NAROD, DRŽAVA I NACIJA

(Analiza osnovnih pojmova naše savremene političke terminologije)

U političkom i društvenom životu ponovnu upotrebu tradicionalne terminologije od

početka je pratila nedoslednost, nejasnost i slikovitost u određivanju i razlikovanju
osnovnih pojmova. S obzirom na situaciju koja je prethodila pokušajima premošćivanja
istorijskog jaza u razvoju nacionalne svesti, razumljiva je zbrka u tumačenju i shvatanju
pojmova kao što su vera, nacija i država. Međutim, nejasnost u definisanju osnovnih
termina ne proističe samo iz nedovoljne teorijske utemeljenosti političkih načela, već i iz
potrebe da se nedoslednost i kontradikcija u izvođenju tih načela sakrije iza slikovito i
nejasno određenih pojmova. Ako se istorijatu razvoja termina u kojem oni često dobijaju
nove konotacije i političkom lukavstvu u upotrebi termina doda i česta sklonost ka
nemarnom odnošenju prema mogućim kontradikcijama u izlaganju, neki pokušaji
osvetljavanja ovog problema su logički i smisaono skoro potpuno neprozirni. Zato je
potrebno da se iznova preispitaju i utvrde opštepoznati i prihvaćeni termini i odnosi
između njih. Ovde iznesena terminologija je više smisaono nego filološki obaveziva, jer
bi prvenstveno trebalo da odredi relacije između različitih pojmova.

Stanovništvo i narod

Pod terminom narod često se definišu ili podrazumevaju različite stvari. Nekad je reč o
stanovništvu nekog kraja, nekad o većinskom, jednostavnijem delu stanovništva nasuprot
društvenoj i državnoj eliti, nekad o naciji. Ovde bi se pod stanovništvom podrazumevao
veći broj ljudi na jednom prostoru istog, sličnog ili različitog porekla koji je formirao
jednu ili više država, a pod narodom stanovništvo istog porekla koje, iako ima važne
elemente nacionalne svesti, još nije steklo punu samosvest preko države.
Savremenu Evropu su državno–prostorno podelili i organizovali indoevropski narodi.
Posle Grka, dve najveće i najjače grane indoevropskog porekla su Germani i Sloveni.
Germani su učestvovali u konsituisanju većine evropskih država. Negde su formirali
vlastite države iz sopstvenog naroda što je slučaj na područiju današnje Nemačke, a
negde su bili najvažniji konstituitivni deo stanovništva u formiranju države kao što je
slučaj sa romanskim zemljama i Engleskom.
Neke evropske države su nastale iz naroda, a neke iz stanovništva, tj. populacije
različitog porekla sa germanskim i rimskim državnim okviriom (Italija, Španija,
Francuska). Druge države su nastale iz naroda, odnosno iz stanovništva jedinstvenog
porekla kao što je slučaj sa nemačkim državama, rukskom i srpskom (srpskim) državama.
Zato su neki jedinstveni elementi nacionalne svesti prisutni kod naroda i pre formranja
države, dok su procesi formiranja jedinstvene svesti dugotrajni i pozniji u državama
nastalim vezivanjem ili stapanjem više naroda.

