Istorija arhiva

Za istoriju arhiva može se reći da je i duga i kratka. Duga – zato što ideja o osnivanju arhiva seže još
u Staru Grčku, a kratka – zato što su do Francuske buržoaske revolucije osnovana samo dva arhiva.
Ne zna se pravo poreklo reči arhiv. Smatra se da je najverovatnije postala od grčke reči аркеон, što
je značilo palata suda, magistrat, jer su prvi spisi koji su bili čuvani bili baš sudski spisi. I u latinskom
jeziku postoji reč archivium.
U celom svetu reč arhiv i danas ima dva značenja:
1. mesto gde se čuva arhivska građa (u Srbiji reč arhiv znači samo to)
2. sama arhivska građa (u Srbiji je to arhiva)
Arhivom se nazivaju i skriptarnice na određenim institucijama, gde se čuva građa pre nego što dospe
u arhiv.

Šta su zapravo arhivi?

Arhivi su ustanove koje skupljaju, sređuju i čuvaju dokumenta i spise koje su proizvele svojim
radom javne ustanove, državni i društveni organi i pojedinci, i njihov je zadatak da ta dokumenta i spise
daju na korišćenje državi, pojedincima i nauci.
Arhiv je s jedne strane državna institucija, a s druge strane kulturno-naučna institucija.
Ne postoje privatni arhivi u smislu institucija, ni jedan pojedinac ne može da dođe u posed nekog
važnog državnog dokumenta.
Arhivi mogu biti opšti i specijalizovani. Opšti se najčešće nazivaju i državni ili istorijski arhivi i
nadležnost nad njima u našoj državi ima Arhiv Srbije. Pod nadležnosti Arhiva Srbije su i specijalizovani
arhivi.

-Arhiv kao fizičko čuvanje građe i arhiv kao institucija-

Arhivska građa je najčešće čuvana tamo gde se proizvodila, na dvorovima, pri crkvama. Ta građa se
čuvala pod određenim uslovima, ali nije se sistematski prikupljala i obrađivala. Sedište vladara i crkve se
često menjalo, a arhiv se selio zajedno sa njima, tako da je veliki deo građe na taj način izgubljen.
Srbija nije uopšte imala prestonicu sve do despota Stefana Lazarevića, čija je prestonica bila prvo
Beograd, a potom Manasija. Sedište njegovog naslednika Đurđa Brankovića bilo je Smederevo.
Različiti su kriterijumi kada se može govoriti da postoji arhiv kao institucija. Od 1278. godine, od
kada se vode notarski spisi, postoji Dubrovački arhiv koji je drugi najstariji arhiv u svetu koji i danas radi.
Godine 1293. donet je zakon o postojanju arhiva u Dubrovniku. Od 1326. godine postoji Kotorski arhiv, ali
on ne postoji kao institucija zato što Kotor tada nije bio samostalan i zato što nije postojala svest o važnosti
dokumenata za istoriju.
Da bi arhiv bio institucija, morao je da ispoštuje sve tačke iz definicije arhiva. Dubrovačke vlasti
imale su svest o vrednosti arhiva za istoriju i strašnim kaznama bili su kažnjavani oni koji bi ukrali
dokument iz arhiva. Kralo se zbog materijalne koristi, krale su se tapije, knjige dugova, da bi se uništile ili
falsifikovale.
Čuvanje dokumenata od početka je bila administrativna potreba. Često su se dokumenta krala i to je
jedan od načina da se uništi građa, a arhivi su takođe stradali i u požarima, dokumenta su se gubila i tokom
selidbi.
Prva najstarija arhivska građa potiče iz XIV veka pre nove ere. Radi se o egipatskim glinenim
pločicama i one predstavljaju sudske zapise. Pronađene su 23 pločice.
Prva naredba da se čuvaju dokumenti jeste iz VI veka p.n.e. i potiče iz Atine. Tada je organizovano
nešto što liči na arhiv. Rešeno je da se u svetom hramu Metreonu zauvek čuvaju sva dokumenta koja
donosi Veće staraca (Aeropag), a to su bili zakoni. Postojali su nomofilaci (čuvari zakona), koji su čuvali
dokumenta od oštećenja i krađe.
Samo 100-ak godina kasnije, u V veku p.n.e. Rimljani su doneli odluku da se u hramu Boga Saturna
čuvaju dokumenta Senata i dokumenta državne blagajne.
Ipak, za sve ovo vreme nema svesti o arhivu kao modernoj instituciji, mada postoji svest o potrebi da
se dokumenta sačuvaju.

