M.A.

Dukes-dreop

~~Z'l

''JI''''Q~ -..;

VECHT EN VESTE

mSTORlSCHE ANAL YSE VAN HET VECIITGEBIED GEPROJECTEERD OP DE BOUWGESCHIEDENIS V AN HET HUIS OUDAEN. SYSTEEM VOOR DE BEPALING V AN DE WAARDESCHAAL BIT DE BESCHERMING V AN DE CULTUURHISTORISCHE KW ALlTEIT IN DE RUIMTELIJKE ORDE.

Tekst

Proefschrift

ter verkrijging van de graad van doctor aan de Technische Universiteit Delft op gezag van de Rector Magnificus Prof. drs P.A. Schenck, in het openbaar te verdedigen ten overstaan van een commissie aangewezen door het College van Dekanen, in de Aula van de Universiteit op

9 februari 1993 te 16.00 UUf.

door

Matthina Anna Dukes-Greup,

geboren te Amsterdam, meester in de rechten

\:;:l

, /

\.,'

'~, ,,/

<c..>

Dit proefschrift is goedgekeurd door de promotor

Prof.dr ir F.W. van Voorden, Technische Universiteit Delft

Faculteit der Bouwkunde Werkgroep Restauratie

VF-programma: Architectonische en technische aanpassing van de voorraad bouwwerken, deelprojecten: structuuranalyse stedelijk en landelijk gebiedlbouwhistorisch onderzoek

Delft februari 1993

voor Michael en Thea

Uitpve Idistributie

PubJikatiebmo Bouwkunde, Faculteit der Bouwkunde, Technische Universiteit Delft 8eriageweg 1,2628 CR Delft, telefoon (015) 784737

CIP-gegevens, Koninldijke Bibliotheek, Den Haag

ISBN 90-5296-123-1

Copyright C 1993, M.A. Dulces-Greup

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden doonniddel van druk, fotoltopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande schrifte1ijke toestemming van de uitgever.

v

INHOUDSOVERZICHT

hoofdstuk Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

DEEL I

HISTORISCHE ANALYSE VAN HET VECHTGEBIED

hoofdstuk 2 Ontstaan van het landschap, . . . . . . . . . . . . . . . . .. 25

vonning van maatschappelijke ordening

3 Bestuur en waterstaatszorg vanaf ca 1050 43

4 Versterkte huizen 75

5 Turfwinning. Het Utrechtse vaanrecht . . . . . . . . . . .. 85 6 Verkeer en waterstaat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 98 7 Militaire functie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

8 Buitenplaatsen 138

9 Maatschappelijke ontwikkeling, 147

functies van de regio

10 Ontwikkeling van Breukelen 169

11 Het huis Oudaen, relatie tot regio en dorp 186

DEEL II

ONTWIKKEUNG VAN HET HUIS OUDAEN

hoofdstuk 12 Historie van Oudaen, 1300-1984 198

13 Bouwgeschiedenis van Oudaen, 1300-1984 211

14 Samenvattend overzicht deel I en deel IT . . . . . 236

DEEL ill

BESCHERMING

hoofdstuk 15 Waardestelling 249

16 Bedreiging en beschenning, conclusies 274

Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295

Lijst van afkortingen 302

Verklaring en oorsprong van namen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303

Noten 306

Literatuur en bronnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350

BULAGE: Beschrijving van Oudaen, situatie 1984 367

Register op aardrijkskundige namen; op namen van 391

personen, kastelen en buitenplaatsen

VI

INHOUDSOPGAVE

HOOFDSTUK 1

InIeiding

.................................... 1

De studie .

Onderwerp, methode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

Motief voor bet onderzoek 3

Methode 4

Doel 5

Instrumentarium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Probleemstelling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Opzet 7

Cultureel erfgoed 9

Analyse van de term 9

Inhoud van bet begrip 10

Ontwikkelingen in de laatste 10 jaar, 3 voorbeelden . . . . . . . . .. 11

Cultureel erfgoed, bescbermingsbeleid 14

Ruimtelijke ordening en monumentenzorg 14

Ruimtelijke kwaliteit 15

Monumentenzorg, maatstaven , 16

Participatie van de burger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 19

Plaats van de kastelen in bet bescbenniogsbeleid ., 21

Conclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 22

DEEL I

HLIiTORISCHE ANALYSE VAN BET VECHTGEBIED

HOOFDSTUK2

Ontstaan van het landschap, vorming van . . . . . . . . . . . . . . . .. 25 maatschappelijke ordening

Inleiding 25

Het fysische landschap ontstaan als natuurlijk proces . . . . . . . . . . .. 26 tot ca 1000

Ontstaan van de moerassen 27

Veenvorming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

Oorsprong van de Vecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ., 28

Invloed van de zee; ontstaan van de Zuiderzee 29

Bodemtypen en. vegetatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 29 Situatie aan het eind van de periode, ca 1000 . . . . . . . . . . . . .. 30

Het cultuurlandschap ontstaan door menselijk . . . . . . . .. 34

ingrijpen, na 1000

Ontginning van de venen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 34

vn

Regulering van de Vecht 37

Mgraven van het land. Vervening en klei-afgraving . . . . . . . . .. 39

Zandzuigerij 40

Situatie aan het eind van de periode . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 40

Conclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

HOOFDSTUK 3

Bestuur en waterstaatszorg vanaf ca 1050 . . . . . . . . . . . . . . . .. 43

Landschappelijke situatie en bestuursontwikkeling 43

De parochie Breukelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 43 Instelling gerechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 43 Tweeledig bestuur: gerechten en waterschappen . . . . . . . . . . . .. 45

Ontwikkeling van het gerecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 47

Inhoud van de term 47

Samenstelling en bevoegdheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 48

Veranderingen na 1795, van gerechten tot gemeenten 49

1851: Gemeentewet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 50 Ontwikkeling laatste vijftig jaar: samenwerkingsverbanden . . . . .. 50 1984: Wet gemeenschappelijke Regelingen . . . . . . . . . . . . . . .. 50

Ontwikkeling van het waterschap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 52

Ontstaan .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

Waterstaatszorg, schets van de ontwikkeling . . . . . . . . . . . . . .. 53

Differentiatie waterschappen 54

Polders met onafhankelijke begrenzing. Droogmakerijen 56

Hoogheemraadschappen, ontstaan 56

Hoogheemraadschappen in het Sticht 56

Hoogheemraadschappen, structuur 57

Keuren, schouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

Samenwerkingsverbanden 58

Veranderingen na 1795, bestuurlijke scheiding dorp-polder . . . . . . .. 55

1814: grondwettelijke basis voor provinciaal toezicht 60

1817: aanstelling kameraar. Uitbreiding toezicht 61

Periode 1841-1857: plaatsbepaling waterschappen 61

1882: oprichting Provinciale Waterstaat van Utrecht . . . . . . . . .. 61

In de twintigste eeuw: herwaardering waterschappen . . . . . . . . . . .. 62

Diepdelverscommissie 62

Waterzuivering, ontwikkeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 62 1970: Vuilwaterwet, taak provincie - hoogheemraadschappen .... 63 Boezembeheer van het Amsterdam-Rijnkanaal en van de Vecht .,. 63

1991: Waterschapswet 64

Utrechtse waterschapsorganisatie: historische elementen . . . . . . . . .. 65

Specifieke ontwikkeling in de regio 65

Invloed van de grenspositie ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 65

Verhouding gerechtlwaterschap in het aandachtsgebied 66

Specifieke problemen aan de oostkant van de Vecht 67

Waterstaatszorg in het Proostdijgerecht . . . . . . . . . . . . . . . . .. 68

vm

Ontwikkeling in de regio na 1795 69

Grootwaterschap Beoosten de Vecbt. De Betbunepolder . . . . . . .. 69

1977 Waterscbap De Vecbt 70

Conclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 72

HOOFDSTUK4

Versterkte huizen 75

Ontstaan in bet Vecbtgebied, aanleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 75

Versterkte buizen, scbets ontwikkeling 76

Defmitie kasteel, inboud de term . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 77 Woontore~

Constructie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

Ontwikkeling in bet Kromme Rijngebied . . . . . . . . . . . . . . . .. 81 Ontwikkeling in bet Vecbtgebied . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . " 82 Status, buidige opvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 83

Conclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 83

HOOFDSTUK5

Turfwinning. Het Utrechtse veenrecht 85

Turfwinning 85

Vervenings-organisatie en waterschaps-instituut " 85

Betekenis van de veenderijen. Houding overbeid . . . . . . . . . . .. 86

Het Utrecbtse veenrecbt, periode 1592-1814 . . . . . . . . . . . . . . . .. 88 Kernpunten van bet beleid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 88 Bescberming overbeidsinkomsten: via bet veenrecbt . . . . . . . . .. 89 Bescberming landerijen: middels politievoorscbriften . . . . . . . . .. 89 Structurele aanpak in de acbttiende eeuw . . . . . . . . . . . . . . . .. 90

Centrale regeling na 1814 92

Inventarisatie veenderijen, landscbappelijke situatie . . . . . . . . . .. 92

1859: Provinciaal reglement " 92

Bijzondere regeling inzake Loosdrecbt 94

Uitwerking van bet veenrecbt. Huidige situatie 95

Conclusiessfi

HOOFDSTUK6

Verkeer en waterstaat 98

Grondslag van de infrastructuur 98

Periode ca 1050-1795 99

1600: aanleg 7.andpad 99

Wegen in de ontginningsgebieden 100

Handelsverkeer vanuit Amsterdam, Vecht als sluiproute 101

Functie in verband met de buitenpiaatsen 101

IX

Conditie land- en vaarwegen eind achttiende eeuw 102

Periode 1795-1900 103

1812; aanleg Amsterdamse Straatweg 103

Toename handelsverkeer op de Vecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

Na 1813: Amsterdam-Rijnverbinding centraal 104

Plannen ter verbetering van de verbinding .. . . . . . . . . . . . . . . 104

1892: Merwedekanaal 105

Infrastructuur eind negentiende eeuw 106

De nieuwe tijd, vanaf 1900 107

1952: Amsterdam-Rijnkanaal 107

1954: Rijksweg A2 107

Effect van de nieuwe infrastructuur 107

Nieuwe functie van de veenplassen: recreatie 108

Stand van zaken, overheidsbeleid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

Conclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

HOOFDSTUK7

Militaire funetie 111

Periode tot 1672. Verdedigingswijzen 112

Versterkte huizen 112

Vestingen 113

Waterlinies 115

Betekenis waterlinies vanaf 1672. Betrokkenheid Vechtgebied 116

1672: Oude Hollandse Waterlinie 116

Betekenis versterking Nieuwersluis in 1672 117

Centraal georganiseerde verdediging na 1678 118

1787: falen van de Oude Hollandse Waterlinie 118

ca 1800: Verdediging van Amsterdam, Centraal Reduit 119

Na 1815: Nieuwe Hollandse Waterlinie 120

Betekenis versterking Nieuwersluis in 1813 121

Fortenkringen om de stad Utrecht 121

Concentratie Programma 122

1853: Verboden Kringenwet 123

ca 1860: ingrijpende verandering aanvalstechniek. Reactie 123

1874: Vestingwet 124

1880-1914: Aanleg Stelling van Amsterdam, betrokkenheid Vechtgebied 125

Vanaf 1922: vorming van de Vesting Holland 124

Grebbelinie als hoofdverdediging 125

Betonnen groepsschuilplaatsen, uit Wereldoorlog I en IT 126

Militair belang van de Vechtzone. Invloed op de regio 128

Conclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130

AANHANGSEL: tabellen A tim E 132

HOOFDSTUK 8

Buitenplaatsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138

x

Buitenplaats, defmitie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139

Doelstellingen, weerspiegeld in de aanleg 140

1624: begin in Maarssen 141

Hoofdgebouw, typen 141

T-vormige plattegrond en blokvorm 142

Nieuwe elementen 142

Koepels 143

Parkaanleg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

Einde van het proces, effect op bet landschap 144

Architectonische uitstraling 145

Terreingrenzen als ontginningssporen 145

Conclusie1l45

HOOFDSTUK9

Maatschappelijke ontwikkeling, fundies van de regio 147

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147

Periode tot 1050. Functie: verbindingsgebied 147

Periode 1050-1500. Functie: verbindingsgebied, toeleveringsgebied 148

Industrie .... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148

Gewapende conflicten, effect op de levensomstandigheden 148

Periode 1500-1672. Functie: verbindingsgebied, toeleveringsgebied 149

1600: aanleg van het Zandpad, effect op de samen1eving 149

1672-1673: verwoesting van bet gebied door oorlog 150

Periode 1673-1800. Functie ism de bUitenplaatsen 155

Invloed op de autochtone bevolking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 Situatie in het achterland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 Porseleinfabriek in Loosdrecht, werkverschaffmg . . . . . . . . . . . . 153

Periode 1800-1900. Functie ism industrialisatie, functie 153

als verbindingsgebied, forensenfunctie

Industrialisatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154

Begin forensenfunctie 154

Verstedelijking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154

Periode 1900-1950. Functie ism industrialisering en 155

verstedelijking, forensenfunctie

Plassengebied: werkeloosheid 155

Situatie in Nederhorst den Berg, verslag uit 1900 155

Periode 1950-1990. Functie ism de verstedelijking, recreatiefunctie 156

Toerisme op de plassen, gevolgen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157

Huidige ontwikkeling, suburbanisatie 158

Conclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

AANHANGSEL: tabellen A tot en met H 161

HOOFDSTUK 10

Ontwikkeling van Breukelen 169

XI

Inleiding 169

BESTUURlJJKE VORMING 170

Oudste geschiedenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170

Rol van Nijenrode 171

Ro1 van Gunterstein en Oudaen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171

Grensveranderingen van de gerechten na 1795 . . . . . . . . . . . . . . . . 172

1813: herstel van de onafltankelijkheid 174

1815: Breukelen-Nijenrode en Breukelen-St. Pieters 174

1853: samenvoegingsvoorstel. Reactie 174

1950: samenvoeging gerealiseerd. 1988: Herindelingswet 175

MAATSCHAPPEI1JKE ONTWIKKEUNG 175

Periode 1050-1672 175

1672-73: verwoesting van het dorp 177

Periode 1673-1800 177

Periode 1800-1900 178

Levensstandaard in Breukelen- St. Pieters 178

Welvaart in Breukelen-Nijenrode 179

Periode 1900-' 1950 180

Periode 1950-1990 181

Aanleg Amsterdam-Rijnkanaal en A2, gevolgen 181

Huidige ontwikkeling: verstedelijking 181

Sporen van de regioprocessen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182

Conclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184

HOOFDSTUK 11

Bet buis Oudaen, relatie tot regio en dorp 186

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186

Plaats van Oudaen in de middeleeuwse institutionele kaders 186

Relatie tot het Kapittel van St. Pieter 186

Ca 1300: stichting, parallel met Nijenrode en Gunterstein 188

Periode 1300-1450, politieke voorkeur voor Utrecht 188

Periode 1450-1672, continuiteit in de positie 190

1536: Verklaring tot ridderhofstad, bevestiging status 190

Ca 1600: Uitbreiding infrastructuur, effect op positie 190

Periode vanaf 1672: invloed van de oorlog, van de buitens 191

Invloed van de oorlog 191

Invloed van de aanleg van buitenpiaatsen 192

1ge eeuw: maatschappelijke differentiatie oost-en westkant 193

Periode na 1827: opwaardering 193

20ste eeuw: uiteenvallen van het landgoed 193

Ca 1950: afge1eide positie 193

Na 1974: zelfstandige waarde 194

Huidige status binnen regio en dorp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 Categorie: kasteel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194

Conclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

xn DEEL n

ONTWIKKELING VAN BET HUIS OUDAEN 1300-1984

HOOFDSTUK 12

Historie van Oudaen, 1300-1984 198

Inleiding, methode 198

Ca 1300-1429: Van Loenersloot van Oudaen 199

1429-1451: Taets van Oudaen 200

Huis Oudaen te Utrecht 201

Naam Oudaen, venneldingen elders . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201

1451-1578: Van Drakenborch 202

1472: aankoop leengoed Nijenrode 202

1533: huwelijk Josina van Drakenborch & Dirck van Zuylen 203

1578-1648: Van Sneeck 203

1606: Huwelijk Johanna van Sneek & Jacob van der Burch 204

1648-1689: Van der Burch 205

Gegevens over oorlogsschade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205

1688: schatting van de goederen 206

1689-1807: De Clerque Wissocq 206

1735: huurwaanle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206

1807-1827: Ortt " 207

1827: bescbrijving in veilingbericht .................•.. 207

1827-1889: Duuring 208

1889-1935: Willink van Collen 208

1935-1974: Quarles van Ufford 209

1974-1984: Dukes 209

Conclusiaoo

HOOFDSTUK 13

Bouwgeschiedenis van Oudaen, relatie met de regioprocessen .... 211

Inleiding, methode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211

Samenstelling van bet gebouw 212

BBRSTE moVAK, 1300-1625 214

1300: eerste bouwdeel, aangeduid met I 214

Opzet van I ' 214

Mogelijke aanbouw aan de oostkant, voorloper van ill 216

Regioprocessen, invloed op de bouwgeschiedenis 216

1450-1550: tweede bouwdeel, aangeduid met n 217

Opzet van n, aanpassing aan I 217

Regioprocessen, invloed op de bouwgeschiedenis 218

1575-1590: wijziging trappensysteem 219

1575: bouw kuiptrap 219

1590: bouw traptoren 219

xm

Regioprocessen, invloed op de bouwgeschiedenis 220

1606-1625: uitbreiding en modernisering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220 Derde bouwdeel, aangeduid met III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220

Bouw hangtoren, mogelijke functie 221

Overige wijzigingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 Regioprocessen, invloed op de bouwgeschiedenis . . . . . . . . . . . . 222

1WEEDE TIJDVAK, 1625-1672 224

Regioprocessen, invloed op Oudaen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224

1672-1673: oorlog, effect op Oudaen 225

1674-1827: verfraaiingen in het interieur 226

Regioprocessen, invloed op Oudaen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226

1827-1889: herstel 228

Regioprocesses, invloed op Oudaen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228

1889-1974: houten aanbouw en tweede brug 229

Regioprocessen, invloed op Oudaen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229

1974-1984: restauratie 230

Regioprocessen, invloed op Oudaen 231

Ontwikkeling van de directe omgeving 232

AANHANGSEL 233

I Muur- en fundamentenonderzoek in de kelders . . . . . . . . . . . . 233

II Onderzoek van de balkenlaag van de hoofdverdieping 234

HOOFDSTUK 14

Samenvattend overzicht deel I en deel II . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236

DEEL m

BESCHERMING

HOOFDSTUK 15

Waardestelling 249

Methode 249

I REGIO EN DORP waardestelling van de regioprocessen . . . . . . . . 249

1. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249

2. Ontstaan van het landschap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250

3. Bestuur en waterstaatszorg 251

4. Versterkte huizen 252

5. Turfwinning. Het Utrechtse veenrecht 253

6. Verkeer en waterstaat 255

7. Militaire functie 255

8. Buitenplaatsen 256

9. Maatschappelijke ontwikkeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256 to. Ontwikkeling van Breukelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259

II HET HUIS OUDAEN, projectie regioprocessen: waardestelling .,. 261 1. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261

XIV

2. Ontstaan van het landschap 261

3. Bestuur en waterstaatszorg vanaf ca 1050 . . . . . . . . . . . . . . 262

4. Versterkte huizen 262

5. Turfwinning. Het Utrechtse veenrecht 264

6. Verkeer en waterstaat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264

7. Militaire functie 266

8. Buitenplaatsen............................... 266

9. Maatschappelijke ontwikkeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267

10. Ontwikkeling van Breukelen 268

Waardestelling 268

Conclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272

HOOFDSTUK 16

Bedreiging en bescberming, conclusies 274

Inleiding, methode 274

I REGIO EN DORP 274

l.Bedreigingen van het Vechtgebied, schets 274

Invloed van de Randstad: verstedelijking en industrialisatie . . . 275

Watervervuiling van Vecht en Plassen 275

Bedreiging militair-historische waarden . . . . . . . . . . . . . . . 275 Overmatig toerisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276 Uitbreiding van de infrastructuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277

2.Bescherming van het Vechtgebied: ruimtelijke ordening 278

en monumentenzorg

Ruimtelijke ordening: overheidsbeleid 278

Ruimtelijke ordening: inbreng van de burger 279

Stichting voor de Vecht en het Oostelijk en Westelijk 279

Plassengebied

Monumentenzorg: overheidsbeleid 280

Monumentenzorg: inbreng van de burger 281

Dr. R. van Luttervelt Restauratie Stichting 281

Stichting federatie Stichts Cultureel Erfgoed . . . . . . . . . . . . 282

Suggesties voor documentatie, restauratieverslag 282

II HET HUlS OUDAEN 284

1. Bedreigingen, schets . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284 2.Bescherming: drie aspecten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285 Historische structuur van de omgeving . . . . . . . . . . . . . . . 286 Eenheid van hoofdgebouw en kleinere gebouwen . . . . . . . . . 286

Het gebouw 287

Inleiding 287

l.Richtlijnen voor het gebouw a1s gebeel 288

2.Richtlijnen voor het interieur 292

Conclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293

Antwoord op de probleemstelling 294

xv

Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295

Lijst van afkortingen 302

Verklaring en oorsprong van namen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303

Noten 306

Literatuur en bronnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350

BULAGE; Beschrijving van Oudaen, situatie 1984 367

Register op aardrijkskundige namen; op namen van personen, 391

kastelen en buitenplaatsen

HOOFDSTUK 1

1

InIeiding

De studie

Onderwerp, methode

De studie heeft als onderwerp de waardestelling van het cultureel erfgoed van het gebied van de Utrechtse Vecht

met als brandpunt het huis Oudaen aan de oostelijke Vechtoever in de gemeente Breukelen. De uitzonderlijke bouwgeschiedenis van deze ca 1300 gestichte woontoren heeft ertoe geleid dat het gebouw zich in de huidige situatie voordoet als een anachronisme binnen de historische bebouwing van de rivieroevers. Dit in tegenstelling tot

het overgrote deel van de historische bebouwing, de buitenplaatsen, die in de zeventiende en achttiende eeuw zijn gesticht en als zodanig een homogene groep vormen.

De methode die bij de waardestel1ing wordt gevolgd is de historische analyse van het gebied en de projectie van

de verschillende processen op de bouwgeschiedenis, de functie en de positie van Oudaen tussen 1300 en 1984. Daarbij wordt een schaalverk1eining toegepast. Het Vechtgebied tussen Utrecht en Muiden vormt het algemene kader, achtergrond van een geringere omgrenzing die de dorpen Maarssen, Breukelen en Loenen omvat en in de studie 'de regio' wordt genoemd. Een nadere toespitsing is dan 'het aandachtsgebied' ter hoogte van het dorp Breukelen met als centraal punt het huis Oudaen en de directe omgeving. Het accent valt dus op de oostkant van de Vecht, de oevergronden en het gebied daarachter.

In de historische analyse van het gebied komen de processen die tot de huidige situatie hebben geleid aan de orde. Zij hebben hun basis in de landschappelijke situatie, het fysische landschap dat vanuit een natuurlijk proces ontstond en het cultuurlandschap dat vanaf het jaar 1000 werd gevormd door menselijk ingrijpen. Dit laatste ving aan met de regulering van de Vecht en de ontginning van de venen. De landwinning waarin dit resulteerde ging naderhand voor een groot deel echter weer teniet door het afgraven, de vervening ten behoeve van turfwinning. De natte vervening (het afgraven onder de grondwaterlijn) had het ontstaan van uitgestrekte watermassa's tot gevolg. Op die wijze kwam aan weerszijden van de Vecht een plassengebied tot stand. Vooral aan de oostkant bestrijken de veenplassen een belangrijk deel van dit gebied, in de onmiddellijke nabijheid van de rivier.

De analyse toont aan in welke verhouding de processen hebben geleid tot de identiteit van het gebied en tot de cultuurhistorische kwaliteit in de ruimtelijke orde. De twee componenten van het gebied, Vechtzone en Plassengebied, vormen

2

in historisch perspektief een geheel als rivier en achterland; in de loop van de eeuwen heeft dit echter een andere inhoud gekregen. Het einde van de turfwinning - die tot in de twintigste eeuw doorging - bracht, samen met de na ca 1925 sterk gestegen toeristische functie van het achterland, in maatschappelijk opzicht uiteindelijk een ontkoppeling.

Vanaf de tiende eeuw was er sprake van een ononderbroken invloed en een wisselwerking van landschappelijke en maatschappelijke factoren. De samenleving die tot die tijd had gefunctioneerd binnen de beperking van de oeverwallen, onderging verandering. Met de vorming van het cultuurlandschap kwam een a~dere maatschappelijke ordening op gang die gekoppeld was aan de ontginningen. Het ontginningsproject vond plaats onder de centrale leiding van de landsheer, ,de bisschop van Utrecht. De bestuurlijke indeling en verdeling van landeigendom, waarin zowel het oude land (de oeverwallen) als het nieuwe land (de ontgonnen venen) betrokken waren, ontstonden volgens de inzichten van de bisschop. In deze context verrees ca 1300 een aantal woontorens langs de Vechtoevers. Ter hoogte van Breukelen werd aan de westelijke oever de woontoren Nijenrode gesticht; aan de oostoever van de rivier kwamen Gunterstein en Oudaen tot stand. AIle drie zijn nog aanwezig, zij het in gewijzigde vorm.

De op elkaar inspelende en onder ling afhankelijke ontwikkelingsfasen hebben sporen achtergelaten waaraan het gebied zijn karakter ontleent. In het achterland geven afwateringskanalen, waterkeringen en verkavelingspatronen het landschap een in ruimte en tijd gegroeid relief. Het bewoningspatroon in deze gebieden is daarop geent; dit komt onder meer tot uitdrukking in de lintbebouwing. Ook de locatie en het

trace van de wegen is daarop terug te voeren. Dit patroon (en vooral de verhoudingen) bepaalt de historische identiteit van het cultuurlandschap.

Daarnaast heeft de markante historische bebouwing van de rivierzone tot een voor deze zone karakteristieke tekening van de Vechtoevers geleid. Het ontstaan van deze bebouwing en van de typerende verscheidenheid is deels terug te voeren tot interne factoren, de geschiedenis van het gebied zelf. Maar ook factoren in wijder verband, op het politieke en sociaal-economische vlak, hebben hierin een rol gespeeld. Het ontstaan van woonkernen, het stichten van versterkte huizen en de bouw van buitenplaatsen had een verschillende achtergrond.

Dit alles heeft geresulteerd in een afwisselend en karakteristiek landschap met de rivier als centrale ader. Het hoog opgaand geboomte van de parkbossen bij de Vechtoevers vormt een contrast met het achterliggende veenweidegebied en intrigeert als een kunstmatig element. De betekenis van deze natuurwetenschappelijke, cultuurhistorische en landschappelijke elementen en hun verwevenheid, is groot. Het behoud

3

daarvan dient dan ook het uitgangspunt te vormen bij de eisen die de samenleving stelt aan het gebruik van het gebied en het bebouwde oppervlak. Vanaf die basis moet gezocht worden naar een mogelijkheid om de elementen zodanig in te passen, dat zij daarin ook een eigen betekenis hebben.

Voor dit laatste is onderzoek in drie richtingen nodig. Ten eerste het bestuderen van de historische aspecten om de waarde te kunnen onderkennen van die elementen die aan het gebied het eigene hebben verleend. Daarnaast het peilen van de behoefte aan verdere ontsluiting ter wille van economische of toeristische doeleinden. Tenslotte het nagaan van eerder beleid en het beoordelen van de resultaten. Wat waren de gevolgen voor het landschap? Welke uitwerking had het beleid op het economische vlak?

Het is onmogelijk om een voor aIle tijden passende formule of richtlijn te geven. De historische aspect en vormen een constante, al zal de waarde daarvan door iedere genera tie opnieuw worden beoordeeld. Gevolg van dit laatste is infiltratie van visies en interpretaties die onvermijdelijk hun invloed hebben wanneer de beoordeling aan de orde komt. In hoeverre het oorspronkelijke dan nog te onderkennen valt hangt van de situatie af. De belangen en behoeften, aan de andere kant, wijzigen zich voortdurend; vaak onder invloed van onvoorspelbare factoren.

Motief voor het onderzoek

De historische analyse van een gebied en het nagaan van de onderlinge beinvloeding van de processen bieden inzicht in het ontstaan van de huidige situatie en brengen een ordening aan in de cultuurhistorische elementen. De gegevens, nodig voor dit inzicht, liggen op verschillend vlak. 20 kan een vroegere levenswijze de inrichting van het land verklaren; op dezelfde manier zal de kennis van eerdere bestuursvormen verhelderend werken. Ook bebouwingspatronen, architectuur

en infrastructuur leveren informatie op over de ontwikkeling van een regio en over de belangen en opvattingen van haar bewoners. In hoeverre een en ander elkaar heeft beinvloed

is evenzeer van belang. Zelfs binnen een gebied van betrekkelijk geringe begrenzing zoals het Vechtgebied treedt

een sterke differentiatie op. Dit laat niet overal eenzelfde vloeiende lijn zien. Bij de schaalverkleining naar geringere eenheden werkt het verschil verder door.

Als voorbeeld van dit laatste dienen de drie kastelen langs de Vechtoevers ter hoogte van Breukelen. De ontwikkeling daarvan werd door de regioprocessen op verschillende wijze beinvloed, met een wisselwerking naar de omgeving. Van deze drie gebouwen, aIle gesticht als woontorens omstreeks 1300, neemt Oudaen een aparte positie in als historisch merkteken. 20 is dit versterkte huis nooit verwoest in tegenstelling tot Nijenrode en Gunterstein. Bovendien is de hoofdopzet van

4

het gebouw nauwelijks veranderd. Voor de onmiddellijke omgeving geldt hetzelfde. De projectie van de regioprocessen op Oudaen leidt tot een genuanceerd beeld van de historische structuur. Op grond daarvan is het mogelijk het gebouw te plaatsen in de tijd en de uitzonderlijke continuiteit van de opzet en van het beeld te verklaren. Het dUidelijk waarneembare verschil met Nijenrode en Gunterstein is een belangrijk facet op zichzelf. Door de uiteenlopende ontwikkelingen tegen elkaar af te zetten wordt de specifieke waarde van Oudaen duidelijker omlijnd.

De waardestelling levert een positiebepaling op die op twee niveaus een bijdrage kan leveren voor een integraal beschermingsbeleid. In de eerste plaats binnen het algemene kader, de ruimtelijke ordening van het Vechtgebied. In de tweede plaats in het specifieke kader, het beschermingsbeleid ten aanzien van Oudaen, met name de uitgangspunten bij een restauratie, bij vernieuwingsprocessen en bij de inpassing in de huidige structuur.

Ret operationeel maken van de culturele lading van een gebied speelt in op de kernpunten van het huidige be schermingsbeleid: behoud en participatie. De studie is voornamelijk gericht op de particuliere monumentenzorger, voor wie achtergrondkennis noodzakelijk is. Ret in dit werk voorgestelde systeem, analyse en projectie, geeft de mogelijkheid om tot een vergelijkende waardeschatting te komen, te gebruiken wanneer afweging in het kader van een integraal beschermingsbeleid aan de orde is. Dit type studie, waarbij het historisch onderzoek direct ten dienste wordt gesteld aan de praktische toepassing, kent geen onderzoekstraditie. Roe met de uitkomsten wordt omgegaan zal van de omstandigheden en van de prioriteiten afhangen. De vraag of de methodiek in haar algemeenheid effectief is, kan binnen het kader van de studie niet beantwoord worden. De studie vormt een onderdeel van het TU Delft studieproject structuuranalyse stedelijk en landelijk gebied/ bouwhistorisch onderzoek van de Faculteit der Bouwkunde, Werkgroep Restauratie.

