You are on page 1of 676

1

Voorwoord deur die Minister

Die agbare Tina Joemat-Pettersson (MP) MINISTER VAN LANDBOU, BOSBOU EN VISSERYE

In n veeleisende wreld van voortdurend en vinnig-veranderende ekonomiese en sosiale uitdagings soos toenemende voedselpryse, n gebrek aan voedselsekuriteit en landelike ontwikkeling, is daar mense wat, ongeag hulle gewilligheid en entoesiasme, steeds nie hulle volle potensiaal kan verwesenlik nie. Bydraende faktore soos n gebrek aan vaardighede, hulpbronne en geleenthede kan almal n rol speel in die beperking van mense se prestasies. Ten einde sy volle potensiaal te bereik steun die land op n lewenskragtige landbou-, bosbou- en visseryesektor om voedsel en werkgeleenthede te verskaf. Volhoubare landbou is ook van wesenlike belang vir die beskerming van ons skaars hulpbronne, versorging van die grond en om die weg van toekomstige groei uit te stippel. Ek vertrou dat met die hantering van die Nasionale Landbougids 2011 nuttige adresse en nommers n sakeverbindingsinstrument sal word deur die deel van kennis en inligting. Die inligting in die gids kan ook nuttig wees vir landboukundige opleiding en onderwys asook vir bemagtiging en kapasiteitsbou. n Wyd-uiteenlopende reeks klinte, byvoorbeeld studente, beplanners en sake-entrepreneurs, sal die gids n waardevolle beginpunt en orintering vind in die daarstelling van toekomstige kontakte. Deur die gids gereeld by te werk, is ons doel ook om seker te maak dat die inligting relevant bly en op die nuutste tegnologie fokus. Mag hierdie gids, of die webwerwe, publikasies en rolspelers wat in hierdie bladsye vermeld word, antwoorde verskaf op n wye reeks uitdagings en vraagstukke op die landboukundige gebied.

NASIONALE LANDBOUGIDS
INHOUD
Inleiding
Landbou in Afrika Suider-Afrikaanse Ontwikkelingsgemeenskap SAOG Suid-Afrika en die landbou Die belangrikheid van landelike ontwikkeling Landbou in die provinsies Die stedelike vraagstuk 8 15 20 22 29 34 Vols en boerdery Weer en klimaat Wetgewing rakende die omgewing Wildlewe op plase 203 206 208 212

Insette
Allerlei toerusting Bande Bemesting Besproeiing Bewaringsgrondbewerking Biobestryding Boorgate en windpompe Brandstowwe en smeermiddels Dieregesondheid Erdwurms en vermikompos Die gebruik van diere se krag Graanberging en -hantering Implemente Kompos en organiese kunsmis Oesbeskerming Omheining Pompe en opwekkers Sade en saailinge Sleepwaens Strukture en boumateriaal Trekkers, dorsmasjiene en balers Veeverwante toerusting Veevoere Verpakking Voedingsbesproeiing Voertuiginstandhouding en -onderdele Vragmotors en swaar voertuie Vurkkrane Waterberging Waterkweking en verbouing onder bedekking 4x4s en ander voertuie 218 219 221 229 234 239 242 244 249 254 256 258 262 263 265 272 275 277 283 284 285 290 292 296 298 299 301 302 303 305 309

Bemarking en finansile dienste


Agri-ondernemings en die nuwe geslag landboukoperasies 36 Ambassades en skenkerprogramme 45 Banke 49 Bemarking 55 U finansile bestuur 62 Finansieringsdienste vir Ontwikkeling 65 Handel in veselstowwe 69 Infrastruktuur en landboulogistiek 70 Intellektueelgoedereregte 74 Kommoditeitehandel 79 Koperasies 86 Landbouskoue en -byeenkomste 91 Risikobestuur en versekering 94 100 Uitvoer Varsproduktemarkte 107 Vendusies lewende hawe 114 Verskaffers van finansile dienste 116 Voorsieningskettingbestuur 120

Georganiseerde landbou en landbou dienste


Georganiseerde landbou Landboukonsultante Regshulp en wetgewing Reis en toerisme in landbou Waardasie van Landbougrond 122 128 133 138 142

Hulpbronne en Goeie Landboupraktyk


Afvalbestuur Bewaringsgebiede en boerdery Biodiversiteit Biologiese boerdery Brande Grondsoorte Hernubare Energie LandCare Die oes van renwater Organiese boerdery Permakultuur Uitheemse indringerspesies (UIS) Veld Vleilande 144 148 151 159 162 165 169 174 176 177 185 190 194 198

Lewende hawe
Akwakultuur Beesvleis Bok- en skaapsuiwel Bokke Bokke sybokhaar Byeboerdery Diereverbetering en telers Donkies Inheemse rasse Konyne Perde die perdebedryf Pluimvee Produksie van spesialiteitsvesels 311 319 324 325 327 329 333 339 344 347 349 353 359

Vrywaring: Ons het probeer om di inligting so akuraat en opgedateer as moontlik te maak. Vir die nuutste inligting kan u die webtuistes besoek en/of die toepaslike assosiasies/ rolspelers in die relevante hoofstukke kontak. Ons dra geen verantwoordelikheid vir enige navolge of aksies wat kan plaasvind a.g.v. inligting in hierdie eksemplaar.

NASIONALE LANDBOUGIDS
INHOUD
Skape Skape - wol Suiwel Varkvleis Vee - Algemeen Veeteelt - ander Volwild, Watervols en Ander Pluimvee Volstruise Wildboerdery 361 363 367 370 377 383 384 386 390 Heuningbos Inheemse kennis en Afrika-groentes Inheemse medisinale plante Kanola Kassawe Katoen Koffie Koring Kruie en speserye Mielies Rooibos Sagtevrugte Sigorei Sitrusvrugte Snyblomme Sojabone Sonneblomme Sorghum Subtropiese vrugte Suikerriet Tabak Tee Tuinboukunde Vrugte Weiding vir lewende hawe 550 552 558 562 563 564 568 570 573 576 580 582 584 585 589 591 593 596 598 602 603 606 608 612 616

Nasionale kwessies
Arbeid en werkskepping Biosekuriteit Energie Grondhervorming Die jeug Klimaatsverandering Menslike nedersettings MIV en vigs Ondersteuning aan opkomende boere Persone met gestremdhede Swart ekonomiese bemagtiging (SEB) Veiligheid en sekuriteit Voedselsekerheid Water Vroue 394 399 405 410 416 419 423 426 430 440 443 455 458 463 468

Waardetoevoeging en landbouverwerking
Bak Biobrandstowwe Drovrugte Essensile- en groente-olies Inmaak en perservering Jag Landbouverwerking Leer Meulenaarsbedryf Mikro- en kleinmaalondernemings Slagpale/abattoirs Suiwel Voedselveiligheid en naspeurbaarheid Wyn 619 620 624 625 632 634 637 646 648 651 653 658 661 666

Navorsing, opleiding en ontwikkeling


Beroepe en indiensneming in landbou Biotegnologie en plantteling Departement van Hor Onderwys en Opleiding IKT en landboumedia Kartering Landbou-onderwys en opleiding Presisieboerdery Presisieveeboerdery Wetenskap en Navorsing 472 483 489 490 494 496 509 511 512

Oesgewasse en tuinboukunde
Aartappels Ander graansoorte en oliesade Ander veselgewasse Bessies Blomkwekery- en kwekerygewasse Boomneute Bosbou Drobone Druiwe Gars Graan en Oliesade Groente Grondbone 516 518 519 522 524 525 528 531 534 537 539 543 548

Erelys (ons adverteerders)


Sonder u sou di boek nie moontlik wees nie. 672

Bywerk u inligting! Skakel 011 485 2036 of skryf aan agriculture@rainbowsa.co.za

Inleiding
Landbou in Afrika
1. Inleiding
Daar heers groot opgewondenheid oor Afrika se groeivooruitsigte wat hoofsaaklik berus op die kontinent se olie en grondstowwe. Of die armes hoegenaamd enige voordeel sal trek uit die toename in beleggings en buitelandse belangstelling in Afrika is n ope vraag. Landbou is die ekonomiese ruggraat van talle Afrikalande, en dit is landbou wat die grootste potensiaal het om die armes op te hef, op voorwaarde dat Afrikalande meer op hulle landboubedrywe (waardetoegevoegde of agroprosessering) konsentreer. Dit is noodsaaklik dat Afrika se landbouproduktiwiteit skerp en volhoubaar styg. Geen land ter wreld kon ooit sy ekonomie en sy burgers se lewenstandaard verbeter sonder dat sy landbouproduktiwiteit skerp toegeneem het nie. Sowat 80 persent van Afrika se inwoners verdien hulle brood op die een of ander manier uit landbou. Maar die opbrengs per hektaar in Afrika is minder as die helfte van di van ontwikkelende lande elders in die wreld; minder as 10 persent van Afrika se bewerkbare grond word besproei; en bitter min kunsmis word toegedien slegs 10 kg per hektaar vergeleke met die internasionale gemiddelde van 100 kg per hektaar. Afrika se beleidmakers moet munt slaan uit die tegnologie en hul eie tegnologiese oplossings ontwikkel. By navorsingsinstellings in Afrika word baanbrekerswerk gedoen in besproeiing wat n omwenteling te weeg kan bring in die wyse waarop stapelvoedsel verbou word. Met kunsmis kan arm grond vrugbaar gemaak word, danksy nuwe variteite kan groter oeste gelewer word, en as gevolg van die nuutste boerderytegnieke is sekere prosesse baie doeltreffender. Dit kan in Afrika gedoen word, en dit is reeds hier gedoen. Malawi se mielieproduksie het in minder as ses jaar van twee miljoen ton per jaar tot meer as 3,5 miljoen ton per jaar gestyg, en Malawi kon mielies na sy buurlande uitvoer. Daarom is ek ondanks talle struikelblokke steeds optimisties oor landbouontwikkeling in Afrika. Ons vasteland is twaalf keer so groot as Indi en ons bevolking is die helfte kleiner. Vergeleke met ander gebiede in die wreld beskik lande in Afrika suid van die Sahara, op enkele uitsonderings na, oor volop bewerkbare grond. Daarby bestaan al die nodige tegnologie reeds, waarvan die suksesvolle kweek van beter variteite kassawe, rys en mielies getuig. Ek is oortuig dat n groter landbouwonderwerk hier in Afrika moontlik is as die een wat in die 1970s en 1980s in Asi gebeur het, mits landbou-ontwikkeling met toewyding, die regte beleid en die jongste tegnologie aangepak word. Dit kan buitendien op n omgewingsvriendelike en volhoubare manier plaasvind.
Bron: Joaqim Chissano, voormalige Mosambiekse president, New Vision Online 25 Augustus 2009 (verwerking)

Benewens die agt MODs, is daar 18 teikens en 48 aanduiders waaraan vordering met die nastrewing hierdie doelwitte gemeet kan word. Die agt MODs is: Doelwit 1: Wis uiterste armoede en hongersnood uit Doelwit 2: Stel universele primre onderwys in Doelwit 3: Bevorder geslagsgelykheid en bemagtig vroue Doelwit 4: Verminder sterftes onder kinders Doelwit 5: Verbeter die gesondheid van moeders Doelwit 6: Bestry MIV/vigs, malaria, TB en ander siektes Doelwit 7: Verseker omgewingsvolhoubaarheid Doelwit 8: Sluit n internasionale vennootskap vir ontwikkeling
Source: www.netpublikationer.dk/um/4888/index.htm

Verkry die jongste Afrika Ontwikkelingsaanduiders wat die vordering ontleed wat Afrikalande maak met die bereiking van die Millenniu montwikkelingsdoelwitte (MODs) teen 2015. Die dokument is beskikbaar op die Wreldbank se webwerf www.worldbank.org. Die Millennium Campaign se webwerf is www.milleniumcampaign. org. Daar is ook webwerwe wat hiermee verband hou, soos www.endpoverty2015.org, www.standagainstpoverty.org, www. noexcuse2015.org Versnelde groei in die landbou is nie net noodsaaklik om die eerste Mille nniumontwikkelingsdoelwit te bereik nie, maar ook om volgehoue groei en nywerheidsdiversifisering in die wyer Afrika ekonomie te bevorder. Na raming is nagenoeg 75 persent van alle werksgeleenthede, 40 persent van alle uitvoere en 35 persent van die bruto binnelandse produk op die vasteland aan landbou te danke. Die landbousektor beskik dus oor die potensiaal om baie beter op internasionale vlak mee te ding. Die armes, en veral vroue in stede en op die platteland, maak n bestaan uit landbou. Hul voedselsekuriteit berus op landbou. Die beleidmakers worstel tans met allerhande ingewikkelde probleme wat met die ontwikkeling van die landbousektor in Afrika gepaard gaan. Klimaatsprobleme, n groot agrodiversiteit, n gebrek aan besproeiing, die verval van infrastruktuur op die platteland, swak skakeling tussen plaaslike markte en die internasionale ekonomie sowel as n onbillike internasionale handelstelsel is enkele van verskeie struikelblokke wat verhinder dat die landbousektor in Afrika sy volle potensiaal bereik.
Bron: John Purchase is die hoof uitvoerende beampte van die Agricultural Business Chamber, en hy het geskryf vir n publikasie van Business Action for Africa 2008 MDGs at the midpoint.

3. Landbou as n basis vir groei


Bystand alleen sal nie armoede in Afrika uitwis nie. Beter marktoegang, billike handelsvoorwaardes, en n finansile stelsel wat nie diskrimineer nie is noodsaaklik om Afrikane uit hul armoede en ontbering op te hef. Die pad na voorspoed begin op die landerye van ons boere. Tog is Afrika die enigste kontinent wat nie sy eie mense kan voed nie. Om armoede met wortel en tak uit te roei, moet n groen rewolusie uitbreek wat uniek aan Afrika is. Ons boere het beter saad, beter grond en beter pryse vir hulle produkte nodig. Hulle moet toegang verkry tot water, markte en krediet. Daar moet nasionale beleide wees wat ekonomiese groei, belegging en werkskepping op die platteland sal bespoedig.
Gewese sekretaris-generaal van die VN, Kofi Annan, by die jaarlikse Nelson Mandela-lesing wat op 22 Julie 2007 in Johannesburg gelewer is.

2. Die Millenniumontwikkelingsdoelwitte (MODs)


In September 2000 het 147 staatshoofde en regerings die Millenniumverklaring by die VN se Millenniumspitsberaad onderskryf. In hierdie verklaring word agt haalbare doelwitte genoem wat teen die jaar 2015 bereik moet word. Die oorkoepelende doelwit is om die getal mense in die wreld wat in uiterste armoede leef, met die helfte te verminder. Al die VN-lidlande, internasionale organisasies, fondse, programme en gespesialiseerde agentskappe het hulle daartoe verbind om armoede te beveg en armes se lewenspeil te verbeter.

Die landbousektor vorm die ekonomiese ruggraat van die meeste Afrikalande en hierdie sektor bly die steunpilaar vir ekonomiese groei wat die

10

armes in Afrika sal bevoordeel1. Hierdie sektor word oorheers deur kleinhoewe-eienaars wie se grond nie meer as 1 hektaar groot is nie. Dit sluit ook vee-eienaars, kleinskaalse verwerkers van landbouprodukte en bemarkers in. n Verhoogde landbouproduksie is noodsaaklik om verhongering en wanvoeding teen te werk. Die meeste armes woon op die platteland. Ondervinding het geleer dat snelle groei in landbouproduksie en produktiwiteit n voorvereiste is vir volhoubare armoedeverligting en die snelle ontwikkeling van n ekonomie. n Verhoogde landbouproduksie is ook van kritieke belang aangesien vooruitgang in die landbou die plaaslike aanvraag vir produkte en dienste laat styg. Daar word algemeen aanvaar dat die samelewing se totale inkomste met ongeveer 2,5 Amerikaanse dollar styg sodra die landbousektor se totale inkomste met een dollar toeneem. Die landbousektor sal dus voortaan Afrika-lande se grootste uitvoerder moet word.
Bron: www.netpublikationer.dk/um/4888/index.htm

NEPAD se oorkoepelende visie vir landbou is om die bydrae deur Afrika se grootste ekonomiese sektor te vergroot ten einde n selfstandige en produktiewe Afrika te vestig wat sy plek in die wreld volstaan. Die kern van NEPAD se doelwitte vir die landbou is om algemene ekonomiese vooruitgang te bewerkstellig en waartoe ander sektore soos petroleum, minerale en toerisme (hoewel nie op dieselfde skaal as die landbou nie) eweneens n aansienlike bydrae kan lewer. Die NEPAD-doelwit vir die sektor is ontwikkeling wat deur die landbou gelei word om hongersnood uit te wis, armoede en voedselonsekerheid uit die weg te ruim en die weg vir groter uitvoer te baan. Die visie vir die landbou is dat die kontinent teen die jaar 2015 die volgende vermag het: Die daarstelling van voedselsekuriteit (ten opsigte van beskikbaarheid sowel as bekostigbaarheid en om toegang tot genoegsame voedsel en voeding aan armes te verseker); Die verbetering van landbouproduktiwiteit sodat n jaarlikse groeikoers van 6% bereik word, met spesifieke aandag aan kleinboere en vroue; Die totstandkoming van dinamiese landboumarkte tussen lande en streke; Die opneem van boere in die markekonomie wat beter toegang tot markte insluit sodat Afrika primr n uitvoerder van landbouprodukte word; n Billiker verdeling van rykdom; Die vestiging van Afrika as n strategiese rolspeler in landbouwetenskap en tegnologie-ontwikkeling; Die toepassing van omgewingsvriendelike produksiemetodes en n kultuur van volhoubare bestuur van natuurlike hulpbronne (waaronder biologiese bronne vir voedsel en die landbou), om die agteruitgang daarvan te stuit. NEPAD Planning and Coordinating Agency (NPCA) Tel. +27 11 256 3600 / +27 83 704 4506 andrewk@nepad.org www.nepad.org Gaan ook na www.nepad-caadp.net vir meer inligting oor die CAADP
Bron: Die NEPAD-Sekretariaat

Die Multinasionale Landbouproduktiwiteitsprogram (of Multinational Agricultural Productivity Programme (MAPP)) is opgestel in oorlegpleging met NEPAD, die Forum vir Landbounavorsing in Afrika (FARA) en ander belanghebbendes in Afrika en die internasionale gemeenskap, sowel as die Wreldbank se Netwerk vir Omgewingsvriendelike en Maatskaplik Volhoubare Ontwikkeling (ESSD). Die opstellers van MAPP beywer hulle vir beter landbounavorsing asook die ontwikkeling en verspreiding van tegnologie. MAPP se visie is om die ontwikkeling en toepassing van landboutegnologie te bevorder met die oog op die Millenniumontwikkelingsdoelwitte en ter ondersteuning van die vierde Pilaar van NEPAD se Omvattende Landbouontwikkelingsprogram vir Afrika of Comprehensive Africa Agriculture Development Programme (CAADP). Die Forum vir Landbounavorsing in Afrika (FARA) is belas met die inwerkingstelling van MAPP in Afrika, en laat hom lei deur die Raamwerk vir Landbouproduktiwiteit in Afrika (FAAP) wat hyself opgestel het. Die Direktoraat vir Voedsel, Landbou en Natuurlike Hulpbronne van die Suider-Afrikaanse Ontwikkelingsgemeenskap (SAOG) is op die oomblik verantwoordelik vir die toepassing van MAPP in Suider-Afrika. Om hierdie rede word die program die SAOG MAPP genoem. Vind gerus meer uit by www.sadc.int en www.fara-africa.org

5. Streeks- Ekonomiese gemeenskappe (Regional Economic Communities RECs)


Daar is tans verskeie streeksblokke in Afrika wat ook bekend staan as Streeks- Ekonomiese Gemeenskappe (Regional Economic Communities RECs), en waarvan die lede dikwels oorvleuel. Die RECs bestaan hoofsaaklik uit handelsblokke, en in sommige gevalle is daar ook n mate van politieke en militre samewerking. Die meeste van hierdie RECs vorm die pilare van AEC , en baie van hulle het ook n mate van oorvleueling in hul lidstate. Weens hierdie ho mate van oorvleueling is die kans goed dat sommige state wat lid is van verskillende gemeenskappe, hulle hul uiteindelik aan een of meer REC sal onttrek. Talle van hierdie pilare bevat ook subgroepe met strenger doeane- en/of monetre unies van hul eie. CEN-SAD (Community of Sahel-Saharan States) www.cen-sad.org Benin Burkina Faso Sentraal-Afrikaanse Republiek Tsjad Comore Ivoorkus Djiboeti Egipte Eritrea Gambi Ghana Guinee Guinee-Bissau Gambi Kenia Liberi Libi Mali Mauritani Marokko Niger Nigeri So Tom en Prncipe Senegal Sierra Leone Somali Soedan Tunisi Togo

4. Nuwe Vennootskap vir Afrika-ontwikkeling NEPAD


NEPAD Dialogue verskyn elke week in Engels, Frans en Portugees. As u nie op die poslys is nie, en graag elke week hulle gratis e-nuusbrief wil ontvang of u intekenbesonderhede wil verander, kan u NEPAD nader deur n e-pos na info@nepad.org te stuur. Besoek www.caadp.net vir meer inligting oor die Comprehensive Africa Agriculture Development Programme (CAADP). Die staatshoofde en regerings in Afrika het die Comprehensive Africa Agriculture Development Programme (CAADP) as raamwerk vir die herstel van groei in die landbou, landelike ontwikkeling en voedselsekuritieit in Afrika aanvaar. Deur die CAADP vestig NEPAD die aandag van lidlande op verskeie maniere om nuwe lewe in die landbou te blaas en dit bied ook n raamwerk vir harmonieuse samewerking. Die vyf spesifieke geleenthede wat NEPAD uitgestippel het vir die bevordering van Afrika-landbou is: Vergroting van die gebied wat onder volhoubare grondbestuur en betroubare waterbeheerstelsels staan; Verbetering van landelike infrastruktuur en handelskapasitiet vir marktoegang; Verhoging van voedselverskaffing en verligting van hongersnood; Verbetering van landboukundige navorsing, tegnologiese verspreiding en ontlening; Versnelling van reaksie op rampe en noodgevalle.