Prvi arhiv koji i danas postoji je Vatikanski arhiv. On pokazuje kako se razvija jedan arhiv, od ideje
da se nešto treba čuvati do moderne institucije. U IV veku hrišćanska crkva postaje privilegovana u Rimu, i

1
da dobija određene zemljišne posede. Papa je naredio da se sve tapije i sva dokumenta koja svedoče o
imovini srkve čuvaju na jednom mestu. Prvi cilj arhiva bio je da se vodi knjiga prihoda. U VI veku
Vatikanski arhiv postao je moderni, kada je tadašnji papa doneo odluku da se skupljaju sva dokumenta, da
se organizuju i da se na svakih 5 godina građa iz cele zemlje šalje u arhiv i da se ta građa čuva večno.
Vatikanski arhiv je i crkveni arhiv (jer se u njemu čuvaju i duhovni dokumenti) i državni arhiv (u njemu se
čuvaju i državni dokumenti i odluke). To je najveći arhiv dokumenata, danas ih ima preko milijardu, i to je
najstariji živi arhiv koji danas postoji na svetu (živ je zato što država još uvek postoji).
Posle Vatikanskog arhiva najstariji je Dubrovački arhiv.
U VI veku postoji pokušaj cara Justinijana da oformi arhiv u Vizantiji. On naređuje da se u svakoj
temi (provinciji) u najvećem njenom gradu uredi „javna zgrada u koju će da se smeste svi pisani spomenici
nastali u toj temi“, a glavna zgrada će biti u Carigradu, i da ta građa bude svima dostupna.. Ipak, to nikada
nije ostvareno, ali sama ta ideja koja je postojala bila je veoma moderna, kao što je i danas. Doduše, u
nekoliko provincija postojali su arhivi, što je doprinelo da se razvije istorijska nauka.
Srednji vek je doba kada nema mnogo svesti o važnosti dokumenata za istoriju. Dokumenta se
čuvaju pri crkvama ili vladarskim dvorovima koji se često sele. U kasnom srednjem veku počinju da se
čuvaju ne samo vladarska dokumenta već i trgovački spisi.
Mnogi gradovi u Italiji su veoma uredno čuvali dokumenta, čuvali su ih po esnafskom principu, ali
nije postojao arhiv.
Posle Vizantije, tek u XVIII veku postoji pokušaj da se stvori moderan arhiv. Radi se o Rusiji u doba
Petra Velikog. On je 1720. godine izdao propis o tome da se građa svih ministarstava prenese i čuva u dva
arhiva. Kada je Petar Veliki umor, ova ideja je zaboravljena, dokumenta su rasturena i pokušaj osnivanja
arhiva je propao.
Moderni arhivi se vezuju za Francusku, za Francusku buržoasku revoluciju iz 1789. godine. Arhivi
se razvijaju kao nacionalne institucije. Arhivi se u Evropi stvaraju u XIX veku.
Po izbijanju revolucije, Francuska narodna skupština je bila sve – zakonodavna, izvšna i sudska vlat.
Ona je zbog toga istakla potrebu da se njena dokumenta čuvaju. Zato je formiran arhiv Narodne skupštine,
a 1790. godine donet je zakon kojim se ovaj arhiv imenuje za nacionalni.Godine 1794. formirana je glavna
direkcija francuskih arhiva, popisana su 23 grada u Francuskoj koja su bila dužna da formiraju arhive, a nad
njima je bio Nacionalni arhiv Francuske. Prvi moderni arhiv postao je nadležan za sve, ne samo za
provincijalne državne arhive, već i za crkvene. Ni danas crkvena dokumenta nastala na području Francuske
ne idu u Vatikanski (gde ih šalju sve ostale katoličke zemlje), već ostaju u Nacionalnom arhivu Francuske,a
u Vatikanski arhiv šalju se kopije.
Od 1794. godine arhiv je regulisan kao institucija. Godie 1842. Francuska je završila stvaranje
arhivske mreže. Arhiv Francuske u Parizu ima preko 4300 hektara, a građa je smeštena po raznim palatama
u Parizu.
Arhivi su nastajlai u XIX veku. Kraljevina Dveju Sicilija osnovala je arhiv 1813. godine, ali je ubrzo
osvojena od strane Nemaca, a arhiv je uništen.
Godine 1802. donet je dekret, a 1804. godine osnovan je arhiv. Argentina arhiv formira 1821.
godine, Meksiko 1823., Brazil 1838. Centralni arhiv u Londonu osnovan je 1838.
Španija je 1858. godine osnovala Antikvarijum. To je bila institucija koja je sadržala arhiv,
biblioteku i muzej, koje su se posle razdvojile.
Mađarska arhiv osniva 1877. godine u Pešti, a u Beču je arhiv osnovan tek 1894. godine. Nemačka
je ujedinjena 1878. a arhiv je stvoren tek 1919. godine.
SAD su osnovale arhiv 1934. godine. Te godine arhivu su poverene samo dve vrste građe – najstarija
građa od doseljavanja kolonista do formiranja Amerika, i sva federalna građa, ona koja je pod nadležnošću
predsednika i FBI. Sve ostalo se čuva u Kongresnoj biblioteci u Vašingtonu. Povelja za deklaraciju
nezavisnosti čuva se takođe u biblioteci, zato što to nije federalni dokument, nije ga doneo predsednik.
Amerika nema mrežu arhiva, već sve federalne države svoju građu čuvaju u centralnim bibliotekama i
nemaju nikakvu obavezu prema arhivu.