Methode

Bij het opstellen van de historische analyse is aansluiting gezocht bij publikaties met een min of meer vergelijkbare opzet, waarvan de studie van C. Dekker 'Het Kromme Rijngebied in de Middeleeuwen, een institutioneel-geografische studie' en de dissertatie van Auke van der Woud 'Het lege land, de ruimtelijke ordening van Nederland 1798-1848' de belangrijkste zijn.

Wat betreft de regioprocessen is bij de bespreking een beperking aangebracht, afgestemd op de doelstelling. Bij de behandeling van het gebouw is een scheiding aangebracht. Ristorie en bouwgeschiedenis van Oudaen plus de relatie tot regio en dorp zijn opgenomen in de hoofdtekst. De beschrij-

5

ving van het kasteel anna 1984 is ondergebracht in een daarop volgende bijlage.

In de studie is gebruik gemaakt van beschikbare kennis in literatuur en bronnen. Dit is noodzakelijk om twee redenen. In de eerste plaats vanwege de brede opzet van de analyse waarin de verschillende facetten van de ontwikkeling van het gebied in opvolgende perioden tot op he den betrokken worden. In de tweede plaats vanwege de aandacht, besteed aan de achtergrond daarvan. Hierbij is eveneens gekozen voor een brede opzet en de ontwikkeling in opvolgende perioden tot op heden. Als uitgangspunt geldt: de invloed die daarvan is uitgegaan op de ontwikkeling van het Vechtgebied. Dit leidt tot een verscheidenheid. 20 komen juridisch-bestuurlijke aspecten aan de or de zoals het instituut van de gerechten en de ontwikkeling tot gemeenten, het ontstaan en het functioneren van de waterschappen en de betekenis van het Utrechtse veenrecht. Tot een andere categorie behoren de ontwikkeling van de verdedigingswijze en de betekenis, de functie en het beheer van de infrastructuur.

Verder bevat het werk op tweeerlei vlak nieuwe gegevens die door initiatief van de auteur aan het licht kwamen. De bestudering van de hi storie van Oudaen leidde tot de vondst van zeventiende en achttiende eeuws bronnenmateriaal in Belgische familiearchieven. Bestudering van het gebouw en gericht onderzoek ter plaatse brachten nieuwe gegevens over de bouwgeschiedenis aan het licht.

Doel

De stu die is gericht op de bescherming van onderdelen van het cultureel erfgoed die vanwege het specifieke karakter daarvan een eigen benadering behoeven. Dit kan zowel bij een bepaald gebied als bij objecten het geval zijn.

Wanneer een geografisch begrensd gebied mede vanwege de historische achtergrond een eenheid vormt betekent dit

niet dat aIle cultuurhistorische elementen en karakteristieken, die aan het gebied het eigene verlenen, als zodanig nog herkenbaar zijn. Dit belemmert de mogelijkheid om deze elementen of structuren te betrekken in de afweging wanneer het behoud van de cultuurhistorische kwaliteit aan de orde is. De waardebepaling wordt bovendien bemoeilijkt door het gebrek aan homogeniteit. Wanneer de betekenis ook nog een toespitsing heeft in de zin van een koppeling aan de maatschappelijke ontwikkeling en de historische structuur van de locatie, sluit dit een algemeen referentiekader uit.

Verder doet zich de situatie voor dat het cultureel erfgoed van een gebied objecten be vat die een constructie of vorm bezitten die geen deel uitmaken van de historische structuur, of om andere reden niet zijn terug te voeren tot een representatieve categorie. De oorspronkelijke functie plus

6

de relatie met het gebied ZlJn vaak niet meer te onderkennen. Dit staat een waardeschatting in de weg; afgezien dan van de constatering dat zij beeldbepalend kunnen zijn. Bij historische merktekens die een eigen geisoleerde waarde vertegenwoordigen ontbreekt een referentiekader. Een min of meer gedetailleerde beschrijving van het object plus een onderzoek naar de bouwgeschiedenis is daarom van des te groter belang. Voor de waardeschatting in het kader van een integraal beschermingsbeleid is dit echter niet voldoende. De kans dat de specifieke waarde van deze 'Fremdkorper' niet wordt onderkend is zeker aanwezig. Dit heeft ongunstige gevolgen bij de overwegingen voor het behoud. Op die wijze kan waardevol erfgoed verloren gaan.

Het doel van de studie is de ontwikkeling van een methode (analyse en projectie) die op twee niveaus een handvat kan bieden. In de eerste plaats voor een vergelijkende waardeschatting van de verschillende cultuurhistorische elementen en karakteristieken in een dergelijk gebied. De uitkomsten kunnen bij de afwegingen gebruikt worden. De analyse leidt bovendien tot vastlegging van de historische structuur. De onderdelen van het cultureel erfgoed kunnnen daartegen worden afgezet als de waardestelling, de bescherming en de inpassing daarvan aan de orde is. Dit laatste voert tot het tweede vlak: de waardeschatting en positiebepaling van objecten die zich in de historische structuur voordoen als Fremdkorper. De nadruk ligt op het tweede vlak.

Instrumentarium

Het Vechtgebied en het daarin gelegen huis Oudaen vormen het instrumentarium voor deze methodiek (1). Bij de behandeling van de respectievelijke processen zijn de accenten anders gelegd dan in de gangbare beschrijvingen. Zo is er in verhouding geringe aandacht besteed aan de buitenplaatsen. Dit spectaculaire onderdeel van het cu1turee1 erfgoed, gesitueerd in de rivierzone, staat (mede door toeristische promotie) letterlijk en figuurlijk op de voorgrond. Zij zijn in hoge mate beeldbepalend. Een waardestelling is nauwelijks nodig; zij scoren hoog en het risico van aantasting is gering. Over de buitens is heel veel gepubliceerd.

Op de gronden laogs de Vecht neemt de historische bebouwing een belangrijke plaats in, zowe1 in de dorpskernen als op de oeverlengten daartussen. De drie kastelen ter hoogte van Breukelen vormen een onderdeel daarvan. Het gebrek aan uniformiteit, typerend voor kastelen, heeft in dit geval

nog een nuance. Zo valt te constateren dat Nijenrode en Gunterstein vervloeien met de historische bebouwing, al nemen zij uiteraard een eigen plaats in. Voor Oudaen geldt deze verv10eiing niet. Dit is te wijten aan de afwijkende bouwgeschiedenis en de uitzonderlijke continuiteit. Als historisch merkteken intrigeert het gebouw als een niet passend element maar doet zich tegelijkertijd voor als

7

een onregelmatigheid, een Fremdkorper. De in de studie gehanteerde methode, projectie van de regioprocessen op de bouwgeschiedenis en op de status van Oudaen, plaatst het object in de tijd en voert tot een positiebepaling binnen het cultureel erfgoed van het Vechtgebied.

Probleemstelling

De probleemstelling is als voIgt:

Voor een integraal beschermingsbeleid binnen een gebied dat vanwege de historische achtergrond een eenheid vormt, is een waardeschatting van de verschillende cultuurhistorische elementen noodzakelijk. Dit geldt met name voor objecten die zich in de historische structuur voordoen als Fremdkorper. De historische analyse van een dergelijk gebied leidt tot een vergelijkende waardeschatting; projectie van de regioprocessen op een dergelijk object voert tot een plaatsbepaling daarvan in de historische structuur. In hoeverre kan deze methode, getoetst aan het in de studie gebruikte instrumentarium (het Vechtgebied en het daarin gelegen huis Oudaen), leiden tot een onderbouwde afweging bij het beschermingsbeleid en op die wijze het behoud van de cultuurhistorische kwaliteit in de ruimtelijke orde bevorderen.

Opzet

Ret werk bestaat uit twee afzonderlijke delen, Tekst en Afbeeldingen. In de studie is een indeling in drieen gemaakt met de volgende onderwerpen:

- ontwikkeling van het Vechtgebied, de regio en het dorp Breukelen tot op heden. Ret deel eindigt met een hoofdstuk over de relatie van Oudaen ten opzichte van regio en dorp in historisch perspektief.

- ontwikkeling van het huis Oudaen vanaf ca 1300 tot en met het jaar 1984;

- bescherming, conclusies.

Ret onderhavige hoofdstuk I van dee 1 I, Inleiding, behandelt in de hiernavolgende paragrafen: het begrip cultureel erfgoed en het algemene beschermingsbeleid.

Deel I behandelt na het inleidende hoofdstuk 1, in hoofdstuk 2: het ontstaan van het fysische landschap en van het cultuurlandschap en de vorming van de maatschappelijke ordening. De op het landschap geente bestuursvormen worden besproken in hoofdstuk 3 'Bestuur en waterstaatszorg'. Vanwege de met de bestuurlijke ordening samenhangende stichting van woontorens heeft hoofdstuk 4 een algemene verhandeling over dit type versterkte huizen als onderwerp. Daarop voIgt hoofdstuk 5 'Turfwinning, het Utrechtse veenrecht' waarin economische en juridische aspect en worden belicht. Roofdstuk 6 'Verkeer en waterstaat' behandelt de voor het gebied specifieke structuren en kunstwerken die in

8

dat kader z1Jn ontstaan. In hoofdstuk 7 is de militaire functie van de regio aan de orde. De buitenplaatsen vormen het onderwerp van hoofdstuk 8. In hoofdstuk 9 wordt de maatschappelijke ontwikkeling van de regio beproken. Daarop voIgt 'Ontwikke11ng van Breukelen', hoofdstuk 10. Deel I besluit met een uiteenzetting over de relatie van het huis Oudaen tot de regio en tot het dorp, waarbij in eerste instantie de relatie tot het Kapittel van St. Pieter (dat eeuwenlang een groot aandeel had in de publieke organisatie van het gebied) belicht wordt. De hoofdstukken staan op zichzelf in die zin dat het proces dat aan de orde is, niet per definitie een grondslag heeft in het proces dat daarvoor is besproken. De ontwikkeling van de drie kastelen wordt niet binnen de omlijning van een regioproces behandeld; zij komen bij elk regioproces aan de orde. De hoofdstukken van deel I eindigen met conclusies waarin een aantal punten is samengevat gevolgd door identificatie van landschappelijke en cultuurhistorische elementen.

Dee! II bestaat l1it drie hoofdstukken. Het eerste, hoofdstuk 12, heeft als onderwerp: de hi storie van Oudaen. Hoofdstuk 13 behandelt de bouwgeschiedenis, ingedeeld in bouwperioden. Dit laatste gaat gepaard met telkens een korte beschrijving van de stand van zaken in de regio en van de invloed van de vigerende processen op de bouwfase. In een aanhangsel wordt een in 1983 verricht tweeledig onderzoek besproken. Hoofdstuk 14 geeft een samenvatting van deel I en dee 1 II.

Dee! III gaat over de bescherming en is verdeeld in twee hoofdstukken, hoofdstuk 15 en hoofdstuk 16. In beide komt zowel (algemeen) het gebied als (toegespitst) het gebouw

aan de orde. Hoofdstuk 15 begint met de waardestelling van de verschillende cultuurhistorische elementen van het gebied, aan de hand van de analyse van de regioprocessen. Daarop voIgt de positiebepaling van Oudaen op grond van de projectie van de regioprocessen op de bouwgeschiedenis en

op de status. Hoofdstuk 16 bevat de conclusies. Daarbij wordt behandeld: de bescherming aan de hand van de waardestelling, inspelend op de specifieke bedreigingen van het Vechtgebied. Dit vormt een aanvulling op het algemene beschermingsbeleid, zoals dat beschreven is in hoofdstuk 1, Inleiding. Hierop voIgt de slotconclusie over de bescherming van Oudaen aan de hand van de waardestelling. De studie eindigt met het antwoord op de probleemstelling.

9

Cuitureel erfgoed

De term 'cuitureel erfgoed' is te beschouwen als een verzameinaam, de aanduiding van een aantal zeer uiteenlopende zaken. De woorden hebben een bijzondere betekenis door de combinatie van twee begrippen. De inhoud is wisselend en tijdgebonden, terwiji ook in een en dezeIfde periode de meningen uiteeniopen over de vraag, wat daaronder moet worden verstaan.

Analyse van de term

In de eerste plaats kan men stellen dat de combinatie van de twee woorden voor beide een betekenis oplevert die specifiek is voor dit verband. In deze context wordt met 'cultureel' aangegeven dat het gaat om: materiele of immateriele zaken die een bijdrage leveren aan de beschaving, aan de vorming van de samenleving, en daaraan het eigene verienen. Waaruit die bijdrage bestaat, is aIleen aan te geven door een concrete invulling - en vaak is ook dat onmogelijk. Dit laatste komt tot uitdrukking in de toelichting bij art. I van de Wet tot behoud van cultuurbezi t (2). Hierin wordt gesteld: ' ..• iedere gemeenschap produceert "iets" dat als meer dan de optelsom van de produkten van aIle individuen is te beschouwen, een "iets" dat wordt nagelaten aan volgende generaties, dat invioeden ondergaat vanuit andere gemeenschappen en daarop ook zelf

Ln v Lo e d e n uitoefent.' Dat "iets" bestaat dan uit: "ma t e r Le Le of immateriele voortbrengselen, soms afkomstig van een kleine groep binnen een volksgemeenschap.' De term cultureel is niet aIleen veeIomvattend, maar heeft bovendien verschillende betekenissen. Zo zal dit in het ene geval duiden

op de cuItuur in sociologische zin. Veel vaker doelt men

op een kunstuiting, de associatie met iets moois. Cultureel erfgoed is echter niet per definitie 'mooi'.

'Erfgoed' bezit in dit verband e~n beladenheid, die niet uit het civiele recht afkomstig is. ~n toelichtingen komt men de term 'vaderIijk erfgoed' tegen, waarmee dan het geheel van de nagelaten goederen wordt bedoeid. Het Nederiandse erfrecht kent drie mogelijkheden: zuiver aanvaarden, beneficiair aanvaarden, verwerpen (3). Wanneer de staat (bij gebreke aan erfgenamen) in de nalatenschap treedt, is de aanvaarding van rechtswege beneficiair. In het onderhavige verband wordt een nuance toegevoegd in de richting van een verplichting. Cultureel erfgoed va It aan de samenleving toe, men moet dit als geheel aanvaarden of men wil of niet. Deze nuance sluit aan bij de 'saisine', het erfrechtelijke begrip dat op een oude Pranse rechtsregel stoelt: 'Ie mort saisit Ie vif'(4). De do de legt beslag op de levende, stelt de levende in zijn plaats. In combinatie met het woord 'cultureel' wordt onder 'erfgoed' verstaan: getuigenissen van het verleden in de vorm van materiele of immateriele zaken, die de samenleving als overgeleverde waarde toevallen. Inhaerent daaraan is de

10

verplichting van de samenleving, de erfgenaam, tot behoud en bescherming daarvan. Uit het bovenstaande wordt als definitie van de term 'cultureel erfgoed' afgeleid en in de studie gehanteerd: Getuigenissen van het verleden, in de vorm van materiele en immateriele zaken, die een bijdrage hebben geleverd aan de beschaving, aan de vorming van de samenleving, daaraan het eigene verleenden en in die hoedanigheid de samenleving als overgeleverde waarde zijn toegevallen

met daarin besloten de verplichting om deze waarde te aanvaarden en voor het behoud zorg te dragen. In de studie geldt een beperking tot de onroerende zaken.

Interessant is de vraag in hoeverre de samenleving van de verplichting doordrongen is. Dit is eveneens aan verandering onderhevig - bepaald door de algemeen aanvaarde prioriteiten van het moment plus de heersende interesse. Men kan stellen dat het tij anne 1992 gunstig is. De toegenomen publiciteit over de waarde, en vooral de kennisoverdracht via de media, hebben de belangstelling vergroot. Een onderzoek onder verschillende bevolkingsgroepen wees in de jaren zeventig uit dat de culturele activiteit, de 'cultuurdeelname' plus de aanwezige kennis, ongeacht de statusgroep golden als de belangrijkste factoren voor een maatschappelijk draagvlak (5). Sindsdien heeft de cultuur een eigen plaats gekregen in het onderwijs. De overheid stimuleert de belangstelling, onder andere door het subsidiiren van projecten met een cultuurgericht thema.

Inhoud van het begrip

De term 'cultureel erfgoed' wordt vaak gehanteerd zonder nadere precisering, als algemeen toegepast begrip met de veronderstelling dat iedereen weI weet waar dit voor staat. Overheid, instellingen en particulieren bedienen zich ervan naar gelang hun ~nvalshoek. In een aantal gevallen voIgt een concrete invulling zoals in de vorm van een opsomming (6), maar wanneer dat niet gebeurt wordt de vaagheid geaccepteerd. Dit werkt een op de situatie toegesneden interpretatie in de hand en verzwakt de positie van degenen die zich voor het behoud van cultuurhistorische waarden inzetten. Men kan zich geen onduidelijkheid meer permitteren gezien de toenemende verscherping bij de prioriteitsstelling, waarbij andere - vaak juist vastomlijnde - belangen naar voren worden gebracht zoals een uitbreiding van de infrastructuur.

De dUidelijkheid is ook geboden in verband met de regelgeving. De kans op misverstanden is groot, want waar liggen de grenzen als het gaat om de begrenzing van de zorg waartoe de samenleving, als erfgenaam, verplicht is? In het verlengde daarvan ligt de vraag wie de verantwoordelijkheid moet dragen voor het beheer, al of niet met de vrijheid van beschikking. In ioeverre kan de overheid dit overlaten dan weI toespelen aarr de particulier, en op welke voorwaarden? Daarbij speelt dan weer het probleem van de beperking van

11

het eigendomsrecht, gesteld tegenover het algemeen belang. De afweging of dit al of niet gerechtvaardigd is, voert

dan weer terug naar het vlak van het waarde-oordeel plus

de maatschappelijke opvattingen. Wat het waarde-oordeel betreft heeft het weinig zin aanknopingspunten te zoe ken in de literatuur; veel meer dan verhandelingen over het cultureel erfgoed (waarbij dan de term niet nader wordt uitgewerkt) treft men niet aan. Een uitzondering hierop is het standaardwerk 'Erflaters van onze beschaving' (7). In deze serie beschrijven de auteurs, Jan en Annie Romein, 'Nederlandse gestalten uit zes eeuwen, die door hun kunde, zede- 1ijk besef, kennis of prestaties waarden aan onze samenleving hebben toegevoegd.' Voor deze waarden geldt dat zij

' ... de basis (vormden) voor verdere ontwikkeling van de beschaving.' Het is onwaarschijnlijk dat men nu, na meer dan veertig jaar, precies dezelfde selectie zou maken, afgezien dan van de sindsdien opgekomen potentiele 'erflaters'. Iemand zoa1s Louis de Geer 'De Koning der Kooplieden' (1587-1672) zou daarvoor niet in aanmerking komen (8). Toch zal er een kerngroep zijn die bij aIle accentverschuivingen geldt als erflaters van onze beschaving.

Men kan weI stellen dat de opvattingen over de inhoud zich binnen een steeds kortere periode wijzigen. Het toenemend complexe karakter van de samenleving en het hog ere tempo van de maatschappelijke veranderingen in het algemeen, zijn daarvan de oorzaak. Bij een poging om de ontwikkeling te analyseren en de plaats van het cultureel erfgoed in de huidige samenleving te bepalen, kan aIleen een betrekkelijk kort tijdsbestek als werkveld dienen. Vaak is er bovendien sprake van een differentiatie per gebied wat een nadere begrenzing nodig maakt. Wanneer men deze laatste verfijning terzijde laat, is de conclusie dat de opvattingen in de afgelopen tien jaar gewijzigd zijn en dat deze ontwikkeling bovendien in de laatste vijf jaar in een stroomversnelling is gekomen. Dit manifesteert zich in het huidige beschermingsbeleid.

Ontwikkelingen in de 1aatste tien jaar, drie voorbee1den

Drie pub1ikaties dienen a1s voorbeeld voor de ontwikkeling in de 1aatste tien jaar: de Wet tot behoud van cu1tuurbezit, vastgeste1d in 1984, de adviesno~ 'Industrieel erfgoed en de kunst van het vernietigen' uit 1989, en als derde een rapport van een discussie in 1988 op een symposium, georganiseerd door de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, met als een van de in1eidingen: 'Van bescherming van monumenten

naar marketing van ons erfgoed.'

Wet tot behoud van cultuurbezit

In de Wet tot behoud van cu1tuurbezit van 1 Februari 1984 zijn rege1s opgeste1d om te voorkomen, dat 'voorwerpen van bijzondere cultuur-historische en wetenschappelijke beteke-

12

nis teloorgaan voor het Nederiands cuItuurbezit. ' Dat wil zeggen: het land uitgaan. Voor de eigenaar van de Jan Steen of de Vermeer die zijn schiiderij in het buiteniand wil veiIen, betekent dit uiteraard een beknotting (9) al biedt de wet redelijke alternatieven (10). Het geval zal zich niet vaak voordoen. Interessanter in dit kader is de aanduiding welke maatstaven (afgezien dan van de in de wet aangegeven geldswaarde) men hanteert bij de selectie. De toelichting

op art. I maakt duideIijk, dat het hierbij grotendeels

gaat om cuitureel erfgoed, de 'voortbrengselen van ... vorige generaties.'. De vraag welke hoedanigheden deze voortbrengselen moe ten bezitten, voert naar het viak van de abstracties, gezien de uitwerking in een Algemene Maatregel van Bestuur, het Besluit van 13 Maart 1985. Een voorwerp moet 'onvervangbaar en onmisbaar' zijn om onder de werking van de wet te kunnen vallen. 'Onmisbaar' impliceert de aanwezigheid van tenminste een of meer eigenschappen, aangeduid als symboolwaarde, schakelfunctie en ijkwaarde. Dat men de nadere richtlijn in de uitwerking nodig achtte, bewijst dat er ook weI twijfeigevallen zijn. Tot objectieve maatstayen voert dit echter niet. De aanscherping 'voor de Nederlandse (cultuur)geschiedenis van overtuigend belang' (11)

is weer afhanke11jk van de interpretatie van de term 'overtuigend' en van het waarde-oordeel over het object.

In de Memorie van Antwoord bij deze wet legt de regering verantwoording af en stelt het be lang van het behoud. De verplichting van de samenleving in deze klinkt door in de redactie, zoals ' •.. dat onze eigen cultuur, ons eigen

zijn vandaag de dag, mede door vorige generaties gestalte heeft gekregen •.• (12) j (en om die reden) .•• is het een goede zaak wanneer wij ons bekommeren om de voortbrengselen van onze eigen samenleving. Immers mede door de confrontatie

zijn wij in staat onze eigen cultuur gestalte te geven.'

Het industrieel erfgoed en de kunst van het vernietigen

Het tweede voorbeeld, de adviesnota 'Het industrieel erfgoed en de kunst van rret vernietigen', werd in 1989 uitgebracht door de Commissie Industrieel Erfgoed in opdracht van de Minister van WVC. De inhoud geeft blijk van de toegenomen aandacht (althans bij de regering) voor het industrieel erfgoed. De nota bevat een pleidooi voor een beter maar ook selectief beschermingsbeleid. Uit de redactie is op te maken dat de regering deze zaken beschouwt als cultureel erfgoed. Belangrijk is de vraag in hoeverre er sprake is van een maatschappelijk draagvlakj daarmee staat of valt het succes van het beschermingsbeleid. Een aantal van de in de nota opgenoemde zaken zal geen twijfels oproepen, zoals bijvoorbeeld het stoomgemaal De Cruquius bij Haarlem (in 1936 omgebouwd tot een museum). De mening over waterleidingen, electriciteitsnetten of fabrieksarchieven zal echter uiteenlopeno Infrastructurele objecten zoals transformatorhuisjes en spoorbomen zullen eerder daartoe gerekend worden. Typerend v~~r het industrieel erfgoed is de grote diversiteit

13

(13) en ook de uitgesproken sociale dimensie als getuigenis van vroegere arbeidsomstandigheden en arbeidersbewegingen. Van de opgesomde categorieen (14) heeft een aantal (zoals fabriekskolonies of door industrielen aangelegde tuindorpen) een duidelijke link met de monumentenzorg. Als geheel valt uit de tekst op te maken, dat men het industrieel erfgoed niet in de eerste plaats van het praedicaat 'mooi' wil voorzien, al komt een aantal elementen (zoals bijvoorbeeld gietijzeren trappen) daarvoor zeker in aanmerking. In de nota is de opvatting neergelegd, dat de erfenis van de technisch-industriele revolutie weliswaar geen praktische

en economische functie meer vervult, maar op heel andere wijze van betekenis is. Het 'opruimen' van de objecten kan voor de omgeving een verlies van identiteit meebrengen, met als gevolg een vermindering van de kwaliteit van het leefmilieu. Deze gedachte spoort met de strekking van de eerder vermelde nota's over de ruimtelijke ordening, de Vier de

nota van 1988 en de Vier de nota Extra van 1990.

Discussierapport op symposium in 1988

Als derde voorbeeld geldt een rapport van een van de discussiegroepen, georganiseerd door de Rijksdienst voor de Monumentenzorg in 1988. Het onderwerp bij deze groep, te weten 'Historische omgeving als recreatief en toeristisch product' wordt in de inleiding aangescherpt tot 'Van bescherming van monument en naar Marketing van ons erfgoed' (15). De economische betekenis van het cultureel erfgoed in de zin van toeristisch object is een realiteit, die in de laatste twintig jaar steeds meer naar voren is gekomen. Het besef dat deze functie een belangrijk punt is bij de prioriteitsstelling en als zodanig de kans op behoud gunstig beinvloedt, leeft ook bij de groep van conservatieve monumentenzorgers. Het 'cultuur-toerisme' - waarin ook de media een rol spelen - draagt bovendien bij tot het onderkennen van cultuurhistorische elementen. Anderzijds kan het ook tot schade van deze elementen leiden. In Deel III van de studie wordt op deze zaken, toegespitst op het Vechtgebied, nader ingegaan.

14

Cultureel erfgoed, beschermingsbeleid

Ruimtelijke ordening en monumentenzorg

De bescherming van identiteitsbepalende elementen, samenhangend met de stedelijke structuur en de inrichting van het landschap, ligt vooral op het vlak van de ruimtelijke ordening, ressorterend onder het Ministerie van Volkshuisvesting Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (VROM). Wat de cultuurhistorische bebouwing betreft, toegespitst op de objecten, is dit in de eerste plaats terug te voeren tot de monumentenzorg. Wet- en rege1geving daarvan geschiedt onder verantwoordelijkheid van het Ministerie van Welzijn Volksgezondheid en Cultuur :WVC).

De afbakening van het werkterrein is echter steeds minder scherp geworden, vooral in de laatste tien jaar. De overheid beseft dat de kwaliteit van het leefmi1ieu met het behoud van deze elementen samenhangt en dat de bedreiging daarvan toeneemt. AIleen een integrale aanpak en een krachtenbundeling van de ruimte1ijke ordening en de monumentenzorg maken dit probleem beheersbaar. Er is in steeds sterkere mate sprake van een gerntegreerd en aanvu11end beschermingsbe- 1eid, met over en weer gebruik van expertise en instrumentarium. Men kan stel1en dat deze ontwikke1ing in een stroomversne11ing is gekomen. De Wet op de Ruimte1ijke Ordening van 1962 werd in 1985 op een aantal punten ingrijpend gewijzigd. In de Vierde nota over de Ruimtelijke Ordening van 1988, in 199) aangevu1d met de Vierde nota Extra, is

het be1eid duidelijk verwoord. De verbrede monumentenzorg met tegelijkertijd een samenwerking met andere be1eidsterreinen was in 1981 al aangegeven in het rapport 'Zorgen

voor Monumenten' van de Werkgroep Monumentenzorg van het Neder1ands Instituut v~~r Ruimtelijke Ordening en Vo1kshuisvesting. In dit rapport werd de monumentenzorg gedefinieerd a1s: 'het vei1igste1len van cu1tuurhistorische waardevo11e objecten, nederzettingen en 1andschappen, ofteweI cultuurhistorische waarden in het a1gemeen' (16). De minister van WVC nam deze suggestie voor een verder reikende monumentenzorg en samenwerking over en sprak in de Monumentennota van 1984 over een 'vergroting van de samenhang met de beleidsterreinen stadsvernieuwing, natuurbehoud en werkge1egenheid ' (17). De beleidsvisie, neerge1egd in deze nota, is in de Monumentenwet van 1988 terug te vinden. De wet geeft bij de uitgangspunten'voor de bescherming een duide1ijk kader aan, maar biedt ruimte voor interpretatie

en invulling. De raakpunten tussen de ruimte1ijke ordening en de monumentenzorg zijn legio. De onder1inge samenhang en het sporen van beleidsvoornemens van de twee ministeries zijn recente1ijk benadrukt door het gezamenlijk uitbrengen van de Nota architectuurbeleid in 1991, 'Ruimte voor Architectuur'. Hierin staat het streven naar architectonische kwa1iteit van de bebouwde omgeving centraa1. Ook de inhoud toont de vervloeiing van de twee vakgebieden aan.

15

Ruimtelijke kwaliteit

De noodzaak om op korte termijn tot een geintegreerd beleid te komen is af te leiden uit de schattingen, neergelegd in de Vierde nota over de Ruimtelijke Ordening, van 1988, 'Op weg naar 2015'. Zo verwacht men bij een groeiend aantal inwoners en een stijgende welvaart een grotere behoefte aan kwaliteit van de ruimtelijke organisatie. Daaronder hoort ook het behoud van cultuurhistorische waarden en van identiteitsbepalende element en in de leefomgeving. De overheid houdt rekening met een toenemende mobiliteit, op grond van de verschuivingen in levensgewoonten en bevolkingsopbouw. De behoefte aan recreatie neemt toe. Steeds meer Nederlanders zullen zich moeten of willen verplaatsen. Het is te voorzien dat op de bestuurders zware druk zal worden uitgeoefend om mee te werken aan uitbreiding van bebouwing, van infrastructuur en van recreatiemogelijkheid. Om daarop te anticiperen wil de overheid de koers bepalen en de uitvoering daarvan aangeven. De ruimtelijke kwaliteit staat hierbij op de voorgrond. De overheid geeft de elementen daarvan aan: de toekomstwaarde, de gebruikswaarde en de belevingswaarde. In de Vierde nota Extra van 1990 ('Vinex' genoemd), wordt het beleid aangescherpt en uitgewerkt. De Vinex geeft de bezorgdheid weer van de overheid - en van heel Nederland. Het land dreigt onleefbaar te worden, wat aIleen te voorkomen is door op korte termijn in te grijpen, met meewerking van aIle betrokkenen. Zelden heeft een ambtelijk stuk een zo uitgesproken missie vertoond, een dringend beroep op overheid en burgers om het belang dat verder strekt dan het onmiddellijke voordeel, in het oog

te houden.

