 ð. îêðóãè îöiíþâàëè âðîæàé çà ðåçóëüòàòàìè ôàêòè÷íîãî ïðîáíîãî ìîëîòiííÿ,
i öåé ìåòîä ââàæàâñÿ íàäiéíèì. Àëå ç 1933 ð. ðîçìiðè çiáðàíîãî âðîæàþ, ñòàëè îäåðæóâàòè,
âiäíiìàþ÷è 10 % âiä îöiíêè òîãî âðîæàþ, ÿêèì âií ìiã áè áóòè, ÿêáè éîãî äîñòàâëÿëè ç
ïîëiâ ó ñõîâèùà áåç âòðàò. Ãàçåòà Èçâåñòèÿ âiä 21 âåðåñíÿ 1933 ð. äîâîäèëà, ùî â áiëü-
øîñòi âèïàäêiâ ðåçóëüòàòè ìîëîòüáè áóëè íà 30, 40 ÷è 50 % íèæ÷i, íiæ ïðèáëèçíà îöiíêà
áiîëîãi÷íîãî âðîæàþ. Îòæå, òàêèé ìåòîä áóâ íåïðèõîâàíèì øàõðàéñòâîì. À îñêiëüêè, ÿê
ìè áà÷èëè, ïîòðåáè äåðæàâè òðåáà áóëî çàäîâîëüíÿòè â ïåðøó ÷åðãó, âèõîäèëî, ùî çíà÷íà
÷àñòèíà çàëèøêiâ, ÿêi ïðèçíà÷àëèñÿ äëÿ ñåëÿí, áóëà ÷èñòîþ ôàíòàçi¹þ.
Çàõiäíi äîñëiäíèêè ðàäÿíñüêîãî ñiëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà ïiäðàõóâàëè, ùî âðîæàé â ÑÐÑÐ
ó 1933 ð. ôàêòè÷íî ñòàíîâèâ 68,2 ìëí ò, ç ÿêèõ åêñïîðòóâàëè ëèøå 0,8 ìëí ò (õî÷ îñòàííþ
öèôðó îôiöiéíî áóëî ïîäàíî ÿê 1,75 ìëí ò). Ó 1930-1931 ðð. åêñïîðòóâàëè ùîðîêó 5 ìëí ò.
Æîäíà ç öèõ öèôð íåñïðîìîæíà âèêëèêàòè ãîëîä. Ãîëîâíèì âèíóâàòöåì áóëî íå åêñïîðòó-
âàííÿ, à çåðíî, ÿêå òðèìàëè ó ðåçåðâi. Ñòàëií ñàì ïiäêðåñëèâ âàæëèâiñòü öèõ ðåçåðâiâ ó
äèðåêòèâi, âæå çãàäóâàíié ó öüîìó ðîçäiëi, îáâèíóâà÷óþ÷è íà¨âíèõ òîâàðèøiâ ó òîìó, ùî
âîíè äîçâîëèëè äåñÿòêè òèñÿ÷ ïóäiâ öiííîãî çåðíà â Óêðà¨íi âèêèíóòè ìèíóëîãî ðîêó,
íåäîîöiíèâøè âàæëèâîñòi çåðíîâèõ çàïàñiâ. Íiêîëè íå ìîæíà äîçâîëÿòè, ùîá öi çàïàñè âè-
215
÷åðïàëèñÿ, äîäàâ âií. Áiëüøå òîãî: áàãàòî çåðíà, çàõîïëåíîãî òàêîþ öiíîþ â ñåëÿí, òàê ñàìî
íiêîëè íå áóëî äîñòóïíèì i ó âèãëÿäi ðåçåðâó. ßê i ðàíiøå (òà ÿê i íàäàëi ó Ðàäÿíñüêîìó
Ñîþçi), ìàðíîòðàòñòâî ñÿãàëî âåëè÷åçíèõ ðîçìiðiâ. Ï. Ïîñòèøåâ çàçíà÷àâ ó ëèñòîïàäi 1933
ð., ùî äîñèòü çíà÷íó êiëüêiñòü çåðíà âòðà÷åíî ÷åðåç íåäáàéëèâå ñòàâëåííÿ. Ïðåñà äðó-
êóâàëà äåñÿòêè ïîâiäîìëåíü ïðî òå, ÿê öå ñòàëîñÿ: íà ñòàíöi¨ Êè¨â-Ïåòðiâêà âåëèêà êóïà
ïøåíèöi ïðîñòî çãíèëà; íà Òðàêòîðñüêîìó çáèðàëüíîìó ïóíêòi çàòîïèëî 20 çàëiçíè÷íèõ âà-
ãîíiâ çåðíà; ó ×åðâîíîãðàäi ïøåíèöÿ çãíèëà â òþêàõ; ó Áàõìà÷i ¨ ¨ âèâàíòàæèëè íà çåìëþ,
äå âîíà é çãíèëà, òîùî. Ïðîðàäÿíñüêèé êîðåñïîíäåíò Íüþ-Éîðê òàéìç Óîëòåð Äþðàíòi
çàçíà÷èâ (àëå íå íàäðóêóâàâ ó ñâî¨é ãàçåòi), ùî âåëèêi êiëüêîñòi çåðíà ìîæíà áóëî ïîáà÷è-
òè íà çàëiçíè÷íèõ ñòàíöiÿõ, áiëüøà ÷àñòèíà éîãî ëåæàëà òàì ïðîñòî íåáà. Âîñåíè 1933 ð.
âåëèêèé òîâàðíèé ïîòÿã, íàâàíòàæåíèé çåðíîì, çiéøîâ ç ðåéîê ïîáëèçó ×åëÿáiíñüêà. Çåðíî
ëåæàëî íà çåìëi öiëèé ìiñÿöü. Ìàéæå âiäðàçó éîãî îãîðîäèëè êîëþ÷èì äðîòîì i ïîñòàâèëè
âàðòîâèõ. Êîæíî¨ íî÷i áóëè ñïðîáè çàõîïèòè çåðíî. Äåÿêèõ ïîñòðiëÿëè, ïîðàíåíèõ çàáðàëè
äî ëiêàðíi, à ïîòiì çààðåøòóâàëè. Àëå êîëè âðåøòi çåðíî ïiäiáðàëè, âèÿâèëîñÿ, ùî âîíî
ïîâíiñòþ çãíèëî i íåïðèäàòíå íàâiòü äëÿ òåõíi÷íîãî âèêîðèñòàííÿ â ïðîìèñëîâîñòi. Öå
áóâ, çâiñíî, ðåçóëüòàò íåùàñíîãî âèïàäêó, àëå ÷àñòî ïîâiäîìëÿëè, ùî ïîäiáíà äîëÿ ÷åêàëà
é íà çåðíî, ñêëàäîâàíå, ÿê íàëåæèòü. Âðåøòi-ðåøò àíãëiéñüêå ïîñîëüñòâî, ïîñèëàþ÷èñü íà
äóìêó íiìåöüêîãî ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêîãî åêñïåðòà, äîïîâiëî, ùî, ìîæëèâî, äî 30 % âðî-
æàþ âòðà÷åíî. Íàâiòü çíà÷íî íèæ÷î¨ öèôðè âèñòà÷èëî á, ùîá ðiçêî çìiíèòè ñòàíîâèùå
ñåëÿíèíà.
Òèì ÷àñîì iñíóâàííÿ çàëÿêàíèõ ñåëÿí, ùî ëåäü óöiëiëè, áóëî îáìåæåíå ïðîæèòêîâèì
ìiíiìóìîì. ×åðâíåâà äèðåêòèâà Ñòàëiíà ïðîãîëîñèëà, ùî ëèøå 10 % çàãàëüíî¨ êiëüêîñòi
çåðíà ïiñëÿ îáìîëîòó ìîãëî çàëèøàòèñÿ â êîëãîñïàõ äëÿ ïðîæèòêó, ïiñëÿ âèêîíàííÿ ïëà-
íó çàãîòiâåëü, ñïëàòè çîáîâ'ÿçàíü ïåðåä ìàøèííî-òðàêòîðíèìè ñòàíöiÿìè, çà çàáåçïå÷åííÿ
íàñiííÿì i êîðìàìè. Ãîëîä áóâ êðàéíiì ìåòîäîì áîðîòüáè ç óêðà¨íñüêèì ñåëÿíñòâîì. Òåïåð
íà íüîãî ÷åêàëè íåñòàòêè òà åêñïëóàòàöiÿ ÿê ïîñòiéíà ôîðìà iñíóâàííÿ.
Îäíî÷àñíî ïðîäîâæóâàâñÿ íàñòóï íà óêðà¨íñüêó íàöiîíàëüíó ñïàäùèíó. Òðàäèöiéíó íà-
ðîäíó êóëüòóðó, ùî âèðiçíÿëàñÿ âèñîêèì ïî÷óòòÿì ïàòðiîòèçìó, äîâãî óòðèìóâàëè â Óêðà¨íi
ñëiïi êîáçàði, ÿêèõ ñâîãî ÷àñó îñïiâàâ Øåâ÷åíêî. Âîíè ìàíäðóâàëè âiä ñåëà äî ñåëà, çàðî-
áëÿþ÷è ñîái íà ïðîæèòîê âèêîíàííÿì ñòàðîâèííèõ ïiñåíü i äóì i òàêèì ÷èíîì ïîñòiéíî
íàãàäóþ÷è óêðà¨íöÿì ïðî ¨õí¹ âiëüíå é ãåðî¨÷íå ìèíóëå. Òåïåð öåé íåáàæàíèé ôåíîìåí áóâ
ïðèäóøåíèé. Ñïiâöiâ çàïðîñèëè íà ç'¨çä i òàì óñiõ çààðåøòóâàëè. Áiëüøiñòü çãîäîì ðîçñòði-
ëÿëè - ùî äëÿ ñòàëiíñüêèõ ïîïëi÷íèêiâ äîñèòü ëîãi÷íî, áî çi ñëiïöiâ áóëî á ìàëî êîðèñòi,
ÿêáè ¨õ ñïðîáóâàëè âèêîðèñòàòè ÿê ðîáî÷ó ñèëó â òàáîðàõ...
* * *
À â ìiñòàõ íå âùóõàëà êàìïàíiÿ ïðîòè ïðèõèëüíèêiâ óêðà¨íiçàöi¨. Äî òîãî æ íà óêðà-

¨íñüêèõ àãðàðíèêiâ ìîæíà áóëî ñêèíóòè âiäïîâiäàëüíiñòü çà ãîëîä, çâèíóâàòèâøè ¨õ ó ñà-
áîòàæi. Òàê, 5 áåðåçíÿ 1933 ð. äî ñóäó ïðèòÿãíóëè 75 ïðîâiäíèõ ñïåöiàëiñòiâ ñiëüñüêîãî
ãîñïîäàðñòâà - i íå òiëüêè â Óêðà¨íi, à é íà Ïiâíi÷íîìó Êàâêàçi òà â Áiëîðóñi¨.
Ïîøóê âîðîãiâ íàðîäó ìàâ â Óêðà¨íi ïiäêðåñëåíî àíòèóêðà¨íñüêèé õàðàêòåð. Çi ñòàðîþ
iíòåëiãåíöi¹þ, ÿêà ðåïðåçåíòóâàëà øèðîêå ðîçìà¨òòÿ íàöiîíàëüíî¨ êóëüòóðè, âæå ðîçïðà-
âèëèñÿ. Òåïåð ïðèéøëà ÷åðãà íàöiîíàëüíîãî åëåìåíòà â ñàìié óêðà¨íñüêié êîìóíiñòè÷íié
ïàðòi¨.
Çâè÷àéíî, âiäðàçó æ áóâ ðîçêðèòèé çâ'ÿçîê ìiæ êîìóíiñòè÷íèìè íàöiîíàëiñòè÷íèìè
çìîâíèêàìè òà ïîïåðåäíiìè, íåêîìóíiñòè÷íèìè æåðòâàìè. Ìàòâiÿ ßâîðñüêîãî, ãîëîâíîãî
iäåîëîãi÷íîãî ñòîðîæîâîãî ïñà ïàðòi¨ íàä óêðà¨íñüêèìè iñòîðèêàìè, ïiääàëè íèùiâíié êðè-
òèöi çà éîãî íàöiîíàëiñòè÷íî-ïðîêóðêóëüñüêó ñèñòåìó ïîãëÿäiâ ó 1930 ð. Ó áåðåçíi 1933 ð.
éîãî çààðåøòóâàëè, çâèíóâàòèâøè â ïðèíàëåæíîñòi äî Óêðà¨íñüêî¨ âiéñüêîâî¨ îðãàíiçàöi¨
(ÓÂÎ). äàíi, ùî éîãî ïîñàäèëè äî òàáîðó i â 1937 ð. ðîçñòðiëÿëè. Ñåðåä iíøèõ ó÷àñíèêiâ
çìîâè, ÿêó íiáèòî ôiíàíñóâàëè ïîëüñüêi ïàíè òà íiìåöüêi ôàøèñòè, áóëè Î. Øóìñüêèé,
êîëèøíié ëiäåð íàöiîíàëüíîãî óõèëó â ÊÏ(á)Ó, i äåÿêi iíøi ïîñòàòi, âêëþ÷íî çi Ñêðè-
ïíèêîâèì ñåêðåòàðåì Åñòåðíþêîì. Íåâäîâçi âèêðèëè Ïîëüñüêó âiéñüêîâó îðãàíiçàöiþ
òà iíøi ïîëüñüêi íàöiîíàëiñòè÷íi îá'¹äíàííÿ íà ÷îëi ç êîëèøíiì ñåêðåòàðåì ×åðíiãiâñüêîãî
îáêîìó ïàðòi¨. À äåùî ïiçíiøå ðîçïî÷àëè ïðîöåñ òàê çâàíîãî Ñîþçó Êóáàíi òà Óêðà¨íè,
õî÷ i áåç çàéâî¨ ðåêëàìè.
1 áåðåçíÿ 1933 ð. îãîëîñèëè ïðî ðiçíi óðÿäîâi çìiíè, ñåðåä ÿêèõ íàéâàæëèâiøîþ áóëî
óñóíåííÿ Ì. Ñêðèïíèêà ç ïîñàäè íàðêîìà îñâiòè, ÿêó âií îáiéìàâ ïðîòÿãîì äîâãîãî ÷àñó, i
ïåðåâåäåííÿ éîãî íà ïîñàäó ãîëîâè Äåðæàâíî¨ ïëàíîâî¨ êîìiñi¨ - ïîñò, ùî íå ìàâ âåëèêîãî
çíà÷åííÿ.
Iíñòèòóò óêðà¨íñüêî¨ ìîâè Àêàäåìi¨ íàóê ÓÐÑÐ çà Øóìñüêîãî òà Ñêðèïíèêà áóâ ãîëîâ-
íèì îñåðåäêîì íàöiîíàëüíîãî âiäðîäæåííÿ. 27 êâiòíÿ 1933 ð. ãàçåòà Ïðàâäà çàòàâðóâàëà
éîãî ÿê ëiãâî áóðæóàçíèõ íàöiîíàëiñòiâ, ÿêi ðîçðîáëÿëè ïëàíè âiä÷óæåííÿ óêðà¨íñüêî¨ ìî-
âè âiä áðàòñüêî¨ ðîñiéñüêî¨. Íåâäîâçi ñiì ïðîâiäíèõ ìîâîçíàâöiâ i äåñÿòêè ìåíø âàæëèâèõ
äiÿ÷iâ áóëè çààðåøòîâàíi.
12 òðàâíÿ çààðåøòóâàëè Ìèõàéëà ßëîâîãî, ãîëîâíîãî ðåäàêòîðà Óêðà¨íñüêîãî äåðæàâ-
íîãî âèäàâíèöòâà. 13 òðàâíÿ éîãî íàéáëèæ÷èé ïðèÿòåëü i îäíîäóìåöü Ìèêîëà Õâèëüîâèé,
íàéÿñêðàâiøà îñîáèñòiñòü óêðà¨íñüêîãî ëiòåðàòóðíîãî æèòòÿ, çàñòðiëèâñÿ, çàëèøèâøè ëè-
ñòà äî ÖÊ ÊÏ(á)Ó, â ÿêîìó âèêðèâàâ êàìïàíiþ òåðîðó. Ïðîòÿãîì íàñòóïíèõ ìiñÿöiâ âiäáó-
ëèñÿ iíøi ñàìîãóáñòâà i äåñÿòêè àðåøòiâ âiäîìèõ äiÿ÷iâ ëiòåðàòóðè...
10 ÷åðâíÿ Ïîñòèøåâ äîïîâiäàâ íà çàñiäàííi ÖÊ ÊÏ(á)Ó ïðî äiÿ÷iâ êóëüòóðè, ÿêi, ìîâ-
ëÿâ, âèÿâèëèñÿ âîðîæèìè àãåíòàìè i õîâàëèñÿ çà øèðîêîþ ñïèíîþ áiëüøîâèêà Ñêðèïíè-
êà. Ó ôiëîñîôi¨, ëiòåðàòóði, åêîíîìiöi, ëiíãâiñòèöi, àãðîíîìi¨ òîùî âîíè ðîçðîáëÿëè òåîði¨,
ñïðÿìîâàíi íà ëiêâiäàöiþ ðàäÿíñüêîãî ëàäó - i áóëè, çâiñíî, âiäïîâiäàëüíi çà òðóäíîùi ç çàãî-
òiâëåþ çåðíà. Äî öüîãî Ïîñòèøåâ äîäàâ, ùî Ñêðèïíèê ÷àñîì âiäêðèòî çàõèùàâ ¨õ. Çi ñâîãî
áîêó Ñêðèïíèê ïiääàâ íèùiâíié êðèòèöi Ïîñòèøåâà, çâèíóâàòèâøè éîãî ó çðàäi ïðèíöèïiâ
iíòåðíàöiîíàëiçìó. ïîâiäîìëåííÿ ïðî òå, ùî âií ïîâòîðèâ ñâî¨ çâèíóâà÷åííÿ íà çàñiäàííi
ïîëiòáþðî ÖÊ ÊÏ(á)Ó. Ïðîòÿãîì ÷åðâíÿ òà ëèïíÿ Ñêðèïíèê çàçíàâàâ íàïàäîê âiä Ïîñòè-
øåâà òà iíøèõ ÷ëåíiâ êåðiâíèöòâà, i 7 ëèïíÿ âií çíîâó çàõèùàâ ñâî¨ ïîçèöi¨ ó ïîëiòáþðî.
Ïåðåä Ñêðèïíèêîì ïîñòàâèëè âèìîãó áåçóìîâíî¨ êàïiòóëÿöi¨. Àëå, íå â çìîçi öå çðîáèòè,
âií òîãî æ äíÿ çàñòðiëèâñÿ.
Îôiöiéíèé íåêðîëîã íàçâàâ Ñêðèïíèêà æåðòâîþ áóðæóàçíî-íàöiîíàëiñòè÷íèõ åëåìåí-
òiâ, ÿêi... äîáèëèñÿ éîãî äîâið'ÿ. Âií, ìîâëÿâ, äîïóñòèâ ïåâíi ïîëiòè÷íi ïîìèëêè, ïîäîëàòè
ÿêi íå ìàâ ìóæíîñòi i â ðåçóëüòàòi â÷èíèâ ñàìîãóáñòâî - àêò ëåãêîäóõîñòi, îñîáëèâî íåãi-
äíèé ÷ëåíà ÖÊ ÂÊÏ(á).
Ïðîòå ÷åðåç êiëüêà ìiñÿöiâ îôiöiéíi îöiíêè Ñêðèïíèêà íàáóâàþòü iíøîãî õàðàêòåðó.
Éîãî âæå êâàëiôiêóþòü ÿê íàöiîíàëiñòè÷íîãî âèðîäêà... íàáëèæåíîãî äî êîíòððåâîëþöiî-
íåðiâ, ùî àêòèâíî ñïðèÿþòü ñïðàâi iíòåðâåíöi¨. Äî éîãî çëî÷èíiâ ñòàëè âiäíîñèòè òàêîæ
óïåðòi íàìàãàííÿ çàïîáiãòè ðóñèôiêàöi¨ óêðà¨íñüêî¨ ìîâè, çîêðåìà ñïðèÿííÿ ââåäåííþ äî
óêðà¨íñüêîãî ïðàâîïèñó ì'ÿêîãî ë i òâåðäîãî ã. Öi äi¨ Ñêðèïíèêà çàçíàëè êðèòèêè ÿê
áóðæóàçíi ùå ó 1932 ð., àëå òåïåð ¨õ äîðiâíÿëè äî êîíòððåâîëþöiéíèõ, à Ïîñòèøåâ óçà-
ãàëi çàÿâèâ, ùî òâåðäå ã äîïîìàãàëî íàöiîíàëiñòè÷íèì ñàáîòàæíèêàì i ñïðèÿëî àíåêñiî-
217
íiñòñüêèì ïëàíàì ïîëüñüêèõ ïàíiâ.

Ó ëèñòîïàäi 1933 ð. Ñêðèïíèêîâi ïîãëÿäè äîñèòü îá'¹êòèâíî (çi ñòàëiíñüêèõ, çâiñíî,
ïîçèöié) ïiäñóìóâàâ Êîñiîð:
Ñêðèïíèê çàíàäòî ïåðåîöiíèâ i ïåðåáiëüøèâ íàöiîíàëüíå ïèòàííÿ; âií çðîáèâ éîãî íàði-
æíèì êàìåíåì, ãîâîðèâ ïðî íüîãî ÿê ïðî êiíå÷íó ìåòó i íàâiòü çàéøîâ òàê äàëåêî, ùî ïî÷àâ
çàïåðå÷óâàòè òå, ùî íàöiîíàëüíå ïèòàííÿ ãðà¹ äðóãîðÿäíó ðîëü äëÿ êëàñîâî¨ áîðîòüáè òà
äèêòàòóðè ïðîëåòàðiàòó.
Ìàñîâié àòàöi íà êóëüòóðíi çàêëàäè Óêðà¨íè ïåðåäóâàâ ÷åðâíåâèé âèñòóï âiðíîãî ñòà-
ëiíñüêîãî ïîñiïàêè Ä. Ìàíó¨ëüñüêîãî (ñõàðàêòåðèçîâàíîãî Ë. Òðîöüêèì ÿê íàéîãèäíiøèé
ðåíåãàò óêðà¨íñüêîãî êîìóíiçìó) ïåðåä êè¨âñüêîþ ïàðòîðãàíiçàöi¹þ: Òóò íà Óêðà¨íi iñíó-
þòü ïåâíi óñòàíîâè, ÿêi ìàþòü âèñîêi òèòóëè àêàäåìié, iíñòèòóòiâ i íàóêîâèõ òîâàðèñòâ i
÷àñòî ñëóãóþòü ìiñöåì çàîõî÷åííÿ íå ñîöiàëiñòè÷íî¨ íàóêè, à êëàñîâî âîðîæî¨ iäåîëîãi¨. Íà-
öiîíàëüíó ïðîáëåìó çäàíî â îðåíäó êîëèøíiì ÷ëåíàì íàöiîíàëiñòè÷íèõ ïàðòié, ÿêi íå çëè-
ëèñÿ îðãàíi÷íî ç áiëüøîâèöüêîþ ïàðòi¹þ (ìàëèñÿ íà óâàçi óêðà¨íñüêi ñîöiàë-äåìîêðàòè,
áîðîòüáèñòè òà ií.).
Êîæíà êóëüòóðíà, àêàäåìi÷íà òà íàóêîâà óñòàíîâà òåïåð çàçíàâàëà ÷èñòêè. ßê âèñëî-
âèâñÿ Êîñiîð, öiëi êîíòððåâîëþöiéíi ãíiçäà iñíóþòü â íàðêîìàòàõ îñâiòè, çåìëåðîáñòâà,
þñòèöi¨, â Óêðà¨íñüêîìó iíñòèòóòi ìàðêñèçìó-ëåíiíiçìó, Ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêié àêàäåìi¨, â
Iíñòèòóòi Ò. Øåâ÷åíêà òîùî. Îòîæ, Ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêà àêàäåìiÿ, ïðèðîäíî, çàçíàëà
÷èñòêè, ¨ ¨ äèðåêòîð iç çàñòóïíèêàìè òà ïðîâiäíi ñïiâðîáiòíèêè çàãèíóëè â òàáîðàõ. Ïðàöiâ-
íèêiâ Ëiòåðàòóðíîãî íàóêîâîãî iíñòèòóòó iì. Ò.Ã. Øåâ÷åíêà ÷åêàëî ùå ñóâîðiøå ïîêàðàííÿ:
14 íàóêîâöiâ îòðèìàëè äîâãi òåðìiíè óâ'ÿçíåííÿ, à äèðåêòîðà òà ï'ÿòüîõ ÷ëåíiâ êåðiâíèöòâà
ðîçñòðiëÿëè. Æåðòâàìè òåðîðó ñòàëè ñïiâðîáiòíèêè Óêðà¨íñüêîãî iíñòèòóòó ñõîäîçíàâñòâà,
÷ëåíè ðåäêîëåãi¨ Óêðà¨íñüêî¨ Ðàäÿíñüêî¨ Åíöèêëîïåäi¨, ïðàöiâíèêè Óêðà¨íñüêî¨ ïàëàòè ìið
i âàã, Óêðà¨íñüêî¨ êiíîñòóäi¨ (ÂÓÔÊÓ), Êîìiñi¨ ïî ââåäåííþ íîâîãî óêðà¨íñüêîãî ïðàâîïè-
ñó. Ìàéæå âåñü ñêëàä Äåðæàâíîãî iíñòèòóòó Êàðëà Ìàðêñà â Õàðêîâi çàñóäèëè ÿê ãíiçäî
êîíòððåâîëþöi¨. Âîðîãè íàðîäó âèÿâèëèñÿ ñêðiçü - âîíè ðåäàãóâàëè ïðîâiäíèé ëiòåðàòóð-
íèé æóðíàë ×åðâîíèé øëÿõ, âîíè áóëè íà äåðæàâíîìó òðàíñïîðòi, ñåðåä ÷ëåíiâ Ãåîäå-
çè÷íî¨ ðàäè, ó âèäàâíèöòâàõ (÷îòèðè ç ÿêèõ áóëî ñêàñîâàíî). Çàçíàâ ÷èñòêè Óêðà¨íñüêèé
iíñòèòóò ôiëîñîôi¨, à éîãî ïðîâiäíèõ íàóêîâöiâ, ïðîôåñîðiâ Þðèíöÿ òà Íèð÷óêà, ïiçíiøå
çààðåøòóâàëè - îñòàííüîãî çà òå, ùî âií íiáèòî ñòîÿâ íà ÷îëi ôiêòèâíîãî Òðîöüêiñòñüêî-
íàöiîíàëiñòè÷íîãî òåðîðèñòè÷íîãî öåíòðó, ÿêèé ïëàíóâàâ ðîçäiëèòè Óêðà¨íó ìiæ Íiìå÷÷è-
íîþ òà Ïîëüùåþ. Ïî÷èíàþ÷è ç ëèñòîïàäà â Àêàäåìi¨ íàóê ñòàëè ùîäíÿ âèâiøóâàòè ñïèñêè
çâiëüíåíèõ iç çàçíà÷åííÿì ïðè÷èí çâiëüíåííÿ - çâè÷àéíî ñàáîòàæ, âîðîæà iäåîëîãiÿ àáî
ïiäòðèìóâàííÿ êîíòàêòiâ ç âîðîãàìè íàðîäó. Ïðîòÿãîì íàñòóïíèõ ìiñÿöiâ Àêàäåìiÿ ïðà-
êòè÷íî çíåëþäíiëà.
Óêðà¨íñüêèé òåàòð ìàéæå íiêîëè íå ïåðåñëiäóâàëè, i ëþäè âáà÷àëè ó íüîìó ùîñü íà
çðàçîê ñèìâîëó íåïåðåðâíîñòi íàöiîíàëüíèõ òðàäèöié. Àëå ÷åðãà äiéøëà i äî íüîãî. Ó æîâòíi
1933 ð. îäíîãî ç ïðîâiäíèõ óêðà¨íñüêèõ ðåæèñåðiâ - çàñíîâíèêà òà õóäîæíüîãî êåðiâíèêà
òåàòðó Áåðåçiëü Ëåñÿ Êóðáàñà ïiääàëè ãîñòðié êðèòèöi ÿê íàöiîíàëiñòà i çâiëüíèëè.
ñâiä÷åííÿ, ùî Ïîñòèøåâ íàìàãàâñÿ ïåðåòÿãíóòè Êóðáàñà íà áiê âëàäè, àëå äiñòàâ ðiøó÷ó
âiäñi÷. Ó ëèñòîïàäi ðåæèñåðà çààðåøòóâàëè, ïiçíiøå âií çàãèíóâ ó òàáîði, à éîãî òåàòð ñòàâ
öèòàäåëëþ ñîöiàëiñòè÷íîãî ðåàëiçìó. ×èìàëî æåðòâ áóëî é ñåðåä õóäîæíèêiâ. Òàê, ãðóïó
iç ï'ÿòè ìàëÿðiâ, ÿêi ðîçìàëüîâóâàëè ôðåñêè â õàðêiâñüêîìó òåàòði, çààðåøòóâàëè, òðüîõ iç
íèõ ðîçñòðiëÿëè; ôðåñêè æ çà ¨õíié íàöiîíàëiñòè÷íèé çìiñò âiäðàçó æ çíèùèëè.
Ïðèäóøóþ÷è íàöiîíàëiñòè÷íèé óõèë i ñàìîáóòíi åëåìåíòè íàöiîíàëüíî¨ êóëüòóðè, ðå-
æèì Ïîñòèøåâà ðàçîì iç òèì íå òîðêàâñÿ, òàê áè ìîâèòè, äåêîðàòèâíîãî ôàñàäó óêðà¨íiçà-
öi¨, ÿê öå íàìàãàëèñÿ çðîáèòè ïîïåðåäíi ðîñiéñüêi çàéäè-êîìóíiñòè. Òàê, 24 ÷åðâíÿ 1933 ð.
ñòîëèöþ Óêðà¨íè ç Õàðêîâà áóëî ïåðåâåäåíî äî ¨ ¨ òðàäèöiéíîãî ìiñöÿ ïåðåáóâàííÿ â Êè¹-
âi. Ïðîöåñ ðóñèôiêàöi¨ íå ìàâ òîòàëüíîãî õàðàêòåðó, çîêðåìà, âæèâàííÿ óêðà¨íñüêî¨ ìîâè
íå îáìåæóâàëîñÿ. Ïåðåñëiäóâàíü çàçíàâàëè ëèøå òi àñïåêòè óêðà¨íiçàöi¨, ÿêi ïåðåäáà÷àëè
áóäü-ÿêèé àâòîíîìíèé ðîçâèòîê.
19 ëèñòîïàäà Ïîñòèøåâ çðîáèâ ïiäñóìêè êóëüòóðíî¨ ÷èñòêè, çàÿâèâøè, ùî âèÿâëåííÿ
íàöiîíàëiñòè÷íîãî óõèëó Ñêðèïíèêà äàëî íàì ìîæëèâiñòü çâiëüíèòè ñòðóêòóðó ñîöiàëiçìó,
i ïåðåäóñiì ñòðóêòóðó óêðà¨íñüêî¨ ñîöiàëiñòè÷íî¨ êóëüòóðè, âiä óñiõ ïåòëþðiâñüêèõ, ìàõíîâ-
ñüêèõ òà iíøèõ íàöiîíàëiñòè÷íèõ åëåìåíòiâ. Ïðîâåäåíî âåëèêó ðîáîòó. Äîñèòü ñêàçàòè, ùî
ïðîòÿãîì öüîãî ïåðiîäó ìè âè÷èñòèëè ç íàðêîìàòó îñâiòè 2 000 ÷îëîâiê ç íàöiîíàëiñòè÷íèì
äóøêîì, ñåðåä ÿêèõ áóëî áëèçüêî 300 íàóêîâöiâ i ïèñüìåííèêiâ. Âiñiì öåíòðàëüíèõ ðàäÿí-
ñüêèõ óñòàíîâ âè÷èñòèëè âiä ïîíàä 200 íàöiîíàëiñòiâ, ÿêi îáiéìàëè ïîñàäè ãîëiâ âiääiëiâ òà
iíøi ïîäiáíi ïîñòè. Äâi ñèñòåìè - êîîïåðàòèâiâ òà çåðíîâèõ ðåçåðâiâ - âè÷èñòèëè âiä ïîíàä
2 òèñ. íàöiîíàëiñòiâ i áiëîãâàðäiéöiâ, íàñêiëüêè ìåíi îñîáèñòî âiäîìî.
Ïðîòå ÷èñòêà óêðà¨íñüêîãî íàöiîíàëiçìó íà öüîìó íå ñêií÷èëàñÿ; ç ïîãëÿäó ðàäÿí-
ñüêîãî óðÿäó âîíà, ìàáóòü, íiêîëè íå ìîãëà ñêií÷èòèñÿ. Â. Áàëèöüêèé, øåô ÄÏÓ â Óêðà¨íi,
îãîëîñèâ ó ñi÷íi 1934 ð., ùî âèêðèòî ùå îäíó çìîâó - Áëîê óêðà¨íñüêèõ íàöiîíàëiñòè÷íèõ
ïàðòié (Ïîñòèøåâ ïiçíiøå òâåðäèâ, ùî äî íüîãî âõîäèëà ãðóïà Ñêðèïíèêà). Âií ïåðåëi-
÷èâ ïðiçâèùà 26 ïðîôåñîðiâ Âñåóêðà¨íñüêîãî îá'¹äíàííÿ iíñòèòóòiâ ìàðêñèçìó-ëåíiíiçìó,
íàçâàâøè ¨õ âîðîãàìè íàðîäó. Öå îá'¹äíàííÿ ïiçíiøå áóëî ðîçïóùåíå ÿê ãíiçäî êîíòððå-
âîëþöiîíåðiâ, òðîöüêiñòiâ i íàöiîíàëiñòiâ. ×åðåç ìiñÿöü íà XVII ç'¨çäi ÂÊÏ(á) Ïîñòèøåâ
õâàëèâñÿ: Ìè çíèùèëè íàöiîíàëiñòè÷íó êîíòððåâîëþöiþ ïðîòÿãîì ìèíóëîãî ðîêó; ìè âè-
êðèëè òà ëiêâiäóâàëè íàöiîíàëiñòè÷íèé óõèë. Àëå öå áóëà ïåðåä÷àñíà çàÿâà, îñêiëüêè ÷èñ-
òêè óêðà¨íñüêèõ íàöiîíàëiñòiâ ÿê ó êðà¨íi â öiëîìó, òàê i â ñàìié ïàðòi¨ ïðîâîäèëè i äàëi áåç
óïèíó. Òà é íà òîìó æ ç'¨çäi Êîñiîð äàâ çðîçóìiòè, ùî êëàñîâèé âîðîã óñå ùå íàìàãà¹òüñÿ
ðîáèòè ñâî¹ ÷îðíå äiëî ïiä ïðàïîðîì óêðà¨íiçàöi¨.
Ïiñëÿ âáèâñòâà Êiðîâà ó ãðóäíi 1934 ð. áóëè ðîçñòðiëÿíi âåëèêi ãðóïè ïiäîçðþâàíèõ
ó Ìîñêâi, Ëåíiíãðàäi òà â Óêðà¨íi. Çîêðåìà, â Êè¹âi çíèùèëè 26 ÷ëåíiâ òàê çâàíîãî Áiëî-
ãâàðäiéñüêîãî òåðîðèñòè÷íîãî öåíòðó çà çâèíóâà÷åííÿì, ùî âîíè ïðîíèêëè ç-çà êîðäîíó çi
çáðî¹þ äëÿ çäiéñíåííÿ òåðîðèñòè÷íèõ àêòiâ. Ïî ñóòi ëèøå äâî¹ ç íèõ ¨çäèëè çà êîðäîí, õî÷
ñåìåðî ïîõîäèëè ç Çàõiäíî¨ Óêðà¨íè, àëå âæå äîâãèé ÷àñ æèëè â ÑÐÑÐ. Äåÿêi ñâîãî ÷àñó
áóëè àêòèâíèìè çà Öåíòðàëüíî¨ Ðàäè, àëå ïåðåâàæíî öå áóëè íå ïîëiòèêè, à ëiòåðàòîðè (ÿê,
íàïðèêëàä, Äìèòðî Ôàëüêiâñüêèé, Ãðèãîðié Êîñèíêà òà ìîëîäèé ãëóõîíiìèé ïîåò Îëåêñà
Âëèçüêî), íà ÷è¨ âèçíàííÿ ïîñèëàâñÿ Ïîñòèøåâ íàñòóïíîãî ðîêó.
Ó 1935 ð. âèêðèëè áîðîòüáèñòñüêó çìîâó, íà ÷îëi ÿêî¨ áóëè òàêi çíàìåíèòi ïîñòàòi, ÿê
ïðîâiäíèé óêðà¨íñüêèé äðàìàòóðã Ìèêîëà Êóëiø, ÿêèé òàêîæ âèçíàâ ñâîþ òåðîðèñòè÷íó
äiÿëüíiñòü. Ó ñi÷íi 1936 ð. â Êè¹âi âiäáóâñÿ çàêðèòèé ñóäîâèé ïðîöåñ ãðóïè, ÿêó î÷îëþâàâ
ñëàâåòíèé ëiòåðàòóðíèé êðèòèê, ïîåò i ïðîôåñîð ëiòåðàòóðè Ìèêîëà Çåðîâ, çà çâèíóâà÷å-
ííÿì ó øïèãóíñòâi òà òåðîðèçìi. Íà Çåðîâà, ÿêèé ôàêòè÷íî ñêåðîâóâàâ óâåñü ïðîöåñ
ëiòåðàòóðíîãî âiäðîäæåííÿ 1920-õ ðîêiâ, äîíîñèëè, íàïðèêëàä, ùî âií ïîìèíàâ ó öåðêâi
âîðîãiâ íàðîäó, ðîçñòðiëÿíèõ ó ãðóäíi 1934 ð., i âèðiøèâ ïîìñòèòèñÿ çà íèõ. Äî éîãî áàí-
äè âõîäèëè ïåðåâàæíî, òàê ñàìî ÿê i âií, ïîåòè-íåîêëàñèêè, äîñëiäíèêè ìîâè i ó÷àñíèêè
Âèùîãî ëiòåðàòóðíîãî ñåìiíàðó ïðè Êè¨âñüêîìó óíiâåðñèòåòi.
Ïîðó÷ ç iíøèìè çâèíóâà÷åííÿìè òðîöüêiçì òàêîæ ñòîÿâ íà ïîðÿäêó äåííîìó, i â ìi-
ðó òîãî ÿê ÷èñòêà òðèâàëà, öåé çàêèä ñòàâàâ íàâiòü ùå ôàòàëüíiøèì, íiæ iíêðèìiíàöiÿ
219
íàöiîíàëiçìó. Ïî÷èíàþ÷à âiä 1935 ð. òðîöüêiñòiâ çíàõîäèëè â Êè¨âñüêîìó, Õàðêiâñüêîìó,

Äíiïðîïåòðîâñüêîìó óíiâåðñèòåòàõ, ó âèäàâíèöòâi âæå ñèëüíî âè÷èùåíî¨ Óêðà¨íñüêî¨ Ðà-
äÿíñüêî¨ Åíöèêëîïåäi¨, â Iíñòèòóòi íàðîäíî¨ îñâiòè ó Âîðîøèëîâãðàäi òîùî. Ó 1937 ð. áóëî
çàÿâëåíî, ùî òðîöüêiñòñüêi ãðóïè iñíóâàëè â óñiõ óêðà¨íñüêèõ ìiñòàõ.
Óñÿ çãóáíiñòü ðîçãðîìó óêðà¨íñüêî¨ êóëüòóðè íàî÷íî âèñòóïà¹ ó öèôðàõ. Çãiäíî ç îäíi¹þ
îöiíêîþ, çíèêëè ïðèáëèçíî 200 ç 240 ïèñüìåííèêiâ Óêðà¨íè (çà iíøèìè ïiäðàõóíêàìè 204
iç 246). Iç òèõ, ùî âöiëiëè, îäèí óòiê çà êîðäîí, ñåìåðî ïîìåðëè ïðèðîäíîþ ñìåðòþ, ùî
çàëèøà¹ íàì 32 ÷è 34 ïèñüìåííèêè, ÿêi àáî ñòàëè ëàêèçàìè ðåæèìó, àáî ïåðåñòàëè iñíó-
âàòè ÿê òâîð÷i îñîáèñòîñòi. À iç ïðèáëèçíî 84 ïðîâiäíèõ äîñëiäíèêiâ ó ãàëóçi ëiíãâiñòèêè
ëiêâiäóâàëè 62.
Îòæå, Óêðà¨íà ëåæàëà ðîçäàâëåíà: ¨ ¨ öåðêâó çíèùåíî, ¨ ¨ iíòåëiãåíöiþ ðîçñòðiëÿíî àáî
çàñëàíî, ¨ ¨ ñåëÿí, ùî ïåðåâàæíî ñêëàäàëè óêðà¨íñüêó íàöiþ, àáî âèìîðåíî, àáî ïiäêîðåíî.
Íàâiòü Òðîöüêèé âèçíàâàâ, ùî íiäå ðåïðåñi¨, ÷èñòêè, ïîíåâîëåííÿ òà âñiëÿêi iíøi ðiçíîâè-
äè áþðîêðàòè÷íîãî õóëiãàíñòâà íå íàáðàëè òàêèõ æàõëèâèõ ìàñøòàáiâ, ÿê íà Óêðà¨íi, ó
áîðîòüái ïðîòè ìîãóòíiõ òà¹ìíèõ ïðàãíåíü óêðà¨íñüêèõ ìàñ äî áiëüøî¨ ñâîáîäè òà íåçàëå-
æíîñòi.
Äðàêîíiâñüêi çàõîäè, âïðîâàäæóâàíi Ñòàëiíèì, ìàáóòü, çäàâàëèñÿ éîìó äîñòàòíiìè äëÿ
äîñÿãíåííÿ éîãî ìåòè. ßêùî æ âîíè âñå æ âèÿâèëèñÿ íåäîñòàòíiìè, öå ñòàëîñÿ ÷åðåç òå,
ùî âií íåäîîöiíèâ ñèëó íàöiîíàëüíîãî ïî÷óòòÿ, ÿêå äîïîìàãàëî íàöi¨ âèòðèìàòè öi óäàðè i
âðåøòi âèæèòè.
* * *
Ó íàøi ÷àñè òåðìií ãåíîöèä ÷àñòî âæèâàþòü ñóòî ðèòîðè÷íî. Ç öüîãî ïîãëÿäó âàðòî
íàãàäàòè òåêñò ðåçîëþöi¨ ÎÎÍ Ïðî çàïîáiãàííÿ çëî÷èíó ãåíîöèäó òà ïîêàðàííÿ çà íüîãî,
ïðèéíÿòî¨ Ãåíåðàëüíîþ Àñàìáëå¹þ ÎÎÍ 9 ãðóäíÿ 1948 ð., ÿêà óâiéøëà â ñèëó 1950 ðîêó i
ÿêó ÑÐÑÐ ðàòèôiêóâàâ ó 1954 ð. Îñü äåÿêi âèòÿãè ç íå¨:
Ñòàòòÿ 1. Ñòîðîíè, ùî ïiäïèñóþòü öþ ðåçîëþöiþ, ïiäòâåðäæóþòü, ùî ãåíîöèä, íåçàëå-
æíî, ÷è éîãî â÷èíåíî â ìèðíèé ÷àñ, ÷è ïiä ÷àñ âiéíè,- öå çëî÷èí çà ìiæíàðîäíèì ïðàâîì,
ÿêîìó âîíè çîáîâ'ÿçóþòüñÿ çàïîáiãàòè i çà ÿêèé âîíè áåðóòü íà ñåáå âiäïîâiäàëüíiñòü.
Ñòàòòÿ 11. Çà äàíîþ ðåçîëþöi¹þ ãåíîöèä îçíà÷à¹ áóäü-ÿêèé ç íèæ÷åïîäàíèõ àêòiâ, ó÷è-
íåíèõ ç íàìiðîì çíèùèòè ïîâíiñòþ àáî ÷àñòêîâî íàöiîíàëüíó, åòíi÷íó, ðàñîâó ÷è ðåëiãiéíó
ãðóïó, à ñàìå:
âáèâñòâî ÷ëåíiâ ãðóïè;
çàïîäiÿííÿ ñåðéîçíîãî ôiçè÷íîãî ÷è ïñèõi÷íîãî ïîøêîäæåííÿ ÷ëåíàì ãðóïè;
çóìèñíå ñòâîðåííÿ äëÿ ÷ëåíiâ ãðóïè óìîâ æèòòÿ, ðîçðàõîâàíèõ íà ïðîâåäåííÿ ¨ ¨ ôiçè-
÷íîãî çíèùåííÿ ïîâíiñòþ àáî ÷àñòêîâî;
çàñòîñóâàííÿ çàõîäiâ ç íàìiðîì ïåðåøêîäèòè íàðîäæåííþ äiòåé ñåðåä ÷ëåíiâ ãðóïè;
ïðèìóñîâå ïåðåäàííÿ äiòåé ÷ëåíiâ îäíi¹¨ ãðóïè ÷ëåíàì iíøî¨.
Çäà¹òüñÿ, íåìà¹ æîäíîãî ñóìíiâó, ùî çâèíóâà÷åííÿ â ãåíîöèäi ìà¹ ïðÿìå âiäíîøåííÿ äî
Ðàäÿíñüêîãî Ñîþçó çà éîãî äi¨ â Óêðà¨íi. Òàêèì, ïðèíàéìíi, áóâ ïîãëÿä ïðîôåñîðà Ðàôàåëà
Ëåìêiíà, àâòîðà ïðîåêòó ðåçîëþöi¨.
Àëå ñïðàâà, ìàáóòü, íå â òîìó, ÿê ñàìå ñëiä ôîðìàëüíî êâàëiôiêóâàòè öi ïîäi¨. Ôàêò
¹ ôàêòîì: ùîäî óêðà¨íñüêî¨ íàöi¨ â÷èíåíî íå÷óâàíèé çëî÷èí. I ÷è òî áóëî â ïiäâàëàõ, äå
ñòðà÷óâàëè áåçíåâèííèõ, ÷è ó òàáîðàõ ïðèìóñîâî¨ ïðàöi, ÷è â ñåëàõ, äå âìèðàëè ç ãîëîäó,-
öå áóëî ñâiäîìå âèíèùåííÿ ìiëüéîíiâ iíäèâiäóóìiâ, ç ÿêèõ ñêëàäàëàñÿ öÿ íàöiÿ.
Äî ðå÷i, Áîëüøàÿ Ñîâåòñêàÿ Ýíöèêëîïåäèÿ âèçíà÷à¹ ãåíîöèä ÿê ïîðîäæåííÿ iìïåði-

àëiçìó, ùî çàãíèâà¹.
Ðîçäië 14
Êóáàíü, Äîí i Âîëãà
Íà ñõiä âiä êîðäîíiâ Óêðà¨íè, íà íèæíiõ ïðîñòîðàõ Äîíó i ïî òîé áiê Àçîâñüêîãî ìîðÿ, ó
ðiâíèíi, ùî ïðîñòÿãà¹òüñÿ äî êàëìèöüêèõ ñòåïiâ, ëåæàëè òåðèòîði¨, çàñåëåíi ïåðåâàæíî êî-
çàêàìè òà óêðà¨íñüêèìè ñåëÿíàìè. Ìiæ ïåðøèìè áóëè, çîêðåìà, äîíñüêi êîçàêè - ñïiëüíiñòü
ðîñiéñüêîãî ïîõîäæåííÿ, ÿêà ðîçâèíóëà, ïðîòå, ñâié âëàñíèé äiàëåêò. Íåäàðìà ïiä ÷àñ êî-
ëåêòèâiçàöi¨ äëÿ òàê çâàíèõ äâàäöÿòèï'ÿòèòèñÿ÷íèêiâ íàäðóêóâàëè ñïåöiàëüíèé Äîíñêîé
ñëîâàðü,- ìiñöåâå íàñåëåííÿ ëèøå ç âåëèêèì çóñèëëÿì ñïðèéìàëî ¨õíþ ìîâó.
Íà âiäìiíó âiä äîíñüêèõ êóáàíñüêi êîçàêè ïîõîäèëè ç Óêðà¨íè. Âîíè áóëè áåçïîñåðåäíi-
ìè íàùàäêàìè çàïîðîæöiâ, ÿêi ïiñëÿ ëiêâiäàöi¨ ðîñiÿíàìè Ñi÷i 1775 ðîêó ñïî÷àòêó âòåêëè
íà òóðåöüêó òåðèòîðiþ, àëå ïiçíiøå ïîâåðíóëèñÿ i ïåðåñåëèëèñÿ íà Êóáàíü, ñòàâøè ÿäðîì
Êóáàíñüêîãî êîçàöüêîãî âiéñüêà, ÿêå òàêèì ÷èíîì áóëî çàêîííèì ñïàäêî¹ìöåì äàâíüî¨ ðå-
ñïóáëiêè íà ïîðîãàõ.
Êóáàíñüêèõ êîçàêiâ òà óêðà¨íñüêèõ ñåëÿí, ÿêi ïåðåñåëèëèñÿ íà Êóáàíü ñëiäîì çà íèìè,
ðàçîì ç iíøîþ ëþäíiñòþ Ïiâíi÷íîãî Êàâêàçó îöiíþâàëè íà ïî÷àòêó XX ñò. ÷èñëîì 1305 òèñ.,
à ïåðåä ðåâîëþöi¹þ íàñåëåííÿ Êóáàíi ñòàíîâèëî 2089 òèñ., ç ÿêèõ 1037 òèñ. áóëè êîçàêè.
Çà öàðàòó êîçàöòâî ÿê âiéñüêîâà ñèëà ïåðåáóâàëî â ðîçïîðÿäæåííi óðÿäó - i ïiä ÷àñ
âiéíè, i ó âèïàäêàõ ïðèäóøåííÿ áóíòiâ i ðåâîëþöiéíèõ äåìîíñòðàöié - i ÷àñòî áóëî äîñèòü
åôåêòèâíèì çíàðÿääÿì ðåæèìó. Ðîëü êîçàêiâ ó òàêîìó æàõëèâîìó ÿâèùi, ÿêèì áóëè ïî-
ãðîìè, òàêîæ äîáðå âiäîìà. Âçàãàëi ñëîâî êîçàê ó Ðîñi¨ ÷àñòî âæèâàëè ñòîñîâíî âîÿêiâ
óñiõ âèäiâ êàâàëåði¨, à òàêîæ êiííèõ ïîëiöà¨â, ùî óòðóäíþâàëî iäåíòèôiêàöiþ êîçàöòâà äëÿ
çàõiäíèõ äîñëiäíèêiâ.
Êîçàêè ÿâëÿëè ñîáîþ áàãàòî â ÷îìó ïðèâiëåéîâàíó òà äîñèòü âiëüíó ìiëiòàðíî - ñiëüñüêî-
ãîñïîäàðñüêó ãðîìàäó. Ðiâåíü ¨õíüî¨ îñâiòè ïåðåä ðåâîëþöi¹þ êíÿçü Ï. Êðîïîòêií ó ñâî¨é
ñòàòòi â Áðèòàíñüêié Åíöèêëîïåäi¨ õàðàêòåðèçó¹ ÿê âèùèé âiä ïåðåñi÷íîãî ðîñiéñüêîãî ðiâ-
íÿ.
Ó áåçëàääi 1917-1918 ðð. êîçàêè ïðîãîëîñèëè ñâî¨ çåìëi íåçàëåæíèìè. Çàãàëîì âîíè
ñõèëÿëèñÿ â áiê áiëèõ àðìié, äî ÿêèõ ïðè¹äíàëèñÿ ÷èñëåííi äîíñüêi ëiäåðè. Àëå öå íå áó-
ëî îäíîñòàéíèì, ÿê ïîêàçó¹ Ìèõàéëî Øîëîõîâ ó ñâî¨é åïîïå¨ Òèõèé Äîí. Âií òàêîæ äà¹
çðîçóìiòè, ùî áàãàòî êîçàêiâ, êîòði ñïî÷àòêó äîñèòü ïðèõèëüíî ñòàâèëèñÿ äî ÷åðâîíèõ àáî
ïðèíàéìíi òðèìàëèñÿ íåéòðàëiòåòó, áóëè çìóøåíi äî àêòèâíîãî îïîðó áiëüøîâèöüêîìó òå-
ðîðîâi.
Íà Êóáàíi òà íà Äîíó êîìóíiñòè áóëè íàâiòü ñëàáêiøi, íiæ â Óêðà¨íi. Áiëüøå òîãî,
êîçàêè ñòàíîâèëè äëÿ íèõ ñêëàäíiøó ïðîáëåìó ç iíøèõ ïðè÷èí. Íà âiäìiíó âiä óêðà¨íñüêèõ
ñåëÿí ¨õíi òðàäèöi¨, îðãàíiçàöiÿ, âåñü ñïîñiá æèòòÿ ìàëè âiéñüêîâèé õàðàêòåð. Äî òîãî æ
221
222 Êóáàíü, Äîí i Âîëãà
êîçàöüêi ñòàíèöi áóëè íå òèìè îñåðåäêàìè, ÿêi ìîæíà áóëî ïðèäóøèòè êóïêîþ ìiëiöiîíåðiâ,
à âåëèêèìè ñåëèùàìè àæ äî 40 òèñ. ìåøêàíöiâ, ÿêùî íå áiëüøå.
Ó 1922-1923 ðð. i ó 1928 ð. âiäáóëèñÿ êîçàöüêi ïîâñòàííÿ. Âçàãàëi áîðîòüáà çà êîëåêòè-
âiçàöiþ ïðîõîäèëà íà öèõ òåðåíàõ óêðàé íàïðóæåíî. Ó ëèñòîïàäi 1929 ð. òóò áóëî ðîçêâàð-
òèðîâàíî çíà÷íi âiéñüêîâi ç'¹äíàííÿ. Íà äîäàòîê äî ìiëiöiéíèõ ÷àñòèí íà Äîíó ðîçìiñòè-
ëèñÿ 14-òà Ìîñêîâñüêà ñòðiëåöüêà äèâiçiÿ òà ùå äâi äèâiçi¨ äëÿ ïiäñèëåííÿ âiéñüê Ïiâíi÷íî-
êàâêàçüêîãî îêðóãó.
Ìè íå ìà¹ìî íàìiðó çíîâó îïèñóâàòè ïðîöåñ ðîçêóðêóëåííÿ òà êîëåêòèâiçàöi¨ ó öèõ ðàéî-
íàõ, õiáà ùî çàçíà÷èìî âèíÿòêîâó âïåðòiñòü îïîðó òà óòðèìóâàííÿ äîñèòü âèñîêî¨ ïðîïîðöi¨
îäíîîñiáíèõ ãîñïîäàðñòâ àæ äî 1933 ð. - ïîïðè íàéñóâîðiøi çàõîäè áiëüøîâèêiâ. Çîêðåìà,
áóëî äåïîðòîâàíî âåëèêó êiëüêiñòü äîðîñëîãî íàñåëåííÿ, à ç ÷èñëà ìîëîäèõ ëþäåé, ìîáiëi-
çîâàíèõ íà äîðîæíi ðîáîòè, áàãàòî ïîìåðëî. Âðåøòi-ðåøò âëàäà âäàëàñÿ ùîäî êîçàêiâ äî
òåðîðó ãîëîäîì.
* * *
Êîçàöüêèé îïið ñòðèìóâàâ óïðîâàäæåííÿ ãîëîäó äîâøå, íiæ áóäü-äå. ßê âèñëîâèâñÿ

