Διέλε Σξνβά

Γλώζε θαη Ακθηζβήηεζε:

Ζ Δπξώπε ησλ θξαηηθώλ θαη ησλ ηδησηηθώλ

παλεπηζηεκίσλ

2008
 Πίλαθαο Πεξηερνκέλσλ

Γλψζε θαη Ακθηζβήηεζε:.............................................................................................. 1

Ζ Δπξψπε ησλ θξαηηθψλ θαη ησλ ηδησηηθψλ παλεπηζηεκίσλ ......................................... 1
΢πληνκνγξαθίεο ............................................................................................................... 6
Πξφινγνο ......................................................................................................................... 9
Δηζαγσγή ....................................................................................................................... 12
Ζ ζπγθξφηεζε ησλ ζχγρξνλσλ δηαλννπκέλσλ .............................................................. 12
O Πφιεκνο ηεο Γλψζεο: έλα ζχγρξνλν θαηλφκελν ....................................................... 16
Γλψζε θαη δηαλννχκελνη ................................................................................................ 20
Δίλαη νη ηίηινη ζπνπδψλ νη ηίηινη επγελείαο ηεο ζχγρξνλεο Δπξψπεο; ......................... 22
Σίηινη ζπνπδψλ θαη ηίηινη επγελείαο: νη απαξρέο .......................................................... 22
Οη ηίηινη επγελείαο ζηελ Δπξψπε .................................................................................. 27
Ο εγγξάκκαηνο δηαλννχκελνο άλζξσπνο θαη ε εμνπζία................................................ 28
Γξαθή θαη εμνπζία ......................................................................................................... 29
Ζ εμνπζία ηεο γξαθήο θαη ε αλάδεημε ηεο ζεκαζίαο ηεο εξκελείαο: Αβειάξδνο ην
αξρέηππν ηνπ επξσπαίνπ δηαλννχκελνπ ........................................................................ 30
Γξαθή θαη ακθηζβήηεζε: ε πξνζθνξά ηνπ παλεπηζηεκηαθνχ ζεζκνχ θαη ηνπ Αβεξφε
ζηε δεκηνπξγία ηνπ ζχγρξνλνπ κνληέινπ δηαλννχκελνπ .............................................. 34
Ζ παπηθή βνχια θαη ε Δπξψπε ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ: ε ζεκαζία ηεο πξνέιεπζεο ηνπ
ηίηινπ ............................................................................................................................. 35
Ζ ζχγρξνλε πξνέιεπζε ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ: ηδησηηθή ή δεκφζηα; ............................. 37
Παηδεία θαη αλψηαηε εθπαίδεπζε:ηδησηηθή θαη δεκφζηα .............................................. 38
Σν πξψην εζληθφ παλεπηζηήκην ηεο Πξάγαο .................................................................. 40
Απφ ην πξψην εζληθφ παλεπηζηήκην ζην παλεπηζηήκην ηεο Δπξψπεο θαη ζηελ Δπξψπε
ησλ παλεπηζηεκίσλ ........................................................................................................ 42
Μέξνο Α ......................................................................................................................... 43
Ζ νηθνδφκεζε ηνπ Δληαίνπ Δπξσπατθνχ Υψξνπ Παηδείαο θαη Γλψζεο ....................... 43
Ζ Δπξψπε ηεο Γλψζεο, ε Δπξψπε ησλ Παλεπηζηεκίσλ θαη ε Δπξψπε ηεο ακνηβαίαο
αλαγλψξηζεο ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ: ............................................................................... 45
ηξία δηαθνξεηηθά πξφζσπα ηνπ ίδηνπ πξσηαγσληζηή .................................................... 45
Ζ θνηλσλία ηεο γλψζεο σο θαηλνηφκνο αλαθνξά ......................................................... 45
Ζ παγθνζκηνπνίεζε ηεο Γλψζεο ................................................................................... 47
Σν δηθαίσκα ζηελ εθπαίδεπζε θαηά ην άξζ. 2 ηνπ Α Πξνζζέηνπ Πξσηνθφιινπ Δ΢ΓΑ
θαη ηνπ 13νπ άξζξνπ ηνπ Γηεζλνχο ΢πκθψλνπ ηνπ ΟΖΔ ............................................... 48
H UNESCO θαη ε Κνηλσλία ηεο Γλψζεο ...................................................................... 48
Ζ αλψηεξε εθπαίδεπζε ην ΢πκβνχιην ηεο Δπξψπεο θαη ε UNESCO ........................... 49
Ζ Δπξψπε ηεο Γλψζεο θαη ε δηακφξθσζε ηνπ επξσπαίνπ πνιίηε ............................... 50
Ζ ζχιιεςε ησλ παλεπηζηεκίσλ ηεο Δπξψπεο ............................................................... 51
Δπξψπε ηεο Γλψζεο θαη εληαίν θαζεζηψο ηίηισλ ζπνπδψλ: ε αλάδεημε ηεο ζεκαζίαο
ηεο πξνέιεπζεο ηνπ ηίηινπ ............................................................................................ 52
Μηα ζηαδηαθή κεηακφξθσζε ηεο Δπξψπεο κε εξγαιείν ην παλεπηζηήκην ................... 55
Ζ Δπξψπε ηεο Γλψζεο θαη ε αλψηαηε εθπαίδεπζε ....................................................... 55
Ζ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε ζηελ Δπξψπε ..................................................................... 56
Απφ ηελ αλψηαηε εθπαίδεπζε ζηνλ Δπξσπατθφ Υψξν Αλψηαηεο Δθπαίδεπζεο .......... 57
Ζ πνιηηηθή δηαδξνκή ...................................................................................................... 59
Ζ Γηαθήξπμε ηεο ΢νξβφλλεο ηνπ 1998 ......................................................................... 59
Ζ Γηαθήξπμε ηεο Μπνιψληα ηνπ 1999 .......................................................................... 59

2
Ζ ΢χλνδνο ηεο Πξάγαο ηνπ 2001- Ο Κνηλφο Δπξσπατθφο Υψξνο Αλψηαηεο
Δθπαίδεπζεο .................................................................................................................. 61
Σν Δπξσπατθφ ΢πκβνχιην ηεο Ληζζαβψλαο- ε Δπξψπε ηεο Αξηζηείαο ....................... 62
Ζ Αλαθνίλσζε ηνπ Βεξνιίλνπ ην 2003 ........................................................................ 62
Ζ ηνκή ηνπ 2000: Ζ επξσπατθή δηάζηαζε ηνπ παλεπηζηεκίνπ ..................................... 63
Ζ Αλαθνίλσζε κε ζέκα ην ξφιν ησλ Παλεπηζηεκίσλ ζηελ Δπξψπε ηεο Γλψζεο ηνπ
2003................................................................................................................................ 64
Ζ ζχλνδνο ησλ Τπνπξγψλ ηνπ Μπέξγθελ ην 2005 ...................................................... 65
Ζ Αλαθνίλσζε ηνπ 2005 ............................................................................................... 65
Ζ θαηαγξαθή ησλ πνιηηηθψλ ζέζεσλ ζηα θείκελα ........................................................ 68
Ζ παηδεία ζηε ΢πλζήθε θαη ε αλαγλψξηζε επαγγεικάησλ............................................ 68
Οη ηζρχνπζεο δηαηάμεηο ηεο ΢πλζήθεο γηα ηελ Παηδεία ................................................. 70
Ο επξσπατθφο ρψξνο παηδείαο: ε έκθαζε ζηελ ειεπζεξία θίλεζεο .............................. 74
Ζ ΢πλζήθε ηνπ Μάαζηξηρη ............................................................................................ 82
Σν ΢ρέδην Δπξσπατθήο ΢πληαγκαηηθήο ΢πλζήθεο ........................................................ 84
Ζ ΢πλζήθε ηεο Ληζζαβψλαο ηνπ 2007 .......................................................................... 84
Ζ ξχζκηζε ζην Υάξηε ησλ Θεκειησδψλ Γηθαησκάησλ γηα ηελ εθπαίδεπζε................. 85
Ζ ειεχζεξε θπθινθνξία θαη ακνηβαία αλαγλψξηζε ηίηισλ ζπνπδψλ ........................... 90
Ζ αλαγλψξηζε δηπισκάησλ θαη επαγγεικαηηθψλ πξνζφλησλ θαη νη θνηλνηηθέο νδεγίεο
........................................................................................................................................ 90
Οη απαξρέο ..................................................................................................................... 90
Ζ νδεγία 2005/36/ΔΚ ηνπ Δπξσπατθνχ Κνηλνβνπιίνπ θαη ηνπ ΢πκβνπιίνπ ηεο 7εο
΢επηεκβξίνπ 2005 .......................................................................................................... 92
Σα επξσπατθά πξνγξάκκαηα γηα ηελ αλψηαηε εθπαίδεπζε .......................................... 94
Ζ Λεπθή Βίβινο γηα ηελ εθπαίδεπζε θαη ηελ θαηάξηηζε .............................................. 95
Σν λφεκα ηεο πεξηήγεζεο ζηα θείκελα .......................................................................... 97
Ζ Δπξψπε ησλ Παλεπηζηεκίσλ: κηα αγσληψδεο δηαδξνκή γηα ηελ εμεχξεζε ηεο
επξσπατθήο ηαπηφηεηαο ................................................................................................. 98
Ζ επξσπατθή ηζαγέλεηα θαη ε Δπξψπε ηεο Γλψζεο....................................................... 99
Ζ επξσπατθή ηζαγέλεηα ................................................................................................ 100
Δζληθή θαη επξσπατθή ηαπηφηεηα ............................................................................... 107
Ζ ηαπηφηεηα ................................................................................................................. 108
Ζ εζληθή ηαπηφηεηα ..................................................................................................... 108
Ζ επξσπατθή ηαπηφηεηα .............................................................................................. 109
Ζ ζεκαζία ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ γηα ηελ επξσπατθή ηαπηφηεηα θαη ν Υάξηεο
...................................................................................................................................... 110
Ο εληαίνο επξσπατθφο Υψξνο θαη ν επξσπαίνο πνιίηεο............................................. 115
Ο Δπξσπατθφο Υψξνο είλαη ν ηφπνο ηνπ Eπξσπαίνπ Πνιίηε; ................................... 120
Ο εληαίνο επξσπατθφο Υψξνο ηεο Δθπαίδεπζεο θαη ηεο Γλψζεο ................................ 125
Ο επξσπαίνο πνιίηεο, ε παηδεία θαη ε Δπξψπε ηεο Γλψζεο ....................................... 125
Μέξνο Β ....................................................................................................................... 127
Ζ ακθηζβήηεζε ηνπ Δληαίνπ Δπξσπατθνχ Υψξνπ Παηδείαο θαη Γλψζεο ................... 127
Ζ επξσπατθή παηδεία θαη γλψζε ππφ ακθηζβήηεζε.................................................... 128
Ζ ζπληαγκαηηθή ξχζκηζε γηα ηελ παηδεία ζηα θξάηε κέιε ηεο ΔΔ ............................. 130
Σα επξσπατθά ΢πληάγκαηα θαη ε αλψηαηε εθπαίδεπζε .............................................. 130
Σν δηθαίσκα ζηελ εθπαίδεπζε θαη ηζφηεηα ησλ καζεηψλ.......................................... 131
Σν δηθαίσκα ζηελ παξνρή εθπαίδεπζεο/ δηδαζθαιία .................................................. 131
Ζ ειεπζεξία ηδησηηθήο εθπαίδεπζεο ............................................................................ 132
Ζ ειεπζεξία ηεο εθπαίδεπζεο θαη νπδεηεξφηεηα ......................................................... 132
Ζ δσξεάλ παηδεία......................................................................................................... 132

3
Ζ ππνρξεσηηθή βαζηθή εθπαίδεπζε ............................................................................. 133
Ο θνηλφο ζπληαγκαηηθφο ηφπνο ησλ θξαηψλ – κειψλ.................................................. 133
Οη δηαθνξεηηθέο ζέζεηο ησλ θξαηψλ κειψλ ................................................................. 134
Κξαηηθά ή δεκφζηα θαη ηδησηηθά παλεπηζηήκηα .......................................................... 136
Σα θξαηηθά παλεπηζηήκηα ............................................................................................ 136
Σα ηδησηηθά παλεπηζηήκηα ............................................................................................ 136
΢ηελ Αγγιία ................................................................................................................. 138
΢ηε Γαιιία ................................................................................................................... 139
΢ηελ Ηζπαλία ................................................................................................................ 140
΢ηε Γεξκαλία ............................................................................................................... 140
΢ηελ Ηηαιία................................................................................................................... 141
΢ηε ΢νπεδία ................................................................................................................. 141
΢ηελ Απζηξία ............................................................................................................... 141
΢ηε Γαλία ..................................................................................................................... 141
΢ηελ Οιιαλδία ............................................................................................................. 141
΢ηηο ρψξεο ηεο αλαηνιηθήο Δπξψπεο ........................................................................... 142
΢ηελ Ακεξηθή, ηελ Απζηξαιία, ηε Νέα Εειαλδία θαη ηελ Ηαπσλία ............................ 142
Ηδησηηθνί θαη δεκφζηνη πφξνη ζηελ ππεξεζία ηεο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο .................. 142
Απφ ηελ ακθηζβήηεζε ζηε γλψζε: θαη πάιη ην δήηεκα ηεο πξνέιεπζεο .................... 143
Ζ ηδηνκνξθία ηνπ λενειιεληθνχ θξάηνπο .................................................................... 145
Ζ γλψζε θαη νη ηίηινη ζπνπδψλ ζην ζχγρξνλν ειιεληθφ θξάηνο ................................ 147
Ο κχζνο ηεο παηδείαο ζην ζχγρξνλν ειιεληθφ θξάηνο ............................................... 148
Ο ξφινο ησλ δηαλννπκέλσλ ζηε δηακφξθσζε εζληθήο ηαπηφηεηαο ............................ 150
Οη ηίηινη επγελείαο ζηελ Διιάδα ................................................................................. 155
Ζ ζπληαγκαηηθή ξχζκηζε γηα ηνπο ηίηινπο επγελείαο.................................................. 155
Γηαλννχκελνη, elites θαη πξνπαγάλδα ......................................................................... 160
H αλψηαηε εθπαίδεπζε ζηo λέν ειιεληθφ θξάηνο ....................................................... 161
Οη θαηαβνιέο ηεο λενειιεληθήο αληίιεςεο γηα ηελ αλψηεξε θαη αλψηαηε εθπαίδεπζε
...................................................................................................................................... 163
Ζ βπδαληηλή παξάδνζε ................................................................................................ 164
Ζ Παηξηαξρηθή Μεγάιε ηνπ Γέλνπο ΢ρνιή θαηά ηελ νζσκαληθή απηνθξαηνξία ...... 165
Ζ ζενινγηθή ζρνιή ηεο Υάιθεο .................................................................................. 167
Σν δήηεκα ηνπ παλεπηζηεκίνπ ηεο ΢κχξλεο ................................................................ 168
Σν παλεπηζηήκην ζην λέν ειιεληθφ θξάηνο ................................................................. 168
Σν πξφβιεκα ηεο κνληκφηεηαο ησλ θαζεγεηψλ .......................................................... 171
Οη ηδησηηθέο αλψηαηεο ζρνιέο ζηελ Διιάδα ................................................................ 172
Σν ζχγρξνλν ζχζηεκα παλεπηζηεκηαθήο εθπαίδεπζεο................................................ 174
Σν ειιεληθφ παλεπηζηήκην θαη ε επαλάζηαζε πνπ δελ έγηλε ...................................... 178
Ζ Δπξψπε ησλ παλεπηζηεκίσλ θαη ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ θαη ην ειιεληθφ ΢χληαγκα . 180
Ζ αλψηαηε εθπαίδεπζε ζηελ Διιάδα κέζα απφ ηα ζπληαγκαηηθά θείκελα ............... 182
Σν άξζξν 16 ζην ΢χληαγκα ηνπ 1975 ......................................................................... 188
H πξνηεηλφκελε αλαζεψξεζε ηνπ άξζξνπ 16 ΢. ......................................................... 194
Ζ πξφηαζε ηεο Νέαο Γεκνθξαηίαο .............................................................................. 195
Ζ πξφηαζε ηνπ ΠΑ΢ΟΚ .............................................................................................. 197
Ζ πξφηαζε ηνπ ΚΚΔ .................................................................................................... 198
Ζ πξφηαζε ηνπ ΢ΤΡΗΕΑ .............................................................................................. 198
Ζ ειεπζεξία εγθαηάζηαζεο ζηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε θαη ε ζέζε ηνπ ΓΔΚ γηα ηελ
ηδησηηθή αλψηαηε εθπαίδεπζε ζηελ Διιάδα. .............................................................. 199
Ζ ππφζεζε Δπηηξνπή θαηά Διιάδνο C-274/05 θαη έλα αθφκε πξνδηθαζηηθφ εξψηεκα
...................................................................................................................................... 202

4
Καη κία παξαπεκπηηθή απφθαζε ζην ΓΔΚ απφ ην ΢ηΔ ............................................... 208
Ζ ΢ηΔ Οι 3457/1988 ................................................................................................... 209
Ζ ΢ηΔ 778/2007 ........................................................................................................... 211
Σν ηέινο ηεο ακθηζβήηεζεο ζα είλαη δηθαζηηθφ; ......................................................... 213
Σα φξηα ηεο ακθηζβήηεζεο ηνπ εληαίνπ επξσπατθνχ ρψξνπ παηδείαο θαη γλψζεο: ε
ζχκθσλε κε ην θνηλνηηθφ δίθαην εξκελεία ηνπ ΢πληάγκαηνο ..................................... 216
Δπίκεηξν....................................................................................................................... 220
Ζ γλψζε θαη ε δηακφξθσζε ηαπηνηήησλ .................................................................... 220
Ζ γλψζε σο ππεξεζία .................................................................................................. 224
Ζ γλψζε θαη ε επξσπατθή ηαπηφηεηα .......................................................................... 225
Ζ ζεκαζία ησλ δηαλννπκέλσλ γηα ηελ δηακφξθσζε ηεο ηαπηφηεηαο ηνπ επξσπαίνπ
πνιίηε ........................................................................................................................... 226
Βηβιηνγξαθία ............................................................................................................... 230
Διιεληθή ...................................................................................................................... 230
Ξέλε ............................................................................................................................. 241

5
 ΢πληνκνγξαθίεο

AJDA Αctualité Juridique de Droit Administratif

Α.Δ.Η. Αλψηαηα Δθπαηδεπηηθά Ηδξχκαηα
A. K. Aζηηθφο Κψδηθαο
A.N. Αλαγθαζηηθφο Νφκνο
Α.Π. Άξεηνο Πάγνο
άξζ. άξζξν
Αξκ. Αξκελφπνπινο (πεξηνδηθφ)
art. article
Αξρ.Ν Αξρείνλ Ννκνινγίαο (πεξηνδηθφ)
BayVbl. Bayerische Verwaltungsblätter
Βι. βιέπε
C.E. Conseil d'Etat
CMLR ή CMLRev Common Market Law Review
concl. Conclusions
ΓΔΚ Γηθαζηήξην ησλ Δπξσπατθψλ Κνηλνηήησλ
ΓηΜΜΔ Γίθαην Μέζσλ Μαδηθήο Δλεκέξσζεο (πεξηνδηθφ)
ΓηΓηθ Γηνηθεηηθή Γίθε (πεξηνδηθφ)
D. Receuil Dalloz
DÖV Die öffentliche Verwaltung
Γ΢Α Γηθεγνξηθφο ΢χιινγνο Αζελψλ
ΓηΑ Γηθαηψκαηα ηνπ Αλζξψπνπ (πεξηνδηθφ)
DVA Deutsche Verlags-Anstalt
ΔΓΓΓ Δπηζεψξεζε Γεκνζίνπ θαη Γηνηθεηηθνχ Γηθαίνπ
(πεξηνδηθφ)
Ed. Editor
EGV Vertrag über die Europäische Gemeinschaft
Δθεκεξίδα ΓΓ Δθεκεξίδα Γηνηθεηηθνχ Γηθαίνπ(πεξηνδηθφ)
ΔθαξκνγέοΓΓ Δθαξκνγέο Γεκνζίνπ Γηθαίνπ (πεξηνδηθφ)

6
 ΔΔ Δπξσπατθή Έλσζε
EG Europäische Gemeinschaft
ΔιιΓλε Διιεληθή Γηθαηνζχλε (πεξηνδηθφ)
ΔΓΓΓΓ Δπηζεψξεζε Γεκνζίνπ θαη Γηνηθεηηθνχ Γηθαίνπ
(πεξηνδηθφ)
ΔΜΠ Δζληθφ Μεηζφβην Πνιπηερλείν
ΔΟΚ Δπξσπατθή Οηθνλνκηθή Κνηλφηεηα
Δπηκ. Δπηκέιεηα
Δ.΢.Γ.Α. ή Δ.΢.Α.Γ. Δπξσπατθή ΢χκβαζε Γηθαησκάησλ ηνπ
Αλζξψπνπ
E.η.Κ. Δθεκεξίδα ηεο Κπβεξλήζεσο
EuGH Gerichtshof der Europäischen Gemeinschaften
EuR Europarecht
EUV Vertrag über die Europäische Union
EWGV Vertrag über die Europäische Wirtschaftsgemeinschaft
H.Π.Α Ζλσκέλεο Πνιηηείεο ηεο Ακεξηθήο
ΚΓΔΟΓ Κέληξν Γηεζλνχο Δπξσπατθνχ Οηθνλνκηθνχ
Γηθαίνπ
ΚΚΔ Κνκκνπληζηηθφ Κφκκα Διιάδνο
ΚΤΑ Κνηλή Τπνπξγηθή Απφθαζε
LGDJ Librairie Générale de Droit et de Jurisprudence
ΜΚΟ Με Κπβεξλεηηθέο Οξγαλψζεηο
ΜΜΔ Μέζα Μαδηθήο Δλεκέξσζεο
Mél. Mélanges
Ν. Νφκνο
Ν.Γ. Ννκνζεηηθφ Γηάηαγκα
Ν.Γ. Νέα Γεκνθξαηία
ΝΠΓΓ Ννκηθφ Πξφζσπν Γεκνζίνπ Γηθαίνπ
ΝΠΗΓ Ννκηθφ Πξφζσπν Ηδησηηθνχ Γηθαίνπ
Ν΢Κ Ννκηθφ ΢πκβνχιην ηνπ Κξάηνπο
ΝνΒ Ννκηθφ Βήκα
Οι. Οινκέιεηα
ΟΖΔ Οξγαληζκφο Ζλσκέλσλ Δζλψλ
ΟΣΑ Οξγαληζκφο Σνπηθήο Απηνδηνίθεζεο

7
ΠΑ΢ΟΚ Παλειιήλην ΢νζηαιηζηηθφ Κίλεκα
ΠΔ ΢ηΔ Πξαθηηθφ Δπεμεξγαζίαο ΢πκβνπιίνπ ηεο Δπηθξαηείαο
ΠΔΚ Πξσηνδηθείν Δπξσπατθψλ Κνηλνηήησλ
Π.Γ. (π.δ.) Πξνεδξηθφ Γηάηαγκα
ΠΤ΢ Πξάμε Τπνπξγηθνχ ΢πκβνπιίνπ
PUF Presses Universitaires Françaises
RdJB Recht der Jugend und des Bildungswesens
R.D.P. Revue de Droit Public et de la Science Politique
RFDA Revue Française de Droit Administratif
RTDE Revue Trimestrielle de Droit Européen
΢. ΢χληαγκα
΢ει. ζειίδα
΢ηΔ ΢πκβνχιην Δπηθξαηείαο
΢ηΔ ΔΑ ΢πκβνχιην Δπηθξαηείαο Δπηηξνπή Αλαζηνιψλ
΢πλζ ΔΔ ΢πλζήθε γηα ηελ Δπξσπατθή Έλσζε
Σηκ.Σνκ Σηκεηηθφο Σφκνο
Σν΢ Σν ΢χληαγκα (πεξηνδηθφ)
ΤΑ Τπνπξγηθή Απφθαζε
ΤΠΠΟ Τπνπξγείν Πνιηηηζκνχ
ΦΔΚ Φχιιν Δθεκεξίδαο Κπβεξλήζεσο
FuL Forschung und Lehre
WissR Wissenschaftsrecht
ZfRV ή ZfRVgl. Zeitschrift für Rechtsvergleichung
ZRP Zeitschrift für Rechtspolitik

8
 Πξόινγνο

To έλαπζκα γηα λα θαηαπηαζηψ κε ην ζέκα ηεο Δπξψπεο ηεο Γλψζεο

θαη ηεο Αλψηαηεο Δθπαίδεπζεο δφζεθε απφ ηνλ Le Goff.1 Μνπ επηβεβαίσζε o
ζπγγξαθέαο απηφο κε ην έξγν ηνπ φηη ην ιεθηηθφ παηρλίδη πνπ έθαλα2 κε
αθνξκή ηνπο ηίηινπο ζπνπδψλ θαη ηνπο ηίηινπο επγελείαο δελ ήηαλ πξντφλ ηεο
ειιεληθήο γιψζζαο, αιιά είρε θαη νπζηαζηηθή βάζε. Δλψ ε ζπδήηεζε γηα ηελ
Δπξψπε ηεο Γλψζεο δηεμάγεηαη ζζελαξά, δηακνξθψλεηαη παξάιιεια ε
αλάγθε γηα ηελ νηθνδφκεζε ηεο ηαπηφηεηαο ηεο Έλσζεο. Μηαο ηαπηφηεηαο
πνπ ζπλδέεηαη κε ηε «Γλψζε» κέζσ ηεο πλεπκαηηθήο ππεξνρήο πνπ ε Δπξψπε
δηεθδηθεί. Φπζηθφο ρψξνο απηνχ ηνπ δηαιφγνπ είλαη απηφο ηεο αλψηαηεο
εθπαίδεπζεο θαη εηδηθά ην Παλεπηζηήκην.

Ζ επηβεβαίσζε ήξζε απφ ηνλ sir Sean Connery φζν θαη αλ θαίλεηαη
παξάμελν. Γηαβάδνληαο κηα ζπλέληεπμε πνπ έδσζε ζε κηα αγαπεηή θίιε
δεκνζηνγξάθν πξηλ θάκπνζν θαηξφ3. Ο δηάζεκνο sir, ν James Bond κε ηελ
απίζηεπηε γνεηεία, ην ρξήκα, ηελ θαηαμίσζε, ηνπο ηίηινπο επγελείαο πνπ
θέξδηζε κε ην ζπαζί ηνπ, αλ θαη ζθσηζέδνο, ν άλδξαο πνπ αξέζεη ζε φιν ηνλ
θφζκν, πνπ μεπέξαζε ην γήξαο αζξνίδνληαο γνεηεία, πνπ πέηπρε ηφζεο
πξνζσπηθέο ππεξβάζεηο, πνπ είλαη ην πξφηππν γηα πνιινχο, θαη πνπ ηέινο
πάλησλ είλαη πνιχ πην γλσζηφο θαη θαηαμησκέλνο απφ φινπο ηνπο ζχγρξνλνπο
εγέηεο ηνπ θφζκνπ, ζεσξεί φηη είλαη έλα ηίπνηε επεηδή δελ είρε δηπιψκαηα.

1
Λε Γθόθ Ε., Οη δηαλννχκελνη ζην Μεζαίσλα, Κέδξνο 2002.
2
Σξνβά Δ., Σίηινη ζπνπδψλ θαη ηίηινη επγελείαο, Δθαξκνγέο Δηδηθφ ηεχρνο Αθηέξσκα
2006, Αθηέξσκα ζηελ Αλψηαηε εθπαίδεπζε, 2006, ζει. 79 επ.
3
Sir Sean Connery , Ζ γνεηεία ηεο απιφηεηαο. ( θαη ην ρακέλν θνπκπί)
΢πλέληεπμε ζηελ Δύε Φέηζε, Πεξηνδηθφ Status Σεχρνο 199, Οθηψβξηνο 2004,
«Πάλησο εζείο δείρλαηε πάληα άλεηνο …
΋ρη, φρη δελ είλαη αιήζεηα απηφ… ΋ιε κνπ ε δσή θαη ε πνξεία ππήξμε αληίζηξνθε.
Βιέπεηε εγψ μεθίλεζα λα εξγάδνκαη πνιχ λένο, ζηα ελλέα κνπ κνίξαδα γάια,
ζηακάηεζα ην ζρνιείν ιφγσ ηνπ πνιέκνπ ζηα δεθαηξία, νπφηε δελ είρα δηπιψκαηα, δελ
είρα φια απηά πνπ ήηαλ απαξαίηεηα γηα λα πσ ζηνλ θφζκν απηά είλαη ηα
δηαπηζηεπηήξηα κνπ, δελ ήκνπλ ηίπνηε. Έηζη ζηελ αξρή θαηαηάρηεθα ζην λαπηηθφ, θαη
φηαλ ηειείσζα γχξηζα πίζσ θαη δνχιεςα ζαλ λαπαγνζψζηεο ελψ ηαπηφρξνλα έπαηδα
θαη πνδφζθαηξν επαγγεικαηηθά. Έρσ αιιάμεη πάξα πνιιέο δνπιεηέο κέρξη λα βξσ ηνλ
δξφκν κνπ. Απφ ζηδεξάο κέρξη ζηηιβσηήο θέξεηξσλ. ΋πνπ ζαο πιεξνθνξψ ήκνπλ θαη
πνιχ θαιφο. Δίρα ηαιέλην ζην ινπζηξάξηζκα...».

9
Θεσξεί φηη είλαη έλαο άλζξσπνο δίρσο δηαπηζηεπηήξηα. Μεγάιε θνπβέληα ηνπ
έβγαιε ε θίιε κνπ απφ ηα ρείιε: δελ είρα δηπιψκαηα…..δελ ήκνπλ ηίπνηε!

Ζ ζπκβνιή κνπ ζην δηάινγν πνπ έρεη πξνρσξήζεη νπζηαζηηθά ζηε

ρψξα καο γηα ην ζέκα ηεο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο απνηειεί ζπλέρεηα ησλ
δηδαθηνξηθψλ κνπ αλαδεηήζεσλ αιιά θαη επίθαηξε αλάγθε γηα εκβάζπλζε.
Απνηειεί αθνξκή λα μαλαδηαβάζσ γηα ηνλ Αβειάξδν θαη λα ζπκεζψ ην
λενειιεληθφ δηαθσηηζκφ. Γίδεη θαη κηα επθαηξία λα πξνβιεκαηηζηψ κε λέν
βιέκκα γηα ηνλ φξθν πνπ έδσζα ζην Διιεληθφ Παλεπηζηήκην ζε άθξα
αξρατδνπζα, ελψ ζην γαιιηθφ θαλέλαλ απνιχησο. Καη ηε ραξά λα δηαβάδσ
ηζηνξία. Με ην παξφλ επηζπκψ λα πάξσ κε ηε ζεηξά κνπ κέξνο ζηνλ απφ εηψλ
δηεμαγφκελν «Πφιεκν ηεο Γλψζεο» κε φπιν απηφ ηεο ακθηζβήηεζεο πνπ
ζπλδέζεθε κε ηε γλψζε εδψ θαη πνιινχο αηψλεο.

Ζ ππφζεζε ησλ ηδησηηθψλ θαη ησλ θξαηηθψλ παλεπηζηεκίσλ κε αθνξκή

ηελ αλαζεψξεζε ηνπ άξζξνπ 16 δελ είλαη παξά κηα θαιή αθνξκή λα πηάζεη
θαλείο ην λήκα ηεο ζθέςεο πνπ ζα κπνξνχζε λα ζπληειέζεη ζηνλ
πξνβιεκαηηζκφ γηα ηελ Δπξψπε ηεο Γλψζεο πνπ ηφζν δηεμνδηθά παιεχεη λα
ζηεξίμεη ηελ επξσπατθή ηαπηφηεηα. Ση ήζειε ε αλαζεψξεζε κε ηε ζπδήηεζε
γηα ην 16; Γηαηί γηα άιιε κηα θνξά ην ΢χληαγκα ηεο Διιάδαο αληηπαξαηίζεηαη
κε ηελ Δπξψπε ζηελ νπνία απνθάζηζε λα εληαρζεί; Καη γηαηί ν λνκηθφο θαη
πνιηηηθφο θφζκνο παιεχεη γηα άιιε κηα θνξά γηα έλα δήηεκα πνπ είλαη
ιπκέλν;

Οη ζπλεηξκνί δελ είλαη ηπραίνη. ΢ε κηα πεξηνρή ηνπ θφζκνπ πνπ ε

εζληθή ηαπηφηεηα αλδξψζεθε ζηνλ παλεπηζηεκηαθφ ρψξν ε ηδέα ησλ
θνηλνηηθψλ γξαθεηνθξαηψλ λα ρξεζηκνπνηήζνπλ ην παλεπηζηήκην γηα ηελ
νηθνδφκεζε ηεο επξσπατθήο ηαπηφηεηαο ήηαλ εχινγε. Δμάιινπ ην
παλεπηζηεκηαθφ θαηλφκελν ήδε απφ ηελ πεξίνδν ηνπ Μεζαίσλα ρξεζίκεπε γηα
θνηλσληθέο ππεξβάζεηο. Οη ηίηινη ζπνπδψλ αληηθαηέζηεζαλ πνιιέο θνξέο ηνπο
ηίηινπο επγελείαο επάμηα.

Σν παλεπηζηεκηαθφ θαηλφκελν δίδεη επίζεο γηα πξνβιεκαηηζκφ ζην

δήηεκα ησλ ζχγρξνλσλ δηαλννχκελσλ ζηελ Δπξψπε, απηψλ πνπ θαινχληαη
νπζηαζηηθά λα νηθνδνκήζνπλ ηελ εηθφλα ηεο. Καη αλ απηνί ζπαλίδνπλ; ηφζν ην
ρεηξφηεξν γηα ηελ εηθφλα ηεο Δπξψπεο;

Θα δηαθσλήζσ! Ζ ζθέςε θαη ε ακθηζβήηεζε θχεηαη παληνχ θαη πάληα.

Ο ηφπνο δελ έρεη ζεκαζία. Τπάξρεη πάληα κηα θάπνηα ππφζεζε Νηξέηθνπο λα
δεκηνπξγήζεη ηνπο ακθηζβεηίεο ηεο θάζε επνρήο θαη λα ζπληειέζεη ζηε
δηακφξθσζε ζπλεηδήζεσλ. Με ηε δχλακε ηνπ ηίηινπ ή κε ηε δχλακε ηεο
ακθηζβήηεζεο, κε ην θχξνο ηνπ παλεπηζηεκίνπ ή κε ηε κνλαρηθφηεηα ηνπ
νπκαληζηή θηιφζνθνπ, ε Δπξψπε δελ απνζηεξήζεθε πνηέ ηεο ζθέςεο θαη ησλ
ζθεπηφκελσλ ππνθεηκέλσλ.

10
 Ζ ακθηζβήηεζε ινηπφλ είλαη ε ηζηνξηθή ηεο ξνπηίλα… θαη γηαηί φρη; ε
κφλε ζπλεπήο ηεο ηαπηφηεηα.

Καη απφ ηε ζέζε απηή ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ ην θίιν εθδφηε

Παλαγηψηε ΢άθθνπια γηα ηελ ππνζηήξημε θαη ηε θηιία ηνπ πνπ νδήγεζε ζηελ
έθδνζε ηνπ βηβιίνπ απηνχ, ην νπνίν ζπκπιεξψλεη κηα ζεκαληηθή εθδνηηθή
πξνζπάζεηα ζε ζρέζε κε ην δίθαην ηεο παηδείαο θαη ηε ζεκαζία ηεο γλψζεο
ηελ νπνία κε ζέξκε ππεξεηεί εδψ θαη ρξφληα.

11
 Δηζαγσγή

Ζ ζπγθξόηεζε ησλ ζύγρξνλσλ δηαλννπκέλσλ

Ζ Γχζε γλψξηδε κφλν ηξεηο δξφκνπο γηα ηελ απφθηεζε ηεο εμνπζίαο:
ηελ θαηαγσγή πνπ ήηαλ θαη ν βαζηθφηεξνο ηξφπνο, ηνλ πινχην πνπ ήηαλ
δεπηεξεχνπζαο ζεκαζίαο κέρξη ηνλ 13ν αηψλα κε εμαίξεζε ηελ αξραία Ρψκε
θαη ηελ θιήξσζε πνπ πεξηνξηδφηαλ ζηνπο θαηνίθνπο ησλ ειιεληθψλ πφιεσλ
ηεο αξραηφηεηαο.

Μέρξηο φηνπ ην Μεζαίσλα θάηη άιιαμε. Ζ Δπξψπε αλαθάιπςε ηελ

θνηλσληθή άλνδν θαη δίρσο ηίηινπο επγελείαο.

Ζ αλαθάιπςε απηή έγηλε ζηα παλεπηζηήκηα ηα νπνία ρνξήγεζαλ

επίζεκα πιένλ ηίηινπο ζπνπδψλ. Σα ίδηα απηά παλεπηζηήκηα ηα νπνία αλά
ηνπο αηψλεο αλαπαξήγαγαλ ηδενινγία, ζέζεηο θαη πξνθάιεζαλ ελίνηε
εμεγέξζεηο. Ο ξφινο ησλ δηαλννπκέλσλ αλαδείρζεθε ζηνπο αηψλεο θξίζηκνο
φρη κφλνλ γηα ηελ παξαγσγή ηδεψλ αιιά θαη γηα ηελ δεκηνπξγία ηαπηνηήησλ
θαη ηελ απφθηεζε εμνπζίαο.

Πξάγκαηη νη αλζξψπηλεο θνηλσλίεο κνηξάδνληαη έλα ζχλνιν

ζπκβνιηθψλ αλαθνξψλ ρσξίο ηηο νπνίεο δελ κπνξνχλ λα ζπλππάξρνπλ φπσο νη
γιψζζεο, νη γλψζεηο, νη ζξεζθείεο, νη ζεζκνί θαη νη παξαδφζεηο 4. Οη
ζπκβνιηθέο απηέο αλαθνξέο ζπγθξνηνχλ ελ πνιινίο ηελ ηαπηφηεηα ησλ
θνηλσληψλ, ε νπνία ζε ζπγθεθξηκέλεο ηζηνξηθέο πεξηφδνπο ραξαθηεξίζζεθε σο
εζληθή θαη νδήγεζε ζε δηακάρεο θαη αλαηξνπέο κε ζπλέπεηεο αλάινγεο απηψλ
ηνπ θξαηηθνχ θαηλνκέλνπ φπσο δηακνξθψζεθε κεηά ηε Γαιιηθή Δπαλάζηαζε:
ηνπ εζληθνχ θξάηνπο.

Ο ξφινο ηνπ δηαλννχκελνπ ζπλδέεηαη άκεζα κε ηελ δπλαηφηεηα

θαηαλφεζεο απηψλ ησλ ζπκβνιηθψλ θσδίθσλ θαη πνηθίιεη αλάινγα κε ηηο
επνρέο. Άιινηε θιεξηθφο, άιινηε ξαβίλνο, άιινηε πλεπκαηηθφο άλζξσπνο,
άιινηε θηιφζνθνο ή ακθηζβεηίαο ν δηαλννχκελνο απφ ηε θχζε ηνπ, δελ
ηαπηίδεηαη θαη‟ αξρήλ κε ηνπο κεραληζκνχο ηεο εμνπζίαο. Δμνπζία θαη
ακθηζβήηεζε είλαη αληηηηζέκελνη κεραληζκνί.

4
Γεληθά βι. Γηαλννχκελνη: πνηνο είλαη ν ξφινο ηνπο; ΢πιινγηθφ έξγν Γάιισλ
παλεπηζηεκηαθψλ Ρνέο Β έθδνζε 1989,
http://agora.qc.ca/mot.nsf/Dossiers/Intellectuel, Lévy P., L‟Intelligence
collective, La Découverte, Paris, 1994, de Cyberdémocratie, Odile Jacob, Paris,
2002, et, avec Authier Μ., de Les Arbres de connaissances, La Découverte, Paris,
1992.

12
 Ο δηαλννχκελνο5 ζπλδέζεθε σο έλλνηα κε ηελ απηφλνκε θαη ίδηα
εμνπζία θαη ην θχξνο ελφο αηφκνπ πνπ ιφγσ ηεο εηδηθήο ηνπ ζέζεο ηνπ
επηηξέπεη λα είλαη εθθξαζηήο αμηψλ. Δίλαη πξφζσπν ζθεπηφκελν, άηνκν θαη
φρη νκάδα, ην νπνίν δχλαηαη λα εθθέξεη ιφγν θαη λα εθθξάδεη αμίεο. O
δηαλννχκελνο ζπζρεηίζζεθε κε ηνλ εηδηθφ ηνπ ξφιν ζε ζρέζε κε ηελ εμνπζία,
ε νπνία πξνέξρεηαη ζπλήζσο αιιά φρη αλαγθαία απφ ηελ παηδεία πνπ έρεη
ιάβεη6. Γηθαηνχηαη λα ηελ ακθηζβεηεί.

Σνχην βέβαηα δελ ππήξμε πάληα ν θαλφλαο. ΢πρλέο αλαθνξέο ζηελ

«πξνδνζία ησλ δηαλννπκέλσλ»7 νθείινληαη ζην γεγνλφο φηη ηδίσο κεηά ην 19ν
αηψλα νη πλεπκαηηθνί ηαγνί ππεξέηεζαλ ηα θξάηε θαη ηελ εμνπζία ηνπο 8. Απηή
ε έληαμε ηνπ δηαλννχκελνπ ζηα πξάγκαηα ηεο θξαηηθήο εμνπζίαο κε αλάινγε
εκπάζεηα ζήκαλε γηα πνιινχο θαη ην ηέινο ησλ δηαλννπκέλσλ. Δμάιινπ
ηζηνξηθά παξαηεξήζεθαλ θαη θαηλφκελα φπσο απηφ ηνπ Noam Chomsky πνπ ν
δηαλννχκελνο, αλ θαη ακθηζβεηίαο, έγηλε απνδεθηφο απφ ηελ εμνπζία θαζψο
ηεο επηηξέπεη λα λνκηκνπνηείηαη γηα ηελ αλεθηηθφηεηά ηεο. Ο δηαλννχκελνο

5
Αληί πνιιψλ βι. Aron R., L'Opium des intellectuels, Calmann-Lévy, 1955,
Julien Benda, La Trahison des clercs, Grasset, 1927, Camus Α., Discours de
Suède, Gallimard, 1958, Charle Ch., Naissance des « intellectuels » (1880-1900),
Éditions de Minuit, 1990 (réédition en 2001), Charle Ch., Les Intellectuels en
Europe au XIXe siècle: essai d'histoire comparée, Seuil, 1996, Chaubet F.,
Histoire intellectuelle de l'entre-deux-guerres, Nouveau Monde, 2006, Halimi S.,
Les Nouveaux Chiens de garde, Liber, 1997 (réédition en 2005), Nizan P., Les
Chiens de garde, Rieder, 1932 (réédition en 1998), Ory P. et Sirinelli J.F., Les
Intellectuels en France de l‟affaire Dreyfus à nos jours, Paris, Armand Colin,
1986 ; 3e éd. 2002, Winock Μ., Le Siècle des intellectuels, Paris, Éditions du
Seuil, coll. « Points », 1999.
6
Casanova P., La république mondiale des lettres, Seuil 1999, Paris.
Charles C., Les Intellectuels en Europe au XIXe siècle. Essai d'histoire
comparée, Seuil 1996 Paris, Charles C., La république des universitaires, Seuil
1994 Paris, Chartier R., Au bord de la falaise. Paris 1998, Albin Michel.
Christin O., `La formation étatique de l'espace savant'. Actes de la recherche en
sciences sociales, 2000, 133, 53-61, Cohn B., Colonialism and its forms of
knowledge. 1996 Princenton, Bourdieu P., Homo Academicus, Paris, 1984
Editions du Minuit, Thiesse A-M., La création des identités nationales. Seuil
1999, Schultheis F., `Les catégories socioprofessionnelles en tant que schèmes
nationaux de représentation du monde social: l'exemple allemand', ζε Saint-
Martin, M. de., επηκ. Les institutions de formation des cadres dirigeants. Etude
comparée. Paris 1993 ΔΖSS, ζει. 226-235, Λακπίξε-Γεκάθε, Η. επηκ. Pierre
Bourdieu. Κνηλσληνινγία ηεο Παηδείαο. Αζήλα, Γειθίλη-Καξδακίηζαο, ζει. 23-
48.

7 Βι. θαη Benda J., H πξνδνζία ησλ δηαλννπκέλσλ, Ρνέο, Γνθίκηα 1998.

8 Benda J., H πξνδνζία ησλ δηαλννπκέλσλ, Ρνέο, Γνθίκηα 1998, ζει. 84 επ.

13
ζηελ πεξίπησζε απηή νθείιεη λα κελ είλαη ηδηαίηεξα επηθίλδπλνο θαη λα
ακθηζβεηεί θαζεζπράδνληαο παξάιιεια ηελ εμνπζία9.

΢χκθσλα κε ηνπο ηζηνξηθνχο Pascal Ory θαη Jean-François Sirinelli,

δηαλννχκελνο είλαη έλαο άλζξσπνο ηνπ πνιηηηζκνχ, δεκηνπξγφο ή κεζνιαβψλ
πνπ ζπκκεηέρεη ζηελ πνιηηηθή πξαγκαηηθφηεηα, δεκηνπξγφο ή θαηαλαισηήο
ηδενινγίαο10. Ο φξνο «δηαλννχκελνο» θαζαπηφο είλαη ζρεηηθά πξφζθαηνο θαη
ζπλδέζεθε άκεζα κε ηελ ππφζεζε Νηξέπθνπο αξρηθά κε αξλεηηθφ
πξνζδηνξηζηηθφ ραξαθηήξα απφ ηνλ Maurice Barrès θαη ηνλ Ferdinand
Brunetière, νη νπνίνη θαηήγγεηιαλ ηνπο Émile Zola, Octave Mirbeau θαη
Anatole France, νη νπνίνη ήηαλ κε ην κέξνο ηνπ Νηξέπθνπο ζε έλα πεδίν απηφ
ησλ ζηξαηησηηθψλ ζεκάησλ θαη ηεο θαηαζθνπίαο πνπ ηνπο ήηαλ μέλν. ΢ηε
ζπλέρεηα φκσο ε έλλνηα «δηαλννχκελνο» κεηέβαιε ην ραξαθηήξα ηεο θαη
ζπλδέζεθε κε ηα πξφζσπα εθείλα πνπ ελδηαθέξνληαη γηα αμίεο αθφκε θαη αλ
ζέηνπλ εαπηνχο ζε θίλδπλν. Θα έιεγε θαλείο δειαδή φηη ε έλλνηα
αλαπαξήγαγε ην ΢σθξαηηθφ πξφηππν.

O Raymond Aron, ζην έξγν ηνπ L'Opium des intellectuels (1955), ζέηεη
ην εξψηεκα ζε ζρέζε κε ην ξφιν ηνπ ζνθνχ αλζξψπνπ ηεο πφιεο ζε ζπλάθεηα
κε ηα κεγάια δεηήκαηα ησλ θαηξψλ. Γηα ηνλ Aron ν δηαλννχκελνο είλαη
δεκηνπξγφο ηδεψλ θαη πξέπεη λα είλαη έλαο ζηξαηεπκέλνο παξαηεξεηήο.
Αληίζεηε άπνςε έρεη ν Julien Benda ν νπνίνο ζεσξεί φηη κεηά ηνλ δεχηεξν
παγθφζκην πφιεκν νη δηαλννχκελνη έπαςαλ λα είλαη εγγπεηέο αμηψλ αιιά
εληάρζεθαλ ζηνλ πνιηηηθφ ξεαιηζκφ θαη έθαλαλ ζπκβηβαζκνχο. Γηα ηνλ ΢άξηξ
ν δηαλννχκελνο φθεηιε λα εληάζζεηαη ζηελ αξηζηεξά (κε ζπλέπεηα βεβαίσο ε
απαμίσζε ηνπ θνκκνπληζκνχ λα ζεκάλεη θαη ηελ απαμίσζε ησλ
δηαλννπκέλσλ;) παξφηη σο αξηζηεξά ζεσξνχζε ηδίσο ην αμίσκα γηα
δηθαηνζχλε11. Γηα πνιινχο φκσο κέρξη ζήκεξα ν δηαλννχκελνο νθείιεη λα
είλαη ακθηζβεηίαο θαη λα κελ ηίζεηαη ζηελ ππεξεζία ηεο εμνπζίαο 12

9 Βι. θαη Λντδίδε Ν., Ζ ηχρε ησλ δηαλννπκέλσλ Απφ ηε δίθε ηνπ Νηξέηθνπο σο
ηελ πξφζθαηε ππφζεζε ηνπ ΢άικαλ Ρνχζληη, πνηεο αιιαγέο ραξαθηεξίδνπλ ηηο
ζρέζεηο απηψλ ησλ επίιεθησλ πεξηζσξηαθψλ κε ηηο ππάξρνπζεο κνξθέο εμνπζίαο;
Σν Βήκα 16 Ννεκβξίνπ 1997
http://tovima.dolnet.gr/print_article.php?e=B&f=12455&m=S11&aa=1
΢αΐλη Δ., Γηαλννχκελνη θαη εμνπζία, Scripta 1997.

10 Ory P. et Sirinelli J.F., Les Intellectuels en France. De l‟affaire Dreyfus à

nos jours, Paris, Armand Colin, 2002, 10.
11
Wagner P., La notion d‟intellectuel engagé chez Sartre, Le Portique,
Recherches 1 - Cahier 1 2003 , [En ligne], mis en ligne le 17 mars 2005. URL :
http://leportique.revues.org/document381.html. Consulté le 12 décembre 2007.

12 Noiriel G., Penser avec, penser contre, Belin, Paris, 2003, βι. επίζεο
Chercheur-militant, puis expert mercenaire , Manière de voir, n° 95, « Les droites
au pouvoir », octobre-novembre 2007.

14
 Ήδε απφ ην ζεκείν απηφ κπνξεί θαλείο λα αληηιεθζεί φηη ε κνξθή ηνπ
΢σθξάηε πνπ δηαθήξπζζε φηη «ελ νίδα φηη νπδέλ νίδα» δελ είλαη δπλαηφ λα
ζπκπίπηεη κε ηελ θαηαζθεπή ηεο «θνηλσλίαο ηεο γλψζεο» πνπ ζα αλαιπζεί
ζηε ζπλέρεηα. Ο δηαλννχκελνο άλζξσπνο θαηά ηε ζσθξαηηθή πξνζέγγηζε είλαη
πξσηίζησο ακθηζβεηίαο13.

Παξάιιεια νη δηαλννχκελνη ζπγθξφηεζαλ, φπσο ήδε αλαθέξζεθε, απφ

ηνλ Μεζαίσλα, κηα ηδηαίηεξε ηάμε. Ο Γθξάκζη επηζήκαλε έγθαηξα θαη κε
νμπδέξθεηα ηε ζρέζε ηεο δηάδνζεο ηνπ ζρνιείνπ, ησλ εθπαηδεπηηθψλ
ηδξπκάησλ θαη ηεο εθπαίδεπζεο κε ηελ δεκηνπξγία ηεο ηάμεο (ή θάζηαο) ησλ
δηαλννπκέλσλ. Παξαηήξεζε κάιηζηα φηη ε δηάδνζε ηεο εθπαίδεπζεο ζε
επξχηεξα ζηξψκαηα δεκηνπξγεί θηλδχλνπο αλεξγίαο γηα ηελ ηάμε απηή. Δμίζνπ
επηζήκαλε ηε ζρέζε ησλ δηαλννπκέλσλ κε ηνλ θιήξν. Σν κνληέιν απηνχ ηνπ
δηαλννχκελνπ άλζηζε ζην Μεζαίσλα θαη εληεχζελ κέζα ηδίσο ζηα
παλεπηζηήκηα14 θαη απνηέιεζε ηελ ηάμε ηεο εμνπζίαο ηνπ ιφγνπ, ησλ
εγγξακκάησλ δειαδή πξνζψπσλ. Οη δηαλννχκελνη ππφ ηελ εθδνρή απηή
ζπλδέζεθαλ ζηαδηαθά κε ηελ εμνπζία ζηα πξφηππα ησλ Κηλέδσλ καλδαξίλσλ
θαη εμειίρζεθαλ κε ή ρσξίο ηίηινπο επγελείαο. ΢ην ζεκείν απηφ πξέπεη λα
επηζεκαλζεί εηδηθά ε ζρέζε ησλ ηίηισλ επγελείαο θαη ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ
δεδνκέλνπ φηη ην πξφηππν ηνπ επξσπαίνπ δηαλννχκελνπ ππφ ηελ εθδνρή απηή
ζπλδέζεθε κε ην παλεπηζηεκηαθφ θαηλφκελν. Οη θαηαβνιέο ηεο «Δπξψπεο ηεο
Γλψζεο» ζα πξέπεη λα αλαδεηεζνχλ ζε απηφ ην αλζξψπηλν πξφηππν.

Ο δηαλννχκελνο, απηφο σο αλζξψπηλνο ηχπνο, άιιαμε ζεκαληηθά ζηελ

ζχγρξνλε Δπξψπε15. Ζ δηάδνζε ησλ ιατθψλ γισζζψλ θαη ε δπλαηφηεηα

13
Έηζη θαη ν Καζηνξηάδεο Κ., Ζ άλνδνο ηεο αζεκαληφηεηαο, Τςηινλ, βηβιία
2000, ηδίσο ζει. 114 επ. Βι. επίζεο θαη ηελ αλάιπζε ηνπ Καξακπειηά Γ. ζην
πεξηνδηθφ Αξδελ 3 Ηνχιηνο Αχγνπζηνο 1996, κε ηίηιν «Ζ απνζηαζία ησλ
δηαλννπκέλσλ» ζε http://www.ardin.gr/page/issue.php?id=ARDIN_I_2
14
Λε Γθνθ Z., Οη δηαλννχκελνη ζην Μεζαίσλα, Κέδξνο 2002
15
Σζνπθαιά Κ., Οη δηαλννχκελνη ζηελ επνρή ησλ ΜΜΔ, Σν Βήκα 14/4/2002
φπνπ εηδηθά αλαθέξεη:
«Ζδε απφ ηελ επνρή ηνπ Μεζνπνιέκνπ, ν Επιηέλ Μπεληά θαηήγγειιε ηελ
«πξνδνζία ησλ δηαλννπκέλσλ». Οινέλα θαη πεξηζζφηεξν ζπάληδαλ νη άλζξσπνη
πνπ επέιεγαλ ηνλ κνλαρηθφ δξφκν ηεο αλππνρψξεηεο ππεξεζίαο ηεο αιήζεηαο θαη
ηεο δηθαηνζχλεο, απέβαιιαλ απφ ηνλ νξίδνληά ηνπο φιεο ηηο ηδηνηειείο,
εξγαιεηαθέο θαη πξαθηηθέο δενληνινγίεο θαη έβιεπαλ ηνπο εαπηνχο ηνπο σο
θήξπθεο ηεο αξεηήο, ηεο δηθαηνζχλεο θαη ησλ αηψλησλ αμηψλ. Σέηνηνη
εκθαλίδνληαλ νη θαηά θπξηνιεμίαλ δεκφζηνη δηαλννχκελνη: Απφ ηνλ ΢σθξάηε
κέρξη ηνλ Σδηνξληάλν Μπξνχλν θαη απφ ηνλ Βίθησξα Οπγθψ κέρξη ηε Ρφδα
Λνχμεκπνπξγθ, ππήξραλ πάληα επηθαλείο πξνζσπηθφηεηεο πνπ απνθάζηδαλ λα
εληάμνπλ ηε ζθέςε θαη ηε ζπκπεξηθνξά ηνπο ζην πιαίζην κηαο ακεηαθίλεηεο
θνηλσληθνπνιηηηθήο εζηθήο. Καη αλ αθφκα δελ ήζαλ ην άιαο ηεο γεο, νη άλζξσπνη
απηνί αλαδεηθλχνληαλ ζην άιαο ηεο ηζηνξίαο. Καη γη' απηφ αθξηβψο
ιεηηνπξγνχζαλ θαζαξηηθά: κε ηνλ ιφγν ηνπο αιιά θαη κε ην εγθφζκην παξάδεηγκά

15
πξφζβαζεο ζηελ εμνπζία έθεξαλ ζην πξνζθήλην αλζξψπνπο πνπ δελ φθεηιαλ
λα γλσξίδνπλ, ιαηηληθά αξραία ειιεληθά ή ηελ κεηέπεηηα ειιεληθή
θαζαξεχνπζα. Οη πνιηηηθέο ελαιιαγέο, θαηά ηα πξφηππα ηεο γαιιηθήο
επαλάζηαζεο βαζίζζεθαλ ζηελ δεκηνπξγία δηαλννχκελεο ηάμεο ρσξίο ηίηινπο
επγελείαο θαη εθηφο ηνπ θενπδαξρηθνχ θφζκνπ. Σφζν πνπ θάπνηα πεξίνδν ν
δηαλννχκελνο ηαπηίζηεθε κε ηνλ αξηζηεξφ ή ηνλ επαλαζηάηε. Ο θνκκνπληζκφο
ππήξμε κηα δηεζλνπνηεκέλε απαίηεζε γηα γλψζε θαη ηζνηηκία ζηε δηαλφεζε. Ζ
πνιηηηζηηθή επαλάζηαζε δηέδσζε ην βηβιίν, ην θφθθηλν βηβιίν ζηα ρέξηα
κπξηάδσλ Κηλέδσλ θαη ηελ θηλεδηθή (ηφζν ζχλζεηε γξαθή) επηδίσμε λα θάλεη
θηήκα ηνπ ζπλφινπ ηνπ πιεζπζκνχ ηεο ρψξαο.

Ο πιεζσξηζκφο ηεο δηαλφεζεο θαη ησλ δηαλννπκέλσλ νδήγεζε

αλαπφθεπθηα ζηελ πξνιεηαξηνπνίεζε ηεο. Δγγξάκκαηνη επαίηεο αλαδεηνχλ
εξγαζία αλά ηνλ θφζκν θαη ε Δπξψπε επηδηψθεη λα νξγαλψζεη ηελ ζηαδηαθή
ηνπο έληαμε κε θξηηήξην ηελ αληαγσληζηηθφηεηα. Έηζη ε δηάδνζε ηεο γξαθήο
νδήγεζε ζηνλ κνληέξλν δηαλννχκελν ν νπνίνο απνηειεί κηα ελίνηε ρσξίο
εππξεπή εξγαζία κάδα κηα κάδα κε πνιινχο ηίηινπο ζπνπδψλ θαη ιίγε
εμνπζία. Ήηαλ ίζσο απηφ ην ηίκεκα ηεο ζθέςεο πνπ απαξλήζεθε ηελ
ακθηζβήηεζε πξνο ράξηλ ηεο εμνπζίαο.

Σνχην δελ αλαηξεί πάλησο ην γεγνλφο φηη ε ζθέςε θαη ε ζπκβνιηθή ηεο
ζέζε ζηελ θνηλσλία παξάγεη ππεξνρή θαη ην παλεπηζηήκην, ζαλ ρψξνο ζηνλ
νπνία άλζηζε ζεσξείηαη έλα θπηψξην νληνηήησλ νη νπνίεο κπνξνχλ λα
επηηπγράλνπλ θνηλσληθή θηλεηηθφηεηα κε κεγαιχηεξε επθνιία αθφκε θαη ζηηο
κέξεο καο.

O Πόιεκνο ηεο Γλώζεο: έλα ζύγρξνλν θαηλόκελν

Ο πφιεκνο ηεο γλψζεο ζηνλ 20ν αηψλα θέξεη ηηο θαηαβνιέο ηνπ ζην
ζπζρεηηζκφ ησλ δπλάκεσλ ηεο επηζηήκεο ησλ ΖΠΑ θαη ηεο Γεξκαλίαο ηνπ Γ Ράηρ
αξρηθά θαη ζηε ζπλέρεηα ησλ ΖΠΑ θαη ηεο ΢νβηεηηθήο Έλσζεο. Ζ απφδεημε ηεο
ζεκαζίαο ηεο γλψζεο θαη ηεο γεσγξαθηθήο κεηαθίλεζεο ησλ θνξέσλ ηεο (δειαδή
ησλ αηφκσλ) αλαδείρζεθε κε ηξφπν ηξαγηθφ κε ηελ έθξεμε ηεο αηνκηθήο βφκβαο
ζηε Υηξνζίκα πνπ ζήκαλε θαη ην ηέινο ηνπ δεχηεξνπ πνιέκνπ. Ο πφιεκνο ηνπ
δηαζηήκαηνο θαη ηα βήκαηα ζηε ζειήλε εηθνλνγξάθεζαλ ην ηειεπηαίν ηέηαξην
ηνπ 20νπ αηψλα κε ηξφπν πνπ ηαχηηζε ηελ εηθφλα (ηδίσο ηελ ηειενπηηθή εηθφλα),
ηελ εμνπζία (ησλ ΖΠΑ) θαη ηε γλψζε πνπ επηηξέπεη θάζε ππέξβαζε θαη μεπεξλά
ηνλ αλζξψπηλν λνπ. Έθηνηε ε γλψζε πξσηαγσληζηεί ζην δηεζλή αληαγσληζκφ ησλ
δπλάκεσλ πνπ αλέδεημε ε παγθνζκηνπνίεζε θαη αλαδεηθλχεη ηελ αζηείξεπηε
ζεκαζία ηνπ αλζξψπηλνπ λνπ. ΢ήκεξα γίλεηαη ιφγνο πιένλ γηα ηνλ Πφιεκν ηεο
Γλψζεο.

ηνπο εγθαινχζαλ ηνπο ζπλνκηιεηέο θαη αθξναηέο ηνπο ζε ζηάζεηο πνπ κπνξνχζαλ
λα ζπλδπάδνπλ κηα ζεηξά απφ εζηθέο αθεηεξηαθέο πεπνηζήζεηο κε ηε δχλακε ηνπ
ιφγνπ».

16
 Παξάιιεια κε ηε ιήςε κέηξσλ γηα ηελ αλάδεημε ηεο Γλψζεο ζε θηλεηήξηα
δχλακε ησλ αγνξψλ εληνπίδεηαη απφ πνιινχο αλαιπηέο έλα ηδηάδνλ θαηλφκελν
πνπ ζπλδέεηαη κε ηνλ παγθφζκην αληαγσληζκφ γηα ηελ δηαλνεηηθή θπξηαξρία.
΢ηνλ πφιεκν ηεο Γλψζεο πξσηαγσληζηέο είλαη ηα κεγάια παλεπηζηήκηα θαη νη
θνξείο πνπ ηα θαηαηάζζνπλ πξνζδίδνληάο ηνπο εθ ηνπ ιφγνπ απηνχ ην δένλ
θχξνο. Σν θφζηνο δχν εηψλ ζην Harvard απνπιεξψλεηαη ζε έλα έηνο ιφγσ ηνπ
κηζζνχ πνπ ζα εηζπξάμεη ν απφθνηηφο ηνπ ηζρπξίδνληαη νη εηδηθνί ζηηο θαηαηάμεηο
ησλ ζρνιψλ κε νηθνλνκηθά θξηηήξηα ή θξηηήξηα νηθνλνκηθψλ απνιαβψλ16.

Δίλαη ηάρα ηπραίν φηη ε πιένλ γλσζηή κνξθή αθαδεκατθήο θαηάηαμεο είλαη
ε Λίζηα ηεο ΢αγθάεο;

Αλ ζην παξειζφλ, νη ζπνπδέο ζε θάπνην απφ ηα νλνκαζηά παλεπηζηήκηα

ηνπ Λνλδίλνπ, ηνπ Παξηζηνχ, ηεο Βνζηφλεο, ηεο Νέαο Τφξθεο ή ηνπ Βεξνιίλνπ
απνηεινχζαλ κηα παλάθξηβε αιιά ζίγνπξε επηινγή γηα επαγγεικαηηθή
απνθαηάζηαζε θαη θνηλσληθή θαηαμίσζε, ζήκεξα ηα πξάγκαηα θαίλεηαη λα έρνπλ
αιιάμεη. Κη αλ ε αίγιε ησλ παξαδνζηαθά θξαηαηψλ θνηηίδσλ πλεπκαηηθήο
θαιιηέξγεηαο θαη επηζηεκνληθήο παηδείαο ζπληεξείηαη ζε ζεκαληηθφ βαζκφ,
ππάξρνπλ παξάιιεια θαη άιια παλεπηζηεκηαθά θέληξα ζηνλ θφζκν πνπ
πξνάγνπλ ηηο επηζηήκεο θαη δεκηνπξγνχλ λένπο επηζηήκνλεο.

Οη απφκαθξεο πξσηεχνπζεο αζηαηηθψλ ρσξψλ ή νη πφιεηο ζηελ Ηλδία, ηελ

Κνξέα θαη ηελ θνληηλή Μνιδαβία θαη ΢ινβελία αξρίδνπλ ζηαδηαθά λα
πξνζειθχνπλ ππνςήθηνπο θνηηεηέο απφ φιν ηνλ θφζκν, πξνβάιινληαο σο
πιενλέθηεκα ην ρακειφ θφζηνο δσήο θαη ηα πςεινχ επηπέδνπ παλεπηζηεκηαθά
ηδξχκαηά ηνπο, ηα νπνία έρνπλ αλαπηχμεη ηα ηειεπηαία ρξφληα17. Γεκηνπξγείηαη κε
ηνλ ηξφπν απηφ κηα παξαγσγηθή κεραλή δεκηνπξγίαο πηπρηνχρσλ κε θξηηήξηα
νηθνλνκηθά θαη κε ζηφρν ηελ απφθηεζε πηπρίσλ.

Γίπια ζηηο ρψξεο απηέο, δπλακηθά ζην παηρλίδη έρεη κπεη ηελ ηειεπηαία
δεθαεηία θαη ε Ηαπσλία, αλαπηχζζνληαο ζηα παλεπηζηήκηά ηεο ηα αγγιφθσλα
ηκήκαηα θαη θαηαξξίπηνληαο έηζη ην εκπφδην ηεο ηαπσληθήο γιψζζαο. Σν γεγνλφο
απηφ, απφ πιεπξάο αληαγσληζκνχ, δελ έρεη αθήζεη αδηάθνξνπο ηνπο δηεπζπληέο
ησλ δηεζλψο αλαγλσξηζκέλσλ πςειψλ ζρνιψλ άιισλ θξαηψλ, ηδηαίηεξα ησλ
ΖΠΑ θαη ηεο Βξεηαλίαο, νη νπνίεο απνδχνληαη ζε αγψλα πξνθεηκέλνπ λα κε
ράζνπλ ην πνιχηηκν θνηηεηηθφ δπλακηθφ ηνπο.

Μάιηζηα, φπσο ζεκεηψλνπλ πνιινί Ακεξηθαλνί παξαηεξεηέο, είλαη ε

πξψηε θνξά ζηελ ηζηνξία ησλ ακεξηθαληθψλ παλεπηζηεκίσλ πνπ ε Οπάζηγθηνλ
πξνρσξά ζηε δηαθήκηζε θαη εκπνξεπκαηνπνίεζε ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ηεο
16
Charle Chr., Faut-il coter les facultes europeennes? Le Monde Diplomatique,
Septembre 2007 θαη εθεί αλαθνξέο.
17
Βι. Γάλδνιν ΢., ζηελ εθεκεξίδα Ζκεξεζία
http://www.imerisia.gr/article.asp?catid=10250&subid=2&pubid=328855

17
ζπζηήκαηνο, πξνβάιινληαο κάιηζηα πξφζθαηα έλα δηαθεκηζηηθφ ζπνη, ην νπνίν
απεπζχλεηαη ζε Κηλέδνπο θνηηεηέο. Οη κέξεο πνπ ην Υάξβαξλη θαη ην Γέηι, ην
Κέηκπξηηδ θαη ε Ομθφξδε πεξίκελαλ ηνπο θαιχηεξνπο ζπνπδαζηέο απφ φιεο ηηο
άθξεο ηνπ θφζκνπ λα εθιηπαξήζνπλ γηα κία ζέζε κνηάδεη λα έρνπλ παξέιζεη. Οη
ΖΠΑ ελφςεη ηνπ θηλδχλνπ απηνχ ζπληάζζνπλ ηηο δπλάκεηο ηνπο θαη επηδηψθνπλ
λα δηαηεξήζνπλ αθέξαηα ηελ ηεξάζηηα δχλακε επηξξνήο ηεο παηδείαο.

΢ήκεξα φκσο ην δηεζλέο εθπαηδεπηηθφ ηνπίν έρεη αιιάμεη. Λφγσ ησλ

πςειψλ δαπαλψλ πνπ πξνβιέπνληαη απφ ηνπο θξαηηθνχο πξνυπνινγηζκνχο
ηζρπξψλ αζηαηηθψλ ρσξψλ, (φπσο ε Κίλα, ε Ηλδία, ε Νφηηνο Κνξέα, ην Ηζξαήι
θ.ά) γηα ηελ αλαβάζκηζε ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ηνπο ζπζηήκαηνο ν δηεζλήο ξφινο
ηνπο γίλεηαη φιν θαη πεξηζζφηεξν ελεξγφο. Σελ ίδηα ζηηγκή, ε Δπξψπε πξνζπαζεί
λα ην θαηαζηήζεη ειθπζηηθφηεξν ην δηθφ ηεο παλεπηζηεκηαθφ ζχζηεκα.

Σα ηδησηηθά παλεπηζηήκηα «μεθπηξψλνπλ» κε κεγάιε ηαρχηεηα ζε φια ηα

αλαπηπζζφκελα έζλε, θπξίσο ζηηο ρψξεο ηεο Αλαηνιηθήο Δπξψπεο. «Ζ
Απζηξαιία, ν Καλαδάο, ε Ρσζία θαη ην Υνγθ Κνγθ είλαη ηα ζεκαληηθφηεξα
ζεκεία ηεο ηξηηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο ζήκεξα», ππνζηεξίδεη ε Catharine
Stimpson, θνζκήηνξαο ηνπ παλεπηζηεκίνπ ηεο Νέαο Τφξθεο. «΋ινη ζέινπλ λα
είλαη παληνχ.»

Ζ Ακεξηθή παξαδνζηαθά βέβαηα απνηειεί ηε ρψξα πνπ «ζηεγάδεη» κεξηθά

απφ ηα θαιχηεξα παλεπηζηήκηα ηνπ θφζκνπ. Γηαζέηεη 3.500 θξαηηθά θαη ηδησηηθά
παλεπηζηήκηα, ζηα νπνία νη επηινγέο είλαη πνηθίιεο, ελψ νη θιάδνη ζπνπδψλ θαη νη
εηδηθφηεηεο είλαη εθαηνληάδεο. Οη Ζλσκέλεο Πνιηηείεο εμαθνινπζνχλ λα είλαη ν
αδηαθηινλίθεηνο παγθφζκηνο εγέηεο ζην ρψξν ηεο ηξηηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο, ελψ
ζηε ρψξα απηή βξίζθνληαη ηα κηζά ηνπιάρηζηνλ απφ ηα 100 θαιχηεξα
παλεπηζηήκηα ηνπ θφζκνπ. Οη ΖΠΑ δηαηεξνχλ ηελ παληνδπλακία ηεο γλψζεο θαη
αζθνχλ ζπζηεκαηηθά δηεζλή επηξξνή κέζσ απηήο.

Οη ΖΠΑ, παξά ην γεγνλφο φηη νη εγγξαθέο μέλσλ θνηηεηψλ ηα ηξία ρξφληα

πνπ αθνινχζεζαλ ηελ 11ε ΢επηεκβξίνπ παξνπζίαζαλ γηα πξψηε θνξά πηψζε
κεηά απφ πνιιέο δεθαεηίεο, απνξξνθνχλ ζήκεξα ην κεγαιχηεξν πιεζπζκφ μέλσλ
θνηηεηψλ (νη νπνίνη εηζθέξνπλ 14 δηο. δνιάξηα ζηελ νηθνλνκία ηεο). Γελ είλαη
ηπραίν φηη ζην ηνπ 10 ηεο «Λίζηαο ηεο ΢αγθάεο»18 γηα ην 2007, ε νπνία
ζεσξείηαη σο ε αληηθεηκεληθφηεξε βαζκνινγία γηα ηα παλεπηζηήκηα αλά ηνλ
θφζκν, βξίζθνληαη ηα ακεξηθαληθά παλεπηζηήκηα ησλ: Υάξβαξλη, ΢ηάλθνξλη,
Μπέξθιεη, ΜΗΣ, Καιηθφξληαο, Κνινχκπηα, Πξίλζηνλ θαη ΢ηθάγνπ19.

18
http://ed.sjtu.edu.cn/rank/2007/ARWU2007.xls
19
Pugh O'Mara M., Cities of Knowledge: Cold War Science and the Search for
the Next Silicon Valley, 2007, Princeton University Press

18
 Να ζεκεησζεί φκσο φηη, κεηαμχ ησλ έμη θνξπθαίσλ ρσξψλ πνπ δηεζλψο
πξνζειθχνπλ θνηηεηέο, ε Ακεξηθή θαηά ην δηάζηεκα 2000-2006 παξνπζίαζε
αχμεζε κφιηο 17% ζηηο εγγξαθέο ζπνπδαζηψλ, έλαληη 81% ζηε Γαιιία θαη 108%
ζην ζχλνιν ηεο «παλεπηζηεκηαθήο αγνξάο», ελψ ην κεξίδην ηεο Ακεξηθήο έπεζε
απφ 25% ην 2000 ζε 20% ην 2005.

΢ηνλ κεγάιν απηφ πφιεκν ηεο γλψζεο ηξεηο ήπεηξνη πξσηαγσληζηνχλ, αλ

θαη ν ξφινο ηεο Απζηξαιίαο δελ είλαη αζήκαληνο θαζψο αλαπηχζζεη θαη ε ίδηα
ζεκαληηθά παλεπηζηήκηα κε δήιν. Ζ Αζία είλαη ν κεγάινο λένο παξάγσλ
πλεπκαηηθνχ αληαγσληζκνχ ή νξζφηεξα κεραληζκνχ παξαγσγήο Γλψζεο.

΋πσο πξνθχπηεη απφ ηελ πξφζθαηε «Λίζηα ηεο ΢αγθάεο»20, ζην λνχκεξν
20 θηγνπξάξεη ην παλεπηζηήκην ηνπ Σφθην θαη ιίγν παξαθάησ ην παλεπηζηήκην
ηνπ Κηφην. Σελ ίδηα ζηηγκή δηαπηζηψλεηαη φηη πνιιά παλεπηζηεκηαθά ηδξχκαηα
απφ 30 δηαθνξεηηθέο ρψξεο βξίζθνληαη κεηαμχ ηεο 100ήο θαη ηεο 200ήο ζέζεο.
Μεηαμχ απηψλ αμηφινγεο ζέζεηο θαηέρνπλ παλεπηζηήκηα ηεο Ηαπσλίαο, ηεο Κίλαο
(ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ ηνπ Υφλγθ Κνλγθ θαη ηεο Σατβάλ), ηνπ Ηζξαήι, ηεο
Κνξέαο αιιά θαη ηεο ΢ηγθαπνχξεο. Μεηαμχ ησλ θνξπθαίσλ δηεζλψο
παλεπηζηεκίσλ, ζηα 100 πξψηα βξίζθνληαη ηα ηαπσληθά: Tokyo University, Kyoto
University, Osaka University, Tohoku University, Nagoya University, Tokyo Inst
Tech θαη Hokkaido University.

Δπίζεο, πξηλ απφ κεξηθέο εβδνκάδεο, κηα έθζεζε ηνπ Ακεξηθαληθνχ

΢πκβνπιίνπ γηα ηελ εθπαίδεπζε δηαπίζησζε φηη 131 ηδησηηθά ηλδηθά θνιιέγηα
έρνπλ εγθαηαζηήζεη ζπλδέζεηο κε μέλα παλεπηζηήκηα, θαη ζρεδφλ ηα κηζά απφ ηα
φξγαλα ηξηηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο ηεο Μεγάιεο Βξεηαλίαο παξέρνπλ επθαηξίεο
κειέηεο ζηελ Κίλα.

Μεηαμχ ησλ δεθάδσλ παλεπηζηεκίσλ πνπ ζπλεξγάδνληαη κε παλεπηζηήκηα

ηεο ΢ηγθαπνχξεο είλαη θαη ην Ηλζηηηνχην Σερλνινγίαο ηεο Μαζαρνπζέηεο (ην
γλσζηφ ΜΗΣ, Νν 5 ζηελ παγθφζκηα θαηάηαμε), ηνπ ΢ηθάγνπ θαη ην Cornell. Να
ζεκεησζεί φηη νη αζηαηηθέο ρψξεο είλαη νη κεγαιχηεξνη «εμαγσγείο» ζπνπδαζηψλ
πξνο ηε δχζε, ελψ ζήκεξα μνδεχνπλ πςειά θνλδχιηα γηα ηελ αλάπηπμε ησλ
δηθψλ ηνπο εθπαηδεπηηθψλ ηδξπκάησλ ψζηε λα απνηξαπεί ε δηαξξνή επθπψλ
εγθεθάισλ.

΢ήκεξα, ε Κίλα μνδεχεη θαη‟ εθηίκεζε 0,5% ηνπ εηήζηνπ ΑΔΠ ηεο ζηελ
ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε, αιιά πξνγξακκαηίδεη λα ην απμήζεη ζην 4% ηα επφκελα
ρξφληα, πνζνζηφ ζεκαληηθά πςειφηεξν απφ ην 1,1% ηεο Δπξψπεο θαη ηνπ 2,7%
ησλ ΖΠΑ. Δπίζεο, πξηλ απφ κεξηθνχο κήλεο, ε Μαιαηζία αλήγγεηιε φηη ζηφρνο
ηεο είλαη λα θαηαζηεί κηα δηεζλήο δχλακε εθπαίδεπζεο, δηπιαζηάδνληαο κέρξη ην
2010 ηνπο μέλνπο ζπνπδαζηέο ζηνπο 100.000. Γηα ην ζθνπφ απηφ, ηα

20
http://ed.sjtu.edu.cn/rank/2007/ranking2007.htm

19
παλεπηζηήκηα ηεο ΢ηγθαπνχξεο πξνζθέξνπλ ζε θαζεγεηέο απφ ην εμσηεξηθφ
πςεινχο κηζζνχο, αληαγσληζηηθνχο ζε ζρέζε κε ηα ακεξηθαληθά παλεπηζηήκηα.

Ζ εηθφλα πνπ καο πξνζθέξεη ε ζχγρξνλε αγνξά επηβεβαηψλεη ηνλ ηεξάζηην

αληαγσληζκφ ζηελ δηεζλή ζθαθηέξα ζηνλ ηνκέα ηεο παηδείαο ε νπνία
απαιιαγκέλε απφ εζηθά θαη ηζηνξηθά βάξε θαζίζηαηαη ζθέηε Γλψζε. Ο πφιεκνο
απηφο θπζηθά δελ γίλεηαη ζην φλνκα ηεο πλεπκαηηθήο αλάπηπμεο ε νπνία νχησο ή
άιισο εθφζνλ πθίζηαηαη γλσξίδεη φηη «ηίπνηε δελ γλσξίδεη». Γίλεηαη ζην φλνκα
ηεο εμνπζίαο θαη ηεο ππεξνρήο.

Γλώζε θαη δηαλννύκελνη

΢ηνλ πφιεκν ηεο γλψζεο νη ζχγρξνλνη δηαλννχκελνη θαινχληαη λα

εμνπιίζνπλ ην ζχζηεκα αμηψλ θαη ηδενινγίαο ην νπνίν ζα παξάγεη ηηο λέεο
ηαπηφηεηεο ηνπ θφζκνπ. Παγθφζκηα ή επξσπατθή, ζπληεξεηηθή ή
ξηδνζπαζηηθή, νηθνινγηθή ή νηθνλνκνθεληξηθή, ε ηαπηφηεηα ηνπ ζχγρξνλνπ
θφζκνπ απνηειείηαη απφ ην ζχλνιν ησλ αλαθνξψλ πνπ παξάγεη ε ζθέςε θαη
ησλ ηδενινγηψλ νη νπνίεο δηθαηνινγνχλ ηελ πξφνδν θαη ηελ ηζηνξηθή
δηαδξνκή πνπ επηιέγεηαη απφ ηελ εμνπζία.

Ζ ζπγθξφηεζε κηαο επξσπατθήο ηαπηφηεηαο ζηελ αλαδπφκελε

Δπξσπατθή Έλσζε απνηειεί έλα κείδνλ δεηνχκελν ην νπνίν ζεκειηψλεηαη ζηε
Γλψζε. Απηή πνπ θάζε ρξηζηηαλφο επξσπαίνο πνιίηεο γλσξίδεη φηη
δηθαηνιφγεζε ηελ απνπνκπή ησλ πξσηφπιαζησλ απφ ηνλ παξάδεηζν θαη ζα
απνηειέζεη ηελ αηηία ηεο επηζηξνθήο ζηνλ ππεζρεκέλν παξάδεηζν ηεο
Δπξψπεο πνπ νηθνδνκείηαη. Οη δηαλννχκελνη θαινχληαη λα εηζθέξνπλ ην
πξντφλ ηεο ζθέςεο θαη ηεο ακθηζβήηεζεο ζηελ νηθνδφκεζε ηεο επξσπατθήο
απηήο ηαπηφηεηαο. Σνχην φκσο δελ είλαη νχηε απηνλφεην νχηε ηζηνξηθά
απνιχησο ζπλεπέο.

Ζ παηδεία ζπληέιεζε ζηελ νηθνδφκεζε ησλ εζληθψλ ηαπηνηήησλ

αλαπαξάγνληαο ηελ ηδενινγία πνπ νη δηαλννχκελνη επεμεξγάζζεθαλ. Οη
δηαλννχκελνη παξακέλνπλ πάληα ζηξαηεπκέλνη ζηηο γιψζζεο θαη ηηο εζληθέο
ηνπο ηαπηφηεηεο. Ζ Έλσζε δελ έρεη δεκηνπξγήζεη ηα δηθά ηεο ζθεπηφκελα
ππνθείκελα πξνο ην παξφλ.

Ζ Δπξψπε φκσο γλσξίδεη απφ ην Μεζαίσλα θηφιαο έλα νηθείν ζεζκφ

πνπ ελίζρπζε ηελ παξαγσγή ηδενινγίαο θαη ακθηζβήηεζεο: ην παλεπηζηήκην.
Ο ζεζκφο απηφο επέηξεςε ηελ ζπγθξφηεζε δηαλννχκελσλ, νη νπνίνη
μεπέξαζαλ ζε ηζρχ αθφκε θαη ηνπο κεζαησληθνχο επγελείο κέζσ ηεο γλψζεο
κε ηελ νπνία εμνπιίζζεθαλ δηα ηεο παηδείαο. Καη ζήκεξα ε Δπξψπε
πξνζαλαηνιίδεηαη πξνο ηνλ ζίγνπξν γλψξηκν ζεζκφ γηα ηελ εμεχξεζε εθείλσλ
νη νπνίνη ζα παξάγνπλ ηνπο επίθαηξνπο ηίηινπο επγελείαο ζην δηεζλή
αληαγσληζκφ.

20
 Σν ηίκεκα απηήο ηεο επηινγήο είλαη ε απαμίσζε ηεο γλψζεο φπσο απηή
ήηαλ νηθεία ζηελ επξσπατθή παξάδνζε. Ζ γλψζε δελ ππήξμε παξαδνζηαθά
θάπνηνπ είδνπο νηθνλνκηθά απνηηκεηή βεβαηφηεηα. Παξφιε ηεο νηθνλνκηθή
ηεο αμία, πνπ αλππνιφγηζηε ίζσο πξνζέδσζε αλάινγε αμία ζηνπο θνξείο ηεο,
ε γλψζε απνηέιεζε πεδίν ζπγθξνχζεσλ θαη αλαδεηήζεσλ. Πεδίν
ακθηζβήηεζεο. Σν επίθαηξν παξάδνμν επηθεληξψλεηαη σο εθ ηνχηνπ ζην
αίηεκα κηαο βεβαηφηεηαο σο πξνο ηε γλψζε θαη ηνπο θνξείο ηεο. Μηα
βεβαηφηεηα πνπ ηελ θαζηζηά νηθνλνκηθά απνηηκεηή θαη θνηλσληθά ειέγμηκε
φπσο θαη ηνπο θνξείο ηεο.

Ζ γλψζε φκσο απηή σο πνιηηηθή επηινγή πεξηέρεη ελφο είδνπο

ηπθιφηεηα ζε ζρέζε κε ηε γλψζε σο πνιηηηζκηθή θαηάθηεζε. Γηαηί ρσξίο ηελ
ακθηζβήηεζε ε γλψζε είλαη απιή πξνπαγάλδα.

21
 Δίλαη νη ηίηινη ζπνπδώλ νη ηίηινη επγελείαο ηεο ζύγρξνλεο
Δπξώπεο;

H νηθνδφκεζε ηνπ εληαίνπ επξσπατθνχ ρψξνπ παηδείαο θαη γλψζεο

απνηειεί έλα επίθαηξν αίηεκα ηεο Έλσζεο ε νπνία παξάιιεια επηδηψθεη λα
αλαδεηήζεη θαη λα δεκηνπξγήζεη ηελ επξσπατθή ηαπηφηεηά ηεο. Γηα ην ζθνπφ
απηφ ε Έλσζε επηζηξαηεχεη ην γλσζηφ πιηθφ πνπ ηεο πξνζθέξεη ην ηζηνξηθφ
ηεο παξειζφλ, δειαδή ηελ νξγαλσκέλε παηδεία θαη ηνπο ζεζκνχο ηδίσο δε ηα
παλεπηζηήκηα ηα νπνία πξσηνζηάηεζαλ ζηελ νηθνδφκεζε ηεο εζληθήο
ζπλείδεζεο. Σα παλεπηζηήκηα φηαλ απψιεζαλ ηνλ ακηγψο ζξεζθεπηηθφ ηνπο
ραξαθηήξα, κεηαβιήζεθαλ ζε ρψξνπο παξαγσγήο εζληθήο ηαπηφηεηαο κέζσ
ηεο δεκηνπξγίαο ησλ θνηλσληθά δηαθεθξηκέλσλ πνιηηψλ, ησλ απνθνίησλ ηνπο,
θαη κέζσ ησλ δηαλννπκέλσλ πνπ ηα ππεξεηνχζαλ δειαδή ην εθπαηδεπηηθφ
ηνπο πξνζσπηθφ.

Σε δπλακηθή απηή επηδηψθεη λα επηζηξαηεχζεη ε Έλσζε ζήκεξα γηα ηελ

δηεμαγσγή ηνπ κεγάινπ πνιέκνπ πνπ ιακβάλεη ρψξα δηεζλψο, ηνπ πνιέκνπ
ηεο γλψζεο κε ζεκείν ηζηνξηθήο αλαθνξάο ηελ «Σξίηε ηάμε» πνπ
πξσηνζηάηεζε ζηε Γαιιηθή Δπαλάζηαζε, θαη ηδίσο απφ απηήλ ην κέξνο πνπ
ήηαλ κνξθσκέλν21.

Ζ αλαδήηεζε ηεο ζεκαζίαο ηνπ παλεπηζηεκηαθνχ θαηλνκέλνπ γηα ηελ

ζπγθξφηεζεο ηεο ηαπηφηεηαο ησλ εζληθψλ θξαηψλ ζηελ Δπξψπε είλαη
ηδηαίηεξα ζεκαληηθή γηα ηελ θαηαλφεζε ηνπ ζχγρξνλνπ ηζηνξηθνχ δεηνχκελνπ
ελφςεη ηεο θαηαζθεπήο ηνπ εληαίνπ επξσπατθνχ ρψξνπ ηδίσο κεηά ην 1960
φπνπ ηα παλεπηζηήκηα γέκηζαλ θνηηεηέο ζε αληίζεζε κε ην παξειζφλ πνπ ν
παλεπηζηεκηαθφο ρψξνο αθνξνχζε ειάρηζηνπο πνιίηεο.

Σίηινη ζπνπδώλ θαη ηίηινη επγελείαο: νη απαξρέο

Απηφ πνπ εμαζθάιηζε ηελ επηηπρία ησλ παλεπηζηεκίσλ απφ ην

Μεζαίσλα θαη κεηά ήηαλ ην δηθαίσκά ηνπο λα δίλνπλ ηίηινπο πνπ ίζρπαλ γηα
νιφθιεξε ηε ρξηζηηαλνζχλε22. Οη ηίηινη απηνί απνηέιεζαλ κία απφ ηηο λέεο

21
Richards D., Ηζηνξία ηεο ΢χγρξνλεο Δπξψπεο, 1789- 2000, Δθδφζεηο
Παπαδήκα 2001, ζει. 33 επ.
22
Le Goff J., Ζ Δπξψπε γελλήζεθε ην Μεζαίσλα, Πφιηο, Ζistoria, 2006 , ζει.
228, Hastings R., The Universities of Europe in the Middle Ages Oxford, 1895;
new edition in preparation, Paetow L. J., Guide to the Study of Mediaeval His-
tory, Berkeley, 1917, Munro D. C., The Mediaeval Student, Philadelphia, 1895,
Norton A. O., Readings in the History of Education: Mediaeval Universities,

22
βάζεηο ηεο κειινληηθήο Δπξψπεο. Οη ηίηινη ζπνπδψλ ζπλδέζεθαλ φπσο ζα
δηαπηζησζεί επζέσο θαη εμαξρήο κε ηνλ θαζνιηθηζκφ. Οη ηίηινη ησλ
παλεπηζηεκίσλ φκσο ζπλδέζεθαλ θαη ζηαδηαθά αλαπηχρζεθαλ σο βάζεηο ηεο
αζηηθήο ηαπηφηεηαο θαη ηεο εζληθήο ζπλείδεζεο ησλ θξαηψλ ηεο Δπξψπεο.
Ηδίσο κεηά ην 18ν αηψλα ηα παλεπηζηήκηα ζκίιεςαλ ηελ εζληθή ηδενινγία ελψ
παξάιιεια απνζπλδέζεθαλ απφ ηελ παπηθή ηζρχ. Ζ πεξηπέηεηα απηή είρε
μεθηλήζεη φκσο γηα ηα παλεπηζηήκηα πνιχ λσξίηεξα 23.

΢ήκεξα είκαζηε ζε ζέζε λα δηαπηζηψζνπκε ηε ζεκαζία απηήο ηεο

κεζαησληθήο θαηλνηνκίαο αθνχ νη ηίηινη επγελείαο ακθηζβεηήζεθαλ ελψ νη
ηίηινη ζπνπδψλ επηβίσζαλ. Απαηηήζεθε φκσο ε ακθηζβήηεζε ησλ ηίηισλ
επγελείαο, ν Γηαθσηηζκφο θαη ε Γαιιηθή Δπαλάζηαζε γηα ηελ ζεκαηνδφηεζε
ηεο ζεκαζία ηεο Γλψζεο σο θνηλσληθνχ ηξφπνπ δηάθξηζεο ηνπ πνιίηε. Δλφο
ηξφπνπ πνπ ζηε ζχγρξνλε Δπξψπε ήδε απφ ην 1997 ζπλέδεζε ηε Γλψζε κε
ηελ απφθηεζε ηεο Δπξσπατθήο ηζαγέλεηαο24. Δλφο ηξφπνπ, πνπ βξίζθεηαη ζηελ
θαξδηά ηεο ίδηαο ηεο Δπξψπεο. Γηαηί ηη άιιν είλαη ε Δπξψπε εθηφο απφ κηα
ηδηφξξπζκε γεσγξαθία αιιά θαη κηα θαηαζθεπή παηδείαο; έλα ηδενινγηθφ
«πξάγκα» ην νπνίν βξίζθεηαη απέλαληη ζηελ γεσγξαθηθά θαη ηζηνξηθά
μεθάζαξε Ακεξηθή; Ζ ζθνηεηλή ήπεηξνο25 θηηάρλεηαη ζπλζέηνληαο
αβεβαηφηεηεο, θξίθε θαη νξάκαηα. Καη πνηέ δελ είλαη φκνηα κε ηνλ επφκελν
εαπηφ ηεο. Ο Καξινκάγλνο είρε εληειψο δηαθνξεηηθή εηθφλα ηεο απφ απηήλ
ηεο γξαθεηνθξαηίαο ησλ Βξπμειιψλ.

Αο επηζηξέςνπκε φκσο γηα ιίγν ζην Μεζαίσλα μαλά:

Αλ είραλ πφξνπο θαη ηθαλφηεηεο νη ζπνπδαζηέο απνθηνχζαλ κηα ζεηξά

δηπισκάησλ ηα νπνία ηνπο επέηξεπαλ ηελ πξφζβαζε ζηελ εμνπζία. Σν πξψην
ζηάδην ήηαλ ε ιπηεία, έλα είδνο κχεζεο πνπ κπνξνχζε λα ζπγθξηζεί κε ηε
κχεζε ηνπ λένπ επγελή ζηελ ηππνζχλε.

Αθνινπζνχζε ην βαζηθφ δίπισκα ε licentia ubique docenti ή άδεηα λα

δηδάζθεη θαλείο παληνχ πνπ εμειίρζεθε ζηε γαιιηθή lycence. Μφλνο ν πάπαο

Cambridge, Mass., 1909, Studï e Memorie (both since 1907), Hessel Α.,
Geschichte der Stadt Bologna von 1116 bis 1280 Berlin, 1910, Haskins Ch. Ζ. ;
Holt Ζ., The Rise of Universities 1923, Schmitt Ch., History of Universities
VOLUME XIV 1995-1996 Oxford University Press 1998.
23
Γεληθά γηα ην ζέκα απηφ βι. Smith A., Δζληθή Σαπηφηεηα, Οδπζζέαο 2000 θαη
εθεί βηβιηνγξαθία.
24
Βι. εηδηθά ζε Communication de la Commission, du 12 novembre 1997: Pour
une Europe de la connaissance, θαη αλαιπηηθά
http://europa.eu/scadplus/leg/fr/cha/c11040.htm.
25
Mazower M., ΢θνηεηλή Ζπεηξνο, Ο επξσπατθφο εηθνζηφο αηψλαο,
Αιεμάλδξεηα, γ έθδνζε.

23
κπνξνχζε λα παξαρσξήζεη ζηα παλεπηζηήκηα ην δηθαίσκα λα απνλέκνπλ ηνπο
ηίηινπο απηνχο θαη ηα πξνλφκηα πνπ ζπλεπάγνληαλ.

Ο ηξίηνο θαη αλψηαηνο ηίηινο ήηαλ ην δηδαθηνξηθφ πνπ ην είραλ κφλνλ

νη παλεπηζηεκηαθνί δάζθαινη.

Έηζη γελλήζεθε ε Δπξψπε ησλ θαζεγεηψλ26. Μηα Δπξψπε πνπ

ζπλέδεζε ην θχξνο ηεο γλψζεο θαη ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ κε ηνλ παπηζκφ.

΢ην παλεπηζηεκηαθφ δίπισκα είραλ πξφζβαζε θαη νη κε επγελείο.

Τπήξμαλ ζεκαληηθνί παλεπηζηεκηαθνί δάζθαινη πνπ δελ ήηαλ επγελείο αιιά
γηνί ρσξηθψλ. Χζηφζν ε παλεπηζηεκηαθή εθπαίδεπζε θφζηηδε. Γηα ηελ παξνρή
ηεο δπλαηφηεηαο ζπνπδψλ ζηα παλεπηζηήκηα ησλ πξνηθηζκέλσλ θαη εξγαηηθψλ
ζπνπδαζηψλ πνπ είραλ ην κεηνλέθηεκα ηεο θνηλσληθψλ πξνέιεπζεο
ηδξχζεθαλ κε πξσηνβνπιία επεξγεηψλ ηα θνιιέγηα φπνπ κπνξνχζαλ λα
δηακέλνπλ απηνί ζηηο κεζαησληθέο πφιεηο φπνπ κεηαθηλνχλην γηα ηηο ζπνπδέο
ηνπο. Σα γλσζηφηεξα θνιιέγηα ήηαλ ζην Παξίζη. Παξαηεξείηαη ζπλεπψο φηη ν
παπηζκφο επέηξεςε ηε δεκηνπξγία κηαο λέαο ηάμεο αμηψλ θαη θχξνπο ζηνλ
επξσπατθφ θφζκν, κηαο ηάμεο ε νπνία ζηεξίρζεθε ζηελ επεξγεζία θαη
ππεξέηεζε θαηλνκεληθά ηνπιάρηζηνλ ην δφγκα.

Σα παλεπηζηήκηα θαη ηδηαίηεξα ηα θνιέγηα δηακφξθσζαλ ηνλ 13 ν αηψλα

κηα λέα ηάμε ηερλνθξαηψλ πνπ θαηέιαβαλ ζχληνκα ηηο πην λεπξαιγηθέο ζέζεηο
ζηε δηνίθεζε ηεο Δθθιεζίαο ή ζηηο θνζκηθέο αξρέο. Καζψο πνιινί απφ
απηνχο είραλ εηδηθεπζεί ζην δίθαην ζπγθξφηεζαλ κηα θπβέξλεζε λνκηθψλ
φπσο πρ ζηε Γαιιία ζηα ηέιε ηνπ 13νπ αηψλα επί βαζηιείαο Φηιίππνπ Γ ηνπ
Χξαίνπ. Έηζη έθαλε ηελ εκθάληζή ηεο κηα Δπξψπε ρξηζηηαλψλ καλδαξίλσλ27.

Γηαπηζηψλεη θαλείο φηη ε δηακφξθσζε ηεο Δπξψπεο απφ ηνλ Μεζαίσλα

ραξαθηεξίζζεθε απφ ηελ ηδηαίηεξε ζεκαζία ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ, νη νπνίνη
επέηξεςαλ ηελ άλνδν ζηελ εμνπζία πξνζψπσλ ρσξίο ηίηινπο επγελείαο. Ήηαλ
ε νδφο λα μεπεξάζεη ε Δπξψπε ηνλ θενπδαξρηθφ θαη παπηθφ εαπηφ ηεο. Ζ
ραξαθηεξηζηηθή αλαθνξά ηνπ Le Goff ζηελ Δπξψπε ησλ Μαλδαξίλσλ ηνλίδεη
ηελ δπλαηφηεηα αλέιημεο ζηελ εμνπζία πξνζψπσλ πνπ δελ είραλ ηίηινπο
θαηαγσγήο, πνπ δελ ήηαλ γαιαδναίκαηνη. Πξνζψπσλ πνπ αλαδείρζεθαλ κέζα
απφ ηελ ηδηάδνπζα εμνπζία ηεο Καζνιηθήο Δθθιεζίαο.

Αμίδεη λα επηζεκαλζεί φηη ε πξνέιεπζε ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ ζπλδέζεθε

κε ην παλεπηζηεκηαθφ θαηλφκελν θαη ηελ αλάδεημή ηνπ. Οθείιεη θπζηθά θαλείο
λα ηνλίζεη φηη ε licentia ubique docenti ρνξεγείην απφ ηα παλεπηζηήκηα κφλνλ
θαηά παξαρψξεζε ηνπ πάπα. Καηά ζπλέπεηα ην παλεπηζηήκην κπνξνχζε λα
ρνξεγεί ηνπο ηίηινπο ζπνπδψλ εθείλνπο πνπ επέηξεπαλ δηδαζθαιία κφλνλ

26
Le Goff J., Ζ Δπξψπε γελλήζεθε ην Μεζαίσλα, Πφιηο, Ζistoria, 2006 , ζει.
228.
27
Le Goff J., Ζ Δπξψπε γελλήζεθε ην Μεζαίσλα, Πφιηο, Ζistoria, 2006 , ζει.
230

24
εθφζνλ αλαγλσξίδνληαλ απφ ηελ παπηθή εμνπζία. Ζ δπλαηφηεηα θνηλσληθήο
ππέξβαζεο πνπ παξαζρέζεθε ζηα πξφζσπα ρσξίο ηίηινπο επγελείαο
ζπλδέζεθε σο εθ ηνχηνπ κε ηελ παπηθή εμνπζία.

Ζ ζπδήηεζε γηα ηελ πξνέιεπζε ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ ζήκεξα δελ

κπνξεί λα αγλνήζεη απηή ηελ παξαηήξεζε. ΋ηη δειαδή απφ ηε δεκηνπξγία ηνπ
ην παλεπηζηεκηαθφ θαηλφκελν επηδηψρζεθε λα ειεγρζεί, παξάιιεια θαη ε
δπλαηφηεηα ρνξήγεζεο ηίηισλ, έηζη ε θνηλσληθή ζεκαζία ησλ ηίηισλ
ζπλδέζεθε κε ηελ πξνέιεπζή ηνπο.

Σα παλεπηζηήκηα απέθηεζαλ πνιχ κεηαγελέζηεξα εζληθφ ραξαθηήξα.

Οχησο ή άιισο είρε πξνεγεζεί ε Μεηαξξχζκηζε. Ο παπηζκφο είρε πνιινχο
ιφγνπο λα ακθηζβεηείηαη. Ζ ξήμε ππήξμε ζπνπδαία επέηξεςε φκσο ηε
δηαηήξεζε ζηελ Δπξψπε ηεο επηξξνήο ηνπ θαζνιηθηζκνχ ζηνλ αθαδεκατθφ
ρψξν κε ηελ δηαθνξνπνίεζε ησλ θξαηηθψλ θαη ησλ ηδησηηθψλ παλεπηζηεκίσλ.
Σα εζληθά παλεπηζηήκηα δηαζθάιηζαλ ην θχξνο ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ ζην
θξάηνο ην νπνίν θαη κφλν κπνξνχζε λα απνλέκεη ηνπο ηίηινπο ζπνπδψλ. Σελ
πεξίνδν απηή ν Γηαθσηηζκφο είρε ακθηζβεηήζεη ηφζν ηνπο ηίηινπο επγελείαο
φζν θαη ηελ παληνδπλακία ηεο Δθθιεζίαο.

Ζ δεκηνπξγία ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο ήξζε αληηκέησπε κε έλα πνιχ

πεξηζζφηεξν ζχλζεην θαηλφκελν. Μεηά ην δεχηεξν παγθφζκην πφιεκν ε
Γλψζε είρε κεηαλαζηεχζεη ζε ζεκαληηθφ βαζκφ ζηηο ΖΠΑ καδί κε ηελ
ειεπζεξνθξνζχλε ησλ δηαλννπκέλσλ. Οη ελαπνκείλαληεο ήηαλ θαηά βάζε νη
δηψθηεο ησλ άιισλ. Σν έιιεηκκα ππήξμε κεγάιν θαη επηρεηξήζεθε λα
θαιπθζεί κέζσ ησλ αξηζηεξψλ δηαλννπκέλσλ, νη νπνίνη παξέκελαλ
ακθηζβεηίεο. Καη γηα ηε γεληά απηή ε ζθέςε δελ κπνξνχζε παξά λα ζπλδεζεί
κε ηελ ακθηζβήηεζε. ΋κσο ε αξηζηεξά δελ άληεμε λα ηξέθεη ηε ζθέςε γηα
θαηξφ.

Ζ Δπξψπε θαηά ζπλέπεηα δηεθδίθεζε ηε Γλψζε ζε έλα ηζηνξηθφ

ζηαπξνδξφκη επηθίλδπλν. Ακθηζβεηψληαο ηα θξάηε θαη ην θχξνο ηεο θξαηηθήο
εμνπζίαο θξάηεζε ε ίδηα ην πξνλφκην αλαγλψξηζε ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ.
Αλαδεηψληαο ηνλ επξσπαίν δηαλννχκελν πεξηνξίζζεθε ζηνλ επξσπαίν
γξαθεηνθξάηε.

Ζ ζχγρξνλε πξαγκαηηθφηεηα είλαη πξάγκαηη πεξηζζφηεξν ζχλζεηε.

Ζ πεξίπησζε ηεο Διιάδαο παξνπζηάδεη ζεκαληηθφ ελδηαθέξνλ. Υψξα

πνπ ηδξχζεθε ζρεηηθά πξφζθαηα ζπλέδεζε ηε γλψζε κε ηνπο θξαηηθνχο
ηίηινπο ζπνπδψλ θαη δελ είρε θακηά ζρέζε κε ηελ πλεπκαηηθή θπξηαξρία ηνπ
θαζνιηθηζκνχ. Παξζέλα σο πξνο ην πεδίν απηφ δελ δηαθηλδχλεπζε νχηε απφ ηηο
παηξηαξρηθέο ζρνιέο πνπ έκεηλαλ ζηελ Σνπξθηθή πιεπξά ηεο κνηξαζηάο ηεο
Οζσκαληθήο Απηνθξαηνξίαο. Ζ παηδεία ηεο ήηαλ εμαξρήο εζληθή θαη νη ηίηινη
ζπνπδψλ θξαηηθνί. Ζ Δθθιεζία είρε επηξξνή αιιά φρη επίζεκν ξφιν. Ζ
Διιάδα ζήκεξα απαζρνιείηαη έληνλα κε ην δήηεκα ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ θαη ν
δηάινγνο άγεηαη ζε ζπληαγκαηηθφ επίπεδν. Σν άξζξν 16 ηνπ ΢πληάγκαηνο έρεη

25
νδεγήζεη ηνπο λένπο ζηνπο δξφκνπο θαη ην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ζε
ακθηζβήηεζε. Σα ηδησηηθά παλεπηζηήκηα απνηεινχλ δηέμνδν γηα ηελ απνλνκή
ηίηισλ ζηηο κάδεο πνπ δελ θαινδέρνληαη ηα θξαηηθά παλεπηζηήκηα θαη πνπ δελ
κπνξνχλ λα θνηλσλήζνπλ ηελ παηδεία ησλ ΖΠΑ ή ησλ επξσπατθψλ ρσξψλ
απεπζείαο. ΢χκπαζα ε ρψξα δηεθδηθεί κηα ζέζε ζηε δηάθξηζε πνπ απνλέκνπλ
νη ηίηινη ζπνπδψλ απφ φπνπ θαη αλ πξνέξρνληαη. Γηφηη απαηηεί ηνπο λένπο
δηθνχο ηεο ηίηινπο επγελείαο. Καη πξνζβιέπεη ζηελ επξσπατθή αλαγλψξηζε.

Γχν ζνβαξά δεηήκαηα πξνθχπηνπλ σο εθ ηνχηνπ:

Απφ ηε κηα πιεπξά απηφ ηεο δεκηνπξγίαο ηεο Δπξψπεο ηεο Γλψζεο θαη
ηεο ζθέςεο κέζσ ειεχζεξσλ ζθεπηφκελσλ αηφκσλ θαη κέζσ δπλακηθψλ θαη
αλεμάξηεησλ ζεζκψλ. Μέζσ απηήο ηεο δεκηνπξγίαο ζα δνκεζεί θαη ε
επξσπατθή ηαπηφηεηα ησλ πνιηηψλ ηεο Έλσζεο.

Καη απφ ηελ άιιε πιεπξά απηφ ηνπ θχξνπο ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ πνπ ζα
πξνάγεη ηε δεκηνπξγία κηαο λέαο ηάμεο επγελψλ ρσξίο ηίηινπο επγελείαο.

Ο δηάινγνο απηφο, ην δίρσο άιιν, μεθηλά κε ην έλα ζθέινο λα έρεη

απαληεζεί ζε λνκηθφ επίπεδν. Απηφ ηνπ θχξνπο ησλ πηπρίσλ.

Γελ έρεη απαληεζεί φκσο ην πξψην ζθέινο. Ζ απάληεζε ζε απηφ ζα

νδεγνχζε ίζσο ζηελ νπζηαζηηθή θαη φρη ηππηθή απιψο απάληεζε θαη ηνπ
δεπηέξνπ. Γηαηί αο κελ μερλνχκε: ν παπηζκφο πνπ απέλεηκε ηίηινπο ζπνπδψλ
θαη δεκηνχξγεζε κηα λέα ηάμε πνιηηψλ είρε ηε ράξε ηνπ Τςίζηνπ. Ζ ζθέςε
φκσο αθνινχζεζε ην ξεχκα ηεο ηζηνξίαο. Καη θαηεπζχλζεθε ζε πνιινχο
ηφπνπο κε ηε βνήζεηα ηνπ πνιέκνπ, ησλ δησγκψλ, ηεο πείλαο θαη ησλ κέζσλ
επηθνηλσλίαο. Ζ ζθέςε πιένλ δελ βαζίδεηαη ζηε ράξε ελφο κφλν ζενχ.
Ηλδνπηζηέο θαη κνπζνπικάλνη εηζάγνληαη ζην δπηηθφ θφζκν καδηθά γηα ηελ
πξφνδν πνπ έρνπλ επηηχρεη ζηηο λέεο ηερλνινγίεο. Άζενη πξψελ ζνβηεηηθνί
θηλνχληαη δπλακηθά. ΢πηλζεξνβφινη βαιθάληνη, δηεθδηθνχλ κεξίδην ζηε
Γλψζε. Κηλέδνη παξάγνπλ ηδέεο θαη θηελά πξντφληα. Πνηνο είλαη ινηπφλ
ζήκεξα απηφο πνπ ζα απνλέκεη ηνπο ζχγρξνλνπο ηίηινπο δηαλνεηηθήο
επγέλεηαο;

Καη πνηνη ζα παίμνπλ ην ξφιν ηνπ δηαλνεηή, ηνπ ζχγρξνλνπ δειαδή

πλεπκαηηθνχ επγελνχο;

26
 Οη ηίηινη επγελείαο ζηελ Δπξώπε

Ζ Δπξψπε γλσξίδεη ηελ θαηαγσγή ηνπ αίκαηνο σο ηξφπνπ πξφζβαζεο

ζηελ εμνπζία απφ αξραηνηάησλ ρξφλσλ. Οη Ηππείο πνπ εμειίρζεθαλ ζηνπο
κεηέπεηηα Ηππφηεο θαηάγνληαη απφ ηε Ρσκατθή Απηνθξαηνξία θαη είλαη
γλσζηφο ν ξφινο ηνπο απέλαληη ζηνπο ΢πγθιεηηθνχο28. Γηα άιινπο ηζηνξηθνχο
νη επγελείο δελ απνηεινχλ ζπλέρεηα ηεο ξσκατθήο απηνθξαηνξίαο αιιά
θαηάγνληαη απφ ην Μεζαίσλα29.

Ο Μεζαίσλαο αλέδεημε κηα δηαθνξεηηθή θαηεγνξηνπνίεζε ησλ

θνηλσληθψλ ηάμεσλ θαη πξνήγαγε κηα δηαθνξεηηθή δνκή ησλ ηίηισλ επγελείαο
ε νπνία απνηέιεζε ηε δνκή πνπ αθνινπζείηαη κέρξη ηεο κέξεο καο θαη
βαζίδεηαη ζηελ θενπδαξρία. ΢ηελ Δπξψπε ηνπ 11-12 αηψλα μερσξίδεη ζηελ
νκάδα ησλ αξρφλησλ έλα λέν ζηξψκα νη επγελείο30. Ζ επγέλεηα ζηεξίδεηαη ζην
αίκα αλ θαη ζπλδέεηαη κε ηελ εμνπζία θαη ηνλ πινχην. Σν θχξνο ηεο ηάμεο
απηήο νθείιεηαη ζηελ θαηαγσγή. Πξέπεη λα ηνληζζεί φηη ε παξαρψξεζε ηίηισλ
επγελείαο ζε αλζξψπνπο πνπ δελ γελλήζεθαλ επγελείο απφ ηνπο βαζηιείο ή
ηνπο πξίγθηπεο δελ πξνέθπςε παξά πνιχ αξγφηεξα απφ ηελ επνρή απηή 31. Mε
εμαίξεζε ην Ζλσκέλν Βαζίιεην, φπνπ νη ηίηινη επγελείαο εμαθνινπζνχλ λα
παίδνπλ ζεκαληηθφ ξφιν, ζε ιίγεο κφλν ρψξεο ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο κε
βαζηιηθφ πνιίηεπκα δηαηεξήζεθε ε απνλνκή ηίηισλ επγελείαο32 ππφ ηνλ φξν
φηη νη (παιαηνί θαη λένη) ηίηινη δελ ζα ζπλνδεχνληαη κε θαλέλα πξνλφκην33,
34. Παξάιιεια ζηα άιια επξσπατθά θξάηε νη ηίηινη επγελείαο δηαηήξεζαλ

28
Γηα ην ζέκα βι. αληί πνιιψλ Syme R., La révolution romaine, Gallimard, Paris
1967, Badel Chr., La noblesse de l‟empire romain, Les masques et la vertu,
Champ. Vallon, Seyssel, 2005.
29
Le Goff J.,, Ζ Δπξψπε γελλήζεθε ην Μεζαίσλα, Πφιηο, Ζistoria, 2006 ζει.
105
30
Le Goff J., Ζ Δπξψπε γελλήζεθε ην Μεζαίσλα, Πφιηο, Ζistoria, 2006 , ζει.
106 επ.
31
Le Goff J., Ζ Δπξψπε γελλήζεθε ην Μεζαίσλα, Πφιηο, Ζistoria, 2006 , ζει.
106.
32
Γηα ην ζέκα βι. εηδηθά Καηζαθηινύδε Αλ., Οη ηίηινη επγελείαο θαηά ην
ειιεληθφ ΢χληαγκα, http://justar-lawblog.blogspot.com/
33
Π.ρ. άξζξν 113 ηνπ βειγηθνχ ζπλη/ηνο·άξζξν 83 ηνπ δαληθνχ ζπλη/ηνο· άξζξν
40 ηνπ ινπμεκβνπξγηαλνχ ζπλη/ηνο.
34
Σν άξζξν 109 ηνπ ΢πληάγκαηνο ηεο Βατκάξεο (1919) απέθιεηζε κελ ηε
δπλαηφηεηα απνλνκήο λέσλ ηίηισλ επγελείαο, δηαηήξεζε φκσο ηνπο κέρξη ηνχδε

27
ζπκβνιηθφ ραξαθηήξα σο πξνο ην πνιίηεπκα αλ θαη ζπρλά νπζηαζηηθφ σο πξνο
ηελ θνηλσλία. Ζ θαηαγσγή ηνπ αίκαηνο παξακέλεη θαη ππάξρεη. Γελ είλαη φκσο
απφιπηε δηέμνδνο γηα ηελ πξφζβαζε ζηελ εμνπζία. Σφζν νη Ηππφηεο φζν θαη νη
δηδάθηνξεο αλέηξεςαλ ήδε απφ ηνλ Μεζαίσλα ηνλ κνλφδξνκν γηα ηελ
πξφζβαζε ζηελ εμνπζία.
΢ην Μεζαίσλα αλαπηχρζεθε θαη άιινο έλαο θνηλσληθφο ηχπνο απηφο
ηνπ Ηππφηε κε ζαθέζηεξε θαη καδηθφηεξε εκθάληζε γχξσ ζην 1000. Γειψλεη
κηα πνιεκηθή elite πνπ ζπλδέεηαη κε ηνλ πχξγν θαη ηνλ άξρνληα θαη
εηδηθεχεηαη ζηε κάρε κε ην άινγν35.

Δθηφο απφ ηνλ Ηππφηε θαη νη θάηνρνη ηίηισλ ζπνπδψλ επέηπραλ ηελ
πξφζβαζε ζηελ εμνπζία ελψ ζηαδηαθά αλαπηχζζνληαη ζεζκνί επηινγήο
βαζηδφκελνη ζηηο εμεηάζεηο θαη ηελ αξηζηεία. Φπζηθά θαη ην ρξήκα απνηειεί
βαζηθφ ηξφπν πξφζβαζεο ζηελ εμνπζία. Γηακνξθψλεηαη σο εθ ηνχηνπ
ζηαδηαθά έλα κηθηφ ζχζηεκα φπνπ ε εμνπζία κπνξεί λα αισζεί κέζσ ηνπ
αίκαηνο, ηνπ ρξήκαηνο αιιά θαη ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ.

΢ηηο κέξεο καο νξηζκέλεο ρψξεο κε ζπληαγκαηηθή δηάηαμε απαγνξεχνπλ

ηελ απνλνκή ηίηισλ επγελείαο36, ελψ ζηα πεξηζζφηεξα ζχγρξνλα ζπληάγκαηα
δελ γίλεηαη ζρεηηθή κλεία37. ΢ηηο κέξεο καο παξάιιεια εμαηξείηαη ε ζεκαζία
ηεο γλψζεο θαη ηεο παηδείαο.

Ο εγγξάκκαηνο δηαλννύκελνο άλζξσπνο θαη ε εμνπζία

Ζ γξαθή πξνζδηφξηζε ηνπο δηαλννπκέλνπο ησλ ηειεπηαίσλ αηψλσλ

αθήλνληαο ζηνλ Πιάησλα ην παξάπνλν γηα ηελ απαμία ηνπ γξαπηνχ ιφγνπ ζην
ζθνηεηλφ θείκελν ηνπ Φαίδξνπ38.

Ζ γξαθή ζπλδέζεθε επζέσο κε ηελ εμνπζία θαη ηε δηακφξθσζή ηεο ζην

ζχγρξνλν θφζκν: πνιηηηθή θαη ζξεζθεπηηθή. Ζ γξαθή παξάιιεια απνηχπσζε

απνλεκεζέληεο ηίηινπο σο απιφ ζπζηαηηθφ κέξνο ηνπ νλφκαηνο, θαηαξγψληαο

παξάιιεια φια ηα απνλεκεζέληα πξνλφκηα.
35
Le Goff J., Ζ Δπξψπε γελλήζεθε ην Μεζαίσλα, Πφιηο, Ζistoria, 2006 , ζει.
107.
36
Π.ρ. άξζξν 149 παξ. 1 ηνπ απζηξηαθνχ ζπλη/ηνο (ην νπνίν θαηαξγεί
ηαπηφρξνλα ηνπο παιαηνχο ηίηινπο)· άξζξν 40 παξ. 2 ηνπ ηξιαλδηθνχ ζπλη/ηνο·
άξζξν 28 παξ. 3 θαη 4 ηνπ θππξηαθνχ ζπλη/ηνο.

37 Βι. πεξηζζφηεξα γηα ηνπο ηίηινπο επγελείαο εηο

http://en.wikipedia.org/wiki/Nobility
38
Θενδσξαθόπνπινπ Η., Πιάησλνο Φαίδξνο, Δζηία, Δ έθδνζε, 2003.

28
ην πεξηερφκελν ησλ θαλφλσλ. Σσλ λφκσλ. Οη γξαπηνί λφκνη είλαη λφκνη
δηαθνξεηηθήο πνηφηεηαο. Διέγρνληαη θαη κπνξνχλ λα γίλνληαη αλαγλψζηκνη.

Ζ Δπξψπε βαζίζζεθε ζηε γξαθή, ηφζν γηα ηελ αλάγλσζε ηεο Αγίαο
Γξαθήο ησλ Υξηζηηαλψλ, ηνπ Κνξαλίνπ ησλ Μνπζνπικάλσλ θαη ησλ Γξαθψλ
ησλ Δβξαίσλ: δελ επηβίσζαλ αξρέγνλεο ζξεζθείεο ζηελ Δπξψπε, παξά κφλν
ζξεζθείεο θαη ζενί ηνπ βηβιίνπ.

H Δπξψπε εμάιινπ βαζίζζεθε ζην γξαπηφ λφκν. Ζ Jacqueline de

Romilly39 ζεσξεί θαη φρη ρσξίο ζεκαληηθή πηζαλφηεηα λα αιεζεχεη ε ζέζε ηεο,
φηη ε επξσπατθή ζπλείδεζε απνηειεί έλα ηδεψδεο ην νπνίν εθθξάδνπλ νη
Ηθέηηδεο ηνπ Δπξηπίδε:
«Όηαλ νη λόκνη είλαη γξακκέλνη θαη ν αδύλακνο θαη ν πινύζηνο έρεη ίζν
ην δηθαίσκα, ληθάεη δε ν κηθξόηεξνο ηνλ κέγα αλ έρεη δίθαην».

Γξαθή θαη εμνπζία

«Δλ αξρή ελ ν ιφγνο», ν ιφγνο, ν νπνίνο απνηειεί ην κέζν ζχιιεςεο

ηνπ θφζκνπ θαη ην εξγαιείν ησλ θαλφλσλ πνπ ηνλ δηέπνπλ. Ο ιφγνο αξρηθά
είλαη πξνθνξηθφο40 αλάινγα θαη ν ηνηεκηθφο θαλφλαο. Ο γξαπηφο ιφγνο
ζπληζηά θαηάθηεζε, ε νπνία ζπλδέεηαη αλαπφζπαζηα κε ηνλ θαλφλα δηθαίνπ
ζξεζθεπηηθφ ή πνιηηεηαθφ, ην Βηβιίν πνπ πεξηέρεη θαλφλεο. Οη ηειεπηαίεο δπν
ρηιηεηίεο βαζίδνληαη ζηελ παξαδνρή απηή γηα ην ηκήκα ηνπ αλεπηπγκέλνπ
θφζκνπ. Ο γξαπηφο ιφγνο ζπλδέεηαη αλαπφζπαζηα κε ηελ ζέζπηζε ζαθψλ
θαλφλσλ θαη ζπλδέεη ηε δηάδνζή ηνπ κε ηελ δνκή θαη ηελ νξγάλσζε ηνπ
ζχγρξνλνπ θξαηηθνχ θαηλνκέλνπ. Ο ιφγνο απηφο, είλαη ν θαηαγεγξακκέλνο
ιφγνο ζην Βηβιίν41 (ηεξφ βηβιίν θάζε ζξεζθείαο) ζην νπνίν θαη παξακέλεη
θαιά εδξαησκέλνο42. Ο θαηαγεγξακκέλνο ιφγνο απνηειεί θαηά ην απνηέιεζκα
ηελ πξαγκαηνπνίεζε ηνπ θφζκνπ, ηελ εηθφλα ηνπ, ηελ κνλαδηθή ηνπ
επηβεβαίσζε. Ο γξαπηφο ιφγνο θαη ν έιεγρφο ηνπ ζπληζηά πξφζβαζε ζηνπο
θαλφλεο θαη απνηειεί πνηνηηθφ ζηνηρείν ηεο εμνπζίαο θαη ηνπ ηξφπνπ άζθεζήο
ηεο. Ήδε απφ ηελ πεξίνδν ηεο αξραίαο Αηγχπηνπ, ε γξαθή απνηέιεζε εξγαιείν
39
de Romilly J., H γέλλεζε ηεο επξσπατθήο ζπλείδεζεο ζε Eιέλε Αξβειέξ,
Maurice Aymard, Οη Δπξσπαίνη, Αξραηφηεηα, Μεζαίσλαο, Αλαγέλλεζε, Α
ηφκνο, ΢αββάιαο, ζει. 49 επ.
40
Svenbro J., Φξαζίθιεηα, Αλζξσπνινγία ηεο αλάγλσζεο ζηελ αξραία Διιάδα,
Παηάθεο, ζει. 167 επ., Νφκνο, «Δμήγεζε», Αλάγλσζε, Ζ αλαγηγλψζθνπζα θσλή
θαη ν λφκνο.
41
Γηα ην βηβιίν θαη ηελ ηζηνξία ηνπ βι. αληί άιισλ Barbier F., Ζ ηζηνξία ηνπ
Βηβιίνπ, Μεηαίρκην, 2001.
42
΢χκθσλα κε ηελ ηνπδατθή πξνζέγγηζε ν Θεφο δεκηνπξγεί ηνλ θφζκν κέζσ ηνπ
θεηκέλνπ, Quaknin M.A., H σξαηφηεξε ηζηνξία ηνπ Θενχ, Κξηηηθή, 2001,
κεηάθξαζε Φψηεο ΢ηαηίζηαο, ζει. 81

29
θαη πεγή εμνπζίαο ηνπ ηεξαηείνπ. Ζ παξάδνζε απηή ζπλδέζεθε κε ηε
δεκηνπξγία κηαο εγγξάκκαηεο ηάμεο πξνζψπσλ, ε νπνία ήδε ζην Μεζαίσλα
εηχγραλε ηνπ πξνλνκίνπ ηνπ «ζηίρνπ ηνπ ιαηκνχ» δειαδή ηεο απαιιαγήο ηνπ
θαηεγνξνπκέλνπ απφ ηελ πνηλή ηνπ απαγρνληζκνχ, εθφζνλ ήηαλ ζε ζέζε λα
δηαβάδεη ηνπο Φαικνχο, γλσζηή θαη σο «εμαίξεζε ηνπ θιήξνπ»43. Σηο
ζπλέπεηεο ηεο ζχλδεζεο ηνπ ξφινπ ηνπ δηαλννπκέλνπ κε απηφλ ηνπ θιεξηθνχ
δελ έρεη κπνξέζεη αθφκε λα εθβάιεη ε ζχγρξνλε ζθέςε, γεγνλφο πνπ απνθηά
ηδηαίηεξε ζεκαζία γηα ην δίθαην θαη ηελ εξκελεία ηνπ44. Οη ρξηζηηαλνί ηεξείο
θαη ηδίσο νη κνλαρνί αλέιαβαλ έγθαηξα ηε γλψζε θαη ηνλ έιεγρφ ηεο φπσο θαη
ηε γξαθή θαη ηελ αλάγλσζε ησλ γισζζψλ. ΋πσο επίζεο θαη ην παλεπηζηήκην.
Ζ γλψζε θαη ν θιήξνο, ε γιψζζεο θαη ε δηαλφεζε πξνήιζαλ απφ ην ρψξν ηεο
ρξηζηηαληθήο Δθθιεζίαο θαη θέξνπλ ζηαζεξά ηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ
δηαλννχκελσλ ηνπ Μεζαίσλα. ΢ηηο εγγξάκκαηεο θνηλσλίεο ε εθκάζεζε ηεο
αλάγλσζεο ζα κπνξνχζε λα παξνκνηαζηεί κε κχεζε, κηα ηειεηνπξγηθή
κεηάβαζε απφ ηελ θαηάζηαζε ηεο εμάξηεζεο θαη ζηνηρεηψδνπο επηθνηλσλίαο
ζηε ζπιινγηθή κλήκε πνπ θηάηαη κέζσ ησλ βηβιίσλ. ΢ηε κεζαησληθή εβξατθή
θνηλσλία ε ηειεηή εθκάζεζεο ηεο αλάγλσζεο γηνξηαδφηαλ κε κεγάιε
επηζεκφηεηα45.

Ζ γξαθή πξνζδηφξηζε θαη ηε δηακφξθσζε ησλ θνηλσληθψλ ηάμεσλ

αιιά θαη ηε λνκηκνπνίεζή ηνπο. Ζ χπαξμε ησλ θξαηψλ ζπλδέζεθε κε ηα
θείκελα, φπσο θαη ε χπαξμε ησλ ζεψλ κε ηα ηεξά βηβιία. Σα ΢πληάγκαηα
έγηλαλ ηα επίζεκα θαηαζηαηηθά ησλ εγγξάκκαησλ θξαηψλ.

Ζ εμνπζία ηεο γξαθήο θαη ε αλάδεημε ηεο ζεκαζίαο ηεο εξκελείαο:

Αβειάξδνο ην αξρέηππν ηνπ επξσπαίνπ δηαλννύκελνπ

΢ηε ρξηζηηαληθή θνηλσλία ηνπ ηέινπο ηνπ Μεζαίσλα θαη ζηηο αξρέο ηεο
Αλαγέλλεζεο ε εθκάζεζε ηεο αλάγλσζεο θαη ηεο γξαθήο – εθηφο ηεο
Δθθιεζίαο- ήηαλ απνθιεηζηηθφ πξνλφκην ζρεδφλ ηεο αξηζηνθξαηίαο θαη κεηά
ην δέθαην ηξίην αηψλα ηεο αλψηεξεο αζηηθήο ηάμεο. Μνινλφηη ππήξραλ θαη
ηελ επνρή εθείλε αξηζηνθξάηεο θαη κεγαιναζηνί πνπ ζεσξνχζαλ ηελ
αλαγλψξηζε θαη ηε γξαθή δνπινπξεπείο αζρνιίεο πνπ άξκνδαλ κφλνλ ζε

43
Goody J., Ζ ινγηθή ηεο γξαθήο θαη ε νξγάλσζε ηεο θνηλσλίαο, Δθδφζεηο ηνπ
21νπ, , 2001, ζει. 44 επ.
44
Αληί πνιιψλ βι. Λε Γθόθ Ε., Οη δηαλννχκελνη ζην Μεζαίσλα, Κέδξνο 2002,
φπνπ αλαθέξεηαη φηη ν θιεξηθφο είλαη απφγνλνο κηαο μερσξηζηήο γεληάο ηεο
Γχζεο ζην Μεζαίσλα: ηεο γεληάο ησλ δηαλννπκέλσλ (ζει. 25).
45
Manguel A., Ζ ηζηνξία ηεο αλάγλσζεο, Νέα ΢χλνξα – Ληβάλεο, 1997, ζει.
126.

30
θησρνχο θιεξηθνχο, ηα πεξηζζφηεξα αγφξηα θαη αξθεηά θνξίηζηα απηψλ ησλ
ηάμεσλ δηδάζθνληαλ πνιχ λσξίο ηα γξάκκαηα46.

Ο κεζαησληθφο βαζηιηάο φθεηιε λα εδξαηψζεη ηε ζέζε ηνπ θαη ζην πεδίν

ηεο γλψζεο θαη ηεο θαιιηέξγεηαο. ΋θεηιε λα γλσξίδεη γξαθή θαη αλάγλσζε. Ο
Ησάλλεο ηνπ ΢ψιζκπεξπ, επίζθνπνο ΢άξηξ, ζηνλ νξηζκφ ηεο κνλαξρίαο πνπ
έδσζε ζηε ζεκαληηθή ηνπ πξαγκαηεία Policratius ην 1159 επαλαιακβάλεη ηελ
ηδέα πνπ είρε δηαηππψζεη ήδε απφ ην 1125 ν Γνπιηέικνο ηνπ Μάιζκπνπξπ:
Rex illeteratus quasi asinus coronatus (βαζηιηάο αγξάκκαηνο γάηδαξνο κε
πεξηθεθαιαία)47.

Ο Μεζαίσλαο αλέδεημε επίζεο εμίζνπ ηνλ πνιηηηζκφ ηνπ βηβιίνπ ηδίσο

κεηά ην 13ν αηψλα. Σελ ίδηα πεξίνδν ην βηβιίν θαη ε αλάγλσζε έπαςε λάλαη
πξνλφκην ησλ κνλαρψλ θαη άλνημε ε ζειίδα ηεο ζρνιαζηηθήο θηινζνθίαο 48. Ζ
ζρνιαζηηθή επηζηήκε θαη ε θηινζνθία ζπλδέζεθαλ άκεζα κε ην
παλεπηζηεκηαθφ θαηλφκελν θαζψο ην ιέεη θαη ε ίδηα ε ιέμε: κηα δηαλνεηηθή
παξαγσγή ζπλδεδεκέλε κε κία ζρνιή θαη εηδηθφηεξα κηα παλεπηζηεκηαθή
ζρνιή. Παηέξαο απηήο ηεο επηζηήκεο ήηαλ ν Άλζεικνο ηνπ Καληέξκπνπξπ γηα
ηνλ νπνίν ε δηαιεθηηθή είλαη ε βαζηθή κέζνδνο ηνπ ηδενινγηθνχ ζηνραζκνχ.
Οη ζρνιαζηηθνί θηιφζνθνη, ν Θσκάο ν Αθηλάηεο, ν Βάθσλ θαη άιινη ήηαλ νη
πξσηεξγάηεο ηεο δηαλνεηηθήο απειεπζέξσζεο ε νπνία νδήγεζε ζην ζεκεξηλφ
ιφγν γηα ηελ Δπξψπε ηεο Γλψζεο, θαζψο αλέδεημαλ ηελ ηδέα ηεο γλψζεο σο
απειεπζέξσζεο ζηελ επξσπατθή δηαλνεηηθή παξάδνζε.

Παξάιιεια κε ηε γξαθή αλαδείρζεθε σο εθ ηνχηνπ θαη ε αλάγθε ηεο

εξκελείαο ηεο. ΢ηα πξφηππα ησλ ηεξέσλ ή ησλ ξαβίλσλ ν γξαπηφο ιφγνο,
ζχληνκνο θαη επζχλνπηνο ζηελ αξρηθή ηνπ κνξθή ιφγσ ηδίσο ηεο ιηηφηεηαο
ησλ κέζσλ πνπ ππήξραλ γηα ηε δηαηήξεζή ηνπ φθεηιε λα ζπλνδεχεηαη απφ ηελ
θνηλσλία ησλ εξκελεπηψλ ηνπ. Οη εξκελεπηέο ηνπ ιφγνπ έγηλαλ κηα
εμεηδηθεπκέλε ηάμε πξνζψπσλ ησλ νπνίσλ ηνλ έιεγρν είρε ζε κεγάιν βαζκφ ε
Δθθιεζία. Ο πξνηεζηαληηζκφο ακθηζβήηεζε απηή ηεο ηάμε δπλακηθά ελψ νη
Δβξαίνη εξκελεπηέο δηψρηεθαλ ζπζηεκαηηθά ζηελ Δπξψπε καδί κε ηνπο
αηξεηηθνχο απφ ηνπο κεζαησληθνχο ρξφλνπο49. Δλ ησ κεηαμχ φκσο ε
«δηαθνξά» θαη ε ακθηζβήηεζε θάζε είδνπο θαηέιεγε ζηελ ππξά ηεο ηεξάο
εμέηαζεο. Μεηά ηε ΢χλνδν ηνπ Λαηεξαλνχ ην 1215 ηα βαζαληζηήξηα θαη ε
«αλαθξηηηθή» ηέρλε ζπλφδεπζαλ ηελ ακθηζβήηεζε θαη θάζε ππφλνηά ηεο. Ζ
46
Manguel A., Ζ ηζηνξία ηεο αλάγλσζεο, Νέα ΢χλνξα – Ληβάλεο, 1997, ζει.
127.
47
Le Goff J., Ζ Δπξψπε γελλήζεθε ην Μεζαίσλα, Πφιηο, Ζistoria, 2006 , ζει.
134.
48
Le Goff J., Ζ Δπξψπε γελλήζεθε ην Μεζαίσλα, Πφιηο, Ζistoria, 2006 , ζει.
230.
49
Γηα ηελ Δπξψπε ησλ δησγκψλ βι. Le Goff J., Ζ Δπξψπε γελλήζεθε ην
Μεζαίσλα, Πφιηο, Ζistoria, 2006 , ζει. 156.

31
Ηεξά εμέηαζε δηαηήξεζε ηελ εμνπζία ζην ιφγν θαη ηελ εξκελεία κε φπιν ηνλ
ηξφκν ησλ βαζαληζκψλ. Ο ζθεπηφκελνο άλζξσπνο φθεηιε λα είλαη πξαγκαηηθά
γελλαίνο…Ζ ππξά απεηινχζε ηφζν ηα βηβιία φζν θαη ηνπο αλζξψπνπο.

Ο επξσπαίνο δηαλννχκελνο δελ κπνξεί παξά λα βξεη ην αξρέηππφ ηνπ

ζηνλ Αβειάξδν ην κεγαιχηεξν πξνζρνιαζηηθφ ηνπ 12νπ αηψλα50 γλσζηφ απφ
ηηο πεξηπέηεηεο ηνπ βίνπ ηνπ θαη ηνπ κεγάινπ ηνπ έξσηα γηα ηελ Δινίδα (1079-
1142). Με ην έξγν ηνπ αλαλέσζε ηελ αξηζηνηειηθή ινγηθή θαη ηε κνξθή ηεο

50
Ο Πέηξνο Αβειάξδνο γελλήζεθε ζην Παιέ ηεο Γαιιίαο ην 1079. Ζ κεγάιε
αγάπε ηνπ γηα ηηο θηινζνθηθέο κειέηεο ηνλ ψζεζε λα παξαρσξήζεη ην επάγγεικα
ησλ φπισλ, φπσο θαη ην θιεξνλνκηθφ δηθαίσκα ηνπ πξσηφηνθνπ ζη‟ αδέιθηα ηνπ,
θαη λα ζηξαθεί πξνο ηηο ζπνπδέο. Ο ίδηνο ζ‟ έλα ζχγγξακκά ηνπ βεβαηψλεη «...θαη
θαζψο πξνηηκνχζα ηελ παλνπιία ησλ δηαιεθηηθψλ επηρεηξεκάησλ θαη ηα
θιεξνδνηήκαηα ηεο θηινζνθίαο, αληήιιαμα άιια φπια αλη‟ απηψλ, ηξέθνληαο
κεγαιχηεξν ζεβαζκφ γηα ηελ αθαδεκατθή δηακάρε, παξά γηα ηα ηξφπαηα ηνπ
πνιέκνπ».

΢ην Παξίζη, ε αλάγθε λα γθξεκίζεη ηα είδσια ηνλ νδήγεζε ζε ζχγθξνπζε κε ηνλ

δηαζεκφηεξν θαζεγεηή ηνπ, Γνπιηέικν ληε ΢ακπψ, ν νπνίνο αξρηθά ηνλ δέρηεθε
κε κεγάιε ζέξκε. Αξγφηεξα φκσο ηνλ αληηπάζεζε ζθνδξά. Ο Αβειάξδνο, ζηελ
πξνζπάζεηά ηνπ λα αληηθξνχζεη θάπνηεο απφςεηο ηνπ δαζθάινπ ηνπ, ελεπιάθε ζε
αληηδηθίεο, ζηηο νπνίεο αξθεηέο θνξέο ππεξείρε εμαηηίαο ησλ νξζψλ επηρεηξεκάησλ
ηνπ. Απηφ φκσο αγαλαθηνχζε ηνπο θνξπθαίνπο ζπλαδέιθνπο ηνπ, νη νπνίνη ήζαλ
κεγαιχηεξνη ζε ειηθία θαη ππεξηεξνχζαλ ζε ρξφληα κειέηεο. Απηφο ν θζφλνο
έπαημε θαζνξηζηηθφ ξφιν ζηε θήκε ηνπ Αβειάξδνπ, ε νπνία κεγάισλε ηαρχηαηα.

Σν πάζνο ηνπ Αβειάξδνπ γηα ηε κειέηε επνπιψλεη ηηο πιεγέο απφ ηνλ άηπρν
έξσηά ηνπ. Οη καζεηέο ηνπ ηνλ παξαθαινχζαλ λα μαλαξρίζεη ηε δηδαζθαιία ηνπ.
Έγξαςε ηφηε ηελ πξψηε πξαγκαηεία πεξί ζενινγίαο. Ζ κεγάιε επηηπρία πνπ
ζεκείσζε ήηαλ πξφθιεζε γηα ηνπο αληηπάινπο ηνπ. Δπσθεινχκελνη απφ ηηο
ζπκθνξέο ηνπ, ηνλ θαηεδίσθαλ.

Ζ δηδαζθαιία ηνπ αλεζχρεζε ηελ Καζνιηθή Δθθιεζία, εηδηθφηεξα φηαλ θήξπμε

φηη ε ακθηβνιία είλαη ε αθεηεξία πνπ νδεγεί ζηελ έξεπλα. Ζ θαηάζηαζε
νμχλζεθε φηαλ δίδαμε φηη ε ακαξηία ππάξρεη κφλν φηαλ ζπληξέρεη θαθή θαη δφιηα
πξφζεζε θαη ζεσξήζεθε αηξεηηθφο αθνχ αξληφηαλ ην πξνπαηνξηθφ ακάξηεκα.

΢πλέπεηα ησλ ζεσξηψλ ηνπ ππήξμαλ νη αιιεπάιιειεο δηψμεηο θαη ηα

βαζαληζηήξηα ζηα νπνία πξσηαγσληζηήο ππήξμε ν δεηλφηεξνο πνιέκηφο ηνπ,
Βεξλάξδνο ηνπ Κιαηξβψ, ν νπνίνο αλαθεξχρζεθε άγηνο απφ ηελ Καζνιηθή
Δθθιεζία . Ο Άγηνο Βεξλάξδνο ηνλ θαηεδίσθε έσο φηνπ ζπλεθιήζε ζχλνδνο ζηε
΢νπαζφλ (Soissons) φπνπ ν Αβειάξδνο θαηαδηθάζηεθε σο επηθίλδπλνο αηξεηηθφο.

Ο δηαζπξκφο ηνπ Αβειάξδνπ είρε θηάζεη ζην χςηζην ζεκείν. Σα βηβιία ηνπ
θαίγνληαη ζηελ πιαηεία ηνπ Αγίνπ Πέηξνπ ζηε Ρψκε. Ο θηιφζνθνο, ςπρηθφ
ξάθνο, θαηαθεχγεη ζην κνλαζηήξη ηνπ Κιηλχ (Cluny) φπνπ ζηηο 21 Απξηιίνπ ηνπ
1142 αθήλεη ηελ ηειεπηαία ηνπ πλνή.

32
εζηθήο, πξνβάιινληαο ηελ πξσηνθαζεδξία ηεο πξφζεζεο ζε ζρέζε κε ηελ
πξάμε. Ξαθνπζηφο δάζθαινο ζην Παξίζη, ν Αβειάξδνο αλνίγεη, ζε κηα επνρή
βίαησλ ζπγθξνχζεσλ θαη ηδενινγηθήο κηζαιινδνμίαο, ηνλ δηαπνιηηηζκηθφ
δηάινγν κε έλα βηβιίν ηνπ νπνίνπ ν ηίηινο θαίλεηαη λα δηαηεξεί ηελ
επηθαηξφηεηά ηνπ: Γηάινγνο ελφο θηινζφθνπ, ελφο Δβξαίνπ θαη ελφο
ρξηζηηαλνχ51.

Ο Αβειάξδνο, ρξηζηηαλφο κειεηεηήο ηνπ Αξηζηνηέιε βάζηζε ηε ζνθία

ζηελ ακθηζβήηεζε θαη έθαλε ρξήζε ηεο ινγηθήο γηα ηελ επηρεηξεκαηνινγία
αλαζηάησζε ηελ Καζνιηθή Δθθιεζία ηνπ θαηαβάιινληαο ην αλάινγν ηίκεκα.
Σα βηβιία ηνπ θαηέιεμαλ ζηελ ππξά θαη ν ίδηνο δηαζχξζεθε γηα ην έξγν ηνπ. Ζ
ακθηβνιία ηνπ Αβειάξδνπ ζα γίλεη ε ακθηβνιία ησλ ζρνιαζηηθψλ θαη ζπληζηά
ην ζεκέιην ηεο θξηηηθήο ζθέςεο πνπ γλψξηδαλ νη αξραίνη Έιιελεο δίδνληαο
παξάιιεια ην ζηίγκα ηεο επξσπατθήο θξηηηθήο ζθέςεο ηελ νπνία ελζάξθσζε
κε ηνλ δηαλννχκελν ν Γθξάκζη ηνλ 20ν αηψλα52. Ζ θξηηηθή ζθέςε έθηνηε

51 Βώθνο Γ. , Λφγνο θαη ε πίζηε Ζ καθξά πεξίνδνο απφ ηνλ 1ν σο ηνλ 14ν αηψλα
κ.Υ. Ζ παληνδπλακία ηεο ζενινγίαο θαη ε νηθεηνπνίεζε ηνπ θιαζηθνχ πνιηηηζκνχ
απφ ηελ Δθθιεζία, ΣΟ ΒΖΜΑ Κπξηαθή 19 Ννεκβξίνπ 2000.
52
Ο Αβειάξδνο δελ ήηαλ απιψο έλαο κνξθσκέλνο άλδξαο πνπ θαηαπηάζηεθε κε
ηε θηινζνθία ηε ζθιεξή πεξίνδν ηνπ Μεζαίσλα. Ήηαλ ππέξκαρνο ηεο
δηαιεθηηθήο θαη πνιινί ηζηνξηθνί ησλ λεψηεξσλ ρξφλσλ ηνλ ραξαθηήξηζαλ σο
ηνλ κεγαιχηεξν ειεπζεξφθξνλα ηνπ Μεζαίσλα, σο πξφδξνκν ηνπ Γάιινπ
δηαθσηηζηή Ρνπζζψ θαη ηνπ Γεξκαλνχ θηινζφθνπ Καλη (ηδξπηή ηεο θξηηηθήο
θηινζνθίαο).

Με πξσηνθαλή απιφηεηα θάλεη εηζαγσγή ζηελ έιινγε ζθέςε ην 1122 κ.Υ. κε ηα

έξγα ηνπ «Δγρεηξίδην πεξί Λνγηθήο γηα Αξράξηνπο» (Logica ingredientibus), θαη
«Ναη θαη ΋ρη» (Sic et Non). Σελ ίδηα δηάζεζε δηαηεξεί θαη ζην έξγν ηνπ «Ζζηθά ή
Γλψζη ζαπηφλ» (Ethica seu scito te ipsum) φπνπ ζηέθεηαη ζηνλ φξν ακαξηία κε
ςπραλαιπηηθή δηάζεζε. Σε ζθιεξή, βάξβαξε ζα ιέγακε, εθείλε επνρή, φπνπ έλαο
θαηάινγνο ακαξηεκάησλ κε ηηο αληίζηνηρεο πνηλέο είρε πιήξε θαη πηζηή
εθαξκνγή, ν Αβειάξδνο βνήζεζε ζηε κεηαβνιή απηήο ηεο ηηκσξνχ ζηάζεο
απέλαληη ζηελ ακαξηία, δίλνληαο πεξηζζφηεξε ζεκαζία ζηνλ άλζξσπν θαη ζηελ
πξφζεζή ηνπ λα κεηαλνήζεη. ΋πσο γξάθεη «ε κεηακέιεηα ηεο θαξδηάο εμαιείθεη
ην ακάξηεκα, δειαδή ηελ πεξηθξφλεζε πξνο ηνλ Θεφ ή ηε ζχκθσλε γλψκε γηα
ην θαθφ. Γηαηί ην έιενο ηνπ Θενχ, πνπ εκπλέεη απηή ηε κεηακέιεηα, δελ
ζπκβηβάδεηαη κε ην ακάξηεκα».

Αλ ηα έξγα πνπ πξναλαθέξακε παξνπζηάδνπλ ηνλ Αβειάξδν, κε απιά ιφγηα, σο

ινγηθφ θαη εζηθφ, ηφηε ζα πξέπεη λα ηνπ πξνζζέζνπκε θαη ην ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ
αλζξσπηζηή, εηδηθφηεξα κε ην έξγν ηνπ «Γηάινγνο αλάκεζα ζ‟ έλα θηιφζνθν
(εηδσινιάηξε), έλαλ Δβξαίν θαη έλαλ Υξηζηηαλφ», πνπ άξρηζε λα γξάθεη ηνπο
ηειεπηαίνπο κήλεο ηεο δσήο ηνπ ζην Κιπλχ. ΢ε απηφ ην έξγν εληππσζηάδεη ε
πξνζπάζεηά ηνπ λα αλαδείμεη ην θνηλφ ζηνηρείν πνπ ραξαθηεξίδεη ηηο ηξεηο
ζξεζθείεο νη νπνίεο, θαηά ηνλ Αβειάξδν, αληηπξνζψπεπαλ ην χςηζην ηεο
αλζξψπηλεο ζθέςεο θαη ηελ αλαγλψξηζε θάζε αλζξψπνπ σο πηνχ ηνπ Θενχ.

33
νδεχεη παξάιιεια κε ην θφβν γηα ηηο ζπλέπεηεο ηεο ακθηζβήηεζεο ζην
θαηεζηεκέλν θάζε είδνπο.

Γξαθή θαη ακθηζβήηεζε: ε πξνζθνξά ηνπ παλεπηζηεκηαθνύ

ζεζκνύ θαη ηνπ Αβεξόε ζηε δεκηνπξγία ηνπ ζύγρξνλνπ κνληέινπ
δηαλννύκελνπ

Ο 12νο αηψλαο ραξαθηεξίδεηαη απφ δχν βαζηθέο θαηλνηνκίεο: αθελφο κε

ηελ εκθάληζε ησλ πξψησλ κεηαθξάζεσλ ηνπ Αξηζηνηέιε θαη ησλ Αξάβσλ
θηινζφθσλ απφ θηινιφγνπο θαη ζηνραζηέο ηεο ΢ρνιήο ηνπ Σνιέδνπ, αθεηέξνπ
κε ηελ ίδξπζε ησλ παλεπηζηεκίσλ. Σν έξγν ηνπ Αξηζηνηέιε θαη νη εξκελείεο
ηνπ νδεγνχλ ζηηο πξψηεο ζπγθξνχζεηο αλάκεζα ζηελ αξαβηθή θηινζνθία θαη
ζηε ρξηζηηαληθή ζενινγία. Με ηελ ίδξπζε ησλ παλεπηζηεκίσλ επηρεηξείηαη ε
ζπζηεκαηηθή δηδαζθαιία ηεο θηινζνθίαο θαη εηδηθά ηεο αξηζηνηειηθήο
κεηαθπζηθήο. Ζ πξνζπάζεηα απηή αλαθφπηεηαη κε ηελ παξέκβαζε ηνπ
Βαηηθαλνχ, ην νπνίν ηέζζεξηο θνξέο ζηε δηάξθεηα ηνπ αηψλα απαγνξεχεη ηε
δηδαζθαιία ηεο θηινζνθίαο ηνπ ΢ηαγηξίηε. Οη απαγνξεχζεηο απηέο ηειηθά
αηνλνχλ θαη ν Αξηζηνηέιεο ζα θπξηαξρήζεη κε ηνλ ηίηιν ηνπ θηινζφθνπ.

Ο παλεπηζηεκηαθφο δάζθαινο ηνπ Mεζαίσλα επηηεινχζε έλα δηπιφ

ξφιν. Ήηαλ αθελφο ν ζθεπηφκελνο άλζξσπνο παξάιιεια φκσο ήηαλ απηφο
πνπ είρε σο έξγν ηε γξαθή. Οη παλεπηζηεκηαθνί δάζθαινη ηνπ Μεζαίσλα
είραλ ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ λα αλακεηρζνχλ κε ηα θνζκηθά δεηήκαηα θαη
παξελέβαηλαλ ζπρλά ζηηο πνιηηηθέο θαη ηηο θνηλσληθέο δηακάρεο απνθηψληαο
έλα ξφιν αλάινγν κε απηφλ πνπ δφζεθε ζηνπο «δηαλννχκελνπο» κεηά ην 19 ν
αηψλα. Ζ κνξθή ηνπ δηαλννπκέλνπ αλζξψπνπ ζπλδέζεθε άκεζα απφ ην
Μεζαίσλα κε ηε κνξθή ηνπ παλεπηζηεκηαθνχ δαζθάινπ θαη δελ ππάξρεη
ακθηβνιία φηη νη ζχγρξνλνη «δηαλννχκελνη» έρνπλ ηηο ξίδεο ηνπο ζηελ εηδηθή
απηή λεσηεξηθή θαηεγνξία πνπ δεκηνπξγήζεθε εθείλε ηελ επνρή: ΢πρλά ρσξίο
ηίηινπο επγελείαο θαη κε πξνζαλαηνιηζκφ ζηελ ακθηζβήηεζε.

Σνλ θφζκν ησλ παλεπηζηεκίσλ δηνηθνχζαλ ήδε απφ ην Μεζαίσλα νη

πξπηάλεηο πνπ εθιέγνληαλ απφ ηνπο δαζθάινπο θαη επηηεξνχληαλ απφ ηνλ
θαγθειάξην, αμίσκα πνπ απέλεκε ν επίζθνπνο ηεο έδξαο. Ζ παξνπζία ηνπ
θιήξνπ ήηαλ ηδηαίηεξα έληνλε ζηελ παλεπηζηεκηαθή θνηλφηεηα παξφηη νη
παλεπηζηεκηαθνί απέθηεζαλ ζηαδηαθά απηνλνκία.

Αλαιπηηθά βι. ζε http://en.wikipedia.org/wiki/Peter_Abelard φπνπ θαη

βηβιηνγξαθία, θαζψο θαη ηελ ειεθηξνληθή εγθπθινπαίδεηα ηνπ Παλεπηζηεκίνπ
΢ηάλθνξλη http://plato.stanford.edu/entries/abelard/ κε αλαιπηηθή βηβιηνγξαθία.

θαη απφ ηελ ειιεληθή βηβιηνγξαθία Γαζθαιάθε Απ, Ζ Γπηηθή Δπξψπε θαηά
ηνπο κεζαησληθνχο ρξφλνπο, Αζήλα 1959, Μάξθνπ Γ., Ζ Αξραηνειιεληθή
ζπκβνιή ζηε δηακφξθσζε ηεο Δπξψπεο ηνπ Μεζαίσλα, Πεξίπινπο.

34
 Σα παλεπηζηήκηα φκσο, σο εθθιεζηαζηηθφο ζεζκφο, φθεηιαλ φκσο λα
δέρνληαη ηηο παπηθέο παξεκβάζεηο. Πην γλσζηή ηέηνηα παξέκβαζε ήηαλ απηή
ηνπ 1270 απφ ηνλ επίζθνπν Παξηζίσλ Etienne Tempier θαη θαηφπηλ ην 1277
ησλ απφςεσλ νξηζκέλσλ παλεπηζηεκηαθψλ ηεο πφιεο ζπκπεξηιακβαλφκελνπ
θαη ηνπ Θσκά ηνπ Αθηλάηε. Ζ θαηαδίθε απηή αθνξνχζε ζηηο επηδξάζεηο πνπ
είραλ δερζεί νη παλεπηζηεκηαθνί δάζθαινη ηνπ Παξηζηνχ απφ ηνλ Αβεξξφε,
Άξαβα ζρνιηαζηή ηνπ Αξηζηνηέιε, ν νπνίνο δίδαζθε ηε ζεσξία πεξί δηηηήο
αιήζεηαο. Ζ ζεσξία απηή έζεηε ζε ακθηζβήηεζε ην δφγκα ηεο Δθθιεζίαο θαη
νδήγεζε ζην λα γίλεη ν Αξηζηνηέιεο ν κέγαο αλήξ ησλ παλεπηζηεκίσλ ηνπ
13νπ αηψλα θαη ηδίσο ηνπ Παλεπηζηεκίνπ ηνπ Παξηζηνχ.

Ζ επαλεκθάληζε ηνπ Αξηζηνηέιε ζηνλ επξσπατθφ ρψξν δελ ήηαλ ρσξίο

ζπλέπεηεο. Ο αξραίνο θφζκνο αλαβίσζε ζηαδηαθά θαη νδήγεζε ζην πξφηππν
ηνπ νπκαληζηή αλζξψπνπ ηεο αλαγέλλεζεο. Έθηνηε ε Δπξψπε γλσξίδεη δχν
αξρέηππα δηαλννχκελσλ. Σν αξρέηππν ηνπ παλεπηζηεκηαθνχ δαζθάινπ θαηά
ηα κεζαησληθά πξφηππα θαη ην αξρέηππν ηνπ νπκαληζηή θηινζφθνπ ζηα
πξφηππα ηεο θιαζζηθήο αξραηφηεηαο. Ο πξψηνο ζπλδέεη ηελ εμνπζία ηνπ κε
ηελ πξνέιεπζε ηνπ ηίηινπ ηνπ, ν δεχηεξνο κε ηε δχλακε ηεο ακθηζβήηεζεο53.

Ζ παπηθή βνύια θαη ε Δπξώπε ησλ ηίηισλ ζπνπδώλ: ε ζεκαζία

ηεο πξνέιεπζεο ηνπ ηίηινπ

Σν πξψην παλεπηζηήκην ηεο Μπνιφληα απέθηεζε πξνλφκηα απφ ηνλ

απηνθξάηνξα Φξεηδεξίθν Μπαξκπαξφζα ην 1154 αιιά κφιηο ην 1252
παξέιαβε ηελ παπηθή βνχια Καη ην παλεπηζηήκην ηνπ Παξηζηνχ είρε δερζεί
πξνλφκηα απφ ηνλ πάπα ΢ειεζηίλν ην 1174 θαη απφ ην βαζηιηά Φίιηππν
Αχγνπζην ην 1200. Αιιά ην παλεπηζηήκην έιαβε ηελ επίζεκε επηθχξσζή ηνπ
απφ ηνλ παπηθφ εθπξφζσπν Robert de Courson κφιηο ην 1231. Ήηαλ κηα
βνχια πνιχ ζεκαληηθή απηή ηνπ πάπα Γξεγνξίνπ ηνπ 9 Parens scientiarum
universitas πνπ δφζεθε ζην παλεπηζηήκην ηνπ Παξηζηνχ ην 123154.

