You are on page 1of 367

TRlICSNG D~I HOC KINH rE TP.

HCM KHOA TAl CBiNH NHA N1Jdc



GS·TS. nlfClNG THf BiNH MINH - TS. sit DiNH THANH (n&ng chu bien)

\~.

LV,THUYET

, ,

TAl CHINH

NHA XUAT BAN TH6NG KE

I\. I\.

TIENTE



LYTHUYET TAl CHiNH TEEN Tt

TRUONG DA-I HQC KINH TE TP.HCM KHOA TAl CHiNH NHA NlJoc

GS-TS. DudNG TH, BINH MINH - TS. sir DINH THANH (Dbng chii bien)

TS. vii TH, MINH nANG - ThS. NGUYEN ANH TUAN Th.S Bin THl MAl HoAI . Th.S DI~P GIA LU~ T

, K

LYTHUYET

TAl CHINH -TIEN TE

I •

(Tai ban [tin thu 4 co sria chua bd sung)

'- ,....'? A' lit..

NHA XUAT BAN THONG KE

MVCLVC

WI NOI BAU

9

cHUaNG I

NHUNG VAN DE LY LU~N co BAN vE

TAl CHiNH 11

1. Khai quat 51! ra dai va phat tri~n ella tai chinh 11

II. Ban chat cua tai chinh 13

III. Chirc nang ella tai ehinh 19

IV. H~ th6ng tai ehinh 24

V. Vai tro ella tai chinh trong n~n kinh te' thi truong 30

cso hoi chirong 1 33

CHUONGII

NHUNG LY LU!N co BAN vE TItN ~ 34

1. Lich sil' ra do i va phat tri~n ella tien t~ 34

II. Ban chat va chuc nang ella tien t~ 41

III. Cung - du tien t~ 48

Cau hoi chuong 2 68

CHUaNG III

TAl CHiNH CONG 70

I. Nhirng van de co ban ve ta i chinh cong 70

II. H~ thong ta i chinh cong 82

Cau hoi chuong 3 151

5

CHUONGN

TAl CHINH DOANH NGHI~P 153

I. Ban chat va vai tro tai chinh doanh nghiep 153

II. Quan ly va stl dung von kinh doanh 160

III. N gu6n von tai tro eho hoat do ng' kinh doanh trong

doanh nghiep 175

IV. Chi phi kinh doanh va gia thanh san pham cua

doanh nghiep 179

V. Thu nhap va lei nhuan cua doanh nghiep 183

Cau hoi chuong 4 187

CHUONGV

cAc DJNH CHE TAl CHINH TRUNG GIAN 189

1. Khai niern, chirc nang va vai tro cac dinh ehe tai

chinh trung gian 189

II. MQt so dinh che tai chinh trung gian chu yeu trong

nen kinh te thi truong 197

III. Lai suat tin dung Cau hoi chuong 5 CHUONGVI

NGAN HANG TRUNG DONG

226 232

235

I. Qua trinh ra dai va ban chit cua ngan hang trung

liang 235

II. Mo hinh t6' chuc ng an hang trung liang III. Chuc nang cua ngan hang trung liang

242 246

6

IV. Chinh sach ti~n t~ va vai tro quan ly VI rna cua

ngan hang trung ucng 255

Cau hoi chuang 6 274

CHUONGVII

TAl CHiNH Qu6c TE 276

1. Co sa hinh thanh va ph at tri~n tai chinh quoc te' 276

II. Ty gia h6i doai 280

III. Can can thanh toan qucc te' 303

VI. SV di chuye n cac ngudn v6n va quan ly no mrdc

ngoai 312

VII. Cac dinh che' tai chinh quoc te' 322

Cau hoi chuong 7 334

CHUONGVIII

THl TRUONG TAl CHiNH 336

1. Co sa hinh thanh thi trucng tai chinh 336

II. Khai niern va ph an loai thi truong tai chinh 339

III. Thi truong tien t$ 342

IV. Thi trirong vein 347

V. Sa giao dich chung khoan 355

VI. Vai tro cua thi trucng tai chinh 361

Cau hoi chuang 8 363

TAl LIeU TRAM KHAO 365

7

WI NOIDAU

De' dap zing y€u cdu gidng dq,y ctla nli« truang, tap the' gidng oien. BQ m6n T'ai chinh - Tien. t¢, Khoa Tai chinh Nha nuac, Truong Dai hoc Kinh tt TP.HCM da. t6 chuc bien soan cu6n guio trinli Lj thuye't tai chinh - tMn t~.

D(!c die'm cua cutin giao trinli Lj thuye't Tai cbinb - Ti~n t~ La hluii quat ho a mot cacli co h~ thO'ng co so Ii lutin v~ pham tru Tai chinh - Tien t¢ trong n~n kinh ti thi truang, Trong Ldn bien soan nay, tiip the' cdc Ttic gid da. bam sat vao chuang trinli khung thea huang ddn ctla BQ Gitio due va Dao tao va ctip nhiit, b6 sung nhieu kitn thiic moi cho phit hC!P ooi sl! d6i moi va phat trUn ctla n~n kinh te' Vi~t nam trong bO'i cdnh hQi nhCj.p hi¢n nay.

Cu6n giao trtnli Lj thuye't Tai chinh - ru« t~ La tai lieu rdt cdn thitt cho cdc gidng uien, sinh l,Iien thuoc kh6i Kinh ti - T'ai chinli a cdc truong dai hoc, cdc nhii nghien ctiu, ctic nlui hoach. dinli chinh sach. va cdc can be) lam c6ng tac qudn Ii Kinh ti - T'ai chinh.

Tham gia bien soan giao trinli g6m c6 ..

- GS-TS. Ducmg Th~ Binh Minh, d6ng chil bien, vitt cdc chuang 1 va 3.

- TS. Srl Dinh Thanh, dong clul bien, vitt cdc chuang 3 va 7.

- TS. Vu Tht Minh Hling, viit cdc chuang 2, 8.

- Th.S Nguy~n Anh Tuan vi~t chuang 4.

- Th.S Bu.i Thi Mai Hoai vie't chuang 6.

- Th.S Di~p Gia Ltui.t vi~t chuang 5.

Tai chinli - Titin. t¢ la nh.iing linli Vl!C nit rQng zan va pluic tap nen. thie'u sot trong qua trinli bien soan kho trtinli khoi, Ttip the' cac tac gia rdt mong nluin. duoc nliieu y kiln dong gop ctla ban. doc de' ltin. tai ban sau duac lioan thien han.

T~P THE cAe TAe GIA

10

CmJdNGI NHUNG VAN DE LV LU~N

? ~" ,

CO BAN VE TAl CHINH

" ...... ,,,.?., ... ,

I. KHAI QUAT su RA 001 VA PHAT TRIEN CUA TAl CHINH

.

T'ai chinh ra do i va t6n tai trong nhung dieu kien kinh te xa ho i, lich sl't nhat dinh khi rna a do xuat hien nen san xuat hang ho a va xuat hie n nha mrcc. Lich sl't xa ho i loai nguo i da cho thay rang khi phan cong lao dcng xa hci phat trien , che dQ tu huu xuat hie n, su ra dci cua san xuat, trao d6'i hang ho a glin li~n vdi sir phat tri€n cua cac hinh thai gia tri da dan to i sl! xuat hien cua ti~n t~. Di~u nay da nhanh chong thiic dliy cac heat dQng giao luu kinh te d6ng thai lam ne n cucc each mang trong cong nghe phan phci: tir phan pho] bang hie n vat sang pha n phdi bang gia tri. Trong ne n kinh te hang hoa -tien te, san pham san xuat ra M ban. San ph lim ducc bien d6'i thanh hang hpa khi no mot mat vira c6 gia tri sl't dung va mot mat vira co gia tr! trao d6i. Hang ho a khi trao dfli tren thi truo ng phai thong qua gia ca. Nhu vay, tien t~ diroc coi Ia thudc do gia tri cua the gidi hang hoa va khi thuc hien gia tr i hang hda phai gan li~n vdi su van dong cua tien t~ dong thai phat sinh thu nhap cho nguo i san xuat hang ho a. Cac khoan thu nhap nay la nguon hmh thanh nhirng quy ti~n t~ cua cac chii thg kinh teo SI! lien tuc cua qua trinh san xuat hang hoa luon luo n doi hoi cac quy ti~n t~ pha i diroc tao l~p, phan phdi, sl't dung

11

va day chinh la xuat phat di~m lam nay sinh cac quan M phan phai tai chinh. Nhu vay, chinh trong dieu kien cua ne n kinh te hang h6a vo i viec stt dung ti~n t¢ da lam nay sinh cac quan h¢ tai chinh.

Lich stt loai ngiroi cung cho thay rang, cung vdi che' dQ tu huu xa hQi loai ngttai bat d~u.c6 su phan chi a giai cap va co su dau tranh giai cap trong xii hoi. Trong dieu kien lich stt do, nha nude d~u tie n cua xa hQi loai ngiro i xuat hie n. Do la nha nude chiern hiru no le. Khi nha nude ra do i va hoat dong, d~ duy trl sl! ton ta i cua minh, nha nude da dung quye n luc chinh tri buoc cac t<5 chuc va cac ca nhan trong xa hQi phai dong gop met phan thu nhap, cua ca i cho nha nude nharn tao lap quy tien t~ dap irng' nhu cau chi tieu cua quoc gia. Nhu vay, su ra dai cua nha nuoc da lam nay sinh cac quan he kinh te gAn vdi hmh thanh, phan phdi va stt dung quy tien t~ rreng c6 cua mlnh phuc vu cho viec thuc hien cac chuc nang, nhie m vu icua nha nuoc, hlnh thanh linh vl!c hoat dong tai chinh nha nude. Cung vdi su phat tri~n cua cac quan h¢ hang hoa - tien t~ va sir phat tri~n cua nha nude, tai chinh cling da phat tri~n tU thap den cao, cac quan h~ tfti chinh ngay cang phat tri~n da dang bieu hien dudi nhieu hinh thuc va bat re sau rong+trong dai song kinh te xa ho i. Nha mroc bang chinh sach, co che, luat phap luon luori tac dong, thuc dAy kinh te hang hoa- ti~n t~ phat trien, tac dong tdi su van dong' doc l~p cua tien t~ va tao ra mo i trucng thuan lei cho su hinh thanh va stt dung cac quy ti~n t¢ cua cac chu th~ trong xa hoi. Chinh trong nhung dieu ki e n do cac quan M tai chinh nay sinh, ton tai va phat trien; va cung chinh vi vay nguoi ta cho rang 51! ton tai cua ne n san xuat hang h6a - tien t¢ va nha nude duo c coi 13. nhirng t i e n de phat sinh va phat t.rien cua tai chirih.

12

II. BAN CHAT CliA TAl CHiNH

Trong qua trinh tuan hoan ella nen kinh te' lucn dien ra chuyen dich cac luang gia tri dai dien cho cac nguon tai ehinh, do d6 tao ra mol quan M kinh te' duai hinh thirc gia trj iJ lmh vue phan phdi cua cai cua xa hqi. Nhin tren be m~t cua cac hien tuqng xa hQi Uti ehinh duqe eoi nhu Ia su van dong cua cac ngudn luc tai ehinh, IS. su van dQng cua von tien t~ va la nhung quy tien t~ cua nhung chu th~ trong xli hoi. d day ta i ehinh diroc hi~u khong chi IS. mot khoan tien t~ iJ trang thai tlnh rna con iJ trang thai dQng. Stf. bi~u hien be ngoai ella tai ehinh lien quan de'n ba khu vue eel ban: nha nude, doanh nghiep va dan cu. Nhu vay ngudn tai ehinh th~ hien iJ dang tien t~ dang van dQng trong neOn kinh te quae dan. Ngudn tai ehinh con duqc luan chuyen thea nhieu ke nh trong n~n kinh te bao gam gia trj cua cai ciia xa ho i, tai san quae gia, t6ng san pham quae dan iJ ca dudi dang vat chat tiern nang e6 kha nang tien t~ hoa. Cac nguon tai chinh hlnh thanh, van dQng va chuyen dich xoay quanh thi trirong tai ehinh de tao lap cac quy tien t~ va sli dung chung theo muc dieh cua cac chu th~ trong xa hoi. Nhu vay gan lien vdi cac hie n tuong be mat cua tai ehinh co th~ thay su xuat hien va vandong ella tien te, sl! xwit hien va van dQng ella cac nguon ta i ehinh. Co th~ no i tai chinh thong qua su van dqng mot each dQe lap tirong dai ella tien t~ d~ tie n hanh phan phdi va phan pho i lai t6ng san pharn quae dan va mot bQ phan tai san quae dan.

Nguon tai ehinh la mQt yeu to' eel ban trong khai niern tai ehinh. Ngudn tai ehinh la tien t~ dang van dQng dQc lap trong qua trinh phan pho i bo phan tai san quae dan rna chu yeu 1<'1. tong san pharn quae dan de tao lap va str dung cac

13

quy ti~n t~ eho cac muc dich xac dinh, Bay chinh la doi tuorig pha n phoi cua tai chinh. SL! van dong cua ngu6n tai ehinh phan anh SL! van dQng cua nhung hrong igia tri nhat dinh. Nhung hrorig gia tri nay phan anh nhirng bQ phan khac nhau cua cua cai xa hoi. Trong thuc te' ngu6n tai chinh duoc no i den vdi nhieu ten goi: von tien te , von bang ti~n, tie n v6n va nhirng ten go i rieng trong cac tnrcng hop cu the: von trong dan, von tin dung, von ngan sach ...

Ngucn tai chinh cua dat nuoc t6n tai dudi hai hlnh thuc: - Thu nhdt: la dang tien t~ thuc te' dang van do ng trong cac lu6ng gia tri cua ehu trinh twin hoan kinh te thi trucng - day la bQ pha n chu yeu. Dac di~rn cua dang ngu6n tai chinh nay la van dong mot each doc ll%p trong qua trmh phan phoi M tao lap va sa dung cac quy ti~n t~ phuc vu eho nhirng muc tieu kinh te vi mo va vi mo. Ngu6n tai chinh nay van dong la tie n de cua viec phan phoi va sli' dung t6ng san pham quoc dan (GNP) trong qua trmh tai san xuat rna rong nharn phuc vu eho muc dich tich lay va tieu dung. Dieu nay co nghia Ia ngudn tai ehinh diroc hinh thanh bang vie c thuc hien ve mat gia tri cua t6ng san pharn qucc dan, phan anh ket qua chuyen hoa gia tri cua san phfrn hang hoa va dich vu trong ne n san xuat xa hoi. Hay ehinh la cac khoa n thu nhap bang ti~n cua cac phap nhan va thg nhan trong cac nganh san xuat kinh doanh va dich vu.

Trong nen kinh te thi tnrcng, hang hoa va dich vu ducc thuc hien gia tri tre n thi trirong. Khi nguo i san xuat hang hoa rnang hang hoa va dich vu- san pham eu6i cung cua minh ra thj truung dg thuc hien gia tri (tieu tliu) thi co the xay ra hai trucng hop :

14

• TN truong kh6ng co nhu cau v~ mot loa i hang ho a hoac dich vu nao do thi gia tri cua cluing kh6ng duoc thuc hien va nguoi san xuat hang hoa kh6ng co duoc ngucn tai chinh. Nhu vay gia tri cua nhung san pharn cuoi cung nay kh6ng th~ dem ra phan pho'i,

• 'I'hi trLiang co nhu du v~ hang ho a va dich vu nao do, VI vay nguoi san xuat hang hoa tieu thy ducc san pham cudi cung. Gia tri cua hang hoa ducc thuc hie n, nguci san xuat hang hoa co ngudn tai chinh va se tien hanh phan phoi nguon tai chinh nay.

Nhu vay ngucn tai chinh khOng bao ham toan bi? gia tri khoi hrcng san pharn, dich VI:' ducc tao ra i1 mot t6 chirc kinh te hay gia tri t6ng san pharn, dich vu cua toan bi? ne n kinh teo N gudn tai chinh chi bao gorn gia tri nhirng san pharn va dich VI:' cudi cung da tieu thu duoc va tap hcp trong no tat ca cac yeu t6 hlnh thanh ne n gia tri ciia san pharn, dich vu da ducc tieu thu

- Thu hai: la dang hien vat nhung co kha nang tien ~ hoa.

Khi co tac dong cua ngoai luc thi no c6 th~ tra thanh nguon tien t$ chay vao cac kenh tai chinh trong chu trinh twin hoan kinh te thi truong, lam banh truong them cac tu di~m tai chinh.

N gudn tai chinh ducc tao ra trong nQi bi? n~n kinh te quoc dan va con ducc huy dong ca W nude ngoai vao, Quan niern ngudn tai chinh rong nhu vay se giup chung ta tim kiern cac bie n phap M khai thac, dQng vie n cac nguon tai chinh dang i1 dang tiem nang cila dat mrdc tham gia chu trmh tuan hoan cua kinh te thi trucng.

Dg tie n hanh san xuat kinh doanh cac doanh nghie p phai co mo t trong cac yeu to' can thiet ciia qua trinh tai san

15

xuat do la v6n ti~n t~. Ngoai cac dan vi true tiep san xuat kinh doanh thi trong ne n kinh te qu6c dan con co cac t6 chuc quan Iy kinh te xa hoi. D~ cho khu vue: nay t6n tai va phat tri~n cling do i hoi phai co khoan von tie n t~ nhat dinh. Nhu vay muon thuc hie n nhung nhiern vu kinh te xa hoi thi can phai c6 ngu6n tai chinh. Trong thuc te ngu6n tai chinh diroc hinh thanh chu yeu tU ket qua chuyen hoa gia tri cua san pham hang hoa va dich vu. Trong di~u kien 1,,6n tai va phat tri~n cac quan h~ hang hoa ti~n t~ ngucn tai chinh tao lap ra trirdc het dircc phan ph6i dudi hinh thirc gia t ri va bi~u hie n a qua trinh tao lap, slt dung cac quy ti~n te. Cac quy ti~n t~ trong n~n kinh te bao gom:

• Quy ti~n t~ cua cac doanh nghie p san xuat hang ho a va cung irng dich vu. Day la quy ti~n t~ cua khau true tiep san xuat kinh doanh.

• Quy ti~n t~ ciia cac tIS chuc tai chinh trung gian.

• Cac quy ti~n t~ cua nha mroc, trong do quy ngan sach nha nude Ia quy ti~n t~ len nhat va quan trong cua nha nude. Day la quy tien t~ rna nha mrdc slt dung mot each tap trung d~ giai quyet cac va"n d~ phat tri~n kinh te xii hQi.

• Quy tien t~ cua khu vt!c hQ gia dmh va dan cu.

• Quy tien t~ cua cac t6 chirc chinh tri, xii hQi.

St! tao lap va slt dung cac quy tien t~ neu tren cho muc dich tich liiy va tieu dung phan anh ket qua cua cac qua trlnh phan phoi. Trong qua trlnh do phat sinh hang loat cac quan M kinh te dudi hinh thuc gia tri dua vao 51! van dQng

_ dqc l~p tuong d6i cua d6ng tien trong phan phoi cac ngudn tai chinh. Cac quan M kinh te nay bao g6m :

16

• Quan M kinh te' giua nha nude vdi cac doanh nghie p: quan M kinh te' nay diroc phat sinh khi cac doanh nghie p thuc hien nghia VI,I nop thue cho ngan sach nha nude theo luat dinh. Quan he kinh te' giin lien vci hinh thanh ngudn thu clla ngan sach nha nude. Quan h~ kinh te' giua nha nude va doanh nghiep con ducc phat sinh khi nha nude thong qua ngan sach clip phat von hoac tai tro von cho cac doanh nghiap va glin lien vci viec Sll' dung quy ngan sach nha nude va cac quy ti~n t~ khac cua nha nude.

• Quan M kinh te' giira nha nude vdi cac co quan quan If nha nude, qua n If kinh te' xii ho i thong qua viec nha mrdc cap phat kinh phi hoat dQng tu ngan sach nha nude cho cac to chuc do.

• Quan h~ kinh te giua nha nude va dan cu : phat sinh thong qua cac qua trinh phan phdi lai quy ngan sach nha nude va quy ti~n t~ trong khu vl!C dan cu.

• Quan M kinh te giira cac doanb nghiep vci thi tnrong: duoc thuc hien thong qua viec cung irng, tieu thu hang hoa, dich V¥ giua cac chu th~ tham gia tren thi trucng.

• Quan h~ kinh te' trang nQi bl} cac doanh nghiep: phat sinh khi hinh thanh va sll' dung cac quy ti~n t~ trong doanh nghie p, giifa cac b(l phan thuc hien hach toan trong doanh nghiep; phat sinh giifa doanh nghiep vci nguoi lao dQng trong doanh nghiep.

17

• Quan h~ kinh te giUa trong nude va ngoai nude:

Quan he kinh te phat sinh khi thuc hie n huy do ng von cho vay, vien trc , thanh toan hang ho a dich vu.

T6ng thg cac quan h~ kinh te neu tren phat sinh trong qua trinh phan phdi cac ngudn tai chinh cua xa hQi M tao lap va st'r dung cac quy ti~n t~ vo i muc dich tich luy hay tieu dung cua cac chu the tpluip nluin. hay tire' nluiri) trong xa ho i da tao ne n ban chat kinh te cua tai chinh.

Ban than qua trinh van dong cua cac nguon tai chinh, qua trinh tao lap va st'r dung cac quy tien t~ phan anh cac quan h~ pha n phoi - khia ca nh nay cho ta thay ducc mat true quan cua ta i chinh. Song dang sau nhung hie n tuong b§ mat do la cac quan M kinh te trong phan ph6i cua cai xa hQi bieu hie n dudi hinh thuc phan phoi cac ngudn tai chinh. Ket qua cua qua trinh phan pho'i nay la viec tao l:'j.p va st'r dung cac quy ti~n t~. Co the n6i day la phuong thuc phan pho i dac thu cua tai chinh.

Til 51! phan tich neu tre n co thg xac dinh ban chat cua tai chinh nhu sau : tai chinh phiin. anhrh¢ thong cdc quan It¢ kinh te pluit sinh trong qua trinli pluiri phoi cdc ngu6n tal chinli bdrig vi¢c hinh. thiinli va su du ng cdc quy tien. t~ nluim. dap ting nliu ecru tich Illy hoqc tieu dung ctla cdc clui the' trong xii hi}i.

Tli ban chat cua tai chinh co the rut ra nhirng dac diem CO ban cua cac quan h~ tai chinh:

+ Cac quan M tai chinh luon luo n g:in li~n vci 51! van dong dQc lap tuong doi cua d6ng tien de tie'n hanh ph an pho] cac nguon tai chinh.

18

+ Cac quan M tai chinh luon luon gan lien voi qua trmh tao lap va s11 dung cac quy tien t~ cua cac chu the trong xa hoi,

III. CHUC NANG CllA TAl CHiNH

Noi den chirc nang cua tai chinh la noi den kha nang khach quan phat huy tac dung xa hoi etta no. Trong dai song xa hoi, tai chinh von eo hai chirc nang : phan phoi va giam doc.

1. Chtrc nang phan ph6i

Chuc nang phan phdi cua tai chinh bigu hien ban chat ciia pharn tru tai chinh va diroc van dung vao do i s6ng kinh te xa hQi de phan phoi cua cai vat chat thong qua tien te.

