Ang Pagtatapos

57 58 59

Palagay.
Paghihirap.
Pagdurusa.
KABANATA 57
SABI-SABI AT KURO-
KURO

“Nais agawin ni Ibarra, kasama ng

kaniyang mga katulong si Maria Clara.”
Gumising sa isang bagong umaga ang
bayang sindak na sindak. Maraming sabi-
sabi at kuro-kuro ang naglabasan ukol sa
nangyaring paglusob sa kuwartel at sa
kumbenyo kagabi. Ilan sa mga ito ay:
“Ang daming putok! Ang sabi, pangkat daw
iyon ni Tandang Pablo!”
“Ang sabi, mga kuwadrilyero laban sa mga
sibil. Kaya hinuli si Don Filipo.”
“Hindi po, isang pag-aalsa sa kuwartel!”
“Aba mali kayong lahat, mga Tsino ang nag-
alsa.”
“Nais agawin ni Ibarra, kasama ng kaniyang
mga katulong si Maria Clara.”
Nakita rin sa kabanatang ito ang
impluwensiya ng mga fraile sa mga
pangkaraniwang mamamayan ng San Diego.
Pansinin ang mga bulag na paniniwala ni
Hermana Pute batay sa kaniyang mga
pahayag:
“Awa sa mga eskomulgado? Kasalanan ang
maawa sa mga kaaway ng Diyos, sabi ng mga
kura.”
– Hermana Pute, p. 353

“Tanga kang erehe! Hindi mo ba alam ang

sabi ni Padre Damaso? Isang pagtukso sa
Diyos ang pagdarasal alang-alang sa isang
kondenado. Walang katapusang sumpa ang
iginagawad sa pagpapakamatay.”
– Hermana Pute, p. 355
Labing-apat ang unang napabalitang namatay.
Naging tatlumpu hanggang sa maging
tatlumpu’t walo ito.

Natagpuang nagbigti (o binigti?) si Lucas.

“Siya ang nakatira sa kubong iyon.

Dumating siya may dalawang linggo na ang
nakararaan. Tingnan ninyo ang pilat sa
mukha”
– ayon sa isang babae, p. 355
Isang tagabukid na may malapad na salakot
at malaking balabal sa leeg ang sumisiyasat
sa bangkay at sa lubid. Ang tagabukid na ito
ay si Elias.
Nagpunta si Elias sa sakristiya at ipinagtanong
ang sakristan mayor. Nagpumilit si Elias na
makausap ito. Pansinin ang naging palitan ng
salita ng dalawa.

“Tapos na ang misa. Kung gusto mo, para

bukas. Ukol ba sa mga kaluluwa sa
purgatoryo?”
– Sakristan Mayor , p. 356
“Hindi po. Ukol sa isang taong malapit nang
mamatay.”
– Elias , p. 356
KABANATA 58
VAE VICTIS
Magdusa ang mga Nalupig

“Verdad saliendo de un Pozo”

Lumalabas sa poso ang katotohanan
Nagkita ang Alferez at si Padre Salvi. Inilabas
sa kulungan sila Tarsilo, ang kapatid ni Bruno,
at si Andong. Pilit nilang pinaaamin ang
dalawang bilanggo at nais nilang idiin ng mga
ito si Ibarra.

Wala silang nakuhang impormasyon mula kay

Tarsilo. Hindi rin nito idinawit ang pangalan
ni Ibarra.
“Hindi nakipag-usap sa amin kailanman si
Don Crisostomo.”
– Tarsilo , p. 359

“Nagkakamali kayo. Pinatay ninyo sa palo

ang aming ama, ipinaghiganti namin, at wala
nang iba.”
– Tarsilo , p. 359
Ipinakita kay Tarsilo ang bangkay ng
kaniyang kapatid na si Bruno. Nakita rin niya
ang walang buhay na katawan ni Lucas at ng
asawa ng baliw, si Pedro, kasama ang dalawa
pang hindi niya kakilala.
Sa kabila ng pagpapahirap kay Tarsilo,
nagawa pa rin nitong asarin ang Alferez at ang
asawa nito, si Donya Consolcion.
“Pinakapangit sa lahat ng babaeng nakita
ko! Mamabutihin ko pang mahiga sa ibabaw
ng bangko, tulad ngayon, kaysa sumiping sa
kaniya, gaya ng Alferez ”
– Tarsilo , p. 360
“Patayin na ninyo ako sa palo, Senyor
Alferez. Mamayang gabi ay igaganti ako ng
inyong asawa pagyakap sa inyo.”
– Tarsilo , p. 360
Tinimba si Tarsilo. Ibinitin patiwarik,
binusalan ang bibig at saka dahan-dahang
inilubog sa balon.

