Hem khent

hem baron
Tûba Çandar’dan
Hrant Dink’in yaflamöyküsü

4 7 12-13
Akhtamar adas›n›n dilden 12 Eylül darbesinin Beflir’le Vals : Bir ‹srail
dile dolaflan efsanesi: elimizden ald›¤› askerinin 1982 Lübnan
Tamara’n›n ›fl›¤› bir büyük ozan: Ruhi Su Savafl›’na dair haf›zas›(zl›¤›)
ORHAN M‹RO⁄LU MURAT MER‹Ç FOT‹ BENL‹SOY

S A Y I 2 3 • E Y L Ü L 2 0 1 0 • A G O S G A Z E T E S ‹ N ‹ N Ü C R E T S ‹ Z E K ‹ D ‹ R
 4-5 6
Tamara’n›n Literatürde Akhtamar
›fl›¤› Akhtamar
editörden
Surp Haç Kilisesi ve
ORHAN Manast›r›’na iliflkin
M‹RO⁄LU’nun bir bibliyografya Tûba Çandar’›n, üç y›l süren yo¤un bir araflt›rma-
kaleminden ya dayanan, büyük bir emek ve titizlikle haz›rlad›-
ZAKARYA
Akhtamar efsanesi M‹LDANO⁄LU ¤› Hrant Dink biyografisi yay›mland›. Bu kitap,
15 Eylül’de 56. do¤umgününü kutlayaca¤›m›z
Hrant Dink için, ve Türkiye’nin yak›n geçmiflini
ve bugününü, bir ‘öteki’nin yaflamöyküsü üzerin-
7 9 den takip etmek isteyen okur için çok de¤erli bir
Ruhi Su’ya Her ejderan asker do¤ar!
hediye.
sayg›
Margaret Weis, Agos Kitap/Kirk ’in bu say›s›nda, Eylül ay›na denk
Don Perrin gelen baflka y›ldönümleri vesilesiyle kaleme al›n-
Büyük ozan›
kaybedeli Kang’›n Alay›: m›fl metinler de yer al›yor.
25 y›l oldu... K›yamet Tugay› ve
Ejderan Kurallar› 20 Eylül 1985’te kaybetti¤imiz Ruhi Su’yu, ölü-
DAMLA ÖZLÜER
münün 25. y›ldönümünde, Murat Meriç’in yaz›-
MURAT MER‹Ç
s›yla an›yoruz. Meriç, Ruhi Su’nun ölümünden,
ona pasaport vermeyip yurtd›fl›nda tedavi görmesi-
10-11 ni engelleyen cuntan›n sorumlu oldu¤una, ve üze-
Hem khent hem baron rinden otuz y›l geçen 12 Eylül darbesiyle, onun
yok etti¤i de¤erleri tekrar var etmek için çabalaya-
olan›n hayat› rak hesaplaflmam›z gerekti¤ine dikkat çekiyor.

Pakrat Estukyan’›n ‘Bu Memleket Bizim’ bafll›kl›

öyküsüyle ise, üzerinden elli befl y›l geçmifl olmas›-
na ra¤men hâlâ gerçek anlamda hesaplafl›lamam›fl
olan bir baflka utanc›, 6-7 Eylül olaylar›n› hat›rl›-
yoruz.

Van-Akhtamar’da, Surp Haç Kilisesi’nde, 19 Ey-

lül Pazar günü, doksan befl y›l aradan sonra ilk kez
bir ayin düzenlenecek. Devlet, bin y›ll›k bir kilise-
Tûba Çandar’dan de, y›lda bir kez ayin yap›lmas›na izin verdi... 19
Hrant Dink biyografisi: Hrant
Eylül 2010’un, ileride, hem iki halk aras›ndaki
foto¤raf: Nükhet Everi ROBER KOPTAfi iliflkiler, hem de Türkiye’de hâlâ hüküm süren
hastal›kl› ‘içerdeki ve d›flar›daki ötekiler’ zihniyeti
12-13 15 aç›s›ndan bir k›r›lma noktas› olarak an›lacak bir
Haf›zan›n depolitizasyonu Medya tarih olmas›, bu lütufkâr, izinci aç›l›m›n, hakiki,
Ari Folman ve David Polonsky metinleri her anlamda özgürlükçü bir aç›l›ma dönüflmesiyle
Beflir’le Vals: Lübnan’da Bir Yaflam Hikâyesi
(asl›nda) mümkün olacak. Orhan Miro¤lu’nun kaleme ald›-
FOT‹ BENL‹SOY ¤›, Akhtamar Adas›’na ad›n› veren Tamara’n›n ef-
ne söylüyor?
sanesini, ve Zakarya Mildano¤lu’nun, adadaki ki-
lisesi ve manast›r› konu alan yay›nlara iliflkin bibli-
Tezcan Durna (der.) yografik yaz›s›n›, bu ümitle yay›ml›yoruz.
Medyadan Söylemler
Altu¤ Y›lmaz
CEREN SÖZER‹ altug@agos.com.tr

16-17 18-19 ERMEN‹CE

Bu memleket
bizim Ekmekten gelen ‹stanbul
ekmek paras› rüyas›
Bir 6-7 Eylül
öyküsü U¤ur Biryol Ara Garmiryan
Gurbet Pastas› Rüya Gibi
PAKRAT
PAKRAT ESTUKYAN MAYDA SAR‹S
ESTUKYAN

‹ M T ‹ Y A Z S A H ‹ B ‹ A G O S Y a y › n c › l › k B a s › m H i z m e t l e r i S A N . v e T ‹ C . L T D . fi T ‹ . a d › n a Rahil Dink K U R U C U • Hrant Dink

• YAYIN DANIfiMANI Etyen Mahçupyan • SORUMLU YAZI ‹ fi L E R ‹ M Ü D Ü R Ü Aris Nalc› • GENEL YAYIN YÖNETMEN‹ Rober Koptafl
• K‹TAP EK‹ ED‹TÖRÜ Altu¤ Y›lmaz • YARDIMCI ED‹TÖR Anna Maria Aslano¤lu • GÖRSEL TASARIM VE SAYFA DÜZEN‹ Leda Mermer
• R E K L A M S O R U M L U S U L i n d a K a r i n Ö z s u • r e k l a m @ a g o s . c o m . t r • Y Ö N E T ‹ M Y E R ‹ Halaskargazi Caddesi
S e b a t A p t . N o 7 4 (Eski No 192), Kat 1, Daire 2 Osmanbey 34371 ‹stanbul • t e l : (212) 296 23 64 - 231 56 94 - 219 50 82
f a x : (212) 247 55 19 • h t t p : www.agos.com.tr • e - p o s t a : agos@agos.com.tr • B A S K I Star Medya Yay›nc›l›k A.fi. ‹nönü Cad.
Bas›nekspres yolu Star Sok. No:2 ‹kitelli 34303 ‹ST. Tel: (212) 629 08 12 • YAYIN TÜRÜ Ayl›k Yayg›n Süreli Yay›n
 geceden sonra olup bitenleri unutmak ve

Tamara’n›n ›fl›¤› unutturmak isterlerdi. Bu hüzünlü aflk ma-

1976 y›l›nda Van ve çevresinde büyük bir deprem ol-
du. Depremi duyar duymaz, Diyarbak›r’dan bir otobüs
dolusu genç insanla birlikte, yard›m için Van’a gitmifl
ve k›fl bast›r›ncaya kadar orada kalm›flt›k.
‹ki aya yak›n bir süre depremin yafland›¤› Muradiye
ve Çald›ran’da kald›ktan sonra geri dönmeye karar ver-
dik. Yap›lacak bir fley kalmam›flt›, k›fl bast›rm›flt› ve her
yer kar alt›ndayd›.
Dönüfl günü mola verdi¤imiz bir yerde, Akhtamar
adas›na yüzünü dönüp a¤layan Ermeni kad›nlar gör-
düm. ‹badet eder gibi, dizlerinin üstüne çökmüfl ve yüz-
lerini adaya dönmüfllerdi. Kimseyi umursamadan, ses-
sizce a¤l›yorlard›.
Yurtd›fl›ndan gelmifllerdi bu Ermeni kad›nlar, ve
Van’da, belki de Akhtamar adas›nda do¤up büyümüfl
atalar›n›n, onlara vaktiyle anlat›lan ve iflte flimdi bura-
da, olaylar›n geçti¤i ve yafland›¤› bu yerde, güneflli bir
k›fl günü, yeniden hat›rlad›klar› o ac›kl› hayat hikâyele-
rine a¤l›yorlard› besbelli.
Ne yalan söyleyeyim, o vakitler akl›mda ne Ermeni-
ler vard›, ne de Ermeni sorununu hat›rlatacak bir fley.
Annem anlat›rd› bazen. Bilmedi¤i tarihlerden söz
etti¤i zamanlarda Kürtçe olarak flunu söyledi¤ini duyar-
d›k: “D› zamanê Fermana F›llaha.” Yani, H›ristiyan-
lar›n ferman›n›n kalkt›¤› zamanda.
H›ristiyanlar›n, Müslüman olmayan halklar›n ad›y-
d› ‘F›llah’.
‘F›llah’ denen insanlar kimdiler, fermanlar› neden
sal› ölüm ve ac›yla bitmesin, ölüm dile gel-
mesin bu masalda diye düflünürlerdi belki,
ve bu yüzden insanlar›n içine bir hüzün, bir
mutsuzluk dolsun istemezlerdi. Dinleyenle-
ORHAN M‹RO⁄LU rin merak› her fleyin önüne geçince de, “Bir
k›fl gecesiydi” diye sürdürürlerdi anlatmay›.
“Bir k›fl gecesiydi, ve baflka gecelere ben-
zemeyece¤i, daha o günün sabah›nda belli
olmufltu. Van gölüne girip adaya yüzülecek
duydum. Do¤rusunu söylemek gerekirse, neye a¤lad›kla- zaman de¤ildi yani. Günlerce ya¤an kar
r›n› anlayabilmem için aradan epey zaman geçmesi ge- da¤lar› beyaz bir örtü gibi örtmüfltü. Karla
rekiyordu. kapl› da¤lar›n eteklerinden kopup gelen
Sonra, Van gölündeki Akhtamar adas›na ve bu ada- rüzgârlar›n u¤ultusu, aç kurtlar›n ulumalar›-
da geçen bir efsaneye çok ba¤land›m. na kar›fl›yor, olup biten her fley güçlü bir f›r-
F›rsat buldukça adaya ç›kt›m, badem a¤açlar›n›n al- t›nan›n kopaca¤›n› adeta önceden haber ve-
t›na oturup kufllar›n sesini dinledim. riyordu. Böyle bir gecede, Tamara’n›n, elin-
Akhtamar adas› için, dilden dile dolaflan bir masal de bir ›fl›kla, delikanl›y› bekleyece¤ini hiç
anlat›l›yordu. kimse tahmin edemezdi elbet.
Adada yaflayan Ermeni k›z› Tamara ile, ona âfl›k Derken, Tamara’n›n m›, yoksa baflka biri-
olan, ad› yok bir Kürt gencinin hüzünlü masal-aflk›. nin mi yakt›¤› belli olmayan bir ›fl›k, gri bir
Belki de, bir halk›n yaflad›¤› ölümcül kaderin bir sis bulutunun içinde belli belirsiz par›lday›n-
parças›yd› bu masal. ca, her zamanki gibi, gölün k›y›s›nda bekle-
Bu yaz, ad›n› Tamara’dan alan adaya (Akhtamar) yen Tamara’n›n sevgilisi, gölün buz kesmifl Delikanl›, ›fl›¤› elinde tutan›n Tamara ol- lanan dalgalar›n içinde bir anda görülmez “‹ster inan›n, ister inanmay›n” diye sür-
gidip, Tamara’n›n dolaflt›¤› sahilde dolaflman›n ve onun sular›na dal›p ›fl›¤a do¤ru yüzmeye bafllad›. mad›¤›n› anlad›¤›nda çok geçti art›k. Kolla- oldu. dürürlerdi anlat›c›lar, “o gece hiçbir ›fl›k
yüzdü¤ü mavi sularda yüzmenin, belki de tam zaman›. Gölün yer yer donmaya bafllayan sular›n› his- r›ndaki gücün tükendi¤ini fark etti¤inde, Delikanl›n›n, onu yutan sulara gömülür- yakmam›fl olan Tamara, onu ça¤›ran bu se-
Bu masal-öykü, Tamara ve tan›mad›¤›m›z, sevda hi- setmeden, karanl›¤›n ve sisin içinde ilerliyor, son kez Tamara’y› düflündü. Ama ne geri ken, ac› içinde Tamara’y› ça¤›ran sesi bir sü- si iflitti. Ve bu sesi iflitti¤i için belki, rivayet
kâyelerini bilmedi¤imiz bütün Tamara’lar için yaz›ld›. ama flimdiye kadar yaflamad›¤› bir tuhafl›kla, dönebilecek, ne de gölün dipsiz sular›na re adan›n içinde yank›land› durdu. edilir ki, ömrünün geri kalan y›llar›n› sus-
*** ›fl›¤a yaklaflt›¤›n› hissetti¤i her seferinde, ›fl›- batmadan, öylece, günün ›fl›mas›n› bekleye- Delikanl›y› flafl›rtan, elinde tuttu¤u ›fl›¤›n kunluk içinde geçirdi. O lanetli gecede
Birkaç y›l önce kaleme ald›¤›m bu hikâyeye bafllama- ¤›n yeri durmadan de¤ifliyordu. cek gücü kalm›flt›. yerini durmadan de¤ifltirerek onu yoran ve bafllayan zamandan sonraki günlerde ve
dan önce bunlar› yazm›fl›m. Aradan zaman geçti, ada- Saatlerce yüzdü durdu delikanl›. Gölün S›rtüstü dönerek, yüzünü, hiçbir fleyin sonra da o f›rt›nal› gecede gölün dipsiz sula- y›llarda, Tamara’n›n a¤z›ndan bir tek keli-
n›n ortas›ndaki kilise onar›ld› ve 19 Eylül’de görkemli ve adan›n üstünü kaplayan yo¤un sisten görülmedi¤i so¤uk gökyüzüne çevirdi. Son- r›na gömülmesine yol açan kiflinin, Tama- menin bile ç›kt›¤›na, bir daha hiç kimse ta-
bir törenle ibadete aç›lacak. hiçbir fley görülmüyor, o ise bir görünüp ra da, yorgunluktan bitmifl, tükenmifl kolla- ra’n›n babas› oldu¤unu söyledi insanlar. Bu n›k olmad›. O f›rt›nal› geceden sonra, Ta-
Bu, çok önemli ve k›ymetli bir geliflme. Ama bir o ka- bir kaybolan ve ona yaklaflt›¤› her seferinde r›n›, yükselen dalgalar›n durmadan beflik gi- söylentiye inanmayanlar ise, Tamara’y› se- mara, sanki ruhunu ve bedenini, sonsuzluk
dar önemli bir fley var ki, o da, Vanl›lar›n, dünyan›n yerini de¤ifltiren ›fl›¤a do¤ru yüzmeye de- bi sarst›¤› gö¤sünün üstüne kenetledi. Bede- ven ve adada yaflayan bir Ermeni gencinin kadar uzun bir sessizli¤e ve huzura teslim
dört bir yan›ndan adaya gelecek olan Ermenileri misa- vam ediyordu. ni, dipten gelen ve devinimleri giderek h›z- varl›¤›na inand›lar hep.” etmiflti.”
fir etmek için, onlara evlerini açacak olmas›d›r.
19 Eylül günü adaya ç›kanlar ve bu tarihi güne ta-

165 y›l sonra ‹mroz’u yeniden okumak

ve ne zaman kalkm›flt›, bir bilgimiz yoktu ama. n›kl›k edenler Tamara’n›n ›fl›¤›yla y›kans›n ve Tama-
O k›fl günü Van gölüne bak›p a¤layan kad›nlar› hiç ra’n›n ›fl›¤›yla ayd›nlans›n.
unutmad›m, onlar› ne zaman hat›rlasam hüzün ve ac› Amen!.. çizim: Addis Zaryan © 2006

s›m›n›n yan› s›ra Ça¤dafl Yunanca, Türkçe l›kl› bir makalesi, yazarlarla ilgili biyografik

