REFERANSLAR

YAGER, Ronald R. and ZADEH, Lotfi A.(1998). An Introduction

to Fuzzy Logic Applications In Intelligent Systems, 5th
Edition, Kluwer Academic Publishers, USA
BUCKLEY, James J., ESLAMİ, Esfandiar, FEURING, Thomas
(2002), Fuzzy Mathematics in Economics and
Engineering,Physica-Verlag, Germany
ORAL, Gülsüm (1989), Doğrusal Olmayan Programlama,
Akademi Matbaası, Ankara
BAKIR, M. Akif ve ALTUNKAYNAK, Bülent (2003), Tamsayılı
Programlama, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara
TAHA, Hamdy A. (Çevirenler: BARAY, Ş. Alp ve ESNAF, Şakir)
(2005), Yöneylem Araştırması, 5. Basım, Literatür Yayıncılık,
İstanbul.

1
 OPTİMİZASYONA GİRİŞ
Tek ya da çok değişkenin sayısal bir fonksiyonu ile ilgili
maksimum ya da minimum değerleri araştıran problemlere
optimizasyon problemleri denir. Literatürde optimizasyon
problemleri yerine matematiksel programlama problemleri de
kullanılmaktadır. Bir optimizasyon problemi;
gi(x1,x2,…,xn){≤,=,≥}bi i=1,2,…,m (1.1)
bağıntılarını sağlayan ve
f(x1,x2,…,xn) (1.2)
fonksiyonunu maksimum ya da minimum yapan (x1,x2,…,xn)
değerlerini yani optimal noktayı arar. (1.1) bağıntılarına kısıt; (1.2)
fonksiyonuna ise amaç fonksiyonu adı verilir.
2
 Değişken sayısı n ile kısıt sayısı m arasında herhangi bir ilişki
bulunmamaktadır. Kısıt sayısı m, değişken sayısı n’den küçük,
büyük ya da ona eşit olabilir. m=0 ise problem, kısıtsız
programlama problemi adını alır.
Bir optimizasyon probleminde, amaç fonksiyonuyla kısıtların
bazıları ya da tümü doğrusal olmayan ifadelerse, probleme,
doğrusal olmayan programlama problemi adı verilir.

Herhangi bir f(x) fonksiyonunun minimum noktası x* ise, aynı

nokta fonksiyonun negatifi olan –f(x)’in maksimumudur. O halde,
bir fonksiyonun maksimumu, aynı fonksiyonun negatifinin
minimumu hesaplanarak da bulunabilir. Böylece, bir doğrusal
olmayan programlama probleminin tanımı, bir minimum problemi
üzerinden yapılırsa, genellikten bir şey kaybedilmeyecektir.

3
 Bu açıklamalardan sonra bir doğrusal olmayan
programlama problemi vektörel olarak aşağıdaki şekilde
ifade edilebilir:

Min f(X)
gi(X)≤0 i=1,2,…,t
hi(X)=0 i=t+1,…,m

Problemde;
X=[x1,x2,…,xn]t →Tasarım vektörü
x1,x2,…,xn →Karar değişkenleri
gi(X) → Eşitsizlik kısıtları
hi(X) → Eşitlik kısıtları
4
 gi(X) ≤0 eşitsizlik kısıtlarını içeren bir problemi göz önüne
alalım. gi(X)=0 denklemini sağlayan X vektörlerinin kümesi,
tasarım uzayında bir çok boyutlu yüzey (hyper surface) oluşturur.
Bu yüzeye kısıt yüzeyi (constraint surface)denir. Kısıt yüzeyi,
tasarım uzayını ikiye böler. Bunlardan birinde gi(X)<0, diğerinde
gi(X)>0 olur.

gi(X)<0 olan bölgedeki noktalar uygun ya da kabul edilebilir

noktalardır. gi(X)>0 olan bölgedeki noktalar ise uygun değildir ya
da kabul edilemez noktalardır.

gi(X)=0 kısıt yüzeyleri topluluğuna bileşik kısıt yüzeyi

(composite constraint surface) denir.

