Virtual Societies.

2008

Εικονικές Κοινωνίες
Μια εργασία για το μάθημα Γνώση, εργασία
και δικτυακές τεχνολογίες

Στην εργασία μας αυτή προσπαθήσαμε να συζητήσουμε την έννοια των
εικονικών κοινωνιών, και να παρουσιάσουμε σύντομα ορισμένες πτυχές των

κοινωνικών αυτών μορφωμάτων, που παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για
τα μέλη της ομάδας που συνέταξαν την εργασία.

Εισαγωγή

Πανεπιστήμιο Αθηνών
Τα τελευταία χρόνια με την πρωτοφανή διάχυση του διαδικτύου (Internet) και την ανάπτυξη

Τμήμα Πληροφορικής και Τηλεπικοινωνιών
συγχρόνων τεχνολογιών επικοινωνίας, η αλληλεπίδραση ανθρώπων από όλες τις γωνιές του
κόσμου έχει εξελιχθεί σε καθημερινό φαινόμενο. Η διεργασία αυτής της καθολικής
ΔΠΜΣ « Διοίκηση και Οικονομική των
αναγκαίο να ελεγχθεί σε κοινωνικό ‐ θεωρητικά πλαίσια αφού
επικοινωνίας καθίσταται
Τηλεπικοινωνιακών Δικτύων»
αποτελεί κοινωνό όλων των μορφών οργάνωσης των κοινωνιών του πλανήτη. Μήπως τελικά

έχουμε την εμφάνιση εικονικών κοινοτήτων (ή online communities) ως εξέλιξη των γεωγραφικά

στενών ορίων που ως τώρα δίδουμε στον ορισμό της κοινότητας; Αν ναι, τι χαρακτηριστικά

έχουν αυτές, που διαφοροποιούνται
με τις ήδη υπάρχουσες μορφές κοινοτήτων και τι
αντίκτυπο έχουν στο κόσμο;
Πώς διαμορφώνεται κατ’αυτό τον τρόπο η ψυχολογία των
Των Φοιτητών
χρηστών; Τι εργαλεία μας παρέχει η τεχνολογία για τη σύσταση μίας κοινότητας; Αυτές είναι

που θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε σε αυτή την εργασία
κάποιες από τις απορίες
Πιτικάρη Θεόδωρου
ερευνώντας μέσα από πηγές αλλά και από απόψεις μελών διαφόρων εικονικών κοινοτήτων.

Κουτσουγεωργίου Κωνσταντίνου
Κανέλου Νικόλαου
Κοκλας Σοφίας
Σπυράκη Αλκιβιάδη

11/4/2008
2 Εικονικές Κοινωνίες
Περιεχόμενα
Εισαγωγή ....................................................................................................................................................................... 1
1. Εικονικές Κοινότητες ................................................................................................................................................. 5
1.1. Τι είναι μία εικονική κοινότητα; ......................................................................................................................... 5
2. Είδη εικονικών κοινοτήτων ....................................................................................................................................... 8
2.1. BBS (Bulletin Board System) ............................................................................................................................... 8
2.2. Blog ..................................................................................................................................................................... 9
2.3. Webcomic ........................................................................................................................................................... 9
2.4. IRC (Internet Relay Chat) .................................................................................................................................... 9
2.5. ΙΜ (Instant Messaging) ..................................................................................................................................... 10
2.6. P2P (Peer 2 Peer) .............................................................................................................................................. 10
2.7. Wiki ................................................................................................................................................................... 11
2.8. WWW (World Wide Web) ................................................................................................................................ 12
2.9. MUSH (Multi – User Shared Hack or Habitat or Hallucination) ........................................................................ 12
2.10. MUDs (Multi – User Dungeons) ...................................................................................................................... 13
2.11. MOO (MUD Object Oriented) ..................................................................................................................... 13
2.12 MMORPGs (Massive Multiplayer Online Role Playing .................................................................................... 13
Games) ..................................................................................................................................................................... 13
3. Εφαρμογή Κοινωνικής‐Ψυχολογίας στις Εικονικές Κοινότητες .............................................................................. 16
3.1. Οι βασικές ψυχολογικές ιδιότητες του κυβερνοχώρου ................................................................................... 16
3.1.1. Μειωμένες Αισθήσεις................................................................................................................................ 18
3.1.2. Επικοινωνία με κείμενα ............................................................................................................................. 18
3.1.3. Ευελιξία Ταυτότητας ................................................................................................................................. 19
3.1.4. Μεταβαλλόμενες αντιλήψεις .................................................................................................................... 19
3.1.5. Εξισωμένη Κοινωνική Θέση ....................................................................................................................... 20
3.1.6. Αφηρημένος Χώρος ................................................................................................................................... 20
3.1.7. Χρονική ευελιξία ........................................................................................................................................ 21
3.1.8. Κοινωνική πολλαπλότητα .......................................................................................................................... 22
3.1.9. Μονιμότητα των Εγγραφών ...................................................................................................................... 23
3.1.10. Η Αποτυχία των Μέσων ........................................................................................................................... 23
3.2. Το Φαινόμενο της Χαλάρωσης των Αναστολών στις Εικονικές ....................................................................... 24
Κοινότητες ............................................................................................................................................................... 24
3.2.1. Δεν με ξέρετε (διαχωρίσιμη ανωνυμία) .................................................................................................... 25
3.2.2. Δεν μπορείτε να με δείτε (αορατότητα) ................................................................................................... 26
3.2.3. Θα τα πούμε αργότερα (ασύγχρονη επικοινωνία) ................................................................................... 26
3.2.4. Είναι απλά ένα παιχνίδι (διαχωρίσιμη φαντασία) .................................................................................... 26
3.2.5. Όλοι είμαστε ίσοι (ελαχιστοποιώντας τις αρχές) ...................................................................................... 27
3.2.6. Είναι αληθινός αυτός ο εαυτός; ................................................................................................................ 27
4. E ‐ Learning και εικονικά πανεπιστήμια .................................................................................................................. 30
4.1 ΕΠΕΞΗΓΗΣΗ ΕΝΝΟΙΩΝ ....................................................................................................................................... 33
4.1.1 Η Εκπαίδευση από Απόσταση ή Τηλε‐Εκπαίδευση ................................................................................... 33
4.1.3 Τι επιτυγχάνουμε με την Επικοινωνία μέσω Υπολογιστών στην Εκπαίδευση .......................................... 37
4.1.4 Σύγχρονη επικοινωνία ................................................................................................................................ 38
4.1.5 Ασύγχρονη επικοινωνία ............................................................................................................................. 38
4.2 Οι διαφορές εικονικών‐δυνητικών πανεπιστημίων και ανοιχτών πανεπιστημίων ...................................... 39
4.2.1 Οι Eικονικές‐δυνητικές Kοινότητες (virtual communities) ......................................................................... 40
4.2.3 Εκπαίδευση μέσω του Παγκοσμίου Ιστού( WWW). ................................................................................ 41
4.3 Τα πλεονεκτήματα του Παγκόσμιου Ιστού φαίνονται παρακάτω: ................................................................... 44
4.4 Οι τηλετάξεις ή εικονικές‐δυνητικές τάξεις ...................................................................................................... 45
4.5 ΤΑ ΜΕΙΩΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΤΩΝ ΕΦΑΡΜΟΓΩΝ ......................................................................................................... 46
4.5.1 Έλλειψη σωστού εκπαιδευτικού περιεχομένου ........................................................................................ 47
4.5.2 Εμπορευματοποίηση ................................................................................................................................. 48
4.5.4 Η ανάγκη να υπάρχει ο δάσκαλος καθοδηγητής ...................................................................................... 50
4.5.6 Η κοινωνική ανισότητα μεταξύ των πλούσιων και των φτωχών παιδιών ................................................ 50
4.5.7 Η ανάγκη κατάρτισης των καθηγητών στην εκπαίδευση από απόσταση ................................................. 51
5.Τεχνικές για την ασφαλή πλοήγηση παιδιών σε εικονικούς κόσμους .................................................................... 53
5.1 Η μέθοδος Jigsaw (παζλ) .................................................................................................................................... 54
5.2 Συνεργατική μάθηση (cooperative learning) .................................................................................................... 55
5.3 Στρατηγική ανταλλαγής σκέψεων ανά ζεύγη (Think, Pair, Share ‐TPS) ............................................................ 56
5.4 (Φροντιστηριακή) Διδασκαλία με ζευγάρια συνομηλίκων‐ομοτίμων (Peer tutoring) ..................................... 57
5.5 Καταιγισμός ιδεών (brainstorming) .................................................................................................................. 59
5.6 Συζητήσεις (debating) ........................................................................................................................................ 60
5.7 Διαδραστική διδασκαλία (interactive instruction) ............................................................................................ 61
5.8 Φύλλα καταγραφής της μάθησης (learning logs) ............................................................................................. 62
5.9 Ερευνητικά προγράμματα (research projects) .................................................................................................. 63
6.Κοινωνικά Δίκτυα & Κινητικότητα στην Αγορά Εργασίας ........................................................................................ 65
6.1 Συμβατικά Κοινωνικά Δίκτυα & αγορά εργασίας ............................................................................................. 65
6.3 Διαδικτυακά εργαλεία κοινωνικής δικτύωσης ................................................................................................. 66
6.4 e‐social networks ως εργαλεία διαχείρισης εργασιακών σχέσεων. .............................................................. 67
6.5 LinkedIn .............................................................................................................................................................. 67
6.7 Networking via Friends ..................................................................................................................................... 69
6.8 Οι επιπτώσεις των e‐Social Networks στην Αγορά Εργασίας .......................................................................... 70
7 Κοινωνικά Δίκτυα και Διεθνής Σχέσεις .................................................................................................................. 72
7.1 Structural affinity and paradigms of world politics ........................................................................................... 74
7.1.1 Ρεαλισμός ................................................................................................................................................... 74
7.1.3 Φιλελευθερισμός........................................................................................................................................ 76
7.1.4 Σύνθεση των προσεγγίσεων ....................................................................................................................... 77
7.2 Συμπεράσματα .................................................................................................................................................. 78
Βιλιογραφία ................................................................................................................................................................. 80

1. Εικονικές Κοινότητες
1.1. Τι είναι μία εικονική κοινότητα;
Ο βασικός «γονιδιακός» λόγος χάρη του οποίου συμβαίνουν όλα αυτά, είναι η
επιβίωση. Οι πρώτοι άνθρωποι θεώρησαν θεμιτό να συνεργαστούν για την
επίτευξη κοινών καθώς και ατομικών στόχων όπως η εύρεση τροφής. Έτσι έχουμε
την δημιουργία των πρώτων φυλών ή αν θέλετε των πρώτων κοινοτήτων που
δημιουργήθηκαν. Η εξέλιξη η οποία επηρεάστηκε σε βάθος χρόνου από
οικονομικό – πολιτικές αλλαγές (εμπόριο, πολιτικά συστήματα, βιομηχανία,
κυβερνήσεις, θεσμοί) οδήγησε τις νομαδικές φυλές στη γεωγραφική αποίκιση,
έπειτα στη συγκρότηση χωριών, πόλεων, πόλεων – κρατών και τέλος στην
σύσταση εθνών.

Η ουσία όμως για τη μελέτη των κοινοτήτων δε βρίσκεται στη μορφή οργάνωσης
που έχουν ανά του αιώνες αλλά στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και λειτουργίες
που τις διέπουν και πως αυτές συναντούνται ή όχι στις εικονικές κοινότητες. Αν
θεωρήσουμε ότι οι κοινότητες που αναπτύσσονται στο φάσμα του διαδικτύου
είναι ένας εικονικός αντικατοπτρισμός των κοινοτήτων και μορφών οργάνωσης
του πραγματικού κόσμου αξίζει να ερευνήσουμε από κοντά την έννοια της
φυσικής κοινότητας σε αντιδιαστολή με αυτή της εικονικής.

Από τη στιγμή της γέννησης ενός ατόμου μέσα σε μία κοινότητα, το άτομο αρχίζει
να αλληλεπιδρά με τα μέλη αυτής της κοινότητας και «χτίζει» τη προσωπικότητά
σύμφωνα με τη καθολική «φυσική» συμπεριφορά της κοινότητας. Το άτομο
αποκτά ουσιαστικά τις συνήθειες αλλά και τον τρόπο σκέψης των μελών της
κοινότητας, αυτή είναι η διεργασία της αναγνώρισης. Σημαντική επίσης είναι η
συναίσθηση της πραγματικότητας καθώς και η αντίληψη του περιβάλλοντος που
αποκτά ένα άτομο κατά την ενηλικίωσή του. Σε μία εικονική κοινότητα, αυτές οι
λειτουργίες δεν υφίσταται μέχρι τώρα καθώς ποτέ άλλοτε δεν υπήρχε η σύσταση
κοινότητας με κύριο λόγο την ύπαρξη νέας τεχνολογίας και συγχρόνων μορφών
επικοινωνίας. Επίσης, εάν προσθέσουμε σε αυτά και την συσσώρευση γνώσης και
τροποποίηση της σκέψης που δύναται να προκαλέσει το διαδίκτυο ως ένα μη
χειραγωγήσιμο μέσο γνώσεων και απόψεων, τελικά η πολυπλοκότητα και η

πολλαπλότητα των παραγόντων για την διαρρύθμιση της ατομικής
προσωπικότητας αυξάνεται με εκθετικό ρυθμό.
Ίσως εάν στο μέλλον, το διαδίκτυο καταστεί ένας παγκόσμια προσβάσιμος τρόπος
επικοινωνίας, να υπάρξει μία γενιά ανθρώπων οι οποίοι θα γεννηθούν μέσα σε
ένα τεχνολογικά προηγμένο περιβάλλον επικοινωνίας. Τότε θα ήταν σίγουρα
πολύ ενδιαφέρουσα η κοινωνιολογική μελέτη συμπεριφοράς αυτών των ατόμων.

Από τις πιο διαδεδομένες λειτουργίες που διέπουν μία κοινότητα και
εμφανίζονται σε πολύ μεγάλο βαθμό στις εικονικές κοινότητες είναι οι έννοιες
της κοινωνικοποίησης και της δημιουργίας σχέσεων. Μία εικονική κοινότητα έχει
το πλεονέκτημα της ενδεχόμενης ύπαρξης σε αυτήν ατόμων που έχουν
«σμιλευτεί» πνευματικά σε διαφορετικές κοινότητες από διάφορες περιοχές του
κόσμου απομακρυσμένες η μία από την άλλη. Άρα, όταν μία πληθώρα
ασυνταύτιστων ατόμων προσπαθήσουν να επικοινωνήσουν και να συνεργαστούν
μέσα από τα εργαλεία που παρέχει η τεχνολογία, προκαλείται ένα συνονθύλευμα
διαφορετικών απόψεων, νοοτροπιών, αλληλεπιδράσεων καθώς και γωνιακών
δομών που δεν έχει πότε ως τώρα συναντηθεί στην πορεία της ιστορίας του
ανθρώπου ως κοινωνικό ον. Η προσωπική άποψη καθώς και η οπτική διάδρασης
με προβλήματα ή έννοιες που απασχολούν τον άνθρωπο βρίσκουν ίσως το τέλειο
μέσο έκφρασής τους ενώ η κοινωνικοποίηση αυτή τροφοδοτεί για σκέψη την
ατομική νόηση. Επιπλέον σημαντικό, η ελεύθερη επιλογή σε ποια ή ποιες
εικονικές κοινότητες επιθυμεί να εισαχθεί το κάθε άτομο παρέχοντας ένα
κεφαλαιώδη βαθμό ελευθερίας στη κοινωνικοποίησή του. Η κοινωνιολογική
έρευνα των κοινοτήτων ως μια δομή οργάνωσης και αυτόοργάνωσης μας δίνει
την εξής πληροφορία. Η κοινότητα ως μερικώς κλειστό σύστημα διαθέτει μία
εντροπική τάση αποδιοργάνωσης κυρίως όταν εμφανίζονται κοινωνικά
προβλήματα λόγω αδράνειας, υπερμεγέθους ανάπτυξης ή ακόμα και όποτε
εμφανίζονται ζητήματα αρχηγίας ή ιεράρχησης μέσα σε αυτή. Σε τέτοιες
περιπτώσεις σημαντικό μέρος του συνόλου τείνει προς απόσχιση ή συγκλίνει
προς τη δημιουργία υπο‐κοινότητας – υποκουλτούρας εντός της βασικής
κοινότητας. Σε πιο ακραίες μορφές το φαινόμενο αυτό μπορεί να εκφραστεί ως
κοινωνικό κίνημα ή ακόμα και ως επανάσταση. Στη περίπτωση των εικονικών
κοινοτήτων η έννοια της συστημικής εντροπίας σίγουρα δεν υφίσταται. Λόγω του
μέσου επικοινωνίας οι εικονικές κοινότητες αποτελούν ανοιχτά συστήματα που ο
καθένας ατομικά μπορεί να επιλέξει αν θα γίνει μέλος ή όχι. Όπως θα δούμε
όμως υπάρχουν και εξαιρέσεις στην εντροπική συμπεριφορά κάποιων εικονικών
κοινοτήτων. Επίσης, η δυνατότητα συμμετοχής σε πλήθος κοινοτήτων

μεγαλύτερου της μονάδας αποτελεί καθοριστικό νεωτερισμό σε σχέση με τις
συνηθισμένες κοινότητες όπου το άτομο έπρεπε να συμβιβάζεται με τις
καθολικές συμπεριφορές της εκάστοτε κοινωνίας (status quo) ενώ απόκλιση από
τον συμπεριφορικό κανόνα αποτελούσε αποξένωση του ατόμου από το σύνολο ή
σε ακραίες περιπτώσεις και διωγμό του. Η ατομική επιλογή συμμετοχής, αποτελεί
μία από τις πιο φιλελεύθερες δυναμικές που παρέχει ουσιαστική δύναμη στο
άτομο να ενταχθεί στο σύνολο που πιστεύει ότι το εκφράζει καλύτερα. Βέβαια,
θέματα αρχηγίας ή ιεράρχησης είναι δυνατό να προκύψουν σε μία εικονική
κοινότητα (π.χ. διαχειριστής φόρου/forum) αλλά όχι σε βαθμό υποκίνησης
κινήματος από μερίδα των μελών. Από τη στιγμή που ο κυβερνοχώρος ως μέσον
διάδρασης είναι κοινός για όλους ο κάθε ένας είναι εύκολο να δημιουργήσει τη
δική του κοινότητα.
Επιπλέον, σημαντικός παράγοντας στην ύπαρξη και ανάπτυξη κοινοτήτων είναι η
ασφάλεια που μπορεί να παρέχει μία εικονική κοινότητα στα μέλη της. Ο
κυβερνοχώρος μπορεί να δίνει ελευθερία αλλά σε αναρχικό βαθμό συνιστά
ανέλεγκτο μέσο επικοινωνίας. Όπως στη πραγματική κοινωνία υπάρχουν
κακόβουλα άτομα που ασκούν καταπίεση ή εκμετάλλευση κατά τον ίδιο τρόπο
και στις εικονικές κοινότητες υπάρχουν κακόβουλοι χρήστες που κυρίως λόγω
ειδικών τεχνικών γνώσεων μπορούν να εκμεταλλεύονται ενδεχόμενα κενά
ασφαλείας των συστημάτων. Επίσης, λόγω της ανωνυμίας του διαδικτύου
υφίσταται ένα βαθμός ανασφάλειας και έλλειψης εμπιστοσύνης στις σχέσεις που
αναπτύσσονται στο φάσμα του.

Τέλος, αξίζει να γίνει ιδιαίτερη μνεία για την ανάπτυξη συλλογικής συνείδησης
στα πλαίσια μίας κοινότητας. Από την κοινωνιολογική οπτική, μία κοινότητα της
οποία τα μέλη αποκτούν συλλογική συνείδηση οδηγούνται πλέον στην
δημιουργία κοινωνίας. Δηλαδή δεν διαδρούν μεταξύ τους απλά για να
πραγματοποιήσουν κάποιους ατομικούς σκοπούς αλλά πλέον ανησυχούν για την
ίδια τη κοινωνία ως σύνολο και βάζουν σε πρώτη προτεραιότητα την επίτευξη
κοινών – ομαδικών στόχων. Η δυσκολία μετάλλαξης σε εικονικές κοινωνίες από
εικονικές κοινότητες καθίσταται εμφανής λόγω συγκεκριμένων προβλημάτων
που προκύπτουν. Η ανωνυμία μεταξύ των ατόμων, η απομακρυσμένη
επικοινωνία, η διάσταση απόψεων λόγω πολιτισμικών διαφορών, η ανασφάλεια
στην οποία αναφερθήκαμε παραπάνω αλλά και ο περιορισμένος βαθμός του
θέματος για το οποίο αρχικά συστάθηκε η κοινότητα δυσχεραίνουν μία τέτοια
εξέλιξη.
2. Είδη εικονικών κοινοτήτων
Οι διάφορες τεχνολογίες που έχουν αναπτυχθεί στο πλαίσιο των τηλεπικοινωνιών
αλλά και του Διαδικτύου τα τελευταία 30 χρόνια έχουν αναδείξει διάφορα είδη
τρόπων επικοινωνίας που ανάγονται σε εικονικές κοινότητες με ποικίλα επίπεδα
αλληλεπίδρασης μεταξύ των χρηστών. Κοινό σημείο όλων των τύπων συνιστά η
αμοιβαιότητα των μελών.
2.1. BBS (Bulletin Board System)
Το BBS (μπι μπι ες) ήταν από τα πρώτα συστήματα επικοινωνίας χρηστών με τη
χρήση δικτύου. Το πρώτο BBS αναπτύχθηκε στις 16 Φεβρουαρίου του 1978 στο
Σικάγο του Ιλλινόις από τον Ward Christensen. Η λογική ήταν ότι οι χρήστες ήταν
δυνατό σε μη πραγματικό χρόνο συγχρονισμένα μέσω τηλεφωνικών συνδέσεων
(απλό dial – up) να συνδεθούν στο εν λόγω σύστημα και να ανταλλάξουν
μηνύματα, να διαβάσουν νέα ή να «κατεβάσουν/ανεβάσουν» αρχεία κειμένου ή
δυαδικά. Τα συστήματα αυτά υποστήριζαν κατά κύριο λόγο κείμενο (ANSI text)
ενώ με την εισαγωγή της φόρμας GIF προέκυψαν και απλά γραφικά
περιβάλλοντα.

Επειδή το BBS απαιτούσε τη σύνδεση με χρήση τηλεφωνικών γραμμών σε δίκτυο
τα συστήματα αυτά συνήθως είχαν τοπικό χαρακτήρα ως προς τα μέλη τους
κυρίως λόγω κόστους. Μπορούμε επίσης να δούμε ότι τα συστήματα αυτά είχαν
θετική απόκριση στο κοινό που ασχολούνταν με τη τεχνολογία. Αυτό φαίνεται
από την εμφάνιση τεχνικών περιοδικών για τους οπαδούς (fun) του είδους αλλά
και την εισαγωγή των GTGs (Gather To Gethers) σύμφωνα με τα οποία οι χρήστες
– μέλη ενός BBS σε τοπικό επίπεδο ήταν δυνατό να οργανώσουν συνάντηση.

Εξέλιξη του BBS είναι τα γνωστά σήμερα φόρα (forums – chat rooms) που σε
αντίθεση με το πρώιμο BBS μπορούν να έχουν πολλαπλούς χρήστες
συνδεδεμένους και να ανταλλάσουν μηνύματα. Επιπλέον, αποτελεί και
πρόδρομο ανάπτυξης του WWW (World Wide Web).
2.2. Blog
Με τη λέξη blog ή αλλιώς weblog αναφερόμαστε σε ιστοσελίδες ή ιστοχώρους
στους οποίους ειδικευμένοι διαχειριστές μπορούν να εισάγουν πληροφορίες οι
οποίες εμφανίζονται με ανάποδη χρονολογική σειρά. Αντίθετα, οι λοιποί χρήστες
μπορούν να κάνουν σχόλια πάνω στα διάφορα νέα του ιστοχώρου. Τα πρώτα
blogs γνωστά και ως «ονλάιν» ημερολόγια παρουσιάστηκαν το 1994 ενώ ο όρος
«weblog» επινοήθηκε από τον Jorn Barger στις 17 Δεκεμβρίου του 1997.

Αυτή η τεχνολογία συστημάτων επικοινωνίας βασικό στόχο έχει την ενημέρωση
και δεν αποτελεί σε μεγάλο βαθμό έναυσμα για τη σύσταση εικονικής
κοινότητας. Μέσα από συνεντεύξεις που πάρθηκαν από άτομα που διαδρούν στο
χώρο του Διαδικτύου αυτό είναι η κυρίως άποψη.
2.3. Webcomic
Το webcomic ή κατά άλλους online comic (κόμικ) είναι ουσιαστικά η έκδοση στο
διαδίκτυο εικονογραφημένων ιστοριών από καρτούν έως νουβέλες και η
ανάγνωση αυτών από τους εκάστοτε χρήστες. Το πρώτο webcomic εμφανίστηκε
«ονλάιν» το 1986 με το όνομα T.H.E. Fox από τις Compuserver & Quantum
2.4. IRC (Internet Relay Chat)
Το IRC αναπτύχθηκε από τον Jarkko Oikarinen στα τέλη Αυγούστου του 1988 στη
Φιλανδία ως μία μορφή επικοινωνίας που σχεδιάστηκε με στόχο την
εξυπηρέτηση πολλών χρηστών ταυτόχρονα. Στηρίζεται στη δυνατότητα
αποστολής μηνυμάτων μεταξύ πληθώρας ατόμων σε πραγματικό χρόνο μέσα από
φόρα συζητήσεων γνωστά ως κανάλια (channels).

Επίσης, υποστηρίζει και ιδιωτική επικοινωνία καθώς διαθέτει ένα αρκετά

εξελιγμένο σύστημα διαχείρισης αρχείων που επιτρέπει τους χρήστες να
χρησιμοποιούν τα διάφορα IRC για διαμοιρασμό τους (file sharing). Εξέλιξή του
είναι τα επίσης γνωστά IMs .

Παρά όμως τα αρκετά πλεονεκτήματα στο τρόπο επικοινωνίας μεταξύ των
χρηστών η τεχνολογία αυτή αν και δημοφιλής είναι αρκετά ανασφαλής, όπως
δήλωσαν και τα άτομα τα οποία παραχώρησαν συνέντευξη. Σε κάθε δίκτυο έτσι
και εδώ υπάρχουν κακόβουλοι χρήστες που χρησιμοποιούν τις γνώσεις τους
πάνω στο μέσο για να πραγματοποιήσουν επιθέσεις σε άλλους χρήστες (π.χ.
Επίθεση Άρνησης Υπηρεσίας / Denial Of Service Attack), να ξεγελούν χρήστες
ώστε να τους αποκαλύπτουν προσωπικά τους στοιχεία ή και ακόμη προκειμένου
να οργανώνουν συνάντηση με άτομα για αθέμιτους λόγους. Παρά όμως την
ανασφάλεια και την ανωνυμία αυτής της τεχνολογίας, η αίσθηση της κοινότητας
είναι περισσότερο δυνατή σε αυτό το μέσο από ότι στα blogs.
2.5. ΙΜ (Instant Messaging)

Το πρώτο IM γνωστό ως «talk» έκανε την εμφανισή του τη δεκαετία του ’80 στα
UNIX/LINUX συστήματα. Πλέον, υπάρχουν πολλά τέτοια προγράμματα και
συνιστούν το μέλλον στη ασύγχρονή επικοινωνία σε πραγματικό χρόνο. Πλέον
γνωστά είναι τα MSN messaging, Skype, Google Talk, Yahoo! Messenger, κτλ. Η
λειτουργία τους στηρίζεται σε προγράμματα πελάτες για τα οποία ο κάθε
χρήστης διατηρεί μία λίστα επαφών, συνήθως τις διευθύνσεις email των ατόμων
με τα οποία επικοινωνεί. Το πρόγραμμα δίνει πληροφορία εάν το εκάστοτε άτομο
που ανήκει στη λίστα επαφών είναι σε θέση να απαντήσει ή αν λείπει από τον
υπολογιστή του, ενώ εκτός της απλής ανταλλαγής μηνυμάτων τα συστήματα
αυτά είναι σε θέση να χρησιμοποιηθούν και για ανταλλαγή αρχείων. Σε σύγκριση
με τα προγράμματα IRC τα ΙΜs θεωρούνται πιο ασφαλή καθώς μέσω IM (client –
client εφαρμογή) δημιουργείται ξεχωριστό κανάλι επικοινωνίας μόνο με τους
χρήστες που βρίσκονται στη λίστα επαφών ενώ αντίθετα σε ένα IRC (client –
server εφαρμογή) δεν υπάρχει ένδειξη για το ποια άτομα βρίσκονται σε ένα
συγκεκριμένο κανάλι σε κάθε χρονική στιγμή.
2.6. P2P (Peer 2 Peer)

Τα συστήματα P2P αποτελούν κατά κύριο λόγω είδος αρχιτεκτονικής επάνω στην
οποία βασίζονται πολλές εφαρμογές και υπηρεσίες παρά τύπος τεχνολογίας για
σύσταση εικονικών κοινοτήτων. Για παράδειγμα, τα IMs που αναφέρθηκαν
παραπάνω βασίζονται σε τεχνολογία P2P και δημιουργούν με τη σειρά τους μια
εικονική κοινότητα. Από την άλλη αξίζει η αναφορά στο P2P λόγω της ευρείας
αποδοχής της συγκεκριμένης τεχνολογίας αλλά και λόγω της υπάρχουσας τάσης
αναφοράς των διαφόρων προγραμμάτων ανταλλαγής αρχείων ως P2P.

Ως αρχιτεκτονική το P2P είναι η δημιουργία συνδέσεων μεταξύ κόμβων –
υπολογιστών οι οποίοι ισότιμα παραχωρούν ή δέχονται δεδομένα και υπηρεσίες
στο δίκτυο. Η κυριότερη χρήση της αρχιτεκτονικής είναι για ανταλλαγή αρχείων
δεδομένων, ήχου και βίντεο ενώ αποτελεί ένα από τα μοντέλα κλειδιά στη
σύσταση του Διαδικτύου. Τεχνολογίες όπως το IRC και το IM βασίζονται μερικώς
αλλά και εξολοκλήρου αντίστοιχα σε αυτή την αρχιτεκτονική.

Τα ευρέως διαδεδομένα προγράμματα ανταλλαγής αρχείων που πλέον είναι
γνωστά στο ευρύ κοινό ως P2P αποτελούν ένα είδος εικονικής κοινότητας καθώς
υπάρχει η έννοια της αμοιβαίας σχέσης μεταξύ των χρηστών. Ένας χρήστης
γνωρίζει ότι το αρχείο που «κατεβάζει» ανήκει σε κάποιον άλλον χρήστη που
αυτός με τη σειρά του «κατεβάζει» αρχεία από τον προηγούμενο.

2.7. Wiki

Ως wiki (γουίκι) εννοούμε ένα είδος ιστοχώρου στον οποίο κάθε χρήστης από όλο
τον κόσμο μπορεί να καταχωρήσει, να διαγράψει ή να αλλάξει τα περιεχόμενά
του εύκολα αλλά και γρήγορα. Η λέξη wiki είναι μία συντομία της έκφρασης wiki
wiki (γουίκι γουίκι) που στην γλώσσα των κατοίκων της Χαβάης σημαίνει ως
επίθετο κάτι το γρήγορο. Το πρώτο σύστημα wiki εγκαταστάθηκε στη Χαβάη στο
σύστημα ενημέρωσης των δρομολογίων των λεωφορείων του διεθνές
αεροδρομίου της Χονολουλού το έτος 1995 από τον Ward Cunningham.

