Onderzoeksseminar III

Geschiedenis van de psychiatrie: De inrichting binnenste buiten

Cursuscode: 200800207, deeltijd, studiejaar 2008/2009, blok 1 en 2.

Docent: Joost Vijselaar

Email: Joost.vijselaar@let.uu.nl
Spreekuur na afspraak: per mail of 030 2537865 / 06 30146738

Inhoud van de cursus

Tegenwoordig wonen mensen met ernstige psychiatrische aandoeningen veelal
zelfstandig maar met begeleiding in de samenleving, of bijvoorbeeld in een
beschermende woonvorm. Veertig jaar geleden was dat beeld anders: de meeste
psychiatrische patiënten waren voor zorg en behandeling aangewezen op grote,
geïsoleerde psychiatrische inrichtingen. Deze klassieke ‘gestichten’ lijken gaandeweg
te verdwijnen, dat is althans het ideaal.
In dit onderzoeksseminar wordt de geschiedenis van de psychiatrische
inrichting behandeld aan de hand van drie fases: het ontstaan van het (geneeskundig)
gesticht in de eerste helft van de 19e eeuw, de ‘bloei’ van de psychiatrische inrichting
van ongeveer 1880 tot 1970 en de fase van kritiek en ‘deïnstitutionalisering’ na 1970.
Belangrijke vraag daarbij is die naar de maatschappelijke functie van de inrichting:
ging het om een repressieve of om een therapeutische instelling, en staat de inrichting
inderdaad te verdwijnen?
Voorts zal ruime aandacht worden besteed aan de therapeutische
ontwikkelingen in de inrichtingen. Hierbij is sprake van een interessante
golfbeweging van opeenvolgend morele, medische, socio- en psychotherapeutische en
wederom biologische benaderingen. In die geschiedenis weerspiegelen zich de
veranderende ideeën over de aard van geestesziekten, aspecten die weer verbonden
zijn met de bredere cultuur- en ideeëngeschiedenis.

Doel van de cursus

Het verwerven van inzicht in de ontwikkeling van de psychiatrie in de laatste twee
eeuwen en meer in het algemeen in de processen die zich in maatschappij en
wetenschap rond de omgang met geestesziekte c.q. afwijkend gedrag afspelen.
Het zelfstandig opzetten en uitwerken van historisch onderzoek: de keuze van een
onderzoeksthema, het uitwerken van een probleemstelling en een onderzoeksvoorstel,
het bijeenzoeken van bronnen, het kritisch analyseren en interpreteren van primaire en
secundaire teksten en de weergave van de bevindingen in een werkstuk
overeenkomstig de gangbare eisen van de historische wetenschap.

Praktische gegevens
De bijeenkomsten vinden plaats op donderdagavond van 20.00 tot 21.45 uur in het
pand Drift 23, zaal 0.20 (1e blok) en zaal 1.04 (2e blok).
Het college loopt officieel van 12 september tot en met 22 januari.
Op 16 oktober, 25 december en 1 januari zijn er geen colleges.

Het is een cursus op niveau 3, het behalen ervan levert 15 ECTS op. De studielast
bedraagt ongeveer 20 uur per week (inclusief contacturen).

1
Toetsing

1. Bespreking van een bron in het college tijdens het eerste blok (10%).
2. Een essay-tentamen over de handboeken, de readerteksten en de bronnen, in week 6
op 23 oktober (20%).
3. Het uitwerken van een onderzoeksvoorstel (in te leveren in week 10 op 20
november) en het geven van een presentatie over het voorgenomen onderzoek in het
tweede blok (20%).
4. Een eindwerkstuk (50%), in te leveren voor 15 januari 2009.

