1.

UVOD

Reč keramika prema nekim autorima potiče od grčke reči keramos koja se upotrebljavala
za označavanje grnčarskih proizvoda koji su izrađivani od gline i ilovače, koje su se, formirane,
sušile i pekle u posebnim pećima. Prema drugim autorima, reč keramika potiče od grčke reči
keramikos, kojom je nazivan deo antičke Atine, čuven po proizvodnji grnčarskih proizvoda.

. Razvoj keramike možemo pratiti od daleke prošlosti i pojave najstarijih kultura. U

praistoriji, razne kulture su koristile grnčarske proizvode u svakodnevnom životu, ali i za kultne
religiozne obrede

Savremena keramika datira od II svetskog rata. Napredovanjem tehnologije danas se

koristi u izradi svemirskih letelica, kao izolator, za zaštitu aluminijumskog trupa od pregrevanja,
pri velikim brzinama pri prolazu kroz zemljinu orbitu. Danas se pod keramikom podrazumeva
naučna oblast i veština izrade (tehnologija proizvodnje) svih čvrstih proizvoda dobijenih od
neorganskih, nemetalnih materijala. Razvijena je u Japanu, SAD, Nemačkoj, Holandiji,
Francuskoj, Češkoj.

1
 2. OSNOVNE SIROVINE I PODELA KERAMIKE

Osnovna i najvažnija sirovina za proizvodnju keramike je glina. Glina je hidratizovani

aluminijumov silikat a nastala je raspadanjem silikata granita, kvarca i ortoklasa pod dejstvom
vode, ugljen-dioksida i niskih temperatura. Gline iz primarnih ležišta su bele boje (kaolin) a one
iz sekundarnih sadrže nečistoće (krečnjak, spojeve gvožđa, organske nečistoće). Prema čistoći
dele se na:

 KAOLIN – bela i mekana vrsta zemlje, najčistija glina. Spada u grupu alumino-silikata.
Poznat je i pod nazivom kineska glina. Velike količine kaolinita poseduju: Brazil, Kina,
Francuska, Nemačka, Engleska, Indija, Australija i Japan. Koristi se u keramici,
kozmetici, za proizvodnju papira i kao aditiv za hranu. Sastojak je mnogih vrsta glina.

 ŠAMOTNA GLINA – glina žućkaste boje. Koristi se za proizvodnju šamotne opeke.

Zbog svoje osobine da apsorbuje toplotu i da je dugo zadržava koristi se za izradu peći.
Ima veliku primenu i u građevinarstvu gde se koristi kao izolator.

2
  GRNČARSKA GLINA – glina crvene boje. Koristi se u grnčariji u izradi predmeta i
posuda.

Po izgledu i upotrebi keramika se deli na:

 GRUBU KERAMIKU za industrijsku upotrebu i upotrebu u građevinarstvu (crep, opeka,

pokrivne i sanitarne pločice, izolatori itd.)
 FINU KERAMIKU koja se koristi za izradu elekromaterijala, materijala koji se koriste u
zdravstvu, magnetnih memorija, proizvoda za svakodnevnu upotrebu, porcelana, ukrasnih
predmeta i sl.

3
 3. TEHNOLOŠKI PROCES PROIZVODNJE KERAMIKE

3.1 Priprema keramičke mase

Pod keramičkom masom podrazumeva se homogena smeša svih sirovina potrebnih za

proizvodnju određenih keramičkih proizvoda. Prema ulozi koju imaju u keramičkoj masi sve
sirovine se mogu podeliti na osnovne grupacije:

 Plastične komponente, koje omogućavaju oblikovanje proizvoda,

 Opošćivače, koje smanjuju skupljanje keramičke mase u toku sušenja keramike,
 Topitelje, koji imaju za cilj da snize tačku sinterovanja keramičke mase.

Kao plastične komponente najviše se koriste gline, odnosno glineni minerali. Kao opošćivači
u keramičkim masama na bazi glina koristi se najčešće kvarcni pesak i šamot. Opošćivači su
neplastične sirovine koje su većih dimenzija čestica od glina i obično su neporozni. To su
materije koje se ili šire pri zagrevanju (kao kvarc) zbog promene oblika, ili su pak termostabilne
(kao šamot), tako da se ne skupljaju pri zagrevanju. U ulozi topitelja u keramičkim masama se
najviše koriste feldspati, jer su oni nosioci alkalija, koje kao što je poznato snižavaju znatno
temperature pečenja keramike. Stvaranjem rastopa u keramičkoj masi oni znatno ubrzavaju
proces sinterovanja na nižim temperaturama, tako da se onda snižava temperature pečenja.

