525MT0059

T.C.
MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI
MEGEP
(MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN
GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ)
UÇAK BAKIM
OTOMATİK UÇUŞ
ANKARA 2006
Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller;
• Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılı

Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında
kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim
programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik
geliştirilmiş öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır).
• Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye

rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış,
denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve
Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır.
• Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği

kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve
yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir.
• Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki

yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden
ulaşabilirler.
• Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak

dağıtılır.
• Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında

satılamaz.
İÇİNDEKİLER
AÇIKLAMALAR ...................................................................................................................iii
GİRİŞ ....................................................................................................................................... 1
ÖĞRENME FAALİYETİ-1 ..................................................................................................... 3
1. TEMEL OTOMATİK UÇUŞ KONTROL SISTEMLERININ ÇALIŞMASI, DEVRE...... 3
1.1. Otomatik Uçuş Sistemleri ............................................................................................. 3
1.2. Dfcs’i Oluşturan Komponentler.................................................................................... 4
1.2.1 Autopilot –(otopilot)............................................................................................... 4
1.2.2 Flight Director ........................................................................................................ 6
1.2.3 Altitude Alert .......................................................................................................... 6
1.2.4 Speed Trim ............................................................................................................. 6
1.2.5 Mach Trim .............................................................................................................. 6
UYGULAMA FAALİYETİ ................................................................................................ 9
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 10
PERFORMANS DEĞERLENDİRME .............................................................................. 11
ÖĞRENME FAALİYETİ-2 ................................................................................................... 12
2. ÇALIŞMA MODLARI ...................................................................................................... 12
2.1. Roll Kontrol ................................................................................................................ 13
2.2. Pitch Kontrol............................................................................................................... 15
2.3. Yaw Kontrol................................................................................................................ 17
2.4. Uçak Dengesi .............................................................................................................. 17
2.4.1. Roll Denge........................................................................................................... 18
2.4.2. Pitch Denge.......................................................................................................... 18
2.4.3. Yaw Denge .......................................................................................................... 18
2.4.4. Uçuş Kumanda Yüzeyleri.................................................................................... 18
UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 19
3.YAW DAMPERLERİ......................................................................................................... 22
3.1. Yaw Damper Bağlantı Anahtarı ve Bağlantı Işığı ...................................................... 24
3.2. Yaw Damper Göstergesi ............................................................................................. 25
3.3. SMYD 1 ...................................................................................................................... 25
3.4. Selenoid Valf .............................................................................................................. 26
5.OTOMATİK TRiM KONTROL......................................................................................... 32
5.1. Speed Trim.................................................................................................................. 32
5.2. Mach Trim .................................................................................................................. 33
6. OTOPİLOT NAVİGASYON SİSTEMLERİ..................................................................... 39
i
7. OTOMATİK GAZ SİSTEMİ............................................................................................. 45
7.1. A/T Sistem Komponentleri : ....................................................................................... 46
CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 54
KAYNAKÇA ......................................................................................................................... 56
ii
AÇIKLAMALAR
AÇIKLAMALAR
KOD 525MTO059
ALAN Uçak Bakım

DAL/MESLEK Uçak Elektronik Sistemleri
MODÜLÜN ADI Otomatik Uçuş
Temel otomatik uçuş kontrol sistemleri, çalışma
modları, yaw damperler, helikopterlerde stabilite artırıcı
sistem, otomatik trim kontrol, otopilot navigasyon
MODÜLÜN TANIMI yardımcı arabirimleri, otomatik gaz sistemi, otomatik
iniş sistemi hakkında bilgi veren, öğrencinin adı geçen
cihazların veya sistemlerin analizini ve bakım becerisini
kazanmasını sağlayan eğitim materyalidir.
SÜRE 40/32
ÖN KOŞUL Uçuş kumandaları dersinden başarılı olmak.

Bu modül ile ATA 22’ ye uygun olarak otomatik uçuş
YETERLİK
sisteminin bakımını yapabilmek.
Genel Amaç
Bu modül ile ATA 22’ye uygun olarak otomatik uçuş
sisteminin bakımını yapabileceksiniz.
Amaçlar
¾ ATA 22 ye uygun olarak otomatik uçuş
kumandalarını test edebileceksiniz.
¾ ATA 22 ye uygun olarak çalışma modlarını analiz
edebileceksiniz.
¾ ATA 22 ye uygun olarak yaw damperleri analiz
MODÜLÜN AMACI edebileceksiniz.
¾ ATA 22 ye uygun olarak Helikopterde stabilite
arttırıcı sistemin bakımını yapabileceksiniz.
¾ ATA 22 ye uygun olarak otomatik trim kontrol
ayarını yapabileceksiniz.
¾ ATA 22 ye uygun olarak otopilot navigasyon
sistemlerini çalıştırabileceksiniz.
¾ ATA 22 ye uygun olarak otomatik gaz sisteminin
bakımını yapabilecektir.
¾ ATA 22 ye uygun olarak otomatik iniş sisteminin
bakımını yapıp, arızalarını giderebilecektir.
Televizyon, sınıf kitaplığı, VCD, DVD, tepegöz,
EĞİTİM ÖĞRETİM
projeksiyon, bilgisayar ve donanımları, internet
ORTAMLARI VE
bağlantısı, öğretim materyalleri vb uçak kokpiti ve
DONANIMLARI
benzeri uçak elektronik laboratuarı ortamı
iii
Modülün içinde yer alan her öğrenme faaliyetinden
sonra verilen ölçme soruları ile ayrıca kendinize ilişkin
gözlem ve değerlendirmeleriniz yoluyla kazandığınız
ÖLÇME VE bilgi ve becerileri ölçerek kendi kendinizi
DEĞERLENDİRME değerlendireceksiniz.
Öğretmeniniz, modül sonunda size ölçme teknikleri
uygulayarak modül uygulamaları ile kazandığınız bilgi
ve becerileri ölçerek değerlendirecektir.
iv
GİRİŞ
GİRİŞ
Sevgili Öğrenci,
Bu modülün amacı, sizlere çağımızın en hızlı ulaşım sistemi olan uçakların kullandığı
elektronik sistemlerden bazılarını tanımaktır.
Günümüz uçak teknolojisi sürekli kendisini yenilemektedir. İşte burada eğitici olarak
biz öğretmenlere görev düştüğü kadar, siz öğrencilere de uygulayıcı olarak görev
düşmektedir. Burada amacımız uçakla ilgili yeni elektronik sistemlerin çalışma şeklini
öğrenmek ve bu sistemlerin bakım becerisini kazanabilmektir. Mesleğinizi tam öğrenip
piyasada iş yapabilmeniz için gerekli bilgi ve birikime sahip olmak ilk hedefiniz olmalıdır.
Şüphesiz ki çok hızlı gelişen mesleğinizle alakalı bu gibi teknolojiler takip edilmelidir.
Teknolojiyi takip eden ve yaptığı işi becerikli ve istenilen standartlarda yapan

teknisyenler iş piyasasında daima ihtiyaç olacaktır. Bunun için kendinizi her alanda
geliştirmelisiniz. Sizler de bilirsiniz ki bu meslek çok büyük bir dikkat ve özen gerektirir.
Yapılabilecek ufak hatalar istenmeyen büyük olaylara sebep verebilir. Bu sebeple işinizle
ilgili daima ciddi olun ve yaptığınız işin hakkı neyse daima onu veriniz. Fazlası içinde daima
çaba ve gayret gösteriniz.
Yukarıdaki bu özellikler sizde oluştuğu zaman, mesleğinizde aranan eleman olarak

kazanç sağlamanız hiç mi hiç zor olmayacaktır. Tüm bu özelliklerinizi de iş ahlakı ile
bütünleştirirseniz daha da güzel olacaktır.
1
2
ÖĞRENME FAALİYETİ–1
ÖĞRENME FAALİYETİ-1
ARAŞTIRMA
ATA 22 ye uygun olarak otomatik uçuş kumandalarını test edebilecektir.
AMAÇ
¾ Uçuş kontrol sistemleri hakkında internette araştırma yapınız.