De uitvoering van de Wet op de Ruimtelijke Ordening en

van het Besluit op de ruirntelijke ordening van 1985 is opgedragen aan de rijksoverheid, de provincies en de gemeenten. De rechtskracht van de nota's en plannen verschilt. De Planologische Kernbeslissingen Nationaal Ruimtelijk Beleid (PKB's) van het Rijk, nota's, schetsen

en schema's, zijn juridisch niet bindend voor overheid en burgers en bevatten globale doelstellingen. De regering streeft naar een gedifferentieerd beleid in de ruimtelijke ordeningj tegelijkertijd moet er ruimte zijn voor onderlinge afstemming van de regio's. Het in deel D van de Vier de nota geintroduceerde, gebiedsgerichte ruimtelijke ontwikkelingsbeleid en milieubeleid (ROM-beleid genoernd) richt zich op het bereiken van milieukwaliteit die is toegesneden op de functies die in een bepaald gebied gewenst zijn. In de Vierde nota zijn tien gebieden aangegeven (de ROM-gebieden geheten), waarvoor de rijksoverheid sarnen met provincies, gemeenten en andere betrokkenen 'Plannen van aanpak' wil opstellen. Bij sommige gebieden is van deze Plannen van aanpak al een deel gerealiseerd, onder andere in 'het Groene Hart' waartoe ook het Vechtgebied behoort. Het streven is

16

gericht op handhaving van het contrast tussen het natuuragrarische landschap en het stedelijk gebied. Om dit te verwezenlijken wil men de ontwikkeling van nieuwe woonkernen en werkgebieden remmen. Deze zouden leiden tot een nog grotere mobiliteit en verkeersdrukte, en ook tot een aantasting van de natuurwetenschappelijke en recreatieve waarden van het gebied. Belangrijk in dit kader is de constatering dat in de afgelopen decennia het proces van verstedelijking in het Groene Hart sneller verlopen is dan in de omringende stadsgewesten.

Het beleid is er op gericht aan deze negatieve trend een halt toe te roepen, maar dit proces gaat desondanks nog steeds door. Het dorp Maarssen, behorend tot het stadsgewest Utrecht, is daar een voorbeeld van. V~~r de ruimtelijke ordening op provinciaal niveau vigeert het streekplan, opgesteld aan de hand van de in de PKB's vermelde richtlijnen. Het stuk geeft het beleid aan van de provincie en dient als toetsingskader voor het bestemmingsplan van de gemeente. Het bestemmingsplan, waarin het beleid van de lokale overheid is vastgelegd, is bindend voor overheid en burgers.

Voor een integraal beschermingsbeleid is het noodzakelijk de identiteitsbepalende structuren en cultuurhistorische waarden van het desbestreffende gebied te analyseren. De culturele lading is gedifferentieerd en te ervaren op verschillende schalen. Dit betekent dat ook de zorg voor de ruimtelijke kwaliteit een differentiatie vertoont en zich afspeelt op diverse schalen. De monumentenzorg is een facet daarvan. Voor het bereiken van een optimaal resultaat is een zorgvuldige afweging geboden plus een maatschappelijk draagvlak. Dit laatste brengt mee, attent te blijven op de prioriteiten en behoeften van het individu. De diversiteit van de belangen en van de element en die de ruimtelijke kwaliteit uitmakE,n, noodzaken tot een ordening. Het operationeel maken van de culturele lading geeft de mogelijkheid tot het bereiken van een evenwicht integra Ie beschermingsbeleid.

Monumentenzorg, maatstaven

De term monument staat niet voor een vastomlijnd begrip

of voor zaken die onder een algemene, altijd geldende noemer te vangen zijn. De benaming 'monument' impliceert een bepaald cultureel belang, een waarde die teruggaat tot een vroegere cultuurlliting, met een nuance van indrukwekkende importantie. Bij het woord 'monument' stelt men zich doorgaans een eerbiedwaardig oud gebouw v~~r. De betekenis die men aan deze waarde hecht is verschillend. Het is dan ook een goede zaak dat de Monumentenwet van 1988, waarin de bescherming word': geregeld, deze differentiatie accepteert. De wet gaat uit van het bestaan van monumenten - maar geeft geen uitputtende definitie van de term. Het eerste artikel geeft de categorie~n aan, stelt de beperking tot onroerende

17

monument en en weidt verder uit over de eigenschappen waaraan zij moeten voldoen om onder de werking van de wet te kunnen vallen. Daarbij is de ouderdom (datering van veer vijftig jaar) het enige houvast; de overige voorwaarde, dat het zaken betreft 'welke van algemeen belang zijn wegens hun schoonheid, hun betekenis voor de wetenschap of hun cultuurhistorische waarde' biedt ruimte voor interpretatie. Ook terreinen kunnen voor bescherming in aanmerking komen wanneer zij van algemeen belang zijn vanwege de daar aanwezige monumenten (18). Voor de categorie stads- en dorpsgezichten gaat het om 'groepen van onroerende zaken

die van algemeen be lang zijn wegens hun schoonheid, hun onderlinge ruimtelijke of structurele samenhang dan weI

hun wetenschappe1ijke of cu1tuurhistorische waarde en in welke groepen zich een of meer monument en bevinden.' De uitspraak van de regering over de vraag wat als roerend respectievelijk onroerend monument geldt, is in dit kader belangrijk omdat aIleen de laatste groep onder de werking van de wet kan vall en (19). De regelingen in de Monumentenwet betreffen dus aIleen beschermde monumenten, archeologische terreinen plus stads-en dorpsgezichten.

Dat de termen die de wet bij de omschrijving hanteert,

geen objectieve inhoud hebben, is typerend voor de materie. Al deze begrippen zijn aan verandering onderhevig; de accentverschuiving voIgt de heersende opvattingen. Dit laatste geldt eveneens wanneer bij het behoud van de monument en prioriteiten moeten worden gesteld - sinds 1988 een taak van de gemeente. Bij de afweging worden uiteenlopende aspecten betrokken. Zo kan bijvoorbeeld ook de potentie van het monument zelf van doorslaggevende betekenis zijn (20).

In de laatste tien jaar is de monumentenzorg in verschillende opzichten verbreed. Men kan weI stellen dat deze verbreding steeds meer een maatschappelijk draagvlak heeft gekregen; wellicht vanwege de grotere betrokkenheid van

de burger bij het behoud van ruimtelijke kwaliteit. De centrale positie van het geisoleerde object behoort tot

het verleden; dit is verruimd tot het object binnen de historische structuur. De nadruk ligt op het behoud van

de cultuurhistorische kwaliteit van het geheel, te bereiken door samenwerking met ministeries en instellingen die op andere beleidsterreinen werkzaam zijn (21). Ook dit is een nieuwe en bredere koers. De uitbreiding van het contingent monument en door ook de jongere bouwkunst (periode 1850-1940) daarin te betrekken heeft uiteraard geleid tot vergroting van het werkterrein.

De monumentenbescherming vindt plaats vanuit verschillende invalshoeken. Voor een aantal, daartoe aangewezen, objecten geschiedt dit op grond van de Monumentenwet 1988. Bij de selectie voor de aanwijzing gaat het dus om de hoedanigheden, genoemd in het bovenvermelde eerste artikel. Deze monumenten worden opgenomen in een register, de zogeheten

18

rijkslijst. Voor ensembles, stads- of dorpsgezichten, geldt als voorwaarde dat zij als 'beschermd gezicht' zijn aangewezen door de ministeries van VROM en van WVC gezamenlijk. De 'rijkslijst' telde anno 1991 bijna vijftigduizend nummers (22). De monumenten die niet op de rijkslijst komen, kunnen via andere invalshoeken worden beschermd zoals door plaatsing op een gemeentelijke of provinciale monumentenlijst. Als geheel brengt de bescherming uiteraard een beperking mee wat betreft gebruik, bestemming, wijziging of afbraak.

De Monumentenwet geeft eveneens regelingen voor archeologische opgravingen, met bepalingen over vergunningen en kosten, een materie die in de Monumentenwet van 1969 al uitvoerig geregeld was. Op dit v1ak is er sprake van een economische vervlechting, een afspraak over beta1ing van kosten, verbonden aan een vergunning. Over archeo1ogische opgravingen z~Jn recentelijk ook in Europees verband rege- 1ingen opgeste1d (23).

Voor de jongere stedebouw en bouwkunst is in 1987 door het rijk het grootscheepse Monumenten Inventarisatie Project (MIP) in gang gezet. In samenwerking met de provincies en

de vier grote gemeenten zijn totnogtoe ca 175.000 objecten geinventariseerd en kort beschreven. Het is te verwachten dat na voltooiing van de inventarisaties ca 10% van de objecten aan de rijkslijst zal worden toegevoegd. Van de overige 90% zal een gedeelte beschermd worden op grond van provinciale en gemeentelijke monumentenlijsten. En de rest? Het wekken van belangstelling en aandacht voor deze categorie is een van de doelstellingen van het MIP. Objecten en ensembles kunnen monumentale waarde hebben los van de omstandigheid dat zij wettelijke bescherming genieten; de Monumentenwet van 1988 spreekt zich daarover duidelijk uit (24). De inventarisaties dienen mede als instrument voor het beleid van gemeenten en provincies en van instellingen die verantwoordelijkheden hebben op het gebied van ruimtelijke ordening en monumentenzorg. Het MIP confronteert de burger daadwerkelijk met de monumentenzorg en draagt dus bij tot de bewustwording van de waarden. De publikatie van de inventarisaties maakt het kennisbestand toegankelijk. Aan de uitvoering en de lay-out wordt veel zorg besteed.

Opvallend is de in de laatste jaren toegenomen waardering voor twintigste eeuwse tuinsteden, fabriekskolonies en complexen van sociale woningbouw uit de periode voor de Tweede WereldooI'log. Dit manifesteert zich in de grootscheepse restauI'atie en renovatie van grote woningbouwprojecten uit dat tijdvak, die mede in het kader van stadsverniewing zijn geI'ealiseerd. De resultaten leveren meer op dan aIleen een toegenomen beeldwaarde. De betekenis die de overheid kennelijk aan deze bouwperiode hecht, vertaald in grote investeringen, attendeert de burger op de cultuurhistorische en identiteitsbepalende waarde ervan. De verruiming van de categorie die voor bescherming in aanmerking kan

19

komen, de jongere bouwkunst (1850-1940), appe11eert aan de ontwikke1ing in ruimer verband. Voora1 bij de jongere generatie va1t een gegroeide interesse te constateren voor deze periode a1s gehee1, zoa1s voor de kunstuitingen, het interieur en ook de mode. Dat de media zovee1 aandacht daaraan besteden ge1dt eveneens a1s een aanwijzing; op dit v1ak is men zeer alert op de ontwikke1ingen in de be1angstelling.

De uitvoering van de Monumentenwet 1988 en van de op grond daarvan ingestelde Algemene Maatregelen van Bestuur die de restauratie en het onderhoud van (beschermde) monumenten als aonderwerp hebben (25), is opgedragen aan rijk, provincie en gemeente. In het beleid is een accentverschuiving aangebracht ten gunste van het onderhoud. De achter1iggende gedachte is dat onderhoud, vooral wanneer dit regelmatig wordt uitgevoerd, een kostbare restauratie kan uitstel1en

en zelfs onnodig maken. De nieuwe rege1ing en vooral ook de wijze waarop de bevoegdheden verdeeld zijn tussen de verschillende overheidsniveaus, weerspiege1t de huidige maatschappelijke opvattingen en de politieke ontwikkelingen van de laatste dertig jaar. 20 is in het kader van de decentra- 1isatie en met de gedachte dat de monumentenzorg het beste kan worden overzien daar, waar de objecten ge1egen zijn, voora1 de lokale overheid naar voren geschoven. Waar het gaat om subsidiering van restauraties kan de gemeente middels het door haar op te maken meerjarenplan prioriteiten aangeven. 2ij doet een voorste1 voor de vo1gorde waarin de objecten aan de beurt komen. De uiteinde1ijke bes1issing en de vaststel1ing van het subsidie geschiedt echter door het rijk. De overweging dat bij het toch a1 krappe nationa1e budget voor de monumentenzorg een centrale rege1ing de beste garantie is voor een verantwoorde verde1ing, is hiervan de achtergrond. Ook de versnippering van het 1ande1ijk beschikbare bedrag wordt op die manier voorkomen. De taak van de provincie is voora1 adviserend en coordinerend.

De Rijksdienst voor de Monumentenzorg is vanaf 1984 - het jaar waarin de Monumentennota werd uitgebracht - in een voortdurend proces van verandering en reorganisatie. In 1991 zag de nota Cultuurhistorische kwa1iteit in de Ruimtelijke Orde het 1icht. Het is nog onduide1ijk in hoeverre de daarin genoemde initiatieven gerea1iseerd zul1en worden. Inmiddels is een nieuwe reorganisatie in gang gezet.

Participatie van de burger

De participatie van de burger in het cultuurbeheer wordt beschouwd a1s een van de pijlers van het be1eid van de minister van WVC met betrekking tot het cu1tureel erfgoed (26). Opva11end is de ontwikke1ing in de monumentenzorg. Het particu1ier initiatief dat hiervoor eens de gronds1ag 1egde, is zich steeds meer gaan manifesteren ook a1 heeft de overheid deze taak overgenomen. Vanaf de jaren zeventig, de periode dat men weer oog kreeg voor de historische kwa1iteit

20

van de binnenstad, is het aanta1 particu1iere organisaties sterk gegroeid (27). Hun aandacht is voora1 gericht op het beschermde monument, de waarde van het object a1s cu1tuurhistorisch element. Door pub1ikaties, 1ezingen en excursies dragen zij bij tot het kennisbestand. Met de prob1ematiek van de ruimte1ijke ordening houden zij zich echter minder bezig. Dit 1aatste is het terrein van andere organisaties zoa1s actiegroepen en buurtcomitees, wier interesse meesta1 primair 1igt bij stedebouwkundige structuren. De beperking tot het beschermde monument spee1t daar niet. De huidige minister van WVC, H. d'Ancona, heeft zich in lovende woorden uitgesproken over hun integra1e bemoeienis met de omgeving, een vorm van monumentenzorg die zeker aandacht verdient (28). De minister p1eitte voor een integratie; de traditione1e particu1iere monumentenzorg zou haar werkterrein, de aandacht voor het beschermde monument, moeten uitbreiden naar de diepergaande bemoeienis met de gebouwde omgeving.

In theorie 1igt deze verv10eiing voor de hand. De praktijk wijst echter uit dat deze twee categorieen zich doorgaans

om uiteen10pende redenen sterk maken voor behoud. Het za1 ongetwijfe1d voorkomen dat actiegroepen die zich richten op de ruimte1ijke ordening, het behoud van cu1tuurhistorische structuren, monumenten of andere identiteitsbepa1ende e1ementen nastreven. Het accent 1igt echter vaak op andere be1angen zoa1s de vermindering van de kwa1iteit van de eigen 1eefomgeving, een teruggang die in ve1e geva11en waardeda1ing van de huizen meebrengt.

Toch za1 de particu1iere monumentenzorger, a1 of niet in het kader van een organisatie die streeft naar het behoud van cu1tuurhistorische kwa1iteit, genoodzaakt zijn tot een verderreikende aandacht. De toenemende integratie met de ruimte1ijke ordening die zich zowe1 in stede1ijk a1s in 1ande1ijk gebied manifesteert, brengt een verstrenge1ing mee. Men kan zich niet meer permitteren het object te iso- 1eren van de context waarin het zich bevindt. Bij de vraag of behoud van het cu1turee1 erfgoed gerechtvaardigd is in verhouding tot het prijsgeven van andere be1angen, worden maatschappe1ijke, economische en financie1e consequenties betrokken. Ook de betekenis voor het toerisme kan een doorslaggevend argument vormen. Om een aandee1 te kunnen 1everen in de bes1uitvorming moet men op de hoogte zijn van zaken zoa1s bestemmingsp1annen en 1andinrichting. Het kan voorkomen dat het verlopen van een termijn voor inspraak of voor het indienen van een bezwaarschrift de kans afsnijdt om de waarden van het cu1turee1 erfgoed naar voren te brengen. Men dient zich op de hoogte ste11~n van het beschikbare instrumentarium. De Nationa1e Contactcommissie Monumentenbescherming (NCM) te Amsterdam, in 1972 opgericht a1s contactorgaan voor de particuliere monumentenbescherming, is daarbij een be1angrijke steun. De particu1iere monumentenverenigingen worden de facto erkend a1s be1anghebbenden in de zin van de Monumentenwet 1988 (29). Er is bij deze verenigingen een groeiende aandacht voor het niet wette1ijk beschermde monu-

21

ment te constateren. Dit is ongetwijfeld mede te danken aan het Monumenten Inventarisatie Project.

Plaats van de kastelen in het beschermingsbeleid

De kastelen vormen geen homogene groep; elk daarvan heeft zijn eigen historie, bouwgeschiedenis en functie. Dit brengt mee dat bij restauratie of vernieuwingsprocessen een beleid moet worden gevolgd dat op het object is toegespitst. Ook de historische context van het gebouw dient daarin te worden betrokken. Op het financiele vlak van de bescherming nemen de kastelen eveneens een aparte plaats in. Dit komt tot uitdrukking in de regelingen binnen het kader van de Monumentenwet. Speciale voorzieningen (de kanjerpot of knelpuntenpot) en faciliteiten bieden de mogelijkheid om de doorgaans kostbare restauraties te financieren. Ook voor het onderhoud zijn aparte regels opgesteld (30).

De bescherming van de monumenten is in handen van de overheid, van instellingen en particulieren, met verschillende schakeringen. Het aandeel van de particuliere eigenaar is hierbij een belangrijke factor. De uitgebreide wettelijke regeling betreffende de subsidiering van restauratie en onderhoud plus de faciliteiten bij de voorfinanciering wijzen er op, dat de overheid zich daarvan ter dege bewust is. Als uitgangspunt geldt, vanzelfsprekend, dat van de eigenaar zelf ook een aanzienlijke inbreng verwacht kan worden. De inhoud van wetten en besluiten toont via de gestelde percentages aan in hoeverre hij daartoe in staat wordt geacht. De regelingen betreffen ook het onderhoud

en verder het gebruik van het monument. De bepalingen weerspiegelen de maatschappelijke opvattingen, maar zij kunnen voor de particuliere eigenaar een onevenredig zware financiele druk dan weI een vergaande uitholling van de eigendom (of beide) tot gevolg hebben. Een groot deel van de kosten die het bewonen van een monument met zich meebrengt, bereikt de openbaarheid niet. Deze uitgaven kunnen uiteraard niet bij de percentagevaststelling betrokken worden. Toch is het zaak dat de overheid bij

het stellen van regels voor financiele inbreng en onderhoudsplichten oog houdt voor de situatie als geheel. Overschrijding van de grens leidt tot demotivering van

de burger en juist de continuiteit is een belangrijk aspect. Het is een realiteit, dat het behoud van cultureel erfgoed voor een groot deel van de burger afhankelijk is. Zo is de handhaving van de buitenplaatsen langs de Vecht, gesticht

in de zeventiende en achttiende eeuw, in grote mate afhankelijk van de persoonlijke inzet van de eigenaars. De instandhouding heeft betekenis in wijder verband want de buitenplaatsen zijn ook in economisch opzicht van belang. Zij zijn beeldbepalend en vormen een belangrijk item in

het toerisme, getuige de wervende beschrijvingen door touroperators en organisatoren van ralleys, fiets- en vaartochten.

22

De aandacht voor cultuurhistorische waarden is in de laatste decennia gestegen. Hetzelfde geldt voor het besef van het belang van identiteitsbepalende elementen in de leefomgeving. De bereidheid van de burger om aan het behoud mee te werken is zeker aanwezig. Men kan weI stellen dat de overheid het met aIle regels, afwegingen, beperkingen en wat dies meer zij, niet redden kan zonder dit draagvlak. Voor een vruchtbaar overleg is dan weI noodzakelijk dat aIle partijen ingevoerd zijn in de materie. De kennis van de historische structuur van de leefomgeving, van de daarin voorkomende cultuurhistorische waarden en van het onderlinge verband is daarbij een voorwaarde. De onderhavige studie beoogt hieraan bij te dragen.

Conclusies

- In overheidspublikaties wordt het begrip cultureel erfgoed doorgaans zonder nadere precisering gehanteerd. Dit werkt een op de situatie toegesneden interpretatie in de hand.

- Het woord erfgoed bevat in dit kader een nuance van verplichting, in de vorm van onvoorwaardelijke aanvaarding van- en zorg voor het nagelatene. Dit wijkt af van de uitgangspunten van het erfrecht.

- De opvatting over de inhoud van het begrip cultureel erfgoed is subjectief en tijdgebonden. De ontwikkeling daarvan is in de laatste vijf jaar in een stroomversnelling gekomen. Dit heeft een weerslag in het huidige beschermingsbeleid, dat in dezelfde periode gestalte heeft gekregen.

- Ais definitie van de term cultureel erfgoed wordt voorgesteld: Getuigenissen van het verleden, in de vorm van materiele en immateriele zaken, die een bijdrage hebben geleverd aan de beschaving, aan de vorming van de samenleving, daaraan het eigene verleenden en in die hoedanigheid aan de samenleving als overgeleverde waarde zijn toegevallen, met daarin besloten de verplichting om deze waarde te aanvaarden en voor het behoud zorg te dragen.

- Het gebied van de Utrechtse Vecht onderscheidt zich door de grote verscheidenheid aan landschappen en bebouwing, die terug te voeren is tot de historische achtergrond. Een integraal beschermingsbeleid, waarbij de ruimtelijke ordening en de monurnentenzorg op elkaar worden afgestemd, is noodzakeli~k om de cultuurhistorische waarden veilig

te stellen.

Bij de burgers is een toenemende aandacht voor deze waarden, onderdeel van de ruimt~lijke kwaliteit, te constateren. Er is een bereidheid om mee te werken aan het behoud daarvan. Voor een reele inbreng is het noodzakelijk dat de culturele ladlng van het betreffende gebied duidelijk is.

- In een gebied dat vanwege de historische achtergrond een eenheid vormt, zijn de cultuurhistorische elementen en karakteristieken die aan de structuur en het beeld het

23

eigene hebben verleend, vaak niet als zodanig herkenbaar.

- De studie beoogt door analyse van de processen, door projectie en door het aangeven van interactie een plaatsbepaling en waardeschatting mogelijk te maken, te gebruiken bij de ruimtelijke ordening en het beschermingsbeleid.

24

DEEL I

lllSTORlSCHE ANALYSE V AN HEr VECHTGEBIED

Hoofdstuk 2 Ontstaan van het landschap 25

vonning van maatschappelijke ordening

3 Bestuur en waterstaatszorg vanaf ca 1050 43

4 Versterkte buizen 75

5 Turfwinning. Het Utrechtse veenrecht . . . . . . . . . . .. 85

6 Verkeer en waterstaat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 98

7 Militaire functie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

8 Buitenplaatsen 138

9 Maatschappelijke ontwikkeling. Functies van de regio .. 147

It

10 Ontwikkeling van Breukelen 169

11 Het buis Oudaen relatie tot regio en dorp 186

25

HOOFDSTUK2

Ontstaan van het landschap, vorming van maatschappelijke ordening

Inleiding

De processen in de occupatiegeschiedenis van het Vechtgebied die tot de huidige situatie hebben geleid, hebben hun basis in de landschappelijke situatie. Het tweeledige karakter daarvan is terug te voeren tot het natuurlijke proces waarin het fysische landschap ontstond, en het menselijk ingrijpen na ca 1000 waardoor het cultuurlandschap tot stand kwam (1). Dit heeft geleid tot een naast elkaar lopende ontwikkeling met een wisselende afhankelijkheid en een varierende onderlinge beinvloeding. Het fysische landschap bood alleen op de de hoge gronden de mogelijkheid tot bewoning (2); de oudste nederzettingen bevinden zich dus alle langs de Vechtoevers. De nadere ontwikkeling van deze nederzettingen werd bein~ vloed door heel uiteenlopende factoren. De functie van de rivier als transportroute is daar een van. Een andere factor die naderhand de ontwikkeling van de nederzettingen heeft bepaald, wordt gevormd door het belang dat dit gebied naderhand had voor de kerk. De Vechtzone, grensgebied van het Frankische rijk, fungeerde als basis van de missieactiviteiten ter bekering van de Friezen 700 (3). Na het jaar 1000 volgde hierop het groeiende economische belang, naarmate de ontginning van de venen vorderde en het achterland een toeleveringsgebied werd van landbouwproducten.

De bestuurlijke ordening die voordien alleen op de oevergronden had gefunctioneerd, onderging geleidelijk aan veranderingen. Deze waren enerzijds gekoppeld aan de landschappelijke ontwikkeling; anderzijds maakten zij deel uit van de strategie van de land sheer die gericht was op een stelselmatige machtsuitbreiding (4). De situering als grensgebied tussen Holland en het Nedersticht leidde tot

een verscherping, een politieke afpaling door de graaf van Holland en de bisschop van Utrecht. De stichting van woontorens op de oeverwallen ca 1300 was daarin een schakel. De eigenaar speelde een rol in de machtsbevestiging van de landsheer, in een persoonlijk dienstverband als ministeriaal, dan wel wel als leenman (5). Van deze versterkte huizen kwamen er drie tot stand ter hoogte van Breukelen. De ontwikkeling daarvan is beinvloed door de inrichting van het het landschap en de bestuurlijke machtsverhoudingen. Na afronding van de ontginningen ging de vervening van het in cultuur gebrachte land een rol spelen bij de geschiedenis

en de functie van deze huizen (die hun militaire betekenis verloren en zich ontwikkelden tot adellijke landhuizen). Vooral bij het huis Oudaen in dit in sterke mate het geval geweest.

26

Het fysische landschap ontstaan als natuurlijk proces, tot 1000

In het hiernavolgende worden in het kort de fasen beschreyen waarin het fysische landschap tot stand is gekomen. In het moeras dat tijdens dit proces ontstond, begon ca vijfduizend jaar geleden de veenvorming. De oer-Vecht ging zich vermoedelijk omstreeks dezelfde periode een weg banen door dit gebied. De verschillende componenten van het fysische landschap hebben elkaar sterk beinvloed. Omstreeks het jaar 1000 nam het menselijk ingrijpen, het in cultuur brengen van het moerasgebied. een aanvang; het landschap onderging echter ook nadien nog sterke wijzigingen door natuurlijke oorzaken. zoals in de twaalfde eeuw tengevolge van inbraak van de zee vanuit het noorden.

Het Vechtgebied is deels tijdens het Pleistoceen deels in het Holoceen ontstaan. In het Pleistoceen wisselden de ijstijden en warme period en elkaar af. Tijdens de voorlaatste ijstijd, de Saale-ijstijd. lag het Scandinavische landijs tot halverwege ons land; door de grote druk hiervan werden de ter plaatse aanwezige rivier-afzettingen, die uit zand en grind bestonden. tot heuvels opgeduwd. De Gooise en Utrechtse Heuvelrug. die beschouwd wordt als de oostelijke grens van het Vechtgebied, is op die wijze als stuwwal ontstaan. Binnen het gebied heeft dit proces eveneens sporen achtergelaten. Op enkele plaatsen zijn gestuwde en grindrijke afzettingen door het later gevormde klei- en veenpakket heengekomen. zoals in Muiderberg en Nederhorst den Berg. Deze opduikingen. heuvels van 4 a 6 m hoog, vormen een contrast met het verder geheel vlakke terrein. In de omgeving daarvan liggen de zandlagen vrij dicht onder de oppervlakte, onder het later gevormde veendek. In de Nieuwe Keverdijksche Polder ten noordoosten van Weesp, en in het gebied ten zuidE!n van Nigtevecht. komen eveneens opduikingen v~~r. Ook anderE! Pleistocene zandkoppen (niet grindhoudend, zoals de stuwafzetting) duiken in het Vechtgebied op, zoals bij Oud- Maarsseveen en Nieuw-Loosdrecht. Deze laatste zandkoppen dater en uit een latere periode, de meest recente ijstijd (de Weichselijstijd). De situatie was inmiddels veranderd. In deze periode bereikte het landijs onze streken niet. en er heerste een toendraklimaat. De vegetatie was schaars of ontbrak geheel. Onder invloed van sneeuwstorm~n vonden enorme zandverstuivingen plaats. Grote delen van de eerder ontstane stuwwallen werden hiermee bedekt. wat in

een licht golvend landoppervlak heeft geresulteerd. Aan de flank van de stuwwal bevindt zich een gordel van dergelijke dekzanden, die zwak golven en van het oosten naar het westen op steeds grotere diepte voorkomen.

Bij de bespreking komt eerst het ontstaan van de moerassen aan de orde. met in het verlengde daarvan de veenvorming. Hierop voIgt: dl~ oorsprong van de Vecht en de ontwikkeling tot in de twaalfde eeuw. De bodemtypen en de vegetatie.

27

ontstaan in het natuurlijk proces, worden daarna besproken. Vervolgens wordt (globaal) de maatschappelijke ordening in de eerste tien eeuwen behandeld, en de situatie ca 1000 waartoe deze ordening had geleid. De aanleiding voor de ontginningen en de achtergrond van de door de bisschop gekozen volgorde (ten opzichte van het ontginningsprojct

in het Kromme Rijngebied) sluiten dit gedeelte af.

Ontstaan van de moerassen

Het landschap onderging nadere verandering in het op het Pleistoceen volgende warme tijdperk, het Holoceen dat ca 10.000 jaar geleden begon (de tijd waarin wij nu leven).

Het smelten van de ijskap veroorzaakte een stijging van de zeespiegel. Daardoor verplaatste de kust zich landinwaarts, steeg het peil van het grondwater en verschoof de moeraszone naar het oosten. Inbraken van de zee vanuit het noorden (ten tijde van stormvloed) leidden tot de vorming van meren. Het Naardermeer en het voormalige Horstermeer zijn op die wijze ontstaan (6). Door de veranderende klimatologische omstandigheden had de stijging van de zeespiegel een wisselend karakter, wat tot transgressies en regressies (respectievelijk toename en afname van mariene invloed) voerde. Als gevolg daarvan ontstond een differentiatie in het gebied.

In het noordwestelijke deel, met als globale grens de lijn Abcoude-Weesp-Diemen, leidden de transgressies tot onderbreking van de veengroei; een deel van het moeras werd met een laag zeeklei bedekt. Tot die lijn werden zavel en klei afgezet (de afzettingen van Calais). Er ontstond een waddengebied met beg roe ide en onbegroeide wadplaten. Via kreken werd zand en klei verplaatst. In het landschap zijn sporen overgebleven van kreekbeddingen, zoals in de Aetsveldse Polder en ten zuiden van Weesp. 2ij geven het terrein relief in de vorm van flauwe ruggen, gevolg van het naderhand ongelijk inklinken van de bodem. Meer naar het oosten van deze lijn ging de ontwikkeling van het veen gewoon door. Omstreeks 3000 jaar voor de jaartelling is de invloed van

de zee in dit gebied gestopt. Naarmate de zee-invloed afnam kon het moeras zich naar het noorden toe uitbreiden.

Veenvorming

Bij zeer oude begrippen ontstaat vaak een differentiatie wat betreft de inhoud daarvan. Elkaar opvolgende (soms streekgebonden) interpretaties of een over gang van soortnamen op eigen namen, zijn daar debet aan. Bij zaken die het land aangaan, is dat zeker het geval. 20 wordt met 'het veen' niet aIleen een substantie aangeduid, maar ook een gebied waar deze substantie voorkomt. De term 'veen' staat voor een grondsoort, bestaande uit onvolledig vergane plantenresten, ontstaan onder water of in een vochtig milieu. Naar gelang de ontstaanswijze onderscheidt men hoogveen en laagveen. Hoogveen ontstaat boven de grondwaterspiegel in tegenstelling tot laagveen dat zich juist onder dat niveau

28

vormt. Verwarring treedt op wanneer een grondsoort die vanwege de ontstaanswijze hoogveen genoemd kan worden, naderhand overspoeld is. Ook al ligt dit nadien onder de waterspiegel - het behoort tot de categorie hoogveen. In het Vechtgebied kwamen beide soorten voor. De termen zijn overigens verouderd.