Ζ ηζηνξία ηνπ παλεπηζηεκίνπ ηεο ΢αιακάλθα είλαη εμίζνπ

δηαθσηηζηηθή. Αθνχ ηδξχζεθε σο βαζηιηθφ ίδξπκα απφ ηνλ βαζηιηά Αιθφλζν Η
ην ΢νθφ ηεο Καζηίιεο ην 1254 έιαβε απφ ηνλ πάπα Αιέμαλδξν Γ ηε βνχια
licentia ubique docendi ην 1255. Ζ επηηπρία απηψλ ησλ παλεπηζηεκίσλ
εμαζθαιίζζεθε κέζσ ηεο ρνξήγεζεο ησλ έγθπξσλ ηίηισλ γηα φιε ηε
ρξηζηηαλνζχλε πνπ δηαζθάιηδε φπσο επηζεκάλζεθε ήδε ε παπηθή βνχια.

Ζ βνχια ήηαλ ην θξίζηκν ζηνηρείν γηα ηελ εγθπξφηεηα ηεο

παλεπηζηεκηαθήο απζεληίαο.

53
Βι. θαη Λε Γθνθ, Οη δηαλννχκελνη ην Μεζαίσλα, αλσηέξσ, ζει. 245-6.
54
Γηα ην πιήξεο θείκελν απηήο ηεο βνχιαο βι.
http://www.fordham.edu/halsall/french/bul.htm

35
 Ζ πξνέιεπζε ηνπ ηίηινπ ζπλδέεηαη κε ηελ εμνπζία εθείλε πνπ επηηξέπεη
ηελ θνηλσληθή κεηαβνιή κέζσ ηελ αλαγλψξηζεο ηνπ ηίηινπ ζπνπδψλ. Ζ
Γαιιηθή Δπαλάζηαζε θαη ν Γηαθσηηζκφο επηδίσμαλ ηελ απνμέλσζε ηνπ
παλεπηζηεκίνπ απφ ηελ Δθθιεζία.

΢ηε Γαιιία ην 1973 θαη κεηά ηε Γαιιηθή Δπαλάζηαζε ηνπ 1789,

θαηαξγήζεθε ην πξντζρχζαλ θαζεζηψο γηα ηα παλεπηζηήκηα πνπ ζεσξήζεθαλ
πεδίν ζπληήξεζεο θαη αλαπαξαγσγήο ηνπ κεζαησληθνχ πλεχκαηνο θαη
δεκεχζεθαλ νη πεξηνπζίεο ηνπο θαζψο βξίζθνληαλ ππφ ηελ επηξξνή ηεο
Δθθιεζίαο. Ο Ναπνιέσλ επαληδξχεη ηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε
ραξαθηεξηζηηθφ ηεο νπνίαο ππήξμε ε νηθνλνκηθή θαη δηνηθεηηθή εμάξηεζή
ηνπο απφ ην θξάηνο. Σφηε θαζηεξψζεθαλ θαη ε εηζαγσγηθέο εμεηάζεηο κε
ζθνπφ ηνλ πεξηνξηζκφ ηνπ αξηζηνθξαηηθνχ ραξαθηήξα ησλ παλεπηζηεκίσλ. Σν
λαπνιεφληεην παλεπηζηήκην είρε επαγγεικαηηθφ πξνζαλαηνιηζκφ θαη ήηαλ ζε
άκεζε ζρέζε κε ην θξάηνο.

Ζ βηνκεραληθή επαλάζηαζε βξήθε δηαθνξεηηθφ πεδίν έθθξαζεο ζηα

αγγιηθά παλεπηζηήκηα ηα νπνία άξρηζαλ ζηαδηαθά λα απνθηνχλ πξαθηηθφ
πξνζαλαηνιηζκφ θαη λα αλνίγνπλ ζην ζχλνιν ησλ πνιηηψλ απφ φιεο ηηο
θνηλσληθέο ηάμεηο. Σα παλεπηζηήκηα αξρίδνπλ ηφηε λα παίδνπλ ην ξφιν
κεραληζκνχ αλνδηθήο θνηλσληθήο θηλεηηθφηεηαο θαη λα θαιιηεξγνχλ
ζπιινγηθέο πξνζδνθίεο γηα βειηίσζε ηεο επαγγεικαηηθήο ζέζεο ησλ πνιηηψλ
κέζσ ησλ ζπνπδψλ. Σν αγγιηθφ παλεπηζηήκην ήηαλ φκσο θαη παξέκεηλε
αλεμάξηεην ηνπ θξάηνπο θαη αλαδεηνχζε πφξνπο ζε ρνξεγίεο 55.

Σέινο ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ είρε ην γεξκαληθφ πξφηππν πνπ ίδξπζε ζηηο

10 Οθησβξίνπ ηνπ 1810 ν Wilhelm Von Humboldt, ππνπξγφο παηδείαο ηεο
Πξσζίαο ηδξχνληαο ην παλεπηζηήκην ηνπ Βεξνιίλνπ. Γηα ηνλ Humboldt ηα
παλεπηζηήκηα δελ πξέπεη λα έρνπλ θπξίσο επαγγεικαηηθφ πξνζαλαηνιηζκφ
αιιά πξέπεη λα είλαη πξνζαλαηνιηζκέλα ζηελ έξεπλα θαη ηελ παξαγσγή λέαο
γλψζεο. Οη ηδέεο ηνπ Wilhelm von Humboldt επεξεαζζήθαλ κεηαμχ άιισλ
απφ ην θηιφζνθν Johann Gottlieb Fichte,θαη ηνπ ζενιφγνπ θαη θηιφζνθνπ
Friedrich Schleiermacher. Μεηά ην 1908 άξρηζε λα δέρεηαη γπλαίθεο σο
θνηηήηξηεο. Απηφ ην παλεπηζηήκην ζπλδέεηαη ζζελαξά κε ηελ έξεπλα θαη ηε
δηδαζθαιία θαη φρη κε ηελ άζθεζε επαγγέικαηνο. Βαζηθφ ηνπ ραξαθηεξηζηηθφ
είλαη ε ραιαξή ηνπ εμάξηεζε απφ ην θξάηνο θαζψο ην πξφηππν ηνπ Humboldt
βαζίδεηαη ζε ίδηνπο πφξνπο θαη έρεη θαηά ζπλέπεηα αθαδεκατθή ειεπζεξία.
Σαπηφρξνλα δίλεη έκθαζε ζηε γεληθή παηδεία θαη ηελ απνθέληξσζε κε έληνλε
δηαζπνξά ησλ παλεπηζηεκηαθψλ ζρνιψλ.

55
Soffer R.N., Discipline and Power, The University, History, and the Making, of
an English Elite, 1870-1930, Stanford University Press, Stanford, California
1994

36
 Μεηά ηε γαιιηθή θαη ηε βηνκεραληθή επαλάζηαζε ε πξνέιεπζε ησλ
ηίηισλ ζπνπδψλ απέθηεζε ζπλεπψο ζεκαληηθφ λφεκα θαζψο νη ηίηινη
ζπνπδψλ έγηλαλ αθνξκή γηα κεγαιχηεξε θνηλσληθή θηλεηηθφηεηα θαη
επαγγεικαηηθή εμεηδίθεπζε παξάιιεια φκσο θαη ιφγσ ηνπ ξφινπ πνπ
δηεθδίθεζε ην εζληθφ θξάηνο ζην λέν παλεπηζηήκην.

Ζ κεηαπνιεκηθή πεξίνδνο αλέδεημε ηε γλψζε σο θεθάιαην κε έληνλε

νηθνλνκηθή ζεκαζία. Ζ Δπξψπε φπσο θαη ε Ακεξηθή αληηκεηψπηζαλ ηε
Γλψζε σο θεθάιαην.

Ζ αλάπηπμε ηεο Δπξψπεο ηεο Γλψζεο είρα σο εθ ηνχηνπ αλαγθαία

ζπλέπεηα ηελ πξνψζεζε ηεο Δπξψπεο ησλ Παλεπηζηεκίσλ θαη ησλ Σίηισλ
΢πνπδψλ

Ζ ζύγρξνλε πξνέιεπζε ησλ ηίηισλ ζπνπδώλ: ηδησηηθή ή δεκόζηα;

Eπηζεκάλζεθε απφ ηελ αξρή φηη ε πξνέιεπζε ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ

ζπλδέζεθε κε ηελ ηζρχ ηνπο ήδε απφ ην Μεζαίσλα. Licentia ubique docenti
κπνξνχζαλ λα ρνξεγήζνπλ κφλνλ ηα παλεπηζηήκηα πνπ ηνπο είρε παξαρσξεζεί
ην ζρεηηθφ δηθαίσκα απφ ηνλ Πάπα. Ζ πξνέιεπζε ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ
ζήκεξα δελ κπνξεί λα ζπλδέεηαη παξά κε ηνλ θξαηηθφ ή κε ραξαθηήξα ηνπο.

Απνηειεί άιιν δήηεκα ε πξνέιεπζε ελφο ηίηινπ ζπνπδψλ απφ ίδξπκα

κε κεγαιχηεξν ή κηθξφηεξν θχξνο αλάινγα κε ηελ αθαδεκατθή ηνπ
αμηνιφγεζε.

Μεηαγελέζηεξα θαη δε πεξίπνπ ζηνλ 19ν αηψλα, ηα θξάηε αλέιαβαλ ηνλ

ξφιν ηνπ ρνξεγνχ ηεο απζεληίαο θαη ηεο εγθπξφηεηαο ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ
αλαιακβάλνληαο κεηαμχ άιισλ ηελ αλαγλψξηζε ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ άιισλ
θξαηψλ56. Σν 19ν αηψλα ε δηδαζθαιία θαη ε παηδεία θεχγνπλ ζηαδηαθά απφ ηα
ρέξηα ησλ εθθιεζηψλ θαη εθθνζκεθεχνληαη πξνο φθεινο ηνπ θξάηνπο.
Γεκηνπξγνχληαη Τπνπξγεία Παηδείαο θαη ν ξφινο ηνπ θξάηνπο βαίλεη
απμαλφκελνο θαη ζπλαξηάηαη κε ηελ αλάπηπμε εζληθήο ζπλείδεζεο 57. Ζ
αλψηαηε εθπαίδεπζε παξφηη απεπζχλεηαη ζε πνιχ κηθξφ κέξνο ηνπ πιεζπζκνχ
ησλ επξσπατθψλ ρσξψλ εθθεχγεη ζηαδηαθά απφ ηε ζθαίξα επηξξνήο ηεο
Δθθιεζίαο.

56
Αληί πνιιψλ Bled J.P., Δπξσπατθέο θνπιηνχξεο, ή επξσπατθή θνπιηνχξα; ζε
Αξβειέξ Δ., Aymar M., Οη Δπξσπαίνη, Νεφηεξε θαη ΢χγρξνλε Δπνρή, Β ηφκνο,
΢αββάιαο 2000, ζει. 313 επ.
57
Bled J.P., Δπξσπατθέο θνπιηνχξεο, ή επξσπατθή θνπιηνχξα; ζε Αξβειέξ Δ.,
Aymar M., Οη Δπξσπαίνη, Νεφηεξε θαη ΢χγρξνλε Δπνρή, Β ηφκνο, ΢αββάιαο
2000, ζει. 328 επ.

37
 ΢ήκεξα ηελ ξχζκηζε ηνπ θαζεζηψηνο ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ δηεθδηθεί
επάμηα θαη ελφςεη ηεο εγθαζίδξπζεο ηεο Δπξψπεο ηεο Γλψζεο ε Δπξσπατθή
Έλσζε.

Ζ κεηαηφπηζε ηεο βνχιαο ζηα ρέξηα ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο ζπληζηά

κηα νπζηαζηηθή κεηαβνιή ζηε ζπλέρεηα ηνπ παλεπηζηεκηαθνχ θαηλνκέλνπ
ζηελ Δπξψπε. Πηζαλφηαηα κάιηζηα κηα επαλάζηαζε.

Έλαο ζχγρξνλνο πξνβιεκαηηζκφο γηα ηελ ηξηηνβάζκηα ή αλψηαηε

εθπαίδεπζε ζηελ Δπξψπε ην δίρσο άιιν δελ εζηηάδεη ζην δήηεκα ηεο θχζεο
ησλ αλσηάησλ εθπαηδεπηηθψλ ηδξπκάησλ, νχηε ζε απηφ ηεο ρξεκαηνδφηεζήο
ηνπο. Οχηε πξνθαλψο ζηελ πξνέιεπζε ηνπ ηίηινπ απφ ΝΓΠΠ ή ΝΠΗΓ 58.
Σν λνκηθφ ηνπο θαζεζηψο απνηειεί ελδηαθέξνλ πεδίν κειέηεο αιιά εδψ
εληνπίδεηαη θπξίσο ην ζεκείν πνπ αλαδεηθλχεη ην λφεκα ηεο ηξηηνβάζκηαο
εθπαίδεπζεο σο ρψξν δεκηνπξγίαο elites, σο ρψξν δηάδνζεο ηεο γλψζεο θαη
ηεο εμνπζίαο. Ζ δεκφζηα ή ηδησηηθή θχζε ηνπο έρεη πνιχ κηθξφηεξε ζεκαζία
ζην κέηξν πνπ ην θχξνο ηνπο δηαζθαιίδεηαη απφ ηελ παξάδνζε θαη ηελ
απνηειεζκαηηθφηεηα ηνπ ζθνπνχ ηνπο. Ζ δεκηνπξγία ηεο «Δπξψπεο ηεο
Γλψζεο» βαζίδεηαη πιένλ θαηά ηηο επηδηψμεηο ησλ επξσπατθψλ θαλφλσλ θαη
νξγάλσλ ηφζν ζην ηδησηηθφ φζν θαη ζην δεκφζην πεδίν. H Δπξψπε ππεξήθαλε
γηα ην παλεπηζηεκηαθφ θαηλφκελν πνπ αλαπηχρζεθε κεηά ην Μεζαίσλα ζην
ρψξν ηεο επηδηψθεη ηελ εμέιημή ηνπ αληαγσληζηηθά θαη δεκηνπξγηθά
αλαγλσξίδνληαο ηηο αδπλακίεο ηνπ θαη κε ζηφρν ηελ ειεχζεξε εγθαηάζηαζε.

Οη ηίηινη ζπνπδψλ κε ηε ζεηξά ηνπο εληάζζνληαη ζε έλα απηφλνκν

ζχζηεκα αλαγλψξηζεο ην νπνίν πξνζδηνξίδεηαη απφ θαλνληζηηθά κέηξα πνπ
θαζνξίδεη ε Έλσζε. Αλ ζπλεπψο ζην Μεζαίσλα ήηαλ ν Πάπαο πνπ επέηξεπε
ζηα Παλεπηζηήκηα λα παξαρσξνχλ ηε Licentia ubique docenti ζήκεξα είλαη ε
΢πλζήθε θαη νη νδεγίεο πνπ εθδίδνληαη ζχκθσλα κε απηή.

Παηδεία θαη αλώηαηε εθπαίδεπζε: Ηδησηηθή θαη Γεκόζηα

Σξφπνη πξνζέγγηζεο ηεο γλψζεο ππάξρνπλ απφ ηελ αξραηφηεηα ζε

δηάθνξεο κνξθέο πνπ πξναλαγγέιινπλ ηελ κεηέπεηηα δεκηνπξγία elites κέζσ
εθπαηδεπηηθψλ ζεζκψλ. Ο ξφινο ηεο ζξεζθείαο ε νπνία ζπλδέζεθε κε ηελ
ηθαλφηεηα αλάγλσζεο θαη γξαθήο αιιά θαη εξκελείαο ησλ θεηκέλσλ ππήξμε
θαηαιπηηθφο.

Παλεπηζηήκην ζεσξείηαη ν ζεζκφο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο θαη έξεπλαο,

ν νπνίνο ρνξεγεί αθαδεκατθνχο ηίηινπο φισλ ησλ επηπέδσλ. Ο φξνο
παλεπηζηήκην πξνέξρεηαη απφ κεηαγξαθή ζηελ ειιεληθή ηνπ φξνπ universitas

58
Ννκηθά Πξφζσπα Ηδησηηθνχ Γηθαίνπ (ΝΠΗΓ)

38
θαζψο νη πξψηα κεζαησληθά επξσπατθά παλεπηζηήκηα ήηαλ απιέο νκάδεο
ζθεπηνκέλσλ 59.

Ο θξαηηθφο ή κε ραξαθηήξαο είλαη εθηφο ζπδεηήζεσο γηα ηελ

αξραηφηεηα φπνπ άλζηζαλ νη πξψηνη ζεζκνί αλψηαηεο παηδείαο. Ζ αξραία
Αθαδεκία ηνπ Πιάησλνο δίδαζθε ηνπο καζεηέο θηινζνθία, καζεκαηηθά θαη
γπκλαζηηθή ζηελ Αζήλα. Καη ζε άιιεο αξραίεο πφιεηο φκσο ππήξραλ αλάινγνη
ζεζκνί φπσο ε Κσο (παηξίδα ηνπ Ηππνθξάηε) φπνπ ππήξρε ηαηξηθή ζρνιή ή ε
Ρφδνο φπνπ ππήξρε ζρνιή θηινζνθίαο. Θεζκνί αλάινγνη κε ηα ζχγρξνλα
παλεπηζηήκηα ππήξραλ επίζεο ζηε Πεξζία θαη ηνλ Ηζιακηθφ θφζκν ηδίσο ε
Αθαδεκία Gundishapur. Καη ζηελ αξραία Κίλα ζπλαληψληαη εμάιινπ ζεζκνί
αλψηαηεο εθπαίδεπζεο.

Ο παλεπηζηεκηαθφο ζεζκφο είλαη αξραηφηαηνο αλ θαη δελ είρε πάληα ηελ

ίδηα κνξθή. ΢εκαληηθέο δηαθσλίεο ππάξρνπλ γηα ην πνηα ήηαλ ηα αξραηφηεξα
παλεπηζηήκηα ηνπ θφζκνπ. Αλ ζεσξεζεί σο παλεπηζηήκην απιψο έλαο ζεζκφο
αλψηαηεο εθπαίδεπζεο ηφηε ε επηινγή είλαη κεηαμχ ησλ παλεπηζηεκίσλ
Takshashila, Nalanda and Al-Azhar αιιά αλ ζπκπεξηιάβνπκε θαη ηελ αξρηθή
έλλνηα ηνπ φξνπ απφ ηα ιαηηληθά ηφηε ζα πξέπεη λα ζεσξεζεί σο ην αξραηφηεξν
παλεπηζηήκην απηφ πνπ ηδξχζεθε ην 849 ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε απφ ηνλ
απηνθξάηνξα Μηραήι ηνλ ηξίην, ην παλεπηζηήκην ηεο Magnaura60.
Αθνινχζεζαλ ηα παλεπηζηήκηα ηνπ ΢αιέξλν (9νο αηψλαο), ηεο Μπνιφληα
(1088) ηνπ Παξηζηνχ (1100) ην νπνίν κεηεμειίρζεθε ζηε ΢νξβφλλε. Σα
πεξηζζφηεξα κεζαησληθά παλεπηζηήκηα ήηαλ ππφ ηελ αηγίδα ηεο Καζνιηθήο
Δθθιεζίαο.

΢ηελ Καξνιίγηα πεξίνδν ν Καξινκάγλνο ίδξπζε έλαλ ηχπν Αθαδεκίαο

ν νπνίνο νλνκάζζεθε ην ζρνιείν ηνπ παιαηηνχ ή scola palatina, ζην Aachen,
πφιε θαη ηεο ζχγρξνλεο Γεξκαλίαο. Έλα άιιν ζρνιείν πνπ ζήκεξα
ελζσκαηψλεηαη απφ ηελ Brexgata University Academy, ηδξχζεθε ην 798 απφ
Καξνιηγηαλνχο αξρεγνχο θνληά ζηελ Noyon, πφιε πνπ ζήκεξα βξίζθεηαη ζηε
Γαιιία. Απφ κηα επξεία νπηηθή νη καζεηέο, αξηζηνθξάηεο θαη θιεξηθνί θαζψο
θαη ν ίδηνο ν Καξινκάγλνο έιαβαλ απηέο ηηο πξσηνβνπιίεο γηα ηελ
αλαπαξαγσγή ελφο ζπζηήκαηνο παηδείαο ηθαλφ λα εθπαηδεχζεη αξηζηνθξάηεο
θαη ηα ηέθλα ηνπο ην νπνίν ππήξμε ν πξνάγγεινο ησλ παλεπηζηεκίσλ ηεο
ζχγρξνλεο Γπηηθήο Δπξψπεο απφ ηνλ 11ν αηψλα.

Σν 12ν αηψλα ε Καζνιηθή Δθθιεζία έγηλε έλα ησλ θπξηφηεξσλ

πλεπκαηηθψλ θαη πνιηηηζηηθψλ θέληξσλ δηαλφεζεο ζηνλ θφζκν. Ζ Καζνιηθή
Δθθιεζία αλέιαβε ηε δηαηήξεζε ησλ επηηεπγκάησλ ηνπ αξραίνπ θφζκνπ πνπ
κέζσ ηνπ αξαβηθνχ θφζκνπ επαλήιζαλ ζηελ επξσπατθή ήπεηξν. Ξεθίλεζαλ

59
http://en.wikipedia.org/wiki/University
60
University of Magnaura αλαιπηηθά βι.
http://en.wikipedia.org/wiki/University_of_Constantinople

39
ινηπφλ νη lectiones magistralis ζηε δηάξθεηα ησλ νπνίσλ ζπδεηείην ε
θηινζνθία ηνπ Αξηζηνηέιε.

Σα καζήκαηα απηά δηαδφζεθαλ ζηελ Δπξψπε θαη ε κεγάιε ηνπο

επηηπρία ζπλνδεχζεθε απφ ηελ παπηθή βνχια. ΢ηε Μπνιφληα φπνπ θαη
δεκηνπξγήζεθε έλα απφ ηα πξψηα ηέηνηα παλεπηζηεκηαθά κνξθψκαηα
γελλήζεθε έηζη ε Alma mater studiorum (ε νπνία είλαη απφ ην 2000, ε
επίζεκε νλνκαζία ηνπ παλεπηζηεκίνπ ηεο Μπνιφληαο). Ζ παξνπζία πνιιψλ
μέλσλ θνηηεηψλ ζηε Μπνιφληα νδήγεζε ζηελ δεκηνπξγία κηαο έλσζεο ε νπνία
νλνκάζζεθε universitates, θαη ηδξχζεθε απφ ηνπο θνηηεηέο γηα λα
πξνζηαηεχζεη ηα δηθαηψκαηά ηνπο. Πξηλ ηελ ίδξπζε ηνπ παλεπηζηεκίνπ ηεο
Μπνιφληα ππήξρε ζην ΢αιέξλν ε Ippocratica Schola medica salernitana, 50
πεξίπνπ έηε αξραηφηεξε ηνπ παλεπηζηεκίνπ ηεο Μπνιφληα. ΢χκθσλα κε
θάπνηνπο ηζηνξηθνχο ην παλεπηζηήκην ηεο Παβίαο ήηαλ αθφκε παιαηφηεξν
θαηά 200 έηε. Σν 1224 ηδξχζεθε ην παλεπηζηήκην ηεο Νάπνιεο απφ ηελ
επηζπκία ηνπ Φξεηδεξίθνπ ηνπ ΗΗ, θαη ιίγν λσξίηεξα ην 1222 ην παλεπηζηήκην
ηεο Πάδνπαο.

Δίλαη θαλεξφ φηη απφ ηελ πξψηκε πεξίνδν ηεο δεκηνπξγίαο ηνπ
παλεπηζηεκηαθνχ θαηλνκέλνπ ην θφζηνο ηνπο αλέιαβε ν θιήξνο. Σν θξαηηθφ
παλεπηζηήκην, αξρηθά σο εζληθφ θαη ζηε ζπλέρεηα σο ρξεκαηνδνηνχκελν απφ
ην θξάηνο είλαη πξφζθαην θαηλφκελν. Σν πξψην εζληθφ παλεπηζηήκην είλαη
απηφ ηεο Πξάγαο61. Ζ ζχλδεζε ησλ παλεπηζηεκίσλ κε ηα θξάηε είλαη
θαηλφκελν πξφζθαην ηζηνξηθά.

Σν πξώην εζληθό παλεπηζηήκην ηεο Πξάγαο

Σν παλεπηζηήκην ηεο Πξάγαο62 γελλήζεθε δηεζλέο φπσο φια ηα

παλεπηζηήκηα ηεο επνρήο ηνπ. ΢χληνκα βξίζθεηαη ζηα ρέξηα ησλ Γεξκαλψλ
θαζεγεηψλ θαη θνηηεηψλ πνπ γίλνληαη φιν θαη πεξηζζφηεξνη εξρφκελνη
αληηκέησπνη κε ην ηζέρηθν ζηνηρείν. Παξάιιεια κε ηελ εζληθή δεκηνπξγείηαη
θαη κηα ζπληερληαθή ζχγθξνπζε θαζψο νη Σζέρνη πνπ εθπξνζσπνχλ ηηο ιατθέο
ηάμεηο δηεθδηθνχλ έδξεο απφ ηνπο Γεξκαλνχο νη νπνίνη εθπξνζσπνχλ ηνπο
πινχζηνπο, ηνπο επγελείο θαη ηνλ θιήξν. Ο Γηαλ Υνπο63 πξηλ θαεί ζηελ ππξά

61
Λε Γθνθ, Οη δηαλννχκελνη ην Μεζαίσλα. Πην πάλσ ζει. 219.
62
Σν Παλεπηζηήκην ηνπ Καξφινπ είλαη ην παιαηφηεξν θαη κεγαιχηεξν ηζερηθφ
παλεπηζηήκην θαη κεηαμχ ησλ παιαηφηεξσλ παλεπηζηεκίσλ ζηελ Δπξψπε,
ηδξχζεθε ην 1348 ζηελ Πξάγα απφ ην βαζηιηά Κάξνιν ηνλ Γ΄. Αλαιπηηθά βι. ζε
http://www.cuni.cz/
63
Ο Γηαλ Υνπο (Jan Hus) (1369 -1415 ήηαλ Σζέρνο (Βνεκφο) ζξεζθεπηηθφο
θηιφζνθνο, κεηαξξπζκηζηήο θαη θαζεγεηήο ζην Παλεπηζηήκην ηνπ Καξφινπ ζηελ
Πξάγα.

40
ζα θαηαθέξεη λα ζπλδέζεη ηνλ παλεπηζηεκηαθφ θφζκν κε ην ιατθφ ζηνηρείν θαη
νη Σζέρνη λα επηθξαηήζνπλ ζην παλεπηζηήκην ηεο Πξάγαο δίλνληαο φξθν ζην
βαζηιηά ηεο Βνεκίαο. Οη Γεξκαλνί εγθαηαιείπνπλ ηελ Πξάγα θαη ηδξχνπλ ην
παλεπηζηήκην ηεο Λεηςίαο. Έλα εζληθφ παλεπηζηήκην γελλήζεθε ελψ ν θφζκνο
ησλ δηαλννχκελσλ θαη ησλ θαζεγεηψλ ηεο επνρήο ζπλδέεηαη κε ηελ πνιηηηθή
εμνπζία. Αθνινχζεζε ε κεηαβνιή ηνπ παλεπηζηεκίνπ ηνπ Παξηζηνχ ζε
Γαιιηθφ θαη ν Κάξνινο Δ ην νλφκαζε «πξψηε θφξε ηνπ βαζηιηά».

Ζ ζχλδεζε ηνπ παλεπηζηεκηαθνχ θαηλνκέλνπ κε ηελ βαζηιηθή θαη ελ

γέλεη ηελ εζληθή εμνπζία απνηέιεζε κηα θξίζηκε θακπή ζηελ πνξεία ηεο
επξσπατθήο ζθέςεο θαζψο ηελ απεμάξηεζε απφ ηε ζξεζθεπηηθή θαη ηελ
ελέηαμε ηδίσο ζηελ πνιηηηθή εμνπζία. Γίλεηαη ιφγνο ζηαδηαθά γηα θξαηηθά θαη
ηδησηηθά παλεπηζηήκηα. Έλα δήηεκα πνπ απαζρνιεί θαη ηε ζχγρξνλε ειιεληθή
πξαγκαηηθφηεηα κέρξη ζήκεξα.

Ζ Ρσκαηνθαζνιηθή εθθιεζία ζεψξεζε ηηο δηδαζθαιίεο ηνπ αηξεηηθέο θαη ν Υνπο

θαηαδηθάζηεθε ην 1411 απφ ην ΢πκβνχιην ηεο Κσλζηαληίαο ηεο λφηηαο
Γεξκαλίαο ζε ζάλαην.

Ο Υνπο έπαημε θαζνξηζηηθφ ξφιν ζην πξνηεζηαληηθφ θίλεκα ην νπνίν είρε

άζθεζε ηζρπξή επηξξνή ζηελ θεληξηθή Δπξψπε, θαη ηδηαίηεξα νη δηδαζθαιίεο ηνπ
Μαξηίλνπ Λνχζεξνπ. ΋ζνη αζπάδνληαλ ηηο ζέζεηο ηνπ Υνπο απνθιήζεθαλ
«Υνπζίηεο». Οη πφιεκνη ησλ Υνπζηηψλ νδήγεζαλ ζηηο ζπκθσλίεο ηεο Βαζηιείαο
νη νπνίεο έδσζαλ ηε δπλαηφηεηα λα ππάξμεη κηα κεηαξξπζκηζκέλε εθθιεζία ζην
Βαζίιεην ηεο Βνεκίαο, ζρεδφλ έλαλ αηψλα πξνηνχ λα πξαγκαηνπνηεζνχλ ηέηνηεο
εμειίμεηο απφ ηνλ ινπζεξαληθφ αλαζρεκαηηζκφ.

Σν εθηελέο ζπγγξαθηθφ έξγν ηνπ Υνπο απέθηεζε πξνεμέρνπζα ζέζε ζηελ ηζηνξία
ηεο ηζερηθήο ινγνηερλίαο. Δίλαη, επίζεο, ππεχζπλνο γηα ηελ εηζαγσγή ηεο ρξήζεο
ησλ δηαθξηηηθψλ (εηδηθά ην ραηζεθ) ζηελ ηζερηθή νξζνγξαθία, πξνθεηκέλνπ λα
αληηπξνζσπεπζεί θάζε ήρνο απφ έλα εληαίν ζχκβνιν.

41
 Από ην πξώην εζληθό παλεπηζηήκην ζην παλεπηζηήκην ηεο Δπξώπεο θαη
ζηελ Δπξώπε ησλ παλεπηζηεκίσλ

Ζ αλάδεημε ηνπ πξψηνπ εζληθνχ παλεπηζηεκίνπ ζηελ Δπξψπε απνηειεί ηελ

θξίζηκε ζηηγκή ζηελ ηζηνξία ηεο κεηά ηελ νπνία ε εζληθή ηαπηφηεηα νηθνδνκείηαη
ζην πιαίζην ησλ παλεπηζηεκίσλ κε θνξείο ηνπο αθαδεκατθνχο δαζθάινπο.

Απηφ ην παλεπηζηήκην θαη ηελ απνηειεζκαηηθή παξνπζία ηνπ ζηελ

επξσπατθή ηζηνξία πηνζέηεζαλ νη θνηλνηηθέο ζεσξίεο ελφςεη ηεο θαηαζθεπήο ηνπ
εληαίνπ επξσπατθνχ ρψξνπ παηδείαο θαη γλψζεο, ζεσξψληαο φηη κέζσ απηνχ είλαη
δπλαηή ε δεκηνπξγία ηεο ζχγρξνλεο επξσπατθήο ηαπηφηεηαο (Ζ νηθνδφκεζε ηνπ
εληαίνπ επξσπατθνχ ρψξνπ παηδείαο θαη γλψζεο (Α κέξνο)).

Ζ πξνζπάζεηα απηή θπζηθά δελ έκεηλε ρσξίο ηηο αλαγθαίεο αληηδξάζεηο

απφ ηα θξάηε κέιε ηα νπνία δηεθδίθεζαλ ηελ απνθιεηζηηθφηεηα ζηελ δεκηνπξγία
ηαπηνηήησλ ζηα εδάθε ηνπο θαη ζεψξεζαλ ηελ επξσπατθή παηδεία σο επηθίλδπλε
γηα ηελ εζληθή ηνπο ηαπηφηεηα. Υαξαθηεξηζηηθφ ηέηνην παξάδεηγκα ππήξμε ε
Διιάδα ε νπνία γηα ζπγθεθξηκέλνπο ηζηνξηθνχο ιφγνπο είρε ζεζπίζεη θαη εηδηθή
ζπληαγκαηηθή δηάηαμε ε νπνία φξηδε φηη ηα παλεπηζηήκηα είλαη απνθιεηζηηθά
θξαηηθνί θνξείο ελψ ηαπηφρξνλα πεξηέγξαθε ηνπο ζθνπνχο ηεο παηδείαο ζην
΢χληαγκά ηεο (Ζ ακθηζβήηεζε ηνπ εληαίνπ επξσπατθνχ ρψξνπ παηδείαο θαη
γλψζεο (Β κέξνο)

42
 Μέξνο Α

Ζ νηθνδόκεζε ηνπ Δληαίνπ Δπξσπατθνύ Υώξνπ Παηδείαο θαη Γλώζεο

43
 Ζ νηθνδφκεζε ηνπ εληαίνπ επξσπατθνχ ρψξνπ παηδείαο θαη γλψζεο είλαη
κηα αξγή δηαδηθαζία ε νπνία ζηνρεχεη ζηε ζπγθξφηεζε ηεο επξσπατθήο
ηαπηφηεηαο. Ο ζηφρνο απηφο είλαη ακθίβνιν αλ ζα επηηεπρζεί ηζηνξηθά θαη πάλησο
είλαη κηα ηδηαίηεξα πεξίπινθε δηαδηθαζία ελφςεη ηεο ηζηνξίαο ηεο Δπξψπεο.

Ζ ζηφρεπζε ηεο Δπξψπεο ζηε Γλψζε έρεη πάλησο θαη εμσζηξεθή

αηηηνιφγεζε. Με ηελ δεκηνπξγία κηαο ηζρπξήο ηαπηφηεηαο κε φπιν ηε Γλψζε ε
Δπξψπε επηδηψθεη λα αληηπαξαηεζεί ζηελ δηεζλή αγνξά ηεο γλψζεο θαη λα πςψζεη
ην αλάζηεκα ην νπνίν ζεσξεί φηη δηθαηνχηαη λα έρεη ιφγσ ηεο καθξάο ηεο
παξάδνζεο ζηελ παηδεία.

Δλφςεη ηεο επίηεπμεο απηψλ ησλ ζηφρσλ επηζηξαηεχεηαη ν κεραληζκφο

δεκηνπξγίαο elites ηα παλεπηζηήκηα ηα νπνία πξνάγνπλ ηελ αξηζηεία. Οη λένη
επξσπαίνη επγελείο κε ηίηινπο επξσπατθνχο νθείινπλ λα ιάβνπλ κέξνο ζηνλ
δηεζλή πφιεκν ηεο γλψζεο θαη λα αλαδείμνπλ ηελ ηζηνξηθή ππφζηαζε ηεο
Δπξψπεο. ΋ια ηνχηα ζε κηα πεξίνδν ε νπνία δειψλεη ηελ πελία ηεο σο πξνο ηελ
ηάμε ησλ δηαλννπκέλσλ θαη αλαδεηά έξκα απέλαληη ζηηο ηζηνξηθέο ζπγθπξίεο πνπ
ζπρλά ηελ μεπεξλνχλ.

Ζ δηαδηθαζία απηή είλαη εμαηξεηηθά ηδηφξξπζκε θαζψο ε δεκηνπξγία ελφο

ζπγθξνηεκέλνπ ζπζηήκαηνο γλψζεο ζηνρεχεη ηαπηφρξνλα ζηε δεκηνπξγία ελφο
ηδενινγήκαηνο φπσο ε επξσπατθή ηαπηφηεηα. Σνχην είλαη παξάδνμν θαζψο νη
αθαδεκατθνί ζεζκνί επηηχγραλαλ ηελ αλαπαξαγσγή κηαο πθηζηάκελεο ηδενινγίαο
θαη ηελ πξνψζεζε ησλ ηαπηνηήησλ ελψ ε δεκηνπξγία ηνπο είρε πξνεγεζεί
βαζηζκέλε ζε άιιεο ηζηνξηθέο δηαδηθαζίεο. Ζ πξφθιεζε είλαη ηδηαίηεξε φζν θαη
δχζθνιε ζηελ πξαγκάησζή ηεο.

Δμάιινπ ε νηθνδφκεζε ηνπ επξσπατθνχ ρψξνπ παηδείαο θαη γλψζεο δελ

κπνξεί λα αγλνεί ηελ ηδηνκνξθία πνπ ηνλ ραξαθηεξίδεη ήδε απφ ηα κεζαησληθά
ρξφληα θαη πνπ ελ πνιινίο ηνλ θνζκεί: ηελ δπλακηθή ηεο ακθηζβήηεζεο. ΢ε
αληίζεζε κε παηδαγσγηθνχο κεραληζκνχο νη νπνίνη επηθεληξψζεθαλ ζηελ
νηθνλνκία θαη ηελ παξαγσγηθφηεηα, φπσο απηνί ησλ ΖΠΑ, ε Δπξψπε πάζρεη απφ
ηηο αξεηέο ηεο: ηελ αμία δειαδή ηεο ακθηζβήηεζεο.

44
 Ζ Δπξώπε ηεο Γλώζεο, ε Δπξώπε ησλ Παλεπηζηεκίσλ θαη ε Δπξώπε
ηεο ακνηβαίαο αλαγλώξηζεο ησλ ηίηισλ ζπνπδώλ:
ηξία δηαθνξεηηθά πξόζσπα ηνπ ίδηνπ πξσηαγσληζηή

Σε κνλαρηθφηεηα ηεο ζθέςεο θαη ηεο πλεπκαηηθήο δηαδξνκήο ησλ

αλζξψπσλ δελ ηελ απνδέρεηαη ν ζχγρξνλνο ιφγνο. Αληίζεηα εληάζζεη ηε ζθέςε
ζηηο θνηλσληθέο δνκέο ζεσξψληαο φηη ε γλψζε είλαη δπλαηφ λα ζπληζηά αγαζφ ηεο
θνηλσλίαο. Ο ιφγνο γηα ηελ «θνηλσλία ηεο γλψζεο» ελέρεη θαη‟ απηφ έλα
παξάδνμν. Απφ ηε κηα κεξηά απνδέρεηαη θαη εμαίξεη ηε ζεκαζία ηεο γλψζεο, απφ
ηελ άιιε φκσο ηελ εληάζζεη ζε θνηλσληθά πιαίζηα αγλνψληαο ηελ έδξα ηεο
γλψζεο πνπ είλαη ν αλζξψπηλνο λνπο. Ζ αηνκηθή νληφηεηα είλαη ν κφλνο αιεζηλφο
ηφπνο ηεο γλψζεο θαη γηα ην ιφγν απηφ ε γλψζε ζπλδέεηαη κε ην ζχλνιν ηεο
πξνζσπηθφηεηαο ηνπ αλζξψπνπ. Ζ ζχγρξνλε αληίιεςε φκσο γηα ηε γλψζε
επηθεληξψλεηαη ζηηο νηθνλνκηθέο ηεο αλαθνξέο θαη ζηελ ζεκαζία ηεο σο ζηνηρείν
άζθεζεο εμνπζίαο θαη δηεζλνχο αληαγσληζκνχ.

Ζ αλάπηπμε ηνπ ιφγνπ γηα ηε Γλψζε σο νηθνλνκηθνχ αγαζνχ θαη σο

ζηνηρείνπ θπξηαξρίαο δελ αλαηξεί πάλησο ηελ απηνλφεηε αιήζεηα φηη ε ζθέςε
παξακέλεη πξνζσπνθεληξηθφ δηάβεκα, φηη εθηφο απφ νηθνλνκηθφ έρεη θαη εζηθφ
ραξαθηήξα θαη φηη πέξαλ ηεο θαηλνηνκίαο πνπ επαγγειίδεηαη έρεη θαη έλα κεγάιν
ηζηνξηθφ θνξηίν πνπ δελ είλαη δπλαηφ λα αγλνείηαη. Έηζη φζν θαη αλ έρεη
θαηλνκεληθά ζπξξηθλσζεί ν ξφινο ηνπ δηαλννπκέλνπ αλζξψπνπ ππάξρεη θαη επηδεί
ζην πεδίν ησλ κνλάδσλ θαη φρη ησλ θνηλσληψλ, φπσο άιισζηε ζπλέβε ηζηνξηθά
γηα πνιινχο πνιινχο αηψλεο.

Ζ θνηλσλία ηεο γλώζεο σο θαηλνηόκνο αλαθνξά

Απφ ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970 άξρηζε λα απνθξπζηαιιψλεηαη έλα

πεδίν πξνβιεκαηηζκνχ γχξσ απφ ηα κείδνλα πνιηηηθά δεηήκαηα ηεο γλψζεο ζηε
ιεγφκελε «κεηαβηνκεραληθή επνρή»64. Ζ ζπλέπεηα είλαη φηη κεηακνξθψλεηαη φιν
ην πεδίν ηεο εθπαηδεπηηθήο δηαδηθαζίαο, ελψ ε γλψζε απνηειεί κείδνλα θαηάζεζε
ζηνλ αληαγσληζκφ γηα ηελ εμνπζία65. Ζ ζέζε απηή έρεη επηβεβαησζεί θαη έρεη
αλαρζεί πιένλ ζε ζεκαληηθή πνιηηηθή ζην δηεζλή ράξηε.

64
–ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα απνηειεί ην ακθηιεγφκελν αιιά ζεκαληηθφ έξγν
ηνπ Εαλ Φξαλζνπά Λπνηάξ «Ζ κεηακνληέξλα Καηάζηαζε» (1979) ην νπνίν
έθεξε ηνλ ππφηηηιν «αλαθνξά ζηε γλψζε». Κεληξηθή ζέζε ησλ ζπιινγηζκψλ ηνπ
Λπνηάξ θαηέρεη ε δηαπίζησζε φηη ε γλψζε απνηειεί έλα λέν δηαθχβεπκα ζηηο
θνηλσλίεο ηεο πιεξνθνξίαο θαη ηεο επηθνηλσλίαο. Αλαδεηθλχεηαη ζε παξαγσγηθή
δχλακε θαη ζπλδέεηαη θαηαιπηηθά κε ηελ έλλνηα ηεο απνδνηηθφηεηαο.
65
Βι. θαη Γαδή E., Κνηλσλίεο ηεο Γλψζεο. Αηηήκαηα θαη ΢πλζήκαηα ζε
http://dep.societies.uth.gr/hmerida-20041020/Efi_Gazi.doc

45
 Καη κφλνλ ε αλαθνξά ησλ επξσπατθψλ δηαιέθησλ ζηε «γλψζε» δελ
κπνξεί παξά λα καο θέξεη ζην λνπ ηελ απψιεηα ηνπ παξαδείζνπ. Αξρεηππηθά γηα
ην ρξηζηηαλφ ε γλψζε θαη ν φθηο ζπλδένληαη κε ηελ απψιεηα ηεο επδαηκνλίαο ηνπ
ζετθνχ ηφπνπ θαη ηελ εκπινθή ηνπ αλζξψπνπ κε ηελ εξγαζία. Οη θνηλσλίεο ηεο
γλψζεο ην δίρσο άιιν ζπλδένπλ ηε γλψζε κε ηελ παξαγσγή θαη ηελ εξγαζία.

Ο φξνο «θνηλσλίεο ηεο γλψζεο» θπξηαξρεί ζην δεκφζην δηάινγν66

ππνθαζηζηψληαο ζε νινέλα θαη κεγαιχηεξν βαζκφ ηνλ φξν «θνηλσλίεο ηεο
πιεξνθνξίαο» πνπ ηέζεθε ελ ρξήζεη απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1970 θαη εμήο
πξνθεηκέλνπ λα πεξηγξάςεη ηελ βαξχηεηα ησλ ηερλν-επηζηεκνληθψλ εμειίμεσλ
θαη ηε ζεκαζία ησλ αιιαγψλ ζην πεδίν ηεο αλάπηπμεο, ηεο δηαθίλεζεο θαη ηεο
ρξήζεο ηεο πιεξνθνξίαο.

H έλλνηα ηεο γλψζεο δελ βξίζθεηαη απιψο ζην επίθεληξν ηνπ δεκφζηνπ
ελδηαθέξνληνο αιιά πξνζιακβάλεη λέα λνήκαηα θαη ζεκαζίεο θαζψο δηαθηλείηαη
ζε δηαθνξεηηθά πεξηβάιινληα θαη ζπιάθνπο πξνβιεκαηηζκνχ ή νηθνλνκηθνχ θαη
πνιηηηθνχ ζρεδηαζκνχ. H πηνζέηεζή ηεο πξφζθαηα απφ ηελ Παγθφζκηα Σξάπεδα
ζε έθζεζε κε ηίηιν «H ζπγθξφηεζε ησλ θνηλσληψλ ηεο γλψζεο» (2002) θαη ε
δηνξγάλσζε δηεζλνχο θφξνπκ ππφ ηελ αηγίδα ηεο UNESCO67 κε ζέκα «απφ ηηο
θνηλσλίεο ηεο πιεξνθνξίαο ζηηο θνηλσλίεο ηεο γλψζεο» (2003) απνηεινχλ δχν
κφλν παξαδείγκαηα ηνπ ελδηαθέξνληνο πνπ πξνζειθχεη αιιά θαη ησλ
νηθνλνκηθψλ, πνιηηηθψλ θαη θνηλσληθνπνιηηηζκηθψλ δηαθπβεπκάησλ πνπ
εκπεξηέρνληαη ζηε ζπγθεθξηκέλε έλλνηα.

Χο θνηλσλία ηεο γλψζεο λνείηαη απηή φπνπ ε γλψζε θαζίζηαηαη ε

θπξίαξρε δχλακε δεκηνπξγηθφηεηαο. Οη θνηλσλίεο ηεο γλψζεο έρνπλ ην
ραξαθηεξηζηηθφ φηη ε γλψζε ζπληζηά βαζηθφ ζηνηρείν θάζε αλζξψπηλεο δξάζεο,
νηθνλνκηθήο, θνηλσληθήο, πνιηηηζηηθήο ή άιιεο. Οη θνηλσλίεο ηεο γλψζεο δελ
απνηεινχλ θάηη λέν ζηελ ηζηνξία ηνπ αλζξψπνπ. Ζ θαηλνηνκία ζην ζχγρξνλν
δηάινγν επηθεληξψλεηαη ζηελ πξφνδν ηεο ηερλνινγίαο θαη ζηελ γεσγξαθηθή
πξνζέγγηζε68.

Ζ θαηλνηφκνο απηή έλλνηα εηζήιζε ζην ιεμηιφγην ηεο ζηαδηαθά

παγθνζκηνπνηνχκελεο θνηλσλίαο σο λενινγηζκφο πνπ ζεκαίλεη θάηη ηδηαίηεξν θαη

66
Fayard P., Culture et stratégie japonaises dans la société de la connaissance,
Dunod, 2006, Prax J.Y, Le guide du knowledge management, concepts et
pratiques du management de la connaissance, Dunod, 2000.

67
Towards Knowledge Societies: UNESCO World Report
http://portal.unesco.org/ci/en/ev.php-
URL_ID=20507&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html
68
Γηα ην ζέκα βι. θαη ην Βήκα εηδηθφ έλζεην Newsweek, 24/12/2006.

46
απηνλνκείηαη απφ ηελ παηδεία φπσο ήηαλ γλσζηή παξαδνζηαθά. Ζ γλψζε εηζήιζε
θαηά ηνλ ηξφπν απηφ ζην παηρλίδη ηεο θπξηαξρίαο θαη ηεο ηζρχνο αθνχ κεηά ηνλ
εζληθφ ραξαθηήξα πνπ δηαηήξεζε κέρξη ην ηέινο ηνπ ςπρξνχ πνιέκνπ θαη ηελ
ππεξεθάλεηα πνπ απέθεξε ζηνπο εθαηέξσζελ ζπληειεζηέο, κεηά ην ηέινο ηνπ
έγηλε έλα δηεζλνπνηεκέλν αγαζφ ην νπνίν θαη απηνλνκήζεθε ζην θνηλφ ιεμηιφγην
αιιά θαη ζηε λνκηθή νξνινγία. Ζ Δπξσπατθή Έλσζε έζπεπζε θπζηθά λα είλαη
παξνχζα.

Ζ ΔΔ ππήξμε πξσηνπφξνο ζηε δεκηνπξγία δνκψλ γηα ηελ πξνάζπηζε ηεο

Κνηλσλίαο ηεο Γλψζεο κε απνηέιεζκα ζήκεξα λα γίλεηαη ιφγνο γηα ηελ Δπξψπε
ηεο Γλψζεο. Ζ επξσπατθή απηή αληίιεςε είρε αξθεηέο ηδηνκνξθίεο ζε ζρέζε κε
ηελ παγθφζκηα αληίιεςε νη νπνίεο εθθξάζζεθαλ ζε λνκνζεηηθφ επίπεδν
αλαιπηηθά. Υαξαθηεξηζηηθφ ηεο επξσπατθήο ζεψξεζεο ηεο γλψζεο είλαη ε
ζχλδεζή ηεο κε ηελ επξσπατθή ηαπηφηεηα θαη ηελ παηδεία.

Ηδηαηηεξφηεηα κάιηζηα ηεο επξσπατθήο ζχιιεςεο ππήξμε θαη ε ζχλδεζε

ηεο γλψζεο κε ην παλεπηζηήκην θαη ηνπο ηίηινπο ζπνπδψλ. Σν ζχγρξνλν
παλεπηζηήκην αλακθίβνια κεηαιιάζζεηαη κέζα ζηε δηαδηθαζία αλάδεημεο ηεο
γλψζεο ζε παξαγσγηθή δχλακε69. Σαπηφρξνλα αλαδεηά ηελ επίθαηξε ηαπηφηεηά
ηνπ. Ζ απηνγλσζία ηεο Δπξψπεο ηεο Γλψζεο απαηηεί απαξαίηεηα ηελ απηνγλσζία
ησλ επξσπατθψλ παλεπηζηεκηαθψλ ζεζκψλ. Κξίζηκν ζέκα ζηελ δηαδξνκή απηή
είλαη ην εξψηεκα πνηνο ζα θαηαβάιεη ην ηίκεκα ηεο δεκηνπξγίαο ηεο Δπξψπεο ηεο
Γλψζεο.

Ζ παγθνζκηνπνίεζε ηεο Γλώζεο

Καη ε παγθνζκηνπνηεκέλε αληίιεςε ηεο Γλψζεο εθθξάζζεθε θπζηθά

κέζσ ζεζκηθψλ θεηκέλσλ ηδίσο ζην πιαίζην ηεο UNESCO. Ο δηάινγνο
εμειίζζεηαη ηφζν ζε επηζηεκνληθφ φζν θαη ζε ζεζκηθφ επίπεδν. Πξηλ πάλησο
πξνρσξήζεη νπζηαζηηθά γίλεηαη ιφγνο γηα ηνλ πφιεκν ηεο γλψζεο θαη ην δηεζλή
αληαγσληζκφ ησλ θνξέσλ ηεο.

Απφ ην ζεκείν απηφ θαη κεηά είλαη ζαθέο φηη ν φινο δηάινγνο έρεη πξν
πνιινχ εθθχγεη ηνπ θνηλσληνινγηθνχ πξνβιεκαηηζκνχ θαη έρεη εγθαηαζηαζεί ζην
πεδίνπ ηεο θπξηαξρίαο θαη ηεο επηβνιήο αληηιήςεσλ κέζσ ηεο ππεξνρήο ζην
επίπεδν ηεο γλψζεο.

Δίλαη άιισζηε ζπλεπέο κε ηηο ρξηζηηαληθέο αληηιήςεηο πνπ ζέινπλ ηνλ

χςηζην ζεφ ηνπο λα είλαη παληνγλψζηεο. Πνηα θαιχηεξε αλαθνξά ζπλεπψο ζηελ
παληνδπλακία απφ ηελ γλψζε ησλ πάλησλ;

69
Βι. ην Δηδηθφ έλζεην ηεο Δθεκεξίδαο ην Βήκα ζε ζπλεξγαζία κε ην Πεξηνδηθφ
Newsweek, 24/12/2006.

47
 Σν δηθαίσκα ζηελ εθπαίδεπζε θαηά ην άξζ. 2 ηνπ Α Πξνζζέηνπ
Πξσηνθόιινπ Δ΢ΓΑ θαη ηνπ 13νπ άξζξνπ ηνπ Γηεζλνύο ΢πκθώλνπ ηνπ ΟΖΔ

Πξφδξνκνο ηνπ άξζ. 2 ηνπ Α Πξνζζέηνπ Πξσηνθφιινπ ηεο Δ΢ΓΑ

ππήξμε ε παξ. 1 ηνπ άξζ. 26 ηεο Οηθνπκεληθήο Γηαθήξπμεο ησλ Γηθαησκάησλ ηνπ
Αλζξψπνπ ε νπνία νξίδεη φηη θαζέλαο έρεη δηθαίσκα ζηελ εθπαίδεπζε. Ζ ξχζκηζε
ηεο Δ΢ΓΑ ππήξμε αλαιπηηθφηεξε θαη δεζκεπηηθή λνκηθά γηα ηα ζπκβαιιφκελα
κέξε70.

Σν δηθαίσκα ζηελ εθπαίδεπζε πξνβιέπεηαη θαη πξνζηαηεχεηαη ζην άξζ. 13

ηνπ Γηεζλνχο ΢πκθψλνπ ηνπ ΟΖΔ πεξί ησλ νηθνλνκηθψλ, θνηλσληθψλ θαη
κνξθσηηθψλ δηθαησκάησλ ηεο 16.12.1966 θαζψο θαη κε ην άξζ. 18 ηνπ Γηεζλνχο
΢πκθψλνπ Αηνκηθψλ θαη Πνιηηηθψλ Γηθαησκάησλ.

H UNESCO θαη ε Κνηλσλία ηεο Γλώζεο

΢εκαληηθή πξσηνβνπιία γηα ηελ πξνψζεζε ηεο Κνηλσλίαο ηεο Γλψζεο

έιαβε ε UNESCO φπσο ζεκεηψζεθε ήδε ην 2003. Ζ Κνηλσλία ηεο Γλψζεο
απνηειεί ην ζηαπξνδξφκη ηεο επηζηήκεο κε ηελ αλάπηπμε ηεο αλζξψπηλεο
θνηλσλίαο. ΢χκθσλα κε ζηνηρεία ηεο UNESCO ε βηψζηκε δνκή ηεο θνηλσλίαο ηεο
γλψζεο πξέπεη λα ρηηζηεί κε γλψκνλα ηνπο αθφινπζνπο 3 ππιψλεο:

Α. Ζ αμηνιφγεζε θαη ε ελίζρπζε ησλ δπλαηνηήησλ, κεηνλεθηεκάησλ θαη

πξνηεξεκάησλ φισλ ησλ δηαζέζηκσλ πηπρψλ ηνπ ελεξγεηηθνχ ηεο γλψζεο
αλεμάξηεηα απφ ην ρακειφ ή κεζαίν ή πςειφ επίπεδφ ηνπο ζε εθπαίδεπζε,
έξεπλα θαη ηερλνινγία. Ζ δηαθνξεηηθή πξνζέγγηζε ησλ δηεζλψλ
δηαπξαγκαηεχζεσλ ζηελ απειεπζέξσζε ηνπ εκπνξίνπ κε γλψκνλα ηε ζηξαηεγηθή
ηεο δξαζηηθήο κείσζεο ηεο θηψρεηαο κπνξεί λα ζπκβάιιεη ζε ζεκαληηθφ βαζκφ.
Ζ αχμεζε ησλ επελδχζεσλ ζε εθπαίδεπζε θαη πγεία κπνξεί λα ζπληείλεη ζηε
δξαζηηθή κείσζε ηεο εθπαηδεπηηθήο θξίζεο θαη ηεο εμαζιησηηθήο θηψρεηαο ζηελ
Αθξηθή.

Β. Ζ αχμεζε ηεο θηλεηηθφηεηαο φισλ ησλ κειψλ - δάζθαινη, θαζεγεηέο,

εξεπλεηέο, θαιιηηέρλεο, δεκνζηνγξάθνη, θπβεξλεηηθνί αμησκαηνχρνη θ.α. - ηεο
θνηλσλίαο ηεο γλψζεο ζα ζπκβάιιεη ζηελ αχμεζε ηνπ πινχηνπ ηεο θνηλσλίαο ηεο
γλψζεο. Ζ κεηαηξνπή ηνπ ξφινπ ηνπ κεγαιχηεξνπ δπλαηνχ αξηζκνχ κειψλ ηεο
θνηλσλίαο ηεο γλψζεο απφ «θαηαλαισηήο» ζε «παξαγσγφο», εθφζνλ ππάξρνπλ ηα
αλαγθαία ερέγγπα, ζα δηαθπιάμεη ηνλ πινχην ηεο παξαδνζηαθήο γλψζεο δίδνληαο
ηαπηφρξνλα ζεκαληηθέο δπλαηφηεηεο επέθηαζήο ηεο.

Γ. Ζ θαιχηεξε ελνπνίεζε ησλ ππνδνκψλ, πνιηηηθψλ θαη ζηξαηεγηθψλ ηεο

γλψζεο ζε παγθφζκην επίπεδν κε θχξην ζηφρν ηελ αιιειεγγχε γηα ηε βειηίσζε

70
Βι αλαιπηηθά Κνπιαμίδε Γ., Ζ ειεπζεξία ηεο δηδαζθαιίαο σο εηδηθφηεξε
έθθαλζε ηεο ειεπζεξίαο ηεο (ηδησηηθήο) εθπαίδεπζεο ππν ην πξίζκα ηνπ άξζ. 2
ηνπ Α πξνζζέηνπ πξσηνθφιινπ ηεο Δ΢ΓΑ, ΓηΔ, 26/2005, ζει. 407- 427 θαη εθεί
αλαιπηηθή βηβιηνγξαθία.

48
ησλ αλαπηπζζφκελσλ ρσξψλ θαη ηδηαηηέξσο απηψλ πνπ καζηίδνληαη απφ δηαξθή
εθπαηδεπηηθή θξίζε θαη αβάζηαρηε θηψρηα. ΢ην πιαίζην ησλ αλαπηπγκέλσλ
ρσξψλ, ε θαιχηεξε ελνπνίεζε ζα ζπλδξάκεη ζε ζεκαληηθφ βαζκφ ζηελ
θαηαλφεζε θαη αθνκνίσζε ησλ δηαξθψλ αιιαγψλ θαη πξνθιήζεσλ πνπ
εκθαλίδνληαη ζηελ παγθφζκηα θνηλσλία ηεο γλψζεο, ζπκβάιινληαο ζηελ
πεξαηηέξσ βειηίσζή ηεο.

Ζ αλώηεξε εθπαίδεπζε ην ΢πκβνύιην ηεο Δπξώπεο θαη ε UNESCO

Μηα ζεηξά απφ δηεζλείο ζπκθσλίεο ήδε απφ ην 1953 αλαδεηθλχεη ην

ελδηαθέξνλ ζεκαληηθψλ δηεζλψλ νξγαληζκψλ φπσο ην ΢πκβνχιην ηεο Δπξψπεο
αιιά θαη ηεο UNESCO κε ζηφρν ηελ ελνπνίεζε ησλ ζπζηεκάησλ αλψηαηεο
εθπαίδεπζεο, ηελ ακνηβαία αλαγλψξηζε ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ ήδε απφ ην 195371.

Σειεπηαία ζπκθσλία ε Convention on the Recognition of Qualifications

Concerning Higher Education in the European Region Lisbon, 11.IV.199772
επηβεβαηψλεη ηε ζηαζεξή ζεκαζία ησλ θνξέσλ απηψλ ζηελ αλάπηπμε ελφο εληαίνπ
ζπζηήκαηνο αλαγλψξηζεο ησλ πηπρίσλ.

Ζ UNESCO-CEPES (the European Centre for Higher Education/Centre

Européen pour l'Enseignement Supérieur) ηδξχζεθε ην 1972 κε ζθνπφ ηελ
πξνψζεζε ηεο ζπλεξγαζίαο ησλ θξαηψλ κειψλ ηεο Δπξψπεο γηα ηελ αλψηεξε
εθπαίδεπζε κε έκθαζε ζηελ θεληξηθή θαη αλαηνιηθή Δπξψπε73.

΢ην πιαίζην ησλ δξαζηεξηνηήησλ ηνπ ην CEPES έρεη αλαπηχμεη κηα

επίθαηξε βάζε δεδνκέλσλ κε ην ζχλνιν ησλ λνκνζεζηψλ ζε ηζρχ γηα ηελ αλψηαηε
εθπαίδεπζε ζηα επξσπατθά θξάηε74.

Γηαπηζηψλεη θαλείο ζπλεπψο φηη έλα ζχλνιν θνξέσλ θαη ζεζκηθψλ

ζπζηεκάησλ πξνσζεί ήδε απφ ην 1953 ην δήηεκα ηεο ακνηβαίαο αλαγλψξηζεο ησλ
ηίηισλ, πξηλ αθφκε αλαιάβεη πξσηνβνπιία ε Δπξσπατθή Έλσζε ελφςεη ηεο
ειεχζεξεο εγθαηάζηαζεο ησλ πξνζψπσλ75.

Ο πην πάλσ πξνβιεκαηηζκφο δελ είλαη φκσο πιήξεο αλ δελ ιάβεη θαλείο
ππφςε ηνπ ηνλ ζπλερψο δηεπξπλφκελν δηεζλή πφιεκν ηεο Γλψζεο γηα ηνλ νπνίν
71
European Convention on the Equivalence of Diplomas leading to Admission to
Universities, 1953 ζε
http://conventions.coe.int/Treaty/Commun/QueVoulezVous.asp?NT=015&CM=1
&DF=05/11/04&CL=ENG
72
http://www.cepes.ro/hed/recogn/lisbon/conveng.htm
73
http://www.cepes.ro/cepes/mission.htm
74
http://www.cepes.ro/hed/policy/legislation/he_laws.htm
75
Oppermann T., Europarecht, C.H. Beck 2005, ζει. 578.

49
φιν θαη ζπρλφηεξα γίλεηαη ιφγνο. Ζ Δπξψπε ζηηο αλαδεηήζεηο ηεο δελ είλαη κφλε.
΋ινο ν ζχγρξνλνο θφζκνο πιένλ ζπκκεηέρεη ζηελ αλάπηπμε κεραληζκψλ
πξνψζεζεο ηεο Γλψζεο δηεζλψο θαη ζπκκεηνρήο ζηελ Κνηλσλία ηεο Γλψζεο πνπ
αλαπηχζζεηαη ζηαζεξά.

Ζ Δπξώπε ηεο Γλώζεο θαη ε δηακόξθσζε ηνπ επξσπαίνπ πνιίηε

Αληηιακβαλφκελε ηε ζεκαζία ηεο πξνψζεζεο ηνπ δηαιφγνπ γηα ην αγαζφ

ηεο Γλψζεο, πνιχ πξηλ ηελ UNESCO, ε ΔΔ άξρηζε λα αλαπηχζζεη πνιηηηθέο γηα
ηελ θνηλσλία ηεο γλψζεο κε απνηέιεζκα ζήκεξα λα κηιάκε γηα ηελ Δπξψπε ηεο
γλψζεο. Με ηελ Αλαθνίλσζε ηεο Δπηηξνπήο ηεο 12εο Ννεκβξίνπ ηνπ 1997 Γηα
κηα Δπξψπε ηεο Γλψζεο 76 εηζήρζε ζηελ θαζεκεξηλή επξσπατθή νξνινγία ν φξνο
«Δπξψπε ηεο Γλψζεο» θαη ηέζεθε ε ζπγθεθξηκέλε ζηφρεπζε ε νπνία εκθαλίδεηαη
απφ ηελ αξρή ηεο ηδηαίηεξα πεξίπινθε.

Ο πξνζαλαηνιηζκφο ηεο επξσπατθήο πνιηηηθήο αλαγλσξίζζεθε φηη

επηθεληξψλεηαη αθελφο ζηελ αλάπηπμε πνιηηηθψλ γηα ηελ «Γλψζε» ζχκθσλα θαη
κε ηελ Agenda 2000 αθεηέξνπ ζην ζηφρν ηεο αλάπηπμεο ηνπ επίπεδνπ ησλ
γλψζεσλ θαη ησλ ηθαλνηήησλ φισλ ησλ επξσπαίσλ πνιηηψλ γηα ηελ πξνψζεζε
ηεο απαζρφιεζεο.

Ζ Δπξψπε, αλαγλσξίδεη ε Δπηηξνπή, πξέπεη λα δεκηνπξγήζεη ζηαδηαθά

έλαλ εληαίν επξσπατθφ ρψξν παηδείαο αλνηρηφ θαη δπλακηθφ ψζηε λα πξνζθέξεη
ζηνπο πνιίηεο ηα αλαγθαία κέζα γηα ζπλερή θαηάξηηζε, γηα ηελ αλάπηπμε ησλ
επαγγεικαηηθψλ ηνπο δεμηνηήησλ θαη γηα ηελ αλάπηπμε ηνπ πιαηζίνπ φπνπ ζα
αλαπηπρζεί ην πξφηππν ηνπ Δπξσπαίνπ Πνιίηε, ε επξσπατθή ηζαγέλεηα. Ο ζηφρνο
ζεσξήζεθε ηδηαίηεξα επξχο θαη απαηηνχζε ζπλεξγαζία πεξηζζφηεξσλ πνιηηηθψλ
ρσξίο φκσο ξεηέο αλαθνξέο ζηα παλεπηζηήκηα. Έζεζε κάιηζηα άκεζα θαη
εγθαίξσο ηε ζρέζε ηεο γλψζεο κε ηελ επξσπατθή ηζαγέλεηα, δηάβεκα δηφινπ
απηνλφεην. Ο ζθνπφο είλαη φκσο πξνθαλήο: ε Δπηηξνπή αλήγαγε εμαξρήο
ζηνηρείν ηεο επξσπατθήο ζπλείδεζεο, ηνπ νληνινγηθνχ ζηάηνπο ηνπ επξσπαίνπ
πνιίηε ηε Γλψζε, θαη κέζσ απηήο ηελ παηδεία.

Ζ λέα γεληά πνιηηηθψλ δξάζεσλ, ζχκθσλα κε ηελ Δπηηξνπή, ζα φθεηιε λα

αθνινπζήζεη ηνπο εμήο ζηφρνπο:
Σελ αλάπηπμε ηεο πξφζβαζεο ησλ επξσπαίσλ πνιηηψλ ζηνπο επξσπατθνχο
εθπαηδεπηηθνχο ζεζκνχο ,
Σελ θαηλνηνκία ζε ζρέζε κε ηνπο ζεζκνχο,
Σελ δηάδνζε ησλ θαιψλ πξαθηηθψλ γηα ηελ εθπαίδεπζε.

76
Communication de la Commission au Conseil, au Parlement européen, au
Comité économique et social et au Comité des régions - Pour une Europe de la
connaissance/ COM/97/0563 final.

50
 Δίλαη αμηνζεκείσην φηη ν ξφινο ησλ παλεπηζηεκίσλ ζεσξήζεθε
πξσηαξρηθφο θαη ζπληέιεζε ζηελ δηακφξθσζε ελλνηψλ φπσο νη επξσπατθνί
εθπαηδεπηηθνί ζεζκνί.
Γηα ηελ εθπιήξσζε ησλ δξάζεσλ απηψλ πξνηάζεθαλ ηα κηα ζεηξά κέηξα
φπσο77:
Ζ θπζηθή θηλεηηθφηεηα ζπκπεξηιακβαλφκελεο ηεο δηάδνζεο ησλ κεζφδσλ
ακνηβαίαο αλαγλψξηζεο,
Ζ εηθνληθή θηλεηηθφηεηα ε νπνία επηηξέπεη ηελ πξφζβαζε ζε θάζε
εθπαηδεπηηθφ κέζν θαη αλαπηχζζεη ηα δίθηπα πιεξνθνξίαο θαη γλψζεο,
Ζ αλάπηπμε πηινηηθψλ ζρεδίσλ θαη δξάζεσλ γηα ηελ πξνψζεζε ησλ
δηθηχσλ, ηελ αλάπηπμε πνιηηηθψλ γηα ηελ πξνψζεζε ηεο θαηαλφεζεο ησλ
πνιηηηζκψλ θαη ησλ γισζζψλ, ηελ αλάπηπμε θνηλνηηθψλ βάζεσλ δεδνκέλσλ θαη
ζεκείσλ αλαθνξάο γηα ηελ πξνψζεζε ηεο εθπαίδεπζεο.

Ζ Δπξψπε ηεο Γλψζε πνπ ζηφρεπε ζηε δηακφξθσζε ηεο νληφηεηαο ηνπ
επξσπαίνπ πνιίηε έβαιε ζε ζεκαληηθή ζέζε γηα ηελ πξαγκάησζή ηεο ην
παλεπηζηήκην. Γλσξίδνληαο ίζσο φηη ην παλεπηζηήκην είλαη ζηε ζχγρξνλε κνξθή
ηνπ έλα επξσπατθφ δεκηνχξγεκα επέιεμε λα ην επηζηξαηεχζεη ζηε δεκηνπξγία ηεο
ηαπηφηεηάο ηεο. Δπέιεμε παξάιιεια λα ην εγθνιπσζεί.

Ζ ζύιιεςε ησλ παλεπηζηεκίσλ ηεο Δπξώπεο

Σα κέηξα πνπ πξναλαθέξζεθαλ ζην ζχλνιφ ηνπο ζπληεινχλ ζηε ζηαδηαθή

δηακφξθσζε ελφο επξσπατθνχ ζπζηήκαηνο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο. Καη εδψ
δηαπηζηψλεηαη ήδε κηα ζνβαξή θαηλνηνκία. Σν επξσπατθφ παλεπηζηήκην δελ είλαη
έλα άζξνηζκα απφ εζληθέο νληφηεηεο, φπσο είρε πιένλ εμειηρζεί ην παλεπηζηήκην
θαζψο θαη θάπνηεο ζξεζθεπηηθέο ή επηρεηξεκαηηθέο αιιά έλα θαη κνλαδηθφ
κφξθσκα κέζα απφ ην νπνίν ζα δεκηνπξγεζεί ε επξσπατθή ζπλείδεζε. Έλα
επξσπατθφ παλεπηζηήκην. ΢ην ζεκείν απηφ ζα πξέπεη θαλείο λα αλαθέξεη θαη ην
Δπξσπατθφ Παλεπηζηεκηαθφ Ηλζηηηνχην (European University Institute, EUI). Σν
Ηλζηηηνχην απηφ ηδξχζεθε ην 1976 κε δηεζλή ζχκβαζε78 κεηαμχ ησλ ηφηε κειψλ
ηεο ΔΔ ζηε Φισξεληία, είλαη αλεμάξηεην λνκηθφ πξφζσπν, ην νπνίν έρεη ζηελή
θαη πνιπδηάζηαηε ζρέζε κε ηελ ΔΔ79 θαη πξνζθέξεη κεηαπηπρηαθά πξνγξάκκαηα
ζηνπο ηνκείο ηεο Ηζηνξίαο, ησλ Πνιηηηθψλ, Οηθνλνκηθψλ, Κνηλσληθψλ θαη
Ννκηθψλ επηζηεκψλ. Έρεη ήδε ππνζηεξηρζεί ε άπνςε φηη ην Ηλζηηηνχην απηφ
απνηειεί ηελ πξαγκαηνπνίεζε ηνπ Δπξσπατθνχ Παλεπηζηεκίνπ80. Γε ζα πξέπεη λα

77
Fechner F. ζε: Lassahn R./Offenbach B. (επ.): Bildung in Europa, 1994, ζει. 17
θ. επ., Oppermann T., Europarecht, C.H. Beck 2005, ζει. 582.
78
Δπίζεκε Δθεκεξίδα ΔΔ 1976, C 29/1.
79
Kaufmann St., Das Europäische Hochschulinstitut, Dunker und Humblot 2003,
Sasse C., Das Europäische Hochschulinstitut, EuR 1976, ζει. 356 θ. επ.
80
Hallstein W., Die Europäische Universität ζε: Europäische Reden DVA 1979, ζει.
60 θ. επ.

51
παξαιείςνπκε ζην ζεκείν απηφ λα αλαθέξνπκε θαη ην φηη απφ ην Φεβξνπάξην ηνπ
2005 άξρηζε λα ιεηηνπξγεί θαη ε Δπξσπατθή ΢ρνιή Γεκφζηαο Γηνίθεζεο πνπ σο
βαζηθφ ηεο ζηφρν έρεη ηελ επηκφξθσζε ησλ θνηλνηηθψλ ππαιιήισλ 81.

Οη λεψηεξεο πνιηηηθέο ζέζεηο ηεο Δπηηξνπήο θαη ηνπ ΢πκβνπιίνπ γηα ην

δήηεκα ηεο εθπαίδεπζεο θαη ηεο γλψζεο αλαπηχρζεθαλ ζηε ζπλέρεηα ζηαδηαθά 82
θαη ζπλερίδνπλ λα εμειίζζνληαη ζπλερψο. Πξηλ αθφκε δηεπθξηληζζεί κε ζαθήλεηα
ε έλλνηα θαζαπηή ηεο Δπξψπεο ηεο Γλψζεο είρε εληαρζεί ζην δηάινγν γηα ηνπο
εθπαηδεπηηθνχο ζεζκνχο θαη ηελ πλεπκαηηθή θπξηαξρία κέζσ ησλ ηίηισλ
ζπνπδψλ.

Πξηλ απφ φια πάλησο ε Δπξψπε φθεηιε λα εληνπίζεη ηηο ηδηαηηεξφηεηεο ηεο
ηζηνξίαο ηεο ε νπνία είλαη παξάιιεια θαη κηα ζπγθξνηεκέλε πλεπκαηηθή
δηαδξνκή. Θα ήηαλ άζηνρν ζηελ αλαδήηεζε ηεο θνηλσλίαο ηεο γλψζεο, ε Δπξψπε
λα απσιέζεη ην πξνλφκην ησλ ηδηαίηεξσλ ηδηνκνξθηψλ πνπ θιεξνλφκεζε θαη νη
νπνίεο ζπληέιεζαλ ζηε δηακφξθσζε ηεο νληφηεηάο ηεο. Άιισζηε νπνηαδήπνηε
θνηλσλία ηεο γλψζεο ζεσξνχζε φηη είλαη δπλαηή ε ζπληέιεζή ηεο ρσξίο ηηο
κλήκεο ησλ Φψησλ θαη ηνπ Γηαθσηηζκνχ ζα επηρεηξνχζε κηα ηζηνξηθή ξήμε ρσξίο
λφεκα θαη έξκα: γηα ηελ ηζηνξηθή απηή ζπλεηδεηνπνίεζε θαη ηηο πξνβνιέο ηεο ζην
κέιινο ην παλεπηζηήκην ζα έπαηδε ξφιν θαζνξηζηηθφ.

Δπξώπε ηεο Γλώζεο θαη εληαίν θαζεζηώο ηίηισλ ζπνπδώλ: ε αλάδεημε

ηεο ζεκαζίαο ηεο πξνέιεπζεο ηνπ ηίηινπ

Ζ αξρηθή ζθέςε ηεο πξνψζεζεο θαη αλάπηπμεο ηεο Δπξψπεο ηεο Γλψζεο
νδήγεζε ζηελ εληαία νξγάλσζε ηνπ παλεπηζηεκηαθνχ ζπζηήκαηνο θαη
ζπλαθφινπζα ζε έλα εληαίν θαζεζηψο αλαγλψξηζεο ηίηισλ ζπνπδψλ 83. Σνχην
έγηλε, φπσο είλαη πξνθαλέο, γηα λα επηηεπρζεί ε δεκηνπξγία ελφο θνηλνχ
επξσπατθνχ παλεπηζηεκηαθνχ ζπζηήκαηνο. Κξίζηκνο παξάγσλ φκσο γηα ηελ
παλεπηζηεκηαθή νληφηεηα, φπσο δηαπηζηψζεθε ήδε είλαη ε πξνέιεπζε ηεο
απνλνκήο ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ, ε πξνέιεπζε ηεο εμνπζίαο ηνπ παλεπηζηεκίνπ λα

81
Γηα πεξηζζφηεξεο πιεξνθνξίεο βι. ΢θνπξή Π., Κνηλνηηθφ Τπαιιειηθφ Γίθαην θαη
ην Γηθαζηήξην Γεκφζηαο Γηνίθεζεο, Δθδφζεηο Αλη. Ν. ΢άθθνπια Αζήλα-Κνκνηελή,
2006, ζει. 74.
82
Rapport du Conseil «Éducation» au Conseil européen sur «Les objectifs
concrets futurs des systèmes d'éducation et de formation, du 14 février 2001
[5980/01 EDUC 18 - Non publié au Journal officiel]. ΢ρεηηθά βι. θαη
Oppermann T., Europarecht, C.H. Beck 2005, ζει. 584.

83
Heß J., Der Bologna Prozeß, WissR 2003, ζει. 272 θ. επ, Reich/Vanistendael,
Bologna und der Euro-Jurist, ZRP 2002, ζει. 268 θ. επ., Ebel-Gabriel C., Über
zukünftige Perspektiven des Bologna-Prozesses, FuL 2004, ζει. 69 θ. επ., Glaser
Ζ.Α., Die europäische Hochschulreform nach dem Bologna-Modell, FuL 2004, ζει.
66 θ. επ.

52
κεηακνξθψλεη ηνλ πιεβείν ζε επγελή δηα ηεο πλεπκαηηθήο αλαγλψξηζεο. Αληί γηα
ηελ παπηθή βνχια, ηε καγεία ηεο αλαγλψξηζεο ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ αλέιαβε ε
Δπξσπατθή Έλσζε.

Έηζη ε Δπξψπε ηεο Γλψζεο θαηέζηε Δπξψπε ησλ Παλεπηζηεκίσλ θαη κε

ηε ζεηξά ηεο Δπξψπε ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ. Σα ηξία απηά πξφζσπα ηνπ
ζπγθεθξηκέλνπ πξσηαγσληζηή είραλ φπσο είδακε, σο νπζηαζηηθή ζηφρεπζε ηελ
πξνάζπηζε ηεο δεκηνπξγίαο ηεο επξσπατθήο ηζαγέλεηαο.

Ζ επξσπατθή θνηλσλία δειψλεη ζήκεξα φηη θηινδνμεί ζήκεξα λα είλαη

θνηλσλία ηεο γλψζεο84. Γεδνκέλνπ φηη ε έλλνηα δελ είλαη ηδηαίηεξα ζαθήο, ε
θνηλσλία ηεο γλψζεο ζαλ έλλνηα απνηειεί αληηθείκελν εθηελνχο κειέηεο ηα
ηειεπηαία ρξφληα85. Ζ Δπξψπε ηεο Γλψζεο86, δεηνχκελν ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο
απνηειεί ην επίθαηξν «Γλψζη ΢εαπηφλ» ηεο Έλσζεο θαη απαηηεί ζεκαληηθή
δηαδξνκή ηφζν γηα ηελ ελλνηνινγηθή ηεο απνθξπζηάιισζε, φζν θαη γηα ηελ
επίηεπμή ηεο.

Σα παλεπηζηήκηα είλαη μαλά ζην πξνζθήλην. Έηζη ε Δπξψπε μαλαβξίζθεη

σο ζεκείν αλαθνξάο ην Μεζαίσλα ηελ πεξίνδν εκθάληζεο ηεο ζχγρξνλεο πφιεο
θαη ηνπ παλεπηζηεκίνπ.

Ζ γλψζε απνηειεί δεηνχκελν θαη ε δεκηνπξγία γλψζεο αλαδεηά

ρξεκαηνδφηε. Σν νηθνλνκηθφ θξηηήξην επηζηξαηεχεη ηνπο απαξαίηεηνπο εηαίξνπο
ζηε δεκηνπξγία ηνπ επξσπατθνχ νξάκαηνο. Έηζη καδί κε ηελ Έλσζε θαη ηα
θξάηε, νη ηδηψηεο ζπλεξγάδνληαη ζην φξακα ηεο Έλσζεο. Ζ Έλσζε δηαηεξεί
ζηαζεξά πάληα ην πξνλφκην ζηελ αλαγλψξηζε ηνπ ηίηινπ ζπνπδψλ έλαληη ησλ
εηαίξσλ ηεο ζηε δηακφξθσζε ηνπ επξσπατθνχ παλεπηζηήκην.

84
http://ec.europa.eu/employment_social/knowledge_society/index_en.htm
85
http://www-econ.stanford.edu/faculty/workp/swp02003.pdf αληί πνιιψλ.
86
Βι. αληί πνιιψλ Δπηηξνπή ησλ Δπξσπατθψλ Κνηλνηήησλ, Βξπμέιιεο 5.2.2003
έγγξαθν COM (2003) 58 ηειηθφ. Αλαθνίλσζε απφ ηελ Δπηηξνπή. Ο ξφινο ησλ
Παλεπηζηεκίσλ ζηελ Δπξψπε ηεο Γλψζεο.
Βι. επίζεο ηε Γηαθήξπμε ηεο Μπνιφληα ηνπ 1999.
«Μηα Δπξψπε ηεο γλψζεο ηψξα επξέσο αλαγλσξίδεηαη σο αλαληηθαηάζηαηνο
παξάγνληαο γηα θνηλσληθή θαη αλζξψπηλε αλάπηπμε θαη σο αλαπφθεπθην
ζπζηαηηθφ γηα λα παγηψζεη θαη λα εκπινπηίζεη ηελ επξσπατθή ππεθνφηεηα, ηθαλή
λα δψζεη ζηνπο πνιίηεο ηεο ηηο απαξαίηεηεο ηθαλφηεηεο γηα λα αληηκεησπίζνπλ ηηο
πξνθιήζεηο ηεο λέαο ρηιηεηίαο, καδί κε κηα ζπλεηδεηνπνίεζε ησλ θνηλψλ αμηψλ
θαη λα αλήθνπλ ζε έλα θνηλφ θνηλσληθφ θαη πνιηηηζηηθφ ρψξν».
Βι. αθφκε http://ec.europa.eu/publications/booklets/move/36/index_fr.htm
http://ec.europa.eu/research/conferences/2004/univ/index_en.html

53
 Μηα κειέηε γηα ην ζχγρξνλν παλεπηζηήκην ζηελ Δπξψπε δελ κπνξεί λα
αγλνήζεη ηα νηθνλνκηθά δεδνκέλα ηεο επνρήο θαη λα αληηιεθζεί φηη, φπσο θαη γηα
ηα έξγα ππνδνκήο, έηζη θαη γηα ηε δεκηνπξγία πλεπκαηηθήο ππνδνκήο ε ζχγρξνλε
Δπξψπε δελ κπνξεί παξά λα αλαδεηήζεη ζπλεηαίξνπο ζηελ ηδησηηθή νηθνλνκία.
΋ρη απφ ηδενινγία αιιά απφ αλάγθε87.

87
Anweiler Or., Δθπαηδεπηηθά ζπζηήκαηα ζηελ Δπξψπε: Γνκή θαη πξνβιήκαηα
αλάπηπμεο ηεο εθπαίδεπζεο / Oskar Anweiler, Friedrich Kuebart, Ludwig
Liegle… [θ.ά.] κεηάθξαζε Γεκήηξηνο Η. Θσίδεο. - Θεζζαινλίθε, Κπξηαθίδε
Αθνί, 1987. - 258ζει. 21εθ. - (Παηδαγσγηθή θαη Δθπαίδεπζε 19)
Σίηινο Πξσηνηχπνπ: Bildungssysteme in Europa.

54
 Μηα ζηαδηαθή κεηακόξθσζε ηεο Δπξώπεο κε εξγαιείν ην
παλεπηζηήκην

Θα επηρεηξήζνπκε ζην ζεκείν απηφ κηα αλαθνξά ζηε ζηαδηαθή

πξνζπάζεηα κεηακφξθσζεο ηεο Δπξψπεο κε εξγαιείν ηελ αλψηαηε εθπαίδεπζε
θαη ην παλεπηζηήκην. Γηα αξθεηά ρξφληα ε πξνζπάζεηα απηή γίλεηαη κε κηθξά
βήκαηα εθθηλψληαο απφ ηελ ειεχζεξε θπθινθνξία θαη πξνζβιέπνληαο ζηελ
δηακφξθσζε ηεο επξσπατθήο ηαπηφηεηαο

Ζ Δπξώπε ηεο Γλώζεο θαη ε αλώηαηε εθπαίδεπζε

Ζ ζχγρξνλε Δπξσπατθή Έλσζε πξνάγεη ηελ «Δπξψπε ηεο Γλψζεο»88 θαη

αλαπηχζζεη δνκέο γηα ηελ πξνάζπηζή ηεο. Ο ελλνηνινγηθφο απηφο πξνζδηνξηζκφο
ηεο Δπξψπεο έρεη λα θάλεη ην δίρσο άιιν κε ην πλεπκαηηθφ δπλακηθφ ηεο, ην
νπνίν κάιηζηα θαιεί ζε θηλεηνπνίεζε89. Γελ ππήξμε φκσο πξνδήισο
ζπλδεδεκέλνο κε ηελ αλψηαηε εθπαίδεπζε. Σνχην, φπσο κπνξεί δηαπηζηψζεη
θαλείο, έγηλε ζηαδηαθά. Αμίδεη λα κειεηεζεί σο εθ ηνχηνπ κε πξνζνρή πψο ην
δηαθχβεπκα ηνπ εληαίνπ επξσπατθνχ ρψξνπ ηεο εθπαίδεπζεο νδεγήζεθε ζηελ
Δπξψπε ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ ζπλδένληαο ηε Γλψζε άκεζα κε ην Παλεπηζηήκην
κε ζηφρν ηελ θαηάθηεζε ηεο Γλψζεο.

Ζ Δπξψπε ηεο Γλψζεο θαη ε ζχγρξνλε επξσπατθή αληίιεςε γηα ηε γλψζε

ζρεηίδεηαη κε ηε δεκνθξαηηθή δηάδνζε ηεο παηδείαο θαη ηνλ πιεζσξηζκφ ησλ
ζρνιείσλ θαη ησλ αλψηεξσλ θαη αλψηαησλ εθπαηδεπηηθψλ ηδξπκάησλ. Υσξίο
θενπδαξρηθή ή ζξεζθεπηηθή ζηήξημε ν ζχγρξνλνο πηπρηνχρνο πνιχ απέρεη απφ
ηνλ Αβειάξδν ή αθφκε θαη ηνλ Κνζκά ηνλ Αηησιφ.

Καη ε «Λεπθή Βίβινο γηα ηελ Δθπαίδεπζε θαη ηελ Καηάξηηζε» έζεζε
έγθαηξα γηα ηελ Δλσκέλε Δπξψπε ην δήηεκα ηεο ζρέζεο ηεο εθπαίδεπζεο κε ηελ
παξαγσγή. Δξγάηεο ή πξνιεηάξηνο ν ζχγρξνλνο δηαλννχκελνο ζηελ Δπξψπε
ράλεη αλαγθαία ζε κεγάιν βαζκφ ηελ ειεπζεξνθξνζχλε ηνπ ή ηνλ εθιεθηηθηζκφ
ηνπ απνιακβάλνληαο ηελ ππαιιεινπνίεζε θαη ηελ αζθάιεηα πνπ παξέρεη ε
«αλαγλψξηζε ησλ πηπρίσλ».

Γελ κπνξεί θαλείο φκσο λα ιεζκνλεί φηη σο «πσιεηέο ιέμεσλ», ηα κέιε

ηεο παλεπηζηεκηαθήο θνηλφηεηαο απέθηεζαλ νληφηεηα θαη νηθνλνκηθή απηνλνκία

88
Γηα ηελ θνηλσλία ηεο γλψζεο βι θαη ην Δηδηθφ Έλζεην ηνπ Βήκαηνο –
Newsweek κε ηίηιν Ζ θνηλσλία ηεο Γλψζεο- ε εθπαίδεπζε απνθηά νινέλα
κεγαιχηεξε βαξχηεηα θαη γίλεηαη παγθφζκηα24/12/2006, κε ζεηξά ελδηαθέξνληα
δεκνζηεχκαηα.
89
Αλαθνίλσζε ηεο Δπηηξνπήο, Βξπμέιιεο 20.4.2005 COM (2005) 152 ηειηθφ.
Κηλεηνπνίεζε ηνπ πλεπκαηηθνχ δπλακηθνχ ηεο Δπξψπεο: ελδπλάκσζε ησλ
παλεπηζηεκίσλ ψζηε λα εμαζθαιηζζεί ε πιήξεο ζπκβνιή ηνπο ζηε ζηξαηεγηθή
ηεο Ληζαβφλαο sec (2005) 518.

55
ζηαδηαθά απφ ηελ επνρή ηνπ Μεζαίσλα κέζα θαη κέζσ ηεο πφιεο90. ΢πλέδεζαλ
έηζη ηελ ηχρε ηνπο κε ηελ εμέιημε ηνπ ίδηνπ ηνπ επξσπατθνχ θαηλνκέλνπ πνπ
νκνίσο γελλήζεθε ην Μεζαίσλα91 θαη εμειίζζεηαη ζηηο κέξεο καο ζην παξάμελν
κφξθσκα πνπ ιέγεηαη Δπξσπατθή Έλσζε. Ζ νληφηεηα απηή ηνπ επξσπαίνπ
δηαλννπκέλνπ ζα πξέπεη λα παξαθνινπζήζεη ηελ εμέιημε πνπ ν 21 νο αηψλαο
πξνεηνηκάδεη.

Ο ιφγνο γηα ην παλεπηζηήκην δελ κπνξεί παξά λα είλαη ξηδσκέλνο ζην

Μεζαίσλα θαη ην πξνθίι ηνπ δηαλννχκελνπ πνπ δηακφξθσζε, φπσο θαη ε Δπξψπε
αλαδεηά ηελ ηαπηφηεηά ηεο ζηνπο ρξφλνπο ηνπ. Ζ πξφζβαζε ζηελ εμνπζία, ε
ππέξβαζε ησλ θνηλσληθψλ ηάμεσλ, ν ξφινο ηνπ θιήξνπ απνηεινχλ ζέκαηα ηθαλά
λα καο εξκελεχζνπλ ην γηαηί νη «λανί ηεο γλψζεο» νδεγνχλ ζηαδηαθά ζηελ
Δπξψπε ηεο Γλψζεο92.

Ζ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε ζηελ Δπξώπε

Λακβαλνκέλνπ ππφςε ηνπ θεληξηθνχ ξφινπ ησλ παλεπηζηεκίσλ, ε

δεκηνπξγία κηαο Δπξψπεο πνπ βαζίδεηαη ζηε γλψζε απνηειεί γη' απηά πεγή
επθαηξηψλ αιιά θαη ζεκαληηθψλ πξνθιήζεσλ. Σα παλεπηζηήκηα ιεηηνπξγνχλ
φλησο ζε έλα φιν θαη πεξηζζφηεξν παγθνζκηνπνηεκέλν πεξηβάιινλ, ζε ζπλερή
εμέιημε, ην νπνίν ραξαθηεξίδεηαη απφ εληεηλφκελν αληαγσληζκφ γηα ηελ
πξνζέιθπζε θαη ζπγθξάηεζε ησλ πην πξνηθηζκέλσλ ζηειερψλ θαζψο θαη απφ ηελ
αλάδεημε λέσλ αλαγθψλ ζηηο νπνίεο θαινχληαη λα αληαπνθξηζνχλ. Χζηφζν, ηα
επξσπατθά παλεπηζηήκηα έρνπλ ιηγφηεξα πιενλεθηήκαηα θαη δηαζέηνπλ ιηγφηεξα
ρξεκαηνδνηηθά κέζα ζε ζρέζε κε ηα αληίζηνηρα ηδξχκαηα ησλ αλαπηπγκέλσλ
ρσξψλ, θαη ηδηαίηεξα ησλ ΖΠΑ. Σίζεηαη ζπλεπψο ην εξψηεκα θαηά πφζνλ
κπνξνχλ λα αληαγσληζηνχλ κε ηα θαιχηεξα παλεπηζηήκηα ζηνλ θφζκν,
θαηνρπξψλνληαο παξάιιεια έλα ζηαζεξφ επίπεδν αξηζηείαο. Σν εξψηεκα απηφ
είλαη ηδηαίηεξα επίθαηξν ελφςεη ηεο δηεχξπλζεο, ιακβαλνκέλεο ππφςε ηεο ζπρλά

90
Λε Γθνθ Ε., Οη δηαλννχκελνη ζην Μεζαίσλα, Κέδξνο 2002, ζει. 10 επ.
91
Λε Γθνθ Ε., Ζ Δπξψπε γελλήζεθε ηνλ Μεζαίσλα; ΠΟΛΗ΢, Historia 2006.

92 Αληί πνιιψλ βι. Corniou J.-P., La société de la connaissance: nouvel enjeu

pour les organisations Paris, Hermès Science publications, 2002, de Maria-João
Rodriguez, Mario Telo (Préface), Vers une société européenne de la
connaissance: La stratégie de Lisbonne (2000-2010) (Broché), Institut D‟études
Européennes, Université de Bruxelles (1 janvier 2004).
http://europa.eu/abc/12lessons/index8_fr.htm
http://europa.eu.int/information_society/activities/gothenburg_conference/index_e
n.htm

Απνζηνιίδε Λ., Κνηλσλία ηεο Γλψζεο θαη Πεξηθεξεηαθή Αλάπηπμε, Διιεληθά

Γξάκκαηα 2006

56
δπζρεξνχο θαηάζηαζεο ησλ παλεπηζηεκίσλ ζηηο ππνςήθηεο ρψξεο φζνλ αθνξά ην
αλζξψπηλν δπλακηθφ θαη ηα ρξεκαηνδνηηθά κέζα93.

Σν επξσπατθφ παλεπηζηεκηαθφ ηνπίν ραξαθηεξίδεηαη απφ ζεκαληηθή

εηεξνγέλεηα πνπ αληαλαθιάηαη ζηελ νξγάλσζε, ηε δηνίθεζε θαη ηνπο φξνπο
ιεηηνπξγίαο, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ ηνπ θαζεζηψηνο ησλ παλεπηζηεκίσλ, ησλ
φξσλ απαζρφιεζεο θαη πξφζιεςεο ηνπ δηδαθηηθνχ πξνζσπηθνχ θαη ησλ
εξεπλεηψλ.

΢ηελ ΔΔ, ππάξρνπλ 3.300 πεξίπνπ ηδξχκαηα αλψηαηεο εθπαίδεπζεο θαη

ζην ζχλνιν ηεο Δπξψπεο πεξίπνπ 4.000, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ ησλ ππνινίπσλ
ρσξψλ ηεο δπηηθήο Δπξψπεο θαη ησλ ππνςεθίσλ ρσξψλ. ΢ηα ηδξχκαηα απηά
ζπνπδάδεη έλαο απμαλφκελνο αξηζκφο θνηηεηψλ: άλσ ησλ 12,5 εθαηνκκπξίσλ ην
2000, έλαληη θάησ ησλ 9 εθαηνκκπξίσλ δέθα ρξφληα πξηλ. Δπίζεο, ζηα ηδξχκαηα
απηά απαζρνιείηαη ην 34% ηνπ ζπλφινπ ησλ εξεπλεηψλ ζηελ Δπξψπε, κε
ζεκαληηθέο δηαθπκάλζεηο κεηαμχ ησλ δηαθφξσλ θξαηψλ κειψλ (6% ζηε
Γεξκαλία, 55% ζηελ Ηζπαλία θαη πάλσ απφ ην 70% ζηελ Διιάδα).

Ζ Δπξσπατθή Έλσζε εθδίδεη ειαθξψο πεξηζζφηεξα επηζηεκνληθά θαη

ηερληθά δηπιψκαηα ζε ζρέζε κε ηηο ΖΠΑ, αλ θαη δηαζέηεη ιηγφηεξνπο εξεπλεηέο
απ' φηη νη άιιεο κεγάιεο ηερλνινγηθέο δπλάκεηο. Σν παξάδνμν απηφ νθείιεηαη
ζηνλ κηθξφηεξν αξηζκφ εξεπλεηηθψλ ζέζεσλ πνπ παξέρεηαη ζηνπο επηζηήκνλεο
δηπισκαηνχρνπο ζηελ Δπξψπε, ηδίσο ζηνλ ηδησηηθφ ηνκέα: 50% κφλν ησλ
επξσπαίσλ εξεπλεηψλ απαζρνινχληαη ζηηο επηρεηξήζεηο, ζε ζρέζε κε 83% ησλ
Ακεξηθάλσλ εξεπλεηψλ θαη ην 66% ησλ Ηαπψλσλ εξεπλεηψλ. Παξά ην γεγνλφο
απηφ, ηα παλεπηζηήκηα επζχλνληαη γηα ην 80% ηεο βαζηθήο έξεπλαο πνπ
δηεμάγεηαη ζηελ Δπξψπε94.

Δλφςεη απηψλ ε Δπξψπε νξγαλψλεη κηα εληαία πνιηηηθή γηα ηελ πξνψζεζε
εληαίνπ ζπζηήκαηνο πνπ λα θαζηζηά ηα παλεπηζηήκηα αληαγσληζηηθά θαη λα
δηαζθαιίδεη ηελ αλαγλψξηζε ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ.

Από ηελ αλώηαηε εθπαίδεπζε ζηνλ Δπξσπατθό Υώξν Αλώηαηεο

Δθπαίδεπζεο

93
Αλαθνίλσζε ηεο Δπηηξνπήο ηεο 5εο Φεβξνπαξίνπ 2003 - Ο ξφινο ησλ
παλεπηζηεκίσλ ζηελ Δπξψπε ηεο γλψζεο [COM(2003) 58 ηειηθφ - Γελ έρεη
δεκνζηεπζεί ζηελ Δπίζεκε Δθεκεξίδα].
94
http://europa.eu/scadplus/leg/el/cha/c11067.htm

57
 Ζ δεκηνπξγία ελφο Δπξσπατθνχ Υψξνπ Αλψηαηεο Δθπαίδεπζεο απνηειεί
πνξεία πνπ αμηψλεη ηδηαίηεξε πεξίζθεςε θαη κειέηε95. Απνηειεί έλα δήηεκα ηνπ
νπνίνπ ε εμέιημε κνηάδεη ξαγδαία παξφηη ζηελ αξρή ηνπ δεκηνχξγεζε κεγάιν
ζθεπηηθηζκφ. ΢ήκεξα κπνξεί θαλείο λα κηιά ελφςεη απηνχ ζεηηθά γηα ηελ
δεκηνπξγία ηεο Δπξψπεο ησλ Παλεπηζηεκίσλ.
Ζ Γηαθήξπμε ηεο Μπνιφληα96 ππήξμε πξντφλ πνιπεηψλ δηαδηθαζηψλ θαη
σξίκαλζεο. ΢ηφρνο ηεο ε δεκηνπξγία ελφο εληαίνπ επξσπατθνχ ρψξνπ
ηξηηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο δηεζλψο αληαγσληζηηθνχ. Παξάιιεια ηα επξσπατθά
ηδξχκαηα ηξηηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο έρνπλ δερηεί εγθαίξσο ηελ πξφθιεζε θαη
αλέιαβαλ έλαλ θχξην ξφιν ζηελ δεκηνπξγία ηνπ επξσπατθνχ ρψξνπ ηεο
ηξηηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο, επίζεο ακέζσο κεηά ηηο ζεκειηψδεηο αξρέο πνπ
θαζνξίδνληαη ζηε Magna Carta Universitatum ηεο Μπνιφληα ηνπ 1988.

95
Καινγεξόπνπινπ Α., Ζ παηδεία ζην Δπξσπατθφ Κνηλνηηθφ Γίθαην, ΣΟ΢ 15,
(1989) ζει. 579 επ., Φνπληεδάθε Π., Σα ειιεληθά παλεπηζηήκηα ζηνλ
Δπξσπατθφ Υψξν Αλψηαηεο Δθπαίδεπζεο, Ζ πνξείαο Μπνιψληα- Μπέξγθελ,
ΓηΑ 2005, ζει. 921-947, κε αλαιπηηθή βηβιηνγξαθία, Μνπακειεηδή Δ., Ζ
επίδξαζε ηνπ Κνηλνηηθνχ Γηθαίνπ ζηε δεκφζηα θαη ζηελ ηδησηηθή εθπαίδεπζε
ζηελ Διιάδα, ΢άθθνπιαο Θεζζαινλίθε 1996, Σαιηαδνύξνπ ΢., Αλησλίνπ Θ.,
Παηδεία θαη ειεχζεξε εγθαηάζηαζε, Σν΢ 1988, ζει. 217 επ
96
Κάηζηθα Υ., Θεξηαλνύ Κ., Σα παλεπηζηήκηα θιέγνληαη, Α.Α. Ληβάλεο 2007,
ζει. 55 επ, Ζιηόπνπινπ Γ., Οη δηαθεξχμεηο ΢νξβφλλεο θαη Μπνιφληαο : Ο ξφινο ηεο
εθπαίδεπζεο ζε ζχλδεζε πξνο ηελ παξαγσγή ζην πιαίζην ηεο Δ.Δ. - Ζ πεξίπησζε
ησλ Σ.Δ.Η. - Οκνηαγέο ηδξπκάησλ, ηζνηηκία ηίηισλ θαη αγνξά εξγαζίαο ζηελ Διιάδα.
Πξνγξάκκαηα αμηνιφγεζεο ηεο πνηφηεηαο ησλ ζπνπδψλ ζηα ΣΔΗ θαη ν ξφινο ηνπ
ΗΣΔ, Γ. Ζιηφπνπινο. - Αζήλα : ΗΣΔ, 2000. - 86ζει. 24εθ. - (Δηδηθά Θέκαηα 4), Heß
J., Der Bologna Prozeß, WissR 2003, ζει. 272 θ. επ, Reich/Vanistendael, Bologna
und der Euro-Jurist, ZRP 2002, ζει. 268 θ. επ., Ebel-Gabriel C., Über zukünftige
Perspektiven des Bologna-Prozesses, FuL 2004, ζει. 69 θ. επ., Glaser Ζ.Α., Die
europäische Hochschulreform nach dem Bologna-Modell, FuL 2004, ζει. 66 θ. επ.

58
 Ζ πνιηηηθή δηαδξνκή

Ζ πνιηηηθή δηαδξνκή γηα ηελ πξαγκάησζε ηεο Δπξψπεο ηεο Γλψζεο

δηαξθεί εδψ θαη ρξφληα θαη δελ είλαη ρσξίο ζθνπέινπο θαη πηζσγπξίζκαηα.
Ζ δπζθνιία ηνπ εγρεηξήκαηνο δηθαηνινγεί ηελ πνιηηηθή αβεβαηφηεηα πνπ
ην ραξαθηεξίδεη. Απφ ηελ άιιε πιεπξά νη απνηπρίεο πνπ ζπλάληεζε ραιχβδσζαλ
ηελ πεπνίζεζε φηη ν ξφινο ησλ Παλεπηζηεκίσλ ζηελ Δπξψπε ηεο Γλψζεο δελ
κπνξεί παξά λα είλαη κείδνλ.

Ζ Γηαθήξπμε ηεο ΢νξβόλλεο ηνπ 1998

Σν 1998 ε δηαθήξπμε ηεο ΢νξβφλλεο ηεο 25 Μάε ηνπ 1998 ηφληζε ηνλ
θεληξηθφ ξφιν ησλ παλεπηζηεκίσλ ζηελ αλάπηπμε ησλ επξσπατθψλ πνιηηηζηηθψλ
δηαζηάζεσλ. Τπνγξάκκηζε ηε δεκηνπξγία ηνπ επξσπατθνχ ρψξνπ ηεο
ηξηηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο σο βαζηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ ηεο πξνψζεζεο ηεο
θηλεηηθφηεηαο θαη ηεο απαζρνιεζηκφηεηαο ησλ πνιηηψλ θαη ηε γεληθή αλάπηπμε
ηεο επείξνπ.
Ζ Γηαθήξπμε ηεο ΢νξβφλλεο εζηηάζηεθε ζηα εμήο ζεκεία:
΢ηελ πξννδεπηηθή ζχγθιηζε ηνπ ζπλφινπ πιαηζίνπ ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ
θαη ησλ θχθισλ ζε έλαλ αλνηθηφ επξσπατθφ ρψξν αλψηαηεο εθπαίδεπζεο.
΢ε θνηλφ ζχζηεκα ηίηισλ ζπνπδψλ: ην Μπάηζεινξ (Bachelor's degree) ζε
πξνπηπρηαθφ επίπεδν θαη ην Μάζηεξ θαη ην δηδαθηνξηθφ (Master's and doctoral
degree) ζε κεηαπηπρηαθφ επίπεδν.
΢ηελ ελίζρπζε θαη δηεπθφιπλζε ηεο θηλεηηθφηεηαο ζπνπδαζηψλ θαη
δηδαζθφλησλ (νη ζπνπδαζηέο ζα πξέπεη λα θνηηνχλ ηνπιάρηζηνλ έλα εμάκελν
ζπνπδψλ ζην εμσηεξηθφ). Άξζε ησλ εκπνδίσλ γηα ηελ θηλεηηθφηεηα θαη
πξνψζεζε ηεο αλαγλσξηζηκφηεηαο ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ θαη ησλ αθαδεκατθψλ
πξνζφλησλ.
Αθνινχζεζε ζρεδφλ ακέζσο ε Μπνιφληα 97.

Ζ Γηαθήξπμε ηεο Μπνιόληα ηνπ 1999

΢ηηο 19 Ηνπλίνπ 1999, 29 επξσπαίνη ππνπξγνί, αξκφδηνη γηα ηελ αλψηαηε

εθπαίδεπζε, ζπλήιζαλ ζηελ Μπνιφληα γηα λα ζέζνπλ ηηο βάζεηο ίδξπζεο ηνπ
Δπξσπατθνχ Υψξνπ Αλψηαηεο Δθπαίδεπζεο κέρξη ην 2010 θαη πξνψζεζεο ηνπ
Δπξσπατθνχ ζπζηήκαηνο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο ζε παγθφζκην επίπεδν. ΢ηε
«Γηαθήξπμε ηεο Μπνιφληα» νη ππνπξγνί επηβεβαίσζαλ ηελ πξφζεζή ηνπο λα:
Τηνζεηήζνπλ ζχζηεκα εχθνιεο αλάγλσζεο θαη ζχγθξηζεο ησλ ηίηισλ
ζπνπδψλ.
Τηνζέηεζαλ ζχζηεκα δχν θχθισλ ζπνπδψλ πξνπηπρηαθφ / κεηαπηπρηαθφ
(undergraduate/graduate).
Ηδξχζνπλ ζχζηεκα πηζησηηθψλ κνλάδσλ (φπσο ην ECTS: European Credit
Transfer System).

97
Αλαιπηηθά ζε. Φνπληεδάθε Π. αλσηέξσ ζει. 925.

59
 Πξνσζήζνπλ ηελ θηλεηηθφηεηα κε ηελ άξζε ησλ εκπνδίσλ.
Πξνσζήζνπλ ηελ Δπξσπατθή ζπλεξγαζία ζηε δηαζθάιηζε ηεο πνηφηεηαο.
Πξνσζήζνπλ ηελ Δπξσπατθή δηάζηαζε ζηελ αλψηαηε εθπαίδεπζε.

Κξίζεθε κε ηε Γηαθήξπμε ηεο Μπνιφληα φηη ε δεκηνπξγία ηνπ Δπξσπατθνχ

Υψξνπ Αλψηαηεο Δθπαίδεπζεο απαηηεί ζηαζεξή ππνζηήξημε, παξαθνινχζεζε θαη
πξνζαξκνγή ζηηο ζπλερψο εμειηζζφκελεο αλάγθεο θαη ελφςεη απηνχ νη ππνπξγνί
απνθάζηζαλ λα ζπλαληεζνχλ ζε δπν ρξφληα ζηελ Πξάγα γηα λα πηζηνπνηήζνπλ
ηελ πξφνδν πνπ ζα είρε επηηεπρζεί θαη ηα βήκαηα πνπ ζα έπξεπε λα παξζνχλ ζηε
ζπλέρεηα.

Παξάιιεια ππνγξάθζεθε θνηλή δήισζε ησλ επξσπατθψλ ππνπξγψλ

παηδείαο98. ΢χκθσλα κε ηελ θνηλή απηή δήισζε δηακνξθψλεηαη πιένλ ε θνηλή
επξσπατθή παλεπηζηεκηαθή πνιηηηθή, ε νπνία εδξάδεηαη ζηελ αλάγθε λα
θαζηεξσζεί κηα πιεξέζηεξε θαη εθηεηακέλε Δπξψπε, εηδηθφηεξα νηθνδνκψληαο,
ρηίδνληαο θαη εληζρχνληαο ηηο δηαλνεηηθέο, πνιηηηζηηθέο, θνηλσληθέο,
επηζηεκνληθέο θαη ηερλνινγηθέο δηαζηάζεηο ηεο.

Ζ Μπνιφληα εηζήγαγε επίζεκα ηελ Δπξψπε ηεο Γλψζεο ε νπνία ζπλδέεηαη

κε ηελ επξσπατθή ππεθνφηεηα, κηα Δπξψπε ηθαλή λα δψζεη ζηνπο πνιίηεο ηεο ηηο
απαξαίηεηεο ηθαλφηεηεο γηα λα αληηκεησπίζνπλ ηηο πξνθιήζεηο ηεο λέαο ρηιηεηίαο,
καδί κε κηα ζπλεηδεηνπνίεζε ησλ θνηλψλ αμηψλ θαη λα αλήθνπλ ζε έλα θνηλφ
θνηλσληθφ θαη πνιηηηζηηθφ ρψξν. Οη ππνγξάθνληεο ζπκθψλεζαλ λα ζπληνλίζνπλ
ηηο πνιηηηθέο ησλ θξαηψλ ηνπο ψζηε λα πηνζεηεζεί έλα ζχζηεκα εχθνια
αλαγλψζηκσλ θαη ζπγθξίζηκσλ βαζκψλ, λα πξνσζεζεί ε απαζρνιεζηκφηεηα ησλ
Δπξσπαίσλ πνιηηψλ θαη ε δηεζλήο αληαγσληζηηθφηεηα ηνπ επξσπατθνχ
ζπζηήκαηνο ηξηηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο Σν ζχζηεκα ζα βαζίδεηαη νπζηαζηηθά ζε
δχν θχξηνπο θχθινπο ζπνπδψλ. Ζ πξφζβαζε ζην δεχηεξν θχθιν ζα απαηηήζεη ηελ
επηηπρή νινθιήξσζε ησλ ζπνπδψλ ηνπ πξψηνπ θχθινπ, πνπ ζα δηαξθνχλ
ηνπιάρηζην ηξία ρξφληα. Ο βαζκφο πνπ ζα απνλέκεηαη κεηά απφ ηνλ πξψην θχθιν
ζα είλαη επίζεο ζην θαηάιιειν επίπεδν πξνζφλησλ θαη ζρεηηθφο κε ηελ
επξσπατθή αγνξά εξγαζίαο. Ο δεχηεξνο θχθινο πξέπεη λα νδεγεί ζην κάζηεξ
ή/θαη δηδαθηνξηθφ φπσο ζε πνιιέο επξσπατθέο ρψξεο

98
Αλαιπηηθά ζε Φνπληεδάθε Π. αλσηέξσ ζει. 926. Βι. αθφκε Κνπζθνπλά Μ.,
Γηαδηθαζία Μπνιφληα θαη ζηξαηεγηθή Ληζζαβφλαο: Ζ εθαξκνγή ηεο αλνηθηήο
κεζφδνπ ζπληνληζκνχ ζηελ παηδεία, ζε Δθαξκνγέο – Δηδηθφ ηεχρνο 2006:
Αθηέξσκα ζηελ Αλψηαηε Δθπαίδεπζε, Αλη. Ν. ΢άθθνπιαο 2007., ζει. 45 επ.
Κάηζηθα Υ., Θεξηαλνύ Κ., Σα παλεπηζηήκηα θιέγνληαη, Α.Α. Ληβάλεο 2007,
ζει. 55 επ., Δπζηξαηίνπ Π.Μ., Ζ κεηαξξχζκηζε ηνπ ζεζκηθνχ πιαηζίνπ γηα ηε
δνκή θαη ιεηηνπξγία ησλ ΑΔΗ, Σν΢ 2001 επ. ζει. 1211 επ. κε αλαιπηηθή
βηβιηνγξαθία.

60
 Ζ Γηαθήξπμε ηεο Μπνιφληα επλφεζε εμάιινπ ηελ ζπνπδαζηηθή
θηλεηηθφηεηα κε ηελ θαζηέξσζε ελφο ζπζηήκαηνο πηζησηηθψλ κνλάδσλ - φπσο
ζην ζχζηεκα ECTS - σο θαηάιιειεο γηα πην εθηεηακέλε ζπνπδαζηηθή
θηλεηηθφηεηα99. Οη πηζησηηθέο κνλάδεο κπνξνχλ επίζεο λα απνθηεζνχλ ζε
πεξηβάιινλ έμσ απφ ηελ αλψηεξε εθπαίδεπζε, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο ηεο δηα
βίνπ κάζεζεο, ππφ ηνλ φξν φηη αλαγλσξίδνληαη απφ ηα εκπιεθφκελα
παλεπηζηήκηα ππνδνρήο.

Ζ ΢ύλνδνο ηεο Πξάγαο ηνπ 2001- Ο Κνηλόο Δπξσπατθόο Υώξνο

Αλώηαηεο Δθπαίδεπζεο

Γπν ρξφληα κεηά ηελ Γηαθήξπμε ηεο Μπνιφληα, νη αξκφδηνη γηα ηελ
αλψηαηε εθπαίδεπζε ππνπξγνί 33 Δπξσπατθψλ ρσξψλ, πνπ είραλ πξνζππνγξάςεη
ηε Γηαθήξπμε, ζπλαληήζεθαλ ζηελ Πξάγα ζηηο 19 Μαΐνπ 2001 γηα ηελ
παξαθνινχζεζε ηεο δηαδηθαζίαο Μπνιφληα θαη γηα λα ζέζνπλ ηηο θαηεπζχλζεηο
θαη πξνηεξαηφηεηεο ζηα επφκελα ρξφληα. ΢ηε ΢χλνδν ηεο Πξάγαο ην 2001 γηα
πξψηε θνξά έγηλε ιφγνο γηα ηνλ Κνηλφ Δπξσπατθφ Υψξν Αλψηαηεο Δθπαίδεπζεο
ν νπνίνο πεξηιακβάλεη ηφζν ηα παλεπηζηήκηα φζν θαη ηα ινηπά ηδξχκαηα
αλψηαηεο εθπαίδεπζεο100.

΢ηελ «Αλαθνίλσζε ηεο Πξάγαο» (Prague Communiqué) νη ππνπξγνί

επηβεβαίσζαλ ηε δέζκεπζή ηνπο ζηνπο ζηφρνπο ηεο Γηαθήξπμεο ηεο
Μπνιφληα
απνηίκεζαλ ηελ ελεξγφ ζπκκεηνρή ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο
Παλεπηζηεκίσλ (European University Association : EUA) θαη ηεο Δζληθψλ
Δλψζεσλ Φνηηεηψλ (National Unions of Students in Europe : ESIB)
ζεκείσζαλ ηελ επνηθνδνκεηηθή βνήζεηα ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο
(Κνκηζηφλ)
ζρνιίαζαλ ηελ παξαπέξα πξφνδν ζε ζρέζε κε ηνπο δηάθνξνπο ζηφρνπο ηεο
Γηαθήξπμεο ηεο Μπνιφληα
ηφληζαλ σο ζεκαληηθά ζηνηρεία ηνπ Δπξσπατθνχ Υψξνπ Αλψηαηεο
Δθπαίδεπζεο:
ηε Γηα Βίνπ Μάζεζε (lifelong learning)
ηε ζπκκεηνρή ησλ θνηηεηψλ
ηελ ελίζρπζε ηεο ειθπζηηθφηεηαο θαη ηεο αληαγσληζηηθφηεηαο ηνπ
Δπξσπατθνχ Υψξνπ Αλψηαηεο Δθπαίδεπζεο ζ‟ φιν ηνλ θφζκν,
ζπκπεξηιακβαλνκέλεο θαη ηεο δηαζπλνξηαθήο εθπαίδεπζεο (transnational
education)

99
Simm M. ζε: Schwarze J. (επ.): EU-Kommentar, Nomos 2000, ζει. 1539.
100
Βι. ζρεηηθά θαη Φνπληεδάθε Π., αλσηέξσ ζει. 927. Βι. αθφκε Κνπζθνπλά
Μ., Γηαδηθαζία Μπνιφληα θαη ζηξαηεγηθή Ληζζαβφλαο: Ζ εθαξκνγή ηεο
αλνηθηήο κεζφδνπ ζπληνληζκνχ ζηελ παηδεία, ζε Δθαξκνγέο – Δηδηθφ ηεχρνο
2006: Αθηέξσκα ζηελ Αλψηαηε Δθπαίδεπζε, Αλη. Ν. ΢άθθνπιαο 2007., ζει. 45
επ.

61
 Οη ππνπξγνί απνθάζηζαλ ε επφκελε ζπλάληεζε παξαθνινχζεζεο ηεο
Γηαδηθαζίαο Μπνιφληα λα γίλεη ην 2003 ζην Βεξνιίλν γηα λα εμεηάζνπλ ηελ
πξφνδφ ηεο θαη λα ζέζνπλ ηηο θαηεπζχλζεηο θαη πξνηεξαηφηεηεο γηα ηηο επφκελεο
θάζεηο ηεο δηαδηθαζίαο πξνο ηνλ «Δπξσπατθφ Υψξν Αλψηαηεο Δθπαίδεπζεο».

Σν Δπξσπατθό ΢πκβνύιην ηεο Ληζαβόλαο- ε Δπξώπε ηεο Αξηζηείαο

Σν Δπξσπατθφ ΢πκβνχιην ηεο Ληζαβφλαο ην Μάξηην ηνπ 2002 απνθάζηζε
επίζεκα ηελ δεκηνπξγία κηαο Δπξψπεο πνπ βαζίδεηαη ζηε γλψζε θαη έζεζε σο
ζηφρν ηελ αξηζηεία ησλ Παλεπηζηεκίσλ ηεο θαη απεχζπλε έθθιεζε ζηα
επξσπατθά εθπαηδεπηηθά ηδξχκαηα λα απνηειέζνπλ ζεκείν αλαθνξάο παγθνζκίσο
έσο ην 2010101.

Ζ Αλαθνίλσζε ηνπ Βεξνιίλνπ ην 2003

΢ηε ζπλάληεζή ηνπο ζην Βεξνιίλν ηνλ ΢επηέκβξην 2003 νη ππνπξγνί,

φξηζαλ ηξεηο ελδηάκεζεο πξνηεξαηφηεηεο γηα ηα επφκελα δχν ρξφληα: ηε
δηαζθάιηζε πνηφηεηαο, ην ζχζηεκα δχν θχθισλ ζπνπδψλ θαη ηελ αλαγλψξηζε
ηίηισλ ζπνπδψλ θαη πεξηφδσλ ζπνπδψλ. ΢ηελ Αλαθνίλσζε ηνπ Βεξνιίλνπ
(Berlin Communiqué), νξίζηεθαλ εμεηδηθεπκέλνη ζηφρνη γηα θάζε κία απφ απηέο
ηηο δξάζεηο.

1. ε Γηαζθάιηζε Πνηφηεηαο ε νπνία βξίζθεηαη ζην επίθεληξν ηεο

δεκηνπξγίαο ηνπ Δπξσπατθνχ Υψξνπ Αλψηαηεο Δθπαίδεπζεο, ζε επίπεδα
ηδξχκαηνο, εζληθφ θαη επξσπατθφ. Σνλίζηεθε ε αλάγθε δεκηνπξγίαο θνηλψλ θαη
ακνηβαίσο απνδεθηψλ θξηηεξίσλ θαη κεζνδνινγηψλ ζηε δηαζθάιηζε πνηφηεηαο.
΢ηα πιαίζηα ηεο αξρήο ηεο απηνλνκίαο ησλ ηδξπκάησλ, ε δηαζθάιηζε πνηφηεηαο
ηεο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο απνηειεί επζχλε ηνπ θάζε ηδξχκαηνο, θη απηφ παξέρεη
ηε βάζε γηα πξαγκαηηθή θαηαγξαθή ηνπ αθαδεκατθνχ ζπζηήκαηνο ζε εζληθφ
επίπεδν.

Οη ππνπξγνί ζπκθψλεζαλ φηη ηα εζληθά ζπζηήκαηα δηαζθάιηζεο

πνηφηεηαο, κέρξη ην 2005, ζα πξέπεη λα πεξηιακβάλνπλ:
Καζνξηζκφ αξκνδηνηήησλ ησλ ηδξπκάησλ θαη ησλ θνξέσλ πνπ ζα
εκπιαθνχλ.
Αμηνιφγεζε (evaluation) ησλ πξνγξακκάησλ ή ηδξπκάησλ,
ζπκπεξηιακβαλνκέλεο ηεο εζσηεξηθήο αμηνιφγεζεο, ηεο εμσηεξηθή θξίζεο
(review), ηεο ζπκκεηνρήο ησλ ζπνπδαζηψλ θαη ηεο δεκνζίεπζεο ησλ
απνηειεζκάησλ.
΢χζηεκα πηζησηηθψλ κνλάδσλ (accreditation) πηζηνπνίεζεο (certification)
ή ζπκβαηέο κ‟ απηά δηαδηθαζίεο.
Γηεζλή ζπκκεηνρή θαη ζπλεξγαζία – Γηαδηθηχσζε.

101
Oppermann T., Europarecht, C.H. Beck 2005, ζει. 584.

62
 2. Σν ζχζηεκα ησλ δχν θχθισλ ζπνπδψλ ζα πξέπεη λα έρεη επηηεπρζεί
κέρξη ην 2005
3. ε πξνψζεζε ηεο θηλεηηθφηεηαο νπνία είλαη ην ζεκέιην ηεο δεκηνπξγίαο
ηνπ Δπξσπατθνχ Υψξνπ Αλψηαηεο Δθπαίδεπζεο θαη εηδηθφηεξα ε θηλεηηθφηεηα
ησλ ζπνπδαζηψλ, ησλ αθαδεκατθψλ θαη ησλ δηνηθεηηθψλ, ζε φια ηα πεδία:
πνιηηηζηηθφ, πνιηηηθφ, θνηλσληθφ θαη νηθνλνκηθφ.
4. ε δεκηνπξγία ΢πζηήκαηνο Πηζησηηθψλ Μνλάδσλ (Credits)
5. ε αλαγλψξηζε ηίηισλ ζπνπδψλ: πξνζαξκνγή ζπζηήκαηνο εχθνια
αλαγλψζηκσλ θαη ζπκβαηψλ ηίηισλ ζπνπδψλ
6. Αλψηαηε Δθπαίδεπζε Ηδξχκαηα θαη ΢πνπδαζηέο
7. Ζ πξνβνιή ηεο Δπξσπατθήο Γηάζηαζεο ηεο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο
8. ε πξνβνιή ηεο ειθπζηηθφηεηαο ηνπ Δπξσπατθνχ Υψξνπ Αλψηαηεο
Δθπαίδεπζεο
9. ε Γηα Βίνπ Μάζεζε
10. Ο ηξίηνο θχθινο
Γηα ηελ πξνψζεζε ηεο Δπξψπεο ηεο Γλψζεο, θαη ηεο ζεκαζίαο ηεο
έξεπλαο σο αλαπφζπαζηεο ελφηεηαο ηεο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο ζ‟ φιε ηελ
Δπξψπε, ζεσξήζεθε απαξαίηεην ε Δπξψπε λα πξνρσξήζεη πέξα απφ ηε ζεκεξηλή
εζηίαζε ζηνπο δχν θχξηνπο θχθινπο ηεο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο θαη λα
ζπκπεξηιάβεη ην δηδαθηνξηθφ επίπεδν σο ην ηξίην επίπεδν ηεο Γηαδηθαζίαο
Μπνιφληα θαη λα πξνσζήζνπλ ζηελφηεξνπο δεζκνχο κεηαμχ ηνπ Δπξσπατθνχ
Υψξνπ Αλψηαηεο Δθπαίδεπζεο (ΔΥΑΔ, European Higher Education Area:
EHEA) θαη ηνπ Δπξσπατθνχ Υψξνπ Έξεπλαο (ΔΥΔ, European Research Area:
ERA). Απηφ πξνζέζεζε κηα πξφζζεηε δξάζε ζηε Γηαδηθαζία Μπνιφληα: Σηο
Γηδαθηνξηθέο ΢πνπδέο θαη ζπλέξγηα κεηαμχ EHEA θαη ERA.

Ζ ηνκή ηνπ 2000: Ζ επξσπατθή δηάζηαζε ηνπ παλεπηζηεκίνπ

Ζ Δπξσπατθή Δπηηξνπή ζπλδένληαο άκεζα ηελ πξνάζπηζε ηεο Κνηλσλίαο

ηεο Γλψζεο κε ηα παλεπηζηήκηα θαη ηελ ηξηηνβάζκηα ελ γέλεη εθπαίδεπζε
ζηαδηαθά κεηά ην 2000 ζεσξεί φηη ιακβαλνκέλνπ ππφςε ηνπ θεληξηθνχ ξφινπ
ησλ παλεπηζηεκίσλ, ε δεκηνπξγία ηεο Δπξψπεο πνπ βαζίδεηαη ζηε γλψζε
απνηειεί γη' απηά πεγή επθαηξηψλ αιιά θαη ζεκαληηθψλ πξνθιήζεσλ.
Αλακθίβνια ε ζέζε απηή νδήγεζε ζε ζχγθξηζε κε ηα παλεπηζηήκηα ησλ ΖΠΑ θαη
ηεο Ηαπσλίαο. Έλα κεγαιχηεξν δηεζλέο άλνηγκα ησλ παλεπηζηεκίσλ ζα είρε ζαλ
απνηέιεζκα ηελ ελίζρπζε ηεο αληαγσληζηηθφηεηαο ησλ επξσπατθψλ
παλεπηζηεκίσλ ζε ζρέζε κε ηα παλεπηζηήκηα άιισλ επείξσλ, εηδηθφηεξα, ησλ
ακεξηθαληθψλ παλεπηζηεκίσλ, φζνλ αθνξά ηελ πξνζέιθπζε θαη ηε ζπγθξάηεζε
ησλ θαιχηεξσλ ηαιέλησλ παγθνζκίσο.

Σα παλεπηζηήκηα ιεηηνπξγνχλ ζε έλα φιν θαη πεξηζζφηεξν

παγθνζκηνπνηεκέλν πεξηβάιινλ, ζε ζπλερή εμέιημε, ην νπνίν ραξαθηεξίδεηαη απφ
εληεηλφκελν αληαγσληζκφ γηα ηελ πξνζέιθπζε θαη ζπγθξάηεζε ησλ πην
πξνηθηζκέλσλ ζηειερψλ θαζψο θαη απφ ηελ αλάδεημε λέσλ αλαγθψλ ζηηο νπνίεο
θαινχληαη λα αληαπνθξηζνχλ. Χζηφζν, ηα επξσπατθά παλεπηζηήκηα έρνπλ

63
ιηγφηεξα πιενλεθηήκαηα θαη δηαζέηνπλ ιηγφηεξα ρξεκαηνδνηηθά κέζα ζε ζρέζε
κε ηα αληίζηνηρα ηδξχκαηα ησλ αλαπηπγκέλσλ ρσξψλ, θαη ηδηαίηεξα ησλ ΖΠΑ.

Ζ Δπηηξνπή αλαξσηήζεθε θαηά πφζνλ κπνξνχλ λα αληαγσληζηνχλ κε ηα

θαιχηεξα παλεπηζηήκηα ζηνλ θφζκν, θαηνρπξψλνληαο παξάιιεια έλα ζηαζεξφ
επίπεδν αξηζηείαο. Σν εξψηεκα απηφ είλαη ηδηαίηεξα επίθαηξν ελφςεη ηεο
δηεχξπλζεο, ιακβαλνκέλεο ππφςε ηεο ζπρλά δπζρεξνχο θαηάζηαζεο ησλ
παλεπηζηεκίσλ ζηηο ππνςήθηεο ρψξεο φζνλ αθνξά ην αλζξψπηλν δπλακηθφ θαη ηα
ρξεκαηνδνηηθά κέζα. Έηζη ε αξηζηεία αλαδείρζεθε σο δεηνχκελν ηεο αλψηαηεο
εθπαίδεπζεο.

Ζ αξηζηεία ησλ αλζξσπίλσλ πφξσλ εμαξηάηαη ζε κεγάιν βαζκφ φκσο απφ

ηνπο δηαζέζηκνπο ρξεκαηνδνηηθνχο πφξνπο, θαζψο επίζεο θαη απφ ηηο ζπλζήθεο
εξγαζίαο θαη απφ ηηο πξννπηηθέο ζηαδηνδξνκίαο.

Ζ παξαδνζηαθή βαζηθή πεγή ρξεκαηνδφηεζεο ηεο έξεπλαο θαη ηεο

δηδαζθαιίαο ζηα παλεπηζηήκηα είλαη νη θξαηηθέο δαπάλεο. Χζηφζν, ελαιιαθηηθέο
πεγέο ρξεκαηνδφηεζεο ζα κπνξνχζαλ λα είλαη δπλαηέο:

- νη ηδησηηθέο δσξεέο, φπσο ζπκβαίλεη ζηηο ΖΠΑ

- ηα εηζνδήκαηα απφ ηελ πψιεζε ππεξεζηψλ (ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ ησλ

εξεπλεηηθψλ ππεξεζηψλ θαη ησλ επέιηθησλ δπλαηνηήησλ δηα βίνπ κάζεζεο),
ηδηαίηεξα ζε επηρεηξήζεηο

-ε ζπκβνιή ησλ θνηηεηψλ, κε ηε κνξθή ησλ δαπαλψλ εγγξαθήο θαη δηδάθηξσλ.

΢ηελ Δπξψπε, ε ζπκβνιή απηή είλαη γεληθά πεξηνξηζκέλε θαη πνιιέο θνξέο
απαγνξεχεηαη γηα λα ππάξρεη δεκνθξαηηθή πξφζβαζε ζηελ ηξηηνβάζκηα
εθπαίδεπζε

-ε εθκεηάιιεπζε ησλ απνηειεζκάησλ ηεο έξεπλαο θαη ηεο δεκηνπξγίαο λέσλ

ηερλνινγηθψλ επηρεηξήζεσλ «spin off».

Ζ Αλαθνίλσζε κε ζέκα ην ξόιν ησλ Παλεπηζηεκίσλ ζηελ Δπξώπε ηεο

Γλώζεο ηνπ 2003

Σν 2003 ε Δπηηξνπή εμέδσζε Αλαθνίλσζε κε ζέκα ην ξφιν ησλ

Παλεπηζηεκίσλ ζηελ Δπξψπε ηεο Γλψζεο κε ζηφρν λα εγθαηληάζεη κηα ζε βάζνο

64
ζπδήηεζε γηα ην ξφιν ησλ παλεπηζηεκίσλ ζηελ θνηλσλία θαη ηελ νηθνλνκία ηεο
γλψζεο102.

Πξνθεηκέλνπ ηα επξσπατθά παλεπηζηήκηα λα είλαη ζε ζέζε λα

δηαδξακαηίζνπλ απνθαζηζηηθφ ξφιν γηα ηελ επίηεπμε ηνπ ζηξαηεγηθνχ ζηφρνπ
πνπ ηέζεθε θαηά ην Δπξσπατθφ ΢πκβνχιην ηεο Ληζζαβφλαο, ήηνη, λα θαηαζηεί ε
Δπξσπατθή Έλσζε ε αληαγσληζηηθφηεξε θαη δπλακηθφηεξε νηθνλνκία ηεο
γλψζεο ζε παγθφζκην επίπεδν, ε αλαθνίλσζε εγθαηληάδεη ζπδήηεζε ζρεηηθά κε ην
ξφιν πνπ δηαδξακαηίδνπλ ηα παλεπηζηήκηα ζηελ θνηλσλία θαη ηελ νηθνλνκία ηεο
γλψζεο.
Γεδνκέλνπ κάιηζηα φηη ε εγθαζίδξπζε θαη ε αλάπηπμε ηεο νηθνλνκίαο θαη
ηεο θνηλσλίαο εμαξηψληαη απφ ην ζπλδπαζκφ ηεζζάξσλ αιιειέλδεησλ ζηνηρείσλ,
ήηνη, ηεο παξαγσγήο λέσλ γλψζεσλ, ηεο κεηάδνζήο ηνπο κέζσ ηεο εθπαίδεπζεο
θαη ηεο θαηάξηηζεο, ηεο δηάδνζήο ηνπο κέζσ ησλ ηερλνινγηψλ ηεο πιεξνθνξίαο
θαη ηεο επηθνηλσλίαο θαη ηέινο ηεο ρξήζεο ηνπο ζην πιαίζην λέσλ βηνκεραληθψλ
δηαδηθαζηψλ ή ππεξεζηψλ, ε Αλαθνίλσζε ζεσξεί φηη ηα παλεπηζηήκηα είλαη νη
αιεζηλνί πξσηαγσληζηέο απηήο ηεο δηαδηθαζίαο.

Ζ ΢χλνδνο ηνπ Βεξνιίλνπ ηνπ 2003 απνθάζηζε ηξεηο ελδηάκεζεο

πξνηεξαηφηεηεο θαη δεζκεχζεηο γηα ηηο ρψξεο κέιε κέρξη ην 2005. Σε δηαζθάιηζε
ηεο πνηφηεηαο, ην ζχζηεκα δχν θχθισλ ζπνπδψλ θαη ηελ αλαγλψξηζε ησλ ηίηισλ
θαη πεξηφδσλ ζπνπδψλ. Ζ ζχλνδνο ηνπ Μπέξγθελ πνπ αθνινχζεζε ήηαλ πνιχ
πεξηζζφηεξν εθηεηακέλε απφ απφςεσο ζπκκεηνρήο103.

Ζ ζύλνδνο ησλ Τπνπξγώλ ηνπ Μπέξγθελ ην 2005

Ζ Αλαθνίλσζε ηνπ 2005

΢ην Μπέξγθελ ην 2005 ε ζχλνδνο ησλ Τπνπξγψλ θαισζφξηζε λέεο ρψξεο

θαη πξνγξακκάηηζε γηα ην 2007 ζην Λνλδίλν ηελ επφκελε ζχλνδν.

Σελ Αλαλνίλσζε ηνπ 2003 αθνινχζεζε δεχηεξε Αλαθνίλσζε ηεο

Δπηηξνπήο ην 2005 κε ζηφρν ηελ θηλεηνπνίεζε ηνπ πλεπκαηηθνχ δπλακηθνχ ηεο
Δπξψπεο θαη ηελ ελδπλάκσζε ησλ παλεπηζηεκίσλ ψζηε λα εμαζθαιηζζεί ε
πιήξεο ζπκβνιή ηνπο ζηελ ζηξαηεγηθή ηεο Ληζζαβψλαο 104.

102
Αλαθνίλσζε ηεο Δπηηξνπήο ηεο 5εο Φεβξνπαξίνπ 2003 - Ο ξφινο ησλ
παλεπηζηεκίσλ ζηελ Δπξψπε ηεο γλψζεο [COM(2003) 58 ηειηθφ - Γελ έρεη
δεκνζηεπζεί ζηελ Δπίζεκε Δθεκεξίδα].
103
Βι. Φνπληεδάθε Π. ζει. 929.
104
Αλαθνίλσζε ηεο Δπηηξνπήο ηεο 20ήο Απξηιίνπ 2005 - Κηλεηνπνίεζε ηνπ
πλεπκαηηθνχ δπλακηθνχ ηεο Δπξψπεο : ελδπλάκσζε ησλ παλεπηζηεκίσλ ψζηε λα
εμαζθαιηζζεί ε πιήξεο ζπκβνιή ηνπο ζηε ζηξαηεγηθή ηεο Ληζζαβφλαο [COM
(2005) 152 ηειηθφ - Γελ έρεη δεκνζηεπζεί ζηελ Δπίζεκε Δθεκεξίδα].

65
 Σν θείκελν απηφ απνηειεί ζπλέρεηα ηεο αλαθνίλσζεο ηεο Δπηηξνπήο κε
ηίηιν «Ο ξφινο ησλ παλεπηζηεκίσλ ζηελ Δπξψπε ηεο γλψζεο» θαη ηεο ζπδήηεζεο
πνπ αθνινχζεζε. ΢ηφρνο ηεο είλαη λα εμαζθαιίζεη φηη ηα επξσπατθά
παλεπηζηήκηα δηαδξακαηίδνπλ απνθαζηζηηθφ ξφιν ζηελ επίηεπμε ηνπ ζηξαηεγηθνχ
ζηφρνπ πνπ θαζνξίζηεθε ζην Δπξσπατθφ ΢πκβνχιην ηεο Ληζζαβφλαο, δειαδή λα
θαηαζηεί ε Δπξσπατθή Έλσζε (ΔΔ) ε πην αληαγσληζηηθή θαη πην δπλακηθή
θνηλσλία ηεο γλψζεο ζηνλ θφζκν.

Ζ εκθάληζε θαη ε αλάπηπμε ηεο νηθνλνκίαο θαη ηεο θνηλσλίαο ηεο γλψζεο
βαζίδνληαη κελ ζην ζπλδπαζκφ ηεζζάξσλ αιιεινεμαξηψκελσλ ζηνηρείσλ,
δειαδή ηεο παξαγσγήο λέσλ γλψζεσλ, ηεο κεηάδνζήο ηνπο κέζσ ηεο
εθπαίδεπζεο θαη ηεο θαηάξηηζεο, ηεο δηάδνζήο ηνπο κέζσ ησλ ΣΠΔ θαη ηεο
ρξήζεο ηνπο ζε βηνκεραληθέο δηαδηθαζίεο ή ζε λέεο ππεξεζίεο, αιιά ηα
επξσπατθά παλεπηζηήκηα είλαη νη πξαγκαηηθνί πξσηαγσληζηέο απηήο ηεο λέαο
εμέιημεο.

Ζ Δπηηξνπή αλαθέξεη φηη ζα ζπκπιεξψζεη ηελ αλαθνίλσζε απηή κε έλα

ζρέδην δξάζεο ζρεηηθά κε ηελ παλεπηζηεκηαθή έξεπλα.

΢ε απηφ ην πιαίζην ζηηο 8 ΢επηεκβξίνπ 2006 κε Αλαθνίλσζή ηεο ε

Δπηηξνπή ηνλίδεη ηελ αλάγθε λα θαηαζηνχλ ηα επξσπατθά ζπζηήκαηα
εθπαίδεπζεο θαη θαηάξηηζεο απνδνηηθά θαη ηζφηηκα πξνθεηκέλνπ λα απνθηήζνπλ
ηελ απαηηνχκελε πνηφηεηα γηα λα ζπλεηζθέξνπλ ζε κεγαιχηεξε αλάπηπμε, ζε
πεξηζζφηεξεο ζέζεηο εξγαζίαο θαη ζηελ θνηλσληθή ζπλνρή. Ζ δηαδηθαζία
εθζπγρξνληζκνχ ησλ ζπζηεκάησλ εθπαίδεπζεο θαη θαηάξηηζεο ζηα θξάηε κέιε
νθείιεηαη θαηά θχξην ιφγν ζηελ επηδίσμε κεγαιχηεξεο απνηειεζκαηηθφηεηαο θαη
απνδνηηθφηεηαο ησλ δαπαλψλ. Δλψ ηα απνδνηηθά ζπζηήκαηα πξνθαλψο
απνηεινχλ πξνυπφζεζε γηα ηελ επηηπρία, ε Δπηηξνπή ππνζηεξίδεη φηη ε
απνδνηηθφηεηα δελ είλαη απαξαίηεην λα επηηπγράλεηαη εηο βάξνο ηεο ηζφηεηαο θαη
πξνηείλεη ηέζζεξηο θχξηνπο ηνκείο δξάζεο απφ ηα θξάηε κέιε.

Σα θξάηε κέιε πξέπεη λα επελδχζνπλ πεξηζζφηεξν ζηελ πξνζρνιηθή

εθπαίδεπζε. ΢χκθσλα κε ηα ζηνηρεία απφ δηάθνξα θξάηε κέιε, ε πξνζρνιηθή
εθπαίδεπζε παξάγεη ηα θαιχηεξα απνηειέζκαηα φζνλ αθνξά ηελ πξφνδν θαη ηελ
θνηλσληθή πξνζαξκνγή ησλ παηδηψλ. Απνηειεί ην απνηειεζκαηηθφηεξν κέζν γηα
ηελ εδξαίσζε ησλ βάζεσλ γηα ηελ πεξαηηέξσ κάζεζε, κε ηελ πξφιεςε ηεο
πξφσξεο εγθαηάιεηςεο ηνπ ζρνιείνπ θαη κε ηελ αχμεζε ηεο ηζνηηκίαο ησλ
απνηειεζκάησλ θαη ησλ γεληθψλ επηπέδσλ δεμηνηήησλ.

Σα θξάηε κέιε δελ πξέπεη λα ρσξίδνπλ ηνπο καζεηέο ζε εθπαηδεπηηθέο

«θαηεπζχλζεηο» ζε ππεξβνιηθά κηθξή ειηθία. Ζ ελ ιφγσ πξαθηηθή έρεη
δηαπηζησζεί φηη επηδεηλψλεη ηελ επίδξαζε ηνπ θνηλσληθννηθνλνκηθνχ ππνβάζξνπ
ζηελ εθπαηδεπηηθή πξφνδν θαη φηη δελ απμάλεη ηηο επηδφζεηο καθξνπξφζεζκα.

΢ε αληίζεζε κε ηε δηαδεδνκέλε άπνςε, ηα εμ νινθιήξνπ

ρξεκαηνδνηνχκελα απφ ην θξάηνο "ειεχζεξα" ζπζηήκαηα ηξηηνβάζκηαο
εθπαίδεπζεο δελ εγγπψληαη ηζφηηκε πξφζβαζε θαη ζπκκεηνρή. ΢ηελ

66
πξαγκαηηθφηεηα, ηα ζπζηήκαηα πνπ ρξεκαηνδνηνχληαη εμ νινθιήξνπ απφ ην
θξάηνο ελδέρεηαη λα πξνθαιέζνπλ αληίζηξνθε θαηαλνκή απφ ηνπο θησρνχο πξνο
ηνπο πινπζίνπο, θαζψο φινη νη θνξνινγνχκελνη, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ απηψλ
πνπ δελ σθειήζεθαλ απφ ηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε, επηβαξχλνληαη κε ην
θφζηνο ηνπ ζπζηήκαηνο. Ζ Δπηηξνπή ηνλίδεη ηε ζεκαζία ηεο δξνκνιφγεζεο
κεγαιχηεξσλ επελδχζεσλ ζηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε απφ δεκφζηεο θαη
ηδησηηθέο πεγέο, ζπλ ηνηο άιινηο κέζσ ησλ δηδάθηξσλ ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ
παξνρή ζηήξημεο ζηνπο θνηλσληθά κεηνλεθηνχληεο ζπνπδαζηέο.

Σα θξάηε κέιε πξέπεη λα αλαπηχμνπλ κηα «θνπιηνχξα αμηνιφγεζεο».

΋ηαλ απνθαζίδνπλ γηα ηηο επελδπηηθέο ηνπο πξνηεξαηφηεηεο, ηα θξάηε κέιε
πξέπεη πξψηα λα θαηαλννχλ ηη ζπκβαίλεη ζην πιαίζην ησλ ζπζηεκάησλ ηνπο γηα
ηελ εθπαίδεπζε θαη ηελ θαηάξηηζε - απηφ απνηειεί βαζηθή αξρή θαηά ηε ράξαμε
πνιηηηθήο βαζηδφκελεο ζε αληηθεηκεληθά ζηνηρεία. Καζψο ηα απνηειέζκαηα ησλ
επελδχζεσλ ζηελ εθπαίδεπζε θαη ηελ θαηάξηηζε αλαπηχζζνληαη κφλν κε ην
πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ, ζα απαηηήζνπλ κηα ζηαηηζηηθή ππνδνκή ηθαλή λα ζπιιέμεη
ηα ζρεηηθά δεδνκέλα θαη κεραληζκνχο γηα ηελ αμηνιφγεζε ηεο πξνφδνπ θαη ηελ
κέηξεζε ησλ επηηεπγκάησλ105.

Δίλαη θαλεξφ απφ ηελ αλαθνίλσζε απηή φηη ε Δπξψπε ηεο Γλψζεο είλαη
απνθαζηζκέλε λα αλαδεηήζεη πφξνπο γηα ηελ εθπιήξσζε ησλ ζηφρσλ ηεο απφ
θάζε πεγή. Ζ δξνκνιφγεζε επελδχζεσλ ζηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε νθείιεη
ξεηά λα γίλεη απφ θξαηηθέο θαη απφ ηδησηηθέο πεγέο106.

Ζ Δπξψπε ηεο Γλψζεο ζπλδέεηαη άκεζα κε ηελ δεκηνπξγία ελφο Δληαίνπ

Δπξσπατθνχ Υψξνπ Αλψηαηεο Δθπαίδεπζεο. Ζ παξαδνρή απηή δελ είλαη θπζηθά
άκνηξε ηεο δεκηνπξγίαο ηεο Δπξψπεο ησλ Δπαγγεικάησλ ηα νπνία ήδε
θαηνρπξψλνληαη ηφζν θαηά ην φλνκα φζν θαη θαηά ην πεξηερφκελν ελφςεη ηεο
ηθαλνπνίεζεο ηεο αξρήο ηεο ειεχζεξεο εγθαηάζηαζεο.

Ζ Δπξψπε ησλ Παλεπηζηεκίσλ φκσο έρεη θαη κία απηνηειή δηάζηαζε ε

νπνία αθνξά ηελ ξήμε κηαο παξάδνζεο αηψλσλ ζε ζρέζε κε ην παλεπηζηεκηαθφ
θαηλφκελν πνπ άλζηζε ζηελ κεζαησληθή Δπξψπε θαη ζε κεγάιν βαζκφ
πξνζδηφξηζε ηελ εμέιημή ηεο. Σνχηε ε ξήμε αθνξά ηδίσο ην ζπγθεληξσηηθφ
ραξαθηήξα ησλ απνθάζεσλ πνπ θαίλεηαη λα ιακβάλνληαη γηα ηελ ηχρε ησλ
Παλεπηζηεκίσλ απφ ηα θνηλνηηθά φξγαλα. ΢ε ζπλάξηεζε κάιηζηα κε ηελ εληαία
αλαγλψξηζε ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ πνπ απηά εθδίδνπλ δελ είλαη παξάδνμν λα κηιά
θαλείο γηα κηα ζπλνιηθή αθαδεκατθή κεηαξξχζκηζε.

105
http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=IP/06/1159&format=
HTML&aged=0&language=EL&guiLanguage=fr
106
Αλάινγε ζέζε έρεη θαη ε Φνπληεδάθε Π., αλσηέξσ αλαιπηηθά εηδηθά γηα ηα
ηδησηηθά αεη ζηελ Δπξψπε ζει. 936- 940 θαη ζρεηηθή βηβιηνγξαθία.

67
 Ζ θαηαγξαθή ησλ πνιηηηθώλ ζέζεσλ ζηα θείκελα

Οη αλαθνξέο ζηα θείκελα ησλ πνιηηηθψλ ζέζεσλ πνπ αθνξνχλ ζηελ

παηδεία ππήξμε δηζηαθηηθή θαη πξνζεθηηθή. Πψο αιιηψο ζα κπνξνχζε λα ζπκβεί
γηα έλα ζέκα πνπ θαηλνκεληθά δελ ήηαλ απζηεξά νηθνλνκηθφ, πνπ άπηεην ηεο
εζληθήο πνιηηηθήο, πνπ είρε ηζρπξέο παξαδφζεηο πίζσ ηνπ θαη πνπ ν 19 νο αηψλαο
αλέδεημε ζε ζεκείν αλαθνξάο ησλ θξαηηθψλ νληνηήησλ; Σν επξσπατθφ
παλεπηζηήκην ζα ήηαλ έλα ζρεδφλ αδχλαην δηάβεκα αλ ε λνκνζεζία δελ γλψξηδε
ην αδχλακν ζεκείν ηεο θαηαγσγήο ηνπ. Σεο ζεκαζίαο ηεο πξνέιεπζεο ησλ ηίηισλ
ζπνπδψλ.

Ζ ξχζκηζε ηεο παηδείαο ζηε ΢πλζήθε απνηειεί θαηάθηεζε ηεο δεθαεηίαο

ηνπ 1980. Αξρηθά ε Κνηλφηεηα δξαζηεξηνπνηήζεθε κέζσ δηαηάμεσλ soft law
αιιά ζηαδηαθά έιαβε ζεκαληηθέο λνκνζεηηθέο πξσηνβνπιίεο 107. Ζ λνκνινγία
εηζήγαγε ηε γεληθή παηδεία ζηε ζθαίξα ηνπ θνηλνηηθνχ δηθαίνπ έζησ θαη αλ
αξρηθά αθνξνχζε ηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε κέζσ κηαο επξείαο εξκελείαο ηνπ
άξζ. 128 ΔΟΚ κέρξηο φηνπ ην 1993 ε ζπλζήθε ηνπ Μάαζηξηρη δηαρψξηζε ηελ
παηδεία απφ ηελ επαγγεικαηηθή εθπαίδεπζε απνδίδνληαο ζηελ πξψηε δηεπξπκέλε
κνξθή θαζψο απηή θαιχπηεη πιένλ φιεο ηηο βαζκίδεο ηεο εθπαίδεπζεο. Ζ
ζπλζήθε ηνπ Άκζηεξληακ πξνζέδσζε αθελφο λέα αξίζκεζε ζην άξζξν (149 ΔΚ)
αιιά ζπγρξφλσο αλαβάζκηζε ηε ζπληαγκαηηθή ζέζε ηεο παηδείαο ζην θνηλνηηθφ
νηθνδφκεκα θαζψο πξνζέζεζε ζην Πξννίκην ηεο ΢πλζήθεο ΔΚ κηα λέα
παξάγξαθν πνπ απνηππψλεη ηελ απφθαζε ησλ θξαηψλ κειψλ λα «πξνάγνπλ ηελ
αλάπηπμε ηνπ πςειφηεξνπ δπλαηνχ επηπέδνπ γλψζεο… κέζσ επξείαο πξφζβαζεο
ζηελ εθπαίδεπζε θαη κέζσ ηεο ζπλερνχο αλαπξνζαξκνγήο ηεο».

Ζ επξσπατθή λνκνζεζία απέβιεςε επζχο εμ αξρήο ζην θξίζηκν δήηεκα ηεο

ηζηνξηθήο εμέιημεο ηνπ παλεπηζηεκίνπ ζηελ Δπξψπε: επηθεληξψζεθε ζηελ
πξνέιεπζε ηνπ θχξνπο ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ. Με ηνλ ηξφπν απηφ απέβιεςε ζην
ζρεκαηηζκφ ησλ ζχγρξνλσλ ηίηισλ επγελείαο ηεο Δπξψπεο.

Ζ παηδεία ζηε ΢πλζήθε θαη ε αλαγλώξηζε επαγγεικάησλ

Ζ παηδεία108 απνηειεί δήηεκα ην νπνίν ζίγεη ζήκεξα ε ΢πλζήθε επζέσο θαη

ζαθψο109. Άκεζα ζπλδεδεκέλε κε ηελ άζθεζε επαγγέικαηνο θαη ηελ ειεπζεξία
107
Γηα ηελ εμέιημε ησλ ζρεηηθψλ δηαηάμεσλ βι. Μνπακειεηδή Δ., ζε ΢θνπξή Β.,
Δξκελεία ΢πλζεθψλ γηα ηελ επξσπατθή έλσζε θαη ηελ επξσπατθή θνηλφηεηα,
Αλη. Ν. ΢άθθνπιαο 2003, ζει. 1060 φπνπ θαη βηβιηνγξαθία ζει. 1057 επ. Βι.
επίζεο θαη Simm M., ζε: Sxhwarze J. (επ.): EU-Kommentar, Nomos 2000, ζει.
1534 θ. επ., Blanke H.J. ζε: Grabitz-Hilf (επ.): Kommentar zur Europäischen
Union, C.H.Beck 2004, άξζξα 149-150, Classen H.D. ζε: v.d.
Groeben/Schwarze (επ.): EU-EGV Kommnetar, Nomos 2003, η. 3, ζει. 1072 θ.
επ., Fischer H.G., Bildungspolitik ζε: BorriesR./Zacker C. (επ.): Europarecht
von A-Z, C.H.Beck 2002, ζει. 185 θ. επ.
108
Αιακαλή Αζ., Ηδησηηθή εθπαίδεπζε θαη θνηλνηηθφ δίθαην, ΝνΒ, 1993 ζει.602,
Αιακαλή Αζ., Ζ ηδησηηθνπνίεζε ηεο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο ζηελ Διιάδα,

68
εγθαηάζηαζεο110, ε παηδεία εμειίρζεθε ζηαδηαθά ζε κείδνλ δεηνχκελν ηεο εληαίαο
Δπξψπεο, ηεο Δπξψπεο πνπ επηιέγεη λα αλήθεη ζηελ θνηλσλία ηεο γλψζεο.

Παξφηη αξρηθά ζπγθξαηεκέλε, ε ξχζκηζε ηεο ΢πλζήθεο κέζσ ηδίσο ηεο

λνκνινγίαο ηνπ ΓΔΚ σο πξνο ηελ εξκελεία ηεο ηδξπηηθήο ΢πλζήθεο 111
επεθηάζεθε ζεκαληηθά. Καη νη ζεσξία φκσο ππήξμε ηδηαίηεξα επηθπιαθηηθή θαηά
έλα κέξνο ηεο112 φπσο θαη νη εζληθέο πνιηηηθέο ζην ζέκα ηεο παηδείαο113.

΢άθθνπιαο., 1989, ΢θνπξή Β., Ζ επξσπατθή δηάζηαζε ηεο εθπαίδεπζεο, ζε

Δζληθή δηνίθεζε θαη θνηλνηηθφ δίθαην, Αλη.Ν. ΢άθθνπιαο Αζήλα 1993, ζει. 119
επ, Καινγεξόπνπινπ Α., Ζ παηδεία θαη ην Δπξσπατθφ θνηλνηηθφ δίθαην, Σν΢
1989, ζει.579, Γαγηόγινπ Π.Γ., Ζ ππαγσγή ηεο παηδείαο ζηελ εμαίξεζε ηνπ
άξζξνπ 55 ΢πλζ.ΔΟΚ, ΝνΒ 1986, ζει.1548, Σαιηαδνύξνπ ΢. –Αλησλίνπ Θ.,
Παηδεία θαη ειεχζεξε εγθαηάζηαζε, Σν΢ 1988, ζει. 217, Laenerts K., Education
in European Community Law after “Maastricht”, CMLR 31 (1994), ζει. 7 θ. επ.