Η δυνατότητα αυτή της άμεσης πρόσβασης και χρήσης ενός ιστοχώρου όπου ο
κάθε χρήστης έχει τη δύναμη αλλαγής της πολύ γρήγορα, χωρίς να έχει ιδιαίτερες
γνώσεις HTML ή γλωσσών προγραμματισμού παρέχει την ευχέρεια ανθρώπων
από όλο τον κόσμο να συνεργαστούν σε διάφορα θέματα από επιστημονική
έρευνα μέχρι και την ενημέρωση της εκάστοτε κοινότητας. Κύριοι εκφραστές του
μοντέλου αυτού της τεχνολογίας είναι η δημοφιλέστερη ελεύθερη (GNU Free
Documentation License) ψηφιακή εγκυκλοπαίδεια wikipedia, ο ιστοχώρος
ψηφιακής εφημερίδας και ενημέρωσης indymedia καθώς και ο ιστοχώρος
συνεργασίας όλων των ιδρυμάτων ανώτατης εκπαίδευσης στην χώρα μας
edopolytexneio.

2.8. WWW (World Wide Web)

To WWW θεωρείται η αρχιτεκτονική του διαδικτύου μέσω HTML (Hypertext
Markup Language). Στη πραγματικότητα το WWW ήταν ο πρώτος φυλλομετρητής
ιστοσελίδων (web browser) και συντάκτης (editor) HTML που δημιουργήθηκε από
τον Tim Berners – Lee και είχε τη δυνατότητα χρήσης εκτός του πρωτοκόλλου FTP
(File Transfer Protocol) και του γνωστού πρωτοκόλλου HTTP (Hypertext Transfer
Protocol) δημιουργία και αυτού, του ιδίου. Στις 26 Φεβρουαρίου του 1991 η
παρουσίαση του WWW και των νεωτερισμών που εισήγαγε άλλαξαν τον τρόπο
χρήσης του Διαδικτύου ολοκληρωτικά.

Μέχρι τότε δεν υπήρχε ποτέ η έννοια της οπτικής απεικόνισης του Διαδικτύου. Η
μαζική χρήση του HTTP αλλά και της γλώσσας HTML οδήγησαν στη σημερινή όψη
του Διαδικτύου το οποίο ως πρόσφατο επικοινωνιακό φαινόμενο είναι δυνατό να
ερευνηθεί από πολλές οπτικές. Μία από αυτές είναι η δημιουργία εικονικών
κοινοτήτων που εμφανίζονται η μία μετά την άλλη στα πλαίσια αυτού του
«χαοτικού ιστού» και ερευνώνται από αυτή την εργασία.
2.9. MUSH (Multi – User Shared Hack or Habitat or Hallucination)

Το MUSH συνιστά ένα τρόπο επικοινωνίας βασισμένο σε κείμενο με τον οποίο
πολλαπλοί χρήστες μπορούν να διαδρούν με το εν λόγω περιβάλλον καθώς και
μεταξύ τους. Αυτή η τεχνολογία αναπτύχθηκε αρχικά για τη δημιουργία
διαδικτυακών κοινωνικών σχέσεων όπως είναι τα δωμάτια επικοινωνίας (chat
rooms) με τη διαφορά ότι οι χρήστες μπορούσαν δίδοντας εντολές στη γλώσσα
κατασκευής του συστήματος να δημιουργήσουν δικά τους δωμάτια και δικούς
τους κανόνες στο συγκεκριμένο χώρο που θα επικοινωνούν με άλλα άτομα.
Τελικά, η τεχνολογία αυτή χρησιμοποιήθηκε περισσότερο στη κατασκευή κυρίως
παιχνιδιών ρόλων βασισμένων σε κείμενο (text – based) τα οποία είναι γνωστά
ως MUDs (Multi – User Dungeons).

2.10. MUDs (Multi – User Dungeons)

Τα MUD είναι ουσιαστικά ο συνδυασμός παιχνιδιού ρόλων που βασίζεται σε
κείμενο και λογική δωματίου επικοινωνίας. Χρησιμοποιώντας τη τεχνολογία του
MUSH αποτέλεσε εως και τα τέλη του 80’ το μοναδικό τρόπο δικτυακού
παιχνιδιού ρόλων. Η πιο κοινή θεματολογία των παιχνιδιών ρόλων που στην αρχή
υλοποιήθηκαν ως MUDs ήταν φανταστική κόσμοι μυθικών πλασμάτων στα οποία
ο κάθε παίκτης δημιουργούσε το δικό του χαρακτήρα που θα επικοινωνούσε με
αυτό τον κόσμο. Τα κείμενα ουσιαστικά ήταν οι περιγραφές των δωματίων,
καταστάσεων αλλά και μαχών που εξελίσσονταν μέσα σε αυτό τον κόσμο. Μία
εξέλιξη των αρχικών MUDs ήταν τα αντικειμενοστραφή MOO (MUD Object
Oriented).

2.11. MOO (MUD Object Oriented)

Η ονοματολογία αντικειμενοστραφή MUD διαθέτει διττή σημασία. Πρώτον
αντιπροσωπεύει τον αρχικό MOO εξυπηρετητή που υλοποιήθηκε και δεύτερον,
υποδηλώνει τη χρήση αντικειμενοστραφών τεχνικών για την οργάνωση της βάσης
δεδομένων των αντικειμένων. Γενικότερα η βασική διαφορά από τα κλασικά
MUDs είναι ότι οι χρήστες μπορούν να είναι παράλληλα συνδεδεμένοι στον
εξυπηρετητή.

2.12 MMORPGs (Massive Multiplayer Online Role Playing
Games)

Τα MMORPGs άρχισαν να εμφανίζονται στις αρχές του 90’, παρέχοντας δικτυακή
υποστήριξη παιχνιδιών ρόλων σε μία ευρεία κλίμακα χρηστών σε παγκόσμιο
επίπεδο. Συνιστούν την τελευταία εξέλιξη των MOOs ως
σήμερα, στο χώρο των δικτυακών παιχνιδιών προσφέροντας εντυπωσιακά

τρισδιάστατα γραφικά περιβάλλοντα καθώς και την έννοια του συνεχή κόσμου
(persistent world). O φανταστικός κόσμος στον οποίο παίζουν οι χρήστες του
παιχνιδιού μέσω των φανταστικών χαρακτήρων που κατασκευάζουν, συνεχίζει να
υπάρχει και να εξελίσσεται ακόμα και ύστερα από την αποχώρηση του χρήστη
μέσα από αυτόν(Rauterberg).

Η έννοια του συνεχή φανταστικού κόσμου αλλά και η μαζική προσέλευση
χρηστών παγκόσμια σε εξυπηρετητές αναλόγων παιχνιδιών μας δίνει το δικαίωμα
να ασχοληθούμε με τα MMORPGs ως ξεχωριστό κεφάλαιο αυτής της εργασίας.
Θα δείξουμε πως οι χαρακτήρες των χρηστών κατοικούν σε ένα φανταστικό
τρισδιάστατο κόσμο δημιουργώντας ψηφιακές υπό – κοινότητες.

«Η μαγεία είναι πραγματική ενώ η προσωπικότητα είναι ρευστή» έγραφε στο
βιβλίο του ο Howard Rheingold. Τα MMORPGs αλλά και τα πιο παλαιά MOOs και
MUDs καθίστανται ζωντανά εργαστήρια μελέτης εικονικών κοινοτήτων. Το
βασικό σημείο κατά τον Rheingold με βάση το οποίο έχουμε μία μαζική
προσέλευση χρηστών στα MMOGs (Massive Multiplayer Online Game) και στα
MMORPGs πιο συγκεκριμένα, είναι η υπάρχουσα δυνατότητα δημιουργίας
πολλαπλών προσωπικοτήτων και επικοινωνίας μέσω αυτών με άλλους χρήστες
μέσα σε ένα φανταστικό κόσμο. Ο χρήστης το πρώτο πράγμα που πρέπει να κάνει
αρχίζοντας ένα MMORPG είναι η δημιουργία ενός χαρακτήρα ή διαφορετικά μίας
εναλλακτικής προσωπικότητας μέσω της οποίας θα διαδρά με άλλες
προσωπικότητες του φανταστικού κόσμου που έχει επιλέξει για αυτήν. Οι
πολλαπλές αυτές προσωπικότητες ‐ προσωπεία που μπορεί να φορά κάθε
χρήστης του δίνουν τη δυνατότητα απρόσκοπτης επικοινωνίας με άλλους χρήστες
δίχως να υπάρχουν τα γνωστά κοινωνικά φαινόμενα της αγοραφοβίας ή της
έλλειψης «κοινωνικού θάρρους»(Rauterberg)¹.

Συγκρίνοντας με άλλα μέσα επικοινωνίας θα μπορούσαμε να δούμε περισσότερο
καθαρά τη διαφορά για την οποία μιλάει ο Rheingold. Ο ασύρματος, αργότερα το
τηλέφωνο, οι δοφυφορικές επικοινωνίες αλλά και το διαδίκτυο (ηλεκτρονικό
ταχυδρομείο, κτλ.) συνιστούν μέσα επικοινωνίας με τα οποία οι άνθρωποι
έσπασαν τα όρια του χώρου και του χρόνου. Επιπρόσθετα, το MMORPG καταλύει
τα όρια της προσωπικότητας χρησιμοποιώντας το διαδίκτυο ως την οδό προς
εναλλακτικές προσωπικότητες.

Επίσης, βασικό σημείο στο οποίο πρέπει να σταθούμε είναι το γεγονός ότι σε
σχέση με διαφορετικές μορφές ψηφιακής επικοινωνίας όπου ο χρήστης
μπορούσε να εκδηλώσει την άποψή του μέσω εγγραφής σε κάποιο κανάλι
επικοινωνίας, στα MMORPGs υπάρχει και η έννοια του«emoting». Δηλαδή, η
δυνατότητα που έχει ο χαρακτήρας του χρήστη να αντιδρά με τη γλώσσα του
σώματος και επιφωνήματα μέσα στο παιχνίδι σε επικοινωνιακές επαφές με
άλλους χαρακτήρες. Ο χρήστης είναι δυνατό να δει στην οθόνη του τον τρόπο με
τον οποίο αντιδρούν οι χαρακτήρες με τους οποίους «μιλάει». Αυτό το
χαρακτηριστικό βελτιώνει κατά πολύ την αληθοφάνεια του κόσμου καθώς και τις
δυνατότητες επικοινωνίας.

Είναι όμως επαρκή όλα αυτά για να θεωρήσουμε τα MMORPGs εικονικές
κοινότητες; Θα πρέπει να ερευνήσουμε τις απόψεις ατόμων – χρηστών που
βρίσκονται στις εν λόγω κοινότητες καθώς και την ψυχολογία στην οποία
βρίσκονται.

3. Εφαρμογή ΚοινωνικήςΨυχολογίας στις Εικονικές Κοινότητες

Η παράγραφος αυτή διερευνά τις ψυχολογικές πτυχές των

περιβαλλόντων που δημιουργούνται από τους υπολογιστές και το
διαδίκτυο. Παραθέτει ένα εξελισσόμενο εννοιολογικό πλαίσιο για να
κατανοήσουμε το πώς οι άνθρωποι αντιδρούν και συμπεριφέρονται
μέσα στον κυβερνοχώρο: αυτό ακριβώς που ονομάζεται "ψυχολογία του
κυβερνοχώρου"(Castelfranchi 2002).

Πολλές από τις κλασικές κοινωνικό‐ψυχολογικές αρχές της δυναμικής
των ομάδων είναι δυνατό να εφαρμοστούν στην κατανόηση και τη
βελτίωση της λειτουργίας των ομάδων των εικονικών κοινοτήτων ‐ όπως
τα θέματα τα σχετικά με την ηγεσία, τα όρια της ομάδας, τα σχέδια
επικοινωνίας, τη συνοχή, τις συμμαχίες και τις υποομάδες.
Ωστόσο, λαμβάνοντας υπόψη τα ειδικά ψυχολογικά χαρακτηριστικά

γνωρίσματα του κυβερνοχώρου, οι εικονικές ομάδες μπορούν επιπλέον
να είναι αρκετά διαφορετικές από τις υπόλοιπες ομάδες. Οι επικοινωνία
μόνο με κείμενο, η εξίσωση της θέσης, καθώς και η ευκαιρία για την
αλλαγή ή απόκρυψη της ταυτότητας κάποιου, είναι συστατικά που
χρησιμοποιούνται στις εικονικές ομάδες. Επομένως, νέες κοινωνικό‐
ψυχολογικές αρχές αναγκαίου για να χαρακτηρίσουν αυτή την ποικίλη
και πρωτόγνωρη δυναμική των ομάδων του κυβερνοχώρου. Ο
σχεδιασμός και η βελτίωση των εικονικών κοινοτήτων απαιτούν τη
συνεργασία μεταξύ της παραδοσιακής και καινοτόμου ψυχολογικής
θεωρίας. Επιπρόσθετα, ίσως για πρώτη φορά στην ιστορία, η κοινωνική
ψυχολογία να πρέπει να συγχωνευτεί με την τεχνολογία των
υπολογιστών(Monica T. Whitty 2006).

3.1. Οι βασικές ψυχολογικές ιδιότητες του κυβερνοχώρου

Με την πρόοδο των υπολογιστών και των δικτύων ‐ ειδικότερα του
Διαδικτύου ‐ μια νέα διάσταση ανθρώπινης εμπειρίας αναπτύσσεται
γοργά. Ο όρος "κυβερνοχώρος" αναφέρεται με τέτοια συχνότητα που
μπορεί να φανεί τετριμμένος και υπερβολικά εμπορευματοποιημένος.
Εντούτοις, η εμπειρία που δημιουργείται από τους υπολογιστές και από
τα δίκτυα υπολογιστών μπορεί από πολλές απόψεις να γίνει αντιληπτή
ως ψυχολογική "διάσταση." Όταν οι χρήστες ανοίγουν τους υπολογιστές
τους, εγκαθιστούν ένα νέο πρόγραμμα, γράφουν στο ηλεκτρονικό
ταχυδρομείο, ή συνδέονται με την υπηρεσία τους, αισθάνονται συχνά ‐
συνειδητά ή υποσυνείδητα ‐ ότι μπαίνουν σε έναν "χώρο" ή σε μία
"διάσταση" που είναι χαρακτηρίζεται από μια ευρεία σειρά εννοιών και
σκοπών. Πολλοί χρήστες που συνδέονται σε κάποιο μακρινό υπολογιστή
ή εξερευνούν το Διαδίκτυο περιγράφουν την εμπειρία σαν "ταξίδι" ή
σαν "την κίνηση τους σε κάποιο μέρος". Όροι ‐ μεταφορές όπως
"κόσμοι," "περιοχές," ή "δωμάτια" αποτελούν κοινά στην διάλεκτο των
διαδικτυακών δραστηριοτήτων(Castelfranchi 2002).

Σε ένα περισσότερο βαθύτερο ψυχολογικό επίπεδο, οι χρήστες
περιγράφουν συχνά το πώς ο υπολογιστής τους αποτελεί μια επέκταση
του μυαλού και της προσωπικότητάς τους ‐ μια "διάσταση" που
απεικονίζει τις προτιμήσεις, τις τοποθετήσεις, αλλά και τα ενδιαφέροντά
τους. Στους ψυχαναλυτικούς όρους, οι υπολογιστές και ο κυβερνοχώρος
μπορούν να γίνουν ένας τύπος "μεταβατικής διαστασης" η οποία
αποτελεί μια επέκταση του ενδοψυχικού κόσμου του ατόμου. Όπως
διαβάζουν στην οθόνη το ταχυδρομείο, τα νέα της ομάδας
πληροφόρησης ή ένα μήνυμα από κάποιον διαδικτυακό φίλο, μερικοί
άνθρωποι αισθάνονται το μυαλό τους να συγχωνεύεται με το μυαλό του
άλλου.

Όταν κάποιος χρησιμοποιεί τον κυβερνοχώρο ως αυτήν την επέκταση
του, το μυαλό του είναι ανοικτό σε όλα τα είδη της φαντασίας που
προβάλλονται σε αυτή τη διάσταση. Υπό ιδανικούς όρους, οι άνθρωποι
το χρησιμοποιούν προκειμένου να καταλάβουν καλύτερα τον εαυτό
τους, σαν μια πορεία για την διερεύνηση της ταυτότητά τους δεδομένου
της ταυτότητας των άλλων ανθρώπων. Υπό λιγότερο βέλτιστους όρους,
οι άνθρωποι χρησιμοποιούν αυτή την ψυχολογική διάσταση για να
υλοποιήσουν την φαντασία τους ή για να ξεφύγουν από απογοητεύσεις
και ανησυχίες.

Ο εικονικός κόσμος είναι πολύ διαφορετικός από τον πραγματικό
κόσμο. Ψηφιοποιώντας τους ανθρώπους, τις σχέσεις και τις ομάδες
επεκτάθηκαν τα όρια του πώς και πότε αλληλεπιδρούν μεταξύ τους οι
άνθρωποι. Παρακάτω θα παραθέσουμε μερικά από τα μοναδικά
ψυχολογικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα του κυβερνοχώρου που

φανερώνουν το πώς οι άνθρωποι συμπεριφέρονται σε αυτήν την νέα
κοινωνική διάσταση. Σε διαφορετικά εικονικά περιβάλλοντα
παρατηρούμε διαφορετικούς συνδυασμούς συσχέτισης αυτών των
χαρακτηριστικών γνωρισμάτων, με αποτέλεσμα να υπάρχει μια
ευδιάκριτη ψυχολογική ποιότητα σε κάθε περιβάλλον που υπαγορεύει
το πώς οι άνθρωποι βιώνουν τους άλλους. Μπορούμε να σκεφτούμε
αυτά τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα ως θεμελιώδη στοιχεία ενός
εννοιολογικού μοντέλου για μια ψυχολογία του κυβερνοχώρου. Είναι
σημαντικό να σημειωθεί εδώ ότι τα δέκα στοιχεία που περιγράφονται
παρακάτω είναι μόνο ένα μικρό μέρος της ιστορίας των εικονικών
κοινοτήτων. Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι συμπεριφέρονται στον
κυβερνοχώρο θα είναι πάντα μια σύνθετη και πολυδιάστατη
αλληλεπίδραση μεταξύ αυτών των χαρακτηριστικών γνωρισμάτων του
κυβερνοχώρου και των χαρακτηριστικών του κάθε προσώπου.

3.1.1. Μειωμένες Αισθήσεις

Μπορείτε να δείτε ένα πρόσωπο στον κυβερνοχώρο – τις εκφράσεις του
προσώπου του και την γλώσσα του σώματος του; Μπορείτε να
ακούσετε τις διακυμάνσεις στη φωνή του; Εάν ένα περιβάλλον στον
κυβερνοχώρο περιλαμβάνει την οπτική ή/και ακουστική επικοινωνία
αυτό θα έχει επίπτωση στο πώς οι άνθρωποι συμπεριφέρονται και στις
σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ τους. Τα παιχνίδια που
χρησιμοποιούν πολυμέσα και τα κοινωνικά περιβάλλοντα καθώς και η
τηλεδιάσκεψη και η τηλεφωνία με τη χρήση διαδικτύου είναι σίγουρα
σημάδια πιο εξεζητημένων περιβαλλόντων επικοινωνίας. Εντούτοις, η
«αισθητήρια» εμπειρία στον κυβερνοχώρο ,η θέαση, η ακοή και ο
συνδυασμός αυτών, είναι ακόμα περιορισμένη. Ως επί το πλείστον οι
άνθρωποι επικοινωνούν κυρίως μέσω γραπτών κειμένων. Ακόμα και
όταν η οπτικοακουστική τεχνολογία γίνεται αποδοτική και προσιτή, η
ποιότητα των φυσικών και απτών αλληλεπιδράσεων ,παραδείγματος
χάριν, των χειραψιών, του χορού ή των αγκαλιασμάτων καθίστανται
πολύ περιορισμένα ή ανύπαρκτα, τουλάχιστον στο κοντινό μέλλον.

3.1.2. Επικοινωνία με κείμενα

Παρά τη μειωμένη ποιότητα της αίσθησης, η μετάδοση κειμένων δεν

πρέπει να υποτιμηθεί ως ισχυρή μορφή προσωπικής έκφρασης και
διαπροσωπικού συσχετισμού. Το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, η σύγχρονη
συνομιλία(chat), το στιγμιαίο μήνυμα(instant messaging), τα SMS, και τα
ημερολόγια(blogs) συνεχίζουν να αποτελούν τις πιο κοινές μορφές
κοινωνικής αλληλεπίδρασης για λόγους πέρα από την ευκολία της
χρήσης τους και του χαμηλότερου κόστους σε σχέση με τα εργαλεία των
πολυμέσων. Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η αλλαγή της προσοχής σε
διαφορετικές γνωστικές δυνατότητες, αντί της ομιλίας και της ακοής. Η
δακτυλογράφηση των σκέψεων και το διάβασμα των σκέψεων των
άλλων είναι ένας πολύ ιδιαίτερος τρόπος για να παρουσιαστεί η
ταυτότητα κάποιου, να γίνει αντιληπτή η ταυτότητα του στην
ηλεκτρονική συντροφιά και να θεμελιωθεί μια σχέση. Ειδικότερα, οι
σχέσεις ηλεκτρονικού ταχυδρομείου έχουν εξελιχθεί σε μια πολύ
σύνθετη μορφή επικοινωνίας βασισμένη σε κείμενο.

3.1.3. Ευελιξία Ταυτότητας

Το ότι οι άνθρωποι δεν επικοινωνούν πρόσωπο με πρόσωπο δημιουργεί
μια περίεργη επίδραση στον τρόπο με τον οποίο εκθέτουν την
ταυτότητά τους στον κυβερνοχώρο. Επικοινωνώντας μόνο με κείμενο
υφίσταται η επιλογή να είναι ο εαυτός τους, να εμφανίσουν μόνο
κάποια από τα μέρη της ταυτότητάς τους, να επινοήσουν κάποια
διαφορετική ταυτότητα,ή να μείνουν απόλυτα ανώνυμοι ‐ σε μερικές
περιπτώσεις, όντας σχεδόν αόρατοι. Σε πολλά περιβάλλοντα, μπορείς να
δώσεις οποιοδήποτε όνομα επιθυμείς. Οι κόσμοι πολυμέσων
προσφέρουν επίσης την ευκαιρία να εκφραστεί κάποιος με τη χρήση
οπτικών κοστουμιών γνωστών ως "είδωλα"(avatars). Η ανωνυμία έχει
μια μη ανασταλτική επίδραση που υφίσταται με δύο τρόπους. Μερικές
φορές οι άνθρωποι τη χρησιμοποιούν για να εκφράσουν κάποια
δυσάρεστη ανάγκη ή συγκίνηση, συχνά με την κατάχρηση άλλων
ανθρώπων. Ή τους επιτρέπει να είναι ανοικτοί για κάποιο προσωπικό
θέμα που δεν θα μπορούσαν να συζητήσουν σε μια πρόσωπο με
πρόσωπο επαφή (Woolgar 2003).

3.1.4. Μεταβαλλόμενες αντιλήψεις

Με το να κάθεσαι ήσυχα και να κοιτάς την οθόνη του υπολογιστή
μπορεί να διαφοροποιηθεί η κατάσταση της συνείδησης σου. Καθώς

χρησιμοποιούν το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο μερικοί άνθρωποι, βιώνουν
κάτι σαν μία «ανάμειξη» του μυαλού τους με αυτό του ανθρώπου που
επικοινωνούν. Στους φανταστικούς κόσμους πολυμέσων ‐ όπου οι
άνθρωποι μπορούν να αλλάζουν σχήμα, να επικοινωνούν μέσω ESP, να
περπατήσουν μέσα από τοίχους, να δημιουργήσουν αυθόρμητα
αντικείμενα από το τίποτα ή να έχουν διάφορα είδη φανταστικών
δυνάμεων ‐ η εμπειρία γίνεται σουρεαλιστική. Μιμείται μια πτυχή της
συνείδησης που μοιάζει με τα όνειρα. Αυτές οι μεταβαλλόμενες και
«ονειρικές» καταστάσεις συνείδησης στον κυβερνοχώρο μπορούν να
πιστοποιήσουν το γιατί είναι τόσο ελκυστικός για μερικούς ανθρώπους.

3.1.5. Εξισωμένη Κοινωνική Θέση

Στις περισσότερες περιπτώσεις, ο καθένας στο διαδίκτυο διαθέτει μια
ίση ευκαιρία να εκφράσει τον εαυτό του. Ο καθένας ‐ ανεξάρτητα από
τη θέση, τον πλούτο, το φύλο, τη φυλή, κ.λπ.... ‐ αρχίζει σε ένα πεδίο
δραστηριότητας ομοίων ευκαιριών. Αυτό αποκαλείται "καθαρή
δημοκρατία." Αν και η θέση κάποιου στον εξωτερικό κόσμο τελικά θα
ασκήσει κάποια επιρροή στη ζωή κάποιου στον κυβερνοχώρο, υπάρχει
κάποια αλήθεια σε αυτό το καθαρό ιδανικό δημοκρατίας. Αυτό που
καθορίζει την επίδραση στους άλλους είναι η ικανότητά στην
επικοινωνία (συμπεριλαμβανομένου των δεξιοτήτων στο γράψιμο), η
εμμονή, η ποιότητα των ιδεών καθώς και η τεχνογνωσία.

3.1.6. Αφηρημένος Χώρος

Η γεωγραφική απόσταση δημιουργεί ελάχιστη διαφορά στην

επικοινωνιά. Ένας μηχανικός στην Γερμανία συνομιλεί με μια γυναίκα
με επιχειρήσεις από τον Καναδά σε έναν κεντρικό υπολογιστή που
βρίσκεται στην Αυστραλία. Τελικά ο κόσμος είναι πολύ μικρός. Η
διαφορετική γεωγραφική θέση έχει ουσιαστικές επιπτώσεις στους
ανθρώπους με μοναδικά ενδιαφέροντα ή ανάγκες. Στην εξωτερική ζωή
τους, μπορεί να μην είναι σε θέση να βρούν κάποιους κοντά τους που
να μοιράζονται το ίδιο ενδιαφέρον ή και ανάγκη. Αλλά στον
κυβερνοχώρο αυτό είναι σχετικά εύκολο. Για τις ομάδες υποστήριξης
που αφιερώνονται στη βοήθεια των ανθρώπων με προβλήματά αυτό
μπορεί να είναι ένα πολύ ευεργετικό γνώρισμα του
κυβερνοχώρου(Woolgar 2003).

3.1.7. Χρονική ευελιξία

Ο όρος "σύγχρονη επικοινωνία" περιλαμβάνει ανθρώπους που κάθονται
στον υπολογιστή τους στον ίδιο χρόνο (δηλ. σε "πραγματικό χρόνο") και
επικοινωνούν ο ένας με τον άλλον μέσω του διαδικτύου. Δύο καλά
παραδείγματα είναι τα δωμάτια συνομιλίας καθώς και η υπηρεσία
στιγμιαίων μηνυμάτων(instant messaging). Αφ' ετέρου, τα forum, το
ηλεκτρονικό ταχυδρομείο αλλά και οι ομάδες
πληροφόρησης(newsgroups) περιλαμβάνουν την "ασύγχρονη
επικοινωνία" που δεν απαιτεί την αλληλεπίδραση των χρηστών την ίδια
χρονική στιγμή. Και στην ασύγχρονη και στην σύγχρονη επικοινωνία (με
εξαίρεση την τηλεδιάσκεψη και την διαδικτυακή τηλεφωνία), υφίσταται
μια επιμήκυνση του χρόνου. Κατά τη διάρκεια της συνομιλίας(chat)
μεσολαβούν αρκετά δευτερόλεπτα ή λεπτά για να δοθεί απάντηση στο
άλλο πρόσωπο ‐ μια σημαντικά πιο μεγάλη καθυστέρηση απ'ό,τι στις
πρόσωπο με πρόσωπο συνομιλίες. Στο ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, στα
ημερολόγια(blogs) και στις ομάδες πληροφόρησης(newsgroups)
μπορούν να χρειαστούν ώρες, ημέρες ή ακόμα και εβδομάδες πριν
δοθεί απάντηση. Αυτό παρέχει μια κατάλληλη και βολική "ζώνη
αντανάκλασης." Σε σχέση με την επικοινωνία πρώτου προσώπου,
υπάρχει περισσότερος χρόνος για ανασκόπηση των πραγμάτων καθώς
και την σύνθεση μιας απάντησης.
Ορισμένοι νέοι χρήστες του διαδικτύου περνούν από μια περίοδο

προσαρμογής σε αυτήν την νέα χρονική εμπειρία. Παραδείγματος χάριν,
μπορεί να περιμένουν μια απάντηση στο ηλεκτρονικό ταχυδρομείο
τους, αμέσως. Καθώς ενθουσιάζονται από την υπηρεσία του
ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, υποθέτουν (ίσως ασυναίσθητα) ότι η
απάντηση του συνεργάτη τους θα πλησιάσει το ρυθμό μιας συνομιλίας
πρώτου προσώπου. Οι πεπειραμένοι χρήστες ηλεκτρονικού
ταχυδρομείου εκτιμούν τα πλεονεκτήματα της χρονικής καθυστέρησης
και είναι σε θέση να καταλάβουν ότι διαφορετικοί χρήστες έχουν
διαφορετικό ρυθμό απαντήσεων των μηνυμάτων.
Ο χρόνος μέσα στον κυβερνοχώρο είναι συμπυκνωμένος. Εάν είστε

μέλος μιας εικονικής κοινότητας για αρκετούς μήνες, μπορείτε να

θεωρήστε ο "παλιός". Τα περιβάλλοντα του διαδικτύου αλλάζουν
γρήγορα επειδή είναι πολύ ευκολότερο να γραφτεί και να γραφτεί ξανά
το λογισμικό από ότι να ολοκληρωθεί το χτίσιμο με τούβλα, ξύλο και
σίδηρο. Επίσης, οι άνθρωποι σε αυτά και η ιδιότητα μέλους σε ομάδες
μεταβάλλεται γρήγορα λόγο της ευκολίας της κίνησης στον
κυβερνοχώρο. Η υποκειμενική αίσθηση του χρόνου μας, συνδέεται
στενά με το ποσοστό των αλλαγών στον κόσμο μέσα στον οποίο ζούμε.
Με το περιβάλλον των εικόνων, των ήχων και των ανθρώπων που
αλλάζουν τόσο γρήγορα στον κυβερνοχώρο, η εμπειρία του χρόνου
φαίνεται να επιταχύνεται (Woolgar 2003).

3.1.8. Κοινωνική πολλαπλότητα

Με σχετική ευκολία, ένα πρόσωπο είναι δυνατό να έρθει σε επαφή με
τους ανθρώπους από όλα τα κοινωνικά στρώματα και να επικοινωνήσει
με εκατοντάδες, ίσως και με χιλιάδες ανθρώπους. Μπορεί κάποιος να
κάνει πολλές σχέσεις και να εξαπατήσει πολλούς σε μια μικρή σχετικά
χρονική περίοδο, όπως σε μια συνομιλία, χωρίς οι άλλοι να γνωρίζουν
την πράξη του. Με την δημοσίευση ενός μηνύματος μέσα σε ένα
ημερολόγιο ή σε έναν πίνακα συζήτησης(forum) ‐ που διαβάζεται από
αμέτρητους χρηστες ‐ οι άνθρωποι μπορούν να βρουν άλλους με τους
οποίους ταιριάζουν ακόμη και με τα πιο ενδόμυχα ενδιαφέροντα τους.
Χρησιμοποιώντας μια μηχανή αναζήτησης, μπορούν να ψάξουν τα
εκατομμύρια των σελίδων προκειμένου να εστιάσουν την προσοχή τους
επάνω σε συγκεκριμένους ανθρώπους και ομάδες. Το διαδίκτυο θα γίνει
ισχυρότερο όσο τα εργαλεία που εξυπηρετούν εύρεση, φιλτράρισμα και
επικοινωνία με άλλους ανθρώπους και ομάδες γίνονται περισσότερο
αποτελεσματικά. Αλλά γιατί επιλέγουμε μόνο ορισμένους τύπους
ανθρώπων για να επικοινωνήσουμε και όχι άλλους; Αυτό οφείλεται σε
ένα φαινόμενο που είναι γνωστό στους ψυχολόγους. Ένας χρήστης
ενεργεί ασυναίσθητα καθώς επίσης και συνειδητά με προτιμήσεις και
επιλογές στην επιλογή τόσο των φίλων και των εραστών, όσο και των
εχθρών. Αυτό μας καθοδηγεί προς συγκεκριμένους τύπους ανθρώπων
που καλύπτουν τις ελλοχεύουσες συγκινήσεις αλλά και ανάγκες μας.
Πιεσμένοι από τις κρυμμένες προσδοκίες, επιθυμίες και τους φόβους,
αυτός ο ασυναίσθητος μηχανισμός φιλτραρίσματος έχει στη διάθεσή
του μια άπειρη λίστα από εναλλακτικές για να επιλέξει. Ίσως πρέπει να
αποδεχθούμε ότι, όπου και αν κινούμαστε στον κυβερνοχώρο ή όσο και
αν θέλουμε να ξεφύγουμε από την πραγματικότητα για λίγο χρόνο,
πάντα συναντάμε τελικά… τον ίδιο μας τον εαυτό.