Phan ph6i cua t.ai chinh 18. su phan chia cac ngu6n tai chinh rna chu yeu la tong san pham qu6e dan thea nhfrng ty l~ va xu huo ng nhat dirih cho tie't kie m va t.ieu dung nharn tich tu tap trung von de dau tu phat trien kinh te va thoa man cac nhu cau chung cua nha nude, xa ho i va dan cu. Nho vao chile nang pha n phdi cua tai chinh rna cac nguon tai chinh dai dieri cho nhirng bQ phan cua cai cua xa hoi duoc bo tri cho viec thuc hien cac muc tied kinh te xa hQi xac dinh.

Doi tuo ng phan phdi cua tai chinh 180 cac ngudn tai chinh rna chii yeu la t6ng san pharn quoc dan (GNP). Qua trinh pha n phdi cua tai chinh chi dien ra dudi hlnh thiic gia trj va luon Iuo n gfin lien vdi viec hmh thanh va sa dung cac quy tien t~ trong n~n kinh teo

Phan phdi cua tai chinh bao g6rn qua trmh phan ph6i 19n dau va qua trinh phan phdi lai trong do phan phdi lai la

19

chu yeu.

+ Pluin ph6'i ldn. ddu san plidrn xu hQi la sl! phan phdi duoc tie n hanh trong hnh vue san xuat kinh doanh va dich vu eho nhung chu thEf tham gia vao qua trlnh sang tao ra cua cai vat chat hay thuc hie n cac dich vu. Phan phdi bin dau duqe thuc hien trudc het va chu yeu trong cac khau eC1 sa cua h~ thorig' tai ehinh. Phan phoi bin dau ngucn tai ehinh duoc tao ra trong khu vue kinh doanh hinh thanh nhung bq phan cua cac quy ti~n t~ nhu sau :

• Phan bu diip nhung chi phi vat chat da tieu hao trong qua trinh san xuat kinh doanh. Phan nay hinh thanh quy khau hao tai san co' dinh va quy bu dap vo'n luu dqng da ung ra.

• Phan hinh thanh quy ti~n luong M tra luang, ti~n corig eho nguo i lao dong.

• Phan dong gop vao vie c hinh tha nh cac quy bao hiern: bao hiern xa ho i, bdo hiern thuong mai.

• MQt phan la thu nhap eho cac chu sa huu v~ von hay ngudn tai nguyen.

Nhu vay, ket qua phan pho'i Ian l1au cac nguon tai chinh cua xa hQi duo i hinh thuc gia t.ri rndi chi hmh thanh ne n nhung phan thu nhap co ban cua cac chu the, hinh thanh cac khoan thu eho cac quy ti~n t~. Dung lai a do chua the dap ung nhu cau nhieu mat cua toan xa hci. Do do nay sinh yeu cau khach quan cua xii hQi doi vrii tai phan phoi.

+ Phiin ph6'i 19i 13 tiep tuc ph an phdi nhung phan thu nha p CO" ban duoc hi nh tharih trong phan phdi lan dau ra pharn vi toan xa hoi de dap ung nhu cau tich luy va tieu dung cua cac chu the' trong xa ho i. Phan pho i lai duo c thuc

20

hien bang hai phucng phap:

• Huy dong, t~p trung mQt phan thu nhap cua cac t6 chuc va dan cu van cac quy tien t~ duci cac hlnh thuc : thue , cac khoan von nhan roi gai van h~ thong tin dung ngan hang, mua cac loai bao hiem phi, cac loai c6 phieu, trai phieu va cac loai gifiy to' co gia.

• Sa dung cac quy tien t~ cua cac chu thg trong xa hoi.

Khi van dung chirc nang phan phci cua tai chinh van thuc tien d€ phan phdi cac ngudn tai chinh doi hdi phai dap t!ng cac yeu du cc ban sau day:

• Trude he't phan phoi ella tai chinh phai xac dinh quy mo, ty trorig ella dau tu trong t6ng san pham quoc dan phu hop vdi kha nang va sir tang trudng kinh te' d moi thai ky nhat dinh.

• Phan pho] von ella tai chinh phai dam bao giai quyet mo] quan M giua tie't kiern, dau tu va tieu dung.

• Phan phoi cua tai chinh ph~i giili quyet tho a dang cac quan h~ v~ loi ich kinh te cua nhirng chu the tham gia pha n phoi.

2. Chirc nang giam d6e cua ta i ehinh

Chirc nang giam doc cua tai chinh bat nguon W su can thiet khach quan phai thea do i, kiem scat tieri trinh thuc hie n cac quan M tai chinh trong phan phoi cac ngu6n tai chinh M tao Iap va Sll dung cac quy ti~n t~ trong ne n kinh te qucc dan. Nhu vay chiic nang nay la mot thuoc tinh von

21

co cua Uti chinh bat ngudn tU ban chat cua tai chinh va co quan h~ bien chung vdi chuc nang phan phci.

Chuc nang giam doc cua tai chinh diroc thuc hien dua vao su -van ddng cua ti~n t~ trong nen kinh te' quoc dan d~ kiern tra viec phan pho'i cac ngudn tai chinh va tao lap, su dung cac quy tien te. Giam doc cua tai chinh la mot loai giarn doc bang dong tie n thong qua cac chi tieu tai chirih, cac chi tieu v~ tao lap, phan phoi va sti dung cac quy tien te. Giam doc cua tai chinh duoc thuc hie n thong qua su van dong cua tien von nhung kho ng phai vdi tat ca cac chirc nang cua tien t~ rna chi sti dung chiic nang thudc do gia tri va phuong tie n trao d6i cua dong tien. SU dung chirc nang thudc do gia tri cua tie n t~ de' kiem tra su an khdp giua gia tri vo i mire d(l tieu dung, vdi muc d(l lao dong. SI! van dong cua tien t~ khong phai bang ti~n mat rna hang trong y niern. Sti dung chuc nang tien t~ la phuong tien trao d6i khi thuc hie n cac nghia vu tai chinh, thuc hie n cac ho p dong kinh te' gura cac chu th~ kinh te' hoac thuc hien cac quan h~ tien t~ cho muc dich xac dinh, SI! van dong thuc te' cua tien von duoc chuye n W nguo i co nghia vu thanh toan den nguo i nhan.

Giarn doc bang dong tien cua tai ~hinh dircc thuc hie.n khong nhirng doi vo i sl! van dQng ella cac ngudn tai chinh rna con doi viii sl! van dong cua cac quy hien vat va lao dong, doi vdi rno i hoat d(lng cua kinh te' xa hdi, 'I'huc te' ton tai mdi quan M khach quan giua mat gia tri va mat vat chat cua qua trmh tai san xuat. VI vay cac chi tieu tai chinh la nhung chi tieu trong Iinh vl!c phan phoi, nhung do rooi lien M huu co gil1a tai chinh va kinh te ne n tai chinh c6 th~ giarn doc duoc toan b(l heat d(lng kinh te W khau du trl1 den

22

san xuat va tieu thu, giam sat viec sli dung lao dong, vat tu thiet hi ben canh giarn doc qua trinh van do ng von tieri te , qua trinh hinh thanh va sli dung cac quy ti~n te , d day Uti chinh thuc hie n giam doc cac yeu to hinh thanh ne n ket qua phan phoi. Do do giam doc cua Uti chinh co pharn vi rong, tien hanh thucng xuye n lien tuc va toan die n.

Nhu vay doi tuorig giarn doc cua tai chinh Ia giarn d6c phan pho'i cac nguo n tai chinh trong xa ho i, giarn doc viec tao lap, phan pho] va sli dung cac quy tie n t~ a tat ca cac khau cua h~ thong tai chinh. d day cling phai luu y r~ng trong dieu kien kinh te thi trucng su hinh thanh va sli dung cac quy tie n t~ c6 tinh chat chu dong, quyet dinh cao doi vdi vie c tao lap va sli dung cac quy hien vat, do do y nghia quan trorig cua chirc nang giarn d6c cang tang them.

Dac diem cua giam doc tai chinh la giarn doc bang dong ti~n doi vci cac heat dQng tai chinh. d dau co su van dong cua ti~n t~ thuoc pharn tru tai chinh thi a d6 co giam doc tai chinh. Muc dich cua giam doc tai chinh nham thuc diy phan phoi cac nguon titi chinh cua xa hqi can doi va hcp ly, phu hop vo i cac quy luat ki nh te va doi hoi cua xa hoi, thuc d;1y viec tao l~p va sl'l dung cac quy tieri t~ thea IDI,IC dich da dinh vdi hieu qua cao, thuc d;1y chap hanh tot luat tai chinh.

Trong nen kinh te thi trucng yeu cau v~ hieu qua phan pho'i, v~ tinh sinh lo i trong sl'l dung cac nguon tai chinh va cac quy tien t~ duoc dat ra mot each gay gllt va thOng qua do thuc d;1y su phat trign cac hoat dong kinh te xii hoi dac bie t 1a heat dong san xu at kinh doanh va dich vu , thuc dfty str dung hop ly, tiet kie m tat ca cac yeu to' cua qua trmh tai san xuat. Giam dO'e tai chinh ducc thuc hieri trong tat ca cac linh vue heat dong khac nhau cua tai chinh.

23

Chuc nang giam dO'c cua tai chinh co hai khia canh :

- Khia canli thii nluit la thuc hien viec kitim tra cac mat hoat dQng tai chinh - mat ki€m tra ki€m soat thuan tuy cda tai chinh. Khia canh nay cua chuc nang giam d6c cho chung ta nam duoc mot each t6ng quat ke't qua thuc te' ciia hoat dQng tai chinh cling nhu nhung nhan to' anh huang de'n ke't qua nay trong mQt thoi gian nhat dinh.

- Khia conli thzt hai la tren co sa thuc hien kitim tra cac mat hoat dQng ciia tai chinh, d~c biet tren co sa phan tich tai chinh va th§m tra tai chinh cho phep d~ ra nhtrng bien phap cai tie'n cac hoat dQng tai chinh trong thl1i gian tie'p thea va nhu v~y se tao ti~n d~ cho qua trinh phan ph6i sau di~n ra t6t hen, phu hop vdi cac quy luat va dap ung y~u cdu xii hoi.

Clute nang giam d6c .tai chinh kh6ng phai la mQt slic luat hay phap lenh dircc An dinh tu tren dua xuO'ng va phai thuc hien, tuc khong xuAt phat tU y thirc chii quan cua con ngiroi. Day la chuc nang vO'n c6 t6n tai trong pham tru tai chinh va chile nang nay phat huy tac dung khi duoc con ngliai v~n dung trong thuc tien. d da~ cling can phan biet chuc nang giam d6c cua tai chinh va chuc nAng cua cac co quan tai chinh. Cac ca quan tai chinh duqc nha nude t6 chirc, lap ra phai dua vao chuc nang v6n c6 cua tai chfnh dti tie'n hanh ki€m tra cac hoat dQng tai chinh.

IV. H~ THONG TAl CHiNH

Trong cac llnh vvc hoat dQng kinh te' x~ hQi cac quan h~ tai chinh th€ hien rat da dang, phong phu, dan xen Mn nhau, tac dqng l~n nhau va co mO'i quan h~ hiru co vdi nhau trong mQt t6ng thti thO'ng nhat. Song i1 m6i mQt linh vue

24

heat dQng nhat dinh cac quan h~ tai chinh c6 tinh chat d~c thu giong nhau, c6 vi tri vai tro giong nhau trong qua trinh phan phdi cac ngudn tai chinh va gAn vdi mot loai quy tie n t~ dac thu duoc t6 chiic thanh mQt bQ phan rieng biet va hinh thanh nen mot khau tai chinh t6n tai dudi hinh thirc nhat dinh. SI! tuu hop cac quan M tai chinh cua nhieu bQ phan khac nhau d6 tao ra nhung ke nh tai chinh trong d6 c6 sl! van dQng cua cac ludng gia trio Trong Wng th~ do cac khau tai chinh co nhieu quan h~ phu thudc, h6 tro l~n nhau va tao thanh mQt h~ thong tai chinh. Do do khi noi de'n h~ tho' ng tai chinh la n6i den cac bQ phan hop thanh cua nhieu llnh vue hoat dong tai chinh duci nhirng hinh thuc nhat dinh, chung c6 cung chirc nang va tac dong IAn nhau trong toan be) hoat de)ng cua n~n tai chinh. Tren y nghia do h~ thong tai chinh duqc hieu Ia t6ng th~ cac hinh thirc th~ hien cac bQ phan hop thanh tai chinh gAn li~n voicac quy tien ~ dl).c tnrng. La me)t bQ phan cua M th6ng tai chinh m6i khau tai chinh phai duoc thoa man cac dieu kien :

- Giin lien vdi su van de)ng cua cac lu6ng ti~n t~ dg hinh thanh cac tu di~m tai chinh va ludn luolD gi\n vci su hrnh thanh va stt dung cac quy tien t~ tirong ling.

- Th~ hie n tinh d6ng nhat ve hinh thirc cac quan h~ tai chinh va tinh muc dich cua quy tien t~ trong nhung Iinh vl!c heat dong.

- GAn vdi 51! heat dQng cua cac chu th~ phan phdi, dieu hanh t6 chirc quan ly nhat dinh,

Cau thanh h~ thong tai chinh trong CO' che' kinh te' thi trircng a Vie t N am bao g6m cac khau : 'I'ai chinh cong, tai chinh doanh nghiep, tai chinh cac t6 chuc xa hQi va tai chinh he) gia dinh. H~ th6ng tai chinh duoc khai quat ho a bang SO' d6 sau day:

25

: HE THONG TAl CHiNH ~


• • •
Tai chinh cac Cac to Tai chinh Tai
Tai doanh nghiep chirc Uti hi? gia chinh
chinh san xuat, chinh ~,
eong dmh va quoe
thuong mai va trung cac tf) te'
dieh vu gian chuc xa 1. 'I'ai chinh cong

'I'ai chinh cong 1a khau tai chinh quan trong dU<;1C dac trung b~ng quy tien t~ cua h~ thong chinh quyen nha nude b cac cap giin 1i~n vdi vie c thuc hien cac chtrc nang cua nha nude. 'I'ai chinh corig bao g6m quy ngan sach nha nude va cac quy tai chinh khac, trong do ngan sach nha nude dong vai tro chii dao.

Ngan sach nha nude tac dong de'n su heat dQng va phat tr ien cua toan bQ nen kinh te' - xa hQi. Dieu nay ducc th~ hie n bang qua trmh phan phoi va phan pho] lai cua ngan sach nha nude tre n pharn vi toan xa hoi. Qua kenh thu, ngan sach nha nude huy dQng va tap trung mot bQ phan cac ngudn tai chinh ttt cac khau tai chinh khac dudi cac hinh thuc nhu : thue' va cac khoan thu mang tinh chat thue', vay no cua Chinh phu trong va ngoai nude, vien tro qu6c te ... Qua kenh chi, nha nude sl'i dung ngan sach M ca'p phat von, kinh phi, tai tro v~ von cho cac t6 chiic k.inh te, cac don vi hanh chinh su nghiep nharn thuc hien cac nhiem VI:I phat trign kinh te' xii hoi trong nam tai chinh.

26

2. 'I'ai chinh doanh nghit$p

'I'ai ehinh doanh nghiep bao g8m tai chinh cua t.at ca cac doanh nghiep, cac to chuc kinh te kinh doanh hang hoa va dich VI,I thuQe cac thanh phan kinh teo

Khau tai ehinh nay gan lien vci san xuat, kinh doanh va true tiep phuc VI,I qua trlnh kinh doanh trong cac doanh nghie p. Chinh a day nguon tai chinh xuat hien va thong qua heat dQng tai chinh doanh nghiep tien hanh phan phoi ngudn tai chinh do de hinh thanh ne n ngudn thu cho cac quy ti~n t~ cua doanh ng hie p cling nhu eho cac quy tien t~ ella cac khau tai ehinh khac, Va cling ehinh a khau tai ehinh nay dli thu hut tra lai IDQt bQ phan lrin cac ngudn tai ehinh trong nen kinh te' nharn muc dich phat tri€n san xuat kinh doanh a khu vVe doanh nghie p. Nhu v~y e6 th€ n6i ding d~e tnrng co ban cua tai chinh doanh nghie p la th€ hie n cac quan h~ tai ehinh van ha nh thea co che' kinh doanh huang tdi muc dich lei nhuan, Chinh nho qua trinh huy dong, phan phdi va sl1 dung cac quy ti@n t~ cho muc dieh kinh doanh trong khu vVc doanh nghiep IDa ngudn tail chinh ella xa hoi duoc tao ra va phat trieri.

3. Tili chinh trung gian

Bao g6rn cac bQ phan:

• Cdc to' ch.uc tin dung: bao g6ID cac heat dQng tin dung cua cac ngan hang thuong mai, cac cong ty ta i chinh, cac to chuc tin dung tap th€ va tu nhan. Hoat dong cua he thong tin dung ngan hang glin Iie n vdi viec tao lap va slt dung cac quy tin dung thea nguyen tac hoan tra, co thai han va e6 lqi We. Cac tfi chuc tin dung trong n~n

27

kinh te' thi truong dltqc phat tri~n da dang, da thanh phdn. Chung lam nhiern vu cau n6i giua cung va cau v6n, la m6i giai trung gian trong viec huy dQng cac ngu6n tai chinh cua cac chu th~ trong xii hQi d€ dap ung v6n cho yeu cau dau tlt hoac W\U dung cua toan be? n~n kinh te xii hoi. Co th€ noi tin dung ngan hang la cong CI,1 dieu chinh qua trmh van dong cua cac ngudn tai chinh hucng tdi dau tu vdi hieu qua cao nhat,

• Bdo hie'm: Th€ hie n hoat dQng cua cac t6 chirc kinh doanh bao hi~m dung ra cam ket b6i thucng hoac chi tra ti~n bao hiern cho cac t6 chuc va ca nhan dong bao hi~m phi trong trircng hop xay ra cac rui ro, t6n tha't ba't nga d6i vdi cac W chuc va ca nhan tham gia bao hi~m. Ngudn tai chinh d,g tao l~p quy bao hi€m rui ro trong cac doanh nghie p bao hiern dua vao su dong gop cua nguci duoc bao hi~m dudi hmh thirc bao hi~m phi. Quy bao hi€m rui ro ducc st'i dung chu yeu M bu dAp nhung t6n tha't bAt ngo xay Ira d6i vdi cac t6 chuc va ca nhan dong bao hiem phi can cu vao rmic dQ

t6'n tha't thuc te'. .

4. 'I'ai chinh cac 16 chuc xii hQi va h~ gia dinh

- d cac qu6c gia tren the' gidi cung nhu a Vi~t Nam can cu theo luat phap cua nha nude cac t6' chiic xii ho i ducc thanh lap va hoat dong. D€ dam bdo cho 51,l' hoat dQng va phat tri€n cua cac t6' chuc do do i hoi phai co cac hoat dQng tai chinh va phai co nhirng quy ti~n t~ dQc lap. Thu cua cac quy ti~n t~ trong nhirng t6' chuc xa hdi duoc hlnh thanh Mng phi dong gop cua hqi vien, bttng quyen gop ung hQ cua

28

kinh te' thi truong duqc phat trign da dang, da thanh phdn. Chung lam nhiem vu cau n6i gitra cung va cau v6n, la moi gidi trung gian trong viec huy dQng cac nguon ta.i chinh cua cac chu thg trong xa hQi M dap ung v6n cho yeu cliu dliu tu hoac tieu dung cua toan bQ n~n kinh te' xii. hoi. Co thg noi tin dung ngan hang la cong cu di~u chlnh qua trinh van dQng ciia cac ngudn tai chinh huang tai ddu tu vdi hi~u qua cao nhat,

• Bdo hie'm: Thg hien hoat dQng cua cac t6 chirc kinh doanh bao hiern dung ra cam ket boi thucng hoac chi tnl ti~n bao hiern cho cac t6 chuc vii. ca nhan dong bao higm phi trong trucng hop xay ra cac rui ro, t6n tha't bat nga d6i vdi cac t6 chiic va ca nhan tham gia bao hi€m. Ngudn tai chinh d€ tao l~p quy baa hi~m rui ro trong cac doanh nghiep bao hiern dua VaG su dong gop cua nguai duqc baa hiern dudi hmh thirc bao higm phi. Quy baa hi€m rui ro ducc sU' dung chu yeu M bu dAp nhirng t6n that bat nga xay Ira d6i vdi cac to chiic va ca nhan dong bao hiern phi can cu VaG rmrc dQ

t6n tha't thuc te'. .

4. 'I'ai chinh cac 16 chuc xii hQi va he. gia dinh

- d cac qu6c gia tren the' gidi cung nhu a Vi~t Nam can cu thea luat phap cua nha nude cac t6 chirc xa ho i diroc thanh lap va hoat dQng. Dg dam baa cho su hoat dong va phat trien cua cac t6 chirc do do i hoi phai co cac hoat dqng tai chinh vii. phai co nhtrng quy ti~n t~ dQc l~p. Thu cua cac quy ti~n t~ trong nhirng t6 chuc xa hQi diroc hmh thanh bAng phi dong gop cua hQi vien, bang quyen gop ung h(l cua

28

cac tang lop dan cu trong va ngoai nude, cua cac t6 chirc phi chinh phu, cua cac t6 chuc quoc gia va quoc te' va bang tai tro cua ngan sach nha mroc. Quy tieri t~ cua cac t6 chuc xa hi?i ducc sli dung cho muc dich tieu dung. Kh.i tarn thai nhan foi nguon tai chinh cua cac quy nay c6 th~ duoc dua vao thi truong tai chinh M cung ling cho cac chu th~ can von.

- Tai chinh hi? gia dlnh la mi?t tu di~m von quan trong, Dac trirng cho bi? phan hoat dQng tai chinh nay la st! ton tai cua cac quy ti~n t~ trong cac he} gia dinh. Ngudn hlnh thanh quy ti~n t~ trong khu vue dan cir bao g6m thu nhap ttl lao dQng (ti~n luang, ti~n cong lao dong, ti~n tlurdng, ti~n phu cap), thu nhap tU gop v6n dau tu cho kinh doanh va tU dau tu tai chinh, thu nhap tU tai san thua ke' va qua t~ng ... va cac quy ti~n t~ do diroc sli dung chii yeu cho muc dich tieu dung, song khi chung tam thai nhan r~i se dircc dau tu VaG phat tri~n kinh te hQ gia dinh hoac thong qua hoat dQng cua thi truo ng Uti ehinh nguon von nhan roi cua dan cu se duqe dau tu vao n~n kinh te qu6c dan.

5. TAi chinh qu6c te'

Khac "oi cac khau tai chinh khac trong M thong, khau Uti chinh qucc te' ton tai khong nhu la tu di~m tai chinh hien hiru. Cac hoat dQng Uti chinh quae te' diroc thuc hie n dan xen a tat cac khau tai chinh khac. Trong di~u ki~n n~n kinh te' phat tri~n theo xu huang qu6c te' h6a, nhan thirc cac heat dQng tai chinh quac te' nhu la mi?t khau tai chinh c6 mQt y nghla quan trong doi vo i chinh sach tai chinh quoc gia trong vie c thuc hien muc tieu can bang kinh t€ doi nQi va dai ngoai, ki~m soat chat che cac luong van qucc te' nharn dam bao n~n kinh te' tang truong 6n dinh va b~n vung.