D olunayl› gecelerde s›rt›n› Artos da¤la-

r›na döner, büyük bir sab›rs›zl›kla za-
man›n geçmesini beklerdi. Sonra da, gece-
yar›s› oldu¤unda uzun ince bedenini, büyük
bir sevinçle gölün sular›na sessizce b›rak›r,
Tamara’n›n elinde tuttu¤u meflalenin ›fl›¤›-
na do¤ru yüzmeye bafllard›. Ifl›k neredeyse
Tamara da orda demekti. Bu meflalenin ›fl›-
¤›, o adaya var›ncaya kadar, havada bazen
kavisler çizer, ve adaya yüzen k›z›l saçl›, k›z›l
sakall› delikanl›n›n, yüzece¤i mesafeyi uzat-
madan adaya ulaflmas›n› sa¤lard›.
Dolunayl› gecelerin belli belirsiz ayd›nl›-
¤›nda mavili¤i seçilebilen sulara, aday›, san-
ki kendine ait bir yavru ceylanm›fl gibi hi-
mayesine alan da¤lar›n gölgesi vururdu.
Çok geçmeden de, Tamara’n›n elinden ya-
y›lan ›fl›¤a kar›fl›r giderdi bu gölgeler.
K›z›n elinde tuttu¤u meflaleden yay›lan
beyaz ›fl›¤a yaklaflt›kça soluksuz kal›rd›, k›z›l
sakall›, k›z›l saçl› delikanl›. Hep daha ileri
atmaya çal›flt›¤› güçlü kollar›n›n devinimi
yavafllar, bu yavafllamayla birlikte onu Ta-
mara’ya kavuflturacak zaman›n iyice k›sald›-
¤›n› anlard›. Her fley bir anda görünmez
olurdu sanki. Ne aday› boydan boya kapla-
yan badem a¤açlar› seçilirdi art›k, ne de bafl-
ka bir fley.
Aday› gece karanl›¤›n›n içinden seçmeye
bafllad›¤›nda, kilisenin d›fl cephesindeki röl-
yefler, nak›fllar gözlerini kamaflt›r›rd›. Ada-
n›n tafll› sahiline yaklaflt›kça, delikanl›n›n
gölün sular›na dal›p ç›kan yüzüne, kilise-
nin duvarlar›na ifllenmifl par›lt›lar içindeki
mercan, yakut, zümrüt ve elmaslar›n ay ›fl›-
¤›nda parlayan flavk› vururdu. Gözleri ka-
mafl›rd› birden ve gözlerini kamaflt›ran bu
flavk›n ayd›nl›¤›n›, adaya ç›kt›¤› bütün ge-
celerde ve sonras›nda, Tamara’n›n güzelli-
¤ine benzetirdi. Sanki zamana hiç yenik
düflmeyecek ve hiç solmayacak, saf ve ebe-
di bir güzellik olarak düflündü¤ü, Tama-
ra’n›n güzelli¤ine...
Adaya ayak bast›¤› zamanlar›n ve Ta-
mara’n›n onun ellerini tutup, uzun ince
gövdesini suyun içinden ç›kard›¤› anlar›n
sonras›nda hep haz veren bir yorgunluktu
yaflad›¤›.
‹lk nerede, ne zaman görmüfltü Tama-
ra’y›? Do¤rusunu söylemek gerekirse, o da
hat›rlam›yordu bunu. Biri ç›k›p soracak ol-
sa, k›z›l saçl›, k›z›l sakall› delikanl›n›n böyle
bir soruya verilecek cevab› yoktu. Kim bilir
belki on, belki yüz, belki de bin y›l önceydi
bu.
Dilleri farkl› olsa da, Tamara’n›n adada
yaflayan halk› az çok onun halk›na benziyor-
du. Güçlü kuvvetli erkekleri ve saçlar› belle-
rine kadar inen kad›nlar› vard› bu halk›n.
Yaz k›fl bal›k yer, flarap içerlerdi.
Tamaray’la bulufltu¤u kimi gecelerde,
akflam alacas›yla bafllayan ve adadan yükse-
lip gölün k›y›lar›nda yank›lanan flark›lar›n
hüznü dolard› içine. Ada halk›n›n söyledi¤i
flark›lar, türküler çocuklu¤unun uzun k›fl
gecelerinde yak›lan kandillerin c›l›z ayd›nl›-
¤›nda, yafll› dengbêjlerden dinledi¤i o bit-
mez tükenmez kelamlara benzemiyordu
gerçi. Ama yine de çok yan›kt› bu flark›lar ve
k›z›l saçl›, k›z›l sakall› delikanl›, bu türküle-
rin ve bu flark›lar›n, Tanr›’n›n bir lütfü ol-
du¤una inan›rd›.
Yeri gö¤ü yaratan Tanr›, sevdi¤i halkla-
r› iflte böyle flark›lara bo¤uyor diye düflü-
nürdü.
Tamara’n›n halk› da Tanr›’n›n flark›larla
kutsad›¤› bir halkt› iflte.
***
Adaya ayak bast›¤› her seferinde, Tama-
ra, kehribar renkli ince uzun parmaklar›n›
bir süre delikanl›n›n ›slak k›z›l saçlar› ara-
s›nda gezdirir, uzun kirpiklerinin saklad›¤›
nemli gözlerini yumarak, onun ç›plak bede-
nini koklamaya bafllard›.
K›z›n, biçimli çenesine do¤ru sarkan du-
daklar›, delikanl›n›n ›slak vücudunda dola-
fl›r, bu dudaklar›n, onun vücuduna dokun-
du¤u her yerde, gölün tuzlu suyundan olufl-
mufl kristal parçac›klar› birden erimeye bafl-
lard›. Tam da o anda, derin bir haz yay›l›r-
d› Tamara’n›n bedenine. fiiddetli bir ürper-
ti ile sars›l›rd› vücudu.
‹ki sevgili göz göze gelirlerdi birden, ve
k›z›n mavi renkli gözlerinden yay›lan muci-
zevi bir ›fl›k, bir alev topu halinde, delikan-
l›n›n içine akar dururdu sanki. Bu anda, gö-
lün dingin sular›ndan gelen o yumuflak ve
serin h›fl›rt›lar duyulmaz olur, adan›n bar›fl
içinde yaflayan bin bir türlü kufllar› insan›
hayrete düflüren bir suskunlu¤a gömülürdü.
‹ki sevgili, kimi zaman, yaflad›klar› aflk›n,
baflka insanlardan saklad›klar› bir s›r oldu-
¤unu bir an için unutur, günefli içlerinde
hissetmelerini sa¤layacak flafakla bafllayan
günlerin ayd›nl›¤›nda buluflmay› özlerlerdi.
Bunun hiçbir zaman gerçekleflmeyecek bir
düflten ibaret oldu¤unun da fark›ndayd›lar
ama. Bu yüzden belki, umutsuzluk içinde,
günün ayd›nl›¤›ndan çok, gecelerin koyu
karanl›¤›n› haber veren alacakaranl›k za-
manlar› sevmeye ve bu zamanlara al›flmaya
bafllam›fllard›. Sab›rs›zl›kla, güneflin son ›fl›-
¤›n›n da¤lar›n ard›nda görünmez olmas›n›
bekliyor ve gecenin karanl›¤› bafllad›¤›nda,
kendilerini o kavuflma anlar›n›n, her sefe-
rinde yeni bir heyecan› yakan atefli içinde
buluyorlard›.
‹ki sevgilinin aflk›n› yüzy›llard›r dilden di-
le anlatanlar, bu masal›n sonunu getiren o f›r-
t›nal› geceyi hiç anlatmak istemez, o f›rt›nal›
19 . yüzy›l Yunanistan›’n›n önemli ta-
rihçilerinden Korfulu Andreas Mus-
toksidis (1785-1869) ile, Aynoroz Kutlu-
mufl Manast›r› muallim-keflifllerinden ‹m-
rozlu Bartholomeos’un (1772-1851), ilk
olarak 1845 y›l›nda, ‹stanbul’da yay›mlanan
ortak çal›flmas› ‹storiko ‹pomnima Gia tin
‹mvro (‹mroz Tarihi Üzerine Bir ‹nceleme),
165 y›l sonra Türkçeye çevrildi.
Geçti¤imiz Haziran ay›nda, Gökçeada-
‹mroz Koruma Yard›mlaflma Gelifltirme ve
Yaflatma Derne¤i’nin öncülü¤üyle, t›pk›ba-
Ad›n› Meryem Ana Manast›r›’ndan alan, ve bugün adan›n merkezi olan Panagia köyü.
ve ‹ngilizce çevirileriyle beraber yeniden ya-
y›mlanan kitapta, ‹mroz’un (Gökçeada) an-
tik ça¤lardan 19. yüzy›l ortalar›na kadar
uzanan tarihi anlat›l›yor. Eserin ‘Antik Kay-
naklarda Adayla ‹lgili Bilgiler’ bafll›kl› birin-
ci bölümünü Mustoksidis, ‘‹mroz’un Bu-
günkü Fiziki ve Befleri Durumu’ bafll›kl›
ikinci bölümünü ise Bartholomeos kaleme
alm›fl. Kitapta ayr›ca, Yorgos Ksinos’un
‘Mustoksidis ve Bartholomeos’un ‹mroz’u:
19. Yüzy›ldan bir Tarihyaz›m› Örne¤i’ bafl-
bilgiler, ve dönemin haritalar›ndan ve gra-
vürlerinden örnekler de yer al›yor.
Önsözde, kitab› üç dilde basarak daha
genifl bir okur kitlesine hitap etmeyi amaç-
lad›klar›n› belirten Stelyo Berber, halklar›n
bir arada yaflamas›n›n ancak birbirlerinin
kültürlerini ve tarihlerini bilmeleri ve anla-
malar›yla mümkün oldu¤unu, ve kitab›n bu
yolda öncü bir çal›flma olaca¤› yönündeki
inanc›n› ifade ediyor.
Kitab›n tan›t›m› için ‹stanbul’da ve ‹m-
roz’da iki ayr› toplant› düzenlendi. 19 Hazi-
ran’da Pera Müzesi’nde yap›lan panelde, ede-
biyatç› Yorgos Ksinos, tarihçi ve kitab›n çevir-
menlerinden Ayfle Ozil ve tarihçi Vangelis Andreas Mustoksidis ve
Kehriotis birer konuflma yapt›. ‹kinci toplan- Kutlumufllu Bartholomeos
t› ise, 22 A¤ustos’ta, Gökçeada-‹mroz Koru- ‹storiko ‹pomnima Gia Tin ‹mvro /
ma Yard›mlaflma Gelifltirme ve Yaflatma Der- A Historical Memorandum Concerning
ne¤i’nin ‹mroz Zeytinliköy’deki binas›n›n
the Island of Imbros / ‹mroz Tarihi
aç›l›fl›n›n ard›ndan düzenlendi. Dr. Peder Di-
Üzerine Bir ‹nceleme
mitrios Stratis, tarihçi Feryal Tansu¤, tarihçi
haz. Stelyo Berber
Konstantina Zanu ve araflt›rmac›-yazar Erol
çevirenler: Zoe Georgula,
Sayg›’n›n kat›ld›¤› panel, Rum Ortodoks Pat-
Paraflkevi Berber Katakalu (Yunanca);
ri¤i Bartholomeos’un konuflmas›yla sona erdi.
Haris Theodorelis-Rigas (‹ngilizce);
Ada üzerine yaz›lm›fl ilk kapsaml› kitap
Ayfle Ozil (Türkçe)
olan ‹mroz Tarihi Üzerine Bir ‹nceleme,
Gökçeada-‹mroz Koruma Yard›mlaflma
hem araflt›rmac›lar, hem de adaya odaklana-
Gelifltirme ve Yaflatma Derne¤i,
rak bir dönemi 19. yüzy›l›n kaynaklar›ndan
Haziran 2010, 226 s.
okumak isteyenler için de¤erli bir birincil
kaynak niteli¤inde.

AGOS kitap 4 eylül 2010 eylül 2010 5 AGOS kirk


Literatürde Akhtamar
V an Akhtamar Surp Haç Kilisesi ve Ma-
nast›r›, infla edildi¤i 915-921 y›llar›ndan
itibaren, sanat ve mimarl›k tarihçilerinin, sos-
yal tarihçilerin, co¤rafyac›lar›n, seyyahlar›n ve
ticaret adamlar›n›n gündeminden eksik olma-
m›fl. Avrupa’n›n bir ucundan yola ç›k›p Hin-
distan’a, Çin’e ve Ortado¤u’ya gidenler için,
Van, vazgeçilmez duraklardan biri olmufl. Bu
yollar› katedenlerin baz›lar›, yörenin sosyal ve
kültürel yap›s› hakk›nda araflt›rmalar yapm›fl;
gözlemlerini gravürler, krokiler, foto¤raflar,
flehir planlar› ve yaz›l› metinler halinde ya-
y›mlam›fllar.Bu yay›nlar›n neredeyse tümün-
de, mimarisi ve üslubu, tafl kabartmalar› ve
duvar resimleriyle Akhtamar’a özel bir yer ay-
r›l›yor.
Akhtamar hakk›nda pek çok dilde makale-
ler ve kitaplar bulmak mümkün. Ermenice,
‹ngilizce, Almanca, Frans›zca, Rusça, ‹talyan-
ca ve Türkçede, yap›y› farkl› aç›lar›yla ele alan
çok say›da yay›n var. Bu yay›nlar üç kategori-
ye ayr›labilir. ‹lki, do¤rudan do¤ruya Akhta-
mar’›, kilisenin tarihini, mimarisini, rölyefle-
rini, duvar resimlerini ele alan yay›nlar. ‹kin-
ci kategoride ise, benzer konularla beraber
Akhtamar’a önemli bir yer ay›ran, bölgesel
kültür ve sanat tarihlerine iliflkin yay›nlar bu-
lunuyor. Co¤rafya ve tarih ders kitaplar›ndan
dini yay›nlara kadar uzanan, genifl bir çeflitli-
lik içeren yay›nlar› da bir üçüncü kategori ola-
rak ele almak mümkün.
Sayfalar›ndan Akhtamar’› eksik etmeyen
Ermenice süreli yay›nlar›n say›s› da az de¤il-
dir. Bunlar aras›nda en önemlileri, ‹stan-
bul’da yay›mlanan Püzantiyon [Bizans], Tif-
lis’te yay›mlanan ve Akhtamar ile ilgili foto¤-
raf ve gravürlere yer veren Azkakragan Hantes
[Etnografik Dergi], Van’da yay›mlanan
Ardzvi Vaspuragan [Van Kartal›], ve Vene-
dik’te yay›mlanan Ke¤uni ve Pazmaveb isimli
periyodiklerdir.
Akhtamar’daki manast›ra iliflkin elyazmas›
‹nciller ve hat›ratlar da önemli kaynaklard›r.
Özellikle elyazmas› hat›ratlarda, manast›r›n
inflas›n›n tarihi, depremler, yenilemeler, kili-
seye yap›lan eklentiler ve ya¤malamalar gibi
konularda, baflka yerlerde bulunmas› müm-
kün olmayan birçok bilgiye rastlayabiliyoruz.
Eçmiyadzin, ‹stanbul ve Akhtamar Gato¤i-
gosluk merkezlerine ait iradeler de bu gruba
dahil edebilece¤imiz önemli kaynaklar aras›n-
da yer al›yor.
Viyana M›khitaryanlar Birli¤i’nin Anado-
lu’daki manast›rlarla ilgili dokuz ciltlik çal›fl-
mas›n›n üç cildi, Van Vaspuragan manast›rla-
r›na ayr›lm›flt›r..
Mimarl›k ve sanat tarihi ile ilgili Ermenice
yay›nlarda Akhtamar’a özel bir yer ayr›l›r.
Van do¤umlu Prof. Dr. Varaztad Harutyun-
yan’›n Haygagan Cardarabedutyan Batmutyun
[Ermeni Mimarl›k Tarihi, Yerevan, 1992],
kolektif bir çal›flmaya dayanan dokuz ciltlik
Haygagan Cardarabedutyan Batmutyun [Er-
meni Mimarl›k Tarihi, Yerevan, 1996] bafll›k-
l› çal›flmas› gibi, Ermeni dini yap›lar› ve kili-
selerine dair birçok yay›nda da ayn› durum
söz konusudur.
AGOS kitap
ZAKARYA M‹LDANO⁄LU
Akhtamar ile ilgili ilk ve en önemli kay-
nak, Ardzruni Krall›¤›’n›n vakanüvisi Tovma
Ardzruni ve onun bafllad›¤› ifli sürdüren isim-
siz yazar›n kaleme ald›klar› Ardzrunilerin Ta-
rihi ’dir. Tovma, Ardzrunilerin tarihini antik
dönemden al›r ve kendi dönemi olan 905 y›-
l›na kadar getirir. 14. yüzy›lda, bu anlat›ya,
‘meçhul’ ya da ‘sürdürücü’ olarak adland›r›lan
bir tarihçi taraf›ndan ek yap›lm›flt›r. Adadaki
saray, liman, surlar, kilisenin duvar resimleri
ve d›fl cephe rölyeflerinin ayr›nt›l› olarak tas-
vir edildi¤i bu çal›flma, 1978’de Klasik Erme-
niceden Bat› Ermenicesine aktar›lm›fl, sonra-
s›nda farkl› dillere de çevrilmifltir.
Surp Haç Kilisesi’nin mimarisi, d›fl cephe-
sinde yer alan rölyefleri, duvar resimleri ve di-
¤er kültürlerle iliflkisi, 19. yüzy›l ortalar›ndan
itibaren araflt›rmac›lar›n ilgisini çeken konu-
lardan biri olur.
1850’lerde aday› ziyaret eden A. H.
Layard, d›fl cephe rölyeflerini bilim dünyas›na
tafl›r. Arkeolog H. F. B. Lynch’in 1901 tarih-
li iki ciltlik topografya çal›flmas›, daha sonra-
ki araflt›rmac›lar için önemli bir kaynak olufl-
turur. Alman Walter Bachman ise, kilisenin
planlar›n›, cephelerini k⤛da döken, bir an-
lamda rölövesini ç›karan ve foto¤raflar›n›
sunan ilk araflt›rmac› olur. (Bachman’›n bu
çal›flmas› hâlâ birçok yay›n için temel kaynak
teflkil ediyor.)
Josef Strzygowski’nin 1918 y›l›nda yay›m-
lanan Die Baukunst der Armenier und Europa
[Ermenilerde ve Avrupa’da Yap› Sanat›] bafl-
l›kl› iki ciltlik eseri ise, sanat tarihi aç›s›ndan
eflsiz bir kaynakt›r.
20. yüzy›lda, Akhtamar ile ilgili araflt›rma-
lar›n say›s› artar. Ermeni kültürü ve mimari
eserleri üzerine yap›lan çal›flmalar zenginleflir-
ken, hemen hepsinde Akhtamar’a önemli bir
bölüm ayr›lm›flt›r.
Frans›z çift Jean Michel ve Nicole Thi-
