Pojam društva – određena skupina ljudi koji svojom djelatnošću stvaraju društvene

odnose, institucije, društvo u totalitetu.

Tipologije društvenih promjena: Kontinuirane – u istorijskom poimanju društva
postoji insrijski kontinuitet, suskcesivno se smjenjuju faze koje prolaze;
Diskontinuirane: jedan oblik društva se zamjenjuje drugim oblikom bez prostog
istorijskog slijeda – nema kontinuiteta.
Društvene promjene
O. Kont – statička i dinmička društva, 3 perioda u razvoju: teološki, metafizički, naučni.
Kont – D. Promjene – 1. prema kvanititetu: mogu biti u formi rasta i opadanja; 2.)
prema kvalitetu: dezintegracija i integracija; 3. prema vrijednosnom aspektu –
progresivne i regresivne; 4.) prema strukturalističkom aspektu – mikro i makro promjene.
Mikro unutar, a makro na nivou društvene strukture.
Modeli društvenih promjena
Evolucionistički model se temelji na stavu da u društvu postoji jednoslinijski progres od
nižih oblika ka višim, nema nazadovanja. Posljedica optimistične liberalne teorije,
aktuelna u XIX vijeku (Spenser, Dirkem)
Cilični model: je predstavljen kao kružno kretanje kroz istoriju gdje se smjenjuju periodi
napretka i nazadovanja. (Sorokin) faze napredovanja i nazadovanja se stalno smjenjuju i
obrnuto. (Špengler, Pareto, Tojnbi)
Difuzionistički model: polazi od toga da sve promjene nastaju u centru civilizacije a
onda se prenose dalje. (Gabriel Tard) – on je promjene objašnjavao putem imitacije, ne
ide se sa inovacijama vec se već viđemo ponavlja.
Promjene prema uzrocima
1.)Teorija inovacija – polazi od tehničkih i organizacionih elemenata koji determinišu
razvoj društva; 2.) Marksistička teorija – promjene objašnjava sukobima proizvodnih
snaga i proizvodnih odnosa. Brže se odvijaju proizvodne snage, a p. odnosi zaostaju i
tako dolazi do protivrječnosti, sukoba i revolucije; 3.)mikropromjene – se održavaju u
formi druš. pokretljivosti (horizontalna i vertikalna), Horizontalne ne dovode do
promjene položaja u društvu a vertikalne dovode.
Uzroci vertikalne pokretljivosti po Lipsetu i Bendiksu:
1.) Promjene u zahtjevima za obavljnje profesionalnih d. Uloga 2.) promjene u
distribuciji talenata odnosno sposobnosti za obavljanj epojedinih d. Uloga
Kanali vertikalne pokretljivosti
1.) sticanje profesionalne identifikacije; 2.) političko angažovanje; 3.) sklapanje brakova.
Razvoj društva – karakter pormjene (rev. i ev.); brzina promjene;sredstva koja se koriste
Drušvena pokretljivost: 1.) horizontalna – promjena geografskog područja i promjene u
ekonomskoj djelatnosti; 2.) vertikalna – promjena društvenog položaja; 3.) prostorna –
preseljavanje, migracije; 4.) unutargeneracijska – promjena položaja čovjeka u toku
njegovog života, 4.) unutargeneracijska – promjena položaja u odnosu na roditelja.
Teorije faktora
1.) Geografski materijalizam – klima, flora i fauna utiču na razvoj društva
2.) Biologističko–biološki faktori su presudni za biološki opstanak-socijaldarvinizam
Rasizam
3.) Ekonomski faktori – Marks – na izvjesnom stepenu razvoja dolazi do sukoba
proizvodnih snaga i p. odnosa, odnosi se pretvaraju u okove i tada nastaje
revolucija. Dolazi do promjene ekonomske osnove društva i njegove nadgradnje.
4.) Idejni činioci – Platon, Hegel, Marks; Veber – protestantska etika je doprinjela
razvoju zapadno-evropskog kapitalizma. Marks – ekonomija presudna za ravoj
Globalizacija
Odnosi se na širok spekar ekonomskih, političkih i kulturnih tendencija u savremenom
svijetu. Podrazumjeva širine liberalne ideologije i tvorevine slobodnog svjetskog tržišta.