Toelichting
1. Bespreking van een bron: (1e blok) iedere deelnemer bespreekt een of meer
(bron)teksten uit de reader. Het is de bedoeling dat de tekst wordt samengevat
en geanalyseerd aan de hand van de literatuur van het college en een zelf
gezochte bron, artikel of studie. Aangegeven dient te worden welke thema’s in
de bron worden geïllustreerd en of de tekst ruimte geeft aan andere
interpretaties dan die welke in de literatuur worden gegeven. Maximale duur
van de presentatie is 7 minuten. Vervolgens zal een student gevraagd worden
de presentatie van commentaar te voorzien.
2. In week 6 (23 oktober) wordt een tussentijds tentamen afgenomen over de stof
van week 2 t/m 4.
3. Een voorlopig onderzoeksvoorstel. In week 7 (30 oktober) dient iedere student
zijn/haar idee over een onderzoeksthema in te dienen (1 A4-tje, per mail), met
een duidelijke probleemstelling, een uitwerking in deelvragen en voorzien van
een eerste literatuurlijst en een overzicht van te onderzoeken bronnen.
4. Een definitief onderzoeksvoorstel. Na commentaar van de docent moet dan in
week 10 (20 november) een nader uitgewerkt onderzoeksvoorstel worden
ingeleverd, volgens een in het college besproken model, met een inleiding, een
uitwerking van de probleemstelling, een plan van aanpak en dergelijke. In de
loop van het tweede blok geeft iedere deelnemer een presentatie van het
onderzoeksvoorstel en de stand van zaken met betrekking tot het eigen
onderzoek, zoals voorlopige conclusies, ideeën over de opbouw van het
werkstuk e.d. Het onderzoeksvoorstel en de presentatie worden beoordeeld,
waarbij het accent zal liggen op het voorstel.
5. Een eindwerkstuk van circa 25 tot 30 pagina’s A4, in te leveren voor 15
januari 2009 (op papier, in het postvak van de docent, met duidelijke
vermelding van naam, studentnummer en emailadres). (Zie voor beschrijving
van de eisen: ‘Ges-eindwerkstuk bachelor geschiedenis’:
http://www2.let.uu.nl/cursuskrant/CursusBachelordeelt2008.htm)
De scripties worden individueel besproken. Na deze bespreking volgt
eventueel een tweede versie (dit ter beoordeling van de docent. De deadline
wordt individueel afgesproken, maar is maximaal een week).

Het eindcijfer moet ten minste 5,5 zijn om voor de cursus te slagen. Een eindcijfer
hoger dan 4,9 maar lager dan 5,5 geeft recht op een herkansing binnen het academisch
jaar.

Aanwezigheid tijdens de colleges is verplicht. Absentie moet, zo mogelijk van

tevoren, aan de docent worden gemeld. Wie meer dan twee maal afwezig is, kan van
verdere deelname worden uitgesloten.

2
Programma

Week 1 (12 september) Excursie naar het Dolhuys in Haarlem

Kennismaking en introductie van het thema. Bezichtiging van de permanente
tentoonstelling in het Dolhuys.

Als literatuur voor deze week staan teksten over psychiatrische ziektebeelden op het
programma uit 1846, 1897, 1966 en 2003. Dit om een indruk te geven van de
aandoeningen waaraan patiënten in psychiatrische instellingen leden en van het beeld
dat daarvan in verschillende perioden gegeven werd in de psychiatrische literatuur.
Deze teksten maken geen deel uit van de te toetsen stof, maar willen een gevoeligheid
scheppen voor de problematiek waar het in de psychiatrie om draaide. De gelezen
teksten vormen daarbij ook een type bron waarnaar onderzoek mogelijk is.

Literatuur
- J.N. Ramaer, Een woord aan nietgeneeskundigen over krankzinnigheid en
krankzinnigenbehandeling (Rotterdam 1846) 11-16, 19-23, 28-29, 40-45.
- J. van Deventer, Handboek der krankzinnigenverpleging (Amsterdam 1897)168-
179.
- J.H. van der Berg, Kleine psychiatrie (Nijkerk 1966) 41-53, 92-99.
- Een beknopte handleiding bij de diagnostische criteria van de DSM-IV-TR (Lisse
2001) 193-199, 209-219.

Daarnaast is het zinvol om ter introductie ook te lezen:

- Roy Porter, Madness. A brief history (Oxford 2002) hoofdstukken 2 t/m 4, 10-88.

Opdracht in het Dolhuys

In het Dolhuys is veel historisch materiaal verzameld en tentoongesteld over tal van
thema’s uit de (geschiedenis van de) psychiatrie. Die materialen kunnen stuk voor
stuk beschouwd worden als historische bronnen. De bedoeling is om uitgaande van
het tentoongestelde materiaal drie onderzoeksthema’s te formuleren en één daarvan
wat nader uit te werken (een half A-4). Wat voor thema’s en vragen kunnen op grond
van de gekozen bron benaderd worden? Hoe zou een dergelijk onderzoek opgezet
kunnen worden e.d.? De opdracht moet voor 17 september aan de docent gemaild
worden.

Week 2 (18 september) De geboorte van het gesticht

- F.G. Alexander en S. Selesnick, The history of Psychiatry (New York 1966)
Chapter 1, 3-6.
- E. Shorter, A history of psychiatry. From the era of the asylum to the age of prozac
(New York 1997) ‘Preface’, vii-x.
- Porter, Madness, Introduction en hoofdstuk 5, 1-9, 89-147.
- Michel Foucault, Geschiedenis van de waanzin (Meppel 1975) Hoofdstukken VIII
en IX, 219-272.

Bronnen
- Dominique Esquirol, Geesteszieken. Observaties en behandeling (Amsterdam 1991)
80-95.