erry’nin, tüm bölgeyi içine alan sistematik
araflt›rmalar› dikkat çekicidir. Bu araflt›rma,
1986’da Frans›zca, 1989’da da ‹ngilizce ola-
rak kitaplaflt›r›lm›flt›r.
Ermeni sanat tarihi uzman› Sirarpi Der
Nersessian’›n Hay Arvesd› Miçnatarum [Orta-
ça¤ Ermeni Sanat›], Akhtamar duvar resimle-
ri cephe rölyeflerinin ait foto¤raflar›n yer ald›-
¤› Aghtamar, Church of the Holy Cross [Akhta-
mar Surp Haç Kilisesi] ve Documents of Arme-
nian Architecture - Aght’amar, vol. 8 [Ermeni
Mimarl›¤› Belgeleri – Akhtamar, 8. cilt] bafl-
l›kl› kitaplar› da, bu konudaki çal›flmalar ara-
s›nda dikkat çeker.
Geçti¤imiz günlerde, konuya iliflkin
Türkçe bibliyografyaya de¤erli bir kitap daha
eklendi. Stepan Mnatsakanian’›n, Surp Haç
Kilisesi’nin duvarlar›ndaki rölyefleri Ortaça¤
Ermeni mimarl›¤› ba¤lam›nda ele ald›¤› ve ilk
olarak 1983’te, Ermenice ve ‹ngilizce olarak
Yerevan’da bas›lan Aghtamar bafll›kl› çal›flma-
s›, bu kez Türkçe ve ‹ngilizce olarak yay›m-
land›. Ara Sarafian ve Osman Köker taraf›n-
dan haz›rlanan kitapta, Mnatsakanian’›n met-
nine, çeflitli mimari çizimler, haritalar ve gün-
cel foto¤raflar efllik ediyor.
6 eylül 2010
bir seçki:
Tovma Ardzruni ve ‘‹simsiz’, Batmutyun
Ardzrunyats Dan [Ardzrunilerin Tarihi],
Yerevan, 1978, 408 s. (ilk bas›m: Tiflis,
1917, Klasik Ermenice)
W. Bachman, Kirchen und Moschean in
Armenien und Kurdistan [Ermenistan ve
Kürdistan’da Kiliseler ve Camiler], 1913.
J. Strzygowski, Die Baukunst der Armenier
und Europa [Ermenilerde ve Avrupa’da
Yap› Sanat›], 1. cilt, Viyana, 1918, 433 s.
A. H. Layard, Discoveries in the Ruins of
Nineveh and Babylon with Travels in
Armenia, Kurdistan [Ermenistan ve Kürdistan
yolculuklar›nda Ninova ve Babil Harabele-
rinde Keflifler], Londra, 1853, 413 s.
H. F. B. Lynch, Travels and Studies
[Yolculuklar ve ‹ncelemeler], Londra,
1901, 2 cilt.
Mehmet fievket ‹pfliro¤lu, Die Kirche von
Aghtamar, Bauplastik in Loben des Lichters,
Berlin, 1963. [Ahtamar Kilisesi: Ifl›kla
Canlanan Duvarlar, Yap› Kredi Yay.,
2003]
Isdepan M›natsakanian, Aghtamar, Yere-
van, 1983. [Aghtamar: A Jewel of Medieval
Armenian Architecture / Ahtamar: Ortaça¤
Ermeni Mimarl›¤›n›n Mücevheri,
Birzamanlar Yay›nc›l›k ve Gomidas
Enstitüsü, ‹stanbul, 2010, 168 s.]
S. Der Nersessian, Aghtamar, Church of
the Holy Cross [Akhtamar, Surp Haç Kili-
sesi], Cambridge, Massachhusetts, 1963.
S. Der Nersessian, Documents of Armenian
Architecture - Aght’amar [Ermeni Mimarisi
Belgeleri – Akhtamar], 8. cilt, Milan, 1974.
S. Der Nersessian, Hay Arvesd›
Miçnatarum [Ortaça¤ Ermeni Sanat›],
Yerevan, 1975, 88 s.
I. A. Orbeli, “Pamyatniki Armyanskogo
Zodchestva na Ostrove Akhtamar”,
Izbrannye Trudy, Moskova, 1968.
Gönül Öney, Akdamar Kilisesi, Kültür Ba-
kanl›¤› Yay., Ankara, 1989, 73 s.
J. G. Davies, Medieval Armenian Art and
Architecture The Church of the Holy Cross,
Aght’amar [Ortaça¤ Ermeni Sanat› ve
Mimarisi, Akhtamar Surp Haç Kilisesi],
Londra, 1991, 210 s.
Takeko Harada, The Book of Ahtamar
Reliefs [Akhtamar Rölyefleri Kitab›],
‹stanbul, 2003, 94 s.
Dr. H. Hamazasb Vosgyan,
Vaspuragan Vani Vanker› [Vaspuragan
Van Manast›rlar›], Viyana, 1942.
Ölümünün 25. y›ldönümüde
Ruhi Su’ya sayg›
E ylül fena bir ay. 12 Eylül’ün sarkac› hâlâ
memleketin üzerinde sallan›rken, getir-
dikleri hâlâ bizden bir fleyler götürüyor. Son-
bahar›n en güzel ay›n› kâbusa çeviren Kenan
Evren ve arkadafllar›n›n durumu ve 12 Ey-
lül’ün ‘sonras›’, elbette uzun bir yaz›n›n ko-
nusu. Biz bu yaz›da, darbenin elimizden ald›-
¤› bir insan›, Ruhi Su’yu anaca¤›z.
‹ki ay önce, bu sayfalarda, fiili’de yap›lan
askeri darbe sonras›nda cunta taraf›ndan öl-
dürülen Victor Jara’y› mevzu etmifl, kar›s›n›n
an›lar›ndan bahisle bu büyük ozan›n haya-
t›ndan kesitler sunmufltuk. Ruhi Su ile Jara
aras›nda bir paralellik kurmak mümkün:
Her ikisi de memleketlerinin özgürlü¤ü için
türkülerini söyledi ve darbe sonras›nda ha-
yatlar› cuntan›n elinde sonland›. Victor Jara,
Santiago Stad›’nda, binlerce kiflinin gözleri
önünde, askerlerce öldürüldü. Ruhi Su ise,
yurtd›fl›nda tedavi edilebilecekken pasaport
alamad›¤› için amans›z bir hastal›¤›n pençe-
sinde, yirmi befl y›l önce, 25 Eylül 1985’te
hayat›n› kaybetti. fiu cümleyi kurmak hatal›
olmaz: Memleketin en büyük ozanlar›ndan
birinin ölümünden 12 Eylül sorumludur.
Darbe ve getirdikleri
12 Eylül ‘öncesi’ flenlikliydi. Ajda Pek-
kan’dan Erol Evgin’e uzanan ‘popçular’›n
yan›nda Cem Karaca, Fikret K›z›lok gibi
farkl›, halk›n sorunlar›na e¤ilen flark›lar yap-
may› seçenler duruyordu. Bar›fl Manço gibi
arada derede kalanlar›, Timur Selçuk gibi
sonradan iflin s›rr›na ererek ‘devrimci’ yola
girenleri, ve fianar Yurdatapan ekibini de
bunlar›n yan›na katarsak, kabaca Türki-
ye’de Bat› kaynakl› popüler müzi¤in harita-
s›n› ç›kartabiliyoruz. Attila Özdemiro¤lu ile
yapt›¤› muazzam çal›flmalarla bu haritaya
yerlefltirdi¤imiz Zülfü Livaneli ise halk mü-
zi¤inden besleniyor. Onun yan›nda da Sel-
da, Edip Akbayram, Sad›k Gürbüz, Rahmi
Saltuk gibi isimleri görüyoruz. Âfl›k Mahzu-
ni fierif ve Âfl›k ‹hsani’nin iki ucu tuttu¤u
‘devrimci’ ozanlar›, Ruhi Su gibi türküleri
‘hakk›yla’ yorumlayanlar› da ekledi¤imizde,
Türkiye’de bir dönemin populer müzik ha-
ritas› tamamlan›yor.
Ürünler aç›s›ndan durum pek de farkl›
de¤il: Bir yanda sert ve do¤rudan söylemli
politik flark›lar, di¤er yanda giderek etkisini
hissettiren Arabesk var. Ecevit’in ‘umudu-
muz’ oldu¤u y›llar›n bol flenlikli flark›lar›n›n
yerini giderek karamsarlaflan flark›lar alm›fl.
Müzi¤imizde ‘Selami fiahin y›llar›’ dedi¤i-
miz dönemin içindeyiz... fienli¤i bir ç›rp›da
sona erdiren, ayd›nl›¤› karartan, insanlar› ve
insanl›¤› yok eden 12 Eylül darbesi günde-
lik hayat› durdururken, Türkiye’de pop
müzik dahil her fleyi etkiledi. Eli her yere
uzanan, Bülent Ersoy’un sahneye ç›kmas›n›
bile yasaklayan bir darbeden söz ediyoruz.
Televizyondan ve radyodan günde befl vakit
yay›nlanan ‘Türkiyem’ flark›s›, ve onu tarifi
mümkün olmayan bir hazla yorumlayan
eylül 2010
MURAT MER‹Ç
Müflerref Tezcan, toplumun üzerine kara-
basan gibi çöken bu darbenin sesiydi.
12 Eylül’ün bambaflka bir yaz›n›n mev-
zusu oldu¤unu söylemifltik. Genel durumu
bir kenara b›rak›p, darbenin elimizden ald›-
¤› en büyük de¤erlerden biri olan Ruhi
Su’ya dönelim.
Müzikle geçen bir hayat
Ruhi Su, 1912’de Van’da do¤du. Ailesini
Ermeni tehciri s›ras›nda kaybetti, Adana’ya
gönderildi. Amca ve yenge bildi¤i insanlar›n
yan›nda evlatl›k olarak büyüdü, o dönemki
Dar-ül Eytam’da yani öksüzler yurdunda ye-
tiflti. ‹lk müzik terbiyesini orada, müzik ö¤-
retmeni Mehmet Tahir’in verdi¤i keman›
çalmaya çal›flarak ald›. Öncesinde türküler
söylüyordu, tok sesi herkesin ilgisini çekiyor-
du; kemanla Klasik Bat› Müzi¤i’ni ö¤rendi,
sonras›nda o hatta ilerledi.
Ruhi Su, o zamanki ad›yla Mehmet, ço-
cuklu¤unu yokluklar içinde geçirdi¤i için
öksüzler yurdunda bambaflka bir dünyayla
tan›flt›. O dönemden söz ederken kurdu¤u
tek bir cümle, bu dünyay› bize anlatmaya
muktedir: “Oyun denen bir fleyin var oldu-
¤unu o zaman ö¤rendim, içim içime s›¤m›-
yordu, flaflk›nd›m.”
Mehmet, bir yanda oyun, di¤er yanda
müzik, hayat›n› sürdürürken dönemin sa-
vunma bakan› Recep Peker’in tebli¤iyle Ku-
leli Askeri Lisesi’ne gönderildi. Ancak müzi-
¤i çok sevdi¤i için bu okuldan kaçarak Anka-
ra Musiki Muallim Mektebi’ne girdi; Anka-
ra Devlet Konservatuar›’nda flan ö¤rendi,
mezun olduktan sonra Riyaseticumhur Filar-
moni Orkestras›’nda göreve bafllad›.
1942’den itibaren pek çok operada rol ald›.
Ayn› dönemde Ankara Radyosu’nda söyledi-
¤i türküler yolunu çizdi. 1943-45 aras›nda
onbefl günde bir pazar sabahlar› 10’da yay›n-
lanan ‘Basbariton Ruhi Su Türküler Söylü-
yor’, halk ozanlar›n›n fliirlerini tek saz eflli-
¤inde ve tertemiz bir Türkçeyle söylemeye
bafllad›¤› program. ‹lk türkü resitalini Anka-
ra Halkevi’nde verdi. Korolar kurdu.
DTCF’de kurdu¤u koro vesilesiyle S›d›ka
Umut’la tan›flt›. 1951 TKP tevkifat›nda rad-
yoda söyledi¤i Alevi türküleri bahane edile-
rek tutukland› ve hapse girdi. S›d›ka Ha-
n›m’la hapishanede, Behice Boran ve eflinin
flahitliklerinde evlendi. ‘Bu Nas›l ‹stanbul
7 AGOS kirk
Z›ndan ‹çinde’, ‘Mahsus Mahal’, ‘Hasan
Da¤›’ gibi türküleri hapiste yazd›.
Hapishaneden ç›k›fl›n› müteakip, Çumra
ve Ankara’ra geçen sürgünlük döneminden
sonra, 1960’ta, Taksim Belediye Gazino-
su’nda sahneye ç›kt›, filmlerde türkü söyledi,
yurtd›fl›nda konserler verdi, operadan ayr›ld›.
Bundan sonras›i Ruhi Su ad›n›n duyulmas›y-
la bafllayan yükselme dönemi. Yükselme dedi-
¤imiz, elbette ‘starl›k’ mertebesine ulaflma de-
¤il. Sa¤l›¤›nda yapt›¤› on alt› 45’lik, on bir al-
büm var; bunlar hiçbir zaman büyük sat›fl ra-
kamlar›na ulaflmad›. Bilakis, kendi imkânla-
r›yla yapt›¤› bu albümler merakl›s›n›n arflivine
girdi, elden ele dolaflt›. Bu arada Zülfü Liva-
neli’den Rahmi Saltuk’a, Cem Karaca’dan
Grup Yorum’a kuflaklar boyu pek çok müzis-
yeni etkileyen bir külliyat ç›kt›.
Ruhi Su, ‘Seferberlik Türküleri ve Kuvay›
Milliye Destan›’ ad›n› tafl›yan ilk albümünü
1971’de yapt›. Bir yandan halk flairlerinin fli-
irlerini sazla söylüyor, di¤er yandan Mevla-
na’dan Da¤larca’ya uzanan flairlerin fliirlerin-
den besteler yap›yordu. Naz›m Hikmet fliirini
ilk besteleyen de Ruhi Su’dur. 1963’te, Na-
z›m’›n ölümünün ard›ndan ‘Karal› Bir Haber
Düflmüfl Geliyor’ türküsünü yakan da odur.
Dostlar Korosu
Ruhi Su’nun en önemli ‘ifl’i, “yöreselden ulu-
sala, ulusaldan evrensele” fliar›yla yola ç›karak
kurdu¤u Dostlar Korosu. Müzik e¤itimine
bafllad›¤› günlerden beri, hayalinde böyle bir
koro oluflturmak var. 1936’da, Musiki Mual-
lim Mektebi’nde kurdu¤u Müzik Ö¤retmen-
leri Korosu, Ahmet Adnan Saygun’un hima-
yesinde Ses ve Tel Birli¤i Korosu’na evrilir,
1944’te DTCF bünyesinde oluflturdu¤u koro
ise pek çok insan›n kat›l›m›yla büyür. Hapis-
hane sürecinde ‘koro’dan uzaklaflmayan, kü-
çüklü büyüklü korolar kurarak mahkûmlara
türkü söyleten Ruhi Su, 1975’te kurdu¤u
Dostlar Korosu ile tek saz eflli¤inde çoksesli
düzenlemeler yapar, ‘El Kap›lar›’ (1976), ‘Sa-
bah›n Sahibi Var’ (1977) ve ‘Semahlar’
(1978) albümlerini bu koro eflli¤inde kayde-
der. Timur Selçuk, Sarper Özsan, Cenan
Ak›n gibi usta müzisyenlerle çal›flan koro, hâ-
lâ varl›¤›n› sürdürüyor ve Ruhi Su’yu anma
gecelerinde sahne al›yor.
Yaz›n›n bafl›nda, sanatç›n›n ölümünden
darbenin sorumlu oldu¤unu söylemifltik. Aça-
foto¤raf: Bülent Özgören
l›m: Yurtd›fl›nda tedavi görebilecekken alama-
d›¤› pasaport yüzünden bu haktan mahrum
kalan Ruhi Su, hastal›¤› yüzünden öldü. ‹ler-
leyen dönemde pasaport izni ald› ama tedavi
için çok geç kal›nm›flt›. Victor Jara gibi göz
göre göre de¤il, içten içe öldürüldü. Cenazesi,
12 Eylül sonras›nda yap›lan ilk büyük kitle
gösterisi oldu. Arflivlerde kalan kay›tlar› ölü-
münden sonra yay›nland›. fiiirleri ve yaz›lar›
Ezgili Yürek adl› kitapta topland›, an›s›na ki-
taplar yap›ld›. fiu anda piyasada Everest Ya-
y›nlar›’nca bas›lan iki kitab›n› bulmak müm-
kün: Biri yaz›lar›ndan olufluyor, di¤eri türkü
sözlerini ve albümlerdeki yaz›lar›n› bir araya
getiriyor. Ruhi Su’nun bütün albümleri Ada
Müzik taraf›ndan yay›nlan›yor.
Bir ansiklopedi maddesi yazsak, Ruhi
Su’yu flöyle tan›mlar›z: Etkileyici bas bariton
sesiyle söyledi¤i türkülerle ve saz çal›fl stiliyle
kendisinden sonra gelen kufla¤› etkilemifl yo-
rumcu, besteci, müzik araflt›rmac›s›, flair. Bu
büyük insan› ufac›k bir yaz›yla anlatmak el-
bette mümkün de¤il ama türkülerini dinle-
mek, kitaplar›n› okumak, fikirlerini anlat-
mak mümkün. Bunlar› yapmazsak 12 Ey-
lül’ü yapanlar›n istedi¤i yerde durmufl olu-
ruz. ‹flin fenas›, Ruhi Su’nun fliar›n› bugüne
ulaflt›ran, onun yolunda çal›flmalar›n› sürdü-
ren Ruhi Su Kültür ve Sanat Vakf›, S›d›ka
Su’nun ölümünden sonra faaliyetlerine son
verdi. Yaz›y›, bu vakf›n yay›mlad›¤› Bir de
Ruhi Su Geçti… kitab›n›, ve kitab›n yazar›,
yak›n zamanda kaybetti¤imiz Füsun Akat-
l›’y› anarak kapatal›m. Ancak bu kapan›fl Ru-
hi Su’dan uzaklaflt›¤›m›z anlam›na gelmesin.
Bilakis, ona daha da yaklaflal›m ve nicedir
dinlemedi¤imiz albümlerinden birini dinle-
yelim, arkadafllar›m›za dinletelim.
12 Eylül’le hesaplaflacaksak, onun yok et-
ti¤i de¤erleri var etmemiz, yeniden yaflan›r
k›lmam›z gerekir. Aksi takdirde o sarkaç hep
bafl›m›zda sallan›r.
muratmeric@gmail.com
Ruhi Su
Ezgili Yürek
Everest Yay›nlar›, Eylül 2006, 220 s.
(ilk bas›m: Eylül 1985, Adam Yay.)
Füsun Akatl›
Bir de Ruhi Su Geçti
Ruhi Su Vakf› Yay., May›s 2002, 120 s.
Ruhi Su Türküleri
haz›rlayan: Karabey Aydo¤an
Everest Yay›nlar›, Eylül 2008, 473 s.
 Her ejderan asker do¤ar!
DAMLA ÖZLÜER

