Phong trào nông dân thế kỉ 18-phong trào tây sơn

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT
F7G
GIAÙO TRÌNH
PHONG TRAØO NOÂNG DAÂN THEÁ
KYÛ XVIII VAØ PHONG TRAØO
TAÂY SÔN
BUØI VAÊN HUØNG

Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn -2–
MUÏC LUÏC
MUÏC ÑÍCH NGHIEÂN CÖÙU, YÙ NGHÓA KHOA HOÏC CUÛA VAÁN ÑEÀ .......................................................... 3
LÒCH SÖÛ VAÁN ÑEÀ ............................................................................................................................................ 4
CHÖÔNG I : CHIEÁN TRANH NOÂNG DAÂN THEÁ KYÛ XVIII ÔÛ ÑAØNG NGOAØI .......................................... 5
I. ÑAËC ÑIEÅM TÌNH HÌNH ÑAØNG NGOAØI ................................................................................................ 5
1. Quan ñieåm cuûa F. Engels veà nhaø nöôùc Phöông Ñoâng. ........................................................................ 5
2. Söï khuûng hoaûng veà chính trò – xaõ hoäi................................................................................................... 5
3. Söï khuûng hoaûng veà kinh teá. .................................................................................................................. 8
4. Noâng daân Vieät Nam vaø neàn kinh teá tieåu noâng................................................................................... 11
II. DIEÃN BIEÁN CHIEÁN TRANH NOÂNG DAÂN ÑAØNG NGOAØI THEÁ KYÛ XVIII .................................... 15
1. Nhöõng cuoäc khôûi nghóa noâng daân ñaàu tieân. ....................................................................................... 15
2. Ñænh cao cuûa cuoäc chieán tranh noâng daân ñaøng Ngoaøi theá kyû XVIII................................................. 16
3. Nhöõng cuoäc khôûi nghóa lôùn. ................................................................................................................ 18
4. Giai ñoaïn thoaùi traøo. ........................................................................................................................... 24
CHÖÔNG II : PHONG TRAØO NOÂNG DAÂN TAÂY SÔN (1771 - 1789) ........................................................ 26
I.ÑAËC ÑIEÅM TÌNH HÌNH. ......................................................................................................................... 26
1. Khaùi quaùt lòch söû phaàn ñaát Ñaøng Trong ............................................................................................. 26
2. Söï khuûng hoaûng veà chính trò – xaõ hoäi................................................................................................. 34
3. Söï khuûng hoaûng veà kinh teá. ................................................................................................................ 37
II. PHONG TRAØO NOÂNG DAÂN TAÂY SÔN. ............................................................................................. 39
1. Anh em Taây Sôn vaø vaø caên cöù Taây Sôn Thöôïng Ñaïo. ...................................................................... 39
2. Phong traøo Taây Sôn buøng noå vaø thaéng lôïi böôùc ñaàu.......................................................................... 43
3. Taïm hoaø quaân Trònh............................................................................................................................ 44
4. Dieät Nguyeãn choáng Xieâm thaéng lôïi. .................................................................................................. 45
5. Dieät Trònh xoaù boû ranh giôùi soâng Gianh............................................................................................. 48
6. Khaùng chieán choáng Thanh thaéng lôi................................................................................................... 50
KEÁT LUAÄN : MAÁY VAÁN ÑEÀ VEÀ CHIEÁN TRANH NOÂNG DAÂN ............................................................... 55
1. Nguyeân nhaân thaát baïi cuûa caùc phong traøo noâng daân Ñaøng Ngoaøi theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây
Sôn ........................................................................................................................................................... 55
2. Tö töôûng cuûa noâng daân vaø tö töôûng cuûa caùc phong traøo noâng daân ................................................... 55
3. Chieán tranh noâng daân vaø toân giaùo ...................................................................................................... 56
4. Vai troø cuûa taàng lôùp Só phu vôùi caùc phong traøo noâng daân theá kyû XVIII ........................................... 57
5. Vaán ñeà phong kieán hoaù cuûa caùc phong traøo noâng daân theá kyû XVIII. ............................................... 58
6. Ñaëc ñieåm cuûa phong traøo Taây Sôn ..................................................................................................... 58
7. Taùc duïng, yù nghóa cuûa caùc phong traøo noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn ñoái vôùi Lòch
söû Vieät Nam............................................................................................................................................. 60
TAØI LIEÄU THAM KHAÛO CHÍNH ................................................................................................................. 62
Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû

MUÏC ÑÍCH NGHIEÂN CÖÙU, YÙ NGHÓA KHOA HOÏC CUÛA VAÁN ÑEÀ
Theá kyû XVIII, cheá ñoä phong kieán Vieät Nam böôùc vaøo giai ñoaïn khuûng hoaûng suy vong moät caùch
toaøn dieän. Söï toàn taïi cuûa hai theá löïc phong kieán lôùn (Leâ – Trònh ôû ñaøng Ngoaøi vaø Nguyeãn ôû ñaøng Trong)
chính laø vaät caûn lôùn treân con ñöôøng phaùt trieån cuûa lòch söû daân toäc. Caùc theá löïc phong kieán naøy ngaøy caøng
tha hoùa, khoâng ngöøng tranh giaønh xaâu xeù nhau ñöa ñeán nhöõng cuoäc chieán tranh lieân mieân gaây ra nhöõng
toån haïi ñau thöông cho daân toäc Vieät Nam.
Ñôøi soáng cuûa noâng daân heát söùc cöïc khoå vì chieán tranh, maát muøa, ñoùi keùm, vì naïn tham quan oâ laïi, vì
gaùnh naëng thueá khoaù… Khoâng coøn con ñöôøng naøo khaùc, hoï buoäc phaûi ñöùng leân ñaáu tranh ñeå töï giaûi
phoùng cho mình. Trong suoát theá kyû naøy, haøng traêm cuoäc khôûi nghóa noâng daân ñaõ buøng noå khaép ñaøng
Ngoaøi laãn ñaøng Trong taïo thaønh moät cuoäc chieán tranh noâng daân roäng lôùn, quyeát lieät laøm rung chuyeån heä
thoáng thoáng trò cuûa caùc taäp ñoaøn phong kieán. Ñænh cao cuûa chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII laø phong
traøo Taây Sôn vôùi nhöõng coáng hieán vó ñaïi trong lòch söû phaùt trieån cuûa daân toäc.
Theá kyû XVIII vôùi nhöõng bieán coá lôùn lao nhö vaäy ñaõ ñöôïc meänh danh laø “Theá kyû noâng daân khôûi
nghóa”. Nghieân cöùu veà vaán ñeà naøy khoâng nhöõng laøm roõ moät theá kyû ñaáu tranh cuûa giai caáp noâng daân
choáng laïi giai caáp ñòa chuû phong kieán maø coøn goùp phaàn laøm saùng toû söùc maïnh cuûa giai caáp naøy trong quùa
trình phaùt trieån cuûa lòch söû daân toäc. Nhaát laø trong thôøi ñaïi ngaøy nay khi giai caáp noâng daân ñang cuøng vôùi
caùc giai caáp khaùc trong xaõ hoäi Vieät Nam döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam gaéng söùc xaây
döïng ñaát nöôùc tieán vaøo kyû nguyeân môùi, phaán ñaáu cho moät muïc tieâu “daân giaøu, nöôùc maïnh, xaõ hoäi coâng
baèng, daân chuû, vaên minh”.
Moân hoïc laø moät chuyeân ñeà khoa hoïc thuoäc chuyeân ngaønh Lòch söû Vieät Nam coå trung ñaïi nhaèm ñi
saâu giaûi quyeát moät vaán ñeà cô baûn cuûa Lòch söû Vieät Nam theá kyû XVIII. Treân cô sôû ñoù, sinh vieân ñöôïc tieáp
caän vôùi nhöõng phöông phaùp nghieân cöùu moät vaán ñeà cô baûn cuûa khoa hoïc lòch söû vaø ñöôïc trang bò nhöõng
kieán thöùc chuyeân saâu thuoäc vaán ñeà naøy.

LÒCH SÖÛ VAÁN ÑEÀ

Chieán tranh noâng daân laø moät hieän töôïng phoå bieán ôû Vieät Nam vaø phöông Ñoâng. Döôùi thôøi phong
kieán, caùc söû gia maëc duø thöøa nhaän söï thöïc lòch söû naøy nhöng laø moät boä phaän trong giai caáp thoáng trò, neân
haàu heát hoï ñaõ moâ taû caùc cuoäc ñaáu tranh cuûa noâng daân vôùi tính chaát mieät thò. Nhöõng töø thöôøng thaáy trong
thö tòch coå (Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc, Hoaøng Leâ nhaát thoáng chí, Lòch trieàu
hieán chöông loaïi chí…) laø “giaëc cöôùp”, “giaëc coû” “noåi leân nhö ong”… Hoaëc coá tình laøm sai ñi söï thöïc lòch
söû cuõng nhö ghi cheùp raát môø nhaït, nhaát laø phong traøo Taây Sôn (vì phong traøo naøy laø “ñòch quoác” cuûa trieàu
Nguyeãn). Do ñoù, vieäc nghieân cöùu vaán ñeà naøy töø nguoàn taøi lieäu trong thö tòch coå gaëp khoâng ít khoù khaên.
Döôùi thôøi thuoäc Phaùp, vieäc nghieân cöùu veà vaán ñeà naøy maëc duø bò thöïc daân Phaùp caûn trôû quyeát lieät
nhöng moät boä phaän nhöõng só phu yeâu nöôùc vaãn ít nhieàu ñeà caäp ñeán cuoäc ñaáu tranh quyeát lieät cuûa noâng
daân choáng cöôøng quyeàn vaø aùp böùc nhaèm khôi daäy tinh thaàn ñaáu tranh choáng xaâm löôïc vaø beø luõ tay sai
phong kieán cuûa noâng daân. Tieâu bieåu coù “Taïp chí Duy Taân”, “Vieät Nam Quoác söû khaûo” cuûa Phan Boäi
Chaâu…
ÔÛ mieàn Nam Vieät Nam töø naêm 1954 ñeán 1975, tình hình nghieân cöùu cuõng dieãn ra töông töï nhö thôøi
thuoäc Phaùp. Nhöng ñaëc ñieåm coù khaùc ñi ñoâi chuùt khi chính quyeàn Vieät Nam Coäng hoaø ñeà cao nhaân vaät
Nguyeãn Hueä nhaèm muïc ñích hoâ haøo “Baéc tieán” choáng laïi söï nghieäp caùch maïng cuûa nhaân daân ta.
Trong khi ñoù, nhöõng nhaø caùch maïng vaø söû hoïc Maùcxít chaân chính ñaët vaán ñeà nghieân cöùu moät caùch
khoa hoïc vaø nghieâm tuùc nhaèm phuïc vuï yeâu caàu caùch maïng cuûa daân toäc. Treân cô sôû ñoù, thaønh töïu nghieân
cöùu veà vaán ñeà naøy ngaøy caøng lôùn, khoâng nhöõng phaùt ñoäng ñöôïc tinh thaàn ñaáu tranh caùch maïng cuûa noâng
daân maø coøn cung caáp moät nguoàn söû lieäu phong phuù cho coâng taùc nghieân cöùu vaø giaûng daïy lòch söû.
Noäi dung cô baûn cuûa hoïc phaàn laø treân cô sôû phaân tích ñaëc ñieåm tình hình xaõ hoäi Vieät Nam theá kyû
XVIII vaø cung caáp nhöõng tö lieäu môùi nhaát veà dieãn bieán caùc phong traøo noâng daân theá kyû XVIII ôû caû ñaøng
Trong vaø ñaøng Ngoaøi, chuyeân ñeà ñaõ ruùt ra nhöõng vaán ñeà cô baûn cuûa chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII
vaø phong traøo noâng daân Taây Sôn nhö : nguyeân nhaân thaát baïi cuûa caùc phong traøo noâng daân Vieät Nam theá
kyû XVIII; tö töôûng noâng daân vaø tö töôûng cuûa caùc phong traøo noâng daân; chieán tranh noâng daân vaø toân giaùo;
vai troø cuûa taàng lôùp Só phu vôùi caùc phong traøo noâng daân; quaù trình phong kieán hoaù cuûa caùc phong traøo
noâng daân; Ñaëc ñieåm cuûa phong traøo Taây Sôn; taùc duïng, yù nghóa cuûa caùc phong traøo noâng daân theá kyû
XVIII vaø phong traøo Taây Sôn ñoái vôùi lòch söû Vieät Nam.

CHÖÔNG I : CHIEÁN TRANH NOÂNG DAÂN THEÁ KYÛ XVIII ÔÛ ÑAØNG NGOAØI
I. ÑAËC ÑIEÅM TÌNH HÌNH ÑAØNG NGOAØI

1. Quan ñieåm cuûa F. Engels veà nhaø nöôùc Phöông Ñoâng.
Khi nghieân cöùu veà caùc hình thaùi Nhaø nöôùc ôû phöông Ñoâng (chuû yeáu laø Trung Quoác vaø AÁn Ñoä), F.
Engels ñaõ ruùt ra keát luaän toång quaùt: “ÔÛ ñaây, ñieàu kieän ñaàu tieân cuûa noâng nghieäp laø vieäc töôùi nöôùc nhaân
taïo maø ñoù laïi laø coâng vieäc cuûa caùc coâng xaõ hoaëc cuûa caùc tænh hay cuûa chính phuû trung öông. Caùc chính
phuû ôû phöông Ñoâng tröôùc kia bao giôø cuõng chæ coù 3 boä: Boä Taøi chính (vieäc cöôùp boùc ôû nöôùc mình), Boä
Chieán tranh (vieäc cöôùp boùc cuûa nöôùc mình vaø nöôùc ngoaøi) vaø Boä Coâng trình coâng coäng (chaêm lo veà taùi
saûn xuaát)”1.
Nhö vaäy, F. Engels ñaõ neâu leân tính chaát vaø cô sôû cuûa neàn kinh teá cuûa caùc quoác gia ôû phöông Ñoâng
laø noâng nghieäp. Töø ñoù oâng phaân tích nhöõng chöùc naêng quan troïng cuûa heä thoáng nhaø nöôùc ôû phöông Ñoâng
laø quaûn lyù xaõ hoäi vaø toå chöùc saûn xuaát.
Quaûn lyù xaõ hoäi töùc laø thöïc hieän chöùc naêng cai trò nhaân daân treân taát caû caùc maët cuûa ñôøi soáng chính
trò trong nöôùc. Trong thôøi kyø phong kieán, giai caáp ñòa chuû phong kieán thoâng qua tö töôûng, leã giaùo phong
kieán, luaät phaùp phong kieán ñeå thöïc hieän quyeàn löïc thoáng trò cuûa mình vôùi nhaân daân maø cô baûn laø giai caáp
noâng daân. Döïa vaøo söùc maïnh cuûa quoác gia, caùc Nhaø nöôùc phong kieán lôùn thöôøng tieán haønh caùc cuoäc
chieán tranh cöôùp boùc nöôùc ngoaøi ñeå taêng cöôøng ñòa vò vaø nguoàn cuûa caûi phuïc vuï cho nhu caàu höôûng thuï
cuûa hoï.
Toå chöùc saûn xuaát laø chöùc naêng cô baûn maø chuû yeáu laø vieäc chaêm lo ñeán vaán ñeà thuûy lôïi. F. Engels
coi ñaây laø chöùc naêng chuû yeáu nhaát mang tính chaát cô sôû xaõ hoäi veà vieäc hình thaønh coäng ñoàng cö daân daãn
ñeán söï ra ñôøi cuûa nhaø nöôùc ôû phöông Ñoâng.
Söï khuûng hoaûng vaø suy vong cuûa nhaø nöôùc ôû phöông Ñoâng baét nguoàn töø vieäc khoâng hoaøn thaønh
nhöõng chöùc naêng noùi treân. Noùi caùch khaùc, giai caáp thoáng trò khoâng coøn ñuû khaû naêng ñeå thöïc hieän nhöõng
chöùc naêng ñoù vaø ñaây chính laø nguyeân nhaân cô baûn daãn ñeán nhöõng cuoäc ñaáu tranh cuûa noâng daân, coù taùc
duïng thuùc ñaåy söï phaùt trieån cuûa lòch söû.
2. Söï khuûng hoaûng veà chính trò – xaõ hoäi.
a. Söï thoái naùt cuûa chính quyeàn phong kieán Leâ – Trònh
Sau khi cuoäc chieán tranh Nam Baéc trieàu veà cô baûn ñaõ keát thuùc (1593), chính quyeàn phong kieán Leâ –
Trònh ñöôïc xaây döïng vaø hoaøn thieän töø trung öông ñeán ñòa phöông. Boä maùy quan laïi ngaøy caøng coàng keành
vaø thoái naùt nhaát laø vaøo theá kyû XVIII.
Ñaàu thaùng 5 naêm 1593, Trònh Tuøng cho ngöôøi veà Thanh Hoaù röôùc vua Leâ Theá Toâng ra Thaêng Long.
ÔÛ trieàu ñình, ñöùng ñaàu laø vua Leâ nhöng quyeàn haønh thöïc teá laïi naèm trong tay phuû Chuùa. Naêm 1599, sau
khi deïp xong veà cô baûn söï phaûn khaùng cuûa caùc taøn dö nhaø Maïc, Trònh Tuøng eùp vua Leâ phaûi phong cho
1
C. Maùc, F. Aêng Ghen, V. I. Leânin , Baøn veà caùc xaõ hoäi tieàn tö baûn, NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1975. Tr.49.
mình laøm Ñoâ Nguyeân soaùi Toång Quoác chính Thöôïng phuï Bình an vöông. Trònh Tuøng cuõng ñaët leä choïn theá
töû ñeå noái nghieäp ngang vôùi nhaø vua. Moïi chöùc töôùc quan laïi ñeàu do Chuùa Trònh boå nhieäm vaø ñieàu haønh
trong phuû chuùa theo cheá ñoä khoa cöû vaø baûo cöû.
Ñeå thao tuùng moïi quyeàn haønh vaø taêng theâm vaây caùnh, naêm 1600, Trònh Tuøng ñaët theâm caùc chöùc
quan Tham tuïng vaø Boài tuïng, beân caïnh laø caùc chöùc Chöôûng phuï söï vaø Thöï phuû söï. Ñaàu theá kyû XVIII,
Chuùa Trònh ñaõ ñoåi 3 phieân cuõ (Binh, Hoä vaø Thuyû sö) thaønh 6 phieân (Binh, Coâng, Hình, Hoä, Laïi vaø Leã).
Moãi phieân coù 60 ngöôøi vaø nhieàu binh lính phuïc vuï. Taát caû ñeàu taäp trung trong Vöông phuû hay Nguõ phuû ,
Phuû lieâu, vua Leâ chæ coøn laø buø nhìn aên loäc cuûa phuû chuùa ban phaùt vaø thaäm chí coøn bò pheá laäp. Vua Leâ chæ
ñöôïc caáp 1000 xaõ laøm loäc thöôøng tieán, 500 lính tuùc veä, 7 thôùt voi, 20 thuyeàn roàng. Cheá ñoä “Vua Leâ –
Chuùa Trònh” ñöôïc hình thaønh maø thöïc quyeàn naèm trong tay phuû chuùa.
Vua Leâ laø buø nhìn aên loäc cuûa phuû chuùa, haàu heát ñeàu baát taøi, nhu nhöôïc coøn chuùa Trònh thì xa hoa,
truî laïc. Söû cuõ ghi cheùp laïi: “Khi tuoåi ñaõ veà giaø, chuùa Trònh Cöông ñi tuaàn du khoâng coù tieát ñoä”. Naêm
1714, Trònh Cöông sai caùc hoaïn quan chia nhau ñi söûa döïng caùc chuøa ôû nuùi Ñoäc Toân vaø Taây Thieân (Thaùi
Nguyeân, Vónh Phuùc), xaây döïng phuû ñeä ôû nuùi Coå Bi (Gia Laâm), ñaët teân laø phuû Kim Thaønh... Naêm 1729,
maëc daàu ñeâ soâng Hoàng vôõ, muøa maøng bò ngaäp luït, Trònh Cöông vaãn huy ñoäng daân phu, quaân lính söûa gaáp
haønh cung Coå Bi ñeå oâng ra ngöï laõm.
Trònh Giang leân thay Trònh Cöông laïi sai phaù haønh cung Coå Bi ñeå laáy vaät lieäu söûa chöõa 2 chuøa
Quyønh Laâm vaø Suøng Nghieâm, baét haøng vaïn nhaân daân caùc huyeän Ñoâng Trieàu, Chí Linh, Thuyû Ñöôøng ñaøo
soâng, keùo goã, lao dòch heát söùc cöïc khoå. Trònh Giang laïi cho döïng raát nhieàu chuøa chieàn nhö: chuøa Hoà
Thieân (Baéc Ninh), Höông Haûi (Haûi Döông), Hoa Long (Haø Taây) ... vaø laäp nhieàu nhaø thôø, dinh thöï cho baø
con hoï ngoaïi vaø nhöõng hoaïn quan thaân caän. Trònh Giang coøn nghe lôøi boïn hoaïn quan Hoaøng Coâng Phuï
khuyeân neân ñaøo ñaát ñeå laøm nhaø ôû traùnh seùt. Trònh Giang sai döïng cung Thöôøng Trì ñeå ôû khoâng daùm ra
ngoaøi nöõa. Boïn hoaïn quan nhaân ñoù töï do hoaønh haønh, chuùng töï yù caùch chöùc, gieát haïi caùc trung thaàn nhö
Leâ Anh Tuaán, Nguyeãn Coâng Haõng, Tröông Nhung ... Khi Trònh Doanh leân ngoâi chuùa (1740) môùi baõi boû
vieäc xaây döïng vaø haïn cheá söï loäng quyeàn cuûa boïn hoaïn quan.
ÔÛ ñòa phöông, heä thoáng quan laïi coøn coàng keành vaø thoái naùt hôn. Chuùa Trònh ñoåi teân caùc ñaïo thöøa
tuyeân laø traán vaø cöû traán thuû hay ñoác traán ñöùng ñaàu, giuùp vieäc coù hieán ti vaø thöøa ti nhö cuõ, moãi traán ñaët
theâm chöùc ñoác ñoàng phuï traùch vieäc kieän tuïng, phoøng troäm cöôùp. Chuùa Trònh laïi phaân chia 10 traán Baéc boä
thaønh 4 noäi traán laø Haûi Döông, Kinh Baéc, Sôn Nam, Sôn Taây vaø 6 ngoaïi traán laø Cao Baèng, Laïng Sôn,
Höng Hoaù, An Quaûng, Tuyeân Quang, Thaùi Nguyeân. Hai traán Thanh Hoaù vaø Ngheä An vaãn giöõ nhö cuõ.
Heä thoáng haønh chính töø traán ñeán phuû, huyeän, thoân xaõ goàm moät boä maùy quan laïi coàng keành. Chuùa
Trònh baõi boû cheá ñoä loäc ñieàn cuõ, ñaët ra cheá ñoä ban caáp xaõ daân loäc cho caùc quan, tröïc tieáp ñoå gaùnh naëng
phuù dòch leân ñaàu nhaân daân.
Maëc duø Chuùa Trònh vaãn caên cöù vaøo cheá ñoä khoa cöû ñeå tuyeån duïng quan laïi ñòa phöông nhöng hình
thöùc naøy cuõng daàn daàn bò laïm duïng. Naïn mua baùn quan töôùc coù tieàn leä ngaøy caøng phaùt trieån. Naêm 1721,
Phuû chuùa ñaët ra leä cho daân ñoåi thoùc ñeå laáy quan töôùc, caøng veà sau caøng phaùt trieån thaønh leä thöôøng. Töø
naêm 1736 ñeán naêm 1740, Trònh Giang ñaõ 4 laàn quy ñònh theå leä baùn quan töôùc. Ví duï nhö daâng 1500 ñeán

2500 quan tieàn thì ñöôïc boå nhieäm tri phuû; daâng töø 500 ñeán 1200 quan tieàn thì ñöôïc boå nhieäm tri huyeän
hoaëc ñöôïc thaêng 1 baäc.
Haïng sinh ñoà 3 quan ñaày caû thieân haï. Naêm 1750, nhaø nöôùc laïi ñaët “tieàn thoâng kinh”(noäp 3 quan thì
ñöôïc mieãn khaûo haïch ñeå vaøo thi Höông). Trong tröôøng thi, vieäc gian laän, mua baùn cuõng raát phoå bieán. Keát
quaû laø moïi haïng ngöôøi töø noâng daân ñeán thöông nhaân, thaäm chí caû ngöôøi baùn haøng rong cuõng noäp tieàn ñeå
ñi thi laøm xuaát hieän moät ñoäi nguõ quan laïi doát naùt, tham nhuõng, baát taøi ñoâng ñaûo. Ngöôøi ta coi quan tröôøng
laø choán vô veùt, laøm giaøu vaø laáy vieäc laøm quan laøm phöông thöùc kinh doanh boùc loät. Teä tham oâ, hoái loä
khoâng coøn laø haønh ñoäng leùn luùt, toäi loãi maø haàu nhö ñaõ trôû thaønh moät cheá ñoä coâng khai ñöôïc nhaø nöôùc
thöøa nhaän. Boïn quan laïi khoâng ngöøng haïch saùch boùc loät nhaân daân, vô veùt cuûa coâng laøm giaøu cho mình.
Soá hoaïn quan trong phuû chuùa ngaøy caøng ñoâng leân, coù luùc leân tôùi haøng maáy traêm teân. Boïn naøy ñöôïc
chuùa Trònh öu ñaõi, tin duøng neân tha hoà öùc hieáp daân laønh, o beá caùc quan ñaïi thaàn, aùm haïi trung löông. Vaøo
giöõa theá kyû XVIII, döôùi söï chæ huy cuûa Hoaøng Coâng Phuï, Ñoã Theá Giai, boïn hoaïn quan thao tuùng heát
quyeàn haønh, xuùi giuïc chuùa Trònh Giang laøm nhöõng ñieàu sai traùi, toán cuûa, haïi daân.
ÔÛ caáp laøng xaõ, teä tham nhuõng ngaøy caøng traàm troïng. Boïn cöôøng haøo, ñòa chuû maëc söùc haø hieáp, ñuïc
khoeùt nhaân daân khoâng ai ngaên caûn ñöôïc. Tôø thoâng söùc cuûa Ngöï söû ñaøi naêm 1719 vieát: “Boïn höông ñaûng
cöôøng haøo, gian xaûo nhieàu keá, bieán traù traêm ñöôøng, laáy vuõ ñoaùn laøm keá hay, laáy thoân tính laøm giaøu mình,
ñeø neùn ngöôøi ngheøo khoå, khinh mieät keû ngu heøn ... laøm ñieân ñaûo phaûi traùi, thay ñoåi traéng ñen ...”, “laïi coù
luõ saâu moït”, “keát ñaûng”, “töï tieän baùn ngoâi thöù trong laøng vaø caàm ñôï ruoäng coâng laáy tieàn”, “xuùi giuïc kieän
tuïng”, “haõm haïi daân laønh ... baèng vu caùo aùn gieát ngöôøi” ... Chuùa Trònh ñaõ coù luùc cho pheùp daân yeát baûng
“ca tuïng hoaëc cheâ bai” caùc quan ñòa phöông nhöng khoâng coù keát quaû.
Heä thoáng quan laïi töø trung öông ñeán ñòa phöông coàng keành vaø thoái naùt nhö vaäy laøm cho xaõ hoäi
phong kieán ñaøng Ngoaøi laâm vaøo tình traïng khoâng loái thoaùt. Ñôøi soáng cuûa nhaân daân heát söùc cöïc khoå, hoï bò
baàn cuøng khoâng loái thoaùt phaûi noåi daäy ñaáu tranh choáng cöôøng quyeàn vaø aùp böùc, töï mình giaûi phoùng cho
mình.
b. Maâu thuaãn giai caáp vaø ñaáu tranh giai caáp
Söï thoái naùt cuûa chính quyeàn phong kieán Leâ – Trònh laø nguyeân nhaân quan troïng laøm cho maâu thuaãn
giai caáp phaùt trieån leân ñeán ñænh ñieåm.
Maâu thuaãn thöôøng xuyeân giöõa hai doøng hoï Leâ vaø Trònh, ñaïi dieän cao nhaát cho löïc löôïng thoáng trò
phong kieán ñaøng Ngoaøi, gaây ra söï chia reõ, loâi keùo beø phaùi luùc ngaám ngaàm, luùc coâng khai laøm cho tính
chaát taäp quyeàn bò raïn nöùt ngay trong trieàu ñình. Ñænh cao cuûa maâu thuaãn naøy ñöôïc theå hieän trong cuoäc
chính bieán cuûa toân thaát nhaø Leâ do Leâ Duy Maät caàm ñaàu.
Quan laïi phong kieán töø trung öông ñeán ñòa phöông cuõng chia beø keùo caùnh khoâng ngöøng coâng kích,
ñaû phaù laãn nhau ñeå tranh giaønh quyeàn lôïi.
Maâu thuaãn cô baûn giöõa giai caáp ñòa chuû vôùi noâng daân phaùt trieån ñeán möùc ñoä gay gaét chöa töøng coù.
Naïn chaáp chieám ruoäng ñaát cuûa giai caáp ñòa chuû phong kieán ngaøy caøng nghieâm troïng ñeán noãi naêm 1728,
Chuùa Trònh Cöông phaûi keâu leân: “ruoäng ñaát rôi heát vaøo nhaø haøo phuù, coøn daân ngheøo thì khoâng coù moät
mieáng ñaát caém duøi”. Boïn ñòa chuû khoâng ngöøng chaáp chieám ruoäng ñaát tö cuûa noâng daân. Ruoäng ñaát coâng
cuûa laøng xaõ cuõng bò xaâm chieám vaø bò thu heïp daàn. Maâu thuaãn ñoái khaùng cuûa xaõ hoäi phong kieán trôû neân
quyeát lieät. Naêm 1740, Trònh Doanh ñaõ phaûi ñeà ra vieäc giaûi quyeát vaán ñeà ruoäng ñaát theo cheá ñoä “quaân
bình giaøu ngheøo”, “chia ñeàu thueá dòch”, nghóa laø quoác höõu hoùa taát caû ruoäng ñaát ñeå chia ñeàu cho daân caøy
caáy vaø noäp toâ cho nhaø nöôùc.
Caùc cuoäc chieán tranh lieân mieân heát Nam - Baéc trieàu ñeán Trònh - Nguyeãn phaân tranh caøng laøm hao
toån söùc ngöôøi, söùc cuûa cuûa nhaân daân. Ñeå cung öùng cho nhöõng chi tieâu hoang phí, Nhaø nöôùc ñaõ khoâng
ngöøng taêng theâm thueá khoaù. Ngoaøi nhöõng ngaïch thueá cuõ, naêm 1731, Trònh Giang ñaùnh thueá dung vaøo caû
khaùch boä haønh vaø haïng taäp löu. Naêm 1740, Trònh Doanh taêng theâm thueá ruoäng moãi maãu 2 tieàn. Beân caïnh
thueá ñieäu thi haønh töø naêm 1720, Nhaø nöôùc thu theâm “tieàn hoä phaân” tính theo töøng hoä. Caùc thöù thueá coâng,
thöông nghieäp cuõng khoâng ngöøng taêng theâm. Thueá khoùa naëng neà ñeán noãi ngöôøi daân ngheøo quanh naêm
boøn veùt cuõng khoâng theå noäp ñuû thueá. Tình traïng thieáu thueá naêm naøy doàn sang naêm khaùc trôû neân nhö laø
moät gaùnh nôï khuûng khieáp, luoân luoân ñeø naëng cuoäc soáng cuûa ngöôøi noâng daân. Cuõng coù luùc, bò böùc baùch
quaù, noâng daân ñaõ khaùng cöï laïi boïn xaõ tröôûng vaø quan laïi cuûa trieàu ñình ñeán ñoøi thueá.
Naïn maát muøa, ñoùi keùm xaûy ra trieàn mieân, ñôøi soáng cuûa nhaân daân cô cöïc phaûi löu taùn. Nhieàu cuoäc
khôûi nghóa cuûa noâng daân ñaõ noå ra, cöôùp phaù nhaø giaøu. Tieâu bieåu nhö caùc cuoäc khôûi nghóa noâng daân cuoái
theá kyû XVIII cuûa Baéc vöông ôû Haûi Döông (1681), cuûa noâng daân Vónh Phuùc ôû Sôn Taây (1683)… Ñaây
chính laø maøn daïo ñaàu cho phong traøo noâng daân raàm roä theá kyû XVIII. Naêm 1733, ôû vuøng traán Sôn Nam coù
ngöôøi ñaõ töï xöng laø “Ñinh suaát Ñaïi vöông” hoâ haøo nhaân daân noåi daäy khôûi nghóa.
Caùc daân toäc thieåu soá ôû vuøng röøng nuùi phía Baéc cuõng khoâng theå chòu ñöôïc aùch aùp böùc boùc loät cuûa
chính quyeàn phong kieán Leâ – Trònh. Hoï khoâng ngöøng noåi daäy ñaáu tranh döôùi söï laõnh ñaïo cuûa caùc thoå tuø
nhö cuûa ngöôøi Nuøng ôû Tuyeân Quang do Vuõ Coâng Ñöùc, Vuõ Coâng Tuaán (1669 – 1685); cuûa Ma Phuùc Lan,
Ma Phuùc Dieân (1670) laõnh ñaïo.
Chính saùch “öùc thöông” cuûa chính quyeàn phong kieán Leâ _ Trònh cuõng gaây neân maâu thuaãn khoâng theå
ñieàu hoaø ñöôïc giöõa thôï thuû coâng vaø thöông nhaân vôùi chính quyeàn phong kieán. Hoï tham gia caùc cuoäc ñaáu
tranh cuûa noâng daân hay caùc daân toäc thieåu soá. Söû cuõ ghi: “troäm cöôùp noåi leân moãi ngaøy moät nhieàu, daân gian
naùo ñoäng”.
Ngoaøi ra, maâu thuaãn giai caáp coøn ñöôïc theå hieän treân nhieàu maët, nhieàu hình thöùc phong phuù nhö vaên
hoïc ngheä thuaät, vaên hoïc daân gian vôùi truyeän Traïng Quyønh, Traïng Lôïn, Trinh Thöû, Treâ coùc, Phaïm Taûi –
Ngoïc Hoa, Thaïch Sanh … ñaõ neâu leân thöïc traïng xaõ hoäi ñoàng thôøi khaúng ñònh quyeàn con ngöôøi ñöùng leân
choáng laïi söï haïn cheá, raøng buoäc cuûa leã giaùo phong kieán, söï huû baïi suy ñoài cuûa giai caáp thoáng trò vaø söï baûo
thuû cuûa Nho hoïc. Nhaân daân coøn duøng nhöõng hình thöùc ñaáu tranh khaùc nhö vieát giaáy “phæ baùng thôøi chính,
baøi xích höõu ty” treo daùn ôû khaép caùc ngaû ñöôøng, tung “tin ñoàn coù haïi”. Naêm 1712, Chuùa Trònh phaûi sai
tòch thu nhöõng saùch noâm coå coù noäi dung choáng ñoái, caám tung “tin ñoàn coù haïi”.
3. Söï khuûng hoaûng veà kinh teá.
a. Kinh teá noâng nghieäp bò sa suùt nghieâm troïng.
Do söï thoái naùt cuûa chính quyeàn phong kieán Leâ – Trònh, haäu quaû cuûa chieán tranh vaø söï phaùt trieån cuûa
cheá ñoä tö höõu veà ruoäng ñaát, neàn kinh teá noâng nghieäp bò sa suùt nghieâm troïng. Nhaø nöôùc khoâng coøn quan

taâm ñeán vaán ñeà thuyû lôïi nhö tröôùc ñaây nöõa. Chính quyeàn hoï Trònh ñaõ toû ra baát löïc, khoâng laøm troøn moät
chöùc naêng raát quan troïng cuûa nhaø nöôùc phong kieán taäp quyeàn laø vieäc xaây döïng vaø quaûn lyù caùc coâng trình
thuyû lôïi. Caùc chöùc haø ñeâ, khuyeán noâng tuy vaãn toàn taïi nhöng laïi lôïi duïng vieäc ñaép söûa ñeâ, ñöôøng ñeå tham
oâ, vô veùt cuûa coâng. Söï beâ treã veà thuyû lôïi laø nguyeân nhaân tröïc tieáp daãn ñeán tình traïng hoang hoaù ruoäng
ñaát: “ÔÛ ñaây, ngöôøi ta ñaït ñöôïc söï phì nhieâu baèng phöông phaùp nhaân taïo vaø noù ñaõ laäp töùc bieán maát khi heä
thoáng töôùi nöôùc suy taøn”1.
Naïn luït loäi, haïn haùn xaûy ra thöôøng xuyeân ñaõ ñe doïa ñôøi soáng noâng daân. Trong thôøi gian töø 1580 ñeán
1640 coù khoaûng 14 laàn thieân tai, trong ñoù coù 6 naïn ñoùi lôùn, 6 laàn luït loäi. Naêm 1664, chuùa Trònh ban leänh
quy ñònh khaùm xeùt ñeâ ñieàu, khôûi coâng söûa ñaäp cho caùc quan chöùc ñòa phöông. Nhöng boïn quan laïi quen
aên cuûa ñuùt, saùch nhieãu nhaân daân, nhieàu teân ñaõ bò giaùng chöùc vaãn laøm vieäc qua loa caåu thaû, ñeán muøa nöôùc
lôùn, ñeâ laïi bò vôõ. Trong thôøi gian töø 1680 ñeán 1740, ñaõ xaûy ra 24 laàn thieân tai, trong ñoù coù 14 naïn ñoùi lôùn,
7 laàn luït loäi.
Maëc daàu noâng daân vaãn khoâng quaûn ngaïi khoù khaên, töøng böôùc khaéc phuïc haäu quaû thieân tai baèng
nhöõng bieän phaùp khai hoang, vôõ hoaù, ñaép ñeâ choáng luït, ngaên maën, thaâm canh … nhöng giai caáp ñòa chuû
khoâng ngöøng thoân tính ruoäng ñaát, nhaø nöôùc phong kieán taêng cöôøng thueá khoaù, naïn quan laïi tham nhuõng,
neân ñôøi soáng cuûa hoï heát söùc cöïc khoå. Tình traïng ñoù khoâng nhöõng uy hieáp ñôøi soáng cuûa ngöôøi noâng daân
maø coøn aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán neàn kinh teá noâng nghieäp. Naêm 1730, Buøi Só Tieâm ñieàu traàn: “Ngöôøi caøy
ruoäng aáy (ruoäng tö, taïm chia cho noâng daân khoâng coù ñaát) chieáu soá thoùc thu ñöôïc, laáy ra 1/10 ñeå noäp thueá,
coøn bao nhieâu chia ñoâi, moät nöûa ñem noäp cho ngöôøi chuû cuõ”. Ngöôøi caøy ruoäng coâng coøn phaûi ñoùng goùp
nhieàu hôn nöõa, theo quy ñònh laø: haïng 1 ñoùng 1 quan/ maãu trong ñoù 2/3 laø thoùc, haïng 2 ñoùng 8 tieàn/ maãu
trong ñoù 1/2 laø thoùc, haïng 3 ñoùng 6 tieàn/ maãu trong ñoù 1/3 laø thoùc.
Tình hình treân ñaây, laøm cho cuoäc soáng ngöôøi noâng daân voâ cuøng khoán khoå. Cheá ñoä boùc loät phong
kieán vaø söï uy hieáp cuûa thieân tai laøm cho noâng daân bò doàn vaøo con ñöôøng baàn cuøng khoâng loái thoaùt, phaûi
tha höông caàu thöïc rôøi xa queâ höông baûn quaùn, laøng maïc bò tieâu ñieàu, xô xaùc. Naêm 1725, ñoàng ruoäng bò
boû hoang nhieàu quaù, ñeán noãi Trònh Cöông phaûi cho pheùp daân caùc xaõ laân caän ñöôïc quyeàn nhaän ruoäng ñaát
boû hoang ñeå caøy caáy vaø mieãn toâ thueá trong 3naêm. Cuøng luùc aáy, Chuùa Trònh coøn phaùi 6 vieân quan ñaïi thaàn
tin caäy laøm khuyeán noâng söù, chia nhau ñi veà 4 traán ôû vuøng ñoàng baèng ñeå giaûi quyeát vaán ñeà ruoäng ñaát vaø
khuyeán khích nhaân daân caøy caáy.
Tuy nhieân, nhöõng bieän phaùp coù tính chaát ñoái phoù aáy vaãn khoâng theå cöùu vaõn tình traïng ñình treä cuûa
kinh teá noâng nghieäp. Ñôøi soáng cuûa ngöôøi noâng daân cuøng khoå, phaûi tha höông caàu thöïc vaø hoï buoäc phaûi
ñöùng leân noåi daäy khôûi nghóa giaønh quyeàn ñöôïc soáng.
b. Kinh teá haøng hoùa phaùt trieån vaø bò kìm haõm.
Trong khi neàn kinh teá noâng nghieäp bò khuûng hoaûng sa suùt thì neàn kinh teá haøng hoaù laïi khaù phaùt trieån
vaø ñaït ñöôïc nhöõng thaønh töïu lôùn.
1
C. Maùc, F. AÊngghen, V.I. Leânin, Baøn veà caùc xaõ hoäi tieàn tö baûn, NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi 1975, Tr 50
Chieán tranh noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn - 10 –
Veà thuû coâng nghieäp, ngoaøi caùc coâng xöôûng cuûa nhaø nöôùc chuyeân ngheà khai moû, ñuùc vuõ khí, ñoùng
thuyeàn, laøm ñoà trang söùc, ñuùc tieàn … thì ngheà thuû coâng truyeàn thoáng cuûa nhaân daân cuõng phaùt trieån khaép
caùc laøng xaõ. Chaên taèm, deät vaûi voán laø ngheà truyeàn thoáng cuûa ngöôøi phuï nöõ Vieät Nam:
Gaùi thì giöõ vieäc trong nhaø

Khi vaøo canh cöûi, khi ra theâu thuøa
Caùc laøng ngheà truyeàn thoáng tröôùc ñaây ôû Haø Taây nhö Yeân Thaùi, Böôûi, Trích Saøi, Truùc Baïch, Nghi
Taøm, Thaønh Coâng … nay caøng noåi tieáng hôn. Rieâng ngheà laøm ñoà goám, luùc baáy giôø ôû ñaøng Ngoaøi ñaõ coù
nhieàu trung taâm noåi tieáng nhö Baùt Traøng (Gia Laâm, Haø Noäi), Thoå Haø (Baéc Ninh), Höông Canh (Vónh
Phuùc), Vaân Ñình (Haø Taây), Haøm Roàng (Thanh Hoùa)... Caùc ngheà laøm ñöôøng, laøm giaáy, reøn saét, laøm chieáu,
laøm noùn cuõng raát phaùt trieån khaép moïi nôi.
ÔÛ mieàn nuùi, ngheà khai moû cuõng raát phaùt trieån, nhaát laø khai moû ñoàng. Caùc traán Höng Hoaù, Tuyeân
Quang, Thaùi Nguyeân, Laïng Sôn laø nôi taäp trung nhieàu moû vaø cuõng laø khu vöïc khai moû phaùt trieån nhaát. ÔÛ
ñaây, ngoaøi caùc moû do nhaân daân ñòa phöông töï toå chöùc theo loái caù theå hay do caùc thoå tuø ñöùng ra quaûn lónh,
coøn coù moät soá moû do thöông nhaân Hoa kieàu kinh doanh.
Hình thöùc toå chöùc saûn xuaát ñaõ coù böôùc phaùt trieån raát ñaùng keå. Trong moãi ngheà ñeàu coù toå chöùc
phöôøng hoäi vaø trình ñoä chuyeân moân hoaù cao, saûn phaåm laøm ra cung caáp cho thò tröôøng trong nöôùc vaø xuaát
khaåu coù giaù trò. Nhieàu laøng ngheà coå truyeàn laáy saûn xuaát thuû coâng nghieäp laøm nguoàn sinh soáng chính:
Chieáu Nga Sôn, gaïch Baùt Traøng

Vaûi tô Nam Ñònh, luïa vaøng Haø Ñoâng
Veà thöông nghieäp, maïng löôùi thò tröôøng noäi ñòa khaù daøy ñaëc. Chôï buùa moïc leân khaép nôi theo quy
moâ töø chôï laøng ñeán chôï huyeän (chôï phieân), chôï chuøa, chôï phuû. Moãi huyeän thöôøng coù töø 14 ñeán 22 chôï
thöôøng xuyeân hoaït ñoäng. caû ñaøng Ngoaøi coù 8 chôï lôùn phaûi noäp thueá cho nhaø nöôùc. Haøng hoaù thöôøng laø
noâng saûn, saûn phaåm thuû coâng qua laïi giöõa caùc laøng, töø mieàn xuoâi ñeán mieàn nuùi, töø thaønh thò ñeán thoân queâ.
Thöông nhaân qua laïi nhö maéc cöûi. Nhieàu laøng buoân ñöôïc hình thaønh nhö Ña Ngöu (Höng Yeân), Baùo Ñaùp
(Nam Ñònh), Phuø Löu (Baéc Ninh), Ñan Loan (Haûi Döông) …
Ñaëc bieät laø söï saàm uaát cuûa caùc thaønh thò. Thaønh thò vöøa laø trung taâm chính trò, vaên hoaù vöøa laø trung
taâm kinh teá. Tieâu bieåu laø Thaêng Long, phoá Hieán coù haøng ngaøn phöôøng hoäi vôùi quy moâ ngaøy caøng môû
roäng taïo neân söï phaân coâng lao ñoäng lôùn. Thaønh thò trôû thaønh nôi coù söùc thu huùt lôùn taïo neân caùc luoàng di
cö töø noâng thoân. Phaàn lôùn cö daân buoân baùn ôû Thaêng Long ñeàu coù goác töø caùc traán Haûi Döông, Sôn Taây,
Sôn Nam, Kinh Baéc (thò daân ôû Haøng Ñaøo - Thaêng Long phaàn lôùn coù nguoàn goác töø laøng Ñan Loan – Haûi
Döông; ôû Haøng Ñoàng töø laøng Caàu Noâm – Baéc Ninh, ôû Haøng Baùt töø laøng goám Baùt Traøng …). Tuy nhieân,
söï nhoän nhòp cuûa caùc thaønh thò phuï thuoäc raát lôùn vaøo tính chaát chính trò, noù laäp töùc bò luïi taøn khi trò sôû cuûa
chính quyeàn phong kieán chuyeån ñi ñeán nôi khaùc (tröôøng hôïp phoá Hieán – Höng Yeân).
Vieäc buoân baùn vôùi thöông nhaân nöôùc ngoaøi phaùt trieån ngaøy caøng raàm roä. Beân caïnh nhöõng ñoái taùc
quen thuoäc ngaøy caøng ñoâng ñaûo nhö thöông nhaân ngöôøi Hoa, Inñoâneâxia, Thaùi, AÁn Ñoä, Araäp …, caùc
thuyeàn buoân Nhaät Baûn, Boà Ñaøo Nha, Haø Lan, Phaùp, Anh … cuõng taáp naäp ra vaøo caùc thöông caûng nöôùc ta.