5
 Bir ya da daha fazla kısıt yüzeyinde bulunan bir tasarım
noktasına sınır noktası (bound point) adı verilir. Herhangi bir
kısıt yüzeyinde yer almayan nokta ise serbest nokta (free point)
olarak adlandırılır.

ÖRNEK: İki boyutlu tasarım uzayında

Min f(X)=x12+ x2
g1(X)=x12+ x22 -9≤0
g2(X)=x1+ x2 -1≤0
g3(X)=2x1+ x2 -2≤0

şeklinde bir doğrusal olmayan programlama problemi verilsin.

Bu problem için kısıt yüzeyleri, bölgeler ve noktaları bir şekil
üzerinde gösterelim.

6
 X2

2 Uygun
olmayan
serbest nokta
Serbest
nokta 1

X1
-3 1 2 3

Uygun
Uygun bölge olmayan bölge

Uygun
olmayan sınır
noktası

-3 Uygun sınır
noktası
Şekil 1. 2 boyutlu tasarım uzayında kısıt 7
 Bir f(X) amaç fonksiyonunu göz önüne alalım. c bir sabit
olmak üzere f(X)=c’yi sağlayan tüm noktalar bir çok boyutlu
yüzey oluşturacaktır ve değişik c değerleri için bir yüzeyler kümesi
meydana gelecektir. Bu yüzeyler, amaç fonksiyonu yüzeyleri ya da
amaç fonksiyonu çevritleri (contour)olarak adlandırılmaktadır.

Bir doğrusal olmayan programlama probleminde, tasarım

değişkenlerinin sayısı 2 ya da 3 ise, kısıt yüzeyleri ve amaç
fonksiyonu yüzeyleri çizilerek optimal nokta bulunabilir. Eğer
problemde değişken sayısı 3’ten fazla ise, geometrik yoldan çözüm
elde edilemez. Bu durumda matematiksel çözüm yapılır.

Doğrusal olmayan programlama problemlerinin hepsini çözen

genel bir yöntem bulunmamakla birlikte, değişik tipteki doğrusal
olmayan programlama problemlerinin çözümü için farklı
yöntemler bulunmaktadır.

8
DIŞ BÜKEY KÜMELER
S kümesi verilmiş olsun. S kümesinin En’de bir dışbükey küme
olması için her x1,x2ЄS ve λЄ[0,1] olmak üzere λx1+(1-λ)x2
şeklindeki bir doğru parçasının S kümesine dahil olması
gerekmektedir..
x= λx1+(1-λ)x2, λЄ[0,1] şeklindeki x noktaları, x1 ve x2
noktalarının dışbükey kombinasyonu olarak ifade edilirler.

Dışbükey küme Dışbükey

olmayan küme
9
 HİPER YÜZEY
S={x: pTx=α}; pЄEn, αЄE'
Sıfır olmayan p vektörü, hiper yüzeyin normali olarak
adlandırılır. α bir skaler sayıdır.

YARIM UZAY
S={x: pTx≤α}; pЄEn, αЄE'

Uzay
AÇIK YARIM UZAY
S={x: pTx<α}; pЄEn, αE'
10
Hiper yüzey

11
12
ÇOK YÜZLÜ UZAY
S={x: Ax≤b}; A: mxn matris; b: m boyutlu vektör

ÇOK YÜZLÜ KONİ

S={x: Ax≤0}; A: mxn matristir.

a1,a2,…,amEn vektörleri üzerine çekilmiş koni


 m 

S  x : x   λja j, λj  0,j  1,2,...,m

 j1 

noktasının ε>0
x  En
etrafı
S   x : x  x  
x, En’de sabit bir vektördür.