Büyük savafl biter, savaflmak için yarat›lm›fl kusursuz ordu da¤›l›r, askerler sivil hayata al›flmak zorunda kal›rlarsa ne olur? Peki ya kendi-
lerini içinde bulduklar› “Ya sev, ya terk et” durumu, basit bir tercihten öte, hayatta kalman›n tek kofluluysa? K›yamet Tugay› ve Ejderan
Kurallar› iflte bu öyküyü anlat›yor. Arada tan›d›k gelen kal›plar olursa korkmay›n; Pulitzer ödüllü yazar Willa Cather’›n dedi¤i gibi, “‹n-
san öyküleri en fazla iki-üç tanedir ve bunlar sanki hiç olmam›flças›na kendini tekrar edip durur.”

B ir ‹zlanda atasözü der ki, “E¤er madalyo-
nun sadece bir yüzünü anlat›yorsa, o öy-
kü yar›m kalm›fl say›l›r.” Ejderha M›zra¤› seri-
si de genelde ‘iyi’lerin öyküsünü anlat›yordu.
Serinin efsanevi yazar› Margaret Weis, as›l or-
ta¤› Tracy Hickman yerine Don Perrin’le bir-
likte, bu kez kötülerin gözünden kaleme ald›-
¤› iki kitapl›k Kang’›n Alay› öykü-
süyle, ‘M›zrak’ destan›n›n en az›n-
dan bir k›sm›n› tamaml›yor.
K›saca de¤inelim; Ejderha M›z-
ra¤› (Dragonlance), fantastik ede-
biyat›n büyük çoksatan müessese-
si, yay›mlad›¤› romanlar, oyun set-
leri, lisansl› oyuncaklar vb ile bu
alan›n en büyük tekellerinden
olan ‘Wizards of the Coast’un dört
atl›s›ndan (Unutulmufl Diyarlar,
Ravenloft, Ejderha M›zra¤›, Grey-
hawk) biri. Bunlardan ilk üçünün
mebzul miktarda kitab› Türkçeye
çevrildi, ama dördüncüsünü he-
nüz dilimizde okuma f›rsat›n› bu-
lamad›k. Bu dünyalar›n hepsi bü-
yülü, iyi ile kötünün daimi savafl›-
na gebe, ve buralarda, bilindi¤i
üzere, elinizi sallasan›z bir kahramana denk
geliyor.
Ejderha M›zra¤›’n›n tüm öykülerine vak›f
olmak için ‘yerimiz dar’, bu nedenle özet ge-
çelim. ‹yilik tanr›s› Paladin ve kötülük tanr›-
ças› Takhisis’in bitmek bilmeyen savafllar›n-
dan (ki bu savafllar› her daim fitne fücur Tak-
hisis ç›kar›r) M›zrak Savafl› henüz yeni bit-
mifl, ‘Alt›n Komutan’ nam elf k›z› Laruanna
ve yol arkadafllar›, dünyaya aç›lan kap›y› tan-
r›ça Takhisis’in surat›na kapam›fllard›r. An-
Sevgili yazarlar›m›z Damla Özlüer ve Murat Meriç,
21 Eylül’de evleniyorlar.
Kutluyor, mutluluklar›n›n daim olmas›n› diliyoruz.
AGOS kitap/kirk
cak iç ve d›fl mihraklar alttan alta yeni savafl›n
haz›rl›klar›n› yapmaya bafllam›flt›r bile. Bilir-
siniz, su uyur, düflman uyumaz!
M›zrak Savafl› pek çok aç›dan eflsiz bir sa-
vaflt›r, ancak özellikle dünyaya yeni bir ›rk
getirmesiyle ünlenir. Savafl s›ras›nda iyi ej-
derhalar›n yumurtalar› çal›n›r ve karabüyü
marifetiyle
yeni bir ›rk
yaratmak için
kullan›l›rlar.
Margaret Weis, Don Perrin
K›yamet Tugay› (Kang’›n Alay›, I. cilt)
çev. Serpil Demirci
Ankira Yay›nc›l›k, Nisan 2003, 314 s.
Don Perrin, Margaret Weis
Ejderan Kurallar› (Kang’›n Alay›, II. cilt)
çev. Çi¤dem Çoygun
Ankira Yay›nc›l›k, May›s 2003, 311 s.
‘Ejderan’ ad› verilen bu ›rk ne
tam ejderha, ne de tam olarak
sürüngendir. Uzun yaflayan,
büyü gücüne sahip ve iki met-
reyi geçen boylar›yla birer dev
say›lan bu ›rk›n ahfâd›, kusur-
suz savafl makinalar›d›r. Savafl-
mak için yarat›lan ve emre ita-
at konusunda insanlardan da-
ha mahir olan ejderanlar›n di-
flileri ise, üremelerinden kor-
kan insan büyü-
cüler taraf›ndan,
yumurtadan ç›ka-
caklar› son büyü
yap›lmadan, öyle-
ce b›rak›l›r ve gizle-
nirler.
Amma velakin,
pek iyi bildi¤imiz,
gibi tafl›ma suyla
de¤irmen dönmez.
Büyü ile ejderan ya-
ratma ifli de bir yere
kadar yürür. Ve gün
gelir, devran döner;
Takhisis yenilince ej-
deranlar sahipsiz kal›r.
Bu sahipsiz yavrucaklardan
bir k›sm› da, Majesteleri’nin
Birinci Mühendislik Ala-
y›’ndakilerdir. Bafllar›nda, bil-
ge komutan Kang vard›r.
Kang ve alay› son savafltan ka-
çarken, âlemin en savaflç› ›rk-
lar›ndan cücelerin küçük bir
köyünün yan›nda kendilerine
bir s›¤›nak infla ederler. ‹flte
perdemiz tam bu noktada ‘Wizards of the Coast’ çizerlerinden iki ejderan tasviri
aç›l›r. rinde u¤rad›klar› flaflk›nl›k ve yavrular› bü-
Zaten savaflmay› pek bir seven cüceler, yütürken yapt›klar› sakarl›klar ise, bol mik-
yanlar›na tafl›nan bu komflulardan ziyade- tarda kahkaha vaat ediyor.
siyle rahats›z olmufllard›r. Bu nedenle, cüce Kang’›n Alay›’nda tüm hayat›n› savafl-
kabilesi ile ejderan kabilesi aras›nda epey maya adam›fl bir ›rk›n, gün gelip de savafl
kanl› savafllar ç›kar. Ancak Kang bakar ki bitti¤inde ne yapacaklar›n› bilemedikleri
cüceler üredikçe ürüyor, kendi askerleri ise bir dönem anlat›l›yor. Ne ekin yetifltirme-
eksilip duruyor, “Savafl savafl, nereye kadar?” yi becerebilen, ne de düzen kurmay› bilen
diye düflünmeye bafllar ve savafllarda ölüm- bu grubun hayatta kalma çabas› ço¤u za-
cül darbe vurulmamas› emrini verir. Cüce- man içinize dokunuyor. Kang, fantastik
ler de bir süre sonra bu ‘savafl sporu’na edebiyat tarihinin en karizmatik lideri ol-
uyum sa¤lar. ‹ki ›rk, bir çeflit ‘öldürmezlik mayabilir belki, ama yaflad›¤› kimlik buna-
pakt›’ yapm›fl say›l›r. l›m› ile en ‘sahici’ kahramanlar›ndan biri
Son derece k›vrak bir dille yaz›lm›fl olan olmaya aday. K›yamet Tugay› ve ard›ndan
öyküyü soluksuz okurken, yavafl yavafl yerle- gelen ikinci kitap Ejderan Kurallar›, oku-
flik düzene geçen Kang’›n alay›n›n, kendine yucuyu tam anlam›yla ters köfleye yat›ran
özgü bir toplumsal antlaflma oluflturmas›n› bir öyküyü anlat›yor. K›sacas› bu öykü, alt-
da izliyoruz. Alaydaki ejderanlar›n, gizli difli metin okumalar› da hesaba kat›ld›¤›nda,
yumurtalar›n› bulup ilk yavrular› gördükle- tam bir karamürsel sepeti!