Söï phaùt trieån cuûa thöông nghieäp vaø thuû coâng nghieäp ôû ñaøng Ngoaøi naèm trong quy luaät phaùt trieån cuûa
kinh teá haøng hoaù phöông Ñoâng noùi chung. Quan heä tieàn teä phaùt trieån len loûi vaøo moïi lónh vöïc cuûa cuoäc
soáng vaø phaù vôõ nhöõng chuaån möïc ñaïo ñöùc phong kieán.
Tuy nhieân, do söï khuûng hoaûng, thoái naùt cuûa cheá ñoä phong kieán Vieät Nam ñöông thôøi, tính baûo thuû trì
treä cuûa tö töôûng “Só noâng vi baûn, coâng thöông ñaùng khinh” maø loaïi hình kinh teá naøy bò kieàm cheá maïnh meõ
vaøo nöûa sau cuûa theá kyû XVIII. Chính quyeàn phong kieán thi haønh nhöõng chính saùch “öùc thöông” coå truyeàn
nhö thueá khoaù, töôùc boû quyeàn lôïi cuûa thöông nhaân voán gaén chaët vaøo laøng, nöôùc. Nhaän xeùt veà caùc thöù thueá
ñoù, Phan Huy Chuù vieát: “Vì söï tröng thu quaù möùc, vaät löïc kieät khoâng theå noäp noåi ñeán noãi ngöôøi ta phaûi
baàn cuøng maø phaûi boû ngheà nghieäp. Coù ngöôøi vì thueá sôn soáng maø phaûi chaët caây sôn, coù ngöôøi vì thueá vaûi
luïa maø phaûi phaù khung cöûi. Cuõng coù keû vì phaûi noäp thueá caây maø phaûi boû rìu buùa, vì phaûi baét caù toâm maø
xeù löôùi chaøi, vì phaûi noäp maät mía maø khoâng troàng mía nöõa, vì phaûi noäp boâng cheø maø boû hoang vöôøn töôïc.
Laøng xoùm naùo ñoäng ...”1
Ñieàu naøy daãn ñeán heä quaû xaõ hoäi laø maâu thuaãn giöõa thöông nhaân vaø thôï thuû coâng vôùi chính quyeàn
phong kieán ngaøy caøng gay gaét. Ñoøi hoûi cuûa xaõ hoäi Vieät Nam laø xoaù boû caûn trôû ñeå phaùt trieån. Tuy nhieân,
boä phaän naøy chöa ñuû söùc ñeå taïo ra nhaân toá lôùn ñeå giaûi ñaùp cho xaõ hoäi Vieät Nam luùc ñoù maø giai caáp noâng
daân vaãn laø löïc löôïng ñoâng ñaûo nhaát.
4. Noâng daân Vieät Nam vaø neàn kinh teá tieåu noâng.
a. Caûnh quan cuûa neàn kinh teá noâng nghieäp luùa nöôùc
Vieät Nam naèm ôû khu vöïc “chaâu AÙ gioù muøa”, ñòa hình phöùc taïp goàm röøng nuùi, trung du vaø ñoàng baèng
chaâu thoå. Ñaëc ñieåm kinh teá chuû ñaïo cuûa cö daân noâng nghieäp laø canh taùc caây luùa nöôùc. Neàn saûn xuaát döïa
theo muøa vuï veà cô baûn laø saûn xuaát luùa nöôùc vaøthaâm canh hoa maøu. Yeâu caàu lôùn nhaát cuûa caây luùa nöôùc
chính laø nöôùc: “ Nhaát nöôùc, nhì phaân, tam caàn, töù gioáng”. Do ñoù, noâng daân Vieät Nam töø ñôøi naøy sang ñôøi
khaùc phaûi khoâng ngöøng thöïc hieän yeâu caàu ñoàng baèng hoaù caûnh quan ñeå taïo ra moät maët baèng tuyeät ñoái
cho caây luùa nöôùc.
Töø yeâu caàu ñoù, ôû vuøng röøng nuùi vaø trung du, nhöõng maûnh ruoäng baäc thang noái ñuoâi nhau chaïy treân
caùc söôøn ñoài; ôû vuøng ñoàng baèng chaâu thoå vôùi nhöõng goø ñoài vaø oâ truõng ñöôïc ngaên thaønh nhöõng thöûa ruoäng
lieàn bôø vaø nhöõng möông raïch chaèng chòt caét ngang. Chính nhöõng thöûa ruoäng aáy ñaõ khaéc phuïc ñöôïc tình
traïng khoâng baèng phaúng cuûa ñòa hình phöùc taïp. Tuy nhieân, noù laïi taïo ra yeáu toá manh muùn, ngaên caùch,
chia reõ thöôøng thaáy trong noâng thoân Vieät Nam.
Kinh teá luùa nöôùc laø chuû ñaïo trong neàn kinh teá noâng nghieäp cuõng ñoøi hoûi coù söï boå sung thích hôïp. Moâ
hình kinh teá Ruoäng – Vöôøn – Ao – Chuoàng ñöôïc thieát laäp laáy kinh teá ruoäng laø chính, caùc yeáu toá coøn laïi
ñoùng vai troø hoã trôï, boå sung. Caûnh quan sinh thaùi cuûa caây luùa nöôùc ñöôïc thu nhoû ôû hai cuïm chính. Thöù
nhaát laø ruoäng nöôùc troàng luùa coù hoa maøu thaâm canh chuû yeáu vaøo muøa khoâ. Thöù hai laø thoå cö vôùi vieäc ñaøo
ao vöôït thoå vöøa laøm neàn nhaø, vöøa ñeå laøm vöôøn vaø taïo ao. Vöôøn laø kinh teá trung du vôùi caùc loaïi caây aên
quaû, caùc loaïi rau, hoa, vaø thaäm chí laø caây hoa maøu nhaèm boå sung thu nhaäp cho ngöôøi noâng daân. Ao laø nôi
cung caáp nöôùc cho sinh hoaït gia ñình, ñoàng thôøi laø nôi cung caáp nguoàn thöïc phaåm (rau, caù …) vaø nhaát laø
1
Phan Huy Chuù, Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí, NXB Söû hoïc Haø Noäi 1961, TIII, Trang 80.
rau cho chaên nuoâi. Chuoàng chuû yeáu ñeå cung caáp nguoàn phaân boùn cho ruoäng ñoàng vaø moät phaàn thu nhaäp
cho gia ñình noâng daân. Töø yeâu caàu ñoù, caây luùa nöôùc chi phoái toaøn boä ñôøi soáng kinh teá ngöôøi noâng daân vaø
quy ñònh baûn saéc vaên hoaù cuûa hoï.
Vaên hoaù vaät chaát vôùi neáp nhaø maø chaát lieäu thöôøng thaáy nhö nhaø tranh maø vaùch ñaát ñöôïc laøm baèng
rôm troän buøn ao, goác luùa duøng ñeå laøm chaát ñoát hay lôïp maùi nhaø, reã luùa duøng laøm phaân boùn … Vaên hoaù
tinh thaàn vôùi nhöõng leã hoäi caàu möa, ra muøa, cuùng côm môùi, hay gaén vôùi chu kyø cuûa caây luùa …
Chính vieäc taïo ra caûnh quan sinh thaùi cuûa caây luùa nöôùc cuõng laø coäi nguoàn cuûa söï gaén keát tình laøng
nghóa xoùm cuûa noâng daân Vieät Nam. Söï gaén boù maùu thòt aáy níu keùo ngöôøi noâng daân ngaøn ñôøi khoâng xa rôøi
maûnh ñaát maø caùc theá heä cha oâng hoï ñaõ goùp coâng söùc taïo neân nhöng cuõng laøm cho taàm maét hoï haïn cheá vaø
tö töôûng heïp hoøi aên saâu vaøo neáp nghó.
Maëc daàu vaäy, khoâng gian laøng xaõ ñaõ khoâng ñuû söùc ñeå níu keùo ngöôøi noâng daân Vieät Nam. Söï boùc loät
cuûa giai caáp thoáng trò phong kieán ñaõ laøm cho ñôøi soáng cuûa hoï ngaøy caøng cöïc khoå, phaûi tha höông kieám
soáng vaø khi khoâng coøn con ñöôøng naøo khaùc thì buoäc hoï phaûi noåi daäy ñaáu tranh.
b. Vaán ñeà phaù saûn cuûa noâng daân Vieät Nam theá kyû XVIII
Söï khuûng hoaûng cuûa cheá ñoä phong kieán Vieät Nam keùo daøi haøng theá kyû ñaõ daãn ñeán haäu quaû to lôùn laø
söï phaù saûn haøng loaït treân quy moâ lôùn vaø keùo daøi cuûa noâng daân.
Beân caïnh söï boùc loät, nhuõng nhieãu, haïch saùch cuûa boïn quan laïi, ñòa chuû phong kieán laø naïn luït loäi,
maát muøa lieân tieáp xaûy ra. Söû cuõ ghi laïi caùc naêm xaûy ra naïn ñoùi lôùn 1690, 1694, 1695, 1702, 1703, 1708,
1711, 1713, 1721, 1727, 1728, 1729 … “moät ñaáu luùa nhoû giaù ñeán 1 tieàn, daân gian phaûi aên voû caây, rau coû,
laù caây, thaây cheát ñoùi ñaày ñöôøng, thoân xoùm trôû neân tieâu ñieàu”1. Naêm 1726, 1727, nhaân daân Thanh, Ngheä
laâm vaøo moät naïn ñoùi lôùn vaø sang ñaàu naêm 1728, naïn ñoùi lôùn lan traøn khaép boán traán ñaøng Ngoaøi. Naêm
1730, ñeâ soâng Hoàng ôû Maïn Truø (Höng Yeân) vôõ, luït lôùn xaûy ra laøm cho 527 laøng xaõ bò phieâu taùn.
Vaøo 2 naêm 1740, 1741, naïn ñoùi lôùn xaûy ra ôû khaép caùc traán ñoàng baèng, naëng nhaát ôû Haûi Döông laøm
cho 3691 laøng haàu nhö khoâng coøn ngöôøi sinh soáng. Söû cuõ cheùp: “Daân boû caû caøy caáy. Thoùc luùa daønh duïm
trong xoùm laøng ñeàu heát saïch, duy coù Sôn Nam hôi khaù. Daân löu vong boàng beá, daét díu nhau ñi kieám aên
ñaày ñöôøng, giaù gaïo cao voït, 100 ñoàng tieàn khoâng ñoåi ñöôïc böõa aên. Daân phaàn nhieàu soáng nhôø rau coû, ñeán
aên caû chuoät raén. Ngöôøi cheát ñoùi ngoån ngang, ngöôøi soáng soùt khoâng coøn moät phaàn möôøi. Laøng naøo coù tieáng
laø truø maät cuõng chæ coøn ñoä naêm, ba hoä maø thoâi”2.
Rieâng ôû traán Sôn Nam, Ngheä An tuy coù “hôi ñöôïc muøa” nhöng bò Nhaø nöôùc tröng thu, vô veùt luùa gaïo
neân nhaân daân cuõng bò ñoùi khoå. Ñeán noãi coù nôi moät maãu ruoäng chæ ñoåi ñöôïc coù moät caùi baùnh, coù ngöôøi tieàn
cuûa ñaày nhaø maø vaãn bò cheát ñoùi. ÔÛ traán Haûi Döông: “Ruoäng ñaát ñaõ haàu thaønh ra röøng raäm, nhöõng gioáng
choù, lôïn loøi sinh tuï ñaày caû ngoaøi ñoàng. Nhöõng ngöôøi daân soáng soùt phaûi ñi boùc voû caây, baét chuoät ñoàng maø
aên”3. Naêm 1737, ôû traán Sôn Taây bò ñoùi vaø dòch, soá ngöôøi soáng soùt chæ coøn 1,2 phaàn 10. ÔÛ Cao Baèng, naêm
1
Leâ Cao laõng, Lòch trieàu taïp kyû, q.2
2
Khaâm ñònh Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc, NXB KHXH, Haø Noäi 1995, trang 1756.
3
Phaïm Ñình Hoå, Vuõ trung tuyø buùt, baûn dòch cuûa NXB Vaên Hoùa, Haø Noäi1960, trang 119.
1754 xaûy ra moät naïn ñoùi lôùn, Nhaø nöôùc phaûi xuaát ra 300 laïng baïc ñeå phaùt chaån. ÔÛ Laïng Sôn, nhaân daân
phaûi aên rau coû, cuû naâu thay côm.
Nhöõng naïn ñoùi keùo daøi vaø khuûng khieáp aáy ñaõ laøm cho raát nhieàu ngöôøi bò cheát ñoùi. Rieâng ôû khu kinh
thaønh, soá ngöôøi cheát ñoùi bò choân vuøi ôû beân ñöôøng raát nhieàu, ñeán noãi vaøo naêm 1722, Trònh Cöông phaûi sai
laáy ñaát coâng laäp ra hai khu moä: moät ôû xaõ Hoaøng Mai roäng 14 maãu, moät ôû xaõ Dòch Voïng roïâng 17,2 maãu ñeå
choân nhöõng ngöôøi cheát vì ñoùi vaø dòch beänh. Nhöõng ngöôøi may maén soáng soùt qua nhöõng naïn ñoùi, phaàn lôùn
cuõng bò phaù saûn, phaûi rôøi boû xoùm laøng, ruoäng ñoàng ñi kieám aên khaép nôi taïo thaønh moät taàng lôùp noâng daân
löu vong ñoâng ñaûo.
Ngay töø ñaàu theá kyû XVIII, tình traïng noâng daân löu vong ñaõ khaù ñoâng ñaûo. Naêm 1707, Chuùa Trònh
Caên ñaõ phaûi mieãn phuù dòch trong 5 naêm cho daân löu vong ñeå vaän ñoäng hoï trôû veà saûn xuaát. Naêm 1737,
Nhaø nöôùc phaùi 12 vieân ñaïi thaàn laøm chieâu taäp söù cuøng moät luùc ñi veà caùc ñòa phöông chieâu taäp daân löu taùn
veà laøm aên nhöng khoâng coù keát quaû. Thaùng 11 naêm 1741, Trònh Doanh sai Nguyeãn Quyù Caûnh, Vuõ Coâng
Teá laøm chieâu phuû söù ñi chieâu moä daân löu taùn ñeå phuïc hoaù ruoäng ñoàng. Hoï nhaân ñoù baùo veà: soá laøng xaõ bò
phieâu taùn hoaøn toaøn laø 1730 laøng, soá laøng xaõ chæ coøn raát ít ngöôøi soáng soùt laø 1961 laøng töùc laø hôn 1/3 toång
soá laøng xaõ ñaøng Ngoaøi. Vaøo khoaûng nöûa sau theá kyû XVIII, trong moät baûn ñieàu traàn göûi leân Chuùa Trònh
Saâm, Ngoâ Thì Só cho bieát: ôû 4 traán ñoàng baèng coù 1076/9668 xaõ phieâu taùn, ôû traán Thanh Hoaù coù 297/1393
xaõ phieâu taùn, ôû traán Ngheä An coù 115/706 xaõ phieâu taùn.
Laøng xoùm ñieâu taøn, kinh teá tieåu noâng bò suy suïp nghieâm troïng, söùc saûn xuaát bò taøn phaù. Noâng daân
phaàn lôùn cheát ñoùi hoaëc löu taùn, tha phöông caàu thöïc. Soá noâng daân phieâu taùn voán laø löïc löôïng saûn xuaát chuû
yeáu trong noâng nghieäp bò cheá ñoä boùc loät phong kieán taøn baïo xoâ ñaåy ra khoûi quaù trình saûn xuaát. Ñieàu naøy
coù taùc duïng ngöôïc trôû laïi söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi vaø söùc saûn xuaát. Neàn saûn xuaát bò phaù hoaïi trong khi ñoù,
kinh teá ñòa chuû ñöôïc cuûng coá, noâng daân bò taùch rôøi khoûi tö lieäu saûn xuaát nhöng khoâng theå trôû thaønh ngöôøi
laøm thueâ baùn söùc lao ñoäng.
Vaøi yù kieán cho raèng söï phaù saûn cuûa noâng daân Vieät Nam theá kyû XVIII chính laø ñieàu kieän cho söï ra
ñôøi cuûa chuû nghóa tö baûn. Hoï caên cöù vaøo lyù luaän cuûa V.I. Leânin veà söï phaùt trieån cuûa chuû nghóa tö baûn ôû
nöôùc Nga. Quan ñieåm naøy raäp khuoân maùy moùc laø hoaøn toaøn sai veà caû lyù thuyeát vaø thöïc tieãn. Söï phaù saûn
cuûa noâng daân Vieät Nam theá kyû XVIII thöïc chaát laø bieåu hieän cuûa söï tan raõ keát caáu coå truyeàn cuûa laøng Vieät
vaø chöùng toû raèng cô caáu laøng xaõ khoâng coøn vöõng chaéc nöõa ñeå ñaûm baûo saûn xuaát.
Trong hoaøn caûnh nöôùc ta luùc baáy giôø, khi neàn kinh teá tö baûn chuû nghóa chöa thaáy xuaát hieän, thaønh thò
chöa phaùt trieån, neân quaù trình baàn cuøng hoaù noâng daân khoâng coù quaù trình voâ saûn hoaù tieáp theo. Hieän
töôïng baàn cuøng aáy khoâng phaûi do quaù trình tích luõy nguyeân thuyû tö baûn chuû nghóa gaây ra, maø chæ laø haäu
quaû cuûa cheá ñoä boùc loät phong kieán. Soá daân löu vong chæ coøn moät con ñöôøng thoaùt duy nhaát laø baïo ñoäng ñeå
tìm loái soáng.
Tuy nhieân, söï tan raõ naøy chæ mang tính chaát taïm thôøi vaø ñeán moät luùc naøo ñoù, noù ñöôïc taùi laäp trôû laïi
vôùi cô caáu hoaøn toaøn khoâng thay ñoåi. Ñaây chính laø tính chaát beàn vöõng, baûo löu laâu daøi cuûa coâng xaõ noâng
thoân AÙ chaâu. Ví duï nhö söï taùi laäp cuûa caùc laøng xaõ voán laø ñòa baøn cuûa cuoäc khôûi nghóa Vuõ Ñình Dung laø
Gia Hoaø (Ngaân Giaø – 7 laøng Caø), Baùo Ñaùp (3 laøng Hoùp) …

c. Söï phaù huûy cuûa neàn kinh teá tieåu noâng
Theo F. AÊngghen, tieåu noâng laø ngöôøi sôû höõu hoaëc ngöôøi ñi thueâ moät maûnh ruoäng ñaát maø hoï thöôøng
coù theå caøy caáy cuøng vôùi gia ñình hoï. Maûnh ñaát aáy khoâng nhoû hôn soá ruoäng ñaát caàn thieát ñeå nuoâi gia ñình
hoï. Hoï laø ngöôøi lao ñoäng sôû höõu nhöõng tö lieäu saûn xuaát, laø taøn dö cuûa moät phöông thöùc saûn xuaát ñaõ loãi
thôøi.
ÔÛ Taây AÂu, neàn kinh teá tieåu noâng chæ xuaát hieän sau khi caùc cuoäc caùch maïng tö saûn dieãn ra. Trong
thôøi phong kieán, quyeàn sôû höõu ruoäng ñaát thuoäc veà giai caáp ñòa chuû phong kieán. Noâng daân voán laø noâng noâ,
khoâng nhöõng leä thuoäc vaøo chuû sôû höõu ruoäng ñaát veà kinh teá maø coøn bò troùi buoäc veà thaân phaän. Cuoäc caùch
maïng tö saûn Phaùp giaûi phoùng hoï vaø chia cho hoï moät khaåu phaàn ruoäng ñaát nhaát ñònh nhöng phaûi traû tieàn
chuoäc (Hieán phaùp 1791 vaø 1793). Töùc laø giai caáp tö saûn ñaõ chuyeån ñoåi thaân phaän cuûa hoï thaønh ngöôøi tieåu
noâng tö höõu. ÔÛ nöôùc Nga cuõng tieán haønh cuoäc caûi caùch noâng noâ vaøo naêm 1861 nhöng chæ coù moät boä phaän
trôû thaønh tieåu noâng coøn laïi phaàn lôùn thaønh ngöôøi laøm thueâ, baùn söùc lao ñoäng cho giai caáp tö saûn.
ÔÛ Vieät Nam vaø phöông Ñoâng (Trung Quoác, AÁn Ñoä, …), neàn kinh teá tieåu noâng xuaát hieän raát sôùm,
ngay töø khi coù cheá ñoä tö höõu vaø nhaø nöôùc. Ñieàu naøy xuaát phaùt töø cheá ñoä sôû höõu ruoäng ñaát trong ñoù ruoäng
ñaát coâng ñoùng vai troø chuû ñaïo. Ruoäng ñaát coâng coù nguoàn goác töø sôû höõu taäp theå cuûa caùc coâng xaõ noâng
thoân. Ñeán khi nhaø nöôùc trung öông taäp quyeàn vöõng maïnh, nhaø nöôùc ñoùng vai troø laø ngöôøi sôû höõu cao nhaát
veà ruoäng ñaát nhöng quyeàn chieám höõu vaø söû duïng vaãn thuoäc veà coâng xaõ noâng thoân. Thoâng qua ñoù, nhaø
nöôùc thu toâ, thueá. Toâ laø hình thöùc theå hieän quyeàn sôû höõu ruoäng ñaát, thueá laø hình thöùc theå hieän chuû quyeàn
cuûa nhaø nöôùc. Do ñoù, C. Maùc noùi: “ÔÛ phöông Ñoâng, toâ vaø thueá hôïp laøm moät.” YÙ thöùc baûo veä ruoäng ñaát
coâng raát cao khoâng nhöõng laø nhaø nöôùc maø coøn caû noâng daân. Noù giaûi thích ñöôïc söï toàn taïi laâu daøi vaø phoå
bieán cuûa ruoäng ñaát coâng ôû Baéc boä vaø Baéc Trung boä. Theo thoáng keâ naêm 1932, ôû Baéc Trung boä coøn 2300
km2 ñaát coâng gaàn baèng 1/5 toång dieän tích1.
Ruoäng tö toàn taïi vaø ngaøy caøng phaùt trieån trong thôøi kyø kinh teá haøng hoaù. ÔÛ Vieät Nam, hình thöùc naøy
khaù phaân taùn, manh muùn vaø khoâng ngöøng bieán ñoäng. Kinh teá haøng hoaù phaùt trieån laøm cho ruoäng ñaát trôû
thaønh thöông phaåm nhöng vaãn bò nhaø nöôùc phong kieán vaø noâng daân laøng xaõ ngaên caûn quyeát lieät. Ñòa hình
phöùc taïp vaø yeâu caàu maët baèng cho caây luùa nöôùc cuõng laø nguyeân nhaân laøm cho hình thöùc naøy toàn taïi manh
muùn.
Laøng Vieät coå truyeàn chính laø cô sôû cho söï toàn taïi cuûa neàn kinh teá tieåu noâng. Laøng xaõ vöøa laø teá baøo
xaõ hoäi, vöøa laø ñôn vò toå chöùc saûn xuaát vaø laø choã döïa chaéc chaén veà tinh thaàn cuûa ngöôøi noâng daân Vieät
Nam. Thoâng qua moät cô caáu toå chöùc beàn vöõng ñeå troùi buoäc ngöôøi noâng daân trong caùc moái quan heä ñan
xen, choàng cheùo. Ngöôøi noâng daân Vieät Nam toå chöùc xaõ hoäi theo caùc toå chöùc phöùc taïp nhö hoï, phöôøng,
hoäi, giaùp, phe vôùi caùc luaät leä mang tính quy öôùc (Höông öôùc, Toäc öôùc, Phöôøng leä …). Nhaø nöôùc cuõng vôùi
tay ñeán laøng xaõ thoâng qua caùc toå chöùc haønh chính thích hôïp cho moãi thôøi kyø. Keát caáu vaên hoaù vôùi caùc loaïi
hình tín ngöôõng truyeàn thoáng nhö thôø toå tieân, thôø thaønh hoaøng, Nho giaùo, phaät giaùo … vaø caùc loaïi hình leã
hoäi cuõng nhö vaên ngheä daân gian. Quyeàn lôïi vaø nghóa vuï cuûa ngöôøi noâng daân Vieät Nam gaén chaët vôùi söï
toàn taïi cuûa laøng xaõ. Hoï gaàn nhö chæ bieát raèng laøng – nöôùc laø hai thöïc theå xaõ hoäi toàn taïi gaén boù vôùi mình.
1
Nguyeãn Ñoång Chi: Noâng thoân Vieät nam trong lòch söû, NXB KHXH, Haø Noäi 1977, trang 47.
Laøng xaõ bò phaù huyû (phieâu taùn) thì quyeàn lôïi cuûa ngöôøi noâng daân cuõng khoâng coøn. Hieän töôïng daân nguï cö
ôû Baéc boä vaø Baéc Trung boä laø moät ví duï khaù phoå bieán.
Trong khi ñoù, söï phaù saûn cuûa noâng daân Vieät Nam theá kyû XVIII laïi dieãn ra treân moät quy moâ lôùn,
haøng ngaøn laøng maïc bò phieâu taùn cuõng coù nghóa laø söï phaù huyû cuûa neàn kinh teá tieåu noâng. Neàn kinh teá tieåu
noâng vôùi vai troø chuû ñaïo cuûa caây luùa nöôùc phuï thuoäc chaët cheõ vaøo söï phaùt trieån cuûa maøng löôùi thuyû lôïi,
coâng vieäc ñoøi hoûi tính toå chöùc cao cuûa coäng ñoàng. Nhaø nöôùc phong kieán Vieät Nam theá kyû XVIII ñaõ khoâng
coøn giöõ ñöôïc vai troø cuûa mình nöõa. Ñoàng ruoäng bò boû hoang, söùc saûn xuaát bò phaù hoaïi nghieâm troïng, maâu
thuaãn giai caáp ñaõ trôû neân kòch lieät. Cuoái cuøng, khi khoâng coøn con ñöôøng naøo khaùc, ngöôøi noâng daân buoäc
phaûi noåi daäy khôûi nghóa ñeå töï cöùu laáy mình.
II. DIEÃN BIEÁN CHIEÁN TRANH NOÂNG DAÂN ÑAØNG NGOAØI THEÁ KYÛ XVIII
1. Nhöõng cuoäc khôûi nghóa noâng daân ñaàu tieân.
Tröôùc thöïc traïng cuûa xaõ hoäi Vieät Nam ñaày ñen toái, noâng daân Vieät Nam ñaõ khoâng ngöøng noåi daäy ñaáu
tranh choáng laïi nhaø nöôùc vaø giai caáp ñòa chuû phong kieán. Phong traøo dieãn ra lieân tuïc töø cuoái theá kyû XVII
ôû nhieàu nôi khaép caùc traán ñaøng Ngoaøi. Nhöng sau caùc naïn ñoùi khuûng khieáp ñaàu theá kyû XVIII, phong traøo
noâng daân khôûi nghóa ñaõ buøng leân maïnh meõ, baùo hieäu moät cao traøo ñaáu tranh cuûa noâng daân saép dieãn ra.
Trong giai ñoaïn naøy, nhöõng cuoán bieân nieân söû ghi cheùp ñaày raãy nhöõng hieän töôïng nhö: “troäm cöôùp”,
“giaëc giaõ”, “ñaûng nguî” noåi leân nhö ong. Ñoù thöïc chaát laø nhöõng cuoäc noåi daäy khôûi nghóa cuûa noâng daân
ngheøo khoå bò caùc nhaø vieát söû phong kieán xuyeân taïc.
Naêm 1715, ôû traán Sôn Taây, Kinh Baéc “troäm cöôùp, giaëc giaõ noåi leân khaép nôi”. Töø naêm 1737 thì haàu
khaép ñaøng Ngoaøi “troäm cöôùp noåi leân nhö ong” ñeán noãi caùc ñòa phöông “dòch baùo khoâng kòp”. Chuùa Trònh
phaûi sai caùc loä laäp ñoàn hoaû hieäu treân nuùi ñeå ngaøy ñeâm canh gaùc vaø heã coù ñoäng thì ñoát löûa leân baùo hieäu
cho nhau.
Naêm 1721, Chuùa Trònh tuyeån theâm binh lính ôû caùc traán. Naêm 1726, Trònh Cöông ñaët theâm chöùc traán
thuû ôû caùc noäi traán ñeå tuaàn haønh caùc nôi hieåm yeáu. Naêm 1727, Nhaø nöôùc laïi ñaët theâm ngaïch moä binh ñeå
taêng cöôøng theâm löïc löôïng quaân ñoäi. Naêm 1729, Trònh Cöông ñaët theâm chöùc khaùn thuû ôû xaõ ñeå baét “troäm
cöôùp” vaø ñaët theâm quaân tuaàn phoøng caùc cöûa bieån hieåm yeáu, ñaët theâm sôû tuaàn saùt ôû caùc traán ñeå kieåm soaùt
ngöôøi qua laïi. Nhöng taát caû boä maùy ñaøn aùp aáy vaãn khoâng ngaên ñöôïc phong traøo khôûi nghóa ñang buøng leân
maïnh meõ.
Muøa thu naêm 1737, ôû nuùi Tam Ñaûo traán Sôn Taây (Vónh Phuùc), nhaø sö Nguyeãn Döông Höng ñaõ phaùt
ñoäng cuoäc khôûi nghóa noâng daân lôùn môû ñaàu cho cao traøo chieán tranh noâng daân ñaøng Ngoaøi. Löïc löôïng
nghóa quaân leân ñeán haøng ngaøn ngöôøi, phaàn lôùn laø noâng daân ngheøo khoå, löu vong. Quaân khôûi nghóa ñaõ
ñaùnh chieám ñöôïc huyeän lî vaø moät soá vuøng xung quanh. Chuùa Trònh sai ñoác ñoàng traán Sôn Nam laø
Nguyeãn Baù Laân mang quaân ñeán ñaøn aùp. Maëc duø bò thaát baïi nhöng cuoäc khôûi nghóa ñaõ khuaáy ñoäng phong
traøo ñaáu tranh cuûa noâng daân laøm cho chuùa Trònh phaûi haï leänh cho caùc traán Sôn Taây vaø Thanh Hoaù phaûi
ngaøy ñeâm canh giöõ ñeà phoøng.

Cuøng thôøi gian naøy, ôû kinh thaønh Thaêng Long, Leâ Duy Maät cuøng vôùi moät soá hoaøng thaân, quoác thích,
quan laïi noåi daäy ñònh laät ñoå chuùa Trònh nhöng vieäc khoâng thaønh phaûi chaïy vaøo Thanh Hoaù cuøng noâng daân
noåi daäy khôûi nghóa haøng chuïc naêm trôøi.
2. Ñænh cao cuûa cuoäc chieán tranh noâng daân ñaøng Ngoaøi theá kyû XVIII
Sau khi cuoäc khôûi nghóa Nguyeãn Döông Höng thaát baïi, phong traøo noâng daân khôûi nghóa buøng noå döõ
doäi. Naêm 1739, ôû khaép caùc traán ñaøng Ngoaøi, noâng daân noåi daäy khôûi nghóa. Ñaùng chuù yù laø caùc cuoäc khôûi
nghóa ôû caùc traán sau:
ÔÛ traán Sôn Taây, Höng Hoaù coù cuoäc khôûi nghóa cuûa Teá (coøn goïi laø Ñoã Teá laáy caên cöù laø Sôn Döông –
Tuyeân Quang) vaø Boàng (coøn goïi laø Nho Boàng xaây döïng caên cöù ôû Phöôïng Nhaõn – Baéc Giang). Nghóa quaân
hoaït ñoäng raát maïnh meõ “noåi tieáng tinh quaùi, hung tôïn”. Naêm 1740, quaân Trònh ñaøn aùp, Teá vaø Boàng bò baét,
moät boä töôùng cuûa Teá laø Nguyeãn Danh Phöông tieáp tuïc laõnh ñaïo nghóa quaân choáng laïi trieàu ñình Leâ –
Trònh cho maõi ñeán naêm 1751.
Nhieàu cuoäc khôûi nghóa cuûa noâng daân maø söû cuõ cheùp laø “ñaùm giaëc nuùi”, moãi ñaùm coù ñeán haøng traêm,
haøng ngaøn ngöôøi. Ñaùng chuù yù laø cuoäc khôûi nghóa cuûa thuû lónh Töông (khoâng roõ hoï) hoaït ñoäng treân 8 naêm
ÔÛ traán Haûi Döông, anh em Nguyeãn Tuyeån, Nguyeãn Cöø xaây döïng caên cöù ôû Ninh Xaù – Chí Linh,
phoái hôïp vôùi Vuõ Traùc Oaùnh xaây döïng caên cöù ôû Moä Traïch – Ñöôøng An – Caåm Giaøng noåi daäy khôûi nghóa.
Hoï laø nhöõng quan laïi nhoû, trí thöùc phong kieán baát maõn saâu saéc vôùi trieàu ñình, thaáu hieåu noãi khoå cuûa noâng
daân maø hoaø vaøo cuoäc ñaáu tranh cuûa noâng daân. Nghóa quaân giöông cao laù côø “Ninh Daân”, xaây döïng hai
ñoàn chính ôû Phao Sôn (Chí Linh) vaø Ñoã Laâm (Gia Loäc), roài tieán quaân ñaùnh caùc laøng Thích Lyù, My Thöõ.
Nguyeãn Tuyeån töï xöng laø “Minh chuû”, Vuõ Traùc Oaùnh töï xöng laø “Minh coâng”.
Ñaàu naêm 1740, nghóa quaân ñaùnh sang huyeän Gia Bình (huyeän Gia Löông, Baéc Ninh) gieát cheát
Thoáng laõnh Baéc ñaïo Nguyeãn Troïng Uoâng ôû xaõ Bình Ngoâ roài ñaùnh xuoáng huyeän Thöôïng Phuùc, Phuù
Xuyeân (Haø Taây) thuoäc traán Sôn Nam. Thaùng 6 naêm 1740, nghóa quaân ñaùnh chieám Ñöôøng An, Khoaùi
Chaâu, tòch thu cuûa caûi cuûa quan laïi, ñòa chuû chia cho daân ngheøo. Nhö vaäy, ñeán cuoái naêm 1740, nghóa quaân
Nguyeãn Tuyeån ñaõ laøm chuû ñöôïc moät vuøng roäng lôùn goàm phaàn lôùn traán Haûi Döông (phuû Haï Hoàng, Thöôïng
Hoàng, Nam Saùch), Kinh Baéc (phuû Töø Sôn, Thuaän Thaønh) vaø moät phaàn traán Sôn Nam, ñoàng thôøi uy hieáp
kinh thaønh Thaêng Long.
Cuoái naêm 1740, Nguyeãn Cöø töø caên cöù Ñoã Laâm (Gia Löông, Baéc Ninh), Nguyeãn Tuyeån töø caên cöù
Phao Sôn (Chí Linh) phoái hôïp chæ huy nghóa quaân tieán ñaùnh Boà Ñeà (Gia Laâm) nhöng khoâng thaønh coâng.
Nghóa quaân lui veà caên cöù Ninh Xaù, Phao Sôn vaø tieáp tuïc chieán ñaáu.
Sau khi ñaøn aùp ñöôïc cuoäc khôûi nghóa cuûa Vuõ Ñình Dung, Trònh Doanh quyeát ñònh chuyeån muïc tieâu
ñaøn aùp ñeán traán Haûi Döông. Ñaàu naêm 1741, Trònh Doanh sai Ñaëng Ñình Luaän chæ huy môû moät traän taán
coâng lôùn vaøo caên cöù cuûa nghóa quaân. Nghóa quaân toå chöùc mai phuïc ôû Ñoâng Trieàu, ñaùnh baïi vaø baét soáng
Ñaëng Ñình Luaän cuøng vôùi toaøn boä töôùng taù cuûa quaân Trònh.
Thaùng 3 naêm 1741, Chuùa Trònh sai Hoaøng Nghóa Baù laø Thoáng laõnh Haûi Döông mang quaân taán coâng
döõ doäi vaøo caên cöù Phao Sôn. Nghóa quaân thaát baïi, bò quaân Trònh truy kích, Nguyeãn Tuyeån cheát traän. Quaân
Trònh thöøa thaéng tieán ñaùnh caên cöù Gia Phuùc. Nguyeãn Cöø troán leân Laïng Sôn vaø bò baét, Vuõ Traùc Oaùnh maát
tích. Nguyeãn Dieân chaïy vaøo Ngheä An tieáp tuïc hoaït ñoäng. Moät boä töôùng khaùc cuûa Nguyeãn Cöø laø Nguyeãn
Höõu Caàu tieáp tuïc laõnh ñaïo nghóa quaân khôûi nghóa cho ñeán naêm 1751.
Chính saùch ñaøn aùp phong traøo noâng daân cuûa Chuùa Trònh
Tröôùc söï phaùt trieån maïnh meõ cuûa phong traøo noâng daân, Chuùa Trònh lo taêng cöôøng löïc löôïng quaân
ñoäi ñeå thaúng tay ñaøn aùp phong traøo. Töø khi phong traøo khôûi nghóa môùi buøng noå, naêm 1739, Trònh Giang ñaõ
toå chöùc theâm ngaïch moä binh vaø ñaët theâm ngaïch höông binh. Nhöng noâng daân ñaõ lôïi duïng danh nghóa
höông binh ñeå trang bò vuõ khí, noåi daäy baïo ñoäng choáng laïi chính quyeàn, neân Trònh Giang laïi phaûi baõi boû
höông binh vaø ra leänh tòch thu heát vuõ khí trong nhaân daân.
Naêm 1740, Trònh Doanh laïi giaûi taùn luoân caû toå chöùc moä binh ñeå taêng cöôøng löïc löôïng quaân ñoäi
thöôøng tröïc vaø laäp caùc ñoàn aûi ôû nhöõng nôi hieåm yeáu. Ñaàu naêm 1740, Trònh Doanh laïi sai tuyeån theâm binh
lính môùi, cöù 3 suaát ñinh choïn moät suaát lính. Moät maët, Trònh Doanh taêng cöôøng vaø cuûng coá löïc löôïng quaân
ñoäi, xaây döïng löïc löôïng öu binh Thanh Ngheä (chieám 1/3 toång soá quaân veà sau naøy trôû thaønh kieâu binh),
chuù troïng phaùt trieån thuyû binh (goàm 1/5 soá quaân laø nhöõng ngöôøi bôi loäi gioûi), toå chöùc laïi löïc löôïng höông
binh döôùi söï chæ huy tröïc tieáp cuûa trieàu ñình, quy ñònh laïi kyû luaät, taêng cöôøng trang bò, taêng cöôøng thu toâ
thueá nhaát laø ôû mieàn nuùi vaø thöông nhaân, phaùt trieån teä mua baùn quan töôùc.
Maët khaùc, Trònh Doanh laäp ra nhieàu ñoàn traïi môùi, chia caùc traán thaønh nhöõng khu vöïc quaân söï ñaët
döôùi söï chæ huy cuûa moät vieân tuaàn thuû. ÔÛ caùc traán nhö Haûi Döông vaø Sôn Nam, nôi phong traøo noâng daân
phaùt trieån maïnh, Trònh Doanh coøn taêng theâm quaân ñoàn truù vaø laäp nhieàu ñoàn aûi phoøng ngöï. Moãi traán goàm
4 ñoäi traán binh laø tieàn, haäu, taû, höõu, moãi ñoäi khoaûng 300 ngöôøi. Traán Sôn Nam ñöôïc chia laøm 2 laø Sôn
Nam Haï vaø Sôn Nam Thöôïng.
Trònh Doanh coøn baét caùc thoå tuø mieàn nuùi vaø caùc thöông nhaân noäp chì, dieâm tieâu, löu hoaøng vaø tòch
thu töôïng phaät, chuoâng, khaùnh ôû chuøa ñeå ñuùc vuõ khí. Ñeå taäp trung söùc maïnh aùp ñaûo, Trònh Doanh aùp duïng
chieán thuaät “beû ñuõa töøng chieác moät”: “Ninh xaù (Nguyeãn Tuyeån, Nguyeãn Cöø, Vuõ Traùc Oaùnh) chöa theå phaù
ngay ñöôïc, baây giôø khoâng gì baèng tröôùc heát ñaùnh tan giaëc Ngaân Giaø (Vuõ Ñình Dung, Ñoaøn Danh Chaán,
Tuù Cao) ñeå caét ñöùt söï cöùu vieän cuûa ñaûng giaëc”1.
ÔÛ traán Sôn Nam, “ngöôøi xaõ Ngaân Giaø laø Baéc giöõ huyeän Nam Chaân (Nam Ñònh), ngöôøi xaõ Duõng
Thuyû laø Tuù Cao giöõ huyeän Thö Trì (Thaùi Bình), ngöôøi xaõ Hoaøng Xaù laø Giaùo Ly giöõ huyeän Ñoâng Quan
(Thaùi Bình)”1.
Ñaùng chuù yù laø hai cuoäc khôûi nghóa lôùn laø khôûi nghóa Vuõ Ñình Dung vaø Hoaøng Coâng Chaát. Nghóa
quaân Vuõ Ñình Dung xaây döïng caên cöù ôû 7 laøng Caø, 3 laøng Hoùp (nay thuoäc 2 xaõ Nam Quang, Nam Cöôøng,
huyeän Nam Tröïc, tænh Nam Ñònh), lieân keát vôùi Ñoaøn Danh Chaán, Tuù Cao. Nghóa quaân raát duõng caûm,
nhieàu laàn ñaùnh baïi quaân Trònh “khoâng sôï cheát, gaëp quan quaân laø vaùc dao xoâng vaøo cheùm böøa baõi” maø caùc
taùc giaû Khaâm ñònh Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc cuõng phaûi thöøa nhaän. Giöõa naêm 1740, quaân Trònh do
1
Khaâm Ñònh Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc, Sñd, TXVII, trang 1707
1
Daãn theo Tröông Höõu Quyùnh, Phan Ñaïi Doaõn, Nguyeãn Caûnh Minh, Ñaïi cöông lòch söû Vieät Nam, NXB Giaùo Duïc Haø Noäi, Taäp
I, trang 400.