29

Hoat do ng tai chinh quoc te' bao gdrn nhung no i dung co ban:

• Tin dung quoc te' bao g6m cac khoan yay no, vie n tro va tin dung thuong mai;

• Dllu tu true tie'p nude ngoai ( FDl);

• Dllu tu gian tiep bao g6m cac hoat dong dau tu tre n thi trircng chang khoan;

• Heat dong thanh toan quo'c teo

Tom Iai, cac khau cua h~ thong tai ehinh hoat dQng trong moi Iinh vue cua do i song kinh te' xa hQi. M6i khau co vi tri va vai tro nhat dinh va chung co moi quan M huu ca vdi nhau, co rndi quan M vdi thi trucng, dat trong su van dorig ella thi trircng dac bie t la thi truong tai ehinh. Nhirng moi quan h~ do la dac trung quan trong cua M thong tai chinh trong ne n kinh te thi tnrorig.

V. VAl TRD CllA TAl CHiNH TRONG NEN KINH TE TH!

TRUONG

1. Tai chinh - cong cu phan ph6i t6ng san pham qu6c dan

Vai tro nay ella ta i ehinh bat ngu6n tit ban chat, chuc nang ella pharn tru tai chinh va ducc con nguai van dung vao thuc hie n cac qua trinh phan phci t6'ng san pham quoc dan. La corig cu ph an pho'i, tai chinh thuc hien phan b6' cac ngudn von dciu tu vao cac lmh vue rna nha nude khuyen khich, vao cac nganh kinh te trong diern, vao ket cau ha t§.ng kinh te' xa hoi nham tao ra mo i truong dciu tv thuan lei d@ kieh thieh va thu hut von dau tu cua cac thanh phan kinh teo Doi voi khu vue doanh nghie p, thong qua co che' phan

30

pho'i ngudn tai ehinh do doanh nghiep tao ra tai ehinh Ia cong CI,I kich thich tie't kiern, kich thich dau tu va tai dau tu nham md rong san xuat kinh doanh, nang cao hieu qua hoat d9ng cua doanh nghiep. Phan pho] t6ng san pham quoc dan do i hoi ccng CI,I tai chinh phai g6p phan xac lap, hinh thanh va giai quyet tho a dang cac mo'i quan h~ can do'i giua tie't kiern, dau tu va tieu dung; cac mai quan h~ can dai trong ne n kinh te' quae dan cung nhu trong tung khau rieng bi~t cua ne n kinh te'. Trong dieu kien kinh te' thi trucng qua trmh phan hoa thu nhap dien ra giua cac thanh phdn kinh te', giea cac tang' lop dan cu, vi vay thong qua cac quan M phan phoi, tai chinh ducc sli dung nhu mot cong cu quan trcng dieu tie't thu nhap cua cac chu thg kinh te' va dan cu thea chinh sach cua nha nude nham gop phan thuc hien nguyen ti'ic cong bang, binh d~ng trong linh vtfc pha n phoi thu nhap.

2. Tai chinh - cong cu quan ly va di~u tilt vi mo n~n kinh tl

Hoat dQng tai chinh gan lien vdi heat dong phan phdi.Trong nen kinh te' thi trircng cac hoan dQng quan 1y kinh te' cua nha nude ducc thuc hien thong qua luat phap, chinh sach, co che' va cac cong cu kinh te'. Doi vdi lInh vtfc tai ehinh, nha nude kho ng 'can thiep true tie'p VaG heat dQng tai chinh cua cac ehu thg kinh te' rna sli dung ta i chinh thong qua h~ thong luat phap tai chinh, chinh sach tai chinh va cac cong cu tai chinh M quan ly nen kinh te' vI mo. Vai tro quan li, dieu tie't vi rno nen kinh te' xa hQi cua tai chlnh ducc thg hie n trong viec dinh hucng, khuye'n khich, huang dan va dieu tie't cac quan he kinh te' phat tri~n thea duong loi, chinh sach, luat phap cua nha nude, thea huang

31

c6 lo i cho nen kinh te' quoc dan.

Vai tro quan ly vI mo nen kinh te' cua tai chlnh dircc nha nude th~ che hoa bAng he thong luat tai chinh va cac luat kinh te' co lien quan nhu : Luat ngan sach nha nude, cac stic luat ve thue, cac phap le nh ve hoat de}ng cua h~ thong ngan hang. luat doanh nghiep, luat doanh nghie p nha nuoc.; Trong thuc te' de' chuyen toan be} ne n kinh te' ke' hoach hoa tap trung - bao cap iang nen kinh te' thi trucng do i hoi nha nude phai xay dung bQ luat ta i chinh hoan chinh, co co sa khoa hoc thl moi co tac dung quan ly vi me va vi mo trong lInh vl!c tai chinh co hieu qua.

Chuyen sang co che' kinh te' thi truong doi hoi nha nude phai co met chinh sach tai chinh quoc gia phu hop de' thuc hie n cac muc t ieu ciia chinh sach kinh te' xa hoi, thuc hien co hieu qua chien luoc phat trie'n kinh te' xii hQi de'n narn 2010. NQi dung quan trong cua chinh sach tai chinh 'qudc gia hien nay la chinh sach tao von, chinh sach sa dung von, chinh sach tien t~, chinh sach dieu tie't thu nhap, Chinh sach tai chinh duoc van dung de' dinh hudng, dieu chlnh cac hoat dQng tai chinh.T'rong giai doan hien nay chinh sach tai chinh quoc gia bao quat cac nQi dung chii ye'u sau :

- Sa dung cac cong cu tai chinh vao viec khai thac cac ngu6n von va moi tiem nang ve von a trong nude va tir mrdc ngoai de' phuc VI,! cho d;:iu tu phat trie'n kinh te'.

- Sa dung cac cong cu tai chinh nham kich thich hoat dQng kinh doanh co hieu qua cua cac thanh phdn kinh teo

- Dieu chinh co cau chi ngan sach cila chinh phil cho cac muc dich kinh te va xa ho i trong dieu kieri kinh te hang hoa nhieu thanh phan.

- Sa dung manh me cac cerig CI,I tai chinh trung gian de'

32

.... ~v~o~'f~~~":a~.6~~?~ ~~?~~~~.~I!~_.c~h~ Lel!_cj~~dJl!4V~_;'

doanh cua khu vlj.c kinh teo

Trong quan 19 va dieu tiet VI mo n~n kinh te, tai chinh c6 vai tro dac biet quan trong trong do dn phai nhan manh den ngan sach nha nude va cac khau tai chinh trung gian rna th~ hieri cu th~ thong qua viec van dung cac cong CI;! tai chinh nhu : thue, cac khoan chi cua ngan sach nha nude, co che' tai tro va h6 tro van tU ngan sach nha mrcc, lai suat, ty gia hai doai, cong cu thi trunng md.;

Nhu vay, Slj. tac dQng cua tai chinh va phat huy vai tro cua tai chinh trong quan li va di~u tiet VI mf doi hoi phai xac lap mot CO che quan Ii tai chinh thich hop trong do van dung st/ dan xen cac yeu to': phap luat, chinh s?~h, cac cong cu tai chinh.

CAU H{U CHUONG 1

1. C6 quan diem cho ding ban cha't ciia pham tru ta i chinh la "t6ng th~ cac quan h~ ti~n t~ .... ", Anh (chi) c6 nhan xet gl. v~ quan di~rn nay.

2. Phan biet tinh chat phan pho] cua tai chinh va phan phdi cua gia ca.

3. Co quan di~m cho rarig, ngoai 2 chirc nang : phan phoi va giam doc, pharn tru tai chinh con c6 them chiic nang t6 chuc huy do ng cac ngudn luc tai chinh. Anh (chi) co nhan xet gt v~ quan ditirn nay.

4. Trinh bay co cau va moi quan h~ git1a cac khau tai chinh trong h~ thong' tai chinh.

33

cnuoso n

,.." , A ? ~ ~ A

NHO'NG L Y LU~N CO BAN VE TIEN T~

,. "" I ,," ., ~ A

I. LICH sO' RA 001 VA PHAl lRIEN CUA liEN rt

1. Kha i quat qua trinh phat tri€n cua ti~n t~

Su ra do i ella tie n t~ gi1n lien vdi qua trinh phat tri~n ella san xuat va luu thong hang ho a. Trong thai ky dgu ella eh€' dQ corig san nguyen thuy vdi co ng cu lao do ng tho sa nguo i ta tu eung cap eho nhau s6 san pharn it oi thu ve sau mot ngay san ban, ha i ltrorn. Khi do i song cc ng dong phat trieri y thuc phan co ng lao dong dircc hmh tha nh va voi luo ng san pharn du thua da lam nay sinh quan M trao d6i giua cac thi tee. Trong giai doan nay trao d6i mang tinh ng au nhi e n va dtrcc thuc hien bang each trao dO'i san pham true tiep H-H'. Day Ia mot bucc tien Idn M xci ho i cong xu thoat kho i tinh trang W cung til cap. Tuy nhien, a hmh thuc trao d6i nay vi hai giai dean mua va ban cung thong nhat trong mo t qua trinh ne n do i ben Mua - Ban phai co nhu cau phu hop v@ hang h6a nhir : ngiro i co th6c muon d6i lay vai song nguo c l ai nguo i c6 va i cung dang can thee, Nhu vay vie c thuc hie n gia tri hang h6a phu thuoc vao gia tri sl't dung ella hang h6a. Ngoai ra, trong hinh thuc trao d6i nay nguo i ta con phai thoa thuan v@ ti l~ gia tri cua hang h6a, ve so' luo ng hang hca ... vo i nhung bat tie n cua trao d6i hien

34

vat neu tr en, ne n hinh thuc nay chi phu hop trong giai doan ne n san xuat con so khai va quan h~ trao d6i chua rna rong. Cung vdi vie c cai tieri cong cu lao dong va qua trinh phan cong lao dong xa hdi ngay mdt sau hon, ne n san xuat hang ho a phat trien manh do do quan M trao d6i kh6ng con ngau nhie n, kh6ng chi dua tren su dinh gia gian don. M~t khac hang hoa tre n thi trucng da phong phu va da dang hen do i hoi pharn vi trao deli can duqc rna r(lng hen. Be giai quyet kho khan tren nguoi ta da d~t ra v~t trung gian lam phuong tie n trao d6i nghia la hai giai doan mua - ban se ducc tach ra thanh hai qua trinh doc lap.

H vat trung gian - H

"---v----" "---v----"

Giai doan ban Giai doan mua

Cd the no i sl! ra do i cua vat trung gian trao d6'i danh dau giai doa n rna dclU cho su xuat hie n cua ti~n t~ dong thai la budc chuyen hoa ttl nen kinh te deli chac sang ne n kinh te ti~n t¢.

'I'ra i qua tien trinh phat trien, tien t~ da ton tai dudi nhieu hlnh thuc de dap ung yeu c3.U ngay cang da dang cua dai song kinh teo

2. Cac thai ky phat tri~n cua ti~n t~

. ru« tf dum dq,ng hang boo - Hoa tf kh6ng kim loai,

Trong thai ky dau khoang 2000 narn trirdc cong nguyen vat trung gian trao d5i thuo ng duo c chon tlt ID9t loai hang ho a co gia trj su- dung can thiet chung cho nhieu nguo i, co

35

thg baa ton lau ngay dong thai mang tinh chat pho bien, dac trirng cho dia phuong, khu vue noi die n ra quan h~ trao d6i. VI vay, trong lich sli' da co nhieu mat hang ducc sli' dung hie nay hay hie khac de lam phuong t ie n trao d6i. Thai co dai cJ Trung Qu6c del tung dung hie thi da, hie thi vo trai, hie thi gao, va i ... lam vat ngang gia chung. d Hy Lap, La Ma da dung sue va t: cJ Tay Tang, M6ng C6, Indonesia dung che , cJ B:lc My dung thuoc lao Va cho den hien nay cJ mot sO' bq lac th6 dan Chau Phi, Chau Uc con dung ca kho , thu6c Ia lam vat trung gian trao d6i ...

Tuy nhie n tie n t~ dudi dang hang hoa dan den nhieu bat lo i. Vi du: neu la gia sue thl kho pha n chia nhirng ti l~ trao d6i, neu dudi dang chat long nhu bia, dau ... thi co the chia nho thea y mu6n song lai kho bao quan. Mat khac theo da phat trign cua ne n san xuat su hmh thanh mot thi trucng rc ng Ian kh6ng gio i han chi trong khuon kho mot dia phucng da doi hoi vat trung gian can mang tinh chat pho' bien, d6ng nha't d~ phan chiao Do do, cac Ioa i hang h6a thong thuorig ducc dung lam tien t¢ dan bi dao thai nhuong ch6 cho thai ky sli' dung tien kim khi.

- Ti€n t~ kim IOQ,i.

Ttl the ky thu 7 truce c6ng nguyen tien kim loai da bat dau duoc sli' dung va phat trien re ng ra i trong su6t thai ky cac tr ieu da i phong kieri. Kim loai ducc chon lam ban vi cho che dq tien t¢ cac nude cung ducc thay the tU nhung kim loa i kern gia (slit, dong, kern ... ) den nhung kim Ioai co gia tri cao (ba c, yang). Trong giai doan ddu de thanh toan eho nhau nguo i ta thucng phai can, dong nhung hrcng kim loai phu hqp. De tao dieu kie n de dang mot sO' thuong nhan da tu in due tien va sau nay nha nude chinh thuc ban hanh tieu

36

chuan gia ca. cho dang ti~n quoc gia va thong nhat ky thuat in - due ti~n dg dam bao uy tin, tinh chat phap ly cua dang ti~n dang thai chung thuc quye n luc cua nha nude.

Khi chu nghia tu ban hlnh thanh, ne n san xuat va trao d6i hang ho a phat trign manh me do i hoi vat trung gian trao doi phai co gia tri cao, tan tai nhu mot hmh thuc duoc nhieu nguo i chap nhan va phai co dQ hen dg bao tan gia hi thea thai gian.Tu do, yang va bac dll loai dan cac kim loai kern gia, de ri set dg trd thanh kim loai ph6 bien trong khcang the' ky 18 va 19. Trong giai doan nay co nhung nude da thuc hien che' dQ song ban vi nghia la cung thira nhan yang va bac la ti~n t~ trong hru thdng. Tuy nhien, cung tan tai hen canh yang, vai tro cua bac trong trao doi bi giam sut kh6ng chi v~ hmh thuc bac de bi xin rna gia tri quy hiem cua yang tre n thi trucng ngay cang each xa khoang each vdi bac. Cho den cuoi the ky 19 - d~u the ky 20 khi gia tri bac tren thi truong bi giam manh hau het cac mrdc phuong Tay da ap dung che' dQ ban vi yang va trong mdi quan h~ giao thuong bi phu thuoc nhieu vao Chau Au nen sau do cac nude Chau A nhu Nhat, An DQ, cac rurdc Dong .Duong, Trung Quoc ... cung lan hrot chuyen sang che dQ ban vi yang.

SV dung ti~n kim loai mac du cung co nhung iru digm so vci hoa t~ khong kim loai nhirng cling co nhung han ehe' nhu cang kenh, kho chuye n chd. Mat khac, vdi qui mo san xuat va trao doi hang h6a ngay cang phat trign doi hoi su gia tang cua phuong tie n trao d6i trong khi ngudn yang du tnJ kh6ng du dap ung. Do do, thay vi dung yang true tiep la ti~n, cac nude da co xu hudng chuydn sang sv dung ti~n dau hieu ngay cang pho bien hen tir nhung narn cua the ky 17 den nay.

37

· ru« giay . Ti~n tin d",ng.

Ti~n giay chi la mo t loai tie n dftu hieu ne n d~ duoc sli dung la phuong t ie n trao d5i phai dua va o su tin nhiern cua con ngiro i. Neu xe t v~ thai diem xuat hien thl tien giay co mat Ian dau tie n vao thai nha T6ng a Trung Qu6c, trieu Tong da phat hanh ti€n giay: giao sao hay giao tli. d Viet Nam nha H6 cung da cho luu ha nh tien giay "Phong bao hoi sao". Tuy nhie n, viec luu hanh cac loai tien gia'y neu tre n khong duoc ph at trien lien tuc, do do, khi xet ve lich sli phat tri~n tien giay ngtnri ta thtnrng' ng hie n cuu ve tlnh hlnh a Chau Au. Vao the ky 17 ngan hang Amsterdam cua Ha Lan da cho phat hanh nhung ta bien lai eho than chu c6 yang, bac ky thac tai ngan hang. Vdi bien lai nay nguo i sa huu co thlf rut tien tai ngan hang hoac dung dlf thanh toan cho nguci khac. Sau do ta i mot ngan hang Thuy Di~n da cho phat hanh tien tin dung (ky phieu ngan hang) M cho yay dua tre n dlf tru bang yang va uy tin cua ngan hang. Nguai gil1 tien tin dung co th~ dem den nga n hang d6i ra yang bat cu luc nao va ngan hang co th~ cho yay nhieu hen so' tie n yang du trfi. Theo each nay nhieu ngan hang khac cung tI! phat ha nh tie n cho Yay lam cho trong luu thong co nhieu loai ti~n tien dung va kho ng loai tru nhung truo ng hop ngan hang mat kha nang thanh toan gay thiet hai cho nguci sU" dung.

Do do, cung voi yeu d.u cua san xuat va luu thong hang h6a do i hoi tien tin dung phai diroc phat ha nh tU mot ngan hang c6 uy tin d6ng thai co pharn vi luu tho ng rorig. M~t khac, d~ dam bao quye n lqi cua cong chung nha nude da ban ha nh nhung dieu luat ve phat ha nh tien va hop thirc hoa vai tro cua nga n hang phat ha nh dude doc quye n ph at ha nh

38

ti~n vao luu thong.

C6 th~ n6i thai dai luu thOng tieri gia'y trai qua hai giai doan: Giai doan tie n gia'y kha hoan (co th~ chuyen d6i ra yang) va giai doan tie n giay ba't kha hoan (kh6ng co kha nang chuyeri d6i ra yang). Trude the chien Idn thii I cac nude da ap dung che dQ tien giay kha hoan nen yang duqc xern la co SO' dam bao M cac ngan hang phat ha nh ti~n tin dung va ngan hang phat hanh co trach nhiern chuyen d6i ti~n tin dung ra yang cho nguo i SO' huu no ba't Cll hie nao. Sau chien tranh the gidi I ket thuc, ngudn du tnl yang cua cac nude giarn sut, CO SO' dam bao cho ti~n giay phat hanh kho ng chi la Yang rna con duoc dam bao bang d6ng tien cua cac cucng quoc kinh te bay gia nhu d6ng bang Anh, d6ng USD .. che dQ ti~n giay kha hoan chi t6n tai a mQ\. quoc gia co tiern luc kinh te manh nhuAnh, Phap, My a thai di~m truce khung hoang kinh te the gioi 1929'- 1933. Sau chien tranh the gidi Ian II ddng USD trd thanh d6ng ti~n quoc te va phirong tie n cat tru cua cac nude tu ban. Bat d:iu nhung nam 60 d6ng USD bi rei vao khung hoang, bi giarn gia lien tuc tren thi truong the gi di va che' dQ ban vi VSD hoan toan bi pha san vao ddu thap nie n 70 cham dill thai ky cac nude ap dung che' dQ ban vi ngoai t~.

Ngay nay cac nude d~u ap dung che' dQ 1110 tho ng tien giay. 'I'ie n giay do ngan hang trung uong thong nhat phat hanh la d6ng tien hop phap duoc luu hanh vo i gia tr! bat buoc va nha nude kho ng thuc hien chuyen d6i tien giay ra Yang. Tuy nhie n, yang van duqc thua nhan Ia mqt. trong nhung co sa dam bao cua giay bac 1110 hanh cung nhu la met trong nhung tieu chuan de xac dinh ti!1h chat manh , yeu cua cac loai tien giay tre n thi trirong quoc teo Ti~n giay duoc su

39

dung lam phuong tie n trao d6i ngay cang ph6 bien vi nhung tien loi nhu d~ mang theo trong nguoi, d~ cat trir. Mat khac viec in ti~n vo i nhidu me nh gia khac nhau co th~ dap ling cho nhu cau trao d6i chi ly va chinh xac.

- Cae hinh. thue hluu: ella ti~n tf. + Ti~n qua ngtin. hang (But t~):

Cung vdi sl! phat tri~n manh me cua ngan hang, qua trinh thanh toan ngay nay duqc t~p trung dai bQ phan qua ngan hang thong qua cac but toan chuyen khoan hoac thanh toan bu tru tren tai khoan ky thac. Su ra doi cua tie n ghi s6 cung vdi cac chung ttl thanh toan nhu sec, gia'y chuyen ngan, gia'y nho thu ... da lam da dang cac phuong tien thanh toan ben canh hinh thuc thanh toan bang ti~n mat, dc3ng thai con tao dieu kien giam bat nhirng chi phi hru hanh ti~n giay nhu in an, bao quan, ki~m dern, van chuyen. Vi v~y. viec slt dung ti~n qua ngan hang ducc coi 13 xu huang phat tri~n ta't yeu cua nen kinh te phat tr ien.

+ tu« dien. ttl:

Trong thai dai rna nhirng tieri bQ khoa h9C ky thuat ngay cang di sau vao do i song kinh, te xa hQi thi viec slt dung nhirng loai the thanh toan tro ne n duoc ua chuo ng vi nguo i ta co th~ thanh toan ngay, giam thi~u thai gian lua n chuy~n chling tu qua ngan hang ho~c ghi chep chling tu thanh toano Va nguc i ta con du kien trong tuong lai se co ngay moi nguo i d~u co mot the ghi no ca nhan, kh6ng th~ lam gia, duo c ghi vao mot may tinh trung tam va moi nguci se thuc hie n cac giao dich bang the ay.

Tom lai, lich Slt razlci va phat tri~n cua tieri t~ luori mang dau a'n cua n~n van minh nhan loai. Di~u nay da ducc

40

minh chung qua qua trinh hoan thien cac hinh thirc tieri t~, tit hinh thuc sa khai ban d~u la hoa t~ khong kim loai cho de'n tie n die n ttl ngay nay. Ngoai ra, tien trinh phat tri~n nay con bieu hie n cho su chuyen bien sau s::ic v~ quan niern ti~n t~ cua nhtrng nguci sa hiru no, do la ttl quan niern ti~n t~ khong chi Ia phucng tien trao d6i rna con phai ducc thira nhan la bieu bung cho cua cai xa hoi (hoa t~, kim t~) cho de'n tinh phi vat chat hoa ti~n t~ (but t~, ti~n gia'y, ti~n die n ttl) da ngay cang duoc xem la net d~c tnrng co ban cua quan niern ti~n t~ hie n dai.

MQt van d~ khac luu y khi nghien cuu nQi dung phdn nay la mac du dudi goc dQ lich sa, ngl1ai ta co th€ chia cac giai doan phat tri~n ti~n t~ qua cac thai ky nhir: Thai ky ho a t~, thai ky kim t~, thai ky tin t~ ... Song cac thai ky phat tri~n nay kho ng phd dinh l:In nhau nghta la trong bat ky quec gia nao thi cac loai ti~n t~ v<1n t6n tai dan xen nhau trong qua trinh luu thong.