eylül 2010 9 AGOS kirk


Hem khent hem baron olan›n hayat›
Tûba Çandar
Hrant
Everest Yay›nlar›, Eylül 2010, 712 s.
H ayat› boyunca yapt›klar›yla zaten
ölümsüzleflmiflti, ama bu kitap, hiç si-
linmeyecek beyaz üzerine siyah harfleriyle,
onun sonsuzu¤a giden yolculu¤unu pekiflti-
ren, taçland›ran bir arma¤an gibi... Gazete-
ci Tûba Çandar, üç y›ld›r kar›nca misali ça-
l›flmas›n›n karfl›l›¤›n›, ilmek ilmek ördü¤ü el
eme¤i göz nuru kitab›n›, yüre¤inden, Hrant
Dink’in yak›nlar›n›n yüreklerinden taflan
sevgiyi ve hasreti sunuyor bizlere. O bere-
ketli hayat›n en önemli dönemeçlerine ta-
n›kl›k edelim, bir insan›n kendisini nas›l
yoktan var etti¤ini, bunun için gerekli iç-
gücü nereden buldu¤unu görelim, tutku-
nun nas›l bi fley oldu¤unu an›msayal›m ve
üç büçuk y›l sonra ona bir baflka boyutta ye-
niden kavuflal›m diye.
Hemen söyleyelim ki, Tûba Çandar,
Hrant’ta, pek çok biyografi yazar›n›n yapt›¤›
gibi, bir hayat› didik didik ederek ö¤rendik-
lerini bizlere sunan bir Tanr› anlat›c› gibi
davranmam›fl. Hrant Dink’i tan›yanlardan,
onun dostlar›ndan biri olarak, onun ailesin-
den bafllayarak, yak›n
AGOS kitap
Tûba Çandar, Hrant Dink’in yaflamöyküsünü yazd›
çevresi denebilecek geniflçe bir grupla söylefl-
mifl; onlarla dertleflmifl ve onlar›n ‘ses’lerini,
onlar›n Hrant Dink’e dair anlatt›klar›n›,
müthifl bir özen ve titizlikle kurgulam›fl.
Kitap bu haliyle, kalabal›k bir sohbetin
yaz›ya dökülmüfl hali gibi. Birinin b›rakt›¤›
yerden öbürü devam ediyor, birinin an›msa-
mad›¤›n› bir di¤eri an›ms›yor veya birinin
yanl›fl›n› bir baflkas› düzeltiyor. Sanki onlar-
ca insan, yemyeflil bir bahçeye kurulu upu-
zun bir sofraya oturmufllar da, hep birlikte,
kâh gözlerinde yafllar, kâh dudaklar›nda te-
bessümle hep birlikte Hrant’lar›n› yad edi-
yorlar.
Onlar›n seslerinin harmanlanmas›yla or-
taya ç›kan kitaba Hrant Dink’in de kat›l›p
birinci kemanc›l›k yapmas›ysa, bu orkestra-
n›n en güzel sürprizi. Aram›zdan al›n›fl›ndan
sonra hakk›nda çok konufltu¤umuz, hep
baflkalar›n›n a¤z›ndan dinledi¤iniz, ama bu
kalabal›k, gürültülü hat›rlamalar nedeniyle
de galiba birazc›k unuttu¤umuz Hrant
Dink’in o berrak, coflkulu, gürül gürül sesini
ne kadar özledi¤inizi fark ederek okuyorsu-
nuz, onun kendi hayat›na veya flu ya da bu
meseleye dair sözlerini. Bu, Hrant Dink’in
Agos’ta ve zaman zaman da baflka yerlerde
yay›mlanm›fl yaz›lar›ndan yap›lm›fl ve bir ga-
zeteci olarak ne kadar çok meseleyle temas
etti¤ini, onlarla nas›l içli d›fll› oldu¤unu gös-
teren çeflitlili¤iyle insan› flafl›rtan bir sesler
derlemesi.
Kitap, 19 Ocak sonras›nda yaflananlara, ce-
naze törenine veya mahkeme sürecine dair hu-
kuki, siyasal tart›flmalara hiç girmiyor. Elbette
ki bilinçli bir tercih bu. Tûba Çandar
belli ki, yapt›klar›yla an›lmay› ter-
cih etmifl olan Hrant Dink’i,
kendi istedi¤i gibi anlatmay›
arzulam›fl. Metin, 19 Ocak
günü sabah›ndan itibaren
Dink ailesi üyelerinin neler
yaflad›klar›yla aç›l›yor ve on
befl sayfa boyunca
ruhunuzu kez-
zapla yakar gibi
yakan bu bö-
lümden
s o n r a
Hrant
10
ROBER KOPTAfi
RAKEL D‹NK’‹N MEKTUBU
Eflimin katledilmesinden k›sa bir süre son-
rayd›. Tûba’n›n gelip gözleri dolu dolu, çe-
kine çekine, k›rmaktan korkarcas›na bana
seslenifli:
“Rakelcim, Hrant’›n biyografisini yazmak
istiyorum. E¤er kabul ederseniz bütün iç-
tenli¤imle, yüre¤imi ortaya koyarak anlata-
ca¤›m onu. Bunun için geldim. Kabul eder
misiniz beni?”
Onun içtenli¤ine inanmam do¤ruydu.
Tanr› bu görevi ona vermiflti. Buna inan-
d›m ve destek olmaya çal›flt›m. Onun için
dua ettim.
Üç y›ldan fazla bir süredir, hayat›m›z›n
içine girdi. Çuta¤›m’›n 53 y›ll›k yaflam›n›,
neredeyse birlikte yaflam›fl gibi oldu. Sevinç-
li, coflkulu, hüzünlü, yorgun, dingin her bir
an›na süzüldü. Sevgimizin de içine süzül-
dü. Adeta bir zaman tünelinden geçerek,
yaflam›m›zdaki yüz y›ll›k an›lar›, anlamla-
r› kendi ruhunda yaflad› ve hissetti. Hayat›-
m›z› sanki bir kez de o yaflad›. K›sacas› üç
buçuk y›ld›r yüre¤i de gözleri de bizimle
a¤l›yor. Buna tan›kl›k edebilirim ve onu
ailemin bir ferdi sayarak söyleyebilirim:
“‹yi ki geldin, iyi ki bu göreve talip oldun
ve bunu yüklendin. Bunu yük de¤il, kendi-
ne onur sayarak, bizi de onurland›rd›n.
Sevgili Tûbac›m bütün yüre¤imle sevgine
ve eme¤ine teflekkür ediyorum. Özellikle de
hiç bitmeyecek dostlu¤una...”
Rakel
Dink, hep yap›p ettikleriyle ve bunla-
r›n insanlar için
ifade etti¤iyle
anlat›l›yor.
Hrant,
Hrant Dink’in
hayat›n›n Agos
öncesi ve sonras›
dönemlerini im-
leyen iki ana bö-
lümden olufluyor.
‘Khent Hrant’ ve
‘Baron Hrant’ bafl-
l›klar›n› tafl›yor bu
bölümler.
Khent’in için-
de Baron,
Baron’un
içinde de
foto¤raf: O¤uz Durmaz
Khent var flüphesiz, ikisi bir bedende.
Khent Hrant’ta, onun çocuklu¤unu, an-
nesi N›vart ile babas› Sarkis’in (Terzi Ha-
flim) hikâyesini, ayr›l›klar›n› ve küçük
Hrant’›n, iki kardefli Hosrof ve Yervant’la
birlikte bir anlamda sahipsiz kald›ktan sonra
Gedikpafla’daki Protestan Kilisesi’nin, Jo¤va-
ran diye an›lan yetimhane k›sm›nda büyü-
yüflü anlat›l›yor. Hrant Dink, orada, kardefl-
lerini ve arkadafllar›n› koruyup kollayan, on-
lara abilik ve babal›k eden, yafl›ndan büyük
bir genç adam olmaya do¤ru giderken, ald›-
¤› kilise e¤itiminin vaaz etti¤i de¤erler ve ye-
timhane hayat›n›n gerektirdi¤i paylaflma,
dayan›flma duygusunu da yüre¤ine nakflede-
cekti. Onun o yetimhanede yüre¤ine hiç ç›k-
mamacas›na nakfletti¤i aflksa, hayat› boyunca
tutkuyla sevece¤i Rakel Dink olacakt›.
Tûba Çandar, Hrant Dink’in kiflili¤inin
ikinci önemli aya¤› olarak onun
solculu¤unu koyuyor. Koca bir
neslin yüre¤i hep birlikte daha adil
ve daha kardeflçe bir yaflam›n haya-
liyle yan›p tutuflurken, hayat›n ada-
letsizli¤ini daha küçük yaflta tenin-
de duymufl olan Hrant Dink’in
eylül 2010
bundan etkilenmemesi düflünülemezdi flüp-
hesiz. Ne var ki, en yak›n arkadafl›, T›bre-
vank’ta ö¤renciyken tan›flt›¤› Armenak (Or-
han) Bak›r, birlikte girdikleri T‹KKO safla-
r›nda yükselir, nihayet Anadolu da¤lar›na ç›-
kar ve ac› bir flekilde can verirken, Hrant
Dink, küçük yaflta çoluk çocuk sahibi olma-
n›n da etkisiyle, ekmek peflinde, baflka türlü
bir hayat yolunu tutar.
Esas›nda, onun yapt›¤› her fleyde, Hrant
Küçükgüzelyan’dan devrald›¤› Tuzla Çocuk
Kamp›’n› yönetmesinde, Agos’ta, ve hatta, s›-
f›rdan bafllay›p hep dayan›flarak, gün gelip
hamall›k yaparak becerdi¤i ‘ifl adaml›¤›’nda
önemli ifller baflarm›fl olmas›nda bile, ilk
gençlik y›llar›nda benli¤ini saran solculu¤u-
nun ve devrimcili¤inin etkisi yads›namaz.
Bugün geriye dönüp bakarsak, ancak onun
gibi Anadolu kökenli, yetimhane-yat›l› okul
görmüfl ve bir zamanlar devrimin yak›n ol-
du¤una inanm›fl bir Ermeni’nin, 90’l› y›lla-
r›n politik ortam›nda Agos’u kurmaya kalk›-
flabilece¤ini daha iyi anlar›z.
Kitapta, Agos çal›flanlar›n›n ona seslenifli-
ni, yani ‘Baron Hrant’› bafll›¤a tafl›yan ikinci
bölüm ise, onun bir cemaat gazetesinin yay›n
eylül 2010
yönetmeni olarak bafllad›¤› yolda, Türki-
ye’de her türlü cemaatsel s›n›r› varl›¤›yla an-
lams›z k›lan, yüre¤ini memleketinin ve dün-
yan›n her derdine açan, bunu yaparken de
yak›nmay› de¤il hep gelece¤i infla etmeyi
amaçlayan bir toplumsal figür olarak ortaya
ç›kt›¤› dönemi anlat›yor. Elbette ki, ad›n›n
giderek büyüdü¤ü ve çevresi kalabal›klafl›r-
ken kendisinin bir flekilde yaln›zlaflt›¤›, plan-
l› bir flekilde milliyetçi nefretin hedefi haline
getirildi¤i son birkaç y›l› da.
E¤er bu kitap hakk›nda tek bir fley söyle-
yecek olsayd›m, orada anlat›lan›n sadece
Hrant Dink’in yaflamöyküsü olmad›¤›n›
söylerdim. Orada Türkiye’nin son yüz y›l›,
Ermenilerin yaflad›¤› büyük trajedi ve onun
etkileri en derin haliyle hissediliyor. Bunun
nedeni de flüphesiz, yine Hrant Dink’in, bu
topraklar›n insanlar›n›n hikâyesini kendi
benli¤inin çimentosuyla karm›fl olmas›ndan
ileri geliyor; yani Tûba Çandar’›n deyifliyle,
onun kendisini “yüz y›ll›k Ermeni” k›lm›fl
olmas›ndan.
Böylesi bir kitab› yazmak, kapkal›n bir ac›
bulutunun ve karanl›¤›n ortas›ndan bir yafla-
möyküsünü yeniden ve bambaflka bir nefesle
ortaya ç›karmak, flüphesiz birbirinden çok
farkl› duygular aras›nda savrulup gitmek an-
lam›na da geliyor. Tûba Çandar, pek çok in-
san›n can›n› en çok yakan mevzulara girmek
anlam›na gelen bu kitap için yola koyuldu¤u
andan itibaren yaflad›klar›n› kitap içinde za-
man zaman küçük fragmanlar halinde ortaya
koyarken, bu zorlu ifl için gereken enerji, ce-
saret ve sabr› da nerelerden devflirdi¤inin
ipuçlar›n› veriyor asl›nda. Bir biyografi yaza-
r› so¤ukkanl›l›¤›yla de¤il, kendisini giderek
daha fazla aileden biri haline getiren sevgisi,
azmi ve inceli¤iyle, ‘Hrant’› yazman›n neden
ona yazg›l› oldu¤u-
nu anl›yoruz. Rakel
Dink’in babas› Si-
yament A¤a’n›n
ikinci han›m› Bed-
ro Ana’n›n, Brük-
sel’deki ilk tan›flma-
lar›n›n akflam›nda
kendisine k›r›k dö-
kük bir dille “Ben
isterim ki, sen çok
çal›fla çal›fla… Sen
çok çok biriktire bi-
riktire… Sonra da
yüre¤inin istedi¤i
gibi yaz›p bitire…”
diyerek gösterdi¤i
yolu takip eden
Çandar, sahiden de
çok çal›flm›fl, çok
biriktirmifl ve yüre-
¤inin istedi¤i gibi
yazm›fl.
Sa¤ olsun.
11
K ‹ T A P T A N
ARMENAK ÇAKIR (Hrant Dink’in day›s›)
Sivas Kangal’da 1928’de do¤muflum. Hrant’›n day›s›y›m. Annem, Lusiye Çak›r. Ba-
bas› Ahçik dermifl ona. Türkçede k›z›m demek. Öyle kalm›fl ad›. Alt› kardefliz biz.
Haygaz, Satenik, Sarkis (Mustafa), ben, N›vart ve Siranufl; yafl s›ras›na göre. Anamlar
Gürün’den gelmifller Sivas’a. Orada Mihri Bey isimli birinin himayesinde kalm›fllar.
K›y›m s›ras›nda sevk›yatla gelmifller. Kad›nlar efle¤in heybesine koyup tafl›m›fllar ço-
cuklar›n›; anam›n di¤er ikiz kardefli yolda kaybolmufl. Çok yafll› ve çocuk telef olmufl
sevk›yat s›ras›nda yollarda. Ermeni k›zlar›n› topluyorlarm›fl o zaman, anam da bir sü-
re Mihri Bey’in yan›nda kalm›fl. Birkaç sene sonra Mihri Bey’in han›m› götürüp
Amerikan Koleji’ne teslim etmifl onu. Sivas’ta Amerikan Koleji varm›fl o zaman. Ye-
timhanesi varm›fl oran›n. Ermeni çocuklar› orada topluyorlarm›fl, annem de orada
kalm›fl…
Babam Anto, Erzurumlu… Babam ve annesi, iki kardefliyle birlikte arabayla sevk›yata
ç›km›fllar. Aylarca yolculuk etmifller ve sonunda Sivas’a gelmifller. Babam burada ifl
bulmufl ve annemle evlenmifl. Kangal’a yerleflmifller. Biz orda do¤duk hepimiz. Kan-
gal küçücük bir kaza, orada ifl yok. A¤abeyim askerden dönünce 1945 y›l›nda, biz de
gidip Malatya’ya yerlefltik iflte…
HOSROF D‹NK
Jo¤varan “yetimhane” ya da “kimsesizler yurdu” olarak bilinirdi, ama burada yetim ve
öksüz çocuklardan çok, Anadolu’dan getirilmifl yoksul çocuklar bar›n›rd›. Yani aileleri
vard› bunlar›n ama ‹stanbul’da de¤ildiler. Bu yüzden belki de “yat›l› yuva” demek da-
ha do¤ru… Jo¤varan’›n müdürü Hrant Küçükgüzelyan, Gedikpafla’daki Protestan Er-
meni Kilisesi’nde rahipti. Kilisenin alt›ndaki mekân› bu flekilde düzenlemifl ve bir yu-
va haline getirmiflti. Kendisi de marangozdu zaten… Jo¤varan’› Anadolu’dan alt› ço-
cuk getirerek kurmufltu. Bizim zaman›m›zda ise çocuklar›n say›s› 100’ü geçmiflti ar-
t›k. Burada kalanlar 7-12 yafl grubu çocuklard›. ‹lkokul bitince Jo¤varan da biterdi…
Yurtd›fl›ndaki Ermenilerden yard›msever aileler Jo¤varan’da kalan çocuklara hamilik
yapar, onlar›n masraflar›n› karfl›lard›.
MAR‹ MAYR‹G (TOMASYAN)
Eh valla o program› izleyen bütün Ermeniler a¤lad›, hepimiz a¤lad›k. Kulaklar›m›za
inanamad›k. Birbirine telefonlar edenler oldu gece boyunca. Televizyonu aç›n, yoksa
seyretmiyor musunuz diye… fiimdi bak, bizimkisi tarihte bafl›na gelenler yüzünden
çok sinmifl bir toplumdur. Ya da, sindirilmifl, diyelim. Kendi aras›nda bile konuflmaya
çekinir, nerde ki öyle televizyonlarda ç›kacak konuflacak. Bu Hrant hem konufluyor
hem de güzel konufluyor. Al›yor saz› eline. Öyle ezilip büzülmeden, eflit olarak konu-
fluyor. Derdini, s›k›nt›s›n› anlat›yor. Sözü kuvvetli yani… Hem de boyu posu yerin-
de. Duruflu sa¤lam. Valla biz yafll›lar iftihar ettik, gençler de, “Tam da benim söyle-
mek istediklerimi söylüyor,” dedi. Hepimiz hem flafl›rd›k hem sevindik. Sonra daha
çok ç›kt› televizyonlara Hrant. Sözünü hiç esirgemiyordu art›k. O zaman da biraz
korktuk. Hatta sana söyleyeyim; iki türlü korktuk. Baz›lar› Hrant için korktu. Bu ço-
cu¤a kötü bir fleyler yaparlar flimdi diye. Baz›lar› da kendileri için. Bu çocu¤un ko-
nufltuklar›ndan, kabak bizim bafl›m›za da patlamas›n diye… Do¤rusu bu iflte…
LEDA MERMER
Agos, Saks› Han’dayken Baron Hrant gazetede sabahlard›.
Yerler taflt› orada, kendi odas›nda hal›fleks vard›. Yerde ya-
tard›. Bir gün geldik, bir bakt›k ki Kemal Gökhan’la ikisi
yerde sar›lm›fl yat›yor. Burada, Sebat Apartman›’nda da çok
sabahlad› ama yerde de¤il, kendi koltu¤unda. Bir de ayr›la-
mad›¤› battaniyesi vard›. Arka tarafta ona sar›l›r, yere uza-
n›rd› çok yorgun oldu¤unda. Son anda bir yere gitmesi icap
etti¤inde giyilmek üzere gömleklerin, kravatlar›n as›l› dur-
du¤u bir ask›l›k da vard› odas›nda.
T›rafl olurdu Agos’ta, hatta bazen dufl bile al›rd›. Buras›
eviydi onun. Bir gün Erkan O¤ur geldi, Civan Gasparyan’la
çalmak için. Hava da çok s›cakt›. fiort atlet oturuyordu Ba-
ron Hrant. Çoraplar› da vard› aya¤›nda ve de ev terli¤i… O
flekilde karfl›lad› Erkan O¤ur’u. O da tabii kibar adam, hiç
bozuntuya vermedi.
Biz komik bulurduk bu hallerini. Çok ilginçti asl›nda, cid-
diyeti ve sertli¤iyle hepimizin çok çekindi¤i Baron Hrant
öyle fleyler yapard› ki, komik olurdu bizim gözümüzde.
Arada ac›kt›¤›nda, Anna Mayrig’e menemen yapt›r›rd›. He-
pimiz yerdik ayn› sahan›n içinden…
AGOS kirk