Država

Određeno stanovništvo kao narod ili kao skup naroda formira državu kao jedinstveno
organizovanu celinu na jednom području sa odgovarajućom državnom i društvenom
strukturom. Presudni faktori u formiranju države su religija državotvornog naroda i
državotvornog sloja i ratništvo tj. vojna organizacija. Sa pravnog gledišta početak
državne vlasti nalazi se u vojnoj organizaciji, jer ona preko vojne discipline, utemeljuje
načelo nejednakosti. Države uvek nastaju iz vojske, jer jedino tu na konkretan način opšti
interesi dobijaju prvenstvo nad partikularnim, porodičnim i rodovskim interesima. Od
vrhovnog zapovednika nastaje vladar, od sveštenstva i vojnog saveta osnovna
savetodavna i parlamentarna tela, a od vojnog suda i patrijarhalnog sistema kažnjavanja –
sudstvo i policija. Tako se u samom procesu nastajanja države konstituišu osnovni oblici
zakonodavne, izvršne i sudske vlasti.
Preko države, koja u jedinstvenu celinu dovodi razne delove stanovništva i različite
staleže, formira se jedinstvena državna svest. Ta državna svest omogućuje artikulisanje
jednog naroda ili stanovništva kao nacije. Kad više naroda formira jednu naciju, državna i
nacionalna svest su istovetne (Francuska, Italija...). Nekada dolazi do stapanja tih naroda,
a nekada oni ostaju prilično odvojeni kao što je slučaj u Velikoj Britaniji. Jedan narod
uvek teži da formira svoju jedinstvenu državu, ali u procesu konstituisanja jedne države
često se formira i (samo)ukida više manjih država tog naroda. Tako je Bizmark ujedinio
više nemačkih država u jednu državu. Važno je uočiti da, iako je bilo više nemačkih
država i državnih svesti (Pruska, Hanover, Bavarska...), one su sve izražavale nemačku
nacionalnu svest. Dakle, i više država jedne nacije mogu da izražavaju jedinstvenu
nacionalnu svest. Takav je slučaj sa prednemanjićkim srpskim državama i sa Crnom
Gorom kao posebnom srpskom državom sa srpskom nacionalnom svesšću. Preko države
se formira nacionalna svest, tj. narod se dovodi do samosvesti, ali se ne podrazumeva da
je ime države istovetno sa imenom nacije koja je formirala državu, jer Bavarska je
nemačka isto kao što je Crna Gora srpska država.
Zabunu u ovu logičku podelu unosi neposredno prenošenje modela država–nacija
artikulisanog kod nacija formiranih iz više naroda i etničkih zajednica. Onda se kaže da
pošto je stanovništvo Italije formiralo državu i pošto je njegova nacionalna svest
italijanska, mora i stanovništvo Crne Gore da bude posebna – crnogorska nacija. Ovde
zabunu unosi pogrešno razumevanje značenja termina, jer nacionalna svest nije isključivo
vezana za ime države, pošto jedna nacija može da formira više država ispoljavajući
pritom samo jednu nacionalnu svest. Dakle, imamo dva osnovna modela odnosa države i
nacije. U jednom, više naroda ili nacija formira jednu državu i preko nje izražava svoju
državnu (“nacionalnu”) svest. U drugom slučaju, kad jedna nacija formira više država,
tada ono što je državna svest neke od tih država nije i nacionalna svest, već samo državna
ili regionalna svest. Izuzetak je, naravno, kad se za ime države uzme viši pojam, tj. opšte
ime nacije kao što je bio slučaj sa devetnaestovekovnom Srbijom. Tada je uzeto opšte
nacionalno – narodno ime za državu čija je pretenzija bila da ujedini sve srpske krajeve.
Crnogorska državna svest nije protivrečna srpskoj državnoj svesti kao što to nije ni
srbijanska državna svest. U devetnaestom veku smo imali dve slične državne tradicije sa
jedinstvenom nacionalnom svešću i stalnom težnjom ka oslobođenju i ujedinjenju ostalih
srpskih krajeva.

Nacija i nacionalna paradigma

Pod nacijom podrazumevamo stanovništvo sa samosvešću o svom jedinstvu i povesnosti

stečenom preko države i državne strukture. To stanovništvo može biti jedinstvenog ili
različitog porekla. Ako je reč o različitom poreklu, nacionalna svest je isključivo
utemeljena u državnoj formi, dok u drugom slučaju, jedinstveni nacionalni sadržaj postoji
i u više država te nacije.
Naravno, nijedna nacija nije proistekla isključivo iz jednog naroda, jer je uvek dolazilo
do mešanja starosedelaca i doseljenika. Međutim, tamo gde je više autonomnih
nacionalnih zajednica formiralo jednu državu, reč je o različitom poreklu stanovništva,
jer su svi manje više organizaciono ili procentualno zaslužni za formiranje države
(Francuska, Italija...). Tamo gde je reč o jednom narodu, dolazilo je do mešanja
stanovništva, ali ne toliko da bi jedinstveni, osnovni narodni korpus bio u većoj meri
ugrožen. Takav je slučaj sa Srbima koji su se mešali sa drugim narodima, ali to mešanje
ni u jednom srpskom kraju nije ugrozilo jedinstveno slovensko poreklo, karakteristike i
običaje.
Presudni faktori za konstituisanje nacije su poreklo, religija, država, istorija, teritorija i
svest. Nosioci državotvorne svesti su prvenstveno u prvom, svešteničkom i drugom,
vojnom staležu, njihovom kontinuitetu i kriterijumima utemeljenim pri formiranju
države. Dakle, kada je reč o narodu, u punu nacionalnu paradigmu, spada zajedničko
poreklo (jezik, karakteristike, običaji), religija (uvek je neka od svetskih religija bila
utemeljujuća pri formiranju države), država, istorijski kontinuitet i svest o svojoj zemlji
(kako mitska tako i geo–strateška). Ti osnovni faktori ulaze u nacionalnu paradigmu.
Negde su jedni izraženiji od drugih, naročito kad je nacija nastala iz stanovništva
različitog porekla, ali je osnova paradigme univerzalna. Tako u srpsku paradigmu ulazi
pravoslavno Hrišćanstvo, slovensko, srpsko poreklo, država po monarhijskom,
vizantijskom uzoru, istorija i svest o teritoriji. Iz paradigme se postupno izvode posebni i
pojedinačni tradicionalni modeli primerni staležima, poslovima i krajevima. Da napori
jednog naroda ne bi bili uzaludni, svaka generacija mora iznova, u novim uslovima da
zadobija svoju tradiciju, tj. da stiče svest o kontinuitetu. Utemeljen i državotvoran narod
uvek proverava sve novo kroz tradicionalne kriterijume, jer ima svest o državi kao
svesnom i intuitivnom iskustvu niza generacija. Tokom istorije dolazi do promena u
delovima paradigme, ali kada promene postanu isuviše radikalne kao što je slučaj sa
revolucijama, ugrožava se kontinuitet, identitet i vitalna snaga nacije.