II. BAN CHAT VA CHUC NANG CllA TIEN T~

1. Ban chat cua ti~n t~

Qua qua trinh phat tri~n cua ti~n t~ cho thay ti~n t~ da t6n tai dudi nhieu hinh thuc tit nhtrng dang hoa t~, kim t~ va ngay nay chu yeu la thai dai cua tien giay va ti~n qua ngan hang la nhtrng loai ti~n hoan toan dua tre n 51! tin nhie m khong co gia tri ban than. Do vay, de hinh thanh nhieu quan diern khi nghie n ciru thuc chat cua ti~n t~.

N eu h9C thuyet tien t~ kim thuoc ra dai tit the' ky 16 vdi dai die n la Thomas - Men (1576 - 1641) da: khang dinh rang: Yang, bac tv nhieri la ti~n t~, vang, bac la cua cai

41

chinh tong. Vd'i sl! d~ cao qua mac tien kim loai trucng phai nay da nhan dinh sai Ilim ding chi co kim loai qui moi thuc hie n duoc cac chuc nang cua tien t~.

Den dau the ky 18 khi cac loa i ti~n diu hieu nhu ti~n giay, ti~n tin dung ra dai nhung van phuc vu cho trao d6i till trucng phai tien t~ duy danh lai de cao tien dau hieu, ho cho rang: tien giay va tien kim loai la nhu nhau chi la dau hieu thanh toan hay nhan hieu rna nho do hang ho a ducc luu thong. Ttl do, ho ket luan: ti~n t~ chi la mot co ng cu ky thuat tien cho trao d6i hang hria, chi la dan vi tinh toan triru tircng ne n ban than tien t~ khOng can co gi~ tri nQi tai va nha nude hoan toan co thEf phat hanh tie n giay voi nhung dau hieu quy udc IS. co thEf phuc vu cho trao d6i hang ho a.

K.Marx (1818 - 1883) dudi cai nhrncua nha bien chang ong da nghien ciiu nguon g6c ra do i cua tien t$ qua 51! phat trign cac hinh thai gia tri va da khang dinh: tie.n t~ co ngu6n g6c til hang hoa, til the' gidi hang hoa tach ra. "MQt khi nguo i ta da hieu rang nguon g6c cua tien t~ la a ngay trong hang hoa thi nguo i ta da khac phuc duoc cai kh6 khan chinh trong 51! phan tich tien t~,,(1). Ong da chi ra ding vang chi trd tha nh ti~n t~ trong nhung dieu kie n lich sil nhat dinh tnroc khi la tien t~ va sau khi diroc thua nhan dong vai tro la tien t¢ thi vang van gill nguyen ban chat la hang hoa, Dong thai ong con phan tich trong vai tro la vat trung gian trao d6i tht tien dau hieu van co the dam nhan vai tro tien t~.

N gay nay h9C thuyet tien t~ cua K.Marx v~n rnang gia tri ly luan rat Ion dg cluing ta nghien cuu va van dung

'D K.Marx - GOp phan phil phan chinh tri kinh til' hoc - NXB S,! that fIN 1971 - Tr7l.

42

sang tao.

BU(1c vao the ky 20 cling vrii su phong phii cua dai s6ng kinh te khi d~ cap den tien t~ nguci ta khOng nhm no mot each han he p va gian dan ding tien t~ chi la tien kim loai hay tien gi ay rna da xem xet tien t¢ a giac dQ rQng han k~ ca cac loai sec, sO' du tie n gai hoat ky tai ngan hang ... neu chiing co th~ chuyen d6i d~ dang thanh tien mat thi cling co th~ xem la tien va ngay ca cac loai chung khoan cling ducc hieu la tie n thea nghla rcng .. nhu loi ket luan cua P.A Samuelson da viet: "Ban chat cua tien t~ ngay nay da ducc phoi bay ro rang, nguci ta mu6n c6 tien t¢ vdi danh nghia la tien chu kh6ng pha i la hang h6a, kh6ng phai vi ban than n6 ma vi nhung thii rna dung n6 se mua ducc" ... "Ban cha"t cua tien t~ la d~ dung lam phuong tien trao d5i"l . Tuy nhie n trong dieu kie n kinh te tien ti;! phat tri~n nhu ngay nay, tien t~ kh6ng chi dan thuan la phuong tien trao d6i rna ngtroi ta con sU' d}ng tien M dau tu d~ cho vay va xem no nhu mdt dang cua cai, mot d6i tuqng d~ sa huu ...

'I're n quan di~m toan die n va c6 chon loc chung t6i dua ra mot khai nie m ve tien t~ nhu sau: Tien t~ 'Ia mot phuong tien trao doi ducc luat phap thua nhan va nguci sa huu n6 sil' dung d~ phuc VI;! cho nhirng nhu du trong dai s6ng kinh te xa hoi,

T6m Iai, quan di~m ve ti~n ti;! thea nghia rong hay he p hoan toan phu thuoc vao trinh dQ phat tri~n kinh te tien ti;! a m6i nude, va d~ di den mot khai niem th6ng nhat v~ tieri t~ la dieu kh6ng don gian. Song mdt thuoc tinh v6n c6 dac trung ciia tien la ba"t cu mot vat gi neu ducc chap nhan trong viec thanh toan cho hang h6a, dich vu hoac hoan tra

I P.A Samuelson - k.inh te' hoc I - Vie n quan he Quae te 1989 - L 332.

43

cac mon no ... d~u duoc xem 13. tien.

D€ hi€u r6 hen ban chat cua ti~n t~ chung ta se phan tich cac chuc nang cua ti~n t~.

2. Chue nang cua ti~n ~

N eu trong thai ky so khai cua ne n kinh te hang hoa ngirci ta chi sa dung tie n t~ nhu mot cong cu trao d6i thl cung vdi su phat trien cua san xuat va 100 thong hang h6a tien t~ da the hien ngay cang da dang hon cac chuc nang v6n c6 cua minh.

Trong hoc thuyet cua K.Marx, ong cho ding yang trong vai tro ngang gia chung la hang h6a ti~n t~ va Marx da neu len 5 chuc nang rna Yang - tien t~ thuc hien trong dieu kien kinh te hang h6a phat trien la:

• Chuc nang thuoc do gia trio

• Chirc nang phucng ti~n luu thong.

• Chirc nang phucng tien ca't trir.

• Chirc nang phuong tie n thanh toano

• Chuc nang ti~n t~ the gidi. t

Ngay nay, che' dq hru thong ti~n kim loai da nhucng cho cho che' dq 100 thong ti~n giay kho ng chuyen d6i ra yang dang ducc cac nude ap dung va mac du yang van duoc thua nhan la thircc do gia trj, phuong tie n cat tru va tien t~ the gidi nhung nguo i ta da han che' sa dung yang true tiep lam phuong tie n trao d6i a pham vi hru thong hang hoa trong nude cung nhu mau dich qu6c teo Do d6, vdi sl.! da dang v~ cac hinh thirc tien t~ ducc sa dung trong dieu kien kinh te hien nay, cac nha kinh te da xern xet cac chuc nang cua tien

44

t~ (j met giac dQ tong quat hon. Chung ta c6 th€ neu len ba chuc nang chu yeu cua tieri t~ nhu sau:

2.1. Chuc nang phu(fng tien trao diJi

Day la chuc nang co ban cua tien t~ n6 kh6ng chi giup chung ta phan biet giua tien vci nhung dang tai san khac nhu cluing khoan, bat dong san.. rna con bi~u hien mot trang thai dQng cua tien t~ khi boc lQ ban chat kinh te' von co. Thuc hie n chuc nang nay tien t~ da tao dieu kien cho quan h~ trao doi hang h6a trd nen thuan tien, Hay gia sa neu khorig co tien t~, chung ta lai quay ve vdi hinh thuc trao d6'i san pham true tiep va nhu vay vie c hao phi thb'i gian khi phai kiern Urn inQt nhu du phu hcp ve san pham trao d6'i la bit nhien, dieu nay se lam han che' qua trlnh hru thong hang hoa, d~c biet trong dieu kie n kinh te co chuyen mon hoa cao va phan cong lao dong sau s:lc nhu ngay nay.

D6i vdi nguui san xuat khi hang hoa tieu thu duoc nghia la da chuyen W hinh thai H sang hinh thai T cho thay hang hoa san xuat ra ducc thi truong chap nhan, gia tri hang ho a ducc thuc hie n, mat khac giup cho nguai san xuat bao t6n duoc gia tri san pharn khorrg bi anh hudng xarn thuc do dieu kien tu nhien, Vdi hro ng tien t~ dang sa hiru ngirci ta co th€ chuyen doi ra bat ky mon hang hoa nao M thea man nhu cdu. N6i each khac, tien t~ da tao ra mot kha nang thanh toan tuc thi va day chinh la y nghia thiet thuc cua tien t~ trong dieu kien kinh te thi tnrcng phat tri€n ngay nay.

D~ thuc hien chirc nang nay tien phai luu thong nghia la phai duoc trao va duoc nhan: H - T - H'. Chirc nang nay cua tien t~ bao g6m su co mat cua tien trong nhirng quan h~ mua ban tra tien ngay (T va H van d(>ng song song), trong nhirng quan M mua han chiu (T va H van d(>ng tach rei) va ngay ca.

45

nhung quan h~ thanh toan khac nhu thanh toan hrong, n9P thue ... Trong dieu kien kinh te thi tnrcng phat trien cac quan h~ mua ban tra tien ngay voi su xuat hien cua tien giay, tien kim loai chi dap ling cho nhirng nhu c:1u thanh toan c6 gia tri giao dich nho hang ngay, con phan Ian nhirng gia tri giao dich Ion thi nhung phirong tien thanh toan khong dung tien mat ngay cang duoc sl'i dung ph6 bien hon nhu thuong phieu, the thanh toan, hoac sii dung but t~ voi hinh thuc nhung chung tit thanh toan nhu sec, uy nhiern thu, uy nhiem chi ...

'I'huc hien chuc nang phucng tien trao d6i tie n kh6ng chi g6p phan thuc dlly luu thong hang h6a rna qua qua trmh dua san pham tu noi san xuat den noi tieu dung con giiip chung ta phat hien nhung khiern khuyet trong san xuat nhu mau rna, chat hrong hang h6a cung nhu di~u tiet cung - du hang h6a trong tung khu vt!c cua ne n kinh teo

2.2. Chuc nang thu(fc do gia. tli hay chuc nang dun vi tinh toan

Vo i chuc nang nay tien t~ da trd thanh thudc do chung de bi~u thi va so sanh gia ca cua ta't ca hang h6a, tit d6 lam cho do i song kinh te duoc don gian H6a ra't nhieu, Boi le , trong ne n kinh te phat tri~n voi su tharn gia cua hang nghin mat hang tren thuong truong neu kh6ng c6 mot don vi thanh toan chung nguoi ta se ton nhieu thai gian de xac dinh nhung quan h~ ti l~ g iira cac hang h6a vdi nhau khi muon thuc hien trao d6i. Nhung neu c6 mot den V! thanh toan chung ngttai ta kho ng chi quy dinh gia ca hieri tai va hen nira con du doan ca rmic gia trong tuong lai. M~t khac, thong qua viec bieu hien gia trj hang h6a bang thucc do chung, tie n t~ con tao dieu kie n d~ ngttai ta c6 th~ so sanh, darih gia va lua chon cac loai hang h6a tren t.hi trtro ng.

46

Trong neri kinh te thj trunng van dung chuc nang nay cua tie n t~ da giiip cho cac doanh nghiep c6 thg hach toan t6ng hop chi phi san xuat, tinh gia thanh san pharn va qua d6 danh gia hieu qua kinh doanh dg chon huang dau tu thich hop. Han mia, a tam vi mo trong h~ thong ke toan qu6c gia dd ng tien vdi chuc nang thudc do gia tri da duoc van dung dg tinh toan t6ng rmic GDP, GNP trong tUng thai ky. Ttl do, ngoai vie c phuc vu cho qua trmh phan ph6i t6ng san pham qu6c dan con giup cluing ta danh gia hieu qua n~n kinh te M co bien phap tan dung nhung nguon tai nguyen quoc gia phuc vu cho su nghiep xay dung dat nude.

2.3. Chuc nang phuung tifn tich liiy

Ddng ti~n kho ng chi ducc sl't dung tat ca cho chi tieu rna nguoi ta con thuc hien tich luy M d~ pho ng rui ro trong tuong lai hoac tich lily de' mua sam, nghia la ta mu6n chuye'n nhu cdu tieu dung tU thai diern nay sang thai diem khac. Truce day, trong che' dQ luu thong tie n kim loai, nguoi ta c6 quan niern tich lily ti~n t~ nhu met dang cua cai xa hoi nen viec chon dau kim loai quy trong nhirng chum, 19 la phd bien. Va ngay nay, trong giai doan rna ne n kinh te c6 lam

,I ,

phat nguoi ta cung co xu huang quay ve tich luy tie n yang

nhu mot hlnh thuc bao t6n tai san cua minh. Trong dieu kien n~n kinh te phat tritin, khi cac doanh nghie p muon d1iu tu rna rong san xuat, khi cac t1ing lap dan cu c6 nhu cau mua sam nhirng vat pham c6 gia tri cao dg thea man nhu cau sinh hoat nguoi ta thuong tich luy duci dang tien giay hoac so' du tren tai khoan ky thac tai ngan hang. V6i chiic nang ti~n t~ la phuong tie n tich luy cho phep nguci So' hiru n6 dl! tru mot sue mua cho cac giao dich trong tuong lai. Tuy nhie n, can luu y rang chirc nang tich lily nay khong phai chi

47

co ti~n mdi c6 rna phan len cac dang dqng san, vat trang sue, chung khoan d~u co th~ d6ng vai tro luu giu gia tri tharn chi trong mot so trucng hcp nhu nen kinh te co lam phat thi tich luy mot so dang tai san khac co tinh uu viet hen la tich luy ti~n mat. M~c du vay, ddng tien thuc hie n chuc nang nay da tao dieu kie n luu giU mot kha nang sli' dung ngay tiic khac, trong khi cac dang du tru tai san khac doi hoi thai gian va chi phi giao dich khi can chuyen sang tien d~ sli' dung.

III. CUNG - CAU liEN l~

1. Cac loai tMn ~ trong n~n kinh te' hi~n d~i

Nhu chung ta da phan tich {J phan lich sli' phat tri~n va phan ban chat cua ti~n t~, cho thay trong dieu kien kinh te hie n dai ngay nay cung vdi qua trinh phat tri~n manh me cua thi tnrcng tai chinh, viec phan dinh cac loai ti~n trong luu thong trd nen ra't da dang no kh6ng chi han hep khi quan niern ti~n t~ chi la ti~n phap dinh do ngan hang Trung ucng phat hanh rna su thua nhan cac tai khoan ky thac tai ngan hang, cac chung tU c6 gia c6 khd nang hoan chuye'n tren thi truong tai chinh. .. cungdircc xem la ti~n thee nghra rong hen. Hay n6i each khac cac loai tie n t~ trong nen kinh te thi trucng phat tri~n thucng ducc xep thee trlnh tv can cu vao "tinh long" (Liquidity) - MQt thuat ngl1' ducc sli' dung kha thucng xuyen d' hau het cac sach nghie n cuu v~ tien t~, "tinh long" bieu hie n cho kha nang de chuyeri sang ti~n mat nham dap irng cho nhu cau giao dich. Theo do, c6 th~ thay ti~n phap dinh do nha nude phat hanh dat "tinh long" cao nh a't , sau d6 mci den cac loai tie n tai san khac. D~ cu th~ hen, sau day chung ta se l~n hrot xem xet cac loai tien trong

48

ne n kinh te hien dai,

1.1. tu« c6 quy~n luc cao

Loai nay thuan tien nhat khi thuc hien 'cac quan h~ trao d6i va day cung la tinh cha"~ n6i bat so vdi cac loai ti~n ta i san khac. Vi the, tien co quyen luc cao duqc xep vao kho] tien giao dich trong cac phe p do t6ng hrcng ti~n cua ngan hang Trung uong cac nude (Se duoc d~ cap ro han 0' phan III.2) tien eo quyen luc cao bao gom 2 loai:

a. iu« phtip dinh,

Bao g6m cac 10~i ti~n giay, ti~nkim khi do nha nude phat hanh vdi ten goi tien phap dinh da cho thay cac loai ti~n nay diro c nha nude thong nhat phat hanh va cho phe p 100 thong vdi me nh gia ducc in tren dong ti~n thea luat dinh, Dong tien phap dinh the hien quyeri luc cua nha nude trong qua trinh dieu tiet 100 thong tien t~ qua hoat dqng phat hanh cung nhu thu hoi ti~n tU hru thong nharn thuc hien nhl1ng muc tieu nhat dinh cua chinh phu trong tUng thai kyo Mat khac, dong tien phap dinh con khang dinh chu quyen quoc gia, su dqc 11%p cua M thong ti~n t~ m6i nude bieu hie n chu quyen kinh te va chinh tri cua quoc gia do tre n trirong quoc teo Do vay v~ hinh thuc ti~n phap dinh lucn co dau quoc huy tren dong tien, dac biet vdi cac loai ti~n gia"y eon pha i co so' seri phat hanh va chii' ky cua mot quan chiic chinh phu,

Trong 100 thong tien phap dinh co the ducc go i bang nhieu thuat ngu khac nhau nhu ti~n mat, ti~n ngan hang Trung uong, tien cua nha rurdc ...

Mac du la mot loai tieri co quyen II,fC cao dap ung ngay cho nhu du giao dich song viec nam gil1 loa i ti~n nay lai co

49

muc sinh lo i thap nhat. Dac biet trong dieu kie n kinh te thi truo ng phat trieri kh6ng thieu cac co ho i dau tu cho d6ng tie n nhan roi, thi d6i vd i met nguoi co OC kinh doanh viec cat tru tien mat trong tay kh6ng pha i la su lua cho n t6i uu.

b. ru« goi kh6ng ky luui hay cac khotin tien. goi tren ctic tai khodn thanh totin. tai cac ngtiti hang.

La mot loai tie n co quye n luc cao nhung tinh long thap han so vcii ti~n phap dinh vi pha i thong qua mot so' thu tuc thanh toan theo quy dinh khi thuc hien giao dich, Tuy nh ie n, trong dieu kie n nhung dich vy thanh toan qua ngan hang trd nen ti~n ich thl van de thanh toan W tien go i kh6ng ky han hay cac tai khoan thanh toan co th~ ph at ha nh sec ... Se gop phan giam dang k~ nhung chi phi kh6ng can thiet trong thanh toan bang tien mat. Ngoai ra, mot so' ngan hang thuong mai con thuc hie n tra lai cho cac khoa n tien gai thanh toan ne n so vo i tien mat no con dap ling pha n nao muc tieu sinh lo i cho nguoi sa huu tien te. Dieu do, ly giai VI sao bq phan nay chiern den 3/4 trong t6ng kh6i tie n dung cho giao dich tai cac nude phat trien.

1.2. Cac loai tidn tai san'

Xe t ve thuc chat tien tai san kh6ng phai la tien giao dich VI nguoi ta kho ng th~ sa dung no nhu mot phuong ti~n trao d6i kh6ng han che ve thai gian nhu tien mat cling nhu kh6ng the' dap ling nhu cau giao dich, ngay lap tuc nhu cac loa i tien co quye n luc cao, nhung chung duoc xem la tien vi nguoi ta c6 th~ chuyen chung thanh tien mat thong qua hoat dcrig cua thi trucng tai chinh. Mat khac, vo i ten goi tien tai san cho thay day la loai tai san ducc nguo i sa htru narn giu nhu mot hlnh thuc dau tu sinh lei song chung la i co kha nang hoan chuyan linh hoat sang tie n mat trong mot thai

50

gian ngan. Tu do, vie c thua nhan loai tie n tai san trong kElt cau khdi tien cua nga n hang Trung uo'ng cac mrcc se phu thuoc rat nhieu vao muc dQ phat tri~n kinh te thi trirong cua nude do rna dac bie t la met thi trinrng tai chinh nang dQng.

Cac loai tien tai san bao gam:

a. Cac loai tien. gai co ky han, dem lai muc sinh loi hlui 6'n djnh cho nguoi sa hilu va duoc th uc hieti uoi nguyen ttic thai han cang dai liii sud: cang COO, boo gdm:

+ Tien gdi tiet kiern cua cong chung tai cac quy tiet kiern, cac ngan hang.

+ Tien go-i co ky han cua ca nhan va doanh nghie p tai cac tIS chile tin dung. E>oi vdi cac nude phat trien, can cu VaG qui mo tien go-i ldn hay nho ngan hang con phan biet 2 loai tien gdi la:

• Tien goi ky han loai nho co so du < lOO.OOOUSD Co tinh long cao hen.

• Tien goi ky han loai Ian co so du > 100.000USD.

St! phan biet nay giup cho ngan hang Trung uong sap xep VaG cac kho'i tieri tuong irng M d~ theb doi rrurc dQ dau ur va kha nang huy dong ngudn luc tai chinh trong cong chung qua h~ thong ngan hang.

b. Tiii khotin tieti gai a thi truong tien te.

T'ai cac nude co thi trucng tien t$ phat trien luo n co xu huang huy dong rat da dang cac nguon tien goi vdi qui mo W nho den Ian cung nhu thai han huy dQng W ngan den dai. Ngirci sa huu cac tai khoan tien gai tre n th i truong tien t~ co lei the Ia vua ducc huo ng l ai cao rna khi can co the viet sec thanh toan W tai khoan cua rninh hoac chuyeri nhue ng

51

df! dang cac chung thu cua cac Ioai tai khoan ti~n gai nay ngay tren thi trucng tie n t~.

c. Ctic chang tit no ngdn han, trung hg,n duoc mua ban tren thi truong tien t¢ nh u:

Tin phieu kho bac, trai phieu tiet kie m do cac ngan hang, cac cap chinh quyeri dia phuong, Cong ty tai chinh, .. huy dong, cac hop d6ng rnua lai qua dern, tie n gdi Euro Dollar qua de m, tien gai Euro Dollar c6 ky han ...

d. Ctic loqi tien tai san khac:

Tuy thea kha nang thanh toan nhanh hay cham rna mot s6 nude cong nghiep phat tri~n conxep cac chung thu nhu: trai phieu kho bac, thucng phieu, h6i phieu thuong mai da ducc ngan hang chap nhan ... vao loai tai san co dQ long kern han cac loai tien da neu tre n ne n thiro ng dircc xep vao kho] tieri sau cung trong phe p do t&ng hrong tien cua ngan hang trung uong cac nude.

2. Phe p do t6ng lti«1ng ti~n trong n~n kinh te: hi~n da i

Trong pha n tren chung ta da xern xet cac loai tien t~ trong ne n kinh te hie n dai, tU day, vAn d~ dat ra cho cac nha hoach dinh chinh sach rna cu th~ la ngan hang trung irong moi nude, nguo i chiu trach nhiern chinh trong xay dung va thuc thi chinh sach tien t~ la phai biet mot each chinh xac cac thanh phan cua hrcng tien cung ung vao luu thong se bao g6m cac bq phan nao d~ co the' du bao ducc nhirng bien dong kinh te cung nhu co nhung bien phap dieu chinh hop ly. Thong thucng ngan hang trung uong cac nucc se vua ap dung phuong phap ly thuyet tren cC1 sa van dung linh hoat cac h9C thuyet kinh te tieri t¢ vua ap dung phuong phap kinh nghie m tren co sa nhirng kiern nghiern thuc tien

52

d~ xay dung mQt phep do t6ng luorig ti~n trong hru thong W he p de'n rorig met each phu hcp nhat vd i di~n bien cua mo i triro ng kinh te' nude minh.