3.1.9. Μονιμότητα των Εγγραφών

Οι περισσότερες διαδικτυακές δραστηριότητες, συμπεριλαμβανομένων

της αλληλογραφίας του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, του πίνακα
μηνυμάτων και της συνομιλίας, μπορούν να καταγραφούν και να
σωθούν σε ένα αρχείο υπολογιστών. Αντίθετα από τις πραγματικές
αλληλεπιδράσεις, ο χρήστης στον κυβερνοχώρο μπορεί να διατηρήσει
ένα μόνιμο αρχείο αυτών που ειπώθηκαν. Επειδή αυτές οι
αλληλεπιδράσεις είναι καθαρά βασισμένες σε έγγραφα, μπορούμε
ακόμη και να προχωρήσουμε ώστε να πούμε ότι η σχέση μεταξύ των
ανθρώπων είναι τα έγγραφα και ότι η σχέση μπορεί ολόκληρη να
καταγραφεί μόνιμα. Αυτά τα αρχεία είναι πολύ πρακτικά στο χρήστη.
Υπάρχει η δυνατότητα να βιωθεί η ίδια εμπειρία και να
επαναξιολογηθεί οποιοδήποτε κομμάτι της σχέσης. Μπορεί να
χρησιμοποιηθεί κείμενο με φράσεις σε εισαγωγικά ως
επανατροφοδότηση μιας προηγούμενης συζήτησης σε άλλο ομιλητή.
Αν και η δυνατότητα της καταγραφής έχει πάρα πολλά πλεονεκτήματα,
υπάρχει κι ένα μειονέκτημα. Επειδή οι άνθρωποι ξέρουν ότι όλα που
λένε και κάνουν στον κυβερνοχώρο είναι δυνατό να καταγραφούν και
να ανιχνευτούν, τους δημιουργείται ανησυχία, δυσπιστία ακόμη και
παράνοια. Θα έπρεπε να είμαι προσεκτικός για ότι λέω και όπου
πηγαίνω; Ποιος θα μπορούσε να έχει δυνατότητα πρόσβασης σε αυτά
τα αρχεία(Woolgar 2003);

3.1.10. Η Αποτυχία των Μέσων

Όλοι αναμένουμε τους υπολογιστές μας και το διαδίκτυο να

αλληλεπιδρά με μας. Εντούτοις, ανεξαρτήτως από το πόσο σύνθετα και
περίπλοκα είναι τα ηλεκτρονικά μας εργαλεία, θα υπάρχουν πάντα
στιγμές όπου θα αποτυγχάνουν. Θα υπάρχουν στιγμές όπου το
λογισμικό και το υλικό δεν θα λειτουργούν όπως πρέπει, λόγο θορύβου
στην επικοινωνία και διακοπή των δικτυακών συνδέσεων. Θα υπάρχουν
στιγμές όπου τα συστήματα τηλεπικοινωνιών δεν θα μας επιστρέφουν
απολύτως τίποτα, ούτε καν ένα μήνυμα λάθους. Η απογοήτευση και ο

θυμός που βιώνουμε σε αντίδραση αυτών των αποτυχιών σημαίνουν
κάτι για τη σχέση μας με τις μηχανές και το διαδίκτυο ‐ κάτι για την
εξάρτησή μας σε αυτές και για την ανάγκη μας να μπορέσουμε να τις
ελέγξουμε. Ευτυχώς, μερικά υπολογιστικά περιβάλλοντα επικοινωνιών
λειτουργούν καλύτερα από ορισμένα άλλα. Αυτές οι διαφορές στην
αξιοπιστία, στην προβλεψιμότητα και στην εξάρτηση τροφοδοτούν
σημαντικά ψυχολογικά αποτελέσματα.

3.2. Το Φαινόμενο της Χαλάρωσης των Αναστολών στις Εικονικές
Κοινότητες

Είναι ευρέως γνωστό ότι οι άνθρωποι λένε και κάνουν πράγματα στον
κυβερνοχώρο που δεν θα έλεγαν συνήθως ή ποτέ δεν θα έκαναν σε μια
πρόσωπο με πρόσωπο επικοινωνία. Χαλαρώνουν περισσότερο οι
αναστολές και εκφράζονται περισσότερο ανοιχτά. Οι ερευνητές το
ονομάζουν αυτό " Φαινόμενο Χαλάρωσης των Αναστολών"(The Online
Disinhibition Effect) και θεωρούν ότι αυτό είναι δίκοπο μαχαίρι. Κάποιες
φορές οι άνθρωποι μοιράζονται τις πολύ προσωπικές τους εμπειρίες με
άλλους. Αποκαλύπτουν μυστικές συγκινήσεις, φόβους και επιθυμίες ή
παρουσιάζουν μη συνηθισμένες πράξεις ευγένειας και γενναιοδωρίας.
Μπορούμε να τολμήσουμε να πούμε ότι αυτό είναι μια θετική μορφή
αυτού του φαινομένου (Woolgar 2003).
Από την άλλη πλευρά, το φαινόμενο αυτό μπορεί να μην είναι και τόσο
καλοκάγαθο όταν λόγω τις έλλειψης αναστολών χρησιμοποιείται αγενής
γλώσσα, σκληρές κριτικές, θυμός, έχθρα ακόμη και απειλές. Ή όταν οι
άνθρωποι εξερευνούν το σκοτεινό κόσμο του διαδικτύου και των
κοινοτήτων, με πορνογραφία και βία, κόσμο που σε άλλη περίπτωση
δεν θα επισκέπτονταν ποτέ στην πραγματική ζωή.
Στην καλοκάγαθη πλευρά, το φαινόμενο φανερώνει μια προσπάθεια να
καταλάβει και να εξερευνήσει κάποιος τον εαυτό του, να αντιμετωπίσει
και να λύσει νέα προβλήματα ώστε να εφεύρει νέους τρόπους ζωής.
Μερικές φορές, η αρνητική πλευρά του φαινομένου, χρησιμοποιείται
σαν μια τυφλή κάθαρση για την καταπολέμηση των ανήθικων
επιθυμιών και ενστίκτων.

Τι προκαλεί όμως αυτό το φαινόμενο; Τι συμβαίνει στον κυβερνοχώρο
που χαλαρώνει τα ψυχολογικά εμπόδια που παρακωλύουν την
απελευθέρωση αυτών των εσωτερικών συναισθημάτων και αναγκών;
Διάφοροι παράγοντες είναι στο παιχνίδι. Για κάποιους ανθρώπους,
μόνο ένας ή δύο λόγοι διεκδικούν την μερίδα του λέοντος στην
απάντηση αυτής της ερώτησης. Στις πιο πολλές περιπτώσεις όμως αυτοί
οι παράγοντες αλληλεπιδρούν μεταξύ τους, αλληλοσυμπληρώνονται και
καταλήγουν σε μια περισσότερο σύνθετη αλλά και ενισχυμένη
επίδραση.

3.2.1. Δεν με ξέρετε (διαχωρίσιμη ανωνυμία)

Καθώς κινείστε στο διαδίκτυο, οι περισσότεροι από τους ανθρώπους που
συναντάτε δεν είναι δυνατό να γνωρίζουν το ποιοι είστε. Οι χειριστές
συστημάτων και μερικοί καλοί γνώστες της τεχνολογίας, ίσως να μπορούν
να ανιχνεύσουν την ηλεκτρονική σας διεύθυνση ή και την διεύθυνση
διαδικτύου σας, αλλά ως επί το πλείστον, οι άνθρωποι ξέρουν μόνο ότι
τους λέτε για τον εαυτό σας. Εάν επιθυμείτε, μπορείτε να κρατήσετε την
ταυτότητά σας κρυφή. Όταν οι άνθρωποι μπορούν να διαχωρίσουν τις
ενέργειές και την ταυτότητα τους από τον πραγματικό κόσμο, αισθάνονται
λιγότερο ευάλωτοι για να ανοιχτούν. Οτιδήποτε λένε ή κάνουν δεν μπορεί
να συνδεθεί άμεσα με το υπόλοιπο των ζωών τους. Δεν ειναι αναγκαίο να
είναι κύριοι της συμπεριφοράς τους στο πλαίσιο του ποιοι "πραγματικά"
είναι. Για παράδειγμα, αν προκαλέσουν εχθρικά συναισθήματα, δεν ειναι
απαραίτητο να αναλάβουν την ευθύνη των ενεργειών τους. Στην
πραγματικότητα, οι άνθρωποι μπορεί ακόμη και να πειστούν ότι αυτές οι
συμπεριφορές "δεν είναι καθόλου ο πραγματικός τους εαυτός." Στην
ψυχολογία αυτό ονομάζεται "διαχωρισμός."

3.2.2. Δεν μπορείτε να με δείτε (αορατότητα)

Στα περισσότερα εικονικά περιβάλλοντα, οι άλλοι άνθρωποι δεν μπορούν
να σας δουν. Δεδομένου ότι κινήστε με βιασύνη στους ιστοχώρους, στους
πίνακες μηνυμάτων και επικοινωνίας και στα δωμάτια συνομιλίας, οι
υπόλοιποι άνθρωποι μπορεί να μην γνωρίζουν καν ότι είστε εκεί ‐ με την
ενδεχόμενη εξαίρεση των χειριστών των ιστοχώρων και άλλων χρηστών
που έχουν πρόσβαση σε εργαλεία λογισμικού τα οποία μπορούν να
εντοπίσουν την κυκλοφορία των χρηστών. Αυτή η αορατότητα παρέχει
στους ανθρώπους το θάρρος να “ταξιδέψει” σε μέρη και να κάνει
πράγματα που δεν θα έκανε υπό άλλες συνθήκες στον πραγματικό κόσμο.

3.2.3. Θα τα πούμε αργότερα (ασύγχρονη επικοινωνία)

Στους πίνακες ηλεκτρονικού ταχυδρομείου και μηνυμάτων, η επικοινωνία
είναι ασύγχρονη. Οι άνθρωποι δεν αλληλεπιδρούν ο ένας με τον άλλον σε
πραγματικό χρόνο. Σε κάποιους μπορεί να χρειαστούν λεπτά, ώρες, ημέρες
ή ακόμα και μήνες για να απαντήσουν σε κάτι που λέτε. Καθώς δεν
χρειάζεται άμεση απάντηση, η αντίδραση μπορεί να είναι εντελώς
διαφορετική. Στην πραγματική ζωή, θα ήταν σαν να λέμε κάτι σε κάποιον,
αναστέλλοντας “μαγικά” τον χρόνο πριν απαντήσει, και έπειτα να
επιστρέφουμε στη συνομιλία όταν θα είμαστε πλέον πρόθυμοι και ικανοί
να ακούσουμε την απάντηση. Η άμεση επανατροφοδότηση από τους
άλλους φαίνεται να έχει μια πολύ ισχυρή επίδραση στην τρέχουσα ροή,
του κατά πόσο οι άνθρωποι, αποκαλύπτουν πράγματα σχετικά με τον
εαυτό τους. Στην ηλεκτρονική επικοινωνία, όπου υπάρχουν σχετικές
καθυστερήσεις στην επανατροφοδότηση, ο ειρμός της σκέψης των
ανθρώπων μπορεί να εκφραστεί πιό σταθερά και πιο γρήγορα σε σχέση με
τις βαθύτερες εκφράσεις των όσων σκέφτονται και αισθάνονται. Μερικοί
άνθρωποι μπορούν ίσως και να βιώνουν την ασύγχρονη επικοινωνία ως
την αίσθηση του "τρέχω μακριά ή απομακρύνομαι" εφόσον δημοσιεύσουν
κάποιο προσωπικό, συναισθηματικό ή εχθρικό μήνυμα. Φαίνεται ασφαλής
αυτού του τύπου η εξωτερίκευση, όπου οι πράξεις είναι δυνατό να
αφεθούν έξω από την πραγματικότητα(Woolgar 2003).

3.2.4. Είναι απλά ένα παιχνίδι (διαχωρίσιμη φαντασία)

Εάν συνδυάσουμε την υποσυνείδητη αυτοκρατορία με την εύκολη
διαφυγή στον κυβερνοχώρο, αντλούμε μια ελαφρώς διαφορετική δύναμη
που ενισχύει το φαινόμενο της χαλάρωσης των αναστολών. Οι άνθρωποι
μπορούν να πειστούν ότι οι φανταστικοί χαρακτήρες που "δημιούργησαν"
υπάρχουν σε ένα διαφορετικό διάστημα, ότι η εικονική τους
προσωπικότητα μαζί με αυτή των άλλων κατοικούν σε μια άλλη διάσταση,
σε έναν άλλο ονειρικό κόσμο, ξεχωριστό, διαφορετικό και χωρίς τις
απαιτήσεις και τις ευθύνες του πραγματικού κόσμου.

3.2.5. Όλοι είμαστε ίσοι (ελαχιστοποιώντας τις αρχές)

Στον εικονικό κόσμο η θέση ενός προσώπου στην κοινωνία μπορεί να μην
είναι γνωστή στους άλλους και να μην ασκεί τόσο μεγάλη επίδραση όπως
ασκεί στον πραγματικό κόσμο. Εφόσον οι άνθρωποι δεν μπορούν να σας
δουν δεν γνωρίζουν εάν είστε ο Πρόεδρος μιας σημαντικής αλυσίδας
εταιριών που κάθεται στο ακριβό του γραφείο ή κάποιο "συνηθισμένο"
πρόσωπο που κάθεται στο σπίτι εμπρός από τον υπολογιστή. Ακόμα κι αν
οι άνθρωποι ξέρουν κάτι για την θέση ή τη δύναμη σας, αυτό μπορεί να
έχει ελάχιστη σημασία στην εικονική παρουσία και επιρροή σας. Στις
περισσότερες περιπτώσεις, ο καθείς στο διαδίκτυο έχει μια ίση ευκαιρία
στην προσωπική έκφραση. Ο καθένας ‐ ανεξάρτητα από την κοινωνική
τάξη, τον πλούτο, τη φυλή, το φύλο, κ.λπ.... – ξεκινά σε ένα πεδίο
δραστηριότητας ίσων ευκαιριών. Αν και η θέση κάποιου στον εξωτερικό
κόσμο μπορεί τελικά να ασκήσει κάποια επιρροή στις δυνάμεις κάποιου
στον κυβερνοχώρο, το τί καθορίζει συνήθως την επιρροή σας στους
άλλους, είναι η ικανότητά σας στην επικοινωνία (συμπεριλαμβανομένου
των δεξιοτήτων γραψίματος), η εμμονή, η ποιότητα των ιδεών και η
τεχνογνωσία σας.

3.2.6. Είναι αληθινός αυτός ο εαυτός;

Μήπως τελικά η επίδραση αυτού του φαινομένου απελευθερώνει τις
εσωτερικές ανάγκες, τις συγκινήσεις και τις ιδιότητες που βρίσκονται πίσω
από την επιφανειακή προσωπικότητα; Μήπως αποκαλύπτει τον "αληθινό
εαυτό"; Παραδείγματος χάρη, μια γυναίκα με καταπιεσμένο θυμό εκφράζει
την εχθρότητά της σε διαδυκτιακούς φίλους, παρουσιάζοντας με αυτόν τον
τρόπο το πώς αισθάνεται πραγματικά ή ένα ντροπαλό άτομο εκφράζει
ανοιχτά την κρυμμένη του αγάπη για το σύντροφο του.

Μερικοί άνθρωποι ισχυρίζονται ότι είναι “περισσότερο ο εαυτός τους”
στον κυβερνοχώρο. Εάν η προσωπικότητα συνθέτεται από στρώματα, με

έναν αληθινό εαυτό θαμμένο υπό τις επιφανειακές άμυνες και τους
φαινομενικά επιφανειακούς ρόλους των καθημερινών κοινωνικών
αλληλεπιδράσεων, μήπως η επίδραση αυτού του φαινομένου
αποδεσμεύει εκείνο τον αληθινό εαυτό;
Αυτό είναι ένα άκρως δελεαστικό συμπέρασμα. Στην πραγματικότητα, η

ίδια η έννοια του αληθινού εαυτού είναι δελεαστική επειδή είναι ωφέλιμη
στη βοήθεια των ανθρώπων να ξεκαθαρίζουν τις εμπειρίες τους στο πώς
και τι εκφράζουν στους άλλους για τον εαυτό τους. Η έννοια λειτουργεί
επίσης θετικά, σε μια ανθρωπιστική προσέγγιση, ως κινητήριο εργαλείο
στο στάδιο της εύρεσης του εαυτού.
Εντούτοις, μια περιεκτική και εμπεριστατωμένη ψυχολογική καθώς επίσης
και φιλοσοφική ανάλυση αποκαλύπτει περιπλοκές μέσα από αυτό το
πράγμα που ονομάζεται εαυτός. Σε μια σε βάθος εξερεύνηση επίδρασης
αυτού του φαινομένου, η έννοια του αληθινού εαυτού είναι πάρα πολύ
διφορούμενη, αυθαίρετη και στοιχειώδης ώστε να λειτουργεί ως μια
χρήσιμη έννοια.
4. E Learning και εικονικά πανεπιστήμια

Την εποχή που μεσουρανούσε η φούσκα «dot.com», ο Peter

Drucker(Drucker 1997) είχε ήδη πει (1997) ότι «τα Πανεπιστήμια δεν θα
επιβιώσουν [...] ως μόνιμα ιδρύματα» (εφημερίδα «The Guardian», 13
Απριλίου 2004), ενώ άλλοι, στην ίδια γραμμή, προέβλεψαν ότι τα
Πανεπιστήμια θα μετατραπούν σε χορηγούς περιεχομένου και αρωγούς
μάθησης των κερδοσκόπων παραγωγών «εκπαιδευτικού λογισμικού»
(learningware).
Στα τέλη της δεκαετίας του 90, πολλά Αμερικάνικα Πανεπιστήμια

συνέστησαν εμπορικές εταιρείες, μόνα τους ή σε συνεργασία με άλλα
Πανεπιστήμια, πολιτιστικά ιδρύματα και προμηθευτές ηλεκτρονικών
λύσεων (e‐solutions). Μεταξύ άλλων, το Νew York University επένδυσε 20
εκατομμύρια δολάρια στο NYU On‐line και το Columbia University
σχημάτισε την κοινοπραξία Fathom, μαζί με άλλα 14 Πανεπιστήμια,
βιβλιοθήκες και μουσεία, δαπανώντας 40 εκατομμύρια δολάρια. Κανένα
από τα ανωτέρω δεν παρουσίασε ποτέ μαθήματα e‐learning. Ταυτόχρονα,
το Cornell University επένδυσε 12 εκατομμύρια δολάρια στο eCornell χωρίς
να εγγραφεί σημαντικός αριθμός φοιτητών. Επίσης, η προσπάθεια του
Ανοιχτού Πανεπιστημίου της Βρετανίας να προσφέρει εκπαίδευση στην
Αμερικανική αγορά απέτυχε σημειώνοντας ζημία της τάξεως των 20
εκατομμυρίων δολαρίων. Ένας από τους λίγους προμηθευτές e‐learning
στις Η.Π.Α. που παρουσίασε επιτυχία ήταν το University of Phoenix που
φαίνεται να οφείλει την επιτυχία του στην επικέντρωση του ενδιαφέροντός
του σε μια περιορισμένη και ειδικευμένη αγορά, τους τομείς υγείας .
Ταυτόχρονα, στην Ευρώπη, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο εφάρμοσε ένα σχέδιο
μεγάλης κλίμακας που ονομαζόταν: e‐Ευρώπη: μια κοινωνία πληροφοριών
για όλους (Λισσαβόνα, Μάρτιος 2000) που είχε στόχο να γίνει «η πιο
ανταγωνιστική και δυναμική οικονομία με βάση τη γνώση στον κόσμο»
μέχρι το 2010. Τον Μάιο της ίδιας χρονιάς η Ευρωπαϊκή Επιτροπή
δημοσίευσε μια ανακοίνωση που λεγόταν: e‐Learning – Σχεδιάζοντας τη
εκπαίδευση του αύριο. Παράλληλα με αυτές τις πολιτικές πρωτοβουλίες,
αλλά χωρίς συντονισμό εκ μέρους της Ευρωπαϊκής Επιτροπής,
παρουσιάστηκαν πολλά εθνικά προγράμματα για e‐learning, π.χ. το
Βρετανικό e‐University (UKeU), το Digital University στην Ολλανδία, το
Bavarian Virtual University, το Virtual University στη Φιλανδία και το Net‐
University στην Σουηδία. Πέντε χρόνια αργότερα, το UKeU έχει διακόψει
την λειτουργία του. Αυτό που ξεκίνησε ως ο παγκόσμιος διάδοχος του
Ανοιχτού Πανεπιστημίου στον 21ο αι. δεν κατάφερε ποτέ να προσελκύσει
οικονομική υποστήριξη από εμπορικούς εταίρους και συγκέντρωσε μόνο
900 φοιτητές, αντί για τους 5.000 αναμενόμενους. Σε αυτή την επιχείρηση
ξοδεύτηκαν 60 εκατομμύρια λίρες από τα ταμεία του Δημοσίου.
Στην παρουσίασή του στο στις Βρυξέλλες τον Μάϊο του 2005, ο Fabrizio
Cardinali (Sampson 2002) από τα Giunti Interactive Labs (Ιταλία),
χαρακτήρισε την ανάπτυξη της e‐Learning στα τέλη της δεκαετίας του 90
ως «μεγάλο κύμα» και την ανάπτυξή της στις αρχές του 21ου αιώνα ως
«τσουνάμι». Όμως, σε μία έκθεση που δημοσιεύτηκε ήδη το 2001, ο ΟΟΣΑ
αναγνώριζε τις δυσκολίες που παρουσιάζει η υλοποίηση της e‐learning:
«Παρόλο που το 1999 ξοδεύτηκαν 16 δισεκατομμύρια δολάρια για ΤΠΕ
στις χώρες του ΟΟΣΑ, δεν υπάρχει […] καμία σαφής απόδειξη ότι οι
επενδύσεις σε ΤΠΕ που πραγματοποίησε ο Δημόσιος τομέας είχαν σαν
αποτέλεσμα την βελτίωση της απόδοσης εκπαιδευτικών και/ή
διδασκομένων, ούτε ότι βελτιώθηκε η ποιότητα και η πρόσβαση στα
εκπαιδευτικά μέσα στην αναμενόμενη κλίμακα» (, 2001, σελ. 24).
Πρόσφατα, το 2005, μία άλλη έκθεση του ΟΟΣΑ: «Η e‐learning δεν έχει
επιφέρει πραγματική επανάσταση στο χώρο της μάθησης και της
διδασκαλίας μέχρι σήμερα. Πρωτότυποι και μεγάλης εμβέλειας τρόποι
διδασκαλίας και μάθησης, επιβοηθούμενοι από τις ΤΠΕ, είναι ακόμα στα
σπάργανα ή δεν έχουν καν εφευρεθεί […] Η εφαρμογή συστημάτων
διαχείρισης μάθησης (Learning Management Systems ‐ LMS) […] φαίνεται
πως αποτελεί ένα από τα εξέχοντα χαρακτηριστικά ανάπτυξης της e‐
learning στην τριτοβάθμια εκπαίδευση παγκοσμίως. […] Η σημερινή
ανωριμότητα της μάθησης on‐line αποδεικνύεται από την ελάχιστη
εφαρμογή συστημάτων διαχείρισης περιεχομένου […].
Οι ΤΠΕ έχουν διεισδύσει στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, αλλά ο αντίκτυπός
τους ήταν μεγαλύτερος στις διοικητικές υπηρεσίες (π.χ. εισαγωγές,
εγγραφές, πληρωμές διδάκτρων, αγορές) παρά στα παιδαγωγικά
θεμελιώδη στοιχεία της τάξης. Παρά τους ενδοιασμούς που εκφράζουν οι
εκθέσεις σχετικά με την ένταξη των ΤΠΕ στην τριτοβάθμια διδασκαλία και
μάθηση, δηλώνουν έντονα και μια γενική εμπιστοσύνη στη χρήση της
εκπαιδευτικής τεχνολογίας. Η παγίωση της τεχνολογίας και η έλλειψη
πολιτιστικής ιδιαιτερότητας θεωρούνται οι κύριες αιτίες έλλειψης
επιτυχίας στην e‐learning: « Η τεχνολογία δεν οδηγεί από μόνη της στην
εκπαιδευτική επιτυχία. Για να έχει αξία, διδασκόμενοι και εκπαιδευτικοί θα
πρέπει να την χρησιμοποιούν για να κάνουν κάτι χρήσιμο. […] το
εκπαιδευτικό περιεχόμενο και οι υπηρεσίες της e‐learning […] θα πρέπει
να προσαρμόζονται στις τοπικές ανάγκες και πολιτισμούς.
Είναι τα πανεπιστήμια έτοιμα;

Ο Harald Haugen, συντονιστής του προγράμματος ΕΠΙΛΟΓΩΝ και

ακαδημαϊκός από το Høgskulen Stord/Haugesund (Νορβηγία) έχει πει ότι :
«συμφωνώ ότι η μεγάλη πλειοψηφία των πανεπιστημίων είναι
απροετοίμαστη». Μιλά για «τη βασισμένη στη γνώση οικονομία». Αλλά
είμαι φοβισμένος ότι αυτό έχει ένα πολύ ευρύτερο φάσμα, όχι μόνο
οικονομία αλλά ολόκληρη η οργάνωση. Τα παλαιά πανεπιστήμια
προετοιμάζονται να εκμεταλλευτούν την σύγχρονη e‐εκμάθηση, να
συνεργαστούν, να ανταλλάξουν τα προϊόντα και την πείρα, για να
αναγνωρίσουν τα προγράμματα και τις πιστώσεις μελέτης μεταξύ τους;
Είμαι φοβισμένος πως όχι». «Πολλά πανεπιστήμια έχουν κολλήσει στο
δρόμο τους προς την ύπαρξη ψηφιακά», προσθέτει ο Peter Floor ,
συντονιστής προγράμματος και ο εκπρόσωπος ομάδας της Κοΐμπρα στην
Επιτροπή συνδέσμου LC. «Κατά την άποψή μου αυτό είναι λόγω μιας
έλλειψης τουλάχιστον κάποιας θεσμικής σκέψης (που ακολουθείται με τις
αποφάσεις που είναι αμετάκλητες όταν γίνονται από τους διευθυντές!)
όπου το πανεπιστήμιο επιθυμεί να τοποθετηθεί σε όλη την Ευρώπη ή σε
όλο τον κόσμο π.χ., χρόνος 5 έτη. Αλλά ποια προγράμματα (λαμβάνοντας
υπόψη τις δυνάμεις και τις επιθυμητές προοπτικές αύξησης), σε ποιο
επίπεδο (έρευνα‐προσανατολισμός , επάγγελμα‐προσανατολισμός , κ.λπ.),
για ποια είδη σπουδαστών (μακρινών, ισόβιων αρχάριοι σπιτιών,
κ.λπ.),ποια η στρατηγική χρηματοδότησης (εισοδηματική παραγωγή
επιθυμητή;), κ.λπ.;» Γιατί αυτή η έλλειψη; Ο Peter Floor (Floor
1998)αναφέρει μερικούς λόγους, μεταξύ αυτών ότι οι πανεπιστημιακοί
προϋπολογισμοί «συρρικνώνονται και θα συρρικνωθούν περισσότερο στην
οικονομική κρίση αυτής της περιόδου…», το γεγονός ότι «πολλά άτομα δεν
έχουν ενσωματώσει ακόμα τις ICT ως τμήμα της ζωής τους και πολλοί δεν
γνωρίζουν ότι οι νέες γενεές των σπουδαστών είναι συνολικά διαφορετικές
από αυτή την άποψη». Ο Cris Ohagan (πανεπιστήμιο του Derby) είπε: «τα
πανεπιστήμια εκθέτει το γεγονός ότι οι δάσκαλοί μας είναι ανεκπαίδευτοι,
ότι οι διαλέξεις είναι ένας φτωχός τρόπος εκμάθησης , κ.λπ. Αυτό εξηγεί εν
μέρει τη φτωχή λήψη. Είναι μόνο πραγματικά ικανοί να χρησιμοποιήσουν
τις μεθόδους με τις οποίες οι ίδιοι δίδαξαν.»
Ο Harald Haugen επισημαίνει μερικές ιδέες για να μπουν τα πανεπιστήμια
στην σωστή πορεία: «η e‐εκμάθηση ασκεί μια πρόσθετη πίεση στα όργανα
(…). Εάν το Διαδίκτυο και η σφαιρική διανομή των σειρών μαθημάτων και
του υλικού εκμάθησης κρατήσουν και επεκταθούν, τα παλαιά
πανεπιστήμια θα χάσουν μέρος της δύναμης τους και της θέσης τους. Τα
πανεπιστήμια δεν πρέπει να γίνουν υπεραγορές για τις ενότητες και τις
δημοφιλείς σειρές μαθημάτων παραδίδοντας την καθαρή e‐εκμάθηση σε
ανταγωνισμό με τις ιδιωτικές επιχειρήσεις. Πρέπει μάλλον να
εκμεταλλευτούν τη στερεά ακαδημαϊκή βάση τους, και να πάνε σε
προγράμματα μελέτης που προσθέτουν κάτι θετικό στην υπάρχουσα

κατάσταση» (O’Hagan 1999; P. 1999).
4.1 ΕΠΕΞΗΓΗΣΗ ΕΝΝΟΙΩΝ
4.1.1 Η Εκπαίδευση από Απόσταση ή ΤηλεΕκπαίδευση