¾ Kütüphaneleri araştırarak yazılı doküman araştırması yapınız.
¾ Bulduğunuz doküman ve verileri özetleyerek bir rapor haline getiriniz.
¾ Hazırladığınız raporu arkadaşlarınızla ve öğretmeninizle paylaşınız.
1. TEMEL OTOMATİK UÇUŞ KONTROL

SISTEMLERININ ÇALIŞMASI, DEVRE
TERMİNOLOJİSİ VE KONTROL
SİNYALLERİNİN İŞLENMESİ
Günümüz uçaklarında uçuş sistemleri veya oto pilot hemen hemen bütün uçaklarda
mevcuttur. Otomatik uçuş sistemleri pilotun iş yükünü azaltarak uçuşun daha güvenli ve
ekonomik olmasını sağlar.
1.1. Otomatik Uçuş Sistemleri

Günümüz uçaklarında kullanan otomatik uçuş sistemlerinden bahsedelim günümüz
uçaklarında otomatik uçuş işlemi, dijital uçuş kontrol sistemi (DFCS-digital flight control
system) vasıtası ile gerçekleşir. Bu sistemin (DFCS) görevleri şunlardır:
¾ Autopilot (Otopilot)
¾ Flight director (Uçuş yöneticiliği)
¾ Altitude alert (yükseklik uyarısı)
¾ Speed trim (Hız ayarı)
¾ Mach trim. (Mach Ayarı “mach= uçak hızının ses hızına oranı”)
¾ Autothrottle (Otomatik Gaz valfi “ uçaktaki yakıt sistemini kontrol etmek”)

3
1.2. Dfcs’i Oluşturan Komponentler
Şekil 1.1: DFCS genel tanıtım
Mod kontrol paneli ( MCP), iki adet uçuş kontrol bilgisayarı (flight control computers
-FCC) ve uçuş control sisteminin actuator ( control edici) bilgi girişleri. İlk FCC yukarıdaki
beş görevi yapar. Bundan başka FCC A’nın fonksiyonu autothrottle’dir.
1.2.1 Autopilot –(otopilot)
FCC bilgi girişlerini birkaç sistemden alır. Bu sistemler ADIRS, FMC’dir ve Aileron
(uçağın sağa ve sola yatmasını sağlayan sistem) ve Elevator ( uçağın kuyruğunda bulunan
ve burun aşağı, yukarı hareketini sağlayan ana kumanda yüzeyi)’ini kontrol eder. Bu
kontrolü uçuş planı doğrultusunda yapar. İki adet otopilottan; otopilot A FCC A ve otopilot
FCC B’dir. Bu oto pilotlardan hangisinin çalışacağını MCP’den, otopilot kontrolleri uçuş
planı doğrultusunda uçağın pozisyonuna bağlıdır:
¾ Climb (tırmanma, yükselme)
¾ Cruise (düz uçuş)
¾ Descent (alçalma)
¾ Approach ( inişe yaklaşma)
4
¾ Go-around (uçağın inişten vazgeçip pas geçmesi)
¾ Flare (iniş öncesi, tekerlekler yere değmeden az önceki pozisyon)
Şekil.2: Otopilot sistemi blok şeması
Şekil 1.2’te DFCS sistemin işleyişi blok şema şeklinde verilmiştir. FCC A ve FCC B
sensörlerden ve diğer actuatorlerden ve indikatörlerden gelen dataları kullanarak:
¾ A/P role kontrol,
¾ A/P pitch kontrol,
¾ otoiniş,
¾ çalıştırmak ve birbirine bağlamak,
¾ uyarmak ikaz etmek ve bildirme,
Uçağın dengesini sağlamak için ayarlamak fonksiyonlarını gerçekleştirir.
5
Şekil 1.3: DFCS, uçuş kompartımanında bulunan komponentlerin yerleri
1.2.2 Flight Director
FCC’ ye, birkaç sistemden bilgi gönderilir.( CDS'den kılavuz pilotlarla) kılavuz
pilotlar CDS (common “ortak” display system)'de MCP üzerinden uçuşu yönlendirebilir.
Uçuş planı doğrultusunda uçuş kontrolü yapılır.
1.2.3 Altitude Alert
FCC uçuş planı çerçevesinde ayarlanan yüksekliğin altına inildiğinde pilotu sesli
olarak ve görsel olarak uyarır
1.2.4 Speed Trim
Uçağın hava hızı fazla ise ve ya da az ise motor gücünü kontrol ederek uygun hıza
ayarlar. Pilotların girdiği uçuş planı doğrultusunda hız kontrolü yapar.
1.2.5 Mach Trim
Otopilot, mach süratini otomatik olarak ayarlar. Uygun mach oranı 0.615’dir. Bu
oranın üstüne çıktığı zaman hızı azaltarak bu oranın altına iner.
6
Şekil 1.4: DFCS ile ilgili komponentleri (kokpit)
Şekil 1.5: DFCS otopilot ayrılma düğmesi ve anahtarı (Kaptan kontrol direksiyonu)
7
Şekil 1.6: DFCS, Elektronik Resim 1.1: FCC (Flight Control Computer)Görünüm
kompartımanı yerleşimi
Şekil 1.7: Uçuş kontrol bilgisayarı
8
UYGULAMAFAALİYETİ
UYGULAMA FAALİYETİ
AMAÇ: FMCS komponentini tanımak
İŞLEM BASAMAKLARI
İşlem Basamakları Öneriler
Uçuş kompartımanındaki FMCS cihazları ile ilgili
panelleri bulunuz. ¾ Gerekli güvenlik
önlemlerini mutlaka
alınız.
¾ Yanınızda mutlaka
deneyimli bir uçak
teknisyeni
bulunmalıdır.
Pilot kontrol direksiyonu üzerindeki Autopilot switchini ve
anahtarını bulunuz. ¾ Teknisyeninin
telkinlerine mutlaka
uyunuz.
¾ İşlerinizi teknisyen
gözetiminde
gerçekleştiriniz.
Elektronik kompartımanında FCC komponentini bulunuz.
FCC komponenti üzerindeki connetctor, switch ve yazılı

etiketleri inceleyiniz.
9
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Aşağıdaki soruları yanıtlayınız.
1. Aşağıdakilerden hangisi (DFCS) sisteminin görevlerinden değildir?
A) Autopilot (Otopilot)
B) Flight director (Uçuş yöneticiliği)
C) Speed trim (Hız ayarı)
D) Altitude trim.
2. SUBSONİC uçaklar için uygun MACH oranı aşağıdakilerden hangisidir?