Ñoác laõnh traán Sôn Nam laø Hoaøng Kim Traûo chæ huy tieán ñaùnh nghóa quaân ôû Chaân Ñònh. Quaân khôûi nghóa
ñaõ ñaùnh baïi cuoäc taán coâng naøy vaø gieát cheát Hoaøng Kim Traûo, Nguyeãn Theá Sieâu, Traàn Danh Quaùn.
Tröôùc khí theá cuûa cuoäc khôûi nghóa, Trònh Doanh vöøa leân ngoâi chuùa ñaõ phaûi huy ñoäng heát nhaân taøi,
vaät löïc vaøo vieäc ñaøn aùp nghóa quaân. Thaùng 12 naêm 1740, Trònh Doanh töï mình caàm quaân chia laøm 2
ñöôøng thuyû boä ñaùnh vaøo caên cöù Ngaân Giaø. Maëc duø chieán ñaáu raát duõng caûm, nhöng do so saùnh töông quan
löïc löôïng cheânh leäch neân nghóa quaân bò thaát baïi. Ñeå traû thuø nghóa quaân vaø raên ñe noâng daân khôûi nghóa,
Trònh Doanh ra leänh trieät phaù hoaøn toaøn laøng Ngaân Giaø vaø ñoåi teân laø xaõ Lai Caùch.
ÔÛ Thanh Hoaù, nghóa quaân Leâ Duy Maät tieáp tuïc khôûi nghóa vaø khoâng ngöøng môû roäng ra vuøng röøng
nuùi traán Sôn Taây vaø Höng Hoaù.
ÔÛ traán Laïng Sôn, thoå tuø Toaûn Cô laõnh ñaïo cuoäc khôûi nghóa cuûa nhaân daân caùc daân toäc ñaùnh chieám
Ñoaøn Thaønh vaø gieát cheát traán thuû Ngoâ Ñình Thaïc.
3. Nhöõng cuoäc khôûi nghóa lôùn.
a. Khôûi nghóa Leâ Duy Maät ( 1738 – 1770 )
Leâ Duy Maät laø moät hoaøng töû, con cuûa vua Leâ Duï Toâng. Naêm 1738, oâng cuøng moät soá hoaøng thaân,
quan laïi trong trieàu ñình vua Leâ tieán haønh cuoäc ñaûo chính tieâu dieät theá löïc hoï Trònh giaønh laïi quyeàn löïc
ñoäc toân cho vua Leâ, nhöng bò thaát baïi. OÂng chaïy vaøo vuøng thöôïng du Thanh Hoùa, döïa vaøo loøng oaùn giaän
cuûa nhaân daân, chieâu taäp löïc löôïng, xaây döïng caên cöù choáng laïi chuùa Trònh. Töø moät cuoäc ñaáu tranh giaønh
giaät quyeàn löïc trong noäi boä giai caáp thoáng trò ñaõ phaùt trieån thaønh moät cuoäc khôûi nghóa noâng daân to lôùn. Leâ
Duy Maät trôû thaønh moät trong nhöõng laõnh tuï xuaát saéc nhaát cuûa phong traøo noâng daân ñaøng Ngoaøi theá kyû
XVIII.
Muïc tieâu cuûa Leâ Duy Maät laø muoán döïa vaøo daân ngheøo nhaèm tieâu dieät theá löïc cuûa chuùa Trònh vaø
khoâi phuïc quyeàn löïc cho hoï Leâ, taïo neân söï keát hôïp moái thuø rieâng cuûa moät doøng hoï vaø moái thuø chung cuûa
giai caáp noâng daân. Ñieàu naøy cuõng theå hieän maâu thuaãn xaõ hoäi gay gaét vaø tính chaát phaûn phong haïn cheá
cuûa phong traøo nhöng caøng veà sau, tính chaát noâng daân khôûi nghóa caøng boäc loä roõ neùt.
Töø naêm 1740, nghóa quaân thöôøng môû roäng ñòa baøn hoaït ñoäng ra caùc traán Sôn Taây, Sôn Nam, Höng
Hoaù. Nghóa quaân tieán ñaùnh caùc huyeän Tieân Phong, Phuùc Loäc thuoäc traán Sôn Taây. Thaùng 10 naêm 1740,
nghóa quaân tieán ñaùnh caùc huyeän Nho Quan, Gia Vieãn (Ninh Bình), phuû Thieân Quan, Mó Löông thuoäc traán
Sôn Taây nhöng bò Thoáng laõnh Ñaëng Ñình Maät ñaùnh baïi phaûi ruùt chaïy leân Thaùi Nguyeân roài veà Thanh Hoaù.
Töø naêm 1741 ñeán naêm 1749, Leâ Duy Maät xaây döïng caên cöù Ngoïc Laâu (thuoäc huyeän Thaïch Thaønh,
Thanh Hoaù) vaø töï xöng laø Thieân nam ñeá töû. Naêm 1742, nghóa quaân töø Ngheä An tieán ñaùnh Thanh Hoaù laïi
bò Ñaëng Ñình Maät ñaùnh baïi phaûi ruùt veà vuøng thöôïng du Thanh Hoaù.
Töø naêm 1749 ñeán naêm 1752, Leâ Duy Maät tieán ra Sôn Taây phoái hôïp vôùi thuû lónh Töông (caên cöù Vónh
Ñoàng thuoäc tænh Hoaø Bình) cuøng hoaït ñoäng gaây cho quaân Trònh nhieàu thieät haïi. Naêm 1752, Traán thuû Sôn
Taây laø Ñaøm Xuaân Vöïc ñaùnh baïi nghóa quaân ôû Vónh Ñoàng (Sôn Taây) gieát haïi thuû lónh Töông. Leâ Duy Maät
phaûi boû caên cöù Ngoïc Laâu chaïy leân vuøng thöôïng du Thanh Hoaù.

Töø naêm 1752 ñeán naêm 1763, nghóa quaân Leâ Duy Maät laøm chuû vuøng röøng nuùi Thanh - Ngheä, vöøa caøy
ruoäng, vöøa chieán ñaáu thu huùt ñoâng ñaûo nhaân daân caùc daân toäc thieåu soá ôû ñaây tham gia. Leâ Duy Maät coøn lo
giaûi quyeát moät soá vaán ñeà veà ñôøi soáng nhaân daân nhö ñaøo keânh, laäp chôï, döïng loø reøn ñuùc vuõ khí vaø noâng
cuï.
Thaùng 6 naêm 1763, nghóa quaân chieám phuû Traán Ninh vaø chaâu Trònh Cao. Naêm 1764, Leâ Duy Maät
xaây döïng ôû ñaây caên cöù Trình Quang heát söùc kieân coá. OÂng laäp ra caùc phuû trong, ngoaøi, chia laøm 16 ñoàn,
xung quanh ñaøo haøo ñaép luyõ kieân coá. Töø caên cöù Trình Quang, nghóa quaân khoáng cheá caû moät vuøng roäng
lôùn goàm khu vöïc thöôïng du Thanh Hoaù, Ngheä An, Höng Hoaù.
Töø naêm 1764 ñeán naêm 1769, nghóa quaân nhieàu laàn ñaùnh ra vuøng röøng nuùi Sôn Taây, Höng Hoaù vaø
Ngheä An. Naêm 1767, nhaân cô hoäi Trònh Doanh cheát, nghóa quaân tieán ñaùnh 2 huyeän Höông Sôn vaø Thanh
Chöông (Ngheä An) roài tieán ra Baéc. Trònh Saâm vöøa môùi leân ngoâi ñaõ phaûi cöû vieän binh ñeán môùi ñaåy lui
ñöôïc nghóa quaân. Trònh Saâm cuõng laäp keá hoaïch taán coâng nghóa quaân, nghieân cöùu ñöôøng haønh quaân vaø tích
tröõ löông thaûo, khí giôùi ôû Vónh Ñònh (Vinh, Ngheä An) vaø Sa Nam (Nam Ñaøn, Ngheä An).
Cuoái naêm 1769, Trònh Saâm sai Buøi Theá Ñaït, Hoaøng Ñình Theå, Nguyeãn Phan chia quaân laøm 3 ñaïo töø
Höng Hoaù, Thanh Hoaù vaø Ngheä An cuøng taán coâng caên cöù Trình Quang. Ñaàu naêm 1770, 3 ñaïo quaân Trònh
cuøng hôïp löïc ñaùnh vaøo caên cöù Trình Quang. Leâ Duy Maät chæ huy nghóa binh heát söùc coá thuû. Quaân Trònh
khoâng theå tieán leân ñöôïc. Hoaøng Nguõ Phuùc mang quaân tieáp vieän ñaõ baét meï cuûa Laïi Theá Thieàu (töôùng vaø
laø con reå cuûa Leâ Duy Maät) vaø buoäc vieân töôùng naøy môû cöûa thaønh ngoaøi ñaàu haøng. Chieám ñöôïc thaønh
ngoaøi, quaân Trònh bao vaây raát chaët vaø baén ñaïi baùc lieân tieáp vaøo trong thaønh. Maëc duø chieán ñaáu raát duõng
caûm, nhöng theá cuøng, löïc kieät, Leâ Duy Maät cuøng thaân quyeán ñaõ phaûi töï thieâu maø cheát. Cuoäc khôûi nghóa
thaát baïi.
Cuoäc khôûi nghóa Leâ Duy Maät laø cuoäc ñaáu tranh keùo daøi nhaát ôû ñaøng Ngoaøi. Trong haøng chuïc naêm
hoaït ñoäng, Leâ Duy Maät ñaõ bieát döïa vaøo löïc löôïng noâng daân ngheøo ngöôøi Vieät vaø nhaân daân caùc daân toäc
thieåu soá, xaây döïng ñöôïc caên cöù vöõng chaéc ôû mieàn nuùi ñeå duy trì cuoäc chieán ñaáu trong moät thôøi gian daøi.
b. Khôûi nghóa Hoaøng Coâng Chaát ( 1739 – 1769 )
Töø naêm 1739, Hoaøng Coâng Chaát ñaõ taäp hôïp noâng daân ngheøo noåi daäy hoaït ñoäng ôû vuøng Sôn Nam.
Nghóa quaân coù sôû tröôøng veà thuaät ñaùnh du kích “khi tan, khi hôïp”. Nhö nhaän xeùt cuûa quaän coâng Nguyeãn
Ñình Hoaøn: “Giaëc ñoùng ôû trong caùc vuøng coû raäm raïp, quan quaân ñeán phía tröôùc thì chuùng laàn ra phía sau,
quan quaân choïn phía taû thì chuùng chuyeån sang phía höõu”.
Quaân trieàu ñình nhieàu laàn tieán coâng nhöng ñeàu thaát baïi. Nghóa quaân laøm chuû ñaát Khoaùi Chaâu (Höng
Yeân). Naêm 1745, Hoaøng Coâng Kyø ñöôïc cöû laøm traán thuû Sôn Nam kieâm thoáng lónh ñaïo Ñoâng Nam, haêng
haùi ñaùnh deïp nghóa quaân, bò nghóa quaân baén cheát. Baáy giôø, trieàu ñình Leâ – Trònh ñang taäp trung söùc ñaøn
aùp cuoäc khôûi nghóa cuûa Nguyeãn Höõu Caàu neân Hoaøng Coâng Chaát coù ñieàu kieän môû roäng hoaït ñoäng ra caû
mieàn Ñoâng, toå chöùc ñuùc tieàn duøng rieâng trong vuøng.
Sau khi bò thua ôû Boà Ñeà naêm 1748, Nguyeãn Höõu Caàu thu quaân chaïy vaøo Sôn Nam phoái hôïp vôùi
nghóa quaân cuûa Hoaøng Coâng Chaát ñaùnh phaù caùc huyeän Thaàn Kheâ, Thanh Quan (Thaùi Bình), bao vaây ñaïi

baûn doanh cuûa Hoaøng Nguõ Phuùc ôû Ngöï Thieân. Quaân trieàu ñình ñeán tieáp vieän, nghóa quaân bò thua to ôû
vuøng Bình Luïc (Haø Nam) phaûi phaân taùn moãi ngöôøi moãi ngaû.
Naêm 1751, Hoaøng Coâng Chaát chaïy vaøo Thanh Hoaù. Bò quaân Trònh truy kích quyeát lieät, Hoaøng Coâng
Chaát phaûi keùo quaân leân mieàn thöôïng du Höng Hoùa, lieân keát vôùi thuû lónh nghóa quaân ngöôøi Thaùi laø Thaønh,
choáng laïi quaân Trònh.
Thaùng 6 naêm 1751, thuû lónh Thaønh bò baét trong moät cuoäc tieán coâng cuûa quaân trieàu ñình, Hoaøng Coâng
Chaát laïi phaûi chaïy leân chaâu Ninh Bieân (Lai Chaâu). Nhôø lieân keát chaët cheõ vôùi nhaân daân caùc toäc ngöôøi
thieåu soá ôû ñaây, nghóa quaân laøm chuû caû moät vuøng roäng lôùn ôû Ñieän Bieân, Sôn La, Hoøa Bình... Ngoaøi nhieäm
vuï ñaáu tranh giai caáp, nghóa quaân Hoaøng Coâng Chaát coøn phoái hôïp vôùi nhaân daân ñòa phöông ñaäp tan nhöõng
cuoäc xaâm laán, cöôùp boùc cuûa phong kieán beân ngoaøi, baûo veä vöõng chaéc vuøng ñaát Taây Baéc cuûa toå quoác.
Hoaøng Coâng Chaát chieám laáy thaønh Xam Möùn (Tam Vaïn) ôû phía Baéc Möôøng Thanh laøm caên cöù.
Thaønh naøy do ngöôøi Laøo ñaép töø theá kyû XIII, töông truyeàn raèng trong thaønh coù 3 vaïn coái giaõ gaïo nöôùc,
chöùa ñöôïc 3 vaïn quaân lính neân ñöôïc goïi laø thaønh Tam Vaïn.
Töø caên cöù Tam Vaïn, nghóa quaân môû roäng hoaït ñoäng,chieám cöù ñöôïc 10 chaâu cuûa phuû Yeân Taây (goàm
Lai Chaâu vaø moät phaàn Vaân Nam), kieåm soaùt ñöôïc toaøn boä Höng Hoaù vaøo ñeán Thanh Hoaù. Hoaøng Coâng
Chaát coøn xaây döïng ñöôïc moät thaønh luyõ kieân coá teân laø Chieàng Leà hay coøn goïi laø thaønh Baûn Phuû (xaõ
Noong Heït, Ñieän Bieân, Lai Chaâu). Thaønh roäng 80 maãu, phía ngoaøi coù haøo saâu 10 thöôùc, töôøng thaønh ñaép
baèng ñaát cao khoaûng 5 thöôùc.
Baáy giôø, caùc cuoäc khôûi nghóa ôû mieàn xuoâi ñaõ bò daäp taét, Trieàu ñình Leâ – Trònh coøn lo phuïc hoài kinh
teá, cuûng coá laïi chính quyeàn. Hoaøng Coâng Chaát vaän ñoäng nhaân daân taêng gia saûn xuaát, choáng laïi caùc cuoäc
tieán coâng cuûa quaân trieàu ñình. Cuoái naêm 1767, Hoaøng Coâng Chaát daãn quaân tieán ñaùnh chaâu Moäc (Sôn La),
chaâu Maïi (Hoaø Bình) roài tieán xuoáng mieàn thöôïng du vaø trung du Thanh Hoaù. Quaân Trònh phaûi taêng vieän
môùi ñaùnh lui ñöôïc nghóa quaân.
Trong gaàn 20 naêm, cuoäc soáng cuûa nhaân daân vuøng nghóa quaân chieám ñoùng töông ñoái yeân tónh. Ngöôøi
Thaùi coøn löu truyeàn nhöõng caâu thô:
Chuùa thaät laø yeâu daân

Chuùa xaây döïng baûn möôøng
Moïi ngöôøi ñöôïc yeân oån laøm aên
Nghe chaêng tieáng haùt cuûa cuûa Keo Chaát trong phuû,
Ngaân vang khaép caùnh ñoàng Möôøng Thanh bao la.
Ai ôi muoán bieát haõy xin veà coi,
Ai ôi coù maét haõy troâng cho kyõ
Ngöôøi Kinh cuøng ngöôøi Haùn
Ngöôøi Thaùi vôùi ngöôøi Laøo, ngöôøi Xaù,
Vui veû cuøng nhau, tay laøm mieäng haùt ...
Naêm 1768, Hoaøng Coâng Chaát cheát, con oâng laø Hoaøng Coâng Toaûn leân thay töï xöng laø Quoác Coâng.
Ñaàu naêm 1769, Chuùa Trònh Saâm cöû Hoaøng Phuøng Cô, Phaïm Ngoâ Caàu, Phan Leâ Phieân, Nguyeãn Thuïc hôïp

quaân leân ñaøn aùp. Nghóa quaân choáng cöï maõnh lieät. Quaân Trònh taäp trung ñaùnh maïnh vaøo vuøng Thaåm Coâ.
Nghóa quaân bò thua, Hoaøng Coâng Toaûn phaûi boû chaïy sang Vaân Nam tieáp tuïc chieán ñaáu theâm moät thôøi gian
nöõa. Thaønh luyõ bò san phaúng, cuoäc khôûi nghóa chaám döùt.
Cuoäc khôûi nghóa bò ñaøn aùp nhöng ñaõ duy trì hoaït ñoäng ñöôïc hôn 30 naêm, ñaõ gaây cho quaân Trònh
nhieàu thieät haïi vaø ñaõ xaây döïng ñöôïc moái ñoaøn keát ñaáu tranh chaët cheõ giöõa noâng daân ngheøo mieàn xuoâi vôùi
nhaân daân caùc daân toäc thieåu soá mieàn Taây Baéc.
c. Khôûi nghóa Nguyeãn Höõu Caàu (1741 – 1751)
Nguyeãn Höõu Caàu laø thuû lónh kieät xuaát nhaát cuûa phong traøo noâng daân ñaøng Ngoaøi trong theá kyû XVIII.
OÂng queâ ôû xaõ Loâi Döông, huyeän Thanh Haø (Haûi Döông), thuôû nhoû nhaø ngheøo ñöôïc meï cho ñi hoïc, töøng laø
baïn cuûa Phaïm Ñình Troïng. Nhöng oâng khoâng thích vaên maø ham hoïc voõ, muùa ñao, phi ngöïa, bôi laën ñeàu
gioûi (ngöôøi ñöông thôøi goïi laø Quaän He). Töø raát sôùm ñaõ baát bình vôùi caûnh quan laïi tham nhuõng, Nguyeãn
Höõu Caàu boû theo ñaûng cöôùp ôû ñòa phöông, tham gia cöôùp cuûa thuyeàn buoân ñeå cöùu giuùp daân ngheøo.
Nhöõng naêm 1739 – 1740, oâng tham gia nghóa quaân Nguyeãn Tuyeån, Nguyeãn Cöø, raát ñöôïc quyù troïng,
vöøa laø boä töôùng, vöøa laø con reå cuûa Nguyeãn Cöø. Gaëp luùc maát muøa, ñoùi keùm, ñaëc bieät laø vuøng Haûi Döông
chòu naëng hôn caû, Nguyeãn Höõu Caàu toå chöùc cöôùp thuyeàn buoân, laáy thoùc gaïo phaân phaùt cho daân ñoùi. Naêm
1741, Nguyeãn Cöø bò baét, Nguyeãn Höõu Caàu tieáp tuïc duy trì löïc löôïng nghóa quaân vaø phaùt trieån thaønh moät
cuoäc khôûi nghóa lôùn.
Naêm 1742, Nguyeãn Höõu Caàu laáy Ñoà Sôn vaø Vaân Ñoàn, Traø Coå ( vuøng ven bieån Haûi Phoøng) laøm caên
cöù chính, xaây döïng löïc löôïng, ñoùng thuyeàn, reøn vuõ khí, luyeän taäp quaân só. Nguyeãn Höõu Caàu töï xöng laø
“Ñoâng ñaïo Toång quoác Baûo daân ñaïi töôùng quaân”. Danh hieäu aáy ñuû noùi leân muïc tieâu ñaáu tranh cuûa cuoäc
khôûi nghóa laø nhaèm möu caàu vaø baûo veä lôïi ích cho daân ngheøo. Khaåu hieäu ñaáu tranh chính xaùc aáy ñaõ coù
taùc duïng to lôùn ñoäng vieân löïc löôïng daân ngheøo laøm cho cuoäc khôûi nghóa phaùt trieån nhanh choùng.
Giöõa naêm 1742, quaân Trònh do Trònh Baûng chæ huy keùo ra ñaøn aùp, bò nghóa quaân ñaùnh tan ôû Caùt Baïc
(Haûi Phoøng). Nghóa quaân cuõng keùo sang ñaùnh tan quaân cuûa Ñaèng baûng haàu ôû vuøng soâng Than (Baéc Ninh)
cuøng nhieàu löïc löôïng khaùc. Töø ñoù, thanh theá nghóa quaân theâm löøng laãy, laøm chuû caû vuøng ven bieån Ñoâng
Baéc. Nghóa quaân thöôøng cöôùp cuûa nhaø giaàu, cöôùp thoùc gaïo cuûa chuû thuyeàn buoân giaøu coù ñem chia cho
daân ngheøo ñoùi, neân ñi ñeán ñaâu, ngöôøi theo ñeán ñoù.
Tröôùc tình theá ñoù, Trònh Doanh chuû tröông taäp trung löïc löôïng ñaøn aùp cuoäc khôûi nghóa cuûa Nguyeãn
Höõu Caàu vì “vuøng Ñoâng Nam laø nôi ñeû ra thueá khoaù cuûa caûi cuûa quoác gia... Sau khi ñaõ bình ñònh ñöôïc
Höõu Caàu, Coâng Chaát roài, luùc aáy seõ quay côø keùo leân maët Taây”. Hai ñaïi thaàn laø Hoaøng Coâng Kyø vaø Traàn
Caûnh ñöôïc cöû thoáng lónh ñaïi quaân thuyû, boä ñi ñaùnh nghóa quaân. Sau nhieàu traän quyeát chieán, quaân trieàu
ñình bò ñaùnh baïi. Traàn Caûnh bò trieäu hoài, bieám 6 traät, traû chöùc.
Ñaàu naêm1743, Hoaøng Nguõ Phuùc ñöôïc cöû thoáng lónh kyø binh ñaïo Haûi Döông ñi cöùu vieän. Quaân trieàu
ñình bò bao vaây ôû Thanh Haø haøng tuaàn leã, Hoaøng Nguõ Phuùc khoâng sao cöùu ñöôïc. Sau khi ñöôïc giaûi
thoaùt, Hoaøng Coâng Kyø bò goïi veà, chuyeån laøm traán thuû traán Sôn Nam. Phaïm Ñình Troïng ñöôïc leänh ñem
quaân ñeán boå sung, ñaùnh gaáp. Nguyeãn Höõu Caàu ruùt quaân veà Ñoà Sôn. Hoaøng Nguõ Phuùc tieán quaân ñaùnh Ñoà
Sôn, bò thua to, tì töôùng Trònh Baù Khaâm bò gieát.

Thaùng 6 naêm 1744, Hoaøng Nguõ Phuùc cuøng Phaïm Ñình Troïng hôïp söùc taán coâng Ñoà Sôn. Lieäu theá
choáng khoâng noåi, Nguyeãn Höõu Caàu ruùt quaân khoûi Ñoà Sôn, theo ñöôøng soâng Baïch Ñaèng keùo veà Kinh
Baéc, chieám vuøng soâng Thoï Xöông (khuùc soâng Thöông thuoäc Laïng Giang) ñaép luyõ hai beân bôø ñeå choáng
giöõ. Traán thuû Kinh Baéc laø Traàn Ñình Caåm ñem quaân ñeán ñaùnh, bò Nguyeãn Höõu Caàu ñaùnh baïi ôû Trai Thò
phaûi ruùt veà Thò Caàu (traán lò). Nghóa quaân thöøa thaéng, truy ñuoåi, Traàn Ñình Caåm laïi bò thua, boû traán thaønh
maø chaïy. Nguyeãn Höõu Caàu tieán quaân vaøo traán thaønh, tung löûa ñoát heát doanh traïi vaø uy hieáp Thaêng Long.
Traán Kinh Baéc bò thaát thuû, caû kinh thaønh Thaêng Long naùo ñoäng, Chuùa Trònh phaûi huy ñoäng heát veä
binh chia nhau ñoùng ôû caùc xaõ bao quanh kinh thaønh ñeå phoøng bò vaø cho ngöôøi ñöa thö quôû traùch Hoaøng
Nguõ Phuùc.
Thaùng 8 naêm 1744, Hoaøng Nguõ Phuùc ñem quaân veà Voõ Giaøng (Baéc Ninh) xin vôùi chuùa Trònh ñöôïc
heát söùc laäp coâng chuoäc toäi. Trònh Doanh cöû theâm Coån quaän coâng Tröông Khuoâng phoái hôïp vôùi Hoaøng
Nguõ Phuùc ñaùnh chieám laïi thaønh Kinh Baéc. Nguyeãn Höõu Caàu ruùt khoûi Thò Caàu. Vôùi quyeát taâm tieâu dieät
nghóa quaân, Chuùa Trònh taäp trung taát caû 5 ñaïo quaân coù 10 ñaïi töôùng , 64 lieät hieäu vaø hôn 12.700 quaân theo
5 höôùng taán coâng.
Nguyeãn Höõu Caàu cho quaân mai phuïc ôû xaõ Ngoïc Laâm (Yeân Duõng), ñoå ra ñaùnh tan quaân chuû löïc do
Tröông Khuoâng chæ huy. Caû 4 ñaïo coøn laïi cuûa quaân Trònh ñeàu bò tan vôõ. Trònh Doanh lieàn trieäu Tröông
Khuoâng veà vaø cöû Ñinh Vaên Giai ñeán thay theá. Thanh theá nghóa quaân löøng laãy, haøng chuïc thuû lónh nghóa
quaân ñòa phöông hoïp ôû xaõ Bình Ngoâ (Gia Löông – Baéc Ninh) ñeå höôûng öùng. Nguyeãn Höõu Caàu baøy möu,
thuùc quaân ñaùnh baïi quaân cuûa Ñinh Vaên Giai roài tieán leân bao vaây Thò Caàu laàn thöù hai. Chuùa Trònh phaûi
trieäu hoài Ñinh Vaên Giai veà kinh thaønh vaø cöû Hoaøng Nguõ Phuùc ñeán thay theá. Hoaøng Nguõ Phuùc, Ñaøm Xuaân
Vöïc, Nguyeãn Danh Leâ phaûi hôïp quaân laïi môùi giaûi vaây ñöôïc cho Thò Caàu.
Thaùng 9 naêm 1745, Hoaøng Nguõ Phuùc vaø Phaïm Ñình Troïng (ñöôïc phong laø Hieäp traán Haûi Döông)
ñem quaân tieán ñaùnh nghóa quaân Nguyeãn Höõu Caàu ôû thaønh Xöông Giang. Moät töôùng gioûi cuûa Nguyeãn Höõu
Caàu laø Thoâng (khoâng roõ hoï) bò gieát. Nghóa quaân phaûi rôøi Kinh Baéc ruùt veà Haûi Döông hoaït ñoäng.
Töø naêm 1746 ñeán naêm 1748, nghóa quaân vaãn hoaït ñoäng ôû vuøng ven bieån traán Haûi Döông, coù khi coøn
vöôït bieån keùo vaøo Sôn Nam taäp kích. Naêm 1746, tröôùc tình theá khoù khaên, Phaïm Ñình Troïng lieân tuïc ñem
quaân tieán ñaùnh vaøo caên cöù, Nguyeãn Höõu Caàu quyeát ñònh cöû ngöôøi ñuùt loùt cho quyeàn thaàn Ñoã Theá Giai,
giaû xin haøng. Trònh Doanh chaáp nhaän, ban cho hieäu Ninh ñoâng töôùng quaân, töôùc Höôùng nghóa haàu. Tuy
nhieân, Phaïm Ñình Troïng baát chaáp chæ duï cuûa Chuùa Trònh, ñem quaân ñaùnh uùp ñaïi baûn doanh cuûa Nguyeãn
Höõu Caàu. Y laïi thaû maëc cho quaân lính cöôùp boùc nhuõng nhieãu nhaân daân ñòa phöông. Nguyeãn Höõu Caàu
phaûi ruùt chaïy, tieáp tuïc hoaït ñoäng ôû nhieàu nôi, coù luùc ñaùnh vaøo taän huyeän Duyeân Haø (Thaùi Bình).
Cuoái naêm 1748, sau moät traän thaát baïi lôùn ôû Caåm Giaøng (Haûi Döông), Nguyeãn Höõu Caàu lôïi duïng söï
sô hôû cuûa quaân Trònh, ñem quaân ñaùnh gaáp veà Boà Ñeà (Gia Laâm), döï ñònh vöôït soâng ñaùnh vaøo kinh thaønh.
Nhöng, khi nghóa quaân sang soâng thì trôøi saùng, quaân Trònh kòp thôøi xoâng ra choáng cöï. Phaïm Ñình Troïng
cuõng ñöôïc tin keùo quaân veà chaën ñaùnh. Nghóa quaân Nguyeãn Höõu Caàu bò toån thaát lôùn phaûi ruùt veà Sôn Nam
phoái hôïp vôùi nghóa quaân Hoaøng Coâng Chaát.

Naêm 1749, nghóa quaân chieám nhieàu huyeän ôû Sôn Nam, quaân trieàu ñình do Hoaøng Nguõ Phuùc vaø
Phaïm Ñình Troïng keùo vaøo truy kích. Hai beân ñaùnh nhau nhieàu traän ôû caùc huyeän Ngöï Thieân, Phuï Döïc,
Quyønh Coâi (thuoäc Thaùi Bình). Sau khi bò thua ôû ñaây, Nguyeãn Höõu Caàu laïi keùo quaân veà Haûi Döông.
Naêm 1750, nghóa quaân bò thaát baïi lieân tieáp, coù luùc Nguyeãn Höõu Caàu moät mình moät ngöïa phaù voøng
vaây chaïy thoaùt, roài maáy hoâm sau laïi taäp hôïp ñöôïc haøng ngaøn, haøng vaïn nghóa quaân tieáp tuïc chieán ñaáu.
Thaùng 2 naêm 1751, bò thaát baïi lôùn ôû Bình Luïc, Vónh Laïi, Nguyeãn Höõu Caàu buoäc phaûi boû chaïy vaøo
Ngheä An, döïa vaøo vaøo löïc löôïng cuûa Nguyeãn Dieân, moät baïn chieán ñaáu cuõ trong cuoäc khôûi nghóa Nguyeãn
Tuyeån, Nguyeãn Cöø. Nhöng chaúng bao laâu, Phaïm Ñình Troïng laïi keùo quaân vaøo vaây ñaùnh, Nguyeãn Höõu
Caàu thaáy baát lôïi, beøn cuøng moät soá boä töôùng ñònh vöôït bieån veà laïi Haûi Döông. Chaúng may, khi ñeán bieån
thì gioù baõo noåi leân, Nguyeãn Höõu Caàu vaø boä töôùng boû thuyeàn leân boä aån troán ôû vuøng nuùi Hoaøng Mai (Baéc
Ngheä An – giaùp Thanh Hoùa) vaø bò thuoäc töôùng cuûa Phaïm Ñình Troïng vaø Phaïm Ñình Só baét, ñoùng cuõi giaûi
veà kinh ñoâ. Thaùng 3 naêm 1751, Nguyeãn Höõu Caàu vaø Nguyeãn Danh Phöông bò xöû töû cuøng moät laàn taïi kinh
thaønh Thaêng Long.
Theo Leâ kæ tuïc bieân thì khi Nguyeãn Höõu Caàu bò ñem gieát ôû thaùi mieáu hoï Trònh “maët muõi vaãn ung
dung raén roûi”. Trònh Doanh khoâng coù yù ñònh gieát, nhöng vì Nguyeãn Höõu Caàu ñònh vöôït nguïc neân bò baét
cheùm. Vôï laø Nguyeãn Thò Quyønh ñaõ töï töû tröôùc moä choàng ñeå toaøn danh tieát.
Cuoäc khôûi nghóa noâng daân Nguyeãn Höõu Caàu laø cuoäc khôûi nghóa lôùn nhaát, maõnh lieät nhaát, ñieån hình
nhaát ôû ñaøng Ngoaøi theá kyû XVIII. Trong khoaûng thôøi gian gaàn 10 naêm, Nguyeãn Höõu Caàu ñaõ huy ñoäng
ñöôïc moät löïc löôïng noâng daân ñoâng ñaûo leân tôùi haøng vaïn ngöôøi noåi daäy ñaáu tranh, hoaït ñoäng haàu khaép
traán Haûi Döông, Kinh Baéc, Sôn Nam, vaøo ñeán taän Thanh Hoaù, Ngheä An, gaây cho quaân Trònh nhieàu thieät
haïi.
Tinh thaàn quaät khôûi, kieân cöôøng vì cuoäc soáng cuûa giai caáp noâng daân cuûa ngöôøi thuû lónh Nguyeãn Höõu
Caàu vaø caâu truyeän “Quaän He” maõi maõi ñöôïc nhaân daân kính troïng vaø ghi nhôù.
d. Khôûi nghóa Nguyeãn Danh Phöông (1741 - 1751)
Nguyeãn Danh Phöông coøn goïi laø Danh Nguõ laø moät trí thöùc phong kieán ngheøo ngöôøi xaõ Tieân Sôn,
huyeän Yeân Laïc (Vónh Phuùc). Nhaân daân ñòa phöông thöôøng goïi oâng laø Quaän Heûo. Ñaàu naêm 1740, oâng
tham gia khôûi nghóa Teá ôû Sôn Taây. Khi Teá bò baét, Nguyeãn Danh Phöông giaû haøng Chuùa Trònh, döïa vaøo
ñòa theá nuùi Tam Ñaûo ñeå tieáp tuïc xaây döïng caên cöù, duy trì vaø phaùt trieån löïc löôïng. Trònh Doanh coøn ñang
taäp trung löïc löôïng veà phía Ñoâng Nam neân ñaõ taïm chaáp nhaän vaø sai Hoaøng Coâng Kyø laøm Thoáng lónh
chinh Taây ñaïi töôùng quaân chæ huy quaân ñoàn truù ôû Sôn Taây ñeå kieàm cheá.
Ñaàu 1744, nghóa binh leân tôùi hôn moät vaïn ngöôøi vaø nhieàu laàn ñaùnh baïi quaân Trònh. Cuoái naêm 1744,
nghóa quaân baét ñaàu môû roäng ñòa baøn hoaït ñoäng, chieám Vieät Trì vaø xaây döïng caên cöù ôû nuùi Ñoäc Toân (Vónh
Phuùc). Quaân Trònh do Ñoác suaát Sôn Taây laø Vaên Ñình ÖÙc vaây ñaùnh nghóa quaân, nghóa quaân ruùt veà xaõ
Thanh Laõnh huyeän Bình Xuyeân traán Thaùi Nguyeân (Vónh Phuùc). Moät boä töôùng cuûa Nguyeãn Danh Phöông
laø Hoaøng Phuøng Cô ra haøng. Nguyeãn Danh Phöông laïi phaûi giaû haøng ñeå xaây döïng laïi löïc löôïng, nhöng
Trònh Doanh moät maët ñoàng yù, maët khaùc ñoøi Nguyeãn Danh Phöông veà chaàu. Nguyeãn Danh Phöông cöï
tuyeät roài chieám giöõ nuùi Ngoïc Boäi (giöõa hai huyeän Tam Döông vaø Bình Xuyeân thuoäc tænh Vónh Phuùc) xaây

döïng caên cöù Ñaïi Ñoàn. Oâng töï xöng laø Thuaän thieân Khaûi vaän Ñaïi nhaân vaø xaây döïng ñieän, ñaët quan laïi nhö
moät trieàu ñình rieâng. Xung quanh caên cöù Ngoïc Boäi, Nguyeãn Danh Phöông xaây döïng nhieàu ñoàn aûi baûo veä
nhö ñoàn Höông Canh ôû huyeän Yeân Laõng (Vónh Phuùc) goïi laø Trung ñoàn, ñoàn UÙc Kyø ôû huyeän Tö Noâng
(Phuù Bình, Thaùi Nguyeân) goïi laø Ngoaïi ñoàn vaø raát nhieàu ñoàn nhoû khaùc goïi laø Chi ñoàn. Nghóa quaân kieåm
soaùt moät ñòa baøn roäng lôùn goàm Ñoâng Baéc Sôn Taây, Tuyeân Quang vaø Thaùi Nguyeân.
Nghóa quaân vöøa luyeän taäp vöøa saûn xuaát, thu thueá caùc tröôøng Moû. Söû cuõ coi Nguyeãn Danh Phöông laø
moät ñònh quoác cuûa trieàu ñình. Ñaàu naêm 1748, Hoaøng Nguõ Phuùc keùo quaân leân ñaøn aùp nhöng khoâng coù keát
quaû. Nghóa quaân Nguyeãn Danh Phöông coøn ñaùnh baïi moät soá cuoäc taán coâng khaùc cuûa quaân Trònh. Trònh
Doanh sai Ñinh Vaên Giai laøm traán thuû Sôn Taây ñeå choáng nhau vôùi nghóa quaân. Moät laàn Bì vaø Quyù laø 2
con cuûa Nguyeãn Danh Phöông bò baét, Nguyeãn Danh Phöông ñaõ keùo quaân bao vaây Thanh Laõnh raát raùo rieát
buoäc quaân Trònh phaûi thaûhai con cuûa oâng.
Ñaàu naêm 1751. Trònh Doanh töï mình caàm quaân, sai Hoaøng Nguõ Phuùc, Ñoã Theá Giai, Nguyeãn
Nghieãm, Ñoaøn Chuù tieán leân Sôn Taây. Nguyeãn Danh Phöông khoâng phoøng bò, bò maát ñoàn UÙc Kyø vaø bò
quaân Trònh vaây ôû Höông Canh. Nghóa quaân chieán ñaáu raát duõng caûm laøm cho quaân Trònh khoâng tieán leân
ñöôïc. Trònh Doanh giao cho Nguyeãn Phan thanh baûo kieám vaø moät ñoäi caûm töû, haï leänh quyeát taâm chieám
cho kyø ñöôïc ñoàn Höông Canh. Tröôùc söùc taán coâng cuûa quaân Trònh, Nguyeãn Danh Phöông phaûi ruùt veà Ñaïi
Ñoàn coá thuû. Quaân Trònh tieáp tuïc taán coâng quyeát lieät, Ñaïi Ñoàn thaát thuû. Nguyeãn Danh Phöông phaûi ruùt vaøo
nuùi Ñoäc Toân roài troán xuoáng huyeän Laäp Thaïch (Vónh Phuùc) thì bò baét vaø bò xöû töû cuøng moät laàn vôùi Nguyeãn
Höõu Caàu.
Khôûi nghóa Nguyeãn Danh Phöông laø moät cuoäc khôûi nghóa lôùn nhaát, maõnh lieät nhaát ôû Sôn Taây, maëc
duø bì ñaøn aùp nhöng ñaõ coù taùc duïng tích cöïc trong vieäc neâu cao tinh thaàn ñaáu tranh giai caáp cuûa noâng daân
Sôn Taây vaø taïo ñieàu kieän cho caùc cuoäc khôûi nghóa cuûa thuû lónh Töông vaø Leâ Duy Maät hoaït ñoäng.
4. Giai ñoaïn thoaùi traøo.
Sau khi caùc cuoäc khôûi nghóa noâng daân lôùn keát thuùc, ôû ñaøng Ngoaøi chæ coøn laïi moät soá cuoäc khôûi nghóa
leû teû ôû caùc nôi. Tröôùc söï ñaøn aùp ñaãm maùu cuûa quaân Trònh, phong traøo ñaáu tranh cuûa noâng daân bò laéng
xuoáng. Tuy nhieân, cuõng coøn moät soá cuoäc khôûi nghóa ñaùng chuù yù.
Naêm 1778, moät cuoäc khôûi nghóa lôùn buøng leân ôû vuøng Ñoâng Baéc. Laõnh tuï cuûa cuoäc khôûi nghóa laø
Thuïc Toaïi, Nguyeãn Kim Phaåm, Traàn Xuaân Traïch. Ñòa baøn chính cuûa cuoäc khôûi nghóa laø vuøng Yeân
Quaûng. Löïc löôïng nghóa quaân leân ñeán haøng vaïn ngöôøi. Traán thuû Sôn Taây laø Ngoâ Ñình Hoaønh mang quaân
ñeán ñaøn aùp bò nghóa quaân ñaùnh cho ñaïi baïi. Nghóa quaân coøn môû roäng ñòa baøn hoaït ñoäng ra caû vuøng ven
bieån traán Sôn Nam Haï. Nghóa quaân xaây döïng caên cöù ôû laøng Thaän Vi (beân caïnh soâng Hoàng thuoäc huyeän
Vuõ Thö, Thaùi Bình). Trònh Saâm phaûi sai Trònh Töï Quyeàn, Hoaøng Ñình Baûo, Hoaøng Phuøng Cô mang ñaïi
quaân ñeán ñaøn aùp.
Naêm 1779, Hoaøng Vaên Ñoàng laõnh ñaïo noâng daân ngheøo khoå, löu vong vaø nhaân daân caùc daân toäc thieåu
soá noåi daäy khôûi nghóa ôû Tuyeân Quang. Hoaøng Vaên Ñoàng chieám laáy moû ñoàng Tuï Long laøm caên cöù, töï
xöng laø Taân Vöông. Khi cuoäc khôûi nghóa bò ñaøn aùp, Hoaøng Vaên Ñoàng troán thoaùt roài ñaàu haøng quaân Trònh
vaø sau naøy giuùp nhöõng theá löïc phong kieán choáng laïi Taây Sôn.
Naêm 1785, noâng daân vuøng Yeân Quaûng laïi noåi daäy döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Thieâm Lieâm. Nghóa quaân
coù haøng traêm chieán thuyeàn, thöôøng xuyeân ñaùnh phaù caùc vuøng ven bieån, lieân keát vôùi nghóa quaân khaùc ôû
Sôn Nam choáng laïi quaân cuûa trieàu ñình. Cuoäc khôûi nghóa keùo daøi maõi tôùi khi quaân Taây Sôn keùo ra Baéc laät

ñoå chính quyeàn Leâ – Trònh. Ngoaøi ra coøn coù caùc cuoäc khôûi nghóa khaùc nhö cuûa thuû lónh Du ôû Thaùi Bình,
Ñinh Vaên Truù ôû Kinh Baéc...
Nhö vaäy, phong traøo tuy khoâng quyeát lieät, keùo daøi nhö giöõa theá kyû XVIII, nhöng ñaõ laøm cho phong
traøo ñaáu tranh cuûa noâng daân dieãn ra lieân tuïc trong suoát theá kyû, taïo ñieàu kieän cho phong traøo noâng daân Taây
Sôn hoaøn thaønh nhieäm vuï giai caáp vaø daân toäc.