V~ mat ly thuyet.. trong nhirng thap nien g§n day, trong digu ki en nen kinh te thi trucng phat trien va su da dang cac phuong tien thanh toan nguoi ta quan tam nhieu de'n quan di~m cua nha kinh te h9C PA Samuelson, Samuelson chia kh6i tien trong luu thong thanh 2 bQ phan:

Kh6i Ml (tign theo nghia he p) goi la tien giao dich g6m cac khoan tign thuc te' duqc dung cho giao dich M mua ban hang ho a bao g6m:

+ Tign kim khi, tign giay do ngan hang trung uong phat hanh.

+ Tign ky gai tre n cac tai khoan sec: day la ti~n qua ngan hang, so' ti~n ky gai tren tai khoan sec co thg ducc rut ra dg thanh toano

Khoi M2 (Tien. thea nghia rong) go i Ia ti~n t~ tai san hay chuan t~ VI chung co thg chuyen sang ti~n mat de dang trong met thai gian bao gdrn:

+ Kh6i Ml.

+ Cac loai tai san la tie n thay the' rat g§n vdi ti~n giao dich nhu: Tai khoan tie't kiern, tifn gai c6 ky han ...

Cung voi MI, M2 cac nha kinh te' khac da dira ra nhieu khai niern khac v~ cung tien t~ nhu khci M3, MIA, Mm. L. ...

Hay nhu Benjamin Friedman lai dua ra mQt khai niem rat rong ve t6ng so' tin dung (D) se la chi so t6t nhat dung cho chinh sach tien t~ bao gdrn: tat ca cac loai cong CI,I tai chinh, tien t~, chuan t~, cong trai, van tv cam co.

53

T'ai cac nude phat trieri phe p do t6'ng hrong tien duoc ngan hang trung ucng co ng bo thong thucng g6m 3 kh6i tien ehinh do la:

* Kh6i M, bao g6m:

• Tien phap dinh.

• Ti~n gdi kho ng ky han hay tien gdi thanh toan eo th~ phat hanh see.

• See du lich.

Xac dinh ket cau kho'i Ml dua tre n van dung quan diem cua P.A Samuelson.

* Kh6i M2 bao g6m:

• Ml.

• Cac loai tien gai eo ky han loai nho.

• Tien gdi tiet kiern,

• Cac chung tU nq ngan han,

• T'ien gai thi truong tien t~ ngan han ...

* Kh6i M3 bao g6m:

• M2.

• Cac loai tien gdi eo ky han loai Ian.

• Cac chung tU no , ti~n gdi thi trucng tie n t~ da i han, ..

N goai ra, phe p do cudi cung ve t6'ng lucng ti~n ma o Anh goi la khoi M4 eon a My va nhiau nude phat trien khac go i la kh6i L (Liqui-dity) bao g6m:

54

• Cac loai ti~n thea nghia rong han do la cac loai chang khoan, chang ttl co gia co kha nang hoan chuyeri tre n thi trucng tai chinh.

Sau day la cac phe p do t6ng luong tien cua quy du tru lien bang My thang 4/1996.2

Khoi tieri

TiUSD

M1:

- Ti~n mat (1)

- Tien gdi kh6ng ky han (2)

- Cac loai tien gdi khac iJ dang co th~ phat

ha nh sec (3)

- Sec du lich M2:

- MI

- Hop d6ng mua lai qua dern duoc ngan hang

thuong mai phat hanh cong vdi ti~n gdi Eurodollar qua dern

- C6 phan quy tuong tro thi truong tien t~

- Ti~n gdi tiet kiern tai tat ca nhung t6 chuc tin

thac va nhung tai khoan ti~n gdi tre n thi trirong tieri t~ (MMDAs) (4)

- 'I'ien gC'1i ky han ngan tai ta"t ca nhirng t6 chuc tin thac (5)

1125,5 375,7 407,2 333,7

8,9 3731,3 1125,5 115,0

487,9 1078,7

924,2

2 Ngu6n: "Money, Banking, and financial Markets" L.Loyd B.Thomas - McGraw - HillCompanies, 1997, P.32.

55

M3: - M2

- 'I'ien goi ky han dai tai tat ca nhirng t6 chuc

tin thac (6)

- Hop d6ng mua lai co ky han va ti~n goi EURO Dollar co ky han,

- C6 phan quy tuong tro thi truong tie n t~

4690,1 3731,3 433,5

279,9

245,4

(1) Ti~n kim loai va ti~n giay luu hanh ben ngoai kho bac, ngan hang du tru lien bang, va nhung t6 chuc tin khac.

(2) Nhung tai khoan sec kh6ng duoc hudng lai tai ngan hang.

(3) Nhung tai khoan sec co hudng lai nhu: 'I'ai khoan N ow (negotiable order of withdrawal accounts), tai khoan Now cao cap, tai khoan ATS (automatic transfer from savings).

(4) MMDAs (Money market deposit accounts) la nhung

I

tai khoan duoc huang lai tai cac t6 chuc tin thac nhung

bi gidi han s6 ti~n phat hanh tre n sec m6i thang.

(5) Nhung khoan ti~n gdi ky han duci 100.000USD.

(6) Nhung khoan ti~n gdi ky han tren 100.000USD.

Tom lai, phe p do t6ng luong tien kh6ng phai la hoan toan bat bien ma cac co quan quan If tien t¢ se thuong xuye n thay d6i ket cau kh6i ti~n dua vao kha nang hoan chuyen nhanh cua cac loai tie n hoac dua vao mire de? thuc hien cac chuc nang cua tien di1 sap xep. VI vay co th~ n6i khi nhin va o co cau tieri t~ trong chinh sach tien t~ nguoi ta

56

co tM' thay ducc trtnh dQ phat tri~n kinh te ciia nude do, sl! da dang, phong phu ciia cac loai ti~n ...

3. cai u ti~n t~

Qua phan tich v~ ngudn g6c ra dci ciia ti~n t~ cho thay ti~n t~ ra doi la ket qua cua qua trinh phat tri~n san xuat va trao doi hang hoa. Noi each khac, ti~n t~ la san pham tat yeu cua san xuat hang ho a, nhu vay, con san xuat hang ho a thl nhu cau v~ ti~n t~ con la su can thiet mang tinh chat khach quan. Lich sa phat tri~n cua nhan loai cung da minh chung rang qua trinh chuyen tir ne n kinh te doi chac a tho i ky sCI khai sang ne n kinh te tie n t~ khong chi danh dau budc ph at tri~n cua d<'1i s6ng xa hQi rna con me dliu cho ky nguyen tang tnrdng vuot bac cua n~n kinh teo Va trong thai dai ngay nay v~i n~n kinh te ti~n t~ dang phat tri~n manh me thi mot thuc te khach quan la hliu het giao dich giUa cac ca nhan hoac cac to chile d~ti dU<;1c giai quyet bang ti~n. Do vay, nhu du v~ ti@n t~ va viec sa dung ti~n co y nghia quan trong d6i vdi di1i s6ng kinh te - xa ho i.

Tir phan tich tren co th~ thay rang, neu xet mot each tong quat trong n~n kinh te ti@n t~ co hai nhu du 'Ian chi phdi dai s6ng xa hQi do iii nhu cdu ddu tu va nhu cdu tieu dung.

- Ai dau tu? Do la cac doanh nghiep muon md rong qui mo san xuat, muon sa dung co hieu qua ngudn von nhan r6i. Do la cac ca nhan muon kiern lei nhuan tU ddng tien tiet kiem cua mlnh, Va tieu dung vao nhung muc dich nao? Cac . doanh nghiep, ca nhan dn ti~n d~ phuc vu cho cac giao dich cua minh nhu mua slim hang hoa - dich VI:I, thanh toan cong no , nop thue hoac gianh mot phan thu nhap bang tien cho

57

muc dich du pho ng nhung rui ro, nhung t6n that co thg g~p pha i trong san xuat va do i song ... chinh phu muon thuc hien cac chuong trinh cai each kinh te' hay thuc hien cac chinh sach xa ho i ...

Nhu cau v~ tien t~ d~ phuc vu cho dau ttl se phu thuoc vao hai n ha n to' quan trorig do la lai suat tin dung cua ngan hang va mire lei nhuan:

+ Lai suat tin dung ngan hang la rmic thu nhap mang tinh bmh quan cua cac phuong an d:1u ttl trong ne n kinh te', 130 cot moe d~ so sanh vo i cac muc ty suat loi nhuan cua cac nganh khac va no cung la nhan to' kich thich nhung nguon tie't kiern trong dan cu di tim nhirng heat dong d:1u ttl nhu san xuat, kinh doanh dich vu, hoac nhung hoat dong d<iu ttl ta i chinh nhu kinh doanh dia o'c, kinh doanh chung khoan, kinh doanh ngoai hOi.cung la nhan to' kich thich nhirng ngudn tiet k.ie rn trong dan cu di tim noi tru ngu an toan cua minh

+ Mire lqi nhuan tit nhung hoat dQng d:1u tu nhu san xuat, kinh doanh dich vu, hoac nhung hoat dQng d:1u ttl tai chirih nhu kinh doanh dia o'c, kinh .doanh chung khoan, kinh doanh ngoai ho'i. .. cung la nhan to' tac dong den nhu cau dau ttl.

Mat khac, M dap ung cho nhu cau dau ttl va'n d~ dat ra la phaico tich luy rna muc tich luy Iai phu thuoc vao nhan to' hang dau la thu nhap. Neu thu nhap cang cao thl tich luy cang Ian va trong dieu kie n kinh te thi tnrcng phat tri~n ngay nay, vo i cac khoan ti~n tich luy ducc cac t6 chiic va ca nhan thucng tim IDQi bie n phap M sinh lo i va thuc hie n d:1u tt! va o nhieu linh vue vira phan tan rui ro vua da dang hrnh thiic sit dung von.

58

- Nhu cau v~ tien gianh cho tieu dung SEl phu thuo c vao nhan to dau t ie n la muc thu nhap vi neu kinh te co tang trudng, thu nhap quoc dan tang len M tti do tac dQng den thu nha p cua tung thanh vien trong xa hoi thea chieu huang thu nha p binh quan dau nguoi tang thi muc cau v~ tieu dung mo i co co sO' nang cao. Nghia la, trong dieu kie n do nha nude co dieu kien thuc hie n nhung cong trinh phuc loi xa ho i, kie'n thiet nen kinh te, dan cu co dieu kie n mua slim cai thien do i song sinh hoat va cac doanh nghiep co dieu kien tang doanh so giao dich d~ phat tri~n san xuat. d day, c:1n 111U y ding muc ciiu ti~n t~ nay kh6ng chi phuc vu cho nhirng giao dich trudc mat rna ngay ca gianh mot quy du pho ng cho cac giao dich co th~ xay ra trong tuong lai cung SEl ducc quan tam. Trinrng ho p nguoc lai khi rmrc thu nhap quoc dan giam, thu nhap binh quan dftu nguo i giarn thr vie c han che' nhu cau tieu dung, thuc hien tiet kiern va kiern scat chi tieu la di~u tat yeu. Dac bie t doi vdi chinh phu , nhu c8.U chi thuong duqc giai quyet tU nhung khoan thu chu yeu la thue', trong dieu kien ne n kinh te kho khan ngudn thu hang nam thuorig kh6ng bao dam nhirng khoan chi neu nha nude sli' dung bien phap lam ph at d~ gia i quyet thi phan l arn ph at nay co th~ xem la so cau ti~n t~ "thuan" cua nha nude.

Nha n to thu hai anh hudng den nhu cau tieu dung do la gia tri cua nhung hoat dQng giao dich. d day, neu chung ta gia sU" cac nhan to khac nhu so Ian va so lucng giao dich trong mot thai gian nhat dinh kh6ng d6i thi 51! bien dong cua h~ thong gia ca hang hoa, dich vu SEl true tiep anh hudng den mire cftu tieu dung. Neu xet 0' khia canh du pho ng thi trong dieu kie n ne n kinh te co nhieu bien dong nhu lam phat, tai chinh kh6ng on dinh thi nhu icau tieu dung dg l~p quy dl,f phong dap dng nhfrng khoan chi dQt

59

xuat la nIt can thiet.

Nhan to' thii ba anh hudng de'n nhu cau tieu dung la lai suat. Trong di~u kie n nhung tac dQng khac cua do i s6ng kinh te' la kh6ng d6'i thi lai suat tang se lam giarn muc cau ti~n t~ trong quy cac doanh nghie p hoac trong tay cac t::1ng lap dan cu, ngtro i ta se kie m che' bat nhu cau tieu dung, mua sam M tang ngudn tich luy nham sinh lai cho dong tien.

V~ phuong die n ly thuyet, trong han mot the' ky qua, van d~ tinh toan kh6i hro ng ti~n can thie't cho hru thong da duoc cac nha kinh te' dua ra .nhieu cong thuc dg xac dinh, sau day chung ta hay xem qua mot sO' hoc thuyet ve sO' hrcng ti~n t~ Ilia tu tudng cua n6 da g6p phan danh dau nhung cot m6c quan tro ng trong lich sa phat trign cua kinh te' hoc ti~n t~.

* Quan di€m ella K.Marx:

N ghien cuu su ra dai cua ti~n t~ bat ngudn tV yeu cau cua san xuat va hru thong hang h6a. Do d6 tren quan digm luu thong hang hoa quyet dinh luu thong ti~n t~. Mac cho rAng sO' luong ti~n can thiet cho luu thong nhieu hay it, la do sO' hrcng hang hoa dang luu thong hhieu hay it, mac gia ca hang hoa cao hay thap va t6c dQ luu thong tie n t~ nhanh hay cham. Hai nha n to' so Iuo ng hang hoa va mac gia ca gQP l ai thanh khai niern t6'ng gia ca. hang h6a, nhan to' nay co quan he ti l~ thuan vdi sO' luong ti~n clin thiet. Tren thuc te' sO' luong ti~n trong luu thong it han nhieu so vdi t6'ng sO' gia ca hang hoa ban ra, bdi Ie m6i dan vi ti~n t~ trong mot thai gian nhat dinh duoc luan chuyen nhieu Mn tir tay nguc! nay sang tay nguoi khac dg phuc vu cho luu thong hang hoa. Nhu vay p so vong luu thong cua mot sO' lucng ti~n t~ nhat dinh trong mot thai gian nhat dinh goi la t6c dQ luu thong

60

ti~n te, nhan to' nay co mdi quan he ti 1~ nghich vo i luong ti~n can thiet,

Tu phan tich tre n, mot qui luat v~ lucng ti~n clin thiet eho luu thong duoc Mac dua ra la:

Kc = H V

Trong do:

+ Kc la khdi hrong ti~n can thiet eho luu thong.

+ H la t6ng gia ca hang hoa,

+ V la t6e dQ luu thong ti~n t~.

N eu go i KT la luong ti~n thuc co trong hru thong la lucng ti~n rna ta chu dong cung ang van luu thong thi yeu c:1u cua qui luat lA phai dam bao quan h~ can d6i giua KT va Kc nhung trirong hcp vi pham yeu cau cua qui luat nhu;

+ KT > Kc dlln tdi thua ti~n

+ KT < Kc dan tdi thieu ti~n, d~u co nhung anh huang khcng t6t dO'i vci dai s6ng kinh te' - xa hoi.

Nhu vay, M dam bao ton trong qui luat luu thong ti~n t~ thea quan diern cua Marx do i hoi chung ta phai nam bat nhu du v~ ti~n trong luu thong, qua do, dua tien van leu thong cho phu hop. No i each khac cdu vg tien t~ thuc Slot dong vai tro chu dQng va nguon cung ve ti~n t~ thucng co tinh thu dorig, no se tang, giam va duoc chung ta dieu chinh d€ phu hop vrii nhu cau v~ ti~n t~_

'" Quan ditm ctla Irving-Fisher (1887 - 1947):

Nira d§.u the' ky 20, mot trong nhung dai bi€u v~ thuyet so' lucng ti~n t~ la 1. Fisher, nha kinh te h9C nguo i My da

61

dua ra phucng trinh vo i ve pha i la t6ng gia eli cac lcai hang hoa va dich vu tham gia giao dich 'va ve trai la t6ng kh6i hro ng chi tra.

M.V = P.Y

Trong do:

• M: T6ng kho] luong ti~n luu hanh bao g6m tien mat va kg ca cac phuong tien thanh toan tre n cac ta i khoan sec.

• V: Toc dQ luu hanh cua luong tieri trong 100 thong.

• P: Mire gia trung binh.

• Y: T6ng luong hang hoa va dich vu duoc trao d6i.

Vd'i phuong trrnh tren, d~u tie n I Fisher neu len Iy thuyet "sue mua ti~n t~" va cho rang: Sue mua cua tien t~ duoc do bang P, neu P tang nghia la sue mua cua d6ng tieri giam, tie n mat gia, P giarn nghra la sue mua cua: d6ng tie n duoc nang cao.

Mat khac Fisher cho rang V la nhan to gan nhu bat bien trong mot thai gian ngan vi no phu thuoc van thoi quen cua ca nhan trong giao dich va sau do Fisher neu len hoc thuyet v~ so hrorig tie n t~.

So luo ng thu nhap danh nghia P.Y duoc quye t dinh bdi so luong tien t~ khi M tang, MY tang, P.Y se tang vdi ty I~ tuong ling, til do, mire gia ca hang ho a bien dong tuy thuoc so luong tie n t~ trong 100 thong.

'I'ren quan diem V la met hang so, M = ~ P.Y

G9i K=lN la thai gian trung bmh rna nguo i dan narn

62

gili' ti~n mat va P.Y: Thu nhap danh nghl a,

Fisher di den ket luan: Cau v~ ti~n t~ la mQt ham so duoc xac dinh bdi:

• Miic thu nhap danh nghia

• Tho i quen tien hanh cac giao dich cua dan chung va nguon cung ling VaG luu thong tang hay giarn la do ehinh sach phat hanh cua ngan hang thuong mai.

* Quan diilm. ella M.Friedm.an:

Tli giua nhung nam 80 trd lai day, M Friedman, nha kinh te thuoc trucng phai Chicago da lam hoi sinh h9C thuyet so luong tien t~ vdi ten "Chu nghra ti~n t~ mdi". Theo Friedman 56 cung tien t~ hoac ducc xac dinh bang so lucng ti~n kim loa i dua vao luu thong hoac bdi so lucng ti~n t~ do nha nude hoac h~ th6ng ngan hang tao ra. Nhu cau ve ti~n la ham so vci nhieu bien so trong d6 co thu nhap, gia ca, lai 5 U:lt , C<1 cau tai san va 51! ua thich ca nhan .. ,

Luan di~m cua M.Friedman du'qc dien ta bang cong thuc sau:

I

M = K.P.Y

Trong do:

• M la so Iucng ti~n t~.

• K la tuong quan giua thu nhap tien t~ trong thu nhap.

• P Ia chi so gia ca.

• Y la thu nhap quoc dan tinh thea gia khong doi.

Tli do rut ra ket luan 13. 51! thay doi cua M c6 the d§.n den hoac Ia 51! thay d6i ella thu nhap quoc dan hoac la 51!

63

gia tang cua gia ca ...

Qua cac quan di~m neu tre n cho thay viec xac dinh khdi hrcng tien can thiet la van d~ da ducc dat ra va khong ngung ducc b6 sung, hoan thie n trong cac hoc thuyet ti~n t~. VI vay, d6i vo i m6i quoc gia viec nghien ciiu va van dung mot each khoa hoc cac hoc thuyet ti~n t~ Iii di~u can thiet khach quan trong qua trinh xay dung va thuc hien mot chinh sach ti~n t~ phu hop vdi hoan canh thuc te m6i nude,

4. Muc cung v~ ti~n t~

XWlt phat tU chuc nang cua ngan hang trung ucng la doc quye n phat hanh ti~n vao luu thong nen viec cung ling ti~n vao luu thong thuong do ngan hang trung uong dam nhiern. N6i each khac, qua trlnh dieu tie't kh6i cung ti~n t~ hoan toan quyet dinh thong qua qua trinh xay dung va thuc thi chinh sach ti~n t~ cua ngan hang bung uong. Ngan hang trung uong mo i nude d~u thiet lap phep do cac kh6i ti~n trong luu thong, nhu vay, van d~ d~t ra la se phai lua chon kho'i ti~n nao: M1; M2 hay M3 ... lam d6i tllqng d~ xii' ly can d6i cung - eau ti~n t~.

Vao nhung thap nien 70, 80 cua' the' ky XX nhieu nude da chon MJ lam d6i tllqng xli ly, song tren thl!C te' ben eanh cac loai tien trong ke't cau cua M, thi cac tai san tai chinh trong ket cau khdi M2 cling dap ling kha kip thai cho cac quan h~ giao dich trong ne n kinh te'. Tu do, khuynh huang ph6 bien tU thap nie n 90 cua th~ ky XX den nay da so' ngan hang trung ucng cac nude deu lua cho n M2 lam d6i tuorig d~ xli Iy cung - cau ti~n t~.

Hang nam tre n co sa tinh toan nhu cau ti~n trong luu thong bi€u hien qua cac chi tieu kinh te' nhu t6c dQ tang

64

trirdng kinh te, chi so truot gia cua n~n kinh te, muc tham hut ngan sach nha nude, tharn hut can can thanh toan quoc te ngan hang trung uong se len ke hoach cung ling ti~n VaG luu thong qua cac kerih chu yeu la:

- Kenli tin dung: Ducc thuc hien bang con dircng' Ngan hang TW cung ung tin dung cho cac ngan hang thirong mai qua nghie p vu tai chiet khau.

- Kenli thi truang rna: Day la ke nh dieu tiet tien t~ ducc sti dung thuo ng xuye n va hieu qua nhat tai cac nude cong nghiep phat tri~n. Nrri rna thi truong chung tir co gia t8n tai va hoat dong hieu qua. 'I'ren kenh thi truong rna, ngan hang Trung uong se mua VaG hoac ban ra tin phieu kho bac M thay doi cung iing tien trong luu thong.

- Ke nh tlii truang h6'i doai: ducc thuc hien qua su can thiep cua N gan hang TW tre n thi trucng nay vua tham gia di~u tiet gia vang, gia ngoai t~ vua gop phan thay d6i luong tien t~ trong luu thOng.