A) 0-0,75 B) 0,75-1,2 C) 1,2-5 D)5
3. HİPERSONIC uçaklar için uygun MACH oranı aşağıdakilerden hangisidir?
A) 0-0,75 B) 0,75-1,2 C) 1,2-5 D)5
4. Thrust nedir?
A) Uçağın ağırlığı
B) Motor gücü
C) Havanın direnci
D) Kaldırma kuvveti
5. Atmosfer tabakalarının yere olan uzaklığına göre yakından uzağa doğru
sıraladığımızda aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
A)Troposphere-Stratosphere-Mesosphere-Thermosphere-Exosphere
B) Exosphere-Thermosphere-Mesosphere-Stratosphere-Troposphere
C) Exosphere-Troposphere-Mesosphere-Thermosphere-Stratosphere
D)Troposphere-Thermosphere-Mesosphere-Stratosphere-Exosphere
6. FCC komponentinin fonksiyonları nelerdir?
DEĞERLENDİRME
Cevaplarınızı, cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek

kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt yaşadığınız,
soru var ise ilgili konuyu tekrar edin.
10
PERFORMANS DEĞERLENDİRME
GÖZLEMLENECEK DAVRANIŞLAR Evet Hayır

Gerekli güvenlik önlemlerini aldınız mı?
Uçuş kompartımanındaki FMCS cihazları ile ilgili panelleri buldunuz
mu?
Pilot kontrol direksiyonu üzerindeki Autopilot switchini ve anahtarını
buldunuz mu?
Elektronik kompartımanında FCC komponentini buldunuz mu?
FCC komponenti üzerindeki connetctor, switch ve yazılı etiketleri
incelediniz mi?
DEĞERLENDİRME
Yukarıdaki performans değerlendirme kısmında hiç hayır yanıtınız yoksa uygulama
faaliyetini doğru olarak gerçekleştirmişsinizdir. Aksi durumda uygulama faaliyetini tekrar
ediniz.
11
AMAÇ
ATA 22 ye uygun olarak çalışma modlarını analiz edebilecektir.
ARAŞTIRMA
¾ Uçuş Kontrol Sistemleri hakkında internette araştırma yapınız.
2. ÇALIŞMA MODLARI
UÇAK EKSENLERİ: Bir uçak; uçuş esnasında; tüm hareketlerini üç ayrı eksen üzerinde
yapar. Bu eksenler birbirlerine 90° açı yaparlar ve longitudinal eksen, lateral eksen, vertical
eksen olarak isimlendirilir.
Longitudinal (Roll hareketlerinin yapıldığı) eksen : Uçağın burnu ile kuyruk konisini
birleştiren hayali hattır. Uçağın sağa ve sola yatış hareketleri bu eksen üzerinde olur.
Lateral (Pitch hareketlerinin yapıldığı) eksen : Uçağın iki kanat ucunu birleştiren
hayali hattır. Uçağın burun aşağı ve yukarı hareketleri bu eksen üzerinde olur.
Vertical (Yaw hareketlerinin yapıldığı) eksen: Yukarıda bahsedilen bu iki eksene 90°
dik, uçağı üstlen alta doğru delen eksendir. Uçağın yönünün belirlenmesini sağlayan sağa ve
sola dönüş hareketleri bu eksen üzerinde olur.
Şekil 2.1: Uçuş eksenleri
12
<<Ucagin ><Hava ><İçerisindeki ><Hareketleri>
Uçağın uçuşu sırasında yönünün belirlenmesi, sağa veya sola yatışının ve burun aşağı
veya yukarı hareketlerinin sağlanması; uçağın tipi ve büyüklüğüne göre uçak üzerine
bağlanmış ana ve yardımcı uçuş kumandaları ile sağlanır. Uçağın hava içindeki hareketlerini
üç ana grupta inceleyeceğiz. Bunlar;
Roll kontrol,
Pitch kontrol,
Yaw control.
2.1. Roll Kontrol

Uçağın roll kontrolü; yani sağa ve sola yatışları her bir kanadın firar kenarında
bulunan “aileronlar” ile sağlanır. Aileron'lara; pilot kabininde bulunan her iki pilot kumanda
volanlarının sağa veya sola döndürülmesi ile kumanda edilir. Aileron kumanda volanının
sağa döndürülmesinde; sağ aileron’un firar kenarı yukarı, sol “aileron”'un firar kenarı ise
aşağı doğru hareket eder. Sağ “aileron”'un firar kenarının yukarı hareketi; kanat ile beraber
alt tarafta bir kamburluk oluşturur. Diğer bir deyimle kanat airfoil şekli değiştirilmiş olur.
Airfoil üzerinde kaldırma kuvvetinin elde edilişinden hatırlayacağımız gibi; kamburluk kanat
altından akan hava filelerinin hızını arttıracak, dolayısıyla basınç düşecektir.
Kanat üzerinde ise; hava hızında bir değişme olmayacağından; basınç; yaklaşık ortam
basıncına eşit olacaktır. İşte aileron ile kanadın beraberce oluşturacakları alanda meydana
gelen bu basınç farkı ile oluşan kuvvet; kanat üzerinde meydana gelen kaldırma kuvvetine
karşı bir güç oluşturur. Bu nedenle kanat kaldırma kuvveti azalır. Azalan kanat kaldırma
kuvveti nedeniyle kanadın roll ekseni etrafında hareket başlar ve sağ kanat aşağı doğru
hareket eder.
Kısacası; kumanda volanı ile verilen yatış kumandası; her iki kanattaki “aileron”'ların
birbirlerine ters olarak çalışmalarını sağlar. Bu çalışma da kanatların kaldırma kuvvetlerini
etkileyerek uçağın roll ekseni etrafında sağa ve sola yatışlarını sağlar. Böylece roll kontrolü
elde edilmiş olur.
13
Şekil 2.2: Roll kontrol
Bazı uçaklarda iç ve dış olmak üzere her bir kanatta iki adet aileron bulunur. Uçağın
düşük hızlarında her iki aileron birlikte kullanılarak uçağın roll kontrolü etkin olarak
sağlanır. Uçağın yüksek hızlarında ise; dış “aileron”'lar kilitlenerek nötr pozisyonunda
kalırlar. Bu durumda uçağın roll kotrolü sadece iç aileronlar ile sağlanır.
Uçakların roll kontrolü kanatların kaldırma kuvvetlerinin arttırılması veya azaltılması

ile sağlandığına göre; yatış yapılacak taraftaki kanat kaldırma kuvveti ne kadar azaltılırsa
yatış o kadar çabuk ve etkili olur. Uçakların kanatlarındaki kaldırma kuvvetlerini azaltmak
için “spoiler”'ler kullanılır. Normal durumlarda kanat üst yüzeyini oluşturan “spoiler”'lerin
açılmaları ile oluşturdukları açısal pozisyon; kanat üzerinden akan hava filelerinin akışını
bozarlar ve kanat kaldırma kuvvetinin azalmasına neden olur.
“Aileron”'larla uçağa yatış kumandası verildiği zaman; yatış yapılan taraftaki kanat
üzerinde bulunan spoiler'ler açılır, diğer kanattakiler kapalı kalırlar. “Spoiler”'i açılan
kanattaki bozulan kaldırma kuvveti uçağın yatışına yardımcı olur.
14
Şekil 2.3: DFCS ROL CWS (Kontrol dümen tekerleği) transduseri
2.2. Pitch Kontrol