Het hoogveen varieerde van voedselarm (oligotroof) tot matig voedselrijk (mesotroof) en voedselrijk (eutroof). Dichtbij de Vecht, in de overstromingsz8ne, vormde zich voedselrijk bosveen. Elders in het gebied ontwikkelde zich op hogere gedeelten - bijvoorbeeld in het midden van de z8ne tussen

de Vecht en de stuwwal, de Heuvelrug - veenmosveen, slechts gevoed door hemelwater en dus voedselarm. De rest was matig voedselrijk zeggeveen. De samenstelling van het laagveen (matig voedselrijk) hield verband met de stoffen in het grondwater (7). In het gebied aan de oostkant van de Vecht was het veenmosveen dominanter dan in het westen. Deze veenmosvenen zijn nu voor een groot deel door turfwinning verdwenen. In Utrecht waren aanvankelijk drie veenlandschappen te onderscheiden (8), te weten veenkoepels, veenruggen en veenvlakten. In de regio kwamen aIle drie voor; veenkoepels en veenruggen aan de oostkant van de rivier, vaanvlakten aan de westzijde voerend tot de veenkoepel van de Ronde Venen. Daarmee spoorde, globaal, het onderscheid in de voedselarme oligotrofe venen ten oosten -en de voedselrijkere mesotrofe en eutrofe venen ten westen van de rivier.

Oorsprong van de Vecht

Over de oorsprong van de Vecht bestaan verschillende opvattingen (9). Over het gebied lopen de meningen min of meer parallel: dichtbij de plaats waar eeuwen later de stad Utrecht ontstond, mogelijk iets ten oosten daarvan. Onjuist is de mening dat de Vecht een zelfstandige rivier zou zijn, ontsprongen nabij het voormalige klooster Outwijck aan de oostkant van de stad Utrecht. Men neemt echter algemeen aan dat er sprake is van een aftakking van een Rijnarm. Er bestaan dan weer verschillende zienswijzen over de plaats van de aftakking (10).

De Vecht, manderend door het vrijwel aaneengesloten moeras, trad bij hoge waterstand buiten haar oevers. Bij de overstromingen werd het land bedekt met een laag zandige klei van verschillende samenstelling al naargelang de bezinking van de bestanddelen. De licht~ klei kwam neer dichtbij de bedding. Naarmate de afstand van de bedding groter was, bezonk de zware klei. Deze zette zich uiteindelijk af tegen het geleidelijk oplopende veendek. De gevolgen van deze processen zijn terug te vinden in de gedifferentieerde samenstelling van de bodem in het Vechtgebied (11). Het stelsel van bedding en oeverwallen, de stroomruggronden

van het oude Vechtstroomgebied, is tot aan het IJmeer te

29

traceren. De rivier vormde een geheel met het afwateringssysteem van het moeras. Zo fungeerde de Vecht als afvoer

van het water van de Drecht, een veenriviertje aan de oostkant van de Vecht dat ontspringt tussen Oud- en Nieuw-Loosdrecht. Meer naar het zuiden ligt het Tienhovensch kanaal (= Tienhovensche Vaart). Mogelijk is het laatste stuk daarvan (dat met een gebogen lijn uitkomt in de Vecht) eveneens een restant van een oorspronkelijk riviertje, eens een afwatering van de hoger gelegen venen.

Aangenomen wordt dat de Vecht een Romeinse vaarroute naar het noorden is geweest, die zich verder voorzette in het Flevomeer. De door de Romeinen verrichte kanalisatiewerkzaamheden zouden deze verbinding bevorderd hebben (12). In verband hiermee kan de opvatting genoemd worden, dat de Vecht omstreeks de jaartelling van de (Kromme) Rijn aftakte tussen Bunnik en Vechten (13). Ret fort Fectio, een versterkte legerplaats die omstreeks de jaartelling werd gesticht, had hier een oorlogshaven. Van daaruit kon men via de Vecht en het Flevomeer de noordelijke streken bereiken. Op een wegenkaart van het Romeinse Rijk, de Tabula Peutingeriana, (14) wordt dit fort overigens niet Fectio maar Fletione genoemd. De Romeinen zouden in de nabijheid daarvan de kanalisatiewerkzaamheden aan de rivier hebben uitgevoerd.

Invloed van de zee; ontstaan van de Zuiderzee

De invloed van de zee op het Almere (het tegenwoordige IJsselmeer/IJmeer) lijkt betrekkelijk gering tot aan de negende eeuw. In de negende en tiende eeuw nam de invloed toe met als gevolg het vergroten van het areaal van dit binnenwater. De opvattingen verschillen ten aanzien van de datering van de fasen waarin de Zuiderzee uiteindelijk is gevormd (15). Ret natuurlijke proces zette zich nog voort nadat het menselijk ingrijpen een aanvang had genomen. Dit was met name het geval in de twaalfde eeuw, toen grote delen van het moerasgebied door inbraken van de zee tijdens stormvloeden werden weggeslagen (16). Dit proces had ingrijpende gevolgen voor het gebied. Zo keerde na die tijd de stroomrichting van de Vecht naargelang eb en vloed, en onder invloed van de windrichting. Verder onderging (in het noordelijk deel van het gebied) de samenstelling van de bodem een wijziging door de inbraak van de zee. In een brak milieu werd zeeklei afgezet (estuarium-afzettingen). Ret binnendringen van het zeewater is mogelijk mede bevorderd door de afdamming van de Kromme Rijn bij Wijk bij Duurstede in diezelfde eeuw, in 1122. De afvoer van zoet Rijnwater via

de Vecht en de Angstel kwam daardoor goeddeels tot stand (17). Dit zou het binnenstromen van zeewater, vanuit het noorden, hebben vergemakkelijkt.

Bodemtypen en vegetatie

30

In de ontstaansperiode van het fysische landschap ontstond een gebied met zeer uiteenlopende bodemtypen. In het Vechtgebied kwamen ook gebieden voor die van oorsprong moerassig waren, maar in dE! loop van de tijd werden afgedekt met klei die vanuit de rivieren of vanuit de zee was afgezet. In sommige gevallen is het onduidelijk of de veenlandschappen wellicht pas na de ontginning (en na de daling van het maaiveld) een kleidek hebben gekregen. Dit is bijvoorbeeld het geval aan de westkant van de Vecht ter hoogte van Kockengen. Het is vooralsnog niet uit te maken wanneer in deze oorspronkelijke veenvlakte, bestaande uit eutroof veen, klei-afzettingen vanuit de Oude Rijn hebben plaatsgevonden. De echte klei-op--veenlandschappen (oeverwallen en kommen) liggen langs de Vecht en weI in het zuidelijk deel. Het noordelijke gedeelte verzompte in het Hollandveen (18).

De differentiatie zette zich voort in de vegetatie. Wat betreft het middelste dee 1 van het gebied kwam dit tot uiting in de volgende zones:

Van de Vecht tot de Utrechtse Heuvelrug (19): - op de oeverwallen: essen-iepenbos;

- in de nattere overgangszone naar de kommen: meer elzen

(elzen rijk essen-iepenbos);

- in de klei op veengebieden (bosveen met kleidek): ruigt-elzenbos.

- in het veengebied waren de hoogste oligotrofe delen open.

De oorspronkelijke begroeiing op het lagere, voedselrijke veen bestond vJornamelijk uit berkenbroekbos en elzenbroek. In de natuurlijke uitwiggingszone beyond zich berken-zomereikenbos.

Aan de westkant van de Vecht uitgaand vanaf de oeverwallen: - op de oeverwallen: essen-iepenbos;

- In het zuidelijk deel, omgeving Kockengen: elzenbroekbos

dan weI ruigt-broekbos (als er voor de ontginningen nog geen klei was afgezet);

- noordelijker, tussen Vecht en Angstel:

- op het bosveen: elzenbroekbos.

- op de met klei bedekte veengronden: ruigt-elzenbos.

- verder naar het westen, Ronde Venen (waar aanvankelijk

een veenkussen lag, met aan de top oligotroof veen dat via een mesotrofe zane overging in eutroof veen langs de omringende riviertjes en veenstroompjes) van hoog naar laag: sphagnum (dus een open gebied), berkenbroekbos, overgaand in elzenbroekbos.

Situatie aan het eind van de ieriode, ca 1000

In de eerste tien eeuwen van de jaartelling bood de landschappelijke situatie aIleen op de oeverwallen mogelijkheid tot vestiging. Het gebied daarbuiten was onbewoonbaar afgezien van enkele geisoleerde, Pleistocene zandhoogten. Een schets van de situatie aan het eind van deze periode, het ontstaan van het fysische landschap als natuurlijk

31

proces, voert tot een afronding in 953, het jaar waarin Koning Otto I het Vechtgebied schonk aan de Utrechtse kerk. De schenking betekende het begin van het ontginningsproject door de landsheer, de bisschop van Utrecht, waardoor het cultuurlandschap ontstond. Afgezien daarvan onderging het landschap nadien ook nog door natuurlijke factoren wijzigingen, met name door de inbraken van de zee in de twaalfde eeuw. Deze maakten het bouwen van dijken langs de Vecht, en afdamming, noodzakelijk.

In de zevende eeuw kwam er (binnen de beperking van de oeverwallen) een ordening van de samenleving tot stand onder een wissel en de Frankische/Friese beheersing. Een Friese edelman, Wurssing, bezat goederen langs de Vecht, onder andere Zwesen en Werinon. Uiteindelijk zegevierde het Frankische gezag, na de veroveringen van Karel Martel in 719.

In de achtste eeuw bestuurde een Frankische graaf de gouw Nifterlake (20), voor het eerst genoemd in 723. In het noordelijk deel bleven restanten van de Friese beheersing gehandhaafd. Zo zijn er plaatsnamen die men Fries zou kunnen noemen (21). Belangrijker is de constatering dat er tot in de dertiende eeuw Fries recht (de asega-rechtspraak) is geweest. Ook de figuur van de geloofsprediker Liudger (742- 809) speelt hierbij een rol. Liudger, afstammeling van Wurssing (bijgenaamd Ado) was Fries. Zijn familie woonde in de gouw Nifterlake. Uit het feit dat Karel de Grote hem uitzond naar de Friezen ten oosten van de Lauwers, is af te leiden dat hij hun taal sprak. Ret is bekend dat deze bereid waren een prediker te accepter en als zij hem konden verstaan. Overigens is er een verschil van mening welke plaatsen met de respectievelijke namen in in verband staan, welke kerken er zijn gesticht en door wie (22). Vaststaat dat het Vechtgebied een belangrijke uitvalsbasis is geweest voor de Frankische missieactiviteiten, waarbij vooral de figuur van Liudger, en zijn baanbrekend werk, naar voren komt (23).

De politieke omwentelingen na de invallen van de Noormannen (24) voerden tot een verplaatsing van de zetel van de Utrechtse bisschoppen naar Deventer, tussen 857 en 918. In die periode werd West-Nederland door de keizer opgedeeld tussen Friese graven. De machtsverhoudingen wijzigden zich weer toen de keizer, na een opstand, een begin maakte met de ontmanteling van deze eenheden door ze weer in losse graafschappen te delen. Naderhand, na 950, werden deze gebieden aan de kerk geschonken (25). Ret gebied van de voormalige gouw Niftarlake kwam op die wijze in de periode 949 tot 953 in handen van de bisschop. In deze jaren begon zich het Nedersticht af te tekenen, dat naderhand ongeveer de gehele tegenwoordige provincie Utrecht zou omvatten. In de volgende eeuw werd ook het gebied dat de huidige provincies Overijssel en Drenthe beslaat, plus de stad Groningen, aan de wereldlijke macht van de bisschop toegevoegd, het Oversticht.

32

De positie van de stad Utrecht had een verandering ondergaan. Na de definitieve uitschake1ing van Dorestad in 864 was het hande1sbe1ang aanzien1ijk toegenomen. De omstandigheden bevorderden de commercie1e groei, zoa1s de centrale 1igging en de voorkeur van de internationa1e handel voor een transport via Utrechtse binnenwateren (26). Tegelijkertijd was er ook van binnen uit een ontwikkeling aan de gang. Het herste1 van de bisschoppe1ijke residentie na 918 maakte Utrecht tot een be1angrijk geestelijk centrum. Nieuwe kerken en kloosters verrezen, zoals in de elfde eeuw de kapittelkerken van St. Pieter, van St. Jan, van St. Marie, en de Pau1usabdij. De kapitte1s groeiden uit tot machtige inste1- 1ingen. In 1122 kreeg Utrecht stadsrechten. De bevo1kingstoename in de e1fde en twaa1fde eeuw, gevolg van de stijgende we1vaart, maakte de uitbreiding van de landbouwgrond noodzakelijk. Door het in cultuur brengen van de venen aan weerszijden van de de Vecht en van het moeras in het Kromme Rijngebied kon dit gerealiseerd worden.

Gezien de landschappelijke situatie in het Sticht rijst de vraag, waarom in eerste instantie de ontginning van de venen aan de westkant van de Vecht werd aangepakt. Waarom niet het moeras in het gebied van de Kromme Rijn, waar de situatie gunstiger was? De stroomruggen waren al eeuwenlang bewoond en de tussenliggende komgronden hadden een naar verhouding geringe omvang (27). Als geheel was het gebied toegankelijker, bruikbaar voor het leggen van wegen en paden wanneer de noodzaak van een verbinding zich voordeed. De nabijheid van Pleistocene zandgronden vormde een rugdekking. Maar ondanks de grotere overzichtelijkheid en het kleinschaliger karakter nam in dit deel van het Sticht de bisschop de ontginning later ter hand. De oorzaak daarvan hield verband met de machtsverhoudingen en met de politieke situatie. De Utrechtse bisschop achtte zich in het westen van het Nedersticht de onbetwiste rechthebbende op de wildernis (28), een blanco uitgangspunt voor het project (29). Verder noopte het politieke be lang van dit gebied (waar ook de graaf van Holland ontginningsactiviteiten liet uitvoeren) er toe, voorrang te geven aan de ontginning van deze venen. Huiselijk gezegd: hij moest zich haasten en over een zo breed mogelijk terrein westwaarts optrekken om zich van een zo groot mogelijk territoor te verzekeren. De situatie in het Kromme Rijngebied was totaal anders. Een politieke drijfveer was er niet. Een blanco uitgangspunt ontbrak eveneens vanwege het bestaan van verworven rechten. Vanaf de negende eeuw was in deze regio al een proces aan de gang, een (vrij primitieve) ontginning binnen lokale kaders. De bisschop bezat er 'terra inculta' binnen de grenzen van zijn domeinen, zoals ook anderen die hadden. Zijn rechten konden aangevochten worden (30). Er was bovendien een factor van waterstaattechnische aard die een integraal ontginningsproject vooralsnog onmogelijk maakte: de moerassen tussen de Heuvelrug en de Kromme Rijnstroomrug fungeerden als verzamelbekkens voor het heme 1-

33

water van de Heuvelrug. Zolang de Kromme Rijn nog in verbinding stond met de Boven-Rijn en in het vroege voorjaar sneeuw- en smeltwater afvoerde, kon het moeraswater op geen enkele manier geloosd worden. De ontginning kon pas beginnen na afdamming van de open Rijn. De bisschop had als land sheer geen carte blanche voor een dergelijke ingreep, die ingrijpende gevolgen zou hebben voor de scheepvaart en voor het bestaan van Utrecht en Muiden als handelssteden. Het was noodzakelijk om zowel met de keizer als ook met de burgers van de twee steden tot een vergelijk te komen. Uiteindelijk kwam het in 1122 tot de bouw van een dam die de Kromme Rijn afsloot; het ontginningsproject in het Kromme Rijngebied kon van start gaan. Dit hield in: open legging van de ongecultiveer de grond volgens een vooropgezet plan en volgens een uniform systeem, uitgevoerd door derden. De opzet liep dus parallel met de ontginning van de venen in het Vechtgebied. De omvang van het ontginnings-areaal was echter veel geringer doordat grote delen van het moeras in het Kromme Rijngebied inmiddels al op primitievere wijze ontgonnen waren.

34

Het cultuurlandschap ontstaan door menselijk ingrijpen, na 1000

Het menselijk ingr1Jpen, waardoor in de periode 1050-1500 het cultuurlandschap ontstond, bestond in eerste instantie uit de ontginning van de venen en de regulering van de Vecht. De ontginning ging gepaard met waterbeheersing; de regulering van de Vecht, het leggen van dammen en dijken, sloot daarbij aan. Dit proces bracht bovendien de mogelijkheid van een permanente bewoning van het veengebied. Het naderhand afgraven van het land (de derde lijn) nam een aanvang voordat de ontginning van de venen, als geheel, was voltooid. Het in cultuur brengen van de de wildernis was gericht op de verhoging van het landbouwareaal; een groot deel van het gewonnen land zou uiteindelijk door het afgraven, de vervening, weer verloren gaan. Dat men daartoe overging was op zich zelf niet onbegrijpelijk, want de resultaten van de ontginning waren niet optimaal. Inklink van de bodem maakte het land geleidelijk minder geschikt voor landbouw. Het was al eeuwen bekend, dat veen kon dienen als brandstof (31). De afgraving van het land, (de droge vervening) werd gevolgd door het afgraven van grond onder

de waterspiegel (de natte vervening). Dit laatste, het (turf)trekken of slagturven, leidde tot de vorming van uitgestrekte watermassa's. Het huidige plassengebied, ten oosten van de Vecht, kwam op die manier tot stand. De turfwinning nam bij de ontginning van de moerassen gaandeweg toe, waarbij de afwateringssloten als een handzame transportroute fungeerden; een aantal daarvan werd speciaal voor dit doel verbreed. De vervening veranderde het landschap aanzienlijk. Dit laatste was in veel mindere mate het geval met het afgraven van de kleiboorden (de 'steen- en panaarde') langs de Vechtoevers, een proces dat tot in de negentiende eeuw doorging. De bespreking van deze drie lijnen begint met de ontginning van de venen, gevolgd door de regulering van de Vecht. Het daarop volgende onderwerp, het afgraven van het land, omvat de vervening en het afgraven van de kleiboorden. De maatschappelijke gevolgen van deze processen worden kort geschetst omdat zij in ander verband aan de orde komen.

Ontginning van de venen

Met het in cultuur brengen van de Hollands-Utrechtse laagvlakte was omstreeks het jaar 1000 vanaf de Rijn een begin gemaakt. In de tweede helft van die eeuw kwam de ontginning vanaf de Vecht op gang, een integraal project waarbij de bisschop, als wereldlijk heerser, de leiding had. De uitgekiende strategie die hij daarbij volgde, legde de beheersing van het gebied voor eeuwen vast. Men kan

weI stellen, dat er overeenkomst is met de ontwikkeling

van koloniin. Door het in cultuur brengen van de venen

werd een toelevE!ringsgebied van landbouwproducten voor

de stad Utrecht geschapen. Voor het gebied zelf betekende

35

het een uitwaaiering van mogelijkheden, die bij een ontginning op kleine, individuele schaal nooit gerealiseerd had kunnen worden. De venen aan de westkant van de Vecht werden om politieke redenen het eerst aangepakt; de ontginningsactiviteiten die door de graaf van Holland werden onder nomen in het gebied, grenzend aan het Nedersticht, noopten tot snelle bevestiging van macht en zeggenschap.

De ontginning aan de oostkant beg on ongeveer een eeuw later. Deze volgorde is een belangrijke factor geweest in de maatschappelijke ontwikkeling van het Vechtgebied, met

name voor de differentiatie tussen het gebied aan de oostkant en aan de westkant van de rivier.

Het project begon vanuit de stroomrug. Bij de uitgifte van de eenheden, de cope (32), trad de bisschop op als 'vercoper', de kolonisten als 'copers'. Soms was er sprake van tussenpersonen, locatores, ondernemers die de organisatie en realisatie van de ontginning verder regelden. Ook de kapittels konden hierbij een grote rol spelen, namelijk wanneer de bisschop de beschikkingsmacht van min of meer uitgestrekte gebieden aan een van hen had overgedragen.

Zij hadden de bevoegdheid, verder als 'vercopers' op te treden. Naar aIle waarschijnlijkheid gold dat niet voor leken (33). De kolonisten aan wie de eenheden veen waren uitgegeven, verkregen de volle eigendom van de grond, een zeer belangrijke stimulans voor onvrije boeren, horigen.

Bij de cope werden in het contract rechten en plichten tegenover het overheidsgezag geregeld, zoals de hoogte

van de belastingen. Uit de bepalingen valt op te maken, welke verwachting men had ten aanzien van het moment waarop het in cultuur te brengen land vruchten zou gaan opleveren. Men schatte dit kennelijk op een jaar of twee, want de regel was, dat na drie jaar de boer en verplicht waren tot het afstaan van een tiende van de produktie. Verder was daar

de tijns (34), een klein bedrag dat jaarlijks per hoeve moest worden betaald ter erkenning van het overheidsgezag.

Het ontginningspatroon dat in de regio ontstond, is ruwweg te beschrijven als een indeling in blokken aan de westkant, blokken en punten aan de oostkant. Opvallend is de regelmaat, vooral aan de west kant omdat daar de vaste opstrek (het van te voren vaststellen van de achtergrens) gebruikelijk was. De meest gang bare ontginning had een vaste perceelsdiepte van 1250 a 1300 m, de zes-voorlingontginning (1 voorling = 55 a 60 roeden; 1 Stichtse roede = 3.756 m). Een dubbele lengte kwam ook weI v~~r. Langs de ontginningsbasis werden vaste hoevebreedten van 30 roeden uitgezet. De meeste perce len kregen op die manier een oppervlakte van ca 13,5 ha, een 'hoeve'. Voor de eerste zesvoorlingontginning heeft de Otterspoorbroeksedijk ten wes westen van de Vecht aan het einde van de elfde eeuw als ontginningsbasis gediend.

De werkwijze had een uniform karakter. De situatie was

36

overa1 nagenoeg ge1ijk (35), a1 noodzaakte de waterbeheersing tot meer kunstgrepen naarmate men gebied op grotere afstand van de rivier in cu1tuur bracht. Door het ontwaterings-en afwateringssysteem moest het veen bewerkbaar en toegankelijk b1ijven. Men begon met het graven van een wetering evenwijdig aan de Vecht, en van twee zijweteringen loodrecht op de ontginningsbasis (een recht10pend element aan de rand van- en, naderhand, in het veengebied). Hierdoor kon het veen worden ontwaterd. De vrijgekomen grond werd gebruikt voor het opwerpen van een achterdijk en twee dwarsdijken. De hoofdstructuur van het ontginningsb1ok lag nu vast; een nadere verkave1ing kon men rea1iseren door het graven van sloten. Het afstroomwater van de nog onontgonnen venen kon de 1anderijen binnen het b1ok, omgrensd door dijken en kaden, niet bereiken. De achterkade of achterdijk vormde de basis voor de volgende ontginningsslag. Op die wijze ontstond het 'slagen1andschap'. Het 1andschapsstramien werd de grondslag van het bewoningspatroon. Het opgehoogde terrein langs de achterwetering (dus aan de kop van het kavel) diende als vestigingsplaats voor de boerderijen. Naderhand werden deze door een weg met elkaar verbonden, waardoor zich een 1intbebouwing vormde.

De aard en 1igging van het veen brachten een daarmee samenhangende werkwijze mee die uiteinde1ijk resulteerde in het verschi1lende 1andschapspatroon ten westen en ten oosten van de Vecht. Aan de westkant van de rivier, in

de veenvlakten, was nauwe1ijks sprake van hoogteverschi1, in tegenste11ing tot de veenkoepe1s en veenruggen aan de oostzijde. Deze laatste hadden een he11inghoek, met als gevo1g een natuur1ijke afwatering. De rege1matige strokenverkave1ing werd haaks op de hoogte1ijnen ge1egd,

dus tegen de helling op. Het veen werd vervo1gens in etappes ontgonnen, waarbij de oude achterkade als nieuwe secundaire (enz.) ontginningsbasis diende. Ook de bewoning schoof mee. Men had hier het recht van vrije opstrek, een onbeperkte percee1sdiepte tot aan de stuwwa11en. Daardoor ontstonden 1anggerekte eenheden, eindigend in een punt. Het ligt overigens voor de hand, dat een derge1ijk model - een taartpunt - minder gunstig was voor de exp1oitatie. De

meest noordelijke was Breuke1eveen, waarvan de Oude Weg, ver1engde van de Gageldijk, waarschijnlijk de basis is geweest (36). Deze dijk vormde, als basis van een reeks ontginningen, een zuidoostgerichte ononderbroken 1ijn, getuigend van een grootschalige integrale aanpak. Maar ondanks de regelmaat die deze 1ijn bracht in het patroon, kreeg het gebied aan de oostkant van de Vecht niet die 1ineaal-achtige structuur. Dit hield verband met de 1atere aanvan van het project. Bij de uitgifte van de kavels moest men rekening houden met gevestigde rechten zoa1s de oostwest-grens met Holland (na 1296) ten zuiden van Nieuw Loosdrecht. De hoek die deze grens maakte met de Vecht,

was een gegeven dat de richting van de ontginning bepaa1de.

37

Het recht van vrlJe opstrek, en de steeds beperktere ruimte naargelang men dieper het veen in ging, leidden tot stagnatie, zoals bij de ontginning van het Breukeleveen (37). De zuidelijker gelegen eenheden Achttienhoven, Westbroek en Maarsseveen (waarvan de parallellopende ontginning Tienhoven werd afgesplitst) kwamen uit (in een punt) bij de ontginning Loosdrecht. Breukeleveen lag daardoor beklemd tussen Loosdrecht aan de noordkant en Tienhoven aan de zuidkant. Een groot aantal grensconflicten was daarvan het gevolg, wat het proces vertraagde. Ca 1460 had men het niet verder gebracht dan tot driekwart van de totale lengte in oostelijke richting; de 'punt' was nog niet ontgonnen. De betiteling 'Agteraf' van dit gebied die men op oude kaarten tegenkomt, heeft in zowel letterlijke als figuurlijke zin betekenis. Ook op de vorming van de woonkernen had deze trage gang van zaken invloed, zij het dat hier dezelfde lintbebebouwing ontstond vanwege de identieke werkwijze. Maar elke nieuwe generatie ontginners bouwde zijn boerderij zo diep mogelijk in het veen en ongeveer in het midden van zijn gebied (38), zodat het zwaartepunt van de bebouwing gestadig verschoof naar het noordoosten. In de zestiende eeuw werd het einde van de venen bereikt, aan de voet van de Gooise stuwwal.

De huidige plaats van de dorpen Maartensdijk, Achttienhoven, Oud-Maarsseveen, Tienhoven en Breukeleveen dateert uit die periode. De oudste ontginningen in dit dee 1 van het Nedersticht, de Stichtse Venen, dateren uit de twaalfde eeuw;

de laatste fase, tegen de rand van het Gooi (de Hollandse Rading) werd in de zestiende eeuw voltooid.

Op het ontgonnen terrein werd aanvankelijk vooral akkerbouw bedreven. De waterbeheersing werd echter een steeds groter probleem doordat het proces zelf verandering bracht in de peilverhouding ten opzichte van het Vechtpeil. De afwatering van de uitgestrekte veenmoskoepels, waterrijk als sponzen, voerde uiteindelijk tot een keer, een andere balans. Na voltooiing van de ontginning lag het waterpeil in het gebied lager. De veenbodem bleek sterk in te klinken; waterdoorlatend was de grond niet. In vele gevallen werd het land na verloop van tijd te drassig voor akkerbouw of gemengd bedrijf; men ging over tot veeteelt. Soms restte aIleen een functie als hooiland.

Regulering van de Vecht

De eerste stap in het kader van de regulering van de Vecht was het leggen van de dam in de Kromme Rijn bij Wijk bij Duurstede in 1122 (39). De gevolgen lagen op verschillend vlak. De afvoer van zoet Rijnwater via de Vecht en de Angstel kwam nu goeddeels tot stilstand, wat mogelijk een sterkere invloed van het zeewater vanuit het noorden veroorzaakte. De bedding van de rivier verlegde zich niet meer, althans niet door natuurlijke oorzaken, wat de bewoonbaarheid van het gebied uiteraard ten goede kwam. Maar niet aIle gevolgen waren gunstig voor de bewoners.

38

Door deze ingreep stroomde er minder water door de Vecht; de waarde van de rivier als verkeersroute verminderde.

Het protest van de Utrechtse burgers voerde in de twaalfde en dertiende eeuw tot de aanleg van andere verbindingen, zoals de Vaartsche Rijn, die de Vecht verbond met Rijn

en Lek. De Dude Gracht, belangrijke tussenschakel, werd

al in het begin van de twaalfde eeuw gegraven.

De aanleg van sluizen, ter verdere regeling van het waterpeil in de rivier, zette in met de bouw van de Otterspoor sluis tussen Maarssen en Breukelen. In een oorkonde uit

1228 wordt hiervan al al melding gemaakt (40). De afdamming had tot doel het zeewater te keren bij hoge vloeden. Twee eeuw~n later brak men de Otterspoorsluis af in verband met de aanleg van de Hinderdam met sluis, stroomafwaarts even voorbij Nigtevecht. De locatie was op zichzelf een politiek strijdpunt tussen de landsheren (de graaf van Holland en

de bisschop van Utrecht) met wisselende uitkomst (41). In

de jaren 1383-1389 werd de afdamming gerealiseerd van het Naardermeer, dat tot die tijd in open verbinding met de Vecht had gestaan. Naarmate de economische ontwikkeling

van het gebied vcrderde, kwamen ook tegen die achtergrond sluizen tot stand. Zo hield de aanleg van de sluis ten zuiden van Loenen - waaraan Nieuwersluis haar naam dankt

- verband met het graven van de Nieuwe Vaart (of Nieuwe Wetering) ca 1466, ter verbetering van de scheepvaart tussen Vecht en Angstel. Bij de beslissing tot de bouw en de keuze van de locatie speelden politieke belangen een grote rol. Het verschijnsel, dat zich in aIle tijden voordoet, de noodsituatie die de interne strubbelingen op de achtergrond stelt, zou bij voor de aanleg van de belangrijkste sluis,

de Grote Zeesluis bij Muiden, de knoop doorhakken. Deze

werd uiteinde1ijk gebouwd in de jaren 1673-1674 onder druk van de oor1ogsomstandigheden (42). De constante bedreiging vanuit de Zuiderzee noodzaakte tot het leggen van dijken 1angs de kust vanaf het begin van de dertiende eeuw. Om dezelfde reden kwamen in het binnenland dijken tot stand, zoals de Keverdijk en Broekdijk langs het Naardermeer - belangrijk ter voorkoming van overstroming vanuit het meer waarop eb en v10ed v33r 1389 vrije inwerking hadden. De

bouw van rivierdijken kwam later op gang. Aangenomen wordt dat de Vecht in een vroeg stadium (in de dertiende eeuw)

al van dijken werd voorzien.

In de loop van de eeuwen bracht men door regulering wlJzigingen aan in de loop van de Vecht, vooral in de nabijheid van de stad Utrecht. De aanduidingen op vijftiende en zestiende eeuwse kaarten lopen uiteen, waardoor het moeilijk is een beeld te vormen van de ontwikkeling (43). Naarmate het stadspatroon van Utrecht vastere lijnen kreeg (met als centrale assen de Dude Gracht en de Nieuwe Gracht) streefde men ernaar, de rivier hierop te laten aansluiten. De peilbeheersting kwam in 1609 tot stand door de bouw van de Weerdsluis, een 9chut- en uitwateringssluis, die de Vecht

39

van het stadswater scheidde. In de huidige situatie vormt de rivier een onderdeel van het patroon van de waterwegen binnen de stad. De Vecht zet het trace voort met een waterpeil dat ca 90 cm lager ligt. Vanaf de Weerdsluis, het punt waar dit voar de doorvaart gereguleerd wordt, heet de voortzetting Vecht.

