CHÖÔNG 10.

SÖÏ ÑIEÀU HOAØ VAØ BIEÄT HOAÙ GEN

1. CAÙC HIEÄN TÖÔÏNG ÑIEÀU HOAØ

1.1. Söï bieåu hieän gen
a. Ñaëc ñieåm cuûa teá baøo Prokaryote
b. Söï bieåu hieän gen ôû Eukaryote
1.2. Söï ñieàu hoaø thích nghi
1.3. Caùc gen cuûa phage hoaït ñoäng noái tieáp
1.4. Bieät hoaù teá baøo
2. ÑIEÀU HOAØ ÔÛ PROKARYOTE
2.1. Ñieàu hoaø bieán döôõng
2.2. Ñieàu hoaø thoaùi döôõng
3. ÑIEÀU HOAØ ÔÛ EUKARYOTE

1
1. CAÙC HIEÄN TÖÔÏNG ÑIEÀU HOAØ
1.1. Söï bieåu hieän gen
a. Ñaëc ñieåm cuûa teá baøo Prokaryote
- Söï phieân maõ tieáp xuùc tröïc tieáp vôùi teá baøo chaát
- Boä maùy di truyeàn laø DNA voøng
- Chu trình teá baøo ngaén
- Khoâng coù söï bieät hoaù teá baøo
- Hoaït ñoäng cuûa caùc gen ñöôïc ñieàu hoaø theo nhu caàu caàn thieát cuûa teá baøo.

b. Söï bieåu hieän gen ôû Eukaryote

Xaûy ra qua nhieàu giai ñoaïn:
- Nhieãm saéc theå thaùo xoaén
- Phieân maõ vaø bieán ñoåi sau phieân maõ
- mRNA rôøi nhaân ñi vaøo teá baøo chaát
- Dòch maõ vaø bieán ñoåi sau dòch maõ.

1.2. Söï ñieàu hoaø thích nghi

Laø söï bieán ñoåi hình thaùi vaø sinh lyù ñeå thích nghi vôùi nhöõng thay ñoåi cuûa
ñieàu kieän moâi tröôøng
Ví duï:
- Vi khuaån trong moâi tröôøng dinh döôõng toái thieåu seõ toång hôïp amino acid
- Boå sung amino acid vaøo moâi tröôøng nuoâi caáy → vi khuaån ngöøng toång hôïp
amino acid
- Khi nguoàn amino acid caïn, vi khuaån seõ laïi baét ñaàu töï toång hôïp
Caùc bieán ñoåi treân ñeàu thuaän nghòch → söï thay ñoåi chöùc naêng khoâng do
bieán dò di truyeàn

2
1.3. Caùc gen cuûa phage hoaït ñoäng noái tieáp
- Phage xaâm nhieãm vaøo teá baøo vi khuaån
+ DNA ñöôïc sao cheùp tröôùc
+ Voû protein ñöôïc toång hôïp sau
→ Caùc gen sôùm taïo enzyme sao cheùp DNA
Caùc gen muoän xaùc ñònh thaønh phaàn cuûa voû
Cô cheá ñieàu hoaø chöùc naêng gen dieãn ra tieáp noái nhau theo trình töï
nghieâm ngaët

1.4. Bieät hoaù teá baøo

- Cô theå sinh vaät baäc cao (goàm nhieàu cô quan) ñöôïc caáu taïo bôûi nhieàu tyû teá baøo
(qua söï phaân chia ñaúng nhieãm)
- Cô quan coù chöùc naêng sinh lyù khaùc nhau
- Quaù trình chuyeân moân hoaù chöùc naêng cuûa teá baøo ñöôïc goïi laø söï bieät hoaù teá
baøo
- Teá baøo bieät hoùa vaãn giöõ nguyeân ñöôïc troïn veïn khaû naêng di truyeàn