Haf›zan›n depolitizasyonu
Türkiye’de geçen sene vizyona giren Beflir’le Vals adl› anime filmin çizgi roman versiyonu Türkçede.
Öykünün ç›k›fl noktas›, 1982’de, ‹srail askeri olarak Lübnan Savafl›’na kat›lan yönetmen Ari Folman’›n
yaflad›¤›, travma sonras› haf›za kayb›.
B eflir’le Vals, malum, Türkiye’de yakla-
fl›k bir sene önce vizyona giren bir ani-
me film. O zaman çok tart›fl›lm›fl bu ödül-
lü filmin çizgi roman versiyonunun Türkçe
çevirisi geçti¤imiz ay yay›mland›. ‹zleyenler
bilir; David Polonsky’nin çizgileriyle filmin
dinamik kurgusunun birleflimi, Beflir’le
Vals’e ‘görsel flölen’ kliflesini cidden hak et-
tiriyordu. Filmin çizgi roman versiyonu-
nun bu etkiyi muhafaza etti¤ini söylemek
ise güç. Ari Folman’›n filminin belki de en
k›flk›rt›c› taraf›, bir çizgi-belgesel olmas›.
Folman, ço¤u zaman gerçek d›fl› / fantastik
olanla özdefl tutulan animasyonu, kurmaca
olmayan (ya da ‘gerçek’) ile en çok efl tutu-
lan belgeselle bir araya getiriyor. Çizgisel-
lefltirilmifl röportaj sekanslar› bu etkileyici
çizgi-belgesel deneyinin en belirgin oldu¤u
bölümlerdi. Mamafih çizgi roman versiyo-
nunda bu etki kayboluyor, Folman’›n yap-
t›¤› görüflmeler sair çizgi karelerden ay›rt
edilemiyor. Polonsky’nin çizimleri çarp›c›-
l›¤›n› muhafaza etse de, çizgi roman versi-
yonunda, filmin dinamizminden eser yok.
Örne¤in, ‹srail askeri Frenkel’in, Beflir Ce-
mayel’in dev portresi önünde adeta dans
ederek Filistinli direniflçileri yayl›m atefline
tuttu¤u, filme ad›n› veren sahne, çizgi ro-
manda bütün gücünü yitiriyor. Filmin dra-
matik yap›s›n› pekifltiren Max Richter’in
müzi¤inin eksikli¤i de hissediliyor. Teflbih-
AGOS kitap
FOT‹ BENL‹SOY
te hata olmaz: Marjane Satrapi’nin otobi-
yografik çizgi roman› Persepolis (Minima
Yay., 2008) için mesela, ayn› fleyi söylemek
mümkün de¤il. Satrapi’nin çizgi roman›
2007 tarihli anime filmden ba¤›ms›z olarak
okundu¤unda asla benzer bir yar›m kalm›fl-
l›k tad› b›rakm›yordu.
Beflir’le Vals bir kâbusla bafll›yor. Filmin
yönetmeni Ari Folman’›n arkadafl› Boaz,
ona, uzun zamand›r gördü¤ü bir karabasan›
anlat›r. 26 tane kudurmufl köpek, gece vak-
ti penceresinin önünde toplan›r onu öldür-
mek için. Boaz’a göre bu karabasan
1982’de, Lübnan Savafl›’nda yaflad›klar›yla
ba¤lant›l›d›r. Boaz, savafl s›ras›nda arananlar
listesindeki Filistinlileri bulmak için köylere
bask›n düzenleyen birliklerde görev alm›fl-
t›r. Bu geceyar›s› bask›nlar›nda ‹srail asker-
lerinin yaflad›¤› en büyük s›k›nt›, daha onlar
köye girmeden kokular›n› al›p havlamaya
bafllayan köpeklerdir. Boaz’a, köye girerken
havlayan köpekleri öldürme görevi verilir;
ona göre, evine hemen her gece gelenler, o
öldürdü¤ü köpeklerdir. Bu karabasanla bafl-
layan Beflir’le Vals ’te, ve bir karabasan baflka
bir karabasan› tetikliyor. Boaz, arkadafl›na
onun da savaflla ilgili böyle hat›ralar› olup
olmad›¤›n› sorunca, Ari savafl hakk›nda hiç-
bir fley hat›rlamad›¤›n› söylüyor. Ancak o
gece Ari de rüyas›nda Lübnan Savafl›’n›,
Sabra ve fiatilla kamplar›n› görüyor.
12
Folman’›n, travma sonras› kiflisel haf›za
kayb›ndan hareket eden öyküsünün, kolek-
tif bir tarihsel haf›zas›zl›¤›n devlet eliyle da-
yat›ld›¤› Türkiyeli izleyiciye/okuyucuya bu
denli çekici gelmesine belki de flafl›rmamak
gerek. Folman, geçmifliyle yüzleflebilmek
için, birlikte savaflt›¤› arkadafllar›yla buluflup
onlarla savafl üzerine konufluyor, konufltuk-
ça hat›rlamaya çal›fl›yor. Beflir’le Vals, kiflisel
düzeyde de olsa bir ‘tarihle yüzleflme’ anlat›-
s› olarak izlenebilir/okunabilir pekâlâ. An-
cak onun ‘Aflil topu¤u’ da bu yüzleflmeyle
alakal›. Folman’›n, savaflla ilgili karabasanlar
görmeye bafllay›nca dan›flt›¤› psikiyatr dostu
Ori, haf›zan›n aktif yönü hakk›nda bir uya-
r›da bulunur: “Bir grup insana çocukluk re-
simlerini göstermifller. Resimlerin ço¤u ger-
çekten olan fleylermifl. Bir lunapark resmiy-
se sahteymifl. Lunapark foto¤raf›na oraya
Beflir’le Vals, Filistin toprakla-
r›n›n ‹srail taraf›ndan kolonize
edilmesinden ziyade, savafl›n ne-
den oldu¤u ›st›raplara pasif bir
biçimde katlanmak durumunda
kalan ‹srail askerlerine dair bir
anlat›. ‹srail’deki resmi anlat›-
n›n çok da d›fl›na ç›kmayan öy-
küde, askerlerin karfl›laflt›¤› Fi-
listinlilerin adlar›, konuflmalar›
yok – onlar ‘anonim’...
hiç gitmemifl çocuklar›n resmini bindir-
mifller. Gruptaki insanlar›n %80’i sahte re-
simde kendini görüp, olay› olmad›¤› halde
hat›rlam›fl.” Yani Ori’ye göre mesele sadece
haf›za kayb›, bir hadiseyi hat›rlayamamak
de¤il, onu nas›l hat›rlad›¤›m›zd›r da: “Bel-
lek dinamiktir, canl›d›r. E¤er ayr›nt›lar
kaybolmuflsa, kara delikler varsa bellek hiç
olmam›fl bir fleyi tümden ‘hat›rlay›ncaya’
dek oralar› doldurur.”
Ezcümle, bir fleyi hat›rlamak onu tekrar
etmek de¤il, yeniden ve çok farkl› koflullar
alt›nda yeniden oluflturmak, infla etmektir.
Dolay›s›yla ‘tarihle hesaplaflmak’ ya da
‘geçmiflle yüzleflmek’ orada bir yerlerde du-
rup bizi bekleyen bir hadisenin keflfedilme-
si de¤il, onun bugünkü gerçeklik içerisinde
yeniden tasarlanmas›d›r. Haf›za bu anlam-
da aktiftir; haf›zayla iliflkimiz, san›ld›¤›n›n
aksine, geçmiflten çok gelecekle ilgilidir. ‹n-
Ari Folman ve David Polonsky
Beflir’le Vals:
Lübnan’da Bir Yaflam Hikâyesi
çev. Sabri Gürses
Everest Yay›nlar›, A¤ustos 2010, 120 s.
sanlar ancak yeni bir gelecek tasarlad›klar›n-
da haf›zalar›n› tazeleme ihtiyac› hissederler.
Bu anlamda tarihle yaflanan her ‘hesaplafl-
ma’n›n siyasi bir içeri¤i vard›r. Belki güncel
bir örnek vermekte yarar var. Malum, Tür-
kiye’de hemen herkes 12 Eylül’le hesaplafl-
maktan dem vuruyor bugünlerde. Do¤al
olarak herkes bu hesaplaflmay› mevcut siya-
sal güç iliflkileri içerisinde, kendi siyasal
meflrebince tarif ediyor. Hal böyle olunca,
12 Eylül darbesine yol açan sürecin ne oldu-
¤u, darbeden hangi toplumsal kesimlerin
zarar gördü¤ü, kimlerin darbe sürecinden
istifade etti¤i gibi sorular hep mevcut siyasal
güç iliflkileri ve bu iliflkiler ba¤lam›nda fle-
killenen hegemonik söylemler arac›l›¤›yla
olufluyor. Dolay›s›yla günümüzde hâkim
olan flekliyle ‘hesaplaflma’, pekâlâ baflka bir
dünya için verilmifl bir mücadelenin belle¤i-
ni yok etmenin bir yolu haline de gelebili-
yor. 12 Eylül’le hâkim ‘yüzleflme’ biçimi,
neoliberal konsensüsü sorgulayan de¤il, bes-
leyen bir hal alabiliyor. Parantezi kapatal›m.
Beflir’le Vals, Lübnan Savafl› konusunda
‹srail’deki resmi anlat›n›n çok da d›fl›na ç›k-
m›yor. Bu durum Sabra ve fiatilla kampla-
r›nda gerçekleflen katliam hususunda daha
da belirgin hal al›yor. Ari, ona savaflta ne
yapt›¤›n› hat›rlamas› için o zamanki arka-
dafllar›yla konuflmas›n› tavsiye eden psiki-
yatr dostuna, hiç hat›rlamak istemeyece¤i
bir gerçekle karfl›lafl›rsa ne olaca¤›n› sorar.
Psikiyatr›n cevab› nettir: “Bizim kapal› tut-
mak istedi¤imiz karanl›k alanlara girmemizi
engelleyen bir mekanizmam›z var. Belle¤in
seni gitmen gereken yere götürür.” Gerçek-
ten de, Folman’›n belle¤i onu istemedi¤i
yerlere götürmüyor. Katliam›n yegâne so-
rumlusu, gözünü kan bürümüfl Falanjistler-
dir. ‹srail ancak ihmalkârl›¤› nedeniyle elefl-
tirilebilir, o kadar. Aç›kças›, Folman geçmi-
fliyle yüzleflirken Sabra ve fiatilla’n›n sorum-
lulu¤unu üstlenmiyor. Orada olmaktan, Fa-
lanjistleri sadece izlemifl olmaktan, hatta
onlar Filistinlileri katlederken kamp› iflaret
fiflekleriyle ayd›nlatm›fl olmaktan suçluluk
duydu¤u anda dahi, psikiyatr arkadafl› bu
suçluluk duygusunun anlams›zl›¤›n› vurgu-
luyor: “‹stemesen de Nazi rolüne sokulmufl-
sun. Orada olmam›fl de¤ilsin. Oradayd›n.
eylül 2010
Fiflekleri atm›fls›n. Ama katliam› yapmam›fl- savafl› depolitize etme riskini bar›nd›r›r. Sa-
s›n.” Folman’›n, geçmifliyle yaflad›¤› hesap-
laflma, onu geçmiflinin ahlaki yükünü üst-
lenmeye sevk etmiyor asl›nda; geçmifliyle
yüz yüze gelip onun a¤›rl›¤›n› üzerinden at-
vafl›n esas kurbanlar› tüm savaflanlar olunca,
savafl›n politik içeri¤i, kimin kime karfl› ve
ne için savaflt›¤›, kimin sald›rgan, kimin
hakl› ya da haks›z oldu¤u gibi sorular an-
mas›na yar›yor. lamlar›n› yitirir. Elimizde, savafl›n ne kadar
Beflir’le Vals, Filistinlilerden ziyade ‹srail ‘kötü’ bir fley oldu¤una dair genel ve hatta
askerleri hakk›nda. Askerlerin karfl›laflt›¤› banal bir yarg› d›fl›nda hiçbir fley kalmaz.
Filistinlilerin adlar› yoktur, onlar konufl- Savafl (bu örnekte Lübnan’›n ‹srail taraf›n-
mazlar, anonimdirler. Filistinlilerin ac›lar›, dan iflgali) bütün politik ba¤lam›ndan ba-
genç askerler üzerinde yaratt›¤› tahribat› ser- ¤›ms›zlaflt›r›l›r. Bu anlamda, Beflir’le Vals’te
gilemek için ortaya konur ancak. Filmin / ‘iflgal’ kelimesine rastlaman›n mümkün ol-
çizgi roman›n etkileyici finalinde, katliam›n mamas› belki de tesadüf de¤il. Savafl›n ba¤-
ard›ndan Sabra ve fiatilla’dan ac› içerisinde lams›zlaflt›r›lmas› da, bir kez daha, sald›rga-
ç›kan Filistinli kad›nlar›n yüzlerine de¤il de, n›n yani ‹srail’in sorumluluklar›ndan ar›n-
bu görüntü karfl›s›nda kalan asker Fol- d›r›lmas› anlam›na gelmiyor mu? Bafla dö-
man’›n yüzüne odaklan›l›r. Filistinlilerin nersek, t›pk› psikiyatr Ori’nin dedi¤i gibi,
Folman’›n haf›zas›, onu da, ‹sraillileri de,
ac›lar› ancak ‹srail askerleri üzerinde yaratt›-
¤› travmatik etki dolay›s›yla önemlidir.
Asl›nda bu durumu çok da garipseme-
gitmek istemeyecekleri bir yere götürmüyor.
mek gerek. Beflir’le Vals, ‘savafl karfl›t›’ bir
film ya da çizgi romandan ziyade, bir asker
anlat›s› olarak okunmal›. Beflir’le Vals, savafl Ari Folman, geçmifliyle
ve askerler hakk›nda, kökleri belki de Erich
yüzleflebilmek için, birlikte
Maria Remarque’›n Bat› Cephesinde Yeni
Bir fiey Yok’una kadar giden bir anlat› for- savaflt›¤› arkadafllar›yla buluflup
muna baflvuruyor. Hat›rlayal›m: Remarqu-
e’›n roman›n›n ana karakteri Paul Baumer
onlarla savafl üzerine konuflu-
s›n›f arkadafllar›yla birlikte I. Dünya Savafl› yor, konufltukça hat›rlamaya ça-
bafllad›¤›nda coflkuyla gönüllü olur. Hemen wood’un Vietnam Savafl› filmlerine kadar, çimde katlanmak durumunda kalan askerle-
hepsi için savafl, d›fl›nda kalamayacaklar›, hayal k›r›kl›¤›na u¤ram›fl, travmatize olmufl re dair bir anlat›. Folman, Altyaz› dergisine
l›fl›yor. Ancak Folman’›n yafla-
zenginlefltirici bir deneyim, erkekliklerini is- kurban-askerin arketipi say›labilir. Bu anla- (say› 81) verdi¤i mülakatta bu durumu aç›k- d›¤› hesaplaflma, onu geçmiflinin
pat edebilecekleri bir inisiyasyon töreni, ve t› formunda askerler fail de¤il ma¤durdur- ça ortaya koyuyordu asl›nda. Ona göre,
gündelik yavanl›¤›n ötesine geçme imkân› lar, savafl onlar› bedenen ve ruhen kötürüm “Beflir’le Vals, basitçe s›radan bir askerin gö-
ahlaki yükünü üstlenmeye sevk
tafl›yan, efli benzeri olmayan bir serüvendir. eder. Beflir’le Vals de ‘bir trajedi olarak sava- zünde tüm savafllar›n anlams›z ve aptalca ol- etmiyor; geçmifliyle yüz yüze
Roman›n gerisi Baumer ve arkadafllar›n›n fl›n ebedi kurbanlar› olan askerler’ temas›n› du¤unu” anlatan bir filmdi.
savafl içerisinde u¤rad›klar› hayal k›r›kl›¤›na, takip ediyor. Dolay›s›yla Beflir’le Vals, Filis- Sorun belki de tam burada. Asker anlat›- gelip onun a¤›rl›¤›n› üzerinden
maruz kald›klar› maddi ve manevi tahribata tinlilere ya da Filistin topraklar›n›n ‹srail ta- lar›, savaflta askerlerin yapt›klar›ndan çok atmas›na yar›yor.
dairdir. Baumer, 1920’lerin ikinci yar›s›n- raf›ndan kolonize edilmesinden ziyade, sa- onlara yap›lanlara, kurban-askerlerin maruz
daki savafl edebiyat› patlamas›ndan Holy- vafl›n neden oldu¤u ›st›raplara pasif bir bi- kald›klar›na yo¤unlafl›r. Bu da, bir anlamda
madenataran
Sarkis’in penceresinden
‹nkâr ve haf›za siyaseti üzerine
Ça¤dafl sanat›n en önemli isimlerinden Sarkis’in (Zabunyan) 2 Eylül’de
Zürih Üniversitesi’ne ba¤l› Kamusal Alan ve Beyo¤lu Kaz›m Taflkent Sanat Galerisi’nde aç›lan ve bir ay sürecek ‘Bir
Toplum Araflt›rmalar› Merkezi’nde ö¤retim ‹kona’ bafll›kl› sergisine paralel olarak, Sarkis – Ondan Bize / From Him
üyesi olan Seyhan Bayraktar’›n Türkiye’de to Us bafll›kl› bir kitap yay›mland›. Yap› Kredi Yay›nlar› taraf›ndan
‘soyk›r›m ve haf›za siyaseti’ni ele alan doktora bas›lan kitap, Sarkis’in k›z›, sanat tarihçisi Elvan Zabunyan taraf›ndan
kaleme al›nd›.
tezi kitaplaflt›r›ld›. Politik und Erinnerung: Der
Diskurs über den Armeniermord in der Türkei Türkçe ve ‹ngilizce, iki dilli olarak yay›mlanan ve sergiye de¤il, Sarkis’in
zwischen Nationalismus und Europäisierung, biyografisine odaklanan kitapta, Sarkis’le yap›lm›fl bir söylefli de yer
[Siyaset ve Haf›za: Milliyetçilik ve Avrupal›lafl- al›yor. Keskin bir analiz yetene¤ine sahip olan sanatç›n›n deneyimlerinin
ma Aras›nda Türkiye’de Ermeni Katliam› Söy- yeni nesillere aktar›lmas› aç›s›ndan de¤erli bir çal›flma...
lemi] bafll›¤›yla, Almanca olarak yay›mlanan
Elvan Zabunyan, Sarkis – Ondan Bize / From Him to Us,
kitapta yazar, bir söylem analizi çerçevesinde
Yap› Kredi Yay›nlar›, Eylül 2010, 154 s.
Türkiye’de Ermeni soyk›r›m›na dair haf›zaya
odaklan›yor. Konunun, Türkiye’nin Avrupa
Birli¤i’ne üyeli¤i ile ilgili müzakereleri süresin-
ce s›kça gündeme gelmesine ra¤men yeterince Masallar›n gücü
Seyhan Bayraktar
incelenmedi¤inin vurguland›¤› çal›flmada, bu
Politik und Erinnerung:
meselenin, bir ‘geçmifl siyaseti’ oluflturulmas›n-
Der Diskurs über den Yazar ve çevirmen Feyza Zaim’in haz›rlad›¤› Ermeni Masallar› bafll›kl› kitap,
daki rolü ve bu siyasetlere ba¤l› olarak söylem-
Armeniermord in der sel de¤iflimleri inceleniyor. Çal›flmada, “Türkiye geçti¤imiz ay Can Çocuk Yay›nlar› taraf›ndan yay›mland›. Kitap, ço¤u Sahag
Türkei zwischen Cumhuriyeti’nin son 50 y›l›nda, bu söylemin Movsisyan (1867-1939) taraf›ndan, 20. yüzy›l›n bafllar›nda, Mufl civar›ndaki
Nationalismus und k›r›lma noktalar›nda uluslararas› bask›n›n rolü köylerde derlenmifl, “kiflisel de¤erlerin önemi ve akl›n› kullanman›n gücü”nün
Europäisierung nedir?”, “ ‘Türk kimli¤i’ bu söylemi ve haf›za vurguland›¤› on dört masaldan olufluyor. Bu masallar aras›nda, ‘Aslanzade ve
Zanpolate’, ‘Elmas ‹fllemeli Gömlek’, ‘Haç›n› S›rt›nda Tafl›yan Çocuk’, ‘Kâhin
[Siyaset ve Haf›za: oluflumunu ne yönde etkilemektedir?” gibi so-
Uçurtma’, ‘Nerso’nun yan› s›ra, Sarkis Seropyan taraf›ndan aktar›lm›fl olan
Milliyetçilik ve Avrupal›laflma rulardan hareketle, ilgili taraflarla yapt›¤› söyle-
Aras›nda Türkiye’de Ermeni flileri aktaran Seyhan Bayraktar, bu konuda geç- ‘Topra¤›n Gücü’ de bulunuyor.
Katliam› Söylemi] miflten bugüne kadar sürdürülen çeflitli siyasi
Ermeni Masallar›, çeviren ve derleyen: Feyza Zaim, resimleyen: An-Su Aksoy,
Transcript (Almanya), manevralar›n bir ‘inkâr söylemi’nin ötesine ge-
A¤ustos 2010, 314 s. Can Çocuk, A¤ustos 2010, 116 s.
çemedi¤ini vurguluyor.
eylül 2010 13 AGOS kirk
 Medya metinleri (asl›nda)
ne söylüyor?
Tezcan Durna taraf›ndan derlenen makalelerden oluflan Medyadan Söylemler, medyan›n yaln›zca kültürel donan›m aç›s›ndan avantajl›
olanlar›n sesini duyurdu¤unu, toplumdaki eflitsiz iktidar iliflkilerinin medya ürünleriyle yeniden üretildi¤ini, bu nedenle örgütlü siyasal mü-
cadele ile birlikte medya metinlerinin elefltirel gözle okunmas› gerekti¤ini savunuyor.
M edya ürünlerinin söylem yönünden
elefltirisi, akademik dünyan›n yan›
s›ra, son dönemde giderek artan biçimde
okurlar›n da ilgi gösterdi¤i bir alan haline
geldi. Öyle ki baz› sivil inisiyatifler medya
izleme iflini faaliyetleri aras›na eklerken,
yaln›zca bu amaçla kurulan örgütlenmeler
de ortaya ç›kt›. ‘Kad›nlar›n Medya ‹zleme
Grubu MED‹Z’; Uluslararas› Hrant Dink
Vakf›’n›n destekledi¤i, medyada din ve et-
nik kökene yönelik nefret söylemiyle müca-
dele eden ‘nefretsoylemi.org’; Sosyal De¤i-
flim Derne¤i taraf›ndan desteklenen, ulusal
bas›nda nefret suçlar›yla mücadele eden
‘nefretme.org’; eflcinsel, biseksüel, travesti,
transseksüellere yönelik nefret suçu ve nef-
ret söylemlerini teflhir eden KAOSGL ve
Lambdaistanbul, bu inisiyatifler içinde en
aktif olanlar›.
Tezcan Durna taraf›ndan derlenen, An-
kara Üniversitesi ‹letiflim Fakültesi ö¤retim
üyelerinin kaleme ald›¤› makalelerden olu-
flan Medyadan Söylemler, medyan›n çeflitli
mecralar›nda üretilmifl metinlerin çözüm-
lenmesine odaklan›yor. Kitap, medya ile si-
yasetin birbirinden ayr›lamayaca¤›, siyaset
ve iktidar iliflkilerinin okuldan aileye, top-
lumun her alan›nda var oldu¤u ve bu eflit-
siz iktidar iliflkilerinin medya söylemlerinde
yeniden üretildi¤i iddias›ndan yola ç›k›yor.
Durna, medyan›n, içinde bulundu¤u yap›-
sal sorunlar nedeniyle, yaln›zca kültürel do-
nan›m aç›s›ndan avantajl› olanlar›n sesini
duyurdu¤unu, sesi duyulmayanlar› ise daha
fazla bo¤maya çal›flt›¤›n› ifade etti¤i sunufl
yaz›s›nda, yukar›da ad› geçen inisiyatiflerin
yapt›¤› gibi çözüm için örgütlü siyasal mü-
cadele ile birlikte medya metinlerinin elefl-
tirel bir flekilde okunmas›n› öneriyor.
‘Elefltirel Söylem Çözümlemeleri ve
Medyada Türler’ bafll›¤›n› tafl›yan ilk bö-
lümde, söylem çal›flmalar›nda kuram ve
yöntem tart›flmalar›n› derli toplu bir bi-
çimde ortaya koyarak kavramsal bir çerçe-
ve çizen iki makale yer al›yor. Ayfle ‹nal,
‘Anlat› Yap›lar› ve Televizyonun Anlat›sal
Potansiyeli’ bafll›kl› makalesinde, anlat›
türlerinin geçmiflten günümüze izini sürü-
yor ve ça¤›m›z›n en güçlü mecralar›ndan
biri olan televizyona odaklanarak, televiz-
yon anlat›lar›n›n –ekonomikpolitik yap›-
dan kaynaklanan nedenlerle– ‘ço¤ulcu’ de-
¤il ‘ço¤unlukçu’ bir nitelik tafl›d›¤›n› orta-
ya koyuyor. Tezcan Durna ile Ça¤la Kubi-
eylül 2010
CEREN SÖZER‹
Tezcan Durna (der.)
Medyadan Söylemler
Libra Yay›nlar›, May›s 2010, 447 s.
lay ise, birlikte kaleme ald›klar› ‘Söylem
Kuramlar› ve Elefltirel Söylem Çözümle-
meleri’ bafll›kl› makalede, söylem çal›flma-
lar›na kaynakl›k eden yönelimlerden baflla-
y›p medyada söylemlerinin analizinde s›k-
ça baflvurulan Teun Van Dijk’›n ve Nor-
man Fairclough’un elefltirel söylem çö-
zümlemelerine odaklan›yor.
‹lk bölüm iletiflim alan›na uzak okur
için biraz zorlay›c› olsa da, söylem analizi
çal›flmalar›nda izlenen yöntemleri ve bu
alandaki tart›flmalar› kavramak isteyenlerin
baflvurabilecekleri önemli bir kaynak teflkil
ediyor.
Medya söylemlerinde ayr›mc›l›k
Kitab›n, ‘Bas›ndan Söylemler’ bafll›¤›n› ta-
fl›yan ikinci bölümünde, Tezcan Durna ve
Ça¤la Kubilay’›n kaleme ald›¤›, farkl› dö-
nem ve farkl› medyalarda kad›nlar›n temsil
biçimlerinin benzerli¤ine iflaret eden, çok
çarp›c› iki makale yer al›yor. Her iki maka-
lede de, kad›na yönelik ayr›mc› söylemin,
Kemalist modernleflme paradigmas›n›n
koydu¤u s›n›rlar›n yan› s›ra muhafazakâr
toplumun kad›na dayatt›¤› geleneksel rolle-
rin ve yaflam tarz›n›n bizzat kad›nlar tara-
15
f›ndan benimsenmesiyle de desteklendi¤i
ortaya koyuluyor. ‹lk makalede, Durna,
Cumhuriyet’in kurulufl döneminde, mo-
dernleflmeci olarak bilinen Falih R›fk› Atay
ile muhafazakâr görüfllere sahip Peyami Sa-
fa’n›n, kad›n›n toplumsal ve siyasal özgür-
leflmesine iliflkin düflüncelerinin nas›l örtüfl-
tü¤ünü gözler önüne sererken, kad›n› bir
vitrin olarak konumlayan Kemalist mo-
dernleflme paradigmas›n›n, kad›n›n yaflam
alan›n› ‘Cumhuriyet’in evlatlar›n› yetifltire-
cek olan ölçülü bir anne’ idealiyle s›n›rlad›-
¤›n› sapt›yor. Kubilay ise, makalesinde, Ke-
malist yurttafll›k tasar›m›n›n örtülü kad›n-
lar› yurttafll›ktan d›fllamas›na yönelik eleflti-
rel bir durufl sergileyen, biri geleneksel ‹s-
lamc›, di¤eri ise –kendini öyle tan›mlamasa
bile– kamuoyunda ‘‹slamc› Feminist’ ola-
rak tan›nan iki derginin (‘Bizim Aile’ ve
‘Turuncu’) söylemlerine odaklan›yor. ‹nce-
lenen söylemlerde, kad›nlar›n erkeklerle de-
¤il, örtülü olmayan kad›nlarla eflitlik talebi-
nin bulundu¤u, ve kad›nlar›n siyasal ve sos-
yal yaflamdaki varl›¤›n›n, kad›na tanr› tara-
f›ndan verildi¤i iddia edilen rolün (annelik)
s›n›rlar› çerçevesinde meflru kabul edildi¤i
saptan›yor.
‘Televizyon Söylemleri’ bafll›kl› üçüncü
bölümde yer alan iki makalenin, Durna ve
Kubilay’›n makaleleriyle birlikte, ço¤unlu-
¤u erkekler taraf›ndan üretilen medya söy-
lemlerinde kad›nlar›n temsil biçimleri ve
kad›nlara yönelik ayr›mc› tutumu pek çok
yönüyle ortaya koydu¤u görülüyor. Bu bö-
lümde, Derya Erdem, ‘Eksilerek Yaflamaya
Mahkûm Edilen Kad›nlar: Reha Muhtar’a
‹tiraf Program›nda Kad›na Dair Söylemsel
Hastal›klar’ bafll›¤›n› tafl›yan makalesinde,
‘kad›n›n eksikli¤i’ üzerinden, geleneksel,
erkek egemen söylemin neden ve nas›l üre-
tildi¤ini, televizyon formatlar›n›n çarp›kl›¤›
ve ac›mas›zl›¤›n› da vurgulayarak çözümlü-
yor. Evrim Yörük ise, bir dönemin çok sey-
redilen dizisi ‘Asmal› Konak’›n görünen ve
görünmeyen söylemindeki feodal iliflkiler
a¤›n›n, bu çerçevede kad›n erkek iliflkileri-
nin, s›n›fsal hiyerarflinin yeniden üretimini
gözler önüne seriyor.
Siyasal iletiflimde söylemin ifllevi
Kitapta yer alan, bas›n ve televizyon alanla-
r›nda siyasal iletiflimde söylemin ifllevi ko-
nusuna odaklanan iki makale de oldukça
dikkat çekici. Bunlardan ilki, Ça¤dafl Cey-
han’›n, ‘alternatif medya’ olarak tan›mlad›-
¤›, anarflist ideolojiyi benimseyen ‘Ahali’
gazetesini konu alan makalesi. Ceyhan,
‘Ahali’ gazetesinin ideolojisi çerçevesinde
oluflan söyleminin yan› s›ra, çal›flma iliflki-
lerinin bu söylem üzerindeki etkilerini de
tart›fl›yor. Seçil Deren Van Het Hof ise,
2007-2008’de üç büyük partinin (AKP,
CHP, MHP) genel baflkanlar›n›n Meclis
grup toplant›lar›nda yapt›klar› konuflmala-
r› popülizm çerçevesinden okuyarak, siya-
sal baflar› ile popülist söylem aras›ndaki ilifl-
kiyi araflt›r›yor. Her üç liderin söyleminin
de popülist unsurlar bar›nd›rd›¤›n›, ancak
ideolojileri yönünde farkl› ‘halk’/’millet’le-
ri dolay›s›yla farkl› ötekileri oldu¤unu tes-
pit eden yazar, popülist söylemler ile haki-
ki demokratik söylemleri birbirinden ay›r-
mak için siyasal seçkinlere ve temsili de-
mokrasiye karfl› tutumlar›na bak›lmas›n›
öneriyor.
Olumlu örnekler
Kitab›n son iki makalesi, ‘Görsel Anlat›la-
r›n Söylemleri’ne ayr›lm›fl. ‹lk makalede,
cross-dressing (karfl› cinsin k›l›¤›na girme)
konusunu ele alan Özgür Yaren, bunun
ço¤unlukla güldürü/afla¤›lama amaçl› kul-
lan›ld›¤› filmleri de¤il, ‘ba¤›ms›z’ tan›mla-
mas›na giren üç filmdeki (‘Dikenli Yol’,
‘Örtüsüz’ ve ‘Ofsayt’) kullan›m›n› çözüm-
lemeyi tercih etmifl. Makalede, k›l›k de¤ifl-
tirmenin bir komedi unsuru olmaktan ç›-
kar›l›p, cinsiyet ayr›mc›l›¤› ba¤lam›nda ka-
rakterleri özgürlefltiren bir durum olarak
ifllendi¤i bu filmler, alternatif ve yarat›c›
söylemleriyle, olumlu örnekler olarak kay-
dediliyor. Tuba Ayten ise, Ara Güler’in fo-
to¤raflar› üzerinden ‹stanbul’un de¤iflimi-
ne odakland›¤› yaz›s›nda, okuyucuyu geç-
mifle do¤ru bir yolculu¤a ç›kararak bu fo-
to¤raflar›n toplumsal haf›zam›za olan kat-
k›s›n› ele al›yor.
***
Sonuç olarak, çeflitli söylem analizi yön-
tem ve tekniklerinin kullan›ld›¤› inceleme-
lerden oluflan, söylem çal›flmalar›yla ilgili
kavramsal tart›flmalar hakk›nda önemli bil-
giler içeren, ve medya söylemlerini sorgu-
lamak isteyen okura farkl› mecralardan
olumlu–olumsuz pek çok somut örnek su-
nan Medyadan Söylemler, bu alanda çal›fl-
mak isteyenler için yol gösterici olabilecek
bir kitap.
AGOS kirk