1. Onlangse navorsings- en beleidsinisiatiewe het groei wat armes bevoordeel as die belangrikste bestanddeel gedentifiseer om armoede volhoubaar te verlig. Die MODs beklemtoon die belangrikheid van groei wat armes bevoordeel. Dit is egter dikwels onduidelik wat groei om armes te bevoordeel beteken en hoe dit gemonitor behoort te word. Een definisie is dat die armes ongelyk deur ekonomiese groei bevoordeel moet word, sodat sosiale en ekonomiese aanduiders vinniger vir armes as vir die res van n land se burgers moet verbeter. D

11

Arab Maghreb Union UMA www.maghrebarabe.org/en/ Algeri Libi Mauritani Marokko Tunisi

6. Sommige kontakte in Pretoria


Vind die Kontakgids by www.gcis.gov.za. Pos- en straatadresse is ingesluit. Algeri (Ambassade) Tel. +27 12 342 5074-7 Angola (Ambassade) Tel. +27 12 342 4404 Botswana (Ho Kommissariaat) Tel. +27 12 430 9640 Burundi (Ambassade) Tel. +27 12 342 4881 ambabusa2009@yahoo.fr Comore (Ambassade) Tel. +27 12 342 0138 Demokratiese Republiek van die Kongo (Ambassade) Tel. +27 12 344 6475/6 Egipte (Ambassade) Tel. +27 12 344 6042 / 343 1590 egyptemb@global.co.za Ekwatoriaal-Guinee (Ambassade) Tel. +27 12 342 9945 / 6470 Eritrea (Ambassade) Tel. +27 12 333 1302 eremb@lantic.net Ethiopi (Ambassade) Tel. +27 12 346 3542 Gaboen (Ambassade) Tel. +27 12 342 4376 www.gabonembassy.org.za Ghana (Ho Kommissariaat) Tel. +27 12 342 5847 ghanahc@iburst.co.za Guinee (Ambassade) Tel. +27 12 342 7348 / 0893 embaguinea@iafrica.com Ivoorkus (Ambassade) Tel. +27 12 342 6913 / 4 Kameroen (Ho Kommissariaat) Tel. +27 12 460 0341 www.camhicom.co.za Kenia (Ho Kommissariaat) Tel. +27 12 362 2249 / 50 www.kenya.org.za Kongo-Brazzaville (Ambassade) Tel. +27 12 342 5507/ 8 Lesotho (Ho Kommissariaat) Tel. +27 12 460 7648 Liberi (Ambassade) Tel. +27 12 342 5671 Libi Tel. +27 12 342 3902 libyasa@telkomsa.net Madagaskar (Ambassade) Tel. +27 12 342 0983 / 4 www.madagascar.org.za Malawi (Ho Kommissariaat) Tel. +27 12 430 9900 Mali (Ambassade) Tel. +27 12 342 7464 / 0676 Mauritani (Ambassade) Tel. +27 12 362 3578 rimambapretoria@hotmail.com Mauritius (Ho Kommissariaat) Tel. +27 12 342 1283 / 4 mhcpta@mweb.co.za Marokko (Ambassade) Tel. +27 12 343 0230 Mosambiek (Ho Kommissariaat) Tel. +27 12 401 0300 www.mozbusiness.gov.mz Namibi (Ho Kommissariaat) Tel. +27 12 481 9100 www.namibia.org.za Nigeri (Ho Kommissariaat) Tel. +27 12 342 0805 / 0688 / 0905 nhcp@iafrica.com Rwanda (Ambassade) Tel. +27 12 342 6536 ambapretoria@minaffet.gov.rw Senegal (Ambassade) Tel. +27 12 460 5263 Sentraal-Afrikaanse Republiek (Erekonsul-Generaal) Tel. +27 11 970 1355 johan@eriksons.co.za Soedan (Ambassade) Tel. +27 12 342 4538 / 7903 embassysudan@webmail.co.za Swaziland (Ho Kommissariaat) Tel. +27 12 344 1910 www.swazihighcom.co.za Tanzani (Ho Kommissariaat) Tel. +27 12 342 4393 / 71 www.tanzania.org.za Trinidad en Tobago (Ho Kommissariaat) Tel. +27 12 460 9688 tthcpretoria@telkomsa.net Tunisi (Ambassade) Tel. +27 12 342 6282 / 3 Uganda (Ho Kommissariaat) Tel. +27 12 342 6031 / 2 www.uganda.org.za Zambi (Ho Kommissariaat) Tel. +27 12 326 1854 / 47 www.zambiapretoria.net Zimbabwe (Ho Kommissariaat) Tel. +27 12 342 5125 fmaonera@mweb.co.za

Economic Community of West African States ECOWAS www.ecowas.int Benin Burkina Faso Kaap Verde Ivoorkus Gambi Ghana Guinee Guinee-Bissau Liberi Mali Niger Nigeri Senegal Sierra Leone Togo

Economic Community of Central African States ECCAS www.ceeac-eccas.org Angola Burundi Sentraal-Afrikaanse Republiek Kameroen Kongo-Brazzaville Kongo-Kinshasa Ekwatoriaal-Guinee Tsjad Gaboen So Tom Prncipe

en

Intergovernmental Authority on Development IGAD www.igad.org Djiboeti Ethiopi Kenia Somali Soedan Uganda Eritrea

Eastern African Community EAC www.eac.int Kenia Tanzani Uganda Burundi Rwanda

Common Market for Eastern and Southern Africa COMESA www.comesa.int Ethiopi Burundi Kenia Comore Demokratiese Republiek Libi Madagaskar van die Kongo Malawi Djiboeti Mauritius Egipte Rwanda Eritrea Seychelle Soedan Swaziland Uganda Zambi Zimbabwe

Southern African Developmental Community SADC www.sadc.int Angola Botswana Demokratiese Republiek van die Kongo Lesotho Madagaskar Malawi Mauritius Mosambiek Namibi Seychelle Suid-Afrika Swaziland Tanzani Zambi Zimbabwe

n Doeane-unie is n vryhandelsgebied met n gemeenskaplike eksterne tarief. Daar bestaan doeane-unies binne hierdie RECs, byvoorbeeld die Suider-Afrikaanse Doeane-unie of Southern African Customs Union (SACU), die East African Community, die Economic and Monetary Community of Central Africa (CEMAC), en die West African Economic and Monetary Union (UEMOA). Nie alle REC-lidlande is noodwendig lid van die doeane-unie wat binne die betrokke REC werksaam is nie.

12

13

7. Internasionale organisasies
Die tweemaandelikse bulletin van die Forum for Agricultural Research (FARA) is n fees van tersaaklike inligting. Skryf na info@fara-africa.org Africa Investor bied allerlei beleggingsdata en navorsing sowel as uitgesaaide en gepubliseerde inhoud aan n groeiende aantal beleggers wat belange in Afrika het. Kry die inligting en nuus by www.africainvestor.com. Klik op die Agriculture-kieslysopsie. Die Afrikakommissie vir Mense- en Volkeregte (African Commission on Human and Peoples Rights (ACHPR) www.achpro.org Afrika-Unie (AU) www.africa-union.org. African Capacity Building Foundation (ACBF) www.acbf-pact. org. Building sustainable human and institutional capacity for poverty reduction in Africa. Alliance for a Green Revolution in Africa (AGRA) www.agra-alliance. org. AGRA is n dinamiese vennootskap onder leiding van Afrikane wat oor die hele vasteland werk om miljoene kleinskaalse boere en hul gesinne help om uit armoede en honger op te staan. AGRA-programme bied praktiese oplossings aan armes om hulle boerderyproduktiwiteit en -inkomste aansienlik te verhoog, en om terselfdertyd die omgewing te bewaar. Business Action for Africa www.businessactionforafrica.org is n internasionale netwerk van sakeondernemings en -organisasies in Afrika en elders. Besoek hulle e-biblioteek en gevallestudies. CTA (Technical Centre for Agricultural and Rural Cooperation) www. cta.int. Agritrade (sien http://agritrade.cta.int) en ander nuusbriewe en publikasies kan van hulle verkry word. Consultative Group on International Agricultural Research (CGIAR) www.cgiar.org. Duisende publikasies oor landbou- en verwante bedrywe is op hul webwerf beskikbaar. Developing Countries Farm Radio Network www.farmradio.org samel inligting in oor suksesvolle, goedkoop praktyke in volhoubare landbou-, voedings-, gesondheids- en gemeenskapsontwikkeling, doen navorsing daaroor en produseer radiotekste vir uitsending. Diaspora African Forum (DAF) www.diasporaafricanforum.com. Die DAF bied die belangrike skakel vir diaspora-Afrikane om betrokke te raak in Afrika se ontwikkeling en ook die vrugte te pluk van Afrikaeenheid. East Africa Farmers Federation (EAFF) www.eaffu.org Economic Partnerships Agreements (EPAs) besoek http://epa.tralac. org Eldis is een van n groep kennisdienste aan die Instituut vir Ontwikkelingstudie in Sussex, Engeland. Die Eldis Agriculture and Development Reporter is by www.eldis.org Food, Agricultural and Natural Resources Policy Analysis Network (FANRPAN) www.fanrpan.org Food and Agriculture Organisation (FAO) www.fao.org Forum for Agricultural Research in Africa (FARA) www.fara-africa. org Forum on China-Africa Co-operation www.focac.org/eng Die G8 lande: Kanada, Frankryk, Duitsland, Itali, Japan, Rusland, Verenigde Koninkryk en die Verenigde State van Amerika. www.au-appo.org webwerf van die Inter-African Phytosanitary Council International Centre for Soil Fertility and Agricultural Development (IFDC) www.ifcd.org International Fund for Agricultural Development (IFAD) www.ifad. org International Food Policy Research Institute (IFPRI) www.ifpri.org International Institute for Sustainable Development www.iisd.org International Trade Centre www.intracen.org Integrated Regional Information Networks (IRIN) vorm deel van die VN se Kantoor vir die Kordinering van Humanitre Aangeleenthede. Soek die Africa kieslysopsie by www.irinnews.org Market Access Map making import tariffs and market barriers transparent: www.macmap.org Die Mo Ibrahim Stigting (Mo Ibrahim Foundation), gee n jaarlikse indeks van goeie regering uit. Die lys evalueer Afrika-lande suid van die Sahara volgens n stel aanduiders soos veiligheid en sekuriteit, die oppergesag van die reg, deelname en menseregte, n volhoubare ekonomie en mensontwikkeling. Die prys, wat meer as $5 miljoen beloop, stel die Nobel Vredesprys in die skadu. Die New Partnership for Africas Development (NEPAD) is die Afrika-Unie se bloudruk vir sosio-ekonomiese ontwikkeling op die vasteland. Sien opskrif 4.

Die NEPAD Business Council is n forum van Afrikane wat in die VSA en Europa woon, en wat hiermee n voertuig geskep het vir die kordinering van deelname aan die ontwikkeling en implementering van die NEPAD-program. Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD) beskryf die ekonomiese vooruitsigte van lande wreldwyd. Die ekonomiese vooruitsigte van altesame 47 Afrikalande is in 2009 bespreek vergeleke met 35 Afrikalande die vorige jaar. Daar is allerlei verslae, statistiek en opsommings by www.oecd.org/africa beskikbaar. Klik gerus op die Bookshop-opsie. Pan-Afrika-parlement www.pan-african-parliament.org Pan African Platform for the farmer of Africa kontak SACAU (besonderhede in die SAOG- hoofstuk) Pax-Africa www.paxafrica.org, African peace and security agenda PROPAC die organisasie wat landbouprodusente in Sentraal-Afrika verteenwoordig. Die meeste van die REC-webwerwe (vermeld onder opskrif 5) het n kieslysopsie waarin landbou voorkom. ROPPA (Netwerk van Boere en Landbouprodusente van Wes-Afrika) www.roppa.info Tokyo International Conference on African Development - www. ticad.net United Nations Development Programme (UNDP) www.undp. org.za. Die GEF Small Grants Programme is veral van belang. Die kontaknommer in Pretoria is 012 354 8166. United Nations Economic Commission for Africa (UNECA) www. uneca.org. United Nations Industrial Development Organisation (UNIDO) www.unido.org Die huidige wreldproduksie-, mark- en handelsverslae is beskikbaar by http://www.fas.usda.gov/currwmt.asp en word aangebied deur die Buitelandse Landboudiens van die Amerikaanse Departement van Landbou. Wreldbank www.worldbank.org. Die Wreldbank se leningsvleuel aan die privaat sektor, die International Finance Corporation, het ingestem om sy beleggings in agri-ondernemings in Afrika in 2009 te verdubbel. Verskeie publikasies en verslae is op die webwerf beskikbaar. Die eksterne finansiering van ontwikkelende lande kry in sy jaarverslag aandag. Gebiede waar dringende beleidsoptrede en beleggings noodsaaklik is word vermeld in die Africa Competitive Report. Die Africa Development Indicators verstrek die mees omvattende data oor Afrika. Volgens n studie van die FAO en die Wreldbank in 2009 kan n uitgestrekte grasvlakte wat oor 25 Afrikalande strek verskeie van hulle massakommoditeitsprodusente van internasionale statuur maak. Die titel van die boek is Awakening Africas Sleeping Giant - Prospects for Commercial Agriculture in the Guinea Savannah Zone and Beyond. Wreld- Ekonomiese Forum www.weforum.org Wreldvoedselprogram World Food Programme ( WFP) www. wfp.org. Wreld- Meteorologiese Organisasie World Meteorological Organization (WMO) www.wmo.ch Wreldhandelsorganisasie World Trade Organisation www.wto. org. Vind die nuutste internasionale handelstatistiek. Nagenoeg 250 tabelle beskryf handelsontwikkelings uit verskillende perspektiewe.

8. Suid-Afrikaanse belanghebbendes
Access Congo Intelligence & Facilitation www.accesscongo.com African Economic Research Consortium www.aercafrica.org, providing the evidence base for policy making in Africa. Klik op die nuusbrief- en publikasie-opsies. Afrika-Insituut van Suid-Afrika (AISA) www.ai.org.za. Dit is an independent research organisation and think-tank, focussing on Africa in its research, publications and resource library. AFRICA the good news www.africagoodnews.com kyk na stories wat die leser moontlik misgelees het. Africa Project Access www.africaprojectaccess.co.za. AGRIFICA bevorder en fasiliteer die ontwikkeling van landbou in Afrika. Afgesien van n kwartaalblad The Farm Africa doen hulle ook marknavorsing en projekpromosie. AGRIFICA bestuur ook die Agribusiness Africa Jaarlikse Konferensie en Tentoonstelling. Besoek www.agrifica.co.za n Paar verslae oor handel en landbou in Afrika kan op die Departement van Landbou se webwerf www.daff.gov.za gevind word.

14

15

Bizcommunity.com het begin met n Afrika-uitgawe van hul elektroniese nuusbrief vir die bemarkings-, media- en reklamebedryf. Lande wat geteiken word is onder meer Algeri, Angola, die Ivoorkus, Egipte, Ghana, Kenia, Mauritius, Marokko, Mosambiek, Namibi, Nigeri, die Seychelle, Tanzani, Uganda, Zambi en Zimbabwe besoek africa. bizcommunity.com Lees oor die African Agricultural Development Programme (AADP), n tegniese hulpprogram (THP) van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye by www.daff.gov.za. n Hele paar verslae oor handel en landbou in Afrika kan ook hier gekry word. Kies die African Union and NEPAD-opsie op die webtuiste van die Departement van Buitelandse Betrekkinge en Samewerking www. dfa.gov.za. Die Regional Economic Communities-opsie verskaf skakels na die webtuistes van CEN-SAD, COMESA, ECCAS, ECOWAS, IGAD, SADC en UMA. Executive Research Associates publiseer n nuusbrief oor ontwikkelinge in Afrika. Besoek www.erassociates.co.za vir meer hieroor. Soek die rubriek African News in elke uitgawe van die tydskrif Farmers Weekly vir nuus oor landbou in Afrika. Die Stigting vir die Ontwikkeling van Afrika (Foundation for the Development of Africa) behartig verskeie webtuistes. Twee hiervan is www.foundation-development-africa.org en www.isupportafrica. com. U kan hul nuusbriewe ontvang deur n e-pos te stuur na info@foundation-development-africa.org. Institute for Global Dialogue www.igd.org.za. Dit is n independent South African NGO broadly concerned with key issues in international affairs, and how these affect South Africa, Southern Africa and Africa as a whole. Die Instituut vir Sekerheidstudies (Institute of Security Studies ISS) se webtuiste bevat n magdom inligting oor Afrika, waaronder die nuushooftrekke, n databasis van African Fact Files, afkortings, handelsooreenkomste, publikasies en so meer. Besoek www.iss.co.za. Die Joint Agribusiness Department of Agriculture Forum for Africa (JADAFA) www.jadafa.co.za is n gesamentlike onderneming tussen agribesighede en die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye van Suid-Afrika. Lees op die Landboubesigheidskamer se webwerf www.agbiz. co.za oor die rol wat agri-ondernemings moet speel sodat Afrika sy volle landboupotensiaal kan bereik. Kies die dokument Accelerated business-led growth and collective action to reach the Millennium Development Goals. Science in Africa Africas first on-line magazine: www.scienceinafrica. co.za www.tradeinvestnigeria.com gemik op enigeen wat in Nigeri en Kenia sake wil doen. Soek die Agriculture and Agri-processingkieslysopsie op hulle nuusbrief vir artikels soos Agrologistics at home and abroad. Trade Law Centre for Southern Africa (TRALAC), www.tralac.org, het n elektroniese nuusbrief waarin dikwels wyer as Suider-Afrika gekyk word en belangrike aangeleenthede op die kontinent aandag geniet. www.letsgrowafrica.com n Suid-Afrikaanse webwerf vir landbouprodukte en dienste Standard Bank het belange oor die hele Afrika en verkeer in die ideale posisie om die vloei van handel na en van Afrika te fasiliteer. Die bank het belange in verskeie nywerhede en sektore soos mynbou en kommoditeite, energie (olie en gas), kapitaalgoedere (gekoppel aan infrastruktuurbesteding) en landbou. Vind gerus meer uit by www.standardbank.co.za

Inleiding
Suider-Afrikaanse Ontwikkelingsgemeenskap SAOG
1. Oorsig
Besoek die webtuiste www.sadcreview.com om die jongste handels-, bedryfsen beleggingsoorsigte en -verslae vir die SAOG te kry. Landbouproduksiesyfers/statistiek en -nuus is daarby ingesluit. In die lig van die SAOG wat oor n mark bestaande uit nagenoeg 250 miljoen mense beskik vergeleke met die effens meer as 47 miljoen mense in Suid-Afrika is die SAOG-streek se potensiaal geweldig groot wat handels- en markgeleenthede betref. Drie lande (die Demokratiese Republiek van die Kongo, Suid-Afrika en Tanzani) maak byna twee derdes van die totale SAOG-bevolking (64.4%) uit, terwyl die vyf kleinste lede (Swaziland, Mauritius, Botswana, Namibi en Lesotho) 4% daarvan uitmaak. Die beeld van die SAOG is een van verskeidenheid. In n streek wat oor oorvloedige hulpbronne beskik, lewe 40% van die mense op minder as een VS-dollar per dag. Terwyl ons egter weet van die bloeiende ekonomiese groei van lande soos China en Indi, is ons nie so bewus daarvan dat van die snels groeiende ekonomie ter wreld sommer op ons eie drumpel te vinde is nie, byvoorbeeld Angola, Botswana, Mauritius en Mosambiek. Die sukses van Suid-Afrika se ekonomie, insluitend landbou, is nou met di van die streek verweef. Strategiese prioriteit 8 van die mediumtermyn- strategiese raamwerk (Medium Term Strategic Framework MTSF) is die nastreef van Afrika-ontwikkeling en verhoogde internasionale samewerking. Die MTSF word in die volgende hoofstuk bespreek. Die aanwysende strategiese ontwikkelingsplan vir die streek (Regional Indicative Strategic Development Plan RISDP) en die aanwysende strategiese plan van die organisasies (Strategic Indicative Plan of the Organs SIPO) bevat die SAOG se langtermynstrategie vir die volgende: die verdieping van streeksintegrasie; die bydrae tot versnelde ekonomiese groei; die uitwissing van armoede; en die bereiking van n volhoubare patroon van ekonomiese groei. Die ekonomiese integrasie in die SAOG word gerig deur die handelsprotokol, wat in 1996 onderteken en in 2000 bekragtig is. Vir agtergrondkennis en die jongste inligting oor goedere wat ingevolge die Doeane- en Aksynswet belastingvrye status verkry het, of oor die belasting wat op u kommoditeit betaalbaar is, besoek die webblaaie van die Handelsregsentrum vir Suider-Afrika (Tralac) www.tralac.org Die Suider-Afrikaanse Ontwikkelingsgemeenskap moet teen 2010 n doeane-unie, teen 2015 n gemeenskaplike mark en teen 2018 n monetre unie gevestig h. Verpligtinge en strategiese doelwitte van die SAOG wat meer spesifiek op landbou betrekking het, word vervat in die Dar es Salaam-deklarasie van 2004. Die SAOG ontwikkel ook n streekslandboubeleid (Regional Agricultural Policy -- RAP), wat binne die volgende twee tot drie jaar vir goedkeuring voorgel sal word. Kontak mnr Martin Muchero, RAPkordineerder, vir meer inligting by mmuchero@sadc.int Aangesien die meeste SAOG-ekonomie hoofsaaklik op landbou gebaseer is en voedsel die landbouhandel tussen die SAOG-lande oorheers, verskaf verbeterde handel in waardetoegevoegde landbouprodukte potensieel n instrument om armoede in die streek te bestry, streeksintegrasie te bevorder, en ekonomiese groei en welsyn te verhoog.
Bron: www.agro-ind2008.com; President Mwanawasa, voorsitter van die SAOG in 2008, se toespraak by die opening van die SAOG se internasionale leiersberaad oor armoede en ontwikkeling; Jerry Vilikazi, uitvoerende hoof van Business Unity South Africa (BUSA); Buanews; Handelsregsentrum vir Suider-Afrika (Tralac)

9. Profiele van Afrika-lande


Die Mbendi-webwerf, www.mbendi.co.za, gee die jongste inligting oor alle ekonomiese sektore in Afrika, ook landbou. Daar is n nuttige oorsig oor elke land. Op hierdie webwerf kan n mens ook Afrika se wisselkoerse vind www.mbendi.co.za/cyexch.htm. n Elektroniese nuusbrief is gereeld beskikbaar. Gaan na www.nationmaster.com en kies die Countries A-Z- of Agriculture-opsies vir statistiek. http://en.wikipedia.org/wiki/Category:Agriculture_by_country Wikipedia gee inligting oor die stand van die landbou van 108 lande.
Ons bedank Andrew Kanyegirire van NEPAD vir sy kommentaar op die konsephoofstuk.