CHÖÔNG II : PHONG TRAØO NOÂNG DAÂN TAÂY SÔN (1771 - 1789)
I.ÑAËC ÑIEÅM TÌNH HÌNH.

1. Khaùi quaùt lòch söû phaàn ñaát Ñaøng Trong
a.Quaù trình saùt nhaäp laõnh thoå Chieâm Thaønh
Chieâm Thaønh (Chaêm Pa, Laâm Aáp) laø moät nöôùc ñöôïc thaønh laäp töø nhaø nöôùc phoâi thai theá kyû I tröôùc
Coâng nguyeân. Naêm 111 TCN, nhaø Taây Haùn cai trò mieàn ñaát nöôùc ta, laäp ra quaän Nhaät Nam. Huyeän Töôïng
Laâm thuoäc quaän Nhaät Nam ôû phía Nam nöôùc ta, cö daân ôû ñaây chuû yeáu laø ñoàng baøo Chaêm. Naêm 190, thuû
lónh Khu Lieân phaùt ñoäng nhaân daân khôûi nghóa. Ñeán naêm 192, khôûi nghóa thaønh coâng, Khu Lieân leân laøm
vua hieäu laø Hoaøn Vöông, ñaët teân nöôùc laø Laâm AÁp hay coøn goïi laøø Chaêm Pa hoaëc Chieâm Thaønh.
Trong suoát thôøi kyø Baéc thuoäc, Chieâm Thaønh phaàn lôùn töï chuû. Cö daân Chaêm ñaõ xaây döïng ñöôïc moät
quoác gia ñoäc laäp, neàn kinh teá, vaên hoaù phaùt trieån röïc rôõ. Daáu tích coøn laïi laø nhöõng ñeàn thaùp Chaêm huyeàn
bí.
Naêm 982, Leâ Hoaøn ñem binh ñaùnh chieám kinh ñoâ Ñoàng Döông (Quaûng Nam) roài ruùt quaân veà nöôùc
ñeå laïi moät boä phaän quaân ñoäi chieám giöõ Ñeøo Ngang. Ñeán naêm 992, Leâ Hoaøn laïi cho môû ñöôøng boä töø cöûa
bieån Nam Giaùo (Ngheä An) ñeán Chaâu Ñòa Lyù (nay thuoäc Quaûng Bình).
Naêm1044, Lyù Thaùi Toâng (Phaät Maõ) keùo quaân ñaùnh chieám kinh ñoâ Chieâm Thaønh laø Chaø Baøn (Vijaya
– Bình Ñònh), gieát vua Saï Ñaåu, baét 30 voi, 5000 ngöôøi vaø gia quyeán vua Saï Ñaåu, gieát hôn 3 vaïn ngöôøi.
Naêm 1069, vua Lyù Thaùnh Toâng laïi caát quaân tieán ñaùnh Chieâm Thaønh, sai Lyù Thöôøng Kieät laøm tieân
phong kieâm chöùc Nguyeân soaùi. Ñaïi Vieät toaøn thaéng, chieám ñöôïc kinh ñoâ, baét ñöôïc vua Chieâm Thaønh laø
Cheá Cuû (Rudravarman III) vaø gia quyeán mang veà nöôùc. Vua Chieâm Thaønh phaûi daâng 3 chaâu Ñòa Lyù, Ñoá
Chaùnh, Ma Linh (vuøng ñaát thuoäc Quaûng Bình vaø Baéc Quaûng Trò) ñeå ñöôïc tha veà. Naêm 1075, Lyù Thöôøng
Kieät ñi kinh lyù, ñoåi Chaâu Ñòa lyù laøm Laâm Bình, Ma Linh laøm Minh Linh vaø moä daân ñeán ôû.
Naêm 1307, nhaø Traàn gaû coâng chuùa Huyeàn Traân cho vua Chieâm Thaønh laø Cheá Maân. Vua Chieâm
Thaønh daâng 2 chaâu OÂ, Lyù ñeå taï ôn. Nhaø Traàn nhaân ñoù laäp 2 chaâu Thuaän, Hoaù (thuoäc Quaûng Bình, Quaûng
Trò, Thöøa Thieân Hueá ngaøy nay).
Naêm 1402, nhaø Hoà sai Ñoã Maãn mang quaân ñaùnh Chieâm Thaønh, chieám ñöôïc ñaát Chieâm Ñoäng vaø Coå
Luyõ (Baéc Quaûng Ngaõi) roài chia laøm 4 chaâu Thaêng, Hoa, Tö , Nghóa thuoäc an phuû söù loä Thaêng Hoa. Sau
ñoù, nhaø Hoà sai quan laïi moä daân ñeán khai khaån.
Naêm1471, Leâ Thaùnh Toâng thaân chinh chæ huy 26 vaïn quaân tieán ñaùnh Chieâm Thaønh. Leâ Thaùnh Toâng
töï mình ñoác suaát quaân ñoäi bao vaây thaønh Chaø Baøn (Baéc Quy Nhôn, Bình Ñònh), baét soáng vua Chieâm
Thaønh laø Traø Toaøn. Sau khi chieám ñöôïc Chieâm Thaønh, Leâ Thaùnh Toâng laáy moät phaàn phía Baéc (töø ñeøo Cuø
Moâng trôû ra) ñaët laøm thöøa tuyeân Quaûng Nam vaø veä Thaêng Hoa vaø veà tính chaát cuõng gioáng nhö caùc traán
xöù khaùc. Naêm1498, nhaø Leâ laïi ñaët theâm 3 veä Thaêng Hoa, Tö Nghóa, Hoaøi Nhaân thuoäc ñoâ ty Quaûng Nam.

Phaàn coøn laïi, nhaø Leâ chia laøm 2 nöôùc. Hoa Anh laø phaàn ñaát thuoäc quyeàn cai quaûn cuûa quyù toäc Chaêm
(laø vuøng duyeân haûi töø Phuù Yeân trôû vaøo ñeán Bình Thuaän). Nam Baøn laø ñòa baøn cö truù cuûa caùc toäc ngöôøi
Tröôøng Sôn - Taây Nguyeân. Nhöng caû 2 nöôùc naøy ñeàu chòu söï kieåm soaùt chaët cheõ cuûa nhaø Leâ.
Naêm 1474, em vua Traø Toaøn laø Traø Toaïi khôûi binh ñònh khoâi phuïc ñaát ñai bò maát. Töôùng Leâ Nieäm
ñaõ daãn quaân ñeán ñaøn aùp, baét ñöôïc Traø Toaïi ñem veà Thaêng Long trò toäi. Nhaân daân Chaêm cuõng nhieàu laàn
khôûi nghóa nhöng ñeàu bò daäp taét.
Thaùng 11 naêm 1558, Nguyeãn Hoaøng ñöôïc phong laø Ñoan Quaän Coâng xin vaøo traán thuû Thuaän Hoùa,
Buøi Taù Haùn traán thuû Quaûng Nam (Quaûng Nam, Quaûng Ngaõi, Bình Ñònh, Gia Lai vaø Coâng Tum). Ñeán naêm
1568, traán thuû Quaûng Nam laø Buøi Taù Haùn cheát. Nguyeãn Baù Quyùnh ñöôïc cöû thay theá. Naêm 1570, quaân
Maïc taán coâng maïnh vaøo vuøng Thanh Hoaù, Ngheä An, Trònh Kieåm trieäu hoài Nguyeãn Baù Quyùnh veà Ngheä
An vaø giao cho Nguyeãn Hoaøng kieâm luoân traán thuû Quaûng Nam.
Beà ngoaøi, Nguyeãn Hoaøng vaãn phaûi thaàn phuïc Nam trieàu nhöng beân trong thì lo xaây döïng cô sôû caùt
cöù laâu daøi vaø thöïc teá ñaõ thoaùt khoûi söï kieåm soaùt cuûa chính quyeàn hoï Trònh. ÔÛ ñaây ñang hình thaønh moät
khu vöïc caùt cöù cuûa taäp ñoaøn phong kieán hoï Nguyeãn. Vuøng naøy ñaõ ñöôïc tieán haønh khai khaån töø laâu nhöng
veà cô baûn vaãn coøn hoang vu. Nhaân luùc hoï Trònh ñang baän ñoái phoù vôùi nhaø Maïc ôû phía Baéc, Nguyeãn
Hoaøng ñaõ tieán haønh khai khaån ñaát ñai ñeå taïo ra moät cô sôû kinh teá vöõng chaéc cho vieäc caùt cöù. Thuaän –
Quaûng trôû thaønh moät vuøng kinh teá phaùt trieån, chính trò oån ñònh.
Naêm 1593, Nguyeãn Hoaøng ra Thaêng Long daâng noäp soå saùch quaân daân kho taøng 2 xöù Thuaän –
Quaûng. Nguyeãn Hoaøng ñem theo thuyû quaân Thuaän – Quaûng ra giuùp Trònh Tuøng traán aùp taøn quaân nhaø
Maïc. Nhaân dòp naøy, Trònh Tuøng giöõ Nguyeãn Hoaøng ôû laïi Baéc Haø ñeå kieàm cheá vaø tìm caùch thu hoài vuøng
ñaát Thuaän – Quaûng.
Naêm 1600, laáy côù phaûi mang quaân ñi ñaùnh deïp cuoäc noåi daäy cuûa moät nhoùm quan laïi ôû cöûa bieån Ñaïi
An, Nguyeãn Hoaøng ñem quaân vöôït bieån troán vaøo Thuaän Hoaù baét ñaàu choáng laïi trieàu ñình Leâ - Trònh
Naêm 1602, Nguyeãn Hoaøng cho con laø Nguyeãn Phuùc Nguyeân traán thuû Quaûng Nam. Tröôùc khi cheát,
oâng daën laïi Nguyeãn Phuùc Nguyeân: “Ñaát Thuaän Quaûng, phía Baéc coù Hoaønh sôn vaø Linh giang, phía Nam
coù nuùi Haûi Vaân vaø Thaïch Bi, ñòa theá hieåm coá, thaät laø moät nôi ñeå cho ngöôøi anh huøng duïng voõ. Neân bieát
daïy baûo nhaân daân, luyeän taäp binh só, khaùng cöï laïi hoï Trònh thì gaây döïng ñöôïc cô nghieäp muoân ñôøi”
Naêm 1611, Nguyeãn Hoaøng sai töôùng Vaên Phong mang quaân taán coâng Hoa Anh, laáy ñaát Chieâm
Thaønh laäp ra phuû Phuù Yeân, goàm 2 huyeän Ñoàng Xuaân vaø Tuy Hoaø. Vua Chieâm Thaønh laø Baø Taám (Po
Romeâ) nhieàu laàn ra ñaùnh mong ñoøi laïi ñaát nhöng ñeàu thaát baïi. Naêm 1629, traán thuû Phuù Yeân laø Vaên Phong
choáng laïi hoï Nguyeãn, Nguyeãn Phuùc Nguyeân sai nguyeãn Phuùc Vinh mang quaân ñeán tieâu dieät vaø laäp ra
dinh Traán Bieân (traán saùt bieân).
Naêm 1653, laáy côù quaân Chieâm Thaønh hay quaáy roái Phuù Yeân, Nguyeãn Phuùc Taàn sai Cai cô Huøng
Loäc vaø Minh Vuõø mang 3000 quaân, vöôït qua daõy nuùi Thaïch Bi vaø Hoå Döông (nay laø khu vöïc ñeøo Caû, giaùp
giôùi Phuù Yeân vaø Khaùnh Hoaø) ñaùnh baïi quaân Chieâm Thaønh roài tieán ñeán soâng Phan Rang. Vua Baø Baät (Po
Phiktirai) xin haøng. Chuùa Nguyeãn saùt nhaäp theâm 2 phuû Thaùi Khang (goàm Quaûng Phuùc, Taân An thuoäc

Khaùnh Hoaø) vaø Dieân Ninh (sau ñoåi laø Dieân Khaùnh goàm 3 huyeän Phuùc Ñieàn, Vónh Xöông, Hoa Chaâu) laäp
thaønh dinh Thaùi Khang do Huøng Loäc laøm traán thuû.
Thaùng 4 naêm1693, laáy côù vua Baø Tranh (Po Thop) boû trieàu coáng vaø xaâm phaïm ñaát Dieân Ninh,
Nguyeãn Phuùc Chu sai töôùng Nguyeãn Höõu Kính (Nguyeãn Höõu Caûnh) mang quaân tieán ñaùnh, baét ñöôïc Baø
Tranh (vua cuoái cuûa Chieâm Thaønh) vaø gia thuoäc ñem veà AÙi Töû (Quaûng Trò) saùt nhaäp phaàn coøn laïi cuûa
Chieâm Thaønh vaøo ñaát ñaøng Trong cuûa hoï Nguyeãn, laäp ra traán Thuaän Thaønh (cuøng naêm ñoù ñoåi laø Bình
Thuaän).
Sau khi chieám ñöôïc toaøn boä ñaát ñai Chieâm Thaønh, chuùa Nguyeãn thi haønh chính saùch thoáng trò daõ
man. Caùc cuoäc khôûi nghóa cuûa quyù toäc vaø nhaân daân Chaêm khoâng ngöøng dieãn ra. thaùng 12 naêm1693, nhaân
daân Chaêm ñaõ noåi daäy khôûi nghóa döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Ngoâ Laõng (A Ban) vaø OÁc Nha Thaùt. Cuoäc khôûi
nghóa ñaõ khoâi phuïc laïi cho ngöôøi Chaêm haàu heát ñaát ñai Bình Thuaän nhöng ñeán thaùng 4 naêm1694, cuoäc
khôûi nghóa bò quaân Nguyeãn ñaøn aùp.
Maëc duø cuoäc khôûi nghóa bò thaát baïi nhöng Chuùa Nguyeãn phaûi ban haønh moät soá nhöôïng boä: thaùng
9/1694, ñoåi phuû Bình Thuaän laïi laø traán Thuaän Thaønh, phong Keá Baø Töû (doøng doõi vua Chaêm cuõ) laøm Phieân
Vöông. Maët khaùc Chuùa Nguyeãn laïi ñaåy maïnh di daân ngöôøi Vieät vaøo khaån hoang vaø ñoàng hoaù saâu saéc hôn
ñoái vôùi ngöôøi Chaêm. Ñeán naêm 1697, hoï Nguyeãn laïi ñoåi traán Thuaän Thaønh thaønh phuû Bình Thuaän vaø bieán
nhöõng chöùc vò cuûa ngöôøi Chaêm thaønh buø nhìn.
Nhö vaäy traûi qua hôn 15 theá kyû toàn taïi (190 - 1693), nöôùc Chieâm Thaønh chính thöùc bò xoaù boû, saùt
nhaäp vaøo baûn ñoà Ñaïi Vieät. Söï tan raõ ñoù laø keát quaû taát yeáu cuûa moät quaù trình suy vong töø theá kyû XV cuûa
phong kieán Chieâm Thaønh.
Sau khi chieám ñöôïc toaøn boä Chieâm Thaønh, hoï Nguyeãn thi haønh chính saùch chia reõ vaø ñoàng hoaù trieät
ñeå:
Taøn saùt nhöõng thuû lónh vaø nhöõng ngöôøi yeâu nöôùc Chieâm Thaønh.
Lôïi duïng moät boä phaän quyù toäc Chieâm Thaønh ñeå noâ dònh nhaân daân Chieâm Thaønh.
Baét nhaân daân Chieâm Thaønh phaûi theo phong tuïc, taäp quaùn, y phuïc nhö ngöôøi Vieät, ngoaøi ra giai caáp
quyù toäc ñòa chuû ngöôøi Vieät coøn baét ngöôøi Chaêm laøm noâ tì khai hoang môû roäng dieän tích canh taùc.
Ñoái vôùi vuøng ñaát Thuaän Thaønh, hoï Nguyeãn cöû caùc voõ quan nhö: Nguyeãn Tri Thaéng, Nguyeãn Phan
Leã, Chu Kieám Thaéng,... thay nhau traán thuû.
Haäu quaû:
Nhaân daân Chieâm Thaønh moät phaàn bò ñoàng hoaù noâ dòch hoaëc bò tieâu dieät, phaàn coøn laïi luøi daàn vaøo
röøng nuùi giaùp giôùi Chaân Laïp, Lan Xaïng vaø ñoàng hoaù vôùi caùc daân toäc thieåu soá Taây Nguyeân.
Moät boä phaän khaùc di cö sang caùc nöôùc laùng gieàng trong khu vöïc Ñoâng Nam AÙ.
Haäu quaû taát yeáu laø ngöôøi Chaêm trôû thaønh moät boä phaän cuûa coäng ñoàng caùc daân toäc Vieät Nam.
Vaäy giaûi thích vaán ñeà naøy theá naøo?

Quoác gia Chieâm Thaønh khoâng coøn ñeán ngaøy nay cuõng nhö nhieàu quoác gia khaùc trong thôøi kyø phong
kieán. Ñoù laø keát quaû lòch söû cuûa söï xaâm laán laãn nhau giöõa caùc quoác gia phong kieán.
Nhöng theo quan ñieåm lòch söû chaân chính thì lòch söû Vieät Nam laø lòch söû cuûa taát caû caùc daân toäc soáng
treân laõnh thoå Vieät Nam. Do vaäy, chuùng ta phaûi coi daân toäc Chaêm laø moät boä phaän khoâng theå taùch rôøi cuûa
daân toäc Vieät Nam, cuõng nhö daân toäc Chaêm laø moät trong nhöõng chuû nhaân cuûa ñaát nöôùc Vieät Nam. Nhieäm
vuï cuûa nhöõng nhaø nghieân cöùu lòch söû laø phaûi nghieân cöùu chính xaùc, toaøn dieän veà ngöôøi Chaêm ñeå laøm saùng
toû vaán ñeà daân toäc Vieät Nam.
Moái quan heä giöõa ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Chaêm laø chuû ñaïo chöù khoâng phaûi laø quaù trình xaâm löôïc cuûa
giai caáp phong kieán ngöôøi Vieät ñoù laø vaên hoaù Sa Huyønh vaø vaên hoùa Ñoâng Sôn coù nhöõng moái lieân heä lôùn,
töø ñoù vaên hoùa Ñaïi Vieät vaø vaên hoùa Chieâm Thaønh coù aûnh höôûng qua laïi laãn nhau. Nhö vaäy, ta phaûi coi vaên
hoaù Chaêm laø di saûn cuûa vaên hoùa Vieät Nam.
b. Quaù trình saùt nhaäp moät phaàn laõnh thoå Chaân Laïp
Chaân Laïp (Bhavapura) voán laø moät boä phaän cuûa vöông quoác Phuø Nam. Vöông quoác naøy coù moät thôøi
kyø phaùt trieån khaù maïnh meõ (töø theá kyû thöù II ñeán theá kyû thöù VII). Ñòa baøn cuûa vöông quoác Phuø Nam bao
goàm caû laõnh thoå Chaân Laïp. Töø theá kyû thöù VI, ngöôøi Khmer ñaõ thieát laäp vöông quoác Chaân Laïp vaø baét ñaàu
taán coâng vöông quoác Phuø Nam. Töø theá kyû thöù IX ñeán theá kyû thöù XII, vöông quoác Chaân Laïp phaùt trieån ñeán
giai ñoaïn thònh ñaït nhaát (thôøi kyø vaên minh AÊngco). Vöông quoác naøy phaùt trieån thaønh moät ñeá quoác maø ñòa
baøn cai trò bao goàm caû vuøng ñaát Nam boä (Vieät Nam ngaøy nay) vaø thaäm chí coøn bieán Chieâm Thaønh thaønh
moät tænh cuûa noù.
Töø theá kyû thöù XIII, ngöôøi Thaùi baét ñaàu xaây döïng ñöôïc caùc vöông quoác cuûa mình ôû löu vöïc soâng
Meânam vaø baønh tröôùng sang Chaân Laïp. Vöông quoác Chaân Laïp suy yeáu nhanh vaø ñeán theá kyû XVII thì phuï
thuoäc haún vaøo phong kieán Thaùi. Cuõng töø ñaây vöông quoác Chaân Laïp ñöôïc chia laøm 2 phaàn: Luïc Chaân Laïp
goàm phaàn lôùn mieàn nuùi vaø cao nguyeân, Thuyû Chaân Laïp goàm trung vaø haï löu soâng Meâ Koâng (ñoàng baèng
Campuchia vaø Nam boä - Vieät Nam ngaøy nay). Treân danh nghóa, ñoàng baèng Nam boä Vieät Nam thuoäc Chaân
Laïp, song thöïc chaát ñaây laø vuøng ñaát hoang vu, chæ thöïc söï phaùt trieån phoàn vinh töø khi ngöôøi Vieät ñeán khai
khaån.
Tröôùc ñaây, moät soá noâng daân ñaøng trong ñaõ töï ñoäng di cö vaøo laøm aên raûi raùc treân vuøng ñaát Thuyû
Chaân Laïp. ÔÛ vuøng Moãi Xoaøi (Bieân Hoaø, Ñoàng Nai) ñaõ coù nhieàu nhoùm di daân ngöôøi Vieät nhö vaäy.
Song song vôùi quaù trình thoân tính ñaát ñai Chieâm Thaønh, caùc chuùa Nguyeãn cuõng nhoøm ngoù ñaát ñai
Chaân Laïp.
Naêm 1620, Chuùa Saõi (Nguyeãn Phuùc Nguyeân) ñaõ gaû coâng chuùa cho Vua Xaâyxetta (Chaân Laïp) ñeå
raøng buoäc phong kieán Chaân Laïp leä thuoäc vaøo phong kieán Nguyeãn ñoàng thôøi töøng böôùc loaïi daàn aûnh
höôûng cuûa phong kieán Thaùi. Ñoåi laïi, chuùa Nguyeãn yeâu caàu vua Chaân Laïp phaûi cho pheùp cö daân Vieät
ñöôïc khai khaån vaø buoân baùn ôû vuøng ñaát Thuyû Chaân Laïp. Do ñoù, nhieàu xoùm laøng cuûa ngöôøi Vieät ñöôïc
hình thaønh moät caùch hôïp phaùp ôû vuøng ñaát Moãi Xoaøi (Baø Ròa, Ñoàng Nai).
Naêm 1623, quaân Nguyeãn giuùp Vua Xaâyxetta ñaùnh baïi 2 cuoäc taán coâng cuûa phong kieán Thaùi. Töø ñoù
caøng cuûng coá vai troø cuûa phong kieán Nguyeãn.
Thaùng 9 naêm 1658, phoù töôùng dinh Traán Bieân (Phuù Yeân) ñem 3000 quaân haï thaønh Moãi Xoaøi (Ñoàng
Nai), baét ñöôïc vua Chaân Laïp laø Naëc OÂng Chaân ñem veà nöôùc. Vua Chaân Laïp cam keát laø Phieân thaàn cuûa
hoï Nguyeãn vaø coù traùch nhieäm baûo veä di daân ngöôøi Vieät laøm aên ôû Thuyû Chaân Laïp.
Thaùng 5 naêm 1674, chuùa Nguyeãn laïi nhaân söï xích mích trong trieàu ñình Chaân Laïp, cho quaân tieán
vaøo Saøi Goøn, Goø Bích, Nam Vang (Phnompeânh) roài phong cho Naëc OÂng Thu laøm Chính Quoác Vöông
ñoùng ñoâ ôû U Ñoâng, Naëc OÂng Noän laøm Phoù Quoác Vöông ñoùng ñoâ ôû Saøi Goøn.
Nhö vaäy, keå töø ñaây Chaân Laïp chính thöùc bò chia laøm 2 nöôùc vaø ñeàu thaàn thuoäc hoï Nguyeãn. Ñoù chính
laø ñieàu kieän thuaän lôïi cho hoï Nguyeãn hoaøn thaønh quaù trình xaâm chieám moät phaàn ñaát ñai Chaân Laïp.
Naêm 1679, caùc töôùng taù, quan laïi cuõ cuûa trieàu Minh (Trung Quoác) khoâng chòu khuaát phuïc nhaø Thanh
ñaõ chaïy vaøo Nam boä xin vôùi chuùa Nguyeãn cho pheùp ñöôïc khai khaån vuøng ñaát ñai Ñoâng Phoá (Ñoàng Nai,
thaønh phoá Hoà Chí Minh), Myõ Tho, Bieân Hoøa. Qua moät quaù trình khai khaån, nhoùm di daân ngöôøi Hoa ( ban
ñaàu goàm khoaûng 5000 ngöôøi vôùi 50 thuyeàn) do Döông Ngaïn Ñòch, Hoaøng Tieán, Traàn Thöôïng Xuyeân daãn
ñaàu, ñaõ töøng böôùc bieán nhöõng vuøng ñaát naøy trôû thaønh truø phuù.
Naêm 1682, moät cuoäc xung ñoät lôùn giöõa hai vöông trieàu nhaèm thoáng nhaát quyeàn löïc ôû Chaân Laïp ñaõ
xaûy ra. Naêm 1688, Hoaøng Tieán gieát chuû töôùng Döông Ngaïn Ñònh vaø coù yù ñoà thoaùt ly chính quyeàn hoï
Nguyeãn vaø choáng laïi Chaân Laïp. Naêm 1689, chuùa Nguyeãn laïi sai Mai Vaïn Long, Nguyeãn Thaéng Long
mang quaân ñaùnh baïi Hoaøng Tieán vaø giao toaøn boä ñaát ñai cho Traàn Thöôïng Xuyeân quaûn lyù vaø sai tieán
ñaùnh U Ñoâng. Caùc töôùng Nguyeãn ñeàu bò Naëc OÂng Thu mua chuoäc neân keá hoaïch thoán tính ñaát ñai Chaân
Laïp khoâng thaønh.
Naêm 1698, chuùa Nguyeãn phaùi Nguyeãn Höõu Kính (Caûnh) ñi kinh löôïc Saøi Goøn, Gia Ñònh vaø saùt nhaäp
haún phaàn ñaát phía Ñoâng Chaân Laïp roäng hôn 1 ngaøn daëm vaø coù treân 4 vaïn noùc nhaø vaøo baûn ñoà ñaøng
Trong, laáy Ñoàng Nai laäp thaønh huyeän Phuùc Long, Saøi Goøn laäp thaønh huyeän Taân Bình, vaø ñaët hai dinh laø
Traán Bieân (Bieân Hoøa – Ñoàng Nai), Phieân Traán (Thaønh Phoá Hoà Chí Minh) roài saép ñaët quan chöùc nhö
nhöõng dinh traán khaùc.
ÔÛ Haø Tieân, töø naêm 1680, Maïc Cöûu (ngöôøi Hoa) ñaõ tieán haønh khai khaån vuøng ñaát Saøi Maït vaø laäp ra 7
xaõ thoân. Naêm 1704, Maïc Cöûu thaàn phuïc hoï Nguyeãn laøm cho caû vuøng ñaát Haø Tieân cuûa Chaân Laïp cuõng bò
saùt nhaäp vaøo laõnh thoå ñaøng Trong.
Thaùng 11 naêm 1699, nhaân cô hoäi luïc ñuïc trong trieàu U Ñoâng, töôùng Nguyeãn Höõu Kính cuøng vôùi
Traàn Thöôïng Xuyeân mang quaân taán coâng Goø Bích, Nam Vang baét vua Chaân Laïp phaûi thaàn phuïc.
Thaùng 11 naêm 1714, Naëc OÂng Thaâm (con Naëc OÂng Thu) döïa vaøo phong kieán Thaùi mang quaân bao
vaây Naëc Yeåm (con Naëc OÂng Noän). Naëc Yeåm caàu cöùu Traàn Thöôïng Xuyeân (Ñoâ ñoác Phieân Traán) vaø
Nguyeãn Cöûu Phuù (Phoù töôùng Traán Bieân). Caû hai ñöôïc leänh chuùa Nguyeãn mang quaân phoø taù Naëc Yeåm leân
ngoâi quoác vöông Chaân Laïp.
Naêm 1732, laáy côù uûng hoä kieàu daân Vieät, quaân Nguyeãn hai laàn taán coâng Chaân Laïp ñaët ra chaâu Ñònh
Vieãn vaø dinh Long Hoà (Vónh Long).

Naêm 1735, Maïc Thieân Töù ñöôïc cöû thay cha laøm ñoâ ñoác Haø Tieân. Naêm 1739, oâng ñaùnh baïi lieân quaân
Chaân Laïp – Ayuthay.
Töø naêm 1747 ñeán 1756, quaân Nguyeãn 3 laàn tieán ñaùnh Chaân Laïp buoäc Naëc OÂng Nguyeân phaûi caét hai
phuû Taàm Boân vaø Loâi Laïp cho chuùa Nguyeãn saùt nhaäp vaøo chaâu Ñònh Vieãn.
Naêm 1758, chuùa Nguyeãn sai Maïc Thieân Töù ñem quaân hoä toáng Naëc OÂng Toân veà nöôùc vaø chieám ñöôïc
moät vuøng ñaát roäng lôùn goàm Sa Ñeùc (Ñoàng Thaùp), Taân Chaâu (Tieàn Giang), Chaâu Ñoác (Kieân Giang) saùt
nhaäp vaøo dinh Long Hoà. Ngoaøi ra Naëc OÂng Toân coøn daâng ñaát Höông UÙc (Kongpongxom), Caàn Boät
(Campot), Chaân Saâm, Saøi Quyønh ñeå taï ôn. Maïc Thieân Töù saùt nhaäp vaøo Haø Tieân bao goàm Long Xuyeân,
Caø Mau, Raïch Giaù, Kieân Giang vaø moät phaàn nhoû thuoäc Campuchia ngaøy nay.
Nhö vaäy, cho tôùi giöõa theá kyû XVIII, toaøn boä ñaát Thuyû Chaân Laïp ñaõ bò saùt nhaäp vaøo laõnh thoå ñaøng
Trong, goàm Phieân Traán (Saøi Goøn, Gia Ñònh), Traán Bieân (Bieân Hoaø – Ñoàng Nai), Long Hoà, Haø Tieân. Ñoù
laø moät quaù trình lieân tuïc, hoï Nguyeãn töø duøng aùp löïc ñeán vuõ löïc, töø di daân khai khaån ñeán duøng bieän phaùp
quaân söï. Quaù trình ñoù gaëp thuaän lôïi lôùn laø phong kieán Thaùi coøn ñang phaûi ñoái phoù vôùi phong kieán
Mianma. Nhöng quaù trình ñoù phaûi döøng laïi vaøo giöõa theá kyû XVIII ñeå oån ñònh boä maùy thoáng trò vaø ñoái phoù
vôùi phong traøo noâng daân.
c. Moät vaøi yù kieán veà vaán ñeà môû roäâng cöông giôùi nöôùc ta cuûa hoï Nguyeãn
Caùc söû gia thôøi Nguyeãn heát lôøi ca ngôïi söï nghieäp môû mang bôø coõi cuûa caùc chuùa Nguyeãn, thaäm chí hoï
coøn xuyeân taïc lòch söû (Trònh Hoaøi Ñöùc coi ñaát Thuûy Chaân Laïp laø ñaát ñai cuûa hoï Nguyeãn chöa kòp khai
phaù neân taïm giao cho ngöôøi Cao Mieân ôû).
Caùc söû gia thôøi Phaùp thuoäc coi vieäc ñoù laø quy luaät cuûa taïo hoaù (khoeû coøn yeáu cheát) ñeå caét nghóa tính
dieät vong taát yeáu cuûa Chieâm Thaønh, ñieàu naøy theå hieän quan ñieåm khuaát phuïc tröôùc thöïc daân Phaùp.
Caùc söû gia hieän nay coù ngöôøi thì cho ñoù laø cuoäc Nam tieán cuûa daân toäc Vieät Nam, coù ngöôøi laïi cho
raèng veà khaùch quan noù coù taùc duïng tích cöïc ñöa hai nöôùc bò chinh phuïc tieán leân cheá ñoä phong kieán. Qua
ñieàu naøy theå hieän tö töôûng khai hoaù vaên minh, ñaïi toäc chuû nghóa.
Phuû nhaän caùc quan ñieåm treân, caùc nhaø söû hoïc chaân chính cho raèng: ñoù chæ laø nhöõng cuoäc chieán tranh
xaâm löôïc, khoâng xuaát phaùt töø yeâu caàu phaùt trieån xaõ hoäi Vieät Nam, töø quyeàn lôïi cuûa nhaân daân Vieät Nam
vaø söï hình thaønh daân toäc Vieät Nam maø chæ vì nhu caàu caùt cöù vaø quyeàn lôïi cuûa hoï Nguyeãn, laøm toån haïi söùc
ngöôøi, söùc cuûa cuûa nhaân daân Vieät Nam. Khaùi nieäm “cuoäc Nam tieán cuûa daân toäc Vieät Nam” laø khoâng
chính xaùc vì noù che laáp muïc ñích xaâm löôïc cuûa phong kieán Nguyeãn vaø xoùa nhoaø nhöõng toån haïi ñau
thöông cuûa nhaân daân Vieät Nam. Quaù trình xaâm löôïc ñoù chæ coù taùc haïi kìm haõm chöù khoâng theå coù taùc duïng
tích cöïc ñoái vôùi hai nöôùc bò chinh phuïc (taøn saùt ngöôøi Chaêm, Khmer, phaù hoaïi söùc saûn xuaát vaø neàn vaên
hoùa laâu ñôøi, ñôøi soáng cuûa nhaân daân 2 nöôùc heát söùc cöïc khoå). Tuy nhieân, haäu quaû khaùch quan laø laõnh thoå
Vieät Nam ñöôïc môû roäng nhö ngaøy nay.
d. Chính saùch khai thaùc nhöõng vuøng ñaát môùi cuûa hoï Nguyeãn
* Noâng daân töï di cö khai khaån

Trong thôøi kyø ñaàu xaây döïng cô sôû caùt cöù, vuøng ñaát Thuaän Quaûng vaãn coøn thöa thôùt ngöôøi Vieät. Ñaây
laø ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå daân ngheøo töï di cö khai khaån. Hoï bao goàm caû löïc löôïng daân löu vong ñaøng
Ngoaøi troán traùnh chính saùch thueá khoaù naëng neà cuûa chính quyeàn phong kieán vaøo ñaây tìm keá sinh nhai. Hoï
Nguyeãn taïo ñieàu kieän cho hoï laøm aên sinh soáng neân ñaõ taïo ra boä maët truø phuù cho vuøng naøy.
Töø nöûa ñaàu theá kyû XVII, nhieàu nhoùm di daân ngöôøi Vieät laïi töø Thuaän – Quaûng töï ñoäng keùo vaøo Moãi
Xoaøi (Ñoàng Nai) ñeå khai khaån ñaát ñai. Thôøi ñieåm naøy xaûy ra tröôùc khi nöôùc Chieâm Thaønh vaø Chaân Laïp
bò xaâm laán. Hieän töôïng naøy naèm ngoaøi yù thöùc cuûa giai caáp ñòa chuû vaø chính quyeàn phong kieán hoï Nguyeãn
maø hoaøn toaøn laø yù thöùc töï phaùt cuûa noâng daân ñeå möu caàu cuoäc soáng. Töùc laø nhöõng maâu thuaãn xaõ hoäi ñaõ
naûy sinh vaø phaùt trieån khaù gay gaét ôû vuøng Thuaän Quaûng. Hoï hình thaønh nhöõng quaàn cö hoãn hôïp goàm cö
daân Vieät, Chaêm, Khmer vaø caû caùc daân toäc thieåu soá Taây Nguyeân cuøng khai khaån ruoäng ñaát laøm aên.
Cheá ñoä phong kieán ñaøng Trong cuõng nhö ñaøng Ngoaøi khuûng hoaûng traàm troïng ñaõ taïo ra haäu quaû laø
hình thaønh moät taàng lôùp noâng daân bò baàn cuøng, phaù saûn ngaøy caøng taêng veà soá löôïng. Hoï phaûi löu vong tha
phöông caàu thöïc laøm cho quaù trình di thöïc ngaøy caøng taêng. Ôû ñaøng Trong, coøn moät phaàn ñaát raát roäng lôùn
vaø maàu môõ vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long, phong kieán Chaân Laïp laïi suy yeáu phuï thuoäc vaøo phong kieán
Nguyeãn vaø phong kieán Thaùi, ñoù laø ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå phong kieán Nguyeãn duøng aùp löïc buoäc phong
kieán Chaân Laïp phaûi coù yù thöùc baûo veä di daân Vieät, thuùc ñaåy quaù trình töï di cö khai hoang.
Sau khi chieám ñöôïc vuøng ñaát Thuyû Chaân Laïp, hoï Nguyeãn caøng ñaåy maïnh vieäc di daân döôùi nhieàu
hình thöùc. Nhöõng di daân töï giaùc ngöôùi Vieät ñaõ trôû thaønh löïc löôïng quyeát ñònh trong vieäc caûi taïo ñoàng baèng
soâng Cöûu Long vaø thaønh laäp nhöõng thoân xaõ ngöôøi Vieät. Nhöng caøng veà sau, thaønh quaû lao ñoäng cuûa hoï
caøng bò giai caáp ñòa chuû phong kieán chieám ñoaït. Ngöôøi noâng daân bò phaù saûn laàn thöù 2. Ví duï, naêm 1711,
chuùa Nguyeãn ñaõ phaûi cöû ngöôøi vaøo Phieân Traán vaø Traán Bieân chieâu taäp daân ly taùn vaø ra leänh tha toâ thueá
cho daân khaån hoang 3 naêm ñeå hoï yeân taâm laøm aên.
* Giai caáp ñòa chuû phong kieán toå chöùc khai hoang
Löïc löôïng khai hoang vaãn laø nhöõng noâng daân ngheøo khoå ngöôøi Vieät coäng vôùi noâ tì ngöôøi Chaêm,
Khmer vaø caùc daân toäc thieåu soá khaùc. Ñieàu khaùc bieät lôùn laø giai caáp ñòa chuû phong kieán ñoùng vai troø laø
ngöôøi toå chöùc vaø laø ngöôøi sôû höõu ruoäng ñaát khai khaån.
Thôøi ñieåm phaùt trieån maïnh nhaát laø cuoái theá kyû XVII ñaàu theá kyû XVIII khi hoï Nguyeãn ñaõ hoaøn thaønh
vieäc xaâm löôïc Chieâm Thaønh vaø ñaïi boä phaän ñaát ñai Thuyû Chaân Laïp. Hoï Nguyeãn giao cho nhöõng ñòa chuû
giaøu coù ôû Thuaän – Quaûng ñem toâi tôù vaø chieâu taäp nhöõng noâng daân löu vong vaøo khaån hoang vaø khai khaån
ñeán ñaâu cho ñöôïc höông quyeàn chieám laøm ruoäng ñaát tö höõu ñeán ñoù. Luùc baáy giôø, vieäc mua baùn noâ tyø coøn
khaù phoå bieán. Boïn ñòa chuû naøy coøn cöôõng böùc vaø mua haøng loaït ngöôøi ngheøo, tuø binh laøm noâ tyø ñeå söû
duïng vaøo coâng vieäc khai khaån. Ruoäng ñaát khai khaån ñöôïc thuoäc daïng naøy chính laø nguoàn goác cuûa cheá ñoä
ñaïi sôû höõu cuûa ñòa chuû Nam Boä (goàm ruoäng ñaát khaån hoang coäng vôùi ruoäng ñaát chieám ñoaït ñöôïc cuûa
ngöôøi Chaêm vaø Khmer, theâm vaøo ñoù laø ruoäng ñaát chieám ñoaït ñöôïc cuûa noâng daân ngöôøi Vieät).
Nhö vaäy laø treân thöïc teá, hoï Nguyeãn ñaõ trao toaøn quyeàn khai khaån vuøng ñaát môùi chieám ñöôïc cho giai
caáp ñòa chuû. Hoï Nguyeãn uûng hoä taàng lôùp ñaïi ñòa chuû giaøu coù nhaèm taïo ra choã döïa vöõng chaéc cho hoï
Nguyeãn nhaát laø trong thôøi kyø choáng Taây Sôn. Hieän nay coøn moät soá ñòa danh, chaúng haïn nhö Thò Ngheø
(ruoäng ñaát cuûa Nguyeãn Thò Khaùnh con Nguyeãn Cöûu Vaân) ôû phía Baêùc Saøi Goøn.