De afwatering in het Vechtgebied als geheel bleef ondanks aIle maatregelen een probleem. Zelfs in de twintigste eeuw kwam het nog vaar, dat de rivier buiten haar oevers trad. De aanleg van een gemaal in de Grote Zeesluis te Muiden, waarvaar al in de negentiende eeuw plannen bestonden, werd pas in 1930 gerealiseerd. Al na twee jaar hoefde het gemaal niet meer dienst te doen in verband met de voltooiing van de bouw van de Afsluitdijk.

Afgraven van het land. Vervening en klei-afgraving

Ret is aan te nemen dat men in een vroeg stadium de bruikbaarheid van de veenlaag, als brandstof, heeft ontdekt en tat turfwinning voor eigen gebruik is overgegaan (44). Deze activiteit bestand tot ca 1500 uit het weggraven van de veengrond tot net boven het grondwaterpeil, de droge vervening. Gevolg daarvan was een sterke achteruitgang van de badem van het ontgonnen land, dat daarna aIleen nog als als weiland af als hooiland dienst kon doen. Ingrijpende veranderingen in het landschapspatraon bracht het proces, in deze fase, averigens niet. De ongunstige gevolgen voor het bodemgebruik zag men in; vanaf de dertiende eeuw werden vaorschriften gesteld voor het herstel. Voor het 'toemaken' van de veenlanderijen, de 'vullinghlanden' (45), gebruikte men een substantie van verschillende herkomst, zoals veen van slechte kwaliteit - niet geschikt voor het maken van turf - maar ook weI Pleistoceen zand, als dat toevallig voorhanden was. Dierlijke mest, slootbagger en zelfs stadsafval uit Amsterdam en Utrecht werd voor dit doel aangewend (46). Het bagger en of modderen werd een beroep, inspelend op de voorschriften tot taemaken van het land

en op de behoefte aan grondverbetering in het algemeen.

Dit nam dermate grote vormen aan, dat de overheid al in

de zestiende eeuw regels en beperkingen stelde. Het afschrapen van de Vechtbodem door de 'modderluyden' ging vaak gepaard met beschadiging van de oevers. Inmiddels

was de turfwinning in een ander licht komen te staan door het steeds sterkere commerciele belang. De vraag naar brandstof nam in de zestiende eeuw sterk toe, vooral van

de kant van de steen- en pannenbakkerijen. De hoeveelheid turf die door afgraven van het land werd gewonnen, kon op den duur niet meer voldoen aan de groeiende vraag. Men

ging steeds dieper steken, tot onder het peil van het grondwater - de natte vervening.

Dit turftrekken (47) was veel ingrijpender vaor het landschap. Toen ca 1530 het gebruik van een baggerbeuge1

40

(een soort schepnet met een scherpe rand, bevestigd aan

een lange steel) algemeen werd, begon de landvernieling

pas goed. Het omhooggehaalde veen werd op uitgespaarde stroken grond te drogen gelegd, waarbij men de verkavelingslijnen van het slagenlandschap volgde. Geleidelijk ontstond hier een landschap van brede sloten, trekgaten

of petgaten genoemd, en legakkers. Door de veranderende verhouding tusseD water en land kalfden de legakkers af, waarbij de wind vrij spel had en de watermassa zich steeds meer uitbreidde ten koste van de landstroken. Door de natte vervening gingen enorme stukken cultuurgrond verloren, zoals in Oud-Loosdrecht, Boomhoek, Muyeveld, Breukeleveen, Tienhoven, Maarsseveen en Molenpolder. Elders leidde onsystematische verveningen tot diepe 'veenputten', zoals aan de west kant van de Vecht in de Botshol en de Vuntus.

De turfwinning ging tot in de twintigste eeuw door (48).

Tenslotte kan de klei-afgraving worden genoemd, een veel minder ingrijpencl proces, dat tot een wisselend grondniveau leidde. De sporen daarvan zijn nog waarneembaar. Tengevolge van dit 'aftichelen' komen langs de oevers stukken grond voor met een opvallend laag bodempeil, zoals in de nabijheid van het huis Oudaen. Vergelijking van negentiende eeuwse kaarten waarop het grondpeil wordt aangeduid, toont aan

dat het land echter in vele gevallen naderhand weer werd opgehoogd. Als geheel moet het afgraven toch winstgevend zijn geweest, gezien de wervende omschrijving in de negentiende eeuwse vei_lingberichten. De aanwezigheid van 'beste steen- en panaarde' gold kennelijk als aanbeveling.

Zandzuigerij

Een onverwachte, ingrijpende verandering in het landschap werd in de twintigste eeuw veroorzaakt door de zandzuigerij. Vanaf het eerste kwart van de eeuw werd deze techniek aangewend, onder andere in de Spiegelpolder aan de oostkant van de Vecht boven Nederhorst den Berg. In dit deel van de bodem beyond zich een Pleistocene zandlaag. De bodem van de Spiegelpolder stand op een kaart van 1866 nog aangegeven

als begaanbaar (veen)land. Het veendek werd naderhand afgegraven. Door de zandwinning uit de diepere Pleistocene zandlaag veranderde de polder uiteindelijk in een plas.

Situatie aan het einde van de periode.

De vorming van het cultuurlandschap nam eeuwen in beslag. Het landschapsstramien dat hierdoor ontstond, was tot halverwege de negentiende eeuw vrijwel onveranderd (49). De uitbreiding van de bebouwing en de infrastructuur ten westen van de Vecht leidde uiteraard tot wijzigingen; toch is ook nu nog de oorspronkelijke inrichting van het landschap, geaccentueerd door het bewoningspatroon, duidelijk te onderkennen. Wat betreft het gebied aan de oostkant van de Vecht is dit in nog sterkere mate het geval, al is het

41

daar vooral de vervening, die tot de huidige landschappelijke situatie heeft geleid. Uitbreiding van de bebouwing en van de infrastructuur had aan deze zijde nauwelijks plaats.

Conclusies

- Het ontstaan van het fysische landschap gedurende het Pleistoceen en het Holoceen heeft een vlak gebied opgeleverd begrensd door stuwwallen, de Gooise-Utrechtse Heuvelrug. Binnen het vlakke gebied zijn sporen uit het Pleistoceen waar te nemen in de vorm van grindhoudende zandopduikingen, zoals in Muiderberg en Nederhorst den

Berg. Zij dateren uit de voorlaatste ijstijd (Saale ijstijd). Ook uit de laatste ijstijd (Weichselijstijd) komen in het Vechtgebied Pleistocene zandkoppen voor (niet grindhoudend, zoals de stuwafzettingen), zoals bij Oud-Maarsseveen en Nieuw-Loosdrecht.

- In de hieropvolgende warme periode, het Holoceen, vormden zich moerassen en zoetwatermeren. In de moerassen begon zich ca 5000 jaar geleden veen te ontwikkelen. Mogelijk

is omstreeks dezelfde periode de oer-Vecht door het gebied gaan stromen.

- Over het ontstaan van de Vecht lopen de meningen uiteen; men neemt algemeen aan, dat de rivier een aftakking is vaan een Rijnarm ten oosten of in de buurt van de tegenwoordige stad Utrecht.

De differentiatie van de bodemlandschappen is voor een deel veroorzaakt door het buiten de oevers treden van de Vecht en voor een dee I door inbraken van de zee, vanuit het noorden.

- De differentiatie (zand, veen, rivierklei en zeeklei) heeft een wisselende vegetatie tengevolge gehad.

- In de eerste tien eeuwen van de jaartelling was bewoning aIleen mogelijk op de hoge gronden langs de rivieroevers. De vorming van de maatschappelijke ordening hing samen met de wisselende beheersing (Friezen/Franken) en met de door het Frankische gezag gesteunde missieactiviteiten. Wat dit laatste betreft komt vooral de figuur van de geloofsprediker Liudger (742-804) naar voren.

- 953, het jaar van de schenking van het Vechtgebied aan de Utrechtse kerk door Koning Otto I, is te beschouwen als een afronding van de periode waarin het fysische landschap is ontstaan. Het in cultuur brengen van de venen aan weerszijden van de rivier betekende een nieuwe fase in de landschapsont wikkeling met een daaraan gekoppelde nieuwe fase in de maatschappelijke ordening.

- Het cultuurlandschap heeft zich in de periode 1000-1500 gevormd door ontginning van de venen, regulering van de Vecht, en vervening van de in cultuur gebrachte gronden.

- De volgorde van de ontginningen - eerst het gebied aan de westkant van de Vecht - heeft de grondslag gelegd voor het verschil in ontwikkeling in deze gebieden. Het beoogde effect van de ontginning, vergroting van het

42

landbouwareaal, bleek teleurstellend door de eigenschappen van de veengrond (oxydatie, klink). Dit stimuleerde het afgraven van de grond, de droge vervening, wat tegelijkertijd inspeelde op de toenemende vraag naar turf als brandstof.

_ De volgende fase in dit proces, de natte vervening, heeft het landschap aanzienlijk veranderd; het plassengebied

is op deze wijze ontstaan.

- De tweeledigheid in het landschap van het Vechtgebied

is de grondslag van de differentiatie in de ontwikkeling van de stroomrug en de ontwikkeling van de in cultuur gebrachte venen aan weerszijden van de rivier. Ondanks het tweeledige karakter is het gebied in historisch perspectief ala een eenheid te beschouwen.

Het landschapspatroon dat door de ontginningswerkwijze is ontstaan, heeft als zodanig (ook door de verhoudingen) grote waarde als karakteristiek. Dit geldt

voor de verkavelingsstructuur, de infrastructuur, de lintbebouwing en de openheid van het gebied. Deze waarde wordt nog verhoogd door het maatschappelijke aspect, de betekenis van de ontginning en de vervening voor de ontwikkeling van de regio als geheel.

HOOFDSTUK3

43

Bestuur en waterstaatszorg vanaf ca 1050

Landschaweliike situatie en bestuursontwikkeling

In de landsheerlijke periode werd de organisatie van de samenleving beheerst door enerzijds het leenstelsel, anderzijds het nauwelijks gescheiden karakter van wetgeving, rechtspraak en uitvoering. De machtenscheiding op grond

van de Trias Politica van Montesqieu (1689-1755) is in

het Nederlandse grondgebied pas in de Staatsregeling van 1798 opgenomen. In de landsheerlijke periode bleef op het platteland de gevestigde ordening en hierarchie, met aan

het hoofd de landsheer, eeuwen lang ongewijzigd (1). Het grondbezit bepaalde in hoeverre men zeggenschap had in

de gang van zaken.

In het Vechtgebied hield de maatschappelijke ordening nauw verband met de ontginningen. De woeste gronden waren onderdeel van de schenkingen door Koning Otto I aan de Utrechtse Kerk ca 953. Door de ontginning daarvan werd het nuttig territoor van de bisschop stelselmatig uitgebreid vanaf de stroomruggronden, waar hij als geestelijk leider al voet aan de grond had. Mogelijk vigeerde er in Breukelen een administratief centrum voor de bisschoppelijke goederen ter plaatse (2). Het is aannemelijk dat de parochie Breukelen al in de eerste helft van de elfde eeuw bestond (3). In het kader van een integrale ordening ontbond de bisschop

de hofgoederen en creeerde nieuwe rechtsverhoudingen, waarin zowel het oude land langs de rivier als het nieuwe land (de in cultuur gebrachte venen) betrokken werden.

De parochie Breukelen

Het overheidsgezag, toekomend aan de bisschop, omvatte zowel het wereldlijk als het geestelijk bestuur. In de

elf de eeuw deed zich een verschuiving voor, in de zin van overdracht van een deel van de kerkelijke bevoegdheden.

De kerk te Breukelen was een eigenkerk, eigendom van de bisschop; toen deze het eigendomsrecht omzette in het recht van patronaat schonk hij dit recht aan de proost van Oudmunster (4). De proost van Oudmunster werd tevens de aartsdiaken van het aartsdiakonaat; het dekanaat Iuxta Vechtam ressorteerde onder dit aartsdiakonaat. De parochie Breukelen was binnen de kerkelijke ordening een onderdeel van het dekanaat Iuxta Vechtam en viel dus onder het aartsdiakonaat van de proost van Oudmunster.

Instelling gerechten

44

De vordering van het ontginningsproject betekende uitbreiding van het territoor waarover de publieke organisatie

- en dus de zeggenschap van de bisschop - zich uitstrekte. De bestuurlijke ordening was geint op de landschappelijke ontwikkeling, het in cultuur brengen van de venen. Op de afronding van een ontginning volgde het instellen van een gerecht, een bestuurseenheid in het betreffende stuk. De omvang van deze eenheden liep sterk uiteen, van een tiental huizen tot ~~n of meer dorpen. De begrenzing volgde uiteraard de dijken, kades en weteringen die in het kader van ontginning waren aangelegd. De zeggenschap binnen deze administratieve omlijning, die zowel rechtspraak als wetgeving als uitvoering omvatte (de situatie v55r de machtenscheiding), werd door de bisschop via schenking of belening in hand en gegeven van geestelijke instellingen

en leken. Om verzekerd te blijven van de macht voerde hij daarbij een politiek die op bevestiging en continuiring daarvan gericht was. In dit kader kwarnen de kapittels en

de ministerialen in aanrnerking; in beide gevallen was er een sterke binding met de kerk. De ministerialen werden

in de elfde en twaalfde eeuw ingeschakeld, zowel op het oude land als in het veengebied dat ter ontginning werd uitgegeven (5). Als beheerders van de bisschoppelijke goederen fungeerden zij als zaakwaarnemers en maakten als zodanig carriere. Het grootste aantal van de Heren die

zich op de stroomruggronden vestigden, behoorde tot deze dienstaristocratie.

De voorkeur binnen deze categorie spitste zich nog verder toe, te weten tot personen of kapittels die al rechten hadden gekregen op het oude land - waar dus al sprake was van een bepaalde verhouding tot de landsheer, de bisschop. Aan de oostkant van de Vecht kon deze politiek van aaneensluiting en continuiteit consequent worden doorgevoerd. De rechtsmacht (in wijder verband, het bestuur) op het oude land langs de rivier werd vermoedelijk al in een vroeg stadium door de bisschop geschonken aan proost en kapittel van St. Pieter (6), als vrij, allodiaal goed. Daartoe behoorde, in het aandachtsgebied, het land tussen de Vecht en de Zogdijk. Verder, aan de west kant van de rivier, een klein gebied bij Otterspoor. Mogelijk vond

de schenking plaats kort na de stichting van het Kapittel in 1048. Dit gebied werd dus het Proostdijgerecht, op sommige kaarten weI aangeduid als Pietersgerecht of St. Pietersgerecht. Toen nu de uitgifte van het achterliggende in cultuur te brengen land (het Breukeleveen) aan de orde kwam werd dit eveneens aan het Kapittel toebedeeld, waarna de ontginning een aanvang nam. Na afronding daarvan bezat het Kapittel ook over dit gebied, aansluitend bij het Proostdijgerecht, de rechtsmacht als vrij, allodiaal goed. De gang van zaken was typerend voor de strategie. Na 1243 strekte de zeggenschap zich ook uit over Tienhoven, op grond van een transactie van het Kapittel met Herman van Maarsseveen, een ministeriaal van de bisschop (7). Op deze

45

W1Jze kreeg het Kapitte1 van St. Pieter een onbetwiste machtspositie aan de oostkant van de Vecht. Aan de westkant van de rivier 1ukte het niet, een derge1ijk aaneenges10ten bo1werk tot stand te brengen. De ontwikke1ing van het dorp Breuke1en (en a1s gehee1, het grotere be1ang van deze zone) had tot gevo1g, dat ook anderen streefden naar bevestiging en zo moge1ijk uitbreiding van hun zeggenschap. Dit streven 1eidde tot een groeiende macht van de ministeria1en (8).

De uitbreiding van de parochie Breuke1en vo1gde de vordering van de ontginningen, met de gerechtsgrenzen a1s territoria1e om1ijning. Het territoor bestond uiteinde1ijk uit de vo1gende gerechten (9): Bisschopsgerecht, het Ronde Dorp, Otterspoorbroek, Vijfhoeven, Proostdij, Breuke1erwaard, Oud-Aa, Breuke1eveen. Het Ronde Dorp, een miniatuurgerecht binnen het Bisschopsgerecht, was ge1egen op een ruime uiterwaard tussen de Vecht en de Vechtdijk, ter hoogte van de parrochiekerk. De kern van het dorp Breuke1en.

Twee1edig bestuur: gerechten en waterschappen

De waterstaatszorg was in principe een taak van het a1gemeen bestuur en lag dus in handen van het gerechtsbestuur. De 1andschappe1ijke situatie in het Vechtgebied 1eidde er toe, dat dit facet een groot dee1 van deze taak uitmaakte. Aanvanke1ijk was dit be1angrijker dan wat ook. Met de ontwikke1ing van het gebied breidde de bestuurstaak zich uit. De waterstaatzorg werd daardoor niet minder be1angrijk, maar a1s gehee1 ontstond er een comp1exiteit waar dit aspect een onderdee1 van was. Toch heeft van begin af aan de gedachte ge1eefd, dat de behartiging van deze be1angen, a1s gehee1, van het algemene bestuur afgescheiden diende te b1ijven. Voor de uitvoering van deze taak kwamen de bewoners in aanmerking, geerfden; het grondbezit was ook in dit v1ak bepa1end.

Zo ontstonden a1 in de vroege middeleeuwen territoria1e rechtskringen voor de rege1ing van de waterstaatszorg - de waterschappen. In eerste instantie betrof het voora1 de rege1ing van de water1ozing, die eerder prob1emen opriep dan de waterkering (10). In de 1agerge1egen de1en noodzaakte ook de bedreiging van de opdringende zee tot een krachtenbunde1ing. De oprichting van deze rechtskringen

was aanvanke1ijk een loka1e aange1egenheid, waarbij de hogere, centrale overheid niet of nauwe1ijks betrokken

was. Het instituut maakte echter een ontwikke1ing door.

De 1andschappelijke situatie kon 1eiden tot een rege1ing

in een groter kader, wanneer het ging om een waterstaatswerk dat niet bes10ten lag binnen de grenzen van het waterschap. Het territoor kon meer dan een gerecht omvatten, of onderdelen van verschi11ende gerechten. In dat geval richtten

de belanghebbende grondeigenaars voor dat doe1 een overkoepe1ende organisatie op, een grootwaterschap of hoogheemraadschap. Het uitgangspunt, de ze1fstandigheid ten opzichte

46

van het algemene bestuur, leidde in deze situatie tot andere proporties, mogelijk uitmondend in een machtspositie. De grootwaterschappen streefden ernaar een erkenning van overheidswege te krijgen. Maar ook hier ontbrak een strakke scheiding; de oprichting van een grootwaterschap geschiedde niet altijd louter op instigatie van de grondeigenaars. Dit kon ook uitgaan van de overheid, in de landsheerlijke periode dus van de landsheer. De regionale waterstaatszorg werd gezien als een aspect van het landsheerlijke bestuur. Naar analogie vaL de bevoegdheid die de bisschop bezat om

de inwoners op te roepen voor de landsverdediging had hij ook de mogelijkheid hen in te schakelen voor de strijd

tegen het water.

Tegen deze diffuse achtergrond ontwikkelde zich in het Vechtgebied een tweeledig bestuur, gerechten en waterschappen, met raakpunten op het vlak van de waterstaatszorg. Het gerecht, afgeleid van het overheidsgezag, was

in principe dominant. Beide hadden een publiekrechtelijke status (11), beide waren gekoppeld aan de landschappelijke situatie. De differentiatie in uitgangspunten werkte echter door in de taak en in de wijze waarop het bestuur was samengesteld. Enerzijds het gerecht, als bestuursvorm ingesteld door de landsheer, nagenoeg uniform. Het bestuur bestond uit schout (landsheerlijk ambtenaar) en schepenen, die als vertegenwoordigers van de bewoners optraden. Anderzijds het waterschap, dat op initiatief van de bewoners

was opgericht, omdat men aIleen op deze wijze verenigd

een bepaald waterstaatkundig probleem het hoofd kon bieden. Het verschil in uitgangspunt bij de instelling van een gerecht en de oprichting van een waterschap bracht mee,

dat er op het vlak van de waterschappen een veel sterkere differentiatie bestond. In principe bestond het bestuur

uit de schout van het gerecht en de heemraden, gekozen

uit de ingelanden, de stemgerechtigde geirfden, maar dit

was niet bij elk waterschap zo uniform geregeld. Als twee uitersten was enerzijds de situatie denkbaar, dat het gerechtsbestuur ,)ok optrad in de hoedanigheid van waterschapsbestuur (bijvoorbeeld als de omlijning van het gerecht en het waterschap dezelfde was), anderzijds dat heemraden functioneerden met een speciaal daarvoor aangestelde schout of zonder schout. In het laatste geval verrichtte het waterschap haar taak zonder binding met het gerecht. De gelden voor de aanleg van kunstwerken verkreeg men door een oms lag over de geirfden (de ingelanden) of hun vertegenwoordigers, de pachters van de grond.

Deze tweeledigheid bracht in vele gevallen een overlapping mee. Bij de instelling van een gerecht werd de begrenzing vastgelegd en de bevoegdheden van het bestuur geregeld. De waterstaatszorg, in dit kader, betrof dus het gebied binnen de gerechtsgrenzen. De waterschappen waren doelcorporaties, ontstaan tegen een heel andere achtergrond, los van het ontginningsproject. In vele gevallen werden zij door de

47

bewoners van een bepaald gebied uit noodzaak opgericht,

op grond van een precaire landschappelijke situatie. Zij waren geent op de waterstaatkundige eenheid die de begrenzing van hun territoor plus de inhoud van hun taak aangaf - niet op de strategie en de regelingen van de bisschop. De omlijning van het gerecht, en dus van de bestuurstaak, werd bepaald door de geografische grenzen

van de ontginningseenheid. Vaak viel dit samen met de begrenzing van het waterschap (de polder), maar de waterstaatkundige eenheid kon zich ook over verschillende gerechten uitstrekken, of over een deel van een gerecht. Vanzelfsprekend was er voor de bisschop vee 1 aan gelegen

om ook op deze rechtskring invloed te kunnen uitoefenen

- dat is altijd een punt gebleven, bij elke vorm van overheidsgezag. Het waterschapsinstituut bracht echter

mee, dat bij de zeggenschap de nadruk lag op de geerfden~ belangrijke (vanwege hun grondbezit) inwoners binnen het territoor, die bekend waren met de landschappelijke problemen. Desalniettemin is het in zoverre tot een verstrengeling gekomen, dat de schout van het gerecht doorgaans de schout van het waterschapsbestuur was. Het behoeft geen betoog, dat deze verstrengeling van bevoegdheden aanleiding kon zijn voor misverstanden, of voor een verschil in interpretatie bij de afpaling van de taak.

Toch zal het in de regio, binnen het kleinschalige bestek van de plattelandssamenleving (waarin men zeer afhankelijk van elkaar was), niet zulke problemen hebben opgeleverd. Het ging vaak om dezelfde mensen, die in verschillende hoedanigheid optraden. Een herkenbare situatie. Bestudering van zeventiende en achttiende eeuwse gegevens levert de constatering op dat men, als dat zo uitkwam, zich bediende van een soepele interpretatie.

De bespreking va It uiteen in twee gedeelten: de rol van de gerechten en de rol van de waterschappen. Bij beiden .wordt in het kort de inhoud van het begrip geschetst, en

de ontwikkeling tot op heden. De onderverdeling in de periode voor en na 1795 houdt verband met de toen geintroduceerde bestuur1ijke scheiding. Bij de uiteenzetting ligt de nadruk op de situatie in de provincie Utrecht, toegespitst op het Vechtgebied. De ontwikke1ing in het aandachtsgebied wordt hiertegen afgezet. Daarbij komt de onderlinge verhouding van deze twee instituten aan de orde en hun p1aats in de historische structuur. Dit vormt het laatste gedee1te van het hoofdstuk.

Ontwikkeling van het gerecht

Inhoud van de term

Voor de term 'gerecht' in de midde1eeuwen stond een verwarrende diversiteit aan betekenissen. In het aan Holland grenzende gebied van het Sticht was dit in nog sterkere mate het geval vanwege de infiltratie van Ho11andse aan-

48

dujdingen van zaken of personen die met het gerecht in verband stonden (12). Met 'gerecht' werd in de eerste plaats aangeduid: de rechtsmacht die iemand krachtens de afleiding, in de een of andere vorm van de bisschop bezat. Verder

stond dit voor de geografische begrenzing waarbinnen hij deze rechtsmacht uitoefende. Tenslotte werden ook (behalve in de zeer kleine gerechten) de personen met wie de bezitter van de rechtsmacht of zijn vervanger 'te recht zat', gezamenlijk het gerecht genoemd. AIleen deze laatste betekenis sluit aan bij het huidige spraakgebruik, wat echter associaties wekt met de beperking die er sinds de scheiding van machten aan gegeven wordt: de rechtsmacht, de rechtsbedeling. De taak van het landsheerlijke gerecht ging dus veel verder en omvatte het hele bestuur, dus ook wetgeving en uitvoering.

Het gerecht, Utrechts equivalent van het Hollands-Zeeuwse ambacht, behoorde wat de rechtsbedeling van de hoge rechtsmacht betreft aan de bisschop. De lage of dagelijkse rechtsmacht (13) beyond zich in velerlei handen. Voor de bezitters van de lage rechtsmacht bestond in het Sticht aanvankelijk geen benaming; de Hollands-Zeeuwse term 'ambachtsheer' werd pas in de vijftiende en de zestiende eeuw hier en daar overgenomen. Hoe zeer de inhoud van deze aanduiding kon verschillen, blijkt uit het gebruik van de woorden 'ambacht' en 'ambochtsman', meervoud 'ambochtslude'. Men bezigde het woord ambacht in de zin van ambt, en ambochtsman in de zin van ambtenaar. In de VIaams-ZeeuwsHollandse opvatting ging het dan om een functionaris, beleend met een erfeIijk ambt. Zo niet in het het Sticht.

De Utrechtse ambachtsman of gerechtsheer (14) was een functionaris die optrad krachtens een benoeming en die afzetbaar was. Zijn optreden berustte op delegatie.

Hoe zeer de gerechten, als instituut, verschiiden van de na 1795 gevormde gemeenten, blijkt uit de zakelijke waarde ervan. Het gerecht behoorde toe aan een per soon of aan

een instelling. Het kon in leen gegeven, geschonken, verkocht of verpacht worden. Degene aan wie de bestuurstaak was opgedragen binnen dit gebied, benoemd door de heer

of de instelling, had recht op revenuen daarvan zoals op verbeurdverklaarde goederen en op boetes. Aan het ambt

was dus een financieel belang verbonden. Ook dit ambt zelf had zakeIijke waarde en kon op dezeIfde manier in andere hand en overgaan.

Samenstelling en bevoegdheid

Aan het hoofd VBn een gerecht stonden schout en schepenen, geassisteerd door een secretaris. De schout had niet aIleen de leiding bij de rechtspraak en de daarmee samenvallende wetgeving, maar ook bij daden van bestuur. Deze ambtenaar, aangesteld door de gerechtsheer, kon nog andere hoedanigheden in zich verenigen, zoals die van gadermeester

49

(ontvanger). Verder bekleedde hij het voorzitterschap van de schepenbank, het rechtsprekende college. De schepenen, gekozen uit de volle buren, werden beedigd. De schepenbank oefende de boetstraffelijke (lage) rechtspraak uit en had de burgerlijke jurisdictie zoals het verlijden van transporten. De leden van de schepenbank hadden zitting als vertegenwoordigers van de bevolking van het rechtsgebied

- een principieel verschil met de positie van de schout (15). Het gebrek aan homogeniteit en de onduidelijkheid over wic tot wat bevoegd was, deed zich ook voor bij de regeling van de bevoegdheid tot de hoge rechtspraak, van toepassing in geval van halsmisdrijven. Aan wie deze bevoegdheid toekwam hing af van de vraag of men met een lage heerlijkheid Cook weI als dagelijkse- of ambachtsheerlijkheid aangeduid) dan weI met een hoge (ook weI vrije genoemde) heerlijkheid te do en had. Ook deze bevoegdheid was weer een verhandelbare zaak. Het kwam voor, dat in

een bepaald gebied een persppn de hoge - en een andere persoon de lage jurisdictie bezat.

Het landsheerlijke bestuur van het Vechtgebied toonde ondanks de wirwar van rechten, bevoegdheden, standen en leenverhoudingen een overzichtelijk patroon door de strakke omlijning van de ontginningseenheden, waaraan de staatkundige indeling gekoppeld was. Toch moet de steeds grotere differentiatie, met daarmee gepaard gaande verschuivingen in rechten en bevoegdheden, in de loop van de eeuwen geleid hebben tot een diffuse toestand. Ook na het landsheerlijke tijdperk vier de de rechtsonzekerheid hoogtij, wat een

de interpretatie voor wie daar belang bij had - en de macht daartoe bezat - in de hand werkte. De ontwikkeling vanat 1795 maakte aan deze diffuse toe stand een einde. Aan het einde van de achttiende eeuw bevonden zich binnen het gewest Utrecht vijf steden (Utrecht, Amersfoort, Rhenen, Wijk bij Duurstede en Montfoort) en daarnaast ca honderdveertig gerechten (16).

Veranderingen na 1795: van gerechten tot gemeenten

De ordening na 1795 werd uitgevoerd tegen de achtergrond van een geheel andere maatschappij-opvatting. Het uitgangspunt van oudsher, de zeggenschap gekoppeld aan het grondbezit, werd ten aanzien van het algemeen bestuur verlaten. De geerfden-organisatie maakte plaats voor een ingezetenen-organisatie. De term gemeente, vertaling van

het Franse commune, kwam voor het eerst in de staatsregeling van 1798 v~~r. Er was echter sprake van een overgangsfase, waarin het grondbezit toch nog een beslissende rol kon spelen. 20 bevatten de bestuursreglementen van de eerste helft van de negentiende eeuw nog het voorschrift de grondeigenaars op te roe pen en te horen over zaken die

hen speciaal raakten. Met de Gemeentewet van 1851 verdween dit. De specifieke grondbelangen werden nadien onder andere behartigd door het waterschap, dat een bredere opzet kreeg.

50

Na de Franse periode greep men in de grondwet van 1815 toch weer terug naar de traditione1e opvattingen van vdor die tijd door de ambachtsheer speciale bevoegdheden te geven (17). In 1848 werd onder inv10ed van Thorbecke in diverse opzichten definitief gebroken met het ver1eden. Op die gronds1ag kwam in 1851 de Gemeentewet tot stand.

1851: Gemeentewet

De Gemeentewet beperkte zich tot de hoofdzaken, wat ruimte bood voor een ontwikke1ing, die spoorde met de veranderingen in de samen1eving. De gemeente1ijke ze1fstandigheid heeft zich daardoor kunnen ontp1ooien; de mate van autonomie en medebewind (18) varieerde naar de heersende po1itiek van centra1isatie of decentra1isatie. De wet is nu echter een

te beperkt kader geworden (19). Ret wachten is op een nieuwe gemeentewet, waarvan de voorbereiding a1 enige jaren aan de gang is. De p1aats van de gemeente binnen de overheid va1t af te 1eiden van de taken, die haar op grond van andere wetten worden toebedee1d. Een voorbee1d biedt de Monumentenwet van 1988, waarin aan de gemeente uitgebreide bevoegdheden zijn gegeven. De inzichten van de lokale overheid zijn van grote inv10ed op het be1eid in de monumentenzorg.