3
Week 3 (25 september) Hervorming in Nederland
- Ruud Abma en Ido Weijers, Met gezag en deskundigheid. De historie van het
beroep van psychiater in Nederland (Amsterdam, 2005) Hoofdstuk 1, 21-34.
- J.M.W.Binneveld en M.J. van Lieburg, 'De eerste psychiatrische revolutie in
Nederland, een revolutie die niemand wilde', Tijdschrift voor psychiatrie 10 (1978)
517-534.
- Joost Vijselaar, ‘Zeden, zelfbeheersing en genezing’, in: Joost Vijselaar (red.),
Gesticht in de duinen. De geschiedenis van de provinciale psychiatrische
ziekenhuizen van Noord-Holland van 1849-1994 (Hilversum 1997) 41-73.

Bronnen
- J.L.C. Schroeder van der Kolk, Redevoering over de verwaarloozing der vereischte
zorg, ter leniging van het lot der krankzinnigen (Utrecht 1838).
- ‘Boekbeoordeelingen. Rapport der Commissie,…, om te dienen van raad en
voorlichting, ter zake van Krankzinnigengestichten’.
- ‘Voorschriften voor alle bewoners van het gesticht Meerenberg’.
- Brief uit het geneeskundig gesticht Meerenberg uit 1868.

Week 4 (2 oktober) 1900. Het gesticht als ziekenhuis

- Porter, Madness, Hoofdstuk 6, 147-155, 183-197.
- Abma en Weijers, Met gezag en deskundigheid, Hoofdstuk 2, 37-61.
- Geertje Boschma, ‘Naar een professionele psychiatrie 1884-1918’, in: Vijselaar,
Gesticht in de duinen, 91-121.

Bronnen
- J. van Deventer, Handboek der Krankzinnigenverpleging (Amsterdam 1897) 17-22,
38-43.
- J. van der Kolk, ‘Over bedbehandeling in de krankzinnigengestichten’,
Psychiatrische en neurologische bladen 21 (1916) 477-487.
- G. Janssens, ‘De behandeling en verpleging van onrustige en opgewekte
krankzinnigen’, Maandblad voor Ziekenverpleging 17 (1907) 521- 534.
- G. Jelgersma, ‘Zenuw-Inrichtingen’, Psychiatrische en neurologische bladen 1
(1897) 185-191.
- Fre Domisse, Krankzinnigen (Rotterdam 1924)19-34, 148-154.

Week 5 (9 oktober) Het interbellum

- Abma en Weijers, Met gezag en deskundigheid, ‘Portret W.H. Cox’, Hoofdstuk 3 en
5, 56-85; 113-130.

Bronnen
- W.M. van der Scheer, ‘De actievere therapie van Dr. Simon’, Psychiatrische en
neurologische bladen 30 (1927) 3-8.
- Idem, Nieuwere inzichten in de behandeling van geesteszieken (Groningen 1933)
66-77.
- H.C. Jelgersma, ‘Gestichtspatiënt of in de maatschappij’, Nederlands Tijdschrift
voor geneeskunde 75 (1931) 4359-4366.
- Idem, ‘De convulsietherapie bij lijders aan schizophrenie’, Tijdschrift voor
Ziekenverpleging 47 (1937) 474-478.

4
- A.H. Fortanier, ´De beteekenis van het doodsbeleven bij insuline- en
cardiazolbehandeling’, Deuxieme Congres Hollando-Belge deNneurologie et de
Psychiatrie (z.pl. 1940) 60-64.
- G. Jelgersma, ‘De waanvorming bij schizophrenie’, Nederlands Tijdschrift voor
Geneeskunde 72 (1928) 4076-4085.

Het college op 16 oktober vervalt.

Week 6 (23 oktober)

Schriftelijk tentamen

-----------
24 oktober: symposium Waar Geest ontbreekt is Electriciteit een veel vermogend
Middel, Teylers Museum Haarlem, over de geschiedenis van het denken over en het
gebruik van elektriciteit in psychiatrie en neurologie.
----------

Week 7 (30 oktober) De jaren vijftig

Inleveren van eerste ideeën over onderzoek met een bijbehorende literatuurlijst

- E. Shorter, A history of psychiatry. From the era of the asylum to the age of prozac
(New York 1997) ‘Electroshock’, 218-224; ‘The first drugs that worked’, 246-262.
- J. Vijselaar, ‘”De ander tot vrijheid wekken”. De psychiatrische inrichting
Wolfheze onder het directoraat van Hendrik van der Drift, 1950-1975’, in: idem, e.a.
(red.), Van streek. 100 jaar geestelijke gezondheidszorg in Zuid-West Gelderland
(Utrecht 2007), 193-223.

