Gospodarka rynkowa została zapoczątkowana w drugiej połowie XIX wieku, jako

gospodarka wolnorynkowa (zasoby są w posiadaniu prywatnym a ich alokacja odbywa się

jedynie w wyniku działania mechanizmu rynkowego) i najlepiej rozwinęła się w Europie
Zachodniej. Dziś już praktycznie nie występuje w pierwotnej formie. Był to także czas
teoretycznego uzasadnienia mechanizmu rynkowego, jako stwarzającego najdogodniejszą
sytuację dla producentów, jak i konsumentów. Przedstawicielami takiej myśli byli L. Walras a
następnie V. Pareto1.

Początki gospodarki rynkowej są trochę zawiłe, aby dobrze zrozumieć jej istotę warto
zauważyć, że ma ona swoje korzenie w gospodarce naturalnej (działalność gospodarcza, w
której produkcja i dystrybucja są nastawione na bezpośrednie zaspokajanie potrzeb
przedsiębiorców). Jej podstawą są zwyczaje i tradycja 2. Jednak w związku z rozwojem
społecznego podziału pracy, socjalizacją producentów oraz wzrostem roli własności
prywatnej – powodujące wzajemną zależność wszystkich uczestników procesu
produkcyjnego, społeczeństwo w naturalny dla siebie sposób podzieliło się na grupy i
podgrupy społeczno-zawodowe oraz warstwy społeczne w wyniku czego powstały grupy
produkcyjne, będące zarazem grupami dystrybucyjnymi (obręb tego samego procesu)3.

„Gospodarka rynkowa jest gospodarką wymienno–pieniężną, powstałą samoczynnie w

wyniku stopniowej ewolucji, jako konieczność wypływająca ze społecznego podziału pracy. I
jako wyraz konieczności wyrasta z natury. (...), zakłada wolność jako przyrodzone prawo
człowieka, (...)”4.
Gospodarka rynkowa jest systemem składającym się z milionów różnych podmiotów, czyli
organizacji podejmujących samodzielne decyzje, kierujących się własnym interesem i
ponoszących związane z tym ryzyko (np. gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa

1
Marciniak S., Makro- i mikroekonomia. Podstawowe problemy, Warszawa
2007, s.55
2
Marciniak S., Makro- i mikroekonomia. Podstawowe problemy, Warszawa
2007, s.55
3
Marciniak S., Makro- i mikroekonomia. Podstawowe problemy, Warszawa
2007, s.56
4
Samecki W., Wprowadzenie do ekonomiki, Wrocław 2005, s.64
wytwarzające towary lub świadczące jakieś usługi, instytucje finansowe, administracja
państwowa, władze lokalne)5.
Wszystkie wyżej wymienione podmioty są ze sobą powiązane za pomocą rynku.

„Rynek jest formą więzi między producentami, między producentami a

gospodarstwami domowymi, między producentami i gospodarstwami domowymi a różnymi
instytucjami finansowymi, między instytucjami finansowymi a bankiem centralnym i między
wszystkimi wymienionymi podmiotami a władzami centralnymi oraz władzami lokalnymi” 6.
Posługując się definicjami S. Marciniaka, rynkiem nazywamy miejsce, w którym „kupuje się i
sprzedaje towary, usługi, akcje i obligacje” a także „ogół kupujących i sprzedających oraz
całokształt więzi ekonomicznych zachodzących między nimi”7.
Natomiast w pracy pod red. Edwarda Cyrsona, można znaleźć definicję określającą rynek
mianem instytucji lub mechanizmu, kojarzącego razem sprzedawców i nabywców dóbr i
usług8.