Ontwikke1ing laatste vijftig jaar: samenwerkingsverbanden

Na de Tweede Were1doorlog is men gaan denken over een eventue1e bestuurlijke reorganisatie vanwege de toenemende behoefte aan co~rdinatie, voora1 op het v1ak van de ruimte1ijke ordening en de mi1ieubescherming. In de jaren zestig deed de term 'comp1ementair bestuur' zijn intrede (20). In dit kader kwam te suggestie naar voren een nieuwe bestuurseenheid te scheppen, een gewest. In 1969 bood de minister van Binnenlandse Zaken aan de Tweede Kamer een nota Bestuurlijke Organisatie aan. De hoofdgedachte hierbij was,

om aan de gemeenten de moge1ijkheid te bieden bij gemeenschappelijke rege1ing zelf gewesten in te stellen. Uiteinde1ijk is men daar niet op ingegaan. Hetze1fde lot trof plannen in 1975 en 1977, waarbij een gehee1 nieuwe indeling (26 of 24 provincies, en 400 i 600 gemeenten met minstens 10.000 inwoners) werd voorgesteld. Uiteindelijk werd gekozen voor een andere koers: de gemeentelijke herinde1ing, die

in de jaren tachtig haar beslag kreeg. Inmiddels waren er sinds 1950 talloze samenwerkingsverbanden ontstaan, voorname1ijk intergemeente1ijke rege1ingen voor diensten en yoorzieningen zoa1s het opha1en van huisvuil of het exploiteren van een muziekschool. Ook voor andere doe1einden werden de be1angen gebunde1d, binnen het verband van een openbaar lichaam met verordenende bevoegdheid zoa1s het Plassenschap Loosdrecht e.o. Ret grote aanta1 samenwerkingsverbanden maakte de situatie zowe1 voor de gemeenten als

voor de burger ondoorzichtig.

1984: Wet Gemee~schappelijke Regelingen

51

In de Wet Gemeenschappelijke Regelingen (Wgrt) is de noodzaak tot coordinatie beklemtoond door de aan Provinciale Staten opgelegde plicht, de provincie in te delen in samenwerkingsverbanden. De Staten dienen het tot stand komen van gemeenschappelijke regelingen binnen een dergelijk gebied

te stimuleren. In principe gaat het dus steeds om gemeenschappelijke regelingen van dezelfde gemeenten waar een duidelijk kader ontstaat. Ook de mogelijkheid om bestaande verbanden hierin te integreren, moet worden nagegaan. De

wet geeft verder bepalingen voor het geval dat bij regeling een openbaar lichaam (een rechtspersoon) wordt opgericht. Het kader maakt de samenwerking meer gestructureerd en overzichtelijk - bevorderlijk voor bundeling en integratie. Het is de vraag, of deze samenwerkingsgebieden uiteindelijk zullen leiden tot de vorming van een nieuwe bestuurslaag, het gewest. Dit is herhaalde malen aan de orde geweest maar de conclusie was dat de huidige constellatie en bestuurlijke indeling in de komende decennia moest worden gehandhaafd.

De vorming van een bovenlokale bestuurlijke autoriteit met grotere bevoegdheden is echter te verwachten. Het kabinet heeft een interimwet voor bestuur in stedelijke gebieden in voorbereiding (21). De realisering en uitbreiding van de grootstedelijke functies op het terrein van ruimtelijke ordening, volkshuisvesting, verkeer en vervoer, economische ontwikkeling, werkgelegenheid en milieu brengen een toenemende afhankelijkheid mee van de omringende gemeenten. De bereidheid tot een gemeenschappelijke regeling dan weI tot samenwerking is vaak bepalend. De Wgr gaat uit van een vrijwillige samenwerking.

Binnen het kabinet wordt gedacht aan de vorming van een autoriteit die integraal beleid kan voeren op de terreinen die bovenlokale sturing vereisen; de daadwerkelijke intergemeentelijke samenwerking moet af te dwingen zijn. De aandacht is vooral gericht op de vier grootstedelijke gebieden, met name de noodzaak om op korte termijn problemen van acute ruimtenood op te lossen. Het proces van schaalvergroting en regionalisering dat zich in de stedelijke gebieden voltrekt, stijgt vaak ver uit boven de grenzen van de huidige individuele gemeenten. De toenemende internationalisering leidt bovendien tot concurrentie tussen stedelijke gebieden die er toe noodzaakt de bestuurlijke belemmering tot uitbreiding en intensivering van de functies weg te nemen.

Het uitgangspunt hierbij, de bevordering en stimulering van de maatschappelijke en ruimtelijke expansie van de steden, doet de vraag rijzen in hoeverre de belangen van het omland hierbij zullen worden achtergesteld. Het Vechtgebied, omland zowel voor Amsterdam als voor Utrecht, verkeert in een ongunstige positie.

52

Ontwikkeling van het waterschap

Ontstaan

De waterstaatszorg is een overheidstaak, waarvan de inhoud en taakverdeling een sterke continuiteit met het verleden vertoont. In de geschiedenis van ons land zijn weinig voorbeelden aan te wijzen waar dit in zo'n verregaande mate het geval is. Niet aIleen wat het onderwerp van de taak betreft maar ook de gedachte dat op dit terrein een eigen beleid moet worden gevoerd, louter op het onderwerp gericht - bij voorkeur door een voor die taak ingestelde rechtskring. De continuiteit komt naar voren in de eeuwenlang onveranderdE! betiteling van functionarissen - schout, dijkgraaf, heemraden. Binnen het sociale bestel heeft de waterstaatszorg in aIle laaggelegen gebieden van ons land een bijzondere betekenis gehad als bestuursonderdeel waar de bevolking zeer direct mee geconfronteerd werd. Vooral op het platteland was dit het geval. Deze overheidstaak, die voortkwam uit de noodzaak binnen een bepaald gebied

de krachten te bundelen tegen het water, en de meewerking van de bewoners ~e kunnen afdwingen, is op verschillende wijze gerealiseerd. Ret onderscheid werd in de eerste plaats aangegeven door de waterstaatkundige situatie. Ook de vorm waarin daze taak werd uitgevoerd, en de competentie, varieerden. In het beheer en bestuur hadden de bewoners zelf een aandeel, voorzover zij door hun grondbezit daarvoor in aanmerking kwamen. Aan de andere kant was daar het al of niet krachtige overheidsgezag, dat de verhouding in de zeggenschap bepaalde. Wanneer de taak in hand en lag van een daarvoor in het leven geroepen organisatie, een waterschap, dan was de publiekrechtelijke status van dit orgaan een krachtig middel om een bepaald beleid door te voeren. Soms strookte dit niet met de inzichten van het algemeen bestuur; ingeval van strijdige belangen kon de zaak worden voorgelegd aan het hogere gezag. De uitslag werd mede bepaald door de gezagsverhoudingen. De bevoegdheid ging soms zeer ver, getuige de plaats die de hoogheemraadschappen destijds in de samenleving innamen. Deze corporaties werden vanaf de twaalfde eeuw in het leven geroepen, hetzij op inititatief van de landsheer, hetzij door vrijwillige aaneensluiting van lokale waterschappen.

In de Vechtzone, uitgestrekt plattelandsgebied met aIleen in noord en zuid een enkele stad, heeft de waterstaatszorg vanaf de tijd dat permanente bewoning mogelijk was, altijd een zeer belangrijke plaats ingenomen - dat is ook nu nog het geval. Ret is typerend dat er zelfs binnen deze omlijning zo'n differentiatie naargelang de regio te constater en is. De landschappelijke situatie en de politieke omstandigheden in het noorden onderscheidden zich van de toestand in het zuidelijk deel. Een ander verschil hing samen met de ligging ten westen dan weI ten oosten van de

53

rivier, al was er in landschappelijk opzicht overeenkomst. Ret ontstaan van de uitgestrekte watermassa's aan de oostkant (tengevolge van de natte vervening) had echter ingrijpende consequenties voor de waterstaatkundige situatie aan die kant van de Vecht, wat een toenemende aandacht noodzakelijk maakte.

De ontwikkeling van de waterstaatszorg in het Vechtgebied geeft in verschillende opzichten een beeld van de his torische structuur. De waterstaatkundige eenheden hebben een landschapsbeeld opgeleverd dat in de loop der eeuwen nauwelijks veranderd is. In de grenzen is de omlijning van de gerechten terug te vinden. De loskoppeling van de waterstaatszorg van de algemene bestuurstaak, na 1795, bracht een scheiding op bestuurlijk vlak waardoor nadien de waterstaatstaak in een gebied berustte bij een eigen bestuur (tot 1850 polderbestuur genoemd, naderhand waterschapsbestuur). De nieuwe staatkundige benadering bracht orde, maar wat de waterstaatszorg betreft, zozeer aangegeven door de plaatselijke situatie, is een strakke algemene regeling ook toen niet van de grond gekomen. De positie van de waterschappen binnen de hierarchie van de overheidsniveaus bleef tot 1848 onduidelijk. Thorbecke legde in de grondwet van dat jaar de plaats vast: een publiekrechtelijk lichaam, hierarchisch op de lijn van

de gemeente en onderworpen aan het gezag van Provinciale Staten. De omgrenzing van het territoor veranderde echter niet. Zelfs de schaalvergroting in de laatste decennia heeft nauwelijks invloed gehad op het oorspronkelijke landschapspatroon. Juist vanwege de differentiatie van

de taak en van de wijze waarop deze behartigd werd, verschaft de waterstaatszorg inzicht in de samenlevi~g binnen een klein bestek. In de plattelandsrechtskringen was het grondbezit bepalend voor de mogelijkheid deel te hebben aan bestuur en rechtsvorming. De 'stem in staat' (de rechtsorde) was tot 1795 een recht, gehecht aan de grond (22).

In het aandachtsgebied, met name aan de oostkant van de Vecht, heeft de waterstaatszorg extra nadruk gekregen tengevolge van de directe nabijheid van de natte vervening. Dit had ingrijpende consequenties voor de maatschappelijke ontwikkeling van het gebied en voor de situatie van de bewoners. Deze lijn ging door tot in de twintigste eeuw. Ret einde van de turfwinning, en vooral de geheel nieuwe functie van de veenplassen (recreatie) brachten een fundamentele verandering. In het hiernavolgende wordt eerst

een schets van de waterstaatszorg gegeven, daarna de ontwikkeling van het waterschap en de functie van deze organen tot op heden. De ontwikkeling in de regio, toegespitst op het aandachtsgebied, met name aan de oostkant van de Vecht, wordt daartegen afgezet.

Waterstaatszorg, schets van de ontwikkeling (23)

54

In de waterstaatszorg staan drie traditionele taken centraal. Als eerste daarvan kan de kering van het water genoemd worden, in de vorm van aanleg en onderhoud van zee- en rivierdijken. Naargelang de ontwikkeling van het gebied ontstonden andere taken, zoals het instandhouden van de duinen, of aanleg en onderhoud van polder- en boezemkaden. Daarnaast staat de zorg voor de waterhuishouding, alsmede de kwaliteit van het water. Verzilting

en vervuiling vormen van oudsher een bedreiging. Het is een misvatting dat de waterverontreiniging in vroeger tijden geen rol zou hebben gespeeld. Voornamelijk in en om de steden had men altijd al te kampen met dit probleem, waarvan de omvang toenam door de groei van de bevolking

en de industrialj,satie. Maar ook daarbuiten kwam het v~~r. Interessant in dit kader zijn de zestiende en zeventiende eeuwse ordonnantj,es, opgenomen in het Groot Placaatboek van Utrecht, duidelijk gericht op bestaande praktijken

die de kwaliteit van het Vechtwater in gevaar brachten.

Zo verbiedt een van de bepalingen het werpen van kadavers in de rivier. De derde taak, de zorg voor land- en waterwegen, hangt samen met de wijze waarop men zich eertijds in laag gelegen gebieden verplaatste. V~~r een tocht van het ene dorp naar het andere had men de keuze tussen een boottocht over de poldersloten dan weI een reis over land via dijken en kaden. Tegen die achtergrond is het begrijpelijk dat er een koppeling ontstond van de zorg voor de verkeersverbindingen aan die v~~r waterkering en waterhuishouding" Bovendien hadden vooral de boer en in de polders belang bij een goede regeling van het onderhoud.

De waterstaatszorg, aanvankelijk een onderdeel van de algemene bestuurstaak van de gerechten, werd ook weI in zoverre daarvan afgescheiden dat men een speciaal orgaan daarvoor in het leven riep. Dit laatste was bijvoorbeeld het geval in de dertiende eeuw in Zeeland, waar 'dijk'dijkschepenen' aan het gewone schepencollege waren toegevoegd (24). De situatie differentieerde, want op andere plaatsen waren er inmiddels vanuit de bevolking waterschappen gevormd voor de behartiging van een bepaalde waterstaatstaak. Toen men begon met het aanleggen van aaneensluitende zee- en rivierdijken, ontstond een bewuste waterstaatszorg in groter verband. De bouw werd op bovenlokaal niveau gerealiseerd.

Differentiatie waterschappen

De waterschappen kwamen voora1 tot stand in laag terrein, waar men met afwateringsproblemen te maken had. Hun doel was tweeledig: het op zo gunstig mogelijke wijze lozen

van het eigen water en het weren van dat van anderen. De kringen vertoonden een diversiteit al naar de situatie. Zo kon de noodzaak tot bouw van een dijk of watermolen, of het graven van een afwateringskanaal tot de inrichting

55

van een waterschap leiden. Het bestuur van deze rechtskring bestond uit enerzijds schout plus heemraden, anderzijds een vergadering van ingelanden. De schout vertegenwoordigde het landsheerlijke gezag. Als regel werden de heemraden gekozen door de geerfden, de grondeigenaars. Variaties deden zich daarbij weI voor, zoals de beperking tot de belangrijkste grondeigenaars, of de medebepaling door de schout (25). De WlJze waarop het bestuur functioneerde hing sterk af van de plaatselijke situatie. In sommige waterschappen van grote omvang kozen de ingelanden een vertegenwoordiging uit hun gelederen, een vergadering van hoofdingelanden. De inhoud van de taak, aangegeven door de plaatselijke situatie, varieerde eveneens, maar de elementen, afkomstjg uit de algemene waterstaatszorg, kwamen bij de meeste waterschappen v~~r. Hieronder viel het opstellen van regels (de keuren), en de inspectie (de schouw). Verder was daar de mogelijkheid een dijkleger op te roepen, wanneer de noodzaak daartoe dwong. Aan de bewoners werd voor de activiteiten een heffing opgelegd waarvan de hoogte gekoppeld

was aan hun grondbezit.

Polders met onafhankelijke begrenzing, droogmakerijen

In de loop van de eeuwen ontstonden waterschappen waarvan de begrenzing in volledige onafhankelijkheid van die der ambachten en gerechten was gevormd: de polders (26). In

de lage gebieden van Holland en Utrecht had de continue ontwatering een sterke inklink van het land ten gevolge. Dit bracht de noodzaak tot de aanleg van kaden, terwijl kunstwerken nodig waren om het overtollige water te lozen. De aanleg van kaden dateert al van voor 1300. Het aantal polders nam toe nadat in het begin van de vijftiende eeuw in Holland het uitmalen van water door middel van windmolens was uitgevonden. Het oudste voorbeeld van een dergelijke, met een windmolen bemalen polder, is de polder Bonrepas (Boenderpas) bij Schoonhoven, die uit 1430 dateert. De bemaling van het terre in had aIleen resultaat wanneer de watergangen waren afgeschermd voor het water uit het gebied buiten de reikwijdte van de molen; dit noodzaakte tot de aanleg van een stelsel van ~ijken en dammen. Ook de organisatie binnen deze bemalingskring was de taak van een daartoe opgericht waterschap, al zal de schout van het gerecht waarin de polder gelegen was, meestal ook het polderbestuur hebben voorgezeten. Dergelijke waterschappen ontstonden op verschillende wijze, hetzij langs gewoonterechtelijke weg, hetzij door een landsheerlijk privilege, hetzij door een vergunning van

de inmiddels onstane grotere corporaties, de grootwaterschappen.

Toen men omstreeks het midden van de zestiende eeuw begon met het droogmalen van plassen en meren, met concessie

van de overheid, werden ook deze droogmakerijen afzonderlijke corporaties. De autonomie varieerde. Sommige, vooral

56

de kleinere, stonden wat dit betreft op een lijn met de lokale waterschappen. Enige grote droogmakerijen kregen de rechtspositie van de grootwaterschappen.

Hoogheemraadschappen, ontstaan

Vanaf de twaalfde eeuw werden hoogheemraadschappen in het leven geroepen, organisaties met als taak het beheer van waterstaatswerken over grotere oppervlakten, en de verzorging van de afwatering in die gebieden. De wijze waarop de oprichting tot stand was gekomen en hoe de organisatie functioneerde, hing af van het gezag. Was er sprake van een sterk landsheerlijk gezag, dan nam de landsheer het initiatief en had zelf - meestal door middel van een plaatsvervanger, de dijkgraaf - de leiding. Zo ontstonden, op grafelijk gezag, het Hoogheemraadschap van Rijnland (1160), van Delfland (1289), het Grootwaterschap van Woerden (1322), het Hoogheemraadschap Amstelland (1525). In gebieden waar een land sheer onbrak, zoals in het noorden van het land, kwam de oprichting tot stand door samenwerking van belanghebbenden, eigenaars van uitgestrekte gebieden. De kloosters hebben hierin vaak een leidinggevende rol gespeeld. De grote zijlvesten (= grootwaterschappen) zijn in Friesland en de Groninger Ommelanden door belanghebbenden in het leven geroepen.

Hoogheemraadschappen in het Sticht

In het Sticht was sprake van een tussenvorm (27). Een aantal hoogheemraadschappen kwam tot stand op landsheerlijk gezag, andere door vrijwillige aaneensluiting. Soms deed zich een vervloeiing van de verschillende aspecten voor, bijvoorbeeld in het Kromme Rijngebied. In de twaalfde eeuw functioneerde daar een samenwerkingsverband (het oudste op het terrein van de waterstaat) gericht op het onderhoud van de (Rijn)dam bij Wijk bij Duurstede, en waarschijnlijk kort na 1122 in het leven geroepen. Het onderhoud van de dam werd verdeeld over de heren van de nederzettingen die op de Kromme Rijn en de zuidelijke Vecht afwaterden. De meest belanghebbende van hen was de bisschop. Hij zal de verdeling beInvloed hebben, maar had hierin niet de volledige autoriteit (28). De bisschop was de belangrijkste deelhebber binnen de samenwerking, maar hij zal ook het toezicht

op de uitvoering hebben gehad. Het doel van dit samenwerkingsverband was de regeling van de waterhuishouding, te weten het op peil houden van de water stand in de Kromme Rijn. Ruim honderd jaar later waren andere zaken aan de orde. De Lekdijk leverde problemen op tengevolge van de gewijzigde watertoevoer. Dit gaf de aanzet tot het instellen van een andere, grootschaliger organisatie (29).

In 1234 ging het oude waterstaatsverband op in een nieuw lichaam, een landsheerlijk dijkgraafschap dat geschapen

werd tot wering van het Lekwater. Deze organisatie van

de Lekdijk (later bekend als de Lekdijk Bovendams) maakte

57

een eind aan de organisatie van de Rijndam.

In sommige gevallen echter kwam de oprichting voort uit vrijwillige aaneensluiting, een 'ening' van belanghebbende geerfden. Dergelijke organisaties konden door de landsheer erkend en bevestigd worden. Bij deze gelegenheid zal dan weI een vertegenwoordiger van de landsheer als dijkgraaf aan het hoofd van het bestuur zijn gesteld (30).

Hoogheemraadschappen, structuur

De hoogheemraadschappen, in feite niets anders dan een

om een bepaalde waterstaatkundige reden verenigde groep waterschappen, hadden een daarmee overeenkomende structuur maar de benaming verschilde. In plaats van een schout plus heemraden enerzijds, en een vergadering van ingelanden anderzijds, functioneerde hier een dijkgraaf of watergraaf met (hoog)heemraden enerzijds en een vergadering van (hoofd)ingelanden anderzijds. Onderlinge verschillen de den zich weI v~~r. Dit laatste gold ook voor de betiteling van de organisatie zelf, die ook weI heemraadschap, hoofdheemraadschap of grootwaterschap werd genoemd. In de bovenlokale organisaties waren de grondeigenaars echter veel minder betrokken bij de uitvoering van de waterstaatstaak; de lokale belangen werden behartigd door vertegenwoordigers

van dorpsbesturen, van de aanzienlijkste grondbezitters

of door leden van de bevoorrechte standen. Soms hadden de grondeigenaars zelfs in het geheel geen directe invloed

op het bestuur (31). Ten aanzien van de kenmerkende activiteiten zoals de schouw, het dijkleger en de heffingen,

was er in beginsel weinig verschil. Het grootschaliger karakter kwam echter tot uiting in de bevoegdheden. 20

had het bestuur rechtsprekende bevoegdheid in eerste aanleg in zaken, die verband hielden met de waterstaatsbe-

lang en die aan deze colleges waren toevertrouwd (32). In

het algemeen bezaten de grootwaterschappen (in tegenstelling tot de lokale waterschapsbesturen) hoge jurisdictie, dus rechtsmacht in lijfstraffelijke zaken. Dit bracht mee dat het bestuur bevoegd was tot zeer zware sancties wanneer er bijvoorbeeld tijdens de schouw of de 'legerdagen' misdrijven werden geconstateerd, zoals diefstal 'op de dijk'.

Keuren, schouw

Het recht tot het vaststellen van keuren, wetgevende maatregelen, kon aan een hoogheemraadschap bij privilege worden verleend. Bezat een grootwaterschapsbestuur de hoge jurisdictie, dan gaf dat de bevoegdheid tot het stellen van zware sancties op overtreding van de keuren, zoals lijfstraf en zelfs de doodstraf. (Het Hoogheemraadschap van Rijnland beschikte over een brandmerk, een eigen galg en een geselpaal.) Dit benadrukt het onderscheid met de gewone waterschappen, die ook weI keurrecht bezaten, maar slechts de lage jurisdictie hadden met beperkter bevoegd-

58

heden. De voorzitter van het bestuur, de schout, kon echter eveneens straffen opleggen, naar analogie van de gerechtsbesturen. Een belangrijk onderdeel van de taak werd gevormd door de inspectie, de schouw. Heemraden, hoogheemraden, kroosheemraden, poldermeersters en molenmeesters stonden de dijkgraaf in zijn taakuitoefening bij; het aantal varieerde per polder (33). Ais regel werden deze gekozen uit en door de ingelanden of de gemene buren. Werd tijdens de schouw vastgesteld, dat het object niet voldeed aan de eisen, dan kon het aanbrengen van de nodige herstellingen worden afgedwongen, al of niet gecombineerd met een boete. De tendens was om deze vonnissen bij voorraad uitvoerbaar te verklaren. Het waterschapsrecht laat als geheel een snelle uitvoering en afhandeling zien, vaak ter plaatse.

In later eeuwen tekende zich een wijziging af in de samenstelling van het bestuur. In de middeleeuwen waren aIleen grondbezitters en adel waterschapsbestuurder. Met de opkomst van de steden kregen ook de burgers vertegenwoordiging in het bestuur. De praktijk om dijkgraaf en heemraden te benoemen maakte tijdens de republiek plaats voor de gewoonte dat het bestuur zich zelf aanvulde. Het bestuur van een hoogheemraadschap werd op die manier een elitegezelschap. WeIIicht was in de zestiende en zeventiende eeuw de vorming van een College van Hoofdingelanden, naast dat van dijkgraaf en heemraden, een reactie op deze gang van zaken. Dit college bestond uit een groep van belangrijke grondeigenaren in het waterschap, die het bestuur controleer den op een zuinig beheer van de gelden. In 1795 kwam er een einde aan het regentenbewind.

Samenwerkingsverbanden

Door de eeuwen heen is er behoefte blijven bestaan aan

een nauwe samenwerking tussen de waterschappen. Het overheidsgezag was echter niet altijd krachtig genoeg om die samenwerking te bevorderen en desnoods af te dwingen. Zo ging het hogere gezag tijdens de Republiek der Verenigde Nederlanden (1581-1795) aIleen tot het regelen van waterstaatszaken over wanneer de noodzaak daartoe zich duidelijk opdrong (34). Overigens was het in zo'n situatie natuurlijk mogelijk dat het inzicht van de betrokkenen zelf tot een samenwerking leidde. Een voorbeeld daarvan vormen de verbeteringswerken ill het gebied van de Boven-Rijn en de bovenmonden van de Rijn en de IJssel, die gedurende de Republiek werden aangevat, Het samenwerkingsverband, in dit kader gevormd tussen de provincies Gelderland, Utrecht, Holland en Overijssel, is de kiem geweest waaruit later Rijkswaterstaat is ontstaan.

Tot 1795 vertoonde de waterstaatsorganisatie een bonte verscheidenheid. Een aantal waterschappen hield sterk het karakter van ee:l onderlinge overeenkomst tussen belanghebbenden. Het kwam ook voor, dat een waterschap gezag had

59

over de daarbinnen gelegen kleinere eenheden. In de bevoegdheden en naamgeving van de respectievelijke functionarissen was eveneens verschil. Soms bestond er voor de waterstaatszorg geen zelfstandig waterschapsbestuur. Deze taak vormde dan een onderdeel van de gewone zorg van het plaatselijk bestuur (schout en schepenen). Deze situatie, die zich ook in het Sticht voordeed, kon leiden tot een minimale directe invloed van de ingelanden op waterstaatszaken.

60

Veranderingen na 1795, bestuurlijke scheiding dorp-polder Tijdens de BataaEse Republiek kwam een ordeningsproces op gang. Zo werd er naar gestreefd om in die plaatsen waar schout en schepenen aIle lokale aangelegenheden inclusief

de waterstaatszaken plachten te regelen, een duidelijke afsplitsing aan te brengen. Op die wijze ontstond een afgescheiden functioneel gericht overheidsorgaan, naast het gerechtsbestuur (nu: het gemeentebestuur). In dit bestek (binnen de vanouds bestaande begrenzing) had het polderbestuur - waterschapsbestuur - dus een eigen, onafhankelijke positie. Tegelijkertijd werd echter de volledige zelfstandigheid van de polderbesturen en dijkcolleges teruggedrongen. Het intensievere overheidstoezicht was aanvankelijk vooral op ordening en reglementering gericht, met als uitgangspunt de bestaande situatie. Naderhand veranderde dit. De achtergrond, het streven naar centralisatie, leidde tot een ingrijpende reorganisatie van de waterschappen.

Deze lijn werd na 1813 voortgezet; er was kennelijk binnen de Hollandse samenleving een voedingsbodem voor de nieuwe benadering. De situatie werd overzichtelijker.

Onder invloed van de centrale waterschapsreglementering werden door het departement Utrecht vanaf 1801 reglementen opgesteld die (op een enkele uitzondering na) de bestuursorganisatie van alle plaatselijke polders regelden (35).

De eerste daarvan, de 'Publicatie van het Uitvoerend Bewind der Bataafsche Republiek' van 6 Februari 1801, was een landelijke regeling bestemd voor de gemeentebesturen. De instructie, bestaande uit twee reglementen, gaf een scheiding aan voor enerzijds de algemene bestuurstaak behartigd door het gemeentebestuur, anderzijds de waterstaatstaak behartigd door het polderbestuur. De bestuurlijke scheiding tussen bestuur en waterschap was op deze wijze voorgeschreyen, en wel op grond van het onderscheid ingezeteneningelanden. Het dorpsbestuur werd niet meer gekozen uit de geerfden maar uit de ingezetenen en legde aan de ingezetenen rekening en verantwoording af. Het waterschap, de polder, kreeg een eigen voorzitter en secretaris; dit bestuur legde rekening en verantwoording af aan de vergadering van ingelanden. Toch werd ondanks deze duidelijke splitsing

de vroegere situatie in zeker opzicht gehandhaafd. Een voorbeeld daarvan is te vinden in de vereniging van het

ambt van burgemeester en de hoedanigheid van voorzitter

van het waterschapsbestuur (polderbestuur), terug te voeren op de historische functie van de schout. Met de bestuurlijke scheiding van het dorp en de polder maakte men in de praktijk kennelijk niet zo'n haast, want in latere reglementen van het Departementaal Bestuur van Utrecht werden

de instructies terhaald en aangescherpt. Na de Franse tijd volgde weer een overgangsperiode. In de eerste jaren na

het herstel van de onafhankelijkheid was het oude verband tussen dorps- eL polderbestuur in de vorm van leiding bij dezelfde persoon nog aanwezig.

61

1814: grondwettelijke basis voor provinciaal toezicht

Het proces verliep moeizaam. De opvolging van regelingen na 1814 vereiste een constante aanpassing en bijstelling met uitbreiding van taken, verleggen van verantwoordelijkheden, andere goedkeuringsstelse1s en nieuwe functionarissen. 20 had de Grondwet van 1814 in het kader van de toezichtstaak aan de provincie opdracht gegeven toezicht uit te oefenen op de wijze waarop de waterschappen, particulieren en gemeenten hun onderhoudsp1icht vervu1den (36). Voor de uitvoering daarvan grepen de Staten van Utrecht terug op een schouwreglement dat in 1780 was vastgesteld. In dat schouwreglement had het provinciaa1 bestuur zich het recht voorbehouden om over bepaa1de waterstaatswerken een naschouw te 1aten uitvoeren door enige staten1eden of een kameraar. Bij constatering van aanmerkelijke gebreken waren de staten bevoegd om de nodige maatregelen te nemen.

1817: aanstelling kameraar. Uitbreiding toezicht

Een en ander voerde in 1817 tot de aanstelling van een 'kameraar over de wegen en waterwegen in de provincie', wiens taak naderhand werd uitgebreid met het voeren van schouw over de grote wegen. De schouw yond plaats door twee leden van het provinciaal bestuur in aanwezigheid van de kameraar en de hoofdingenieur van de rijkswaterstaat die werkzaam was in de provincie Utrecht (37). Ook de inspectie op de naleving van de ordonnantie van 1817 op het 'modderen en baggertrekken in de rivier de Vecht' werd aan des kameraars taak toegevoegd. De invoering in 1823 van een nieuw reglement op het onderhoud van de wegen in de provincie 1eidde tot de aanstelling van twee opzichters voor de wegen plus een opzichter voor de veenderijen.

Periode 1841-1857: plaatsbepaling waterschappen

In de periode tussen 1841 en 1857 kreeg het waterschap a1s overheidsorgaan een duidelijke omlijning binnen het bestel. Het zelfstandige karakter van de waterschappen

werd steeds meer uitgehold. Een belangrijke mijlpaal was de wet van 9 Oktober 1841 waarbij aan de waterschapsbesturen de rechtsprekende bevoegdheid ontnomen werd. In de grondwet van 1848 werd de plaats in de context van de overheidsniveaus bepaald: een publiekrechtelijk lichaam, hierarchisch op de lijn van de gemeente, onderworpen aan de provincie (38). De vaststelling van het algemeen reglement voor de waterschappen in de provincie Utrecht van 1857 rondde deze periode af.

1882: oprichting Provinciale Waterstaat in Utrecht.