13
14
(Çokyüzlü koni)

15
Ayırıcı Hiper Yüzey
S1 ve S2, En’in birer alt kümesi olduğunu ve S1∩S2=Ø koşullarını
sağlayan S1 ve S2 kümelerinin mevcut olduğunu farz edelim. Eğer,
H={x: pTx=α} yüzeyi bu iki kümeyi ayırırsa yani,
x  S1  p t x  α 
t

x  S2  p x  α
olursa; H ayırıcı hiper yüzey olarak adlandırılır.
Hiper Teğet Yüzey
Eğer En’de boş olmayan S kümesinin
x sınır noktasındax  S için p t x  α ve p t x   koşullarını
bir H={x: ptx=α} hiper yüzey mevcutsa; bu hiper yüzey, hiper
sağlayan
teğet yüzey olarak adlandırılır.

16
17
Farkas Teoremi
A, mxn boyutlu matris ve c, n boyutlu vektör olsun. Bu verilenlerle,
aşağıdaki sistemlerden yalnızca birisi çözülebilir:

Sistem 1: Ax≤0, ctx>0, xЄEn. Burada c, aşağıdaki gibidir.

 c1 
 
 c2 
 . 
c     c t = (c1,c2,…,cn )
 . 
 . 
 
 cn 

Sistem 2: Aty=c, y≥0, y Є Em

18
 Açıklama: Farkas teoremi, doğrusal ve doğrusal olmayan
programlama problemlerinin optimallik koşullarının türetiminde
yoğun olarak kullanılmaktadır. Teoreme göre verilen iki sistemden
sadece birinin bir çözüme sahip olduğu belirtilmektedir. At’nin
sütunlarını a1,...,am ile gösterdiğimizde, eğer c vektörü a1,...,am ile
oluşturulan dışbükey huni içerisinde yer alıyorsa Sistem 2 bir
çözüme sahiptir.

19
 Eğer {x:Ax≤0} şeklinde temsil edilen kapalı dışbükey huni ve
{x:ctx>0} ile temsil edilen bir açık yarım uzayın kesişimi boş
küme değilse Sistem 1 bir çözüme sahiptir.

20
Gordan Teoremi
A, mxn boyutlu matris ise aşağıdaki sistemlerden yalnızca birisi
çözülebilir.
1. Ax<0, xЄEn
2. Aty=0, y≥0, yЄEm

x1,x2ЄS; λ(0,1) olmak üzere eğer xЄS noktasının x=λx1+(1-λ)x2,

şeklinde yazılışı yalnız x=x1=x2 halinde doğruysa, x noktası, S
kümesinin uç (extremal) noktası adını alır. Başka bir deyişle, eğer x bir
extremal nokta ise bu noktayı, kendisinden farklı noktaların dışbükey
kombinasyonları şeklinde yazmak olamaz.

Örneğin, S={ x:Ax=b, x≥0} kümesi verilmiş olsun. A matrisinin

A=[B,N] matrislerine ayrılabilmesi ancak ve ancak x’in S kümesinde
bir ekstremal nokta olması ile mümkündür. Burada B, mxm boyutlu ve
tersi olan bir matristir.

Eğer S, sınırsız kapalı bir dışbükey küme ise ve bir d vektörü için, her
λ≥0 ve xЄS olmak üzere x+λd ЄS koşulu sağlanırsa, bu vektör, S
kümesinde bir yön belirlemiş olur.. 21
DIŞBÜKEY FONKSİYONLAR
• Eğer f:S→E¹ fonksiyonu, her x1, x2ЄS ve her λ Є[0,1] için
f[λx1+(1-λ)x2]≤ λf(x1)+(1-λ)f(x2)
koşulunu sağlarsa, f fonksiyonu dışbükey fonksiyon adını alır. Burada
S, dışbükey kümedir.