Głównym założeniem gospodarki rynkowej jest swoboda prywatnej

przedsiębiorczości, czyli – kolokwialnie rzecz ujmując – przedsiębiorstwo, które
samodzielnie analizuje i podejmuje decyzje ekonomiczne oraz dowolnie zarządza zasobami,
wcześniej nabytymi w cenach rynkowych. Istotą przedsiębiorstwa w systemie rynkowym jest
zaspokajanie potrzeb innych ludzi, za co oczekuje bezpośredniej lub pośredniej zapłaty od
tych, których potrzeby zostają zaspokajane(z wyłączeniem motywu przyjaźni lub powiązań
rodzinnych)9.
”Przedsiębiorstwa są nastawione na zbyt swoich towarów w celu maksymalizacji zysku, a
podstawą powiązań między nimi jest umowa cywilnoprawna. Oznacza to, że podstawowe
problemy gospodarowania(...), są w gospodarce rynkowej rozstrzygane na poziomie
przedsiębiorstwa”10.

5
Nasiłowski M., System rynkowy, Warszawa 2000, s. 36
6
Nasiłowski M., System rynkowy, Warszawa 2000, s. 36
7
Marciniak S., Makro- i mikroekonomia. Podstawowe problemy, Warszawa
2007, s.55
8
Cyrson E., Kompedium wiedzy o gospodarce, Poznań 1996, s. 35
9
Samecki W., Wprowadzenie do ekonomiki, Wrocław 2005, s.65
10
Samecki W., Wprowadzenie do ekonomiki, Wrocław 2005, s.65
 Szersze informacje na temat charakterystyki gospodarki rynkowej znajdziemy w pracy
pt. „Podstawy ekonomii” pod red. Romana Milewskiego, gdzie to autor wspomina o dwóch
głównych cechach w/w systemu ekonomicznego, czyli:

1. Dominacja prywatnej własności czynników produkcji

Mowa tu o dominacji własności prywatnej dlatego, że są one w zdecydowanej
większości. Natomiast, jak to opisuje Milewski, „głównym typem prywatnej
własności rzeczowych czynników produkcji w krajach wysoko rozwiniętych jest
współcześnie własność kapitalistyczna”, która występuje w wielu różnych formach.
Spośród nich jednak największe znaczenie ma akcyjna forma własności z jej główną
zaletą, czyli możliwością scalania rozdrobnionych kapitałów będących w posiadaniu
dużej liczby osób. Tak więc „dominacja własności prywatnej oznacza dziś zazwyczaj
dominację kapitalistycznej własności akcyjnej”.
Poza własnościami kapitalistycznymi w rozwiniętych gospodarkach rynkowych
występują także inne formy własności prywatnej, tj:
• własność drobnotowarowa (rodzinne gospodarstwa rolne, niewielkie zakłady
rzemieślnicze i usługowe),
• Własność pracownicza11

11
Milewski R., Podstawy ekonomii, Warszawa 1998, s. 50
 2. Rynkowa alokacja zasobów gospodarczych
Rynkowa alokacja, czyli rozmieszczenie i wykorzystanie zasobów gospodarczych.
Jest zależna od wzajemnych oddziaływań cen i dochodów, z jednej strony, a popytem i
podażą różnych dóbr, z drugiej, mające wpływ na zwierane przez podmioty
gospodarcze transakcje kupna i sprzedaży tych dóbr12.
Jednak o występowaniu w pełni rozwiniętego rynkowego mechanizmu regulowania
gospodarki można mówić dopiero w momencie gdy, zostaną spełnione dość śliśle ze
sobą powiązane warunki, czyli tzw. funkcje rynku. Do najważniejszych z nich należą:
a) dokonywanie wyceny różnych dóbr,
b) rynek jest podstawowym źródłem informacji dla podmiotów gospodarczych,
c) umożliwianie ustalania się stanów równowagi w gospodarce,
d) rynek jest weryfikatorem społecznej przydatności produkcji i zarazem,
mechanizmem dostosowywania produkcji do potrzeb13

Charakteryzując gospodarkę rynkową musimy być świadomi, że prócz licznych zalet

posiada ona także wady, tak więc teraz chciałbym przedstawić krótką analizę w/w cech
gospodarki rynkowe wg Milewskiego.