ïåðøèé ñåêðåòàð Ïiâíi÷íå-Êàâêàçüêîãî êðàéêîìó ïàðòi¨ Á. Øåáîëäà¹â, ó 1932 ð. êóðêóëi
çíîâó íàìàãàëèñÿ áîðîòèñÿ ç íàìè ó ïèòàííi õëiáà, íà öåé ðàç âèêîðèñòîâóþ÷è êîëãîñïè
ÿê áàçó äëÿ ñâî¨õ äié; îòæå äîâåëîñÿ âiäðÿäèòè ãðóïó ÷ëåíiâ ÖÊ ïiä ïðîâîäîì òîâàðèøà
Êàãàíîâè÷à äî íàñ, ùîá äîïîìîãòè íàì âèïðàâèòè ñòàíîâèùå. Öÿ êîìiñiÿ ç'ÿâèëàñÿ â Ðî-
ñòîâi íà ïî÷àòêó ëèñòîïàäà 1932 ð. Âîíà âiäðàçó çóñòðiëàñÿ ç ÷ëåíàìè Ïiâíi÷íî-Êàâêàçüêîãî
êðàéêîìó i ïðèçíà÷èëà ñïåöiàëüíèõ óïîâíîâàæåíèõ äëÿ êîæíî¨ îêðóãè. 4 ëèñòîïàäà ãîðå-
çâiñíèé ñòàëiíñüêèé ïîïëi÷íèê Øêèðÿòîâ áóâ óõâàëåíèé ÖÊ ÿê ãîëîâà êîìiñi¨ äëÿ ÷èñòêè
ïiâíi÷íî-êàâêàçüêèõ i îñîáëèâî êóáàíñüêèõ ïàðòiéíèõ îðãàíiçàöié âiä îñiá, âîðîæèõ êîìó-
íiçìîâi, ùî ïðîâîäÿòü êóðêóëüñüêèé êóðñ. À äâîìà äíÿìè ïiçíiøå âèéøëà iíñòðóêöiÿ ïðî
ïðîâåäåííÿ ïîäiáíî¨ ÷èñòêè êîìñîìîëó.
12 ëèñòîïàäà, äîïîâiäàþ÷è ïðî ñòàí ñïðàâ, Øåáîëäà¹â çàçíà÷àâ, ùî, íàïðèêëàä, ãîëîâà
îäíîãî ç êîëãîñïiâ, êîëèøíié ÷åðâîíèé ïàðòèçàí, íàãîðîäæåíèé îðäåíîì ×åðâîíî¨ Çiðêè,
ïðèõîâàâ ïîëîâèíó äåðæàâíîãî õëiáà,- i òàêèõ ôàêòiâ áóëè ñîòíi. Öå ïåðåâàæàëî îñîáëèâî
íà Êóáàíi, äå îêîïàëàñÿ, ÿê âií âèñëîâèâñÿ, âåëè÷åçíà êiëüêiñòü áiëîãâàðäiéñüêîãî îõâiñòÿ.
Çîêðåìà, ó ñòàíèöi Ïîëòàâñüêié, ÿêà ñâîãî ÷àñó àêòèâíî îïèðàëàñÿ áiëüøîâèöüêèì âiéñüêàì,
äâi òðåòèíè ñåëÿí âñå ùå áóëè îäíîîñiáíèêàìè.
Iç óñüîãî âèïëèâàëî, ùî êàìïàíiÿ õëiáîçàãîòiâåëü çàçíà¹ ïðîâàëó â áàãàòüîõ îêðóãàõ.
Íàâiòü ó âåëèêîìó ðàäãîñïi Êóáàíü ïëîùåþ 87,5 òèñ. ãà, ÿêèé ðîêàìè ñëóãóâàâ çðàçêîì
êîìóíiñòè÷íî¨ îðãàíiçàöi¨ ïðàöi, òðåòèíó ðîáiòíèêiâ i àäìiíiñòðàòîðiâ çâiëüíèëè i áëèçüêî
äâîõ òðåòèí ÷ëåíiâ ïàðòi¨ ïiääàëè ÷èñòöi çà ñàáîòàæ.
Ñåð Äæîè Ìåéíàðä, ÿêèé âiäâiäàâ öåé ðåãiîí i çàãàëîì çàïåðå÷óâàâ íàÿâíiñòü òàì ãî-
ëîäó, çãàäó¹ ïðî äåïîðòóâàííÿ ç Ïiâíi÷íîãî Êàâêàçó òà îñîáëèâî ç Êóáàíi êîìóíiñòiâ i
ìiñöåâèõ âiäïîâiäàëüíèõ óðÿäîâöiâ, êîòði íàìàãàëèñÿ ïîêðàùèòè ñòàíîâèùå ñåëÿí, i äîäà¹,
ùî ñìåðòíiñòü òàì áóëà äóæå âèñîêîþ.
Çðåøòîþ íà Äîíó òà Êóáàíi îãîëîñèëè íàäçâè÷àéíèé âî¹ííèé ñòàí ïiä ïðèâîäîì åïi-
äåìi¨ õîëåðè (öåé âiäîìèé ìåòîä áóâ âèêîðèñòàíèé òàêîæ ïiä ÷àñ Íîâî÷åðêàñüêîãî áóíòó
1962 ð.). Ó ñi÷íi 1933 ð. âåñü êðàé ïîâíiñòþ ïiäïîðÿäêóâàëè ñïåöiàëüíié êîìiñi¨, óïîâíî-
âàæåíié âïðîâàäæóâàòè ïðèìóñîâó ïðàöþ, äåïîðòóâàòè òà êàðàòè íàâiòü ñìåðòþ òèõ, ùî
îïèðàëèñÿ. Òîäi êîæíà êàìåðà ðîñòîâñüêî¨ òþðìè âìiùóâàëà äî 50 óâ'ÿçíåíèõ.
223
Íàïàäêè Øåáîëäà¹âà íà ñòàíèöþ Ïîëòàâñüêó íå áóëè ïðîñòîþ ñëîâåñíîþ ïîãðîçîþ. 17

ãðóäíÿ 1932 ð. çà ðîçïîðÿäæåííÿì ãîëîâè êðàéâèêîíêîìó äåïîðòóâàëè âñiõ 27 òèñ. ìåøêàí-
öiâ ñòàíèöi.
Ïàðòèçàíñüêèé ðóõ ó öié îêðóçi iñíóâàâ äî 1925 ð., à îêðåìi ãðóïè äiÿëè i çíà÷íî äîâøå. Ó
1929-1930 ðð. äåïîðòóâàëè 300 ç 5600 ãîñïîäàðñòâ i ñóäèëè 250 îñiá çà íåâèêîíàííÿ çåðíîâèõ
çàãîòiâåëü, iç ÷èñëà ÿêèõ áëèçüêî 40 ðîçñòðiëÿëè. Áàáñüêèé áóíò ó öié ìiñöåâîñòi î÷îëèëè
âäîâè ÷åðâîíèõ ïàðòèçàíiâ. Ó 1930-1931 ðð. òàì ïðîâåëè ñåðiþ àðåøòiâ ïiäîçðþâàíèõ ÷ëåíiâ
Ñïiëêè âèçâîëåííÿ Óêðà¨íè.
Òåïåð, ó ãðóäíi 1932 ð., ó Ïîëòàâñüêié âiäáóëîñÿ ñïðàâæí¹ ïîâñòàííÿ, ó÷àñíèêè ÿêîãî
âáèâàëè ñïiâðîáiòíèêiâ ÎÄÏÓ òà àêòèâiñòiâ; ñòàíèöÿ ïåðåéøëà ïiä êîíòðîëü ïîâñòàíöiâ,
êîòði âiäðÿäèëè ñâî¨ åñêàäðîíè äî ñóñiäíiõ ñåëèù iç çàêëèêîì ïðè¹äíàòèñÿ äî íèõ. Îäíà÷å
âîíè ðîáèëè öå íàäòî ïîâiëüíî, i âëàäi âäàëîñÿ ñêîíöåíòðóâàòè êîëî Ïîëòàâñüêî¨ ïåðåâà-
æàþ÷i ñèëè i ïiñëÿ òÿæêèõ áî¨â çíîâó âçÿòè ñòàíèöþ ó ñâî¨ ðóêè.
Íà÷àëüíèê ÎÄÏÓ Êóáà¹â âiääàâ íàêàç: ÷åðåç òå ùî Ïîëòàâñüêà îïèíèëàñÿ â ðóêàõ êóð-
êóëiâ, äåïîðòóâàòè âñå íàñåëåííÿ, çà âèíÿòêîì êiëüêîõ ëîÿëüíèõ ãðîìàäÿí. Iç öi¹þ ìåòîþ
îãîëîñèëè âî¹ííèé ñòàí, à æèòåëiâ ïîïåðåäèëè, ùî çà áóäü-ÿêå ïîðóøåííÿ íàêàçiâ âèíó-
âàòöi îòðèìàþòü íàéâèùó ìiðó ñîöiàëiñòè÷íî¨ çàêîííîñòi - ðîçñòðië: öå ñòîñóâàëîñÿ òèõ,
õòî ïðîâîäèâ àãiòàöiþ, øèðèâ ïðîâîêàöiéíi ÷óòêè, ñïðè÷èíÿâ ïàíiêó àáî ïëþíäðóâàâ âëà-
ñíiñòü ÷è ïðîäóêöiþ. Çãîäîì äî ñòàíèöi íà¨õàëè ðîñiéñüêi ïîñåëåíöi, i ¨ ¨ ïåðåéìåíóâàëè â
Êðàñíîàðìåéñêóþ.
Ïîëòàâñüêà îïåðàöiÿ íàáóëà âåëèêîãî ðîçãîëîñó ÿê ïðèêëàä äëÿ iíøèõ, àëå íå ¹äèíèé
ïðèêëàä. Ïîäiáíi àêòè áóëî â÷èíåíî ó ñòàíèöÿõ Óìàíñüêié, Ìåäâåäèöüêié, Ìèøàòiâñüêié
òà iè. Ïîâñòàíöiâ âåëèêî¨ ñòàíèöi Ëàáèíñüêî¨ ñóäèëè â Àðìàâèði, i áàãàòî äiñòàëè ñìåðòíi
âèðîêè, õî÷à ¨ ¨ ìåøêàíöiâ â îñíîâíîìó íå âèñèëàëè. Ðîé Ìåäâåä¹â çàçíà÷à¹, ùî íàñåëåííÿ
16 ñòàíèöü ïîâíiñòþ äåïîðòóâàëè íà Êðàéíþ Ïiâíi÷ çàãàëüíèì ÷èñëîì äåñü 200 òèñ. Ó
äåÿêèõ ñòàíèöÿõ (íàïðèêëàä, Iâàíiâñüêié) äåïîðòóâàëè ëèøå ïîëîâèíó íàñåëåííÿ, îäíà÷å
âñi öi öèôðè ñòàëè ÷àñòèíîþ çàãàëüíèõ äàíèõ, ÿêi âðàæàþòü.
Îäèí âiéñüêîâèé ðîçïîâiäà¹ ïðî ñâî¹ ïðèáóòòÿ äî ñòàíèöi Áðþõîâåöüêî¨ â Àðìàâèð-
ñüêîìó îêðóçi, ÿêà ïåðåä òèì ìàëà 20 òèñ. íàñåëåííÿ. ßê i â iíøèõ ìiñöÿõ, êiëüêà ìiñÿöiâ
òîìó ïðèäóøèëè ñïðîáó ïîâñòàííÿ é óñiõ óöiëiëèõ - ÷îëîâiêiâ i æiíîê, äiòåé òà iíâàëiäiâ
- äåïîðòóâàëè, çà âèíÿòêîì ÿêî¨ñü ñòàðî¨ ïàðè. Íà âóëèöi âèðiñ áóð'ÿí âèñîòîþ ç äåðåâî,
à çðóéíîâàíi òà ïîêèíóòi õàòè ëåäü áóëî âèäíî. Âií óâiéøîâ ó äiì: Çà ïiâõâèëèíè, ùî ÿ
ïðîâiâ òàì, ÿ ïîáà÷èâ äâà ëþäñüêèõ òðóïè. Ñòàðà æiíêà ñèäiëà íà ïiäëîçi, i ãîëîâà ç ñèâèì
íå÷åñàíèì âîëîññÿì óïàëà ¨é íà ãðóäè. Âîíà ïîõèëèëàñÿ íà ëiæêî, øèðîêî ðîçñòàâèâøè
íîãè. ìåðòâi ðóêè ñõðåùóâàëèñÿ íà ãðóäÿõ. Âîíà âìåðëà ñàìå òàê, âiääàâøè Áîãîâi äóøó,
i ÿê õðåñòèëàñÿ, òàê i çàñòèãëà íàâiêè. ×èÿñü æîâòà ðóêà ïðîñòÿãëàñÿ ç ëiæêà i ëåæàëà íà
ãîëîâi æiíêè. Íà ëiæêó âèäíiëîñÿ òiëî ñòàðîãî ÷îëîâiêà â äîìîòêàíié ñîðî÷öi òà øòàíÿõ.
Ñòàði ïiäîøâè íiã ñòèð÷àëè íàä êðà¹ì ëiæêà, i âèäíî áóëî, ùî öi íîãè áàãàòî õîäèëè ïî
çåìëi. ß íå ìiã áà÷èòè îáëè÷÷ÿ ÷îëîâiêà, âîíî áóëî îáåðíóòå äî ñòiíè. Ç ñîðîìîì ìóøó
ïðèçíàòèñÿ, ìåíi áóëî ñïðàâäi ñòðàøíî. ×îìóñü òà ðóêà, ùî ëåæàëà íà ãîëîâi ñòàðî¨, îñî-
áëèâî ïîòðÿñëà ìåíå. Ìîæëèâî, â îñòàííüîìó çóñèëëi ñòàðèé îïóñòèâ ðóêó íà ãîëîâó ñâî¹¨
ìåðòâî¨ æiíêè, i òàê âîíè îáî¹ é ïîìåðëè. Êîëè öå ñòàëîñÿ - òèæäåíü òîìó ÷è äâà? Àëå
âñå æ òàêè òàì áóëà îäíà æèâà äóøà. Ãîëèé ÷îëîâiê iç äîâãèì âîëîññÿì i áîðîäîþ âîþâàâ
çi çãðà¹þ êiøîê ïiä àêàöi¹þ çà âîëîäiííÿ ìåðòâèì ãîëóáîì. Âií çáîæåâîëiâ, àëå îïîâiäà÷
çìiã ïî¹äíàòè â îäíå öiëå éîãî iñòîðiþ. Òîé áóâ êîìóíiñò i ãîëîâà ìiñöåâî¨ ñiëüðàäè, àëå ç
ïî÷àòêîì êîëåêòèâiçàöi¨ ðîçiðâàâ ñâié ïàðòêâèòîê i ïðè¹äíàâñÿ äî ïîâñòàíöiâ, ¨õ ó áiëüøîñòi
ðîçñòðiëÿëè, àëå éîìó âäàëîñÿ çàõîâàòèñÿ â ìàëÿðiéíèõ áîëîòàõ ïîáëèçó ði÷êè Êóáàíi. Éî-
ãî æiíêà òà äiòè áóëè ñåðåä äåïîðòîâàíèõ. ×îëîâiêîâi ÿêîñü óäàëîñÿ ïåðåæèòè çèìó, à òîäi
âií ïîâåðíóâñÿ äî ñâîãî ñòàðîãî äîìó - îñòàííié ìåøêàíåöü òîãî, ùî êîëèñü áóëî âåëèêèì
i çàìîæíèì ñåëèùåì...
* * *
ßê i â Óêðà¨íi, íàöiîíàëüíà êóëüòóðà çàçíàëà ó öüîìó ðåãiîíi ñèëüíèõ óòèñêiâ, àëå òóò
âîíè áóëè ùå æîðñòêiøi. Ó 1926 ð. íà Ïiâíi÷íîìó Êàâêàçi ïðîæèâàëî Ç 107 000 óêðà¨íöiâ,
iç íèõ 1 412 276 - ëèøå íà Êóáàíi. Iñíóâàëî áàãàòî óêðà¨íñüêèõ øêië, ÿêi ïåðåáóâàëè ïiä
þðèñäèêöi¹þ Ñêðèïíèêà ÿê òîäiøíüîãî íàðêîìà îñâiòè. Ó Êðàñíîäàði ïðàöþâàâ óêðà¨í-
ñüêèé ïåäàãîãi÷íèé iíñòèòóò, ó ñòàíèöi Ïîëòàâñüêié - ïåäàãîãi÷íèé òåõíiêóì.
Ó ãðóäíi 1929 ð., ïiä ÷àñ çàãàëüíî¨ êóëüòóðíî¨ ÷èñòêè â Óêðà¨íi, çààðåøòóâàëè äåÿêèõ
íàóêîâöiâ êóáàíñüêîãî ïîõîäæåííÿ. Ó 1932-1933 ðð. ìiñöåâà ïðåñà (çîêðåìà ãàçåòà Ìîëîò)
âæå ðÿñíiëà çâèíóâà÷åííÿìè áàãàòüîõ âèçíà÷íèõ îñiá ó ìiñöåâîìó íàöiîíàëiçìi. Íà ïî÷à-
òêó 1933 ð. áóëî àðåøòîâàíî ÷èìàëî ïàðòiéíî-äåðæàâíèõ òà êóëüòóðíèõ äiÿ÷iâ, ó òîìó ÷èñëi
ìàéæå âñiõ ïðîôåñîðiâ óêðà¨íñüêèõ íàâ÷àëüíèõ çàêëàäiâ. Ðîñiéñüêà ìîâà ñòàëà âèòiñíþâàòè
óêðà¨íñüêó ÿê ìîâà íàâ÷àííÿ. À ìiæ 1933 òà 1937 ðîêàìè âñi 746 óêðà¨íñüêèõ ïî÷àòêîâèõ
øêië íà Êóáàíi ïåðåòâîðèëè íà ðîñiéñüêi.
Ðîçäàâëåíà, çíåëþäíåíà äåïîðòóâàííÿìè, ïîâíiñòþ äåíàöiîíàëiçîâàíà Êóáàíü ïîòåðïi-
ëà, ìàáóòü, áiëüøå, íiæ iíøi ðåãiîíè. Ìîæíà ñòâåðäæóâàòè, ùî âëàäà äîñÿãëà òóò ïîâíî¨
ïåðåìîãè íàä ìiñöåâèì íàñåëåííÿì.
* * *
Ñåðåä òèõ, êîãî íå äåïîðòóâàëè, ðîçïî÷àâñÿ ãîëîä. Ìåòîäè éîãî øòó÷íîãî ñòâîðåííÿ
íi÷èì íå âiäðiçíÿëèñÿ âiä îïèñóâàíèõ íàìè ðàíiøå.
Îñü íîòàòêè äåÿêèõ ñâiäêiâ ïåðåæèòîãî. Òóò, íà Êóáàíi,- ïèñàâ îäèí iç íèõ,- òàêèé
ãîëîä, ùî ìåðòâèõ óæå íiäå õîâàòè. Äiòè,- ïèñàâ iíøèé,- ñèäÿòü, çàáèâøèñÿ ó êóò, i òðåì-
òÿòü âiä ãîëîäó i õîëîäó. Ëèñòè ïîâiäîìëÿþòü òàêå: Ìè ç ìî¨ì äîðîãèì ÷îëîâiêîì i äiòüìè
ïðàöþâàëè äóæå òÿæêî ìèíóëîãî ëiòà. Ìè ìàëè õëiáà íà öiëèé ðiê... âîíè çàëèøèëè íàñ
áåçïîìi÷íèìè i áåç ñòàòêiâ; Ó ãðóäíi ìè ìàëè çäàòè âñå íàøå çåðíî òà iíøi ïðîäóêòè, íà-
âiòü ãîðîäèíó, äåðæàâi; Ó ñòåïó ÷è â ïîëi, êóäè íå ïiäè, öiëi ðîäèíè ëåæàòü i ò. ií. Äâîõ
ñåëÿí íà ñüîìîìó äåñÿòêó æèòòÿ çàñóäèëè íà 10-ði÷íå óâ'ÿçíåííÿ çà òå, ùî çíàéøëè â íèõ
äâà êiëîãðàìè ñèðîãî êóêóðóäçÿíîãî ëóøïèííÿ. Iíøèé âèïàäîê: ó âàíòàæíié ìàøèíi, ùî
âiäâîçèëà íà öâèíòàð ìåðòâèõ äiòåé, äâî¹ âèÿâèëèñÿ æèâèìè; ëiêàðÿ, êîòðèé áóâ ïðè÷åòíèé
äî öüîãî, ðîçñòðiëÿëè.
Iíæåíåð, ùî ïðàöþâàâ íà Ïiâíi÷íî-êàâêàçüêié çàëiçíèöi, ïîäà¹ òàêèé îïèñ ïîäié: Íà
ïî÷àòêó 1933 ð. âiä çàëiçíè÷íî¨ ñòàíöi¨ Êàâêàçüêà êîæíîãî ðàíêó â ïåâíèé ÷àñ ïåðåä ñâi-
òàíêîì âiäõîäèëè äâà òà¹ìíè÷èõ ïîòÿãè â íàïðÿìi Ìiíåðàëüíèõ Âîä òà Ðîñòîâà. Ïîòÿãè
áóëè ïîðîæíi, i êîæíèé ñêëàäàâñÿ ç 5-10 âàíòàæíèõ âàãîíiâ. Ïðèáëèçíî çà äâi - ÷îòèðè
ãîäèíè ïîòÿãè ïîâåðòàëèñÿ, çóïèíÿëèñÿ íà ÿêèéñü ÷àñ íà ìàëåíüêié ái÷íié ñòàíöi¨, à òîäi
éøëè äàëi çàïàñíîþ êîëi¹þ, ùî áóëà òóïèêîì i âåëà äî êîëèøíüî¨ êàìåíÿðíi. Ïîêè ïîòÿ-
ãè çóïèíÿëèñÿ íà Êàâêàçüêié àáî íà ái÷íié êîëi¨, âñi âàãîíè áóëè çàìêíåíi, àëå âèãëÿäàëè
íàâàíòàæåíèìè i ïèëüíî îõîðîíÿëèñÿ ÄÏÓ. Ñïî÷àòêó íiõòî íå çâåðòàâ óâàãè íà òà¹ìíè÷i
ïîòÿãè, âêëþ÷íî çi ìíîþ. ß ïðàöþâàâ òàì òèì÷àñîâî, îñêiëüêè áóâ ùå ñòóäåíòîì Ìîñêîâ-
ñüêîãî iíñòèòóòó òðàíñïîðòó. Àëå îäíîãî ðàçó êîíäóêòîð X., ÷ëåí ïàðòi¨, òèõî ïîêëèêàâ
225
ìåíå i ïîâiâ äî ïî¨çäiâ, ñêàçàâøè: ß õî÷ó òîái ïîêàçàòè, ùî ¹ ó âàãîíàõ". Âií òðîõè âiä-
÷èíèâ äâåði îäíîãî ç íèõ, ÿ çàçèðíóâ i ìàéæå çíåïðèòîìíiâ ÷åðåç òå, ùî òàì ïîáà÷èâ. Ó
âàãîíi áóëî ïîâíî òðóïiâ, íàêèäàíèõ áóäü-ÿê. Êîíäóêòîð ïiçíiøå ðîçïîâiâ ìåíi òàêó iñòî-
ðiþ: Íà÷àëüíèê ñòàíöi¨ îòðèìàâ òà¹ìíèé íàêàç âiä ñâîãî íà÷àëüñòâà âèêîíàòè ïðîõàííÿ
ìiñöåâîãî òà çàëiçíè÷íîãî âiääiëiâ ÄÏÓ i ìàòè íàïîãîòîâi êîæíîãî ñâiòàíêó äâà ïîòÿãè ç
ïîðîæíiìè âàíòàæíèìè âàãîíàìè. Áðèãàäó çàëiçíè÷íèêiâ, ùî îáñëóãîâóâàëà ïîòÿãè, îõî-
ðîíÿëè ñïiâðîáiòíèêè ÄÏÓ. Ïîòÿãè âèõîäèëè, ùîá çiáðàòè òðóïè ñåëÿí, ÿêèõ äîñòàâëÿëè
äî çàëiçíè÷íèõ ñòàíöié iç áëèæíiõ ñië. Òðóïè õîâàëè íà âiääàëåíié äiëÿíöi çà êàìåíÿðíåþ.
Âñþ çîíó îõîðîíÿëî ÄÏÓ, i íiêîãî çi ñòîðîííiõ îñiá áëèçüêî íå ïiäïóñêàëè“ '.
ßê ìè âæå ãîâîðèëè ðàíiøå, íàâiòü ó âåëèêèõ ñòàíèöÿõ, íàñåëåííÿ ÿêèõ íå äåïîðòóâà-
ëè â ìàñîâîìó ìàñøòàái, âòðàòè âiä ãîëîäó áóëè âåëè÷åçíi - 14 òèñ. ç 24-õ çàëèøèëîñÿ ó
ñòàíèöi Ëàáèíñüêié òîùî. Ó ñòàíèöi Ñòàðîêîðñóíñüêié êàâàëåðiéñüêó ÷àñòèíó âiéñüê ÄÏÓ,
ÿêó âiäðÿäèëè òóäè â 1930 ð., çàâæäè òðèìàëè ó áîéîâié ãîòîâíîñòi. Áóëî ïðîâåäåíî êiëüêà
ìàñîâèõ àðåøòiâ - êîæíîãî ðàçó âiä 50 äî 100 îñiá. Ïiñëÿ ãîëîäó â æèâèõ çàëèøèëîñÿ ëèøå
áëèçüêî òèñÿ÷i ç 14 òèñ.; ïîäiáíà äîëÿ ñïiòêàëà é ñóñiäíi ñòàíèöi - Âîðîíåçüêó òà Äîíñüêó.
Òàêîæ ñèëüíî ïîòåðïiëè íåêîçàöüêi óêðà¨íñüêi ñåëà. Íàïðèêëàä, íàñåëåííÿ Ïàøêiâñüêîãî
(Êðàñíîäàðñüêèé îêðóã) iç 7 òèñ. çìåíøèëîñÿ âäâi÷i.
Íàïðèêiíöi 1933 ð. àíãëiéñüêå ïîñîëüñòâî äîïîâiäàëî: Êîçàöüêèé åëåìåíò ïåðåâàæíî
óñóíóòî - ÷è òî ÷åðåç ñìåðòü, ÷è òî øëÿõîì äåïîðòàöié.
Ùîäî ìiñò Äîíó òà Êóáàíi, òî âîíè çàçíàëè áiëüøèõ óòðàò, íiæ ìiñòà â Óêðà¨íi. Ïî-
âiäîìëÿëè ïðî 50 òèñ. ñìåðòíèõ âèïàäêiâ ó Ñòàâðîïîëi (íàñåëåííÿ 140 òèñ.) i 40 òèñ. ó
Êðàñíîäàði (íàñåëåííÿ 140 òèñ.). Ó Ñàëüñüêié îêðóçi ÷èìàëié êiëüêîñòi ìåøêàíöiâ óäàëîñÿ
âèæèòè òiëüêè çàâäÿêè òîìó, ùî âîíè ïåðåñåëèëèñÿ ó ñòåï i ëîâèëè òàì áàéáàêiâ. Æèòåëi
ñåëà Çàâiòíå ïðîòðèìàëèñÿ òàêèì ÷èíîì àæ ïiâðîêó.
Àëå íåçâàæàþ÷è íà ïîîäèíîêi iñòîði¨ çi ùàñëèâèì êiíöåì, öi êîëèñü êâiòó÷i çåìëi ïåðå-
òâîðèëèñÿ íà ñïðàâæíþ ïóñòåëþ. Îñü ñâiä÷åííÿ iíîçåìöÿ: Ïåðøå, ùî ìåíå âðàçèëî, êîëè
ÿ ïîáà÷èâ êîçàöüêi ñåëà â îêîëèöi Êðîïîòêiíà,- öå æàõëèâèé ñòàí òîãî, ùî êîëèñü áóëî íàä-
çâè÷àéíî ðîäþ÷èì òåðåíîì. Âåëè÷åçíèé áóð'ÿí, íàâäèâîâèæó âèñîêèé i òâåðäèé, çàïîâíèâ
÷èñëåííi ñàäè, ïàíóâàâ íà ïîëÿõ ïøåíèöi, êóêóðóäçè, ñîíÿøíèêà. Çíèêëè ïøåíè÷íi ïàëÿ-
íèöi, ñîêîâèòi øìàòî÷êè ì'ÿñà ìîëîäîãî áàðàí÷èêà, ùî ïðîïîíóâàëè íà ïðîäàæ ïîâñþäíî,
êîëè ÿ âiäâiäóâàâ Êóáàíñüêó äîëèíó â 1924 ðîöi. À îñü ïîâiäîìëåííÿ îäíîãî ç ïàðòiéíèõ
êåðiâíèêiâ, ÿêèé ïîâåðíóâñÿ äî ñâî¨õ ðiäíèõ ìiñöü óïåðøå âiä ÷àñiâ ðåâîëþöi¨: ß çíàâ öåé
êðàé, êîëè òóò áóâ ñàìèé ëèøå äîáðîáóò... Òåïåð íà ìiñöi ñåëà ÿ çíàéøîâ öiëêîâèòå ñïó-
ñòîøåííÿ òà çëèäíi. Òèíè, îãîðîæi òà õâiðòêè çíèêëè, áî ïiøëè íà ïàëèâî. Âóëèöi çàðîñëè
áóð'ÿíîì i ïàïîðîòòþ, õàòè ðîçâàëþþòüñÿ íà øìàòêè... Íàâiòü êîëèñü ïîâíi åíòóçiàçìó
ïàðòiéíi àêòèâiñòè âòðàòèëè âiðó...
Ùå êiëüêà ïîäiáíèõ îïèñiâ êðàþ: âií íàãàäóâàâ îçáðî¹íèé òàáið ó ïóñòåëi - íi ïðàöi, íi
õëiáà, íi õóäîáè, íi òÿãëîâèõ êîíåé, ëèøå áåçäiÿëüíi ñåëÿíè òà âîÿêè; öå áóâ íàïiâñïóñòî-
øåíèé êðàé, ÿêèé ìàéæå íàïåâíî ïîòðåáóâàâ ïîâòîðíîãî îñâî¹ííÿ.
* * *
Äàëi íà ïiâíi÷íèé çàõiä ãîëîä óðàçèâ òåðåíè Íèæíüî¨ Âîëãè, ÷àñòêîâî ðîñiéñüêi òà óêðà-
¨íñüêi çà íàöiîíàëüíèì ñêëàäîì, àëå öåíòðîì éîãî ñòàëè ìiñöåâîñòi, â ÿêèõ äîìiíóâàëè
âîëçüêi íiìöi. Ïðîöèòó¹ìî êiëüêà îïîâiäåé ñó÷àñíèõ ðîñiéñüêèõ ïèñüìåííèêiâ, ùî ïîõîäè-
ëè ç Âîëãè, ïðî ¨õíi äèòÿ÷i ðîêè. Îäèí ïèøå ïðî ÷îòèðè òðóíè, ÿêi íàøà ðîäèíà íîñèëà
äî ñiëüñüêîãî öâèíòàðÿ â òîìó æàõëèâîìó ðîöi, ùîïðàâäà, äîäàâøè, ùî ÿêiñü ìiíiìàëüíi

õàð÷îâi ïàéêè ïðèçíà÷èëè äëÿ ðîçäàâàííÿ â äîâãèõ ÷åðãàõ, àëå ¨õ ÿêðàç âèñòà÷àëî äëÿ
òîãî, ùîá ïðîiñíóâàòè âiä îäíî¨ ïàéêè äî äðóãî¨. Iíøèé ñâiä÷èòü: ...öiëi ðîäèíè ïîâèìèðà-
ëè. Ó íàøîìó ñåëi Ìîíàñòèðñüêîìó ç 600 ãîñïîäàðñòâ çàëèøèëîñÿ 150, à öi¹¨ ìiñöåâîñòi íå
òîðêíóëàñÿ æîäíà âiéíà!
Àëå ãîëîâíèì îá'¹êòîì íàøî¨ óâàãè ¹ àâòîíîìíà ðåñïóáëiêà íiìöiâ Ïîâîëæÿ, ïðîòè ÿêî¨,
ÿê âèãëÿäà¹, i áóëî ñïðÿìîâàíå âiñòðÿ òåðîðó. âàíãåëi÷íi öåðêâè ó Íiìå÷÷èíi îòðèìóâàëè
áëèçüêî 100 òèñ. ëèñòiâ âiä ðîñiéñüêèõ íiìöiâ iç ïðîõàííÿì ïðî äîïîìîãó. Öi ëèñòè äî áðà-
òiâ i ñåñòåð ó âiðîâèçíàííi, ç ÿêèìè âîëçüêi íiìöi çàâæäè óòðèìóâàëè çâ'ÿçêè, ìàéæå âñi
ìàþòü ñèëüíå ðåëiãiéíå çàáàðâëåííÿ. Àëå ôàêòè, ïðî ÿêi âîíè îïîâiäàþòü, äî áîëþ çíàéî-
ìi. Ìè ìóñèëè âiääàòè âñå äåðæàâi,- ïèøå, çîêðåìà, îäíà ðîäèíà ó ëþòîìó 1933 ð. Iíøi
ëèñòè ñâiä÷àòü ïðî âiäñóòíiñòü õëiáà ïðîòÿãîì ÷îòèðüîõ, ï'ÿòè, øåñòè ìiñÿöiâ. Ïðîòå òi, ùî
ïðàöþâàëè ó ðàäãîñïàõ, îäåðæóâàëè 150 ã õëiáà íà äåíü,- âiä ÷îãî íå ïîìðåø, àëå é æèòè
íå áóäåø. Ïèøóòü òàêîæ, ùî ÷åòâåðî ç äiòåé áðàòà Ìàðòèíà ïîìåðëè âiä ãîëîäó, à ðåøòà
íåäàëåêi âiä öüîãî (áåðåçåíü 1933 ð.); Ìè íå ìàëè õëiáà, ì'ÿñà ÷è æèðó ïðîòÿãîì óæå
ï'ÿòè ìiñÿöiâ... Áàãàòî âìèðà¹; Íåìîæëèâî áiëüøå çíàéòè àíi ñîáàê, àíi êîòiâ; Òàê áàãà-
òî âìèðà¹, ùî íåìà ÷àñó, ùîá âèêîïàòè ìîãèëè (êâiòåíü 1933 ð.); Â ñåëi âñå ìåðòâå. Äíi
ïðîõîäÿòü, i æîäíî¨ äóøi íå âèäíî... ìè çà÷èíèëèñÿ â äîìi, ùîá ïðèãîòóâàòèñÿ äî ñìåðòi
(ëþòèé 1933 ð.). Îäèí âìèðàþ÷èé ¹âàíãåëiñò ïèñàâ: Êîëè ÿ äèâëþñÿ â ìàéáóòí¹, ÿ áà÷ó
ïåðåä ñîáîþ íiáè ãîðó, íà ÿêó íå ìîæó ïiäíÿòèñÿ.
Äåÿêi ëèñòè ñâiä÷àòü ïðî ïðèáóòòÿ ïîñèëîê iç Çàõîäó. Ç öi¹¨, çîêðåìà, ïðè÷èíè ñïèñîê
æåðòâ âèãëÿäà¹ íå òàêèì âåëèêèì, ÿê íà Êóáàíi. I âñå æ ïîâiäîìëÿ¹òüñÿ, ùî ÷èñëî ïîìåðëèõ
íiìöiâ äîñÿãëî 140 òèñ. Íà òîé æå ÷àñ, çà ïðèáëèçíèìè ïiäðàõóíêàìè, ùå 60 òèñ. íiìöiâ
ïåðåáóâàëè ó ðàäÿíñüêèõ òàáîðàõ. Òèõ, ùî âèæèëè, äåïîðòóâàëè ìàñîâèì ïîðÿäêîì ó 1941
ð.
Ëèñòè íiìåöüêèõ ñåëÿí äîâãèé ÷àñ ââàæàëèñÿ íà Çàõîäi ôàêòè÷íî ¹äèíèì ñâiäîöòâîì iç
ïåðøèõ ðóê âiä òèõ, ùî äiéñíî ïåðåæèâàëè ãîëîä. ßê áà÷èìî, âîíè íå äóæå âiäðiçíÿþòüñÿ
íi âiä òîãî, ïðî ùî îïîâiäàëè ñïîñòåðiãà÷i â Óêðà¨íi òà íà Êóáàíi, àíi âiä òîãî, ïðî ùî ìè
äiçíàëèñÿ âiä óöiëiëèõ, ÿêi ÷åðåç áàãàòî ðîêiâ çãàäóâàëè îñîáèñòî ïåðåæèòå.
Ðîçäië 15
Äiòè
Ãîëîäîìîð âèíèùèâ àáî ïîêàëi÷èâ öiëå ïîêîëiííÿ ñåëÿíñüêèõ äiòåé - ÿê â óñüîìó ÑÐÑÐ, òàê
i îñîáëèâî â Óêðà¨íi. Çãóáíiñòü òàêîãî ÿâèùà íåìîæëèâî ïåðåîöiíèòè. Äîëÿ äiòåé ó öié âå-
ëè÷åçíié êàòàñòðîôi íàéáiëüøå ïðèãîëîìøó¹ ðîçóì i íå ìîæå áóòè âèïðàâäàíà ç áóäü-ÿêîãî
ïîãëÿäó. Ùî æ äî ìàéáóòíüîãî êðà¨íè, òî ÷èñåëüíå çìåíøåííÿ öiëî¨ ãåíåðàöi¨ ïðèçâåëî äî
íàñëiäêiâ, êîòði âiä÷óâàþòüñÿ i äîñi.
Çíiìêè äiòåé iç êiíöiâêàìè, ùî âèãëÿäàþòü ÿê ïàëèöi, i âåñëîïîäiáíèìè ãîëîâàìè äîâî-
äÿòü äî íåñòÿìè, ÿê öå çàâæäè áóâà¹ â ïîäiáíèõ îáñòàâèíàõ. Àëå öüîãî ðàçó, íà âiäìiíó âiä
ãîëîäó 1921 ð., íà öèõ çíiìêàõ íå âèäíî ïðàöiâíèêiâ áëàãîäiéíèõ îðãàíiçàöié, ÿêi íàìàãàþ-
òüñÿ, õàé i ç íåçíà÷íèìè øàíñàìè, âðÿòóâàòè ¨õ.
Îäèí ñïîñòåðiãà÷ òàê ïèøå ïðî âöiëiëó äèòèíó: Áiäíèé õëîï÷èê áà÷èâ òàê áàãàòî ñìåð-
òåé i òàê áàãàòî ñòðàæäàíü, ùî, çäà¹òüñÿ, ââàæàâ óñå öå ÷àñòèíîþ æèòòÿ. Äëÿ íüîãî íå áóëî
iíøîãî æèòòÿ. Äiòè çàâæäè ñïðèéìàëè ñòðàõiòòÿ ñâîãî ñòàíîâèùà ÿê ùîñü ñàìîçðîçóìiëå.
* * *
Âiéíó ïðîòè äiòåé áiëüøîâèêè âèïðàâäîâóâàëè iñòîðè÷íîþ ïîòðåáîþ, i âiäñóòíiñòü

áóðæóàçíî¨ ñåíòèìåíòàëüíîñòi ó âèêîíàííi ðiøåíü ïàðòi¨ ñòàëà çàñîáîì ïåðåâiðêè ÿêîñòåé
ñïðàâæíüîãî êîìóíiñòà.
Ùå ó 1929 ð. ãàçåòà Ïðîñâåùåíèå Ñèáèðè çàçíà÷àëà, Ùî äåÿêi òîâàðèøi, ÿêi ïðè-
¨æäæàþòü äëÿ çàãîòiâëi õëiáà, ðåêîìåíäóþòü ðîáèòè âñå, ùîá çàîõîòèòè âèïàäêè ïåðåñëi-
äóâàííÿ êóðêóëüñüêèõ äiòåé, ÿêi òðàïëÿþòüñÿ â øêîëi, âèêîðèñòîâóþ÷è öi ïåðåñëiäóâàííÿ
ÿê çàñiá òèñêó íà êóðêóëiâ-áàòüêiâ, ÿêi ïðèõîâóþòü çåðíî. I ¨õíi ïîðàäè, î÷åâèäíî, âòiëþ-
þòüñÿ íà ïðàêòèöi, îñêiëüêè ìîæíà êîíñòàòóâàòè ïîñèëåííÿ êëàñîâîãî àíòàãîíiçìó ñåðåä
øêîëÿðiâ - ïî÷èíàþ÷è âiä öüêóâàííÿ ìîëîäøèõ i êií÷àþ÷è áiéêàìè ñòàðøèõ.
Êîëè ñåêðåòàð îäíîãî ç îêðóæêîìiâ ïàðòi¨ çàÿâèâ, ùî ñëiä çàëèøàòè êóðêóëÿì ñòiëüêè
íàñiííÿ, ùîá âîíè ìîãëè ñiÿòè i ãîäóâàòè ñâî¨õ äiòåé, éîãî ïiääàëè êðèòèöi: Ìè íå ìîæåìî
äóìàòè ïðî êóðêóëüñüêèõ ãîëîäíèõ äiòåé, ó êëàñîâié áîðîòüái ôiëàíòðîïiÿ - öå çëî. Â
Àðõàíãåëüñüêó â 1932-1933 ðð. äiòÿì äåïîðòîâàíèõ êóðêóëiâ íå äàâàëè øêiëüíèõ ñíiäàíêiâ,
à òàêîæ òàëîíiâ íà îäåðæàííÿ îäÿãó, íà ùî ìàëè ïðàâî iíøi.
Ó öüîìó áóëà ñâîÿ ëîãiêà. Êóðêóëüñòâî ÿê êëàñ, ÿêèé ðåæèì ìàâ íàìið ëiêâiäóâàòè,
ñêëàäàâñÿ íå òiëüêè ç äîðîñëèõ, à é iç äiòåé. Áiëüøå òîãî, ïîñòóëàò Ìàðêñà ïðî òå, ùî áóòòÿ
âèçíà÷à¹ ñâiäîìiñòü, ñïðèéìàëè öiëêîì áåçïîñåðåäíüî,- íàïðèêëàä, óöiëiëi äiòè êóðêóëiâ,
íàâiòü âiäîêðåìëåíi âiä ñâî¨õ ðîäèí, íîñèëè ñâî¹ ñîöiàëüíå òàâðî ïî âñiõ äîêóìåíòàõ, i ¨õ
çàâæäè ìîæíà áóëî çààðåøòóâàòè, êîëè öüîãî âèìàãàëà áiëüøîâèöüêà ïèëüíiñòü.
227
228 Äiòè
Ïåðåñëiäóâàííÿ äiòåé çà äi¨ ¨õíiõ áàòüêiâ ñòàëî âæå òðàäèöi¹þ íîâîãî ðåæèìó. Äîñèòü
çãàäàòè ðîçñòðië 14-ði÷íîãî öàðåâè÷à â 1918 ð. ÷è éîãî ðîâåñíèêà - ñèíà ñòàðîãî áiëüøîâèêà
Í. Ëàêîáè ó 1937 ð. Ó 1930-õ ðîêàõ äiòåé òà ¨õíiõ ìàòåðiâ ïîâñþäíî çàñóäæóâàëè ÿê òàê
çâàíèõ ×ÑÈÐ (÷ëåí ñåìüè èçìåííèêà Ðîäèíè) - îáâèíóâà÷åííÿ, ÿêå íåìîæëèâî áóëî
ñïðîñòóâàòè.
Äiòåé êóðêóëiâ ÷àñòî çàëèøàëè íàïðèçâîëÿùå, êîëè îáîõ áàòüêiâ àðåøòîâóâàëè. Âäîâà
Ëåíiíà Í. Êðóïñüêà, çîêðåìà, ïèñàëà: Çààðåøòóâàëè áàòüêiâ ìàëî¨ äèòèíè. Âîíà ç ïëà÷åì
iäå âóëèöåþ... Óñiì æàëü ìàëþêà, àëå íiõòî íå ìîæå âiäâàæèòèñÿ âçÿòè éîãî äî ñåáå â
äiì: ßê áè òàì íå áóëî, öå æ êóðêóëüñüêà äèòèíà... Ìîæóòü áóòè íåïðè¹ìíi íàñëiäêè“ '.
Ñàìà Êðóïñüêà âèñòóïàëà ïðîòè öüîãî, äîâîäÿ÷è, ùî êëàñîâà áîðîòüáà ìà¹ òî÷èòèñÿ ìiæ
äîðîñëèìè; àëå ç íåþ âæå äàâíî ïåðåñòàëè ðàõóâàòèñÿ.
Ïðîòå ó áàãàòüîõ âèïàäêàõ ëþäè áóëè ñìiëèâiøi òà ïîðÿäíiøi - âñóïåðå÷ ïîáîþâàííÿì
Êðóïñüêî¨. Îïîâiäàþòü, íàïðèêëàä, ùî â îäíié ðîäèíi, äå áàòüêà äàâíî çààðåøòóâàëè, à
ìàòè ïðîñòî âìèðàëà âiä óòîìè â ïîëi, ñåëÿíè, ÿêi ïðàöþâàëè ïîðó÷, áðàëè äèòèíó äî
ñâî¹¨ õàòè. Òèïîâèì ïðèêëàäîì ìîæå ñëóãóâàòè iñòîðiÿ îäíîãî óêðà¨íñüêîãî ñåëÿíèíà, ùî
âiäìîâèâñÿ âñòóïèòè äî êîëãîñïó. Çà öå éîãî àðåøòóâàëè, ïîáèëè òà çàñëàëè, à äðóæèíà
ïîâiñèëàñÿ â êîìîði. Òîäi áåçäiòíà ðîäèíà âçÿëà ¨õíüîãî ìàëîãî õëîï÷èêà äî ñåáå. À òîé
òiëüêè òå é ðîáèâ, ùî ñèäiâ ó ñâî¹ìó ïîêèíóòîìó äîìi, ïîâåðòàþ÷èñü äî íèõ ëèøå ââå÷åði, i
íiêîëè íå ðîçìîâëÿâ. Ïîäiáíèõ iñòîðié ñèðiò - æåðòâ êîëåêòèâiçàöi¨, ÿêèõ ïðèéìàëè äî ñåáå
ñåëÿíè, áåçëi÷.
Iíîäi ëþäñüêà ïåðåäáà÷ëèâiñòü i âèíàõiäëèâiñòü âðÿòîâóâàëè ðîäèíó, ïðèíàéìíi íà ÿêèéñü
÷àñ. Îäíà îñîáà, ùî ïåðåæèëà ëèõîëiòòÿ, ðîçïîâiäà¹, ùî, ïîâåðíóâøèñü äîäîìó ïiñëÿ øêîëè
10-ði÷íîþ äèòèíîþ, âîíà ïîáà÷èëà õàòó ïîðîæíüîþ òà çàìêíóòîþ. Áàòüêà çààðåøòóâàëè, à
ìàòið i ìàëåíüêèõ äiòåé óçÿëà äî ñåáå áiäíà ñåëÿíñüêà ðîäèíà. Ùîá óðÿòóâàòè ¨õ, îïîâiäà÷
òà éîãî 12-ði÷íèé áðàò ìóñèëè ïåðåõîâóâàòèñÿ i âçàãàëi æèòè íà âëàñíèé ðîçñóä. Îäíà÷å
áàòüêîâi âäàëîñÿ âòåêòè, i âií ñòàâ ìàíäðiâíèì ÷îáîòàðåì. Çàìiñòü ïëàòíi çà ðîáîòó âií
ïðîñèâ óñiõ ïîñèëàòè õàð÷i éîãî ðîäèíi. Áàòüêî íàâiòü çíàéøîâ ìîæëèâiñòü õîâàòè äåÿêi
õàð÷i ó ìiñöåâîãî àêòèâiñòà, äå ¨õ, çâè÷àéíî, íå øóêàëè. Õëîïöi òåæ íå ñèäiëè áåç äiëà -
âîíè ëîâèëè ðèáó, êîëè âäàâàëîñÿ óíèêíóòè ñòîðîæi.
Àëå íàäàòè áóäü-ÿêó äîïîìîãó ïîòåðïiëèì íå çàâæäè áóëî ìîæëèâî. Íàïðèêëàä, îäèí
õëîï÷èê óòiê iç ïîòÿãó, ÿêèì âåçëè éîãî ðîäèíó íà çàñëàííÿ, i êiëüêîìà ìiñÿöÿìè ïiçíiøå
âiäâiäàâ ñâié ðiäíèé õóòið. Òîé áóâ ïîâíiñòþ ïîêèíóòèé, áóð'ÿí âèðiñ çàââèøêè ç ëþäèíó,
ó ñïóñòîøåíèõ áóäèíêàõ, ç ÿêèõ áóëî çiðâàíî äàõè, îñåëèëèñÿ òõîðè.
ßê ìè âæå çàçíà÷àëè, ìàëi äiòè ñêëàäàëè çíà÷íó ÷àñòèíó òèõ 15-20 % ñåëÿí, ùî âìèðàëè
ïiä ÷àñ åòàïó äî ìiñöü çàñëàííÿ ó 1930-1932 ðð.; ùå áiëüøå ¨õ ïîìåðëî âæå íà çàñëàííi.
Çîêðåìà, ó áåðåçíi, êâiòíi é òðàâíi 1930 ð. ïîâiäîìëÿëîñÿ ïðî çàãèáåëü ìàéæå 25 òèñ. äiòåé
ó öåðêâàõ Âîëîãäè, ùî âèêîðèñòîâóâàëèñü ÿê ïåðåñèëüíi ïóíêòè.
Çàëèøèâøèñü ñèðîòàìè, äiòè æèëè íà ìåæi ëþäñüêîãî iñíóâàííÿ, i áàãàòî ç íèõ ïî-
ìåðëî. ßê i ñòîñîâíî äîðîñëèõ, íåìîæëèâî ñêàçàòè òî÷íî, ñêiëüêè äiòåé ñòàëè æåðòâàìè
äåïîðòàöié, à ñêiëüêè - ãîëîäó, àëå iñíóþòü äîêàçè òîãî, ùî ãîëîä áóâ ñòðàøíiøèì ëèõîì.
Îòîæ, ó 1932 ð. ñòàíîâèùå äiòåé óêðà¨íñüêèõ ñåëÿí áóëî âêðàé æàõëèâèì. Ãîëîä íå ëèøå
ïîñòiéíî ïîñèëþâàâñÿ, âií çäiéñíþâàâ òàêîæ âåëè÷åçíèé ïñèõi÷íèé òèñê íà ëþäåé. Ìè âæå
öèòóâàëè Âàñèëÿ Ãðîññìàíà, ÿêèé ïèñàâ, ùî ìàòåði ÷àñîì ïî÷èíàþòü íåíàâèäiòè âëàñíèõ
äiòåé. Â îäíié ðîäèíi ÷îëîâiê íå äîçâîëèâ ñâî¨é æiíöi ãîäóâàòè äiòåé, à êîëè ïîáà÷èâ, ÿê
ñóñiäà äàâ ¨ì òðîõè ìîëîêà, âií äîíiñ íà íüîãî çà ïðèõîâóâàííÿ ïðîäóêòiâ, õî÷ i áåçðåçóëüòà-
òíî. Äî ðå÷i, ñàì âií íå âèæèâ, à äiòè âöiëiëè... Â iíøèõ âèïàäêàõ, ÿê ìè áà÷èëè, áîæåâiëëÿ
229
âiä ãîëîäó ïðèçâîäèëî äî ëþäî¨äñòâà, i â íàøîìó ðîçïîðÿäæåííi áàãàòî îïîâiäåé ïðî äiòåé,
ùî ¨õ ç'¨ëè âëàñíi áàòüêè.
À ÿêùî ãîâîðèòè çàãàëüíiøå, òî öå áóâ ïðîñòî ãîëîä - íå áiëüøå i íå ìåíøå. I âií ÷àñîì
ïðèìóøóâàâ ðîáèòè âèáið, ùî ìåæóâàâ iç áîæåâiëëÿì. Òàê, íàâåñíi 1934 ð. îäíà æiíêà
ñêàçàëà òèì, ùî ìèëóâàëèñÿ ¨ ¨ äiòüìè, ùî ìàëà ¨õ àæ øåñòåðî, àëå âèðiøèëà âðÿòóâàòè
òðüîõ íàéçäîðîâøèõ i íàéðîçóìíiøèõ êîøòîì ñìåðòi iíøèõ, ïîõîâàâøè ¨õ çà õàòîþ.
Àãðîíîì îïèñó¹, ÿê âií iøîâ iç ìiñöåâèì óðÿäîâöåì âiä îäíîãî ñåëà äî iíøîãî i çíàéøîâ
ìåðòâó ìîëîäó æiíêó, íà ãðóäÿõ ÿêî¨ ëåæàëî æèâå íåìîâëÿ. Ç ¨ ¨ äîêóìåíòiâ âií äiçíàâñÿ, ùî
æiíöi áóëî 22 ðîêè, à ¨ ¨ ñåëî ðîçòàøîâàíå àæ çà 13 êiëîìåòðiâ âiä öüîãî ìiñöÿ. Öå çíà÷èëî,
ùî âèñíàæåíà ãîëîäîì æiíêà ïðîéøëà öþ âiäñòàíü ïiøêè. ×îëîâiêè ïåðåäàëè íåìîâëÿ äî
íàéáëèæ÷îãî õàð÷îâîãî ïóíêòó, i ¨ì ìèìîâîëi ñïàëî íà äóìêó: ÷è õòîñü êîëè-íåáóäü ñêàæå
äèòèíi, ùî ñòàëîñÿ ç ¨ ¨ ìàòið'þ?
Àðòóð Êüîñòëåð áà÷èâ ç âiêíà ïîòÿãó ãîëîäóþ÷èõ äiòåé, ÿêi áóëè ïîäiáíi äî çàñïèðòîâà-
íèõ åìáðiîíiâ. Â iíøîìó ìiñöi âií ïèñàâ: Ñòàíöi¨ áóëè çàïîâíåíi ñåëÿíàìè, ùî æåáðà÷èëè,
ç îïóõëèìè ðóêàìè òà íîãàìè, æiíêàìè, ùî ïiäíîñèëè äî âiêîí âàãîíiâ ñòðàõiòëèâèõ äiòåé
ç âåëè÷åçíèìè ãîëîâàìè, ùî õèòàëèñÿ, ç ïîäiáíèìè äî ïàëèöü êiíöiâêàìè òà íàáóõëèìè
çàãîñòðåíèìè æèâîòàìè... I öå éøëîñÿ ïðî ðîäèíè, ÿêi, ïðèíàéìíi, ìàëè ñèëè äiñòàòèñÿ äî
çàëiçíè÷íî¨ êîëi¨.
Iñíó¹ áàãàòî ïîäiáíèõ îïèñiâ äiòåé. Íàéïîâíiøèé ç íèõ ïîäà¹, ìàáóòü, Â. Ãðîññìàí: À
ñåëÿíñüêi äiòè! ×è âè êîëè-íåáóäü áà÷èëè ãàçåòíi çíiìêè äiòåé ó íiìåöüêèõ òàáîðàõ? Âîíè
âèãëÿäàëè ñàìå òàê: ¨õíi ãîëîâè áóëè ñõîæi íà âàæêi ì'ÿ÷i íà òîíêèõ, ÿê ó ëåëåê, øèÿõ, i
âèäíî áóëî êîæíó êiñòêó ¨õíiõ ðóê i íiã, ùî âèñòóïàëè çi øêiðè, i âåñü êiñòÿê ïðîñòóïàâ çi
øêiðè, ùî âèãëÿäàëà ÿê æîâòà ìàðëÿ. Äèòÿ÷i îáëè÷÷ÿ áóëè ñòàði, çìîðåíi, íiáè öèì äiòÿì
áóëî ñiìäåñÿò ðîêiâ. À ç ïî÷àòêîì âåñíè âîíè âæå çîâñiì íå ìàëè îáëè÷. Çàìiñòü íèõ áóëè
ïòàõîïîäiáíi ãîëîâè ç êëþâàìè ÷è æàá'ÿ÷i ãîëîâè ç òîíêèìè i äîâãèìè ãóáàìè, à äåÿêi ç
íèõ íàãàäóâàëè ðèá ç âiäêðèòèìè ðîòàìè. Òî íå áóëè ëþäñüêi îáëè÷÷ÿ. Âií ïîðiâíþ¹ ¨õ ç
¹âðåéñüêèìè äiòüìè â íiìåöüêèõ ãàçîâèõ êàìåðàõ i êîìåíòó¹: Öå áóëè ðàäÿíñüêi äiòè, i òi,
ùî êàðàëè ¨õ ñìåðòþ, áóëè ðàäÿíñüêi ëþäè.
Ó áiëüøîñòi âèïàäêiâ äiòè âìèðàëè âäîìà ðàçîì ç óñi¹þ ðîäèíîþ. Iíîäi âîíè ãèíóëè
îñòàííiìè i íå ìàëè íiÿêîãî óÿâëåííÿ, ùî ¨ì ðîáèòè. Iíîçåìíèé æóðíàëiñò îïèñó¹ õàòèíêó
â ñåëi êîëî Õàðêîâà, â ÿêié âèæèëè ëèøå 14-ði÷íà äiâ÷èíêà òà ¨ ¨ äâîði÷íèé áðàòèê. Öÿ
ìîëîäøà äèòèíà ïîâçàëà íà ïiäëîçi, ÿê æàáåíÿ, i ¨ ¨ íåùàñíå ìàëåíüêå òiëüöå áóëî íàñòiëüêè
ñïîòâîðåíå, ùî íå âèãëÿäàëî ëþäñüêèì... Âîíà íiêîëè íå êóøòóâàëà íi ìîëîêà, íi ìàñëà i
ëèøå ðàç ó æèòòi êóøòóâàëà ì'ÿñî. ×îðíèé õëiá i êàðòîïëÿ, ñêîðiøå êðèõòè ç íèõ, áóëè
¹äèíèì õàð÷óâàííÿì öüîãî íåìîâëÿòè, ÿêå áàãàòî ðàçiâ áóëî íà ãðàíi ñìåðòi ìèíóëî¨ çèìè.
Iíøi âiäõîäèëè áåç áóäü-ÿêî¨ íàäi¨: Êðàé äîðîãè... íàïðèêiíöi ÷åðâíÿ çíàéøëè òiëà äâîõ
äiòåé - îäíié äèòèíi áóëî áëèçüêî ñåìè ðîêiâ, à äðóãié, ìîæëèâî, äåñÿòü. Õòîçíà, ÷è¨ òî
áóëè äiòè? Íiõòî, çäà¹òüñÿ, íå ïîáèâàâñÿ çà íèìè, íiõòî íå ïèòàâ ïðî íèõ, âîíè ïîçäèõàëè,
ÿê êîøåíÿòà...
Êîëè ãîëîä ñòàâàâ çîâñiì íåñòåðïíèì, áàòüêè âiäñèëàëè ñâî¨õ äiòåé ç äîìó â íàäi¨, ùî
âîíè ÿêîñü âèæèâóòü ó ñâiòi æåáðàöòâà òà äðiáíèõ êðàäiæîê, êîòðèé íiêîëè íå áóâ áè ¨õíiì,
ÿêáè âîíè çàëèøèëèñÿ çi ñâî¨ìè ðîäèíàìè.
Îäèí iç æèòåëiâ ñåëà ×îðíóõè Ïîëòàâñüêî¨ îáëàñòi, êîëèøíié ïàðòèçàí, âñòóïèâ äî
êîëãîñïó â 1930 ð. ç æiíêîþ òà ï'ÿòüìà äiòüìè i áóâ âiääàíèì àêòèâiñòîì. Êîëè æ ãîëîäîâà
ñìåðòü ñòàëà çîâñiì áëèçüêîþ, âií óçÿâ ñâî¨õ ÷îòèðüîõ óöiëiëèõ äiòåé (îäíîãî çàáèëè äî
ñìåðòi çà êðàäiæêó ãîðîäèíè) òà ïiøîâ äî ñåêðåòàðÿ îêðóæêîìó ïàðòi¨, àëå òîé íå çìiã
230 Äiòè
éîìó îáiöÿòè íi÷îãî ïåâíîãî. Òîäi áàòüêî çàëèøèâ äiòåé iç ñåêðåòàðåì, ÿêèé âiääàâ ¨õ äî
äèòÿ÷îãî áóäèíêó, äå äâî¹ íåçàáàðîì ïîìåðëè. Äiçíàâøèñÿ ïðî öå, áàòüêî ïîâiñèâñÿ íà
äåðåâi ïåðåä áóäèíêîì îêðóæêîìó.
Íàéáiëüøå âðàæàþòü ðîçïîâiäi ñàìèõ äiòåé. Òàê, ñåìèði÷íèé õëîï÷èê êàçàâ, ùî ïiñëÿ
òîãî ÿê éîãî áàòüêî ïîìåð, à ìàòè ñïóõëà òàê, ùî íå ìîãëà âñòàòè, âîíà âåëiëà éîìó ïiòè òà
ïîøóêàòè ñîái õàð÷iâ; iíøèé õëîï÷èê âîñüìè ðîêiâ ïîêèíóâ äîìiâêó, êîëè îáî¹ éîãî áàòüêiâ
ïîìåðëè; äåâ'ÿòèði÷íèé õëîï÷èê, çàëèøèâøèñü áåç ìàòåði, çëÿêàâñÿ ñâîãî áàòüêà òà ïiøîâ
iç äîìó; iíøîìó õëîï÷èêîâi äåâ'ÿòè ðîêiâ ìàòè íàêàçàëà ÿêîñü ðÿòóâàòèñÿ, i îáî¹ ïëàêà-
ëè, êîëè âií ëèøàâ äîìiâêó; âîñüìèði÷íèé õëîï÷èê, ïîáà÷èâøè ñâî¨õ áàòüêiâ îïóõëèìè òà
áåçïîìi÷íèìè, ïiøîâ ñâiò çà î÷i.
×àñîì ìàòè éøëà ç äîìó çi ñâî¹þ îñòàííüîþ âöiëiëîþ äèòèíîþ. Iñíó¹ áàãàòî iñòîðié
ïðî ìàòið i íåìîâëÿ, ÿêi ëåæàëè ìåðòâi íà äîðîçi ÷è íà âóëèöi ìiñòà. Äåÿêi çàëèøàëè
ìàëåíüêó äèòèíó êîëî ÷è¨õîñü äâåðåé àáî ïðîñòî áóäü-äå - ñâiò íå áåç äîáðèõ ëþäåé. Æiíêà-
ñåëÿíêà, îäÿãíóòà ó ùîñü ïîäiáíå äî ëàòàíèõ ìiøêiâ, ç'ÿâèëàñÿ ç ái÷íî¨ äîðiæêè,- ïèøå
àìåðèêàíñüêèé æóðíàëiñò.- Âîíà òÿãíóëà äèòèíó òðüîõ-÷îòèðüîõ ðîêiâ çà êîìiðåöü äiðÿâîãî
ïàëüòà, ÿê òÿãíóòü âàæêèé ìiøîê. Æiíêà âòÿãíóëà äèòèíó íà ãîëîâíó âóëèöþ. Òóò âîíà
îïóñòèëà ¨ ¨ â ãðÿçþêó... Ìàëåíüêå ëè÷êî äèòèíè áóëî íàïóõëå òà ñèí¹. Ç ìàëåíüêèõ ãóá
ñòiêàëà ïiíà. Ðóêè òà ìàëåíüêå òiëüöå ñïóõëè. Òî áóâ ÿêèéñü êëóíîê iç ÷àñòèí ëþäñüêîãî
òiëà, êîæíà ç ÿêèõ áóëà ñìåðòåëüíî õâîðà, i âñå æ ¨õ òðèìàâ ðàçîì ïîäèõ æèòòÿ. Ìàòè
çàëèøèëà äèòèíó íà äîðîçi â íàäi¨, ùî õòîñü, ìîæëèâå, ùîñü çðîáèòü, àáè äîïîìîãòè ¨é.
Ìîÿ ñóïóòíèöÿ íàìàãàëàñÿ çàñïîêî¨òè ìåíå. Òèñÿ÷i é òèñÿ÷i òàêèõ äiòåé, ñêàçàëà âîíà ìåíi,
çàçíàëè â Óêðà¨íi òàêî¨ ñàìî¨ äîëi òîãî ðîêó.
Iíøà îïîâiäü: Ó Õàðêîâi ÿ ïîáà÷èâ õëîï÷èêà, âèñíàæåíîãî, ÿê ñêåëåò, ùî ëåæàâ íà
ñåðåäèíi âóëèöi. Äðóãèé õëîï÷èê ñèäiâ êîëî áî÷êè ñìiòòÿ, âèáèðàþ÷è çâiäòè ÿ¹øíó øêàðà-
ëóïó. Êîëè ãîëîä ïî÷àâ ïîñèëþâàòèñÿ, ñåëÿíè âiäâîçèëè ñâî¨õ äiòåé äî ìiñò i çàëèøàëè òàì
ó íàäi¨, ùî õòîñü ïîæàëi¹ ¨õ. Äiòè ÷àñòî ïîìèðàëè íà ïåðøèé ÷è íà äðóãèé äåíü. Îäíî-
ãî òàêîãî áà÷èëè â Õàðêîâi ÿê âií óìèðàâ ó êàíàâi; éîãî øêiðà áóëà âêðèòà íåçäîðîâèì
áiëóâàòèì ïóøêîì, ÿê öâiëü.
Áóëè é iíøi íåáåçïåêè. Ó Ïîëòàâi, ïðèìiðîì, çëî÷èíöi íàâiòü âëàøòóâàëè ñïðàâæíþ ði-
çíèöþ äëÿ äiòåé, íà ÿêó âðåøòi íàäèáàëî ÄÏÓ (i öå íå áóëî óíiêàëüíèì âèïàäêîì, îïîâiäàëè
ïðèíàéìíi ïðî äâà ïîäiáíèõ).
Iíîäi äiòè âèæèâàëè, îñêiëüêè ïîòðàïëÿëè ó áiëüø-ìåíø îðãàíiçîâàíi ãðóïè. Òàê, íà
Õàðêiâñüêîìó òðàêòîðíîìó çàâîäi âñi íåäîáóäîâàíi ñïîðóäè çàéíÿëè áåçïðèòóëüíi äiòè. Âî-
íè ëîâèëè êîòiâ òà ïòàõiâ, øóêàëè ó ñìiòòi ðèáíi ãîëîâè àáî êàðòîïëÿíå ëóøïèííÿ, æåáðà-
÷èëè.
Ïðî äèòÿ÷i çëî÷èííi çãðà¨ íà çàëiçíè÷íèõ ñòàíöiÿõ çâè÷àéíî çàçíà÷àþòü, ùî âîíè ñêëà-
äàëèñÿ ç 12-14-ði÷íèõ i íàâiòü ç 5-6-ði÷íèõ. Âîíè çàéìàëèñÿ ãîëîâíèì ÷èíîì äðiáíèìè êðà-
äiæêàìè. Ùå íàïðèêiíöi 1920-õ ðîêiâ ó ïðèéìàëüíîìó ïóíêòi äëÿ áåçïðèòóëüíèõ äiòåé
ó Ëåíiíãðàäi íîâîïðèáóëi çàïîâíþâàëè ñâî¹ðiäíó óñíó àíêåòó. Íà ïèòàííÿ Õòî, íà òâîþ
äóìêó, ¹ õóëiãàíîì? 75 12-15-ði÷íèõ õëîï÷èêiâ âiäïîâiëè, çîêðåìà, òàêå: Öå áåçïðèòóëü-
íèé õëîïåöü, ÿêèé âiä ãîëîäó çìóøåíèé ñòàòè õóëiãàíîì; Õóëiãàí - öå çëîäié, ùî âòiê
iç äèòÿ÷îãî áóäèíêó; Õóëiãàíè ç'ÿâëÿþòüñÿ, êîëè áàòüêè âìèðàþòü i âîíè çàëèøàþòüñÿ
çîâñiì ñàìi... Ôàêòè÷íî öå áóâ ¹äèíèé ñïîñiá æèòòÿ, äîñòóïíèé áàãàòüîì.
Â iíøèõ äiòåé äîëÿ ñêëàëàñÿ iíàêøå - òèõ, êîìó ïîùàñòèëî çíàéòè äàëåêèõ ðîäè÷iâ
àáî ÿêóñü ðîáîòó. Àëå áàãàòî âðåøòi àñèìiëþâàëèñÿ ñåðåä êðèìiíàëüíîãî åëåìåíòó - òàê
çâàíèõ óðêiâ, ÿêi iñíóâàëè ÿê ñåðåäîâèùå ç îêðåìîþ êóëüòóðîþ, çi ñâî¨ìè çàêîíàìè òà
231
êëàñíèì æàðãîíîì iç äàâíiõ-äàâåí. Íà ïî÷àòîê 1940-õ ðîêiâ óðêè ïðèáëèçíî íàëi÷óâàëè