109
΋πσο έθξηλε ην Γηθαζηήξην ζηε ζθέςε 25 ηεο απνθάζεσο Gravier (΢πιινγή
1985, ζει. 593), ηεο 2αο Φεβξνπαξίνπ 1988, 24/86,, νη φξνη πξνζβάζεσο ζηελ
επαγγεικαηηθή εθπαίδεπζε εκπίπηνπλ ζην πεδίν εθαξκνγήο ηεο ΢πλζήθεο ΔΚ
(βι. επίζεο απνθάζεηο ηεο 1εο Ηνπιίνπ 2004, C-65/03, Δπηηξνπή θαηά Βειγίνπ,
΢πιινγή 2004, ζει. I-6427, ζθέςε 25, θαη ηεο 7εο Ηνπιίνπ 2005, C-147/03,
Δπηηξνπή θαηά Απζηξίαο, ΢πιινγή 2005, ζει. I-5969, ζθέςε 32). Απφ ηε
λνκνινγία ηνπ ΓΔΚ πξνθχπηεη επίζεο φηη ηφζν ε αλψηεξε φζν θαη ε
παλεπηζηεκηαθή εθπαίδεπζε απνηεινχλ επαγγεικαηηθή εθπαίδεπζε (βι. απφθαζε
Blaizot (΢πιινγή 1988, ζει. 379), θαη ηεο 11εο Ηνπιίνπ 2002, C-224/98, ζθέςεηο
15 έσο 20, απφθαζε ηεο 27εο ΢επηεκβξίνπ 1988, 42/87, Δπηηξνπή θαηά Βειγίνπ,
΢πιινγή 1988, ζει. 5445, ζθέςεηο 7 θαη 8, θαη πξνπαξαηεζείζα απφθαζε
Δπηηξνπή θαηά Απζηξίαο, ζθέςε 33). Σν αλ ε εθπαίδεπζε έρεη ή φρη κφληκν
ραξαθηήξα δελ αζθεί επηξξνή θαηά ηελ εθηίκεζε απηή. Βι. ζρεηηθά θαη Thiele
A., Die Rechtsprechung des Gerichtshofes der Europäischen Gemeinschaften zum
Recht auf Gleichbehandlung von EG-Ausländern beim Zugang von
Bildungseinrichtungen und auf Studienfinazierung, ZfRVgl. 1994, ζει. 185 θ. επ.
Simm M. ζε: Schwarze J., EU-Kommentar, ζει. 1534 θ. επ.

110
Kampf R., Aufenthaltsrecht für Studenten auf der Grundlage von Art. 7 EWGV,
Zum Raulin-Urteil des EuGH vom 26.2.1992, EuR 1992, ζει. 179 θ. επ. Ohler C.,
Die Anerkennung ausländischer Hochschulen in Deutschalnd als Problem des
Gemeinschaftsrechts, WissR 1998, ζει. 170 θ. επ.
111
΢ρεηηθά βι. ΢θνπξή Β., Γίθαην ηεο Παηδείαο, Β έθδνζε ΢άθθνπιαο
Θεζζαινλίθε1995, ζει. 233 επ. θαη γηα ην ζέκα εηδηθά ζει. 235 θαη παξαπνκπή
αξ. 410, εθεί θαη αλαιπηηθή βηβιηνγξαθία.
112
Βι. εηδηθά Γαγηόγινπ Π.Γ., Ζ ππαγσγή ηεο παηδείαο ζηελ εμαίξεζε ηνπ
άξζξνπ 55 ΢πλζ.ΔΟΚ, ΝνΒ 1986, ζει.1548.

69
Απαηηήζεθε έληνλε δηεξγαζία θαη πνιπεηείο εμειίμεηο ψζηε ν ιφγνο γηα ηελ
Δπξψπε ηεο Γλψζεο λα είλαη θνηλφο ηφπνο πιένλ. ΢ήκεξα έλα πιέγκα δηαηάμεσλ
ξπζκίδεη ην θαζεζηψο ηεο παηδείαο ζχκθσλα κε ηε ΢πλζήθε νη νπνίεο ηπγράλνπλ
ζηαζεξά επίθιεζεο απφ ην ΓΔΚ114.

Ζ παηδεία σο εθ ηνχηνπ δελ ζπληζηά απηνζθνπφ γηα ηελ ΔΔ αιιά ζηφρν

πνπ ζπλδέεηαη θαη απνηειεί παξεπφκελν ηεο ειεχζεξεο εγθαηάζηαζεο θαη ηεο
ειεπζεξίαο άζθεζεο επαγγέικαηνο. Δμ απηνχ ηνπ ιφγνπ θαη κφλνλ ν
πξνζαλαηνιηζκφο ηεο δηαθνξνπνηείηαη απφ ηελ πξνγελέζηεξε θαη θξαηνχζα
αληίιεςε ε νπνία αληηκεηψπηδε ηελ παηδεία σο έλα δηαλνεηηθφ κεραληζκφ
αλαπαξαγσγήο ηδενινγίαο, αληηιήςεσλ, αξρψλ θαη πιεξνθνξηψλ. Ίζσο γη‟ απηφ ε
λεφθνπε νξνινγία πνπ επηθεληξψζεθε ζηε Γλψζε απνθεχγνληαο ηελ
ελλνηνινγηθή ηαχηηζε ηεο παηδείαο κε ηε γλψζε.

Ζ αληίιεςε γηα ηελ παηδεία ζχκθσλα κε ην θνηλνηηθφ δίθαην ελέρεη κηα

παξάδνμε επαλαζηαηηθφηεηα, αθνχ κέζσ ηεο παηδείαο δεκηνπξγείηαη ζηαδηαθά ε
επξσπατθή ζπλείδεζε θαη ε ηαπηφηεηα ηνπ επξσπαίνπ πνιίηε. Ζ παηδεία δειαδή
ζχκθσλα κε ην θνηλνηηθφ δίθαην είλαη ην κέζνλ πξνο ηελ θαηάθηεζε ηεο λέαο
ηαπηφηεηαο θαη φρη ην εξγαιείν αλαπαξαγσγήο ηεο θξαηνχζαο. Αθξηβψο ηνλ ίδην
ζηφρν επηηειεί θαη ε γλψζε φπσο είπακε πην πάλσ.

Οη ηζρύνπζεο δηαηάμεηο ηεο ΢πλζήθεο γηα ηελ Παηδεία

Σν άξζξν 3, παξάγξαθνο 1, ΔΚ νξίδεη φηη:

«Γηα ηνπο ζθνπνχο ηνπ άξζξνπ 2, ε δξάζε ηεο Κνηλφηεηαο πεξηιακβάλεη,

ζχκθσλα κε ηνπο φξνπο θαη κε ην ρξνλνδηάγξακκα πνπ πξνβιέπεη ε παξνχζα
΢πλζήθε:

π) ζπκβνιή ζε κία παηδεία θαη θαηάξηηζε πςεινχ επηπέδνπ, θαζψο θαη

ζηελ αλάπηπμε ησλ πνιηηηζκψλ ησλ θξαηψλ κειψλ»

Σν άξζξν 12, πξψην εδάθην, ΔΚ νξίδεη εμάιινπ φηη :

«Δληφο ηνπ πεδίνπ εθαξκνγήο ηεο παξνχζαο ζπλζήθεο θαη κε ηελ

επηθχιαμε ησλ εηδηθψλ δηαηάμεψλ ηεο, απαγνξεχεηαη θάζε δηάθξηζε ιφγσ
ηζαγελείαο.»

Σν άξζξν 39, παξάγξαθνη 1 θαη 2, ΔΚ νξίδεη ελ ζπλερεία ηα αθφινπζα:

«1. Δμαζθαιίδεηαη ε ειεχζεξε θπθινθνξία ησλ εξγαδνκέλσλ εληφο ηεο

Κνηλφηεηαο.

113
Ηδίσο ζε ζρέζε κε ην δήηεκα ηεο άζθεζεο δεκφζηαο εμνπζίαο νπφηε βξέζεθε
θαη ε ρψξα καο ζην πξνζθήλην κε αθνξκή ην ζέκα ησλ θξνληηζηεξίσλ.
Αλαιπηηθά ζε ΢θνπξή Β., Σν δίθαην ηεο παηδείαο θαη βηβιηνγξαθία ζει. 236.
114
Hochbaum Η., Die Hochschulpolitik der EG, WissR 1986, ζει. 206 θ. επ.

70
 2. Ζ ειεχζεξε θπθινθνξία ησλ εξγαδνκέλσλ ζπλεπάγεηαη ηελ θαηάξγεζε
θάζε δηαθξίζεσο ιφγσ ηζαγελείαο κεηαμχ ησλ εξγαδνκέλσλ ησλ θξαηψλ κειψλ,
φζνλ αθνξά ηελ απαζρφιεζε, ηελ ακνηβή θαη ηνπο άιινπο φξνπο εξγαζίαο.»

Σν άξζξν 149, παξάγξαθνη 1 θαη 2, ΔΚ έρεη σο εμήο:

«1. Ζ Κνηλφηεηα ζπκβάιιεη ζηελ αλάπηπμε παηδείαο πςεινχ επηπέδνπ,

ελζαξξχλνληαο ηε ζπλεξγαζία κεηαμχ θξαηψλ κειψλ θαη, αλ απηφ απαηηείηαη,
ππνζηεξίδνληαο θαη ζπκπιεξψλνληαο ηε δξάζε ηνπο, ζεβφκελε ηαπηφρξνλα
πιήξσο ηελ αξκνδηφηεηα ησλ θξαηψλ κειψλ γηα ην πεξηερφκελν ηεο δηδαζθαιίαο
θαη ηελ νξγάλσζε ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο, θαζψο θαη ηελ πνιηηηζηηθή θαη
γισζζηθή ηνπο πνιπκνξθία.

2. Ζ δξάζε ηεο Κνηλφηεηαο έρεη σο ζηφρν:

–λα επλνεί ηελ θηλεηηθφηεηα θνηηεηψλ θαη εθπαηδεπηηθψλ […]»

Σέινο, ζχκθσλα κε ην άξζξν 150, παξάγξαθνη 1 θαη 2, ΔΚ:

«1. Ζ Κνηλφηεηα εθαξκφδεη πνιηηηθή επαγγεικαηηθήο εθπαίδεπζεο, ε

νπνία ζηεξίδεη θαη ζπκπιεξψλεη ηηο δξάζεηο ησλ θξαηψλ κειψλ, ζεβφκελε
ηαπηφρξνλα πιήξσο ηελ αξκνδηφηεηα ησλ θξαηψλ κειψλ γηα ην πεξηερφκελν θαη
ηελ νξγάλσζε ηεο επαγγεικαηηθήο εθπαίδεπζεο.

2. Ζ δξάζε ηεο Κνηλφηεηαο έρεη σο ζηφρν:

–λα δηεπθνιχλεη ηελ πξφζβαζε ζηελ επαγγεικαηηθή εθπαίδεπζε θαη ηελ

ελίζρπζε ηεο θηλεηηθφηεηαο ησλ εθπαηδεπηψλ θαη ησλ εθπαηδεπνκέλσλ θαη ηδίσο
ησλ λέσλ, ».

Απφ ηηο σο άλσ δηαηάμεηο ν πξνζαλαηνιηζκφο ηεο παηδείαο σο πξνυπφζεζε

ηεο ειεχζεξεο εγθαηάζηαζεο επηβεβαηψλεηαη Απηφ ην πιέγκα δηαηάμεσλ
απνηειεί ηε βάζε πάλσ ζηελ νπνία νηθνδνκείηαη ην θνηλνηηθφ πιαίζην ηεο
εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο θαη ηελ επξσπατθήο ηαπηφηεηαο ελψ παξάιιεια
ζπληειεί ζηε δηακφξθσζε ηεο επξσπατθήο ηζαγέλεηαο.

Ηδηαίηεξα ζεκαληηθή είλαη ε αλάιπζε ηνπ Γεληθνχ Δηζαγγειέα Colomer

ζηηο ππνζέζεηο Rhiannon Morgan C-11/06 θαη C-12/06 ηεο 20/3/2007 ζε ζρέζε
κε ηελ παηδεία115 φπνπ πξνβαίλεη ζε κηα αλαιπηηθή ηζηνξηθή δηαδξνκή γηα ηελ

115
«Ζ θηλεηηθόηεηα ησλ ζπνπδαζηώλ

Α –Μία ηζηνξηθή ζηαζεξά

37. Μνινλφηη, θαηά ηνλ Thomas More, ε εθπαίδεπζε πνπ παξέρεηαη ζηε γιψζζα
ηνπ ζπνπδαζηή «εξκελεχεη ηα αηζζήκαηα θαη ηηο ςπρηθέο δηαζέζεηο θαιχηεξα απφ
θάζε άιιε», ε δίςα γηα γλψζε σζεί πξνο ηελ αλαδήηεζε ησλ πεγψλ θαη ηε

71
δηδαζθαιία απφ ηνπο ζνθφηεξνπο, αλεμαξηήησο ηνπ ηφπνπ φπνπ βξίζθνληαη θαη
ηεο γιψζζαο ζηελ νπνία δηδάζθνπλ. Ζ δίςα απηή δεκηνπξγεί έλα ξεχκα καζεηψλ
πξνο ηνπο δαζθάινπο, ην νπνίν απαληά ζε φιεο ηηο επνρέο.

38. ΢ηελ θιαζηθή αξραηφηεηα, αλάκεζα ζηα θέληξα πνπ έιθπαλ ηνπο πιένλ
δηαθνξεηηθνχο αλζξψπνπο, ζπκίδνπκε ηελ Αθαδεκία ηνπ Πιάησλα, ην Λχθεην
ηνπ Αξηζηνηέιε ή ηηο ΢ρνιέο ηνπ Ππζαγφξα θαη ηεο Αιεμάλδξεηαο, ε νπνία
ηδξχζεθε απφ ηνλ Πηνιεκαίν ηνλ ΢σηήξα ηνλ 3ν αηψλα πξν Υξηζηνχ θαη ζηελ
νπνίαλ έιακςε ν Δπθιείδεο.

39. Απφ ηνλ 9ν αηψλα, κε ηελ άλζεζε ηεο κνλαζηηθήο δσήο, εκθαλίζηεθαλ
αίζνπζεο δηδαζθαιίαο ζηηο κνλέο θαη ζηα αβαεία γηα ηε κφξθσζε ησλ κνλαρψλ,
ηα νπνία, ζε πνιιά κέξε, δεκηνχξγεζαλ έλα εμσηεξηθφ παξάξηεκα πνπ δερφηαλ
άιινπο καζεηέο (φπσο νη Jarrow, Cork, Corbie, Richenau, Montecassino).
Παξάιιεια, νη επίζθνπνη θαη ηα θνηλφβηα δεκηνχξγεζαλ, ζηε ζθηά ησλ
θαζεδξηθψλ λαψλ, επηζθνπηθέο ζρνιέο (Ρήκεο, ΢αξηξ, Κνισλία, Μαγεληία,
Βηέλλε, Ληέγε). Σν θαηλφκελν απηφ δελ ήηαλ άγλσζην νχηε ζηνλ αξαβηθφ θφζκν,
αθνχ ε Βαγδάηε θαη ε Κνξδνχε, γηα παξάδεηγκα, αλέγεηξαλ ζπνπδαζηήξηα πνπ
δηέζεηαλ πινχζηεο βηβιηνζήθεο θαη αζηεξνζθνπεία.

40. Πξνο ηνλ 12ν αηψλα ε δηδαζθαιία άξρηζε λα αλαηίζεηαη ζε πξφζσπα μέλα
πξνο ηηο εθθιεζηαζηηθέο ζρνιέο. Γελλήζεθε έηζη ε ηδέα ησλ παλεπηζηεκίσλ, ηα
νπνία ήηαλ αλνηρηά ζε ζπνπδαζηέο θαη θαζεγεηέο δηαθφξσλ εζληθνηήησλ θαη
είραλ σο ζθνπφ ηνπο ηε δηάδνζε θαη ηε κεηαιακπάδεπζε ησλ γλψζεσλ,
ρξεζηκνπνηψληαο ηε ιαηηληθή σο lingua franca. Σν πξψην παλεπηζηήκην ηδξχζεθε
ζηελ Μπνιφληα, αιιά ζηε ζπλέρεηα ην θαηλφκελν επεθηάζεθε ζε φιε ηελ
Δπξψπε (Παξίζη, Παιέλζηα, Ομθφξδε, Μνλπειηέ, ΢αιακάλθα).

41. Σν παλεπηζηήκην δεκηνχξγεζε κεγάιε θηλεηηθφηεηα ζηελ θνηλσλία. Οη γηνη

ησλ επγελψλ, ησλ αζηψλ, ησλ εκπφξσλ, ησλ ηερληηψλ θαη ησλ γεσξγψλ γίλνληαλ
δεθηνί, ππεξβαίλνληαο ηηο νηθνλνκηθέο δπζθνιίεο κε ηηο ππνηξνθίεο θαη ηα
βνεζήκαηα ηεο Δθθιεζίαο. Χζηφζν, ε εκθάληζε ησλ εζληθψλ θξαηψλ θαη νη
ζξεζθεπηηθέο δηακάρεο πεξηφξηζαλ ηνλ αξρηθφ νηθνπκεληθφ ραξαθηήξα ησλ
παλεπηζηεκίσλ.

42.Έηζη, ν Juan Luis Vives (1492-1540) αλέπηπμε ηε δξαζηεξηφηεηά ηνπ ζην

παλεπηζηήκην ηεο Βαιέλζηα, ζηε ΢νξβφλε ησλ Παξηζίσλ, ζηε Μπξπδ, ζηε
Λνπβέλ θαη ζηελ Ομθφξδε· ν Miguel Servet (1511-1553) δίδαμε λνκηθά ζηελ
Σνπινχδε, ηαηξηθή ζην Παξίζη θαη ην Μνλπειηέ θαη ζενινγία ζηε Λνπβέλ· ν
David Hume (1711-1776) ζπνχδαζε θηινινγία θαη θηινζνθία ζηηο Ρήκεο θαη ζην
Αλδνχ θαη ζηε ζπλέρεηα, αθνχ έδεζε δχν ρξφληα ζην Παξίζη, επέζηξεςε ζηε
΢θσηία, φπνπ απέξξηςε ηελ έδξα πνπ ηνπ πξνζθέξζεθε· ν Karl Marx (1818-
1883) ζπνχδαζε ζην παλεπηζηήκην ηεο Βφλλεο, αιιά έδεζε ζην Παξίζη, ηηο
Βξπμέιιεο θαη ην Λνλδίλν, αζθψληαο κεγάιε πλεπκαηηθή επηξξνή.

43.Αλάκεζα ζηνπο ηαμηδηψηεο απηνχο ηεο γλψζεο, εμέρνπζα ζέζε θαηέρεη ν

Έξαζκνο ηνπ Ρφηεξληακ (1469-1536). ΢πνχδαζε ζην παλεπηζηήκην ησλ
Παξηζίσλ, ππήξμε δάζθαινο ηνπ γηνπ ηνπ βαζηιηά ηεο ΢θσηίαο Ηαθψβνπ Β΄ θαη
έγηλε δηδάθηνξαο ζενινγίαο ζηελ Μπνιφληα, απνξξίπηνληαο ηελ πξφηαζε ηνπ

72
Πάπα Λένληνο Η΄ λα κείλεη ζηε Ρψκε. ΢ηε ζπλέρεηα, κεηέβε ζηελ Αγγιία, φπνπ
έγηλε επκελψο δεθηφο απφ ηνλ Δξξίθν Ζ΄ θαη ζπλδέζεθε κε ηνλ John Colet θαη
ηνλ Thomas More. Γίδαμε σο θαζεγεηήο ζενινγίαο ζην Cambridge. Δξγάζηεθε
ζηνλ εθδνηηθφ νίθν ηνπ Aldus Manutius ζηε Βελεηία. Κέξδηζε ηνλ ζεβαζκφ ηνπ
απηνθξάηνξα θαη βαζηιηά ηεο Ηζπαλίαο Καξφινπ Δ΄, ν νπνίνο ηνλ νλφκαζε
εθπξφζσπν ηεο Φιάλδξαο ζην ζπκβνχιην ησλ Κάησ Υσξψλ. Έδεζε γηα ιίγν ζην
Φξάηκπνπξγθ θαη ζηε ζπλέρεηα απνζχξζεθε ζηε Βαζηιεία γηα λα αζρνιεζεί κε
ηελ έθδνζε ησλ έξγσλ ηνπ. Ζ δσή ηνπ, πνπ ζήκεξα κνηάδεη κε φλεηξν, απνηειεί
ηελ απφδεημε φηη, ζηα ηέιε ηνπ Μεζαίσλα, ε πλεπκαηηθή δσή ζηελ Δπξψπε δελ
γλψξηδε ζχλνξα θαη δελ ρσξηδφηαλ απφ γισζζηθέο δηαθνξέο πνπ, αλ θαη θαλείο
δελ αξλείηαη ηελ πνιηηηζκηθή ηνπο αμία, θησραίλνπλ ηελ αληαιιαγή ηδεψλ θαη ηελ
πξφνδν πξνο κηα ζηελφηεξε θαη απνθαζηζηηθφηεξε έλσζε ησλ ιαψλ απηήο ηεο
επείξνπ. Ο ζξχινο ηνπ Δξάζκνπ απνηειεί αθηίλα ειπίδαο γηα ηελ ππέξβαζε ησλ
ζπλφξσλ απηψλ.

Β –Μία ζχγρξνλε αλεζπρία

44. Ζ ηιηγγηψδεο εμέιημε ηεο ζεκεξηλήο θνηλσλίαο ζπλνδεχεηαη απφ ηελ

απμεκέλε δήηεζε γηα εθπαίδεπζε θαη εμεηδίθεπζε πςεινχ επηπέδνπ θαη απφ ηελ
απμαλφκελε ζπλεηδεηνπνίεζε ηεο ζεκαζίαο ηνπο γηα ηελ νηθνδφκεζε ηνπ
κέιινληνο. Παληνχ ν θφζκνο αληηκεησπίδεη παξφκνηεο δπζθνιίεο θαη πξνθιήζεηο,
ζρεηηθέο κε ηε ρξεκαηνδφηεζε, ηελ πνηφηεηα, ηελ ηζφηεηα ησλ επθαηξηψλ, ηελ
θαηάξηηζε ηνπ πξνζσπηθνχ, ηηο δπλαηφηεηεο απαζρφιεζεο ησλ πηπρηνχρσλ ή ηελ
θαηαλνκή ησλ σθειεηψλ απφ ηε δηεζλή ζπλεξγαζία.

45. ΢ην πιαίζην απηφ εληάζζεηαη θαη ε ιεγφκελε «δηαδηθαζία ηεο Μπνιφληα»,
πνπ άξρηζε κε ηε δηαθήξπμε πνπ ππέγξαςαλ ζηηο 19 Ηνπλίνπ 1999 ζαξάληα
Τπνπξγνί κε ζθνπφ ηελ επίηεπμε, κέρξη ην 2010, ελφο Δπξσπατθνχ Υψξνπ ηεο
ηξηηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο , εληφο ηνπ νπνίνπ ζα επηδηψθεηαη ζηαδηαθά ε επίηεπμε
κηαο ζεηξάο ζηφρσλ, φπσο ε θηλεηηθφηεηα ησλ ζπνπδαζηψλ, ε νπνία εμαθνινπζεί
λα απνηειεί ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ παξάγνληα, παξά ηνλ απμεκέλν βαζκφ
επηθνηλσλίαο ράξε ζηα ειεθηξνληθά δίθηπα.

46. Με ηε δηαδηθαζία ηεο Μπνιφληα ζπλδένληαη πνιινί απφ ηνπο κεραληζκνχο

πνπ έρνπλ πηνζεηήζεη ηα θνηλνηηθά φξγαλα ζε ζρέζε κε ηελ θπθινθνξία ησλ
ζπνπδαζηψλ , θαζψο έρεη απμεζεί ε δήηεζε γηα ζπνπδέο εθηφο ηεο ρψξαο
πξνειεχζεσο, γηα ρξνληθφ δηάζηεκα πνπ πνηθίιιεη θαηά πεξίπησζε, δεδνκέλνπ
φηη ζπλδένληαη κε ηε δπλαηφηεηα εξγαζίαο θαη ζηε ζπλέρεηα εληάμεσο ζηηο δνκέο
νπνηνπδήπνηε θξάηνπο ηεο Δπξσπατθήο Δλψζεσο θαη παξέρνπλ πνιχ
ελδηαθέξνπζεο επθαηξίεο. Οη αληαιιαγέο απηέο επλννχλ ηφζν ηα κεηαθηλνχκελα
άηνκα φζν θαη ηελ θνηλσλία πνπ ηνπο ππνδέρεηαη, θαζψο θαη εθείλε απφ ηελ
νπνία πξνέξρνληαη· δελ παχνπλ, σζηφζν, λα ελέρνπλ θηλδχλνπο, θαζψο κπνξνχλ
λα δηαθπβεχζνπλ ηελ θνηλσληθή πνιπκνξθία, λα επηηαρχλνπλ ηελ
εκπνξεπκαηνπνίεζε ηεο εθπαίδεπζεο θαη λα εληζρχζνπλ ην θαηλφκελν ηεο
«δηαξξνήο εγθεθάισλ».

47. Δπηπιένλ, νη κεηαθηλήζεηο ελέρνπλ δηαθφξσλ εηδψλ πξνθιήζεηο, θπξίσο φζνλ

αθνξά ηε γιψζζα ή ηελ πξνζαξκνγή , αιιά θαη δηνηθεηηθά θαη νηθνλνκηθά
δεηήκαηα . Σα ζπνπδαζηηθά επηδφκαηα έρνπλ ζθνπφ ηελ αληηκεηψπηζε ησλ

73
παηδεία ε νπνία αλαδεηθλχεη ηελ εμέιημε ησλ αληηιήςεσλ ζηελ Δπξψπε αιιά θαη
ηηο απφςεηο ηνπ ΓΔΚ γηα ηελ παηδεία θαη ηνπο ζθνπνχο ηεο πξνζαλαηνιίδνληάο
ηελ ζηελ θηλεηηθφηεηα ησλ ζπνπδαζηψλ.

Οθείιεη δειαδή θαλείο λα επηζεκάλεη φηη κέζα απφ ηα θείκελα

αλαδεηθλχεηαη ε ηζηνξηθή επαηζζεζία ηνπ εξκελεπηή ζε πεξηφδνπο πνπ αλάγνληαη
πξηλ ηε δεκηνπξγία ηεο Έλσζεο.

Ο επξσπατθόο ρώξνο παηδείαο: ε έκθαζε ζηελ ειεπζεξία θίλεζεο

Ζ παηδεία έρεη δψζεη αθνξκή θαη γηα ζεκαληηθέο απνθάζεηο νη νπνίεο

αλαδεηθλχνπλ ηελ έλλνηα ηνπ επξσπατθνχ ρψξνπ παηδείαο φπσο ε απφθαζε ηνπ
ΓΔΚ ηεο 11εο Ηνπιίνπ 2002 Marie-Nathalie D'Hoop116 θαηά Office national de

πξνθιήζεσλ πνπ απνξξένπλ απφ ηηο νηθνλνκηθέο επηβαξχλζεηο γηα ηελ πιεξσκή
ησλ εγγξαθψλ, ησλ κεληαίσλ επηδνκάησλ θαη ησλ εμφδσλ ζπληεξήζεσο ή ζηέγεο
θαη κπνξεί λα ρνξεγνχληαη απφ ηδησηηθνχο, εζληθνχο ή επξσπατθνχο θνξείο. ΢ηελ
πξψηε πεξίπησζε, ρξεκαηνδνηνχληαη απφ ηδηψηεο ππφ ηνπο φξνπο πνπ ζέηνπλ νη
ίδηνη·ζηε δεχηεξε, δηέπνληαη απφ ηνπηθέο, πεξηθεξεηαθέο ή εζληθέο ξπζκίζεηο νη
νπνίεο ππφθεηληαη ζε νξηζκέλεο αξρέο, φπσο απηέο ηεο αληηθεηκεληθφηεηαο θαη ηεο
ίζεο κεηαρείξηζεο·νη ηειεπηαίεο παξέρνληαη βάζεη θνηλνηηθψλ πξνγξακκάησλ,
κεηαμχ ησλ νπνίσλ μερσξίδνπλ ηα πξνγξάκκαηα «Έξαζκνο», πνπ άξρηζε λα
εθαξκφδεηαη ην 1987 θαη ζήκεξα απνηειεί κέξνο ηνπ πξνγξάκκαηνο
«΢σθξάηεο», θαη «Leonardo da Vinci», πνπ άξρηζε λα εθαξκφδεηαη ην 1994 γηα
ηελ πξνψζεζε ηεο επαγγεικαηηθήο θαηαξηίζεσο.»
116
Ζ Μ.-Ν. D‟Hoop, Βειγίδα ππήθννο, νινθιήξσζε ηε δεπηεξνβάζκηα
εθπαίδεπζή ηεο ζηε Γαιιία. Σν απνιπηήξηφ ηεο αλαγλσξίζηεθε απφ ηηο αξρέο ηεο
ρψξαο πξνειεχζεψο ηεο, φπνπ θαη άξρηζε παλεπηζηεκηαθέο ζπνπδέο. ΢ηε
ζπλέρεηα, δήηεζε λα ηεο ρνξεγεζνχλ ηα επηδφκαηα αλακνλήο, κία νηθνλνκηθή
ελίζρπζε πνπ παξέρεη πξφζβαζε ζε πξνγξάκκαηα απαζρνιήζεσο θαη
πξννξίδεηαη γηα ηνπο λένπο πνπ αλαδεηνχλ ηελ πξψηε ηνπο εξγαζία. Σν αίηεκά
ηεο απνξξίθζεθε δηφηη δελ είρε νινθιεξψζεη ηε δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζή ηεο
ζε εθπαηδεπηηθφ ίδξπκα ηνπ Βειγίνπ. Μνινλφηη ηα επηδφκαηα αλακνλήο
απνηεινχλ θνηλσληθφ πιενλέθηεκα θαηά ηελ έλλνηα ηνπ θαλνληζκνχ 1612/68, νη
πεξηζηάζεηο πνπ ζπλέηξεραλ ζηελ πεξίπησζε ηεο ελδηαθεξνκέλεο απέθιεηαλ ηελ
εθαξκνγή ηνπ θαλνληζκνχ απηνχ θαη ηνπ άξζξνπ 48 ΔΚ ζηελ επίδηθε δηαθνξά
(ζθέςεηο 17 έσο 20)· γηα ηνλ ιφγν απηφλ, ην Γηθαζηήξην πξνζαλαηφιηζε ηε
ζπιινγηζηηθή ηνπ ζηελ ηζαγέλεηα ηεο Δλψζεσο, ε νπνία θάιππηε ηελ ππφζεζε
ratione temporis (ζθέςεηο 23 έσο 26) θαη ζχκθσλα κε ηελ νπνία είλαη
αζπκβίβαζην κε ην δηθαίσκα ηεο ειεχζεξεο θπθινθνξίαο λα πθίζηαηαη ν πνιίηεο
απηφο «εληφο ηνπ θξάηνπο κέινπο ηνπ νπνίνπ είλαη ππήθννο ιηγφηεξν επκελή
κεηαρείξηζε απφ απηή ηεο νπνίαο ζα εηχγραλε αλ δελ είρε θάλεη ρξήζε ησλ
δηεπθνιχλζεσλ πνπ παξέρεη ε ΢πλζήθε ζηνλ ηνκέα ηεο ειεχζεξεο θπθινθνξίαο»
(άξζξα 30 θαη 31), επηζεκαίλνληαο φηη ε ζθέςε απηή έρεη ηδηαίηεξε ζεκαζία
«ζηνλ ηνκέα ηεο παηδείαο» (ζθέςε 32). Τπ‟ απηέο ηηο ζπλζήθεο, ην Γηθαζηήξην
δηαπίζησζε «δηαθνξεηηθή κεηαρείξηζε κεηαμχ ησλ Βέιγσλ ππεθφσλ πνπ
πξαγκαηνπνίεζαλ φιεο ηηο δεπηεξνβάζκηεο ζπνπδέο ηνπο ζην Βέιγην θαη εθείλσλ
νη νπνίνη, αθνχ άζθεζαλ ην δηθαίσκά ηνπο ειεχζεξεο θπθινθνξίαο, έιαβαλ ην

74
l'emploi C-224/98 κε ηελ νπνία θξίζεθε φηη ην θνηλνηηθφ δίθαην απαγνξεχεη ζε
θξάηνο κέινο λα αξλείηαη ζε ππήθνφ ηνπ, θνηηεηή ν νπνίνο αλαδεηεί γηα πξψηε
θνξά απαζρφιεζε, ηε ρνξήγεζε επηδνκάησλ αλακνλήο γηα ηνλ ιφγν θαη κφλνλ
φηη ν θνηηεηήο απηφο νινθιήξσζε ηε δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζή ηνπ ζε άιιν
θξάηνο κέινο117. Αλάινγεο ζεκαζίαο ζα πξέπεη λα ζεσξεζεί ε απφθαζε ηεο 15εο

[ζρεηηθφ] πηζηνπνηεηηθφ […] εληφο άιινπ θξάηνπο κέινπο (ζθέςε 33)», νη νπνίνη
θαη ζίγνληαη απφ ηε κεηαρείξηζε απηή (ζθέςε 34). Βέβαηα, ε δηάθξηζε ζα
κπνξνχζε λα δηθαηνινγεζεί κφλνλ αλ ζηεξηδφηαλ ζε αληηθεηκεληθά ζηνηρεία,
αλεμαξηήησο ηεο ηζαγελείαο ησλ ελδηαθεξνκέλσλ θαη αλάινγα κε ζθνπφ πνπ
επηδηψθεηαη ζεκηηψο απφ ην εζληθφ δίθαην· σζηφζν, ζηελ εμεηαδφκελε πεξίπησζε,
θαίηνη είλαη ζεκηηφ «λα επηζπκεί ν εζληθφο λνκνζέηεο λα βεβαησζεί γηα ηελ
χπαξμε αιεζνχο ζρέζεσο κεηαμχ ηνπ αηηνχληνο ηα ελ ιφγσ επηδφκαηα θαη ηεο
νηθείαο γεσγξαθηθήο αγνξάο εξγαζίαο», ε κία θαη κφλε πξνυπφζεζε πνπ αθνξά
ηνλ ηφπν ιήςεσο ηνπ ηίηινπ ζπνπδψλ έρεη «ππεξβνιηθά γεληθφ θαη απνθιεηζηηθφ
ραξαθηήξα» (ζθέςεηο 36 έσο 39).

117
Βι. εηδηθά θαη ηηο πξνηάζεηο ηεο 21εο Φεβξνπαξίνπ 2002 ηνπ Γεληθνχ
Δηζαγγειέα L. A. Geelhoed ζηελ ππφζεζε απηή
«41. Θα αξρίζσ κε ηελ πνιηηηθή πνπ αθνξά ηελ παηδεία, ηελ επαγγεικαηηθή
εθπαίδεπζε θαη ηε λενιαία. Λφγσ ηεο εμειίμεσο ηεο νινθιεξψζεσο ησλ αγνξψλ,
δίδεηαη φιν θαη κεγαιχηεξε πξνζνρή ζηελ παηδεία θαη ζηε δηαζπλνξηαθή ηεο
δηάζηαζε. Σα θξάηε κέιε αλαγλσξίδνπλ φιν θαη πεξηζζφηεξν ηε ζπνπδαηφηεηα
ηεο δεκηνπξγίαο, ηεο δηαδφζεσο θαη ηεο ρξήζεσο ηεο γλψζεσο, κεηαμχ άιισλ γηα
ηελ ελίζρπζε ηεο αληαγσληζηηθήο ζέζεσο θαη ηεο δπλαηφηεηαο απαζρνιήζεσο. Ζ
Δπξσπατθή νινθιήξσζε έρεη δεκηνπξγήζεη έλα πεξηβάιινλ ην νπνίν επλνεί ηε
δηαζπλνξηαθή παξνρή εθπαηδεχζεσο. Ζ δηαθξαηηθή εθπαίδεπζε ζεσξείηαη
εμάιινπ ζεκαληηθφ φξγαλν γηα ηελ πξνψζεζε ηεο αιιειεγγχεο θαη ηεο αλνρήο,
θαζψο θαη γηα ηελ ελίζρπζε ηεο δηαδφζεσο ηνπ πνιηηηζκνχ εληφο ηεο Δπξσπατθήο
Δλψζεσο.
42. ΢ην πιαίζην απηφ, ε Κνηλφηεηα εθπιεξψλεη ηδηαίηεξε ιεηηνπξγία. Καηά ην
άξζξν 3, ζηνηρείν π´, ΔΚ, ε Κνηλφηεηα παξέρεη ζπκβνιή ζε κηα παηδεία θαη
θαηάξηηζε πςεινχ επηπέδνπ. Σν άξζξν 149, παξάγξαθνο 2, ΔΚ νξίδεη φηη ε
δξάζε ηεο Κνηλφηεηαο έρεη σο ζηφρν λα αλαπηχζζεη ηελ επξσπατθή δηάζηαζε ηεο
παηδείαο θαη λα επλνεί ηελ αλάπηπμε ησλ αληαιιαγψλ λέσλ. Πξνο εθπιήξσζε
ησλ απνζηνιψλ απηψλ, ηα θνηλνηηθά φξγαλα αλέιαβαλ ελ ησ κεηαμχ νξηζκέλεο
πξσηνβνπιίεο. Ζ ζεκαληηθφηεξε θαη πην γλσζηή είλαη ην πξφγξακκα
«΢σθξάηεο», ην νπνίν πεξηιακβάλεη νθηψ θνηλνηηθέο δξάζεηο . Δλα απφ απηά ηα
πξνγξάκκαηα δξάζεσο αθνξά εηδηθψο ηε ζρνιηθή εθπαίδεπζε («Comenius»)
.Αιιεο δξάζεηο ηεο Κνηλφηεηαο αθνξνχλ εηδηθφηεξα δηάθνξεο δξαζηεξηφηεηεο
ησλ λέσλ.
43. Ζ πινπνίεζε ηνπ πξνγξάκκαηνο απηνχ είλαη αιιειέλδεηε κε ηελ
θηλεηηθφηεηα ησλ λέσλ, νη νπνίνη θαηά ηνλ ηξφπν απηφλ αζθνχλ ην δηθαίσκα ηεο
ειεχζεξεο θπθινθνξίαο κεηαμχ ησλ θξαηψλ κειψλ. ΢ηελ ππφ θξίζε ππφζεζε, ε
M.-N. D'Hoop, σο πνιίηεο ηεο Δλψζεσο, άζθεζε ην δηθαίσκά ηεο ειεχζεξεο
θπθινθνξίαο θαη δηακνλήο ζην πιαίζην ησλ πξνεθηεζέλησλ ζθνπψλ ηεο
΢πλζήθεο. Δίλαη αμηνζεκείσην φηη, φπσο εθηίζεηαη ζηε δηάηαμε πεξί παξαπνκπήο,
ε M.-N. D'Hoop, κε ην δηθφγξαθν ηεο πξνζθπγήο ηεο, ηζρπξίζηεθε φηη
«εκθνξνχκ[ελε] απφ ειεχζεξν πλεχκα θαη ζην πιαίζην ηεο επξσπατθήο

75
Μαξηίνπ 2005 Dany Bidar118, C-209/03, κε ηελ νπνία θξίζεθε φηη κηα
ελίζρπζε πνπ ρνξεγείηαη, είηε ππφ ηε κνξθή επηδνηνχκελνπ δαλείνπ είηε σο
ππνηξνθία, ζηνπο ζπνπδαζηέο πνπ δηακέλνπλ λνκίκσο ζην θξάηνο κέινο
ππνδνρήο, γηα ηελ θάιπςε ησλ δαπαλψλ ηνπο δηαβηψζεσο, εκπίπηεη, γηα ηνλ

νηθνδφκεζεο, ελεηάρζ[ε], επί ηέζζεξα έηε, ζην γαιιηθφ εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα».

Σν ζηνηρείν απηφ απνηειεί έλαλ επηπιένλ ιφγν γηα ηνλ νπνίν ε θαηάζηαζή ηεο
εκπίπηεη ζην θαζ' χιελ πεδίν εθαξκνγήο ηεο ΢πλζήθεο».

118
Ο D. Bidar, Γάιινο ππήθννο, κεηέβε ζην Ζλσκέλν Βαζίιεην, φπνπ
νινθιήξσζε ηε δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζή ηνπ. ΢ηε ζπλέρεηα, πξνθεηκέλνπ λα
αξρίζεη αλψηαηεο ζπνπδέο, δήηεζε ην πξνβιεπφκελν επίδνκα απφ ην London
Borough of Ealing, ην νπνίν ηνπ ρνξήγεζε κελ κηα νηθνλνκηθή ελίζρπζε, αιιά
αξλήζεθε ηε ρνξήγεζε δαλείνπ πξνο θάιπςε ησλ δαπαλψλ ηνπ δηαβηψζεσο, κε
ηελ αηηηνινγία φηη ν ελδηαθεξφκελνο δελ ήηαλ εγθαηεζηεκέλνο ζηε ρψξα. Σν
Γηθαζηήξην έπξεπε λα δηαπηζηψζεη αλ ε άξλεζε ρνξεγήζεσο ηνπ δαλείνπ ήηαλ
αληίζεηε πξνο ηε ΢πλζήθε, θαη εηδηθφηεξα πξνο ην άξζξν 12 ΔΚ, γη‟ απηφ θαη
αλαθέξζεθε κε ηελ απφθαζή ηνπ ζηε λνκνινγία γηα ηα άξζξα 12 θαη 18 ΔΚ,
θαζψο θαη ζηελ εμέιημε ηεο λνκνινγίαο θαη ηνπ θνηλνηηθνχ δηθαίνπ (ζθέςεηο 28
έσο 41), γηα λα επηβεβαηψζεη φηη ε πεξίπησζε πνιίηε ηεο Έλσζεο πνπ δηακέλεη
λνκίκσο ζε θξάηνο κέινο εκπίπηεη ζην πεδίν εθαξκνγήο ηεο ΢πλζήθεο ππφ ηελ
έλλνηα ηνπ άξζξνπ 12, πξψην εδάθην, ΔΚ, φζνλ αθνξά ηε ρνξήγεζε ζηνπο
ζπνπδαζηέο νηθνλνκηθήο εληζρχζεσο, ππφ ηε κνξθή επηδνηνχκελνπ δαλείνπ ή
ππνηξνθίαο, γηα ηελ θάιπςε ησλ δαπαλψλ ηνπο δηαβηψζεσο (ζθέςε 42), γεγνλφο
πνπ επηβεβαηψλεηαη απφ ηελ νδεγία 2004/38 (ζθέςε 43). ΢ηε ζπλέρεηα, ην
Γηθαζηήξην εμέηαζε ηνπο πεξηνξηζκνχο ηνπ άξζξνπ 18 ΔΚ, ην νπνίν παξαπέκπεη
ζηνπο πεξηνξηζκνχο ηεο ΢πλζήθεο θαη ησλ δηαηάμεσλ εθαξκνγήο ηεο, κεηαμχ ησλ
νπνίσλ ε νδεγία 93/96, ην άξζξν 3 ηεο νπνίαο απέθιεηε ηε ρνξήγεζε ππνηξνθηψλ
πξνο θάιπςε ησλ δαπαλψλ δηαβηψζεσο ζηνπο ζπνπδαζηέο πνπ απνιαχνπλ
δηθαίσκα δηακνλήο (ζθέςε 44). Αθνινπζψληαο ηελ απφθαζε Grzelczyk, έθξηλε
φηη ε αδπλακία λα ζεκειησζεί ζηελ νδεγία ην δηθαίσκα εληζρχζεσο γηα ηελ
θάιπςε ησλ δαπαλψλ δηαβηψζεσο (ζθέςε 45) δελ εκπνδίδεη ηνλ ελδηαθεξφκελν
λα επηθαιεζηεί ην άξζξν 12 ΔΚ (ζθέςε 46). Αθνχ δέρζεθε ηε δπλαηφηεηα
εθαξκνγήο ηνπ άξζξνπ 12 ΔΚ, ην Γηθαζηήξην εμέηαζε ην δήηεκα ηεο
αληηθεηκεληθφηεηαο ησλ πξνυπνζέζεσλ γηα ηε ρνξήγεζε ησλ εληζρχζεσλ. Έθξηλε
φηη νη πξνυπνζέζεηο ηεο λνκνζεζίαο πεξί «εγθαηαζηάζεσο» ζην Ζλσκέλν
Βαζίιεην κπνξνχλ λα είλαη δπζκελείο «θπξίσο γηα ηνπο ππεθφνπο άιισλ θξαηψλ
κειψλ», θαζφζνλ «νη ππήθννη ηνπ ελ ιφγσ θξάηνπο κέινπο κπνξνχλ
επθνιφηεξα» λα ηηο πιεξνχλ (ζθέςεηο 50 έσο 53). Μία ηέηνηα άληζε κεηαρείξηζε
κπνξεί λα δηθαηνινγεζεί, πξνθεηκέλνπ λα βνεζεζνχλ «ζπνπδαζηέο πνπ απέδεημαλ
νξηζκέλνπ βαζκνχ έληαμε» ζηελ θνηλσλία ηνπ θξάηνπο κέινπο (ζθέςεηο 54 έσο
57), αξθεί λα απνδεηρζεί «φηη ν ελ ιφγσ ζπνπδαζηήο δηέκεηλε γηα νξηζκέλν
ρξνληθφ δηάζηεκα ζην θξάηνο κέινο ππνδνρήο» (ζθέςε 59), θαζφζνλ ε
θαηάζηαζή ηνπ «δελ είλαη παξφκνηα κε απηή ηνπ αηηνχληνο επηδφκαηνο αλακνλήο
[…] ή επηδφκαηνο αλεξγίαο» (ζθέςε 58). Βάζεη ησλ αλσηέξσ, ην Γηθαζηήξην
έθξηλε φηη νη επίδηθεο βξεηαληθέο ξπζκίζεηο ήηαλ αληίζεηεο ζην άξζξν 12 ΔΚ
(ζθέςεηο 60 έσο 63).

76
ζθνπφ απαγνξεχζεσο ησλ δηαθξίζεσλ ηνπ άξζξνπ 12, πξψην εδάθην, ΔΚ, ζην
πεδίν εθαξκνγήο ηεο ΢πλζήθεο ΔΚ119. Καζψο θαη φηη ν άξζξν 12, πξψην εδάθην,
EΚ πξέπεη λα εξκελεπζεί ππφ ηελ έλλνηα φηη απαγνξεχεη εζληθή θαλνληζηηθή
ξχζκηζε ε νπνία ρνξεγεί δηθαίσκα γηα ιήςε ζπνπδαζηηθήο εληζρχζεσο πξνο
θάιπςε ησλ δαπαλψλ δηαβηψζεσο απνθιεηζηηθά ζηνπο ζπνπδαζηέο πνπ είλαη
εγθαηεζηεκέλνη ζην θξάηνο κέινο ππνδνρήο, απνθιείνληαο, ηαπηνρξφλσο, ζε
ππήθνν άιινπ θξάηνπο κέινπο ηε δπλαηφηεηα λα απνθηήζεη, σο ζπνπδαζηήο, ηελ
ηδηφηεηα ηνπ εγθαηεζηεκέλνπ, έζησ θαη αλ ν ππήθννο απηφο δηακέλεη λνκίκσο θαη
έρεη νινθιεξψζεη έλα ζεκαληηθφ ηκήκα ησλ ζπνπδψλ ηνπ δεπηεξνβάζκηαο
εθπαηδεχζεσο ζην θξάηνο κέινο ππνδνρήο θαη έρεη, σο εθ ηνχηνπ, δεκηνπξγήζεη
πξαγκαηηθφ δεζκφ κε ηελ θνηλσλία ηνπ θξάηνπο απηνχ. Καη ε απφθαζε απηή
ζπληειεί ζηνλ πξνζδηνξηζκφ ηνπ εληαίνπ επξσπατθνχ ρψξνπ εθπαίδεπζεο φπσο
θαίλεηαη απφ ην γξάκκα ηεο ζηεξηδφκελε ζηελ ζεκειηαθή ηδηφηεηα ηνπ επξσπαίνπ
πνιίηε ηελ επξσπατθή ηζαγέλεηα 120.

119
Δηδηθή αλαθνξά σο πξνο ηελ ηζφηεηα κάιηζηα γίλεαη ζηελ παξ. 51 ηεο
απφθαζεο:
«΢πλαθψο, πξέπεη λα ππνκλεζζεί φηη ε αξρή ηεο ίζεο κεηαρεηξίζεσο απαγνξεχεη
φρη κφλνλ ηηο εκθαλείο δηαθξίζεηο ιφγσ ηζαγελείαο, αιιά θαη θάζε κνξθή
ζπγθεθαιπκκέλεο δηαθξίζεσο, ε νπνία, κέζσ ηεο εθαξκνγήο άιισλ δηαθξηηηθψλ
θξηηεξίσλ, θαηαιήγεη ζηελ πξάμε ζην ίδην απνηέιεζκα (βι., κεηαμχ άιισλ,
απνθάζεηο ηεο 12εο Φεβξνπαξίνπ 1974, 152/73, Sotgiu, ΢πιινγή ηφκνο 1974,
ζει. 87, ζθέςε 11· ηεο 27εο Ννεκβξίνπ 1997, C-57/96, Meints, ΢πιινγή 1997,
ζει. I-6689, ζθέςε 44, θαη ηεο 26εο Ηνπλίνπ 2001, C-212/99, Δπηηξνπή θαηά
Ηηαιίαο, ΢πιινγή 2001, ζει. I-4923, ζθέςε 24)».
120
Βι. εηδηθά παξ. 31 επ. απηήο

«31 Γηα ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηνπ πεδίνπ εθαξκνγήο ηεο ΢πλζήθεο ππφ ηελ έλλνηα
ηνπ άξζξνπ 12 ΔΚ, επηβάιιεηαη ε ζπλδπαζκέλε αλάγλσζε ησλ δηαηάμεσλ ηνπ ελ
ιφγσ άξζξνπ κε ηηο δηαηάμεηο ηεο ΢πλζήθεο πεξί ηζαγέλεηαο ηεο Έλσζεο.
΢πγθεθξηκέλα, ε ηδηφηεηα ηνπ πνιίηε ηεο Έλσζεο ηείλεη λα απνηειέζεη ηε
ζεκειηψδε ηδηφηεηα ησλ ππεθφσλ ησλ θξαηψλ κειψλ, ε νπνία εμαζθαιίδεη ηελ
ίδηα λνκηθή κεηαρείξηζε ζε φζνπο εμ απηψλ βξίζθνληαη ζηελ ίδηα θαηάζηαζε,
αλεμαξηήησο ηεο εζληθφηεηάο ηνπο θαη ππφ ηελ επηθχιαμε ησλ ξεηψο
πξνβιεπφκελσλ εμαηξέζεσλ (απνθάζεηο ηεο 20ήο ΢επηεκβξίνπ 2001, C-184/99,
Grzelczyk, ΢πιινγή 2001, ζει. I-6193, ζθέςεηο 30 θαη 31, θαη ηεο 2αο
Οθησβξίνπ 2003, C-148/02, Garcia Avello, ΢πιινγή 2003, ζει. I-11613, ζθέςεηο
22 θαη 23).

32 Καηά πάγηα λνκνινγία, πνιίηεο ηεο Έλσζεο ν νπνίνο δηακέλεη λνκίκσο ζην
εδάθνπο ηνπ θξάηνπο κέινπο ππνδνρήο κπνξεί λα επηθαιεζηεί ην άξζξν 12 ΔΚ ζε
φιεο ηηο πεξηπηψζεηο πνπ εκπίπηνπλ ζην θαζ‟ χιελ πεδίν εθαξκνγήο ηνπ
θνηλνηηθνχ δηθαίνπ (απφθαζε ηεο 12εο Μαΐνπ 1998, C-85/96, Martínez Sala,
΢πιινγή 1998, ζει. I-2691, ζθέςε 63, θαη πξνπαξαηεζείζα απφθαζε Grzelczyk,
ζθέςε 32).

77
33 ΢ηηο πεξηπηψζεηο απηέο πεξηιακβάλνληαη, κεηαμχ άιισλ, απηέο πνπ άπηνληαη
ηεο αζθήζεσο ησλ ζεκειησδψλ ειεπζεξηψλ πνπ εγγπάηαη ε ΢πλζήθε θαη ηεο
αζθήζεσο ηεο ειεπζεξίαο θπθινθνξίαο θαη δηακνλήο ζην έδαθνο ησλ θξαηψλ
κειψλ, ηελ νπνία απνλέκεη ην άξζξν 18 ΔΚ (βι. απφθαζε ηεο 24εο Ννεκβξίνπ
1998, C-274/96, Bickel θαη Franz, ΢πιινγή 1998, ζει. Η-7637, ζθέςεηο 15 θαη 16,
θαζψο θαη πξνπαξαηεζείζεο απνθάζεηο Grzelczyk, ζθέςε 33, θαη Garcia Avello,
ζθέςε 24).

34 Δπηπιένλ, απφ ην θείκελν ηεο ΢πλζήθεο νπδφισο πξνθχπηεη φηη νη ζπνπδαζηέο

πνπ είλαη πνιίηεο ηεο Έλσζεο ζηεξνχληαη ησλ δηθαησκάησλ πνπ απνλέκεη ε
΢πλζήθε ζηνπο πνιίηεο απηνχο, φηαλ κεηαβαίλνπλ ζε άιιν θξάηνο κέινο γηα
ζπνπδέο (πξνπαξαηεζείζα απφθαζε Grzelczyk, ζθέςε 35).

35 ΋πσο πξνθχπηεη απφ ηελ απφθαζε ηεο 11εο Ηνπιίνπ 2002, C-224/98, D‟Hoop
(΢πιινγή 2002, ζει. I-6191, ζθέςεηο 29 έσο 34), ν ππήθννο θξάηνπο κέινπο πνπ
κεηαβαίλεη ζε άιιν θξάηνο κέινο γηα ηελ παξαθνινχζεζε ζπνπδψλ
δεπηεξνβάζκηαο εθπαηδεχζεσο αζθεί ην δηθαίσκα ειεχζεξεο θπθινθνξίαο πνπ
δηαζθαιίδεηαη απφ ην άξζξν 18 ΔΚ.

36 Δπηπξνζζέησο, επηβάιιεηαη λα δηεπθξηληζζεί φηη ν ππήθννο θξάηνπο κέινπο ν

νπνίνο, φπσο ν πξνζθεχγσλ ηεο θχξηαο δίθεο, δεη ζε άιιν θξάηνο κέινο ζην
νπνίν παξαθνινπζεί θαη νινθιεξψλεη ζπνπδέο δεπηεξνβάζκηαο εθπαηδεχζεσο,
ρσξίο λα ηνπ έρεη αληηηαρζεί σο πξφζθνκκα ην γεγνλφο φηη δελ δηαζέηεη επαξθείο
πφξνπο ή πγεηνλνκηθή αζθάιηζε, απνιαχεη δηθαηψκαηνο δηακνλήο βάζεη ηνπ
άξζξνπ 18 EΚ θαη ηεο νδεγίαο 90/364.

37 ΋ζνλ αθνξά ηηο παξνρέο θνηλσληθήο πξφλνηαο, ην Γηθαζηήξην, κε ηελ

απφθαζε ηεο 7εο ΢επηεκβξίνπ 2004, C-456/02, Trojani (΢πιινγή 2004, ζει. Η-
7573, ζθέςε 43), έθξηλε φηη έλαο πνιίηεο ηεο Έλσζεο πνπ δελ αζθεί νηθνλνκηθή
δξαζηεξηφηεηα κπνξεί λα επηθαιεζηεί ην άξζξν 12, πξψην εδάθην, ΔΚ, εθφζνλ
δηέκεηλε λνκίκσο ζην θξάηνο κέινο ππνδνρήο γηα νξηζκέλν ρξνληθφ δηάζηεκα ή
εθφζνλ δηαζέηεη άδεηα δηακνλήο.

38 Σν Γηθαζηήξην έθξηλε βεβαίσο, κε ηηο πξνπαξαηεζείζεο απνθάζεηο Lair θαη

Brown (ζθέςεηο 15 θαη 18, αληηζηνίρσο), φηη, «θαηά ην παξφλ ζηάδην ηεο
εμειίμεσο ηνπ θνηλνηηθνχ δηθαίνπ, ε ππνηξνθία πνπ ρνξεγείηαη ζηνπο ζπνπδαζηέο
γηα ηελ θάιπςε ησλ εμφδσλ δηαηξνθήο θαη θνηηήζεψο ηνπο δελ εκπίπηεη, θαη‟
αξρήλ, ζην πεδίν εθαξκνγήο ηεο ΢πλζήθεο ΔΟΚ ππφ ηελ έλλνηα ηνπ άξζξνπ ηεο
7 (ελ ζπλερεία άξζξνπ 6 ηεο ΢πλζήθεο ΔΚ θαη λπλ, θαηφπηλ ηξνπνπνηήζεσο,
άξζξνπ 12 ΔΚ)». Με ηηο απνθάζεηο απηέο, ην Γηθαζηήξην έθξηλε φηη κηα ηέηνηα
ελίζρπζε άπηεηαη, αθελφο, ηεο εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο, ε νπνία δελ εκπίπηεη
θαζαπηή ζηελ αξκνδηφηεηα ησλ θνηλνηηθψλ νξγάλσλ, θαη, αθεηέξνπ, ηεο
θνηλσληθήο πνιηηηθήο, ε νπνία εκπίπηεη ζηελ αξκνδηφηεηα ησλ θξαηψλ κειψλ
θαζφ κέξνο δελ δηέπεηαη απφ εηδηθέο δηαηάμεηο ηεο ΢πλζήθεο ΔΟΚ.

39 Δληνχηνηο, κεηά ηελ έθδνζε ησλ πξνπαξαηεζεηζψλ απνθάζεσλ Lair θαη

Brown, ε ΢πλζήθε γηα ηελ Δπξσπατθή Έλσζε εηζήγαγε ζηε ΢πλζήθε ΔΚ ηελ
ηζαγέλεηα ηεο Έλσζεο θαη πξφζζεζε ζην ηξίην κέξνο ηεο, ζηνλ ηίηιν VIII (λπλ

78
ηίηιν ΥΗ), ην θεθάιαην 3, αθηεξσκέλν, κεηαμχ άιισλ, ζηελ παηδεία θαη ηελ
επαγγεικαηηθή εθπαίδεπζε (πξνπαξαηεζείζα απφθαζε Grzelczyk, ζθέςε 35).

40 ΢πγθεθξηκέλα, ην άξζξν 149, παξάγξαθνο 1, ΔΚ αλαζέηεη ζηελ Κνηλφηεηα ηελ

απνζηνιή λα ζπκβάιιεη ζηελ αλάπηπμε παηδείαο πςεινχ επηπέδνπ,
ελζαξξχλνληαο ηε ζπλεξγαζία κεηαμχ θξαηψλ κειψλ θαη, εθφζνλ θξίλεηαη
αλαγθαίν, ζηεξίδνληαο θαη ζπκπιεξψλνληαο ηε δξάζε ηνπο, ζεβφκελε πιήξσο
ηελ αξκνδηφηεηα ησλ θξαηψλ κειψλ σο πξνο ην πεξηερφκελν ηεο δηδαζθαιίαο θαη
ηελ νξγάλσζε ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο, θαζψο θαη ηελ πνιηηηζηηθή θαη
γισζζηθή ηνπο πνιπκνξθία.

41 Καηά ηηο παξαγξάθνπο 2 θαη 4 ηνπ ηδίνπ άξζξνπ, ην ΢πκβνχιην κπνξεί λα

πηνζεηεί δξάζεηο ελζαξξχλζεσο, απνθιεηφκελεο νπνηαζδήπνηε ελαξκνλίζεσο ησλ
λνκνζεηηθψλ θαη θαλνληζηηθψλ δηαηάμεσλ ησλ θξαηψλ κειψλ, θαη λα επλνεί, κε
ζπζηάζεηο, κεηαμχ άιισλ ηελ θηλεηηθφηεηα ζπνπδαζηψλ θαη εθπαηδεπηηθψλ (βι
πξνπαξαηεζείζα απφθαζε D‟ Hoop, ζθέςε 32).

42 Λακβαλνκέλσλ ππφςε ησλ αλσηέξσ παξακέηξσλ, νη νπνίεο δηακνξθψζεθαλ

κεηά ηηο πξνπαξαηεζείζεο απνθάζεηο Lair θαη Brown, πξέπεη λα ζεσξεζεί φηη ε
πεξίπησζε πνιίηε ηεο Έλσζεο πνπ δηακέλεη λνκίκσο ζε θξάηνο κέινο εκπίπηεη
ζην πεδίν εθαξκνγήο ηεο ΢πλζήθεο ππφ ηελ έλλνηα ηνπ άξζξνπ 12, πξψην
εδάθην, ΔΚ, φζνλ αθνξά ηε ρνξήγεζε ζηνπο ζπνπδαζηέο νηθνλνκηθήο
εληζρχζεσο, ππφ ηε κνξθή επηδνηνχκελνπ δαλείνπ ή ππνηξνθίαο, γηα ηελ θάιπςε
ησλ δαπαλψλ ηνπο δηαβηψζεσο.

43 Ζ εμέιημε απηή ηνπ θνηλνηηθνχ δηθαίνπ επηβεβαηψλεηαη απφ ην άξζξν 24 ηεο

νδεγίαο 2004/38, ε παξάγξαθνο 1 ηνπ νπνίνπ νξίδεη φηη φινη νη πνιίηεο ηεο
Έλσζεο πνπ δηακέλνπλ ζηελ επηθξάηεηα άιινπ θξάηνπο µέινπο δπλάκεη ηεο
νδεγίαο απηήο απνιαχνπλ ίζεο κεηαρεηξίζεσο «εληφο ηνπ πεδίνπ εθαξκνγήο ηεο
΢πλζήθεο». Καζφζνλ ε παξάγξαθνο 2 ηνπ ηδίνπ άξζξνπ πξνζδηνξίδεη ην
πεξηερφκελν ηεο παξαγξάθνπ 1, νξίδνληαο φηη έλα θξάηνο κέινο κπνξεί λα
επηβάιιεη πεξηνξηζκνχο ζηε ρνξήγεζε εληζρχζεσο, ππφ ηε κνξθή ππνηξνθηψλ ή
δαλείσλ, γηα θάιπςε δαπαλψλ δηαβηψζεσο, ζε ζπνπδαζηέο πνπ δελ απέθηεζαλ
δηθαίσκα δηακνλήο, πιελ ησλ κηζζσηψλ, ησλ µε κηζζσηψλ εξγαδνκέλσλ, ησλ
πξνζψπσλ πνπ δηαηεξνχλ απηή ηελ ηδηφηεηα θαη µειψλ ησλ νηθνγελεηψλ ηνπο, ν
θνηλνηηθφο λνκνζέηεο εθηηκά φηη ε ρνξήγεζε απηψλ ησλ εληζρχζεσλ απνηειεί
δήηεκα, ην νπνίν, θαηά ηελ παξάγξαθν 1 ηνπ ελ ιφγσ άξζξνπ, εκπίπηεη, επί ηνπ
παξφληνο, ζην πεδίν εθαξκνγήο ηεο ΢πλζήθεο.

44 Ζ εξκελεία απηή δελ αλαηξείηαη απφ ην επηρείξεκα πνπ πξνέβαιαλ νη

θπβεξλήζεηο πνπ ππέβαιαλ παξαηεξήζεηο, θαζψο θαη ε Δπηηξνπή, ζρεηηθά κε
ηνπο πεξηνξηζκνχο θαη ηηο πξνυπνζέζεηο ηνπ άξζξνπ 18 ΔΚ. Οη ελ ιφγσ
θπβεξλήζεηο θαη ε Δπηηξνπή επηζεκαίλνπλ φηη, αλ ε ηδηφηεηα ηνπ πνιίηε ηεο
Έλσζεο παξέρεη ζηνπο ππεθφνπο ησλ θξαηψλ κειψλ ηε δπλαηφηεηα λα
επηθαινχληαη ην άξζξν 12, πξψην εδάθην, ΔΚ θαηά ηελ άζθεζε ηνπ δηθαηψκαηνο
ειεχζεξεο θπθινθνξίαο θαη δηακνλήο ζηελ επηθξάηεηα απηψλ ησλ θξαηψλ, ην
θαζεζηψο ηνπο εκπίπηεη ζην πεδίν εθαξκνγήο ηεο ΢πλζήθεο ππφ ηελ έλλνηα ηνπ
άξζξνπ 12 ΔΚ κφλνλ, φπσο νξίδεη ε παξάγξαθνο 1 ηνπ άξζξνπ 18 ΔΚ, ππφ ηελ
επηθχιαμε ησλ πεξηνξηζκψλ θαη ππφ ηηο πξνυπνζέζεηο πνπ πξνβιέπνληαη ζηε

79
 Πξνο ηελ εγθαζίδξπζε ηνπ εληαίνπ επξσπατθνχ ρψξνπ εθπαίδεπζεο θαη
ζηε ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε δεπηεξνβάζκηαο θαη ηξηηνβάζκηαο απνβιέπεη θαη ε
απφθαζε Δπηηξνπή θαηά Απζηξίαο ηεο 7εο Ηνπιίνπ 2005 C-147/03 ε νπνία έθξηλε
φηη ε Γεκνθξαηία ηεο Απζηξίαο, κε ιακβάλνληαο ηα κέηξα πνπ είλαη αλαγθαία
γηα λα εμαζθαιηζηεί φηη νη θάηνρνη δηπισκάησλ δεπηεξνβάζκηαο εθπαηδεχζεσο
πνπ έρνπλ απνθηεζεί εληφο ησλ ινηπψλ θξαηψλ κειψλ κπνξνχλ λα έρνπλ
πξφζβαζε ζηελ αλψηεξε ή παλεπηζηεκηαθή εθπαίδεπζε πνπ απηή νξγαλψλεη ππφ
ηηο ίδηεο πξνυπνζέζεηο κε ηνπο θαηφρνπο δηπισκάησλ δεπηεξνβάζκηαο
εθπαηδεχζεσο πνπ έρνπλ απνθηεζεί ζηελ Απζηξία, παξέβε ηηο ππνρξεψζεηο πνπ
ππέρεη απφ ηα άξζξα 12 ΔΚ, 149 ΔΚ θαη 150 ΔΚ. Καη ε πιένλ πξφζθαηε
απφθαζε ηεο 23εο Οθησβξίνπ 2007 C-11/06 θαη C-12/06 (ζπλεθδηθαδφκελεο),
Rhiannon Morgan φκσο θηλείηαη πξνο ηελ ίδηα θαηεχζπλζε. ΢ηελ απφθαζε απηή
ην ΓΔΚ έθξηλε φηη ππφ ζπλζήθεο φπσο απηέο ησλ ππνζέζεσλ ησλ θπξίσλ δηθψλ,
είλαη αληίζεηε πξνο ηα άξζξα 17 θαη 18 ΔΚ πξνυπφζεζε ζχκθσλα κε ηελ νπνία,
γηα ηε ιήςε επηδφκαηνο πνπ ρνξεγείηαη γηα ζπνπδέο ζε θξάηνο κέινο δηαθνξεηηθφ
απφ ην θξάηνο κέινο πξνειεχζεσο ησλ αηηνχλησλ ην επίδνκα ζπνπδαζηψλ, νη
ζπνπδέο απηέο πξέπεη λα απνηεινχλ ζπλέρεηα ηνπιάρηζηνλ κνλνεηνχο θνηηήζεσο
ζε εθπαηδεπηηθφ ίδξπκα ηνπ θξάηνπο κέινπο πξνειεχζεσο, επηβεβαηψλνληαο ηε
λνκνινγία ηνπ γηα ηελ δεκηνπξγία ελφο εληαίνπ επξσπατθνχ ρψξνπ παηδείαο ε
νπνία βαζίδεηαη ζηελ επξσπατθή ηζαγέλεηα121.

΢πλζήθε θαη ζηηο δηαηάμεηο πνπ ζεζπίδνληαη γηα ηελ εθαξκνγή ηεο, κεηαμχ ησλ
νπνίσλ θαη νη δηαηάμεηο ηεο νδεγίαο 93/96. Δθφζνλ ην άξζξν 3 ηεο νδεγίαο απηήο
απνθιείεη ην δηθαίσκα γηα ππνηξνθίεο πξνο θάιπςε ησλ δαπαλψλ δηαβηψζεσο
ζηνπο ζπνπδαζηέο πνπ απνιαχνπλ ηνπ δηθαηψκαηνο δηακνλήο, νη ππνηξνθίεο
απηέο εμαθνινπζνχλ λα κελ εκπίπηνπλ ζην πεδίν εθαξκνγήο ηεο ΢πλζήθεο.

121
Με ξεηέο αλαθνξέο ηνπ Γεληθνχ Δηζαγγειέα Damaso Ruiz-Jarabo Colomer
ζηηο πξνηάζεηο ηνπ ηεο 20ήο Μαξηίνπ 2007 ζηε δηαδηθαζία ηεο Μπνιφληα:

«45. ΢ην πιαίζην απηφ εληάζζεηαη θαη ε ιεγφκελε «δηαδηθαζία ηεο Μπνιφληα»,
πνπ άξρηζε κε ηε δηαθήξπμε πνπ ππέγξαςαλ ζηηο 19 Ηνπλίνπ 1999 ζαξάληα
Τπνπξγνί κε ζθνπφ ηελ επίηεπμε, κέρξη ην 2010, ελφο Δπξσπατθνχ Υψξνπ ηεο
ηξηηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο, εληφο ηνπ νπνίνπ ζα επηδηψθεηαη ζηαδηαθά ε επίηεπμε
κηαο ζεηξάο ζηφρσλ, φπσο ε θηλεηηθφηεηα ησλ ζπνπδαζηψλ, ε νπνία εμαθνινπζεί
λα απνηειεί ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ παξάγνληα, παξά ηνλ απμεκέλν βαζκφ
επηθνηλσλίαο ράξε ζηα ειεθηξνληθά δίθηπα.

46. Με ηε δηαδηθαζία ηεο Μπνιφληα ζπλδένληαη πνιινί απφ ηνπο κεραληζκνχο

πνπ έρνπλ πηνζεηήζεη ηα θνηλνηηθά φξγαλα ζε ζρέζε κε ηελ θπθινθνξία ησλ
ζπνπδαζηψλ , θαζψο έρεη απμεζεί ε δήηεζε γηα ζπνπδέο εθηφο ηεο ρψξαο
πξνειεχζεσο, γηα ρξνληθφ δηάζηεκα πνπ πνηθίιιεη θαηά πεξίπησζε, δεδνκέλνπ
φηη ζπλδένληαη κε ηε δπλαηφηεηα εξγαζίαο θαη ζηε ζπλέρεηα εληάμεσο ζηηο δνκέο
νπνηνπδήπνηε θξάηνπο ηεο Δπξσπατθήο Δλψζεσο θαη παξέρνπλ πνιχ
ελδηαθέξνπζεο επθαηξίεο. Οη αληαιιαγέο απηέο επλννχλ ηφζν ηα κεηαθηλνχκελα
άηνκα φζν θαη ηελ θνηλσλία πνπ ηνπο ππνδέρεηαη, θαζψο θαη εθείλε απφ ηελ

80
 Ζ λνκνινγία ηνπ ΓΔΚ έρεη ζεκαληηθή ζπλεηζθνξά ζηε δηακφξθσζε ηνπ
επξσπατθνχ δηθαίνπ ηεο παηδείαο122. Πξέπεη επίζεο λα ππνγξακκηζηεί ην γεγνλφο
φηη ε έκθαζε πνπ έρεη δνζεί ζηελ επαγγεικαηηθή εθπαίδεπζε θαη θαηάξηηζε, ζηελ
νπνία εληάζζεηαη θαη ε παλεπηζηεκηαθή εθπαίδεπζε, ζχκθσλα κε απνθάζεηο ηνπ
Δπξσπατθνχ Γηθαζηεξίνπ πνπ απνηεινχλ πιένλ θνηλνηηθφ θεθηεκέλν, ηείλεη λα
κεηαβάιιεη άξδελ ην ζπλνιηθφ εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα123.

νπνία πξνέξρνληαη· δελ παχνπλ, σζηφζν, λα ελέρνπλ θηλδχλνπο, θαζψο κπνξνχλ

λα δηαθπβεχζνπλ ηελ θνηλσληθή πνιπκνξθία, λα επηηαρχλνπλ ηελ
εκπνξεπκαηνπνίεζε ηεο εθπαίδεπζεο θαη λα εληζρχζνπλ ην θαηλφκελν ηεο
«δηαξξνήο εγθεθάισλ».

47. Δπηπιένλ, νη κεηαθηλήζεηο ελέρνπλ δηαθφξσλ εηδψλ πξνθιήζεηο, θπξίσο φζνλ

αθνξά ηε γιψζζα ή ηελ πξνζαξκνγή, αιιά θαη δηνηθεηηθά θαη νηθνλνκηθά
δεηήκαηα . Σα ζπνπδαζηηθά επηδφκαηα έρνπλ ζθνπφ ηελ αληηκεηψπηζε ησλ
πξνθιήζεσλ πνπ απνξξένπλ απφ ηηο νηθνλνκηθέο επηβαξχλζεηο γηα ηελ πιεξσκή
ησλ εγγξαθψλ, ησλ κεληαίσλ επηδνκάησλ θαη ησλ εμφδσλ ζπληεξήζεσο ή ζηέγεο
θαη κπνξεί λα ρνξεγνχληαη απφ ηδησηηθνχο, εζληθνχο ή επξσπατθνχο θνξείο. ΢ηελ
πξψηε πεξίπησζε, ρξεκαηνδνηνχληαη απφ ηδηψηεο ππφ ηνπο φξνπο πνπ ζέηνπλ νη
ίδηνη ζηε δεχηεξε, δηέπνληαη απφ ηνπηθέο, πεξηθεξεηαθέο ή εζληθέο ξπζκίζεηο νη
νπνίεο ππφθεηληαη ζε νξηζκέλεο αξρέο, φπσο απηέο ηεο αληηθεηκεληθφηεηαο θαη ηεο
ίζεο κεηαρείξηζεο· νη ηειεπηαίεο παξέρνληαη βάζεη θνηλνηηθψλ πξνγξακκάησλ,
κεηαμχ ησλ νπνίσλ μερσξίδνπλ ηα πξνγξάκκαηα «Έξαζκνο», πνπ άξρηζε λα
εθαξκφδεηαη ην 1987 θαη ζήκεξα απνηειεί κέξνο ηνπ πξνγξάκκαηνο
«΢σθξάηεο», θαη «Leonardo da Vinci», πνπ άξρηζε λα εθαξκφδεηαη ην 1994 γηα
ηελ πξνψζεζε ηεο επαγγεικαηηθήο θαηαξηίζεσο.

48. ΢ηελ πεξίπησζε ηεο R. Morgan θαη ηεο I. Bucher, αληηθείκελν ηεο δηαθνξάο
είλαη επηδφκαηα πνπ πξνβιέπνληαη απφ ηηο εζληθέο λνκνζεζίεο, κνινλφηη ε
ζπκβαηφηεηα ησλ ηξηψλ ζπζηεκάησλ ρξεκαηνδνηήζεσο εμαξηάηαη απφ ηηο
ξπζκίζεηο θαζελφο απφ απηά, θαζφζνλ ηα ελ ιφγσ επηδφκαηα, δεδνκέλνπ φηη δελ
θαιχπηνπλ φια ηα έμνδα, ζπρλά παξέρνληαη ζσξεπηηθψο».

122
Γεληθά γηα ην δήηεκα βι. Κνπηνύπα- Ρεγθάθνπ Λ., ΢θνπξή Β., Γίθαην ηεο
Παηδείαο , Γ έθδνζε, ΢άθθνπιαο 2007, Αζήλα, Θεζζαινλίθε, ζει. 303 επ θαη
αλαιπηηθή βηβιηνγξαθία ζηηο ζει. 303- 305.
123
Βι. ηελ ηδηαίηεξα εκπεξηζηαησκέλε Έθζεζε αξ. 35 ηνπ Σζανύζε Γ.Γ.
(ΜΤΔΚΠΟ) ζε Δηζήγεζε ζην ΢πλέδξην ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Κξήηεο κε ζέκα,
Μεηαξξπζκίδνληαο ηελ Παλεπηζηεκηαθή Παηδεία, Ρέζπκλν, 22-23 Οθησβξίνπ
1998, Καδακία Α., Μ. Education and the structuring of the european space:
North-south, centre- periphery, identity-otherness / Andreas M. Kazamias [θαη]
Martin G. Spillane. - Αζήλα: ΢είξηνο, 1998. – 416 ζει. 24εθ., Σζανύζε Γ. Γ. Ζ
επξσπατθή πξφθιεζε ζηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε / επηκέιεηα Γ. Γ. Σζανχζεο.
- Αζήλα :Gutenberg, 1990. - 174 ζ. 21εθ. - (Κνηλσληνινγηθή θαη αλζξσπνινγηθή
βηβιηνζήθε · 26). - (Κνηλσληθή πνιηηηθή · 2), Σζανύζε Γ. Γ. Δπξσπατθή
εθπαηδεπηηθή πνιηηηθή: Βαζηθά θείκελα γηα ηελ παηδεία, ηελ εθπαίδεπζε θαη ηελ
θαηάξηηζε / επηκέιεηα Γ. Γ. Σζανχζεο.- 2ε έθδ. - Αζήλα , Gutenberg, 1998. -

81
 ΢ήκεξα κπνξεί λα κηιά επζαξζψο θαλείο γηα έλα θνηλνηηθφ θεθηεκέλν ζην
ρψξν ηεο παηδείαο ην νπνίν πεξηιακβάλεη:
Σν δηθαίσκα πξφζβαζεο ησλ ζπνπδαζηψλ ζηελ εθπαίδεπζε
Σν δηθαίσκα δηακνλήο ησλ ζπνπδαζηψλ
Σν δηθαίσκα αλαγλψξηζεο δηπισκάησλ θαη επαγγεικαηηθψλ πξνζφλησλ
Σν δηθαίσκα ειεχζεξεο θπθινθνξίαο ησλ εθπαηδεπηηθψλ
Σν δηθαίσκα εγθαηάζηαζεο θαη ειεχζεξεο παξνρήο ππεξεζηψλ ζην ρψξν
ηεο εθπαίδεπζεο124.

Ζ ΢πλζήθε ηνπ Μάαζηξηρη

Ζ ΢πλζήθε γηα ηελ ίδξπζε ηεο ΔΔ, φπσο ηξνπνπνηήζεθε κε ηελ ΢πλζήθε
ηνπ Μάαζηξηρη, έρεη ζπγθεθξηκέλεο δηαηάμεηο γηα ηελ παηδεία (άξζξν 126) θαη γηα
ηελ επαγγεικαηηθή εθπαίδεπζε (άξζξα 127)125. Σα άξζξα απηά έρνπλ πιένλ άιιν
αξηζκφ (149-150) Καη ζηηο δχν πεξηπηψζεηο ε Δπξσπατθή Κνηλφηεηα
αλαιακβάλεη δξάζε, ζχκθσλα πάληνηε κε ηηο απνθάζεηο ηνπ Δπξσπατθνχ
΢πκβνπιίνπ θαη ηηο δηαδηθαζίεο πνπ πξνβιέπεη ε ΢πλζήθε, "ζεβφκελε ηαπηφρξνλα
πιήξσο ηελ αξκνδηφηεηα ησλ θξαηψλ κειψλ" ζηελ πεξίπησζε ηεο παηδείαο "γηα
ην πεξηερφκελν ηεο δηδαζθαιίαο θαη ηελ νξγάλσζε ηνπ εθπαηδεπηηθνχ
ζπζηήκαηνο" (126) θαη ζηελ πεξίπησζε ηεο επαγγεικαηηθήο εθπαίδεπζεο "γηα ην
πεξηερφκελν θαη ηελ νξγάλσζε ηεο επαγγεικαηηθήο εθπαίδεπζεο"(127).
Σαπηφρξνλα φκσο ε ΢πλζήθε πξνβιέπεη φηη φζνλ αθνξά ηελ παηδεία "Ζ
Κνηλφηεηα ζπκβάιιεη ζηελ αλάπηπμε παηδείαο πςεινχ επηπέδνπ" (126) ελψ ζηελ
πεξίπησζε ηεο επαγγεικαηηθήο θαηάξηηζεο "Ζ Κνηλφηεηα εθαξκφδεη πνιηηηθή
επαγγεικαηηθήο εθπαίδεπζεο" (127)126.

301ζει. 21εθ. - (Βηβιηνζήθε Κνηλσληθήο Δπηζηήκεο θαη Κνηλσληθήο Πνιηηηθήο

46), Oppermann T., Europarecht, C.H.Beck 2005, ζει. 579 επ.
124
Βι. αλαιπηηθά Μνπακειεηδή, ζε ΢θνπξή, Δξκελεία ΢πλζεθψλ αλσηέξσ.
125
Βι. ζρεηηθά θαη Dittmann A./Fehrenbacher C., Die bildungsrtechtlichen
Harmonisierungsverbote (Art. 126 Abs. 4, 127 Abs. 4 EGV) und ihre Bedeutung für
die nationale „Bildungshoheit“, RdJB 1992, ζει. 478 θ. επ., Dohms R., Die
Kompetenzen der EG im Bereich der der allgemeinen Bildung nach Art. 126 EGV,
RdJB 1992, ζει. 451 θ. επ., Feuchthofen J./Brackmann H.J., Berufliche Bildung
im Maastrichter Uninonsvertrag, RdJB 1992, ζει. 468 θ. επ., Fechner F. ζε:
Lassahn R./Offenbach B. (επ.): Bildung in Europa, 1994, ζει. 17, Laenerts K.,
Education in Community Law after Maastricht, CMLRev 1994, ζει. 7 θ. επ.,
Staudenmayer D., Europäische Bildungspolitik-vor und nach Maastricht, BayVBl.
1995, ζει. 321 θ. επ.
126
Ζ παλεπηζηεκηαθή δηαζθαιία εκπίπεη θαηά ηε λνκνινγία ηνπ ΓΔΚ ζην άξζ.
128 ΢πλζ. ΢χκθσλα κε ηελ απφθαζε ηεο 18εο Γεθεκβξίνπ 2007 ηνπ ΓΔΚ
C-281/06, Hans-Dieter Jundt, «Αθεηέξνπ, ην άξζξν 128 ηεο ΢πλζήθεο ΔΟΚ
αθνξά ηελ επαγγεικαηηθή εθπαίδεπζε, ζηελ νπνία εκπίπηεη ε παλεπηζηεκηαθή
δηδαζθαιία (βι. απνθάζεηο ηεο 2αο Φεβξνπαξίνπ 1988, 24/86, Blaizot θ.ιπ.,

82
 ΢ην πιαίζην ησλ δηαηάμεσλ απηψλ ε δξάζε ηεο Κνηλφηεηαο έρεη σο ζηφρν,
κεηαμχ άιισλ, ζηνλ ηνκέα ηεο παηδείαο "λα επλνεί ηελ θηλεηηθφηεηα θνηηεηψλ θαη
εθπαηδεπηηθψλ, κεηαμχ άιισλ θαη κέζσ ηεο αθαδεκατθήο αλαγλψξηζεο
δηπισκάησλ θαη πεξηφδσλ ζπνπδψλ" θαη "λα ελζαξξχλεη ηελ αλάπηπμε ηεο
εθπαίδεπζεο εμ απνζηάζεσο" (άξζξν 126). ΢ηνλ ηνκέα ηεο επαγγεικαηηθήο
εθπαίδεπζεο ε δξάζε ηεο Κνηλφηεηαο έρεη σο ζηφρν, κεηαμχ ησλ άιισλ, "λα
δηεπθνιχλεη ηελ πξνζαξκνγή ζηηο κεηαιιαγέο ηεο βηνκεραλίαο, ηδίσο κέζσ ηεο
επαγγεικαηηθήο εθπαίδεπζεο θαη ηνπ επαγγεικαηηθνχ αλαπξνζαλαηνιηζκνχ, λα
βειηηψλεη ηελ αξρηθή θαη ηε ζπλερή θαηάξηηζε, γηα λα δηεπθνιχλεηαη ε
επαγγεικαηηθή έληαμε θαη επαλέληαμε ζηελ αγνξά ηεο εξγαζίαο, λα δηεπθνιχλεη
ηελ ελίζρπζε ηεο θηλεηηθφηεηαο ησλ εθπαηδεπηηθψλ θαη ησλ εθπαηδεπνκέλσλ θαη
ηδίσο ησλ λέσλ" (άξζξν 127). Παξάιιεια, θαη ζηα πιαίζηα ηεο εληαίαο
επξσπατθήο εζσηεξηθήο αγνξάο, ην άξζξν 123 ηεο ΢πλζήθεο πξνβιέπεη ηελ
ίδξπζε Δπξσπατθνχ Κνηλσληθνχ Σακείνπ κε ζθνπφ "ηε βειηίσζε ησλ
δπλαηνηήησλ απαζρφιεζεο ησλ εξγαδνκέλσλ" (…) θαη κε ηνλ ηξφπνλ απηφλ ηε
"ζπκβνιή ζηελ αλχςσζε ηνπ βηνηηθνχ επηπέδνπ." Σν Δπξσπατθφ Κνηλσληθφ
Σακείν έρεη σο ζηφρν ηνπ "λα πξνσζεί κέζα ζηελ Κνηλφηεηα ηηο δπλαηφηεηεο
απαζρφιεζεο θαη ηε γεσγξαθηθή θαη επαγγεικαηηθή θηλεηηθφηεηα ησλ
εξγαδνκέλσλ θαη λα δηεπθνιχλεη ηελ πξνζαξκνγή ζηηο κεηαιιαγέο ηεο
βηνκεραλίαο θαη ζηηο αιιαγέο ησλ ζπζηεκάησλ παξαγσγήο, ηδίσο κέζσ ηεο
επαγγεικαηηθήο θαηάξηηζεο θαη ηνπ επαγγεικαηηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ".

Μπνξεί ζπλεπψο λα δηαπηζηψζεη θαλείο, ζε ζπλδπαζκφ θαη κε ηηο

λνκνινγηαθέο αλαθνξέο ζην πξνεγνχκελν θεθάιαην, φηη ε ΢πλζήθε παξέρεη έλα
επαξθέο πιαίζην γηα ηελ παηδεία κε ραξαθηεξηζηηθφ φκσο ηελ ζηφρεπζε ζηελ
ειεπζεξία θπθινθνξίαο ησλ πξνζψπσλ θαη ησλ ππεξεζηψλ. Γηαπηζηψλεηαη
εμάιινπ ν επηθνπξηθφο ραξαθηήξαο ηεο θνηλνηηθήο πνιηηηθήο γηα ηελ παηδεία ζε
ζρέζε κε ηα θξάηε κέιε ζηα νπνία επηθπιάζζεηαη πάληα αξκνδηφηεηα ησλ
θξαηψλ κειψλ.

΢πιινγή 1988, ζει. 379, ζθέςεηο 15 έσο 20· ηεο 30ήο Μαΐνπ 1989, 242/87,
Δπηηξνπή θαηά ΢πκβνπιίνπ, ΢πιινγή 1989, ζει. 1425, ζθέςε 25·ηεο 7εο Ηνπιίνπ
2005, C-147/03, Δπηηξνπή θαηά Απζηξίαο, ΢πιινγή 2005, ζει. I-5969, ζθέςε 33,
θαη ηεο 11εο Ηαλνπαξίνπ 2007, C-40/05, Lyyski, ΢πιινγή 2007, ζει. I-99, ζθέςε
29). Καζφζνλ έγηλε θπξίσο επίθιεζε ηνπ άξζξνπ 126 ηεο ΢πλζήθεο ΔΚ ιφγσ ηεο
αξκνδηφηεηαο ησλ θξαηψλ κειψλ γηα ηελ παηδεία θαη ηελ νξγάλσζε ηνπ
εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο, θαζψο θαη ηνπο ζηφρνπο ηεο θνηλνηηθήο πνιηηηθήο
πεξί παηδείαο, επηζεκαίλεηαη φηη, θαηά ηνλ ρξφλν ησλ θξίζηκσλ γηα ηελ ππφζεζε
ηεο θχξηαο δίθεο πξαγκαηηθψλ πεξηζηαηηθψλ, ηα θξάηε κέιε ήζαλ αξκφδηα γηα
ηελ εθπαίδεπζε θαη ηελ πεξί παηδείαο πνιηηηθή, φπσο πξνθχπηεη απφ ηελ
απφθαζε ηεο 13εο Φεβξνπαξίνπ 1985, 293/83, Gravier (΢πιινγή 1985, ζει. 593,
ζθέςε 19), ε δε πξναγσγή ηεο θηλεηηθφηεηαο ησλ εθπαηδεπηηθψλ απνηεινχζε
ζθνπφ ηεο θνηλνηηθήο πνιηηηθήο πεξί παηδείαο».

83
 Σν ΢ρέδην Δπξσπατθήο ΢πληαγκαηηθήο ΢πλζήθεο

Σν ΢ρέδην Δπξσπατθήο ΢πληαγκαηηθήο ΢πλζήθεο127 ππήγαγε ηελ παηδεία

ζηνπο ηνκείο ζπληνληζηηθήο, ππνζηεξηθηηθήο ή ζπκπιεξσκαηηθήο δξάζεο ηεο
Έλσζεο128. Σνχην αλαδεηθλχεη ην γεγνλφο φηη ηα θξάηε κέιε δηαηεξνχλ ηελ
πξσηνβνπιία ζηελ αλάπηπμε εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο. Ζ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε
ζηελ Δπξψπε φκσο θαη ε ξχζκηζή ηεο βαζίδεηαη ζηελ ειεπζεξία εγθαηάζηαζεο
δεδνκέλνπ φηη ε ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε ζηνρεχεη ζηελ άζθεζε επαγγεικαηηθήο
δξαζηεξηφηεηαο θαη φρη ζηελ απφθηεζε γεληθήο παηδείαο.

΢ην πιαίζην ησλ ζπδεηήζεσλ πνπ έγηλαλ γηα ην ΢ρέδην ηεο Δπξσπατθήο
΢πληαγκαηηθήο ΢πλζήθεο ε παηδεία θαηείρε ζεκαληηθφ ξφιν. Ζ αλαβνιή ηεο
΢πληαγκαηηθήο ΢πλζήθεο δελ αλέζηεηιε δηφινπ πάλησο ηελ πξφνδν πξνο ηελ
Δπξψπε ηεο Γλψζεο.

Ζ ΢πλζήθε ηεο Ληζαβόλαο ηνπ 2007

127
Βι. αλαιπηηθά ζηνλ επίζεκν ηζηνρψξν ηεο Δλσζεο
http://ec.europa.eu/ellada/news/hot_topics/europe_treaty/index_el.htm αληί
πνιιψλ βι. Σξηαληαθύιινπ Γ., Σν ζρέδην ΢πληάγκαηνο ηεο Δπξσπατθήο
΢πλέιεπζεο, Κξηηηθή ησλ βαζηθψλ επηινγψλ, Αλη. Ν. ΢άθθνπιαο 2003, De
Burca G., Scott J. (ed) Constitutional Change in the EU, From Uniformity to
Flexibility? Hart Publishing, 2000 φπνπ κεηαμχ άιισλ θαη Walker N., Flexibility
within a Metaconstitutional Frame: Reflections on the Future of Legal Authority
in Europe, ζει. 9 επ.,
128
Άξζξν Η-17 Οη ηνκείο ππνζηεξηθηηθήο, ζπληνληζηηθήο ή ζπκπιεξσκαηηθήο
δξάζεο

Ζ Έλσζε έρεη αξκνδηφηεηα λα αλαιακβάλεη δξάζεηο ππνζηήξημεο, ζπληνληζκνχ ή

ζπκπιήξσζεο. Οη ελ ιφγσ ηνκείο δξάζεο είλαη, ζηελ επξσπατθή ηνπο δηάζηαζε:

α) ε πξνζηαζία θαη ε βειηίσζε ηεο αλζξψπηλεο πγείαο,

β) ε βηνκεραλία,

γ) ν πνιηηηζκφο,

δ) ν ηνπξηζκφο,

ε) ε παηδεία, ε λενιαία, ν αζιεηηζκφο θαη ε επαγγεικαηηθή θαηάξηηζε,

ζη) ε πνιηηηθή πξνζηαζία,

ε) ε δηνηθεηηθή ζπλεξγαζία

84
 ΢ηηο 13 Γεθεκβξίνπ 2007 ππνγξάθεθε ε ΢πλζήθε ηεο Ληζαβφλαο, κε ηελ
νπνία κεηαξξπζκίδεηαη ε ΢πλζήθε γηα ηελ Δπξσπατθή Έλσζε θαη ε ΢πλζήθε γηα
ηελ Ίδξπζε ηεο Δπξσπατθήο Κνηλφηεηαο.

Οη κεηαξξπζκίζεηο θξίζεθαλ αλαγθαίεο δηφηη ε Δπξψπε ησλ 27 δελ κπνξεί λα

ιεηηνπξγεί κε θαλφλεο πνπ ζεζπίζηεθαλ γηα ηελ Δπξψπε ησλ 15.
΢ηφρνο είλαη λα ηεζεί ζε ηζρχ ε ΢πλζήθε ηελ 1ε Ηαλνπαξίνπ 2009. Πξνυπφζεζε
είλαη ε θχξσζε ηεο ΢πλζήθεο κέρξη ηελ αλσηέξσ εκεξνκελία θαη απφ ηα 27
θξάηε κέιε ηεο Δ.Δ. ζχκθσλα κε ηηο ζπληαγκαηηθέο δηαηάμεηο ηνπο, δειαδή είηε
κε δεκνςήθηζκα είηε κε ςεθνθνξία ζην εζληθφ θνηλνβνχιην.

΢χκθσλα κε ηε ΢πλζήθε ηεο Ληζαβφλαο129 νη δηαηάμεηο ηνπ Υάξηε ησλ

Θεκειησδψλ Γηθαησκάησλ απνθηνχλ λνκηθά δεζκεπηηθφ ραξαθηήξα. ΢ρεηηθή
δηάηαμε πεξηείρε θαη ην Δπξσζχληαγκα. Ζ πηνζέηεζε ηεο θαλνληζηηθφεηαο ηνπ
Υάξηε ησλ Θεκειησδψλ Γηθαησκάησλ, απνηειεί δηάβεκα ηδηαίηεξεο ζεκαζίαο γηα
ηελ Δπξψπε ηεο Γλψζεο θαζψο ε παηδεία θαη ε γλψζε εκπίπηνπλ πιένλ ζην πεδίν
ησλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ επζέσο.

Δμάιινπ ε πηνζέηεζε ηνπ Υάξηε εληζρχεη ηνλ πξνβιεκαηηζκφ γηα ηελ

επξσπατθή ηαπηφηεηα σο ηαπηφηεηα κε ζεκείν αλαθνξάο ηα δηθαηψκαηα πνπ
απνηεινχλ ηνλ θνηλφ ηφπν ηεο Έλσζεο.

Ζ ξύζκηζε ζην Υάξηε ησλ Θεκειησδώλ Γηθαησκάησλ γηα ηελ

εθπαίδεπζε

Ο ζεβαζκφο ησλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ εμαγγέιιεηαη ήδε απφ ην άξζξν

2 ηεο ΢πλζΔΔ130 ζπγθαηαιεγφκελνο ζηνπο ζηφρνπο ηεο Έλσζεο.
129
http://eur-lex.europa.eu/JOHtml.do?uri=OJ:C:2007:306:SOM:EL:HTML

130
Άξζξν 2

Ζ Έλσζε ζέηεη σο ζηφρνπο:

- λα πξνσζήζεη ηελ νηθνλνκηθή θαη θνηλσληθή πξφνδν θαη έλα πςειφ επίπεδν
απαζρφιεζεο θαη λα επηηχρεη ηζφξξνπε θαη αεηθφξν αλάπηπμε, ηδίσο κε ηε
δεκηνπξγία ελφο ρψξνπ ρσξίο εζσηεξηθά ζχλνξα, κε ηελ ελίζρπζε ηεο
νηθνλνκηθήο θαη θνηλσληθήο ζπλνρήο θαη κε ηελ ίδξπζε κηαο νηθνλνκηθήο θαη
λνκηζκαηηθήο έλσζεο, ε νπνία ζα πεξηιάβεη, ελ θαηξψ, έλα εληαίν λφκηζκα,
ζχκθσλα κε ηηο δηαηάμεηο ηεο παξνχζαο ζπλζήθεο,

- λα επηβεβαηψζεη ηελ ηαπηφηεηά ηεο ζηε δηεζλή ζθελή, ηδίσο κε ηελ εθαξκνγή
κηαο θνηλήο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο θαη πνιηηηθήο αζθάιεηαο,
ζπκπεξηιακβαλνκέλεο ηεο πξννδεπηηθήο δηακφξθσζεο κηαο θνηλήο ακπληηθήο
πνιηηηθήο, ε νπνία ζα κπνξνχζε λα νδεγήζεη ζε θνηλή άκπλα, ζχκθσλα κε ηηο
δηαηάμεηο ηνπ άξζξνπ 17,

85
 Ο Υάξηεο ησλ Θεκειησδψλ Γηθαησκάησλ είλαη έλα δεκηνχξγεκα πνπ απφ
ηνλ θαηξφ πνπ δελ είρε αθφκε δεζκεπηηθφ ραξαθηήξα αλαθέξζεθε ζε λνκηθά
θείκελα ζαλ νπζηψδεο γηα ηελ έθβαζε ζεκαληηθψλ λνκηθψλ δεηεκάησλ131. Δίλαη
γεγνλφο φηη ε Δπξσπατθή ΢χκβαζε ησλ δηθαησκάησλ ηνπ αλζξψπνπ παξείρε
ζεκαληηθή βνήζεηα ζηνλ εξκελεπηή132 θαη ζεσξήζεθε δεζκεπηηθή επηηξέπνληαο

- λα εληζρχζεη ηελ πξνζηαζία ησλ δηθαησκάησλ θαη ησλ ζπκθεξφλησλ ησλ

ππεθφσλ ησλ θξαηψλ κειψλ ηεο κε ηε ζέζπηζε ηζαγέλεηαο ηεο Έλσζεο,

- λα δηαηεξήζεη θαη λα αλαπηχμεη ηελ Έλσζε σο ρψξν ειεπζεξίαο, αζθάιεηαο θαη

δηθαηνζχλεο, κέζα ζηνλ νπνίν εμαζθαιίδεηαη ε ειεχζεξε θπθινθνξία ησλ
πξνζψπσλ ζε ζπλδπαζκφ κε θαηάιιεια κέηξα φζνλ αθνξά ηνπο ειέγρνπο ζηα
εμσηεξηθά ζχλνξα, ην άζπιν, ηε κεηαλάζηεπζε θαη ηελ πξφιεςε θαη θαηαζηνιή
ηεο εγθιεκαηηθφηεηαο,

- λα δηαηεξήζεη ζην αθέξαην ην θνηλνηηθφ θεθηεκέλν θαη λα ην αλαπηχμεη κε ηελ

πξννπηηθή λα κειεηεζεί θαηά πφζνλ νη πνιηηηθέο θαη νη κνξθέο ζπλεξγαζίαο πνπ
θαζηεξψλνληαη κε ηελ παξνχζα ζπλζήθε ζα πξέπεη λα αλαζεσξεζνχλ,
πξνθεηκέλνπ λα εμαζθαιηζζεί ε απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ κεραληζκψλ θαη ησλ
νξγάλσλ ηεο Κνηλφηεηαο.

Οη ζηφρνη ηεο Έλσζεο επηηπγράλνληαη ζχκθσλα κε ηελ παξνχζα ζπλζήθε, ππφ

ηνπο φξνπο θαη κε ην ρξνλνδηάγξακκα πνπ πξνβιέπνληαη ζε απηήλ, ελψ
ζπγρξφλσο ηεξείηαη ε αξρή ηεο επηθνπξηθφηεηαο φπσο θαζνξίδεηαη ζην άξζξν 5
ηεο ζπλζήθεο γηα ηελ ίδξπζε ηεο Δπξσπατθήο Κνηλφηεηαο.
131
Βι. εηδηθά ηηο αλαθνξέο ζηηο πξνηάζεηο ηνπ γεληθνχ εηζαγγειέα JEAN
MISCHO ηεο 20ήο ΢επηεκβξίνπ 2001 ζηηο ζπλεθδηθαδφκελεο ππνζέζεηο C-20/00
θαη C-64/00 Booker Aquaculture Lrs, ελεξγνχζα ππφ ηελ νλνκαζία «Marine
Harvest McConnell θαη Hydro Seafood GSP Ltd
132
Δλδεηθηηθά ζεκεηψλεηαη φηη κε ηελ απφθαζε Wachauf ηεο 13εο Ηνπιίνπ 1989,
C- 5/88 έγηλε δεθηφ φηη νη ππνρξεψζεηο πνπ απνξξένπλ απφ ηελ πξνζηαζία ησλ
ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ δεζκεχνπλ θαη ηα θξάηε κέιε «θαηά ηελ εθαξκνγή
θνηλνηηθψλ ξπζκίζεσλ» θαη φηη, επνκέλσο, «[ηα θξάηε απηά νθείινπλ] λα
εθαξκφδνπλ ηηο ξπζκίζεηο απηέο, θαηά ην κέηξν ηνπ δπλαηνχ, θαηά ηξφπν πνπ λα
κελ αληηβαίλεη ζηηο πξναλαθεξζείζεο επηηαγέο». Με ηελ απφθαζε ΔΡΣ ηεο 18εο
Ηνπλίνπ 1991, C-260/89 ην Γηθαζηήξην επηβεβαίσζε ηελ σο άλσ δπλαηφηεηα
εθαξκνγήο ησλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ πνπ ζηεξίδνληαη ζε γεληθέο αξρέο ηνπ
θνηλνηηθνχ δηθαίνπ ζε κηα εζληθή ξχζκηζε φηαλ «πξφθεηηαη γηα ξχζκηζε πνπ
εκπίπηεη ζην πεδίν εθαξκνγήο ηνπ θνηλνηηθνχ δηθαίνπ». Με ηελ απφθαζε
Bostock ηεο 24εο Μαξηίνπ 1994, C-2/92 ην ΓEK, ζηεξηδφκελν ξεηά ζηηο δχν
πξναλαθεξζείζεο απνθάζεηο, εμέηαζε αλ ε πξνζηαζία ησλ αλαγλσξηδνκέλσλ
ζηελ θνηλνηηθή έλλνκε ηάμε ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ ππνρξεψλεη ηα θξάηε κέιε
λα πξνβιέπνπλ, κεηαμχ ησλ κέηξσλ πνπ ιακβάλνπλ γηα ηε ζέζε ζε εθαξκνγή ηνπ
ζπζηήκαηνο πνζνζηψζεσλ παξαγσγήο πνπ ζεζπίζηεθε ζην πιαίζην ηεο θνηλήο
νξγαλψζεσο αγνξψλ ζηνλ ηνκέα ηνπ γάιαθηνο, έλα ζχζηεκα απνδεκηψζεσο ηνπ
απνρσξνχληνο κηζζσηή εθ κέξνπο ηνπ εθκηζζσηή ή αλ έλα απφ ηα δηθαηψκαηα
απηά παξέρεη απεπζείαο ζηνλ κηζζσηή δηθαίσκα ηέηνηαο απνδεκηψζεσο, κε βάζε
ηελ πνζφηεηα αλαθνξάο πνπ κεηαθέξζεθε ζηνλ εθκηζζσηή κε ηε ιήμε ηεο

86
ηηο παξάιιεια αλαθνξέο ζην Υάξηε πξηλ αθφκε απνθηήζεη ππφζηαζε ζα λνκηθφ
θείκελν133, 134. Ο Υάξηεο αλαθέξεηαη πάλησο πιένλ ξεηά ζε απνθάζεηο ηφζν ηνπ
ΠΔΚ135 φζν θαη ηνπ ΓΔΚ136 θαη έρεη πιένλ ελζσκαησζεί ζηε ΢πλζήθε137.

ζπκβάζεσο κηζζψζεσο. Οκνίσο, κε ηελ απφθαζε Demand ηεο 17εο Γεθεκβξίνπ

1998, C-186/96ην Γηθαζηήξην δέρζεθε, πάληνηε ζρεηηθά κε ην ζχζηεκα
πνζνζηψζεσλ γάιαθηνο, φηη, φηαλ ηα θξάηε κέιε θάλνπλ ρξήζε ηεο δπλαηφηεηαο
πνπ ηνπο παξέζρε ν θνηλνηηθφο λνκνζέηεο λα θαζνξίζνπλ ηηο ιεπηνκέξεηεο κηαο
λέαο θαηαλνκήο ησλ πνζνηήησλ αλαθνξάο πνπ απειεπζεξψλνληαη απφ
νξηζκέλνπο παξαγσγνχο, είλαη ππνρξεσκέλα λα ηεξνχλ «ηηο γεληθέο αξρέο θαη ηα
ζεκειηψδε δηθαηψκαηα φπσο αλαγλσξίδνληαη ζην θνηλνηηθφ δίθαην απφ ηε
λνκνινγία ηνπ Γηθαζηεξίνπ». Βι. αθφκε Απνθάζεηο ηεο 11εο Ηνπιίνπ 1985,
60/84 θαη 64/84, Cinéthèque θ.ιπ., θαη ηεο 30ήο ΢επηεκβξίνπ 1987, 12/86,
Demirel, Απφθαζε ηεο 6εο Μαξηίνπ 2001, C-274/99 P, Connolly θαηά
Δπηηξνπήο,
133
Χο πξνο ηελ εξκελεία θαλνληζκνχ ππφ ην πξίζκα ηνπ άξζξνπ 8 ηεο Δ΢ΓΑ, βι.
απφθαζε ηεο 18εο Μα.νπ 1989, 249/86, Δπηηξνπή θαηά Γεξκαλίαο (΢πιινγή
1989, ζει. 1263, ζθέςε 10)· βι. επίζεο ηελ απφθαζε ηεο 15εο Μα.νπ 1986,
222/84, Johnston (΢πιινγή 1986, ζει. 1651, ζθέςε 18), ζρεηηθά κε ηελ εξκελεία
νδεγίαο ππφ ην πξίζκα ησλ δηθαησκάησλ ηνπ αλζξψπνπ θαη ησλ ζεκειησδψλ
ειεπζεξηψλ.
134
Αληί πνιιψλ βι Καηζνύθξνπ Θ., Ο Υάξηεο Θεκειησδψλ Γηθαησκάησλ ηεο
Δπξσπατθήο Δλσζεο θαη ν Κνηλνηηθφο Γηθαζηήο, ΓηΔ 20/2003 ζει. 1107-1135
θαη εθεη βηβιηνγξαθία θαη λνκνινγία. Alston Ph. - Weiler J-H.H., The European
Union and Human Rights: Final Project Report on an Agenda for the Year 2000
ζε http://www.iue.it/AEL/, νη ίδηνη, An ever closer Union in need of a human
rights policy: the European Union and human rights, ζε
http://www.law.harvard.edu/Programs/JeanMonnet/papers/99/990101.html
, φπνπ θαη αλαιπηηθή βηβιηνγξαθία , Weiler J.H.H., Fries Sybilla, A human
rights policy for the European Community and Union: the question of
competences, ζε
http://www.law.harvard.edu/Programs/JeanMonnet/papers/99/990401.html,
Weiler J.H.H. , The Jurisprudence of Human Rights in The European Union,
Integration and Disintegration, Values and Processes,
http://www.law.harvard.edu/Programs/JeanMonnet/papers/96/9602.html, φπνπ
θαη αλαιπηηθή βηβιηνγξαθία, Clapham A. , Human Rights and the European
Community: A Critical Overview, 1991, Cassese, Clapham, Weiler (eds)
European Union - The Human Rights Challenge Vol. I II III, 1991, Coppel &
O'Neill, The European Court of Justice: Taking Rights Seriously? 29 CML Rev,
ζει. 669, 1992, Weiler & Lockhart, 'Taking Rights Seriously' Seriously: The
European Court of Justice and its Fundamental Rights Jurisprudence, Parts I&II
32 CML Rev 1995, Cohen-Jonathan G., La Convention europeenne des droits
de l'homme et la Communaute europeenne, in Melange F. Dehousse, 1977,
Pipkorn, La Communaute Europeenne et la Convention Europeenne des Droits
de L'Homme, 14 Revue Trim. des Droits de L'Homme ζει. 221,1993, De Salvia,
La Protezione dei diritti dell'uomo nel quadro della Convenzione Europea e
seconda il diritto Communitario: Interferenze e Problemi di Coordinamento,
1979, Diritto Comunitario e degli scambi internaionale Grief, The Domestic

87
 Ο Υάξηεο ησλ Θεκειησδψλ Γηθαησκάησλ φπσο πηνζεηήζεθε ζηε ΢χλνδν
Κνξπθήο ηεο Νίθαηαο138 θάλεη ξεηή αλαθνξά ζην άξζ. 14 ζηελ παηδεία.

Σν άξζξν 14 θαηνρπξψλεη ζην πλεχκα ηνπ άξζξνπ 2 ηνπ πξνζζέηνπ

πξσηνθφιινπ ηεο Δ΢ΓΑ θαη ησλ θνηλψλ παξαδφζεσλ ησλ θξαηψλ κειψλ έλα
δηθαίσκα εθπαίδεπζεο, ελψ εηδηθή αλαθνξά θάλεη ν Υάξηεο ζην άξζξν 15 ζηελ
ειεπζεξία ηνπ επαγγέικαηνο θαη ηνπ δηθαηψκαηνο ζηελ εξγαζία ην νπνίν
αλαγλσξίδεηαη απφ ηε Ννκνινγία ηνπ ΓΔΚ θαη εκπλέεηαη απφ ηνλ Δπξσπατθφ
Κνηλσληθφ Υάξηε.

Με ην άξζξν 14 θαηνρπξψλεηαη ην δηθαίσκα ζηελ εθπαίδεπζε θάζε

πξνζψπνπ θαη ε πξφζβαζή ηνπ ζηε ζπλερή επαγγεικαηηθή θαηάξηηζε κε
θαηνρχξσζε ζηελ παξ. 2 ηνπ δηθαηψκαηνο δσξεάλ ηεο ππνρξεσηηθήο
εθπαίδεπζεο. Ζ παξάγξαθνο 3 ηνπ άξζξνπ 14 θαηνρπξψλεη ηελ ειεπζεξία
ίδξπζεο εθπαηδεπηηθψλ ηδξπκάησλ κε ζεβαζκφ ησλ δεκνθξαηηθψλ αξρψλ.
Καηνρπξψλεηαη εμάιινπ ζηελ παξ. 3 ηνπ άξζ. 14 ην δηθαίσκα ησλ γνλέσλ
λα εμαζθαιίδνπλ ζηα παηδηά ηνπο εθπαίδεπζε θαη κφξθσζε ζχκθσλε κε ηηο
ζξεζθεπηηθέο, θηινζνθηθέο θαη παηδαγσγηθέο ηνπο πεπνηζήζεηο.
Σν άξζξν 2 ΢πζλΔΔ εμάιινπ αλαθέξεηαη ζηελ επξσπατθή ηζαγέλεηα ε
νπνία ζέηεη ελαξγψο ην δήηεκα ηεο θνηλήο επξσπατθήο ηαπηφηεηαο. ΢χκθσλα κε
ην άξζξν απηφ ηα ζεκέιηα ηνπ πνιηηηζκνχ επξσπατθνχ ελδηαθέξνληνο ηίζεληαη
ζηελ βάζε ηεο αλάπηπμεο ησλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ ελφςεη θαη ηεο
πξνψζεζεο ηεο επξσπατθήο ηζαγέλεηαο139. Ζ Έλσζε νθείιεη λα ζέβεηαη ηελ
εζληθή ηαπηφηεηα ησλ κειψλ ηεο ζηνρεχνληαο παξάιιεια ζηελ αλάπηπμεο ηεο

Impact of the ECHR as Mediated through Community Law,1ζει. 99, Public Law
555, Καθνύξε Κ., Ζ λνκνινγία ηνπ Γηθαζηεξίνπ ησλ Δπξσπατθψλ Κνηλνηήησλ
ζρεηηθά κε ηα δηθαηψκαηα ηνπ αλζξψπνπ, Σν΢ 1987, ζει. 1 επ., Καηξάλε Α,
Γεκνθξαηία, ζεκειηψδε δηθαηψκαηα θαη ππεξνρή ηνπ επξσπατθνχ δηθαίνπ, Σν΢
1987, ζει. 650 επ.
135
ΠΔΚ ηεο 30ήο Ηαλνπαξίνπ 2002 T-54/99, max.mobil Telekommunikation
Service GmbH
136
ΓΔΚ Απφθαζε ηεο 12εο Μαΐνπ 2005 C-347/03 θαη έθηνηε παγίσο
137
΢πλζήθε ηεο Λπζζαβψλαο 2007.
138
Βι. Παπαδεκεηξίνπ Γ., Ο Υάξηεο Θεκειησδψλ Γηθαησκάησλ, Παπαδήζεο
2001, ζεηξά δηεζλήο θαη επξσπατθή πνιηηηθή, ζει. 56
139
Βι. εηδηθά Bernitz U., Bernitz H,L., Human rights and European Identity: the
debate about European Citizenship, ζε Alston Ph.(ed), The EU and Human
Rights, Oxford University Press, 1999, ζει. 505, φπνπ θαη αλαιπηηθή
βηβιηνγξαθία.

88
θνηλήο επξσπατθήο ηαπηφηεηαο140. ΢ην άξζξν 2 ηεο ΢πλζήθεο ηίζεληαη ηα ζεκέιηα
ηεο επξσπατθήο ηαπηφηεηα θαη ζπλδέεηαη κε ηα ζεκειηψδε δηθαηψκαηα.
Σν άξζξν 6 ΢πλζΔΔ141 ξπζκίδεη ην θαζεζηψο ησλ ζεκειησδψλ
δηθαησκάησλ θαη κλεκνλεχεη ην ζεβαζκφ ζηελ εζληθή ηαπηφηεηα 142 ησλ θξαηψλ
κειψλ. ΢ην πιαίζην απηψλ ησλ δηαηάμεσλ αλαπηχζζεηαη έλαο δηάινγνο γηα ην
δήηεκα ηνπ πνιηηηζκνχ ζε θνηλνηηθφ επίπεδν ν νπνίνο εθθξάζζεθε ήδε ζαθψο
ζην άξζξν 22 ηνπ Υάξηε Θεκειησδψλ Γηθαησκάησλ ηεο ΔΔ 143 ν νπνίνο ξεηά
πξφβιεςε φηη:
«ε Έλσζε ζέβεηαη ηελ πνιηηηζηηθή, ζξεζθεπηηθή θαη γισζζηθή
πνιπκνξθία».
΢ην πιαίζην ηνπ Υάξηε ησλ Θεκειησδψλ δηθαησκάησλ ζπλεπψο ηίζεληαη νη
βάζεηο γηα ηελ θαηνρχξσζε ελφο ζεκειηψδνπο δηθαηψκαηνο ζηε Γλψζε θαη ηελ
140
΢ην πιαίζην απηφ θαη ην ζρέδην Δπξσπατθνχ ΢πληάγκαηνο CONV 528/03. Βι.
αθφκε Παπαδεκεηξίνπ Γ., Ζ ζπληαγκαηνπνίεζε ηεο Δπξσπατθήο Δλσζεο,
Παπαδήζεο, 2002, Σζάηζνπ Γ., Δπξσπατθή ΢πκπνιηηεία, Καζηαληψηεο 2001,
Παπαδεκεηξίνπ Γ., Καξηςηάδε Γ., Παπαληθνιάνπ Κ., Ζ ζπλέιεπζε γηα ην
κέιινλ ηεο Δπξσπατθήο Δλσζεο, Παπαδήζεο 2002, κε αλαιπηηθή βηβιηνγξαθία.
141
Αληί πνιιψλ βι. Κξεκιή Γ., ζε Κξεκιή/Φξαγθάθε/ Υξηζηνγηαλλφπνπιν,
Δξκελεηα θαη‟άξζξν ηεο ΢πλζήθεο γηα ηελ Δπξσπατθή Δλσζε θαη ηεο ΢πλζήθεο
γηα ηελ Ηδξπζε ηεο Δπξσπατθήο Κνηλφηεηαο, Η, Αλη. ΢άθθνπιαο, 2003, ζει. 331
επ.
142
Άξζξν 6

1. Ζ Έλσζε βαζίδεηαη ζηηο αξρέο ηεο ειεπζεξίαο, ηεο δεκνθξαηίαο, ηνπ

ζεβαζκνχ ησλ δηθαησκάησλ ηνπ αλζξψπνπ θαη ησλ ζεκειησδψλ ειεπζεξηψλ θαη
ηνπ θξάηνπο δηθαίνπ, αξρέο νη νπνίεο είλαη θνηλέο ζηα θξάηε κέιε.

2. Ζ Έλσζε ζέβεηαη ηα ζεκειηψδε δηθαηψκαηα, φπσο θαηνρπξψλνληαη κε ηελ

Δπξσπατθή ΢χκβαζε γηα ηελ Πξνζηαζία ησλ Γηθαησκάησλ ηνπ Αλζξψπνπ θαη
ησλ Θεκειησδψλ Διεπζεξηψλ, πνπ ππνγξάθεθε ζηε Ρψκε ζηηο 4 Nνεκβξίνπ
1950, θαη φπσο πξνθχπηνπλ απφ ηηο θνηλέο ζπληαγκαηηθέο παξαδφζεηο ησλ
θξαηψλ κειψλ, σο γεληθέο αξρέο ηνπ θνηλνηηθνχ δηθαίνπ.

3. Ζ Έλσζε ζέβεηαη ηελ εζληθή ηαπηφηεηα ησλ θξαηψλ κειψλ ηεο.

4. Ζ Έλσζε δηαζέηεη ηα κέζα πνπ απαηηνχληαη γηα ηελ επίηεπμε ησλ ζηφρσλ ηεο
θαη γηα ηελ επηηπρή εθαξκνγή ησλ πνιηηηθψλ ηεο.
143
ΔΔ C 364, 18.12.00. Αληί πνιιψλ βι. Εώξα Κ., Ο Υάξηεο ησλ ζεκειησδψλ
δηθαησκάησλ ηεο Δπξσπατθήο Δλσζεο, Γηθαηψκαηα ηνπ Αλζξψπνπ 14/2002, ζει.
429-454, Παπαδνπνύινπ Ρ.Δ., Απφ ηηο γεληθέο αξρέο ηνπ δηθαίνπ ζην Υάξηε ησλ
Θεκειησδψλ Γηθαησκάησλ ηεο Δπξσπατθήο Δλσζεο, Πνξεία πξνο έλα γξαπηφ
ζχζηεκα θνηλνηηθήο πξνζηαζίαο ησλ Θεκειησδψλ Γηθαησκάησλ, Γηθαηψκαηα ηνπ
Αλζξψπνπ 12/2002, ζει. 1029-1082 κε αλαιπηηθή βηβιηνγξαθία.

89
παηδεία σο ζηνηρεία ηεο επξσπατθήο ηζαγέλεηαο θαη κε ζθνπφ ηε δεκηνπξγία ηεο
επξσπατθήο ηαπηφηεηαο.

Ζ ειεύζεξε θπθινθνξία θαη ακνηβαία αλαγλώξηζε ηίηισλ ζπνπδώλ

Αλαγθαία πξνυπφζεζε γηα ηελ εθπιήξσζε ηνπ ζθνπνχ ηεο ΢πλζήθεο γηα
ηελ ειεχζεξε θπθινθνξία ησλ πξνζψπσλ είλαη ε ακνηβαία αλαγλψξηζε ησλ
ηίηισλ ζπνπδψλ. Δηδηθφηεξα ζην πιαίζην ηεο ΢πλζήθεο ε παηδεία εληάζζεηαη
ηδίσο ζην πεδίν ηεο ειεχζεξεο θπθινθνξίαο ησλ πξνζψπσλ θαη ησλ ππεξεζηψλ.
΢χκθσλα κε ην άξζξν 3 παξάγξαθνο 1 ζηνηρείν γ) ηεο ζπλζήθεο, ε εμάιεηςε ησλ
εκπνδίσλ ζηελ ειεχζεξε θπθινθνξία ησλ πξνζψπσλ θαη ησλ ππεξεζηψλ κεηαμχ
ησλ θξαηψλ κειψλ ζπληζηά έλαλ απφ ηνπο ζηφρνπο ηεο Κνηλφηεηαο. Γηα ηνπο
ππεθφνπο ησλ θξαηψλ κειψλ απηφ πεξηιακβάλεη, εηδηθφηεξα, ην δηθαίσκα λα
αζθνχλ επάγγεικα, σο απηναπαζρνινχκελνη ή κηζζσηνί, ζε θξάηνο κέινο άιιν
απφ εθείλν φπνπ απέθηεζαλ ηα επαγγεικαηηθά πξνζφληα ηνπο144.

Δπηπιένλ, ην άξζξν 47 παξάγξαθνο 1 ηεο ΢πλζήθεο πξνβιέπεη ηελ έθδνζε

νδεγηψλ γηα ηελ ακνηβαία αλαγλψξηζε ησλ δηπισκάησλ, πηζηνπνηεηηθψλ θαη
άιισλ ηίηισλ. ΢ρεηηθά σο εθ ηνχηνπ ε ακνηβαία αλαγλψξηζε ησλ δηπισκάησλ
επηθεληξψλεηαη ζηελ θαηνρχξσζε ηεο ειεχζεξεο θπθινθνξίαο ησλ πξνζψπσλ θαη
ησλ ππεξεζηψλ.

΢ηελ απηή πξννπηηθή χζηεξα απφ ην Δπξσπατθφ ΢πκβνχιην ηεο

Ληζαβφλαο ζηηο 23 θαη 24 Μαξηίνπ 2000, ε Δπηηξνπή εμέδσζε αλαθνίλσζε κε
ηίηιν "Μηα ζηξαηεγηθή γηα ηελ εζσηεξηθή αγνξά ππεξεζηψλ" ε νπνία απνβιέπεη
ηδίσο ζην λα θαηαζηεί ε ειεχζεξε παξνρή ππεξεζηψλ ζην εζσηεξηθφ ηεο
Κνηλφηεηαο εμίζνπ επρεξήο κε ηελ ειεχζεξε παξνρή ππεξεζηψλ ζην εζσηεξηθφ
ελφο θξάηνπο κέινπο. Μεηά ηελ αλαθνίλσζε ηεο Δπηηξνπήο κε ηίηιν "Νέεο
επξσπατθέο αγνξέο εξγαζίαο, αλνηρηέο ζε φινπο θαη κε πξφζβαζε απφ φινπο", ην
Δπξσπατθφ ΢πκβνχιην ηεο ΢ηνθρφικεο πνπ δηεμήρζε ζηηο 23 θαη 24 Μαξηίνπ
2001 αλέζεζε ζηελ Δπηηξνπή λα "ππνβάιεη ζην εαξηλφ Δπξσπατθφ ΢πκβνχιην ηνπ
2002 ζπγθεθξηκέλεο πξνηάζεηο γηα πιένλ νκνηφκνξθν, δηαθαλέο θαη ειαζηηθφ
θαζεζηψο αλαγλψξηζεο ησλ επαγγεικαηηθψλ πξνζφλησλ".

Ζ αλαγλώξηζε δηπισκάησλ θαη επαγγεικαηηθώλ πξνζόλησλ θαη νη

θνηλνηηθέο νδεγίεο

Οη απαξρέο

144
Βι. θαη Σαιηαδνύξνπ ΢. Αλησλίνπ Θ., αλσηέξσ., Μνπακειεηδή Δ., αλσηέξσ
θαη εθεί βηβιηνγξαθία.

90
 Με ηηο νδεγίεο 89/48/ΔΟΚ θαη 92/51 ξπζκίζζεθε αξρηθά έλα γεληθφ
ζχζηεκα αλαγλψξηζεο ησλ δηπισκάησλ ηξηηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο θαη δφζεθαλ
νη γεληθέο θαηεπζχλζεηο πνπ δηέπνπλ ηελ επξσπατθή πνιηηηθή ζην δήηεκα απηφ 145.
Απφ ηελ ηξίηε θαη ηελ ηέηαξηε αηηηνινγηθή ζθέςε ηεο νδεγίαο 89/48
πξνθχπηεη φηη ζθνπφο ηεο είλαη ε εθαξκνγή ελφο γεληθνχ ζπζηήκαηνο
αλαγλσξίζεσο ησλ δηπισκάησλ ην νπνίν ζα δηεπθνιχλεη, γηα ηνπο Δπξσπαίνπο
πνιίηεο, ηελ άζθεζε φισλ ησλ επαγγεικαηηθψλ δξαζηεξηνηήησλ γηα ηηο νπνίεο
απαηηείηαη, εληφο ηνπ θξάηνπο κέινπο ππνδνρήο, ε θαηνρή δηπιψκαηνο
κεηαδεπηεξνβάζκηαο εθπαηδεχζεσο, εθφζνλ θαηέρνπλ δηπιψκαηα ηα νπνία ηνπο
πξνεηνηκάδνπλ γηα ηηο δξαζηεξηφηεηεο απηέο, πηζηνπνηνχλ ηελ νινθιήξσζε
ηξηεηνχο ηνπιάρηζηνλ θχθινπ ζπνπδψλ θαη έρνπλ ρνξεγεζεί εληφο άιινπ θξάηνπο
κέινπο.
Ζ νδεγία 92/51 εμάιινπ ζεζπίδεη έλα ζπκπιεξσκαηηθφ γεληθφ ζχζηεκα
αλαγλσξίζεσο επαγγεικαηηθψλ ζπνπδψλ ην νπνίν θαιχπηεη ηηο ζπνπδέο πνπ δελ
εκπίπηνπλ ζην αξρηθφ γεληθφ ζχζηεκα πνπ ζεζπίζηεθε κε ηελ νδεγία 89/48 θαη
αθνξά κφλνλ ηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε.

Καηά ηα άξζξα 2, πξψην εδάθην, ηεο νδεγίαο 89/48 θαη 2, πξψην εδάθην,
ηεο νδεγίαο 92/51, νη δχν απηέο νδεγίεο έρνπλ εθαξκνγή ζε θάζε ππήθνν θξάηνπο
κέινπο πνπ επηζπκεί λα αζθήζεη «λνκνζεηηθά θαηνρπξσκέλν επάγγεικα» ζε άιιν
θξάηνο κέινο.

Οη νδεγίεο απηέο θαηαξγήζεθαλ ήδε κε ηελ Οδεγία 2005/36/ΔΚ ηνπ

Δπξσπατθνχ Κνηλνβνπιίνπ θαη ηνπ ΢πκβνπιίνπ ηεο 7εο ΢επηεκβξίνπ 2005
ζρεηηθά κε ηελ αλαγλψξηζε ησλ επαγγεικαηηθψλ πξνζφλησλ.146 Ζ νδεγία

145
Αληί πνιιψλ βι. Υαηδόπνπινπ Β., Αλαγλψξηζε ηεο επαγγεικαηηθήο ηζνηηκίαο
ησλ πηπζηνχρσλ εμσηεξηθνχ: δηάινγνη κεηαμχ ΢ηΔ θαη ΓΔΚ ζρεηηθά κε ηελ
άκεζε εθαξκνγή ησλ γεληθψλ ζπζηεκάησλ αλαγλψξηζεο, ΝνΒ 2005 ζει. 237 επ
φπνπ θαη βηβιηνγξαθία θαη λνκνινγία, Σζηκέθα Γ., Αλαγλψξηζε ηίηισλ ζπνπδψλ
ηεο αιινδαπήο, Σν΢ 4/94, ζει. 845 επ, Μνπακειεηδή Δ., Ζ αλαγλψξηζε ησλ
δηπισκάησλ εμσηεξηθνχ Ζ λέα δηάζηαζε ηνπ εθπαηδεπηηθνχ “franchising”, NoB
47, ζει. 1056, ΢πλνδηλνύ Υ., Ακνηβαία αλαγλψξηζε πξπρίσλ πξνεξρφκελσλ απφ
άιια θξάηε κέιε θαη απνθπγή ηεο Οι΢ΣΔ λα έιζεη ζε άκεζν δηάινγν κε ην ΓΔΚ,
ΝνΒ 47. ζει. 1033 επ. θιπ, Oppermann T., Europarecht, C.H.Beck 2005, ζει.
547 επ., Simm M. ζε: Schwarze J. (επ.): EU-Kommentar, ζει. 1535 επ.
146
βι. θαη πξνίκην ηεο νδεγίαο απηήο σο πξνο ην ζέκα παξ. (9) Δλψ δηαηεξνχληαη,
σο πξνο ηελ ειεπζεξία εγθαηάζηαζεο, νη αξρέο θαη νη εγγπήζεηο ζηηο νπνίεο
βαζίδνληαη ηα δηάθνξα ηζρχνληα ζπζηήκαηα αλαγλψξηζεο, θξίλεηαη απαξαίηεηε,
βάζεη ηεο πθηζηάκελεο εκπεηξίαο, ε βειηίσζε ησλ θαλφλσλ πνπ ηα δηέπνπλ.
Δπηπξνζζέησο, νη ζρεηηθέο νδεγίεο έρνπλ επαλεηιεκκέλα ηξνπνπνηεζεί θαη
ζεσξείηαη επηβεβιεκέλε ε αλαδηάξζξσζε, θαζψο θαη ν εμνξζνινγηζκφο ησλ
δηαηάμεψλ ηνπο, κε ηελ ελνπνίεζε ησλ ηζρπνπζψλ αξρψλ. Χο εθ ηνχηνπ, θξίλεηαη
ζθφπηκν λα αληηθαηαζηαζνχλ νη νδεγίεο ηνπ ΢πκβνπιίνπ 89/48/ΔΟΚ [5] θαη
92/51/ΔΟΚ [6], θαζψο θαη ε νδεγία 1999/42/ΔΚ ηνπ Δπξσπατθνχ Κνηλνβνπιίνπ
θαη ηνπ ΢πκβνπιίνπ [7], γηα ην γεληθφ ζχζηεκα αλαγλψξηζεο ησλ
επαγγεικαηηθψλ πξνζφλησλ, θαη νη νδεγίεο ηνπ ΢πκβνπιίνπ 77/452/ΔΟΚ [8],

91
απνζθνπεί ζηελ παγίσζε δεθαπέληε νδεγηψλ πνπ εγθξίζεθαλ θαηά ηα ζαξάληα
ηειεπηαία έηε, νη νπνίεο ζέζπηζαλ δηαθνξεηηθά ζπζηήκαηα αλαγλψξηζεο.
Γηαηεξψληαο πάληα ηηο ελππάξρνπζεο ζε θάζε πθηζηάκελν ζχζηεκα αλαγλψξηζεο
εγγχεζεο, ε νδεγία απνζθνπεί ζηε δεκηνπξγία ελφο εληαίνπ θαη ζπλεπνχο λνκηθνχ
πιαηζίνπ, βαζηζκέλνπ ζε ειαζηηθφηεξεο πξνυπνζέζεηο παξνρήο ππεξεζηψλ, έλαλ
κεγαιχηεξν απηνκαηηζκφ ζηελ αλαγλψξηζε ησλ πξνζψπσλ θαη κηα κεγαιχηεξε
επειημία ησλ δηαδηθαζηψλ ελεκέξσζεο ηεο νδεγίαο.

Ζ νδεγία 2005/36/ΔΚ ηνπ Δπξσπατθνύ Κνηλνβνπιίνπ θαη ηνπ

΢πκβνπιίνπ ηεο 7εο ΢επηεκβξίνπ 2005

Ζ νδεγία ηζρχεη γηα θάζε ππήθνν θξάηνπο κέινπο πνπ επηζπκεί λα αζθήζεη
έλα λνκνζεηηθά θαηνρπξσκέλν επάγγεικα ζε έλα θξάηνο κέινο δηαθνξεηηθφ απφ
εθείλν φπνπ απέθηεζε ηα επαγγεικαηηθά ηνπ πξνζφληα είηε σο αλεμάξηεηνο είηε
σο κηζζσηφο. ΢ε λνκνζεηηθφ επίπεδν, ε νδεγία απηή εληάζζεηαη ζηε δηαδηθαζία
ηεο λνκνζεηηθήο παγίσζεο πνπ πξννξίδεηαη λα ζπγθεληξψζεη ζε έλα θείκελν ηηο
ηξεηο νδεγίεο ζρεηηθά κε ην γεληθφ ζχζηεκα (νδεγίεο ηνπ ΢πκβνπιίνπ 89/48/ΔΟΚ
θαη 92/51/ΔΟΚ, θαζψο επίζεο θαη ηελ νδεγία ηνπ Δπξσπατθνχ Κνηλνβνπιίνπ θαη
ηνπ ΢πκβνπιίνπ 1999/42/ΔΚ) θαη δψδεθα ηνκεαθέο νδεγίεο (ήηνη ηηο νδεγίεο ηνπ
΢πκβνπιίνπ 93/16/ΔΟΚ, 77/452/EOK, 77/453/EOK, 78/686/EOK, 78/687/EOK,
78/1026/EOK, 78/1027/EOK, 80/154/EOK, 80/155/EOK, 85/432/ΔΟΚ,
85/433/ΔΟΚ θαη 85/384/ΔΟΚ), πνπ θαιχπηνπλ ηα επηά επαγγέικαηα ηνπ ηαηξνχ,
λνζειεπηή, νδνληηάηξνπ, θηεληάηξνπ, καίαο, θαξκαθνπνηνχ θαη αξρηηέθηνλα. Ζ
παγίσζε απηψλ ησλ δεθαπέληε νδεγηψλ ζα νδεγήζεη ζηελ θαηάξγεζή ηνπο κε ηελ
ιήμε ηεο πξνζεζκίαο ηεο κεηαθνξάο ηεο λέαο νδεγίαο, ήηνη ζηηο 20 Οθησβξίνπ
2007.

Οη εηδηθέο νδεγίεο ζρεηηθά κε ηελ παξνρή ππεξεζηψλ θαη ηελ εγθαηάζηαζε

ησλ δηθεγφξσλ (ήηνη νη νδεγίεο 77/249/EOK θαη 98/5/ΔΚ) δελ ιακβάλνληαη
ππφςε ζην πιαίζην ηεο δηαδηθαζίαο απηήο θαζφζνλ δελ απνζθνπνχλ ζηελ
αλαγλψξηζε επαγγεικαηηθψλ πξνζφλησλ, αιιά ζηελ αλαγλψξηζε άδεηαο άζθεζεο
επαγγέικαηνο. Ζ αλαγλψξηζε ησλ πηπρίσλ ησλ δηθεγφξσλ θαιχπηεηαη σο εθ
ηνχηνπ απφ ηελ λέα νδεγία 2005/36/ΔΚ.

Ζ αλαγλψξηζε ησλ επαγγεικαηηθψλ πξνζφλησλ επηηξέπεη ζην δηθαηνχρν λα

έρεη πξφζβαζε, ζην θξάηνο κέινο ππνδνρήο, ζην επάγγεικα γηα ην νπνίν δηαζέηεη
ηα επαγγεικαηηθά πξνζφληα θαη λα ην αζθήζεη κε ηηο ίδηεο ζπλζήθεο φπσο νη
ληφπηνη πνιίηεο απηνχ ηνπ θξάηνπο κέινπο φηαλ απηφ έρεη ξπζκηζηεί λνκνζεηηθά.

77/453/ΔΟΚ [9], 78/686/ΔΟΚ [10], 78/687/ΔΟΚ [11], 78/1026/ΔΟΚ [12],

78/1027/ΔΟΚ [13], 80/154/ΔΟΚ [14], 80/155/ΔΟΚ [15], 85/384/ΔΟΚ [16],
85/432/ΔΟΚ [17], 85/433/ΔΟΚ [18] θαη 93/16/ΔΟΚ [19] ζρεηηθά κε ηα
επαγγέικαηα ηνπ λνζνθφκνπ ππεχζπλνπ γηα γεληθή πεξίζαιςε, νδνληηάηξνπ,
θηεληάηξνπ, καίαο/καηεπηή, αξρηηέθηνλα θαη θαξκαθνπνηνχ θαη ηαηξνχ,
ζπλδπάδνληάο ηηο ζε έλα εληαίν θείκελν.

92
 Κάζε θνηλνηηθφο ππήθννο λφκηκα εγθαηεζηεκέλνο ζε έλα θξάηνο κέινο
κπνξεί λα παξέρεη ππεξεζίεο θαηά ηξφπν πξνζσξηλφ θαη πεξηζηαζηαθφ ζε άιιν
θξάηνο κέινο, κε βάζε ηνλ αξρηθφ ηνπ επαγγεικαηηθφ ηίηιν, ρσξίο λα ρξεηάδεηαη
λα δεηήζεη αλαγλψξηζε ησλ ελ ιφγσ επαγγεικαηηθψλ ηνπ πξνζφλησλ. Δληνχηνηο,
ζηελ πεξίπησζε κεηαθίλεζεο κε ζθνπφ ηελ παξνρή ππεξεζηψλ ηνπ παξέρνληνο
ππεξεζίεο εθηφο ηνπ θξάηνπο κέινπο φπνπ είλαη εγθαηεζηεκέλνο, ν πάξνρνο ζα
πξέπεη εμάιινπ λα απνδείμεη φηη δηαζέηεη δχν έηε επαγγεικαηηθήο εκπεηξίαο φηαλ
ην ππφςε επάγγεικα δελ είλαη λνκνζεηηθά ξπζκηζκέλν ζην ελ ιφγσ θξάηνο.

Αληίζεηα, ε «ειεπζεξία εγθαηάζηαζεο» ηζρχεη σο πιαίζην φηαλ έλαο

επαγγεικαηίαο επσθειείηαη ηεο ειεπζεξίαο εγθαηάζηαζεο ζε έλα άιιν θξάηνο
κέινο γηα λα αζθήζεη εθεί κηα επαγγεικαηηθή δξαζηεξηφηεηα θαηά ηξφπν δηαξθή.
΢ην πιαίζην ηεο εγθαηάζηαζεο, ε νδεγία πεξηιακβάλεη ηα ηξία πθηζηάκελα
θαζεζηψηα αλαγλψξηζεο:

γεληθφ θαζεζηψο ηεο αλαγλψξηζεο ησλ επαγγεικαηηθψλ πξνζφλησλ

(θεθάιαην Η ηεο νδεγίαο).

θαζεζηψο απηφκαηεο αλαγλψξηζεο ησλ επαγγεικαηηθψλ πξνζφλησλ πνπ

απνδεηθλχνληαη κε ηελ επαγγεικαηηθή πείξα (θεθάιαην ΗΗ ηεο νδεγίαο).

θαζεζηψο απηφκαηεο αλαγλψξηζεο επαγγεικαηηθψλ πξνζφλησλ γηα

ζπγθεθξηκέλα επαγγέικαηα (θεθάιαην ΗΗΗ ηεο νδεγίαο).

Με ηελ νδεγία απηή ν κεραληζκφο αλαγλψξηζεο πνπ θαζηεξψζεθε κε ηηο

νδεγίεο 89/48/ΔΟΚ θαη 92/51/ΔΟΚ παξακέλεη ακεηάβιεηνο. Καηά ζπλέπεηα, ν
θάηνρνο δηπιψκαηνο πνπ πηζηνπνηεί ηελ επηηπρή νινθιήξσζε
κεηαδεπηεξνβάζκηνπ θχθινπ εθπαίδεπζεο, δηάξθεηαο ηνπιάρηζηνλ ελφο έηνπο,
πξέπεη λα δηθαηνχηαη ηελ πξφζβαζε ζε λνκνζεηηθψο θαηνρπξσκέλν επάγγεικα ζε
θξάηνο κέινο ζην νπνίν ε πξφζβαζε εμαξηάηαη απφ ηελ θαηνρή δηπιψκαηνο πνπ
πηζηνπνηεί ηελ επηηπρή νινθιήξσζε αλψηεξεο ή παλεπηζηεκηαθήο εθπαίδεπζεο
δηαξθείαο ηεζζάξσλ εηψλ, αλεμάξηεηα απφ ην επίπεδν ζην νπνίν αλήθεη ην
δίπισκα πνπ απαηηείηαη ζην θξάηνο κέινο ππνδνρήο. Αληηζηξφθσο, φπνπ ε
πξφζβαζε ζε λνκνζεηηθψο θαηνρπξσκέλν επάγγεικα εμαξηάηαη απφ ηελ επηηπρή
νινθιήξσζε αλψηεξεο ή παλεπηζηεκηαθήο εθπαίδεπζεο δηαξθείαο κεγαιχηεξεο
ησλ ηεζζάξσλ εηψλ, ε ελ ιφγσ πξφζβαζε πξέπεη λα επηηξέπεηαη κφλν ζε
θαηφρνπο δηπιψκαηνο πνπ πηζηνπνηεί επηηπρή νινθιήξσζε αλψηεξεο ή
παλεπηζηεκηαθήο εθπαίδεπζεο δηαξθείαο ηνπιάρηζηνλ ηξηψλ εηψλ.

Κξίζηκεο έλλνηεο γηα ηελ εθαξκνγή ηεο νδεγίαο απηήο είλαη νη αθφινπζεο:

"λνκνζεηηθά θαηνρπξσκέλν επάγγεικα", έλλνηα κε ηελ νπνία λνείηαη ε

επαγγεικαηηθή δξαζηεξηφηεηα ή ην ζχλνιν επαγγεικαηηθψλ δξαζηεξηνηήησλ ησλ
νπνίσλ ε αλάιεςε, ε άζθεζε ή έλαο απφ ηνπο φξνπο άζθεζεο εμαξηάηαη άκεζα ή
έκκεζα, δπλάκεη λνκνζεηηθψλ, θαλνληζηηθψλ ή δηνηθεηηθψλ δηαηάμεσλ, απφ ηελ
θαηνρή θαζνξηζκέλσλ επαγγεικαηηθψλ πξνζφλησλ· εηδηθφηεξα, φξν άζθεζεο
ζπληζηά ε ρξήζε επαγγεικαηηθνχ ηίηινπ πνπ πεξηνξίδεηαη, βάζεη λνκνζεηηθψλ,

93
θαλνληζηηθψλ ή δηνηθεηηθψλ δηαηάμεσλ, κφλν ζε φπνηνλ θαηέρεη ζπγθεθξηκέλν
επαγγεικαηηθφ πξνζφλ. ΋ηαλ ε αλσηέξσ θξάζε δελ έρεη εθαξκνγή, επάγγεικα
αλαθεξφκελν ζηελ παξάγξαθν 2 εμνκνηψλεηαη πξνο λνκνζεηηθά θαηνρπξσκέλν
επάγγεικα·

"επαγγεικαηηθά πξνζφληα", έλλνηα κε ηελ νπνία λννχληαη ηα πξνζφληα

πνπ πηζηνπνηνχληαη απφ ηίηιν εθπαίδεπζεο, απφ βεβαίσζε επάξθεηαο πνπ
αλαθέξεηαη ζην άξζξν 11, ζηνηρείν α), εδάθην (i) ή/θαη απφ επαγγεικαηηθή πείξα·

"ηίηινο εθπαίδεπζεο", έλλνηα κε ηελ νπνία λννχληαη ηα δηπιψκαηα,

πηζηνπνηεηηθά θαη άιινη ηίηινη πνπ ρνξεγνχληαη απφ αξρή θξάηνπο κέινπο, ε
νπνία έρεη νξηζηεί ζχκθσλα κε ηηο λνκνζεηηθέο, θαλνληζηηθέο ή δηνηθεηηθέο
δηαηάμεηο ηνπ ελ ιφγσ θξάηνπο, θαη βεβαηψλνπλ επηηπρψο πεξαησζείζα
επαγγεικαηηθή εθπαίδεπζε πνπ έρεη απνθηεζεί, θαηά θχξην ιφγν, ζηελ
Κνηλφηεηα.

"αξκφδηα αξρή", είλαη νηαδήπνηε αξρή ή νξγαληζκφο πνπ έρεη

εμνπζηνδνηεζεί εηδηθά απφ ηα θξάηε κέιε λα ρνξεγεί ή λα παξαιακβάλεη ηνπο
ηίηινπο εθπαίδεπζεο θαη άιια έγγξαθα ή πιεξνθνξίεο, θαζψο θαη λα
παξαιακβάλεη ηηο αηηήζεηο θαη λα ιακβάλεη ηηο απνθάζεηο πνπ αλαθέξνληαη ζηελ
παξνχζα νδεγία·

"λνκνζεηηθά θαηνρπξσκέλε εθπαίδεπζε", λνείηαη θάζε εθπαίδεπζε ε

νπνία είλαη άκεζα πξνζαλαηνιηζκέλε ζηελ άζθεζε ζπγθεθξηκέλνπ επαγγέικαηνο
θαη ζπλίζηαηαη ζε θχθιν ζπνπδψλ πνπ ελδερνκέλσο ζπκπιεξψλεηαη απφ
επαγγεικαηηθή εθπαίδεπζε θαη θαηάξηηζε, πξαθηηθή άζθεζε ή άζθεζε ηνπ
επαγγέικαηνο.

Μέζσ ησλ ελλνηψλ απηψλ θαη ησλ ηδηαίηεξσλ δηαηάμεσλ ηεο νδεγίαο απηήο
νινθιεξψλεηαη ν πξνζαλαηνιηζκφο ηεο ΢πλζήθεο πνπ ζηνρεχεη ζηελ ειεχζεξε
εγθαηάζηαζε ησλ πξνζψπσλ θαη ησλ ππεξεζηψλ. Καη απφ ηελ νδεγία απηή θαη ηηο
θαη‟ ηδίαλ έλλνηεο γίλεηαη ζαθήο ε ζρέζε ηνπ ηίηινπ ζπνπδψλ θαη ηεο
αλαγλψξηζεο ησλ δηπισκάησλ κε ηελ άζθεζε ζπγθεθξηκέλνπ επαγγέικαηνο.

Παξάιιεια κε ηηο νδεγίεο απηέο αλαπηχρζεθε λνκνινγηαθά έλα πιέγκα

λνκηθήο πξνζηαζίαο πνπ ζηεξίδεηαη ζηηο δηαηάμεηο ηεο ΢πλζήθεο γηα ηελ ειεχζεξε
εγθαηάζηαζε147

Σα επξσπατθά πξνγξάκκαηα γηα ηελ αλώηαηε εθπαίδεπζε

΢ε απηέο ηηο δηαηάμεηο ζηεξίδνληαη πξνγξάκκαηα φπσο ην

΢ΧΚΡΑΣΖ΢/ΔΡΑ΢ΜΟ΢, ην ΛΔΟΝΑΡΝΣΟ θαη ηα πνηθίια πξνγξάκκαηα ηνπ

147
Κνπηνύπα Ρεγθάθνπ – ΢θνπξή Β., Γίθαην ηεο Παηδείαο, αλσηέξσ, ζει. 322
φπνπ θαη αλαιπηηθή παξνπζίαζε ηεο ζρεηηθήο λνκνινγίαο θαη βηβιηνγξαθίαο.

94
Δπξσπατθνχ Κνηλσληθνχ Σακείνπ, πνπ ρξεκαηνδνηνχληαη κέζσ ηνπ Κνηλνηηθνχ
Πιαηζίνπ ΢ηήξημεο148. Γηα ηελ εθηέιεζή ηνπο ε Κνηλφηεηα δαπαλά ηεξάζηηα
πνζά. Γηακνξθψλεηαη έηζη κηα ηππηθή Δπξσπατθή Κνηλνηηθή εθπαηδεπηηθή
πνιηηηθή, πνπ ζεκειηψλεηαη ζηα άξζξα 126 θαη 127, θαη κηα άηππε Δπξσπατθή
Κνηλνηηθή εθπαηδεπηηθή πνιηηηθή πνπ εδξάδεηαη ζηα άξζξα 123 θαη 127. Ζ
πξψηε αζθείηαη άκεζα απφ ηελ ίδηα ηελ Δπξσπατθή Δπηηξνπή θαη έκκεζα κέζσ
ηνπ Τπνπξγείνπ Παηδείαο, πνπ δηακνξθψλεη γεληθά ξπζκηζηηθά πιαίζηα
εθαξκνγήο ηεο, ε δεχηεξε αζθείηαη έκκεζα κέζσ ηνπ Τπνπξγείνπ Δξγαζίαο θαη
Κνηλσληθήο Αζθάιηζεο θαη ηνπ Τπνπξγείνπ Παηδείαο.

΢ηνλ εξεπλεηηθφ ηνκέα, ην ελ ηξίην ηεο ρξεκαηνδφηεζεο ησλ επξσπατθψλ

παλεπηζηεκίσλ πξνέξρεηαη απφ ην πέκπην (1998-2002) θαη ην έθην (2002-2006)
πξφγξακκα-πιαίζην γηα ηελ έξεπλα θαη ηελ ηερλνινγηθή αλάπηπμε, θαη, ηδίσο, απφ
ηηο δξάζεηο ζηήξημεο ηεο θαηάξηηζεο θαη ηεο θηλεηηθφηεηαο ησλ εξεπλεηψλ
(Γξάζεηο Marie Curie). ΢ηνλ ηνκέα ηεο εθπαίδεπζεο θαη θαηάξηηζεο, ηα
παλεπηζηήκηα ζπκκεηέρνπλ ελεξγά ζην ζχλνιν ησλ δξάζεσλ ηνπ πξνγξάκκαηνο
΢ΧΚΡΑΣΖ΢, θαη ηδηαίηεξα ζην ηκήκα ERASMUS. Σν πξφγξακκα LEONARDO
ζηεξίδεη ηδίσο ζρέδηα θηλεηηθφηεηαο κεηαμχ ησλ παλεπηζηεκίσλ θαη ησλ
επηρεηξήζεσλ, ζην νπνία ζπκκεηείραλ 40.000 άηνκα κεηαμχ ησλ εηψλ 1995 θαη
1999. Σα παλεπηζηήκηα ζπκκεηέρνπλ επίζεο ζηελ πξσηνβνπιία Europe θαη ζην
ζρέδην δξάζεο eEurope 2005 πνπ ελζαξξχλεη φια ηα παλεπηζηήκηα λα παξέρνπλ
ειεθηξνληθή πξφζβαζε («εηθνληθή παλεπηζηεκηνχπνιε») ζηνπο θνηηεηέο θαη ηνπο
εξεπλεηέο.

Ζ ζπλεξγαζία απηή επεθηείλεηαη θαη ζε άιιεο πεξηνρέο ηνπ θφζκνπ. Σν

κεγαιχηεξν κέξνο ηνπ θνηλνηηθνχ πξνγξάκκαηνο πιαηζίνπ γηα ηελ έξεπλα είλαη
αλνηθηφ ζε φιεο ηηο ρψξεο ηνπ θφζκνπ θαη ππνζηεξίδεη ηδηαίηεξα ηε ζπλεξγαζία
κε ηηο ρψξεο ηεο κεζνγεηαθήο ιεθάλεο, ηε Ρσζία θαη ηα θξάηε ηεο Κνηλνπνιηηείαο
Αλεμάξηεησλ Κξαηψλ, θαζψο θαη ηηο αλαπηπζζφκελεο ρψξεο. Μέζσ ηνπ
πξνγξάκκαηνο TEMPUS , ε Έλσζε ππνζηεξίδεη ηελ παλεπηζηεκηαθή ζπλεξγαζία
κε ηηο ρψξεο ηεο πξψελ ΢νβηεηηθήο Έλσζεο, ηεο λνηηναλαηνιηθήο Δπξψπεο θαη,
χζηεξα απφ ηελ επέθηαζή ηεο ην 2002, ηεο κεζνγεηαθήο ιεθάλεο. Οη ζρέζεηο κε
άιιεο γεσγξαθηθέο πεξηνρέο πξνσζνχληαη επίζεο κέζσ πξσηνβνπιηψλ, φπσο νη
πξσηνβνπιίεο ΑLFA θαη Asia-Link.

Ζ Λεπθή Βίβινο γηα ηελ εθπαίδεπζε θαη ηελ θαηάξηηζε

Ζ "Λεπθή Βίβινο γηα ηελ Δθπαίδεπζε θαη ηελ Καηάξηηζε" 149 "πεξηγξάθεη"
κηα ζπλνιηθή απνδηάξζξσζε θαη αλαδηαηχπσζε ηεο έλλνηαο ηεο κάζεζεο θαη ηεο

148
Simm M. ζε: Schwarze J., EU-Kommentar, ζει. 1542 επ.
149
Λεπθή Βίβινο γηα ηελ εθπαίδεπζε θαη ηελ θαηάξηηζε "Γηδαζθαιία θαη
κάζεζε: πξνο κηα θνηλσλία ηεο γλψζεο" - COM(95) 590, Γειηίν 11-1995, ζεκείν
1.3.79, θαη Γειηίν 3-1996.

95
εθπαίδεπζεο150. Βαζηθφ δίδαγκά ηεο είλαη φηη νη παζηαζκέλεο ζπδεηήζεηο γηα ηελ
εθπαίδεπζε έρνπλ πιένλ ηειεηψζεη. Πξν πνιινχ πιένλ "ν θαζέλαο καο έρεη
πεηζζεί γηα ηελ αλάγθε ζρεδηαζκνχ ζηξαηεγηθψλ εθπαίδεπζεο θαη θαηάξηηζεο πνπ
λα αληαπνθξίλνληαη ζηελ αγνξά θαη απαζρφιεζε: απφδεημε ην ηέινο ησλ κεγάισλ
ηδενινγηθψλ δηαθσληψλ γηα ηνπο ζθνπνχο ηεο εθπαίδεπζεο". Βαζηθή αιιαγή γηα
ηελ νπνία "ν θαζέλαο καο είλαη πεπεηζκέλνο" είλαη ην μεπέξαζκα ησλ
"ηδενινγηθψλ θαη πνιηηηζκηθψλ θξαγκψλ πνπ ρψξηδαλ ηελ εθπαίδεπζε απφ ηηο
επηρεηξήζεηο".

Ζ Λεπθή Βίβινο επηρεηξεί λα εμηζνξξνπήζεη ηξεηο ηχπνπο ιφγσλ: α) έλαλ

νηθνλνκηθφ ιφγν γηα ηελ θνηλσλία ηεο γλψζεο, πνπ ηαπηίδεη ηε γλψζε κε ηελ
πιεξνθνξία, β) έλα λενθηιειεχζεξν ιφγν γηα ηελ εθπαίδεπζε θαη γ) ηελ
παξαδνζηαθή δεκνθξαηηθή ξεηνξηθή γηα ηελ εθπαίδεπζε ζε ζρέζε κε ηα
δηθαηψκαηα θαη ηελ ηζφηεηα επθαηξηψλ. Χζηφζν, ε ζρεηηθή αζηάζεηα ηεο δνκήο
ησλ επηρεηξεκάησλ νπδφισο απεηιεί ηε ζπλνρή ηνπ θπξίαξρνπ θαζαξά
νηθνλνκηζηηθνχ ιφγνπ πνπ εμνκνηψλεη ηελ θνηλσλία κε ηελ νηθνλνκία. Οη
εθπαηδεπηηθέο κεηαξξπζκίζεηο δελ ζηνηρεηνζεηνχληαη πηα ζε ζρέζε κε ηελ
ηζφηεηα, ηελ θνηλσληθή δηθαηνζχλε θαη ηελ εζηθή ππνρξέσζε. Ννκηκνπνηνχληαη
ζηε βάζε ηεο απνηειεζκαηηθφηεξεο εθκεηάιιεπζεο ησλ αλζξσπίλσλ πφξσλ,
επηινγή πνπ ζπγθξνηεί ην λέν κνληέιν ηεο πξνφδνπ κε ηνπο εμήο ζηφρνπο: ηελ
αληαγσληζηηθφηεηα ηεο επξσπατθήο νηθνλνκίαο ζηελ παγθφζκηα αγνξά (δειαδή
Ακεξηθή θαη Ηαπσλία) θαη ηεο επξσπατθήο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο κε ηελ
ακεξηθαληθή.

