MAŠINSKI FAKULTET UNIVERZITETA U BEOGRADU

SEMINARSKI RAD

TEMA: PRIMENA RENTGENSKOG ZRAČENJA,

KOMPJUTERSKA TOMOGRAFIJA, CT - SKENERI

BEOGRAD
2008
Profesor: dr. Petar Lukić Student: Zoran Matić
Broj indesa: 1157/08
BIOMEDICINSKA OPREMA I INSTRUMENTACIJA Seminarski rad

Primena rentgenskog zračenja, kompjuterska

tomografija, CT – skeneri

1.1 Apstrakt
U radu su dati osnovni pojmovi vezani za rentgensko zračenje i njegovu primenu u
medicinskoj dijagnostici. Opisana je interakcija tkiva sa rentgenskim zračenjem. Pokazan je
značaj rentgenske dijagnostike u medicini, ali i nedostatci ove metode. Zatim je opisana
kompjuterska tomografija, jedan od najznačajnijih metoda u dijagnostici malignih i drugih
obolenja. Ukazano je na prednosti i nedostatke kompjuterske tomografije u odnosu na ostale
dijagnostičke metode. Dat je i hronološki opis otkrića i događaja koji su omogućilii nastanak
kompjuterske tomografije. Pored toga objašnjen je princip rada CT-skenera, uređaja koji se
koriste za kompjutersku tomografiju Prikazani su osnovni delovi CT-skenera, konstrukcijsko
rešenje i njegovi nedostatci.

1.2 Rentgensko zračenje

1.2.1 Otkriće X – zraka
Rentgensko zračenje je prostiranje EMG (elektromagnetskih) talasa veoma male
talasne dužine. To je deo EMG spektra kome pripadaju X – zraci. X – zrake je otkrio nemački
fizičar Vilhelm Rentgen 1885 (slika 1). g. Eksperimentišući sa vakumskim cevima primetio je
nevidljive katodne zrake koji prolaze kroz materiju i koji izazivaju fluorescenciju na malim
ugljeničnim ekranima premazanim barijum platinocijanidom. (www.wikipedija.org). Za ovu
vrstu zračenja znalo se i ranije. Tesla je uspeo pre Rentgena da ih proizvede, ali ih je Rentgen
prvi proučio, primenio i shvatio njihovi prirodu i za to otkriće dobio Nobelovu nagradu. Tesla
je na osnovu eksperimentalnih rezultata napisao desetak radova o X – zracima i na taj način
doprineo stvaranju radiologije. Na slici 2 prikazan je prvi radiogram načinjen od strane
Rentgena.

Slika 1: Wilhelm Conrad Slika 2: Radiografski snimak

Röntgen (1845 – 1923) šake Rentgenove žene

2
 BIOMEDICINSKA OPREMA I INSTRUMENTACIJA Seminarski rad

1.2.2 Osobine X – zraka

Talasna dužina X – zraka je između 10 i 0,01 nanometra, što odgovara frekvenciji od
30∙10 do 30∙1018 Hz. Energija ovih elektromagnetnih talasa je između 120 eV do 120 keV
15

(od 0,12 keV do 12 keV su blagi X – zraci, a od 12 do 120 keV su jaki X – zraci). Znači to su
talasi velikih energija i prodornosti, nisu u vidljivom delu EMG spektra i jonizujući su.

1.2.3 Nastanak X – zraka

Uobičajeni način dobijanja X – zraka je pomoću rentgenske cevi. To je vakumska cev
u kojoj se nalaze dve elektrode – katoda i anoda. Između elektroda se obezbeđuje električno
polje tako da se katoda nalazi na višem potencijalu u odnosu na anodu. Uz samu katodu
smeštena je žarna nit. Kada se kroz žarnu nit propusti struja dovoljne jačine dolazi do
usijavanja katode. Pri tome se javlja emitovanje elektrona sa katode, koji se pod dejstvom
električnog polja između elektroda usmeravaju i ubrzavaju ka anodi. Elektroni udaraju u
anodu, pri čemu se 99 % energije elektrona pretvori u
toplotu, a samo 1 % se utroši za jonizujuće zračenje.
Anoda je izrađena od tungstena, molibdena ili volframa,
materijala koji su otporni na visoke temperature. Da bi se
izbeglo veliko zagrevanje vrši se obrtanje anod anode
kako bi elektroni udarali u različita mesta na anodi
(www.hrwikipedija.org). Elektroni koji imaju dovoljno
visoku energiju pri sudaru mogu da izbiju elektron iz
unutrašnje ljuske atoma u anodi. Elektroni sa viših
energetskih nivoa prelaze na niži nivo u kome je došlo do
gubitka elektrona i popunjavaju nastalu šupljinu.
Prelaskom elektrona sa višeg energetskog nivoa na niži Slika 3: šematski prikaz nastanka
dolazi do oslobađanja fotona X – zračenja. Ovaj proces je fotona X - zračenja
veoma neefikasan (0,1%) pa se za proizvođenje zračenja
dovoljnog intenziteta velika količina energije izgubi na zagrevanje koje je kasnije potrebno
odstranjivati.