Uçağın pitch ekseni etrafındaki burun aşağı ve yukarı hareketleri elevatorler ile
sağlanır. Elevatorler; uçağın yatay stabililizer'inin firar kenarındadır.
Pilot kabininde bulunan her bir levyenin ileri ve geri hareket ettirilmesi ile
elevatorlerin firar kenarlarının aşağı ve yukarı hareket eder. Elevator'lerin yatay stabilizemle
açı yapması; altta ve üstte kamburluk oluşumuna neden olur. Daha önceden öğrendiğimiz
gibi hava filelerinin hızı; kamburluğun olduğu tarafta daha fazla, basıncı ise; daha azdır Bu
basınç farklılığı ile yatay stabilizer üzerinde meydana gelen kuvvet"' uçağı burun aşağı ve
yukarı hareket
15
Şekil 2.4 Pitch kontrol
Şekil 2.5: DFCS Pitch CWS güç transduseri
16
2.3. Yaw Kontrol
Uçağın yaw ekseni etrafındaki sağa ve sola dönüş hareketleri; dikey stabilizemin firar
kenarında bulunan rudder ile sağlanır. “Rudder”'in sağa ve sola hareketleri; pilot kabininde
bulunan her bir pilota ait birer çift pedal ile sağlanır. İki pedal çiftinden birini kullanarak
kumanda edildiğinde; pedalın birinin ileri gittiği, diğerinin ise; geri geldiği görülür.
“Rudder”’in dikey stabilizer ile yapmış olduğu kamburluk; iki tarafta basınç farklılığı
yaratır. Bu basınç farklılığı uçağın sağa veya sola dönmesini sağlar. Böylece uçağın yönü
değişir.
Şekil 2.6: Yaw kontrol
2.4. Uçak Dengesi

Uçuş sırasında meydana gelen dış kuvvetlerle; uçağın dengesinin bozulması halinde,
uçağın kendi kendine dengesini sağlamasıdır. Buna pozitif denge denir. Dengesizlik
durumunda (negatif dengede) uçağın kontrolü zor, hatta imkansızdır.
17
Uçağın hareketleri roll, pitch ve yaw eksenler üzerinde olduğuna göre, uçağın
dengesinin bozulması da bu üç eksen üzerinde olur. Böyle bir durumunda uçağın dengesinin
nasıl sağlandığını ayrı ayrı inceleyeceğiz.
2.4.1. Roll Denge
Uçağın yana kayması halinde yaw dengesinin bozulduğu gibi roll dengesi de bozulur.
Dolayısıyla uçak aynı zamanda yatış yapma eğilimi gösterir.Uçağa kumanda verilmeden
sağa ve sola yatış yapmasını önlemek için "ok" ve "V" açılı kanatlar kullanılmıştır.
2.4.2. Pitch Denge
Uçağın pitch dengesi bozulduğu takdirde yunuslama hareketi başlar. Yani burun aşağı
ve yukarı hareket eder.Pitch denge yatay stabilizer ile sağlanır.
2.4.3. Yaw Denge
Yaw eksen etrafında uçağın hareketlerinin dengelenmesine yön dengesi denir. Bir
uçak düz uçarken pilotun verdiği kumanda ile belirlenen yöne devam etmesi gerekir.Uçağın
yaw dengesi; uzun gövde yapısı, dikey stabilizer ve "ok" açılı kanatlar ile sağlanır.
2.4.4. Uçuş Kumanda Yüzeyleri

A)Sabit Uçuş Kumanda Yüzeyleri
Kanatlar ve dikey stlabilizer'dir. Yatay stabilizeri hareketli olmayan uçaklarda sabit

uçuş kumanda yüzeylerine yatay stabilizer'i de ilave edebiliriz
Şema 2.1: Uçuş kumandaları şeması

B)Hareketli Uçuş Kumanda Yüzeyleri
Uçakların roll, pitch ve yaw eksenlerindeki hareketleri; hareketli uçuş kumanda

yüzeyleri ile sağlanır. Bu yüzeyleri iki kışıma ayırıyoruz.
18
AMAÇ: Uçakta bulunan kumanda yüzeylerinin incelenmesi
İŞLEM BASAMAKLARI
Roll hareketini sağlayan aileronları bularak çalışmasını
inceleyiniz ¾ Gerekli
Pitch hareketini sağlayan elevatorleri bularak çalışmasını güvenlik
inceleyiniz. önlemlerini
Yaw hareketini sağlayan rudder komponentleri uçakta mutlaka
yerlerini bularak yakından inceleyiniz. alınız.
¾ Yanınızda
mutlaka
deneyimli bir
uçak
teknisyeni
bulunmalıdır.
¾ Teknisyeninin
telkinlerine
mutlaka
uyunuz.
¾ İşlerinizi
teknisyen
gözetiminde
gerçekleştirini
z.
19
ÖLÇME
ÖLÇME VE
VE DEĞERLENDİRME
DEĞERLENDİRME
1. Uçağa roll hareketini hangi komponent verir?

A) Rudder B) Spoilers C) Aileron D) Elevetor
2. Uçağa pitch hareketini hangi komponent verir?

3. Uçağa yaw hareketini hangi komponent verir?

4. Pilot kabininde bulunan her bir levyenin ileri ve geri hareket ettirilmesi ile ………….
firar kenarlarının aşağı ve yukarı hareket eder.
5. Uçuş sırasında meydana gelen dış kuvvetlerle; uçağın dengesinin bozulması halinde,
uçağın kendi kendine dengesini sağlamasıdır. Buna …………. ………. denir.
6. Uçağın ……. dengesi; uzun gövde yapısı, dikey stabilizer ve "ok" açılı kanatlar ile
sağlanır.
DEĞERLENDİRME
Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek

soru var ise ilgili konuyu tekrar ediniz.
20
PERFORMANS
DEĞERLENDİRME

Roll Hareketini sağlayan aileronları bularak çalışmasını incelediniz mi?
Pitch hareketini sağlayan elevatorleri bularak çalışmasını incelediniz
mi?
Yaw hareketini sağlayan rudder komponentleri uçakta yerlerini bularak
yakından incelediniz mi?
DEĞERLENDİRME
ediniz.
21
AMAÇ
ATA 22 ye uygun olarak yaw damperleri analiz edebilecektir
ARAŞTIRMA
¾ Yaw damper hakkında internette araştırma yapınız.
3.YAW DAMPERLERİ
Yaw damper uçağın , uçuş planı sırasında uçağın yaw (dikey) ekseninde sapma olması
durumunda devreye girerek rudder’leri kontrol ederek uçağın dengede kalmasını sağlayan
oto uçuş sistemdir. Yaw damper dutch roll karakteristiğine sahip uçaklarda uçağın dutch
rolla girmesini engelleyen bir sistemdir.
Dutch roll ise uçağın stabilitesi ile ilgilidir. Uçaklarda directional stability ve lateral
stability karakteristikleri çok önemlidir. Eğer uçağınızın directional stabilitesi lateral
stabilitesine göre daha fazla ise uçağınızın spiral
instabilite eğilimindedir. Eğer uçağınızın lateral stabilitesi
directional stabilitesinden daha fazla ise uçağınız dutch
roll karakteristiğine sahiptir. Yani, uçağınız irtifada
uçarken herhangi bir şekilde (türbülans, wind shear,....)
headingi veya roll'u değişirse bu durumda; uçağınızın
kuvvetli lateral stabilitesinden dolayı aşağıya düşen kanat
tekrar yukarı kalkacak ve kanatlar level olduktan sonra
öbür kanat aşağı düşecek, bu sefer bu kanat yukarı
kalkacak, bu bir salınım hareketi seklinde devam eder. Bu
salınımı pilotun levye direksiyon ile engellemesi de
oldukça zordur. Modern airliner uçakları designları
dolayısıyla hafif dutch roll eğilimlidirler. Bundan dolayı
yaw damper sistemleri ile donatılırlar. Uçaklarla yapılan
deneyler neticesinde dutch roll un hangi frekans
aralıklarındaki roll hareketlerinden kaynaklandığı tespit
edilir ve uçağın roll hareketleri bir filtreden geçirilerek
dutch roll karakteristiği içindeki hareketleri yaw damper
sistemi aksi rudder kumandası vererek çok hassas bir
şekilde sönümler.
Şekil 3.1: İstenmeyen yaw hareketi (Dutch roll, Turbulence)
22
Şekil 3.2 Yaw damper tanımlama
Yaw damper sistemine ait komponentler şunlardır:
¾ Yaw damper bağlantı anahtarı,
¾ Yaw damper bağlantı ışığı,
¾ Stall İdare Yaw damper (SMYD) Stall: Uçağın havada tutunabilme yeteneğini
kaybetmesi,
¾ Selenoid valf(Main rudder PCU),
¾ Elektrohidrolik servo valfi (Main rudder PCU),
¾ LVDT (Main rudder PCU).
23
Şekil 3.3: Yaw damper komponenteri uçuş kompartımanı yerleşimi
Resim 3.1: Yaw damper anahtarı ve ışığı
3.1. Yaw Damper Bağlantı Anahtarı ve Bağlantı Işığı

Uçuş kontrol panelindeki yaw damper sistemi ile bağlantı kurulmasını sağlar. P5
panelinde bulunur. (resim 3.3) Yaw damper sistemi ile bağlantı kurulmak istendiğinde B tipi
hidrolik sistemi ON konumunda olmalıdır. Yaw damper sistemiyle bağlantıyı kesmek için
anahtar OFF konumuna alınır. Bağlantı lamba ışığı anahtarın üzerinde yer alır. Bağlantı
yoksa ışık yanar. Bu lambanın fonksiyonu uçak çalıştığında yaw damperin çalışıp,
çalışmadığını göstermektir.
24
Resim 3.2: Yaw damper göstergesi
3.2. Yaw Damper Göstergesi

Uçuş kompartımanında P2 paneli üzerinde bulunan (resim 4.3) yaw damper
göstergesi, yaw damperin çalışmasına göre selenoid valfin durumunu gösterir. Bu hareket
yaw damper hareketini gösterir. Yaw damper her iki yönde flapları 2° yukarı veya 3° aşağı
olmak üzere hareket ettirir. Böylece Dutch Roll’u azaltmış olur. Bu gösterge bu sırada
Rudder’in hareketini gösterir fakat rudder pedallarını hareket ettirmez. Eğer rudder
pedallarla hareket ettirilirse göstergede herhangi bir değişime olmaz.
3.3. SMYD 1
SMYD, ADIRU’dan gelen hareket bilgilerini kullanarak Dutch Roll’u sezer. SMYD
yaw damper fonksiyonunu ve stall idaresini gerçekleştirir.
Fiziksel Özellikleri : SMYD yaklaşık olarak 10 lbs ağırlığındadır. 10W’lık bir güç
tüketir. Ön panelde; Etiket üzerindeki test komutları, ekran ve keyped bulunur.
Display: Amber renginde sekiz karakter uzunluğunda iki karakter genişliğinde alfanümerik
bir ekrandır.
Keypad : Test komutlarının girilmesi için kullanılan tuş takımıdır.
SMYD 1 28 V DC gerilimi 1numaralı elektrik hattından ve 28 v AC gerilimi 1 numaralı
transfer hattından alır.
SMYD 1 dijital bilgileri ADIRU’dan alır. Bu bilgiler: Airspeed, basınç etkisi, yanal
hızlanma, roll açısı, roll oranı, yaw oranıdır.
25
Şekil 3.4: SMYD görünüş Şekil 3.5: SMYD 1 ve SMYD2 Elektronik
kompartımanı yerleşimi
3.4. Selenoid Valf

Yaw damper sistemi, yatay sabitleyici sistem içerisinde iki adet LRU (Line
Replaceable Unit-Hat değiştirilebilir ünite)’ya sahiptir.
EHSV (Elektrohidrolik servo valf) Selenoid valf güç kontrol ünitesine monte
edilmiştir. LRU’larla birlikte, LVDT (Linear Variable Differential Transducer) sistemide
burada yer almaktadır. LVDT ana güç ünitesine monte edilmiştir. LVDT bir LRU sistemi
değildir.
Yukarıda sayılan komponentler dikey sabitleyici bölümünün sağındaki kısımdan

ulaşılabilir.
26
Şekil 3.6 : EHSV görünüm
Şekil 3.7 : YDS (Dikey dengeleme sistemi) Yeri ve komponent yerleşimi
SMYD 1 yaw damper komutlarını selenoid valf güç kontrol ünitelerine gönderir.
Selenoid valf güç kontrol ünitesinde üzerinde bulunan LVDT yaw damping hareketlerine
göre “Rudder”’e pozisyonu bilgilerini yaw damper göstergesine gönderir. AOA (angle of
atacck –hücum açısı ) sensorları açısal bilgileri SMYD 1’e gönderir. Yaw damper bağlantı
anahtarı kapatıldığında, bu bilgi SMYD 1 üzerinden Selenoid Main Rudder’e gönderilir.
27
UYGULAMA FAALİYETİ- 1
Uçakta bulunan yaw damper sisteminin incelenmesi
İŞLEM BASAMAKLARI

Uçak uçuş kompartımanında bulunan yaw damper
sistemine ait komponentleri bulunuz ve inceleyiniz. ¾ Gerekli güvenlik
önlemlerini mutlaka
alınız.
¾ Yanınızda mutlaka
deneyimli bir uçak
teknisyeni
bulunmalıdır.
¾ Teknisyeninin
telkinlerine mutlaka
Yaw damper sistemine ait gösterge ve ikaz uyunuz.
lambalarını inceleyiniz.
¾ İşlerinizi Teknisyen
gözetiminde
gerçekleştirin.
SMYD komponentini inceleyiniz.
28
ÖLÇME
ÖLÇME VEVE DEĞERLENDİRME
DEĞERLENDİRME
1. Yaw damper uçağın , uçuş planı sırasında uçağın yaw (dikey) ekseninde sapma olması
durumunda devreye girerek hangi komponenti kontrol eder?
A) Rudder
B) Spoilers
C) Flaps
D) Elevator
2. Dutch roll hareketini hangi sistem önler?