De eigen taak van de provincie in de waterstaatszaken was aanvankelijk in handen van de in de provincie werkzame

62

ingenieur van de rijkswaterstaat. Dit gaf geen bezwaren want de taak was betrekkelijk beperkt (39). Aan deze regeling kwam echter een eind door de bepaling van 1881 van de ministerraad dat deze vermenging van werkzaamheden van rijk en provincie niet langer geoorloofd was. Op 29 Juni 1881 bes100t het provinciaal bestuur van Utrecht tot de oprichting van een afzonderlijke waterstaatsdienst in

de provincie. Uitvoerende taken op het gebied van de waterstaat had de provincie in 1882 nauwelijks, want de waterbeheersing was een zaak van het rijk en de waterschappen. De provinciale waterstaten kregen een eigen opdracht ten aanzien van werken van een meer dan p1aatse1ijk belang, zoals doorgaande wegen en scheepvaartkanalen (40). Daarnaast ging het tot aan de Tweede Wereldoorlog vooral om toezicht en reglementering.

In de twintigste eeuw: herwaardering waterschappen

1966: Diepdelverscommissie

Na de Tweede Wereldoorlog werden de waterschappen ter discussie gesteld; had het zin deze instituten als publiekrechtelijk lichaam te handhaven? Een in 1966 ingestelde commissie, de 'diepdelverscommissie' die tot taak had advies uit te brengen inzake de functie en de structuur van de waterschappen en hun verhouding tot de andere overheden, concludeerde in haar rapport 'Het waterschap en zijn toekomst'(1974): ja. De eigen plaats binnen het bestel voorkwam dat de waterbeheersing een onderdeel werd van een levensgevaarlijke prioriteitsafweging. In de vorm van een doelcorporatie gaf het instituut waarborgen die andere overheden niet konden bieden. De regering nam in 1977 in de Nota betreffende het waterschapsbestel de standpunten van de commissie in grote lijnen over. Inmiddels was een ander probleem opgekomen dat tot een taakuitbreiding leidde: vervuiling op de watergangen door synthetische stoffen.

Waterzuivering, ontwikkeling

De verontreiniging van oppervlaktewater door afvalwater

is een probleem waar men altijd a1 mee te kampen had, vooral in dicht bewoonde gebieden. De aanleg van rioolstelsels om het afvalwater te kunnen afvoeren naar verder afgelegen plaatsen, bracht een belangrijke verbetering.

In de tweede helft van de vorige eeuw kwam dit op gang.

In de jaren '30 van de twintiiste eeuw ging men de rioo1- stelsels gebruiken voor het vervoer naar een centraal punt waar het water gezuiverd kon worden (41). De aanleg van riolering en de bouw van zuiveringsinstallaties was een taak voor de gemeente. Met het kwaliteitsbeheer heeft de overheid in de loop der tijden op verschillende niveaus bemoeienis gehad, a1 of niet in onder1inge samenwerking. In de laatste decennia kreeg het beheer een steeds groot-

63

schaliger maar ook meer gedifferentieerd karakter, mede door de toenemende problemen in het milieu. Toen de provincie Utrecht in 1955 een laboratorium oprichtte v~~r de contrale op de kwaliteit van het oppervlaktewater wees

dit op een stijgende provinciale bemoeienis in de richting van milieubeheer. Dit werd negen jaar later bevestigd in

de verordening waterverontreiniging Utrecht. Deze eerste milieuverordening, anna 1964, bond de lozing van afvalwater in open water aan een vergunning. De taak van de provincie was echter nog beperkt tot het houden van toezicht op de verontreinigingen en het voeren van een verguriningenbeleid.

1970: Vuilwaterwet, taakverdeling Utrecht - hoogheemraadschappen

De taakverdeling volgens de wet van 13 December 1969, de 'vuilwaterwet' (Wet Verontreiniging oppervlaktewater), leverde bij een paar provincies, onder andere Utrecht, weerstand op. Hierin werd namelijk het beheer van waterkwantiteit zowel als waterkwaliteit in principe opgedragen aan het waterschap. Voor Utrecht betekende dat: aan het hoogheemraadschap Amstelland, het grootwaterschap dat een gebied besloeg in Noord-Holland, Zuid-Holland en Utrecht. Een nadere bepaling gaf de provincies echter de mogelijkheid de toedeling zelf te regelen. Utrecht was van mening dat het waterkwaliteitsbeheer een onderdeel diende te zijn van een geintegreerd milieubeleid; de staten zagen de waterkwaliteit meer als een onderwerp binnen het kader

van het algemeen bestuur dan als een taak van een waterof zuiveringschap. De provincie wenste de zorg daarvoor

in het Utrechtse segment in eigen beheer te houden. Het hoogheemraadschap Amstelland kwam door de Utrechtse opstelling in moeilijkheden. Men yond een oplossing door voor deze taak een uitsplitsing te maken tussen enerzijds het gebied in de provincie Utrecht, anderzijds het dee 1

dat in Noord- en ZuidHolland gelegen was. Over het Utrechtse gebied kon de provincie het beheer van de waterkwaliteit behouden. Met Noord- en ZuidHolland en met het grootwaterschap van Woerden werd een regeling getroffen ten aanzien van de grenswateren.

Boezembeheer van het Amsterdam-Rijnkanaal en van de Vecht

Het boezembeheer, dat zich richt op zowel waterkwantiteit als waterkwaliteit, is in Utrecht dus voor beide onderdelen een taak van de provincie. Voor een aantal grote boezemwateren, bijvoorbeeld het Amsterdam-Rijnkanaal, geldt dat niet. Het beheer daarvan is in handen van het rijk. Dit heeft als achtergrond dat de functie van dit kanaal in het internationale scheepvaartverkeer als hoofdfunctie wordt beschouwd en als zodanig belangrijker dan de betekenis van het kanaal als boezem (42). In het westen en noordwesten

is de historisch gegroeide regeling, het beheer van het grootwaterschap Woerden en het hoogheemraadschap Amstelland,

64

gehandhaafd. Ook het rijksbeheer van de Vechtboezem heeft een historische achtergrond. Wie de Vecht beheerde bleef tot 1853 onbepaald (43). In dat jaar bleek echter dat de rivier nog steeds werd gezien als onderdeel van een belangrijke doorgaande scheepvaartroute, getuige een Koninklijk besluit met als inhoud het uitdiepen van de Vecht op kosten van het rijk. Bovendien werd een regeling getroffen voor beheer en onderhoud van de hele vaarweg van Amsterdam naar Vreeswijk (44).

1991: Waterschapswet

De conclusie dat de zelfstandigheid en de publiekrechtelijke status van het instituut gehandhaafd dienden te worden, heeft beslag gekregen in de Waterschapswet van

6 Juni 1991. Deze (algemene) waterschapswet vervangt de Keurenwet, Bevoegdhedenwet waterschappen, en een deel van de Waterstaatswet. De wet is tot stand gekomen op grond van de overtuiging, dat het waterschap van te groot belang is om de regeling hiervan uitsluitend per provincie (en overeenkomstig de ideeen, die in die provincie leven) te laten geschieden (45). Ret uitgangspunt van het instituut, de regeling door en ten behoeve van de bewoners van een bepaald gebied, is gehandhaafd. Er zijn echter weI fundamentele veranderingen aangebracht, sporend met de ontwikkelingen in de samenleving. E~n van de wijzigingen bestaat uit de uitbreiding van de categorie stemgerechtigde (en dus ook omslagplichtige) ge~rfden. 'Los' land maakte de bezitter oorspronkelijk niet tot stemgerechtigd ge~rfde; dit uitgangspunt is losgelaten. Nieuw is ook de bepaling, dat huurders hierin betrokken worden. Verder heeft het waterschap een sterkere positie gekregen tegenover de provincie door de nieuwe goedkeuringsregeling. Art. 1.5 bepaalt, dat een besluit van Provinciale Staten tot het instellen of opheffen van een waterschap de goedkeuring behoeft van de M~nister van Verkeer en Waterstaat. Ditzelfde geldt voor vaststelling of wijziging van het reglement voorzover dit de taak, het gebied, de samenstelling van het bestuur en de aanwijzing van de categorie~n van omslagplichtigen betreft. Op grond van de bepaling in het derde lid van het artikel kan het waterschap tegen de beslissing van de Minister in beroep gaan bij de Kroon. binnen ~~n maand na de verzending.

Ret streven van de overheid is gericht op een onderverdeling van heel Nederland in waterschappen, ook de hoge gronden.

Op die manier kunnen aIle ond~rdelen van de waterstaatstaak op elkaar worden afgestemd. Afgezien daarvan is een integraal beleid, waarbij ook andere aspecten betrokken worden, noodzakelijk. AlB geheel krijgt het instituut in toenemende mate met andere belangen te maken, zoals in het kader van

de ruimtelijke ordening, de natuur- en landschapsbescherming, het grondwaterbeheer, de (drink)waterwinning en (drink)watervoorziening, en de recreatie.

65

Utrechtse waterschapsorganisatie: historische elementen (46)

De omgrenzing van een groot aantal Utrechtse waterschappen is terug te voeren tot het historische polderpatroon. Dit

in tegenstelling tot andere provincies waar pas in later tijd (nieuwe) waterstaatkundige eenheden werden geschapen. Ook in ander opzicht is de aansluiting met de historische toe stand behouden, zoals de benoeming van de voorzitter

door Gedeputeerde Staten wat de publiekrechtelijke status van het instituut benadrukt. In andere provincies wordt de voorzitter door de stemgerechtigde ingelanden gekozen. De provincie heeft een belangrijk aandeel in de werking. De waterschappen functioneren zelfstandig, maar zij worden gesticht door het provinciaal bestuur met aangeven van het territoor en van de waterstaatstaak. De opheffing geschiedt op dezelfde wijze. In het waterschapsreglement zijn nadere uitwerkingen vastgelegd, onder andere over de bestuurssamenstelling. De politiek mag daarin geen rol spelen. Wat dat betreft heeft de situatie, zoals die bestond bij het vormen van waterschappen in het landsheerlijke tijdperk, geen verandering ondergaan. De ontwikkeling in de provincie· Utrecht gedurende de laatste dertig jaar laat een schaalvergroting zien. Het ligt in de verwachting dat deze lijn zal worden voortgezet.

Specifieke ontwikkeling in de regio

Invloed van de grenspositie

In het Vechtgebied zijn uiteraard vele facet ten van de waterstaatszorg aan de or de gekomen. Een aantal hing samen met de bedreiging vanuit de Zuiderzee. Andere waren inhaerent aan het ontginningsproces. Een combinatie kwam eveneens voor. Verder werd men, in het zuiden, betrokken bij de waterstaatkundige situatie van het Kromme Rijngebied (47). De locatie, grenszone van Holland en Utrecht, had ook op

dit vlak invloed op de gang van zaken. Het kwam geregeld voor dat waterstaatsbelangen werden achtergesteld bij de politieke belangen of dat een samenwerking om die reden

niet tot stand kwam. In de landsheerlijke periode was dit

al het geval. Vooral in de uitgestrekte laagvlakte ten westen van de rivier, waar de ontginningen en de instel~ ling van gerechten deels onder grafelijk gezag, deels onder gezag van de bisschop tot stand kwamen, was de waterstaatkundige toestand - en vooral de invloed daarop - ook om politieke redenen van belang.

Een eenmaal verkregen recht tot uitwatering kon echter naderhand nog tot grote moeilijkheden aanleiding geven. Dit was het geval in het (Hollandse) Amstelland (48). Een aantal belendende Stichtse gerechten, waaronder het gerecht Bijleveld, had sinds 1413 recht op uitwatering. Een lange wetering werd gegraven, uitmondend in de Amstel, waarna de

66

bisschop een heemraadschap over deze water gang inste1de. Naarmate de Vecht minder uitwateringsmoge1ijkheid bood nam het gebruik steeds grotere vormen aan. Ook andere gerechten gingen hun bezwaarwater 10zen op Hollands terrein; men ging er ze1fs toe over bestaande dammen weg te graven, zoa1s de dam Ter Aa, de dam bij het Woerdens Ver1aat en de Bi1derdam. De waterstaatkundige toestand van Amste11and vers1echterde. In het begin van de zestiende eeuw werd aanzien1ijke schade aangericht, door stormv10eden en door de voortdurend zeer hoge boezemwaterstanden. Er was grote behoefte aan een integraa1, van bovenaf opge1egd be1eid, dat de territoria1e tegenste11ingen zou doorbreken. Aan het doorzettingsvermogen van de jurist Jan Bennink, Amsterdams regent, Raad in het Hof van Holland, en echtgenoot van een boerendochter uit Diemen, is het te danken dat dit 1aatste inderdaad tot

stand kwam (49). Op zijn instigatie werd het terrein in kaart gebracht. De stadsbouwmeester Wi11em Croock, die de opmetingen verrichtte, ontmoette daarbij vee1 tegenwerking van Stichtse kant. Dit 1aatste was niet te verwonderen want op deze wijze kwam een groot aanta1 onbevoegde 10zingen aan het 1icht. Dit initiatief 1egde de gronds1ag voor de oprichting van het hoogheemraadschap Amste11and in 1525 op gezag van Karel V.

Het verschil in waterstaatkundige positie van het noordelijk en zuide1ijk dee1 van het Vechtgebied tekende zich af in de opname binnen verschi11ende grootwaterschappen. Zo werd het zuide1ijk dee1 a1 in de twaa1fde eeuw betrokken bij het grootwaterschap dat in het Kromme Rijngebied na de bouw van de dam bij Wijk bij Duurstede in 1122 was opgericht. De betrokkenheid zette zich voort toen na een eeuw de aandacht werd ver1egd naar de Lekdijk. Uiteinde1ijk b1eef dit gedee1- te van de Vechtz6ne, tot de 1ijn ter hoogte van Tienhoven, ressorteren onder het grootwaterschap Lekdijk Bovendams tot de opheffing in 1970. Het be1ang van het noorde1ijk gedee1te bij het onderhoud van de Zuiderzeedijk was de achtergrond van de opname binnen het hoogheemraadschap Zeeburg en Diemerdijk, opgericht in 1423 (50).

Verhouding gerecht/waterschap in het aandachtsgebied

In de regio vormden de grenzen van de gerechten vee1a1 de begrenzing van de waterstaatkundige eenheid. Gegevens over de taakverde1ing binnen de gerechten in de 1andsheerlijke periode zijn schaars. Over de situatie daarna is het ~An

en ander te distl_11eren uit notu1en, schouwbrieven, keuren en correspondentie; een scherpe om1ijning van de competentie van de gerechten ten opzichte van de po1derbesturen is hierin echter niet te vinden (51). De benaming waterschap komt niet voor - men spreekt over polders.

De taakverde1ing was in principe gescheiden (52). Schout en schepenen bestuurden het gerecht; ging het om waterstaatszaken, dan trad de schout op met heemraden. Hierop waren

67

ettelijke varianten (zie het schema). Zo was in sommige gerechten het optreden van schout en schepenen, ook in waterstaatszaken, gebruikelijk; in andere functioneerde een geheel zelfstandig polderbestuur. De heemraden, gekozen door de ingelanden, waren binnen het gebied geerfden dan weI gebruikers; in een aantal gerechten werd er voor de laatste categorie meer grond vereist om voor het bestuur

in aanmerking te komen. Het ging er om, de zorg in handen te geven van personen die een wezenlijk be lang hadden bij de polderzaken. Schaut en heemraden vormden het dagelijks bestuur. Binnen het kader van de (lage) jurisdictie was

de schout, als vertegenwoordiger van het centrale gezag, rechtsvorderaar. De heemraden wezen het vonnis. Daarnaast functioneerde de vergadering van ingelanden of hoofdingeland en waaraan het bestuur jaarlijks rekening en verantwoording aflegde. De vermelding van andere personen die

bij de behartiging van de waterstaatszorg betrokken waren, maakt de gang van zaken en de bevoegdheden onduidelijk. In Breukeleveen, bijvoorbeeld, was het gerecht (dus schout en schepenen) met de schouwen de overige waterschapszaken belast; maar ook poldermeesters en/of binnenheemraden hadden een taak in dit verband, waarschijnlijk als adviseurs bij interne aangelegenheden zoals veenderijzaken.

Bij aIle vermenging van bevoegdheden en bij .alle differentiaties die in dit vlak voorkwamen, bleef er echter

een onder scheid bestaan: de polderkas en de gerechts(= dorps)kas. Voor de bewoners maakte het overigens weinig uit, omdat het grondbezit in beide gevallen bepalend was voor de heffingen. De molengelden en andere polderlasten werden reeel (dat wil zeggen per morgen omgeslagen) door

de geerfden betaald. De dorpslasten personeel (hoofdelijk naar draagkracht). Ook hiervoor was het grondbezit of grondgebruik bepalend. Toch zal er, ondanks de scheiding van de financien, ook weI een vermenging voorgekomen zijn. De grens tussen algemeen bestuur en waterstaatszorg was niet altijd gemakkelijk te trekken. Vooral wanneer het

ging om personen (bijvoorbeeld aanstellingen, of een weduweuitkering) zullen er nuances zijn geweest. In vele gevallen, zeker in de gerechten van geringe omgang, was er sprake van een kleine groep personen die zowel in de ene als in de andere hoedanigheid optrad. De secretaris van

het gerecht was tevens secretaris van het polderbestuur.

De schout was veelal ook gadermeester.

Specifieke problemen aan de oostkant van de Vecht

In de waterstaatkundige situatie van de ontginningsgebieden ontstonden problemen door de vorderende turfwinning, de natte vervening. Naarmate de uitgeveende plassen in omvang toenamen en de grens daarvan steeds dichterbij kwam, werd

de invloed op de waterhuishouding in het he Ie gebied groter. Dit bracht al in de zeventiende eeuw de noodzaak tot samenwerking van de belendende gerechten Proostdij, Breukeleveen en Tienhoven. Op 4 Mei 1649 werd een overeenkomst gesloten

68

om het water van Breukeleveen te lozen door de molenvliet van Proostdij (53). Bijna veertig jaar later, in 1684, kwam een ander samenwerkingsverband tot stand: de geerfden van Breukeleveen, Tienhoven en Loosdrecht (voor de Weerkampen) kwamen overeen de polders gemeen te maken. De schouwen zouden echter door poldermeesters en schouten, ieder in eigen district, worden gevoerd.

Waterstaatszorg in het Proostdijgerecht

In het Proostdijgerecht zal de waterstaatszorg aanvankelijk een gering onderdeel van de bestuurstaak hebben uitgemaakt. Toch moe ten zich al in een betrekkelijk vroeg stadium problemen hebben voorgedaan met de waterhuishouding als gevolg van de ontginningen en later de vervening in het achterland. In 1640 werd geld geleend van kapitaalkrachtige ingelanden voor de bouw van een nieuwe watermolen (53). Oude gegevens leveren een beeld op van de zeggenschap in waterschapszaken binnen Proostdij. Zo blijkt uit een schouwbrief van 1675 dat personen met vier morgen grondbezit of met zes morgen grond in gebruik, gekozen kunnen worden als heemread. Verder is via deze verslagen overgeleverd dat in 1757 de schouw werd gevoerd door de schout, drie schepenen en drie heemraden, een samenstelling die

- voorzover een vergelijking mogelijk is - elders nauwelijks voorkwam (zie schema bevoegdheden in negen en zeventig gerechten). De situatie ter plaatse plus de maatschappelijke verhoudingen waren bepalend voor de regeling. Opvallend is het gelijke aantal van benoemde (schepenen) en gekozen (heemraden) bestuurders in Proostdij.

Bij de bestudering van de gang van zaken (55) komt naar voren hoezeer men werkte met een kosten/baten regeling

- van een financ~ele marge was nauwelijks sprake. De inkomsten uit de heffingen werden besteed aan de uitgaven in verband met d!! gang bare activiteiten, zoals het voeren van de schouwen het opstellen en uitbrengen van de 'reeckeninge', de jaarrekening. Ook functionarissen van

de gerechtsheer, het Kapittel van Sint Pieter in de stad Utrecht, moesten in dit kader worden beloond. De bode ontving een bedrag 'voor 't assisteeren der Reeckening'. De indruk wordt gewekt dat het begrip kosten weI rekbaar was. Hetzelfde geldt voor de uitgaven met betrekking tot de schouw, waarbij men ook het bier als post opvoerde.

Aan dorpsgenoten, die diensten hadden verleend, werd eveneens gedacht, zoals degene, die 'de plank' gedragen had. Verder tref1: men op achttiende eeuwse rekeningen herhaaldelijk aan: 'Den Schoolmeester tot Breukelen komt voor de Schouwen te publiceeren, en ook deese Reeckening'. Daarachter een gering bedrag. In de jaarrekening, die door Gedeputeerde Sta~en moest worden goedgekeurd, was een begroting opgenomen. Waren de te verwachten uitgaven uit de gewone heffingen niet te financieren, dan ging men over tot een lening. Proostdij verkeerde wat dat betreft in

69

een gunstige positie vanwege een paar kapitaalkrachtige ingelanden met een aanzienlijk grondbezit, zoals de eigenaars van Gunterstein en van Oudaen. Als geheel geeft de ontwikkeling de indruk dat de waterstaatszorg aan de oostkant van de Vecht, in het aandachtsgebied, een steeds zwaarder accent kreeg.

Ontwikkeling in de regio na 1795

De bestuurlijke regeling na 1795 mondde in 1815 uit in het ontstaan van twee gemeenten, Breukelen-Nijenrode en Breukelen-St. Pieters. Tegen de achtergrond van het verschil in

de waterstaatkundige ontwikkeling en het daarmee samenhangende beleid, was deze splitsing niet onlogisch. De gemeente Breukelen-St. Pieters bestond uit de voormalige gerechten Proostdij en Breukeleveen; op het vlak van de waterstaatszorg waren al honderden jaren gemeenschappelijke regelingen tot stand gekomen. In 1861 werd het waterschap Breukelen Proostdij opgericht; het territoor kwam overeen met het voormalige Proostdijgerecht. Afgezien daarvan werden er polders gevormd, en een enkele droogmakerij zoals de Bethune (1880) ten zuiden van het Tienhovensch kanaal en

de Horstermeer (1882) ter hoogte van Nederhorst den Berg.

1902: grootwaterschap Beoosten de Vecht. De Bethunepolder (56)

Bij alle regelingen in het kader van een nieuw maatschappijinzicht bleven de waterstaatkundige zaken als vanouds de aandacht vragen, met daarbij de noodzaak tot samenwerking. Dit was het geval omstreeks de eeuwwisseling en wel door de waterhuishouding in de Bethunepolder ten zuiden van de Tienhovensche Vaart. Het waterschap was in 1882 opgericht als voortzetting van de in 1858 opgerichte 'Vereeniging tot bedijking en droogmaking van de Tienhovensch-Maarsseveensche plassen' (57). Deze droogmakerij die vanwege de sterke kwel met veel moeite was gerealiseerd, gaf om dezelfde reden steeds meer problemen. Dit voerde in 1902 tot de oprichting van een grootwaterschap Beoosten de Vecht. In de oprichtingsvergadering werd de aanleiding bloemrijk geschetst: 'Bet gaat om een regeling met het waters chap Bethune ...

die van ontzettend groot belang is voor een groot deel

onzer provincie, (omdat) de invretende waterwolf weder

een vijfhonderd hectare land met totalen ondergang •.. en de omliggende landen met een verhoogde waterstand •.. (bedreigt) welke die landen aanzienlijk in waarde zouden doen verminderen.' (58). De notulen van de vergaderingen geven een duidelijk beeld van de problemen waarmee men te kampen had. Aan inzet ontbrak het zeker niet en aan inzicht in het eigen karakter van dit probleem evenmin - getuige het inroepen van de hulp van deskundigen. Een groot deel van de beraadslagingen betrof de aankoop van telkens nieuwe machines en de mogelijkheid de oude van de hand te doen. De hoge kosten waren nauwelijks te verhalen op de ingelanden.

70

De oplossing van de problemen kwam van een heel andere kant: de behoefte van de gemeente Amsterdam aan water van een goede kwaliteit voor de drinkwatervoorziening. Een concept-overeenkomst van de Directeur der Gemeentewaterleiding bevatte het voorstel tot onttrekken van water uit de plassen. Het uitslaan van water op het lozingskanaal

van de Bethune zeu geschieden door middel van een gemaal, waarvan de bouw door Amsterdam bekostigd zou worden - dit zou echter in eigendom en beheer aan het waterschap worden overgedragen. Beide partijen hadden hierbij belang; De toen al hoge graad van vervuiling van de water gang en, zoals van het Merwedekanaal, bracht hoge kosten mee voor de bereiding van drinkwater. Aan de andere kant was het te verwachten dat de kwel minder belangrijk zou worden door de waterbeheersing op de plassen. De notulen van de vergaderingen, waar aIle voor- en tegens de revue passeerden, zlJn op zichzelf interessante literatuur. In 1930 werd een contract (het plassen-con~ract genoemd) gesloten met de Gemeentewaterleiding Amsterdam. Dit kwam zeer gelegen, in een tijd van algemene economische malaise. Uit de onderhandelingen en financi~le afspraken is op te maken dat de gemeente Amsterdam zich dat terdege bewust was. Het onderhoud van machines en kunstwerken werd gefinancierd door Amsterdam; de uitvoering bleef in hand en van het grootwaterschap. In 1932 werd de onttrekking van water aan de Vecht door de Amsterdamse Drinkwaterleiding stopgezet. De oorspronkelijke aanleiding voor de oprichting van het grootwaterschap verlegde zich in de loop van de jaren, zodat in 1963 besloten werd tot opheffing. De zaken werden nadien in ander verband geregeld.

1977-1992: waterschap De Vecht (59)

In het kader van de waterschapsconcentratie werd in 1977

het waterschap De Vecht opgericht, waarin Breukelen Proostdij werd opgenomen. Het dagelijks bestuur werd gevormd door het college van watergraaf en vier heemraden (vergelijkbaar met het college van B.& W.). Als algemeen bestuur functioneerde de verenigde vergadering, bestaande uit vier en twintig hoofdingelanden (vergelijkbaar met de gemeenteraad). De verenigde vergadering deed een aanbeveling voor de functie van watergraaf. Daarna volgde de benoeming bij Koninklijk Besluit voor zes jaar. De hoofdingelanden kozen uit

hun midden twee heemraden-ongebouwd en twee heemradengebouwd, voor een periode van vier jaar.

Aan de steeds veranderende indeling van de hoogheemraadschappen in de laatste vijftig jaar is te zien dat het tempo van de ontwikkelingen een constante aanpassing noodzakelijk maakt. Het hoogheemraadschap Zeeburg en Diemerdijk werd opgeheven in 1969, waarna het noordelijk gedeelte van het Vechtgebied onder Amstelland ging ressorteren. Hoezeer men doordrongen was van de noodzaak tot

71

schaalvergroting en een interprovinciale regeling bleek

in 1989. In dat jaar besloten Provinciale Staten van Noord-Holland, Zuid-Holland en Utrecht tot oprichting van het hoogheemraadschap Amstel en Vecht. Hierin waren twee hoogheemraadschappen opgenomen (Amstelland en van de Zeedijk beoosten Muiden), verder de waterschappen De Proosdijlanden, Drecht & Vecht en De Vecht. Tenslotte werden ook enige ongereglementeerde gebieden binnen het waterschapsverband gebracht (60). De wijze waarop de vertegenwoordiging geregeld is, heeft een nieuw element in het waterschapsinstituut geintroduceerd: de instelling van een 'kwaliteitszetel'. Artikel 10 van het Besluit betreft de samenstelling en benoeming van het algemeen bestuur waarin de afdelingen vertegenwoordigd zijn. Zo worden in de afdeling Amstel drie hoofdingelanden-gebouwd, en hun plaatsvervangers, benoemd door Burgemeester en Wethouders van Amsterdam; in de afdeling Vecht worden een hoofdingeland en zijn plaatsvervanger benoemd door de Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten. Ingevolge het laatste lid van het artikel worden deze personen als gekozen leden aangemerkt.

Men kan weI stellen, dat ook in de wijze waarop de bundeling van waterschappen in de laatste decennia is gerealiseerd, en de toekomstige schaalvergroting, de algemene veranderingen en belangenverschuivingen in de regio zijn terug te vinden. Wat het aandachtsgebied betreft, aan de oostkant van de Vecht, is dit zeker het geval. Ret besloten verband van een aantal kleine waterschappen kwam door de bundeling in 1977 ten einde, al waren er daarna nog steeds zaken, die aIleen in dit kleine kader konden worden geregeld. Er was echter een geheel andere situatie ontstaan. De turfwinning was geeindigd, de veenplassen breidden zich niet meer uit. In het kader van de andere bestemmingen, als recreatie- of natuurgebied, kregen de plassen een eigen betekenis. Dit bracht een anders gericht en meer integraal beheer van het gebied met zich mee, waarin ook het Plassenschap Loosdrecht e.o. (waarin de gemeenten rond de Loosdrechtse Plassen hun gemeenschappelijke zorg hebben samengebracht) een belangrijke rol heeft. De zone langs de oostelijke oever, het voormalige Proostdijgerecht/waterschap Breukelen Proostdij, heeft geen relatie meer met het achterland, wat ook in de bestuurlijke indeling terug te vinden is. Dit gebied hoort bij de gemeente Breukelen, terwijl het oostelijker gelegen Breukeleveen sinds de laatste gemeentelijke herindeling

deel uitmaakt van Loosdrecht.

De waterschappen hebben hun zelfstandige positie behouden; de plaats binnen de overheid is vastgelegd. De ontwikkeling in later eeuwen heeft geen verandering gebracht in de noodzaak van coordinatie en integratie. Er heeft zich met de toegenomen comp1exiteit van de bestuurstaken uiteraard weI een accentverschuiving voorgedaan. Deze verschuiving geldt zowel voor de p1aats die de waterstaatszorg in het geheel van bestuurstaken inneemt, als in de bestuursverhoudingen.

72

De bestuurlijke scheiding is doorgevoerd. De activiteiten van het waterschap, het belang daarvan en de publiekrechtelijke status zijn bij vel en onbekend. Dit geldt vooral

voor de stedelingen, die overigens ook in vroeger tijden veel minder met dit overheidsorgaan in aanraking kwamen.

In dit verband z~jn de zeer informatieve brochures van

de waterschappen heel belangrijk.

De takenuitbreid:Lng, een verschijnsel bij aIle bestuursorganen, herbergt het gevaar van overlapping. Tegelijkertijd vindt er binnen de organen een bun de ling plaats in de vorm van samenwerkingsverbanden en schaalvergroting. In het Vechtgebied is de samenwerking van het waterschap enerzijds, gemeente en prov:Lncie anderzijds, verankerd in het fysischen cultuurmilieu van het gebied. De accentverschuivingen die zich gedurende de laatste vijftig jaar in de taak hebben voorgedaan, hebb,~n als achtergrond de toenemende bemoeienis met milieuzorg en ruimtelijke ordening. Op dit terrein ligt voor beide een taak - de continuering van een situatie die teruggaat tot het jaar 1000. In de historisch gegroeide noodzaak tot samenwerking is geen verandering gekomen.

Conclusies

- Ca 1050 had de bisschop als geestelijk leider al voet aan de grond in het Vechtgebied. Het is aannemelijk dat parochie Breukelen in de elfde eeuw al bestond.

- Door het in cultuur brengen van de woeste gronden die

hem in 953 door Koning Otto I waren geschonken, kon de bisschop een aanvang maken met het uitbreiden van het nuttig territoor. De publieke organisatie in dit gebied kwam geleidelijk tot stand in het spoor van de vorderende ontginningen.

- Dit integrale, aan het land gekoppelde beleid voerde tot een strakke organisatie waarin zowel politieke als economische belangen waren opgenomen.

- De bisschop heeft bij de instelling van een gerecht binnen een ontginningseenheid een gerichte politi eke keuze gedaan ter bevestiging en continuering van zijn zeggenschap. Aan de oostkant van de Vecht, in het aandachtsgebied, heeft dit geleid tot een eeuwenlange beheersing door het Kapittel van St. Pieter.