Η εκπαίδευση από απόσταση είναι μία μορφή ελεύθερης εκπαίδευσης

στην οποία δεν απαιτείται ο εκπαιδευτής και οι εκπαιδευόμενοι να
βρίσκονται στον ίδιο τόπο. Ο εκπαιδευτής επικοινωνεί με τους
εκπαιδευόμενους με κάποιο μέσο αμφίδρομης επικοινωνίας σύγχρονης ή
ασύγχρονης. Η εκπαίδευση αυτή ονομάζεται και τηλε‐επιμόρφωση ή τηλε‐
εκπαίδευση. Υπάρχουν πολλές μορφές εκπαίδευσης από απόσταση.
Κάποιες μορφές κάνουν προσομοίωση της διδασκαλίας που γίνεται μέσα
στην τάξη με πλήρη επικοινωνία καθηγητών και μαθητών σε πραγματικό
χρόνο, ενώ άλλες μορφές υποστηρίζουν την ανεξάρτητη μάθηση που
κατευθύνεται από τον εκπαιδευόμενο. Η μορφή ανεξάρτητης μάθησης με
ασύγχρονη επικοινωνία εφαρμόζεται στα περισσότερα συστήματα
εκπαίδευσης από απόσταση. Ένας από τους στόχους της ανοιχτής και εξ
αποστάσεως εκπαίδευσης είναι να παρέχει δυνατότητα πρόσβασης σε όλα
τα επίπεδα εκπαίδευσης σε άτομα που δεν μπορούν με άλλους τρόπους να
συμμετέχουν σε αυτά, λόγω της γεωγραφικής θέσης που κατοικούν ή λόγω
ειδικών προσωπικών προβλημάτων. Άλλος στόχος είναι να μεταδοθούν
μαθήματα σε απομακρυσμένες περιοχές στις οποίες δεν μπορούν να
μεταβούν οι καθηγητές για να διδάξουν ή να. μεταδοθούν στα
εκπαιδευτικά ιδρύματα μιας περιοχής μαθήματα στα οποία διδάσκουν
διάσημοι καθηγητές από γνωστά πανεπιστήμια από όλο τον κόσμο. Η
παρουσίαση μαθημάτων από απόσταση μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για
να βελτιώσει ένας καθηγητής τις τεχνικές διδασκαλίας του
παρακολουθώντας άλλους καθηγητές να διδάσκουν το ίδιο μάθημα με
αυτόν, ή για συνεργασία του καθηγητή με άλλους καθηγητές και για
συνεργασία σχολείων μεταξύ τους.
Στο παρελθόν υπήρχε εκπαίδευση από απόσταση που γινόταν κυρίως δια
αλληλογραφίας Για τον ίδιο σκοπό οι εκπαιδευτές χρησιμοποιούσαν
κασέτες ήχου και βιντεοκασέτες που αποστελλόταν ταχυδρομικά στους
εκπαιδευόμενους. Επίσης γινόταν και χρήση καναλιών της τηλεόρασης
όπου παρουσιαζόταν σεμινάρια και κύκλοι μαθημάτων με μορφή
τηλεοπτικών εκπομπών. Όλα τα μέσα αυτά λέγονται μη αλληλεπιδραστικά
διότι δεν υπήρχε η δυνατότητα να απαντήσει άμεσα ο εκπαιδευόμενος.
Στη σημερινή εποχή έχουν αναπτυχθεί τα δίκτυα υπολογιστών που

προσφέρουν πολλές δυνατότητες αλληλεπιδραστικής επικοινωνίας και
διευκολύνουν την εκπαίδευση από απόσταση. Όλες οι πληροφορίες που
βρίσκονται σε μορφή κειμένων, εικόνας και ήχου μετατρέπονται σε
ψηφιακή μορφή. Μέσω του δικτύου υπολογιστών ο εκπαιδευτής μπορεί να
αποστείλει τέτοιες πληροφορίες ψηφιακής μορφής στους
εκπαιδευόμενους οι οποίοι βρίσκονται σε μακρινές αποστάσεις. Το δίκτυο
υπολογιστών είναι ένα μέσο επικοινωνίας σύγχρονης ή ασύγχρονης. Αυτό
το μέσο μπορεί να συνδυαστεί και με άλλα μέσα επικοινωνίας όπως είναι η
αμφίδρομη τηλεόραση (interactive TV, ITV ) ή η τηλεδιάσκεψη με φωνή
(audio) και εικόνα (video) μέσω του Internet. Προγράμματα όπως το CU‐
SeeMe, NetMeeting, ClassPoint μπορούν να χρησιμοποιηθούν για
μετάδοση video και audio σε πραγματικό χρόνο.
Με το δίκτυο υπολογιστών σε μία τηλεδιάσκεψη πολλών ατόμων μπορούν
να γίνονται παρουσιάσεις κειμένων εικόνων, γραφικών και ήχου, να
σχεδιάζονται παρουσιάσεις μαθημάτων με πολυμέσα (multimedia
courses). Τα πολυμέσα παρουσιάζουν στον υπολογιστή κείμενα,
προγράμματα software, εικόνες video και ήχου και με αυτά μπορεί να
σχεδιαστεί εκπαιδευτικό λογισμικό (educational software). Στην
εκπαίδευση εξ αποστάσεως χρησιμοποιούνται αυτά τα μέσα επικοινωνίας
σε συνδυασμό μεταξύ τους ώστε να υπάρξει όσο το δυνατόν καλύτερη
καθοδήγηση των εκπαιδευόμενων.
Στο δίκτυο υπολογιστών η επικοινωνία σε πραγματικό χρόνο μπορεί να

χρησιμοποιηθεί για την δημιουργία εικονικών‐δυνητικών τάξεων που
προσομοιώνουν την πραγματική διδασκαλία μέσα στην τάξη. Τα
περιβάλλοντα επικοινωνίας του δικτύου υπολογιστών που
χρησιμοποιούνται για το σκοπό αυτό είναι α) επικοινωνία με φωνή και
εικόνα (με προγράμματα όπως ClassPoint, Netmeeting, CU‐SeeMe), β)
επικοινωνία με γραπτά κείμενα text chat (με προγράμματα όπως IRC,ISQ,
MUDs, MOOs) και γ) επικοινωνία με σχεδιαγράμματα (με προγράμματα
Whiteboards λευκούς πίνακες, που αντιπροσωπεύουν τον πίνακα της
πραγματικής τάξης). Σε έναν λευκό πίνακα ο καθηγητής και οι μαθητές
μπορούν να σχεδιάζουν από απόσταση διάφορα σχεδιαγράμματα και να τα
επεξεργάζονται από κοινού ή να χρησιμοποιούν έτοιμα σχέδια και γραφικά
που τους παρέχει το πρόγραμμα. Οι ιδιότητες της επικοινωνίας μέσω
υπολογιστών δίνουν στην εκπαίδευση χαρακτήρα που έχει στοιχεία της
παλαιότερης εξ αποστάσεως εκπαίδευσης με μη αλληλεπιδραστικά μέσα
αλλά δίνουν επιπλέον και κοινές ιδιότητες με την ζωντανή διδασκαλία που
γίνεται πρόσωπο με πρόσωπο μέσα στην τάξη. Αυτός ο συνδυασμός των
ιδιοτήτων διαμορφώνει ένα νέο περιβάλλον μάθησης. Η εκπαίδευση από
απόσταση μέσω του Internet διαφέρει από τις παλαιότερες μορφές
εκπαίδευσης από απόσταση διότι εξασφαλίζει σύγχρονη και ασύγχρονη

επικοινωνία, δυνατότητες συλλογής αποθήκευσης και εύρεσης
πληροφοριών, τεχνολογίες μετάδοσης δεδομένων με μεγάλες ταχύτητες.
Σήμερα τα εκπαιδευτικά ιδρύματα μπορούν να παρέχουν εκπαίδευση σε
άτομα που κατοικούν σε μακρινές περιοχές. Τα προγράμματα εκπαίδευσης
εξ αποστάσεως αναπτύσσονται και βελτιώνονται διαρκώς και
χρησιμοποιούνται από πολλά πανεπιστήμια. Οι ενήλικοι εργαζόμενοι
μπορούν να έχουν μια δεύτερη ευκαιρία να παρακολουθήσουν
πανεπιστημιακή εκπαίδευση από απόσταση ή ενήλικοι που δεν έχουν
ολοκληρώσει τις βασικές σπουδές τους (γυμνάσιο, λύκειο), μπορούν να
συνεχίσουν με ολοκληρωμένα προγράμματα εκπαίδευσης από απόσταση
που πρόκειται να δημιουργηθούν. Με την χρήση του Internet και της
τηλεπληροφορικής μπορούν να ξεπεραστούν δυσκολίες όπως μακρινή
απόσταση, η έλλειψη χρόνου και να καταρτιστούν οι εργαζόμενοι στον
χώρο εργασίας τους. Οι μαθητές σχολείων από διαφορετικές περιοχές,
μπορούν να παρακολουθήσουν μαζί το ίδιο μάθημα ή να συμμετέχουν σε
κοινές ομαδικές εργασίες και να συνεργάζονται ακόμη με διάφορους
κοινωνικούς φορείς εκτός του σχολείου.
4.1.1.1 Σε ποιούς Απευθύνεται η Εκπαίδευση από Απόσταση

Σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης και σε εργαζόμενους ενήλικους
Η εκπαίδευση από απόσταση απευθύνεται είτε σε ενήλικους είτε σε

μαθητές σχολείων. Μπορεί να διαχωριστεί σε τρεις βασικές κατηγορίες. α)
Εκπαίδευση και διαρκής κατάρτιση εργαζόμενων ενηλίκων, β) ανώτερη
εκπαίδευση σε πανεπιστήμια και σε κολέγια, γ) κατώτερη και μέση
εκπαίδευση σε μαθητές δημοτικών σχολείων και γυμνασίων λυκείων. Τα
τελευταία χρόνια γίνονται προσπάθειες σε κάθε χώρα ώστε τα σχολεία
όλων των βαθμίδων εκπαίδευσης και τα πανεπιστήμια να συνδεθούν στο
παγκόσμιο δίκτυο υπολογιστών Internet. Έτσι η εκπαίδευση από απόσταση
μέσω του Internet μπορεί να είναι προσιτή σε μαθητές κάθε ηλικίας από
όλο τον κόσμο. Οι ενήλικοι που παρακολουθούν μαθήματα με εκπαίδευση
από απόσταση συνήθως είναι εργαζόμενοι ή έχουν οικογενειακές
υποχρεώσεις και δεν μπορούν να παρακολουθήσουν κανονικά παραδόσεις
μαθημάτων σε διδασκαλία πρόσωπο με πρόσωπο. Στην εκπαίδευση από
απόσταση με ανεξάρτητη μάθηση οι σειρές μαθημάτων παραδίδονται στο
χώρο και στο χρόνο που επιλέγει ο εκπαιδευόμενος, συνήθως στο σπίτι ή
στο χώρο εργασίας του. Έτσι οι εργαζόμενοι προτιμούν να παρακολουθούν
μαθήματα από απόσταση. Ακόμη όταν οι εργοδότες θέλουν να βελτιώσουν
την μόρφωση των υπαλλήλων τους με επιμορφωτικά σεμινάρια, χωρίς
όμως οι υπάλληλοι να φύγουν από τον τόπο εργασίας τους, επιλέγουν την
εκπαίδευση από απόσταση.
Όταν η εκπαίδευση απευθύνεται σε μαθητές σχολείων χρησιμοποιούνται

μέθοδοι προσομοίωσης της πραγματικής διδασκαλίας. Οι μαθητές
επικοινωνούν με άλλα σχολεία της περιοχής ή με μαθητές από όλο τον
κόσμο και συμμετέχουν σε ομαδικές εργασίες. Τα σχολεία
απομακρυσμένων περιοχών παρακολουθούν μαθήματα από καθηγητές
που βρίσκονται σε κεντρικές πόλεις και δεν μπορούν να επισκεφθούν τις
περιοχές αυτές. Αυξάνονται οι ευκαιρίες επικοινωνίας και αυξάνεται η
συμμετοχή των ατόμων που εκπαιδεύονται.
Στις Η.Π.Α, τα συστήματα εκπαίδευσης από απόσταση βελτιώνονται

συνεχώς και εφαρμόζονται σε όλους τους τομείς της εκπαίδευσης.
Συγκεκριμένα: Κολλέγια, ανοιχτά πανεπιστήμια, εικονικά‐δυνητικά
πανεπιστήμια, δημοτικά σχολεία και γυμνάσια (Κ‐12), Ιδρύματα δια βίου
εκπαίδευσης ενηλίκων και διαρκούς κατάρτισης, παραδίδουν μαθήματα ή
σεμινάρια μέσω του Internet και μέσω ψηφιακής τηλεόρασης σε μαθητές
από όλο τον κόσμο. Σύντομα, το ίδιο αναμένεται να γίνει στην Ελλάδα και
στις άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής ένωσης με την σύνδεση δημοτικών
σχολείων, γυμνασίων, λυκείων και πανεπιστημίων κάθε χώρας στο
Internet.
4.1.1.2 Άτομα με ειδικές ανάγκες

Η εκπαίδευση από απόσταση επίσης απευθύνεται και σε ειδικές

κατηγορίες ατόμων με κινητικά προβλήματα που δεν μπορούν να βγουν
από το σπίτι και να παρακολουθήσουν κανονικά μαθήματα στο σχολείο.
Για τα άτομα αυτά δημιουργούνται ειδικές υπηρεσίες χειρισμού του
υπολογιστή, όπως ανίχνευση της κίνησης των ματιών του χρήστη με
ενσωματωμένη κάμερα στον υπολογιστή και αυτόματη ενεργοποίηση των
εντολών χωρίς να χρειάζεται να χρησιμοποιήσει ο χρήστης ποντίκι ή
πληκτρολόγιο. Τα άτομα με ειδικές ανάγκες μπορούν να έχουν ισότιμη
πρόσβαση στην εκπαίδευση και παρακολουθούν το μάθημα μιας τάξης
από απόσταση. Όταν η επικοινωνία γίνεται με γραπτά κείμενα, αυτό
ενισχύει την ανωνυμία των εκπαιδευόμενων και έτσι μπορούν να
αποκρύψουν από τους άλλους ότι είναι τυφλοί ή έχουν κινητικά
προβλήματα και να συμμετέχουν ως ίσοι στην επικοινωνία. Ένα
τεχνολογικό μέσο που μπορεί να χρησιμοποιήσει ένας τυφλός είναι ένα
σύστημα που συνθέτει φωνή και του ανακοινώνει τα μηνύματα που
εμφανίζονται στην οθόνη, ή μπορεί να χρησιμοποιήσει ζωντανή
επικοινωνία με ήχο μέσω του Internet. H ισότητα δίνει μεγαλύτερη
αυτοπεποίθηση στο άτομο με ειδικές ανάγκες. Του δίνει δυνατότητα να
επικοινωνήσει με άτομα που ίσως θα δίσταζαν να επικοινωνήσουν μαζί του
πρόσωπο με πρόσωπο, διότι συχνά τα άτομα με ειδικές ανάγκες
απομονώνονται από τους άλλους και αποτελούν ξεχωριστή μειονότητα. Η
εκπαίδευση από απόσταση δίνει στους μαθητές με ειδικά προβλήματα ένα
περιβάλλον στο οποίο έχουν αποτελεσματική επικοινωνία με ειδικούς
καθηγητές που τους βοηθούν να υπερνικήσουν τις φυσικές δυσκολίες και
να αποκτήσουν πλήρη εκπαίδευση. Δημιουργούνται κοινότητες ατόμων με
ειδικές ανάγκες και μπορούν να εκπαιδευτούν μαζί ομάδες ατόμων που
αντιμετωπίζουν κοινά προβλήματα. Το άτομο με ειδικές ανάγκες έχει
πρόσβαση στις νέες τεχνολογίες, και έχει στη διάθεση του ένα πλήθος
προγραμμάτων και υπηρεσιών. Ψυχολόγοι και σύμβουλοι που κατοικούν
σε μακρινές περιοχές, επικοινωνούν μαζί του και του παρέχουν οδηγίες
από απόσταση.
4.1.3 Τι επιτυγχάνουμε με την Επικοινωνία μέσω Υπολογιστών στην Εκπαίδευση
Ανεξαρτησία από την απόσταση. Η ανεξαρτησία από την απόσταση
επιτυγχάνεται με την δημιουργία των "εικονικών‐δυνητικών χώρων
συζήτησης." Αυτοί είναι νοητοί χώροι όπου συναντιούνται και συζητούν
μεταξύ τους οι χρήστες του δικτύου ηλεκτρονικών υπολογιστών
ανεξάρτητα από τον τόπο που βρίσκονται.“Oποιοσδήποτε χρήστης μπορεί
να μπει από μακριά στον εικονικό χώρο που γίνεται η συζήτηση και να
επιλέγει ο ίδιος τον τόπο που θέλει χωρίς να είναι αναγκασμένος να πάει
σε κάποιο πραγματικό χώρο για να συναντήσει τους συνομιλητές του. Δεν
είναι απαραίτητο να εγκαταλείψει το χώρο της δουλειάς του ή το σπίτι του
για να παρακολουθήσει συζητήσεις ή σειρές μαθημάτων. Επίσης
εξουδετερώνεται και ο χρόνος που θα χρειαζόταν για να ταξιδέψει αν
επρόκειτο να συναντήσει πραγματικά τα ίδια άτομα και συγχρόνως
γλιτώνει από τις ταλαιπωρίες ενός μεγάλου ταξιδιού" (Berge & Collins,
1993).
Ανεξαρτησία από τον χρόνο. "Επικρατεί η συνήθεια να λειτουργούν τα

συστήματα δικτύων υπολογιστών χωρίς καμία απολύτως διακοπή 24 ώρες
το εικοσιτετράωρο και να είναι διαθέσιμα για χρήση. Οποιαδήποτε
διακοπή υπάρξει είναι τυχαία και οφείλεται μόνο σε τεχνικά προβλήματα.
Αυτό δίνει την δυνατότητα στους χρήστες να κάνουν τη δουλειά τους
οποιαδήποτε ώρα τους επιτρέπει το προσωπικό τους χρονοδιάγραμμα"
(Berge & Collins, 1993). Σε επόμενες παραγράφους θα περιγράψουμε
λεπτομερώς τις δυνατότητες του δικτύου ηλεκτρονικών υπολογιστών και
την εφαρμογή τους στην εκπαίδευση.
Στα συστήματα που παρέχουν εκπαίδευση από απόσταση υπάρχουν 2

κατηγορίες αλληλεπιδραστικής επικοινωνίας: η σύγχρονη και η ασύγχρονη.
4.1.4 Σύγχρονη επικοινωνία

Στην σύγχρονη επικοινωνία την ίδια χρονική στιγμή όλοι οι εκπαιδευόμενοι
μαζί με τον εκπαιδευτή τους πρέπει να είναι συνδεδεμένοι στο δίκτυο και η
επικοινωνία γίνεται σε πραγματικό χρόνο. "Αυτή η μορφή επικοινωνίας
μπορεί να επιτευχθεί είτε με τηλεδιάσκεψη μέσω του δικτύου
υπολογιστών, είτε με χρήση της αμφίδρομης τηλεόρασης ή με video‐
διάσκεψη μέσω του Internet" (Steiner, 1996). Με το δίκτυο υπολογιστών
μπορούν να μεταφέρονται εικόνες και ήχοι σε ψηφιακή μορφή, αρχεία
εικόνας (video) και ήχου (audio). Yπάρχει η δυνατότητα μετάδοσης εικόνας
(video) και ήχου (audio) σε πραγματικό χρόνο με προγράμματα όπως το
real player. Μία μορφή επικοινωνίας σε πραγματικό χρόνο είναι το
πρόγραμμα IRC και τα παρόμοια προγράμματα talker's και chat's του
Internet, όπως και τα MUDs και ΜΟΟs που επιτρέπουν την ταυτόχρονη
επικοινωνία πολλών χρηστών του δικτύου με γραπτά μηνύματα. Επίσης τα
προγράμματα talk, ISQ, write που επιτρέπουν την ταυτόχρονη επικοινωνία
δύο χρηστών σε πραγματικό χρόνο με γραπτά μηνύματα. Στη σύγχρονη
επικοινωνία ανήκει και η video‐διάσκεψη μέσω Internet (desktop
videoconference) και η επικοινωνία CU‐SeeMe (= “σε βλέπω ‐ με βλέπεις”),
που επιτρέπουν επικοινωνία με σήμα video και ήχου. Η διδασκαλία μέσω
Internet, σύμφωνα με έρευνες, για να έχει αποτελεσματικότητα απαιτεί
συχνή αλληλεπιδραστική επικοινωνία σε πραγματικό χρόνο του καθηγητή
με τους μαθητές και των μαθητών μεταξύ τους ώστε οι μαθητές να
δέχονται συμβουλές και καθοδήγηση και να ενθαρρύνονται να
συμμετέχουν σε ομαδικές εργασίες. Χωρίς αυτή την επικοινωνία, η
διδασκαλία απομονώνει τον μαθητή και γίνεται απρόσωπη.
4.1.5 Ασύγχρονη επικοινωνία

"Η ασύγχρονη επικοινωνία δεν απαιτεί την ταυτόχρονη συμμετοχή όλων

των μαθητών και των καθηγητών την ίδια χρονική στιγμή αλλά γίνεται με
την μορφή ανακοινώσεων. Οι εκπαιδευόμενοι επιλέγουν την χρονική
στιγμή που θα διαβάσουν τις οδηγίες του εκπαιδευτή οι οποίες
παραμένουν αποθηκευμένες σε κάποια περιοχή."(Steiner, 1996). Η
ασύγχρονη επικοινωνία μπορεί εκτός από τα γρα
Η ασύγχρονη επικοινωνία είναι πιο ευέλικτη από την σύγχρονη

καθοδήγηση. Μερικές μορφές παλαιότερης ασύγχρονης επικοινωνίας είναι
τα μαθήματα σε κασέτες ήχου ή Video, ή τα μαθήματα δια αλληλογραφίας.
Νεότερες μέθοδοι είναι να παραδίδονται μαθήματα χρησιμοποιώντας τις

υπηρεσίες του δικτύου υπολογιστών όπως είναι οι παρακάτω για το δίκτυο
Internet: το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο: (e‐mail), οι ομάδες συζητήσεων
μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου (mailing lists), τα συστήματα με πίνακες
ανακοινώσεων (Bulletin Board systems BBS), οι ομάδες συζητήσεων
(newsgroups), και ο Παγκόσμιος Ιστός (WWW).
Οι καθηγητές και οι αυτοί που σχεδιάζουν τους κύκλους μαθημάτων
πρέπει να γνωρίζουν τις εφαρμογές εκπαίδευσης από απόσταση στο
Internet για να διαλέξουν τις κατάλληλες μεθόδους και να σχεδιάσουν
αποτελεσματικές παρουσιάσεις των μαθημάτων.
4.2 Οι διαφορές εικονικώνδυνητικών πανεπιστημίων και ανοιχτών
πανεπιστημίων

Ο Peraya (1994) διακρίνει δύο διαφορετικές κατηγορίες ενηλίκων που

αντιστοιχούν σε δύο διαφορετικά μοντέλα εκπαίδευσης από απόσταση. Τα
δύο μοντέλα αυτά είναι το εικονικό‐δυνητικό πανεπιστήμιο (Virtual
University) και το ανοιχτό πανεπιστήμιο (Open University).
"Υπάρχουν ενήλικοι που αναζητούν πλήρη μόρφωση. Ενδιαφέρονται να

παρακολουθήσουν ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα σπουδών και να
αποκτήσουν ένα νέο πτυχίο. Έτσι η εκπαίδευση από απόσταση εμφανίζεται
ως μια δεύτερη ευκαιρία εκπαίδευσης. Πολλοί είναι εργαζόμενοι και
επαγγελματίες και η εκπαίδευση από απόσταση ίσως είναι ο μόνος τρόπος
για να αποκτήσουν το πτυχίο που θέλουν.
Από την άλλη πλευρά υπάρχουν ενήλικοι που επιθυμούν απλά να
αυξήσουν τις γνώσεις τους και να έχουν κάποια πρακτική εξάσκηση πάνω
σε τομείς που αφορούν το επάγγελμα τους. Ενδιαφέρονται για
συγκεκριμένο θέμα ή τεχνικές γνώσεις και θέλουν να παρακολουθήσουν
ειδικά σεμινάρια. Αυτοί δεν είναι απαραίτητο να παρακολουθήσουν ένα
ολοκληρωμένο πρόγραμμα σπουδών που θα τους παρέχει πτυχίο. Ο κύριος
στόχος τους είναι να έχουν κάποια επιπλέον ενημέρωση που θα αυξήσει τα
επαγγελματικά τους προσόντα" (Peraya, 1994).
Δημιουργούνται δύο μορφές εκπαίδευσης από απόσταση για να

καλυφθούν οι ανάγκες αυτών των δύο κατηγοριών.
"Σε αυτές κατηγορίες εκπαίδευσης από απόσταση υπάρχει διαφορά ως

προς τον ρόλο και τα καθήκοντα του καθηγητή. Η εκπαίδευση από
απόσταση που παρουσιάζει ομοιότητες με εκπαίδευση συνηθισμένου

πανεπιστημίου, γίνεται σε εικονικό‐δυνητικό πανεπιστήμιο όπου
απαιτούνται πανεπιστημιακοί καθηγητές, και διεξαγωγή έρευνας
παράλληλα με την διδασκαλία. Αντίθετα σε ένα ανοιχτό πανεπιστήμιο ο
κύριος σκοπός είναι η διδασκαλία και η μετάδοση γνώσεων και το
ερευνητικό έργο δεν είναι υποχρεωτικό για τους καθηγητές αλλά γίνεται
προαιρετικά Αυτές οι γενικές διαφορές έχουν ως αποτέλεσμα να
διαφέρουν στους δύο τρόπους εκπαίδευσης η οργάνωση της διδασκαλίας
και η δημιουργία των διδακτικών κειμένων" (Peraya,1994). Στο εικονικό‐
δυνητικό πανεπιστήμιο (Virtual University) για να παρακολουθήσει κανείς
τα μαθήματα πρέπει να έχει απολυτήριο λυκείου ενώ στο ανοιχτό
πανεπιστήμιο (Open University) μπορεί να εγγραφεί οποιοσδήποτε
ενήλικος ανεξάρτητα από το επίπεδο μόρφωσης του.
4.2.1 Οι Eικονικέςδυνητικές Kοινότητες (virtual communities)

To λεξικό COD, 1991 ορίζει την λέξη virtual ως εξής: "Εικονικό‐δυνητικό
(virtual) σημαίνει κάτι νοητό που εμφανίζεται ως πραγματική οντότητα,
αλλά είναι κατασκευασμένο μέσα από πρόγραμμα πληροφορικής. "(COD,
1991). Τα δίκτυα υπολογιστών με διάφορους τρόπους επιτρέπουν την
αλληλεπιδραστική συζήτηση πολλών ατόμων. Η επικοινωνία γίνεται κυρίως
με γραπτά κείμενα και έτσι λείπουν από αυτή ορισμένα στοιχεία της μη
λεκτικής επικοινωνίας όπως οι εκφράσεις του προσώπου, ο τόνος της
φωνής, το ύφος οι χειρονομίες κ.λ.π., οπότε η επικοινωνία δεν είναι
πλήρης. Αυτό δεν εμποδίζει την δημιουργία μιας εικονικής κοινότητας.
Κάποιος στον εικονικό χώρο μπορεί να συζητάει με άτομα που έχουν τις
ίδιες με αυτόν ανησυχίες, κοινά ενδιαφέροντα, παρόμοιες επιδεξιότητες
και κοινές επιδιώξεις."(Berge & Collins, 1993). Όπως είπε το 1993 ο
Loughlin, "κάποιος θα μπορούσε να είναι απομονωμένος από τους ομοίους
του στον πραγματικό κόσμο ενώ στον εικονικό‐δυνητικό χώρο να έχει τους
εικονικούς‐δυνητικούς φίλους του που "κατοικούν" μέσα στην οθόνη του
υπολογιστή σε οποιαδήποτε απόσταση μακριά από αυτόν και αν
βρίσκονται" (Loughlin, 1993). Έτσι φαινομενικά μειώνεται η απομόνωση
ενός ατόμου διότι μπορεί να επεκτείνει τις γνωριμίες του σε άλλα επίπεδα.
Σε καμιά περίπτωση όμως ο εικονικός‐δυνητικός κόσμος δεν μπορεί να
αντικαταστήσει τον πραγματικό αλλά μόνο να τον συμπληρώσει
προσθέτοντας του περισσότερα επίπεδα. Συχνά η απομόνωση των ατόμων
στον πραγματικό κόσμο εξακολουθεί να υπάρχει.
Ήδη από το 1986 ο Ηiltz είχε πει ότι "η εισαγωγή των ηλεκτρονικών
υπολογιστών στην εκπαίδευση με τις εικονικές‐δυνητικές τάξεις θα πετύχει
τους στόχους της μόνο αν οι μαθητές αποκτήσουν μία ενεργητική στάση
απέναντι στην εκπαιδευτική διαδικασία και εκμεταλλευτούν πλήρως τις

δυνατότητες της τεχνολογίας για αλληλεπιδραστική επικοινωνία με τον
δάσκαλο και τους συμμαθητές τους, αν και από αυτή την επικοινωνία
εκλείπουν ορισμένα στοιχεία της ζωντανής επικοινωνίας" (Hiltz, 1986). Οι
υπολογιστές παρέχουν πολλές υπηρεσίες στη διαπροσωπική επικοινωνία
των ατόμων είτε είναι συνδεδεμένοι εντός δικτύου είτε με υπηρεσίες εκτός
δικτύου. "Τα δίκτυα ηλεκτρονικών υπολογιστών δίνουν έναν κοινωνικό
χαρακτήρα στην παλαιότερη εκπαίδευση εξ αποστάσεως διότι κάνουν
προσομοίωση της ζωντανής διδασκαλίας πρόσωπο με πρόσωπο και
δημιουργούν εικονικούς‐δυνητικούς χώρους για ομαδικές συζητήσεις
πολλών ατόμων" (Berge & Collins, 1993).
"Στις εικονικές κοινότητες η συμμετοχή των ατόμων δεν έχει τους

περιορισμούς που συναντούμε σε άλλες μορφές εκπαίδευσης. Υπάρχουν
όμως και ορισμένα μειονεκτήματα δηλαδή η εκμάθηση στη χρήση του
συστήματος απαιτεί αρκετό χρόνο, η συζήτηση με γραπτά κείμενα μειώνει
τον πλήρη κοινωνικό χαρακτήρα της επικοινωνίας, για την σύνδεση
απαιτείται πρόσθετος εξοπλισμός του υπολογιστή με μηχανικά μέρη και
προγράμματα πληροφορικής, η 24‐ωρη λειτουργία του δικτύου συχνά έχει
διακοπές και βλάβες. Από τα πλεονεκτήματα που αναφέραμε, τα πιο
σημαντικά που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για εκπαίδευση είναι η
επικοινωνία με γραπτά κείμενα και οι δυνατότητες για διαπροσωπική
αλληλεπιδραστική επικοινωνία των ατόμων στη διάρκεια της μάθησης"
(Berge & Collins, 1993).
4.2.3 Εκπαίδευση μέσω του Παγκοσμίου Ιστού( WWW).