A) A/T
B) FMCS
C) Yaw damper
D) ADIRU
3. Uçağınızın kuvvetli lateral stabilitesinden dolayı aşağıya düsen kanat tekrar yukarı
kalkacak ve kanatlar level olduktan sonra obur kanat aşağı düşecek bu sefer bu kanat
yukarı kalkacak derken bu bir salınım hareketi şeklinde devam eder. Bu roll hareketi
aşağıdakilerden hangisidir?
A) Pitch
B) Lateral
C) Yaw
D) Dutch
4. Yaw damper komutlarını Selenoid valf güç kontrol ünitelerine hangi komponent
gönderir?
A) MMR
B) FCC
C) SMYD
D) RA
5. Güç kontrol ünitesinde üzerinde bulunan LDTV yaw damping hareketlerine göre
“Rudder”’e pozisyonu bilgilerini yaw damper göstergesine hangi komponent gönderir?
A) Selenoid valf
B) TCAS
C) SMYD
D) Elektrohidrolik servo valfi
29
6. SMYD 1 hangi dijital bilgileri ADIRU’dan almaz?
A) Air speed
B) Yanal hızlanma
C) Roll açısı ve roll oranı
D) Matematiksel konum
7. Yaw damper her iki yönde flapları kaç derece değiştirerek, Dutch Roll’u azaltır?
A) 5° yukarı veya 5° aşağı
B) 3° yukarı veya 3° aşağı
C) 3° yukarı veya 2° aşağı
D) 2° yukarı veya 3° aşağı
8. ………….. dutch roll karakteristiğine sahip uçaklarda uçağın dutch rolla girmesini
engelleyen bir sistemdir.
9. …… ………… …………………., ,yaw damperin çalışmasına göre selenoid valfin

durumunu gösterir. Bu hareket yaw damper hareketini gösterir.
DEĞERLENDİRME

Soru var ise ilgili konuyu tekrar ediniz.
30

Uçak uçuş kompartımanında bulunan yaw damper sistemine ait
komponentleri buldunuz ve bu kompenentleri incelediniz mi?
Yaw damper sistemine ait gösterge ve ikaz lambalarını yerlerini
bularak, incelediniz mi?
SMYD komponentini incelediniz mi?
DEĞERLENDİRME
ediniz.
31
AMAÇ
ATA 22 ye uygun olarak yaw damperleri analiz edebilecektir
ARAŞTIRMA
¾ Yaw Damper hakkında internette araştırma yapınız.

5.OTOMATİK TRİM KONTROL

Uçakta otomatik trim kontrolleri iki şekilde yapılır. Speed (Hız) kontrol ve stabilizer
(denge) kontroldür.
Daha önce de bahsettiğimiz gibi uçakta Autopilot tarafından yapılan iki hız ayarı
vardır:
Mach trim ve speed trim.
5.1. Speed Trim

Speed trim sistemi otomatik olarak uçak dengesi bozulduğunda, uçağı tekrar dengeye
sokacak olumlu değişikliği yapar, hızı düşürür veya arttırır. Otopilotun devrede olup
olmamamsı speed trim’in çalışmasını etkilemez.
ADIRU aşağıdaki bilgileri FCC’e gönderir, FCC hız ayarını hesaplar. Gönderilen
bilgiler:
¾ Computed Airspeed (CAS) (hesaplanan hava hızı)

¾ Mach (Uçağın ses hızına oranı)
¾ Inertial Vertical speed (Dikey Atalet hızı)
¾ Roll angle (roll açısı)
¾ Angle of attack. (hücum açısı)
32
Şekil 5.1: DFCS hız kontrol blok diyagramı
Yukarıda (şekil 5.19) verilen blok diyagramda görüldüğü gibi FCC çeşitli
komponentlerden gelen verileri göz önünde bulundurarak ve ayrıca uçuş kontrol panelinden
ayarlanan hıza bağlı olarak “stabilizer”’e bağlı olan limit Switchi ve dolaylı olarak
“stabilizer”’i kontrol ederek hız kontrol fonksiyonunu gerçekleştirir. FCC ayrıca stabilizerde
bulunan pozisyon sensöründeki bilgileri de alarak “stabilizer”’i kontrol altında tutar.
5.2. Mach Trim

Mach trim sistemi mach değeri arttıkça uçağın burun aşağıya yaptığı hareketi
engellemek için pitch kumandası ile uçağı burun yukarı hareket ettirir. Mach 0,615 ve mach
0,84 arasında durumunda mach trim işlemi gerçekleşir.
33
Şekil 5.2 :DFCS, mach trim fonksiyonu blok diyagramı
Blok diyagramı (şekil 5.2) inceleyecek olursa FCC, Flap, ADIRU, DEU, PSEU ve
EPCU’lardan aldığı bilgiler doğrultusunda uygun mach hızını hesaplayarak, Mach trim
Actuator (şekil 5.3) üzerinden “Stabilizer”’ı kontrol eder.
34
Şekil 5.3:DFCS mach trim actuator’u(mach ayarı kontrol eden komponent)
35
AMAÇ: Otomatik trim komponentlerinin incelenmesi
İŞLEM BASAMAKLARI

¾ Uçakta bulunan speed trim komponentlerini(FCC)
inceleyiniz. ¾ Gerekli güvenlik
önlemlerini
mutlaka alınız.
¾ Yanınızda
mutlaka
deneyimli bir
uçak teknisyeni
bulunmalıdır.
¾ Teknisyeninin
telkinlerine
mutlaka uyunuz.
¾ Uçakta bulunan mach speed komponentlerini inceleyiniz.
¾ İşlerinizi
teknisyen
gözetiminde
gerçekleştiriniz.
36
ÖLÇME
ÖLÇME VE
VE DEĞERLENDİRME
DEĞERLENDİRME
1. Trim kontrolü aşağıdaki niceliklerden hangisini kontrol etmez?

A)Speed
B)Mach
C)Stabilizer
D)yakıt yükü
2. Otomatik olarak uçak dengesi bozulduğunda, uçağı tekrar dengeye sokacak olumlu
değişikliği yapan, hızı düşüren veya arttıran sistem aşağıdakilerden hangisidir?
A)FMCS
B)SPEED TRIM
C)TCAS
D)GPS
3. ADIRU aşağıdaki bilgilerinden hangisini FCC’e göndermez?

A) Computed Airspeed
B) Mach
C) Pitch angle
D) Angle of attack
4. Mach trim işlemi hangi mach değerleri arasında gerçekleştirilir?

A) 0,615 -0,84
B) 0,65 -0,84
C) 0, 15 -0,84
D) 0,625 -0,94
5. ………..; Flap, ADIRU, DEU,PSEU ve EPCU’lardan aldığı bilgiler doğrultusunda

uygun mach hızını hesaplar.
6. …………….. ……………. sistemi burun aşağı hareketi engellemek için burun

yukarı hareket verdirir.
DEĞERLENDİRME

soru var ise ilgili konuyu tekrar ediniz.
37

Uçakta bulunan speed trim komponentlerini(FCC) incelediniz mi?
Uçakta bulunan mach speed komponentlerini incelediniz mi?
DEĞERLENDİRME
ediniz.
38
AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ-6

ATA 22 ye uygun olarak otopilot navigasyon sistemlerini çalıştırabileceksiniz.
ARAŞTIRMA
¾ Otopilot navigasyon sistemleri hakkında internette araştırma yapınız.