Moät boä phaän khaùc khoâng keùm phaàn quan troïng laø cheá ñoä ñaïi ñoàn ñieàn cuûa ngöôøi Hoa. Khi hoï vaøo
Nam Boä xin ñöôïc laøm beà toâi hoï Nguyeãn, hoï ñöôïc boá trí khai khaån ôû moät soá nôi. Döông Ngaïn Ñòch khai
khaån vuøng Myõ Tho, Traàn Thöôïng Xuyeân khai khaån Bieân Hoaø, Maïc Cöûu khai khaån vuøng Haø Tieân. Hoï
Nguyeãn cuõng uûng hoä löïc löôïng naøy nhaèm muïc ñích khai khaån ruoäng ñaát, taïo cô sôû cho vieäc xaâm laán Chaân
Laïp. Naêm 1698, hoï Nguyeãn laäp 2 xaõ Thanh Haø (ôû Traán Bieân) vaø Minh Höông (ôû Phieân Traán) ñeå thu phuïc
löïc löôïng Hoa Kieàu. Töø ñoù, nhöõng laøng xaõ cuûa ngöôøi Hoa laäp ôû ñaøng Trong ñeàu mang teân laø Thanh Haø
hay Minh Höông. Löïc löôïng khai hoang haàu heát laø ngöôøi Hoa goàm coù binh lính, noâ tì, coù caû daân ngheøo
ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Khmer. Ñaây cuõng laø choã döïa cô baûn cuûa phong kieán hoï Nguyeãn veà maët xaõ hoäi vaø
kinh teá.
Do nhöõng phöông thöùc khai khaån treân, töø Phuù Yeân trôû vaøo ruoäng ñaát tö höõu chieám tyû leä cao hôn
vuøng Thuaän – Quaûng vaø coù nôi haàu nhö toaøn boä ruoäng ñaát ñeàu thuoäc quyeàn sôû höõu tö nhaân. Ruoäng ñaát tö
höõu aáy laïi taäp trung khaù cao vaøo tay moät soá ñaïi ñòa chuû giaøu coù. Ñoù laø ñaëc tröng cuûa cheá ñoä sôû höõu ruoäng
ñaát ôû vuøng ñaát phía nam cuûa ñaøng Trong.
* Nhaø nöôùc phong kieán Nguyeãn tröïc tieáp toå chöùc khai hoang
ÔÛ mieàn Thuaän – Quaûng, töø giöõa theá kyû XVI, hoï Nguyeãn ñaõ thi haønh chính saùch khaån hoang, laäp
laøng quy moâ. Tröôùc heát hoï Nguyeãn chieâu taäp nhöõng ngöôøi noâng daân löu vong töø phía baéc di cö vaøo khai
khaån nhöõng vuøng ñaát hoang, laäp thaønh nhöõng laøng xoùm môùi. Trong cuoäc chieán tranh vôùi hoï Trònh, quaân
Nguyeãn baét ñöôïc khaù nhieàu tuø binh vaø moät soá noâng daân ôû baéc soâng Gianh. Hoï Nguyeãn cuõng söû duïng löïc
löôïng naøy vaøo coâng cuoäc khai khaån vuøng Thuaän – Quaûng. Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi naøy, hoï Nguyeãn caáp cho
nöûa naêm löông thöïc, roài cöù 50 ngöôøi laäp thaønh moät aáp, chia nhau ñi khai khaån vuøng ñaát phía nam Quaûng
Nam.
Nhöõng coâng cuoäc khai khaån ñoù coù taùc duïng thuùc ñaåy maïnh meõ söï phaùt trieån kinh teá ôû vuøng Thuaän –
Quaûng maø cho ñeá ñaàu theá kyû XVI vaãn bò coi nhö laø moät vuøng ñaát hoang vu, laïc haäu. Taïi ñaây, beân caïnh
nhöõng ñoàn ñieàn, ñoàng ruoäng, thoân xoùm cuõ ñaõ xuaát hieän nhieàu caùnh ñoàng, laøng aáp môùi. Theo quy ñònh cuûa
hoï Nguyeãn thì ruoäng ñaát môùi khai khaån ñöôïc ñeàu bieán thaønh ruoäng ñaát coâng laøng xaõ. Boä phaän ruoäng ñaát
coâng naøy thuoäc quyeàn sôû höõu toái cao cuûa Nhaø nöôùc vaø gioa cho laøng xaõ quaûn lyù, chia cho noâng daân caøy
caáy. Naêm 1669, Chuùa Nguyeãn tieán haønh ño ñaïc vaø phaân loaïi ruoäng ñaát coâng ñeå ñònh toâ thueá vaø töø ñoù môùi
cho daân ñöôïc pheùp khai khaån theâm ñaát ñai ñeå laøm ruoäng ñaát tö höõu. Chính saùch ñoù giaûi thích söï toàn taïi
ruoäng ñaát coâng ôû vuøng Thuaän - Quaûng vôùi tyû leä raát cao.
Trong quaù trình thoân tính ñaát ñai Thuyû Chaân Laïp, hoï Nguyeãn coøn söû duïng löïc löôïng khai hoang laø
binh lính trong quaân ñoäi thöôøng truù nhaèm giaûi quyeát löông thöïc taïi choã. Boä phaän naøy thuoäc quyeàn sôû höõu
tröïc tieáp cuûa nhaø nöôùc phong kieán. Moät phaàn khoâng nhoû ruoäng ñaát cuûa quyù toäc phong kieán Chieâm Thaønh
vaø Chaân Laïp bò Nhaø nöôùc quoác höõu hoaù. Ruoäng ñaát khai khaån ñöôïc laäp thaønh nhöõng ñoàn ñieàn, ñieàn trang
cuûa Nhaø nöôùc. Ñoù chính laø ruoäng ñaát coâng do nhaø nöôùc quaûn lyù. Hoï Nguyeãn ñaõ duøng soá ruoäng ñaát naøy ñeå
ban caáp vaø thöôûng coâng cho moät soá quan laïi töôùng lónh coù coâng lao vôùi trieàu ñình. Do ñoù töø ruoäng ñaát
coâng ñaõ chuyeån thaønh ruoäng ñaát tö vaø ñoù chính laø nguyeân nhaân cô baûn laøm cho ruoäng ñaát tö toàn taïi phoå
bieán ôû ñaøng trong. Naêm 1715, chuùa Nguyeãn ñem moät soá ruoäng ñaát thuoäc toång Bình Caùch (Gia Ñònh) caáp
cho Nguyeãn Cöûu Chieâm ñeå ghi nhôù coâng lao cuûa cha oâng laø Nguyeãn Cöûu Vaân.

Vôùi nhöõng chính saùch khai thaùc treân cuûa hoï Nguyeãn vaø tinh thaàn lao ñoäng saùng taïo, caàn cuø cuûa nhaân
daân Vieät, Chaêm, Khmer ... caû moät vuøng ñaát roäng lôùn töø Phuù Yeân ñeán Haø Tieân ñaõ ñöôïc khai khaån veà cô
baûn. Tuy nhieân, cho tôùi theá kyû thöù XVIII, vuøng ñaát ñai maàu môõ ôû Nam Boä vaãn coøn chöa ñöôïc khai thaùc
trieät ñeå. Nhöng nhöõng thaønh quaû lao ñoäng aáy haàu heát laïi rôi vaøo tay taàng lôùp ñòa chuû vaø Nhaø nöôùc phong
kieán. Nhaân daân vaãn laø ñoái töôïng boùc loät cô baûn cuûa chuùng.
2. Söï khuûng hoaûng veà chính trò – xaõ hoäi.
a. Söï thoái naùt cuûa chính quyeàn phong kieán hoï Nguyeãn
Vaøo nöûa ñaàu theá kyû XVIII, trong khi cheá ñoä phong kieán ñaøng Ngoaøi ñaõ boäc loä roõ böôùc ñöôøng suy
vong cuûa noù, thì ôû ñaøng Trong, cheá ñoä phong kieán hoï Nguyeãn môùi böôùc vaøo quaù trình suy vong. Sau khi
chieán tranh Trònh - Nguyeãn chaám döùt (1672), neàn thoáng trò cuûa hoï Nguyeãn ñaøng Trong ñöôïc cuûng coá: ñòa
vöïc caùt cöù, quyeàn löïc chính trò, theá löïc kinh teá oån ñònh… Giai caáp thoáng trò hoï Nguyeãn taêng cöôøng cöôùp
boùc nhaân daân, tieán haønh caùc cuoäc chieán tranh xaâm löôïc. Chính saùch khaån hoang cuûa hoï Nguyeãn moät phaàn
môû roäng ñöôïc cô sôû caùt cöù, phaàn khaùc giaûi quyeát ñöôïc tình traïng daân löu vong, laøm dòu ñi maâu thuaãn xaõ
hoäi.
Sau khi ñòa vò thoáng trò ñaõ ñöôïc cuûng coá vöõng chaéc, giai caáp thoáng trò ñaøng Trong ngaøy caøng soáng xa
hoa truî laïc. Treân cô sôû boùc loät nhaân daân trong nöôùc vaø gaây nhöõng cuoäc chieán tranh cöôùp boùc caùc nöôùc
laùng gieàng phöông Nam, giai caáp thoáng trò ñaøng Trong tích luyõ ñöôïc raát nhieàu cuûa caûi vaø trôû neân raát giaøu
coù. Töø Chuùa Nguyeãn ñeán taàng lôùp quyù toäc, quan lieâu, ñòa chuû ôû khaép nôi ñeàu ñua nhau aên chôi raát xa xæ
treân moà hoâi vaø nöôùc maét cuûa quaàn chuùng lao ñoäng ngheøo khoå.
Caùc chuùa Nguyeãn khoâng ngöøng taêng cöôøng xaây döïng caùc laâu ñaøi ôû kinh ñoâ môùi. Töø naêm 1687, Chuùa
Nguyeãn Phuùc Traên cho rôøi kinh ñoâ töø AÙi Töû (Quaûng Trò) veà Phuù Xuaân (Hueá). Kinh ñoâ Hueá ñöôïc xaây
döïng khoâng chæ lôùn maïnh veà quy moâ maø coøn coù nhieàu coâng trình chuøa chieàn, mieáu maïo.
Chuùa Nguyeãn Phuùc Chu (1691 - 1725) töï cho mình laø ngöôøi suøng ñaïo Phaät, laáy hieäu laø Thieân Tuùng
ñaïo nhaân ñeå xaây döïng raát nhieàu chuøa thaùp. Naêm 1714, Nguyeãn Phuùc Chu sai truøng tu vaø môû roäng chuøa
Thieân Muï, baét haøng ngaøn ngöôøi phuïc vuï trong caû naêm trôøi. Y coøn sai ngöôøi sang Trieát Giang (Trung
Quoác) mua kinh Ñaïi Taïng cuøng vôùi caùc thöù luaät leä treân 1000 boä veà ñaët trong chuøa. Nhöng ñôøi soáng rieâng
cuûa oâng ta thì raát xa hoa, truî laïc, moät mình coù ñeán 146 ngöôøi con.
Chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùt (1738 - 1765) tieáp tuïc xaây döïng nhieàu laâu ñaøi, cung ñieän theo quy moâ cuûa
moät ñeá ñoâ. Naêm 1744, OÂng xöng Vöông, toå chöùc boä maùy nhaø nöôùc theo moâ hình phong kieán Trung Quoác.
Chuùa Nguyeãn ñoåi 3 ty laø Caù sai, Töôùng thaàn, Leänh söû thaønh 6 boä. Treân 6 boä coù “Töù truï ñaïi thaàn” laø Taû
noäi, Höõu noäi, Taû ngoaïi, Höõu ngoaïi do nhöõng ngöôøi thaân thuoäc cuûa Chuùa Nguyeãn naém giöõ. Thaønh Phuù
Xuaân ñoåi goïi laø Ñoâ thaønh. Trieàu ñình hoï Nguyeãn thi nhau ñaép nuùi giaû, ñaøo hoà laäp thuûy taï. nhöõng coâng
vieäc naøy ñoøi hoûi nhieàu söùc ngöôøi, söùc cuûa laøm cho ñôøi soáng cuûa nhaân daân heát söùc cöïc khoå. Hoï Nguyeãn
coøn baét nhaân daân ñaøng Trong phaûi thay ñoåi phong tuïc taäp quaùn, phaûi aên maëc theo loái nhaø Thanh. Ñaây laø
moät vieäc laøm cöïc kyø phaûn daân toäc, gaây taâm lyù chia reõ, ñang taâm huyû boû phong tuïc taäp quaùn laâu ñôøi cuûa
nhaân daân ta, phaù hoaïi tính thoáng nhaát veà taâm lyù, ñeå phuïc vuï cho möu ñoà caùt cöù laâu daøi cuûa hoï Nguyeãn.

Ñeán ñôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn (1765 - 1777), chính quyeàn hoï Nguyeãn caøng theâm thoái naùt. Maëc
duø luùc leân ngoâi môùi coù 12 tuoåi nhöng cuõng raát hoang daâm toán keùm, Nguyeãn Phuùc Thuaàn töï xöng laø
“Khaùnh phuû ñaïo nhaân”, ngaøy ñeâm baøy troø ca haùt, khoâng lo gì ñeán vieäc trieàu chính. Quyeàn haønh taäp trung
trong tay Tröông Phuùc Loan, Y töï xöng laø “Quoác phoù”, loâi keùo beø caùnh, aùm haïi phe caùnh uûng hoä hoaøng
toân Nguyeãn Phuùc Döông nhö Tröông Vaên Haïnh, Leâ Cao Kyû. Ngoaøi ra chuùng coøn laäp ra caùc ñoäi haùt tuoàng
hay nhöõng ban nhaïc phuïc vuï cho nhöõng buoåi yeán tieäc, ca haùt thaâu ñeâm suoát saùng. Nhaân daân ñaøng Trong
löu truyeàn caâu ca dao:
Ai ôi ngaãm laïi maø coi,

Ngoïc vaøng con haùt, toâi ñoøi thaèng daân
Tröông Phuùc Loan moät mình aên 5 nguoàn loäc lôùn, haønh naêm thu treân 200 laïng baïc, tham oâ töø 3 ñeán 4
vaïn quan tieàn. Trong nhaø Tröông Phuùc Loan, vaøng baïc, chaâu baùu, gaám voùc chöùa ñaày nhaø. Töông truyeàn,
haøng naêm y baét quan laïi quaân lính noäp 5 gaùnh daây maây duøng ñeå saâu tieàn. Nhöng Tröông Phuùc Loan laïi laø
keû tham lam buûn xæn, moãi ngaøy chæ phaùt cho ñaàu beáp 3 quan tieàn ñi chôï ñeå mua ñoà naáu 3 böõa côm thònh
soaïn, neân boïn toâi tôù nhaø y thöôøng phaûi cöôùp boùc ôû chôï. Naêm 1775, con chaùu y ñaõ hoái loä cho quaân Trònh
800 laïng vaøng vaø 2000 laïng baïc ñeå chuoäc y veà. Ngöôøi ñöông thôøi goïi y laø Tröông Taàn Coái. Beân caïnh
Tröông Phuùc Loan laø nhöõng trieàu thaàn xu nònh, nhu nhöôïc nhö Chöôûng thuyû cô Nguyeãn Hoaõn suoát ngaøy
chæ say röôïu, Nguyeãn Nghieãn troâng coi Höõu trung cô thì raát truî laïc, y coù tôùi 120 ngöôøi thieáp...
Giai caáp phong kieán töø trung öông ñeán ñòa phöông laïi caøng xa ñoaï, chuùng ñua nhau aên chôi xa xæ vô
veùt ñuïc khoeùt cuûa nhaân daân, taïo ra nhöõng teä naïn xaõ hoäi nghieâm troïng. Heä thoáng quan laïi coàng keành aên
baùm thoái naùt. Boïn quan laïi ñòa phöông thöôøng khoâng ñöôïc nhaø nöôùc caáp boång loäc neân chuùng baét nhaân daân
phaûi ñoùng goùp raát naëng neà. Quan tröôøng trôû thaønh nôi boùc loät, laøm giaøu cuûa boïn quan laïi vaø cuõng xaûy ra
naïn mua baùn quan töôùc nghieâm troïng. Boä maùy nhaø nöôùc phong kieán ngaøy caøng phình to thoái naùt ngu doát.
Naêm 1751, Tuaàn phuû Quaûng Nam Nguyeãn Cö Trinh ñaõ taâu leân chuùa Nguyeãn ví nhö 10 con deâ coù tôùi 9 keû
chaên, moät xaõ coù tôùi 16 – 17 Töôùng thaàn vaø 20 Xaõ tröôûng.
Nhaø baùc hoïc ñaøng Ngoaøi Leâ Quyù Ñoân cuõng nhaän xeùt: “Thuaän Hoaù thöøa höôûng thaùi bình ñaõ laâu
ngaøy, coâng tö ñeàu giaøu coù, ñoà duøng vaø aên maëc xa hoa. Traûi qua ñôøi Voõ vöông (Nguyeãn Phuùc Khoaùt, 1738
- 1765) haøo phoùng, keû döôùi baét chöôùc thaønh thoùi quen. Töø quan to ñeán quan nhoû, nhaø cöûa chaïm troå, töôøng
xaây baèng gaïch ñaù, tröôùng voùc maøn the, ñoà duøng toaøn baèng ñoàng, baèng söù, baøn gheá baèng goã ñaøn, goã traéc,
aám cheùn baèng söù, yeân ngöïa, daây cöông ñeàu naïm vaøng baïc, aùo quaàn löôït laø, neäm hoa chieáu maây, laáy söï
phuù quyù phong löu ñeå khoe khoang laãn nhau ... Hoï coi vaøng nhö caùt, thoùc gaïo nhö buøn, hoang phí voâ
cuøng”1
Giai caáp ñiaï chuû taêng cöôøng chieám ñoaït ruoäng ñaát cuûa nhaân daân laøm cho ñôøi soáng ngöôøi noâng daân
ngaøy caøng bò baàn cuøng, phaù saûn.
b. Maâu thuaãn xaõ hoäi vaø nhöõng cuoäc khôûi nghóa cuûa nhaân daân
Do söï thoái naùt cuûa chính quyeàn phong kieán vaø söï tham nhuõng cuûa giai caáp ñòa chuû phong kieán, maâu
thuaãn xaõ hoäi ngaøy caøng phaùt trieån gay gaét vaø buøng noå thaønh caùc cuoäc baïo ñoäng vuõ trang. Ngoaøi maâu
1
Leâ Quyù Ñoân, Toaøn taäp, NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi 1977, TI, Tr. 222.
thuaãn chuû yeáu giöõa giai caáp noâng daân vôùi ñòa chuû phong kieán, coøn coù maâu thuaãn giöõa caùc taàng lôùp nhaân
daân bò aùp böùc, boùc loät khaùc nhö thöông nhaân, thôï thuû coâng, nhaân daân caùc daân toäc thieåu soá vôùi chính
quyeàn phaûn ñoäng cuûa hoï Nguyeãn. Maâu thuaãn trong noäi boä giai caáp phong kieán veà quyeàn lôïi.
Nhöng coù moät ñaëc ñieåm caàn chuù yù laø trong cuoäc khuûng hoaûng cuûa cheá ñoä phong kieán ñaøng Trong
khoâng thaáy xuaát hieän moät taàng lôùp noâng daân löu vong ñoâng ñaûo nhö ôû ñaøng Ngoaøi. Tuy nhieân, hieän
töôïng naøy ñaõ xaûy ra töø raát sôùm vaø keùo daøi trong suoát chieàu daøi lòch söû ñaøng Trong. Ngay töø cuoái theá kyû
XVII, noâng daân löu vong vuøng Thuaän – Quaûng ñaõ phaûi tha höông vaøo saâu phía Nam. sang theá kyû XVIII,
hieän töông naøy caøng traàm troïng hôn. Nhöng nhöõng ngöôøi noâng daân löu vong aáy ñaõ tìm ñöôïc maûnh ñaát truø
phuù hôn ñeå khai khaån laøm aên. Hoï laïi bò giai caáp ñòa chuû phong kieán hay Nhaø nöôùc phong kieán cöôùp ñoaït
thaønh quaø lao ñoäng vaø bieán hoï thaønh taù ñieàn ngheøo khoå. Moät soá ñoâng bò giai caáp ñòa chuû phong kieán vaø
Nhaø nöôùc phong kieán chieâu duïng ñeå khaån hoang. Vì vaäy, hieän töôïng baàn cuøng phaù saûn cuûa noâng daân
ñaøng Trong cuõng xaûy ra traàm troïng nhöng khoâng taïo ra moät ñoäi nguõ noâng daân löu vong nhö ôû ñaøng Ngoaøi.
Maâu thuaãn ñoái khaùng giai caáp cuõng coù phaàn keùm quyeát lieät hôn so vôùi ôû ñaøng Ngoaøi.
Töø cuoái theá kyû XVII, ñaàu theá kyû XVIII, caùc giai taàng trong xaõ hoäi ñaõ lieân tuïc noåi daäy ñaáu tranh
choáng cheá ñoä phong kieán ñaøng Trong, nhö söû cuõ ñaõ cheùp : “Traêm hoï cô caän, troäm cöôùp noåi leân boán
phöông”.
Thaùng 10 naêm 1695, ôû Quaûng Ngaõi, Quy Nhôn buøng noå cuoäc ñaáu tranh ñaàu tieân cuûa thöông nhaân.
Thuû lónh cuoäc khôûi nghóa laø Linh (khoâng roõ hoï) töï xöng laø Linh Vöông. Linh Vöông laïi lieân keát vôùi Quaûng
Phuù (cuõng khoâng roõ hoï) ñeå taïo theâm söùc maïnh. Quan laïi ñòa phöông khoâng choáng noåi, hoï Nguyeãn phaûi
ñieàu quaân töø dinh Quaûng Nam ñeán môùi ñaøn aùp noåi.
Naêm 1747, ôû Gia Ñònh laïi buøng leân moät cuoäc khôûi nghóa cuûa thöông nhaân Hoa kieàu do thuû lónh Lyù
Vaên Quang laõnh ñaïo. Baát maõn tröôùc chính saùch öùc thöông cuûa hoï Nguyeãn, Lyù Vaên Quang ñaõ taäp hôïp
ñöôïc hôn 300 ngöôøi , chieám laáy baõi Ñoâng Phoá ñeå choáng laïi hoï Nguyeãn. Lyù Vaên Quang töï xöng laø Ñoâng
Phoá ñaïi vöông, cöû Haø Huy laøm quaân sö, Taû Tam laøm taû Ñoâ ñoác, Taû Töù laøm höõu Ñoâ ñoác. Nghóa quaân ñaõ
taäp kích gieát cheát teân khaâm sai Nguyeãn Cö Caän vaø ñònh chieám laáy dinh Traán Bieân. Cuoäc taán coâng bò thaát
baïi, Lyù Vaên Quang cuøng vôùi 52 nghóa binh töû traän.
Nhöõng cuoäc khôûi nghóa cuûa thöông nhaân tuy thaát baïi nhöng cuõng chöùng toû chính saùch öùc thöông
phaûn ñoäng cuûa hoï Nguyeãn. Phaûn aùnh moät trình ñoä phaùt trieån nhaát ñònh cuûa taàng lôùp thöông nhaân gaén lieàn
vôùi söï phaùt trieån cuûa neàn kinh teá haøng hoaù.
Caùc cuoäc ñaáu tranh cuûa ngöôøi Chaêm cuõng dieãn ra maïnh meõ. Lôùn nhaát laø cuoäc khôûi nghóa cuûa thuû
lónh Döông Bao Lai, Ñieäp Maõ Laêng ôû traán Thuaän Thaønh vaøo naêm 1746. Cuoäc khôûi nghóa tuy bò thaát baïi
nhöng cuõng giaùng vaøo neàn thoáng trò cuûa hoï Nguyeãn moät ñoøn maõnh lieät. Naêm 1770, ngöôøi Chaêmreâ ôû mieàn
nuùi Quaûng Ngaõi ñaõ noåi daäy khôûi nghóa. Hoï tieán xuoáng ñoàng baèng buoäc hoï Nguyeãn phaûi ñieàu quaân töø 2
phuû Quy Nhôn vaø Phuù Yeân vaøo môùi ñaøn aùp noåi. Naêm 1714, nhaân daân caùc daân toäc thieåu soá ôû Cam Loä
(Quaûng Trò) cuõng noåi daäy khôûi nghóa gaây cho hoï Nguyeãn nhieàu luùng tuùng.
ÔÛ mieàn xuoâi, noâng daân cuõng khoâng ngöøng noåi daäy ñaáu tranh. Cuoäc khôûi nghóa lôùn nhaát ñöôïc nhaân
daân truyeàn tuïng laø cuoäc khôûi nghóa cuûa chaøng Lía ôû Quy Nhôn (Bình Ñònh). Chaøng Lía coù teân laø Doan, laø

moät noâng daân ngheøo, töø beù ñaõ phaûi ñi aên xin, aên troäm, ñi ôû cho ñòa chuû vaø thöôøng bò boïn cöôøng haøo ñòa
phöông haønh haï, ñaùnh ñaäp raát taøn nhaãn. Nuoâi trong loøng yù chí caêm thuø, laïi laø ngöôøi coù söùc khoeû, raát gioûi
voõ ngheä neân chaøng Lía ñaõ troán vaøo röøng, tuï taäp daân ngheøo noåi daäy khôûi nghóa. Töø caên cöù Truoâng Maây,
chaøng Lía ñaõ nhieàu laàn tieán ñaùnh boïn ñòa chuû cöôøng haøo laáy cuûa caûi mang phaân phaùt cho ngöôøi ngheøo.
Nhaân daân Quaûng Ngaõi, quy Nhôn coøn löu truyeàn caâu haùt:
Ai veà Bình ñònh maø nghe

Noùi thô chaøng Lía, haùt veø Quaûng Nam
hay nhö: Chieàu chieàu eùn lieäng Truoâng Maây

Caûm thöông chuù Lía bò vaây trong thaønh ...
3. Söï khuûng hoaûng veà kinh teá.

a. Neàn kinh teá noâng nghieäp bò khuûng hoaûng nghieâm troïng
Cuõng nhö ôû ñaøng Ngoaøi, neàn kinh teá ñaøng Trong laø neàn kinh teá töï nhieân döïa treân cô sôû cuûa neàn kinh
teá tieåu noâng vaø tieåu thuû coâng nghieäp, thöông nghieäp.
Neàn kinh teá tieàu noâng bò uy hieáp nghieâm troïng. Giai caáp ñòa chuû phong kieán khoâng ngöøng chieám
ñoaït ruoäng ñaát coâng cuûa laøng xaõ vaø roäng ñaát tö cuûa noâng daân. Maëc duø chuùa Nguyeãn ñaõ nhieàu laàn quy
ñònh vaø ño ñaïc laïi ruoäng ñaát nhöng giai caáp ñòa chuû vaãn taêng cöôøng chaáp chieám vaø troán laäu thueá laøm cho
haøng ngaøn noâng daân Thuaän - Quaûng bò phaù saûn phaûi chaïy vaøo phía Nam ñeå khai hoang. Noâng daân phieâu
taùn, ruoäng ñaát boû hoang. Theo söû cuõ, naêm 1769, hoï Nguyeãn thoáng keâ ñaát ñai ôû Thuaän Hoaù coù 265.507
maãu ruoäng ñaát canh taùc nhöng chæ caày caáy ñöôïc 153.181 maãu. Giaù thueâ ruoäng ñaát ôû Thuaän Hoaù ñaõ taêng
leân raát cao, nhö ôû leä Thuyû, Khang Loäc giaù thueâ ruoäng coâng moãi maãu töø 3, 4 quan taêng leân treân 6 quan
tieàn ñoàng.
ÔÛ Nam Boä, ñoàng baèng roäng meânh moâng, ñaát ñai chöa ñöôïc khai khaån maáy, neân vaán ñeà roäng ñaát noùi
chung khoâng ñaët ra gay gaét nhö ôû Thuaän – Quaûng. Nhöng tình hình taäp trung ruoäng ñaát laïi raát cao, phaàn
lôùn ruoäng ñaát ñeàu taäp trung trong tay giai caáp ñòa chuû giaøu coù. Do ñoù, quaù trình kieâm tính ruoäng ñaát cuûa
giai caáp ñòa chuû phong kieán caøng quyeát lieät hôn. Giai caáp ñòa chuû chieám ñoaït ruoäng ñaát cuûa noâng daân vaø
bieán hoï thaønh taù ñieàn. Ñôøi soáng cuûa noâng daân ôû ñaây cuõng cöïc khoå, cuõng bò ñeø naëng döôùi cheá ñoä boùc loät
ñòa toâ cuûa ñòa chuû vaø maâu thuaãn giai caáp cuõng ngaøy caøng saâu saéc.
Ngoaøi söï cöôùp ñoaït ruoäng ñaát cuûa giai caáp ñòa chuû, noâng daân coøn phaûi chòu gaùnh naëng thueáu khoùa
raát naëng neà. Vaøo cuoái theá kyû XVIII, hoï Nguyeãn taêng theâm moät soá ngaïch thueá cuõ vaø ñaët theâm nhieàu thöù
thueá khaùc. Rieâng thueá ñoø, thueá chôï thì taêng leân gaáp boäi, thueáu thoå saûn thì coù ñeán haøng traêm, haøng ngaøn
thöù. Moãi khi caàn saûn phaåm gì thì Nhaø nöôùc laïi ñaët theâm thöù thueá aáy. Naêm 1769, hoï Nguyeãn ñaët theâm thueá
môõ lôïn (heo) ñeå thu môõ lau chuøi suùng ñaïi baùc. Hay coù loaïi thueá voâ lyù nhö naêm 1679, hoï Nguyeãn ñaët ra
thueá “ñoäi du xuaân” cho caùc chaâu, huyeän laäp ra caùc ñoäi du xuaân, moãi ñoäi 15 ngöôøi, noäp thueá 1 quan.
Nhaân daân ñaøng trong coøn phaûi noäp nguï loäc cho boïn quan laïi ñeå mieãn thueá nhaân ñinh. Theo Leâ Quyù
Ñoân: “Haøng naêm coù traêm thöù thueá, maø tröng thu thì phieàn phöùc, gia laän, nhaân daân khoán khoå veà noãi moät coå
hai troøng” vaø “Thueá khoaù ôû Thuaän Hoaù, phaùp leänh raát phieàn, nhaân vieân tröng thu ñoác thuùc raát nhieàu, neân
daân ngheøo thöôøng khoå veà noãi phaûi ñoùng goùp gaáp boäi, maø trong thì ty laïi, ngoaøi thì quan baûn ñöôøng bôùt
xeùn laøm cho maát taêm tích, khoâng theå naøo keâ cöùu ñöôïc”1
Noâng daân bò cöôùp ñoaït ruoäng ñaát, bò boùc loät baèng toâ thueá, lao dòch neân phaàn lôùn bò phaù saûn. Tình
traïng nôï toâ thueá trieàn mieân khoâng traû ñöôïc, naêm 1765, Nguyeãn Phuùc Thuaàn ra leänh truy thu thueá thieáu töø
10 naêm tröôùc.
Naïn maát muøa do haùn haùn luït loäi lieân tieáp xaûy ra laøm cho tình traïng ñoùi keùm dieãn ra moät caùch thöôøng
xuyeân. Nhöõng naêm 1706, 1712, 1735, 1738... ñeàu coù naïn luït lôùn, nhaát laø Quaûng Nam. Naêm 1752, naïn ñoùi
lôùn xaûy ra ôû ñaøng trong, moät phöông gaïo giaù ñeán 3 quan tieàn. Naêm 1774, caû xöù Thuaän Hoaù laâm vaøo naïn
ñoùi lôùn: “ngöôøi ta phaûi aên thòt laãn nhau”. Tình traïng ñoù khoâng ñöôïc chính quyeàn phong kieán vaø giai caáp
ñòa chuû chaêm lo giaûi quyeát caøng laøm cho neân kinh teá tieåu noâng bò suy suïp. Noâng daân khoâng coøn con
ñöôøng naøo khaùc laø phaûi noåi daäy khôûi nghóa.
b. Naïn tieàn hoang vaø neàn kinh teá haøng hoaù bò caûn trôû
Neàn kinh teá haøng hoaù ôû ñaøng Trong cuõng coù nhöõng böôùc phaùt trieån lôùn nhö ôû ñaøng Ngoaøi, hình
thaønh neân nhöõng trung taâm thöông nghieäp nhö Hoäi An (Quaûng Nam), Thanh Haø (Quaûng Trò), Nöôùc Maën
(Bình Ñònh), Ñoâng Phoá (Gia Ñònh), … vaø nhieàu laøng ngheà thuû coâng nghieäp. Thò tröôøng trong nöôùc ñöôïc
môû roäng vaø phaùt trieån quan heä ngoaïi thöông vôùi thuyeàn buoân vaø thöông nhaân nöôùc ngoaøi.
Vieäc buoân baùn luùa gaïo töø Gia Ñònh ra vuøng Thuaän – Quaûng vaø mua saûn phaåm thuû coâng töø Thuaän –
Quaûng vaøo Gia Ñònh giöõ moät vai troø quan troïng vaø ngaøy caøng phaùt trieån. Moät ñoäi nguõ thöông nhaân
chuyeân soáng baèng ngheà buoân thuyeàn hay chôû haøng thueâ xuaát hieän. Chính quyeàn hoï Nguyeãn caên cöù vaøo
chieàu roäng cuûa thuyeàn ñeå ñaùnh thueá. Ví duï: thuyeàn roäng 11 thöôùc noäp 11 quan, thuyeàn roäng 9 thöôùc noäp 9
quan.
Maëc duø soâng Gianh caùch trôû nhöng haøng hoaù 2 mieàn vaãn ñöôïc löu thoâng. Theo caùc thöông nhaân
nöôùc ngoaøi, tô taèm ôû ñaøng Ngoaøi vaãn ñöôïc leùn luùt chôû vaøo Hoäi An vaø tieàn ñoàng cuûa ñaøng Trong vaãn ñöôïc
tìm thaáy ôû Thanh Hoaù, Ngheä An, Sôn Nam.
Tuy nhieân, chính quyeàn phong kieán hoï Nguyeãn cuõng thi haønh chính saùch öùc thöông laøm caûn trôû söï
phaùt trieån cuûa neàn kinh teá haøng hoaù. Hoï Nguyeãn ñaõ laäp ra 51 sôû tuaàn ty ñeå thu thueá treân caùc con ñöôøng
giao thoâng chính. ÔÛ caùc vuøng thöông du vaø trung du, hoï Nguyeãn coøn laäp ra caùc cô quan ñaùnh thueá beân
caïnh caùc ñoàn lính ñeå trieät ñeå thu thueá.
Quan heä buoân baùn vôùi nöôùc ngoaøi cuõng raát phaùt trieån. Hoäi An, Ñoâng Phoá... laø nhöõng trung thaâm
thöông nghieäp lôùn. ÔÛ nhöõng nôi naøy, taøu buoân vaø thöông nhaân nöôùc ngoaøi ra vaøo taáp naäp. Hoï coøn laäp ra
nhöõng thöông ñieám ñeå toå chöùc buoân baùn. Nhöõng thöông nhaân caùc nöôùc nhö Trung quoác, Nhaät Baûn, Aán Ñoä
vaø caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ coi ñaây laø thò tröôøng quen thuoäc thì baét ñaàu xuaát hieän nhöõng thuyeàn buoân
phöông Taây nhö Boà Ñaøo Nha, Taây Ban Nha vaø sau naøy laø Anh, Phaùp.
1
Leâ Quyù Ñoân, Toaøn taäp, Sñd, tr.158.
Neàn kinh teá thuû coâng nghieäp cuõng phaùt trieån, Hoï Nguyeãn laäp ra caùc tröôøng khai moû vaø sai quan laïi
ñeán quaûn lyù. Nhöõng moû lôùn nhö môû vaøng ôû Boá Chính, Phuù Vang, Quaûng Nam. Caùc ngaønh ngheà thuû coâng
nghieäp nhö deät vaûi, laøm goám. ñan naùt ... cuõng raát phaùt trieån, hình thaønh nhöõng laøng ngheà khaép ñaøng
Trong. Nhöng cuõng nhö trong lónh vöïc thöông nghieäp, hoï Nguyeãn cuõng kieåm soaùt gaét gao ñeå thu thueá.
Naïn tieàn hoang lan traøn, chính quyeàn phong kieán khoâng theå kieåm soaùt ñöôïc. ÔÛ ñaøng Trong voán
khoâng coù moû ñoàng neân thöôøng thieáu ñoàng ñeå ñuùc tieàn vaø ñoà duøng. Trong buoåi ñaàu xaây döïng cô sôû caùt cöù,
hoï Nguyeãn coøn coù theå khaéc phuïc ñöôïc tình traïng thieáu ñoàng vaø giaûi quyeát ñöôïc yeâu caàu tieàn teä cuûa thò
tröôøng. Hoï Nguyeãn cho nhaäp khaåu ñoàng ñeå ñuùc tieàn vaø löu haønh tieàn ñoàng cuûa Trung Quoác. Nhöng caøng
veà sau, khi kinh teá haøng hoaù phaùt trieån, yeâu caàu tieàn teä taêng leân, hoï Nguyeãn khoâng theå ñaùp öùng ñöôïc nöõa.
Naêm 1746, Nguyeãn Phuùc Khoaùt cho môû xöôûng ñuùc tieàn keõm. Tuy nhieân, Nhaø nöôùc chæ giöõ ñöôïc ñoäc
quyeàn ñuùc tieàn trong 3 naêm vaø chæ ñuùc ñöôïc 72.396 quan. Nhöõng laïi tieàn löu haønh chuû yeáu nhö : caùc loaïi
tieàn cuûa Trung Quoác töø thôøi Ñöôøng, Toáng ñeán ñôøi Thanh cuõng khoâng ñuû cho yeâu caàu tieàn teä cuûa ñaøng
Trong. Nhaø nguyeãn ñoäc quyeàn thu mua ñoàng, keõm vaø ñuùc tieàn nhöng vaãn khoâng ñuû ñeå löu haønh. Moät soá
nhaø giaàu cuõng ñua nhau laäp caùc xöôûng ñuùc tieàn keõm moâ phoûng theo ñoàng tieàn cuûa caùc trieàu ñaïi Trung
Quoác, cöù 3 ñoàng tieàn kieãm aên moät ñoàng tieàn ñoàng. Naïn ñuùc troäm tieàn ñoàng vaø tieàn keõm lan traøn khaép
ñaøng Trong. Coù khoaûng hôn 100 xöôûng ñuùc tieàn, ñoàng tieàn bò maát giaù trò vì tieàn moûng laïi pha nhieàu keõn
xaáu. Nhaân ñoù, boïn nhaø giaøu tích tröõ ñaàu tö haøng hoaù nhaát laø luùa gaïo laøm cho thò tröôøng ñaøng Trong bò roái
loaïn caøng ñaåy nhanh söï khuûng hoaûng cuûa cheá ñoä phong kieán.
II. PHONG TRAØO NOÂNG DAÂN TAÂY SÔN.

1. Anh em Taây Sôn vaø vaø caên cöù Taây Sôn Thöôïng Ñaïo.
a. Anh em Taây Sôn
Toå 4 ñôøi cuûa 3 anh em Taây Sôn voán goác ôû Höng Nguyeân (Ngheä An) thuoäc ñaát ñaøng Ngoaøi. Trong
cuoäc chieán tranh Trònh – Nguyeãn, vaøo naêm 1655, khi quaân Nguyeãn vöôït qua soâng Gianh ñaùnh chieám ñaøng
Ngoaøi ñaõ baét ñöôïc moät soá tuø binh vaø noâng daân vaøo ñaøng Trong. Toå 4 ñôøi cuûa anh em Taây Sôn coù teân laø
Hoà Phi Khang bò quaân cuûa chuùa Nguyeãn baét laøm tuø binh cuøng vôùi moät soá noâng daân vaø ñöôïc hoï Nguyeãn
ñöa vaøo khai khaån vuøng ñaát thuoäc aáp Taây Sôn.
Sau moät quaù trình lao ñoäng caàn cuø chòu khoù, toå tieân cuûa anh em Taây Sôn ñaõ taïo döïng ñöôïc moät cô
ngôi khaù giaû. OÂng thaân sinh cuûa ba ngöôøi laø Hoà Phi Phuùc ñaõ laáy baø Nguyeãn Thò Ñoàng vaø chuyeån veà sinh
soáng taïi laøng Kieân Thaønh (Taây Sôn Haï Ñaïo). Do ñoù, 3 anh em coù ñieàu kieän tieáp xuùc vaø thaåu hieåu noãi khoå
cöïc cuûa noâng daân trong vuøng.
Ngay töø thuôû nhoû, 3 anh em Nguyeãn Nhaïc, Nguyeãn Hueä, Nguyeãn Löõ ñaõ ñöôïc theo hoïc thaày giaùo
Nguyeãn Vaên Hieán. Thaày giaùo Nguyeãn Vaên Hieán voán laø moät moân khaùch cuûa Ngoaïi höõu Tröông Vaên
Haïnh. Naêm 1765, Tröông Phuùc Loan cuøng vôùi moät soá quan ñaïi thaàn trong trieàu laøm giaû di meänh cuûa Chuùa
Nguyeãn Phuùc Khoaùt boû Hoaøng toân Nguyeãn Phuùc Döông laäp Nguyeãn Phuùc Thuaàn leân ngoâi. Tröông Phuùc
Loan loaïi tröø moät soá quan laïi khoâng aên caùnh vôùi y, Tröông Vaên Haïnh bò gieát, Nguyeãn Vaên Hieán phaûi troán
khoûi söï truy saùt cuûa Tröông Phuùc Loan chaïy vaøo Quy Nhôn.