16

Die sukses van landbou hou met vooruitgang in die streek verband. Landbou moet mededingend en winsgewend wees ... enige leemte in die mark word spoedig deur buitelandse mededingers beset. Ons moet vanuit n Suider-Afrikaanse perspektief kyk, en nie slegs vanuit n Suid-Afrikaanse perspektief nie. Boere en landbou-ondernemings, ons kommoditeite hetsy oeste (bv suikerriet en mielies) of produkte wat waarde toevoeg sal n hupstoot kry van streeksvooruitgang en samewerking. Hans van der Merwe, uitvoerende hoof Agri SA

Maputo Corridor Initiative (MCLI) Tel. +27 13 755 6025 www.mcli.co.za

Logistics

Sien ook www.mdc.org.za Maputo Development Corridor Mining Industry Associations of Southern Africa (MIASA) www.miasa.org.za NEPAD-sakestigting Tel. +27 11 884 1888 www.nepadbusinessfoundation. org en www.thenbf.co.za Nywerheidsontwikkelingskorporasie (NOK) Tel. +27 11 269 3000 www.idc.co.za

2. Rolspelers
Raadpleeg ook die hoofstukke getiteld Afrika en landbou en Infrastruktuur en agrologistiek. Baie rolspelers is ook in die hoofstuk Wetenskap en navorsing gelys. Africa Project Access Tel. +27 11 465 6770 www.africaprojectaccess.co.za Africa Trade Centre Tel. +27 72 276 6923 www.africa-trade-centre.com African Micro Mills Tel. +27 31 584 6250 www.africanmicromills.com Die maatskappy het uitgebreide kundigheid op die gebied van forensiese ondersoeke en markbeskerming en spesialiseer ook in sake wat met internasionale handelsremedies verband hou. Agri Inspec is een van die afdelings.

Food, Agriculture and Natural Resources Policy Analysis Network (FANRPAN) Tel. +27 12 804 2966 / 3186 Stukrag vir winsgewende www.fanrpan.org graanmeulbedryf en basiese Om doeltreffende beleide ten voedselproduksie in die SAOG opsigte van voedsel, landbou en natuurlike hulpbronne te bevorder Agri Inspec sien FIRMS deur: Agricultural Tours Worldwide skakeling en vennootskappe Tel. +27 82 771 7448 tussen regering en burgerlike gemeenskap te fasiliteer, www.agritoursandtravel.com om die kapasiteit vir AGRIFICA beleidsontleding en beleidsdialoog in Suider-Afrika Tel. +27 12 804 9729 uit te bou, en vraaggedrewe www.agrifica.co.za beleidsnavorsing en -ontleding te ondersteun. Agrifica is n landbouintelligensiemaatskappy wat dienste lewer soos projekte, marknavorsing, Forum for Agricultural Research n e t w e r k i n g g e l e e n t h e d e (FARA) vir die bevordering van dgnaro@infocom.co.ug (Voorsitter) landbouontwikkeling. mjones@fara-africa.org Association of SADC Chambers (Uitvoerende direkteur) of Commerce and Industry www.fara-africa.org (ASCCI) vir p/a Suid-Afrikaanse Kamer van Gordon-instituut Sakewetenskap (Gordon Institute Koophandel en Nywerheid of Business Science GIBS) Tel. 011 446 3800 Afrika-leierskapprogram (African www.sacci.org.za Leadership Programme -- LBF) Business Unity South Africa Tel. +27 11 771 4302 www.gibs.ac.za (BUSA) Tel. +27 11 784 8000 Landboubesigheidskamer (LBK) www.busa.org.za Tel. +27 12 807 6686 Departement van Internasionale admin@agbiz.co.za www.agbiz.co.za Betrekkinge en Samewerking Tel. +27 12 351 1000 Die LBK is n rolspeler in liggame www.dfa.gov.za soos die Nepad-sakestigting (NFB) Federation of East and Southern en JADAFA (Joint Agribusiness African Road Transport Department of Agriculture Forum for Africa) wat ten doel het om Associations (FESARTA) handels- en nietariefversperrings www.fesarta.org uit te skakel ten einde handel en beleggings in Afrika aan te moedig. FIRMS Tel. +27 12 843 5640 www.agriinspec.co.za

NOK word as die primre katalisator vir Suid-Afrikaanse beleggings in Mosambiek, Suid- Een van die programme is ICART Afrika se naasgrootste uitvoermark (Implementation & Co-ordination of Agricultural Research & in Suider-Afrika, benut. Training in the SADC Region). Programme for Agricultural Skakel +267 395 1863 of e-pos Information Services (PRAIS) kbheenick@sadc.int Tel. +27 51 401 2739 / 225 www.uovs.ac.za/prais Small Enterprise Development Corporation (SEDCO) PRAIS is n vennootskap tussen Tel. +268 404 2811/2 die Universiteit van die Vrystaat greenheadf@sedco.co.sz en die CTA (Technical Centre for Agriculture and Rural Co-operation Dit is n semi-staatsinstelling wat in Nederland gesetel is. Sien kragtens Swaziland se departement www.cta.int). PRAIS voorsien van inisiatief en werkskepping. op aanvraag inligtingsdienste aan Die KSOK se rol in die sektor vir belanghebbendes van die SAOG- klein en medium ondernemings is om kleinsakeondernemings te landboustelsels. bevorder. Die fokus is op landbouSAOG-bankvereniging ondernemings: die fasilitering van Tel. +27 11 645 6700 skakeling tussen ondernemings www.sadcbanking.org (klein en groot ondernemings), waardetoevoeging, uitvoer/invoer, Kies die skakel Public Private en dies meer. Partnerships in SADC op hierdie webtuiste of besoek www.ip3.org South Africa Angola Chamber of Commerce SAOG-sakeforum (SBF) Tel. +27 11 723 9000 Mnr Maszwe Majola www.sa-acc.co.za Tel. 076 230 3148/083 984 0512 South Africa Mozambique SAOG-werkgewersgroep Chamber of Commerce Tel. +27 11 784 8000 Tel. +27 72 145 0129 Catherine.grant@busa.org.za info@samozacc.co.za www.samozacc.co.za SAOG-parlementre forum Tel. +264 612 870000 Suid-Afrikaanse Instituut vir www.sadcpf.org Internasionale Aangeleenthede (SAIIA) SAOG-sekretariaat Tel. +27 11 399 2021 Direktoraat Voedsel, Landbou en www.saiia.org.za Natuurlike Hulpbronne (FANR). Tel. +267 39 51863 (Gaborone) Afrika-perspektiewe. Globale www.sadc.int insigte Die hooffunksies van die direktoraat FANR sluit die volgende in: die ontwikkeling van volhoubare voedselsekuriteitsbeleid en programme; die ontwikkeling, bevordering en versoening van beleide en genderontwikkelingstrategie en -programme; Suider-Afrikaanse Konfederasie van Landbou-unies (SACAU) Tel. +27 12 644 0808 info@sacau.org www.sacau.org SACAU is toeganklik vir alle outonome nasionale organisasies in die SAOG-streek wat deur boere

die ontwikkeling, bevordering en versoening van beleide oor biodiversiteit, plantsanitasie, sanitasie, akkerbou en veeboerdery; die ontwikkeling van maatrels om landbou-uitsette te verhoog en agrogebaseerde bedrywe te ontwikkel; die ontwikkeling, bevordering en versoening van beleide en programme wat gemik is op die doeltreffende en volhoubare benutting van natuurlike hulpbronne soos water, wild, visserye en bosbou; die ontwikkeling en versoening van goeie omgewingsbestuurs beleide; die bevordering van die verhandeling in landbouprodukte.

17

18

19

beheer word asook streekskommoditeit-verenigings. Dit is betrokke by landbouontwikkeling in die streek deur die vermo van boerderyorganisasies te versterk deur n gemeenskaplike spreekbuis aan boere te bied wat streeksen wreldsake betref, en deur landbouverwante inligting aan sy lede en ander belanghebbendes te verstrek.

Suid-Afrika se Bheki Cele is in 2009 verkies tot voorsitter van die organisasie vir samewerking tussen polisiehoofde in die SuiderAfrikaanse streek (Southern African Regional Police Chiefs Cooperation Organisation SARPCCO). SARPCCO word beskou as n meganisme om misdaad in die SAOG te beveg, wat veral belangrik is in die lig van die 2010 FIFA WreldbekerSACAU het tans 14 lede uit tien sokkertoernooi. lande in Suider-Afrika: Agri SA en die National African Farmers Union (NAFU); Botswana Agricultural Union (BAU); Lesotho National Farmers Union (LENAFU); Fdration Chrtienne des Paysans Malagasy (FEKRITAMA) en die Coalition Paysanne de Madagascar (CPM); Farmers Union of Malawi (FUM) en die National Smallholder Farmers Association of Malawi (NASFAM); Namibia Agricultural Union (NAU) ; Seychelles Farmers Association (SEYFA); Agricultural Council of Tanzania (ACT); Zambia National Farmers Union (ZNFU); The Zimbabwe Farmers Union (ZFU) en die Commercial Farmers Union of Zimbabwe (CFU) Southern African Railways Association (SARA) Tel. +263-4-736777/8 www.sararail.org Southern African Regional Poverty Network (SARPN) www.sarpn.org.za Die Suider-Afrika Trust (Southern Africa Trust) ondersteun prosesse om deelname aan dialoog oor beleid te bevorder wat n uitwerking op armoede in die streek het. Besoek www.southernafricatrust.org Standard Bank Tel. +27 11 299 4701 www.standardbank.co.za Standard Bank lewer diens aan 18 lande suid van die Sahara en aan 21 lande op ander vastelande, insluitend die vernaamste finansile sentra van Europa, die VSA en Asi.

Universiteit van Pretoria SAOG-sentrum vir grondverwante, streeks- en ontwikkelingsbeleid Tel. +27 12 420 4515 nic.olivier@up.ac.za www.sadc-centre.up.ac.za

Verkiesingsinstituut van SuiderAfrika (VISA) Tel. +27 11 482 5495 www.eisa.org.za

3. Webtuistes en publikasies
Raadpleeg die hoofstuk getiteld Landbou in Afrika.

Die amptelike SAOG-webtuiste is www.sadc.int. Besoek ook ander webtuistes wat vroer in hierdie hoofstuk gelys is, bv. www.sadcpf.org Kies die opsie US-SACU op die kieslys by www.bilaterals.org www.sadctrade.org Die SAOG-handelsontwikkelingsprojek. Kies kieslysopsies soos SADC Trade Database, Other SADC Trade Resources en andere. Kies die opsie Member countries by www.fanrpan.org. Artikels en referate uit lande in die Suider-Afrikaanse streek word hier afgelaai. Kies die opsie Research papers onder publikasies by www.daff.gov.za. n Aantal hiervan handel oor intra-Afrika-handel, bv. Trade potential between South Africa and Angola. Die volgende inligting is ingesluit by die jongste Abstract of Agricultural Statistics op dieselfde webtuiste: waarde van die Suider-Afrikaanse Doeane-unie (SACU) se uitvoer van landbouprodukte waarde van die Suider-Afrikaanse Doeane-unie (SACU) se uitvoer van landbouprodukte volgens land van bestemming waarde van die Suider-Afrikaanse Doeane-unie (SACU) se invoer van landbouprodukte waarde van die Suider-Afrikaanse Doeane-unie (SACU) se invoer van landbouprodukte volgens land van oorsprong Kies die opsie SADC Information op die kieslysie by www.sagis.org.za. Dit verskaf inligting oor die graansituasie in die Suider-Afrikaanse Ontwikk elingsgemeenskap. Doen n soektog na onderskeie SAOG-handelsmissies, bv. www. zambiapretoria.net en www.swazihighcom.co.za. n Lys van die ambassades of hokommissariate is in die vorige hoofstuk beskikbaar. Doen n soektog na die webtuistes van SACAU-geaffilieerdes soos die Zambia National Farmers Union, www.znfu.org.za, en die National Small Farmers Association of Malawi, www.nasfam.org Die tydskrif Pax-Africa handel oor SAOG-vraagstukke. Besoek www. paxafrica.org Program wat gebrek aan voedsel en kwesbaarheid in die streek behandel (Regional Hunger and Vulnerability Programme -- RHVP) www.wahenga. net Ons bedank Stephanie Aubin van SACAU vir waardevolle terugvoering.

Handelsregsentrum vir SuiderDit het ook nou bande met die Afrika (Tralac) Swaziland National Agricultural Tel. +27 21 880 2010 www.tralac.org Union (SNAU) en het n memorandum van verstandhouding Teken in op Tralac se nuusbriewe met UNAC in Mosambiek. om op die hoogte te bly van handelsvraagstukke in Afrika, en Streekskommoditeitsliggame die SAOG in die besonder. sluit in die Oos- en SuiderAfrikaanse Suiwelvereniging The Trade Law Chambers (ESADA); die Suider-Afrikaanse (Internasionaal) Pluimveevereniging (SAPA); Tel. 021 880 2010 die SAOG-pluimveeforum; die www.tradelawchambers.co.za SAOG-suikerrietkwekersverenig ing; die Afrika-tuinbouvereniging Sakefokus op landbousake(HCA); die Suider-Afrikaanse ondernemings wat die uitwerking Lewendehawe- en Vleisforum van handelsooreenkomste (WHO, (SALMF); die Eastern Africa Fine SAOG, SACAU, EU) op hul op Coffee Association (EAFCA); hul ondernemings wil verken en die Afrika-katoen- en - en raad nodig het oor kwessies tekstielbedryfsfederasie (ACTIF). soos marktoetrede-tariewe, teendumping, teensubsidiring Southern African Enterprise en sanitre en fitosanitre Network versperrings. Dit fokus ook op Tel. +264 61 272203 maatskappye wat n handelsre Faks +264 61 271007 guleringstrategie wil ontwikkel.

20

2. Landbou en die BBP (bruto binnelandse produk)

Inleiding
Suid-Afrika en die Landbou
1. Oorsig
Wat sou u eerste doen as u gevra sou word om n regering saam te stel en u land die volgende dekade in te lei? Waarskynlik sou u n prioriteitslys opstel. n Lewendige ekonomie stel n land se mense in staat om hul brood te verdien en n beter lewe te ly, soos ons dit verstaan. Sosiale kwelpunte en politieke stabiliteit is ook van kardinale belang veiligheid en sekuriteit, n funksionele regstelsel, politieke stabiliteit, en gelyke kanse. Die omgewing wat deur ons as vanselfsprekend aanvaar word, is n priorioteit (raadpleeg die afdeling oor hulpbronne en goeie landboupraktyk). Dit baat ons niks as die bronne waardeur ons onderhou word toegelaat word om agteruit te gaan en uitgeput word nie. Baie van die kwelvrae wat ons as nasionale prioriteite in die gesig staar, word uitgelig in die nasionale kwelpunt-kategorie van hierdie publikasie. Dit wil natuurlik glad nie s dat ander kwessies onbelangrik is nie en talle debatteerbare punte word elders in hierdie publikasie aangeroer. N die algemene verkiesing van 2009 het mnr. Jacob Zuma en sy span gaan stilsit om die pad vorentoe vir die land te beplan. Hulle het die Mediumtermyn-Strategiese Raamwerk (MTSR) vir die volgende vyf jaar saamgestel. Dit is n Raamwerk wat as riglyn moet dien vir die regering se program vir die mandaattydperk 2009 tot 2014. Dit is deur die kantoor van die president uitgereik en kan van www.presidency.gov.za (en elders, soos www.polity.org.za) afgelaai word. Die prioriteite wat in di mediumtermyn-strategiese raamwerk uitgestippel word, moet omgeskakel word tot ministers se sleutelprestasie-aanduiders waarteen hul prestasie oor hierdie termyn gemeet gaan word. Die strategiese prioriteit wat in die MTSR voorkom, is: 1. Bespoediging van en transformasie van die ekonomie om behoorlike en onderhoubare lewensonderhoud te skep 2. n Enorme program om die ekonomie en sosiale struktuur te bou. 3. Omvattende landelike strategie, gekoppel aan grond en landbouhervorming, en voedselsekurtiteit 4. Versterking van die vaardighede- en menslikehulpbronbasis 5. Verbetering van die gesondheidsprofiel van alle Suid-Afrikaners 6. Intensifisering van die stryd teen misdaad en korrupsie 7. Bou van samehorige, deernisvolle en onderhoubare gemeenskappe 8. Nastreef van Afrika-vooruitgang en die verbetering van internasionale samewerking 9. Onderhoubare hulpbronbestuur en gebruik 10. Bou van n ontwikkelingstaat wat die verbetering van openbare dienste en die versterking van demokratiese instellings insluit.

Ons het voedsel nodig om te oorleef en landbou vorm n kerndeel van die proses wat daardie voedsel op ons tafel plaas. Baie hang af van die vonk wat in die landbou bestaan, en talle studies dui op die vermenigvuldigende invloed van die landbou op ander sektore: n rand wat in die landbou bestee word, vermag meer as n rand wat elders bestee word. Die landbou verskaf die ekonomiese grondslag vir die meeste van ons landelike gebiede. Landbou word toenemend ook as stedelike bedrywighede beoefen (sien die hoofstuk Die Stedelike Vraagstuk). Volgens die sensus oor kommersile landbou van 2007 was daar landwyd 30 982 boerdery-eenhede teenoor 45 818 in 2002. Die BBP verskaf n maatstaf van ekonomiese produksie en dikwels die lewenstandaard van n land. Landbou se bydrae tot die BBP is na raming tussen 2.8% en 3%. n Standaardmodel van ekonomiese groei toon dat n land se primre bedrywighede (die landbou ingesluit) na gelang hy ontwikkel, n kleiner persentasie van sy BBP begin uitmaak , terwyl sekondre bedrywighede (byvoorbeeld vervaardiging en verwerking) en die dienstesektor n al hoe groter deel begin vorm. Die feit dat die landbou se aandeel tot die Suid-Afrikaanse BBP begin krimp, kon verwag word, aangesien ons ekonomiese groei beleef. Die landbou groei ook, maar nie teen dieselfde tempo as ander sektore nie. Vanwe sy skakels met ander sektore (sien die volgende opskrif) verkies sommige bronne om die landbou in brer konteks te beskou, wat hulle die agrovoedselsektor noem. S gesien, styg die BBP-aandeel tot 14% en hor, afhangende van watter bronne n mens gebruik. As n mens al die voorwaartse en terugwaartse skakels insluit (sien opskrif 3), groei die bydrae tot tussen 20% en 30%. Landbou bly n hoeksteen en die land se lewensaar, wat sy aandeel tot die BBP ook al is. Op nasionale vlak is dit aan die landbou te danke dat ons voedselsekuriteit geniet.

3. Skakels en die plaas


Niks gebeur in n vakuum nie, allermins die landbou. Die landbou is afhanklik van insette, dikwels genoem dit wat stroomopwaarts (terugwaarts) is en an die toestande wat dit moontlik maak. Op sy beurt lewer die landbou weer stroomafwaarts (voorwaarts) die grondstowwe vir die agrovoedselbedryf. Deur die landbou in di konteks te beskou, kan n mens sien dat dit sommer baie dinge in ons wreld maak wat dit is. In die hoofstuk Beroepe en indiensneming in landbou word di feit erken, soos blyk uit kort oorsigte van loopbane wat onskynlik niks met boerdery te doen het nie. Kyk egter n bietjie fyner:: Landbou beteken dat daar n mark vir die insette is, en saam met die besighede wat trekkers, voertuie en toerusting verskaf, is daar ook werktuigkundiges, bestuurders, rekenmeesters, elektrisins en so meer. Die landbou skep ook n mark vir dienste. Dit is n ekonomiese bedryf, en ekonome vervul dus n rol om die waters te karteer en sin te probeer maak uit die rigting waarin die skip vaar. Talle van hierdie mense is betrokke by die handel in en bemarking van landbouprodukte. Finansile dienste is nodig, en mense wat as bankiers en finansiers werk, kom ook by om hulle plekke in te neem. Mense wat maatskaplike en regswerk doen, en andere wat ons seker politici kan noem, maak ook deel van die prentjie uit, want die landbou vind plaas binne n maatskaplike en politieke konteks. Omdat Suid-Afrika in n wreldomgewing funksioneer, het ons die jongste kennis nodig om mededingend te bly, want anders sal ons ons oorsese markte verloor en die plaaslike markte sal opgeraap word deur buitelandse produsente. Di behoefte bring navorsers en mense wat innoverende maniere soek om die dinge te produseer en te doen wat ons in die verlede geproduseer en gedoen het, maar op n doeltreffender manier (laer prys, beter marges/winste, minder moeite, ens.).