Ζ Λεπθή Βίβινο μεθηλά κε ηελ ππφζεζε φηη ε εθπαίδεπζε/θαηάξηηζε "είλαη πιένλ

ην έζραην κέζν γηα ηελ επίιπζε ηνπ πξνβιήκαηνο ηεο αλεξγίαο". Αλαγλσξίδεη
φηη, ζχκθσλα κε ηε ΢πλζήθε ηνπ Μάαζηξηρη (άξζξν 126/127), ν ξφινο ηεο Δ.Δ.
είλαη απνθιεηζηηθά επηθνπξηθφο θαη ζπκπιεξσκαηηθφο ζε φ,ηη αθνξά ηελ
εθπαίδεπζε, πνπ παξακέλεη ζηε δηθαηνδνζία ησλ θξαηψλ-κειψλ. Σαπηφρξνλα,
φκσο, επηζεκαίλεη φηη νη επξσπατθέο ρψξεο ζήκεξα "δελ έρνπλ άιιε επηινγή": ε
παγθνζκηνπνίεζε έρεη εληζρχζεη ηηο δπλαηφηεηεο πξφζβαζεο ζηελ πιεξνθνξία
θαη ζηε γλψζε. Δπηπιένλ, ε παξαδνζηαθή απαζρφιεζε (πιήξεο θαη κφληκε
εξγαζία) "είλαη πιένλ παξσρεκέλε". Άξα, "δελ ππάξρεη έλα κφλν κνληέιν λα
αθνινπζήζεη θαλείο ζηελ εξγαζία ηνπ, αιιά ν θαζέλαο πξέπεη λα κπνξεί λα
δξάηηεηαη ησλ επθαηξηψλ γηα θνηλσληθή πξφνδν θαη πξνζσπηθή νινθιήξσζε" (1-
6). Ζ Δηζαγσγή, φπνπ ηνλίδεηαη ν θεληξηθφο ξφινο ηνπ αηφκνπ ζε "κηα δίθαηε θαη
πξννδεπηηθή θνηλσλία βαζηζκέλε ζην δηθφ ηεο πνιηηηζκηθφ πινχην θαη πνηθηιία"
(δειαδή ζηελ Δπξψπε), ηειεηψλεη κε κηα δήισζε πνπ θαηλνκεληθά κεηξηάδεη ηνλ
ηερλνθξαηηθφ ιφγν ηεο Λεπθήο Βίβινπ: "Ο βαζηθφο ζηφρνο [ηεο
εθπαίδεπζεο/θαηάξηηζεο]... ήηαλ αλέθαζελ ε πξνζσπηθή αλάπηπμε θαη ε επηηπρήο
έληαμε ησλ Δπξσπαίσλ ζηελ θνηλσλία, κέζα απφ ηηο θνηλέο αμίεο πνπ απηνί
ζπκκεξίδνληαη, ηε κεηαβίβαζε ηεο πνιηηηζκηθήο θιεξνλνκηάο θαη ηελ |εθκάζεζε

150
Βι θαη Βειηζζαξίνπ ΢., ζε http://www.ntua.gr/posdep/MME/Mar_2005/2005-
03-13_avgi.htm

96
ηεο απηνλνκίαο|" (2-3). Σν λέν εθπαηδεπηηθφ ηδαληθφ επηδηψθεη λα ζπλδπάζεη κηα
θνηλή επξσπατθή πνιηηηζκηθή ηαπηφηεηα κε ηελ απνθιεηζηηθή έκθαζε ζηελ
επζχλε ηνπ θάζε αηφκνπ μερσξηζηά σο πξνο ηελ έληαμή ηνπ ζηελ θνηλσλία ηεο
γλψζεο.

Σν λόεκα ηεο πεξηήγεζεο ζηα θείκελα

Γελ έρεη θακία ηδηαίηεξε ζπγθίλεζε ε δηαδξνκή δηακέζνπ ησλ θεηκέλσλ θαη
ηεο λνκνινγίαο πνπ ηα εξκελεχεη αλ δελ απνζθνπεί ζηελ αλάδεημε ησλ βαζχηεξσλ
ζηφρσλ ηνπο. Ζ παηδεία γηα ηελ επξσπατθή πξαγκαηηθφηεηα δελ είλαη έλα
νπηνπηθφ δηάβεκα. Γελ είλαη κία επέλδπζε ζηελ απνδνρή ησλ θνηλψλ αμηψλ ηνπ
πνιηηηζκνχ. Γελ είλαη ζεσξία.

Οη αλαθνξέο ζηελ Δπξψπε ησλ Παλεπηζηεκίσλ, ε απνδνρή ηεο Γλψζεο σο

κείδνλνο δεηνχκελνπ γηα ηελ Δπξψπε δελ θάλεη ηίπνηε ιηγφηεξν απφ ην λα
απνδέρεηαη ηελ ηζηνξηθή ηεο αγσλία γηα ηελ εμεχξεζε κηαο θνηλήο ηαπηφηεηαο ησλ
επξσπαίσλ πνιηηψλ.

Δπηπιένλ ε δεκηνπξγία ησλ ηίηισλ επγελείαο ηεο Έλσζεο κέζσ ησλ θνηλψλ
ηίηισλ ζπνπδψλ ππεξεηεί θαη ηελ αλαπαξαγσγή ηεο επξσπατθήο ηδενινγηθήο
βάζεο ηνπ θνηλνχ νηθνδνκήκαηνο. ΢ηα πξφηππα ζπλεπψο ηεο ζπκπεξηθνξάο ησλ
θξαηψλ κειψλ φπσο δηακνξθψζεθε ηνπο ηειεπηαίνπο αηψλεο, ε Έλσζε πηνζέηεζε
έλα γλσζηφ ζχζηεκα αλαπαξαγσγήο ηδενινγίαο θαη ππνζηήξημεο ησλ ζέζεσλ ηεο
γξαθεηνθξαηίαο ηεο. Μηα ππεξδνκή γηα ηελ Δπξψπε θαη κηα θνηλή ζπλείδεζε γηα
ηνπο πνιίηεο ηεο ζα κπνξνχζε λα είλαη ην θνηλφ ζχζηεκα απνλνκήο ηίηισλ
ζπνπδψλ. Έλα θνηλφ ζχζηεκα κε νηθνλνκηθέο αλαθνξέο θαη αληαγσληζηηθφ
πιενλέθηεκα ηελ παξάδνζε αηψλσλ ζην κέησπν ηνπ πνιέκνπ ηεο Γλψζεο πνπ
ζπληειείηαη δηεζλψο. Ζ ππεξνρή αμηψλεη ηνπο Ηππφηεο ηεο. Ζ Δπξψπε γλσξίδεη
απφ ζηαπξνθνξίεο θαη απφ θαλφλεο Ηππνζχλεο. ΢ηελ δηεζλή απηή ζηαπξνθνξία
επηζηξάηεπζε ηνπο ππφ θαηαζθεπή δηαλννχκελνχο ηεο.

97
 Ζ Δπξώπε ησλ Παλεπηζηεκίσλ: κηα αγσληώδεο δηαδξνκή γηα ηελ
εμεύξεζε ηεο επξσπατθήο ηαπηόηεηαο

Ζ πξνψζεζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ ζεζκψλ απφ ηα θξάηε ησλ ηειεπηαίσλ

αηψλσλ παξαδνζηαθά ζπλδέεηαη κε ηελ αλάπηπμε ηεο εζληθήο ζπλείδεζεο θαη ηελ
ηαπηφηεηα ησλ καζεηψλ151. Σνχην απνηειεί ζπλέπεηα ηεο νξγάλσζεο ησλ
εθπαηδεπηηθψλ ζεζκψλ απφ ηα θξάηε κε ζηφρν ηελ αλάπηπμε ηεο εζληθήο
ζπλείδεζεο152. Ζ νξγάλσζε ηνπ θξαηηθνχ θαηλνκέλνπ ησλ ηειεπηαίσλ αηψλσλ
παξάιιεια κε ηελ εζληθή ηαπηφηεηα νθείιεηαη ζε κεγάιν βαζκφ ζηελ ιεγφκελε
νηθνλνκηθή θαη ζηελ εθπαηδεπηηθή επαλάζηαζε κέζσ ησλ νπνίσλ επήιζε ε
πνιηηηθή θνηλσληθνπνίεζε ησλ αηφκσλ ζην κνληέιν απηφ ηεο νξγάλσζεο 153. Ζ
δεχηεξε απηή επαλάζηαζε είρε σο βαζηθφ εξγαιείν ηεο εθθνζκηθεπκέλεο ζπνπδέο
θαη ηα παλεπηζηήκηα ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ παξαθκή ηεο εθθιεζηαζηηθήο
απζεληίαο. ΢εκαληηθφ ξφιν ζηηο δηαδηθαζίεο απηέο έπαημαλ νη δηαλννχκελνη θαη ν
ξφινο πνπ ηνπο απέλεηκε ην λεσηεξηθφ θξάηνο ζην νπνίν εληάρζεθαλ.

Ζ εζληθή ζπλείδεζε γηα ηα θξάηε θπζηθά δελ εδξαηψζεθε κέζσ ηεο

εθπαίδεπζεο απνθιεηζηηθά. Ζ ηζηνξία αλέιαβε απηφ ην ξφιν πξψηε θαη ε παηδεία
παξέιαβε ηε ζθπηάιε154. Γελ ππάξρεη φκσο ακθηβνιία φηη ηελ θιεξνλνκηά ησλ

151
Smith A., Δζληθή Σαπηφηεηα, αλσηέξσ, ζει. 228 επ. θαη ηδίσο ζει. 229 φπνπ
αλαθέξεη: «Ζ πξσηαξρηθή ιεηηνπξγία πνπ εθπιεξψλεη ε εζληθή ηαπηφηεηα είλαη
λα παξάζρεη κηα ηζρπξή «θνηλφηεηα ηζηνξίαο θαη πεπξσκέλνπ» γηα λα ζψζεη ηνπο
αλζξψπνπο απφ ηπελ αηνκηθή ιήζε θαη λα απνθαηαζηήζεη ηε ζπιινγηθή πίζηε».
Βι. επίζεο Αλησλίνπ Θ., Ζ αλάπηπμε ηεο εζληθήο πνιηηηζηηθήο ηαπηφηεηαο ππφ
ην πξίζκα ηνπ ηζρχνληνο ΢πληάγκαηνο θαη ηνπ θνηλνηηθνχ δηθαίνπ, Δηζήγεζε ζην
ζπλέδξην ηνπ Δπξσπατθνχ Κέληξνπ Γεκνζίνπ Γηθαίνπ κε ζέκα Ζ πνιηηηζηηθή
θιεξνλνκηά θαη ην Γίθαην (3- 4 Ηνπλίνπ 2002), 2004, εθδφζεηο ΢άθθνπια –
Θεζζαινλίθε, Βνπηζάθε Β., Πνιηηηζκηθέο ηαπηφηεηεο θαη δίθαην ζε κηα
δεκνθξαηηθή πνιηηεία, Δηζήγεζε ζην ζπλέδξην ηνπ Δπξσπατθνχ Κέληξνπ
Γεκνζίνπ Γηθαίνπ κε ζέκα Ζ πνιηηηζηηθή θιεξνλνκηά θαη ην Γίθαην (3- 4 Ηνπλίνπ
2002), ζε Σξνβά Δ. (επ) Ζ πνιηηηζηηθή Κιεξνλνκηά θαη ην Γίθαην, ζει. 137 επ,
΢άθθνπια – Θεζζαινλίθε, 2004
152
Magalhães A, Stoer S., Performance, Citizenship and the Knowledge
Society: a new mandate for European education policy Globalisation, Societies
and Education, Volume 1, Number 1, March 2003 , ζει. 41-66(26), Routledge,
part of the Taylor & Francis Group.
153
Smith A., Δζληθή Σαπηφηεηα, αλσηέξσ, ζει. 93 θαη βηβιηνγξαθία
154
Smith A., Δζληθή Σαπηφηεηα, αλσηέξσ, ζει. 228 επ. θαη ηδίσο ζει. 229 φπνπ
αλαθέξεη: «Ζ πξσηαξρηθή ιεηηνπξγία πνπ εθπιεξψλεη ε εζληθή ηαπηφηεηα είλαη
λα παξάζρεη κηα ηζρπξή «θνηλφηεηα ηζηνξίαο θαη πεπξσκέλνπ» γηα λα ζψζεη ηνπο
αλζξψπνπο απφ ηπελ αηνκηθή ιήζε θαη λα απνθαηαζηήζεη ηε ζπιινγηθή πίζηε».
Βι. επίζεο Αλησλίνπ Θ., Ζ αλάπηπμε ηεο εζληθήο πνιηηηζηηθήο ηαπηφηεηαο ππφ
ην πξίζκα ηνπ ηζρχνληνο ΢πληάγκαηνο θαη ηνπ θνηλνηηθνχ δηθαίνπ, Δηζήγεζε ζην

98
πνιηηηζκηθψλ ηδηαηηεξνηήησλ δηαηεξνχλ σο «ζεκαηνθχιαθεο» νη ηεξείο, νη γξαθείο
θαη νη ξαςσδνί πνπ θαηαγξάθνπλ, δηαηεξνχλ θαη κεηαδίδνπλ ην θεθάιαην ησλ
εζλνηηθψλ κχζσλ, κλεκψλ, ζπκβφισλ θαη αμηψλ πνπ πεξηθιείεηαη ζηηο ηεξέο
παξαδφζεηο, ζπγθεληξψλνληαο ην ζεβαζκφ ηνπ ιανχ, κέζα απφ ηα ηεξά θαη ηνπο
λανχο, ηα κνλαζηήξηα θαη ηα ζρνιεία, ζε θάζε πφιε θαη ρσξηφ πνπ αλήθεη ζηε
ζθαίξα ηεο πνιηηηζηηθήο θνηλφηεηαο155. Δίλαη δειαδή νη δηαλννχκελνη νη νπνίνη κε
ηε ζεηξά ηνπο επεμεξγάδνληαη, ζπληεξνχλ θαη αλαπαξάγνπλ ηελ ζπλείδεζε
ηαπηφηεηαο κέζσ ηζρπξψλ ζπκβνιηζκψλ θαη θαηάιιεισλ αδηακθηζβήηεησλ
αμηψλ.

Ζ ζχγρξνλε αληίιεςε ηεο παηδείαο θαη ηεο γλψζεο ζα αλαιάβεη ηάρα ηελ
δεκηνπξγία ηεο επξσπατθήο ζπλείδεζεο θαη ηελ δφκεζε ηεο επξσπατθήο
ηαπηφηεηαο;

Ζ επξσπατθή ηζαγέλεηα θαη ε Δπξώπε ηεο Γλώζεο

Μηκνχκελεο θαηλνκεληθά ηηο πνιηηηθέο ησλ θξαηψλ κειψλ σο πξνο ηελ

εδξαίσζε ηεο εζληθήο ζπλείδεζεο, νη δξάζεηο ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο γηα ηελ
παηδεία έρνπλ αλάινγνπο ζηφρνπο κε αλαθνξά θπζηθά ζηελ επξσπατθή
ηαπηφηεηα. Απνηειεί κάιηζηα θνηλψο παξαδεθηφ ηφπν φηη ε δηακφξθσζε ηεο
Δπξψπεο ηεο Γλψζεο ζα νδεγήζεη ηελ πξνψζεζε θαη ηελ ζπγθξφηεζε ηεο
επξσπατθήο ηαπηφηεηαο. Μέζσ ηεο πξαγκάησζεο ηνπ επξσπαίνπ πνιίηε
ζηαδηαθά ζα νινθιεξσζεί θαη ε δηακφξθσζε ηεο νηθείαο ηαπηφηεηαο ηεο νπνίαο
είλαη ζε αλαδήηεζε ε Δπξψπε.

Παξάιιεια εκθαλίδεηαη θαη ε «επξσπατθή ηζαγέλεηα» σο λνκηθή

θαηάζηαζε ε νπνία ζπληειεί ζηελ ζθπξειάηεζε ηεο θαηλνηφκνπ απηήο
ηαπηφηεηαο: ηνπ επξσπαίνπ πνιίηε.

Σφζν γηα ηελ εδξαίσζε ηεο επξσπατθήο ηζαγέλεηαο φζν θαη γηα ηελ
ζπγθξφηεζε ηεο επξσπατθήο ηαπηφηεηαο ν ξφινο ηεο γλψζεο θαη ηεο αλψηαηεο
εθπαίδεπζεο αιιά θαη ηεο εθπαίδεπζεο ελ γέλεη θαίλεηαη θξίζηκνο. Γεδνκέλνπ φηη
θαη νη δχν έλλνηεο δελ είλαη απηνλφεηεο αιιά νηθνδνκνχληαη ζηαδηαθά, ε
εθπαίδεπζε είλαη ην κφλν κέζνλ πνπ πξνζθέξεηαη γηα ηελ επεμεξγαζία θαη ηελ
εδξαίσζή ηνπο. Ζ εθπαίδεπζε θαη ε γλψζε θαιείηαη ζηε ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε
λα παίμεη ην ξφιν ηεο ηζηνξίαο. Γηαπηζηψζεθε ήδε φηη πξνο ηελ ίδηα θαηεχζπλζε

ζπλέδξην ηνπ Δπξσπατθνχ Κέληξνπ Γεκνζίνπ Γηθαίνπ κε ζέκα Ζ πνιηηηζηηθή

θιεξνλνκηά θαη ην Γίθαην (3- 4 Ηνπλίνπ 2002), ζε Σξνβά Δ. (επ) Ζ πνιηηηζηηθή
θιεξνλνκηά θαη ην Γίθαην, 2004, εθδφζεηο ΢άθθνπια – Θεζζαινλίθε, Βνπηζάθε
Β., Πνιηηηζκηθέο ηαπηφηεηεο θαη δίθαην ζε κηα δεκνθξαηηθή πνιηηεία, Δηζήγεζε
ζην ζπλέδξην ηνπ Δπξσπατθνχ Κέληξνπ Γεκνζίνπ Γηθαίνπ αλσηέξσ.
155
Smith A., Δζληθή Σαπηφηεηα, αλσηέξσ, ζει. 49 κε παξαπνκπέο.

99
θηλείηαη θαη ε λνκνινγία ηνπ ΓΔΚ εξκελεχνληαο ηε ΢πλζήθε φζνλ αθνξά ηελ
παηδεία θαη ηε ζρέζε ηεο κε ηελ επξσπατθή ηζαγέλεηα.

Δίλαη ζεκαληηθφ λα εμεηάζεη θαλείο ην ξφιν ηφζν ηεο επξσπατθήο

ηζαγέλεηαο φζν θαη ηεο επξσπατθήο ηαπηφηεηαο ζηε ζπγθξφηεζε ηνπ επξσπαίνπ
πνιίηε ν νπνίνο δεκηνπξγεί, αιιά θαη θαιείηαη λα ζπκκεηέρεη ζηελ Δπξψπε ηεο
Γλψζεο.

Ζ επξσπατθή ηζαγέλεηα

Ζ επξσπατθή ηζαγέλεηα156 είλαη έλα λνκηθφ θαηαζθεχαζκα πνπ πξνσζεί

ηελ επξσπατθή νινθιήξσζε δελ είλαη φκσο ηαπηφζεκε κε ηελ ηζαγέλεηα ησλ
θξαηψλ φπσο είλαη γλσζηή ζηε λνκηθή επηζηήκε157. Σνχην ηδίσο θαζψο ε Δπξψπε
δελ είλαη θξάηνο ζπλεπψο ε επξσπατθή ηζαγέλεηα δελ είλαη λνεηφ λα είλαη ε
ηζαγέλεηα ηνπ πξνζψπνπ ην νπνίν ζπληζηά κέξνο ηνπ ιανχ ελφο θξάηνπο. Ο
πξαγκαηηθφο ξφινο ηνπ κεκνλσκέλνπ αηφκνπ ζηελ ΔΔ ήηαλ απηφο ηνπ πνιίηε
κηαο αγνξάο θαη ηψξα θαηαβάιιεηαη ε πξνζπάζεηα ηνχηνο λα κεηεμειηρζεί ζε
πνιίηε ηεο Έλσζεο158. Ο φξνο ηζαγέλεηα δηαηεξεί κηα κλήκε απφ ηελ λνκηθή
πξαγκαηηθφηεηα πνπ εθθξάδεη ζηελ απζεληηθή ηνπ ζεκαζία, ελέρεη έλα
ζπκβνιηζκφ θαη παξάιιεια εθθξάδεη κηα βνχιεζε. Σε βνχιεζε ηεο Δπξψπεο
θάπνηε λα απνηειέζεη πξαγκαηηθφ λνκηθφ δεζκφ κε ηνπο θαηνίθνπο ηεο 159.
Αλαθεξφκελνη ζπλεπψο ζηελ επξσπατθή ηζαγέλεηα ζα πξέπεη λα γλσξίδνπκε φηη

156
Απφ ηελ ειιεληθή ζεσξία ελδεηθηηθά βι. Γώγνπ ζε ΢θνπξή Β., Δξκελεία
΢πλζεθψλ, Αλη. Ν. ΢άθθνπια. 2003, ζει. 327 επ. θαη εθεί αλαθνξέο,
Παπαζηώπε Παζηά Ε., Ηζαγέλεηα- Τπεθνφηεηα, δχν φξνη κε κνλνζήκαλην
πεξηερφκελν? Ζ ειιεληθή ηζαγέλεηα- ε Δπξσπατθή ηζαγέλεηα. Αξκ. Δπηζηεκνληθή
Δπεηεξίδα Γ΢Θ 213, 1993 ζει. 35-47 θαη εθεί βηβιίνγξαθία. Βι. επίζεο θαη
Hatje A. ζε: Schwarze J. (επ.): EU-Kommentar, ζει. 370 θ. επ.
157
Αληί πνιιψλ βι. Παπαζηώπε Παζηά Ε., Γίθαην ηζαγελείαο, ΢άθθνπιαο
Θεζζαινλίλε, 1994, Βξέιιε ΢., Ηδησηηθφ Γηεζλέο δίθαην, Αλη. Ν. ΢άθθνπιαο 2001,
ζει. 76 επ. θαη εθεί αλαιπηηθή βηβιηνγξαθία, Everling U., Die Stellung des Bürgers
in der Europäischen Gemeinschaft, ZfRV 1992, ζει. 241 θ.επ., ηνπ ηδίνπ ζε: Hrbek
R. (επ): Βürger und Europa, Nomos 1994, Fischer H.G., Die Unionsbürgerschaft ζε:
H. Haller/C. Kopetzki/ R. Novak/ S. L. Paulson/B. Raschauer/ G. Ress/ E.
Wiederin (επ.): Σηκ Σνκ Winkler, Springer Verlag Βηέλλε Νέα Τφξθε, 1997, Hatje
A. ζε: Schwarze J. (επ.): EU-Kommentar, ζει. 373, Oppermann T., Europarecht,
C.H.Beck 2005, ζει. 496.
158
Ipsen H.P., Europäisches Gemeinschaftsrecht, Tübingen 1972, ζει. 187,
Oppermann T., Vom Marktbürger zum EG-Bürger? ζε: Nicolaysen/Quaritsch
(επ.), Lünenburger Symposium für Hans Peter Ipsen zum 80. Geburtstag, Nomos
1988, ζει. 87 θ. επ.
159
Degen M., Die Unionsbürgerschaft nach dem Vertrag über die europäische Union
unter besonderer Berücksichtigung des Wahlrechts, DÖV 1993, ζει. 749 θ. επ.

100
αλαθεξφκαζηε ζε κηα εηδηθή λνκνζεηηθή ξχζκηζε ηεο Έλσζεο ε νπνία ηελ δηέπεη
θαη πσο ε νλνκαζία ηεο ξχζκηζεο απηήο δελ αθξηβνινγεί θαηά ηνλ ηξφπν πνπ
θαλείο γλσξίδεη ηελ έλλνηα ηεο ηζαγέλεηαο ελ γέλεη160. Γηα ην ιφγν απηφ θαη ζηηο
άιιεο γιψζζεο ηεο Έλσζεο δελ γίλεηαη ιφγνο γηα ηζαγέλεηα αιιά γηα ηδηφηεηα ηνπ
πνιίηε (citizenship, cotoyannete θιπ).

Ζ επξσπατθή ηζαγέλεηα έρεη ηε ξίδα ηεο ζηελ ειεπζεξία θπθινθνξίαο πνπ

εηζήγαγε δπλακηθά ην θνηλνηηθφ δίθαην161. Ζ ΢πλζήθε γηα ηελ Δπξσπατθή Έλσζε
παξέρεη, κε ηε ζέζπηζε ηεο ηζαγέλεηαο ηεο Έλσζεο, ζε φινπο ηνπο πνιίηεο ηεο
Έλσζεο ην ζεκειηψδεο θαη πξνζσπηθφ δηθαίσκα ηεο θπθινθνξίαο θαη ηεο
δηακνλήο, ρσξίο αλαθνξά ζηελ νηθνλνκηθή δξαζηεξηφηεηα162. Σν δηθαίσκα ηνπ
εθιέγεηλ θαη εθιέγεζζαη ζηηο δεκνηηθέο θαη θνηλνηηθέο εθινγέο ζην θξάηνο κέινο
φπνπ θαηνηθεί ν πνιίηεο, θαζψο θαη ην δηθαίσκα ηεο δηπισκαηηθήο θαη
πξνμεληθήο πξνζηαζίαο ζην έδαθνο ηξίησλ ρσξψλ ελίζρπζαλ ην ζπλαίζζεκα ηεο

160
βι. Γώγνπ ζε ΢θνπξή Β., Δξκελεία ΢πλζεθψλ, Αλη. Ν. ΢άθθνπια. 2003, ζει.
329 επ. θαη εθεί αλαθνξέο,
161
Σν άξζξν 39 ΔΚ νξίδεη, θαζφζνλ ελδηαθέξεη ελ πξνθεηκέλσ, ηα εμήο:

«1. Δμαζθαιίδεηαη ε ειεχζεξε θπθινθνξία ησλ εξγαδνκέλσλ εληφο ηεο

Κνηλφηεηαο.

2. Ζ ειεχζεξε θπθινθνξία ησλ εξγαδνκέλσλ ζπλεπάγεηαη ηελ θαηάξγεζε θάζε

δηαθξίζεσο ιφγσ ηζαγελείαο κεηαμχ ησλ εξγαδνκέλσλ ησλ θξαηψλ κειψλ, φζνλ
αθνξά ηελ απαζρφιεζε, ηελ ακνηβή θαη ηνπο άιινπο φξνπο εξγαζίαο.

3. Με ηελ επηθχιαμε ησλ πεξηνξηζκψλ πνπ δηθαηνινγνχληαη γηα ιφγνπο δεκνζίαο

ηάμεσο, δεκνζίαο αζθαιείαο θαη δεκνζίαο πγείαο, ε ειεχζεξε θπθινθνξία ησλ
εξγαδνκέλσλ πεξηιακβάλεη ην δηθαίσκά ηνπο:

(...)

γ) λα δηακέλνπλ ζε έλα απφ ηα θξάηε κέιε κε ην ζθνπφ λα αζθνχλ εθεί νξηζκέλε

εξγαζία ζχκθσλα κε ηηο λνκνζεηηθέο, θαλνληζηηθέο θαη δηνηθεηηθέο δηαηάμεηο πνπ
δηέπνπλ ηελ απαζρφιεζε ησλ εξγαδνκέλσλ ππεθφσλ απηνχ ηνπ θξάηνπο κέινπο,

Ο θαλνληζκφο ΔΟΚ 1612/68 ηνπ ΢πκβνπιίνπ, ηεο 15εο Οθησβξίνπ 1968, πεξί
ηεο ειεχζεξεο θπθινθνξίαο ησλ εξγαδνκέλσλ ζην εζσηεξηθφ ηεο Κνηλφηεηαο,
εθδφζεθε πξνθεηκέλνπ λα δηεπθνιπλζεί ε ειεχζεξε θπθινθνξία ησλ
εξγαδνκέλσλ. Ζ νδεγία 64/221/ΔΟΚ ηνπ ΢πκβνπιίνπ, ηεο 25εο Φεβξνπαξίνπ
1964, πεξί ηνπ ζπληνληζκνχ ησλ εηδηθψλ κέηξσλ γηα ηε δηαθίλεζε θαη ηε δηακνλή
αιινδαπψλ, ηα νπνία δηθαηνινγνχληαη γηα ιφγνπο δεκνζίαο ηάμεσο, δεκνζίαο
αζθαιείαο θαη δεκνζίαο πγείαο, ζεζπίδεη κεηαμχ άιισλ θαλφλεο ζηνλ ηνκέα ηεο
αδείαο εηζφδνπ θαη ηεο απνκαθξχλζεσο πξνζψπσλ γηα ιφγνπο δεκνζίαο ηάμεσο
θαη δεκνζίαο αζθαιείαο
162
Evans A., European Citizenship: A Novel Concept in EEC Law, AJCL 32 (1994),
ζει. 683 θ. επ.

101
χπαξμεο κηαο θνηλήο ηζαγέλεηαο. Οη νδεγίεο πνπ ζεζπίζηεθαλ ην 1993 θαη ην 1994
θαζφξηζαλ ηηο δηαηάμεηο εθαξκνγήο απηψλ ησλ δηθαησκάησλ. ΢ηελ ίδηα
θαηεχζπλζε θηλείηαη άιισζηε θαη ε ζηαδηαθή απνδφκεζε ησλ ζπλφξσλ ζην
πιαίζην ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο κε ηε ΢πλζήθε ηνπ ΢έγθελ163. Δμάιινπ, ε ίδηα
απηή ζπλζήθε πξνβιέπεη ηε δπλαηφηεηα εμέιημεο ησλ δηθαησκάησλ απηψλ έηζη
ψζηε λα θαηαζηεί δπλαηή ε ζπκπιήξσζή ηνπο.

Ζ επξσπατθή ηζαγέλεηα164 ή ε ηζαγέλεηα ηεο Έλσζεο απνηειεί ζεκαληηθή

θαηλνηνκία ηεο εμέιημεο ησλ επξσπατθψλ ζεζκψλ165. Ζ έλλνηα ηεο επξσπατθήο
ηαπηφηεηαο απφ ηε κεξηά ηεο εθηείλεηαη πέξα απφ κηα ηππηθή λνκηθή έλλνηα θαη
δηεπξχλεηαη ζεκαληηθά απνθηψληαο κε πνιηηηθφ θαη πνιηηηζηηθφ ραξαθηήξα. Οη
έλλνηεο είλαη πξνδήισο δηαθξηηέο.

Σν 1992, ε ΢πλζήθε γηα ηελ Δπξσπατθή Έλσζε εηζήγαγε ηελ επξσπατθή

ηζαγέλεηα ζην πιαίζην ηεο ΢πλζήθεο γηα ηελ ίδξπζε ηεο Δπξσπατθήο Κνηλφηεηαο
(άξζξν 17, πξψελ άξζξν 8). Μεηά ηελ ππνγξαθή απηήο ηεο ΢πλζήθεο, ε δήισζε
ηνπ Δπξσπατθνχ ΢πκβνπιίνπ ηνπ Μπέξκηλρακ δηεπθξίληζε ηνλ Οθηψβξην ηνπ
1992 ηα φξηα απηήο ηεο ηζαγέλεηαο: "... ε ηζαγέλεηα ηεο Έλσζεο πξνζθέξεη ζηνπο
πνιίηεο καο πεξηζζφηεξα δηθαηψκαηα θαη κεγαιχηεξε πξνζηαζία, θαη δελ
αληηθαζηζηά ζε θακία πεξίπησζε ηελ εζληθή ηνπο ηζαγέλεηα". Δμάιινπ, ε
επηζπλαπηφκελε δήισζε ζηε ΢πλζήθε γηα ηελ ίδξπζε ηεο Δπξσπατθήο
Κνηλφηεηαο ππελζπκίδεη φηη "ην ζέκα ηνπ εάλ έλα άηνκν έρεη ηελ ηζαγέλεηα
θξάηνπο κέινπο ξπζκίδεηαη απνθιεηζηηθά θαη κφλν απφ ηε λνκνζεζία ηνπ
ελδηαθεξφκελνπ θξάηνπο κέινπο".

163
Oppermann T., Europarecht, C.H. Beck 2005, ζει. 497.

164 Maas W., Creating European Citizens. Lanham, 2007, Rowman &
Littlefield, Meehan E., Citizenship and the European Community. London, 1993
Sage, O'Leary S., The Evolving Concept of Community Citizenship. The Hague,
1996, Kluwer Law International, Wiener A., 'European' Citizenship Practice:
Building Institutions of a Non-State. Boulder, 1998, Westview Press.
165
Γηα ηελ έλλνηα ηνπ πνιίηε ηεο Έλσζεο θαη ηελ επξσπατθή ηζαγέλεηα βι.
Βεληδέινπ Δ., Ζ επξσπατθή ηζαγέλεηα θαη ην Διιεληθφ ΢χληαγκα, ΔΔΔπξΓ, 1993,
ζει. 271 επ., Αλησλίνπ Θ., Νεψηεξεο εμειίμεηο ζηνλ ηνκέα ηεο ειεχζεξεο
θπθινθνξίαο ησλ πξνζψπσλ: πξνο κηα επξσπατθή ηζαγέλεηα, ΔΔΔπξΓ, 1992, ζει.
201 επ., Θενδσξίδε Π., Μαληδνύθα Π., Δζλνο θαη επξσπατθή ηζαγέλεηα. Οη
κεηακνξθψζεηο ηεο ηδηφηεηαο ηνπ πνιίηε, Σν΢ 2/1998, ζει. 273, θαη ηηο
πξφζθαηεο απoθάζεηο ηνπ ΓΔΚ ηεο 20ήο Φεβξνπαξίνπ 2001, C-192/99, Manjit
Kaur, Πξνηάζεηο ηνπ Γεληθνχ Δηζαγγειέα Κνζκά ηεο 7εο Μαΐνπ 1998 ζηελ
Τπφζεζε C-323/97 Δπηηξνπή ησλ Δπξσπατθψλ Κνηλνηήησλ θαηά Βαζηιείνπ ηνπ
Βειγίνπ, ηελ απφθαζε ηνπ ΓΔK ηεο 21εο ΢επηεκβξίνπ 1999 C-378/97, Florus
Ariel Wijsenbeek, ηηο πξνηάζεηο Ch.Stix-Hackl ηεο 13 ΢επηεκβξίνπ 2001 ζηελ
ππφζεζε C-459/99 Mouvement contre le racisme, l'antisemitisme et la
xénophobie ASBL θαηά Βειγηθνχ Κξάηνπο, θιπ.

102
 Ζ ΢πλζήθε γηα ηελ Δπξσπατθή Έλσζε παξέρεη, κε ηε ζέζπηζε ηεο
ηζαγέλεηαο ηεο Έλσζεο, ζε φινπο ηνπο πνιίηεο ηεο Έλσζεο ην ζεκειηψδεο θαη
πξνζσπηθφ δηθαίσκα ηεο θπθινθνξίαο θαη ηεο δηακνλήο, ρσξίο αλαθνξά ζηελ
νηθνλνκηθή δξαζηεξηφηεηα. Σν δηθαίσκα ηνπ εθιέγεηλ θαη εθιέγεζζαη ζηηο
δεκνηηθέο θαη θνηλνηηθέο εθινγέο ζην θξάηνο κέινο φπνπ θαηνηθεί ν πνιίηεο,
θαζψο θαη ην δηθαίσκα ηεο δηπισκαηηθήο θαη πξνμεληθήο πξνζηαζίαο ζην έδαθνο
ηξίησλ ρσξψλ ελίζρπζαλ ην ζπλαίζζεκα ηεο χπαξμεο κηαο θνηλήο ηζαγέλεηαο166.
Οη νδεγίεο πνπ ζεζπίζηεθαλ ην 1993 θαη ην 1994 θαζφξηζαλ ηηο δηαηάμεηο
εθαξκνγήο απηψλ ησλ δηθαησκάησλ. Δμάιινπ, ε ίδηα απηή ζπλζήθε πξνβιέπεη ηε
δπλαηφηεηα εμέιημεο ησλ δηθαησκάησλ απηψλ έηζη ψζηε λα θαηαζηεί δπλαηή ε
ζπκπιήξσζή ηνπο.

Σξνπνπνηήζεηο πξαγκαηνπνηήζεθαλ ζηα άξζξα 17 θαη 21 (πξψελ άξζξα 8

θαη 8Γ) ηεο ΢πλζήθεο γηα ηελ ίδξπζε ηεο Δπξσπατθήο Κνηλφηεηαο, πνπ
θαζνξίδνπλ ηελ επξσπατθή ηζαγέλεηα.

Ζ ζπλζήθε ηνπ Άκζηεξληακ δηεπθξηλίδεη ηε ζρέζε κεηαμχ ηεο επξσπατθήο

ηζαγέλεηαο θαη ηεο εζληθήο. Αλαθέξεη δε κε ζαθήλεηα φηη ε "ηζαγέλεηα ηεο
Έλσζεο ζπκπιεξψλεη θαη δελ αληηθαζηζηά ηελ εζληθή ηζαγέλεηα". Απφ ηελ
πξνζζήθε απηή πξνθχπηνπλ δχν πξαθηηθά ζπκπεξάζκαηα. Αθελφο φηη είλαη
αλαγθαίν γηα έλα πξφζσπν λα έρεη ηελ ππεθνφηεηα ελφο θξάηνπο κέινπο πξηλ
απνθηήζεη ηελ ηζαγέλεηα ηεο Έλσζεο θαη αθεηέξνπ φηη ε επξσπατθή ηζαγέλεηα
επηηξέπεη ηελ απφθηεζε δηθαησκάησλ ηα νπνία ζπκπιεξψλνπλ θαη πξνζηίζεληαη
ζηελ εζληθή ηζαγέλεηα.

Ζ ζεκαζία ηεο ηζαγέλεηαο ηεο Έλσζεο167 έγθεηηαη ζην γεγνλφο φηη νη

πνιίηεο ηεο Έλσζεο έρνπλ γλήζηα δηθαηψκαηα ζην πιαίζην ηεο θνηλνηηθήο
λνκνζεζίαο168 ηα νπνία είλαη ηα εμήο:

ειεχζεξε θπθινθνξία θαη δηθαίσκα δηακνλήο ζην έδαθνο ησλ θξαηψλ

κειψλ 169

166
Hatje A. ζε: Schwarze J. (επ.): EU-Vertrag, ζει. 374.
167
ΑΠΟΦΑ΢Ζ ΣΧΝ ΑΝΣΗΠΡΟ΢ΧΠΧΝ ΣΧΝ ΚΤΒΔΡΝΖ΢ΔΧΝ ΣΧΝ
ΚΡΑΣΧΝ ΜΔΛΧΝ ΢ΤΝΔΡΥΟΜΔΝΧΝ ΢ΣΑ ΠΛΑΗ΢ΗΑ ΣΟΤ ΢ΤΜΒΟΤΛΗΟΤ
ηεο 19εο Γεθεκβξίνπ 1995 ζρεηηθά κε ηελ πξνζηαζία ησλ πνιηηψλ ηεο
Δπξσπατθήο Έλσζεο εθ κέξνπο ησλ δηπισκαηηθψλ θαη πξνμεληθψλ
αληηπξνζσπεηψλ (95/553/ΔΚ).
168
Απφθαζε ηνπ Γηθαζηεξίνπ ζηελ ππφζεζε C-184/99 ηεο 20 ΢επηεκβξίνπ 2001
Rudy Grzelczyk θαη Centre public d'aide sociale d'Ottignies-Louvain-la-Neuve

169
Σν άξζξν 8 A, παξάγξαθνο 1, ηεο ΢πλζήθεο πξνβιέπεη Αξζξν 8 A

103
 δηθαίσκα ηνπ εθιέγεηλ θαη εθιέγεζζαη ζηηο εθινγέο γηα ην Δπξσπατθφ
Κνηλνβνχιην θαη ζηηο δεκνηηθέο εθινγέο ζην θξάηνο κέινο δηακνλήο 170

δηθαίσκα δηπισκαηηθήο θαη πξνμεληθήο πξνζηαζίαο

δηθαίσκα αλαθνξάο πξνο ην Δπξσπατθφ Κνηλνβνχιην θαη

1. Κάζε πνιίηεο ηεο Έλσζεο έρεη ην δηθαίσκα λα θπθινθνξεί θαη λα δηακέλεη

ειεχζεξα ζην έδαθνο ησλ θξαηψλ κειψλ, ππφ ηελ επηθχιαμε ησλ πεξηνξηζκψλ
θαη κε ηηο πξνυπνζέζεηο πνπ πξνβιέπνληαη ζηελ παξνχζα ΢πλζήθε θαη ζηηο
δηαηάμεηο πνπ ζεζπίδνληαη γηα ηελ εθαξκνγή ηεο.»

Βι ζρεηηθά θαη κε ηελ απφθαζε ηεο 7εο Ηνπιίνπ 1992, C-369/90, Micheletti θ.ιπ.
(΢πιινγή 1992, ζει. I-4239), έλα θξάηνο κέινο κπνξεί λα νξίζεη ηελ έλλνηα
«ππήθννο» κφλν ηεξψληαο ην θνηλνηηθφ δίθαην θαη, επνκέλσο, ζεβφκελν ηα
ζεκειηψδε δηθαηψκαηα ηα νπνία απνηεινχλ αλαπφζπαζην ηκήκα ηνπ θνηλνηηθνχ
δηθαίνπ. Απφθζε ηνπ ΓΔΚ The Queen θαη Secretary of State for the Home
Department,ex parte: Manjit Kaur, C-192/99, ηεο 20ήο Φεβξνπαξίνπ 2001Γηα λα
θαζνξηζηεί αλ έλα πξφζσπν έρεη ηελ ηδηφηεηα ηνπ ππεθφνπ ηνπ Ζλσκέλνπ
Βαζηιείνπ ηεο Μεγάιεο Βξεηαλίαο θαη Βνξείνπ Ηξιαλδίαο θαηά ηελ έλλνηα ηνπ
θνηλνηηθνχ δηθαίνπ, πξέπεη λα γίλεη αλαθνξά ζηε δήισζε ηνπ 1982 ηεο
Κπβεξλήζεσο ηνπ Ζλσκέλνπ Βαζηιείνπ ηεο Μεγάιεο Βξεηαλίαο θαη Βνξείνπ
Ηξιαλδίαο ζρεηηθά κεηελ έλλνηα ηνπ φξνπ «ππήθννη», ε νπνία αληηθαηέζηεζε ηε
δήισζε ηνπ 1972 ηεο Κπβεξλήζεσο ηνπ Ζλσκέλνπ Βαζηιείνπ ηεο Μεγάιεο
Βξεηαλίαο θαη Βνξείνπ Ηξιαλδίαο ζρεηηθά κε ηελ έλλνηα ηνπ φξνπ «ππήθννη», πνπ
είλαη ζπλεκκέλε ζηελ ηειηθή πξάμε ηεο ΢πλζήθεο γηα ηελ Πξνζρψξεζε ζηηο
Δπξσπατθέο Κνηλφηεηεο ηνπ Βαζηιείνπ ηεο Γαλίαο, ηεο Ηξιαλδίαο θαη ηνπ
Ζλσκέλνπ Βαζηιείνπ ηεο Μεγάιεο Βξεηαλίαο θαη Βνξείνπ Ηξιαλδίαο.

Βι. επίζεο θαη Scheuing D., Die Freizügigkeit der Unionsbürger in der
Europäische Union, ζε: Dreier H. θ.α.: Σηκ Σνκ γηα ηα 600 ρξφληα ηεο Ννκηθήο
΢ρνιήο ηνπ Παλεπηζηεκίνπ ηνπ Würzburg, Dunker und Humblot 2002, ζει. 103
θ. επ.

170
΢ε εθαξκνγή ηεο ξχζκηζεο απηήο εθδφζεθε ε νδεγία 94/80/ΔΚ ηνπ
΢πκβνπιίνπ, ηεο 19εο Γεθεκβξίνπ 1994, πεξί ιεπηνκεξψλ θαλφλσλ άζθεζεο ηνπ
δηθαηψκαηνο ηνπ εθιέγεηλ θαη εθιέγεζζαη θαηά ηηο δεκνηηθέο θαη θνηλνηηθέο
εθινγέο απφ ηνπο πνιίηεο ηεο Έλσζεο πνπ θαηνηθνχλ ζε θξάηνο κέινο ηνπ νπνίνπ
δελ είλαη ππήθννη (ΔΔ L 368, ζει. 38). ΢ρεηηθή είλαη θαη ε απφθαζε ηνπ ΓΔΚ C-
323/97, ηεο 9εο Ηνπιίνπ 1998 Δπηηξνπή θαηά Βαζηιείνπ ηνπ Βειγίνπ κε ηελ
νπνία θξίζεθε φηη ην Βαζίιεην ηνπ Βειγίνπ, κε ζέηνληαο ζε ηζρχ εκπξνζέζκσο
ηηο αλαγθαίεο λνκνζεηηθέο, θαλνληζηηθέο θαη δηνηθεηηθέο δηαηάμεηο πξνθεηκέλνπ
λα ζπκκνξθσζεί πξνο ηελ νδεγία 94/80/ΔΚ ηνπ ΢πκβνπιίνπ, ηεο 19εο
Γεθεκβξίνπ 1994, πεξί ιεπηνκεξψλ θαλφλσλ άζθεζεο ηνπ δηθαηψκαηνο ηνπ
εθιέγεηλ θαη εθιέγεζζαη θαηά ηηο δεκνηηθέο θαη θνηλνηηθέο εθινγέο απφ ηνπο
πνιίηεο ηεο Έλσζεο πνπ θαηνηθνχλ ζε θξάηνο κέινο ηνπ νπνίνπ δελ είλαη
ππήθννη, παξέβε ηηο ππνρξεψζεηο πνπ ππέρεη απφ ην άξζξν 14, πξψην εδάθην, ηεο
νδεγίαο απηήο.

104
 δηθαίσκα πξνζθπγήο ζηνλ Δπξσπαίν Γηακεζνιαβεηή

Γελ κπνξεί ζηα ζηνηρεία απηά λα κελ παξαηεξήζεη θαλείο ηε ζπγγέλεηα κε

απηά πνπ ζπλδένληαη κε ηελ ππεθνφηεηα θαη ηα δηθαηψκαηα, κε ηα νπνία ηνχηε
είλαη άκεζα ζπλδεδεκέλε.

Ζ ΢πλζήθε ηνπ Μάαζηξηρη πξνβιέπεη επηπιένλ έλα λέν δηθαίσκα γηα ηνπο
επξσπαίνπο πνιίηεο171. Κάζε πνιίηεο ηεο Έλσζεο κπνξεί λα απεπζχλεηαη
γξαπηψο ζην Δπξσπατθφ Κνηλνβνχιην, ζην ΢πκβνχιην, ζηελ Δπηηξνπή, ζην
Γηθαζηήξην, ζην Διεγθηηθφ ΢πλέδξην, ζηελ Οηθνλνκηθή θαη Κνηλσληθή Δπηηξνπή,
ζηελ Δπηηξνπή ησλ Πεξηθεξεηψλ ή ζην δηακεζνιαβεηή ζε κία απφ ηηο 12 γιψζζεο
πνπ αλαθέξνληαη ζηηο ζπλζήθεο θαη λα παίξλεη απάληεζε ζηελ ίδηα γιψζζα.
Πξφθεηηαη γηα θνηλνηηθνπνίεζε ηνπ δηθαηψκαηνο αλαθνξάο πνπ ζπλαληάηαη ζηα
πεξηζζφηεξα επξσπατθά ζπληάγκαηα θαη απνηειεί θαηάθηεζε ηνπ θξάηνπο
δηθαίνπ.

Ζ Δληαία Δπξσπατθή Πξάμε ηνπ 1986 πξφζζεζε ζηε ΢πλζήθε ηεο Ρψκεο
ηε βνχιεζε λα δεκηνπξγεζεί έλαο ρψξνο ρσξίο ζχλνξα κε ηελ παξάιιειε
θαηάξγεζε ησλ ειέγρσλ πνπ πθίζηαλην ηα πξφζσπα ζε απηά. Ο ρψξνο απηφο δελ
πινπνηήζεθε πξηλ ηελ ηειηθή πξνζεζκία ηεο 31εο Γεθεκβξίνπ 1992 φπσο είρε
πξνβιεθζεί. Ζ δπλακηθή ηεο εληαίαο πξάμεο παξαθίλεζε σζηφζν ην ΢πκβνχιην ην
1990 λα επεθηείλεη ην δηθαίσκα δηακνλήο ζηα πξφζσπα πνπ δελ αζθνχλ
νηθνλνκηθή δξαζηεξηφηεηα, κε ηελ πξνυπφζεζε φηη δηαζέηνπλ επαξθείο πφξνπο
θαη θνηλσληθή θάιπςε. Σν γεληθεπκέλν απηφ δηθαίσκα θπθινθνξίαο θαη δηακνλήο
ησλ πξνζψπσλ επηβεβαηψζεθε κε ηε ζέζπηζε ηεο ηζαγέλεηαο ηεο Έλσζεο ζηε
΢πλζήθε γηα ηελ Δπξσπατθή Έλσζε (1992). Σν 1997, ε ΢πλζήθε ηνπ
Άκζηεξληακ έδσζε πνιηηηθή ιχζε πνπ επέηξεςε λα πξνσζεζεί ε ειεχζεξε
θπθινθνξία ησλ πξνζψπσλ κέζσ ηεο ελζσκάησζεο ηεο ζπκθσλίαο ηνπ ΢έλγθελ
ζηε ΢πλζήθε γηα ηελ Δπξσπατθή Έλσζε (νξηζκέλα θξάηε κέιε επέιεμαλ σζηφζν
λα έρνπλ ηδηαίηεξν θαζεζηψο θαη λα δηαηεξήζνπλ ηνπο ειέγρνπο ζηα ζχλνξά ηνπο
κε ηα άιια θξάηε κέιε).

΢ην ζεκείν απηφ ζα πξέπεη λα ζεκεηψζνπκε φηη πξηλ απφ ηε ΢πλζήθε γηα
ηελ Δπξσπατθή Έλσζε (1992) θαη ηε Γήισζε ηνπ Μπέξκηλρακ ήδε απφ ην 1974,
θαηά ηε δηάζθεςε ηνπ Παξηζηνχ, είρε εμεηαζηεί ε παξνρή "εηδηθψλ δηθαησκάησλ"
ζηνπο ππεθφνπο ηεο Οηθνλνκηθήο Κνηλφηεηαο ηελ επνρή εθείλε.

΢ε ζπλέρεηα θαη ζπλέπεηα φισλ απηψλ ην ζρέδην ΢πληάγκαηνο αλαδέρζεθε

φια απηά ηα θεθηεκέλα θαη ηα εκπινχηηζε πεξηζζφηεξν, ηδίσο ελζσκαηψλνληαο
ζηε ΢πλζήθε ην Υάξηε ησλ Θεκειησδψλ Γηθαησκάησλ - κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη
ην δηθαίσκα γηα θαιή δηνίθεζε - θαη δηαθεξχζζνληαο, ήδε απφ ην άξζξν 1, φηη ε

171
Γώγνπ Κ. Πξνο ηε λνκηθή ρεηξαθέηεζε ηεο ηδηφηεηαο ηνπ πνιίηε ηεο
Δπξσπατθήο Έλσζεο (Με αθνξκή ηελ απφθαζε ΓΔΚ ηεο 17.9.2002, C-413/99,
Baumbast θαη R/Secretary of State for the Home Department ΔΔΔπξ, 2003, ζει.
115,

105
Έλσζε έρεη σο "βάζε ηε βνχιεζε ησλ πνιηηψλ θαη ησλ θξαηψλ ηεο Δπξψπεο λα
νηθνδνκήζνπλ ην θνηλφ ηνπο κέιινλ".

Θα κπνξνχζε ζπλεπψο θαλείο λα δηαβιέςεη κέζα απφ ην πιέγκα απηψλ

ησλ ξπζκίζεσλ, αιιά θαη κέζα απφ ηνλ ίδην ηνλ φξν πνπ ραξαθηεξίδεη ηηο
ζπγθεθξηκέλεο λνκηθέο ζρέζεηο – ηζαγέλεηα- φηη αλ θαη παξαδερζήθακε ζηελ αξρή
φηη ε ρξήζε ηνπ δελ γίλεηαη θαη‟ αθξηβνινγία, ζηελ νπζία εθθξάδεη κία βνχιεζε
γηα ηελ ζηαδηαθή πξνψζεζε κίαο ζπιινγηθήο ηαπηφηεηαο, κηαο νπζηαζηηθήο
ζρέζεο ηνπ πνιίηεο ηεο Έλσζεο κε ην ρψξν ηεο Δπξψπεο, ν νπνίνο αλ θαη δελ
είλαη ρψξνο θξάηνπο κε ζχλνξα ζπγθεθξηκέλα θαη λνκηθή ππφζηαζε θξάηνπο,
ζπληζηά κηα θαηάζηαζε πνπ δηακνξθψλεηαη ζε λνκηθφ θαη πξαγκαηηθφ επίπεδν
ρξφλν κε ην ρξφλν172. Ζ αλαδήηεζε ζπλεπψο ηνπ αιεζηλνχ λνήκαηνο ηεο έλλνηαο
επξσπατθή ηζαγέλεηα πεξλά κέζα απφ ηελ αλαδήηεζε ηνπ επξσπαίνπ πνιίηε θαη
ηνπ εληαίνπ επξσπατθνχ ρψξνπ. Αθφκε πεξηζζφηεξν πεξλά κέζα απφ ην
νπζηαζηηθφ ζηνηρείν ηεο ζρέζεο ηνπ πνιίηε κε ην ρψξν πνπ είλαη ε ηαπηφηεηα. ΢ε
αλαδήηεζε ηεο επξσπατθήο ηζαγέλεηαο ζα πξέπεη ζπλεπψο θαλείο λα κελ κείλεη
ζηηο ιέμεηο αιιά λα πξνρσξήζεη ζηελ νπζία ηνπο.

Ζ επξσπατθή ηζαγέλεηα παξέρεη δηθαηψκαηα ζηνπο πνιίηεο ηεο Έλσζεο ηα

νπνία εθ πξψηεο φςεσο δελ ζπλδένληαη κε ηελ παηδεία θαη ηελ Κνηλσλία ηεο
Γλψζεο. Σνχην δηφηη φπσο αλαθέξζεθε ήδε, ε επξσπατθή ηζαγέλεηα δελ πξνήιζε
απφ κία ηζηνξηθή δηαδξνκή θαη δελ έρεη επζέσο νπζηαζηηθφ πεξηερφκελν. Γηα ηε
ζχλδεζε απηή ζα πξέπεη λα γίλεη κηα κεηάβαζε ζε κία νπζηαζηηθφηεξε εθδνρή ηεο
ηζαγέλεηαο ε νπνία ζα πξνυπνζέηεη ηελ χπαξμε επξσπατθήο ηαπηφηεηαο πνπ είλαη
έλα νπζηαζηηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ επξσπαίνπ πνιίηε θαη φρη κία ηδηφηεηα πνπ
απνξξέεη απφ ηα θείκελα, φπσο ε ηζαγέλεηα.

Ζ θνηλσλία ηεο γλψζεο εκθαλίδεηαη δπλακηθά ζην ζεκείν ηνκήο ηεο

ηζαγέλεηαο θαη ηεο ηαπηφηεηαο ηνπ επξσπαίνπ πνιίηε: δνκεί θαη ζπληεξεί ηελ
ηαπηφηεηά ηνπ.

172
Oppermann T., Europarecht, C.H.Beck 2005, ζει. 500, ηνπ ηδίνπ, ζε: Hailbronner
K. (επ.): Staat und Völkerrechtsordnung, Σηκ Σνκ Doehring K., Spinger 1989, ζει. 713
θ. επ.

106
 Δζληθή θαη επξσπατθή ηαπηόηεηα 173

173
O φξνο ηαπηφηεηα απνδίδεη ηελ αγγιηθή ιέμε identity φπσο έρεη κεηαθξαζζεί
ζε άιιεο γιψζζεο. ΢ρεηηθέο αλαθνξέο βι. γηα ηνλ φξν
Cote J. E. and Ch. Levine, Identity Formation, Agency, and Culture. New
Jersey, 2002, Lawrence Erlbaum Associates, Mead G. H., Mind, Self, and
Society. Chicago, 1934, University of Chicago Press, Stryker Sheldon "Identity
Salience and Role Performance". Journal of Marriage and the Family 4, 1968 ζει.
558-64, Stryker Sh.and Burke P. J., "The Past, Present, and Future of an
Identity Theory". Social Psychology Quarterly 63 (4), 2000 ζει. 284-297. Books
and publications, Anderson B., Imagined Communities. Reflections on the Origin
and Spread of Nationalism. London, 1968, Verso, Barnard A. & Spencer J.
(Eds.), Encyclopedia of Social and Cultural Anthropology. London, 1996,
Routledge, Barth F., Ethnic Groups and Boundaries. Oslo, 1996, Bergen,
Bourdieu P., Language and Symbolic Power. Cambridge, 1991, Harvard
University Press, Bray Z. , Living Boundaries: Frontiers and Identity in the
Basque Country. Brussels 2004, Presses interuniversitaires européenes, Peter
Lang, Brubaker R., Ethnicity without Groups, 2002, Cambridge, Harvard
University Press, Brubaker R. & Cooper F., "Beyond 'Identity'." Theory and
Society 29, 2002, ζει. 1–47, Calhoun C., "Social Theory and the Politics of
Identity," in C. Calhoun (Ed.), Social Theory and Identity Politics. Oxford, 2002,
Blackwell, Camilleri C.; Kastersztein, J. & Lipiansky E.M. et al., Stratégies
Identitaires. Paris 1990, Presses Universitaires de France, Carey H. C. &
McLean K., Manual of social science; being a condensation of the "Principles of
social science" of H.C. Carey, LL. D. 1864, Philadelphia: H.C. Baird, Cohen A.,
Two-Dimensional: an essay on the anthropology of power and symbolism in
complex society 1974, London, Routledge, Cohen A., Boundaries and
Boundary-Consciousness: Politicising Cultural Identity, in M. Anderson and E.
Bort (Eds.), The Frontiers of Europe. London, 1998 Printer Press, Cohen A., Self
Consciousness: An Alternative Anthropology of Identity. 1994, London,
Routledge, Hallam E. M., et al., Beyond the Body: Death and Social Identity,
1999, London, Routledge, Little, D., Varieties of social explanation: an
introduction to the philosophy of social science. Boulder, 1991, Westview Press,
Meyers, D. T., Being yourself: essays on identity, action, and social life. Feminist
constructions. Lanham, Md, 2004, Rowman & Littlefield Publishers, Modood T.
& Werbner P. (Eds.), The Politics of Multiculturalism in the New Europe:
Racism, Identity and Community. London, 1997, Zed Books, Smith, A.D., The
Ethnic Origin of Nations, 1986, Oxford, Blackwell, Sökefeld, M., "Debating
Self, Identity, and Culture in Anthropology." Current Anthropology 40 (4),
August-October,1999, ζει. 417–31, Thompson R.H., Theories of Ethnicity.
New York, 1989, Greenwood Press, Vermeulen, H. & Gowers, C. (Eds.), The
Anthropology of Ethnicity: 'Beyond Ethnic Groups and Boundaries'. Amsterdam,
1994, Het Spinhuis, Werbner, P. and T. Modood. (Eds.), Debating Cultural
Hybridity: Multi-Cultural Identities and the Politics of Anti-Racism. London,
1997, Zed Books, Woodward K., Questioning Identity: Gender, Class, Ethnicity.
London, 2004, Routledge.

107
 Ζ κεηάβαζε απφ ηελ εζληθή ζηελ επξσπατθή ηαπηφηεηα θαζψο θαη ε
ηαπηφρξνλε ζπλχπαξμή ηνπο ηφζν ζε θαλνληζηηθφ φζν θαη ζε νπζηαζηηθφ επίπεδν
είλαη έλα κείδνλ δεηνχκελν. Ζ δηζηαθηηθή απνηχπσζε ζηα θείκελα ηεο ΢πλζήθεο
ησλ ελλνηψλ απηψλ είλαη ραξαθηεξηζηηθή ησλ βνπιήζεσλ ησλ ζπληαθηψλ ηνπο
έζησ θαη αλ νη βνχιεζε απηή δελ ηαπηίδεηαη ηζηνξηθά κε ηε βνχιεζε ησλ θξαηψλ
κειψλ ή ησλ ιαψλ ηνπο. Δπηπιένλ ε αλαθνξά ζηελ επξσπατθή ηαπηφηεηα είλαη
έλα δηαλφεκα πνπ πνιινί δηαλννχκελνη θαη πνιηηηθνί έρνπλ ππεξεηήζεη κε
ζπλέπεηα ηνλ 20ν θαη ηνλ 21ν αηψλα. Παξακέλεη φκσο κείδνλ δεηνχκελν κε
εληειψο αβέβαην νξίδνληα.

Ζ ηαπηόηεηα

Απαηηείηαη αξρηθά κηα δηεπθξίληζε ηνπ φξνπ ηαπηφηεηα φπσο έγηλε θαη γηα
ηνλ φξν ηζαγέλεηα. Ο φξνο απνδίδεη ηελ αγγιηθή ιέμε identity θαη λνεκαηνδνηείηαη
απφ ηε ζεσξία ησλ θνηλσληθψλ θαη πνιηηηθψλ επηζηεκψλ θαη ηεο θνηλσληνινγίαο.
Ζ έλλνηα ηεο ηαπηφηεηαο φκσο ιακβάλεη θαη θαλνληζηηθφ ραξαθηήξα
εθφζνλ ζπλαληάηαη ζε αλάινγα θείκελα174. Απνθηά φκσο ζηαδηαθά θαη
θαλνληζηηθφ πεξηερφκελν ιφγσ ηεο αλαθνξάο ηεο ζηε ΢πλζήθε.

Ζ εζληθή ηαπηόηεηα

΢ηελ έλλνηα εζληθή ηαπηφηεηα ζα πξέπεη ελ πξνθεηκέλσ λα ελλνεζεί ε

πνιηηηθή, ε θνηλσληθή θαη πνιηηηζηηθή ηαπηφηεηα θαη νη ηδηαηηεξφηεηεο θάζε
έζλνπο175. Ζ έλλνηα ηεο εζληθήο ηαπηφηεηαο αλαθέξεηαη επίζεο φπσο είλαη
πξνθαλέο ζηελ αλεμαξηεζία θαη ηελ εζληθή θπξηαξρία ησλ θξαηψλ κειψλ. Ζ
εζληθή ηαπηφηεηα εθάζηνπ, δελ ακθηζβεηείηαη απφ ηελ Δπξσπατθή Έλσζε. Ζ
ζέζε απηή ζα πξέπεη λα απνηειέζεη ηελ πξψηε δηαπίζησζε:

Ζ Έλσζε δελ ζπκπεξηθέξεηαη σο απηνθξαηνξία, θαη, ζχκθσλα κε ηε

΢πλζήθε, νθείιεη λα ζέβεηαη ηελ εζληθή ηαπηφηεηα ησλ θξαηψλ κειψλ 176.

174
Υαξαθηεξηζηηθά βι. http://www.knesset.gov.il/docs/eng/megilat_eng.htm

Provisional Government of Israel

The Declaration of the Establishment of the State of Israel

The Land of Israel was the birthplace of the Jewish people. Here their spiritual,
religious and political identity was shaped. Here they first attained to statehood,
created cultural values of national and universal significance and gave to the
world the eternal Book of Books.
(Official Gazette: Number 1; Tel Aviv, 5 Iyar 5708, 14.5.1948 Page 1)

175
Βι. ΢γνπξίδνπ, αλσηέξσ ζει. 56.
176
Βι. άξζ. 6 ΔΔ θαη ΢γνπξίδνπ, ζε ΢θνπξή Β., Δξκελεία ΢πλζεθψλ, Αλη. Ν.
΢άθθνπια 2003, ζει. 55.

108
 Ζ ΢πλζήθε θαηά ην ζθέινο απηφ αλαθέξεηαη ζηε ζαθή βεβαηφηεηα ηεο
εζληθήο ζπλείδεζεο φπσο έρεη δηακνξθσζεί ηζηνξηθά. Σελ βεβαηφηεηα απηή
πηνζεηεί σο αθεηεξία γηα ηελ δεκηνπξγία ηεο θνηλήο ηαπηφηεηαο ηεο Έλσζεο: ηεο
επξσπατθήο ηαπηφηεηαο.

Ζ επξσπατθή ηαπηόηεηα

Παξάιιεια ε Έλσζε θάλεη ιφγν θαη γηα ηελ επξσπατθή ηαπηφηεηα177.

Έλλνηα πνπ δελ έρεη πξνζδηνξηζηεί ζηελ απαηηνχκελε έθηαζε αλαδεηείηαη ζηα
θείκελα178, ζηε ζεσξία θαη ζηελ παηδεία, αλαδεηείηαη πξσηίζησο ζηελ ηζηνξία
ψζηε λα νξηνζεηήζεη ηε δπλακηθή ηεο179.

177
Anderson B., Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of
Nationalism, London, Verso, 1983, Duchesne S. et Frognier A.-P., Sur les
dynamiques sociologiques et politiques de l‟identification à l‟Europe, Revue
française de science politique, vol. 52, n 4ζει. 355-373, Duchesne S., Waiting for
European identity... Preliminary thoughts about the identification process with
Europe, in European Identity, Stromsnes, Kristin and Wallace, Claire (eds.),
Edward Elgar Publishers, Cheltenham, Glos, à paraître, Elias N., Les
transformations de l‟équilibre Nous-Je, in La société des individus, Paris, Fayard,
1991, Geremek B., Europe, construire le passé, Projet, n 248, ζει. 61-68,
Habermas J., Sur l‟Europe, Paris, Bayard, 2006, Inglehart R., Cognitive
Mobilization and European Identity, Comparative politics, 3 (1) ζει. 45-70,
October 1970, Magnette P., Le régime politique de l‟Union européenne, ch. Être
citoyen européen , Presses de la FNSP, 2006, Manent P., La Raison des nations,
réflexions sur la démocratie en Europe, Gallimard, L‟esprit de la Cité, 2006,
Vedrine H., Le Monde, 7 juillet 2001
Βι. θαη αθηέξσκα ζε ΓηΔ 28, 2005 ηδίσο Αιηβηδάηνπ Ν., Υξεηάδεηαη ε
πνιππνιηηηζκηθφηεηα κηα λέα ζεσξία ησλ δηθαησκάησλ ηνπ αλζξψπνπ? ζει.
1201-1210.
178
ΓΔΛΣΗΟ ΔΔ 6-1999
Πνιηηηζκφο (2/3)

1.2.158. Φήθηζκα ηνπ ΢πκβνπιίνπ ζρεηηθά κε ηελ επξσπατθή ηαπηφηεηα θαη

ηζηνξία: ε ελζσκάησζε ηεο ηζηνξίαο ζηηο πνιηηηζκηθέο δξαζηεξηφηεηεο ηεο
Κνηλφηεηαο.

Έθδνζε απφ ην ΢πκβνχιην "Πνιηηηζκφο/Οπηηθναθνπζηηθφο ηνκέαο" ζηηο 28

Ηνπλίνπ. Σν ΢πκβνχιην ππνγξακκίδεη ηε ζεκαζία λα θαηαβιεζνχλ πξνζπάζεηεο
γηα ηελ θαιχηεξε ακνηβαία θαηαλφεζε ησλ ηζηνξηθψλ εκπεηξηψλ ησλ επξσπατθψλ
ιαψλ. Ζ ηζηνξηθή απηή δηάζηαζε πξέπεη λα ιεθζεί θαηά πξνηεξαηφηεηα ππφςε
γηα ηελ εθαξκνγή ηνπ πξνγξάκκαηνο "Πνιηηηζκφο 2000", αιιά θαη γηα ηα
πξνγξάκκαηα πνπ αθνξνχλ ηελ εθπαίδεπζε ή ηελ έξεπλα.Γεληθή Έθζεζε 1999 -
Κεθάιαην IV: Κνηλνηηθφο νηθνλνκηθφο θαη θνηλσληθφο ρψξνο
Σκήκα 9: Δθπαίδεπζε θαη πνιηηηζκφο (27/37)

109
 Δίλαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ λα αλαθεξζεί φηη ηνχηε ε αλαθνξά ζηελ
επξσπατθή ηαπηφηεηα γίλεηαη κε αθνξκή ηα ζεκειηψδε δηθαηψκαηα. Σα
επξσπατθά θείκελα αληηιακβάλνληαη ηελ επξσπατθή ηαπηφηεηα κε ζεκείν
αλαθνξάο ηα ζεκειηψδε δηθαηψκαηα ζηα νπνία ζπλαληάηαη ν θνηλφο ηφπνο ηεο
Δπξψπεο.

Ζ ζεκαζία ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ γηα ηελ επξσπατθή

ηαπηόηεηα θαη ν Υάξηεο

Αλ μεθηλνχζε θαλείο απφ ηα θείκελα ζα δηαπίζησλε φηη ην άξζξν 6

΢πλζΔΔ180 ξπζκίδεη ην θαζεζηψο ησλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ θαη κλεκνλεχεη ην

303. Σν ΢πκβνχιην εμέδσζε ζηηο 28 Οθησβξίνπ ςήθηζκα ζρεηηθά κε ηελ

επξσπατθή ηαπηφηεηα θαη ηελ ηζηνξία, κε ηελ νπνία ππνγξακκίδεη φηη είλαη
αλαγθαία ε ζπκβνιή γηα θαιχηεξε ακνηβαία θαηαλφεζε ησλ ηζηνξηθψλ εκπεηξηψλ
ησλ επξσπατθψλ ιαψλ.

8-19 September 2006 in Brussels: Conference organised by the European

Economic and Social Committee (EESC) on "European identity"

On 25 March 2007, the Berlin Declaration, marking the EU‟s 50th anniversary
underlined its “common ideals”: the individual, human dignity and equality of
men and women. Other values stressed by the declaration are peace and freedom,
democracy and the rule of law, as well as tolerance and solidarity. However, the
celebratory text did not include any reference to god or the EU's Christian roots.
179
Dumont G.-Fr., Les racines de l‟identité européenne, Economica, 1999,
Colombani J.-M., L'identité européenne, LE MONDE, 26.03.07,
Favell A., Europe‟s Identity Problem, West European Politics, vol. 28, nr. 5,
November 2005, ζει. 1109 – 1116, GABEL, Matthew, Public Support for
European Integration: An Empirical Test of Five Theories, The Journal of
Politics, vol. 60, nr. 2, May 1998, ζει. 333 – 354, Inglehart R., Cognitive
Mobilisation and European Identity, Comparative Politics, vol. 3, nr. 1, October
1970, ζει. 45 – 70, Lindberg L. N., Scheingold St. A., Europe‟s Would Be
Polity – Patterns of Change in the European Community, Prentice Hall, 1970,
ζει. 314, McLaren L., Rational‟ Explanations of Support for the European
Union, in Identity, Interests and Attitudes to European Integration, Palgrave
Studies in European Union Politics, 2006, ζει. 31 – 48, Transnational Identities.
Becoming European in the EU, edited by Richard K. Herrmann, Thomas Risse,
Marilynn Brewer, Rowman and Littlefield Publishers Inc., 2004.
180
Αληί πνιιψλ βι. Κξεκιή Γ., ζε Κξεκιή/Φξαγθάθε/ Υξηζηνγηαλλφπνπιν,
Δξκελεία θαη‟άξζξν ηεο ΢πλζήθεο γηα ηελ Δπξσπατθή Έλσζε θαη ηεο ΢πλζήθεο
γηα ηελ Ίδξπζε ηεο Δπξσπατθήο Κνηλφηεηαο, Η, Αλη. ΢άθθνπιαο, 2003, ζει. 31
επ., ΢γνπξίδνπ, ζε ΢θνπξή Δξκελεία ΢πλζεθψλ ζει. 48 επ. κε αλαιπηηθή
βηβιηνγξαθία.

110
ζεβαζκφ ζηελ εζληθή ηαπηφηεηα ησλ θξαηψλ κειψλ 181. ΢χκθσλα κε ην άξζξν
απηφ ηα ζεκέιηα ηνπ πνιηηηζκνχ επξσπατθνχ ελδηαθέξνληνο ηίζεληαη ζηελ βάζε
ηεο αλάπηπμεο ησλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ ελφςεη θαη ηεο πξνψζεζεο ηεο
επξσπατθήο ηζαγέλεηαο182. Σα ζεκειηψδε δηθαηψκαηα δηθαηψκαηα βξίζθνληαη
ζηνλ ππξήλα ηνπ πξνζδηνξηζκνχ ηεο ηαπηφηεηαο ηνπ επξσπαίνπ πνιίηε. Αο δνχκε
φκσο ηα πξάγκαηα κε ηε ζεηξά:

Οη αξρηθέο ζπλζήθεο ηεο ΔΔ δελ είραλ θακία αλαθνξά ζηα αλζξψπηλα

δηθαηψκαηα. Γηα πξψηε θνξά έγηλε ξεηή αλαθνξά ζηε ΢πλζήθε ηνπ Άκζηεξληακ.
Παξφια απηά ζηε βάζε ησλ δηθαησκάησλ ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο είλαη θαη
παξακέλεη ε ειεχζεξε θπθινθνξία φπσο έρεη γίλεη ζαθέο πνιιέο θνξέο απφ ηε
λνκνινγία ηνπ ΓΔΚ183. Ζ απνπζία απηή δεκηνπξγνχζε πνιιά πξνβιήκαηα θαη

181
Βι. ζρεηηθά αληί πνιιψλ Παπαδεκεηξίνπ Γ., Ο Υάξηεο Θεκειησδψλ
Γηθαησκάησλ, ΢ηαζκφο ζηε ζεζκηθή σξίκαλζε ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο,
Παπαδήζεο, 2001, ζει. 62 θαη ηελ ξεηή αλαθνξά ζην άξζ. 6 ηεο ΢πλζ ΔΔ ζηελ
εξκελεπηηθή επεμήγεζε ηνπ άξζξνπ 22 ηνπ Υάξηε ζε ζπλδπαζκφ κε ην άξζξν
151 ΢πλζ ΔΟΚ γηα ην νπνίν γίλεηαη ιφγνο πην θάησ. Βι. ζρεηηθά θαη ΓΔΚ C-
42/97, ηεο 23/2/1999, Δπξσπατθφ Κνηλνβνχιην θαηά ΢πκβνπιίνπ ηεο ΔΔ, γηα ην
δήηεκα ηεο γισζζηθήο πνιπκνξθίαο.
182
Βι. εηδηθά Bernitz U., Bernitz H. L., Human rights and European Identity: the
debate about European Citizenshil, ζε Alston Ph.(ed), The EU and Human Rights,
Oxford University Press, 1999, ζει. 505, φπνπ θαη αλαιπηηθή βηβιηνγξαθία.

183
C-11/06, Rhiannon Morgan ηεο 23εο Οθησβξίνπ 2007:

«Τπελζπκίδεηαη, ζπλαθψο, φηη, σο Γεξκαλίδεο ππήθννη, νη R. Morgan θαη Η.

Bucher απνιαχνπλ ηνπ θαζεζηψηνο ησλ πνιηηψλ ηεο Δλψζεσο, δπλάκεη ηνπ
άξζξνπ 17, παξάγξαθνο 1, ΔΚ, θαη κπνξνχλ, επνκέλσο, λα επηθαινχληαη ηα
απνξξένληα απφ ην θαζεζηψο απηφ δηθαηψκαηα αθφκε θαη έλαληη ηνπ θξάηνπο
κέινπο πξνειεχζεψο ηνπο (βι. απφθαζε ηεο 26εο Οθησβξίνπ 2006, C-192/05,
Tas-Hagen θαη Tas, ΢πιινγή 2006, ζει. I-10451, ζθέςε 19).

23 ΢ηηο θαηαζηάζεηο πνπ δηέπνληαη απφ ην θνηλνηηθφ δίθαην πεξηιακβάλνληαη,

κεηαμχ άιισλ, απηέο πνπ άπηνληαη ηεο αζθήζεσο ησλ ζεκειησδψλ ειεπζεξηψλ
πνπ εγγπάηαη ε ΢πλζήθε ΔΚ, θαη ηδίσο ησλ ζρεηηθψλ κε ηελ ειεπζεξία
θπθινθνξίαο θαη δηακνλήο ζην έδαθνο ησλ θξαηψλ κειψλ, ηελ νπνία
θαηνρπξψλεη ην άξζξν 18 ΔΚ (απφθαζε ηεο 11εο ΢επηεκβξίνπ 2007, C-76/05,
Schwarz θαη Gootjes-Schwarz, πνπ δελ έρεη δεκνζηεπζεί αθφκε ζηε ΢πιινγή,
ζθέςε 87, θαη εθεί παξαηηζέκελε λνκνινγία). ΢ηηο ππνζέζεηο ησλ θπξίσλ δηθψλ
ηα επίδηθα επηδφκαηα αθνξνχλ αθξηβψο ηηο ζπνπδέο ζε άιιν θξάηνο κέινο.

24 Χο πξνο ην ζεκείν απηφ πξέπεη θαη‟ αξράο λα δηεπθξηληζηεί φηη, κνινλφηη,

φπσο επηζεκαίλνπλ νη Κπβεξλήζεηο ηεο Γεξκαλίαο, ησλ Κάησ Υσξψλ, ηεο
Απζηξίαο, ηεο ΢νπεδίαο θαη ηνπ Ζλσκέλνπ Βαζηιείνπ θαη ε Δπηηξνπή, ηα θξάηε
κέιε είλαη αξκφδηα, δπλάκεη ηνπ άξζξνπ 149, παξάγξαθνο 1, ΔΚ, ζε φ,ηη αθνξά
ην πεξηερφκελν ηεο δηδαζθαιίαο θαη ηελ νξγάλσζε ηνπ εθπαηδεπηηθνχ

111
ζεσξήζεθε κέξνο ηνπ δεκνθξαηηθνχ ειιείκκαηνο ηεο Κνηλφηεηαο. Σειηθά, επεηδή
πνιιέο θνηλνηηθέο πξάμεηο αθνξνχζαλ ζηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα, ηέζεθε ην
δήηεκα ηεο πξνζηαζίαο ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ ζε Κνηλνηηθφ επίπεδν,
αιιά θαη γηα έλαλ επηπιένλ ιφγν: Αθφκε θαη ζηε πεξίπησζε πνπ ηα δηθαηψκαηα
πξνζηαηεχνληαλ απφ ηελ Δπξσπατθή ΢χκβαζε, ην Δπξσπατθφ Γηθαζηήξην δελ
κπνξνχζε λα δερζεί πξνζθπγέο ελαληίνλ ησλ επξσπατθψλ ζεζκψλ, αθνχ ε
Κνηλφηεηα δελ έρεη πξνζρσξήζεη ζηε ΢χκβαζε. ΢ε απηέο ηηο πεξηπηψζεηο,
πξνθεηκέλνπ λα αληηκεησπηζζνχλ ηα πξνβιήκαηα θαη ειιείςεη θάζε ζρεηηθήο
πξφβιεςεο απφ ηηο ΢πλζήθεο, ην Δπξσπατθφ Γηθαζηήξην πξνζέθεξε ηηο
ελαιιαθηηθέο ιχζεηο.

Οη απνθάζεηο ηνπ ΓΔΚ αληαλαθινχλ ηφζν ηνπο πεξηνξηζκνχο ηεο

επξσπατθήο ππεξεζληθφηεηαο, φζν θαη ηελ έιιεηςε νπζηαζηηθνχ δηαιφγνπ επί
ησλ αμηψλ. Σν Γηθαζηήξην ζπρλά επηδίδεηαη ζε δηθαζηηθφ αθηηβηζκφ θαη αζθεί
αθφκε θαη θνηλσληθή πνιηηηθή, ζε πεξηπηψζεηο πνπ δελ ππάξρεη θνηλνηηθή
λνκνζεζία..

Γηα φινπο απηνχο ηνπο ιφγνπο ζην Δπξσπατθφ ΢πκβνχιην ηεο Κνισλίαο,
ηνλ Ηνχλην ηνπ 1999 ηέζεθε επηηαθηηθά ε αλάγθε γηα έλα θαηάινγν ζεκειησδψλ
δηθαησκάησλ. Ζ ΢χλνδνο αλέζεζε απηφ ην έξγν ζηε ΢πληαθηηθή ΢πλέιεπζε, έλα
αληηπξνζσπεπηηθφ φξγαλν 62 κειψλ. Ζ θαζαπηφ ζχλζεζε ηεο ΢πλέιεπζεο ππήξμε
απφ θάζε άπνςε αμηφινγε θαηλνηνκία. Πξέπεη λα ηνληζηεί φηη γηα πξψηε θνξά
επηθξάηεζαλ θαηά ηελ επεμεξγαζία ελφο θαηαζηαηηθνχ θεηκέλνπ ηεο Έλσζεο
ζπλζήθεο πιήξνπο δεκνζηφηεηαο θαη δηαθάλεηαο184.

ζπζηήκαηνο, εληνχηνηο νθείινπλ, θαηά ηελ άζθεζε ηεο αξκνδηφηεηαο απηήο, λα

ηεξνχλ ην θνηλνηηθφ δίθαην (βι., ζπλαθψο, απνθάζεηο ηεο 13εο Ννεκβξίνπ 1990,
C-308/89, di Leo, ΢πιινγή 1990, ζει. I-4185, ζθέςεηο 14 θαη 15, ηεο 8εο Ηνπλίνπ
1999, C-337/97, Meeusen, ΢πιινγή 1999, ζει. I-3289, ζθέςε 25, ηεο 7εο Ηνπιίνπ
2005, C-147/03, Δπηηξνπή θαηά Απζηξίαο, ΢πιινγή 2005, ζει. I-5969, ζθέςεηο
31 έσο 35, θαη πξνπαξαηεζείζα απφθαζε Schwarz θαη Gootjes-Schwarz, ζθέςε
70), θαη ηδίσο ηηο δηαηάμεηο ηεο ΢πλζήθεο πεξί ειεχζεξεο θπθινθνξίαο θαη
δηακνλήο ζην έδαθνο ησλ θξαηψλ κειψλ φπσο ζεζπίδεηαη κε ην άξζξν 18,
παξάγξαθνο 1, ΔΚ (βι., ζπλαθψο, πξνπαξαηεζείζα απφθαζε Schwarz θαη
Gootjes-Schwarz, ζθέςε 99).

25 ΢ηε ζπλέρεηα πξέπεη λα επηζεκαλζεί φηη εζληθή θαλνληζηηθή ξχζκηζε ε νπνία

πεξηάγεη ζε δπζκελή ζέζε νξηζκέλνπο ππεθφνπο θξάηνπο κέινπο γηα ηνλ ιφγν θαη
κφλνλ φηη άζθεζαλ ην δηθαίσκά ηνπο ειεχζεξεο θπθινθνξίαο θαη δηακνλήο ζε
άιιν θξάηνο κέινο ζπληζηά πεξηνξηζκφ ησλ ειεπζεξηψλ πνπ αλαγλσξίδεη ζε θάζε
πνιίηε ηεο Έλσζεο ην άξζξν 18, παξάγξαθνο 1, ΔΚ (απφθαζε ηεο 18 Ηνπιίνπ
2006, De Cuyper, C-406/04, ΢πιινγή 2006, ζει. Η-6947, ζθέςε 39, θαη
πξνπαξαηεζείζεο απνθάζεηο Tas-Hagen θαη Tas, ζθέςε 31, θαη Schwarz θαη
Gootjes-Schwarz, ζθέςε 93).
184
Παπαδεκεηξίνπ Γ., Ζ ΢πληαγκαηνπνίεζε ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο, εθδ.
Παπαδήζε, 2002, ζει.63

112
 Παξφια απηά ζηε βάζε ησλ δηθαησκάησλ ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο είλαη
θαη παξακέλεη ε ειεχζεξε θπθινθνξία φπσο έρεη γίλεη ζαθέο πνιιέο θνξέο απφ ηε
λνκνινγία ηνπ ΓΔΚ185.

Ζ Έλσζε νθείιεη λα ζέβεηαη ηελ εζληθή ηαπηφηεηα ησλ κειψλ ηεο

ζηνρεχνληαο παξάιιεια ζηελ αλάπηπμεο ηεο θνηλήο επξσπατθήο ηαπηφηεηαο186.
Κάζε άηνκν πνπ έρεη ηελ ππεθνφηεηα ελφο θξάηνπο κέινπο είλαη πνιίηεο ηεο
Έλσζεο. Με ηνλ ηξφπν απηφ κέζσ ηεο ηαπηφηεηαο δνκείηαη ζηαδηαθά ν
Δπξσπαίνο Πνιίηεο187.

Ση είλαη φκσο ε επξσπατθή ηαπηφηεηα; Πνηα ζηνηρεία ηελ αξζξψλνπλ; Ση

είλαη ν επξσπατθφο πνιηηηζκφο; Πφζν λνκηκνπνηνχκαζηε λα κηιάκε γηα έλαλ θαη
εληαίν επξσπατθφ πνιηηηζκφ, ν νπνίνο απνηειεί ην ηδηφηππν ραξαθηεξηζηηθφ ηεο
κηαο θαη αδηαίξεηεο επξσπατθήο ηαπηφηεηαο; ΢πρλά γίλεηαη παξάιιειε ή
ηαπηφζεκε ρξήζε ησλ δχν ελλνηψλ: ηαπηφηεηα θαη ηζαγέλεηα. Ζ ζχγρπζε απηή
δελ είλαη νξζή. Ζ ηαπηφηεηα είλαη γεληθφηεξε έλλνηα απφ ηελ ηζαγέλεηα ε νπνία
έρεη θαζαξά λνκηθέο αλαθνξέο. Καη ε ηαπηφηεηα φκσο είλαη δπλαηφ λα έρεη εζληθφ
ή θνηλνηηθφ ραξαθηήξα. Δμάιινπ ε ηαπηφηεηα σο έλλνηα έρεη εληαρζεί ζην

185
C-11/06, Rhiannon Morgan ηεο 23εο Οθησβξίνπ 2007:

«22. Τπελζπκίδεηαη, ζπλαθψο, φηη, σο Γεξκαλίδεο ππήθννη, νη R. Morgan θαη Η.

Bucher απνιαχνπλ ηνπ θαζεζηψηνο ησλ πνιηηψλ ηεο Δλψζεσο, δπλάκεη ηνπ
άξζξνπ 17, παξάγξαθνο 1, ΔΚ, θαη κπνξνχλ, επνκέλσο, λα επηθαινχληαη ηα
απνξξένληα απφ ην θαζεζηψο απηφ δηθαηψκαηα αθφκε θαη έλαληη ηνπ θξάηνπο
κέινπο πξνειεχζεψο ηνπο (βι. απφθαζε ηεο 26εο Οθησβξίνπ 2006, C-192/05,
Tas-Hagen θαη Tas, ΢πιινγή 2006, ζει. I-10451, ζθέςε 19).

23 ΢ηηο θαηαζηάζεηο πνπ δηέπνληαη απφ ην θνηλνηηθφ δίθαην πεξηιακβάλνληαη,

κεηαμχ άιισλ, απηέο πνπ άπηνληαη ηεο αζθήζεσο ησλ ζεκειησδψλ ειεπζεξηψλ
πνπ εγγπάηαη ε ΢πλζήθε ΔΚ, θαη ηδίσο ησλ ζρεηηθψλ κε ηελ ειεπζεξία
θπθινθνξίαο θαη δηακνλήο ζην έδαθνο ησλ θξαηψλ κειψλ, ηελ νπνία
θαηνρπξψλεη ην άξζξν 18 ΔΚ (απφθαζε ηεο 11εο ΢επηεκβξίνπ 2007, C-76/05,
Schwarz θαη Gootjes-Schwarz, πνπ δελ έρεη δεκνζηεπζεί αθφκε ζηε ΢πιινγή,
ζθέςε 87, θαη εθεί παξαηηζέκελε λνκνινγία). ΢ηηο ππνζέζεηο ησλ θπξίσλ δηθψλ
ηα επίδηθα επηδφκαηα αθνξνχλ αθξηβψο ηηο ζπνπδέο ζε άιιν θξάηνο κέινο.»
186
΢ην πιαίζην απηφ θαη ην ζρέδην Δπξσπατθνχ ΢πληάγκαηνο CONV 528/03. Βι.
αθφκε Παπαδεκεηξίνπ Γ., Ζ ζπληαγκαηνπνίεζε ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο,
Παπαδήζεο, 2002, Σζάηζνπ Γ., Δπξσπατθή ΢πκπνιηηεία, Καζηαληψηεο 2001,
Παπαδεκεηξίνπ Γ., Καξηςηάδε Γ., Παπαληθνιάνπ Κ., Ζ ζπλέιεπζε γηα ην
κέιινλ ηεο Δπξσπατθήο Δλσζεο, Παπαδήζεο 2002, κε αλαιπηηθή βηβιηνγξαθία.
187
Γώγνπ Κ., Πξνο ηε λνκηθή ρεηξαθέηεζε ηεο ηδηφηεηαο ηνπ πνιίηε ηεο
Δπξσπατθήο Έλσζεο (Με αθνξκή ηελ απφθαζε ΓΔΚ ηεο 17.9.2002, C-413/99,
Baumbast θαη R/Secretary of State for the Home Department ΔΔΔπξ, 2003, ζει.
115.

113
θνηλνηηθφ ιεμηιφγην. Δίλαη ζεκαληηθφ λα αληηκεησπηζζεί ε ζρέζε ηεο επξσπατθήο
ηζαγέλεηαο θαη ηεο ηαπηφηεηαο ησλ θξαηψλ κειψλ αιιά θαη ησλ θαη‟ ηδίαλ
πνιηηψλ φρη ηφζν γηα ηελ άξζε ηεο ακθηζεκίαο αιιά ηδίσο γηα ηελ αλάδεημε ελφο
κείδνλνο θνηλνηηθνχ ζηφρνπ: ηε δεκηνπξγία ηνπ επξσπαίνπ πνιίηε.

Ζ δπλακηθή ηνπ Υάξηε θάλεθε επζχο εμ αξρήο188. Πξηλ αθφκε ζηεγλψζεη ε

κειάλε ηεο ππνγξαθήο ηνπ έγηλε αλαθνξά ζε άξζξν ηνπ απφ εζληθφ δηθαζηήξην,
φια ηα ρξφληα κεηά ηελ πηνζέηεζή ηνπ, πιελ ηνπ πξσηνβαζκίνπ Γηθαζηεξίνπ,
έθαλαλ πνιιαπιέο αλαθνξέο ζε απηφλ νη εηζαγγειείο ηνπ ΓΔΚ 189. Μέρξη ην 2003
ε έξεπλα έδεημε πάλσ απφ ζαξάληα ζρεηηθέο αλαθνξέο ζε ηζάξηζκεο δίθεο. Οη
αλαθνξέο απηέο σζηφζν ππείραλ ιεηηνπξγία ππξνηερλήκαηνο. Κάζε αλαθνξά
άλαβε θαη έζβελε γξήγνξα, ρσξίο λα βαξαίλεη θαη λα ξηδψλεη ζην δηθαληθφ
ζπιινγηζκφ, ρσξίο ην ίρλνο ηεο λα απνηππψλεη ην λέν πιαίζην θαη ην πλεχκα ζην
νπνίν, αλακθηζβήηεηα, εγγξάθνληαη ηα δηθαηψκαηα πνπ ζέιεη λα πξνζηαηεχζεη ν
Υάξηεο. Σν ΠΔΚ είλαη εθείλν πνπ ζηελ απφθαζε ηεο 30ήο Ηαλνπαξίνπ 2002
(ππφζεζε Σ-54/99, παξ. 48 θαη 57) αλαθέξζεθε δχν θνξέο ζην Υάξηε, ζην
θεθάιαην γηα ηα Γηθαηψκαηα ησλ πνιηηψλ θαη ζπγθεθξηκέλα ζην άξζξν 41,1 πνπ
αθνξά ην δηθαίσκα ρξεζηήο δηνίθεζεο θαη ζην άξζξν 47, ην νπνίν αλαθέξεηαη
ζην δηθαίσκα πξαγκαηηθήο πξνζθπγήο ελψπηνλ ακεξνιήπηνπ δηθαζηεξίνπ.

Ζ πξψηε θνξά πνπ ην ίδην ην ΓΔΚ αλαθέξεηαη ζην Υάξηε είλαη κφιηο ζηηο
αξρέο απηνχ ηνπ 2006: πξφθεηηαη γηα ηελ απφθαζε C–540/3 θαη αθνξά ην
δηθαίσκα νηθνγελεηαθήο επαλέλσζεο. Σν δηθαίσκα ηεο νηθνγελεηαθήο
επαλέλσζεο ππήξμε ιακπξφ πεδίν δεκηνπξγίαο ηνπ παξαγψγνπ δηθαίνπ, πνπ ην
θαζηέξσζε, ρσξίο λα πξνβιέπεηαη απφ ηε ΢πλζήθε ηεο Ρψκεο 190, θαη
ηαπηνρξφλσο παξέκβαζεο ηνπ ΓΔΚ, ην νπνίν κε ζπιινγηζηηθή ηνικεξή θαη
πξσηνπνξηαθή γηα ηελ επνρή ησλ έμη θξαηψλ κειψλ, δειαδή ηνλ θαηξφ πνπ δελ
είρε θαλ αθφκε ηζρπξνπνηεζεί ε ινγηθή ησλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ κέζα ζηελ
θνηλνηηθή έλλνκε ηάμε, ηνπιάρηζηνλ κε ηνλ ηξφπν, ηελ έληαζε θαη ηηο λνκηθέο
ζπλέπεηεο πνπ έρνπλ ζήκεξα.
188
Βι. Κξεκιή Γ., ζε Κξεκιή /Φξαγθάθε/Υξηζηνγηαλλφπνπινπ, Δξκελεία
θαη΄άξζξν ηεο ΢πλζήθεο γηα ηελ ΔΔ Η, Αλη. Ν. ΢άθθνπια, ζει. 38 επ.
189
Πξφθεηηαη γηα ηελ απφθαζε ηεο 30ήο Ηαλνπαξίνπ 2002 ζηελ ππφζεζε
Max.mobil Σelekommunikation Service GmbH v. Commission.
190
Με ηνλ θαλνληζκφ 36/64 θαηαξρήλ θαη ηνλ θαλνληζκφ 1612/68 ζηε ζπλέρεηα.
Σν δηθαίσκα ηεο νηθνγελεηαθήο επαλέλσζεο ζην πιαίζην ηνπ θνηλνηηθνχ δηθαίνπ
ζεσξείηαη ηφζν ζεκαληηθφ πνπ ε Έθζεζε ηεο νκάδαο εκπεηξνγλσκφλσλ γηα ηα
ζεκειηψδε δηθαηψκαηα πξνηείλεη ηελ έληαμή ηνπ κεηαμχ ησλ λέσλ δηθαησκάησλ,
πέξαλ απηψλ πνπ πεξηιακβάλνληαη ζηελ Δ΢ΓΑ, ζε έλα Δπξσπατθφ Υάξηε
Θεκειησδψλ Γηθαησκάησλ. Βι. Affirmation des droits fondamentaux dans
l‟Union europeenne-Il est temps d‟agir, Commission Europpeenne, 1999, ζει. 25
(droit au regroupement familiale). H «θνηλνηηθνπνίεζε» ηεο κεηαλαζηεπηηθήο
πνιηηηθήο απφ ηε ΢πλζήθε ηνπ Άκζηεξληακ νδήγεζε, σο γλσζηφλ, ζε ζρεηηθή
αλαζεψξηζε ηνπ γαιιηθνχ ΢πληάγκαηνο.

114
 Γελ αξθεί φκσο ε αλαθνξά ζε θείκελα γηα ηελ θαηαλφεζε ηνπ
πεξηερνκέλνπ ησλ φξσλ. Ζ δηακφξθσζε ηαπηφηεηαο κέζσ ησλ ζεκειησδψλ
δηθαησκάησλ ελέρεη ηελ παξαδνρή ηεο χπαξμεο ελφο εληαίνπ επξσπατθνχ
πνιηηηζκνχ ν νπνίνο έρεη θνηλή ηδενινγηθή πξνέιεπζε αιιά θαη πνιπκνξθία. Ο
Ηηαιφο Δπίηξνπνο Κάξιν Ρίπα Νηί Μεάλα, ζεσξνχζε φηη ε Δπξψπε νηθνδνκείηαη
κε βάζε ην «θνηλφ πνιηηηζηηθφ θεθάιαην, πνπ δελ είλαη άιιν απφ ηελ αλαγλψξηζε
ελφο πνιπθσληθνχ αλζξσπηζκνχ ζεκειησκέλνπ πάλσ ζηε δεκνθξαηία, ηε
δηθαηνζχλε θαη ηελ ειεπζεξία πνπ εθθξάδεηαη ζηελ πνηθηινκνξθία ησλ ηνπηθψλ,
ησλ πεξηθεξεηαθψλ θαη ησλ εζληθψλ πνιηηηζκψλ».

Ζ ΢πλζήθε γηα ηελ Δπξσπατθή Έλσζε επηρεηξεί εμάιινπ έλα ζεκαληηθφ

βήκα ζηε δηακφξθσζε θαη πνιηηηζκηθήο πνιηηηθήο. Σν άξζξν 128, ζηνλ ηνκέα γηα
ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηεο ηαπηφηεηαο θάζε θξάηνπο - κέινπο, επαλαιακβάλεη ηε
βαζηθή αξρή φηη ε Κνηλφηεηα «ζέβεηαη ηελ εζληθή θαη πεξηθεξεηαθή πνιπκνξθία»
ησλ θξαηψλ - κειψλ. Ζ Έλσζε ελ θαηαθιείδη νθείιεη λα ζέβεηαη ηελ εζληθή
ηαπηφηεηα ησλ κειψλ ηεο ζηνρεχνληαο παξάιιεια ζηελ αλάπηπμεο ηεο θνηλήο
επξσπατθήο ηαπηφηεηαο191. Κάζε άηνκν πνπ έρεη ηελ ππεθνφηεηα ελφο θξάηνπο
κέινπο είλαη πνιίηεο ηεο Έλσζεο.

Ζ επξσπατθή ηαπηφηεηα αμηψλεη ηε ζπκκεηνρή ηεο γλψζεο ζηε

δηακφξθσζε ηνπ επξσπαίνπ πνιίηε θαζψο κέζσ απηήο ν πνιίηεο απνθηά
ζπλείδεζε θαη νληφηεηα πνπ ηνλ πξνζδηνξίδεη. Με απηέο ηηο ζθέςεηο δελ κπνξεί
θαλείο παξά λα δηαπηζηψζεη φηη ε επξσπατθή ηαπηφηεηα ζπληζηά ηελ νληνινγηθή
αλαδήηεζεο ηνπ επξσπαίνπ πνιίηε ν νπνίνο έρεη κελ θαηαθηήζεη θάπνηα
δηθαηψκαηα θαη ηελ επξσπατθή ηζαγέλεηα δελ έρεη φκσο αθφκε ζπλείδεζε ηεο
απηνηέιεηάο ηνπ. Πξνο ηελ θαηεχζπλζε απηή ηνλ ζπλεπηθνπξεί ε γλψζε.

Ο εληαίνο επξσπατθόο Υώξνο θαη ν επξσπαίνο πνιίηεο

Ζ ζπδήηεζε γηα ηνλ επξσπατθφ Υψξν ελέρεη ζεκαληηθέο αβεβαηφηεηεο.

Πξνζδηνξίδεηαη γεσγξαθηθά αιιά θαη κε βάζε θνηλά ραξαθηεξηζηηθά. Δίλαη έλαο
δηαξθψο εμειηζζφκελνο ρψξνο ηφζν φζνλ αθνξά ηα φξηά ηνπ φζν θαη φζνλ αθνξά
ηα ζηνηρεία πνπ ηνλ ζπλζέηνπλ. Οηθνλνκηθφο ρψξνο, ρψξνο δηθαηνζχλεο, ρψξνο
παηδείαο θαη γλψζεο, ν επξσπατθφο ρψξνο είλαη έλα ηζηνξηθφ δηάβεκα ην νπνίν
θηλεί ην ελδηαθέξνλ. Αθφκε πεξηζζφηεξν ελδηαθέξνλ βέβαηα πξνθαιεί ζηνλ
επξσπαίν πνιίηε λα αλαδεηήζεη ην ρψξν απηφ αθνχ κέιιεη λα ηνλ θαηνηθήζεη θαη
λα γίλεη ν «ηφπνο»192 ηνπ.

191
΢ην πιαίζην απηφ θαη ην ζρέδην Δπξσπατθνχ ΢πληάγκαηνο CONV 528/03. Βι.
αθφκε Παπαδεκεηξίνπ Γ., Ζ ζπληαγκαηνπνίεζε ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο,
Παπαδήζεο, 2002, Σζάηζνπ Γ., Δπξσπατθή ΢πκπνιηηεία, Καζηαληψηεο 2001,
Παπαδεκεηξίνπ Γ., Καξηςηάδε Γ., Παπαληθνιάνπ Κ., Ζ ζπλέιεπζε γηα ην
κέιινλ ηεο Δπξσπατθήο Δλσζεο, Παπαδήζεο 2002, κε αλαιπηηθή βηβιηνγξαθία.
192
Ο φξνο ηφπνο ήδε απφ ηελ ηα Σνπηθά ηνπ Αξηζηνηέιε ζεσξείηαη φξνο
αλεμηρλίαζηνο, κε κφλε λχμε γηα ηελ έλλνηά ηνπ ζηε Ρεηνξηθή ηνπ ηδίνπ (Α2,
1358a 10). Γηαηππψλεηαη ε ζέζε φηη ζηε δηαιεθηηθή ηνπ Αξηζηνηέιε φπσο απηή

115
 Ζ ηδηφηεηα ηνπ επξσπαίνπ πνιίηε193, έλλνηα απηφλνκε θαη ζεζκνζεηεκέλε
είλαη θαη απηή πξνζδηνξηζηηθή ηνπ εληαίνπ επξσπατθνχ ρψξνπ. Δίλαη παξάιιεια
θαη θαζνξηζηηθή γηα ηελ έλλνηα ηεο επξσπατθήο ηζαγέλεηαο. Ζ θνηλνηηθή
λνκνζεζία πξνζθέξεη ήδε επαξθέο πιηθφ πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηνπ
πξνζδηνξηζκνχ ηεο έλλνηαο ηνπ επξσπαίνπ πνιίηε194,195. Ζ νδεγία 2004/38

εθθξάδεηαη ζηα Σνπηθά ε δηαιεθηηθή αλάγεηαη ζε έλα ζχλνιν ηφπσλ, πςσκάησλ

απφ ηα νπνία θαζνξάηαη ην αληηθείκελν ηεο έξεπλαο, έλα ζχλνιν
παξαηεξεηεξίσλ ησλ πξαγκάησλ απφ φπνπ πξνβάιινπλ ηα δηαιεθηηθά
επηρεηξήκαηα. Γηα ηα Σνπηθά ηνπ Αξηζηνηέιε ζε Αξηζηνηέιεο, Άπαληα, Σφκνο
24, Οξγαλνλ 2, θαη 3, Σνπηθά Α, Β, Γ, Γ, Δ, Ε, Ζ, Θ Αξραία Διιεληθή
Γξακκαηεία Κάθηνο (αξ. 213, θαη 214). Iδηαίηεξα ελδηαθέξνπζα ζε ζρέζε κε ηα
Σνπηθά ηνπ Αξηζηνηέιε θαη ε πξνζέγγηζε ηνπ Κνπζνύιε ΢. ζε Ζ Αξηζηνηέιεηα
ζπιινγηζηηθή, ΢άθθνπιαο Θεζζαινλίθε 2001.
193
βι. Γώγνπ Κ., ζε ΢θνπξή Β., Δξκελεία ΢πλζεθψλ, Αλη. Ν. ΢άθθνπια. 2003,
ζει. 330 επ. θαη εθεί αλαθνξέο
194
Οδεγία 2004/38/ΔΚ ηνπ Δπξσπατθνχ Κνηλνβνπιίνπ θαη ηνπ ΢πκβνπιίνπ, ηεο
29εο Απξηιίνπ 2004, ζρεηηθά κε ην δηθαίσκα ησλ πνιηηψλ ηεο Έλσζεο θαη ησλ
κειψλ ησλ νηθνγελεηψλ ηνπο λα θπθινθνξνχλ θαη λα δηακέλνπλ ειεχζεξα ζηελ
επηθξάηεηα ησλ θξαηψλ κειψλ, γηα ηελ ηξνπνπνίεζε ηνπ θαλνληζκνχ (ΔΟΚ) αξηζ.
1612/68 θαη ηελ θαηάξγεζε ησλ νδεγηψλ 64/221/ΔΟΚ, 68/360/ΔΟΚ,
72/194/ΔΟΚ, 73/148/ΔΟΚ, 75/34/ΔΟΚ, 75/35/ΔΟΚ, 90/364/ΔΟΚ, 90/365/ΔΟΚ
θαη 93/96/ΔΟΚ (ΔΔ L 158 ηεο 30.4.2004).

Ζ νδεγία ζπγθεληξψλεη ζε έλα κφλν θείκελν ην πεξίπινθν λνκνζεηηθφ ζχζηεκα

πνπ ηζρχεη ζηνλ ηνκέα ηνπ δηθαηψκαηνο εηζφδνπ θαη δηακνλήο ησλ πνιηηψλ ηεο
Έλσζεο θαη ην νπνίν δηέπεηαη απφ δχν θαλνληζκνχο θαη ελλέα νδεγίεο . Ζ
απινχζηεπζε απηή ζα βνεζήζεη φρη κφλν ηνπο πνιίηεο, αιιά θαη ηηο εζληθέο αξρέο
ζηελ εθαξκνγή ησλ πξναλαθεξζέλησλ δηθαησκάησλ. Δμάιινπ, ε νδεγία
απνζθνπεί ζηελ φζν ην δπλαηφλ κεγαιχηεξε απινχζηεπζε ησλ δηαηππψζεσλ πνπ
είλαη αλαγθαίεο γηα ηελ άζθεζε ηνπ δηθαηψκαηνο δηακνλήο ησλ πνιηηψλ ηεο ΔΔ
θαη ησλ κειψλ ηεο νηθνγελείαο ηνπο.

Ζ νδεγία απνζθνπεί ζηε ξχζκηζε:

ησλ φξσλ άζθεζεο ηνπ δηθαηψκαηνο ηεο ειεχζεξεο θπθινθνξίαο θαη δηακνλήο
ησλ πνιηηψλ ηεο ΔΔ θαη ησλ κειψλ ηεο νηθνγελείαο ηνπο ·

ηνπ δηθαηψκαηνο κφληκεο δηακνλήο·

ησλ πεξηνξηζκψλ πνπ κπνξνχλ λα ηεζνχλ ζηα πξναλαθεξζέληα δηθαηψκαηα γηα

ιφγνπο δεκφζηαο ηάμεο, δεκφζηαο αζθάιεηαο θαη δεκφζηαο πγείαο.

195
Βι. αληί πνιιψλ θαη ΢ηεθάλνπ Κ., Σν λέν επξσπατθφ θαζεζηψο ησλ ππεθφσλ
ηξίησλ ρσξψλ, ΓηΑ, 26, 2005 ζει. 363-381 θαη εθεί αλαιπηηθή βηβιηνγξαθία.

116
ζρεηηθά κε ην δηθαίσκα ησλ πνιηηψλ ηεο Έλσζεο θαη ησλ κειψλ ησλ νηθνγελεηψλ
ηνπο λα θπθινθνξνχλ θαη λα δηακέλνπλ ειεχζεξα ζηελ επηθξάηεηα ησλ θξαηψλ
κειψλ, καο δίδεη έλα ζχλνιν νξηζκψλ, ελλνηνινγηθψλ δηεπθξηλήζεσλ θαη
δειψζεσλ πξνζέζεσλ πνπ δελ είλαη δηφινπ ακειεηέεο.

Αθφκε πεξηζζφηεξν φκσο θαη απφ ηα θείκελα ηελ έλλνηα απηή αλαδεηθλχεη
ε λνκνινγία ηνπ ΓΔΚ ε νπνία ζην δήηεκα απηφ ππήξμε ηδηαίηεξα θαηλνηφκνο
ραξαθηεξίδνληαο ηελ ηδηφηεηα απηή σο ζεκειηψδε ηδηφηεηα ησλ ππεθφσλ ησλ
θξαηψλ κειψλ αλεμάξηεηα απφ ηελ ηζαγέλεηά ηνπο196.

΋πσο πξνθχπηεη απφ ηε λνκνινγία ηνπ Γηθαζηεξίνπ, θαη ζπγθεθξηκέλα

ηελ απφθαζε Heikki Antero Pusa C-224/02 ηεο 29εο Απξηιίνπ 2004 ε ηδηφηεηα
ηνπ πνιίηε ηεο Έλσζεο ηείλεη λα απνηειέζεη ηε ζεκειηψδε ηδηφηεηα ησλ ππεθφσλ
ησλ θξαηψλ κειψλ, ε νπνία εμαζθαιίδεη ηελ ίδηα λνκηθή κεηαρείξηζε ζε φζνπο εμ
απηψλ βξίζθνληαη ζηελ ίδηα θαηάζηαζε, αλεμάξηεηα απφ ηελ ηζαγέλεηά ηνπο θαη
ππφ ηελ επηθχιαμε ησλ ξεηά πξνβιεπνκέλσλ εμαηξέζεσλ197. ΢χκθσλα κε ηελ ίδηα
απφθαζε ζηηο θαηαζηάζεηο πνπ δηέπνληαη απφ ην θνηλνηηθφ δίθαην
πεξηιακβάλνληαη, κεηαμχ άιισλ, απηέο πνπ άπηνληαη ηεο άζθεζεο ησλ
ζεκειησδψλ ειεπζεξηψλ πνπ εγγπάηαη ε ΢πλζήθε θαη ηεο αζθήζεσο ηεο
ειεπζεξίαο θπθινθνξίαο θαη δηακνλήο ζην έδαθνο ησλ θξαηψλ κειψλ, ηελ νπνία
απνλέκεη ην άξζξν 18 ΔΚ198.

Ο επξσπαίνο πνιίηεο είλαη απηφο πνπ ππάγεηαη ζην θνηλνηηθφ δίθαην θαη
ξπζκίδεηαη απφ απηφ. Ο πνιίηεο απηφο δηθαηνχηαη ηζφηηκεο κεηαρείξηζεο θαη
απνιακβάλεη ησλ ζεκειησδψλ ειεπζεξηψλ.

΢ε ζρέζε κε ην ζπγθεθξηκέλν δήηεκα εμαηξεηηθήο ζεκαζίαο είλαη κεηαμχ

άιισλ θαη νη απνθάζεηο ηεο 11εο Ηνπιίνπ 2002, C-224/98, D‟Hoop (΢πιινγή
2002, ζ. Η-6191, ζθέςεηο 27 επ.), θαη ηεο 17εο ΢επηεκβξίνπ 2002, C-413/99,
Baumbast θαη R (΢πιινγή 2002, ζ. Η-7091, ζθέςεηο 80 επ.)

196
Βι. αληί πνιιψλ θαη ΢ηεθάλνπ Κ., Σν λέν επξσπατθφ θαζεζηψο ησλ ππεθφσλ
ηξίησλ ρσξψλ, ΓηΑ, 26, 2005 ζει. 363-381 θαη εθεί αλαιπηηθή βηβιηνγξαθία.
197
Απνθάζεηο ηεο 2αο Οθησβξίνπ 2003, C-148/02, García Avello (΢πιινγή
2003, ζει. I-11613, ζθέςεηο 22 θαη 23), Grzelczyk, ζθέςε 3, D‟Hoop, ζθέςε 28,
Collins, ζθέςε 61, θαη Bidar, ζθέςε 31 βι. αθφκε κεηαμχ άιισλ, ηηο απνθάζεηο
ηεο 20ήο ΢επηεκβξίνπ 2001, C-184/99, Grzelczyk, ΢πιινγή 2001, ζει. I-6193,
ζθέςε 31· ηεο 11εο Ηνπιίνπ 2002, C- 224/98, D‟Hoop, ΢πιινγή 2002, ζει.
I-6191, ζθέςε 28, θαη ηεο 2αο Οθησβξίνπ 2003, C-148/02, Garcia Avello,
΢πιινγή 2003, ζει. Η-11613, ζθέςεηο 22 θαη 23 . Βι. Καη ηελ απφθαζε ηνπ
δηθαζηεξίνπ ηεο 17εο ΢επηεκβξίνπ 2002 ζηελ ππφζεζε C-413/99, Baumbast ,R
θαη Secretary of State for the Home Department,
198
Βι. κεηαμχ άιισλ, πξναλαθεξζείζεο απνθάζεηο Grzelczyk, ζθέςε 33·
D‟Hoop, ζθέςε 29, θαη Garcia Avello, ζθέςε 24.

117
 Ζ ίζε κεηαρείξηζε βαζίδεηαη εηδηθά κάιηζηα ζηελ ειεχζεξε θπθινθνξία:
΢ην κέηξν πνπ ζε πνιίηε ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο αλαγλσξίδεηαη εληφο φισλ ησλ
θξαηψλ κειψλ ε ίδηα λνκηθή κεηαρείξηζε κε απηήλ ηεο νπνίαο ηπγράλνπλ νη
επξηζθφκελνη ζηελ ίδηα θαηάζηαζε ππήθννη απηψλ ησλ θξαηψλ, ζα ήηαλ
αζπκβίβαζην κε ην δηθαίσκα ηεο ειεχζεξεο θπθινθνξίαο λα είλαη δπλαηφλ λα
ππνζηεί ν πνιίηεο απηφο εληφο ηνπ θξάηνπο κέινπο ηνπ νπνίνπ είλαη ππήθννο
ιηγφηεξν επκελή κεηαρείξηζε απφ απηή ηεο νπνίαο ζα εηχγραλε αλ δελ είρε θάλεη
ρξήζε ησλ δηεπθνιχλζεσλ πνπ παξέρεη ε ΢πλζήθε ζηνλ ηνκέα ηεο ειεχζεξεο
θπθινθνξίαο199.

Οη πνιίηεο ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο πνπ αληινχλ απφ ηελ ηδηφηεηά ηνπο
απηή απφ ην δηθαίσκα θπθινθνξίαο θαη δηακνλήο εληφο άιισλ θξαηψλ κειψλ . Σν
απηφ ζα πξέπεη ινηπφλ λα ηζρχεη θαη γηα ηνπο ππεθφνπο ηξίησλ ρσξψλ, νη νπνίνη,
θαηφπηλ πξνεγνπκέλεο αηνκηθήο εμεηάζεσο πνπ πξαγκαηνπνηείηαη θαη'
εθαξκνγήλ ηεο λνκνζεζίαο ζηνλ ηνκέα ηεο κεηαλάζηεπζεο, επηηξέπεηαη λα
εηζέξρνληαη ζην έδαθνο ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο. Τπφ ηηο πξνυπνζέζεηο απηέο
κπνξνχλ λα απνιαχνπλ ησλ δηθαησκάησλ πνπ ηνπο παξέρεη ε ειεχζεξε
θπθινθνξία ησλ πξνζψπσλ.

Με δεδνκέλν κάιηζηα φηη ε νηθνγελεηαθή δσή είλαη δηθαίσκα ηνπ

επξσπαίνπ πνιίηε νπφηε ζηελ έλλνηα ηνπ πνιίηε ε λνκνινγία έρεη θξίλεη φηη
ζπκπεξηιακβάλεηαη θαη ε νηθνγέλεηά ηνπ.

Ζ ηζαγέλεηα ηεο Έλσζεο παξέρεη κηα έλδεημε ζε ζρέζε κε ηελ επξεία

πξνζηαζία πνπ παξέρεη ην θνηλνηηθφ δίθαην ζηνπο δηαθηλνπκέλνπο εληφο ηεο
Δπξσπατθήο Έλσζεο200. ΢ε ζρέζε κε ην δήηεκα ηεο ηζαγέλεηαο ε λνκνινγία
ζπλερψο εμειίζζεηαη. Έρεη ήδε δηαπηζησζεί φηη ν ζηφρνο ηνπ θαλνληζκνχ
1612/68, δειαδή ε ειεχζεξε θπθινθνξία ησλ εξγαδφκελσλ, απαηηεί, γηα λα
εμαζθαιηζηεί ε θπθινθνξία απηή ππφ ζπλζήθεο ειεπζεξίαο θαη αμηνπξέπεηαο, λα
ππάξρνπλ νη θαιχηεξεο δπλαηέο πξνυπνζέζεηο γηα ηελ ελζσκάησζε ηεο
νηθνγέλεηαο ηνπ θνηλνηηθνχ εξγαδφκελνπ ζην πεξηβάιινλ ηνπ θξάηνπο κέινπο
ππνδνρήο201. ΢ηε βάζε απηή θξίζεθε φηη ηα ηέθλα πνιίηε ηεο Δπξσπατθήο Δλσζεο
πνπ εγθαηαζηάζεθαλ ζε θξάηνο κέινο φηαλ ν γνλέαο ηνπο αζθνχζε δηθαηψκαηα
δηακνλήο σο δηαθηλνχκελνο εξγαδφκελνο ζε απηφ ην θξάηνο κέινο έρνπλ δηθαίσκα
δηακνλήο εθεί πξνθεηκέλνπ λα ζπλερίζνπλ λα παξαθνινπζνχλ εθεί καζήκαηα
γεληθήο εθπαίδεπζεο. Σν γεγνλφο φηη νη γνλείο ησλ ζρεηηθψλ ηέθλσλ δηαδεχρζεθαλ
ελ ησ κεηαμχ, ην γεγνλφο φηη κφλνλ ν έλαο απφ ηνπο γνλείο είλαη πνιίηεο ηεο
Έλσζεο θαη ν γνλέαο απηφο δελ είλαη πιένλ δηαθηλνχκελνο εξγαδφκελνο ζην

199
Oppermann T., Europarecht, C.H. Beck 2005, ζει. 497.
200
Βι. ΓΔΚ Απφθαζε εο ΢επηεκβξίνπ 2002 C-413/99 Baumbast θαη R.
201
Βι. ηελ απφθαζε ηεο 13εο Ννεκβξίνπ 1990, C-308/89, Di Leo, ΢πιινγή
1990, ζει. Η-4185, ζθέςε 13.

118
θξάηνο κέινο ππνδνρήο ή ην γεγνλφο φηη ηα ηέθλα δελ είλαη ηα ίδηα πνιίηεο ηεο
Έλσζεο νπδεκία επηξξνή αζθνχλ ελ πξνθεηκέλσ.

Σν άξζξν 12 ηνπ θαλνληζκνχ 1612/68 θαζψο θαη ηα δηθαηψκαηα πνπ

απνξξένπλ απφ απηφ πξέπεη λα εξκελεχνληαη ζχκθσλα κε ην ζχζηεκα ζην νπνίν
εληάζζεηαη θαη ζχκθσλα κε ην ζθνπφ ηνπ. Απφ ην ζχλνιν ησλ δηαηάμεψλ ηνπ
πξνθχπηεη φηη, γηα λα δηεπθνιχλεη ηε δηαθίλεζε ησλ κειψλ ηεο νηθνγέλεηαο ησλ
εξγαδφκελσλ, ην ΢πκβνχιην έιαβε ππφςε, αθελφο, ηε ζεκαζία πνπ απφ άπνςε
αλζξσπίλσλ ζρέζεσλ έρεη γηα ηνλ εξγαδφκελν ην λα είλαη δίπια ηνπ ε νηθνγέλεηά
ηνπ θαη, αθεηέξνπ, ηε ζεκαζία πνπ απφ θάζε άπνςε έρεη ε ελζσκάησζε ηνπ
εξγαδφκελνπ θαη ηεο νηθνγέλεηάο ηνπ ζην θξάηνο κέινο ππνδνρήο, ρσξίο θακηά
δηαθνξεηηθή κεηαρείξηζε ζε ζρέζε κε ηνπο εκεδαπνχο202 .

Απφ ηε λνκνινγία ηνπ Γηθαζηεξίνπ πξνθχπηεη φηη θαη ηα δηθαηψκαηα πνπ

έρνπλ βάζεη ηνπ θαλνληζκνχ 1612/68 ηα κέιε ηεο νηθνγέλεηαο θνηλνηηθνχ
εξγαδφκελνπ κπνξνχλ, ζε νξηζκέλεο πεξηζηάζεηο, λα δηαηεξεζνχλ αθφκα θαη κεηά
ηε ιήμε ηεο ζρέζεσο εξγαζίαο (βι. ζρεηηθά ηελ Απφθαζε Echternach θαη Moritz,
ζθέςε 21, θαη ηελ απφθαζε ηεο 12εο Μαΐνπ 1998, C-85/96, Martínez Sala,
΢πιινγή 1998, ζ. Η-2691, ζθέςε 32). Ο θαλνληζκφο 1612/68 πξέπεη, ζχκθσλα κε
ηε λνκνινγία ηνπ Γηθαζηεξίνπ, λα εξκελεπζεί ππφ ην πξίζκα ηεο πξνβιεπφκελεο
ζην άξζξν 8 ηεο Δ΢ΓΑ απαηηήζεσο ζεβαζκνχ ηεο νηθνγελεηαθήο δσήο, ζεβαζκνχ
ν νπνίνο αλήθεη ζηα ζεκειηψδε δηθαηψκαηα ηα νπνία, θαηά πάγηα λνκνινγία,
αλαγλσξίδνληαη απφ ην θνηλνηηθφ δίθαην.

Σα ηέθλα έρνπλ δηθαίσκα δηακνλήο ζην θξάηνο κέινο ππνδνρήο γηα λα

παξαθνινπζήζνπλ εθεί καζήκαηα γεληθήο εθπαηδεχζεσο ζχκθσλα κε ην άξζξν
12 ηνπ θαλνληζκνχ 1612/68. Ζ δηάηαμε απηή πξέπεη λα εξκελεχεηαη ππφ ηελ
έλλνηα φηη επηηξέπεη ζηνλ γνλέα πνπ φλησο έρεη ηελ επηκέιεηα ησλ ηέθλσλ απηψλ,
αζρέησο ηεο ηζαγέλεηάο ηνπ, λα δηακείλεη κε απηά γηα λα δηεπθνιχλεη ηελ άζθεζε
ηνπ ελ ιφγσ δηθαηψκαηνο. ΢ε απηφ δελ αζθεί επηξξνή ην γεγνλφο φηη νη γνλείο
έρνπλ ελ ησ κεηαμχ δηαδεπρζεί ή ην φηη ν γνλέαο πνπ έρεη ηελ ηδηφηεηα ηνπ πνιίηε
ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο δελ είλαη πιένλ δηαθηλνχκελνο εξγαδφκελνο ζην θξάηνο
κέινο ππνδνρήο.

Ο πνιίηεο ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο πνπ δελ έρεη πιένλ ζην θξάηνο κέινο
ππνδνρήο δηθαίσκα δηακνλήο σο δηαθηλνχκελνο εξγαδφκελνο δχλαηαη, ππφ ηελ
ηδηφηεηα ηνπ πνιίηε ηεο Δλψζεσο, λα ηχρεη εθεί δηθαηψκαηνο δηακνλήο θαηφπηλ
άκεζεο εθαξκνγήο ηνπ άξζξνπ 18, παξάγξαθνο 1, ΔΚ. Ζ άζθεζε ηνπ
δηθαηψκαηνο απηνχ εμαξηάηαη απφ ηνπο πεξηνξηζκνχο θαη ηηο πξνυπνζέζεηο ηεο
δηάηαμεο απηήο, αιιά νη αξκφδηεο αξρέο θαη, ελ αλάγθε, ηα εζληθά δηθαζηήξηα
νθείινπλ λα κεξηκλνχλ πξνθεηκέλνπ ε εθαξκνγή ησλ ελ ιφγσ πεξηνξηζκψλ θαη
πξνυπνζέζεσλ λα γίλεηαη ηεξνπκέλσλ ησλ γεληθψλ αξρψλ ηνπ θνηλνηηθνχ δηθαίνπ
θαη ηδίσο ηεο αξρήο ηεο αλαινγηθφηεηαο.
202
Βι. ζην ίδην πλεχκα, ηελ απφθαζε ηεο 18εο Μα.νπ 1989, 249/86, Δπηηξνπή
θαηά Γεξκαλίαο, ΢πιινγή 1989, ζει. 1263, ζθέςε 11.

119
 Ζ απφθαζε Grzelczyk απνηειεί ζεκαληηθφ ζεκείν απηήο ηεο εμέιημεο.
Καηά ην Γηθαζηήξην, ε ηδηφηεηα ηνπ πνιίηε ηεο Δλψζεσο ηείλεη λα απνηειέζεη ηε
ζεκειηψδε ηδηφηεηα ησλ ππεθφσλ ησλ θξαηψλ κειψλ203.

Ο Δπξσπατθόο Υώξνο είλαη ν ηόπνο ηνπ Eπξσπαίνπ Πνιίηε;

Αλ ε έλλνηα ηνπ «ρψξνπ»204, o νπνίoο απνηππψζεθε ζηε ΢πλζήθε ηνπ

Μάαζηξηρη σο εληαίνο θαη επξσπατθφο, ζπληζηά γηα ηελ εληαία Δπξψπε, φηη ε
έλλνηα ηνπ εδάθνπο205 γηα ηα θξάηε κέιε, ηφηε ε θαηαζθεπή206 ηνπ είλαη πξάμε

203
Βάζεη ηνπ άξζξνπ 17, παξάγξαθνο 1, ΔΚ, πνιίηεο ηεο Δλψζεσο είλαη θάζε
πξφζσπν πνπ έρεη ηελ ηζαγέλεηα θξάηνπο κέινπο. Σν θαζεζηψο ηνπ πνιίηε ηεο
Δλψζεσο θαζηεξψζεθε γηα λα απνηειέζεη ην βαζηθφ θαζεζηψο ησλ ππεθφσλ ησλ
θξαηψλ κειψλ (βι., ζην ίδην πλεχκα, ηελ απφθαζε ηεο 20ήο ΢επηεκβξίνπ 2001,
C-184/99, Grzelczyk, ΢πιινγή 2001, ζει. Η-6193, ζθέςε 31).
204
Ο φξνο ρψξνο απνδίδεη ηελ γαιιηθή ιέμε Espace ε νπνία ηίζεηαη πξνδήισο
αληί ηεο ιέμεο territoire, πεξηζζφηεξν ζπλδεδεκέλε κε ηελ έλλνηα ηνπ θξάηνπο θαη
ηεο θπξηαξρίαο.
205
Territoire. Γηα ηελ έλλνηα ηνπ territoire ζε ζρέζε κε ηελ θπξηαξρία βι.
Rousseau J.J., Du Contrat Social, IV, GF Flammarion 1966, «Quand l‟Etat est
institue, le consentement est dans la résidence: habiter le territoire, c‟est se
soumettre a la souveraineté ». Δκθαζε δίδεηαη ζηε κεηάθξαζε ηνπ φξνπ θαζψο ην
έδαθνο ( ή ε ρψξα ή ε επηθξάηεηα) ζπληζηά βαζηθφ πξνζδηνξηζκφ ηεο έλλνηαο ηνπ
θξάηνπο. Ζ έλλνηα ηνπ εδάθνπο πξνυπνζέηεη ηελ χπαξμε ζπλφξσλ. Ο
πξνβιεκαηηζκφο ζε ζρέζε κε ηα ζχλνξα επαλαιήθζεθε θαη γηα ηνλ εληαίν
επξσπατθφ ρψξν. Βι. θαη ηνλ νξηζκφ ηνπ ρψξνπ θαηά ηνλ ΢βώιν Α., ζε
΢πληαγκαηηθφλ Γίθαηνλ, Παπαδήζεο 1942, ζει. 95 σο εμήο: «Υψξα ή επηθξάηεηα
ιέγεηαη ν ρψξνο θαη γεληθψο ε έθηαζηο εληφο ησλ νπνίσλ αζθείηαη ε θξαηηθή
εμνπζία επί ησλ εγθαηεζηεκέλσλ ή δηακελφλησλ πξνζψπσλ, ηζαγελψλ ή
αιινδαπψλ». ΢ρεηηθά Μαπξηά Κ., ΢πληαγκαηηθφ Γίθαην, Η, Αλη. ΢άθθνπιαο
2000, ζει. 60 επ. φπνπ θαη βηβιηνγξαθία, εθεί θαη ν πξνβιεκαηηζκφο γηα ηε
ζρέζε ρσξνηαμίαο θαη εδάθνπο σο ζηνηρείνπ ηνπ θξάηνπο ζε ζρέζε κε ην ηζρχνλ
΢χληαγκα. Ο πξνβιεκαηηζκφο απηφο ελδηαθέξεη ηδηαίηεξα ζε ζρέζε κε ηνλ εληαίν
επξσπατθφ ρψξν θαη ηελ αλάπηπμε ηεο επξσρσξνηαμίαο.
206
Ζ θαηαζθεπή ηνπ επξσπατθνχ ρψξνπ έρεη δηαηππσζεί σο δηαλφεκα θαη απφ
άιινπο ζπγγξαθείο θαη δελ ζπληζηά λενινγηζκφ ηνπ παξφληνο. Αληί άιισλ βι.
Bellamy R., Castiliogne D., Building the Union. The Nature of Sovereignty in
the Political Architecture of Europe, Law and Philosophy, 16, 1997, ζει. 421-
445, Burgess M., Federalism and European Union: the building of Europe, 1950-
2000, London, Routlegde, 2000, Pinder J., The Building of the European Union,
third edition, Oxford University Press, 1998, Egan M., Constructing a European
Market, Oxford University Press, 2001, McKay D., Designing Europe,
Comparative Lessons from the Federal Experience, Oxford University Press,
2001.

120
θπξηαξρίαο207. Σν κεγαιεπήβνιν ζρέδην ηεο εγθαζίδξπζεο ηεο Δληαίαο
Δζσηεξηθήο Αγνξάο208 επέβαιε ηελ θαηάξγεζε ησλ «εζσηεξηθψλ ζπλφξσλ»
αλάκεζα ζηα θξάηε κέιε ηεο Έλσζεο, ελψ ν ηξίηνο ππιψλαο ηεο ΢πλζήθεο γηα
ηελ Δπξσπατθή Έλσζε ζηφρεπε ζηε δηεπθφιπλζε ηεο ειεπζεξίαο ηεο

207
Γηα ηελ έλλνηα ηεο θπξηαξρίαο βι. Carré de Malberg R., Contribution a la
théorie générale de l‟Etat, 1920, reimpr. CNRS, 1962, t I, 79 επ., κε αλάπηπμε ησλ
δηαθφξσλ ζέζεσλ ηεο ζεσξίαο, Duguit M., Manuel de droit constitutionnel, 1er
ed no 28, Hauriou M., La souveraineté nationale, Paris 1912. Γηα ηε ζρέζε ηεο
θπξηαξρίαο κε ηελ Δπξσπατθή Οινθιήξσζε βι. αληί άιισλ ηελ απφθαζε 97-394
DC du 31 decembre 1997 ηνπ γαιιηθνχ Conseil Constitutionnel θαη Troper M.,
En guise d‟introduction la théorie constitutionnelle et le droit constitutionnel
positif, Cahiers du Conseil Constitutionnel no. 9, Souveraineté de l‟Etat et
hiérarchie des normes dans la jurisprudence constitutionnelle, Ρακνλέ Η.,
Γεσπνιηηηθή ηνπ Υάνπο, Πφιηο, 1998, ζει. 26 επ, Vedel G., Shengen et
Maastricht (a propos de la decision no 91-294 DC du Conseil constitutionnel du
25 juillet 1991, RFD adm 8 (2) 1992, ζει. 173 επ, De Burca G., Scott J. (ed)
Constitutional Change in the EU, From Uniformity to Flexibility ? Hart
Publishing, 2000 φπνπ κεηαμχ άιισλ θαη Walker N., Flexibility within a
Metaconstitutional Frame: Reflections on the Future of Legal Authority in
Europe, ζ .9 επ., Snyder Fr., Soft Law and Institutional Practice in the European
Community, in S. Martin (ed), The construction of Europe: Essays in Honor of
Emile Noël, Kluwer, 1994, Teubner G., Global Bukowina: Legal Pluralism in the
World Society, in G. Teubner (ed), Global Law Without a State, Aldershot,
Dartmouth, 1997, ζει. 3-30, Βεληδέινπ Δ., Ζ ζρέζε ηεο ειιεληθήο κε ηελ
θνηλνηηθή έλλνκε ηάμε θαη ην δηεζλέο δίθαην σο αληηθείκελν ηεο αλαζεψξεζεο
ηνπ ΢πληάγκαηνο, Σν΢ 2000, ζει.493 επ.,φπνπ θαη αλαιπηηθή βηβιηνγξαθία θαη
παξαπνκπέο, Γαγηόγινπ Π., Πεξί θπξηαξρίαο, Αλη. ΢άθθνπιαο 1986, Mαπξηά
Κ., ΢πληαγκαηηθφ Γίθαην Η, Αλη. ΢άθθνπιαο 2000, ζει. 61 επ., ΢θαλδάκε Ν., Σν
θξάηνο ζηελ Δπξσπατθή Κνηλφηεηα, Η., Αλη. ΢άθθνπιαο, 1986, κε αλαιπηηθή
βηβιηνγξαθία, Ζιηνπνύινπ – ΢ηξάγγα Σδ., Διιεληθφ ΢πληαγκαηηθφ Γίθαην θαη
Δπξσπατθή Δλνπνίεζε, Αλη. ΢άθθνπιαο, 1996, κε αλαιπηηθή βηβιηνγξαθία,
Σζηληζηδέιε Μ., Quo Vadis Europa? ΢χγρξνλεο αθαδεκατθέο θαη επηζηεκνληθέο
εθδφζεηο, Αζήλα 2001, ζει. 70 επ. κε αλαιπηηθή βηβιηνγξαθία.
208
Αληί πνιιψλ γηα ην δήηεκα βι. Mattera A., Ζ εληαία επξσπατθή αγνξά- Οη
θαλφλεο θαη ε ιεηηνπξγία ηεο, Αλη. ΢άθθνπιαο 1992, φπνπ θαη αλαιπηηθή
βηβιηνγξαθία. Βι. αθφκε ηα έγγξαθα ηεο Δπηηξνπήο Commission des
Communautésés Européennes, L‟achèvement du marché intérieur. Livre blanc de
la Commission a l‟intention de Conseil Européen, Bruxelles COM (870), 310 def.
14/6/1985, Commission des Communautés Européennes, Un grand marché dans
frontières, Documentation Européenne, 3/1988, Bruxelles, Commission des
Communautés Européennes, Réussir l‟Acte Unique européenne. Une nouvelle
frontière pour l‟Europe. Communication de la Commission au Conseil, (COM
(87)100), Μηραιάθε Ν., ΢ηακαηνπνύινπ Α., Ζ ηζηνξία ηεο Δπξσπατθήο
Οηθνλνκηθήο Κνηλφηεηαο, Απφ ηε Ρψκε ζην Μάαζηξηρη, Ζ ζπλζήθε ηνπ
Μάαζηξηρη, Νέα ΢χλνξα Ληβάλεο, 1993.

121
δηαζπλνξηαθήο κεηαθίλεζεο πξνζψπσλ θαη ζηνλ έιεγρν ησλ εμσηεξηθψλ ζπλφξσλ
ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο209.

Ο επξσπατθφο ρψξνο αλαδείρζεθε θαηά ηελ ζπγθεθξηκέλε ηζηνξηθή

εμέιημε ηεο εληαίαο Δπξψπεο, σο ε έλλνηα πνπ ζα ιεηηνπξγνχζε ελνπνηεηηθά,
ρσξίο λα δηαηξεί θαη λα ζίγεη ηελ θξαηηθή θπξηαξρία ή ηηο εζληθέο επαηζζεζίεο.
Δθθξάδεη κηα ππφ δηακφξθσζε πξαγκαηηθφηεηα θαη κηα πνιηηηθή θαη ηζηνξηθή
απφθαζε ελ ηαπηψ210.

Ο επξσπατθφο ρψξνο, φκσο, δελ είλαη αθφκε πιήξσο θαζνξηζκέλνο, νχηε

σο έλλνηα, νχηε σο πξαγκαηηθφηεηα. Γνκείηαη ζηαδηαθά κε πιηθφ ην ρξφλν, ηα
πξφζσπα ηηο ιέμεηο θαη έλα ζχλνιν πξάμεσλ θαη απνθάζεσλ πνπ ηνλ
πξαγκαηψλνπλ ζαλ ηζηνξηθή θαηάθηεζε, ή ζπρλά θαη ηνλ αλαηξνχλ. Ο ξφινο ησλ
ιέμεσλ πεξηνξίδεηαη ζηελ πεξηγξαθή ζηα θείκελα, ζηε λνκνζεζία θαη ηελ
επξσπατθή ξεηνξηθή ησλ νξακάησλ, αιιά θαη ησλ θαηαθηήζεσλ: ΢πληζηά
λνκνζεζία, ζπληζηά δηθαζηηθή απφθαζε, ζπληζηά πνιηηηθή απφθαζε. Οη πξάμεηο,
νη νπνίεο δνκνχλ ηνλ επξσπατθφ ρψξν είλαη πνηθίιεο θαη έρνπλ, είηε ζπκβνιηθφ,
είηε ζεζκηθφ ραξαθηήξα. Καη αλ κελ ε εμσηεξηθή νξηνζέηεζε ηνπ ρψξνπ απηνχ
δελ είλαη δπλαηή ζην κέηξν πνπ ηα ζχλνξα παξακέλνπλ ζχλνξα θξαηψλ, ελψ ε
Δπξψπε δηακνξθψλεη κηα αληίιεςε γηα ηα ζχλνξα ηνπ επξσπατθνχ ρψξνπ
αξθνχληνο δηάθνξε απφ απηή ησλ ζπλφξσλ ησλ θξαηψλ, εθηθηή θαη ζε εμέιημε
είλαη ε εζσηεξηθή πξαγκάησζε ηνπ επξσπατθνχ ρψξνπ. Ζ εληαία εζσηεξηθή
αγνξά δίδεη ηνλ θακβά ζηνλ νπνίν πιέθνληαη νη πνηθίιεο πνιηηηθέο, ελψ ηα
δηεπξσπατθά δίθηπα ραξάδνπλ ηα εδάθε ησλ θξαηψλ ηεο Δπξψπεο δεκηνπξγψληαο
ηηο αξζξψζεηο ηεο, ηε ξαρνθνθαιηά ηεο211.

209
΢ρεηηθά βι. Bangenan M., Priorité a la suppression des frontières, Revue du
Marché Commun, no 334/1990, Anderson M., Bort E. (επηκει), The Frontiers of
Europe, Pinter 1998, London, Ησαθεηκίδε Π., Ζ έθηαζε θαη ηα ζχλνξα ηνπ
επξσπατθνχ ρψξνπ: λέεο πξαγκαηηθφηεηεο θαη λέεο πξνθιήζεηο, ζε
Αλδξηθνπνύινπ Δ., Καπθαιά Γ., Ο λένο επξσπατθφο ρψξνο, ε δηεχξπλζε θαη ε
γεσγξαθία ηεο επξσπατθήο αλάπηπμεο, Θεκέιην, Βηβιηνζήθε Δπξσπατθψλ
Θεκάησλ, 2000, ζει. 70, Kαξηςηάδε Γ., Ζ έλλνηα ησλ θνηλνηηθψλ ζπλφξσλ ζηελ
θνηλνηηθή λνκνζεζία, Αδεκνζίεπηε κειέηε, Τπνπξγείν Δμσηεξηθψλ 1995, θιπ.
210
Γηα ηελ απηνλνεκαηνδφηεζε ησλ ελλνηψλ απφ ηελ ηζηνξηθή εμέιημε βι. θαη
Σζάηζνπ Γ., Δπίκαρεο έλλνηεο ηεο Δπξσπατθήο Δλσζηαθήο Σάμεο,
Μεζνδνινγηθή ζπκβνιή ζηελ εξκελεία ησλ επξσπατθψλ ελσζηαθψλ ζεζκψλ,
Αλη. Ν. ΢άθθνπιαο 1997.
211
Γηα ηελ ηζηνξηθή δηάζηαζε ηεο ζεκαζίαο ησ δηθηχσλ θαη ηεο θίλεζεο
πξνζψπσλ, πιεζπζκψλ θαη ελ γέλεη ηελ απνδεκία σο ζηνηρείν ηεο ηζηνξηθήο
εμέιημεο βι. ην έξγν ηνπ Aymar Μ. θαη ηδίσο ηηο Απνδεκίεο, ζε Ζ Μεζφγεηνο,
Άλζξσπνη θα πνιηηηζκηθή θιεξνλνκά, Braudel F., Duby G., Δθδφζεηο
Αιεμάλδεηα, 1991, ζει. 113 επ. Σνπ ίδηνπ ζπγγξαθέα θαη ε αλάιπζε ηεο έλλνηαο
ηνπ Υψξνπ ζε ζρέζε κε ηελ Ηζηνξία, ζε Υψξνη, Ζ Μεζφγεηνο, Ο Υψξνο θαη ε
Ηζηνξία, Braudel F., Duby G., Δθδ. Αιεμάλδξεηα, 1990, ζει. 175 επ.

122
 Ο επξσπατθφο ρψξνο είλαη κία έλλνηα ε νπνία δελ νξίδεηαη λνκηθά πξνο ην
παξφλ, νχηε ζπληζηά ην άζξνηζκα ησλ εδαθψλ ησλ ρσξψλ κειψλ 212. Σν άξζξν Β
ησλ θνηλψλ δηαηάμεσλ ηεο ΢πλζήθεο ηνπ Μάαζηξηρη νξίδεη φηη ε Έλσζε έρεη σο
ζηφρν λα πξνσζήζεη ηελ ηζφξξνπε θαη ζηαζεξή νηθνλνκηθή πξφνδν, ηδίσο κε ηε
δεκηνπξγία ελφο ρψξνπ ρσξίο εζσηεξηθά ζχλνξα, κε ηελ ελίζρπζε ηεο
νηθνλνκηθήο θαη θνηλσληθήο ζπλνρήο θαη κε ηελ ίδξπζε κηαο νηθνλνκηθήο θαη
λνκηζκαηηθήο έλσζεο, ε νπνία ζα πεξηιάβεη ελ θαηξψ έλα εληαίν λφκηζκα
ζχκθσλα κε ηηο δηαηάμεηο ηεο ΢πλζήθεο. Αληίζηξνθα, ζηφρνο ηεο Έλσζεο, θαηά
ην ίδην άξζξν, είλαη ε επηβεβαίσζε ηεο ηαπηφηεηάο ηεο ζηε δηεζλή ζθελή, ηδίσο κε
ηελ εθαξκνγή κηαο θνηλήο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο ηεο ελ
θαηξψ δηακφξθσζεο κηαο θνηλήο ακπληηθήο πνιηηηθήο, ε νπνία κπνξεί, ζε
δεδνκέλε ζηηγκή λα νδεγήζεη ζε θνηλή άκπλα213. Καηά ην γξάκκα ηεο ΢πλζήθεο,
επνκέλσο, ν επξσπατθφο ρψξνο, σο ζηφρνο ηεο Έλσζεο, πξνζδηνξίδεηαη αθελφο
κε ηελ εμάιεηςε ησλ εζσηεξηθψλ ζπλφξσλ, αθεηέξνπ κε ηελ νξηνζέηεζε ηεο
πνιηηηθήο πξνο ηνπο κε ππαγφκελνπο ζην ρψξν απηφ, ηελ θνηλή εμσηεξηθή
πνιηηηθή. Γελ είλαη ηφπνο κε ζαθή ζχλνξα θαη φξηα, θαλέλα ηείρνο δελ ρσξίδεη
ηνπο εθηφο απφ ηνπο εληφο πξνο ην παξφλ. Δθφζνλ ε Έλσζε παξακέλεη αλνηθηή
ζηελ είζνδν λέσλ θξαηψλ κειψλ ηα φξηα απηά δελ θαίλνληαη λα επηβεβαηψλνπλ
ηηο ζεσξίεο ηνπ Huntington214 ζηε γεξαηά ήπεηξν ζε ζρέζε κε ηελ επηθείκελε
ζχγθξνπζε πνιηηηζκψλ ηνπιάρηζηνλ ζε επίπεδν ζηφρσλ θαη πνιηηηθήο.

Ο ρψξνο ηεο Δπξψπεο, φκσο, δελ είλαη κφλνλ έλαο ζηφρνο αιιά θαη κία
ηζηνξηθή πξαγκαηηθφηεηα, ε νπνία πξνζδίδεη ηελ ηαπηφηεηα ηεο Δπξψπεο θαη
ζηνλ νπνίν δξνπλ νη πνιίηεο ηεο Έλσζεο215 νη νπνίνη επσθεινχληαη απφ ηε

212
Αληίζεηα απφ ην έδαθνο ηεο θνηλφηεηαο πνπ πξνζδηνξίζζεθε απφ ηηο ηδξπηηθέο
΢πλζήθεο κε αθνξκή ηελ εθαξκνγή ησλ ΢πλζεθψλ θαη ηνπ θνηλνηηθνχ δηθαίνπ σο
άζξνηζκα ησλ εδαθψλ ησλ θξαηψλ κειψλ, ην ΓΔΚ έθξηλε φηη ε Κνηλφηεηα ζα
πξέπεη λα ζεσξεζεί φηη ζπγθξνηεί «εληαίν ηεισλεηαθφ έδαθνο» θαη φρη απιφ
άζξνηζκα ησλ εδαθψλ ησλ θξαηψλ κειψλ πνπ ηελ απαξηίδνπλ ζηελ απφθαζε
16εο Μαξηίνπ 1983, C- 266/81, SIOT
213
Αληί πνιιψλ γηα ην δήηεκα βι. Μαξαβέγηα Ν., Σζηληζηδέιε Μ. (επ),
Δπξσπατθή Οινθιήξσζε, Θεσξία θαη Πνιηηηθή, Θεκέιην β έθδ, 1993,
Σζηληζηδέιε Μ., Quo vadis Europa?, ΢χγρξνλεο Αθαδεκατθέο θαη Δπηζηεκνληθέο
Δθδφζεηο, Αζήλα 2001, κε αλαιπηηθή βηβιηνγξαθία, Παπαθσζηαληίλνπ Α., Σν
«Πνιίηεπκα» ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο, Αλη. ΢άθθνπιαο, 1996, Παπαζηάκθνπ
Γ., Κνηλνηηθφο Οηθνλνκηθφο Υψξνο, Δπξσπατθέο Πνιηηηθέο, 2ε έθδ., Αλη.
΢άθθνπιαο 2000, κε αλαιπηηθή βηβιηνγξαθία.
214
Υάληηγθηνλ ΢., Ζ ζχγθξνπζε ησλ πνιηηηζκψλ θαη ν αλαζρεκαηηζκφο ηεο
παγθφζκηαο ηάμεο, Terzo books, Αζχλα 1998.
215
Βι. άξζξν 129 Β ηεο ΢πλζήθεο γηα ηελ Δπξσπατθή Έλσζε. Έλαλ γεληθφ
πξνβιεκαηηζκφ γηα ην ζέκα βι. θαη ζε Παπαγηάλλε Γ., Ο επξσπατθφο ρψξνο
ειεπζεξίαο, αζθάιεηαο θαη δηθαηνζχλεο, Αλη. Ν. ΢άθθνπιαο 2001, ζει. 81 επ. κε
εθηελή βηβιηνγξαθία.

123
δεκηνπξγία ηνπ. ΢ηνλ εληαίν επξσπατθφ ρψξν θπθινθνξεί θαη δξα ν επξσπαίνο
πνιίηεο. Ζ ηδηφηεηα απηή ζπληζηά γηα ηηο νληφηεηεο ηνπ εληαίνπ επξσπατθνχ
ρψξνπ ηελ πξσηαξρηθή ηνπο ηαπηφηεηα ε νπνία έρεη σο πξναπαηηνχκελν ηα
δηθαηψκαηα πνπ ηνπ θαηνρπξψλεη ε Έλσζε.

Ζ ηδηφηεηα ηνπ επξσπαίνπ πνιίηε είλαη ζπλεπψο θαη απηή πξνζδηνξηζηηθή

ηνπ εληαίνπ επξσπατθνχ ρψξνπ.

΋πσο πξνθχπηεη απφ ηε λνκνινγία ηνπ Γηθαζηεξίνπ, θαη ζπγθεθξηκέλα

ηελ απφθαζε Heikki Antero Pusa C-224/02 ηεο 29εο Απξηιίνπ 2004 ε ηδηφηεηα
ηνπ πνιίηε ηεο Έλσζεο ηείλεη λα απνηειέζεη ηε ζεκειηψδε ηδηφηεηα ησλ ππεθφσλ
ησλ θξαηψλ κειψλ, ε νπνία εμαζθαιίδεη ηελ ίδηα λνκηθή κεηαρείξηζε ζε φζνπο εμ
απηψλ βξίζθνληαη ζηελ ίδηα θαηάζηαζε, αλεμάξηεηα απφ ηελ ηζαγέλεηά ηνπο θαη
ππφ ηελ επηθχιαμε ησλ ξεηά πξνβιεπνκέλσλ εμαηξέζεσλ216 ΢χκθσλα κε ηελ ίδηα
απφθαζε ζηηο θαηαζηάζεηο πνπ δηέπνληαη απφ ην θνηλνηηθφ δίθαην
πεξηιακβάλνληαη, κεηαμχ άιισλ, απηέο πνπ άπηνληαη ηεο αζθήζεσο ησλ
ζεκειησδψλ ειεπζεξηψλ πνπ εγγπάηαη ε ΢πλζήθε θαη ηεο αζθήζεσο ηεο
ειεπζεξίαο θπθινθνξίαο θαη δηακνλήο ζην έδαθνο ησλ θξαηψλ κειψλ, ηελ νπνία
απνλέκεη ην άξζξν 18 ΔΚ217. Ο επξσπαίνο πνιίηεο είλαη απηφο πνπ ππάγεηαη ζην
θνηλνηηθφ δίθαην θαη ξπζκίδεηαη απφ απηφ. Ο πνιίηεο απηφο δηθαηνχηαη ηζφηηκεο
κεηαρείξηζεο θαη απνιακβάλεη ησλ ζεκειησδψλ ειεπζεξηψλ.

Ζ ίζε κεηαρείξηζε βαζίδεηαη εηδηθά κάιηζηα ζηελ ειεχζεξε θπθινθνξία:

Καηά ην κέηξν πνπ ζε πνιίηε ηεο Δπξσπατθήο Δλψζεσο αλαγλσξίδεηαη εληφο
φισλ ησλ θξαηψλ κειψλ ε ίδηα λνκηθή κεηαρείξηζε κε απηήλ ηεο νπνίαο
ηπγράλνπλ νη επξηζθφκελνη ζηελ ίδηα θαηάζηαζε ππήθννη απηψλ ησλ θξαηψλ, ζα
ήηαλ αζπκβίβαζην κε ην δηθαίσκα ηεο ειεχζεξεο θπθινθνξίαο λα είλαη δπλαηφλ
λα ππνζηεί ν πνιίηεο απηφο εληφο ηνπ θξάηνπο κέινπο ηνπ νπνίνπ είλαη ππήθννο
ιηγφηεξν επκελή κεηαρείξηζε απφ απηή ηεο νπνίαο ζα εηχγραλε αλ δελ είρε θάλεη
ρξήζε ησλ δηεπθνιχλζεσλ πνπ παξέρεη ε ΢πλζήθε ζηνλ ηνκέα ηεο ειεχζεξεο
θπθινθνξίαο.
Αλ έλα πξφζεκν ζπλεπψο είλαη απηνλφεηε γηα ηνλ εληαίνπ επξσπατθφ
ρψξν απηφ είλαη φηη ζπληζηά ηνλ ηφπν ηνπ επξσπαίνπ πνιίηε. Ζ ηδηάδνπζα απηή
νληφηεηα εδξάδεηαη ζε έλαλ ηφπν κε λνκηθέο θαη ηζηνξηθέο αλαθνξέο.

216
Απνθάζεηο ηεο 2αο Οθησβξίνπ 2003, C-148/02, García Avello (΢πιινγή
2003, ζει. I-11613, ζθέςεηο 22 θαη 23), Grzelczyk, ζθέςε 3, D‟Hoop, ζθέςε 28,
Collins, ζθέςε 61, θαη Bidar, ζθέςε 31 βι. αθφκε κεηαμχ άιισλ, ηηο απνθάζεηο
ηεο 20ήο ΢επηεκβξίνπ 2001, C-184/99, Grzelczyk, ΢πιινγή 2001, ζει. I-6193,
ζθέςε 31· ηεο 11εο Ηνπιίνπ 2002, C- 224/98, D‟Hoop, ΢πιινγή 2002, ζει.
I-6191, ζθέςε 28, θαη ηεο 2αο Οθησβξίνπ 2003, C-148/02, Garcia Avello,
΢πιινγή 2003, ζει. Η-11613, ζθέςεηο 22 θαη 23 . Βι. Καη ηελ απφθαζε ηνπ
δηθαζηεξίνπ ηεο 17εο ΢επηεκβξίνπ 2002 ζηελ ππφζεζε C-413/99, Baumbast ,R
θαη Secretary of State for the Home Department,
217
βι. κεηαμχ άιισλ, πξναλαθεξζείζεο απνθάζεηο Grzelczyk, ζθέςε 33·
D‟Hoop, ζθέςε 29, θαη Garcia Avello, ζθέςε 24.

124
 Ζ Γλψζε απνηειεί ηφζν ππνδνκή ηνπ εληαίνπ επξσπατθνχ ρψξνπ φζν θαη
ζηνηρείν ηεο επξσπατθήο ηζαγέλεηαο. Λεηηνπξγεί σο εθ ηνχηνπ δηηηά.

Ο εληαίνο επξσπατθόο Υώξνο ηεο Δθπαίδεπζεο θαη ηεο Γλώζεο

Ζ Γηαθήξπμε ηεο ΢νξβφλλεο ηεο 25εο Μαΐνπ 1998, ε νπνία δηέπεηαη απφ
ηηο αξρέο γηα ηηο νπνίεο έγηλε ιφγνο πην πάλσ, ηφληζε ηδηαίηεξα ηνλ θεληξηθφ ξφιν
ησλ παλεπηζηεκίσλ ζηελ αλάπηπμε ηεο κνξθσηηθήο δηάζηαζεο ηεο Δπξψπεο. Καη
έδσζε έκθαζε ζηε δεκηνπξγία ηνπ Δπξσπατθνχ Υψξνπ Αλψηαηεο Δθπαίδεπζεο,
πνπ ζα απνηειέζεη ην θιεηδί γηα ηελ πξνψζεζε ηεο θηλεηηθφηεηαο θαη ηεο
απαζρνιεζηκφηεηαο ησλ Δπξσπαίσλ πνιηηψλ, αιιά θαη γηα ηελ ζπλνιηθή
αλάπηπμε ηεο Δπξσπατθήο Ζπείξνπ. Σα Δπξσπατθά ηδξχκαηα αλψηαηεο
εθπαίδεπζεο έρνπλ απνδερζεί ηελ πξφθιεζε θαη έρνπλ ήδε αλαιάβεη έλα θχξην
ξφιν ζηελ νηθνδφκεζε ηνπ Δπξσπατθνχ Υψξνπ Αλψηαηεο Δθπαίδεπζεο, θάηη
πνπ έξρεηαη σο επαθφινπζν θαη ησλ ζεκειησδψλ αξρψλ πνπ απνηππψζεθαλ ζηελ
Magna Charta Universitatum ηεο Μπνιφληα ην 1988.