6. OTOPİLOT NAVİGASYON SİSTEMLERİ
Resim 6.1: DFCS ile alakalı komponentlerin görünüşü (kokpit)
39
Şekil 6.1: DFCS mod kontrol paneli
Uçakta bulunan otopilot navigasyon ara birimlerinden biri olan DFCS mod kontrol
panel üzerinde pilot tarafından uçak ile alakalı olarak birçok ayarın yapılabileceği anahtar ve
seçici düğmeler vardır. Bunun yanında mevcut durumları pilota ve yardımcı pilota bildiren
birçok uyarı ışığı ve gösterge mevcuttur. DFCS, mod kontrol panelinde bulunan switch
gösterge, seçici anahtarlar ( şekil 6.2) şunlardır:
¾ Course Display, Selector: Yol veya güzergah ekranı, Seçici

¾ Autothrottle Arm Switch, Light: Autothrottle kolu anahtarı ve ışığı
¾ IAS/ Mach Display, Selector: Hava hızı/Mach hızı ekranı, seçicisi
¾ Heading Display, Selector: Uçağın esas yönü ekranı, seçicisi
¾ Altitude Display, Selector: Yükseklik ekranı , seçici
¾ Vertical Speed Display, Thumbwheel: Dikey hız ekranı , Ayarlama tekerleği
¾ Master Light: Ana İkaz Lambası
¾ Flight director switch: Uçuş kontol etme anahtarı
¾ Autopilot Disengage Bar: Otopilot bağlantı kesme kolu
¾ Autopilot Engage Switches: Otopilot çalıştırma anahtarı
¾ Bank Angle Selector: Uçağın yatış (Bir kanadın diğer kadar göre daha yüksek
olduğu ) pozisyonu açısı seçicisi
¾ Mode Selector Switch : Mod seçici anahtarı
40
Şekil 6.2: DFCS kokpit panel komponent yerleşimi
Yukarıda MCP dışında Otopilotla ilgili olan diğer uyarı ışıklar ise:
¾ Autoland Warning Light: Otomatik iniş uyarı lambası

¾ Captain Autoflight Status Annuncatior: Kaptan otouçuş durum uyarı ikaz
¾ Stab out of Trim Annuncatior: Deneneme dışı ayarlama uyarı ikaz
Şekil 6.3: Oto uçuş durum uyarı komponenti
41
AMAÇ: Otopilot navigasyon sisteminin incelenmesi
İŞLEM BASAMAKLARI
Uçuş kompartımanında yer alan MCP panelini bularak
üzerinde bulunan switchleri ve göstergeleri soldan sağa doğru ¾ Gerekli güvenlik
inceleyiniz. önlemlerini
mutlaka alınız.
¾ Yanınızda
mutlaka deneyimli
bir uçak
teknisyeni
bulunmalıdır.
¾ Teknisyeninin
İnstrument panel üzerinde bulunan uyarı ikaz lambalarını telkinlerine
inceleyin mutlaka uyunuz.
¾ İşlerinizi
teknisyen
gözetiminde
gerçekleştiriniz.
Otouçuş uyarı panelini inceleyiniz. Üzerinde bulunan

uyarı ışıkları ve elektriksel bağlantılarını inceleyiniz.
42
ÖLÇME
ÖLÇME VE
VE DEĞERLENDİRME
DEĞERLENDİRME
Aşağıdaki boşluklara İngilizce-Türkçe karşılıklarını yazınız.
1. Course Display, Selector: ……………………………………………………
2. Autothrottle Arm Switch, Light: ……………………………………………..
3. IAS/ Mach Display, Selector: ………………………………………………..
4. Heading Display, Selector: ………………………………………………….
5. Altitude Display, Selector: …………………………………………………
6. Vertical Speed Display, Thumbwheel: ………………………………………
7. Master Light: ………………………………………………………………..
8. Flight director switch: ……………………………………………………….
9. Autopilot Disengage Bar: ……………………………………………………
10. Autopilot Engage Switches: …………………………………………………
11. Bank Angle Selector: ………………………………………………………..
12. Mode Selector Switch : ……………………………………………………….
13. Autoland Warning Light: ……………………………………………………..
14. Autopilot Engage Switches: ……………………………………………………..
15. Bank Angle Selector: …………………………………………………………
16. Stab out of Trim Annuncatior: …………………………………………………
DEĞERLENDİRME
Cevaplarınızı karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi

değerlendiriniz. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt yaşadığınız, Soru var
ise ilgili konuyu tekrar ediniz.
43

Güvenlik önlemlerini aldınız mı?
Uçuş kompartımanında yer alan MCP panelini bularak üzerinde
bulunan switchleri ve göstergeleri soldan sağa doğru incelediniz mi?
Instrument panel üzerinde bulunan uyarı ikaz lambalarını incelediniz
mi?
Otouçuş uyarı panelini incelediniz mi?
Otouçuş uyarı panelini üzerinde bulunan uyarı ışıkları ve elektriksel
bağlantılarını incelediniz mi?
DEĞERLENDİRME
ediniz.
44
AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ-7

ATA 22 ye uygun olarak otomatik gaz sisteminin bakımını yapabilecektir.
ARAŞTIRMA
¾ Otomatik gaz sistemi hakkında internette araştırma yapınız.

7. OTOMATİK GAZ SİSTEMİ

Autothrottle (Throttle) motora sağlanacak yakıt-hava karışımının miktarını belirleyen
valf) ya da A/T bilgisayarı uçak sistemlerinden, sensörlerden ve kokpitteki anahtarlardan
gelen bilgileri değerlendirerek motor gücünü kontrol eder .
Şekil 7.1: A/T sistemi
45
7.1. A/T Sistem Komponentleri :
A/T sistem komponentleri aşağıdaki gibidir:
¾ A/T servo motorları (ASMs)
¾ Thrust resolver (TR) packs(itici sonuç paketi)
¾ Gearbox with friction brake and clutches ( Dişli çark ile fren ve kavramalar)
¾ Mechanical linkages to connect T/Ls to ASMs (T/Ls ile ASM yi bağlayan
mekaniki sistem)
¾ A/T Arm switch and mode select switches on MCP(A/F kol anahtarı ve
MCP‘de bulunan mode seçme anahtarı)
¾ Thrust lever takeoff/go-around (TO/GA) switches ( İtici manivela havalanma –
İnişi pas geçme anahtarı)
¾ Thrust lever A/T disconnect switches ( İtici Manivale A/T Bağlantı kesme
anahtarı)
A/T arabirimleri alıcıları dijital data şeklinde komponentlerden, hesaplanan servo

motor oranı, kumandaları ile kontrol edilen cihazlar:
¾ Mode control panel (MCP)

¾ Flight control computers (FCCs)
¾ Electronic engine controller (EEC)
¾ Flight management computer (FMC)
¾ Radio altimeter (RA)
¾ Stall management yaw damper (SMYD)
¾ Air data inertial reference system (ADIRS)
¾ Autothrottle servo motors (ASM).
A/T alıcıları ayrı ayrı analog komponentlerden girişleri :
¾ Mode control panel (MCP)

¾ Thrust lever TO/GA switches
¾ Thrust lever A/T disconnect switches
¾ Autoflight status annunciators (ASAs).
A/T kontrol sinyallerini aşağıdaki komponentlere yollar:

¾ ASAs * ( autoflight status annunciator)
¾ ASMs ( autothrottle servo motor)
¾ FDAU ( flight data acquisition unit (DFDAU))
¾ FCCs (flight control computer)
¾ FMCS (flight management computer system)
¾ DEUs. (display electronics unit)
46
Şekil 7.2:A/T Sistemi genel şeması
A/T sisteminde FCC FMC, DEU, MCP , RA SMYD, ADIRS, ASA, Servo motor ve
TO/GA anahtarı A/T bağlantı kesme anahtarından aldığı dataları işleyerek A/T sistemini
kontrol eder.
Şekil 7.3: Elektronik kompartımanında A/T sistemine ait komponentler
47
Şekil 7.4: A/T sistemi, uçuş kompartımanı komponentleri
DFCS Mode Control Panel (MCP)