Cilj pripreme sirovina je da se komponentama keramičke mase obezbede:

 Odgovarajući hemijsko-mineraloški sastav

 Potreban stepen čistoće
 Odgovarajuća veličina čestica
 Potrebna vlažnost, neophodna za dalju preradu

Priprema obuhvata:

 Ispiranje vodom – predstavlja početnu operaciju kojom se sirovine očiste

 Mlevenje sirovina – u toku pripreme sirovina posebna pažnja se posvećuje operaciji
mlevenja, ukoliko granulacija iz rudnika ne odgovara zahtevima za dobijanje odrađenog
proizvoda
 Mešanje sirovina – treba da omogući nastajanje keramičke mase homogenog sastava
kao i odgovarajućeg granulometrijskog sastava. Pri operaciji mešanja sirovina najčešće se
istovremeno vrši i fino mlevenje istih u mlinovima sa kuglama. Pri tome mešanje sirovina
može da se obavi na dva načina: -na suvo
-na mokro (u vodi)
Poslednji način daje daleko homogenije mase pa se više upotrebljava.
 Presovanje - tako pomešane u obliku testa presuju se u posebnim uređajima (malakser)
da bi se odstranili vazdušni mehuri, povećala plastičnost i homogenost.

4
  Odležavanje – ovako pripremljene sirovine odleže jedno vreme (6 do 12 meseci) u
vlažnom i hladnom prostoru, pre dalje prerade.

3.2 Oblikovanje proizvoda

Postupkom oblikovanja keramičkom proizvodu se daju potreban oblik i dimenzija. Pri

tome se uzimaju u obzir promene zapremine i mase predmeta pri sušenju i pečenju, koje su
različite kod raznih keramičkih proizvoda. Istovremeno oblikovanjem se mora predmetu dati i
potrebna mehanička čvrstoća. U proizvodnji keramike koriste se tri osnovna načina oblikovanja i
to:

 Presovanje praškastih masa ( sa 3-10% vode) primenom visokih

pritisaka reda veličine od 10-100 MPa,
 Oblikovanje plastičnih masa (sa 20-25% vode) ručnom obradom na rotacionom
valjku ili stolu, ili istiskivanjem kroz otvor određenog oblika (najviše se primjenjuje u
industriji elektroporcelana pri izradi visoko naponskih izolatora velikih dimenzija; danas
se ovaj način zamjenjuje automatskim noževima koji su elektronski programirani da
prema zadatom crtežu oblika predmeta isjecaju svu suvišnu masu), i
 Livenje suspenzija keramičkih masa (sa 35-50% vode) u gipsane kalupe određenog
oblika. Pri tome čvrsti odlivci nastaju upijanjem vode u gipsane kalupe i taloženjem
mase iz suspenzije po zidovima kalupa.

3.3 Sušenje keramičkih proizvoda

Operacija sušenja u tehnologiji keramike ima za cilj da snizi sadržaj vlage u keramičkoj
masi na nivo koji neće ometati sledeći proces pečenja, da zadrži predmetu prethodno dati oblik,
kao i da mu omogući postizanje dovoljne mehaničke čvrstoće za podnošenje transporta, slaganja
i pakovanja u peć bez oštećenja.

Za sušenje komadastog materijala potrebne su sušnice najprostijeg tipa, sa sitastim

limovima ili rešetkama. Materijal se postavi na postolja koja se unose u komore (komorne
sušnice) kroz koje struji zagrejani vazduh. Ovakav način sušenja ne zadovoljava uvek: dugo
traje, temperatura može biti suviše visoka za neke osetljive supstance, oksidaciono dejstvo
vazduha može biti štetno, punjenje i pražnjenje je ručno.

Sušenje na vazduhu najjeftiniji je i najprostiji način sušenja. Materijal se naslaže tako da

bude izložen promaji, pokriva se radi zaštite od kiše i ostavlja se na vetru i suncu potrebno vreme
(sušenje opeka). U posebnim slučajevima materijal se naslaže na police.