âiä ïiâìiëüéîíà äî ìiëüéîíà îñiá. Ïðî ìîëîäøó ¨õíþ ÷àñòèíó, ùî ñêëàäàëè õëîïöi-ïiäëiòêè,
ÿê ïðàâèëî, ïîâiäîìëÿþòü, ùî öå áóëè íàéæàõëèâiøi çëîäi¨, ÿêi íå ìàëè íiÿêèõ äîêîðiâ
ñîâiñòi i âäàâàëèñÿ äî âáèâñòâà çà áóäü-ÿêèì íàéíåçíà÷íiøèì ìîòèâîì. Àëå ó 1920-30-õ
ðîêàõ áiëüøiñòü äiòåé ùå òðèìàëàñÿ ñâî¨ìè îêðåìèìè ãðóïàìè, ùî ñòàíîâèëî íåàáèÿêó
ïðîáëåìó äëÿ âëàäè.
Âåëèêà õâèëÿ ñèðiò-áåçïðèòóëüíèêiâ ëèíóëà ïî âñié êðà¨íi óñëiä çà ãîëîäîì 1921-1922 ðð.
Ïîâiäîìëÿëè ïðî áiãëi çãðà¨, ùî íàëi÷óâàëè êiëüêà äåñÿòêiâ i áiëüøå, íà ÷îëi ç 10-12-ði÷íîþ
äèòèíîþ, iíêîëè ñåðåä íèõ òðàïëÿëîñÿ é íåìîâëÿ íà ðóêàõ. Âñå öå âèçíàâàëè óðÿäîâi
îðãàíè é íàâiòü çìàëüîâóâàëè ðàäÿíñüêi ïèñüìåííèêè. Íàïðèêëàä, ó òâîði Â. Øèøêîâà
Äåòè òüìû îïèñó¹òüñÿ ãðóïà äiòåé, ÿêi æèëè ïiä âåëèêèì ïîêèíóòèì ÷îâíîì íà áåðåçi
ði÷êè çà ðàõóíîê ãðàáóíêiâ i íàâiòü óáèâñòâ.
Áîëüøàÿ Ñîâåòñêàÿ Ýíöèêëîïåäèÿ òðåòüîãî âèäàííÿ ñòâåðäæó¹, ùî êiëüêiñòü äiòåé,
ÿêi ïîòðåáóâàëè áåçïîñåðåäíüî¨ äîïîìîãè âiä äåðæàâè, ñòàíîâèëà 4-6 ìëí ó 1921 ð. i 2,5-
4 ìëí â 1923 ð. Ó 1921-1922 ðð. 5 ìëí äiñòàëè äîïîìîãó ëèøå â ðàéîíi Âîëãè, à â 1923
ð. - áiëüøå ìiëüéîíà. Ó 1921 ð. â äèòÿ÷èõ áóäèíêàõ íàëi÷óâàëîñÿ 940 òèñ. îñiá, ó 1924 -
280 òèñ., ó 1926 ð. - 250 òèñ., ó 1927-1928 ðð. - 159 òèñ. Ïiçíiøå áóäü-ÿêà ñòàòèñòèêà àáî
íàâiòü iíôîðìàöiÿ âçàãàëi çíèêà¹, çà âèíÿòêîì ãîëîñëiâíî¨ çàÿâè, ùî ïðîáëåìó â öiëîìó
çëiêâiäîâàíî â ñåðåäèíi 1930-õ ðîêiâ.
Îòæå, ïàíóâàâ ïîãëÿä, ùî áåçïðèòóëüíi äiòè áóëè òèïîâèì ÿâèùåì ïåðåâàæíî 1920-õ
ðîêiâ; ïðîòå íà öþ òåìó iñíó¹ ÷èìàëî îôiöiéíèõ ïîâiäîìëåíü i âiä ÷àñiâ ãîëîäó.
Îäíèì iç ñïîñîáiâ áóëî, ÿê âîäèòüñÿ, ñêèäàòè âèíó íà êóðêóëiâ, êîòði, ìîâëÿâ, âèêîðè-
ñòîâóâàëè äåÿêi òðóäíîùi â ïîñòà÷àííi õàð÷iâ ó ïåâíèõ ðàéîíàõ êðà¨íè ç ìåòîþ ïiäâèùåííÿ
ðiâíÿ áåçïðèòóëüíîñòi ñåðåä äiòåé ó ìiñòàõ... Ìiñöåâi êåðiâíèêè íàðîäíî¨ îñâiòè íå çàâæäè
àáî íå ñêðiçü ðîçóìiëè, ùî öå áóëè êóðêóëüñüêi õèòðîùi Àëå çàìiñòü òîãî, ùîá âèêðèâàòè
¨õ... îêðóæíi âèêîíêîìè òà îñîáëèâî ñiëüðàäè ÷àñòî ñàìi âèäàâàëè ïàïåðè äèòèíi òà ïîñè-
ëàëè ¨ ¨ äî ìiñüêèõ óñòàíîâ, âiäïîâiäàëüíèõ çà çàõèñò äèòèíñòâà. Ìiñòî ïðèéìàëî öèõ äiòåé.
ßê íàñëiäîê, íàÿâíi äèòÿ÷i çàêëàäè áóëè ïåðåïîâíåíi; ñòâîðþâàëè íîâi, àëå âóëè÷íi ñèðîòè
íå ëèøå íå çíèêàëè - íàâïàêè, ïðîäîâæóâàëè ç'ÿâëÿòèñÿ íîâi... Áåçïðèòóëüíiñòü çðîñòàëà,
îñîáëèâî íà Ïiâíi÷íîìó Êàâêàçi.
Ó 1935 ð. áóëî îãîëîøåíî, ùî ïåðåäàííÿ áåçïîñåðåäíüî¨ òà íåãàéíî¨ âiäïîâiäàëüíîñòi çà
îïiêó íàä äiòüìè ñiëüðàäàì i êîëãîñïàì... âðåøòi ñòâîðþ¹ óìîâè, êîëè ìîæíà áóäå ïîêëàñòè
êðàé ïîÿâi áåçïðèòóëüíèõ i íåçàáåçïå÷åíèõ äiòåé. Öåé çàõiä äàñòü ìîæëèâiñòü çóïèíèòè
ïîòiê òàêèõ äiòåé iç ñië ó ìiñòà ç ìåòîþ ïðèéíÿòòÿ äî äèòÿ÷èõ áóäèíêiâ. Ó òîé ÷àñ çà
îôiöiéíîþ ñòàòèñòèêîþ 75 % áåçïðèòóëüíèõ ïðèõîäèëè ñàìå ç ñåëà.
×åðåç 30 ç ëèøêîì ðîêiâ æóðíàë Âîïðîñû èñòîðèè ÊÏÑÑ ñòâåðäæóâàâ, ùî çàâäÿêè
óñïiõàì iíäóñòðiàëiçàöi¨ òà êîëåêòèâiçàöi¨ ïðîáëåìó áåçïðèòóëüíèõ äiòåé ñâîãî ÷àñó áóëî
ïîâíiñòþ ðîçâ'ÿçàíî: Öå îäíå ç íàé÷óäîâiøèõ ñâiä÷åíü òîãî, ùî ëèøå ñîöiàëiñòè÷íèé ëàä
ìîæå âðÿòóâàòè ìîëîäå ïîêîëiííÿ âiä ãîëîäó, çëèäíiâ i áåçïðèòóëüíîñòi - íåìèíó÷èõ ÿâèù
áóðæóàçíîãî ñóñïiëüñòâà.
Ìàáóòü, ñëiä íàâåñòè ùå îäèí çðàçîê ðàäÿíñüêîãî ñïîñîáó òðàêòóâàííÿ öèõ ïîäié. Ó 1935
ð. çàñòóïíèê íàðêîìà îñâiòè Ì. Åïøòåéí ïîðiâíÿâ îïiêó íàøî¨ ïàðòi¨ òà ¨ ¨ ïðîâiäíèêiâ íàä
äiòüìè ç æàõëèâèìè óìîâàìè æèòòÿ äiòåé ó êàïiòàëiñòè÷íèõ êðà¨íàõ. Çìåíøåííÿ êiëüêî-
ñòi øêië, âåëè÷åçíèé çðiñò áåçïðèòóëüíîñòi - òàêi õàðàêòåðíi ðèñè êàïiòàëiçìó. Ó ÑØÀ,
íàïðèêëàä, ïîíàä 200 òèñ. áåçïðèòóëüíèõ äiòåé i ïiäëiòêiâ. Ñóäè, âèïðàâíi áóäèíêè òà ïðè-
òóëêè äëÿ íåïîâíîëiòíiõ êàëi÷àòü äiòåé; óñþ ñèñòåìó çàõîäiâ áóðæóàçíèõ äåðæàâ ñêåðîâàíî
232 Äiòè
â íàïðÿìi óñóíåííÿ ç î÷åé"áåçïðèòóëüíèõ äiòåé øëÿõîì ¨õíüîãî ôiçè÷íîãî óñóíåííÿ.

Ïðîôåñîð Ðîáåðò Òàêåð çàïðîïîíóâàâ äîñèòü îðèãiíàëüíó iäåþ, çà ÿêîþ òå, â ÷îìó ðà-
äÿíñüêà ïðåñà çâèíóâà÷óâàëà âñiëÿêèõ âîðîãiâ, áóëî òî÷íiñiíüêî òèì, ùî ðàäÿíñüêèé óðÿä
ðîáèâ ñàì. Äîðå÷íî áóëî á çãàäàòè, ùî íà Ïiâíi÷íîìó Êàâêàçi, äå ïðîáëåìà áåçïðèòóëüíèõ
äiòåé ñòîÿëà îñîáëèâî ãîñòðî, ¨ ¨ áóëî çëiêâiäîâàíî ïðîòÿãîì ÿêèõîñü äâîõ ìiñÿöiâ (ïðî
òå,ÿêèìè çàõîäàìè, îôiöiéíà ïðåñà, îäíàê, íå çàçíà÷àëà). À öi çàõîäè ÷àñòî íå ìàëè íi÷îãî
ñïiëüíîãî ç ãóìàíiñòè÷íèìè ìiðêóâàííÿìè.
Iñíóâàëè äèòÿ÷i òðóäîâi êîëîíi¨, òîáòî òàáîðè-â'ÿçíèöi, äî ïåðåáóâàííÿ â ÿêèõ äèòèíó
ìîæíà áóëî ïðèñóäèòè. Òàê, çààðåøòóâàâøè òà äåïîðòóâàâøè îäíîãî ç êóðêóëiâ, àêòèâi-
ñòè ïðèéøëè äî íüîãî â äiì ïåðåâiðèòè íàÿâíiñòü çåðíà i çààðåøòóâàòè éîãî äðóæèíó, ¨ ¨
ìàëåíüêèé ñèí, iç ïåðåâ'ÿçàíîþ õâîðîþ ðóêîþ, ìiöíî òðèìàâñÿ çà ìàòið. Àêòèâiñò óäàðèâ
éîãî ïî ðóöi, i ìàëèé çíåïðèòîìíiâ. Ñåðåä çàìiøàííÿ ìàòè âòåêëà äî ëiñó. Çàìiñòü íå¨ çà-
àðåøòóâàëè õëîï÷èêà i ÷åðåç äâà òèæíi ñóäèëè, iíêðèìiíóþ÷è éîìó íàïàä íà áðèãàäèðà ç
íîæåì. Õî÷ îäèí iç àêòèâiñòiâ i ðîçïîâiâ ñóäó ïðî òå, ÿê áóëî íàñïðàâäi, õëîïöåâi âñå îäíî
äàëè ï'ÿòü ðîêiâ ó äèòÿ÷ié êîëîíi¨.
Iç äiòåé, ç ÿêèìè òàê ïîâîäèëèñÿ, âèðîñòàëè çàòÿòi ïðîòèâíèêè ðàäÿíñüêî¨ âëàäè. Êîëè-
øíié íà÷àëüíèê äèòÿ÷î¨ òðóäîâî¨ êîëîíi¨ ðîçïîâiäà¹, ùî ìîëîäi çëî÷èíöi äóæå íåïîâàæíî
ñòàâèëèñÿ äî ðàäÿíñüêîãî ñïîñîáó æèòòÿ. Îäíîãî ðàçó âîíè íàâiòü çàáàðèêàäóâàëèñÿ ó ïðè-
ìiùåííi óïðàâëiííÿ êîëîíi¹þ i êðè÷àëè, ùî ïiäïàëÿòü òþðìó íàðîäiâ, ïàðîäóþ÷è, ìàáóòü,
ëåíiíñüêó õàðàòåðèñòèêó öàðàòó. I âîíè âçÿëèñÿ-òàêè ïiäïàëþâàòè äîêóìåíòè òà îñîáèñòi
ñïðàâè.
Íàáàãàòî áiëüøå äiòåé, îäíà÷å, îïèíèëèñÿ ó çâè÷àéíèõ òþðìàõ ÷è òàáîðàõ. Êîëèøíié
â'ÿçåíü çãàäó¹ ïðî äåâ'ÿòèði÷íîãî õëîï÷èíó, ùî ñèäiâ ó õàðêiâñüêié òþðìi â îäíié êàìåði ç
äîðîñëèìè.
Íàâiòü áåçïðèòóëüíi äiòè ç íåêðèìiíàëüíîãî åëåìåíòó îòðèìóâàëè ñóâîðå ïîêàðàííÿ. Ó
áåðåçíi 1933 ð. íà ïîëòàâñüêîìó çàëiçíè÷íîìó âîêçàëi ñïåöiàëüíèé âàãîí ïåðåâåëè íà ái÷íó
êîëiþ, i äiòåé, ùî þðìèëèñÿ íàâêîëî ó ïîøóêàõ ¨æi, ÷èñëîì äî 80, çàãíàëè äî íüîãî ñèëîþ
ç íàìiðîì âåçòè äî êîëîíi¨. ì äàëè ñóðîãàòíî¨ êàâè ç ïiäñìàæåíèõ çåðíèí i òðîõè õëiáà.
Ïðîòå äiòè øâèäêî ïîìåðëè, i ¨õ äîâåëîñÿ ïîõîâàòè íåïîäàëiê. Çàëiçíè÷íèê ïiäñóìóâàâ ñâîþ
ðîçïîâiäü òàê: Öå áóëî íàñòiëüêè áóäåííèì, ùî íiõòî íå çâåðíóâ íà öå æîäíî¨ óâàãè.
Ùå îäèí ôàêò: ó Âåðõíüîäíiïðîâñüêó áëèçüêî 3 òèñ. ñèðiò âiêîì âiä ñåìè äî 12 ðîêiâ -
äiòåé ñòðà÷åíèõ ÷è çàñëàíèõ êóðêóëiâ - òðèìàëè íà ãðàíi ãîëîäó ïðîòÿãîì âåñíè òà ëiòà
1933 ð.
Âèêëàäà÷ áîòàíiêè ïèøå ïðî ñòàíîâèùå â Êiðîâîãðàäi. Ó ñïîðóäàõ ìiñöåâîãî ðèíêó,
ÿêèé áóëî çàêðèòî ðàçîì ç iíøèìè ãíiçäàìè ïðèâàòíî¨ âëàñíîñòi, òóò óëàøòóâàëè äèòÿ÷èé
áóäèíîê. Ïiä ÷àñ ãîëîäó âií áóâ íàñòiëüêè ïåðåïîâíåíèé ñåëÿíñüêèìè äiòüìè, ùî ¨õ âiäâåçëè
äî òàê çâàíîãî äèòÿ÷îãî ìiñòå÷êà, äå âîíè æèëè ïðîñòî íåáà. Âîíè íi÷îãî íå ìàëè ¨ñòè, àæ
ïîêè íå ïîìåðëè ïîäàëi âiä ëþäñüêîãî îêà; ïðè÷èíîþ æ áóëî íàçâàíî ñëàáêiñòü íåðâîâî¨
ñèñòåìè. Êàì'ÿíà îãîðîæà îòî÷óâàëà ¨õ, i çâiäòè áóëî ÷óòíî ñòðàøíi, íåëþäñüêi êðèêè...
æiíêè õðåñòèëèñÿ òà òiêàëè âiä öüîãî ñòðàøíîãî ìiñöÿ. Òiëà ïîìåðëèõ âèâîçèëè ëèøå
âíî÷i. ßìè äëÿ ïîõîâàííÿ íàïîâíþâàëè òàê âèñîêî i ïîêðèâàëè òàê ïîãàíî, ùî ñîáàêè òà
âîâêè ÷àñòî âiäêîïóâàëè òiëà. Îïîâiäà÷ ââàæà¹, ùî ó òàêèé ñïîñiá çàãèíóëè òèñÿ÷i äiòåé.
Ïîðó÷ iç öèì iñíóâàëè é çîâñiì iíøi äèòÿ÷i çàêëàäè. Îäèí âiäïîâiäàëüíèé ïðàöiâíèê
íàðêîìàòó îñâiòè çãàäó¹ ïðî ñâî¨ âiäâiäèíè óïðèâiëåéîâàíîãî ëiòíüîãî òàáîðó â Óëüÿíiâöi.
Ïiñëÿ ÷óäîâîãî îáiäó äî íüîãî ïiäiéøîâ ïðàöiâíèê òàáîðó i ñêàçàâ, ùî õîòiâ áè ïîêàçàòè
éîìó iíøèé äèòÿ÷èé ïðèòóëîê ïîçà ñåëîì. Òî áóëà êàì'ÿíà êîìîðà ç ïiùàíîþ ïiäëîãîþ,
233
íà ÿêié ó íàïiâòåìðÿâi ñèäiëè äåñü 200 äiòåé âiä äâîõ äî 12 ðîêiâ, ùî âèãëÿäàëè ÿê ñêåëåòè,
îäÿãíåíi ó áðóäíi ñîðî÷êè. Âîíè âñi êðè÷àëè, áëàãàþ÷è õëiáà. Êîëè ãiñòü çàïèòàâ, õòî æ
îïiêó¹òüñÿ íèìè, âií äiñòàâ iðîíi÷íó âiäïîâiäü: Ïàðòiÿ òà óðÿä. Îïiêà öÿ ïîëÿãàëà â
óñóíåííi òðóïiâ êîæíîãî ðàíêó.
Îäíó äiâ÷èíêó ç ×îðíóõiâñüêîãî äèòáóäèíêó ïîìèëêîâî íàâàíòàæèëè íà ìàøèíó ðàçîì
iç òðóïàìè, àëå îñêiëüêè ìîãèëè íå âèêîïàëè, òî ïðîñòî ñêèíóëè ó êóïó. Îãîâòàâøèñü,
äèòèíà ùîñèëè âiäïîâçëà óáiê. ¨ âðÿòóâàëà òà äîãëÿäàëà äðóæèíà ëiêàðÿ-¹âðåÿ. Öåé ëiêàð,
Ìîéñåé Ôåëüäìàí, óðÿòóâàâ áàãàòî ëþäåé, ùî âìèðàëè ç ãîëîäó, áåðó÷è ¨õ äî ëiêàðíi çà
ôàëüøèâèì äiàãíîçîì i ãîäóþ÷è ¨õ òàì, ÷åðåç ùî íå ðàç ïîòðàïëÿâ ó áiëó.
Â iíøîìó ìiñöi 10-ði÷íîãî õëîï÷èêà ðàçîì iç ìàëîþ ñåñòðîþ ïiñëÿ ñìåðòi áàòüêiâ çàáðàëè
äî ìiñöåâîãî äèòáóäèíêó - ñòàðî¨ ñåëÿíñüêî¨ õàòè ç ðîçáèòèìè âiêíàìè, äå áðàêóâàëî õàð-
÷iâ. Ñòàðøà ìåäñåñòðà âåëiëà ñòàðøèì äiòÿì êîïàòè ìîãèëè íà öâèíòàði i õîâàòè ìåðòâèõ
ìàëþêiâ. Óðåøòi õëîï÷èê çðîáèâ öå äëÿ ñâî¹¨ âëàñíî¨ ñåñòðè÷êè.
Ïðî äåÿêi ñiëüñüêi äèòáóäèíêè, âëàøòîâàíi ñàìå äëÿ ìiñöåâèõ óðîäæåíöiâ, êàæóòü, ùî
âîíè áóëè îðãàíiçîâàíi íàáàãàòî êðàùå. Àëå áàãàòî ¨õíiõ êîëèøíiõ âèõîâàíöiâ ÷îìóñü ïåð-
øèìè äåçåðòèðóâàëè ç ×åðâîíî¨ àðìi¨ â 1941 ð.
Íà ïî÷àòêó 1930 ð., ùå äî ìàñîâîãî ãîëîäó, äèòáóäèíêè âæå ïåðåáóâàëè â ïîãàíîìó ñòà-
íi. Æóðíàë Íàðîäíîå ïðîñâåùåíèå íàðiêàâ: Ìàòåðiàëüíî äiòåé çàáåçïå÷óþòü óñå ìåíøå
é ìåíøå, ó áàãàòüîõ äèòáóäèíêàõ áðóê, áåçëi÷ âîøåé, áðàê äèñöèïëiíè, âiäñóòíi íàâè÷êè
êîëåêòèâíîãî æèòòÿ.
Â óðÿäîâîìó óêàçi ïðî ëiêâiäàöiþ äèòÿ÷î¨ áåçïðèòóëüíîñòi âiä 31 òðàâíÿ 1935 ð. çàçíà-
÷àëîñÿ, ùî êåðiâíèöòâî äèòáóäèíêàìè çäiéñíþ¹òüñÿ íåäîñòàòíüî ÷åðåç ïîãàíó îðãàíiçàöiþ
ãîñïîäàðþâàííÿ òà îñâiòè; áîðîòüáà ç äèòÿ÷èì õóëiãàíñòâîì i êðèìiíàëüíèì åëåìåíòîì ñå-
ðåä äiòåé i ïiäëiòêiâ âåäåòüñÿ íåàêòèâíî, à â äåÿêèõ ìiñöÿõ çîâñiì âiäñóòíÿ; íå ñòâîðåíî
óìîâ, êîëè äiòè, ÿêi ç òi¹¨ ÷è iíøî¨ ïðè÷èíè îïèíèëèñÿ íà âóëèöi, âiäðàçó áóëè á óëàøòî-
âàíi ó âiäïîâiäíèõ äèòÿ÷èõ óñòàíîâàõ àáî ïîâåðíóòi áàòüêàì. Ïðèâåðòà¹ óâàãó òàêèé ïóíêò
óêàçó: Áàòüêè òà îïiêóíè, áàéäóæi äî ñâî¨õ âëàñíèõ äiòåé, ÿêi äîçâîëÿþòü ¨ì çàéìàòèñÿ
õóëiãàíñòâîì, êðàäiæêàìè òà áðîäÿæíèöòâîì, íå ââàæàþòüñÿ âiäïîâiäàëüíèìè. Öåé ïóíêò
âåëüìè ÷iòêî õàðàêòåðèçó¹ æèòòÿ áåçïðèòóëüíèõ.
Óêàç ïåðåäáà÷àâ ñòâîðåííÿ íîâèõ äèòáóäèíêiâ ïiä þðèñäèêöi¹þ íàðêîìàòó îñâiòè, ïðè-
òóëêiâ äëÿ õâîðèõ äiòåé ïiä þðèñäèêöi¹þ íàðêîìàòó îõîðîíè çäîðîâ'ÿ òà içîëÿòîðiâ, òðóä-
êîëîíié i ïðèéìàëüíèõ ïóíêòiâ ïiä þðèñäèêöi¹þ ÍÊÂÑ (êîëèøí¹ ÄÏÓ), ÿêèé ïåðåáèðàâ
ïiä ñâîþ âiäïîâiäàëüíiñòü óñi ñïðàâè ìàëîëiòíiõ çëî÷èíöiâ.
Áåçïðèòóëüíi äiòè ÷àñòî òiêàëè ç öèõ çàêëàäiâ, íàðiêàþ÷è íà áðóòàëüíiñòü ïîðÿäêiâ ó
íèõ. Ïðî Êîìóíó iìåíi Ì. Ãîðüêîãî ïiä Õàðêîâîì êàçàëè, ùî òàì ìàëî õàð÷iâ i áàãàòî
äèñöèïëiíè. Íå áóëî öå òà¹ìíèöåþ i äëÿ îôiöiéíî¨ ïðåñè.
Ñó÷àñíèé ðîñiéñüêèé ïðîçà¨ê (Â. Àñòàô'¹â) ðîçïîâiäà¹ áàãàòî iñòîðié ïðî æàõëèâi äèò-
áóäèíêè. Àëå áóëè i âèíÿòêè. Íàïðèêëàä, ñàì âií æèâ ó äèòáóäèíêó â Iãàðöi íà Êðàéíié
Ïiâíî÷i, äèðåêòîðîì ÿêîãî áóëà äóæå ïîðÿäíà ëþäèíà, âñiëÿêî øàíîâàíà âèõîâàíöÿìè (çãî-
äîì âèÿâèëîñÿ, ùî âií - êîëèøíié öàðñüêèé îôiöåð).
Ó áiëüøîñòi æ äèòáóäèíêè ìàëî ÷èì âiäðiçíÿëèñÿ âiä çâè÷àéíèõ òþðåì. Ïðîòå áàãàòî
äiòåé óñå æ ùàñëèâî ïåðåéøëè öi ïåêåëüíi êîëà, îïiêóâàíi îðãàíàìè ìiëiöi¨ òà áåçïåêè,
òà ïðàöþâàëè çãîäîì íà ïîðÿäíèõ ïðîôåñiéíèõ ïîñàäàõ. Iíøi îïèíèëèñÿ â çëî÷èííèöüêîìó
ñåðåäîâèùi. À ùå iíøi, ÿê æàõëèâèé ïàðàäîêñ, ñòàëè ÷óäîâèì ìàòåðiàëîì äëÿ âèøêîëó
êàäðiâ ñàìîãî ÍÊÂÑ. Íàâiòü ïîðiâíÿíî ãóìàííi äèòáóäèíêè ×Ê 1920-õ ðîêiâ äàëè ÷èìàëî
ìàéáóòíiõ ïðàöiâíèêiâ îðãàíiâ.
234 Äiòè
äàíi, ùî ó Áiëîðå÷åíñüêié äèòêîëîíi¨ ïiä Ìàéêîïîì íà Ïiâíi÷íîìó Êàâêàçi ïîëîâèíó

âèõîâàíöiâ ïîñëàëè ó 16-ði÷íîìó âiöi äî ñïåöiàëüíî¨ øêîëè ÍÊÂÑ. ×àñòî öå áóëè äiòè ç
êðèìiíàëüíîãî ñåðåäîâèùà. Îäíîãî òàêîãî, ÿêèé êîëèñü óáèâ ñåëÿíèíà i ïiäïàëèâ öåðêâó,
âïiçíàâ ìiñöåâèé æèòåëü, çààðåøòîâàíèé ó Áàêó, â îäíîìó çi ñâî¨õ ñëiä÷èõ.
Ñïðàâæíié ìîðàëüíèé ïàðàäîêñ, òàêèì ÷èíîì, ïîëÿãàâ ó òîìó, ùî äiòåé, ÷è¨õ áàòüêiâ
çíèùèâ ðåæèì, âèõîâóâàëè çà äîïîìîãîþ ìåòîäiâ, ÿêi ðîçáóäèëè â íèõ íàéçâiðÿ÷iøi ií-
ñòèíêòè, âíàñëiäîê ÷îãî âîíè ñòàëè íàéîãèäíiøèìè ïðèñëóæíèêàìè öüîãî æ ðåæèìó. I äëÿ
öüîãî íå îáîâ'ÿçêîâî áóëî ïðàöþâàòè â îðãàíàõ áåçïåêè. Ïðèùåïëþþ÷è ìîëîäi ïåðåêðó-
÷åíå ñïðèéìàííÿ äiéñíîñòi, âëàäà êàëi÷èëà ¨ ¨ äóõîâíî, à öå áóëî, ìàáóòü, æàõëèâiøå, íiæ
ôiçè÷íå çíèùåííÿ.
Çàõiäíîìó ãðîìàäÿíèíîâi ìîæå çäàòèñÿ íåïðè¹ìíèì, êîëè ìîëîäà ëþäèíà iç çàõîïëåí-
íÿì ðîçïîâiäà¹ ïðî íåïðèõîâàíî ïðîïàãàíäèñòñüêèé ôiëüì, äå êóðêóëi ïðèõîâóþòü õëiá,
à êîìñîìîëüöi çíàõîäÿòü éîãî. Íàì ìîæå íå ïîäîáàòèñÿ, êîëè äîáðå âãîäîâàíi äiòè êî-
ìóíiñòè÷íî¨ íîìåíêëàòóðè, þíi ïiîíåðè, êîòði áà÷èëè, ÿê âèëîâëþâàëè ãîëîäíèõ ñåëÿí ó
Õàðêîâi, ïîâòîðþâàëè, ìîâ ïàïóãè, ñëîâà íåíàâèñòi, âèâ÷åíi â øêîëi. Íàì ìîæå çäàâàòèñÿ
îãèäíèì, êîëè ìè ÷ó¹ìî ïðî ïiîíåðñüêèé çàãií, ÿêèé çàòðèìàâ äâîõ æiíîê (â îäíi¹¨ ÷îëîâi-
êà ñòðàòèëè, à â äðóãî¨ çàñëàëè) çà òå, ùî âîíè çiáðàëè äëÿ ñåáå êiëüêà êîëîñêiâ ïøåíèöi
(çãîäîì æiíêè îïèíèëèñÿ ó òàáîði íà Êðàéíié Ïiâíî÷i). Àëå âñå öå áóëî íàñïðàâäi, i ïðîòè
ôàêòiâ íi÷îãî íå âäi¹ø.
Ó ñòàíèöi Óñòü-Ëàáèíñüêié íà Êóáàíi ïiîíåðè âiäçíà÷èëèñÿ òèì, ùî ïîäàëè êîìó ñëiä
öiëèé ñïèñîê îñiá, ÿêèõ âîíè çàïiäîçðþâàëè: Ìè, äèòÿ÷èé òàáið êîëãîñïó Ïóòü õëåáîðîáà,
äîïîâiäà¹ìî ïîëiòâiääiëîâi, ùî... áåçñóìíiâíî êðàäå, áî âií êóðêóëü. Îòæå, äiòè çìàëêó
íàâ÷èëèñÿ äîñèòü ñóìëiííî âèêîðèñòîâóâàòè êëàñîâèé ïiäõiä.
Ïiîíåðiâ ôàêòè÷íî ìîáiëiçóâàëè íàãëÿäàòè íà ïîëÿõ. Ïîñòèøåâ ó Ïðàâäi âèõâàëÿâ-
ñÿ, ùî ïîäiáíå çàâäàííÿ âèêîíóâàëè äåñü 0,5 ìëí äiòåé, à 10 òèñ. áîðîëèñÿ çi çëîäiÿìè,
òîáòî ñåëÿíàìè, ÿêi íàìàãàëèñÿ çàëèøèòè ñîái òðîõè çåðíà. Ïiäëiòêè êîìñîìîëüñüêîãî âiêó
áðàëè àêòèâíó ó÷àñòü â óñiõ åêîíîìi÷íî-ïîëiòè÷íèõ êàìïàíiÿõ i íåùàäíî áîðîëèñÿ ç êóð-
êóëåì. Ó õðóùîâñüêi ÷àñè ìîæíà áóëî ïî÷óòè çàïiçíiëå âèçíàííÿ òîãî, ùî íàéïåðøèì çàâ-
äàííÿì óñüîãî êîìñîìîëüñüêîãî âèõîâàííÿ 1930-õ ðîêiâ áóëî âèøóêóâàòè òà ðîçïiçíàâàòè
âîðîãà, ÿêîãî òîäi íàëåæàëî óñóâàòè íàñèëüíî, çàñîáàìè åêîíîìi÷íîãî òèñêó, îðãàíiçàöiéíî-
ïîëiòè÷íî¨ içîëÿöi¨ òà ìåòîäàìè ôiçè÷íîãî çíèùåííÿ.
Çàãàëüíå ïðèòÿãíåííÿ ìîëîäi äî áðóòàëüíîñòåé òà ôàëüñèôiêàöié, õàðàêòåðíèõ äëÿ
êëàñîâî¨ áîðîòüáè, áåçïåðå÷íî, îãèäíå äëÿ áiëüøîñòi íåïðè÷åòíèõ äî òàêèõ íîðì ïîâåäií-
êè. Îäíà÷å, ç íàøîãî ïîãëÿäó, iñíóâàëî ùå îãèäíiøå ÿâèùå, ÿêå íå çàâàäèëî á çàôiêñóâàòè.
Âæå íà øàõòèíñüêîìó ñóäîâîìó ïðîöåñi áóëè ïóáëi÷íi ïîñèëàííÿ íà õëîïöÿ, ÿêèé âè-
ìàãàâ ñìåðòíîãî âèðîêó äëÿ âëàñíîãî áàòüêà. Ïîäiáíå ñïîñòåðiãàëîñÿ i íà ñåëi. Íàéáiëüøîãî
ðîçãîëîñó íàáóëà iñòîðiÿ 14-ði÷íîãî Ïàâëèêà Ìîðîçîâà, êîòðèé âèêðèâ ñâîãî áàòüêà, ïå-
ðåä òèì ãîëîâó ñiëüðàäè â ñåëi Ãåðàñèìiâêà. Ïiñëÿ çàñóäæåííÿ áàòüêà Ïàâëèêà âáèëà ãðóïà
ñåëÿí, âêëþ÷íî ç éîãî æ äÿäüêîì, ïiñëÿ ÷îãî âëàäà íàäàëà éîìó îáðàç ìó÷åíèêà. Ó Ãåðàñè-
ìiâöi âiäêðèëè ñïåöiàëüíèé ìóçåé ç ðåëiêâiÿìè, à ó 1965 ð. ñåëî ùå é ïðèêðàñèëè ñòàòó¹þ
ïiîíåðà-ãåðîÿ. Ïðî Ìîðîçîâà íàäðóêîâàíî êiëüêà êíèã i áðîøóð, ó òîìó ÷èñëi ðîìàí Â.
Ãóáàð¹âà Ñèí, ÿêèé ìîæíà ââàæàòè äîñèòü-òàêè íåâiäïîâiäíèì äiéñíîñòi.
Ó òðàâíi 1934 ð. ùå îäèí þíèé ãåðîé - 13-ði÷íèé Ïðîíÿ Êîëèáií äîíiñ íà ñâîþ ìàòið
çà êðàäiæêó çåðíà, i éîãî â÷èíîê áóëî ïîâñþäíî ðîçãîëîøåíî ó ñõâàëüíèõ òîíàõ. Ïiîíåð
Ñîðîêií íà Ïiâíi÷íîìó Êàâêàçi çëîâèâ ñâîãî áàòüêà, êîëè òîé íàïîâíþâàâ êèøåíi çåðíîì, i
äîáèâñÿ éîãî àðåøòó. Ïîäiáíå â÷èíèëè Êîëÿ Ìÿãîòií, Êîëÿ ßêîâë¹â, Êè÷àí Äæàêèëîâ òà
235
iíøi, iìåíà ÿêèõ ìóñèëî øàíóâàòè íå îäíå ïîêîëiííÿ.

Ó ñâî¨é âåëèêié ïðîìîâi íà ñâÿòêóâàííi 20-õ ðîêîâèí ñòâîðåííÿ îðãàíiâ áåçïåêè (ãðó-
äåíü 1937 ð.) À. Ìiêîÿí ç îñîáëèâîþ ãîðäiñòþ íàçâàâ 14-ði÷íîãî ïiîíåðà Êîëþ Ùåãëîâà ç
ñåëà Ïîðÿáóøêè Ïóãà÷îâñüêî¨ îêðóãè: Ïiîíåð Êîëÿ Ùåãëîâ çíà¹, ùî çíà÷èòü ðàäÿíñüêà
âëàäà äëÿ íüîãî òà äëÿ âñüîãî íàðîäó. Êîëè âií ïîáà÷èâ, ùî éîãî âëàñíèé áàòüêî êðàäå
ñîöiàëiñòè÷íó âëàñíiñòü, âií äîïîâiâ ïðî öå ÍÊÂÑ.
Öi äiòè ìîæå é íàñïðàâäi çàñëóãîâóþòü íà îñóä, àëå íå ñòiëüêè, ñêiëüêè òi, ùî ïðèùåïèëè
¨ì òàêó ïîâåäiíêó. Â óñÿêîìó ðàçi ìàòè õëîï÷èêà, êîòðèé ùå ïiä ÷àñ ãîëîäó çíèê, à ïîòiì
çíàéøîâñÿ, ñêàçàëà: êðàùå á âií ïîìåð òîäi, íiæ áà÷èòè éîãî òåïåð ïåðåòâîðåíèì íà ÿêîãîñü
íåäîëþäêà.
* * *
Ôiçè÷íå óñóíåííÿ, çâè÷àéíå âáèâñòâî äiòåé áóëî òàêîæ ìîæëèâèì. Êîëè ïðîáëåìà áåç-
ïðèòóëüíîñòi ñòàëà çàâåëèêîþ äëÿ ìiñöåâèõ óðÿäîâöiâ, áåçïðèòóëüíèõ ïî÷àëè ðîçñòðiëþâà-
òè ó âåëèêèõ êiëüêîñòÿõ. Óêàç, ÿêèé óçàêîíþâàâ ñòðàòó 12-ði÷íèõ i ñòàðøèõ äiòåé, ôàêòè-
÷íî âñòóïèâ ó ñèëó ëèøå 7 êâiòíÿ 1935 ð. Ïðîòå êiëüêiñòü äiòåé äî 12 ðîêiâ, ÿêi âìåðëè ç
ãîëîäó â 1933 ð. àáî áóëè äåïîðòîâàíi ó 1930 ð., áåçñóìíiâíî ïîêàçó¹, ùî â ÷àñè ïîñèëåííÿ
êëàñîâî¨ áîðîòüáè i çíà÷íî ìîëîäøi òàêîæ ìîãëè ÷åêàòè íàéãiðøîãî. ßê áè òàì íå áóëî,
àëå ââàæàëîñÿ, ùî ó 12-ði÷íî¨ ëþäèíè êëàñîâà ñâiäîìiñòü óæå öiëêîì ñôîðìîâàíà i âîíà
ìà¹ çà íå¨ âiäïîâiäàòè.
Òà íàâiòü öþ ëþäîæåðñüêó ìåæó îðãàíè âëàäè âñiëÿêî íàìàãàëèñÿ çíèçèòè. Â îäíîìó
äèòáóäèíêó ÍÊÂÑ ëiêàðiâ ïðèìóøóâàëè çàñâiä÷èòè, ùî äâî¹ ïðàâîïîðóøíèêiâ - 11-ði÷íèõ
õëîïöiâ - áóëè çà ñâî¹þ ôiçè÷íîþ ñòàòóðîþ ñòàðøi, íiæ ïîêàçóâàëè ¨õíi ïàïåðè, ÿêi îãîëî-
ñèëè ôàëüøèâèìè.
Ìiæ òèì, çà òâåðäæåííÿì ñòàðøîãî ñïiâðîáiòíèêà ÎÄÏÓ, ùå 1932 ðîêó âèéøëî êîíôi-
äåíöiéíå ðîçïîðÿäæåííÿ ñòðiëÿòè ó äiòåé, ÿêi îáêðàäàëè çàëiçíè÷íi âàãîíè, ùî ïðîõîäèëè
òðàíçèòîì. Àëå ñòðà÷óâàëè íå ëèøå çà êðàäiæêè. Ó Ëåáåäèíñüêîìó äèòÿ÷îìó öåíòði 76
äiòåé, ùî çàðàçèëèñÿ ñàïîì âiä íåÿêiñíî¨ êîíèíè, áóëî ðîçñòðiëÿíî.
Îòîæ, íåáàæàíèõ äiòåé ïîçáóâàëèñÿ çà äîïîìîãîþ ðiçíèõ çàñîáiâ. Ïîâiäîìëÿëîñÿ òà-
êîæ, ùî äåÿêèõ òîïèëè â áàðæàõ íà Äíiïði (òàê ðîáèëè i ç äîðîñëèìè). Àëå áiëüøiñòü äiòåé
çàãèíóëà âiä ãîëîäó. Iñíóþòü áiëüø-ìåíø ÷iòêi ïiäðàõóíêè êiëüêîñòi òàêèõ æåðòâ.
Ó 1970-òi ðîêè ðàäÿíñüêèé äåìîãðàô-äèñèäåíò Ì. Ìàêñóäîâ çàçíà÷àâ, ùî íå ìåíøå
òðüîõ ìiëüéîíiâ äiòåé, íàðîäæåíèõ ìiæ 1932 i 1934 ðîêàìè, âìåðëè âiä ãîëîäó. Ïåðøèìè
âìèðàëè ñàìå íîâîíàðîäæåíi. Iíøèé ðàäÿíñüêèé äîñëiäíèê ó ðîçìîâi ç Ëåâîì Êîïåë¹âèì
îöiíèâ ÷èñëî ïîìåðëèõ âiä ãîëîäó äiòåé ó 2,5 ìëí. Ïåðåïèñ 1970 ð. âèÿâèâ 12,4 ìëí îñiá,
íàðîäæåíèõ ìiæ 1929 i 1931 ðîêàìè, ÿêi âèæèëè, i ëèøå 8,4 ìëí, íàðîäæåíèõ ìiæ 1932 i
1934 ðîêàìè. Â 1941 ð. ó øêîëàõ áóëî ìåíøå 7-ði÷íèõ, íiæ 11-ði÷íèõ,- íàâiòü âðàõîâóþ÷è,
ùî ãðóïà 11-ði÷íèõ òàêîæ ñèëüíî ïîòåðïiëà. Öÿ äèñïðîïîðöiÿ ìà¹ çàëåæíiñòü âiä ðåãiîíiâ.
Ó Êàçàõñòàíi, íàïðèêëàä, ÷èñëî 7-ði÷íèõ ñêëàäàëî 2/5 ÷èñëà 11-ði÷íèõ, ó òîé ÷àñ ÿê ó
Ìîëäàâi¨ (áiëüøiñòü òåðèòîði¨ ÿêî¨ â 1930-õ ðîêàõ íå âõîäèëà äî ñêëàäó ÑÐÑÐ) êàòåãîðiÿ
7-ði÷íèõ ñòàíîâèëà òðåòèíó êàòåãîði¨ 11-ði÷íèõ.
Êîëè ìè çâåðíåìîñÿ äî òèõ íåáàãàòüîõ ïiäðàõóíêiâ íà ìiñöåâîìó ðiâíi, ÿêi ìà¹ìî, òî
ïîáà÷èìî ïðèáëèçíî òó ñàìó êàðòèíó.
Â îäíîìó ñåëi çàçíà÷àëè, ùî ç ìàëèõ õëîïöiâ æîäåí ç äåñÿòüîõ íå âèæèâ (ìàëèõ õëî-
ïöiâ i â iíøèõ ìiñöÿõ õàðàêòåðèçóþòü ÿê íàéóðàçëèâiøó êàòåãîðiþ ç óñiõ). Â îäíîìó îêðóçi
236 Äiòè
Ïîëòàâñüêî¨ îáëàñòi ç çàãàëüíî¨ êiëüêîñòi ïîìåðëèõ âiä ãîëîäó (7113 îñiá) âèäiëåíî êàòåãîði¨
â çàëåæíîñòi âiä âiêó òà ñòàòi, ùî äàëî òàêi öèôðè: äiòè (äî 18 ðîêiâ) - 3549; ÷îëîâiêè -
2163; æiíêè - 1401. Ó÷èòåëüêà ç ñåëà Íîâi Ñàíæàðè Äíiïðîïåòðîâñüêî¨ îáëàñòi ïîâiäîìëÿ¹,
ùî íà ïî÷àòîê 1934 ð. âîíà íå ìàëà êîãî â÷èòè; iíøèé ó÷èòåëü òâåðäèâ, ùî ç 30 ó÷íiâ çàëè-
øèëîñÿ òiëüêè äâî¹. Ùî æ äî ìîëîäøèõ äiòåé, òî â óêðà¨íñüêîìó ñåëi Õàðêiâöÿõ ó 1940/41
íàâ÷àëüíîìó ðîöi çîâñiì íà çíàéøëîñÿ íîâà÷êiâ - íà âiäìiíó âiä ïîïåðåäíüîãî ðîêó, êîëè ¨õ
áóëî 25.
Iç öüîãî ìè ìîæåìî ðîáèòè ëîãi÷íèé âèñíîâîê, ùî ç 7 ìëí ïîìåðëèõ âiä ãîëîäó áëèçüêî 3
ìëí áóëè äiòè, i â áiëüøîñòi ìàëi äiòè (çàãàëüíi âòðàòè, âêëþ÷íî ç äîðîñëèìè, ìè ðîçãëÿíåìî
â 17 ðîçäiëi). Ïðè öüîìó ñëiä çàçíà÷èòè, ùî ðå¹ñòðàöiÿ ñìåðòåé â ñåëàõ ïiä ÷àñ ãîëîäó
ðåãóëÿðíî íå âåëàñÿ, à òàêîæ òå, ùî äåÿêi íåìîâëÿòà ìîãëè ïîìåðòè áåç ðå¹ñòðàöi¨ ¨õíüîãî
íàðîäæåííÿ.
Äî öèõ òðüîõ ìiëüéîíiâ ÷è áiëüøå äiòåé, ÿêi ïîìåðëè ó 1932-1934 ðð., ìè ïîâèííi äîäàòè
æåðòâ ðîçêóðêóëåííÿ. ßêùî áðàòè öèôðó ó 3 ìëí çàãèáëèõ ó öié êàìïàíi¨ (íå âêëþ÷àþ÷è
ñþäè äîðîñëèõ, ÿêi ïîìåðëè ïiçíiøå â òàáîðàõ ïðàöi) i òðèìàòèñÿ äóìêè, ùî äèòÿ÷à ñìåð-
òíiñòü òàêîæ áóëà ïðîïîðöiéíî âèñîêîþ, òî çàãàëîì âîíà íàâðÿä ÷è ìîãëà áóòè ìåíøå âiä 1
ìëí - çíîâó æ òàêè ïåðåâàæíî äóæå ìîëîäèõ âiêîì. Äî öi¹¨ ïðèáëèçíî¨ îöiíêè æåðòâ ôàêòè-
÷íîãî äiòîâáèâñòâà êiëüêiñòþ 4 ìëí, ìîæëèâî, ñëiä äîäàòè äiòåé, íà æèòòi ÿêèõ çàëèøèëîñÿ
÷èìàëî ðóáöiâ ìîðàëüíîãî êàëiöòâà, àëå òàêi ïiäðàõóíêè - ði÷ ïðîñòî íåìîæëèâà.
Ñëiä ñêàçàòè ïðî òå, ùî çàõîäè ïðîòè ãîëîäó, ÿêèõ òðåáà áóëî âæèòè çíà÷íî ðàíiøå,
âðåøòi ïî÷àëè âïðîâàäæóâàòè ëèøå ïiä êiíåöü âåñíè 1933 ð. Ó øêîëàõ ìiæ äiòüìè ðîçïî-
äiëÿëè õàð÷i - áîðîøíî, êðóïè òà æèð. Äiòè, ÿêi íå ïîìåðëè äî êiíöÿ òðàâíÿ, çàëèøèëèñÿ
æèòè, õî÷ áàãàòî áóëè, çâè÷àéíî, ñèðîòàìè.
Ðîçäië 16
Ðå¹ñòð ñìåðòi
Öiëêîì ïðèðîäíî, ùî áóäü-ÿêîãî îôiöiéíîãî ðîçñëiäóâàííÿ ïîäié 1930-1933 ðð. íå áóëî òà