Za hiperglobaliste globalizam znači potpuno novu eru koju karakteriše opadanje moći
nacionalnih vlada i jačanje uticaja organizacija globalnog civilnog društva i
uspostavljanje okvira globalne vlade – što su procesi koje pokreće razvoj tehologije i
kapitalizma. Gidens – globalizacija može biti definisana kao intenzifikacija društvenih
odnosa na svjetskom planu koji povezuju udaljena mjesta na način da lokalna zbivanja
uobličavaju događaji koji su se odigrali kilometrima daleko.
Aspekti globalizacije – ekonomski, društveni, politički, ekološki, kulturni
protivrječnosti globalizacije - ekološka (širenje novih bolesti, virusa, globalno
zagrevanje, ozonska rupa, iscrpljivanje neobnovljivih resursa na Zemlji); vojna (širenje
tehnologije o pravljenju oružja za masovno uništenje, veći broj ratova, razornost ratnih
sukoba, nove vrste ratova, terorizam, proliferacija nuklearnog oružja); socio-politička
(prenaseljenost planete – 7 milijardi ljudi, veće ilegalne imigracije u razvijene države,
dominacija određenih jezika i kulturnih obrazaca, intervencionizam u ime određenih ideja
ili ideala i sl.) ekonomska (nejednakost, veće razlike među državama, porast broja
siromašnih, dominacija ekonomski moćnih država)
Društveni pokreti –
Ukratko rečeno društveni pokret je kolektivno nastojanje i akcija da se pospeše, izvedu
ili spriječe određene društvene promjene.
Alan Turen – „Društveni pokret je organizovano kolektivno ponašanje klasnog aktera
koji se bori protiv svog klasnog neprijatelja za društveno rukovođenje istoricitetom,
unutar jedne konkretne društvene zajednice.“
Tri bitna obilježja društvenih pokreta su: načelo identiteta (u ime koga); načelo
suprotnosti (protiv koga); načelo totaliteta (na kom terenu se odvija borba).
Etape razvoja sociologije
1.) Postkolonijalne studeije razvoja i istraživanja prakse nastajućih socijalističkih
društava; 2.) proučavanje problema industrijskog i postindustrijskog društva; 3.
proučavanje problema globalizacije svijeta; 4.) proučavanje problema sloma socijalizma i
postsocijalističke tranzicije.
Reforme
Reforma je promjena društva koja ne ma za posljedicu njegovu radikalanu transformaciju
koja bi inicirala nastanak novog društva koje se u kvalitativnomsmislu razlikuje od
prethodnog duštva. Vrste reformi: 1.) reforma KPJ 1952. 2.) privredna i društvena
reforma 1965. 3.) reforma federacije od 1971.-1974. 4.) reforma vlade Ante Markovića
1989. Razlozi neuspjeha reformi: 1.) bile su parcijalnog karaktera; 2.) nastojale su da se
provedu u siromašnom društvu; 3.) nerazvijena kultura i svijest da se prihvate izazovi
koje su imanente reformama; 4.) reforme su bile plod voluntarizma; 5.) u provođenju
reformi nije konsultovana nauka; 6.) reforme su se eksponirale medijskom propagandom;
7.) 0ne su projektovane u idealnoj formi; 8.) česte reforme ustava u okviru druge
Jugoslavije determinisale su destabilizaciju ekonomskog, političkog i pravnog sistema sa
katastrofalnim posledicama po njen integritet i opstanak.
Naučno tehnološke revolucije
Po mišljenju Mitrovića i Petrovića NTR je univerzalni društveni preokret u razvoju
prizvodnih snaga i cjelokupne proizvodne tehnologije. Podrazumjeva krupan napredak u
razvoju nauke i tehnologije, duboke promjene u karakteru rada i pretvaranje nauke i
neposrednu proizvodnu snagu društva. Posledice NTR: 1.) transformacija obrazovanja;
2.) razvitak nauke i tehnike potencira razlike između razvijenih i nerazvijenih zemalja; 4.)
nastaje sve šire ekonomsko, naučno i kulturno povezivanje potencijala od strane
multinacionalnih kompanija. 5.) primjena nauke i tehnologije uslovili su jačanje
participacije radnika u procesu odlučivanja i upravljanja preduzećima.
Alvin Tofler – 3 NTR: 1.) poljoprivredna revolucija 2.) industrijska r. 3.) informatička r.
Danijel Bel NTR: 1.) industrijska r. 2.) elektro-mehanička revolucija 3.) informatička r.