1. Zalety:
• tendencja do racjonalnego wykorzystania zasobów gospodarczych,
• efektywny system motywacyjny,
• duża innowacyjność gospodarki,
• dyscyplina finansowa przedsiębiorstw (konkurencja i samofinansowanie się
przedsiębiorstw),
• tendencja do samoczynnego ustalania się równowagi rynkowej,
• duża elastyczność gospodarki,
• dobre zaopatrzenie sklepów.

12
Milewski R., Podstawy ekonomii, Warszawa 1998, s. 52
13
Milewski R., Podstawy ekonomii, Warszawa 1998, s. 53
„Kraje o rozwiniętej gospodarce rynkowej zapewniają swoim obywatelom najwyższy
przeciętny poziom dobrobytu, gwarantując jednocześnie najszerszy zakres swobód
obywatelskich”14.

Natomiast mówiąc o słabych stronach gospodarki rynkowej, mamy na myśli sprawy

związane głównie z niedomaganiem rynku. W analizie słabości gospodarki rynkowej chodzi
w szczególności o następujące kwestie:

1. Czynniki ograniczające działanie rynku w praktyce:

• proces monopolizacji rynku, czyli powstawanie dużych przedsiębiorstw
mających istotny wpływ na łączną podaż dóbr, a tym samym na ich ceny),
• niedoskonała informacja,
• bariery wejścia na rynek – utrudniony dostęp do rynku dla nowych
podmiotów,
• ograniczona przenośność czynników produkcji.

2. Występowanie negatywnych efektów zewnętrznych:

a) w sferze produkcji (zewnętrzne koszty produkcji):
- zanieczyszczanie środowiska naturalnego (ścieki, gazy, pyły, zbyt duże
natężenie hałasu); z reguły tylko w części pokrywane przez firmy
produkujące dane dobra.

b) w sferze konsumpcji (zewnętrzne koszty konsumpcji):

- przykładem może być np. zbyt głośno słuchane radio przez kogoś, które
przeszkadza innym ludziom.

3. Istnienie tzw. dóbr publicznych:

Korzyści płynące z nich nie mogą być ograniczane do jednej osoby czy
jednego gospodarstwa domowego, jednak są one społecznie pożądane, a
prywatnie mało opłacalne.

14
Milewski R., Podstawy ekonomii, Warszawa 1998, s. 57
 4. Występowanie zjawisk destabilizujących gospodarkę:
„(...), wywołują negatywne skutki ekonomiczne (np. straty w produkcji i obniżenie
dobrobytu społecznego) oraz sprzyjają nasilaniu się negatywnych zjawisk
społecznych (poczucie niepewności, konflikty, przestępczość)”.
Do takich zjawisk zaliczamy, np. :
- duże wahania aktywności gospodarczej
- bezrobocie
- niepełne wykorzystanie mocy wytwórczych
- inflacja

5. Tendencja do powstawania dużych, nie zawsze akceptowanych społecznie, różnic

dochodów i majątku:
Pozytywne pod względem ekonomicznym (np. silna motywacja ludzi
przedsiębiorczych) społeczne zróżnicowania dotyczące dochodu i majątku nie
koniecznie muszą być dobrze odbierane przez różne grupy społeczne. Jak pisze
Milewski mogą one być powodem frustracji i protestów oraz prowadzić do
powiększenia się obszarów ubóstwa i nasilania się innych negatywnych zjawisk
społecznych – związane z tym straty mogą przewyższać w/w korzyści
ekonomiczne15.

15
Milewski R., Podstawy ekonomii, Warszawa 1998, s. 57-59
BIBLIOGRAFIA

1.Cyrson E., Kompendium wiedzy o gospodarce, Poznań 1996

2.Marciniak S., Makro- i mikroekonomia. Podstawowe problemy, Warszawa 2007
3.Milewski R., Podstawy ekonomii, Warszawa 1998
4.Nasiłowski M., System rynkowy, Warszawa 2000
5.Samecki W., Wprowadzenie do ekonomiki, Wrocław 2005