é íå ìîãëî áóòè. Âëàäà æîäíèì ñëîâîì íå âiäãóêíóëàñÿ ç ïðèâîäó áåçïðåöåäåíòíèõ óòðàò
ëþäñüêèõ æèòòiâ, òàê ñàìî ÿê i äîâãi ðîêè íå âiäêðèâàëà àðõiâiâ äëÿ íåçàëåæíèõ äîñëiäíè-
êiâ. I âñå æ ñïðîáó¹ìî çðîáèòè äåÿêi ïðèáëèçíi ïiäðàõóíêè ÷èñåëüíîñòi çàãèáëèõ.
Íàñàìïåðåä óñòàíîâèìî çàãàëüíó êiëüêiñòü âòðàò - ïðîòÿãîì ÿê ðîçêóðêóëåííÿ, òàê i
ãîëîäó. Öå íå òàê âæå é ñêëàäíî. Òðåáà ëèøå äî ÷èñëà íàñåëåííÿ, ùî ïîäà¹ ðàäÿíñüêèé
ïåðåïèñ 1926 ð., äîäàòè ñåðåäíié ïðîöåíò éîãî ïðèðîäíîãî ïðèðîñòó ïðîòÿãîì íàñòóïíèõ
ðîêiâ i ïîðiâíÿòè îäåðæàíå ç äåÿêèìè öèôðàìè, ÿêi ç'ÿâëÿëèñÿ ïiñëÿ 1933 ð.
Òóò çðîáèìî êiëüêà çàñòåðåæåíü. Ïî-ïåðøå, ïåðåïèñ 1926 ð., ïîäiáíî äî ïåðåïèñiâ, ïðîâå-
äåíèõ íàâiòü ó çíà÷íî ñïðèÿòëèâiøèõ óìîâàõ, íå ìiã áóòè àáñîëþòíî òî÷íèì: ÿê ðàäÿíñüêi,
òàê i çàõiäíi ôàõiâöi ïîãîäæóþòüñÿ ç òèì, ùî â íüîìó áðàêó¹ 1,2 - 1,5 ìëí (iç ÷èñëà ÿêèõ
áëèçüêî 800 òèñ. ïðèïèñóþòü Óêðà¨íi). Öå îçíà÷àëî á çáiëüøåííÿ îöiíêè êiëüêîñòi æåðòâ
ìàéæå íà 0,5 ìëí. Ïî-äðóãå, ðiâåíü ïðèðîäíîãî ïðèðîñòó îöiíþâàâñÿ ïî-ðiçíîìó, õî÷ äià-
ïàçîí êîëèâàíü äîñèòü-òàêè íåçíà÷íèé. Áiëüøîþ ïåðåïîíîþ ¹ òå, ùî ïîâíi äàíi íàñòóïíîãî
ïåðåïèñó, ïðîâåäåíîãî â ñi÷íi 1937 ð., íà æàëü, íàì íåäîñòóïíi. ßê çäà¹òüñÿ, îðãàíè âëà-
äè îäåðæàëè ïîïåðåäíi ðåçóëüòàòè ïðèáëèçíî 10 ëþòîãî, ïiñëÿ ÷îãî âîíè áóëè ïðèõîâàíi
Ãîëîâó Êîìiñi¨ ç ïðîâåäåííÿ ïåðåïèñó Î.À. Êâiòêiíà çààðåøòóâàëè 25 áåðåçíÿ. ßê ïèñàëè
òîäi, ñëàâíi ðàäÿíñüêi îðãàíè áåçïåêè, î÷îëþâàíi ñòàëiíñüêèì íàðêîìîì æîâèì, ðîç÷à-
âèëè çìi¨íå ãíiçäî çðàäíèêiâ â àïàðàòi ðàäÿíñüêî¨ ñòàòèñòèêè, ÿêi, ìîâëÿâ, íàìàãàëèñÿ
çìåíøèòè êiëüêiñòü íàñåëåííÿ ÑÐÑÐ. Äîñèòü-òàêè æàõëèâà iðîíiÿ, îñêiëüêè, çâiñíî, íå
âîíè íà ïðàêòèöi çàéìàëèñÿ öi¹þ ñïðàâîþ.
Ìîòèâè ïðèõîâóâàííÿ äàíèõ ïåðåïèñó òà ïåðåñëiäóâàííÿ òèõ, õòî éîãî ïðîâîäèâ, öië-
êîì ÿñíi, ïîçàÿê ñèìâîëi÷íà öèôðà ó ïðèáëèçíî 170 ìëí âæå ðîêiâ çà òðè ôiãóðóâàëà â
îôiöiéíèõ ïðîìîâàõ i ìàëà äåìîíñòðóâàòè æèòò¹äàéíi ñèëè ðàäÿíñüêîãî áóäiâíèöòâà.
Ùå îäèí ïåðåïèñ áóëî ïðîâåäåíî â ñi÷íi 1939 ð.- ¹äèíèé ç òîãî ïåðiîäó, ðåçóëüòàòè ÿêîãî
îïóáëiêóâàëè, àëå çà òîäiøíiõ îáñòàâèí éîãî äàíi íå ìîãëè áóòè âiðîãiäíèìè. I âñå æ âîíè
ïîêàçóþòü âåëè÷åçíó íåñòà÷ó íàñåëåííÿ,- õî÷, ìîæå, é íå òàêó, ÿêà áóëà â äiéñíîñòi.
Íàéçàãàëüíiøi äàíi ïåðåïèñó 1937 ð., ðîçêðèòi â ïiñëÿ-ñòàëiíñüêi ÷àñè, ïîêàçóþòü çíà÷íi
ðîçìiðè íåïðèðîäíî¨ ñìåðòíîñòi i ìîæóòü ââàæàòèñÿ ïåðåêîíëèâèìè; íà íèõ íåîäíîðàçîâî
ïîñèëàëèñÿ ó ðàäÿíñüêèõ äåìîãðàôi÷íèõ äîñëiäæåííÿõ 1960-70-õ ðîêiâ. Íàéêîíêðåòíiøîþ,
ìàáóòü, ¹ îöiíêà íàñåëåííÿ ÑÐÑÐ ó 163 772 000 îñiá (äåÿêi äàíi ïîäàþòü ¨ ¨ ÿê áëèçüêî
164 ìëí). Iñíó¹ é iíøà öèôðà, âèâåäåíà àâòîðàìè çàçíà÷åíèõ äîñëiäæåíü ç óðàõóâàííÿì
ñó÷àñíèõ äåìîãðàôi÷íèõ ïiäõîäiâ,- ïðèáëèçíî 177 300 000.
237
238 Ðå¹ñòð ñìåðòi
Ìîæíà ïiòè ìåíø òî÷íèì øëÿõîì - óçÿòè ïðèáëèçíî ïiäðàõîâàíó êiëüêiñòü íàñåëåííÿ
íà 1 ñi÷íÿ 1930 ð. (157 600 000) i äîäàòè äî íå¨ ñòàëiíñüêå òâåðäæåííÿ 1935 ð. ïðî òå, ùî
ùîði÷íèé ïðèðiñò íàñåëåííÿ ñòàíîâèòü áëèçüêî òðüîõ ìiëüéîíiâ. Öå äà¹ ÷èñëî 178 600 000,
i âîíî íåäàëåêå âiä ïîïåðåäíüî çàçíà÷åíîãî. Äðóãèé ï'ÿòèði÷íèé ïëàí ïåðåäáà÷àâ ÷èñëî íà-
ñåëåííÿ ó 180,7 ìëí íà ïî÷àòîê 1938 ð., ùî òàêîæ îçíà÷à¹ äëÿ 1937 ðîêó öèôðó ìiæ 177 i
178 ìëí. ßê öå íå äèâíî, ãîëîâà Öåíòðàëüíîãî ñòàòèñòè÷íîãî óïðàâëiííÿ çà õðóùîâñüêèõ
÷àñiâ Â.Í. Ñòàðîâñüêèé âiäíîñèòü öèôðó Äåðæïëàíó â 180,7 ìëí äî 1937 ðîêó, ïîðiâíþþ÷è
¨ ¨ ç öèôðîþ ïåðåïèñó â 164 ìëí, íàâiòü ïiñëÿ ïðèïàñóâàííÿ,- ôðàçà, ÿêà îçíà÷à¹ çíà÷íå
ïåðåáiëüøåííÿ ó âåðõíüîìó íàïðÿìêó; òîáòî ïðèïàñóâàííÿ ó 5 % îçíà÷àëî á âèêîðèñòà-
ííÿ ÿê îñíîâíî¨ öèôðè 156 ìëí, ÿêó ïîäàâ ðàäÿíñüêîìó â÷åíîìó À. Àíòîíîâó-Îâñi¹íêó
óðÿäîâåöü íèæ÷îãî ðiâíÿ. Àëå ìè ââàæà¹ìî çà äîöiëüíå, ÿê i ðàíiøå, íå çâàæàòè íà âñiëÿêi
ïðèïàñóâàííÿ. Áåç óðàõóâàííÿ öüîãî äàíi Ñòàðîâñüêîãî ïîêàçóþòü äåôiöèò íàñåëåííÿ ó
16,7 ìëí. Öå ìîæíà, ìàáóòü, ïîÿñíèòè òèì, ùî öèôðà, ïîäàíà Äåðæïëàíîì, ÿê i áiëüøiñòü
äàíèõ öi¹¨ óñòàíîâè, âiäïîâiäà¹ ïî÷àòêîâi æîâòíÿ 1937 ð. - ó öüîìó âèïàäêó íåñòà÷à ñòà-
íîâèëà á ïðèáëèçíî 143 ìëí. Îäíà÷å â ïåðøîìó âèäàííi öi¹¨ ïðàöi ÿ âèêîðèñòàâ íàéáiëüø
ïîìiðêîâàíèé ïiäõiä, íàâiòü çiãíîðóâàâøè ïiäðàõóíêè ðàäÿíñüêèõ äåìîãðàôiâ îïèñóâàíîãî
ïåðiîäó, i ïîäàâ öþ íåñòà÷ó ó âèãëÿäi 13,5 ìëí.
Ó äæåðåëi, íåâiäîìîìó ìåíi ïiä ÷àñ ïiäãîòîâêè ïåðøîãî âèäàííÿ öi¹¨ êíèãè, ðàäÿíñüêèé
äîñëiäíèê êîëåêòèâiçàöi¨ Â.Ï. Äàíèëîâ ñòâåðäæó¹, ùî äåôiöèò íàñåëåííÿ â ñi÷íi 1937 ð.
ñòàíîâèâ 15-16 ìëí (Àðõåîãðàôè÷åñêèé åæåãîäíèê çà 1968 ãîä. Ì., 1970. Ñ. 249). Ãàäàþ,
ùî öþ öèôðó ìîæíà ïðèéíÿòè ÿê öiëêîì âiðîãiäíó ñòàòèñòèêó ñìåðòíîñòi, âiäíÿâøè âiä íå¨
÷èñëî íåíàðîäæåíèõ ÷åðåç òi ÷è iíøi ïðè÷èíè, ïîâ'ÿçàíi ç ãîëîäîìîðîì. Äàëüøå äîñëiäæå-
ííÿ ïîêàçó¹, ùî ãîëîäîâà êàòàñòðîôà ìîãëà äîñÿãòè íàâiòü 26-30 % çàãàëüíîãî äåôiöèòó
íàñåëåííÿ i äàòè ùå 4,5 ìëí æåðòâ íà äîäàòîê äî 11 ìëí ïîìåðëèõ ïiä ÷àñ ðîçêóðêóëåííÿ
òà ãîëîäó.
Iíøèé ïiäõiä: ÿêùî ó 1929 ð. iñíóâàëî áëèçüêî 25,9 ìëí ñåëÿíñüêèõ ãîñïîäàðñòâ, òî ó
1938 ð. ¨õ áóëî ïðèáëèçíî 19,9 ìëí. Ïðè ïåðåñi÷íié êiëüêîñòi 4,2 îñîáè íà îäíó ñåëÿíñüêó
ðîäèíó öå îçíà÷à¹ áëèçüêî 108,7 ìëí ñåëÿí ó 1929 ð. i áëèçüêî 83,6 ìëí ó 1938 ð. ßêùî
äîäàòè òi 24,3 ìëí, ùî ïåðåñåëèëèñÿ äî ìiñò, ðåçóëüòàò ñòàíîâèòèìå áëèçüêî 105 ìëí, òîáòî
áðàê íàñåëåííÿ ñêëàäå ïðèáëèçíî 21 ìëí. Ç óðàõóâàííÿì íåíàðîäæåíèõ öå äàñòü ïîíàä 13
ìëí ìåðòâèõ.
Àëå ÿêùî âñå æ òàêè ïðèéíÿòè, ùî öÿ öèôðà ñòàíîâèëà ïðèáëèçíî 11 ìëí, òî äî íå¨ ñëiä
äîäàòè çàñóäæåíèõ ñåëÿí, ÿêi âìèðàëè ó òàáîðàõ ïiñëÿ ñi÷íÿ 1937 ð., òîáòî çààðåøòîâàíèõ
ïiä ÷àñ àíòèñåëÿíñüêî¨ êàìïàíi¨ 1930-1933 ðð., íå âêëþ÷àþ÷è, îäíàê, ñþäè òèõ ñåëÿí, êîòði
áóëè çààðåøòîâàíi çà ïiçíiøîãî òåðîðó 1937-1938 ðð. Öå äà¹ (çà íàøîþ ïiçíiøîþ îöiíêîþ) íå
ìåíøå 3,5 ìëí æåðòâ äîäàòêîâî, âíàñëiäîê ÷îãî çàãàëüíå ÷èñëî ñåëÿí, ïîìåðëèõ ó ðåçóëüòàòi
ðîçêóðêóëåííÿ òà ãîëîäîìîðó, ñòàíîâèòèìå áëèçüêî 14,5 ìëí.
Òåïåð îáìiðêó¹ìî, ÿê öþ æàõëèâó öèôðó ïîäiëèòè ìiæ æåðòâàìè ðîçêóðêóëåííÿ òà
æåðòâàìè ãîëîäó. Òóò ìè ñòî¨ìî íà õèòêiøîìó ãðóíòi. Ó äåìîãðàôi÷íèõ êîëàõ äîòðèìóþ-
òüñÿ äóìêè, ùî ç ÷èñëà ïîíàä 14 ìëí ñåëÿí, êîòði âïàëè æåðòâàìè òåðîðó, êiëüêiñòü âòðàò
ÿê âiä ðîçêóðêóëåííÿ, òàê i âiä ãîëîäó áóëà ïðèáëèçíî îäíàêîâîþ: ïîíàä 7 ìëí âiäïîâiäíî.
Îäíà÷å ìè ìîæåìî ðîçãëÿíóòè öþ ïðîïîðöiþ äåòàëüíiøå.
Iç çàãàëüíî¨ êiëüêîñòi æåðòâ áëèçüêî 3,5 ìëí çàãèíóëî â òàáîðàõ - ïåðåâàæíî òi, êîãî
çàñóäèëè äî âèõîäó òðàâíåâîãî óêàçó 1933 ð.; äî öüîãî ÷èñëà íàïåâíî âõîäèëà çíà÷íà ÷àñòè-
íà ñiëüñüêèõ æèòåëiâ Óêðà¨íè òà Êóáàíi ãîëîäîâîãî ïåðiîäó, ÿêi ïåðåáóâàëè ó ñêðóòíîìó
ñòàíîâèùi. Öèõ îñòàííiõ, ïðîòå, íå ìîæíà ââàæàòè áåçïîñåðåäíiìè æåðòâàìè ãîëîäó, i ùîá
239
âèÿâèòè ÷èñëî ñìåðòíèõ âèïàäêiâ ñàìå âiä ãîëîäó, ìè ïîâèííi çâåðíóòèñÿ äî 11 ìëí ïî-
ìåðëèõ ïåðåä 1937 ð. i ñïðîáóâàòè ïîäiëèòè öþ öèôðó ìiæ ÷èñëîì äåïîðòîâàíèõ i òèõ, ùî
çàãèíóëè âiä ãîëîäó.
Ùî ñòîñó¹òüñÿ æåðòâ ãîëîäó, òî òóò âïàäà¹ ó âi÷i ïåðåâàæàííÿ óêðà¨íñüêîãî íàñåëåííÿ
(íåîôiöiéíi äàíi ñâiä÷àòü, ùî áëèçüêî 80 % ñìåðòíèõ âèïàäêiâ òðàïèëîñÿ â Óêðà¨íi òà íà
çåìëÿõ Ïiâíi÷íîãî Êàâêàçó, çàñåëåíèõ ãîëîâíèì ÷èíîì óêðà¨íöÿìè).
Ùîá ðîçiáðàòèñÿ ó âòðàòàõ ñàìå ñåðåä óêðà¨íöiâ, ìè çìóøåíi ïîâåðíóòèñÿ äî ñi÷íåâîãî
ïåðåïèñó 1939 ð., îñêiëüêè, ÿê ìè âæå ñêàçàëè, æîäíèõ iíøèõ ñòàòèñòè÷íèõ äàíèõ òîãî
ïåðiîäó - íi çà íàöiîíàëüíiñòþ, íi çà iíøèìè îçíàêàìè, êðiì ñóòî çàãàëüíèõ ïiäðàõóíêiâ -
íå îïóáëiêîâàíî íàâiòü äî îñòàííüîãî ÷àñó.
Çà öèì ïåðåïèñîì çàãàëüíà êiëüêiñòü íàñåëåííÿ ÑÐÑÐ ñòàíîâèëà 170 467 186 îñiá. Çà-
õiäíi äîñëiäæåííÿ äàþòü ìåíøó öèôðó - áëèçüêî 167,2 ìëí, àëå é âîíà âêàçó¹ íà ðiçêå ïî-
ëiïøåííÿ ñïðàâ ïîðiâíÿíî ç 1937 ð., íåçâàæàþ÷è íà ïðèáëèçíî 2-3 ìëí çàãèáëèõ ó òàáîðàõ
àáî ñòðà÷åíèõ ó 1937-1938 ðð. Öå ìîæíà ïîÿñíèòè ÿê ïðèðîäíèìè, òàê i iíøèìè ÷èííèêàìè.
Ïiäâèùåííÿ ðiâíÿ íàðîäæóâàíîñòi ïiñëÿ òî¨ ÷è iíøî¨ êàòàñòðîôè - ÿâèùå öiëêîì çàêîíîìið-
íå äëÿ áóäü-ÿêîãî ñóñïiëüñòâà. Äî òîãî æ ó 1936 ð. îôiöiéíî çàáîðîíèëè àáîðòè i ïåðåñòàëè
ïðîäàâàòè ïðîòèçàïëiäíi çàñîáè.
Âiä çàãàëüíî¨ êiëüêîñòi íàñåëåííÿ (170 467 186) ÷àñòêà óêðà¨íöiâ çãiäíî ç ïåðåïèñîì ñòà-
íîâèëà 28 070 404 îñîáè (ïðîòè 31 194976 çà ïåðåïèñîì 1926 ð.). Âðàõîâóþ÷è ìîæëèâiñòü
çàâèùåíîñòi çàãàëüíî¨ öèôðè, ìîæíà ïðèïóñòèòè, ùî êîæíó íàöiîíàëüíó ãðóïó ðåïðåçåí-
òîâàíî ó ïðîïîðöiéíî ïåðåáiëüøåíèõ êiëüêîñòÿõ (õî÷à ùîäî Óêðà¨íè ñòóïiíü ôàëüñèôiêàöi¨
ìiã áóòè âèùèì, ÿêùî áðàòè äî óâàãè ¨ ¨ ðåàëüíi äåìîãðàôi÷íi ïîêàçíèêè).
ßêùî íàâiòü ïåðåáiëüøåííÿ áóëî ïðîïîðöiéíèì, ÷èñåëüíiñòü óêðà¨íñüêîãî íàñåëåííÿ â
1939 ð. ìàëà ñòàíîâèòè áëèçüêî 27 540 000 ÷îëîâiê. Àëå öèôðà 1926 ð. (áëèçüêî 31,2 ìëí)
îá'¹êòèâíî ïîâèííà áóëà çáiëüøèòèñÿ äî 38 ìëí ó 1939 ð. Òàêèì ÷èíîì, äåôiöèò ñòàíîâèòü
áëèçüêå 10,5 ìëí. Ç óðàõóâàííÿì äåñü 1,5 ìëí íåíàðîäæåíèõ äiòåé öå îçíà÷à¹ áðàê 9 ìëí
óêðà¨íöiâ àæ äî 1939 ð.
Çà öèìè öèôðàìè ñòîÿòü íå ëèøå ñìåðòíi âèïàäêè. Ñïðàâà â òîìó, ùî óêðà¨íöi ïîçà
ìåæàìè Óêðà¨íè çàçíàâàëè ñèëüíîãî àñèìiëÿöiéíîãî òèñêó. Ðàäÿíñüêèé äåìîãðàô Â. Êî-
çëîâ ïèøå, ùî ìiæ ïåðåïèñàìè 1926 i 1939 ðîêiâ íèçüêèé ñòóïiíü çðîñòàííÿ ÷èñåëüíîñòi
óêðà¨íöiâ ìîæíà ïîÿñíèòè ïàäiííÿì ïðèðîäíîãî ïðèðîñòó âíàñëiäîê ïîãàíîãî âðîæàþ 1932
ð., àëå äîäà¹ äî òîãî ùå îäèí ÷èííèê: ...òi, ùî ïîïåðåäíüî ââàæàëè ñåáå óêðà¨íöÿìè, â
1939 ð. îãîëîñèëè ñåáå ðîñiÿíàìè. ñâiä÷åííÿ, ùî ëþäè êîðèñòóâàëèñÿ áóäü-ÿêîþ íàãî-
äîþ, àáè çìiíèòè ñâîþ íàöiîíàëüíiñòü, îñêiëüêè óêðà¨íöi çàâæäè âèãëÿäàëè ïiäîçðiëî â î÷àõ
ïðåäñòàâíèêiâ âëàäè.
Ó 1926 ð. óêðà¨íöiâ, ùî ïðîæèâàëè â iíøèõ ðàéîíàõ ÑÐÑÐ, áóëî 8 536 000, âêëþ÷àþ÷è
1 412 000 íà Êóáàíi. Âðàõîâóþ÷è òîé ôàêò, ùî çàëèøêè êóáàíñüêèõ êîçàêiâ ðå¹ñòðóâàëè
ÿê ðîñiÿí, ÷èñëî óêðà¨íöiâ ó öüîìó ðåãiîíi äî êiíöÿ 1930-õ ðîêiâ âiäïîâiäíî çìåíøèëîñÿ.
Òàê áóëî i â iíøèõ ìiñöÿõ i áåçñóìíiâíî ÿâëÿëî ñîáîþ öiëåñïðÿìîâàíèé òà äîâãîòðèâàëèé
ïðîöåñ (íàâiòü ïåðåïèñ 1959 ð. âèÿâèâ ëèøå ïîíàä 5 ìëí óêðà¨íöiâ â ÑÐÑÐ ïîçà Óêðà¨íîþ).
ßêùî ìè ïðèïóñòèìî, ùî íå ìåíøå 2,5 ìëí óêðà¨íöiâ ó 1930-òi ðîêè çàðå¹ñòðóâàëèñÿ ÿê
ðîñiÿíè, òî âèõîäèòü áëèçüêî 6,5 ìëí çàãèáëèõ. ßêùî âiäíÿòè âiä öi¹¨ êiëüêîñòi äåñü 0,5 ìëí
óêðà¨íöiâ - æåðòâ ðîçêóðêóëåííÿ 1929 - 1932 ðð., òî çàëèøèòüñÿ 6 ìëí ïîìåðëèõ âiä ãîëîäó,
ç íèõ 5 ìëí â Óêðà¨íi òà 1 ìëí íà Ïiâíi÷íîìó Êàâêàçi. Ùîäî íåóêðà¨íöiâ, òî êiëüêiñòü
ïîìåðëèõ ñåðåä íèõ ìîæå ñòàíîâèòè íå áiëüøå 1 ìëí.
Òàêèì ÷èíîì, çàãàëüíå ÷èñëî ïîìåðëèõ âiä ãîëîäó ìîæå äîðiâíþâàòè ïðèáëèçíî 7 ìëí,
áëèçüêî 3 ìëí ç ÿêèõ áóëè äiòè. Àëå öå äîñèòü ñêðîìíi ïiäðàõóíêè.
* * *
Ùå îäèí êëþ÷ äî âèçíà÷åííÿ êiëüêîñòi ïîìåðëèõ âiä ãîëîäó ó éîãî íàéãiðøèé ïåðiîä
ìîæíà çíàéòè, âñòàíîâèâøè ðiçíèöþ ìiæ îöiíêîþ ÷èñåëüíîñòi íàñåëåííÿ, ïîäàíîþ Êîìiñi¹þ
ç ïðîâåäåííÿ ïåðåïèñó, çðîáëåíîþ íåâäîâçi ïåðåä ïåðåïèñîì 1937 ð., i ôàêòè÷íèìè äàíèìè
öüîãî ïåðåïèñó. Îòîæ, ïðîãíîç âèçíà÷àâ 168,9 ìëí, à ïåðåïèñ ïîêàçàâ íàÿâíèõ 163772000 -
òîáòî ç ðiçíèöåþ òðîõè ïîíàä 5 ìëí. Ââàæàþòü, ùî öå ìîæíà ïîÿñíèòè ôàêòîì íåðå¹ñòðàöi¨
ïîìåðëèõ â Óêðà¨íi íàïðèêiíöi 1932 ð., i öå âiäïîâiäà¹ iíøèì äàíèì, ÿêi ìè ìà¹ìî ïðî
ñìåðòi âiä ãîëîäó â öiëîìó. Ó íàøîìó ðîçïîðÿäæåííi ¹ òàêîæ áiëüø îïîñåðåäêîâàíi îöiíêè,
âêëþ÷íî ç òèìè, ùî áàçîâàíi íà îôiöiéíié iíôîðìàöi¨.
Íàðîäæåíèé â Ðîñi¨ àìåðèêàíñüêèé êîìóíiñò, ÿêèé ùå äî ðåâîëþöi¨ áóâ çíàéîìèé ç Ì.
Ñêðèïíèêîì, âiäâiäàâ éîãî òà iíøèõ óêðà¨íñüêèõ ïðîâiäíèêiâ ó 1933 ð. Îòîæ, Ñêðèïíèê
íàçâàâ éîìó ïðèíàéìíi âiñiì ìiëüéîíiâ ïîìåðëèõ íà Óêðà¨íi òà íà Ïiâíi÷íîìó Êàâêàçi, à
øåô óêðà¨íñüêîãî ÄÏÓ Â. Áàëèöüêèé - 8-9 ìëí. Áàëèöüêèé äîäàâ, ùî öþ öèôðó ïîäàëè
Ñòàëiíîâi, îäíàê ëèøå ÿê ïðèáëèçíó. (Iíøèé ïðàöiâíèê îðãàíiâ áåçïåêè ïèøå, ùî, ìîæëèâî,
íà ðàííié ñòàäi¨ ãîëîäó ÄÏÓ ïîäàëî Ñòàëiíîâi êiëüêiñòü ïîìåðëèõ ó 3,3-3,5 ìëí.) Ùîäî
çàãàëüíîãî ÷èñëà æåðòâ ãîëîäó â óñüîìó ÑÐÑÐ, òî àìåðèêàíöåâi íàçâàëè 10 ìëí.
Ùå êiëüêà ñâiä÷åíü. Iíîçåìíèé ðîáiòíèê, ÿêèé ïðàöþâàâ íà îäíié iç õàðêiâñüêèõ ôàáðèê,
äiçíàâñÿ âiä ìiñöåâèõ óðÿäîâöiâ, ùî Ã. Ïåòðîâñüêèé âèçíàâ òîäi êiëüêiñòü ïîìåðëèõ ó 5
ìëí (à äî êiíöÿ ãîëîäó áóëî ùå äàëåêî). Ó âåðåñíi 1933 ð. Óîëòåð Äþðàíòi ïîâiäîìèâ
àíãëiéñüêå ïîñîëüñòâî, ùî íàñåëåííÿ Ïiâíi÷íîãî Êàâêàçó òà Íèæíüî¨ Âîëãè çìåíøèëîñÿ
ìèíóëîãî ðîêó íà 3 ìëí, à íàñåëåííÿ Óêðà¨íè - íà 4-5 ìëí, à çàãàëüíå ÷èñëî çàãèáëèõ ìîãëî
ñòàíîâèòè íå ìåíøå 10 ìëí. Àìåðèêàíñüêèé êîìóíiñò, ùî ïðàöþâàâ â Óêðà¨íi, îöiíþâàâ
êiëüêiñòü ïîìåðëèõ âiä ãîëîäó ó 4,5 ìëí, à âiä õâîðîá, ïîâ'ÿçàíèõ ç íåäî¨äàííÿì, - â 1
ìëí. Âèñîêèé óêðà¨íñüêèé óðÿäîâåöü ïîâiäîìèâ iíøîãî àìåðèêàíöÿ, ùî ó 1933 ð. ïîìåðëî
6 ìëí. Êàíàäñüêîìó óêðà¨íñüêîìó êîìóíiñòîâi, ÿêèé â÷èâñÿ ó Âèùié ïàðòiéíié øêîëi ïðè
ÖÊ ÊÏ(á)Ó, ñêàçàëè, ùî â îäíîìó ç ñåêðåòíèõ çâiòiâ ôiãóðóâàëà öèôðà â 10 ìëí.
Ñòîñîâíî iíøèõ ðåãiîíiâ, òî ïîâiäîìëåííÿ ïðî çìåíøåííÿ êiëüêîñòi íàñåëåííÿ áóëè ïðî-
ïîðöiéíî òàêi æ âèñîêi, ÿê i â Óêðà¨íi, íà Ñåðåäíié i Íèæíié Âîëçi òà íà Äîíó. Òàê, äèðåêòîð
×åëÿáiíñüêîãî òðàêòîðíîãî çàâîäó Ëîâií ïîâiäîìèâ iíîçåìíîãî êîðåñïîíäåíòà, ùî áiëüøå
ìiëüéîíà ïîìåðëî íà Óðàëi, â Çàõiäíîìó Ñèáiðó òà Çàâîëæi.
Ñëiä çàçíà÷èòè, ùî âñi öi îöiíêè íå ìîæíà ââàæàòè çà iñòèíó â îñòàííié iíñòàíöi¨,
îñêiëüêè íå çàâæäè ÿñíî, ÷è éøëîñÿ ïðî çàãàëüíó êiëüêiñòü ïîìåðëèõ ñàìå â Óêðà¨íi, ïðî
ÿêèé ïåðiîä ãîëîäó ñâiä÷àòü òi àáî iíøi öèôðè, ÷è âêëþ÷àþòü âîíè êiëüêiñòü ïîìåðëèõ
âiä ïîâ'ÿçàíèõ ç ãîëîäîì õâîðîá òîùî. Íàâiòü äàíi ñåêðåòíèõ îôiöiéíèõ çâiòiâ ðiçíÿòüñÿ íà
êiëüêà ìiëüéîíiâ. Òîìó ìè ìîæåìî ñòâåðäæóâàòè, ùî òî÷íèõ ïiäðàõóíêiâ íå iñíóâàëî âçàãà-
ëi. Çà ñëîâàìè îäíîãî ç óêðà¨íñüêèõ åìiãðàíòiâ, äåÿêi ÷ëåíè ïàðòi¨ íàâîäèëè êiëüêiñòü ó 5-6
ìëí... à iíøi çãàäóâàëè ïðî 10 ìëí æåðòâ. Ïðàâäèâi äàíi, ìàáóòü, ëåæàòü äåñü ïîñåðåäèíi.
* * *
ßêùî ïîãîäèòèñÿ ç ÷èñëîì ïðèáëèçíî â 11 ìëí ïåðåä÷àñíî ïîìåðëèõ ó 1926-1937 ðð.,

òó ÷àñòèíó éîãî, ÿêà íàëi÷ó¹ áëèçüêî 7 ìëí i ÿêó ïîÿñíþþòü ãîëîäîì, ìîæíà ñõàðàêòåðè-
çóâàòè ÿê ïðèéíÿòíó àáî éìîâiðíó. Âèõîäÿ÷è ç öüîãî çàëèøà¹òüñÿ ïðèáëèçíî 4 ìëí æåðòâ
ðîçêóðêóëåííÿ òà êîëåêòèâiçàöi¨ äî 1937 ð.
241
Äî öèõ 4 ìëí âêëþ÷åíî çàãèáëèõ ó Êàçàõñòàíi. Ñåðåä êàçàõiâ áðàê íàñåëåííÿ ìiæ ïåðå-
ïèñàìè 1926 i 1939 ðîêiâ ñòàíîâèâ 867 400 (3 968 300 ìiíóñ 3 100 900). Ñêîðèãóâàâøè öèôðó,
ïîäàíó ïåðåïèñîì 1939 ð. ç óðàõóâàííÿì çàãàëüíîíàöiîíàëüíî¨ ïåðåñi÷íî¨ êiëüêîñòi (ÿê ìè
öå çðîáèëè ç óêðà¨íöÿìè), äiñòàíåìî 948 òèñ. ïîìåðëèõ. Ïðè öüîìó íàñåëåííÿ Êàçàõñòàíó
âiä ïåðåïèñó 1926 ð. ïîâèííî áóëî çðîñòè äî 4 598 000 îñiá ó 1939 ð. (íà áàçi äóæå îáåðåæíîãî
ïðèïóùåííÿ, ùî ïåðåñi÷íà çàãàëüíîðàäÿíñüêà íîðìà ïðèðîñòó - 15,7 % - ïåðåâàæàëà, õî÷
ôàêòè÷íî íàñåëåííÿ ðàäÿíñüêèõ ìóñóëüìàíñüêèõ íàðîäiâ çðîñòàëî çíà÷íî øâèäøå), òîáòî
ìàëî ïåðåâèùóâàòè ôàêòè÷íèé ðiâåíü áiëüø íiæ íà 1,5 ìëí. ßêùî âiä öi¹¨ öèôðè âiäíÿòè
300 òèñ. íåíàðîäæåíèõ äiòåé i 200 òèñ. òèõ, êîìó âäàëîñÿ åìiãðóâàòè äî Êèòàþ, òî âèõîäèòü
1 ìëí æåðòâ.
Òàêèì ÷èíîì, çàëèøà¹òüñÿ 3 ìëí âòðàò çà 1926-1937 ðð., ÿêi ïîÿñíþþòü äåïîðòàöi¹þ
êóðêóëiâ. Ìè âæå äèñêóòóâàëè ïèòàííÿ ïðî êiëüêiñòü äåïîðòîâàíèõ òà ïðî ðiâåíü ñìåð-
òíîñòi. Òðè ìiëüéîíè - öå òå ÷èñëî, ùî çàãàëîì çáiãà¹òüñÿ ç íàøèìè îöiíêàìè (ÿêùî 30 %
äåïîðòîâàíèõ ïîìåðëî, òî ¨õíÿ çàãàëüíà êiëüêiñòü áóëà 9 ìëí, ÿêùî æ 25 % - òî 12 ìëí).
Íà 1935 ð., çà îöiíêîþ Ñâÿíåâè÷à, ÿêèé âèêîðèñòîâóâàâ ìåòîä íàáëèæåííÿ, ïðèáëèçíî
òðåòèíà ç 11 ìëí äåïîðòîâàíèõ ïîìåðëà; òðåòèíà ïåðåáóâàëà ó ñïåöïîñåëåííÿõ i ùå òðå-
òèíà - ó òàáîðàõ ïðàöi. Ïiäðàõóíêè çàãàëüíîãî ÷èñëà óâ'ÿçíåíèõ ó òàáîðàõ çà öåé æå ðiê
äàþòü ïðèáëèçíî 5 ìëí, i àæ äî ìàñîâèõ àðåøòiâ ðàäÿíñüêèõ òà ïàðòiéíèõ ïðàöiâíèêiâ ó
1936-1938 ðð. áóëè íåçìiííi ïîâiäîìëåííÿ, ùî íàñåëåííÿ öèõ òàáîðiâ ñêëàäàëîñÿ ïåðåâàæíî
(íà 70-80 %) iç ñåëÿí.
Iç ïðèáëèçíî 4 ìëí ñåëÿí, ÿêi ïåðåáóâàëè ó òàáîðàõ íà 1935 ð., îñíîâíà ìàñà, ìàáóòü,
âèæèëà, äî 1937-1938 ðð., àëå íàâðÿä ÷è áiëüøå íiæ 10 % êîëè-íåáóäü äî÷åêàëèñÿ çâiëüíåí-
íÿ. Òàêèì ÷èíîì, ìè ïîâèííi äîäàòè äî ñåëÿíñüêîãî ðàõóíêó ÿê ìiíiìóì ùå ïðèáëèçíî 3,5
ìëí ïîìåðëèõ.
* * *
Âiä ïî÷àòêó äî êiíöÿ îñíîâîþ íàøèõ ìiðêóâàíü áóëè àáî òî÷íi òà ïåâíi öèôðè, àáî
äîñèòü îáåðåæíi ïðèïóùåííÿ. Îòæå, êîëè ìè ðîáèìî âèñíîâîê ïðî òå, ùî íå ìåíøå 14 ìëí
ñåëÿí ðîçïðîùàëèñÿ ç æèòòÿì âíàñëiäîê ïîäié, âèñâiòëåíèõ ó öié êíèçi, ìè, íàïåâíî, íå
ïåðåáiëüøó¹ìî êiëüêiñòü óòðàò. Â óñÿêîìó ðàçi êiëüêiñòü ïîíàä 11 ìëí ïîìåðëèõ, âèÿâëåíó
ïåðåïèñîì 1937 ð., ìàáóòü, íå âàðòî ïiääàâàòè ñåðéîçíèì êîðåêòèâàì. Áóäü-ÿêi áiëüø-ìåíø
àâòåíòè÷íi äàíi ïðî ïîìåðëèõ âiä ãîëîäó ¹ âêðàé ñàìîäîñòàòíiìè - òàê ñàìî ÿê i äàíi ïðî
âòðàòè âiä ðîçêóðêóëåííÿ. I âîíè ïðîñòî íå ìîæóòü áóòè òî÷íiøèìè. ßê ïèñàâ Ì. Õðóùîâ
ó ñâî¨õ ñïîãàäàõ: ß íå ìîæó íàâåñòè òî÷íèõ äàíèõ, áî íiõòî íå çàéìàâñÿ ïiäðàõóíêàìè.
Âñå, ùî ìè çíàëè, - öå òå, ùî ëþäè âìèðàëè ó âåëè÷åçíèõ êiëüêîñòÿõ.
Çíàìåííî, ùî äåÿêà òîäiøíÿ ñòàòèñòèêà âñå æ ïîáà÷èëà ñâiò, à ñàìå - äàíi ïðî ïàäiæ
õóäîáè. Îòæå, ïðîòÿãîì áàãàòüîõ ðîêiâ ìè ìàëè ïåâíi âiäîìîñòi ëèøå ïðî òå, ùî ñòàëîñÿ ç
õóäîáîþ, à íå ç ëþäüìè. Ó ïðîìîâi, ÿêó ìàñîâî íàäðóêóâàëè äâîìà ðîêàìè ïiçíiøå, Ñòàëií
âèñëîâèâñÿ çà áiëüøå ïiêëóâàííÿ ïðî ëþäåé, íàâiâøè ÿê ïðèêëàä òå, ùî íiáèòî ñòàëîñÿ ç
íèì íà çàñëàííi â Ñèáiðó. Ïåðåõîäÿ÷è âáðiä ði÷êó ç ìiñöåâèìè ñåëÿíàìè, âií ïîáà÷èâ, ùî
âîíè ùîñèëè íàìàãàëèñÿ âðÿòóâàòè êîíåé, àëå íå äóæå ïåðåæèâàëè ïðî âòðàòó ëþäèíè,
- ñòàâëåííÿ, ïðî ÿêå âåëèêèé çàñëàíåöü äóæå øêîäóâàâ. Íàâiòü äëÿ Ñòàëiíà, ÷è¨ ñëîâà
ðiäêî âiäêðèâàëè éîãî ñïðàâæíi ïîãëÿäè, öå áóëî - i îñîáëèâî íà òîé ÷àñ - íå÷óâàíèì ëèöå-
ìiðñòâîì. Ñàìå äëÿ íüîãî òà éîãî ïðèái÷íèêiâ ëþäñüêå æèòòÿ áóëî íàéäåøåâøèì íà øêàëi
öiííîñòåé.
Ùî æ äî íàøèõ íàáëèæåíèõ ïiäðàõóíêiâ æåðòâ 1930-1937 ðð., òî ¨õ ìîæíà ïiäñóìóâàòè

òàêèì ÷èíîì;
Ïîìåðëi ñåëÿíè 11 ìëí
Çààðåøòîâàíi òà ïîìåðëi â
òàáîðàõ ïiçíiøå 3,5 ìëí
Ðàçîì 14,5 ìëí
Iç öüîãî ÷èñëà:
ïîìåðëî ÷åðåç ðîçêóðêóëåííÿ 6,5 ìëí
ïîìåðëî â êàçàõñüêié êàòàñòðîôi 1 ìëí
ïîìåðëî ÷åðåç ãîëîä 1932-1933 ðð.:
â Óêðà¨íi 5 ìëí
íà Ïiâíi÷íîìó Êàâêàçi 1 ìëí
â iíøèõ ìiñöÿõ 1 ìëí
Ðàçîì âiä ãîëîäó ïîìåðëî 7 ìëí
Ïîðiâíÿíî çi âòðàòàìè ó âåëèêèõ âiéíàõ íàøîãî ÷àñó öi öèôðè âåëè÷åçíi. À êîëè ìîâà
çàõîäèòü ïðî ôàêò ãåíîöèäó, òî ñëiä ïàì'ÿòàòè, ùî ÷èñëî 5 ìëí ñòàíîâèëî áëèçüêî 18,8
% óñiõ æèòåëiâ Óêðà¨íè i áëèçüêî ÷âåðòi ñiëüñüêîãî íàñåëåííÿ. Ó ïåðøié ñâiòîâié âiéíi íà
ôðîíòàõ çàãèíóëî ìåíøå 1 % íàñåëåííÿ êðà¨í, ùî âîþâàëè. À îñü ôàêò ìiñöåâîãî ðiâíÿ: â
îäíîìó óêðà¨íñüêîìó ñåëi ç 800 ìåøêàíöiâ (Ïèñàðiâêà íà Ïîäiëëi), äå âiä ãîëîäó ïîìåðëî
150 ÷îëîâiê, ïiä ÷àñ öi¹¨ âiéíè çàãèíóëî ëèøå ñiì ñiëü÷àí.
Óíàñëiäîê ïîäié, ÿêi ìè îïèñóâàëè, âòðàòàìè â íàéøèðøîìó ðîçóìiííi, òàê çâàíèìè
õîäÿ÷èìè ïîðàíåíèìè ñóäèëîñÿ áóòè, ìàáóòü, óñüîìó íàñåëåííþ. Ïîìåðëèõ áóëè ìiëüéîíè.
Àëå íå çàáóâàéìî i ïðî ñòðàøíi íàñëiäêè, ùî âèïàëè íà äîëþ îêðåìèõ ëþäåé i öiëèõ íàðîäiâ
òà âïëèâàëè íà íèõ ïðîòÿãîì äåñÿòèëiòü. Íà áàãàòüîõ óöiëiëèõ ÷åêàâ âåëèêèé òåðîð, ÿêèé
ïðèçâiâ äî ïðàêòè÷íî òàêî¨ æ ñìåðòíîñòi, ùî é ãîëîä.
Ùå ðàç íàãîëîñèìî íà òîìó, ùî íàøi ïiäðàõóíêè íå ¹ òà é íå ìîæóòü áóòè âè÷åðïíèìè,
îñêiëüêè ÿâëÿþòü ñîáîþ ñïðîáó ñòâîðèòè ç îêðåìèõ äåòàëåé, çà ÿêi ìè ùèðî âäÿ÷íi ÷åñíèì
i ìóæíiì ðàäÿíñüêèì ó÷åíèì òà ïèñüìåííèêàì, ïîäîáó öiëiñíî¨ êàðòèíè ïîäié. I ñïðàâà íå
ëèøå â òîìó, ùî ïðàâäà ïðî ãîëîäîìîð âñiëÿêî ïðèõîâóâàëàñÿ òîäi, êîëè âií ëþòóâàâ. Ùå
äîâãi ðîêè ðåæèì çàëèøàâñÿ ìîâ÷àçíèì ñïiâó÷àñíèêîì i ñïàäêî¹ìöåì çëî÷èíiâ òèõ, õòî
ïiâñòîëiòòÿ òîìó ïîñëàâ ìiëüéîíè áåçíåâèííèõ íàçóñòði÷ ¨õíié ñìåðòi.
Ðîçäië 17
Ïîçèöiÿ Çàõîäó
Íàéõàðàêòåðíiøîþ ðèñîþ êàìïàíi¨ Ñòàëiíà ïðîòè ñåëÿíñòâà áóëî òå, ùî Áîðèñ Ïàñòåðíàê
íàçèâà¹ íåëþäñüêîþ ñèëîþ áðåõíi. Îáìàí ïðàêòèêóâàâñÿ ó ãiãàíòñüêèõ ìàñøòàáàõ. Çîêðå-
ìà, äîêëàäàëè âñiõ çóñèëü, àáè ïåðåêîíàòè Çàõiä, ùî ãîëîäó íå áóëî âçàãàëi àáî, ïðèíàéìíi,
íi÷îãî ñóòò¹âîãî íå ñòàëîñÿ.
Íà ïåðøèé ïîãëÿä öå áóëî íåðåàëüíîþ ñïðàâîþ, îñêiëüêè âåëèêà êiëüêiñòü ïîâiäîìëåíü
âiäðàçó æ ñòàëà íàäõîäèòè äî Çàõiäíî¨ âðîïè òà Àìåðèêè âiä áåçäîãàííèõ çàõiäíèõ ñâiäêiâ
(ó 1932 ð. iíîçåìöiâ ùå äîïóñêàëè äî òåðåíiâ, äå ïàíóâàâ ãîëîä). Àëå Ñòàëií äóæå äîáðå
çíàâñÿ íà òåõíîëîãi¨ òîãî, ùî Ãiòëåð ñëóøíî íàçèâàâ Âåëèêîþ áðåõíåþ. I ñïðàâäi: áåçî-
ãëÿäíèõ çàïåðå÷åíü î÷åâèäíèõ ôàêòiâ iç äîìiøêàìè ïåâíî¨ êiëüêîñòi ïîçèòèâíîãî ôàëüøó
âèÿâèëîñÿ öiëêîì äîñòàòíüî, ùîá ïðîòÿãîì òðèâàëîãî ÷àñó çáèâàòè ç ïàíòåëèêó çàãàëîì ïà-
ñèâíó, äîâiðëèâó é ñëàáêî ïîiíôîðìîâàíó çàõiäíó ïóáëiêó i ñõèëÿòè íà áiê ñòàëiíñüêî¨ âåðñi¨
òèõ, ÿêi íàñàìïåðåä ñàìi áàæàëè áóòè îøóêàíèìè. Ãîëîä ñòàâ ïåðøèì âåëèêèì ïðèêëàäîì
ïðàêòè÷íîãî âèêîðèñòàííÿ öüîãî çàñîáó âïëèâó íà ñâiòîâó ãðîìàäñüêó äóìêó; ñëiäîì çà íèì
ïiøëè iíøi: êàìïàíiÿ ó çâ'ÿçêó ç ìîñêîâñüêèìè ïðîöåñàìè 1936-1938 ðð., çàïåðå÷åííÿ iñíó-
âàííÿ ñèñòåìè òàáîðiâ ïðèìóñîâî¨ ïðàöi òîùî. I íàâðÿä ÷è ìîæíà ñêàçàòè, ùî öÿ ïðàêòèêà
ïðèïèíèòüñÿ, äîêè iñíóâàòèìå ðàäÿíñüêà ñèñòåìà.
* * *
Àëå ïåðåä òèì ÿê äåòàëüíiøå ðîçãëÿäàòè öþ ïðàêòèêó, ñëiä óïåâíèòèñÿ, ÷è äiéñíî ïðàâ-
äà ïðî ãîëîä áóëà äîñòóïíà Çàõîäîâi.
Äîñèòü êîìïåòåíòíi ïîâiäîìëåííÿ ç'ÿâëÿëèñÿ ó Ìàí÷åñòåð ãàðäiàí i Äåéëi òåëåãðàô,
Ìàòåí i Ôiãàðî, Íî¹ öþðiõåð öàéòóíã i Ãàçåòò äå Ëüîçàíí, Ñòàìïà, Ðàéõïîñò òà
áàãàòüîõ iíøèõ çàõiäíî¹âðîïåéñüêèõ ãàçåòàõ. Ó Ñïîëó÷åíèõ Øòàòàõ ãàçåòè, ùî âèõîäèëè
ìàñîâèì íàêëàäîì, äðóêóâàëè ïîâíi çâiòè àìåðèêàíñüêèõ óêðà¨íöiâ òà iíøèõ ñâiäêiâ ãîëîäó
(õî÷ ¨õíÿ iíôîðìàöiÿ íå çàâæäè ââàæàëàñÿ âiðîãiäíîþ, îñêiëüêè ïàðàëåëüíî ïóáëiêóâàëàñÿ
ó âèäàííÿõ ïðàâîãî íàïðÿìó). ßê áè òàì íå áóëî, àëå Êðiñ÷åí ñà¹íñ ìîíiòîð, Íüþ-Éîðê
ãåðàëä òðèáþí, à òàêîæ íüþ-éîðêñüêà ¹âðåéñüêà ãàçåòà Ôîðâåðòñ øèðîêî âèñâiòëþâàëè
öi ïèòàííÿ. Áàãàòî ç ¨õíiõ ïîâiäîìëåíü ìè öèòóâàëè ó íàøié êíèçi.
Çðîáèìî, îäíà÷å, çàñòåðåæåííÿ, ùî â áiëüøîñòi âèïàäêiâ çàõiäíi æóðíàëiñòè íå ìîãëè
ðèçèêóâàòè ñâî¹þ âiçîþ òà áóëè çìóøåíi (àáî æ ñïîêóøåíi) éòè íà ïåâíèé êîìïðîìiñ. I ëèøå
êîëè òàêi êîðåñïîíäåíòè, ÿê ×åìáåðëií i Ëàéîíç, çàëèøèëè ÑÐÑÐ íàçàâæäè, âîíè çìîãëè
ðîçêàçàòè âñþ ïðàâäó. Êðiì òîãî, ìàòåðiàëè çàõiäíèõ æóðíàëiñòiâ, ÿê ïðàâèëî, ïðîõîäèëè
243
244 Ïîçèöiÿ Çàõîäó
öåíçóðó - õî÷ Ìàããåðiäæ, ïðèìiðîì, íàäñèëàâ äåÿêi ñâî¨ çâiòè àíãëiéñüêîþ äèïëîìàòè÷íîþ
ïîøòîþ.
ßêèéñü ÷àñ ïîâiäîìëåííÿ îáìåæóâàëèñÿ äåïåøàìè, ïîäiáíèìè äî òèõ, ùî ñêëàäàâ Ìàã-
ãåðiäæ; äàëåêî íå ïîâíèìè, àëå äîñèòü iíôîðìàòèâíèìè ìàòåðiàëàìè, ÿêi ïðîéøëè öåíçóðó,
à òàêîæ ñâiä÷åííÿìè íåäàâíiõ âiäâiäóâà÷iâ, ÿêi çíàëè ìîâó i ïðîíèêàëè â ðàéîíè ãîëîäó (öå
áóëè iíîçåìíi êîìóíiñòè, ÿêi òèì÷àñîâî ïðàöþâàëè òàì; çàõiäíi ãðîìàäÿíè, ùî ìàëè ðîäè-
÷iâ ó ñåëàõ, à ÷àñîì i äîñèòü åêñöåíòðè÷íi ìàíäðiâíèêè, êîòði ïðàãíóëè áóäü-ùî äiçíàòèñÿ
ïðàâäè).
Îäíèì iç öèõ îñòàííiõ áóâ Ãàððåò Äæîóíç, êîëèøíié ñåêðåòàð Ëëîéä Äæîðäæà i äîñëi-
äíèê ðîñiéñüêî¨ iñòîði¨. Âií äiñòàâñÿ Óêðà¨íè ç Ìîñêâè (ïîäiáíî äî Ìàããåðiäæà íå ñïèòàâøè
ïðî öå äîçâîëó âëàñòåé), ïðîéøîâ ïiøêè êðiçü ñåëà Õàðêiâñüêî¨ îáëàñòi i, ïîâåðíóâøèñü íà
Çàõiä, ïîâiäîìèâ ïðî íåçìiííèé ëåìåíò íàñåëåííÿ: Íåìà õëiáà. Ìè ïîìèðà¹ìî. ßê i Ìàã-
ãåðiäæ, âií ïèñàâ ó Ìàí÷åñòåð ãàðäiàí (30 áåðåçíÿ 1933 ð.), ùî íiêîëè íå çàáóäå ñïóõëèõ
æèâîòiâ äiòåé ó äîìàõ, äå ÿ ñïàâ. Êðiì òîãî, äîäàâàâ âií, ÷îòèðè ï'ÿòèõ ðîãàòî¨ õóäîáè òà
êîíåé çàãèíóëî. Öåé ÷åñíèé i ñóìëiííèé çâiò ãàíåáíî çàòàâðóâàëè íå òiëüêè ïðåäñòàâíèêè
îôiöiéíèõ ðàäÿíñüêèõ êië, à é Óîëòåð Äþðàíòi òà iíøi êîðåñïîíäåíòè, ùî âîëiëè çàëèøè-
òèñÿ, àáè íàäñèëàòè ñåíñàöiéíi çâiòè ç ÷åðãîâîãî ñôàáðèêîâàíîãî ïðîöåñó.
Òà âñå æ äåÿêi iíîçåìíi æóðíàëiñòè, íåçâàæàþ÷è íà êëîïiò, çàâäàâàíèé ¨ì âëàäîþ, âñi-
ëÿêî íàìàãàëèñÿ ïåðåäàòè ïðàâäèâó iíôîðìàöiþ. Â îäíîìó ç òàêèõ ïîâiäîìëåíü (âiä 22
âåðåñíÿ 1933 ð.) êîðåñïîíäåíò Àññîøiåéòåä ïðåññ Ñòåíëi Ði÷àðäñîí ïîñèëàâñÿ íà ãîëîâó
ïîëiòâiääiëiâ ÌÒÑ Óêðà¨íè ñòàðîãî áiëüøîâèêà Îëåêñàíäðà Àñàòêiíà, êîëèøíüîãî ïåðøî-
ãî ñåêðåòàðÿ êîìïàðòi¨ Áiëîðóñi¨. Àñàòêií íàâiòü íàâîäèâ æóðíàëiñòîâi öèôðè, àëå öåíçîð
âèëó÷èâ ¨õ. Ôðàçà ïðî ñìåðòi íà çíà÷íié òåðèòîði¨ ìèíóëî¨ âåñíè ç ïðè÷èí, ïîâ'ÿçàíèõ
ç íåäî¨äàííÿì, îäíà÷å, ïðîéøëà, ïðîòå öå ïîâiäîìëåííÿ íå áóëî íàäðóêîâàíå áiëüøiñòþ
àìåðèêàíñüêèõ ãàçåò (Ìàðêî Öàðèííèê ïèøå, ùî çìiã çíàéòè éîãî ëèøå â Íüþ-Éîðê àìå-
ðèêåí, Òîðîíòî ñòàð i Òîðîíòî iâíiíã òåëåãðàì),
Ó 1933 ð. iíîçåìíèì æóðíàëiñòàì ôàêòè÷íî çàáîðîíèëè â'¨çä íà Óêðà¨íó òà Ïiâíi÷íèé
Êàâêàç. Àíãëiéñüêå ïîñîëüñòâî 5 áåðåçíÿ ïîâiäîìèëî Ëîíäîí ïðî òå, ùî âiäääië ïðåñè ïðè
íàðêîìàòi çàêîðäîííèõ ñïðàâ ñïîâiñòèâ óñiõ iíîçåìíèõ êîðåñïîíäåíòiâ, ùî âîíè ïîâèííi
çàëèøàòèñÿ â ìåæàõ Ìîñêâè. Àëå ëèøå â ñåðïíi ×åìáåðëií çìiã îáiçíàòè ñâî¨õ ðåäàêòîðiâ
ç òèì, ùî éîìó òà éîãî êîëåãàì íàêàçàíî íå âè¨çäèòè ç Ìîñêâè, íå ïîäàâøè ìàðøðóòó
ïî¨çäêè i íå îäåðæàâøè ñïåöiàëüíèé äîçâië (ñàìîìó æ ×åìáåðëiíîâi ùîéíî çàáîðîíèëè
âiäâiäàòè òi ðàéîíè Óêðà¨íè òà Ïiâíi÷íîãî Êàâêàçó, äå âií ïîïåðåäíüî áóâ). Ó òîìó æ ñåðïíi
êîðåñïîíäåíò Íüþ-Éîðê ãåðàëä òðèáþí Ï. Áàðíñ ïîâiäîìèâ, ùî çà íîâèìè öåíçóðíèìè
ïðàâèëàìè, àêðåäèòîâàíèì iíîçåìíèì êîðåñïîíäåíòàì çàáîðîíåíî âiäâiäàííÿ òèõ ðàéîíiâ
ÑÐÑÐ, äå óìîâè íåñïðèÿòëèâi.
Îòîæ, æóðíàëiñòàì äîñèòü-òàêè áðóòàëüíî çàòêíóëè ðîòà, àëå íå ìîæíà áóëî ïðèìóñèòè
íàé÷åñíiøèõ ç íèõ ìîâ÷àòè. Êîëè ó 1934 ð. ç'ÿâèëèñÿ òàêi êíèæêè, ÿê ÷åìáåðëiíiâñüêà, âæå
íiÿê íå ìîæíà áóëî ñóìíiâàòèñÿ ó ôàêòàõ ãîëîäó òà iíøèõ ñòðàæäàíü ðàäÿíñüêîãî ñåëÿí-
ñòâà. Íàâiòü òi çàõiäíi ïèñüìåííèêè, êîòðèõ ââàæàëè ïðèõèëüíèêàìè ñòàëiíñüêîãî ðåæèìó,
âèñëîâëþâàëè íåàáèÿêi çàñòåðåæåííÿ. Òàê, Ìîðiñ Ãiíäóñ, ïèøó÷è ïðî êîëåêòèâiçàöiþ, ÿêó
âií ó ïðèíöèïi ïiäòðèìóâàâ, îïîâiäàâ ïðî ëþäñüêó òðàãåäiþ êóðêóëüñüêèõ äåïîðòàöié,
ïðî áåçäóøíiñòü i áåçñåðäå÷íiñòü ïàðòiéíèõ ïðàöiâíèêiâ, ïðî ðåàêöiþ ñåëÿí, ÿêi ó ðîçïà÷i
çàáèâàëè õóäîáó, à ïîòiì âïàëè â àïàòiþ, ïðî íåêîìïåòåíòíiñòü êîëãîñïíîãî êåðiâíèöòâà
òîùî.
Îòîæ, íàÿâíî¨ iíôîðìàöi¨ âèñòà÷àëî, ùîá âiäêèíóòè áóäü-ÿêi ñóìíiâè, i öÿ iíôîðìàöiÿ
245
áóëà ó ïîâíîìó ðîçïîðÿäæåííi çàõiäíî¨ ãðîìàäñüêîñòi. Äåÿêi íàìàãàëèñÿ ÿêîñü äiÿòè. 28