- Kenli ngtin. sach: Dtroc thuc hien qua viec ngan hang TW cho ngan sach nha ruroc vay. Trong nhirng thap nien g~n day, xu huang chung Ia ngan hang TW se giam d~nl kenh phat hanh tien d~ bu dap bQi chi ngan sach, rna chi la nhirng khoan cho vay ngan han mang tinh tarn ung cho ngan sach co dam bao bang tin phieu kho bac nharn bu Mp nhirng khoan chi da narn trong ke hoach thu hang narn ciia ngan sach,

Qua cac ke nh tren, ngan hang TW se true tiep lam thay doi bQ phan thiet yeu cua qua trinh cung ung tieri la ca so tien t¢ (M.B), co so tien t~ con duoc goi la tien co quyen luc cao bao g8rn: tong s6 tie n mat dang hru ha nh cong vdi tong luong tien du tru trong h¢ thong ngan hang. Va M biet duqc

65

Iuqng tien cung ling thay d6i bao nhieu d6i vci mot thay d6i dii cho cua co 56 tien t~ thl phai xac dinh bien 56 m go i la s6 nhan tMn. S6 nhan tien phu thuoc vao nhieu nhan t6 nhu: Ti l~ dt! tnl b;it buo c, mire dq ro ri tien mat tu ngan hang ra luu thong, ti l~ du trl1 qua muc tai cac ng~n hang thuong mai ... Vi vay, 56 nhan tien con duqc go i la boi s6 tien gai, neu Iuong tien gai gia tang se gop phan rna rong co s6 tien t~. Do do, neu goi M Ia lucng tien cung ling thl m6i lien h~ giii'a M vdi co 56 tien t~ (MB) va 56 nhan tien (rn) 58 la:

M=m x MB

Van de dieu tie-t cung ling tien cua ngan hang TW lucri c6 quan M hiru co vdi dieu tie-t kinh te nham dat muc tieu kinh te cua chinh sach tien t~ trong tung giai doan la cung ling tien phu ho p de" thuc da:y tang trirdng kinh teo

5. Cung - cllu ti~n ~ d Vi~t Nam

a Vi~t Nam, tu khi phap le nh ngan hang co hieu luc thi ha nh tu 01-10-1990 rna hinh heat dQng Ngan hang duoc co ban dinh hinh thee 2 cap, trong do Ngan hang nha nude thuc hie n vai tro cua mot Ngan hang trung uong trong xay dung va thuc thi ehinh sach tien t~. I Trong thai gian qua ngan hang nha nuoc Viet Nam da tung biroc dieu tiet cung cau t ie n t~ trong co che' kinh te thi truong phu hop voi thuc tien Vie t Nam trong tung thai kyo Dieu nay da gop phan kho ng nho vao thanh tieh ch6ng lam phat trong nhirng nam dau tha p nie n 90 va tung buoc khac phuc giam pha t trong nhung narn cu6i thap nie n 90.

Tu' thuc tien cac nude cho thay Ngan hang trung uong phai lua cho n mot khdi tien (M! - Tien nghia hep hay M2 - tien nghia rcng) lam d6i tuqng d~ xl't ly can doi cung cau tien te. Vi vay 0- Viet Nam tV narn 1992 Ngan hang Trung

66

ucng dii chon M2 la doi tuong xli ly can doi cung cau tien te va go i la tong phiro ng tien thanh toan, M~t khac, thea luat nga n hang nha nude Viet Narn, dieu 9 co quy dinh: "Tien t~ la phucng tien thanh toan bao gam tie n giay, tien kim I01;\i va nhung giay ta co gia tri nhu tien". Ttf do, cac khoi tien hien nay 0 nude ta bao gam cac bQ phan sau:

MI = 'I'ien luu thong ngoai Ngan hang (tien giay va tie n kim loai do ngan hang nha nude phat hanh) va tien gdi kho ng ky han.

M2 = M, + cac tai san chinh (tien goi tie't kiern, tien gdi co ky han < 1 narn, tien gdi ngoai te , ky phieu ngan hang, tin phieu kho bac, thucng phieu ... )

Yeu cau d~t ra cho ngan hang nha nude la dam bao tong cung - tie n phai can doi voi tong cau - tien trong tung thai ky.

De thuc hie n cung ling tien va can doi cung cau tie n te trong thai gian qua Ngan bang nha nude dii van dung va tung buoc hoan thie n hang I01;\t cac ccng cu tien t~ nhu han muc tin dung, lai suat, ti I~ du tru bat buo c, ti gia , tai cap von, thi trucng md ... dong thai xac lap he thong ca c chi so

I

du bao theo tin hieu thi truong de ngan hang nha nude tham

khao trong qua trlnh xay dung va thuc thi chinh sach lien t~ nhu: toc dQ tang trudng GDP, ti I~ lam phat, bien do ng ti gia , 51! thay doi khoi lirong tin dung, muc boi chi ngan sach, tinh hinh can can thanh toan, bien do ng la i suat thi truong ... Sau han 10 narn doi mrii mac du dat duoc met so thanh qua trong linh vue tieri t~, tin dung song co che' dieu tiet cung - cau tien t~ cua ngan hang nha nude Viet Nam van con nhung han che' nhat dinh, do do xay dung mot ngan hang trung uong co kha nang dieu tie't thi trucng tie n t~ van dung Iinh hoat cac cong cu tien t~ va phat huy tot nhat vai tro nguoi cho vay cuci cung ... phai la muc tieu co ban de'

67

qua trinh eung ung ti~n va di~u hoa hill thong ti~n t~ a nude ta e6 th~ dat hieu qua cao trong nhirng nam slip tdi.

CAU HOI CHUONG 2

1. Tai sao SI! xuat hien cua vat trung gian trao d6'i lai danh dau bircc chuyen bien quan trong trong lich stl' phat trien cua ti~n te?

2. Gia cd trong hlnh thuc trao doi san pham true tiep ducc dua tre n eo sa nao? Neu vi du minh ho a,

3. Hay chung rninh ding: Ti~n t~ ra dai gAn li~n vdi su phat trien ella san xuat va hill thong hang h6a.

4. Theo anh (chi) ti~n t~ c6 nhung chuc nang nao? Chuc nang nao Ia co ban va quan trong nhat? Vi sao?

5. Cac chuc nang cua tien da duoc van dung nhu the nao trong hoat dQng thuc ti~n? Hay I cho biet suy nght ella anh (chi) v~ tien nhu the nEW?

6. 'I'ai sao dn phan biet git1a ti~n eo quyen lire cao va cac loai tien tai san?

7. Hay neu nhung ly do co ban khien tien mat chi chiern ti l~ thap (kho ng qua VI) trong t6'ng khoi ti~n dung eho giao dich tai cac nude phat trieri.

8. Anh (Chi) hay tim nhirng so' lieu v~ M:l cua ngan hang nha nucc Vi~t Nam trong 3 narn glin nhat. SI! thay d6'i M, eo anh huang gi de'n ti I~ lam phat trong nen kinh

68

te kh6ng? Vi sao?

9. Hie n nay ngan hang nha nude Viet N am stt dung nhirng cong cu tien t~ nao d~ dieu tiet cung - du tien te. Hay danh gia rrurc dQ hieu qua?

10. MQt s6 nha kinh te' cho d\ng trong tuong lai cung vdi viec phat trien nhirng dang mrii cua tien dien ttt (Electronic Money) se tie'n tdi mot xa hqi khong con tien mat. Hay cho biet y kieri cua anh (chi> ve van de nay?

69

cnuaso tu

TAl CHINH CONG

I. NHUNG VAN DE en BAN vE TAl CHINH CONG

1. S,-! ph at tri~n ta i chinh co ng

Nhin lai lich str ra do i va phat trign cua pham tru tai chinh co th~ thay, khi nha nude:' xuat hie n th~ d6ng thai cung xuat hie n cac khoa n chi tieu ve qua n ly hanh ehinh, tu phap, quae pho ng nharn duy tri quye n luc ehinh t.ri cua nha nucc va nhirng khoa n chi tieu nay duo c ta itrc W cac ngudn tai ehinh dong gop cua xa ho i nhu: thue , corig tra i ... Tu day, pharn tru ta i ehinh corig dii bat diu xuat hien nhu la mot kha i riie m dung de' pha n anh nhung hoat do ng' ta i ehinh gan lien vd i chu the nha nuoc.

Hem mot the ky qua, hilt nguon tir su phat tr ien cua n e n

J Hieu thea nghia rorig. nha nude Ia mot tap ho p cac the che nAm giu cac c6ng cu cucng che hap phap, thi hanh tre n mot vung, la nh tho nhat dinh va nguo] dan song tre n lanh tho d6 duqe to chiic thanh mot xa ho i: Hieu thea nghia he p, nha nude la chinh quye n dan su cua mot quoc gia. Chinh quye n (r day co nghIa la nhung nguo i narn giu cac vi tri quye n luc trong nha nude. Chinh quye n duoc to' chirc tha nh 3 bo pha n rieng bi et , mo i bi? pha n co duoc pha n c6ng mot. nhie m vu nhat dinh. Mi?t la lrip pluip , co vai tro lam lucj. t; hai la h.anh pluip l chinh phil) chiu trach nhie m thi ha nh luat phap: ba la t u phtip co tra nh nhiern lam sang to va ap dung luat phap.

70

kinh te' - xa ho i, khoa hoc tai chinh ccng da co nhieu bien d6'i dang k~. Su bie'n d6'i nay dien ra tre n 2 phucng die n: quan die'm va nluin thiic v~ tai chinh cong; co cllt vq,n luinh. ciia tai chinh congo De minh chung van de nay, cluing ta co th~ ehia tie'n trinh phat trien tai chinh cong thanh 2 giai doan: tai chinh corig e6' dien va tai chinh cong hie n dai.

- Tai chinli cong co' dien.

'I'ai chinh corig e6 dieri la thuat ngu dung de phan anh heat dQng cua tai chinh cong gan lien vdi boi canh kinh te' - xa hQi W cudi the ky thir 19 tro ve trudc.

Trude the ky thii 19, trong cac neri kinh te' ty' eung - tu cap, kinh te' hang h6a gian don va kinh te thi trucng tu do ca nh tranh, chuc nang co ban cua nha nude la thuc hie n cac nhie m vu truyen thong nhu Ia: canh sat, tu phap, qucc pho ng va ngoai giao. Con cac heat do ng kinh te' thl hoa n toan do khu vy'e tu nhan quyet dinh, nha nude kh6ng can thiep; hay no i khac hen Ia nha nude dung ngoai cac heat dong kinh teo Adam Smith goi nha nude thai bay gia la "nha nuoc ctinli sat", hay Marx go i la "nha nuoc lie'u,lu san",

Trong boi canh kinh te' do, rnuc dieh cua Uti chinh eong la eung cap nhirng ngudn luc can thiet de Uti tro eho cac heat dong ehinh tri, quan ly hanh ehinh, til phap va quae pho ng cua nha nude. Va dieu quan trong la, tai chinh cong khcng lam b6p mea thi trirong, gay anh huang den heat dong kinh te' cua khu vy'e tu tho ng qua cac chinh sach phan pho'i thu nhap,

Tai chinh co dien da dat diroc trinh dQ phat trien nhat dinh trong lich su. Nhung khi xa ho i bucc sang the ky 20, d~e bie t sau cuo c chien tranh Ian thir nhat (1914-1918)

71

nhi1ng hoc thuyet tai chinh cong e6 di~n da to ra khong thich hop trong viec giai quye t nhirng van d~ rna n~n kinh te duong dai dat ra. Cung k~ ttl do, Uti ehinh cong da budc sang giai doan phat tri~n mci rna cac nha kinh te thucng goi la tai chinh cong hien dai.

- Tai chinli cotig hien. doi.

Vdi nhung van d~ kinh te xa hQi xay ra k~ tir sau cuoc chien tranh tne gltjj ian-thu nhat, nha nude khong th~ dung ngoai cac hoat dong kinh te rna phai tham gia dg khac phuc nhi1ng khuyet tat ella cua co che' thi trucng tlf do canh tranh nharn bang phang hoa ehu ky kinh te, dam bao n~n kinh te phat tri eri 6n dinh, Su can thiep ella nha nude thong qua he thong luat phap va cac cong cu kinh teo Trong b6i canh d6, tai chinh cong kh6ng nhung la cong cu d~ nha nude huy dong' cac ngudn IIfC ella xa hoi de' ta i trc mo i nhu cdu chi tieu cua nha nude rna con la cong cu M nha nude can thiep vao cac hoat dong kinh te - xa hoi. Chinh dac di~rn kinh te - xa hoi nay lam cho tai chinh cong hien dai c6 nhung bien d6i nhat dinh:

• Quy rna tai chinh cong co xu huang ngay cang

I

tang so vrii GDP.

• Tinh phi trung lap cua tai chinh ccng.

• 'I'ai chinh ccng sa dung nhieu cong cu khac nhau d~ tao lap nguon luc eho nha nude.

2. Kha i ni~m va dac di~m ta i chinh co ng

2.1. Kh6i niem tiLi chinh c6ng

Ban ve pharn tru tai chinh cong, hie n co nhieu y kien tranh luan khac nhau. Co y kieri eho rang tai chinh cong

72

d6ng nghla vdi tai chinh nha nude", nhung co y kieri khac lai cho ding, Uti chinh cong la mQt bi? phan cua tai chinh nha nude".

Th~ t v~y, trong h~ th6ng tai chinh, chung ta co th~ xac lap khau tai chinh nha nude dua tren 3 tieu chi sau:

• Cac loai hmh tai chinh glln li~n vdi hmh thuc sCi hau nha nude,

• Hoat dQng tai chinh duoc thuc hien theo mQt khuon kh6 phap 1y cua nha nude.

• Muc tieu cua ta i chinh nha nude huang VaG thuc hien cac chirc nang chinh tri, xa hQi va kinh te' cua nha nude,

'I'ieu chi 1 la d~ phan biet khau tai chinh nha nude vci cac khau tai chinh khac trong h¢ thdng tai chinh. Vdi tieu chi nay, c6 th~ xem t::ft ca cac loai hlnh tai chinh c6 glin 1i€n vdi hmh thuc sa hiru nha nude la bQ phan cua khau tai chinh nha nude. Con tieu chi 2 va 3 gop phdn lam ro them dac di~m cua khau tai chinh nha nude,

Khi ban v€ tai chinh co ng, sach giao I khoa tai chinh cong cua Truong Dai hoc Sai gon viet: "tai chinh e6ng co d6'i tuong la nghier: cuu hoat dQng ella quae gia, khi qudc gia sl1 dung nhilng ky thuat diJ,c biet goi la ky thuat tai chinh e6ng: c6ng phi, thue', c6ng trtii, thay d6i gui tri ella dan ui tien. tf

• Bao CaD chuyen de, Danli giii cdi each hanli cliinli trong ltnli uuc tai chinh cong , PGS.TS. Nguyen Cong Nghiep, thang 6/2000 ( www.undp.org.vn)

s Qulin ly ta i chinh nha nude, Nha xua't tai chinh, na m 2000, trang 16.

73

va ngtin. sdch ... "6' Trong cu6n sach quan If tai chinh cong, PGS.TS. 'I'ran Drnh Ty xern tai chinh cong la "cdc hoat dQng thu chi bdng tien. ciia nlui nuoc, pluiri dnli h¢ th6'ng cdc quan h¢ kinh tt duai Iiinh th uc gui tri trong qua trinli h.inh. thiinli va sll dung cdc quy tien t¢ cua nh.a nuoc nluim phuc uu. uiec tliuc h ien. cdc clute nang vo'n co (kh6ng nluini muc dich sinh lei) czla nhii nuoc d6'i vai xci hQi"7' Con theo Giao su Harvey. Rosen tai chinh cong la "linli vue kinh te' hoc pluiri tich tliue va chinh sach. chi tieu. ciia chinh phzl"g ... Nhu vay, theo cac quan diem nay, tai chinh c6ng la nhung hoat dong thu, chi bang ti~n cua nha nude huang VaG phuc VI:! lqi ieh co ng dang xii ho i, khdrig vi muc t.ieu lqi nhuan,

Qua trinh phat tritin cua tai chinh c6ng da cho thay, pharn tru nay bao ham cac ndi dung: mot la, trong khu6n kh6 eua mot quoc gia, tai chinh c6ng thuoc hinh thuc sd huu nha nude va quoc hQi1a co quan quye n luc t6i eao cua IDQt quoc gia co quye n ap d~t mo i khoan thu chi cua quae gia hay co tM' uy quye n eho chinh phu hay co quan nha nude quye n quyet dinh do; hai la, khau Uti chinh nay hoat dong kh6ng VI lo i nhuan; ba la , tai chinh c6ng cung cap hang ho a c6ng, gin lien vo i nhu cau thiet yeu cula doi sang xa hc i, M9i nguo i dan co the tiep can va St1 dung nhung hang ho a do khau tai chinh nay cung cap rna khorig phai tra tie n, hoac co tr a nhung kh6ng thea e(J che' gi? ca. thi truo ng. Hay no i each khac, van de "nguo i hudng W db kh6ng pha i tra tie n" 13. hi e n tuo ng plio bien trong hoat do ng tai chinh congo

. _. ---_-_---

"n.1 chinh co ng, tu sach Dai hoc Sa i go n , 1974, trang 49.

7 Qu.i n Jy ta i chinh co n g. Nha xuat ban lao do ng, trang 23-24,

na m 200:~.

;; Public Finance. Truong Dai hoc Princeton, trang 581.

Ttl d6, cluing toi cho rang tai chinh c6ng la nhting hoot d(jng thu chi tien t~ ctla nha nuac nluim thuc cdc clute nang, nh.iem. vu ella nha nuoc trong vi~e cung cdp hang h6a c6ng eho xli h(ji. V6'i quan di~m nhu vay, gitJa tai ehinh nha nude va tai ehinh cong co su khac nhau hay khcng? That ra, tai ehinh co ng hay tai ehinh nha nude d~u Ia thuat ngi1 phan anh nhung hoat dQng tai ehinh duqe tien hanh bai chu th~ nha nude. Nhan thuc v~ sl! khac biet giua 2 pharn tru nay chi xuat hien khi xii ho i budc vao giai doan kinh te thi trucng hie n dai, trong do tai chinli nh.a nuoc bao g6m: tai ehinh e6ng vd tai ehinh doanh nghiep nha nuoc. 'I'rudc the kj thtl 19, vdi chiic nang la rnQt t6' chuc co ng quyen khorig can thiep vao kinh te', thi ta't ea nhung cong cu tai ehinh rna nha mrdc sit dung d~u phan anh thuan tuy nhirng thuoc tinh tai ehinh cong, do Ia eung cap hang hoa cong cho xii hQi thOng qua cung cap ngu6n tai chinh dg nha nude thuc hien cac hoat dQng ehinh tri, qua n Iy hanh ehinh, til phap va an ninh qu6e phong. Den giai doan kinh te' thi trucng hien dai, do yeu cau phat tri~n kinh te, nha nude phai dam nhan chuc nang kinh te song hanh vdi hoat dong ehinh tri , quan Iy hanh chinh, tu phap, quae phong. Chinh nhirng thay d6i nay lam eho tai ehinh nha nude rna rQng v~ pharn vi va nQi dung heatdong:

• 'I'ai ehinh nha nuoc dung nap them hi? phan tai ehinh cac doanh nghiep nha nude thong qua ehinh sach quae hiru hoa cac doanh nghiep thuoc khu vl!C til nhan hay chinh sach dau t\.1 mdi cua nha mrdc. Hang hda rna doanh nghie p nha nude cung ea'p eho xa ho i da phan la nhirng hang hoa til -rnang tinh chat loai trrr qua gia ca. Hay n6i each khac, kho ng con tinh thuan tuy cua

75

tai chinh nha nude trong viec cung cap hang ho a congo

• Tai chinh cong kho ng chi ngoai muc dich la nghie n ciru cac corig cu huy dong nguon lire d~ tai tro nhu cau chi tieu cong rna rna rqng ra han no t~p trung nghie n ciru chinh sach Slr dung cac cong cu thue, cong trai (tin dung) , chi tieu cong ( thong qua cac nghiep vu dau tu va ho trq tai chinh cho cac khu vue kinh te) ... d~ nha nude can thie p mo t each hiru hieu VaG cac linh v'!c kinh te - xa ho i nham thuc day nen kinh te - xa hoi phat tri~n theo dinh huang cua nha nude.

Nhu vay, xet v~ mat sap xep th~ che, co th~ thay tai chmh nha nude bao ham s,! dan xen cua nhung hoat do ng mang tinh chat cong - kh6ng vi lo i nhuan va mot s6 cac heat do ng mang tinh chat tu - vi lei nhuan, nhu hoat dong kinh doanh cua khau tai chinh doanh nghiep nha nude. Khau tai chinh doanh nghiep nha nude kh6ng th~ duoc xem tai chinh congo Mac du , von tai trc cho su khau tai chinh nay Ia lay ngan sach nha nude, nhung hoat dQng thu chi tai chinh ducc thuc hien tli khau tai chinh nay hoan toa n kh6ng mang tinh chat congo Ngay nay, nha n thuc t~m quan trcng lo i nhuan trong qua trlnh hoat do ng kinh doanh cua cac doanh nghie p nha nude the hien dung dan xu huang cai each chinh sach trong ne n kinh te hie n dai, dac biet la trong xu huang phat tri~n canh tranh va ho i nhap. Doanh nghiep nha nude cung nhu cac doanh nghie p thuoc khu v'!c tu pha i la mot don vi kinh doanh thuc su v a lo i nhuan chirih la ngu6n luc song eon cua no. Dua van lap luan do, theo chu ng to i, nga n hang trung irong cling kh6ng narn trong khau Uti

76

chinh congo d h~u het cac quoc gia co n~n kinh te thi truong phat tri~n, ngan hang trung ucng co xu hucng tach ra kho i chinh phil va co quye n doc lap ve cac quyet dinh hoat dQng cua no. Tham chi co nhi1ng quoc gia, ngudn von hoat dong cua ngan hang trung uong la do cac ngan hang thuong mai dong gop, chir hoan toan kh6ng dua vao ngan sach nha nude. Hoat dQng cua ngan hang trung uong th~ hien su pha tron giua nhi1ng quyen luc c6ng va tu trong qua trinh thuc hien chinh sach tien t~ quoc gia va quan ly doi vdi hoat dQng cua M thong ngan hang, tin dung.

Phu hop vdi ne n kinh te Viet nam, chung toi cho r~ng tai chinh cong bao g6m quy ngdn. sacli nha nuac, ctic quy ngoai ngtin. sdch. (quy biio hie'm xCi hQi, cac quy h6 tro tai chinli .. .), tai chinh cdc dan vi qtuin. ly luinh. chinh, tai chinh ctic dan vi su nghiep, trong do quy ngan sach nha nude la bQ phan quan trong nhat, Bdi le , ngan sach nha nude la quy ti~n t~ tap trung ldn nhat ciia nha nude, dong vai tro chu dao, dinh hucng su van hanh cua cac khau tai chinh cong bQ phan; han ni1a no con gii1 tro ng trach can doi tai chinh trong h~ thong tai chinh nha nucc: cung cap nguon lire cho cac quy ngoai ngan sach, cac t6 chile quan, ly nha nude, cac t6 chuc st! nghiep ...

2.2. Dac dUm tai chinh cong

Tai chinh cong co nhi1ng d~c digm sau:

• Tai chinh cong la lcai hinh tai chinh thuoc sa hiru nha nude. Tuy vay, neu chi dung lai d tieu chi nay rna cho rang doanh nghie p nha mrdc la tai chinh cong, theo chu ng t6i se rat phieri die n.

• Quyen quye t dinh thu chi tai chinh cong do nha

77

nude (quoc ho i, chinh phil hay co quan ccng quyen ducc uy quyen) dinh doat va ap dl}t len ID9i cong dan. Trong khi do, nhirng khoan thu chi phat sinh trong cac doanh nghie p nha mrdc thl Iai duqc thuc hien giong' nhu la khu vlfc kinh t~ tu nhan.