1.3 Interakcija rentgenskog zračenja sa tkivima

Rentgenski zraci lako prolaze kroz meka tkiva, a odbijaju se od materija koja sadrže
kalijum i kalcijum (kosti i dr.). Stoga postoje tri pojave pri interakciji rentgenskog zračenja sa
molekulima tkiva. To su refleksija, apsorocija i transmisija.Većina rentgenskog zračenja se ili
apsorbuje ili transmituje, a samo mali deo se reflektuje. Količina energije koja se apsorbuje u
tkivu zavisi od sledećih faktora: elemenata koji sačinjavaju tkivo (elementi većeg rednog
broja u periodnom sistemu elemenata imaju veću apsorpciju), gustine tkiva (apsorpcija je veća
ukoliko je veći broj atoma po jedinici zapremine), debljine tkiva (eksponencijalna zavisnost
vrednosti apsorbovane energije od debljine tkiva). Apsorpcija fotona X – zračenja je pojava
zvana fotoelektrični efekat.
Izlaganje tkiva rentgenskom zračenju može da ima loše posledice. Ovo visokoenergetsko
zračenje oštećuje organe i razara njihove ćelije. Dovodi do jonizacije molekula tkiva i
njegovog zagrevanja. Rentgenski zraci utiču na deobu ćelija, što se koristiti za uništavanje
kancerogenih ćelija u rentgen terapiji malignih tumora. Biološko dejstvo se može
manifestovati i u mutaciji gena, hromozoma i polnih ćelija (www.scribd.com).

3
BIOMEDICINSKA OPREMA I INSTRUMENTACIJA Seminarski rad

1.4 Rentgenska dijagnostika

Slike ili snimci dobijeni pomoću rentgen uređaja se koriste u rentgenskoj dijagnostici.
Dobijaju se tako što se fotoni X – zračenja iz rentgenske cevi usmeravaju prema delu telu
pacijenta za koji se želi dobiti slika. Telo pacijenta se postavlja između rentgenske cevi i dela
na kom se nalazi fotografska emulzija filma. Jedan deo rentgenskog zračenja prolazeći kroz
tkiva biva apsorbovan u zavisnosti od elemenata koji sačinjavaju tkivo, gustine i debljine
tkiva. Fotoni X – zračenja koji padnu na fotografsku emulziju filma izazivaju njegovo
zacrnjavanje. Delovi filma koji su potpuno zacrnjeni nastaju dejstvom fotona koji su u
potpunosti prošli kroz tkiva na film. Zračenje koje je delimično apsorbovano od strane tkiva
izaziva delimično zacrnjavanje filma. Nezacrnjena mesta na filmu su mesta do kojih nije
dospelo rentgensko zračenje jer je nad tim delom došlo do potpune apsorpcije zračenja. Prema
tome rentgenski snimak je slika koja se sastoji od svetlih i tamnih nijansi crne boje.
Tumačenje rendgenskih snimaka je veoma komplikovan postupak za koji je potrebno
višegodišnje obučavanje. Razlog tome je što se svi snimci međusobno razlikuju, pa ne postoji
precizno pravilo njegovog tumačenja i što su neke strukture koje su dobijene na snimku teško
uočljive. Na osnovu izgleda snimka i uočenih struktura lekari daju dijagnoze o stanju tkiva
koje je snimano.

2.1 CT – skeneri

Slika 4: izgled modernog CT - skenera

CT – skeneri su uređaji koji služe za kompjutersku tomografiju. Standardni delovi CT

– skenera su:
1. Gentri sa rentgenskom cevi i detektorima,
2. Pokretni sto za pacijenta,
3. Visokonaponski generator,
4. Upravljačke i evaluacijske konzole sa memorijom

4
BIOMEDICINSKA OPREMA I INSTRUMENTACIJA Seminarski rad

2.1.1 Gentri
Gentri je stativ za rentgensku cev i predstavlja najosnovniji deo CT – skenera. Ovaj
rotirajući prsten velikog radijusa obezbeđuje obrtanje rentgenske cevi i detektora oko
pacijenta, hlađenje rentgenske cevi i prenos signala sa detektora do analogno – digitalnog
konvertora. Može ostvariti promenu nagiba od 0 do 300 i od 0 do – 300.

2.1.2 Pokretni sto za pacijenta

Sto CT – skenera je posebno dizajniran tako da omogućava lako i udobno smeštanje
pacijenta i laku pokretljivost. Kretanje stola ima značajnu ulogu za generisanje slike tokom
skeniranja. Postoje i skeneri sa nepokretnim stolom, ali su sve češće u upotrebi pokretni
stolovi.

2.1.3 Visokonaponski generator

Uloga visokonaponskog generatora je da transformiše naizmeničnu električnu energiju
iz gradske mreže u jednosmernu struju visokog napona koja je neophodna za rad rentgenske
cevi. Sastoji se iz visokonaponskog transformatora i drugih manjih transformatora i sklopki.
Visokonaponski transformator pretvara struju napona 220 V u struju napona 80 – 140 kV.
Sačinjavaju ga dva kalema: primar i sekundar. Primarni kalem ima veoma mali broj navojaka
za razliku od sekundara na koga je prikačena rentgenska cev.

2.1.4 Upravljačke i evaluacijske konzole sa memorijom, monitorom i

štampačem
CT – skener obično ima više mini kompjutera. Radom kompjutera i pokretanjem
pokretnih delova skenera upravlja objedinjeni programski jezik ili softver. Pored ovoga u
upravljačkoj konzoli uz softver može biti uključen i modem za telekomunikacijski prenos
podataka. Snimanje slike se vrši na centralnu memoriju računara, nakon čega se isti mogu
prebaciti na radiološki film, disk ili na server koji je povezan sa radiološkom opremom. Osim
upravljačke konzole, CT – skener ima i evaluacionu konzolu koja služi za obradu i
generisanje slika, kao i za „post processing“ obradu slojeva istovremeno u toku skeniranja
drugih pacijenata (www.uvrt.ba) .

2.2 Kompjuterska tomografija

Reč tomografija je izraz izveden iz grčkog jezika i znači prikazivanje sloja. Kompjuterska
tomografija je radiološka dijagnostička digitalna metoda pregleda koja se sastoji iz
kompjuterske rekonstrukcije poprečnog ili aksijalnog tomografskog sloja na osnovu
višestrukog merenja apsorpcionih vrednosti X – zraka. Ova metoda predstavlja kombinaciju
klasičnih metoda (X – zračenja) i savremenih metoda (računar). Pregled traje od nekoliko
sekundi do, najviše, jednog minuta. Bezbolan je, neinvazivan, a proces je potpuno

5
BIOMEDICINSKA OPREMA I INSTRUMENTACIJA Seminarski rad

automatizovan. Pacijent leže na sto i uvlači se u otvor skenera a rendgenska cev i sistem
senzora vrte se oko pacijenta (slika 5). Rotacijom cevi i sistema detektora obezbeđuje se

nekoliko hiljada projekcija u deliću sekunde, čime se dobijaju anatomski podaci o

unutrašnjosti pacijenta. Podaci se sa skenera u roku od nekoliko sekundi prosleđuju
računarskoj radnoj stanici i od njih se formira realističan 3D prikaz
(www.dijagnostika2000.hr).
Slika dobijena kompjuterskom tomografijom je
proizvod višestrukog detektovanja, merenja i
izračunavanja digitalnih informacija. X – zraci
koji su prošli kroz telo bivaju manje ili više
oslabljeni (apsorbovani) od strane tkiva i kao takvi
padaju na detektor i izazivaju njegovu
fluerescenciju. Od ove svetlosti stvara se analogni
strujni impulsi koji se u A/D – konvertoru
pretvaraju u digitalne signale. Digitalni signal se
šalje u računar. U računaru se vrši obrada signala i
uz pomoć procesora slike vrši se rekonstrukcija
slike u najkraćem mogućem roku
(www.wikipedija.org).

Slika 5: ilustracija obrtanja rentgenske

cevi i detektora oko pacijenta

2.3 Slike dobijene kompjuterskom tomografijom

Tomografskim skeniranjem moguće je dobiti trodimenzione realistične slike
pojedinih struktura, organa i delova tela (slika 6), kao i njihove preseke koji su od interesa za
posmatranje (slika 7).

Slika 6: 3D prikaz abdomena Slika 7: poprečni presek organa

(crvena boja nastala je od
kontrasnog sredstva)

Osnovni princip nastanka slike kompjuterskom tomografijom je sledeći: zračenje iz

rentgenske cevi prolazi kroz tkiva pacijenta pri čemu dolazi do apsorpcije, određenog stepena,
6
BIOMEDICINSKA OPREMA I INSTRUMENTACIJA Seminarski rad

(u zavisnosti od tkiva kroz koje prolazi) X – zračenja. Tako oslabljeni X – zraci padaju na
detektore. Fluoroscencijom detektora stvaraju se svetlosni signali. Ovi analogni signali se
digitalizuju u A/D konvertoru i šalju se u vidu brojki računaru. Računar dobija veliki broj
informacija o tome kakvog je intenziteta registrovano zračenje posle prolaska kroz tkiva. Na
osnovu tih informacija, koristeći koeficijente specifične apsorpcije za različite sredine i vrste
tkiva, posle izračunavanja vrši se njihova rekonstrukcija i dobija se tačkasta slika. Svaki delić
zapremine tkiva voksel, pretvara se u piksel (tačku na ekranu), koji ima svoju određenu
vrednost, intenzitet. Veoma osetljivi detektori omogućavaju razlikovanje tečnosti, mekih tkiva
manjih ili većih gustina, kalcifikata i koštanih tkiva.

Pomoću kompjuterske tomografije moguće je napraviti detaljan virtuelni prikaz

primenom odgovarajućih aplikacija kojim se postiže „fly throught“ pregled. Na primer, ovim
postupkom moguće je ući u mokraćnu bešiku i videti da li postoje patološke promene, ili
videti virtuelno šupljine organizma(www.svetkompjutera.com)

2.4 Primena kompjuterske tomografije

Kompjuterska tomografija je metoda koja je našla brojne primene i različitim naučnim
oblastima. Poslednjih godina se sve više koristi u arheologiji za dobijanje rekonstruktivnih
slika arheoloških ostataka (npr. dobijanje verodostojnog izgleda mumificiranih tela). Isto tako
počelo se sa upotrebom ove tehnike u veterinarskoj praksi. Ipak najznačajniju primenu
kompjuterska tomografija našla je u medicini. Prvenstveni cilj medicine je očuvavanje
ljudskog zdravlja i lečenje kada je ono narušeno. Potrebno je pre svega sprečiti nastanak
bolesti ili je otkriti u ranoj fazi. Stoga je rana dijagnostika od izuzetnog značaja. Postavljanje
dijagnoze je umnogome zavisno od tehnike i dijagnostičkih uređaja koji se koriste.
Kompjuterska tomografija zauzima značajno mesto, kao dijagnostička metoda.
Kompjuterska tomografija se koristi za pregled sledećih delova tela:
- Pluća i toraks (grudni koš): moguće je otkriti infekcije, tumore, proširenja krvnih
sudova, metastaze,
- Abdomen (trbušna duplja): moguća su uočavanja patoloških kolekcija tečnosti, tumora
i bolesti urinarnog trakta,
- Jetra: otkrivanje tumora jetre, krvarenja..,
- Pankreas: kvalitetna detekcija tumora i upala pankreasa,
- Žučna kesa i žučni putevi: otkrivanje mesta i uzroka stvaranja bloka u protoku žuči,
- Nadbubrežna žlezda: detektvanje tumora,
- Slezina: povrede,
- Kičma i kičmeni stub: otkrivanje tumora, povreda, deformiteta, degenerativnih
promena,

- Mozak: detektovanje tumora, lezija i hematoma i dr.(www.hrwikipedija.org)

7
BIOMEDICINSKA OPREMA I INSTRUMENTACIJA Seminarski rad

2.5 Prednosti kompjuterske tomografije u odnosu na druge

dijagnostičke metode
Otkriće kompjuterske tomografije (CT) omogućilo je kreiranje trodimenzionalnih slika
ljudskog tela spajanjem mnoštva slika poprečnih preseka. Danas je CT jedna od najznačajnijih
radioloških metoda.
Jedna od najvažnijih prednosti u odnosu na neke dijagnostičke metode (npr. u odnosu
na rentgeologiju) je mogućnost dobijanje 3D slika i aksijalnih preseka. Od velikog značaja za
dijagnostiku je i mogućnost merenja gustine različitih tkiva, što sa ranijim dijagnostičkim
metodama nije bilo moguće. Bitna karakteristika dijagnostičkih aparata je brzina dobijanja
slike. CT – skeneri, novijih generacija su izuzetno brzi. Tako postoje skeneri koji mogu da
naprave 768 preseka za četvrti deo sekunde. Pregled na njima traje veoma kratko; glave: 3 – 4
sekunde, srca: 5,5 – 6 sekundi, grudnog koša: 7 – 8 sekundi, celog tela: manje od jednog
minuta. Ovo je veoma značajno jer je kraće izlaganje rendgenskom zračenju. Pored toga
uređaj je efikasniji (može se uraditi veći broj pregleda za relativno kratko vreme), a za
urgentne slučajeve od presudnog značaja je velika brzina dijagnostikovanja. Vrhunski pregled
na ovim uređajima omogućava dobra rezolucija zahvaljujući mogućnosti snimanja veoma
tankih slojeva tkiva (0,5 mm) i brze rekonstrukcije slike na osnovu velikog broja slojeva.
Pregled je neinvanzivan, bezbolan i potpuno automatizovan. U poređenju sa nuklearnom
magnetskom rezonancom (NMR) CT je jeftinija metoda, pristupačnija za ambulantne
pacijente; CT daje bolje prikaze koštanih struktura, u odnosu na NMR.Zbog jakog magnetnog
polja NMR nije pogodna za pacijente sa pejsmejkerima, implantima i sl
(www.atina.r.koncar.edu.yu).

2.6 Nedostaci kompjuterske tomografije u odnosu na druge

dijagnostičke metode
Osnovni nedostatak CT – a je njegova visoka cena. Postoji ograničenje u vremenu
izlaganja zračenju koje ne bi trebalo da se prekorači, pa nije preporučljivo često skeniranje. U
odnosu na NMR je taj što ne može da skenira u sve tri ravni poput NMR – a, već samo u
jednoj. To je bitno kod snimanja kičme i kičmenog stuba gde su za dobru dijagnostiku
potrebni sagitalni snimci, a CT ima mogućnost dobijanja samo aksijalnih snimaka. Pri
snimanju bele mase CT nije dovoljno senzitivna metoda, pa kod obolenja kakva je multipla
skleroza teško vidljive lezije mogu proći neopažene tokom skeniranja. Itd..

3. Zaključak
Razvojem tehnike nastali su brojni dijagnostički uređaji, a zahvaljujući njima i
efikasnije dijagnostičke metode. Raniji način dijagnostikovanja koji se svodio na pogađanje
dijagnoze (problema), a na osnovu simptoma i nedovoljno preciznih tehnika (kakva je
rentgeologija) sve više se zamenjuje metodama koje podrazumevaju korišćenje savremenih
tehničkih dostignuća kakva su računari i sl. Naglašen je značaj rane dijagnostike, što sa
primenom novih dijagnostičkih metoda više ne predstavlja toliko težak i neostvariv zahtev za
uspešno lečenje bolesti. Značajnu ulogu u ranoj dijagnostici ima i kompjuterska tomografija.
Možda smo blizu vremena kada se više neće lečiti posledice bolesti, već sprečavanje njenog
nastanka, odnosno uklanjanje uzroka problema. Ako ništa drugo, već je moguća, ne tako

8
BIOMEDICINSKA OPREMA I INSTRUMENTACIJA Seminarski rad

kasna, dijagnostika.. Pored brojnih negativnih uticaja može se zaključiti da nauka, a samim
tim i tehnika imaju jedan drugi istinski zadatak , a to je očuvanje zdravlja i unapređivanje
ljudskog života.

5. literatura
1. www.wikipedija.org,
2. www.hrwikipedija.org,
3. www.scribd.com,
4. www.uvrt.ba/studenti/radovi_tomic_ct.html,
5. www.dijagnostika2000.hr,
6. www.svetkompjutera.com i
7. www.atina.r.koncar.edu.yu.