Οη ζρεηηθέο αλαθνξέο, ζα πξέπεη λα ζεκεησζεί δελ έρνπλ ζεκαζία

κνλνζήκαληε. Σν γεγνλφο φηη ζηνλ επξσπατθφ ρψξν πξνζδφζεθε εθπαηδεπηηθή
δηάζηαζε θαη ζπλδέζεθε κε ηελ θαηάθηεζε ηεο γλψζεο αλαδεηθλχεη ηα δνκηθά
ηνπ πιηθά φπσο απηά πξνζδηνξίζζεθαλ ην 1998 κε ζαθήλεηα. Ο επξσπατθφο
ρψξνο εθηφο απφ ρψξνο νηθνλνκηθήο δξάζεο, ζα είλαη θαη ρψξνο αζθάιεηαο,
δηθαηνζχλεο, αιιά θαη παηδείαο. Θα είλαη ρψξνο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο.

΢ηηο ππνδνκέο ηεο Δπξψπεο εθηφο απφ ηα δηεπξσπατθά δίθηπα έξρεηαη λα

πξνζηεζεί ην παλεπηζηήκην θαη ε αλαδήηεζεο ηεο Γλψζεο.

Ο επξσπαίνο πνιίηεο, ε παηδεία θαη ε Δπξώπε ηεο Γλώζεο

Ζ επξσπατθή παηδεία θαη ε Δπξψπε ηεο Γλψζεο απνηεινχλ αληηθείκελν

ελδηαθέξνληνο ηνπ ζπλφινπ ησλ θνηλνηηθψλ εηέξσλ θαη ηεο ίδηαο ηεο Έλσζεο.
Απαηηείηαη φκσο ζαθψο λα πξνζδηνξηζζεί ην εχξνο ηνπο θαη ε ίδηα ηνπο ε
ππφζηαζε.

Σνχην ζα πξνθχςεη, εθφζνλ πξνθχςεη, ζηαδηαθά, θαη ζα αλαπηπρζεί

παξάιιεια κε ηελ δεκηνπξγία ηεο θνηλνηηθήο ηαπηφηεηαο218.

218
Bekemans L., Le traité de Maastricht et l‟éducation, la formation
professionnelle et la culture, 1993/2, Revue de Marché Unique Européen 99,
Karydis G., Le Juge communautaire et la préservation de l‟identité culturelle
nationale , 1994/4, Revue Trimestrielle de Droit Européen 551, Ross Μ., Cultural
Protection: a Matter of Union Citizenship or Human Rights? ζε N. Neuwahl θαη
A. Rosas (επηκ.) The European Union and Human Rights, Martinus Nijhoff, 1995,
ζει. 235, ΢ηάγθνπ Π., Ζ ειεχζεξε θπθινθνξία ησλ θαιιηηερληθψλ αγαζψλ ζηελ
θνηλφηεηα θαη ε πνιηηηζηηθή δηάζηαζε ηεο επξσπατθήο ελνπνίεζεο, ΔΔΔπξΓ
1986, ζει 694.

125
 Κάηη ηέηνην βέβαηα δελ κνηάδεη λα είλαη ηφζν απιφ αθνχ ε εθπαίδεπζε
απνηειεί αληηθείκελν έληνλνπ ελδηαθέξνληνο ησλ θξαηψλ – κειψλ θαη ζπρλά
κάιηζηα ην εληάζζνπλ ζηα ζπληαγκαηηθά ηνπο θείκελα.

΢ηελ πξάμε κε αθνξκή ηελ Δπξψπε ηεο Γλψζεο αληηπαξαηίζεηαη ε

επξσπατθή ηαπηφηεηα κε ηελ εζληθή ηαπηφηεηα ησλ θξαηψλ κειψλ πνπ κέζσ ηεο
παηδείαο επηζπκνχλ λα δηαηεξήζνπλ ηα εζληθά ηνπο θεθηεκέλα. Κεθηεκέλα πνπ
αλάγνληαη κάιηζηα ζε ζπληαγκαηηθφ επίπεδν. Μπνξεί θαλείο ζήκεξα λα κηιά γηα
έλα ζπληαγκαηηθφ θνηλφ ηφπν ζηελ Δπξψπε ζε ζρέζε κε ην δήηεκα ηεο παηδείαο,
έλαλ θνηλφ ζεκείν αλαθνξάο πνπ δελ είλαη δπλαηφ λα αγλνήζεη ε Δπξσπατθή
Έλσζε.

Ζ νηθνδφκεζε ηνπ εληαίνπ επξσπατθνχ ρψξνπ παηδείαο θαη γλψζεο

ζηνρεχεη ζηελ δεκηνπξγία ηνπ επξσπαίνπ πνιίηε, ηνπ πνιεκηζηή δειαδή ζηνλ
δηεζλή πφιεκν ηεο γλψζεο. Απηή ε λέα παγθφζκηα ζηαπξνθνξία πνπ
επαγγειίδεηαη ε Έλσζε είλαη ηφζν θηιφδνμε φζν θαη κάηαηε. Γηφηη ηελ
αληηζηξαηεχεηαη ν ρξφλνο. Ο ρξφλνο πνπ ζα απαηηεζεί γηα ηελ δεκηνπξγία ηεο
επξσπατθήο ηαπηφηεηαο ζα έρεη καηαηψζεη ην ζηφρν ησλ λεσηεξηθψλ ηεο
ζηαπξνθνξηψλ. Ίζσο απφ ηελ άπνςε απηή, ε Δπξψπε λα κπνξνχζε λα κηκεζεί
απνηειεζκαηηθά ην παξάδεηγκα ησλ ΖΠΑ θαη ηνπ ηξφπνπ κε ηνλ νπνίν
εμνπιίζζεθαλ δηαλνεηηθά.

΋πσο φκσο θαη αλ εμειηρζεί ε επίπνλε δηαδηθαζία ηεο ζπγθξφηεζεο ηεο

θαηλνηφκνπ ηαπηφηεηαο ηεο Δπξψπεο δελ είλαη δπλαηφ λα παξαγλσξηζζεί ε βάζε
ζηελ νπνία ζηεξίρζεθε ε δηαλνεηηθή ηεο εμέιημε θαη απηή είλαη ε ακθηζβήηεζε.

126
 Μέξνο Β

Ζ ακθηζβήηεζε ηνπ Δληαίνπ Δπξσπατθνύ Υώξνπ Παηδείαο θαη

Γλώζεο

127
 Ζ επξσπατθή παηδεία θαη γλώζε ππό ακθηζβήηεζε

Ζ θαηάθηεζε ηεο επξσπατθήο ηαπηφηεηαο, εθφζνλ ππάξμεη, είλαη δήηεκα

νπζηαζηηθνχ πξνζδηνξηζκνχ γηα ηελ πξφνδν ηεο Έλσζεο. Με ή ρσξίο απηήλ ε
Έλσζε ζα ιάβεη δηαθνξεηηθή κνξθή θαη ε εμέιημή ηεο ζα πξνζδηνξηζηεί
θαζνξηζηηθά.

Ζ επξσπατθή ηαπηφηεηα, απαηηεί κηα δηαδηθαζία ε νπνία πεξλά κέζα απφ

ηελ εθπαίδεπζε θαη ηελ θαηνρχξσζε δηθαησκάησλ ησλ επξσπαίσλ πνιηηψλ. ΢ηνλ
ηνκέα απηφ φκσο ηα θξάηε κέιε έρνπλ πξψηα ην ιφγν. Καη δηαηεξνχλ σο ζηνηρείν
ηεο εζληθήο ηνπο ππφζηαζεο ηελ παηδεία θαη ηνλ εζληθφ ηεο ραξαθηήξα. Με ηνλ
ηξφπν απηφ δηεθδηθνχλ πξνο ην παξφλ ην δηθαίσκά ηνπο ζηελ κε αιινηξίσζε ηεο
ηαπηφηεηάο ηνπο.

Σα θξάηε κέιε δελ θαίλνληαη εληειψο πξφζπκα λα πξνζρσξήζνπλ ζηελ

θνηλή αληηκεηψπηζε ηεο παηδείαο, δελ θαηαθάζθνπλ ζηελ ελδερφκελε πηνζέηεζε
κηαο θνηλήο ηαπηφηεηαο. Ο θφβνο ηεο αιινηξίσζεο θαξαδνθεί θαη αληηζηάζεηο
δεκηνπξγνχληαη. Ζ εζληθή ηαπηφηεηα δηεθδηθεί ηα θεθηεκέλα ηεο θαη ελίνηε
αληηκεησπίδεη κε επηθχιαμε ηελ πνιππνιηηηζκηθφηεηα θαη ηνπο ηαγνχο ηεο. Σφζν
ζε επίπεδν θεηκέλσλ φζν θαη ζε επίπεδν πνιηηηθψλ νη αληηζηάζεηο απηέο είλαη
ιηγφηεξν ή πεξηζζφηεξν εκθαλείο.

Γεκηνπξγείηαη παξάιιεια έλαο έληνλνο πξνβιεκαηηζκφο γηα ην θαηά

πφζνλ είλαη δπλαηή ε εθ παξαιιήινπ ζπλχπαξμε ηεο εζληθήο θαη ηεο επξσπατθήο
ηαπηφηεηαο. Σν ακεξηθαληθφ πξφηππν πνπ αληηκάρεηαη ε Δπξψπε δελ αξθεί γηα λα
πείζεη φηη είλαη δπλαηή κηα αλάινγε νληφηεηα. Καη ν ιφγνο δελ είλαη κφλνλ ε
πνιπγισζζία. Σνπο ιφγνπο νθείιεη λα ηνπο αλαδεηήζεη θαλείο ζηελ ηζηνξία.

Σα εζληθά θξάηε ηεο Δπξψπεο απνηχπσζαλ ζε ζπληαγκαηηθφ επίπεδν ηηο

ζέζεηο ηνπο γηα ηελ παηδεία. Οη ζέζεηο απηέο δελ έρνπλ κεηαβιεζεί θαηά ηε
δηάξθεηα ησλ εμειίμεσλ πνπ θαιπάδνπλ ζε επξσπατθφ επίπεδν. Θα
πξνρσξήζνπκε ζε κηα ζχληνκε δηαπίζησζε ηνπ πεξηερνκέλνπ ηνπ θνηλνχ απηνχ
ζπληαγκαηηθνχ ηφπνπ, ν νπνίνο ζπλεηέιεζε ζηελ δηαπίζησζε ησλ εζληθψλ
ηαπηνηήησλ ησλ θξαηψλ κειψλ, ψζηε λα αλαδεηρζεί ε ζπκβαηφηεηα ηεο Δπξψπεο
ηεο Γλψζεο κε ηα ΢πληαγκαηηθά θείκελα ησλ ρσξψλ κειψλ.

Σν παλεπηζηήκην ζηα θξάηε κέιε σο ρψξνο Γλψζεο θαη αλάπηπμεο

δηαλννπκέλσλ είηε ζην πιαίζην ησλ ζπληαγκαηηθψλ θεηκέλσλ, είηε ζην πιαίζην
ηεο λνκνζεζίαο ησλ θξαηψλ κειψλ δηαηεξεί ην ραξαθηήξα ηνπ πνπ δελ είλαη φπσο
ζα δηαπηζησζεί ζηε ζπλέρεηα εληαίνο γηα ηα θξάηε κέιε.

128
 ΢ηε ζπλέρεηα ζα εμεηάζνπκε ηελ ηδηφκνξθε πεξίπησζε ηνπ ειιεληθνχ
΢πληάγκαηνο ην νπνίν ξεηά απαγνξεχεη ηελ ίδξπζε ηδησηηθψλ παλεπηζηεκίσλ θαη
επηθπιάζζεη ζην θξάηνο ηνλ έιεγρν ηνπ θχξνπο ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ. Μηα
πνιπεηήο ακθηζβήηεζε ζην ζπγθεθξηκέλν ηνκέα αξθεί γηα λα αλαδείμεη ην δηφινπ
απηνλφεην ηνπ εγρεηξήκαηνο ηεο δεκηνπξγίαο κηαο θνηλήο πξνέιεπζεο ησλ ηίηισλ
ζπνπδψλ. Ζ πεξίπησζε απηή αλαδεηθλχεη ην βαζκφ αληίζηαζεο ελφο θξάηνπο
κέινπο ζηελ κεηαθνξά ηεο αξκνδηφηεηαο γηα ηελ απνλνκή θαη ηελ αλαγλψξηζε
ησλ ηίηισλ ζε θάπνην θέληξν εθηφο ηεο ρψξαο. Μέζα απφ ηε λνκηθή ζπγθπξία ε
ηζηνξηθή ηδηνκνξθία ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ θξάηνπο επηηξέπεη έλαλ πξνβιεκαηηζκφ
σο πξνο ην βαζκφ εθηθηφηεηαο ηεο Δπξψπεο ηεο Γλψζεο ππφ ηηο παξνχζεο
ζπγθπξίεο.

129
 Ζ ζπληαγκαηηθή ξύζκηζε γηα ηελ παηδεία ζηα θξάηε κέιε ηεο ΔΔ

Ζ παηδεία εκθαλίδεηαη ζπρλφηαηα ζηα ζπληαγκαηηθά θείκελα ησλ ρσξψλ

ηεο Δπξψπεο θαη ηδίσο ησλ ρσξψλ κειψλ ηεο ΔΔ. Άιινηε κε αλαιπηηθέο
αλαθνξέο, άιινηε νιηγφινγε, ε κλεία ζηελ εθπαίδεπζε απνηειεί αληηθείκελν ησλ
πιένλ πξφζθαησλ ζπληαγκαηηθψλ θαηαθηήζεσλ θαη ζπρλά ζπλδέεηαη κε ην
αίηεκα γηα ηαπηφηεηα ηνπ πνιίηε, εζληθή ή ζξεζθεπηηθή. Χο ηαπηφηεηα θπζηθά
ζεσξείηαη θαη ε νπδεηεξφηεηα πνπ θάπνηε θαηνρπξψλεηαη θαη απηή. Ζ ξχζκηζε
ηεο παηδείαο απνηειεί ζε ζπληαγκαηηθφ επίπεδν ηελ ηζηνξηθή πξννπηηθή ησλ
θξαηψλ ζην κέιινλ θαη ηελ επέλδπζε ζηε λέα γεληά. Ζ δηα βίνπ εθπαίδεπζε νπφηε
ε παηδεία απνηειεί αγαζφ θαη γηα ηνπο κεγαιχηεξνπο απνηειεί πξφζθαην
δεηνχκελν ηεο ΔΔ.

Ζ ζπληαγκαηηθή θαηνρχξσζε ηεο εθπαίδεπζεο ζηνρεχεη ζηελ αξηζηεία

αιιά θαη ζηελ επίηεπμε ελφο βειηησκέλνπ επηπέδνπ κφξθσζεο γηα ηνπο πνιίηεο.
Μία ζχληνκε αλαθνξά ζηα επξσπατθά ζπληάγκαηα απαηηείηαη γηα ηελ θαηαλφεζε
ησλ επξσπατθψλ ζπληαγκαηηθψλ παξαδφζεσλ θαη ηελ αλάδεημε ηεο δηαθνξάο ησλ
θνηλνηηθψλ πξνβιέςεσλ. Ζ ζπγθξηηηθή απηή αλαθνξά παξνπζηάδεη εηδηθφ
ελδηαθέξνλ ελφςεη ησλ θνηλψλ ζπληαγκαηηθψλ παξαδφζεσλ πνπ ζπρλά
επηθαιείηαη ζηε λνκνινγία ηνπ ην ΓΔΚ.

Σα επξσπατθά ΢πληάγκαηα θαη ε αλώηαηε εθπαίδεπζε

Ζ αλαθνξά ζηα ΢πληάγκαηα ησλ ρσξψλ κειψλ ηεο ΔΔ ζηελ εθπαίδεπζε

είλαη ζπλεζέζηαηε θαη ζπρλά αλαιπηηθή219. Παξαηεξνχληαη θνηλά ζεκεία ζηα
ζπληάγκαηα ησλ ρσξψλ κειψλ αιιά θαη θάπνηεο ηδηαηηεξφηεηεο. H ξχζκηζε ηνπ
ειιεληθνχ ΢πληάγκαηνο παξακέλεη πάλησο ηδηαίηεξε γηα ηνπο ιφγνπο πνπ ζα
αλαιπζνχλ πην θάησ.

Θα πξέπεη λα ζεκεησζεί θπζηθά φηη ζην Ζλσκέλν Βαζίιεην αλ θαη δελ

ππάξρνπλ δηαηάμεηο ηππηθνχ ζπληάγκαηνο ηα παλεπηζηήκηα δηέπνληαη απφ ηελ

219
Βι. Αληί πνιιψλ ζε κεηάθξαζε ην Παξάξηεκα 3 ζε Αιηβηδάηνπ Ν., Πέξα απφ
ην 16 ζει. 231 επ. ΢ρεηηθά βι. θαη ΓηΑ 34/2007, ζει. 671 επ.
Βι εμάιινπ ηε ξχζκηζε ηνπ ζνβηεηηθνχ ζπληάγκαηνο ηνπ 1936 ην νπνίν
θαηνρχξσζε ξεηά ην δηθαίσκα ζηελ εθπαίδεπζε ζην άξζξν 121 ζε
http://www.departments.bucknell.edu/russian/const/36cons04.html#chap10
ARTICLE 121. Citizens of the U.S.S.R. have the right to education. This right is
ensured by universal, compulsory elementary education; by education, including
higher education, being free of charge; by the system of state stipends for the
overwhelming majority of students in the universities and colleges; by instruction
in schools being conducted in the native Ianguage, and by the organization in the
factories, state farms, machine and tractor stations and collective farms of free
vocational, technical and agronomic training for the working people.

130
Higher Education Act ηνπ 2004 ελψ ζηε Γαιιία ζπληαγκαηηθή ξχζκηζε ππάξρεη
κφλνλ ζην Πξννίκην ηνπ 1946 παξ. 13 πνπ θαηνρπξψλεη ηε δεκφζηα δσξεάλ θαη
θνζκηθή παηδεία ζε φιεο ηηο βαζκίδεο. ΢χκθσλα κε ηελ πάγηα λνκνινγία ηνπ
γαιιηθνχ ΢πληαγκαηηθνχ δηθαζηεξίνπ αλήθεη ην άξζξν απηφ ζην ιεγφκελν “bloc
de constitutionalite”220.

Σν δηθαίσκα ζηελ εθπαίδεπζε, ε ειεπζεξία ζηελ εθπαίδεπζε θα ε

ηδενινγηθή ηεο νπδεηεξφηεηα, ε ηζφηεηα ησλ καζεηψλ, ε ειεπζεξία ηεο ηδησηηθήο
εθπαίδεπζεο φπσο θαη ε δσξεάλ ππνρξεσηηθή εθπαίδεπζε θαηνρπξψλνληαη γηα ην
ζχλνιν ζρεδφλ ησλ θξαηψλ κειψλ.
Αλαιπηηθφηεξα ε θαηάζηαζε ζηηο ρψξεο κέιε ηεο ΔΔ δηακνξθψλεηαη σο
εμήο:

Σν δηθαίσκα ζηελ εθπαίδεπζε θαη ηζόηεηα ησλ καζεηώλ

΢ηηο πεξηζζφηεξεο ρψξεο – κέιε ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο θαηνρπξψλεηαη

ξεηά απφ ηα ζπληάγκαηά ηνπο ην δηθαίσκα ζηελ εθπαίδεπζε 221. Παξάιιεια
θαηνρπξψλεηαη ζπλήζσο θαη ε ηζφηεηα ησλ καζεηψλ θαζψο θαη ζε νξηζκέλεο
πεξηπηψζεηο ην δηθαίσκα ζηε δηδαζθαιία.

Σν βειγηθφ ζχληαγκα θάλεη ξεηή αλαθνξά ζην άξζ. 24 παξ. 3 ζην

δηθαίσκα ζηελ εθπαίδεπζε κε ζεβαζκφ ησλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ θαη
ειεπζεξηψλ. Ρεηά θαηνρπξψλεη θαη ηελ ηζφηεηα ησλ καζεηψλ ζηελ παξ. 4 ηνπ
βειγηθνχ ζπληάγκαηνο Σν δηθαίσκα ζηελ εθπαίδεπζε θαηνρπξψλεη θαη ην άξζ. 53
ηνπ βνπιγαξηθνχ ΢πληάγκαηνο, θαη ην άξζξν 20 ηνπ θππξηαθνχ.

Οξηζκέλα ζπληάγκαηα θάλνπλ ξεηή αλαθνξά ζην δηθαίσκα πξφζβαζεο

ζηελ αλψηαηε (αλψηεξε) εθπαίδεπζε φπσο απηφ ηεο ΢νπεδίαο ή ηεο Ληζνπαλίαο.
΢πλήζσο πάλησο ην δηθαίσκα ζηελ εθπαίδεπζε θαιχπηεη ηελ ππνρξεσηηθή
εθπαίδεπζε.

Σν δηθαίσκα ζηελ παξνρή εθπαίδεπζεο/ δηδαζθαιία

Ηθαλφο αξηζκφο επξσπατθψλ ζπληαγκάησλ θαηνρπξψλεη θαη ην δηθαίσκα

ζηελ παξνρή εθπαίδεπζεο, ζην δηθαίσκα δηδαζθαιίαο.222. Ζ Ρνπκαλία, ε

220
Γηα ην δήηεκα απηφ βι. πην πάλσ θαζψο θαη γηα ηε ζρεηηθή λνκνινγία ηνπ
Γαιιηθνχ ΢πλη;γκαηηθνχ δηθαζηεξίνπ.
221
Κχπξνπ 20.1, Σζέρηθε δεκνθξαηία 33. (2)

Άξζ. 76. δαληθνχ ζπληάγκαηνο, Άξζξν 37 ηεο Δζζνλίαο, Φηλιαλδία άξζ. 16.1. κε
αλαθνξά ζηελ ηζφηεηα επθαηξηψλ, Ηηαιία 34.1 , Λεηηνλία 112.
Ληζνπαλία 41 (3), Πνισλία 70 Πνξηνγαιία 43θαη 73, ΢ινβαθία 42 (2) , ΢ινβελία
57, ΢νπεδία άξ. 21, Ηζπαλία άξζ. 27 .
222
Ρνπκαλία 32(1) , Οιιαλδία άξζ. 23, ΢ινβαθί α 42.3, ΢νπεδία άξζ. 21

131
Οιιαλδία, ε ΢ινβαθία, ε Ηζπαλία θαη ε ΢νπεδία θαηνρπξψλνπλ εηδηθά ην
δηθαίσκα απηφ είηε ζε ζρέζε κε ην δηθαίσκα ίδξπζεο ζρνιείσλ ή εθπαηδεπηηθψλ
ηδξπκάησλ είηε απηνηειψο. Σν δηθαίσκα απηφ απνηειεί έθθξαζε ηεο ειεπζεξίαο
δηάδνζεο ηδεψλ θαη αληηιήςεσλ θαη ζπλδέεηαη ζπρλά κε ηελ ειεπζεξία
δηδαζθαιίαο ζε ηδησηηθά ζρνιεία ή άιινπο εθπαηδεπηηθνχο θνξείο. Σν δηθαίσκα
απηφ απνηειεί αζηηθή θαηάθηεζε θαη δελ είλαη δηφινπ απηνλφεην ζε κηα Δπξψπε
πνπ παξαδνζηαθά ηελ εθπαίδεπζε ήιεγρε είηε ε Δθθιεζία είηε αξγφηεξα ην
θξάηνο.

Ζ ειεπζεξία ηδησηηθήο εθπαίδεπζεο

Σν Γεξκαληθφ θαη ην Ηηαιηθφ ΢χληαγκα θάλνπλ ξεηή αλαθνξά ζην

δηθαίσκα ίδξπζεο ηδησηηθψλ ζρνιείσλ. Σν δηθαίσκα απηφ ζα πξέπεη λα ζπλδεζεί
άκεζα κε απηφ ηεο ειεπζεξίαο δηδαζθαιίαο223.

Ζ ειεπζεξία ηεο εθπαίδεπζεο θαη νπδεηεξόηεηα

Ζ ειεπζεξία ζηελ εθπαίδεπζε θαζψο θαη ε νπδεηεξφηεηα είλαη αξρέο πνπ

θαζηεξψλνληαη ζπρλά.

Δίλαη ραξαθηεξηζηηθή ε αλαθνξά ηνπ Βειγηθνχ ΢πληάγκαηνο ζην άξζξν 24

γηα ηελ θαηνρχξσζε νπδέηεξεο εθπαίδεπζεο ε νπνία αθνξά ηδίσο ζηηο
θηινζνθηθέο, ηδενινγηθέο θαη ζξεζθεπηηθέο πεπνηζήζεηο ησλ γνλέσλ θαη ησλ
καζεηψλ. ΢πρλά θαηνρπξψλεηαη ν ζεβαζκφο ζηηο πεπνηζήζεηο ησλ γνλέσλ θαη ηεο
νηθνγέλεηαο θαη ην δηθαίσκά ηνπο λα απνθαζίδνπλ ηδίσο γηα ηε ζξεζθεπηηθή
εθπαίδεπζε ησλ παηδηψλ224. Σελ νπδεηεξφηεηα ζηελ εθπαίδεπζε θαηνρπξψλεη θαη
ην άξζξν 43 ηνπ Πνξηνγαιηθνχ ΢πληάγκαηνο κε αλαθνξά ζηα ζρνιηθά
πξνγξάκκαηα225.

Σν άξζ. 32 ηνπ ξνπκαληθνχ ΢πληάγκαηνο θάλεη ξεηή αλαθνξά ζηελ

νπδεηεξφηεηα θαη ηελ αλεθηηθφηεηα θαζψο θαη ζην ζεβαζκφ ηεο γισζζηθήο
πνιπκνξθίαο ησλ εζληθψλ κεηνλνηήησλ.

΢ην ζεκείν απηφ ζα πξέπεη λα ηνληζζεί ε ηδηαηηεξφηεηα ηνπ ειιεληθνχ

ζπληάγκαηνο πνπ φπσο ζα δηαπηζηψζνπκε πην θάησ έρεη έληνλν ηδενινγηθφ
πξνζαλαηνιηζκφ.

Ζ δσξεάλ παηδεία

223
Γεξκαληθφ άξζ. 7.4., Ηηαιία άξζ. 33.4 θαη 5.
224
Ληζνπαλία 40 .1 , Γεξκαλία άξζ. 7.1, Ηζπαλία 27, 3
225
Πνξηνγαιία 43.2.

132
 Ζ δσξεάλ εθπαίδεπζε θαηνρπξψλεηαη ζηα πεξηζζφηεξα επξσπατθά
ζπληάγκαηα γηα ηελ ππνρξεσηηθή εθπαίδεπζε226. Με εμαίξεζε απηή ηεο
΢νπεδίαο227 φπνπ ην ΢χληαγκα θάλεη ξεηή αλαθνξά ζηελ ππνρξέσζε ηνπ θξάηνπο
λα παξέρεη θαη αλψηεξε εθπαίδεπζε αλ θαη ρσξία αλαθνξά ζην δσξεάλ
ραξαθηήξα ηεο φπσο γίλεηαη γηα ηε βαζηθή εθπαίδεπζε νη ινηπέο ρψξεο κέιε δελ
θάλνπλ αλαθνξά ζε δσξεάλ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε.

Ζ ππνρξεσηηθή βαζηθή εθπαίδεπζε

Ζ βαζηθή εθπαίδεπζε είλαη ζηα πεξηζζφηεξα επξσπατθά ζπληάγκαηα

ππνρξεσηηθή (θαη δσξεάλ)228. Ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ έρεη ε αλαθνξά ζην πνισληθφ
΢χληαγκα γηα ππνρξεσηηθή εθπαίδεπζε κέρξη ην 18ν έηνο.

Ζ απηνλνκία θαη ε απηνδηνίθεζε αλώηαηεο εθπαίδεπζεο

Ηθαλφο αξηζκφο επξσπατθψλ ζπληαγκάησλ θάλεη ξεηή αλαθνξά ζηελ

απηνλνκία ησλ Παλεπηζηεκίσλ θαη ζηελ αθαδεκατθή ειεπζεξία

Ηδηαίηεξεο ζεκαζίαο είλαη ε ξεηή αλαθνξά ζηνλ φξν παλεπηζηήκην

ελαιιαθηηθά κε απηφλ ηεο αλψηεξεο εθπαίδεπζεο (φπνπ λνείηαη ε αλψηαηε) 229ή
ηεο αθαδεκίαο θαηά ηε ξχζκηζε ηνπ ηηαιηθνχ ΢πληάγκαηνο (άξζ. 33.6 ). Σν άξζξν
58 ηνπ ΢πληάγκαηνο ηεο ΢ινβελίαο εμάιινπ πεξηνξίδεη ηελ απηνλνκία ζηα
θξαηηθά παλεπηζηήκηα θαη ζρνιέο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο. Σν άξζξν 76 (2) ηνπ
πνξηνγαιηθνχ ΢πληάγκαηνο θάλεη κηα επξχηεξε αλαθνξά ζην δήηεκα.

Ο θνηλόο ζπληαγκαηηθόο ηόπνο ησλ θξαηώλ – κειώλ

Σν δηθαίσκα ζηελ εθπαίδεπζε θαη ε ειεπζεξία εθπαίδεπζεο απνηεινχλ ηνλ

θνξκφ ηεο ζπληαγκαηηθήο θιεξνλνκηάο ηνπ Γηαθσηηζκνχ γηα ηα θξάηε κέιε. Ζ
ειεπζεξία θαη ε νπδεηεξφηεηα είλαη πην πξφζθαηεο θαηαθηήζεηο πνπ φκσο
ζπλαληηψληαη ζπρλά. Ζ ειεπζεξία ηεο ηδησηηθήο εθπαίδεπζεο παξακέλεη δεδνκέλε

226
Βέιγην 24 § 3. , Βνπιγαξία 53 (3) , Φηλιαλδία άξζξν 16 (1), Ηξιαλδία άξζ.
42.4, Ηηαιία 34. 2, Λεηηνλία112 , Ληζνπαλία άξζ. 41 .2 , Λνπμεκβνχξγνπ 23.1 ,
Πνισλία άζξ. 70 (2) , ΢ινβαθία 42 (2) , Πνξηνγαιία Article 74.2., ΢ινβελία
57.2., Ηζπαλία 27
227
΢νπεδία άξζ. 21
228
Βειγηθφ 24 § 3, Μάιηα άξζ. 10, Πνισλία Article 70.1., ΢ινβαθία 42(1),
Ηζπαλία 27(4)
229
Ηζπαλία 27(10), Βνπιγαξία 53(4) Ηηαιία άξζ. 33, Ληζνπαλία 40 (3) Πνισλία
άξζ. 70 (2) Ρνπκαλία Αξζ 32(6), Πνξηνγαιία, ΢ινβελία 58, Ηζπαλία 27

133
θαη ε απαγφξεπζή ηεο ζπαλίδεη φπσο ζηελ πεξίπησζε ηεο Διιάδαο γηα ηελ
αλψηαηε εθπαίδεπζε πνπ ζα εμεηαζζεί πην θάησ.

Ζ ππνρξεσηηθή θαη δσξεάλ βαζηθή εθπαίδεπζε απνηειεί επξσπατθφ

θεθηεκέλν φπσο θαη ε απηνλνκία θαη ε απηνδηνίθεζε ηεο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο.
Ζ παλεπηζηεκηαθή απηνλνκία ζπλδέεηαη κε ηελ κεζαησληθή παξάδνζε θαη
κνλαδηθφηεηα ηνπ παλεπηζηεκηαθνχ θαηλνκέλνπ πνπ ν ζπληαγκαηηθφο πνιηηηζκφο
δελ κπνξεί λα αγλνήζεη.

Ο εληαίνο επξσπατθφο ρψξνο ηεο εθπαίδεπζεο θαη ηεο γλψζεο δελ θαίλεηαη
λα πξνζθξνχεη ζηνλ θνηλφ απηφ ζπληαγκαηηθφ ηφπν ησλ θξαηψλ κειψλ. Μνηάδεη
πεξηζζφηεξν λα ηνλ εκπλέεη θαη λα πξνζδηνξίδεη ηηο πξνυπνζέζεηο ζηηο νπνίεο ζα
βαζηζζεί ε εδξαίσζή ηνπ.

Οη δηαθνξεηηθέο ζέζεηο ησλ θξαηώλ κειώλ

Παξφηη δηαπηζηψλεηαη ε χπαξμε ελφο εληαίνπ ηφπνπ γηα ηελ παηδεία ζηα
θξάηε κέιε ζην δήηεκα ηεο παηδείαο δηαπηζηψλεηαη θαη κηα έληνλε ηάζε
ακθηζβήηεζεο. Γεδνκέλνπ φηη παξαδνζηαθά ε παηδεία ζπλδέεηαη κε ην ζθιεξφ
ππξήλα ηεο ηδενινγίαο θαη ηεο παξάδνζεο ησλ θξαηψλ δελ δηαπηζηψλεηαη πάληα
ηδηαίηεξε επειημία ζηελ πηνζέηεζε κηαο εληαίαο πνιηηηθήο ελφςεη ηεο Δπξψπεο ηεο
Γλψζεο. Ζ Ηξιαλδία ζην ΢χληαγκά ηεο ξπζκίδεη ηελ εθπαίδεπζε κε ηξφπν πνπ
ζπλδέεηαη άκεζα κε ηελ ηζηνξία ηεο θαη ηεο ηδηνκνξθίεο πνπ απηή γλσξίδεη σο
πξνο ηελ αλάπηπμε ηεο ηαπηφηεηαο ησλ Ηξιαλδψλ εθθξάδνληαο επηθπιαθηηθφηεηα
πξνο ηνπο θξαηηθνχο ζεζκνχο θαη επηθπιάζζνληαο ζηελ νηθνγέλεηα θπξίαξρν
ξφιν ζηελ εθπαίδεπζε. Σν άξζξν 42 ηνπ ηξιαλδηθνχ ΢πληάγκαηνο δίδεη ηνλ
πξσηεχνληα ξφιν ζηελ εθπαίδεπζε ζηελ νηθνγέλεηα ζηελ νπνία επηηξέπεηαη ε
παξνρή εθπαίδεπζεο θαη‟ νίθνλ παξφηη ην θξάηνο νθείιεη λα δηαζθαιίδεη έλα
ειάρηζην ελφο εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο δσξεάλ. Μφλνλ ζε εμαηξεηηθέο
πεξηπηψζεηο ην θξάηνο κπνξεί λα ππνθαηαζηήζεη ηελ νηθνγέλεηα ζηνλ
εθπαηδεπηηθφ ηεο ξφιν230.

230
"42: The State acknowledges that the primary and natural educator of the child
is the Family and guarantees to respect the inalienable right and duty of parents to
provide, according to their means, for the religious and moral, intellectual,
physical and social education of their children.

42.2: Parents shall be free to provide this education in their homes or in private
schools or in schools recognised or established by the State.

The State shall not oblige parents in violation of their conscience and lawful
preference to send their children to schools established by the State, or to any
particular type of school designated by the State.

The State shall, however, as guardian of the common good, require in view of
actual conditions that the children receive a certain minimum education, moral,
intellectual and social.

134
 Ζ πεξίπησζε ηεο Διιάδαο ζέηεη ελαξγψο ην δήηεκα εμαθνξκήο ηνπ
γεγνλφηνο φηη ην ειιεληθφ ζχληαγκα πεξηιακβάλεη εηδηθέο ζπληαγκαηηθέο
δηαηάμεηο γηα ηελ αλψηαηε παηδεία θαη κάιηζηα απαγνξεχεη ξεηψο ηελ ίδξπζε
παλεπηζηεκίσλ απφ ηδηψηεο.

Γηα ηελ εμεχξεζε ησλ νξίσλ ηνπ Δληαίνπ ΢πληαγκαηηθνχ Υψξνπ ηεο
παηδείαο θαη ηεο Γλψζεο απαηηείηαη λα αλαδεηήζεη θαλείο φρη κφλνλ ηα ζεκεία
ζπλαίλεζεο αιιά θαη ηα ζεκεία ηξηβήο. Δίλαη ζεκαληηθφ ζπλεπψο λα δηαπηζηψζεη
θαλείο ην λφεκα ηεο ακθηζβήηεζεο ησλ ηδησηηθψλ παλεπηζηεκίσλ θαη ηεο ζρέζεο
ηνπο κε ηα θξαηηθά ηδίσο κε αθνξκή ηε ζπληαγκαηηθή απαγφξεπζε ίδξπζεο
ηδησηηθψλ παλεπηζηεκίσλ ζηελ Διιάδα. Ζ Διιάδα άιισζηε απεηθνλίδεη κε
ελάξγεηα θαη ζε ζπληαγκαηηθφ επίπεδν κηα ζπδήηεζε ε νπνία ππάξρεη ζην ζχλνιν
ησλ θξαηψλ κειψλ ηεο ΔΔ ζε ζρέζε κε ηνπο ηίηινπο ζπνπδψλ θαη ηελ πξνέιεπζή
ηνπο.

Γηα ην ζθνπφ απηφ ζα εμεηάζνπκε ζηε ζπλέρεηα ηελ αλάπηπμε θξαηηθψλ

θαη κε θξαηηθψλ αλσηάησλ εθπαηδεπηηθψλ ηδξπκάησλ ζηελ Έλσζε θαη ηηο
δηαηάμεηο πνπ ηα δηέπνπλ ζε ζπληαγκαηηθφ επίπεδν.

The State shall provide for free primary education and shall endeavour to
supplement and give reasonable aid to private and corporate educational initiative,
and, when the public good requires it, provide other educational facilities or
institutions with due regard, however, for the rights of parents, especially in the
matter of religious and moral formation.

In exceptional cases, where the parents for physical or moral reasons fail in their
duty towards their children, the State as guardian of the common good, by
appropriate means shall endeavour to supply the place of the parents, but always
with due regard for the natural and imprescriptible rights of the child."

Βι. ΢ε ttp://www.citizensinformation.ie/categories/education/the-irish-education-
system/constitution_and_education

135
 Κξαηηθά ή δεκόζηα θαη ηδησηηθά παλεπηζηήκηα

Γηαπηζηψζεθε φηη ζε θάπνηα ηζηνξηθή ζπγθπξία ην παλεπηζηεκηαθφ

θαηλφκελν ζπλδέζεθε κε ηελ αλάπηπμε εζληθήο ζπλείδεζεο θαη
δεκηνπξγήζεθαλ θξαηηθά παλεπηζηήκηα. Σα θξαηηθά παλεπηζηήκηα δειαδή
ήηαλ εζληθά παλεπηζηήκηα. Σα ηδησηηθά παλεπηζηήκηα αληίζεηα ζηηο απαξρέο
ηνπο είραλ ζξεζθεπηηθή θαη δε παπηθή πξνέιεπζε. Ζ δηάθξηζε απηή
δηαηεξείηαη κέρξη ηηο κέξεο καο πξνζαξκνζκέλε ζηε ζπγθπξία. Σα κελ εζληθά
παλεπηζηήκηα είλαη πιένλ ηα θξαηηθά δεκφζηα παλεπηζηήκηα ηα δε ηδησηηθά
είλαη εθπαηδεπηηθά ηδξχκαηα ηα νπνία δελ αλήθνπλ ζην θξάηνο. Σα ηδησηηθά
παλεπηζηήκηα θπζηθά δελ ηαπηίδνληαη κε ηα παλεπηζηήκηα ηνπ Μεζαίσλα,
αιιά έρνπλ πξνζαξκνζζεί ζηηο ηζηνξηθέο εμειίμεηο θαη πξνζνκνηάδνπλ ηδίσο
ζηα παλεπηζηήκηα ηνπ λένπ θφζκνπ, φπσο δεκηνπξγήζεθαλ ζηηο ΖΠΑ, φπνπ ν
θαζνιηθηζκφο δελ είρε πξσηεχνπζα ζέζε θαη ε πξνέιεπζε ησλ ηίηισλ
ζπνπδψλ απφ ηνλ πάπα δελ ρξεηάζζεθε νχηε λα εδξαησζεί νχηε λα
ακθηζβεηεζεί.

Σα θξαηηθά παλεπηζηήκηα

Κξαηηθά παλεπηζηήκηα231 είλαη ζεζκνί αλψηαηεο εθπαίδεπζεο

ρξεκαηνδνηνχκελνη απφ θξαηηθνχο πφξνπο θαη ιεηηνπξγνχληεο ππφ δεκφζην
έλδπκα. Σν λνκηθφ ηνπο έλδπκα δελ είλαη ην βαζηθφ ηνπο ραξαθηεξηζηηθφ
θαζψο απηφ κπνξεί λα δηαθέξεη απφ ρψξα ζε ρψξα. Σα πεξηζζφηεξα
παλεπηζηήκηα ηεο Απζηξαιίαο, ηνπ Καλαδά, ηεο Γεξκαλίαο, ηεο Μεγάιεο
Βξεηαλίαο θαη γεληθά ηεο Δπξψπεο είλαη θξαηηθά.

Σα ηδησηηθά παλεπηζηήκηα

Σα ηδησηηθά παλεπηζηήκηα232 ππφ ηε ζχγρξνλε κνξθή ηνπο είλαη ζεζκνί

δηαδεδνκέλνη ηδίσο ζηηο ΖΠΑ θαη ηελ Ηαπσλία κε πξπηαλεχνληα ραξαθηήξα
ηελ επηρεηξεκαηηθή ηνπο δνκή θαη ηελ θαηαβνιή δηδάθηξσλ απφ ηνπο
θνηηεηέο. Δίλαη δειαδή θνξείο παξνρήο αθαδεκατθψλ ππεξεζηψλ. Τπάξρνπλ
θάπνηα ζηελ Απζηξαιία. Πνιιά ηδησηηθά παλεπηζηήκηα ηδξχζεθαλ απφ
ηεξαπνζηφινπο ζηελ Κίλα ηα νπνία θαηαξγήζεθαλ ζπλνιηθά ην 1949.
Ηζηνξηθά ηα ζεκαληηθφηεξα παλεπηζηήκηα ησλ ΖΠΑ ήηαλ ηδησηηθά κεηαμχ ησλ
νπνίσλ ζπγθαηαιέγνληαη ην Harvard University, ην Yale University θιπ233. Θα
πξέπεη λα παξαηεξήζεη θαλείο φηη θαη ζηελ πεξίπησζε ησλ ιεγφκελσλ

231
Αλαιπηηθά βι. http://en.wikipedia.org/wiki/Public_university
232
Αλαιπηηθά βι. http://en.wikipedia.org/wiki/Private_university
233
Γηα κηα ζπλνιηθή εηθφλα ησλ παλεπηζηεκίσλ ζηνλ θφζκν βι. ελδεηθηηθά ηελ
αλαιπηηθή ηζηνζειίδα ηνπ παλεπηζηεκίνπ ηεο Bologna
http://www.unibo.it/Portale/Servizi+online/Universita+nel+mondo/Unimondo.ht
m

136
ηδησηηθψλ παλεπηζηεκίσλ ην λνκηθφ ηνπο έλδπκα δελ είλαη ραξαθηεξηζηηθφ
ηνπο. Σνχην κπνξεί λα πνηθίιεη απφ πεξίπησζε ζε πεξίπησζε.

Μηθξφο είλαη ν αξηζκφο ησλ ηδησηηθψλ παλεπηζηεκίσλ ζηηο

πεξηζζφηεξεο επξσπατθέο ρψξεο, νη νπνίεο έρνπλ επηιέμεη λα θπξηαξρεί ζηελ
ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε ην κνληέιν ησλ θξαηηθψλ παλεπηζηεκίσλ κε θξαηηθή
ρξεκαηνδφηεζε234.

Δμαίξεζε ζηνλ θαλφλα πξνθαιείηαη απφ ηελ ιεηηνπξγία ηδησηηθψλ

ζξεζθεπηηθψλ αλψηαησλ ηδξπκάησλ φπσο ην Pontifical Comillas University of
Madrid (1890), ην Καζνιηθφ Ηλζηηηνχην ηνπ Παξηζηνχ235, ην St Patrick's
College, Maynooth πνπ είλαη ην εζληθφ θιεξηθφ ΢εκηλάξην ηεο παξαδνζηαθά
θαζνιηθήο Ηξιαλδίαο πνπ βξίζθεηαη ζην Maynooth ηεο Ηξιαλδίαο. Ηδησηηθφ
είλαη θαη ην παλεπηζηήκην ηεο ΢αιακάλθα ην δεχηεξν αξραηφηεξν
παλεπηζηήκην ηεο Ηζπαλίαο θαη έλα απφ ηα παιαηφηεξα ηεο Δπξψπεο 236, ελψ
ηδησηηθά παξακέλνπλ ελ γέλεη ηα θαζνιηθά παλεπηζηήκηα 237.

΢ηε Ρψκε είλαη γλσζηφ ην Pontifical University of St. Thomas Aquinas

(Pontificia Universita' San Tommaso d'Aquino), ην νπνίν είλαη παλεπηζηήκην
πνπ αλήθεη ζηελ Αγία Έδξα. Σν παλεπηζηήκην απηφ θαηάγεηαη απφ ην
κεζαησληθφ Οίθν ΢πνπδψλ ησλ Γνκηληθαλψλ ηεο Ρψκεο.

Ηδησηηθφ είλαη θαη ην παλεπηζηήκην Bilcent238 ζηελ Σνπξθία ελψ ηα

πεξηζζφηεξα ηνπξθηθά παλεπηζηήκηα είλαη θξαηηθά. Ηδηαίηεξε πεξίπησζε

234
Μνπακειεηδή Δ., Ζ επίδξαζε ηνπ θνηλνηηθνχ δηθαίνπ ζηε δεκφζηα θαη
ηδησηηθή εθπαίδεπζε ζηελ Διιάδα, ΢άθθνπιαο Θεζζαινλίθε, 1996, Σξνβά Δ., Ζ
νξγάλσζε ηεο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο ζηηο ρψξεο –κέιε ηεο ΔΟΚ θαη ηα ηδησηηθά
παλεπηζηήκηα, Σν΢ 1990, ζει. 419επ., Σξνβά E., Ζ παηδεία: επαγγειµαηηθή
θαηάξηηζε ή πξνζδνθία ηνπ αλέθηθηνπ; Μηα επξσπατθή δηειθπλζηίλδα µε
πξννπηηθή, Σν΢ 1997, ζει. 25 επ.
235
Institut Catholique de Paris or Catholic Institute of Paris is a private university.
In France, though, the term university can only be used by State institutions of
higher learning.

http://en.wikipedia.org/wiki/Institut_Catholique_de_Paris
236
Ηδξχζεθε ην 1218 απφ ηνλ Αιθφλζν ηνλ 9ν.
237
Γηα ηα θαζνιηθά παλεπηζηήκηα ηεο Δπξψπεο βι. γεληθά
http://en.wikipedia.org/wiki/Category:Roman_Catholic_universities_and_colleges
_in_Europe
238
http://catalog.bilkent.edu.tr/current/general/history.html

137
απνηειεί ε Κχπξνο ε νπνία έρεη πξνζθέξεη εγθαηάζηαζε ζε ζεκαληηθφ αξηζκφ
ηδησηηθψλ ζεζκψλ παλεπηζηεκηαθήο κνξθήο239.

Δμαίξεζε απφ ηνλ θαλφλα απηφλ απνηειεί ε Πνξηνγαιία, ζηελ νπνία ε

ηδησηηθή ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε αλαπηχρζεθε ζεκαληηθά ηα ηειεπηαία
ρξφληα, κε απνηέιεζκα ζήκεξα λα θαηαιακβάλεη ην 50% ηεο παλεπηζηεκηαθήο
εθπαίδεπζεο πνπ παξέρεηαη ζηε ρψξα απηή. Αληίζεηα ζηηο άιιεο επξσπατθέο
ρψξεο ηα ηδησηηθά παλεπηζηήκηα απνηεινχλ κεηνλφηεηα θαη νη λφκνη πνπ ηα
δηέπνπλ είλαη απζηεξνί σο πξνο ηηο πξνυπνζέζεηο ιεηηνπξγίαο ηνπο ελψ
αθνινπζνχλ ηα ίδηα κνληέια αμηνιφγεζεο πνπ ηζρχνπλ θαη γηα ηα θξαηηθά
παλεπηζηήκηα. Παξάιιεια αξθεηά παλεπηζηεκηαθά ηδξχκαηα αλήθνπλ ζηελ
Καζνιηθή Δθθιεζία, ρσξίο απαξαίηεηα λα ιακβάλνπλ θξαηηθή επηρνξήγεζε.

H χπαξμε ηδησηηθψλ παλεπηζηεκίσλ θαη ζρνιψλ ζηηο ρψξεο ηεο

Δπξψπεο ζπλδέεηαη θπξίσο κε ηελ απμαλφκελε δήηεζε απφ ηελ πιεπξά ησλ
λέσλ γηα ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε θαη ηελ πεξηνξηζκέλε θξαηηθή
ρξεκαηνδφηεζε. H πεξίπησζε ηεο Πνξηνγαιίαο, γηα παξάδεηγκα, είλαη
ραξαθηεξηζηηθή, γηαηί ε έιιεηςε πφξσλ γηα θξαηηθή ρξεκαηνδφηεζε ζε
ζπλδπαζκφ κε ηελ απμαλφκελε δήηεζε γηα ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε νδήγεζε
ηελ θπβέξλεζε ηεο ρψξαο, ηε δεθαεηία ηνπ '90, λα αλνίμεη ηνλ ηνκέα ηεο
ηδησηηθήο εθπαίδεπζεο240.

Δηδηθφηεξα:

΢ηελ Αγγιία

΢ηελ Αγγιία δελ ππάξρνπλ ηδησηηθά παλεπηζηήκηα. Σν κνλαδηθφ

ηδησηηθφ παλεπηζηήκην είλαη απηφ ηνπ Μπάθηγρακ. Τπάξρνπλ φκσο κηα ζεηξά
απφ ηδησηηθά ηλζηηηνχηα ηα νπνία πξνζθέξνπλ καζήκαηα ηξηηνβάζκηαο

239

http://www.unibo.it/Portale/Servizi+online/Universita+nel+mondo/search.htm?se
archInput=32&SearchType=UniversitiesByStateId&title=Europa%2b%253e%2b
Cipro
240
Ebel A., Ζ αλψηαηε εθπαίδεπζε ζηελ Δπξσπατθή Κνηλφηεηα : Οδεγφο
ζπνπδψλ / επηκέιεηα Ebel A. [θαη] Mohr. B.,- 4ε έθδ. – Αζήλα, Διεπζεξνπδάθεο,
1985. – 354 ζει. · 22εθ., Mohr B., Δπηηξνπή ησλ Δπξσπατθψλ Κνηλνηήησλ.
DAAD. Οδεγφο ζπνπδψλ, Ζ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε ζηελ Δπξσπατθή
ε
Κνηλφηεηα / Mohr B., - 6 έθδ. - Αζήλα, Διεπζεξνπδάθεο, 1990. – 547 · 23 εθ.,
Γηαγθνπλίδεο Π., Ζ ηερληθνεπαγγεικαηηθή εθπαίδεπζε ζηελ Δπξψπε: Ζ
πεξίπησζε Διιάδαο θαη Γεξκαλίαο / Παλαγηψηεο Γηαγθνπλίδεο. – Θεζζαινλίθε,
Κπξηαθίδε, 2002. – 212 ζει. · 21εθ., Γελδξηλνύ - Αλησλαθάθε, Ν., Απνθάζεηο
ηνπ ΢πκβνπιίνπ ηεο Δπξψπεο θαη ηεο Δπξσπατθήο Κνηλφηεηνο γηα ηελ παηδεία /
Γελδξηλνύ – Αλησλαθάθε N., - Αζήλα : Κέληξν Δπξσπατθήο Δθπαηδεχζεσο,
1986. – 65 ζει. · 24εθ., βι. αθφκε Κιάδε Γ., Κνληηάδε Ξ., Παλνύζε Γ., (επ) Ζ
κεηαξξχζκηζε ηνπ Διιεληθνχ Παλεπηζηεκίνπ, Παπαδήζεο 2007.

138
εθπαίδεπζεο. H δηαθνξά ησλ αγγιηθψλ παλεπηζηεκίσλ κε απηά άιισλ
επξσπατθψλ ρσξψλ είλαη φηη ζπλεξγάδνληαη ζηελά κε ηελ αγνξά, ηελ ηνπηθή
απηνδηνίθεζε, εξγνδνηηθνχο θαη ζπλδηθαιηζηηθνχο θνξείο θηι. ζε εξεπλεηηθέο
δξαζηεξηφηεηεο θαη αιινχ, πξάγκα πνπ ηνπο επηηξέπεη λα θεξδίδνπλ αξθεηά
ρξήκαηα, ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο πνιχ πεξηζζφηεξα απφ απηά πνπ ηνπο δίλεη
ην θξάηνο. Παξάιιεια αξθεηά κηθξά παλεπηζηήκηα αλαπηχζζνπλ
δξαζηεξηφηεηεο κε ηε κέζνδν ηνπ franchising θαη εθηφο αγγιηθνχ εδάθνπο.

΢ηε Γαιιία

΢ηε Γαιιία ην παλεπηζηήκην ζεσξείηαη ζεζκφο δεκφζηνο, ππάξρνπλ

ηδησηηθέο ζρνιέο ηξηηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο, ηα ιεγφκελα Grandes Ecoles241,
πνπ εμεηδηθεχνληαη ζηνπο ηνκείο ηνπ εκπνξίνπ (22 ζπλνιηθά) θαη ηνπ
κάλαηδκελη (23 ζπλνιηθά). Παξάιιεια ε ρψξα δηαζέηεη θαη πέληε ηδησηηθά
θαζνιηθά ηδξχκαηα.

Σν ζπληαγκαηηθφ πιαίζην γηα ηελ παηδεία παξφηη ε δεκφζηα εθπαίδεπζε

απνηειεί ππνρξέσζε ηνπ θξάηνπο ζε φιεο ηηο βαζκίδεο δελ απνθιείεη ζην
πιαίζην ηεο ειεπζεξίαο ηεο δηδαζθαιίαο ηεο ίδξπζε ηδησηηθψλ
παλεπηζηεκίσλ242.

241
Oη «Grandes Ecoles» (Μεγάιεο ΢ρνιέο) είλαη ε ΔΝΑ (Δζληθή ΢ρνιή Γεκφζηαο
Γηνίθεζεο), ε HEC (Αλψηαηε ΢ρνιή Δκπνξηθψλ ΢πνπδψλ), ην Ηλζηηηνχην
Πνιηηηθψλ Δπηζηεκψλ, ε Πνιπηερληθή ΢ρνιή (ππάξρνπλ φκσο θαη απιά
παλεπηζηήκηα πνπ πξνζθέξνπλ εθπαίδεπζε κεραληθνχ, αξρηηέθηνλα ή
κεραλνιφγνπ). Πξφθεηηαη γηα ηδξχκαηα πςειφηαηνπ επηπέδνπ, κε κεγάιν θχξνο,
ζηα νπνία ε είζνδνο γίλεηαη κε έλαλ πνιχ ζθιεξφ δηαγσληζκφ, χζηεξα απφ
παξαθνινχζεζε ελφο επηπιένλ κεηαιπθεηαθνχ πξνπαξαζθεπαζηηθνχ έηνπο. Οη
απφθνηηνί ηνπο απνηεινχλ ηελ πξαγκαηηθή πνιηηηθή θαη νηθνλνκηθή ειίη ηεο
ρψξαο, πνιχ ζπρλά, δε, αλαπηχζζνπλ κηα ινγηθή θάζηαο. Οξηζκέλνη κάιηζηα
θηάλνπλ ζην ζεκείν λα ηνπο θαηεγνξήζνπλ φηη ιεηηνπξγνχλ σο «καζνλία». Βι.
Bourdieu P., La culture est en danger, ζην Contre-feux 2, raisons d' Agir, Παξίζη,
2001.
242
΢ρεηηθά βι. ΓηΑ 34/2007, ζει. 671 θαη παξαπνκπέο ζηε λνκνινγία θαη ηε
βηβιηνγξαθία ηδίσο δε ηηο απνθάζεηο ηνπ Conseil constitutionnel 99-414 ηεο
8.7.1999 θαη 77-87 ηεο 23.11.1977. Βι. επίζεο Pini J. Fatin –Rouge Stefanini
Marthe Annuaire international de justice constitutionnelle, 1999, ζει. 608, 616 et
636, CAR Jean-Christophe, Dalloz, 2000, somm., ζει.422., Tremeau J. Revue
française de droit constitutionnel, 1999, ζει. 804, Verpeaux M., Les petites
affiches, 20 octobre 1999 (209), ζει. 20, Schoettl J.-É., Actualité juridique droit
administratif, 1999, ζει. 690 θαζψο θαη ηελ ηζηνζειίδα ηνπ Conseil
Constitutionnel ζε http://www.conseil-
constitutionnel.fr/decision/1999/99414/index.htm

139
 Ο πξνβιεκαηηζκφο πνπ αλαπηχζζεηαη ζηελ Διιάδα πξφζθαηα έρεη
αλαπηπρζεί εληνλφηαηα θαη ζηε Γαιιία κε ζεηξά ακθηζβεηήζεσλ γηα ηελ
επίδξαζε ηνπ Κνηλνηηθνχ Γηθαίνπ θαη ηεο παγθνζκηνπνίεζεο ζην
παλεπηζηήκην θαη ηε δηακφξθσζε ησλ elites243.

΢ηελ Ηζπαλία

H Ηζπαλία δηαζέηεη 50 θξαηηθά παλεπηζηεκηαθά ηδξχκαηα θαη επίζεκα

αλαγλσξηζκέλα απφ ην θξάηνο 19 ηδησηηθά. Δπεηδή ε Ηζπαλία είλαη κηα ρψξα
κε παξάδνζε ζηελ εθπαίδεπζε πνπ παξέρεηαη απφ ηελ πιεπξά ηεο Δθθιεζίαο,
απφ ηα 19 ηδησηηθά ηδξχκαηα ηα επηά αλήθνπλ ζηελ Καζνιηθή Δθθιεζία.
΢ρεηηθά πξνβιέπεη θαη ην Ηζπαληθφ ΢χληαγκα ηνπ 1978, ζην άξζ. 27.6244.

΢ηε Γεξκαλία

Μηα ρψξα κε κεγάιε παξάδνζε ζηελ θξαηηθή εθπαίδεπζε είλαη ε

Γεξκαλία. Με ηελ ίδξπζε ην 1348 ηνπ παλεπηζηεκίνπ ηνπ Καξφινπ ζηελ
πεξίνδν ηεο Αγίαο Ρσκατθήο Απηνθξαηνξίαο μεθίλεζε κηα καθξά
παλεπηζηεκηαθή παξάδνζε ελψ αξραηφηεξν γεξκαληθφ παλεπηζηήκην είλαη
απηφ ηεο Υαηδειβέξγεο πνπ ηδξχζεθε ην 1386.

Χζηφζν ζηα 350 ηδξχκαηα ηξηηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο πνπ δηαζέηεη ε

ρψξα απηή ηα 86 αλήθνπλ ζηνλ ηδησηηθφ ηνκέα. Χζηφζν, κε εμαίξεζε κφλν
έλα ή δχν ηδξχκαηα, φια έρνπλ πνιχ κηθξφ κέγεζνο θαη εηδηθεχνληαη ζε
ζπγθεθξηκέλνπο ηνκείο. Δπίζεο ππάξρνπλ αθφκε 17 επαγγεικαηηθέο
αθαδεκίεο (Berufsakademien) πνπ δελ ρξεκαηνδνηνχληαη απφ ηηο ηνπηθέο
θπβεξλήζεηο (Länder)245. ΢ε γεληθέο γξακκέο ε αξκνδηφηεηα γηα ηα δεηήκαηα
πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ εθπαίδεπζε ζηε Γεξκαλία αλήθεη ζηα Länder (βι.
άξζξα 30, 70 θ. επ. θαη 83 θ. επ. ηνπ Γεξκαληθνχ ΢πληάγκαηνο) 246. ΢ε επίπεδν
νκνζπνλδηαθνχ δηθαίνπ ε εθπαίδεπζε άξα θαη ε νξγάλσζε ησλ
παλεπηζηεκίσλ ζπλδέεηαη κε ηα ζεκειηψδε δηθαηψκαηα, φπσο ην άξζξν 12
(δηθαίσκα ζηελ εξγαζία) θαη ην άξζξν 5 (δηθαίσκα ειεχζεξεο αλάπηπμεο ηεο

243
Δληειψο ελδεηθηηθά βι. Αβειάξδνπ, Παλεπηζηήκηα Διεχζεξα ζηηο αλάγθεο
ηεο αγνξάο, Le Monde, 20/6/2004, Garrigou A., Les Elites contre la Republique,
Sciences-Po et l'ENA, La Decouverte, Παξίζη, 2001.
244
΢ρεηηθά βι. ΓηΑ 34/2007, ζει. 673
245
Βι. ζρεηηθά θαη ΓηΑ 34/2007 αλσηέξσ ζει. 672
246
Oppermann T., Europarecht, C.H. Beck 2005, sel. 580.

140
πξνζσπηθφηεηαο)247θαη κε ηελ ππνρξέσζε λα ζπκβάιεη ζηελ αλάπηπμε ηεο
παηδείαο θαη ηεο επηζηήκεο248.

Σν άξζξν 7. 4 ηνπ Γεξκαληθνχ ΢πληάγκαηνο εγγπάηαη ην δηθαίσκα

ίδξπζεο ηδησηηθψλ ζρνιείσλ θαη ζέηεη ηηο αλαγθαίεο πξνυπνζέζεηο. ΢ην
πιαίζην ηνπ άξζξνπ απηνχ είλαη δπλαηφ λα βαζίδεηαη ην δηθαίσκα ίδξπζεο θαη
αλσηάησλ εθπαηδεπηηθψλ ηδξπκάησλ249.

΢ηελ Ηηαιία

΢ε 12 ηδησηηθά ηδξχκαηα έρνπλ ηε δπλαηφηεηα λα ζπνπδάζνπλ νη λένη

ζηελ Ηηαιία θαη ζε 51 θξαηηθά. Παλεπηζηήκην φκσο δηαζέηεη θαη ην Βαηηθαλφ.

΢ηε ΢νπεδία

΢ηε ΢νπεδία ππάξρνπλ ηξία ηδησηηθά παλεπηζηήκηα θαη αξθεηά

ηλζηηηνχηα ηα νπνία εμεηδηθεχνληαη ζε ηερλνινγηθέο θαη νηθνλνκηθέο
εηδηθφηεηεο.

΢ηελ Απζηξία

H Απζηξία δηαζέηεη έμη ηδησηηθά παλεπηζηήκηα, ηα νπνία ιεηηνπξγνχλ

απφ ην 1999, εθ ησλ νπνίσλ ην έλα είλαη θαζνιηθφ.

΢ηε Γαλία

΢ηε Γαλία δελ ππάξρνπλ ηδησηηθά παλεπηζηήκηα. Σν ΢χληαγκα δελ έρεη

εηδηθή ξχζκηζε γηα ην ζέκα.

΢ηελ Οιιαλδία

Οθηψ παλεπηζηήκηα θαη 63 ηλζηηηνχηα επαγγεικαηηθήο εθπαίδεπζεο

πνπ δελ ιακβάλνπλ θξαηηθή επηδφηεζε δηαζέηεη ε Οιιαλδία. Σν ΢χληαγκα ηεο
Οιιαλδίαο πξνβιέπεη εηδηθά ην άξζ. 23 γηα ην ζέκα250.

247
BVerfGE 35, ζει. 79 θ. επ.
248
Manssen G., Stattsrecht 2, C.H. Beck 2002, ζει. 100, Pieroth b/Schlink B.,
Grundrechte Stattsrecht II, 1989, ζει. 29 επ.
249
Manssen G., ν.π. ζει 113 θ. επ.
250
΢ρεηηθά βι. ΓηΑ 34/2007, ζει. 673

141
 ΢ηηο ρώξεο ηεο αλαηνιηθήο Δπξώπεο

Αληίζεηα κε φ,ηη ζπκβαίλεη ζηηο ρψξεο ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο, ζηηο

ρψξεο ηεο Αλαηνιηθήο Δπξψπεο ηα ηδησηηθά παλεπηζηήκηα, κεηά ηελ πηψζε
ησλ θνκκνπληζηηθψλ θαζεζηψησλ, γλψξηζαλ κεγάιε άλζεζε. Άπεηξα ηδησηηθά
ηδξχκαηα δεκηνπξγήζεθαλ ζηε Ρσζία, ζηε Ρνπκαλία, ζηε Βνπιγαξία θ.α.
΢ήκεξα φκσο έρεη αξρίζεη ε αληίζηξνθε κέηξεζε θαη αξθεηά απφ απηά
θιείλνπλ ιφγσ ρακειήο πνηφηεηαο ηεο πξνζθεξφκελεο εθπαίδεπζεο.

΢ηελ Ακεξηθή, ηελ Απζηξαιία, ηε Νέα Εειαλδία θαη ηελ Ηαπσλία

Δληειψο δηαθνξεηηθφ θαζεζηψο απφ απηφ ησλ επξσπατθψλ ρσξψλ

επηθξαηεί ζηελ Ακεξηθή, ζηελ Απζηξαιία, ζηε Νέα Εειαλδία θαη ζηελ
Ηαπσλία. ΢ηηο πεξηνρέο απηέο ην ηδηνθηεζηαθφ θαζεζηψο δηαδξακαηίδεη
ειάρηζην ξφιν, αθνχ ηα παλεπηζηήκηα, αθφκε θαη αλ ρξεκαηνδνηνχληαη απφ
ην θξάηνο, δηνηθνχληαη σο επηρεηξήζεηο κε αλζξψπνπο απφ ηελ αγνξά
εξγαζίαο. Έηζη ηα παλεπηζηήκηα ζηηο ζπγθεθξηκέλεο πεξηνρέο δελ εμαξηνχλ ηε
βησζηκφηεηά ηνπο απφ ηελ θξαηηθή ρξεκαηνδφηεζε, αθνχ θεξδίδνπλ
πνιιαπιάζηα απφ ηελ εξεπλεηηθή ηνπο δξαζηεξηφηεηα.

Ηδησηηθνί θαη δεκόζηνη πόξνη ζηελ ππεξεζία ηεο αλώηαηεο

εθπαίδεπζεο

Έλαο επίθαηξνο πξνβιεκαηηζκφο γηα ηελ αλάιεςε ηνπ θφζηνπο ηεο

Δπξψπεο ηεο Γλψζεο δελ κπνξεί παξά λα μεθηλήζεη απφ ηε δηαπίζησζε φηη
ζήκεξα ε παλεπηζηεκηαθή εθπαίδεπζε ρξεκαηνδνηείηαη δηεζλψο ηφζν απφ

142
θξαηηθνχο, φζν θαη απφ ηδησηηθνχο πφξνπο. Σνχην είλαη ζπλέπεηα ηεο αλάγθεο
εμεχξεζεο πφξσλ θαζψο ε δήηεζε γηα αλψηαηε εθπαίδεπζε είλαη ζπλερψο
απμαλφκελε. Ζ Δπξψπε νθείιεη ζχκθσλα κε ηελ ζπγθπξία λα ιάβεη κέξνο
ζηνλ «Πφιεκν ηεο Γλψζεο» θαη επηζηξαηεχεη πφξνπο πξνο ηελ θαηεχζπλζε
απηή.

Ζ ζχλδεζε ησλ παλεπηζηεκίσλ κε ηα θξάηε αιινίσζε ηνλ αξρηθφ ηνπο

ραξαθηήξα θαη νδήγεζε ζηαδηαθά ζηε ζχλδεζε ηνπ ζχγρξνλνπ θξάηνπο θαη
ηεο παξερφκελεο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο. Δπέηξεπε φκσο θαη ηε δηαηήξεζε
ησλ θνηλσληθψλ ηάμεσλ πνπ πξνζδηνξίδνληαλ θαη απφ ηε γλψζε ζε επίπεδν
ειεγρφκελν. Ζ ζπλερήο θνηλσληθή θηλεηηθφηεηα πνπ παξαηεξείηαη δηεζλψο
επηβάιεη ηελ χπαξμε εθπαηδεπηηθψλ ζεζκψλ αλνηθηψλ ζε θάζε επίδνμν
δηεθδηθεηή ηεο θνηλσληθήο αλφδνπ. Οη ηδησηηθνί θνξείο πξνζθέξνπλ απηέο ηηο
ππεξεζίεο έλαληη ακνηβήο απνηειεζκαηηθά.

Από ηελ ακθηζβήηεζε ζηε γλώζε: θαη πάιη ην δήηεκα ηεο

πξνέιεπζεο

Ζ Δπξψπε, δηεθδηθεί κέζσ ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ λα απνθηήζεη ηνλ

θεληξηθφ κεραληζκφ αλαγλψξηζεο ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ ησλ επξσπαίσλ
πνιηηψλ δεκηνπξγψληαο κηα αλαηξνπή ζηηο παλεπηζηεκηαθέο παξαδφζεηο.
Μεηά ην παλεπηζηήκην ηεο Καζνιηθήο Δθθιεζίαο θαη ην θξαηηθφ
παλεπηζηήκην, ε κεηάβαζε ζην επξσπατθφ παλεπηζηήκην δελ κπνξεί παξά λα
πξνθαιέζεη αληηδξάζεηο. ΢ε απηέο πξσηνζηαηνχλ ηα θξάηε, ηα παλεπηζηήκηα,
ην πξνζσπηθφ ηνπο, νη θαζεγεηέο ηνπο θαη θπζηθά φζνη έρνπλ απνθηήζεη
ηίηινπο ζπνπδψλ θξαηηθήο πξνέιεπζεο.

Γηαπηζηψζεθε φηη νη ρψξεο κέιε δελ έρνπλ εληαία αληηκεηψπηζε ηνπ

παλεπηζηεκηαθνχ θαηλνκέλνπ. ΢ε θάπνηεο νη ξίδεο ηεο θαζνιηθήο παξάδνζεο
ηνπ Μεζαίσλα είλαη βαζεηέο. ΢ε άιιεο ρψξεο ην εζληθφ παλεπηζηήκην έπαημε
πξσηεχνληα ξφιν ζπρλά ζε ζπλδπαζκφ κε ηηο ζπλέπεηεο ηεο Μεηαξξχζκηζεο ε
νπνία ακθηζβήηεζε ηνπο θαζνιηθνχο ζεζκνχο θαη ην Βαηηθαλφ. Τπάξρνπλ
επίζεο ρψξεο φπνπ ην παλεπηζηεκηαθφ ζχζηεκα είλαη άκεζα ζπλδεδεκέλν κε
ηελ παξάδνζε ηεο ίδηαο ηεο θνηλσλίαο, φπσο έρεη δηακνξθσζεί. ΢ε άιιεο
ρψξεο κέιε ν βαζκφο αλνρήο ζηελ θαηλνηνκία είλαη κεγαιχηεξνο ζε άιιεο φρη.
Σέινο ε Αγγιία έρεη πξνζεγγίζεη ζεκαληηθά ην πξφηππν ηεο παηδείαο σο
πξντφληνο, σο ππεξεζίαο πνπ πξνζθέξεηαη θαη ηελ έρεη θαηαζηήζεη ειθπζηηθφ
πξντφλ βαζηζκέλε ζηελ παξάδνζή ηεο. Σελ αθνινπζνχλ θαη άιιεο ρψξεο. Ζ
Διιάδα κε ηε ζεηξά ηεο έρεη θάπνηεο δηθέο ηεο ηδηνκνξθίεο πνπ αμίδεη ηνλ
θφπν λα κειεηεζνχλ απηνηειψο. Γηαπηζηψλεηαη ζπλεπψο φηη ν ιφγνο γηα ηελ
θνηλσλία ηεο Γλψζεο θαη ηνπο θνξείο ηεο ηδηαηηέξσο ηα παλεπηζηήκηα δελ
αθνξνχλ ηε γλψζε σο ακθηζβήηεζε θαη δηαιεθηηθή αιιά θπξίσο σο ηζηνξηθφ
πξντφλ ην νπνίν εμππεξεηεί δηάθνξνπο ζηφρνπο. Ζ νηθνλνκία έρεη θαη δηαηεξεί
ηνλ πξψην ξφιν. Ζ εμνπζία δηεθδηθεί κε ηε ζεηξά ηεο ηα πξσηεία.

΢ε αληίζεζε κε ηελ ζσθξαηηθή ακθηζβήηεζε ηεο γλψζεο πνπ εδξάδεηαη

κφλνλ ζηελ ειεπζεξία, ε γλψζε ζπλδέζεθε κε ηελ εμέιημε ηεο ηζηνξίαο ηνπ

143
ζχγρξνλνπ θφζκνπ θαη ηελ αλάπηπμε ηνπ εμνπζηαζηηθνχ θαηλνκέλνπ. Ο
δηαλννχκελνο, είηε σο πξφζσπν ηεο ζξεζθείαο, είηε σο πξφζσπν ηεο πνιηηηθήο
εμνπζίαο, «ζηεγάζζεθε» ζην παλεπηζηήκην. Ζ αλαηξνπή ζπλεπψο πνπ
ζπληειείηαη ιφγσ ηεο Δπξψπεο ησλ Σίηισλ ΢πνπδψλ ζην πιαίζην ηεο
εγθαζίδξπζεο ηεο Δπξψπεο ηεο Γλψζεο είλαη ηδηαίηεξεο ζεκαζίαο θαη αθνξά
κεηαμχ άιισλ ηνπ «καλδαξίλνπο» ηνπ παλεπηζηεκηαθνχ ζπζηήκαηνο ηεο
Δπξψπεο.

Σν δήηεκα ζπλεπψο ηεο θχζεο ηνπ παλεπηζηεκίνπ σο ηδησηηθνχ ή

δεκφζηνπ δελ κπνξεί παξά λα ζπλδεζεί κε ην ζέκα ηεο πξνέιεπζεο ηεο
απζεληίαο θαη ηεο γλψζεο ζην βαζκφ πνπ ζπληεινχλ ζηε δεκηνπξγία
ηαπηνηήησλ θαη αμηψλ.

Ζ πξνζέγγηζε ηεο ειιεληθήο ηδηαηηεξφηεηαο επηηξέπεη λα θαηαλνήζεη

θαλείο ζε βάζνο ηελ έθηαζε ηνπ πξνβιήκαηνο ζε κία ρψξα κέινο ε νπνία
ζζελαξά απαγφξεπζε ηα ηδησηηθά αλψηαηα εθπαηδεπηηθά ηδξχκαηα
επηθπιάζζνληαο ηε δεκηνπξγία εζληθήο ηαπηφηεηαο, θαη ζπγθξφηεζεο
ζψκαηνο δηαλννπκέλσλ απνθιεηζηηθά ζε θξαηηθνχο ζεζκνχο εθπαίδεπζεο.

144
 Ζ ηδηνκνξθία ηνπ λενειιεληθνύ θξάηνπο

Ζ πεξίπησζε ηνπ λενειιεληθνχ θξάηνπο παξνπζηάδεη ζεκαληηθφ

ελδηαθέξνλ θαη αλαδεηθλχεη ην κέγεζνο ηνπ δεηήκαηνο ηεο αλψηαηεο
εθπαίδεπζεο ζηελ Δπξψπε ηεο Γλψζεο ζηε δηαθνξεηηθή κηθξνθιίκαθα θπζηθά
ελφο θξάηνπο κέινπο κε θάπνηεο ζεκαληηθέο ηδηνξξπζκίεο ζην ζπγθεθξηκέλν
ηνκέα251.

Ζ Διιάδα ακθηζβήηεζε ηελ γξαθεηνθξαηηθή αληηκεηψπηζε ηεο

πξνέιεπζεο ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ θαη κε ηνλ ηξφπν ηνπ δηεθδίθεζε ηε
ζπκκεηνρή ηεο Ηζηνξίαο ζηελ δηακφξθσζε ηεο ζχγρξνλεο θάζηαο εμνπζίαο
ηεο ζθέςεο. Ακθηζβήηεζε δειαδή ηελ θνηλνηηθή πξνέιεπζε ησλ ηίηισλ
ζπνπδψλ θαη επηδίσμε ηελ εζλνθεληξηθή αληηκεηψπηζε ηεο επηινγήο ησλ elites
πνπ ηελ εθπξνζσπνχλ. Ζ βάζε ηεο ακθηζβήηεζεο απηήο ήηαλ κηα
ζπληαγκαηηθή πξφβιεςε ηνπ ΢πληάγκαηνο ηνπ 1975. Παξάιιεια επηδηψρζεθε
θαη ε αλαζεψξεζε ηεο ζπληαγκαηηθήο απηήο ξχζκηζεο απφ φζνπο ζεσξνχζαλ
σο απνδεθηή ηελ απνδνρή ησλ θνηλνηηθψλ ξπζκίζεσλ γηα ην θχξνο ησλ ηίηισλ
ζπνπδψλ. Ζ φιε δηαθσλία επηθεληξψζεθε ζην επηηξεπηφ ή κε ηεο απνλνκήο
ηίηισλ ζπνπδψλ απφ ηδησηηθά αλψηαηα εθπαηδεπηηθά ηδξχκαηα. Πην
ζπγθεθξηκέλα:

Σν ζχγρξνλν ειιεληθφ παλεπηζηήκην δηέπεηαη απφ ην άξζ. 16 ΢. θαη

ηνπο εηδηθνχο λφκνπο πνπ ην δηέπνπλ252. Σν άξζξν 16 ηνπ ειιεληθνχ
΢πληάγκαηνο, αλέδεημε γηα κία αθφκε θνξά ηελ ηδηφκνξθε ζρέζε θξάηνπο θαη
θνηλσλίαο ζην δήηεκα ηεο παηδείαο. Ζ απαγφξεπζε ίδξπζεο κε θξαηηθψλ ΑΔΗ
απνηειεί δεκηνχξγεκα θαη θαηάινηπν ηεο δηθηαηνξίαο ησλ
251
΢εκαληηθφ ελδηαθέξνλ παξνπζηάδεη ε ξχζκηζε ηεο εθπαίδεπζεο σο ηξφπνπ
αλάδεημεο ηαπηνηήησλ ήδε απφ ηε Γηαθήξπμε γηα ηε δεκηνπξγία ηνπ θξάηνπο ηνπ
Ηζξαήι ηνπ 1948:
«The State of Israel will be open for Jewish immigration and for the Ingathering
of the Exiles; it will foster the development of the country for the benefit of all its
inhabitants; it will be based on freedom, justice and peace as envisaged by the
prophets of Israel; it will ensure complete equality of social and political rights to
all its inhabitants irrespective of religion, race or sex; it will guarantee freedom of
religion, conscience, language, education and culture; it will safeguard the Holy
Places of all religions; and it will be faithful to the principles of the Charter of the
United Nations.»
Official Gazette: Number 1; Tel Aviv, 5 Iyar 5708, 14.5.1948 Page 1 ζε
http://www.knesset.gov.il/docs/eng/megilat_eng.htm
252
Γηα ην λνκηθφ θαζεζηψο ηνπ ειιεληθνχ παλεπηζηεκίνπ βι. Πνπιή Π., Σν
λνκηθφ πιαίζην νξγάλσζεο θαη ιεηηνπξγίαο ηεο ηξηηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο, Β
έθδνζε, ΢άθθνπιαο Αζήλα Θεζζαινλίθε.

145
ζπληαγκαηαξρψλ253 πνπ αζπάδεηαη κε δήιν ε ζχγρξνλε πξννδεπηηθή
παξάηαμε κεηά ηελ πηνζέηεζή ηεο απφ ην ζχλνιν ζρεδφλ ηνπ πνιηηηθνχ
θφζκνπ.

Μείδνλ δηαθχβεπκα ηεο επηθείκελεο ζπληαγκαηηθήο αλαζεψξεζεο ην

άξζξν 16254 θαη ε άξζε ηεο απαγφξεπζεο ίδξπζεο αλσηάησλ εθπαηδεπηηθψλ
ηδξπκάησλ απφ ηδηψηεο255. Ζ αλάπηπμε ελφο πξνβιεκαηηζκνχ ζην κέηξν πνπ
ην δήηεκα πιένλ ηίζεηαη θαη ζε επίπεδν ζπληαγκαηηθήο αλαζεψξεζεο256, δελ
κπνξεί παξά λα επηθεληξσζεί ζηε ratio ηεο δεκηνπξγίαο ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ
δεηήκαηνο πνπ ζπλδέεηαη κε ην λφεκα θαη ην ζθνπφ ηεο αλψηαηεο
εθπαίδεπζεο ζηελ Διιάδα, φπσο απηή αληηκεησπίδεη ηνλ εαπηφ ηεο σο κέινο
ηεο εληαίαο επξσπατθήο αγνξάο.

253
Αληί πνιιψλ βι. Αιηβηδάην Ν. ζε http://ta-
nea.dolnet.gr/print_article.php?e=A&f=18706&m=N19&aa=1, Παπνύιηα Φ.
http://neodynamiko.gr/forum/viewtopic.php?p=2355,
254
Δμαηξεηηθά εθηελήο ε ζεσξεηηθή ελαζρφιεζε κε ην ζέκα θαζψο θαη ε
βηβιηνγξαθηθή παξαγσγή. Δληειψο ελδεηθηηθά γηα ην ζέκα βι.

Γηα ηελ αλαζεψξεζε http://anatheorisi.org/ θαη

http://www.cecl2.gr/html/ent/471/ent.1471.2.asp

Γηα ην πφξηζκα ηεο επηηξνπήο Βεξέκε

http://kapodistriako.uoa.gr/stories/080_th_01/index.php?m=2

Γηα ηηο ζέζεηο ηνπ Ν. Αιηβηδάηνπ

http://www.tanea.gr/print_article.php?e=A&f=18706&m=N19&aa=1 θαη ηηο
δηαθσλίεο ησλ ζπληαγκαηνιφγσλ http://www.diablog.gr/?p=425

Γηα ηηο ζέζεηο ηνπ Δ. Βεληδέινπ βι.

http://evenizelos.blogspot.com/2006/11/16_10.html θαη Αηδέληα 16, εθδφζεηο
Πφιηο 2007.
Γηα ηα δεκνζηεχκαηα ζηνλ ειιεληθφ ηχπν βι.
http://www.sci.ccny.cuny.edu/~themis/greekuniversityreform/

Βι. επίζεο Πακπνύθε Υ., Γηα ηελ αλψηαηε εθπαίδεπζε ηνπ Μέιινληνο,
Δθδφζεηο Ληβάλε 2007, Αιηβηδάηνπ Ν., Πέξα απφ ην 16, ηα πξηλ θαη ηα κεηά,
Μεηαίρκην 2007, Κάηζηθα Υ., Θεξηαλνπ Κ., Σα Παλεπηζηήκηα Φιέγνληαη,
Ληβάλεο 2007, θιπ θαζψο θαη ηηο αλαθνξέο ηνπο ζηε βηβιηνγξαθία εθηελψο.
255
Κάηζηθα Υ., Θεξηαλνύ Κ., Σα παλεπηζηήκηα θιέγνληαη, Α.Α. Ληβάλεο 2007,
ζει. 25 επ., Βεληδέινπ Δ.,, Αηδέληα 16, Πνιηο, 2007.
256
΢ην παξειζφλ είραλ ππνζηεξηρζεί δηάθνξεο απφςεηο ζρεηηθά κε ελδερφκελε
εξκελεπηηθή πξνζέγγηζε ηνπ ΢πληάγκαηνο πνπ ζα επέηξεπε ηελ ιεηηνπξγία
ηδησηηθψλ ΑΔΗ ζηε ρψξα. Οη ζεσξίεο απηέο δελ επηθξάηεζαλ.

146
 Ζ Διιάδα μεθίλεζε σο ζχγρξνλν θξάηνο κε εζληθφ παλεπηζηήκην θαη
ρσξίο ζεκαληηθή αθαδεκατθή παξάδνζε ζηα εδάθε ηνπ λένπ ειιεληθνχ
θξάηνπο. ΢πλέδεζε δειαδή ηελ ηαπηφηεηά ηεο θαη ηε δεκηνπξγία ηεο εθιεθηήο
ηεο ηάμεο ησλ εγγξακκάησλ κε ην εζληθφ παλεπηζηήκην. Πξηλ αθφκε
δεκηνπξγήζεη ηελ θαηάιιειε ππνδνκή πνπ ζηήξημε ε καθξαίσλε δηαδξνκή
ηεο Δπξψπεο ησλ Παλεπηζηεκίσλ απφ ην Μεζαίσλα κέρξη ζήκεξα θαιείηαη λα
αλαζεσξήζεη ηα πξφηππά ηεο ζχκθσλα κε ην θνηλνηηθφ δίθαην. Παξάιιεια
αλέπηπμε θαη κηα ζρεηηθή ηδενινγία. Ζ αληίζηαζε πνπ ζπλαληά ην θνηλνηηθφ
δίθαην δελ είλαη άκνηξε ηεο Ηζηνξίαο.

Ζ γλώζε θαη νη ηίηινη ζπνπδώλ ζην ζύγρξνλν ειιεληθό θξάηνο

Ο ρψξνο ηεο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο είλαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθφο ζηελ

Διιάδα, ε νπνία ιφγσ ησλ ηζηνξηθψλ ηεο ηδηνκνξθηψλ δελ είρε πνηέ
«αξηζηνθξαηηθή ηάμε» ή ζπγθξνηεκέλε δηαλφεζε, φρη κφλνλ γηα ηελ παξνρή
επαγγεικαηηθήο εθπαίδεπζεο, αιιά ηδίσο γηα ηελ δεκηνπξγία ηεο
δηάθξηζεο257, ησλ elites, ν ιφγνο γηα ηελ αλψηαηε εθπαίδεπζε δελ κπνξεί
παξά λα αλαθηλεί ην δήηεκα ηνπ ζχγρξνλνπ πξνζψπνπ ηεο εμνπζίαο. Καη ηδίσο
απηήο ηεο εμνπζίαο πνπ θαηέρεη πλεπκαηηθά ζθήπηξα.

Πξαγκαηηθφ εξψηεκα γηα θάζε πνιίηε απφ ηελ άιιε κεξηά παξακέλεη
ην γηαηί ζήκεξα ε ίδξπζε ή κε αλσηάησλ ηδησηηθψλ αλσηάησλ ΑΔΗ απνηειεί
κείδνλ πνιηηηθφ δήηεκα. Απαληήζεηο καο δίδνπλ δηάθνξνη πνιηηηθνί θαη
αλαιπηέο258 πνπ δελ θαίλνληαη πάλησο επαξθείο ζην βαζκφ πνπ λα εξκελεχνπλ
ηελ θνηλσληθή αλαηαξαρή πνπ έρεη πξνθαιέζεη ην δήηεκα απηφ.

Αμίδεη ζπλεπψο λα πξνζεγγίζεη θαλείο ηελ ηδηνκνξθία ηεο ειιεληθήο

πξαγκαηηθφηεηαο ψζηε κε ηνλ ηξφπν απηφ λα εκβαζχλεη ζηελ Δπξψπε ηεο
Γλψζεο θαη λα πξνβιεκαηηζζεί γηα ηνλ εζλνθεληξηθφ ραξαθηήξα ηεο
αλψηαηεο εθπαίδεπζεο θαη ηελ εθηθηφηεηά ηνπ ζηηο κέξεο καο.

257
Τπφ ηελ έλλνηα πνπ ηελ αλαθέξεη ν Βourdieu P., ζε Ζ δηάθξηζε, Κνηλσληθή
θξηηηθή ηεο θαιαηζζεηηθήο θξίζεο, Δθδφζεηο Παηάθε β έθδνζε.
258
Βι. αληί πνιιψλ Κάηζηθα Υ., Θεξηαλνύ Κ., Σα παλεπηζηήκηα θιέγνληαη,
Α.Α. Ληβάλεο 2007, ζει. 25 επ., Βεληδέινπ Δ., Αηδέληα 16, Πνιηο, 2007.

147
 Ο κύζνο ηεο παηδείαο ζην ζύγρξνλν ειιεληθό θξάηνο

Ζ γλψζε ζην ζχγρξνλν ειιεληθφ θξάηνο ηαπηίζηεθε κε ηελ παηδεία θαη

ηδηαίηεξα κε ηελ εθπαίδεπζε. Πνιινχο αηψλεο κεηά ηνλ Αβειάξδν, ν Κνζκάο
ν Αηησιφο θήξπμε ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν ηε ζεκαζία ηεο γλψζεο: «Να
ζπνπδάδεηε θαη εζείο, αδειθνί κνπ, λα καλζάλεηε γξάκκαηα όζνλ εκπνξείηε.
Καη αλ δελ εκάζεηε νη παηέξεο, λα ζπνπδάδεηε ηα παηδηά ζαο, λα καλζάλνπλ ηα
ειιεληθά, δηόηη θαη ε Εθθιεζία καο είλε εηο ηελ ειιεληθήλ. Καη αλ δελ
ζπνπδάζεο ηα ειιεληθά, αδειθέ κνπ, δελ εκπνξείο λα θαηαιάβεο εθείλα νπνύ
νκνινγεί ε Εθθιεζία καο».

Πξνέξρνληαλ θαη νη δχν απφ ην ρψξν ηεο Δθθιεζίαο θαη νινθάλεξα

αλέδεημαλ ν θαζείο κε ηνλ ηξφπν ηνπ ηνλ ηχπν ηνπ δηαλννχκελνπ εθάζηεο
θνηλσλίαο πνπ εθπξνζσπνχζαλ. Ο Κνζκάο ν Αηησιφο θπζηθά πνιιά ρξφληα
αξγφηεξα.

Ζ παηδεία απνηέιεζε ζεκαληηθφ δηαθχβεπκα γηα ηε ζηήξημε ηεο

λενειιεληθήο ηαπηφηεηαο, ε νπνία νηθνδνκήζεθε κέζα απφ πνιινχο κχζνπο
κε ζηφρν πξνθαλή ηεο ππνζηήξημε ηεο εζληθήο ηαπηφηεηαο, ε νπνία δελ ήηαλ
απηνλφεηε ζηα Bαιθάληα ηνπ 18νπ θαη ηνπ 19νπ αηψλα αιιά θαη ηνπ 20νπ. ΢ε
κηα ρψξα πνπ ε ρξήζε ηεο ειιεληθήο γιψζζαο (θαη κάιηζηα κε λνκηθή
ακθηζβήηεζε γηα ην πνηα είλαη ε νξζή ειιεληθή γιψζζα) επηβιήζεθε
λνκνζεηηθά ε παηδεία έπαημε έλαλ ηδηάδνληα ξφιν. Έλα ξφιν πνπ δηαηήξεζε
θαη γηα ηελ αλψηαηε εθπαίδεπζε απφ ηελ νπνία πξνήιζαλ νη δηαλννχκελνη, νη
elites ηνπ λενζχζηαηνπ θξάηνπο.

Σν ειιεληθφ παλεπηζηήκην φκσο ηδξχζεθε κεηά ηελ ίδξπζε ηνπ

λενειιεληθνχ θξάηνπο ζηα πξφηππα ησλ θξαηηθψλ παλεπηζηεκίσλ, φπσο απηφ
ηεο Πξάγαο. ΢πάδνληαο θάζε δεζκφ κε ην νζσκαληθφ παξειζφλ ην ειιεληθφ
παλεπηζηεκηαθφ ζχζηεκα δηεθδίθεζε ηνλ εζληθφ ηνπ ραξαθηήξα σο ηηο κέξεο
καο, αθνχ θαη ε ειιεληθή Οξζφδνμε Δθθιεζία ην ελαγθαιίζζεθε έγθαηξα αλ
θαη φρη ζεζκηθά, φπσο θπζηθά θαη ην λενειιεληθφ θξάηνο. Έλα ηδηφηππν
ειιελνξζφδνμν παλεπηζηήκην δεκηνπξγήζεθε ην νπνίν ζήκεξα γηα δηάθνξνπο
ιφγνπο ζπλδεφκελνπο κε ηελ εμέιημή ηνπ απνθεξχζζεη πιήξσο ηελ παξνπζία
ζηε ρψξα ηδησηηθψλ αθαδεκατθψλ ζεζκψλ. Παξάιιεια ρσξίο λα ακθηζβεηεί
επζέσο ηελ επξσπατθή πξνέιεπζε ηεο αμίαο ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ, ακθηζβεηεί
ζπρλά κέζσ θξαηηθψλ ζεζκψλ, φπσο ην ΓΗΚΑΣ΢Α, ηίηινπο ζπνπδψλ άιισλ
παλεπηζηεκίσλ259.

Ο δηάινγνο γηα ην άξζξν 16 ηνπ ΢πληάγκαηνο κνηάδεη επηθαλεηαθφο θαη

ρσξίο ζεκαληηθή αηηία, αλ δελ θαηαλνήζεη θαλείο ηε ζεκαζία ηεο πξνέιεπζεο
ησλ ηίηισλ ζε κηα ρψξα πνπ απφ ηελ ίδξπζή ηεο δελ αλαγλψξηζε ηνπο ηίηινπο
επγελείαο. Παξάιιεια επηηξέπεη κηα επίθαηξε ζεψξεζε ησλ ζρέζεσλ
εζλνθεληξηθήο θαη επξσπατθήο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο ζηελ πεξίνδν πνπ

259
Σν δήηεκα έρεη αλαιπζεί λνκνινγηαθά θαη ζεσξεηηθά ηδηαηηέξσο. ΢ρεηηθά βι.

148
εγθαζηδξχεηαη ε Δπξψπε ηεο Γλψζεο. Οη ζπληαγκαηηθέο πξνβιέςεηο
επηηξέπνπλ κε αθνξκή θξίζηκεο δίθεο λα δηαπηζησζεί ε έληαζε αλάκεζα ζηα
δχν ζπζηήκαηα. Σν λέν ειιεληθφ θξάηνο θαη νη ηδηαηηεξφηεηέο ηνπ
αλαδεηθλχνπλ κέζα ζην κηθξνζχζηεκα κηαο κηθξήο ρψξαο κέινο ηε ζεκαζία
ελφο ζπνπδαίνπ δεηήκαηνο. Αμίδεη λα αθνινπζήζεη θαλείο απηή ηε δηαδξνκή.

149
 Ο ξόινο ησλ δηαλννπκέλσλ ζηε δηακόξθσζε εζληθήο ηαπηόηεηαο

΢ε νιφθιεξε ηελ νζσκαληθή πεξίνδν ππήξραλ θάπνηνη ειιελφθσλνη

δηαλννχκελνη νη νπνίνη κε έλαλ ιίγν σο πνιχ νκνηφκνξθν ηξφπν
θαιιηεξγνχζαλ ηελ ηδέα ηεο εζληθήο ηαπηφηεηαο θαη ηε ζπλέδεαλ κε κηαλ
αφξηζηε επηζπκία εζληθήο ειεπζεξίαο, ζπκπιένληαο εηξεληθά κε ηνπο
Οζσκαλνχο.

Γλήζηα παηδηά ηεο επνρήο ησλ επαλαζηάζεσλ θαη ησλ πξψηκσλ εζληθψλ
θηλεκάησλ ήζαλ νπσζδήπνηε νη πξσηεξγάηεο ηνπ ειιεληθνχ εζληθνχ
θηλήκαηνο ζηηο αξρέο ηνπ 19νπ αηψλα. Σα «εξγαιεία» φκσο κε ηα νπνία
δνχιεςαλ, νη έλλνηεο θαη ζρήκαηα πνπ ρξεζηκνπνίεζαλ πξνυπήξραλ ηεο
επνρήο ηνπο. Αλ ην έζλνο απνηειεί έλαλ «θαηαζηαηηθφ κχζν», απηφλ ηνλ κχζν
δελ ηνλ θαηαζθεχαζαλ, ηνλ θιεξνλφκεζαλ. Γηαρεηξίζηεθαλ δειαδή κε
νμπδέξθεηα θαη επηδεμηφηεηα, φπσο άιισζηε ηνπο επέβαιιαλ ν θαηξφο θαη νη
ζπγθπξίεο, κηα παιαηά θιεξνλνκηά ζηνηρείσλ εζληθήο ηδενινγίαο, πνπ
θπθινθνξνχζαλ θπξίσο κε έλα απνηειεζκαηηθφ θαη αλζεθηηθφ φρεκα, ην
έληππν βηβιίν, απφ ηηο αξρέο ηνπ 16νπ αηψλα.

Θα πξέπεη λα επηζεκαλζεί παξάιιεια φηη ζην λενειιεληθφ θξάηνο ε

ζέζε ησλ δηαλννπκέλσλ δελ ππήξμε νχηε μεθάζαξε, νχηε βέβαηε. Φαλαξηψηεο
ζηελ Οζσκαληθή απηνθξαηνξία, νη κεηέπεηηα ειιελφθσλνη δηαλννχκελνη
εζίζηεθαλ ζηελ ζχκπιεπζε κε ηελ εμνπζία260. Παξά ηελ αλάπηπμε ηεο
γιψζζαο ζηελ Οζσκαληθή Απηνθξαηνξία ην πξφηππν ηνπ δηαλννχκελνπ
αλζξψπνπ φπσο είλαη γλσζηφ ζηε Γχζε δελ βξήθε αληηζηνηρίεο.

Μεηά ηελ επαλάζηαζε ηνπ 1821 ν Παπαθιέζζαο θαη νη ζπκβνιηζκνί

ηνπ επηθξάηεζε ηνπ Κνξαή261 θαη ησλ αληίζηνηρσλ ζπκβνιηζκψλ.
Πεξηζζφηεξν, ζα κπνξνχζε λα πεη θαλείο, ν ειιελφθσλνο δηαλννχκελνο ηεο
πξνεπαλαζηαηηθήο πεξηφδνπ άλζηζε ζε άιιεο ρψξεο262 εζηδφκελνο παξάιιεια

227 Γιπθνθξύδε-Λενληζίλε Α., Ζ παξάδνζε ηεο ξεηνξηθήο ζηηο

παξαδνπλάβηεο εγεκνλίεο θαη νη έιιελεο δηαλννχκελνη, ζην Νενειιεληθή
θηινζνθία. Θέκαηα πνιηηηθήο θαη εζηθήο , εθδ. Παλ/κίνπ Αζελψλ, Αζήλα, 2001,
Καξαζαλάζε Α., Οη ΄Διιελεο ιφγηνη ζηε Βιαρία (1670-1714), ΢πκβνιή ζηε
κειέηε ηεο ειιεληθήο πλεπκαηηθήο θίλεζεο ζηηο παξαδνπλάβηεο εγεκνλίεο θαηά
ηελ πξνθαλαξησηηθή πεξίνδν - (194 ) ΄Ηδξπκα Μειεηψλ Υεξζνλήζνπ ηνπ Αίκνπ,
Θεζ/]θε, 1982.
261
Βι. αλαιπηηθά ζε http://www.lib.uoa.gr/hellinomnimon/authors/Korais.html

Γεκαξά Κ.Θ., Σν ζρήκα ηνπ Γηαθσηηζκνχ, Διιεληθφο Γηαθσηηζκφο, Δξκήο,

Αζήλα 1980, ζει. 23-120., Γεκαξά Κ.Θ., Ο Κνξαήο θαη ε επνρή ηνπ, Διιεληθφο
Γηαθσηηζκφο, Δξκήο, Αζήλα 1980, ζει. 301-390.
262
΢ηελ Πάδνβα θαηά ηνλ 16ν αηψλα ζπλππάξρνπλ oη Zabarella θαη Cesare
Cremonini νη νπνίνη δίδαζθαλ ηα αξηζηνηειηθά θείκελα, αλ θαη είραλ

150
ζε δπηηθφηξνπεο ζρνιέο θαη αληηιήςεηο. Ζ επηζηεκνληθή απνδεκία θαη
δηάθξηζε ζπλερίδεηαη ζηηο κέξεο καο ζηαζεξά. ΢ην λενειιεληθφ θξάηνο
άλζηζαλ ηδηαίηεξα ειιελνθεληξηθέο ηάζεηο ζηε δηακφξθσζε ηεο ηαπηφηεηαο 263.

Οη ηάζεηο απηέο ππήξμαλ ζπρλά πεξηζζφηεξν θαηαζθεπαζκέλεο παξά

γλήζηεο.

δηαθνξεηηθέο πξνο ηνλ Αξηζηνηέιε ν θαζέλαο ζηάζε, θαη επεξέαζαλ πνιινχο

έιιελεο καζεηέο ηνπο. Ζ ίδξπζε ησλ ειιεληθψλ θξνληηζηεξίσλ ζηελ Ηηαιία,
φπσο ε Φιαγγίλεηνο ΢ρνιή Βελεηίαο, ην Κσηηνπληαλφ Κνιιέγην ηεο Πάδνβα, ε
΢ρνιή ηνπ Αγίνπ Αζαλαζίνπ ζηε Ρψκε, ζηηο νπνίεο απνζηέιινληαη έιιελεο
ππφηξνθνη απφ ηα Ηφληα λεζηά, ηελ Παηξηαξρηθή Αθαδεκία θαη ηηο παξαδνπλάβηεο
εγεκνλίεο, απνδεηθλχεη ηε βνχιεζε ηεο εθθιεζηαζηηθήο θαη πνιηηηθήο εμνπζίαο
ηνπ ηνπξθνθξαηνχκελνπ βαιθαληθνχ ρψξνπ γηα επξχηεξε κφξθσζε, πνπ νδήγεζε
άιισζηε πνιινχο έιιελεο ππνηξφθνπο γηα ζπνπδέο θπξίσο ζην Παλεπηζηήκην ηεο
Πάδνβα ηεο νπνίαο ε πλεπκαηηθή δσή πφιε είρε εληζρπζεί θαηά πνιχ απφ ηελ
παξνπζία ηεο ειιεληθήο «δηαζπνξάο», πνπ απαξηηδφηαλ απφ εκπφξνπο θαη
λαπηηθνχο . Δίλαη γλσζηφ πσο κεηά ην 1453 ν Διιεληζκφο , αλαδεηψληαο
ζηεξίγκαηα γηα ηελ επηβίσζή ηνπ, ζηξάθεθε ζηε Γχζε θαη ζηηο ξνπκαληθέο
ρψξεο, νη νπνίεο απνηεινχζαλ αζθαιέο θαηαθχγην γηα ηνπο ΄Διιελεο θαη ηνπο
άιινπο Βαιθάληνπο δηαλννχκελνπο θαηά ηελ πεξίνδν ηεο Σνπξθνθξαηίαο. ΢ηηο
ξνπκαληθέο, άιισζηε, ρψξεο, ήδε απφ ηνλ 16ν αηψλα θαη θπξίσο ζην δεχηεξν
κηζφ ηνπ 17νπ , θσηηζκέλνη εγεκφλεο, φπσο ν πξίγθηπαο Κσλζηαληίλνο
Καληαθνπδελφο (1640-1716) θαη ν αλεςηφο ηνπ Κσλζηαληίλνο Μπαζζαξάκπαο,
εγεκφλαο ηεο Βιαρίαο (1688-1714), πνπ είραλ ζηελνχο δεζκνχο κε ηε βπδαληηλή
πλεπκαηηθή παξάδνζε θαη ηελ Οξζνδνμία, ζπλεξγάζζεθαλ κε δηαθεθξηκέλνπο
έιιελεο ινγίνπο, πνπ ηνπο ρξεζηκνπνίεζαλ σο ζπκβνχινπο ή γξακκαηηθνχο. Οη
ιφγηνη απηνί, θνξείο ηνπ νπκαληζηηθνχ πλεχκαηνο ηεο Γχζεο , αθνχ κέζσ ησλ
ζπνπδψλ ηνπο ζηα δπηηθά παλεπηζηήκηα κεηέθεξαλ ζηνλ βαιθαληθφ ρψξν ηελ
παηδεία ηεο αλαγελλεκέλεο Δπξψπεο , αιιά θαη εθπξφζσπνη ηνπ θαλαξησηηθνχ
θφζκνπ, έπαημαλ ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ πλεπκαηηθή δσή ησλ Ζγεκνληψλ θαη
γεληθφηεξα ηνπ Διιεληζκνχ.
263
Βεξέκε Θ., Δηζαγσγή ζην Δζληθή Σαπηφηεηα θαη Δζληθηζκφο ζηε Νεφηεξε
Διιάδα, Μ.Η.Δ.Σ.1999, Αζήλα, Βεξλίθνπ Ν. - Γαζθαινπνύινπ ΢.,
Πνιππνιηηηζκηθφηεηα, νη Γηαζηάζεηο ηεο Πνιηηηζκηθήο Σαπηφηεηαο, Κξηηηθή,
2002, Αζήλα, Colin Renfrew-Paul Bahn, Αξραηνινγία, Θεσξίεο Μεζνδνινγία
θαη Πξαθηηθέο Δθαξκνγέο, Αζήλα, 2001, Ηλζηηηνχην ηνπ Βηβιίνπ-Α.
Καξδακίηζαο, Haviland A, William, Anthropology, New York: Hartcourt
College Publishers 2000, Iληδεζίζνγινπ Ν., Πεξί ηεο θαηαζθεπήο ζπιινγηθψλ
ηαπηνηήησλ: Σν παξάδεηγκα ηεο ειιεληθήο ηαπηφηεηαο, ζην Δκείο θαη νη Άιινη:
αλαθνξά ζηηο ηάζεηο θαη ηα ζχκβνια, Σππσζήησ, 2000, Αζήλα, Hanson V. D.–
Heath J., Πνηνο ΢θφησζε ηνλ ΋κεξν; Ο Θάλαηνο ηεο Κιαζηθήο Παηδείαο θαη ε
Απνθαηάζηαζε ηεο Διιεληθήο ΢νθίαο, Αζήλα, 2001 Κάθηνο, Λίπνβαηο Θ.,
Δζληθηζκφο θαη ζξεζθεία ζηε λεσηεξηθφηεηα, ζην Δπηζηήκε θαη Κνηλσλία,
Σεχρνο 5-6, 2000-2001, Herskovits, Melville J., Cultural Relativism:
Perspectives in Cultural Pluralism, Vintage Books, New York, 1973.

151
 ΢ην λενειιεληθφ θξάηνο ραξαθηεξίζζεθε απφ ηελ απνπζία ηεο
ακθηζβήηεζεο ηεο εμνπζίαο απφ ηνπο δηαλννχκελνπο κε εμαίξεζε ηελ πην
πξφζθαηε ηζηνξηθή πεξίνδν νπφηε ν ξφινο ηνπο ζπλδέζεθε κε ηελ
αξηζηεξά264. Καη απηέο φκσο νη πεξηπηψζεηο ήηαλ πξνδήισο εθηφο ησλ
ζεζκηθψλ θνξέσλ θαη εθηφο ησλ παλεπηζηεκίσλ. Πεξηζηαζηαθέο εμαηξέζεηο
επηβεβαίσζαλ ηνλ θαλφλα. Δμαηξέζεηο φκσο πνπ γηα ην ιφγν απηφ ππήξμαλ
ηδηαίηεξα αμηνζεκείσηεο.

Ζ ζεκαληηθφηεξε ίζσο δηακάρε πνπ αλέδεημε ην ξφιν ησλ

δηαλννπκέλσλ ζηε λενειιεληθή ηζηνξία ήηαλ ην θίλεκα ησλ δεκνηηθηζηψλ θαη
ε ακθηζβήηεζε ηεο γιψζζαο, φπσο είρε πηνζεηεζεί265 θαη παξάιιεια ηνπο

264
Ηδηαίηεξα γηα ηε ζέζε ησλ παλεπηζηεκηαθψλ θαζεγεηψλ θαη ηε ζρέζε ηνπο κε
ηελ εμνπζία βι. Βι. Λάππα Κ., Παλεπηζηήκην θαη θνηηεηέο ζηελ Διιάδα θαηά
ηνλ 19ν αηψλα, Ηζηνξηθφ Αξρείν Διιεληθήο Νενιαίαο ΓΓΝΓ, Κέληξν
Νενειιεληθψλ Δξεπλψλ ΔΗΔ, Αζήλα 2004.

265 Καηεμνρήλ εθπξφζσπνη ησλ δπλάκεσλ πνπ πξνσζνχζαλ ηελ νκηινπκέλε

ήηαλ ν Ρήγαο (1757-1798), ν Γεκήηξηνο Καηαξηδήο (πεξ. 1730-1807), ν
Γξεγφξηνο Κσλζηαληάο (1758-1844), ν Αζαλάζηνο Υξηζηφπνπινο (1772-1847), ν
Ησάλλεο Βειαξάο (1771-1823), ν νπνίνο είρε πξνηείλεη, κάιηζηα, θαη έλα
ζχζηεκα θσλεηηθήο γξαθήο (Ρνκέεθε Γιφζα, 1814), θαη άιινη.

Ο Αδακάληηνο Κνξαήο (1748-1833), ελζνπζηψδεο θαη ζπζηεκαηηθφο ζπλήγνξνο

ηεο νκηινχκελεο, αθηέξσζε ην κεγαιχηεξν κέξνο ηνπ επηβιεηηθνχ ηνπ έξγνπ ζηε
κειέηε θαη ηε θαιιηέξγεηα ηεο γιψζζαο απηήο, κε ζθνπφ λα ζπκβάιεη ζηε
ζπγθξφηεζε κηαο "λενειιεληθήο θηινινγίαο". Πίζηεπε, σζηφζν, φηη "ην ηδίσκα
ηνπ ιανχ" είρε θζαξεί θαη πξφηεηλε έλα ζχζηεκα εμσξατζκνχ θαη θαζαξηζκνχ
απφ ηα "ζαπεκέλα". Καηά ηνλ Κνξαή ππήξρε «αλάγθε λα αθνινπζήζσκελ κέζελ
νδφλ εηο κφξθσζηλ ηεο γιψζζαο». Ζ "κέζε νδφο" ηνπ Κνξαή ζπληζηνχζε έηζη θη
αιιηψο κηα άκπλα απέλαληη ζηηο ππεξβνιέο ηνπ αξρατζκνχ, ηνλ νπνίν
θαιιηεξγνχζαλ θαη πξφβαιιαλ επίζεο σο φξγαλν εζληθήο παηδείαο νη θχθινη ησλ
Φαλαξησηψλ αιιά θαη ην Παηξηαξρείν. Ο Νεφθπηνο Γνχθαο (πεξ. 1760-1845) θαη
ν Παλαγηψηεο Κνδξηθάο (1762-1827) είλαη ραξαθηεξηζηηθέο πεξηπηψζεηο νπαδψλ
ηνπ αξρατζκνχ, νη νπνίνη ζηξάθεθαλ κε ζθνδξφηεηα ελαληίνλ ηνπ Κνξαή. Απφ ην
1880 σο ην 1890 νη ζπζηεκαηηθέο απφςεηο πνπ έρνπλ δηαηππσζεί γχξσ απφ ην
δήηεκα ηεο γιψζζαο είλαη νη εμήο: α) ν πεξαηηέξσ εμαξρατζκφο ηεο
θαζαξεχνπζαο (Κσλζηαληίλνο Κφληνο, Γισζζηθαί παξαηεξήζεηο, 1882)· β) ε
επηζηξνθή "βαζκεδφλ θαη αδηαθφπσο" ζηελ νκηινπκέλε (Γεκήηξηνο
Βεξλαξδάθεο, Φεπδαηηηθηζκνχ έιεγρνο, 1884)· γ) ε δηαηήξεζε θαη ν εμσξατζκφο
ηεο θαζαξεχνπζαο ελ αλακνλή ηεο εμέιημεο ηεο νκηινχκελεο (Γεψξγηνο
Υαηδηδάθηο, Βάζαλνο έιεγρνο ςεπδαηηηθηζκνχ ή κειέηε επί ηεο Νέαο Διιεληθήο,
1884) θαη δ) ε θαζηέξσζε ηεο δεκνηηθήο ζε φιεο ηηο κνξθέο ιφγνπ. Ζ ηειεπηαία
απηή άπνςε είρε κφιηο απνθηήζεη ζεσξεηηθά-γισζζνινγηθά ζεκέιηα (Φπράξεο,
Γνθίκηα ηεο ηζηνξηθήο λενειιεληθήο γξακκαηηθήο, 1884-1886) θαη ηδενινγηθφ
εμνπιηζκφ (Φπράξεο, Σν ηαμίδη κνπ 1888). Πξφθεηηαη γηα ζηνηρεία πνπ ζα ηεο
επηηξέςνπλ λα ζπζπεηξψζεη νπαδνχο θαη, ζηε ζπλέρεηα, λα κεηαηξέςεη ηηο
ζπζπεηξψζεηο απηέο ζε καρεηηθφ θίλεκα. ΢ηηο αξρέο ηνπ 20νχ αηψλα έρνπλ
αξρίζεη λα δηαθαίλνληαη ηα θπξηφηεξα γλσξίζκαηα πνπ ζα ζπλνδεχζνπλ ηνλ

152
ζεζκνχο θαη ηνλ ηξφπν πνπ απηνί επέβαιιαλ ηε γισζζηθή ηαπηφηεηα. Δίλαη
ραξαθηεξηζηηθφ φηη ε ίδηα ε νλνκαζία ησλ Διιήλσλ, σο Γξαηθψλ ή Ρσκηψλ
ζπλδέζεθε κε ηε ρξήζε ηεο γιψζζαο θαη ραξαθηήξηζε κηα νιφθιεξε επνρή.

δεκνηηθηζκφ ζην πξψην ζηάδην ηεο πνξείαο ηνπ. Σν θίλεκα απηφ ζα είλαη εζληθφ,
πνιηηηθφ, θηιειεχζεξν, επηζηεκνληθφ θαη κε ζηφρνπο εθζπγρξνληζηηθνχο. Θα
ππνζηεξηρζεί απφ ηε δπλακηθή παξνπζία, ην έξγν θαη ηελ νηθνλνκηθή ελίζρπζε
ινγίσλ θαη επηρεηξεκαηηψλ ηεο δηαζπνξάο (Αιέμαλδξνο Πάιιεο, Αξγχξεο
Δθηαιηψηεο, Πέηξνο Βιαζηφο, Πελειφπε Γέιηα, Φψηεο Φσηηάδεο). Απνηέιεζκα
ηεο δξάζεο απηήο, ζπλδεδεκέλεο κε ην αίηεκα γηα ηε ζπλαξκνγή ηεο δεκνηηθήο
γιψζζαο κε ηελ εθπαίδεπζε, ζα είλαη ε δεκηνπξγία ζπιιφγσλ (Δζληθή Γιψζζα,
1905· Δθπαηδεπηηθφο 'Οκηινο, 1910· Φνηηεηηθή ΢πληξνθηά, 1910) θαη ε έθδνζε
πεξηνδηθψλ καρεηηθψλ εληχπσλ (Ο Ννπκάο, 1903-1931· Γειηίν ηνπ
Δθπαηδεπηηθνχ Οκίινπ, 1911-1924). Πξσηαγσληζηέο απηήο ηεο πεξηφδνπ ζα είλαη
ν Αιέμαλδξνο Γεικνχδνο, ν Μαλφιεο Σξηαληαθπιιίδεο θαη ν Γεκήηξεο Γιελφο,
νη νπνίνη είηε σο εθθξαζηέο ζεζκψλ είηε σο δησθφκελνη απφ ζεζκνχο ζα
ρξεζηκνπνηήζνπλ ηε δεκνηηθή γιψζζα σο ζχκβνιν θαη σο εξγαιείν γηα ηελ
πξνψζεζε θαη ηελ θαιιηέξγεηα βαζηψλ αιιαγψλ ζηελ ειιεληθή θνηλσλία.

Γηα ηε ζρέζε ησλ δεκνηηθηζηψλ κε ηνπο ζεζκνχο θαη ηνπο δηαλννχκελνπο βι.
΢ηαπξίδε-Παηξηθίνπ Ρ., . Γιψζζα, Δθπαίδεπζε θαη Πνιηηηθή, Αζήλα, Οιθφο,
1999, ζει. 129-133.

«Με ηε Μεηαξξχζκηζε ηνπ 1917 -νπνία αο κελ μερλάκε φηη πεξηνξίζηεθε ζε

γισζζηθά δεηήκαηα θαη εηδηθφηεξα ζηελ εηζαγσγή ηεο δεκνηηθήο γιψζζαο ζηηο
πξψηεο ηάμεηο ηνπ Γεκνηηθνχ- ζεκεηψλεηαη αζθαιψο ε πξψηε επηηπρία ηνπ
δεκνηηθηζκνχ ζην επίπεδν ησλ πνιηηηθψλ ζεζκψλ. Αθξηβψο, φκσο, θαηά ηελ
πεξίνδν απηήο ηεο επίηεπμεο θάπνησλ ζεκαληηθψλ ζηφρσλ, παξνπζηάδνληαη ζην
δεκνηηθηζηηθφ θίλεκα νη νμχηεξεο ζπγθξνχζεηο θαη νη κεγαιχηεξεο αληηθάζεηο. Ζ
εηθφλα πνπ δηακνξθψλεηαη είλαη ε εμήο: Οη θηιειεχζεξεο βεληδειηθέο δπλάκεηο
ησλ δηαλννπκέλσλ καδί κε ηνπο ζνζηαιίδνληεο Κνηλσληνιφγνπο εθθξάδνληαη
κέζα απφ ηνλ εθπαηδεπηηθφ δεκνηηθηζκφ, έλα θίλεκα πνπ εμεηδηθεχεηαη απφ ηνπο
ηφηε επηθεθαιήο ηνπ ππνπξγείνπ Παηδείαο, δειαδή ηνλ Γιελφ, ηνλ Γεικνχδν θαη
ηνλ Σξηαληαθπιιίδε.Σνλ ςπραξηζκφ, ηελ εκκνλή, δειαδή, ζε έλα γισζζηθφ
ζχζηεκα κε ηελ ηαπηφρξνλε, σζηφζν, απφξξηςε ηεο θπβεξλεηηθήο πνιηηηθήο ηελ
νπνία επεμεξγάδεηαη θαη εθθξάδεη ν Δθπαηδεπηηθφο 'Οκηινο, ηνλ πηνζεηνχλ νη
ηζηνξηθνί αξρεγνί θαη κεγάιε κεξίδα ζνζηαιηζηψλ δεκνηηθηζηψλ, κ' επηθεθαιήο
ηνπο ζπλεξγάηεο ηνπ Ννπκά Ρήγα Γθφιθε θαη Κψζηα Παξνξίηε».

Γεληθά βι. Βαθαιόπνπινπ Α.Δ., Ηζηνξία ηνπ Νένπ Διιεληζκνχ Σ.Γ, Δθδφζεηο
Ζξφδνηνο, 1973, Γεκαξά Κ.Θ., Ηζηνξία ηεο Νενειιεληθήο Λνγνηερλίαο, Αζήλα
1983, Θέκαηα Νεφηεξεο Ηζηνξίαο απφ ηηο πεγέο, ΟΔΓΒ, 1991, Ηζηνξία ηνπ
Διιεληθνχ Έζλνπο, Δθδνηηθή Αζελψλ ηφκνο ΗΓ΄, Αζήλα 1977, Σζνιάθε Υξ., Σε
γιψζζα κνπ έδσζαλ ειιεληθή, Δθδφζεηο Νεζίδεο, ΢θφπεινο 1999,
Φξαγθνπδάθε Αλ., Γιψζζα θαη Ηδενινγία, Δθδφζεηο Οδπζζέαο, Αζήλα, 1987,
Φξαγθνπδάθε Άλ., Ζ Γιψζζα θαη ην Έζλνο, Δθδφζεηο Αιεμάλδξεηα, Αζήλα
2001.

153
 Σν θίλεκα ησλ δεκνηηθηζηψλ άλζηζε εθηφο ηνπ παλεπηζηεκίνπ. Οη
θνηλσληθέο δπλάκεηο πνπ ζπγθξφηεζαλ ηνπο πφινπο ηεο γισζζηθήο δηακάρεο
θαηά ηνλ 20φ αηψλα δηέθεξαλ απφ ηηο αληίζηνηρεο ηνπ 18νπ θαη ηνπ 19νπ
αηψλα θαηά ηνχην: Οη δεκνηηθηζηέο -εζσηεξηθά δηαθνξνπνηεκέλνη-
απνηεινχζαλ έλα ζχλνιν πνπ ελεξγνχζε εθηφο θξαηηθψλ ζεζκψλ θαη ην νπνίν
ζθφπεπε ή λα δηεηζδχζεη ζηνπο ζεζκνχο ή λα ηνπο αλαηξέςεη. Οη νπαδνί ηεο
θαζαξεχνπζαο απνηέιεζαλ έλα ζχλνιν πνπ ππνζηεξίρζεθε απφ
πξνζδηνξηζκέλνπο θνξείο εμνπζίαο (Δθθιεζία, Κπβέξλεζε, Παλεπηζηήκην)
θαη, επνκέλσο, δηέζεηε ηα φπια πνπ ηνπ εμαζθάιηδε ε εμνπζία ηεο νπνίαο ήηαλ
θνξέαο. Απνηέιεζκα ηνχηνπ ήηαλ ε βαζκηαία πξφζιεςε ηεο κελ δεκνηηθήο σο
ζπκβφινπ αλαηξεπηηθνχ ιφγνπ, ηεο δε θαζαξεχνπζαο σο ζπκβφινπ
απζεληίαο266.

Θα πξέπεη κάιηζηα λα ζεκεησζεί φηη ν Αιέμαλδξνο Γεικνχδνο πέξαζε

κεξηθνχο κήλεο απφ ηελ επηζηεκνληθή ηνπ δσή ζην λεντδξπζέλ ηελ επνρή
εθείλε Παλεπηζηήκην Θεζζαινλίθεο γηα λα παξαηηεζεί αξρηθά ην 1935 θαη ζηε
ζπλέρεηα νξηζηηθά ην 1937 θαηά ηελ πεξίνδν δειαδή ηεο πξσζππνπξγίαο ηνπ
Ησάλλε Μεηαμά267. Tν ξεχκα ηεο θαζαξεχνπζαο αληίζηνηρα ππεξεηήζεθε
πηζηά απφ ηνπο δηαλννχκελνπο ηεο Πξψηεο Αζελατθήο ΢ρνιήο. Παξάιιεια,
ην Παλεπηζηήκην Αζελψλ, ε κέζε εθπαίδεπζε θαη ε δηνηθεηηθή ηεξαξρία
δηακφξθσλαλ θνηλσληθέο θαηεγνξίεο πνπ ζπλέδεαλ ηελ θαζαξεχνπζα κε ηελ
θνηλσληθή θαη κνξθσηηθή ηνπο ππεξνρή. H θαζαξεχνπζα απφ φξγαλν γηα ηελ
πνιηηηθή θαη πνιηηηζκηθή ελνπνίεζε ηνπ θξάηνπο θαηέζηε ζηνηρείν θνηλσληθήο
δηαθνξνπνίεζεο. Απνηέιεζε ηε γιψζζα ηεο θνηλσληθήο θαη πλεπκαηηθήο
εγεζίαο ηνπ ηφπνπ, έγηλε ν γξαπηφο θαη επίζεκνο θψδηθαο επηθνηλσλίαο, πνπ
ήηαλ φκσο ειάρηζηα θαηαλνεηφο απφ πιαηχηεξα ζηξψκαηα ηνπ πιεζπζκνχ.

Σν ζέκα απηφ είλαη άμην ιφγνπ θαη ε δηεζλήο ηνπ πξσηνηππία 268 ην
θαζηζηά αθφκε πεξηζζφηεξν ζεκαληηθφ, δελ κπνξεί λα ζεσξεζεί φκσο φηη
απφ απηφ πξνήιζε έλαο θνξκφο δηαλννχκελσλ πνπ λα ζηεξίμνπλ ηελ

266 Σν 1911 ςεθίζηεθε ε ζπληαγκαηηθή δηάηαμε πνπ φξηδε φηη «Δπίζεκνο

γιψζζα ηνπ θξάηνπο είλαη εθείλε εηο ηελ νπνίαλ ζπληάζζεηαη ην πνιίηεπκα θαη
ηεο ειιεληθήο λνκνζεζίαο ηα θείκελα». Θεζκηθά, ην γισζζηθφ δήηεκα ιχζεθε κε
ηελ απάιεηςε ηεο γισζζηθήο δηάηαμεο απφ ην ΢χληαγκα ηνπ 1974, θαζψο θαη κε
ηε ζεηξά ησλ λνκνζεηηθψλ κέηξσλ πνπ πάξζεθαλ απφ ηηο θπβεξλήζεηο ηνπ
Κσλζηαληίλνπ Καξακαλιή (1976) θαη ηνπ Αλδξέα Παπαλδξένπ (1982), νη νπνίεο
ξχζκηζαλ, εθηφο ησλ άιισλ, ζέκαηα ζρεηηθά κε ηελ αθψιπηε ρξήζε θαη ηε
ζπζηεκαηηθή δηδαζθαιία ηεο δεκνηηθήο γιψζζαο.

267 Αληί πνιιψλ βι. Διεπζεξάθε Θ., Ο Αιέμαλδξνο Γεικνχδνο θαη ην

Παλεπηζηήκην ζε
http://www.elemedu.upatras.gr/eriande/synedria/synedrio4/praktika1/eleytherakis.
htm φπνπ θαη αλαιπηηθή βηβιηνγξαθία.

268 Αλάινγνο πξνβιεκαηηζκφο έρεη αλαθχςεη γηα ηα εβξατθά θαη θάπνηεο

ηηαιηθέο δηαιέθηνπο ρσξίο φκσο απφιπηε αληηζηνηρεία.

154
ζπγθξφηεζε κηαο εζληθήο ηαπηφηεηαο πνπ λα εθθχγεη απφ ηελ πνιηηηθή
πξνπαγάλδα, θάηη πνπ παξακέλεη γεγνλφο κέρξη ηηο κέξεο καο269.

Ο ηδηαίηεξνο απηφο ξφινο ησλ δηαλννπκέλσλ, πνπ δηφινπ δελ ζεκαίλεη

αλππαξμία ζθεπηφκελσλ αλζξψπσλ ζε αηνκηθφ επίπεδν, δελ είλαη άκνηξνο ηνπ
γεγνλφηνο φηη ε θνηλσληθή ζπγθπξία ζηελ Διιάδα δελ παξνπζίαδε ηα
ραξαθηεξηζηηθά εθείλα πνπ νδήγεζαλ ηελ θεληξηθή Δπξψπε λα πξνζδψζεη
έλαλ ηδηάδνληα ξφιν ζην παλεπηζηήκην ζε ζρέζε κε ηηο θνηλσληθέο ηάμεηο θαη
ηνπο ηίηινπο επγελείαο. Ο ηίηινο ζπνπδψλ θαη ε θνηλσληθή ππέξβαζε πνπ
επηηξέπεη γηα ηελ Διιάδα ήηαλ ε δηέμνδνο απφ ηελ αγξνηηθή δσή θαη ν δξφκνο
πξνο ηελ αζηηθνπνίεζεο. Γελ ήηαλ φκσο ν δξφκνο πνπ ζα νδεγνχζε ηνπο
αζηνχο ζε κηα «αξηζηνθξαηία πλεχκαηνο» ηθαλή λα αληαγσλίδεηαη ηελ
αξηζηνθξαηία ηνπ αίκαηνο. Σνχην δηφηη αξηζηνθξαηία ηνπ αίκαηνο δελ ππήξρε.

Οη ηίηινη επγελείαο ζηελ Διιάδα

Σν λέν ειιεληθφ θξάηνο μεθίλεζε ηνλ κεηεπαλαζηαηηθφ βίν ηνπ ρσξίο

ηίηινπο επγελείαο. Ο ειιεληζκφο δελ γλψξηδε ην θαηλφκελν θαη ε Οζσκαληθή
Απηνθξαηνξία κε ηηο ηαμηθέο ηεο δηαθξίζεηο δελ αθνξνχζαλ ηνπο
ειιελφθσλνπο270. Ζ ειιεληθή ζπληαγκαηηθή ηζηνξία σο πξνο ην ζέκα απηφ
είλαη γλήζην ηέθλν ηεο Γαιιηθήο Δπαλάζηαζεο θαη ηνπ Γηαθσηηζκνχ ηνπο
νπνίνπο κηκήζεθε, αλ θαη ρσξίο ηνλ επαλαζηαηηθφ ραξαθηήξα θαζψο
αξλνχκελε ηνπο ηίηινπο επγελείαο δελ επαλαζηάηεζε έλαληη πθηζηακέλσλ. Ζ
ξχζκηζε ηνπ ειιεληθνχ ΢πληάγκαηνο γηα ηελ νπνία ζα γίλεη ιφγνο πην θάησ
είλαη θαλεξφ φηη ζπλδέεηαη άκεζα κε ην γεγνλφο φηη εηζήρζε σο
αληηθαζξέθηηζκα ζην πλεχκα ηεο Γαιιηθήο Δπαλάζηαζεο ζε έλα λέν θξάηνο
πνπ απέθηεζε ην πξψην ηνπ ΢χληαγκα παξάιιεια κε ηελ ίδξπζή ηνπ θαη αθνχ
απνθφπεθε απφ ηελ Οζσκαληθή Απηνθξαηνξία. Σνχην βέβαηα αλεμάξηεηα απφ
ην γεγνλφο φηη ήδε απφ ηνλ ΋ζσλα εηζήρζε βαζηιέαο ζηελ Διιάδα
πξνεξρφκελνο απφ ρψξεο πνπ δηθαηνινγνχζαλ ηίηινπο επγελείαο. Σν
θαηλφκελν απηφ έκειε λα βξεη απεηθφληζε ζηα λνκηθά θείκελα κε αθνξκή ηε
δίθε γηα ηε βαζηιηθή πεξηνπζία, φπσο ζα δνχκε, ζην ηέινο ηνπ 20νπ αηψλα.

Ζ ζπληαγκαηηθή ξύζκηζε γηα ηνπο ηίηινπο επγελείαο

΢χκθσλα κε ην άξζξν 4 παξ. 7 ηνπ ΢ 1975/1986/2001, «ηίηινη

επγέλεηαο ή δηάθξηζεο νχηε απνλέκνληαη νχηε αλαγλσξίδνληαη ζε Έιιελεο
πνιίηεο». ΢ρεηηθή πξφβιεςε ζπλαληάηαη γηα πξψηε θνξά ζην ΢χληαγκα ηεο

269
΢ρεηηθά κπνξεί λα ιάβεη θαλείο ππφςε ηνπ ην κείδνλ δήηεκα γηα ην ζρνιηθφ
βηβιίν ηεο ηζηνξίαο ην 2007 θαη ηηο πνιηηηθέο ηνπ ζπλέπεηεο.
270
Ηλαιηδίθ Υ., Ζ Οζσκαληθή Απηνθξαηνξία, Ζ θιαζζηθή επνρή (1300- 1600)
Αιεμάλδξεηα, Β έθδνζε, ζει. 117 επ., Quataert D., Ζ Οζσκαληθή Απηνθξαηνξία, Οη
ηειεπηαίνη αηψλεο, 1700- 1922, Αιεμάλδξεηα 2006, ζει. 248 επ., 291 επ.

155
Σξνηδήλνο ηνπ 1827271, θαη έθηνηε απαληάηαη κε παξεκθεξή δηαηχπσζε ζε φια
ηα ειιεληθά ζπληάγκαηα, εληαζζφκελε κάιηζηα ζηε δηάηαμε πνπ θαηνρπξψλεη
ηελ ηζφηεηα ησλ πνιηηψλ (κε εμαίξεζε ην ΢χληαγκα ηνπ 1844, φπνπ - ιφγσ θαη
ηεο κνλαξρηθήο αξρήο πνπ ηνχην θαζηεξψλεη – εληάζζεηαη ζην «πεξί ηνπ
Βαζηιέσο» θεθάιαην)272 273.

Καηά ηελ έλλνηα πνπ αλέθαζελ είρε ε ζπληαγκαηηθή δηάηαμε, εθείλν ην

νπνίν απαγνξεχεηαη είλαη φρη θάζε απνλνκή ηηκήο ή βαζκνχ, αιιά ε απνλνκή
ή ε αλαγλψξηζε ππαξρφλησλ (κε νπνηνδήπνηε ηξφπν, ι.ρ. κε θιεξνλνκηθφ
δίθαην) πξνζσπηθψλ ή νηθνγελεηαθψλ ηίηισλ επγελείαο ή δηαθξίζεσο, φπσο
είλαη νη γλσζηνί ζε άιιεο ρψξεο απφ ηελ θιεξνλνκηθή ζπγθξφηεζε ηεο
αξηζηνθξαηίαο, είηε αληηζηνηρνχλ ζε απηνχο νξηζκέλα πξνλφκηα ή δηθαηψκαηα,
είηε φρη274. Έηζη, δελ θαηαιακβάλεηαη απφ ηε ζπληαγκαηηθή απαγφξεπζε ε
αλαγλψξηζε ή απνλνκή αθαδεκατθψλ ηίηισλ («δηδάθησξ», «επίηηκνο
δηδάθησξ»), πνπ ζπλδένληαη θαη κε ην άξζξν 16 ΢/1975 θαη ηελ εθείζε
απνξξένπζα πξναγσγή ηεο έξεπλαο θαη ηεο επηζηήκεο, ράξηλ ηεο εζηθήο
271
Άξζξν 27 εδ. α΄: «Καλέλαο ηίηινο επγελείαο δελ δίδεηαη απφ ηελ Διιεληθήλ
Πνιηηείαλ»·άξζξν 28: «Σα επίζεηα Δθιακπξφηαηνο, Δμνρψηαηνο θηι δελ δίδνληαη
εηο θαλέλα Έιιελα εληφο ηεο Δπηθξαηείαο. Δηο κφλνλ ηνλ Κπβεξλήηελ δίδεηαη ην
επίζεηνλ Δμνρψηαηνο αιιά θαη ηνχην ζπκπαχεη κε ην αμίσκά ηνπ».
272
Βι. ζρεηηθά θαη Μελαΐδε ΢., Ζ ζπληαγκαηηθή απαγφξεπζε ηεο απνλνκήο θαη
αλαγλψξηζεο ηίηισλ επγελείαο ή δηάθξηζεο ζε Έιιελεο πνιίηεο, εθδφζεηο
΢άθθνπια

Καηζαθηινύδε Α., ζε http://justar-lawblog.blogspot.com/2007/11/blog-

post_07.html

273
Άξζξν 33 παξ. 2 ΢/1844: «Ο Βαζηιεχο […] δελ δχλαηαη […] λα ρνξεγή
ηίηινπο επγελείαο θαη δηαθξίζεσο, νπδέ λα αλαγλσξίδεη ηνηνχηνπο απνλεκνκέλνπο
παξά μέλνπ Κξάηνπο εηο πνιίηαο Έιιελαο».

Άξζξν 3 ΢/1864/1911 in finem: «Δηο πνιίηαο Έιιελαο ηίηινη επγελείαο ή

δηαθξίζεσο νχηε απνλέκνληαη νχηε αλαγλσξίδνληαη»

Άξζξν 6 παξ. 3 εδ. β΄ ΢/1927: «». ΋κνηα είλαη ε δηάηαμε ηνπ άξζξνπ 5 παξ. 3 εδ.
β΄ ηνπ ζλεζηγελνχο ΢/1925-1926. Αμηνζεκείσηε είλαη ε ζπκπεξίιεςε ζηελ
απαγφξεπζε ηεο απνλνκήο παξαζήκσλ πνπ αλάγεηαη ζην θιίκα ηεο Β΄ Διιεληθήο
Γεκνθξαηίαο.

Άξζξν 3 παξ. 4 ΢/1952: «Δηο πνιίηαο Έιιελαο ηίηινη επγελείαο ή δηαθξίζεσο

νχηε απνλέκνληαη νχηε αλαγλσξίδνληαη».
274
΢βώινπ Α. -Βιάρνπ Γ., Σν ΢χληαγκα ηεο Διιάδνο, Δξκελεία – Ηζηνξία –
΢πγθξηηηθφλ Γίθαηνλ, Μέξνο Η, Σφκνο Α΄, 1954 (Αζήλαη, Έθδνζηο
Αλη.Ν.΢άθθνπια 1978) ζει. 236 επ.

156
δηθαίσζεο, ή ηίηισλ θαη αμησκάησλ ζε δηαηειέζαληεο ιεηηνπξγνχο ή
αμησκαηνχρνπο ηνπ Κξάηνπο («νκφηηκνο θαζεγεηήο», «επί ηηκή», «ελ
απνζηξαηεία»), πνπ πξέπεη λα ζεσξεζνχλ πεξηζζφηεξν σο εζηθέο ακνηβέο,
νχηε ππαιιειηθψλ θαη ηεξαξρηθψλ ηίηισλ, πνιηηηθψλ θαη ζηξαηησηηθψλ,
εθφζνλ αληηζηνηρνχλ ζε θαηερφκελε ζέζε ή ιεηηνπξγία ή ππεξεζία νξγάλνπ
ηνπ Κξάηνπο275,276.

Χο πξνο ηνπο Βαζηιείο θαη Γηαδφρνπο, πξηλ ην 1974, πξφβιεκα κε ηελ

απαγφξεπζε δελ ππήξρε, δηφηη ε ηδηφηεηά ηνπο πξνβιεπφηαλ επζέσο ζην
΢χληαγκα θαη ζπλνδεπφηαλ κε ζεηξά αξκνδηνηήησλ θαη ππνρξεψζεσλ. Χο
πξνο ηα κέιε φκσο ηεο βαζηιηθήο νηθνγέλεηαο, πξηλ ην 1974, απηά
απνιάκβαλαλ κελ «ηηκεηηθψλ δηθαησκάησλ» θαη πξνλνκίσλ (πεξηνπζία,
θαηάζεζε σο καξηχξσλ θιπ, αιιά εζεσξνχλην ππήθννη, ππνθείκελνη ζηνπο
λφκνπο φπσο θαη νη άιινη πνιίηεο, κε απνηειψληαο ηδηαίηεξε πξνλνκηνχρν
ηάμε· ε ζρεηηθή απαγφξεπζε θαηαιάκβαλε θαη ηα κέιε ηεο βαζηιηθήο
νηθνγέλεηαο277. Γηα ην ιφγν απηφ, ην Β.Γ. ηεο 22.8.1868 πεξί επσλπκίαο ηεο
«πξνζεπσλπκίαο» «Γνχμ ηεο ΢πάξηεο» ζηνλ ηφηε Γηάδνρν Κσλζηαληίλν θαη
γεληθά ζηνπο κειινληηθνχο Γηαδφρνπο ζεσξήζεθε αληηζπληαγκαηηθφ.

Εήηεκα εηέζε πεξηζηαζηαθά θαη σο πξνο ηελ απνλνκή ηνπ αμηψκαηνο

ηνπ «΢ηξαηάξρνπ» ζηνλ ΢ηξαηεγφ Αι. Παπάγν. Καηά ηελ επηθξαηήζαζα
ηειηθά άπνςε, ζεσξήζεθε φηη επξφθεηην πεξί ηηκεηηθνχ ηίηινπ, θαίηνη κε
γλσζηνχ ζηε ζηξαηησηηθή ηεξαξρία, θαη φρη «αμηψκαηνο», παξά ην γξάκκα ηνπ
λφκνπ278.

Ζ απαγφξεπζε απνλνκήο θαη αλαγλψξηζεο ηίηισλ επγέλεηαο ή

δηάθξηζεο βαζίδεηαη ζην άξζξν 4 ΢ πνπ θαηνρπξψλεη ηε γεληθή αξρή ηεο
ηζφηεηαο (παξ. 1) θαη εηδηθφηεξεο εθθάλζεηο ηεο θαη απνηειεί – ηνπιάρηζηνλ
θαηά ηελ αξρηθή ζχιιεςε ηνπ πεξηερνκέλνπ ηεο ζρεηηθήο δηάηαμεο ζην ηζρχνλ
θαη ζηα πξντζρχζαληα ΢πληάγκαηα - ηελ θνηλσληθή ηεο δηάζηαζε ή άιισο

275
Γαγηόγινπ Π.Γ. , Αηνκηθά Γηθαηψκαηα, 2ε αλαζ. έθδνζε, Δθδφζεηο Αλη.Ν.
΢άθθνπια, Αζήλα-Κνκνηελή, 2005, ζει 1291 επ. Κπξηαθόπνπινπ Ζ.,
Διιεληθφλ Γηνηθεηηθφλ Γίθαηνλ Β΄, 4ε έθδ. 1991, ζει. 192 επ. ΢βώινπ Α. -
Βιάρνπ Γ., φπ.π., ζει 237.
276
Έηζη θαη ΢. ΢ηεθαλφπνπινο, εηδηθφο αγνξεηήο ηεο πιεηνςεθίαο θαηά ηε
ζπδήηεζε ηνπ ΢/1975 εηο Βνπιή ησλ Διιήλσλ, Δ΄ Αλαζεσξεηηθή, Πεξίνδνο Α΄
Πξνεδξεπνκέλεο Γεκνθξαηίαο – ΢χλνδνο Α΄, Πξαθηηθά ησλ ζπλεδξηάζεσλ ησλ
Τπνεπηηξνπψλ ηεο επί ηνπ ΢πληάγκαηνο Κνηλνβνπιεπηηθήο Δπηηξνπήο, Αζήλαη
1975, ζει. 396 (Β΄ Τπνεπηηξνπή).
277
΢αξίπνινπ Ν.Ν., Διιεληθφλ ΢πληαγκαηηθφλ Γίθαην, Σφκνο Α, 3ε έθδνζε,
1915, ζει. 199.
278
Κπξηαθόπνπινπ, φπ.π., ζει 192· Α. ΢βψινο, φπ.π., ζει. 237.

157
θνηλσληθή ηζφηεηα279. Ο ζπληαθηηθφο λνκνζέηεο ηνπ ΢ 1975 ζπκπεξηέιαβε
ξεηψο ηε δηάηαμε απηή ζηηο θαη‟ άξζξν 110 παξ. 1 ΢ ζεκειηψδεηο θαη κε
αλαζεσξήζηκεο δηαηάμεηο, φπσο επίζεο θαη ζηηο κε δπλάκελεο λα αλαζηαινχλ
θαη‟ άξζξν 48 παξ. 1.

Ζ δηάηαμε απηή, ηεο νπνίαο ε ζέζπηζε αλάγεηαη ζην πξψηκν ζηάδην ηεο
ζπληαγκαηηθήο ηζηνξίαο, θαη κάιηζηα ζηελ επαλαζηαηηθή ηεο θάζε280,
απνηέιεζε ηζηνξηθά κέζν άκπλαο ηεο αλεξρφκελεο αζηηθήο ηάμεο έλαληη ησλ
θνξέσλ θιεξνλνκηθψλ εμνπζηψλ θαη ηαμηθψλ πξνλνκίσλ. ΢πγθξηηηθά, ζε
πνιιέο ρψξεο ε απνλνκή ηίηισλ επγέλεηαο είηε απαγνξεχζεθε εληειψο κε
ζχγρξνλε θαηάξγεζε ησλ παιαηψλ ηίηισλ ή δηαηήξεζή ηνπο κελ, αιιά ρσξίο
πιένλ πξνλφκηα ή θαη σο απινχ ζπζηαηηθνχ κέξνπο ηνπ νλφκαηνο. ΢ε
νξηζκέλεο ρψξεο κε βαζηιηθφ πνιίηεπκα ε απνλνκή ηίηισλ επγέλεηαο
δηαηεξήζεθε, αιιά ππφ ηνλ φξν φηη νη ηίηινη δελ ζα ζπλδένληαη πηα κε θαλέλα
πξνλφκην.

Δλφςεη ηνπ γεγνλφηνο φηη νη ηζηνξηθνί ιφγνη πνπ νδήγεζαλ ζηε ζέζπηζή
ηεο έρνπλ πιένλ εθιείςεη, ε δηάηαμε απηή πξέπεη λα ζεσξεζεί κάιινλ
απαξραησκέλε281. Ζ ζέζε απηή, ε νπνία κπνξεί λα ζηεξηρζεί πξσηνγελψο ζην
πιέγκα ησλ ζπληαγκαηηθψλ δηαηάμεσλ πνπ θαηνρπξψλνπλ ηε δεκνθξαηηθή
αξρή, ηε ιατθή θπξηαξρία θαη ηε πξσηαξρηθή ζέζε ηνπ πνιίηε (άξζξα 1 θαη 2
΢/1975), εληζρχεηαη θαη απφ ηελ ζπληαγκαηηθή αλαζεψξεζε ηνπ 2001, ε νπνία
εκπέδσζε ζην άξζξν 25 ηελ αξρή ηνπ θνηλσληθνχ θξάηνπο δηθαίνπ. Πάλησο,
δελ πξέπεη λα παξαγλσξηζζεί ην γεγνλφο φηη ε δηάηαμε απηή θαίλεηαη λα
απέθηεζε κε ηε κεηαπνιίηεπζε ηνπ 1974 θαη ηελ εγθαζίδξπζε ηεο
Πξνεδξεπνκέλεο Κνηλνβνπιεπηηθήο Γεκνθξαηίαο έλαληη ηεο Βαζηιεπνκέλεο
λέν λνεκαηηθφ πεξηερφκελν, αλαγφκελν ζηε δηαζθάιηζε ηεο κνξθήο ηνπ
πνιηηεχκαηνο282.
279
Γαγηόγινπ Π.Γ. φπ.π., ζει. 1196.
280
Βι. άξζξν ΗΗ section 9 subsection 8 ηνπ ζπληάγκαηνο ησλ ΖΠΑ ηνπ
1787/1789· άξζξν 1 εδ. β΄ ηεο Γηαθήξπμεο ησλ δηθαησκάησλ ηνπ Αλζξψπνπ ηνπ
1789.
281
Έηζη θαη Γαγηόγινπ Π.Γ., φπ.π., ζει. 1291.
282
Με αθνξκή ηε δηακάρε γηα ηε ιεγφκελε «βαζηιηθή πεξηνπζία», δήηεκα ηέζεθε
σο πξνο ηε ρξήζε ηεο νλνκαζίαο «ηέσο βαζηιεχο» απφ ηνλ έθπησην Βαζηιηά
Κσλζηαληίλν ελφςεη ηνπ άξζξνπ 6 παξ. 4 ηνπ λ. 2215/1994 (πνπ ξχζκηζε ην ζέκα
ηεο «βαζηιηθήο πεξηνπζίαο» θαηαξγψληαο ην λ. 2086/1992) ζχκθσλα κε ην νπνίν
«Έλδηθα βνεζήκαηα ή κέζα, ελψπηνλ νπνηνπδήπνηε δηθαζηεξίνπ, απνξξίπηνληαη
σο απαξάδεθηα, αλ ν δηάδηθνο ρξεζηκνπνηεί γηα ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηεο ηαπηφηεηάο
ηνπ παιαηνχο ηίηινπο επγελείαο ή ηελ νλνκαζία πνιηηεηαθνχ αμηψκαηνο πνπ
θαηείρε, αθφκε θαη κε ηελ έλδεημε πξψελ ή ηέσο ή άιιε ζπλαθή». Ζ πιεηνςεθία
ηεο απφθαζεο 4575/1996 Οι΢ηΔ (φκνηεο νη 4576, 4577, 4578/1996) δέρζεθε φηη
«ν αηηψλ, ηέσο βαζηιηάο ησλ Διιήλσλ, έθπησηνο ήδε, ζχκθσλα κε ην
απνηέιεζκα ηνπ δεκνςεθίζκαηνο ηεο 8εο Γεθεκβξίνπ 1974, ζηεξείηαη επσλχκνπ

158
ιφγσ ησλ ηζηνξηθψλ πεξηζηάζεσλ θαη εηδηθφηεξα γηαηί νη βαζηιηάδεο ησλ
Διιήλσλ δελ είραλ επψλπκν (βι. ζπλαθψο Φήθηζκα ηεο Β ησλ Διιήλσλ
΢πλέιεπζεο ηεο 18.3.1963, ζχκθσλα κε ην νπνίν ν ηδξπηήο ηεο δπλαζηείαο
Υξηζηηαλφο, Γνπιηέικνο, Φεξδηλάξδνο, Αδφιθνο, Γεψξγηνο, δεπηεξφηνθνο γηνο
ηνπ πξίγθηπα Υξηζηηαλνχ ηεο Γαλίαο, αλαθεξχζζεηαη "΢πληαγκαηηθφο βαζηιεχο
ησλ Διιήλσλ κε ην φλνκα "Γεψξγηνο Α Βαζηιεχο ησλ Διιήλσλ", θαζψο θαη ην
έγγξαθν ηνπ Γξαθείνπ Πξσζππνπξγνχ ηεο Γαλίαο κε εκεξνκελία 1.7.1983, ην
νπνίν πηζηνπνηεί φηη "απφ ην βαζηιηά Christian IX θαη εθεμήο θαλείο Γαλφο
βαζηιηάο ή κέινο ηεο δαληθήο βαζηιηθήο νηθνγέλεηαο δελ θέξεη ή έθεξε ην φλνκα
Γιίθζκπνπξγθ ή νπνηνδήπνηε άιιν επψλπκν"). Τπφ ηηο αλσηέξσ πεξηζηάζεηο ν
αηηψλ έρεη δηθαίσκα λα ηχρεη δηθαζηηθήο πξνζηαζίαο θαηά ην άξζξν 20 ηνπ
΢πληάγκαηνο, απεπζπλφκελνο ζην δηθαζηήξην κε ην θχξην φλνκά ηνπ, αξθεί λα
πξνθχπηεη θάζε θνξά, απφ ην πεξηερφκελν ηνπ δηθνγξάθνπ, ε ηαπηφηεηά ηνπ.
΢ηελ πξνθείκελε πεξίπησζε, ν αηηψλ, γηα λα πξνζδηνξίζεη ηελ ηαπηφηεηά ηνπ,
αλαθέξεη, ζην δηθφγξαθν ηεο θξηλφκελεο αίηεζεο, φηη ε αίηεζε απηή αζθείηαη
απφ ηνλ Κσλζηαληίλν, πξψελ βαζηιηά ησλ Διιήλσλ. Ζ νλνκαζία απηή, "πξψελ
βαζηιηάο", αλαθέξεηαη ζην δηθφγξαθν φρη σο ηίηινο επγελείαο, ν νπνίνο
απαγνξεχεηαη απφ ην ΢χληαγκα (άξζξν 4 παξ. 7), αιιά γηα λα πξνζδηνξηζηεί ε
ηαπηφηεηα ηνπ αηηνχληνο, ν νπνίνο ζηεξείηαη, γηα ηνπο ιφγνπο πνπ αλαθέξζεθαλ,
επσλχκνπ. Έρεη, δειαδή, ηελ έλλνηα φηη ν αηηψλ είλαη ν Κσλζηαληίλνο εθείλνο
πνπ δηαηέιεζε βαζηιηάο ησλ Διιήλσλ έσο ηελ έθπησζή ηνπ. Πξφθεηηαη γηα
αλαθνξά ζε έλα ηζηνξηθφ γεγνλφο πνπ, φπσο θαη άιια ζηνηρεία, κπνξεί πξάγκαηη
λα πξνζδηνξίζεη ηελ ηαπηφηεηα ηνπ πην πάλσ πξνζψπνπ, πξνθεηκέλνπ ην
πξφζσπν απηφ λα ηχρεη δηθαζηηθήο πξνζηαζίαο. Τπφ ηηο αλσηέξσ ινηπφλ
πεξηζηάζεηο, θαη απφ ηελ άπνςε εηδηθψο ηνπ άξζξνπ 20 ηνπ ΢πληάγκαηνο, ν
αηηψλ, εθφζνλ ε ηαπηφηεηά ηνπ πξνθχπηεη απφ ην πεξηερφκελν ηνπ δηθνγξάθνπ,
λνκηκνπνηείηαη, επζέσο βάζεη ηνπ άξζξνπ 20 ηνπ ΢πληάγκαηνο, λα δεηήζεη
δηθαζηηθή πξνζηαζία, φηαλ πξνζβάιιεηαη δηθαίσκα ή έλλνκν ζπκθέξνλ ηνπ».
Καηά ηε κεηνςεθία ηεζζάξσλ ΢πκβνχισλ φκσο «κεηά ηελ έθβαζε ηνπ
δεκνςεθίζκαηνο ηνπ έηνπο 1974 ππέξ ηεο αβαζίιεπηεο δεκνθξαηίαο, ν
λνκνζέηεο ηεο πην πάλσ δηάηαμεο ηνπ λ. 2215/1994 ζεσξεί φηη ν αηηψλ, ν νπνίνο,
γηα ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηεο ηαπηφηεηάο ηνπ, ρξεζηκνπνηεί ηελ νλνκαζία
πνιηηεηαθνχ αμηψκαηνο πνπ θαηείρε, έζησ θαη κε ηελ έλδεημε πξψελ ή ηέσο,
ακθηζβεηεί ή δελ αλαγλσξίδεη ην πνιίηεπκα ηεο Πξνεδξεπφκελεο
Κνηλνβνπιεπηηθήο Γεκνθξαηίαο θαη ην απνηέιεζκα ηνπ δεκνςεθίζκαηνο ηεο 8εο
Γεθεκβξίνπ 1974, κε ην νπνίν θαζνξίζηεθε ε κνξθή ηνπ πνιηηεχκαηνο. Δηζη, κε
ηελ παξαπάλσ δηάηαμε, φπσο αλαθέξεηαη θαη ζηελ εηζεγεηηθή έθζεζε ηνπ λφκνπ,
"ηίζεηαη θξαγκφο ζηε δηθαληθή ρξήζε ηίηισλ θαη πξνζδηνξηζηηθψλ ζηνηρείσλ ηνπ
θαηαξγεζέληνο πνιηηεηαθνχ αμηψκαηνο πνπ ζίγνπλ ηελ επαηζζεζία ηνπ ειιεληθνχ
ιανχ". ΢πλεπψο, θαηά ηε γλψκε ηεο κεηνςεθίαο, ε πην πάλσ δηάηαμε ηνπ λφκνπ
2215/1994 ζέηεη πξνυπφζεζε πνπ βξίζθεη έξεηζκα ζην άξζξν 1 ηνπ ΢πληάγκαηνο,
γηαηί απνβιέπεη ζηελ παξεκπφδηζε ησλ πην πάλσ ακθηζβεηήζεσλ ηνπ
πνιηηεχκαηνο, θαη δελ αληίθεηηαη ζην άξζξν 20 παξ. 1 απηνχ. Δμάιινπ, απφ ηελ
άπνςε απηή δελ έρεη ζεκαζία φηη ν αηηψλ, φπσο ηζρπξίδεηαη, δελ έρεη επψλπκν,
αθνχ κπνξεί λα ρξεζηκνπνηήζεη, γηα ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηεο ηαπηφηεηάο ηνπ, αιιά
πξνζδηνξηζηηθά ζηνηρεία εθηφο απφ ηελ νλνκαζία πνιηηεηαθνχ αμηψκαηνο πνπ
θαηείρε». Σε γλψκε ηεο πιεηνςεθίαο αθνινχζεζε ην ΑΔΓ (απφθαζε 45/1997).

159
 Δίλαη θαλεξφ ζπλεπψο φηη ιφγσ ησλ ζπγθεθξηκέλσλ λνκηθψλ
ηδηνκνξθηψλ δελ ηέζεθε πνηέ νχηε ηίζεηαη δήηεκα θνηλσληθψλ ππεξβάζεσλ
ιφγσ ηεο χπαξμεο ησλ ηίηισλ επγελείαο ηππηθά ζηελ Διιάδα. Σν πηπρίν
κπνξεί λα νδεγήζεη ζε θνηλσληθή θαηαμίσζε φρη φκσο λα απνηειέζεη
ραξαθηεξηζηηθφ θνηλσληθήο κεηάβαζεο ζε πξνλνκηαθή θνηλσληθή ηάμε.