Dit is van kardinale belang dat n land sy landbousektor in stand hou ten einde aan sy basiese behoeftes aan voedsel te voldoen. Eerstewreldlande weet dit. Hulle klou nie uit leedvermakerigheid aan daardie (handelsverwringende) landbousubsidies vas nie hulle boere doen meer as om net die platteland op te pas.

21

Boere en toekomstige boere het vaardighede nodig, en so kom diegene by wat n bestaan maak uit vermobou, hetsy as voorligtingsbeamptes (sien die hoofstuk Ondersteuning aan opkomende boere), onderwysers, AgriSETA-verskaffers of dosente (sien die hoofstuk Landbou-onderwys en -opleiding). Dan is daar ook die mense wat in die media werk wat die landbougemeenskap ingelig hou, hetsy oor navorsings- en tegnologiese uitsette. n Mens kan hier die lys uitbrei, maar die punt is nou duidelik en lesers wat belangstel, kan self verder daaroor uitwei. Die landbou is n belangrike bron van werk, veral vanwe die groot getal afhanklikes per plaaswerker (sien die hoofstuk Arbeid en werkskepping). Saam met voedselverwerking is dit een van die grootste werkverskaffers. Investering in die landbou en die bevordering van die toestande waarin landbou plaasvind, is, vanwe die landbou se posisie in die landelike gebiede, in pas met strategie ten bate van armes. Ongeveer 65% van Suid-Afrika se armes woon hier (sien die hoofstuk Die Belangrikheid van Landelike Ontwikkeling).

4. Webtuistes en publikasies
U aandag word gevestig op daaglikse en weeklikse bronne van inligting in die hoofstuk oor inligtng en kommunikasietegnologie (IKT, Engels: ICT) en landboumedia. Relevante publikasies en publikasies word in bykans elke hoofstuk van hierdie boek verskaf. Besoek www.info.gov.za vir nuus oor regeringsprogramme en kontakbesonderhede vir die onderskeie departemente Lees die jongste verslag van die Organisasie vir Ekonomiese Samewerking en Ontwikkeling (Oeso) op www.oecd.org/southafrica Die kwartaallikse ekonomiese oorsigte is op www.daff.gov.za via die Publications en dan die economic analysis-keuses te kry. Daar word gekyk na die wreldwye en Suid-Afrikaanse ekonomie, sowel as di van Afrika suid van die Sahara. Raadpleeg ook die dokumente Trends in the Agricultural Sector op dieselfde webwerf.

5. Nasionale strategie en kontak met die regering


Die besonderhede van die landbou-unies Agri SA, die National African Farmers Union (NAFU SA) en TLU SA word in die hoofstuk Georganiseerde Landbou verstrek. Rolspelers in die verskillende sektore word in die onderskeie hoofstukke genoem, gewoonlik onder die opskrif Maatskappye wat betrokke is, Opleiding en Navorsing en Rolspelers. Veral van belang vir die landbou, n die 2009-verkiesing: Is Landbou van Land geskei en het dit Bosbou en Visserye bygekry. Landelike Ontwikkeling (n nuwe ministerile mandaat) het Grondhervorming bygekry. Die Departement Waterwese en Bosbou het die Departement Wateren Omgewingsake geword. Die gewese Departement Omgewingsake en Toerisme het gewoon die Departement Toerisme geword.
Inligting oor en die kontakbesonderhede van alle regeringsdepartement is beskikbaar by www.info.gov.za

Nasionale Departement Landbou, Bosbou en Visserye (DAFF) Skakelbordnommer: 012 319 6000 www.daff.gov.za Landbou is nog besig om met Bosbou en Vissery saam te smelt en die name van direktorate en kontakbesonderhede wat in hierdie gids verskaf word, sal waarskynlik in die loop van 2010 verander. U word aangemoedig om www.daff.gov.za vir inligting te kontak. Kontakbesonderhede en name van direktorate is in Januarie 2010 onder Divisions beskikbaar.

22

Inleiding
Die belangrikheid van landelike ontwikkeling
1. Oorsig
Armoede raak miljoene mense, waarvan die meerderheid vroue en kinders is wat in landelike gebiede woon. Ten minste 11 miljoen van die 17 miljoen behoeftige mense in Suid-Afrika woon in landelike gebiede. Die landelike ekonomie is nou verweef met landbouproduksie. Selfs al is hierdie mense nie by landbou betrokke nie, maak hulle op werk en inkomste staat wat op die een of ander manier van die landbou afhanklik is. Die uitdaging vir die landbousektor is nie net om meer voedsel te produseer nie, maar ook om werksgeleenthede te skep sodat arm mense binne en buite die landbou op n volhoubare manier n inkomste kan genereer.
Bron: n Referaat deur Meyer NG, Jooste A, Breitenbach MC en Fnyes TI: The economic rationale for agricultural regeneration and rural infrastructure investment in South Africa

Die Departement van Waterwese en Omgewingsake; die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV); die Departement van Vervoer; die Departement van Behuising; die Departement van Arbeid; die Departement van Handel en Nywerheid ; en die Departement van Sosiale Ontwikkeling beskik almal op nasionale vlak oor programme en meganismes vir landelike ontwikkeling. Daarbenewens het elke provinsiale regering n plan vir landelike ontwikkeling opgestel (of is hulle besig om dit te doen) wat fokusareas en nodusse identifiseer wat gebaseer is op gestruktureerde toepassings van n verskeidenheid kriteria. Die regering se programme en projekte vir die vermindering van armoede in landelike gebiede sluit aan by die uitgebreide openbare werke program (Expanded Public Works Program, EPWP), die omvattende landbou-ondersteuningsprogram (Comprehensive Agricultural Support Program, CASP) en die ISRDP .

3. Breedgebaseerde Swart Ekonomiese Bemagtiging (BSEB) en landelike ontwikkeling


Kyk ook die hoofstuk oor Swart Ekonomiese Bemagtiging. Ongeveer 85% van alle landelike inwoners is in die vorige tuislande woonagtig. Die res woon op kommersile plase en in klein dorpies. In die beleidsdokument van die ISRDS word n droewige prentjie van die toestand van ons landelike gebiede geskilder: Die ergste armoede in Suid-Afrika kom in die landelike gebiede voor. Vroue maak die meerderheid van die landelike bevolking uit en huishoudings met vroue aan die hoof word veral benadeel. Driekwart van die kinders in die landelike gebiede woon in huishoudings met n inkomste onder die minimum bestaansvlak. Die armste huishoudings het ook lae vlakke van geletterdheid en onderwys; moeilike en tydrowende toegang tot water, brandstof en ander dienste; en min geleenthede om besoldigde werk te kry. Dit lei tot ho vlakke van onder- en wanvoeding, morbiditeit en mortaliteit onder kinders. Besonderhede oor die bronne van inkomste in landelike huishoudings gee ons groter insae in die aard van landelike armoede: 4.3% van landelike huishoudings is volkome gemarginaliseer en het geen inkomste nie; 11.4% is slegs van pensioene afhanklik; 16.2% is slegs van onbetroubare betalings afhanklik; en 9.9% is van betroubare betalings afhanklik. Vroue staan aan die hoof van die meeste van hierdie huishoudings. Ons sou die volgende kon byvoeg tot die verslag van die Kommissie vir Swart Ekonomiese Bemagtiging wat vroer in hierdie dekade die lig gesien het: Landelike behuising is dikwels substandaard of bestaan glad nie, en baie van die mense is trekarbeiders wat in stedelike gebiede werk. Baie van hulle woon nog in stedelike hostelle, wat beteken dat hulle sukkel om familie- en ander bande in stand te hou. Gevolglik neem die kontinuum tussen stedelike en landelike gebiede in Suid-Afrika n bepaalde vorm aan. Die onderlinge afhanklikheid tussen landelike gemeenskappe en die verafgele groot stede is sterker as elders, maar daar is n minder organiese band tussen landelike gebiede en die dorpe naby aan hulle. Landelike bemagtiging hou direk met die volgende elemente van die goeiepraktykkodes verband: Eienaarskap. Breedgebaseerde groeperings bestaan dikwels uit landelike gemeenskappe of het n landelike komponent. Die ontwikkeling van ondernemings (Enterprise Development ED). Hoewel die ontwikkeling van ondernemings nie uitdruklik op landelike gemeenskappe gerig is nie, strook dit met die gees van die kodes om u ED-besteding na landelike ontvangers te kanaliseer. Daar moet in gedagte gehou word dat R100 van ED-besteding in n landelike gemeenskap potensieel veel meer mense kan baat as dieselfde bedrag besteding in n stedelike gemeenskap. Die rede hiervoor is die groot aantal afhanklikes per broodwinner in tipiese landelike gemeenskappe. Sosio-ekonomiese belegging.

President Jacob Zuma s dat die feit dat mense in n landelike gebied of op die platteland gebore is, hulle nie moet verdoem tot n lewe wat gekenmerk word deur armoede en onderontwikkeling nie. Our vision for the development of rural areas arises from the fact that people in the rural areas also have a right to basic necessities. They have a right to electricity, water, flush toilets, roads, entertainment and sport centres. They have a right to shopping centres, good schools and other amenities like their compatriots in urban areas, het die President ges. Hy het bygevoeg dat mense in landelike gebiede ook die reg het om hulp ten opsigte van boerdery te ontvang sodat hulle groente kan verwerk en vee kan aanhou om hul gesinne te voed. Een van die regering se topprioriteite is om hierdie doelstelling te bereik. As spreker by die loodsing van die omvattende landelike ontwikkelingsprogram (Comprehensive Rural Development Programme, CRDP) wat daarop gemik is om landelike gebiede radikaal te transformeer, het die President ges dat die regering nie sal rus terwyl daar landelike inwoners is wat nie n ordentlike bestaan kan maak uit die grond waarop hulle woon nie.
Bron: Buanews, 17 Aug 2009

2. Nasionale strategie en regeringsdepartemente


Die visie van die omvattende landelike ontwikkelingsprogram (CRDP) is om mense in landelike gebiede in staat te stel om n betekenisvolle rol in die ekonomie te speel en om landelike armoede sodoende doeltreffend te beheer deur die natuurlike hulpbronne wat hulle tot hul beskikking het doeltreffend aan te wend en te bestuur. Om dit te kan bereik, word n drieledige strategie van landboutransformasie, landelike ontwikkeling en grondhervorming in die vooruitsig gestel. Die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) sal die Landboutransformasieprogram van die CRDP saam met die provinsies en plaaslike owerhede lei. Lees meer oor die CRDP op www.info.gov. za en kry bywerkings op www.buanews.gov.za. Suid-Afrika se Gentegreerde Volhoubare Landelike Ontwikkelingstrategie (Integrated Sustainable Rural Development Strategy, ISRDS) is die hoofraamwerk waarbinne daar gestreef word om landelike armoede binne die tydperk 2001 tot 2010 te verminder. Die nasionale Departement van Samewerkende Regering en Tradisionele Sake is verantwoordelik vir die ISRDS en het n webtuiste wat daaraan gewy word by http://isrdp.dplg.gov.za

23

Idees vir stedelike sakeondernemings Weens die inherente uitdagings daarvan, het die openbarebetrekkingewaarde van landelike SEB n ho vlak van geloofwaardigheid en kreatiewe denke ten opsigte van u sakemodel en -strategie kan n aantal uitstekende geleenthede aan die lig bring om u onderneming te laat groei en landelike gemeenskappe terselfdertyd te bevoordeel. Eerstens moet u deeglike insig verkry in u sakestrategie en in hoe n landelike inisiatief u sakedoelwitte kan bevorder en met weinig of geen bykomende besteding tot bemagtiging aanleiding kan gee. Kom ons dink byvoorbeeld aan n skoenfabrikant wat in die stad sukkel met ho vlakke van mededinging, gesofistikeerde verbruikers en ho bedryfskoste. Die borging van n goed beplande opheffingsprojek in n landelike gemeenskap, soos n Paasvoetbaltoernooi, kan baie min kos in vergelyking met die koste van n soortgelyke geleentheid in die stad n veel brer gehoor bereik, aangesien baie stadsbewoners in elk geval oor die Paasfees na hul landelike tuistes terugkeer n groot aantal mense vir die eerste keer aan die betrokke handelsmerk blootstel, in omstandighede waar min ander handelsmerke om hul aandag meeding van groot waarde wees wat openbare betrekkinge betref, danksy persvrystellings oor en dekking van die geleentheid in stedelike koerante Die maatskappy sou bogenoemde kon opvolg deur bande met skoenkleinhandelaars op die platteland te smee, om seker te maak dat sy produkte in voorraad gehou word met die oog op nuwe bestellings, en selfs n persentasie van die koste van die belegging in die kleinhandelaars kon toereken aan maatskappy-ontwikkeling (bv. opleiding, promosiemateriaal en adverteringskoste). Dit sou gekoppel kon word aan n beursskema (wat as sosio-ekonomiese belegging betaal sou kon word) wat aangebied sou kon word as prys in n bemarkingsveldtog om bewustheid van die betrokke handelsnaam nog verder in die plaaslike gemeenskap uit te brei. Landelike bemagtiging hoef dus nie n volkome nuwe SEB-strategie te beteken nie, maar kan so eenvoudig wees soos om na u huidige plan te kyk en n landelike impak daarby te betrek wanneer dit vanuit n sakeoogpunt sinvol is.
Bron: The National BEE Handbook, n bydrae deur Michael Stuart.

Maatskappye
Kyk die hoofstuk oor Agri-ondernemings

Agri-Africa Consultants Tel. 021 886 6826 www.agri-africa.co.za Landelike ontwikkeling en voedselsekuriteit Agri Mega Empowerment Solutions (AgriMES) Tel 028 424 2890 / 028 425 2524 www.agrimega.co.za Biogas Power Tel. 086 124 6427 www.biogaspower.co.za Caryki Consulting Tel. 082 456 0396 / 083 445 2662 Faks 086 503 6166 CASIDRA Tel. 021 863 5000 www.casidra.co.za Den Vet Tel. 033 343 1093 www.denvet.co.za Inligtingspraatjies en aanbiedings word in landelike gebiede gegee. Development Services www.devserve.co.za Rural Integrated Engineering Tel. 012 804 5014 / 082 469 4535 pro@rieng.co.za Scientific Roets Tel. 039 727 1515 www.scientificroets.com South African Institute for Entrepreneurship (SAIE) Tel. 021 447 2023 www.entrepreneurship.co.za Sustainable Villages Africa Tel. 012 361 1846 www.sva.co.za Urban-Econ Tel. 031 202 9673 www.urban-econ.com Womiwu Rural Development Tel. 015 297 2107 www.womiwu.com Baie landelike gebiede het aansienlike, indien nie n oorvloed van, natuurlike en ander hulpbronne. Die vernaamste beperkings is die beperkende institusionele relings en gebrek aan vaardighede wat verhoed dat die hulpbronne (beide natuurlik en ander) gemobiliseer en volhoubaar aangewend word. Deur hulpbronne te mobiliseer, ondernemings te skep en plaaslike ekonomiese aktiwiteite te vermeerder, verhoog die belastingsbasis vir munisipaliteite om inkomste te vermeerder ook en word hierdie instellings gehelp om meer volhoudbaar te raak. Die regering het, en gaan voort om, strategie en beleide te ontwikkel om landelike ontwikkeling aan te spreek. Hulle is oor die algemeen goed, maar baie daarvan slaag nie daarin om n impak te maak nie. Na ons mening, is dit noodsaaklik dat landelike ontwikkeling as n besigheid beskou word in die sin dat die beskikbare hulpbronne (natuurlike, gemeenskaps- en finansile hulpbronne) gemobiliseer, gekordineer en bestuur word. Om n impak oor die langer termyn te h, moet die inisiatief volhoubaar wees. Volhoubaarheid is sinoniem met wins of beter nog, met n netto voordeel wat gereeld gesien word. Hierdie mobilisering, kordinering en bestuur moet op grondvlak plaasvind, dit wil s per dorp of gebied, en moet die verantwoordelikheid van n voorstander van n projek is wat daarmee belas is om dit te laat gebeur.
Bron: notas geskryf aan die redakteur deur Womiwu Rural Development. Besoek www.womiwu.com of kontak Rusty by 015 297 2107.

4. Rolspelers
Landboukolleges
Kry besonderhede oor al die kolleges in die hoofstuk Landbou-onderwys en opleiding

Tsolo Agriculture Rural Development Institute (TARDI) Tel/faks 047 542 0107 Sel. 083 961 3157

Ekonomiese agentskappe
Kyk ook die hoofstuk oor die verskaffers van finansile dienste

Banke
Kyk die hoofstuk getiteld Banke

Ontwikkelingsbank Afrika (OBSA) Tel. 011 313 3911 www.dbsa.org

van

Suider- Standard Bank Tel. 011 636 6162 www.standardbank.co.za

AsgiSA Eastern Cape Tel. 043 735 1673 www.asgisa-ec.co.za Nywerheidsontwikkelingskorporasie (NOK) Tel. 011 269 3000 www. idc.co.za Invest North West Tel. 014 594 2570 www.inw.org.za Eastern Cape Rural Finance Corporation Tel. 043 604 7000 www. ecrfc.co.za Ntinga OR Tambo Development Agency Tel. 047 531 0346 www. ntinga.org.za Khula Enterprise Finance Tel. 012 394 5560 www.khula.org.za. Die kontakbesonderhede van streekkantore word op die webtuiste gegee.

24

25

26

Internasionale rolspelers
Baie van hierdie rolspelers word in die hoofstukke oor Afrika en die SAOG van hierdie afdeling gelys. Ons noem hier slegs agt. Global Donor Platform for Rural Development www.donorplatform. org Technical Centre for Agricultural and Rural Co-operation (CTA) www.cta.int. Deel kennis, verbeter landelike lewensbestaan Voedsel en Landbou-organisasie (VLO) www.fao.org. Kry besonderhede op die webtuiste oor die RuralInvest-hulpmiddelpakket wat uit opleidingskursusse, handleidings en sagteware bestaan. Op die VLO-webtuiste kan u meer te wete kom oor die SARDinisiatief (Sustainable Agriculture and Rural Development). The Schwab Foundation for Social Entrepreneurship www. schwabfound.org United Cities and Local Governments of Africa (UCLGA) www. uclgafrica.org www.rural21.com the International journal for rural development The International Fund for Agricultural Development (IFAD) www. ifad.org, Stel arm landelike mense in staat om armoede te oorkom Rural Finance Learning Centre www.ruralfinance.org

Nasionale regeringsdepartemente
Kontakbesonderhede vir alle regeringsdepartemente kan verkry word by www.info. gov.za

Departement van Landelike Ontwikkeling en Grondhervorming www. ruraldevelopment.gov.za Departement van Landbou, Bosbou en Vissery www.daff.gov.za Departement van Samewerkende Regering en Tradisionele Sake www. cogta.gov.za Departement van Sosiale Ontwikkeling www.welfare.gov.za Landelike ontwikkeling is nie bloot die verantwoordelikheid van die Departement van Landelike Ontwikkeling en Grondhervorming nie. Daar is landelike vervoer, landelike onderwys, landelike gesondheid, landelike werkskepping, landelike infrastruktuur, ens. n Mens hoop dat n groep regeringsdepartemente hul moue sal oprol om die landelike gebiede te ontwikkel en hoop te verskaf. Dink net as dit gelei kon word deur die ekonomiese kragsentrale van die regering: Tesourie, Ekonomiese Ontwikkeling en die Nasionale Beplanningskommissie! (direkte vertaling) Kyk Land reforms middle ground, n artikel deur Dr Ruth Hall op www. mg.co.za, waarin sy die uitdagings van landelike ontwikkeling ontleed en bogenoemde voorstel..