òðàâíÿ 1934 ð. íà ðîçãëÿä ÷ëåíiâ Ïàëàòè Ïðåäñòàâíèêiâ ÑØÀ íàäiéøëà ðåçîëþöiÿ âiä
êîíãðåñìåíà Ãàìiëòîíà Ôiøà, ÿêà, çàðå¹ñòðóâàâøè ôàêò ãîëîäó, íàãàäàëà ïðî àìåðèêàíñüêó
òðàäèöiþ ïðèéíÿòòÿ äî óâàãè ïîäiáíèõ ïîðóøåíü ïðàâ ëþäèíè òà âèñëîâëþâàëà íàäiþ, ùî
ÑÐÑÐ çìiíèòü ñâié êóðñ i òèì ÷àñîì ñêîðèñòà¹òüñÿ àìåðèêàíñüêîþ äîïîìîãîþ. Ðåçîëþöiþ
ïåðåäàëè Êîìiñi¨ ç çàêîðäîííèõ ñïðàâ i íàêàçàëè íàäðóêóâàòè.
ßê i â 1921 ð. (õî÷à â ìåíøîìó ìàñøòàái, îñêiëüêè ôàêòè íå áóëè äî òàêî¨ ìiðè äîñòó-
ïíi), áóëà ñïðîáà ñòâîðèòè ìiæíàðîäíèé êîîðäèíàöiéíèé êîìiòåò äëÿ íàäàííÿ ãóìàíiòàðíî¨
äîïîìîãè - ó öüîìó âèïàäêó íà ÷îëi ç Âiäåíñüêèì àðõi¹ïèñêîïîì êàðäèíàëîì Iííiöåðîì.
Àëå ×åðâîíèé Õðåñò ó ñâî¨õ âiäïîâiäÿõ íà çâåðíåííÿ êîìiòåòó áóâ çìóøåíèé çàÿâèòè, ùî
çà ñòàòóòîì âií íå ìîæå äiÿòè áåç çãîäè óðÿäó êðà¨íè, ÿêî¨ öå ñòîñó¹òüñÿ. Óðÿä çi ñâîãî
áîêó ïðîäîâæóâàâ çàïåðå÷óâàòè âñå, ùî òiëüêè ìîæíà çàïåðå÷óâàòè, i äðóêóâàâ ÷èñëåííi
ëèñòè ïðîñòèõ ñåëÿí, îáóðåíèõ íàõàáíèìè çàõiäíèìè ïðîïîçèöiÿìè. Çîêðåìà, â ëþòîìó
1933 ð. Èçâåñòèÿ íàãîëîøóâàëè íà òîìó, ùî âîëçüêi íiìöi, ìîâëÿâ, âiäêèäàþòü äîïîìîãó
îðãàíiçàöié, ñòâîðåíèõ ó Íiìå÷÷èíi äëÿ òèõ, õòî íiáèòî âìèðà¹ âiä ãîëîäó â Ðîñi¨.
Ó Çàõiäíié Óêðà¨íi, ùî âõîäèëà òîäi äî ñêëàäó Ïîëüùi, ïðî ãîëîä áóëî äîáðå âiäîìî, i â
ëèïíi 1933 ð. ó Ëüâîâi ñòâîðèëè Óêðà¨íñüêèé öåíòðàëüíèé äîïîìîãîâèé êîìiòåò, ÿêèé çìiã
íàäàòè ïîòåðïiëèì ïåâíó äîïîìîãó íåëåãàëüíèìè ïðîäóêòîâèìè ïîñèëêàìè.
Óêðà¨íñüêi åìiãðàíòñüêi îðãàíiçàöi¨ íà Çàõîäi ðîáèëè âiä÷àéäóøíi çóñèëëÿ äîâåñòè ôà-
êòè ãîëîäó äî óâàãè ñâî¨õ óðÿäiâ. Ó Âàøèíãòîíi, íàïðèêëàä, àðõiâ Äåðæäåïàðòàìåíòó ïå-
ðåïîâíåíèé çâåðíåííÿìè ç ïðîõàííÿì ÿêîñü âòðóòèòèñÿ ó öþ ñïðàâó, íà ùî áóëà âiäïîâiäü:
âiäñóòíiñòü äåðæàâíîãî iíòåðåñó ðîáèòü òàêå âòðó÷àííÿ íåäîöiëüíèì. Ó òîìó æ àðõiâi ìi-
ñòèòüñÿ ÷èìàëî ëèñòiâ âiä íàóêîâöiâ, æóðíàëiñòiâ, ðåëiãiéíèõ äiÿ÷iâ òîùî, ÿêi âèñëîâëþâàëè
ñóìíiâ ùîäî âiðîãiäíîñòi äàíèõ, ïðèìiðîì, òîãî æ ×åìáåðëiíà, ÿêèé îöiíþâàâ êiëüêiñòü ïî-
ìåðëèõ âiä 4 äî 10 ìëí. Íà öå Äåðæäåïàðòàìåíò âiäïîâiäàâ, ùî óòðèìó¹òüñÿ âiä áóäü-ÿêèõ
êîìåíòàðiâ, i ÷àñîì ïîäàâàâ ñïèñêè äæåðåë, íà ÿêi ðåêîìåíäóâàâ çâåðòàòè óâàãó.
Ñïðàâà â òîìó, ùî Ñïîëó÷åíi Øòàòè íà òîé ÷àñ íå ìàëè äèïëîìàòè÷íèõ ñòîñóíêiâ iç
Ðàäÿíñüêèì Ñîþçîì (äî ëèñòîïàäà 1933 ð.), i Äåðæäåïàðòàìåíò ìàâ iíñòðóêöi¨ âñiëÿêî
íàëàãîäæóâàòè òàêi ñòîñóíêè. Ç îãëÿäó íà òàêó ïîëiòè÷íó ñòðàòåãiþ òåìà ãîëîäîâîãî òåðîðó
áóëà äëÿ íüîãî, òàê áè ìîâèòè, áiëüìîì íà îöi. Òi æ êðà¨íè, ùî ìàëè ñâî¨õ äèïëîìàòiâ ó
Ìîñêâi, äiñòàâàëè iíôîðìàöiþ ç ïåðøèõ ðóê, i áóëè íàáàãàòî êðàùå îáiçíàíi ç ðåàëüíèì
ñòàíîâèùåì.
Îòæå, òàê ÷è iíàêøå, àëå ïðàâäà áóëà äîñòóïíà i âiäîìà Çàõîäîâi. I çàâäàííÿ ðàäÿíñüêîãî
óðÿäó ïîëÿãàëî â òîìó, ùîá çíèùèòè, ñïîòâîðèòè àáî çàìàñêóâàòè öþ ïðàâäó.
Íàéïðèìiòèâíiøèé ìåòîä - öå ïîâíå iãíîðóâàííÿ ãîëîäó. Ó ðàäÿíñüêié ïðåñi íå áóëî àíi
çãàäêè ïðî ùîñü ïîäiáíå. Öå æ ñòîñóâàëîñÿ, çðîçóìiëî, é óêðà¨íñüêèõ ãàçåò. Ìiæ äiéñíiñòþ
òà ¨ ¨ âiäîáðàæåííÿì ëåæàëà ãëèáî÷åçíà ïðiðâà.
Àðòóð Êüîñòëåð, ÿêèé áóâàâ ó Õàðêîâi â 1932-1933 ðð., ïèøå, ùî âií çîâñiì óòðàòèâ
âiä÷óòòÿ ðåàëüíîñòi, êîëè ÷èòàâ ìiñöåâi ãàçåòè, ïåðåïîâíåíi çíiìêàìè ðàäiñíèõ ìîëîäèõ
ëþäåé ïiä ïðàïîðàìè, ïîâiäîìëåííÿìè ïðî ãiãàíòñüêi êîìáiíàòè íà Óðàëi, ïðî íàãîðîäæå-
ííÿ áðèãàäèðiâ-óäàðíèêiâ òîùî, àëå æîäíîãî ñëîâà ïðî ãîëîä, åïiäåìi¨, âèìèðàííÿ öiëèõ
ñië; íàâiòü ïðî âiäñóòíiñòü åëåêòðèêè â Õàðêîâi ãàçåòè íå çãàäàëè. Íàä âåëè÷åçíîþ êðà¨íîþ
ïðîñòÿãëàñÿ çàâiñà ìîâ÷àíêè.
Ó ïîïåðåäíi ðîêè, ïiä ÷àñ êîëåêòèâiçàöi¨, ïåðåñi÷íié ëþäèíi äîñèòü ñêëàäíî áóëî îñÿ-
ãíóòè ìàñøòàáè ÷è íàñëiäêè öi¹¨ ïîäi¨. ßê ïèñàâ àìåðèêàíñüêèé êîðåñïîíäåíò: Æèòåëü
Ìîñêâè, iíîçåìåöü ÷è ðîñiÿíèí, ðiäêî êîëè ìiã äiçíàòèñÿ, ÿêùî âçàãàëi äiçíàâàâñÿ, ïðî òàêi
åïiçîäè êëàñîâî¨ áîðîòüáè, ÿê ñìåðòü âiä ãîëîäó áàãàòüîõ çàñëàíèõ ñåëÿíñüêèõ äiòåé ó âiä-
äàëåíié Ëóçi, â Ïiâíi÷íié Ðîñi¨, âëiòêó 1931 ð.; àáî ïðî ïîøèðåííÿ õâîðîá ñåðåä êàòîðæíèêiâ,
ùî ïðàöþâàëè íà êàðàãàíäèíñüêèõ âóãiëüíèõ êîïàëüíÿõ ó Êàçàõñòàíi, âíàñëiäîê íåÿêiñíî-
ãî õàð÷óâàííÿ; àáî ïðî çàãèáåëü âiä õîëîäó êóðêóëüñüêèõ ðîäèí, ÿêèõ âèãíàëè âçèìêó ç
¨õíiõ îñåëü ïiä Àêìîëèíñüêîì, ó Êàçàõñòàíi; àáî ïðî ïîøèðåííÿ çàïàëåíü æiíî÷èõ îðãàíiâ
ñåðåä äåïîðòîâàíèõ æiíîê ó õîëîäíîìó Õiáiíîãîðñüêó, çà Ïîëÿðíèì êîëîì, ÷åðåç öiëêîâèòó
âiäñóòíiñòü ñàíiòàðíèõ óìîâ ïiä ÷àñ ñóâîðî¨ çèìè. Àëå êîëè äiéøëî äî ãîëîäó, òî ó òié
ñàìié Ìîñêâi ïðî íüîãî ñïî÷àòêó ãîâîðèëè äîñèòü âiäêðèòî - i íå ëèøå â ñåáå âäîìà, à é
ó ãðîìàäñüêèõ ìiñöÿõ. Òà íåçàáàðîì öå ñòàëî êàðíèì çëî÷èíîì, çà ÿêèé äàâàëè òðè-ï'ÿòü
ðîêiâ óâ'ÿçíåííÿ. Òèì ÷àñîì ïðî ãîëîä áóëî âæå íàñòiëüêè âiäîìî, íàâiòü iíîçåìöÿì, ùî öå
âèìàãàëî àêòèâíiøèõ çàõîäiâ, íiæ ïðîñòi çàïåðå÷åííÿ.
À çàïåðå÷åííÿ áóëè íàéðiøó÷iøi. ×èìàëî íàïàäîê çàçíàëà òîäi çàðóáiæíà ïðåñà. Çîêðå-
ìà, 20 ëèïíÿ 1933 ð. Ïðàâäà çâèíóâàòèëà àâñòðiéñüêó ãàçåòó Ðàéõïîñò ó òâåðäæåííi,
ùî ìiëüéîíè ðàäÿíñüêèõ ãðîìàäÿí ó ðàéîíi Âîëãè, íà Óêðà¨íi òà Ïiâíi÷íîìó Êàâêàçi ïî-
ìåðëè ç ãîëîäó. Öåé âóëüãàðíèé íàêëåï, áðóäíó âèãàäêó ïðî ãîëîä ó ÑÐÑÐ ñôàáðèêóâàëè
ðåäàêòîðè Ðàéõïîñò, ùîá âiäâåðíóòè óâàãó ñâî¨õ âëàñíèõ òðóäÿùèõ âiä ¨õíüîãî òÿæêîãî
òà áåçíàäiéíîãî ñòàíîâèùà. Ãîëîâà ÂÖÂÊ Ì. Êàëiíií âèêðèâàâ ïîëiòè÷íèõ îøóêàíöiâ,
ÿêi ïðîïîíóþòü äîïîìîãó æåðòâàì ÿêîãîñü ãîëîäó íà Óêðà¨íi, i çàçíà÷àâ, ùî ëèøå êëàñè,
ÿêi äiéøëè äî îñòàííüîãî ñòóïåíÿ ñâîãî ìîðàëüíîãî ïàäiííÿ ìîãëè ïîðîäèòè òàêi öèíi÷íi
åëåìåíòè.
Êîëè ïîâiäîìëåííÿ ïðî ãîëîä ñòàëè äîñèòü ïîøèðåíi ó ÑØÀ i êîíãðåñìåí Ãåðìàí Êî-
ïåëìàí îôiöiéíî çâåðíóâ íà öå óâàãó ðàäÿíñüêîãî óðÿäó, âií îòðèìàâ âiä íàðêîìà çàêîð-
äîííèõ ñïðàâ Ì. Ëèòâèíîâà òàêó âiäïîâiäü: ß îäåðæàâ Âàøîãî ëèñòà âiä 10 ÷èñëà öüîãî
ìiñÿöÿ i õî÷ó ïîäÿêóâàòè çà òå, ùî Âè ïîìiòèëè îòó óêðà¨íñüêó áðîøóðó. Iñíó¹ íåçëi÷åííà
êiëüêiñòü òàêèõ áðîøóð, ñïîâíåíèõ áðåõíi, ÿêó ïîøèðþþòü êîíòððåâîëþöiéíi îðãàíiçàöi¨
çà êîðäîíîì, êîòði ïðàêòèêóþòüñÿ â òàêié äiÿëüíîñòi. Äëÿ íèõ íi÷îãî âæå íå çàëèøà¹òüñÿ,
ÿê òiëüêè ôàáðèêóâàòè iíôîðìàöiþ òà ïiäðîáëÿòè äîêóìåíòè. Ðàäÿíñüêå ïîñîëüñòâî, ÿêå
íåçàáàðîì âiäêðèëîñÿ ó Âàøèíãòîíi, òàêîæ òâåðäèëî, ùî íàñåëåííÿ Óêðà¨íè çðîñòàëî ïðî-
òÿãîì ï'ÿòèði÷êè íà 2 % çà ðiê i Óêðà¨íà ìàëà íàéíèæ÷ó, ñìåðòíiñòü ñåðåä ðàäÿíñüêèõ
ðåñïóáëiê(!)
Iíøèì ìåòîäîì Âåëèêî¨ áðåõíi áóëè ãðóái ïiäòàñîâêè òà ïåðåêðó÷åííÿ. Ëèøå îäèí
ïðèêëàä: Èçâåñòèÿ âiä 25 ëþòîãî 1935 ð. íàäðóêóâàëè iíòåðâ'þ ç êîðåñïîíäåíòîì Iíòåð-
íåéøíë íüþç ñåðâiñ Ëiíäñå¹ì Ïàððîòîì, ÿêèé ðîçïîâiäàâ ïðî òå, ùî áà÷èâ äîáðå îðãàíiçî-
âàíi êîëãîñïè i äîñèòü õëiáà â Óêðà¨íi òà íà Âîëçi. Ïàððîò çi ñâîãî áîêó çàÿâèâ ïðàöåäàâ-
öåâi òà àìåðèêàíñüêîìó ïîñîëüñòâó, ùî éîãî íå çîâñiì ïðàâèëüíî öèòóâàëè. Âèÿâèëîñÿ,
ùî Ïàððîò ñêàçàâ êîðåñïîíäåíòîâi Èçâåñòèé, ùî ïðîñòî íå áà÷èâ áóäü-ÿêèõ îçíàê ãîëîäó
ïiä ÷àñ ñâî¹¨ ïîäîðîæi ó 1934 ð. Ðiçíèöÿ, çâiñíî, ¹.
Iñíóâàëè ìåòîäè ôàëüñèôiêàöi¨, òàê áè ìîâèòè, áiëüø âèòîí÷åíi. Àìåðèêàíñüêèé êîðå-
ñïîíäåíò ó Ìîñêâi òàê îïèñó¹ îäèí iç ôàêòiâ ïåðiîäó ðîçêóðêóëåííÿ: Ç ìåòîþ óìèðîòâîðå-
ííÿ çàõiäíî¨ ãðîìàäñüêî¨ äóìêè àìåðèêàíñüêó êîìiñiþ"âiäðÿäèëè â ðàéîíè ëiñîçàãîòiâåëü,
i â íàëåæíèé ÷àñ âîíà ùèðî çàñâiä÷èëà, ùî íå áà÷èëà êàòîðæíî¨ ïðàöi. Íiêîãî, âòiì, òàê íå
ðîçâàæèëà öÿ êëîóíàäà, ÿê ñàìèõ ÷ëåíiâ êîìiñi¨". Íèìè áóëè: òîðãîâåöü àìåðèêàíñüêèì
óñòàòêóâàííÿì, ïðîòÿãîì äîâãîãî ÷àñó ìåøêàíåöü Ìîñêâè, ÷èé áiçíåñ çàëåæàâ âiä îôiöié-
íî¨ ëàñêè; ìîëîäèé àìåðèêàíñüêèé ðåïîðòåð áåç ïîñòiéíî¨ ïðàöi i òîìó ãîòîâèé íà âñå; i ñå-
êðåòàð Àìåðèêàíî-ðàäÿíñüêî¨ òîðãîâåëüíî¨ ïàëàòè - øòàòíèé ïðàöiâíèê îðãàíiçàöi¨, âêðàé
çàöiêàâëåíî¨ ó ïðèÿçíèõ ñòîñóíêàõ ç ðàäÿíñüêèìè îðãàíàìè. ß áëèçüêî çíàâ óñiõ òðüîõ, i
247
íå áóäå íiÿêèì ñåêðåòîì çàçíà÷èòè, ùî êîæåí ç íèõ áóâ òàê ñàìî ïåðåêîíàíèé ó øèðîêîìó
âèêîðèñòàííi êàòîðæíî¨ ïðàöi íà ëiñîçàãîòiâëÿõ, ÿê Ãàìiëòîí Ôiø ÷è ä-ð Äåòåðäiíã. Âîíè
ïî¨õàëè íà Ïiâíi÷ ïðîãóëÿòèñÿ àáî òîìó, ùî áóëî âàæêî âiäìîâèòèñÿ, i çàñïîêî¨ëè ñâîþ
ñîâiñòü, ïðîñòî ñòâåðäèâøè, ùî îñîáèñòî íå áà÷èëè îçíàê êàòîðæíî¨ ïðàöi; âîíè íå âêàçàëè
íà òå, ùî íå çðîáèëè ñïðàâæíüîãî çóñèëëÿ çíàéòè ¨ ¨ i ùî îôiöiéíi îñîáè êåðóâàëè ¨õíiì
ðîçñëiäóâàííÿì“ '.
õíi âiäêðèòòÿ, íàäðóêîâàíi ç óñi¹þ óðî÷èñòiñòþ i ñëóõíÿíî ïåðåäàíi àìåðèêàíñüêèìè
êîðåñïîíäåíòàìè äî Ñïîëó÷åíèõ Øòàòiâ, öiëêîì âiäïîâiäàëè íàñòàíîâi ïiçíiøî¨ êîìiñi¨,
ÿêà øóêàëà êàòîðæíó ïðàöþ â ðàéîíi Äîíåöüêîãî âóãiëüíîãî áàñåéíó. Îäèí iç ÷ëåíiâ êî-
ìiñi¨, çíàìåíèòèé àìåðèêàíñüêèé ôîòîãðàô Äæèììi Àáái, âèñëîâèâ öå òàê:
Çâè÷àéíî, ìè íå áà÷èëè êàòîðæíî¨ ïðàöi. Êîëè ìè íàáëèæàëèñÿ äî ÷îãî-íåáóäü, ùî
âèãëÿäàëî òàêèì, êîæíèé ç íàñ ùiëüíî çàêðèâàâ î÷i i òðèìàâ ¨õ çàêðèòèìè. Ìè íå õîòiëè
áðåõàòè.
Åäóàðä Åððiî, ðàäèêàëüíèé ôðàíöóçüêèé ïîëiòè÷íèé òà äåðæàâíèé äiÿ÷ âiäâiäàâ ÑÐÑÐ
ó ñåðïíi òà âåðåñíi 1933 ð. Âií ïðîâiâ ï'ÿòü äíiâ â Óêðà¨íi; ïîëîâèíà öüîãî ÷àñó ïiøëà
íà îôiöiéíi ïðèéîìè òà áåíêåòè, à äðóãà ïîëîâèíà - íà ðåòåëüíî îðãàíiçîâàíi åêñêóðñi¨.
Çðîçóìiëî, ùî ïiñëÿ öüîãî Åððiî íå ëèøàëîñÿ íi÷îãî iíøîãî, ÿê êàòåãîðè÷íî çàïåðå÷óâàòè
áðåõíþ áóðæóàçíî¨ ïðåñè ïðî ãîëîä ó Ðàäÿíñüêîìó Ñîþçi. Òàêi âèñíîâêè øèðîêîâiäîìî¨
i âåëüìèïîâàæíî¨ îñîáè ñïðàâèëè âåëèêèé âïëèâ íà ¹âðîïåéñüêó ãðîìàäñüêó äóìêó. Îòîæ
Ñòàëií ìàâ óñi ïiäñòàâè ââàæàòè Çàõiä íà¨âíèì i âèêîðèñòîâóâàòè öþ ðèñó íà ñâîþ êîðèñòü
óïðîäîâæ ïiçíiøèõ ðîêiâ.
öiêàâi îïèñè ïiäãîòîâêè Êè¹âà äî ïðè¨çäó Åððiî. Íàïåðåäîäíi íàñåëåííÿ ïðèìóñèëè
ïðàöþâàòè äî äðóãî¨ ãîäèíè íî÷i, î÷èùóþ÷è âóëèöi òà ïðèêðàøàþ÷è áóäèíêè. Ïóíêòè, äå
ðîçïîäiëÿëèñÿ õàð÷i, çàêðèëè. ×åðãè çàáîðîíèëè. Áåçïðèòóëüíèõ äiòåé òà æåáðàêiâ êóäèñü
çàáðàëè. Íà âiòðèíàõ êðàìíèöü ç'ÿâèëàñÿ ñèëà-ñèëåííà ðiçíîìàíiòíî¨ ¨æi, àëå ìiëiöiÿ ðîçãà-
íÿëà i íàâiòü çààðåøòîâóâàëà ëþäåé, ÿêi òèñíóëè, àáè õî÷ ïîäèâèòèñÿ íà õàð÷i (êóïèòè ùîñü
áóëî çàáîðîíåíî). Ãîòåëü, â ÿêîìó Åððiî ìàâ çóïèíèòèñÿ, çàáåçïå÷èëè êèëèìàìè, íîâèìè
ìåáëÿìè òà óíiôîðìîþ äëÿ ïåðñîíàëó. Òàê ñàìî áóëî i â Õàðêîâi.
ßêi æ ìiñöÿ âiäâiäàâ Åððiî? Â Õàðêîâi, ïðèìiðîì, éîãî ïîâåçëè äî çðàçêîâî¨ äèòÿ÷î¨
êîëîíi¨, â ìóçåé Øåâ÷åíêà òà íà òðàêòîðíèé çàâîä-ãiãàíò - i âñå öå ó êîðîòêèõ ïåðåäèõàõ ìiæ
÷èñëåííèìè çóñòði÷àìè òà áåíêåòàìè ç âèùèì ïàðòiéíèì êåðiâíèöòâîì. Âîçèëè äîðîãîãî
ãîñòÿ i ïî êîëãîñïàõ, òàêèõ ÿê, ñêàæiìî, ×åðâîíà çiðêà íà Õàðêiâùèíi, äå âñi ñåëÿíè áóëè
äîáiðíi êîìóíiñòè òà êîìñîìîëüöi, êîòði ìàëè äîáðå æèòëî òà âãîäîâàíèé âèãëÿä. Õóäîáà,
òðàêòîðè òîùî òàêîæ áóëè â íàëåæíîìó ñòàíi. Àëå é çâè÷àéíå ñåëî ìîãëè ïåðåðîáèòè çàäëÿ
òàêî¨ íàãîäè.
Îäèí ñâiäîê òàê ïðèãàäó¹ ïiäãîòîâêó äî ïðèéîìó Åððiî â êîëãîñïi Æîâòíåâà ðåâîëþöi-
ÿ ïiä Áðîâàðàìí ïîáëèçó Êè¹âà: Ñïåöiàëüíi çáîðè îáëàñíî¨ ïàðòiéíî¨ îðãàíiçàöi¨ óõâàëèëè
îïåðàòèâíî ïåðåòâîðèòè öåé êîëãîñï íà ïîòüîìêiíñüêå ñåëî. Ñòàðîãî áiëüøîâèêà, iíñïå-
êòîðà íàðêîìàòó çåìëåðîáñòâà, ïðèçíà÷èëè òèì÷àñîâî ãîëîâîþ, à äîñâiä÷åíèõ àãðîíîìiâ
çðîáèëè ÷ëåíàìè êîëãîñïíèõ áðèãàä. Âñå ñòàðàííî ïî÷èñòèëè òà ïîìèëè, äëÿ ÷îãî ìîáiëi-
çóâàëè âñiõ êîìóíiñòiâ, êîìñîìîëüöiâ òà àêòèâiñòiâ. Ç êè¨âñüêîãî òåàòðó ïðèâåçëè ìåáëi i
âñòàíîâèëè ¨õ ó ìiñöåâîìó êëóái. Ïðèâåçëè òàêîæ çàíàâiñêè, ïîðòü¹ðè, ñêàòåðòèíè. Îäíó
÷àñòèíó áóäèíêó îáåðíóëè íà ¨äàëüíþ, ñòîëè ïðèêðàñèëè êâiòàìè. Ç Áðîâàðiâ ïåðåâåçëè
öiëó òåëåôîííó ñòàíöiþ. Çàáèëè êiëüêîõ áè÷êiâ i ñâèíåé, äîñòàâèëè çàïàñ ïèâà. Âñiõ ìåðöiâ
òà ïîìèðàþ÷èõ ïiäiáðàëè ç íàâêîëèøíiõ øëÿõiâ. Ñêëèêàëè çàãàëüíi çáîðè êîëãîñïíèêiâ,
íà ÿêèõ ¨ì îãîëîñèëè, ùî Îäåñüêà êiíîñòóäiÿ ïðîâàäèòèìå òóò çéîìêè ôiëüìó. Òèõ, êîãî
âiäáåðóòü äî ìàñîâêè, âèéäóòü íà ðîáîòó, ðåøòà æ ïîâèííà ñèäiòè âäîìà. Ñâiæåâèïå÷å-

íèì àêòîðàì âèäàëè íîâèé îäÿã: êîñòþìè, ñóêíi, êàïåëþõè, øêàðïåòêè, õóñòêè, âçóòòÿ.
Âñå öå ïðèâåçëè ç Êè¹âà. Ìàñêàðàäîì êåðóâàâ ïðåäñòàâíèê Êè¨âñüêîãî îêðóæêîìó ïàðòi¨
Øàðàïîâ, ÿêîìó äîïîìàãàâ ÿêèéñü Äåíèñåíêî (ëþäÿì ñêàçàëè, ùî òî ðåæèñåð ôiëüìó òà
éîãî ïîìi÷íèê). Çðåøòîþ îðãàíiçàòîðè âèðiøèëè, ùî ïàíîâi Åððiî áóäå êðàùå çóñòðiòèñÿ ç
êîëãîñïíèêàìè â ¨äàëüíi. Íàñòóïíîãî äíÿ, êîëè Åððiî ìàâ ïðè¨õàòè, êîëãîñïíèêè âæå ñèäi-
ëè çà ñòîëàìè i ïðèãîùàëèñÿ. Âîíè ïî¨äàëè âåëè÷åçíi êóñåíi ì'ÿñà, çàïèâàþ÷è ¨õ ïèâîì, i íå
äóæå çâîëiêàëè ç öèì. Çíåðâîâàíèé ðåæèñåð çàêëèêàâ ëþäåé ¨ñòè ïîâiëüíî, ùîá ïî÷åñíèé
ãiñòü ïîáà÷èâ ¨õ çà ñòîëàìè. Àëå ñàìå òîäi ïðîëóíàâ òåëåôîííèé äçâiíîê ç Êè¹âà: Âiçèò
âiäìiíÿ¹òüñÿ. Âñå ïðèïèíèòè. Ïiñëÿ öüîãî Øàðàïîâ øâèäåíüêî ïîäÿêóâàâ êîëãîñïíèêàì
çà äîáðå âèêîíàííÿ ¨õíiõ ðîëåé, à Äåíèñåíêî íàêàçàâ ¨ì çíÿòè ç ñåáå òà âiääàòè âñå - çà
âèíÿòêîì øêàðïåòîê òà õóñòîê.
Ëþäè áëàãàëè çàëèøèòè ¨ì îäÿã i âçóòòÿ, îáiöÿþ÷è âiäðîáèòè çà íèõ, àëå äàðåìíî. Âñå
òðåáà áóëî ïîâåðíóòè äî êè¨âñüêèõ êðàìíèöü, çâiäêè âîíî áóëî ïîçè÷åíî.
Áåçñóìíiâíî, Âàñèëü Ãðîññìàí ìàâ íà óâàçi Åððiî, êîëè ïèñàâ ïðî ôðàíöóçà, âiäîìîãî
ìiíiñòðà, êîòðèé, âiäâiäóþ÷è êîëãîñïíi äèòÿ÷i ÿñëà, ñïèòàâ ìàëþêiâ, ùî âîíè ¨ëè íà îáiä. Òi
âiäïîâiëè: Êóðÿ÷èé áóëüéîí ç ïèðiæêàìè òà ðèñîâi êîòëåòè. Ãðîññìàí iç ãíiâîì êîìåíòó¹
öå: Êóðÿ÷èé áóëüéîí! Êîòëåòè! À â íàøîìó êîëãîñïi ëþäè ïî¨ëè âñiõ äîùîâèõ õðîáàêiâ!
Ïèñüìåííèêà äî íåñòÿìè îáóðþâàâ òîé ôàðñ, ùî éîãî ðîçiãðóâàëà âëàäà ç ëþäñüêî¨ òðàãåäi¨.
Çà äåÿêèìè ïîâiäîìëåííÿìè, ïåðåêëàäà÷à Åððiî - êè¨âñüêîãî ïðîôåñîðà Çååáåðãà - ïi-

çíiøå çààðåøòóâàëè òà çàñóäèëè íà ï'ÿòü ðîêiâ êîíöòàáîðó â Êàðåëi¨ çà òiñíi êîíòàêòè ç
iíîçåìöÿìè.
Â iíøîìó âèïàäêó äî Õàðêîâà ïðè¨õàëè àìåðèêàíñüêà, àíãëiéñüêà òà íiìåöüêà äåëåãàöi¨.

Öüîìó ïåðåäóâàëà âåëèêà îáëàâà íà ñåëÿí-æåáðàêiâ, ÿêèõ âiäâåçëè ó ãîëå ïîëå i òàì ïðîñòî
ñêèíóëè. Íà ñòàíöi¨ Ëîçîâà ÷åêàëè òóðåöüêó äåëåãàöiþ, ÿêà ìàëà çóïèíèòèñÿ òóò ïåðåïî¨ñòè.
Ïåðåä òèì óñi òðóïè ðàçîì iç òèìè, ùî âìèðàëè, íàâàíòàæèëè íà ãðóçîâèêè i ïîâåçëè
êóäèñü ïîäàëi. Iíøèõ ïîãíàëè ïiøêè íà âåëèêó âiäñòàíü iç çàáîðîíîþ ïîâåðòàòèñÿ. Ñòàíöiþ
ïðèáðàëè, äî áóôåòó ïðèâåçëè ñïðèòíèõ îôiöiàíòîê i âiäïîâiäíó ïóáëiêó.
Òàêi ïîòüîìêièñüêi ìåòîäè, ÿê íå äèâíî, ñïðàâëÿëè íàëåæíå âðàæåííÿ íà áiëüøiñòü

iíîçåìöiâ, õî÷ íåáàãàòî ç íèõ ìîãëè äîçâîëèòè ñîái òàêå, ÿê Áåðíàðä Øîó, ÿêèé ñêàçàâ: ß
íå áà÷èâ àáñîëþòíî íiêîãî â Ðîñi¨, õòî á òåðïiâ âiä íåäî¨äàííÿ, áóäü òî ìîëîäà ÷è ñòàðà
ëþäèíà. ×è ¨õ òàì íàïèõàëè ÷èìîñü çñåðåäèíè? ×è ¨õíi çàïàëi ùîêè ðîçòÿãíóëè øìàòêàìè
êàó÷óêó çñåðåäèíè? Âòiì òîé æå Øîó, ÿêùî âiðèòè ðàäÿíñüêié ïðåñi, òâåðäèâ, ùî â ÑÐÑÐ,
íà âiäìiíó âiä Àíãëi¨, iñíó¹ ñâîáîäà ñîâiñòi.
Öiêàâî íàâåñòè ùå äèâîâèæíó iñòîðiþ, ÿêó îïîâiâ îäèí çàõiäíèé ïðèõèëüíèê ðàäÿí-
ñüêîãî ðåæèìó. Ãðóïà iíîçåìíèõ âiäâiäóâà÷iâ, äî ÿêî¨ âií âõîäèâ, äiçíàëàñÿ, ùî â ñåëi, ÿêå
íàçèâàëîñÿ Ãàâðèëiâêà, âñi, çà âèíÿòêîì îäíi¹¨ îñîáè, ïîìåðëè âiä ãîëîäó. Äåëåãàöiÿ âiäðàçó
æ âäàëàñÿ äî ðîçñëiäóâàííÿ: âiäâiäàëà ñiëüñüêèé ÇÀÃÑ, ñiëüðàäó, ñâÿùåíèêà, äèðåêòîðà
øêîëè i ïèòàëà êîæíîãî ñåëÿíèíà, ÿêîãî çóñòði÷àëà íà äîðîçi. Çðåøòîþ ñàìîäiÿëüíi ñëiä-
÷i âèÿâèëè, ùî ëèøå òðî¹ ç 1100 æèòåëiâ ïîìåðëè âiä òèôó, ïiñëÿ ÷îãî çà äîïîìîãîþ
íåãàéíî âæèòèõ çàõîäiâ óäàëîñÿ çóïèíèòè åïiäåìiþ, à âiä ãîëîäó íå ïîìåð óçàãàëi íiõòî.
Ïðîíèêëèâîìó ÷èòà÷åâi ìîãëî á ñïàñòè íà äóìêó ïðèíàéìíi òðè ñïîñîáè ñòâîðåííÿ ïîäi-
áíî¨ ìiñòèôiêàöi¨. Òà é íàâiòü ÿêáè ðåçóëüòàòè öüîãî ðîçñëiäóâàííÿ áóëè ïðàâäèâi, ÿê
âîíè ìîãëè çàïåðå÷èòè ñâiäîöòâà ç ïåðøèõ ðóê ïðî òå, ùî òðàïèëîñÿ â iíøèõ ìiñöÿõ, âiä
Ìàããåðiäæà òà âñiõ iíøèõ?
249
* * *
Àëå, ìàáóòü, áiëüøîãî çàñóäæåííÿ âàðòà ïîçèöiÿ äåÿêèõ ïîâàæíèõ ó÷åíèõ, ÿêi áðàëè íà
ñåáå ìiñiþ iíòåëåêòóàëüíîãî îñâi÷åííÿ Çàõîäó. Ñåð Äæîí Ìåéíàðä, òîäi ïðîâiäíèé åêñïåðò
ç ðàäÿíñüêîãî ñiëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà, ïðîïîíó¹ òàêèé, áiëüø íiæ îðèãiíàëüíèé, ïîãëÿä
íà âòðàòè âíàñëiäîê êîëåêòèâiçàöié Öi êàðòèíè æàõëèâi, àëå ¨õ ñëiä áà÷èòè ó íàëåæíié
ïåðñïåêòèâi, ïàì'ÿòàþ÷è ïðî òå, ùî áiëüøîâèêè âåëè âiéíó ïðîòè êëàñîâîãî âîðîãà, çàìiñòü
âåñòè ¨ ¨ ïðîòè ÿêî¨ñü äåðæàâè, ç âèêîðèñòàííÿì óñiõ çàñîáiâ âåäåííÿ ñïðàâæíüî¨ âiéíè. Ùî
æ äî ãîëîäîìîðó, òî âií âèñëîâëþ¹òüñÿ òàê: Áóäü-ÿêå ïîðiâíÿííÿ ç ãîëîäîâîþ êàòàñòðî-
ôîþ 1921-1922 ðîêiâ, íà äóìêó àâòîðà öèõ ðÿäêiâ, êîòðèé âiäâiäàâ Óêðà¨íó òà Ïiâíi÷íèé
Êàâêàç ó ÷åðâíi òà ëèïíi 1933 ð, íåîáãðóíòîâàíå. Îá'¹êòèâíî öå é íàñïðàâäi òàê, àëå â
äàíîìó âèïàäêó Ìåéíàðä ìà¹ íà óâàçi òå, ùî ãîëîä 1930-õ, ìîâëÿâ, íå ñÿãíóâ ìàñøòàáiâ
ïîïåðåäíüîãî.
Ùå äèâîâèæíiøèì áóëî äîñëiäæåííÿ ñòàðiéøèí çàõiäíî¨ ñîöiîëîãi¨ Ñiäíåÿ òà Áåàòðèñ
Âåáá - âåëè÷åçíà ïðàöÿ, â ÿêié âîíè ðîçãëÿäàëè Ðàäÿíñüêèé Ñîþç ÿê âçiðåöü íîâî¨ öèâiëi-
çàöi¨.
Ïåðåäóñiì êèäà¹òüñÿ ó âi÷i ¨õíÿ çàãàëüíà âîðîæiñòü äî ñåëÿíñòâà. Íàãîëîøóþ÷è íà òà-
êèõ òèïîâèõ ñåëÿíñüêèõ âàäàõ, ÿê ïîæàäëèâiñòü i õèòðiñòü, ïîñèëåíi âèáóõàìè ïèÿöòâà òà
ëåäàðñòâà, Âåááè ñõâàëüíî ãîâîðÿòü ïðî ïåðåòâîðåííÿ öèõ âiäñòàëèõ åëåìåíòiâ íà ïðîéíÿ-
òèõ ãðîìàäñüêèì äóõîì êîîïåðàòîðiâ, ÿêi ïðàöþþòü çà äèðåêòèâíèì ïëàíîì, ùîá ïîäiëèòè
ñïiëüíó ïðîäóêöiþ ðiâíî ìiæ ñîáîþ. Íà ¨õíþ äóìêó, ÷àñòêîâî ïðèìóñîâà êîëåêòèâiçàöiÿ
íiáèòî ñòàíîâèëà êiíöåâó ñòàäiþ ñåëÿíñüêèõ ïîâñòàíü 1917 ð. (!) Ïiçíiøà ôàçà êîëåêòè-
âiçàöi¨, ââàæàþòü Âåááè, áóëà íåîáõiäíîþ, îñêiëüêè êóðêóëi, ìîâëÿâ, íå õîòiëè ïðàöþâàòè
i äåìîðàëiçóâàëè ñåëÿí, òîìó ¨õ òðåáà áóëî çàñëàòè íà ïðèìóñîâi ðîáîòè - ÿê çàñiá îïåðà-
òèâíî¨ äîïîìîãè ñåëó. Çðåøòîþ âîíè äîõîäÿòü âèñíîâêó, ùî ðàäÿíñüêèé óðÿä íàâðÿä ÷è
ìiã çðîáèòè iíàêøå.
Åíòóçiàçì öèõ äîñëiäíèêiâ âèãëÿäà¹ äåùî íåïðè¹ìíèì, êîëè âîíè, íàïðèêëàä, ïèøóòü,
ùî ìàñîâå ðîçêóðêóëåííÿ ïëàíóâàëîñÿ çàçäàëåãiäü, i êîìåíòóþòü öå òàê: ßêîþ ñèëüíîþ
ìóñèëà áóòè âiðà i ðèïó÷îþ âîëÿ ëþäåé, êîòði â iíòåðåñàõ òîãî, ùî çäàâàëîñÿ ¨ì çàãàëüíèì
áëàãîì, ìîãëè ïðèéíÿòè òàêå âàæëèâå ðiøåííÿ. Ñëîâà, ÿêi ìiã áè ïðèêëàñòè êîæåí, õòî
áàæàâ áè öå çðîáèòè, äî Ãiòëåðà ç éîãî îñòàòî÷íîþ ðîçâ'ÿçêîþ ¹âðåéñüêîãî ïèòàííÿ.
ßêùî äîâêîëà öèõ ïðîáëåì ùå ìîæíà ÿêîñü äèñêóòóâàòè, òî êîëè ñïðàâà äîõîäèòü äî
ôàêòiâ, Âåááè ÿñêðàâî äåìîíñòðóþòü ñâîþ óïåðåäæåíiñòü òà íåîá'¹êòèâíiñòü. Çàïèòóþ÷è
ñåáå, áóâ ÷è íå áóâ ãîëîä â ÑÐÑÐ ó 1931-1932 ðîêàõ, âîíè ïîñèëàþòüñÿ íà âiäñòàâíîãî
âèñîêîãî óðÿäîâöÿ ç iíäiéñüêî¨ àäìiíiñòðàöi¨ (íàïåâíî Ìåéíàðäà), êîòðèé âiäâiäàâ ðàéîíè,
óìîâè â ÿêèõ ââàæàëèñÿ íàéãiðøèìè, i íå çíàéøîâ òàì äîêàçiâ òîãî, ùî ìiã áè ñõàðàêòå-
ðèçóâàòè ÿê ãîëîä. Iíøèé ¨õíié âèñíîâîê, ïîáóäîâàíèé íà îôiöiéíèõ çâiòàõ i ðîçìîâàõ ç
íåíàçâàíèìè àíãëiéñüêèìè òà àìåðèêàíñüêèìè æóðíàëiñòàìè, ïîëÿãàâ ó òîìó, ùî ÷àñòêî-
âèé íåâðîæàé íå áóâ ñàì ïî ñîái äîñòàòíüî ñåðéîçíèì, ùîá âèêëèêàòè ñïðàâæíié ãîëîä,
çà âèíÿòêîì, ìîæëèâî, íàéãiðøèõ ðàéîíiâ, ïîðiâíÿíî íåâåëèêèõ çà ðîçìiðîì. Ïîâiäîìëå-
ííÿ æ ïðî ãîëîä, íà äóìêó Âåááiâ, íàëåæàòü ëþäÿì, ÿêi ðiäêî ìàëè ìîæëèâiñòü áóâàòè â
îêðóãàõ, ùî ïîòåðïiëè (!)
Ïðè÷èíîþ íåçíà÷íîãî áðàêó õàð÷iâ Âåááè ââàæàþòü âiäìîâó õëiáîðîáiâ ñiÿòè... àáî
çáèðàòè ïøåíèöþ. Âîíè ïðÿìî ïèøóòü, ùî íàñåëåííÿ ÿâíî âèííå â ñàáîòàæi: äåÿêi ñå-
ëÿíè, ìîâëÿâ, íàçëî ðîçòèðàëè çåðíî ç êîëîñêà ÷è íàâiòü âiäòèíàëè öiëèé êîëîñîê, ùîá
ïðèõîâàòè éîãî â ñåáå, òàêèì ÷èíîì áåçñîðîìíî ãðàáóþ÷è êîëåêòèâíó âëàñíiñòü. Äiñòàëîñÿ
âiä Âåááiâ i óêðà¨íñüêèì íàöiîíàëiñòàì, ÿêi çàéìàëèñÿ â ñåëàõ àãiòàöi¹þ òà ïðîïàãàíäîþ,

ùîá ñàáîòóâàòè çáið óðîæàþ. Àëå, ìàáóòü, âåðøèíîþ íàóêîâîãî àíàëiçó ïîäié ñòàëà àâ-
òîðñüêà õàðàêòåðèñòèêà ñòàëiíñüêîãî âè÷àâëþâàííÿ õëiáà ç Óêðà¨íè ÿê êàìïàíi¨, ÿêà çà
ñìiëèâiñòþ çàäóìó òà åíåðãiéíiñòþ âèêîíàííÿ, à òàêîæ çà ìàñøòàáíiñòþ îïåðàöié âèãëÿäà¹
áåçïðåöåäåíòíîþ äëÿ ïðàâëiííÿ áóäü-ÿêîãî óðÿäó â ìèðíi ÷àñè.
Êîëè äîõîäèòü äî äæåðåë, Âåááè ÷àñòî ïîñèëàþòüñÿ íà òàê çâàíèõ êîìïåòåíòíèõ ñïî-
ñòåðiãà÷iâ. Îäèí iç òàêèõ, ïðèìiðîì, òâåðäèòü, ùî ðàäÿíñüêi ñåëÿíè áàæàþòü ìàòè âëàñíèé
äiì ÷è ïëóã íå áiëüøå, íiæ ðîáiòíèê õîòiâ áè ìàòè âëàñíó òóðáiíó: îäíå ñëîâî - ðîçóìîâà
ðåâîëþöiÿ!
Ó ïèòàííi êîëåêòèâiçàöi¨ Âåááè ñõâàëüíî öèòóþòü êîìóíiñòêó Àííó-Ëó¨çó Ñòðîíã, ÿêà
ñòâåðäæóâàëà, ùî çàñëàííÿì êóðêóëiâ çàéìàëèñÿ ñiëüñüêi ñõîäè áiäíèõ ñåëÿí i áàòðàêiâ.
Âîíè ñêëàäàëè ñïèñêè êóðêóëiâ, êîòði îïèðàëèñÿ êîëåêòèâiçàöi¨ ñèëîþ, i ïðîñèëè óðÿä
äåïîðòóâàòè ¨õ... Çáîðè, íà ÿêèõ ÿ áóëà ïðèñóòíÿ, íàáàãàòî ïîâàæíiøi òà çàêîííiøi... íiæ
áóäü-ÿêèé ñóäîâèé ïðîöåñ â Àìåðèöi (!)
Àëå ùîäî ñàìîãî ãîëîäîâîãî ïåðiîäó, òî óëþáëåíèì äæåðåëîì iíôîðìàöi¨ äëÿ Âåááiâ
¹ êîðåñïîíäåíò Íüþ-Éîðê òàéìç Óîëòåð Äþðàíòi, ÷èÿ äiÿëüíiñòü çàñëóãîâó¹ íà îêðåìó
ðîçìîâó. ßê òîé, õòî íàéòiñíiøå ç óñiõ çàõiäíèõ ñïîñòåðiãà÷iâ ñïiâïðàöþâàâ ç óðÿäîì, Óîëòåð
Äþðàíòi êîðèñòóâàâñÿ âñiëÿêèìè ïðèâiëåÿìè, â òîìó ÷èñëi íàéïî÷åñíiøèì - áðàòè iíòåðâ'þ
ó ñàìîãî Ñòàëiíà,- i â òîé ñàìèé ÷àñ íåîáìåæåíîþ ïðèõèëüíiñòþ âïëèâîâèõ çàõiäíèõ êië.
Ùå ó ëèñòîïàäi 1932 ð. Äþðàíòi ïîâiäîìèâ, ùî íåìà íiÿêîãî ãîëîäó ÷è ãîëîäîâî¨ ñìåð-
òíîñòi, i íàâðÿä ÷è òàêå ìîæëèâå. Êîëè æ çâiñòêè ïðî ãîëîä ñòàëè øèðîêî âiäîìi íà Çàõîäi
(ïðî öå ïèñàëà i ãàçåòà, äå ïðàöþâàâ Äþðàíòi), âií ïåðåéøîâ äî iíøî¨ òàêòèêè, âæèâàþ÷è
òàêi âèðàçè, ÿê íåäî¨äàííÿ, íåñòàòêè õàð÷iâ, ïîñëàáëåíèé îïið îðãàíiçìó òîùî. Íà-
ïðèêëàä, ó ñåðïíi 1933 ð. Äþðàíòi ïèñàâ, ùî áóäü-ÿêå ïîâiäîìëåííÿ ïðî ãîëîä ó Ðîñi¨ -
öå ñüîãîäíi ïåðåáiëüøåííÿ àáî çëiñíà ïðîïàãàíäà, äîäàþ÷è, îäíàê, ùî i õàð÷îâi íåñòà÷i,
âiä ÿêèõ ïîòåðïiëî ìàéæå âñå íàñåëåííÿ öüîãî ðîêó i îñîáëèâî õëiáîðîáíi ðàéîíè - òîáòî
Óêðà¨íà, Ïiâíi÷íèé Êàâêàç, Íèæíÿ Âîëãà, ïðèçâåëè äî âåëèêèõ æåðòâ. Çà éîãî îöiíêîþ,
ðîçìiðè ñìåðòíîñòi çíà÷íî ïåðåâèùóâàëè çâè÷àéíi: ÿêùî íîðìà ó çãàäàíèõ ðàéîíàõ äî-
ðiâíþ¹ ïðèáëèçíî ìiëüéîíîâi, òî öÿ öèôðà òåïåð çðîñëà ïðèíàéìíi âòðè÷i. Ïðîòå íàâiòü
ïîäiáíi âèçíàííÿ íå çàâàæàëè Äþðàíòi, ÿê i ðàíiøå, çàïåðå÷óâàòè ôàêò ãîëîäó i ââàæàòè,
ùî ïðè÷èíîþ íåñòàòêiâ ¹, çîêðåìà, âòå÷à äåÿêèõ ñåëÿí i ñàáîòàæ iíøèõ.
Ó âåðåñíi 1933 ð. Äþðàíòi ñòàâ ïåðøèì iíîçåìíèì êîðåñïîíäåíòîì, ÿêîãî äîïóñòèëè ó
ãîëîäóþ÷i ðàéîíè, ïiñëÿ ÷îãî âií ïîâiäîìèâ, ùî âæèâàííÿ ñëîâà ãîëîä"ñòîñîâíî Ïiâíi-
÷íîãî Êàâêàçó ¹ àáñîëþòíèì, àáñóðäîì i éîãî ïîïåðåäíi ïîâiäîìëåííÿ ïðî êiëüêiñòü æåðòâ
áóëè ïåðåáiëüøåííÿì. Ó ñâî¨õ ðåïîðòàæàõ ç Êóáàíi âií ðîçïèñó¹ òàêi òèïîâi ðå÷i, ÿê
âãîäîâàíi íåìîâëÿòà òà ãëàäêi òåëÿòà (ñàìå öi ïîâiäîìëåííÿ öèòóâàëèñÿ Ì. Ëèòâèíîâèì
ó éîãî âiäïîâiäi êîíãðåñìåíîâi Êîïåëìàèó).
Ó òîìó, ùî Çàõiä äiçíàâñÿ ïðî ãîëîäîâó êàòàñòðîôó, Äþðàíòi çâèíóâà÷óâàâ ðîñiéñüêèõ
åìiãðàíòiâ, ÿêèõ, ìîâëÿâ, ïiäáàäüîðèâ ïðèõiä äî âëàäè Ãiòëåðà. Iñòîði¨ ïðî ãîëîä, òîäi ðîç-
ïîâñþäæåíi ó Áåðëiíi, Ðèçi, Âiäíi òà iíøèõ ìiñöÿõ, - ïèñàâ âií, - öå ñïðàâà ðóê âîðîæèõ
åëåìåíòiâ, ÿêi ðîáèëè îñòàííþ ñïðîáó âiäâåðíóòè âèçíàííÿ Ðàäÿíñüêîãî Ñîþçó Ñïîëó÷å-
íèìè Øòàòàìè, çîáðàæóþ÷è Ðàäÿíñüêèé Ñîþç ÿê êðà¨íó ðó¨íè òà âiä÷àþ.
Ïðî ðåïóòàöiþ, ÿêó Äþðàíòi ïðèáðàâ óæå âîñåíè 1933 ð., ñâiä÷èòü, çîêðåìà, ïîâiäîì-
ëåííÿ àíãëiéñüêîãî ïîñîëüñòâà: öå ëþäèíà, ÿêié Ðàäÿíñüêèé Ñîþç íàìàãà¹òüñÿ âñiëÿêî
äîãîäèòè,- ìîæëèâî, áiëüøå, íiæ áóäü-ÿêîìó êîðåñïîíäåíòîâi. Ìàëêîëì Ìàããåðiäæ, Äæî-
çåô Îëñîï òà iíøi äîñâiä÷åíi æóðíàëiñòè ïðîñòî ââàæàëè, ùî Äþðàíòi áóâ áðåõóí i, ÿê
251
âèñëîâèâñÿ ïiçíiøå Ìàããåðiäæ, - íàéáiëüøèé áðåõóí ñåðåä æóðíàëiñòiâ, ÿêèõ ÿ çóñòði÷àâ

çà ï'ÿòäåñÿò ðîêiâ ñâî¹¨ äiÿëüíîñòi.
Âòiì, ó äåÿêèõ ïðèâàòíèõ áåñiäàõ Äþðàíòi ïîâîäèâñÿ iíàêøå. Òàê, Þäæèíîâi Ëàéîíçó
âií ñêàçàâ, ùî îöiíþ¹ êiëüêiñòü æåðòâ ïðèáëèçíî ó 7 ìëí. Ïîäiáíó iíôîðìàöiþ ìiñòèòü i
äåïåøà àíãëiéñüêîãî ïîñîëüñòâà ó Ìîñêâi âiä 30 âåðåñíÿ 1933 ð.: Çà ïîâiäîìëåííÿì Äþ-
ðàíòi, íàñåëåííÿ Ïiâíi÷íîãî Êàâêàçó òà Íèæíüî¨ Âîëãè çìåíøèëîñÿ ó öüîìó ðîöi íà 3 ìëí,
à íàñåëåííÿ Óêðà¨íè - íà 4-5 ìëí. Óêðà¨íó ïîâíiñòþ çíåêðîâëåíî... Äþðàíòi ââàæà¹ öiëêîì
ìîæëèâèì, ùî â Ðàäÿíñüêîìó Ñîþçi ïîìåðëî íå ìåíøå 10 ìëí - ïîñåðåäíüî ÷è áåçïîñåðå-
äíüî âiä áðàêó õàð÷iâ.
Òèì ÷àñîì àìåðèêàíñüêà ïóáëiêà îòðèìóâàëà âiä Äþðàíòi çîâñiì iíøi ïîâiäîìëåííÿ. I
âïëèâè òèõ ôàëüñèôiêàöié áóëè âåëè÷åçíi é òðèâàëi.
Íàâiòü ÷åðåç 50 ðîêiâ ïiñëÿ ðîçãëÿäóâàíèõ ïîäié Íüþ-Éîðê òàéìç, çãàäóþ÷è ïðiçâè-
ùà ëàóðåàòiâ Ïóëiòöåðiâñüêî¨ ïðåìi¨, íå îìèíóëà é Äþðàíòi, ÿêèé óäîñòî¨âñÿ ¨ ¨ ó 1932 ð.
çà áåçñòîðîííi çìiñòîâíi ðåïîðòàæi ç Ðîñi¨. Íüþ-Éîðê òàéìç ùå ÿêîñü ìîæíà çðîçóìiòè:
àäæå âîíà êîëèñü íàãîðîäèëà âëàñíîþ ïðåìi¹þ âëàñíîãî ñïiâðîáiòíèêà i íå áàæà¹ ïiäðèâàòè
ñâié ïðåñòèæ õî÷ i çàïiçíiëîþ ñàìîêðèòèêîþ. Àëå ïîäiáíå ïèøå i Íåéøí, õàðàêòåðèçóþ÷è
ðåïîðòàæi Äþðàíòi ÿê íàéiíôîðìàöiéíiøi, íàéáåçñòîðîííiøi òà íàé÷èòàáåëüíiøi ïîâiäîì-
ëåííÿ ç âåëèêî¨ êðà¨íè â ¨ ¨ íåâïèííîìó ðóñi âïåðåä, ùî ç'ÿâëÿëèñÿ ó áóäü-ÿêié ãàçåòi â ñâiòi.
Ç ñó÷àñíèõ ïîçèöié öå ìîæå âèãëÿäàòè òiëüêè iðîíi¹þ, àëå ùîñü íàäòî ãëèáîêî ïðèõîâàíîþ.
ßê áè òàì íå áóëî, àëå ó 1933 ð. íà áåíêåòi â ãîòåëi Óîëäîðô-Àñòîðiÿ ç íàãîäè âèçíàííÿ
ÑÐÑÐ Ñïîëó÷åíèìè Øòàòàìè áóëî çà÷èòàíî ñïèñîê iìåí, êîæíîìó ç ÿêèõ ãîñòi ÷åìíî àïëî-
äóâàëè, àæ äîêè íå çãàäàëè Äþðàíòi, - òîäi, ÿê ïèñàâ Îëåêñàíäåð Âóëêîòò ó Íüþ-Éîðêåð,
âèíèêëî ñïðàâæí¹ ñâiòîïðåñòàâëåííÿ... áóëî âðàæåííÿ, ùî Àìåðèêà â ÿêîìóñü íåñàìîâè-
òîìó ïðèñòóïi âèçíàâàëà îäíî÷àñíî i Ðîñiþ, i Äþðàíòi. Öå äiéñíî áóâ ÿêèéñü íåñàìîâèòèé
ïðèñòóï.
Óñüîìó öüîìó ¹ öiëêîì çðîçóìiëå ïîÿñíåííÿ: ëþäè íå òàê áàæàëè çíàòè ïðàâäó, ÿê
ïðàãíóëè ïî÷óòè òå, ùî âîíè õîòiëè ïî÷óòè. Ùî æ äî îñîáèñòèõ ìîòèâiâ Äþðàíòi, òî âîíè
íå ïîòðåáóþòü êîìåíòàðiâ.
Òàêèì ÷èíîì, ïîâiäîìëåííÿì òèõ, õòî íå áóâ íi ïðîñòàêîì, àíi áðåõóíîì, äîâîäèëîñÿ
ïðîäèðàòèñÿ êðiçü äîñèòü ìîãóòí¹ ëîáái ñëiïèõ òà çàñëiïëåíèõ. Çðåøòîþ öi ïîâiäîìëåííÿ
ââàæàëèñÿ ó êðàùîìó âèïàäêó çà ñóìíiâíi, à ¨õíi àâòîðè, òàêi ÿê Ìàãòåðiäæ i ×åìáåðëií, ùå
ïðîòÿãîì áàãàòüîõ ðîêiâ ïðîäîâæóâàëè çàçíàâàòè ãîñòðèõ íàïàäîê ç áîêó ïðîêîìóíiñòè÷íî
íàñòðî¹íèõ åëåìåíòiâ íà Çàõîäi.
Âåëèêà ôàëüñèôiêàöiÿ íå áóëà òèì÷àñîâèì àáî ïîâåðõîâèì ÿâèùåì. Çàâäÿêè Âåááàì
òà ïîäiáíèì äî íèõ âîíà ïðîíèêëà íàâiòü ó öàðèíó íàóêè, ÿêùî ¨ ¨ ìîæíà íàçâàòè íàóêîþ,
¨ ¨ íàñëiäêè ùå äîâãî âèÿâëÿëèñÿ i â iíøèõ ñôåðàõ çàõiäíîãî æèòòÿ. Òàê, ó 1940-õ ðîêàõ
Ãîëëiâóä âèïóñòèâ ôiëüì Ïiâíi÷íà çîðÿ, â ÿêîìó ðàäÿíñüêèé êîëãîñï çîáðàæóâàâñÿ ó òà-
êèõ áåçõìàðíèõ òîíàõ, ùî íàâiòü ïåðåâåðøóâàëè ðàäÿíñüêi ñòði÷êè, êîòði ðåäàãóâàëèñÿ
îñîáèñòî Ñòàëiíèì.
Îäíó ç ïðè÷èí ïðèõîâóâàííÿ ïðàâäè âiä Çàõîäó äåÿêi ïîÿñíþþòü òèì, ùî Ðàäÿíñüêèé
Ñîþç ïðàãíóâ çáåðåãòè ïiäòðèìêó éîãî ïîëiòèêè ðîáiòíèêàìè êàïiòàëiñòè÷íèõ êðà¨í. Îäíà-
÷å íà ïðàêòèöi ðîáiòíèöòâî ïåðåâàæíî ëèøèëîñÿ îñòîðîíü, à íà ïåðåäíié ïëàí âèéøëè òi,
õòî, âëàñíå, âèçíà÷àâ ãðîìàäñüêó äóìêó.
Äæîðäæ Îððóåëë ñâîãî ÷àñó äîðiêàâ: Òàêi âåëè÷åçíi ïîäi¨, ÿê ãîëîä 1933 ð. â Óêðà¨íi,
â ÿêîìó çàãèíóëè ìiëüéîíè ëþäåé, ïðîéøëè ïîçà óâàãîþ áiëüøîñòi àíãëiéñüêèõ ðóñîôiëiâ.
I öå ñòîñó¹òüñÿ íå ëèøå íèõ, à é òî¨ âåëèêî¨ òà âïëèâîâî¨ ÷àñòèíè çàõiäíèõ iíòåëåêòóàëiâ,
ÿêi ïðîñòî íå áóëè âíóòðiøíüî ãîòîâi äî ñïðèéíÿòòÿ î÷åâèäíîãî.