"Ο Παγκόσμιος Ιστός (World‐Wide Web ή με τα αρχικά WWW) έχει κάνει
πραγματικότητα αυτό που παλαιότερα οραματίστηκαν κάποιοι θεωρητικοί
της επικοινωνίας. Μια σύγχρονη και ασύγχρονη επικοινωνία ανάμεσα
στους ανθρώπους, όπου και αν βρίσκονται, οποιαδήποτε στιγμή. Ο
Παγκόσμιος Ιστός, όπως και όλες οι εξελίξεις στην τεχνολογία επικοινωνιών
συντελούν στην δημιουργία εικονικών‐δυνητικών κοινοτήτων που
αποτελούνται από ερευνητές, επιστήμονες και καθηγητές" (Peraya, 1994).
O Παγκόσμιος Ιστός (WWW) με κατάλληλα προγράμματα λογισμικού

μπορεί να επιτρέψει την σύγχρονη επικοινωνία με γραπτά κείμενα σε
περιβάλλον που μοιάζει με το IRC. Επιπλέον με κατάλληλα προγράμματα
όπως το NetMeeting και το C‐you, C‐me(σε βλέπω ‐με βλέπεις) ή το
ClassPoint και με κάμερα, μικρόφωνο, κάρτα video και κάρτα ήχου στον
υπολογιστή, το δίκτυο υπολογιστών επιτρέπει σύγχρονη αμφίδρομη
επικοινωνία με εικόνα (video)και ήχο(audio). Η πιο εντυπωσιακή μορφή
επικοινωνίας γίνεται με προγράμματα όπως το ClassPoint που

δημιουργούν εικονικές δυνητικές τάξεις στον Παγκόσμιο Ιστό όπου οι
μαθητές και οι καθηγητές επικοινωνούν σε πραγματικό χρόνο με φωνή και
εικόνα.
Στη μορφή που έχει ο Παγκόσμιος Ιστός χρησιμοποιείται κυρίως για την
ασύγχρονη επικοινωνία. “Ο Παγκόσμιος Ιστός (WWW) αντιμετωπίζεται
συνήθως ως μέσο ανακοινώσεων ή ηλεκτρονικών εκδόσεων. Στον
Παγκόσμιο Ιστό (WWW) ανακοινώνονται πληροφορίες για προγράμματα
μαθημάτων δημοσιεύονται σημειώσεις μαθημάτων και παρουσιάσεις
εργασιών αλλά μπορεί να χρησιμοποιηθεί και ως μέσο για ολοκληρωμένη
εκπαίδευση εξ αποστάσεως αν χρησιμοποιήσουμε τις σελίδες του
Παγκόσμιου Ιστού (WWW) για πραγματική καθοδήγηση των μαθητών. Αν
συγκρίνουμε τον Παγκόσμιο Ιστό (WWW) με άλλα μέσα επικοινωνίας
βλέπουμε ότι υπερέχει για τους εξής λόγους: Τα εκπαιδευτικά κέντρα
μπορούν να δημιουργούν πηγές πληροφοριών και να παραδίδουν σειρές
μαθημάτων σε όλο τον κόσμο. Το κόστος της εκτύπωσης και αποστολής
εντύπων μέσω ταχυδρομείου εξουδετερώνεται διότι οι σελίδες του
Παγκόσμιου Ιστού διαδίδονται μέσα από το Internet σε όλους τους χρήστες
.Οι δημοσιευμένες πληροφορίες στον Παγκόσμιο Ιστό μπορούν να
διορθωθούν και να συμπληρωθούν μία φορά στον υπολογιστή
εξυπηρέτησης του δικτύου (server) και όλοι οι χρήστες θα δουν τις αλλαγές
χωρίς να χρειάζεται να αλλαχθεί το κείμενο για τον κάθε χρήστη ξεχωριστά.
Οι αλληλεπιδραστικές επικοινωνίες γίνονται με αποστολή κειμένων,
εικόνων,video, γραφικών και ήχου από τον καθηγητή στον μαθητή, από τον
μαθητή στον καθηγητή και από μαθητή σε άλλους μαθητές. Οι μαθητές
επικοινωνούν με τον δάσκαλο πιο εύκολα και αναπτύσσονται νέες μορφές
συνεργασίας μεταξύ τους. Οι μαθητές μπορούν να συμμετέχουν σε
εργασίες που γίνονται από πολλά άτομα μαζί" (McLeod). Στον Παγκόσμιο
Ιστό (WWW) με διάφορα εργαλεία προγραμματισμού όπως Java,
Javascript, ActiveX μπορούν να σχεδιαστούν Ιστοσελίδες με πολλές
δυνατότητες. Κάθε πανεπιστήμιο μπορεί να δημιουργήσει τις δικές του
Ιστοσελίδες και να παρέχει με αυτές εκπαίδευση από απόσταση με μορφή
κειμένου. Σε μία εκπαιδευτική Ιστοσελίδα μπορούν να δημιουργούνται
τέστ και ερωτηματολόγια όπου αφήνουν στο χρήστη περιορισμένο χρόνο
να απαντήσει και δίνει άμεσα τις απαντήσεις του. Διαγωνίσματα αυτής της
μορφής μπορούν να υποβάλλονται στους μαθητές που παρακολουθούν το
μάθημα από απόσταση. Ο Παγκόσμιος Ιστός (WWW) εμφανίζει κείμενα
στην οθόνη του υπολογιστή που λέγονται hypertexts. Στα κείμενα αυτά
μπορούν να περιέχονται δυναμικές συνδέσεις (links) που οδηγούν σε άλλες
περιοχές του Ιστού. Ακόμη μαζί με τα κείμενα μπορούν να παρουσιάζονται
φωτογραφίες, αρχεία ήχου (audio), κινούμενης εικόνας (video). Το
πρόγραμμα που παρουσιάζει τις Ιστοσελίδες λέγεται Browser. Τα πιο

διαδεδομένα προγράμματα Browser που χρησιμοποιούνται σήμερα είναι
το Netscape και το Explorer ενώ το πρώτο που δημιουργήθηκε ήταν το
Mosaic. Οι Browsers επιτρέπουν να εμφανίζονται Ιστοσελίδες γραμμένες
με κείμενα Hypertexts σε γλώσσα κειμένου html (Hypertext Markup
Language). Υπάρχουν ακόμη Browsers που επιτρέπουν την εμφάνιση
τρισδιάστατων γραφικών με την γλώσσα VRML (Virtual Reality Model
Language) ή οποία είναι μία γλώσσα δημιουργίας γραφικών, ενώ
δημιουργούνται και νέες μορφές hypertexts κειμένων σε γλώσσα DHTML
(Dynamic HTML). Το δυναμικό html επιτρέπει τη δημιουργία κειμένων που
δεν έχουν σταθερή θέση και μορφή στην ιστοσελίδα αλλά ο χρήστης
μπορεί να καθορίζει την θέση και την μορφή τους κάθε στιγμή. Η
τεχνολογία streaming audio επιτρέπει στον χρήστη να ακούει ένα αρχείο
ήχου την στιγμή που έρχεται στον υπολογιστή του από το δίκτυο χωρίς να
χρειάζεται να το αποθηκεύσει στο σκληρό του δίσκο. Αυτό δίνει την
δυνατότητα να μεταδίδεται ο ήχος σε πραγματικό χρόνο. Έτσι ένας
ραδιοφωνικός σταθμός με κάποιον υπολογιστή εξυπηρέτησης δικτύου
μπορεί να μεταδώσει σε πραγματικό χρόνο το πρόγραμμα του μέσω του
Internet. Αυτή η τεχνολογία μπορεί να χρησιμοποιηθεί στην εκπαίδευση
από απόσταση για επικοινωνία μαθητή‐καθηγητή και μαθητή με άλλους
μαθητές.
Το ίδιο ισχύει και για τα αρχεία video τα οποία μπορούν να μεταδοθούν σε
πραγματικό χρόνο με τεχνολογία streaming video.Το πρόβλημα με τα
αρχεία video είναι ότι έχουν πολλά δεδομένα, καταλαμβάνουν μεγάλη
μνήμη και απαιτούνται πολύπλοκοι αλγόριθμοι συμπίεσης για να κόβουν
τις περιττές πληροφορίες, υψηλός ρυθμός μετάδοσης των πληροφοριών
για να διατηρείται σταθερή η εικόνα και παράλληλα μέσα από το ίδιο
εύρος ζώνης πρέπει να μεταδίδεται και ήχος. Το τηλεοπτικό σήμα
συμπιέζεται κατάλληλα και δημιουργούνται τα αρχεία MPEG, AVI,κ.λ.π.
Έτσι αν ο χρήστης δεν έχει ικανοποιητική σύνδεση στο δίκτυο με μόντεμ
υψηλών ταχυτήτων, συναντά δυσκολίες στην αναπαραγωγή αρχείων video.
Αν χρησιμοποιούνται γραμμές οπτικών ινών τότε μπορεί να ξεπεραστεί
αυτό το πρόβλημα. Πολλά πανεπιστήμια σχεδιάζουν τη δημιουργία
τηλετάξεων στις οποίες οι μαθητές θα έχουν πρόσβαση μέσω του
Παγκόσμιου Ιστού και η επικοινωνία θα γίνεται σε πραγματικό χρόνο με
χρήση των παραπάνω τεχνολογιών.
Σχετικά με την μετάδοση πληροφοριών στην εκπαίδευση εξ αποστάσεως οι
ειδικοί θέλησαν να χρησιμοποιήσουν κυρίως την κινούμενη εικόνα videο
και το κείμενο. Ο Peraya,(1994) αναφέρει ότι “ειδικοί επέμειναν κυρίως
στη χρήση του κειμένου βασισμένοι στην ιδέα ότι η γλώσσα είναι
απαραίτητη για την αποκωδικοποίηση και αντίληψη της εικόνας. Έτσι
υπερίσχυσε η επικοινωνία με γραπτά κείμενα έναντι άλλων μορφών

επικοινωνίας στο δίκτυο υπολογιστών παρόλο που σημειώθηκε μεγάλη
ανάπτυξη στα πολυμέσα και υπάρχουν πολλές δυνατότητες για χρήση
εικόνας video. Το μεγαλύτερο μέρος του υλικού που έχει δημιουργηθεί για
εκπαίδευση από απόσταση είναι σε μορφή γραπτών κειμένων" (Peraya,
1994). Ο Παγκόσμιος Ιστός χρησιμοποιείται για συγγραφή κειμένου από
πολλά άτομα.
Το Western Carolina University, (1998), παρέχει με εκπαίδευση εξ

αποστάσεως πτυχίo Master of Project Management (Οργάνωση
Παραγωγής.) (MPM).(Western Carolina University, 1998). Στην κεντρική
Ιστοσελίδα αυτού του προγράμματος εκπαίδευσης, υπάρχουν
πληροφορίες για την χρήση του Παγκόσμιου Ιστου (WWW) για
ολοκληρωμένη εκπαίδευση από απόσταση. Ώς ένα παράδειγμα των
δυνατοτήτων του Παγκόσμιου Ιστού, αναφέρουμε στοιχεία που
παρουσιάζονται στην Ιστοσελίδα του Western Carolina University,
(1998):"Το νέο πρόγραμμα εκπαίδευσης από απόσταση MPM του Western
Carolina University για παροχή πτυχίου Master of Project Management
σχεδιάστηκε με σκοπό να εκμεταλλευτεί τα οφέλη της σύγχρονης
τεχνολογίας και να παρέχει καθοδήγηση υψηλής ποιότητας
μεταπτυχιακούς κύκλους σπουδών στην οργάνωση παραγωγής, σε
επαγγελματίες, με μία μορφή καθοδήγησης που σχετίζεται με τους
γρήγορους ρυθμούς εργασίας τους. Πλήρως αναγνωρισμένο σε εθνικό
επίπεδο, αυτό το πρόγραμμα εκπαίδευσης έχει στόχο να προσαρμοστεί
στο προσωπικό πρόγραμμα του πολυάσχολου επαγγελματία και να του
εξασφαλίσει ευέλικτη και άμεση πρόσβαση στις εκπαιδευτικές
πληροφορίες από οποιαδήποτε περιοχή υπάρχει σύνδεση επικοινωνίας, σε
οποιοδήποτε χρόνο με την καλύτερη δυνατή χρήση των πλεονεκτημάτων
της τελευταίας εκπαιδευτικής τεχνολογίας" (Western Carolina University,
1998).
4.3 Τα πλεονεκτήματα του Παγκόσμιου Ιστού φαίνονται παρακάτω:
"Δεν απαιτείται η μετάβαση στο πανεπιστήμιο. Όλη η καθοδήγηση και η
διδασκαλία γίνεται μέσω του Παγκόσμιου Ιστού (WWW). Οποιοδήποτε
χρόνο και οποιαδήποτε στιγμή: Οι συμμετέχοντες εισάγονται στην
εικονική‐δυνητική τάξη ("virtual classroom"), στον Παγκόσμιο Ιστό,
τουλάχιστον μια φορά την εβδομάδα στη διάρκεια των μαθημάτων για να
λάβουν καθοδήγηση και να συμπληρώσουν τις εργασίες τους. Οι
εκπαιδευόμενοι μπορούν να έχουν πρόσβαση στις εργασίες τους μέσω του
Παγκόσμιου Ιστού." (Western Carolina University, 1998). Σε άλλο σημείο
της ίδιας σελίδας αναφέρεται:
"Επίσης υπάρχει ευελιξία και το πρόγραμμα κάθε εκπαιδευόμενου

ρυθμίζεται με βάση τα δικές του ανάγκες. Για περισσότερη άνεση μπορούν
να αλλάζουν τα προγράμματα από εβδομάδα σε εβδομάδα. Η επικοινωνία
με τον καθηγητή γίνεται με το τηλέφωνο, με ηλεκτρονικό ταχυδρομείο (E‐
mail), ή με Chatline(συνομιλία στο Internet), ή με fax. "(Western Carolina
University, 1998).
4.4 Οι τηλετάξεις ή εικονικέςδυνητικές τάξεις
Οι τηλετάξεις ή εικονικές‐δυνητικές τάξεις είναι κάποιες τάξεις σχολείων
εξοπλισμένες με μηχανήματα για τηλεδιάσκεψη μέσω δικτύου
υπολογιστών. Στις τάξεις αυτές οι μαθητές συνήθως παρακολουθούν μέσα
από οθόνες το μάθημα που διδάσκει κάποιος καθηγητής ο οποίος
βρίσκεται σε μακρινή περιοχή. Τα μηχανήματα έχουν δυνατότητες
αμφίδρομης επικοινωνίας μαθητή ‐ καθηγητή ή μαθητή με άλλο μαθητή.
Σε άλλες περιπτώσεις μπορεί 2 ή περισσότερες τηλετάξεις που βρίσκονται
σε διαφορετικές περιοχές να συνδέονται μεταξύ τους ώστε να
παρακολουθήσουν όλοι οι μαθητές μαζί το ίδιο μάθημα. Οι τηλετάξεις
διαθέτουν εξοπλισμό τελευταίας τεχνολογίας και μπορούν να μεταδίδουν
και να λαμβάνουν σήμα εικόνας video και ήχου και να επικοινωνούν με
άλλες τηλετάξεις που βρίσκονται σε μακρινές αποστάσεις. Το δίκτυο
υπολογιστών επιτρέπει την μετάδοση αυτού του σήματος. Συνήθως
χρησιμοποιείται το συμπιεσμένο ψηφιακό σήμα εικόνας video
(compressed digital video) που μπορεί μα μεταδοθεί μέσα από γραμμές
ISDN σε πραγματικό χρόνο ή μέσω δορυφόρου.
Οι εικονικές δυνητικές τάξεις στον Παγκόσμιο Ιστό (WWW)

δημιουργούνται με προγράμματα μετάδοσης σήματος εικόνας video και
ήχου audio σε πραγματικό χρόνο. Για το σκοπό αυτο χρησιμοποιείται ένα
πρόγραμμα της μορφής CU‐SeeMe ή ClassPoint.
Για την μετάδοση εικόνας video και ήχου audio στο Internet υπάρχει το
πρωτόκολλο IP multicast που χρησιμοποιείται στο MBONE το οποίο είναι
ένα εικονικό‐δυνητικό δίκτυο (virtual network), δηλαδή δεν είναι ένα
ξεχωριστό δίκτυο αλλά ένα σύνολο περιοχών του Internet που
επικοινωνούν με αυτό το πρωτόκολλο.
Όταν χρησιμοποιούνται οι εικονικές‐δυνητικές τάξεις στον παγκόσμιο Ιστό
υπάρχει το πλεονέκτημα ότι δεν χρειάζεται να συγκεντρωθούν όλοι οι
μαθητές σε μια αίθουσα διδασκαλίας αλλά μπορεί να συμμετέχει ο
καθένας από τον δικό του χώρο στο νοητό περιβάλλον συνάντησης που
δημιουργεί το λογισμικό. Αυτό το περιβάλλον συνάντησης δημιουργεί μια
τάξη που μοιάζει με την πραγματική. Ο καθηγητής μπορεί να βρίσκεται
μόνος του σε μία περιοχή και να παρουσιάζει το μάθημα σε μαθητές από
πολλές περιοχές, ή μπορεί ο μαθητής και μια ομάδα μαθητών να
βρίσκονται σε μια περιοχή και άλλες ομάδες μαθητών να παρακολουθούν
το μάθημα από απόσταση.
4.5 ΤΑ ΜΕΙΩΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΤΩΝ ΕΦΑΡΜΟΓΩΝ

Όλες οι παραπάνω προτάσεις του Peraya αφορούν την ιδανική μορφή
εκπαίδευσης από απόσταση. Όμως στην πράξη δεν εφαρμόζονται πάντοτε.
Συχνά εμφανίζεται η εξής δυσκολία: "η παρεμβολή του μέσου προκαλεί
μεταβολές στη διαδικασία μετάδοσης της πληροφορίας και στην οργάνωση
της επικοινωνίας." Δηλαδή η ανθρώπινη επικοινωνία μεταβάλλεται με την
παρεμβολή του μέσου." (Peraya, 1994).
Ο Peraya θεωρεί ότι "καθηγητές και σχεδιαστές της ύλης μαθημάτων που
είχαν εξασκηθεί να διδάσκουν σε διδασκαλία πρόσωπο με πρόσωπο. δεν
μπορούσαν να σχεδιάσουν ικανοποιητικά το περιεχόμενο μαθημάτων στην
εκπαίδευση από απόσταση γιατί από τα γραπτά κείμενα παρέλειπαν
ορισμένες πληροφορίες που είχαν συνηθίσει να τις λένε προφορικά στην
τάξη" (Peraya, 1994).
Όσες αλλαγές και αν γίνουν στην εκπαίδευση “θα εξακολουθήσουμε να
χρειαζόμαστε ειδικά προγράμματα που διευκολύνουν την εκπαίδευση και
ονομάζονται "εικονικοί‐δυνητικοί δάσκαλοι," εκπαιδευτικό υλικό
("εικονικά δυνητικά βιβλία"), πραγματικούς και εικονικούς χώρους όπου
κυρίως θα παρέχεται εκπαίδευση ("εικονικά‐δυνητικά σχολεία"),
συντονισμένες συναντήσεις που θα διευκολύνουν την εκπαίδευση
("τηλετάξεις") και κύκλους μαθημάτων ("βασική εκπαίδευση" και
"προγράμματα μαθημάτων"). Οι άνθρωποι σκέπτονται με ποιους τρόπους
μπορούν να χρησιμοποιήσουν την τεχνολογία των δικτύων υπολογιστών
για να παρέχουν εκπαίδευση και οι ειδικοί έχουν αρχίσει να προτείνουν
επαναστατικές λύσεις και πολυδάπανες προτάσεις για το μέλλον της
εκπαίδευσης, οι οποίες όμως δεν είναι απόλυτα σαφείς και δεν ξέρουμε τι
επιρροή θα έχουν” (Schuler, 1995).
Ο Schuler θέτει κάποια ερωτηματικά. Πιστεύει ότι "οι πολίτες πρέπει να
αρχίσουν να εκφράζουν τους προβληματισμούς τους και τις απόψεις τους
σχετικά με τους νέους πιθανούς τρόπους εκπαίδευσης. Να διερωτηθούν με
ποιους τρόπους μπορούν τα σημερινά ιδρύματα να παρέχουν τις νέες
μορφές εκπαίδευσης, πόσο αποτελεσματικές μπορεί να είναι αυτές, ποιοι
θα είναι οι "ευνοημένοι" που ίσως καταφέρουν να συγκεντρώσουν
οικονομικά κέρδη, ποιοι θα είναι αυτοί που ίσως να ζημιωθούν
οικονομικά, και πώς μπορεί ή πρέπει να γίνει η χρηματοδότηση αυτού του
συστήματος" (Schuler, 1995).
Είναι σημαντικό να προσέξουμε μερικά επιχειρήματα που αναφέρει ο

Schuler τα οποία φανερώνουν πολλές αδυναμίες του νέου συστήματος
εκπαίδευσης που δεν διακρίνονται εύκολα.
4.5.1 Έλλειψη σωστού εκπαιδευτικού περιεχομένου
“Υπάρχουν πολλά στοιχεία που αποδεικνύουν ότι κάποιες παλιές μέθοδοι
εκπαίδευσης που έχουν αποτύχει στο παρελθόν, εξακολουθούν ακόμη να
εφαρμόζονται—και συχνά να καλύπτονται κάτω από το όνομα
"εκπαίδευση μέσω υπολογιστή" και να διαφημίζονται σαν μέθοδοι της"
σύγχρονης επανάστασης των υπολογιστών" ή της "μεγάλης Λεωφόρου των
Πληροφοριών."
Π.χ. πολλοί άνθρωποι φαίνεται να πιστεύουν ότι όλα τα μαθήματα αλλά
και όλα τα διαγωνίσματα, οι γραπτές εξετάσεις και τα τεστ, μπορούν να
παραδίδονται με ηλεκτρονικό τρόπο μέσα από τον υπολογιστή. Αυτό θα
μπορούσε να παρακάμψει την ανάγκη να υπάρχουν οι δάσκαλοι.
Σχηματίζεται η εσφαλμένη εντύπωση ότι οι δάσκαλοι, όπως και άλλοι που
προσφέρουν τις επαγγελματικές υπηρεσίες τους στην εκπαίδευση ολοένα
και περισσότερο παύουν να είναι απαραίτητοι στις νέες εκπαιδευτικές
διαδικασίες και υποβαθμίζεται ο ρόλος τους στο προσεχές μέλλον.
Όμως σύμφωνα με αυτή την αντίληψη , αν προμηνύεται ότι θα
κατασκευαστεί ένα σύστημα πολυμέσων που θα παραδίδει διαγωνίσματα
τύπου πολλαπλής επιλογής μέσα από την καλωδιακή τηλεόραση, αυτό θα
φανεί σαν μια επαναστατική καινοτομία στις εκπαιδευτικές διαδικασίες,
ενώ στην πραγματικότητα ένα τέτοιο σύστημα θα είναι πολύ ακριβότερο,
πολύ πιο απομονωτικό και λιγότερο αποτελεσματικό από ένα ισοδύναμο
σύστημα εκπαίδευσης που θα στηριζόταν σε παραδοσιακές μεθόδους.
Παρόλο που μας φαίνεται τεχνολογικά προχωρημένη και πιο ελκυστική,

μια εκπαιδευτική διαδικασία στην οποία τα μαθήματα παραδίδονται με
ηλεκτρονικούς τρόπους, πρέπει να προσέξουμε γιατί αυτή η εικόνα είναι
λίγο επιφανειακή. Συχνά, η εκπαίδευση που προσφέρεται από ηλεκτρονικά
μέσα είναι χαμηλής ποιότητας, είναι υποβαθμισμένη και οδηγεί τα άτομα
σε απομόνωση. Ένας από τους λόγους που συμβαίνει αυτό είναι ότι οι
μεγάλες εταιρίες παραγωγής λογισμικού (software) χωρίς να έχουν την
κατάλληλη πείρα και τις απαραίτητες γνώσεις ασχολούνται με τη σχεδίαση
"εκπαιδευτικού λογισμικού (educational software)." Οι προγραμματιστές
και οι καλλιτέχνες γραφικών με υπολογιστές γράφουν συνήθως μόνοι τους
το εκπαιδευτικό λογισμικό (educational software), χωρίς να συμμετέχουν
στο σχεδιασμό του δάσκαλοι ή κάποιοι άνθρωποι που έχουν σχέση με την
εκπαίδευση. Μερικές φορές, για να γίνει το πρόγραμμα πιο διασκεδαστικό,
οι προγραμματιστές υπολογιστών θυσιάζουν την αγάπη για τη μάθηση ή

την πειθαρχία στις βασικές αρχές της εκπαίδευσης. Επικεντρώνουν όλο το
ενδιαφέρον τους στη σχεδίαση εντυπωσιακών και φανταχτερών γραφικών
και όχι στην ποιότητα της εκπαίδευσης. Το αποτέλεσμα είναι να γράφονται
εκπαιδευτικά προγράμματα λογισμικού (software) τα οποία είναι πολύ
κακής ποιότητας και βραχυκυκλώνουν τη διαδικασία της μάθησης"
(Schuler,1995)
4.5.2 Εμπορευματοποίηση
"Επιπλέον, η εμπορευματοποίηση στις εκπαιδευτικές διαδικασίες εισάγει
άλλους κινδύνους. Όπως είναι αναμενόμενο, η τεχνολογία υπολογιστών θα
χρησιμοποιηθεί σε μεγάλη κλίμακα για να παραδίδονται ηλεκτρονικά
ορισμένες υπηρεσίες. Αυτό, όμως θα ανοίξει το δρόμο για να πάρουν τον
έλεγχο της εκπαίδευσης κάποιες οικονομικές εταιρίες που έχουν
αυξημένες πιθανότητες να επιβληθούν και να ασκήσουν επιρροή στο χώρο
της εκπαίδευσης όπως ακριβώς συμβαίνει σήμερα με τα τηλεοπτικά δελτία
ειδήσεων που κατευθύνονται από τα οικονομικά συμφέροντα των
επιχειρήσεων. Εκφράστηκαν πολλές αντιδράσεις από την κοινή γνώμη όταν
η Εταιρία Τηλεπικοινωνιών του Whittle μαζί με τις ειδήσεις δημιούργησε
και διένειμε ορισμένες διαφημιστικές βιντεοκασέτες που στόχευαν να
επηρεάσουν τους μαθητές της έκτης μέχρι και της δωδέκατης τάξης σε
περισσότερα από 10.000 σχολεία της Αμερικής" (Schuler, 1995).
Το παράδειγμα αυτό επιβεβαιώνει όσα αναφέραμε προηγουμένως.
"Όταν ένα πρόγραμμα λογισμικού (software) εκπαιδευτικού περιεχομένου
είναι απλώς ένα "πρόγραμμα με πολλά παράθυρα (windows)" που
περιβάλλεται από πλήθος διαφημίσεων ,τότε όλα αυτά θα είναι εις βάρος
του εκπαιδευτικού περιεχομένου που θα δεινοπαθήσει πολύ" (Templeton,
1994).
"Επίσης, όσες απόψεις είναι αντίθετες ή ξεφεύγουν από την γραμμή και
τους στόχους της εταιρίας ή όσες απόψεις δεν συμβαδίζουν με τα
ενδιαφέροντα της εταιρίας θα μπορούν σιωπηρά και χωρίς διατυπώσεις να
αφαιρούνται από τα προγράμματα της εκπαίδευσης.
Όπως είδαμε, η τεχνολογία της επικοινωνίας μέσω ηλεκτρονικών

υπολογιστών θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να βελτιωθούν οι
εκπαιδευτικές διαδικασίες ώστε τα εκπαιδευτικά συστήματα να γίνουν πιο
ανοιχτά, πιο δίκαια και να δίνουν περισσότερες εξουσίες και δυνατότητες
στους εκπαιδευόμενους.
Δυστυχώς όμως, η υιοθέτηση των νέων τεχνολογικών μεθόδων μπορεί

στην πραγματικότητα να αυξήσει την κοινωνική ανισότητα με πολλούς
τρόπους. Πρώτα από όλα, στις περιοχές όπου τα σχολεία είναι
πλουσιότερα υπάρχουν περισσότεροι οικονομικοί πόροι για τεχνολογικό
εξοπλισμό και εκπαίδευση από ότι σε περιοχές όπου τα σχολεία είναι
φτωχότερα. Επίσης σε περιοχές όπου τα σχολεία έχουν λιγότερα χρήματα,
ίσως ξοδεύεται μεγαλύτερο μέρος των χρημάτων τους στην τεχνολογία, τη
στιγμή που τα χρήματα αυτά θα μπορούσαν να διατεθούν για να
καλύψουν βασικότερες και πιο σημαντικές ανάγκες. Επιπλέον υπάρχουν
αρκετά στοιχεία που μας δείχνουν ότι αυτές οι τεχνολογικές μέθοδοι—
όταν λυγίσουν κάτω από ισχυρές πιέσεις πολιτικών ή οικονομικών
συμφερόντων—έχουν πιθανότητες να προκαλέσουν εκχυδαϊσμό στην
εκπαίδευση και να μειώσουν τον δημιουργικό και τον μεταμορφωτικό
χαρακτήρα της. Αυτό μπορεί να συμβεί (1) αν περιορίσουν τα πεδία
έρευνας (2) αν υποβαθμίσουν την εκπαιδευτική διαδικασία και την κάνουν
να είναι απλώς ένα σύνολο διασκεδαστικών ή επαναλαμβανόμενων
ασκήσεων (3) αν απομονώσουν περισσότερο τον μαθητή και περιορίσουν
τις αρμοδιότητες του δασκάλου στην εκπαιδευτική διαδικασία" (Schuler,
1995).
Η αντίθετη άποψη εκφράζεται από τον Morrison (1997), ο οποίος αναφέρει
τις θετικές πλευρές του εκπαιδευτικού λογισμικού με πολυμέσα. "Μερικοί
καθηγητές σχεδόν πάντα εκφράζουν την ανησυχία ότι τα προγράμματα με
πολυμέσα που δημιουργούνται από ιδιωτικές εταιρίες θα απομακρύνουν
τους καθηγητές και θα ανοίξουν το δρόμο για τον έλεγχο από τις ιδιωτικές
εταιρίες. Η απάντηση μου σε αυτές τις ανησυχίες είναι ότι οι καθηγητές
μπορούν να χρησιμοποιήσουν τα προγράμματα μάθησης με πολυμέσα
όπως χρησιμοποιούν και τα άλλα διδακτικά μέσα, βιβλία, σημειώσεις κ.λ.π.
Τα πακέτα μάθησης με πολυμέσα, αν χρησιμοποιηθούν από τους
καθηγητές θα τους βοηθήσουν να έχουν περισσότερο χρόνο για να κάνουν
αυτό που μπορούν καλύτερα. Να ασκήσουν κριτική και να δώσουν οδηγίες
στους μαθητές για να τους αυξήσουν τις γνώσεις και τις επιδεξιότητες
τους" (Morrison, 1997). O Morrison χρησιμοποιεί εκπαιδευτικό λογισμικό
για να διδάξει τους μαθητές του και αναφέρει ότι το λογισμικό παρέχει τα
παρακάτω πλεονεκτήματα στον καθηγητή. "Δεν χρειάζεται να διδάξει την
χρήση των προγραμμάτων γιατί τα ίδια τα προγράμματα δίνουν στους
μαθητές περιγραφή των λειτουργιών τους και δυνατότητα να ελέγξουν
μόνοι τους το επίπεδο ευχέρειας στη χρήση τους. Καθώς προχωρούν στη
διαδικασία του προγράμματος οι μαθητές μπορούν να το σώσουν το
εκπαιδευτικό λογισμικό στο σκληρό δίσκο του υπολογιστή τους και να
εργαστούν με την ταχύτητα και τον χρόνο που τους χρειάζεται" (Morrison,
1997). Ο Morrison πιστεύει ότι "το εκπαιδευτικό λογισμικό ελευθερώνει
τον καθηγητή από την ανάγκη να στέκεται μπροστά σε έναν προβολέα
διαφανειών και να δίνει εξηγήσεις και περιγραφές και του επιτρέπει να
εργαστεί περισσότερο χρόνο με τους μαθητές για τη δημιουργία εργασιών
και την παρουσίαση τους…Δεν διαπίστωσα ότι το εκπαιδευτικό λογισμικό
με πολυμέσα είναι απειλή για μένα ή ότι θα μου αφαιρέσει την δουλειά,
αλλά αντιθέτως πιστεύω ότι αποτελούν χρήσιμα εργαλεία που βοηθούν
τους μαθητές να αποκτήσουν επιδεξιότητες και γνώσεις στους μαθητές"
(Morrison, 1997).
4.5.4 Η ανάγκη να υπάρχει ο δάσκαλος καθοδηγητής
"Όπως στην ιατρική φροντίδα το σημαντικότερο στοιχείο είναι η
καθοδήγηση από τον γιατρό, έτσι και στην εκπαίδευση το σημαντικότερο
στοιχείο ίσως είναι ο δάσκαλος που ενδιαφέρεται για τους μαθητές του. Τα
άτομα έχουν ανάγκη από την "ανθρώπινη επαφή" και την απευθείας
επικοινωνία με τους δασκάλους τους και τους συμμαθητές τους. Αυτό
ισχύει ιδίως όταν αντιμετωπίζουν δυσκολίες και προβλήματα με το σπίτι
τους, όπως κακομεταχείριση, ανασφάλεια ή έλλειψη αγάπης, ή όταν ο
κηδεμόνας τους εργάζεται και είναι υποχρεωμένος να αφήνει τα παιδιά
μόνα τους στο σπίτι. Σε ορισμένες περιπτώσεις, ίσως ο δάσκαλος είναι ο
μοναδικός ενήλικος στον οποίο βασίζεται ο μαθητής, του ζητάει να δείξει
ενδιαφέρον για την ζωή του και στηρίζει σ' αυτόν τις ελπίδες του για την
επιτυχία του στο σχολείο. Αυτή η ανάγκη για ανθρώπινη επαφή είναι ένα
πολύ σοβαρό επιχείρημα εναντίον της ιδέας ότι η ηλεκτρονική παροχή της
εκπαίδευσης με μηχανήματα που διδάσκουν, τηλεοράσεις, ή δίκτυα
ηλεκτρονικών υπολογιστών, θα μπορούσε να αντικαταστήσει την σύγχρονη
προσωπική σχέση μαθητή‐δασκάλου" (Schuler, 1995).
4.5.6 Η κοινωνική ανισότητα μεταξύ των πλούσιων και των φτωχών παιδιών