Biowatch Suid-Afrika het kantore in landelike gebiede in Limpopo en KwaZulu-Natal. Lees oor hul werk in landelike gebiede op www. biowatch.org.za Border Rural Committee Tel. 043 742 0173 www.brc21.co.za CALUSA Tel. 047 877 0204 www.calusa.org.za Centani Community District Development Institution (CCDDI) Tel. 047 492 0561 Centre for Integrated Rural Development (CIRD) operates in Western Cape, Eastern Cape and Northern Cape provinces Tel. 021 949 4290 Centre for Rural Legal Studies Tel. 021 883 8032 www.crls.org.za Community Development Resource Association Tel. 021 462 3902 www.cdra.org.za Ekhozi Rural Development Services Tel. 021 853 2691 tphillips@netactive.co.za Environmental Monitoring Group Tel. 021 448 2881 www.emg.org.za Free State Rural Development Association Tel. 051 448 4628 fsrda@lantic.net The Growth Foundation Tel. 011 587 4000 www.thegrowthfoundation. org Indigo Development and Change Tel. 027 218 1148 www.indigodc.org Insika Rural Development Trust Tel. 035 772 5061 Faks: 035 792 2341 Khanya-aicdd (African Institute for Community Driven Development) Tel. 011 642 5011 www.khanya-aicdd.org LIMA Rural Development Foundation Tel. 033 342 9043 www.lima. org.za Nkuzi Development Association Tel. 012 323 6417 www.nkuzi.org.za Die kontakbesonderhede van hul takke (Polokwane, Elim, Acornhoek, Modimolle, Makhado en Nylstroom) word op die webtuiste verskaf. Promotion of Rural Livelihoods (RULIV) Tel. 043 704 8800 www.ruliv. org.za Rural Development Network (RUDNET) Tel. 021 880 0121 www. rudnet.org.za Rural Education, Awareness and Community Health (REACH) Tel. 021 633 5287 www.reach.org.za Rural Legal Trust Tel. 011 403 4426 www.rlt.org.za Social Change Assistance Trust Tel. 021 418 2575 www.scat.org.za Surplus Peoples Project Tel. 021 448 5605 www.spp.org.za The Rural Action Committee (TRAC) Tel. 013 755 4324 www.trac.org.za TechnoServe Tel. 011 482 6005 www.technoserve.org.za
Besoek www.ngopulse.org vir n omvattende lys van NROs. Die bladsye oor landelike ontwikkeling is onder die Other-menu.

Landelike munisipaliteite en provinsiale regering


Plaaslike ekonomiese ontwikkeling (Local Economic Development, LED) is n grondwetlike mandaat van plaaslike munisipaliteite. Ingevolge die Grondwet word die plaaslike regering met die taak belas om plaaslike ekonomiese ontwikkeling te fasiliteer, insluitende landbou-ontwikkeling. Die plaaslike munisipaliteite en provinsiale regering word deur die Nasionale Ruimtelike Ontwikkelingsraamwerk opgeroep om ontwikkeling te bevorder in ooreenstemming met die ekonomiese potensiaal van die area van jurisdiksie. En aangesien dit n finansile werklikheid is dat munisipaliteite weens swak ekonomiese basisse nie dienste kan lewer wat aan basiese behoeftes voorsien nie, is dit noodsaaklik dat plaaslike munisipaliteite hul LED-mandate aktief najaag. Dit behels die skepping van n bemagtigende omgewing, die stimulering van ekonomiese groei, werkskepping, die herverdeling van ekonomiese geleenthede, asook swart ekonomiese bemagtiging. Die hulpbronbasis van plaaslike munisipaliteite is meestal landbougedrewe en oor die langtermyn word die kapasiteit en bekostigbaarheid van hierdie munisipaliteite om dienslewering te verbeter aan die lot van die landelike sektor gekoppel.
Bron: Growing the rural economy through supporting agriculture, n referaat deur Dr Nico Meyer

Nieregeringsorganisasies (NGOs)
Die sambreelliggaam vir NROs is die Suid-Afrikaanse NRO-koalisie (South African NGO Coalition, SANGOCO). Besoek www.sangoco.org.za ACAT Tel. 033 234 4223 www.acatkzn.co.za Afesis-corplan Tel. 043 743 3830 www.afesis.org.za Amangwane King Tel. 011 726 6529 www.firechildren.org. Children of Fire is betrokke by n landelike ontwikkelingsinisiatief naby Emmaus (Sentraal-Drakensberg, KwaZulu-Natal). n Samewerkingsonderneming wat konfyt maak word begin in n streek wat gebuk gaan onder 95% werkloosheid. Die plan sluit in om produkte aan toeriste en winkels in die streek te verkoop om sodoende inkomste en werksgeleenthede te genereer. Association for Rural Advancement (AFRA) Tel. 033 345 7607 www. afra.co.za Association for Community Rural Advancement (AnCRA) Tel. 053 712 0791 www.ancra.org.za

27

Die Ouditeur-generaal van Suid-Afrika is verantwoordelik vir die ouditering van provinsiale regeringsdepartemente en alle munisipaliteite. www.agsa.co.za Local Government Business Network Tel. 011 021 2768 www.lgbn. co.za Rural Doctors Association of Southern Africa www.rudasa.org The South African Local Economic Development (LED) Network www.led.co.za Suid-Afrikaanse Plaaslikeregeringsvereniging (South African Local Government Association, SALGA) www.salga.net Oos-Kaap Vrystaat Gauteng Limpopo Mpumalanga Noordwes Noord-Kaap Wes-Kaap KwaZulu-Natal Tel. 043 7271150 Tel. 051 447 1960 / 3426 Tel. 011 276 1150 Tel. 015 291 1400 Tel. 013 752 2366 Tel. 018 462 5290 Tel. 053 833 2504/5 Tel. 021 944 2120 Tel. 031 761 6300/1

Wetenskapsrade van Suid-Afrika en navorsingsgroepe


Die Wetenskapsrade van Suid-Afrika het programme wat landelike gebiede teiken. Die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing (RGN) het byvoorbeeld n program vir stedelike, landelike en ekonomiese ontwikkeling. Hul kontakbesonderhede verskyn in die hoofstuk Wetenskap en navorsing. Om die regering by te staan in hul strewe om die gehalte van die drinkwater wat aan landelike gemeenskappe voorsien word te verbeter, het die Waternavorsingsraad (Water Research Commission, WRC) n nuwe reeks riglyne vir die operateurs van klein waterbehandelingsaanlegte gepubliseer. Dit beklemtoon waarom elke stap in waterbehandeling belangrik is vir die volhoubare produksie en lewering van veilige drinkwater. Om meer te wete te kom van die On-site Mobile Training of Operators in Rural Water Supplies: An Illustrative Kit, bel 012 330 0340 of stuur n e-pos aan orders@wrc.org.za

Sektorale Onderwys- en Opleidingsowerhede (SOOOe)


n Aantal van die SOOOe is by landelike ontwikkeling betrokke, waaronder: Die SOOO vir plaaslike bestuur. Provinsiale kontakbesonderhede is verkrygbaar by www.lgseta.co.za. U kan ook die nasionale kantoor bel by 011 456 8579. Die SOOO vir landbou: tel 012 325 1655, www.agriseta.co.za. Daar is n aantal geakkrediteerde SOOO-verskaffers van opleiding. Verwys na die hoofstuk Landbou-onderwys en opleiding

Die webtuiste het skakels na al die munisipaliteite. Suid-Afrikaanse Agentskap vir Bestaansbeveiliging (South African Social Security Agency, SASSA) www.sassa.gov.za Oos-Kaap Vrystaat Gauteng Limpopo Mpumalanga Noordwes Noord-Kaap Wes-Kaap KwaZulu-Natal Tel. 043 707 6460 Tel. 051 409 0809/5/6 Tel. 011 241 8353 Tel. 015 291 7400 Tel. 013 753 5400 Tel. 014 592 2298 Tel. 053 802 4900 Tel. 021 469 0200 Tel. 033 846 3333

Universiteite
Stellenbosch Universiteit Sustainability Institute Tel. 021 881 3196 www.sustainabilityinstitute.net Universiteit van Pretoria

Die kontakbesonderhede van hul distrikskantore word op hul webtuiste voorsien. Meer as 13 miljoen burgers het in 2009 sosiale bystand ontvang en nege miljoen van hierdie begunstigdes was kinders. SASSA se missie is om kwaliteit sosialesekerheidsdienste op n kostedoeltreffende en tydige wyse volgens die toepaslike beste praktyk te lewer deur die ontwikkeling en implementering van beleid, programme en prosedures vir die doeltreffende en doelmatige administrasie van sosiale toelaes betaling van die regte toelaebedrag aan die regte persoon op die regte tyd, en op die plek wat vir hom of haar die gerieflikste is die lewering van innoverende, kostedoeltreffende en doelmatige dienste met behulp van moderne tegnologie aan individue, hul families en gemeenskapsgroepe deur middel van veelvuldige kanale waartoe hulle maklik toegang kan verkry Thusong Service Centre www.thusong.gov.za Oos-Kaap Vrystaat Gauteng Limpopo Mpumalanga Noordwes Noord-Kaap Wes-Kaap KwaZulu-Natal Tel. 043 722 2602 Tel. 051 448 4504 Tel. 011 834 3560 Tel. 015 291 4689 Tel. 013 753 2397 Tel. 018 381 7071 Tel. 053 832 1378/9 Tel. 021 421 5070 Tel. 031 301 6787

Departement Landbou-ekonomie, Voorligting en Landelike Ontwikkeling Tel. 012 420 3248 Universiteit van Fort Hare Departement Landou-ekonomie & johann.kirsten@up.ac.za -voorligting Nagraadse skool vir Landbou- en Tel. 040 602 2333 Landelike Ontwikkeling msmith@ufh.ac.za Tel. 012 420 3601/4833 charles.machethe@up.ac.za Universiteit van die Vrystaat Besonderhede oor die SuidAfrikaanse Instituut vir Landbouvoorligting en die SAOGvir Grondverwante, Sentrum vir Volhoubare Landbou sentrum Streeks- en Ontwikkelingsbeleid en Landelike Ontwikkeling (SADC Centre for Land Related, Tel. 051 401 2163 Regional and Development Policy) groenei.sci@ufs.ac.za word in die hoofstukke getiteld Ondersteuning aan opkomende Lengau-landbousentrum boere en Suider-Afrikaanse Tel. 051 443 8859 Ontwikkelingsgemeenskap mcvdw@telkomsa.net SAOG onderskeidelik verstrek. Departement Landbou-ekonomie Universiteit van die Wes-Kaap Tel. 051 401 2250 Program vir Gronden Landboustudies (Programme for Universiteit van KwaZuluLand and Agrarian Studies, PLAAS) Natal Sentrum vir Landelikeontwikkeling- Tel. 021 959 3733 www.plaas.org.za stelsels Tel. 033 260 6802 Sentrum vir Ontwikkelingshulp Tel. 0514012978 Sentrum vir Landelike Gesondheid Tel. 031 260 1569 www.crh.org.za

Dienste sluit in fasiliteite (faks en telefoon), opleiding, kleinsakeontwikkeling en -advies, ens. Die Kabinet het n 2014-sakeplan goedgekeur met die oog op die vestiging van n Thusong-dienssentrum in elk van Suid-Afrika se 283 munisipaliteite.

28

5. Enkele notas oor volhoubaarheid


n Volhoubare gemeenskap is ideaal gesproke nie van eksterne faktore vir sy funksionering en oorlewing afhanklik nie. Dit sluit die volgende in:

Vlak 3: Suksesvolle strategie vir sosiale volhoubaarheid: deelname, deursigtigheid, verantwoordelikheid/aanspreeklikheid, eerlikheid. Plaaslike kennis, wysheid en kultuur word bevorder en aangewend; dit blyk uit die besluite wat op hierdie vlak geneem word. Sosiale en ekologiese implikasies word aan mekaar gekoppel.

Dit is ekonomies lewensvatbaar/het n ekonomiese basis/beskik oor n ekonomiese bestaansrede (raison d etre).
Elke plek/sosiale groep beskik oor iets wat dit uniek maak. Die uniekheid word die rede vir die plek of groep se bestaan die aantrekkingskrag vir beleggings of vir die skep van n nuwe mark. Nuwe en bestaande gemeenskappe moet die een of ander primre aktiwiteit as deel van die ekonomiese samestelling h. Dis belangrik vir die skepping van n diverse plaaslike ekonomie. In stedelike gebiede moet voorstede in n ekonomie omskep word wat nie van die SSK of kommersile/industrile gebiede vir oorlewing afhanklik is nie. Dorpe moet nie van stede vir hul oorlewing afhanklik wees nie.

Dit regeer homself.


Hoe kleiner en meer plaaslik die regering is, hoe meer deelname is daar en hoe meer wetsgebonde, aanspreeklik en effektief word dit.

Dit is ontwerp met die doel om al die bostaande beginsels te fasiliteer.


Ontwerp eindig nie by die huis, straat, landskapuitleg, kadastrale onderafdeling of beplanningsregulasies nie. Dit vra ook vrae oor die afval wat geproduseer word, waarheen dit verwyder word en hoe dit bestuur word. Dit vra vrae oor hoe die gemeenskap bestuur word en hoe die gemeenskap sy bestaan regverdig. Dit vra vrae oor hoe die habitat deur die plaaslike gemeenskap verryk word. Die ontwerpers (waarvan daar baie is) moet raamwerke skep wat gemeenskappe en hul habitats koester die doel moenie wees om deur regulasies beperk of ingeperk te word nie, want regulasies is tekens van ontwerpmislukking.
Aangepas uit Louw van Biljon se Sustainable Development Manifesto (Januarie 2006) waarin hy twee kritieke boeke as bronne erken: (1) Cook, David. 2004. The natural step: towards a sustainable society. Schumacher briefing No. 11. Green Books, Totnes, Devon; en (2) Mc Donough, William & Braungart, Michael. 2002. Cradle to cradle. North Point Press, New York. Van Biljon kan by 058 256 1195/082 777 2647 geskakel word. Ons dank aan Nelson Mafulo (Departement van Landelike Ontwikkeling en Grondhervorming) en Nico Meyer (OBSA) vir hul terugvoering oor die konsephoofstuk.

Dit handhaaf en koester verskeidenheid.


Biologies, sosiaal en ekonomies. Die degradasie van natuurlike stelsels is taboe (oormatige verbruik, verlies aan biodiversiteit, monokulture, ens.). Verskeidenheid is n natuurlike raamwerk.

Dit voer nie afval uit nie.


Beperk die vloei van rommel. Hou biologiese en tegnologiese rommel apart en opsikleer (upcycle) dit (d.w.s. gebruik afval as hulpbron as die volgende stap in die gemeenskap se metabolisme). Hierdie benadering volg die natuur se diktum dat afval voedsel is: dit beperk besoedeling. Skep werksgeleenthede uit afval!

Dit voer nie hulpbronne in nie.


Hulpbronne word beskou as: materiaal, energie, arbeid, kennis, kapitaal en wysheid. Enige plaaslike ding wat as katalisator/vermenigvuldiger vir die plaaslike gemeenskap gebruik kan word, moet ontwikkel en as hulpbron beskou word.

Dit ontwikkel sosiale kapitaal.


Dit koester toestande waarin die gemeenskap kan gedy en bevorder die gemeenskap se kapasiteit om in sy eie behoeftes te voorsien. Vlak 1: Natuurstelsels word nie beskadig nie. n Gemeenskap wat nie sy natuurstelsels beskerm nie, ondermyn homself. Vlak 2: Dit hou verband met die toestande op die vlak van sosiale stelsels n politieke besluit of een wat op organisasievlak geneem is, kan daartoe lei dat mense nie tot hulpbronne of onderwys toegang het nie. ... Mag wat tot nadeel van ander uitgeoefen word en blind is vir interafhanklikheid is nie volhoubaar nie (eie vertaling) (The natural step, bladsy 54 sien regs).

29

2. Lede van die Uitvoerende Raad (LURe)

Inleiding
Landbou in die provinsies
1. Oorsig
Volgens die Grondwet van Suid-Afrika, 1996 (Wet 108 van 1996), berus landbou-ondersteuning aan boere by die provinsiale regerings wat verskeie dienste aan boere moet verskaf. Die nasionale departement behou die oorkoepelende regulerings- en beleidsfunksies asook die funksies van landbouhandel en -bemarking Die skakels na die webtuistes van die provinsiale departemente van landbou is beskikbaar by www.daff.gov.za. Kies die Strategic Partnerships-kieslysopsie. n Lys van provinsiale voorligtingskantore verskyn in die hoofstuk wat handel oor ondersteuning aan opkomende boere. Die uiters bruikbare provinsiale oorsigte is ook op dieselfde webtuiste, www.nda.agric.za/docs/ET/aet_strategy05.htm beskikbaar. Alhoewel hierdie verslae oor die AET-strategie is (sien die hoofstuk oor Landbouonderwys en -opleiding), word bevindinge binne die provinsiale konteks verskaf. Besonderhede oor die tipe plantegroei, landbouaktiwiteite in die provinsie, ensovoorts word verskaf. Besonderhede oor provinsiale boere-unies verskyn in die hoofstuk oor die georganiseerde landbou. Vir provinsies is die Nasional Raad van Provinsies (NCOP) n forum waarop gedeelde nasionale en provinsiale wetgewende aangeleenthede met die nasionale regering bespreek kan word. Die NCOP hou ook toesig oor die nasionale regering se programme an aktiwiteite wat met provinsiale en plaaslike regerings verband hou. Meer inligting verskyn op www.parliament.gov.za.

Provinsie en LUR

Kontakbesonderhede

Wes-Kaap Mnr. Gerrit van Tel. 021 483 4700 Rensburg Faks 021 483 3890 Oos-Kaap Mnr. Mbulelo Sogoni Noord-Kaap Shushu Mnr. Tel. 040 609 3472/1180 Faks 040 636 3462

Norman Tel. 053 838 9165 Faks 053 832 4328

Vrystaat Me. Mamiki Motlagomang Tel. 051 861 8401 Qabathe Faks 051 861 8451 Noordwes Tshwene Mnr. Boitumel Tel. 018 389 5056 Faks 018 384 2679

Limpopo Me. Dipuo Letsatsi- Tel. 015 295 7023 Duba Faks 015 295 7046 Gauteng Me. Nandi Mayathula- Tel. 011 355 1900 Khoza Faks 011 333 0620 Mpumalanga Malinga Mnr. Meshack Tel. 013 766 6074 Faks 013 766 8437 Lydia Tel. 031 343 8240 Faks 033 343 8255

KwaZulu-Natal Johnson

Me.

MinMEC is n forum wat uit die LURe vir landbou van die nege provinsies bestaan. MinMEC vergader vier maal per jaar.

30

31

3. Wes-Kaap
Wes-Kaapse Departement van Landbou Webtuiste: www.elsenburg.com Fisiese adres Departement van Landbou Muldersvleiweg Elsenburg 7607 Departementshoof Me. Joyene Isaacs Tel. 021 808 5004/5 Faks 021 808 5000 Direkteur: Korporatiewe Dienste Me. R. Wentzel Tel. 021 808 5119 Faks 021 808 5000 Direkteur: Tegnologie, Navorsing en Ontwikkeling Dr. I. Trautmann Tel. 021 808 5011 Faks 021 808 5000 Hoofdirekteur: Veeartsenykundige Dienste Dr. G. Msiza Tel. 021 808 5001 Faks 021 808 5000 Direkteur: Landbou-ekonomie Me. B. Matoti Tel. 021 808 5213 Faks 021 808 5000 Posadres Departement van Landbou Privaat Sak X1 Elsenburg 7607 Hoofdirekteur: Gestruktureerde Landboukundige Opleiding Mnr. M. Paulse Tel. 021 808 5018 Faks 021 808 7703 Hoof- Finansile Beampte Mnr. F. Huysamer Tel. 021 808 5007 Faks 021 808 5000 Direkteur: Volhoubare Hulpbronbestuur Mnr. A. Roux Tel. 021 808 5009 Faks 021 808 5000 Hoofdirekteur: Ondersteuning aan en Ontwikkeling van Boere Mnr. D. Adolph Tel. 021 808 5013 Faks 021 808 5251

Die Program vir Tegnologie, Navorsing en Ontwikkelingsdienste met subprogramme: Navorsing: plantproduksie, diereproduksie, hulpbronbenutting Ondersteuningsdienste vir infrastruktuur Distrikbestuurders: Kaapse Metropool Sentraal-Karoo Eden Weskus Overberg Boland Inligting/Kommunikasiedienste Danie Niemand (waarnemend) Tel. 021 808 7602 / 082 934 5300 Faks 021 808 5251 danien@elsenburg.com Gratis publikasies: AgriPROBE. Kwartaallikse nuus-en-navorsingstydskrif. Om in te teken, tree in verbinding met Magriet de Lange Tel. 021 808 7613, e-pos MagrietadL@elsenburg.com Inligtingsblaaie. Tegniese inligtingsblaaie in Afrikaans, Engels & Xhosa 100 onderwerpe www.elsenburg.com
Inligting oor Radio Elsenburg verskyn in die hoofstuk oor landboumedia.

Tel. 021 948 6966 Faks 021 948 4729 Tel. 023 414 2126 Faks 023 551 1034 / 637 Tel. 044 803 3710 / 31 Faks 044 803 7730 Tel. 022 433 2330 Faks 022 433 2102 Tel. 028 424 1439 Faks 028 424 2856 Tel. 021 883 2560 Faks 021 883 2562

Die dienste wat deur hierdie Departement gelewer word, is gemik op die verwesenliking van die visie Globale sukses, mededingendheid, inklusiwiteit, sosiale verantwoordelikheid, balans met die natuur. Die dienste word in ses programme aangebied wat deur die administrasie (korporatiewe en finansile dienste) ondersteun word. Die Program vir Veeartsenydienste met subprogramme: Veeartsenykundelaboratoriumdienste Dieregesondheid Openbare gesondheid en uitvoerbeheer vir veeartsenykunde Die Program vir die Ondersteuning en Ontwikkeling van Boere met subprogramme: Vestiging van boere Voedselsekuriteit Ondersteuningsdienste aan boere Ontwikkeling van plaaswerkers

4. Oos-Kaap
www.ecprov.gov.za - Die webtuiste van die Oos-Kaapse Provinsiale Regering verskaf n oorsig oor die provinsie. n Municipalities-kieslys stel die besoeker in staat om in meer besonderhede op te roep. Landbou verskyn onder Departments. Hierdie opsie neem die besoeker na www.agr.ecprov. gov.za, die webtuiste van die Oos-Kaapse Depaertement van Landbou.