Ðîçäië 18
Âiäïîâiäàëüíiñòü
Iñòîðèê, êîòðèé ðå¹ñòðó¹ íåçàïåðå÷íi ôàêòè â ¨õíüîìó êîíòåêñòi, íå ìîæå íå ìàòè ïåâíî¨
âëàñíî¨ ïîçèöi¨. Ñâiòîâà iñòîðiÿ - öå ñâiòîâèé ñóä - öåé øiëëåðiâñüêíé àôîðèçì ìîæå âèãëÿ-
äàòè ñüîãîäíi äåùî ïðåòåíçiéíèì. Àëå âñòàíîâëåííÿ ôàêòiâ îçíà÷à¹ i âñòàíîâëåííÿ ÷è¹¨ñü
âiäïîâiäàëüíîñòi çà íèõ.
Âèçíà÷èòè âèííèõ ó ìàñîâié çàãèáåëi òàê çâàíèõ êóðêóëiâ, äåïîðòîâàíèõ ó 1932-1933
ðð., íå ñòàíîâèòü ïðîáëåìè. Âîíè áóëè æåðòâàìè öiëåñïðÿìîâàíî¨ óðÿäîâî¨ êàìïàíi¨ ïðîòè
êëàñîâîãî âîðîãà. Âiäïîâiäàëüíi ïàðòiéíi ïðàöiâíèêè óñâiäîìëþâàëè ïîòðåáó çíèùåííÿ
ìiëüéîíiâ ëþäåé íàâiòü ïåðåä ïðàêòè÷íèì óæèòòÿì çàõîäiâ. Ùî æ äî âåëèêîãî ãîëîäó
1932-1933 ðð., òî, ÿê ìè çíà¹ìî, äîêëàäàëîñÿ íå ìåíø âåëèêèõ çóñèëü, àáè ïðèõîâàòè ÷è
çàòóìàíèòè ïðàâäó.
Ñïî÷àòêó â õiä ïóñêàëîñÿ òâåðäæåííÿ, ùî íiÿêîãî ãîëîäó íåìà¹. Éîãî ïîøèðþâàëè çà
êîðäîíîì ðàäÿíñüêi äèïëîìàòè, çàõiäíi æóðíàëiñòè òà iíøi, ÿêèõ îøóêàâ àáî ðîçáåùèâ
ðàäÿíñüêèé ðåæèì. Óñåðåäèíi êðà¨íè ðàäÿíñüêà ïðåñà ïðîñòî iãíîðóâàëà êàòàñòðîôó, ÷àñ
äî ÷àñó âìiùóþ÷è ãíiâíi çàïåðå÷åííÿ ÷åðãîâîãî çàêîðäîííîãî íàêëåïó. Áóäü-ÿêà çãàäêà
ïðî ãîëîä ñòàëà çëî÷èíîì - çà îäíå òå ñëîâî êàðàëè íàâiòü ñàìèõ ãîëîäóþ÷èõ. À íàãîði
Ñòàëií ïîâîäèâñÿ òàê, íåìîâáè íi÷îãî îñîáëèâîãî íå âiäáóâà¹òüñÿ.
Òàêîþ áóëà îôiöiéíà âåðñiÿ, i âîíà ìàëà íà Çàõîäi ñâié âïëèâ. Äåÿêi áåçîãëÿäíî ïîâiðèëè
¨é, iíøi ïðèïóñêàëè ìîæëèâiñòü äâîõ iíòåðïðåòàöié ïîäié, ÿêi ñóïåðå÷èëè îäíà îäíié,i æîäíà
íå ìàëà ïåðåêîíëèâèõ äîêàçiâ. Îòæå, òi, ùî áóëè ñõèëüíi äî öüîãî, ëåãêî ìîãëè çàïåðå÷óâàòè
áóäü-ÿêi ïîâiäîìëåííÿ àáî íå íàäàâàòè ¨ì ÿêîãîñü çíà÷åííÿ.
Àëå ïîâíiñòþ ïðèõîâàòè ôàêò ãîëîäó ñòàâàëî ÷èìäàëi ñêëàäíiøå, i ðåæèì ïîñòóïîâî
âèçíàâàâ íàÿâíiñòü íåäî¨äàííÿ i íàâiòü çðîñòàííÿ ðiâíÿ ñìåðòíîñòi, ÿêi ñòàëèñÿ, ìîâëÿâ,
÷åðåç óïåðòiñòü ñåëÿí, êîòði âiäìîâèëèñÿ íàëåæíî ñiÿòè àáî çáèðàòè âðîæàé. Íàãàëüíó æ
ïîòðåáó ðàäÿíñüêîãî óðÿäó â çåðíi ïîÿñíþâàëè âèìîãàìè àðìi¨, îñêiëüêè íiáèòî î÷iêóâàëàñÿ
âiéíà ç ßïîíi¹þ. Ïîäiáíi ôàêòè äîçâîëÿëîñÿ âèñâiòëþâàòè ëèøå òèì çàõiäíèì æóðíàëiñòàì,
ÿêi òðèìàëèñÿ ïðîðàäÿíñüêèõ ïîçèöié. Òi æ ó ñâîþ ÷åðãó ñïðîìîãëèñÿ òâåðäèòè ïðî âiä-
ñóòíiñòü ãîëîäó, íå çàïåðå÷óþ÷è ïðè öüîìó äâîìiëüéîííî¨ êiëüêîñòi æåðòâ, ùî àæ íiÿê íå
ïðîÿñíþâàëî ïðîáëåìè. Íå áåç ¨õíüî¨ äîïîìîãè â î÷àõ Çàõîäó ñòâîðèâñÿ é iìiäæ êóðêóëÿ
- ëèõîäiÿ, ñàáîòàæíèêà, çâàáíèêà íåâèííèõ ñåëÿíñüêèõ äóø òîùî.
Ïîìiæ óñiì öå áóëî ðiâíîçíà÷íå âèçíàííþ òîãî, ùî iñíóâàëî, ìîâëÿâ, ïåâíå ÿâèùå, ÿêå
äåõòî, ìîæå, é íàçèâàâ ãîëîäîì, àëå ðàäÿíñüêèé óðÿä íå áóâ âèííèé ó òîìó, i âçàãàëi âñå
áóëî íå òàê ñåðéîçíî, ÿê iíîäi ïîêàçóâàëà çëiñíà áóðæóàçíà ïðîïàãàíäà.
Îñü òóò Ñòàëií ìàâ ó ñâî¹ìó ðîçïîðÿäæåííi çíà÷íî êðàùèé ñïîñiá çàõèñòó âiä çâèíó-
253
254 Âiäïîâiäàëüíiñòü
âà÷åíü. Áî íàâiòü ÿêùî áóëî âiäîìî ïðî ãîëîä àáî ùîñü ïîäiáíå, òî öå ùå íå äîâîäèòü
âiäïîâiäàëüíîñòi çà íüîãî Ñòàëiíà òà âèùîãî ïàðòiéíîãî êåðiâíèöòâà. I ðàíiøå áóëî áàãàòî
âèïàäêiâ ãîëîäó, îòîæ, ñòàâñÿ ùå îäèí - iç ïðèðîäíèõ ïðè÷èí, à ìîæå é çàãîñòðåíèé óðÿäî-
âèì êóðñîì, àëå áåçïiäñòàâíèì áóëî á ââàæàòè, ùî óðÿä ñïðè÷èíèâ ãîëîä öiëåñïðÿìîâàíî,
çà âëàñíî¨ çëî¨ âîëi... õiáà ùî iñíóâàëè á ïåðåêîíëèâi äîêàçè öüîãî.
Ñàìå ðîçãëÿäàþ÷è îñòàíí¹, äîñèòü âàæëèâå ïðèïóùåííÿ, ìè, ñïîäiâàþñÿ, äiéäåìî äî
ñóòi ñïðàâè.
* * *
Ñïî÷àòêó âèçíà÷èìî, ÷è äiéñíî êåðiâíèöòâî êðà¨íè çíàëî ïðî ãîëîä. Ùîäî óêðà¨íñüêèõ
ïðîâiäíèêiâ, òî âîíè áóëè äîñòåìåííî îáiçíàíi çi ñòàíîâèùåì. ×óáàð, Õàòà¹âè÷, Çàòîíñüêèé,
Äåì÷åíêî, Òåðåõîâ, Ïåòðîâñüêèé áóâàëè â ñåëàõ i áà÷èëè íà âëàñíi î÷i, ùî òàì âiäáóâàëîñÿ.
Âîíè çàâæäè óñâiäîìëþâàëè íåðåàëüíiñòü íîðì õëiáîçàãîòiâåëü, à òåïåð ïåðåñâiä÷óâàëèñÿ
â íàñëiäêàõ öüîãî. Êîëè íà îäíié iç êîíôåðåíöié ×óáàðÿ çàïèòàëè ïðî ãîëîä, âií âiäïîâiâ,
ùî óðÿäîâi âiäîìî ïðî öå, àëå âií íi÷îãî íå ìîæå âäiÿòè. Ïðî Ïåòðîâñüêîãî ñåëÿíèí ðîç-
ïîâiäà¹, ÿê òîé îáiöÿâ þðái ãîëîäóþ÷èõ ó ñåëi ×îðíóõè, ùî ãîâîðèòèìå ïðî íèõ ó Ìîñêâi,
àëå íåâiäîìî, ÷è çðîáèâ âií öå. Êîëè çàâîäñüêèé àäìiíiñòðàòîð ïîâiäîìèâ Ïåòðîâñüêîãî, ùî
ñåðåä ðîáiòíèêiâ iäå ïîãîëîñ ïðî ï'ÿòü ìiëüéîíiâ ïîìåðëèõ, âií ìàéæå çàêðè÷àâ: Íå êàæiòü
¨ì íi÷îãî! Òå, ùî âîíè çíàþòü,- ïðàâäà. Íàì âiäîìî, ùî ìiëüéîíè âìèðàþòü, àëå ñëàâíå
ìàéáóòí¹ Ðàäÿíñüêîãî Ñîþçó âèïðàâäà¹ öå. Íi÷îãî ¨ì íå êàæiòü!
Ùîäî ñòàëiíöiâ iç ñàìî¨ ìîñêîâñüêî¨ âåðõiâêè, òî âîíè òàêîæ ÷óäîâî çíàëè ïðî ãîëîä.
Ìîëîòîâ âiäâiäàâ óêðà¨íñüêå ñåëî íàïðèêiíöi 1932 ð., i îêðóæíi óðÿäîâöi äîïîâiäàëè éî-
ìó, ùî õëiáà íå áóëî i íàñåëåííÿ ãîëîäóâàëî. Ïðî Êàãàíîâè÷à òàêîæ ïîâiäîìëÿëè, ùî âií
îòðèìàâ ïîäiáíó iíôîðìàöiþ âiä ìiñöåâèõ ñòàðèõ áiëüøîâèêiâ, ÿêèõ, äî ðå÷i, íåâäîâçi âè-
êëþ÷èëè ç ïàðòi¨. Çíàâ ïðî öå i Ìiêîÿí - õî÷à á âiä Äåì÷åíêà, ïåðøîãî ñåêðåòàðÿ Êè¨âñüêîãî
îáêîìó ïàðòi¨, ç ÿêèì ìàâ äîñèòü âiäâåðòó ðîçìîâó. Õðóùîâ ó ñâî¨õ ñïîìèíàõ ïèøå: ...ìè
çíàëè... ùî ëþäè âìèðàëè ó âåëè÷åçíèõ êiëüêîñòÿõ. Ñòàðèé ðåâîëþöiîíåð Ôåäið Ðàñêîëü-
íèêîâ, ÿêèé ïîðâàâ ç ðàäÿíñüêèì ðåæèìîì, áóäó÷è ïîñëîì ó Áîëãàði¨, ó ñâî¨õ âiäêðèòèõ
ëèñòàõ äî Ñòàëiíà äàâàâ ÿñíî çðîçóìiòè, ùî ó âèùèõ ïàðòiéíèõ êîëàõ iñíóâàëà äóìêà, ùî
ãîëîä áóëî, ÿê âií âèñëîâèâñÿ, îðãàíiçîâàíî.
I âðåøòi âiäîìî, ùî é ñàì Ñòàëií áóâ âiäïîâiäíî ïîiíôîðìîâàíèé. Öiêàâà iñòîðiÿ ç Òå-
ðåõîâèì, òîäi ïåðøèì ñåêðåòàðåì Õàðêiâñüêîãî îáêîìó. Íà ïðåâåëèêå äèâî âií áóâ îäíèì
iç íåáàãàòüîõ óêðà¨íñüêèõ àïàðàòíèêiâ, ÿêèé ïåðåæèâ ¹æîâñüêèé òåðîð êiëüêîìà ðîêàìè
ïiçíiøå i çìiã ïåðåïîâiñòè öåé âèïàäîê ó Ïðàâäi çà ÷àñiâ Õðóùîâà. Íà ïðîõàííÿ Òåðåõîâà
íàäiñëàòè çåðíî â ãîëîäóþ÷i ðàéîíè Ñòàëií âiäïîâiâ òàê: Íàì êàçàëè, ùî âè, òîâàðèøó Òå-
ðåõîâ, äîáðèé ïðîìîâåöü; âèãëÿäà¹, ùî âè é ìàéñòåð îïîâiäàòè iñòîði¨: âè ïðèäóìàëè òàêó
ñòðàøíó êàçêó ïðî ãîëîä, äóìàþ÷è íàëÿêàòè íàñ, àëå íi÷îãî ç öüîãî íå âèéäå. Ìîæëèâî,
áóëî á êðàùå, ÿêáè âè çàëèøèëè ïîñàäó ñåêðåòàðÿ îáêîìó ïàðòi¨ òà óêðà¨íñüêîãî ÖÊ i âñòó-
ïèëè äî Ñïiëêè ïèñüìåííèêiâ? Òîäi âè çìîæåòå ïèñàòè ñâî¨ êàçî÷êè, i äóðíi ÷èòàòèìóòü
¨õ. (Ïiä ÷àñ ãîëîäó 1946 ð. ïîäiáíà ñöåíà âiäáóëàñÿ, ÿê çãàäó¹ Õðóùîâ, iç Êîñèãiíèì. Ïî-
âåðíóâøèñü iç Ìîëäàâi¨, âií äîïîâiâ Ñòàëiíîâi ïðî ìàñîâå íåäî¨äàííÿ òà äèñòðîôiþ. Ñòàëií
âèáóõíóâ i íàêðè÷àâ íà Êîñèãiíà i äîâãèé ÷àñ ïiñëÿ öüîãî, íàñìiõàþ÷èñü íàä íèì, íàçèâàâ
éîãî áðàòîì-äèñòðîôiêîì“ '.)
Çâè÷àéíî, âiäïîâiäàþ÷è Òåðåõîâó, Ñòàëií íå ìiã äóìàòè, ùî ïàðòiéíèé ïðàöiâíèê, êî-
òðèé çàéìàâ âiäïîâiäàëüíó ïîñàäó, ïðîñòî ôàíòàçóâàâ, äî òîãî æ ðèçèêóþ÷è ñâî¹þ êàð'¹-
255
ðîþ, ÿêùî íå áiëüøå. Öå ôàêòè÷íî áóâ ñèãíàë ïðî òå, ùî ïàðòiÿ íå äîïóñòèòü æîäíî¨ çãàäêè
ïðî ãîëîä.
ßê âèãëÿäà¹, iíiöiàòèâà Òåðåõîâà íå áóëà îäèíîêîþ: âií ðåïðåçåíòóâàâ ïåâíå êîëî óêðà-
¨íñüêèõ ïðîâiäíèêiâ, êîòði, ÿê ìè áà÷èëè, ïîäiëÿëè éîãî ïîãëÿäè òà áàæàëè, ùîá ¨õ çðîçóìi-
ëè â Ìîñêâi. Ùî æ äî âiäïîâiäi Ñòàëiíà, òî ¨ ¨ àæ íiÿê íå ìîæíà ïîÿñíèòè íåïiäðîáëåíîþ,
ìàéæå áîæåâiëüíîþ âiðîþ ó âiäñóòíiñòü ãîëîäó. Áî ïî÷óâøè (ïðèïóñòèìî, âïåðøå) òàêå ïî-
âiäîìëåííÿ ç óñò íå îñòàííüî¨ ëþäèíè â ïàðòi¨, âií ìóñèâ áè çðåàãóâàòè íà íüîãî ÿêèìîñü
áiëüø ïðèðîäíèì ÷èíîì: ïðîâåñòè ðîçñëiäóâàííÿ ôàêòiâ, íå êàæó÷è ïðî òå, ùîá âiäâiäàòè
óðàæåíi ãîëîäîì ìiñöÿ îñîáèñòî...
Ïî ñòîïàõ Òåðåõîâà ïiøëè é äåÿêi iíøi óêðà¨íñüêi äiÿ÷i. Âiäîìî, ùî Éîíà ßêið, òîäi
ãîëîâíîêîìàíäóâà÷ Êè¨âñüêèì âiéñüêîâèì îêðóãîì, ïîïðîñèâ Ñòàëiíà äîçâîëèòè âèäiëèòè
çåðíî äëÿ ðîçïîäiëó ìiæ ñåëÿíàìè, íà ùî äiñòàâ ðiçêó âiäñi÷ i ïîðàäó îáìåæèòèñÿ âié-
ñüêîâèìè ñïðàâàìè. Êîìàíäóâà÷ ×îðíîìîðñüêèì ôëîòîì òàêîæ âèñóâàâ ïåðåä Ñòàëiíèì
ïîäiáíå ïèòàííÿ, i çíîâó æ òàêè áåçóñïiøíî. Âëàñ ×óáàð, ãîëîâà Ðàäíàðêîìó Óêðà¨íè, ïðî-
ñèâ Ñòàëiíà ïðî õàð÷i ïðèíàéìíi äëÿ äiòåé, ÿêi âìèðàëè ç ãîëîäó, íà ùî äiñòàâ âiäïîâiäü:
Êîìåíòàði çàéâi. Ó öüîìó áóëà ñâîÿ ëîãiêà: íàäàòè äîïîìîãó îçíà÷àëî á âèçíàòè iñíóâàííÿ
ãîëîäó i, îòæå, îáëèøèòè äóìêó ïðî åêñïðîïðiàöiþ êóðêóëüñüêèõ çàïàñiâ çåðíà. Äî òîãî
æ íàãîäóâàòè äiòåé i äàòè âìåðòè äîðîñëèì ñòâîðèëî á ïåâíi àäìiíiñòðàòèâíi ñêëàäíîùi...
Ñòàëií ìàâ i òàêå ñâî¹ðiäíå äæåðåëî iíôîðìàöi¨, ÿê âëàñíà äðóæèíà Íàäiÿ Àëëèëó¹âà.
Äiçíàâøèñü âiä ñòóäåíòiâ, êîòðèõ ìîáiëiçóâàëè íà äîïîìîãó êîëåêòèâiçàöi¨, ïðî ñòðàõiòòÿ,
ñâiäêàìè ÿêèõ âîíè áóëè (îñîáëèâî ¨ ¨ ñõâèëþâàëà ðîçïîâiäü ïðî äâîõ áðàòiâ, ùî ïðîäàâàëè
òðóïè), âîíà ïåðåêàçàëà âñå öå Ñòàëiíîâi. Òîé âèëàÿâ ¨ ¨ çà çáèðàííÿ òðîöüêèñòñüêèõ ïëiòîê
i çâåëiâ Ïàóêåðîâi, ùî î÷îëþâàâ éîãî îõîðîíó, çààðåøòóâàòè öèõ ñòóäåíòiâ, à îðãàíàì ÄÏÓ
òà Êîìiñi¨ ïàðòiéíîãî êîíòðîëþ - ïðîâåñòè ÷èñòêó ñòóäåíòiâ óñiõ íàâ÷àëüíèõ çàêëàäiâ, ÿêi
áðàëè ó÷àñòü ó êîëåêòèâiçàöi¨. Ñâàðêà, ùî ñïðè÷èíèëà ñàìîãóáñòâî Íàäi¨ Àëëèëó¹âî¨ 5
ëèñòîïàäà 1932 ð., ÿê âèãëÿäà¹, âèíèêëà ñàìå íà öüîìó ãðóíòi.
Íà äîäàòîê çàçíà÷èìî, ùî Ñòàëií ðåãóëÿðíî îòðèìóâàâ íàéðåòåëüíiøi çâåäåííÿ ÄÏÓ
ïðî âñå, ùî âiäáóâàëîñÿ â áóäü-ÿêîìó êóòî÷êó êðà¨íè.
* * *
Ñòàëií íå êâàïèâñÿ. Âií ìiã áóäü-êîëè íàäàòè äîïîìîãó ãîëîäóþ÷èì ðàéîíàì, àëå óòðè-
ìóâàâñÿ äî ïiçíüî¨ âåñíè 1933 ð., àæ ïîêè ãîëîä íå äîñÿã ñâîãî æàõëèâîãî àïîãåþ.
Ìè íå ìà¹ìî áåçïîñåðåäíiõ äîêàçiâ òîãî, ùî ãîëîä ïëàíóâàâñÿ Ñòàëiíèì çàçäàëåãiäü.
Àëå òå, ùî âií - ÿê iç ñàìîãî ïî÷àòêó, òàê i äàëi - ñóâîðî âèìàãàâ ðåàëiçàöi¨ êóðñó, ÿêèé
ñïðè÷èíèâñÿ äî êàòàñòðîôè, ïîêàçó¹, ùî Ñòàëií ââàæàâ ãîëîäîìîð çà åôåêòèâíèé i öiëêîì
ñïðèéíÿòíèé çàñiá áîðîòüáè ç óêðà¨íñüêèì ñåëÿíñòâîì ÿê êóðêóëüñüêî-íàöiîíàëiñòè÷íèì
åëåìåíòîì.
Öiëêîâèòî ñâiäîìèé õàðàêòåð öi¹¨ êàìïàíi¨ âèÿâèâñÿ ùå ïåðåä òèì, ÿê âîíà ïî÷àëà íà-
áèðàòè ðîçìàõó. Íà öå iñíó¹ ÷èìàëî àðãóìåíòiâ. Ïî-ïåðøå, ïðèñòóïàþ÷è äî íå¨, ðåæèì óæå
ìàâ ñóìíèé äîñâiä 1918-1921 ðîêiâ, êîëè íàäìiðíà ðåêâiçèöiÿ õëiáà çàêií÷èëàñÿ ñòðàøíèì
ãîëîäîì. ßêùî Êðåìëü âèðiøèâ çíîâó ïiòè âòîðîâàíîþ ñòåæêîþ, âií íå ìiã íå óñâiäîìëþ-
âàòè, êóäè âîíà ìîæå çàâåñòè.
Ïî-äðóãå, óêðà¨íñüêå êåðiâíèöòâî íåîäíîðàçîâî äàâàëî çðîçóìiòè, ùî íîðìè õëiáîçàãîòi-
âåëü, âñòàíîâëåíi â 1932 ð., íå â ìiðó çàâèùåíi ïîðiâíÿíî ç äåÿêèìè iíøèìè õëiáîðîáñüêèìè
ðàéîíàìè, îòîæ ñëiä ÷åêàòè íàéíåïðè¹ìíiøèõ íàñëiäêiâ. I öå çàâèùåííÿ íîðì äëÿ íàéïðî-
äóêòèâíiøèõ ïîñòà÷àëüíèêiâ çåðíà íå áóëî ðåçóëüòàòîì ÿêèõîñü åêîíîìi÷íèõ ïðîðàõóíêiâ.
Àäæå íå áóëî ãîëîäó â ðîñiéñüêîìó Öåíòðàëüíîìó ÷îðíîçåìíîìó ðàéîíi. Ç iíøîãî áîêó,

áiäíi íà õëiá óêðà¨íñüêi çåìëi Ïîäiëëÿ òà Âîëèíi ïîòåðïiëè ðàçîì iç iíøèìè.
Ïî-òðåò¹, íàñiíí¹âå çåðíî äëÿ íàñòóïíîãî âðîæàþ ç óêðà¨íñüêîãî ñåëà çàáðàëè ùå íà
ïî÷àòêó îñåíi 1932 ð. Öå îçíà÷à¹, ùî âëàäà ðîçóìiëà: êîëè çåðíî çàëèøèòè ó êîëãîñïíèõ
êîìîðàõ, éîãî ç'¨äÿòü, îñêiëüêè íiÿêèõ iíøèõ ðåñóðñiâ íå áóäå.
Àëå, ìàáóòü, íàéïåðåêîíëèâiøèì ñâiä÷åííÿì óìèñíîãî õàðàêòåðó ãîëîäó ¹ òå, ùî óêðà¨í-
ñüêî - ðîñiéñüêèé êîðäîí áóëî ïðàêòè÷íî áëîêîâàíî îçáðî¹íèìè ïiäðîçäiëàìè ÄÏÓ i íàäõî-
äæåííÿ áóäü-ÿêèõ õàð÷iâ â Óêðà¨íó ñòàëî íåìîæëèâèì. Íå ìîæíà áóëî i âè¨õàòè ç Óêðà¨íè,
íå ìàþ÷è íà òå ñïåöiàëüíî¨ ïåðåïóñòêè. Ñâiäîê ïèøå, ùî ëþäè çàñòîñîâóâàëè íàéäèâîâè-
æíiøi òðþêè, âèãàäóâàëè ôiêòèâíi iñòîði¨, àáè ïîòðàïèòè äî Ðîñi¨, ïðèäáàòè òàì ÷îãîñü
¨ñòiâíîãî â îáìií íà îñòàííi êîæóõè, êèëèìè òà áiëèçíó i ïðèâåçòè ÿêèéñü õàð÷ äîäîìó òà
âðÿòóâàòè ñâî¨õ äiòåé âiä ãîëîäíî¨ ñìåðòi.
Ó Ðîñi¨, ÿê áóëî äîáðå âiäîìî, ñïðàâè âèãëÿäàëè iíàêøå: òðåáà áóëî ëèøå ïåðåòíóòè
êîðäîí - i ïîçà Óêðà¨íîþ óìîâè áóëè âiäðàçó êðàùi. Òîäiøíié ðåäàêòîð ãîëîâíî¨ îäåñüêî¨
ãàçåòè Iâàí Ìàéñòðåíêî ïiçíiøå îïèñóâàâ äâà ñåëà ïî ðiçíi áîêè ðîñiéñüêî-óêðà¨íñüêîãî
êîðäîíó: ç óêðà¨íñüêîãî çàáðàëè âñå çåðíî, ðîñiéñüêîìó æ âèñòàâèëè äîñèòü ñïðèéíÿòíi
íîðìè.
Îòæå òi, êîìó ÿêîñü óäàâàëîñÿ ïåðåéòè êîðäîí, ÿê ïðàâèëî, ïîâåðòàëèñÿ íå ç ïóñòèìè
ðóêàìè. Àëå òóò ¨õ ÷åêàëî íåâñèïóùå ÄÏÓ. Îäèí óðîäæåíåöü Óêðà¨íè, ÿêèé ïðàöþâàâ íà
çàëiçíèöi â Ìîñêîâñüêié îáëàñòi, ïî÷óâ ïðî ãîëîä óäîìà i âè¨õàâ ç Ìîñêâè ó êâiòíi 1933 ð. ç
32 êã õëiáà. Íà ñòàíöi¨ Áàõìà÷ 28 êã êîíôiñêóâàëè (ðåøòó âñå æ çàëèøèëè ÿê ðîñiéñüêîìó
ðîáiòíèêîâi), àëå ó äâîõ óêðà¨íñüêèõ ñåëÿíîê, ÿêi òàêîæ âåçëè ÿêóñü êiëüêiñòü õëiáà, êîí-
ôiñêóâàëè âñå, à ¨õ ñàìèõ çàòðèìàëè. Ëþäè ñòàðàëèñÿ ïðîíèêíóòè â ïîðîæíi âàãîíè, ùî
ïîâåðòàëèñÿ ç Ðîñi¨ ïiñëÿ äîñòàâêè óêðà¨íñüêîãî çåðíà, àëå òi âàãîíè ñòàðàííî îáøóêóâàëè
- ÿê ïðåäñòàâíèêè âëàäè, òàê i çàëiçíè÷íèé ïåðñîíàë. Áóëè é iíøi ïåðåïîíè. Íàïðèêëàä, òi,
ùî âåçëè õëiá ç Îðëîâñüêî¨ îáëàñòi, ìóñèëè ðîáèòè ïåðåñàäêó íà ñòàíöi¨ Ëîçîâà, äå ÷åêàííÿ
òðèâàëî äâà òèæíi, à òî é áiëüøå. Ïðîòÿãîì öüîãî ÷àñó ñåëÿíè ç'¨äàëè âñå, ùî â íèõ áóëî,
i ëåæàëè êîëî ñòàíöi¨, âìèðàþ÷è âiä ãîëîäó.
Áåç ñóìíiâó, óñi öi îáëàâè, àðåøòè é êîíôiñêàöi¨ íå áóëè ñàìîäiÿëüíiñòþ ìiñöåâèõ îð-
ãàíiâ. Öå áóëî âèêîíàííÿ iíñòðóêöié, âèäàíèõ íà íàéâèùîìó ðiâíi i ç ïåâíîþ ìåòîþ.
Íàÿâíiñòü öi¹¨ ìåòè âèñòóïà¹ i â òîìó, ùî ãîëîäîìîð ñóïðîâîäæóâàâñÿ ðóéíóâàííÿì
óêðà¨íñüêîãî êóëüòóðíîãî é ðåëiãiéíîãî æèòòÿ òà ìàñîâèì âèíèùåííÿì óêðà¨íñüêî¨ iíòåëi-
ãåíöi¨. Çäîðîâèé ãëóçä íå äîçâîëÿ¹ áà÷èòè ó öüîìó ïîäâiéíîìó óäàði ùîñü âèïàäêîâå.
* * *
Ó íàéçàãàëüíiøîìó ñåíñi ìîæíà òâåðäèòè, ùî âiäïîâiäàëüíiñòü çà ëiêâiäàöiþ êëàñîâîãî

âîðîãà òà ïðèäóøåííÿ áóðæóàçíîãî íàöiîíàëiçìó çàêîðiíåíà ïåðåäóñiì ó ìàðêñèñòñüêèõ
êîíöåïöiÿõ - òî÷íiøå ó òié ôîðìi, ùî ¨ì íàäàâàëà áiëüøîâèöüêà ïàðòiÿ i Ñòàëií îñîáèñòî.
Ìîòèâè, ÿêèìè êåðóâàëèñÿ ïðàêòè÷íi âèêîíàâöi ïàðòiéíèõ ðiøåíü, áóëè ðiçíèìè. Ïðèéíÿ-
òòÿ íèìè iäå¨ êëàñîâîãî âîðîãà, çâè÷àéíî, çâiëüíÿëî ¨õ âiä áóäü-ÿêèõ ëþäñüêèõ ïî÷óòòiâ.
ßêùî êîãîñü i ìó÷èëè äîêîðè ñóìëiííÿ, òî ôàíàòè÷íà âiääàíiñòü ïàðòiéíié ëiíi¨ ÷àñòî
ïåðåâàæàëà. Äî òîãî æ íåäîñòàòíüî ðåòåëüíi âèêîíàâöi íàêàçiâ ó áóäü-ÿêèé ìîìåíò ìîãëè
ñòàòè æåðòâàìè ÷åðãîâî¨ ÷èñòêè (äî ðå÷i çàçíà÷èìî, ùî ïîêiðíå âèêîíàííÿ íàêàçiâ íå ñëó-
æèëî âèïðàâäàííÿì íà Íþðíáåðçüêîìó ïðîöåñi). Â äåÿêîìó ðàçi íàâiòü òi, ùî ïîäiáíî äî
Êîñiîðà ÷è ×óáàðÿ âèñëîâëþâàëè âïåâíåíiñòü, ùî ïîëiòèêà Ìîñêâè âèêëè÷å êàòàñòðîôó,
âñå æ àêòèâíî âòiëþâàëè ¨ ¨.
257
Ùî æ äî îñîáèñòî¨ âèíè Ñòàëiíà (Ìîëîòîâà, Êàãàíîâè÷à, Ïîñòèøåâà òà iíøèõ), òî, ÿê

i ó âèïàäêó âiäïîâiäàëüíîñòi Ãiòëåðà çà ¹âðåéñüêó êàòàñòðîôó, ìè íå ìîæåìî çàñâiä÷èòè ¨ ¨
äîêóìåíòàëüíî. ßêùî æ ïðèïóñòèòè, ùî Ñòàëií íàêàçóâàâ ïðîâîäèòè íàäìiðíi ðåêâiçèöi¨,
íå çíàþ÷è ïðî äiéñíèé ñòàí ðå÷åé, òî öå áóäå ñóïåðå÷èòè òèì äîñèòü ïåðåêîíëèâèì ìið-
êóâàííÿì, äî ÿêèõ ìè âäàâàëèñÿ âèùå. Õî÷à á òå, ùî iíîçåìíèì æóðíàëiñòàì çàáîðîíèëè
âiäâiäóâàòè ðàéîíè ãîëîäó, ñâiä÷èòü ïðî ìîâ÷àçíå âèçíàííÿ âëàäîþ òîãî, ùî âiäáóâàëîñÿ.
Ìè ìîæåìî ïiäñóìóâàòè ñïðàâó òàê:
1. Ïðè÷èíîþ âèíèêíåííÿ ãîëîäó áóëî âñòàíîâëåííÿ íàäçâè÷àéíî âèñîêèõ ðåêâiçèöiéíèõ
íîðì Ñòàëiíèì òà éîãî ïîïëi÷íèêàìè.
2. Ïàðòiéíå êåðiâíèöòâî â Óêðà¨íi âiä ñàìîãî ïî÷àòêó äàâàëî çðîçóìiòè Êðåìëåâi, ùî öi
íîðìè áóëè íàä ìiðó âèñîêi.
3. Âèêîíàííÿ íîðì ïðîâîäèëîñÿ â æèòòÿ, àæ ïîêè íå ïî÷àâñÿ ãîëîä.
4. Óêðà¨íñüêi ïðîâiäíèêè ïîâiäîìëÿëè ïðî öå Ñòàëiíà òà éîãî îòî÷åííÿ i íå áóëè ó öüîìó
îäèíîêèìè.
5. Ðåêâiçèöi¨ ðàçîì iç òèì òðèâàëè.
Öå îñíîâíi ìîìåíòè, ÿêi ìîæíà ïiäñèëèòè äîäàòêîâèìè:
6. Õëiáíi ïàéêè, õî÷ i íèçüêi, iñíóâàëè â ìiñòàõ, àëå íi÷îãî ïîäiáíîãî íå áóëî çðîáëåíî
äëÿ ñië.
7. Çåðíî áóëî íà ñêëàäàõ ó ðàéîíàõ ãîëîäó, ïðîòå éîãî íå äîçâîëÿëè âèäàâàòè ñåëÿíàì
íà ¨õíi ïîòðåáè.
8. Âëàäà çàáîðîíÿëà ñåëÿíàì äiñòàâàòèñÿ äî ìiñò i âñiëÿêî ïåðåøêîäæàëà öüîìó.
9. Ðîñiéñüêî-óêðà¨íñüêèé êîðäîí ðåòåëüíî êîíòðîëþâàâñÿ, àáè íå äîïóñòèòè íàäõîäæå-
ííÿ õàð÷iâ ó ãîëîäóþ÷i ðàéîíè.
10. Ôàêò iñíóâàííÿ ãîëîäó ïiäòâåðäæóâàëè ñâiäêè: âèñîêîïîñòàâëåíi ðàäÿíñüêi ïðàöiâ-
íèêè, ìiñöåâi àêòèâiñòè, iíîçåìíi ñïîñòåðiãà÷i òà ñàìi ñåëÿíè. Îäíà÷å áóäü-ÿêà çãàäêà ïðî
ãîëîä æîðñòîêî ïåðåñëiäóâàëàñÿ âñåðåäèíi êðà¨íè; çà êîðäîíîì ðàäÿíñüêi äèïëîìàòè äiñòà-
ëè iíñòðóêöi¨ çàïåðå÷óâàòè iñíóâàííÿ ãîëîäó. Ïðîòÿãîì äîâãèõ ðîêiâ öå ÿâèùå íå âèçíàâà-
ëîñÿ îôiöiéíèìè iñòîðèêàìè, õiáà ùî ó äåÿêèõ áåëåòðèñòè÷íèõ òâîðàõ ðîáèëèñÿ íàòÿêè íà
íüîãî.
äèíèì ìîæëèâèì âèïðàâäàííÿì äëÿ Ñòàëiíà òà éîãî ïîïëi÷íèêiâ ìîãëî á áóòè òå, ùî
âîíè íå çíàëè ïðî ãîëîä. Àëå ¨ì áóëî ÷óäîâî âiäîìî i ïðî òå, ùî óêàçè 1932 ð. âèêëè÷óòü
êàòàñòðîôó, i ïðî òå, ùî ãîëîä ïî÷àâñÿ, i ïðî éîãî ìàñøòàáè, i ïðî ðàéîíè, äå âií ëþòóâàâ.
Îñòàííi ÿêîñü äèâíî çáiãàëèñÿ ç òåðèòîðiÿìè Óêðà¨íè òà Êóáàíi, äå âåëàñÿ îðãàíiçîâàíà
Ìîñêâîþ êàìïàíiÿ ïðîòè ìiñöåâîãî íàöiîíàëiçìó. Îòîæ çàâäàííÿì óðÿäó áóëî, íå ãðåáóþ÷è
íiÿêèìè çàñîáàìè, çëàìàòè äóõ íàéíåïîêiðíiøèõ âåðñòâ, íåâäîâîëåíèõ êîëåêòèâiçàöi¹þ. À
ùî æ äî ñàìî¨ ïàðòi¨, òî ÷åðãîâà êàìïàíiÿ ñëóãóâàëà ïðåêðàñíîþ íàãîäîþ äëÿ âèÿâëåííÿ òà
óñóíåííÿ åëåìåíòiâ íåäîñòàòíüî äèñöèïëiíîâàíèõ, ñõèëüíèõ äî áóðæóàçíî-ãóìàíiñòè÷íèõ
ïî÷óòòiâ.
Òàêèì ÷èíîì, âñòàíîâëåíî áåçïåðå÷íi ôàêòè, à ìîòèâè, ùî äî íèõ ïðèçâåëè, ëåæàòü ó
ði÷èùi óñi¹¨ ñòàëiíñüêî¨ ïîëiòèêè. Òîìó ñóä iñòîði¨ íå ìîæå îãîëîñèòè iíøîãî âèðîêó äëÿ
ðàäÿíñüêîãî ðåæèìó, êðiì êàðíî¨ âiäïîâiäàëüíîñòi. Áiëüøå òîãî, áàãàòîëiòíþ ìîâ÷àíêó Ðà-
äÿíñüêîãî Ñîþçó ç öüîãî ïðèâîäó íàëåæèòü ðîçöiíþâàòè ÿê ñïiâó÷àñòü àáî âèïðàâäàííÿ.
Ðîçäië 19
Åïiëîã: íàñëiäêè
Íàñòóïíi íàøi ìiðêóâàííÿ îõîïëþþòü ïiâñòîëiòòÿ ðàäÿíñüêî¨ iñòîði¨, ùî ìèíóëî ç òîãî

÷àñó, à â ïåâíîìó ñåíñi é ñâiòîâî¨ iñòîði¨.
Ñîöiàëüíî-ïîëiòè÷íà ñèñòåìà, ñôîðìîâàíà íà ïî÷àòîê 1934 ð., êîëè XVII ç'¨çä ïàðòi¨
îõðåñòèëè ç'¨çäîì ïåðåìîæöiâ, ïðîäîâæóâàëà iñíóâàòè. Îäíîïàðòiéíà ëåíiíñüêà äåðæàâà,
êîëåêòèâíå ñiëüñüêå ãîñïîäàðñòâî ïðîéøëè êðiçü ðiçíi ôàçè, àëå çàëèøèëèñÿ áåç çìií. Îòîæ
çîñåðåäèìîñÿ íà äåÿêèõ êëþ÷îâèõ ÿâèùàõ çàçíà÷åíîãî ïåðiîäó.
Ïîäi¨, ùî ñòàëèñÿ ïiä ÷àñ Âåëèêîãî òåðîðó 1936-1938 ðð., âèñâiòëåíi íàìè â iíøié êíèçi,
õðîíîëîãi÷íî áóëè íàéáëèæ÷èìè äî ùîéíî îïèñàíèõ.
Ïîãëÿä Áîðèñà Ïàñòåðíàêà íà öi ïîäi¨ (ó Äîêòîði Æèâàãî), áåçïåðå÷íî, äîñèòü ñïðî-
ùåíèé, i âñå æ òðåáà ïîãîäèòèñÿ ç íèì ó òîìó ðîçóìiííi, ùî êîëåêòèâiçàöiÿ áóëà õèáíèì
çàõîäîì, àëå ïîìèëîê íå âèçíàâàëè. Ùîá ïðèõîâàòè ïðàâäó, ïîòðiáíî áóëî âiäó÷èòè ëþäåé
óñiìà çàñîáàìè òåðîðèçìó âiä çâè÷êè äóìàòè é îöiíþâàòè ñàìèìè, ïðèìóñèòè ¨õ áà÷èòè òå,
÷îãî íå áóëî, ñòâåðäæóâàòè ïðîòèëåæíå òîìó, ùî ¨õíi î÷i êàçàëè ¨ì. Öå ïîÿñíþ¹ áåçïðåöå-
äåíòíó æîðñòîêiñòü ¹æîâùèíè.
Íà âiäìiíó âiä 1930-1933 ðîêiâ íîâèé òåðîð òÿæêî âäàðèâ ïî ïàðòiéíî-óðÿäîâîìó êå-
ðiâíèöòâó, i ñàìå â öüîìó ïîëÿãà¹ éîãî îñíîâíà ðèñà. Àëå â êîíòåêñòi öi¹¨ êíèãè çðîáèìî
íàãîëîñ íà äàëüøèõ ñòðàæäàííÿõ ñåëÿíñòâà.
Òèñÿ÷i òàê çâàíèõ êóðêóëiâ íà òîé ÷àñ ïåðåáóâàëè ó ñïåöïîñåëåííÿõ, ïåðåâàæíî çàñó-
äæåíi íà 10 ðîêiâ çà ðiçíèìè çâèíóâà÷åííÿìè - âiä øïèãóíñòâà òà ñàáîòàæó äî ðîçðîáêè
ïëàíiâ çáðîéíèõ ïîâñòàíü. Àëå iíøi ñåëÿíè òåæ ñèëüíî ïîòåðïiëè: òi, õòî âèáèâñÿ ó íîâó
ñiëüñüêó åëiòó, ïðèòÿãàëè ¨õ òåïåð äî âiäïîâiäàëüíîñòi çà òå, ùî âîíè, ìîâëÿâ, ìîãëè áó-
òè íåâäîâîëåíi êîëåêòèâiçàöi¹þ. Ñàìå ñåëÿíè ñêëàäàëè îñíîâíó ìàñó çààðåøòîâàíèõ. Îäèí
â'ÿçåíü çàçíà÷à¹, ùî â òþðìi Õîëîäíà Ãîðà ñåëÿíè ïåðåâàæàëè âiä âåðåñíÿ 1937 äî ãðó-
äíÿ 1938 ð. õ çâè÷àéíî æîðñòîêî áèëè, äî ¨õíiõ êàìåð ïiäñàäæóâàëè ïðîâîêàòîðiâ, êîòði
ïiäêàçóâàëè, ÿêi âèçíàííÿ ¨ì ñëiä çðîáèòè, ïiñëÿ ÷îãî çâîçèëè äî òàáîðiâ, çâiäêè ðiäêî õòî
ïîâåðòàâñÿ. Áàãàòüîõ ñòðà÷óâàëè. Ç ïîíàä 9 òèñ. òðóïiâ ó ìàñîâèõ ïîõîâàííÿõ ïî÷àòêó 1938
ð., âiäíàéäåíèõ ïiçíiøå ó Âiííèöi, áëèçüêî 60 % áóëè ñåëÿíè.
Ó öåé ïåðiîä ëiíiÿ áóëà òàêà: ñåëÿíàì çàãàëîì íàëåæàëî âèêðèâàòè êîëãîñïíèõ ãîëiâ
òà iíøèõ ÷ëåíiâ ñâîãî êåðiâíèöòâà, íå êàæó÷è âæå ïðî íàéáëèæ÷èõ ñóñiäiâ, õî÷ òàêå áóâàëî
é ðàíiøå. Iíîäi ñàì ãîëîâà âèêðèâàâ ÷ëåíiâ ñâîãî ïðàâëiííÿ, òi - áðèãàäèðiâ i ò. ä. Çàà-
ðåøòîâóâàëè çâè÷àéíî íà ïiäñòàâi ñàáîòàæó. Ó äðóãié ïîëîâèíi 1937 ð. ïðîõîäèëè ñîòíi
ïðîöåñiâ ó ñiëüñüêèõ îêðóãàõ, äå îáâèíóâà÷åíèìè âèñòóïàëè ìiñöåâi êîìóíiñòè òà ðÿäîâi
êîëãîñïíèêè. Ðîé Ìåäâåä¹â ïèøå, ùî çâè÷àéíî ïðèòÿãàëè äî ñóäó óðÿäîâöiâ îäíîãî ðiâíÿ
260 Åïiëîã: íàñëiäêè
ñêðiçü, óêàçóþ÷è òèì ñàìèì íà óíiâåðñàëüíó ñèñòåìó, ðîçðîáëåíó â öåíòði. Íàïðèêëàä,

÷ëåíiâ ìiñöåâîãî ïàðòiéíîãî òà ðàäÿíñüêîãî êåðiâíèöòâà, äèðåêòîðà ìiñöåâî¨ ÌÒÑ, îäíî-
ãî ÷è äâîõ ãîëiâ êîëãîñïiâ, ñòàðøîãî àãðîíîìà çâèíóâà÷óâàëè â àíòèðàäÿíñüêié ïiäðèâíié
äiÿëüíîñòi, ÿê ïðàâèëî, ãóðòîì; óìèñíèì çíèùåííÿì õóäîáè çàéìàëèñÿ çâè÷àéíî òi æ êà-
äðè, çà âèíÿòêîì àãðîíîìà òà äèðåêòîðà ÌÒÑ, ÿêèõ iíîäi çàìiíþâàëè âåòåðèíàð i çîîòåõíiê,
òîùî. Ùå îäèí òèïîâèé íàáið: â îäíié îêðóçi æåðòâàìè ñòàëè ñòàðøèé àãðîíîì, âåòåðè-
íàð, ëiñíè÷èé, çàñòóïíèê íà÷àëüíèêà ïîëiòâiääiëó ÌÒÑ i êiëüêà ñåëÿí, îáâèíóâà÷óâàíèõ â
îòðó¹ííi êðèíèöü. Ïðîöåñè, âëàøòîâóâàíi ïóáëi÷íî â ìiñöÿõ ç íàéíèæ÷îþ ïðîäóêòèâíiñòþ,
ìàëè ïîÿñíèòè âñi çâè÷àéíi êîëãîñïíi íåäîëiêè - ïàäiæ õóäîáè, ïiçíi æíèâà i ò. ií. Íà
îäíîìó ïðîöåñi â Ëåíiíãðàäñüêié îáëàñòi ìiñöåâèì ñàáîòàæíèêàì iíêðèìiíóâàëè òå, ùî
êîëãîñï óæå íå ìiã îïëà÷óâàòè ñåëÿíàì ¨õíi òðóäîäíi. Îäíå ñëîâî, øóêàòè âèííèõ äåñü
äàëåêî íå äîâîäèëîñÿ.
* * *
ßê ìè âæå ñêàçàëè, Âåëèêèé òåðîð âiä÷óòíî çíåêðîâèâ ñàìó áiëüøîâèöüêó ïàðòiþ. Âií
ïðèçâiâ äî çàãèáåëi ìàéæå âñiõ êåðiâíèõ äiÿ÷iâ, ïðî ÿêèõ çãàäóâàëîñÿ ó öié êíèçi. Çiíîâ'¹-
âà, Ïÿòàêîâà, Áóõàðiíà, Ðèêîâà òà Ãðèíüêà ñòðàòèëè ïiñëÿ ïóáëi÷íèõ ïðîöåñiâ i âèçíàíü.
Òîìñüêèé ó÷èíèâ ñàìîãóáñòâî. ßêîâë¹âà, Áàóìàíà, Êàìiíñüêîãî, êîòði âiäïîâiäàëè çà êî-
ëåêòèâiçàöiþ, ñòðàòèëè òà¹ìíî. Òàêà æ äîëÿ ñïiòêàëà ×óáàðÿ, Ïîñòèøåâà òà Êîñiîðà. Ïî-
çáóëèñÿ é iíøèõ êåðiâíèêiâ óêðà¨íñüêîãî ïàðòiéíî-äåðæàâíîãî àïàðàòó, òàêèõ ÿê Õàòà¹âè÷,
Äåì÷åíêî é Çàòîíñüêèé; æåðòâîþ ñòàâ i Øåáîëäà¹â, ùî êîëèñü òåðîðèçóâàâ Ïiâíi÷íèé Êàâ-
êàç. Çëiêâiäóâàëè Áàëèöüêîãî òà Êàðëñîíà, êîòði î÷îëþâàëè ÍÊÂÑ Óêðà¨íè, à Ëþá÷åíêî
â÷èíèâ ñàìîãóáñòâî ðàçîì iç äðóæèíîþ. Ïåòðîâñüêîãî çâiëüíèëè ç ïîñàäè, àëå íå çààðåøòó-
âàëè. I, çà äèâíîþ ïðèìõîþ äîëi, Òåðåõîâ, ÿêèé ôàêòè÷íî âïåðøå ïîðóøèâ ïèòàííÿ ãîëîäó,
òàêîæ äîæèâ äî ïiñëÿñòàëiíñüêèõ ÷àñiâ.
Óêðà¨íñüêèõ êîìóíiñòiâ íèùèëè çíà÷íî ìàñøòàáíiøå, íiæ áóäü-äå. Íà XIV ç'¨çäi ÊÏ(á)Ó
â ÷åðâíi 1938 ð. ç-ïîìiæ 86 ÷ëåíiâ i êàíäèäàòiâ ó ÷ëåíè íîâîãî ÖÊ óöiëiëî ëèøå òðî¹
äåëåãàòiâ ìèíóëîði÷íîãî ñêëèêàííÿ, òà é òî íåïðîôåñiéíèõ ïîëiòèêiâ. Ðåïðåñîâàíèõ ÷àñòî
çâèíóâà÷óâàëè â íàöiîíàëiçìi - çîêðåìà Ëþá÷åíêà, Ãðèíüêà i íàâiòü Áàëèöüêîãî.
Óíàñëiäîê àðåøòiâ áiëüøîñòi óêðà¨íñüêèõ ïðîâiäíèêiâ òà áåçïîðàäíîñòi òèõ, êîãî ïðè-
çíà÷àëè ¨ì íà çìiíó, ðåñïóáëiêàíñüêèé ïàðòiéíî-äåðæàâíèé àïàðàò ôàêòè÷íî ðîçâàëèâñÿ.
Ñåêðåòàðiâ îáêîìiâ çàìiíþâàëè ïî äåêiëüêà ðàçiâ. Áiëüøå íå iñíóâàëî ÖÊ ó ïîâíîìó ñêëàäi,
i íå áóëî îðãàíó, ÿêèé ìiã áè ïðèçíà÷àòè ÷ëåíiâ Ðàäíàðêîìó. Íàïðèêiíöi 1937 ð. Óêðà¨íà
ñòàëà ÷èìîñü íà çðàçîê ôåîäàëüíîãî ìà¹òêó ÍÊÂÑ.
* * *
Ìè íå ìà¹ìî äîêóìåíòàëüíèõ äîêàçiâ òîãî, ùî ñåðåä ñòàëiíñüêî¨ âåðõiâêè iñíóâàëà ÿêàñü