Όπως συμβαίνει και σε άλλες πλευρές της σύγχρονης ζωής, οι ευκαιρίες
για εκπαίδευση είναι πολύ περισσότερες για αυτούς που οικονομικά
βρίσκονται σε πλεονεκτικότερη θέση έναντι των άλλων και συνεχώς
μεγαλώνει η ανισότητα αυτή.Όπως λέει ο Schuler:
"Οι μαθητές που κατάγονται από τις ανώτερες οικονομικά τάξεις έχουν
πρόσβαση σε μια ευρεία περιοχή εκπαιδευτικών πηγών και γενικά πολύ
περισσότερες ευκαιρίες ανοίγονται μπροστά τους σε σχέση με τους
μαθητές που έχουν λιγότερα οικονομικά μέσα. Αυτοί οι μαθητές έχουν
λιγότερες πιθανότητες να υποβληθούν σε ασκήσεις που απαιτούν συχνές
επαναλήψεις και σε πρακτική εξάσκηση και είναι λιγότερο πιθανόν να
ενθαρρυνθούν να αυτενεργήσουν (για παράδειγμα να οργανώσουν τα δικά
τους σχέδια, ή να δημιουργήσουν το δικό τους πρόγραμμα και να
διαλέξουν οι ίδιοι τα μαθήματα τους). Επίσης δεν μπορούν να έχουν στη
διάθεσή τους τις ευκολίες που παρέχει η σύγχρονη τεχνολογία, (όπως
υπολογιστές συνδεδεμένους στο Internet) διότι δεν έχουν χρήματα να

αγοράσουν τα απαραίτητα μηχανήματα. Και ούτε μπορούν να
συμμετέχουν σε εκπαιδευτικές δραστηριότητες έξω από τα πλαίσια της
τάξης τους."Ο Schuler δίνει παραδείγματα από συγκεκριμένα σχολεία των
Η.Π.Α. και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ενώ η τεχνολογία των
ηλεκτρονικών υπολογιστών μπορεί να προσφέρει πολλά στον τομέα της
εκπαίδευσης, αρκετά στοιχεία που υπάρχουν σήμερα, δείχνουν ότι η
τεχνολογία των ηλεκτρονικών υπολογιστών έχει συντελέσει στην
επιδείνωση των προβλημάτων της κοινωνικής ανισότητας. Αυτοί που
κατασκευάζουν τα δίκτυα. υπολογιστών κινδυνεύουν να γίνουν μέρος του
προβλήματος, αν παραμελήσουν αυτό το θέμα και ασχοληθούν μόνο με το
τεχνολογικό μέρος των δικτύων, ή αν δουν την τεχνολογία δικτύων
ηλεκτρονικών υπολογιστών μόνο σαν ένα μέσο για να κερδίσουν αρκετά
χρήματα.
4.5.7 Η ανάγκη κατάρτισης των καθηγητών στην εκπαίδευση από απόσταση

Η επικοινωνία μέσω υπολογιστών στα σχολεία βρίσκεται σε ένα αρχικό

στάδιο και καθηγητές σε πολλές περιοχές δεν είναι ακόμα
προετοιμασμένοι να δημιουργήσουν ολοκληρωμένες εφαρμογές. "Πολλές
φορές στο παρελθόν έχουν γίνει βιαστικές δουλειές για την προσαρμογή
των νέων τεχνολογιών στην εκπαίδευση. Σε όλες αυτές, τα σχολεία
επένδυσαν χρήματα για να αγοράσουν ακριβό εξοπλισμό χωρίς να υπάρχει
συγκεκριμένο σχέδιο. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τα μηχανήματα που
αγοράστηκαν να μένουν κλεισμένα στα κουτιά και να μη χρησιμοποιούνται
καθόλου, είτε χρησιμοποιήθηκαν μόνο από λίγα άτομα για προσωπική
τους χρήση και γενικά έγινε κακή χρήση των μηχανημάτων αυτών" (Rauch,
1995). Επίσης πολλοί διευθυντές των σχολείων δεν έχουν γνώσεις στους
ηλεκτρονικούς υπολογιστές και αναθέτουν συχνά σε άτομα καταρτισμένα
τεχνολογικά να αναλάβουν εξ ολοκλήρου τις ευθύνες για την εκπαίδευση
μέσω του δικτύου υπολογιστών. Οποιοσδήποτε τεχνικός όμως, μπορεί να
έχει άριστη κατάρτιση σε θέματα τεχνολογίας αλλά να μην ξέρει τους
απαραίτητους συντελεστές που οδηγούν σε μια επιτυχή και ολοκληρωμένη
εκπαίδευση, όπως τους ξέρει ένας εκπαιδευτικός. Έτσι οι προσπάθειες του
τεχνικού μπορεί να είναι αποτυχημένες αν δεν συνεργαστεί με τον
εκπαιδευτικό.
“Στα σχολεία θα πρέπει να γίνει ένας οργανωμένος σχεδιασμός που θα
είναι ικανοποιητικός από κάθε τεχνική εκπαιδευτική και οικονομική
άποψη” (Rauch, 1995).


5.Τεχνικές για την ασφαλή πλοήγηση παιδιών σε εικονικούς κόσμους

Σε μια εποχή που χαρακτηρίζεται από την αυξανόμενη δημοτικότητα των
εικονικών κόσμων και των πολυχρηστικών διαδικτυακών παιχνιδιών
(MMOGs), κυρίως στα μικρότερα παιδιά, με χαρακτηριστικά παραδείγματα
τους εικονικούς κόσμους της Disney (Club Penguin). Το αυξανόμενο
ενδιαφέρον ωθεί τις εταιρείες να επενδύσουν μεγαλύτερα χρηματικά
ποσά. Ωστόσο, εγείρεται το ζήτημα της ασφάλειας των μικρών παιδιών και
της εμπιστοσύνης που μπορεί να εμπνεύσει ένα πολυχρηστικό διαδικτυακό
παιχνίδι.
Το έγγραφο αναφέρει πέντε τεχνικές ελέγχου της ασφάλειας των εικονικών
κόσμων. Η πρώτη τεχνική προτείνει την αξιοποίηση και μελέτη της
διαθέσιμης έρευνας στον σχεδιασμό οδηγιών για τους γονείς των ανήλικων
παιδιών. Χαρακτηριστικά η Εθνική Κοινότητα για την Πρόληψη της
Βαρβαρότητας στα Παιδιά (National Society for the Prevention of Cruelty to
Children (NSPCC) δίνει πολύτιμες συμβουλές για την ασφαλή πλοήγηση
των παιδιών στο διαδίκτυο, όπως η αποφυγή χρήσης αληθινού ονόματος
σε χώρους συνομιλίας (chat rooms), η απόκρυψη προσωπικών
πληροφοριών (τηλέφωνα, διευθύνσεις, χώροι ψυχαγωγίας), η μη
τοποθέτηση φωτογραφίας, η επιφυλακτικότητα σε οτιδήποτε αναφέρουν
οι άλλοι για τον εαυτό τους, ο τερματισμός συζητήσεων που προκαλούν
αναστάτωση και αμηχανία. Αλλά και οι γονείς θα πρέπει να ενθαρρύνουν
τα παιδιά τους να τους αναφέρουν οτιδήποτε περιέργο και δυσάρεστο
συναντήσουν στο διαδίκτυο, να τα συμβουλεύουν να μην απαντούν σε όλα
τα μηνύματα ή να μην επιδιώκουν να συναντήσουν γνωριμίες που έχουν
κάνει στο διαδίκτυο, και επίσης θα πρέπει να αφιερώνουν χρόνο για να
εξερευνούν μαζί με τα παιδιά τους τους εικονικούς κόσμους των
πολυχρηστικών παιχνιδιών.
Επιπροσθέτως, μπορεί να γίνει χρήση των κατάλληλων φίλτρων, ώστε να
εμποδίζεται η παροχή αριθμών τηλεφώνου, email, ή η χρήση
συγκεκριμένων ακατάλληλων λέξεων. Ο τραμπουκισμός (bullying) και η
παρενόχληση μπορούν να αποφεύγονται μέσω των φίλτρων. Παράλληλα, η
ύπαρξη ελεγκτών στα εικονικά περιβάλλοντα που συχνάζουν μικρά παιδιά
μπορεί να επαυξήσει το αίσθημα ασφάλειας, καθώς πολλές φορές τα
παιδιά μπορούν να παρακάμπτουν τα φίλτρα χρησιμοποιώντας έξυπνες
μεθόδους (χρήση συνωνύμων, παράφραση κλπ.). Οι ελεγκτές αυτοί
μπορούν να είναι φανεροί αλλά και μυστικοί, εμποδίζοντας στο
παρασκήνιο την χρήση άσεμνων λέξεων.
Βοήθεια πρέπει να υπάρξει και από τα ίδια τα παιδιά, που θα πρέπει να
αναφέρουν με απλό και σαφή τρόπο την άσεμνη συμπεριφορά που
αντιμετώπισαν. Ο εικονικός κόσμος θα πρέπει με πολύ κατανοητό τρόπο
να καθιστά σαφές τι επιτρέπεται και τι απαγορεύεται, ώστε τα παιδιά να
είναι ενήμερα της αποδεκτής συμπεριφοράς. Ιδιαίτερα χρήσιμος και
ουσιαστικός είναι ο ρόλος των γονιών, οι οποίοι θα πρέπει να είναι
παρόντες και να μοιράζονται με τα παιδιά τους τις μαθησιακές
δυνατότητες και ευκαιρίες των εικονικών κόσμων.
5.1 Η μέθοδος Jigsaw (παζλ)

Η στρατηγική αυτή εμπλέκει δύο τύπους μαθητικών ομάδων: α) την αρχική
ομάδα, τα μέλη της οποίας αναλαμβάνουν να εξειδικευθούν σε ένα τομέα
του συνολικού μαθησιακού αντικειμένου και β) την εξειδικευμένη ομάδα,
που αποτελείται από τους μαθητές των αρχικών ομάδων που έχουν
αναλάβει εξειδίκευση στον ίδιο τομέα. Αφού πρώτα γίνει η ανάθεση των
εξειδικευμένων ρόλων στα μέλη των αρχικών ομάδων, τα μέλη με την ίδια
εξειδίκευση σχηματίζουν ομάδες ειδικών, όπου και αποκτούν την
εξειδικευμένη γνώση. Στη συνέχεια επιστρέφουν στις αρχικές τους ομάδες
για να διδάξουν (αλλά και να διδαχθούν από) τα υπόλοιπα μέλη την
εξειδικευμένη γνώση τους. Η ονομασία «jigsaw» (παζλ) αποδίδει την
μεγάλη σημασία που έχει η συνεισφορά των εξειδικευμένων μελών των
αρχικών ομάδων (όπως ένα κομμάτι παζλ) για την ολοκλήρωση του
μαθησιακού στόχου.
Η παραπάνω στρατηγική προσφέρεται για αποτελεσματική διδασκαλία

μαθησιακού υλικού με διατήρηση σε υψηλό επίπεδο της προσωπικής
υπευθυνότητας κάθε μαθητή. Γίνεται αντιληπτό ότι από την προσωπική
επίδοση κάθε εξειδικευμένου μέλους κρίνεται η συνολική απόδοση των
αρχικών ομάδων. Επομένως, είναι αναγκαία η ανάπτυξη ομαδικών και
συνεργατικών μαθησιακών δεξιοτήτων από όλους τους μαθητές. Η
εξειδίκευση των μαθητών επιτρέπει την εμβάθυνση της γνώσης του
μαθησιακού υλικού και ταυτόχρονα φέρνει στο φως το επίπεδο της
προσωπικής κατανόησης της ύλης και τυχόν παρανοήσεων.
Η εφαρμογή της στρατηγικής jigsaw γίνεται σε τέσσερα στάδια: α) ανάθεση
εξειδίκευσης σε διαφορετικές πτυχές του υλικού β) σχηματισμός ομάδων
ειδικών από τους μαθητές με τον ίδιο ρόλο, γ) συζήτηση και καταιγισμός
ιδεών στα πλαίσια των ομάδων ειδικών για το πώς θα παρουσιάσουν την
εξειδικευμένη γνώση στις αρχικές τους ομάδες και δ) επιστροφή στις
αρχικές ομάδες και παρουσίαση της εξειδικευμένης γνώσης από τους

ειδικούς.
Οι αρχικές ομάδες αποτελούνται συνήθως από 4‐5 μέλη. Η ανάθεση

εξειδικευμένων εργασιών γίνεται στα πλαίσια των αρχικών ομάδων με
φύλλα εργασίας ή αρίθμηση των μελών και των ρόλων τους. Στις ομάδες
ειδικών οι μαθητές με τον ίδιο ρόλο συζητούν, εμβαθύνουν και
αποφασίζουν για τον τρόπο παρουσίασης της εξειδικευμένης γνώσης που
τους αναλογεί (π.χ. διαγράμματα, αφίσες, κείμενο, κλπ.). Όταν
επιστρέφουν στις αρχικές τους ομάδες περιμένουν τη σειρά τους για να
διδάξουν τους συνεργάτες τους την εξειδικευμένη γνώση που τους
αναλογεί. Καλό είναι τα υπόλοιπα μέλη να κρατούν σημειώσεις και να
καταγράφουν τυχόν απορίες και ερωτήσεις για εμβάθυνση. Η νέα γνώση
(Aronson 1978)μπορεί να ενταχθεί σε ένα χάρτη με τη νέα πληροφορία.
Τέλος, το συνολικό μαθησιακό αντικείμενο παρουσιάζεται μπροστά σε όλη
την τάξη από τις αρχικές ομάδες και ακολουθεί συνολική επισκόπηση και
ατομική αξιολόγηση.
Η στρατηγική αυτή μπορεί να βρει εφαρμογή στην συγκέντρωση πηγών και
υλικού από βιβλιοθήκες πάνω σε ένα πολύπτυχο θέμα. Είναι χρήσιμο ο
εκπαιδευτικός να δίνει στις ομάδες ειδικών ένα πλαίσιο έρευνας και
αναζήτησης πληροφοριών, ώστε οι ομάδες αυτές να καταλήγουν στα ίδια
περίπου αποτελέσματα.
Οι ομάδες μπορούν να αξιολογηθούν τόσο από τη συνολική παρουσίαση,
όσο και από την ατομική επίδοση των μελών τους. Αλλά και τα ίδια τα μέλη
των ομάδων μπορούν να διαπιστώσουν αν επιτεύχθηκαν στόχοι, όπως η
ενεργητική ακρόαση, η διατύπωση διευκρινιστικών ερωτήσεων, η
υποστήριξη στα πλαίσια των ομάδων κλπ
5.2 Συνεργατική μάθηση (cooperative learning)
Είναι μια πολύ αποτελεσματική στρατηγική διδασκαλίας που απευθύνεται
στην ανάπτυξη γνωστικών και κοινωνικών δεξιοτήτων (επικοινωνία,
εμπιστοσύνη, ηγετικός ρόλος, λήψη κοινών αποφάσεων, διαχείριση
κρίσεων, προσφορά βοήθειας, κατανόηση, σεβασμός σειράς, ενθάρρυνση).
Οι μαθητές μαθαίνουν ο ένας από τον άλλο με συνεργατική προσπάθεια σε
ένα περιβάλλον αλληλεξάρτησης, αφού η επιτυχία της ομάδας εξαρτάται
από την ατομική συμβολή, κάτι που αντανακλά τις σύνθετες δομές της
σύγχρονης κοινωνίας.
Η συνεργατική μάθηση χαρακτηρίζεται από: α) θετική αλληλεξάρτηση, β)

πρόσωπο με πρόσωπο αλληλεπίδραση, γ) ατομική υπευθυνότητα, δ)
κοινωνικές δεξιότητες και στάσεις και ε) ομαδικές διεργασίες
Οι μαθητικές ομάδες είναι μικρές (2‐6 μέλη), ετερογενείς, με έντονη
αλληλεξάρτηση και διαφοροποίηση των ρόλων στα πλαίσια της ομάδας. Η
επίτευξη του μαθησιακού στόχου προέχει με την προϋπόθεση ότι οι
σχέσεις της ομάδας διατηρούνται αρμονικές με αμοιβαίο σεβασμό
ανάμεσα στα μέλη.
Στα θετικά αυτής της στρατηγικής συμπεριλαμβάνονται η ενίσχυση των

δημοκρατικών αξιών, η δημιουργία θετικού κλίματος στην τάξη και θετικής
στάσης απέναντι στο σχολείο και τους συμμαθητές, η ενίσχυση της
αυτοεκτίμησης και της αποδοχής που νιώθουν οι μαθητές και η μείωση
του σχολικού άγχους.
Η συνεργατική μάθηση μπορεί να εφαρμοστεί σε ποικίλες δραστηριότητες
και σε συνδυασμό με άλλες στρατηγικές μάθησης (π.χ. καταιγισμό ιδεών).
Οι μαθητές δέχονται ανατροφοδότηση και αξιολόγηση από τα μέλη της
ομάδας τους και μπορούν να αναστοχάζονται πάνω στην ατομική τους
πρόοδο. Ο εκπαιδευτικός μπορεί να αξιολογεί τόσο το τελικό αποτέλεσμα
όσο και την κοινωνική συμπεριφορά των μαθητών(ISO 2008).
5.3 Στρατηγική ανταλλαγής σκέψεων ανά ζεύγη (Think, Pair, Share TPS)
Η διδασκαλία Think, Pair, Share (TPS) στοχεύει στην ενεργή συμμετοχή των
μαθητών ανά ζεύγη με την ανταλλαγή ιδεών πάνω σε ένα συγκεκριμένο
θέμα. Σε αντίθεση με την συνηθισμένη πρακτική ένας ή περισσότεροι
μαθητές να απαντούν σε μια ερώτηση του δασκάλου, δίνεται η ευκαιρία σε
όλους τους μαθητές να κινητοποιήσουν λειτουργίες σκέψης και έκφραση,
βελτιώνοντας έτσι την ποιότητα των απαντήσεών τους και την κατανόηση
των εννοιών του μαθήματος, αλλά και συγκρατώντας σημαντικές
πληροφορίες που έτσι αποθηκεύονται στην μνήμη ευκολότερα. Επιπλέον,
η τεχνική αυτή επιτρέπει στους μαθητές να ανακαλέσουν την
προϋπάρχουσα γνώση τους και να τη συνδέσουν με τις νέες πληροφορίες,
ανακαλύπτοντας τυχόν παρανοήσεις γύρω από το θέμα που συζητούν.
Αυτή η τεχνική εφαρμόζεται εύκολα σε μεγάλο αριθμό μαθητών και μπορεί
να βοηθήσει εκείνους που αισθάνονται άβολα να εκφραστούν μπροστά σε
όλη την τάξη. Επίσης, επιτρέπει το γρήγορο φιλτράρισμα ιδεών μέσα από
εξέταση απόψεων των συνεργατών, πριν προωθηθούν αυτές στο σύνολο
της τάξης.
Οι μαθητές χωρίζονται ανά ζεύγη (ο τρόπος που κάθονται στα θρανία
ευνοεί πολύ αυτό τον χωρισμό). Ο διδάσκων τους ανακοινώνει το θέμα ή
το πρόβλημα που θα συζητήσουν και τους καλεί αρχικά να σκεφτούν για
λίγο ατομικά. Έτσι οι μαθητές νιώθουν ατομική ευθύνη και αποτρέπονται
από εύκολες λύσεις, όπως να περιμένουν να ακούσουν και να υιοθετήσουν
τη γνώμη του συνεργάτη τους. Στην συνέχεια τους ζητάει να ανταλλάξουν
τις ιδέες τους με τους συνεργάτες τους (partners). Τέλος, τυχαία (π.χ. με
κλήρωση) ζητάει από ορισμένους μαθητές να μοιραστούν τις ιδέες τους με
όλη την τάξη. Οι απαντήσεις μπορούν να δοθούν προφορικά, γραπτά ή και
με μορφή διαγράμματος.
Η μέθοδος αυτή έχει πλείστες εφαρμογές (έλεγχος σημειώσεων,

επανάληψη λεξιλογίου, ανασκόπηση ερωτήσεων και εννοιών, έλεγχος
ανάγνωσης, ερωτήσεις τύπου Συμφωνώ/Διαφωνώ, περίληψη, απόψεις για
τρέχοντα ζητήματα, ανάπτυξη θεμάτων, επιχειρηματολόγηση κλπ.).
Μπορεί να εφαρμοστεί σε όλα τα μαθήματα.
Ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να ορίζει τα ζεύγη των συνεργατών,

αποφεύγοντας φαινόμενα αποκλεισμού μαθητών με μικρή δημοτικότητα.
Θα πρέπει η σύνθεση των ομάδων να αλλάζει συχνά, ώστε οι μαθητές να
μάθουν να συνεργάζονται με όλους τους συμμαθητές τους. Θα πρέπει να
δίνεται ικανός χρόνος σκέψης στις ομάδες, προκειμένου η ποιότητα των
απαντήσεων να είναι υψηλή. Ο εκπαιδευτικός θα πρέπει κατά τη διάρκεια
της διαδικασίας να παρακολουθεί τις ομάδες και να διαπιστώνει
προβλήματα και παρανοήσεις που θα πρέπει να επιλύσει στον χρόνο
συζήτησης με όλη την τάξη.
Σε περίπτωση που στα ζεύγη των μαθητών σχεδόν αποκλειστικά μιλάει
μόνο ο ένας από τους δύο, ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να ορίσει
συγκεκριμένο χρόνο που θα μιλάει ο κάθε συνεργάτης. Στο τέλος της
διαδικασίας θα πρέπει να απευθύνει στην τάξη μια αναστοχαστική
ερώτηση του τύπου: «Τι μάθαμε από αυτή τη συζήτηση;».
Ο εκπαιδευτικός μπορεί να αξιολογήσει δεξιότητες των μαθητών όπως

ακρόαση, επικοινωνία, έκφραση, λήψη σημειώσεων, συνεργασία.
5.4 (Φροντιστηριακή) Διδασκαλία με ζευγάρια συνομηλίκωνομοτίμων
(Peer tutoring)
Πρόκειται για μια τεχνική που μπορεί να χρησιμοποιηθεί παράλληλα με τη
διδασκαλία σε μικρές ομάδες (τριών ή τεσσάρων μαθητών). Η διδασκαλία
με ζευγάρια συμμαθητών (peers) είναι μια μορφή εξατομικευμένης
διδασκαλίας, αφού εξασφαλίζει πολύ εύκολα την αναλογία ένας δάσκαλος
προς έναν μαθητή. Κάθε ζευγάρι αποτελείται από έναν μαθητή στο ρόλο
του δασκάλου (tutor) και έναν άλλο στο ρόλο του μαθητή. Οι ρόλοι
αλλάζουν περιοδικά, προκειμένου και οι δύο μαθητές να έχουν την ευθύνη
για τη διδασκαλία, την αξιολόγηση της διαδικασίας και την παροχή
ανατροφοδότησης.
Οι μαθητές μαθαίνουν περισσότερα και σε λιγότερο χρόνο, σε τομείς όπως
η ανάγνωση, η ορθογραφία, το λεξιλόγιο και τα μαθηματικά, σε σύγκριση
με συμβατικές δασκαλοκεντρικές μεθόδους. Επίσης, δέχονται πιο
ευχάριστα την καθοδήγηση, παρακολούθηση και αξιολόγηση των
συμμαθητών τους, χωρίς να νιώθουν το φόβο της εξέτασης και το άγχος
της αποκάλυψης τυχόν αδυναμιών στον διδάσκοντα. Αποδέχονται πιο
εύκολα τις πληροφορίες από τους συνομηλίκους τους και υιοθετούν
γρηγορότερα καταλληλότερες στάσεις και συμπεριφορά.
Η διαδοχική εναλλαγή στους ρόλους του δασκάλου και του μαθητή των
δύο ομοτίμων τους εμπλέκει ενεργά στις διαδικασίες της μάθησης,
διοχετεύοντάς τους μεγαλύτερο βαθμό ελέγχου πάνω σε αυτή. Η τεχνική
της μάθησης με διδασκαλία (learning by teaching) στηρίζεται στην ιδέα ότι
για να διδάξεις σε κάποιον άλλο κάτι, θα πρέπει προηγουμένως να το έχεις
κατακτήσει ο ίδιος σε ικανοποιητικό βαθμό, ώστε να μπορείς να το
απλοποιήσεις, να το επεξηγήσεις και να δώσεις παραδείγματα που να το
καταστήσουν σαφέστερο. Οι μαθητές λαμβάνουν άμεση και γρήγορη
ανατροφοδότηση και παράλληλα καλλιεργούν κοινωνικές δεξιότητες,
περιορίζοντας αισθήματα κοινωνικής απομόνωσης και δίνοντας έμφαση
στη συνεργατική μάθηση.
Τα προβλήματα από την εφαρμογή της φροντιστηριακής διδασκαλίας με

ζευγάρια μαθητών αφορούν την διάθεση ικανού χρόνου οργάνωσης της
τάξης και διεξαγωγής τέτοιων δραστηριοτήτων, το βαθμό προθυμίας των
μαθητών να δεχτούν ως δάσκαλό τους έναν συμμαθητή τους που μπορεί
και να αμφισβητούν γνωστικά, ή και γενικότερα την προθυμία για
συνεργασία και κοινωνική μάθηση. Είναι αυτονόητο ότι η επιτυχία αυτής
της μεθόδου εξαρτάται απόλυτα από την ποιότητα των σχέσεων που θα
αναπτυχθούν σε αυτή τη μικρή κοινότητα των δύο ατόμων: αν
επικρατήσουν άνισες και καταχρηστικές σχέσεις και αμφισβήτηση μεταξύ
των συνομηλίκων, τότε είναι αδύνατο να υπάρξουν θετικά μαθησιακά
αποτελέσματα. Επιπλέον, θα πρέπει να γίνει κατανοητό ότι δεν πρόκειται
για απλά για μάθηση με τους φίλους μας, αλλά θα πρέπει οι προσπάθειες
να παραμένουν προσηλωμένες στα καθήκοντα και στις ευθύνες που
περιέχουν οι εναλλασσόμενοι ρόλοι.
Η σύνθεση των ζευγαριών θα πρέπει να αλλάζει σε εβδομαδιαία βάση. Οι
μαθητές μπορούν να γίνονται ζευγάρια ανάλογα με το επίπεδο ικανότητας
είτε και με τυχαία σειρά. Ο εκπαιδευτικός κατά τη διάρκεια της
διαδικασίας έχει άπλετο χρόνο να παρακολουθήσει και να επιβλέψει τα
ζευγάρια ομοτίμων αξιολογώντας το βαθμό και την ποιότητα συμμετοχής
τους(Royse).
5.5 Καταιγισμός ιδεών (brainstorming)
Πρόκειται για μέθοδο που ευνοεί την ανεπιφύλακτη συνεισφορά ιδεών
όλων των μαθητών, ακόμα και όσων αρχικά είναι απρόθυμοι να
συμμετάσχουν, πάνω σε ένα συγκεκριμένο θέμα. Οι μαθητές, χωρίς το
φόβο της επίκρισης ή της βαθμολογίας, δίνουν πιθανές απαντήσεις ή ιδέες
σε ένα ερώτημα, πρόβλημα ή θέμα που εισάγει ο εκπαιδευτικός.
Ακούγοντας προσεκτικά και ενεργητικά (active listening) τις ιδέες άλλων
και εκφράζοντας τις δικές τους οι μαθητές συνειδητοποιούν την
υπάρχουσα γνώση τους και την συμπληρώνουν αφομοιώνοντας τις νέες
πληροφορίες.
Με την τεχνική αυτή οι μαθητές εξασκούνται στο να επικεντρώνουν την
σκέψη τους σε ένα θέμα, να παράγουν ποικίλες ιδέες πριν να ξεκινήσουν
την συγγραφή ή επίλυση ενός προβλήματος, να αποδέχονται και να
σέβονται τις διαφορετικές απόψεις, να τολμούν να μοιράζονται τις ιδέες
τους, συμπληρώνοντας τις και έτσι να αποκτούν αυτοπεποίθηση.
Ο εκπαιδευτικός μπορεί να προσαρμόσει αυτή την τεχνική στα πλαίσια

ομαδικής δραστηριότητας, ορίζοντας έναν αρχηγό και έναν καταγραφέα σε
μια μικρή ή μεγαλύτερη ομάδα. Στη συνέχεια προσδιορίζει το θέμα γύρω
από το οποίο θα συγκεντρωθούν ιδέες και φροντίζει να είναι κατανοητό σε
όλους. Θέτει τους κανόνες αυτής της δραστηριότητας, όπως π.χ. ο αρχηγός
να έχει τον έλεγχο, να επιτρέπεται σε όλους να πουν ελεύθερα τη γνώμη
τους, χωρίς προσβλητικά σχόλια ή αξιολογήσεις, σωστό ή λάθος, και να
καταγράφονται οι γνώμες όλων μέσα σε ορισμένο χρονικό πλαίσιο (20‐25
λεπτά συνήθως).
Ο αρχηγός της ομάδας ορίζει τα άτομα που θα μοιραστούν τις ιδέες τους
και ο καταγραφέας γράφει σε λίστα τις κυριότερες ιδέες αυτών που
λέγονται. Τα μέλη της ομάδας μπορούν να αρνηθούν να πουν την άποψή
τους σε κάποιο γύρο, αλλά θα πρέπει να συμμετάσχουν σε επόμενους
γύρους. Παίρνουν το λόγο με τη σειρά και δεν αιτιολογούν τις ιδέες που
προσφέρουν σε αυτή τη φάση. Η αξιολόγηση των απαντήσεων αρχίζει όταν
τελειώσει η διαδικασία του καταιγισμού ιδεών και αφαιρούνται από τη
λίστα οι απαντήσεις που είναι παρόμοιες ή που είναι άσχετες με το θέμα,
οπότε η ομάδα συζητάει πάνω στις απαντήσεις που απομένουν. Επίσης,
μπορεί να καταγράφει και μια λίστα από λέξεις που θα χρησιμεύσουν ως
λεκτικός θησαυρός.
Ο ρόλος του εκπαιδευτικού είναι να ενθαρρύνει σε όλη τη διάρκεια της
διαδικασίας την ανεπιφύλακτη συνεισφορά ιδεών, δημιουργώντας
υποστηρικτικό περιβάλλον (μπορεί να προηγηθεί ένα «ζέσταμα» των
ομάδων για 5‐10 λεπτά πάνω σε ένα ουδέτερο θέμα, ώστε να συνηθίσουν
τη διαδικασία) και αποθαρρύνοντας επικριτικά σχόλια από τους