Departement van Landbou en Landelike Ontwikkeling


Tel. 040 609 3474 Faks 040 636 3555 Privaatsak X0040, Bisho, 5608 Departementshoof: Mnr. Glen Thomas Tel. 040 609 3471/91

Die Program vir Volhoubare Hulpbronbestuur met subprogramme: LandCare Landbou-ingenieursdienste Die Program vir subprogramme: Gestruktureerde Landboukundige Opleiding met

n Volledige lys met kontakbesonderhede verskyn op die webwerf. Die distrikte: Alfred Nzo 039 727 4453 www.andm.gov.za Amathole 043 701 4000 www.amathole.gov.za Buffalo City 043 705 2000. n Uitgebreide lys kontaknommers vir die munisipaliteite van Oos-London, King Williams Town en Bhisho verskyn op www.buffalocity.gov.za Cacadu 041 402 6201. n Lys met algemene kontaknommers verskyn op www.cacadu.co.za Chris Hani 045 808 4600 www.chrishanidm.gov.za Nelson Mandela Bay Municipality 041 506 5555 www. nelsonmandelabay.gov.za OR Tambo 047 531 0258 www.ortambodm.org.za Ukhahlamba 051 611 0071 www.ukhahlamba.gov.za

Hor Onderwys Verdere Onderwys en Opleiding Die Program vir Landbou-ekonomie met subprogramme: Mikro-ekonomie Bemarking Makro-ekonomie Statistiek

32

5. Noord-Kaap
Departement van Landbou en Grondhervorming
Tel. 053 838 9100 (skakelbord) Faks 053 832 4328 enquiries@agrinc.gov.za Webtuiste: www.agrinc.gov.za Hoofkantoor Georgestraat 162 Kimberley Departementshoof: Mnr. M.V.D. Mothibi vmothibi@agri.ncape.gov.za Tel. 053 838 9118 Faks 053 831 3635 Die munisipale distrikskantore is Frances Baard, Siyanda, Pixley-Ka-Seme, Namakwa en Kgalagadi. Die telefoongids verskyn op die webtuiste. Privaatsak X5018 Kimberley 8300

7. Noordwes
Noordwes het n trotse landboutradisie en is baie bekend vir die goeie gehalte gewasse en diereprodukte wat dit lewer. Die provinsie is een van Suid-Afrika se belangrikste mielieprodusente, maar produseer ook sitrus, katoen, tabak, sonneblomme, groente, grondbone, beesvleis en tuinbouprodukte. Tans dra die landbou in die provinsie tot 8% van die BNP en ongeveer 11% van die totale landswye landbouproduksie by. Invest North West, die provinsie se handel- en beleggingsbevordering sagentskap, het sewe landbouklusters as sleutelareas gedentifiseer vir die bevordering van die provinsie se ekonomie en die ontwikkeling van bestaande kapasiteit. Hierdie klusters, wat lewensvatbare sakegeleenthede aan potensile beleggers bied, sluit die volgende in: hernubare energie, essensileolieproduksie; prosessering van bokvleis; beesvleisveredeling; eetbare olies; inheemse medisinale plante en akwakultuur. Ander geleenthede sluit die inmaak van vrugte en groente asook leerproduksie in. Vir bykomende inligting oor enige van hierdie landbou-inisiatiewe, kontak Invest North West by 014 594 2570 of besoek www.inw.org.za.

Noordwes Departement van Landbou, Bewaring en Omgewing en Landelike Ontwikkeling (DACERD)


Tel. 018 389 5111 www.nwpg.gov.za/Agriculture Fisiese adres Agricentre-gebou, h/v Dr James Moroka-weg en Stadiumweg (Oorkant Konvensiesentrum), Mafikeng Departementshoof Tel. 018 389 5146 Faks 018 389 5722 Noordwes word in die volgende gebiede verdeel: Sentrale distrik Bojanala Bophirima Suidelike distrik Posadres Privaatsak X2039 Mmabatho 2735

6. Vrystaat
Vrystaatse Departement van Landbou
Tel. 051 506 1400 Faks 051 448 6138 Webtuiste: http://fsagric.fs.gov.za Fisiese adres Departement van Landbou ABSA-gebou H/v Aliwal- en Elizabethstraat Bloemfontein Departementshoof: Tel. 051 506 1614 Faks 051 430 1542 Distrikimplementering Tel. 051 506 1619 Faks 051 447 1659 Distriksdirekteure Xhariep-distrik 051 713 0480 Fezile Dabe 016 976 2009 Motheo 051 875 1161 Lejweleputsa 057 398 1664 Thabo Mofutsanyane 058 714 1430/0 Die District Profiles verskyn op die webtuiste Algemene en/of kontakinligting vir die volgende verskyn onder die Services-kieslysopsie: Landboukundige ekonomie Voorligting en ontwikkeling Navorsing Grondbewaring en Landcare Geografiese inlingtingsdiens (oorsigte oor die weer, veldtipes, diepte van grond, ens.) Veeartsenykundige dienste Posadres Department van Landbou Privaatsak X02 Bloemfontein 9300 Landbou-ondersteuningsdienste Tel. 051 506 1622 Faks 051 447 1659

n Lys met kontakbesonderhede verskyn onder Directory of Services op die webtuiste.

8. Limpopo
Provinsiale Departement van Landbou, Limpopo
Tel. 015 294 3000 Faks 015 294 4504 Webtuiste: www.lda.gov.za Fisiese adres Biccardstraat 67 Polokwane 0700 Posadres Privaat Sak X9487 Polokwane 0700

Departementshoof Prof. Azwihangwisi Edward Nesamvuni Tel. 015 294 3000 / 3533 Faks 015 294 4512

33

Distrikte Bohlabela 013 773 0032 Capricorn 015 632 6652 Mopani 015 812 3210 Sekhukhune 015 632 4147 Waterberg 014 717 2523 Vhembe 015 963 1653

11. KwaZulu-Natal
KZN Departement van Landbou, Omgewingsake en Landelike Ontwikkeling
Tel. 033 355 9100 Faks 033 355 9122 Webtuiste: http://agriculture.kzntl.gov.za Privaatsak X9050, Pietermaritzburg 3200 Departementshoof Dr. Sizwe Mkhize Tel. 033 355 9690 dhodpa@kzndae.gov.za Suidelike streek Tel. 033 343 8300 Noordelike streek Tel. 035 780 6700 n Volledige lys met kontakbesonderhede verskyn op die webwerf.

9. Mpumalamga
Mpumalanga, die provinsie waar die son opkom, spog met n verskeidenheid landboubedrywighede. n Magdom sitrus, verskillende subtropiese vrugte (mangos, avokadopere, lietsjies, piesangs, grenadellas en koejawels), neute en groente word in Mpumalanga verbou. Nelspruit is die tweede grootste sitrusproduserende gebied Suid-Afrika. n Derde van die land se uitvoerlemoene word hier verbou. Die Instituut vir Tropiese en Subtropiese Gewasse is in Nelspruit gesetel. Groblersdal is n belangrike besproeiingsgebied. Gewasse soos sitrus, katoen, koring en groente word in die Groblersdal-omgewing verbou. Carolina-Bethal-Ermelo is hoofsaaklik skaapwreld, maar aartappels, sonneblom, mielies en grondbone word ook in die gebied verbou.

Departement van Ekonomiese Ontwikkeling en Toersime


Tel. 031 310 5300 Faks 031 310 5423 www.kznded.gov.za Die Departement van Ekonomiese Ontwikkeling in KwaZulu-Natal is voortdurend besig om strategie te ontwikkel om groei in die landboubedryf en die landbouverwerkingsbedryf aan te help. Dit behels onder andere dat die Departement landbousakegeleenthede en landbouverwerkingsgeleenth ede identifiseer en in pakketvorm beskikbaar stel.

Mpumalanga Departement van Landbou, Landelike Ontwikkeling en Grondadministrasie (ARDLA)


Tel. 013 766 6067/8 Faks 013 766 8295 www.mpu.agric.za Posadres: Privaatsak X11219, Nelspruit, 1200 Witbank Tel. 013 690 1269 Faks 086 695 3928 Ermelo Tel. 017 819 1155 Faks 017 819 2828 Die kantoor by Drumrock word verskuif. Skakel 084 513 5612/3 vir meer inligting.

Durban Investment Promotion Agency


Uitvoerende Projekbestuurder: Landbousakegeleenthede Tel. 031 311 6278 Faks 031 701 2935 akhona.ngcobo@dipa.co.za www.dipa.co.za/agribusiness

10. Gauteng
Departement van Landbou en Landelike Ontwikkeling (GDARD)
Tel. 011 355 1900 Faks 011 355 1000 Posadres: Posbus 8769, Johannesburg, 2000 Webtuiste: www.gdard.gpg.gov.za Landboutak 011 355 1968 Tegnologie, ontwikkeling en ondersteuning 011 355 1374 Landbou-ekonomie en bemarking 011 355 1906 Ondersteuningsdienste vir boere 011 355 1447 Boerevestiging 011 355 1449 Huishoudelike voedselsekuriteit 011 355 1453 Gentegreerde voedselsekuriteit 011 355 1720 / 1265

34

Inleiding
Die stedelike vraagstuk
Sien ook die hoofstukke oor menslike nedersettings en voedselsekerheid.

1. Oorsig
Ons maak tans staat op n voedselafleweringsketting wat in alle opsigte onvolhoubaar is, maar so verwyderd is van ons bewussyn dat ons dit as vanselfsprekend aanvaar en selde die etiese of omgewingsimpak bevraagteken. Hoe sal stede hulleself voed as klimaatsverandering en spitsolie ons lewens begin benvloed? Prof Michael Rudolph

ornamentele plante, boomprodukte, ensovoorts) of n kombinasie hiervan in. Dikwels word bederfbare groente, diereprodukte en neweprodukte, asook produkte met n relatief ho waarde, verkies. In die meeste stede in ontwikkelende lande word n groot deel van stedelike landbouproduksie vir eie gebruik verbou, terwyl oorskotprodukte verhandel word. Die belangrikheid van die markgeorinteerde stedelike landbou, in sowel volume as ekonomiese waarde, moet egter nie onderskat word nie (soos later aangetoon sal word). Produkte word by die plaashek, vanuit karretjies in dieselfde of ander woonbuurtes, in plaaslike winkels, op plaaslike (boere-) markte of aan tussengangers en supermarkte verkoop. Vars produkte word hoofsaaklik verkoop, maar n gedeelte daarvan word vir eie gebruik verwerk, gekook en op straat verkoop; of dit word verwerk en verpak om aan een van die verkooppunte wat hierbo genoem word, verkoop te word.
Stedelike landbou is n integrale deel van die stedelike stelsel. Bron: Aangepas uit aantekeninge op die RUAF Foundation se webtuiste, www.ruaf.org.

Die vinnige verstedeliking wat plaasvind, gaan gepaard met n snelle toename in stedelike armoede en stedelike voedselonsekerheid. Teen 2020 sal die ontwikkelende lande van Afrika, Asi en Latyns-Amerika n tuiste bied aan ongeveer 75% van alle stedelike inwoners en aan agt van die verwagte nege megastede, met bevolkings van meer as 20 miljoen mense. Daar word verwag dat 85% van die armes in Latyns-Amerika en ongeveer 40-45% van die armes in Afrika en Asi teen 2020 in dorpe en stede gekonsentreer sal wees. Die meeste stede in ontwikkelende lande ervaar ernstige probleme met die hantering van hierdie ontwikkeling en kan nie voldoende formele werksgeleenthede vir die armes skep nie. Hulle ervaar ook toenemend probleme om van stedelike afval en afvalwater ontslae te raak en met die gehalte van die lug en rivierwater. Stedelike landbou bied n aanvullende strategie. Buiten voedselsekerheid kan stedelike landbou bydra tot plaaslike ekonomiese ontwikkeling, armoedeverligting en sosiale insluiting van die stedelike armes vroue in die besonder asook om die stad groener te maak en om stedelike afval op n produktiewe wyse weer te gebruik. Die belangrikheid van stedelike landbou word toenemend deur internasionale organisasies soos UNCED (Agenda 21), UNCHS (Habitat), FAO (World Food and Agriculture Organisation) en CGIAR (International Agricultural Research Centres) erken.
Bron: Aangepas uit aantekeninge op die RUAF Foundation se webtuiste, www.ruaf.org.

Hierdie hoofstuk dien ook ter aanvulling van die hoofstuk wat oor die belangrikheid van landelike ontwikkeling handel. Hoe groter die ontwikkeling in landelike gebiede (in ooreenstemming met die Strategie vir Gentegreerde en Volhoubare Landelike Ontwikkeling RSRDS), hoe minder sal daar rede wees vir snelle stedelike migrasie, wat geweldige druk plaas op beskikbare hulpbronne in die stedelike sentra en tot verslegtende lewensomstandighede lei. Dit is trouens interessant dat die regering se Program vir Stedelike Vernuwing (URP) en die Strategie vir Gentegreerde en Volhoubare Landelike Ontwikkeling (ISRDP) dieselfde webtuiste deel http://isrdp.dplg.gov.za.

3. Publikasies en webtuistes
Guidelines for urban and peri-urban animal agriculture, saamgestel deur die Direktoraat Diere- en Waterkultuurproduksie. Skakel 012 319 7511. Standard Bank se AgriReviews bevat dikwels onderwerpe wat met stedelike landbou verband hou. Daar word na een sodanige artikel in die openingsopskrif verwys. Nog n artikel van belang is in die publikasie vir die eerste kwartaal van 2008, getiteld Urbanisation gaan na www.standardbank.co.za. www.verticalfarm.com n webtuiste wat as n bron in die vroere AgriReview-artikel gebruik is. Dit bevat konsepte, aanbiedings en artikels. www.ruaf.org - Hulpbronsentrum vir Stedelike Landbou en Bosbou. Raadpleeg die publikasies, videos en ander bronne. www.idrc.ca/cfp/index_e.html Die tuiste van Cities Feeding People, die stedelike-landbouprogram van die International Development Research Centre (IDRC). Kyk na die verskillende stedelike opsies by www.gdrc.org, die webtuiste van die Global Development Research Center. www.cityfarmer.org City Farmer is n vereniging sonder winsoogmerk wat stedelike voedselproduksie en omgewingsbewaring uit n klein kantoor in die middestad van Vancouver, Brits-Columbi, bevorder. www.etcint.org ETC International Group het vennootskappe ten opsigte van ontwikkelingsprogramme met rolspelers in 75 lande. www.etc-urbanagriculture.org ETC Urban Agriculture is n hulpbronsentrum wat advies gee oor stedelike landbou en voedselsekerheid. Volgens die lys van projekte wat hulle onlangs voltooi het, het hulle werk in Turkye, Kanada, Suidoos-Asi en SubSahara-Afrika gedoen. www.urbanfarming.org n Noord-Amerikaanse webtuiste.

2. Stedelike landbou
Stedelike landbou kan kortliks omskryf word as die aanplant van plante en die teling van diere in en rondom stede. Die opvallendste kenmerk van stedelike landbou, asook dit wat dit van landelike landbou onderskei, is dat dit by die stedelike ekonomiese en ekologiese stelsel gentegreer word. Hierdie integrasie sluit in: die gebruik van stedelike inwoners as arbeiders; die gebruik van tipiese stedelike hulpbronne (soos organiese afval as kompos en stedelike afvalwater vir besproeiing); direkte skakeling met stedelike verbruikers; direkte uitwerking op stedelike ekologie (positief en negatief); om deel van die stedelike voedselstelsel te wees; om mee te ding vir grond wat ander stedelike funksies het; en om deur stedelike beleide en planne benvloed te word. Stedelike landbou kan in die hartjie van die stad (intra-stedelik) of in buitestedelike gebiede bedryf word. Die bedrywighede kan op die erf of op n stuk grond wat nie aan die woning grens nie, plaasvind. Dit kan ook op privaat grond (privaat besit of gehuur) of op openbare grond (parke, bewaringsgebiede, langs paaie, strome en spoorlyne) of semi-openbare plekke (skoolterreine, die gronde van hospitale) bedryf word. Stedelike landbou sluit voedselprodukte uit verskillende oesgewasse (grane, wortelgewasse, groente, sampioene, vrugte) en diere (pluimvee, hase, bokke, skape, beeste, varke, marmotte, vis, ensovoorts), asook nie-voedselprodukte (soos aromatiese en medisinale kruie,

4. Rolspelers
ABALIMI BEZEKHAYA (Planters of the Home) Tel. 021 371 1653 info@abalimi.org.za www.abalimi.org.za landboubeleid het. ABALIMI speel jaarliks n aktiewe rol in tussen 50 tot 200 gemeenskapsprojekteen is betrokke by tot 3 000 mikroboere en -tuiniers.

Organiese mikro-landbou en - Afesis-corplan tuinmakery in Kaapstad se townships, Tel. 043 743 3830 die eerste stad in Afrikawat sedert www.afesis.org.za 2007 n goedgekeurde stedelike-

35

Afristar Foundation Tel. 011 706 5614 afristar@telkomsa.net www.afristarfoundation.org n Permakultuur-NRO wat volhoubare oplossings vir stedelike ontwikkeling vind en opleiding en vaardighede aanbied in alternatiewe energie, toepaslike tegnologie, voedselsekerheid en primre en voorkomende gesondheidsorg deur inheemse plante en oorgerfde sade vir saadvoortreflikheid te gebruik.

Khula Enterprise Finance Tel. 012 394 5560 www.khula.org.za Die kontakbesonderhede van die streekskantoor word op die webtuiste gegee. Planner Bee Plant Care Tel. 011 888 4215 / 083 255 5828 www.fertilis.co.za

Stad Johannesburg Metro Munisipaliteit Tel. 011 375 5555 www.joburg.org.za Stad Kaapstad Direktoraat vir Ekonomiese en Menseontwikkeling Eenheid vir stedelike landbou Tel. 021 550 1201 Stanley.Visser@capetown.gov.za Die eenheid is gesetel in die munisipale gebou in Pienaarstraat, Milnerton. Die stad se beleid oor stedelike landbou (n pdfdokument) kan geraadpleeg word op die webtuiste www.capetown. gov.za. Vir die nuutste inligting oor die Vereniging van Stedelike Boere, kontak Stanley Visser. Daar is tans twee sentra vir stedelike landbou in die stad een in Atlantis en een in Phillipi. Dit is deur die Provinsiale Departement van Landbou gevestig en word deur die Stad Kaapstad ondersteun wat betref die voorsiening van bergingsruimte en toerusting (bv n trekker by die Atlantissentrum). Die kontakpersoon, wat by die Hartebeeskraalgemeenskapsentrum, Atlantis, gestasioneer is, is Karel Abels. Kontak hom by 021 572 1246 en by karela@elsenburg.com. Stad Tshwane Metro Munisipaliteit Mnr. Japhta Magolela Tel. 012 358 1373 japhtam@tshwane.gov.za www.tshwane.gov.za Suid-Afrikaanse Instituut vir Entrepreneurskap (SAIE) Tel. 021 447 2023 sharon@entrepreneurship.co.za www.entrepreneurship.co.za

Sustainable Villages Africa (SVA) Tel. 012 361 1846 / 072 510 0187 info@sva.co.za www.sva.co.za UKUVUNA (Urban farming project BK) Tel. 011 224 0098 / 083 665 3356 jonzira@yahoo.com www.urbanfarming.co.za Ukuvuna Permaculture is n onafhanklike privaat maatskappy wat op die ontwikkeling van praktiese vaardighede fokus. Die maatskappy se Permakultuuropleidingsentrum is goed gevestig. Universiteit van Kaapstad African Centre for Cities www.acc.uct.ac.za Universiteit van die Vrystaat Departement Landbou-ekonomie Tel. 051 401 2250 WillemseBJ@ufs.ac.za Sentrum vir Volhoubare Landboukundige en Landelike Ontwikkeling Tel. 051 401 2163 groenei@ufs.ac.za Lengau Agricultural Centre Tel. 051 443 8859 mcvdw@telkomsa.net Universiteit van KwaZuluNatal Mike Underwood Tel. 033 260 6088 Universiteit van Suid-Afrika (UNISA) Victor Mmbengwa Tel. 011 471 2566 vmmbengw@unisa.ac.za

FERTILIS-erdwurmuitskeidingb emesting (REG. NR B3664 Wet 36/1947) is by die Organic Food Federation UK: organic certification AgriPlanner sien Suid- no: 00371/01/00 geregistreer. Afrikaanse Instituut vir Entrepreneurskap wat later in RUAF Foundation hierdie lys verskyn. Tel. +31 33 432 6055 h.dezeeuw@etcnl.nl Calabash Trust www.ruaf.org Tel. 041 585 9255 www.calabashtrust.co.za Hulpbronsentrums oor stedelike landbou en voedselsekerheid. Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DAFF) Siyakhana Food Garden Project Direktoraat: Voedselveiligheid p/a Health Promotion Unit Tel. 012 319 6736 Skool van Openbare Gesondheid DFS@nda.agric.za Wits Mediese Skool Tel. 011 717 2241 Departement van Gesondheid http://siyakhana.org Gemeenskapsgebaseerde michael.rudolph@wits.ac.za voedingsprogram Tel. 012 312 0071 Die belangrikste oogmerk van www.doh.gov.za die projek is om n perseel vir n stedelikelandbou-inisiatief te Ekurhuleni Metro Munisipaliteit vestig wat n voedseltuinstelsel Moses Gafane vir voedselproduksie, onderwys, Tel. 011 861 8841 navorsing en bemagtiging van mosesg@ekurhuleni.com die gemeenskap, veral vroue, deur opleiding, indiensneming en Ekurhuleni Metro Munisipaliteit inkomstegenererende geleenthede beplan om die aantal daarstel. voedseltuinprojekte vir die gebied te verdubbel in reaksie op die Siyakhana doen interen uitdaging van ho voedselpryse en multidissiplinre navorsing en armoede. verskaf ontwerp-, opleiding- en in Ethekwini Metro Munisipaliteit werkingstellingsdienste aan privaat individue en organisasies. Me Akhona Ngcobo Tel. 031 311 6278 Siyakhana het sterk bande met www.dipa.co.za/agribusiness plaaslike, provinsiale en nasionale regeringsinisiatiewe en het Food and Trees for Africa onlangs amptelike erkenning van (FTFA) die Gautengse Departement van Tel. 011 784 6399 Landbou, Bewaring en Omgewing www.trees.org.za ontvang. Food Gardens Foundation Die organisasie se primre fokus Tel. 011 880 5956/7 is om die noue verband tussen fgf@global.co.za stedelike permakultuur-, voedselwww.foodgardensfoundation. en gesondheidbevordering te org.za demonstreer.