5
 Kanalska sušilica – materijal se postavlja na police, a one se stavljaju na vagonete koji se
ubacuju u kanal sušnice u kome topli vazduh struji popreko, preko materijala. Na određenim
rastojanjima duž zida sušnice ugrađeni su ventilatori za recirkulaciju vazduha. Vazduh se
zagreva preko cevi kroz koje se provodi para, topla voda ili topli gasovi. Sušnica ima otvore za
dovod svežeg i odvod vlažnog vazduha. S vremena na vreme, po jedan vagonet sa vlažnim
materijalom se ubacuje u kanal, a vagonet sa suvim materijalom izlazi na drugi kraj.

Šema 1. Kanalska sušilica

3.4 Pečenje keramičkih proizvoda

U keramici pod pečenjem se podrazumeva toplotno tretiranje osušene robe na visokim

temperaturama pri kojima ona znatno ojačava, zadržava svoj oblik uz određeno skupljanje i
dobija svoje karakteristične osobine (veću gustinu, manju poroznost, veću hemijsku postojanost i
druge odgovarajuće fizičke karakteristike).

Pečenje se vrši po posebnim postupcima i u različitim pećima: okrugle, tunelske, etažne.

Režim pečenja zavisi od sirovina i od samih proizvoda, pa se dužina pečenja i temperature
posebno određuju.

Proizvodi od porcelana (tvrdi porcelan) se peku dva puta, prvo na 900° C, a zatim na
1400° C. Kad se proizvodi "meki porcelan" pečenje se vrši samo jednom na 1300° C.

Kad se proizvodi "fajans" porcelan, proizvodi se prvo peku na 1100° C, a zatim na 900°
C.

6
 Za pečenje u keramičkoj industriji najviše se koriste tunelske peći:

Šema 2. Tunelska peć

Tok keramičkog materijala koji se peče i gasova sagorevanja je suprotan. Keramički

material je ravnomerno raspoređen na vagonetima. Temperaturni režim obuhvata tri zone:

 Zonu predgrevanja
 Zonu pečenja
 Zonu hlađenja

Prva zona koristi otpadne gasove sagorevanja za predgrevanje osušenih proizvoda koji
ulaze u peć. U centralnoj zoni, zoni pečenja je najviša temperatura i tu se odvijaju procesi
sinterovanja i reakcija u čvrstom stanju u materijalu. U poslednjoj zoni hlađenja ispečeni
predmeti predaju toplotu vazduhu za sagorevanje koji se u ovoj zoni predgrejava. Na taj način se
u centralnoj zoni postižu više temperature (do 1500°C) zavisno od vrste proizvoda koji se peče u
peći.

7
 3.5 Dodatne operacije i procesi u proizvodnji keramike

Ispečeni proizvodi još uvek nisu gotovi proizvodi keramičke industrije. Za njihovu
doradu su još potrebne dodatne operacije mehaničke dorade i dekorisanja i procesi: glaziranja,
metalizacije i sl. Ovi procesi su specifični za pojedine proizvode u zavisnosti od njihovog oblika,
namene i dimenzija.

Glaziranje se od svih dodatnih procesa najviše primjenjuje u cilju postizanja estetskh a i

određenih fizičkih i hemijskih osobina proizvoda (sjaja, postojanosti na određene agense i dr.).

Glazure su lako topiva stakla različitog sastava i osobina. Osnovni uslov koji glazura
mora da ima da bi bila pogodna za određenu keramičku masu je da joj koeficijent termičkog
širenja bude sličan koeficijentu termičkog širenja mase. Na taj način pri pečenju neće doći do
prskanja ni do odlepljivanja glazure.

Za dobijanje glazure koriste se kvarc, feldspati, kreda, dolomit, kaolin, glina, BaCO 3,
jedinjenja olova, litijuma, bora i dr.

Glaziranje može da se izvodi na dva načina: posle sušenja, da se predmet peče zajedno sa
glazurom, ili da se glazura nanosi na već ispečeni predmet. Koji će od ova dva načina da se
primeni zavisi od odnosa tačke topljenja glazure i temperature pečenja osnovne keramičke mase.
Ako je glazura niže tačke topljenja od temperature pečenja keramike onda se ona nanosi na
ispečeni predmet, pa se glazirani naknadno peče na nižoj temperaturi.