Tranzicija
U osnovi znači prelazak društva iz jednog stanja u drugo stanje koje se u budućnosti želi
ostvariti. Karakteristike tranzicije: 1.)prelaz od jednog sistema ka višepartijskim
sistemima; 2.)prelaz od državne ekonomije ka tržišnoj ekonomiji; 3.)prelaz od partijske
države do pravne; 4.)prelaz od socijalističkog društva ka građanskom ili civilnom društvu
gdje su glavni akteri nevladine organizacije; 5.)prelaz od monopolizma ka konkurenciji i
ekonomskoj sferi gdje spadaju oni subjekti koji imaju racionalnu organizaciju rada.
Posljedice tranzicije: 1.porast kriminala i korupcije; 2.intenziviranje društvenih sukoba;
3.endogeni uzroci i vanjski faktori; 4.germanski blok zemalja koji je spriječio da Nijemci
dođu na Balkan; 5.dezorganizacija društava; 6.inverzija u vrijednosnom sistemu;
7.birokratizacija društva; 8.društvene tranzicije.
Modernizacija
Modernizacija potiče od latinske riječi modernus (sadašnjost) – proces transformacije
nerazvijenog društva ka modernom razvijenom zapadnom društvu.
Koncepti modernizacije: 1.)marksistički koncept modernizacije-ukoliko je politička
elita dovoljno odlučna, ona može jednu nerazvijenu zemlju transformisati u razvijenu.
Prednosti: tehnologije, saobraćaj, državna uprava, radna tehnika, obrazovanje (opšte,
osnovno i tehničko), medicinska zaštita. Nedostaci: nisu uvažene tekovine građanske
inovacije. 2.)Funkcionalistički koncept modernizacije:shvata modernizaciju kao
jedinstven sistem koji sadrži tri dijela: tehnologija, ustanova i vrijednosti. Instistira na
harmoniji društvenog sistema privrede, uprave i kulture. Sedam polja koji ističu
funkcionalisti: ekonomija, politika, psihološko, stratifikacijsko, porodično, religiozno,
obrazovno.
Kriterijumi modernizacije: 1.)ekonomija – implicira visok stepen razvoja zemlje;
2.)politika – aktivno učešće građana u demokratskim procesima kod biranja građana;
3.)kultura – širenje svjetskih, nacionalnih normi i kriterijuma; 4.)društvo – povećana
socijalna mobilnost i dr.; 5.)odgovarajuća promjena ličnosti i njenih interesa,misli se na
povećanu komunikaciju, to je i orjentacija na dostignuće.
Posljedice moderne(Gidens): 1.)rast totalitarne vlasti, 2.)slom mehanizma ekonomskog
rasta, 3.)propadanje prirodne okoline ili ekološka katastrofa, 4.)nuklearni sukobi ili rat
velikih razmjera.
Teorijska utemeljenja: 1.)teorija razvoja – prisutna u kapitalizmu, ona je liberalni tip
liberalizma koji je uvijek uzlazio, nije dolazilo do regresije; 2.)dihotmni modeli društva
pomoću kojih su sociolozi razvijenih zemalja ustanovili kvalitativne razlike između
dokapitalističkih zemalja i kapitalističkih zemalja, time se nastojalo pokazati da je
kapitalizam vječno društvo. Kont – gerađansko društvo je idealno i nikada neće doći u
krizu; 3.)istorijsko sociološki pogled Vebera – karakteriše ga proces racionalizacije,
birokratija je najracionalniji tip i cjelokupni sistem da se podredi birokratskom načinu
upravljanja.
Teoretičari modernizacije: Merion Levi: smatra da je sadašnja modernizacija osoben
problem društvene istorije i univezalna pojava koja se penetrira u sve oblasti društvenog
života i postepeno konstituiše sasvim nov istorijski tip društva: modernizovano društvo.
Blek: modernizaciju definiše kao složenu cjelinu i međuzavisnu seriju promjena na
čovjekovom životnom putu. Epter: modernizacija je oblik društvene promjene i poseban
slučaj društvenog razvitka pri čemu se podrazumijeva društveni sistem sposoban za
inovacije, visoko diferencirana društvena struktura, intelktualni i tehnički elementi
društvnog života saobrazni visoko razvijenoj i specijalizovanoj tehnici. Smelser:
modrenizaciju je shvatio u konssekventnom funkcionalističkom smislu, kao prelaz ka
većoj adaptiranosti, a prvenstveno na osnovu procesa strukturalno funkcionalne
diferencijacije. Ajzenštat polazi od strukturalne diferencijacije koja je osnova svih
promjena društvenog sistema, sa tendencijom dezintegracije pojedinih njegovih dijelova
ili društvenog sistema u cjelini.