Γηαλννύκελνη, elites θαη πξνπαγάλδα

Ζ έιιεηςε φκσο θνηλσληθήο δηαζηξσκάησζεο θαη ηίηισλ επγελείαο δελ

είλαη ε κφλε νπζηαζηηθή δηαθνξά πνπ εμεγεί ηηο ηδηνκνξθίεο ζηελ ειιεληθή
αληίιεςε γηα ην παλεπηζηήκην. Ζ ηδηνκνξθία ηνπ ζχγρξνλνπ λενειιεληθνχ
θξάηνπο αλαδεηθλχεηαη κε ζηελ απφηνκε δηαθνπή ηεο ζπλέρεηαο ηεο
αλάπηπμεο ηνπ παλεπηζηεκηαθνχ θαηλνκέλνπ απφ ηνπο κεζαησληθνχο ρξφλνπο
ηεο βπδαληηλήο θαη νζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο κε ηελ ίδξπζε ηνπ λένπ
ειιεληθνχ θξάηνπο θαη ηνπ ζηίγκαηνο πνπ απηφ έδσζε ζηνλ θφζκν.

Γελ ζα καο βξεη απφιπηα ζχκθσλνπο ε ζέζε πνπ ζπρλά δηαηππψλεηαη

φηη ην παλεπηζηήκην είλαη εθπαηδεπηηθφο ζεζκφο πνπ κεηαθπηεχζεθε ζηελ
Διιάδα ην 1837283. Σν παλεπηζηεκηαθφ θαηλφκελν ππήξμε γηα ηνλ ειιεληζκφ
γλσζηφ θαη πξνζβάζηκν ζε φιε ηε δηάξθεηα ηεο Οζσκαληθήο Απηνθξαηνξίαο.
Σν λέν ζηνηρείν ζηελ ίδξπζε ηνπ παλεπηζηήκηνπ ηνπ λενειιεληθνχ θξάηνπο
ήηαλ φηη ζπζηήζεθε έλα θξαηηθφ θαη εζληθφ παλεπηζηήκην απφιπηα
ζπλδεδεκέλν κε ηελ ίδξπζε ηνπ λενειιεληθνχ θξάηνπο.

Κξαηηθφ ινηπφλ ην πξψην παλεπηζηήκην νδήγεζε ζε δεκηνπξγία elites

κε πξνζαλαηνιηζκφ εθηφο Διιάδνο αλαθνξέο ζε αιινδαπά πξφηππα αιιά θαη
κε ηηο ηδηαηηεξφηεηεο εθείλεο πνπ ζα κπνξνχζαλ λα ηηο ραξαθηεξίζνπλ σο λέν-
elites. Σν λενειιεληθφ θξάηνο ζηελ ζπλνιηθή ηνπ επηρείξεζε λα απηνλνκεζεί
απεηάμαην θάζε Οζσκαληθή κλήκε θαη δεκηνχξγεζε κηα εθπαηδεπηηθή
ηδενινγία πνπ ζα ζηήξηδε ην εζληθφ φξακα θαη ην θξάηνο πνπ φθεηιε λα
απνθηήζεη κηα ηαπηφηεηα.

Γελ ήηαλ πάλησο ρσξίο θφζηνο ε ίδξπζε θξαηηθψλ παλεπηζηεκίσλ θαη ε

ξήμε κε ηηο κεζαησληθέο θαηαβνιέο ηεο παηδείαο γηα ηελ Διιάδα. Ζ
απνγχκλσζή ηεο ζχγρξνλεο Διιάδαο απφ ηνπο Φαλαξηψηεο θαη ηελ
πλεπκαηηθή θιεξνλνκηά ηνπ Γηαθσηηζκνχ είλαη κηα ζεκαληηθή αηηία ηεο
ζχγρξνλεο ζχγθξνπζεο θξάηνπο θαη θνηλσλίαο ζε ζρέζε κε ην εθπαηδεπηηθφ
δήηεκα. Δπψδπλε είλαη θαη ε θαηαζηξνθή ηεο εβξατθήο παξάδνζεο ζηελ
εθπαίδεπζε ε νπνία είρε κεγάιε ζεκαζία ζηελ Οζσκαληθή Απηνθξαηνξία ελψ
ε θαζνιηθή παξάδνζε πεξηνξίζζεθε ζηελ πξσηνβάζκηα θαη δεπηεξνβάζκηα
εθπαίδεπζε. Ζ αδπλακία απηνπξνζδηνξηζκνχ ηνπ ζχγρξνλνπ ειιεληθνχ
θξάηνπο κέζσ ηεο παηδείαο είλαη ε επφκελε.

283
Κάηζηθα Υ., Θεξηαλνύ Κ., Σα παλεπηζηήκηα θιέγνληαη, Α.Α. Ληβάλεο 2007,
ζει. 25 επ. θαη εθεί βηβιηνγξαθία.

160
 Έλα ηφζν ζνβαξφ δήηεκα φπσο απηφ ηεο εθπαηδεπηηθήο θξίζεο ζηε
ζχγρξνλε Διιάδα είλαη άμην κηαο πξνζέγγηζεο πνπ λα απαηηεί ζηνηρεηψδε
απηνγλσζία. Ζ πξνζέγγηζε ε νπνία απαηηείηαη λα ιάβεη ρψξα ζπλδέεηαη κε ην
πξφζσπν πνπ επηδεηά ε Διιάδα γηα ην κέιινλ θαη καδί ε άξρνπζα νηθνλνκηθή
θαη πλεπκαηηθή ηάμε.

΢πλερείο αιιαγέο θαη αλαγελλήζεηο επέηπραλ καδί κε ηνπο

εζλνζξεζθεπηηθνχο δησγκνχο ηελ ζχζηαζε κηαο θπξίαξρεο ηάμεο, ε νπνία έρεη
εζηζηεί ζε μχιηλν ιφγν θαη δηαλνήκαηα ρσξίο ζαθέο πεξηερφκελν. Ο ιφγνο γηα
ην άξζξν 16 θαη ηελ αλαζεψξεζή ηνπ ην 2006 ζεσξνχκε φηη δελ είλαη παξά
έλα αθφκε ηέηνηνπ είδνπο δηαλφεκα. Γηα ην ιφγν απηφ ζηελ φιε ζπδήηεζε ην
πάζνο πνπ ηε δηέπεη είλαη επζέσο αλάινγν ηνπ βαζκνχ ηεο πξνπαγάλδαο ζηελ
νπνία βαζίζζεθε ν κχζνο ηνπ εζληθνχ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο.

H αλώηαηε εθπαίδεπζε ζηo λέν ειιεληθό θξάηνο

Ζ ζχγρξνλε ειιεληθή αλψηαηε εθπαίδεπζε επηρεηξεί λα εληαρζεί ζηελ

θνηλσλία ηεο Γλψζεο θαη ηνλ Δληαίν Δπξσπατθφ Υψξν ηεο Αλψηαηεο
Δθπαίδεπζεο κε αξγά βήκαηα284. Ζ δηαδξνκή απηή δελ θαίλεηαη λα είλαη
εχθνιε. Έλαο κφλνλ ζθφπεινο είλαη απηφο ηεο ζπληαγκαηηθήο ξχζκηζεο ηνπ
άξζξνπ 16 ε ππέξβαζε ηνπ νπνίνπ δελ επηιχεη ην φιν δήηεκα. Απνθαιχπηεη
φκσο ην δίρσο άιιν ηελ εζληθή ελδνζηξέθεηα ε νπνία εθθξάδεηαη κέζσ ηεο
δχζθνιεο αλαγλψξηζεο αιινδαπψλ ηίηισλ ζπνπδψλ, ηεο δπζθακςίαο ζηελ
απνδνρή εληαίσλ δηαδηθαζηψλ θαη κεζφδσλ αιιά θαη ηελ πξνζθφιιεζε ζε
ιέμεηο θαη ζεζκνχο απεξραησκέλνπο.

Ζ εθπαίδεπζε ζην ζχγρξνλν λενειιεληθφ θξάηνο βαζίζζεθε ζην κχζν

ηνπ «θξπθνχ ζρνιεηνχ ηεο Σνπξθνθξαηίαο»285 θαη ζην ζαζξφηεξν κχζν ηεο

284
Βι. αλαιπηηθά Πεζκαδόγινπ ΢η., Δθπαίδεπζε θαη αλάπηπμε ζηελ Διιαδα
1948-1985, Σν αζχκπησην κηαο ζρέζεο, Θεκέιην 1987, Φνπληεδάθε Π.,
αλσηέξσ ζει. 940 επ. θαη ζρεηηθή βηβιηνγξαθία, Μαληδνύηζνπ Αι., Ηζφηεηα θαη
Δθπαίδεπζε, Σν δηθαίσκα ίζεο πξφζβαζεο ζηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε, Αλη.
Ν. ΢άθθνπιαο 2008 φπνπ θαη αλαιπηηθή βηβιηνγξαθία.
285
Ζ χπαξμε θξπθψλ ζρνιεηψλ έρεη ακθηζβεηεζεί απφ ηνπο πεξηζζφηεξνπο
ζχγρξνλνπο ηζηνξηθνχο, θαζψο πνιιέο αλαθνξέο γη'απηά πξνέξρνληαη απφ ηα
κεηαπειεπζεξσηηθά ρξφληα, απφ πεξηφδνπο φπνπ νη εζληθέο θπβεξλήζεηο ήζειαλ
λα ηνλψζνπλ ην εζληθφ αίζζεκα. Κχξην επηρείξεκα είλαη ε έιιεηςε πεγψλ
ζχγρξνλσλ κε ηα ππνηηζέκελα θξπθά ζρνιεηά. Φαίλεηαη φηη ε πξψηε αλαθνξά ζε
θξπθφ ζρνιεηφ γίλεηαη ην 1825, κεηά ηελ Δπαλάζηαζε ηνπ 1821, ζην έξγν
Leucothea ηνπ γεξκαλνχ ιφγηνπ Carl Ilken, καξηπξία πνπ νθείιεηαη σζηφζν ζηνλ
΢ηέθαλν Καλέιιν. Δπίζεο σο επηρείξεκα θαηά ηεο χπαξμήο ηνπο πξνβάιιεηαη θαη
ε θηιειεχζεξε πνιηηηθή ησλ ζνπιηάλσλ ζηελ εθπαίδεπζε ησλ Ρσκηψλ, αθνχ
αθζνλνχλ νη πεγέο γηα ηε ιεηηνπξγία ειιεληθψλ ζρνιείσλ ζε πνιιέο πεξηνρέο ηεο
νζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο. Αληί πνιιψλ Άιθε Αγγέινπ, Σν Κξπθφ ΢ρνιείν: Σν
ρξνληθφ ελφο κχζνπ, ζει. 13-18. ΢χκθσλα κε ηνλ Αγγέινπ, ζην ίδην ζπκπέξαζκα

161
πλεπκαηηθήο εγεκνλίαο ησλ Διιήλσλ αλά ηνλ θφζκν πνπ θιεξνλνκήζεθε απφ
ηελ αξραηφηεηα ζηνπο ζχγρξνλνπο πνιίηεο ηνπ λενειιεληθνχ θξάηνπο. Ζ
ηδενινγηθή απηή ζέζε εμαζθάιηζε κηα ζπλερηδφκελε ελδνζηξέθεηα. Ζ ίδηα
ελδνζηξέθεηα επηβάιεη ηελ άξλεζε θάζε ζχγθξηζεο, θάζε θξίζεο θαη
απνδνρήο θξηηεξίσλ αμηνιφγεζεο ζηελ αλψηαηε εθπαίδεπζε.

Ζ αλψηαηε εθπαίδεπζε ζηελ ζχγρξνλε Διιάδα δελ είλαη άκνηξε ηεο

ηζηνξίαο ηεο. Ζ εθπαίδεπζε ιαηξεχηεθε ζηε δηάξθεηα ηεο Οζσκαληθήο
απηνθξαηνξίαο απφ φινπο ηνπο Έιιελεο ηεο δηαζπνξάο θαη άλζηζε ζεκαληηθά
ζε πνιιέο πφιεηο πνπ φκσο δελ ήηαλ αλάκεζα ζε απηέο πνπ
ζπκπεξηειήθζεζαλ ζην λέν ειιεληθφ θξάηνο ην 1830 286. Οη λενέιιελεο
εθπαηδεχηεθαλ ζηα παλεπηζηήκηα ηνπ εμσηεξηθνχ θαη ζεψξεζαλ αλαγθαίεο ηηο
κεηαπηπρηαθέο ζπνπδέο απφ ην 19ν αηψλα.

Σν λενειιεληθφ θξάηνο ηδξχζεθε ζε κία πεξίνδν δηακφξθσζεο ηεο

εζληθήο ζπλείδεζεο κε ζπλέπεηα ηα παλεπηζηεκηαθά ηδξχκαηα λα ζπλδέζνπλ
ηελ ηχρε ηνπο κε ην λέν απηφ θξάηνο θαη ηελ εζληθή ηνπ ζεκαζία. Σν
λενειιεληθφ θξάηνο επέιεμε λα πξνζδεζεί απνθιεηζηηθά κε ζηελ αξραία
ηζηνξία κε απνηέιεζκα ε ελδηάκεζε αλάπηπμε ηνπ πλεχκαηνο θαη ηνπ
πνιηηηζκνχ ησλ ειιεληζηηθψλ ρξφλσλ, ηεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ θαη ηεο
νζσκαληθήο πεξηφδνπ λα απνθεξπρζνχλ θαη λα δηαςεπζζνχλ κε ην κχζν ηνπ
θξπθνχ ζρνιηνχ287. Με ηνλ ηξφπν απηφ ε επηινγή ηεο απφζπαζεο ηνπ
λενειιεληθνχ θξάηνπο απφ ηε κλήκε ην απνμέλσζε θαη κε ηνπο
παηδαγσγηθνχο ζεζκνχο πνπ είραλ ζην κεηαμχ αλαπηπρζεί.

Με αλάγθε δεκηνπξγίαο κηαο άξρνπζαο πλεπκαηηθήο ηάμεο εθ ηνπ

κεδελφο, εηζήρζε έλα ζχζηεκα εθπαίδεπζεο ην νπνίν δελ βαζίζζεθε νχηε ζε
νξγαλσκέλνπο θαη δηαξθείο ζεζκνχο, νχηε ζε ηζρπξή παξάδνζε, νχηε ζε έλα
καθξαίσλα απνδεθηφ ζχζηεκα απζεληίαο. Μηκήζεθε θάπνηα αιινδαπά
πξφηππα θαη αλαιψζεθε ζην δήηεκα ηεο επηθξάηεζεο ηεο ρψξαο πφινπ
επηξξνήο. Παιαηφηεξα αλάκεζα ζηε Γεξκαλία θαη ηε Γαιιία, πξφζθαηα

θαηαιήγεη επίζεο ν ιφγηνο Μαλνπήι Γεδεψλ, Γηάλλε Βιαρνγηάλλε, Νέα Δζηία, η.

ΛΖ', 1945. Υαξαθηεξηζηηθά αλαθέξεη: «νχηε εγψ, κέζα ζηνλ ακέηξεην ζσξφ
αλέθδνηνπ πιηθνχ γηα ηεο ζθιαβηάο ηα ζθνιεία πνπ έγσ ζπλαγκέλν, δελ
απάληεζα ηίπνηε πνπ λα θάλε ιφγν γηα ην ζθνιεηφ έμσ απφ ην ηξαγνχδη»,
Ράλζηκαλ ΢., Ζ Μεγάιε Δθθιεζία ελ αηρκαισζία, ηφκνο Β΄,ζει. 420, εθδφζεηο
Μπεξγαδή, 2000 (Βι. φιν ην θεθάιαην: Ζ Δθθιεζία θαη ε εθπαίδεπζε, ζει. 400-
421). Καη αλαιπηηθά ζε wikipedia. ΢ην ιχκα θξπθφ ζρνιεηφ κε αλαιπηηθή
βηβιηνγξαθία.
286
Βι. θαη Σζνπθαιά Κ., Δμάξηεζε θαη Αλαπαξαγσγή. Ο θνηλσληθφο ξφινο ησλ
εθπαηδεπηηθψλ κεραληζκψλ ζηελ Διιάδα (1830-1922) Θεκέιην ζη. έθδνζε θαη
γηα ηελ αλψηαηε εθπαίδεπζε εηδηθά ζει. 450 επ.
287
Βεξέκεο Θ, Κνιιηόπνπινο Γ., Διιάο ε ΢χγρξνλε ζπλέρεηα, Απφ ην 1821
κέρξη ζήκεξα, Kαζηαληψηεο 2006, ζει. 481 επ.

162
πξνζηέζεθε ε Αγγιία θαη νη ΖΠΑ. Οη ζπλέπεηεο ηεο ζπλερνχο ηνπ
ακθηζβήηεζεο θαη ηνπ θινληζκνχ ηνπ απφ ηελ εθάζηνηε λέα ηάμε εμνπζίαο
ππήξμαλ νξαηέο ζε φιε ηε δηάξθεηα ηεο δσή ηνπ λενειιεληθνχ θξάηνπο.
Γηαδνρηθέο θαζάξζεηο288 δηαζθάιηδαλ ηελ νκνηνκνξθία ηνπ αθαδεκατθνχ
ιφγνπ κε ζθνπφ ηελ ελφηεηά ηνπ. Δίηε ειιελνρξηζηηαληθφο, είηε απηφο ηεο
«Διιάο- Διιήλσλ- Υξηζηηαλψλ» ελδηαθέξζεθε ζζελαξά γηα ηε δηαζθάιηζε
ηνπ δίπηπρνπ ηνπ ειιεληζκνχ θαη ηεο ρξηζηηαληθήο πίζηεο φπσο κφλνλ έλα
θξαηηθφ ίδξπκα ζα ην θαηάθεξλε.

Ζ κεζαησληθή αλαθνξά ζηελ παλεπηζηεκηαθή παηδεία φκσο ππήξμε θαη

δηέπξεςε ζηνπο αηψλεο. Ζ παλεπηζηεκηαθή elite εμάιινπ ζπλδέζεθε φπσο θαη
ην παλεπηζηήκην ζηελ Διιάδα κε ηελ Οξζφδνμε Δθθιεζία κε απνηέιεζκα
ζήκεξα λα αλαιχεηαη ε δηαδξνκή ηεο σο “δεχηεξνο βίνο ησλ ηξηψλ
ηεξαξρψλ”289, θαζψο θαη κε ηελ αξρατδνπζα γιψζζα πνπ θπξηαξρεί ηηο
επίζεκεο ηειεηέο αθφκε θαη ζήκεξα. Απηή ε παλεπηζηεκηαθή elite αμηψζεθε
λα πξνζθέξεη αξθεηνχο πξσζππνπξγνχο ζηε ρψξα θαη αθφκε πεξηζζφηεξνπο
ππνπξγνχο θαη βνπιεπηέο.

Ζ επίθαηξε ζπλάληεζε ηεο Διιάδαο κε ηελ Δπξψπε σο πξνο ηνπο

παηδαγσγηθνχο ζεζκνχο θαη ηνπο ζηφρνπο δεκηνπξγεί ζρέζεηο ζχγθξνπζεο.
Μηαο ζχγθξνπζεο πνπ δελ ζρεηίδεηαη φκσο κε ηελ απνδνρή ή κε ηεο
θνηλσλίαο ηεο Γλψζεο ή ησλ δηαθνξεηηθψλ παξαδφζεσλ. Πνπ αθνξά
θεθηεκέλα δηθαηψκαηα κηαο κεξίδαο αλζξψπσλ, θαη δηθαηψκαηα πνπ θάπνηνη
άιινη αμηψλνπλ λα θαηαθηήζνπλ. Δίηε απηά αθνξνχλ ηελ απφθηεζε έγθπξνπ
πηπρίνπ είηε απηά αθνξνχλ κηα έγθπξε αθαδεκατθή θαξηέξα.

Ο δηάινγνο γηα ην άξζξν 16 ΢. κε αθνξκή ηελ αλαζεψξεζή ηνπ

αλαδεηθλχεη ηε ζεκαζία ηεο θξαηηθήο βνχιεζεο ζηε δηακφξθσζε ησλ elites
θαη ησλ θξαηνπζψλ αληηιήςεσλ ηεο ρψξαο ζε αληηπαξάζεζε κε ηελ πξννπηηθή
ηεο Γλψζεο ζηελ Δλσκέλε Δπξψπε, ε νπνία ζηεξίδεηαη ζηνλ πινχην θαη ηνλ
αλαπαξάγεη, είηε θξαηηθφ είηε ηδησηηθφ290.

Οη θαηαβνιέο ηεο λενειιεληθήο αληίιεςεο γηα ηελ αλώηεξε θαη

αλώηαηε εθπαίδεπζε

288
Άιινηε σο απνθνκκνπληζηνπνίεζε, άιινηε σο απνρνπληνπνίεζε, θνθ.
289
Γαδή Δ., Ο δεχηεξνο βίνο ησλ ηξηψλ Ηεξαξρψλ, Νεθέιε Ηζηνξία φπνπ θαη
αλαιπηηθή βηβιηνγξαθία.
290
Σα ειιεληθά παλεπηζηήκηα ζηελ Δπξψπε ηνπ 2000: Έθζεζε θαη εηζεγήζεηο
ηεο Δπηηξνπήο Δπξσπατθψλ Τπνζέζεσλ πξνο ηελ ΢χλνδν ησλ πξπηάλεσλ θαη
πξνέδξσλ Γ.Δ. ησλ ειιεληθψλ παλεπηζηεκίσλ. - Αζήλα: Δπηηξνπή Δπξσπατθψλ
Τπνζέζεσλ, 1992.

163
 Οη θαηαβνιέο γηα ηηο ζχγρξνλεο αληηιήςεηο καο, εθηφο θπζηθά ησλ ζεζκψλ
θαη ησλ αληηιήςεσλ πνπ εηζήιζαλ ζην λενειιεληθφ θξάηνο ιφγσ ησλ επηδξάζεσλ
άιισλ ρσξψλ, δελ κπνξνχλ παξά λα αλαδεηεζνχλ ζην ηζηνξηθφ απψηεξν
παξειζφλ καο.

Χο εγγχηεξν ζεκείν ζα κπνξνχζε λα απνδερζεί θαλείο γηα ηηο αλάγθεο

απηήο ηεο κειέηεο ηε βπδαληηλή πεξίνδν ε νπνία ζπκπίπηεη θαη κε ηελ κεζαησληθή
πεξίνδν ζηελ δπηηθή Δπξψπε, νπφηε θαη μεθίλεζε θαη αλαδείρζεθε ην
παλεπηζηεκηαθφ θαηλφκελν πνπ γλσξίδνπκε ζήκεξα.

Θα πξέπεη πάλησο λα ζεκεησζεί φηη εθηφο απφ ηηο ηζηνξηθέο θαηαβνιέο

θαζνξηζηηθφ ιφγν ππήξμε ε εηζαγσγή κηαο απηφλνκεο ηδενινγίαο ην 18ν αηψλα, ε
νπνία, αλ θαη απνηειεί αληηθείκελν εηδηθφηεξσλ εξεπλψλ είρε θαζνξηζηηθή
ζεκαζία ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν εμειίρζεθε ην λενειιεληθφ εθπαηδεπηηθφ
ζχζηεκα.

Ζ βπδαληηλή παξάδνζε

Ο βπδαληηλφο πνιηηηζκφο ζπγθέληξσζε ηελ αλψηεξε εθπαίδεπζε πνπ

ήηαλ κνηξαζκέλε ηα ξσκατθά ρξφληα ζε πνιιέο πφιεηο ηεο Ρσκατθήο
Απηνθξαηνξίαο ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε. Σν 425 ν Θενδφζηνο β εθνδίαζε ηελ
Κσλζηαληηλνχπνιε κε έλα είδνο εθπαηδεπηηθνχ ηδξχκαηνο πνπ ιεγφηαλ
Auditorium θαη ην νπνίν ήηαλ θξαηηθφ ίδξπκα θαη απαξηζκνχζε 31 θαζεγεηέο.
Μηα λέα ζρνιή αλψηεξεο εθπαίδεπζεο ζπζηήζεθε ηνλ 9ν αηψλα απφ ηνλ
θαίζαξα Βάξδα ζχκβνπιν ηνπ Μηραήι Γ (842-867) ν νπνίνο εκπηζηεχζεθε ηε
δηεχζπλζε ηεο ζηνλ Λένληα ην Μαζεκαηηθφ. Ζ εθπαίδεπζε απηή
επηζθηάζζεθε ην 10 αηψλα απφ ην ίδξπκα πνπ δεκηνχξγεζε ν Κσλζηαληίλνο ν
Μνλνκάρνο ν Θ ην 1045. Απηφ έκνηαδε κε ην Auditorium ηνπ 5νπ αηψλα θαη
απνηειείηαη απφ δχν ηκήκαηα έλα δηθαίνπ θαη έλα θηινζνθίαο. Ζ εθπαίδεπζε
πνπ ρνξεγνχζε απηφ ην ίδξπκα ήηαλ δσξεάλ. ΢ην ηέινο ησλ ζπνπδψλ ηνπο νη
θνηηεηέο κπνξνχζαλ λα γίλνπλ ζπκβνιαηνγξάθνη ή δηθεγφξνη. Γίδαμαλ ζε
απηά επηθαλείο ιφγηνη φπσο ν Ησάλλεο Ξηθηιίλνο, Κσλζηαληίλνο Ληρνχδεο,
Μηραήι Φειιφο θιπ. Σν ηκήκα θηινζνθίαο δηαθφπεθε κεηά απφ παηξηαξρηθή
εληνιή ην 12ν αηψλα κεηά ηε κνκθή ηνπ Ησάλλε Ηηαινχ γηα νξζνινγηζκφ.
Παξάιιεια απφ ηελ πεξίνδν ηνπ Αιεμίνπ Α ιεηηνπξγνχζε ζηελ
Κσλζηαληηλνχπνιε κηα αιεζηλή παηξηαξρηθή ζρνιή φπσο μέξνπκε απφ κία
λεαξά ηνπ 1107 κε ηελ νπνία δεκηνπξγήζεθαλ ηξεηο ζέζεηο θαζεγεηψλ. Έσο
ηνλ 13ν αηψλα ε Κσλζηαληηλνχπνιε καδί κε ην Παξίζη θαη ηε Βαγδάηε
παξακέλεη έλα απφ ηα πην θεκηζκέλα θέληξα ζπνπδψλ ηνπ θφζκνπ κε ζεζκνχο
αξραηνπξεπείο εμαξηεκέλνπο απφ ηελ ηδησηηθή πξσηνβνπιία θαη πξνζθείκελεο
ζην Κξάηνο θαη ηεο Δθθιεζία. Ζ δηδαρή ζηε ζπλέρεηα θαηέθπγε ζηα
κνλαζηήξηα ηεο Πφιεο θαη ηδίσο ζην κνλαζηήξη ηνπ Αθαηαιήπηνπ, ή ζε
εθείλν ηεο Υψξαο. ΢χληνκα κεγάιεο πφιεηο ηεο επαξρίαο ζα πάξνπλ αλάινγεο

164
πξσηνβνπιίεο φπσο ν Μπζηξάο θαη ζα ζπλαγσληζζνχλ ζε επηηπρία ηελ
πξσηεχνπζα291.

Ζ Παηξηαξρηθή Μεγάιε ηνπ Γέλνπο ΢ρνιή θαηά ηελ νζσκαληθή

απηνθξαηνξία

΋πσο ραξαθηεξηζηηθά αλαθέξεη ν Κσλζηαληίλνο Σζνπθαιάο 292 ζηελ

Οζσκαληθή απηνθξαηνξία σο ηα ηέιε ηνπ 19 νπ αηψλα νη Έιιελεο
κνλνπψιεζαλ ηνπο πνιηηηζηηθνχο κεραληζκνχο νιφθιεξεο ηεο απηνθξαηνξίαο.
Σν κνλνπψιην απηφ ζπλδέζεθε κε ηελ νηθνλνκηθή ηνπο θπξηαξρία θαη δελ
πξνζέθξνπε ζε αληαγσληζκνχο άιισλ εζλνηήησλ ή ζε αληηδξάζεηο ησλ
νζσκαληθψλ αξρψλ.

Ζ ειιεληθή ιφγηα παξάδνζε ζπλδέεηαη θπξίσο κε ηελ Μεγάιε ηνπ

Γέλνπο ΢ρνιή293. Ζ δηαλφεζε ησλ Φαλαξησηψλ αλαπηχρζεθε ζε φιε ηελ
πεξίνδν ηεο Οζσκαληθήο Απηνθξαηνξίαο γχξσ απφ απηήλ ε νπνία θαη δελ
παξέιεηςε φηαλ ήξζε ε ψξα λα αζπαζζεί ηα λάκαηα ηνπ Γηαθσηηζκνχ.
Δθθιεζηαζηηθήο πξνέιεπζεο φπσο ηα θαζνιηθά παλεπηζηήκηα ζα κπνξνχζε λα
ζεσξεζεί ην πξψην ειιελφγισζζν παλεπηζηεκηαθφ ίδξπκα. Παξάιιεια ε
Αζσληάδα δεκηνχξγεζε ηνλ Κνζκά ηνλ Αηησιφ θαη ην πξνθίι ηνπ θιεξηθνχ
δηαλννχκελνπ πνπ ζε ζεκαληηθφ βαζκφ ζπκίδεη ηνλ επξσπαίν θιεξηθφ ηνπ
Μεζαίσλα. ΢ηα κέζα ηνπ 18νπ αηψλα, ε Αζσληάδα Αθαδεκία ηδξχζεθε ζε έλα
θηήξην θνληά ζηε Μνλή ηνπ Βαηνπεδίνπ. ΢θνπφο ηεο ήηαλ νη ζπνπδαζηέο λα
δηδάζθνληαη ζενινγία, θηινζνθία, θαη ινγηθή. Σα πξψηα έηε, φηαλ ν
δηαθσηηζηήο θιεξηθφο Δπγέληνο Βνχιγαξεο ήηαλ δηεπζπληήο, ε Αθαδεκία
πξνζέιθπζε κεγάιν αξηζκφ ζπνπδαζηψλ θαη απέθηεζε ηδηαίηεξε θήκε. Αιιά
φηαλ ν Βνχιγαξεο παξαηηήζεθε, πεξηήιζε ζε καξαζκφ θαη έθιεηζε ζε 1799.

Ζ Μεγάιε ηνπ Γέλνπο ΢ρνιή δηαγξάθεη ηελ πνξεία ηεο απφ ην 1454. Ζ
δηάδνρνο ηνπ Οηθνπκεληθνχ Γηδαζθαιείνπ αθνινπζεί ην Παηξηαξρείν απφ ηελ
Αγία ΢νθία ζηνπο Αγίνπο Απνζηφινπο –ην ζεκεξηλφ Φαηίρ Σδακί–, ζηελ
Πακκαθάξηζην –Φεηρηγηέ Σδακί– θαη ηειεπηαία, ην 1603, ζην Φαλάξη.
Δλδηακέζσο ιεηηνπξγεί άιινηε ζε αξρνληηθά θαη άιινηε ζε κεηφρηα θαη
κνλαζηήξηα ζην Βφζπνξν θαη ζηα Πξηγθεπφλλεζα.
291
Guillou A., Ο Βπδαληηλφο Πνιηηηζκφο, Διιεληθά Γξάκκαηα, 1996.
292
Σζνπθαιά Κ., Δμάξηεζε θαη Αλαπαξαγσγή. Ο θνηλσληθφο ξφινο ησλ
εθπαηδεπηηθψλ κεραληζκψλ ζηελ Διιάδα (1830-1922) Θεκέιην ζη. έθδνζε θαη
γηα ηελ αλψηαηε εθπαίδεπζε εηδηθά ζει. 451 επ.
293
Γλσζηφο απφθνηηνο ηεο Μεγάιεο ηνπ Γέλνπο ΢ρνιήο κε πνιηηηθή θαξηέξα ζην
λέν ειιεληθφ θξάηνο ήηαλ ν Αιέμαλδξνο Μαπξνθνξδάηνο βι. εηδηθά ζε
http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CE%BB%CE%AD%CE%BE%CE%B1%
CE%BD%CE%B4%CF%81%CE%BF%CF%82_%CE%9C%CE%B1%CF%85%
CF%81%CE%BF%CE%BA%CE%BF%CF%81%CE%B4%CE%AC%CF%84%
CE%BF%CF%82

165
 Ζ εκθάληζε ηεο παηξηαξρηθήο ζρνιήο ην 1454 ππήξμε ε ζπκβνιηθή
έθθξαζε απηήο ηεο αλαβίσζεο ηεο παηδείαο ηνπ γέλνπο294.

Υάξε ζηνλ πξψην ζρνιάξρε Μαηζαίν Κακαξηψηε ζην πξφγξακκα ηεο

ζρνιήο εληάρζεθαλ ε Ρεηνξηθή θαη ε Φηινζνθία δίδνληαο ειιελφγισζζν ην
ζηίγκα ηεο ζρνιήο πνπ έκειε λα δηδάμεη ην Φαλάξη. Με ηελ δηδαζθαιία θαη ην
έξγν ηνπ ζηελ Παηξηαξρηθή ΢ρνιή ν Κακαξηψηεο δεκηνπξγεί, ήδε θαηά ην
δεχηεξν ήκηζπ ηνπ 15νπ αηψλα θαη κέρξη ηνπ ζαλάηνπ ηνπ ην 1489/90, έλα
πξφηππν γηα ηελ αλψηεξε παηδεία ηνπ γέλνπο». Σελ παξάδνζε ηνπ Κακαξηψηε
ζπλερίδεη θαη εδξαηψλεη ν Μαλνπήι Κνξίλζηνο, ν νπνίνο πξνΐζηαηαη ηεο
ζρνιήο θαηά ηελ θακπή ηνπ δεθάηνπ πέκπηνπ πξνο ηνλ δέθαην έθην αηψλα. Οη
δχν ηνπο ζεκειίσζαλ ην ιφγην νπκαληζκφ ηεο Πφιεο.

Ηδηαίηεξεο ζεκαζίαο γηα ηελ είζνδν ηνπ Αξηζηνηέιε θαη ηεο

θηιoζνθηθήο παηδείαο ηεο δχζεο είρε Αζελαίνο Θεφθηινο Κνξπδαιιέαο. Σν
18ν αηψλα ν Βνχιγαξεο εηζάγεη ηελ επνρή ηνπ Γηαθσηηζκνχ ζηελ Πφιε. Θα
πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη ε ζρνιή ηα πξνγξάκκαηα θαη ε θαηάξηηζε ησλ
ζηειερψλ ηεο δελ άθεζαλ αδηάθνξνπο νχηε ηνπο εθπξνζψπνπο ηεο ίδηαο ηεο
νζσκαληθήο ινγηνζχλεο. Υαξαθηεξηζηηθφηεξν παξάδεηγκα ππήξμε ίζσο ην
ελδηαθέξνλ ηνπ ΢ετρνπιηζιάκε, πνπ δήηεζε απφ ηνλ ζρνιάξρε Νηθφιαν
Κξηηία ζηα κέζα ηνπ 18νπ αηψλα λα ηνπ δηδάμεη ηελ θηινζνθία ηνπ
Αξηζηνηέιε, κε απνηέιεζκα ηελ νζσκαληθή κεηάθξαζε ηεο Λνγηθήο ηνπ
Κνξπδαιιέα, φπσο αλαθέξεη ξεηά ν Ηψζεπνο Μνηζηφδαμ. Σα Ζζηθά ηνπ
Αξηζηνηέιε, καο πιεξνθνξεί ν Γεκήηξηνο Καηαξηδήο, ήηαλ επίζεο
κεηαθξαζκέλα ζηα ηνπξθηθά.

Ζ παξάδνζε απηή φκσο, φπσο ήδε ζεκεηψζεθε δηαθφπεθε βίαηα θαη ην

λέν ειιεληθφ θξάηνο απνθάζηζε ηε ζεζκηθή ηνπ ππνζηήξημε κε κεραληζκνχο
παηδείαο απηνηειψο. ΢ηε ζπλέρεηα ε εμέιημε ηεο εθπαίδεπζεο δηήιζε ζεηξάο
ζπληαγκαηηθψλ ξπζκίζεσλ θαη λνκνζεηηθψλ πξνβιέςεσλ.

Θα κπνξνχζε πάλησο λα επηζεκάλεη θαλείο ηε ιεηηνπξγία θάπνησλ

εθπαηδεπηηθψλ ηδξπκάησλ ηα νπνία εγθαηαζηάζεθαλ ζην λέν ειιεληθφ θξάηνο
θαη ιεηηνπξγνχζαλ θαη θαηά ηελ νζσκαληθή απηνθξαηνξία, ην ακεξηθαληθφ
θνιιέγην Αλαηφιηα295, ην ακεξηθαληθφ θνιιέγην Deree296 ηα νπνία ζήκεξα
δηεθδηθνχλ ξφιν ζηελ ηδησηηθή αλψηαηε εθπαίδεπζε ηνπ λένπ ειιεληθνχ
θξάηνπο. ΢εκαληηθφ ξφιν θαη παξνπζία είραλ θαη άιια μελφγισζζα ζρνιεία
φπσο ην γεξκαληθφ ζρνιείν ηεο Θεζζαινλίθεο ην νπνίν ηδξχζεθε ην 1888 θαη
αξθεηά γαιιφθσλα ζρνιεία θαζψο θαη ηα ηζξαειηηηθά ζρνιεία κε πξψηε θαη
θαιχηεξε ηελ Alliance Israelite Universelle. Δίλαη πεξηηηφ θπζηθά λα ηνληζζεί

294
Βι. Κηηξνκειίδε Π. ζε http://img.pathfinder.gr//clubs/files/61118/4.html
295
Βι αλαιπηηθά ζε http://www.act.edu/index.jsp
296
Bι. αλαιπηηθά ζε http://www.acg.gr/deree/mission.shtml

166
φηη ηα ζρνιεία απηά δελ νλνκάζζεθαλ πνηέ παλεπηζηήκηα νχηε δηεθδίθεζαλ
ηέηνην ξφιν. ΢ηελ νζσκαληθή απηνθξαηνξία φκσο ε παξερφκελε εθπαίδεπζε
δελ έθεξε απηή ηελ νλνκαζία νχηε είρε αλάινγε δνκή.

Θα απνηεινχζε παξάιεηςε λα κελ ηνλίζεη θαλείο ηε ζεκαζία ησλ

εθπαηδεπηηθψλ απηψλ κνλάδσλ ζηε δηακφξθσζε ηεο άξρνπζαο ηάμεο ηεο
ζχγρξνλεο Διιάδαο αιιά θαη ηε ζεκαζία ηνπο ζηελ Οζσκαληθή
απηνθξαηνξία. Γελ ήηαλ σο εθ ηνχηνπ άγλσζην ζηνηρείν ηεο εθπαηδεπηηθήο
παξάδνζεο ηνπ ειιεληζκνχ ε παηδεία απφ ηδησηηθνχο θνξείο ζε επίπεδν
δειεπηφ, γεγνλφο πνπ ζα πξνδηέγξαθε ηελ ζπλέρεηα απηψλ ησλ ζεζκψλ ζην
λέν ειιεληθφ θξάηνο κε ζηφρν ηελ δηαζθάιηζε αλάινγνπ επηπέδνπ πνιηηψλ κε
απηνχο ησλ ειιελφθσλσλ ηεο νζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο. Γηαηί είλαη γλσζηφ,
φπσο ήδε επηζεκάλζεθε φηη ζηελ Οζσκαληθή Απηνθξαηνξία ε γλψζε ήηαλ
ζηα ρέξηα ησλ ειιελφθσλσλ φπσο θαη κεγάιν κεξίδην ηνπ πινχηνπ.

Ζ ζενινγηθή ζρνιή ηεο Υάιθεο

Ζ Θενινγηθή ΢ρνιή Υάιθεο είλαη ην αλψηαην εθπαηδεπηηθφ θαζίδξπκα

ηνπ Οηθνπκεληθνχ Παηξηαξρείνπ Κσλζηαληηλνππφιεσο. Ζ ζρνιή βξηζθφηαλ
ζηε Υάιθε, έλα απφ ηα Πξηγθεπνλήζηα ζηε ζχγρξνλε Σνπξθία.

Ζ Θενινγηθή ΢ρνιή ηεο Υάιθεο ηδξχζεθε ην 1844. Απφ ηφηε ε ΢ρνιή

εθπαίδεπε λένπο θιεξηθνχο, θαιχπηνληαο ηηο αλάγθεο ζξεζθεπηηθήο
ιεηηνπξγίαο θαη πλεπκαηηθήο δηαθνλίαο ηνπ Οηθνπκεληθνχ Θξφλνπ θαη ησλ
απαληαρνχ Οξζνδφμσλ. Οη θνηηεηέο ζηε Υάιθε πεξηιάκβαλαλ φρη κφλν
γεγελείο Έιιελεο, αιιά θαη Οξζφδνμνη Υξηζηηαλνί απφ φιν ηνλ θφζκν,
πξνζδίδνληαο ζηε ζρνιή έλαλ δηεζλή ραξαθηήξα.

Σν 1971 ε ζρνιή θιείζηεθε εμαηηίαο ελφο ηνπξθηθνχ λφκνπ πνπ

απαγφξεπε ηε ιεηηνπξγία ηδησηηθψλ παλεπηζηεκίσλ. Σν 1998 ε επηηξνπή
ηδηνθηεηψλ ηεο ζρνιήο δηαηάρζεθε λα δηαιπζεί, αιιά δηεζλήο θξηηηθή έπεηζε
ηελ Άγθπξα λα αθπξψζεη ηε δηαηαγή. Μέρξη ην 1971, ε ΢ρνιή ππαγφηαλ απ‟
επζείαο ζην Τπνπξγείν Δζληθήο Παηδείαο ηεο Σνπξθίαο θαη ην θαζεζηψο ηεο
δηείπεην απφ ηνλ «Καλνληζκφ ιεηηνπξγίαο ηεο Θενινγηθήο ΢ρνιήο Υάιθεο».
Απηφο εγθξίζεθε ζηηο 25 ΢επηεκβξίνπ 1951 κε απφθαζε ηνπ Αλσηάηνπ
Δθπαηδεπηηθνχ ΢πκβνπιίνπ ηνπ Τπνπξγείνπ Δζληθήο Παηδείαο ηεο Σνπξθίαο,
ελεθξίζε θαη επεθπξψζε απφ ηελ Ηεξά ΢χλνδν ζηηο 5 Οθησβξίνπ 1951 θαη
εηέζε ζε εθαξκνγή ζηηο 3 Οθησβξίνπ 1953. Οη ηνπξθηθέο αξρέο δηέθνςαλ ηελ
ιεηηνπξγία ηεο ην 1971, κε πξφζρεκα ηελ απαγφξεπζε ηεο ηδησηηθήο αλψηαηεο
εθπαίδεπζεο. Αιιά ν ίδηνο ν εγθεθξηκέλνο απφ ηηο αξρέο Καλνληζκφο
ιεηηνπξγίαο ηεο, ηελ ραξαθηεξίδεη επαγγεικαηηθή ζρνιή, ε νπνία παξέρεη
εθπαίδεπζε ηνπιάρηζηνλ ελφο έηνπο κεηά ην ιχθεην

Σν 1953 ην Πξσηνδηθείνπ Αζελψλ κε ηελ αξηζ.7292/15-6-1953

απφθαζή ηνπ ελέθξηλε ην θαηαζηαηηθφ ηεο Δζηίαο θαη αλεγλψξηζε απηήλ σο
ΝΠΗΓ, κε θεξδνζθνπηθνχ ραξαθηήξα. Σν εγθεθξηκέλν Καηαζηαηηθφ ηεο

167
Δζηίαο ηνπ 1953 ηξνπνπνηήζεθε απφ ηε Γεληθή ΢πλέιεπζε ησλ κειψλ απηήο
ην 1973, πξνθεηκέλνπ λα αληαπνθξίλεηαη ζηηο λέεο αλάγθεο ησλ κειψλ ηεο.

Ζ ηξνπνπνίεζε ηνπ Καηαζηαηηθνχ εγθξίζεθε κε ηελ αξηζ.3492/11-

6-1973 απφθαζε ηνπ Πξσηνδηθείνπ Αζελψλ. Σν 1983 ε Γεληθή ΢πλέιεπζε
ησλ κειψλ ηεο Δζηίαο πξνήιζε ζε λέα ηξνπνπνίεζε ηνπ Καηαζηαηηθνχ γηα ηελ
θαιχηεξε εμππεξέηεζε ησλ απμεκέλσλ αλαγθψλ ησλ κειψλ ηεο, ε νπνία θαη
εγθξίζεθε κε ηελ αξηζ. 3630/1983 απφθαζε ηνπ Πξσηνδηθείνπ Αζελψλ.

Αίηεκα ηνπ Παηξηαξρείνπ είλαη ε επαλαιεηηνπξγία ηεο ΢ρνιήο ππφ ην,

πξν ηνπ 1971, θαζεζηψο. Σν αίηεκα απηφ έρεη δηαηππσζεί επηζήκσο θαη θαη‟
επαλάιεςηλ. Ζ Δπξσπατθή Έλσζε έρεη αλαθέξεη επίζεο ην δήηεκα ζηηο
δηαπξαγκαηεχζεηο γηα ηελ ηνπξθηθή πξνζρψξεζε ζηελ ΔΔ.

Σν δήηεκα ηνπ παλεπηζηεκίνπ ηεο ΢κύξλεο

Ζ ίδξπζε ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Αηγαίνπ, ηζηνξηθά, έρεη ηηο ξίδεο ηεο ζηα
1918, φηαλ, ζην επξχηεξν πιαίζην ησλ εζληθψλ θαη νηθνλνκηθψλ
αλαθαηαηάμεσλ πνπ αθνινχζεζαλ ηελ αλαθσρή ηνπ Μνχδξνπ (17/30
Οθηψβξε 1918), ε Διιάδα εμνπζηνδνηείηαη απφ ην ΢πκβνχιην ησλ Σεζζάξσλ
Μεγάισλ Γπλάκεσλ, ηνλ Απξίιην ηνπ 1919, λα θαηαιάβεη ζηξαηησηηθά ηελ
πεξηνρή ηεο ΢κχξλεο. Σφηε ν θαζεγεηήο ηνπ Παλεπηζηεκίνπ ηνπ Βεξνιίλνπ,
Κσλζηαληίλνο Καξαζενδσξή, πξνηείλεη ηελ ίδξπζε λένπ Παλεπηζηεκίνπ.
Δλφςεη, επνκέλσο, ηεο νξηζηηθνπνίεζεο ησλ θπξηαξρηθψλ δηθαησκάησλ ηεο
Διιάδαο επί ηεο «Εψλεο ηεο ΢κχξλεο», ν δηαπξεπήο καζεκαηηθφο ππνβάιιεη,
ζηηο 20 Οθησβξίνπ ηνπ 1919, «΢ρέδηνλ πεξί ηδξχζεσο λένπ παλεπηζηεκίνπ ελ
Διιάδη, ππνβιεζέλ εηο ηελ ειιεληθήλ Κπβέξλεζηλ». Πξνηείλεη ηελ ίδξπζε
Ησληθνχ Παλεπηζηεκίνπ βαζηδφκελνο ζηελ επέθηαζε ηεο ειιεληθήο
επηθξάηεηαο θαη ζην αδηακθηζβήηεην δεδνκέλν φηη ν ειιεληθφο θφζκνο είλαη
δηακεζνιαβεηήο ηνπ ζιαβηθνχ θαη ηνπξθν-αξαβηθνχ θφζκνπ θαη ηνπ θφζκνπ
ηεο Γχζεο. 0 δηεζλνχο θχξνπο επηζηήκνλαο ζεσξεί φηη ε Αζήλα σο ην
κνλαδηθφ θέληξν παηδείαο ηνπ Διιεληζκνχ, δελ επαξθεί πιένλ γηα ηηο αλάγθεο
ηνπ, ηδηαίηεξα σο πξνο ην αλαηνιηθφ ηνπ ζθέινο. Πξνηείλεη δε ηξεηο πηζαλέο
έδξεο γηα ηελ ίδξπζε ηνπ λένπ Παλεπηζηεκίνπ: ηε ΢κχξλε, ηε Θεζζαινλίθε
θαη ηε Υίν, κε επάξηζκα γηα ην θαζέλα ζπλεγνξνχληα θξηηήξηα επηινγήο. To
Ηδξπηηθφ Γηάηαγκα ηνπ Παλεπηζηεκίνπ ΢κχξλεο εθδίδεηαη ηελ 1ε Γεθεκβξίνπ
ηνπ 1920 απφ ηελ' Τπάηε Αξκνζηεία ηεο Διιάδαο. Δπίζεκνο νξγαλσηήο
δηνξίδεηαη ν Κσλζηαληίλνο ΢η. Καξαζενδσξή. Σα πξψηα ζρέδηα πξνβιέπνπλ
ίδξπζε ΢ρνιψλ πνπ ζα ζρεηίδνληαη κε ηελ αμηνπνίεζε ηεο πεξηνρήο, σο
λεπξαιγηθνχ ζεκείνπ γηα ηνλ ππεξπφληην ειιεληζκφ, ελψ ζηελ ηειηθή πνξεία
ησλ εξγαζηψλ ην παλεπηζηήκην θξίλεηαη εθάκηιιν ησλ κεγάισλ επξσπατθψλ
παλεπηζηεκίσλ. Σν παλεπηζηήκην απηφ δελ κπφξεζε πνηέ λα ιεηηνπξγήζεη
ιφγσ ηεο Μηθξαζηαηηθήο θαηαζηξνθήο.

Σν παλεπηζηήκην ζην λέν ειιεληθό θξάηνο

168
 Ο «φξνο παλεπηζηήκην» απνηειεί λενινγηζκφ ηεο λενειιεληθήο
γιψζζαο ηνπ 18νπ αηψλα θαη ζπλαληάηαη ζε θείκελα θπξίσο ηνπ Κνξαή297.
Παξά ηελ χπαξμε ηεο Ηφληαο Αθαδεκίαο298 ην λενειιεληθφ παλεπηζηήκην
ζρεδηάδεηαη ήδε ζηελ πξνεπαλαζηαηηθή πεξίνδν.

΢ην λέν ειιεληθφ θξάηνο ηα πξάγκαηα δελ εμειίρζεθαλ κε ηξφπν

αλάινγν. Σν 1837 ηδξχζεθε ην πξψην παλεπηζηήκην ηνπ λενειιεληθνχ
θξάηνπο, ελψ ην 1836 κπήθαλ νη βάζεηο ηνπ Δζληθνχ Μεηζνβίνπ
Πνιπηερλίνπ. Ζ ίδξπζε ηνπ Παλεπηζηεκίνπ ηεο Αζήλαο ην 1837
αληηκεησπίζζεθε σο ελίζρπζε ηεο πξνζπάζεηαο εμειιεληζκνχ εθ λένπ ησλ
αιχηξσησλ ειιεληθψλ πιεζπζκψλ ηεο Οζσκαληθήο Απηνθξαηνξίαο θαη
ζπλδέζεθε κε ηε κείδνλα ηδενινγηθή επηινγή ηεο ζχλδεζεο ηνπ λένπ θξάηνπο
κε ην θιαζζηθφ παξειζφλ299.

Σν Δζληθόλ θαη Καπνδηζηξηαθόλ Παλεπηζηήκηνλ Αζελώλ

νλνκάζζεθε αξρηθά «Οζσληθφλ Παλεπηζηήκηνλ» ηδξχζεθε ηελ 3ε Μαΐνπ ηνπ
1837 θαη ζηεγάζηεθε ζηελ θαηνηθία ηνπ αξρηηέθηνλα ΢ηακάηε Κιεάλζε, ζηε
βνξεηναλαηνιηθή πιεπξά ηεο Αθξφπνιεο. Σν "Οζσληθφλ Παλεπηζηήκηνλ"
απνηεινχληαλ απφ ηέζζεξηο ΢ρνιέο: Θενινγίαο, Ννκηθήο, Ηαηξηθήο θαη
Σερλψλ (ε νπνία πεξηιάκβαλε ηφηε ηηο Eθαξκνζκέλεο Eπηζηήκεο θαη ηα
Mαζεκαηηθά). Δίρε 33 θαζεγεηέο, 52 θνηηεηέο θαη 75 κε εγγεγξακκέλνπο
αθξναηέο. Σν 1841 άξρηζαλ λα ιεηηνπξγνχλ λέεο ηάμεηο ζε έλα θαηλνχξγην
θηίξην πνπ ζρεδηάζηεθε απφ ηνλ Γαλφ Αξρηηέθηνλα Κξίζηηαλ Υάλζελ. Μηα
κεγάιε αιιαγή ζηε δνκή ηνπ Παλεπηζηεκίνπ έγηλε ην 1904, φηαλ ε ΢ρνιή ησλ
Σερλψλ δηαζπάζηεθε ζε δχν ΢ρνιέο: ζε απηή ησλ Σερλψλ θαη απηή ησλ
Δπηζηεκψλ, ε νπνία πεξηέιαβε ηηο λέεο ΢ρνιέο Φπζηθήο, Μαζεκαηηθψλ θαη
Φαξκαθεπηηθήο. Σν 1919 πξνζηέζεθε ην ηκήκα ηεο Υεκείαο θαη ην 1922 ε
΢ρνιή Φαξκαθεπηηθήο μερψξηζε σο ηκήκα. Μηα άιιε αιιαγή έγηλε φηαλ ζηελ
Ηαηξηθή ΢ρνιή πξνζηέζεθε ην ηκήκα ηεο Οδνληηαηξηθήο300.

Σν Δζληθό Μεηζόβην Πνιπηερλείν (ΔΜΠ) είλαη ην πην παιηφ θαη πην

θεκηζκέλν εθπαηδεπηηθφ ίδξπκα ηεο Διιάδαο ζην ηνκέα ηεο ηερλνινγίαο θαη
έρεη ζπλεηζθέξεη ηα κέγηζηα ζηελ επηζηεκνληθή, ηερληθή θαη νηθνλνκηθή
αλάπηπμε ηεο ρψξαο απφ ηελ ίδξπζε ηνπ ην 1836. H γέλεζή ηνπ αλάγεηαη ζην
1836 σο "Bαζηιηθφ ΢ρνιείν ησλ Tερλψλ" κε ηελ πιένλ ζηνηρεηψδε κνξθή
εθπαηδεπηηθνχ ηδξχκαηνο, σο δεκνηηθφ ζρνιείν ηερληθήο εθπαηδεχζεσο. Tν

297
Λάππα Κ., Παλεπηζηήκην θαη θνηηεηέο ζηελ Διιάδα θαηά ηνλ 19ν αηψλα,
Ηζηνξηθφ Αξρείν Διιεληθήο Νενιαίαο ΓΓΝΓ, Κέληξν Νενειιεληθψλ Δξεπλψλ
ΔΗΔ, Αζήλα 2004 ζει. 25 θαη ππνζεκείσζε 2 κε βηβιηνγξαθηθέο αλαθνξέο.
298
Λάππα Κ., αλσηέξσ ζει. 28
299
Αληί πνιιψλ βι. Clogg R., ΢πλνπηηθή Ηζηνξία ηεο Διιάδαο, 1779- 1990,
ηζηνξεηήο,
300
Πιεξνθνξίεο απφ ηελ ηζηνζειίδα ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Αζελψλ

169
"ηερληθφ" εθείλν ζρνιείν είρε ζηεγαζηεί ζηελ νηθία Γ. Bιαρνχηζε θαη αξρηθά
ιεηηνπξγνχζε κφλν Κπξηαθέο θη ενξηέο - αξγίεο πξνζθέξνληαο καζήκαηα ζε
ηερλίηεο (καζηφξνπο, νηθνδφκνπο, αξρηκαζηφξνπο). Γξήγνξα έγηλε γλσζηφ σο
"Πνιπηερλείν".

Σν 1843 ην ΢ρνιείν ησλ Σερλψλ δηαηξείηαη ζε 3 Σκήκαηα:

α. ΢ρνιείν ησλ Κπξηαθψλ θη ενξηψλ.
β. ΢ρνιείν θαζεκεξηλφ.
γ. ΢ρνιείν αλψηεξν, γηα θαζεκεξηλή δηδαζθαιία ησλ "Χξαίσλ Σερλψλ".
Σφηε νλνκάδεηαη "΢ρνιή ησλ Βηνκεραληθψλ θαη Χξαίσλ Σερλψλ".

Γεχηεξε αλαδηνξγάλσζε γίλεηαη θαηά ηελ ηξηεηία 1862-1864. Ζ ΢ρνιή

γίλεηαη "Πνιπηερλείν", κε εηζαγσγή πεξηζζφηεξσλ ηερληθψλ καζεκάησλ. H
ηάζε απηή ζπλερίδεηαη ζηελ πεξίνδν 1864-1873.

H αλάπηπμε θη εμέιημε ηεο ΢ρνιήο ζε Ίδξπκα Aλσηάηεο Δθπαίδεπζεο,

πνπ ζηελ αξρή εγθαηαζηάζεθε ζηα πεξίρσξα ηεο ηφηε πξσηεχνπζαο, ππήξμαλ
απφιπηα ζπλπθαζκέλεο κε ηηο απμαλφκελεο αλάγθεο γηα θαηάξηηζε ησλ
κεραληθψλ θαη

H ηειεπηαία κεηαξξχζκηζε ζηελ νξγάλσζε θαη δηνίθεζε ηνπ Ηδξχκαηνο

έγηλε ην 1917 κε εηδηθφ λφκν πνπ έδσζε ζην Πνιπηερλείν ηε ζεκεξηλή ηνπ
κνξθή, πεξηιακβάλνληαο ηφηε ηηο Αλψηαηεο ΢ρνιέο Πνιηηηθψλ Μεραληθψλ,
Μεραλνιφγσλ - Ζιεθηξνιφγσλ, Υεκηθψλ Μεραληθψλ, Σνπνγξάθσλ
Μεραληθψλ θαη Αξρηηεθηφλσλ Μεραληθψλ, θαηαξγεζέληνο ηφηε ΢ρνιείνπ
Βηνκεραληθψλ Σερλψλ. Οη πξψηεο απηέο ΢ρνιέο ζπκπιεξψλνληαη αξγφηεξα
απφ ηε ΢ρνιή Μεηαιιεηνιφγσλ Μεραληθψλ θαη δηαρσξίδεηαη ε ΢ρνιή
Μεραλνιφγσλ-Ζιεθηξνιφγσλ ζηηο ΢ρνιέο Μεραλνιφγσλ-Μεραληθψλ θαη
Ζιεθηξνιφγσλ-Μεραληθψλ θαη Μεραληθψλ Τπνινγηζηψλ, θαη Ναππεγψλ
Μεραλνιφγσλ Μεραληθψλ. Ζ ζεκαζία ηνπ ΔΜΠ φπσο εμειίρζεθε ήηαλ
ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ θαη ιφγσ ηεο δεκηνπξγίαο ζηειερψλ θαη ιφγσ ηνπ
ζπκβνιηθνχ ραξαθηήξα πνπ ην Πνιπηερλείν απέθηεζε γηα ην θνηηεηηθφ
θίλεκα ησλ λεψηεξσλ ρξφλσλ.

Έθηνηε ζηελ Διιάδα δεκηνπξγήζεθαλ πνιιά παλεπηζηεκηαθά ηδξχκαηα

ηα νπνία ζήκεξα είλαη είθνζη. Σν 1926 ηδξχζεθε ην Παλεπηζηήκην ηεο
Θεζζαινλίθεο301 ζπλδένληαο ηε κνίξα ηνπ κε ην ειιεληθφ έζλνο αιιά θαη κε
ηελ θαηαζθεπή ηνπ ζηα ζπληξίκκηα ηνπ εβξατθνχ λεθξνηαθείνπ πνπ
ζπιήζεθε.

Σα ραξαθηεξηζηηθά ηεο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο ησλ πξψησλ ρξφλσλ

ησλ λένπ ειιεληθνχ θξάηνπο πεξηγξάθεη γιαθπξά ην Κσλζηαληίλνο

301
Αλαζηαζηάδε Γ., Σν Παλεπηζηήκην Θεζζαινλίθεο αθεγείηαη ηελ ηζηνξία ηνπ
(1926- 1973) University stoudio press, Θεζζαινλίθε 2003.

170
Σζνπθαιάο302 θαη κάιηζηα ηνλίδεη ηνλ παξάιιειν πξνζαλαηνιηζκφ ησλ
Διιήλσλ θνηηεηψλ ζην εμσηεξηθφ ήδε απφ ην ηέινο ηνπ 19νπ αηψλα. Άιισζηε
ην ζχλνιν ησλ θαζεγεηψλ ηνπ πξψηνπ ειιεληθνχ παλεπηζηεκίνπ είρε θάλεη
ζπνπδέο ζην εμσηεξηθφ ελψ, φπσο αλαθέξεη εηδηθά, 117 πξφζσπα πνπ
ζπνχδαζαλ ζην εμσηεξηθφ αλάκεζα απφ ην 1834 θαη ην 1910 ήηαλ ππνπξγνί
θαη αξρεγνί θνκκάησλ.

Ζ ζπγθξφηεζε ηνπ δηδαθηηθνχ πξνζσπηθνχ πνπ δηνξίζζεθε κε εηδηθά

θξηηήξηα θαη εχλνηα ηεο εμνπζίαο ζρνιηάζζεθε εμαξρήο 303.

Σν πξόβιεκα ηεο κνληκόηεηαο ησλ θαζεγεηώλ

Σν ειιεληθφ παλεπηζηήκην ηνλ 19ν αηψλα νπδφισο δηαζθάιηζε ηελ

επηζηεκνληθή ζηαζεξφηεηα ηνπ πξνζσπηθνχ ηνπ. Οη θαζεγεηέο δηνξίδνληαλ
θαη παχνληαλ ρσξίο ηδηαίηεξεο δηαδηθαζίεο. Απφ ηα δηαζέζηκα ζηνηρεία
πξνθχπηεη φηη απφ ηελ ίδξπζή ηνπ κέρξη ην 1887 απνιχζεθε ην 1/3 πεξίπνπ
ησλ θαζεγεηψλ πνπ δηνξίζζεθαλ απηφ ην δηάζηεκα304.

Γλσζηέο είλαη νη απνιχζεηο πνπ έγηλαλ επί ηεο πξσζππνπξγίαο

Κσιέηηε ( 1844-1847) νπφηε θαη απνκαθξχλζεθαλ απφ ην παλεπηζηήκην 7
θαζεγεηέο.

Γλσζηή επίζεο είλαη θαη ε πεξίπησζε ηεο απφιπζεο ηνπ θαζεγεηή ηνπ
ζπληαγκαηηθνχ δηθαίνπ Ν.Η. ΢αξηπφινπ ην 1852. Ο ΢αξίπνινο επαλήιζε
ζξηακβεπηηθά κεηά ην θίλεκα ηνπ 1862 γηα λα απνιπζεί φκσο νξηζηηθά ην
1875 απφ ηελ θπβέξλεζε ηνπ Υ. Σξηθνχπε305.

Απφ ην ηέινο ηνπ 19νπ αηψλα ζπδεηείηαη επξχηαηα ε θαζηέξσζε ελφο

είδνπο κνληκφηεηαο ησλ θαζεγεηψλ γηα λα απνθεχγνληαη ηα θαηλφκελα ησλ
επλνηνθξαηηθψλ θαη αδηθαηνιφγεησλ απνιχζεσλ έηζη ψζηε ε εθηειεζηηθή
εμνπζία λα κελ κπνξεί αδηθαηνιφγεηα λα ηνπο απνιχζεη306. Ζ θαηάζηαζε απηή
δηθαηνινγεί ίζσο ηε ζπληαγκαηηθή θαηνρχξσζε ηεο δεκνζηνυπαιιειίαο ησλ
θαζεγεηψλ ηνπ ειιεληθνχ παλεπηζηεκίνπ.
302
Σζνπθαιά Κ., Δμάξηεζε θαη Αλαπαξαγσγή. Ο θνηλσληθφο ξφινο ησλ
εθπαηδεπηηθψλ κεραληζκψλ ζηελ Διιάδα (1830-1922) Θεκέιην ζη. έθδνζε θαη
γηα ηελ αλψηαηε εθπαίδεπζε εηδηθά ζει. 430 επ.
303
Βι. Λάππα Κ., αλσηέξσ ζει. 143 επ.
304
Βι. Λάππα Κ., αλσηέξσ ζει. 155 επ. θαη εθεί αλαθνξέο.

Βι. Λάππα Κ., αλσηέξσ ζει. 157 επ.

305
Βι. Λάππα Κ., αλσηέξσ ζει. 158 επ.
306
Βι. Λάππα Κ., αλσηέξσ ζει. 283 επ.

171
 Αιιά θαη ηνλ 20ν αηψλα νη απνιχζεηο δελ ήηαλ άγλσζηεο ζην ειιεληθφ
παλεπηζηήκην. Γλσζηή πεξίπησζε είλαη απηή ηνπ Αιεμάλδξνπ ΢βψινπ ν
νπνίνο ην 1929, δηαδέρζεθε ηνλ Ν. Ν. ΢αξίπνιν ζηελ έδξα ηνπ ΢πληαγκαηηθνχ
Γηθαίνπ ζην Παλεπηζηήκην Αζελψλ. ΢ηελ έδξα απηή παξέκεηλε κέρξη ην 1946,
νπφηε θαη απνπέκθζεθε νξηζηηθά θαηεγνξνχκελνο σο «ειιελφθσλ θαζεγεηήο
θαη απνζηάηεο ηεο εζληθήο ηδέαο». Δμαηηίαο ησλ αξηζηεξψλ πεπνηζήζεψλ ηνπ,
είρε ήδε παπζεί απφ ηελ έδξα ηνπ ΢πληαγκαηηθνχ Γηθαίνπ άιιεο ηξεηο θνξέο:
ην 1935, ην 1936 θαη ην 1944. Γηα ηνπο ίδηνπο ιφγνπο, ν Μεηαμάο ηνλ εμφξηζε
ζηελ Αλάθε, Μήιν, Νάμν θαη Υαιθίδα θαζ' φιε ηελ πεξίνδν 1936–1940.
Λίγν κεηά ην 1944 απνπέκθζεθε νξηζηηθά απφ ην Παλεπηζηήκην Αζελψλ.

Οη ηδησηηθέο αλώηαηεο ζρνιέο ζηελ Διιάδα

Παξά ηελ θξαηηθή πξσηνβνπιία γηα ίδξπζε παλεπηζηεκηαθψλ

ηδξπκάησλ, ζηελ Διιάδα ηδξχζεθαλ ηξεηο ζρνιέο σο λνκηθά πξφζσπα
ηδησηηθνχ δηθαίνπ απφ εζληθνχο επεξγέηεο θπξίσο, θαζψο ε απαγφξεπζε γηα
ηελ ίδξπζή ηνπο ππήξμε ζρεηηθά πξφζθαηε307. Καη νη ηξεηο απηέο ζρνιέο ήηαλ
πξνζαλαηνιηζκέλεο πξνο δπηηθά πξφηππα θαη ξεχκαηα θαη ηφζν σο πξνο ην
αληηθείκελν φζν θαη πξνο ηνλ πξνζαλαηνιηζκφ είραλ έλαλ εθζπγρξνληζηηθφ
ραξαθηήξα.

Ζ Α΢ΟΔΔ, ε νπνία ζηε ζπλέρεηα ζχκθσλα κε ην δηάηαγκα Π.Γ.

377/1989, κεηνλνκάζζεθε ζε Οηθνλνκηθφ Παλεπηζηήκην Αζελψλ. Σν
Οηθνλνκηθφ Παλεπηζηήκην Αζελψλ308 δελ ήηαλ ε πξψηε ΢ρνιή νηθνλνκηθψλ
επηζηεκψλ ζηελ Διιάδα. Σν 1894 ηδξχζεθε απφ ηνλ ΋ζσλα Ρνπζφπνπιν ε
ηδησηηθή «Δκπνξηθή θαη Βηνκεραληθή Αθαδεκία» ε νπνία ιεηηνχξγεζε κέρξη
ην 1919. ΢ην κεηαμχ απφ ην 1903 ν εζληθφο επεξγέηεο Γξεγφξηνο Μαξαζιήο
δψξηζε ην πνζφ ησλ 250.000 ρξπζψλ δξαρκψλ κε ζθνπφ ηελ ίδξπζε ζηελ
Αζήλα ηεο «Δκπνξηθήο Αθαδεκίαο αλαιφγνπ πξνο ηαο ελ ηε αιινδαπή
ιεηηνπξγνχζαο Δκπνξηθάο Αθαδεκίαο». Ο Διεπζέξηνο Βεληδέινο ηφηε θάιεζε
ζηελ Διιάδα ηνλ θαζεγεηή ηνπ Παλεπηζηεκίνπ ηεο Λσδάλεο Γεψξγην Παγηάξ
κε εληνιή ηε ζχληαμε νξγαληζκνχ γηα ηε ίδξπζε θαη ιεηηνπξγία Αλψηαηεο
Δκπνξηθήο ΢ρνιήο, θαηά ην πξφηππν ηεο αληίζηνηρεο ζρνιήο ηνπ
Παλεπηζηεκίνπ ηεο Λσδάλεο. Με βάζε ηε πξφηαζε Παγηάξ δεκνζηεχεηαη ν
λφκνο 2191/18-6-1920 κε ηνλ νπνίν ηδξχεηαη ε «Αλσηάηε ΢ρνιή Δκπνξηθψλ
Δπηζηεκψλ» ε νπνία ππάγεηαη ζην Τπνπξγείν Δζληθήο Οηθνλνκίαο. Ζ
Αλσηάηε ΢ρνιή Δκπνξηθψλ ΢πνπδψλ κεηνλνκάδεηαη ην 1926 ζε Αλσηάηε
΢ρνιή Οηθνλνκηθψλ θαη Δκπνξηθψλ ΢πνπδψλ, ε γλσζηή ζηελ Διιάδα θαη ζην
εμσηεξηθφ Α΢ΟΔΔ , κε ζηφρν ηελ θάιπςε ησλ λέσλ αλαγθψλ. Ζ αιιαγή απηή
γίλεηαη κε ην Ν.Γ ηεο 5/17 Μαΐνπ ηνπ 1926 ΦΔΚ 156, ηεχρνο Α.

307
΢ρεηηθά θαη Μπνηόπνπινπ Κ., ΢χληαγκα, Παηδείαο θαη «Ηδησηηθά
Παλεπηζηήκηα», ΣΟ΢ 1999, ζει. 37 επ.
308
Γηα πεξηζζφηεξεο πιεξνθνξίεο βι. http://www.aueb.gr/about/history.htm

172
 Ηδησηηθή ζρνιή κε κνξθή ΝΠΗΓ ήηαλ ε Πάληεηνο ζχιιεςε θαη
δεκηνχξγεκα ηνπ Αιέμαλδξνπ Πάληνπ θαη ηνπ Γεσξγίνπ Φξαγθνχιε309.
΢πλέπεζε θαη νη δπν άλδξεο λα παξαθνινπζήζνπλ -ζε δηαθνξεηηθή φκσο ν
θαζέλαο επνρή ιφγσ δηαθνξάο ειηθίαο- καζήκαηα ζηελ «Διεπζέξα ΢ρνιή
Πνιηηηθψλ Δπηζηεκψλ ησλ Παξηζίσλ». ΢ηηο 2 Ηαλνπαξίνπ 1927, ν πξφεδξνο
ηεο Γεκνθξαηίαο λαχαξρνο Παχινο Κνπληνπξηψηεο έζεηε ηνλ ζεκέιην ιίζν
ηνπ θεληξηθνχ θηηξίνπ, πνπ βξίζθεηαη ζήκεξα ζηε ιεσθφξν ΢πγγξνχ. Ζ
Πάληεηνο ΢ρνιή Πνιηηηθψλ Δπηζηεκψλ ιεηηνπξγεί σο ΝΠΗΓ θαη ν πξψηνο
θαλνληζκφο ηεο ςεθίδεηαη ην 1933. Μ‟ απηφλ δεκηνπξγνχληαη δπν ηκήκαηα: 1)
Σν Πνιηηηθφ-Ηζηνξηθφ, πνπ είρε δέθα ηαθηηθέο θαη έμη έθηαθηεο έδξεο θαη 2) Σν
Κνηλσληθφ-Οηθνλνκηθφ πνπ είρε ελλέα ηαθηηθέο θαη πέληε έθηαθηεο έδξεο. Ζ
θνίηεζε πξνβιέπεηαη ηξηεηήο. Ζ ΢ρνιή απνλέκεη πηπρίν θαη επίζεο
πξνβιέπεηαη θαη ε απνλνκή δηδαθηνξηθνχ δηπιψκαηνο. Σν 1936 θαζηεξψζεθε
ε ΢ρνιή, ζαλ απηνηειέο Ίδξπκα Αλσηάηεο Δθπαίδεπζεο, ηζφηηκν πξνο ηα
Παλεπηζηήκηα θαη ηηο άιιεο Αλψηαηεο ΢ρνιέο. Σν 1937 αλαθεξχζζεηαη ζε
Αλσηάηε ΢ρνιή Πνιηηηθψλ Δπηζηεκψλ θαη ιεηηνπξγεί σο ΝΠΓΓ.

Ηδησηηθή ήηαλ θαη ε Αλσηάηε Βηνκεραληθή ζρνιή Θεζζαινλίθεο. Ζ

"Eλ Θεζζαινλίθε Αλσηέξα ΢ρνιή Βηνκεραληθψλ ΢πνπδψλ" ηδξχζεθε ην 1948
κε ην άξζξν 5 ηνπ Α.Ν. 800/1948 σο ίδην Ννκηθφ Πξφζσπν ππφ ηελ επνπηεία
ηνπ Τπνπξγείνπ Δζληθήο Οηθνλνκίαο310. Σν 1956 δεκνζηεχζεθε ζηελ
Δθεκεξίδα ηεο θπβεξλήζεσο δηάηαγκα πεξί εγθξίζεσο ηνπ Δζσηεξηθνχ
θαλνληζκνχ ηεο Α΢Β΢Θ, κε ην νπνίν ξπζκίδνληαλ ζέκαηα νξγάλσζεο θαη
ιεηηνπξγίαο ηεο ΢ρνιήο. Ζ ΢ρνιή άξρηζε λα ιεηηνπξγεί πξψηε θνξά ην αθαδ.
έηνο 1957-58. Σν 1958 ε ζρνιή κεηνλνκάζζεθε ζε Αλσηάηε ΢ρνιή
Βηνκεραληθψλ ΢πνπδψλ Θεζζαινλίθεο θαη έγηλε ηζφηηκε πξνο ηηο αληίζηνηρεο
παλεπηζηεκηαθέο ζρνιέο, ε δε θνίηεζε απφ ηξηεηήο έγηλε ηεηξαεηήο. Οη
παξαπάλσ κεηαβνιέο πξνβιέθζεθαλ απφ ην άξζξν 15 ηνπ Ν.Γ. 3876/1958.
Σν 1966 κε ην άξζξν 4 ηνπ Ν.Γ. 4578/1966 ε ΢ρνιή κεηνλνκάζζεθε ζε
Αλψηαηε Βηνκεραληθή ΢ρνιή Θεζζαινλίθεο θαη κεηαηξάπεθε ζε Ννκηθφ
Πξφζσπν Γεκνζίνπ Γηθαίνπ.
Γηαπηζηψλεηαη ζπλεπψο φηη ζηελ Διιάδα ιεηηνχξγεζαλ ηξείο αλψηαηεο
ηδησηηθέο ζρνιέο νη νπνίεο κεηέβαιαλ λνκηθφ έλδπκα ζε κεηαγελέζηεξν ηεο
ίδξπζήο ηνπο ρξνληθφ ζεκείν. Ζ ηδησηηθή ηνπο πνξεία δηεθφπε γηα ιφγνπο πνπ
ζα άμηδε θαλείο λα αλαδεηήζεη κε πξνζνρή. Σν γεγνλφο παξακέλεη φηη ε
πεξίνδνο ηεο δηθηαηνξίαο ησλ ζπληαγκαηαξρψλ απέθιεηζε νπνηαδήπνηε
ηδησηηθή δξάζε ζηελ αλψηαηε εθπαίδεπζε ζηελ πξνζπάζεηά ηεο λα
εμαζθαιίζεη ηελ θπξίαξρε ηδενινγία πνπ ήζειε λα επηβάιεη.

Θα πξέπεη πάλησο λα παξαηεξεζεί φηη ε ζπδήηεζε πνπ έγηλε ζηε

Γαιιία γηα ηηο Grandes Ecoles θαη ηα παλεπηζηήκηα, δελ έγηλε πνηέ ζηελ

309
Γηα πεξηζζφηεξεο πιεξνθνξίεο βι. http://www.panteion.gr/gr/new/
310

http://www.uom.gr/modules.php?op=modload&name=Statikes&file=index&stid=
4&categorymenu=1

173
Διιάδα νχηε ππήξμε αλάινγν ζέκα. Ζ απφπεηξα κάιηζηα λα ηδξπζεί εζληθή
ζρνιή δεκφζηαο δηνίθεζεο ζηα πξφηππα ηεο Γαιιηθήο E.N.A. ζηε δεθαεηία
ηνπ 80 δελ επσδφζεθε θαζψο επηθξάηεζαλ δηαθνξεηηθέο εθηηκήζεηο.

Απφ ηα αλσηέξσ ηξία παξαδείγκαηα δελ κπνξεί λα ζπλάγεη θαλείο

εχθνια φηη ππήξμε θαθή εκπεηξία ηεο ρψξαο απφ ηηο ηδησηηθέο αλψηαηεο
ζρνιέο νχηε πξνεγνχκελν αλάινγν πνπ λα δηθαηνινγεί ην θαλαηηζκφ κε ηνλ
νπνίν ζηελ παξνχζα ηζηνξηθή ζπγθπξία αληηκεησπίδεηαη ην ελδερφκελν
ίδξπζεο ηδησηηθψλ ΑΔΗ.

Σν ζύγρξνλν ζύζηεκα παλεπηζηεκηαθήο εθπαίδεπζεο

Σν παλεπηζηεκηαθφ ζχζηεκα ηεο ρψξαο έηπρε ζεκαληηθψλ

αλαθαηαηάμεσλ πνπ παξαθνινχζεζαλ ηελ ηζηνξία ηεο 311. Ζ ζχγρξνλε κνξθή
ηνπ είλαη πξντφλ κηαο ζεηξάο κεηαβνιψλ νη νπνίεο, κεηά ηε δηθηαηνξία ησλ
ζπληαγκαηαξρψλ, ε νπνία επέδεημε κεγάιν ελδηαθέξνλ γηα ηελ ηχρε θαη ηνλ
έιεγρν ηνπ παλεπηζηεκίνπ ελζσκαηψζεθαλ ζην λφκν πιαίζην ηνπ 1982 θαη
νινθιεξψζεθαλ κε ην λφκν γηα ηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε ηνπ 2001 312. Σν
ζχζηεκα απηφ είλαη απνζπαζκέλν απφ θάζε ηζηνξηθή αλαθνξά θαη έρεη ξίδεο
λέεο. Σφζν λέεο κάιηζηα πνπ επηηξέπεη ζε πνιινχο λα κπαίλνπλ ζηνλ πεηξαζκφ
λα δνθηκάδνπλ ηελ νινζρεξή κεηαβνιή ηνπ313. Ήδε έρεη ηεζεί ζε ηζρχ θαη ν
λένο λφκνο 3549/2007314 γηα ηε «Μεηαξξχζκηζε ηνπ ζεζκηθνχ πιαηζίνπ γηα ηε
δνκή θαη ιεηηνπξγία ησλ Αλσηάησλ Δθπαηδεπηηθψλ Ηδξπκάησλ» ν νπνίνο

311
Βι. γεληθά Κιάδε Γ.,/Κνληηάδε Ξ./ Παλνύζε Γ., (επ) Ζ κεηαξξχζκηζε ηνπ
ειιεληθνχ παλεπηζηεκίνπ, 2007.
312
Βι. αληί άιισλ Κνπκάληνπ Γ., Δγθαηάζηαζε μέλσλ ζρνιείσλ ζηελ Διιάδα,
ΝνΒ 1986, ζει.384, Μάλεζε Αξ., Ζ ζπληαγκαηηθή πξνζηαζία ηεο αθαδεκατθήο
ειεπζεξίαο. Ο πνιίηεο, 1977 (΢πληαγκαηηθή ζεσξία θαη πξάμε), ζει.736επ.,
Μάλεζε Αξ., Ζ ειεπζεξία ηεο δηδαζθαιίαο ζηα παλεπηζηήκηα, Γίθαην θαη
Πνιηηηθή, 11, ζει.119επ, ΢ηαζηλόπνπινπ Μ., Ζ ειεπζεξία γλψκεο ησλ
θαζεγεηψλ ησλ αλσηάησλ εθπαηδεπηηθψλ ηδξπκάησλ, Ννκηθαί Μειέηαη, 1972,
Σζάηζνπ Γ./ Λνβέξδνπ Α./ Καλειινπνύινπ Ν., ΢χληαγκα θαη ηδησηηθή παηδεία,
Σν΢ 1992, ζει.87επ., Παπιόπνπινπ Π., Ζ λνκηθή θχζε ησλ Α.Δ.Η., Σν΢ 1990,
ζει.445επ, Μαληδνύηζνπ Αι., Ηζφηεηα θαη Δθπαίδεπζε, Σν δηθαίσκα ίζεο
πξφζβαζεο ζηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε, Αλη. Ν. ΢άθθνπιαο 2008 φπνπ θαη
αλαιπηηθή βηβιηνγξαθία.
313
Βι. αληί πνιιψλ γηα ην ζέκα Σζνπθαιά Κ., Δμάξηεζε θαη Αλαπαξαγσγή. Ο
θνηλσληθφο ξφινο ησλ εθπαηδεπηηθψλ κεραληζκψλ ζηελ Διιάδα (1830-1922)
Θεκέιην ζη. έθδνζε θαη γηα ηελ αλψηαηε εθπαίδεπζε εηδηθά ζει. 423 επ.
314
ΦΔΚ Α 69. Αλαιπηηθή παξνπζίαζε ηνπ λφκνπ απηνχ θαη εθηελήο
βηβιηνγξαθία ζε Δπζηξαηίνπ Π.Μ., Ζ κεηαξξχζκηζε ηνπ ζεζκηθνχ πιαηζίνπ γηα
ηε δνκή θαη ιεηηνπξγία ησλ Αλσηάησλ Δθπαηδεπηηθψλ Ηδξπκάησλ Σν΢ 4/2007,
ζει. 1201 επ.

174
επίζεο ππφζρεηαη ζεκαληηθέο κεηαξξπζκίζεηο. Δμάιινπ ην 2006 ηέζεθε ζε
ηζρχ έλα λνκνζέηεκα ην νπνίν θέξεη ηελ Διιάδα ζε θαηάζηαζε αλάινγε κε
απηήλ ηεο κεζαησληθήο Δπξψπεο θαζψο δεκηνπξγεί ην ζεζκηθφ πιαίζην ηεο
αλψηαηεο εθθιεζηαζηηθήο εθπαίδεπζεο, αξθεηνχο αηψλεο κεηά θαη πάλησο κε
λνκνζεηηθή πξάμε ηνπ θξάηνπο315.

Ζ πξψηε κεγάιε κεηαβνιή κπνξεί λα ηνπνζεηεζεί γχξσ ζην πξψην

κηζφ ηεο δεθαεηίαο ηνπ 60. Σφηε έγηλε ε ελζσκάησζε ζε κηα εληαία
θαηεγνξία εθπαηδεπηηθψλ ηδξπκάησλ, ησλ ΑΔΗ, δχν δηαθνξεηηθψλ κνξθψλ:
ησλ δχν Παλεπηζηεκίσλ, ηνπ Δζληθνχ θαη Καπνδηζηξηαθνχ απφ ηε κηα θαη ηνπ
Θεζζαινλίθεο απφ ηελ άιιε, πνπ αθνινπζνχλ ην Υνπκπνιηηαλφ πξφηππν, θαη
ηνπ ΔΜΠ θαη ησλ επηκέξνπο Αλσηάησλ ΢ρνιψλ, φπσο ε Α΢ΟΔΔ, ε Πάληεηνο,
ε Γεσπνληθή θιπ., πνπ αθνινπζνχλ ην γαιιηθφ πξφηππν ησλ Grandes
Ecoles316. Ζ έληαμε ησλ ΢ρνιψλ απηψλ ζηελ εληαία θαηεγνξία γίλεηαη κε ηελ
αχμεζε ηεο δηάξθεηαο ησλ ζπνπδψλ ζε ηέζζεξα ρξφληα ζηηο ΢ρνιέο πνπ ήηαλ
παιαηφηεξα ηξηεηνχο θνίηεζεο. Σελ ίδηα πεξίνδν έγηλε ν ραξαθηεξηζκφο ηνπο
σο δεκνζίσλ ηδξπκάησλ.

΢εκαληηθή κεηαβνιή ζεκεηψζεθε εμάιινπ ην 1982 κε ηελ ςήθηζε ηνπ

λφκνπ πιαηζίνπ317 (λ. 1268/82) πνπ αληηθαζηζηά ην Υνπκπνιηηαλφ πξφηππν κε
ην Ακεξηθαληθφ318. Ο λένο λφκνο θαηαξγεί ηηο Έδξεο θαη νξγαλψλεη ην
Παλεπηζηήκην θαηά Σκήκαηα, θαζέλα απφ ηα νπνία ρνξεγεί ηδηαίηεξν πηπρίν.
Σν Σκήκα γίλεηαη ε βαζηθή νξγαλσηηθή κνλάδα ηνπ Παλεπηζηεκίνπ. ΢ε απηφ
εληάζζεηαη νξγαληθά ην δηδαθηηθφ πξνζσπηθφ. Σν δηνηθεηηθφ πξνζσπηθφ, κε
εμαίξεζε ηελ θαηεγνξία ηνπ Δηδηθνχ Γηνηθεηηθνχ Σερληθνχ Πξνζσπηθνχ πνπ
εληάζζεηαη ζηα Σκήκαηα, απνηειεί ηδηαίηεξε θαηεγνξία δεκνζίσλ ππαιιήισλ
πνπ αλήθεη νξγαληθά ζην Παλεπηζηήκην θαη επνπηεχεηαη απφ ηνλ Πξντζηάκελν

315
NOMO΢ ΤΠ`ΑΡΗΘ. 3432 (ΦΔΚ Α΄14 3.2.2006), Γνκή θαη ιεηηνπξγία ηεο
Δθθιεζηαζηηθήο Δθπαίδεπζεο. Βι. θαη ΢ηΔ ΠΔ 118/2007, Σν΢ 4/2007, ζει. 1337
επ.
316
Βι. αληί πνιιψλ Μαηδνύθα Π., Αθαδεκατθή Διεπζεξία, ΢άθθνπιαο
Θεζζαινλίθε1997 φπνπ θαη αλαιπηηθή βηβιηνγξαθία, Κνπηζνύθνπ Κ.,
Βαγησλάθε Κ., Ννκηθνί πξνβιεκαηηζκνί ζρεηηθά κε ην άξζξν 16 ηνπ
΢πληάγκαηνο, Δθαξκνγέο.Γ.Γ. 2001, ζει.112 επ.

317
O νπνίνο πάλησο δελ είλαη λφκνο πιαίζην θαηά ηε ζπληαγκαηηθή έλλνηα φπσο
επηζεκαίλεη θαη ν Β. ΢θνπξήο ζην Γίθαην ηεο Παηδείαο ζει. 132. θαζψο θαη ΠΓ
Γαγηφγινπ ΢πληαγκαηηθφ Γίθαην, Αηνκηθά δηθαηψκαηα Α, Αλη. Ν. ΢άθθνπια
2005, ζει. 764 ππνο. 4.
318
Βι. ΢θνπξή Β., Γίθαην ηεο παηδείαο αλσηέξσ, κε αλαιπηηθή βηβιηνγξαθία θαη
αλαθνξέο ζην Νφκν Πιαίζην θαη ηε λνκνινγία ζει. 131 επ. θαη Γαγηόγινπ Π.Γ. ,
΢πληαγκαηηθφ Γίθαην, Αηνκηθά δηθαηψκαηα Α, Αλη. Ν. ΢άθθνπια 2005, ζει. 764
επ.

175
ηεο Γξακκαηείαο. Παξάιιεια ν λφκνο πιαίζην θαη ε κεηαγελέζηεξε
λνκνζεζία εηζάγνπλ κηα ζεηξά απφ ζπιινγηθά φξγαλα: Πξπηαληθφ ΢πκβνχιην,
Κνζκεηεία, Γεληθέο ΢πλειεχζεηο Σκεκάησλ, Γεληθέο ΢πλειεχζεηο Σνκέσλ,
Δπηηξνπή ΢πνπδψλ ζηα Σκήκαηα, Δπηηξνπή Δηδηθνχ Λνγαξηαζκνχ θιπ. Ο
λφκνο απηφο έκειιε λα ηεζεί ζην θσο ηεο ζπληαγκαηηθήο λνκνινγίαο δίδνληαο
αθνξκή γηα παξαδεηγκαηηθφ δηάινγν ζηε ρψξα σο πξνο ηνλ έιεγρν ηεο
ζπληαγκαηηθφηεηαο ησλ λφκσλ319.

Ζ ηαρεία αχμεζε ηνπ θνηηεηηθνχ πιεζπζκνχ, πνπ ζεκεηψζεθε ζε φιε

ηελ Δπξψπε ζηε δεθαεηία ηνπ 60 θαη ραξαθηεξίζηεθε ηφηε σο "θνηηεηηθή
έθξεμε", θαη ην λέν νξγαλσηηθφ ζρήκα κε βάζε ηα Σκήκαηα, πνπ εηζήγαγε ν
λφκνο πιαίζην, νδήγεζαλ ζε κηα δηφγθσζε ηνπ δηδαθηηθνχ πξνζσπηθνχ, ηεο
δηνηθεηηθήο δνκήο θαη ηεο πιηθνηερληθήο ππνδνκήο ηνπ Παλεπηζηεκίνπ. Σν
θφζηνο ηνπ ηεξάζηηνπ κεραληζκνχ, πνπ είλαη ην ζεκεξηλφ παλεπηζηήκην,
θαιχπηεηαη ζηηο πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο εμ νινθιήξνπ απφ ην δεκφζην.
΢ήκεξα ην θφζηνο απηφ θαίλεηαη δπζβάζηαθην θαη επάγεηαη δπζιεηηνπξγίεο 320.

Με βάζε ην Ν. 2916/2001, ε ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε ρσξίδεηαη ζε

Αλψηαηε Παλεπηζηεκηαθή Δθπαίδεπζε, ε νπνία παξέρεηαη ζηα παλεπηζηήκηα,
θαη ζε Αλψηαηε Σερλνινγηθή Δθπαίδεπζε, ε νπνία παξέρεηαη ζηα
Σερλνινγηθά Δθπαηδεπηηθά Ηδξχκαηα (Σ.Δ.Η). Δπηπιένλ, απφ ην αθαδεκατθφ
έηνο 1997/98 ζεζκνζεηήζεθε ην Διιεληθφ Αλνηθηφ Παλεπηζηήκην (Δ.Α.Π.).
Με δηάηαμε ηνπ ΢πληάγκαηνο, ε επαγγεικαηηθή θαη ε εηδηθή εθπαίδεπζε
παξέρνληαη επίζεο θαη ζηηο ζρνιέο ηεο Αλψηεξεο Βαζκίδαο Δθπαίδεπζεο. Πην
ζπγθεθξηκέλα, ε δνκή ηεο Διιεληθήο Σξηηνβάζκηαο Δθπαίδεπζεο έρεη σο εμήο:

Ζ Αλψηαηε Παλεπηζηεκηαθή Δθπαίδεπζε έρεη σο απνζηνιή ηελ πςειή

ζεσξεηηθή θαη ζθαηξηθή θαηάξηηζε ηνπ κειινληηθνχ επηζηεκνληθνχ
δπλακηθνχ ηεο ρψξαο. ΢ηελ Αλψηαηε Παλεπηζηεκηαθή Δθπαίδεπζε αλήθνπλ
ηα Παλεπηζηήκηα, ηα Πνιπηερλεία, ε Αλψηαηε ΢ρνιή Καιψλ Σερλψλ θαη ην
Διιεληθφ Αλνηθηφ Παλεπηζηήκην321.

319
Αληί πνιιψλ βι. Κιάδε Γ. Παλνύζε Γ., Ο λφκνο πιαίζην γηα ηα ΑΔΗ, 2004.
320
Γηα κηα εθηελή αλάιπζε ησλ ζεκάησλ απηψλ βι. Μαληδνύθα Π., Αθαδεκατθή
Διεπζεξία, ΢άθθνπιαο Θεζζαινλίθε1997 θαη εθεί αλαιπηηθή βηβιηνγξαθία. Βι.
επίζεο Μάλεζε Αξ., Ζ ειεπζεξία ηεο δηδαζθαιίαο ζηα παλεπηζηήκηα, Γίθαην θαη
Πνιηηηθή, 11, ζει.119 επ., Μάλεζε Αξ., Ζ ζπληαγκαηηθή πξνζηαζία ηεο
αθαδεκατθήο ειεπζεξίαο. Ο πνιίηεο, 1977 (΢πληαγκαηηθή ζεσξία θαη πξάμε),
ζει. 736 επ., Δπξπγέλε Γ., Παλεπηζηεκηαθή δηδαζθαιία θαη πνιηηηθή,
Αξκελφπνπινο 1975.
321
Βι. αληί πνιιψλ Πνπιή Π., Δθπαηδεπηηθφ Γίθαην θαη Θεζκνί, αλσηέξσ, ζει.
339 επ. φπνπ θαη αλαιπηηθή βηβιηνγξαθία.

176
 ΢ηελ Διιάδα ιεηηνπξγνχλ 20 παλεπηζηήκηα322, ζε δηάθνξεο πφιεηο ηεο
ρψξαο, ηα νπνία απνηεινχληαη απφ ΢ρνιέο, νη νπνίεο κε ηε ζεηξά ηνπο
δηαηξνχληαη ζε Σκήκαηα θαη απηά ζε αληίζηνηρνπο Σνκείο323. Λεηηνπξγεί
επίζεο ην Διιεληθφ Αλνηθηφ Παλεπηζηήκην.

Παξάιιεια ιεηηνπξγνχλ ηα Δξγαζηήξηα Διεπζέξσλ ΢πνπδψλ πνπ

πξνζθέξνπλ εθπαηδεπηηθέο ππεξεζίεο ρσξίο λα έρνπλ ην δηθαίσκα λα
ρνξεγνχλ ηίηινπο ζπνπδψλ. ΢πρλά νη θνξείο απηνί πξνβαίλνπλ ζε
πξαθηφξεπζε ζηελ Διιάδα αιινδαπψλ εθπαηδεπηηθψλ θνξέσλ. Γίπια ζε απηά
ιεηηνπξγνχλ δπν λέεο κνξθέο εθπαηδεπηηθψλ θνξέσλ: ηα δεκφζηα θαη ηδησηηθά
δηεηνχο θνίηεζεο Ηλζηηηνχηα Δπαγγεικαηηθήο Καηάξηηζεο (ΗΔΚ)
αξκνδηφηεηαο Τπνπξγείνπ Παηδείαο, πνπ ρνξεγνχλ θξαηηθνχο αδηαβάζκεηνπο
ηίηινπο ζπνπδψλ, θαη ηα πηζηνπνηεκέλα Κέληξα Δπαγγεικαηηθήο Καηάξηηζεο
(ΚΔΚ) αξκνδηφηεηαο Τπνπξγείνπ Δξγαζίαο, πνπ παξέρνπλ άηππε
εθπαίδεπζεο ρσξίο λα ρνξεγνχλ ηίηινπο ζπνπδψλ.

΢ηηο θαηεγνξίεο απηέο ζα κπνξνχζε λα πξνζηεζεί θαη ε ηδηαίηεξα

ζεκαληηθή θαηεγνξία ησλ θνξέσλ πνπ ιεηηνπξγνχλ δπλάκεη δηεζλψλ
ζπκβάζεσλ, φπσο νη Ξέλεο Αξραηνινγηθέο ΢ρνιέο, ην Γαιιηθφ Ηλζηηηνχην, ην
British Counsil, ην Goethe θιπ νη νπνίνη ζπρλά αλαθέξνληαη ζην θείκελφ ηνπο
σο Αλψηαηνη Δθπαηδεπηηθνί θνξείο θαη παξέρνπλ ηίηινπο ζπνπδψλ γιψζζαο,
πνιηηηζκνχ, κεηάθξαζεο, θηινινγίαο θιπ ζε ζπλεξγαζία κε αιινδαπά

322
ΔΘΝΗΚΟ & ΚΑΠΟΓΗ΢ΣΡΗΑΚΟ ΠΑΝΔΠΗ΢ΣΖΜΗΟ ΑΘΖΝΧΝ, ΔΘΝΗΚΟ
ΜΔΣ΢ΟΒΗΟ ΠΟΛΤΣΔΥΝΔΗΟ, ΑΡΗ΢ΣΟΣΔΛΔΗΟ ΠΑΝΔΠΗ΢ΣΖΜΗΟ
ΘΔ΢/ΝΗΚΖ΢, ΟΗΚΟΝΟΜΗΚΟ ΠΑΝΔΠΗ΢ΣΖΜΗΟ ΑΘΖΝΧΝ, ΓΔΧΠΟΝΗΚΟ
ΠΑΝΔΠΗ΢ΣΖΜΗΟ ΑΘΖΝΧΝ, ΑΝΧΣΑΣΖ ΢ΥΟΛΖ ΚΑΛΧΝ ΣΔΥΝΧΝ-
ΠΑΝΣΔΗΟ ΠΑΝΔΠΗ΢ΣΖΜΗΟ ΚΟΗΝΧΝΗΚΧΝ & ΠΟΛΗΣΗΚΧΝ ΔΠΗ΢ΣΖΜΧΝ,
ΠΑΝΔΠΗ΢ΣΖΜΗΟ ΠΔΗΡΑΗΧ΢, ΠΑΝΔΠΗ΢ΣΖΜΗΟ ΜΑΚΔΓΟΝΗΑ΢
ΟΗΚΟΝΟΜΗΚΧΝ & ΚΟΗΝΧΝΗΚΧΝ ΔΠΗ΢ΣΖΜΧΝ ΠΑΝΔΠΗ΢ΣΖΜΗΟ
ΓΤΣΗΚΖ΢ ΜΑΚΔΓΟΝΗΑ΢ , ΠΑΝΔΠΗ΢ΣΖΜΗΟ ΠΔΛΟΠΟΝΝΖ΢ΟΤ,
ΠΑΝΔΠΗ΢ΣΖΜΗΟ ΗΧΑΝΝΗΝΧΝ ΓΖΜΟΚΡΗΣΔΗΟ ΠΑΝΔΠΗ΢ΣΖΜΗΟ
ΘΡΑΚΖ΢, ΠΑΝΔΠΗ΢ΣΖΜΗΟ ΚΡΖΣΖ΢, ΠΟΛΤΣΔΥΝΔΗΟ ΚΡΖΣΖ΢,
ΠΑΝΔΠΗ΢ΣΖΜΗΟ ΑΗΓΑΗΟΤ, IOΝΗΟ ΠΑΝΔΠΗ΢ΣΖΜΗΟ, ΠΑΝΔΠΗ΢ΣΖΜΗΟ
ΘΔ΢΢ΑΛΗΑ΢, ΥΑΡΟΚΟΠΔΗΟ ΑΔΗ OΗΚΗΑΚΖ΢ ΟΗΚΟΝΟΜΗΑ΢, ΔΛΛΖΝΗΚΟ
ΑΝΟΗΚΣΟ ΠΑΝΔΠΗ΢ΣΖΜΗΟ.
323
Αλαιπηηθά γηα ην δήηεκα βι. Πνπιή Π., Δθπαηδεπηηθφ δίθαην θαη ζεζκνί, Γ
έθδνζε αλαζεσξεκέλε, ΢άθθνπιαο 2006, ζει. 339 επ. θαη αλαιπηηθή
βηβιηνγξαθία, ΢θνπξή Β., Γίθαην ηεο Παηδείαο, δεχηεξε έθδνζε, ΢άθθνπιαο
Θεζζαινλίθε 1995, ζει. θαη εθεί βηβιηνγξαθία. Πνπιή Π. , Σν λνκηθφ Πιαίζην
νξγάλσζεο θαη ιεηηνπξγίαο ηεο ηξηηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο, ΑΔΗ, ΣΔΗ, 1982-2006
β έθδνζε, ΢άθθνπιαο 2006.

177
παλεπηζηεκηαθά ηδξχκαηα. Καη νη θνξείο απηνί δελ είλαη δπλαηφ λα
αγλννχληαη ζην πιαίζην ησλ δηεζλψλ εμειίμεσλ324.

Ζ δεχηεξε απηή θαηεγνξία έγηλε αθνξκή γηα ηελ εθηελή λνκνινγία ηνπ
΢ηΔ κε αθνξκή ηελ ακθηζβήηεζε ησλ παξερνκέλσλ ηίηισλ ζπνπδψλ 325 αιιά
θαη ηνπ ΓΔΚ πνπ έηπραλ αλάιπζεο πνιιψλ ζεσξεηηθψλ θαη εθηελψλ
πξνβιεκαηηζκψλ, νξκψκελσλ ζπρλά απφ έλαλ θαλαηηζκφ δπζαλάινγν ηεο
έθηαζεο ηνπ δεηήκαηνο326.

Σν ειιεληθό παλεπηζηήκην θαη ε επαλάζηαζε πνπ δελ έγηλε

Ζ ηζηνξία ηεο ζχγρξνλεο Διιάδαο έδσζε ζην παλεπηζηήκην θαη ην

πνιπηερλείν έλαλ ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ πηψζε ηεο ρνχληαο ησλ ζπληαγκαηαξρψλ.
Σν ειιεληθφ παλεπηζηήκην φκσο πέξαλ απηνχ δελ ππήξμε ρψξνο ζεκαληηθήο
ακθηζβήηεζεο θαζψο κε δηαδνρηθέο θηλήζεηο ε πνιηηηθή εμνπζία κεηέβαιε ην
ηνπίν ησλ θαζεγεηψλ κε ηξφπν πνπ λα είλαη δπλαηφο ν έιεγρφο ηνπο. Ζ
δεκνζηνυπαιιειία πνπ θαηνρπξψζεθε ζπληαγκαηηθά γηα ηνπο Έιιελεο
παλεπηζηεκηαθνχο επηηεχρζεθε θαη επί ηεο νπζίαο. Ζ θαηάξγεζε θάζε ηδησηηθνχ
ζηνηρείνπ ζηελ εθπαίδεπζε θαζππφηαμε ηελ αλψηαηε εθπαίδεπζε ζηελ πνιηηηθή
εμνπζία ελψ νη πνιηηηθέο κεηαβνιέο ζπλνδεχνληαλ πάληα απφ θαζάξζεηο ζηνλ
παλεπηζηεκηαθφ ρψξν.

Πνιιέο πξνζπάζεηεο έγηλαλ πξνο ηελ θαηεχζπλζε βειηίσζεο ηεο

παλεπηζηεκηαθήο εθπαίδεπζεο φρη κε ην αλακελφκελν πάλησο απνηέιεζκα πξνο ην
παξφλ327.

Ο θαηξφο ήηαλ ινηπφλ ψξηκνο λα αληηκεησπηζζεί ην παλεπηζηήκην σο

ηνπξηζηηθφ πξντφλ γηα ηηο γεηηνληθέο ρψξεο, σο ρψξνο απαζρφιεζεο ησλ λέσλ θαη

324
Σrova H., Le droit de l‟action culturelle et linguistique de la France a
l‟étranger, LGDJ, 1994, φπνπ θαη αλαιπηηθή βηβιηνγξαθία.
325
΢θαλδάκε/ Υξηζηηαλνύ/ Κνπζθνπλά, Δθαξκνγέο δηεζλνχο θαη επξσπατθνχ
δηθαίνπ, Αλαγλψξηζε ηίηισλ ζπνπδψλ παλεπηζηεκηαθήο εθπαίδεπζεο, εθδ.
΢άθθνπια, 2003, Μνπαµειεηδή E., Ζ αλαγλψξηζε ησλ δηπισµάησλ
«εμσηεξηθνχ», ΝνΒ 47, ζει. 1056 επ., Λεληδή Γ., Ζ Οδεγία 89/48/ΔΟΚ γηα ηελ
ακνηβαία αλαγλψξηζε ησλ δηπισκάησλ θαη ε πξνζπάζεηα θαηαζηξαηήγεζεο ηεο
απαγφξεπζεο ίδξπζεο ηδησηηθψλ παλεπηζηεκίσλ, ΔΠΔΣΑΡΜ 2001, ζει. 169.

326
Βι. αληί πνιιψλ Μαηζία ΢., Ζ αλαγλψξηζε ηίηισλ ζπνπδψλ απφ
Παλεπηζηήκηα ρσξψλ ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο Δπηηίκνπ Πξνέδξνπ ηνπ Αξείνπ
Πάγνπ Σν΢ Σ. 1/2003, Βεληδέινπ Δ., Ζ αιήζεηα γηα ηα ηδησηηθά παλεπηζηήκηα ,
Σν ΒΖΜΑ, 07/06/1998 , ΢ει. A23

327
Βι. αληί πνιιψλ Κνληηάδε Ξ., ΢πληαγκαηηθή αμηνιφγεζε ηνπ πξνζρεδίνπ
λφκνπ γηα ηελ παλεπηζηεκηαθή εθπαίδεπζε, ΓηΔ 31/2006, ζει. 899-919 θαη εθεί
βηβιηνγξαθηθέο αλαθνξέο.

178
λα επλνήζεη ηε δεκηνπξγία ηδησηηθψλ θνξέσλ πνπ ζα παξείραλ πηπρία ρσξίο
νπζηαζηηθέο πξνυπνζέζεηο. Ζ θξαηηθή εμνπζία ζεψξεζε φηη θαη ηνχην ζα ήηαλ έλα
εχινγν βήκα ζηελ νπδεηεξνπνίεζε ηεο ζθέςεο.

Ο δηάινγνο απηφο εληάζεθε ελφςεη ηεο επίθαηξεο πξνζπάζεηαο

ρεηξαγψγεζεο ηνπ παλεπηζηεκηαθνχ ζπζηήκαηνο απφ ηε Νέα Γεκνθξαηία ηεο
νπνίαο ε απνπζία απφ ηελ εμνπζία θφζηηζε ηελ εγθαζίδξπζε ελφο λένπ
αθαδεκατθνχ θαηεζηεκέλνπ απφ κέιε ΓΔΠ πνπ δελ πξφζθεηληαη θαηά πιεηνςεθία
ζε απηήλ θαη‟ αξρήλ.

΢ηε ζπλέρεηα ε απφπεηξα αλαζεψξεζε ηνπ ΢πληάγκαηνο ην 2006 θαη ηεο

θαηάξγεζεο ηεο απαγφξεπζεο ηδξχζεσο κε θξαηηθψλ ΑΔΗ έξξηςε ηνλ θχβν.

179
 Ζ Δπξώπε ησλ παλεπηζηεκίσλ θαη ησλ ηίηισλ ζπνπδώλ θαη ην
ειιεληθό ΢ύληαγκα

Ζ ειιεληθή έλλνκε ηάμε ξπζκίδεη ηελ αλψηαηε εθπαίδεπζε ζε

ζπλάξηεζε κε ηελ ηζηνξηθή ηδηαηηεξφηεηα ηεο παλεπηζηεκηαθήο εθπαίδεπζεο
ζηε ρψξα. Ζ πξνέιεπζε ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ ήηαλ θξαηηθή θαη πάλησο νη
ηίηινη επγελείαο ζην ζπγθεθξηκέλν θξάηνο απαγνξεχζεθαλ απφ ηεο ηδξχζεψο
ηνπ.

Σν λέν ειιεληθφ θξάηνο ραξαθηεξίζζεθε απφ ηε βίαηε δηαθνπή ησλ

εθπαηδεπηηθψλ παξαδφζεσλ ηνπ ειιεληζκνχ ηεο Οζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο
θαη ηελ βνχιεζε δεκηνπξγίαο ελφο εζλνθεληξηθνχ παλεπηζηεκηαθνχ
ζπζηήκαηνο κε ζπγθεθξηκέλε ηδενινγία φπσο δηαπηζηψζεθε πην πάλσ. Ο
έιεγρνο απφ ην θεληξηθφ θξάηνο ηεο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο παξακέλεη ζηφρνο
ηεο πνιηηηθήο εμνπζίαο κέρξη ζήκεξα, ψζηε λα εμαζθαιίδεη ηελ επηθξάηεζε
κηαο ζπγθεθξηκέλεο θαη θξαηνχζαο ηδενινγίαο. Σν άξζξν 16 ηνπ ηζρχνληνο
΢πληάγκαηνο ζπληζηά ηε ζπληζηακέλε ησλ αληηιήςεσλ απηψλ φπσο
εθθξάζηεθαλ ην 1975.

Ζ ειιεληθή λνκνινγία θαη ε ζεσξία απαζρνιήζεθε έληνλα φια απηά ηα

ρξφληα κε ην άξζξν 16 ΢. θαη εηδηθά ην πξφβιεκα ηεο ζπληαγκαηηθήο ζέζεο
ηεο αλψηαηεο ηδησηηθήο εθπαίδεπζεο. Μέρξη πνπ ην δήηεκα νδεγήζεθε ζην
ΓΔΚ.

΢ήκεξα ελφςεη ηεο επηθείκελεο, σο θαίλεηαη, ζπληαγκαηηθήο

αλαζεψξεζεο ηίζεηαη αλαγθαζηηθά ελαξγέο ην δήηεκα ηεο αξκνλίαο ηνπ
ειιεληθνχ παλεπηζηεκίνπ κε απηφ ηεο επίθαηξεο ξχζκηζεο ηεο Δπξψπεο ησλ
Παλεπηζηεκίσλ θαη ηεο ζπκβαηφηεηαο ηνπ ζπζηήκαηνο πνπ πηνζεηείηαη ζηελ
Διιάδα κε απηφ ηνπ Κνηλνηηθνχ δηθαίνπ ηφζν ζε επίπεδν ζεσξίαο θαη ζε
επίπεδν επηζηεκνληθήο ζπδήηεζεο, αιιά θαη ζε πνιηηηθφ επίπεδν ελφςεη ηεο
αλαζεψξεζε. Ο ίδηνο πξνβιεκαηηζκφο ηίζεηαη ηέινο θαη ελφςεη ηεο
λνκνινγίαο ηνπ ΓΔΚ αιιά θαη ηνπ παξαπεκπηηθνχ εξσηήκαηνο πνπ απέζηεηιε
ην ΢πκβνχιην ηεο Δπηθξαηείαο ζην ΓΔΚ ην 2007. Ζ επηθείκελε αλαζεψξεζε
ζπλδέεηαη κε ηελ αλακνλή ηεο έθδνζεο κηαο δηθαζηηθήο απφθαζεο ελψ κεηά
ην κείδνλ λνκηθφ δηαθχβεπκα ηνπ βαζηθνχ κεηφρνπ328, ε ζρέζε ηνπ θνηλνηηθνχ

328
Αληί πνιιψλ γηα ην δήηεκα βι. Κνληηάδε Ξ., Πεδία έληαζεο ηνπ ΢πληάγκαηνο
κε ην επξσπατθφ λνκηθφ ζχζηεκα. Γηθαηνπνιηηηθή πξνζέγγηζε ελφςεη ηεο ελ
εμειίμεη ζπληαγκαηηθήο αλαζεψξεζεο, Σν΢ 4/2006, 1071 επ. θαη εθεί
βηβιηνγξαθία. Γηα ηε δηαπινθή θαη ην άξζξν 14.9 ΢ κεηά ηελ ζπληαγκαηηθή
αλαζεψξεζε βι. εθηφο απφ ηηο δεκνζηεπκέλεο απφςεηο ηνπ εηζεγεηε ηεο
Πιεηνςεθίαο ηα εμήο βαζηθά δεκνζηεχκαηα, Αιηβηδάηνπ Ν. ΢χληαγκα θαη
Γηαπινθή, αλσηέξσ φπνπ θαη βηβιηνγξαθηθέο αλαθνξέο, Καξαλάζηνπ Α., Ζ
πξνβιεκαηηθή ηνπ βαζηθνχ κεηφρνπ, Αλ. Ν. ΢άθθνπιαο 2007 θαη εθεί
βηβιηνγξαθία, δεκνζηεπκέλεο γλσκνδνηήζεηο ησλ θαζεγεηψλ Καζηκάηε Γ. θαη
Μαληηάθε Α., ζην πεξηνδηθφ Σν΢ 2/2003 ζει. 295 επ., Καζηκάηε Γ., Σν
αζπκβίβαζην ησλ ηδηνηήησλ ηνπ ηδηνθηήηε, ηνπ εηαίξνπ, ηνπ βαζηθνχ κεηφρνπ ε

180
δηθαίνπ θαη δε κηαο νδεγίαο κε ην εζληθφ ΢χληαγκα αλαδεηθλχεηαη θαη πάιη
επίθαηξε.

Γηα ηελ αλάδεημε ηνπ ζρεηηθνχ πξνβιεκαηηζκνχ ζα γίλεη κηα ζχληνκε

αλαθνξά ζηα ζπληαγκαηηθά θείκελα ηνπ λενειιεληθνχ θξάηνπο θαη ζα
αλαπηπρζεί κε ζπληνκία ην δήηεκα ηεο ζε εμέιημε αλαζεψξεζεο

ηνπ δηεπζπληηθνχ ζηειέρνπο επηρεηξήζεσλ Μέζσλ Δλεκέξσζεο ζε ζρέζε κε ηηο

αληίζηνηρεο ηδηφηεηεο πξνζψπνπλ πνπ αλαιακβάλνπλ ηελ εθηέιεζε έξγσλ ή
πξνκεζεηψλ θαη ηελ παξνρή ππεξεζηψλ ηνπ δεκνζίνπ θαη λνκηθψλ πξνζψπσλ ηνπ
επξχηεξνπ δεκφζηνπ ηνκέα., Γλσκνδφηεζε, Σν΢ 2003, 2ν ηεχρνο, ζει. 295 επ.,
Μαληηάθε Α., Ζ ζπληαγκαηηθφηεηα ηεο λνκνζεηηθήο απαιιαγήο απφ ην
«αζπκβίβαζην» ηνπ άξζξνπ 14 παξ. 9 εδ ζη ηνπ ΢πληάγκαηνο ησλ «ζπδχγσλ» θαη
ησλ «ζπγγελψλ» εθ‟ φζνλ απνδείμνπλ ηελ νηθνλνκηθή ηνπο απηνηέιεηα,
Γλσκνδφηεζε, ζει. 311 επ. Σν΢ 2/ 200, ΢ππξόπνπινπ Φ. Δηδηθέο εθθάλζεηο
ηεο νηθνλνκηθήο ειεπζεξίαο, Σν ΢ 6/2000, ζει. 1147 επ. ΢πλνδηλνύ Υ.,
Αζπκβίβαζην κεηαμχ ΜΜΔ θαη επηρεηξήζεσλ πνπ αλαιακβάλνπλ δεκφζηεο
ζπκβάζεηο θαη δήηεκα ζπκβαηφηεηαο κε ην θνηλνηηθφ δίθαην, ζε Γεκφζηεο
΢πκβάζεηο θαη Κξαηηθέο Δληζρχζεηο 1/2004, ΚΓΔΟΓ, ζει. 15 επ φπνπ θαη
βηβιηνγξαθία, ΢πλνδηλό Υ., Σν αζπκβίβαζην κεηαμχ ησλ ηδηνηήησλ ηνπ
αλαδφρνπ .., αλσηέξσ, Παπαζηακάηε Α., Ζ θαηαπνιέκεζε ηεο δηαπινθήο ζηα
πιαίζηα ησλ ζπκβάζεσλ ηνπ Γεκνζίνπ, ζπκβαηφηεηα ησλ ξπζκίζεσλ κε ην
θνηλνηηθφ δίθαην, Δζληθφ Κέληξν Γεκφζηαο Γηνίθεζεο, Αζήλα 2003,
(ειεθηξνληθή δεκνζίεπζε), Υαξαιάκπε Γ. ΢θέςεηο ζρεηηθά κε ηα δεηήκαηα ηεο
δηαθάλεηαο, ηηο «Αζπκβίβαζηεο Ηδηφηεηεο» θαη ην «Βαζηθφ Μέηνρν», ΓηΜΔΔ
1/2004, ζει. 31 επ, Σδέκνπ Β., Ο «Βαζηθφο Μέηνρνο», Αλη. Ν. ΢άθθνπιαο 2006
θαη εθεί βηβιηνγξαθία, Σξνβά Δ., Δμνπζίεο θαη Γηαθάλεηα, απφ ηνλ έιεγρν ηεο
ζπληαγκαηηθφηεηαο ζηνλ έιεγρν ηεο αηηηνινγίαο ησλ θαλφλσλ, Αλη. Ν.
΢άθθνπιαο, 2005.

181
 Ζ αλώηαηε εθπαίδεπζε ζηελ Διιάδα κέζα από ηα ζπληαγκαηηθά
θείκελα

Σν λενειιεληθφ θξάηνο αλέπηπμε κία άξρνπζα πλεπκαηηθή ηάμε κε

πξνζαλαηνιηζκφ ειιελνρξηζηηαληθφ, ν νπνίνο εθθξάζζεθε ζηνλ εθπαηδεπηηθφ
ρψξν κεηά ηελ βίαηε αλάθιεζε ηνπ Μάνπξεξ θαη ν νπνίνο ζηήξημε αξρηθά ην
πλεχκα ηνπ Γηαθσηηζκνχ. Σν βαζηιηθφ δηάηαγκα πεξί ηνπ θαλνληζκνχ ησλ
ειιεληθψλ ζρνιείσλ θαη γπκλαζίσλ ηνπ 1837 πνπ εμέδσζε ε ππφ ηνλ
Αξκαλζκπεξγθ πιένλ αληηβαζηιεία ήηαλ ελδεηθηηθφ: ππνρξεσηηθή νξζφδνμε
θαηήρεζε, ζρνιηθή πξνζεπρή θαη εθθιεζηαζκφο. Ζ αλψηαηε εθπαίδεπζε
έιαβε αλάινγν ραξαθηήξα. Σα δηθηαηνξηθά ςεπδνζπληάγκαηα απνηχπσζαλ
ηελ απνθιεηζηηθή παξαγσγή άξρνπζαο πλεπκαηηθήο ηάμεο απφ έλα θξαηηθφ
ειιελνρξηζηηαληθφ παλεπηζηήκην.

Παξάιιεια παλεπηζηεκηαθέο θαζάξζεηο νδήγεζαλ ζε κεηαβνιέο

πξνζψπσλ ηέηνηαο έθηαζεο πνπ ε ηδηφηεηα ηνπ δεκνζίνπ ππαιιήινπ γηα ηνλ
θαζεγεηή ησλ ΑΔΗ ζα κπνξνχζε λα ζεσξείηαη επθηαία.

Σν΢χληαγκα ηνπ 1975 ππήξμε ζπλεπψο ν ζπγθεξαζκφο ησλ

αληηιήςεσλ ηεο επνρήο.

Ζ απφθηεζε ηεο εμνπζίαο ην 2004 απφ ηε Νέα Γεκνθξαηία

ζπλνδεχζεθε απφ ηελ έληνλε βνχιεζε ειέγρνπ ησλ elites είηε απηέο λννχληαη
σο θάηνρνη ηίηισλ ζπνπδψλ είηε λννχληαη σο θαζεγεηέο αλσηάησλ
εθπαηδεπηηθψλ ηδξπκάησλ. Ζ ζπδήηεζε γηα ηελ αλαζεψξεζε ηνπ ζπληάγκαηνο
απέθηεζε ζπλεπψο σο πξνο ην άξζξν 16 έλαλ έληνλα ζπκβνιηθφ αιιά θαη
νπζηαζηηθφ ραξαθηήξα κέζσ ηνπ νπνίνπ εθθξάζζεθαλ νη αληηιήςεηο θαη νη
ηδενινγίεο πνπ νδήγεζαλ ζηε ζχγρξνλε ηάμε πξαγκάησλ.

Σν πξφβιεκα πνπ δεκηνχξγεζε ε πξφηαζε αλαζεψξεζε ην 2006

αλαδεηθλχεη γηα άιιε κηα θνξά πφζν καθξηά βξίζθεηαη ην ειιεληθφ
εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα απφ ην επξσπατθφ γίγλεζζαη ζην νπνίν εληάζζεηαη
αλαγθαζηηθά, θαη πφζν δηαθνξνπνηνχληαη νη ζηφρνη θαη νη κέζνδνί ηνπ. Ζ
παηδεία έιαβε ζέζε κέζα ζην ζπληαγκαηηθφ θείκελν ηνπ λένπ ειιεληθνχ
θξάηνπο εγθαίξσο329. ΢πλέρηζε λα θαηέρεη πεξίνπηε ζέζε θαη λα δίδεη
αθνξκή γηα ζεκαληηθέο απνθάζεηο ησλ δηθαζηεξίσλ κέρξη ζήκεξα νπφηε

329
΢ηεξηάδνπ Κ., Ζ εμέιημε ησλ ΢πληαγκαηηθψλ ξπζκίζεσλ γηα ζέκαηα
αλψηαηεο εθπαίδεπζεο ζηελ Διιάδα απφ ην 1821 έσο ζήκεξα, εθδ. ΢άθθνπια,
1993, Μαληδνύηζνπ Αι., Ηζφηεηα θαη Δθπαίδεπζε, Σν δηθαίσκα ίζεο πξφζβαζεο
ζηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε, Αλη. Ν. ΢άθθνπιαο 2008 φπνπ θαη αλαιπηηθή
βηβιηνγξαθία. Βι. επίζεο ζε Φαραξόπνπιν Γ., Με θξαηηθά Παλεπηζηήκηα, ην
άξζ. 16 ηνπ ΢πληάγκαηνο πξέπεη λα αιιάμεη, εθδφζεηο πνηακφο 2004, ζει. 18 επ.

182
πξνηάζεθε ε αλαζεψξεζε ηνπ άξζξνπ 16330. Ζ κεηαβνιή απηή εθθξάζζεθε
κέζα απφ ηα ζπληαγκαηηθά θείκελα κε ελάξγεηα.

Αλ θαη ζηα πξψηα ΢πληάγκαηα ηνπ Αγψλα (Δπηδαχξνπ 1822, Άζηξνπο

1823) δελ πξνβιέπεηαη αθφκε ππνπξγφο Παηδείαο, θαζψο πξνρσξεί ε
απειεπζέξσζε θαη εδξαηψλεηαη ε πίζηε ζηε κειινληηθή χπαξμε θαη
ιεηηνπξγία ηνπ ειεχζεξνπ θξάηνπο, ε δηνίθεζε (θπβέξλεζε) θάλεη βήκαηα
πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο νξγάλσζεο πιήξνπο ζπζηήκαηνο εθπαίδεπζεο.
΢πγθξνηεί εθηειεζηηθφ φξγαλν γηα ηα ζέκαηα ηεο εθπαίδεπζεο, ππφ ηελ
πξνζηαζία ηνπ Bνπιεπηηθνχ (Βνπιή) θαη δηνξίδεηαη (Αχγνπζηνο 1824)
«Έθνξνο Παηδείαο θαη Ζζηθήο Αλαηξνθήο ησλ Παίδσλ». ΢ηε ζέζε απηή
ηνπνζεηείηαη ν Γξεγφξεο Kσλζηαληάο, κία απφ ηηο εμέρνπζεο θπζηνγλσκίεο
ηνπ λενειιεληθνχ Γηαθσηηζκνχ, πνπ ζθξάγηζε ηα εθπαηδεπηηθά πξάγκαηα σο
ηελ θαπνδηζηξηαθή επνρή. Σν πξψην θαζαξά εθπαηδεπηηθφ δηάηαγκα, πνπ νη
ηζηνξηθνί ηεο εθπαίδεπζεο δέρνληαη φηη ζπλέηαμε ν ίδηνο ν Kσλζηαληάο,
εηζαγάγεη γηα ηελ παηδεία ην ηξίπηπρν παηξίδα-παηδεία-εζηθή. Δίλαη ην
πξφηππν, πνπ θαίλεηαη λα αληαπνθξίλεηαη ζηηο αλάγθεο ηνπ αλαδπφκελνπ
έζλνπο-θξάηνπο. H Βνπιή, ηελ ίδηα ρξνληά, πξνρσξεί έλα αθφκε βήκα, έζησ
θαη αλ κέζα ζηε δίλε ηεο επαλάζηαζεο κέλεη κεηέσξν. Γηνξίδεη επηηξνπή απφ
γλσζηέο ιφγηεο πξνζσπηθφηεηεο, κε επηθεθαιήο ηνλ Άλζηκν Γαδή, γηα λα
ζπληάμεη ζρέδην «δηνξγαληζκνχ ηεο θνηλήο εθπαηδεχζεσο»331.

Απηφ είλαη θαη ην πξψην επίζεκν λενειιεληθφ θείκελν κε

ζπγθεθξηκέλε αλαθνξά ζηε ιεηηνπξγία Παλεπηζηεκίνπ. Απφ ην πλεχκα κέζα

330
Γηα ην δήηεκα απηφ βι. αληί άιισλ θαη Αιηβηδάηνπ Ν., Πέξα απφ ην 16, ηα
πξηλ θαη ηα κεηά, Μεηαίρκην 2007, ζει. 31-43

331
H πξφηαζε, πνπ ππνβιήζεθε θαη εγθξίζεθε, πξφβιεπε έλα εληαίν εθπαηδεπηηθφ
ζχζηεκα:

«Tν πξψηνλ είδνο λα εκπεξηιακβάλε ηα ζρνιεία δηά ηελ πξνθαηαξθηηθήλ θαη

δεκψδε αγσγήλ, δηά ηεο νπνίαο ν καζεηήο λα δηδάζθεηαη κφλνλ ην λα δηαβάδε,
γξάθε θαη ινγαξηάδε.

Tν δεχηεξνλ λα πεξηιακβάλε ηα ιχθεηα, ησλ νπνίσλ ε ζχζηαζηο λα γέλε εηο ηελ

πξσηεχνπζαλ εθάζηεο επαξρίαο...

Tν ηξίηνλ θαη ηειεπηαίνλ, λα ζπζηεζή ελ ηνπιάρηζηνλ Παλεπηζηήκηνλ εηο ηελ

Eιιάδα, εκπεξηιακβάλνλ ηνπο ηέζζεξαο κεγάινπο θιάδνπο ηεο επηζηεκνληθήο
παηδείαο, ήγνπλ ησλ ζενινγίαο, θηινζνθίαο, λνκηθήο θαη ηαηξηθήο, φπνπ λα
ζπνπδάδσζηλ φζνη πξνηεηειεζκέλνη εηο ηα ιχθεηα ζέινπλ ηειεηνπνηεζψζηλ εηο
ηηλα επηζηήκε θαη λα ηελ κάζσζηλ σο επάγγεικα.

Aιιά επεηδή ηνηνχηνλ ζρέδηνλ δελ είλαη ηνπ παξφληνο θαηξνχ, λα βαιζή εηο
πξάμηλ... ην πξψηνλ είδνο».

183
ζην νπνίν θηλείηαη είλαη θαλεξφ φηη γίλεηαη ιφγνο γηα θξαηηθφ ίδξπκα, πνπ
παξέρεη δσξεάλ εθπαίδεπζε.

΋ηαλ, εληέιεη ηδξχεηαη ην Παλεπηζηήκην είλαη θξαηηθφ θαη ζπλδέεηαη κε

ηε δεκηνπξγία ηεο ηαπηφηεηαο ηνπ λένπ θξάηνπο. Γηα ηελ εγγξαθή απαηηείηαη ε
θαηαβνιή 10 δξαρκψλ, ελψ ηα εηήζηα δίδαθηξα δελ κπνξνχλ λα μεπεξλνχλ ηηο
40 δξαρκέο. Αλάινγν πνζφ κε ηελ εγγξαθή ρξεηαδφηαλ θαη γηα ηελ απφθηεζε
ηνπ απνιπηεξίνπ (γηα ζχγθξηζε ν κεληαίνο κηζζφο ελφο δαζθάινπ ήηαλ 120-
180 δξαρκέο). Ίν ίδην πλεχκα κε ηνλ ηδξπηηθφ λφκν γηα ην Παλεπηζηήκην ηνπ
΋ζσλα ζα δηέπεη θαη ηε δηάηαμε ηνπ ΢πληάγκαηνο ηνπ 1844. ΢ηε ζπδήηεζε
πνπ πξνεγήζεθε θαίλεηαη φηη αλαπηχρζεθε θάπνηνο πξνβιεκαηηζκφο κπξνζηά
ζηελ νηθνλνκηθή αδπλακία ηνπ θξάηνπο, αιιά ε θαηάιεμε ήηαλ φηη «αχηε
πξέπεη λα αλαηεζή εηο ηελ Kπβέξλεζηλ, ζπληξερφλησλ εηο ηνχην φισλ ησλ
κεξψλ ηνπ Kξάηνπο...».

Σν άξζξν ηνπ ΢πληάγκαηνο ηνπ 1844 επαλαιακβάλεηαη απηνχζην, σο

πξνο ηελ παλεπηζηεκηαθή εθπαίδεπζε, ζην ΢χληαγκα ηεο βαζηιεπφκελεο
δεκνθξαηίαο ηνπ 1864332. Σν ίδην ζα απνηειέζεη, άιισζηε, θαη ηε βάζε ηνπ
επφκελνπ βειηησκέλνπ σο πξνο ηελ παξνρή ηεο δεκφζηαο εθπαίδεπζεο
΢πληάγκαηνο ηνπ 1911 -ηφηε γηα πξψηε θνξά ραξαθηεξίδεηαη θαη δσξεάλ...

Καηά ηε ζπδήηεζε γηα ην ΢χληαγκα ηνπ 1911 ν Eι. Βεληδέινο,

ζπλνςίδνληαο ηα φζα πξνηάζεθαλ ηηο κέξεο εθείλεο αιιά θαη ην ζρεηηθφ
πξνβιεκαηηζκφ ησλ πξνεγνχκελσλ ρξφλσλ, δηεπθξίληδε ζηε Βνπιή: «Eλ ησ
παξειζόληη δε εγέξζε καθξά ζπδήηεζηο αλ ε δηάηαμηο αύηε (δειαδή όηη ε
παλεπηζηεκηαθή εθπαίδεπζε γίλεηαη κε δαπάλεο ηνπ θξάηνπο) ελλνή όηη
παξέρεηαη θαη ην δηθαίσκα εηο ην Kξάηνο λα επηβάιε νηνδήπνηε ηέινο εηο ηνπο
απνιακβάλνληαο ηεο εθαηδεύζεσο»333.

332
Σα ζπληάγκαηα ηνπ 1844 θαη ηνπ 1864 αλέθεξαλ ζηα ακνηβαία ηνπο άξζξα 11
θαη 16 φηη:

«H αλσηέξα εθπαίδεπζηο ελεξγείηαη δαπάλε ηνπ Kξάηνπο, εηο δε ηελ δεκνηηθήλ

ζπληξέρεη θαη ην Kξάηνο θαηά ην κέηξνλ ηεο αλάγθεο ησλ δήκσλ. Έθαζηνο έρεη
ην δηθαίσκα λα ζπζηαίλε εθπαηδεπηηθά θαηαζηήκαηα, ζπκκνξθνχκελνο κε ηνπο
Nφκνπο ηνπ Kξάηνπο».Ζ ξχζκηζε απηή αλαδεηθλχεη ην δήηεκα ηεο δσξεάλ
παηδείαο σο πξσηαξρηθφ θαζψο θαη απηφ ηεο ειεπζεξίαο ηεο δηδαζθαιίαζει. Γελ
ππάξρεη θακία απαγφξεπζε σο πξνο ηα Ηδησηηθά Αλψηαηα Δθπαηδεπηηθά
Ηδξχκαηα.
333
Σν ΢ύληαγκα ηνπ 1911 αλέθεξε ζην Άξζξν 16 φηη:
«H εθπαίδεπζηο, δηαηεινχζα ππφ ηελ αλσηάηελ επνπηείαλ ηνπ Kξάηνπο,
ελεξγείηαη δαπάλε απηνχ. H ζηνηρεηψδεο εθπαίδεπζηο είλαη δη άπαληαο
ππνρξεσηηθή, παξέρεηαη δε δσξεάλ ππφ ηνπ Kξάηνπο. Eπηηξέπεηαη εηο ηδηψηαο θαη
εηο λνκηθά πξφζσπα ε ίδξπζηο ηδησηηθψλ εθπαηδεπηεξίσλ, ιεηηνπξγνχλησλ θαηά
ην ΢χληαγκα θαη ηνπο λφκνπο ηνπ Kξάηνπο».

184
 H απάληεζή ηνπ είλαη αξλεηηθή, γη' απηφ θαη πξνζζέηεη: «Οπδείο
εζθέθζε πνηέ όηη είλαη δπλαηόλ λα θαηάξγεζε ην Κξάηνο ην Παλεπηζηήκηνλ θαη
λα αλαζέζεη εηο ηελ ηδσηηθή πξσηνβνπιίαλ ηελ εθπιήξσζηλ απηήο ηεο
ππνρξεώζεσο ηνπ Kξάηνπο...»

O Υαξίιανο Σξηθνχπεο ήηαλ ν πξψηνο πνπ επηρείξεζε έλα «κεηθηφ ζχζηεκα»

δεκφζηαο θαη ηδησηηθήο παλεπηζηεκηαθήο εθπαίδεπζεο. Έλα απφ ηα βαζηθά
επηρεηξήκαηά ηνπ ήηαλ πσο είλαη άδηθν λα πιεξψλνπλ φινη νη θνξνινγνχκελνη
γηα ηα Παλεπηζηήκηα, φηαλ θνηηνχλ ζε απηά ηα παηδηά κεξηθψλ κφλν334!

Μέρξη θαη ην ΢χληαγκα ηνπ 1952335, δελ ππάξρεη ζπγθεθξηκέλε δηάηαμε

κε ηελ νπνία λα απαγνξεχεηαη ξεηά ε ίδξπζε παλεπηζηεκίνπ απφ ηδηψηεο. ΢ην

334
΢ύληαγκα 1925 (δελ εθαξκφζηεθε) Aξζξν 21.
«H εθπαίδεπζηο δηαηειεί ππφ ηελ αλσηάηελ επνπηείαλ ηνπ Kξάηνπο θαη ελεξγείηαη
δαπάλε απηνχ ή ησλ νξγαληζκψλ ηεο ηνπηθήο απηνδηνηθήζεσο. H ζηνηρεηψδεο
εθπαίδεπζηο είλαη δη φινπο ππνρξεσηηθή, παξέρεηαη δε δσξεάλ ππφ ηνπ Kξάηνπο
(...) Eηο ηελ νξγάλσζε ηεο εθπαηδεχζεσο λα ιακβάλνληαη ππ φςηλ αη βηνηηθαί
αλάγθαη θαη επηδηψθεηαη φπσο ηα πλεπκαηηθά αγαζά γίλσληαη φζνλ ην δπλαηφλ
πεξηζζφηεξνλ θηήκα φισλ ησλ πνιηηψλ, δηά ηνπο νπνίνπο πξέπεη λα
δεκηνπξγνχληαη απφ απφςεσο εθπαηδεχζεσο εμ ίζνπ επλντθαί ζπλζήθαη πξνο
αλάπηπμηλ ηεο ηδηνθπταο ησλ θαη ελ γέλεη ησλ πλεπκαηηθψλ ησλ ηθαλνηήησλ. Πξνο
ηνχην ζπληζηψληαη ππφ ηνπ Kξάηνπο θαη ησλ νξγαληζκψλ ηεο ηνπηθήο
απηνδηνηθήζεσο ππνηξνθίαη δηά ηνπο επδνθηκνχληαο εηο ηα γξάκκαηα θαη ηαο
ηέρλαο απφξνπο λένπο. Eπηηξέπεηαη εηο ηδηψηαο θαη λνκηθά πξφζσπα ε ίδξπζηο
ηδησηηθψλ εθπαηδεπηεξίσλ, ιεηηνπξγνχλησλ θαηά ην ΢χληαγκα θαη ηνπο λφκνπο
ηνπ Kξάηνπο».

΢ύληαγκα 1927 Aξζξν 23 «H εθπαίδεπζηο δηαηειεί ππφ ηελ αλσηάηελ επνπηείαλ

ηνπ Kξάηνπο θαη ελεξγείηαη δαπάλε απηνχ ή ησλ νξγαληζκψλ ηεο ηνπηθήο
απηνδηνηθήζεσο. H ζηνηρεηψδεο εθπαίδεπζηο είλαη δη φινπο ππνρξεσηηθή,
παξέρεηαη δε δσξεάλ ππφ ηνπ Kξάηνπο (...) Eπηηξέπεηαη εηο ηδηψηαο θαη λνκηθά
πξφζσπα ε ίδξπζηο ηδησηηθψλ εθπαηδεπηεξίσλ, ιεηηνπξγνχλησλ θαηά ην
΢χληαγκα θαη ηνπο λφκνπο ηνπ Kξάηνπο». Eξκελεπηηθή δήισζηο επί ηνπ άξζξνπ
23: «H έλλνηα ηεο ηειεπηαίαο παξαγξάθνπ ηνπ άξζξνπ 23 είλαη φηη δηά λφκνπ
δχλαληαη λα ζεζπηζζψζηλ άδεηαη πξνο ίδξπζηλ ηδησηηθψλ εθπαηδεπηεξίσλ».
335
΢ύληαγκα 1952 , Άξζξν 16 «H Παηδεία ηειεί ππφ ηελ αλσηάηελ επνπηείαλ
ηνπ Kξάηνπο θαη ελεξγείηαη δαπάλε απηνχ ή ησλ νξγαληζκψλ ηνπηθήο
απηνδηνηθήζεσο. H ζηνηρεηψδεο εθπαίδεπζηο είλαη δη φινπο ππνρξεσηηθή,
παξέρεηαη δε δσξεάλ ππφ ηνπ Kξάηνπο. O λφκνο νξίδεη ηα έηε ηεο ππνρξεσηηθήο
θνηηήζεσο, ηα νπνία δελ δχλαληαη λα είλαη νιηγψηεξα ησλ εμ. Tα αλψηαηα
εθπαηδεπηηθά ηδξχκαηα απηνδηνηθνχληαη ππφ ηελ επνπηείαλ ηνπ Kξάηνπο, νη δε
θαζεγεηαί ηνχησλ είλαη δεκφζηνη ππάιιεινη. Δπηηξέπεηαη, θαηφπηλ αδείαο ηεο
αξρήο, εηο ηδηψηαο εζηεξεκέλνπο ησλ πνιηηηθψλ δηθαησκάησλ θαη εηο λνκηθά
πξφζσπα ε ίδξπζηο εθπαηδεπηεξίσλ ιεηηνπξγνχλησλ θαηά ην ΢χληαγκα θαη ηνπο
λφκνπο ηνπ Kξάηνπο».

185
΢χληαγκα ηνπ 1952 αλαθέξεηαη πάλησο φηη νη θαζεγεηέο ησλ ΑΔΗ πξέπεη λα
είλαη δεκφζηνη ππάιιεινη. ΢ηελ ίδηα ξχζκηζε ηέζεθε θαη ν ειιελνρξηζηηαληθφο
πξνζαλαηνιηζκφο ηεο παηδείαο336. Ζ ξχζκηζε απηή ζα κπνξνχζε λα εδξάδεηαη
ζηηο εθθαζαξίζεηο πνπ πξνεγήζεθαλ φιν ην 19ν αηψλα θαη ηηο αξρέο ηνπ 20νπ
αιιά θαη αθνινχζεζαλ ηελ απειεπζέξσζε ζην Παλεπηζηήκην 337

Με ην ΢χληαγκα ηνπ 1911 εηζάγεηαη γηα πξψηε θνξά ν φξνο «δσξεάλ

εθπαίδεπζε» -Διιήλσλ θαη μέλσλ αδηαθξίησο! ΢πληαγκαηηθψο, φκσο,
θαηνρπξψλεηαη απηφ κφλν γηα ηε ζηνηρεηψδε, αλ θαη ηζρχεη γεληθψο θαη γηα ηε
κέζε.

΋ηαλ κάιηζηα θάπνηνο βνπιεπηήο πξφηεηλε θαη παξφηξπλε ην «δσξεάλ»

λα ηζρχεη γηα φιεο ηηο βαζκίδεο, ν Βεληδέινο αληέηεηλε φηη ηα «ηέιε» πνπ
επέβαιιε ζηνπο θνηηεηέο ε ηζρχνπζα ηφηε παλεπηζηεκηαθή λνκνζεζία δελ
κπνξνχζαλ λα θαηαξγεζνχλ. Σν θξάηνο, έιεγε, δελ δηέζεηε ηνπο αλαγθαίνπο
πφξνπο. Οηθνλνκηθνχο ιφγνπο επηθαιέζηεθε θη φρη άιινπο. Ο X. Σξηθνχπεο
θαηά ηελ ηειεπηαία πεξίνδν ηεο πξσζππνπξγίαο ηνπ ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο
ηνπ 1890 ελήξγεζε δηαθνξεηηθά. Πεξηφξηζε κέρξη θαηαξγήζεσο ηε δσξεάλ
παλεπηζηεκηαθή εθπαίδεπζε, κέζσ πςειψλ δηδάθηξσλ. H θίλεζή ηνπ, πνπ
θαηαγγέιζεθε κε δξηκχηεηα απφ ην ζχλνιν ηεο αληηπνιίηεπζεο ηελ επνρή
εθείλε, σο αληηζπληαγκαηηθή, εληάζζνληαλ ζε κηα γεληθφηεξε αληίιεςή ηνπ.

Ζ ρνχληα ήηαλ εθείλε πνπ πξψηε ραξαθηήξηζε ηα παλεπηζηήκηά καο σο

ΝΠΓΓ. Έσο ηφηε, ην ΢χληαγκα ηνπ 1952 φξηδε φηη ηα ΑΔΗ «απηνδηνηθνχληαη
ππφ ηελ επνπηείαλ ηνπ θξάηνπο, νη δε θαζεγεηαί ηνχησλ είλαη δεκφζηνη
ππάιιεινη» (άξζξν 16 παξ. 4). Ζ δηάηαμε, φπσο θαη ε πξνεγνχκελε,
πηνζεηήζεθε θαη απηή επί εκθπιίνπ πνιέκνπ. Σελ ςήθηζή ηεο ηελ είραλ
δεηήζεη ηφηε νη ίδηνη νη θαζεγεηέο παλεπηζηεκίνπ338. ΋κσο, φπσο ηφληδε ν
πξφεδξνο ηεο αξκφδηαο Δπηηξνπήο Αλαζεσξήζεσο, αθφκε θαη αλ δελ ηελ
είραλ δεηήζεη νη θαζεγεηέο, ε Βνπιή ζα φθεηιε λα ηελ πεξηιάβεη ζην
΢χληαγκα, «δηά λα δχλαηαη ην θξάηνο λα ιέγε εηο απηνχο: "Κχξηνη, ζα
δηδάζθεηε εηο ηα ΑΔΗ θαηά ηνπο λφκνπο ηνπο ηδηθνχο κνπ θαη φρη θαηά ηαο

336
Βι. εηδηθά θαη Γαδή Δ., Ο δεχηεξνο βίνο ησλ Σξηψλ Ηεξαξρψλ, αλσηέξσ, ζει.
50.
337
Βι. εηδηθά Παπαζηξάηε Π., Ζ εθθαζάξηζε ηνπ Παλεπηζηεκίνπ κεηά ηελ
Απειεπζέξσζε, ζε Mazower M., (επηκέιεηα), Μεηά ηνλ πφιεκν, Δθδφζεηο
Αιεμάλδξεηα, 2003, ζει. 73 επ.
338
Βι. αλαιπηηθά ζε Αιηβηδάην Ν., Πέξα απφ ην 16, αλσηέξσ ζει. 58 επ. φπνπ
λα αλάπηπμε ηεο λνκνινγίαο ηνπ ΢ηΔ ζει. 58 γηα ην ζέκα.

186
ηδηθάο ζαο πεπνηζήζεηο, εάλ αχηαη αληίθεηληαη πξνο ηα θαζηεξσκέλα ππφ ηεο
ειιεληθήο θνηλσλίαο θαη πνιηηείαο"»339.

Ζ ξχζκηζε απηή δελ απαγφξεπε ηε ιεηηνπξγία κε θξαηηθψλ

παλεπηζηεκίσλ. ΋πσο έθξηλε ην 1961 ην ΢πκβνχιην ηεο Δπηθξαηείαο, ε παξ. 4
ηνπ άξζξνπ 16 ηνπ ΢. 1952 έπξεπε λα εθαξκφδεηαη «κφλνλ επί ησλ δεκνζίσλ
ΑΔΗ» θαη φρη επί ζρνιψλ πνπ είραλ ηδξπζεί απφ ηδηψηεο, φπσο ε Πάληεηνο 340.

΋πσο πξνθχπηεη απφ ηα επίζεκα θείκελα, ν ιφγνο πνπ ε ρνχληα φξηζε

γηα πξψηε θνξά ζην ΢χληαγκα, κε ξεηή δηάηαμε, φηη ηα παλεπηζηήκηα είλαη
«απηνδηνηθνχκελα ΝΠΓΓ» (άξζξν 17 παξ. 4 ΢. 1968), ήηαλ αθξηβψο απηφο,
δειαδή ε απνηξνπή ηεο ίδξπζεο ηδησηηθψλ ΑΔΗ ή μέλσλ.

΢ηελ αλαζεσξεηηθή Βνπιή ηνπ 1975, φιεο νη πηέξπγεο ηεο Βνπιήο

ζεσξνχλ απηνλφεηε ηε δσξεάλ παλεπηζηεκηαθή εθπαίδεπζε. Αιιά θαη ηελ
απαγφξεπζε ηεο ίδξπζεο ηδησηηθψλ αλσηάησλ ηδξπκάησλ. Απφ ηε ζχζηαζε
ηεο Κνηλνβνπιεπηηθήο Δπηηξνπήο ηνπ ΢πληάγκαηνο κέρξη ηελ ςήθηζή ηνπ,
νπδεκία αληίζεηε άπνςε δηαηππψλεηαη γηα ηηο ζπγθεθξηκέλεο πξνβιέςεηο ηνπ
άξζξνπ 16. H θξηηηθή πνπ αζθεί ε αληηπνιίηεπζε είλαη γηα αηνικία ηεο
θπβέξλεζεο ζε άιια ζεκεία ηνπ (ζπκκεηνρή θνηηεηψλ, παλεπηζηεκηαθφ
άζπιν θ.ιπ.).

«Οδεγεί ηελ Διιάδα πξνο ηα πίζσ», φπσο ραξαθηεξηζηηθά ζεκείσλε ν

εηζεγεηήο ηεο κείδνλνο αληηπνιίηεπζεο θαζεγεηήο Γ. Tζάηζνο. Πίζσ, σο πξνο
ηα πξνσζεκέλα αηηήκαηα ηεο πιεηνλφηεηαο ησλ πνιηηψλ ηεο επνρήο, ηεο
εθπαηδεπηηθήο θνηλφηεηαο θαη ηνπ ξσκαιένπ ξηδνζπαζηηθνχ θνηηεηηθνχ
θηλήκαηνο.

Σν πλεχκα ηεο θπβέξλεζεο Kαξακαλιή ζπκππθλψλεη ε ζέζε πνπ

αλαπηχζζεη ν εηζεγεηήο ηεο N.Γ. ζηελ αξκφδηα επηηξνπή γηα ηελ αλαζεψξεζε
Γ. Nηάληαο: «H αλσηάηε παηδεία είλαη θαη νθείιεη λα είλαη κφλνλ θξαηηθή, δηά
ηνλ θφβνλ ησλ κπίδλεο...». Tελ ίδηα αληίιεςε έρεη θαη δηαηππψλεη πνιιέο
θνξέο ν θαηνπηλφο Πξφεδξνο ηεο Γεκνθξαηίαο K. Tζάηζνο.

H αληηπνιίηεπζε επαπμάλεη θαη δηεθδηθεί ε απαγφξεπζε λα επεθηαζεί

θαη ζηελ αλψηεξε εθπαίδεπζε. Kαηά ηε ζπδήηεζε ηνπ άξζξνπ 16 ζηελ

339
Αιηβηδάηνπ Ν. ζε http://ta-
nea.dolnet.gr/print_article.php?e=A&f=18706&m=N19&aa=1
Δίλαη πάλησο ραξαθηεξηζηηθφ φηη ζπάληα νη αλαιχζεηο πνπ αλαθέξνληαη ζηελ
εμέιημε ησλ δηαηάμεσλ πνπ αθνξνχλ ηελ παηδεία ζηελ Διιάδα παξαιείπνπλ ηα
ζπληαγκαηηθά απηά θείκελα παξφηη έρνπλ κεγάιε ζεκαζία γηα ηελ αλαδήηεζε
ηνπ ιφγνπ χπαξμεο ηεο ζχγρξνλεο ξχζκηζεο. Βι. κεηαμχ άιισλ Φαραξφπνπινπ
Γ. αλσηέξσ, θιπ
340
Αλαιπηηθά ζε Αιηβηδάην Ν., Πέξα απφ ην 16, αλσηέξσ ζει. 58

187
νινκέιεηα ηεο Bνπιήο, ν A. Παπαλδξένπ είλαη θαηεγνξεκαηηθφο, φπσο
πξνθχπηεη απφ ηα πξαθηηθά: «Hκείο δελ ζπκθσλνχκε κε ηελ ηδέα φηη νη
αλψηεξεο ζρνιέο εκπνξνχλ λα είλαη αληηθείκελνλ ηδηνθηεζίαο ή λα
θαηεπζχλνληαη, λα δηνηθνχληαη απφ ηδηψηεο είηε Έιιελεο είηε μέλνπο,
ηδηαηηέξσο μέλνπο... Oη δηδάζθνληεο ζε ηδησηηθά εθπαηδεπηήξηα ζα πξέπεη λα
εμνκνησζνχλ κε ηνπο δεκνζίνπο ιεηηνπξγνχο...».

Γηα ην ίδην ζέκα ε παξαδνζηαθή Aξηζηεξά δηαθεξχζζεη: «H θαηάζηαζε

κε ην άξζξν 16 ρεηξνηεξεύεη ζην ζέκα ησλ ηδησηηθώλ εθπαηδεπηεξίσλ ζε ζρέζε
κε ην Σύληαγκα ηνπ 1952.... Mε ηε λέα ξύζκηζε κπνξνύλ θαη μέλνη λα ηδξύνπλ
αθόκε θαη αλώηεξεο ζρνιέο...».

Σν άξζξν 16 ζην ΢ύληαγκα ηνπ 1975

Σν ΢χληαγκα ηνπ 1975 είρε ηελ ηχρε λα ζπληαρζεί ζε ζρέδηα θαη λα

ζρνιηαζζεί απφ κηα γεληά Διιήλσλ πνπ ζεσξνχζαλ ηα γξάκκαηα ζεκαληηθφ
παξάγνληα θαη κφιεο ηηο αληηλνκίεο ηνπο φπσο εθθξάζζεθαλ κέζα απφ ηε
δηακάρε γηα ηε γιψζζα ηδίσο, ζεβφληνπζαλ ηελ παηδεία σο αγαζφ κε αμία θαη
απηνηέιεηα. Ζ γεληά ηεο Υαηδειβέξγεο ήηαλ παξνχζα ζην ΢χληαγκα ηνπ 1975,
ε ίδηα ή ηα ηέθλα ηεο ελψ θαη ε πνιηηηθή εμνπζία δελ απαμίσλε ηελ παηδεία
δηφινπ.

Ο Κσλζηαληίλνο Σζάηζνο Πξφεδξνο ηεο Δπηηξνπήο ΢χληαμεο ηνπ

ηζρχνληνο ΢πληάγκαηνο ζηε πεξίνδν 1974-1975 φπνπ θαη ηνλ Ηνχλην ηνπ 1975
εμειέγε Πξφεδξνο ηεο Διιεληθήο Γεκνθξαηίαο. Ο Γεκήηξεο Σζάηζνο ην
1974, σο πθππνπξγφο ηεο Αλψηαηεο Παηδείαο ζηελ Κπβέξλεζε ηεο Δζληθήο
Δλφηεηαο, ζέζπηζε ηα κέηξα θάζαξζεο ζηα Παλεπηζηήκηα θαηά ησλ
ζπλεξγαηψλ ηεο δηθηαηνξίαο θαη πξφηεηλε ηνλ πξψην δεκνθξαηηθφ λφκν-
πιαίζην γηα ηα ειιεληθά Παλεπηζηήκηα. Σν 1975, σο βνπιεπηήο Αζελψλ, ήηαλ
ν γεληθφο εηζεγεηήο γηα ην ΢χληαγκα εθ κέξνπο φισλ ησλ θνκκάησλ ηεο
αληηπνιίηεπζεο Με θίινπο ζαλ ην Υαηδεδάθε θαη ην Υνξλ, ν Κσλζηαληίλνο
Καξακαλιήο δήισλε ηελ ηδηαηηεξφηεηα πνπ άξκνδε ζε έλαλ θαιφ γθφιθεξ λα
ηηκά ην ιφγν θαη ηηο ηέρλεο θαη ηηο επηζηήκεο έζησ θαη ζε ζπκβνιηθφ επίπεδν.
Ο Αλδξέαο Παπαλδξένπ ήηαλ ήδε θαζεγεηήο ζηηο ΖΠΑ δειψλνληαο ηελ
πλεπκαηηθή δηαθνξά απφ ηνλ, απιψο δηθεγφξν, παηέξα ηνπ. Έηζη θάπσο
πξνέθπςε ην άξζ. 16 ΢.

Σν άξζξν 16 ηνπ ΢. 1975 θαηνρχξσζε ηελ ειεπζεξία ηεο επηζηήκεο ηεο

έξεπλαο θαη ηεο δηδαζθαιίαο θαη ηελ αθαδεκατθή ειεπζεξία ζην άξζ. 16.1.
ρσξίο πεξηνξηζκνχο, ην δηθαίσκα ζηελ παηδεία σο βαζηθή απνζηνιή ηνπ
θξάηνπο341342.

341
Σν θείκελν ηνπ νπνίνπ έρεη σο εμήο:

Άξζξν 16

188
1. H ηέρλε θαη ε επηζηήκε, ε έξεπλα θαη ε δηδαζθαιία είλαη ειεχζεξεο. ε
αλάπηπμε θαη ε πξναγσγή ηνπο απνηειεί ππνρξέσζε ηνπ Kξάηνπο. H αθαδεκατθή
ειεπζεξία θαη ε ειεπζεξία ηεο δηδαζθαιίαο δελ απαιιάζζνπλ απφ ην θαζήθνλ
ηεο ππαθνήο ζην ΢χληαγκα.

2. H παηδεία απνηειεί βαζηθή απνζηνιή ηνπ Kξάηνπο θαη έρεη ζθνπφ ηελ εζηθή,
πλεπκαηηθή, επαγγεικαηηθή θαη θπζηθή αγσγή ησλ Eιιήλσλ, ηελ αλάπηπμε ηεο
εζληθήο θαη ζξεζθεπηηθήο ζπλείδεζεο θαη ηε δηάπιαζή ηνπο ζε ειεχζεξνπο θαη
ππεχζπλνπο πνιίηεο.

3. Tα έηε ππνρξεσηηθήο θνίηεζεο δελ κπνξεί λα είλαη ιηγφηεξα απφ ελλέα.

4. ΋ινη νη Έιιελεο έρνπλ δηθαίσκα δσξεάλ παηδείαο, ζε φιεο ηηο βαζκίδεο ηεο,
ζηα θξαηηθά εθπαηδεπηήξηα. Tν Kξάηνο εληζρχεη ηνπο ζπνπδαζηέο πνπ
δηαθξίλνληαη, θαζψο θαη απηνχο πνπ έρνπλ αλάγθε απφ βνήζεηα ή εηδηθή
πξνζηαζία, αλάινγα κε ηηο ηθαλφηεηέο ηνπο.