àíòèíàöiîíàëiñòè÷íà çìîâà. Àëå ïîñòàâèâøè ïèòàííÿ, ÷è äîñÿã Ñòàëií ó ñâî¨õ âiäïîâiäíèõ
äiÿõ óñïiõó ïî÷èíàþ÷è âiä 1930-õ ðîêiâ, ìè, çäà¹òüñÿ, ïîâèííi âiäïîâiñòè ñòâåðäíî. Ïðîòÿãîì
íàñòóïíèõ äåñÿòèëiòü óêðà¨íñüêèé íàöiîíàëiçì äiéñíî ïîêàçàâ óñþ ñâîþ íåïðèìèðåííiñòü
ó Çàõiäíié Óêðà¨íi, ÿêó ïðè¹äíàëè äî ÑÐÑÐ, çàáðàâøè âiä Ïîëüùi ó 1939 ð. Öÿ òåðèòîðiÿ
íå çàçíàëà ãîëîäîìîðó, àëå ¨ ¨ ïiääàëè ïîñèëåíîìó òåðîðîâi ÿê ó 1939-1941 ðð., òàê i ïiñëÿ
ïîâòîðíî¨ îêóïàöi¨ 1944 ð,: ïðîâàäèëè ìàñîâi àðåøòè, íàêèíóëè ïðèìóñîâó êîëåêòèâiçàöiþ
òîùî. Íàñåëåííÿ ÷èíèëî îïið. Âèíèê âåëèêèé ïàðòèçàíñüêèé ðóõ, îäíî÷àñíî àíòèíiìåöüêèé
261
i àíòèðàäÿíñüêèé, ÿêèé íå ñïðîìîãëèñÿ ïðèäóøèòè àæ äî 1950-õ ðîêiâ (êîëè éîãî ïðîâiä-

íèêiâ ó âèãíàííi ëiêâiäóâàëè ðàäÿíñüêi àãåíòè). Òèñÿ÷i ðîçñòðiëÿëè i ùå áiëüøå çàñëàëè
äî òàáîðiâ àáî äåïîðòóâàëè: òóò çâè÷àéíî íàâîäÿòü äâîìiëüéîííó êiëüêiñòü, i öÿ öèôðà
ïðîïîðöiéíî çáiãà¹òüñÿ ç æåðòâàìè, ÿêèõ çàçíàëî íàñåëåííÿ iíøèõ ïîâòîðíî îêóïîâàíèõ
òåðèòîðié, çîêðåìà ïðèáàëòiéñüêèõ.
Ó ïåðiîä 1945-1956 ðð. óêðà¨íöi ñêëàäàëè äóæå âåëèêó ïðîïîðöiþ â'ÿçíiâ òàáîðiâ, i ó
âiäïîâiäíèõ çâiòàõ ïðî íèõ íåçìiííå ïîâiäîìëÿþòü ÿê ïðî íàéòÿæ÷èé ìàòåðiàë äëÿ ïå-
ðåêóâàííÿ. õíÿ ñìåðòíiñòü, îñîáëèâî â íàéãiðøèõ òàáîðàõ, êóäè ¨õ ÷àñòî çàñèëàëè, áóëà
íàäìiðíî âèñîêîþ. Â 1950-õ ðîêàõ ó æàõëèâèõ àðêòè÷íèõ òàáîðàõ Êîëèìè ìîæíà áóëî
çóñòðiòè ñiëüñüêèõ äiâ÷àò, ùî êîëèñü ïiäòðèìóâàëè ïîâñòàíöiâ. Â'ÿçåíü-ïîëÿê, êîòðèé íå
ñèìïàòèçóâàâ óêðà¨íñüêîìó íàöiîíàëiçìîâi, ðàçîì iç òèì çàçíà÷àâ: Íàâiùî ðàäÿíñüêi ñëiä-
÷i, ùî äîïèòóâàëè ñiìíàäöÿòèði÷íèõ äiâ÷àò, ëàìàëè ¨ì êëþ÷èöi i áèëè ïî ðåáðàõ âàæêèìè
âiéñüêîâèìè ÷îáîòàìè, ïiñëÿ ÷îãî òi ëåæàëè, õàðêàþ÷è êðîâ'þ, ó òþðåìíèõ øïèòàëÿõ Êî-
ëèìè? Àäæå âñå öå íå ïåðåêîíàëî æîäíó ç íèõ, ùî òå, ùî âîíè çðîáèëè, áóëî çëîì. Âîíè
âìåðëè ç áëÿøàíèìè ìåäàëüéîí÷èêàìè Ñâÿòî¨ Äiâè íà ñâî¨õ ïîíåâi÷åíèõ ãðóäÿõ, iç íåíà-
âèñòþ â î÷àõ.
Ïåâíå óÿâëåííÿ ïðî äiéñíó êiëüêiñòü â'ÿçíiâ-óêðà¨íöiâ ìîæíà ñêëàñòè ç ïîâiäîìëåííÿ,
çðîáëåíîãî ó 1973 ð. ïåðøèì ñåêðåòàðåì Ëüâiâñüêîãî îáêîìó ïàðòi¨ Êóöåâîëîì. Îòîæ, çãiäíî
ç éîãî äàíèìè, ïî÷èíàþ÷è âiä 1956 ð. òiëüêè äî Ëüâiâñüêî¨ îáëàñòi (äå ïðîæèâà¹ áëèçüêî
÷âåðòi íàñåëåííÿ Çàõiäíî¨ Óêðà¨íè) ïîâåðíóëîñÿ 55 òèñ. ÷ëåíiâ àíòèêîìóíiñòè÷íî¨ ÎÓÍ, ÿêi
âiäáóëè ñâî¨ òåðìiíè óâ'ÿçíåííÿ.
Ñàìå â öüîìó êîíòåêñòi ìè ìîæåìî ðîçãëÿäàòè çàóâàãó Õðóùîâà ïðî Ñòàëiíà, ÿêèé
îäíîãî ðàçó ñêàçàâ, ùî äåïîðòóâàâ áè ðàçîì iç ìàëèìè íàðîäàìè i óêðà¨íöiâ, ÿêùî á ¨õ
íå áóëî òàê áàãàòî. À ïiçíiøå Ñòàëií ÿêîñü îáìîâèâñÿ Ðóçâåëüòîâi, ùî éîãî ñòàíîâèùå â
Óêðà¨íi áóëî òÿæêå òà íåïåâíå.
* * *
Áåçïåðå÷íî, ùî â òié ÷àñòèíi Óêðà¨íè, ÿêà âõîäèëà äî ñêëàäó ÑÐÑÐ ó 1930-õ ðîêàõ,
íàöiîíàëüíà iäåÿ çàçíàëà íèùiâíîãî óäàðó ç ëiêâiäàöi¹þ áàãàòüîõ ñâî¨õ ïðèõèëüíèêiâ íà
âñiõ ðiâíÿõ. Ç òèõ ïið òà é äîíèíi âèãëÿäà¹, ùî íàöiîíàëüíi ïî÷óòòÿ ñèëüíiøi ó Çàõiäíié
Óêðà¨íi, íiæ ó Ñõiäíié, õî÷ øèðîêi âåðñòâè iíòåëiãåíöi¨ â Êè¹âi òà iíøèõ ìiñòàõ ñòàíîâëÿòü
ïåâíèé âèíÿòîê,
Àëå îñòàííi äåñÿòèëiòòÿ äàëè áiëüø íiæ äîñòàòíüî ïðèêëàäiâ òîãî, ùî íàñëiäêè öüîãî
óäàðó íå ñòàëè òàêèìè âèðiøàëüíèìè, ÿê òîãî áàæàëîñÿ Ñòàëiíîâi. Óêðà¨íñüêà íàöiîíàëüíà
iäåÿ çàëèøà¹òüñÿ äîñèòü ìîãóòíüîþ, ïîâåðíóâøè ñîái áàãàòî ñâî¹¨ äàâíüî¨ ñèëè - ÿê ó ñàìié
Óêðà¨íi, òàê i ñåðåä ìiëüéîíiâ óêðà¨íöiâ, ùî ìåøêàþòü íèíi ó Êàíàäi, ÑØÀ òà â iíøèõ
êðà¨íàõ ñâiòó.
Òèì ÷àñîì Óêðà¨íà ïåðåõîäèëà ÷åðåç äàëüøi ñòðàæäàííÿ ó ïîâî¹ííi ðîêè (ïîêàçîâî,
ùî àæ äî 1958 ð. æîäíèõ ñòàòèñòè÷íèõ äàíèõ ïðî óêðà¨íñüêó åêîíîìiêó íå äðóêóâàëè). Ó
1947 ð. âîíà çàçíàëà ùå îäíîãî ãîëîäó, ðàçîì iç Áiëîðóñi¹þ òà ñóìiæíèìè çåìëÿìè. I õî÷
âëàäà áåçïîñåðåäíüî íå ïëàíóâàëà ãîëîäó, àëå é öüîãî ðàçó, êîëè ëþäè âìèðàëè, Ñòàëií
åêñïîðòóâàâ çåðíî çà êîðäîí. Ìè íå ìà¹ìî âiäîìîñòåé ïðî æåðòâè, ïðîòå ¹ ôàêòîì òå,
ùî êðà¨íó âðÿòóâàëà âiä ãiðøî¨ äîëi Êîìiñiÿ ÎÎÍ äëÿ íàäàííÿ äîïîìîãè òà âiäáóäîâè
(ïåðåâàæíî çà ðàõóíîê ÑØÀ), ÿêà äîñòàâèëà íà êiíåöü ñi÷íÿ 1947 ð. ïðîäóêòiâ õàð÷óâàííÿ
ìàéæå íà 100 ìëí äîëàðiâ.
Íà êóëüòóðíîìó ôðîíòi ñèëüíî ïîðiäiëi ëàâè óêðà¨íñüêèõ ïèñüìåííèêiâ ñïiòêàëî ùå

îäíå ëèõî. 26 ÷åðâíÿ 1946 ð. ÖÊ ÂÊÏ(á) ó ñâî¨é ðåçîëþöi¨ çàçíà÷èâ, ùî â ãàëóçi íàóêè,
ëiòåðàòóðè òà ìèñòåöòâà ç'ÿâèëèñÿ ñïðîáè âîðîæî¨ áóðæóàçíî¨ iäåîëîãi¨... âiäíîâèòè óêðà-
¨íñüêi íàöiîíàëiñòè÷íi êîíöåïöi¨. Ïiñëÿ öüîãî ïðåñà íàïóñòèëàñÿ íà ïèñüìåííèêiâ òà iíøèõ
äiÿ÷iâ êóëüòóðè, âæèâàþ÷è òàêi õàðàêòåðèñòèêè, ÿê íåâèïðàâíèé áóðæóàçíèé íàöiîíàëi-
ñò, íiê÷åìíà é îãèäíà ïîñòàòü, òèïîâèé ïñåâäîíàóêîâåöü òîùî. Êiëüêà òèñÿ÷ çàñëàëè äî
òàáîðiâ.
Ïiñëÿ öüîãî íàñòàâ ïîðiâíÿíî ñïîêiéíèé ïåðiîä, ïðîòå ó 1951-1952 ðð. çíîâó ðîçïî÷àëèñÿ
íàïàäêè íà óêðà¨íñüêó iíòåëiãåíöiþ. Çîêðåìà ñëiä çàçíà÷èòè òå, ùî, ïðèìiðîì, æîäíèé ÷ëåí
Àêàäåìi¨ íàóê ÓÐÑÐ, ñåðåä ÿêèõ áóëè â÷åíi ñâiòîâîãî ðiâíÿ, ïðîòÿãîì áàãàòüîõ ðîêiâ íå
âiäçíà÷àâñÿ Ñòàëiíñüêîþ ïðåìi¹þ.
ßê âæå áóëî ñêàçàíî, ìè íå áóäåìî ïåðåïîâiäàòè âñþ ïîâî¹ííó iñòîðiþ Óêðà¨íè. Íàçàãàë
ìîæíà êîíñòàòóâàòè, ùî áóëè ïåðiîäè âiäíîñíîãî iäåîëîãi÷íîãî ïîëåãøåííÿ, áóëè é ÷àñè
çàêðó÷óâàííÿ ãàéîê. Àëå ïîñòiéíèì çàëèøàëîñÿ òå, ùî áóäü-ÿêà äóìêà ïðî íàöiîíàëüíèé
ñóâåðåíiòåò ÷è êóëüòóðíó îñiáíiñòü Óêðà¨íè é íàäàëi ïåðåáóâàëà ïiä ñóâîðîþ çàáîðîíîþ.
Íàáëèæàþ÷èñü äî íîâiòíiõ ÷àñiâ, ìè ïîâèííi ðîçïî÷àòè âiä ïîÿâè äîñèòü ñèëüíî¨ õâèëi
óêðà¨íñüêîãî êóëüòóðíîãî âiäðîäæåííÿ, ùî ñïîñòåðiãàëàñÿ ó 1960-õ ðîêàõ.
Öå âèÿâèëîñÿ ÿê ó ñàìâèäàâíié ïðîäóêöi¨, òàê i â äðóêîâàíié ëiòåðàòóði. Ëèøå ó 1966
ð. âiäáóëîñÿ ïðèíàéìíi 26 ïðîöåñiâ àâòîðiâ ñàìâèäàâó, ÿêi îòðèìàëè âèðîêè äî 15 ðîêiâ
óâ'ÿçíåííÿ. Ðàçîì iç òèì ïîáà÷èâ ñâiò òàêèé íå äóæå âiäïîâiäíèé îôiöiéíié iäåîëîãi¨ òâið, ÿê
ðîìàí Ñîáîð Îëåñÿ Ãîí÷àðà, ãåðî¨ ÿêîãî ïðàãíóòü óðÿòóâàòè ñòàðîâèííó âåëè÷íó áóäiâëþ
âiä çðóéíóâàííÿ, âêàçóþ÷è íà òå, ùî íàâiòü Ìàõíî é íàâiòü íàöèñòè íå çíèùèëè éîãî. Ó
öüîìó êðèëàñÿ ãëèáîêà ñèìâîëiêà. Îäíî÷àñíî çà êîðäîíîì ç'ÿâèëîñÿ åñå Iâàíà Äçþáè, â
ÿêîìó âií ïåðåêîíëèâî äîâîäèâ, ùî iíòåðíàöiîíàëiçì â éîãî ðàäÿíñüêîìó òðàêòóâàííi
ìàëî ÷èì âiäðiçíÿ¹òüñÿ âiä ðóñèôiêàöi¨ çà ÷àñiâ öàðàòó.
Ïîòiì ñòàëîñÿ é çîâñiì íåñïîäiâàíå. Ïåðøèé ñåêðåòàð óêðà¨íñüêîãî ÖÊ Ïåòðî Øåëåñò
ôàêòè÷íî ñîëiäàðèçóâàâñÿ ç Äçþáîþ, íàïèñàâøè âëàñíó êíèæêó â äóñi, ÿêèé äëÿ îðòîäî-
êñàëüíîãî êîìóíiñòà áóâ íàäòî âæå íàöiîíàëiñòè÷íèì. Âií òàê äàëåêî âiäiéøîâ âiä óñòà-
ëåíî¨ ëiíi¨, ùî íàâiòü äîçâîëèâ ñîái íåïðèõèëüíå âèñëîâèòèñÿ ïðî ëiêâiäàöiþ Ãåòüìàíùèíè
Êàòåðèíîþ II. Ïðè öüîìó Øåëåñò ùèðî ñïîäiâàâñÿ, ùî äiñòàíå ïiäòðèìêó áiëüøîñòi â óêðà-
¨íñüêié êîìïàðòi¨.
Àëå âií ïðîðàõóâàâñÿ. Ó 1972 ð. Øåëåñòîâi äîâåëîñÿ çàëèøèòè ñâîþ ïîñàäó, i íå òiëüêè
éîìó îäíîìó. Ëèøå ç Âèùî¨ ïàðòiéíî¨ øêîëè ïðè ÖÊ ÊÏÓ çâiëüíèëè 34 âèêëàäà÷iâ âêëþ÷íî
ç ¨ ¨ äèðåêòîðîì. ×âåðòü ñåêðåòàðiâ ç iäåîëîãi÷íèõ ïèòàíü íà âñiõ ïàðòiéíèõ ðiâíÿõ òàêîæ
óñóíóëè. Çàáîðîíèëè êíèãè ìàéæå ñîòíi àâòîðiâ. Ïiääàëè ÷èñòöi ðÿä íàóêîâèõ óñòàíîâ, à
òàêîæ Ëüâiâñüêèé òà Êè¨âñüêèé óíiâåðñèòåòè. Äåñÿòêè âiäîìèõ â iíòåëåêòóàëüíîìó ñâiòi
îñiá óâ'ÿçíèëè â òàáîðàõ àáî ïñèõiàòðè÷íèõ òþðìàõ. Çàãàëüíó êiëüêiñòü çààðåøòîâàíèõ
ïðîòÿãîì íàñòóïíèõ äâîõ ðîêiâ îöiíþâàëè òèñÿ÷àìè.
Öi ïîäi¨ ïîêàçàëè, ùî íàâiòü â îôiöiéíèõ ïàðòiéíèõ i àêàäåìi÷íèõ êîëàõ iñíóâàëà ãîòîâ-
íiñòü äî ñïiâïðàöi ç íàìiðîì ïîâåðíóòèñÿ äî óêðà¨íiçàöi¨ â äóñi 1920-õ ðîêiâ - íà ùî îñîáëèâî
ïîêëàäàâñÿ Äçþáà (ñàì âií ïiñëÿ ñèëüíîãî òèñêó, çðåøòîþ, ïîêàÿâñÿ).
Õàðàêòåðíîþ ðèñîþ íàñòóïíîãî äåñÿòèëiòòÿ ñòàëà áîðîòüáà ç íàéçàïåêëiøèì âîðîãîì
óêðà¨íñüêîãî íàðîäó - óêðà¨íñüêèì íàöiîíàëiçìîì, çà ñëîâàìè íàñòóïíèêà Øåëåñòà - Ùåð-
áèöüõîãî. Àëå ïðàãíåííÿ äî âiëüíîãî âèñëîâëåííÿ íàöiîíàëüíèõ ïî÷óòòiâ íå ìîæíà áóëî
âãàìóâàòè. 1976 ðîêó â Êè¹âi çàñíîâàíî Óêðà¨íñüêó Ãåëüñiíêñüêó ãðóïó, ÿêó æîðñòîêî ðîç-
ãðîìèëè äâîìà ðîêàìè ïiçíiøå, à ÷ëåíè ¨ ¨ äiñòàëè âèðîêè âiä 10 äî 15 ðîêiâ. Âiä òîãî ÷àñó
263
ïîòåðïiëî áàãàòî iíøèõ ãðóï òà îêðåìèõ îñiá, ùî ïðîïàãóâàëè íàöiîíàëüíó iäåþ. Íàâiòü ó
ðîáiòíè÷èõ çàâîðóøåííÿõ ó çðóñèôiêîâàíîìó Äíiïðîïåòðîâñüêó áóâ ïðèñóòíié íàöiîíàëü-
íèé åëåìåíò. I ñàìå â Óêðà¨íi òîäi âèíèêëè i äåÿêèé ÷àñ iñíóâàëè âiëüíi ïðîôñïiëêè.
Çàãàëîì ìîæíà òâåðäèòè, ùî, ÿê âèñëîâèâñÿ îäèí óêðà¨íñüêèé ïèñüìåííèê, ïðîáëåìè,
ïîðóøåíi íàöiîíàëiñòè÷íî íàñòàâëåíèìè iíàêîäóìöÿìè, âñå ùå äîìiíóþòü ó ïîðÿäêó äåí-
íîìó. Íå íàì ðîáèòè ïåðåäáà÷åííÿ, â ÿêîìó íàïðÿìêó ïiäóòü íàñòóïíi ïîäi¨ Àëå ÿñíî, ùî
â áóäü-ÿêié ìàéáóòíié êðèçi ÑÐÑÐ ïðîáëåìà óêðà¨íñüêî¨ äåðæàâíîñòi áóäå îêðåìèì ÷èííè-
êîì, ïðè÷îìó âàæëèâèì, ¨ ¨ íå çëiêâiäóâàëè ñòàëiíñüêi ìåòîäè, òàê ñàìî ÿê i òàêòè÷íi çìiíè
â ïîëiòèöi íàñòóïíèêiâ Ñòàëiíà íå îáåççáðî¨ëè ¨ ¨.
* * *
ßêùî ìè çâåðíåìî óâàãó íà âïëèâ êàòàñòðîôè 1932-1933 ðð. íà ñiëüñüêå ãîñïîäàðñòâî,

òî ìóñèìî çàçíà÷èòè, ùî éîãî ðàçþ÷à íååôåêòèâíiñòü i äîñi çàãàëüíîâiäîìà. Ðàäÿíñüêié
êîëãîñïíié ñèñòåìi âñå ùå äóæå äàëåêî äî âèâiëüíåííÿ íîâèõ ïðîäóêòèâíèõ ñèë i ìîæëèâî-
ñòåé: òàì, äå âîíà âèêîðèñòîâó¹ 25 ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêèõ ðîáiòíèêiâ, ó Ñïîëó÷åíèõ Øòàòàõ
äîñòàòíüî ëèøå ÷îòèðüîõ. I òàêèé ñòàí íå ìîæíà âèïðàâäàòè, ïðèíàéìíi îñòàííiì ÷àñîì,
íåõòóâàííÿì öi¹þ ãàëóççþ. Â ñiëüñüêå ãîñïîäàðñòâî âêëàäàþòü âåëè÷åçíi êîøòè, àëå ç ìi-
çåðíèì ðåçóëüòàòîì. Õèáíîþ ¹ ñàìà ñèñòåìà.
Ó ñi÷íi 1933 ð. Ñòàëií çàÿâèâ, ùî ï'ÿòèði÷êó âèêîíàíî çà ÷îòèðè ðîêè i òðè ìiñÿöi,
ïðè÷îìó ç ðåàëiçàöi¹þ ìàêñèìàëüíèõ çàâäàíü. Öå áóëî öiëêîâèòîþ íåïðàâäîþ, îñêiëüêè
íåâèêîíàíèìè çàëèøèëèñÿ íàâiòü îñíîâíi çàâäàííÿ ïðîìèñëîâîñòi. Âîíà âèïóñòèëà ëèøå
òðîõè áiëüøå òðåòèíè çàïëàíîâàíîãî âèðîáíèöòâà ÷àâóíó, òðîõè áiëüøå ïîëîâèíè ñòàëi,
òðè ï'ÿòèõ åëåêòðîåíåðãi¨, òðîõè áiëüøå ïîëîâèíè áàâîâíÿíèõ òêàíèí, òðîõè ìåíøå òðå-
òèíè âîâíÿíèõ i òðîõè áiëüøå ÷âåðòi ïîëîòíÿíèõ. Ó âèðîáíèöòâi òîâàðiâ äëÿ ñiëüñüêîãî
ãîñïîäàðñòâà ñïðàâè áóëè ùå ãiðøi: îäíà âîñüìà çàïëàíîâàíî¨ êiëüêîñòi ìiíåðàëüíèõ äî-
áðèâ, ìåíøå òðåòèíè òðàêòîðiâ òîùî.
Íà ïî÷àòîê 1935 ð. ñòàëî ìîæëèâèì ñêàñóâàòè íîðìóâàííÿ õëiáà i áóëî äîñÿãíóòî äó-
æå ïðèáëèçíî¨ ðiâíîâàãè ïîïèòó òà ïðîïîçèöi¨ çà öiíàìè, çíà÷íî âèùèìè, íiæ ïîïåðåäíi
êàðòêîâi, àëå íèæ÷èìè, íiæ ïîïåðåäíi öiíè íà ëåãàëüíîìó òà ÷îðíîìó ðèíêàõ. Àëå îñíîâ-
íèì ìîìåíòîì áóëî ïiäâèùåííÿ ñïîæèâ÷èõ öií âäåñÿòåðî ïîðiâíÿíî ç 1928 ð., ó òîé ÷àñ ÿê
öiíè íà ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêó ïðîäóêöiþ ïðàêòè÷íî íå ïiäíÿëèñÿ. Ðiçíèöþ ïîêðèâàëè çà
ðàõóíîê îáîðîòíîãî ïîäàòêó.
Íàïðèêiíöi 1930-õ ðîêiâ ñòàíîâèùå ïåðåñi÷íîãî ðàäÿíñüêîãî ãðîìàäÿíèíà áóëî ãiðøèì,
íiæ ïåðåä ðåâîëþöi¹þ. Âií ñïîæèâàâ çíà÷íî ìåíøå ì'ÿñà, æèðiâ òà ìîëî÷íèõ ïðîäóêòiâ, áóâ
ïîãàíî âäÿãíåíèé i ìàâ æàõëèâi æèòëîâi óìîâè. Ó ñâî¨é ïðàöi Ðîçâèòîê êàïiòàëiçìó â Ðîñi¨
Ëåíií ïiäðàõóâàâ, ùî ó 1890-õ ðîêàõ ïåðåñi÷íèé ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêèé ðîáiòíèê ó äîñèòü
òèïîâié Ñàðàòîâñüêié ãóáåðíi¨ ñïîæèâàâ ùîðîêó 419,3 êã çåðíîâèõ ïðîäóêòiâ. À ó 1935 ð.
ïðîâiäíèé óðÿäîâèé åêîíîìiñò Ñòðóìiëií âèÿâèâ, ùî ïåðåñi÷íèé ðàäÿíñüêèé ãðîìàäÿíèí
ñïîæèâà¹ ¨õ ëèøå 261,6 êã...
Ùî æ äî ñåëÿíñòâà, òî éîãî æèòòÿ îïóñòèëîñÿ äî áåçïðåöåäåíòíîãî ðiâíÿ. Ôàêòè÷íà
âàðòiñòü òðóäîäíÿ ó ïåðåêëàäi íà ãîòiâêó òà ïðîäóêòè, ùî ¨õ ðîçïîäiëÿëè ìiæ êîëãîñïíè-
êàìè, çàëèøàëàñÿ íàäçâè÷àéíî íèçüêîþ i íåäîñòàòíüîþ äëÿ ïîêðèòòÿ ¨õíiõ ìiíiìàëüíèõ
ïîòðåá. Ó 1938 ð. ñåëÿíè îòðèìóâàëè ç öèõ ðåñóðñiâ ëèøå áëèçüêî òðüîõ ÷åòâåðòèí íåîáõi-
äíî¨ êiëüêîñòi çåðíà, ìåíøå ïîëîâèíè êàðòîïëi òà íåçíà÷íó ÷àñòêó iíøèõ õàð÷iâ. Ùîäåííà
ïëàòíÿ êîëãîñïíèêà ôàêòè÷íî ñòàíîâèëà áëèçüêî 2,5 êã çåðíà, êiëüêà êiëîãðàìiâ êàðòî-
ïëi òà ãîðîäèíè i òðîõè ñîëîìè, à òàêîæ ãðîøåé, öiííiñòü ÿêèõ ïðèáëèçíî äîðiâíþâàëà
êiëîãðàìîâi ÷îðíîãî õëiáà ÷è ïiâêiëîãðàìîâi áiëîãî.
Óêàç âiä 19 êâiòíÿ 1938 ð. âèçíàâàâ: Ó äåÿêèõ îáëàñòÿõ i ðåñïóáëiêàõ... ¹ êîëãîñïè, â
ÿêèõ ïðèáóòîê ãîòiâêîþ â 1937 ð. çîâñiì íå ðîçïîäiëÿâñÿ íà òðóäîäíi. Âèíó çà öå ñêèäàëè
íà âîðîãiâ íàðîäó, ÿêi óìèñíî ñòâîðþâàëè øòó÷íó iíôëÿöiþ êàïiòàëüíèõ òà âèðîáíè÷èõ
âèòðàò i çìåíøóâàëè ãðîøîâèé ïðèáóòîê, ùî ìàâ ðîçïîäiëÿòèñÿ íà òðóäîäíi. Óêàç ïðî-
ãîëîøóâàâ, ùî ìiæ ñåëÿíàìè ñëiä ðîçïîäiëÿòè íå ìåíøå 60-70 % êîëãîñïíîãî ãðîøîâîãî
ïðèáóòêó, à êàïiòàëüíi âèòðàòè íå ïîâèííi ïåðåâèùóâàòè 10 % öüîãî ïðèáóòêó. Ïðîòå öi
äèðåêòèâè â ãðóäíi òîãî æ ðîêó ñêàñóâàëè.
Òèïîâèé ïðèêëàä íàâîäèòü À. Àâòîðõàíîâ: ïåðåñi÷íî¨ ïîòóæíîñòi êîëãîñï iìåíi Ñòà-
ëiíà ó ñòàíèöi Ñòåïîâié ïîáëèçó Îðäæîíiêiäçå âèðîùóâàâ ëèøå êóêóðóäçó, âðîæàé ÿêî¨
äîðiâíþâàâ 72240 ãåêòîëiòðàì. Ïiñëÿ çäà÷i äåðæàâíèõ íîðì, çàïîâíåííÿ íàñiíí¹âîãî ôîíäó
i çäiéñíåííÿ íåîáõiäíèõ âêëàäåíü äëÿ ðîçïîäiëó ìiæ êîëãîñïíèêàìè çàëèøàëîñÿ 12480 ãå-
êòîëiòðiâ - áëèçüêî 20 % çàãàëüíî¨ êiëüêîñòi. Ðîáî÷ó ñèëó â êîëãîñïi ñêëàäàëè 1420 ÷îëîâiê.
Ñïî÷àòêó ñâîþ ÷àñòêó îòðèìóâàâ àäìiíiñòðàòèâíî-òåõíi÷íèé ïåðñîíàë. Îïiñëÿ ñòàõàíiâå-
öü íà ñâî¨ 280 òðóäîäíiâ îäåðæóâàâ 8 ãåêòîëiòðiâ, çâè÷àéíèé êîëãîñïíèê - ÷îòèðè, à âäîâà
- ëèøå äâà. Êîëãîñïíèê ìàâ ÷îòèðüîõ äiòåé i æiíêó, ÿêà òåæ ïðàöþâàëà â êîëãîñïi. Âäîâà æ
ìàëà òðüîõ ìàëèõ äiòåé. Ó áóäü-ÿêîìó ðàçi êóêóðóäçè íå âèñòà÷àëî. Âäîâà íèøêîì çáèðàëà
â ïîëi êà÷àíè, à êîëãîñïíèê ïðîñòî êðàâ iç äåðæàâíî¨ êîìîðè.
Ó ïåðøå äåñÿòèëiòòÿ ïiñëÿ êîëåêòèâiçàöi¨ òÿãëîâà ñèëà, êiíñüêà òà ìåõàíi÷íà, íiêîëè íå
äîñÿãàëà ðiâíÿ 1929 ð. Äî òîãî æ ïðèáëèçíî äî òðåòèíè òðàêòîðiâ çàâæäè áóëè çiïñîâàíi.
Êðàùå âèãëÿäàëè ñïðàâè ç âåëèêîþ ðîãàòîþ õóäîáîþ: íà 1938 ð. ó ïðèâàòíîìó âîëîäiííi
êîëãîñïíèêiâ ïåðåáóâàëî 55,7 % óñüîãî ïîãîëiâ'ÿ êîðiâ. Ïðîòå óòðèìóâàòè êîíåé çàáîðîíÿ-
ëîñÿ (çà âèíÿòêîì äåÿêèõ ñïåöèôi÷íèõ ìiñöåâîñòåé), i ñåëÿíè, ÿêi áàãàòî â ÷îìó çàëåæàëè
âiä ¨õíüî¨ äîïîìîãè, îïèíèëèñÿ ó ñêðóòíîìó ñòàíîâèùi. Âòiì, âîíè ìîãëè ç äîçâîëó êîëãî-
ñïíîãî ïðàâëiííÿ áðàòè íà ïåâíèé ÷àñ ëèøå îäíîãî êîíÿ, ñïëà÷óþ÷è çà öå.
Äëÿ áiëüøîñòi êîëãîñïíèêiâ ïðèñàäèáíà äiëÿíêà, ÿêîþ á êðèõiòíîþ âîíà íå áóëà, ÿâëÿ-
ëà ñîáîþ îñòàííié çàëèøîê ¨õíüîãî òðàäèöiéíîãî ñïîñîáó æèòòÿ. Íåçâàæàþ÷è íà ÷èñëåííi
òðóäíîùi (áðàê óñòàòêóâàííÿ, êîðìiâ, äîáðèâ òîùî), ñåëÿíàì óäàâàëîñÿ âèêîðèñòîâóâàòè
ñâî¨ êëàïòèêè çåìëi íàéåôåêòèâíiøèì ÷èíîì. Ó 1938 ð. ïðèñàäèáíi äiëÿíêè äàâàëè íå ìåí-
øå 21,5 % óñi¹¨ ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêî¨ ïðîäóêöi¨ â ÑÐÑÐ, õî÷ çàéìàëè âîíè ëèøå 3,8 %
îáðîáëþâàíèõ çåìåëü.
Àëå îôiöiéíå ñòàíîâèùå öüîãî ñåêòîðà çàâæäè áóëî äîñèòü õèñòêèì. Íà XVIII ç'¨çäi
ÂÊÏ(á) ó 1939 ð. À. Àíäðå¹â, ÷ëåí ïîëiòáþðî, âiäïîâiäàëüíèé çà ñiëüñüêå ãîñïîäàðñòâî, çà-
çíà÷èâ, ùî ó äåÿêèõ ìiñöÿõ ïðèâàòíîâëàñíèöüêi ãîñïîäàðñòâà ñòàëè ïåðåâàæàòè íàä êîëå-
êòèâíèìè ôîðìàìè - çàìiñòü òîãî ùîá îñòàííi âèòiñíÿëè ¨õ. Ïðèâàòíi äiëÿíêè, ñòâåðäæóâàâ
âií, óçàãàëi áiëüøå íå ïîòðiáíi, îñêiëüêè, ìîâëÿâ, êîëãîñïè ó äîñòàòíié çìîçi çàáåçïå÷èòè
âñi ïîòðåáè ñåëÿíñòâà.
Íåçàáàðîì âèéøîâ óêàç âiä 27 òðàâíÿ, â ÿêîìó çàçíà÷àëîñÿ, ùî ïðèñàäèáíi äiëÿíêè
íåëåãàëüíî çáiëüøóþòüñÿ çà ðàõóíîê êîëãîñïíî¨ çåìëi íà êîðèñòü òèõ åëåìåíòiâ, êîòði âè-
êîðèñòîâóþòü êîëãîñïè äëÿ ñïåêóëÿöié òà âëàñíîãî ïðèáóòêó; ùî öi äiëÿíêè ðîçãëÿäàþòü
ÿê ïðèâàòíó âëàñíiñòü, ÿêîþ êîëãîñïíèê, à íå êîëãîñï, ðîçïîðÿäæà¹òüñÿ íà âëàñíèé ðîç-
ñóä i íàâiòü çäà¹ â îðåíäó iíøèì ñåëÿíàì. Äàëi íàãîëîøóâàëîñÿ, ùî iñíó¹ äîñèòü âåëèêà
êiëüêiñòü ïñåâäî-êîëãîñïíèêiâ, ÿêi àáî çîâñiì íå ïðàöþþòü ó êîëãîñïàõ, àáî ïðàöþþòü ëè-
øå ïîçiðíî, ïðîâîäÿ÷è áiëüøó ÷àñòèíó ÷àñó íà ñâî¨õ ïðèâàòíèõ äiëÿíêàõ. Óêàç ïåðåäáà÷àâ
ðiçíi çàõîäè, àáè çàïîáiãòè òàêèì çëîâæèâàííÿì, çîêðåìà ñòâîðåííÿ ñïåöiàëüíîãî øòàòó
265
iíñïåêòîðiâ.
Ñëiä ñêàçàòè, ùî íåçâàæàþ÷è íà ñâî¹ ïàëêå áàæàííÿ óñóíóòè öþ íåïðèéíÿòíó äëÿ
ñîöiàëiçìó àíîìàëiþ, óðÿä áóâ çìóøåíèé ìèðèòèñÿ ç ¨ ¨ iñíóâàííÿì. Òà é íåäàðìà, áî òiëüêè
øëÿõîì ñòÿãíåííÿ ïîäàòêiâ çi âëàñíèêiâ ïðèñàäèáíèõ äiëÿíîê ó 1940 ð., íàïðèêëàä, äåðæàâà
îòðèìàëà 37,5 % ì'ÿñà, 34,5 % ìîëîêà òà ìàñëà i 93,5 % ÿ¹öü. Íåâàæêî ïiäðàõóâàòè, ÿêîþ
áóëà ïîðiâíÿíî ç öèì ÷àñòêà âñi¹¨ êîëãîñïíî-ðàäãîñïíî¨ ñèñòåìè.
Ðàçîì iç òèì ó 1940-õ ðîêàõ öÿ ñèñòåìà äiñòàëà ìîæëèâiñòü ðîçøèðèòèñÿ òåðèòîðiàëüíî
- çà ðàõóíîê ùîéíî ïðè¹äíàíèõ äî ÑÐÑÐ çåìåëü Çàõiäíî¨ Óêðà¨íè, Áiëîðóñi¨, Ïðèáàëòèêè
òîùî. Â óñiõ öèõ ìiñöÿõ íàñèëüíèöüêà êîëåêòèâiçàöiÿ ïðîõîäèëà â óìîâàõ ðiçêîãî ïîñè-
ëåííÿ êëàñîâî¨ áîðîòüáè, âíàñëiäîê ÷îãî òèñÿ÷i çàìîæíèõ ñåëÿí áóëè ïîçáàâëåíi ¨õíüî¨
âëàñíîñòi é äåïîðòîâàíi.
Ïiä ÷àñ âiéíè êîëèøíiì êóðêóëÿì äîçâîëèëè ïåðåñóâàòèñÿ â ìåæàõ ðàéîíiâ ¨õíüîãî
ïîñåëåííÿ, à iíîäi é íà áiëüøó âiäñòàíü. Îñòàííi æ ïðàâîâi îáìåæåííÿ äëÿ òèõ, õòî íå
ïåðåáóâàâ ó òàáîðàõ, áóëè óñóíóòi ëèøå ó 1947 ð.
Ïåðøi ïîâî¹ííi ðîêè ñòàëè ñâiäêàìè äàëüøîãî çàêðó÷óâàííÿ ãàéîê ó ñiëüñüêîìó ãî-
ñïîäàðñòâi. Òàê, ó 1946 - 1947 ðð. òi 5,6 ìëí ãåêòàðiâ êîëãîñïíèõ ïîëiâ, ÿêi äî òîãî ïåðåäàëè
ñåëÿíàì ó ïðèâàòíå êîðèñòóâàííÿ, áóëè çíîâó êîëåêòèâiçîâàíi.
Ïðîòÿãîì íàñòóïíèõ ðîêiâ âèñóâàëèñÿ ðiçíi iäå¨ ùîäî ïîëiïøåííÿ âèðîáíèöòâà çåðíà, àæ
ïîêè XIX ç'¨çä ïàðòi¨ íå ïðîãîëîñèâ, ùî öþ ïðîáëåìó ðîçâ'ÿçàíî îñòàòî÷íî, îñêiëüêè çiáðàíî
130 ìëí ò õëiáà. Ïiñëÿ ñìåðòi Ñòàëiíà âèÿâèëîñÿ, ùî öþ öèôðó îäåðæàëè, âèêîðèñòîâóþ÷è
ìåòîä òàê çâàíîãî áiîëîãi÷íîãî âðîæàþ, à ôàêòè÷íèé óðîæàé äîðiâíþâàâ ëèøå 92 ìëí ò.
Íà ïëåíóìàõ ÖÊ ó âåðåñíi 1953 i â ëþòîìó 1954 ð. Õðóùîâ âèçíàâ, ùî âèðîáíèöòâî
çåðíà íà äóøó íàñåëåííÿ òà ïîãîëiâ'ÿ õóäîáè â àáñîëþòíèõ öèôðàõ áóëè ìåíøèìè, íiæ çà
öàðñüêèõ ÷àñiâ (ÿêùî íà ñi÷åíü 1916 ð. îñòàíí¹ ñòàíîâèëî 58,5 ìëí ãîëiâ, òî íà ñi÷åíü 1953
ð. - 56,6 ìëí). Öiíîþ âåëè÷åçíèõ çóñèëü i êàïiòàëîâêëàäåíü ó 1965 ð. äîìîãëèñÿ ðåçóëüòàòó
ó 950 êã çiáðàíîãî çåðíà íà ãåêòàð, àëå öå áóëî íåçíà÷íèì ïîëiïøåííÿì ïîðiâíÿíî ç 1913 ð.
(820 êã).
ßê çà Ñòàëiíà, òàê i ïiçíiøå â ðàäÿíñüêié ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêié íàóöi ïàíóâàëè ïñåâäî-
íàóêîâi äîêòðèíè, çîêðåìà Â. Âiëüÿìñà òà Ò. Ëèñåíêà, ùî ñïðàâèëî âiäïîâiäíèé âïëèâ íà é
áåç òîãî êàòàñòðîôi÷íèé ñòàí ðå÷åé. Íå áðàêóâàëî é ðiçíîìàíiòíèõ ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêèõ
ïðîæåêòiâ, â òîìó ÷èñëi ñàìîãî Õðóùîâà. Áóëè íà öié íèâi é ïðîñòî àâàíòþðèñòè. Òàê, çà
÷àñiâ òîãî æ Õðóùîâà À. Ëàðiîíîâ, ïåðøèé ñåêðåòàð Ðÿçàíñüêîãî îáêîìó ïàðòi¨, ïîîáiöÿâ
çà ðiê ïîäâî¨òè âèðîáíèöòâî ì'ÿñíî¨ ïðîäóêöi¨ ó ñâî¨é îáëàñòi. I âií ñïðîìiãñÿ öå çðîáèòè,
àëå - çàðiçàâøè âñiõ ìîëî÷íèõ êîðiâ i ïëåìiííó õóäîáó òà çàêóïèâøè (çà ðàõóíîê íåçàêîííî
ïåðåðîçïîäiëåíèõ ôîíäiâ) õóäîáó ç iíøèõ îáëàñòåé. Ëàðiîíîâ ñòàâ Ãåðî¹ì Ñîöiàëiñòè÷íî¨
Ïðàöi, îäíà÷å áóâ çìóøåíèé ñêî¨òè ñàìîãóáñòâî, êîëè ïðàâäà âèéøëà íàçîâíi. Ïîäiáíèõ
âèïàäêiâ áóëî ÷èìàëî.
Íåêîìïåòåíòíi âòðó÷àííÿ â ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêèé ñòàòóñ-êâî ïðîäîâæóâàëèñÿ i ïiñëÿ
ïàäiííÿ Õðóùîâà. Îäíèì iç äåñÿòêiâ òàêèõ ïðèêëàäiâ áóëà âåëèêà êàìïàíiÿ çà ïiäâèùåí-
íÿ åôåêòèâíîñòi âèðîáíèöòâà â Êîê÷åòàâñüêié îáëàñòi (Êàçàõñòàí), ÿêà íàáðàëà âèãëÿäó
ïðèìóñîâî¨ ñïåöiàëiçàöi¨, êîëè îâåöü, âåëèêó ðîãàòó õóäîáó òà iíøèõ ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêèõ
òâàðèí çîñåðåäæóâàëè íà çåìëÿõ, ÿêi ââàæàëè íàéëiïøèìè äëÿ íèõ. Óíàñëiäîê öüîãî ñå-
ëà, äå âiâ÷àðñòâî ïðàêòèêóâàëè ñòîëiòòÿìè, îïèíèëèñÿ áåç îâåöü, à ìîëî÷íi ãîñïîäàðñòâà
íåñïîäiâàíî áóëè ïåðåïîâíåíi íèìè. Ñâèíåé çàáîðîíèëè âèðîùóâàòè ñêðiçü, çà âèíÿòêîì
êiëüêîõ ñïåöiàëiçîâàíèõ ãîñïîäàðñòâ, â óñiõ iíøèõ ìiñöÿõ ¨õ îäðàçó çàáèâàëè. Êiíåöü-êiíöåì
öå ïðèçâåëî äî ðiçêîãî ïàäiííÿ âèðîáíèöòâà ì'ÿñà, ìîëîêà òà iíøèõ ïðîäóêòiâ. Óïåðøå ç
÷àñiâ ãîëîäîìîðó ñåëÿíè áóëè çìóøåíi çàâîçèòè õàð÷i ççîâíi. Ìiñöåâi ì'ÿñíi ïiäïðè¹ìñòâà
çàêóïàëè ñâèíåé òiëüêè ó ñïåöiàëiçîâàíèõ ãîñïîäàðñòâ, ÿêi, îäíà÷å, òàê i íå ñïðîìîãëèñÿ
íàëåæíî îðãàíiçóâàòè ¨õ ðîçâåäåííÿ. Îòæå, ñâèíåé, ÿêèõ ùå äîçâîëÿëîñÿ òðèìàòè ó ïðèâà-
òíèõ ãîñïîäàðñòâàõ, äîâîäèëîñÿ çàêóïàòè íà òåðåíàõ, ðîçòàøîâàíèõ çà ñîòíi êiëîìåòðiâ...
* * *
ßê áà÷èìî, âæèâàëîñÿ ÷èìàëî çàõîäiâ çàäëÿ ïîëiïøåííÿ ñòàíîâèùà, àëå âîíè íå ìàëè
âèðiøàëüíîãî õàðàêòåðó, i çàãàëîì êîëãîñïíà ñèñòåìà çáåðiãà¹ ñâî¨ îñíîâíi íåãàòèâíi ðèñè.
Âñi ñèìïòîìè, ùî ìè ¨õ çàçíà÷èëè äëÿ 1930-õ ðîêiâ, çàëèøàþòüñÿ: ïàñèâíiñòü ÷åðåç âiä-
ñóòíiñòü ñòèìóëiâ, êåðiâíèöòâî íåêîìïåòåíòíèõ îñiá, íàäìiðíà áþðîêðàòèçàöiÿ, ïîñèëåíå
âòðó÷àííÿ íåòÿìóùèõ i äàëåêèõ öåíòðàëüíèõ ïëàíóâàëüíèêiâ.
Â ÿêîìóñü ñåíñi êëàñîâà áîðîòüáà äiéñíî iñíó¹ - ìiæ êîëåêòèâiçîâàíèì ñåëÿíñòâîì i
íîâèì êëàñîì áþðîêðàòiâ òà àäìiíiñòðàòîðiâ. Îäèí îôiöiéíèé îðãàí (Ïàðòèéíàÿ æèçíü)
òàê íàðiêàâ iç öüîãî ïðèâîäó: Ñåðåä íàñ ¹ êîëãîñïíèêè, ÿêi íå äáàþòü ïðî ãðîìàäñüêå ìàé-
íî. ßêîñü ÿ ïðèñîðîìèâ îäíîãî ç íèõ çà ìàðíóâàííÿ êîëãîñïíîãî âðîæàþ i íàãàäàâ éîìó,
ùî âií áóâ îäíèì iç âëàñíèêiâ ñïiëüíîãî äîáðà. Âií ïîñìiõíóâñÿ i ãëóçëèâî ïðîìîâèâ: ½Âëà-
ñíèêè! Çíà¹ìî öi ïîáðåõåíüêè! Íàñ íàçèâàþòü âëàñíèêàìè, ùîá ìè ñèäiëè òèõî, òèì ÷àñîì
âîíè âñi ñïðàâè ëàãîäÿòü ñàìi...“ ' I äàëi òàêi àâòîðñüêi ñåíòåíöi¨: Ñïðàâæíié êîëãîñïíèê íå
ñêàæå, êîëè ïîáà÷èòü ãîëîâó, êîòðèé ì÷èòü ïîâç íüîãî ó ñâî¹ìó àâòî: ½ß, îäèí iç âëàñíèêiâ
êîëãîñïó, âîëî÷óñÿ ïiøêè, à âií ðîçêîøó¹ ñîái â ½Ïîá¹äi". Êîæíèé êîëãîñïíèê, ÿêèé äiéñíî
âáîëiâà¹ çà ñâié êîëãîñï, ìóñèòü ðàäiòè, ùî éîãî ãîëîâà ìà¹ âëàñíó ìàøèíó! Êîëãîñïíèê, ÿê
i ðàäÿíñüêèé ðîáiòíèê, ìà¹ áóòè çàöiêàâëåíèé ó çìiöíåííi êåðiâíèöòâà ñâîãî ãîñïîäàðñòâà.
×è ïîòðiáíî êîìåíòóâàòè öå?
Ãåðîé ïîâiñòi Á. Ìîæà¹âà Ïîëþøêî-ïîëå ìiðêó¹ òàêèì ÷èíîì: ßê îðãàíiçîâàíi íàøi
êîëãîñïè? Òàê ñàìî, ÿê i â òðèäöÿòi ðîêè. Áðèãàäèðè, êîíòðîëåðè, ñòîðîæà i áîçíà, ùî òîäi
çàïðîâàäèëè. Äëÿ ÷îãî? Äëÿ êîíòðîëþ... Ïðîòå íiõòî íi çà ùî íå âiäïîâiäà¹... Áî çåìëÿ,
çíàðÿääÿ ïðàöi, âëàäà - âñå íi÷è¹. Íiáè ìè íå ìîãëè á ïðàöþâàòè â òîìó æ òàêè êîëãîñïi çi
ñâîìà êiíüìè òà íà ñâî¨é äiëÿíöi çåìëi...
Àáî, ÿê çàçíà÷à¹ iíøèé ïèñüìåííèê, Ô. Àáðàìîâ: Çàâæäè òà ñàìà iñòîðiÿ. Ñïðàâäi,
ÿêåñü çà÷àðîâàíå êîëî! Ùîá îäåðæàòè ïðèñòîéíèé çàðîáîê çà ñâîþ ïðàöþ, ëþäèíi òðåáà
ïðàöþâàòè - áî æ ÿêå iíøå äæåðåëî ïðèáóòêó âîíà ìà¹? Àëå ùîá ëþäè ïðàöþâàëè, ìóñèòü
áóòè ïðèñòîéíèé çàðîáîê çà ¨õíþ ïðàöþ.
Ó ïîïóëÿðíîìó æóðíàëi Íîâûé ìèð çà ÷àñiâ Õðóùîâà îïèñàíî òàêèé âèïàäîê. Â îäíî-
ìó êîëãîñïi ñòàëîñÿ ëèõî: çàãèíóëî öiëå ñòàäî êîðiâ, ùî îá'¨ëèñÿ âîëîãîþ êîíþøèíîþ. Öå
òðàïèëîñÿ ó âèõiäíi äíi, êîëè ãîëîâà êîëãîñïó, çâiñíî, âiä óñi¹¨ äóøi âiäïî÷èâàâ. ×è ìiã áè
õòî-íåáóäü óÿâèòè ñîái,- ïèòà¹ æóðíàë,- ùîá ïàíñüêèé óïðàâèòåëü ñïîêiéíî ïî¨õàâ äîäîìó,
ÿê ÿêèéñü êîíòîðñüêèé ÷èíîâíèê, òèì ïà÷å òîäi, êîëè ëiòíi ðîáîòè ó ïîâíîìó ðîçïàëi?
Ìàñøòàáè ðàäÿíñüêîãî ïëàíóâàííÿ òà óïðàâëiííÿ ìîæíà çðîçóìiòè çà äîïîìîãîþ
îäíî¨ ãàçåòíî¨ ñòàòòi ïî÷àòêó 1980 ð., ùî çìàëüîâóâàëà êîëãîñï, ïîñòiéíî çàâàëåíèé ïàïå-
ðàìè. Ïðîòÿãîì ðîêó âií îòðèìàâ 773 iíñòðóêöi¨. Êîëè ðåïîðòåð ïîïðÿìóâàâ äî óñòàíîâè,
ÿêà íàäñèëàëà ¨õ, éîìó áóëî ñêàçàíî, ùî âîíè ìàþòü äåñü 6 òèñ. äèðåêòèâ âiä öåíòðàëüíèõ
îðãàíiâ, ïðèçíà÷åíèõ äëÿ êiëüêîõ êîëãîñïiâ.
À ÿê âèãëÿäàþòü ñïðàâè ç òåõíiêîþ? Èçâåñòèÿ, ïðèìiðîì, ïèøóòü, ùî ó 1982 ð. êîë-
ãîñïè i ðàäãîñïè áóëè çàáåçïå÷åíi æàòêàìè ëèøå íà 65 %. Êîíôiäåíöiéíèé çâiò îäíi¹¨ ç
êîìiñié çàñâiä÷èâ, ùî ïðîìèñëîâiñòü ùîðîêó âèðîáëÿëà áëèçüêî 550 òèñ. òðàêòîðiâ, àëå é
267
êîëãîñïè ñïèñóâàëè çà òîé ñàìèé ÷àñ ïðèáëèçíî ñòiëüêè æ. À â ãàçåòi Òðóä ó ëèïíi 1982 ð.
ìîæíà áóëî ïðî÷èòàòè ïðî êîëãîñï, ÿêèé òiëüêè é ìàâ òåõíiêè, ùî 40 êîíåé, ÿêèõ òðèìàëè
ó íàïiâçðóéíîâàíié ñòàéíi òà ùå é áåç çàïàñó êîðìiâ íà çèìó.
Ó òîìó æ ðîöi áóëî âòðà÷åíî òðåòèíó âðîæàþ êîðìîâèõ êóëüòóð: ìàéæå ïîëîâèíó öi¹¨
êiëüêîñòi âòðàòèëè ÷åðåç ïiçí¹ çáèðàííÿ, 20 % - ÷åðåç òå, ùî íå ñêëàëè âðîæàé ó ñêèðòè, à
ðåøòó - ÷åðåç íåñòà÷ó ïðèìiùåíü äëÿ çáåðiãàííÿ (òi, ùî áóëè â êîëãîñïàõ, ìîãëè çàäîâîëü-
íèòè ¨õíi ïîòðåáè ëèøå íà 25-30 %).
Ñèñòåìà ïiäðàõóíêiâ, ÿêó òåïåð óæèâàþòü, ÿêùî íå òàêà øàõðàéñüêà, ÿê áiîëîãi÷íà
âðîæàéíiñòü, òî, ïðèíàéìíi, äèâîâèæíà. Çà íåþ âðîæàé âèìiðþþòü ïðîñòî íà çåìëi ÷è â
áóíêåðàõ êîìáàéíiâ ïåðåä òðàíñïîðòóâàííÿì, ñóøiííÿì òà óñóíåííÿì áðóäó. Òàêèé ìåòîä
ïåðåáiëüøó¹ äiéñíå äåñü íà 20 %, àëå çà éîãî äîïîìîãîþ ÿâíî íåçàäîâiëüíà ñèòóàöiÿ âèãëÿäà¹
ìàéæå ñòåðïíîþ.
Ãåðîé âæå çàçíà÷åíîãî òâîðó Á. Ìîæà¹âà ðîçêðèâà¹ ùå îäíó ïðèêìåòó êîëãîñïíîãî
æèòòÿ: Ìàðêñ ñêàçàâ: ÿêùî íå äàòè âèðîáíèêîâi âñi íåîáõiäíi éîìó ïðåäìåòè, âií äiñòàíå
¨õ iíøèì ñïîñîáîì. ßêùî âè âiäêðè¹òå ïàïåðè äåÿêèõ íàøèõ êîëãîñïiâ i çàãëÿíåòå òóäè, òî
ïîáà÷èòå, ùî ç ðîêó â ðiê êîëãîñïíèêè îòðèìóâàëè íà äåíü 200 ãðàìiâ õëiáà òà ùå é äî òîãî
êîïiéêó ãðiøìè. Êîæíèé ðîçóìi¹, ùî ëþäèíà íå ìîæå ïðîæèòè íà òàêi çàðîáêè. I âñå æ
âîíà âèæèâà¹. Öå îçíà÷à¹, ùî âîíà äiñòà¹ çàñîáè iñíóâàííÿ iíøèìè ñïîñîáàìè. I òi ñïîñîáè
äîðîãî êîøòóþòü äåðæàâi, êîëãîñïàì òà é ñàìîìó êîëãîñïíèêîâi.
Ãiãàíòîìàíiÿ, öÿ äàâíÿ õâîðîáà êîëãîñïíî¨ ñèñòåìè, ïîâ'ÿçàíà ç äîâiëüíîþ ëiêâiäàöi¹þ
íåïåðñïåêòèâíèõ ñië i ñòâîðåííÿì øòó÷íèõ àãðîìiñò, i äîñi äà¹òüñÿ âçíàêè. Õèáíiñòü
öüîãî ÿâèùà ñòà¹ î÷åâèäíîþ íàâiòü äëÿ îôiöiéíî¨ ïðåñè. Òàê, ãàçåòà Ñîâåòñêàÿ Ðîññèÿ ó
âåðåñíi 1980 ð. ïèøå: Ïðàöiâíèê ñiëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà ìóñèòü ìàòè ùîäåííèé äîñòóï äî
ñâîãî ðîáî÷îãî ìiñöÿ, òàê ñàìî ÿê ñåëÿíèí ó ñòàði ÷àñè. Îäíàê... äîðîãè ïîãàíi, à â íåãîäó
âîíè ñòàþòü çîâñiì íåïðîõiäíi. Êîðîâè íà òâàðèííèöüêèõ ôåðìàõ õîäÿòü íåãîäîâàíi, áî
ëþäè íå ìîæóòü äî íèõ äiñòàòèñÿ. Òà é ñåëÿíè íiÿê íå ìîæóòü çâèêíóòè äî íîâèõ ìiñöü:
Íàñåëåííÿ ïî÷èíà¹ âiä'¨æäæàòè, i òå, ùî ñïî÷àòêó áóëî âåëèêèì ñåëèùåì, ñòà¹ çíîâó
ìàëèì i âðåøòi çîâñiì çíèêà¹.
ßêùî ðîçãëÿäàòè ñïðàâó øèðøå, òî âîíà âèõîäèòü äàëåêî çà åêîíîìi÷íi ðàìêè. Àêàäåìiê
À. Ñàõàðîâ êîíñòàòó¹ ìàéæå íåçâîðîòíå çðóéíóâàííÿ ñiëüñüêîãî æèòòÿ â öiëîìó. Ñó÷àñíèé
ðàäÿíñüêèé ïèñüìåííèê (Ô. Àáðàìîâ) ïèøå:
Ñòàðå ñåëî ç éîãî òèñÿ÷îëiòíüîþ iñòîði¹þ ñõîäèòü ó íåáóòòÿ... âiêîâi ïiäâàëèíè çàíå-
ïàäàþòü, âiêîâèé ãðóíò, ÿêèé æèâèâ óñþ íàøó ñïiëüíiñòü, çíèêà¹. Ñåëî - öå òi ãðóäè, âiä
ÿêèõ âiäëó÷åíî íàøó íàöiîíàëüíó êóëüòóðó. Iíøèé ïèñüìåííèê (Â. Àñòàô'¹â) ïiäñóìîâó¹:
Òåïåð, êîëè ÿ ÷óþ, ÿê ëþäè äèâóþòüñÿ, çâiäêiëÿ âçÿëàñÿ îòà âàðâàðñüêà áàéäóæiñòü äî
çåìëi, ÿ òî÷íî ìîæó ñêàçàòè: â ìî¹ìó ðiäíîìó ñåëi Îâñÿíêà öå ïî÷àëîñÿ â áóðåìíi äíi 30-õ
ðîêiâ.
* * *
Ìè ïîñèëàëèñÿ íà Áóõàðiíà, ÿêèé ââàæàâ, ùî íàéãiðøèì ðåçóëüòàòîì ïîäié 1930-1933