• Her x1≠x2 ve λ Є[0,1] iken

f[λx1+(1-λ)x2]<λf(x1)+(1-λ)f(x2)
eşitsizliği ciddi olarak sağlanırsa, f, ciddi dışbükey fonksiyon olarak
adlandırılır. Eğer f ciddi dışbükey fonksiyon ise, -f fonksiyonu ciddi
içbükey fonksiyon adını alır.

• Birçok durumda, fonksiyonun dışbükeylik koşulu, daha zayıf olan

quasi dışbükey veya pseudo dışbükey anlayışlarıyla değiştirilebilir.
SЄEn dışbükey kümeyi göz önüne alalım. x1, x2ЄS için
f[λx1+(1-λ)x2]≤max{f(x1),f(x2)}, λЄ(0,1) (2)
koşulu sağlanırsa, f fonksiyonu quasi dışbükey fonksiyon adını alır.22
23
•f(x1)≠f(x2) olduğunda (2) eşitsizliği ciddi olarak sağlanırsa, bu
durumda f fonksiyonu ciddi quasi dışbükey fonksiyon olarak
adlandırılır.

• Eğer (2) eşitsizliği x1≠x2 olması halinde ciddi olarak sağlanırsa, bu

durumda fonksiyon güçlü quasi dışbükey fonksiyon olarak
adlandırılır.
f(x1)t(x 2 - x1 )  0 (3)
• SCEn E’de boş olmayan bir açık dışbükey küme olsun. x1, x2ЄS için
koşulunun sağlanması ancak ve ancak f(x2)≥f(x1) koşulunun
sağlanmasıyla mümkündür. Bu durumda f fonksiyonu pseudo
dışbükey fonksiyon adını alır.

Her x1,x2ЄS için x1≠x2 olması durumunda (3) eşitsizliği ciddi olarak
sağlanırsa, f(x2)>f(x1) olur. Bu durumda f fonksiyonu ciddi pseudo
dışbükey fonksiyon olarak adlandırılır.
Yukarıdaki bütün tanımlar, -f fonksiyonu için sağlandığında, iç
bükeylik durumu meydana gelir. 24
25
CİDDİ DIŞBÜKEY FONKSİYONLARIN
ÖZELLİKLERİ
•f fonksiyonu int S’te süreklidir. int S, S’in içeriği demektir.
•{(x,y): xЄS, y≥f(x)} kümesi dışbükeydir.
•{xЄS : f(x)≤α} her bir reel α sayısı için dışbükey kümedir.
•Diferansiyellenebilir f fonksiyonu ancak ve ancak o zaman ciddi
dışbükey olur ki
x, x  S, x  x icin
t
f(x)  f ( x )  f ( x ) ( x-x ) sağlanmış
olsun.

26
Ciddi dışbükey fonksiyonların özellikleri (Devam)

Diferansiyellenebilen fonksiyonlar: SЄEn boş olmayan küme ve

x  int S ve f:S E 1 olsun. Eğer x noktasında f ( x )  E n
vektörü ve lim ( x , x )  0 koşulunu sağlayan bir β
xx
fonksiyonu varsa ve f ( x )  f ( x )  f ( x )t ( x  x )  x  x ( x  x )
olursa f fonksiyonu xnoktasında diferansiyellenebilir fonksiyondur
denir.
•f iki kez diferansiyellenebilir fonksiyon olsun. Eğer her xЄS için
H(x) Hessian matrisi pozitif belirli ise f, ciddi dışbükey
fonksiyondur. Aynı zamanda eğer f ciddi dışbükey fonksiyonsa
H(x) Hessian matrisi xЄS için pozitif yarım belirli matristir.

27
Ciddi dışbükey fonksiyonların özellikleri (Devam)

Eğer nxn boyutlu simetrik A matrisi için xЄEn, x≠0 olduğunda,

xtAx>0 sağlanırsa, A, pozitif belirli matris olarak adlandırılır.
xtAx≥0 sağlanırsa, A, pozitif yarım belirli matris olarak adlandırılır.

xtAx<0 veya xtAx≤ 0 olduğu durumlarda ise A matrisi sırasıyla

negatif belirli matris ve negatif yarım belirli matris olarak
adlandırılır.