Vaøo ñeán Quy Nhôn, oâng löu laïc tôùi laøng Kieân Thaønh vaø ñöôïc oâng Hoà Phi Phuùc cöu mang, che daáu.
Caûm kích tröôùc nghóa cöû cao ñeïp cuûa Hoà Phi Phuùc, oâng ñoàng yù ôû laïi daïy vaên voõ cho anh em Taây Sôn.
Ngoaøi vieäc truyeàn thuï kieán thöùc, thaày giaùo Nguyeãn Vaên Hieán coøn truyeàn daïy cho anh em Taây Sôn caû söï
baát coâng ngang traùi ôû trieàu ñình vaø choán quan tröôøng cuõng nhö noãi khoå cuûa nhaân daân.
Laø naïn nhaân cuûa cheá ñoä phong kieán, ñaõ töøng phaûi chòu ñöïng nhieàu noãi aùp böùc, ñeø neùn, laïi thaám
nhuaàn tö töôûng cuûa thaày daïy, thoâng caûm vôùi noãi khoå cuûa noâng daân, anh em Taây Sôn sôùm baát bình vôùi cheá
ñoä thoáng trò cuûa chuùa Nguyeãn vaø oaùn gheùt boïn quan laïi, cöôøng haøo. Anh em Taây Sôn laïi sinh tröôûng ôû
vuøng Quaûng Nam laø nôi maâu thuaãn giai caáp phaùt trieån gay gaét nhaát ôû ñaøng Trong luùc baáy giôø neân hoï nuoâi
chí lôùn ñaáu tranh choáng laïi söï baát coâng, laät ñoå chính quyeàn phong kieán hoï Nguyeãn thoái naùt.
Nguyeãn Nhaïc (anh caû, coøn goïi laø anh Hai Traàu, bieän Nhaïc) laø moät ngöôøi cô möu, oâng ñaõ töøng ñi
buoàn traàu hay qua laïi mieàn thöôïng (chuû yeáu laø quan heä vôùi ngöôøi Bana ôû vuøng Taây Sôn Thöôïng ñaïo) neân
coù ñieàu kieïân tieáp xuùc vaø tranh thuû ñöôïc söï uûng hoä cuûa ngöôøi Bana. OÂng laïi coù thôøi gian laøm Bieän laïi
(vieân quan thu thueá) ôû tuaàn Vaân Ñoàn neân caøng thaáy ñöôïc söï boùc loät naëng neà cuûa quan laïi phong kieán vaø
hieåu ñöôïc khaùt voïng cuûa noâng daân. Trong thôøi gian laøm Bieän laïi, oâng bò Ñoác tröng Ñaèng ñeø neùn vaø haïch
saùch neân caøng quyeát taâm khôûi nghóa.
Nguyeãn Hueä (em thöù hai, coøn coù teân laø Nguyeãn Vaên Bình, anh Ba Bình) laø ngöôøi thoâng minh vaø coù
nhieàu khaû naêng veà quaân söï, chính trò ñaõ cuøng vôùi anh toå chöùc vaø laõnh ñaïo cuoäc khôûi nghóa. Trong thôøi
gian xaây döïng löïc löôïng, oâng ñaõ ñi nhieàu vuøng vaø thuyeát phuïc ñöôïc nhöõng haøo kieät nhö Voõ Vaên Duõng,
Traàn Quang Dieäu, Buøi Thò Xuaân, Ngoâ Vaên Sôû, … oâng coøn ñoùng goùp söùc mình trong vieäc xaây döïng caên cöù
Taây Sôn Thöôïng ñaïo. Ñaøo Nguyeân Phoå nhaän xeùt veà Nguyeãn Hueä: “Nguyeãn Vaên Hueä sinh ra tieáng sang
saûng nhö chuoâng keâu, maét laáp laùnh nhö chôùp choaùng, tính tình giaûo hoaït, duïng binh ñaùnh traän raát gioûi,
ngöôøi ta ai cuõng ñeàu sôï”1
Nguyeãn Löõ (em thöù ba, coøn goïi laø thaày Tö Löõ), oâng cuõng coù nhöõng ñoùng goùp lôùn trong vieäc huaán
luyeän nghóa quaân nhö : saùng taùc baøi voõ Huøng keâ quyeàn vaø tröïc tieáp tham gia cuoäc khôûi nghóa töø nhöõng
ngaøy ñaàu.
Söû trieàu Nguyeãn cheùp veà thaân theá cuûa anh em Taäy Sôn nhö sau: “Nguyeãn Vaên Nhaïc laø ngöôøi
huyeän Phuø Ly thuoäc Quy Nhôn. Toå tieân voán laø ngöôøi ôû huyeän Höng Nguyeân thuoäc Ngheä An. OÂng toå boán
ñôøi, vaøo khoaûng nieân hieäu Thònh Ñöùc trieàu Leâ (1653 - 1687) bò quaân ta baét ñöôïc ñem veà an trí ôû aáp Taây
Sôn Nhaát thuoäc Quy Ninh. Cha Nhaïc laø Phuùc dôøi sang ôû aáp Kieân Thaønh thuoäc huyeän Tuy Vieãn, Phuùc sinh
ñöôïc ba trai: tröôûng laø Nhaïc, thöù laø Löõ, cuoái laø Hueä. Nhaïc laøm ngheà baùn laù traàu vaøo buoân baùn vôùi ngöôøi
Man, khi ñi ñöôøng, qua nuùi An Döông baét ñöôïc moät thanh kieám, töï baûo laø vaät thaàn, mang ñeå loeø ñoái vôùi
ngöôøi, ñöôïc nhieàu ngöôøi tin. Nhaïc laïi theo hoïc giaùo Hieán (soùt hoï), (Hieán laø moân khaùch cuûa Ngoaïi höõu
Tröông Vaên Haïnh. Haïnh bò Tröông Phuùc Loan gieát, Hieán chaïy troán vaøo Quy Nhôn, nguï ôû aáp An Thaùi, môû
tröôøng daïy vaên voõ. Anh em Nhaïc ñeàu ñeán theo hoïc). Hieán thaáy taøi cuûa Nhaïc thì laáy laøm laï. Sau Nhaïc
laøm chöùc bieän laïi ôû tuaàn Vaân Ñoàn tieâu maát tieàn thueá. Ñoác tröng laø Ñaèng Thöùc ñoøi rieát laém, beøn troán vaøo
1
Ñaøo Nguyeân Phoå, Taây Sôn thuyû maït khaûo
röøng. Hieán baûo rieâng vôùi Nhaïc raèng saám coù caâu: “Taây khôûi nghóa, Baéc thu coâng, anh laø ngöôøi Taây Sôn thì
neân coá ñi”. Nhaïc cho laø phaûi roài möøng thaàm”1
b. Caên cöù Taây Sôn
Caên cöù Taây Sôn thuoäc aáp Taây Sôn, huyeän Phuø Ly, Phuû Quy Nhôn, dinh Quaûng Nam (goàm caùc tænh
Quaûng Nam, Quaûng Ngaõi, Bình Ñònh, Coâng Tum vaø Gia Lai ngaøy nay). Vuøng quaûng Nam voán laø moät
vuøng truø phuù. Caùc nhaø buoân nöôùc ngoaøi thöôøng coi Quaûng Nam laø moät trung taâm kinh teá giaøu coù vaøo loaïi
baäc nhaát ñaøng Trong. Nhöng cuõng chính ôû Quaûng Nam, caùc chuùa Nguyeãn ñaõ thieát laäp moät cheá ñoä thueá
khoaù voâ cuøng haø khaéc.
Rieâng caùc thöù thueá röøng nuùi, ao ñaàm, cöûa quan, chôï buùa cuûa 2 xöù Thuaän Hoaù, Quaûng Nam, haøng
naêm chuùa Nguyeãn ñaõ thu ñeán hôn 76.467 quan tieàn thueá. Trong soá naøy, rieâng Quaûng Nam ñaõ ñoùng goùp
ñeán 6 phaàn, coøn Thuaän Hoaù chæ coù 1 phaàn. Rieâng phuû Quy Nhôn (goàm Bình Ñònh vaø Coâng Tum ngaøy
nay), ôû 3 huyeän Boàng Sôn, Phuø Ly, Tuy Vieãn, soá ruoäng thöïc troàng coù hôn 72.600 maãu maø haøng naêm phaûi
noäp treân 1.540.678 hoäc thoùc cuøng vôùi hôn 1.028 baùt gaïo ñieàn maãu coäng vôùi 528 quan tieàn cung ñoán. Ñoù laø
chöa keå ñeán soá thueá cuûa 5 thuoäc mieàn nuùi. Thöông nhaân, thôï thuû coâng vaø caùc daân toäc thieåu soá mieàn nuùi
cuõng phaûi ñoùng goùp haøng traêm thöù thueá. Chính saùch boùc loät taøn baïo cuûa hoï Nguyeãn ñaõ caét nghóa taïi sao
mieàn Quaûng Nam laïi trôû thaønh moät trung taâm cuûa phong traøo ñaáu tranh cuûa nhaân daân ñaøng Trong.
AÁp Taây Sôn goàm coù hai vuøng laø Taây Sôn Thöôïng ñaïo vaø Taây Sôn Haï ñaïo. Ñaây laø vuøng coù vò trí lôïi
haïi vaø xung yeáu, töø ñaây, nghóa quaân coù theå uy hieáp ñoàng baèng vaø bao vaây phuû thaønh Quy Nhôn, caét ñoâi
giang sôn cuûa hoï Nguyeãn. Vuøng naøy laïi coù nhieàu voi, ngöïa vaø caùc thöù laâm thoå saûn quyù. Cö daân ôû vuøng
naøy, ngoaøi ngöôøi Vieät coøn coù nhieàu thaønh phaàn toäc ngöôøi khaùc nhö Chaêm, Bana, Xeâñaêng, Giagrai, ...
Ban ñaàu, anh em Taây Sôn choïn Taây Sôn Thöôïng ñaïo laøm nôi xaây döïng caên cöù vaø chuaån bò löïc
löôïng. Taây Sôn Thöôïng ñaïo laø moät vuøng cao nguyeân vaø röøng nuùi roäng lôùn chieám gaàn ba phaàn tö ñaát ñai
phuû Quy Nhôn. Caên cöù Taây Sôn Thöôïng ñaïo naèm troïn veïn ôû thung luõng An Kheâ (Gia Lai) goàm coù 2 phaàn
: Taây Sôn nhaát vaø Taây Sôn nhò. Phaàn lôùn caên cöù cuûa nghóa quaân ôû Taây Sôn nhò, nôi ñaây laø ñòa baøn cö truù
chuû yeáu cuûa ngöôøi Bana vaø moät soá ít ngöôøi Vieät sinh soáng baèng ngheà noâng coù nguoàn goác töø ñaøng Ngoaøi.
Tranh thuû söï uûng hoä cuûa ngöôøi Bana, Nguyeãn Nhaïc ñaõ döïng côû khôûi nghóa vaøo naêm 1771. ÔÛ ñaây, Nguyeãn
Nhaïc ñaõ cho ñaép luyõ döïa vaøo ñòa theá nuùi röøng hieåm trôû. Daáu tích coøn laïi laø luyõ An Kheâ goàm coù 7 caïnh, 4
cöûa Baéc, Nam, Ñoâng, Taây vöøa kieåm soaùt ñöôïc con ñöôøng ñoäc ñaïo leân cao nguyeân Plaâyku, vöøa deã daøng
ruùt lui vaøo röøng nuùi. ÔÛ ñeøo Mang (tieáng Bana nghóa laø cöûa), nghóa quaân cho ñaép luyõ noái lieàn giöõa nuùi
oâng Nhaïc (cao khoaûng 600 meùt) vaø nuùi oâng Bình (cao khoaûng 800 meùt).
Ngoaøi ra, ôû ñaây coøn coù caùc di tích khaùc nhö: Sa khoång loà, Hoà oâng Nhaïc laø nôi nghóa quaân duøng ñeå
luyeän thuyû binh; caùnh ñoàng coâ Haàu (teân ngöôøi vôï Bana cuûa Nguyeãn Nhaïc) laø nôi nghóa quaân saûn xuaát
löông thöïc; hoøn ñaù OÂng Nhaïc laø nôi Nguyeãn Nhaïc ngoài nghæ chaân; goø Kho laø nôi nghóa quaân tích tröõ
löông thöïc vaøkhí giôùi; nuùi AÁn, Kieám laø nôi Nguyeãn Nhaïc nhaët ñöôïc aán, kieám coù yù nghóa nhö laø cuoäc khôûi
nghóa hôïp loøng trôøi; mieáu Xaø, töông truyeàn laø nôi Nguyeãn Nhaïc cheùm raén khôûi nghóa; …
1
Ñaïi Nam chính bieân lieät truyeän, q30, Nguî Taây lieät truyeän, tôø 1a,b
Toaøn boä caên cöù Taây Sôn thöôïng ñaïo naèm ôû thung luõng khaù roäng, lieân heä vôùi Taây Sôn Haï ñaïo qua
ñeøo Mang vaø cao nguyeân Plaâyku qua ñeøo Mang Giang (cöûa trôøi). Töø caên cöù, nghóa quaân coù theå theo
ñöôøng moøn xuoáng Taây Sôn Haï ñaïo vaø vuøng ñaát Phuù Yeân. Theo ñöôøng thuyû, nghóa quaân coù theå xuoâi doøng
soâng Ba tôùi Phuù Yeân, theo doøng soâng Coân tôùi Taây Sôn Haï ñaïo vaø phuû lî Quy Nhôn. Chính nhöõng con
ñöôøng thuyû, boä naøy ñaõ taïo ra söï trao ñoåi, giao löu buoân baùn taáp naäp giöõa mieàn thöôïng vaø mieàn xuoâi, taïo
ra khaû naêng lieân keát giöõa caùc vuøng laøm cô sôû cho anh em Taây Sôn hoâ haøo taäp hôïp löïc löôïng.
Taây Sôn Haï ñaïo laø moät vuøng ñaát baèng phaúng, khaù truø phuù gaàn vôùi phuû thaønh Quy Nhôn. Ñaây cuõng
laø vuøng taäp trung nhieàu maâu thuaãn, noâng daân bò boùc loät naëng neà, thôï thuû coâng vaø thöông nhaân bò chính
quyeàn phong kieán hoï Nguyeãn boùc loät baèng thueá khoaù. Nhaân daân ôû ñaây laïi coù truyeàn thoáng thöôïng voõ,
truyeàn thoáng naøy ñöôïc phaûn aùnh trong caâu ca dao:
Ai veà Bình Ñònh maø coi

Con gaùi Bình ñònh boû roi ñi quyeàn
Cuoái naêm 1772, Nguyeãn Nhaïc môû roäng caên cöù, tieán quaân töø Taây Sôn Thöôïng ñaïo xuoáng Taây Sôn
Haï ñaïo, thaønh laäp ñaïi baûn doanh ôû Kieân Thaønh. Taïi ñaây Nguyeãn Nhaïc cho xaây döïng nhieàu kho taøng tích
tröõ löông thaûo, khí giôùi, thaønh laäp caùc vi taäp binh (nôi luyeän taäp cuûa nghóa quaân), vi caám coá (nôi giam giöõ
tuø binh).
Do taøi naêng laõnh ñaïo vaø toå chöùc cuûa anh em Taây Sôn, do chính quyeàn phong kieán suy yeáu khoâng ñuû
söùc ñeå khoâng cheá neân Taây Sôn trôû thaønh baøn ñaïp vöõng chaéc cho nghóa quaân.
Ñeå phaùt ñoâng löïc löôïng daân ngheøo ñöùng daäy ñaáu tranh, Nguyeãn Nhaïc neâu cao khaåu hieäu “Laáy cuûa
ngöôøi giaàu chia cho daân ngheøo”. Khaåu hieäu ñaáu tranh thieát thöïc, cuï theå ñoù ñaùp öùng nguyeän voïng caáp thieát
cuûa nhöõng ngöôøi noâng daân ngheøo khoå vaø coù taùc duïng loâi cuoán maïnh meõ ñoâng ñaûo quaàn chuùng lao ñoäng
vuøng daäy khôûi nghóa.
Söû trieàu Nguyeãn cheùp raèng: “Nhaïc cöôùp cuûa ngöôøi giaøu giuùp ñôõ cho ngöôøi ngheøo”1. Caùc giaùo só
phöông Taây coù maët ôû nöôùc ta luùc baáy giôø cuõng ñaõ töøng chöùng kieán nhöõng haønh ñoäng “laáy cuûa nhaø giaøu
chia cho daân ngheøo” cuûa nghóa quaân Taây Sôn.
Töø caên cöù, nghóa quaân thöôøng chia thaønh caùc toaùn nhoû khoaûng vaøi traêm ngöôøi tieán veà giaûi phoùng caùc
laøng xaõ. Nghóa quaân tröøng trò boïn xaõ tröôûng, tòch thu caùc loaïi giaáy tôø, kheá öôùc phong kieán roài ñoát tröôùc
maët quaàn chuùng vaø tuyeân boá baõi boû moïi thöù thueá. Vì vaäy, nhaân daân ôû moïi nôi trong phuû ñeàu tích cöïc tham
gia höôûng öùng. Trong löïc löôïng khôûi nghóa ta thaáy coù raát nhieàu thoå haøo nhö: Huyeàn Kheâ Vuõ Taát Thaän,
Nguyeãn Thung, keùp haùt Nhöng Huy, thaäm chí coù caû nöõ chuùa Chaêm laø Thò Hoûa…
Maët khaùc, lôïi duïng maâu thuaãn giöõa caùc beø phaùi phong kieán vaø ñeå coâ laäp keû thuø, Nguyeãn Nhaïc coøn
khoân kheùo neâu leân khaåu hieäu “uûng hoä Hoaøng Toân Nguyeãn Phuùc Döông, dieät tröø quyeàn thaàn Tröông Phuùc
Loan”. Trong baøi hòch Taây Sôn, khaåu hieäu naøy ñöôïc neâu roõ:
“Giaän Quoác phoù ra loøng boäi baïc,

Neân Taây Sôn xöôùng nghóa caàn vöông,
1
Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân lieät truyeän, sô taäp, q30, 1a.
Tröôùc laø ñeå ngaên coät ñaù giöõa doøng,

Keûo ñaûng nghòch ñaët möu ngaám ngheù,
Sau laø töôùi möa daàm khi haïn,
Keùo cuøng daân ra choán laàm than.
Vì loøng trôøi coøn neàn neáp Phuù Xuaân,
Aét daáu cuõ laïi cô ñoà Höõu Haï...”
Saùch löôïc khoân kheùo cuûa Nguyeãn Nhaïc coù taùc duïng laøm cho taäp ñoaøn Tröông Phuùc Loan bò coâ laäp,
moät soá quan laïi, quyù toäc lôùp treân giöõ thaùi ñoä trung laäp, chôø ñôïi, moät soá quan laïi lôùp döôùi ngaû theo cuoäc
khôûi nghóa. Nhaân daân ta coù caâu: “Binh trieàu, binh quoác phoù. Binh où, binh hoaøng toân” ñaõ theå hieän taùc duïng
to lôùn ñoù.
Naêm 1773, sau khi ñaõ laøm chuû ñöôïc toaøn boä Taây Sôn, Nguyeãn Nhaïc töï xöng laø Ñeä nhaát traïi chuû chæ
huy 2 huyeän Phuø Ly vaø Boàng Sôn, Nguyeãn Thung laø ñeä nhò traïi chuû chæ huy huyeän Tuy Vieãn vaø Vuõ Taát
Thaän laø Ñeä tam traïi chuû phuï traùch quaân löông. Treân cô sôû ñoù, löïc löôïng cuoäc khôûi nghóa lôùn maïnh nhanh
choùng. Trong haøng nguõ nghóa quaân, ngoaøi ngöôøi Vieät coøn coù caû moät ñoäi quaân mieàn nuùi cuûa ñoàng baøo caùc
daân toäc thieåu soá.
Söû trieàu Nguyeãn cheùp: “Naêm Taân Maõo laø naêm thöù 6 ñôøi Toân hoaøng ñeá (naêm thöù 32 nieân hieäu Caûnh
Höng nhaø Leâ, naêm thöù 46 nieân hieäu Caøn Long nhaø Thanh), Nhaïc thieát laäp ñoàn traïi ôû thöôïng ñaïo aáp Taây
Sôn, chieâu naïp nhöõng keû vong maïng. Nhöõng keû ngang ngaïnh, hung ngöôïc, du thuû, du thöïc theo veà nhieàu.
Baáy giôø, Quoác phoù laø Tröông Phuùc Loan töï tieän pheá laäp, chueân naém chính quyeàn, nhaân tình oaùn giaän.
Naêm gaëp ñoùi keùm, Nhaïc môùi noåi leân cöôùp cuûa ngöôøi giaøu, giuùp ñôõ cho ngöôøi ngheøo giaû laøm ôn nhoû ñeå
mua chuoäc loøng ngöôøi. Coù ngöôøi nhaø giaøu teân laø Huyeàn Kheâ ñem cuûa ra giuùp, laïi ngöôøi thoå haøo laø
Nguyeãn Thung ôû Thuaän Nghóa coå ñoäng khuyeán duï giuùp, neân ñoà ñaûng caøng ñoâng. Chuùng ñi cöôùp ñaùnh caùc
höông aáp, ñeán ñaâu hoï cuõng hoø reo öùng theo. Theá Nhaïc ngaøy caøng hoaønh haønh, ñòa phöông khoâng theå
choáng ngaên ñöôïc. Boïn Nhaïc môùi cuøng nhau baøn ñònh raèng: “Nay gian thaàn laø Tröông Phuùc Loan hoái loä
coâng nhieân, laøm nhô nhôùp roái ren trieàu ñình. Ta cöù khôûi binh tröø boû noù. Hoaøng toân Döông con quan thaùi
baûo laø ngöôøi nhaân haäu, thoâng minh, ta neân ñoùn veà laäp leân laøm vua ñeå yeân nhaø vua”. Öôùc ñònh ñaõ xong,
truyeàn baù ra caùc nôi xa gaàn, thì ai ai cuõng ñeàu tin caû. Veà sau heã quan quaân ñi tieán thaûo thì ñeàu noùi ñoù laø
quaân cuûa Quoác phoù; quaân giaëc ñeán ñaâu thì ñeàu noùi ñoù laø quaân cuûa Hoaøng Toân. Vì theá môùi coù caâu: “Quaân
trieàu laø quaân Quoác phoù; Quaân où laø quaân Hoaøng Toân”1
2. Phong traøo Taây Sôn buøng noå vaø thaéng lôïi böôùc ñaàu.
Muøa thu naêm 1773, Nguyeân Nhaïc quyeát ñònh môû moät cuoäc tieán coâng ñaùnh chieám phuû thaønh Quy
Nhôn. Ñaïo quaân tieân phong cuûa nghóa quaân do Nguyeãn Thung, Nhöng Huy vaø Töù Linh chæ huy tieán leân
bao vaây phuû thaønh Quy Nhôn. Nguyeãn Nhaïc giaû bò baét, cho ngöôøi ñoùng cuõi khieâng vaøo thaønh Quy Nhôn
noäp cho tuaàn phuû Nguyeãn Ñaéc Tuyeân. Ñang ñeâm, Nguyeãn Nhaïc phaù cuõi duøng noäi coâng, ngoaïi kích ñaùnh
1
Ñaïi Nam chính bieân lieät truyeän, q30, Nguî Taây lieät truyeän
chieám ñöôïc phuû thaønh Quy Nhôn. Tuaàn phuû Quy Nhôn laø Nguyeãn Khaéc Tuyeân vaø toaøn boä quaân Nguyeãn
phaûi chaïy troán.
Chieám ñöôïc phuû thaønh Quy Nhôn, nghóa quaân tieáp tuïc phaùt trieån ra phía Baéc vaø vaøo phía Nam. ÔÛ
phía Nam nghóa quaân ñaùnh ñuoåi quaân Nguyeãn vaøo phiaù Nam cuûa ñeøo Cuø Moâng vaø sau ñoù chieám ñöôïc
toaøn boä vuøng ñaát töø Phuù Yeân cho ñeán Bình Thuaän. Naêm 1774, Löu thuû Long Hoà laø Toáng Phuùc Hieäp mang
quaân töø Gia Ñònh tieán ñaùnh nghóa quaân, chieám laïi vuøng ñaát naøy vaø ñaåy quaân Taây Sôn veà phía beân kia ñeøo
Cuø Moâng.
ÔÛ phía Baéc, nghóa quaân tieán ñaùnh vaø chieám ñöôïc Kieàn Döông vaø Ñaïm Thuyû (Baéc Quy Nhôn) gieát
ñöôïc Ñoác tröng Ñaèng vaø Khaâm sai Löôïng . Thöøa thaéng nghóa quaân tieán ñaùnh vaø chieám ñöôïc Quaûng Ngaõi,
uy hieáp Quaûng Nam. Trong löïc löôïng nghóa quaân coù theâm ñoâng ñaûo noâng daân ôû caùc vuøng naøy, ñaùng chuù yù
laø 2 ñaïo quaân cuûa thöông nhaân ngöôøi Hoa laø Hoaø Nghóa quaân cuûa Lyù Taøi vaø Trung Nghóa quaân cuûa Taäp
Ñình.
Trieàu ñình hoï Nguyeãn hoaûng sôï voäi cöû boán töôùng lónh cao caáp laø Nguyeãn Cöûu Thoáng, Nguyeãn Cöûu
Saùch, Toáng Suøng vaø Ñoã Vaên Hoaûng mang quaân choáng cöï. Nghóa quaân ruùt veà Thaïch Taân, ñaët phuïc binh
ñaùnh baïi caùc caùnh quaân cuûa chuùa Nguyeãn ôû vuøng giaùp gianh hai tænh Quaûng Nam vaø Quaûng Ngaõi, gieát
cheát ba töôùng Nguyeãn laø Nguyeãn Cöûu Saùch, Toáng Suøng vaø Ñoã Vaên Hoaûng. Traän ñaïi thaéng naøy ñaõ naâng
cao thanh theá cuûa nghóa quaân vaø coå vuõ maïnh meõ tinh thaàn ñaáu tranh cuûa nhaân daân. Nghóa quaân ñi ñeán
ñaâu cuõng ñöôïc nhaân daân noâ nöùc höôûng öùng.
Nhö vaäy, sau hôn moät naêm, nghóa quaân ñaõ laøm chuû ñöôïc moät daûi ñaát roäng lôùn töø Quaûng Nam tôùi
Phuù Yeân, chia caét phaïm vi thoáng trò cuûa hoï Nguyeãn laøm 2 phaàn. Theá vaø löïc cuûa hoï Nguyeãn bò phaân taùn
vaø suy yeáu haún, khoâng theå thoaùt khoûi tình trang bò tieâu dieät hoaøn toaøn. Trieàu ñình Nguyeãn bò keïp vaøo giöõa
hai löïc löôïng ñoái ñòch: maët Baéc laø quaân Trònh maët Nam laø quaân Taây Sôn
3. Taïm hoaø quaân Trònh.
Nhaän thaáy tình hình nguy khoán cuûa chuùa Nguyeãn ôû ñaøng Trong, Traán thuû Ngheä An laø Buøi Theá Ñaït
lieàn daâng thö taâu vôùi chuùa Trònh Saâm. Saün coù möu ñoà tieán ñaùnh ñaøng Trong thoáng nhaát quyeàn löïc, Trònh
Saâm lieàn sai Hoaøng Nguõ Phuùc laøm Bình Nam Thöôïng töôùng quaân cuøng vôùi boïn Buøi Theá Ñaït, Hoaøng Ñình
Theå,… mang 3 vaïn quaân tieán vaøo ñaøng Trong, coøn töï mình mang ñaïi quaân ñoùng ôû Haø Trung (Thanh Hoaù)
laøm haäu thuaãn.
Quaân Trònh vöôït soâng Gianh neâu chieâu baøi ñaùnh ñoå quyeàn thaàn Tröông Phuùc Loan vaø deïp loaïn Taây
Sôn giuùp baø con laø hoï Nguyeãn chöù khoâng phaûi laø xaâm löôïc ñeå phaân hoaù löïc löôïng ñoái phöông. Hoaøng
Nguõ Phuùc truyeàn hòch noùi raèng: “Taû töôùng Tröông Phuùc Loan khí cuïc nhoû heïp nhö caùi thöng caùi ñaáu, taâm
ñòa gian taø nhö quyû nhö ma. Vin baùm khueâ khoå tình thaân, troäm laáy trieàu ñình troïng chöùc. Tin duøng keû gian
nònh, haõm haïi ngöôøi trung löông. Lyù giaùn ngöôøi cuõ ngöôøi thaân, chuyeân keá gaây beø laäp ñaûng. Chieâu naïp
theâm vaây caùnh, töï tính möu lôïi rieâng mình. Gieát ngöôøi noï laäp ngöôøi kia nguy hieåm nhö lang soùi beân caïnh
naùch; thaúng tay laøm khoå traêm hoï, veû muõ xieâm maø hoaù gioáng chim muoâng. Naëng thueá khoùa naïn maùu muû
daân; bôùt löông quaân ñeå caét nanh vuoát. Chính söï caáp baùch nhö loâng maøy bò ñoát; hình phaït naëng neà nhöôøng
con maét bò ñaâm. Chuoác oaùn vôùi daân, gaây ra moái loaïn. Ñeán noãi Taây Sôn laø boïn daân heøn, tuï taäp nhö ñaøn

ong luõ kieán, chieám ñaát Quaûng Nam maøu môõ, nhanh choùng nhö lôïn soå lang gioâng. Quaït löûa giaëc buøng ngaát
trôøi, khieán bieân laàm buïi ñaát. Vaäy nay nhaân daân chuùng ñang mong soáng laïi, keùo ñoäi quaân ñang saün söùc
haêng. Tröôùc tröø ñöùa cöôøng thaàn, sau deïp phöôøng nghòch taëc. Dieät keû taøn baïo, ñeå giuùp naïn hoï haøng; noái
moái giöõ gieàng, ñeå baûo toàn doøng doõi. Giuùp naïn thöïc do nghóa cöû, khoâng phaûi loøng tham thöøa nguy”1
Thaùng 11 naêm 1774, quaân Trònh chieám ñöôïc caùc dinh Boá Chính, Löu Ñoàn, dinh Traïm, dinh Caùt, ñoàn
Cao Lao ôû phía Baéc Phuù Xuaân. Quaân Nguyeãn tan raõ, phaàn lôùn troán chaïy hay ñaàu haøng. Chuùa Nguyeãn moät
maët baét Tröông Phuùc Loan noäp cho quaân Trònh ñeå xin baõi binh, maët khaùc trieäu hoài Toân Thaát Nghieãm töø
Quaûng Nam veà ñoái phoù vôùi quaân Trònh ñeå laïi Nguyeãn Cöûu Daät choáng ñôõ vôùi quaân Taây Sôn.
Thaùng 12 naêm 1774, quaân Trònh tieán chieám ñöôïc kinh ñoâ Phuù Xuaân. Tröôùc tình theá nguy ngaäp
Nguyeãn Phuùc Thuaàn cuøng vôùi Nguyeãn Phuùc Döông phaûi chaïy vaøo Quaûng Nam. Nhöng ôû ñaây, quaân Taây
Sôn cuõng taán coâng maïnh meõ, Nguyeãn Cöûu Daät ñaïi baïi phaûi ruùt veà Traø Sôn. Nguyeãn Phuùc Thuaàn laïi phaûi
boû Quaûng Nam vaø sau ñoù vöôït bieån troán vaøo Gia Ñònh, ñeå Hoaøng toân Nguyeãn Phuùc Döông ôû laïi choáng
cöï. Quaân Taây Sôn chia laøm 3 caùnh ñuoåi ñaùnh, baét ñöôïc Hoaøng toân Nguyeãn Phuùc Döông taïi Cu Ñeâ (Baéc
Quaûng Nam) vaø chieám laáy Quaûng Nam.
Thaùng 3 naêm 1775, quaân Trònh vöôït ñeøo Haûi Vaân tieán ñaùnh quaân Taây Sôn ôû Caåm Sa (Quaûng Nam).
Quaân Taây Sôn do Nguyeãn Nhaïc, Taäp Ñình, Lyù Taøi chæ huy ñoùn ñaùnh raát quyeát lieät. Quaân Taây Sôn bò toån
thaát nhieàu phaûi ruùt veà Beán Vaùn (Baûn Taân, vuøng giaùp giôùi 2 tænh Quaûng Nam vaø Quaûng Ngaõi) ñeå phoøng
giöõ cho Quaûng Ngaõi vaø Quy Nhôn. Nhö vaäy, quaân Taây Sôn laïi hai maët ñoái ñòch: phía Baéc laø quaân Trònh,
phía Nam laø quaân Nguyeãn.
Tröôùc hoaøn caûnh nguy hieåm aáy, Nguyeãn Nhaïc ñaõ kòp thôøi thay ñoåi saùch löôïc, moät maët lo cuûng coá
caên cöù, maët khaùc phaûi taïm thôøi hoaø hoaõn vôùi quaân Trònh. Thaùng 7 naêm 1775, Nguyeãn Nhaïc sai ngöôøi
mang vaøng baïc chaâu baùu vaø moät böùc thö ñeán doanh traïi Hoaøng Nguõ Phuùc “xin haøng”, noäp 3 phuû Quaûng
Ngaõi, Quy Nhôn, Phuù Yeân vaø xin laøm töôùng tieân phong ñi ñaùnh quaân Nguyeãn. Luùc naøy, thôøi tieát ñang
noùng nöïc, quaân Trònh meät moûi, laïi bò beänh dòch hoaønh haønh cheát haïi raát nhieàu, tinh thaàn binh só hoang
mang, neân Hoaøng Nguõ Phuùc baát ñaéc dó phaûi chaáp thuaän ñeà nghò cuûa Nguyeãn Nhaïc. Hoaøng Nguõ Phuùc lieàn
phong cho Nguyeãn Nhaïc laøm Taây Sôn Hieäu tröôûng traùng tieát töôùng quaân vaø sai ñi ñaùnh quaân Nguyeãn.
Nguyeãn Nhaïc “nhaän meänh leänh” ñem quaân ñaùnh vaøo phía Nam. Nhö vaäy, töø giöõa naêm 1775, quaân Taây
Sôn ñaõ taïm yeân ñöôïc maët Baéc ñeå taäp trung löïc löôïng ñaùnh saäp chính quyeàn hoï Nguyeãn ôû phía Nam.
4. Dieät Nguyeãn choáng Xieâm thaéng lôïi.

Naêm 1775, Nguyeãn Nhaïc cöû Nguyeãn Hueä ñem ñaïi quaân tieán ñaùnh Phuù Yeân. Nguyeãn Nhaïc beà ngoaøi
giaû vôø lieân keát vôùi Toáng Phuùc Hieäp (ñang chæ huy quaân Nguyeãn ôû Phuù Yeân) ñeå laäp Hoaøng toân Nguyeãn
Phuùc Döông leân ngoâi chuùa. Toáng Phuùc Hieäp töôûng thaät, hoäi quaân vôùi Nguyeãn Nhaïc. Maëc duø môùi 22 tuoåi,
nhöng vôùi taøi naêng quaân söï kieät xuaát, Nguyeãn Hueä ñaõ ñaùnh uùp ñöôïc Phuù Yeân roài giao cho Lyù Taøi traán
giöõ.
1
Ñaïi Nam thöïc luïc tieàn bieân, NXB Söû hoïc, Haø Noäi, 1962, TI, Tr.247 – 248.

Nhöng ngay sau ñoù, Lyù Taøi ñaõ phaûn boäi laïi Taây Sôn vaø ñaàu haøng chuùa Nguyeãn. Löïc löôïng nghóa
quaân bò chia reõ, nghóa binh ngöôøi Hoa moät phaàn chaïy veà Trung Quoác, moät phaàn khaùc chaïy vaøo Gia Ñònh
theo chuùa Nguyeãn. Luùc naøy, sau traän thua ôû Caåm Sa, Taäp Ñình bò Nguyeãn Nhaïc nghi ngôø neân ñaõ daãn ñaïo
quaân “Trung Nghóa” veà Trung Quoác.
Nguyeãn Nhaïc baùo tin chieán thaéng Phuù Yeân cho Hoaøng Nguõ Phuùc bieát vaø xin cho Nguyeãn Hueä laøm
“Taây Sôn hieäu tieàn phong töôùng quaân”. Quaân Trònh ngaøy caøng moûi meät vì khí haäu khaéc nghieät, vieãn chinh
laâu ngaøy neân hoang mang cöïc ñoä. Hoaøng Nguõ Phuùc nhaän thaáy roõ nguy cô, thöôøng noùi vôùi caùc töôùng raèng:
“ Taây Sôn baây giôø nhö ngoïn löûa boác maïnh. Toâi giaø maát roài, coøn caùc töôùng, toâi e khoâng phaûi laø tay ñoái
ñòch vôùi hoï”1. Vì vaäy, cuoái naêm 1775, Hoaøng Nguõ Phuùc phaûi ruùt quaân veà Phuù Xuaân roài bò beänh phaûi veà
Thaêng Long vaø cheát doïc ñöôøng ñi. Toân Thaát Quyeàn vaø Toân Thaát Xuaân ñöôïc thöông nhaân Hoa kieàu giuùp
ñôõ lieàn chieám laáy Quaûng Nam, nhöng quaân Taây sôn ñaõ laäp töùc ra tieâu dieät vaø thu hoài laïi Quaûng Nam.
Nhö vaäy laø töø cuoái naêm 1775, quaân Taây Sôn laïi laøm chuû moät khu vöïc roäng lôùn töø Quaûng Nam vaøo ñeán
Nam Phuù Yeân.
Ñaàu naêm 1776, Nguyeãn Nhaïc cöû Nguyeãn Löõ mang thuyû binh ñaùnh chieám Gia Ñònh vaø caùc dinh traán
ôû Nam boä. Quaân Taây Sôn chieám ñöôïc Gia Ñònh vaø caùc dinh Traán Bieân, Phieân Traán, Long Hoà. Chuùa
Nguyeãn Phuùc Thuaàn vaø toân thaát hoï Nguyeãn phaûi chaïy troán veà phía Taây Nam boâ. Toáng Phuùc Hieäp phaûi
mang quaân töø Bình Khang veà chieám laïi Traán Bieân. ÔÛ Myõ Tho, löïc löôïng thöông nhaân Hoa kieàu vaø ñaïi ñòa
chuû Nam Boä ñaõ thaønh laäp ñaïo quaân Ñoâng Sôn (ñoái laäp vôùi Taây Sôn) döôùi söï chæ huy cuûa Ñoã Thaønh Nhôn
vaø tieán veà Gia Ñònh. Nguyeãn Löõ phaûi ra leänh tòch thu löông thöïc, cuûa caûi roài ruùt veà Quy Nhôn. Nhö vaäy,
quaân Nguyeãn maëc duø chieám laïi ñöôïc Gia Ñònh, nhöng phaûi boû maát caùc phuû Dieân Khaùnh, Bình Khang,
Bình Thuaän.
Thaùng 3 naêm 1777, Nguyeãn Nhaïc töï xöng laø Taây Sôn Vöông phong cho Nguyeãn Hueä laøm Phuï
chính, Nguyeãn Löõ laøm Thaùi phoù, xaây döïng laïi thaønh Ñoà Baøn vaø ñoåi teân laø thaønh Hoaøng Ñeá, môû ñaàu quaù
trình phong kieán hoaù. Trònh Saâm baát ñaéc dó phaûi phong cho Nguyeãn Nhaïc laøm traán thuû Quaûng Nam, töôùc
Cung quoác coâng. Coøn ôû Gia Ñònh, cuoái naêm 1776, Lyù Taøi laäp Nguyeãn Phuùc Döông laøm Taân chính vöông,
toân Nguyeãn Phuùc Thuaàn laøm Thaùi thöôïng hoaøng. Lyù Taøi ñöôïc phong laøm Baûo giaù ñaïi töôùng quaân, nhöng
quaân “Hoaø Nghóa” cuûa Lyù Taøi raát taøn baïo, chuùng cöôùp boùc nhaân daân vaø hay xung ñoät vôùi quaân “Ñoâng
Sôn” cuûa Ñoã Thaønh Nhôn.
Cuoái naêm 1777, Nguyeãn Nhaïc cöû Nguyeãn Hueä vaø Nguyeãn Löõ mang quaân ñaùnh vaøo Gia Ñònh laàn 2.
Quaân Lyù Taøi ñaïi baïi, Nguyeãn Phuùc Thuaàn vaø Nguyeãn Phuùc Döông troán chaïy nhöng ñeàu bò quaân Taây Sôn
ñuoåi theo gieát cheát. Quaân Taây Sôn tieâu dieät phaàn lôùn löïc löôïng cuûa chuùa Nguyeãn, chæ coøn laïi moät mình
Nguyeãn Phuùc AÙnh chaïy thoaùt. Sau khi chieám ñöôïc Gia Ñònh, Nguyeãn Hueä vaø Nguyeãn Löõ laïi ruùt veà Quy
Nhôn chæ ñeå laïi moät löïc löôïng nhoû traán giöõ Gia Ñònh. Boïn ñaïi ñòa chuû Gia Ñònh laïi toân Nguyeãn Phuùc AÙnh
laøm chuû töôùng, töø Long Xuyeân veà ñaùnh chieám laïi thaønh Gia Ñònh.
Naêm 1778, Nguyeãn Nhaïc leân ngoâi Hoaøng ñeá ñaët nieân hieäu laø Thaùi Ñöùc, phong cho Nguyeãn Hueä
laøm Long nhöông töôùng quaân, Nguyeãn Löõ laøm Tieát cheá. Nguyeãn Nhaïc sai töôùng mang quaân vaøo tieán
1
Ngoâ gia vaên phaùi, Hoaøng Leâ nhaát thoáng chí, NXB Vaên Hoaù, Haø Noäi, 1984, TII, tr.75.
ñaùnh Gia Ñònh vaø Traán Bieân nhöng bò thaát baïi. Nguyeãn Phuùc AÙnh nhaân ñaø thaéng lôïi mang quaân tieán ra
chieám laáy Bình Thuaän, uy hieáp Dieân Khaùnh. Naêm 1778, Nguyeãn Phuùc AÙnh ñöôïc töôùng só suy toân laøm Ñaïi
nguyeân soaùi Nhieáp quoác chính. Naêm 1779, Nguyeãn Phuùc AÙnh xöng vöông vaø thöïc hieän chính saùch quaân
ñoàn ñieàn ñeå xaây döïng vaø cuûng coá löïc löôïng. Ñaïo quaân chuû löïc cuûa Nguyeãn Phuùc AÙnh laø ñaïo quaân Ñoâng
Sôn nhöng chuû töôùng Ñoã Thaønh Nhôn laïi loäng quyeàn neân bò Nguyeãn Phuùc AÙnh gieát cheát vaøo naêm 1782.
Töø ñoù, quaân Ñoâng Sôn tan raõ vaø binh löïc cuûa Nguyeãn Phuùc AÙnh cuõng suy yeáu haún.
Naêm 1782, quaân Taây Sôn do Nguyeãn Hueä vaø Nguyeãn Löõ chæ huy tieán ñaùnh Gia Ñònh laàn thöù 3.
Quaân ñoäi cuûa Nguyeãn Phuùc AÙnh bò thaát baïi naëng neà, Nguyeãn Phuùc AÙnh cuøng vôùi taøn quaân chaïy thoaùt.
Sau thaéng lôïi, Nguyeãn Hueä vaø Nguyeãn Löõ laïi ruùt veà Quy Nhôn, chæ ñeå laïi moät ñoäi quaân ñoàn truù traán giöõ
Gia Ñònh. Muøa thu naêm aáy, moät töôùng cuûa hoï Nguyeãn laø Chu Vaên Tieáp ra söùc taäp hôïp binh lính keùo veà
ñaùnh baïi quaân Taây Sôn ñoàn truù vaø chieám laïi thaønh Gia Ñònh.
Naêm 1783, Nguyeãn Hueä vaø Nguyeãn Löõ laïi ñöôïc leänh mang quaân tieán ñaùng Gia Ñònh laàn thöù 4.
Quaân Chu Vaên Tieáp ñaïi baïi, Nguyeãn Phuùc AÙnh cuøng vôùi taøn quaân chaïy ra ñaûo Phuù Quoác roài ra Coân Loân
(Coân Ñaûo) vaø troán sang Xieâm caàu cöùu vua Xieâm. Sau thaéng lôïi laàn naøy, Nguyeãn Hueä vaø Nguyeãn Löõ laïi
trôû veà Quy Nhôn vaø giao cho phoø maõ Tröông Vaên Ña traán giöõ Gia Ñònh.
Vua Xieâm laø Rama I saün nuoâi yù ñoà xaâm löôïc moät phaàn ñaát nöôùc ta vaø giaønh toaøn quyeàn khoáng cheá
Chaân Laïp, neân ñaõ gaáp ruùt chuaån bò xaâm löôïc nöôùc ta. Thaùng 7 naêm 1784, vua Xieâm sai hai chaùu cuûa mình
laø Chieâu Taêng, Chieâu Söông mang 2 vaïn thuyû binh vaø 300 thuyeàn chieán vöôït bieån ñoå boä leân mieàn Taây
Nam Boä. Tröôùc ñoù, Rama I ñaõ sai töôùng Chieâu Thuyø Bieân mang 3 vaïn boä binh sang ñoùng ôû Chaân Laïp ñeå
vöôït bieân giôùi phoái hôïp vôùi quaân thuyû tieán ñaùnh Gia Ñònh. Ñoäi quaân cuûa Nguyeãn Phuùc AÙnh theo sau vaø
daãn ñöông cho ñaïo quaân boä.
Cuoái thaùng 7 naêm 1784, hai ñaïo quaân thuyû boä cuûa Xieâm – Nguyeãn gaëp nhau ôû Kieân Giang. Sau khi
chieám ñöôïc Kieân Giang, quaân Xieâm – Nguyeãn tieán ñaùnh Caàn Thô roài chieám Ba Xaéc, Traø OÂn, Sa Ñeùc,
Man Thít. Töôùng Chu Vaên Tieáp bò quaân Taây Sôn gieát cheát taïi Man Thít.
Ñeán cuoái naêm 1784, quaân Xieâm – Nguyeãn ñaõ chieám ñöôïc quaù nöûa ñaát ñai Nam boä nhöng chuùng chæ
lo cöôùp boùc raát taøn baïo. Boïn töôùng taù Xieâm lieân tieáp cho thuyeàn chôû vaøng baïc, cuûa caûi, con gaùi baét ñöôïc
veà nöôùc. Nhaân daân Nam boä voâ cuøng caêm gheùt quaân xaâm löôïc vaø nhaän roõ boä maët phaûn boäi cuûa Nguyeãn
Phuùc Aùnh. Ngay caû Nguyeãn Phuùc AÙnh cuõng maát daàn loøng tin vaøo quaân Xieâm vaø cho ngöôøi ñi caàu cöùu
Phaùp.
Tröông Vaên Ña moät maët giöõ vöõng hai thaønh Gia Ñònh vaø Myõ Tho, maët khaùc sai ngöôøi veà Quy Nhôn
xin vieän binh.
Nhaän ñöôïc tin caáp baùo, Nguyeãn Nhaïc sai Nguyeãn Hueä daãn quaân thuyû tieán vaøo Gia Ñònh. Ñaàu thaùng
1 naêm 1785, quaân Taây Sôn ñoùng taïi Gia Ñònh vaø Myõ Tho chuaån bò môû moät cuoäc quyeát chieán chieán löôïc
tieâu dieät quaân Xieâm - Nguyeãn. Nguyeãn Hueä ñaõ choïn khuùc soâng Raïch Gaàm – Xoaøi Muùt (treân soâng Tieàn
Giang gaàn Myõ Tho) coù ñòa theá hieåm trôû laøm nôi tieâu dieät quaân Xieâm _ Nguyeãn.