Bronnen
- L. van der Horst ‘De behandeling met elektroshock’, Nederlands Tijdschrift voor
Geneeskunde 91 (1947) 3069-3073.
- Dr. A. Hutter, ‘De elektrische krampbehandeling van de endogene melancholie’,
Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde 85 (1941) 3317-3321.
- A.A. Boon ‘Largactil en verwante middelen in de psychiatrie en neurologie’,
Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde 99 (1955) 2735-2741.
- J. Mets, ‘Ervaringen bij de klinische behandeling van depressieve patiënten met
imipramine’, Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde 104 (1960) 815-819.
- H. van der Drift, ‘Actieve gedragstherapie in meer strikte zin’, Maandblad
Geestelijke volksgezondheid 10 (1955) 335-342.
- Idem, ‘Medebestuur in de vorm van “Zaalraden” of “Zaalvertegenwoordiging” in
de psychiatrische inrichting’, Folia Psychiatria, Neurologica et Neurochirurgica
Neerlandica 57 (1954) 224-234.
- M. Louter, Uit de inrichting. Vertelde verhalen over tachtig jaar
inrichtingspsychiatrie in Nederland (1925-2005) (Amsterdam 2005) 61-73.

5
-----------
31 oktober: presentatie van het boek: Verward van geest en ander ongerief.
Psychiatrie en geestelijke gezondheidszorg in Nederland (1870-2005) van Harry
Oosterhuis en Marijke Gijswijt-Hofstra, bij de Koninklijke Nederlandse Akademie
van Wetenschappen, te Amsterdam.
-----------

Week 8 (6 november) Antipsychiatrie

- Porter, Madness, Hoofdstuk 8, 200-214.
- Abma en Weijers, Met gezag en deskundigheid, Hoofdstuk 6, 145-172.
- Gemma Blok, Baas in eigen brein. ‘ Antipsychiatrie’ in Nederland 1965-1985
(Amsterdam 2004) Hoofdstuk 2, 26-53.
- P. Hunsche, De strijdbare patiënt. Van gekkenbeweging tot cliëntbewustzijn.
Portretten 1970-2000 (Haarlem 2008) 45-61.

Bronnen
- Kees Trimbos, Antipsychiatrie. Een overzicht (Deventer 1975) 33-37, 53-65.
- B. van Garrel, ‘Een psychopaat is helemaal niet gek; gesprek met psychiater Jan
Foudraine’, Haagse Post, 9 juni 1971, 30-33.
- A.J. Heerma van Voss en F. Nypels, ‘Gek zijn moet goedkoop blijven’, Haagse
Post, 24 november 1971, 42-52.
- P. Bierenbroodspot, ‘Is de psychiatrische inrichting nog veranderbaar?’,
Maandblad Geestelijke Volksgezondheid 28 (1973) 114-221.
- M. de Rijk, ‘De Gekkenkrant? Jullie zien er helemaal niet zo gek uit, haha!’,
Haagse Post, 16 augustus 1975, 10-11.
- Gekkenkrant, 2 (1975) no. 10.

Met ingang van 13 november vinden de colleges plaats in zaal 1.04 van het pand
Drift 23!

Week 9 (13 november) Het einde van de inrichting?

- Porter, Madness, 215-218.
- Abma en Weijers, Met gezag en deskundigheid, Hoofdstuk 7 en 8, 173-193, 199-
240.
- Gemma Blok, ‘ Een enkele reis op z’ n retour. Santpoort en het Amsterdamse
model’, in: Vijselaar, Gesticht in de duinen, 238-267.
- H.J. Wennink e.a., ‘De metamorfose van de GGZ. Kantekeningen bij
vermaatschappelijking’, Maandblad Geestelijke volksgezondheid 56 (2001) 917-937.

Bronnen
- Egbert van der Poel e.a., Het psychiatrisch ziekenhuis in diskussie. Verslag van de
actie Moratorium Nieuwbouw APZ’en (Amsterdam 1985) 15-16; 7-12.
- Nota GeestelijkeVolksgezondheid (Tweede kamer der Staten Generaal, vergaderjaar
1983-1984 18463) [de zogenaamde ‘Nieuwe Nota’] 5-6, 63-64, 72-77.

6
Week 10 (20 november) nader in te vullen, mogelijk archiefbezoek

Inleveren van het onderzoeksvoorstel

Week 11 (27 november) Onderzoekspresentaties

Week 12 (4 november) Onderzoekspresentaties

Week 13 (11 december) Onderzoekspresentaties

Week 14 (18 december) Onderzoekspresentaties

Op 25 december en 1 januari zij er geen colleges.

Week 15 (8 januari) Onderzoekspresentaties

Week 16: 15 januari 2009: Deadline inleveren van eindwerkstuk

Nadien individuele bespreking van de werkstukken op 22 januari en op individuele

afspraak.