Professional Documents
Culture Documents
Jawa
Indonesia yang kaya akan berbagai ragam budaya, adat istiadat dan tradisi yang dimiliki
merupakan karya budaya pendahulu kita. Kebanyakan orang hanya mengenal prosesi
pernikahan yaitu siraman dan midodareni, padahal ada beberapa rangkaian prosesi lain yang
tak kalah pentingnya, walaupun terkesan ribet dan njelimet. Namun tidak ada salahnya untuk
mengenal lebih jauh dari pada prosesi pernikahan adat jawa.
Prosesi pernikahan adat jawa dimulai dengan acara siraman, yang dilakukan sebagai proses
pembersihan jiwa dan raga yang dilakukan sehari-hari sebelum ijab kobul.
Ada 7 (tujuh) pitulungan (penolong) yang melakukan proses siraman, artinya merupakan
campuran dari kembang setaman atau yang disebut Banyu Purwitosari yang diambilkan dari
7 sumber mata air (sumur). Dimulai dari siraman oleh orang tua calon mempelai, kemudian
siraman oleh pemaes (penghias) yang dilanjutkan dengan memecahkan kendi. Menginjak
malam acara dilanjutkan dengan midodareni, yaitu malam kedua mempelai melepas masa
lajang. Dalam acara yang dilakukan dirumah kediaman perempuan ini diadakan acara
nyantrik untuk memastikan pengantin laki-laki akan hadir pada ijab kobul dan kepastian
bahwa keluarga mempelai perempuan siap melaksanakan perkawinan dan upacara panggih.
Upacara Panggih
Selesai acara akad nikah dilakukan upacara Panggih, dimana kembang mayang dibawa keluar
rumah dan diletakkan dipenyimpanan dekat rumah yang tujuannya untuk mengusir roh jahat.
Setelah itu pengantin perempuan yang bertemua dengan pengantin laki-laki akan melanjutkan
upacara dengan melakukan rangkaian kegiatan :
1. Balangan Suruh, yaitu melempar daun sirih yang melambangkan cinta kasih akan
kestiaannya berdua.
2. Wiji Dadi, mempelai laki-laki menginjak telor ayam hingga pecah, kemudian mempelai
perempuan membasahi kaki sang suami dengan air bunga. Proses seperti ini melambangkan
seorang suami dan ayah yang bertanggung jawab terhadap keluarganya.
3. Pupuk, Ibu mempelai perempuan mengusap mempelai mantu laki-laki sebagai pertanda
ikhlas menerimanya sebagai bagian dari keluarganya.
5. Timbang, kedua mempelai di pangkuan bapak mempelai perempuan sebagai tanda kasih
sayang orang tua terhadap anak dan menantu sama besarnya.
7. Dahar Klimah, saling menyuapi satu sama lain yang melambangkan kedua mempelai
akan hidup bersama dalam susah maun senang.
8. Mertui, orang tua mempelai perempuan menjemput orang tua mempelai laki-laki di depan
rumah untuk berjalan bersama menuju tempat upacara.
9. Sungkeman, kedua mempelai memohon doa restu dari kedua orang tua.
Upacara Siraman
Ini adalah panduan ataupun tuntunan untuk acara pernikahan dengan adat jawa (yang cukup
rumit), sebelum acara pahargyan. Pada malam midodareni disana ada upacara siraman yang
dilakukan oleh Bapak dan Ibu kepada kedua calon mempelai. Berikut cara melakukan
siraman yang dikemas dalam bahasa jawa.
Upacara siraman, tinarbuka kanthi sowanipun putra calon penganten putri mjil saking sasana
busana, manjing ing madyaning sasana upacara
Kalajengaken adicara pangabekten atur bektinipun putra calon penganten putri kakanthi
dening rama lan ibu, tumuju dhumateng papan pasiraman, ingkang kawiwitan saking para
pinisepuh, lajeng dipun pungkasi dening keng ramanipun putra calon penganten putrid.
Wekasing sedya, tinengeran pamecahing Kendhisari.
Rapal mecah kendhi : Ora pati-pati mecah kendhi, nanging mecah Kendhisari, mecah
pamore anakku jabang bayine Dyah …………………………….. (naminipun putra calon
penganten putri), kadya mas sinangling, saking karsaning Allah.
Sabidaripun siraman, putra calon penganten putrid kapobong dening ingkang rama, tumuju
dhumateng sasana busana, saperlu nindakaken upacara potong/pagas rikma. Sasampunipun
rikma kapotong dening ingkang rama, tinampi dening ingkang ibu lajeng katanem wonten
sangajenging dalem.
Rapal potong rikma : Ora ngguwang-ngguwang rambut, nanging angguwang sesukering
anakku, kariya beja mulya, rahayu uripe.
Sasampunipun pegas rikma, kalajengaken adicara sadean dhawet. Kang rama saha ibunipun
putra calon penganten putrid tumuju dhateng sasana sadean dhawet. Ingkang ibu anggendong
senik wadah arta. Wondene ingkang rama hamuyungi. Sade dhawet kawiwitan dening
ingkang ibu, dene ingkang rama hanampi arta sinambi mayungi. Pikantukipun arta kabuntel
lajeng kaparingaken dhateng putra calon penganten putrid. Wondene pangandikanipun ibu
dhumateng putranipun mekaten :
Ibu : Anakku ngger Dyah ……………………………… tampanana dhuwit, oleh-
olehane dodol dhawet, muga-muga kena kanggo pawitane uripmu, lan iki jajan pasar maneka
warna, pinangka pralampita Manawa ing bebrayan agung kuwi isine maneka warna, sing bisa
anggonmu leladi ing bebrayan ya ngger.