συμμαθητές. Θα πρέπει όλοι οι μαθητές να έχουν ευκαιρίες να
εκφραστούν αλλά και να ακουστούν στην ομάδα τους. Ερωτήσεις που
μπορούν να βοηθήσουν την διαδικασία του καταιγισμού ιδεών είναι:
• Τι άλλο μπορείς να κάνεις στη θέση αυτού; (αντικατάσταση)
• Με τι μπορεί να συνδυαστεί αυτό; (συνδυασμός)
• Πώς μπορείς να το ταιριάξεις; (προσαρμογή)
• Τι μπορεί να τροποποιηθεί, αν μεγαλώσει ή να μικρύνει;
(τροποποίηση)
• Ποιες άλλες χρήσεις μπορεί να έχει; (χρησιμότητα)
• Τι μπορείς να αφαιρέσεις; (ελαχιστοποίηση)
Ο καταιγισμός ιδεών προσφέρεται για δραστηριότητες όπως ερευνητικά

προγράμματα, δημιουργική γραφή (εκθέσεις, ιστορίες, ποιήματα) κλπ. Ο
εκπαιδευτικός μπορεί να αξιολογήσει τους μαθητές του παρακολουθώντας
το βαθμό και την ποιότητα της συνεισφοράς τους σε ιδέες, τον σεβασμό
των κανόνων που έχουν θεσπιστεί, το βαθμό συγκέντρωσης της προσοχής
στο προς εξέταση θέμα, την εκφραστική ευχέρεια κλπ.
5.6 Συζητήσεις (debating)
Πρόκειται για μέθοδο αντιπαραβολής βάσει κανόνων επιχειρημάτων δύο
συγκρουόμενων ατόμων ή ομάδων που υποστηρίζουν δύο αντιτιθέμενες
απόψεις πάνω στο ίδιο ζήτημα. Το ακροατήριο κρίνει την πειστικότητα των
επιχειρημάτων αυτών και αποφασίζει ποιος είναι ο νικητής. Ο σκοπός
τέτοιων συζητήσεων, που ενδείκνυνται σε μεγαλύτερες μαθητικές ηλικίες,
είναι η ενεργή συμμετοχή των μαθητών σε δραστηριότητες προκειμένου
να κατανοήσουν τόσο το περιεχόμενο του μαθήματος όσο και τις
επιπτώσεις των γεγονότων που διδάσκονται, η σθεναρή και τεκμηριωμένη
υποστήριξη μιας θέσης, αλλά και η ανάπτυξη κριτικής σκέψης και
αντιμετώπισης απόψεων δικών τους και άλλων. Τέτοιες στρατηγικές
εξασκούν δεξιότητες προσοχής, ακρόασης, ομιλίας, κριτικής σκέψης και
επιτρέπουν στους μαθητές και στον εκπαιδευτικό να αξιολογήσουν
(διαδικασία αξιολόγησης από ομότιμους ‐ peer review) καλύτερα τα
αποτελέσματα της μάθησης.
Οι διαδικαστικοί κανόνες αυτής της μεθόδου αντανακλούν τις

δημοκρατικές διαδικασίες της Βουλής σε ένα δημοκρατικό καθεστώς, αν
και στη σχολική τάξη μπορεί να υπάρχει μια σχετική ευελιξία. Το θέμα της
συζήτησης θα πρέπει να είναι οικείο στους μαθητές. Ο εκπαιδευτικός θα
πρέπει να πείσει τους μαθητές ότι η δομημένη συζήτηση και η υποστήριξη
με επιχειρήματα των αναφαινόμενων διαφορετικών θέσεων είναι ο

καλύτερος τρόπος ανάδειξης του θέματος. Θα πρέπει να γνωρίσει στους
μαθητές όρους όπως πρόταση, αντίκρουση επιχειρήματος και θέση
(τεκμηριωμένη υποστήριξη άποψης).
Η στρατηγική της συζήτησης μπορεί να εφαρμοστεί σε περιπτώσεις

ανοικτές σε αντιπαράθεση διαφορετικών απόψεων. Τα θέματα που
προσφέρονται είναι άπειρα και μπορούν να βρεθούν σε όλα τα μαθήματα.
Τέτοιες συζητήσεις βοηθούν τον εκπαιδευτικό στην διαμορφωτική

αξιολόγηση κατά τη διάρκεια του μαθήματος (formative assessment) ή
στην τελική αξιολόγηση (summative). Μπορεί να αξιολογήσει την
κατανόηση από τους μαθητές του των διαδικασιών συζήτησης και την
ποιότητα κριτικής σκέψης τους (ανάλυση, αιτιολόγηση, τεκμηρίωση,
οργάνωση, ανασκευή και παράδοση). Για την αξιολόγηση τέτοιων
συζητήσεων προσφέρονται ιδιαίτερα οι κλίμακες διαβαθμισμένων
κριτηρίων (rubrics) (επίσης βλέπε εδώ).
5.7 Διαδραστική διδασκαλία (interactive instruction)
Πρόκειται για διδασκαλία που στηρίζεται στην ανταλλαγή απόψεων και
στην αλληλεπίδραση (interaction) ανάμεσα σε συμμαθητές (peers) και
διδάσκοντες. Οι μαθητές αναπτύσσουν νοητικές (οργάνωση σκέψεων,
λογικά επιχειρήματα), αντιληπτικές (παρατήρηση, ακρόαση) και κοινωνικές
(διαπροσωπικές σχέσεις, ικανές παρεμβάσεις) δεξιότητες.
Η στρατηγική αυτή συνδυάζει πολλές και διαφορετικές μεθόδους

αλληλεπίδρασης. Ο εκπαιδευτικός πρέπει να καθορίζει το περίγραμμα του
θέματος, τη χρονική διάρκεια της συζήτησης, τον αριθμό και τη σύνθεση
των ομάδων και τις τεχνικές ανταλλαγής απόψεων. Η δυναμική των
σχηματιζόμενων ομάδων και η εμπειρία του εκπαιδευτικού είναι
καθοριστικοί παράγοντες για την επιτυχία αυτής της στρατηγικής
διδασκαλίας.

Figure 0‐1 interactive instruction, διαδραστική διδασκαλία
Ανατιθέμενες ερωτήσεις (assigned questions)
Η μέθοδος των ανατιθέμενων ερωτήσεων εξυπηρετεί τη διδασκαλία

γεγονότων, εννοιών, επιχειρημάτων, απόψεων και γενικευμένων θέσεων,
είτε ως μέσο για την εισαγωγή τους στους μαθητές είτε ως μέσο
επανάληψης. Πρόκειται για ερωτήσεις που ετοιμάζει ο εκπαιδευτικός και
αναθέτει στους μαθητές του ατομικά ή ομαδικά για να προετοιμάσουν και
να απαντήσουν ερευνώντας και βρίσκοντας στοιχεία. Οι απαντήσεις τους
συζητιούνται μεταξύ τους και με τον εκπαιδευτικό.
Πιο αποτελεσματικές είναι οι ερωτήσεις που διατυπώνονται με τέτοιο

τρόπο ώστε να μην είναι εφικτή η απάντησή τους μόνο με μηχανική
αναζήτηση ή αντιγραφή ενός βιβλίου. Η κατάλληλη επιλογή ερωτήσεων
προωθεί ανώτερες λειτουργίες σκέψης (higher‐order thinking), δεξιότητες
επίλυσης προβλήματος, λήψης αποφάσεων, καθώς και την
ανατροφοδότηση. Αποτελεσματικότερες μαθησιακά είναι οι ερωτήσεις
που απευθύνονται σε όλα τα μαθησιακά στυλ και που έχουν περισσότερες
από μία απαντήσεις.
5.8 Φύλλα καταγραφής της μάθησης (learning logs)
Πρόκειται για ένα είδος σύντομου και συχνού σχολιασμού του μαθητή
πάνω στην ατομική του πορεία μάθησης. Οι μαθητές κατά το κλείσιμο ενός
μαθήματος ή μιας ενότητας καταγράφουν σε φύλλα μάθησης τα
προσωπικά τους συναισθήματα μαζί με περιεχόμενο ή διαδικασίες που
γνώρισαν και εφάρμοσαν και έτσι τα συνειδητοποιούν καλύτερα. Ο
αναστοχασμός (reflection) βοηθάει στην ατομική ανάπτυξη των μαθητών,
καθιστώντας ορατά πρότυπα στην μάθηση και τη συμπεριφορά τους.
Η μέθοδος αυτή συνδέεται κυρίως με τα γλωσσικά μαθήματα αλλά μπορεί
να χρησιμοποιηθεί γενικότερα σαν μέσο επικοινωνίας μαθητών,
καθηγητών και γονέων. Παρουσιάζει ομοιότητες με τον ατομικό φάκελο
εργασιών του μαθητή (portfolio) και τη μαθητική δημοσιογραφία
(journals), καθώς όλες αυτές οι μέθοδοι βελτιώνουν τις δεξιότητες γραφής,
ανάγνωσης και αναγνώρισης αρετών γραπτού κειμένου. Σε αντίθεση όμως
με τον προσωπικό τόνο και την ελεύθερη ροή των δημοσιεύσεων, τα
φύλλα καταγραφής μάθησης είναι πιο αντικειμενικά και απρόσωπα.
Μπορούν να περιλαμβάνουν στοιχεία από διάφορα μαθήματα (επίλυση
μαθηματικών προβλημάτων, πειράματα εργαστηρίων, ερωτήσεις για
διαλέξεις και κείμενα, λίστες βιβλίων χρήσιμων για διάβασμα και ασκήσεις
για το σπίτι). Συνήθως οι μαθητές απαντούν σε ερωτήματα, όπως τι
διδάχθηκαν ή έμαθαν στο μάθημα, τι βρίσκουν ενδιαφέρον και τι απορίες
τους γεννιούνται, πού μπορούν να χρησιμοποιήσουν τη νέα γνώση και πώς
μπορούν να τη συνδέσουν με αυτά που ήδη ξέρουν.
Οι μαθητές μπορούν στα φύλλα καταγραφής της μάθησης να

υποδεικνύουν στους συμμαθητές τους τρόπους επίλυσης ενός
προβλήματος, να περιγράφουν μια ιστορική περίοδο υποδυόμενοι το ρόλο
ενός ιστορικού προσώπου ή από άλλες οπτικές γωνίες, εστιάζοντας σε
γεγονότα, αποφάσεις, αιτίες και συνθήκες, ή μπορούν να καταγράφουν τι
γνωρίζουν για ένα συγκεκριμένο θέμα, για να ακολουθήσει συλλογική
συζήτηση και συλλογή διαφορετικών απόψεων και ιδεών.
Η αξιολόγηση των καταγραφών αυτών γίνεται σε σύντομο διάστημα (3‐5

λεπτά για κάθε μαθητή), ανάλογα με το μέγεθος της τάξης και τα χρονικά
περιθώρια. Οι ομαδικές εργασίες και η μείωση του χρόνου για κάθε
μαθητή επιτρέπει να ακουστούν περισσότεροι μαθητές.
5.9 Ερευνητικά προγράμματα (research projects)

Ένα ερευνητικό πρόγραμμα ωθεί τους μαθητές στην εξάσκηση γλωσσικών
δεξιοτήτων μέσα από την ανάγνωση, καταγραφή, οργάνωση και
χρησιμοποίηση πληροφοριών. Οι μαθητές μαθαίνουν να αποκτούν
πρόσβαση στην πληροφορία, να οργανώνουν και να μοιράζονται ιδέες, να
εκμεταλλεύονται πλήθος πηγών και βιβλιογραφικών αναφορών,
ανταποκρινόμενοι στους μαθησιακούς και ερευνητικούς τους στόχους. Τα
στάδια που συνήθως έχει είναι: α) ο καθορισμός του σκοπού και του
θέματος, β) η συλλογή πληροφοριών, γ) η οργάνωση και δ) ο διαμοιρασμός
τους. Η εξοικείωση των μαθητών με ερευνητικά προγράμματα μπορεί να
γίνει αρχικά μέσα από ομαδικές δραστηριότητες και στη συνέχεια με
ατομικές.
Ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να συζητήσει με τους μαθητές το θέμα και το
σκοπό της έρευνας, χαρτογραφώντας τα ενδιαφέροντα, τις απορίες και τις
ιδέες τους, και προσδιορίζοντας πιθανές κατευθύνσεις της έρευνας.
Μπορεί να αναθέσει τα ερευνητικά ζητήματα σε μαθητές ατομικά, σε
ζευγάρια ή μικρές ομάδες, ανταποκρινόμενος στις ατομικές ανάγκες και τα
ενδιαφέροντά τους και με καταιγισμό ιδεών (brainstorming) να
καθοριστούν πηγές πληροφόρησης εντός και εκτός σχολείου (π.χ. βιβλία,
περιοδικά, εφημερίδες, εγκυκλοπαίδειες, χάρτες, αποσπάσματα ταινιών
κλπ.).
Ο βοηθητικός ρόλος του εκπαιδευτικού στην μαθητική έρευνα εντοπίζεται
στον προσδιορισμό των βασικών ιδεών, γεγονότων και λεπτομερειών, στην
ερμηνεία πληροφοριών που βρίσκονται ενός εικόνων, χαρτών,
γραφημάτων και διαγραμμάτων, στον εντοπισμό απόψεων και
προκαταλήψεων, στην σύνοψη και απόδοση της πληροφορίας από τον
μαθητή και στην καταγραφή των βασικών ιδεών και λεπτομερειών (π.χ. με
τη χρήση υποκεφαλίδων ή την καταγραφή φράσεων ή λέξεων‐κλειδιών, με
την σωστή βιβλιογραφική αναφορά στην πηγή προέλευσης της
πληροφορίας).
Οι μαθητές αφού συλλέξουν τις πληροφορίες που απαντούν στα

ερωτήματα της έρευνάς τους θα πρέπει να την οργανώσουν με την σωστή
σειρά. Θα πρέπει να συλλογιστούν το πιθανό ακροατήριό τους και τους
πιθανούς τρόπους διαμοιρασμού του ερευνητικού τους αποτελέσματος
(προφορική ομιλία, γραπτή αναφορά, παρουσίαση, συγγραφή κεφαλαίων
ή και βιβλίου, καλλιτεχνική αναπαράσταση (χορός, δραματοποίηση,
μουσική).
Χρήσιμες στρατηγικές για τα ερευνητικά προγράμματα είναι ο καταιγισμός
ιδεών, η κατηγοριοποίηση, η συνδιάσκεψη, η συνεργατική μάθηση, οι
συζητήσεις, το λεξιλόγιο βασικών όρων, η συγγραφή άρθρων, κεφαλαίων ,
η δικτύωση (οπτική αναπαράσταση σχέσεων ανάμεσα σε έννοιες, ιδέες και
γεγονότα) κλπ.
Ο εκπαιδευτικός μπορεί να αξιολογήσει την ικανότητα των μαθητών να

βρίσκουν και να χρησιμοποιούν ποικίλες πηγές πληροφόρησης, την
ποιότητα επικοινωνίας τους με τους συνεργάτες τους, την λογική
οργάνωση των βασικών ιδεών, την κατάλληλη επιλογή της μορφής του
τελικού προϊόντος της έρευνας και τους τρόπους διαμοιρασμού και
κατανόησης της πληροφορίας.
6.Κοινωνικά Δίκτυα & Κινητικότητα στην Αγορά Εργασίας

Μια από τις «παραμελημένες» πτυχές της κοινωνικής δικτύωσης είναι

συνεισφορά των κοινωνικών δικτύων στην ανάπτυξη της αγοράς εργασίας.
Ειδικότερα είναι γενικά αποδεκτό ότι ή ασυμμετρία στην κατοχή της
πληροφορίας δημιουργεί ισχυρά και αδύναμα αντισυμβαλλόμενα μέρη κατά
την σύναψη οικονομικών σχέσεων μεταξύ των μελλών της οικονομίας.
Στο κεφάλαιο αυτό θα συζητήσουμε τις επιπτώσεις των κοινωνικών δικτύων
και ειδικότερα πως η διάχυση της πληροφορίας για τους υποψήφιους
εργοδότες και εργαζόμενους μέσα από τα δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης
συμβάλει στο περιορισμό της ασύμμετρης πληροφόρησης και στην
αποδοτικότερη κινητικότητα του εργατικού δυναμικού.
Για τους σκοπούς της εργασίας μας θα χρησιμοποιήσουμε ως μοντέλο
αναφοράς των δικτυακό τόπο κοινωνικής δικτύωσης LinkedIn .
6.1 Συμβατικά Κοινωνικά Δίκτυα & αγορά εργασίας

ο όρος κοινωνική δικτύωση δεν είναι νέος, παρότι σήμερα τείνει να γίνει
συνώνυμο υπηρεσιών όπως το face book ή το MySpace στην πραγματικότητα
αναφέρεται στην ικανότητα των ατόμων να δημιουργούν δεσμούς συνεννόησης
με άλλα άτομα η σύνολα ανθρώπων.
Παλαιότερες μελέτες έχουν δήξει ότι πριν την έκρηξη του internet και την
ανάπτυξη των εργαλείων κοινωνικής δικτύωσης περίπου το 50% τον
εργαζομένων στις ΗΠΑ εύρισκαν εργασία μέσω γνωστών και φίλων. Το
φαινόμενο αυτό ερμηνεύετε από το γεγονός ότι η ύπαρξη κάποιου είδους
κοινωνικών δεσμών μεταξύ των εργαζόμενων (συγγενής, παλαιοί συνάδελφοι,
φίλοι) και των εργοδοτών (υπάλληλοι, φίλοι, συγγενής) λειτουργούσαν
αμφίδρομα και θετικά στην αξιοπιστία των συστάσεων
(references)(McEntrarfer 2001).
Άλλωστε οι συστάσεις, αλλά και το σύνολο της διαθέσιμης πληροφορίας
παίζουν ιδιαίτερο ρόλο τόσο για κατά την διαδικασία το Job applying όσο και
την κατά την διαδικασία επιλογής προσωπικού (selection process). Είναι
λοιπόν σημαντικό τόσο για τους εργοδότες όσο και για τους εργαζόμενους να
έχουν όσο τον δυνατόν πιο πλήρη και αξιόπιστη πληροφορία για τον υποψήφιο
συνεργάτη.
Ως πηγή διάχυσης της πληροφορίας είναι αφενός τα στοιχεία εμπεριέχονται
στο Job Description της αγγελίας αλλά και το cv/references του εργοδότη.
Φυσικά υπάρχουν χώρες οπού το νομικό πλαίσιο είναι τέτοιο που δεν είναι
δυνατόν να δοθούν αρνητικές συστάσεις (Ηνωμένο Βασίλειο). Επιπρόσθετα
ένας μεγάλος αριθμός θέσεων εργασίας δεν δημοσιοποιούνται στο ευρύ κοινό
(Internal job opportunities)(Klaus 2004) .
Για τους παραπάνω και άλλους λόγους έχει δηχθεί ότι η πληροφορία που
διαχέεται μέσα από κάποιο κοινωνικό δίκτυο έχει αυξημένη αξιοπιστία. Είναι
άλλωστε λογικό ότι ένας εργαζόμενος που ψάχνει για εργασία να θεώρει
ειλικρινής τις πληροφορίες που προέρχονται από φίλους οι συγγενής .
Αντίστοιχα εργοδότες είναι λογικό να εμπιστεύονται πληροφορίες που
προέρχονται από αξιόπιστές πηγές.
Ένα δεύτερο σημαντικό σημείο σχετικά με τα κοινωνικά δίκτυα είναι ότι οι
εργαζόμενοι τείνουν να εστιάζουν το ενδιαφέρον τους σε τομείς εργασίας
στους οποίους έχουν κοινωνικές διασύνδεσης. Τα παραδοσιακά κοινωνικά
δίκτυα τείνουν να περιορίζονται σε πλαίσια συγγενικών δεσμών η άλλων
δεσμών όπως λ.χ το alumni του πανεπιστημίου που αποφοίτησε
κάποιος(McEntrarfer 2001).
6.3 Διαδικτυακά εργαλεία κοινωνικής δικτύωσης

Μετά το 2004 παρατηρείτε μια έκρηξη στην ανάπτυξη εργαλείων κοινωνικής
δικτύωσης, ειδικότερα δικτυακοί τόποι όπως το face book, hi5, MySpace
συγκεντρώνουν εκατομμύρια χρήστες από κάθε γωνία του πλανήτη.
Όπως έχει συζητηθεί και προηγούμενος στην εργασία μας, ο κάθε χρήστης
ιεραρχικά διασυνδέεται με ένα πλήθος άλλων χρηστών άμεσα και μέσω αυτών
με άλλους χρήστες/contacts του στενού πυρήνα των γνωστών του (figure 1).

Figure 0‐1 Ένα κοινωνικό δίκτυο: ο Χρήστης Α απόκτα σχεδόν άμεση πρόσβαση στα Contacts των φιλών και γνωστών του
6.4 esocial networks ως εργαλεία διαχείρισης εργασιακών σχέσεων.

Η χρήση εργαλείων κοινωνικής δικτύωσης για την αξιολόγηση θέσεων και

υποψηφίων παρουσιάζει ένα σύνολο από πλεονεκτήματα. Το σπουδαιότερο
από όλα είναι ότι μια εταιρία μπορεί να έχει ένα πλήρες και ακριβές ιστορικό
για ένα υποψήφιο εργαζόμενο για το δε εργαζόμενο μπορεί να αποκομίσει
αρκετές πληροφορίες για την εταιρία και την συγκεκριμένη θέση εργασίας από
τα contacts του που εργάζονται στην εταιρία αυτή. Για να γίνε αντιληπτό ο
τρόπος με το οποίον λειτουργούν τα εργαλεία αυτά θα παρουσιάσουμε το
δικτυακό τόπο LinkedIn(Golbeck).
6.5 LinkedIn

Το LinkedIn (www.linkedin.com) είναι ένα εργαλείο που χρησιμοποιείται πολύ

στο εξωτερικό και έχει ξεκινήσει και στην Ελλάδα για τη κοινωνική δικτύωση
επαγγελματιών.
Είναι ένας δικτυακός τόπος που βασίζεται σε γενικές γραμμές στην ίδια
φιλοσοφία που υπάρχει πίσω από τα υπόλοιπα site social networking
(facebook, myspace, etc) αλλά δίνει ιδιαίτερη έμφαση στα στοιχεία εκείνα που
συνθέτουν το επαγγελματικό profile του κάθε χρήστη όπως βιογραφικά
στοιχεία, εργασιακή εμπειρία, συνεργάτες συστάσεις και ranking
Η υπηρεσία εγγραφής καθώς και οι περισσότερες υπηρεσίες (feature) είναι

δωρεάν. Ένα σημαντικό εργαλείο του linkedin είναι η αυτόματη εισαγωγή
επαφών από προγράμματα ηλεκτρονικής επικοινωνίας όπως το MSN
messenger, yahoo messenger, gmail) . Με τον τρόπο αυτό γίνεται εύκολο το
«κτίσιμο» ενός πρωταρχικού πυρήνα επαφών.

Στη συνέχεια ζητείται από τον χρήστη να εισαγάγει στοιχεία σχετικά με τις
σπουδές του και την εργασιακή του εμπειρία. Με βάση την πληροφορία που
εισάγει στο σύστημα ο χρήστης γίνονται διαφορές συσχετίσεις και προτείνονται
πιθανές επαφές που έχουν μεγάλη πιθανότητα να να ενδιαφέρουν τον χρήστη.
Με τον τρόπο αυτό το LinkedIn προσφέρει στο χρήστη τα ακόλουθα
χαρακτηρίστηκα:

1.Κρατά τον άτομο διασυνδεμένο με παλαιούς συναδέλφους, που στο μέλλον
μπορούν να χρησιμεύσουν σαν referees η points of information
2. Έμμεσες συστάσεις : έστω ότι κάποιος θέλει να εργαστεί σε μια εταιρία,
είναι δυνατόν να βρει κάποιον στο LinkedIn που να σχετίζεται με την εταιρία
αύτη ( εργαζόμενο, προμηθευτή ή ένα πελάτη) και να του ζητήσει να τον
συστήσει με κάποιο αντάλλαγμα ( για παράδειγμα να τον συστήσει και και
αυτός σε μια επαφή του).

3.Επιπρόσθετα το Linkedin αποτελεί ένα χρήσιμο εργαλείο για την κατανόηση
των υποψήφιων εργοδοτών και εργαζομένων. Έστω ότι κάποιος επιθυμεί να
εργαστεί για την Intracom της οποίας τα κάποια στελέχη ήταν συνάδελφοι του
σε μια άλλη εταιρία ενώ με κάποια αλλά ήταν συμφοιτητής στο Πανεπιστήμιο
Αθηνών. Ο υποψήφιος μπορεί να χρησιμοποιήσει της επαφές του για να πάρει
περισσότερη πληροφορία για την εταιρία, την θέση και πιθανών να ως
referees κατά την διαδικασία επιλογής προσωπικού.

Figure 0‐2 linkedIN πρώτη σελίδα έγκυρου χρήστη

4. Δίνει σε κάποιον χρήστη την δυνατότητα να αποκτήσει επαφές με contacts
άλλων φίλων του καθώς δίνεται η δυνατότητα να εμφανίζεται όλο το δίκτυο
επαφών του κάθε χρήστη. Έτσι κάποιος μπορεί να «συστήσει» κάποιον γνωστό
τους στο δικό του κύκλο επαφών.
6.7 Networking via Friends

Όπως είπαμε παραπάνω είναι δυνατόν να γίνουν συστάσεις από ένα συνεργάτη για
έναν άλλο συνεργάτη και επιπρόσθετα ο καθένας που είναι συνεργάτης με κάποιον
άλλο μπορεί να δει τα Contacts των γνωστών του, να εντοπίσει πιθανά πρόσωπα που
τον ενδιαφέρον, και να αποκτήσει διασύνδεση με αυτά (γράφημα 3)

Figure 0‐3 Έμμεσες Δυνατότητες Κοινωνικής Δικτύωσης
6.8 Οι επιπτώσεις των eSocial Networks στην Αγορά Εργασίας

Όπως συζητήσαμε προηγούμενος τα κοινωνικά δίκτυα στην κλασσική τους

μορφή αποτελούν φορέα συστάσεων προς τα εμπλεκόμενα μέρη, μάλιστα η
σχέση αυτή χαρακτηρίζεται από υψηλό επίπεδο εμπιστοσύνης καθώς οι
ενδιάμεσοι σύνδεσμοι λειτουργούν ως φίλτρο στην ανταλλαγή συστάσεων &
πληροφοριών(Bauer 2004).
Στα διαδικτυακά κοινωνικά δίκτυα η σχέση αυτή παραμένει εξαιρετικά ισχυρή ,
το ρόλο των ενδιάμεσων παίζουν πλέον οι κοινοί γνωστοί – contacts στο
κοινωνικό δίκτυο . Οι μεγάλη διαφοροποίηση έρχεται από το γεγονός ότι ο
κύκλος γνωριμιών πλέον είναι δυνητικά απεριόριστος(McEntrarfer 2001).
Αυτό συμβαίνει γιατί ακόμη και «έμμεση» κόμβοι μπορούν να λειτουργήσουν
ως συνδετικοί μεταξύ δύο πολύ «μακρινών» επαφών. Επιπρόσθετα δεν
υφίστανται πλέον γεωγραφικοί περιορισμοί, ένα άτομο μπορεί να προβάλει τα
βιογραφικό και την ιδιαίτερες ικανότητες του σε ένα site κοινωνικής
δικτύωσης δίνοντας σε οποιονδήποτε φορέα‐εργοδότη που συμμετέχει στο
κοινωνικό δίκτυο την δυνατότητα να το αξιολογήσει και να κάνει ένα job offer.
Η διάχυση της πληροφορίας τελικά οδηγεί στην μείωση της ασυμμετρίας της
πληροφορίας όχι μόνο σε επίπεδο εργοδότη και εργαζόμενου αλλά και σε
επίπεδο εργαζομένων. Ειδικότερα όσοι εκθέτουν το βιογραφικό τους, σε ένα
κοινωνικό δίκτυο είναι εν δυνάμει υποψήφιοι εργαζόμενοι σε κάποιον
εργοδότη σε αντίθεση με τα κλασσικά κοινωνικά δίκτυα οπού μόνο ένας στενός
πυρήνας γνωστών μπορούσε άμεσα να πληροφορηθεί τα σχετικά με μια θέση
εργασίας(Golbeck).
Φυσικά αυτό δεν είναι απολυτό, αρκεί να αναλογιστούμε των αριθμό των
ελλήνων που μετανάστευσαν στην Αμερική επειδή εκεί βρίσκονταν κάποιος
θείος ή γνωστός. Πάντα τα κοινωνικά δίκτυα έπαιζαν σημαντικό ρόλο στην
μετακίνηση του εργατικού δυναμικού απλά τα διαδικτυακά κοινωνικά δίκτυα
είναι ποιο άμεσα και πιο ευέλικτα.
Σημαντικό ρόλο παίζουν επίσης τα δίκτυα σε επίπεδο μετακίνησης από μια
εταιρία σε μια άλλη. Τα κοινωνικά δίκτυα αποτελούν ιδιαίτερα χρήσιμο
εργαλείο για τους “Headhunters” ώστε να εντοπίσουν και να προσεγγίσουν
στελέχη άλλων εταιρών και τελικά να τα πείσουν στο να μετακινηθούν σε μια
Τρίτη εταιρία μεταφέροντας μαζί τους τις ικανότητες και την τεχνογνωσία τους.
Τέλος σχετικά περιορισμένο ρόλο, λόγο κυρίως του ρυθμιστικού πλαισίου,

παίζουν τα ηλεκτρονικά κοινωνικά δίκτυα σήμερα στην μετακίνηση εργατικού
δυναμικού μεταξύ διαφορετικών χωρών. Για παράδειγμα, έντως της
Ευρωπαϊκής Ένωσης, η μετακίνηση εργατικού δυναμικού παρουσιάζεται
διαρκώς επιβραδυνόμενη – με εξαίρεση την μετακίνηση κάποιον πληθυσμών
από την ανατολική προς την δυτική Ευρώπη.