DFCS MCP de A//T ile alakalı komponentler:
¾ A/T ARM switch
¾ N1 mode Selector
¾ Speed mode Selector.
¾ A/T ARM anahtarı
Şekil 7.5:A/T sistemi - kolu, mode seçici ve itici manivela kolu anahtarı
48
Şekil 7.6:A/T sistemi servo motoru
Şekil 7.7: Servo motor- ekipman kompartımanı alt görünüşü
49
Resim 7.1: Gaz kolları
50
UYGULAMA
FAALİYETİ
AMAÇ: A/T sistemi komponentlerinin incelenmesi
İŞLEM BASAMAKLARI
A/T sistemine ait Uçuç kompartımanında bulunan ¾ Gerekli
komponentleri inceleyiniz güvenlik
önlemlerini
mutlaka alınız.
¾ Yanınızda
mutlaka
deneyimli bir
uçak
teknisyeni
bulunmalıdır.
¾ Teknisyeninin
A/T sistemine ait servo mekanizması inceleyiniz. telkinlerine
mutlaka
uyunuz.
¾ İşlerinizi
teknisyen
gözetiminde
gerçekleştirini
z.
51
ÖLÇME
ÖLÇME VE
VE DEĞERLENDİRME
DEĞERLENDİRME
Aşağıdaki kısaltmaların karşılıklarını yazınız.
1. MCP: …………………………………………………
2. FCC ……………………………………………………
3. EEC:……………………………………………………
4. SMYD :…………………………………………………
5. ASM: ……………………………………………………
Aşağıdaki soruları yanıtlayın
6. A/T sisteminin çalışmasını kısaca anlatınız.
DEĞERLENDİRME

soru var ise ilgili konuyu tekrar edin.
52
PERFORMANS
DEĞERLENDİRME

A/T sistemine ait Uçuç kompartımanında bulunan komponentleri
incelediniz mi?
A/T sistemine ait servo mekanizması incelediniz mi?
DEĞERLENDİRME
ediniz.
53
CEVAP ANAHTARLARI
CEVAP ANAHTARLARI
ÖĞRENME FAALİYETİ 1 CEVAP ANAHTARI
1 D
2 A
3 D
4 B
5 A
1 C
2 D
3 A
4 Elevator
5 Pozitif denge
6 Yaw
1 A
2 C
3 D
4 C
5 A
6 D
7 D
8 Yaw damper
Yaw damper
9
skalası
54
1 C
2 D
3 C
4 A
5 B
1 D
2 B
3 C
4 A
5 FCC
6 Mach trim
55
KAYNAKÇA
KAYNAKÇA
¾ THY Teknik Eğitim Merkezi, TEK101(2) eğitim dokümanı, İstanbul 2006.
¾ Boeing 737-600/700/800/900 AIRCRAFT MAINTENANCE MANUAL,

2004.
¾ DHMİ Seyrüsefer Dairesi Başkanlığı Hava Trafik Müdürlüğü , Hava Trafik

Kontrolörleri için Radarlı Çalışma Talimatı, Mart 2001.
¾ DEDE İlhan, Uçak Teknisyenliği Eğitimi Ders Notları, İstanbul 2004.
¾ M.YILDIRIM Yusuf, ÖZDEMİR Hasan, Dijital Tek. ve Elk. Ölç. Sis. Ders
Notları İstanbul 2002.
İnternet sayfaları:
¾ http://www.ans.dhmi.gov.tr
¾ http://www.airbus.com
¾ http://www.boeing.com/
¾ http://www.kulikovair.com/
¾ http://www.helis.com
¾ http://www.mmo.org.tr
56

525MT0059

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

525MT0059

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI

• Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılı

• Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye

• Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği

• Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki

• Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak

• Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında

ALAN Uçak Bakım

ÖN KOŞUL Uçuş kumandaları dersinden başarılı olmak.

Teknolojiyi takip eden ve yaptığı işi becerikli ve istenilen standartlarda yapan

Yukarıdaki bu özellikler sizde oluştuğu zaman, mesleğinizde aranan eleman olarak

ATA 22 ye uygun olarak otomatik uçuş kumandalarını test edebilecektir.

¾ Uçuş kontrol sistemleri hakkında internette araştırma yapınız.

1. TEMEL OTOMATİK UÇUŞ KONTROL

1.1. Otomatik Uçuş Sistemleri

¾ Flight director (Uçuş yöneticiliği)

¾ Altitude alert (yükseklik uyarısı)

¾ Speed trim (Hız ayarı)

¾ Autothrottle (Otomatik Gaz valfi “ uçaktaki yakıt sistemini kontrol etmek”)

Şekil 1.1: DFCS genel tanıtım

1.2.1 Autopilot –(otopilot)

¾ Climb (tırmanma, yükselme)

¾ Cruise (düz uçuş)

¾ Approach ( inişe yaklaşma)

¾ Flare (iniş öncesi, tekerlekler yere değmeden az önceki pozisyon)

Şekil.2: Otopilot sistemi blok şeması

1.2.2 Flight Director

1.2.3 Altitude Alert

1.2.4 Speed Trim

1.2.5 Mach Trim

Şekil 1.7: Uçuş kontrol bilgisayarı

AMAÇ: FMCS komponentini tanımak

Elektronik kompartımanında FCC komponentini bulunuz.

FCC komponenti üzerindeki connetctor, switch ve yazılı

Aşağıdaki soruları yanıtlayınız.

1. Aşağıdakilerden hangisi (DFCS) sisteminin görevlerinden değildir?

2. SUBSONİC uçaklar için uygun MACH oranı aşağıdakilerden hangisidir?

6. FCC komponentinin fonksiyonları nelerdir?

Cevaplarınızı, cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek

GÖZLEMLENECEK DAVRANIŞLAR Evet Hayır

Şekil 2.1: Uçuş eksenleri

2.1. Roll Kontrol

Uçakların roll kontrolü kanatların kaldırma kuvvetlerinin arttırılması veya azaltılması

2.2. Pitch Kontrol

Şekil 2.5: DFCS Pitch CWS güç transduseri

Şekil 2.6: Yaw kontrol

2.4. Uçak Dengesi

2.4.3. Yaw Denge

2.4.4. Uçuş Kumanda Yüzeyleri

Kanatlar ve dikey stlabilizer'dir. Yatay stabilizeri hareketli olmayan uçaklarda sabit

Şema 2.1: Uçuş kumandaları şeması

Uçakların roll, pitch ve yaw eksenlerindeki hareketleri; hareketli uçuş kumanda

AMAÇ: Uçakta bulunan kumanda yüzeylerinin incelenmesi

Aşağıdaki soruları yanıtlayınız.

1. Uçağa roll hareketini hangi komponent verir?

2. Uçağa pitch hareketini hangi komponent verir?

3. Uçağa yaw hareketini hangi komponent verir?

Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek

GÖZLEMLENECEK DAVRANIŞLAR Evet Hayır

Şekil 3.1: İstenmeyen yaw hareketi (Dutch roll, Turbulence)

Yaw damper sistemine ait komponentler şunlardır:

¾ Yaw damper bağlantı anahtarı,

¾ Yaw damper bağlantı ışığı,