Putra : Inggih Ibu, ngestokaken dhawuh.
Wondene minangka paripurnaning upacara siraman, inggih punika dhahar sekul tumpeng.
Keng ramanipun putra calon penganten putri motong tumpeng sajen siraman, kaparingaken
dhateng keng ibunipun putra calon penganten putri, lajeng diparingi lawuh, tumunten
kaparingaken dhumateng ingkang putra calon penganten putri. Mekaten pangandikanipun ibu
dhumateng putranipun.
Ibu : Anakku ngger, sing tak tresnani, tampanana rejeki peparinging Gusti lumantar
rama lan ibu, muga-muga sega salawuhe iki murakabi sarandhuning badan lan ndadekake
seger bagas waras jiwa lan ragamu.
Putra : Inggih Ibu.
2. Pada saat tamu sudah mulai berdatangan, dapat diisi dengan alunan gending-gending yang
ringan yaitu ladrang dan ketawang, seperti halnya :
3. Persiapan untuk acara prosesi kirab, biasanya didahului dengan Ayak-Ayakan, yang
kemudian untuk mengiringi kirab temanten diiringi dengan Ktw. Langengita Srinarendra
Pl.Br :
4. Pertunjukan tarian (apabila ada) antara lain Tari Karonsih, Tari Gambyong Pareanom dan
tarian lainnya.
5. Selesai acara sambutan dan do’a, langsung dialunkan gending-gending yang dipilih
seperti :
6. Sambil para tamu memberikan ucapan selamat, dapat diisi dengan aneka langgam atau
gendingan yang bersnuasakan suka ria seperti :
Wahyaning mangsa kala wus ndungkap paripurnaning adicara jumbuh kaliyan urut
reroncening adicara purwa, madya, wasana sampun kalampahan kaleksanan dening
kulawangsa, kanthi wilujeng kalis ing rubeda nir ing sambekala.
Matur nuwun, mboten langkung kawula handherekaken sugeng kondur, mugi wilujeng
dumugi ing ndalem.
2. Tindakira Sri Atmaja temanten putri hamucang kanginan, lengkeh-lengkeh pindha singa
lupa, sapecak mangu satindak kendel, pangudasmaraning driya ingkang dereng kawijil ing
lesan, hangrantu praptaning mudha taruna minangka gegantilaning nala.
3. Kawistara Sri Atmaja penganten putri sampun lenggah hanggana raras wonten sasana adi,
inggih sasana rinengga.
5. Wus tinata titi tataning gati, nuninggih putra temanten kakung sampun jumeneng wonten
sangajenging wiwara kepareng badhe hanetepi upacara pasrah.
6. Hangemban dhawuh wigatosing sedya, kepareng hing mangke penganten kakung kula
pasrahaken tuwin kula sumanggakaken dhumateng pinangka sulih salira Bp.
………………………………………. Cundhuk kaliyan lampahing upacara ingkang sampun
rinantam.
7. Saya caket tindakira putra temanten kekalih, gya temanten kekalih samya apagut tingal,
tempuking catur netra handyani pangaribawa ingkang hambabar manunggaling nala ingkang
tumanem ing sanubari.
8. Mila winastan “Suruh” lamun dinulu beda lumah lawan kurebe yen ginigit tunggal rasane,
mengku pralampita dhumateng putra temanten mugi tansah manunggal cipta, rasa miwah
karsane. “Suruh” asung pituduh “Samurupa nganti weruh” bisoa nganti tekan “Rosing rasa”
inggih rasa sejati.
9. Paripurnaning titi laksitaning upacara panggih, putra temanten sekalian gya sinegeban
sindur dening ingkang rama, asung pralampita putra temnaten tansah tinuntuna ing reh
kautaman anggenipun ngancik ing alam madya, tansah pinaringan karaharjan, kamulyan
hanjayeng bawana salaminya.
Untuk mengiringi kirab kasatriyan pada upacara penganten adat jawa, biasanya
dikumandangan kidungan atau rerepan. Berikut ini salah satu rerepan dengan tembang sekar
sinom.
Panjenenganipun para rawuh saha para lenggah, sampun handungkap prapteng unggyan
ingkang tinuju, subamanggala gya sung sasmita mring sri temanten nulya kalenggahaken
wonten sasana adi, sang suba manggala sumawana para kadang Wandawa binger jroning
wardaya karana wus bangkit hangentasi karya mulya wangsul mring papanira sowang-
sowang nedya lerem salira kanthi suka pari suka sumangga nun nuwun.
Rerepan Dhandhanggula
Kangge Nyarengi Jengkaring Suba Manggala
Pada acara sungkeman oleh kedua calon mempelai kepada orang tua, biasanya dialunkan
rerepan atau kidungan dhandhanggula.
Rerepan Dhandhanggula
Kangge Nyarengi Upacara Sungkem
Rama ibu kang luhuring budi,
Ingkang hangukir jiwa lan raga,
Kang agung pangurbanane,
Paring pituduh luhur,
Rina wengi tansah hangesthi,
Mrih rahayuning putra,
Lulus kang ginayuh,
Sadaya ribet rubeda,
Linambaran kanthi sabarang penggalih,
Tuhu pantes sinembah.