ðð. ñòàëè íå òàê ñòðàæäàííÿ ñåëÿíñòâà, ÿêèìè áè æàõëèâèìè âîíè íå áóëè, ÿê ãëèáîêi
çìiíè â ïñèõîëîãi÷íîìó ñâiòîñïðèéìàííi òèõ êîìóíiñòiâ, êîòði áðàëè ó÷àñòü ó òié êàìïàíi¨
i - çàìiñòü çáîæåâîëiòè - ñòàëè ïðîôåñiéíèìè áþðîêðàòàìè, äëÿ ÿêèõ òåðîð âiäíèíi ñòàâ
íîðìàëüíèì ìåòîäîì óïðàâëiííÿ, à ñëóõíÿíå âèêîíàííÿ áóäü-ÿêîãî íàêàçó çãîðè - âåëè-
êîþ ÷åñíîòîþ. Âèñíîâîê Áóõàðiíà âèãëÿäàâ äiàãíîçîì: ñïðàâæíÿ äåãóìàíiçàöiÿ ëþäåé,
ÿêi ïðàöþþòü ó ðàäÿíñüêîìó àïàðàòi.
Îäèí iç ïðàöiâíèêiâ öüîãî àïàðàòó ïðÿìî âèçíàâàâ: Òi êîìóíiñòè, ùî áóëè áåçïîñåðå-
äíüî âòÿãíóòi â æàõ êîëåêòèâiçàöi¨, âæå ìàëè ïiñëÿ òîãî íà ñîái òàâðî. Ìè ìàëè ðóáöi íà
ñîái. Íàñ ïåðåñëiäóâàëè ïðèâèäè. Íàñ ìîæíà áóëî âïiçíàòè ÷åðåç ìîâ÷àçíiñòü, ÷åðåç òå, ÿê
ìè âiäñàõóâàëèñÿ, êîëè éøëîñÿ ïðî ñïðàâè íà ñåëÿíñüêîìó ôðîíòi. Ìè ìîãëè ïîäèñêóòó-
âàòè íà öþ òåìó ìiæ ñîáîþ... àëå ðîçìîâëÿòè ïðî öå ç íåïîñâÿ÷åíèìè çäàâàëîñÿ ìàðíîþ
ñïðàâîþ. Ç íèìè â íàñ íå áóëî ñïiëüíî¨ ìîâè - ìîâè äîñâiäó. ß íå ìàþ òóò, çâè÷àéíî, íà
äóìöi Àðøèíîâèõ. Çà áóäü-ÿêî¨ ïîëiòè÷íî¨ ñèñòåìè öå æàíäàðìè i êàòè. ß òóò ãîâîðþ ïðî
êîìóíiñòiâ, ÷è¨ ïî÷óòòÿ ùå íå áóëè öiëêîì ïðèòóïëåíi öèíiçìîì.
Ó ñâî¹ìó òâîði Êðóòîé ìàðøðóò âãåíiÿ Ãiíçáóðã òàê îïèñó¹ åâîëþöiþ ñëiä÷èõ ÍÊÂÑ:
Êðîê çà êðîêîì, ó ìiðó âèêîíàííÿ îäíi¹¨ ðóòèííî¨ äèðåêòèâè çà iíøîþ âîíè îïóñêàëèñÿ âiä
ëþäñüêî¨ ïîäîáè äî çâiðÿ÷î¨. ßêîþñü ìiðîþ öå ñòîñó¹òüñÿ âñiõ, õòî çàéìàâñÿ ïðîâåäåííÿì
ó æèòòÿ ñèñòåìè òåðîðó. I ñòàëîñÿ òàê, ùî ñàìå Àðøèíîâè âöiëiëè òà òiøèëèñÿ æèòòÿì.
Íå ìîæíà òàêîæ ïðèõîâàòè, ùî äåÿêi ïðåäñòàâíèêè òåïåðiøíüîãî ïîêîëiííÿ ðàäÿíñüêèõ
ëiäåðiâ âèéøëè ç öi¹¨ âiêîâî¨ ãðóïè i òàê ÷è iíàêøå íå ìîãëè íå çàçíàòè âïëèâó òîòàëüíî¨
áðóòàëiçàöi¨. Iíøi áóëè êîìñîìîëüöÿìè â ñåðåäèíi 1930-õ ðîêiâ, ùå iíøi âñòóïèëè äî ïàðòi¨,
êîëè âiäêðèëèñÿ ìîæëèâîñòi äëÿ ¨ ¨ ïîïîâíåííÿ ïiñëÿ ¹æîâñüêîãî òåðîðó 1939-1940 ðð., òîùî.
Ìîëîäèõ ëþäåé âòÿãóâàëè äî ïàðòi¨ i òàì ïiääàâàëè âiäïîâiäíîìó âèøêîëîâi, ïåðåòâîðþþ÷è
¨õ íà çíàðÿääÿ ïðîâåäåííÿ ïàðòiéíî¨ ëiíi¨, ÿêà â óñi ðîêè iñíóâàííÿ ðàäÿíñüêî¨ ñèñòåìè
áiëüøîþ ÷è ìåíøîþ ìiðîþ ìàëà õàðàêòåðíi îçíàêè òåðîðó.
Íàéîãèäíiøèì, ìàáóòü, áóëî òå, ùî ìàñîâå âèíèùåííÿ ÷îëîâiêiâ, æiíîê i äiòåé îñâÿ÷ó-
âàëîñÿ êîìóíiñòè÷íîþ iäåîëîãi¹þ. I æàõëèâà ïðàêòèêà ïîáóäîâè íîâîãî ñâiòó íà êiñòêàõ
ëþäåé ïîêàçàëà, ùî öÿ êîëèñü ðîçðîáëåíà òåîðiÿ âèÿâèëàñÿ íàäòî ñõåìàòè÷íîþ, ïðèìiòèâ-
íîþ i íåçäàòíîþ äî ðîçâ'ÿçàííÿ ñêëàäíèõ ñîöiàëüíî- åêîíîìi÷íèõ ïðîáëåì. Íà äîãîäó ¨é
ïðèíåñåíî âåëè÷åçíi æåðòâè, i öi æåðòâè áóëè ìàðíèìè.
Íà Çàõîäi ïîäåêóäè äèñêóòó¹òüñÿ ïèòàííÿ: ÷è ïiøëè á íèíiøíi êåðiâíèêè ÑÐÑÐ íà çíè-
ùåííÿ ìiëüéîíiâ íåðîñiÿí àáî íà âòðàòè ìiëüéîíiâ âëàñíèõ ãðîìàäÿí ó âiéíi. Íà íàø ïîãëÿä,
òå, ùî ñòàðøi ïðîâiäíèêè áóëè áåçïîñåðåäíiìè ñïiâó÷àñíèêàìè ãåíîöèäó óêðà¨íöiâ òà iíøèõ
íàðîäiâ iç ìåòîþ âñòàíîâëåííÿ ñóñïiëüíîãî óñòðîþ, ïðèïèñàíîãî êîìóíiñòè÷íîþ äîêòðèíîþ,
à ìîëîäøå ïîêîëiííÿ ïðîäîâæó¹ ìîâ÷àçíî âèïðàâäîâóâàòè öå, äîçâîëÿ¹ ðîçãëÿäàòè öå ïè-
òàííÿ ÿê äîñèòü äîðå÷íå (ùîäî âiéíè, òî ïðèêëàä Àôãàíiñòàíó ñâiä÷èòü ñàì çà ñåáå). Âiä
ïîäié, îïèñàíèõ ó öié êíèçi, íå ìîæíà âiäìàõíóòèñÿ ÿê âiä ÷îãîñü íàäòî âiääàëåíîãî, ùîáè
çáåðiãàòè àêòóàëüíiñòü. I äîêè ïðàâèòåëi ÑÐÑÐ íå ñòâîðÿòü óìîâè äëÿ âiëüíîãî é âiäêðèòîãî
ðîçñëiäóâàííÿ òðàãåäi¨, âîíè çàëèøàòüñÿ âiðíèìè ñïàäêî¹ìöÿìè ñâî¨õ ïîïåðåäíèêiâ.
* * *
ßê âæå íåîäíîðàçîâî çãàäóâàëîñÿ, ëèøå â íåáàãàòüîõ ðàäÿíñüêèõ áåëåòðèñòè÷íèõ òâî-

ðàõ ïiñëÿñòàëiíñüêî¨ äîáè ìîæíà áóëî çíàéòè äåÿêi ïðàâäèâî âèñâiòëåíi ôàêòè, ùî ñòîñóþ-
òüñÿ íàøî¨ òåìè, i ñòàâëåííÿ äî öèõ ôàêòiâ iç íàëåæíîþ ëþäÿíiñòþ. Ùî æ äî ðàäÿíñüêèõ
iñòîðèêiâ òà åêñïåðòiâ, òî ïiä ÷àñ õðóùîâñüêî¨ âiäëèãè òà ïðîòÿãîì êiëüêîõ íàñòóïíèõ ðî-
êiâ âîíè òàêîæ äiñòàëè ìîæëèâiñòü ðîçêðèòè ïåâíèé îáñÿã ôàêòiâ i äèñêóòóâàòè íà ðàíiøå
çàáîðîíåíi òåìè,- âòiì, íiÿêèì ÷èíîì íå âèñòóïàþ÷è ïðîòè êóðñó 1930-õ ðîêiâ.
Öå âèêëèêàëî ãîñòðó ðåàêöiþ. Ïiñëÿ ïàäiííÿ Õðóùîâà Ñ. Òðàïåçíèêîâ, êåðóþ÷èé âiääi-
ëîì íàóêè i òåõíiêè ÖÊ ÊÏÐÑ iç ãóðòó íåîñòàëiíöiâ, ïiääàâ íèùiâíié êðèòèöi òàêèõ ó÷åíèõ,
ÿê Äàíèëîâ, çà íåïðàâèëüíó îöiíêó êîëåêòèâiçàöi¨, íàäìiðíèé íàãîëîñ íà ïåâíèõ ìîìåí-
òàõ, ñóìíiâ ó íåîáõiäíîñòi ëiêâiäàöi¨ êóðêóëüñòâà ÿê êëàñó òà ií. À ãîëîâíèé òåîðåòè÷íèé
269
æóðíàë ïàðòi¨ - Êîììóíèñò - ðîçãðîìèâ ñòàòòþ Äàíèëîâà, ïðèñâÿ÷åíó êîëåêòèâiçàöi¨, âìi-

ùåíó â Ñîâåòñêîé Èñòîðè÷åñêîé Ýíöèêëîïåäèè. Îäèí ñïðèòíèé íàóêîâåöü íàâiòü äîâîäèâ,
ùî îôiöiéíî ïîäàíèé ðîçìið óðîæàþ çà 1938 ð. (77,9 ìëí ò) áóëî çàíèæåíî, àðãóìåíòóþ÷è
öå òàê: ×è ìîæëèâî ñåðéîçíî äóìàòè, ùî íàøå âåëèêå ñîöiàëiñòè÷íå ãîñïîäàðñòâî, óñòàòêî-
âàíå íàéíîâiøîþ òåõíiêîþ, äàâàëî ìåíøå çåðíà, íiæ ñiëüñüêå ãîñïîäàðñòâî öàðñüêî¨ Ðîñi¨
ç éîãî äåðåâ'ÿíèì ïëóãîì i òðèïiëüíîþ ñèñòåìîþ? ßêùî âåëè÷åçíi çóñèëëÿ ïàðòi¨ ùîäî ñî-
öiàëiñòè÷íî¨ ðåêîíñòðóêöi¨ ñåëà áóëè ìàðíîþ ñïðàâîþ, çíà÷èòü íîâà òåõíiêà ÿâëÿëà ñîáîþ
ãðîøi, âèêèíóòi íà âiòåð, à ãåðî¨÷íà ïðàöÿ êîëãîñïíèêiâ, ìåõàíiçàòîðiâ i ñïåöiàëiñòiâ áóëà
íi äî ÷îãî. Àëå æ ó öüîìó ÿâíî íåìà¹ àíi ãðàíà ëîãiêè. Òîé æå Òðàïåçíèêîâ ïóáëi÷íî çà-
òàâðóâàâ Áóõàðiíà òà éîãî îäíîäóìöiâ, ÿêi, ìîâëÿâ, óçÿëè áiê êóðêóëÿ òà âñiõ ðåàêöiéíèõ
ñèë ó êðà¨íi.
Îòîæ ÿêàñü ïîëåìiêà äîâêîëà åêñöåñiâ êîëåêòèâiçàöi¨ áóëà ÷àñàìè ìîæëèâîþ, àëå íå
áóëî æîäíîãî âèïàäêó, ùîá ôàêò iñíóâàííÿ ãîëîäó, íå êàæó÷è âæå ïðî ïðè÷èíè éîãî âèíè-
êíåííÿ, ïîòðàïèâ äî ôóíäàìåíòàëüíèõ âèäàíü àáî ïiäðó÷íèêiâ. Òà âñå æ ó çåíiòi ñâî¹¨ âëàäè
Õðóùîâ ñïðîìiãñÿ êîðîòêî çãàäàòè ïðî âiéíó ãîëîäîì. Òîäi æ áóëî äîçâîëåíî ïóáëiêàöiþ
ðîìàíó Iâàíà Ñòàäíþêà ïðî ãîëîä, ùî, ìîæëèâî, âêàçó¹ íà íàìið Õðóùîâà îïðèëþäíèòè
öå ïèòàííÿ.
Âiä òîãî ÷àñó ç-ïiä ïåðà â÷åíèõ âèéøëî ìàëî ÷îãî ïðàâäèâîãî. Íåáàãàòi é çäîáóòêè
áåëåòðèñòèêè ç öi¹¨ òåìè. Íàïåðåäîäíi 1983 ð., êîëè ïðàöþ òàêîãî ðîäó ìàéæå ïîâíiñòþ
çóïèíèëè, iñíóâàëà ëèøå êóïêà ïèñüìåííèêiâ i ðåäàêòîðiâ, ÿêi çàòîðêóâàëè 1930-1933 ðîêè
êîðîòêî òà âèïàäêîâî - õî÷ êiëüêà ðàçiâ iç äèâîâèæíîþ ùèðiñòþ, ïðèíàéìíi ó ïiäòåêñòi.
Îôiöiéíà ïîçèöiÿ íàáóëà âèãëÿäó ïîñèëàíü íà òàê çâàíi òðóäíîùi òà ïðîáëåìè. Ùî
æ äî ãîëîäó ÿê òàêîãî, òî, íàïðèêëàä, ó Áîëüøîé Ñîâåòñêîé Ýíöèêëîïåäèè âií õàðàêòå-
ðèçó¹òüñÿ ÿê ñîöiàëüíå ÿâèùå, ïðèòàìàííå àíòàãîíiñòè÷íèì ñîöiàëüíî-åêîíîìi÷íèì ôîð-
ìàöiÿì, êîëè äåñÿòêè ìiëüéîíiâ ïîòåðïàþòü âiä íåäî¨äàííÿ ó ÑØÀ òà iíøèõ êðà¨íàõ. Öå
ÿâèùå, ìîâëÿâ, ìîæíà ïîäîëàòè òiëüêè øëÿõîì ñîöiàëiñòè÷íî¨ ïåðåáóäîâè ñóñïiëüñòâà.
Äàëi ÁÑÝ ñòâåðäæó¹, ùî çàâäÿêè åôåêòèâíèì çàõîäàì, óæèòèì Ðàäÿíñüêîþ äåðæàâîþ,
êàòàñòðîôi÷íà ïîñóõà 1921 ð. íå ïðèçâåëà äî ñåðéîçíèõ íàñëiäêiâ; ïðî 1933 ðiê íå çãàäàíî
âçàãàëi íi÷îãî. Â àíãëîìîâíîìó âèäàííi Soviet Ukraine, ùî âèõîäèòü ó Êè¹âi, â 1970 ð.
ïðîñëèçíóâ ñþæåò ïðî çíà÷íi òðóäíîùi ç õàð÷îâèìè ïðîäóêòàìè íà ïî÷àòêó 1930-õ ðîêiâ,
ÿêi ïîÿñíþþòüñÿ íåäîñâiä÷åíiñòþ, êóðêóëüñüêèì ñàáîòàæåì òà iíøèìè ïðè÷èíàìè; ïðîòå
öi òðóäíîùi, ÿê ïèøåòüñÿ äàëi, áóëè çëiêâiäîâàíi çà äîïîìîãîþ óðÿäó. Íàâåäåìî ùå îäíå
äæåðåëî, âæå íàéáëèæ÷èõ ðîêiâ. Ðàäÿíñüêå ïîñîëüñòâî â Îòòàâi 28 êâiòíÿ 1983 ð. âèïóñòèëî
êîìþíiêå Ïðî òàê çâàíèé ãîëîä íà Óêðà¨íi. Ãîëîâíîþ ïðè÷èíîþ íåñòà÷ ïðîäîâîëüñòâà â
íüîìó íàçèâà¹òüñÿ ïîñóõà, íàëåæíà óâàãà ïðèäiëÿ¹òüñÿ i áàãàòèì ñåëÿíàì, ÿêi çàéìàëèñÿ
ñàáîòàæåì, òåðîðîì òà âáèâñòâàìè. Ùîäî çìåíøåííÿ êiëüêîñòi óêðà¨íñüêîãî íàñåëåííÿ,
òî âîíî áóëî, ìîâëÿâ, àæ íiÿê íå iñòîòíèì ó öåé äàëåêî íå òðàãi÷íèé ïåðiîä, ñïîâíåíèé
åíåðãiéíî¨ ïðàöi òà áåçïðèêëàäíîãî åíòóçiàçìó.
Îòæå, ÿê âèãëÿäà¹, ïîêè ùî ìiçåðíî ìàëî îçíàê òîãî, ùî ðåæèì ìà¹ íàìið âèçíàòè
ñâî¹ ìèíóëå i äîçâîëèòè ëþäÿì çíàòè âñþ ïðàâäó. Äëÿ òèõ, õòî ñïîäiâà¹òüñÿ, ùî ðàäÿíñüêà
ñèñòåìà ìîæå åâîëþöiîíiçóâàòè i ñòàòè ìåíøå ïðèâ'ÿçàíîþ äî ñâî¨õ äîãì, ïåðøèì êðîêîì
áóëî á, ïðèíàéìíi, âèçíàííÿ òîãî, ùî äiéñíî ñòàëîñÿ ó 1930-1933 ðð. Öå, çâè÷àéíî, ñòîñó-
¹òüñÿ é iíøèõ, äîñi íå ðîçêðèòèõ áiëèõ ïëÿì ðàäÿíñüêî¨ iñòîði¨. Ïðè÷îìó öå âèçíàííÿ i
âiäøêîäóâàííÿ âòðàò æåðòâàì òðàãåäi¨ - ïèòàííÿ íå ëèøå ìîðàëi. Äîêè íå áóäå âèçíàíî
õèáíiñòü óñi¹¨ àãðàðíî¨ ïîëiòèêè, ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêå âèðîáíèöòâî ÑÐÑÐ i äàëi ïðàöþâà-
òèìå çi øêiäëèâèìè íàñëiäêàìè. ßêáè ðàäÿíñüêå êåðiâíèöòâî áóëî á ãîòîâå ðîçïðîùàòèñÿ,
ïiñëÿ ñòiëüêîõ ðîêiâ íåâäà÷, çi ñâî¨ìè çàáîáîíàìè ó öié ñôåði, ìîæíà áóëî á ñïîäiâàòèñÿ, ùî
òÿãàð iíøèõ éîãî iäåîëîãi÷íèõ ïåðåêîíàíü i îñîáëèâî òÿãàð íåâèëiêîâíî¨ âîðîæîñòi äî iíøèõ
iäåé, à íà ñâiòîâié àðåíi - äî äåðæàâ, çàñíîâàíèõ çà iíøèìè ïðèíöèïàìè, ìiã áè ïîñòóïîâî
çìåíøóâàòèñÿ.
Òèì ÷àñîì ìè é äîñi, çäà¹òüñÿ, áà÷èìî ïiäòâåðäæåííÿ ñëiâ, ñêàçàíèõ Áåðêîì äâà ñòîëi-
òòÿ òîìó: Ñàìå öÿ äåãåíåðàòèâíà ïðèñòðàñòü çíàõîäèòè íàéêîðîòøi øëÿõè i ïðèìàíþâàòè
íà íèõ iíøèõ, à òàêîæ ÿêiñü íåçíà÷íi âèãîäè ç öüîãî, ñòâîðèëè â ÷èñëåííèõ ÷àñòèíàõ ñâiòó
óðÿäè ç äåñïîòè÷íîþ ñèñòåìîþ ïðàâëiííÿ... çà ÿêî¨ áðàê ìóäðîñòi êîìïåíñóâàâñÿ áðóòàëü-
íîþ ñèëîþ. Âîíè íi÷îãî íà òîìó íå âèãðàëè... òðóäíîùi, ÿêi âîíè ìîæå é îìèíóëè, àëå íå
ïîçáàâèëèñÿ, çóñòði÷àþòü ¨õ çíîâó; âîíè ëèøå çáiëüøóþòüñÿ òà ìíîæàòüñÿ.
Öiëêîì ÿñíî, ùî òåðîðîì, ñïðÿìîâàíèì ïðîòè ñåëÿíñòâà, íå âäàëîñÿ äîáèòèñÿ ïîêðà-
ùåíü ó ñiëüñüêîìó ãîñïîäàðñòâi, îáiöÿíèõ òåîði¹þ. Âîäíî÷àñ ïðèäóøåííÿ ïðàãíåíü óêðà¨í-
öiâ äî íàöiîíàëüíî¨ íåçàëåæíîñòi áóëî ëèøå òèì÷àñîâèì. I öå ñïðàâà äàëåêî íå ìiñöåâîãî
ìàñøòàáó - ÿêùî ñëîâî ìiñöåâèé ìîæíà âæèòè äî íàöi¨, ùî íàëi÷ó¹ ïîíàä ï'ÿòäåñÿò ìiëü-
éîíiâ. Êðàùi ïðåäñòàâíèêè íàâiòü ñàìî¨ Ðîñi¨ - Àíäðié Ñàõàðîâ i Îëåêñàíäð Ñîëæåíiöèí
- íàïîëÿãàþòü íà òîìó, ùî Óêðà¨íà ìà¹ äiñòàòè ïðàâî ñàìà âèáèðàòè ñâî¹ ìàéáóòí¹. À
ïîçà òèì ïðîáëåìà âiëüíî¨ Óêðà¨íè ¹ àáî ïîâèííà áóòè îäíèì iç êëþ÷îâèõ ìîðàëüíèõ i
ïîëiòè÷íèõ ïèòàíü äëÿ âñüîãî ñâiòó â öiëîìó.
Ðîçäóìè íàä öèì ìàéáóòíiì íå ¹ çàâäàííÿì íàøî¨ êíèãè. Çàðå¹ñòðóâàòè é ÿêîìîãà ïîâ-
íiøå âèñâiòëèòè ïîäi¨, ùî ñòîñóþòüñÿ îáðàíîãî ïåðiîäó,- òàêèé îáîâ'ÿçîê öiëêîì äîñòàòíié
äëÿ iñòîðèêà. I âñå æ, äîêè íåìà¹ ìîæëèâîñòi ñåðéîçíî äîñëiäèòè öi ïîäi¨ â êðà¨íi, äå âîíè
òðàïèëèñÿ, âîíè æîäíèì ÷èíîì íå ñòàþòü ÷àñòèíîþ ìèíóëîãî, à, íàâïàêè, çàëèøàþòüñÿ
äóæå àêòóàëüíèì ïèòàííÿì, ÿêå ñëiä áðàòè äî íàéïèëüíiøî¨ óâàãè.
Ðîçäië 20
ÑÏÈÑÎÊ ÎÑÍÎÂÍÈÕ ÄÆÅÐÅË
Abramovich R. The Soviet Revolution. New York, 1962.
Ammende E. Human Life in Russia. London, 1936.
Anderson P. People, Church and State in Modern Russia. New York, 1941.
Annals of the Ukrainian Academy of Arts and Sciences in the US. 1961. Vol. 9.
Antonov-Ovseenko A. The Time of Stalin. New York, 1981.
Armstrong J. The Politics of Totalitarianism. New York, 1961.
Akinson D. The End of the Russian Land Commune. Stanford, 1984.
Avtorkhanov A. The Reign of Stalin. London, 1955.
Barmine A. One Who Survived. New York, 1945.
Baykov A. The Development of the Soviet Economic System. Cambridge, 1946.
Beal F. Word from Nowhere. London, 1938.
Borys J. The Russian Communist party and the Sovietization of Ukraine. Stockholm, I960.
Borys J. The Sovietization of the Ukraine. Edmonton, 1980.
Brueder in Not: Dokumente der Hungersnot. Berlin, 1933.

Carr E. The Bolshevik Revolution. New York, 1950. Vol. 12.
Chamberlin W. Russian Iron Age. Boston, 1934.
Chamberlin W. The Ukraine: A Submerged Nation. New York, 1944.
Cohen S. Bukharin and the Bolshevik Revolution. Oxford, 1980.
Crossman R. (ed.). The God That Failed. London, 1950.
Dallin D, Nicolaevsky B. Forced Labor in the Soviet Union. London, 1948.
Davies R. The Socialist Oensive: The Collectivization of Soviet Agriculture, 19291930.
Cambridge (Mass.), 1980.

Davies R. The Soviet Collective Farm, 19291930. Cambridge (Mass.), 1980.
Deutscher I. Stalin. London, 1949.
Deutscher I. The Prophet Outcast. Oxford, 1963.
Eddy Sh. Russia Today: What We Can Learn From It. New York, 1934.
Experiences in Russia, 1931. Pittsburgh, 1932.

Fainsod M. Smolensk under Soviet Rule. Cambridge (Mass.), 1958.
Fisher H. Famine in Soviet Russia 19191922. New York, 1927.
Fisher M. My Lives in Russia. Nev York, 1944.
Fitzpatrick Sh. (ed.). Cultural Revolution in Russia. Bloomington, 1978.
Fitzpatrick Sh. Education and Social Mobility in the Soviet Union, 192134. Cambridge,
1979.
272 ÑÏÈÑÎÊ ÎÑÍÎÂÍÈÕ ÄÆÅÐÅË
Gerson L. The Secret Police in Lenin's Russia. Philadelphia, 1976.
Grigorenko P. Memoirs. London, 1983.
Grossman V. Forever Flowing. New York, 1972.
Heller M., Nekrich A. L'utopie au pouvoir. Paris, 1982.
Heller M., Nekrich A. Utopia in Power. London, 1986.
Hindus M. The Great Oensive. New York, 1933.

Hubbard L. The Economics of Soviet Agriculture. London, 1939.
Jasny N. The Socialized Agriculture of the USSR: Plans and Performance. Stanford, 1949.
Jasny N. Soviet Economists of the Twenties. Cambridge, 1972.
Kalynyk O. Communism the Enemy of Mankind. London, 1955.
Karcz J. The Economics of Communist Agriculture. Bloomington, 1979.
Kattner F., Kulchucka L. The USSR Population Census of 1926: A Partial Evaluation // U.
S. Bureau of Census, International Population Report. P 95. P. 50. Oct. 1957.

Khrushcev Remembers. Boston, 1970.
Khrushcev Remembers: The Last Testament. New York, 1976.
Koestler A. The Yogi and the Commissar. New York, 1946.
Kolasky J. Two Years in Soviet Ukraine. Toronto, 1970.
Kopelev L. The Education of a True Believer. New York, 1977.
Kostiuk H. Stalinist Rule in the Ukraine: A Study of the Decade of Mass Terror 19291939.
London, 1960.
Kravchenko V. I Chose Freedom. New York, 1946.
Leggett G. The Cheka. Oxford, 1981.
Leonhard W. The Child of the Revolution. Chicago, 1958.
Lewin M. Political Undercurrents in Soviet Economic Debates. Princeton, 1974.
Lewin M. Russian Peasants and Soviet Power A Study of Collectivization. London, 1968.
Lipper E. Eleven Years in Soviet Prison Camps. London, 1951. Livre Blanc sur les camps de
concentration sovietiques. Paris, 1951.

Lorimer F. The Population of the Soviet Union. Geneva, 1946.
Luznicky G. Persecution and Destruction of the Ukrainian Church by the Russian Bolsheviks.
New York, 1960.

Mace J. Communism and the Dilemmas of National Liberation: National Communism in
Soviet Ukraine, 19181933. Cambridge (Mass.), 1983.

Marxism and Russian Rural Development: Problems and Evidence, Experience and Culture
// American Historical Review. 1981. Vol. 86.
Maynard J. The Russian Peasant and Other Studies. London, 1943.
Medvedev R. Let History Junge. New York, 1971.
Medvedev R. Stalin and Stalinism. London, 1979.
Mitrany D. Marx Against the Peasant. Chapel Hill, 1951.
Nicolaevsky B. Power and the Soviet Elite. New York, 1965.
Orlov A. The Secret History of Stalin's Crimes. London, 1954.
Pidhainy S. (ed.). The Black Deeds of the Kremlin. Toronto, 1953, Vol. 12.
Pigido-Pravoberezhny F. The Stalin Famine. London, 1953.
Plyushch L. History's Carnival. New York, 1977.
Postyshev P., Kossior S. Soviet Ukraine Today. New York, 1934.
Radkey O. The Unknown Civil War in Soviet Russia. Stanford (Calif.) 1976.
273
Radziejowskt J. Collectivization in Ukraine in the Light of Soviet Historiography // Journal

of Ukrainian Studies. 1980. N 9.
Reswick W. I Dreamt Revolution. Chicago, 1952.
Robins Long L. Tomorrow is Beautiful. New York, 1948.
Samizdat I: La voix de 1'opposition communiste en U.R.S.S. Paris, 1969.

Schapiro L., Reddaway P. (ed.). Lenin: the Man, the Theorist, the Leader. New York, 1967.
Serge V. Memoirs of a Revolutionary. London, 1963.
Sholtz S. Course of Agricultural Statistics. Moskow, 1945.
Solonevich I. Soviet Paradise Lost. New York, 1938.
Soloviy D. On the Thirtieth Anniversary of the Great Man-made Famine in Ukraine // The
Ukrainian Quarterly. 1963. N 19.

Soloviy D. The Bolgotha of the Ukraine. New York, 1953.
Solzhenitsyn A. The Gulag Archipelago. New York, 1978.
Souvarine B. Stalin. London, 1939.

Swianiewicz S. Forced Labor and Economic Development. London, 1965.
Taniuchi Y. A Note on the Ural-Siberian Method // Soviet Studies. 1981. Oct. Vol. 33, N4.
The Russian Famines. New York, 1923.

The Second Five Year Plan. New York, 1937.
The Trotsky Papers 19171922. The Hague, 1964, Vol. 2.
Tokaev G. Stalin Means War. London, 1951.
Trotsky L. The Third International After Lenin. New York, 1936.
Tucker R. (ed.). Stalinism. New York, 1977.
Ukraine: A Concise Encyclopedia. Toronto, 1963, Vol. 1.

Ulam A. Lenin and the Bolsheviks. London, 1966.
Webb S. and B. Soviet Communism: A New Civilization? London, 1937.
Weissberg A. The Accused. New York, 1951.
Woropay O. The Ninth Circle. London, 1954.
Yakir P. A Childhood in Prison. London, 1972.
Àíãàðîâ À. Êëàññîâàÿ áîðüáà â ñîâåòñêîé äåðåâíå. Ì., 1929.
Àíäðååâ Â.Ì. Ïîä çíàìåíåì ïðîëåòàðèàòà. Ì., 1981.
Àðóòþíÿí Þ.Â. Ñîöèàëüíàÿ ñòðóêòóðà ñåëüñêîãî íàñåëåíèÿ ÑÑÑÐ. Ì, 1971.
Áîëüøàêîâ À.Ì. Äåðåâíÿ â 19171921 ãã. Ì. 1927.
Áóõàðèí Í.È. Ïóòü ê ñîöèàëèçìó è ðàáî÷å-êðåñòüÿíñêèé áëîê. Ì.;
Ë., 1926.
Âàãàíîâ Ô.Ì. Ïðàâûé óêëîí â ÂÊÏ(á) è åãî ðàçãðîì. Ì., 1970.
Âàðåíîâ Â.È. Ïîìîùü Êðàñíîé Àðìèè â ðàçâèòèè êîëõîçíîãî ñòðîèòåëüñòâà, 19291933:
Ïî ìàòåðèàëàì Ñèáèðñêîãî âîåííîãî îêðóãà. Ì., 1978.

Âåðáèöüêèé Ì. Íàéáiëüøèé çëî÷èí Êðåìëÿ. Ëîíäîí, 1952.
Âåðõîâíûé ñóä ÐÑÔÑÐ â 1923 ã. Ì, 1924.

Â.I. Ëåíií ïðî Óêðà¨íó: Ó 2 ò. Ê., 1969. Ò. 2.
Âîëêîâ Å.Ç. Äèíàìèêà íàñåëåíèÿ ÑÑÑÐ. Ì., 1930.
Âñåñîþçíàÿ ïåðåïèñü íàñåëåíèÿ â 1926 ã. Ì., 1929. Ò. 17.

Âûøèíñêèé À.ß. Ðåâîëþöèîííàÿ çàêîííîñòü íà ñîâðåìåííîì ýòàïå. Ì, 1933.
Ãîëèíêîâ Ä.È. Êðóøåíèå àíòèñîâåòñêîãî ïîäïîëüÿ â ÑÑÑÐ. Ì., 1978. Ò. 2.
Ãðàæäàíñêàÿ âîéíà è âîåííàÿ èíòåðâåíöèÿ â ÑÑÑÐ: Ýíöèêëîïåäèÿ. Ì., 1983.

Ãðèøêî Â. Ìîñêâà ñëüîçàì íå âiðèòü. Íüþ-Éîðê, 1963.
274 ÑÏÈÑÎÊ ÎÑÍÎÂÍÈÕ ÄÆÅÐÅË
Ãðèøêî Â. Óêðà¨íñüêèé ãîëîêîñò 1933. Íüþ-Éîðê; Òîðîíòî, 1978.
Ãóùèí Í.ß. Êëàññîâàÿ áîðüáà è ëèêâèäàöèÿ êóëà÷åñòâà êàê êëàññà â ñèáèðñêîé äåðåâíå
â 19261933 ãã. Íîâîñèáèðñê, 1972.

Äàíèëîâ Â.Ï. (ðåä.). Î÷åðêè èñòîðèè êîëëåêòèâèçàöèè ñåëüñêîãî õîçÿéñòâà â ñîþçíûõ
ðåñïóáëèêàõ. Ì., 1963.

ÕII ñúåçä ÐÊÏ(á), 1725 àïð. 1923 ã.: Ñòåíîãð. îò÷åò. Ì., 1968.
Äåñÿòûé ñúåçä ÐÊÏ(á): Ñòåíîãð. îò÷åò. Ì., 1963.
Çàéîí÷êîâñêèé Ï.À. Êðèçèñ ñàìîäåðæàâèÿ íà ðóáåæå 18701880-õ ãîäîâ. Ì, 1964.
Çàòîíñüêèé Â. Íàöiîíàëüíà ïðîáëåìà íà Óêðà¨íi. X., 1926.
Èâíèöêèé Í.À. Êëàññîâàÿ áîðüáà è ëèêâèäàöèÿ êóëà÷åñòâà êàê êëàññà â 19291932 ãã.
Ì, 1972.
Iñòîðiÿ êîëåêòèâiçàöi¨ ñiëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà Óêðà¨íñüêî¨ ÐÑÐ, 19171937: Çá. äîêó-
ìåíòiâ i ìàòåðiàëiâ ó òðüîõ òîìàõ. Ê, 19621971.
Iñòîðiÿ ñåëÿíñòâà Óêðà¨íñüêî¨ ÐÑÐ: Ó 2 ò. Ê., 1967. Ò. 2.
Èñòîðèÿ ñîâåòñêîãî êðåñòüÿíñòâà è êîëõîçíîãî ñòðîèòåëüñòâà â ÑÑÑÐ. Ì., 1963.
Èòîãè áîðüáû ñ ãîëîäîì â 19211922 ãã. Ì., 1922.
Êîâàëåâñüêèé Ì. Ïðè äæåðåëàõ áîðîòüáè. Iíñáðóê, 1960.
Êîëëåêòèâèçàöèÿ ñåëüñêîãî õîçÿéñòâà: Âàæíåéøèå ïîñòàíîâëåíèÿ 19271935 ãã. Ì.,

1957.
Êîëëåêòèâèçàöèÿ ñåëüñêîãî õîçÿéñòâà â Çàïàäíîì ðàéîíå ÑÑÑÐ. Ì., 1968.
Êîëëåêòèâèçàöèÿ ñåëüñêîãî õîçÿéñòâà Êàçàõñòàíà. Àëìà-Àòà, 1967.
Êîëõîçû â 1930 ã.: Èòîãè ðàïîðòîâ êîëõîçîâ XVI ñúåçäó ÂÊÏ(á). Ì., 1931.
Êîëõîçû â 1930 ãîäó: Ñòàò. ñá. Ì., 1931.
Êîìèòåòû áåäíîòû: Ñá. ìàòåðèàëîâ. Ì.; Ë, 1933.
Êîìiòåòè íåçàìîæíèê ñåëÿí Óêðà¨íè. Ê., 1968.
Êîììóíèñòè÷åñêàÿ ïàðòèÿ Ñîâåòñêîãî Ñîþçà â ðåçîëþöèÿõ è ðåøåíèÿõ ñúåçäîâ, êîí-
ôåðåíöèé è ïëåíóìîâ ÖÊ. 7-å èçä. Ì., 1954. Ò. 12.
Êîììóíèñòû Óðàëà â ãîäû ãðàæäàíñêîé âîéíû. Ñâåðäëîâñê, 1959.
Êîð÷àê-×åïóðêiâñüêèé Þ.À. Òàáëèöi äîæèâàííÿ i ñïîäiâàíîãî æèòòÿ ëþäíîñòè ÓÑÐÐ.
X., 1929.
Êîð÷àê-×åïóðêîâñêèé Þ.À. Èçáðàííûå äåìîãðàôè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ. Ì., 1970.
Êðèöìàí Ë. Ãåðîè÷åñêèé ïåðèîä ðóññêîé ðåâîëþöèè. Ì, 1926.
Êó÷åð Î.Î. Ïðîòè áiëüøîâèöüêîãî ïîâñòàííÿ íà Óêðà¨íi // Ëiòîïèñ ÷åðâîíî¨ êàëèíè.
1932. 6, 9.
Êó÷êèí À. Ñîâåòèçàöèÿ êàçàõñêîãî àóëà. Ì., 1962.
Ëàâðîâ È.ß. Â ñòðàíå ýêñïåðèìåíòîâ. Õàðáèí, 1934.
Ëàöèñ Ì.ß. Äâà ãîäà áîðüáû íà âíóòðåííåì ôðîíòå. Ì., 1920.
Ëåëåâè÷ Ã. Ñòðåêîïûòîâùèíà. Ì., 1923.
Ëåíií Â.I. Ïîâíå çiáð. òâîðiâ.
Ëÿùåíêî Ï.È. Èñòîðèÿ íàðîäíîãî õîçÿéñòâà ÑÑÑÐ. Ì., 1956. Ò. 3.
Ìàêñèì Ãîðüêèé. Î ðóññêîì êðåñòüÿíñòâå. Áåðëèí, 1922.
Ìàòåðèàëû ïî èñòîðèè ÑÑÑÐ. Ì., 1959. Ò. 7.

Ìîøêîâ Þ.À. Çåðíîâàÿ ïðîáëåìà â ãîäû ñïëîøíîé êîëëåêòèâèçàöèè ñåëüñêîãî õîçÿé-
ñòâà ÑÑÑÐ â 19291932 ãã. Ì., 1962.

Íàñåëåíèå ÑÑÑÐ: ×èñëåííîñòü, ñîñòàâ è äâèæåíèå íàñåëåíèÿ. Ì, 1975.
275
Íåìàêîâ Í.È. Êîììóíèñòè÷åñêàÿ ïàðòèÿ îðãàíèçàòîð ìàññîâîãî êîëõîçíîãî äâèæåíèÿ
19291932 ãã. Ì., 1966.

Ïåðåìîãà Âåëèêî¨ Æîâòíåâî¨ ñîöiàëiñòè÷íî¨ ðåâîëþöi¨ íà Óêðà¨íi. Ê, 1967. Ò. 1.
Ïîäâîéñêèé Í.È. Êîíòððåâîëþöèÿ çà 4 ãîäà. Ì., 1922.
Ïîëÿêîâ Þ.À; ×óãóíîâ À.È. Êîíåö áàñìà÷åñòâà, Ì, 1976.
Ïîïîâ Í.Í. Î÷åðêè èñòîðèè Êîììóíèñòè÷åñêîé ïàðòèè (áîëüøåâèêîâ) Óêðàèíû. X.,
1929.
Ïîñòðîåíèå ôóíäàìåíòà ñîöèàëèñòè÷åñêîé ýêîíîìèêè â ÑÑÑÐ, 19261932. Ì., 1960.
Ðàâè÷-×åðêàññêèé Ì. Èñòîðèÿ Êîììóíèñòè÷åñêîé ïàðòèè (áîëüøåâèêîâ) Óêðàèíû. X.,
1923.
Ðàêîâñêèé X. Áîðüáà çà îñâîáîæäåíèå äåðåâíè. X, 1920.
Ðóäåíêî À.È. (ðåä.). Çàñóõè â ÑÑÑÐ Ë., 1958.
Ñåëóíñêàÿ Â.Ì. Ðàáî÷èå-äâàäöàòèïÿòèòûñÿ÷íèêí. Ì, 1964.
Ñåëüñêîå õîçÿéñòâî ÑÑÑÐ: Ñòàò. ñá. Ì., 1960.

Ñåìåíêî Þ. (ðåä.). Ãîëîä 1933 ðîêó â Óêðà¨íi. Ìþíõåí, 1963.
Ñåìiíàð ç óêðà¨íñüêîãî ãîëîäó 1933 ð. Òîðîíòî, ãðóäåíü 1981 ð.

Ñëèíüêî I.I. Ñîöiàëiñòè÷íà ïåðåáóäîâà i òåõíi÷íà ðåêîíñòðóêöiÿ ñiëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà
Óêðà¨íè, 19271932. Ê., 1961.

Ñëîìèòü ñàáîòàæ ñåâà è õëåáîçàãîòîâîê, îðãàíèçîâàííûé êóëà÷åñòâîì â ðàéîíå Êóáàíè.
Ì., 1932.
Ñîôèíîâ Ï.Ã. Î÷åðêè èñòîðèè Â×Ê. Ì., 1960.
Ñòàëií É.Â. Òâîðè: Ó 13 ò. Ê, 19471951.
Òðàïåçíèêîâ Ñ. Ëåíèíèçì è àãðàðíî-êðåñòüÿíñêèé âîïðîñ. Ì., 1976. Ò. 2.
Òðèôîíîâ È.ß. Êëàññîâàÿ áîðüáà â íà÷àëå íýïà. Ë., 1964.
Òðèôîíîâ È.ß. Ëèêâèäàöèÿ ýêñïëóàòàòîðñêèõ êëàññîâ â ÑÑÑÐ. Ì., 1975.
Òóëåïáàåâ Á.À. Òîðæåñòâî ëåíèíñêèõ èäåé ñîöèàëèñòè÷åñêîãî ïðåîáðàçîâàíèÿ ñåëüñêîãî
õîçÿéñòâà â Ñðåäíåé Àçèè è Êàçàõñòàíå. Ì., 1971.

Òóðñóíáàåâ À.Á. Ïîáåäà êîëõîçíîãî ñòðîÿ â Êàçàõñòàíå. Àëìà-Àòà, 1957.
Óðëàíèñ Â. Âîéíû è íàðîäîíàñåëåíèå Åâðîïû. Ì., 1960.
Õðÿùåâà À.È. Ãðóïïû è êëàññû â êðåñòüÿíñòâå. Ì., 1924.
×èñëåííîñòü ñêîòà â ÑÑÑÐ. Ì., 1957.

Øàðîâà Ï.Í. Êîëëåêòèâèçàöèÿ ñåëüñêîãî õîçÿéñòâà â Öåíòðàëüíî÷åðíîçåìíîé îáëàñòè
â 19281932 ãã. Ì., 1963.

Øêàðàòàí Ë.È. Ïðîáëåìû ñîöèàëüíîé ñòðóêòóðû ðàáî÷åãî êëàññà ÑÑÑÐ. Ì, 1970.
ßêîâåöêèé À. Àãðàðíûå îòíîøåíèÿ â ÑÑÑÐ â ïåðèîä ñòðîèòåëüñòâà ñîöèàëèçìà. Ì.,
1964.

Жнива скорботи

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Жнива скорботи

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ÆÍÈÂÀ ÑÊÎÐÁÎÒÈ

ÐÀÄßÍÑÜÊÀ ÊÎËÅÊÒÈÂIÇÀÖIß I ÃÎËÎÄÎÌÎÐ

THE HARVEST OF SORROW:

New York; Oxford.

Oxford University Press, 1986

Ãîëîâíà ðåäàêöiÿ ëiòåðàòóðè ç äóõîâíîãî âiäðîäæåííÿ Óêðà¨íè

Ãîëîâíèé ðåäàêòîð Ñâiòëàíà Ãîëîâêî

Ëiòåðàòóðíà îáðîáêà òà ðåäàãóâàííÿ

(c) Robert Conquest, 1986

(c) Ðîáåðò Êîíêâåñò, 1993

ÂÈÄÀÍÍß ÖI ÊÍÈÃÈ

ÏÎ×ÅÑÍI ×ËÅÍÈ ÊÎÌIÒÅÒÓ:

Éîãî Ñâÿòiñòü Ìñòèñëàâ I,

Ïàòðiàðõ Êè¨âñüêèé i Âñi¹¨ Óêðà¨íè

Âèñîêîïðåîñâÿùåííiøèé Âëàäèêà Êîíñòàíòèí,

Âèñîêîïðåîñâÿùåííiøèé Âëàäèêà Ñòåôàí Ñóëÿê,

Âèñîêîïðåîñâÿùåííiøèé Âëàäèêà Àíòîíié,

Ïðåîñâÿùåííèé Âëàäèêà Âàñèëié Ëîñòåí,

Ïðåîñâÿùåííèé Âëàäèêà Iííîêåíòié Ëîòîöüêèé,

Ïðåîñâÿùåííèé Âëàäèêà Ðîáåðò Ìîñêàëü,

Ïðåîñâÿùåííèé Âëàäèêà Âîëîäèìèð Ïàñêà,

Ïðåîñâÿùåííèé Âëàäèêà Âñåâîëîä,

Ïàñòîð Âîëîäèìèð Äîìàøîâåöü,

Äîñòîéíèé Îëåã Áiëîðóñ,

Ïîñîë Óêðà¨íè ó ÑØÀ

Äîñòîéíèé Âiêòîð Áàòþê,

Ïîñòiéíèé ïðåäñòàâíèê Óêðà¨íè â 00Í

Øàíîâàíèé Áiëÿ Áðåäëi,

Øàíîâàíèé Àëëîíñå Ì. Ä'Àìàòî,

Øàíîâàíèé Äåííiñ Äå Êîí÷iíi

Øàíîâàíèé Áåíäæàìåí À. Ãiëìàí

Äîêòîð Äæåéìñ Ìåéñ

ÑÊËÀÄ ÄIËÎÂÎÃÎ ÊÎÌIÒÅÒÓ:

Ãîëîâà  Òàðàñ Ãóí÷àê

Iðèíà Êóðîâèöüêà, Îðãàíiçàöiÿ Óêðà¨íñüêî¨ Ìîëîäi Ïëàñò

Êîðíåëü Âàñèëèê, Ñïiëêà Óêðà¨íñüêî¨ Ìîëîäi (ÑÓÌ)

Âîëîäèìèð Ïðîöèê (ÓÀÊÐ) Ðîêñîëÿíà Ëîçèíñüêà, Îá'¹äíàííÿ Æiíîê Îáîðîíè ×îòèðüîõ

Ñâîáiä Óêðà¨íè (ÎÆÎ×ÑÓ)

Îëåêñà Êàëèííèê, Ñîþç Âèçâîëåííÿ Óêðà¨íè (ÑÂÓ)

Äàðiÿ Ñòåïàíÿê, Óêðà¨íñüêà Æiíî÷à Äîïîìîãîâà Îðãàíiçàöiÿ

Ñòåôàíiÿ Êîñîâè÷, Ïëàñò

Ëiäà ×îðíà-Ìàòiÿøåê, ÓÊÊÀ

âãåí Ãàíîâñüêèé, Îðãàíiçàöiÿ Îáîðîíè ×îòèðüîõ Ñâîáiä Óêðà¨íè (ÎÎ×ÑÓ)

Âîëîäèìèð Ìàçóð, Óêðà¨íñüêà Íàðîäíà Ïîìi÷ (ÓÍÏ)

Áîãäàí Ìîðîç, ÓÍÏ

×àñòèíó òèðàæó êíèãè ïåðåäàíî áåçêîøòîâíî áiáëiîòåêàì, íàâ÷àëüíèì

Óêðà¨íñüêà Êðåäèòiâêà Ñàìîïîìi÷ ó Íüþ-Éîðêó

Âèäàâíèöòâî Ëèáiäü ïðè Êè¨âñüêîìó óíiâåðñèòåòi

I ÃÎËÎÂÍI Ó×ÀÑÍÈÊÈ ÏÎÄI: ÏÀÐÒIß, ÑÅËßÍÈ, ÍÀÖIß 13

2 Óêðà¨íñüêèé íàðîä i ëåíiíiçì 27

3 Ðåâîëþöiÿ, ñåëÿíñüêà âiéíà òà ãîëîä 1917-1921 ðð. 41

4 Ïàòîâà ñèòóàöiÿ 1921-1927 ðð. 53

5 Êîëiçi¨ 1928-1929 ðð. 77

7 Ïðèñêîðåíà êîëåêòèâiçàöiÿ òà ¨ ¨ êðàõ ó ñi÷íi-áåðåçíi 1930 ð. 119

8 Êiíåöü âiëüíîãî ñåëÿíñòâà. 1930-1932 ðð. 135

9 Òðàãåäiÿ íàðîäiâ Ñåðåäíüî¨ Àçi¨ òà Êàçàõñòàíó 155

10 Öåðêâè òà íàðîä 163

III ÃÎËÎÄÎÂÈÉ ÒÅÐÎÐ 177

11 Íàðóãà íàä Óêðà¨íîþ â 1930-1932 ðð. 179

12 Ãîëîä ëþòó¹ 185

13 Ñïóñòîøåíà çåìëÿ 211

14 Êóáàíü, Äîí i Âîëãà 221

16 Ðå¹ñòð ñìåðòi 237

17 Ïîçèöiÿ Çàõîäó 243

ÂÈÄÀÍÍß ÖI ÊÍÈÃÈ

Ãîëîâà Òàðàñ Ãóí÷àê

Iðèíà Êóðîâèöüêà, Îðãàíiçàöiÿ Óêðà¨íñüêî¨ Ìîëîäi Ïëàñò

Ñòåôàíiÿ Êîñîâè÷, Ïëàñò

âãåí Ãàíîâñüêèé, Îðãàíiçàöiÿ Îáîðîíè ×îòèðüîõ Ñâîáiä Óêðà¨íè (ÎÎ×ÑÓ)

Óêðà¨íñüêà Êðåäèòiâêà Ñàìîïîìi÷ ó Íüþ-Éîðêó

Âèäàâíèöòâî Ëèáiäü ïðè Êè¨âñüêîìó óíiâåðñèòåòi

I ÃÎËÎÂÍI Ó×ÀÑÍÈÊÈ ÏÎÄI: ÏÀÐÒIß, ÑÅËßÍÈ, ÍÀÖIß 13

áiëüøîâèêàìè êîëåêòèâíèõ ãîñïîäàðñòâàõ. Ðåàëiçàöiÿ öèõ ïëàíiâ ñïðè÷èíÿëàñÿ äî ìiëü-

ñüêèé (äèâ.: Journal of Ukrainian Studies, 1980. 9. Ð. 3-17).

ÃÎËÎÂÍI Ó×ÀÑÍÈÊÈ ÏÎÄI:

ñåëÿí âií ñàì áóâ ÷èìñü íà çðàçîê áëàçíÿ.

Ç ìàðêñèñòñüêîãî ïîãëÿäó íàöiîíàëüíiñòü - öå ïîðîæí¹ ìiñöå. Ïðîëåòàðiàò íå ìà¹ ñâî¹¨

íàöié ïåðåòâîðèëîñÿ íà çáðîþ êîíòððåâîëþöi¨.

ìiæíàðîäíà ïðîëåòàðñüêà ðåâîëþöiÿ. Óðÿä íîâî¨ Óêðà¨íñüêî¨ Ðàäÿíñüêî¨ ðåñïóáëiêè ñêëà-

êóðêóëüñòâî. Öå òðåáà ïðÿìî ñêàçàòè! Öå áóëà íàøà âåëè÷åçíà ïîìèëêà!

âî¹ííèõ äié äî iíøîãî. À òèì ÷àñîì ãîñïîäàðñòâî êðà¨íè ïîïðîñòó ðîçâàëèëîñÿ. ßê ìè

ñàìèé ñïîñiá, â ÿêèé ñîöiàëiñòè÷íèé ñåêòîð ìàâ ðîç÷àâèòè äðiáíîãî êàïiòàëiñòà-íåïìàíà.

ðåâîëþöiþ, àëå âæå ïîñòóïîâî, ñïî÷àòêó ÿê ëèøå íàäçâè÷àéíî êîíòðîâåðñiéíå íîâîââå-

ó òîé ÷àñ ïðèõèëüíèêîì ïîìiðêîâàíî¨ óêðà¨íiçàöi¨ íà êóëüòóðíîìó é ìîâíîìó ôðîíòàõ.

Ìåòîä ïåðåäáà÷àâ äåìîíñòðóâàííÿ öiëêîâèòî¨ çëàãîäè â äiÿõ âëàäè é íèçiâ. Ïðèáó-

Ç îãëÿäó íà âñå ñêàçàíå óðàëî-ñèáiðñüêèé ìåòîä íå ìîæíà âèçíàòè åôåêòèâíèì. Éîãî

Øàõòèíñüêà òà iíøi ñïðàâè ÷iòêî äàëè çðîçóìiòè: êëàñîâà áîðîòüáà âiäíîâëþ¹òüñÿ,

Ó Ñìîëåíñüêîìó àðõiâi ìiñòèòüñÿ äîêóìåíò, ùî äîáðå õàðàêòåðèçó¹ ìåðçåííó ñóñïiëüíî-

ß - [ðàäÿíñüêà] âëàäà; ÿ ìîæó ðîáèòè, ùî çàâãîäíî, çíàþ÷è, ùî òàêi çàÿâè ñïðàâ-