URBAN FARMER Werk saam met Organic Food Gardens Tel/Faks: 022 448 1106 Die SAIE ontwikkel innoverende Lisa Perold 082 842 1579 materiale wat oorspronklike, metalpetal@kingsley.co.za kreatiewe metodologie gebruik en opvoeders, opleiers Waternavorsingskommissie en gemeenskapgebaseerde Tel. 012 330 0340 organisasies oplei om www.wrc.org.za sakevaardighede oor te dra, entrepreneurskaptalent te ontdek en volhoubare ekonomiese ontwikkeling en welvaartskepping te verseker.

36

Bemarking en finansile dienste


Agri-ondernemings en die nuwe geslag landboukoperasies
1. Oorsig
Koperatiewe verenigings het aanvanklik tot stand gekom ten einde boere wat saamgespan het, in staat te stel om genoeg kapitaal te bekom om toerusting in groot maat te koop en hul produkte te verkoop. Die doel van hierdie verenigings was om boere se winste te vergroot. Dit het hulle gedoen deur die beste markpryse vir produkte te beding, nuwe markte te vind en toerusting in grootmaat te koop. In die 1990s het Suid-Afrika groot veranderinge ondergaan. Die sosiopolitieke veranderinge was voorbladnuus oor die wreld heen. Daar was ook ander veranderinge: plaaslike ekonomiese deregulering, die afskaffing van kwantitatiewe invoerbeheer ingevolge AOHT (die Algemene Ooreenkoms van Handel en Tariewe) en ooreenkomste van die WHO (Wreldhandelsorganisasie), terwyl die blootstelling van Suid-Afrikaanse landbou aan globalisering ook aanleiding gegee het tot die afskaffing van die Wet op Landboubemarking. Koperasies is daarna toegelaat om nieboere as lede en direkteure te h, en kon wegbeweeg van die gebied waar hul lede boer op voorwaarde dat hulle in maatskappye omskep word. Hierdie wetgewing is met gemengde gevoelens begroet. Sommige koperasies wat besluit het om om te skakel, het by hewige geskille met individuele boere betrokke geraak. Hierdie boere het gemeen dat die nuwe ondernemings se prioriteite sou verander dat hulle nie meer in eerste instansie op die belange van die boere sou fokus nie maar eerder op die belange van beleggers (agrimaatskappye moes winsgedrewe word ten einde seker te maak dat nielandbou-aandeelhouers n opbrengs op hul beleggings sou verdien). Daar was argumente ten gunste van omskakeling: nielandbou-aandeelhouers sou meer kapitaal in die nuwe entiteit bel as wat boere in n koperasie sou kon bel. Hulle sou ook sake- en bestuursvernuf met hulle saambring. Sommige van hierdie omskakelings het beteken dat die boere hul aandele verkoop het en die bestuur van die voormalige koperasies afgestaan het. Sommige koperasies wat beplan het om maatskappye te word, het van plan verander: kapitaalstrukture was bevredigend of hulle het veilig gevoel in n bepaalde marknis. Hierdie omgewing, wat al mededingender geword het, was nou onderhewig aan konsolidering, waarby daar soms oorvleueling voorgekom het iets wat tot kort tevore nie kenmerkend van hul bedrywighede was nie. Landbou-ondernemings speel n beduidende rol in die ekonomie as die hanteerders, verwerkers en bemarkers van landbouprodukte, en as die verskaffers van produksie-insette en dienste. Voorts is hulle groot werkverskaffers, ontwikkelaars en bronne van toegevoegde waarde. In baie landelike gebiede is hulle die besigheidskern van die gemeenskap en lewer hulle n sleutelbydrae tot die instandhouding van die landelike infrastruktuur. Landbou-ondernemings, met inbegrip van koperasies, lewer n groot verskeidenheid produkte en dienste. Die produkte bestaan grotendeels uit kommoditeite, aangesien hulle aanvanklik hoofsaaklik by die eerste stadium van die verwerking van plaasprodukte betrokke was. Afgesien van die voorsiening van landbou-insette strek hul dienste nou egter verder. Hulle bevorder byvoorbeeld bemarking deur boere te help om die beste pryse vir hul oeste te beding. Boere word gehelp om hul risiko te bestuur en om hul graan te berg. Finansile dienste is ook steeds n belangrike aspek, hoewel handelsbanke hierdie tradisionele rol al meer begin oorneem.

2. Verenigings wat betrokke is


Landboubesigheidskamer (LBK) Dr. John Purchase (Uitvoerende Direkteur) Tel. 012 807 6686 admin@agbiz.co.za www.agbiz.co.za Die Landboubesigheidskamer (LBK) verteenwoordig landbou-ondernemings en landboukoperasies in die ontwikkelende landbousektor; maatskappye wat ontstaan het uit die omskakeling van landboukoperasies; en ander landbou-ondernemings en -organisasies. Die LBK streef daarna om sy lede-organisasies te ondersteun deur n omgewing te skep waarin hulle as mededingende en innoverende besigheidsondernemings kan funksioneer. Die LBK is n filiaal van Business Unity South Africa (BUSA) in vennootskap met Agri SA en die NEPAD Business Foundation (NBF), terwyl hy ook eng bande handhaaf met internasionale organisasies soos die International Federation of Agricultural Producers (IFAP), die International Chamber of Commerce (ICC) en die International Food and Agribusiness Management Association (IAMA).

3. Publikasies en webtuistes
Die Landboubesigheidskamer (kontakbesonderhede in afdeling 2) gee n nuusbrief uit wat ook geraadpleeg kan word onder die Publicationskieslysopsie by www.agbiz.co.za. Die tydskrif SA Kop/SA Co-op kan op aanvraag bekom word (tel 018 293 0622, faks 018 294 4221, e-pos mediacom@lantic.net of mediacom@intekom.co.za). Die webtuiste van die International Food and Agribusiness Management Association is by www.ifama.org. Besoek die EMRC-webtuiste by www.emrc.be vir die artikel, Expanding business linkages worldwide. Die artikel Agrologistics at home and abroad is by www. tradeinvestafrica.com beskikbaar, en agri-ondernemings in Afrika word daarin bespreek. Die onderskeie agri-ondernemings publiseer ook n verskeidenheid publikasies en beskik ook videos en webtuistes. Die aandeelpryse van landboumaatskappye verskyn by www.landbou. com, die elektroniese tak van die Landbouweekblad.

4. n Kykie na vyf agri-ondernemings


AFGRI Bedryfs Beperk Tel. 012 664 8000 www.afgri.co.za Posbus 11054 CENTURION 0046
AFGRI, Suid-Afrika se voorste landboudiensteverskaffer en die enigste landboumaatskappy wat op die JSE gelys is, het oor 90 jaar vanuit n stewige koperasie-grondslag ontwikkel. As n swartbemagtigingsmaatskappy bied AFGRI n wye verskeidenheid dienste, vaardighede en kundigheid. Die maatskappy onderskei hulself van mededingers in die bedryf deur innoverende klint-spesifieke oplossings te voorsien met behulp van: n Unieke vermo om praktiese ho-tegnologiese besigheidsoplossings te ontwikkel, n Magdom hulpbronne en Hoogstaande intellektuele kapitaal. AFGRI se kernbesigheid bestaan uit drie hoofafdelings: Agri dienste, Finansile dienste en Voedsel.

37

38

39

Agri Dienste
Hierdie afdeling bestaan uit AFGRI Logistieke dienste wat logistiek en verhandeling insluit en AFGRI Produsentedienste wat op kleinhandel en primre insette fokus. AFGRI Logistieke dienste Logistieke- en algemene vervoerdienste word deur middel van n netwerk vervoerkontrakteurs en AFGRI se eie vloot aan n omvattende klintebasis voorsien. Die hantering- en bergingsinfrastruktuur bestaan uit 67 graansilos landwyd met n totale kapasiteit van meer as vier miljoen ton. Deur die gebruik van die voorste wreldklas-tegnologie in silo-inventarisbestuur, bunkersilostoor en elektroniese silosertifikate, is AFGRI geposisioneer as die leier op die gebied van graanhantering en -berging. Die verhandelingseeheid bied aan die Suid-Afrikaanse graanindustrie, wat verwerkers, verhandelaars en produsente insluit, n omvangryke verskeidenheid graan- en produkver handelingsdienste. AFGRI Produsentedienste AFGRI se kleinhandeldienste verskaf n volledige reeks agri-, buitelewe, selfdoen-, huis- en tuinprodukte en dienste aan boere, naweekboere, kleinhoewe-eienaars en die algemene publiek by meer as 60 winkels. AFGRI Primre Insette is n direkte verskaffer van diesel, kunsmis, saad, agri-chemikalie en raadgewende dienste. AFGRI Toerusting is die grootste John Deere-agentskap in die Suidelike Halfrond.

tot eetbare olies, soja- en katoenprotene vir veevoer, ho proten vetvrye sojameel en getekstureerde sojaproten vir menslike gebruik. AFGRI se drie oorhoofse afdelings stel die maatskappy in staat om n volledige prentjie te vorm van hoe besigheid en landbou in mekaar pas om sodoende die beste moontlike dienste aan klinte te lewer. AFGRI sal voortgaan om in tegnologie, kundigheid en al hulle klinte te bel. Met hierdie vlak van toewyding volg groei vanself.

GWK Bpk Tel. 053 298 8200 Faks 053 298 3968 www.gwk.co.za
GWK is n volhoubare landbou-onderneming wat n uitstekende diens aan landbou in die Noord-Kaap van Suid-Afrika lewer. Hul produksie-area sluit 90 000 ha besproeiingsboerdery langs die Vaal-, Oranje-, Riet- en Hartsrivier in (kyk die kaart by www.gwk.co.za). GWK se kernbesigheid sluit die volgende in: die kollektiewe bemarking van n unieke verskeidenheid produkte met inbegrip van mielies, koring, oliesaad, katoen, dro bone, aartappels, olywe, wyn, vleis deur middel van abattoirondernemings, en lewende hawe die finansiering van aandeelhouers en kopers n allesomvattende versekeringsdiens produksie-insette deur kleinhandel- en meganiseringsafsetpunte
Die webtuiste voorsien oorsigte van die takke en filiale, wat die bemarking van inligtingtegnologie- en rekenaarstelsels insluit.

AFGRI Finansile dienste


Sakpas finansile oplossings word deur AFGRI Capital en AFGRI Verhandeling aan boere, verwerkers en verbruikers van landbouprodukte gebied. AFGRI Capital Gestruktureerde finansies spesialiseer daarin om klint-spesifieke kredietprodukte en -dienste te skep om die groeiende behoeftes van besighede binne die verhandelings- en kommoditeitsomgewing, plaaslik en internasionaal, tegemoet te kom. Die korporatiewe finansile departement is n voorste verskaffer van innoverende en sakpas oplossings aan die sekondre landboubedryf, hoofsaaklik binne Suid-Afrika. Die besigheid se kundigheid omsluit graan, hout, suiker, vrugte, tabak en ander landbougoedere in. AFGRI Versekeringsmakelaars is kenners in boerdery- en graanversekering en bied ook besigheids- en persoonlike versekering tesame met toegewyde klintediens en betroubare advies aan klinte. AFGRI Verhandeling Hierdie departement bied prysrisiko- en verskansingsoplossings aan produsente en verbruikers van landbouprodukte. Risikobestuursdienste sluit die volgende in: prysrisikobestuur deur verskeie termyn- en voorkeurkontrakte, lae verskansingskostes op plaaslike en internasionale markte, effektiewe SAFEX-makelaarsdienste teen kompeterende tariewe en markverwante hersienings (plaaslike en internasionale vraag- en voorsieningsyfers, daaglikse MTM, weerstoestande en ander verwante inligting).

Kaap Agri Hoofkantoor Tel. 022 482 8000 Faks 022 482 8008 info@kaapagri.co.za www.kaapagri.co.za
Hardap Office Tel. +264 63 24 0809 Faks +264 63 24 0459 Kaap Agri is n landboudiensgroep wat n verskeidenheid produkte en dienste hoofsaaklik aan die landbousektor lewer, maar ook aan die bre publiek. Hierdie openbare maatskappy het van krag tot krag gegaan, en steun die landbougemeenskap met meer as 100 sakepunte in 62 dorpe, stede en plekke, hoofsaaklik in die plattelandse distrikte, maar dit sluit ook etlike takke in die groter metropolitaanse gebiede in. Landbouklante se aktiwiteite is taamlik uiteenlopend en sluit kleingraanprodukte, weiding, tafel- en wyndruiwe, groente, pitvrugte, sitrusvrugte, vleisprodukte, melkprodukte, wolprodukte, aartappels en ander landbouprodukte in. Kaap Agri is ook die grootste aandeelhouer (32%) in Pioneer Food Group Beperk, n genoteerde groep wat by die vervaardiging van voedsel, drank en verwante produkte vir menslike en diereverbruik betrokke is. Sy grootste bate is sy mense. Danksy die maatskappy se omvattende ervaring op n groot verskeidenheid landbouterreine en sy uiteenlopende vermons, soos onderhandeling oor alles van volume tot versekeringsdekking, bied hy aan die gemeenskappe waarin hy werksaam is, waardevolle steun en advies. Hy glo daarin om voortdurend opnuut in sy 1 400 werknemers te bel in die vorm van opleiding en vaardigheidsontwikkeling asook talentbestuur en loopbaanontwikkeling. Die maatskappy streef na integriteit en deursigtigheid in al sy werksaamhede. Hy heg n ho prioriteit aan bewustheid van die natuur en aan die impak wat hy op die omgewing het. Hy glo dat sy handelinge vandag toekomstige geslagte raak, en dit is vir die maatskappy n saak van eer om volhoubare oplossings te ontwerp wat nog lank in die toekoms die omgewing sal bevoordeel. Kaap Agri se besigheidsfilosofie is om voorspoed vir alle belanghebbende partye te skep en sy personeel te bemagtig. Daarby strewe hy daarna om redelikheid, billikheid en gelykheid te handhaaf. Hy wil teruggee wat hy neem: aan sy mense, die omgewing en sy aandeelhouers. Niks groei sonder versorging nie.

AFGRI Voedsel
AFGRI Voedsel word onderverdeel in AFGRI Diere protene (veevoere en braaikuikens) en AFGRI Olie en protene. AFGRI Diereprotene AFGRI Veevoere bestuur ses veevoermeulens in Mpumalanga, Gauteng, Vrystaat en die Wes- en Ooskaap. Di bedryf groei voortdurend deur tegnologies-gevorderde produkte en waardetoegevoegte dienste. Daybreak Farms vorm deel van AFGRI Voedsel se strategie om braaikuikenproduksie uit te brei. Die maatskappy prosesseer tans op n weeklikse basis 650 000 braaikuikens wat op die maatskappy se eie pluimveeplase geteel word. Kontrakteurtelers maak gebruik van n spesiaal-geformuleerde dieet wat deur AFGRI Veevoere verskaf word en uitsonderlike prestasie waarborg. Daybreak Farms verskaf bevrore hoenderprodukte onder die Superior-handelsnaam aan beide groot- en kleinhandelsektore. AFGRI Olie en protene Nedan is die Suid-Afrikanse markleier in die prosessering van sojabone en katoensaad. Hulle is n grootmaat verskaffer aan die industrile voedsel- en verwante sektore in suidelike Afrika en prosesseer sojabone en katoensaad

40

Die maatskappy bied n omvattende diens aan die boerderygemeenskap, met inbegrip van die volgende: Agrimark-winkels. Kaap Agri het afsetpunte oral in die Wes-Kaap, die Noord-Kaap en nou ook in Namibi. Sy goed gevestigde infrastruktuur en tegnologiese stelsels verseker n kostedoeltreffende eenstopwinkel vir voorraad en boerderyvereistes. Dit sluit misstowwe, chemikalie, voer en ysterware in sowel as gereedskap, tuinbenodigdhede, buiteluglewe-, selfdoen- en ander verwante produkte. Kaap Agri koop teen mededingende pryse deur n sentrale koopafdeling, wat hom in staat stel om teen goeie pryse te lewer. Twee brandstofdepots versprei n volledige reeks brandstofprodukte teen uiters mededingende pryse en lewer op tyd. Liquormark. Kaap Agri het Liquormark-winkels gerieflik naby aan sekere Agrimark-winkels opgerig. Hierdie afsetpunte bied n gemaklike en netjiese koopervaring teen mededingende pryse. Agrilog. Hanteer alle invoere van produkte vir verkope deur middel van die Agrimark-, Pakmark- en Meganiseringshandelspunte. Agrilog se verspreidingsentrum is in Paarl gele, met satellietsentrums in Upington, Hardap en Windhoek wat aan Agrimark-winkels en Meganisering diens lewer. Groepsprodukbestuur. Bestuur die waardeketting vir alle produkte. Dit sluit die onderhandeling met verskaffers en die implementering van handelsooreenkomste asook die ontwikkeling en implementering van die bemarking- en groeistrategie vir elke produkreeks in. Agriplas-besproeiing. Sy besproeiingsafdeling, Agriplas, is n wreldleier op die gebied van besproeiing. Hy vervaardig ook plastiekdrupleidings, mikrobesproeiingstoerusting, kleppe en ander besproeiingstoerusting van wreldklasgehalte wat spesifiek vir die plaaslike mark ontwikkel is. Finansile dienste. Baie soorte finansile dienste word gelewer om in die behoeftes van sy klinte te voorsien. Die produkte wissel van depositorekeninge tot seisoenale fasiliteite met onderhandelbare voorwaardes. Diens geniet die hoogste prioriteit, en sy kredietfunksie is gedesentraliseer om die diens nader aan sy klinte te neem. Hy lewer persoonlike diens en neem persoonlike behoeftes in aanmerking, aangesien hy weet dat groot visies finansile rugsteun nodig het. Daar is tans tien streekkantore. Meganisering. Kaap Agri beskik oor nege meganiseringdienspunte in sy bedryfsarea in Suid-Afrika, en bied n volledige meganiseringprodukreeks aan. Die infrastruktuur is geografies goed gevestig, en ingenieurswerkwinkels voorsien klante van kundige produkkennis. Sproeimasjiene en grondbewerk ingsimplemente word direk van fabrikante aangekoop as deel van die totale pakket wat aangebied word. Kaap Agri se Meganisering is ook n agent vir Maksimal-vurkhysers en ligte konstruksie-implemente van New Holland. Pakmark. Kaap Agri se Pakmarkafdeling is die grootste verskaffer van verpakkingsmateriaal in die land en beskik oor groot bergingskapasiteit en n uitstekende infrastruktuur. Hy voorsien n groot verskeidenheid verpakkingsmateriaal vir sowel uitvoer as vir die plaaslike mark, met al die komponente wat vir verpakking en paletberging nodig is. Verpakkingsmateriaal word met inagneming van goeie gehalte en mededingende pryse van uitgesoekte leweransiers gekoop. Aankope kan tot n die oes gefinansier word. Produk- en landbouvoorligtingsdienste. Kaap Agri beskik oor bergingskapasiteit van ongeveer 320 000 ton. Benewens 14 silokomplekse, waarvan 13 Safex-geregistreerde handelspunte is, spog hulle ook met vier verwerkingsaanlegte in Darling, Malmesbury, Porterville en Vredendal, waar kleingraansaad en dro bone verwerk word. Die Malmesbury-aanleg verwerk ook Monsanto-basissaad en word onder die beste in die land geag. Hoewel die maatskappy nie by die verwerking van aartappelsaad betrokke is nie, dryf hulle wel daarin handel, hoofsaaklik vanuit die Sandveld- en Ceresstreek. Kaap Agri se graanafdeling is verantwoordelik vir die bemarking van klein graan en oliesaad, en word deur landbou-adviesdienste gesteun. Versekering. Kaap Agri hou n minderheidsbelang in RSA Agri Brokers (Edms.) Bpk., n versekeringsmakelaar wat met spesialisprodukte die volle spektrum van korttermynversekering vir die landbousektor dek. Di versekeringsmakelaar besit ook agentskappe by verskillende versekeraars. Chemikalie, brandstof en bemestingstowwe. Kaap Agri bied aan die boer n omvattende pakket asook oesgebonde finansiering. Hulle streef daarna om die voorsieningsketting so kort moontlik te hou, en om in elke area gespesialiseerde diens te lewer.

SEB (swart ekonomiese bemagtiging). Kaap Agri ondersteun swart ekonomiese bemagtiging en het sy eie planne uitgewerk. Hierdie planne konsentreer hoofsaaklik op interne opleiding, ontwikkeling en bevordering asook op bystand, opleiding en ondersteuning aan opkomende boere. Kaap Agri het n opleidingsakademie in Porterville.