Bu memleket bizim
3 veya 4 Eylül günü, Asmal› Mescit’teki
mobilya ustas› Manoli dükkân›n› kapat-
m›fl, evine gitmek üzere Galatasaray’daki
tramvay dura¤›na do¤ru yol al›rken, Anka-
ra’da D›fliflleri Bakanl›¤›’n›n üçüncü kat›n-
daki küçük bir odada, emekli büyükelçi fia-
kir Bey üç meslektafl›yla toplant› halindeydi.
Londra’dan gelen telgraf› de¤erlendiriyorlar-
d›. “S›k›flt›k, kamuoyunun duyarl›l›¤›n› an-
latabilecek, elimizi güçlendirecek bir fleyler
yap›n” yaz›yordu telgrafta. Üçünün ortak
fikri oldu M‹T Müsteflar›’yla akflam yeme¤i
yemek. Kulüp uygun olmazd›, yeme¤i Göl-
bafl›’nda yediler. Baflbakanl›k’ta sürdü top-
lant›, ancak tamamen farkl› bir kadroyla.
Onlar harekâtlar›n› projelendirir-
ken fiakir Bey gecelik entarisini giy-
mifl, takkesini kafas›na geçirmifl,
uyumaya haz›rlan›yordu. Baflbakan-
l›k’taki toplant› sabah ezan›yla sona
erdi. 5 Eylül gecesi talanc›lar› tafl›-
ma iflinde kullan›lacak kamyonlar
tedarik edilmiflti. Talanc›-çapulcu
güruhu haz›rlanm›flt›. Ancak her ne
olmufl, nas›l olmuflsa haber ‹stan-
bul’daki Türklere, Müslümanlara
s›zd›r›lm›flt›. 5 Eylül sabah› Manoli,
Tatavla’daki evinden ç›k›p Galata-
saray tramvay›na binerken hiçbir
ola¤anüstülük sezmedi. Ancak, ayn›
gün bir fleyler olaca¤›n› haber alan
Türkler ve Müslümanlar kap› önle-
rinde birbirleriyle f›s›ldafl›yor, “Bu-
gün her zamankinden daha m› er-
ken kapatal›m, yoksa ne olur ne ol-
maz, biraz daha m› bekleyelim” di-
ye birbirlerine dan›fl›yorlard›.
Mekanizma bir saat gibi ifllemeye
koyuldu. Yunanistan’da yaflayan bir
M‹T ajan› Selanik’te Atatürk’ün
evini bombalad›, ‹stanbul’da ‘Ex-
pres’ gazetesi “Rumlar, Selanik’te
Ata’m›z›n evini bombalad›lar!”
manfletiyle akflam bask›s›nda olay› duyurdu.
Manoli, o gün ne testere alm›flt› eline ne de
çekiç, ne rende, ne e¤e. Bütün gün, iki ç›ra-
¤›yla, kurutmak için bir senedir arka bahçe-
de beklettikleri keresteleri incelemifller, uy-
gun gördüklerini dükkâna tafl›m›fllard›. Çok
yorgundu. Huyu olmayan bir fley yapt›. Eve
gitmeden Bal›k Pazar›’na sapt›. ‹mroz’da iki
tek att›, beyaz peynir ve kavunla. Bir yandan
da kendi kendine kahrediyordu, “Manyak
m›s›n, tek bafl›na ne iflin var meyhanede?”
diyerek. ‹ki kadeh sek rak› on dakikada al-
m›flt› yorgunlu¤unu. Hesab› verip ç›kt›¤›nda
karafakinin yar›s› hâlâ doluydu.
Tramvay Parmakkap›’dan geçerken köfle-
deki kalabal›k dikkatini çekti Manoli’nin.
AGOS kitap
öykü
PAKRAT ESTUKYAN
“Biz baflkalar›n›n bedel ödeyerek, kan ve ter dökerek kurduklar› cennetlere de¤il,
yaflad›¤›m›z cehennemi cennete çevirmeye talibiz.” Hrant Dink
Sabah saatleri olsa “‹fl bekleyen ameleler” di-
ye düflünürdü, ama bu saatte neyin nesiydi
bu? Sonra, ayn› kümelenmeyi Elmada¤’da
da gördü. Pangalt›’da da benzer bir grubun,
bu sefer ellerinde meflalelerle yürüdü¤ünü
görünce dehflete kap›ld›. Tramvay Kurtulufl
Caddesi’ne döndü¤ünde cam flang›rt›lar› her
yönden duyulmaya bafllam›flt›. ‹ki durak
sonra Tepeüstü’nde indi. Can havliyle ken-
dini içeri att› ve seslendi: “Eleni! Aliki! Ça-
buk yukar› ç›k›n!” Kurtulufl’ta, cadde üze-
rinde, üç katl› bir evdi oturdu¤u – flu ‘kap›
kapama’ dedikleri türden bir ev. Kar›s›n› ve
k›z›n› üçüncü kata gönderdi, kendisi de çif-
tesine domuz güllelerini sürüp birinci kata
ç›kt›. Avc›yd› Manoli. Kendine ait en büyük
zevki, çocukluk arkadafl› ‹brahim’le hafta-
sonlar› sepetli motosikletine binip ava ç›k-
makt›. Çoklukla Tekirda¤ taraf›na kufl vur-
maya giderlerdi, ama fiflekli¤inde birkaç da
domuz güllesi olurdu. Kap› dövülmeye bafl-
lad›¤›nda kendisi de içeriden, merdiven ba-
fl›ndan kol demirinin ne kadar dayanaca¤›n›
görmeye çal›fl›yordu. Neyle vurduklar›n›
merak ediyordu bir yandan da. Eski filmler-
de gördü¤ü koçbafllar› geldi akl›na. Öyle bir
fley olmal›yd›, zira kol demiri duvara saplan-
d›¤› yerden gevflemeye bafllam›flt› bile. Bir-
kaç darbe sonra kap› ard›na kadar aç›ld› ve
güruh içeri dald›. “Kaç›n, silah› var” diye ba-
¤›ran sesi duyduklar›nda, en öndekiler k›sa
16
koridoru geçmifl, merdivenin birkaç basa-
ma¤›n› ç›km›fllard› bile. Teti¤e pefl pefle iki
kez dokundu. ‹ki adam kanlar içinde, s›rtüs-
tü yere y›¤›ld›lar. 12 kalibrelik gülleler gö-
¤üslerini parçalamakla kalmam›fl, yak›n me-
safeden atefllenince ayaklar›n› da yerden kes-
miflti bir anda. Ard›ndan gelenler can hav-
liyle gerisingeri kaçm›fllard› bile. Tüfe¤ini
k›rd›, iki gülle daha yerlefltirdi. Sonra da ol-
du¤u yerde k›m›ldamadan beklemeye baflla-
d›. Kap›n›n önü boflalm›flt›. Geçen zaman›
kestiremedi. Bir süre sonra düflenlerin yüzle-
rine bakmadan, üstlerine basmamaya dikkat
ederek merdivenlerden indi, caddeye ç›kt›.
Hiç kimse yoktu caddede. Gruplar halinde
evlere, iflyerlerine sald›ran kalabal›k bir anda
buharlaflm›flt› sanki. Böylesi bir dirençle kar-
fl›laflabileceklerini hesaplamam›fllard›. Kimse
onlara böyle bir ihtimalden bahsetmemiflti.
Öncesinde evlere sald›rmak da yoktu. “Gâ-
vurlar›n dükkânlar›n› y›kacaks›n›z, memle-
keti gâvurlardan temizleyeceksiniz” denmifl-
ti onlara, köydeki caminin avlusunda. Ama
Topkap›’dan sonra ipin ucu kopmufltu. Ge-
lenler öbek öbek ayr›lm›fl, her bir öbek bir
kolbafl›n›n emrinde flehrin de¤iflik semtleri-
ne yönlendirilmiflti. Bundan sonras› da iflte
bu kolbafl›lar›n izan›na göre yürüyecekti.
Onlar hem semti biliyorlard›, hem de bir
gün önceki evleri iflaretleme iflinde bulun-
mufllard›.
“Ya flimdi yapabilirim, ya hiç” diye dü-
flündü ve evinin merdivenlerinde yatan iki
cesedi çekifltirerek soka¤a ç›kard›. Sonras›n-
da o iki ölüyü kim, ne zaman, nas›l kald›rd›
oradan, hiç bilemedi. Sanki hiç böyle bir fley
yaflanmam›fl gibi. Kimse hesab›n› sormaya
kalkmad› öldürdü¤ü canlar›n. Ertesi günler-
de gazeteleri dikkatle takip etti, belki biri bu
konuda bir fley yazar diyerek. Günlerce uyu-
yamad› Manoli. Hayat›nda ilk kez insan öl-
dürmüfltü. Kufllara atefl edip birkaç›n› dü-
flürmeye benzemiyordu bu ifl. Gö¤üslerine
niflan alm›fl ama gözlerinin içine bakm›flt›
vurdu¤u adamlar›n. O gözlerdeki dehflet,
korku ve flaflk›nl›k haf›zas›na kaz›nm›flt›. Hiç
akl›na gelmemiflti, 6 Eylül onun do-
¤um günüydü. 32’yi bitirip 33’üne gir-
di o gün. Kar›s› Eleni küçük bir pastay-
la gelmiflti eve. Vurduklar›ndan biri
gencecik bir o¤land›, b›y›klar› terleme-
miflti daha. Aliki bö¤ürtlenli pastay›
çok sever. Çekifltirerek kap› önüne ç›-
kar›rken fark etmiflti, ayakkab›s›n›n bi-
ri de yoktu aya¤›nda. Sahi, silah sesine
ra¤men ne Eleni ne de Aliki ç›km›flt›
ortaya. “Ulan, beni de mi merak etme-
di bunlar? Ayakkab›y› nerede düflürdü
acaba? Ulan, b›y›¤› bile terlememifl bu-
nun. Kim ulan bunlar? Bural› de¤iller,
nereden gelmifller ki? Ulan ben sizin
anan›z›, avrad›n›z›…” Bacaklar›ndaki
titreme, a¤z›ndan ç›kan küfürlerle bir-
likte azalmaya bafllad›. Ama hâlâ mide-
si bulan›yor, bafl› dönüyor, gözleri ka-
rar›yordu.
Manoli neyin bitip bitmedi¤ini bile-
miyordu. Kurtulufl Caddesi bir anda
sakinleflmiflti, kimse geçmiyordu. Akl›-
na Arnavutköy’ün tepesinde yaflayan
annesi ve babas›, Kurtulufl son durakta
Sefa Meydan›’nda yaflayan k›z kardefli
geldi. fiaflk›na dönmüfltü. Kar›s›n› ve
k›z›n› burada b›rakamazd›. Tüfe¤ini
yan›na alsa bir çeflit, almasa baflka çeflit... Kol
demiri de paramparça. Kap›, Nasrettin Ho-
ca türbesi gibi olmufltu. Yapacak bir fley yok-
tu. Dolu tüfe¤i kar›s›na verip “Ben Mari-
ka’ya gidiyorum” dedi. Cadde boyunca ev-
lerden soka¤a at›lm›fl eflyalar›n aras›ndan
zorlukla vard› Sefa Meydan›’na. Kilise kap›-
s›ndaki kalabal›¤› görünce önce oraya girdi.
Orada ye¤enleri Niko ve Sotiri’yi gördü.
“Annem babam da burada” dedi Niko day›-
s›na. O panik halindeki kitlenin içinde k›z
kardeflini ve damad›n› buldu. Çok korkmufl-
lard›. “Bizim soka¤›n Türkleri de onlarla
birlik oldu” dedi damat Anastas. Yan›ndaki
komflusu da, baflgedikli ‹hsan Efendi’nin
üniformas›yla kap›ya ç›k›p gelenlere nas›l
eylül 2010
öykü
‘sittir’ çekti¤ini anlatt›. Konuflmalar› du- lerin evlerini de talan ediyorlarm›fl” diye de- ya ustas› Manoli, kar›s› Eleni ve k›z› Aliki. ler yap›n” diye çekilen telgraf, Selanik’teki
yuyordu Manoli, ama alg›layam›yordu. Ka- vam etti. Manoli bir kez daha dinlediklerini K›z kardefli Marika, kocas› ve iki o¤lu da bir bombac›n›n kimli¤i, Menderes hükümetinin
fas› düflüncelerle, planlarla doluydu. Akl›n- duymama halindeydi. U¤ultuydu her fley. gün önce ayn› gardan hareket etmifllerdi. talimatlar›, Ekspres gazetesinin k⤛t stoklar›,
da Arnavutköy, anas› ve babas› vard›. Kara- Bütün kötülükler, vahflet, dehflet, u¤ultu ha- *** lime lime ortal›¤a saç›lan bilgiler aras›ndayd›.
r›n› verdi; kar›s›n› ve k›z›n› buraya getirecek, linde üstüne dökülüyordu. Sadece, Tatav- O¤lu Stavro’nun tüm ›srarlar›na ra¤men, Özel Harp Dairesi’nde görevli bir generalin
kendisi Arnavutköy’e gidecekti. Hac›’n›n la’da herkesin kiliseye s›¤›nd›¤›n› söyledi on- trenle gitmek konusunda diretmiflti Aliki. “Çok baflar›l› bir özel harp operasyonuydu”
garaj›na indi. Garaj›n kap›s› kapal›yd›. Bir- lara. Ard›ndan da motosikletini Arnavut- 10 yafl›ndayken Yunanistan’a geldi¤i yoldan ifadesi de y›llarca sürdürülen inkârlar›n üze-
kaç kez tekmeledikten sonra kap› araland›. köy’ün tepeliklerine do¤ru sürdü. Babas›, ne 50 y›l sonra dönmek istemiflti Konstantino- rine tüy dikmiflti. Aliki flaflk›nl›k ve dehfletle
Hac› bu saatte burada olmazd› normal flart- “Nas›ls›n›z?” diye sordu, ne de baflka bir fley. poli’ye. Buna da çok direnmiflti. Stavro’nun bak›yordu duvardaki foto¤raflara. Dün cad-
larda. Ama gelmiflti, garaj›ndayd›. O da ke- “Bu memlekette durulmaz art›k, bu herifler- can› ç›km›flt› annesini ‹stanbul’a gitmeye ik- dede gezerken tan›yamad›¤›, bulamad›¤› evi-
penkleri tam vaktinde indirdiklerini, içerde- le yaflanmaz bundan sonra. Komflumun 10 na edinceye kadar. Manoli hayatta olsayd›, ni bugün foto¤raftan bulmufl, tan›m›flt›.
ki arabalara bir zarar gelmedi¤ini anlatt›. yafl›ndaki o¤lu ‘Pis gâvurlar’ deyip tafl att› olacak ifl de¤ildi. Babas›n›n “Bu memlekette Stavro uzaktan izliyordu annesini, onun me-
Manoli gene dinliyor ama duymuyordu. camlar›ma. Ben her gün evden ç›karken bir- yaflanmaz art›k” sözü ölünceye kadar ç›kma- rakla foto¤raflara dal›fl›n›. Ans›z›n, bir ba¤›r›fl
Motosikletin üstündeki örtüyü kald›rd› ve kaç fleker koyar›m cebime, o veletle karfl›lafl›r- m›flt› kula¤›ndan. Aliki huzursuzdu, sanki ça¤›r›fl içerisinde, bir grup insan bast› sergi sa-
derhal ç›kt› garajdan. Önce kar›s›n› ve k›z›-
n› son duraktaki kiliseye b›rakt›, ard›ndan
sam vereyim diye. Durulmaz art›k bu mem-
lekette.” Manoli ne yapt›ysa, ne kadar dil
babas›na ihanet etmifl gibi. Oysa o¤lu Stav-
ro, onun do¤du¤u kentte güzel izlenimler
lonunu. Duvardaki resimleri teker teker yer-
lere at›p k›rd›lar, üstünde tepindiler. Aliki
Feriköy’ün ara sokaklar›ndan döne dolafla döktüyse de ikna edemedi annesini ve baba- edinmesi için bir sürü detay düflünmüfltü. dehflete kap›lm›flt›. Hemen o¤lunun yan›na
Arnavutköy’e gitti. Yolda geçti¤i her yer y›- s›n›. Arnavutköy’deki evlerini b›rak›p Tatav- Pandeli’de ö¤le yeme¤i yediler. Bir gün ön- s›¤›nd›, sindi bir duvar dibine, ve olanlar› iz-
k›mdan nasibini alm›flt›. Kuyu Restoran’a la’ya, o¤ullar›n›n, k›zlar›n›n yan›na gitmeye ce son duraktaki kiliseye gitmifllerdi. Cadde- lemeye koyuldu. Sergiyi düzenleyenler, sal-
u¤rad›. Tan›d›k bir sürü insan vard› kap›da. raz› olmad› iki ihtiyar. “Sen bizi merak etme, deki evlerini bulamad› Aliki. Ne kendi evle- d›rganlar› tan›yorlard›. En çok da sald›rgan
Bal›kç› Tanafl’a annesini ve babas›n› sordu. köyün gençleri bizi yaln›z b›rakmaz, Tanafl ri, ne de yan›ndakiler kalm›flt›. Geçen 50 bir avukattan bahsediliyordu.
“‹yiler, biraz önce yanlar›na ç›kt›m. Sizi me- biraz önce buradayd›” dedi babas›. y›lda hepsi 5-6 katl› apartmanlara dönüfl- Otele dönerlerken, Aliki, ertesi gün kal-
rak ediyorlar” dedi Tanafl, ve Yedikule’den Yafll› Apostol’un “Bu memlekette durul- müfltü. Ama en büyük sürpriz bugüne sak- kacak trenle dönmeyi önerdi o¤luna. “Bu
gelen cinayet haberlerini saymaya bafllad›. maz art›k” sözleri üç gün boyunca kulakla- lanm›flt›: Beyo¤lu’ndaki 6-7 Eylül sergisi. memlekette yaflanmaz” sözünü kaç kez tek-
“Papaza iflkence yap›p kuyuya atm›fllar, k›z›- r›nda ç›nlad› durdu Manoli’nin. Dördüncü Y›llar boyu inkâr edilen, konuflulmayan, rar etti Allah bilir… Onu ikna edecek sözle-
na da tecavüz etmifller” dedi. Bir baflkas› gün, sabah 9.30’da Sirkeci Gar›’ndan hare- üzeri örtülen 6-7 Eylül pogromu son y›llarda rini tüketmiflti Stavro, bafl›yla onaylad› an-
“Bal›kl›’da mezartafllar›n› k›rm›fllar, Ermeni- ket eden trendeydi, Asmal› Mescit’li mobil- didik didik ediliyordu. Londra’dan “Bir fley- nesinin önerisini.
e l i m i z e u l a fl a n l a r
TAR‹H, KÜLTÜR, S‹YASET Feminizm ve Tiyatro B‹L‹M Nurten Ertul M‹ZAH
çev. Ayflan Sönmez Miras
(OSMANLI, TÜRK‹YE) Jonah Lehrer Gözlük, Mart 2010, 488 s. Kaan Sezyum
Bo¤aziçi Ün., Haziran 2010,
Jan Devleto¤lu Karar Ân›: Beynimiz Oh Yes!
197 s.