5. H αλψηαηε εθπαίδεπζε παξέρεηαη απνθιεηζηηθά απφ ηδξχκαηα πνπ απνηεινχλ

λνκηθά πξφζσπα δεκνζίνπ δηθαίνπ κε πιήξε απηνδηνίθεζε. Tα ηδξχκαηα απηά
ηεινχλ ππφ ηελ επνπηεία ηνπ Kξάηνπο, έρνπλ δηθαίσκα λα εληζρχνληαη
νηθνλνκηθά απφ απηφ θαη ιεηηνπξγνχλ ζχκθσλα κε ηνπο λφκνπο πνπ αθνξνχλ
ηνπο νξγαληζκνχο ηνπο. ΢πγρψλεπζε ή θαηάηκεζε αλψηαησλ εθπαηδεπηηθψλ
ηδξπκάησλ κπνξεί λα γίλεη θαη θαηά παξέθθιηζε απφ θάζε αληίζεηε δηάηαμε,
φπσο λφκνο νξίδεη.
Eηδηθφο λφκνο νξίδεη φζα αθνξνχλ ηνπο θνηηεηηθνχο ζπιιφγνπο θαη ηε ζπκκεηνρή
ησλ ζπνπδαζηψλ ζ‟ απηνχο.

6. Oη θαζεγεηέο ησλ αλψηαησλ εθπαηδεπηηθψλ ηδξπκάησλ είλαη δεκφζηνη

ιεηηνπξγνί. Tν ππφινηπν δηδαθηηθφ πξνζσπηθφ ηνπο επηηειεί επίζεο δεκφζην
ιεηηνχξγεκα, κε ηηο πξνυπνζέζεηο πνπ λφκνο νξίδεη. Tα ζρεηηθά κε ηελ
θαηάζηαζε φισλ απηψλ ησλ πξνζψπσλ θαζνξίδνληαη απφ ηνπο νξγαληζκνχο ησλ
νηθείσλ ηδξπκάησλ.
Oη θαζεγεηέο ησλ αλψηαησλ εθπαηδεπηηθψλ ηδξπκάησλ δελ κπνξνχλ λα παπζνχλ
πξνηνχ ιήμεη ζχκθσλα κε ην λφκν ν ρξφλνο ππεξεζίαο ηνπο παξά κφλν κε ηηο
νπζηαζηηθέο πξνυπνζέζεηο πνπ πξνβιέπνληαη ζην άξζξν 88 παξάγξαθνο 4 θαη
χζηεξα απφ απφθαζε ζπκβνπιίνπ πνπ απνηειείηαη θαηά πιεηνςεθία απφ
αλψηαηνπο δηθαζηηθνχο ιεηηνπξγνχο, φπσο λφκνο νξίδεη.
Nφκνο νξίδεη ην φξην ηεο ειηθίαο ησλ θαζεγεηψλ ησλ αλψηαησλ εθπαηδεπηηθψλ
ηδξπκάησλ, εσζφηνπ εθδνζεί ν λφκνο απηφο νη θαζεγεηέο πνπ ππεξεηνχλ
απνρσξνχλ απηνδηθαίσο κφιηο ιήμεη ην αθαδεκατθφ έηνο κέζα ζην νπνίν
ζπκπιεξψλνπλ ην εμεθνζηφ έβδνκν έηνο ηεο ειηθίαο ηνπο.

7. H επαγγεικαηηθή θαη θάζε άιιε εηδηθή εθπαίδεπζε παξέρεηαη απφ ην Kξάηνο

θαη κε ζρνιέο αλψηεξεο βαζκίδαο γηα ρξνληθφ δηάζηεκα φρη κεγαιχηεξν απφ ηξία
ρξφληα, φπσο πξνβιέπεηαη εηδηθφηεξα απφ ην λφκν, πνπ νξίδεη θαη ηα
επαγγεικαηηθά δηθαηψκαηα φζσλ απνθνηηνχλ απφ ηηο ζρνιέο απηέο.

189
 Ο αλαιπηηθφο ραξαθηήξαο ηνπ άξζξνπ 16 πνπ θαηνρπξψλεη ηε δσξεάλ
θαη ππνρξεσηηθή εθπαίδεπζε παξνπζηάδεη δχν βαζηθέο ηδηνκνξθίεο ζε ζρέζε
κε ηα ινηπά επξσπατθά ζπληάγκαηα. Γσξεάλ θαηνρπξψλεηαη θαη ε αλψηαηε
εθπαίδεπζε, δειαδή φιεο νη βαζκίδεο ηεο εθπαίδεπζεο.

1. ηνλ ηδενινγηθφ ηνπ πξνζαλαηνιηζκφ κε ηελ αλαθνξά ζην άξζ. 16.2

ζην ζθνπφ ηεο παηδείαο πνπ είλαη ε εζηθή, πλεπκαηηθή, επαγγεικαηηθή θαη
θπζηθή αγσγή ησλ Διιήλσλ, ε αλάπηπμε ηεο εζληθήο θαη ζξεζθεπηηθήο
ζπλείδεζεο θαη ε δηάπιαζή ηνπο ζε ειεχζεξνπο θαη ππεχζπλνπο πνιίηεο 343,

2. ηελ απαγφξεπζε ηδξχζεσλ ηδησηηθψλ ΑΔΗ ζηελ παξ. 8 ηνπ άξζ. 18

θαη ηελ παξνρή αλψηαηεο εθπαίδεπζεο θαηά ην άξζ. 16.5 απνθιεηζηηθά απφ
ΝΠΓΓ ηα νπνία θαη είλαη απηνδηνηθνχκελα. Οη θαζεγεηέο ησλ ΑΔΗ είλαη
δεκφζηνη ιεηηνπξγνί (παξ. 6).

O δεκφζηνο θαη δσξεάλ ραξαθηήξαο ηεο παλεπηζηεκηαθήο εθπαίδεπζεο

είλαη απηνλφεην θνηλσληθφ θαη αηνκηθφ δηθαίσκα γηα ηελ θνηλσλία θαη ηελ
πξψηε Βνπιή ηεο κεηαπνιίηεπζεο. H απαγφξεπζε γηα ηε ζχζηαζε αλψηαησλ
ζρνιψλ απφ ηδηψηεο είλαη δεδνκέλε γηα φινπο φπσο πξνθχπηεη απφ ην ζχλνιν
ησλ πξαθηηθψλ ησλ πξνπαξαζθεπαζηηθψλ επηηξνπψλ γηα ην ΢χληαγκα ηνπ
1975.

8. Nφκνο νξίδεη ηηο πξνυπνζέζεηο θαη ηνπο φξνπο ρνξήγεζεο άδεηαο γηα ηελ
ίδξπζε θαη ιεηηνπξγία εθπαηδεπηεξίσλ πνπ δελ αλήθνπλ ζην Kξάηνο, ηα ζρεηηθά
κε ηελ επνπηεία πνπ αζθείηαη πάλσ ζ‟ απηά, θαζψο θαη ηελ ππεξεζηαθή
θαηάζηαζε ηνπ δηδαθηηθνχ πξνζσπηθνχ ηνπο.
H ζχζηαζε αλψηαησλ ζρνιψλ απφ ηδηψηεο απαγνξεχεηαη.

9. O αζιεηηζκφο ηειεί ππφ ηελ πξνζηαζία θαη ηελ αλψηαηε επνπηεία ηνπ
Kξάηνπο.
Tν Kξάηνο επηρνξεγεί θαη ειέγρεη ηηο ελψζεηο ησλ αζιεηηθψλ ζσκαηείσλ θάζε
είδνπο, φπσο λφκνο νξίδεη. Nφκνο νξίδεη επίζεο ηε δηάζεζε ησλ εληζρχζεσλ πνπ
παξέρνληαη θάζε θνξά ζηηο επηρνξεγνχκελεο ελψζεηο ζχκθσλα κε ηνλ πξννξηζκφ
ηνπο.

342
Γεληθά γηα ην άξζ. 16 βι. ζε Γαγηόγινπ Π., Αηνκηθά θαη Κνηλσληθά
δηθαηψκαηα, Σφκνο Α, Β έθδνζε ζει. 761 επ θαη εθεί βηβιηνγξαθία, Αιηβηδάηνπ
Ν., Πέξα απφ ην 16 αλσηέξσ, ζει. 65 επ. Βεληδέινπ Δ., Αηδέληα 16 αλσηέξσ θαη
ζπλνιηθή βηβιηνγξαθηθή παξνπζίαζε ζε Βι. αλσηέξσ Κνπηνύπα- Ρεγθάθνπ Δ.-
΢θνπξή Β., Γίθαην ηεο Παηδείαο, ζει. 2 επ.
343
Αλαιπηηθά βι. Αιηβηδάηνπ N., αλσηέξσ ζει. 50 επ, ζηνλ αζηεξηζκφ ηνπ
Διιελνρξηζηηαληθνχ πνιηηηζκνχ, θαη 103 επ. γηα ηελ εξκελεία ηνπ φπνπ θαη
βηβιηνγξαθία.

190
 ΢ην πιαίζην ηεο «ζνζηαιηζηηθήο θαηεχζπλζεο» ήηαλ ε ηνπνζέηεζε ηνπ
A. Παπαλδξένπ ζηε ζπδήηεζε γηα ην άξζξν 16 ην 1975. Μίιεζε γηα κε
θξαηηθά παλεπηζηήκηα, πνπ ζα κπνξνχζαλ λα ηδξχζνπλ θνηλσληθνί θνξείο
(Σνπηθή Απηνδηνίθεζε, Γ΢EE, ζπλεηαηξηζκνί).

Σν δεηνχκελν ηφηε απφ ην ΠA΢OK ήηαλ ε δηάξξεμε ηνπ ζθηρηνχ

ελαγθαιηζκνχ, πνπ επηβαιιφηαλ απφ ην θξάηνο-θπβέξλεζε ζηελ αλψηαηε
παηδεία. H απειεπζέξσζε ησλ παλεπηζηεκίσλ απφ ηε ζπληεξεηηθή ηδενινγία
θαη ηελ άξρνπζα ηάμε. H απνθπγή ηεο επνπηείαο απνθιεηζηηθά απφ ην
«θξάηνο ηεο Γεμηάο» θαη ηεο «εζληθήο θαη ζξεζθεπηηθήο ζπλεηδήζεσο», φπσο
ηελ ελλννχζε ην ζπληεξεηηθφ θαηεζηεκέλν. Γη‟ απηφ άιισζηε θαη ε πξφηαζε
Παπαλδξένπ απνξξίθζεθε, ρσξίο πνιιέο ζπδεηήζεηο...

Δίλαη ραξαθηεξηζηηθφ απφ ηελ παξαηήξεζε απηή φηη γηα ηνλ Αλδξέα
Παπαλδξένπ ην θξαηηθφ παλεπηζηήκην ζα ήηαλ ην κφλν ηθαλφ λα δηαησλίζεη
ηελ θξαηνχζα ηδενινγία ηεο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο θαη λα εμαζθαιίζεη ηνπο
ζπληαγκαηηθνχο ζθνπνχο ηεο παηδείαο.

Σν άξζξν 16 ζην ΢χληαγκα ηνπ 1975344 ππεξέβαηλε ηππηθά θαη

νπζηαζηηθά ηηο θηιειεχζεξεο πξνζέζεηο ησλ ζπληαθηψλ ηνπ. H «δσξεάλ
εθπαίδεπζε ζε φιεο ηηο βαζκίδεο», ην «απαγνξεχεηαη ε ζχζηαζε αλσηάησλ
ζρνιψλ απφ ηδηψηεο» θαη «ε αλσηάηε εθπαίδεπζε παξέρεηαη απνθιεηζηηθά απφ
λνκηθά πξφζσπα ππφ ηελ επνπηεία ηνπ θξάηνπο» ήηαλ «ζνζηαιίδνπζεο»
πξνβιέςεηο κε ηελ θαηεζηεκέλε ηδενινγία. Απνθεχγνπκε φκσο λα ζπκεζνχκε
φηη πξνέξρνληαη απφ ηα «ζπληάγκαηα» ηεο ρνχληαο ηνπ 1968 θαη 1973345…

344
΢χληαγκα 1975/81/2001, αλαιπηηθά γηα ηελ εξκελεία ηνπ άξζ. απηνχ βι. ζε
Γαγηόγινπ Π.Γ, ΢πληαγκαηηθφ Γίθαην, Αηνκηθά Γηθαηψκαηα Α, Αλη. Ν.
΢άθθνπια 2005 ζει. 748 επ. φπνπ θαη αλαιπηηθή βηβιηνγξαθία.
345
Αξζξν 17. "Ζ παηδεία ηειεί ππφ ηελ αλσηάηελ επνπηείαλ ηνπ Κξάηνπο,
παξέρεηαη δαπάλαηο απηνχ, ζθνπεί δε θαη εηο ηελ εζηθήλ θαη πλεπκαηηθήλ αγσγήλ
θαη ηελ αλάπηπμηλ ηεο εζληθήο ζπλεηδήζεσο ησλ λέσλ επί ηε βάζεη ησλ αμηψλ ηνπ
ειιεληθνχ θαη ηνπ ρξηζηηαληθνχ πνιηηηζκνχ.

…..

4. Σα αλψηαηα εθπαηδεπηηθά ηδξχκαηα είλαη απηνδηνηθνχκελα λνκηθά

πξφζσπα δεκνζίνπ δηθαίνπ, ιεηηνπξγνχλ ππφ ηελ επνπηείαλ ηνπ Κξάηνπο θαη
εληζρχνληαη νηθνλνκηθψο ππ' απηνχ. Οη θαζεγεηαί ησλ είλαη δεκφζηνη ππάιιεινη.
Αη αξραί ησλ εθιέγνληαη παξά ησλ ηαθηηθψλ θαζεγεηψλ απηψλ. Σελ θξαηηθήλ
επνπηείαλ επί ησλ αλσηάησλ εθπαηδεπηηθψλ ηδξπκαησλ αζθεί ν Τπνπξγφο
Δζληθήο Παηδείαο θαη Θξεζθεπκάησλ δηα Κπβεξλεηηθνχ Δπηηξφπνπ, σο λφκνο
νξίδεη.
5. Δπηηξέπεηαη, θαηφπηλ αδείαο ηεο αξρήο, εηο ηδηψηαο κε εζηεξεκέλνπο ησλ
πνιηηηθψλ δηθαησκάησλ θαη εηο λνκηθά πξφζσπα ε ίδξπζηο εθπαηδεπηεξίσλ,
ιεηηνπξγνχλησλ θαηά ην ΢χληαγκα θαη ηνπο λφκνπο ηνπ Κξάηνπο. Οη ηδξχνληεο

191
 Σν άξζξν 16 ΢. πινχηηζε θαη πινπηίδεη ηελ ειιεληθή βηβιηνγξαθία κε
πνιιά δεκνζηεχκαηα ηδίσο ζε ζρέζε κε ην ζέκα ησλ ηδησηηθψλ ΑΔΗ346.

Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη δχν ζρέδηα γηα ηα άξζξα ηνπ ΢πληάγκαηνο

ζρεηηθά κε ηελ παηδεία, ηε δηδαζθαιία θαη ηελ έξεπλα είρε ππνβάιεη θαη ε
πξψηε παλεπηζηεκηαθή επηηξνπή, πνπ ζπγθξνηήζεθε (Ννέκβξηνο 1974) γηα λα
κειεηήζεη ηε δνκή θαη ηε ιεηηνπξγία ησλ Αλσηάησλ Δθπαηδεπηηθψλ
Ηδξπκάησλ. H επηηξνπή εθείλε, ζηελ νπνία κεηείραλ παλεπηζηεκηαθνί
δάζθαινη, έδσζε θαη ην πξψην ζρέδην ηνπ λφκνπ - πιαηζίνπ γηα ηα AEI, κε
ξηδνζπαζηηθέο ξπζκίζεηο (θαηάξγεζε έδξαο, ζπκκεηνρή ησλ θνηηεηψλ ζηα
φξγαλα ιήςεο απνθάζεσλ θ.ιπ.). H πξφηαζή ηεο γηα ην ζπληαγκαηηθφ, αλ θαη
δελ πηνζεηήζεθε νιφθιεξε θαη σο είρε, πάξζεθε ππφςε ζηελ ηειηθή
δηαηχπσζε ηνπ άξζξνπ 16. H ζπγθεθξηκέλε ζπληαγκαηηθή δηάηαμε, θπζηθά,
ήηαλ απφξξνηα ηνπ θνηηεηηθνχ θηλήκαηνο, πνπ είρε πξνεγεζεί θη
αλαπηπζζφηαλ παξαπέξα. ΢ηα ζρεηηθά πξαθηηθά ηεο Βνπιήο είλαη δηάρπηε
κάιηζηα ε απνινγεηηθή ηεο θπβεξλεηηθήο πιεηνςεθίαο γηα ηε κε πηνζέηεζε
πην ηνικεξψλ θαη πην ζπγθεθξηκέλσλ ξπζκίζεσλ. ΢χκθσλα κε απηή ε ρψξα,
πνπ κφιηο έβγαηλε απφ ην δηθηαηνξηθφ θαζεζηψο, ήηαλ δχζθνιν λα
πξνρσξήζεη ζε δηαηάμεηο γηα ηελ εθπαίδεπζε ρσξίο αζάθεηεο. Απέλαληη ζην
ζπληεξεηηζκφ ηεο ΝΓ ην πλεχκα πνπ θπξηαξρνχζε ήηαλ πσο «ήιζε ε ζηηγκή
λα ηηκήζνπκε ηνπο θνηηεηέο θαη ηνλ Ννέκβξην (ηελ εμέγεξζε ηνπ
Πνιπηερλείνπ), φρη πηα κε δηαθεξχμεηο θξαζηηθέο, φρη κε ζρήκαηα ιφγνπ, αιιά
πινπνηψληαο ζην ΢χληαγκά καο ην κήλπκα ην νπνίν εθείλνη νη λένη εμέπεκςαλ
ζηηο πην δχζθνιεο ψξεο ηεο δηθηαηνξίαο...».

΢ηε ζπλέρεηα πξνηάζεθε ε αλαζεψξεζε ηνπ άξζξνπ 16 απφ ηε Νέα

Γεκνθξαηία ρσξίο φκσο λα επηθξαηήζνπλ νη απφςεηο ηεο κέρξη ζήκεξα347.

ηδησηηθά εθπαηδεπηήξηα θαη νη δηδάζθνληεο εηο ηαχηα δένλ λα θέθηεληαη ηα δηα

ηνπο δεκνζίνπο ππαιιήινπο απαηηνχκελα εζηθά θαη ινηπά πξνζφληα, σο λφκνο
νξίδεη."

346
Βι. αληί πνιιψλ Αιακαλή Θ., Ηδησηηθή εθπαίδεπζε θαη θνηλνηηθφ δίθαην,
ΝνΒ 41, ζει. 602 επ., Αλησλίνπ Θ., Αληίν παλεπηζηήκην ησλ νκάδσλ.
Καισζφξηζεο παλεπηζηήκην ησλ αξηζκψλ, ζε Δθαξκνγέο – Δηδηθφ Σεχρνο,
αθηέξσκα 2006. Αθηέξσκα ζηελ Αλψηαηε εθπαίδεπζε, Αλη. ΢άθθνπιαο 2007.
ζει. 45 επ. θαη εθεί βηβιηνγξαθία, Μπνηόπνπινπ Κ., ΢χληαγκα, Παηδεία θαη
Ηδησηηθά Παλεπηζηήκηα, Σν΢ 1/1999, ζει. 38 επ., θαη εθεί παξαπνκπέο, Μαηζία
΢η., Ζ αλαγλψξηζε ηίηισλ ζπνπδψλ απφ παλεπηζηήκηα ρσξψλ ηεο ΔΔ, Σν΢
1/2003 ζει. 2 επ. Αλαιπηηθή βηβιηνγξαθηθή παξνπζίαζε βι. επίζεο εηδηθά ζε
Δθαξκνγέο – Δηδηθφ Σεχρνο 2006: Αθηέξσκα ζηελ Αλψηαηε Δθπαίδεπζε, Αλη.
΢άθθνπιαο 2007, ζει. 123 επ.
347
Μηα αλαιπηηθή ζεψξεζε γηα ην ζέκα κε εθηελή βηβιηνγξαθία βι. ζε
Κακηζίδνπ Ηθ., Ζ αλψηαηε εθπαίδεπζε θαη ην πξφβιεκα ησλ ηδησηηθψλ

192
 Αξρηθά ε ΝΓ δήηεζε ηελ αλαζεψξεζε ηνπ άξζ. 16 ην 1996348.

Ζ πξφηαζε ηεο ΝΓ ην 2001 δελ έγηλε νκνίσο αθνπζηή349. Καηά ηε

ζπδήηεζε ζηε Βνπιή γηα ηελ αλαζεψξεζε ηνπ ΢πληάγκαηνο ε Νέα
Γεκνθξαηία επηθαιέζηεθε θαηά θφξνλ, πξψηνλ, παξαπεκπηηθή απφθαζε ηνπ
΢Σ' Σκήκαηνο ηνπ ΢πκβνπιίνπ ηεο Δπηθξαηείαο (2807/97) κε ηελ νπνία δήζελ
άιιαδε ε ζηάζε ηνπ Γηθαζηεξίνπ θαη ε απαγφξεπζε ζχζηαζεο ηδησηηθψλ ΑΔΗ
εζεσξείην αληίζεηε πξνο ην Κνηλνηηθφ Γίθαην θαη, δεχηεξνλ, ην ελδερφκελν ε
δηάηαμε ηνπ άξζξνπ 16 ηνπ Διιεληθνχ ΢πληάγκαηνο πνπ πξνβιέπεη φηη ε
αλψηαηε εθπαίδεπζε παξέρεηαη κφλνλ απφ ΑΔΗ ηα νπνία ιεηηνπξγνχλ σο
ΝΠΓΓ λα θξηζεί αληίζεηε πξνο ην Κνηλνηηθφ Γίθαην κε απφθαζε ηνπ
Γηθαζηεξίνπ ησλ Δπξσπατθψλ Κνηλνηήησλ.

Δίλαη πξνθαλέο φηη νη ιφγνη πνπ επέβαιιαλ ηελ εκκνλή ζηνλ

απνθιεηζηηθά θξαηηθφ ραξαθηήξα ηεο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο δελ ήηαλ νη ίδηνη
ην 2001 θαη ην 1975. Οχηε νη θνκκαηηθνί ζρεκαηηζκνί πνπ ηελ ζηήξημαλ. Σν
2001 ππήξρε πιένλ έλα λέν αθαδεκατθφ θαηεζηεκέλν ηέθλν ηνπ λφκνπ
πιαηζίνπ ην νπνίν δηαζθάιηδε δηθαηψκαηα ζε κία ηάμε αλζξψπσλ νη νπνίνη
ζηαδηαθά εηζήιζαλ ζηελ πνιηηηθή εμνπζία.

Παξάιιεια βέβαηα είρε αλαπηπρζεί ην θαηλφκελν ησλ ηδησηηθψλ

θνιιεγίσλ πνπ παξείραλ πξφζβαζε ζε πηπρία ηνπ εμσηεξηθνχ ζε κεγάιεο
νκάδεο αηφκσλ κε αξρηθή θνίηεζε ΢εκαληηθφο αξηζκφο θαηφρσλ πηπρίσλ
άιισλ ρσξψλ βξέζεθαλ ελψπηνλ ηνπ πξνβιήκαηνο ηνπ ΓΗΚΑΣ΢Α θαη ηεο
αδπλακίαο αλαγλψξηζήο ηνπο. Έηζη ε ζπδήηεζε γηα ηα ηδησηηθά ΑΔΗ
απνκαθξχλζεθε απφ ηνλ αξρηθφ πξνβιεκαηηζκφ πνπ αθνξνχζε ην θξαηηθφ
κνλνπψιην θαη ηελ εθπιήξσζε ησλ ζπληαγκαηηθψλ ζθνπψλ ηεο παηδείαο θαη
κεηαθέξζεθε ζην δήηεκα ηεο λνκηκνπνίεζεο ησλ θνιιεγίσλ θαη ησλ πηπρίσλ
παλεπηζηεκίσλ πνπ ιεηηνπξγνχλ λφκηκα εθφζνλ θάπνηα έηε θνίηεζεο έιαβαλ
ρψξα ζηελ Διιάδα.

Δλ ησ κεηαμχ ηo 2001 θπβεξλνχζε ηε ρψξα έλαο θαζεγεηήο ΑΔΗ ν

Κψζηαο ΢εκίηεο, ελψ δηαθεθξηκέλα κέιε ηνπ Τπνπξγηθνχ ηνπ ΢πκβνπιίνπ
ήηαλ θαζεγεηέο ΑΔΗ. Ο δηάδνρφο ηνπ Κσλζηαληίλνο Καξακαλιήο ν λεφηεξνο
ήηαλ δηδάθησξ ακεξηθαληθνχ παλεπηζηεκίνπ θαη θαζεγεηήο (θαηά ην
βηνγξαθηθφ ηνπ) ηδησηηθνχ θνιιεγίνπ, ηνπ DEREE!

παλεπηζηεκίσλ, ζε Κνληηάδε Ξ. (επ), Πέληε Υξφληα κεηά ηε ΢πληαγκαηηθή

Αλαζεψξεζε ηνπ 2001, η. Η, Αλη. Ν. ΢άθθνπια, ζει. 367 επ.
348
Β. ζε Φαραξόπνπιν Γ., αλσηέξσ ζει. 21 επ.
349
΢σηεξέιε Γ. Ξεξνύ Θ, Ζ αλαζεψξεζε ηνπ ΢πληάγκαηνο, Αλη. Ν.
΢άθθνπιαο, 2001, ζει. 92.

193
 H πξνηεηλόκελε αλαζεώξεζε ηνπ άξζξνπ 16 ΢.

Με ηελ πξνηεηλφκελε αλαζεψξεζε ηα δχν θφκκαηα εμεηάδνπλ κε ηηο

πξνηάζεηο ηνπο ηνπ 2006350, 351 δχν ελαιιαθηηθέο εθδνρέο νη νπνίεο εθθξάδνπλ
φκσο έλα ζεκαληηθφ βαζκφ ζπλαίλεζεο πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο ίδξπζεο κε
θξαηηθψλ ΑΔΗ352. Σν ΚΚΔ θαη ην ΢ΤΡΗΕΑ δηαθνξνπνηνχληαη ζαθψο.

Ηθαλφο αξηζκφο ζεσξεηηθψλ ηνπνζεηήζεσλ θαη δηάινγνο ζε επίπεδν

επηζηεκνληθφ θαη πνιηηηθφ353 πινχηηζε ηε ζπγθεθξηκέλε πξφηαζε
αλαζεψξεζεο κε ζεκαληηθφ πιηθφ354. Με ζνβαξφ ελδερφκελν θαηά ην ρξφλν

350
Αλαιπηηθά γηα ην ζέκα βι. ζε
http://www.parliament.gr/ergasies/anathsyntagma.asp θαζψο θαη ηα πξαθηηθά ηεο
αλαζεψξεζεο ζε http://www.parliament.gr/ergasies/main_anatheor.asp
351
Αλαιπηηθή πιεξνθφξεζε βι. επίζεο ζε http://anatheorisi.org/ θαη εηδηθά γηα
ηελ παηδεία ζηελ ίδηα ηζηνζειίδα http://anatheorisi.org/?page_id=7 βι. αθφκε θαη
Κάηζηθα Υ., Θεξηαλνύ Κ., Σα παλεπηζηήκηα θιέγνληαη, Α.Α. Ληβάλεο 2007,
ζει. 211 επ.
352
Βι. γεληθά Παπαδεκεηξίνπ Γ., Ζ ηέηαξηε αλαζεψξεζε ηνπ ΢πληάγκαηνο,
Αλη. Ν. ΢άθθνπια, 2006 θαη
http://www.parliament.gr/ergasies/nomosxedia/EisigisiEpitropon/G-
ANAPASOK-EIS.pdf,
http://www.parliament.gr/ergasies/nomosxedia/EisigisiEpitropon/g-anasy-eis.pdf,
http://www.parliament.gr/ergasies/nomosxedia/EisigisiEpitropon/ANATHEORIS
I_KKE.pdf ,
http://www.parliament.gr/ergasies/anathsyntagmaDetails.asp?lawid=475

Βι. επίζεο Σν΢ 3/2006 θαζψο θαη Μαληδνύθα Π., Αλαζεψξεζε ηνπ
΢πληάγκαηνο θαη κε θξαηηθά ΑΔΗ, Σν΢ 4/2006 ζει. 1091 επ.
353
Βι. ζρεηηθά θαη ζε http://www.arthro16.gr/
354
Βι. εηδηθά γηα ην δήηεκα ηελ παξνπζίαζηε ηνπ ΢ηαζόπνπινπ Μ., Ηδησηηθά
ΑΔΗ, Πξφνδνο, αηνκηθφ δηθαίσκα, ηδηνηέιεηα ή ηδενιφγεκα, ζε Δθαξκνγέο Δηδηθφ
ηεχρνο Αθηέξσκα 2006: Αλψηαηε εθπαίδεπζε ζει. 1 επ.
Γηα ηε βηβιηνγξαθία ζρεηηθά κε ηελ πξνηεηλφκελε αλαζεψξεζε βι. γεληθά ζηνλ
ηζηνρψξν ηνπ Κέληξνπ Δπξσπατθνχ ΢πληαγκαηηθνχ Γηθαίνπ ζε
http://www.cecl2.gr/html/ent/673/ent.1673.2.asp

Δηδηθά γηα ην δήηεκα ηεο παηδείαο βι. Σδέκνπ Γ. Β., Γηαηί λα (κελ) αιιάμεη ην
άξζξν 16, Διεπζεξνηππία, 05.04.2007, ΢ίζθνπ Γ., Ο κχζνο ησλ ηδησηηθψλ ΑΔΗ,
Διεπζεξνηππία, 10.03.2007, Καινθαηξηλνύ Α., Ζ ζθνηνχξα ησλ ΑΔΗ, Σα Νέα,
08.03.2007, Κηάνπ Ν., Ηδησηηθνπνηήζεηο ζηα ΑΔΗ κεηά ηηο άιιεο ζηελ Οηθνλνκία,
Διεπζεξνηππία, 08.03.2007, ΢θάιθνπ Γ., Σν άξζξν 16 θαη ε ζπδήηεζε πνπ δε
γίλεηαη, Athens Voice, 08.03.2007, Γθνύξιηα Γ., Ζ κεηαξξχζκηζε θαη ε
βειηίσζε ηεο πνηφηεηαο ηεο εθπαίδεπζεο, Ζ Υψξα, 07.03.2007, Παπάδνγινπ Β.,
Σζαθιόγινπ Π., Πέληε πξνηάζεηο γηα ηε βειηίσζε ηνπ ΢ρεδίνπ Νφκνπ γηα ηα

194
έθδνζεο ην παξφληνο ε «πξνηεηλφκελε αλαζεψξεζε» λα ζεσξείηαη παξειζφλ
δελ κπνξεί θαλείο λα κελ εθζέζεη ην φιν δηάβεκα ην νπνίν θαη αλαδεηθλχεη
ελαξγέζηαηα ηε ζρέζε ελφο εζληθνχ ΢πληάγκαηνο κε ην θνηλνηηθφ δίθαην ζηνλ
επαίζζεην ρψξν ηεο παηδείαο θαη ηεο γλψζεο ελψ ζπκίδεη παξάιιεια ηε
δηαδξνκή πνπ αθνινπζήζεθε ζηε ρψξα απφ ην 1975 νπφηε θαη εηζήρζε ε
ζπγθεθξηκέλε ζπληαγκαηηθή απαγφξεπζε.

Ζ πξόηαζε ηεο Νέαο Γεκνθξαηίαο

Δηδηθφηεξα ε Νέα Γεκνθξαηία ζεσξεί φηη ε παηδεία είλαη ε κεγαιχηεξε

εθπαίδεπζε ηνπ Έζλνπο355 απνδίδνληάο ηεο άκεζα ηδενινγηθφ θαη
εζλνθεληξηθφ ραξαθηήξα. Σνλίδεη φηη ζηεξίδεηαη θαη πξέπεη λα ζηεξίδεηαη ζηα
ζεκέιηα ηνπ ειιεληθνχ πνιηηηζκνχ θαη, θαη‟ επέθηαζε ηνπ επξσπατθνχ
πνιηηηζκνχ, ν νπνίνο έρεη ηηο ξίδεο ηνπ ζηνλ ειιεληθφ πνιηηηζκφ (ζεσξψληαο
πξνθαλψο φηη ν επξσπατθφο πνιηηηζκφο απνηειεί επέθηαζε ηνπ ειιεληθνχ).

΢ηε ζπλέρεηα εηζεγείηαη ηελ άξζε ηεο απφιπηεο απαγφξεπζεο ίδξπζεο

κε θξαηηθψλ ΑΔΗ θαη πξνηείλεη κία ξχζκηζε πνπ επηηξέπεη κε θξαηηθά
ηδησηηθά ΑΔΗ απνθιεηζηηθά κε θεξδνζθνπηθνχ ραξαθηήξα356.

ΑΔΗ, Καζεκεξηλή, 07.03.2007, ΢χιινγνο Φνηηεηψλ Σκήκαηνο Κνηλσληθή θαη

Δθπαηδεπηηθήο Πνιηηηθήο, Παλεπηζηήκην Πεινπνλλήζνπ, ΢ρέδην Νφκνπ:
"Μεηαξξχζκηζε ηνπ Θεζκηθνχ Πιαηζίνπ γηα ηε δνκή θαη ιεηηνπξγία ησλ
Αλψηαησλ Δθπαηδεπηηθψλ Ηδξπκάησλ" - Ζ ΢πληαγκαηηθή Αλαζεψξεζε ηνπ
άξζξνπ 16, Ακθηζέαηξν ΢ρνιήο Κνηλσληθψλ Δπηζηεκψλ, 07.03.07,
Σεο ζχληαμεο, Άιιε κηα λάξθε, Διεπζεξνηππία, 06.03.2007, Μαξαβέγηα Ν.,
Αμηνθξαηία θαη απνδνηηθφηεηα ζηα ειιεληθά ΑΔΗ, Διεπζεξνηππία, 06.03.2007,
Κνληνγηαλλόπνπινπ Β., Κπβέξλεζε: Παηδεία (εκ)παίδεη , Σα Νέα, 06.03.2007,
Δζληθφ Μεηζφβην Πνιπηερλείν, Φήθηζκα ηεο ΢πγθιήηνπ γηα ηελ αλαζεψξεζε
ηνπ άξζξνπ 16 ηνπ ΢πληάγκαηνο, 09.01.2007,
Παλεπηζηήκην Αηγαίνπ, Γειηίν ηχπνπ ηνπ Πξπηαληθνχ ΢πκβνπιίνπ γηα ηελ
αλαζεψξεζε ηνπ άξζξνπ 16 ηνπ ΢πληάγκαηνο, 09.01.2007,
Αθαδεκία Αζελψλ, Γειηίν Σχπνπ γηα ηελ Αλψηαηε Παηδεία, 27.12.2006.
355
Βι. ηε ζρεηηθή Αηηηνινγηθή έθζεζε σο πξνο ην άξζ. 16.
356
Οη ζέζεηο ηεο ΝΓ γηα ηελ αλαζεψξεζε ηνπ άξζ. 16 ζπλνςίδνληαη σο εμήο:
«Άξζξν 16 ηνπ ΢πληάγκαηνο
Ζ παηδεία καο, ε κεγαιχηεξε επέλδπζε ηνπ Έζλνπο, ζηεξίδεηαη θαη πξέπεη λα
ζηεξίδεηαη ζηα ζεκέιηα ηνπ ειιεληθνχ πνιηηηζκνχ θαη, θαη‟ επέθηαζε, ηνπ
επξσπατθνχ πνιηηηζκνχ, ν νπνίνο έρεη ηηο ξίδεο ηνπ ζηνλ ειιεληθφ πνιηηηζκφ.
Τπφ ην θσο απηήο ηεο δηαπίζησζεο πξνηείλεηαη ε αλαζεψξεζε ηεο παξ. 1 ηνπ
άξζξνπ 16, ψζηε θαη ε θεθαιαηψδεο απηή δηάζηαζε ηεο παηδείαο καο λα
απνηππσζεί ζην ΢χληαγκα κε ξεηή δηάηαμε.
Πεξαηηέξσ, ζχκθσλα κε ην πξψην εδάθην ηεο παξ. 5 ηνπ άξζξνπ 16 «Ζ αλψηαηε
εθπαίδεπζε παξέρεηαη απνθιεηζηηθά απφ ηδξχκαηα πνπ απνηεινχλ λνκηθά
πξφζσπα δεκνζίνπ δηθαίνπ κε πιήξε απηνδηνίθεζε», ελψ ην ηειεπηαίν εδάθην

195
ηεο παξ. 8 ηνπ ίδηνπ άξζξνπ πξνβιέπεη φηη ε ζχζηαζε αλψηαησλ ζρνιψλ απφ
ηδηψηεο απαγνξεχεηαη».
΢ην πιαίζην ηεο πξνσζνχκελεο πξφηαζεο θξίλεηαη αλαγθαία ε αλαζεψξεζε ηεο
απφιπηεο απαγφξεπζεο δξαζηεξηνπνίεζεο ηεο ηδησηηθήο πξσηνβνπιίαο φζνλ
αθνξά ηελ παξνρή αλψηαηεο εθπαίδεπζεο. Ππξήλα ηεο πξνηεηλφκελεο
ζπληαγκαηηθήο ξχζκηζεο απνηειεί ε δπλαηφηεηα ίδξπζεο θαη ιεηηνπξγίαο
αλψηαησλ ζρνιψλ απνθιεηζηηθψο θαη κφλν κε θεξδνζθνπηθνχ ραξαθηήξα απφ
ηδηψηεο, ππφ ηνλ απζηεξφ έιεγρν θαη ηελ επνπηεία ηνπ Κξάηνπο.
Πξνο απηή ηελ θαηεχζπλζε πξνηείλνληαη νη αθφινπζεο αλαζεσξεηηθέο
παξεκβάζεηο:
Καηαξράο, ε παξ. 5 ηνπ άξζξνπ 16 πξέπεη λα αλαζεσξεζεί θαηά ηξφπν, ψζηε λα
κε ιεηηνπξγεί απνηξεπηηθά γηα ηε δεκηνπξγία κε δεκφζησλ θνξέσλ παξνρήο
αλψηαηεο εθπαίδεπζεο. Γηα ηνλ ζθνπφ απηφ πξνηείλεηαη ε απάιεηςε ηεο ιέμεο
«απνθιεηζηηθά» απφ ην πξψην εδάθην ηεο παξαγξάθνπ απηήο θαη ε πξνζζήθε ηνπ
φξνπ «δεκφζηα» κπξνζηά απφ ηε θξάζε «αλψηαηε εθπαίδεπζε», ψζηε λα
νξηνζεηείηαη ην πεδίν εθαξκνγήο ηεο ζπγθεθξηκέλεο παξαγξάθνπ θαη λα κελ
δεκηνπξγεί πξνβιήκαηα ζηελ εθαξκνγή ησλ δηαηάμεσλ πνπ αθνξνχλ ηνπο κε
δεκφζηνπο θνξείο παξνρήο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο. Δπίζεο, ζηελ ίδηα παξάγξαθν
ζα πξέπεη λα νξηνζεηεζεί ε έλλνηα ηεο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο θαηά ηξφπν πνπ λα
παξέρεη βάζε γηα ηελ νξζνινγηθή αλάπηπμή ηεο, ψζηε λα αληαλαθιά ηηο λέεο
εμειίμεηο πνπ έρνπλ έσο ζήκεξα ζπληειεζζεί φζνλ αθνξά ηελ θαζηέξσζε ηνπ
παλεπηζηεκηαθνχ θαη ηνπ ηερλνινγηθνχ ηνκέα ηεο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο.
Δμάιινπ, ζηελ παξ. 6 ηνπ άξζξνπ 16, πξνθεηκέλνπ λα πξνζδηνξηζζεί ην πεδίν
εθαξκνγήο ηεο, ελφςεη ηεο πξνηεηλφκελεο ηξνπνπνίεζεο ηεο πξνεγνχκελεο
παξαγξάθνπ, πξέπεη λα πξνζηεζεί ν φξνο «δεκφζησλ» πξηλ απφ ηνλ φξν
«αλψηαησλ εθπαηδεπηηθψλ ηδξπκάησλ».
΢ηε δε παξάγξαθν 7 πξνηείλεηαη ε θαηάξγεζε ηεο θξάζεο «απφ ην Κξάηνο» πξνο
ελαξκφληζε κε ηα παξαπάλσ θαη πξνθεηκέλνπ λα είλαη ζπληαγκαηηθά αλεθηή ε
παξνρή επαγγεικαηηθήο εθπαίδεπζεο φρη κφλν απφ ην Κξάηνο, αιιά θαη απφ
άιινπο θνξείο (π.ρ. θνηλσληθνχο εηαίξνπο), ππφ θξαηηθή πάληνηε επνπηεία.
Δλφςεη ηνπ φηη ε παξ. 8 απνηειεί ηε βάζε γηα ηελ αλάπηπμε ηνπ ζπζηήκαηνο
ηδησηηθήο εθπαίδεπζεο ζηε Υψξα καο, πξέπεη απηή λα αλαδηαηππσζεί πξνο ηελ
θαηεχζπλζε ηεο απνζαθήληζεο φηη ε παηδεία παξακέλεη δεκφζην αγαζφ θαη ε
παξνρή ηεο απφ κε δεκφζηνπο θνξείο, ζε φιεο ηηο βαζκίδεο, γίλεηαη κφλν θαηά
παξαρψξεζε απφ ην Κξάηνο θαη ππφ απζηεξή επνπηεία ηήξεζεο πξνδηαγξαθψλ
θαη πξνυπνζέζεσλ, ελψ είλαη αλαγθαίν λ‟ απαιεηθζεί ην δεχηεξν εδάθηφ ηεο,
ζχκθσλα κε ην νπνίν απαγνξεχεηαη ε ζχζηαζε αλψηαησλ ζρνιψλ απφ ηδηψηεο.
Γηα ηε δηαζθάιηζε ηεο πςειήο ζηάζκεο ηεο παξερφκελεο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο
θξίλεηαη ζθφπηκε ε πξφβιεςε ζηελ ίδηα παξάγξαθν φηη ηα πξνζφληα ησλ
δηδαζθφλησλ ζηα αλσηέξσ κε θξαηηθά ηδξχκαηα ζα είλαη αληίζηνηρα κε εθείλα
ησλ θξαηηθψλ αλψηαησλ εθπαηδεπηηθψλ ηδξπκάησλ.
Παξάιιεια, πξνηείλεηαη ε ζπκπιήξσζε ηνπ άξζξνπ 16 κε ηελ πξνζζήθε λέαο
παξαγξάθνπ, κε ηελ νπνία ζα θαηνρπξψλεηαη ζπληαγκαηηθά ην ζχζηεκα
δηαζθάιηζεο ηεο πνηφηεηαο ζηελ αλψηαηε εθπαίδεπζε, δεκφζηα ή κε. Με ηνλ
ηξφπν απηφ αλαδεηθλχεηαη ε ζεκαζία πνπ απνδίδεη ε ειιεληθή πνιηηεία ζηελ
πνηφηεηα ηεο παξερφκελεο εθπαίδεπζεο θαη ζηελ απνηξνπή θαηλνκέλσλ
αιινίσζεο ηεο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο πξνο απιή επαγγεικαηηθή θαηάξηηζε, ελψ,
παξάιιεια, ηίζεηαη ην αλαγθαίν ζπληαγκαηηθφ έξεηζκα, ψζηε ε αλψηαηε παηδεία

196
 Ζ πξόηαζε ηνπ ΠΑ΢ΟΚ

Σν ΠΑ΢ΟΚ ππνζηήξημε φηη ην θξάηνο νθείιεη λα εληζρχζεη θαηά

πξνηεξαηφηεηα ην Γεκφζην Παλεπηζηήκην εμαζθαιίδνληαο ηελ απηνηέιεηα θαη
ηελ απηνδηνίθεζή ηνπ.

Δηζεγείηαη ηα ηδησηηθά ΑΔΗ λα είλαη κε θεξδνζθνπηθά θαη λα

ειέγρνληαη απφ ην θξάηνο αθνχ ζεζπηζζνχλ νη θαηάιιειεο εγγπήζεηο. Ζ
θξαηηθή επνπηεία ζα αθνξά ηελ δηαζθάιηζε παξνρήο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο
πςεινχ επηπέδνπ θαη ηελ εγγχεζε ησλ αξρψλ ηεο αθαδεκατθήο ειεπζεξίαο.

Με λφκν ζα νξίδνληαη νη φξνη θαη νη πξνυπνζέζεηο γηα ηελ ίδξπζε κε

θξαηηθψλ ΑΔΗ, ε λνκηθή ηνπο κνξθή θαη ε πιήξεο απηνδηνίθεζή ηνπο, ν
ηξφπνο επηινγήο ηνπ επηζηεκνληθνχ πξνζσπηθνχ.

΢ηφρνο ηνπ ζπζηήκαηνο απηνχ ζα είλαη ε δεκηνπξγία ελφο εζληθνχ

ζπζηήκαηνο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο.

Παξάιιεια ζεκαληηθφο αξηζκφο κειψλ ηνπ ΠΑ΢ΟΚ αλέπηπμε

πξσηνβνπιία ελαληίνλ ζηελ αλαζεψξεζε ηνπ άξζ. 16 ΢.357 . Ζ πξσηνβνπιία

ηεο Υψξαο καο λ‟ αληαπνθξηζεί κε επηηπρία ζηηο απαηηήζεηο ηνπ επξσπατθνχ θαη
δηεζλνχο εθπαηδεπηηθνχ πεξηβάιινληνο.
Ζ αλαζεψξεζε ηνπ άξζξνπ 16 ηνπ ΢πληάγκαηνο πξνο ηελ πξναλαθεξζείζα
θαηεχζπλζε απνηειεί ψξηκν αίηεκα ηεο ειιεληθήο θνηλσλίαο, ην νπνίν, πέξα απφ
ην γεγνλφο φηη ζηνηρείηαη κε ηα ηζρχνληα ζηελ πιεηνλφηεηα ησλ θξαηψλ-κειψλ
ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο, ζα ζπκβάιεη, ζε κεγάιν βαζκφ, ζηελ αλάδεημε ηεο
Υψξαο καο ζε θέληξν παηδείαο θαη πνιηηηζκνχ γηα νιφθιεξε ηελ επξχηεξε
πεξηνρή. Πεξαηηέξσ, ε πηνζέηεζε απηήο ηεο πξφηαζεο δηεπξχλεη ηηο εθπαηδεπηηθέο
επηινγέο θαη επθαηξίεο ησλ λέσλ, ζπκβάιιεη ζηελ θαηαπνιέκεζε ηεο
παξαπαηδείαο θαη πεξηνξίδεη ζεκαληηθά ηε «κεηαλάζηεπζε» κεγάινπ αξηζκνχ
Διιήλσλ θνηηεηψλ ζε Παλεπηζηήκηα ηνπ εμσηεξηθνχ, ε νπνία επηθέξεη
νηθνλνκηθή αηκνξξαγία ζηηο νηθνγέλεηέο ηνπο θαη νδεγεί ζηελ απψιεηα ηθαλνχ θαη
πνιχηηκνπ επηζηεκνληθνχ δπλακηθνχ, δεδνκέλνπ φηη πνιινί απ‟ φζνπο θνηηνχλ
ζηελ αιινδαπή, πξνηηκνχλ ηειηθά λα παξακείλνπλ εθεί θαη κεηά ην πέξαο ησλ
ζπνπδψλ ηνπο. Ζ πξνσζνχκελε αλαζεψξεζε ηνπ άξζξνπ 16, κέζσ ηεο αλάπηπμεο
πγηνχο αληαγσληζκνχ κε ηα πθηζηάκελα θξαηηθά παλεπηζηήκηα, απνβαίλεη ηειηθά
πξνο φθεινο ηεο πνηφηεηαο ησλ παξερφκελσλ ζπνπδψλ θαη ηεο παηδείαο
γεληθφηεξα.
Σέινο, πξνηείλεηαη ε πξφβιεςε, ζε απηνηειή παξάγξαθν, ηεο ππνρξέσζεο ηνπ
Κξάηνπο γηα ζεζκηθή θαηνρχξσζε θαη ελίζρπζε ηνπ εζεινληηζκνχ, ζην πιαίζην
ηεο αλάγθεο ηφλσζεο ηεο αηνκηθήο πξσηνβνπιίαο, ηεο θνηλσληθήο αιιειεγγγχεο
θαζψο θαη ηεο θνηλσληθήο ζπλνρήο.»

357 Αλαιπηηθά βι. ζε http://www.p16.gr/

Δμάιινπ ζηελ ζρεηηθή ηζηνζειίδα παξαπέκπεηαη θαη έλαο ηθαλφο αξηζκφο άξζξσλ
κεηαμχ ησλ νπνίσλ:

197
απηή νδήγεζε ελ ηέιεη ζε ζπλδπαζκφ θαη κε άιιεο αληίζεηεο θσλέο ζηελ
απνρψξεζε ηνπ ΠΑ΢ΟΚ απφ ηε δηαδηθαζία ηεο αλαζεψξεζεο ηνπ
΢πληάγκαηνο.

Ζ πξόηαζε ηνπ ΚΚΔ

Ζ πξφηαζε ηνπ ΚΚΔ ζπλνςίδεηαη ζην αίηεκα γηα πιήξε δηαζθάιηζε

ηνπ εληαίνπ θαη δεκφζηνπ ραξαθηήξα ηεο εθπαίδεπζεο απνθξνχνληαο φπσο
αλαθέξεη ηελ έκκεζε ηδησηηθνπνίεζε ηεο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο.

Σν ΚΚΔ δεηά επίζεο ηελ θαηάξγεζε ηεο ζξεζθεπηηθήο θαηεχζπλζεο

ηεο παηδείαο απφ ην άξζ. 16.2 ΢.

Ζ πξόηαζε ηνπ ΢ΤΡΗΕΑ

Σν ΢ΤΡΗΕΑ αληηηάζζεηαη ξεηά ζηελ αλαζεψξεζε ηνπ ΢πληάγκαηνο σο

πξνο ην κε θξαηηθφ ραξαθηήξα ησλ ΑΔΗ θαη ζα ππεξαζπηζζεί ην δεκφζην
ραξαθηήξα ηεο εθπαίδεπζεο

Μνηάδεη φκσο ε αλαζεψξεζε ηνπ άξζ. 16 λα πξνθαιεί ηφζν κεγάιε

έληαζε πνπ δελ κπνξεί παξά λα αλαξσηεζεί θαλείο γηα ηνπο πξαγκαηηθνχο
ιφγνπο. Ηδίσο ζην πιαίζην ηεο ηζρχνο ησλ θνηλνηηθψλ ξπζκίζεσλ νη νπνίεο ζα
επέβαιαλ κία αλαζεψξεζε ηεο πξνζέγγηζεο ελφςεη ηνπ εληαίνπ επξσπατθνχ
ρψξνπ ηεο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο.

Αο ηνληζηεί πάλησο φηη ε πξφηαζε αλαζεψξεζεο ηεο ΝΓ δελ ζίγεη

νπδφισο ηηο πθηζηάκελεο δηαηάμεηο γηα ην ζθνπφ ηεο εθπαίδεπζεο νχηε
επηδηψθεη κηα ζπλνιηθή κεηαβνιή ηνπ άξζ. 16. Οη πξνηεηλφκελεο κεηαβνιέο
είλαη πεξηνξηζκέλεο θαη αθνξνχλ ηδίσο ην δήηεκα ησλ κε θξαηηθψλ ΑΔΗ. Καη
ην ΠΑ΢ΟΚ φκσο ζην κέηξν πνπ αθνξά ην ζθνπφ ηεο εθπαίδεπζεο αξθέζζεθε
ζηελ πξνζζήθε κεξηθψλ ιέμεσλ αιιά δελ απνηφικεζε ηελ πξφηαζε
θαηάξγεζεο ηεο ηδηάδνπζαο γηα ηα επξσπατθά δεδνκέλα ξχζκηζεο ηνπ άξζ.
16.2 ΢. Έηζη ε πξφηαζε αλαζεψξεζεο, αλεμάξηεηα ηεο κεηαγελέζηεξεο ηχρεο
ηεο, πεξηνξίζζεθε νπζηαζηηθά ζηελ επρέξεηα ηεο ίδξπζεο κε θξαηηθψλ ΑΔΗ κε
θχξην ζηφρν ηελ ηθαλνπνίεζε ησλ ηδησηηθψλ θνιιεγίσλ θαη ησλ θνηηεηψλ
ηνπο, ελφςεη ηνπ δεηήκαηνο ηεο λνκηκνπνίεζεο ηεο ιεηηνπξγίαο ηνπο θαη ηεο
λνκηκνπνίεζεο ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ πνπ εθδίδνπλ.

Γξόζνπ Γ., Δξσηήκαηα πνπ δεηνχλ απαληήζεηο, ΚΤΡΗΑΚΑΣΗΚΖ - 07/01/2007,

Σζνπθαιά Κ. Σζάηζνπ Γ., «΋ρη» ζηα ηδησηηθά Παλεπηζηήκηα.«Δίλαη
αηειέζθνξν αιιά θαη επηθίλδπλν θάξκαθν» (ηα ΝΔΑ 04-12-2006), Αιηβηδάηνπ
Ν., Παλεπηζηήκηα λένπ ηχπνπ, ΚΤΡΗΑΚΑΣΗΚΖ - 07/01/2007, ΢ηαζόπνπινπ Μ.,
Τπάξρνπλ ζνβαξνί ιφγνη γηα ηελ ίδξπζε ηδησηηθψλ παλεπηζηεκίσλ ζηελ Διιάδα;

198
 Οη πξνηάζεηο ηεο αλαζεψξεζεο ζρνιηάζζεθαλ ηδηαίηεξα απφ ηε ζεσξία
358
θαη ηελ επηζηήκε αιιά θαη απφ ηελ πνιηηηθή.

΢ε φιεο ηηο ζπδεηήζεηο απηέο ε παξάιιειε δηαδηθαζία πνπ γηλφηαλ ζην

ΓΔΚ ηελ ίδηα επνρή έκνηαδε ζρεδφλ ζεαηξηθή, ζαλ λα αθνξνχζε άιινπο. Καη
φκσο εθεί ην δήηεκα είρε ιήμεη θαη ε ζπδήηεζε δηαηεξνχζε απνθιεηζηηθά
αθαδεκατθφ ραξαθηήξα.

Ζ ειεπζεξία εγθαηάζηαζεο ζηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε θαη ε

ζέζε ηνπ ΓΔΚ γηα ηελ ηδησηηθή αλώηαηε εθπαίδεπζε ζηελ Διιάδα.

Ζ λνκνινγία ηνπ ΓΔΚ έρεη θαηαπηαζζεί ζπρλά κε ην δήηεκα ηεο

αλαγλψξηζεο ησλ πηπρίσλ, ηεο ηξηηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο θαη ηεο ειιεληθήο
ηδηαηηεξφηεηαο. Σν ΓΔΚ έθξηλε επζέσο ην ζέκα πιένλ σο πξνο ηελ ειεπζεξία
εγθαηάζηαζεο νξγαληζκψλ πνπ παξέρνπλ αθαδεκατθνχο ηίηινπο ηδησηηθψλ θαη
δεκφζησλ ζέηνληαο σο κφλν πεξηνξηζκφ ηελ δπλαηφηεηα ειέγρνπ ηεο δξάζεο
ηνπο σο πξνο ην επίπεδν ησλ παξερνκέλσλ ππεξεζηψλ κε βάζε ηελ αξρή ηεο
αλαινγηθφηεηαο359.

Ζ απφθαζε C-153/02, Valentina Neri θαη European School of

Economics (ESE Insight World Education System Ltd), ηεο 13εο Ννεκβξίνπ
2003 European School of Economics (ESE Insight World Education System
Ltd) έηακε νξηζηηθά ην δήηεκα ηεο δπλαηφηεηαο παξνρήο ππεξεζηψλ αλψηαηεο
εθπαίδεπζεο θαη έθδνζεο παλεπηζηεκηαθψλ δηπισκάησλ ζε ζρέζε κε ηελ
ειεπζεξία εγθαηάζηαζεο νξίδνληαο φηη:

«Τν άξζξν 43 ΕΚ απαγνξεύεη κηα δηνηθεηηθή πξαθηηθή, όπσο ε επίκαρε

ζηελ θύξηα δίθε, ζύκθσλα κε ηελ νπνία ηα παλεπηζηεκηαθά δηπιώκαηα ηα νπνία
ρνξεγνύληαη από παλεπηζηήκην θξάηνπο κέινπο δελ κπνξνύλ λα αλαγλσξηζζνύλ
ζε άιιν θξάηνο κέινο όηαλ ηα πξνπαξαζθεπαζηηθά καζήκαηα γηα ηα σο άλσ
δηπιώκαηα έρνπλ παξαζρεζεί ζην ηειεπηαίν θξάηνο κέινο από άιιν
εθπαηδεπηηθό ίδξπκα βάζεη ζπκθσλίαο ε νπνία ζπλήθζε κεηαμύ ησλ δύν απηώλ
ηδξπκάησλ».

358
Αιηβηδάηνπ Ν., Πέξα απφ ην 16 αλσηέξσ ζει. 161 επ. θαη εθεί αλαθνξέο,
Βεληδέινπ Δ., Αληδέληα 16, αλσηέξσ, θαη ζρεδφλ ην ζχλνιν ησλ δεκνζηεπκάησλ
ηνπ ηχπνπ ηα έηε 2006 θαη 2007 ζε
http://www.sci.ccny.cuny.edu/~themis/greekuniversityreform/
359
Bι. ΢ρεηηθά θαη Κνληηάδε Ξ., Πεδία έληαζεο ηνπ ΢πληάγκαηνο…, αλσηέξσ
ζει. 1080, Παπαδνπνύινπ Ρ.Δ., ΢θέςεηο κε αθνξκή ηελ απφθζε ηνπ ΓΔΚ
Valentina Neri ηεο 13 Ννεκβξίνπ 2003, Δθαξκνγέο 1, 2004, ζει. 31,
Υαηδόπνπινπ Β., Αλαγλψξηζε ηεο επαγγεικαηηθήο ηζνηηκίαο ησλ πηπρηνηχρσλ
εμσηεξηθνχ: δηάινγνη κεηαμχ ηνπ ΢ηΔ θαη ηνπ ΓΔΚ ζρεηηθά κε ηελ άκεζε
εθαξκνγή ησλ γεληθψλ ζπζηεκάησλ αλαγλψξηζεο, ΝνΒ 2005, ζει. 237 επ.,
Αλζόπνπινπ Υ., Σα κε θξαηηθά παλεπηζηήκηα θαη ε δεκφζηα θχζε ηεο
παλεπηζηεκηαθήο εθπαίδεπζεο, ΔθεκεξίδαΓΓ 4/2006, ζει. 423.

199
 Σν ΓΔΚ έθξηλε κε αθνξκή ηε ζπγθεθξηκέλε ππφζεζε φηη ε επ' ακνηβή
δηνξγάλσζε καζεκάησλ ηξηηνβάζκηαο εθπαηδεχζεσο είλαη κηα νηθνλνκηθή
δξαζηεξηφηεηα, ε νπνία εκπίπηεη ζην θεθάιαην ηεο ΢πλζήθεο πνπ αθνξά ην
δηθαίσκα εγθαηαζηάζεσο, νζάθηο ε ελ ιφγσ δξαζηεξηφηεηα αζθείηαη απφ
ππήθνν ελφο θξάηνπο κέινπο εληφο άιινπ θξάηνπο κέινπο θαηά ηξφπν
ζηαζεξφ θαη ζπλερή, κέζσ θχξηαο ή δεπηεξεχνπζαο εγθαηαζηάζεσο εληφο ηνπ
ηειεπηαίνπ απηνχ θξάηνπο κέινπο.

Δμάιινπ ζεψξεζε φηη ην άξζξν 43 ΔΚ επηβάιιεη ηελ θαηάξγεζε ησλ

πεξηνξηζκψλ ηεο ειεπζεξίαο εγθαηαζηάζεσο. Χο ηέηνηνο πεξηνξηζκφο πξέπεη
λα ζεσξείηαη θάζε κέηξν ην νπνίν απαγνξεχεη, παξαθσιχεη ή θαζηζηά
ιηγφηεξν ειθπζηηθή ηελ άζθεζε ηεο σο άλσ ειεπζεξίαο Σφληζε κάιηζηα φηη
ην δήηεκα γίλεηαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ πξνθεηκέλνπ πεξί ελφο εθπαηδεπηηθνχ
ηδξχκαηνο, φπσο ην ζπγθεθξηκέλν ηεο ππφζεζεο, πνπ δηνξγαλψλεη καζήκαηα
ηα νπνία απνζθνπνχλ ζην λα παξάζρνπλ ζηνπο θνηηεηέο ηε δπλαηφηεηα λα
απνθηήζνπλ δηπιψκαηα ηθαλά λα δηεπθνιχλνπλ ηελ πξφζβαζή ηνπο ζηελ
αγνξά εξγαζίαο, ε αλαγλψξηζε ησλ σο άλσ δηπισκάησλ εθ κέξνπο ησλ αξρψλ
ελφο θξάηνπο κέινπο εμαίξνληαο ηε ζεκαζία ηεο δηεπθφιπλζεο πξφζβαζεο
ζηελ αγνξά εξγαζίαο κέζσ ηνπ πηπρίνπ.

Ζ ζπγθεθξηκέλε ειεπζεξία πεξηνξίδεηαη κφλνλ ζηε βάζε ηεο αξρήο ηεο

αλαινγηθφηεηαο. Σν ΓΔΚ επηζήκαλε φηη επηβάιιεηαη ε δηαπίζησζε φηη, θαίηνη
ν ζθνπφο ηεο δηαζθάιηζεο ελφο πςεινχ επηπέδνπ παλεπηζηεκηαθήο
εθπαηδεχζεσο είλαη ζεκηηφο πξνθεηκέλνπ λα δηθαηνινγεζνχλ πεξηνξηζκνί ζηηο
ζεκειηψδεηο ειεπζεξίεο, νη ελ ιφγσ πεξηνξηζκνί πξέπεη λα είλαη θαηάιιεινη
γηα ηελ επίηεπμε ηνπ επηδησθφκελνπ ζθνπνχ θαη δελ πξέπεη λα ππεξβαίλνπλ ην
κέηξν πνπ είλαη αλαγθαίν γηα ηελ επίηεπμε ηνπ ζθνπνχ απηνχ. Σελ
θαηαιιειφηεηα ησλ πεξηνξηζκψλ πνπ έζεζε ε Ηηαιηθή Κπβέξλεζε έθξηλε ην
ΓΔΚ σο αληίζεηε κε ηελ αξρή ηεο αλαινγηθφηεηαο.

Ζ απφθαζε εθδφζεθε ζηε βάζε ησλ δηαηάμεσλ ηεο ΢πλζήθεο ηδίσο δε

ηνπ άξζξνπ 43 ΔΚ 360 ζε ζπλδπαζκφ κε ην άξζξν 47.1361 θαη 49362 ΔΚ ηελ
απφθαζε 63/266 ηνπ ΢πκβνπιίνπ363 θαη ηελ νδεγία ηνπ ΢πκβνπιίνπ 89/48364.

360
Σν άξζξν 43 ΔΚ απαγνξεχεη ηνπο πεξηνξηζκνχο ηεο ειεπζεξίαο
εγθαηαζηάζεσο ησλ ππεθφσλ ελφο θξάηνπο κέινπο ζηελ επηθξάηεηα ελφο άιινπ
θξάηνπο κέινπο. Δηδηθφηεξα: «ε ειεπζεξία εγθαηαζηάζεσο πεξηιακβάλεη ηελ
αλάιεςε θαη ηελ άζθεζε κε κηζζσηψλ δξαζηεξηνηήησλ, θαζψο θαη ηε ζχζηαζε
θαη ηε δηαρείξηζε επηρεηξήζεσλ, θαη ηδίσο εηαηξηψλ [...] ζχκθσλα κε ηηο
πξνυπνζέζεηο πνπ νξίδνληαη απφ ηε λνκνζεζία ηεο ρψξαο εγθαηαζηάζεσο γηα
ηνπο δηθνχο ηεο ππεθφνπο [...]». ΢χκθσλα κε ην άξζξν 48 ΔΚ, νη εηαηξίεο πνπ
έρνπλ ζπζηαζεί ζχκθσλα κε ηε λνκνζεζία ελφο θξάηνπο κέινπο θαη νη νπνίεο
έρνπλ ηελ θαηαζηαηηθή ηνπο έδξα, ηελ θεληξηθή ηνπο δηνίθεζε ή ηελ θχξηα
εγθαηάζηαζή ηνπο εληφο ηεο Κνηλφηεηαο εμνκνηψλνληαη πξνο ηα θπζηθά πξφζσπα
πνπ είλαη ππήθννη ησλ θξαηψλ κειψλ.

200
Καηά πάγηα λνκνινγία, ην άξζξν 43 ΔΚ απνηειεί κία απφ ηηο ζεκειηψδεηο
δηαηάμεηο ηεο Κνηλφηεηαο. Ζ ελ ιφγσ δηάηαμε απνζθνπεί ζην λα εμαζθαιίζεη,
φζνλ αθνξά ηελ εγθαηάζηαζε, ην πιενλέθηεκα ηεο εζληθήο κεηαρεηξίζεσο ζε
θάζε ππήθνν θξάηνπο κέινπο ν νπνίνο εγθαζίζηαηαη ζε άιιν θξάηνο κέινο
πξνθεηκέλνπ λα αζθήζεη ζην θξάηνο απηφ κε κηζζσηή δξαζηεξηφηεηα. Σν άξζξν
43 ΔΚ επηβάιιεη ηελ θαηάξγεζε ησλ πεξηνξηζκψλ ηεο ειεπζεξίαο
εγθαηαζηάζεσο θαη σο ηέηνηνο πεξηνξηζκφο πξέπεη λα ζεσξείηαη θάζε κέηξν ην
νπνίν απαγνξεχεη, παξαθσιχεη ή θαζηζηά ιηγφηεξν ειθπζηηθή ηελ άζθεζε ηεο σο
άλσ ειεπζεξίαο. ΢ην πιαίζην απηφ, ην άξζξν 43 ΔΚ απαγνξεχεη «φρη κφλνλ ηηο
εκθαλείο δηαθξίζεηο πνπ βαζίδνληαη ζηελ ηζαγέλεηα ή ζηελ έδξα, φζνλ αθνξά ηηο
εηαηξίεο, αιιά θαη θάζε κνξθή ζπγθεθαιπκκέλεο δηαθξίζεσο ε νπνία, κε ηελ
εθαξκνγή άιισλ θξηηεξίσλ δηαθξίζεσλ, θαηαιήγεη ζηελ πξάμε ζην ίδην
απνηέιεζκα».
361
Γηα ηε δηεπθφιπλζε ηεο αλαιήςεσο θαη ηεο αζθήζεσο κε κηζζσηψλ
δξαζηεξηνηήησλ, ην άξζξν 47, παξάγξαθνο 1, ΔΚ πξνβιέπεη ηελ έθδνζε απφ ην
΢πκβνχιην νδεγηψλ γηα ηελ ακνηβαία αλαγλψξηζε ησλ δηπισκάησλ πνπ
πηζηνπνηνχλ επαγγεικαηηθή εθπαίδεπζε κεηαμχ ησλ θξαηψλ κειψλ.
362
Σν άξζξν 49 ΔΚ απαγνξεχεη ηνπο πεξηνξηζκνχο ηεο ειεχζεξεο παξνρήο
ππεξεζηψλ, φηαλ ν παξέρσλ ππεξεζίεο είλαη εγθαηεζηεκέλνο ζε θξάηνο κέινο
άιιν απφ εθείλν ηνπ απνδέθηνπ ηεο παξνρήο. Σν Γηθαζηήξην έρεη απνθαλζεί φηη
δηαθνξεηηθή κεηαρείξηζε, ζηεξηδφκελε ζηνλ ηφπν εθηειέζεσο ηεο παξνρήο ησλ
ππεξεζηψλ, απαγνξεχεηαη απφ ην άξζξν 49 ΔΚ ε δε λνκνινγία απηή κπνξεί
εχθνια λα κεηαθεξζεί ζε κηα πεξίπησζε θαηά ηελ νπνία νη ππεξεζίεο παξέρνληαη
κέζσ ζηαζεξήο εγθαηαζηάζεσο.
363
Ζ απφθαζε 63/266 ηνπ ΢πκβνπιίνπ, ε νπνία εθδφζεθε βάζεη ηνπ λπλ άξζξνπ
151 ΔΚ θαη ε νπνία αθνξά ηελ πξναγσγή ηνπ πνιηηηζκνχ εληφο ηεο Κνηλφηεηαο,
ζεζπίδεη δέθα γεληθέο αξρέο γηα ηελ εθαξκνγή θνηλνηηθήο πνιηηηθήο
επαγγεικαηηθήο θαηαξηίζεσο, πνπ απνζθνπνχλ ζην λα παξάζρνπλ ζηνπο πνιίηεο
ηεο Κνηλφηεηαο ηε δπλαηφηεηα λα ιάβνπλ επαξθή επαγγεικαηηθή εθπαίδεπζε θαη
ζην λα ζπκβάινπλ ζηελ πξαγκαηνπνίεζε ηεο ειεχζεξεο θπθινθνξίαο ησλ
εξγαδνκέλσλ. Σα θξάηε κέιε θαη ηα θνηλνηηθά φξγαλα είλαη ππεχζπλα γηα ηελ
εθαξκνγή ησλ σο άλσ αξρψλ εληφο ηνπ πιαηζίνπ ηεο ΢πλζήθεο. Δλαο απφ ηνπο
ζεκειηψδεηο ζηφρνπο πνπ ζέηεη ε δεχηεξε αξρή είλαη «ε απνθπγή θάζε επηδήκηαο
δηαθνπήο [...] κεηαμχ ηεο γεληθήο εθπαηδεχζεσο θαη ηεο ελάξμεσο ηεο
επαγγεικαηηθήο θαηαξηίζεσο».
364
Ζ νδεγία ηνπ ΢πκβνπιίνπ 89/48, ε νπνία εθδφζεθε βάζεη ησλ λπλ άξζξσλ 40
ΔΚ θαη 47, παξάγξαθνο 1, ΔΚ, ζεζπίδεη έλα γεληθφ θνηλνηηθφ ζχζηεκα ακνηβαίαο
αλαγλσξίζεσο ησλ δηπισκάησλ ηξηηνβάζκηαο εθπαηδεχζεσο πνπ πηζηνπνηνχλ
επαγγεικαηηθή εθπαίδεπζε ειάρηζηεο δηάξθεηαο ηξηψλ εηψλ, πξνθεηκέλνπ λα
παξαζρεζεί ε δπλαηφηεηα ζηνπο θνηλνηηθνχο ππεθφνπο πνπ είλαη θάηνρνη
δηπιψκαηνο ην νπνίν ρνξεγήζεθε εληφο θξάηνπο κέινπο λα αζθήζνπλ έλα
λνκνζεηηθά θαηνρπξσκέλν επάγγεικα εληφο άιινπ θξάηνπο κέινπο. Ζ ελ ιφγσ
νδεγία νξίδεη ηνπο ηχπνπο ησλ δηπισκάησλ πνπ θαιχπηνληαη απφ ηελ σο άλσ
δηάηαμε θαη ζεζπίδεη κεραληζκνχο γηα ηελ ακνηβαία αλαγλψξηζε ησλ δηπισκάησλ
απηψλ.

201
 Ζ δεκηνπξγία ηεο Δπξψπεο ηεο γλψζεο απαηηεί αλάιεςε ηνπ θφζηνπο
ηεο πξνζπάζεηαο αλαβάζκηζεο ηεο παλεπηζηεκηαθήο εθπαίδεπζεο ηφζν απφ ηα
θξάηε κέιε φζν θαη απφ ηνπο ηδηψηεο. Ζ αλάπηπμε ηεο παλεπηζηεκηαθήο
εθπαίδεπζεο ζπλδέεηαη κε ηελ ειεπζεξία εγθαηάζηαζεο θαη αλάγεηαη ζε
πξσηαξρηθή πξνηεξαηφηεηα ηεο δεκηνπξγίαο ηνπ εληαίνπ επξσπατθνχ ρψξνπ.

΢ην πιαίζην ηνπ εληαίνπ επξσπατθνχ ρψξνπ ε ρξεκαηνδφηεζε ηεο

αλψηαηεο εθπαίδεπζεο κπνξεί ηφζν εθ ιφγσλ παξάδνζεο φζν θαη εθ ιφγσλ
απνηειεζκαηηθφηεηαο λα γίλεηαη απφ ηδηψηεο θαη αληίζηνηρεο πεγέο
θεθαιαίσλ.

Ζ αλψηαηε εθπαίδεπζε παξφηη σο δξάζε αλάγεηαη ζηε ζθαίξα ησλ

θξαηψλ κειψλ ζπλδέεηαη άκεζα κε ηελ ειεχζεξε εγθαηάζηαζε365 θαη ε
ξχζκηζή ηεο δελ γίλεηαη λα πξνζθξνχεη ζηηο αληίζηνηρεο ξπζκίζεηο. Ζ παηδεία
θαη ε αλψηαηε εθπαίδεπζε σο δξαζηεξηφηεηα δελ απαγνξεχεηαη λα έρεη ζθνπφ
θεξδνζθνπηθφ. Σα σο άλσ είλαη ζε απφιπηε αξκνλία κε ηηο θαηεπζχλζεηο ηεο
Έλσζεο θαη ηε δηακφξθσζε ησλ θαλφλσλ ηνπ θνηλνηηθνχ δηθαίνπ ηεο παηδείαο
θαη ηεο γλψζεο ησλ ηειεπηαίσλ εηψλ γηα ηα νπνία έγηλε ιφγνο πην πάλσ.

Απφ ηελ απφθαζε απηή είρε γίλεη θαλεξή ε θαηεχζπλζε πνπ ζα

αθνινπζνχζε ε λνκνινγία ηνπ ΓΔΚ ζηε ζπλέρεηα. Μηα θαηεχζπλζε ε νπνία
ήηαλ εληειψο ζχκθσλε κε ηηο γεληθφηεξεο ζέζεηο ηεο θνηλνηηθήο έλλνκεο
ηάμεο θαη ηεο πξνζδνθίαο δεκηνπξγίαο ηεο Δπξψπεο ηεο Γλψζεο.

Ζ ππόζεζε Δπηηξνπή θαηά Διιάδνο C-274/05 θαη έλα αθόκε

πξνδηθαζηηθό εξώηεκα

Ζ Δπξσπατθή Δπηηξνπή έρεη πξνζθχγεη θαηά ηεο Διιάδαο366 κε

αθνξκή ηελ παξάιεηςε αλαγλψξηζεο πηπρίσλ θαη, παξάιιεια κε ην δήηεκα
ηνπ βαζηθνχ κεηφρνπ γηα ηνλ νπνίν εθθξεκεί ήδε πξνδηθαζηηθφ εξψηεκα θαη

365
Βι. αλσηέξσ Κνπηνύπα- Ρεγθάθνπ Δ.- ΢θνπξή Β., Γίθαην ηεο Παηδείαο, ζει.
322, Υαηδόπνπινπ Β., Αλαγλψξηζε ηεο επαγγεικαηηθήο ηζνηηκίαο ησλ
πηπζηνχρσλ εμσηεξηθνχ: δηάινγνη κεηαμχ ΢ηΔ θαη ΓΔΚ ζρεηηθά κε ηελ άκεζε
εθαξκνγή ησλ γεληθψλ ζπζηεκάησλ αλαγλψξηζεο, ΝνΒ 2005 ζει. 237 επ φπνπ
θαη βηβιηνγξαθία θαη λνκνινγία, Σζηκέθα Γ., Αλαγλψξηζε ηίηισλ ζπνπδψλ ηεο
αιινδαπήο, Σν΢ 4/94, ζει. 845 επ, Μνπακειεηδή Δ., Ζ αλαγλψξηζε ησλ
δηπισκάησλ εμσηεξηθνχ Ζ λέα δηάζηαζε ηνπ εθπαηδεπηηθνχ “franchising”, NoB
47, ζει. 1056, ΢πλνδηλνύ Υ., Ακνηβαία αλαγλψξηζε πξπρίσλ πξνεξρφκελσλ απφ
άιια θξάηε κέιε θαη απνθπγή ηεο Οι ΢ηΔ λα έιζεη ζε άκεζν δηάινγν κε ην ΓΔΚ,
ΝνΒ 47. ζει. 1033 επ. θιπ.

366
Δπηηξνπή θαηά Διιάδαο, C-274/05 (2005/C 229/13) C 299/6 Fr θαη
αλαιπηηθά γηα ην ζέκα ζε http://antvol.blogspot.com/ Γεπηέξα, 22 Ηαλνπάξηνο
2007 ζην πνζη, Aux armes citoyens! (La Commission attaque)

202
πξνζθπγή ηεο Δπηηξνπήο θαηά ηεο Διιάδαο εμ αθνξκήο ζπληαγκαηηθήο
ξχζκηζεο πνπ θαίλεηαη αληίζεηε κε ην θνηλνηηθφ δίθαην, θαη άιιεο
ζπληαγκαηηθέο δηαηάμεηο ηίζεληαη ππφ ην θσο ηνπ θνηλνηηθνχ δηθαίνπ θαη δε
θνηλνηηθψλ νδεγηψλ367, φπσο ήδε αλαθέξζεθε368.

Σν άξζξν 16 ΢. κε απηή ηελ αθνξκή ζα απνηειέζεη αληηθείκελν

ζπδήηεζεο γηα θαηξφ369 αλεμάξηεηα απφ ηελ ηχρε ηεο αλαζεψξεζεο πνπ
πξνρσξεί ζηε ρψξα. Παξάιιεια ην ειιεληθφ ΢χληαγκα ηίζεηαη ππφ ην
βιέκκα ηνπ θνηλνηηθνχ δηθαζηή σο πξνο ηε ζπκβαηφηεηά ηνπ κε ην θνηλνηηθφ
δίθαην ελφςεη κάιηζηα επηθείκελεο αλαζεψξεζεο. Αλ θαη λνκηθά ηνχην δελ
είλαη δηφινπ παξάδνμν λνκηθά, ηζηνξηθά ζα κπνξνχζε πάλησο λα δηαπηζηψζεη
θαλείο φηη νη ρψξεο κέιε δελ ζπλεζίδνπλ λα εθζέηνπλ ηνλ Καηαζηαηηθφ ηνπο
Υάξηε ζε αλάινγεο πεξηπέηεηεο κε επθνιία.

Με ηελ πξνζθπγή, ε Δπηηξνπή ησλ Δπξσπατθψλ Κνηλνηήησλ κεηά απφ

θαηαγγειία 37 ηδησηψλ δήηεζε απφ ην ΓΔΚ λα αλαγλσξηζζεί φηη ε Διιεληθή
Γεκνθξαηία παξέβε ηηο ππνρξεψζεηο πνπ ππέρεη απφ ηα άξζξα 1, 3, 4, 7, 8 θαη
10 ηεο νδεγίαο 89/48/ΔΟΚ ηνπ ΢πκβνπιίνπ, ηεο 21εο Γεθεκβξίνπ 1988,
ζρεηηθά κε έλα γεληθφ ζχζηεκα αλαγλσξίζεσο ησλ δηπισκάησλ ηξηηνβάζκηαο
εθπαηδεχζεσο πνπ πηζηνπνηνχλ επαγγεικαηηθή εθπαίδεπζε ειάρηζηεο
δηάξθεηαο ηξηψλ εηψλ.

Ζ Δπηηξνπή πξνβάιιεη επηά αηηηάζεηο, νη νπνίεο αληινχληαη

αληηζηνίρσο:

απφ ηε κε αλαγλψξηζε ησλ δηπισκάησλ πνπ ρνξεγνχληαη απφ ηηο

αξκφδηεο αξρέο άιινπ θξάηνπο κέινπο βάζεη ζπκθσληψλ δηθαηνρξήζεσο,

απφ ην αζχκβαην ησλ αληηζηαζκηζηηθψλ κέηξσλ πνπ πξνβιέπεη ην ΠΓ

165/2000 πξνο απηά πνπ πξνβιέπεη ε νδεγία 89/48,

απφ ηε δηαηήξεζε ζηελ Διιάδα ηεο αξκνδηφηεηαο ηνπ ΢πκβνπιίνπ

Αλαγλσξίζεσο Δπαγγεικαηηθήο Ηζνηηκίαο Σίηισλ Σξηηνβάζκηαο Δθπαίδεπζεο
λα θξίλεη αλ ην εθπαηδεπηηθφ ίδξπκα άιινπ θξάηνπο κέινπο αλήθεη ζηελ
ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε θαη αλ ν αηηψλ δηαζέηεη ηελ απαηηνχκελε
επαγγεικαηηθή πείξα ζηελ πεξίπησζε πνπ ε δηάξθεηα ηεο εθπαηδεχζεσο

367
Αληί πνιιψλ βι. Καηξνύγθαινπ Γ., Ζ ζρέζε ηνπ ΢πληάγκαηνο θαη ηνπ
Κνηλνηηθνχ Γηθαίνπ, ΝνΒ(48) 2000, ζει. 1089 επ., Σξνβά Δ. Δμνπζίεο θαη
Γηαθάλεηα, αλσηέξσ, ζει. 147 επ.

368 Ζδε ζεσξείηαη δεδνκέλν θαη ζηνλ εκεξήζην ηχπν φηη ε εθβαζε ηεο ππφζεζεο ζα
είλαη ζχκθσλε κε ηηο πξνηάζεηο ηνπ Γεληθνχ Δηζαγγειέα βι. εηδηθά Κπξηαθάηηθε
Διεπζεξνηππία , Μπηδαηδηθ Υ., Ηδησηηθά ΑΔΗ απφ ην επξσπαξάζπξν, 15/4/2007.
369
΢ε http://www.tanea.gr/print_article.php?e=A&f=18706&m=N19&aa=1

203
ππνιείπεηαη θαηά έλα έηνο απηήο πνπ απαηηείηαη ζηελ Διιάδα γηα ηελ άζθεζε
ηνπ ίδηνπ επαγγέικαηνο,

απφ ηε κε αλαγλψξηζε ησλ επαγγεικαηηθψλ πξνζφλησλ φζνλ αθνξά

ηελ απαζρφιεζε ζε επηζηεκνληθέο ζέζεηο εξγαζίαο ηνπ δεκφζηνπ ηνκέα,

απφ ηε δηνηθεηηθή πξαθηηθή ησλ δηαθφξσλ ππεξεζηψλ ηνπ δεκφζηνπ

ηνκέα σο πξνο ηνπο φξνπο απαζρνιήζεσο αηφκσλ πνπ έρνπλ πξνζιεθζεί, ηα
νπνία είλαη θάηνρνη δηπιψκαηνο ππφ ηελ έλλνηα ηεο νδεγίαο 89/48 θαη
αληηκεησπίδνπλ πξνβιήκαηα ζρεηηθά κε ηηο πξνυπνζέζεηο θαηαηάμεψο ηνπο ζε
αλψηεξν ηεξαξρηθφ θιηκάθην,

απφ ηελ επηβνιή ζηνπο θαηφρνπο δηπιψκαηνο, θαηά ηελ έλλνηα ηεο
νδεγίαο 89/48, ηεο ππνρξεψζεσο λα πξνζθνκίδνπλ βεβαίσζε αθαδεκατθήο
ηζνηηκίαο, ε νπνία ρνξεγείηαη απφ ην Γηαπαλεπηζηεκηαθφ Κέληξν
Αλαγλσξίζεσο Σίηισλ ΢πνπδψλ ηεο Αιινδαπήο , θαη λα έρνπλ κεηάζρεη
επηηπρψο ζε εμεηάζεηο, πξνθεηκέλνπ λα εγγξαθνχλ ζην Σερληθφ Δπηκειεηήξην
Διιάδνο, θαη

απφ ηελ απαίηεζε λα πξνζθνκίδνπλ νη θάηνρνη δηπισκάησλ άιισλ

θξαηψλ κειψλ πηζηνπνηεηηθά επαγγεικαηηθήο εθπαηδεχζεσο ζεσξεκέλα απφ
πξνμεληθή αξρή.

Ζ Δπηηξνπή ελ ηέιεη παξαηηήζεθε απφ ηελ ηέηαξηε θαη ηελ έβδνκε

αηηίαζε. ΢πλεπψο παξακέλνπλ πέληε αηηηάζεηο ηεο Δπηηξνπήο.

΢ε ζρέζε κε ηελ πξνζθπγή απηή ζηελ ππφζεζε C-274/05

δεκνζηεχζεθαλ ήδε νη πξνηάζεηο ηνπ Γεληθνχ Δηζαγγειέα ηνπ ΓΔΚ νη νπνίεο
δεκηνπξγνχλ έληνλνπο πξνβιεκαηηζκνχο θαη ακθηζβεηήζεηο ζηελ ειιεληθή
λνκηθή επηζηήκε. Αο ζεκεησζεί φηη ήδε ζπδεηείηαη έληνλα ε ελζσκάησζε ηεο
λέαο νδεγίαο πνπ αληηθαζηζηά ηελ πξνεγνχκελε 89/48 θαη ηνχην δεκηνπξγεί
ζεκαληηθέο θηλεηνπνηήζεηο ζηε ρψξα.

΢ηελ Διιάδα ιεηηνπξγνχλ ελ ηνηο πξάγκαζη πνιιά ηδησηηθά ηδξχκαηα

πνπ νλνκάδνληαη παλεπηζηήκηα θαη παξέρνπλ ηίηινπο ζπνπδψλ 370. Ζ απνλνκή
ηνπο έρεη δεκηνπξγήζεη ζεκαληηθά δεηήκαηα κέρξη ζήκεξα θαζψο νη
απφθνηηνη έξρνληαη αληηκέησπνη κεηά ην πέξαο ησλ ζπνπδψλ ηνπο κε ηελ
αδπλακία αλαγλψξηζεο ησλ πηπρίσλ ηνπο. ΢ε ζρέζε κε ην άξζξν 16 ΢.
επηζεκαίλεηαη φηη πιένλ εθθξεκεί ελψπηνλ ηνπ ΓΔΚ κε αθνξκή ηελ πξψηε
αηηίαζε ε λνκηκφηεηα ηεο άξλεζεο αλαγλψξηζεο απφ ηελ Διιάδα ησλ ηίηισλ
πνπ ρνξεγνχληαη δπλάκεη δηθαησκάησλ δηθαηφρξεζεο.

370
Δληειψο ελδεηθηηθά βι. ζε http://www.sophistes.de/ κε αλαθνξέο ζε έθαζην εμ
απηψλ θαη δηάθξηζε αλάκεζα ζε απηά πνπ αλαγλσξίδνληαη ζην εμσηεξηθφ θνθ.

204
 Δηδηθφηεξα κε ηελ πξνζθπγή ηεο ε Δπηηξνπή πξνζάπηεη ζηελ Διιεληθή
Γεκνθξαηία φηη δελ αλαγλσξίδεη ηα δηπιψκαηα πνπ ρνξεγνχληαη θαηφπηλ
ζπνπδψλ νη νπνίεο πξαγκαηνπνηνχληαη βάζεη ζπκθσληψλ δηθαηνρξήζεσο
κεηαμχ παλεπηζηεκίνπ ελφο θξάηνπο κέινπο θαη ηδησηηθνχ εθπαηδεπηηθνχ
ηδξχκαηνο εγθαηεζηεκέλνπ ζην ειιεληθφ έδαθνο.

Ζ Διιεληθή Γεκνθξαηία ζεσξεί φηη δελ ππνρξενχηαη λα αλαγλσξίζεη

δίπισκα πνπ έρεη ρνξεγεζεί απφ αξρή άιινπ θξάηνπο κέινπο, φηαλ κε ην
δίπισκα απηφ πηζηνπνηνχληαη ζπνπδέο πνπ έρνπλ πξαγκαηνπνηεζεί, ελ φισ ή
ελ κέξεη, ζην θξάηνο κέινο ππνδνρήο θαη νη νπνίεο, θαη‟ απηφ ην θξάηνο
κέινο, δελ αλαγλσξίδνληαη σο ζπνπδέο ηξηηνβάζκηαο εθπαηδεχζεσο θαη
ππνζηήξημε ζην ΓΔΚ φηη, φζνλ αθνξά ηελ ηδηφηεηα ηνπ ηδξχκαηνο σο
παλεπηζηεκίνπ ή ηδξχκαηνο ηξηηνβάζκηαο εθπαηδεχζεσο ή ηδξχκαηνο ηνπ
απηνχ εθπαηδεπηηθνχ επηπέδνπ, ην άξζξν 1, ζηνηρείν α΄, ηεο νδεγίαο 89/48
παξαπέκπεη ζηηο εζληθέο δηαηάμεηο ηνπ θξάηνπο κέινπο ζην έδαθνο ηνπ νπνίνπ
πξαγκαηνπνηνχληαη νη ζπνπδέο. Δπνκέλσο, ε θχζε ησλ επίκαρσλ ηδξπκάησλ
θαη, θαηά ζπλέπεηα, ε αμία ησλ δηπισκάησλ ζα πξέπεη λα εθηηκψληαη
απνθιεηζηηθά βάζεη ηνπ ειιεληθνχ δηθαίνπ. Δπηζήκαλε κάιηζηα φηη θαηά ην
άξζξν 16 ηνπ ειιεληθνχ ΢πληάγκαηνο ε ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε παξέρεηαη
απνθιεηζηηθά απφ δεκφζηα ηδξχκαηα. ΢πλεπψο, ε ηπρφλ ππνρξέσζε
αλαγλσξίζεσο ηνπ δηπιψκαηνο πνπ ρνξεγείηαη θαηφπηλ εθπαηδεχζεσο εληφο
ηεο εζληθήο επηθξαηείαο σο δηπιψκαηνο παλεπηζηεκηαθήο ή ηξηηνβάζκηαο ελ
γέλεη εθπαηδεχζεσο, παξά ηελ πεξί ηνπ αληηζέηνπ δηάηαμε ηνπ εζληθνχ
δηθαίνπ, ζα αληέβαηλε ζηα άξζξα 149 ΔΚ θαη 150 ΔΚ .

Αληηζέησο, ε Δπηηξνπή εθηηκά ζηηο ζέζεηο ηεο ελψπηνλ ηνπ ΓΔΚ φηη ηα
δηπιψκαηα πνπ ρνξεγνχληαη θαηφπηλ ζπνπδψλ νη νπνίεο έρνπλ
πξαγκαηνπνηεζεί βάζεη ζπκθσληψλ δηθαηνρξήζεσο εληάζζνληαη ζην
εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ηνπ θξάηνπο κέινπο ζην έδαθνο ηνπ νπνίνπ είλαη
εγθαηεζηεκέλν ην παλεπηζηήκην πνπ ρνξεγεί ηα δηπιψκαηα απηά. Ζ Δπηηξνπή
ππνζηεξίδεη φηη, θαηά ην άξζξν 1, ζηνηρείν α΄, ηεο νδεγίαο 89/48, ζηηο
αξκφδηεο αξρέο ηνπ θξάηνπο κέινπο ρνξεγήζεσο ηνπ δηπιψκαηνο ελαπφθεηηαη
λα αμηνινγνχλ ην πεξηερφκελν θαη ηελ νξγάλσζε ησλ ζπνπδψλ πνπ
παξέρνληαη ζε άιιν θξάηνο κέινο.

Ο Γεληθφο Δηζαγγειέαο ζην ζέκα ππήξμε ζαθήο θαη έθαλε δεθηή ηελ
αηηίαζε ηεο Δπηηξνπήο κε ην αθφινπζν ζθεπηηθφ:

«29. Τν δήηεκα είλαη αλ ην δίπισκα πνπ ρνξεγείηαη κεηά ην πέξαο

ζπνπδώλ νη νπνίεο έρνπλ πξαγκαηνπνηεζεί βάζεη ζπκθσλίαο δηθαηνρξήζεσο
απνηειεί «δίπισκα» θαηά ηελ έλλνηα ηνπ άξζξνπ 1, ζηνηρείν α΄, ηεο νδεγίαο
89/48, νπόηε ην θξάηνο κέινο ππνδνρήο ππνρξενύηαη λα ην αλαγλσξίζεη βάζεη
ηνπ άξζξνπ 3 ηεο νδεγίαο απηήο.

30. Η ηδηαηηεξόηεηα ελόο ηέηνηνπ δηπιώκαηνο ζπλίζηαηαη ζην γεγνλόο όηη

νη ζπνπδέο δελ έρνπλ πξαγκαηνπνηεζεί ζην έδαθνο ηνπ θξάηνπο κέινπο

205
ρνξεγήζεσο ηνπ δηπιώκαηνο απηνύ, αιιά ζε ηδησηηθό εθπαηδεπηηθό ίδξπκα
εγθαηεζηεκέλν ζην έδαθνο άιινπ θξάηνπο κέινπο.

31. Λακβαλνκέλεο ππόςε ηεο ηδηαηηεξόηεηαο απηήο, πξέπεη κήπσο λα

γίλεη δεθηό όηη ελαπόθεηηαη ζην θξάηνο κέινο, ζην έδαθνο ηνπ νπνίνπ έρνπλ
πξαγκαηνπνηεζεί νη ζπνπδέο, λα θξίλεη ην επίπεδν ηνπ δηπιώκαηνο απηνύ;

32. Δελ ην λνκίδσ.

33. Θα ήζεια, θαηαξράο, λα επηζεκάλσ όηη ην άξζξν 1, ζηνηρείν α΄,

πξώην εδάθην, πξώηε πεξίπησζε, ηεο νδεγίαο 89/48 νξίδεη όηη σο «δίπισκα»
λνείηαη νπνηνδήπνηε δίπισκα «έρεη ρνξεγεζεί από αξκόδηα αξρή θξάηνπο
κέινπο , ε νπνία έρεη νξηζζεί ζύκθσλα κε ηηο λνκνζεηηθέο, θαλνληζηηθέο ή
δηνηθεηηθέο δηαηάμεηο ηνπ ελ ιόγσ θξάηνπο κέινπο». Επηβάιιεηαη ε δηαπίζησζε
όηη ην επίπεδν ηνπ δηπιώκαηνο θξίλεηαη θαηά ην δίθαην ηνπ θξάηνπο κέινπο
ρνξεγήζεσο.

34. Ελ ζπλερεία, ζα ήζεια λα παξαηεξήζσ όηη ην άξζξν 1, ζηνηρείν α΄,

πξώην εδάθην, δεύηεξε πεξίπησζε, ηεο νδεγίαο απηήο δελ επηβάιιεη θαλέλα
θξηηήξην εδαθηθόηεηαο όζνλ αθνξά ηνλ ηόπν πξαγκαηνπνηήζεσο ησλ ζπνπδώλ.
Σπλεπώο, θξνλώ όηη ν θαζνξηζκόο ηνπ πεξηερνκέλνπ θαη ηεο νξγαλώζεσο ησλ
ζπνπδώλ πνπ νδεγνύλ ζηελ απόθηεζε ηνπ δηπιώκαηνο απηνύ θαη, επνκέλσο, ν
θαζνξηζκόο ηνπ ηόπνπ όπνπ ζα πξαγκαηνπνηεζνύλ νη ζπνπδέο απηέο εκπίπηνπλ
ζηελ αξκνδηόηεηα ηνπ θξάηνπο κέινπο ρνξεγήζεσο.

35. Πξνζζέησ, επίζεο, όηη ην άξζξν 1, ζηνηρείν α΄, ηεο νδεγίαο απηήο
δηεπθξηλίδεη απιώο όηη ε πηζηνπνηνύκελε κε ην δίπισκα εθπαίδεπζε πξέπεη λα
έρεη πξαγκαηνπνηεζεί θαηά ην κεγαιύηεξό ηεο κέξνο ζηελ Κνηλόηεηα . Καηά ηε
δηάηαμε απηή, ζεκαζία έρεη ε εθπαίδεπζε απηή λα πξαγκαηνπνηείηαη κεηά ηε
δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε, λα είλαη δηάξθεηαο ηνπιάρηζηνλ ηξηώλ εηώλ θαη λα
παξέρεηαη από αλώηαην εθπαηδεπηηθό ίδξπκα ή άιιν ίδξπκα ηνπ ίδηνπ
εθπαηδεπηηθνύ επηπέδνπ.

36. Η νξζόηεηα ηεο αλαιύζεσο απηήο επηβεβαηώλεηαη από ηνλ ίδην ηνλ
ζθνπό ηεο νδεγίαο 89/48 θαη από ηε λνκνινγία ηνπ Δηθαζηεξίνπ.

37. Σπγθεθξηκέλα, ε νδεγία απηή απνζθνπεί ζηελ ακνηβαία αλαγλώξηζε

ησλ δηπισκάησλ πνπ πηζηνπνηνύλ επαγγεικαηηθή εθπαίδεπζε ειάρηζηεο
δηάξθεηαο ηξηώλ εηώλ. Αληίζεηα από ηηο ηνκεαθέο νδεγίεο, ην ζύζηεκα πνπ
θαζηεξώλεηαη κε ηελ νδεγία 89/48 δελ ζηεξίδεηαη ζηελ ελαξκόληζε ησλ όξσλ
πξνζβάζεσο ζηα λνκνζεηηθά θαηνρπξσκέλα επαγγέικαηα θαη ησλ όξσλ
αζθήζεώο ηνπο.

38. Γηα ηνλ ιόγν απηό ην Δηθαζηήξην έθξηλε, κε ηελ πξόζθαηε απόθαζή
ηνπ ζηελ ππόζεζε Price , όηη ηα θξάηε κέιε εμαθνινπζνύλ λα είλαη αξκόδηα γηα
ηνλ θαζνξηζκό απηώλ ησλ όξσλ πξνζβάζεσο, δειαδή γηα ηνλ θαζνξηζκό ηνπ
πεξηερνκέλνπ, ηνπ επηπέδνπ ή αθόκε θαη ηεο δνκήο ηεο εθπαηδεύζεσο πνπ

206
απαηηείηαη γηα ηα λνκνζεηηθά θαηνρπξσκέλα επαγγέικαηα πνπ δελ εκπίπηνπλ ζην
πεδίν εθαξκνγήο ησλ ηνκεαθώλ νδεγηώλ.

39. Τν γεγνλόο όηη νη ζπνπδέο έρνπλ πξαγκαηνπνηεζεί, ελ όισ ή ελ κέξεη,

ζε ηδησηηθό εθπαηδεπηηθό ίδξπκα εγθαηεζηεκέλν ζην έδαθνο ηνπ θξάηνπο κέινπο
ππνδνρήο δελ απαιιάζζεη ην θξάηνο απηό από ηελ ππνρξέσζε λα αλαγλσξίδεη
ην δίπισκα πνπ ρνξεγείηαη κεηά ηελ νινθιήξσζε ησλ ζπνπδώλ απηώλ. Αλ
αλαγλσξηδόηαλ ε ύπαξμε ηέηνηαο επρέξεηαο ηνπ θξάηνπο κέινπο, ζα εηίζεην ελ
ακθηβόισ ε ίδηα ε αξρή ηεο ακνηβαίαο αλαγλσξίζεσο.

40. Πξνζζέησ όηη ε κε αλαγλώξηζε δηπιώκαηνο γηα ηνλ ιόγν όηη

ρνξεγήζεθε θαηόπηλ ζπνπδώλ πνπ πξαγκαηνπνηήζεθαλ βάζεη ζπκθσλίαο
δηθαηνρξήζεσο ζα είρε σο ζπλέπεηα όρη κόλνλ λα απνζαξξύλεη ηνπο θνηηεηέο λα
εγγξάθνληαη ζηα πξνγξάκκαηα ζπνπδώλ πνπ πξνζθέξνπλ ηα παλεπηζηήκηα ησλ
άιισλ θξαηώλ κειώλ αιιά θαη λα εκπνδίδεη ηελ ειεύζεξε θπθινθνξία ησλ
εξγαδνκέλσλ νη νπνίνη είλαη θάηνρνη ησλ ζρεηηθώλ δηπισκάησλ, θάηη πνπ ζα
αληέβαηλε ζηνλ ζθνπό ηεο νδεγίαο 89/48.

41. Η πξώηε θαη ε δέθαηε ηξίηε αηηηνινγηθή ζθέςε ηεο νδεγίαο απηήο
αλαθέξνπλ ζρεηηθά όηη ε νδεγία έρεη σο ζθνπό λα δηεπθνιύλεη ηελ άζθεζε
επαγγέικαηνο ζε θξάηνο κέινο δηαθνξεηηθό από απηό ζην νπνίν ν θνηλνηηθόο
ππήθννο απέθηεζε ηα επαγγεικαηηθά πξνζόληα ηνπ θαη όηη απηόο έρεη δηθαίσκα
«λα απνθηά [επαγγεικαηηθέο] γλώζεηο όπνπ επηζπκεί».

42. Οη ζπκθσλίεο δηθαηνρξήζεσο θαζηζηνύλ δπλαηή ηελ θηλεηηθόηεηα

απηνύ ηνπ είδνπο θαη δηαπλένληαη, εμάιινπ, από ην πλεύκα αθξηβώο ηνπ
θνηλνηηθνύ πξνγξάκκαηνο αληαιιαγώλ Erasmus, ην νπνίν ελζαξξύλεη ηηο
δξάζεηο ζπλεξγαζίαο κεηαμύ ησλ ηδξπκάησλ ηξηηνβάζκηαο εθπαηδεύζεσο ησλ
θξαηώλ κειώλ.

43. Υπελζπκίδεηαη ηέινο όηη, ζηελ πεξίπησζε θαηά ηελ νπνία ην θξάηνο
κέινο ππνδνρήο εθηηκά όηη ε εθπαίδεπζε ηνπ θαηόρνπ ηνπ δηπιώκαηνο αθνξά
ηνκείο γλώζεσλ νπζησδώο δηαθνξεηηθνύο από εθείλνπο πνπ θαιύπηνληαη από ην
δίπισκα πνπ απαηηείηαη ζην θξάηνο απηό, ην ελ ιόγσ θξάηνο έρεη ηε δπλαηόηεηα,
θαηά ην άξζξν 4, παξάγξαθνο 1, ζηνηρείν β΄, πξώην εδάθην, ηεο νδεγίαο 89/48,
λα απαηηήζεη από ηνλ αηηνύληα λα πξαγκαηνπνηήζεη πξαθηηθή άζθεζε
πξνζαξκνγήο ή λα ππνβιεζεί ζε δνθηκαζία επάξθεηαο.

44. Βάζεη ησλ αλσηέξσ, εθηηκψ ζπλεπψο φηη ε πξψηε αηηίαζε είλαη
βάζηκε».

Σν Γηθαζηήξην Δπξσπατθψλ Κνηλνηήησλ θαιείηαη ζπλεπψο λα δψζεη

απάληεζε ζε ρηιηάδεο ζπνπδαζηέο θαη ηηο νηθνγέλεηέο ηνπο κε αθνξκή απηή
ηελ πξνζθπγή ηεο Δπηηξνπήο, αιιά θαη κεηά ηελ ππνβνιή ζρεηηθνχ
πξνδηθαζηηθνχ εξσηήκαηνο απφ ην ΢πκβνχιην ηεο Δπηθξαηείαο πνπ
αθνινχζεζε.

207
 Καη κία παξαπεκπηηθή απόθαζε ζην ΓΔΚ από ην ΢ηΔ

Μεηά απφ καθξά ζεηξά δηθαζηηθψλ απνθάζεσλ πνπ έρεη εθδψζεη ην

΢ηΔ κε αθνξκή ηελ ακθηζβήηεζε ηνπ θχξνπο ηίηισλ ζπνπδψλ371, ην
΢πκβνχιην ηεο Δπηθξαηείαο έζηεηιε πξφζθαηα πξνδηθαζηηθφ εξψηεκα ζην
ΓΔΚ γηα ην αλάινγν δήηεκα.

Σν ΢ηΔ απέξξηςε κε αιιεπάιιειεο απνθάζεηο ηνπ αηηήζεηο αθχξσζεο

αξλήζεσλ ηνπ ΓΗΚΑΣ΢Α λα αλαγλσξίζεη ηίηινπο ζπνπδψλ, κε φκνην
ζθεπηηθφ372.

΢πγθεθξηκέλα, ην Σκήκα ΢Σ΄ ηνπ ΢ηΔ. κε ηελ απφθαζή ηνπ 2809/1997

αλαθέξεηαη ζηηο δηαηάμεηο ηνπ άξζξνπ 4 παξ. 7-8 ηνπ λ. 741/1997, φπσο
ηζρχνπλ κεηά ηελ αληηθαηάζηαζή ηνπο απφ ην άξζξν 78 παξ. 1 ηνπ λ.
1566/1985 θαη απφ ην άξζξν 7 παξ. 13 ηνπ λ. 2158/1993. Με απηέο αλαηίζεηαη
ζην ΓΗΚΑΣ΢Α, πξνθεηκέλνπ λα πξνβεί ζηελ αλαγλψξηζε λα θξίλεη: α) αλ ην
«μέλν» δίπισκα πξνέξρεηαη απφ παλεπηζηήκην «νκνηαγέο», ην νπνίν δειαδή
«αλήθεη, απφ ηελ άπνςε ηνπ είδνπο θαη ηνπ επηπέδνπ ησλ παξερνκέλσλ
γλψζεσλ θαη απφ ηελ άπνςε ησλ πξνζφλησλ ησλ δηδαζθφλησλ θαη ησλ
πξνυπνζέζεσλ εηζαγσγήο, ζηελ αλψηαηε βαζκίδα εθπαίδεπζεο ηνπ ίδηνπ ή
νκνεηδνχο θχθινπ επηζηεκψλ, θαη β) αλ ν ηίηινο είλαη «ηζφηηκνο», απνθηήζεθε
δειαδή χζηεξα απφ επηηπρή θνίηεζε ή επηζηεκνληθή έξεπλα θαη δνθηκαζία,
ππφ πξνυπνζέζεηο (δηάξθεηα θνίηεζεο, είδνο θαη έθηαζε ζπνπδψλ, ζεκαζία
θαη ηξφπνο εμεηάζεσλ) ίδηεο ή αλάινγεο πξνο εθείλεο πνπ ηζρχνπλ ζηελ
Διιάδα θαη νη νπνίεο απνδεηθλχνπλ φηη ν ηίηινο είλαη ηεο ίδηαο επηζηεκνληθήο
εηδηθφηεηαο ή θαηεχζπλζεο θαη αμίαο πξνο ην αληίζηνηρν ηίηιν Αλψηαηνπ
Δθπαηδεπηηθνχ Ηδξχκαηνο ηεο εκεδαπήο»373.

Σνχην θαηαδεηθλχεη αλ κε ηη άιιν φηη ν δξφκνο απφ ηελ ΢ηΔ Οι

3457/1988 κέρξη ην 2007 ππήξμε καθξχο. Απφ ην 1988 νπφηε δηαηππψζεθαλ
θάπνηεο κεηνςεθίεο ζηελ θαηεχζπλζε απηή κφιηο ην 2007 παξαπέκθζεθε ην
ζέκα.

371
Βι. αληί πνιιψλ ΢ηΔ Οι Οι 3457/1998, 3982/2004 θαη αλαιπηηθή παξάζεζε
ηεο λνκνινγίαο γηα ην ππφςε ζέκα ζε Δθαξκνγέο – Δηδηθφ ηεχρνο 2006:
Αθηέξσκα ζηελ αλψηαηε εθπαίδεπζε, Αλη. ΢άθθνπιαο 2007, ζει. 128 επ.
372
βι. ι.ρ. ηηο απνθάζεηο 2274/1990 ηεο Οινκέιεηαο θαη 2809/1997 ηνπ ΢Σ΄
Σκήκαηνο πνπ παξέπεκςε ην δήηεκα ζηελ Οινκέιεηα, ε νπνία θαη, κε ηελ
απφθαζή ηεο 3457/1998, ζπληάρζεθε, θαηά πιεηνςεθία, κε ηελ ίδηα άπνςε.

373
βι. ΢ηΔ Οινκ. 3457/1998, 2809/1997, 2542/1996, 1571/1991, 626/1994,
1890/1992, θ.ά.

208
 Ζ ΢ηΔ Οι 3457/1988

Με αθεηεξία ηε δηηηή απηή πξνυπφζεζε («ηζφηηκνπ» ηίηινπ απφ

«νκνηαγέο» ίδξπκα ηνπ εμσηεξηθνχ), ην Σκήκα ηνπ ΢.Δ. έθξηλε φηη δελ
επηηξέπεηαη ε αλαγλψξηζε ηίηινπ ζπνπδψλ πνπ ρνξεγήζεθε απφ μέλν
παλεπηζηήκην, αλ ε θνίηεζε είρε ιάβεη ρψξα ζηελ Διιάδα, έζησ θαη ελ κέξεη,
ζε θξνληηζηήξην ή θέληξν ειεχζεξσλ ζπνπδψλ, αθνχ απηφ δελ ήηαλ ΝΠΓΓ
νχηε ηεινχζε ππφ ηελ επνπηεία ηνπ θξάηνπο, φπσο απαηηεί ε σο άλσ
ζπληαγκαηηθή δηάηαμε, ε νπνία, δηαθνξεηηθά, ζα θαηαζηξαηεγείην374.

Πεξαηηέξσ ζην ΢Σ΄ Σκήκα, επεηδή επξφθεηην γηα ηίηιν παλεπηζηεκίνπ

ρψξαο-κέινπο ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο, ν νπνίνο, επνκέλσο, «εκπίπηεη ζην
πεδίν εθαξκνγήο ησλ δηαηάμεσλ ηνπ θνηλνηηθνχ δηθαίνπ», φπσο δέρεηαη
(ζθέςε 17ε ηέινο), εμέηαζε ην δήηεκα απφ ηε ζθνπηά ησλ δηαηάμεσλ απηψλ.
Αλαθέξζεθε, ζηηο ζθέςεηο 11-13, ζηελ ειεχζεξε θπθινθνξία ησλ
εξγαδνκέλσλ (άξζξν 48 ΢πλζ. ΔΟΚ - παιαηά αξίζκεζε), ζηελ ειεπζεξία
εγθαηάζηαζεο (άξζξν 52 - παιαηά αξίζκεζε) θαη ζην άξζξν 126 (παιαηά
αξίζκεζε), ζηελ παξ. 2 ηνπ νπνίνπ γίλεηαη ιφγνο θαη γηα «αθαδεκατθή
αλαγλψξηζε δηπισκάησλ θαη πεξηφδσλ ζπνπδψλ..., ζπλεξγαζία κεηαμχ
εθπαηδεπηηθψλ ηδξπκάησλ, ...ελζάξξπλζε ηεο αλάπηπμεο ηεο εθπαίδεπζεο εμ
απνζηάζεσο». Σν Σκήκα ΢.Δ. αλαθέξζεθε επίζεο, ζηε ζθέςε 14, ζηελ, βάζεη
ηεο παξ. 4 ηνπ ακέζσο πξναλαθεξφκελνπ άξζξνπ, εθδνζείζα νδεγία
89/48/ΔΟΚ/21.12.1988, ππφ ηνλ ηίηιν «ζρεηηθά κε έλα γεληθφ ζχζηεκα
αλαγλψξηζεο δηπισκάησλ ηξηηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο», ζηηο δηαηάμεηο ηεο
νπνίαο νξίδεηαη, πιελ άιισλ, φηη σο «δίπισκα» λνείηαη θάζε πηζηνπνηεηηθφ
πνπ έρεη εθδνζεί απφ αξκφδηα αξρή θξάηνπο-κέινπο, απφ ην νπνίν πξνθχπηεη
φηη ν θάηνρφο ηνπ παξαθνινχζεζε κε επηηπρία «θχθιν ζπνπδψλ» κεηά ηε
δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε, δηάξθεηαο ηνπιάρηζηνλ ηξηψλ εηψλ... θαη φηη
«εμνκνηψλεηαη πξνο δίπισκα»... ζε «παλεπηζηεκηαθφ ή αλψηαην εθπαηδεπηηθφ
ίδξπκα» θαη εθείλν πνπ «έρεη ρνξεγεζεί απφ αξκφδηα αξρή ζε θξάηνο-κέινο,
εθφζνλ πηζηνπνηεί εθπαίδεπζε πνπ έρεη πξαγκαηνπνηεζεί εληφο ηεο
Κνηλφηεηαο θαη πνπ αλαγλσξίδεηαη απφ αξκφδηα αξρή ηνπ ελ ιφγσ θξάηνπο-
κέινπο σο ηζνηίκνπ επηπέδνπ» θ.ιπ. Παξαηίζεληαη επίζεο ζηελ απφθαζε ηνπ
΢Σ΄ Σκήκαηνο δηαηάμεηο ηνπ άξζξνπ 3 ηεο Οδεγίαο, ζχκθσλα κε ηηο νπνίεο ε
αξκφδηα αξρή ηνπ θξάηνπο ππνδνρήο δελ κπνξεί λα αξλείηαη ζε ππήθνν

374
Μεηνςήθεζε έλαο ΢χκβνπινο, ππνζηεξίδνληαο φηη ζηελ πεξίπησζε κεξηθήο
θνίηεζεο ζηελ Διιάδα αξθεί ε ηζνηηκία ηνπ ηίηινπ, θαη ην ΓΗΚΑΣ΢Α δελ έρεη,
ζηελ πεξίπησζε απηή, δηθαίσκα λα εμεηάζεη πνπ ν θάηνρφο ηνπ δηήλπζε ηκήκα
ησλ (πξνπαξαζθεπαζηηθψλ) ζπνπδψλ ηνπ, δηφηη ην δήηεκα απηφ αλάγεηαη ζηηο
ηππηθέο πξνυπνζέζεηο γηα ηελ εγγξαθή ηνπ ζην αιινδαπφ παλεπηζηήκην, απφ ην
νπνίν ηειηθά απνθνίηεζε θαη ην νπνίν ηνπ απέλεηκε ηνλ ηίηιν ηνπ, νη
πξνυπνζέζεηο δε απηέο θαζνξίδνληαη απφ ηε λνκνζεζία ηεο αιινδαπήο Πνιηηείαο
ζηελ νπνία ην μέλν παλεπηζηήκην εδξεχεη.

209
θξάηνπο-κέινπο ηελ πξφζβαζε ζην επάγγεικα ή ηελ εμάζθεζή ηνπ ζην
έδαθφο ηνπ, αλ ν αηηψλ θαηέρεη ην δίπισκα πνπ επηβάιιεηαη απφ ην θξάηνο-
κέινο, εθφζνλ απηφ έρεη ιεθζεί ζε έλα (άιιν) θξάηνο-κέινο θ.ιπ. Αο
ζεκεησζεί φηη νη δηαηάμεηο ηεο Οδεγίαο απηήο, ε νπνία άιισζηε έρεη
κεηαθεξζεί ζην εζληθφ καο δίθαην, έρνπλ νπσζδήπνηε άκεζε εθαξκνγή ζηελ
εζσηεξηθή καο έλλνκε ηάμε έλαληη ηνπ θξάηνπο θαη ησλ ινηπψλ θξαηηθψλ
θνξέσλ (θάζεηε ηζρχο), κε ππεξλνκνζεηηθή ηζρχ.

΋πσο πξνθχπηεη απφ ηηο δηαηάμεηο απηέο, ην θνηλνηηθφ δίθαην πξνλνεί

θαη ξπζκίδεη ηε κεηαμχ ησλ θξαηψλ-κειψλ αλαγλψξηζε δηπιψκαηνο ρσξίο λα
απαηηεί σο πξνυπφζεζε απηήο ην «νκνηαγέο» ηνπ μέλνπ παλεπηζηήκηνπ, πνιχ
δε πεξηζζφηεξν λα είλαη απηφ νξγαλσκέλν σο ΝΠΓΓ θαη αλ ηειεί ππφ ηελ
επνπηεία ηνπ ειιεληθνχ θξάηνπο. Οχηε ζπλαξηά ηελ αλαγλψξηζε πξνο ηνλ
ηφπν παξνρήο ηεο εθπαίδεπζεο. Δλζαξξχλεη, αληηζέησο, ηελ εμ απνζηάζεσο
εθπαίδεπζε. ΢χκθσλα, ινηπφλ, κε ηηο δηαηάμεηο απηέο, αξθεί ν ηίηινο πνπ
ρνξεγήζεθε λα ήηαλ «ηζφηηκνο», πξάγκα πνπ πξέπεη, βέβαηα, λα πηζηνπνηείηαη
κε βάζε θξηηήξηα αληηθεηκεληθά θαη αδηαθξίησο ηεο πξνέιεπζήο ηνπ.

Έηζη άιισζηε έρνπλ εξκελεπζεί νη σο άλσ δηαηάμεηο ηνπ θνηλνηηθνχ

δηθαίνπ θαη απφ απνθάζεηο ηνπ Γηθαζηεξίνπ ησλ Δπξσπατθψλ Κνηλνηήησλ,
ηηο νπνίεο ην ΢ηΔ δελ παξαιείπεη λα κλεκνλεχζεη (ζθέςε 16ε). Πξάγκαηη, ην
ΓΔΚ δέρεηαη, πιελ άιισλ, φηη: «ε πξφζβαζε θαη ε ζπκκεηνρή ζηνπο θχθινπο
εθπαίδεπζεο θαη καζεηείαο, ηδίσο φηαλ πξφθεηηαη πεξί επαγγεικαηηθήο
εθπαηδεχζεσο, δελ είλαη μέλεο πξνο ην Κνηλνηηθφ Γίθαην..., ζπλεπψο νη φξνη
πξφζβαζεο ζηελ επαγγεικαηηθή εθπαίδεπζε εκπίπηνπλ ζην πεδίν εθαξκνγήο
ηεο ΢πλζήθεο...», θαη, φηη «νη παλεπηζηεκηαθέο ζπνπδέο ζπγθεληξψλνπλ ελ
γέλεη ηηο πξνυπνζέζεηο ψζηε λα ραξαθηεξίδνληαη σο επαγγεικαηηθή
εθπαίδεπζε». Γέρεηαη δει. α) φηη ε πξνο ηελ αλαγλψξηζε ησλ δηπισκάησλ σο
ηζφηηκσλ ζρεηηθή λνκνζεηηθή χιε αλήθεη ζηνλ θνηλνηηθφ λνκνζέηε, θαη β) φηη
«ε δηαδηθαζία αλαγλψξηζεο ηεο ηζνηηκίαο αιινδαπνχ δηπιψκαηνο επηηξέπεη
ζηηο εζληθέο απηέο αξρέο λα ειέγρνπλ, κε βάζε αληηθεηκεληθά θξηηήξηα, (κφλν)
αλ ην αιινδαπφ δίπισκα πηζηνπνηεί γλψζεηο θαη πξνζφληα ηνπιάρηζηνλ
ηζνδχλακα πξνο ηα πηζηνπνηνχκελα απφ ην εζληθφ αληίζηνηρν δίπισκα...
ελφςεη ηεο θχζεο θαη ηεο δηάξθεηαο ησλ ζπνπδψλ».

Χζηφζν ην Σκήκα ηνπ ΢ηΔ. δέρηεθε, θαηά πιεηνςεθία, φηη ησλ

δηαηάμεσλ απηψλ ηνπ θνηλνηηθνχ δηθαίνπ επηθξαηεί ε ζπληαγκαηηθή ξχζκηζε,
ε νπνία επηβάιιεη, ζχκθσλα κε ηελ εθδνρή ηνπ, ε αλψηαηε εθπαίδεπζε λα
παξέρεηαη ζηελ Διιάδα πάληνηε απφ ηδξχκαηα πεξηβεβιεκέλα ηε λνκηθή
κνξθή ΝΠΓΓ θαη ηεινχληα ππφ ηελ επνπηεία ηνπ θξάηνπο. Δθφζνλ άξα απηή
είρε παξαζρεζεί, θαηά έλα κέξνο έζησ, απφ θέληξν ζπνπδψλ πνπ απνηεινχζε
παξάξηεκα μέλνπ παλεπηζηεκίνπ, ν ηίηινο πνπ απηφ αθνινχζσο ρνξήγεζε δελ
επηηξέπεηαη λα αλαγλσξηζηεί. Έλαο ΢χκβνπινο κεηνςήθεζε, δερφκελνο ην
αληίζεην θαη ηειηθά ε ππφζεζε παξαπέκθζεθε ζηελ Οινκέιεηα, «ιφγσ ηεο
κείδνλνο ζπνπδαηφηεηνο ησλ αλαθπνκέλσλ δεηεκάησλ».

210
 Ζ Οινκέιεηα, κε ηελ πξναλαθεξζείζα απφθαζή ηεο 3457/1998 έθξηλε,
θαηά πιεηνςεθία, κε βάζε ηηο ίδηεο σο άλσ δηαηάμεηο ηνπ θνηλνηηθνχ δηθαίνπ,
φηη «ην δήηεκα ηεο νξγάλσζεο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο, εηδηθφηεξα δε
ζηνλ ηνκέα ηεο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο ζην έδαθνο θάζε θξάηνπο-κέινπο,
θαζψο θαη ην ζπλαθέο δήηεκα ηεο αλαγλψξηζεο ησλ ζρεηηθψλ δηπισκάησλ θαη
πηπρίσλ σο ηζνηίκσλ πξνο ηα εζληθά θαη ηεο απνθπγήο θαηαζηξαηεγήζεσλ
αθνξά, ρσξίο θακία ακθηβνιία, ηνλ εζληθφ λνκνζέηε θαη ξπζκίδεηαη ζηελ
Διιάδα απφ ην άξζξν 16 ηνπ ΢πληάγκαηνο θαη ηε ζπλάδνπζα πξνο απηφ
λνκνζεζία. ΢ηε λνκνζεζία δε απηή πεξηιακβάλεηαη θαη εθείλε πνπ αθνξά ηηο
αξκνδηφηεηεο ηνπ ΓΗΚΑΣ΢Α».

Γέρηεθε ζπγθεθξηκέλα ε Οινκέιεηα φηη:

α) ε αξκνδηφηεηα απηή ηνπ εζληθνχ λνκνζέηε ζπλάγεηαη εηδηθψο απφ ην

άξζξν 126 ηεο ΢πλζήθεο, β) φηη νη δηαηάμεηο ηνπ παξάγσγνπ θνηλνηηθνχ
δηθαίνπ είλαη ήζζνλνο ηππηθήο ηζρχνο, ζε ζρέζε κε ηηο δηαηάμεηο ηεο
΢πλζήθεο, ζε ζρέζε δειαδή κε ην άξζξν 126, παξακεξίδνληαο έηζη ηε
ξχζκηζε ηεο σο άλσ Οδεγίαο, θαη γ) φηη, ζε θάζε πεξίπησζε, απφ θακηά
δηάηαμε ηεο σο άλσ Οδεγίαο δελ πξνθχπηεη φηη απηή αλαθέξεηαη ζε ζέκαηα
νξγάλσζεο ηεο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο. Γέρηεθε αθφκε ε Οινκέιεηα φηη ηα
αλσηέξσ πξνέθππηαλ «ρσξίο θακηά εχινγε ακθηβνιία» (ζθέςε 16ε). Έηζη
αξλήζεθε λα δηαηππψζεη πξνδηθαζηηθφ εξψηεκα πξνο ην ΓΔΚ, αθνινχζσο δε
απέξξηςε ηελ αίηεζε αθχξσζεο.

Τπήξμε φκσο εκπεξηζηαησκέλε κεηνςεθία έληεθα (11) κειψλ. Απηά

αθνινχζεζαλ ηε κλεκνλεπφκελε λνκνινγία ηνπ ΓΔΚ, ζχκθσλα κε ηελ νπνία
ε αλαγλψξηζε ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ δηέπεηαη, θαηαξρήλ, απφ ηηο δηαηάμεηο ηεο
θνηλνηηθήο λνκνζεζίαο, δειαδή απφ ηα άξζξα 48, 52 θαη 126 (παι. αξηζ.) ηεο
΢πλζήθεο, (φπσο ην ηειεπηαίν ίζρπε πξηλ απφ ηελ ηξνπνπνίεζή ηνπ κε ην
άξζξν Ε ζη. 36 ηεο ΢πλζήθεο γηα ηελ Δ.Δ.), αλέθππηε άξα δήηεκα εξκελείαο
ηνπ θνηλνηηθνχ δηθαίνπ, έπξεπε, ζπλεπψο, λα δηαηππσζεί ζρεηηθφ
πξνδηθαζηηθφ εξψηεκα.

΢ηελ Οινκέιεηα δελ έγηλε κλεία ηνπ δεηήκαηνο ηεο ηεξαξρηθήο ηάμεο
κεηαμχ ζπληαγκαηηθψλ αθελφο θαλφλσλ θαη θνηλνηηθψλ αθεηέξνπ
δηαηάμεσλ375.

Ζ ΢ηΔ 778/2007

Πνιιά ρξφληα κεηά ηελ απφθαζε απηή θαη ελψ είρε ζρνιηαζζεί έληνλα
ην ζέκα απφ ηε ζεσξία ην Γ΄ Σκήκα ηνπ αλσηάηνπ αθπξσηηθνχ δηθαζηεξίνπ,
κε ηελ ππ‟ αξηζκ.778/2007 παξαπεκπηηθή απφθαζή ηνπ, δέρεηαη φηη κπνξνχλ

375
Γηα ην ζέκα βι. αλαιπηηθά ζε Μαηζία ΢η. Ζ αλαγλψξηζε ηίηισλ ζπνπδψλ
απφ παλεπηζηήκηα ρσξψλ ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο, Σν΢ 1/2003, ζει. 2 επ.
Μπνηόπνπινπ Κ., ΢χληαγκα, Παηδεία θαη Ηδησηηθά Παλεπηζηήκηα, Σν΢ 1/1999,
ζει. 38 επ θαη αλαιπηηθή εθεί βηβιηνγξαθία.

211
λα αλαγλσξηζζνχλ επαγγεικαηηθά δηθαηψκαηα ζε φινπο φζνη έρνπλ απνθηήζεη
πηπρίν αλψηεξεο ζρνιήο ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο, έζησ θαη αλ έλα ηκήκα ησλ
ζπνπδψλ ηνπο δηαλχζεθε ζε εξγαζηήξηα ειεπζέξσλ ζπνπδψλ ζηελ Διιάδα,
σζηφζν ζέηεη κηα ζεηξά εξσηεκάησλ πξνο ην ΓΔΚ, πξνθεηκέλνπ λα ππάξρεη
νξηζηηθή απάληεζε.

Δηδηθφηεξα, ην ΓΔΚ θαιείηαη λα απνθαλζεί γηα ην αλ απνηεινχλ ή φρη

εθπαηδεπηηθά ηδξχκαηα ηα εξγαζηήξηα ειεπζέξσλ ζπνπδψλ πνπ ρνξεγνχλ
ηίηινπο ζπνπδψλ θαη πηζηνπνηνχλ εθπαίδεπζε πνπ έρεη παξαζρεζεί, αιιά θαη
γηα ην αλ ζπγθεθξηκέλεο πξάμεηο ή παξαιείςεηο ηνπ ηδηνθηήηε, κε ηηο νπνίεο
επηδηψθεηαη λα εκθαληζζνχλ ηα ελ ιφγσ εξγαζηήξηα ειεπζέξσλ ζπνπδψλ σο
εθπαηδεπηηθά ηδξχκαηα πνπ παξέρνπλ αλαγλσξηδφκελε εθπαίδεπζε, επηζχξνπλ
δηνηθεηηθέο θαη πνηληθέο θπξψζεηο.

Δμάιινπ εξσηάηαη αλ ν ηίηινο ζπνπδψλ πνπ παξέρνπλ ηα ελ ιφγσ

εξγαζηήξηα απνηειεί δίπισκα ή φρη, θαζψο θαη αλ ππάξρεη ε δπλαηφηεηα ησλ
αξρψλ λα απνξξίςνπλ αίηεκα πξφζβαζεο ζε λνκνζεηηθά θαηνρπξσκέλν
επάγγεικα, ππεθφνπ θξάηνπο κέινπο, εθ κφλνπ ηνπ ιφγνπ φηη ν επίκαρνο
ηίηινο έρεη ρνξεγεζεί απφ αξρή ελφο θξάηνπο κέινπο, αιιά ην κεγαιχηεξν
ηκήκα ησλ ζπνπδψλ πξαγκαηνπνηήζεθε ζην θξάηνο κέινο θαη ζε θνξέα, ν
νπνίνο ιεηηνπξγεί κελ ειεπζέξσο ζην θξάηνο απηφ, δελ αλαγλσξίδεηαη, φκσο,
σο εθπαηδεπηηθφ ίδξπκα;

Ζ απφθαζε ηνπ ΢ηΔ εθδφζεθε κε αθνξκή πξνζθπγή ζπνπδαζηή, ζηνλ

νπνίν απαγνξεχηεθε λα αζθήζεη ζηελ Διιάδα ην επάγγεικα ηνπ νπηηθνχ,
αθνχ δελ αλαγλσξηδφηαλ ν επαγγεικαηηθφο ηίηινο πνπ απέθηεζε ζηελ Ηηαιία.
Σν ΢ηΔ έθξηλε ( ΢ηΔ 778/07) θαηά πιεηνςεθία, φηη κε βάζε ηελ θνηλνηηθή
νδεγία 92/51, ηηο αξρέο ηεο ειεχζεξεο θπθινθνξίαο πξνζψπσλ θαη ππεξεζηψλ
ζηελ ΔΔ (πνπ θαηνρπξψλνληαη ζηε ΢πλζήθε ίδξπζεο ηεο Δπξσπατθήο
Κνηλφηεηαο) θαη ηελ αξρή ηεο ακνηβαίαο αλαγλψξηζεο ηίηισλ πνπ πηζηνπνηνχλ
επαγγεικαηηθή εθπαίδεπζε κεηαμχ ησλ θνηλνηηθψλ ρσξψλ, ππάξρεη
ππνρξέσζε ηνπ θξάηνπο λα επηηξέπεη ηελ εξγαζία ζε φζνπο νινθιήξσζαλ ηελ
επαγγεικαηηθή εθπαίδεπζε ππφ ηηο ζπλζήθεο απηέο.

Πξνο ην παξφλ βέβαηα, ην πξφβιεκα ηέζεθε ζε επίπεδν αλψηεξσλ

ζρνιψλ, φπνπ ην ΢χληαγκά καο δελ απαγνξεχεη ηε δπλαηφηεηα ίδξπζεο
ηδησηηθψλ ζρνιψλ, ζε αληίζεζε κε ηελ απαγφξεπζε πνπ ηζρχεη γηα ηηο
αλψηαηεο ζρνιέο θαη ηελ νπνία επηρεηξεί λα θαηαξγήζεη ε θπβεξλεηηθή
πξφηαζε ζπληαγκαηηθήο αλαζεψξεζεο. Χζηφζν κπαίλεη γηα πξψηε θνξά ν
θξίζηκνο πξνβιεκαηηζκφο κε δεδνκέλν φηη ην ΔΔ΢ ιεηηνπξγνχλ ειεχζεξα ζηε
ρψξα καο θαη πξνθχπηεη πιένλ αθφκα πην έληνλα ε αλάγθε παξέκβαζεο ηεο
πνιηηείαο γηα λα ζέζεη φξνπο θαη πξνυπνζέζεηο ιεηηνπξγίαο. Ζ πιεηνςεθία ηνπ
Γ ηκήκαηνο ΢ηΔ δέρζεθε ηελ εηζήγεζε ηνπ ΢πκβνχινπ Γ. Γξαηζία φηη πξέπεη
λα αλαγλσξίδνληαη ηέηνηα επαγγεικαηηθά δηθαηψκαηα, ζχκθσλα κε ηελ αξρή
ηεο ειεχζεξεο θπθινθνξίαο, πνπ δελ κπνξεί λα ζηγεί απφ δηαηάμεηο πνπ
αλαζέηνπλ νξηζκέλεο απνθιεηζηηθέο αξκνδηφηεηεο ζηα θξάηε - κέιε γηα λα

212
ξπζκίδνπλ εθείλα θάπνηα ζέκαηα, φπσο π.ρ. ηεο παηδείαο, ηεο επαγγεικαηηθήο
εθπαίδεπζεο.

Σν ηέινο ηεο ακθηζβήηεζεο ζα είλαη δηθαζηηθό;

Γελ ζα κπνξνχζε λα πεη θαλείο κε βεβαηφηεηα πψο ζα εμειηρζεί ε

δηακάρε ηεο Διιάδαο κε ην ζεζκφ ησλ ηδησηηθψλ ΑΔΗ ελφςεη ηεο
αλαζεψξεζεο θαη ησλ δηθαζηηθψλ ακθηζβεηήζεσλ πνπ είλαη ζε εμέιημε.
Αθφκε θαη νη ρξνληθέο αζπκβαηφηεηεο ζα έρνπλ ελδηαθέξνλ. Γελ απνθιείεηαη
δειαδή ην άξζξν 16 ηνπ ΢πληάγκαηνο λα κελ αλαζεσξεζεί, θαη λα
αθνινπζήζεη ρξνληθά ην ΓΔΚ θαζηζηψληαο ηελ απαγφξεπζε ίδξπζεο
ηδησηηθψλ ΑΔΗ αλελεξγή. Παξάιιεια εμειίμεηο δξνκνινγνχληαη ελφςεη ηεο
ελζσκάησζεο ηνπ δεπηεξνγελνχο θνηλνηηθνχ δηθαίνπ θαη δε ηεο νδεγίαο
2005/36376. Ζδε βέβαηα πνιινί κηινχλ γηα απιαία ηεο ζπληαγκαηηθήο

Βι. θαη πξφζθαηα δεκνζηεχκαηα γηα ηελ πξφνδν ηεο δηαδηθαζίαο αλαζ εψξεζεο σο πξνο ην άξζ.
376

16 ΢. http://www.e-tipos.com/newsitem?id=36093, ζηνλ Διεχζεξν Σχπν ηεο 14/5/2008

«Αλνίγεη ε πφξηα γηα ηδησηηθά ΑΔΗ

Νηξίπια ΢ηπιηαλίδε γηα ην άξζξν 16

Ο Τπνπξγφο Παηδείαο αλέδεημε ζέκα πνπ δείρλεη ηελ ππνθξηζία ηνπ ΠΑ΢ΟΚ θαη εηδηθά
ηνπ Πξνέδξνπ ηνπ, δήισζε ν Θ. Ρνπζφπνπινο εξσηεζείο αλ ε θπβέξλεζε πξνηίζεηαη
λα ρξεζηκνπνηήζεη λφκν ηνπ ΠΑ΢ΟΚ ην 1996 γηα ίδξπζε κε θξαηηθψλ παλεπηζηεκίσλ,
κεηά ηα φζα αλέθεξε ζηε Βνπιή ν Δπξ. ΢ηπιηαλίδεο. Ο θπβεξλεηηθφο εθπξφζσπνο
αλέθεξε πσο ν Γ. Παπαλδξένπ, κε πξνεθινγηθέο νκηιίεο θαη κε ηνπνζεηήζεηο ζε
ζπλεληεχμεηο, είρε ηαρζεί ππέξ ηεο αλαζεψξεζεο ηνπ άξζξνπ 16 θη είρε, σο αξκφδηνο
ππνπξγφο, πξνσζήζεη θαη ζρεηηθφ λφκν γηα ηε δεκηνπξγία κε θξαηηθψλ παλεπηζηεκίσλ,
ζηε ινγηθή απηή πνπ ε ΝΓ σο θπβέξλεζε έρεη αλαιχζεη πνιιέο θνξέο.

«Διπίδνπκε φηη ν θ. Παπαλδξένπ, έζησ ηελ έζραηε ψξα, ζα μαλαζθεθηεί ην ζέκα»,

ηφληζε.

«Απφ κηα άπνςε ζήκεξα γίλεηαη ε θεδεία ηνπ άξζξνπ 16, κε ηελ έλλνηα φηη, φπσο
θάλεθε θαη ζηε ζπδήηεζε ζηε Βνπιή, δελ ζπγθεληξψλνληαη 180 ςήθνη γηα ηελ
πνιηηηθή ηεο ΝΓ αιιά θαη ηνπ ΠΑ΢ΟΚ γηα ηελ ίδξπζε ηδησηηθψλ παλεπηζηεκίσλ»,
δήισζε ν Α. Αιαβάλνο. «Απηή είλαη κηα κεγάιε λίθε ηνπ θνηηεηηθνχ θαη
εθπαηδεπηηθνχ θηλήκαηνο. Σν άξζξν 16 ηειηθά ήηαλ θαη ε αηηία γηα ηελ νπνία
θαηαξξέεη ζηελ νπζία ηεο φιε ε ζπληαγκαηηθή αλαζεψξεζε ηεο ΝΓ», πξφζζεζε ν
πξφεδξνο ηνπ ΢ΤΡΗΕΑ.

Ζ θπβέξλεζε αλδεηεί ζε λφκν ηνπ ΠΑ΢ΟΚ πνπ ςεθίζζεθε ην 1996 θαη θέξεη ηηο
ππνγξαθέο ησλ Γ. Παπαλδξένπ θαη Δπ. Βεληδέινπ ηε ιχζε γηα ηελ ίδξπζε κε θξαηηθψλ
παλεπηζηεκίσλ, πξνθεηκέλνπ λα αληηκεησπίζεη ηελ θαηαςήθηζε ηνπ αλαζεσξεκέλνπ
άξζξνπ 16 πνπ ζα επέηξεπε ζπληαγκαηηθά ηε δεκηνπξγία ηνπο. Μ‟ απηφ ην «φπιν»
πξνζήιζε ν ππνπξγφο Παηδείαο ζηε ρζεζηλή ζπδήηεζε ζηε Βνπιή γηα ηελ
Αλαζεψξεζε ηνπ ΢πληάγκαηνο, πξνθαιψληαο ηελ αληίδξαζε ηνπ θ. Βεληδέινπ θαη ηελ
ακεραλία ηεο Υαξηιάνπ Σξηθνχπε.

213
αλαζεψξεζεο ηνπ άξζ. 16 κε ζπλέπεηα λα αληηκεησπίδνπλ αλαγθαία ηελ
εξκελεπηηθή νδφ σο κφλε πηζαλή δηέμνδν377.

Ο θ. ΢ηπιηαλίδεο θαηά ηε ρζεζηλή ζπδήηεζε ζηε Βνπιή (πνπ δηεμάγεηαη ρσξίο ην

ΠΑ΢ΟΚ) γηα ηελ Αλαζεψξεζε ηνπ ΢πληάγκαηνο παξνπζίαζε δχν θείκελα:

Πξψηνλ, ην λφκν πνπ ςεθίζζεθε ην 1996 θαη θέξεη ηηο ππνγξαθέο ησλ Γ. Παπαλδξένπ
(σο ππνπξγνχ Παηδείαο) θαη Δπ. Βεληδέινπ (σο ππνπξγνχ Γηθαηνζχλεο) γηα ηελ ίδξπζε
δηεζλνχο Παλεπηζηεκίνπ Διιεληθψλ ΢πνπδψλ ζηελ πεξηνρή ηεο Οιπκπίαο, κε ηε
κνξθή ηνπ Ννκηθνχ Πξνζψπνπ Ηδησηηθνχ Γηθαίνπ (θαη φρη Γεκνζίνπ). Γηα ηε
ιεηηνπξγία ηνπ, κάιηζηα, ν θ. Παπαλδξένπ είρε ζεζπίζεη θαη δίδαθηξα γηα ηνπο
θνηηεηέο πνπ επξφθεηην λα θνηηήζνπλ ζ‟ απηφ.

Γεχηεξνλ, ην γλσζηφ ζχγγξακκα ηνπ θ. Βεληδέινπ «Αηδέληα 16» κε ην νπνίν ην

θνξπθαίν ζηέιερνο ηνπ ΠΑ΢ΟΚ παξελέβε πξν έηνπο ζην δηάινγν γηα ην «16», έρνληαο
επηιέμεη ν ίδηνο λα ηαρζεί ελαληίνλ ηεο αλαζεψξεζήο ηνπ. ΢ηηο ζειίδεο πνπ δηέλεηκε
εκθαλίδεηαη ν θ. Βεληδέινο λα αλαθέξεη φηη «αθφκε θαη κε ηελ παξνχζα δηάηαμε ηνπ
άξζξνπ 16 ζα κπνξνχζαλ λα δεκηνπξγεζνχλ Με Κξαηηθά, Με Κεξδνζθνπηθά
Ηδξχκαηα, αξθεί λα έρνπλ ηε κνξθή ηνπ Ννκηθνχ Πξνζψπνπ Γεκνζίνπ Γηθαίνπ» θαη
λα θάλεη ιφγν γηα ηδηψηεο ρνξεγνχο φπσο ε Δθθιεζία, ην ΣΔΔ, ν Ηαηξηθφο ΢χιινγνο
θ.ιπ.

Δθπξφζσπνο ηνπ ΠΑ΢ΟΚ δελ ππήξρε ζηελ αίζνπζα γηα λα αληηθξνχζεη ηα ππνπξγηθά
επηρεηξήκαηα, αθνχ ε αμησκαηηθή αληηπνιίηεπζε έρεη απνρσξήζεη απφ ηε δηαδηθαζία.
Χζηφζν, έζπεπζε ν ίδηνο ν θ. Βεληδέινο ζηελ αίζνπζα ησλ δεκνζηνγξάθσλ, γηα λα
απνθαηαζηήζεη, φπσο είπε, ηελ αιήζεηα.»

377 Βι. εηδηθά εθεκεξίδα Καζεκεξηλή 27/5/2008

http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_politics_2_27/05/2008_271486
«Παξάζπξν» γηα ηδησηηθά ΑΔΗ
Ζ θπβέξλεζε επηιέγεη ιχζε λνκνζεηηθήο ξχζκηζεο κεηά ηελ απιαία ηεο ζπληαγκαηηθήο
αλαζεψξεζεο

Σεο Διιεο Σξηαληαθπιινπ

Σξφπνπο παξάθακςεο ηνπ ζπληαγκαηηθνχ ζθνπέινπ γηα ην άξζξν 16 πεξί κε θξαηηθψλ

παλεπηζηεκίσλ, αιιά θαη γηα ηελ αιιαγή ησλ άξζξσλ 24 γηα ηα δάζε θαη 103 γηα ηνπο
ππαιιήινπο ανξίζηνπ ρξφλνπ, αλαδεηεί ε θπβέξλεζε κεηά ηε ζεκεξηλή απιαία ηεο
αλαζεσξεηηθήο δηαδηθαζίαο ζηε Βνπιή. ΢ην εζσηεξηθφ ηεο θπβέξλεζεο εθθξάδνληαη
ήδε πξνβιεκαηηζκνί γηα ηελ επηηπρία ηνπ εγρεηξήκαηνο, κέζσ ζρεηηθψλ λνκνζεηηθψλ
ξπζκίζεσλ, ελψ ηαπηνρξφλσο απμάλνληαη νη αληηδξάζεηο. Υζεο, κάιηζηα, ζηνλ θακβά
ησλ αληηπνιηηεπηηθψλ αληηδξάζεσλ πξνζηέζεθαλ θαη εθ ησλ έζσ βνιέο, πξνεξρφκελεο
απφ ηελ πξψελ πξφεδξν ηεο Βνπιήο. Ζ θ. Αλλα Φαξνχδα-Μπελάθε πήξε απνζηάζεηο
απφ ηελ επηινγή ηνπ ππνπξγνχ Παηδείαο θ. Δπξ. ΢ηπιηαλίδε λα εκπιέμεη, φπσο είπε, ηε
ζπδήηεζε ηνπ άξζξνπ 16 κε ηε ζεκεξηλή αλαηαξαρή γηα ηελ εθαξκνγή ηνπ λφκνπ-
πιαίζηνπ, ελψ εκθαλίζηεθε ηδηαίηεξα επηθπιαθηηθή γηα ηα πεξηζψξηα δηαζηαιηηθήο
εξκελείαο ηνπ λφκνπ. ΢ηελ εξψηεζε αλ θαθψο άλνημε ε ζπδήηεζε απηή ηε ζηηγκή, ε θ.
Μπελάθε ήηαλ ζαθήο. «Γελ σθέιεζε, πάλησο», είπε.

214
 Γελ απνθιείεηαη αθφκε λα παξαηεξήζεη θαλείο κηα εχινγε αλαδίπισζε
ζηα ζέκαηα παηδείαο. ΋κσο ε Διιάδα ην δίρσο άιιν ζα παξακείλεη σο
θαίλεηαη ε ρψξα κέινο κε ηηο πεξηζζφηεξεο αληηξξήζεηο ζην πεδίν ηεο
αλψηαηεο εθπαίδεπζεο θαη ηνπ εληαίνπ επξσπατθνχ ρψξνπ ηεο γλψζεο θαη ηεο
ηξηηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο. Ζ δηαθσλία ζε λνκηθφ επίπεδν ίζσο λα αρζεί ζηα
άθξα θαη λα πξνρσξήζεη θαηά ηνλ ηξφπν απηφ γηα θάπνηνπο κήλεο αθφκε κε
έληνλεο ακθηζβεηήζεηο λνκηθνχ ραξαθηήξα θαη έκθαζε ζηε ζρέζε ηεο
ππεξνρήο ηνπ θνηλνηηθνχ δηθαίνπ θαη ηδίσο ησλ θνηλνηηθψλ νδεγηψλ κε ην
εζληθφ ΢χληαγκα.

Ζ νπζία είλαη πάλησο φηη αξγά ή γξήγνξα θαη ε Διιάδα ζα ππνρξεσζεί

λα αληηιεθζεί φηη σο κέινο ηεο Έλσζεο ζα ζπληειέζεη ζηε δεκηνπξγία ηνπ
εληαίνπ επξσπατθνχ ρψξνπ παηδείαο θαη γλψζεο θαη ζα άξεη ηηο αληηζηάζεηο
ηεο κε ηξφπν πνιηηηθφ ή λνκηθφ.

Ζ επηθείκελε ελζσκάησζε ηεο νδεγίαο 36/2005378 ηεο Δ.Δ γηα ηελ

αλαγλψξηζε ησλ επαγγεικαηηθψλ πξνζφλησλ, ε νπνία θαη ζα αληηθαηαζηήζεη

Παξά ην παξαπάλσ θιίκα θαη παξά ην γεγνλφο φηη θπβεξλεηηθέο πεγέο αθήλνπλ λα
ελλνεζεί πσο δελ ππάξρεη κέρξη ζηηγκήο θεληξηθή απφθαζε γηα αλάιεςε λνκνζεηηθήο
πξσηνβνπιίαο, πξνθεηκέλνπ λα επηηξαπεί ε ίδξπζε κε θξαηηθψλ παλεπηζηήκησλ, φια
δείρλνπλ φηη ν θχβνο εξξίθζε. Σν επηβεβαίσζε ζαθέζηαηα ν ίδηνο ν πξσζππνπξγφο
θαηά ηελ νκηιία ηνπ ζηα ΣΔΗ ΢εξξψλ ην πεξαζκέλν ΢άββαην. Ο θ. Καξακαλιήο
ραξαθηήξηζε ηε δεκηνπξγία κε θξαηηθψλ παλεπηζηεκίσλ σο απηνλφεην άμνλα ηεο
πνιηηηθήο ηεο Ν.Γ. θαη μεθαζάξηζε εθ λένπ φηη ε κεηαξξχζκηζε ζηελ Παηδεία ζα
ζπλερηζηεί θαη ζα νινθιεξσζεί, θαζψο γηα ηελ θπβέξλεζε πξννδεπηηθή πνιηηηθή είλαη
απηή πνπ απαληά ζηα ππαξθηά αδηέμνδα ηεο Παηδείαο. Ζ ηειεπηαία ηνπ αλαθνξά
απεπζχλεηαη θπξίσο ζην ΠΑ΢ΟΚ θαη ηελ εγεζία ηνπ, πξνο ηελ νπνία ν θ. Καξακαλιήο
αζθεί κε θάζε επθαηξία ζθιεξή θξηηηθή γηα ηελ άξλεζή ηεο λα ππεξςεθίζεη ηελ
αλαζεψξεζε ηνπ άξζξνπ 16.

Σν ζέκα ηεο ίδξπζεο κε θξαηηθψλ παλεπηζηεκίσλ κε ηελ «παξάθακςε» ηνπ άξζξνπ 16

«άλνημε» κεηά απφ δήισζε ηνπ ππνπξγνχ Παηδείαο Δπξ. ΢ηπιηαλίδε, ν νπνίνο ζε
ζπλέληεπμή ηνπ ζηα κέζα Μαΐνπ κίιεζε γηα πξψηε θνξά γηα αλάγθε ελζσκάησζεο ηεο
ζρεηηθήο θνηλνηηθήο νδεγίαο κέζσ κηαο δηαζηαιηηθήο εξκελείαο ηεο ζπληαγκαηηθήο
πξφβιεςεο. Δμεηδηθεχνληαο αθφκε πεξηζζφηεξν, ν ππνπξγφο Δζσηεξηθψλ θ. Πξ.
Παπιφπνπινο, ζε ζπλέληεπμή ηνπ ζηε ΝΔΣ ην ΢άββαην ζεκείσζε κε λφεκα φηη
«απνηειεί θπβεξλεηηθή απφθαζε λα εμαληιεζνχλ ηα φξηα ηνπ ΢πληάγκαηνο, αθνχ απφ
ηα κε θεξδνζθνπηθνχ ραξαθηήξα κε θξαηηθά παλεπηζηήκηα δελ έρνπλ ηίπνηε λα
θνβεζνχλ ηα δεκφζηα παλεπηζηήκηα πνπ δελ ζίγνληαη». Σελ Κπξηαθή, εμάιινπ, ν
δήκαξρνο Αζελαίσλ Ν. Καθιακάλεο επηβεβαίσζε φηη ζηα ζρέδηα ηεο ΚΔΓΚΔ είλαη λα
πξνρσξήζεη ζηελ ίδξπζε θαη ιεηηνπξγία κε θξαηηθνχ ΑΔΗ. ΢εκεηψλεηαη, ηέινο, φηη ελ
φςεη ηεο ζεκεξηλήο ςεθνθνξίαο ν πξφεδξνο ηεο Βνπιήο θ. Γεκ. ΢ηνχθαο, κεηά απφ
δηαδνρηθέο ζπλαληήζεηο πνπ είρε ρζεο κε ηνλ Πξφεδξν ηεο Γεκνθξαηίαο Κ. Παπνχιηα
θαη ηνλ πξσζππνπξγφ Κ. Καξακαλιή, ζεκείσζε φηη ε ΢πληαγκαηηθή Αλαζεψξεζε
απνηειεί θνξπθαίν γεγνλφο γηα ηελ θνηλνβνπιεπηηθή Γεκνθξαηία.»

378
Γηα ηελ νδεγία απηή βι. αλσηέξσ.

215
ηελ νδεγία 89/48 έρεη αλαδεηρζεί, αλ θαη ρσξίο ζπνπδαίνπ ιφγν απφ λνκηθή
άπνςε, ζε ζπκβνιηθή θίλεζε απνδνρήο ησλ ηδησηηθψλ ΑΔΗ.

Ζ φιε δηακνξθσζείζα θαηάζηαζε ζηελ Διιάδα αλ δελ κεηαηξαπεί

φπσο θαίλεηαη κέζσ ηεο αλαζεψξεζεο ηνπ ΢πληάγκαηνο, ζα πξνζαλαηνιεζζεί
σο πξνο ηελ έθβαζή ηεο ζηε λνκνινγία ηνπ ΓΔΚ κεηαθέξνληαο ζε απηφ ηελ
επζχλε γηα ηελ ηειηθή ιχζε ηνπ δεηήκαηνο. Καηφπηλ ε εξκελεία θαη ν
λνκνζέηεο ζα αθνινπζήζνπλ.

Σα όξηα ηεο ακθηζβήηεζεο ηνπ εληαίνπ επξσπατθνύ ρώξνπ παηδείαο θαη

γλώζεο: ε ζύκθσλε κε ην θνηλνηηθό δίθαην εξκελεία ηνπ ΢πληάγκαηνο

Γεδνκέλνπ φηη ε Δπξσπατθή Έλσζε είλαη πξηλ απφ φια έλσζε δηθαίνπ
ν λφκνο θαη ε ινγηθή ησλ θαλφλσλ ππεξνρήο είλαη πξνζδηνξηζηηθνί ησλ νξίσλ
ηεο ακθηζβήηεζεο ηνπ εληαίνπ επξσπατθνχ ρψξνπ παηδείαο θαη γλψζεο. Ζ
αξρή ηεο ππεξνρήο ηνπ θνηλνηηθνχ δηθαίνπ έλαληη αθφκε θαη ησλ εζληθψλ
ζπληαγκάησλ είλαη πιένλ ζεσξεηηθή θνηλνηππία, φζν θαη αλ ζνθάξεη έλαλ
παξαδνζηαθφ λνκηθφ. Υσξίο λα ζεκαίλεη φηη κηα ρψξα κέινο αξκφδεη λα
δνθηκάδεη ηηο αληνρέο ηνπ εζληθνχ ηεο ΢πληάγκαηνο ζε ζρέζε κε ην θνηλνηηθφ
δίθαην θαη παξάιιεια ηηο αληνρέο ησλ ζεζκψλ ελ γέλεη νη ζπζρεηηζκνί ηφζν
ζηε λνκνινγία φζν θαη ηε ζεσξία δελ αθήλνπλ πεξηζψξηα πξνβιεκαηηζκνχ.
Δπηηξέπνπλ κφλνλ θαζπζηεξήζεηο κε λνκηθά ηερλάζκαηα απέλαληη ζε κία
βέβαηε εμέιημε.

Ζ ειιεληθή ηδηαηηεξφηεηα αλέδεημε ζε ζπληαγκαηηθφ επίπεδν ην

ζπζρεηηζκφ απηφ ελαξγψο κε αθνξκή πεξηζζφηεξα παξαδείγκαηα. Ήδε κηα
ζεηξά παξαπεκπηηθψλ εξσηεκάησλ ηνπ ΢ηΔ θαη εθθξεκψλ ππνζέζεσλ ελψπηνλ
ηνπ ΓΔΚ αλαδεηθλχνπλ ην δήηεκα ηεο ζρέζεο ηνπ ΢πληάγκαηνο θαη ηνπ
θνηλνηηθνχ δηθαίνπ. Ζ ζρέζε απηή παχεη ζαθψο λα απνηειεί άζθεζε γηα
έκπεηξνπο ιχηεο. Ζ λνκνινγία ηνπ ΓΔΚ έρεη ήδε δψζεη δείγκαηα γξαθήο ζην
δήηεκα379.