- De vervening, die in toenemende mate de waterhuishouding aan de oostkant van de Vecht beinvloedde, heeft tot specifieke problemen geleid, waardoor de waterstaatszorg aan die kant van de rivier tot in de twintigste eeuw een stempel heeft edrukt op de maatschappelijke ontwikkeling als geheel.

- Het bestuur van het Vechtgebied heeft zich ontwikkeld binnen twee kaders. Enerzijds de gerechten, uitsluitend ingesteld door de landsheer, anderzijds de waterschappen die in principe op instigatie van de ingelanden tot stand kwamen. Beide vormen had den een basis in de landschappelijke inrichting, met als gevolg dat de omlijning van het

73

gerecht in vele gevallen ook de omlijning was van het waterschapsterritoor. De waterstaatszorg, aanvankelijk een taak van het algemeen bestuur, werd daarvan afgescheiden en ondergebracht in het waterschap, de doelcorporatie. De bestuurlijke taakverdeling was echter gedifferentieerd en in vele gevallen niet scherp afgetekend.

- De zeggenschap in de waterstaatszorg en de samenstelling van het bestuur geven door de differentiatie inzicht in de maatschappelijke verhoudingen in de verschillende gedeelten van het Vechtgebied.

In sommige gevallen was het (aangestelde) overheidsgezag in het waterschapsbestuur sterk vertegenwoordigd; het kwam ook voor dat dit geheel ontbrak. Het bestuur bestond dan uit gekozenen.

- De centrale reglementering, zoals die tot uiting komt in de landelijke regeling van 6 Februari 1801, heeft midde1s het voorschrift tot een bestuur1ijke scheiding tussen gemeente en waterschap op grond van de onderscheiding Ingezetenen-Inge1anden een duide1ijke om1ijning van de twee overheidsorganen aangegeven.

- Op grond van de herwaardering van de waterschappen in de twintigste eeuw is het uitgangspunt dat het waterschap a1s een onafhanke1ijk overheidsorgaan ~ient te functioneren, bevestigd.

- De uitbreiding van de categorie stemgerechtigden, zoa1s neerge1egd in de Waterschapswet van 1990, kan gezien worden a1s een rege1ing in het kader van de heersende opvattingen, niet a1s een aantasting van de gronds1agen van het instituut.

- Dit 1aatste kan niet gezegd worden van de invoering van een 'kwa1iteitszetel' in het bestuur van het hoogheemraadschap Amste1 en Vecht (1989). A1s precedent houdt dit het gevaar in dat groeperingen die niet in de eerste p1aats de waterschapsbe1angen willen behartigen, de bes1uitvorming zu11en beinv1oeden.

- De toenemende behoefte aan integratie heeft zowe1 binnen het kader van de gemeenten a1s bij de waterschappen geleid tot bundeling en coordinatie. De ontwikkeling van het fysisch- en cu1tuurmi1ieu in het Vechtgebied biedt een goede basis voor de continuering van de historisch gegroeide samenwerking van het waterschap enerzijds, gemeenten en provincie anderzijds.

- De p1annen binnen het Kabinet tot vorming van een autoriteit die boven1oka1e belangen stuurt, en de samenwerking van gemeenten voor de rea1isatie kan afdwingen zijn in voorbereiding. De in het Kabinetsstandpunt genoemde achtergrond: de noodzaak om de be1emmeringen op te heffen die de maatschappelijke en economische expansie van de steden in de weg staan, is bedreigend voor het Vechtgebied a1s om1and van zowe1 Amsterdam a1s Utrecht. Achterste1ling van de waarden van dit gebied terwi11e van de grootscha- 1iger belangen van deze steden 1igt voor de hand.

74

De omgrenzing van een groot aantal Utrechtse waterschappen is terug te voeren tot het historische polderpatroon dat op zichzelf weer teruggaat tot de omlijning van de ontginnings-eenheden/gerechten. De oorspronkelijke gerechtsgrenzen zijn in de huidige gemeentelijke indelingen niet meer te vinden. Deze zijn dus bewaard gebleven in de grenzen van het bestaande waterschapsterritoor. In het aandachtsgebied geldt dit Jok voor een deel van de omgrenzing van de parochie Breukelen, van het gebied dat ten tijde van de reformatie onder deze parochie ressorteerde. De grenzen van het huidige waterschapsterritoor hebben cultuurhistorische waarde, als spoor van de historische administratieve en kerkelijke indeling.

HOOFDSTUK4

75

Versterkte huizen

Ontstaan in het Vechtgebied. aanleiding

De bouw van de woontorens Nijenrode, Gunterstein en Oudaen langs de Vechtoevers in het aandachtsgebied kan gezien worden tegen de achtergrond van zowel economische als politieke belangen. De militaire betekenis van deze gebouwen kon voor de landsheer bedreigend zijn; dit hing af van zijn relatie tot de eigenaar. De stichting van de versterkte huizen, ca 1300, bracht een nieuw element in de strijd om de hegemonie in het Vechtgebied; een continue bewaking en

- waar nodig - verdediging van de belangen van de landsheer. Een dienstverband, varierend van een persoonlijke band tot een leenverhouding (of een combinatie daarvan) garandeerde, dat de taak goed werd uitgevoerd. De bouw van versterkte huizen langs de rivieroever, toegestaan aan een een ministeriaal of een leenman (1) paste in dit kader.

In het aandachtsgebied was er ca 1300 al sprake van een gevestigde positie ten aanzien van het bestuur, waarbij

de differentiatie tussen de oost- en de westkant zich duidelijk aftekende. Zo was het gebied ten oosten van de rivier sinds ca 1050 een allodiale gerechtsheerlijkheid van het Kapittel van St. Pieter (2); dit besloeg zowel

de oevergrond, Proostdij, als ook (na 1242) Breukeleveen en Tienhoven (3). Een dergelijke onverdeelde macht over een zo groot territoor kwam aan de westkant niet voor (4). Aan die zijde, onderdeel van de Hollands-Utrechtse laagvlakte waar ook het ontginingsproject van de graaf

van Holland vorderde, was bovendien de Hollandse invloed sterker.

Tegen deze achtergrond verrezen aan weerszijden van de Vecht de woontorens, versterkte huizen bewoond door ministerialen en leenmannen, sommigen verbonden aan de bisschop, anderen aan de graaf van Holland. Een overgang naar het andere kamp kwam eveneens voor, wanneer een ministeriaal of een leenman zich in de loop van de tijd

een positie had verschaft, machtig genoeg om een dergelijke keuze te kunnen doen. De constructie van het gebouw zelf was hierin een belangrijk punt - een zware, goed verdedigbare woontoren bood meer mogelijkheden voor een ambiteuze bezitter. Wanneer hij over aanzienlijke middelen beschikte kon hij overgaan tot uitbreiding en intensivering van de versterking. Een machtige ministeriaal of een machtige leenman was een reeele bedreiging voor de positie van de landsheer.

76

Wat betreft de versterkte huizen Nijenrode, Gunterstein

en Oudaen, waren de eerste twee in hand en van een belangrijk en ambitieus geslacht. Van de oorspronkelijke woontorens Nijenrode en Gunterstein is weinig of niets meer over; het is echter aannemelijk dat deze gebouwen a1 in een vroeg stadium een zeer weerbaar karakter hebben gehad. De eigenaars droegen hun goed beurtelings op aan de graaf van Holland en de bisschop van Utrecht. Een wisselende inzet

- soms voor Holland, dan weer voor het Sticht - was het gevolg. Hun eigen machtspositie was daarbij eveneens in

het geding. Het huis Oudaen, vermoedelijk van begin af

aan een gebouw van soberder opzet, bleef altijd verbonden aan het Sticht.

Gezien de centrale plaats die het huis Oudaen in de studie inneemt, wordt in het hiernavolgende een schets gegeven

van de ontwikkeling van de versterkte huizen als categorie, toegespitst op de woontoren. Een vergelijking van de betekenis en status van de woontorens in het Vechtgebied en in het Kromme Rijngebied besluit het hoofdstuk.

Versterkte huizen, schets ontwikkeling

De bouw van een omsloten verdediging gaat als oervorm terug tot voor de jaarte11ing (5). In de loop van de eeuwen maakte dit type een ontwikkeling door, aansluitend op de aanvalstechniek en bepaald door de omstandigheden, de mate van gevaar. De mogelijkheden die de landschappelijke situatie bood, de beschikbare materialen, en ook de middelen waarover men beschikte, waren bepalend voor de vorm. 20 ontstond een verdedigbare eeLheid, omsloten door palissaden, wallen, grachten of muren (soms geflankeerd door torens), al dan niet op een heuvel. In een vlak landschap wierp men weI een kunstmatige heuvel op, een motte. Of men binnen de omheining doorgaans ook w00nde, dan weI in een gebouw daarbuiten, hing af van de omstandigheden (6). De behoefte aan een woning plus bescherming is van aIle tijden. De doelstellingen varieerden, en ctaarmee de constructie en de functie van het gebouw. De verdediging was niet altijd het enige oogmerk, zoals bijvoorbeeld bij de 'dwangburcht', opgericht door een veroveraar om in het nieuwe gebied de bevolking in toom te houden. Een voorbeeld daarvan is de Vredenburg in Utrecht, ca 1530 gebouwd door Karel V. In dit geval ging het om het verwezenlijken van een bij uitstek militair doel, waarbij

de mate van weerbaarheid van het complex was afgestemd

op een mogelijke georganiseerde aanval (7). Heel anders

was de situatie wanneer men op het platteland zijn (uit een agrarisch complex gegroeide) waning op de fiin of andere wijze moest veilig stellen en de geijkte methoden zoals omheinen of omgrachten daarvoor aanwendde. In de middeleeuwen had het platteland te kampen met groepen gespuis

of met andere lieden die niet op een reguliere wijze aan

de kost konden komen. 20 werden in de middeleeuwen binnen een ruime marge van doelste1lingen versterkte huizen ge-

77

bouwd, met grote onderlinge verschillen in formaat, samenstelling en allure. Een van de oorzaken van deze differ entiatie is de lengte van het tijdvak waarin zij tot stand kwamen - tot de vijftiende eeuw, globaal gerekend. Ret element weerbaarheid hadden zij gemeen.

Voorzover zij nog bestaan, hangt het af van het gebouw

zelf en van de omstandigheden of zij zich nog als een middeleeuws versterkt huis voordoen. Een gebouw van geringe afmetingen dat naderhand onderdeel is geworden van een bebouwing, valt vaak niet meer als zodanig op, ook omdat men in vele gevallen de pui 'aanpast'. De zeer grote nemen een eigen plaats in. Zij zijn duidelijk herkenbaar, ook

als onderdeel van een bebouwing (8).

Definitie kasteel, inhoud van de term

Onder de kasteeldeskundigen bestaat een verschil van mening ten aanzien van de definitie. Er zijn bovendien allerlei betitelingen die in dezelfde richting wijzen maar een eigen nuance bezitten, zoals slot en burcht. Ret woord slot wordt eerder geassocieerd met een woonfunctie dan met een verdedigingsfunctie; bij een gebouw zoals het Muiderslot komt de woonfunctie echter niet in de eerste plaats naar voren. De grenzen zijn vaag en de benaming is in de loop van de tijd befnvloed door interpretaties. De betiteling kasteel kwam

in de middeleeuwen overigens zelden v~~r. In middelnederlandse teksten werd een wisselende terminologie gehanteerd zoals casteel, huys, borch, of ook weI veste. In de Duitse aanduiding wordt een onder scheid gemaakt tussen Schloss en Burg, naarmate het accent ligt op bewoning dan weI verdediging. In het Nederlands gebruikt men kasteel, burcht en

slot naast elkaar. Gewestelijk zijn er dan weer andere termen, zoals in Groningen steenhuis en borg, in Friesland stins en state. Deze betitelingen roe pen overigens een verschillend beeld op, mede door de ontwikkeling die het begrip kasteel heeft doorgemaakt. Deze diversiteit die inhaerent is aan alle zeer oude instituten, maakt het onmogelijk om een sluitende definitie te geven. Onder dat voorbehoud wordt als kasteel aangemerkt: 'een versterkt

huis van een edelman, gebouwd in de middeleeuwen, en in

het algemeen opgericht op het platteland.' (9). Rierbij

kan dan de kanttekening worden gemaakt dat de stad Utrecht een aantal zeer grote middeleeuwse versterkte huizen rijk is, aangeduid als stadskastelen (10).

Ret woord kasteel heeft in het spraakgebruik echter een andere inhoud gekregen. De weerbaarheid vormt niet meer het belangrijkste kenmerk. De beperking tot de peri ode van bouw in de middeleeuwen is eveneens op de achtergrond geraakt. De doorslag wordt nu gegeven door de stijl, vaak door het formaat en vooral door het imponerende karakter. Dit laatste dan weer meer in kunsthistorische zin. Deze visie heeft doorgewerkt in de aanduiding, want ook voor

78

de paleisachtige lustverblijven van de adel, tot stand gekomen in de zeventiende, achttiende en negentiende eeuw, wordt deze betiteling gebruikt. Aan het historische element is echter weI vastgehouden. Het heeft geen zin om aan deze accentverschuiving voorbij te gaan al klinkt 'negentiendeeeuws kasteel' vreemd in de oren, wanneer daarrnee een adellijk landhuis wordt aangeduid. Maar in ieder geval kan iedereen uit de term afleiden om wat voor gebouw het gaat, en men kan uiteraard door de toevoeging 'middeleeuws' een nuance aanbrengen.

Woontorens

De differentiatie in opzet van het kasteel als bouwwerk

is terug te voeren tot uiteenlopende factoren zoals de krijgstechniek, en de status en middelen van de opdrachtgever. Aanvankelijk was het recht daartoe voorbehouden

aan de vorst of de landsheer, die doorgaans over ruime middelen beschikte. De uitbreiding tot de ridderschap leverde andere, minder kapitaalkrachtige bouwheren op.

Hun bouwactiviteiten werden vaak bovendien beperkt door voorschriften van hogerhand over de toegestane versterking.

Zo kwam in de categorie versterkte huizen de woontoren

op, eenvoudigste vorm van een kasteel, gebouwd door de edelman die niet beschikte over ruime middelen. Maar ook niet-edele vrijen en ridders, die vaak (als ministerial en in dienstbaarheid) belangrijke taken vervulden, richtten dergelijke gebo&wen op. Soms op instigatie van hun heer, maar ook weI, afhankelijk van de machtsverhoudingen, op eigen initiatief. Deze alleenstaande, torenvormige gebouwen waren omgracht en bereikbaar via een ophaalbrug. In de meeste gevallen ontbrak een talud. De bijgebouwen bevonden zich daarbuiten, al of niet op een ommuurde voorburcht. De woontorens waren verdedigbaar en bezaten tegelijkertijd

een woonfunctie. De ene functie ging ten koste van de andere; de verhouding varieerde. Ook ten aanzien van deze gebouwen is een dlversiteit in benaming en interpretatie ontstaan. Verwarrend is de term donjon, met als omschrijving: 'woontoren, oudste kern van de middeleeuwse burcht' (11). Bij het schetsen van een motte-and-bailey castle, bijvoorbeeld, ontbreekt nooit een smal hoog gebouw op de motte. In sommige gevallen wordt dit aangeduid als donjon, in andere als WQontoren. Daarbij staat dan vermeld, dat de kasteelheer hier juist niet woonde maar aIleen verbleef in perioden van gevaar. In rustige tijden diende een comfortabeler onderkomen op de voorburcht. De niet-sluitende omschrijving maakt het noodzakelijk om bij het gebruik van deze termen rekening te houden met een verschillende interpretatie. Verder rijst de vraag, in hoeverre deze bouwwerken als kastelen aan te merken zijn. Ook hierover zijn de meningen verdeeld; de diversiteit van de woontorens sluit een ongenuanceerd antwoord uit. De huidige opvatting waarbij andere facetten dan de verdedigbaarheid als maatstaf gelden,

79

werkt door in het oordeel over de status van de woontorens.

Deze gebouwen kwamen op vele plaatsen in Europa voor en hadden soms zeer grote afmetingen. Er is een opvatting dat de Romeinse burgi model hebben gestaan (12). Een andere mening is dat het hier gaat om een in de tiende eeuw spontaan ontstane vorm, waarvan de oudste voorbeelden te vinden zijn in het Franse Anjou (13). Voor ons land geldt een bouwperiode tussen de twaalfde en de vijftiende eeuw. Burgeroorlogen in de veertiende en in de vijftiende eeuw zoals de oorlog tussen Hoeken en Kabeljauwen, konden de aanleiding vormen tot de bouw. In het noorden, waar zich

de strijd tussen Schieringers en Vetkopers afspeelde, verrezen stinsen en borgen, die men naderhand ging omringen met grachten en wallen (14). Deze bouwwerken zullen in de latere middeleeuwen in die contreien het normale

type kasteel zijn geweest.

De militaire betekenis van de woontorens verminderde sterk in de vijftiende eeuw, in verband met de uitvinding van het buskruit. Toch was de verdedigbaarheid in de eeuw daarna nog een belangrijk facet, wellicht als een statussymbool dat de betekenis van het huis en het be lang van de familie illustreerde. In ieder geval was in 1536 in het Nedersticht van Utrecht de verdedigbaarheid een van de voorwaarden

voor de verklaring van een gebouw tot ridderhofstad (15). Door de politieke ontwikkelingen in 1528, die een einde maakten aan het regionale, landsheerlijke kader van de verdediging (16), kwamen de versterkte huizen in een ander licht te staan. De woontorens dienden, voorzover zij niet werden afgebroken, uiteindelijk louter als woonhuis. De verbouwingen die in verband daarmee werden gerealiseerd, maakten in de loop van de tijd de oorspronkelijke best emming steeds minder duidelijk (17), maar er kwam dan iets anders voor in de plaats: allure. Soms werd de woontoren opgenomen in een complex, zoals bij het huis Oudaen. De situering op zich zelf behield een zekere waarde als spoor van de betekenis die een versterkt huis in de regio had gehad - gekoppeld aan een invloedrijke familie. Vaak verrees op dezelfde plaats een ander dominant gebouw, met

een blijvende uitstraling naar de omgeving - zij het dan niet in militair opzicht. In het aandachtsgebied is dit zowel bij Nijenrode als bij Gunterstein het geval geweest.

Constructie

De woontorens werden aanvankelijk opgetrokken uit tufsteen. Toen ca 1200 de fabricage van baksteen, de kloostermoppen, tot stand kwam, ging dit materiaal de natuursteen vervangen. De constructie maakte een ontwikkeling door, zij het in mindere mate dan die van de grote kastelen. Zo werd de aanvankelijke algemene zwaarte van de muren, 1 a 2 m, in later tijden minder vaak aangehouden. Soms had een van de muren een grotere doorsnee zodat hierin trappen en latrines

80

konden worden ondergebracht. Wat betreft de positie van de ingang is men in de loop van de tijd anders te werk gegaan. Bij de vroege torens lag deze op een hoog niveau, te bereiken via een houten trap langs de gevel. Deze kon in geval van gevaar binnengehaald worden. Was het gebouw omgracht, dan gaf een ophaalbrug eveneens de mogelijkheid de toegang te verhinderen. De begane grond (meestal de kelder, waar

de voorraden lagen opgeslagen) was aIleen van binnenuit te bereiken. Het exterieur had een gesloten karakter, met smalle lichtspleten op de lagere niveaus.

In de beginperiode bouwde men woontorens met een veelal vierkant of ook weI rechthoekig grondplan. De ervaring dat dit kwetsbaar was, leidde tot een ronde vorm. Mengvormen kwamen eveneens voor, zoals de hoefijzervorm van de woontoren Dever bij Lisse. De indeling was steeds dezelfde en leidde tot een aantal boven elkaar gelegen ruimten van ongeveer gelijke afmetingen. Gewoonlijk was het aantal bouwlagen gering - drie, met inbegrip van de kelder. Oorspronkelijk was de kelder voorzien van een balkenzoldering; later ging men vaak over tot het aanbrengen van een stenen tongewelf. Dit verminderde het brandgevaar en verhoogde de status van het gebouw. Het rechthoekige type bevatte minstens een binnenmuur, ter ondersteuning van het dak. Houten wanden, die gemakkelijk te verplaatsen waren, werden gebruikt om de ruimte te verdelen. Een borstwering met kantelen, daarachter een weergang - waartoe een brede dakgoot dienen kon - bekroonde het opgaand muurwerk. De verdediging werd van bovenaf gevoerd, dus: hoe hoger het gebouw hoe beter.

Het ambivalente karakter van deze gebouwen dat zlJn neerslag had in de constructie, leidde soms tot een geringe mate

van wooncomfort. Bepalend was de vraag, welke van de twee functies de nadruk had. Gegevens over de bewoning zijn uiterst schaars en eigenlijk aIleen af te leiden uit aanwijzingen die de torens zelf opleveren. Op de begane grond (of ook weI deels ingegraven) de kelder, die mogelijk als keuken werd gebruikt. Voor een kaars of een olielampje waren nisjes in de muur uitgespaard. Verder beyond zich hier de waterput, al dan niet gedeeltelijk in de muur. Als woonruimte diende het niveau daarboven, te bereiken via een in de muur gemetseIde trap. Een stookplaats zorgde voor warmte en licht in het woonvertrek, waar men ook kookte wanneer daarvoor geen voorziening was in de kelder. Hogere bouwlagen waren toegankelijk door middel van muurtrappen of via een systeem

van luiken en ladders. Privat~n werden ondergebracht in de muur dan weI in een aan de buitenkant aangebouwde latrinekoker. Dit interieur zal zeker varianten hebben gehad. Of een ruimte inderdaad een woonfunctie had, is af te leiden uit elementen zoals een schouw, een privaat of een broodoventje. Een enkel gebouw verschaft die informatie, zoals

de oudste toren van het kasteel bij Wijk bij Duurstede, gesticht ca 1275 (18).

81

Aan versiering werd weinig aandacht besteed. Opvallend is

de onderlinge overeenkomst van het type binnen een regio. Oorzaak daarvan is de overwegend functionele bouw; men

kwam tot eenzelfde ontwerp, dat voldeed in de plaatselijke omstandigheden. Gedurende de eeuwen waarin de woontorens verrezen was er weinig verandering in opzet of stijl. Zij dienden voor de afweer van onmiddellijk gevaar; in perioden van onveiligheid boden zij beschutting. De betekenis van deze gebouwen bleef niet altijd beperkt tot het kader van

de verdediging; de toenemende macht van de eigenaar kon er toe leiden, dat de woontoren als een bedreiging werd gezien gezien, met als gevolg een bevel van de land sheer tot gehele of gedeeltelijke afbraak. In de veertiende eeuw was deze ontwikkeling in volle gang, ook weI op instigatie van steden die hiertoe van de land sheer een privilege hadden gekregen.

Ontwikkeling in het Kromme Rijngebied

Ook in het Kromme Rijngebied verrezen woontorens (19), niet zozeer om politieke redenen, als weI in verband met de persoonlijke ambities van de bouwheren. Een vergelijking met het Vechtgebied ligt voor de hand. De landschappelijke situatie, de combinatie van een rivier met een moeras dat in cultuur werd gebracht, kwam overeen. Overigens waren er grote verschillen zowel wat betreft het kader waarin de ontginning werd uitgevoerd, als ook het beleid. Het meer particuliere en kleinschalige karakter van de ontginningen in het Kromme Rijngebied had consequenties voor de bebouwing. Een aanta1 kleine ontginningen bleef eeuwenlang onbewoond; de grond werd vanuit de bestaande oude dorpen bewerkt. Er ontstonden slechts vier nieuwe kernen: 't Waal, Schalkwijk, Nederlangbroek en Overlangbroek. Het beleid

bij de ontginningen had consequenties voor de status van

de bewoners. In het Kromme Rijngebied behielden diegenen die zich vestigden in de binnen domaniaal verband ontgonnen gebieden, de juridische status die zij hadden. De kolonisten, die het in cultuur te brengen land bevolkten op grond van cope-contracten, zijn waarschijnlijk vrijen geweest. Wellicht is dit de achtergrond van de bouw van een groot aantal 'steenhuizen' in de omgeving van de Langbroekerwetering in de tweede helft van de dertiende eeuw. Ca 1400 was er in het gebied van de Kromme Rijn vermoedelijk een veertigtal, aangeduid met een wisselende benaming zoals (steen)huus en toorn.

In vele gevallen was dit 'steenhuis' een woontoren, op een omgracht erf vaak met een boerenwoning in de directe omgeving. Het merendeel werd opgedragen aan een belangrijk heer om van hem in leen te worden gehouden, zoals de bisschop van Utrecht, de graven van Holland en Gelre. Ook de heren van Abcoude, Culemborg en Vianen kwamen daarvoor in aanmerking. Een groot aantal van de bezitters van deze huizen behoorde echter niet tot een oud ministerialenge-

82

slacht. Waarschijnlijk waren zij van boerenafkomst, maar mogelijk was de familie bezig op te klimmen op de maatschappelijke ladder, tot de klasse van riddermatigen. De bouw van steenhuizen zal daartoe hebben bijgedragen. Deze gebouwen dienden als statussymbool en hebben geen militaire betekenis gehad. Zij verrezen zowel in het ontgonnen land als op de oude gronden, dichtbij het punt waar de ontginningsgebieden begonnen. Een aantal van de woontorens in

het Kromme Rijngebied, gesitueerd langs de Langbroekerwetering, is bewaard gebleven; in de vorm overheerst de verticale lijn. Een enkele is nog herkenbaar als versterkt middeleeuws gebouw (20).

Ontwikkeling in het Vechtgebied

Opvallend is het onderscheid met de ontwikkeling in het Vechtgebied, een verschil dat samenhangt met de integrale aanpak van het ontginningsproject in dit gebied. Ret proces ging gepaard met de vorming van nederzettingen langs de dijken; deze concentraties werden nieuwe dorpskernen, zoals Tienhoven en Breukeleveen aan de oostkant, Kockengen aan de westkant. De situatie in het Kromme Rijngebied, waar de bouwheer vaak behoorde tot een van oorsprong boerenfamilie, heeft zich hier niet voorgedaan. De bouwheren van de woontor ens in het Vechtgebied waren ministerialen van de bisschop die al tot de ridderschap behoorden dan weI de oudste kern daarvan gingen vormen. Er zijn geen aanwijzingen dat er dergelijke gebouwen zijn geweest in de ontgonnen venen; de woontorens kwamen ca 1300 op de kleigronden langs de Vecht tot stand. De gebouwen hadden de tweeledige functie die typerend was voor deze eenvoudigste vorm van een kasteel en werden contin~ bewoond. Nijenrode, ten zuiden van Breukelen, bezat een bijna vierkant grondplan, buitenwerks 14.15

x 15.95 m (21). Dit is dus, tenminste wat de vorm betreft, te vergelijken met de woontorens aan de Langbroekerwetering. De oorspronkelijke toren is niet meer aanwezig. Op deze plaats werd een andere opgetrokken in het kader van herbouw; naderhand vonden ettelijke verbouwingen plaats. Ret formaat van het huidige exemplaar, dat altijd 'de donjon' wordt genoemd, dateert uit 1907. De toren is verbonden met het hoofdgebouw, maar heeft een geheel eigen karakter en is

als zelfstandig gebouw herkenbaar (22). Wat Gunterstein betreft is de associatie met de oorspronkelijke vorm geheel verdwenen sinds een volledige herbouw in classicistische stijl, die na 1680 plaatsvond. De zwaarte van de muren

van de kelderruimte onder de noordvleugel is het enige bouwspoor van een eerdere opz~t (23). Reel anders is de situatie bij de woontoren Oudaen, die in de regio van begin aan een andere positie had. De woonfunctie kwam al in een vroeg stadium sterker naar voren; het gebouw werd daaraan aangepast. Als woonhuis werd het in latere eeuwen aangebouwd en uitgebreid. De kern vormt echter zozeer een geheel met het gebouw dat deze niet als een laat middeleeuws versterkt huis opvalt. Overigens is er niets overgeb1even van de

83

woontorens langs de Vecht (24); het is moeilijk om na te gaan in hoeverre de opzet afweek van de gebouwen in het Kromme Rijngebied. Een reconstructietekening van het huis Bolenstein te Maarssen toont een langgerekt gebouw met een zadeldak, van een stijl die eerder associaties wekt met de Utrechtse stadshuizen.

Status, huidige opvatting.

De torens die zich langs de Langbroekerwetering bevinden, stammen uit de late middeleeuwen. De constructie is zodanig, dat zij om die reden als woontorens kunnen gelden en dus

ook als een kasteeltype kunnen worden beschouwd. Het is echter niet zo, dat aIle omgrachte 'steenhuizen' die in dit gebied verrezen, tot de categorie kastelen konden worden gerekend. Niet aIle bouwheren behoorden tot de ridderschap. Van militaire betekenis was niet altijd sprake - zelfs

niet van een woonfunctie. Waren al deze bouwwerken dan te betitelen met woontoren, en zo ja, te beschouwen als een kasteeltype? Dit laatste zeker niet. Nuancering is geboden. Het blijkt echter dat de opname binnen een groter complex, naderhand, invloed had op de status als geheel. De nieuwe opvatting over het begrip kasteel doet zich hier gelden.

Wat zich aan de Langbroekerwetering voordoet als een middeleeuws bouwwerk, vermeerderd met latere toevoegingen, wordt doorgaans aangeduid als 'kasteel' wanneer het complex als totaalbeeld beantwoordt aan de huidige maatstaven.

Conclusies

- De stichting van versterkte huizen langs de Vechtoevers had een sterk politiek gerichte doelstelling in het kader van de strijd om de hegemonie.

- De verdedigbaarheid en de periode waarin de versterkte huizen tot stand kwamen - de middeleeuwen - gelden als kenmerkend voor de definitie van een kasteel. De term heeft echter in het spraakgebruik een andere inhoud gekregen; het historische aspect is gehandhaafd maar imponerende karakter in kunsthistorische zin heeft de nadruk gekregen. Het heeft geen zin om voorbij te gaan aan deze ontwikkeling. Nuancering is geboden.

- De ontwikkeling van woontorens in het Kromme Rijngebied en het Vechtgebied loopt uiteen. De factoren die hieraan ten grondslag liggen bevinden zich vooral in het maatschappelijke vlak.

- - Van de middeleeuwse versterkte huizen langs de Vechtoevers, de kastelen, vormt aIleen het Muiderslot een duidelijk spoor. Wat betreft de drie woontorens, ca 1300 gesticht ter hoogte van Breukelen, is de locatie terug te voeren tot de oorspronkelijke functie. De nadere ontwikkeling tot adellijk landhuis is waarneembaar. De lijn die men na de verwoesting van Nijenrode en Gunterstein in 1673 bij de herbouw heeft gevolgd,

84

gekoppeld aan de status van het geslacht, komt tot uiting in constructie en allure. Ook de gedifferentieerde ontwikkeling van Nijenrode en Gunterstein enerzijds, Oudaen anderzijds, is hierin terug te vinden.

De term kasteel heeft geleidelijk een andere inhoud gekregen waarbij vooral op het imponerende karakter in kunsthistorische zin de nadruk wordt gelegd. Nijenrode, Gunterstein en Oudaen nemen een belangrijke plaats in binnen het cultureel erfgoed, mede vanwege het sterk naar voren komende onderlinge verschil van deze kastelen, een verschil dat samenhangt met de ontwikkeling van de regio en de status van de geslachten.

(zie over dit aspect : hfdstk 11, Het huis Oudaen, relatie tot regio en dorp)