• Tai chinh cong phuc VI,I cho nhirng hoat d(>ng khong vi lei nhuan, chu trong den lqi ich cQng d6ng, loi Ich kinh te xli hoi, Co th~ tha'y doanh nghiep nha nude kho ng th~ dap ung tieu thuc nay. Hoat dQng cua cac doanh nghiep nha nude rnang tinh kinh doanh, chiu su chi phdi bdi co che' canh tranh cila thi tnrong, lo i nhuan vira la dQng luc vira 1ft muc tieu.

• 'I'ai chinh co ng tao ra hang h6a cong, ID9i nguci dan c6 nhu cau c6 th~ tiep can, Nha nude c6 th~ cung cap nhung loai hang hoa cong cho xli hdi dudi hlnh thuc "nguo i huang tu do rna kh6ng tni ti~n" hoac duoi dang thu phi, l~ phi - rnQt hinh thirc thu hdi chi phi dliu tu ~ua nha nude, nhirng khong theo co che' gia thi tnrong.

• Quan ly ta i chinh cong phai ton trong nguyen t:lc cong khai, minh bach va c6 su tham gia cua corig chung,

2. Vai tro cua tiki chinh cong

Trong n~n kinh te thi truong; tai chinh cong co cac vai tro co ba n sau:

78

2.1. Huy df;mg ngu6n tai chinh dam bao nhu cdu chi tieu ctia nha nuac

SI! heat dong cda nha nude trong cac lrnh vue chinh tri, kinh te, xa ho i lu6n do i hoi phai co cac ngucn tai chinh M chi tieu cho nhung muc dich xac dinh. Cac nhu cau chi tieu cua nha nude duqc thea man ttl cac nguon thu bang hinh thuc thue' va thu ngoai thue. Day la vai tro lich sl't cua tai chinh e6ng ducc xuat phat W nQi tai cua pham tru tai ehinh rna trong bat ky che dQ xii hdi va ca che' kinh te nao, tai ehinh e6ng deu phai thuc hien va phat huy.

DS phat huy vai tro cua tai chinh e6ng trong qua trmh phan pho'i, huy dong cac ngudri Uti ehinh cua xa ho i eho nha nude can thiet pha i xac dinh:

• Muc dQng vien cac ngudn Uti chinh W dan vi co sO' d€ hinh thanh ngudn thu cua nha nude.

• Cac ding cu kinh te duoc sl't dung t1,\O nguon thu eho nha nude va thuc hien cac khoan chi cua nha nude.

• Ty l~ do ng vie n (ty suat thu) cua nha nude tren GDP.

2.2. Thuc day sf! chuye'n dicb co diu kinh Ie: dam biu» nen kinh te tang trlidng on dinh. va ben vilng

Vai tro nay duoc thS ro net thong qua cac khoan chi eho dau tu xay dung co sO' ha t~ng, nhu: duo ng sa, cang, san bay, dieri, ke nh dap tuo i tieu nude, vien th6ng, nude sach, bao v~ rno i trirorig, benh vie n, truo ng hoc .... Chat luqng cua hang ho a cong cong nay giup eho ngirui ta hieu duoc tai sao quae gia nay thanh e6ng trong phat tr ien kinh te, qu6e gia khac

79

lai that bai trong viec tao ra nhieu ngu6n v6n va da dang ho a san xuat, phat tri~n mau dich, kh6ng che' dan sO', d§:y lui nghe o do i hoac lam trong sach mo i trucng. Hem the nua, qua trinh van dong va ph at tri~n cua nen kinh te th! truong d~u g:1n chat vdi qua trmh phan cong lao dong W thap den cao, cling chinh trong qua trinh do da lam rang dong hay xe chieu nhieu nganh kinh teo Tuy vay, (j bat cu giai doan nao, d~ cho nen kinh te d~u tu phat tri~n can d6i thi gifla cac nganh trong tong th~ kinh te pha i duoc duy tri theo mot cC1 cau thich hop, va do vay, cdn phai co cu hich dau tu tron go i ban dau cua nha nude vao cac nganh cong nghie p rndi, cong nghiep rnui nhon thuoc b~ noi nhung kh6ng thu hut duoc von dfiu tu ciia khu vue kinh te tu nhan .... St,t dau tu cua nha nude vao nhung linh vt,tc uu tien nay se tao ra nhieu CC1 ho i phat tri~n hay c6ng nghiep hoa cho phan con lai n~n kinh teo Ph6i hop vdi chinh sach d~u tu tron goi la chinh sach ho trc true tiep cua nha nude cho cac doanh nghiep bang nhieu hinh thuc khac nhau, nhir: tro gia, d~u tu va h6 tro v6n, gop von lien doanh, co phan .... Su h6 tro cua nha nude thucng t:%p trung vao cac llnh vue quan trorig vdi muc dich la on dinh thi truong, va bu dftp cac thua thiet cho cac doanh

• . I

nghie p phai hoat dQng theo chinh sach dieu chinh cC1 cau

kinh teo Do la chua k~ chinh sach ho tro vo cung quan trong va thiet thuc cua nha nude v~ ngudn nhan luc thong qua cac chinh sach phat tri~n hoat dQng su nghiep giao due, dao tao, nghie n cuu khoa hoc, y te ....

Cung vdi chinh sach chi tieu, chinh sach thu cda tai chinh cong, dac biet la chinh sach thue' cling tac dQng khong nho den chinh sach dieu chinh cC1 cau kinh teo Vi~c nha nude sl't dung chinh sach thue' bang viec thiet l~p CC1 cau h~ thong thue~ thue suat, che dq mien giam hop ly co tac dung dt len

80

trong viec hucng dcin, khuyen khich thuc d~y cac thanh phan kinh te md rcng hoat dQng kinh doanh, tao ra mo i truong canh tranh, thu hut von d§u tu va dinh huang dAu tu cua khu vt!c doanh nghiep,

2.3. Gop ph&n 6n dinh. th; truang va gin cd hang hoa

Hai yeu to' cc ban cua thi truong la cung cau va gia eli thucng xuyan tac do ng Ian nhau va chiphci manh su hoat dQng cua thi truong. Su mat can doi giua cung va cau se tac dong den gia ca, lam cho gia ca tang hoac giam dQt bien va gay ra bien dong tren thi tnrorig. D€ 6n dinh moi truong kinh te VI mo , doi hoi nha nude phai sl't dung cong cu tai chinh cong d~ can thiep VaG thi trucng thong qua chinh sach chi tieu corig dudi hinh thuc tai tro von, tro gia va sl't dung cac quy du tru nha nude v~ hang hoa va du tru tai chinh. Su di~u tie't linh hoat va co hieu qua cua nha nude do'i vrii heat dQng cua thi truong thong qua cac loai quy dV tru cua nha nude se phu thuoc vao muc dQ hinh thanh cac quy nay trong n~n kinh te quoc dan.

Cung dn thay rarig , chinh sach chi tieu cong vao cung I1ng hang hoa da hinh thanh ne n mot thi trudng dac bie t - thi truong nha nude. Vdi mot khoihrong hang hoa, dich vu to ldn do nha rurcc tieu thu tren thi trucng lam t&ng cAu cua xa hdi duoc md rong. Den luqt minh, t&ng cau rna rQng lai tac dQng nang cao kha nang thu hut von va kich thich san xuat phat trien hen nua. Tren g6e dQ nay rna noi, thi trircng nha nude lai trd tha nh cong cu kinh te quan trong cua nha nude nham tich cue tai tao lai can bang' cua thi tnrcng hang hoa khi bi ma't din do'i bang each tac dQng vao cac quan h~ cung cau thong qua tang hay giam quy mo dQ chi tieu cong 0' thi truong nay.

81

Trong qua trinh dieu chinh thi truong ngan sach nha nude con tac dQng den su heat dQng cua thi tnrong tieri t~, thi triro ng von va t.re n CC1 sa d6 thuc hie n giarn lam phat, ki~m soat lam phat. Di~u nay duoc thg hien khi nha nude ap dung cac bien phap tich cue nhu : gia i quyet can ddi ngan sach nha nude, khai thac cac ngudn von vay trong va ngoai nude duci hinh thirc phat hanh trai phieu chinh phil, thu hut vie n tro nude ngoai, tham gia tre n thi tnrong v6n vo i tu each la nguo i mua va ban chung khoan.

2.4. Tai pluin ph6i thu nhtip xti hf)i giila cae tang 1{Jp dan ell, thuc hien cong bdng xii hf)i

v~ mat xa hoi, ta i chinh co ng gop phan dieu tiet ccng bang thu nhap giua cac tang lop dan cu bang ca 2 c6ng cu bQ phan thue' va chi tieu congo Trong khi thue' la c6ng CI,1 mang tinh chat dong vie n nguon thu cho nha nude, thi chi tieu corig mang tinh chat chuyen giao thu nha p d6 den nhirng nguoi c6 thu nhap thap thong qua cac khoan chi an sinh xa hoi, chi cho cac chucng trmh giai quyet viec lam, x6a d6i giarn nghe o ... N gM thuat cua chinh phu the' hien 0 chb lay nhieu ti~n co the' duoc tu mo t gi ai cap trong xii ho i

I

de' chuyen cho mot giai cap kha c nham tao ra sir cong bang

trong xii ho i.

II. He THONG TAl CHiNH CONG A. NcAN SACH NH.A NUOC

1. Khai niem ngiu: stich. nh.a nllde

Trong t a i chinli ccng; c6ng cu ngan sach nha nude duoc thiet lap lit nha m muc dich an dinh con so' chi t.ieu corig trong mot narn rna nha nude pha i tim kien nguori de ta i tro.

82

Ddng thai, ngan sach nha nude dua ra nhung quy uic v~ ke toan d~ theo doi chi tiet va chat che cac khoan chi tieu c6ng vci rnuc dich la d~ kiern soat tmh hinh chi tieu cua nha nude, trach duoc su phi pharn c6ng chi (cac khoan chi tieu cho nhirng heat dQng kh6ng duqc ghi vao trong ngan sach) d~ sao cho chi tieu c6ng cua nha nude duqc hop phap va c6 th~ ducc tai tro bAng nht7ng ngudn thu 6n dinh.

Cac khoan thu chi cua ngan sach nha nude lucri giin li~n vdi viec sa dung quye n luc chinh tri cua nha nude bang 51! th~ che' hoa cua luat phap va giin voi nhu cau v~ tai chinh d~ dam bao thuc hien chuc nang cua nha nucc. Nhu vf}.y, v~ mat hmh thuc bieu hie n c6 th~ hieu ngan sach nha nude la toan bQ cac khoan thu chi cua nha nude trong du toan da ducc co quan nha nude co tham quye n quyet dinh va ducc thuc hie n trong mot narn d~ bao dam thuc hien cac chuc nang, nhiern vu cua nha nude. Song hoat dQng cua ngan sach nha nude la hoat dong phan phdi cac ngu6n tai chinh ciia xa hQi gAn li~n voi viec hinh thanh va sa dung quy ngan sach nha nude, 'I'rong qua trinh do xuat hien hang loat cac quan M ta i chinh giua mdt ben la nha nude va mot ben Ia cac chu th~ trong xa hQi va chung duoc thg' hien d phan thu, chi cua ngan sach nha rnrcc. H~ th6ng cac quan h~ tai chinh gAn vdi tao lap va sa dung quy ngan sach nha nude tao ne n ban chat kinh te cua ngan sach nha nude, duoc th~ hie n dudi nhirng hlnh thuc cu th~ va chung bao g6m :

• Quan h~ kinh te giua ngan sach nha nude voi khu vue doanh nghie p

• Quan M kinh te' giua ngan sach nha nude vdi cac dan vi hanh chinh sl! nghiep

• Quan M kinh te giua ngan sach nha nude voi cac

83

tl:1ng ldp dan cu

• Quan h~ kinh te giua ngan sach nha nude vdi til! truong tai chinh

Nhu vay d~ng sau hinh thuc bi~u hie n ben ngoar cua ngan sach nha nude la mot loai quy ti~n t~ cua nha nude vdi cac khoan thu va cac khoan chi cua n6 thi ngan sach nha nude lai phan anh cac quan M kinh te trong qua trinh phan pho'i, th~ hie n cac quan M phan ph6i va cac quan h~ 19i ich kinh te gAn vdi mot chu th~ d!)c bie t, do la nha nude nharn tao lap va sa dung nguon tai chinh cua qu6c gia M giai quyet cac nhiern V\1 v~ kinh te xii hoi. Ttl su phan tich neu tre n co thg khai niern v~ ngan sach nha nude nhu sau : ngrin sticli nlu: nuac La h~ th6'ng quan h~ kinh te' pluit sinh trong qua trinli pluin pho'i cdc ngu6n tai chinli ctla xii hQi de' tao Lgp va szl dung quy tien. t~ ctla nha nuoc nluim. thuc hien. cdc chiic nang ctla nha nuoc.

2. Tc5 chuc h~ thong ngan sach nha nuoc

2.1. H~ thong ngtin. sach. nha nude

H~ thong ngan sach nha nude la tong thg cac clip ngan sach co quan he huu co vdi nhau trong qua trinh thuc hien huy dQng, qua n ly cac nguon thu va nhie m Vl,I chi cua m6i clip ngan sach.

Hau het cac quoc gia tren the gidi, h~ thong ngan sach nha nude d~u ducc to phu hop vo i h~ thong to chuc b9 may quan ly ha nh chinh nha nude, Xulit phat tren co sO hie'n phap Ham 1992, bQ may quan ly hanh chinh nha nude cr Vi~t Nam diro c to chuc thea clip chinh quye n trung uong va cap chinh quye n dia phuong. Cap chinh quyen dia phuong baa gam chinh quye n tinh, thanh pho' true thuoc trung uong:

84

chinh quye n huye n, quan va chinh quyen xa , phuo ng. Moi cap chinh quyen dia phuong d~u co ho i d6ng nhan dan va uy ban nhan dan. Can cti' quy dinh cua hieri phap, luat t6' chuc quoc ho i, lua t t6' chirc chinh phu, luat t6' chuc ho i dong nhan dan va uy ban nhan dan cac cap thi cac bq co chirc nang quan ly nha nude v~ nganh, chinh quye n nha nude cac cap co nhiern vu quan ly cac mat kinh te x:i ho i tren dia ban. Vi vay cac cap chinh quyeri d~u pha i co ngan sach de thuc hien cac nh iern VI,I duqc giao theo luat dinh va phu hop vdi kha nang qua n li cua cac cap chinh quye n. Nhu vay, phu hop vdi M thong hanh chinh, he thong ngan sach nha mrcc Vie t Nam hie n nay bao gom ngan sach trung irong va ngan sach dia phircng, Ngan sach dia phircng bao gom ngan sach cua don vi ha nh chinh co cap hqi d6ng nhan dan va uy ban nhan dan. Co cau h$ thong ngan sach nha nude ducc mo ta thea so do sau :

l H~ THONG NGAN SACH NHA NUOC _j
------ --------
I Ngan sach Trung uong II Ngan sach dia phuong I
t
Ngan sach cap tlnh
(Ngtui sach. thanli ph6 th.ui«: trung wing)
...
Ngan sach tha nh pho' Ngan sach Ngan sach
- - cap huyen
thuoc tinh thi xii
t
Ngan sach Ngan sach
-
thi tr an cap xii (phucng) Theo so do tren, M thong ngan sach nha nude Viet

85

Nam hie n nay g6m co 4 cap :

• Ngan such trung uong.

• Ngtin such dip tinh va c(£p tuong duong.

• Ngan such ctip huyen. va cdp tuong duang,

• Ngiin. such cdp xli va cdp tuang duong.

Quan h~ git1a cac cap nga n sach duoc thuc hien theo nguyen tac:

- Ngan sach trung uong va ngan sach m6i cap chinh quyen duoc phan cap ngu6n thu va nhiern vu chi cu the. Ngan sach trung ucng g6m ngan sach cua cac co quan nha nude, CCI quan dang, cac t6 chirc chinh tri xa ho i CJ cap trung ucng giu vai tro chu dao trong h~ thong ngan sach, bao dam thuc hien cac nhiern vu chien luoc quan trong cua quoc gia va h6 trc ngu6n luc tai chinh cho cac dia phuong chua can doi duoc.

Ngan sach cac cap chinh quye n dia phuong g6m ngan sach cua cac co quan nha nude, co quan dang, cac t6 chuc chinh tri xii hQi d cap tinh, huye n, xa va don vi hanh chinh tUClng dUClng duqc phan cap ngu6n thu bao dam chu dQng

I

trong viec thuc hien thuc hie n cac nhiem vu chinh tri, kinh

te, xa hci ducc giao, HQi d6ng nhan dan cap tinh co quye n quyet dinh viec phan cap ngu6n thu, nhiern vu chi giua ngan sach cac cap chinh quydn dia phucng phu hop vdi phan cap quan iy kinh te - xa hoi, qucc pho ng, an ninh va trinh dQ cua moi cap tren dia ban.

- Nhiem vu chi thuoc cap ngan sach nao do cap ngan sach do can dcSi. Trong truong hop can ban hanh chinh sach, che' dQ mdi lam tang chi ngan sach thi phai c6 giai

86

phap baa dam ngu6n tai chinh phu hop vdi kha nang can d6i cua ngan sach Wng cap.

Truong hop co quan quan ly nha nude cap tre n uy quye n cho co quan qua n Iy nha nude cap duai thuc hie n nhie m vu chi thuoc chiic nang cua minh thi phai chuyen kinh phi W ngan sach cap tre n cho cap duo i M thuc hien nhiern vu do.

- Thuc hien phan chia theo ty 1~ phan tram d6i vdi cac khoa n thu phan chia giua ngan sach cac cap va b6 sung W ngan sach cap tre n cho ngan sach cap duci M dam bao cong bang, phat tritfn can d6i giua cac vung, cac dia phuong. Ty 1~ phan tram phan chia cac khoan thu va so' b6 sung can d6i W nga n sach cap tre n cho ngan sach cap dudi duoc 5n dinh W 3 den 5 narn. So' b6 sung W ngan, sach cap tre n ducc coi la khoan thu cua ngan sach cap duoi.

Trang tho i ky 6n dinh, cac dia phuong ducc sl'i dung ngudn tang thu hang narn d€ dau tir phat tri~n kinh te' xa hQi tre n dia ban. Sau moi thc i ky 6n dinh, cac dia phucng phai nang cao kha nang tu can d6i, giarn dan so' b6 sung W cap tren.

- Ngoai co che bo sung ngudn thu v~ co che uy quye n khorig ducc dung ngan sach cua cap nay M chi cho cac nhiern vu cua cap kha c.

2.2. Nguyen tdc quiin ly h~ th6'ng ngan. sach. nhii nude

N gan sach nha nuo c duoc qua n ly th6ng nhat theo nguyen tac tap trung dan chu , co ng khai, minh bach, co pha n co ng, phan cap quan ly, gAn quye n han vo i trach nh ie m,

To chuc bo may hanh chinh cua nha nude Viet. Nam 13. thong nhat W trung ucng den dia phuong dudi su Ia nh dao

87

va dieu hanh cua Qu6c ho i va Chinh phil. Ngudn tai chinh qu6c gia duoc sang tao ra tU trong mot cC1 cau kinh te thong nhat, duoc phan b6 tren cac vung lanh th6 cua qu6c gia cho ne n ngan sach nha nirdc la mot the' thong nhat, bao g6m toan bQ cac khoan thu, cac khoan chi cua nha nude trong mot narn M dam bao thuc hie n cac chuc nang, nhiern vu ciia nha nude.

Cac khoa n thu chu ye'u cua ngan sach nha nude la cac khoan thu tU trong nude bao g6m: thue, phi, 1~ phi do M th6ng thu ciia nha nude thu va tap trung qua Kho bac nha nude d6ng thai c6 mot phdn thu hut tU ngoai nude M thuc hien chien lu'qc phat trign kinh te' xa hoi.

Cac khoan chi chu yeu cua ngan sach nha nude la cac khoan chi thuong xuye n, chi dau tu va dircc thuc hien theo nguyen tac, che' dQ thong nhat trong ca nude, do trung uong quy dinh va hircng d§n nharn vua thuc hien chien hroc cong nghiep hoa, hien dai hoa dat nude, d~u tu cho con nguci, vua dam bao qu6c phong an ninh. D~ de cao trach nhie m va phat huy quye n ehu dong cua cac nganh cac cap chinh quyen trong viec thuc hien ngan sach nha ~u'oc moi c§p chinh quyen nha nude bao gom cac CC1 quan quan ly nha nuoc true thuoc d~u c6 ngan sach d~ dam bdo thuc hie n chiic nang quan Iy nha nude trong pharn vi trach nhiern duoc phan congo a day can khang dinh ngan sach trung irong va ngan sach cac cap chinh quyeri dia phuong narn trong ngan sach nha nude thong nhat.

H~ th6ng t6 chirc va quan ly ngan sach nha nude la thong nhat W trung ucng den dia phuong dudi su lanh dao va dieu hanh eua Qu6c ho i va Chinh phil. Cac co che', chinh sach thu chi va phuong thuc qua n Iy nga n sach nha nude

88

pha i ducc thuc hie n th6ng nhat do Qu6c hoi, Chinh phu quy dinh, Ngan sach nha nude vua dam bao dan chu, c6ng khai, minh bach vira phai ducc kiern tra, kiem soat theo mot co che' duqc t6 chuc chat che , thong qua viec sa dung co hieu qua cac cong cu ke toan, kiern toan, thanh tra tai chinh,

2.3. Pluin cap quan. lj ngtin each. nha nUdC

Che dinh phap If v~ phan cap quan If ngan sach bao g6m cac quy pharn phap luat xac dinh quyen han, nhiern vu cua cac cap chinh quyen nha nude trong viec quan If va dieu hanh hoat dQng cua ngan sach nha nude. KhAng dinh su t6n tai cua M thong ngan sach nha nude g6m cap ngan sach trung ucng va cap ngan sach dia phuong d~n den yeu cau tat yeu phai phan dinh quyen han, nghia vu, lqi Ich cua cac cap chinh quye n d6i vdi cac van d~ lien quan den ngan sach nha nude. 'I'huc chat no i dung phan cap ngan sach la giai quye't cac m6i quan he giua chinh quyen nha nude trung uong va cac cap chinh quyen nha nude C1 dia phucng trong toan bQ heat dong cua nga n sach nha nude, Chinh vi vay nen nQi dung phan cap ngan sach bao gdrn :

- Phan cap v~ quyen luc ban hanh cac chinh sach, che' dQ, tieu chuan dinh muc ta i chinh.

- Phan cap v~ vat chat (xac dinh cac khoan thu va chi cho cac cap ngan sach)

- Phan cap v~ chu trmh ngan sach (quan M v~ quan If trong chu trinh van dong cua ngan sach nha nude).