Mur modernizaciju shvata kao mnoštvo političkih i ideoloških varijeteta društvenih
sistema. Apelbaum: modernizacija je više posljedica industrijalizacije sa univerzalnim
društvenim obilježjima te kao takva pojava je jedinstvena i predvidljiva.
Tipovi društava
Predindustrijski (agrarni) period:
predind. društvo je tip društva koje istorijski nastaje sa propašću Rimske imperije sa
najezdom germanskih varvara i doseže do prvih buržoaskih revolucija u zap. Evropi. To
je period u kojem preovladava stanovništvo zaposleno u poljoprivredi kao glavnoj oblasti
privrede. Rad se oslanja na fizičku radnu snagu ljudi i vučnu snagu životinja. Postoji
zanat, manufaktura i prosta seoska industrija (koju pokreće vodeno kolo ili vjetrenjača) i
oni su najviši tehnološki domet svog vremena.
Industrijsko društvo: njega karakteriše proces mehanizacije ljudskog rada koji se
ogleda u prenošenju težišta rada sa čovjekove fizičke snage na rad mašina. To je
omogućilo pronalaženje i korišćenje parne mašine koju je 1784. konstruisao Džejms Vat.
Ovaj pronalazak se uzima kao početak prve industrijske revolucije dok se drugom
tehničkom revolucijom obično označava pronalazak motora sa unutrašnjim
sagorijevanjem, pronalazak elektromotora (prelaz 19. u 20.v.)
Klark – 7 karakteristika ind. Društva – 1.) zahtjeva profesionalnu osposobenost lica za
ulaganje; 2.) prisutna visoka deferenciranost zanimanja 3.) i.d je otvoreno društvo sa
velikom pokretljivošću 4.) stvoren novi viši sistem obrazovanja za prekvalifikaciju uloga
5.) to je društvo širokih razmjera sa razvojem gradova, sistema upravljanja, transporta i
veza; 6.) uspostavlja se konsezus o zajedničkim vrijednostima; 7.) proces ind. teži da
smanji konflikte
Rejmond Aron – govori o ind. društvu kao o klasnoj kategoriji. Elementi: 1.upotreba
mašina u proizvodnji; 2 odvajanje mjesta rada od mjesta stanovanja; 3. teh. podjela rada;
4. akumulacija kapitala; 5. rac. ekonomska kalkulacija; 6. konkurencija radnika
Marksisti vjeruju da je moderno industrijsko društvo podjeljeno na 2 glavne klase:
saglasno vlasništvo (kapital-klasa) i nevlasništvo (radnička klasa).
Postindustrijsko društvo: Vezuje se za najnovije promjene u industrijskoj civilizaciji
koje se odigravaju u drugoj polovni 20 v. pod uticajem treće tehnološke revolucije
(informatičke). To obuhvata nove proizvodne snage, nove tehnologije, novi način
proizvodnje, promjene u predmetima i karakteru rada te promjeni načinu svakodnevnog
života ljudi. Novu tehnološku fazu obilježava upotreba atomske i termonuklearne
energije, a u novije vrijeme i solarne energije. Elektronika, mikročipovi, informatika i
robotika omogućavaju visok stepen automatizacije rutinske proizvodnje. Pojavljuju se
nove visokonaučne tehnologije kao što su laserska tehnologija, genetski inžinjering ili
biotehnologija koje služe za podizanje produktivnosti u proizvodnji hrane (nova zelena
revolucija). Posljedice navedenih promjena: snižavanje utroška energije i sirovina u
proizvodnji i nizak stepen zagađivanja prirodne sredine; pretvaranje znanja u osnovu
proizvodnje i razvoja društva;promjene strukture proizvodnje, strukture radne snage i
profesionalne strukture društva; intelektualizuje se radna snaga koja sve više postaje
visoko obrazovana; protok informacija se uvećava i ubrzava širom svijeta koji se sve
više globalizuje i postaje jedno „veliko selo“.