3
2. ÑIEÀU HOAØ ÔÛ PROKARYOTE
- Moät soá protein coù vai troø nhö caùc chaát ñieàu hoaø
- Chaát ñieàu hoaø töông taùc vôùi caùc trình töï DNA ñaëc hieäu ñeå kieåm soaùt söï
phieân maõ cuûa gen caáu truùc (gen cuûa caùc protein)
2.1. Ñieàu hoaø bieán döôõng
Ví duï: ñieàu hoaø söï toång hôïp tryptophan
- Gen ñieàu hoaø (regulator) chæ huy söï toång hôïp protein (repressor) nhöng chöa
coù hoaït tính
- Tröôøng hôïp thieáu tryptophan:
+ mRNA-polymerase gaén ôû gen khôûi ñoäng (promotor) seõ di chuyeån doïc
theo chieàu daøi operon ñeå toång hôïp neân mRNA chung cho caû 5 gen
+ Caû 5 enzyme E1, E2, E3, E4, E5Ï ñöôïc taïo thaønh ñeå toång hôïp tryptophan
- Tröôøng hôïp tryptophan dö thöøa trong teá baøo chaát:
+ Tryptophan hoïat ñoäng nhö chaát ñoàng kìm haõm (copressor)
+ Gaén vôùi chaát kìm haõm (aporepressor) → Daïng coù hoaït tính kìm haõm
(holorepressor)
+ Holorepressor gaén vaøo gen ñieàu khieån (operator) → kìm haõm hoaït
ñoäng cuûa RNA polymerase

4
2.2. Ñieàu hoaø thoaùi döôõng
Ví duï: söï toång hôïp enzyme phaân huûy lactose khi trong moâi tröôøng nuoâi caáy E.
coli thieáu glucose, ñoàng thôøi coùsöï hieän dieän cuûa lactose.

- Teá baøo E. coli coù 3 gen caáu truùc cuûa enzyme β-galactosidase, permease vaø
transacetylase xuùc taùc caùc phaûn öùng cuûa chu trình phaân huûy lactose
- Gen ñieàu hoaø R toång hôïp chaát kìm haõm laø moät protein
- Khi coù söï hieän dieän cuûa lactose trong moâi tröôøng nuoâi caáy: lactose keát hôïp
vôùi chaát kìm haõm laøm chaát kìm haõm maát hoaït tính
→ Söï phieân maõ caùc gen caáu truùc ñöôïc tieán haønh ñeå toång hôïp caùc enzyme bieán
ñoåi ñöôøng lactose
- Khi ñöôøng lactose ñöôïc bieán ñoåi heát → chaát kìm haõm ñöôïc giaûi phoùng → gen
chæ huy trôû laïi taùc ñoäng kìm haõm → quaù trình phieân maõ bò ngöøng laïi → söï toång
hôïp caùc enzyme bò ngöøng laïi

5
6
3. ÑIEÀU HOAØ ÔÛ EUKARYOTE
- Cô cheá ñieàu hoaø ôû Eukaryote coù theå xaûy ra ôû caùc möùc ñoä:
+ Nhieãm saéc theå
+ Phieân maõ
+ Sau phieân maõ
+ Dòch maõ
+ Sau dòch maõ.
- Moät soá ñaëc ñieåm ñieàu hoaø hoaït ñoäng gen ôû Eukaryote:
+ Caùc gen ñieàu hoaø ít khi naèm gaàn caùc promotor do chuùng kieåm soaùt
(tröôøng hôïp ngöôïc laïi ôû Prokaryote)
+ Enhancer (nhöõng trình töï coù theå coù haøng traêm caëp base naèm tröôùc
hoaëc sau promotor maø chuùng kích thích)
. Coù taùc ñoäng cis (ñeàu phía)
. Laøm taêng toác ñoä phieân maõ moät caùch ñaùng keå
+ Coù nhieàu kieåu ñieàu hoaø bôûi caùc nhaân toá coù taùc ñoäng trans (caùc protein)
+ Söï phieân maõ coù theå ñöôïc kích thích bôûi caùc tín hieäu khaùc nhau.
+ Phaàn lôùn söï ñieàu hoaø ôû Eukaryote do ñaùp laïi caùc tín hieäu töø beân trong
(tröôøng hôïp ngöôïc laïi ôû Prokaryote)