Khuùc soâng Raïch Gaàm – Xoaøi Muùt daøi khoaûng 6km, loøng soâng roäng, ôû giöõa coù cuø lao Thôùi Sôn.
Nguyeãn Hueä ñaõ boá trí ôû ñaây moät traän ñòa mai phuïc lôùn. Thuyû quaân Taây Sôn ñöôïc giaáu kín trong caùc con
soâng nhoû, coøn boä binh vaø phaùo binh mai phuïc treân cuø lao Thôùi Sôn vaø hai beân bôø soâng.
Luùc baáy giôø, quaân Xieâm – Nguyeãn ñoùng ôû Sa Ñeùc cuõng ñang chuaån bò tieán ñaùnh quaân Taây Sôn ôû
thaønh Myõ Tho vaø Gia Ñònh. Môø saùng ngaøy 19 thaùng 1 naêm 1785, Nguyeãn Hueä cho quaân nhöû ñòch vaøo traän
ñòa mai phuïc. Toaøn boä quaân Xieâm – Nguyeãn oà aït ñuoåi theo vaø loït vaøo traän ñòa phuïc kích cuûa quaân Taây
Sôn. Baèng moät traän hoaû coâng döõ doäi, döôùi söï chæ huy tröïc tieáp cuûa Nguyeãn Hueä, quaân Taây Sôn ñaõ tieâu
dieät hoaøn toaøn quaân Xieâm – Nguyeãn. Hai töôùng giaëc laø Chieâu Taêng vaø Chieâu Söông cuøng vôùi taøn quaân
cuûa Nguyeãn AÙnh vaø vaøi ngaøn quaân Xieâm ñaõ phaûi luoàn röøng vöôït bieân giôùi Chaân Laïp veà nöôùc. Chính söû
nhaø Nguyeãn phaûi thöøa nhaïân raèng: “ngöôøi Xieâm sau traän thua naêm giaùp Thìn (1785), ngoaøi mieäng tuy noùi
khoaùc nhöng trong buïng thì sôï quaân Taây Sôn nhö sôï coïp”.
Chieán thaéng naøy ñaõ khaúng ñònh söùc maïnh cuûa quaân Taây Sôn vaø chuû quyeàn cuûa Taây Sôn ôû ñaøng
Trong. Ñaây laø moät trong nhöõng chieán coâng oanh lieät cuûa nghóa quaân Taây Sôn vaø cuõng laø moät trong nhöõng
chieán thaéng röïc rôõ nhaát cuûa daân toäc ta choáng xaâm löôïc. Chieán thaéng ñaõ neâu cao yù chí baát khuaát, kieân
cöôøng vaø truyeàn thoáng choáng ngoaïi xaâm cuûa nhaân daân ta treân mieàn ñaát cöïc nam cuûa ñaát nöôùc. Chieán
thaéng Raïch Gaàm – Xoaøi Muùt ñoàng thôøi keát thuùc moät giai ñoaïn phaùt trieån cuûa cuoäc khôûi nghóa Taây Sôn,
ñaùnh daáu söï suïp ñoå hoaøn toaøn cuûa chính quyeàn hoï Nguyeãn.
5. Dieät Trònh xoaù boû ranh giôùi soâng Gianh.
Sau khi ñaùnh tan quaân Xieâm - Nguyeãn, baûo veä vöõng chaéc toå quoác, Nguyeãn Hueä laïi ruùt veà Quy Nhôn
chæ ñeå laïi moät boä phaän quaân ñoäi traán giöõ Gia Ñònh. ÔÛ Quy Nhôn, Nguyeãn Hueä cuøng vôùi Nguyeãn Höõu
Chænh vaø Voõ Vaên Nhaäm (hai haøng töôùng cuûa Trònh vaø Nguyeãn) baøn keá saùch tieán ñaùnh ñaøng Ngoaøi.
ÔÛ ñaøng Ngoaøi, naêm 1782, Trònh Saâm cheát, Trònh Khaûi laøm cuoäc ñaûo chính gaây ra naïn kieâu binh.
Trònh Khaûi tuy ñöôïc laäp laøm chuùa nhöng toû ra baát löïc trong vieäc trieàu chính. Löïc löôïng “kieâu binh”
Thanh, Ngheä loäng haønh, yeâu saùch Nhaø nöôùc phong chöùc töôùc, caáp thöôûng tieàn baïc vaø keùo nhau ñi cöôùp
boùc phoá phöôøng, thoân xoùm ôû kinh kyø. Tình hình chính trò, kinh teá, xaõ hoäi ngaøy caøng khuûng hoaûng nghieâm
troïng.
ÔÛ Phuù Xuaân, Hoaøng Nguõ Phuùc laâm troïng beänh vaø cheát treân ñöôøng veà Thaêng Long, Phaïm Ngoâ Caàu
ñöôïc cöû thay theá laøm traán thuû Thuaän Hoaù. Thaùng 6 naêm 1786, quaân Taây Sôn chia laøm hai ñöôøng. Ñöôøng
thuyû do Nguyeãn Höõu Chænh chæ huy vöôït bieån tieán vaøo Thuaän An, uy hieáp kinh thaønh Phuù Xuaân. Ñöôøng
boä do Nguyeãn Hueä vaø Voõ Vaên Nhaäm chæ huy vöôït ñeøo Haûi Vaân tieán ñaùnh Phuù Xuaân. Quaân Taây Sôn töø
hai maët laàn löôït chieám ñöôïc caùc dinh ñoàn ôû phía Nam soâng Gianh. Nguyeãn Hueä coøn duøng keá li giaùn laøm
chia reõ noäi boä caùc töôùng Trònh ôû Phuù Xuaân. Quaân Taây Sôn bao vaây vaø nhanh choùng haï thaønh Phuù Xuaân.
Caùc töôùng Trònh laø Hoaøng Ñình Theå, Hoaøng Nghóa Quyeàn, Vuõ Taù Lieân, … ñeàu cheát traän. Traán thuû Phuù
Xuaân laø Taïo quaän coâng Phaïm Ngoâ Caàu ñaàu haøng.
Thöøa thaéng quaân Taây Sôn vöôït soâng Gianh chieám ñöôïc ñeøo Ngang. Nguyeãn Hueä ñeå Nguyeãn Löõ ôû
laïi giöõ Thuaän Hoaù, sai ngöôøi veà Quy Nhôn baùo vôùi Nguyeãn Nhaïc, coøn töï mình cuøng caùc töôùng khaùc tieán
ra Baéc Haø theo hai ñöôøng thuyû boä. Nguyeãn Hueä neâu cao danh nghóa “phuø Leâ dieät Trònh” ñeå tranh thuû söï

uûng hoä cuûa nhaân daân ñaøng Ngoaøi. Ñaïo quaân thuyû goàm 400 thuyeàn chieán do Nguyeãn Höõu Chænh chæ huy
vöôït bieån tieán ra tröôùc. Khoâng gaëp moät trôû ngaïi naøo treân ñöôøng tieán quaân, ngaøy 11 thaùng 7 naêm 1786 thì
tieán vaøo soâng Vò Hoaøng (Nam Ñònh). Ñaïo quaân boä do ñích thaân Nguyeãn Hueä chæ huy laàn löôït chieám ñöôïc
Ngheä An, Thanh Hoaù vaø hoäi quaân vôùi Nguyeãn Höõu Chænh ôû Vò Hoaøng.
Vaøo giöõa thaùng 7 naêm 1786, quaân Taây Sôn baét ñaàu taán coâng vaøo khu vöïc ngoaïi vi Thaêng Long. ÔÛ
phoá Hieán (Höng Yeân), quaân Taây Sôn ñaõ ñaùnh baïi cha con Hoaøng Phuøng Cô vaø tieán leân uy hieáp Thaêng
Long. Caùc töôùng Trònh nhö Trònh Töï Quyeàn, Ñinh Tích Nhöôõng, Ñoã Theá Daân vaø caû chuùa Trònh Khaûi chæ
huy “kieâu binh” choáng ñôõ cuõng ñeàu thaát baïi. Trònh Khaûi troán chaïy ñeán laøng Haï Loâi (Yeân Laõng, Vónh
Phuùc) thì bò moät vieân quan ñòa phöông baét mang noäp cho quaân Taây Sôn. Ngaøy 21 thaùng 7 naêm 1786 (26
thaùng 6 naêm Bính Ngoï), Nguyeãn Hueä keùo ñaïi quaân vaøo Thaêng Long, laät ñoå chính quyeàn cuûa chuùa Trònh.
Nhö vaäy laø chæ trong khoaûng 1 thaùng, quaân Taây Sôn do Nguyeãn Hueä chæ huy ñaõ ñaùnh baïi toaøn boä
quaân Trònh, laät ñoå chính quyeàn thoáng trò cuûa hoï Trònh xaây döïng treân 200 naêm. Giöõ ñuùng chuû tröông “phuø
Leâ dieät Trònh”, Nguyeãn Hueä trao quyeàn cho vua Leâ. Vua Leâ Hieån Toâng phong cho Nguyeãn Hueä töôùc Uy
quoác coâng, gaû coâng chuùa Ngoïc Haân cho Nguyeãn Hueä, nhöôøng cho Taây Sôn ñaát Ngheä An ñeå thöôûng coâng.
Nguyeãn Nhaïc nhaän ñöôïc tin baùo voäi mang quaân ra Thaêng Long, trieäu hoài Nguyeãn Hueä vaøo Nam vaø
phong cho oâng laø Baéc Bình Vöông ñoùng ôû Phuù Xuaân, Nguyeãn Löõ laø Ñoâng Ñònh Vöông ñoùng ôû Gia Ñònh.
Nguyeãn Nhaïc töï xöng laø Trung öông hoaøng ñeá, ñoùng ñoâ ôû Quy Nhôn. Söï phaân chia quyeàn löïc trong noäi
boä anh em Taây Sôn laø nguyeân nhaân laøm naûy sinh maâu thuaãn trong phong traøo noâng daân.
ÔÛ ñaøng Ngoaøi, neàn chính trò roái loaïn, vua Leâ Chieâu Thoáng keá vò Leâ Hieån Toâng toû ra baát löïc trong
vieäc choáng choïi vôùi caùc theá löïc hoï Trònh do Trònh Boàng, Trònh Leä ñöùng ñaàu ñang coá söùc khoâi phuïc cô ñoà.
Nguyeãn Höõu Chænh bò Nguyeãn Hueä boû rôi laïi Baéc Haø ñaõ xaây döïng ñöôïc löïc löôïng tieán veà Thaêng Long
phoø taù Leâ Chieâu Thoáng ñaùnh baïi caùc theá löïc cuûa hoï Trònh. Nguyeãn Höõu Chænh cho quaân ñoát phuû chuùa vaø
aâm möu xaây döïng theá löïc töông töï ñeå choáng laïi Taây Sôn. Sau ñoù, Nguyeãn Höõu Chænh cho ngöôøi vaøo Quy
Nhôn ñoøi laïi vuøng ñaát Ngheä An.
Cuoái naêm 1787, Nguyeãn Hueä sai Voõ Vaên Nhaäm vaø Ngoâ Vaên Sôû mang quaân ra trò toäi Nguyeãn Höõu
Chænh. Nguyeãn Höõu Chænh bò thaát baïi cuøng vôùi Leâ Chieâu Thoáng, chaïy ñeán Yeân Theá (Baéc Giang) thì bò
baét vaø bò gieát. Leâ Chieâu Thoáng troán thoaùt roài vöôït bieân giôùi chaïy sang ñaát Quaûng Taây (Trung Quoác). Voõ
Vaên Nhaäm töï mình thu xeáp moïi vieäc, laäp Leâ Duy Caån laøm Giaùm quoác buø nhìn vaø coù yù ñoà choáng ñoái
Nguyeãn Hueä.
Nhaän ñöôïc tin baùo cuûa Ngoâ Vaên Sôû vaø Phan Vaên Laân veà söï loäng quyeàn cuûa Voõ Vaên Nhaäm, thaùng 5
naêm 1788, Nguyeãn Hueä voäi vaõ ra Baéc haø baét vaø gieát cheát Voõ Vaên Nhaäm, cöû Ngoâ Vaên Sôû leân thay. Trong
thôøi gian naøy, Nguyeãn Hueä ñaõ toå chöùc “caàu hieàn”. Nhieàu syõ phu tieán boä Baéc Haø ñaõ theo veà vôùi quaân Taây
Sôn nhö Ngoâ Thì Nhaäm, Phan Huy Ích, Nguyeãn Theá Lòch, Vuõ Huy Taán, Nguyeãn Thieáp, … Hoï ñöôïc giao
quyeàn haønh chöùc vuï vaø trôû thaønh nhöõng quaân sö trong quaù trình xaây döïng chính quyeàn phong kieán Taây
Sôn.

Nhö vaäy, sau hôn 15 naêm khôûi nghóa, ñaùnh Nam deïp Baéc (1771 - 1788), quaân Taây Sôn ñaõ ngaøy caøng
lôùn maïnh, laàn löôït ñaùnh ñoå caùc taäp ñoaøn phong kieán thoáng trò thoái naùt Nguyeãn, Trònh, Leâ vaø laøm chuû
hoaøn toaøn ñaát nöôùc. Trieàu ñaïi Taây Sôn ñöôïc thieát laäp ñaõ vöõng vaøng, ñuû söùc hoaøn thaønh nhieäm vuï daân toäc.
6. Khaùng chieán choáng Thanh thaéng lôi
a. Tình hình Trung Quoác
Nhaø Maõn Thanh luùc naøy ñang ôû vaøo giai ñoaïn cöôøng thònh. Nhaø Thanh ñaõ tieán haønh xaâm löôïc caùc
vuøng xung quanh nhö Ngoaïi Moâng, Taân Cöông, Thanh Haûi, Taây Taïng...Vua Thanh Caøn Long ñaõ môû roäng
phaïm vi thoáng trò cuûa mình treân moät laõnh thoå roäng tôùi 9 trieäu km2 vaø ñang coù aâm möu baønh tröôùng xaâm
löôïc xuoáng phía Nam. Nhaø Thanh ñaõ töøng phaùt quaân xaâm löôïc Mianma.
Sau khi Nguyeãn Höõu Chænh bò baét, Leâ Chieâu Thoáng troán chaïy leân traán Kinh Baéc, nöông nhôø vaøo
nhöõng ñaùm quaân “caàn vöông” cuûa boïn cöïu thaàn nhaø Leâ. Nhöng quaân Taây Sôn do Ngoâ Vaên Sôû chæ huy ñaõ
ñaùnh tan nhöõng ñaùm quaân yeáu ôùt aáy. Leâ Chieâu Thoáng phaûi chaïy vaøo Sôn Nam, Thanh Hoaù roài laïi trôû ra
Kinh Baéc. Trong böôùc ñöôøng cuøng, Leâ Chieâu Thoáng vaø boïn quan laïi cuûa mình sau khi chaïy troán sang
Quaûng Taây ñaõ caàu cöùu vua Thanh Caøn Long nhaèm khoâi phuïc laïi quyeàn lôïi cuûa doøng hoï. Toång ñoác Löôõng
Quaûng laø Toân Só Nghò lieàn daâng bieåu leân vua Caøn Long trình baøy roõ tình hình roái loaïn ôû nöôùc ta vaø ñeà
nghò neân lôïi duïng danh nghóa giuùp nhaø Leâ dieät Taây Sôn ñeå xaâm chieám laáy nöôùc ta.
Nhaän thaáy ñaây laø cô hoäi thoân tính nöôùc ta, vua Caøn Long ñieàu ñoäng binh maõ 4 tænh Quaûng Ñoâng,
Quaûng Taây, Vaân Nam, Quyù Chaâu giao cho toång ñoác Löôõng Quaûng Toân Só Nghò laøm toång chæ huy chuaån bò
tieán ñaùnh nöôùc ta. Vua Caøn Long coøn döï ñònh cöû moät ñaïo thuyû quaân vöôït bieån vaøo Thuaän Hoaù ñeå taïo ra
hai goïng kìm tieâu dieät quaân Taây Sôn. Tröôùc khi tieán quaân, Caøn Long ñaõ vaïch roõ phöông höôùng chieán löôïc
nhaèm trieät ñeå lôïi duïng maâu thuaãn ôû Ñaïi Vieät ñeå chieám nöôùc ta moät caùch ít toán keùm nhaát.
b. Tình hình nöôùc ta
Sau khi oån ñònh laïi tình hình Baéc Haø, Nguyeãn Hueä keùo quaân veà Phuù Xuaân vaø ñaùnh nhau vôùi
Nguyeãn Nhaïc. Keát quaû hai beân ñi ñeán vieäc hoaø hoaõn vaø phaân chia phaïm vi cai trò. Töø Beán Vaùn (Baéc
Quaûng Ngaõi) trôû ra Baéc laø ñòa baøn cai trò cuûa Nguyeãn Hueä.
ÔÛ Baéc Haø, Ngoâ Vaên Sôû vaø caùc töôùng lónh Taây Sôn baøn keá hoaïch chaën ñaùnh quaân Thanh, noäi boä chia
ra laøm hai phaùi. Moät phaùi ñöùng ñaàu laø ñoâ ñoác Phan Vaên Laân chuû tröông mang quaân chaën ñòch ôû bieân giôùi.
Phaùi khaùc ñöùng ñaàu laø Ngoâ Thì Nhaäm chuû tröông ruùt lui ñeå baûo toaøn löïc löôïng vaø thieát laäp phoøng tuyeán
Tam Ñieäp – Bieän Sôn chôø vieän binh cuûa Nguyeãn Hueä.
Thaùng 11/1788, quaân Thanh chia laøm 4 ñaïo oà aït tieán vaøo nöôùc ta.
Ñaïo thöù nhaát do Toân Só Nghò vaø Ñeà ñoác Höùa Theá Hanh chæ huy theo ñöôøng Laïng Sôn tieán vaøo
Thaêng Long.
Ñaïo thöù hai do Tri phuû Ñieàn Chaâu Saàm Nghi Ñoáng chæ huy theo ñöôøng Cao Baèng tieán xuoáng Thaêng
Long.
Ñaïo thöù 3 do Ñeà ñoác OÂ Ñaïi Kinh chæ huy theo ñöôøng Tuyeân Quang tieán xuoáng ñoùng ôû Sôn Taây.

Ñaïo thöù 4 do Ñeà ñoác Thöôïng Duy Thaêng chæ huy theo ñöôøng Quaûng Ninh tieán vaøo ñoùng ôû Haûi
Döông.
Tröôùc löïc löôïng lôùn cuûa quaân giaëc, töôùng Taây Sôn phoøng thuû vuøng bieân giôùi laø Nguyeãn Vaên Dieãm
vaø Phan Khaûi Ñöùc khoâng choáng cöï noåi. Töôùng Taây Sôn ñoùng ôû Laïng Sôn laø Phan Khaûi Ñöùc heøn nhaùt ñaàu
haøng quaân giaëc. Nguyeãn Vaên Dieãm ruùt quaân veà Kinh Baéc phoøng giöõ roài caùo caáp veà Thaêng Long.
Quaân Thanh keùo vaøo ñeán soâng Caàu bò Ñoâ ñoác Phan Vaên Laân chaën ñaùnh nhöng do töông quan löïc
löôïng cheânh leäch neân quaân Thanh ñaõ vöôït qua phoøng tuyeán soâng Caàu tieán ñaùnh Thaêng Long. Ngoâ Vaên
Sôû moät maët sai ngöôøi ñöa thö cuûa Giaùm quoác Leâ Duy Caån cho Toân Só Nghò xin hoaõn binh, maët khaùc leänh
cho taát caû binh lính Taây Sôn ruùt veà Thaêng Long vaø cuøng ñaïi quaân Taây Sôn bí maät ruùt veà phoøng tuyeán
Tam Ñieäp – Bieän Sôn (giaùp gianh Ninh Bình vaø Thanh Hoaù).Nguyeãn Vaên Tuyeát ñöôïc leänh phi ngöïa veà
Phuù Xuaân caùo caáp vôùi Nguyeãn Hueä.
Ngaøy 17 thaùng 12 naêm1788, ñaïi quaân cuûa Toân Só Nghò keùo vaøo chieám ñoùng thaønh Thaêng Long. Beø
luõ Leâ Chieâu Thoáng keùo nhau ñi ngheânh tieáp quaân giaëc ngoaïi xaâm. Quaân Thanh maëc söùc cöôùp boùc, nhuõng
nhieãu nhaân daân ta. Leâ Chieâu Thoáng tuy ñöôïc nhaø Thanh phong cho laøm An Nam Quoác vöông nhöng phaûi
duøng nieân hieäu vua Caøn Long vaø ngaøy ngaøy phaûi ra vaøo chaàu chöïc ñeå Toân Só Nghò sai baûo. Trong khi ñoù
thì boïn vua toâi nhaø Leâ chæ coøn bieát traû thuø, baùo oaùn raát ti tieän, vô veùt, cöôùp boùc cuûa nhaân daân ñeå laøm giaøu
vaø nuoâi soáng haøng vaïn quaân Thanh. Nhaân daân Baéc haø phaûi chòu ñöïng nhöõng ngaøy thaùng cô cöïc. Boïâ maët
baùn nöôùc cuûa vua toâi Leâ Chieâu Thoáng ngaøy caøng loä roõ.
Toân Só Nghò ñaõ ra leänh xaây döïng moät heä thoáng phoøng thuû kieân coá xung quanh Thaêng Long vaø cho
quaân nghæ ngôi aên teát. Ñaïi baûn doanh cuûa Toân Só Nghò ôû cung Taây Long (caïnh caàu Long Bieân ngaøy
nay), Saàm Nghi Ñoáng ñoùng ôû Khöông Thöôïng (Ñoáng Ña - Haø Noäi), OÂ Ñaïi Kinh ñoùng ôû Sôn Taây, Höùa
Theá Hanh vaø Thöôïng Duy Thaêng ñoùng ôû Ngoïc Hoài. Ngoaøi ra Toân Só Nghò coøn xaây döïng nhieàu ñoàn luyõ
baûo veä xung quanh nhö Thanh Quyeát, Nhaät Taûo, Haø Hoài, Vaên Ñieån, Giaùn Khaåu, Yeân Quyeát, Nam Ñoàng,
Nhaân Muïc, ...
Nhaän ñöôïc tin caáp baùo, ngaøy 22 thaùng 12 naêm 1788 (ngaøy 25 thaùng 11 naêm Maäu Thaân), Nguyeãn
Hueä sai ngöôøi laäp ñaøn ôû phía Nam nuùi Ngöï Bình (Hueá), teá caùo trôøi ñaát leân ngoâi hoaøng ñeá laáy nieân hieäu laø
Quang Trung roài laäp töùc xuaát quaân.
Ngaøy 26/12/1788 (ngaøy 29 thaùng 11 naêm Maäu Thaân), Quang Trung ra ñeán Ngheä An. Taïi Vónh
Doanh, vua Quang Trung coâng boá baøi hòch cöùu nöôùc vaø tuyeån theâm binh lính. Tröôùc caûnh ñaát nöôùc bò
ngoaïi xaâm daøy xeùo, nhaân daân Ngheä An ñaõ nhieät lieät uûng hoä Quang Trung. Chæ trong maáy ngaøy, haøng vaïn
thanh nieân trai traùng ñòa phöông ñaõ noâ nöùc keùo veà toøng quaân ñaùnh giaëc cöùu nöôùc. Vua Quang Trung toå
chöùc moät cuoäc duyeät binh lôùn ôû traán doanh Ngheä An, töï mình cöôõi voi ra keâu goïi binh só:
“Quaân Thanh sang xaâm laán nöôùc ta, hieän ôû Thaêng Long, caùc ngöôi ñaõ bieát chöa? Trong khoaûng vuõ
truï, ñaát naøo vua aáy, ñeàu ñaõ phaân bieät roõ raøng phöông Nam phöông Baéc chia nhau maø cai trò. Ngöôøi
phöông Baéc khoâng phaûi noøi gioáng nöôùc ta, buïng daï aét khaùc. Töø ñôøi Haùn ñeán nay, chuùng ñaõ maáy phen
cöôùp nöôùc ta, gieát haïi nhaân daân, vô veùt cuûa caûi, ngöôøi mình khoâng ai chòu noåi, ai cuõng muoán ñuoåi chuùng
ñi.

Ñôøi Haùn coù Tröng nöõ vöông, ñôøi Toáng coù Ñinh Tieân Hoaøng, Leâ Ñaïi Haønh, ñôøi Nguyeân coù Traàn
Höng Ñaïo, ñôøi Minh coù Leâ Thaùi Toå. Caùc ngaøi khoâng nôõ ngoài nhìn chuùng laøm ñieàu taøn baïo neân ñaõ thuaän
loøng ngöôøi, daáy nghóa quaân, ñeàu chæ ñaùnh moät traän laø thaéng vaø ñuoåi ñöôïc chuùng veà phöông Baéc. ÔÛ caùc
thôøi aáy, Baéc Nam rieâng phaän, bôø coõi laëng yeân, caùc vua truyeàn ngoâi laâu daøi. Töø ñôøi nhaø Ñinh tôùi ñaây, ta
khoâng ñeán noãi khoå nhö thôøi noäi thuoäc xöa kia. Moïi vieäc lôïi haïi, ñöôïc maát aáy ñeàu laø chuyeän cuõ raønh raønh
cuûa caùc trieàu ñaïi tröôùc. Nay ngöôøi Thanh laïi möu ñoà laáy nöôùc ta ñaët laøm quaän huyeän, khoâng bieát troâng
göông maáy ñôøi Toáng, Nguyeân, Minh ngaøy xöa. Vì vaäy, ta phaûi mang quaân ra ñaùnh ñuoåi chuùng.
Caùc ngöôi ñeàu laø nhöõng keû coù löông tri, löông naêng haõy cuøng ta ñoàng taâm hieäp löïc ñeå döïng neân
coâng lôùn. Chôù coù quen theo thoùi cuõ, aên ôû hai loøng, neáu nhö vieäc phaùt giaùc ra seõ bò gieát cheát ngay töùc khaéc,
khoâng tha moät ai, chôù baûo ta laø khoâng noùi tröôùc ”1
Nguyeãn Hueä cuõng cho môøi La Sôn phu töû Nguyeãn Thieáp ñeán ñeå hoûi yù kieán. Nguyeãn Thieáp cho
raèng: “Neáu ñaùnh gaáp thì khoâng ngoaøi 10 ngaøy seõ phaù tan ñöôïc”. Sau ñoù, vua Quang Trung keùo quaân ra
Thanh Hoaù, duyeät binh ôû laêng Thoï Haïc vaø laøm leã theä sö. Vua Quang Trung ñaõ ñoïc vang lôøi hòch ñaùnh
giaëc:
... Ñaùnh cho ñeå daøi toùc
Ñaùnh cho ñeå ñen raêng
Ñaùnh cho noù chích luaân baát phaûn
Ñaùnh cho noù phieán giaùp baát hoaøn
Ñaùnh cho söû tri Nam quoác anh huøng chi höõu chuû.
Ngaøy 15/01/1789 (ngaøy 20 thaùng Chaïp naêm Maäu Thaân), vua Quang Trung hoäi quaân cuøng caùc töôùng
Ngoâ Vaên Sôû, Ngoâ Thì Nhaäm vaø toû yù khen ngôïi keá hoaïch ruùt lui, baûo toaøn löïc löôïng cuûa Ngoâ Thì Nhaäm.
OÂng cuøng vôùi caùc töôùng lónh hoaïch ñònh keá saùch ñaùnh giaëc. Vua Quang Trung cho quaân aên teát tröôùc vaø
heïn ñeán ngaøy muøng 7 thaùng gieâng seõ aên teát taïi thaønh Thaêng Long.
Theo keá hoaïch, quaân Taây Sôn seõ chia laøm 5 ñaïo.
Ñaïo thöù nhaát laø ñaïo quaân chuû löïc do vua Quang Trung tröïc tieáp chæ huy, goàm boä binh, töôïng binh
vaø kî binh, theo ñöôøng chính ñaùnh thaúng vaøo ñoàn luyõ phía Nam Thaêng Long. Trong ñaïo quaân naøy, Ñaïi Tö
maõ Ngoâ Vaên Sôû laøm tieân phong, Haùm hoå haàu ñoác chieán haäu quaân.
Ñaïo thöù hai do Ñoâ ñoác Long (Ñaëng Tieán Ñoâng) chæ huy, coù nhieäm vuï qua Chöông Ñöùc ra Nhaân Muïc
(ngoaïi thaønh Haø Noäi) ñaùnh thaúng vaøo ñoàn Khöông Thöôïng roài qua cöûa Taây Nam tieán vaøo Thaêng Long.
Ñaïo thöù ba do Ñaïi Ñoâ ñoác Baûo chæ huy, coù nhieäm vuï hoã trôï, bao vaây truy kích, tieâu dieät taøn quaân
ñòch thaùo chaïy khoûi caùc ñoàn bò ñaïo thöù nhaát tieâu dieät.
Ñaïo thöù tö do ñoâ ñoác Nguyeãn Vaên Tuyeát chæ huy, coù nhieäm vuï vöôït bieån chieám giöõ Haûi Döông,
chaën ñaùnh vaø tieâu dieät quaân Thanh ruùt chaïy ôû maët Ñoâng.
Ñaïo thöù naêm do ñoâ ñoác Loäc chæ huy, coù nhieäm vuï vöôït bieån tieán vaøo soâng Luïc Ñaàu chaën ñaùnh tieâu
dieät taøn quaân ñòch ôû vuøng phöôïng Nhaõn, Yeân Theá, laïng Giang (Baéc Ninh, Baéc Giang).
1
Ngoâ gia vaên phaùi, Hoaøng Leâ nhaát thoáng chí, Sñd, TII, tr.102.
Nhö vaäy, baèng keá hoaïch taùc chieán, vua Quang Trung ñaõ theå hieän quyeát taâm tieâu dieät goïn löïc löôïng
quaân Thanh xaâm löôïc trong thôøi gian ngaén. Vieäc boá trí phaàn lôùn quaân lính môùi tuyeån ôû ñaïo quaân chuû löïc
do vua Quang Trung tröïc tieáp chæ huy cuõng theå hieän taøi naêng quaân söï kieät xuaát cuûa Quang Trung –
Nguyeãn Hueä. Nhöõng binh lính naøy, chöa quen chieán traän nhöng ñaët döôùi söï chæ huy cuûa moät vò töôùng traêm
traän traêm thaéng seõ yeân taâm hôn vaø phaùt huy heát tinh thaàn vaø söùc löïc trong chieán ñaáu.
c. Dieãn bieán vaø keát cuïc
Raïng saùng ngaøy 25 thaùng 01 naêm1789 (ngaøy 30 thaùng Chaïp naêm Kyû Daäu), ñaïo quaân chuû löïc cuûa
vua Quang Trung bí maät vöôït soâng Giaùn bao vaây haï thaønh Giaùn Khaåu (Ninh Bình). Toaøn boä quaân Nguî
cuûa vua Leâ Chieâu Thoáng do traán thuû Sôn Nam Hoaøng Phuøng Nghóa chæ huy vaø quaân Thanh ñoùng ôû ñaây bò
tieâu dieät vaø baét soáng.
Ngaøy 28 thaùng 01 naêm 1789 (ngaøy muøng ba teát Kyû Daäu), vua Quang Trung bí maät bao vaây ñoàn Haø
Hoài (Thöôøng Tín, Haø Taây) vaø baéc loa goïi haøng. Quaân Thanh ôû ñoàn Haø Hoài sôï haõi ñaàu haøng. Moät soá quaân
ôû Giaùn Khaåu vaø Haø Hoài chaïy troán bò quaân Taây Sôn cuûa Ñoâ ñoác Baûo baét soáng khoâng teân naøo chaïy thoaùt.
Raïng saùng ngaøy 30 thaùng 01 naêm 1789 (muøng naêm teát Kyû Daäu), ñaïo quaân chuû löïc cuûa vua Quang
Trung baát ngôø bao vaây vaø coâng kích döõ doäi ñoàn Ngoïc Hoài huyeän Thöôøng Tín, Haø Taây). Cuøng thôøi gian
treân ñaïo quaân cuûa ñoâ ñoác Long cuõng taán coâng ñoàn Khöông Thöôïng. Ngoïc Hoài laø ñoàn xung yeáu nhaát cuûa
quaân Thanh, do Ñeà ñoác Höùa Theá Hanh chæ huy. Xung quanh ñoàn, quaân Thanh caém choâng saét, choân ñòa loâi
vaø treân thaønh boá trí nhieàu ñaïi baùc.
Ñoäi töôïng binh do vua Quang Trung tröïc tieáp chæ huy goàm hôn 100 voi chieán ñaõ ñaùnh cho ñoäi kò binh
thieän chieán cuûa Höùa Theá Hanh tan vôõ. Hôn 1.200 chieán syõ caûm töû cuûa quaân Taây Sôn chia laøm 20 toaùn, cöù
10 ngöôøi dao ngaén giaét beân hoâng, cuøng nhau khieâng moät taám moäc lôùn, beân ngoaøi cuoán rôm öôùt xoâng leân
phía tröôùc, phía sau coù 20 chieán só khaùc ñi theo, keát thaønh nhöõng böùc töôøng di ñoäng. Ñaïi baùc, cung noû, hoaû
tieãn cuûa ñòch baén ra tôùi taáp nhöng caùc chieán só vaãn aùp saùt chaân luyõ xoâng vaøo chieán ñaáu döõ doäi. Vua
Quang Trung töï mình ñoác xuaát quaân lính aøo aït xoâng leân tieáp chieán. Tröôùc söùc tieán coâng nhö vuõ baõo cuûa
quaân Taây Sôn, quaân Thanh naùo loaïn, giaãm phaûi ñòa loâi bò cheát haïi voâ soá. Caùc töôùng giaëc laø Höùa Theá
Hanh, Thöôïng Duy Thaêng cuøng haøng vaïn quaân ñòch cheát traän. Haøng vaïn quaân Thanh thaùo chaïy veà khu
vöïc Ñaàm Möïc (laøng Ñaïi AÙng – Haø Taây), bò ñaïo quaân cuûa ñoâ ñoác Baûo mai phuïc tieâu dieät goïn.
ÔÛ Khöông Thöôïng, moät traän “roàng löûa” ñaõ noåi leân bao vaây quaân giaëc. Töôùng chæ huy Saàm Nghi
Ñoáng tuyeät voïng thaét coå töï töû. Toaøn boä quaân Thanh ôû ñaây bò tieâu dieät.
Sau khi ñaõ haï xong caùc ñoàn luyõ chính laø Ngoïc Hoài vaø Khöông Thöôïng, quaân Taây Sôn thöøa thaéng haï
luoân caùc ñoàn Vaên Ñieån, Yeân quyeát roài raàm roä keùo thaúng vaøo Thaêng Long.
Giöõa luùc traän chieán ñaáu ñang dieãn ra aùc lieät ôû Ngoïc Hoài vaø Khöông Thöôïng, Toân Só Nghò hoát hoaûng
voäi vaõ cuøng ñoaøn tuyø tuøng chaïy qua caàu phao vöôït soâng Hoàng ruùt veà phía Baéc, haøng vaïn quaân Thanh hoát
hoaûng chen chuùc nhau chaïy qua caàu. Caàu gaãy, haøng vaïn quaân Thanh rôi xuoáng nöôùc cheát “ñeán noãi nöôùc
soâng khoâng chaûy ñöôïc”. Taøn quaân cuûa Leâ Chieâu Thoáng cuõng noái ñuoâi chaïy theo quaân xaâm löôïc.

Taøn quaân cuûa Toân Só Nghò chaïy ñeán Phöôïng Nhaõn thì bò ñaïo quaân cuûa ñoâ ñoác Loäc ñoå ra chaën ñaùnh
vaø tieâu dieät. Ñaïo quaân cuûa OÂ Ñaïi Kinh nhaän ñöôïc tin baùo cuõng laäp töùc ruùt chaïy, khi ñeán Tuyeân Quang thì
bò caùc ñoäi daân binh ngöôøi Taøy chaën ñaùnh tôi bôøi.
Tröa ngaøy 30 thaùng 01 naêm 1789 (muøng naêm teát Kyû Daäu), vua Quang Trung ngoài treân löng voi, aùo
baøo xaïm ñen khoùi suùng daãn ñaàu ñaïi quaân tieán vaøo Thaêng Long giöõa caûnh möøng vui khoân xieát cuûa nhaân
daân kinh thaønh Thaêng Long. Ngaøy muøng 7 teát, Quang Trung laøm leã aên möøng chieán thaéng giöõa kinh thaønh
Thaêng Long nhö ñaõ heïn tröôùc vôùi quaân só.
Cuoäc khaùng chieán choáng Maõn Thanh xaâm löôïc cuûa nhaân daân ta döôùi söï laõnh ñaïo cuûa anh huøng aùo
vaûi daân toäc Quang Trung - Nguyeãn Hueä ñaõ thaéng lôïi veû vang. Chæ trong 5 ngaøy ñeâm, töø 25 ñeán 30 thaùng
1 naêm 1789, 10 vaïn quaân Taây Sôn döôùi söï chæ huy taøi tình cuûa Quang Trung ñaõ ñaùnh tan 29 vaïn quaân
Thanh xaâm löôïc.
Thaéng lôïi röïc rôõ cuûa chieán dòch ñaïi phaù quaân Thanh laø keát quûa cuûa tinh thaàn chieán ñaáu duõng caûm
cuûa quaân vaø daân ta vaø taøi naêng quaân söï tuyeät vôøi cuûa Quang Trung – Nguyeãn Hueä.
Trong cuoäc khaùng chieán naøy, Quang Trung – Nguyeãn Hueä ñaõ vaän duïng moät ñöôøng loái chieán löôïc,
chieán thuaät raát taøi tình vaø ñoäc ñaùo. Quang Trung – Nguyeãn Hueä ñaõ phaùt huy cao ñoä tinh thaàn yeâu nöôùc
cuûa nhaân daân, yù chí quyeát thaéng cuûa quaân só, naém vöõng thôùi cô vaø lôïi duïng trieät ñeå nhaân toá baát ngôø ñeå toå
chöùc moät cuoäc phaûn coâng quyeát lieät, nhanh choùng tieâu dieät löïc löông quaân ñoäi ñoâng gaáp boäi nghóa quaân.
Ñaëc ñieåm noåi baät trong ngheä thuaät chæ ñaïo chieán tranh cuûa Quang Trung – Nguyeãn Hueä laø haønh quaân
thaàn toác, tieán coâng maõnh lieät vaø nhanh choùng, toå chöùc vaø chæ ñaïo chieán ñaáu moät caùch voâ cuøng cô ñoäng.
Quang Trung luoân luoân neâu cao tinh thaàn tích cöïc tieán coâng vaø quyeát taâm tieâu dieät quaân ñòch. Vôùi thaéng
lôïi vó ñaïi naøy, Quang Trung – Nguyeãn Hueä ñaõ ñöa khoa hoïc quaân söï nöôùc nhaø ñaït ñeán ñænh cao cuûa thôøi
ñaïi luùc baáy giôø.
Thaéng lôïi cuûa cuoäc khaùng chieán choáng Thanh ñaõ giaûi phoùng ñöôïc ñaát nöôùc, giöõ vöõng ñöôïc neàn ñoäc
laäp cuûa toå quoác vaø chaám döùt vónh vieãn naïn xaâm löôïc cuûa phong kieán phöông Baéc ñaõ thöôøng xuyeân ñe doaï
vaän maïng daân toäc ta trong lòch söû. Chieán thaéng ñoù neâu cao tinh thaàn quaät cöôøng, baát khuaát cuûa daân toäc ta
vaø moät laàn nöõa chöùng minh raèng moät daân toäc nhoû, quaân ít, nhöng vôùi tinh thaàn quyeát chieán quyeát thaéng vaø
söï chæ ñaïo chieán löôïc, chieán thuaät ñuùng ñaén thì vaãn coù theå ñaùnh baïi nhöõng keû thuø xaâm löôïc lôùn maïnh.
Vôùi chieán thaéng oanh lieät muøa Xuaân naêm Kyû Daäu, phong traøo noâng daân Taây Sôn ñaõ phaùt trieån ñeán
ñænh cao nhaát cuûa cuoäc chieán tranh noâng daân trong ñieàu kieän lòch söû luùc baáy giôø. Moïi keû thuø trong vaø
ngoaøi nöôùc ñeán ñaây ñeàu ñaõ thaát baïi. Lòch söû chuyeån sang thôøi kyø môùi – vöông trieàu Taây Sôn.