Posledice promena paradigme

Srpska nacionalna svest je svest o srpskoj paradigmi i zato se, u punom smislu, Srbima
mogu smatrati samo oni koji imaju tu svest. Ekstenzivno gledano, Srbima se mogu
smatrati svi ljudi srpskog porekla. Između ta dva pola nalazi se čitav spektar različitih
kombinacija izraženih u realnom životu. Najvažnija odrednica srpske paradigme je
pravoslavna vera i njenim gubljenjem delovi srpskog stanovništva su uvek prelazili u
nesrpske ili protivsrpske etničke zajednice ili nacije. Tako je zapadna Hercegovina
uglavnom srpskog porekla, ali tamo sada živi stanovništvo druge nacionalne svesti, te se
ono ne može ni uslovno smatrati srpskim. Postoje katolici koji su očuvali srpsku svest, ali
je obično reč o pojedinačnim slučajevima, a ne o celim etničkim zajednicama. Šire
stanovništvo je posle napuštanja Pravoslavlja postupno gubilo svest o poreklu, državi i
istoriji. Jedino je preostajala svest o teritoriji kao svom vlasništvu i zemlji predaka.
Muslimansko stanovništvo srpskog porekla je više od katoličkog odstupilo od srpske
nacionalne svesti. Srpska paradigma je zamenjena osmanskom, Hrišćanstvo islamom,
srpska državna ideja otomanskom, starosrpski i grčki jezik arapskim. Isti je ostao samo
govorni jezik i mutno i postupno zaboravu predavano sećanje na srpsko poreklo. Pošto je
promena paradigme bila toliko radikalna, muslimani se ne mogu smatrati Srbima u
punom smislu te reči, već je moguće jedino govoriti o njihovom srpskom poreklu kao o
predispoziciji pojedinaca za povratak u srpsku paradigmu. Tako je bilo mnogo primera,
naročito u starije vreme, zalaganja i žrtvovanja srpskih muslimana za naciju iz koje vode
poreklo. Međutim, to su ipak pojedinačni primeri i ne mogu da se koriste generalizaciom
kao pravilo za širu etničku zajednicu. Naredni nivo čine delovi srpskog naroda koji su
sačuvali nacionalne odlike i svest o državnoj tradiciji ali su posredstvom političkih
faktora (komunizam) i zasebne državne strukture koja uvek ima tendenciju da produkuje
novu nacionalnu svest, izgubili punoću nacionalne svesti. Tako je u Crnoj Gori državna
svest promovisana u nacionalnu i, pošto je to proizvelo zabunu na logičko–psihološkom
nivou, proglašena je crnogorska nacija. Međutim, pošto nije u punom smislu
konstituisana nova vera i pošto je očuvan određeni deo stanovništva sa srpskom
nacionalnom svešću, sačuvane su i predispozicije za obnovu nacionalne paradigme. Neki
Srbi su imali jugoslovensku državnu svest, a srpsku nacionalnu, ali se kod manje
obrazovanog stanovništva podrazumevalo jugoslovenstvo kao najvažnija nacionalna
odredica sve do ratova 1991–95. Komunistička zamisao je bila da se srpska paradigma
zameni marksističkom, internacionalističkom paradigmom. Zagovornici
internacionacionalističke paradigme ponekad zastupaju i nacionalne interese, ali samo
privremeno, i zbog određenih konkretnih političkih interesa kao što je bio slučaj sa
Staljinom u II svetskom ratu. Iz pokušaja promene paradigme ostao je sloj ateizovanog
stanovništva koji se, iako je imao predispozicije, nije preformullisao u novu etničku
zajednicu. Postoje komunisti ili bivši komunisti koji sebe smatraju Srbima, ali su po
pozicijama i odnosu prema srpskoj paradigmi u stvari protivnici svoje nacije. Ima,
međutim, i deklarisanih ateista koji i nisu u punom smislu ateisti i barem donekle
prihvataju neke od aspekata srpske paradigme. Između te dve varijante “bivših
komunista” ima mnoštvo različitih nijansi i tipova kod real–socioloških Srba. Može se sa
velikom sigurnošću raći da je to najbrojniji deo srpskog stanovništva. Za socijalistički
establišment je karakteristično da je u jednom periodu prihvatio, deklarativno,
spoljnopolitička pravila srpske paradigme, prema kojoj je, međutim, u
unutrašnjepolitičkom planu ostao na oprečnim ili kontradiktornim pozicijama. Zato ne
treba da začudi što je i na spoljnopolitičkom planu došlo do ispoljavanja istog
unutrašnjepolitičkog interesa kao primarnog prilikom sporazumevanja o položaju srpskog
naroda na Balkanu.
Najšire posmatrano postoji stanovništvo čisto srpskog porekla koje je postalo nesrpsko
(hrvatsko, jugoslovensko...) i sa druge strane postoje stranci potpuno uklopljeni u srpsku
paradigmu. Realno–istorijski gledano potreban je dovoljan korpus stanovništva u kom
može da se posreduje svest o paradigmi sa jedinstvenim poreklom da bi nacija imala
prirodan razvoj. Međutim, za nacionalno utemeljenje od porekla presudnije je prihvatanje
paradigme i učestvovanje u njenom izvršenju – praksi.Taj model je u monarhiji utemeljen
preko monarhove supruge koja je, iako obično strankinja, uklopljena u nacionalnu
tradiciju.
Trebalo bi uočiti još jedan slučaj u kom dolazi do zaborava porekla kod šireg sloja
stanovništva. To se događa prilikom emigriranja dela naroda u srodnu naciju. Tada
pojedine porodice višeg porekla pamte svoje poreklo ali većina ga predaje zaboravu. To
je slučaj sa preseljenjima Srba u Rusiju i Rusa u srpske krajeve. Pri tom vera ostaje ista,
kao i državni uzori, ali što vreme više prolazi zaboravlja se jezik i konkretno preklo, jer
dolazi do poistovećivanja državne i nacionalne svesti.