Glazure mogu da budu bele ili obojene, providne ili neprovidne.

Sam postupak glaziranja se izvodi na više načina: prskanjem predmeta, suspenzijom

glazure, umakanjem predmeta u glazuru, prolaženjem predmeta kroz zavesu od vodene
suspenzije glazure, glaziranje u plamenu (kamenine) i dr.

8
 3.6 Vrste keramičkih proizvoda

Na osnovu stepena sinterovanja keramički proizvodi se mogu podeliti na:

 SINTEROVANE (bez poroznosti ili sa neznatnom poroznošću)

 NESINTEROVANE (sa poroznim prelomom)

U prvu grupu spada porcelan, a drugu grupu čine: fajans, grnčarija, građevinska keramika
(cigla, crep).

Prema oblasti u kojoj se koriste keramički proizvodi se dele na: proizvode građevinske
keramike, elektrotehničke proizvode, hemijski otporne proizvode, proizvode za široku potrošnju
i vatrostalne proizvode.

U proizvode građevinske keramike ubrajaju se: cigla, crep, fasadna cigla, pločice za
oblaganje fasada, pločice za unutrašnja oblaganja, sanitarno tehnički proizvodi, kanalizacione i
drenažne cevi itd. Svi se mogu podeliti u dve grupe: gruba i fina građevinska keramika.

Proizvodi elektrotehničke keramike su: izolacione čaše, visoko naponski i nisko naponski
izolatori i dr.

U proizvode hemijski otporne keramike ubrajaju se: cigla i ploče za oblaganje hemijskih
aparatura, za različite fabričke urađaje hemijske industrije.

U proizvode keramike za široku potrošnju ubrajaju se fajans i porcelan (posuđe i dr.),

dekorativni proizvodi (vaze,statue i dr.) itd.

Keramički proizvodi mogu da budu glazirani i neglazirani. Proizvodi od porcelana i fajansa,

kanalizacione cevi i dr. se glaziraju. Cigla, crep i dr. se proizvode neglazirani.

Najpoznatiji od svih proizvoda od keramike je porcelan jer se smatra najkvalitetnijim

proizvodom. Proizvodi se od kaolina i kvarcnog peska, feldspata, gline. Postoje dve vrste
porcelana: tvrdi i meki. Tvrdi se upotrebljava u elektrotehnici, kao izolator za niski i visoki
napon, za laboratorijske potrebe, kao razni lončići, kao i za domaćinstvo i ugostiteljstvo. Meki
porcelan poznat je u proizvodima gde se traži izrazito bela boja.

Mineralni sastav keramičke mase za porcelan je različit i za pojedine vrste porcelana nalazi
se u trojnom dijagramu: glina, feldspat, kvarc prikazanom na šemi 3.:

9
 Šema 3. Trojni dijagram glina-feldspat-kvarc

Fajans se razlikuje od porcelana po tome što nije providan. Dobija se pečenjem keramičkih
masa na bazi kaolina, feldspata i kvarca ali na nižim temperaturama od porcelana. Koristi se u
proizvodnji lavaboa, kada, keramičkih pločica itd. Spada u grupu keramičkih proizvoda koji
imaju veoma široku upotrebu.

Grnčarija se proizvodi iz manje vatrostalnih glina (sa nižom tačkom topljenja koje su zbog
prisustva oksida gvožđa obično crvene boje). Pošto je nedovoljno sinterovana, jer je pečena na
nižim temperaturama, obavezno se glazira. Proizvodnja grnčarija je uglavnom zanatska, na nivou
radionica, i svodi se na izradu: suvenira, posuđa i drugih predmeta.

Ciglarski proizvodi su osnovni građevinski materijali od kojih se najmasovnije proizvode

cigle i crepovi različitih oblika i dimenzija. Izrađuju se ova od glina ilitno-kaolinskog tipa i zbog
prisustva velikih količina oksida gvožđa najčešće su izrazito crne boje.

10
 4. LITERATURA

1. Marija Tecilazić – Stevanović, Osnovi tehnologije keramike, Beograd 1990. god,

2. Predrag Brzaković, Priručnik za proizvodnju i primenu građevinskih materijala

nemetaličnog porekla, Beograd 2000. god

3. Prof. dr Anka Luković, Hemijska tehnologija – skripta, Aranđelovac, 2009. god

11
12