379
Βι. εηδηθά ηηο ζπλεθδηθαδφκελεο C-465/00, C-138/01 θαη C-139/01, ηεο 20ήο Μαΐνπ
2003, Rechnungshof κε εηδηθή αλαθνξά ζηνλ απζηξηαθφ ζπληαγκαηηθφ λφκν, C-
105/03 ηεο 16εο Ηνπλίνπ 2005, Μaria Puppino κε Πξνηάζεηο ηεο Γεληθήο Δηζαγγειέα
Juliane Kokott ηεο 11εο Ννεκβξίνπ 2004, ζχκθσλα κε ηελ νπνία (23.) Ζ αξρή ηεο
ζχκθσλεο εξκελείαο ζηεξίδεηαη, θαηά πάγηα λνκνινγία, ζπλνπηηθά ζηα εμήο: ην άξζξν
249, παξάγξαθνο 3, θαη ην άξζξν 10 ΔΔ θαζψο θαη θάζε νδεγία επηβάιινπλ ζηα θξάηε
κέιε, δειαδή ζε φινπο ηνπο θνξείο δεκφζηαο εμνπζίαο, άξα θαη ζηα δηθαζηήξηα, ηελ
ππνρξέσζε λα επηηχρνπλ ην επηδησθφκελν απφ ηελ νδεγία απνηέιεζκα ιακβάλνληαο
φια ηα ελδεδεηγκέλα γηα ηελ εθπιήξσζε ηεο ππνρξέσζεο απηήο γεληθά ή εηδηθά κέηξα.
Απφ απηφ ζπλάγεηαη φηη ην εζληθφ δηθαζηήξην πνπ θαηά ηελ εθαξκνγή ηνπ εζληθνχ
δηθαίνπ –αλεμάξηεηα απφ ην αλ πξφθεηηαη γηα πξνγελέζηεξεο ή γηα κεηαγελέζηεξεο ηεο
νδεγίαο δηαηάμεηο– θαιείηαη λα εξκελεχζεη ην δίθαην απηφ, νθείιεη λα βαζίζεη ηελ
εξκελεία ηνπ, θαηά ην κέηξν ηνπ δπλαηνχ, ζην γξάκκα θαη ζηνλ ζθνπφ ηεο νδεγίαο,
ψζηε λα επηηχρεη ην απνηέιεζκα πνπ απηή επηδηψθεη θαη λα ζπκκνξθσζεί έηζη πξνο ηελ

216
 Έζησ ινηπφλ φηη, φπσο θαίλεηαη, ε αλαζεψξεζε ηνπ άξζξνπ 16 ηνπ
΢πληάγκαηνο δελ επδνθηκεί, έζησ φηη ε Διιάδα παξακέλεη κε έλα ΢χληαγκα
πνπ απαγνξεχεη ηελ ίδξπζε κε θξαηηθψλ παλεπηζηεκίσλ, ε δηέμνδνο ζα δνζεί
ηφζν ζε επίπεδν ζεσξίαο φζν θαη ζε επίπεδν λνκνινγίαο κέζσ ηεο ζχκθσλεο
κε ην θνηλνηηθφ δίθαην εξκελείαο380, φζν επψδπλν θαη αλ είλαη λα
παξαδέρνληαη φηη ζηελ άζθεζε απηή ζα θξηζεί θαη ην ίδην ην ΢χληαγκα ηεο
Υψξαο381.

νδεγία απηή, θιπ. Louis J.-V./ Ronse Th., L‟ordre juridique de l‟Union européenne,
Paris, LGDJ, 2005
380
Ζ εξκελεπηηθή απηή πξνζέγγηζε πξνζνκνηάδεη κεζνδνινγηθά κε ηε ζχκθσλε κε ην
΢χληαγκα εξκελεία ησλ λφκσλ. Γηα ηε ζχκθσλε κε ην ΢χληαγκα εξκελεία ησλ λφκσλ
βι. αληί πνιιψλ βι. απφ ηελ ειιεληθή βηβιηνγξαθία ΢ηακάηε Κ., Δξκελεία ησλ
δηαηάμεσλ ηεο λνκνζεζίαο ζχκθσλα πξνο ην ΢χληαγκα. Με αθνξκή ηελ ΢ηΔ
4207/1997, Νφκνο θαη Φχζε 1998, ζ. 87 επ, ηδίσο ζ. 88 επ., 93 επ., 95 επ., ν νπνίνο
δηαθξίλεη κεηαμχ εξκελεπηηθήο αλαγσγήο ζην ΢χληαγκα θαη εξκελείαο ηνπ λφκνπ
ζχκθσλεο πξνο ην ΢χληαγκα. Γηα ηελ πνηθηιία εμάιινπ ησλ ηξφπσλ εξκελεπηηθήο
αλαγσγήο ζην ΢χληαγκα, βι. Γσξή Φ., Δξκελεία ησλ λφκσλ κε αλαγσγή ζε
ζπληαγκαηηθέο δηαηάμεηο ζηε λνκνινγία ησλ πνιηηηθψλ δηθαζηεξίσλ, ΔιιΓ/λε 1991, ζ.
31 επ, Πηλαθίδε Γ., Ζ "ζχκθσλε κε ην ΢χληαγκα εξκελεία". Σερληθή ηνπ Γηθαζηηθνχ
Διέγρνπ ηεο ΢πληαγκαηηθφηεηαο ησλ Νφκσλ ή κέζνδνο εξκελείαο ηνπ Νφκνπ δηα ηνπ
΢πληάγκαηνο; Σν΢ 3/2001, Υξπζόγνλνπ Κ., Ζ ζχκθσλε κε ην ΢χληαγκα Δξκελεία ησλ
λφκσλ ζηε λνκνινγία ηνπ ΢πκβνπιίνπ ηεο Δπηθξαηείαο, Σν΢ 1994, ζ. 223 επ. (230) θαη
ηηο εθεί παξαπνκπέο.

381 Σελ ζχκθσλε κε ην θνηλνηηθφ δίθαην εξκελεία ηνπ ΢πληάγκαηνο δελ πηνζεηεί ξεηά
εμ φζσλ είκαζηε ζε ζέζε λα δηαπηζηψζνπκε θάπνηα δηθαζηηθή απφθαζε ζηε ρψξα καο
πξνο ην παξφλ. Πξφζθαηα κε αθνξκή ην άξζξν 14.9 ΢. αληηκεησπίζζεθε ζε επίπεδν
εηζήγεζεο ζην αθξναηήξην ηνπ ΢ηΔ ην ελδερφκελν ηεο ζχκθσλεο κε ην θνηλνηηθφ
δίθαην εξκελείαο ηνπ άξζξνπ 14. ΢. γηα λα απνξξηθζεί φκσο απφ ηνλ εηζεγεηή
δεδνκέλνπ φηη ζα νδεγνχζε ζε εξκελεία αληίζεηε κε ην γξάκκα ηνπ ΢πληάγκαηνο.
Τπήξμαλ φκσο πεξηπηψζεηο φπνπ ε ζχκθσλε κε ην θνηλνηηθφ δίθαην εξκελεία ηνπ
΢πληάγκαηνο έγηλε δεθηή ζησπεξά θαη εθαξκφζζεθε κε κεγάιε απνηειεζκαηηθφηεηα.
Οη πεξηπηψζεηο απηέο ζπλάδνπλ κε ηελ πξνζζήθε ηεο εξκελεπηηθήο δήισζεο ζην άξζ.
28 ΢. Δηδηθφηεξα ελφςεη ηεο Δπξσπατθήο Οινθιήξσζεο πξνζεηέζε εξκελεπηηθή
δήισζε ζην άξζξν 28 ΢. κε ηελ αλαζεψξεζε ηνπ 2001, ζχκθσλα κε ηελ νπνία: «Σν
άξζξν 28 απνηειεί ζεκέιην γηα ηε ζπκκεηνρή ηεο Υψξαο ζηηο δηαδηθαζίεο ηεο
επξσπατθήο νινθιήξσζεο». Σν άξζξν απηφ ζα κπνξνχζε λα απνηειέζεη ηε βάζε γηα
ζχκθσλε κε ην θνηλνηηθφ δίθαην εξκελεία κε ηξφπν πνπ ν εζληθφο δηθαζηήο λα κελ
ζεσξεί φηη πξνβαίλνληαο ζε ηέηνηνπ είδνπο εξκελεία παξαβαίλεη ην ΢χληαγκα ηεο
Υψξαο ηνπ. Αληίζεηα ε δηάηαμε απηή δίδεη ηελ αλαγθαία επειεμία πνπ απαηηείηαη ψζηε
ε λνκνινγία λα θξίλεη θαηά πεξίπησζε αλ θαη ζε πνηεο πεξηπηψζεηο απαηηείηαη λα
πξνβεί ζε ηέηνηνπ είδνπο εξκελεπηηθή πξνζέγγηζε. Δπηζεκαίλεηαη πάλησο φηη ε
εξκελεπηηθή δήισζε ηνπ άξζξνπ 28 ΢. πεξηνξίζζεθε ζε αλαθνξά ζην άξζξν 28 σο
ζεκέιην γηα ηελ ζπκκεηνρή ηεο Υψξαο ζηηο δηαδηθαζίεο ηεο επξσπατθήο νινθιήξσζεο
θαη δελ αλαθέξεηαη ζε παξαδνρέο αλάινγεο κε ηνπ ζπληάγκαηνο ηεο Ηζπαλίαο (10.2 ή
ηεο Πνξηνγαιίαο (16.2) πνπ επέβαιαλ ηε ζχκθσλε κε ην δηεζλέο δίθαην εξκελεία ησλ

217
 Δίηε κέζσ ηεο ζέζπηζεο ζπλερψλ θαη φιν θαη πεξηζζφηεξν
παξεκβαηηθψλ ξπζκίζεσλ, φπσο είδακε ζην πξψην κέξνο, είηε κέζσ ησλ
δηθαζηηθψλ δηελέμεσλ φπνπ θαη πάιη ζα ζεσξεζεί φηη νη θνηλνηηθνί θαλφλεο
ππεξηζρχνπλ, ν εληαίνο επξσπατθφο ρψξνο παηδείαο θαη γλψζεο
θαηαζθεπάδεηαη ζηαδηαθά κε θαλφλεο. Μπνξεί θαηά ζπλέπεηα εχινγα λα
δηαπηζησζεί φηη ε δηακφξθσζε ηεο Δπξψπεο ηεο Γλψζεο πεξλψληαο απφ
ζπγθξνχζεηο θαη ζπλαηλέζεηο ζα θξηζεί ελ ηέιεη κέζα απφ ην ζπζρεηηζκφ
ππεξνρήο ησλ πεγψλ δηθαίνπ ν νπνίνο θαη αλαδεηθλχεη ην ζπζρεηηζκφ ηζρχνο
ησλ βνπιήζεσλ ησλ πξσηαγσληζηψλ ηεο ζχγθξνπζεο απηήο.

ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ. Ζ δηαθνξά είλαη ζαθήο θαη γηα ην ζθνπφ απηφ ζηελ
εξκελεία ελαπφθεηηαη λα πξνζδψζεη ην απαηηνχκελν εχξνο ζηελ εξκελεπηηθή δήισζε
σο πξνο ηα ζεκειηψδε δηθαηψκαηα, ζην πιαίζην ηεο ΢πλζήθεο θαη ηεο εξκελείαο ηνπ
ΓΔΚ. Αληί άιισλ βι. Βεληδέινπ Δ., Ζ ζρέζε ηεο ειιεληθήο κε ηελ θνηλνηηθή έλλνκε
ηάμε θαη ην δηεζλέο δίθαην σο αληηθείκελν ηεο αλαζεψξεζεο ηνπ ΢πληάγκαηνο, Σν΢
2000, ζ. 493 επ., φπνπ θαη αλαιπηηθή βηβιηνγξαθία θαη παξαπνκπέο, ΢θαλδάκε Ν., Σν
θξάηνο ζηελ Δπξσπατθή Κνηλφηεηα, Η., Αλη. Ν. ΢άθθνπια 1986, κε αλαιπηηθή
βηβιηνγξαθία, Ζιηνπνύινπ – ΢ηξάγγα Σδ., Διιεληθφ ΢πληαγκαηηθφ Γίθαην θαη
Δπξσπατθή Δλνπνίεζε, Αλη. ΢άθθνπιαο, 1996, κε αλαιπηηθή βηβιηνγξαθία, θαη
γεληθφηεξα βι. Μάλεζε Α.., Σν ΢χληαγκα ζην θαηψθιη ηνπ 21νπ αηψλα, Αλάηππν ηεο
Αθαδεκίαο Αζελψλ, Αζήλα 1993, ζ. 467 επ., Μάλεζε Α., Σν ΢χληαγκα ζην θαηψθιη
ηνπ 21νπ αηψλα, Αλάηππν ηεο Αθαδεκίαο Αζελψλ, Αζήλα 1993, ζ. 460 επ, Σζάηζνπ
Γ., Δπίκαρεο έλλνηεο ηεο επξσπατθήο ελσζηαθήο ηάμεο, Αλη. Ν. ΢άθθνπιαο, 1997,
αιιά θαη Weiler J.H.H., The Constitution of Europe, Cambridge University press,
1999, Weiler J.H.H., Federalism and Constitutionalism: Europe's Sonderweg, ζε
http://www.jeanmonnetprogram.org/papers/00/001001.html,
Weiler J.H.H., Ballmann A., Haltern U., Hofmann H., Mayer F., Schreiner-
Linford S., Certain Rectangular Problems of European Integration
("http://www.iue.it/AEL/EP/index.html") (1996), ηδίσο βι. Cremona M., Flexible
Models: External Policy and the European Economic Constitution, ζε De Wille- Scott
(ed) Constitutional Change in the EU, From Uniformity to Flexibility, Hart Publishing
2000, ζ. 59 επ φπνπ θαη βηβιηνγξαθία, ε νπνία ζαθψο δηεξσηάηαη θαηά πφζνλ ε
πηνζέηεζε ηνπ θνηλνηηθνχ δηθαίνπ ζπλεπάγεηαη θαη ζε πνηα έθηαζε απνδνρή ηνπ
Οηθνλνκηθνχ ΢πληάγκαηνο ηεο Έλσζεο, Troper M., En guise d‟introduction la théorie
constitutionnelle et le droit constitutionnel positif, Cahiers du Conseil Constitutionnel
no. 9, Souveraineté de l‟Etat et hiérarchie des normes dans la jurisprudence
constitutionnelle, Pellet A., Le Conseil Constitutionnel, La Souveraineté et les Traites,
Cahiers du Conseil Constitutionnel, no. 4, Vedel G., Schengen et Maastricht (a propos
de la décision no 91-294 DC du Conseil constitutionnel du 25 juillet 1991, RFD adm 8
(2) 1992, ζ. 173 επ, Viala A. , L'interprétation du juge dans la hiérarchie des normes et
des organs, http://www.conseil-constitutionnel.fr/cahiers/ccc6/viala.htm,

Γηα ηελ αλαζεψξεζε ηνπ άξζξνπ 28 ηνπ ειιεληθνχ ΢πληάγκαηνο ζε ζρέζε κε ηελ
επξσπατθή ελνπνίεζε βι. ΢θνπξή Β., ΢πλνιηθή απνηίκεζε ηνπ αλαζεσξεηηθνχ
εγρεηξήκαηνο, ζε Σν Νέν ΢χληαγκα Πξαθηηθά ΢πλεδξίνπ, Σζάηζνπ Γ., Βεληδέινπ Δ.,
Κνληηάδε. Ξ (Δπηκέιεηα), Αλη. ΢άθθνπιαο 2001, ζ. 457 επ.

218
 Ζ καθξαίσλε εκπεηξία ηεο Δπξψπεο θαη ησλ ρσξψλ κειψλ απφ ηελ
άιιε κεξηά θαζηζηνχλ νινθάζαξν ην γεγνλφο φηη ε παηδεία θαη ε γλψζε δελ
ξπζκίδνληαη κε λνκνζεηηθά κέηξα νχηε εμαξηψληαη απφ απηά. Ζ παηδεία δελ
επηβάιιεηαη κε ην λφκν νχηε πηζηνπνηείηαη κέζσ απηνχ. Καη εδψ ππάξρεη ε
εγγελήο αληίθαζε ηεο φιεο ππφζεζεο.

Σν απηφ ηζρχεη γηα ηελ δεκηνπξγία ηαπηνηήησλ θαη ζπλεηδήζεσλ.

Καηά ζπλέπεηα, αθφκε θαη αλ ζε λνκνζεηηθφ επίπεδν ν ρψξνο παηδείαο

θαη γλψζεο είλαη δηαθχβεπκα πνπ δεκηνπξγείηαη ζε επίπεδν νπζίαο, κφλνλ ε
ηζηνξία θαη ζα επηβεβαηψζεη ή ζα αλαηξέςεη ηελ χπαξμή ηνπ πξνζθέξνληαο ή
ζηεξψληαο ζηελ Δπξψπε ηελ αξηζηεία πνπ ηφζν επηζπκεί γηα ην κέιινλ ηεο.
Δίλαη φκσο εμαηξεηηθά θξίζηκν ζε κηα πεξίνδν ηφζσλ ακθηβνιηψλ ν
ζηνραζκφο καο λα επηθεληξσζεί ζηελ νπζία. Ζ αλαδήηεζε ηεο νπζίαο νθείιεη
λα είλαη πάληα ην δεηνχκελν!

219
 Δπίκεηξν

Ζ γλώζε θαη ε δηακόξθσζε ηαπηνηήησλ

Ζ Γλψζε βξίζθεηαη πιένλ σο πξφζεκα ζε πνιιέο έλλνηεο φπσο ε

Κνηλσλία, ε Δπξψπε ν Αηψλαο αιιά θαη ζε πνιιά λνκνζεηήκαηα. Απνηειεί
θαη αληηθείκελν δηεζλψλ ζπγθξνχζεσλ. Ζ γλψζε, ε ζθέςε θαη ε αλαδήηεζε
είλαη ζεκαληηθά εξγαιεία ηνπ ζθεπηφκελνπ αλζξψπνπ, ηνπ δηαλνεηή πνπ
ζπρλά ακθηζβεηεί, δηεξσηάηαη θαη πξνσζεί ηελ ηξνρηά ηεο ηζηνξίαο κε βάζε
ην ιφγν.

Ζ γλψζε θαζαπηή απνηειεί αληηθείκελν πξνβιεκαηηζκνχ θαη

αλαδήηεζεο επηηξέπνληαο ηε δεκηνπξγία κηαο δνκεκέλεο ζεσξίαο ηεο
γλψζεο382. Δλψ φκσο ε θηινζνθία αθφκε θαη ζήκεξα δηαπηζηψλεη ηελ
αβεβαηφηεηα σο πξνο ηνλ νξηζκφ ηεο γλψζεο, ν ζχγρξνλνο θφζκνο ηελ έρεη
αλαγάγεη ζε πξφζεκα ηεο θνηλσλίαο. Σεο Κνηλσλίαο ηεο Γλψζεο. Ζ Γλψζε
δηέπεηαη απφ θαλφλεο. ΢πλζήθεο θαη ξπζκίζεηο.

Ζ ελαζρφιεζε κε ηε γλψζε είλαη παιηά θαη γλψξηκε ζηνπο επξσπαίνπο.

Δληειψο ζπλδεδεκέλε κε ηελ αλζξψπηλε νληφηεηα ηφζν ε Μσξία φζν θαη ε
΢νθία απνηεινχλ ηδηφηεηεο πνπ πξνζηδηάδνπλ ζ‟ απηήλ θαη ηε ραξαθηεξίδνπλ.
Απφ ηνλ Έξαζκν (Μσξίαο Δγθψκηνλ) κέρξη ην Μνπδίι (Πεξί βιαθείαο) ν
άλζξσπνο ζπιινγηέηαη ηε ζθέςε ηνπ θαη ηελ αμία ηεο. Ίζσο γηα ην ιφγν απηφ
ν Αξηζηνηέιεο ζπλέδεζε ηε κειαγρνιία θαη ηελ ηδηνθπία ζην 30ν πξφβιεκα383.
Ο Πιάησλ ζην Θεαίηεην384 πξνζεγγίδεη ηε γλψζε κε ηε καηεπηηθή
κέζνδν γηα λα θαηαιήμεη θάπνηε ζηε δηαηχπσζε ηνπ αμηψκαηνο «Δλ νίδα φηη

382
Αληί πνιιψλ βι. Aristote, Seconds analytiques, trad. P. Pellegrin, GF
bilingue, Flammarion, Paris, 2005, ou trad J. Tricot, Vrin, Paris, 2000, Benatouïl
Th. (ed.), Le Scepticisme, Paris, GF-Flammarion, coll. "Corpus", 1997. Extraits
d'Aristote, Sextus Empiricus, Montaigne, Descartes, Pascal, Locke, Hume, Kant,
Hegel, Husserl, Heidegger, Russell B., La connaissance humaine: sa portée et ses
limites (Human knowledge, its scope and its limits, 1948), trad. N. Lavand, Vrin,
2002, Wittgenstein L., De la certitude (Über Gewißheit, 1950 publié en 1969),
trad. D. Moyal-Sharrock, Gallimard, Paris, 2006, ou trad. J. Fauve, coll. Tel,
Gallimard, Paris, 1976, Hume D., Essai sur l'entendement humain, 1748, Kant Η.,
Critiq ue de la raison pure, Traduction A. Renaut, GF Flammarion, Paris, 2006,
Locke J., Essai sur l'entendement humain, 1698, trad. J.-M. Vienne, 2 tomes,
Vrin, Paris, 2006, Gettier E.L., Is Justified True Belief Knowledge?, Analysis,
23, 1963, ζει. 121-123
383
Αξηζηνηέιεο, Μειαγρνιία θαη Ηδηνθπία, εθδφζεηο ΑΓΡΑ, ΢εηξά Μέιαηλα
Υνιή.
384
Chappell T., Plato on knowledge in the Theaetetus, Stanford Encyclopedia of
Philosophy, ζε http://www.science.uva.nl/~seop/entries/plato-theaetetus/#8, φπνπ
θαη αλαιπηηθή βηβιηνγξαθία γηα ην ζπγθεθξηκέλν πιαησληθφ δηάινγν, Μηθξ.

220
Θενδσξαθφπνπινπ Η.Ν.. 1980. Πιάησλνο Θεαίηεηνο. Δηζαγσγή, αξραίν θαη λέν
ειιεληθφ θείκελν. Αζήλα, Αθαδεκία Αζελψλ, Κέληξνλ Δξεχλεο ηεο Διιεληθήο
Φηινζνθίαο.

ΘΔΑΗΣΖΣΟ΢: Θα ήηαλ βέβαηα, ΢σθξάηε, άζρεκν, φηαλ ζπ ηφζν πνιχ

παξαθηλείο θάπνηνλ, λα κελ πξνζπαζήζε κε θάζε ηξφπν λα εηπή φ,ηη κπνξεί. Μνπ
θαίλεηαη ινηπφλ, εθείλνο πνπ γλσξίδεη θάηη, ην αηζζάλεηαη απηφ πνπ γλσξίδεη, θαη
φπσο θαίλεηαη, ε γλψζε δελ είλαη ηίπνηε άιιν παξά αίζζεζε.

΢ΧΚΡΑΣΖ΢: Καιά θαη κε γελλαηφηεηα απάληεζεο, παηδί κνπ. Γηαηί έηζη πξέπεη
λα εθθέξε θαλείο ηε γλψκε ηνπ. Έια φκσο λα ηνλ εμεηάζσκε καδί ηνλ ιφγν ζνπ,
αλ είλαη ζσζηφο γφλνο ή αλεκνγέλλεκα. Ζ γλψζε είλαη αίζζεζε ιεο;

ΘΔΑΗΣΖΣΟ΢: Ναη.

΢ΧΚΡΑΣΖ΢: Κηλδπλεχεηο λα κελ έρεο πεη αζήκαλην ιφγν γηα ηε γλψζε, αιι'
απηφλ πνπ έιεγε θη ν Πξσηαγφξαο. Με θάπνηνλ άιιν ηξφπν, είπε θη απηφο ηα ίδηα.
Γηαηί ιέεη θάπνπ: «γηα φια ηα πξάγκαηα κέηξν είλαη ν άλζξσπνο, γηα φζα
ππάξρνπλ φηη ππάξρνπλ, γηα φζα δελ ππάξρνπλ φηη δελ ππάξρνπλ». Μήπσο ην
έρεηο δηαβάζεη πνπζελά;

ΘΔΑΗΣΖΣΟ΢: Σν δηάβαζα θαη πνιιέο θνξέο.

΢ΧΚΡΑΣΖ΢: Γελ ην ελλνεί ινηπφλ θάπσο έηζη, φηη ηέηνην πνπ θαίλεηαη ζε κέλα
ην θαζέλα πξάγκα, ηέηνην βέβαηα θαη είλαη γηα κέλα, θαη ηέηνην πνπ θαίλεηαη ζε
ζέλα ηέηνην θαη είλαη γηα ζέλα. Άλζξσπνη δα είκαζηε θαη ζπ θη εγψ.

ΘΔΑΗΣΖΣΟ΢: Έηζη βέβαηα ην ελλνεί.

΢ΧΚΡΑΣΖ΢: Καη είλαη θπζηθφ ζνθφο άλζξσπνο λα κε ιέεη αλνεζίεο. Αο ηνλ

παξαθνινπζήζνκε ινηπφλ. Άξαγε κεξηθέο θνξέο, ελψ ν άλεκνο πνπ πλέεη είλαη ν
ίδηνο, δελ θξπψλεη ν έλαο απφ καο, ελψ ν άιινο φρη; θη ν έλαο θξπψλεη ιίγν, θη ν
άιινο πνιχ;

ΘΔΑΗΣΖΣΟ΢: Καη βέβαηα.

΢ΧΚΡΑΣΖ΢: Ση απφ ηα δχν ινηπφλ ζα πνχκε ηφηε, φηη ν άλεκνο αθ' εαπηνχ ηνπ
είλαη ςπρξφο ή φρη ςπρξφο, ή ζα πάκε κε ηε γλψκε ηνπ Πξσηαγφξα, φηη γη' απηφλ
πνπ θξπψλεη είλαη ςπρξφο θαη γη' απηφλ πνπ δελ θξπψλεη φρη;

ΘΔΑΗΣΖΣΟ΢: Έηζη κνηάδεη.

΢ΧΚΡΑΣΖ΢: Έηζη ινηπφλ θαη θαίλεηαη ζηνλ θαζέλα απφ ηνπο δχν;

ΘΔΑΗΣΖΣΟ΢: Ναη.

΢ΧΚΡΑΣΖ΢: ΋κσο ην «θαίλεηαη» ζεκαίλεη αηζζάλεηαη;

ΘΔΑΗΣΖΣΟ΢: ΢εκαίλεη.

221
νπδέλ νίδα». Αθνχγεηαη παξάδνμν ινηπφλ ε γλψζε λα απνηειεί αληηθείκελν
θαλνληζηηθήο ξχζκηζεο. Ζ ίδηα απηή γλψζε πνπ θαηεγνξήζεθε απφ ηα
δφγκαηα θαη πξφζθαηα ηελ πηνζεηνχλ ζζελαξά σο φπιν ζηνλ πφιεκν ηζρχνο
πνπ έρεη μεζπάζεη ζην ζχγρξνλν θφζκν. Γηαηί πνην φπιν είλαη πεξηζζφηεξν
αδηακθηζβήηεην απφ ηελ γλψζε;

Παξάιιεια ζηε δηαδηθαζία απηή ζπκκαρεί κε ηελ παηδεία θαη ηδίσο κε

ην παλεπηζηήκην. Ζ παληνδπλακία ηεο γλψζεο εδξάδεηαη ζηα παλεπηζηήκηα ηα
νπνία φκσο κε ηε ζεηξά ηνπο αλαδεηνχλ ηελ λέα ηνπο κνξθή σο παξαγσγηθέο
κνλάδεο, σο εγγπεηέο ηίηισλ ζπνπδψλ, σο πξναγσγνί ηεο λέαο ηάμεο
επξσπαίσλ πνιηηψλ κε επξσπατθνχο ηίηινπο ζπνπδψλ. ΢ηνραζηηθά
αλαξσηηέηαη θαλείο εχινγα: κα είλαη δπλαηφ ε γλψζε λα κπνξεί λα αλζίζεη ζην
πιαίζην απηφ; κήπσο κηιάκε γηα θάηη άιιν θαη φρη γηα ηε γλψζε; κήπσο απηή
ε νηθνλνκηθή αμία, απηή ε πνιηηηθή ζέζε πνιχ απέρεη απφ ηε γλψζε θαη ηηο
αγσλίεο ηεο;

Έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο εθθξαζηέο ηνπ ηδεψδνπο ηεο

ειεχζεξεο παηδείαο ππήξμε ν Wilhelm von Humboldt385, ν αλακνξθσηήο ηεο
γεξκαληθήο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο, νη πξνηάζεηο ηνπ νπνίνπ επεξέαζαλ
ζεκαληηθά ηνλ εθζπγρξνληζκφ ησλ παλεπηζηεκίσλ ζην 19ν αηψλα. Οη ζέζεηο
ηνπ γηα ηε γλψζε εληάζζνληαη ζην πιαίζην ηνπ παλεπηζηεκηαθνχ ζπζηήκαηνο
ην νπνίν θαη νξακαηίδεηαη κε ηε ζπλέπεηα ελφο ηδενιφγνπ. Ο Humboldt,
απερψληαο επξχηεξεο ηδέεο ηνπ γεξκαληθνχ ηδεαιηζκνχ, ζεσξεί φηη ε
αλαδήηεζε ηεο επηζηεκνληθήο γλψζεο έρεη αμία απφ κφλε ηεο θαη,
ζπλαθφινπζα, φηη ηα παλεπηζηήκηα ζα πξέπεη λα αζρνινχληαη κε ηελ επηζηήκε
«ζηελ θαζαξφηεηά ηεο, δειαδή: ρσξίο λα ιακβάλνπλ θαζφινπ ππφςε ηνπο ηε
ρξεζηκφηεηα.». Γηα ηνλ Humboldt ην παλεπηζηήκην ζπληζηά θαηεμνρήλ
επηζηεκνληθφ ίδξπκα, απαιιαγκέλν απφ ηελ θεδεκνλία ηνπ θξάηνπο θαη ηεο
θνηλσλίαο, πξάγκα πνπ ζεκαίλεη απαιιαγκέλν απφ θάζε ρξεζηκνθξαηηθή
ζηφρεπζε. Ο Humboldt θαληάδεηαη ην παλεπηζηήκην σο ρψξν «έξεπλαο ζε

΢ΧΚΡΑΣΖ΢: Φαηλφκελν ινηπφλ θαη αίζζεζε είλαη ην ίδην θαη ζηα ζεξκά θαη ζ'
φια ηα παξφκνηα πξάγκαηα. Γηαηί ηέηνηα πνπ ηα αηζζάλεηαη θαζέλαο, ηέηνηα θαη
θηλδπλεχνπλ λα είλαη γηα ηνλ θαζέλα.

ΘΔΑΗΣΖΣΟ΢: Φαίλεηαη.

΢ΧΚΡΑΣΖ΢: Ζ αίζζεζε ινηπφλ έρεη πάληα λα θάκεη κε ην νλ θαη είλαη άςεπζηε,

επεηδή είλαη γλψζε.

ΘΔΑΗΣΖΣΟ΢: Έηζη θαίλεηαη.

385 Ππξγησηάθε Η.Δ.,Σν Παλεπηζηήκην ησλ αμηψλ: ε πξφηαζε θαη ε θιεξνλνκηά

ηνπ Wilhelm von Humboldt θαη ε ζέζε ηεο ζην ζχγρξνλν θφζκν, πεξ. Δπηζηήκε
θαη θνηλσλία, 2004, ηεχρνο 13, ζει.1-17.

222
πιαίζηα κνλαμηάο θαη ειεπζεξίαο» αλαθέξνληαο: «Ζ δξαζηεξηφηεηα ηνπ
αθαδεκατθνχ, επεηδή ππφθεηηαη κφλν ζηε ζέιεζή ηνπ λα αλαθαιπθζεί ην
Αιεζηλφ είλαη κνλαρηθή ιφγσ ηεο απηνλνκίαο ηεο ηφζν σο πξνο ηνπο
εμαλαγθαζκνχο ηνπ Κξάηνπο φζν θαη σο πξνο ηα αηηήκαηα ηεο θνηλσλίαο ή
αθφκα θαη σο πξνο ηηο αλάγθεο ησλ θνηηεηψλ».

Ζ άπνςε ηνπ Humblodt δελ απέρεη νπζηαζηηθά απφ απηήλ ηνπ

Αξηζηνηέιε ν νπνίνο αλαθέξεη386 φηη: «..ε ζεσξεηηθή ελαζρφιεζε είλαη
ελέξγεηα ζε χςηζην βαζκφ· δηφηη θαη ν λνπο είλαη ην ζπνπδαηφηεξν απφ ηα
πξάγκαηα πνπ έρνπκε κέζα καο». Καη ν Humblodt θαη ν Αξηζηνηέιεο δελ
θαίλεηαη λα είλαη γλήζηνη ππνζηεξηθηέο ησλ ζχγρξνλσλ δξψκελσλ. Παξφηη
ππεξέηεζαλ ηε γλψζε θαη ηελ παηδεία ζηελ επνρή ηνπο.

Ζ ηδέα ηεο ειεχζεξεο παηδείαο σο ηδεψδεο ηεο εθπαίδεπζεο βξίζθεη πάλησο

αξθεηνχο ππνζηεξηθηέο θαη ζηνλ 20ν αηψλα, ζε κηα επνρή φπνπ είλαη πιένλ
ηζρπξή ε ηάζε ππαγσγήο ησλ ΑΔΗ ζηηο αλάγθεο θαη ηνπο ζθνπνχο ηεο
νηθνλνκίαο θαη ηεο αληηκεηψπηζεο ηεο γλψζεο σο ππεξεζίαο φπσο
δηαπηζηψζεθε387. Ζ ηάζε πνπ ζα επηθξαηήζεη ζα αλαδείμεη ηελ πνξεία ηεο
386
Αξηζηνηέιε, «Ζζηθά Νηθνκάρεηα Θ,Η,Κ», ζην: Αξηζηνηέιεο 1993, Άπαληα,
η.9, κηθξ. θηινινγηθή νκάδα Κάθηνπ, Αζήλα. εθδ.Κάθηνο, 1177a20
387
Αμηνζεκείσηε είλαη ε θξηηηθή πνπ άζθεζε ν R.M.Hutchins ζηελ ππαγσγή ηεο
ακεξηθαληθήο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο ζε εξγαιεηαθνχο ζθνπνχο, ππφ ηελ πίεζε
ηεο εγθισβηζκέλεο ζε ρξεζηκνζεξηθέο αληηιήςεηο θνηλήο γλψκεο ζε Hutchins
R.M., The higher learning in America, New Heaven, London, 1965 Yale
University Press θαη Hutchins R.M., The Conflict in Education, ζην:
Sh.B.Merriam (ed.), Selected Writings on Philosophy and Adult Education,
Malabar, Florida, 1995, Krieger Publishing Company.
(Hutchins, 1965, ζει.4,5, 31).
Δθθηλψληαο απφ ηελ πεπνίζεζε φηη ην παλεπηζηήκην ζα πξέπεη λα είλαη
αθνζησκέλν ζηελ αλαδήηεζε ηεο αιήζεηαο ράξηλ ηεο ίδηαο ηεο αιήζεηαο
(Hutchins, 1965, ζει. 44,57,66,95), ζηε γεληθή πλεπκαηηθή αλάπηπμε ηνπ αηφκνπ,
ν R.M.Hutchins ππνζηήξημε φηη ε θαιιηέξγεηα ηεο δηάλνηαο είλαη «έλα αγαζφ γηα
ην νπνία φια ηα άιια αγαζά είλαη απιψο κέζα.» (Hutchins, 1965, ζει.67).
Ο R.M.Hutchins επηζπκεί έλα παλεπηζηήκην ηεο ειεχζεξεο απφ πξαθηηθνχο
ζθνπνχο αλάπηπμεο ηνπ πλεχκαηνο, ηεο ειεχζεξεο παηδείαζει. Παξάιιεια
επηρεηξεί λα αλαδείμεη ην εθηθηφ θαη αλαγθαίν κηαο ηέηνηαο παηδείαο γηα ηε
δεκνθξαηηθή βηνκεραληθή θνηλσλία. Υσξίο λα ιακβάλεη ππφςε ηελ
αληηθαηηθφηεηα ησλ ζχγρξνλσλ θνηλσληθν-ηαμηθψλ ζρέζεσλ πνπ νξίδνπλ ηηο
δπηηθέο δεκνθξαηίεο, δηαηππψλεη ηελ άπνςε φηη ε ειεχζεξε παηδεία είλαη
απνθαζηζηηθήο ζεκαζίαο γηα ηελ θαιιηέξγεηα ηθαλνηήησλ απηνδηεχζπλζεο,
εμφρσο αλαγθαίσλ ζε κηα δεκνθξαηία, ελψ ε βηνκεραληθή αλάπηπμε παξέρεη
ζηνπο αλζξψπνπο απμεκέλε δπλαηφηεηα ζρφιεο, σο απαξαίηεηε πξνυπφζεζε γηα
ελαζρφιεζε κε ηελ ειεχζεξε παηδεία (Hutchins, 1995, ζει.8).
Αξθεηά ζπλαθείο πξνο ηηο παξαπάλσ απφςεηο είλαη απηέο πνπ δηαηππψλνπλ γηα ην
παλεπηζηήκην ν José Ortega y Gasset θαη ν Karl Jaspers ζε Ortega y Gasset J.,
Mission of the University, New York, 1966, The Norton Library θαη Jaspers K.,
The Idea of the University, London 1965, Peter Owen αληίζηνηρα.

223
 ζθέςεο, ηεο κσξίαο θαη ηεο ειεπζεξίαο ηνπ λνπ ζε επνρέο θαλνληζηηθήο
ξχζκηζεο ηεο Γλψζεο. Θα αλαδείμεη ηέινο ην εχξνο ηεο θηλεηεξίνπ δπλάκεσο
ηεο γλψζεο: ηεο ακθηζβήηεζεο.

Γηαηί ε γλψζε ππήξμε ηζηνξηθά ην πεδίν ηεο αλζξψπηλεο ζθέςεο πνπ

πεξηζζφηεξν θαη απφ ηε δχλακε πηζηνπνηνχζε ηελ ηζρχ ηνπ αλζξψπνπ, ηελ
αδηακθηζβήηεηε ηζρχ ηνπ απέλαληη ζηε θχζε θαη ηελ ηζηνξία. Γη‟ απηφ θαη
ζπληέιεζε ζηελ δηακφξθσζε ηεο αλζξψπηλεο ηαπηφηεηαο πεξηζζφηεξν απφ
νηηδήπνηε. Σφζν ψζηε λα νδεγήζεη ηνλ άλζξσπν εθηφο ηεο Δδέκ.

Ζ γλώζε σο ππεξεζία

Ο πξψηνο θαηαθξίλεη ηελ αλαγσγή ησλ παλεπηζηεκηαθψλ ζπνπδψλ ζηελ

απφθηεζε εμεηδηθεπκέλσλ επαγγεικαηηθψλ γλψζεσλ (Ortega y Gasset, ζει. 42).
Πξνηάζζνληαο ηελ θαιιηέξγεηα ηνπ νινθιεξσκέλνπ αλζξψπνπ ζεσξεί φηη
ζθνπφο ηνπ παλεπηζηεκίνπ δελ πξέπεη λα είλαη ε επηζηεκνληθή έξεπλα, αιιά ε
κεηάδνζε κε ζαθή θαη αιεζή ηξφπν ηεο θνπιηνχξαο, ησλ γεληθψλ, δσηηθψλ
ηδεψλ πνπ ζεκαηνδνηνχλ κηα επνρή (Ortega y Gasset, ζει. 36-39, 40, 59-60).

Ο Ortega y Gasset θαηαθάζθεη ηελ επαλέλσζε ησλ θαηαθεξκαηηζκέλσλ πεδίσλ

ηεο γλψζεο θαη εηζεγείηαη ηελ χπαξμε ζηα παλεπηζηήκηα κηαο ζρνιήο ηεο
θνπιηνχξαο ε νπνία ζα απνηειεί ηνλ ππξήλα ηνπο θαη ζα αλαιακβάλεη αθξηβψο
ηε ζπζηεκαηηθή, ζπλζεηηθή παξνπζίαζε ησλ γλψζεσλ (Ortega y Gasset, ζει.
76,80).

Καηά ηελ άπνςή ηνπ, ε ιεηηνπξγία ηνπ παλεπηζηεκίνπ εζηηάδεηαη ζε ηξεηο

θαηεπζχλζεηο: ζηελ επαγγεικαηηθή εθπαίδεπζε, ζηε ζθαηξηθή κφξθσζε ηνπ
αλζξψπνπ θαη ζηελ έξεπλα. ΢πλαθφινπζα, ην παλεπηζηήκην ρξεηάδεηαη λα
ζπληαηξηάδεη ην έξγν ηεο επαγγεικαηηθήο ζρνιήο κε απηφ ηνπ πνιηηηζηηθνχ
θέληξνπ θαη ηνπ εξεπλεηηθνχ ηλζηηηνχηνπ (Jaspers, ζει.53-54).

Πέξαλ φκσο ησλ παξαπάλσ, ην παλεπηζηήκην, γηα ηνλ Jaspers, είλαη ν ρψξνο ζηνλ
νπνίν ε εθάζηνηε επνρή κπνξεί λα αλαπηχμεη ηε ζαθέζηεξε δπλαηή
απηναληίιεςε, ν ρψξνο ζηνλ νπνίν νη άλζξσπνη δχλαληαη λα αλαδεηήζνπλ ηελ
αιήζεηα, ρσξίο φξνπο, ράξηλ ηεο ίδηαο ηεο αιήζεηαο (Jaspers, ζει.19, 20, 32).

Ο Jaspers θξνλεί φηη ην παλεπηζηήκην ζα πξέπεη, πξσηίζησο, λα αληαπνθξίλεηαη

ζηε ζεκειηψδε γηα ηνλ άλζξσπν επηζπκία ηεο γλψζεο (Jaspers, ζει.66).
Πξφθεηηαη γηα ηελ επηζπκία πνπ ζηξέθεη ην άηνκν ζηελ νιφηεηα ησλ πξαγκάησλ,
ζηε ζπλζεηηθή ζχιιεςε ηνπ θφζκνπ: «Καλέλα ζπάξαγκα ηεο γλψζεο δελ κπνξεί
λα καο ηθαλνπνηήζεη· ζπλερίδνπκε αθνχξαζηα ηελ πξνζπάζεηα, ειπίδνληαο λα
αγθαιηάζνπκε ην ζχκπαλ δηακέζνπ ηεο γλψζεο.» (Jaspers, ζει.20, 38). ΢ηελ ελ
ιφγσ επηζπκία εδξάδεηαη θαη ε θηινζνθηθή αληίιεςε πεξί ελφηεηαο ησλ
επηζηεκψλ, ε νπνία σο ηδεψδεο θαηεπζχλεη ηηο ηαμηλνκήζεηο ησλ γλσζηηθψλ
αληηθεηκέλσλ ζην ρψξν ηνπ παλεπηζηεκίνπ (Jaspers, ζει.96).

224
 Ο δεχηεξνο παγθφζκηνο πφιεκνο έθεξε ζηηο ΖΠΑ ζεκαληηθφ αξηζκφ
δηαλνεηψλ θαη επηζηεκφλσλ αδεηάδνληαο ηελ Δπξψπε απφ δξαζηήξηνπο
εγθεθάινπο. Ζ ζπλέρεηα νδήγεζε ζε κεγαιχηεξε ζηξνθή ζην Νέν Κφζκν ηνπ
λνπ θαη ηνπο αλζξψπνπο ζε αλαδήηεζε θαιχηεξεο ηχρεο.

Ζ Δπξψπε κπήθε ζηνλ “Πφιεκν ηεο Γλψζεο” λσξίο. Καη κε ηνλ ηξφπν
ηεο κίιεζε γηα ηελ Δπξψπε ηεο Γλψζεο. Καη ηε ξχζκηζε θαη απηή κε ηε ζεηξά
ηεο θαλνληζηηθά.

Οη ΖΠΑ αλέδεημαλ κέζσ εθπαηδεπηηθψλ κεραληζκψλ πνπ βαζίδνληαη ζε

άιιε ινγηθή θαη ηζηνξία ζε ζρέζε κε ηελ Δπξψπε ζε ππεξεζία. Ζ γλψζε γηα
ηηο ΖΠΑ είλαη έλα πξντφλ πνπ αγνξάδεηαη θαη νη ηίηινη ζπνπδψλ ζηνηρείν
βηνγξαθηθνχ πνπ επηηξέπεη κεγαιχηεξνπο κηζζνχο ή θαη δηεζλψο ζεκαληηθέο
αληαπνδψζεηο εμνπζίαο. Ζ γλψζε δειαδή γίλεηαη ηαπηφρξνλα θαη πνιηηηζηηθή
επηξξνή.

Δμάιινπ, ε επηζηεκνληθή γλψζε ζεσξείηαη απφ πνιινχο φηη ζπληζηά,

παξαγσγηθή δχλακε θαζψο κε ηε κνξθή ηεο πιεξνθνξίαο ζρεδηάδεη, ξπζκίδεη
θαη αλαδνκεί ζε δξακαηηθά γξήγνξνπο ξπζκνχο ζρεδφλ φιεο ηηο πηπρέο ηεο
ζχγρξνλεο δσήο. ΢πλαθφινπζα ε παξαγσγή θαη κεηάδνζε-δηάδνζε
επηζηεκνληθήο γλψζεο θαζίζηαηαη νξγαληθφ κέξνο ηεο παξαγσγηθήο
δηαδηθαζίαο388

Ζ Δπξψπε απνθάζηζε λα κηκεζεί ηηο ΖΠΑ σο πξνο ην εγρείξεκα απηφ

πξνθαιψληαο ηελ δεκηνπξγία ζεκαληηθψλ ΜΒΑ θαη παξάιιεια ζεκαληηθνχο
πξνβιεκαηηζκνχο ζηνπο ηειεπηαίνπο ζθεπηφκελνπο επξσπαίνπο γηα ηελ
ζεκαζία ηνπ εθπαηδεπηηθνχ κηκεηηζκνχ.

Ζ γλώζε θαη ε επξσπατθή ηαπηόηεηα

Αλαδεηψληαο ηε ζχγρξνλε ηαπηφηεηά ηεο, ε Δπξψπε, δηεθδηθεί ηελ

ειεπζεξία ηεο θίλεζεο ζηηο ρψξεο κέιε ηεο σο δηαδξνκή ζηνλ εληαίν

388
Γηα ηε ζπδήηεζε απηή βι. αληί πνιιψλ Cowen R., Αθαδεκατθή ειεπζεξία,
παλεπηζηήκην θαη νηθνλνκία ηεο γλψζεο, κηθξ.Δ.Εακπέηα, πεξ.Παλεπηζηήκην,
2001 ηεχρνο 2, ζει.3-23, Μαπξνπδέα ΢., Οη ηξεηο επνρέο ηνπ παλεπηζηεκίνπ,
Αζήλα, 2005, Διιεληθά Γξάκκαηα, Παλνύζε Γ., Γεκφζηεο εηεξνηνπίεο θαη κε-
δεκφζηεο νπηνπίεο, πεξ.΢πγθξηηηθή θαη δηεζλήο εθπαηδεπηηθή επηζεψξεζε, 2005,
ηεχρνο 4, ζει.110-125, Ράζε ΢ , Σα παλεπηζηήκηα ρζεο θαη ζήκεξα, Αζήλα, 2004,
Παπαδήζεο, Σζακαζθύξνπ Γ., Μπαζαληή Γ., Ζ έξεπλα ζην ζχγρξνλν
παλεπηζηήκην, ζην: Γ. Μπαζαληήο (επ.), Σν παλεπηζηήκην ζηνλ 21ν αηψλα,
Αζήλα, 2000 Παπαδήζεο.

225
επξσπατθφ ρψξν. Σα φξηα ηεο ειεπζεξίαο απηήο ζα είλαη θαη ηα ζχλνξά ηνπ.
Πφζν πνιχ κπνξεί φκσο λα ηξέμεη ε ειεπζεξία θαη πφζν ε θίλεζε ησλ
αλζξψπσλ είλαη απνδεθηή; Δίηε κηιάκε γηα ηζηγγάλνπο, είηε γηα κεηαλάζηεο,
είηε γηα νξδέο θπιψλ απφ άιιεο επνρέο, ε αλζξψπηλε θίλεζε πξνζδηφξηζε ηελ
φςε ηνπ θφζκνπ. Απηή ηε καγηθή θηλεηηθφηεηα πνπ δηεθδηθεί γηα ηνλ
επξσπαίν πνιίηε ε Έλσζε νθείιεη λα ηελ θαηνρπξψζεη ηφζν κε λφκνπο, φζν
θαη κε ηδενινγία. Κάπνηνο ζα πξέπεη λα δεκηνπξγήζεη ηα θηεξά ζηα πφδηα ησλ
ζχγρξνλσλ επαγγεικαηηψλ πνπ κεηαθηλνχληαη ζαλ ζχγρξνλνο Δξκήο, ζαλ
επελδπηήο, ζαλ ππάιιεινο, ζαλ δεκηνπξγφο. Απηά ηα θηεξά θαίλεηαη λα ηα
ζκηιεχεη ε επηζπκία γηα γλψζε.

Πξνο ην παξφλ βέβαηα ε δεκηνπξγία απηήο ηεο ηδενινγίαο βαζίδεηαη ζε

γξαθεηνθξάηεο. ΢ηνπο πξψηνπο δειαδή ηερλίηεο ηεο επξσπατθήο ηδέαο πνπ κε
ην πιηθφ ηνπ ηφπνπ ηνπο θαηαζθεπάδνπλ ην λέν θφζκν θαη ηαπηφρξνλα
ακθηζβεηνχλ ην πιηθφ πνπ εηζθέξνπλ νη άιινη.

Πνηνη φκσο είλαη νη άιινη; Πνηνπο πξέπεη λα ζπλζέζνπλ νη

θαηαζθεπαζηέο ηεο λέαο ηδενινγίαο; Ζ ζπληζηακέλε ησλ «άιισλ» δελ έρεη
νξηνζεηεζεί θαη ηνχην δελ θαίλεηαη λα είλαη θάηη επηθείκελν. Έρεη φκσο
εθεπξεζεί ην φλνκά ηνπο: νλνκάδνληαη επξσπαίνη πνιίηεο.

Ζ ζεκαζία ησλ δηαλννπκέλσλ γηα ηελ δηακόξθσζε ηεο ηαπηόηεηαο ηνπ

επξσπαίνπ πνιίηε

Πνηέ πεξηζζφηεξν απφ ζήκεξα ε Δπξψπε δελ θαίλεηαη λα έρεη αλάγθε

ηνπο δηαλννχκελνπο πνπ ζα ζπλζέζνπλ ην ελλνηνινγηθφ ηεο νηθνδφκεκα. Σα
πξφζσπα πνπ παξαδνζηαθά απφ ηελ επνρή ηνπ Μεζαίσλα ζπλέιαβαλ ην
δηαλφεκα ηεο Δπξψπεο. Σεο ίδηαο δειαδή ηεο νληφηεηαο ηεο Δπξψπεο. Απηνχο
πνπ ζα πξνζεγγίζνπλ ηελ παηδεία θαη ηε γλψζε φπσο θάπνηε ζπλέβε ζηα
παλεπηζηήκηα πνπ ε Δπξψπε γέλλεζε ηα κεζαησληθά ρξφληα.

Ο επξσπαίνο δηαλννχκελνο είλαη κηα ακθηζβεηνχκελε νληφηεηα ηδίσο

κάιηζηα κεηά ηελ εμνιφζξεπζή ηεο ην β παγθφζκην πφιεκν θαη ηε ζπλερή
απαμίσζε ηεο ζθέςεο θαη ηεο ακθηζβήηεζε θαηά ηελ πεξίνδν πνπ
αθνινχζεζε ηνλ πφιεκν. Αλαθεξφκελνη ζηνπο δηαλννχκελνπο κηιάκε πάληα
γηα φηη απέκεηλε ζηελ Δπξψπε κεηά απφ ην κεγάιν δησγκφ ηεο ζθέςεο. Ο
ξφινο ηνπ επξσπαίνπ δηαλννχκελνπ αλζξψπνπ389 κεηά ηελ ζπληξηβή ηνπ

389
Βι. Δηδηθά ζε http://diastaseis.blogspot.com/2007/04/blog-post_23.html
« Οη πεξηζζφηεξνη δηαλννχκελνη ζεσξνχλ ρξένο ηνπο λα είλαη κειαγρνιηθνί.
Απηφο εδψ, φκσο, δελ κπνξεί λα θξχςεη ηνλ ελζνπζηαζκφ ηνπ. Ίζσο επεηδή δελ
ηνλ παξέζπξαλ πνηέ νη νπηνπίεο.

Σν 1991, δχν ρξφληα κεηά ηελ πηψζε ηνπ Σείρνπο, ν Γεξκαλφο θνηλσληνιφγνο
Βνιθ Λέπεληο άξρηδε ηα καζήκαηά ηνπ ζηελ επξσπατθή έδξα ηνπ College de
France. Σα εξσηήκαηα ζηα νπνία πξνζπαζνχζε λα απαληήζεη ήηαλ πνιιά.
΢ηεξεκέλνη απφ ηηο νπηνπίεο καο κεηά ηελ θαηάξξεπζε ηνπ θνκκνπληζκνχ,

226
ηείρνπο ηνπ Βεξνιίλνπ πεξηνξίζζεθε ζηε ζηγή θαη ηελ πεξίζθεςε ησλ
ππνθεηκέλσλ ηνπ. ΋ζνη θψλαδαλ εληάρζεθαλ βηαζηηθά. Υσξίο ηελ
πξνγελέζηεξε ακθηζβήηεζε ηεο αξηζηεξάο, ρσξίο ην φξην ηνπ πφλνπ πνπ καο
άθεζε ν ηειεπηαίνο επίζεκνο πφιεκνο, ν επξσπαίνο δηαλννχκελνο ζίγεζε θαη
απνθνηκήζεθε ηξνκνθξαηεκέλνο. Άθεζε ηε ζέζε ηνπ ζηνπο ηξαπεδίηεο θαη
ηνλ πινχην, άθεζε ηε ζέζε ηνπ ζηε γξαθεηνθξαηία. Ζ επηζηήκε αλέιαβε ην
ξφιν ηεο απζεληίαο θαη ε πξφνδνο ην ξφιν ηνπ νλείξνπ θαη ησλ πλεπκαηηθψλ
πξνζδνθηψλ. Σνπιάρηζηνλ πξνο ην παξφλ.

Ο ζχγρξνλνο θφζκνο φκσο έρεη πξνρσξήζεη κε βάζε κηα ζεκειηαθή

δηάθξηζε: ηνπο δηαλννχκελνπο, νη νπνίνη κε θηλεηήξην δχλακε ηε ζθέςε θαη ην
ιφγν ακθηζβεηνχλ, αλαηξέπνπλ θαη πξνρσξνχλ θαη εθείλνπο νη νπνίνη
δηαηεξνχλ ηα θεθηεκέλα.

Ζ Δπξψπε, ε ζχγρξνλε Δπξσπατθή Έλσζε, δελ θαίλεηαη λα έρεη

θαηαζθεπάζεη πξνο ην παξφλ ηνπο δηαλννπκέλνπο ηεο. Αξθείηαη ζε
εγγξάκκαηνπο θαη ελίνηε πνιχγισζζνπο γξαθεηνθξάηεο, νη νπνίνη ζην πιαίζην
ηεο επξσπατθήο γξαθεηνθξαηίαο ησλ Βξπμειιψλ αδξά κηζζνδνηνχκελνη
ελζαξθψλνπλ ην φξακα ηεο επξσπατθήο ηδέαο ζε θείκελα εξγαζίαο.

Δλ ησ κεηαμχ νη γξαθεηνθξάηεο απηνί πξνσζνχλ ηελ Δπξψπε ηεο

Γλψζεο. Μηα Δπξψπε δειαδή ηθαλή λα αληαγσληζζεί δηεζλψο ζε δηαλνεηηθή
παξαγσγή ηηο ΖΠΑ, ηηο κεγάιεο αζηαηηθέο ρψξεο390 θαη λα δηαηεξήζεη ζε

είκαζηε άξαγε θαηαδηθαζκέλνη λα βπζηζηνχκε ζηε κειαγρνιία; Πψο κπνξνχκε λα

αληηζηαζνχκε ζηελ άιιε κεγάιε νπηνπία ηεο επνρήο καο, ηνλ θηιειεχζεξν
θαπηηαιηζκφ, ηψξα πνπ απέθηεζε νηθνπκεληθέο δηαζηάζεηο; Πνηα είλαη ε
ιεηηνπξγία ηνπ δηαλννχκελνπ ζε απηφ ην ηζηνξηθφ ζηάδην; Μπνξεί λα ππάξμεη
άξαγε έλαο Δπξσπαίνο δηαλννχκελνο; Αλ ζέινπκε λα κηιήζνπκε θπξηνιεθηηθά,
δελ ππάξρνπλ παξά Γάιινη, Βξεηαλνί ή Γεξκαλνί δηαλννχκελνη, ιέεη ν 66ρξνλνο
θνηλσληνιφγνο ζε ζπλέληεπμή ηνπ ζηε Ληκπεξαζηφλ κε αθνξκή ηελ θπθινθνξία
εθείλσλ ησλ δηαιέμεψλ ηνπ ζε βηβιίν κε ηίηιν «Ση είλαη ν Δπξσπαίνο
δηαλννχκελνο; Οη δηαλννχκελνη θαη ε πνιηηηθή ηνπ πλεχκαηνο ζηελ επξσπατθή
ηζηνξία» (Δθδ. Seuil)».

390 Αληί πνιιψλ βι.

http://www.forthnet.gr/templates/newsPosting.aspx?p=199208 Κηλδπλεχνπλ ηα
επξσπατθά Παλεπηζηήκηα (21/05/2007)

Σα επξσπατθά παλεπηζηήκηα ζα «εμνκνησζνχλ, ή αθφκε θαη ζα μεπεξαζζνχλ»

απφ η‟ αληαγσληζηηθά ηδξχκαηα ηεο Κίλαο θαη ηεο Ηλδίαο αλ δελ επηηχρνπλ
κεγαιχηεξε ρξεκαηνδφηεζε θαη δελ εθζπγρξνληζζνχλ, ηνλίδεη ν επξσπαίνο
επίηξνπνο γηα ηελ Παηδεία Γηαλ Φίγθει ζε άξζξν ηνπ, πνπ δεκνζηεχεηαη ζηελ
εθεκεξίδα Σάηκο.

«Δάλ δελ αληηδξάζνπκε, ηφηε ζα εμνκνησζνχκε θαη ζα μεπεξαζζνχκε απφ ηα

θηλεδηθά θη ηλδηθά παλεπηζηήκηα ηνλίδεη ζην άξζξν ηνπ ν Φίγθει, ππνζηεξίδνληαο
ηηο δηαδηθαζίεο γηα ηελ αλαγλψξηζε ησλ δηπισκάησλ ζ‟ επξσπατθφ επίπεδν,

227
πςειφ επίπεδν θαη πνηφηεηα ηελ έξεπλα θαη ηελ αλαδήηεζε φπσο έκνηαδε λα
θάλεη γηα αηψλεο. Ζ Γλψζε ηεο Δπξψπεο είλαη κηα ππεξεζία ζην άξκα ηεο
νηθνλνκηθήο ππεξνρήο. Έλα φπιν ηζρχνο. Απηή φκσο δελ είλαη ε γλψζε φπσο
έγηλε αληηιεπηή ζηελ Δπξψπε. Γηαηί ε Δπξψπε ηελ γλψζε ηελ πξνζέγγηζε σο
ακθηζβήηεζε, σο καηεπηηθή, σο αγσλία. Καη πνηέ δελ ηελ θαηέθηεζε
νινθιεξσηηθά. Ήηαλ κάιηζηα επηθπιαθηηθή κε φπνηνλ ήιεγρε ηελ γλψζε.
Θεσξνχζε πσο έξεπε ζηνλ νινθιεξσηηζκφ.

Παξάιιεια βέβαηα ηα θξάηε κέιε ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο

ακθηζβεηνχλ απηφ ην θαηαζθεχαζκα ζεσξψληαο ηελ πλεπκαηηθή θαη
εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία σο θαζαξά θξαηηθφ/ εζληθφ πξντφλ. Καη ππφ ηηο δχν
απηέο εθδνρέο ν ξφινο ηνπ δηαλννπκέλνπ κνηάδεη λα είλαη πεξηνξηζκέλνο. Γηαηί
ζηελ πξάμε δελ ακθηζβεηείηαη ε παξαγφκελε σο ππεξεζία γλψζε, αιιά ε
θεληξηθή ηεο πξνέιεπζε θαη ν ζθνπφο αληηπαξαηίζεηαη ζηελ γλψζε πνπ
παξάγεηαη σο εζληθφ πξντφλ.

Ζ ζχγρξνλε Δπξψπε ζπλεπψο δεκηνπξγψληαο ηελ ηαπηφηεηά ηεο

νθείιεη λα επηιχζεη ηφζν ηε ζρέζε ησλ εζληθψλ ζπλεηδήζεσλ κε ηελ γλψζε
πνπ δηαηείλεηαη φηη είλαη επξσπατθή, φζν θαη ην έιιεηκκα ζθέςεο θαη
ακθηζβήηεζεο, ην νπνίν θαιχπηεηαη πξνο ην παξφλ απφ ηε γξαθεηνθξαηία.

Αλαγθαία νη ζπιινγηζκνί απηνί νδεγνχλ ζην εξψηεκα θαηά πφζνλ νη

δηαλoνχκελνη ζπληζηνχλ απαξαίηεηε θνηλσληθή νκάδα πιένλ. Κάπνηνη
ζεσξνχλ φηη ε ζθέςε ζπληζηά επέλδπζε. Κάπνηνη ηε ζεσξνχλ πεξηηηή.

θαζψο θαη ηε βειηίσζε ηεο ρξεκαηνδφηεζεο θαη ηεο πνηφηεηαο ησλ αλσηάησλ
ηδξπκάησλ ζηελ ΔΔ.

Ο Φίγθει εθθξάδεη επίζεο ηε ιχπε ηνπ πνπ ε Δπξψπε βξίζθεηαη «κφιηο ζηε
δεχηεξε ζέζε φζνλ αθνξά ηελ πνηφηεηα θαη ηελ ειθπζηηθφηεηα», ηε ζηηγκή πνπ
βξίζθεηαη «ζε πξσηεχνπζα ζέζε φζνλ αθνξά ην δπλακηθφ».

΢χκθσλα κε ηελ πξφζθαηε θαηάηαμε ηεο Σδηάν Σνλγθ ηεο ΢αλγθάεο, κε θχξην
θξηηήξην ηελ απφδνζε ζηελ έξεπλα, ε Δπξψπε δηαζέηεη ηα 200 απφ ηα 500
θαιχηεξα παλεπηζηήκηα ζηνλ θφζκν, ελψ νη ΖΠΑ ηα 37 απφ ηα 50 θνξπθαία.

Μνινλφηη ζηελ θαηάηαμε ιηγνζηά είλαη ηα αζηαηηθά παλεπηζηήκηα πνπ

πεξηιακβάλνληαη, ν Φίγθει ππνγξακκίδεη πσο ν «ηερλνινγηθφο ηνκέαο ζηελ Ηλδία
είλαη ηξίηνο ζε παγθφζκηα θιίκαθα» θαη πσο «ε Κίλα έρεη απνθαζίζεη λα
πεξάζνπλ πνιιά παλεπηζηήκηά ηεο ζηελ θνξπθή ηεο θαηάηαμεο έσο ην 2015».

«Ζ αλαλέσζε θαηαξξέεη ζηελ Δπξψπε. Έρνπκε ηηο ηδέεο, ην CD-ROM είλαη

βξεηαληθή εθεχξεζε θαη ην MP-3 γεξκαληθή, φκσο φια ηνχηα ηειεηνπνηήζεθαλ
θαη δηνρεηεχζεθαλ ζηνλ θφζκν απφ ηηο ΖΠΑ, φπνπ εξγάδνληαη 400.000 κεραληθνί
απφ ηελ ΔΔ», πξνζζέηεη ν επξσπαίνο επίηξνπνο.

228
Αξθνχληαη ζηελ θαηνρχξσζε κηαο νκάδαο δηάθξηζεο, ε νπνία απιψο
μερσξίδεη απφ θαηάιιεινπο ηίηινπο: ηνπο ηίηινπο ζπνπδψλ.

Έηζη ε ζχγρξνλε Δπξψπε, ε νπνία ππήξμε γηα αηψλεο έλαο ρψξνο

ηίηισλ επγελείαο, θαηέζηε έλαο ρψξνο φπνπ νη ηίηινη δηάθξηζεο είλαη νη ηίηινη
ζπνπδψλ: Ζ ρνξήγεζή ηνπο παξακέλεη ν ηνκέαο ηεο αθαδεκατθήο
εθπαίδεπζεο θαη ν ξφινο ησλ παλεπηζηεκίσλ.

Έλαο ρψξνο φκσο φπνπ ε ζθέςε θαη ε ακθηζβήηεζε κνηάδνπλ λα είλαη

απνχζεο.

229
Βηβιηνγξαθία

Διιεληθή

Anweiler Or., Δθπαηδεπηηθά ζπζηήκαηα ζηελ Δπξψπε: Γνκή θαη πξνβιήκαηα

αλάπηπμεο ηεο εθπαίδεπζεο / Oskar Anweiler, Friedrich Kuebart, Ludwig Liegle…
[θ.ά.] κεηάθξαζε Γεκήηξηνο Η. Θσίδεο. - Θεζζαινλίθε, Κπξηαθίδε Αθνί, 1987. –
258 ζει. 21εθ. - (Παηδαγσγηθή θαη Δθπαίδεπζε 19).
Chanter J., “Ζ αλψηαηε παηδεία ζηνλ 21ν αηψλα”. Οηθνλνκηθφο Σαρπδξφκνο 20
Ηνπιίνπ 1989, ζει. 37.
Clogg R., ΢πλνπηηθή Ηζηνξία ηεο Διιάδαο, 1779- 1990, ηζηνξεηήο
Colin Renfrew-Paul Bahn, Αξραηνινγία, Θεσξίεο Μεζνδνινγία θαη Πξαθηηθέο
Δθαξκνγέο, Αζήλα, 2001, Ηλζηηηνχην ηνπ Βηβιίνπ-Α. Καξδακίηζαο.
Cook Ch., “Πψο ηα θαιά παλεπηζηήκηα εμνπδεηεξψλνπλ ηελ έιιεηςε θάζε άιινπ
νηθνλνκηθνχ πφξνπ. Σν εθπιεθηηθφ παξάδεηγκα ηεο Νέαο Αγγιίαο ζηηο ΖΠΑ”.
Οηθνλνκηθφο Σαρπδξφκνο 27 Ηνπιίνπ 1989 ζει. 34.
Cowen R. (2001), «Αθαδεκατθή ειεπζεξία, παλεπηζηήκην θαη νηθνλνκία ηεο
γλψζεο», κηθξ. Δ. Εακπέηα, πεξ. Παλεπηζηήκην, ηεχρνο 2, ζει..3-23.
de Romilly J., H γέλλεζε ηεο επξσπατθήο ζπλείδεζεο ζε Eιέλε Αξβειέξ, Maurice
Aymard, Οη Δπξσπαίνη, Αξραηφηεηα, Μεζαίσλαο, Αλαγέλλεζε, Α ηφκνο, ΢αββάιαο,
ζει. 49 επ.
Goody J., Ζ ινγηθή ηεο γξαθήο θαη ε νξγάλσζε ηεο θνηλσλίαο, Δθδφζεηο ηνπ 21νπ ,
2001.
Guillou A., Ο Βπδαληηλφο Πνιηηηζκφο, Διιεληθά Γξάκκαηα, 1996.
Le Goff J., Ζ Δπξψπε γελλήζεθε ην Μεζαίσλα, Πφιηο, Ζistoria, 2006.
Quaknin M.A., H σξαηφηεξε ηζηνξία ηνπ Θενχ, Κξηηηθή, 2001.
Renaut A., Οη επαλαζηάζεηο ηνπ παλεπηζηεκίνπ, κηθξ. Γ.΢ηακέινο, Κ.Καξαλάηζεο,
Αζήλα, 2002, εθδ. Gutenberg.
Richards D., Ηζηνξία ηεο ΢χγρξνλεο Δπξψπεο, 1789- 2000, Δθδφζεηο Παπαδήκα
2001.
Richards D., Ηζηνξία ηεο ΢χγρξνλεο Δπξψπεο, 1789- 2000, Δθδφζεηο Παπαδήκα
2001.
Smith A., Δζληθή Σαπηφηεηα, Οδπζζέαο 2000
Svenbro J., Φξαζίθιεηα, Αλζξσπνινγία ηεο αλάγλσζεο ζηελ αξραία Διιάδα,
Παηάθεο.
Thill G., Warrant F., Σν παλεπηζηήκην ηνπ 21νπ αηψλα, κηθξ.Δ.Θενδσξνπνχινπ,
Γ.Ξαλζάθνπ, Αζήλα, Αηξαπφο.
To θξάηνο ζηνλ 21ν αηψλα, Παγθνζκηνπνίεζε θαη Κνηλσλία ηεο Γλψζεο, Γεληθφ
Σκήκα Γηθαίνπ ηνπ Παληείνπ Παλεπηζηεκίνπ, Αλη. Ν. ΢άθθνπιαο 2002.
Αymar Μ., Απνδεκίεο, ζε Ζ Μεζφγεηνο, Άλζξσπνη θα πνιηηηζκηθή θιεξνλνκά,
Braudel F., Duby G., Δθδφζεηο Αιεμάλδεηα, 1991.
Αymar Μ., Υψξνη, Ζ Μεζφγεηνο, Ο Υψξνο θαη ε Ηζηνξία, Braudel F., Duby G., Δθδ.
Αιεμάλδξεηα, 1990, ζει. 175 επ.
Αιακαλή Αζ., Ζ ηδησηηθνπνίεζε ηεο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο ζηελ Διιάδα,
΢άθθνπιαο., 1989.
Αιακαλή Αζ., Ηδησηηθή εθπαίδεπζε θαη θνηλνηηθφ δίθαην, ΝνΒ, 1993 ζει.602.
Αιηβηδάηνπ Ν. ΢χληαγκα θαη Γηαπινθή, αλσηέξσ φπνπ θαη βηβιηνγξαθηθέο

230
αλαθνξέο,
Αιηβηδάηνπ Ν., Πέξα απφ ην 16, ηα πξηλ θαη ηα κεηά, Μεηαίρκην 2007.
Αιηβηδάηνπ Ν., Υξεηάδεηαη ε πνιππνιηηηζκηθφηεηα κηα λέα ζεσξία ησλ δηθαησκάησλ
ηνπ αλζξψπνπ? ζει. 1201-1210.
Αλαζηαζηάδε Γ., Σν Παλεπηζηήκην Θεζζαινλίθεο αθεγείηαη ηελ ηζηνξία ηνπ (1926-
1973) University stoudio press, Θεζζαινλίθε 2003.
Αλζφπνπινπ Υ., Σα κε θξαηηθά παλεπηζηήκηα θαη ε δεκφζηα θχζε ηεο
παλεπηζηεκηαθήο εθπαίδεπζεο, ΔθεκΓΓ 4/2006, ζει. 423.
Αλησλίνπ Θ., Αληίν παλεπηζηήκην ησλ νκάδσλ. Καισζφξηζεο παλεπηζηήκην ησλ
αξηζκψλ, ζε Δθαξκνγέο – Δηδηθφ Σεχρνο, αθηέξσκα 2006. Αθηέξσκα ζηελ Αλψηαηε
εθπαίδεπζε, Αλη. ΢άθθνπιαο 2007. ζει. 45 επ.
Αλησλίνπ Θ., Νεψηεξεο εμειίμεηο ζηνλ ηνκέα ηεο ειεχζεξεο θπθινθνξίαο ησλ
πξνζψπσλ: πξνο κηα επξσπατθή ηζαγέλεηα, ΔΔΔπξΓ, 1992, ζει. 201 επ.,
Απέθε Λ., Ζ αμηνιφγεζε ηνπ παλεπηζηεκίνπ κεηά ηελ Μπνιφληα θαη ηελ Πξάγα,
Δθεκεξίδα Κπξηαθάηηθε Απγή, 8 Ηνπιίνπ 2001.

Απέθε Λ., Σν Γ΄ ΚΠ΢ σο κέζν απνδφκεζεο ηνπ παλεπηζηεκίνπ, Ο Πνιίηεο, η.70/

1999.
Απνζηνιίδε Λ., Κνηλσλία ηεο Γλψζεο θαη Πεξηθεξεηαθή Αλάπηπμε, Διιεληθά
Γξάκκαηα 2006
Αξηζηνηέιε, Μειαγρνιία θαη Ηδηνθπία, Δθδφζεηο ΑΓΡΑ, ΢εηξά Μέιαηλα Υνιή.
Αζεκαθφπνπινπ Μ. - Σζηαληνχια Α., Ζ καδηθή Σξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε ζηε λέα
επνρή, ζε Μπαζάληεο (επηκ.), Σν Παλεπηζηήκην ζηνλ 21ν αηψλα, Αζήλα,
Παπαδήζεο, 2000.
Βarbier F., Ζ ηζηνξία ηνπ Βηβιίνπ, Μεηαίρκην, 2001.
Βenda J., H πξνδνζία ησλ δηαλννπκέλσλ, Ρνέο, Γνθίκηα 1998.
Βled J.P., Δπξσπατθέο θνπιηνχξεο, ή επξσπατθή θνπιηνχξα; ζε Αξβειέξ Δ., Aymar
M., Οη Δπξσπαίνη, Νεφηεξε θαη ΢χγρξνλε Δπνρή, Β ηφκνο, ΢αββάιαο 2000, ζει.
313 επ
Βourdieu P., Ζ δηάθξηζε, Κνηλσληθή θξηηηθή ηεο θαιαηζζεηηθήο θξίζεο, Δθδφζεηο
Παηάθε β έθδνζε.
Βαθαιφπνπινπ Α.Δ., Ηζηνξία ηνπ Νένπ Διιεληζκνχ Σ.Γ, Δθδφζεηο Ζξφδνηνο, 1973.
Βαξνπθάθε Γ., Ζ ππνρψξεζε ησλ ηδεψλ: ΢πκπεξάζκαηα απφ ηε Βξεηαληθή θαη
Απζηξαιηαλή εκπεηξία κε ηελ “αμηνιφγεζε” ηνπ παλεπηζηεκηαθνχ έξγνπ,2001
Βεληδέινπ Δ., Αηδέληα 16, Πνιηο, 2007.
Βεληδέινπ Δ., Ζ αιήζεηα γηα ηα ηδησηηθά παλεπηζηήκηα , Σν ΒΖΜΑ, 07/06/1998 ,
΢ει.: A23
Βεληδέινπ Δ., Ζ επξσπατθή ηζαγέλεηα θαη ην Διιεληθφ ΢χληαγκα, ΔΔΔπξΓ, 1993,
ζει. 271 επ.,
Βεληδέινπ Δ., Ζ ζρέζε ηεο ειιεληθήο κε ηελ θνηλνηηθή έλλνκε ηάμε θαη ην δηεζλέο
δίθαην σο αληηθείκελν ηεο αλαζεψξεζεο ηνπ ΢πληάγκαηνο, Σν΢ 2000, ζει.493 επ.
Βεξέκε Θ, Κνιιηφπνπινπ Γ., Διιάο ε ΢χγρξνλε ζπλέρεηα, Απφ ην 1821 κέρξη
ζήκεξα, Kαζηαληψηεο, 2006.
Βεξέκε Θ., Δηζαγσγή ζην Δζληθή Σαπηφηεηα θαη Δζληθηζκφο ζηε Νεφηεξε Διιάδα,
Μ.Η.Δ.Σ.1999, Αζήλα.
Βεξέκε Θ., Παπαδήζε Β. (επηκ), Γηάινγνο γηα ηελ Σξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε,
Παπαδήζεο, Αζήλα 2007.
Βεξλίθνπ Ν. - Γαζθαινπνχινπ ΢., Πνιππνιηηηζκηθφηεηα, νη Γηαζηάζεηο ηεο
Πνιηηηζκηθήο Σαπηφηεηαο, Κξηηηθή, 2002, Αζήλα.

231
Βνπηζάθε Β., Πνιηηηζκηθέο ηαπηφηεηεο θαη δίθαην ζε κηα δεκνθξαηηθή πνιηηεία,
Δηζήγεζε ζην ζπλέδξην ηνπ Δπξσπατθνχ Κέληξνπ Γεκνζίνπ Γηθαίνπ κε ζέκα Ζ
πνιηηηζηηθή θιεξνλνκηά θαη ην Γίθαην (3- 4 Ηνπλίνπ 2002), ζε Σξνβά Δ. (επ) Ζ
πνιηηηζηηθή Κιεξνλνκηά θαη ην Γίθαην, ζει. 137 επ, ΢άθθνπια – Θεζζαινλίθε,
2004
Βξέιιε ΢., Ηδησηηθφ Γηεζλέο δίθαην, Αλη. Ν. ΢άθθνπιαο 2001.
Γαδή E., Κνηλσλίεο ηεο Γλψζεο. Αηηήκαηα θαη ΢πλζήκαηα ζε
http://dep.societies.uth.gr/hmerida-20041020/Efi_Gazi.doc
Γαδή Δ., Κνηλσλίεο ηεο Γλψζεο. Αηηήκαηα θαη ΢πλζήκαηα ζε
http://dep.societies.uth.gr/hmerida-20041020/Efi_Gazi.doc
Γαδή Δ., Ο δεχηεξνο βίνο ησλ ηξηψλ Ηεξαξρψλ, Νεθέιε Ηζηνξία
Γεσξγηάδε Π., “Μηα άιιε καηηά ζηελ αμηνιφγεζε: Αμηνιφγεζε, Παλεπηζηήκηα,
Αγνξά”. Πεξηνδηθφ Θέκαηα Παηδείαο, 2001
Γεσξγηάδε Π., Μηα άιιε καηηά ζηελ αμηνιφγεζε: Αμηνιφγεζε, Παλεπηζηήκηα,
Αγνξά. Πεξηνδηθφ Θέκαηα Παηδείαο, 2001.
Γηαγθνπλίδε Π., Ζ ηερληθνεπαγγεικαηηθή εθπαίδεπζε ζηελ Δπξψπε: Ζ πεξίπησζε
Διιάδαο θαη Γεξκαλίαο / Παλαγηψηεο Γηαγθνπλίδεο. – Θεζζαινλίθε, Κπξηαθίδε,
2002. – 212 ζει. · 21επ.
Γθνχξιηα Γ., Ζ κεηαξξχζκηζε θαη ε βειηίσζε ηεο πνηφηεηαο ηεο εθπαίδεπζεο, Ζ
Υψξα, 07.03.2007.
Γιπθνθξχδε-Λενληζίλε Α., Ζ παξάδνζε ηεο ξεηνξηθήο ζηηο παξαδνπλάβηεο
εγεκνλίεο θαη νη έιιελεο δηαλννχκελνη, ζην Νενειιεληθή θηινζνθία. Θέκαηα
πνιηηηθήο θαη εζηθήο , εθδ. Παλ/κίνπ Αζελψλ, Αζήλα, 2001,
Γψγνπ Κ. Πξνο ηε λνκηθή ρεηξαθέηεζε ηεο ηδηφηεηαο ηνπ πνιίηε ηεο Δπξσπατθήο
Έλσζεο (Με αθνξκή ηελ απφθαζε ΓΔΚ ηεο 17.9.2002, C-413/99, Baumbast θαη
R/Secretary of State for the Home Department ΔΔΔπξ, 2003, ζει. 115.
Γψγνπ ζε ΢θνπξή Β., Δξκελεία ΢πλζεθψλ, Αλη. Ν. ΢άθθνπια. 2003, ζει. 327 επ.
Γαγηφγινπ Π., Πεξί θπξηαξρίαο, Αλη. ΢άθθνπιαο 1986,
Γαγηφγινπ Π.Γ. , ΢πληαγκαηηθφ Γίθαην, Αηνκηθά δηθαηψκαηα Α, Αλη. Ν. ΢άθθνπια
2005, ζει. 764 επ.
Γαγηφγινπ Π.Γ., Αηνκηθά Γηθαηψκαηα, 2ε αλαζ. έθδνζε, Δθδφζεηο Αλη.Ν.
΢άθθνπια, Αζήλα-Κνκνηελή, 2005, ζει 1291 επ.
Γαγηφγινπ Π.Γ., Ζ ππαγσγή ηεο παηδείαο ζηελ εμαίεξζε ηνπ άξζξνπ 55 ΢πλζ.ΔΟΚ,
ΝνΒ 1986, ζει.1548,
Γαζθαιάθε Απ., Ζ Γπηηθή Δπξψπε θαηά ηνπο κεζαησληθνχο ρξφλνπο, Αζήλα 1959.
Γελδξηλνχ - Αλησλαθάθε Ν., Απνθάζεηο ηνπ ΢πκβνπιίνπ ηεο Δπξψπεο θαη ηεο
Δπξσπατθήο Κνηλφηεηνο γηα ηελ παηδεία / Νίθε Γελδξηλνχ - Αλησλαθάθε. - Αζήλα :
Κέληξν Δπξσπατθήο Δθπαηδεχζεσο, 1986. – 65 ζει. · 24εθ.
Γεκαξά Κ.Θ., Ηζηνξία ηεο Νενειιεληθήο Λνγνηερλίαο, Αζήλα 1983, Θέκαηα
Νεφηεξεο Ηζηνξίαο απφ ηηο πεγέο, ΟΔΓΒ, 1991, Ηζηνξία ηνπ Διιεληθνχ Έζλνπο,
Δθδνηηθή Αζελψλ ηφκνο ΗΓ΄, Αζήλα 1977.
Γεκαξά Κ.Θ., Ο Κνξαήο θαη ε επνρή ηνπ, Διιεληθφο Γηαθσηηζκφο, Δξκήο, Αζήλα
1980, ζει. 301-390.
Γεκαξά Κ.Θ., Σν ζρήκα ηνπ Γηαθσηηζκνχ, Διιεληθφο Γηαθσηηζκφο, Δξκήο, Αζήλα
1980, ζει. 23-120.,
Δbel A., Ζ αλψηαηε εθπαίδεπζε ζηελ Δπξσπατθή Κνηλφηεηα : Οδεγφο ζπνπδψλ /
επηκέιεηα Ebel A. [θαη] Mohr. B.,- 4ε έθδ. – Αζήλα, Διεπζεξνπδάθεο, 1985. – 354
· 22 επ.
Δbel A., Ζ αλψηαηε εθπαίδεπζε ζηελ Δπξσπατθή Κνηλφηεηα: Οδεγφο ζπνπδψλ /

232
επηκέιεηα Arvold Ebel [θαη] Brigitte Mohr. - 4ε έθδ. – Αζήλα, Διεπζεξνπδάθεο,
1985. - 354ζει. · 22εθ., Mohr, Brigitte. Δπηηξνπή ησλ Δπξσπατθψλ Κνηλνηήησλ.
Δζληθφ Μεηζφβην Πνιπηερλείν (2002). “Σν Παλεπηζηήκην ζηνλ 21ν αηψλα”,
έξεπλα. Δθδφζεηο Παπαδήζε.

Δζληθφ Μεηζφβην Πνιπηερλείν (2002). Δηζήγεζε “επί ηεο πξφηαζεο δηαιφγνπ ηνπ
ΤΠΔΠΘ γηα ηε ζεζκνζέηεζε ηνπ εζληθνχ ζπζηήκαηνο αμηνιφγεζεο ηεο πνηφηεηαο
ηεο Αλψηαηεο Δθπαίδεπζεο”. 12 Μαξηίνπ 2002.
Δπξπγέλε Γ., Παλεπηζηεκηαθή δηδαζθαιία θαη πνιηηηθή, Αξκελφπνπινο 1975.
Δπζηξαηίνπ Π.Μ., Ζ κεηαξξχζκηζε ηνπ ζεζκηθνχ πιαηζίνπ γηα ηε δνκή θαη
ιεηηνπξγία ησλ Αλσηάησλ Δθπαηδεπηηθψλ Ηδξπκάησλ Σν΢ 4/2007, ζει. 1201 επ.
Εψξα Κ., Ο Υάξηεο ησλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο,
Γηθαηψκαηα ηνπ Αλζξψπνπ 14/2002, ζει. 429-454.
Ζ κεηαξξχζκηζε ηνπ ειιεληθνχ παλεπηζηεκίνπ
΢πγγξαθέαο: ΢πιινγηθφ έξγν, Αλζφπνπινο Υαξάιακπνο Θ., Βεληδέινο Δπάγγεινο,
Γαβξφγινπ Κψζηαο, Γέκηνο Πέηξνο Α., Γξακκαηηθάθεο Γηψξγνο, Δκπένγινπ
Νίθνο, Εέληνο ΢ηαχξνο, Καινγήξνπ Γηάλλεο, Καξακάλνο Αλδξέαο Η., Κάηζηθαο
΢σθξάηεο Κ., Κίηηαο Υξήζηνο, Κιάδεο Γηνλχζεο Η., Κνληηάδεο Ξελνθψλ Η.,
Κνπιατδήο Βαζίιεο, Μάλνο ΢ηέθαλνο, Μπνπδάθεο ΢ήθεο, Παιάζθαο Θενδφζηνο
Β., Παλαγησηφπνπινο Βαζίιεο, Παλνχζεο Γηάλλεο Απ., Παπαδάθεο Νίθνο Δ.,
Παπαδφπνπινο Μηράιεο, Ππξγησηάθεο Γηάλλεο, ΢νθνχιεο Κψζηαο Μ.,
΢ηαζφπνπινο Μηραήι Π., ΢ηακάηεο Κσλζηαληίλνο Δ., Σζαιίδεο Φίιηππνο,
Σζηληζηδέιε Μηο Η., Σζνπθαιάο Κσλζηαληίλνο, Φαραξφπνπινο Γεψξγηνο Α.
Παπαδήζεο, 2007.
Ζanson V. D.– Heath J., Πνηνο ΢θφησζε ηνλ ΋κεξν; Ο Θάλαηνο ηεο Κιαζηθήο
Παηδείαο θαη ε Απνθαηάζηαζε ηεο Διιεληθήο ΢νθίαο, Αζήλα, 2001, Κάθηνο,
Ζιηνπνχινπ – ΢ηξάγγα Σδ., Διιεληθφ ΢πληαγκαηηθφ Γίθαην θαη Δπξσπατθή
Δλνπνίεζε, Αλη. ΢άθθνπιαο, 1996.
Ζιηνπνχινπ – ΢ηξάγγα Σδ., Οη ζρέζεηο ηεο ειιεληθήο κε ηελ επξσπατθή έλλνκε
ηάμε (κε αθνξκή ηελ πξφηαζε αλαζεψξεζεο ησλ ζρεηηθψλ ζπληαγκαηηθψλ
δηαηάμεσλ), Σν΢ 2000, ζει. 1093-1146.
Ζιηφπνπινπ Γ., Οη δηαθεξχμεηο ΢νξβφλλεο θαη Μπνιφληα: Ο ξφινο ηεο εθπαίδεπζεο
ζε ζχλδεζε πξνο ηελ παξαγσγή ζην πιαίζην ηεο Δ.Δ. - Ζ πεξίπησζε ησλ Σ.Δ.Η. -
Οκνηαγέο ηδξπκάησλ, ηζνηηκία ηίηισλ θαη αγνξά εξγαζίαο ζηελ Διιάδα.
Πξνγξάκκαηα αμηνιφγεζεο ηεο πνηφηεηαο ησλ ζπνπδψλ ζηα ΣΔΗ θαη ν ξφινο ηνπ
ΗΣΔ / Γ. Ζιηφπνπινο. - Αζήλα , ΗΣΔ, 2000. - 86ζει. · 24εθ. - (Δηδηθά Θέκαηα · 4).

Θενδσξίδε Π., Μαληδνχθα Π., Έζλνο θαη επξσπατθή ηζαγέλεηα. Οη κεηακνξθψζεηο

ηεο ηδηφηεηαο ηνπ πνιίηε, Σν΢ 2/1998, ζει. 273.
Ηληδεζίζνγινπ Ν., Πεξί ηεο θαηαζθεπήο ζπιινγηθψλ ηαπηνηήησλ: Σν παξάδεηγκα
ηεο ειιεληθήο ηαπηφηεηαο, ζην Δκείο θαη νη Άιινη: αλαθνξά ζηηο ηάζεηο θαη ηα
ζχκβνια, Σππσζήησ, 2000, Αζήλα.
Ησαθεηκίδε Π., Ζ έθηαζε θαη ηα ζχλνξα ηνπ επξσπατθνχ ρψξνπ: λέεο
πξαγκαηηθφηεηεο θαη λέεο πξνθιήζεηο, ζε Αλδξηθνπνχινπ Δ., Καπθαιά Γ., Ο λένο
επξσπατθφο ρψξνο, ε δηεχξπλζε θαη ε γεσγξαθία ηεο επξσπατθήο αλάπηπμεο,
Θεκέιην, Βηβιηνζήθε Δπξσπατθψλ Θεκάησλ, 2000.
Καδακία Α. Μ., Education and the structuring of the European space: North-south,
centre- periphery, identity-otherness / Andreas M. Kazamias [θαη] Martin G.
Spillane. - Αζήλα: ΢είξηνο, 1998. – 416 ζει. · 24 επ.

233
Καθνχξε Κ., Ζ λνκνινγία ηνπ Γηθαζηεξίνπ ησλ Δπξσπατθψλ Κνηλνηήησλ ζρεηηθά
κε ηα δηθαηψκαηα ηνπ αλζξψπνπ, Σν΢ 1987, ζει. 1 επ.
Καινγεξφπνπινπ Α., Ζ παηδεία θαη ην Δπξσπατθφ θνηλνηηθφ δίθαην, Σν΢ 1989,
ζει.579.
Καινθαηξηλνχ Α., Ζ ζθνηνχξα ησλ ΑΔΗ, Σα Νέα, 08.03.2007.
Κακηζίδνπ Ηθ., Ζ αλψηαηε εθπαίδεπζε θαη ην πξφβιεκα ησλ ηδησηηθψλ
παλεπηζηεκίσλ, ζε Κνληηάδε Ξ. (επ), Πέληε Υξφληα κεηά ηε ΢πληαγκαηηθή
Αλαζεψξεζε ηνπ 2001, η. Η, Αλη. Ν. ΢άθθνπια, ζει. 367 επ.
Καξαζαλάζε Α., Οη Έιιελεο ιφγηνη ζηε Βιαρία (1670-1714), ΢πκβνιή ζηε κειέηε
ηεο ειιεληθήο πλεπκαηηθήο θίλεζεο ζηηο παξαδνπλάβηεο εγεκνλίεο θαηά ηελ
πξνθαλαξησηηθή πεξίνδν - (194 ) ΄Ηδξπκα Μειεηψλ Υεξζνλήζνπ ηνπ Αίκνπ,
Θεζ/θε, 1982.
Καξάθσζηα Β. (επηκ), Γίθαην ηεο Δθπαίδεπζεο, Ννκηθή Βηβιηνζήθε, Αζήλα 2006.
Καξακπειηά Γ., ζην πεξηνδηθφ Αξδελ 3 Ηνχιηνο Αχγνπζηνο 1996, κε ηίηιν «Ζ
απνζηαζία ησλ δηαλννπκέλσλ» ζε
http://www.ardin.gr/page/issue.php?id=ARDIN_I_2
Καξαλάζηνπ Α., Ζ πξνβιεκαηηθή ηνπ βαζηθνχ κεηφρνπ, Αλ. Ν. ΢άθθνπιαο 2007 θαη
εθεί βηβιηνγξαθία, δεκνζηεπκέλεο γλσκνδνηήζεηο ησλ θαζεγεηψλ.
Καξηςηάδε Γ., Ζ έλλνηα ησλ θνηλνηηθψλ ζπλφξσλ ζηελ θνηλνηηθή λνκνζεζία,
Αδεκνζίεπηε κειέηε, Τπνπξγείν Δμσηεξηθψλ 1995.
Καζηκάηε Γ. θαη Μαληηάθε Α., ζην πεξηνδηθφ Σν΢ 2/2003 ζει. 295 επ.
Καζηκάηε Γ., Σν αζπκβίβαζην ησλ ηδηνηήησλ ηνπ ηδηνθηήηε, ηνπ εηαίξνπ, ηνπ
βαζηθνχ κεηφρνπ ε ηνπ δηεπζπληηθνχ ζηειέρνπο επηρεηξήζεσλ Μέζσλ Δλεκέξσζεο
ζε ζρέζε κε ηηο αληίζηνηρεο ηδηφηεηεο πξνζψπσλ πνπ αλαιακβάλνπλ ηελ εθηέιεζε
έξγσλ ή πξνκεζεηψλ θαη ηελ παξνρή ππεξεζηψλ ηνπ δεκνζίνπ θαη λνκηθψλ
πξνζψπσλ ηνπ επξχηεξνπ δεκφζηνπ ηνκέα., Γλσκνδφηεζε, Σν΢ 2003, 2ν ηεχρνο,
ζει. 295 επ.
Καζηνξηάδε Κ., Ζ άλνδνο ηεο αζεκαληφηεηαο, Όςηινλ, βηβιία 2000.
Καηξάλε Α., Γεκνθξαηία, ζεκειηψδε δηθαηψκαηα θαη ππεξνρή ηνπ επξσπατθνχ
δηθαίνπ, Σν΢ 1987, ζει. 650 επ.
Καηξνχγθαινπ Γ., Ζ ζρέζε ηνπ ΢πληάγκαηνο θαη ηνπ Κνηλνηηθνχ Γηθαίνπ, ΝνΒ(48)
2000, ζει. 1089 επ.
Κάηζηθα Υ., Δπξσπατθφο ρψξνο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο θαη θαπηηαιηζηηθή
αλαδηάξζξσζε. Ζ κεηάιιαμε ηνπ Παλεπηζηεκίνπ, εθδφζεηο Gutenberg, Αζήλα,
2005.
Κάηζηθα Υ., Ζ αλαδηάξζξσζε ηνπ Διιεληθνχ Παλεπηζηεκίνπ: Σν ρξίζκα ηεο
αγνξάο, Οπηνπία, η. 55/2003.
Κάηζηθα Υ., Θεξηαλνχ Κ., Σα Παλεπηζηήκηα Φιέγνληαη, Ληβάλεο 2007.
Καηζνχθξνπ Θ., Ο Υάξηεο Θεκειησδψλ Γηθαησκάησλ ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο θαη
ν Κνηλνηηθφο Γηθαζηήο, ΓηΔ 20/2003 ζει. 1107-1135.
Κέληξν Δθπαηδεπηηθήο Έξεπλαο. Πξφζθιεζε ππνβνιήο πξνηάζεσλ, ηίηινο έξγνπ:
“Αμηνιφγεζε ηεο Αλψηαηεο Δθπαίδεπζεο”. 2 Απξηιίνπ 2002.
Κηάνπ Ν., Ηδησηηθνπνηήζεηο ζηα ΑΔΗ κεηά ηηο άιιεο ζηελ Οηθνλνκία,
Διεπζεξνηππία, 08.03.2007.
Κιάδε Γ., Παλνχζε Γ., Ο λφκνο πιαίζην γηα ηα ΑΔΗ, Αλη. Ν. ΢άθθνπιαο, 2004.
Κιάδε Γ., Αλαγθαηφηεηα λέσλ ζηξαηεγηθψλ γηα ηα Παλεπηζηήκηα κπξνζηά ζηνλ
21ν αηψλα θαη ζηελ θνηλσλία ηεο γλψζεο θαη ηεο κάζεζεο, ζε Μπνπδάθεο ΢ήθεο
(Δπηκ.), Ηζηνξηθνζπγθξηηηθέο Πξνζεγγίζεηο – Σηκεηηθφο Σφκνο Αλδξέα Μ. Καδακία,
Gutenberg, Αζήλα, 2000.

234
Κιάδε Γ., Ζ πξφθιεζε ηεο Δπξσπατθήο Οινθιήξσζεο θαη νη πξννπηηθέο ηεο
Αλψηαηεο Δθπαίδεπζεο ζηελ Διιάδα, ζε Γ.Γ. Σζανχζεο (επηκ.), Ζ Δπξσπατθή
Πξφθιεζε ζηελ Σξηηνβάζκηα Δθπαίδεπζε, Gutenberg, Αζήλα 1990.

Κιάδε Γ., Κνληηάδε Ξ., Παλνχζε Γ., (επ) Ζ κεηαξξχζκηζε ηνπ Διιεληθνχ
Παλεπηζηεκίνπ, Παπαδήζεο 2007.
Κνληηάδε Ξ., Πεδία έληαζεο ηνπ ΢πληάγκαηνο κε ην επξσπατθφ λνκηθφ ζχζηεκα.
Γηθαηνπνιηηηθή πξνζέγγηζε ελφςεη ηεο ελ εμειίμεη ζπληαγκαηηθήο αλαζεψξεζεο,
Σν΢ 4/2006, 1071 επ.
Κνληηάδε Ξ., ΢πληαγκαηηθή αμηνιφγεζε ηνπ πξνζρεδίνπ λφκνπ γηα ηελ
παλεπηζηεκηαθή εθπαίδεπζε, ΓηΔ 31/2006, ζει. 899-919.
Κνπιαμίδε Γ., Ζ ειεπζεξία ηεο δηδαζθαιίαο σο εηδηθφηεξε έθθαλζε ηεο ειεπζεξίαο
ηεο (ηδησηηθήο) εθπαίδεπζεο ππφ ην πξίζκα ηνπ άξζ. 2 ηνπ Α πξνζζέηνπ
πξσηνθφιινπ ηεο Δ΢ΓΑ, ΓηΔ, 26/2005, ζει. 407- 427
Κνπκάληνπ Γ., Δγθαηάζηαζε μέλσλ ζρνιείσλ ζηελ Διιάδα, ΝνΒ 1986, ζει.384.
Κνπζθνπλά Μ., Γηαδηθαζία Μπνιφληα θαη ζηξαηεγηθή Ληζζαβφλαο: Ζ εθαξκνγή
ηεο αλνηθηήο κεζφδνπ ζπληνληζκνχ ζηελ παηδεία, ζε Δθαξκνγέο – Δηδηθφ ηεχρνο
2006: Αθηέξσκα ζηελ Αλψηαηε Δθπαίδεπζε, Αλη. Ν. ΢άθθνπιαο 2007., ζει. 45 επ.
Κνπζνχιε ΢. , Ζ Αξηζηνηέιεηα ζπιινγηζηηθή, ΢άθθνπιαο Θεζζαινλίθε 2001.
Κνπηνχπα- Ρεγθάθνπ Δ., ΢θνπξή Β., Γίθαην ηεο Παηδείαο , Γ έθδνζε, ΢άθθνπιαο
2007.
Κνπηζνχθνπ Κ., Βαγησλάθε Κ., Ννκηθνί πξνβιεκαηηζκνί ζρεηηθά κε ην άξζξν 16
ηνπ ΢πληάγκαηνο, Δθαξκνγέο Γεκ.Γηθ. 2001, ζει.112 επ.
Κνπηζνχθνπ Κ./ Βαγησλάθε Κ., Ννκηθνί πξνβιεκαηηζκνί ζρεηηθά κε ην άξζξν 16
ηνπ ΢πληάγκαηνο, Δθαξκ.Γεκ.Γηθ. 2001, ζει.112 επ.
Κξεκιή Γ., ζε Κξεκιή /Φξαγθάθε/Υξηζηνγηαλλφπνπινπ, Δξκελεία θαη΄άξζξν ηεο
΢πλζήθεο γηα ηελ ΔΔ Η, Αλη. Ν. ΢άθθνπια, ζει. 38 επ.
Κπξηαθφπνπινπ Ζ., Διιεληθφλ Γηνηθεηηθφλ Γίθαηνλ Β΄, 4ε έθδ. 1991.
Λακπίξε-Γεκάθε Η. (επηκ.) Pierre Bourdieu. Κνηλσληνινγία ηεο Παηδείαο. Αζήλα,
Γειθίλη-Καξδακίηζαο, ζει. 23-48.
Λάππα Κ., Παλεπηζηήκην θαη θνηηεηέο ζηελ Διιάδα θαηά ηνλ 19ν αηψλα, Ηζηνξηθφ
Αξρείν Διιεληθήο Νενιαίαο ΓΓΝΓ, Κέληξν Νενειιεληθψλ Δξεπλψλ ΔΗΔ, Αζήλα
2004.
Λε Γθφθ Ε., Οη δηαλννχκελνη ζην Μεζαίσλα, Κέδξνο 2002.
Λεληδή Γ., Ζ Οδεγία 89/48/ΔΟΚ γηα ηελ ακνηβαία αλαγλψξηζε ησλ δηπισκάησλ θαη
ε πξνζπάζεηα θαηαζηξαηήγεζεο ηεο απαγφξεπζεο ίδξπζεο ηδησηηθψλ
παλεπηζηεκίσλ, ΔΠΔΣΑΡΜ 2001, ζει. 169.
Λίπνβαηο Θ., Δζληθηζκφο θαη ζξεζθεία ζηε λεσηεξηθφηεηα, ζην Δπηζηήκε θαη
Κνηλσλία, Σεχρνο 5-6, 2000-2001.
Μanguel A., Ζ ηζηνξία ηεο αλάγλσζεο, Νέα ΢χλνξα – Ληβάλεο, 1997.
Μattera A., Ζ εληαία επξσπατθή αγνξά- Οη θαλφλεο θαη ε ιεηηνπξγία ηεο, Αλη.
΢άθθνπιαο 1992,
Μazower M., ΢θνηεηλή Ήπεηξνο, Ο επξσπατθφο εηθνζηφο αηψλαο, Αιεμάλδξεηα, γ
έθδνζε.
Μohr B., Δπηηξνπή ησλ Δπξσπατθψλ Κνηλνηήησλ. DAAD. Οδεγφο ζπνπδψλ, Ζ
ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε ζηελ Δπξσπατθή Κνηλφηεηα / Mohr B., - 6ε έθδ. - Αζήλα,
Διεπζεξνπδάθεο, 1990. – 547 ζει. 23 επ.
Μάλεζε Αξ., Ζ ειεπζεξία ηεο δηδαζθαιίαο ζηα παλεπηζηήκηα, Γίθαην θαη Πνιηηηθή,
11, ζει.119 επ.

235
Μάλεζε Αξ., Ζ ζπληαγκαηηθή πξνζηαζία ηεο αθαδεκατθήο ειεπζεξίαο. Ο πνιίηεο,
1977 (΢πληαγκαηηθή ζεσξία θαη πξάμε), ζει.736επ.
Μαληηάθε Α., Ζ ζπληαγκαηηθφηεηα ηεο λνκνζεηηθήο απαιιαγήο απφ ην
«αζπκβίβαζην» ηνπ άξζξνπ 14 παξ. 9 εδ ζη ηνπ ΢πληάγκαηνο ησλ «ζπδχγσλ» θαη
ησλ «ζπγγελψλ» εθ‟ φζνλ απνδείμνπλ ηελ νηθνλνκηθή ηνπο απηνηέιεηα,
Γλσκνδφηεζε, ζει. 311 επ. Σν΢ 2/ 2000.
Μαληδνχηζνπ Αι., Ηζφηεηα θαη Δθπαίδεπζε, Σν δηθαίσκα ίζεο πξφζβαζεο ζηελ
ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε, Αλη. Ν. ΢άθθνπιαο, 2008.
Μαληδνχθα Π., Αθαδεκατθή Διεπζεξία, ΢άθθνπιαο, Θεζζαινλίθε1997.
Μαληδνχθα Π., Αλαζεψξεζε ηνπ ΢πληάγκαηνο θαη κε θξαηηθά ΑΔΗ, Σν΢ 4/2006
ζει. 1091 επ.
Μαξαβέγηα Ν., Σζηληζηδέιε Μ. (επ), Δπξσπατθή Οινθιήξσζε, Θεσξία θαη
Πνιηηηθή, Θεκέιην β έθδ, 1993.
Μάξθνπ Γ., Ζ Αξραηνειιεληθή ζπκβνιή ζηε δηακφξθσζε ηεο Δπξψπεο ηνπ
Μεζαίσλα, Πεξίπινπο.
Μαξθνχδε Υ., Παξαηεξήζεηο γηα έλαλ επαλαπξνζδηνξηζκφ ηεο θνπιηνχξαο, ζην:
Αληφξλν, Λφβεληαι, Μαξθνχδε, Υνξθράτκεξ, Σέρλε θαη καδηθή θνπιηνχξα,
κηθξ.Ε.΢αξίθαο, Αζήλα, 1984, χςηινλ/βηβιία.
Μαηζία ΢η., Ζ αλαγλψξηζε ηίηισλ ζπνπδψλ απφ παλεπηζηήκηα ρσξψλ ηεο ΔΔ, Σν΢
1/2003 ζει. 2 επ.
Μαπξηά Κ., ΢πληαγκαηηθφ Γίθαην, Η, Αλη. ΢άθθνπιαο 2000.
Μαπξνπδέα ΢., Οη ηξεηο επνρέο ηνπ παλεπηζηεκίνπ, Αζήλα, 2005, Διιεληθά
Γξάκκαηα.
Μελαΐδε ΢., Ζ ζπληαγκαηηθή απαγφξεπζε ηεο απνλνκήο θαη αλαγλψξηζεο ηίηισλ
επγελείαο ή δηάθξηζεο ζε Έιιελεο πνιίηεο, εθδφζεηο ΢άθθνπια.
Μηραιάθε Ν., ΢ηακαηνπνχινπ Α., Ζ ηζηνξία ηεο Δπξσπατθήο Οηθνλνκηθήο
Κνηλφηεηαο, Απφ ηε Ρψκε ζην Μάαζηξηρη, Ζ ζπλζήθε ηνπ Μάαζηξηρη, Νέα ΢χλνξα
Ληβάλεο, 1993.
Μνπακειεηδή Δ., Ζ αλαγλψξηζε ησλ δηπισκάησλ εμσηεξηθνχ Ζ λέα δηάζηαζε ηνπ
εθπαηδεπηηθνχ “franchising”, NoB 47, ζει. 1056.
Μνπακειεηδή Δ., Ζ επίδξαζε ηνπ Κνηλνηηθνχ Γηθαίνπ ζηε δεκφζηα θαη ζηελ
ηδησηηθή εθπαίδεπζε ζηελ Διιάδα, ΢άθθνπιαο Θεζζαινλίθε 1996.
Μνπακειεηδή Δ., ζε ΢θνπξή Β., Δξκελεία ΢πλζεθψλ γηα ηελ επξσπατθή έλσζε θαη
ηελ επξσπατθή θνηλφηεηα, Αλη. Ν. ΢άθθνπιαο 2003, ζει. 1060.
Μπακπηληψηε Γ. “Σν Καπνδηζηξηαθφ”, αξ. θχιινπ 3, 1Απξηιίνπ 2002.
Μπνλίθνπ Γ., “Πψο ζα πξνθχςεη ην ζχγρξνλν Παλεπηζηήκην”. Οηθνλνκηθφο
Σαρπδξφκνο 4 Ηαλνπαξίνπ 1996, ζει. 44.
Μπνηφπνπινπ Κ., ΢χληαγκα, Παηδείαο θαη «Ηδησηηθά Παλεπηζηήκηα», ΣΟ΢ 1/1999,
ζει. 38 επ.
Ξαλζφπνπινπ Θ., Δπξσπατθά Α.Δ.Η.: Απφ ηε δηαθήξπμε ηεο Μπνιφληα ζην
αλαθνηλσζέλ ηνπ Βεξνιίλνπ, Ζ Καζεκεξηλή, 21.06.2003.
Ξαλζφπνπινπ Θ., Πξνάζπηζε ηεο Δπξσπατθήο Αλψηαηεο Δθπαίδεπζεο, Δηζήγεζε
ζην ηξηήκεξν ζπλέδξην ηνπ ΣΔΔ γηα ηελ παηδεία θαη ηελ άζθεζε ηνπ επαγγέικαηνο
ηνπ Μεραληθνχ πξνο ην δεκφζην φθεινο, 23-25.06.2003.

Ξαλζφπνπινπ Θ., Παγθνζκηνπνίεζε ηεο Αγνξάο, Δπξσπατθφο Υψξνο Αλψηαηεο

Δθπαίδεπζεο θαη Γηαθήξπμε ηεο Μπνιφληα, ζην δηεζλέο ζεκηλάξην «Ζ Γηαθήξπμε
ηεο Bologna θαη ε Διιεληθή Πξνζέγγηζε» Αζήλα, 19 Ηαλνπαξίνπ 2001.

236
Ξαλζφπνπινπ Θ., Πξνο εηθνληθή αλψηαηε εθπαίδεπζε. Ζ παγθνζκηνπνίεζε ηεο
αγνξάο, ην επξσπατθφ παλεπηζηεκηαθφ ηνπίν θαη ε Γηαθήξπμε ηεο Μπνιφληα, Ζ
ΚΑΘΖΜΔΡΗΝΖ, 21/01/2001.
Πακπνχθε Υ., Γηα ηελ αλψηαηε εθπαίδεπζε ηνπ Μέιινληνο, Δθδφζεηο Ληβάλε
2007,
Παλαγησηίδνπ Δ., Δξεπλα Καηλνηνκία Ζ ΢ηξαηεγηθή ηεο Ληζαβφλαο θαη ε
πινπνίεζή ηεο ζηελ ΔΔ θαη ζηελ Διιάδα. Δηαηξίεο Spin-off / Σερλνβιαζηνί,
΢άθθνπιαο 2008
Παλνχζε Γ., Γεκφζηεο εηεξνηνπίεο θαη κε-δεκφζηεο νπηνπίεο, πεξ.΢πγθξηηηθή θαη
δηεζλήο εθπαηδεπηηθή επηζεψξεζε, ηεχρνο 4, 2005, ζει.110-125.
Παπαγηάλλε Γ., Ο επξσπατθφο ρψξνο ειεπζεξίαο, αζθάιεηαο θαη δηθαηνζχλεο, Αλη.
΢άθθνπιαο 2001, ζει. 81 επ. κε εθηελή βηβιηνγξαθία.
Παπαδεκεηξίνπ Γ., Ζ ζπληαγκαηνπνίεζε ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο, Παπαδήζεο,
2002.
Παπαδεκεηξίνπ Γ., Ζ ηέηαξηε αλαζεψξεζε ηνπ ΢πληάγκαηνο, Αλη. Ν. ΢άθθνπια,
2006.
Παπαδεκεηξίνπ Γ., Καξηςηάδε Γ., Παπαληθνιάνπ Κ., Ζ ζπλέιεπζε γηα ην κέιινλ
ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο, Παπαδήζεο 2002.
Παπαδεκεηξίνπ Γ., Ο Υάξηεο Θεκειησδψλ Γηθαησκάησλ, Παπαδήζεο 2001, ζεηξά
δηεζλήο θαη επξσπατθή πνιηηηθή.
Παπαδεκεηξίνπ Γ., Σν ΢χληαγκα θαη ε Ίδξπζε κε Κξαηηθψλ Παλεπηζηεκίσλ, ζε
Ίδξπκα Καξάγησξγα, Σν Παλεπηζηήκην ζηελ Διιάδα ζήκεξα, Ίδξπκα Καξάγησξγα,
Αζήλα, 1991.
Παπαδνπνχινπ Ρ.Δ., Απφ ηηο γεληθέο αξρέο ηνπ δηθαίνπ ζην Υάξηε ησλ Θεκειησδψλ
Γηθαησκάησλ ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο, Πνξεία πξνο έλα γξαπηφ ζχζηεκα
θνηλνηηθήο πξνζηαζίαο ησλ Θεκειησδψλ Γηθαησκάησλ, ΓηΑ 12/2002, ζει. 1029-
1082.
Παπαδνπνχινπ Ρ.Δ., ΢θέςεηο κε αθνξκή ηελ απφθαζε ηνπ ΓΔΚ Valentina Neri ηεο
13 Ννεκβξίνπ 2003, ΔθαξκνγέοΓΓ 1, 2004, ζει. 31.
Παπάδνγινπ Β., Σζαθιφγινπ Π., Πέληε πξνηάζεηο γηα ηε βειηίσζε ηνπ ΢ρεδίνπ
Νφκνπ γηα ηα ΑΔΗ, Καζεκεξηλή, 07.03.2007.
Παπαθσζηαληίλνπ Α., Σν «Πνιίηεπκα» ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο, Αλη. Ν.
΢άθθνπιαο, 1996.
Παπαζηψπε Παζηά Ε., Ηζαγέλεηα- Τπεθνφηεηα, δχν φξνη κε κνλνζήκαλην
πεξηερφκελν? Ζ ειιεληθή ηζαγέλεηα- ε Δπξσπατθή ηζαγέλεηα. Αξκ. Δπηζηεκνληθή
Δπεηεξίδα Γ΢Θ 213, 1993 ζει. 35-47.
Παπαζηακάηε Α., Ζ θαηαπνιέκεζε ηεο δηαπινθήο ζηα πιαίζηα ησλ ζπκβάζεσλ ηνπ
Γεκνζίνπ, ζπκβαηφηεηα ησλ ξπζκίζεσλ κε ην θνηλνηηθφ δίθαην, Δζληθφ Κέληξν
Γεκφζηαο Γηνίθεζεο, Αζήλα 2003, (ειεθηξνληθή δεκνζίεπζε).
Παπαζηάκθνπ Γ., Κνηλνηηθφο Οηθνλνκηθφο Υψξνο, Δπξσπατθέο Πνιηηηθέο, 2ε έθδ.,
Αλη. ΢άθθνπιαο 2000.
Παπαζηξάηε Π., Ζ εθθαζάξηζε ηνπ Παλεπηζηεκίνπ κεηά ηελ Απειεπζέξσζε, ζε
Mazower M., (επηκέιεηα), Μεηά ηνλ πφιεκν, Δθδφζεηο Αιεμάλδξεηα, 2003.
Παπιφπνπινπ Π., Ζ λνκηθή θχζε ησλ Α.Δ.Η., Σν΢ 1990, ζει.445 επ.
Παπιφπνπινπ Π., Ζ λνκηθή θχζε ησλ Α.Δ.Η., Σν΢ 1990, ζει.445επ.
Πεζκαδφγινπ ΢η., Δθπαίδεπζε θαη αλάπηπμε ζηελ Διιάδα 1948-1985, Σν
αζχκπησην κηαο ζρέζεο, Θεκέιην 1987.
Πνπιή Π. , Σν λνκηθφ Πιαίζην νξγάλσζεο θαη ιεηηνπξγίαο ηεο ηξηηνβάζκηαο
εθπαίδεπζεο, ΑΔΗ, ΣΔΗ, 1982-2006 β έθδνζε, ΢άθθνπιαο 2006.

237
Πνπιή Π., Δθπαηδεπηηθφ δίθαην θαη ζεζκνί, Γ έθδνζε αλαζεσξεκέλε, ΢άθθνπιαο
2006.
Πνπιή Π., Σν λνκηθφ Πιαίζην νξγάλσζεο θαη ιεηηνπξγίαο ηεο ηξηηνβάζκηαο
εθπαίδεπζεο, ΑΔΗ, ΣΔΗ, 1982-2006 β έθδνζε, ΢άθθνπιαο, 2006.
Πνπιή Π., Σν λνκηθφ πιαίζην νξγάλσζεο θαη ιεηηνπξγίαο ηεο ηξηηνβάζκηαο
εθπαίδεπζεο, Β έθδνζε, ΢άθθνπιαο Αζήλα Θεζζαινλίθε.
Ππξγησηάθε Η.Δ., Σν Παλεπηζηήκην ησλ αμηψλ: ε πξφηαζε θαη ε θιεξνλνκηά ηνπ
Wilhelm von Humboldt θαη ε ζέζε ηεο ζην ζχγρξνλν θφζκν, πεξ. Δπηζηήκε θαη
θνηλσλία, 2004 ηεχρνο 13, ζει.1-17.
Ρακνλέ Η., Γεσπνιηηηθή ηνπ Υάνπο, Πφιηο, 1998.
Ράλζηκαλ ΢., Ζ Μεγάιε Δθθιεζία ελ αηρκαισζία, ηφκνο Β΄,ζει. 420, εθδφζεηο
Μπεξγαδή, 2000.
Ράζε ΢., Σα παλεπηζηήκηα ρζεο θαη ζήκεξα, Αζήλα, 2004, Παπαδήζεο.
΢αΐλη Δ., Γηαλννχκελνη θαη εμνπζία, Scripta, 1997.
΢βψινπ Α. -Βιάρνπ Γ., Σν ΢χληαγκα ηεο Διιάδνο, Δξκελεία – Ηζηνξία –
΢πγθξηηηθφλ Γίθαηνλ, Μέξνο Η, Σφκνο Α΄, 1954 (Αζήλαη, Έθδνζηο Αλη.Ν.΢άθθνπια
1978)
΢ίζθνπ Γ., Ο κχζνο ησλ ηδησηηθψλ ΑΔΗ, Διεπζεξνηππία, 10.03.2007.
΢θάιθνπ Γ., Σν άξζξν 16 θαη ε ζπδήηεζε πνπ δε γίλεηαη, Athens Voice, 08.03.2007.
΢θαλδάκε Ν., Σν θξάηνο ζηελ Δπξσπατθή Κνηλφηεηα, Η., Αλη. Ν. ΢άθθνπιαο, 1986.
΢θαλδάκε/ Υξηζηηαλνχ/ Κνπζθνπλά, Δθαξκνγέο δηεζλνχο θαη επξσπατθνχ δηθαίνπ,
Αλαγλψξηζε ηίηισλ ζπνπδψλ παλεπηζηεκηαθήο εθπαίδεπζεο, εθδ. ΢άθθνπια, 2003.
΢θνπξή Β., Γίθαην ηεο Παηδείαο, δεχηεξε έθδνζε, ΢άθθνπιαο Θεζζαινλίθε 1995.
΢θνπξή Β., Ζ επξσπατθή δηάζηαζε ηεο εθπαίδεπζεο, ζε Δζληθή δηνίθεζε θαη
θνηλνηηθφ δίθαην, Αλη.Ν. ΢άθθνπιαο Αζήλα 1993, ζει. 119 επ.
΢θνπξή Π., Κνηλνηηθφ Τπαιιειηθφ Γίθαην θαη ην Γηθαζηήξην Γεκφζηαο Γηνίθεζεο,
Δθδφζεηο Αλη. Ν. ΢άθθνπια Αζήλα-Κνκνηελή, 2006.
΢ππξφπνπινπ Φ. Δηδηθέο εθθάλζεηο ηεο νηθνλνκηθήο ειεπζεξίαο, Σν΢ 6/2000, ζει.
1147 επ.
΢ηάγθνπ Π., Ζ ειεχζεξε θπθινθνξία ησλ θαιιηηερληθψλ αγαζψλ ζηελ θνηλφηεηα
θαη ε πνιηηηζηηθή δηάζηαζε ηεο επξσπατθήο ελνπνίεζεο, ΔΔΔπξΓ 1986, ζει 694.
΢ηαζφπνπινπ Μ., Ηδησηηθά ΑΔΗ, Πξφνδνο, αηνκηθφ δηθαίσκα, ηδηνηέιεηα ή
ηδενιφγεκα, ζε Δθαξκνγέο Δηδηθφ ηεχρνο Αθηέξσκα 2006: Αλψηαηε εθπαίδεπζε
ζει. 1 επ.
΢ηαζηλφπνπινπ Μ., Ζ ειεπζεξία γλψκεο ησλ θαζεγεηψλ ησλ αλσηάησλ
εθπαηδεπηηθψλ ηδξπκάησλ, Ννκηθαί Μειέηαη, 1972.
΢ηαπξίδε-Παηξηθίνπ Ρ., Γιψζζα, Δθπαίδεπζε θαη Πνιηηηθή, Αζήλα, Οιθφο, 1999.
΢ηεξηάδνπ Κ., Ζ εμέιημε ησλ ΢πληαγκαηηθψλ ξπζκίζεσλ γηα ζέκαηα αλψηαηεο
εθπαίδεπζεο ζηελ Διιάδα απφ ην 1821 έσο ζήκεξα, εθδ. ΢άθθνπια, 1993.
΢ηεθάλνπ Κ., Σν λέν επξσπατθφ θαζεζηψο ησλ ππεθφσλ ηξίησλ ρσξψλ, ΓηΑ, 26,
2005 ζει. 363-381.
΢πλνδηλνχ Υ., Ακνηβαία αλαγλψξηζε πηπρίσλ πξνεξρφκελσλ απφ άιια θξάηε κέιε
θαη απνθπγή ηεο Οι ΢ΣΔ λα έιζεη ζε άκεζν δηάινγν κε ην ΓΔΚ, ΝνΒ 47. ζει. 1033
επ.
΢πλνδηλνχ Υ., Αζπκβίβαζην κεηαμχ ΜΜΔ θαη επηρεηξήζεσλ πνπ αλαιακβάλνπλ
δεκφζηεο ζπκβάζεηο θαη δήηεκα ζπκβαηφηεηαο κε ην θνηλνηηθφ δίθαην, ζε Γεκφζηεο
΢πκβάζεηο θαη Κξαηηθέο Δληζρχζεηο 1/2004, ΚΓΔΟΓ, ζει. 15 επ φπνπ θαη
βηβιηνγξαθία.
΢πλνδηλνχ Υ., Σν αζπκβίβαζην κεηαμχ ησλ ηδηνηήησλ ηνπ αλαδφρνπ .., αλσηέξσ.

238
΢σηεξέιε Γ. Ξεξνχ Θ, Ζ αλαζεψξεζε ηνπ ΢πληάγκαηνο, Αλη. Ν. ΢άθθνπιαο, 2001.
Σαιηαδνχξνπ ΢. –Αλησλίνπ Θ., Παηδεία θαη ειεχζεξε εγθαηάζηαζε, Σν΢ 1988, ζει.
217 .
Σδέκνπ Β., Γηαηί λα (κελ) αιιάμεη ην άξζξν 16, Διεπζεξνηππία, 05.04.2007.
Σδέκνπ Β., Ο «Βαζηθφο Μέηνρνο», Αλη. Ν. ΢άθθνπιαο 2006.
Σξηαληαθχιινπ Γ., Σν ζρέδην ΢πληάγκαηνο ηεο Δπξσπατθήο ΢πλέιεπζεο, Κξηηηθή
ησλ βαζηθψλ επηινγψλ, Αλη. Ν. ΢άθθνπιαο 2003.
Σξνβά E., Ζ παηδεία: επαγγεικαηηθή θαηάξηηζε ή πξνζδνθία ηνπ αλέθηθηνπ; Μηα
επξσπατθή δηειθπζηίλδα µε πξννπηηθή, Σν΢ 1997, ζει. 25 επ.
Σξνβά Δ., Δμνπζίεο θαη Γηαθάλεηα, απφ ηνλ έιεγρν ηεο ζπληαγκαηηθφηεηαο ζηνλ
έιεγρν ηεο αηηηνινγίαο ησλ θαλφλσλ, Αλη. Ν. ΢άθθνπιαο, 2005.
Σξνβά Δ., Ζ νξγάλσζε ηεο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο ζηηο ρψξεο –κέιε ηεο ΔΟΚ θαη
ηα ηδησηηθά παλεπηζηήκηα, Σν΢ 1990, ζει. 419 επ.
Σξνβά Δ., Σίηινη ζπνπδψλ θαη ηίηινη επγελείαο, Δθαξκνγέο Δηδηθφ ηεχρνο
Αθηέξσκα 2006, Αθηέξσκα ζηελ Αλψηαηε εθπαίδεπζε, 2006, ζει. 79 επ.
Σζαθαιψηνπ Δ., Ηδησηηθνπνίεζε θαη Παλεπηζηεκηαθή Δθπαίδεπζε: Ση
δηαθπβεχεηαη;, Διιεληθή Δπηζεψξεζε Πνιηηηθήο Δπηζηήκεο, η. 11/2000, ζ. 27-53.
Σζακαζθχξνπ Γ., Μπαζαληή Γ. (2000), «Ζ έξεπλα ζην ζχγρξνλν παλεπηζηήκην»,
ζην: Γ. Μπαζαληήο (επ.), Σν παλεπηζηήκην ζηνλ 21ν αηψλα, Αζήλα, 2000
εθδ.Παπαδήζε.
Σζανχζε Γ.Γ. (ΜΤΔΚΠΟ) ζε Δηζήγεζε ζην ΢πλέδξην ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Κξήηεο
κε ζέκα, Μεηαξξπζκίδνληαο ηελ Παλεπηζηεκηαθή Παηδεία, Ρέζπκλν, 22-23
Οθησβξίνπ 1998.
Σζανχζε Γ.Γ. Δπξσπατθή εθπαηδεπηηθή πνιηηηθή : Βαζηθά θείκελα γηα ηελ παηδεία,
ηελ εθπαίδεπζε θαη ηελ θαηάξηηζε / επηκέιεηα Γ. Γ. Σζανχζεο.- 2ε έθδ. - Αζήλα ,
Gutenberg, 1998. – 301 ζει. 21εθ. - (Βηβιηνζήθε Κνηλσληθήο Δπηζηήκεο θαη
Κνηλσληθήο Πνιηηηθήο 46).
Σζανχζε Γ.Γ. Ζ επξσπατθή πξφθιεζε ζηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε / επηκέιεηα Γ.
Γ. Σζανχζεο. - Αζήλα : Gutenberg, 1990. - 174 ζει. · 21εθ. - (Κνηλσληνινγηθή θαη
αλζξσπνινγηθή βηβιηνζήθε 26). - (Κνηλσληθή πνιηηηθή · 2).
Σζάηζνπ Γ., Δπίκαρεο έλλνηεο ηεο Δπξσπατθήο Δλσζηαθήο Σάμεο, Μεζνδνινγηθή
ζπκβνιή ζηελ εξκελεία ησλ επξσπατθψλ ελσζηαθψλ ζεζκψλ, Αλη. ΢άθθνπιαο
1997.
Σζάηζνπ Γ., Δπξσπατθή ΢πκπνιηηεία, Καζηαληψηεο 2001.
Σζάηζνπ Γ./ Λνβέξδνπ Α./ Καλειινπνχινπ Ν., ΢χληαγκα θαη ηδησηηθή παηδεία, Σν΢
1992, ζει.87 επ.
Σζηκέθα Γ., Αλαγλψξηζε ηίηισλ ζπνπδψλ ηεο αιινδαπήο, Σν΢ 4/94, ζει. 845 επ.
Σζηληζηδέιε Μ., Quo Vadis Europa? ΢χγρξνλεο αθαδεκατθέο θαη επηζηεκνληθέο
εθδφζεηο, Αζήλα 2001, ζει. 70 επ.
Σζηφηξα Γ. , Γηαζθάιηζε θαη αμηνιφγεζε πνηφηεηαο ζηελ ειιεληθή αλψηαηε
εθπαίδεπζε, Παλεπηζηήκην Μαθεδνλίαο, 2002.

Σζνιάθε Υξ., Σε γιψζζα κνπ έδσζαλ ειιεληθή, Δθδφζεηο Νεζίδεο, ΢θφπεινο

1999.
Σζνπθαιά Κ., Δμάξηεζε θαη Αλαπαξαγσγή. Ο θνηλσληθφο ξφινο ησλ
εθπαηδεπηηθψλ κεραληζκψλ ζηελ Διιάδα (1830-1922) Θεκέιην ζη. έθδνζε.
Σζνπθαιά Κ., Οη δηαλννχκελνη ζηελ επνρή ησλ ΜΜΔ, Σν Βήκα 14/4/2002‟
Σζνχθαιε Λ. “Μαδηθή παηδεία θαη πνηφηεηα ΑΔΗ”. Καζεκεξηλή 15 Ηνπλίνπ 2001.
Τπνπξγείν Παηδείαο. “Πξφηαζε δηαιφγνπ γηα ηε ζεζκνζέηεζε ηνπ εζληθνχ

239
ζπζηήκαηνο αμηνιφγεζεο ηεο πνηφηεηαο ηεο Αλψηαηεο Δθπαίδεπζεο”. 15 Μαξηίνπ
2001.
Φνπληεδάθε Π. - ΢αξαθηαλνχ Γ.,, Ζ Παλεπηζηεκηαθή Γηνίθεζε ζηνλ Αζηεξηζκφ ηεο
Παξαγσγηθφηεηαο, πεξ. Παλεπηζηήκην, η. 1/2000, ζ. 45-77
Φνπληεδάθε Π., Σα ειιεληθά παλεπηζηήκηα ζηνλ Δπξσπατθφ Υψξν Αλψηαηεο
Δθπαίδεπζεο, Ζ πνξεία Μπνιφληα- Μπέξγθελ, ΓηΑ 2005, ζει. 921-947.
Φξαγθνπδάθε Αλ., Γιψζζα θαη Ηδενινγία, Δθδφζεηο Οδπζζέαο, Αζήλα, 1987.
Φξαγθνπδάθε Άλ., Ζ Γιψζζα θαη ην Έζλνο, Δθδφζεηο Αιεμάλδξεηα, Αζήλα 2001.
Υάληηγθηνλ ΢., Ζ ζχγθξνπζε ησλ πνιηηηζκψλ θαη ν αλαζρεκαηηζκφο ηεο
παγθφζκηαο ηάμεο, Terzo books, Αζήλα, 1998.
Υαξαιάκπε Γ. ΢θέςεηο ζρεηηθά κε ηα δεηήκαηα ηεο δηαθάλεηαο, ηηο «Αζπκβίβαζηεο
Ηδηφηεηεο» θαη ην «Βαζηθφ Μέηνρν», ΓηΜΔΔ 1/2004, ζει. 31 επ.
Υαηδφπνπινπ Β., Αλαγλψξηζε ηεο επαγγεικαηηθήο ηζνηηκίαο ησλ πηπρηνχρσλ
εμσηεξηθνχ: δηάινγνη κεηαμχ ΢ηΔ θαη ΓΔΚ ζρεηηθά κε ηελ άκεζε εθαξκνγή ησλ
γεληθψλ ζπζηεκάησλ αλαγλψξηζεο, ΝνΒ 2005, ζει. 237 επ
Υνπξδάθε Α., Ζ Ηζηνξία ηεο Παηδείαο: επηζηεκνινγία, κεζνδνινγία θαη
πξνβιεκαηηθή, ζην Μ.Βάκβνπθαο &Α.Υνπξδάθεο (εηπ.) Παηδαγσγηθή Δπηζηήκε
ζηελ Διιάδα θαη ζηελ Δπξψπε: ηάζεηο θαη πξννπηηθέο (92-132). Αζήλα, Διιεληθά
Γξάκκαηα, 1997.
Φαραξφπνπιν Γ., Με θξαηηθά Παλεπηζηήκηα, ην άξζ. 16 ηνπ ΢πληάγκαηνο πξέπεη λα
αιιάμεη, εθδφζεηο πνηακφο 2004, ζει. 18 επ.

240
 Ξέλε
Alston Ph. - Weiler J-H.H., An ever closer Union in need of a human rights policy:
the European Union and human rights, ζε
http://www.law.harvard.edu/Programs/JeanMonnet/papers/99/990101.html
Alston Ph. - Weiler J-H.H., The European Union and Human Rights: Final Project
Report on an Agenda for the Year 2000 ζε http://www.iue.it/AEL/.
Anderson B., Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of
Nationalism, London, Verso, 1983.
Anderson M., Bort E. (επηκ.), The Frontiers of Europe, Pinter, 1998, London,
Aristote, Seconds analytiques, trad. P. Pellegrin, GF bilingue, Flammarion, Paris,
2005; ou trad J. Tricot, Vrin, Paris, 2000.
Aron R., L'Opium des intellectuels, Calmann-Lévy, 1955, Julien Benda, La Trahison
des clercs, Grasset, 1927.
Authier Μ., de Les Arbres de connaissances, La Découverte, Paris, 1992.
Badel Chr., La noblesse de l‟empire romain, Les masques et la vertu, Champ. Vallon,
Seyssel, 2005.
Bangenan M., Priorité a la suppression des frontières, Revue du Marché Commun, no
334/1990.
Barnard A. & Spencer J. (Eds.), Encyclopedia of Social and Cultural Anthropology.
London, 1996, Routledge.
Barth F., Ethnic Groups and Boundaries. Oslo, 1996, Bergen.
Bekemans L., Le traité de Maastricht et l‟éducation, la formation professionnelle et la
culture, 1993/2, Revue de Marché Unique Européen 99.
Bekermans L , Balodimos A, Le traite de Maastricht et l‟éducation, la formation
professionnelle et la culture, PMUE 2/1993, ζει. 99
Bellamy R., Castiliogne D., Building the Union. The Nature of Sovereignty in the
Political Architecture of Europe, Law and Philosophy, 16, 1997, ζει. 421- 445.
Benatouïl Th. (ed.), Le Scepticisme, Paris, GF-Flammarion, coll. "Corpus", 1997.
Bernitz U., Bernitz H,L., Human rights and European Identity: the debate about
European Citizenship, ζε Alston Ph.(ed), The EU and Human Rights, Oxford
University Press, 1999, ζει. 505.
Bernitz U., Bernitz H. L., Human rights and European Identity: the debate about
European Citizenshil, ζε Alston Ph.(ed), The EU and Human Rights, Oxford
University Press, 1999, ζει. 505.
Blanke H.J. ζε: Grabitz-Hilf (επ.): Kommentar zur Europäischen Union, C.H.Beck
2004, άξζξα 149-150,
Bourdieu P., Homo Academicus, Paris, 1984 Editions du Minuit.
Bourdieu P., La culture est en danger, ζην Contre-feux 2, raisons d‟Agir, Παξίζη,
2001.
Bourdieu P., Language and Symbolic Power. Cambridge, 1991, Harvard University
Press.
Bousquet A., Education et formation dans l‟Union Européenne, Montchrestioen,
3eme ed., 1998.
Bray Z., Living Boundaries: Frontiers and Identity in the Basque Country. Brussels
2004, Presses interuniversitaires européenes, Peter Lang.
Brubaker R. & Cooper F., "Beyond 'Identity'." Theory and Society 29, 2002, ζει. 1–

241
47.
Brubaker R., Ethnicity without Groups, 2002, Cambridge, Harvard University Press.
Burgess M., Federalism and European Union: the building of Europe, 1950-2000,
London, Routlegde, 2000.
Calhoun C., "Social Theory and the Politics of Identity," in C. Calhoun (Ed.), Social
Theory and Identity Politics. Oxford, 2002, Blackwell.
Camilleri C.; Kastersztein, J. & Lipiansky E.M. et al., Stratégies Identitaires. Paris
1990, Presses Universitaires de France,
Camus Α. Discours de Suède, Gallimard, 1958,
Car J.-Ch., Dalloz, 2000, somm. ζει. 422.
Carey H. C. & McLean K., Manual of social science; being a condensation of the
"Principles of social science" of H.C. Carey, LL. D. 1864, Philadelphia: H.C. Baird.
Carré de Malberg R., Contribution a la théorie générale de l‟Etat, 1920, reimpr.
CNRS, 1962, t I, ζει. 79 επ.
Casanova P., La république mondiale des lettres, Seuil 1999, Paris.
Cassese, Clapham, Weiler (eds) European Union - The Human Rights Challenge Vol.
I II III, 1991.
Charle Ch., Faut-il coter les facultes europeennes? Le Monde Diplomatique,
Septembre 2007.
Charle Ch., Les Intellectuels en Europe au XIXe siècle : essai d'histoire comparée,
Seuil, 1996,
Charle Ch., Naissance des « intellectuels » (1880-1900), Éditions de Minuit, 1990
(réédition en 2001).
Charles C., La république des universitaires, Seuil 1994 Paris.
Chartier R., Au bord de la falaise. Paris 1998, Albin Michel.
Chaubet F., Histoire intellectuelle de l'entre-deux-guerres, Nouveau Monde, 2006.
Christin O., `La formation étatique de l'espace savant'. Actes de la recherche en
sciences sociales, 2000, 133: 53-61.
Clapham A., Human Rights and the European Community: A Critical Overview,
1991.
Classen H.D. ζε: v.d. Groeben/Schwarze (επ.): EU-EGV Kommentar, Nomos 2003,
η. 3, ζει. 1072 θ. επ.,
Cohen A., Boundaries and Boundary-Consciousness: Politicising Cultural Identity, in
M. Anderson and E. Bort (Eds.), The Frontiers of Europe. London, 1998 Printer
Press.
Cohen A., Self Consciousness: An Alternative Anthropology of Identity. 1994,
London, Routledge.
Cohen A., Two-Dimensional: an essay on the anthropology of power and symbolism
in complex society 1974, London, Routledge.
Cohen-Jonathan G., La Convention européenne des droits de l'homme et la
Communauté européenne, in Mélange F. Dehousse, 1977.
Cohn B. , Colonialism and its forms of knowledge, 1996 Princenton.
Colombani Jean-Marie, L'identité européenne, LE MONDE, 26.03.07.
Coppel & O'Neill, The European Court of Justice: Taking Rights Seriously? 29 CML
Rev, ζει. 669, 1992.
Corniou J.-P., La société de la connaissance: nouvel enjeu pour les organisations
Paris, Hermès Science publications, 2002.
Cote J. E. and Ch. Levine, Identity Formation, Agency, and Culture. New Jersey,
2002, Lawrence Erlbaum Associates.

242
Dal G. A., Droit de libre établissement et équivalence des diplômes, Cah. Dr. Eur.,
1978, ζει. 237.
De Burca G., Scott J. (ed) Constitutional Change in the EU, From Uniformity to
Flexibility? Hart Publishing, 2000.
de Maria-João Rodriguez, Mario Telo (Préface), Vers une société européenne de la
connaissance: La stratégie de Lisbonne (2000-2010) (Broché), Institut D‟études
Européennes, Université de Bruxelles (1 janvier 2004)
http://europa.eu/abc/12lessons/index8_fr.htm
De Salvia, La Protezione dei diritti dell'uomo nel quadro della Convenzione Europea
e seconda il diritto Communitario: Interferenze e Problemi di Coordinamento, 1979,
Diritto Comunitario e degli scambi internationale.
De Witte B., European Community law of Education, Nomos, 1989,
De WitteB., L‟influence du droit communautaire sur les systèmes nationaux d‟
enseignement supérieur, in Pertek J. (ed), Reconnaissance générale des diplômes et
libre circulation des professionnels, IEAP, 1992, ζει. 81 επ.
Degen M., Die Unionsbürgerschaft nach dem Vertrag über die europäische Union
unter besonderer Berücksichtigung des Wahlrechts, DÖV 1993, ζει. 749 θ. επ.
Deleuze G., Les intellectuels et le pouvoir. Entretien entre Michel Foucault et Gilles
Deleuze, L‟Arc, no 49, Aix-en-Provence, mai 1972.
Dittmann A./Fehrenbacher C., Die bildungsrtechtlichen Harmonisierungsverbote
(Art. 126 Abs. 4, 127 Abs. 4 EGV) und ihre Bedeutung für die nationale
„Bildungshoheit“, RdJB 1992, ζει. 478 θ. επ.
Dohms R., Die Kompetenzen der EG im Bereich der der allgemeinen Bildung nach
Art. 126 EGV, RdJB 1992, ζει. 451 θ. επ.
Duchesne S. et Frognier A.-P., Sur les dynamiques sociologiques et politiques de
l‟identification à l‟Europe, Revue française de science politique, vol. 52, n° 4, ζει.
355-373.
Duchesne S., Waiting for European identity... Preliminary thoughts about the
identification process with Europe, in European Identity, Stromsnes, Kristin and
Wallace, Claire (eds.), Edward Elgar Publishers, Cheltenham, Glos, à paraître.
Duguit M., Manuel de droit constitutionnel, 1er ed no 28.
Dumont G.-Fr., Les racines de l‟identité européenne, Economica, 1999.
Ebel-Gabriel C., Über zukünftige Perspektiven des Bologna-Prozesses, FuL 2004,
ζει. 69 θ. επ.
Egan M., Constructing a European Market, Oxford University Press, 2001,
Elias N., Les transformations de l‟équilibre Nous-Je, in La société des individus,
Paris, Fayard, 1991.
Evans A., European Citizenship: A Novel Concept in EEC Law, AJCL 32, 1994, ζει.
683 θ. επ.
Everling U., Die Stellung des Bürgers in der Europäischen Gemeinschaft, ZfRV
1992, ζει. 241 θ.επ.
Everling U., ζε: Hrbek R. (επ): Βürger und Europa, Nomos 1994.
Favell A., Europe‟s Identity Problem, “West European Politics”, vol. 28, nr. 5,
November 2005, ζει. 1109 – 1116, GABEL, Matthew, Public Support for European
Integration: An Empirical Test of Five Theories, “The Journal of Politics”, vol. 60, nr.
2, May 1998, ζει. 333 – 354.
Fayard P., Culture et stratégie japonaises dans la société de la connaissance, Dunod,
2006.
Fechner F. ζε: Lassahn R./Offenbach B. (επ.): Bildung in Europa, 1994.

243
Feuchthofen J./Brackmann H.J. Berufliche Bildung im Maastrichter Uninonsvertrag,
RdJB 1992, ζει. 468 θ. επ.
Fischer H.G., Bildungspolitik ζε: Borries R./Zacker C. (επ.): Europarecht von A-Z,
C.H.Beck 2002.
Fischer H.G., Die Unionsbürgerschaft ζε: H. Haller/C. Kopetzki/ R. Novak/ S. L.
Paulson/B. Raschauer/ G. Ress/ E. Wiederin (επ.): Σηκ Σνκ Winkler, Springer Verlag
Βηέλλε Νέα Τφξθε, 1997.
Foucault M., Dits et écrits II, 1976-1988, Gallimard, Paris, 2001.
Gabel M. Public Support for European Integration: An Empirical Test of Five
Theories, “The Journal of Politics”, vol. 60, nr. 2, May 1998, ζει. 333 – 354.
Geremek B., « Europe, construire le passé », Projet, n° 248, ζει. 61-68.
Gettier E.L., “Is Justified True Belief Knowledge?” Analysis, 23, 1963, ζει. 121-123.
Glaser Ζ.Α., Die europäische Hochschulreform nach dem Bologna-Modell, FuL
2004, ζει. 66 θ. επ.
Grief, The Domestic Impact of the ECHR as Mediated through Community Law,
1ζει. 99, Public Law 555.
Habermas J., Sur l‟Europe, Paris, Bayard, 2006.
Halimi S., Les Nouveaux Chiens de garde, Liber, 1997 (réédition en 2005).
Hallam E. M., et al., Beyond the Body: Death and Social Identity, 1999, London,
Routledge.
Hallstein W., Die Europäische Universität ζε: Europäische Reden DVA 1979, ζει. 60
θ. επ.
Haskins Ch. Ζ.; Holt Ζ. The Rise of Universities 1923.
Hastings Rashdall, The Universities of Europe in the Middle Ages Oxford, 1895; new
edition in preparation.
Hatje A. ζε: Schwarze J. (επ.): EU-Kommentar, ζει. 373.
Hauriou M., La souveraineté nationale, Paris 1912.
Haviland A, William, Anthropology, New York: Hartcourt College Publishers 2000
Herskovits, Melville J., Cultural Relativism: Perspectives in Cultural Pluralism,
Vintage Books: New York, 1973.
Heß J., Der Bologna Prozess, WissR 2003.
Hessel Α., Geschichte der Stadt Bologna von 1116 bis 1280 Berlin, 1910.
Hochbaum Η., Die Hochschulpolitik der EG, WissR 1986
Hume D., Essai sur l'entendement humain, ζει. 1748.
Hutchins R.M., The Conflict in Education», ζην: Sh.B.Merriam (ed.), Selected
Writings on Philosophy and Adult Education, Malabar, Florida, 1995 Krieger
Publishing Company.
Hutchins R.M., The higher learning in America, New Heaven, London, 1965, Yale
University Press.
Inglehart R., Cognitive Mobilisation and European Identity, “Comparative Politics”,
vol. 3, nr. 1, October 1970, ζει. 45 – 70.
Ipsen H.P., Europäisches Gemeinschaftsrecht, Tübingen 1972, ζει. 187
Jaspers K., The Idea of the University, London, 1965, Peter Owen.
Kampf R., Aufenthaltsrecht für Studenten auf der Grundlage von Art. 7 EWGV, Zum
Raulin-Urteil des EuGH vom 26.2.1992, EuR 1992, ζει. 179 θ. επ.
Kant Η., Critique de la raison pure, Traduction A. Renaut, GF Flammarion, Paris,
2006.
Karydis G., Le Juge communautaire et la préservation de l‟identité culturelle
nationale, 1994/4, Revue Trimestrielle de Droit Européen, ζει. 551.

244
Kaufmann St., Das Europäische Hochschulinstitut, Dunker und Humblot 2003
Kovar R., Simon D., La citoyenneté européenne, Cah.dr.eur., 1993, ζει. 285.
Laenerts K., Education in Community Law after Maastricht, CMLRev 1994, ζει. 7 θ.
επ.
Lévy P., L‟Intelligence collective, La Découverte, Paris, 1994, de Cyberdémocratie,
Odile Jacob, Paris, 2002,
Lindberg L. N., Scheingold St. A., Europe‟s Would Be Polity – Patterns of Change
in the European Community, Prentice Hall, 1970, ζει. 314.
Little, D., Varieties of social explanation: an introduction to the philosophy of social
science. Boulder, 1991, Westview Press.
Locke J., Essai sur l'entendement humain, 1698, trad. J.-M. Vienne, 2 tomes, Vrin,
Paris, 2006
Londay J., Education and Law: the Community context, EurLAw.Rev., 1989, ζει.
363.
Maas W., Creating European Citizens. Lanham, 2007, Rowman & Littlefield.
Magalhães A, Stoer S., Performance, Citizenship and the Knowledge Society: a new
mandate for European education policy Globalisation, Societies and Education,
Volume 1, Number 1, March 2003 , ζει. 41-66(26), Routledge, part of the Taylor &
Francis Group.
Magnette P., Le régime politique de l‟Union européenne, ch. « Être citoyen
européen », Presses de la FNSP, 2006,
Manent P., La Raison des nations, réflexions sur la démocratie en Europe, Gallimard,
L‟esprit de la Cité, 2006.
Manssen G., Staatsrecht 2, C.H. Beck 2002
McKay D., Designing Europe, Comparative Lessons from the Federal Experience,
Oxford University Press, 2001.
McLaren L., Rational‟ Explanations of Support for the European Union, in “Identity,
Interests and Attitudes to European Integration”, Palgrave Studies in European Union
Politics, 2006, ζει. 31 – 48.
Mead G. H., Mind, Self, and Society. Chicago, 1934, University of Chicago Press,
Stryker Sheldon "Identity Salience and Role Performance". Journal of Marriage and
the Family 4, 1968 ζει. 558-64.
Meehan E., Citizenship and the European Community. London, 1993 Sage.
Meyers, D. T., Being yourself: essays on identity, action, and social life. Feminist
constructions. Lanham, Md, 2004, Rowman & Littlefield Publishers.
Miller J. , Higher education at a „post-modern‟ crossroads, ζην: B.Smith (ed.) (2002),
Liberal Education in a Knowledge Society, Chicago and La Salle, 2002 Open Court.
Modood T. & Werbner P. (Eds.), The Politics of Multiculturalism in the New Europe:
Racism, Identity and Community. London, 1997, Zed Books.
Munro D. C., The Mediaeval Student, Philadelphia, 1895.
Newman J., The idea of a university, Garden City, New York, 1959, Image Books.
Nizan P, Les Chiens de garde, réédité par Agone, Marseille, 1998.
Noiriel G., Penser avec, penser contre, Belin, Paris, 2003.
Norton A. O., Readings in the History of Education: Mediaeval Universities,
Cambridge, Mass., 1909, Studï e Memorie (both since 1907).
Ohler C., Die Anerkennung ausländischer Hochschulen in Deutschland als Problem
des Gemeinschaftsrechts, WissR 1998, ζει. 170 θ. επ.
O'Leary S., The Evolving Concept of Community Citizenship. The Hague, 1996,
Kluwer Law International.

245
Oppermann T., Europarecht, C.H.Beck 2005,
Oppermann T., Vom Marktbürger zum EG-Bürger? ζε: Nicolaysen/Quaritsch (επ.),
Lüneburger Symposium für Hans Peter Ipsen zum 80. Geburtstag, Nomos 1988, ζει.
87 θ. επ.
Oppermann T., ζε Hailbronner K. (επ.): Staat und Völkerrechtsordnung, Σηκ Σνκ
Doehring K., Spinger 1989, ζει. 713 θ. επ.
Oppermann T.,ζε: Dreier H. θ.α.: Σηκ Σνκ γηα ηα 600 ρξφληα ηεο Ννκηθήο ΢ρνιήο ηνπ
Παλεπηζηεκίνπ ηνπ Würzburg, Dunker und Humblot 2002,
Ortega y Gasset J., Mission of the University, New York, 1966, The Norton Library.
Ory P. et Sirinelli J.F., Les Intellectuels en France de l‟affaire Dreyfus à nos jours,
Paris, Armand Colin, 1986 ; 3e éd. 2002.
Paetow L. J., Guide to the Study of Mediaeval History, Berkeley, 1917.
Pertek J., Diplômes et professions en Europe, Bruylant, Bruxelles, 2008.
Pertek J., L‟Europe des diplômes et des professions, Bruylant, 1994.
Philip C. (ed), L‟enseignement supérieur et la dimension européenne, Economica,
1989.
Pieroth b/Schlink B., Grundrechte Stattsrecht II, 1989
Pinder J., The Building of the European Union, third edition, Oxford University
Press, 1998.
Pini J. Fatin –Rouge Stefanini Marthe, Annuaire international de justice
constitutionnelle, 1999, ζει. 608, 616 et 636,
Pipkorn, La Communaute Europeenne et la Convention Européenne des Droits de
L'Homme, 14 Revue Trim. des Droits de L'Homme ζει. 221,1993.
Prax J.Y, Le guide du knowledge management, concepts et pratiques du management
de la connaissance, Dunod, 2000.
Psacharopoulos Gr., Efficiency and equity in higher education, Minerva, vol. 26, no
2., 1988.
Pugh O'Mara M., Cities of Knowledge: Cold War Science and the Search for the
Next Silicon Valley, 2007, Princeton University Press.
Reich/Vanistendael, Bologna und der Euro-Jurist, ZRP 2002.
Ross Μ. Cultural Protection: a Matter of Union Citizenship or Human Rights? ΢ε N.
Neuwahl θαη A. Rosas (επηκ.) The European Union and Human Rights, Martinus
Nijhoff, 1995, ζει. 235.
Rousseau J.J., Du Contrat Social, IV, GF Flammarion 1966.
Russell B., La connaissance humaine: sa portée et ses limites (Human knowledge, its
scope and its limits, 1948), trad. N. Lavand, Vrin, 2002.
Russell B., La connaissance humaine: sa portée et ses limites (Human knowledge, its
scope and its limits, 1948), trad. N. Lavand, Vrin, 2002.
Said Edward W., Des intellectuels et du pouvoir, Seuil, Paris, 1996.
Sartre J.-P., Situations X, Gallimard, Paris, 1976.
Sasse C., Das Europäische Hochschulinstitut, EuR 1976.
Schmitt Ch., History of Universities VOLUME XIV 1995-1996 Oxford University
Press 1998.
Schmitt Ch., History of Universities VOLUME XIV 1995-1996 Oxford University
Press 1998.
Schoettl J.-É. , Actualité juridique droit administratif, 1999, ζει. 690.
Schultheis F., `Les catégories socioprofessionnelles en tant que schèmes nationaux
de représentation du monde social: l'exemple allemand'. ΢ε Saint-Martin, M. de, επηκ.
Les institutions de formation des cadres dirigeants. Etude comparée. Paris 1993

246
ΔΖSS, ζει. 226-235.
Scott P., The Meanings of Mass Higher Education, Buckingham, Bristol, 1995,
SRHE & Open University Press.
Simm M. ζε: Schwarze J. EU-Kommentar, Nomos 2000, ζει. 1534 θ. επ.
Slaughter S., Rhoades G., Academic Capitalism and the New Economy, Baltimore,
London, 2004 The John Hopkins University Press.
Smith A., Webster F., «Changing Ideas of the University» ζην: A.Smith, F.Webster
(eds), The Postmodern University?, Buckingham, Philadelphia: SRHE & Open
University Press 1997.
Smith A., Webster F., «Conclusion: An Affirming Flame» ζην: A.Smith, F. Webster
(eds), The Postmodern University?, Buckingham, Philadelphia: SRHE & Open
University Press 1997,
Smith, A.D., The Ethnic Origin of Nations, 1986, Oxford, Blackwell.
Snyder Fr., Soft Law and Institutional Practice in the European Community, in S.
Martin (ed), The construction of Europe: Essays in Honor of Emile Noël, Kluwer,
1994.
Soffer R.N., Discipline and Power, The University, History, and the Making, of an
English Elite, 1870-1930, Stanford University Press, Stanford, California
1994.
Sökefeld, M., Debating Self, Identity, and Culture in Anthropology, Current
Anthropology 40 (4), August-October, 1999, ζει. 417–31.
Staudenmayer D., Europäische Bildungspolitik-vor und nach Maastricht, BayVBl.
1995, ζει. 321 θ. επ.
Stryker Sh. and Burke P. J., The Past, Present, and Future of an Identity Theory.
Social Psychology Quarterly 63 (4), 2000 ζει. 284-297. Books and publications,
Syme R., La révolution romaine, Gallimard, Paris 1967.
Teubner G., Global Bukowina: Legal Pluralism in the World Society, in G. Teubner
(ed), Global Law Without a State, Aldershot, Dartmouth, 1997, ζει. 3-30.
Thiele A., Die Rechtsprechung des Gerichtshofes der Europäischen Gemeinschaften
zum Recht auf Gleichbehandlung von EG-Ausländern beim Zugang von
Bildungseinrichtungen und auf Studienfinanzierung, ZfRVgl. 1994, ζει. 185 θ. επ.
Thiesse A-M., La création des identités nationales, Seuil 1999.
Thompson R.H., Theories of Ethnicity. New York, 1989, Greenwood Press.
Tremeau J. Revue française de droit constitutionnel, 1999, ζει. 804.
Troper M., En guise d‟introduction la théorie constitutionnelle et le droit
constitutionnel positif, Cahiers du Conseil Constitutionnel no. 9, Souveraineté de
l‟Etat et hiérarchie des normes dans la jurisprudence constitutionnelle.
Vedel G., Shengen et Maastricht (a propos de la décision no 91-294 DC du Conseil
constitutionnel du 25 juillet 1991, RFD adm 8 (2) 1992, ζει. 173 επ.
Vedrine H., Le Monde, 7 juillet 2001.
Vermeulen, H. & Gowers, C. (Eds.), The Anthropology of Ethnicity: 'Beyond Ethnic
Groups and Boundaries'. Amsterdam, 1994, Het Spinhuis.
Verpeaux M., Les petites affiches, 20 octobre 1999 (209), ζει. 20.
Wagner P., La notion d‟intellectuel engagé chez Sartre, Le Portique, Recherches 1 -
Cahier 1 2003 , [En ligne], mis en ligne le 17 mars 2005. URL :
http://leportique.revues.org/document381.html. Consulté le 12 décembre 2007.
Walker N., Flexibility within a Metaconstitutional Frame: Reflections on the Future
of Legal Authority in Europe, ζει. 9 επ.
Weiler & Lockhart, 'Taking Rights Seriously' Seriously: The European Court of

247
Justice and its Fundamental Rights Jurisprudence, Parts I&II 32 CML Rev 1995.
Werbner, P. and T. Modood. (Eds.), Debating Cultural Hybridity: Multi-Cultural
Identities and the Politics of Anti-Racism. London, 1997, Zed Books.
Wiener A., 'European' Citizenship Practice: Building Institutions of a Non-State.
Boulder, 1998, Westview Press. Bourdieu Pierre, Contre-Feux 2, Raisons d‟agir,
Paris, 2001.
Winock Μ. Le Siècle des intellectuels, Paris, Éditions du Seuil, coll. « Points »,
1999.
Wittgenstein L., De la certitude (Über Gewißheit, 1950 publié en 1969), trad. D.
Moyal-Sharrock, Gallimard, Paris, 2006; ou trad. J. Fauve, coll. Tel, Gallimard, Paris,
1976.
Woodward K., Questioning Identity: Gender, Class, Ethnicity. London, 2004,
Routledge.

248