‹ngiliz Arflivlerinde Karar Vermemizi Nas›l Sa¤l›yor? Jack Kerouac Can Gençlik, A¤ustos 2010,
12 Eylül’ün Ayak Sesleri Hakan Çörekçio¤lu (der.) çev. Ferit Burak Aydar Yeralt›sakinleri 221 s
Do¤an, Eylül 2010, 306 s. Kant Felsefesinin Politik Evreni Bo¤aziçi Ün., A¤ustos 2010, çev. Zeynep Demirsü
Bilgi Üniv., A¤ustos 2010, 268 s. 301 s. Ayr›nt›, Eylül 2010, 152 s. ÇOCUK
Uygur Kocabaflo¤lu
“Hürriyet”i Beklerken: J. K. Gibson-Graham Kurt Gödel fiahsene Cam›z
Petros Markaris
‹kinci Meflrutiyet Bas›n› Principia Mathematica Günefl Yüklü Masallar
(Bildi¤imiz) Kapitalizmin Sonu: Eskiden, Çok Eskiden
Bilgi Üniv., 186 s. A¤ustos 2010 çev. Özge Ekin resimleyen: Vaghar Aghaei
Siyasal ‹ktisad›n Feminist Elefltirisi çev. ‹lknur Özdemir
Bo¤aziçi Ün., Temmuz 2010, Can Çocuk A¤ustos 2010, 197 s.
çev. Zeynep Gambetti Turkuvaz, Temmuz 2010, 231 s.
fiükrü Küçükflahin 60 s.
Metis, Eylül 2010, 396 s.
Kemal’in Gelifli: Jean de la Hire
J. C. Oates
15 Günlük F›rt›na Mine Kara - N. Emrah Ayd›nonat PS‹KOLOJ‹ ‹ki Çocu¤un Devriâlemi
Do¤an, Eylül 2010, 202 s. Seksi
(der.) Ayala Malach Pines çev. Meral Camc› çev. Gülten ‹ldeniz
Görünmez Adam Smith Âfl›k Olmak: Can Gençlik, A¤ustos 2010, resimleyen: Baflak Karafak›
Erdal Küçükyal›n
‹letiflim, Eylül 2010, 238 s. Sevgililerimizi Neye Göre Seçeriz? 159 s. Can Çocuk, Eylül 2010, 103 s.
Turna’n›n Kalbi:
Yeniçeri Yoldafll›¤› ve Bektaflilik ‹letiflim, Eylül 2010, 400 s.
Herfried Münkler Celil Oker Muhsine Helimo¤lu Yavuz
Bopaziçi Ün., A¤ustos 2010,
Yeni Savafllar Yenik ve Yaln›z: H›le ile D›lle: Kürt Masallar›
243 s. ROMAN
çev. Zehra Aksu Y›lmazer Bir Remzi Ünal Polisiyesi resimleyen: Claude Leon
Oya Baydar
Orhan Miro¤lu ‹letiflim, Eylül 2010, 228 s. Turkuvaz, A¤ustos 2010, 287 s. Can Çocuk, Temmuz 2010, 67 s.
Savafl Ça¤› Umut Ça¤›:
Ölümden Kalma:
Diyarbak›r Cezaevi’nden Masakazu Yamakazi Bir Yirmi Yafl Güncesi
Andrey Platonov Cemil Kavukçu
Japon Kültürü: Japonlar ve Can Gençlik, Temmuz 2010,
Mektuplar Can Özgürlü¤e Kaç›fl (Bopato – 2)
Bireycilik 135 s.
Everest, A¤ustos 2010, 218 s. çev. Günay Çetao K›z›l›rmak Resimleyen: Mustafa Delio¤lu
çev. O¤uz Baykara Metis, Eylül 2010, 147 s. Can Çocuk, Eylül 2010, 98 s.
Ergun Özbudun, William Hale Bo¤aziçi Ün., A¤ustos 2010, Max Brooks
Türkiye’de ‹slamc›l›k, Demokrasi 143 s. Zombi Savafl›
çev. Alican Karakaya YAfiANTI ‹smet Kür
ve Liberalizm: AKP Olay›
Do¤an, A¤ustos 2010, 325 s. Mutlu ve Zorlu Y›llar
Do¤an, Eylül 2010, 289 s. KENT TAR‹H‹, GEZ‹ Onur Eyüp Karado¤an (Coflkun’un Serüvenleri – 1)
Spastik Engelli
Feridun Andaç Stoyan Tz. Daskalov Can Çocuk, A¤ustos 2010, 139 s.
S‹YASET, KÜLTÜR, Bir Gencin Mücadelesi
Erzurum: Bir Kentin Solgun Yüzü De¤irmen
FELSEFE, ‹KT‹SAT Can Gençlik, Eylül 2010, 74 s.
Dharma, Temmuz 2010, 495 s. çev. Mustafa Balel Filiz Özdem
Jean Baudrillard Kavis, Haziran 2010, 389 s. Kitap Kurtlar› ‹çin
Sanat Komplosu (Yeni Sanat Jason Goodwin Hayvanlar Âlemi:
Bir Ucu Alt›n Boynuz:
ÖYKÜ
Düzeni ve Ça¤dafl Estetik – I) Ça¤an Dikenelli Do¤adaki Dostlar›m›z
De¤iflen Avrupa’da Bir Seyyah Leyla Ruhan Okyay
çev. Elçin Gen - Ifl›k Ergüden Ernest, Cervo ve Biz: resimleyen: Emine Bora
çev. M. Begüm Güzel Çilesine Âfl›k
‹letiflim, Eylül 2010, 98 s. Bir Sitkom Roman Do¤an Kardefl, A¤ustos 2010,
Sue-Ellen Case Turkuvaz, Nisan 2010, 256 s. Can Gençlik, Eylül 2010, 126 s. Notos, Temmuz 2010, 93 s. 93 s.
eylül 2010 17 AGOS kirk
 ûÅÛï ˜·£è üÅÛç´
Å´áôÔ·ıëâÅ´ ùÅÒùÅ´-
Ɖ áÅùè` ûÅß≠ç´Ûï´âÒ, ÖÅ£ë
âı ùÅÒùÅ´áÅùÅ≠ï´·ıëïı´Ø,
ô·ÒÅÖïÒè ÅÒáç´ ùè ÌùÅ©ç, ëç ·Ò˘Å´
üâÔÅ˘Ò˘ÒÅùÅ´ áÅ≠Ô ßè ùè ÉÅÛ·ıï
ßâÒ ÅÈÁâı, ÉÅ´Åó·Ì ÖÒ˘ï ù·£˘è âı
è´ëâÒÛâó·Ì ÅÈÅÁï´ çÁâÒè: ûâ£ï´Åùè`
‡ı£·ıÒ ‰ïÒâ·ó ·ÒÂçÎ ÅıÅÒÔÅ•ÅÈ
üÅùÅõ ç Å©Î ´ïıëï´, ·Ò·ı´ õÅ-
ıÅó·ıß·Ì, è´áóÅ©´·ıß·Ì, ó·©Î ÔâÎÅõ ç
ÉÅ´Åı·Ò ÂÅÔß·ıëâÅ´ üâÔÅ˘Ò˘ÒÅ-
ùÅ´ ˚Òï´Åù ßè:
î´„ÂçÎ ÉÅ´Åı·Ò ÂÅÔß·ıëâÅ´ Å-
ÈÅÁï´ üÒÅßÅ©ÅùÅ´´ ç ·ıηıß´ÅÎïÒâó
Å´ßïÁÅùÅ´ ≠ÒÁÅÂÅÔ´ ·ı ≠ÒÁÅ´Åùè,
Å©áÂçÎ Åó èÒÅõ ç ‡ı£·ıÒ ‰ïÒâ·ó, ó·ı-
ÎÅÒ°Åùï ÔÅù ÅÈ´âó·Ì ïÒ É´˚ÒÒÅ´è`
ûÅß≠ç´è âı ·ıηıß´ÅÎïÒâó·Ì üÅÒÅ-
ãÅÔ è´ÔÅ´ï˘ï ´Åô´ï´âÒ·ı´ ÂÅ´áèô-
Ô·ıëâÅ´ ·áïÎÅùÅ´è:
ûÅÒù ç ´≠âó, ·Ò ˙ÎßÅ´âÅ´
úÅ©ÎÒ·ıëâÅ´ ÌâÒÁï´ ≠ÒÁÅ´´âÒ·ı´
≠ÅÔ Åıâóï üÅßÅÔÅÒÅõ Å£˘ÅÔ·ı-
ëïı´ ùè ÔïÒçÒ, ÉÅ£áÅÔßÅßÉ ´âÒùÅ©
Å£˘ÅÔ·ıëâÅ´: ™·©´ïÎù ùÅÒâóï ç èÎâó,
·Ò ÔÅÒÉâÒ É´·©ëï ë≠·ıÅÈ·ıëïı´´âÒ
çï´ ßâÒ˚ÒâÅ© •ÅÒÅüÅÔ·ıëïı´´âÒè âı
100-150 ÔÅÒï ÅÈÅÁ·ıÅ© ë≠·ıÅÈ·ı-
ëïı´è, ã·ÒÎ ©Å£ëÅüÅÒâó·ı ·ÒÂçÎ
ßïÁ·Û` Öïı£ÅÛï´âÒ ÖÅÛÅõ â´ üâÈ·ı
˘Å£Å˘´âÒ, ÉÅ´·ı·Ò·ıëïı´ è´âó·ı,
·Òßç õÅÖÅõ ç ÂÅ´áôÔ·ıëïı´ üÅÎ-
ùÅÛ·£·ıëïı´è: ‰Å´á·ıôÔè ˚ÔÅÒ ßï-
ÁÅÌÅ©Òï ßçÁ É´ÅùÅ´ÅÉÅÒ ˜ÅÒÅõ ç ïÒ
üÅßÅâÒùÒÅÛïï´: Ä©ÎÂçÎ·Ì ßçùè
ßïıÎç´ Î·ÒÌâó·Ì, ·Ò·≠ ˘Å£Å˘´âÒ Îâ-
˜ÅùÅ´ÅÛ·ıÛÅõ â´ ·Ò·≠ Ö·Òõï áÅ≠ÔâÒ:
Ä©ÎÂçÎ, î. áÅÒ·ı ÎùïãÉ´âÒ·ı´, îÎ-
ëŴ·ıóï É·ó·Ò üÅÛŘ·ıÈâÒè ùè ÉÅ-
Äú˙Í ˘ïëŘ
ÇÄÑÄÓ åÍ܇ÙÑàÄ™
´âÛ´çï´ àÒã´ùÅÛï âı ÍâÉÅÎÔÅÛï
üÅ©âÒè: àÒã´ùÅÛï˘, ©ÅÔùÅÂçÎ` úÅ-
ßÅôÛï˘ ïÒâ´Û ÅÎÂÅÒçã ÖÔÅõ çï´
Îҕ☷ıëâÅ´ ßçÁ: ™·©´ïÎù ê·ıÒ˘ï·©
ÔÅÒÅõ˘ç´ á·ıÒÎ, ‰·ıóùÅÒï·© ßçÁ
Îҕ☷ıëïı´è ´·©´ÅÛÅõ çÒ úÅßÅôÛï
üÅ©âÒ·Ì: ¶ï´„âı ·Ò ÅÒïı´ÅÒÉ·ı ùÈïı-
´âÒç´ âÔ˘ ˘ïıÒÔâÒè üÒÅÂÅÒÅù ïÁÅ´,
ÅßÉ·£Á·ıëâÅßÉ ÏÅ´âÛï üÅ©âÒ·ı´
°âÈ˘´ çÒ îÎëŴ·ıóï ÉâÈ´ÅùïÒ·ı-
ëâÅ´ ≠·ıùÅ´: Ä©Î˚Ò Åó ÂÅÔùâÒè ≠ÅÔ
ÔÅÒÉâÒ „ç ãÅ´ÅãÅ´ ÅÎÂÅÒçã´âÒç
´âÒÎ: ˙Òï´Åùï üÅßÅÒ, ÑÅÒÅÖïı£ï âı
åßï´ç˚´ïıï ßïÁâı ´ÅıÅÒù·£ É·ó·Ò ´Å-
ıÅÌÅÒ´âÒè ‚Å´˘èÒèÛï â´, ·Ò·´˘ õ·Ìè
ÔâÎÅõ â´ ÂÅ´áôÔ·ıëâÅ´ ßçÁ üÅãïı
âı ÅÈüÅÎÅÒÅù ó·£Åó ïÎù „â´ ÖïÔâÒ:
àëç ÌâÒÅáÅÈ´Å´˘ ‡ı£·ıÒ ‰ïÒâ·óï
ÂÅÔß·ıëâÅ´, Å©Î Å´ÖÅß ùè
ëŘŴÛâ´˘ ÂÅ´áôÔ·ıëâÅ´ üÅßÅÒ
Ë·ıÎÅÎÔÅ´ ÖÅÛÅõ üÅß≠ç´Ûï´âÒ·ı´,
·Ò·´˘ Å≠ôÅÔÅ´˘ ÖÔÅõ â´ Å©á âÒùÒï
˘Å£Å˘´âÒ·ı ˜·ıÈâÒ·ı´ ßçÁ: ûÅ©Òâ´ï
âÒùÒï, ûÅß≠ç´ï ßçÁ ãÅÒÖÅÛÅõ ÅÎÂÅ-
Òçã ßè „ç ˜ÈÅÂÅ´·ıëïı´è, ˘Å´ï ·Ò
Ôâ£ÅÛï Å£˘ÅÔ ì·£·Ì·ıÒáè η̷Ò
Å´ÖÅß „ç Û·Òâ´ï ÅóïıÒ·Ì ëô·ıÅõ üÅ-
Ûï´ âı ùè ÎÂÅÈç âÖïÂÔÅÛ·Òâ´·Ì
ëô·ıÅõ üÅÛè: ‚çfl ·Ò âÖïÂÔÅÛ·Òâ´è
ù˛Å•ï ïÒ ÅÒÔï´ ßçÁ, üâÔâıÅÉÅÒ, ≠ÅÔ
Åıâóï ßÅÔ„âóï âı áïıÒÅüÅÎÅ´âóï ç:
Ë·ıÎÅùÅ´ ˘Å£Å˘´âÒ·ı´ ßçÁ ˜ÈÅ-
ÂÅ´·ıëâÅ´ ˜·Ò°ÅÈ·ıëïı´è üÅß≠ç´-
Ûïï´ ≠´·ÒüâÛ ´Åâı ˘·Ì´Ôï ÌÅÎÔÅù
ßè, ·Ò´ ç` ùÅÒùÅ´áÅùÅ≠ï´·ıëïı´è:
ÄÒüâÎÔï´ ÔïÒÅÂâÔâó·ı´ âı üÅßâ£
˘Å£ÛÒÅıâ´ï´âÒ ÎÅÒ˘âó·ı ·ı´Åù·ı-
ëâÅ´ ùè ©ÅÁ·Òáç Íâı ö·ÌâÅ´
ì·£·Ì·ıÒá´âÒ·ı ©ÅÔ·ıù ´ÅôÅ°âÈ´·£
18
ßïÔ˘è, ·ı ïÒâÒÅ©ÅÁ·Òá ùè ÎùÎï´ Ö·Ò-
õâó üÅß≠ç´Ûï´âÒ·ı ÂÅÔùÅ´·£ õÅ£Å-
ÒÅ´´âÒ: ÜÒÅß ≠Åüâó·ı âı ˜·£ ù·ıÔÅ-
ùâó·ı ≠ÒÁÅ´´ ç Å©á: ‰Å´áôÔ·ıëâÅ´
´ïıëÅùÅ´ °âÈ˘ÉâÒ·ıß´âÒè ïÒâ´Û ÅÒ-
ÔÅÛ·ó·ıßè ùè ÖÔ´â´ ûÅß≠ç´ï
óâÈ´âÒ·ı´ ÌÒÅ© ùÅÈ·ıÛ·ıÅõ ≠˘â£
ÅÂÅÒÅ´˘´âÒ·Ì: ¨ï´ÅÒÅÒÅùÅ´
üÅß≠ç´Å©ÅÔ·ıù ·•·Ì ùÅÈ·ıÛ·ıÅõ Å©á
ÅÈÅ´°´ÅÔ·ı´âÒè ˚ìÔ·ıÅõ çï´ üÅßÅ-
ÂÅÔÅÎôÅ´ ìÅßÅ´Åùï •Å≠Åùï´ ©ÅÒ-
ßÅÒ ùÅü·©˘·Ì ·ı ÎÅÒ˘âÒ·Ì: ™Åô≠Å-
ãÅÒá Æ˝çÒ˝·ÒìçØ´âÒ, È·ıÎÅùÅ´
©Åô•ÅÂÅùâÅ© ÌÅÈÅÒÅ´´âÒ, üÎùÅ©
ÆÎÅß·ÌÅÒØ´âÒ ù˛ÅßÉ·£ÁÅÛ´çï´
ÂÅ´áôÔ·ıëâÅ´ ßçÁ °âÈ˘ÉâÒ·ıÅõ
ùâ´ÛÅ£ï áÒÎâı·Ò·ıßè: ÍÅùÅ©´ û·ùÔ-
âßÉâÒâÅ´ ©â£Å˜·ô·ıëâ´ç´ âÔ˘, è´á-
ßï≠Ô ˜Åù·ıâÛÅı Ë·ıÎÅÎÔÅ´ï ≠ÅüÅ-
ÉâÒ ≠·ıùÅ´ âı ûÅß≠ç´Ûï´ Å©´Ôâ£
ηÒÌÅõ ÅÎÂÅÒçãè ˜·ôÅáÒâÛ âÒùÒï
É·ó·Ò ßâõ ˘Å£Å˘´âÒè:
ÑïÒ˘è Åıâóï õÅıÅó·ı´ ˚Òï´Åù´âÒ
·ı´ï Å©Î âÒùÒ·Òá üÅ´ÖÒ·ıÅ´ï´ ßÅ-
Îï´: ¶Å´ÅıÅ´á ´ùÅÔï ·ı´â´Åó·Ì, ·Ò,
üâ£ï´Åùè` ‡ı£·ıÒ ‰ïÒâ·ó ï´˘ âıÎ Å´-
ÖÅÒÅÉ´Åù ç, üÅßâßÅÔÅÉÅÒ Åıâóï
õÅ´Ò Ô⣠ùè ÖÒÅıâ´ Ä´ÖÅÒÅ©ï ßçÁ
Ö·Òõ·£ ûÅß≠ç´Ûï´âÒ·ı ÂÅÔùÅ´·£
õÅ£ÅÒÅ´´âÒ·ı ÂÅÔßÅùÅ´è:
Ä©Î ÂÅÔß·ıëïı´è ô·Ò˘ï´ ßçÁ ÉÅ-
ÛÅÔÒ·ıëïı´´âÒ Åó ùè ˜·ôÅ´Ûç âÒùÒï
è´áüÅ´·ıÒ è´ùâÒÅ-Ô´ÔâÎÅùÅ´ ÌâÒï-
ÌÅ©Ò·ıß´âÒ·ı´: Äßç´ õÅ£ÅÒÅ´, Åßç´
˘Å£ÛÒÅıâ´ïï ÌÅÒÂâÔ, Å´ÁÅÔ âı
ï´˘´ÅÔï ÂÅÔß·ıëïı´ ßè´ ç: Æ13
ÔÅÒâùÅ´ çï, âÒÉ ÖÒÂÅ´Î 15 óïÒÅ©·Ì
ÉÈ´âÛï ÂÅ´áôÔ·ıëâÅ´ •ÅßÉÅ´Ø, ùè
ÂÅÔßç Å©á ÌÅÒ-ÂâÔ´âÒç´
ßçùè, ·Ò ÅÂÅ` ùè áÅÈ-´Å©
‰·óη© ´≠Å´Åı·Ò ƈçóïëØ õÅ-
£ÅÒÅ´´âÒ·ı üïß´ÅáïÒè: Ä´·Ò
âı ·ıÒï≠´âÒ·ı ÌùÅ©·ıëâÅßÉ` îÎ-
ëŴ·ıóï ßçÁ Å©Î ÅÎÂÅÒçãè ùè
ÂÅÔùÅ´çÒ ûÅ©âÒ·ı´ âı
®·©´âÒ·ı´: ÆÍ·ÒÌïó ·ı Å´ÌâÒÁ
ηÒÌïó: ûÅãïı ÎÔâ£õÅÖ·Òõâó·Ì
ùÒ´ÅÎ ©ÅÈÅÁÅ´Åó: ¶âÒ·´˘ ÉÅ-
Ûï õÅ£ÅÒÅ´´âÒç, üÅÛÅ-
Ö·Òõ·ıëâÅ´ ßçÁ âıÎ ©ÅÈÅÁÅ-
ÔÅÒ áïÒ˘ ·ı´âÛÅ´: Ä©Î
˘Å£Å˘ï´ ßçÁ ÅÈÅÁï´ Æ˝ÒÅ´-
•ÅóÅØ´ ûÅß≠ç´Ûï´âÒè ÎÅÒ˘Åõ
â´: ûÅß≠ç´Ûï´âÒ·ı ÂÅÔùÅ´·£
˜·ıÈ ßè ùÅÒ, ·Ò ßïÅ©´ ÎÅ´Ô-
Ìï„ï, ë·Îëï âı üÅß·ıÒùçÒï
üÅÛ ùè ÂÅÔÒÅÎÔçÒØ:
ˆ·ôÅ´Åù Å©Î âı ´ßÅ´ ßçÁÉâÒ·ıß-
‡ı£·ıÒ ‰ïÒâ·ó
ƉŴáôÔ·ıëâÅ´ ùÅÒùÅ´áÅùè
ûÅß≠ç´Ûï´âÒ, ÖÅ£ë âı
ùÅÒùÅ´áÅùÅ≠ï´·ıëïı´Ø
Æîóçëï≠ïßØ üÒÅÔÅÒÅù„·ıëïı´
îÎëŴ·ıó, 2010
(Ç. ÔÂÅÖÒ·ıëïı´) 207 çÁ
´âÒ·ı âı ÌùÅ©·ıëïı´´âÒ·ı, ÂçÔ˘ ç
©Å´°´âó, ·Ò ÉÅıÅùÅ´ ßÅùâÒâÎÅ©ï´
ß´ÅÛÅõ ç îÎëŴ·ıóç ´âÒÎ ûÅß≠ç´-
Ûï´âÒ·ı ´âÒáÒ·ıß´ ·ı ÅıÅ´áè:
¶ï´„áâÈ, üÅÒâıÅ´Ûï Åù´ÅÒù·Ì ïÎù
·ı≠ÅÖÒÅı ç ƯÅÁ˘ÅÒØ õÅ£ÅÒÅ´-
´âÒ·ı ëïıè: ÇÅÛï ¯ÅÁ˘ÅÒç, ßâÒ Å´ßï-
ÁÅùÅ´ ≠ÒÁÅÂÅÔï´ ßçÁ ùè ß´Å´ ÉÅã-
ßÅëïı üÅß≠ç´ÅÂÅÔùÅ´ ˜·ıÈâÒ ùÅß
õÅ£ÅÒÅ´´âÒ. ˚Òï´Åùï üÅßÅÒ` Ưïı-
Òç˘óï ˝èÒè´Øè, Ƈı´ï≠Øè âı áâÈ ≠Å-
ÔâÒ, ·Ò·´Û Åßç´ ßçùè ·ı´ï´ ïÒâ´Û
´·©´˘Å´ ≠ÅüâùÅ´ ÂÅÔß·ıëïı´è:
àëç Å©ÎÂçÎ áïÔâ´˘, ‡ı£·ıÒ
‰ïÒâ·óï ·ıηıß´ÅÎïÒ·ıëïı´è ùè ÉÅ-
´Å© üâÔÅ˘Ò˘Ò·ıëâÅ´ áÅ≠Ô ßè, ·ıÒùç
ùÅÒâóï ç ß≠Åùâó ´ßÅ´ÅÔï ÉÅãßÅëïı
·ıηıß´ÅÎïÒ·ıëïı´´âÒ: ™âÒùÅ©
üÅÔ·Òè ·Ò˘Å´ ·Ò ÅÒáÅÒÅ´Å© ÉÅ-
´Åı·Ò ÂÅÔß·ıëâÅ´ É´·©ë·Ì,
´·©´˘Å´ ßÅùâÒâÎÅ©ï´ ÂïÔï ß´Å©
è´ùâÒÅ-Ô´ÔâÎÅùÅ´ ˘´´ÅÒùßÅ´ ßÅ-
Îï´ ïÒ Å´ÉÅıÅÒÅÒ·ıëïı´·Ì:
ÏâÒÁï´ üÅ≠·ı·Ì ßâÒ °âÈ˘ï´ ÔÅù
ç ·ıηıß´ÅÎïÒ·ıëïı´ ßè, ·Ò ßâãï ùè
ÔÒÅßÅáÒç ´·Ò ü·Òïã·´´âÒ: îÎù ÖïÒ˘ï
çÁâÒ·ı´ Ôâ£ÅáÒ·ıÅõ ó·ıÎÅ´ùÅÒ´âÒè
Å'ó Åıâóï ≠ÅüâùÅ´ ·ı üÅ£·ÒáÅùÅ´ ùè
áÅÒ°´â´ ÂÅÔß·ıÅõè:
ÎâÂÔâßÉâÒ 2010
àÒÅã áçÂï ‰·óïÎ
¶Ä®ÓÄ ÍÄîÍ
àÒÅãï ‰çÎfi è´ùâÒ´âÒÎØ, ÆÜÅ≠´ÅùÅüÅÒ ÏÅÒ·ı- ƉÅÒÎÅÔïùè ßÅ´ùÅùÅ´ ©·ı≠âÒ·ıÎ ÅÒìç˘ ùè ´âÒùÅ©ÅÛ´â´ ´Åâı ÉÅ´Åı·Ò
ÜçߢâÒ, ®·ı≠âÒ âı ò·üâÒ, Ä´ß⣷ı- ìÅ´ ÄÒÎóÅ´âÅ´Ø, ÆÍ. òÅ„ ÜÂÒâÌÅ´˘ ßçÁØ, ƶũÒâÒ·ı ˚Ò·ıÅ´ ÅÈëïıØ, ÂÅÔß·ıëâÅ´ ÅÈ·ıß·Ì: ÏâÒÁÅÂçÎ,
ëâÅ´ ¶Å´ù·ıëïı´
ÜÅÒ°âÅó ßâÒ Îâ£Å´ï´ ÌÒÅ© ç
¶·´ëÒçÅóç´ âùÅõ üÅÔ·Ò ßè, ÄÒÅ
âı úÅÒÂïÎ äÅßÂÅ˘Ø, ÆûÅ©ù ‚ïóï´- Æ®·ÌüÅ´´çÎ ê·ıßÅ´âÅ´ï ÆÄ´·ı≠ØèØ,
ùïÒâÅ´Ø, ÆûÅ©ù ‚ïóï´ùïÒâÅ´ - ®Åıï- ÆàÒÅãï ßè ÔÂÅı·Ò·ıëâÅ´ ÔÅùØ,
Ôâ´ÅùÅ´ àÒïÔÅÎÅÒáèØ, ÆÑÅÉÒïçó ÆÓâÒâıÅëŘØ, ÆÄÂÒâó·ı ÉÅÒá·©ëè
Å©ÎÔ⣠©ï≠·ıÅõ áçߢâÒè üÅ´ÒÅõÅ-
´˚ë ùÅÒâóï ç üÅßÅÒâó Ö·´ç ÎâÒ´áÅ-
ùïÛ üÅßÅ˘Å£Å˘ÅÛï´âÒ·ı´ üÅßÅÒ:
úÅÒßïÒâÅ´ï üâ£ï´Åù·ıëâÅßÉ: ™Å- ‰ÅÎßÅ•âÅ´ï ·Öâù·- (ò·ÎÔ·ÌÅ´Å´˘)Ø, ˙Òï´Åùï üÅßÅÒ, ¶ôïëÅÒâÅ´ ¶ïÅ-
ôÅÂçÎ Åó ƯïëŘ-ÑïÒ˘Øï çÁâÒ·ı´ „·ıßØ, ƯâÈùï´ÎØ, ÆÇÅôÔ âı ÉÅôÔÅı·- ÉÅ´·ıëâÅ´ üÅ©ÒâÒè ÎâÒ·ı´á´âÒ áÅÎ-
ßçÁ Å´áÒÅáÅÒ°Åõ çï´˘ úÅÒßïÒâÅ´ï ÆÑâÒâãßÅ´ÅÔÅ´ Ò·ıëïı´ (ˆ·Ò° ßÅùÅ- ÔïÅÒÅùÅõ â´ ´·©´Å´·ı´ áÂÒ·Ûï áÅ-
üÅıÅ˘Åõ·´âÒ·ı´: Ä©Î Å´ÖÅß Åó âÒ⢠ɴÅùï„´âÒèØ, Æò˚- õ·ıëâÅ´)Ø, Æò·üâÒ ÎÅÒÅ´´âÒ·ı´ ßçÁ: ÜâÈ „ô˚Îï´˘ üÅ-
ÖóôÅı·Ò ÉÅìï´´âÒ·ı ßçÁ Ôâ£Åá- ηı´ Å„˘âÒØ, ÆûÅ•è ¶âõ à£âÈ´ï 90-ÅßâÅ- ßÅ©´˘Å©ï´ áçߢâÒ·ı ßÅÎï´, ·Ò·´˘
Ò·ıÅõ â´ ´ÅôÅÂçÎ ãÅ´ÅãÅ´ üÅ´áçÎ- ‚ï„ç˘Ø, Æòâ´á êÅÖ- ùï ÅÈëïıØ, ÆÚâ£ÅÎ- âıÎ ´·ıÅã üÅ´ÒÅõÅ´˚ë „çï´:
´âÒ·ı ßçÁ ó·©Î ÔâÎÅõ ©˚á·ıÅõ´âÒ: ı·ÒèØ, ƧÅÒÔÅÒÅ- ÂÅ´·ıëâ´ç´ Åó Åıâóï Ä©Î ÂÅÔßÅùÅ´ ÅÒìç˘ï´ ã·ıÖÅ-
ÑïÒ˘ï ÅÈÅÁï´ çÁâÒè ùè ©Å©Ô´â´ ÂâÔ ‰âÔÒ·Î ä˚Â- Âï£õ áÅıØ: üâÈ ÂçÔ˘ ç Ö´ÅüÅÔÅ´˘·Ì áïÔâó
ëç Å©Î üÒÅÔÅÒÅù·ıëâÅ´ ßçÁ ·£Á·©´ï âÅ´Ø, ƶﴷıØ´, ßâÒ ÆÄ´ß⣷ı´Åù ¶Å´- ´Åâı üâ£ï´Åùï´ ÖÒÅùÅ´ óâã·ı´ âı
©ÅÔ·ıù ÔÒÅßÅáÒ·ıëïı´ ßè ùÅ© üâ£ï- ÔÅ´ ùÅÔ·ı´Ø: ù·ıëïı´Ø ô·ÒÅÖÒâÅó ·•è, ·Òè üâãÅÎÅü è´ëâÒÛ·ıß ßè ùè
´Åùï ü˚Ò` âÒÖÅüÅ´ ÑÅÈ´ïù úÅÒßïÒ- Æ®·ı≠âÒ âı ò·üâÒØ ÉÅìï´è ©Åıâó·ıÅõ ßè´ ÂÅÒÖâıç ÖïÒ˘è ùÅÒáÅÛ·£ï´: ÄÒâıß-
âÅ´ï ·ı££âÅó: ûâÔâıÅÉÅÒ ÆÜçߢâÒØ ô·ÒÅÖÒâÅó ÉÅì´ï´ ç, ·ıÒ ï´„ÂçÎ ô·ÒÅÖï- ÔÅüÅ©âÒç´ï ´ÅüÅ´Áï Å©Î ˚ÒâÒ·ı´
ÉÅì´ï ÅÈÅÁï´ ô·ÒÅÖïÒ´ ç ÆûÅ©ÒÎ ßçÁ Ôâ£ÅáÒ·ıÅõ â´ 11 Òè ùè ÌùÅ©ç ùè ÂÅÒÉÅ- ïÎùÅÂçÎ üÅÒÅãÅÔ ©ÅÖâÛ·ıß ßè´ ç
ÑÅÈ´ïù úÅÒßïÒâÅ´Ø: ÄÂÅ ÉÅìï´è ©˚á·ıÅõ´âÒ, ·Ò·´˘ ùç üâ£ï´Åùï ßÅ´ù·ı- ÄÒÅ úÅÒßïÒâÅ´ï ÖÒÅùÅ´·ıëïı´è:
ùè ≠ÅÒ·ı´Åù·ıï Æû. ûßÅ©âÅù ö. ÏÒá. ÅÂÒ·ıß´âÒ·ı ÌâÒ©ï- ëâÅ´ ©·ı≠âÒè: ¶Å´ÅıÅ´á, âÒÉ ùè ÖïÔÅùÛï´˘ ëç Å´
ûÅßÉÅÒâÅ´Ø, ÆÓïÅÒ úÅÒÅÂâÔ ≠·ıß´âÒ ùÅß ÌùÅ©·ı- ÄÒÅ©(*) úÅÒßïÒâÅ´ ÄÒÅ úÅÒßïÒâÅ´ï É⣷ı´ ÖÒï„ ßè ·ı´ï, âı áâÈ ÖïÒ˘ï
¯ïıÒ˘•âÅ´Ø, Æû. ÍÅÒÖïÎ ÏÒá. ÇÅÒ·©- ëïı´´âÒ â´ ÅÈüÅÎÅ- ÆàÒÅãï ‰çÎfiØ ÖÒ·ıëïı´´âÒè ïßÅÎ- ßçÁ „ßçùÔ⣷ıÅõ ÉÅıÅùÅ´ üÎùÅ©
âÅ´Ø, Æû. ÑÒïÖ·ÒïÎ ÏÒá. ¶Å´âÅ´Ø, ÒÅù: Ä©Î ÉÅì´ï´ â´- ¶·´ëÒçÅó ÔÅóïÛ â´ âÒù·ı Å´ÁÅÔ üÅıÅ˘Åõ·© ßè` ÖÒÅô˚ÎÅùÅ´´âÒç,
2010, 428 çÁ
Æò·ÒüÒáÅõ·ıëïı´´âÒ ù·ıÎÅùÛ·ı- ëÅô·ÒÅÖïÒ´âÒ´ â´` áÅ≠Ôï ÌÒÅ©: ™Åô` ùÅ- ˘Å£Å˘ÅùÅ´ ´ïıëâÒç ÉÅ£ùÅÛÅõ: ¶â-
(*) ®ÅÒÖâó·Ì üâ£ï´Åùï
ëâÅ´ ßÅÎï´Ø, Æfiàı ïß ßïıÎ ·ıηı- ƧÅ≠ï üïıÒè â£Å© Òâı·Ò â´ ïÒ ˜·ôÅ´ÛÅõ ãï ùè ß´Å© ÉÅÒï ©·©Î·Ì ÎÂÅÎâó ©Å-
·ı££ÅÖÒÅùÅ´
Ûï„´âÒÎØ, ÆàÒ·ıÅ´á àÎÅ©âÅ´ å˝ç´- ¯ïıÒÔ Å£Å©ï ßèØ, ÌùÅ©·ıëïı´´âÒè, ˘Å´ï Á·Òá·£ âıÎ ÖïÒ˘âÒ, üâÈÅı·Ò ¶·´ëÒç-
´ÅôÅÎïÒ·ıëïı´è
ÔïØ, ÆÜÅÎè´ùâÒ´âÒÎØ, Æfi àı ïß ßïıΠƈ·ô·ı·£ ÉÅÒ˘âÒØ, ·Ò Å©á É·ó·Òè ©ÅÔ·ıù Åóç´:
òÄ‚ÇÄË ‰ÅÔÒÅÎÔâÛ` ÑÅ©·ı≠ ‚Åóè˘ßÅ´ ú.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
û·Òïã·´ÅùÅ´
1
1.- ¨ÅÉÅëÅëâÒë (û. ÄÒÅß ÓÅ£óÅÒâÅ´, Ó´. à. Íïߢç≠âÅ´):
2.- îÒ (ÖÒÅÉÅÒ) - ¨Å£ùÅ ßè - ‰ÅÔùÅ´âóï·ıëâÅ´ ßÅδïù:
2
3.- íÅßÅ´ÅùÅ≠ÒÁÅ´ ßè âı ÂÅÒÉâÒÅëâÒë ßè ´·©´ Å´·ı´·Ì - Ä´°Å©´
É´ÅùÅÒÅ´:
3
4.- Ú·ıÛÅùÅ´ - ˆ·ôÅáÅÒ° áâÒÅ´·ı´:
5.- ÓÅÒï - ÑÅıÅÈï ßâõè:
4
6.- ¨ÅÉÅëÅëâÒë (û. Ë·ıÉç´ ¶Å≠·©âÅ´) 1948-53:
7.- ‚·Ò˘·ÔÅ´ï´ ÎïÒ·ı´ ÔâÎÅùç - ÓÅÈï ßè ü´„ïı´è - ÓÅÈï ßè ü´„ïı´è:
5
8.- fiëÅÔÒ·´ (ûÅ©ÅÎÔÅ´Ûïï´ ≠ÅÒìÅ´ùÅÒè):
9.- Ú·ıÛÅùÅ´ ßè - (üÅù.) ÑÒÅùÅ´ ùïÎÅßÎâÅ© ëâÒë ·Òè ó·©Î „ç ÔâÎÅõ:
6
10.- ˙ÒÅëâÒë (Ó. §ïÌçóçùâÅ´. 1899-1908):
‡ı££ÅüÅ©âÅÛ 7
1.- ÇïıãÅ´á ¯ç„âÅ´ï üïß´ÅáÒÅõ ëâÒëè:
8
2.- ûÒÅÔÅÒÅù„ÅÔ·ı´ ßè - ‚·Ò˘·ÔÅ´ï ·Ò Å©Î Å´ÖÅß ÎïÒ·ı´ „ç -
Ú·ıÛÅùÅ´ ßè:
9
3.- §Å≠ÅÔâÎÅù ßè - ¨Å£ùÅ ßè:
4.- fi ßè áïÒ, üÒÅßÅ©ÅùÅ´ èóóÅ© - ÄãÖÅ´·ı´è Ô·ıÅı Å©á
ÎÅıÅÈ´Åù´âÒ·ı´ - ÓÅÖâÒùï´ ÅÈÅ´Û °Å©´Åı·Òï:
10
5.- Í·£·ı´ ßè - úÅÒÅÎï, Ô´Å©ï´ Ö·©˘âÒ:
6.- ÓÅÈï ßè ÅÒÔÅÎÅ´·ıëïı´è - úÅ´ÅÛï Ö˚Ôï (ú·ÌùÅÎ):
7.- ‰·„ - fi ÄÎÔ·ıõ·© (âÒá·ıß): Ä©Î ÅßηıÅ© ôÅ„ÉÅÈ ó·ıõ·£´âÒè ÂïÔï ÎÔÅ´Å´ ®Åù·É
8.- ÇÅÛÅÖÅ´„·ıëïı´ ßè - (üÅù.) ñâÈ - Í·ı£·ı´ ßïÁÅÔ: ‰ÅÒ·´âÅ´ï Æfiark DiflçisiØ Å´·ı´ ÖïÒ˘è, ·Ò ÌâÒÁâÒÎ ó·©Î
9.- àÒÖ - úçÎè ùâÒ·ıÅõ ÂÔ·ı£ ßè: ÔâÎÅı ÆÄÒÅÎØ üÒÅÔÅÒÅù„ÅÔÅ´ ßÅÔâ´Å≠ÅÒç´:
10.- ¨ÅÉÅëÅëâÒë (û. Ä´Ô·´ ñ·ıÎï´âÅ´):
ÎâÂÔâßÉâÒ 2010 19 Äú˙Í ˘ïÒ˘