Hindi natiis ni Padre Salvi ang kaniyang

nasaksihan. Umalis ito at nadaanan ang isang
dalaga. Ang dalagang ito ay ang kapatid na
babae ni Tarsilo.

“…Naliligo sa araw ang buo niyang

katawan. Waring hindi humihinga,
binibilang niya ang mga tuyot na hampas, at,
waring nawalan ng tinig, ang makawindang-
pusong mga daing...”
– p. 360
Nagpatuloy ang pagpapahihirap. Hindi pa rin
natinag si Tarsilo.
“Kung mga Kristiyano kayo, kung may puso
kayo, biglain ninyo ang pagbaba o kaya
patamain sa pader ang ulo ko’t nang
mamatay ako. Pagpapalain kayo ng Diyos sa
gayong mabuting gawain… Baka isang araw
matulad kayo sa akin!”
– Tarsilo, p. 361
Mas ninais ni Tarsilo ang mamatay kaysa
magsabi ng kasinungalingan. Pinigil nito ang
sariling hininga. Bago bawian ng buhay, ang
kaligtasan pa rin ng kapatid ang kaniyang
naalala.
“Kalingain mo ang kapatid kong babae!”
– Tarsilo, p. 361
Gaya ni Tarsilo, wala ring nakuhang
impormasyon ang mga sibil kay Andong. Wala
itong nalalaman tungkol sa kahit na anong
paghihimagsik laban sa sibil at sa simbahan.
Ang tangi nitong naaalala ay ang biyenan at
ang kumukulong sikmura.
KABANATA 59
ISINUMPA

“…Wala na siyang bayan ngayon, walang

tahanan, walang pag-ibig, walang mga
kaibigan, at walang hinaharap …”
Isa-isang naglabasan sa kulungan ang mga
bilanggo. Nauna si Don Filipo, sinundan nina
Antonio, Andong, Albino at ang kambal na
anak ni Kapitana Maria. Sinalubong ang mga
ito ng kani-kanilang mga kamag-anak.

Sumunod si Ibarra. Napansin ng mga tao na

hindi ito nakagapos tulad ng ibang bilanggo.

“Siya ang may sala! Siya ang may sala, at

walang gapos!”
– tinig ng isang babae, p. 365

“Gapusin ako, gapusing mabuti, siko sa

siko!”
– Ibarra, p. 365
Wala ni isa mang kamag-anak o kakilala si
Ibarra sa mga taong sumalubong sa mga
bilanggo. Maging si Nyor Juan at ang guro ng
paaralan ay naglahong bigla.
Labis-labis ang pagkamuhi ng tao kay Ibarra.
“Sumpain ka sana! Sumpain ang gintong
inimpok ng iyong angkan upang gambalain
ang aming kapayapaan! Sumpain!
Sumpain!”
– tinig ng isang matandang babae, p. 366
“Mabitay ka sana erehe!”
– iba pang mga tinig, p. 365
Inulan ng mga bato si Ibarra. Tiniis lahat ito
ng binata.
“…Bumukal sa kaniyang mga mata ang
luhang matagal nang pinipigil. Yumuko siya
at umiyak, at dahil nakagapos, wala man
lang paraan upang maitago ang kaniyang
hapis…”

“…Wala na siyang bayan ngayon, walang

tahanan, walang pag-ibig, walang mga
kaibigan, at walang hinaharap …”
- p.367
Mula sa isang mataas na pook, tinanaw ng
isang lalaki ang mapanglaw na karabana. Siya
ang pilosopong si Tasio, na bumangon nang
mabalitaan ang nangyari upang sumaklolo.
Dahil mahina na, hindi rin ito natuloy.

Kinaumagahan, natagpuan siyang patay ng

mga pastol sa pinakabungad ng kaniyang
ulilang tahanan.