Nacionalna praksa

Narod smo definisali kao stanovništvo jedinstvenog porekla koje, iako ima važne
elemente nacionalne svesti, još nije steklo punu samosvest. Ta samosvest se stiče preko
države kao jedinstveno organizovane celine sa jedinstvenom teritorijom i odgovarajućom
državnom i društvenom strukturom. Zato su presudni faktori u konstituisanju nacija
sadržani u njenoj paradigmi – religiji, poreklu, državi, istoriji, teritoriji i svesti.
Paradigma se izražava preko kulturnih i državnih vrednosti jednog naroda kao što su
Crkva, institucije, spomenici... Bez kulturnih vrednosti kao posebnih izraza paradigme,
nacionalna svest ostaje prazna i ne može na adekvatan način da artikuliše nacionalnu
praksu kao stalno zadobijanje tradicije u novim okolnostima. Bez oformljenog kulturnog
obrasca na osnovu kog se artikuliše pojedinačno praktikovanje tradicije od liturgijske
prakse do radne etike, moguće je postići i značajne političke i nacionalne rezultate, ali je
nemoguće održati ih. Pojedinačna praksa kao praksa u zajednici je nezaobilazna u
razumevanju paradigme, a jedino tumačenje nacije iz njene paradigme (iz nje same)
može da omogući ispravno i potpuno shvatanje nacionalne svesti i povesnosti.

Mr Boris Milosavljević
Objavljeno u časopisu »Luča«, 1995. god.