7 Κοινωνικά Δίκτυα και Διεθνής Σχέσεις

Πολλές μελέτες που αφορούν την εξωτερική πολιτική, περιλαμβάνουν απόψεις
που αναφέρονται στον αντίκτυπο που έχουν διάφοροι παράγοντες που
επηρεάζουν τους δεσμούς μεταξύ των κρατών και τον τρόπο που αυτοί
μπορούν να οδηγήσουν σε μια διαμάχη. Μάλιστα, αρκετοί καθοριστικοί
παράγοντες των διεθνών συγκρούσεων, όπως οι συμμαχίες, τα πολιτεύματα, η
εμπορική αλληλεξάρτηση, αλλά και η συμμετοχή σε κοινούς διακρατικούς
οργανισμούς, αντανακλούν αυτές τις πρόσφατες απόψεις περί των ισχυρών
δεσμών.
Οι ρεαλιστές μελετητές βλέπουν τις συμμαχίες σαν μια ένδειξη που αντανακλά
κοινά στρατηγικά συμφέροντα. Οι φιλελεύθεροι βλέπουν μέσα από το εμπόριο
την εμπορική αλληλεξάρτηση. Οι μελετητές που ασχολούνται με τους
οργανισμούς θεωρούν ότι η συμμετοχή σε μια διακρατική οργάνωση
καταδεικνύει την κοινή αντίληψη για συλλογική διαχείριση της εξωτερικής
πολιτικής. Τέλος άλλοι μελετητές θεωρούν ότι τα κοινά πολιτισμικά γνωρίσματα
αποτελούν ισχυρούς δεσμούς που βασίζονται στην ταυτότητα των
λαών(Margaret E. Keck 1998).
Σε νεότερες μελέτες των διεθνών διαμαχών δίδεται ιδιαίτερη έμφαση στο ότι οι
ισχυροί δεσμοί μεταξύ των κρατών αποτελούν κατά κάποιο τρόπο πρακτικές
ενδείξεις για κάποιες συναρτήσεις χρησιμότητας, δηλαδή ότι οι δεσμοί αυτοί
αποτελούν, ως ένα βαθμό, μια αποκάλυψη των προτιμήσεων. Έτσι για
παράδειγμα στην περίπτωση που υπάρχει μια συμμαχία μεταξύ δυο κρατών,
τότε αυτό σημαίνει ότι και τα δύο κράτη αποφάσισαν να ενώσουν τις δυνάμεις
τους με σκοπό την κοινή ασφάλεια‐προστασία. Με τον ίδιο τρόπο, οι εμπορικοί
συνεργάτες ενός κράτους δείχνουν τις οικονομικές προτιμήσεις του τελευταίου.
Υπάρχουν και άλλου τύπου συνδετικοί δεσμοί, οι οποίοι δε μπορούν τόσο
εύκολα να αποδοθούν σε κάποια προτίμηση, αλλά οι οποίοι εμπεριέχουν πάλι
κάποια επιλογή, όπως για παράδειγμα, η δημοκρατική ειρηνευτική φιλολογία,
ιδιαίτερα όταν αυτή περιλαμβάνει καθοριστικό περιεχόμενο, βεβαιώνει ότι οι
κανόνες που θα καθορίσουν τη συμπεριφορά των κρατών σε μια διαμάχη θα
είναι κοινοί(Risse‐kappen 2008).
Η έννοια των «ισχυρών δεσμών» χρησιμοποιείται ευρέως σε διάφορες

επιστήμες όπως την πολιτισμική ανθρωπολογία, την κοινωνιολογία, την
κοινωνική ψυχολογία, κ.α. Μέσα σε όλη αυτή τη συγγραφική δραστηριότητα
διακρίνονται δυο διαφορετικοί ορισμοί των δεσμών αυτών. Ο πρώτος θεωρεί
την ύπαρξη «ισχυρών δεσμών» σαν μια αντίληψη που έχει να κάνει με την
πρόθεση του να ανήκει κάποιος (ή να έλκεται ή να ταυτίζεται)σε μια
συγκεκριμένη ομάδα, έναν οργανισμό, σε μια πολιτισμική παράδοση ή σε ένα
πολιτικό κόμμα. Ο δεύτερος ορισμός εστιάζει στο βαθμό που ταυτίζονται
κάποια συγκεκριμένα γνωρίσματα. Αυτή η ταυτοποίηση μπορεί να βασίζεται
πάνω σε υποκειμενικές αντιλήψεις ή σε εμφανή χαρακτηριστικά.
Μπορεί να γίνει μια προσπάθεια για σύνδεση των δύο αυτών αντιλήψεων. Για
να γίνει αυτό όμως, θα πρέπει πρώτα να υπάρξει μια διάκριση μεταξύ των
«δομικών» δεσμών και των «άμεσων» δεσμών.
Ο όρος «άμεσοι» δεσμοί περιλαμβάνει το εύρος στο οποίο δυο κράτη
σχετίζονται άμεσα μεταξύ τους (π.χ. μέσω μιας συμμαχίας, μιας εμπορικής
συμφωνίας κλπ), μοιράζονται κοινά χαρακτηριστικά γνωρίσματα (π.χ. έχουν
υιοθετήσει κοινό πολιτικό σύστημα, ανήκουν στους ίδιους διακρατικούς
οργανισμούς κλπ), έχουν θετική αντίληψη το ένα για το άλλο (αυτό βασίζεται
πάνω σε έρευνες που γίνονται στους πληθυσμούς των δύο κρατών) ή τέλος
αντιλαμβάνονται το άλλο να είναι όπως αυτό (π.χ. να έχουν την ίδια θρησκεία
κ.α.). Όλα τα παραπάνω βασίζονται στις άμεσες σχέσεις μεταξύ των δυο
κρατών, τις αμοιβαίες αντιλήψεις ή τα κοινά χαρακτηριστικά γνωρίσματα,
ανεξάρτητα από τα άλλα κράτη.
Οι «δομικοί» δεσμοί υποδηλώνουν το εύρος στο οποίο τα κράτη σχετίζονται
μεταξύ τους όσον αφορά τις σχέσεις τους με άλλα κράτη ή όσον αφορά την
ταυτοποίηση τους σε ορισμένα χαρακτηριστικά, σε σχέση με τα χαρακτηριστικά
άλλων κρατών. Τα κράτη τα οποία θεωρούν ότι σχετίζονται μεταξύ τους,
μπορούν επίσης να έχουν παρόμοιες σχέσεις με άλλα κράτη. Το αντίστροφο
όμως, δεν ισχύει πάντα. Δυο κράτη μπορεί να θεωρούν ότι διαφέρουν μεταξύ
τους, αλλά αυτές οι διαφορές αυτές ωχριούν μπροστά στις διαφορές που
μπορεί να έχουν με άλλα κράτη.
Για αυτό το λόγο ορίζουμε τους «δομικούς» δεσμούς που μπορούν να
αναπτυχθούν μεταξύ δυο κρατών ως το εύρος στο οποίο ταυτίζονται αυτά τα
δύο κράτη ως προς τη στάση τους, τα χαρακτηριστικά που μοιράζονται ή τη
σχέση που έχουν με όλα τα άλλα κράτη του συστήματος. Αυτός ο ορισμός
επιτρέπει τη συγχώνευση των δυο αντιλήψεων που αναφέρθηκαν παραπάνω.
Επομένως, αν υπάρχουν δεδομένα που αφορούν τη στάση των δυο κρατών,
μπορούν να χρησιμοποιηθούν οι πληροφορίες σχετικά με το πόσο τα δυο κράτη
«ταιριάζουν» ή όχι με άλλες εθνικές ομάδες για να καθοριστεί το εύρος στο
οποίο τα δυο κράτη «ταιριάζουν» μεταξύ τους, καθώς επίσης και να καθοριστεί
πόσο ταυτίζονται, για καθένα ξεχωριστά, το σύνολο των χαρακτηριστικών βάση
των οποίων αποφασίζεται αν «ταιριάζουν» ή όχι τα κράτη αυτά με τα υπόλοιπα
κράτη. Αντίστοιχα αν υπάρχουν πληροφορίες για τις σχέσεις μεταξύ των κρατών
του συστήματος, μπορούν οι πληροφορίες αυτές να χρησιμοποιηθούν για να
ταιριάξουν το πρότυπο των σχέσεων ενός κράτους με τα υπόλοιπα κράτη, με το
πρότυπο των σχέσεων ενός δεύτερου κράτους με τα υπόλοιπα κράτη του
συστήματος. Τέλος, αν υπάρχουν πληροφορίες για τη στάση και των δυο
κρατών, για τις σχέσεις τους ή για κοινά ή διαφορετικά χαρακτηριστικά
γνωρίσματα, ο ορισμός αυτός μάς επιτρέπει να συνδυάζουμε όλες αυτές τις
διαφορετικές πληροφορίες σε μια εκτίμηση των «δομικών» δεσμών.
7.1 Structural affinity and paradigms of world politics

Η ειδοποιός διαφορά μεταξύ των θεωριών της εξωτερικής πολιτικής βρίσκεται
ανάμεσα στις ρεαλιστικές και τις φιλελεύθερες τοποθετήσεις. Και οι δυο
απόψεις θεωρούν ότι οι δεσμοί μεταξύ δυο πλευρών και η διαμάχη
συνδέονται μεταξύ τους με μια αρνητική συνάρτηση. Διαφέρουν, όμως, σε
όρους του τύπου των παραγόντων που καθορίζουν αυτή τη σύνδεση‐σχέση.
Αυτές οι διαφορές προέρχονται κατευθείαν από τον αξιωματικό ορισμό τους.
Παρακάτω, σε κάθε περίπτωση δίδεται έμφαση σε μια διαφορετική διάσταση
αυτών των δεσμών που λέγεται ότι μειώνει την πιθανότητα για μια διαμάχη.
Επιπλέον, σε κάθε περίπτωση είτε αγνοείται, είτε υποβαθμίζεται ο αντίκτυπος
που έχουν οι διάφοροι παράγοντες που επηρεάζουν τους δεσμούς των δυο
πλευρών, οι οποίοι όμως δεν ανήκουν στην εκάστοτε θεώρηση του κόσμου.
7.1.1 Ρεαλισμός

Οι ρεαλιστές δηλώνουν ότι τα κράτη αποφεύγουν τις συνεργασίες εξαιτίας του
φόβου της εξαπάτησης, αλλά και εξαιτίας του υπολογισμού των σχετικών
κερδών. Παρόλα αυτά συνεργάζονται, όταν αυτό απαιτηθεί από τις εκάστοτε
συνθήκες. Αυτό συμβαίνει όταν αντιμετωπίζουν κοινούς εχθρούς ή/και απειλές.
Είναι πολύ δύσκολο να αναγνωρίσει κανείς πρακτικά τα στρατηγικά
ενδιαφέροντα των κρατών. Ένας τρόπος για το διαχωρισμό αυτών των
ενδιαφερόντων παρέχεται μέσω της αρχής των «αποκαλυπτόμενων
προτιμήσεων». Σύμφωνα με αυτή την αρχή, η ορθολογική συμπεριφορά
αποκαλύπτει τον τύπο των προτιμήσεων που την προκαλούν. Βασιζόμενοι πάνω
σε αυτή την αρχή των «αποκαλυπτόμενων προτιμήσεων», οι ρεαλιστές βλέπουν
τους δεσμούς των συμμαχιών ως μια ένδειξη κλειδί για τα κοινά στρατηγικά
ενδιαφέροντα(Risse‐kappen 2008).
Αλλά οι συμμαχίες μεταξύ των κρατών αποκαλύπτουν μόνο ένα κομμάτι των
στρατηγικών δεσμών. Δυο κράτη μπορεί να μην έχουν απευθείας δεσμούς
μεταξύ τους, αλλά ο τρόπος με τον οποίο δεσμεύονται σε τρίτες ομάδες μπορεί
να ταυτίζεται σε μεγάλο βαθμό. Αυτό φανερώνει ότι παρά την έλλειψη μιας
απευθείας συμμαχίας, η αντίληψη που έχουν για το ποιοι είναι εχθροί και ποιοι
όχι μπορεί να ταιριάζει σε μεγάλο βαθμό. Επιπρόσθετα, δυο κράτη μπορούν να
έχουν αλληλοσυμπληρούμενα συμφέροντα που τα ενώνει για την επίτευξη ενός
κοινού σκοπού, αλλά όσον αφορά το διεθνές σύστημα, στο οποίο λειτουργούν,
μπορεί να έχουν μια εκ διαμέτρου αντίθετη άποψη για το ποιοι είναι φίλοι ή
όχι. Η αρχή των στρατηγικών δεσμεύσεων των κρατών αντανακλά το εύρος στο
οποίο τα κράτη έχουν κοινή αντίληψη για τις απειλές και τις ευκαιρίες, για τους
φίλους και τους εχθρούς. Επομένως, σύμφωνα με τους ρεαλιστές οδηγούμαστε
στην παρακάτω υπόθεση:
• Όσο πιο ισχυροί είναι οι στρατηγικοί θεσμοί μεταξύ των κρατών – όπως αυτοί
ορίζονται σε όρους κοινών ενδιαφερόντων και μετρούνται σε όρους της αρχής
των στρατηγικών δεσμεύσεων – τόσο μικραίνει η πιθανότητα για την ύπαρξη
διαμάχης μεταξύ των κρατών.
• Οι ρεαλιστές δηλώνουν επίσης ότι οι ισχυροί δεσμοί που αναπτύσσονται μέσα
από τους διακρατικούς οργανισμούς στους οποίους συμμετέχουν τα κράτη, και
οι οποίοι όμως δεν είναι συμμαχίες ασφαλείας ή εμπορίου, αντανακλούν «τον
καταμερισμό της δύναμης στον κόσμο». Για αυτό το λόγο έχουμε και την
παρακάτω υπόθεση:
• Οι ισχυροί δεσμοί που δεν αντανακλούν όμως τα ενδιαφέροντα ασφαλείας των
κρατών δεν επηρεάζουν την πιθανότητα για διαμάχη μεταξύ δυο κρατών.
7.1.3 Φιλελευθερισμός

Οι θεωρητικοί του φιλελευθερισμού παραδέχονται ότι οι στρατηγικοί δεσμοί

μειώνουν την πιθανότητα για μια σύγκρουση δυο κρατών. Παρόλα αυτά,
δηλώνουν ότι, παράλληλα με τους στρατηγικούς δεσμούς, οι οικονομικοί
δεσμοί, αλλά και οι δεσμοί που αναπτύσσονται εξαιτίας της κοινής συμμετοχής
σε διακρατικούς οργανισμούς μπορούν να επηρεάσουν την πιθανότητα μιας
σύγκρουσης. Οι δεσμοί που βασίζονται στο εμπόριο υποδηλώνουν τη
συμμετοχή σε ένα διεθνές οικονομικό σύστημα. Δεν υποδηλώνουν μόνο τους
απευθείας οικονομικούς δεσμούς αλλά και ένα συγκεκριμένο τρόπο εμπορικών
συναλλαγών με άλλες χώρες, γεγονός που υποδεικνύει ένα κοινό όραμα για μια
διεθνή πολιτική οικονομία. Συνεπώς, οι φιλελεύθερες απόψεις αναφορικά με
τους δομικούς οικονομικούς δεσμούς έχουν διττή ερμηνεία. Πρώτον, οι
οικονομικοί δεσμοί υποδηλώνουν τα αμοιβαία κέρδη, μετριάζοντας έτσι τον
αντίκτυπο που έχουν τα σχετικά κέρδη σε μια συνεργασία. Επομένως, σύμφωνα
με το φιλελευθερισμό μπορεί να γίνει η παρακάτω υπόθεση:
Οι οικονομικοί δεσμοί – στο εύρος που αυτοί αντανακλούν τη συμμετοχή των
κρατών σε ένα παρόμοιο διεθνές σύστημα – τείνουν να μειώσουν την
πιθανότητα μιας σύγκρουσης μεταξύ των κρατών.
Ταυτοχρόνως, οι κοινές πρακτικές εμπορίου δύο κρατών μπορούν πραγματικά

να υποδηλώνουν τον ανταγωνισμό μεταξύ τους για τις ίδιες αγορές. Αυτός ο
ανταγωνισμός μπορεί να αποτελέσει πηγή για μια διαμάχη. Συνεπώς,
οδηγούμαστε στην παρακάτω υπόθεση(Powell 1991):
Στο εύρος στο οποίο οι οικονομικοί δεσμοί αντανακλούν το ανταγωνιστικό
περιβάλλον στο οποίο λειτουργούν τα κράτη, οι δεσμοί αυτοί μπορούν να
αυξήσουν την πιθανότητα για μια διαμάχη μεταξύ των κρατών.
Η κοινή συμμετοχή σε διακρατικούς οργανισμούς υποδηλώνει μια προσήλωση
σε μια οργανική διαχείριση της εξωτερικής πολιτικής, παρά σε μια
αναρχοαυτόνομη δομή. Σύμφωνα με το φιλελευθερισμό, οι οργανισμοί
μπορούν να επιδράσουν με δυο τρόπους πάνω στη συμπεριφορά ενός κράτους.
Κατά πρώτον, μπορούν να παρέχουν πληροφορίες οι οποίες μειώνουν τις
υποψίες για εξαπάτηση και δημιουργούν μακροπρόθεσμα οφέλη, τα οποία τα
βραχυπρόθεσμα κίνητρα του ανταγωνισμού. Δεύτερον, οι οργανισμοί
επιβάλλουν κανόνες, τους οποίους τα κράτη βρίσκουν πολύ ακριβούς για να
τους παραβούν. Το κόστος της αποκοπής των δεσμών, όταν αυτοί έχουν ήδη
εγκατασταθεί, διευκολύνει τη μακροπρόθεσμη συνεργασία. Για αυτό έχουμε
την παρακάτω υπόθεση(Grabher 2008):
Οι δεσμοί που αναπτύσσονται εξαιτίας των διακρατικών οργανισμών, υποδηλώνουν την
προσήλωση σε ταυτόσημα ή διαφορετικά διεθνή συστήματα. Όσο πιο σημαντικοί είναι οι
δεσμοί που αναπτύσσονται εξαιτίας των διακρατικών οργανισμών μεταξύ των κρατών, τόσο
μικρότερη είναι η πιθανότητα μιας σύγκρουσης μεταξύ τους.
7.1.4 Σύνθεση των προσεγγίσεων

Οι υποθέσεις οι οποίες έγιναν παραπάνω συχνά αντιμετωπίζονται ως αντίθετες,
αφού και οι δυο παρουσιάζουν τις επιδράσεις συγκεκριμένων τύπων των
δεσμών που εμφανίζονται σε μια διαμάχη. Παρόλα αυτά, η ρεαλιστική και η
φιλελεύθερη προσέγγιση μπορούν στην πραγματικότητα να συμπληρώσουν η
μια την άλλη. Οι διεθνείς δεσμοί αποτελούν ένα πολυεπίπεδο σύνολο που
περιλαμβάνει πολλές διαστάσεις μιας διαφωνίας μεταξύ δύο κρατών. Πρώτον,
οι σύνθετοι δομικοί δεσμοί περιλαμβάνουν οικονομικούς παράγοντες,
παράγοντες που σχετίζονται με διακρατικούς οργανισμούς, αλλά και άλλους
παράγοντες που σχετίζονται με τα συμφέροντα. Τα κράτη μπορούν να
αντιλαμβάνονται τους δεσμούς σαν ένα σύνολο κοινών γνωρισμάτων και
συμφερόντων ενός μεγάλου φάσματος σχέσεων και χαρακτηριστικών.
Δεύτερον, οι επιπτώσεις από τη συμπεριφορά εξαιτίας της ύπαρξης των δεσμών
μπορούν να είναι πολύ πιο πολύπλοκες σε σχέση με αυτές που εμφανίζονται
παραπάνω. Οι ισχυροί δεσμοί εξαιτίας μιας σχέσης μπορούν να επηρεάσουν
τους δεσμούς μιας άλλης σχέσης. Για παράδειγμα, η οικονομική αλληλεξάρτηση
μπορεί να επηρεάσει μια συμμαχία αφού αποτελεί καθοριστικό παράγοντα
στην πιθανότητα μιας σύγκρουσης. Οι σύνθετοι δεσμοί που βασίζονται πάνω σε
ένα ευρύ φάσμα σχέσεων ή ταυτοτήτων μπορεί να έχουν μεγαλύτερο αντίκτυπο
πάνω σε μια διαμάχη σε σχέση με αυτόν που έχουν κάθε μια από τις εκάστοτε
συνιστώσες. Συνεπώς, οι συνολικοί δεσμοί μπορούν να έχουν μια αρνητική
επίδραση στη διαμάχη, ενώ κάποιες από τις συνιστώσες τους μπορεί να έχουν
θετική επίδραση στη διαμάχη. Από τα παραπάνω οδηγούμαστε στην παρακάτω
σύνθετη υπόθεση:
Όσο πιο ισχυροί είναι οι συνολικοί δεσμοί μεταξύ δυο κρατών, όσον αφορά τα
στρατηγικά συμφέροντα, τις οικονομικές σχέσεις και την αμοιβαία συμμετοχή
σε διακρατικούς οργανισμούς, τόσο μικραίνει η πιθανότητα για μια διαμάχη.
7.2 Συμπεράσματα

Από τα παραπάνω αξίζει να σταθούμε σε τέσσερα βασικά σημεία:
1. Οι στρατηγικοί δεσμοί μειώνουν σημαντικά την πιθανότητα ενός

πολέμου.
2. Οι δεσμοί που αναπτύσσονται εξαιτίας του εμπορίου είναι πιο ισχυροί
σε σχέση με αυτούς που αναπτύσσονται εξαιτίας της συμμετοχής των κρατών
σε διακρατικούς οργανισμούς.
3. Ένα σύστημα που περιλαμβάνει το εμπόριο, τις συμμαχίες και στους
διακρατικούς οργανισμούς και οι δεσμοί που αναπτύσσει αυτό, μειώνουν
σημαντικά την πιθανότητα μιας διαμάχης.
4. Η μελέτη των δεσμών, οι οποίοι βασίζονται σε έμμεσες σχέσεις μεταξύ
των κρατών και άλλων, τρίτων ομάδων μπορούν να παράσχουν σημαντικές
πληροφορίες βάση των οποίων μπορεί να γίνει μια ασφαλής πρόβλεψη για την
πιθανότητα μιας σύγκρουσης μεταξύ δυο κρατών.
8. Συμπεράσματα

Οι εικονικές κοινωνίες είναι μια μετεξέλιξη της πραγματικής κοινωνίας, η
ιδιαιτερότητες των ανθρώπων μεταφέρονται στο διαδίκτυο και δίνουν Ζώη στο
περιεχόμενο, δίνουν χαρακτηριστικά των έμβιων ελλόγων όντων σε εφαρμογές
και προγράμματα.
Επιπρόσθετα, εργαλεία που αναπτύσσονται στον κυβερνοχώρο λειτουργούν ως
διάβολοι επικοινωνίας μεταξύ ανθρώπων. Εικονικές παρέες και γειτονίες
στεγαζόμενες σε ψηφιακά οικόπεδα τύπου “facebook” και «MySpace”
συνεχώς δημιουργούνται και μεγαλώνουν.
Τα κοινωνικά δίκτυα, αρχίζουν και παίζουν κυρίαρχο ρόλο στην ζωή των
ανθρώπων, σε επίπεδο μάθησης, οικονομική δραστηριότητα, στην αγορά
εργασίας στην δημόσιες σχέσης, την διεθνή σκηνή.
Φυσικά πάντα υπάρχουν οι κίνδυνοι που έχουν να κάνουν κυρίως με την
προστασία της ιδιωτικής σφαίρας, την αφέλεια και την έλλειψη παιδείας αλλά
και την γενικότερη αρχή ότι τα προσωπικά δεδομένα δεν μπορούν να μείνουν
ιδιωτικά άπαξ και τοποθετηθούν στον παγκόσμιο ιστό.
Έτσι ζητούμενο παραμένει η υπάρξει εκείνου του κανονιστικού πλαισίου που σε
συνδυασμό με την κατάλληλη εκπαίδευση και την δημιουργία της απαραίτητης
κουλτούρας θα προσφέρει ένα ισορροπημένο μίγμα δημοκρατίας,
ιδιωτικότητας και οικονομικής ευημερίας.

Βιλιογραφία
Aronson, E., N. Blaney, C. Stephin, J. Sikes & M. Snapp. (1978). he Jigsaw Classroom. Beverly Hills, Sage
Publishing Company.

Bauer, T., B. Dietz, K.F. Zimmermann and E. Zwintz (2004). German Migration: Development,
Assimilation, and Labour Market Effects. Oxford Oxford University Press.

Castelfranchi, C., Yao‐Hua Tan (2002). "The Role of Trust and Deception in Virtual Societies."
International Journal of Electronic Commerce 6(3).

Drucker, P. F. (1997). The Global Economy and the Nation‐State. Foreign Affairs.

Floor, P. (1998). Beyond HUMANITIES, Long Term Strategy for ODL in University Environments and
Virtual Mobility, Coimbra Group, Bruxelles. Bruxelles.

Golbeck, A. J. COMPUTING AND APPLYING TRUSTIN WEB‐BASED SOCIAL NETWORKS. Computer Science.
Maryland, University of Maryland. Ph.D.

Grabher, G. (2008). Rediscovering the social in the Economics and interfirm relations. University of
Missouri.

ISO (2008). "<http://olc.spsd.sk.ca/DE/PD/instr/strats/coop/index.html>
". from <http://olc.spsd.sk.ca/DE/PD/instr/strats/coop/index.html>

Klaus, F. Z. (2004). European Labour Mobility:Challenges and Potentials. I. Bonn. Bonn, University of Bonn and
DIW Berlin.

Margaret E. Keck, K. S. (1998). ACTIVISTS BEYOND BORDERS Advocacy Networks in International
Politics, Cornel University Press.

McEntrarfer, E., Tideman, N. (2001). Three Essays on Social Networks in Labor Markets. Economics.
Virginia, University of Virginia. Ph.D.

Monica T. Whitty, A. C. (2006). Cyberspace Romance: The Psychology of Online Relationships, Palgrave
Macmilla.

O’Hagan, C. (1999). "Embedding Ubiquitous Use of Educational Technology: is it possible, do we want it
and, if so, how do we achieve it?" Educational Technology & Society 2(4).

P., O. M. (1999). On the modeling of the surface energy exchange processes by combining "fuzzy sets
and neural networks" approach. GeoComputation 99

Powell, W., W. (1991). Neither Market nor Hierarchy: Network forms of Organizations, Sage Publications
Ltd.

Rauterberg, M. Entertainment Computing. Third International Conference on Entertainment Computing,
Eindhoven, The Netherlands, CEC 2004.

Risse‐kappen, T. (2008). "Exploring the Nature of the Beast: International Relations Theory and
Comparative Policy Analysis Meet the European Union." JCMS: Journal of Common Market Studies
34(1): 53‐80.

Royse, D. Teaching Tips for College and University Instructors: A Practical Guide, by David Royse. U. o.
Kentucky, University of Kentucky.

Sampson, D., Karagiannidis, C, Cardanali,F. (2002). "An Architecture for Web‐based e‐Learning
Promoting Re‐usable Adaptive Educational e‐Content." Educational Technology & Society 5(4).

Woolgar, S. (2003). Virtual Society?Technology, Cyberbole, Reality, Oxford Press.

Virtual Societies.

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Virtual Societies.

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

χειραγωγήσιμο μέσο γνώσεων και απόψεων, τελικά η πολυπλοκότητα και η

κοινοτήτων. Επίσης, η δυνατότητα συμμετοχής σε πλήθος κοινοτήτων

Επίσης, υποστηρίζει και ιδιωτική επικοινωνία καθώς διαθέτει ένα αρκετά

σήμερα, στο χώρο των δικτυακών παιχνιδιών προσφέροντας εντυπωσιακά

Η παράγραφος αυτή διερευνά τις ψυχολογικές πτυχές των

Ωστόσο, λαμβάνοντας υπόψη τα ειδικά ψυχολογικά χαρακτηριστικά

ψυχολογικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα του κυβερνοχώρου που

Παρά τη μειωμένη ποιότητα της αίσθησης, η μετάδοση κειμένων δεν

μπορεί να διαφοροποιηθεί η κατάσταση της συνείδησης σου. Καθώς

Η γεωγραφική απόσταση δημιουργεί ελάχιστη διαφορά στην

Ορισμένοι νέοι χρήστες του διαδικτύου περνούν από μια περίοδο

Ο χρόνος μέσα στον κυβερνοχώρο είναι συμπυκνωμένος. Εάν είστε

μέλος μιας εικονικής κοινότητας για αρκετούς μήνες, μπορείτε να

Οι περισσότερες διαδικτυακές δραστηριότητες, συμπεριλαμβανομένων

Όλοι αναμένουμε τους υπολογιστές μας και το διαδίκτυο να

απολύτως τίποτα, ούτε καν ένα μήνυμα λάθους. Η απογοήτευση και ο

στον κυβερνοχώρο. Εάν η προσωπικότητα συνθέτεται από στρώματα, με

Αυτό είναι ένα άκρως δελεαστικό συμπέρασμα. Στην πραγματικότητα, η

Την εποχή που μεσουρανούσε η φούσκα «dot.com», ο Peter

Στα τέλη της δεκαετίας του 90, πολλά Αμερικάνικα Πανεπιστήμια

Ο Harald Haugen, συντονιστής του προγράμματος ΕΠΙΛΟΓΩΝ και

προγράμματα μελέτης που προσθέτουν κάτι θετικό στην υπάρχουσα

Η εκπαίδευση από απόσταση είναι μία μορφή ελεύθερης εκπαίδευσης

Στη σημερινή εποχή έχουν αναπτυχθεί τα δίκτυα υπολογιστών που

Στο δίκτυο υπολογιστών η επικοινωνία σε πραγματικό χρόνο μπορεί να

εκπαίδευσης από απόσταση διότι εξασφαλίζει σύγχρονη και ασύγχρονη

Η εκπαίδευση από απόσταση απευθύνεται είτε σε ενήλικους είτε σε

Όταν η εκπαίδευση απευθύνεται σε μαθητές σχολείων χρησιμοποιούνται

Στις Η.Π.Α, τα συστήματα εκπαίδευσης από απόσταση βελτιώνονται

Η εκπαίδευση από απόσταση επίσης απευθύνεται και σε ειδικές

Ανεξαρτησία από τον χρόνο. "Επικρατεί η συνήθεια να λειτουργούν τα

Στα συστήματα που παρέχουν εκπαίδευση από απόσταση υπάρχουν 2

"Η ασύγχρονη επικοινωνία δεν απαιτεί την ταυτόχρονη συμμετοχή όλων

Η ασύγχρονη επικοινωνία είναι πιο ευέλικτη από την σύγχρονη

Νεότερες μέθοδοι είναι να παραδίδονται μαθήματα χρησιμοποιώντας τις

Ο Peraya (1994) διακρίνει δύο διαφορετικές κατηγορίες ενηλίκων που

"Υπάρχουν ενήλικοι που αναζητούν πλήρη μόρφωση. Ενδιαφέρονται να

Δημιουργούνται δύο μορφές εκπαίδευσης από απόσταση για να

"Σε αυτές κατηγορίες εκπαίδευσης από απόσταση υπάρχει διαφορά ως

απόσταση που παρουσιάζει ομοιότητες με εκπαίδευση συνηθισμένου

απέναντι στην εκπαιδευτική διαδικασία και εκμεταλλευτούν πλήρως τις

"Στις εικονικές κοινότητες η συμμετοχή των ατόμων δεν έχει τους

O Παγκόσμιος Ιστός (WWW) με κατάλληλα προγράμματα λογισμικού

επικοινωνίας γίνεται με προγράμματα όπως το ClassPoint που

πρόγραμμα που παρουσιάζει τις Ιστοσελίδες λέγεται Browser. Τα πιο

υπερίσχυσε η επικοινωνία με γραπτά κείμενα έναντι άλλων μορφών

Το Western Carolina University, (1998), παρέχει με εκπαίδευση εξ

"Επίσης υπάρχει ευελιξία και το πρόγραμμα κάθε εκπαιδευόμενου

Οι εικονικές δυνητικές τάξεις στον Παγκόσμιο Ιστό (WWW)

Είναι σημαντικό να προσέξουμε μερικά επιχειρήματα που αναφέρει ο

Παρόλο που μας φαίνεται τεχνολογικά προχωρημένη και πιο ελκυστική,

οι προγραμματιστές υπολογιστών θυσιάζουν την αγάπη για τη μάθηση ή

Όπως είδαμε, η τεχνολογία της επικοινωνίας μέσω ηλεκτρονικών

Δυστυχώς όμως, η υιοθέτηση των νέων τεχνολογικών μεθόδων μπορεί

υπολογιστές συνδεδεμένους στο Internet) διότι δεν έχουν χρήματα να

Η επικοινωνία μέσω υπολογιστών στα σχολεία βρίσκεται σε ένα αρχικό

Η παραπάνω στρατηγική προσφέρεται για αποτελεσματική διδασκαλία

αρχικές ομάδες και παρουσίαση της εξειδικευμένης γνώσης από τους

Οι αρχικές ομάδες αποτελούνται συνήθως από 4‐5 μέλη. Η ανάθεση

Η συνεργατική μάθηση χαρακτηρίζεται από: α) θετική αλληλεξάρτηση, β)

Στα θετικά αυτής της στρατηγικής συμπεριλαμβάνονται η ενίσχυση των

Η μέθοδος αυτή έχει πλείστες εφαρμογές (έλεγχος σημειώσεων,

Ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να ορίζει τα ζεύγη των συνεργατών,

Ο εκπαιδευτικός μπορεί να αξιολογήσει δεξιότητες των μαθητών όπως