A matrisinin pozitif belirli, pozitif yarım belirli, negatif belirli ve

negatif yarım belirli olması için onun özdeğerlerinin sırasıyla
pozitif, negatif olmayan, negatif ve pozitif olmayan olması gerekir.

28
Ciddi dışbükey fonksiyonların özellikleri (Devam)
Orta Değer Teoremi: SЄEn boş olmayan açık dışbükey küme,
f:S→E¹ diferansiyellenebilir bir fonksiyon olsun.
x1 , x 2  S icin f(x 2 )  f(x1)  f(x)t ( x 2  x1 )
eşitliği belirli bir x=λx1+(1- λ)x2, λЄ(0,1) için sağlanır.
•xCS kümesinde f fonksiyonunun her bir yerel minimumu, aynı
zamanda onun tek bir global minimumu olur.
 f(x)  0 ise x noktası, f fonksiyonunun S kümesindeki tek bir global
minimum noktasıdır.
•f fonksiyonu, kompakt çok yüzlü XCS kümesinde (kompakt
küme, kapalı ve sınırlı SCEn kümesidir) maksimum değerine bu
X kümesinin ekstremal noktasında ulaşır.

29
DIŞBÜKEY FONKSİYONLARIN ÖZELLİKLERİ
• f fonksiyonu int S’te süreklidir.
• Eğer {(x,y): xЄS, y≥f(x)} kümesi dışbükey küme ise, f fonksiyonu
ancak ve ancak o zaman dışbükey olur.
• {xЄS: f(x)≤α} kümesi her bir reel α değeri için dışbükeydir.
• Diferansiyellenebilir f fonksiyonu ancak ve ancak o zaman
dışbükeyx, S icin f(x)  f(x)  f(x)t(x  x) olsun.
x ki,
olur
• İki kez diferansiyellenebilir f fonksiyonu ancak ve ancak o zaman
dışbükey olur ki her xЄS noktasında H(x) Hessian matrisi pozitif
yarım belirli olsun.
• XCS kümesinde f fonksiyonunun her bir yerel minimum noktası,
aynı zamanda onun global minimum noktası olur.
 f(x)  0 ise x noktası, f fonksiyonunun S kümesinde global
minimum noktasıdır.
• f fonksiyonu, kompakt çok yüzlü XCS kümesinde maksimum
değerine bu X kümesinin ekstremal noktasında ulaşır.
30
 PSEUDO DIŞBÜKEY FONKSİYONLARIN ÖZELLİKLERİ

• {xЄS: f(x)≤α} kümesi her bir reel α değeri için bir dışbükey
kümedir.
• f fonksiyonunun XCS kümesindeki her bir yerel minimum
noktası, aynı zamanda onun global minimum noktası olur.
 f(x)  0 ise xnoktası X kümesinde, f(X) fonksiyonunun global
minimum noktasıdır.
•f fonksiyonu, kompakt çok yüzlü XCS kümesinde maksimum değerine
bu X kümesinin ekstremal noktasında ulaşır.

31
QUASI DIŞBÜKEY FONKSİYONLARIN ÖZELLİKLERİ

• f fonksiyonu ancak ve ancak o zaman quasi dışbükey olur ki

{xЄS: f(x)≤α} kümesi her bir reel α değeri için bir dışbükey
olsun.

• f fonksiyonu kompakt çok yüzlü XCS kümesinde maksimum

değerine, bu X kümesinin extremal noktasında ulaşır.
• Diferansiyellenebilir f fonksiyonu ancak ve ancak o zaman
quasi
x1 ,dışbükey
x 2  S veolur  f(x 2 ) oldugunda f(x 2 )t(x1  x 2 )  0 olur.
f(x1)ki,

32