KEÁT LUAÄN : MAÁY VAÁN ÑEÀ VEÀ CHIEÁN TRANH NOÂNG DAÂN
1. Nguyeân nhaân thaát baïi cuûa caùc phong traøo noâng daân Ñaøng Ngoaøi theá kyû XVIII vaø
phong traøo Taây Sôn
Phong traøo noâng daân noåi leân raát raàm roä, quyeát lieät, lieân tuïc khaép caùc traán ñaøng Ngoaøi. Caùc phong
traøo naøy ñaõ thu huùt haøng chuïc vaïn noâng daân ngheøo mieàn xuoâi vaø haøng vaïn nhaân daân caùc daân toäc mieàn
nuùi, loâi keùo caû moät boä phaän ñoâng ñaûo giai caáp ñòa chuû phong kieán, thôï thuû coâng, thöông nhaân tham gia
laøm rung chuyeån toaøn boä cheá ñoä phong kieán ñaøng Ngoaøi, ñaåy nhanh söï thoái naùt, khuûng hoaûng cuûa noù. Theá
kyû XVIII ôû ñaøng ngoaøi ñöôïc lòch söû meänh danh laø “theá kyû noâng daân khôûi nghóa” vì ñaây chính laø söï kieän
noåi baät nhaát cuûa theá kyû naøy.
Maëc duø vaäy, taát caû caùc phong traøo noâng daân ñaøng Ngoaøi trong theá kyû naøy ñeàu bò thaát baïi. Tuy caùc
phong traøo dieãn ra raát raàm roä, lieân tuïc nhöng chæ mang tính töï phaùt, thieáu lieân keát vôùi nhau, khoâng coù söï
toå chöùc vaø laõnh ñaïo thoáng nhaát, taäp hôïp phong traøo laïi thaønh moät löïc löôïng to lôùn. Traùi laïi phong traøo raát
rôøi raïc, phaân taùn trong töøng ñòa phöông. Trong moät soá tröôøng hôïp nhaát ñònh, giöõa caùc cuoäc khôûi nghóa tuy
coù phoái hôïp, lieân keát vôùi nhau, nhöng ñoù chæ laø hieän töôïng taïm thôøi, khoâng ñöa ñeán söï toå chöùc vaø laõnh
ñaïo thoáng nhaát, hôïp nhaát cuûa phong traøo.
Naém ñöôïc nhöôïc ñieåm cuûa phong traøo, Trònh Doanh ñaõ duøng chieán thuaät “beû ñuõa töøng chieác” ñeå laàn
löôït tieâu dieät heát phong traøo naøy ñeán phong traøo khaùc vaø cuoái cuøng ñaøn aùp heát caùc phong traøo noâng daân.
Nguyeân nhaân cuûa tình traïng naøy laø do neàn saûn xuaát tieåu noâng phaân taùn, manh muùn maø caùc phong
traøo noâng daân vaø caùc thuû lónh cuûa noù khoâng khaéc phuïc noåi.
Phong traøo noâng daân Taây Sôn ñaït ñöôïc nhöõng keát quaû to lôùn nhöng cuoái cuøng cuõng bò thaát baïi theo
moät daïng khaùc töùc laø söï chuyeån hoaù cuûa caùc thuû lónh phong traøo thaønh nhöõng oâng vua, quan phong kieán
môùi ñoái laäp vôùi quyeàn lôïi cuûa noâng daân. Quaù trình phong kieán hoaù töï thaân noù laøm toån haïi ñeán phong traøo
noâng daân. Suy cho cuøng thì giai caáp noâng daân khoâng theå laät ñoå ñöôïc cheá ñoä phong kieán maø muoán laät ñoå
ñöôïc cheá ñoä phong kieán phaûi coù moät giai caáp tieân tieán ñaïi dieän cho moät phöông thöùc saûn xuaát tieán boä
laõnh söù maïng lòch söû ñoù. Roõ raøng, cuoäc chieán ñaáu quyeát lieät cuûa noâng daân theo tinh thaàn “ñöôïc laøm vua,
thua laøm giaëc” bò thaát baïi laø ñieàu khoâng theå traùnh khoûi. Moät nguyeân nhaân quan troïng quyeát ñònh söï thaát
baïi cuûa caùc phong traøo noâng daân laø do tö töôûng noâng daân quy ñònh.
2. Tö töôûng cuûa noâng daân vaø tö töôûng cuûa caùc phong traøo noâng daân
Giai caáp noâng daân laø ñoái töôïng boùc loät cuûa giai caáp ñòa chuû phong kieán. Töø khi ra ñôøi ñeán nay, giai
caáp naøy ñaõ khoâng theå taïo ra ñöôïc heä tö töôûng rieâng cho mình ñeå töï mình coù theå giaûi phoùng ñöôïc mình.
Giai caáp noâng daân khoâng coù heä tö töôûng rieâng maø chòu aûnh höôûng cuûa caùc heä tö töôûng chính thoáng chi
phoái. Trong cheá ñoä phong kieán, noâng daân bò tö töôûng “hoaøng quyeàn” chi phoái nhö tö töôûng “ñöôïc laøm vua,
thua laøm giaëc”. ÔÛ Vieät Nam, khoaûng caùch giöõa giai caáp ñòa chuû phong kieán vaø noâng daân khoâng phaûi quaù
lôùn. Ñòa vò hai giai caáp naøy coù theå chuyeån hoaù moät caùch deã daøng, caâu ca dao cuûa ngöôøi Vieät Nam ñaõ noùi
roõ:

Con vua thì laïi laøm vua

Con saõi ôû chuøa thì quyeùt laù ña
Bao giôø daân noåi can qua
Con vua thaát theá laïi ra quyeùt chuøa.
Mô öôùc laøm vua hay vöôn leân ñòa vò thoáng trò thöôøng xuyeân toàn taïi trong noâng daân. Duø cho cuoäc
soáng coù khoù khaên, bò ñeø neùn, aùp böùc ñeán ñaâu, ngöôøi noâng daân Vieät Nam vaãn hy voïng vaøo moät söï ñoåi ñôøi
hoaøn toaøn coù theå thöïc hieän ñöôïc. Baèng nhöõng cuoäc khôûi nghóa vuõ trang choáng aùp böùc phong kieán, nhieàu
noâng daân ngheøo khoå coù “chaân meänh ñeá vöông” vaãn ñöôïc toân leân laøm vua. Nhöõng Mai Thuùc Loan, Ñinh
Boä Lónh, hay nhö caùc thuû lónh cuûa caùc phong traøo noâng daân theá kyû XVIII, anh em Taây Sôn … laø nhöõng ví
duï minh chöùng huøng hoàn. Baèng söï noã löïc khoâng meät moûi, nhieàu vò quan chöùc caùc trieàu ñình phong kieán
hoaëc coù coâng khai quoác, hoaëc thoâng qua tieán cöû (ñaàu thôøi Lyù), hoaëc qua thi cöû ñoã ñaït, ñaõ löu danh mình
trong söû saùch. Taùc duïng lôùn trong vaán ñeà naøy chính laø ñeå laïi moät truyeàn thoáng hieáu hoïc cuûa ngaøn ñôøi
ngöôøi Vieät Nam. Maët khaùc, cuõng chính vì theá ñaõ khoâng thuùc ñaåy ñöôïc söï tieán boä xaõ hoäi ñeå chuyeån sang
moät phöông thöùc saûn xuaát tieán boä hôn.
Tuy nhieân, trong cuoäc ñaáu tranh giai caáp quyeát lieät, giai caáp noâng daân cuõng ñeà ra ñöôïc tö töôûng
rieâng cho mình. Caùc phong traøo noâng daân ñaõ ñeà ra nhöõng khaåu hieäu phaûn aùnh nguyeän voïng ñaáu tranh cuûa
noâng daân. Khaåu hieäu “Laáy cuûa nhaø giaøu chia cho daân ngheøo” thöôøng thaáy trong haàu heát caùc cuoäc khôûi
nghóa. Cuoäc khôûi nghóa Nguyeãn Höõu Caàu neâu cao muïc ñích “Baûo daân”, Nguyeãn Danh Phöông vôùi danh
nghóa “Thuaän Thieân khaûi vaän”, Taây Sôn vôùi “Ninh daân” …
Caùc giaùo só phöông Taây ñaõ töøng ñaùng giaù nhöõng tö töôûng naøy laø “tieàn khu cuûa chuû nghóa xaõ hoäi” ñi
ñaàu cho cuoäc ñaáu tranh cuûa noâng daân. Nhöõng tö töôûng naøy chæ giaûi quyeát nhöõng yeâu caàu tröôùc maét cuûa
noâng daân chöù chöa thöïc söï taïo ra moät cuoäc caùch maïng xaõ hoäi, laø tö töôûng daân chuû thoâ sô ban ñaàu coù tính
chaát baûn naêng maø V.I. Leânin goïi laø tö töôûng “bình ñaúng, bình quaân tuyeät ñoái”.
Phong traøo noâng daân Taây Sôn khoâng ñeà ra ñöôïc moät khaåu hieäu ruoäng ñaát naøo hay khoâng chia ruoäng
ñaát cho noâng daân. Ngay caû trieàu ñaïi Taây Sôn cuõng khoâng thöïc hieän vieäc chia ruoäng ñaát cho noâng daân coù
chaêng chæ laø baûo veä ruoäng ñaát coâng ñeå chia cho noâng daân laøng xaõ caøy caáy. Ngöôøi noâng daân cuõng chöa coù
söï phaân bieät moät caùch deã daøng ruoäng ñaát coâng, tö. Noùi caùch khaùc, taát caû caùc phong traøo noâng daân khôûi
nghóa choáng cöôøng quyeàn vaø aùp böùc nhöng laïi khoâng heà ñuïng chaïm ñeán vaán ñeà sôû höõu ruoäng ñaát, maø ñaây
laïi laø moät thaønh toá heát söùc cô baûn cuûa quan heä saûn xuaát vaø phöông thöùc saûn xuaát, noù quy ñònh tính chaát
trieät ñeå cuûa moãi cuoäc caùch maïng xaõ hoäi.
Vaán ñeà ñöôïc caùc phong traøo noâng daân ñeà caäp nhieàu nhaát chính laø chính quyeàn. Xeùt cho cuøng, heä tö
töôûng cuûa noâng daân laø khoâng hoaøn chænh khoâng khoa hoïc vaø veà baûn chaát laø chuû nghóa bình quaân tröôùc söï
aùp böùc baát coâng cuûa cheá ñoä phong kieán. Ñaây laø hieän töôïng phoå bieán cuûa phong traøo noâng daân theá giôùi
thôøi trung ñaïi laø tö töôûng cuûa giai caáp noâng daân trong thôøi kyø phong kieán.
3. Chieán tranh noâng daân vaø toân giaùo
Noâng daân Vieät Nam soáng trong moät moâi tröôøng sinh thaùi noâng nghieäp luùa nöôùc. Cuoäc soáng cuûa hoï
gaén lieàn vôùi töï nhieân vaø soáng baèng nguoàn cuûa caûi maø töï nhieân mang laïi. Hoï ñaém mình trong leã hoäi noâng

nghieäp truyeàn thoáng. Hoï theo truyeàn thoáng tín ngöôõng ña nguyeân ña thaàn thaùnh neân haàu nhö khoâng coù
cuoàng tín toân giaùo. ÔÛ Vieät Nam khoâng coù moät toân giaùo duy nhaát ngöï trò maø ñoàng thôøi coù nhieàu toân giaùo
cuøng ñoàng thôøi toàn taïi khieán cho heä tính ngöôõng raát phöùc taïp. Söï du nhaäp cuûa nhöõng toân giaùo ngoaïi lai
nhö Phaät giaùo, Nho giaùo (aùo khoaùc toân giaùo cuûa Nho hoïc), Thieân chuùa giaùo, … chæ coù taùc duïng laøm giaàu
hôn heä tín ngöôõng truyeàn thoáng. Khi nho giaùo vaøo Vieät Nam, giai caáp thoáng trò tieáp nhaän vaø bieán noù thaønh
heä tö töôûng thoáng trò ñeå chi phoái noâng daân.
Phong traøo noâng daân ôû Vieät Nam ôû theá kyû XVIII ñaõ khoâng mang mau saéc toân giaùo maø cuõng khoâng
phaûi laø chieán tranh toân giaùo. Moät soá phong traøo noâng daân möôïn aùo khoaùc toân giaùo chæ laø ñeå taäp hôïp löïc
löôïng nhaèm choáng laïi heä tö töôûng phong kieán ñaõ bò khuûng hoaûng. Do ñoù ôû Vieät Nam noâng daân khoâng
duøng hình thöùc toân giaùo ñeå toå chöùc chieán tranh. Caùc thuû lónh phong traøo noâng daân thöôøng möôïn “meänh
trôøi” ñeå taäp hôïp löïc löôïng cuõng khoâng phaûi laø hình thöùc toân giaùo. ÔÛ Trung Quoác, caùc phong traøo noâng daân
cuõng möôïn moät loaïi tín ngöôõng ñeå taäp hôïp löïc löôïng nhö phong traøo noâng daân Khaên vaøng (Hoaøng Caân,
cuoái thôøi Ñoâng Haùn) laáy ñaïo “Naêm ñaáu gaïo” ñeå taäp hôïp löïc löôïng… Ngay caû trong thôøi kyø caän ñaïi,
phong traøo noâng daân Thaùi bình Thieân quoác (1851 - 1864) cuõng khoâng phaûi laø moät cuoäc chieán tranh toân
giaùo maëc duø noù tuyeân aùn töû hình cheá ñoä phong kieán Trung Quoác. Trong khi ñoù ôû phöông Taây, toân giaùo
chính thoáng duy nhaát laø Cô ñoác giaùo neân phong traøo noâng daân phöông Taây thöôøng coù maàu saéc toân giaùo
thaäm chí coøn mang hình thöùc chieán tranh toân giaùo (chieán tranh noâng daân Ñöùc theá kyû XVI) töùc laø duøng moät
loaïi toân giaùo naøy ñaõ ñöôïc caûi caùch ñeå choáng laïi toân giaùo chính thoáng.
4. Vai troø cuûa taàng lôùp Só phu vôùi caùc phong traøo noâng daân theá kyû XVIII
Phong traøo noâng daân khôûi nghóa ôû ñaøng Ngoaøi theá kyû XVIII coù söï tham gia cuûa ñoâng ñaûo caùc taàng
lôùp phi noâng daân vaø thaäm chí caû taàng lôùp thoáng trò thaát theá. Ñaây laø hieän töôïng phoå bieán caû chaâu AÂu vaø
chaâu AÙ. Laõnh ñaïo phong traøo noâng daân Ñöùc theá kyû XVI laø giaùo syõ Toâmat Morô (Thomas More), laõnh ñaïo
phong traøo noâng daân Thaùi bình Thieân quoác (Trung Quoác) laø syõ phu Hoàng Tuù Toaøn, …
Trong caùc phong traøo noâng daân ôû Vieät Nam thôøi kyø naøy coù caùc laõnh tuï xuaát thaân trong taàng lôùp quan
laïi ñòa chuû, thaäm chí caû quyù toäc phong kieán nhö Leâ Duy Maät, Vuõ Traùc Oaùnh, Nguyeãn Tuyeån, Nguyeãn
Cöø,… Phong traøo noâng daân Taây Sôn cuõng thu huùt söï tham gia tích cöïc cuûa caùc só phu nhö Ngoâ Thì Nhaäp,
Phan Huy Ích, Nguyeãn Theá Lòch, Traàn Cao Kyø, Nguyeãn Thieáp, … Do aûnh höôûng cuûa ñaáu tranh giai caáp
quyeát lieät, taàng lôùp syõ phu ñaõ bò phaân hoaù saâu saéc. Moät soá trí thöùc thöùc thôøi ñaõ chuyeån hoaù sang phong
traøo noâng Taây Sôn vaø caùc phong traøo noâng daân khaùc.
Söï tham gia cuûa hoï coù moät yù nghóa nhaát ñònh. Hoï laø nhöõng ngöôøi coù trình ñoä, coù kinh nghieäm trong
vieäc xaây döïng vaø toå chöùc trình quyeàn phong kieán, neân hoï seõ laø ngöôøi tham möu tích cöïc cho caùc thuû lónh
cuûa phong traøo noâng daân. Baûn thaân hoï laïi thaåu hieåu tình caûnh cuûa giai caáp noâng daân vaø söï thoái naùt cuûa
chính quyeàn phong kieán ñöông thôøi neân hoï kòp thôøi ñeà ra nhöõng khaåu hieäu thích ñaùng ñaùp öùng vôùi nguyeän
voïng cuûa noâng daân.
Sôû dó phong traøo noâng daân Taây Sôn loâi keùo syõ phu Baéc Haø laø vì vaán ñeà chính quyeàn laø vaán ñeà quan
troïng baäc nhaát. Chính quyeàn naøy laø chính quyeàn phong kieán môùi mang baûn chaát thoáng trò vaø quaûn lyù toå
chöùc xaõ hoäi. Só phu Baéc Haø laø ngöôøi ñaïi dieän cho heä tö töôûng phong kieán, ñoàng thôøi laø nhöõng ngöôøi coù
kinh nghieäm, coù trình ñoä. Söï tham gia cuûa taàng lôùp syõ phu taïo ñieàu kieän cho söï chuyeån hoaù cuûa phong
traøo noâng daân, daãn daét phong traøo noâng daân Taây Sôn theo con ñöôøng phong kieán hoaù hôïp vôùi quy luaät
lòch söû vì luùc ñoù chöa coù giai caáp môùi ra ñôøi.
5. Vaán ñeà phong kieán hoaù cuûa caùc phong traøo noâng daân theá kyû XVIII.
Quaù trình phong kieán hoaù cuûa caùc phong traøo noâng daân theá kyû XVIII laø moät quy luaät lòch söû cuûa xaõ
hoäi Vieät Nam noùi rieâng vaø phöông Ñoâng noùi chung. Quaù trình naøy thöôøng dieãn ra ngay töø khi phong traøo
noâng daân noå ra. Caùc phong traøo noâng daân ñaøng Ngoaøi cuõng dieãn ra quaù trình phong kieán hoaù. Thuû lónh
cuûa caùc phong traøo vaãn töï xöng laø nhöõng oâng vua quan phong kieán môùi. Nguyeãn Doanh Phöông töï xöng
laø “Thuaän Thieân Khaûi Vaän Ñaïi Nhaân” ñöôïc trieàu ñình phong kieán Leâ Trònh xem laø ñòch quoác. Nguyeãn
Höõu Caàu töï xöng laø “Ñoâng ñaïo Toång quoác Baûo daân Ñaïi töôùng quaân”. Hoaøng Coâng Chaát ñöôïc nhaân daân
kính phuïc toân laø “Keo Chaát”. Leâ Duy Maät töï xöng laø “Thieân nam Ñeá töû”,… vaø ngay caû ñoäi nguõ töôùng
lónh cuûa caùc phong traøo noâng daân cuõng ñöôïc phong chöùc töôùc nhö nhöõng töôùng lónh cuûa trieàu ñình phong
kieán. Söï chuyeån hoaù ñoù mang tính chaát töï nhieân vì tö töôûng “Hoaøng quyeàn” chi phoái.
Phong traøo noâng daân Taây Sôn ñaõ dieãn ra quaù trình phong kieán hoaù töø khaù sôùm. Ngöôøi ñaàu tieân laø
Nguyeãn Nhaïc, thuû lónh toái cao cuûa phong traøo. Naêm 1776, Nguyeãn Nhaïc töï xöng laø Taây Sôn Vöông phong
cho Nguyeãn Hueä chöùc Long nhöông Töôùng quaân, Nguyeãn Löõ laø Tieát cheá, baûn thaân oâng vaãn nhaän chöùc
Cung quaän coâng cuûa chuùa Trònh. Naêm 1778, Nguyeãn Nhaïc leân ngoâi Hoaøng ñeá laùy nieân hieäu laø Thaùi Ñöùc
ñoùng ñoâ ôû thaønh Hoaøng Ñeá vaø xaây döïng trieàu ñình Taây Sôn coù caû moät heä thoáng quan laïi töôùng lónh voán laø
nhöõng thuû lónh cuûa phong traøo noâng daân Taây Sôn. Naêm 1786, Hoaøng ñeá Thaùi Ñöùc laïi phaân chia phaïm vi
thoáng trò vaø phong töôùc hieäu cho con em, hoï haøng thaân thích. Nguyeãn Hueä ñöôïc phong laøm Baéc Bình
Vöông quaûn lyù Baéc Haø (töø Phuù Xuaân trôû ra), Nguyeãn Löõ ñöôïc phong laøm Ñoâng Ñònh Vöông quaûn lyù Gia
Ñònh vaø Nam Boä. Tuy nhieân, nhöõng maâu thuaãn trong noäi boä trieàu ñaïi Taây Sôn ñaõ boäc loä sôùm laøm toån haïi
ñeán phong traøo. Nguyeãn Löõ khoâng quaûn lyù noåi Gia Ñònh, bò Nguyeãn AÙnh chieám laïi vaøo naêm 1788,
Nguyeãn Nhaïc chæ coøn laø moät oâng vua phong kieán trong moät phaïm vi heïp xung quanh Quy Nhôn. Chæ coù
Nguyeãn Hueä laø keùo daøi ñöôïc khí theá Taây Sôn nhöng laïi trôû thaønh Hoaøng ñeá Quang Trung vaøo naêm 1788.
Söï leân ngoâi vua cuûa Nguyeãn Hueä laø moät vieäc laøm caàn thieát ñeå taäp trung löïc löôïng vaät chaát vaø tinh thaàn
cho cuoäc ñaáu tranh baûo veä neàn ñoäc laäp daân toäc nhöng cuõng laø moät böôùc hoaøn chænh trong quaù trình phong
kieán hoaù cuûa phong traøo noâng daân Taây Sôn. Töø moät phong traøo noâng daân laøm nhieäm vuï giai caáp, ñaõ trôû
thaønh moät trieàu ñaïi phong kieán môùi – Trieàu ñaïi Taây Sôn.
6. Ñaëc ñieåm cuûa phong traøo Taây Sôn
a. Phong traøo noâng daân Taây Sôn laø moät phong traøo noâng daân ñôn thuaàn phaûn phong töï phaùt.
Ñaët trong boåi caûnh xaõ hoäi Vieät Nam theá kyû XVIII, khi cheá ñoä phong kieán ñang treân ñöôøng khuûng
hoaûng, quan heä saûn xuaát trôû leân loãi thôøi ñoái vôùi neàn saûn xuaát, noù kìm haõm söï phaùt trieån cuûa söùc saûn xuaát,
keát caáu giai caáp chöa coù gì thay ñoåi, ngay caû heä tö töôûng cuõng naèm trong phaïm truø phong kieán. Tuy
nhieân, chöa coù moät nhaân toá môùi ra ñôøi nhaát laø giai caáp. Phong traøo noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo
noâng daân Taây Sôn dieãn ra trong boåi caûnh ñoù laø phong traøo noâng daân ñôn thuaàn khoâng phaûi laø xu höôùng
vaän ñoäng daân toäc tö saûn, caøng khoâng phaûi laø moät cuoäc caùch maïng tö saûn nhö moät soá nhaø nghieân cöùu
nhaàm töôûng.

Ñaïi bieåu cho giôùi söû hoïc Maùc xít Phaùp laø Jan – Xeânoâi cho raèng: Nguyeãn Nhaïc laø ngöôøi tieâu bieåu ñaïi
dieän cho giai caáp tö saûn Vieät Nam luùc baáy giôø. OÂng caên cöù vaøo vieäc Nguyeãn Nhaïc töøng ñi buoân traàu, töøng
ñaùnh ñoå Hoa kieàu (tieàu dieät vaø loaïi tröø taäp ñoaøn Trung nghóa vaø Hoaø nghóa cuûa Taäp Ñình vaø Lyù Taøi, oâng
cuõng ñaõ töøng sai ngöôøi ñoå haøng cuûa thöông nhaân Hoa kieàu xuoáng soâng Beán Ngheù). Töùc laø, söï caïnh tranh
tö saûn giöõa tö saûn daân toäc vaø tö saûn maïi baûn.
Thöïc chaát, Nguyeãn Nhaïc khoâng phaûi laø tö saûn thöông nghieäp mang tính chuyeân nghieäp, oâng chæ laáy
ngheà ñi buoân ñeå lieân laïc vaø taäp hôïp löïc löôïng. Söï tieâu dieät löïc löôïng cuûa Taäp Ñình vaø Lyù Taøi vì söï phaûn
boäi cuûa löïc löôïng naøy ñaõ laøm toån haïi ñeán phong traøo noâng daân Taây Sôn. Do ñoù, vieäc loaïi tröø löïc löôïng
naøy nhaèm muïc ñích quaân söï chöù khoâng mang yù nghóa kinh teá. Vieäc ñoåi haøng cuûa thöông nhaân Hoa Kieàu
xuoáng soâng Beán Ngheù laø moät haønh ñoäng nhaèm tieàu dieät theá löïc naøy veà kinh teá cuõng chæ mang yù nghóa
quaân söï. Löïc löôïng thöông nhaân Hoa Kieàu ôû Gia Ñònh vaø Nam Boä ñaõ ñöùng veà phía chuõa Nguyeãn (thaønh
laäp ñaïo quaân Ñoâng Sôn do Ñoã Thaønh Nhôn chæ huy) ñeå choáng laïi phong traøo noâng daân Taây Sôn. Haønh
ñoäng cuûa Nguyeãn Nhaïc khoâng phaûi laø ñaáu tranh giai caáp tö saûn maø chính laø nhaèm tieâu dieät trôû ngaïi cuûa
phong traøo.
Trong xaõ hoäi Vieät Nam luùc ñoù, vò trí cuûa taàng lôùp thöông nhaân cuõng chöa coù bieåu hieän gì môùi laøm
thay ñoåi heä tö töôûng chung phong kieán.
b. Phong traøo noâng daân Taây Sôn laø söï keát hôïp giöõa ñaáu trang giai caáp vaø ñaáu tranh daân toäc.
Trong quaù trình ñaáu tranh giai caáp, phong traøo noâng daân Taây Sôn ñaõ laàn löôït ñaùnh ñoå 2 taäp ñoaøn
phong kieán lôùn ôû 2 phaàn ñaát nöôùc laø taäp ñoaøn hoï Nguyeãn ôû ñaøng Trong vaø taäp ñoaøn Leâ Trònh ôû ñaøng
Ngoaøi. Trong quaù trình ñoù, ñeå cöùu vaõn söï suïp ñoå cuûa doøng hoï vaø níu keùo söï thoáng trò cuûa giai caáp, caùc taäp
ñoaøn phong kieán phaûn ñoäng ñaõ caàu cöùu phong kieán ngoaïi Bang choáng laïi phong traøo noâng daân. Phong
traøo noâng daân Taây Sôn phaûi ñoái dieän vôùi quaân Xieâm xaâm löôïc ôû Nam Boä vaø quaân Thanh xaâm löôïc ôû Baéc
Boä. Töø moät cuoäc ñaáu tranh giai caáp, phong traøo noâng daân Taây Sôn ñaõ vöôn leân laøm nhieäm vuï daân toäc vaø
hoaøn thaønh caû hai nhieäm ñoù moät caùch xuaát saéc.
Haønh ñoäng ñaàu haøng phaûn boäi cuûa beø luõ phong kieán trong nöôùc ñaõ vaïch traàn boä maët phaûn ñoäng cuûa
giai caáp phong kieán treân böôùc ñöôøng suy vong. Qua ñoù, khoâng nhöõng noâng daân maø taát caû caùc taàng lôùp yeâu
nöôùc ñeàu soâi suïc caêm thuø boïn cöôùp nöôùc vaø baùn nöôùc vaø caøng xieát chaët ñoäi nguõ döôùi laù côø ñaáu tranh cuûa
Taây Sôn. Caùc laõnh tuï Taây Sôn ñaõ bieát giöông cao ngoïn côø yeâu nöôùc, taäp hôïp löïc löông ñoâng ñaûo cuûa moïi
thaønh phaàn yeâu nöôùc ñeå ñaùnh baïi keû thuø cuûa giai caáp vaø cuûa daân toäc, Nguyeãn Hueä, ngöôøi laõnh ñaïo hai
cuoäc khaùng chieán choáng Xieâm vaø choáng Thanh xöùng ñaùng laø moät anh huøng noâng daân kieät xuaát vaø anh
huøng daân toäc vó ñaïi.
Ñaáu tranh giai caáp khoâng phaûi laø söï chuyeån hoaù maø caàn phaûi keát hôïp vôùi nhieäm vuï daân toäc laø quy
luaät cuûa lòch söû Vieät Nam. Ngay töø cuoái theá kyû XIV ñaàu theá kyû XV, Hoà Quyù Ly ñaõ bò thaát baïi trong vieäc
caûi caùch, nguyeân nhaân cô baûn laø vì khoâng giaûi quyeát ñöôïc vaán ñeà giai caáp. Khi quaân Minh xaâm löôïc nöôùc
ta, chaø ñaïp leân quyeàn lôïi daân toäc, quyù toäc Traàn khôûi nghóa cuõng khoâng giaûi quyeát ñöôïc vaán ñeà giai caáp.
Cuoäc khôûi nghóa Lam Sôn ñaõ keát hôïp ñöôïc vaán ñeà daân toäc vaø giai caáp neân ñaõ thaønh coâng. Söï thaønh coâng
ñoù chöùng minh raèng ñaáu tranh giai caáp muoán thaéng lôïi phaûi keát hôïp vôùi ñaàu tranh daân toäc vaø ngöôïc laïi
ñaáu tranh daân toäc phaûi keát hôïp vôùi ñaáu tranh giai caáp.
c. Phong traøo noâng daân Taây Sôn laø ñænh cao cuûa lòch söû chieán tranh noâng daân Vieät Nam thôøi
trung ñaïi.
Trong suoát thôøi kyø lòch söû trung ñaïi Vieät Nam, moãi khi caùc trieàu ñaïi phong kieán suy vong, maâu
thuaãn giai caáp phaùt trieån gay gaét, giai caáp noâng daân luoân ñöùng leân khôûi nghóa choáng laïi giai caáp ñòa chuû
phong kieán thoáng trò. Tuy nhieân haàu heát caùc phong traøo naøy ñeàu daãn ñeán thaát baïi vì ñeàu dieãn ra trong
phaïm truø phong kieán. Vaøo trieàu Lyù coù caùc cuoäc khôûi nghóa cuûa Thaân Lôïi (1140), Phaïm Du (1205), Ñoaøn
Thöôïng (1212), Nguyeãn Noän (1218), ... Vaøo trieàu Traàn coù caùc cuoäc khôûi nghóa cuûa Ngoâ Beä (1344), Phaïm
Sö OÂn, Nguyeãn Thanh, Nguyeãn Cöï, ... Vaøo thôøi Leâ coù caùc phong traøo noâng daân cuûa Traàn Tuaân, Phuøng
Chöông, Trònh Aân, Leâ Aát (1515). Ngoâ Vaên Toång, Phan Duy Nhaïc (1516), Traàn Cao (1510), ... Töø cuoái theá
kyû XVII phong traøo noâng daân laïi buøng leân maïnh meõ nhaát laø theá kyû XVIII – theá kyû noâng daân khôûi nghóa
laøm rung chuyeån cheá ñoä phong kieán ñöông thôøi. Xeùt veà thôøi gian thì caùc phong traøo naøy dieãn ra lieân tuïc,
xeùt veà khoâng gian thì noù roäng lôùn nhöng ñeàu ñi ñeán thaát baïi. Phong traøo noâng daân Taây Sôn dieãn ra trong
suoát 18 naêm trôøi (1771 - 1789) ñaõ laàn löôït laät nhaøo caùc theá löïc phong kieán phaûn ñoäng vaø laäp leân moät trieàu
ñaïi phong kieán môùi tieán boä hôn.
d. Phong traøo noâng daân Taây Sôn laø moät cuoäc ñaáu tranh roäng lôùn khaép toaøn quoác.
Töø moät ñòa baøn heïp (aáp Taây Sôn), phong traøo noâng daân Taây Sôn ñaõ lan roäng ra khaép ñaøng Trong vaø
phaùt trieån ra ñaøng Ngoaøi. Töø moät cuoäc ñaáu tranh cuûa noâng daân ñaõ phaùt trieån thaønh moät cuoäc ñaáu tranh
cuûa daân toäc. Phong traøo ñaõ thu huùt ñöôïc moät löïc löôïng ñoâng ñaûo töø noâng daân ngheøo khoå ñeán caû giai caáp
ñòa chuû phong kieán, töø ngöôøi mieàn xuoâi ñeán mieàn ngöôïc, töø ngöôùi kinh ñeán ñoàng baøo caùc daân toäc thieåu
soá, caû moät boä phaän ñoâng ñaûo thôï thuû coâng vaø thöông nhaân ngöôøi Vieät cuõng nhö ngöôøi Hoa taïo thaønh moät
maët traän daân toäc roäng lôùn. Phong traøo noâng daân Taây Sôn ñaõ khaéc phuïc ñöôïc nhöõng nhöôïc ñieåm cuûa phong
traøo noâng daân tröôùc ñoù ñeå taïo ñöôïc moät söùc maïnh to lôùn ñuû söùc ñeå hoaøn thaønh caùc nhieäm vuï giai caáp vaø
daân toäc. Phong traøo naøy ñaõ ñaùp öùng ñöôïc yeâu caàu phaùt trieån cuûa lòch söû vaø phaàn naøo ñoù nguyeän voïng cuûa
noâng daân: giaûi phoùng ngöôøi noâng daân khoûi aùch thoáng trò cuûa caùc taäp ñoaøn phong kieán phaûn ñoäng, thuùc ñaûy
lòch söû ñi leân.
e. Phong traøo noâng daân Taây Sôn cuoái cuøng cuõng bò thaát baïi theo moät daïng khaùc, ñoù chính laø söï
phong kieán hoaù trong haøng nguõ laõnh ñaïo phong traøo (Keát luaän phaàn 5)
7. Taùc duïng, yù nghóa cuûa caùc phong traøo noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo Taây Sôn
ñoái vôùi Lòch söû Vieät Nam.
Caùc phong traøo noâng daân theá kyû XVIII maëc duø ñeàu bò thaát baïi nhöng ñaõ ñeå laïi taùc duïng nhaát ñònh
ñoái vôùi söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi. Söï quyeát lieät cuûa caùc phong traøo naøy ñaõ laøm cho taäp ñoaøn Leâ Trình
ñaøng Ngoaøi bò suy yeáu nghieám troïng, taïo ñieàu kieän cho phong traøo noâng daân Taây Sôn phaùt trieån ra Baéc
ñaùnh saäp chính quyeàn naøy moät caùch nhanh choùng.
Chieán tranh noâng daân ñaøng Ngoaøi theá kyû XVIII ñaõ laøm cho heä tö töôûng phong kieán tan raõ coù taùc
duïng thuùc ñaåy quaù trình suy suïp cuûa cheá ñoä phong kieán. Heä tö töôûng Nho bò suy yeáu nghieâm troïng goùp
phaàn môû roäng vaø phong phuù theâm caùc loaïi hình sinh hoaït vaên hoaù truyeàn thoáng cuûa noâng daân taïo ra yù

thöùc daân chuû töï phaùt nhaát ñònh cuûa phong traøo. Hình töôïng vua Leâ chuùa Trònh khoâng coøn thieâng lieâng nhö
tröôùc nöõa, khoâng coøn ñaïi dieän cho quyeàn lôïi cuûa daân toäc maø ñaõ bò xuïp ñoå.
Phong traøo noâng daân Taây Sôn ñaõ laät ñoå hai taäp ñoaøn phong kieán ñaøng Trong vaø ñaøng Ngoaøi, xoaù boû
hai trôû löïc cho söï phaùt trieån cuûa lòch söû. Ñieàu naøy mang yù nghóa choáng phong kieán vaø thuùc ñaåy xaõ hoäi ñi
leân. Vöông trieàu Taây Sôn ñöôïc thaønh laäp laø moät saûn phaåm cuûa phong traøo noâng daân to lôùn vôùi nhöõng
chính saùch tieán boä hôn môû ra moät trieån voïng môùi cho söï phaùt trieån cuûa ñaát nöôùc.
Söï toàn taïi moät thöïc teá laø hai löïc löôïng phong kieán chia ñoâi ñaát nöôùc ñaõ laøm aûnh höôûng tai haïi ñeán söï
phaùt trieån cuûa lòch söû daân toäc. Duø taäp ñoaøn naøy hay taäp ñoaøn kia cuõng ñaõ töøng muoán xoaù boû söï chia caét
vaø thoáng nhaát quyeàn löïc nhöng khoâng theå thöïc hieän noåi. Phong traøo noâng daân Taây Sôn khoâng nhöõng ñaõ
gaït boû hai theá löïc phong kieán maø coøn xoaù boû gianh giôùi chia caét ñeå thoáng nhaát ñaát nöôùc veà cô baûn.
Phong traøo noâng daân Taây Sôn ñaõ ñaäp tan hai löïc löôïng xaâm löôïc laø Xieâm vaø Thanh baûo veä neàn ñoäc
laäp cuûa toå quoác laø saùng taïo ñoäc ñaùo cuûa phong traøo noâng daân. Söï thaéng lôïi cuûa phong traøo noâng daân Taây
Sôn ñaõ theå hieän söùc maïnh to lôùn cuûa noâng daân vaø caû daân toäc. Trong söï thaønh coâng cuûa phong traøo noâng
daân Taây Sôn coù söï laõnh ñaïo saùng suoát cuûa caùc laõnh tuï: Nguyeãn Nhaïc laø ngöôùi khôûi xöôùng vaø toå chöùc ñaàu
tieân, nhöng linh hoàn chính cuûa phong traøo laø Quang Trung moät thieân taøi quaân söï chính trò vaø anh huøng daân
toäc.

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO CHÍNH
1. C. Maùc, F. Aêng Ghen, V. I. Leâ Nin – Baøn veà caùc xaõ hoäi tieàn tö baûn – NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi,
1975.
2. Ñaïi cöông Lòch söû Vieät Nam taäp I – NXB Giaùo duïc, Haø Noäi, 1999
3. Khaâm ñònh Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc – NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1995
4. Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí – NXB Söû hoïc, Haø Noäi,1960
5. Ngoâ gia vaên phaùi : Hoaøng Leâ nhaát thoáng chí – NXB Vaên hoïc, Haø Noäi, 1987.
6. Minh Tranh : Phong traøo noâng daân theá kyû XVIII vaø phong traøo noâng daân Taây Sôn – NXB Khoa hoïc xaõ
hoäi, Haø Noäi, 1978
7. Taây Sôn Nguyeãn Hueä – Kyû yeáu hoäi thaûo khoa hoïc – Sôû Vaên hoaù Thoâng tin Nghóa Bình, 1978
8. Phan Huy Leâ, Phan Ñaïi Doaõn, Vuõ Minh Giang, Nguyeãn Quang Ngoïc : Treân ñaát Nghóa Bình (4 taäp)
Bình Ñònh, 1989 – 1995
9. Nguyeãn Löông Bích, Phaïm Ngoïc Phuïng : Thieân taøi quaân söï Nguyeãn Hueä – NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø
Noäi, 1978
10. Nguyeãn Löông Bích : Ñaïi nghóa thaéng hung taøn – NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø noäi, 1981.


Phong trào nông dân thế kỉ 18-phong trào tây sơn

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Phong trào nông dân thế kỉ 18-phong trào tây sơn

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT

BUØI VAÊN HUØNG

Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû

Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû

LÒCH SÖÛ VAÁN ÑEÀ

Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû

I. ÑAËC ÑIEÅM TÌNH HÌNH ÑAØNG NGOAØI

Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû

Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû

b. Kinh teá haøng hoùa phaùt trieån vaø bò kìm haõm.

Gaùi thì giöõ vieäc trong nhaø

Chieáu Nga Sôn, gaïch Baùt Traøng

Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû

Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû

c. Söï phaù huûy cuûa neàn kinh teá tieåu noâng

Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû

Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû

Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû

Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû

Chuùa thaät laø yeâu daân

Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû

c. Khôûi nghóa Nguyeãn Höõu Caàu (1741 – 1751)

Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû

Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû

Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû

Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû

Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû

CHÖÔNG II : PHONG TRAØO NOÂNG DAÂN TAÂY SÔN (1771 - 1789)

I.ÑAËC ÑIEÅM TÌNH HÌNH.

Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû

Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû

Vaäy giaûi thích vaán ñeà naøy theá naøo?

Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû

Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû

Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû

Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû

Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû

Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû

Ai ôi ngaãm laïi maø coi,

Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû

Ai veà Bình ñònh maø nghe

hay nhö: Chieàu chieàu eùn lieäng Truoâng Maây

3. Söï khuûng hoaûng veà kinh teá.

II. PHONG TRAØO NOÂNG DAÂN TAÂY SÔN.

Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû

b. Caên cöù Taây Sôn

Ai veà Bình Ñònh maø coi

“Giaän Quoác phoù ra loøng boäi baïc,

Tröôùc laø ñeå ngaên coät ñaù giöõa doøng,

Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû

4. Dieät Nguyeãn choáng Xieâm thaéng lôïi.

Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû

Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû

Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû

Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû

b. Tình hình nöôùc ta

Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû

Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû

c. Dieãn bieán vaø keát cuïc

Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû

Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû

Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû

Con vua thì laïi laøm vua

Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû