ΤΟΠΟΙ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΠΑΛΙΑΣ

ΣΑΓΙΑΔΑΣ

Ο τούρκος περιηγητής Εβλιά Τσελεμπή αναφέρει στο έργο του «Σεγιαχατ ναμέ»
(1673) ότι στη Σαγιάδα υπήρχαν πολλές εκκλησίες. Αυτή είναι η παλιότερη
πληροφορία που έχουμε για τις εκκλησίες στο χώρο του παλιού χωριού.
Οι παλιοί χωριανοί θυμούνται μια ερειπωμένη εκκλησία στα «Παλιάμπελα» την
οποία ονομάζουν Παλιοκκσιά, Αι Δήμο ή Αι Βήμο. Σήμερα σώζεται μόνο η κόγχη
του ιερού σε μικρό ύψος και λίγοι κιβωτιόσχημοι τάφοι πίσω του. Η ονομασία «Αι
Βήμος» αποδεικνύει ότι το όνομα του ναού έχει λησμονηθεί και οφείλεται μόνο στην
ύπαρξη του βήματος Άγιο Βήμα-Αι Βήμος.
Αντίθετα μια άλλη εκκλησία που βρίσκεται Β.Α. της βρύσης του χωριού «Πηάδι» και
δίπλα στο παλιό νεκροταφείο «Μαρίτσα» είχε την τύχη να έχει προστάτιδα
οικογένεια η οποία μετά την πλήρη κατάρρευση του ναού έχτισε μικρό εικόνισμα
«κόνισμα» στην ίδια θέση, με την εικόνα της Αγίας Κυριακής στην κόγχη του.
Από στόμα σε στόμα μεταφέρθηκε η ιστορία του παρεκκλησιού:
Η μεγαλύτερη γυναίκα της οικογένειας Κωτσιόπουλου είδε στον ύπνο της την Αγία
Κυριακή να την προστάζει να φτιάξει το παρεκκλήσι στο όνομά της και να το
φροντίζει, πράγμα που γίνεται μέχρι και σήμερα...
Στο χώρο διακρίνονται τα ίχνη του μικρού ναού και πολλά θραύσματα από βυζαντινές
κεραμίδες, διακοσμημένες με σχέδια που φτιάχτηκαν με τα δάχτυλα πριν ψηθεί ο
πηλός.
Δύο παρόμοιες κεραμίδες βρέθηκαν στις στέγες του Αι Νικόλα και του Αι Δημήτρη
αντίστοιχα και παραδόθηκαν στην αρχαιολογική υπηρεσία.
Η ύπαρξη όλης αυτής της κεραμικής αποδεικνύει ότι οι ναοί στο χώρο της παλιάς
Σαγιάδας ήταν πολύ αρχαιότεροι απ’ ότι πιστεύαμε μέχρι σήμερα και ότι η
σεισμικότητα του χώρου ευθύνεται για την κατάρρευση τους.
Την θεωρία αυτή έρχεται να ενισχύσει το γεγονός ότι το ναίδριο του Αι Νικόλα
βρίσκεται πάνω στα ερείπια αρχαίου οικοδομήματος, χτισμένου με πολυγωνικούς
ογκόλιθους και με κλίση βορειοανατολικότερη του σημερινού οικοδομήματος.
Μάλιστα το αρχαίο κτίσμα (πιθανόν ναός) ήταν μεγαλύτερο και το δυτικό του τμήμα
χρησιμοποιήθηκε σαν αυλή της νεώτερης εκκλησίας.
Ο κεντρικός ναός του χωριού αφιερωμένος στον Άγιο Γεώργιο είναι ο μεγαλύτερος
από όλους του άλλους και είναι κατάγραφος (σε όλους τους εσωτερικούς του τοίχους
έχει τοιχογραφίες).
Χτίστηκε σε δύο φάσεις (ο γυναικωνίτης και το καμπαναριό προστέθηκαν αργότερα).
Στα 1833 έγινε υπερύψωση του ναού και εντοιχίστηκε κεραμική επιγραφή αριστερά
της εισόδου.
Επειδή το εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού δεν διακόπτεται στο σημείο της
υπερύψωσης, υποθέτουμε ότι η εικονογράφηση έγινε μετά το 1833.( Στις κόγχες του
ιερού κάτω από το στρώμα των τοιχογραφιών αυτών διακρίνεται παλαιότερη φάση.)
Είναι έργο λαϊκού τεχνίτη και δεν διασώζεται πουθενά επιγραφή με το όνομά του.
Γνωρίζουμε ότι γύρω στα 1920 έγινε συντήρηση των τοιχογραφιών από τον
Κωνσταντίνο Βενέτη από την Κωνσταντινούπολη (με τόπο καταγωγής το
Μαλούνι(;))
Χαρακτηριστικός είναι ο «κυρ Μέμος» με περιβολή κοτζάμπαση (λέγεται ότι αυτός
έχτισε το ναό, αλλά το πιθανότερο είναι ότι τον επισκεύασε) ζωγραφισμένος δίπλα
στο στασίδι όπου καθόταν.
Αντίθετα οι φορητές εικόνες του τέμπλου (που δυστυχώς κάηκε από τους αλβανούς
λαθρομετανάστες) ήταν πιο επιμελημένες και αρκετά παλιότερες.
Στη στέγη της εκκλησίας (που έχει καταρρεύσει και αντικαταστάθηκε το 1980)
υπήρχε ψευδότρουλος με τον Χριστό παντοκράτορα. Η στέγη αυτή ήταν τρίριχτη.
Στην είσοδο υπήρχε χαγιάτι που στηριζόταν σε έναν κίονα από πέτρινους σπόνδυλους
στη μια πλευρά και στη γωνία του δημοτικού σχολείου από την άλλη.
Πίσω από το ιερό και Β.Α. του ναού υπάρχουν τάφοι. Εκεί έχουν ταφεί οι ιερείς του
χωριού όπως ο παπα Θανάσης (Παπαθανασίου) που ήταν και δάσκαλος του χωριού.
Κατά τη διάρκεια του εθνικού αγώνα εναντίον των Τούρκων (1912) λέγεται ότι οι
μυημένοι στην Εταιρεία χωριανοί μαζί με τον παπά έκρυψαν όπλα σ’ έναν από τους
τάφους του προαύλειου. Οι Τούρκοι ήρθαν για έλεγχο στο χωριό και δέσαν τα άλογα
πάνω από τους τάφους. Αυτά άρχισαν να σκάβουν το έδαφος με τις οπλές τους και σε
λίγο θα αποκάλυπταν τα κρυμμένα όπλα. Ο παπάς παραπονέθηκε στους Τούρκους ότι
βεβηλώνουν ιερό τόπο κι εκείνοι απομάκρυναν τα άλογα και το χωριό σώθηκε…
Στην αυλή που την περικλείει ψηλή μάντρα μπαίνει κανείς από την κύρια είσοδο στο
βορρά. Η πύλη είναι επιμελημένη και οι θολίτες της (γκρεμισμένοι και
αναστυλωμένοι το 2003) ακολουθούν τοξοειδή διάταξη και όχι ημικυκλική όπως
συνηθίζονταν στις εξώθυρες του χωριού.
Πίσω από το σχολείο (που δεν υπάρχει σήμερα) υπήρχε σκάλα (αναστηλώθηκε τη
δεκαετία του 1990) που οδηγούσε στο χαγιάτι της εκκλησίας και την
χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι της Δυτικής πλευράς του χωριού (μαχαλάς Παζάρα). Η
σκάλα αυτή ήταν χρήσιμη και για τα βοηθητικά κτίσματα του συγκροτήματος του
ναού που ήταν το «Μιλικό» το σπιτάκι όπου φιλοξενούνταν οι φοροεισπράχτορες και
οι ξένοι γενικά (αργότερα χρησίμεψε και ως φυλάκιο στρατιωτών) και το
«λιοτριβειό» το ελαιοτριβείο που ανήκε στην εκκλησία.
Ο Αι Δημήτρης είναι χτισμένος στην Ανατολική πλευρά του χωριού και
εντυπωσιάζει με το σχήμα της θύρας του που θυμίζει ανατολή. Χρησιμοποιήθηκε
κάποτε για σχολείο και υπάρχει ένας θρύλος που λέει ότι γι αυτό το λόγο έγινε ο
μεγάλος σεισμός…
Ο Αι Νικόλας πάνω στο μεγάλο βράχο έχει επιμελημένη πρόσοψη και όπως
προαναφέραμε είναι χτισμένος πάνω σε αρχαίο οικοδόμημα.
Στην κόγχη του ιερού του εναπόθεσε ο γιατρός του χωριού Μπεσμπέας τα οστά της
μικρής ανιψιάς του που πέθανε τρώγοντας μεγάλη ποσότητα από κινίνα που τα
πέρασε για καραμέλες…
Ο Αι Σπυρίδωνας βρίσκεται στη δυτική πλευρά του χωριού, κάτω από τη «Βίγλα»
μέσα σε ένα δασύλλιο από αιωνόβιες Βαλανιδιές.
Ελάχιστα ίχνη κελιών στα δυτικά του ναού ίσως αποδείξουν ότι επρόκειτο για
μοναστήρι…
Κάτω από το χωριό στη θέση που ακόμα και σήμερα αποκαλούν «Μαναστήρι»
πρέπει να υπήρχε μεγάλη μονή, όπως μαρτυρούν οι γέροντες της περιοχής
(αναφέρουν ότι ήταν πιο παλιό μοναστήρι από εκείνο του Γιρομερίου κι ότι όταν το
κατέστρεψαν οι πειρατές οι μοναχοί έχτισαν το δεύτερο στο Γιρομέρι.)
Την υπόθεση αυτή έρχεται να ενισχύσει μεγάλο πλήθος από βυζαντινές κεραμίδες
(παρόμοιες με αυτές που βρέθηκαν στους άλλους ναούς) που είναι κατάσπαρτες στην
περιοχή. Σήμερα στο χώρο υπάρχει μόνο ένα εικόνισμα.
Μακριά από το χώρο της παλιάς Σαγιάδας αλλά μέσα στα όρια της «επικράτειάς» της
βρίσκεται ο Αϊ-Γιώργης στο Στροβίλι («Αγιοι Θεόδωροι σύμφωνα με τον
στρατιωτικό χάρτη). Ο ναός αυτός χτισμένος με την τραχειά πέτρα της περιοχής
βρίσκεται στο ανατολικό σημείο του κωνικού λόφου, λίγο πιο κάτω από το κάστρο
της κορυφής (ελάχιστα ίχνη από αυτό το κάστρο διακρίνονται σήμερα). Η στέγη του
έχει καταστραφεί και το περίεργο είναι ότι δεν διακρίνονται ίχνη κεραμιδιών. Ίσως να
ήταν καμαροσκέπαστη, κάτι που συνηθιζόταν στους ναούς των κάστρων..
Ένας μεγάλος βράχος έχει πέσει στο εσωτερικό του κι ίσως είναι αυτός η αιτία που
γκρεμίστηκε η στέγη, ή κάποιος από τους βομβαρδισμούς του σημαντικού κάστρου
στο Στροβίλι…
Β.Α της παλιάς Σαγιάδας πάνω από το λιθόστρωτο καλντερίμι που οδηγούσε από την
παραλία προς την πεδιάδα της Κονίσπολης, κοντά στη θέση Μαυρομάτι βρέθηκαν
(2000) τα ερείπια ναού και πολλοί κιβωτιόσχημοι τάφοι στον προαύλειο χώρο αλλά
και στο εσωτερικό του. Στο χώρο που ανασκάφτηκε από την αρχαιολογική Υπηρεσία
βρέθηκαν πλήθος βυζαντινά κεραμίδια διακοσμημένα με «δαχτυλιές». Στον ίδιο χώρο
πριν τον πόλεμο λειτουργούσε τυροκομείο (μπατζαριό) που σημαίνει ότι η θέση είχε
ξεχαστεί από καιρό.
Στο νησάκι της Αγιολένης υπάρχει το ομώνυμο ναϊδριο νοτιοδυτικά του πύργου των
αλυκών και λίγα μέτρα δίπλα του, έξω από το προστατευτικό ανάχωμα των αλυκών.
Το πιο παλιό του τμήμα είναι η βάση της κόγχης του ιερού και φαίνεται ότι έχει
επισκευαστεί πολλές φορές από τους ψαράδες. (Σε μονοκόμματο πέτρινο υπέρθυρο
πάνω από την πόρτα που βρισκόταν προς Ν.Δ., υπήρχε, εκτός από τα αρχικά του
επισκευαστή Θ.Α. (Θεόδωρος Αντωνίου) και Α.Ε. (Αγία Ελένη), και η χρονολογία
1935. Στην τελευταία επισκευή της εκκλησίας -Ιούλιος 1996- η πόρτα μεταφέρθηκε
στα δυτικά μαζί με το υπέρθυρο.)
Το γεγονός ότι το εκκλησάκι αυτό βρίσκεται μπροστά από τον πύργο σε σημείο που
να παρεμποδίζει τη λειτουργία του, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι είναι
μεταγενέστερο και μάλλον χτισμένο από τις πέτρες του πύργου.
Μακριά από τη Σαγιάδα στον κόλπο του Παγανιά, στη λεγόμενη «Λουρίδα
Σαγιάδας» διακρίνονται τα ερείπια μικρού ναού βυθισμένου μέσα στη θάλασσα.
Προφανώς θα ήταν χτισμένος σε κάποιο μικρό νησάκι και σήμερα φαίνεται μόνο με
τη φυρονεριά (άμπωτις).
Κλείνοντας τη μικρή αυτή αναφορά να προσθέσουμε τη μικρή σπηλιά της «Άγιο
Παρασκευής» σε γκρεμό πάνω από το χωριό το «κόκκινο Ραδό», στην οποία
ανεβαίνουν ακόμα οι Σαγιαδινές την ημέρα που τιμάται η μνήμη της στις 26 Ιούλη.
Κάποτε υπήρχε ο κορμός μιας συκιάς στο δύσκολο κατέβασμα που προφύλασσε
τους προσκυνητές. Διηγούνται ακόμη την ιστορία για ένα κοριτσάκι που έπεσε από
κει μέσα στη σαρμανίτσα του και κατρακύλησε στο γκρεμό χωρίς να πάθει τίποτα…