Karakteristike postind. Društva: 1.) u ekonomiji klasična industrija ustupa mjesto
parcijalnom sektoru; 2.) disperzija svojine; 3.) značaj multinacionalnih kompanija; 4.)
promjene u soc. Strukturi 5.) fizički rad se kontroliše intelektualnim radom; 6.)
obrazovanje stiče univerzalnu konotaciju; 7.) vlast se ne temelji toliko na privatnoj
svojini koliko na značaju tehnokratije 8.) intelektualizacija radne klase; 9.) univerzitet
čini središte d. Života; 10.) masa ljudi se motiviše da učestvije u politici; 11.) zavoj
elektronike
Karakteristike ovih perioda (društava) po autorima: Rejmon Aron-smatra da i pored
rizika između zapadnog tipa i sovjetskog tipa postoje određene konvergentne tendencije
u ekonomskoj sferi, jer su i jedno i drugo oslanjani na industrijalizam i produktivizam
kao razvonu filzofiju; Fransoa Peru-zastupa stanovište da ne postoje sovjetska
ekonomija i zapadna ekonomija jer su one samo varijante jedne industrijske ekonomije
koja zasniva na stalnim inovacijama i podizanju produktivnosti. T. Botomor i Džejms
Berham smatraju da za savremeno industrijsko društvo najzančajnije pojave „fenomen
upravljanja“ i „svojevrsna menadžerska revolucija“. Danijel Bel, Alen Turen i A. Tofler
kao predstavnici teorije postidnustrijskog društva kritikuju savremeno ind. društvo i
predviđaju nastanak postind. društva kao rezultat treće i četvrte naučno teh. revolucije.
Alen Turen razvio je teoriju o transformaciji savremenih društava, polazeći od
kapitalnog razvoja resursa i društ. pokreta u društ. promjenama i napretku u društvu.
Izgradio je tipologiju globalnih društava: 1)predindustrijsko (tradicionalno);
2)industrijsko (mašina i kapital); 3)postindustrijsko(nauka i informacije). Izvodi 4 idealna
tipa društva: programirana ili postindustrijska, industrijska, trgovačka i agrarna. Danijel
Bel postindustrijsko društvo je razvijenije društvo od indrustrijskog i u privrednom i u
tehnološkom pogledu ali i u pogledu socijalne strukutre. Zanimanje je jako bitno,
determinanta klasne i slojene strukture društva. Droker o postind. društvu piše kao o
postkapitalističkom, nastaje kao rezultat naučno tehn. i menadžerske revolucije. To je
društvo organizacija, „društvo znanja“, čiji je opstanak i razvoj uslovljen kreacijom i
inovacijom znanja i njihovom primjenom i u svom razvoju prevazilazi kapitaliste i
radnike kao kategorije klasnog društva. Herman Kon koji pripada teoretičarima
konvergencije i postind. društva u svom djelu „sljedećih 200 god“ obradio je klasifikaciju
tipova društva polazeći od životnog standarda: predindustrijsko društvo (50-200 dolara),
društvo u procesu ind. razvoja (200-600), ind društ(600-1500), napredno ind druš ili
potrošačko(1500-4000), postind društ (4000-...)
Kolonijalizam-faze razvoja kapitalizma? U razvoju kolonijalizma razlikujemo 3
perioda: 1.)klasični kolonijalizam 1500.-1800. godine; 2.) moderni kolonijalizam od
početka 19.v. pa sve do početka II S. rata; 3.)neoliberalizam-nastao raspadom
kolonijalnog sistema i traje sve do danas. Tri tipa kolonijalizma po Tomu Bernetu: 1.
nateritoriji potpuno izmorenog domorodačkog stanovništva, doseljava se novo stan. sa
novom privredom i kulutrom; 2. domorodačko stanovništvo je ostalo da živi na osvojenoj
teritoriji, ali se nalazi pod uticajem kolonizatora; 3. Država je postala birokratsko
čudovište, stavlja sve pod svoju kontrolu. Faze kapitalizma: 1.) Liberalistički tip-nastao
od nastanka kapitalizma do 20ih godina 19. v. Ovaj kapitalizam išao je uzlaznom linijom
i nije dolazio u krizu. 70ih god 19. v. polako ulazi u krizno razdoblje; 2.) Državni
kapitalizam-monopolni kapitalizam. Lenjin ga naziva imperijalizmom. Odlike: 1.) izvoz
kapitala u nerazvijene zemlje, 2.) stapanje bankovnog i ind. kapitala; 3.) ekonomska
podjela svijeta, 4.) politička podjela.