Vo i nhi1ng ndi dung phan cap ngan sach neu tren thi phan cap v~ vat chat, hay Iii xac dinh cac m6i quan M cua chinh quye n nha nude cac clip trong viec phan giao nhiern vu chi va ngudn thu, trong can d6i ngan sach thuong la

89

nhung quan h~ phuc tap va kho khan trong qua trinh thuc hie n phan cap ngan sach. Do do phai xac dinh r6 nhiern vu kinh te chinh tri cua moi cap chinh quye n, kha nang tao ra ngucn thu tre n dia ban rna chinh quye n do quan Iy dong thci nghie n ciru sa dung cac phucng phap di~u hoa thich hcp, Phan cap nhiern vu chi, nguo n thu - cho tirng cap ngan sach luo n luori phai 6n di nh va dam bao cho ngan sach trung uong giu vai tro chu dao, tap trung nhirng ngu6n thu Ion M thuc hie n nhung nhiern vu quan trorig tren pharn vi ca nucc; dong thai nhung nhiern vu nao 6n dinh mang tinh thucng xuye n, co tinh xa hoi rorig ph an cap cho chinh quyen dia phuong. Xuat phat tU do va din cu theo luat ngan sach nha nude da duoc ky h9P thu 12 Quoc H9i Kho a XI phe chuan (so 1I2002/QH 11 ngay 16/12/2002) va co hieu Iuc tir ngay 11112004, cac khoa n thu, chi diroc phan cap cho ngan sach trung uong va ngan sach dia phuong gom:

.:. Thu cua cac cap ngtin. sach: - Cdc hhotin. thu 100%:

N gan sach trung uong va ngan sach dia phuong deu co cac khoa n thu ducc huang tro n 100%. Do la cac khoan thu v~ thue, phi, l~ phi, cac khoan vie n tro va yay no. Nguyen uic co ban d~ xac dinh ngudn thu 100% phan dinh cho cac cap ngan sach la dua vao sir phan cap quan Iy kinh te giua chinh quyen trung ucng va chinh quye n dia phuong. Nhung nguon thu gAn li~n vci nhung heat d9ng kinh te do chinh quye n trung uong quan Iy thi ngan sach trung uong huang tro n 100o/c; tuong tv doi vdi nhirng nguon thu g~n lien vci nhung heat dong kinh te do chinh quye n dia phuong quan ly thi ngan sach dia phuong huang tro n 100%.

- Cac hhoati thu duoc pluin chia thea tl l~ pluin. tram

90

giiia ngtin. sdcb. trung uong va ngan. stich. dia ph.uong:

Cac khoa n thu nay bao gdm mot so khoa n thue, phi va l~ phi phat sinh tren die n rong duqc phan chia gii1a ngan sach trung uong va ngan sach dia phuong theo mQt ti l~ tren t6ng so thu va duoc 6n dinh trong thai gian tU a-5 na m. Ty l~ phan chia nay Quoc hqi quy dinh dua VaG CCl sa t6ng nguon thu va nhu cau chi tieu cua tung dia phuong.

- 86 bo' sung til ngtiri stich. cdp tren cho ngan. stich. ctip duoi:

Day la nguon thu cua ngan sach dia phuong. Tuy theo tmh hmh kinh te-xii hdi, kha nang ngudn thu va nhiern VI,I chi cua tung dia phuong, Qu6c ho i quyet dinh muc b6 sung tU ngan sach trung uong cho ngan sach dia phuong, Co 2 loai b6 sung tu ngan sach cap trung uong cho ngan sach dia phuong:

+ Bci sung can doi thu, chi nham dam bao cho cac chinh quye n dia phuong can d6i nguon ngan sach de thuc hie n nh ie m VI,I kinh te xa hoi, quoc phong, an ninh duoc giao. So b6 sung ella ngan sach trung uong eho ngan sach tung dia phuong duoc 6n dinh trong mot khoang tho i gian nhat dinh

+ B6 sung co muc tieu nham h6 tro cho ngan sach dia phuong thuc hien cac nhiern VI,I sau:

• Ho tro thuc hien cac chinh sach, che' dq mdi do cap tren ban hanh chua ducc b6 tri trong dlf toan cila na m dau thai ky 6n dinh ;

• Ho tro thuc hien cac chuong trlnh muc tieu quoc gia giao cho dia phuong.

• Ho tro thuc hie n dau tu xay dung cac c6ng trinh

91

thuoc ca 5(1 ha tang kinh te xa hQi quan trong (1 dia phucng,

• Ho tro mot phan dli gidi quyet cac kh6 khan do thien tai, hoa hoan gay ra tre n dien rong, sau khi ngan sach dia phuong da stt dung quy dl! phong va quy du tru tai chinh cua dia phirong nhirng chua dap ling nhu cau.

• Hfi tro thuc hie n met s6 nhiern vu can thiet va cap bach.

86 b6 sung thea muc tieu ducc X8C dinh hang nam, can cu vao kha nang can d6i ngan sach cap tren va yeu c~u muc tieu cap dirdi. Viec stt dung kinh phi b6 sung theo muc tieu pha i thea dung muc tieu quy dinh .

• :- Chi ctia edc clip ngdn stich:

PM hcp vdi chirc nang va nhiern duoc cua cac cap chinh quye n, ngan sach trung uong va ngan sach dia phuong v€ co ban dam nhan cac khoan chi sau:

+ Chi d&u tu phat triin : G6m cac khoiin chi d~u tu xay

I

dung cac cong trinh ke't cau ha tling kinh te xa hQi diroc

phan cap; dliu tu va ho tro v6n cho cac doanh nghiep nha nude, gop v6n c6 phan, lien doanh vao cac doanh nghiep; chi cho quy hfi tro d~u tu qucc gia va cac quy ho tro phat trien dO"i vdi cac dl! an phat tri~n kinh te'; chi du tn1 nha nucc.

• Chi thucng xuye n.

• Chi tra no g6c va lai ti~n vay.

• Chi b6 sung quy du tru tai chinh.

• Chi b6 sung cho ngan sach cap diroi.

92

Tuy vay, di vao chi tiet han, viec pha n dinh nhiern vu chi cu th~ cho cac cap chinh quyen dia phuong phai phu hop voi phan cap quan ly kinh te' - xa hoi, quoc phong an ninh a dia phucng va phu hop vdi dl}c di~m kinh te'o dia ly, dan cu cua tung vung va trmh dQ nang luc cua dQi ngu can bQ, dam bao tlnh hieu qua.

3. Can d6i thu chi ngan sach nha nude

Ngan sach nha nude phai ducc can d6i thea nguyen tlic t6ng thu v~ thue, phi va 1~ phi phai len han t6ng s6 chi thircng xuye n va gianh mQt phdn tich lfly ngay cang cao cho d~u tu phat tri~n. Truong hop ngan sach nha nude co bQi chi thi so' bQi chi ngan sach phai nho han s6 chi ddu tu phat tri~n, co nghia la khoan bQi chi nay cung chinh Ia khoan tang chi cho dau tu phat tri~n.Vay bu dllp bQi chi phai dam bao nguyen tAc khong sli dung cho tieu dung, chi duoc sli dung cho muc dich dAu tu phat tri~n. Cac nganh cac cflp khi sli dung khoan yay nay phai co ke' hoach thu hoi von Yay va bao dam can d6i ngan sach d~ chii dQng tra het no khi de'n han. Ngan sach dia phucng duc;sc can d6i theo nguyen tAc t6ng so' chi kh6ng vuct qua t6ng s6 thu, tnro ng hop tinh, thanh ph6 true thuQc trung tlang (gQi chung La ctip tinh) c6 nhu cau xay dung ke't cau ha t~ng thuoc pham vi ngan sach cap tinh bao dam rna vuct qua kha nang can doi cua ngan sach cap tinh thl chi ducc phe p huy dQng v6n d§.u tu trong nude theo quye't dinh cua Thu tudng chinh phu theo tung c6ng trmh va phai can d6i ngan sach cap tinh d~ chu dQng tra no khi de'n han,

Yay trong nude duoc thuc hien dudi hinh thuc phat hanh tral phieu chinh phu M bu dAp bQi chi, rmrc va thai di4m phat hanh do BQ Tai chinh quy dinh d4 dap ung nhu cau chi

93

nga n sach. D6'i vdi dia phuong viec huy dong v6n d:1u tu trong nude thea quye t di nh ciia Thu tudng chinh phu, thuc hien thong qua phat hanh tra i phieu cong trinh, huy dQng su dong gop tu nguyen cua cac t6 chirc, ca nhan ... Cac khoa n vay no , huy dQng dg xU' Iy bo i chi ducc dua vao can d6i ngan sach, In. khoan thu cua ngan sach cac cap, ducc thea do i nhu cac khoan thu khac,

4. Thu ngan sach nh a m.ioc

Dg thuc hie n cac chuc nang cua mmh nha mrdc phai huy d(>ng mot bQ phan nguon tai chinh cua xli hoi tap trung vao nga n sach nha nude. Bq phan ngu6n tai chinh nay ducc tap trung vao quy ti@n t~ cua nha nude bang nhung phirong thirc va hinh thirc khac nhau. Hlnh thuc truyen th6ng duoc sU' dung ttl truce cho den nay M tao nguon thu cho ngan sach nh a nude do la thue. N goai ra nha nuoc con co ngudn thu ttl heat do ng kinh teO cu a nha nude, cac khoan thu huy dong duoc nham bu dap thieu hut ngan sach va mot so' khoan thu khac. Tuy theo each phan loai dua tre n nhung din cu khac nhau rna thu cua ngan sach nha nude co th& bat ngu6n tU trong nude hay tU nude ngoai; co t'h& la cac khoan thu thuorig xuye n hay thu btl dap hoac cac khoan thu mang tinh chat cuang che' hay tu nguyen. Thu ngan sach nha nude phan anh cac quan h~ kinh te nay sinh trong qua trinh nha nude sU' dung quye n luc chinh tri d~ thirc hien phan phoi cac nguon tai chinh dudi hlnh thirc gia tri nharn hlnh thanh quy tien t~ cua nha nude. Nhu vay, thu nga n sach nha nude bao g6m toan bi? cac khoan tien duqc tap trung vao tay nha nude d~ hinh thanh quy ngan sach nha nude dap irng cho cac yeu cau chi tieu xac dinh cua nha nude. Thu ngan sach nha rurcc truce het va chu yeu gan lien vdi cac heat dong kinh te

94

trong xa hQi. Muc dQ phat tr ien kinh te', ty 1~ tang trudng GDP hang narn 180 tieri d~ dong tho i 180 ye'u to' khach quan hinh thanh cac khoan thu ngan sach nha nude va quyet dinh mire dQ dQng vie n cac khoan thu cua ngan sach nha nuoc.

4.1. Thu thue'

4.1.1. Khsii niem v~ thue'

Thue 180 met khoan dong gop bat bU9C cho nha nude do lua t dinh do'i vdi cac phap nhan va th~ nhan nharn dap irng nhu cau chi t.ieu cua nha nude. Thue 180 mot hinh thuc phan phoi lai bQ phan nguo n tai chinh cua xa ho i, kh6ng mang tinh hoan tra true tiep cho nguC1i nQP. NQp thue cho nha nude ducc coi 180 nghia v 1;1 , trach nhie m cua cac phap nhan va the nhan trong xa ho i do'i voi nha nude nham tao ra ngu6n thu len, 6n dinh cho ngan sach nha nude de nha nucc thuc hien cac chuc nang nhie m vu cua mmh. 'I'ai thni diem no p thue' nguoi nQp thue kh6ng dircc huang ba't ky mot lo i ich nao hoac kho ng dircc quyen doi hoi hoan tra so' thue da no p d6i vc i nha nude. Thue rnang tinh chat wang che' va ducc thiet lap thea nguyen uk luat dinh. 'Bang quyen lire chinh tri cua mmh, nha nude 180 chu the duy nhat ban hanh va sua d6i cac luat thue , dat ra cac loai thue de tao l~p nguo n thu cho ngan sach Nha nude nharn dap urig yeu cau chi tieu cua nha nude. Cac phap nhan va the nhan khi no p thue cho nha nude, kho an thu nay vtnh vie n thuoc v~ nha nude va ducc b6 tri sit dung theo du toan ngan sach Nha nude da duoc phe duye t cho tiau dung cong ccng va dau tu phat trien. Nhu vay thue' phan anh cac qua trmh phan ph6i Iai thu nhap trong xa hQi, the hien cac m6i quan M tai chinh giua nha nude voi cac phap nhan, the nha n trong

95

pha n ph6i cac ngu6n tai chinh va la corig cu co han thuc hie n phan ph6i tai chinh.

Thue' ra doi va phat tri~n g:1n li~n vdi sl! t6n tai va phat tri~n cua nha nude. Nhirng loai thue' dau tien trong lich sli xa h9i loai ngiro i xuat hien cung vd i nha nude chiern hiru no le. Ban d:lu thue ducc thu bang' hie n vat, dan dan vdi su phat trien cua quan he hang hoa tieri t~, thue thu bang tien duoc thay the' cho thue' thu bang hie n vat trudc day. Ngay nay cac quan M hang hoa ti@n t~ phat tri~n cao d9. nhat la trong dieu kien cua kinh te' thi tnrcng thue hoan toan duoc thu dudi hinh thirc gia trio Nha nude sli dung thue thong qua M thong thue mot mat de huy dong' ngudn thu khcng hoan lai cho ngan sach Nha nude, mat khac coi thue la cong cu phan pho'i quan trong tac dong vao qua trinh quan ly va dieu tiet su heat do ng ciia nen kinh te qu6c dan.

4.1.2. Phon loai thul

D~ phuc vu cho ccng tac ngh ie n ciru, quan ly va t6 chuc ha nh thu thue co th~ tien hanh phan loai thue can cll' vao cac tieu thirc sau day:

- Phon loai thea tinh chtit kinli te ctla thue:

Vdi each phan loai nay toan bQ sO' thue' trong xa hQi ducc pha n thanh hai loai : Thue true thu va thue gian thu

+Tliue truc thu: La loa i thue rna nha mroc thu true tie'p vao cac the nhan va phap nhan khi co thu nhap hoac tai san duoc quy dinh no p thue, Thue true thu la mot hlnh thuc danh thue theo dia chi : mot ca nhan, mot hQ gia dinh hay mot doanh nghie p. Quan M giua nguci ncp thue va nha nuoc th~ hie n mot each ro rang. Nguoi ncp thue ddng thai la nguo i chiu thue , phai ganh chiu toan hQ so' thue thea luat

96

dinh rna kho ng co kha nang chuyen so thue ay sang eho mdt nguoi riao khac ganh chiu, Bang thue true thu nha mroc thuc hien phan phoi va dieu tiet thu nhap cua ngiro i nop thue' vao hie phat sinh thu nhap, Thue' true thu thucng dung cham true tiep lo i ieh kinh te' ciia nguo i nQp thue , de gay ra tam 1y bat binh trong xa ho i. Vi vay nha nude phai xac dinh mire thu hop ly, phu hop vdi kha nang dong gop cua nguc i nQP thue.

+ Thue' gian thu: La rno t loai thue' danh vao viec tieu thy hang hoa, dich vu tre n thi trucng va ducc an dinh trong gia ca hang ho a hoac circe phi dich vu , Nhu vay thue' gian thu la mot bQ phan cau thanh trong gia ca hang hoa, dich vu nharn do ng vie n mot phan thu nhap cua nguoi tieu dung. 'I'hue gian thu th4 hien rnoi quan h~ gian tiep giua nha nude va nguo i ncp thue. Thong qua co ehe gia ca thus' gian thu ducc chuye'n eho nguo i tieu dung ganh chiu; ngtroi san xuat, kinh doanh hang ho a, eung ung dich vu thu hQ thue gi an thu eho nha nude.

each phan loai nay eho thay diro c vai tro cua Wng Ioai thue trong phan phdi va di~u tiet thu nhap cua cac chu th4 trong xa ho i, phan anh mo] tuong quan gitra thue' gian thu va thue' true thu trong t6ng thu nhap v~ thue' cua ngan sach nha nucc va co y nghia trong viec he thong hoa mot each khoa hoc cac sac thue phuc VI,I eho viec nghien cuu va thiet ke cac ehinh sach thue',

- Pluin. loai thea do'i tuong dtinli thue:

Theo each phan loai nay thue diroc thu vao cac doi tucng sau:

• 'I'hue da nh vao hoa t dong san xuat kinh doanh

97

va dich VI,!.

• Thue' danh van hang h6a.

• Thue' danh van thu nhap.

• 'I'hue' da nh vao ta i san.

Van dung each phan loai nay trong tht!c te cho thay h~

~\j'i1g thue' bao gdm nhieu loai thue' vdi nhtrng tac dung rieng co khac nhau, tung loai thue phat huy vai tro dieu tiel; trong cac linh vue nhat dinh song chung lai vua h6 tro cho nhau de dam bao thuc hi en chuc nang toan die n cua h~ thong thue.

4.1.3. Cdc yr/u t6' co ban cdu thanli luat thue

Luat thue bao gia cling bao ham nhung chuan muc phap Iy dac thu rna thieu chiing thi S8 mat han tinh hieu Iuc. Cac yeu to' co ban cua luat thue' bao gdrn :

- Ten goi ctia thue':

Bat ky loai thue nao cung co ten goi. Ten goi cua thue' xac dinh nQi dung kinh te cua thue. ThOng thuong ngiro i ta dua van do'i tuong danh thue' de dat tern cho mot loa i thue. Khi dat ten cho thue can ngangon, de hieu, tU dung mang tinh ph6 thong.

- Nguoi nop tltue:

Nguo i no p thue la nhirng phap nhan va the nhan eo nghia vu nqp thue theo luat dinh.

- D6'i tuong ciia til ue:

Do'i tucng da nh thue la muc tieu tac dong cua thue. 'Thong thuo ng do'i tuo ng darih thue' L1 thu nhap, tai san thuoc S(1 huu cua nguoi no p thue dircc luat thue' quy dinh lam

98

can cu M tinh thue. Xac dinh d6i tucng cua thue la xac dinh ngu6n vat chat rna nguci ta tinh toan tre n do sO' tie n thue pha i nop,

- Dan u~ tinli thue':

La dan vi do luang d6i tuorig chiu thue' duoc luat thue qui dinh.

- Bi€u thue' - ihue sudt:

Trong cac luat thue' bi~u thue qui dirih cac heat dcrig, nganh nghe thucc dien chiu thue, cac loai hang ho a, tai san, thu nhap thuoc die n chiu thue va tuong ung ap dung cac loai thue suat khac nhau. Thue suat la muc thue (sO' tie n thue) duoc a'n dinh t.re n mo i dan vi cua d6i tuong danh thue.

- Thue' sud; co ba loai:

Thue suat cO' dinh tuyet doi: la mire thue 6n dinh tinh bang sO' tuyet d6i cho moi dan vi cua cac d6i tuo ng chiu thue. Loai thue suit nay ap dung dan gian, nguai nop thue tinh duoc so' thue phai no p cho ngan sach n ha nude dang thai nha nude d~ dang kiern scat nguon thu thue' cua ngan sach. Tuy nhie n thue suit cO' dinh tuye t d6i kh6ng thich ung kip thai vdi su bien dong cua gia ca va muc dQ lam phat trong neri kinh te quoc dan.

+ Thue siuit ty l¢ cd dinh: la muc thue ducc tinh bang % quy dinh cho moi dan vi cua d6i tuo ng chiu thue nhat dinh, Thue suat nay vua phat huy duoc uu diem ddng thai lai vua kh ac phuc duoc nhuoc digm cua thue suit cO' dinh tuye t d6i va duoc SLr dung ph6 bien a cac quoc gia cling nhu a Viet Nam.

+ Thue' stuit Illy tien: la loai thue' suit ty 1~ nhung co

99

dac diem la thue' suat tang dan len thea muc tang len cua d6i tirorig tinh thue.

Thue suat lily tieri co hai loai co ban:

+ Thuii sudt lay tiiin tang pluiri : la mot h~ thong thus' suat lily tien gom nhieu bac ap dung cho tung phan thu nhap khac nhau cua doi tuong chiu thue.

+ Thuc' sudt lay tiin toan pluin: la loai thue' suat liiy tie'n ap dung % tang len thea toan bQ mire thu nhap tang len cua doi tuo ng chiu thue.

Thue' suat luy tien di~u tiet kha manh thu nhap cua nguci ncp thue' dac biet la thue' suat luy tien toan phan. Chinh vi vay thue suat lily tie'n trong d6 co thue suat lily tien tung phan thuc ng dircc van dung d~ dieu tiet thu nhap cua cac thanh phan kinh te va dan cu.

T'hue' suat la yeu to co ban nhat trong mot luat thue, N6 th~ hien chinh sach do ng vie n thu nhap cua nha nude doi vdi cac chu th~ trong xa hoi, th~ hien cac lei ich kinh te cung nhu quan di~m va ducng loi phat trien kinh te cua nha nude, chirih sach phan pho] lai thu nhap cua dan cu trong tung tho i kyo Do do xac dinh thue' suat phai khoa h9C sat vdi tmh hinh thu nhap va kha nang dong g6p cua cac t6' chuc va dan cu, co nhu vay mdi dam bao cho nha nude c6 nguon thu hop ly , dong tho i mo i phat huy tac dung cua thue suat trong viec khuye'n khich san xuat va tieu dung, bao dam phan pho'i c6ng bang.

- Gui tinh thui: Gia tinh thue' la gia ca hang hoa, tai san ducc luat thue quy dinh lam can cu tinh thue.

- Chc' d¢ uu dtii v~ th.ue:

100

NQp thue la nghra VI:! cua cac phap nhan va th~ nhan, Tuy nhien nhung yeu to va hoan canh khach quan co thg tac dong lam anh huang xau den hoat dQng san xuat kinh doanh, den tai san hoac lam giarn thu nhap cua nguci no p thue. Trong dieu kien do doi hoi nha nude phai thuc hie n chudc giam thue cho nguo i nop. Mat khac, nha nude co thg sa dung thue' nhu la mot c6ng cu kich thich su hoat dong co hieu qua cua toan bQ ne n kinh te, kich thich lo i ich kinh te cua cac chu thg trong xa hQi thea cac dinh hucng, chinh sach cua nha mrdc bang viec giarn thue, mien thue doi vdi cac heat dong dau tu, tai dau tu, xuat khau, phan bo cac ngudn luc xa hoi ... Che dQ mi~n, giam thue' cho phep nha nude sa dung linh heat c6ng cu thue' thuc hien di~u tiet vi rn6 n~n kinh te'. Tuy nhie n van dung uu dai v~ thue phai hcp ly va trong nhung trircng hqp can thiet dg kh6ng lam giam di tinh chat che , nghie m tiic cua luat thue.

4.1.4. H¢ th6ng thu€ hi~n hanli Ii Vi~t Nam

Tu narn 1990 cho den nay.phu hop vdi chinh sach d6i mdi co che' quan ly kinh te', Chinh phu da kh6ng ngirng d6i

I

rndi chinh sach thue' vdi cac yeu cau dtrcc dat ra: thue phai

13. ngudn thu co ban cua NSNN; gop phan thuc hien c6ng bang xa ho i va kich thich cac tha nh phdn kinh te' tang cuong canh tranh va dau tu phat trign phu hop vdi boi canh hQi nhap cua nen kinh te'; co tinh phap luat cao va tra thanh c6ng cu CC1 ban trong quan Iy kinh te' ciia Nha nude,

Qua cac Ian cai canh, Viet Nam da hlnh thanh mot h~ thong thue' tirong doi hcan chinh v~ chuc nang, dap ung diroc cac yeu cau ~ t ra cua qua trinh' d6i mdi, nhir:

- Thue gia ttl gia tang;

101

You might also like