Oos-Vrystaat Kaap Bedryf Beperk (OVK) Tel. 051 923 4500 Faks 051 923 4584 www.ovk.co.za
OVK, met sy hoofkantoor in Ladybrand, is n prominente landboumaatskappy in die Vrystaat, Oos- en Noord-Kaap, wat voortdurend streef na die uitbreiding en verbetering van sy dienste aan lede en aandeelhouers. Met n omset van meer as R2 miljard per jaar is dit finansieel n gesonde maatskappy wat die afgelope 16 jaar sy merk in die landbou gemaak het. OVK bedien n gebied met gediversifiseerde boerderye. Dit sluit ho potensiaal akkerbou, besproeiing onder spilpunte, aangeplante weiding, groot- en kleinvee, melk- en vleisbeeste, perde en volstruise in. In sy 44 handelstakke oor die hele gebied word alles voorsien wat die boer nodig het. OVK bied n verskeidenheid dienste vir elke aspek van die boerderybedryf: Graanhantering, -opberging en -verhandeling; Verskaffing van alle produksiemiddele vir die boer en hardeware; Meganisasie (trekkers, implemente, onderdele en werkwinkels agent vir New Holland en CASE) Klintefinansiering - produksie-, maandrekenings en huurkope; Landboukundige dienste; Oes- en kortermynversekering; Lewendehawe-verhandeling en Gariep-abattoir vir slag van skape, beeste en wild; Toyota-motoragentskappe in Ficksburg en Ladybrand; Bandediens; Aflewering van brandstof aan produsente; Mielie- en koringmeule.

Suidwes Groep Tel. 018 581 1000 Faks 018 581 1097 www.suidwes.co.za
Die Suidwesgroep sluit die maatskappye Suidwes Beherend Bpk., Suidwes Investments Bpk., Suidwes Agriculture (Edms.) Bpk., Suidwes Industries (Edms.) Bpk. en Suidwesfin (Edms.) Bpk. in. Suidwes bied verskillende landbouprodukte en -dienste aan boere in die noordwestelike Vrystaat en die westelike gebiede van die Noordwesprovinsie. Die maatskappy streef daarna om in klinte se landboubehoeftes te voorsien, en het mettertyd aanpassings gedoen nie net ten opsigte van die tipe diens wat hy lewer nie, maar ook die geografiese gebied waarin hy werksaam is. Daar word vir veranderende omstandighede en klinte se behoeftes voorsiening gemaak deur middel van innoverende bemarking asook finansile produkte en dienste, waarvan tegnologies gevorderde landbou-ondersteuningsdienste deel uitmaak. Suidwes se boere word vandag onder die gevorderdste boere getel wat die toepassing van wetenskaplike boerderymetodes betref. Om seker te maak dat Suidwes in al die boere se behoeftes in hierdie verband voorsien en voortdurend uitmuntende diens lewer, bly sy personeel te alle tye op die hoogte van die jongste navorsingsmetodes, -tendense en -ontwikkelings. Ten grondslag daaraan l bepaalde waardes soos integriteit, deursigtigheid, etiek, lojaliteit, billikheid en konsekwentheid. Die maatskappy is op 16 Augustus 1909 gestig is en sal sy 100ste verjaardag dus in 2009 vier. Die hoofkantoor is in Leeudoringstad in Noordwes. Deur middel van sy handelsafdelings Suidwes Grain, Suidwesfin, Wesmark, Wesmeg en Terratek lewer Suidwes n omvattende en mededingende reeks produkte en dienste aan landbouprodusente, waaronder: graanhantering en -berging die bemarking van graan en verwante produkte die bemarking van primre landbou-insette deur middel van bepaalde afsetpunte

41

42

43

44

dierevoerdepots krediet versekeringsmakelaarsdienste die bemarking van meganiese goedere gerugsteun deur onderdelesentra en werkwinkels

Suidwes Graan spesialiseer in die hantering en bemarking van graan. Sestien silos is strategies in die maatskappy se operasionele gebied versprei. Graan word gedroog, gefumigeer en vervoer deur kundige personeel wat op die hoogte bly van die jongste metodes op hierdie terreine, met die doel om die bes moontlike diens aan Suidwes se klinte te bied. Wesmark is die handelsmerk waardeur primre insette en landbouvereistes bemark word. Die geografiese verspreiding van die 17 handelsafsetpunte en twee dierevoerdepots is ideaal om te verseker dat doeltreffende diens oor n groot gebied aan klinte gelewer word. Die Suidwesgroep se meganiese onderneming word onder die handelsmerk Wesmeg bedryf. Dienste sluit die bemarking van landboumasjinerie en toerusting in, asook die voorsiening van onderdele en hersteldienste vir meganiese toerusting deur middel van ses werkwinkels en onderdelesentra. Suidwesfin voorsien finansiering deur middel van maandelikse rekeninge, produksiekrediet, paaiementooreenkomste en korttermynversekering vir boere. Graan word ook vir kopers gefinansier. Suidwesfin is voortdurend op die uitkyk na alternatiewe finansieringsbronne en metodes ten einde aan hul klinte se finansile vereistes te voldoen.

Terratek is n jong, dinamiese afdeling van die Suidwesgroep wat fokus op welvaartskepping vir klinte binne en buite Suidwes as maatskappy. Terratek lewer landboudienste op n tegnologies gedrewe, gentegreerde basis, en fokus op toenemende doeltreffendheid, groter effektiwiteit en meer presisie in al die fasette van boerdery, om risikos te verminder en winste te verhoog. Hierdie afdeling lewer n volledige reeks landboudienste, met inbegrip van grondwetenskap, agronomie, dierkunde, weiveldkunde, wildsplaasbestuur, geografiese inligtingstelsels en landbou-ekonomie. Dit sluit presisieboerdery en besproeiingsdienste in, asook burodienste en die fasilitering van navorsingsprojekte op plase. Area

Nota: Die donkerder-ingekleurde gebiede verteenwoordig die gebiede waar Suidwes tans aktief is. Die gebiede in ligte groen verteenwoordig gebiede waar van Suidwes se boere-aandeelhouers gevestig is. Bron: Adri Theron.

Vrystaat Koperasie Beperk (VKB)


Die geskiedenis van VKB strek bykans 90 jaar sedert sy stigting. VKB se hoofgebied is tradisioneel die Noordoos-Vrystaat en beskik oor 43 bedryfspunte. In die afgelope jaar het VKB n belang bekom in NTK Limpopo Agric Beperk wat bestaan uit 42 bedryfspunte. VKB is dus deur sy NTK-belange, goed geposisioneer vir besigheidsgeleenthede na Botswana en Zimbabwe en is ook met die Oos-Vrystaat-ligging, uitstekend gele vir in- en uitvoere deur Durban. VKB is vir die tweede agtereenvolgende jaar aangewys as een van die Top 5 landboubesighede in die land en met n gemiddelde omset van ongeveer R2 miljard per jaar word VKB gereken as een van die finansieel gesondste landboubesighede. VKB is betrokke in die totale voorsieningsketting van die produsent en bied gespesialiseerde dienste aan sy lede soos: Hantering en opberging van graan Bemarking van graan Handelsbedrywighede Insetverskaffing Meganisasie-behoeftes (trekkers, implemente, onderdele en werkwinkels) Finansiering Versekering Landbou-ekonomiese dienste Landboukundige dienste VKB se hoofkantoor is gele in Reitz. Tel. 058 863 8111 E-pos: vkb@vkb.co.za Web: www.vkb.co.za

45

5. Maatskappye wat betrokke is


AFGRI kyk afdeling 4 BKB Bpk Tel. 041 503 3111 www.bkb.co.za Ceres Koelkamers Bpk Tel. 023 315 5003 NCT Forestry Koperatief Bpk Tel. 033 897 8500 www.ctctimber.co.za NTK Limpopo Agric Bpk Tel. 014 719 9211 www.ntk.co.za

Bemarking en finansile dienste


Ambassades en skenkerprogramme
1. Nasionale strategie
Inligtingstelsel vir Ontwikkelingsamewerking Internasionale Ontwikkelingsamewerking Tel. 012 315 5969 Hoofskakelbord 012 315 5111 www.dcis.gov.za opsommings kan kry van Suid-Afrika se betrekkinge met ander streke en individuele lande. Buitelandse verteenwoordiging in Suid-Afrika word ook aangedui.

Coastals Farmers Koperatief NWK Bpk Bpk Tel. 018 633 1000 www.nwk.co.za Tel. 031 508 8000 www.coastals.co.za Oranjerivierwynkelders Fraserburg Koperatief Bpk (Koperatief) Bpk. Tel. 023 741 1014 Tel. 054 337 8800 www.ornajerivierwynkelders.net Gamtoos Tabakkoperatief Tel. 042 283 0305 Oos Vrystaat Kaap (OVK) kyk afdeling 4 GWK kyk afdeling 4 Overberg Agri Tel. 028 214 3800 Highveld Egg Co-operative www.overbergagri.co.za Bpk Tel. 018 293 0694 Sentraal-Suid Koperatief Faks 018 293 0168 Bpk (SSK) Tel. 028 514 8611 Humansdorpse Koperasie www.ssk.co.za Beperk Tel. 042 295 1082 Senwes www.humkoop.co.za Tel. 018 464 7800 www.senwes.co.za Kaap Agri kyk afdeling 4 Kango Koperatief Bpk Tel. 044 272 6065 www.kangowines.com Karoo Vleisboere Koperasie Bpk Tel. 053 621 0162 Klein Karoo International (KKI) Tel. 044 203 5100 www.kleinkaroo.com Koup Produsente Koperatief Bpk Tel. 023 551 1083 KLK Agriculture Bpk Tel. 054 337 6200 www.klk.co.za MGK Operating Company (Edms) Bpk Tel. 012 381 2800 www.mgk.co.za Malelane Sitrus Koperatief Bpk Tel. 013 790 0391 Moorreesburgse Koringboere (Edms) Bpk Tel. 022 433 8300 www.mkb.co.za Mosstrich Tel. 044 606 4400 www.mosstrich.co.za Southern African Milk Koperatief Bpk Tel. 021 886 4730 www.samelko.co.za Suidwes kyk afdeling 4 Sutherlandse Landboukoperasie Tel. 023 571 1001 Taurus Stock Improvement Koperatief Bpk Tel. 012 667 1122 www.taurus.co.za Tuinroete Agri Beperk Tel. 044 601 1200 www.tagri.co.za TWK Agriculture Limited Tel. 017 824 1000 Umtiza Farmers Corp Beperk Tel. 043 722 4215 www.umtiza.co.za Vrystaat Koperasie Beperk (VKB) sien links Willistonse Vleiskoperasie Bpk Tel. 053 391 3204 Zeder Investments Bpk Tel. 021 887 9602 www.zeder.co.za

Departement van Handel en Nywerheid Hierdie webtuiste is n inisiatief Tel. 012 394 9500 van die Suid-Afrikaanse Nasionale www.dti.gov.za Tesourie. Die doel daarvan is om inligting te verstrek oor Amptelike Vind die kontakbesonderhede Ontwikkelingsbystand (AOB) aan vir buitelandse en streekkantore van die departement deur op die Suid-Afrika. contact us-kieslysopsie te klik. Klik op die Partners and Institutions-kieslysopsie en gaan Departement van dan na International Development Staatskommunikasie en Co-operation Partners. Kliek dan Inligtingstelsels (GCIS) op die aftuimelkieslys met n lys Tel. 012 314 2911/314 2900 van lande. Al die besonderhede oor www.gcis.gov.za beurse en fondse wat in Suid-Afrika Die opsomming oor buitelandse beskikbaar is, verskyn hier. betrekkinge kan in die jongste Kliek op ODA Reports en daarna jaarboek gevind word. op Contact Lists om besonderhede te verkry oor wie om te kontak Departement van Landbou, vir watter soort befondsing. Bosbou en Visserye Direktoraat: Internasionale Betrekkinge Departement van Internasionale Betrekkinge en Tel. 012 319 6801 www.daff.gov.za Samewerking Tel. 012 351 1000 www.dfa.gov.za Kliek op die Divisions-kieslysopsie en dan op International Trade.

www.dfa.gov.za is n belangrike webtuiste waar die besoeker

2. Rolspelers
Suid-Afrika se internasionale ontwikkelingsvennote bestaan uit bilaterale en multilaterale skenkers en agentskappe wat n mate van Amptelike Ontwikkelingsbystand (AOB) aan Suid-Afrika verleen. U kan enige van hierdie vennote kies uit die alfabetiese aftreklys wat verskaf word om algemene/strategiese, kontak of projekspesifieke inligting te bied wat op daardie vennoot betrekking het. www.dcis.gov.za Besoek www.africanmonitor.org, die webtuiste van n onafhanklike organisasie wat toewyding, lewering en impak op voetsoolvlak monitor.

Australi
Australian Agency for International Development www.ausaid.gov.au.

Belgi
Tel. 012 440 3201/2

Bronne vir hierdie hoofstuk: Landboubesigheidskamer, AFGRI, GWK, Suidwes en VKB

Die Belgiese regering is betrokke by finansile en tegniese steun Die Departement van Landbou, ten einde nuwe boere suksesvol Bosbou en Visserye se LandCare- te vestig. Landbou word beskou program het sy oorsprong in as van wesenlike belang vir die AusAid en Australi. ekonomiese ontwikkeling van hierdie land.

46

Die organisasie is in bykans 70 landewreldwyd werksaam op die gebied van armoedeverligting, The Business Unit ekonomiese groei en Tel. 012 430 9340 omgewingsbewaring. In 2008 is R3 Tans werk Denemarke saam met miljard aan ontwikkeling in Suidagt programlande in Afrika suid van Afrika beloof. die Sahara (Benin, Burkina Faso, Ghana, Kenia, Mosambiek, Tanzani, Japan Uganda en Zambi). Hulle deel ook ontwikkelingsaktiwiteite met twee Japan International Cooperation ander lande, naamlik Suid-Afrika Agency www.jica.jp/english en Niger. n Belangrike rede om bilaterale ontwikkelingsbystand op Kanada n aantal vennootlande te fokus, is om kritieke massa as skenker te Inligting oor die International bereik, en Denemarke sodoende in Development Research Centre staat te stel om n belangrike rol te is beskikbaar by www.idrc.ca speel in plaaslike skenkerkordinasie en -harmoniring. Besoek www. Luxembourg sadsem.net om te lees oor die Suider-Afrikaanse Sekuriteits- en Luxembourg Agency for Verdedigingsbestuursnetwerk Development and Co(SADSEM), wat deur Denemarke operation www.lux-development.lu befonds word.

Denemarke

Die Nordiese lande


Die Nordiese lande Noorwe, Denemarke, Swede, Finland en Ysland dra 0,5 persent van hul bruto binnelandse produk by tot die ontwikkeling van Afrika. Hulle is intensief betrokke in Afrika, hoofsaaklik in Burundi, Rwanda, die Demokratiese Republiek van die Kongo en Soedan.

Verenigde Nasies
International Finance Corporation (IFC) Lees oor hierdie lid van die World Bank Group by www.ifc.org. United Nations Development Programme UNDP Tel. 012 354 8025 www.undp.org.za Besonderhede oor al die VNagentskappe wat in Suid-Afrika aan die werk is, kan gevind word by www.un.org.za. Die Least Developed Countries Report 2009 van die Verenigde Nasies se konferensie oor handel en ontwikkeling voer aan dat die 49 swaks ontwikkelde lande in die wreld erger deur die wreldwye ekonomiese krisis geraak word as ander lande. Dit is dus noodsaaklik dat die ontwikkelingsparadigma hersien moet word. Die volledige verslag is beskikbaar by www. unctad.org.

Swede
Sweedse Ambassade Tel. 012 426 6400 www.swedenabroad.com Sweedse Internasionale Ontwikkelingsagentskap (SIDA) Tel. 012 426 6400 www.sida.se Een van die sleuteldoelwitte van die Sweedse regering se ontwik kelingsamewerkingstrategie met Suid-Afrika is die ontwikkeling van ekonomiese samewerking tussen die twee lande.

Duitsland
Ambassade van die Federale Republiek van Duitsland Protokol, Landbou en Omgewingsake Tel. 012 427 8903 pol-200@pret.diplo.de

Nederland
Technical Centre for Agricultural and Rural Cooperation (www. cta.int)

Switserland
Lees meer oor die Swiss Agency for Development and Cooperation (SDC) by www.sdc. admin.ch.

Verenigde State van Amerika


USAID (US Agency for International Development) Tel. 012 452 2000 www.usaid.gov

Programme sluit in SANPAD (besoek www.sanpad.org.za), die NPT (besoek www.nuffic.nl) en die Inligting oor Inwent en die PUM Nederlandse Adviesrogram Gesellschaft fur Technische vir Senior Kundiges. Zusammenarbeit (GTZ) verskyn onderskeidelik by www.inwent.org Wat Is PUM? en www.gtz.de/en. PUM is die Nederlandse akroniem vir Programma Uitzending Europese Unie Management. PUM is n volledig onafhanklike organisasie wat senior Tel. 012 452 5225 adviseurs, van wie die meeste al www.eusa.org.za afgetree is of vroe aftrede aanvaar Die EU is die wreld se grootste het, vir kort periodes toewys aan handelsblok en die grootste bron maatskappye en organisasies in van skenkings aan arm lande. die ontwikkelende wreld. Hulle Ongeveer die helfte van die wreld help hierdie maatskappye en se skenkings kom van die EU af. organisasies met hul kennis en ervaring, hetsy van n tegniese aard, Programme in Suid-Afrika sluit in: of bystand met bestuur, finansile bestuur, maatskappy-organisasie, - Gemeenskapsprojekfonds die bestuur van menslike - Water en sanitasie hulpbronne, bemarking of wat ook (Masibambane III) al. PUM se program organiseer ook - Streeksinfrastruktuur in Afrika opleidingskursusse en seminare - Versterking van Suid-Afrika in die lande waarin hulle aktief is, se deelname aan MWIRNET sowel as opleidingskursusse in (SAOG) Nederland (laasgenoemde geskied - Plaagbeheerinisiatiefprogram slegs op n missie aan n klint). - Grondhervormingskredietfasil Ondernemings en entrepreneurs iteit word ook gehelp om in aanraking - Risikokapitaalfasiliteit te kom met ander ondernemings in Nederland deur middel van Frankryk die Besigheidskakelprogram. Klinte wat belangstel kan The Agence Franaise de verdere inligting by die plaaslike Dveloppement Group (AFD) verteenwoordiger kry, of van die www.afd.fr PUM-webtuiste (www.pum.nl). AFD is n openbare finansile- Kontak Meyer du Toit by 082 801 ontwikkelingsorganisasie en die 2188 / myretooi@vodamail.co.za Franse regering se afdeling vir of Lesley Africa by 021 951 6852/ lesley@wecbof.com. internasionale steun.

Verenigde Koninkryk

ECIAfrica Tel. 011 802 0015 Department for International www.eciafrica.com Development (DFID) Tel. 012 431 2100 Promoting Agribusiness www.dfid.gov.uk Linkages Tel. 011 802 0015 In die tweede helfte van 2009 het die DFID en die Europese Kommissie US Trade and Development ongeveer R1,3 miljard toegewys aan Agency die Ekonomiese-ondersteuning- en Tel. 011 778 4849 Werkskeppingsprogram in Suid- www.tda.gov Afrika. United States Agency for International Development - n Finmark Trust agentskap van die VSA-regering Tel. 011 315 9197 wat volhoubare en deelnemende www.finmark.org.za ontwikkeling in Suid-Afrika Ons laat finansile markte vir die befonds. www.usaid.gov. Die armes werk hongersnood-waarskuwingstelsel (Famine Early Warning Systems Lees oor NR International en Network www.fuws.net) is een Farm Africa by www. van die vele programme wat deur nrinternational.co.uk en www. USAid ondersteun word. farmafrica.org.uk onderskeidelik.

Vir n volledige lys van ambassadekontakte kan u www.dfa.gov.za/foreign/ forrep/index.htm. Raadpleeg ook die South African Representation Abroad kieslys-opsie op die DFA-webtuiste.

47

48

49

Bemarking en finansile dienste


Banke
1. Verenigings en regeringsdepartemente wat betrokke is
Rolspelers kan ook in ander hoofstukke soos Verskaffers van finansile dienste en Risikobestuur en versekering gekry word deur die Linksopsie op die webtuistes wat in hierdie hoofstukke genoem word, te kies. Die Bankvereniging van SuidAfrika Tel. 011 645 6700 www.banking.org.za SADC Banking Association Tel. 011 645 6726 www.sadcbanking.org

3. Publikasies
Van besondere belang in hierdie gids is die banke se landboupublikasies soos Agri Review (Standard Bank), Agriland (ENB), en so meer. Kyk na die bankiersalmanak by www.bankersalmanac.com. Besoek die webtuistes van rolspelers, soos byvoorbeeld www.banking. org.za. Sien die wreld deur die o van n bankier! Besoek www.worldbank.org vir verslae oor ontwikkeling en die globale ekonomiese beskouing. Die African Development Bank (AfDB) is die belangrikste agentskap ingevolge die NEPAD-program vir infrastruktuurontwikkeling. Besoek www.afdb.org.

4. ABSA
Absa AgriBesigheid
Hoofkantoor: Tel. 011 350 4000 AgriBesigheid-streekkantore: Suidelike streek Tel. 021 915 5320 Sentrale streek Tel. 011 350 6160 Oostelike streek Tel. 051 401 0836 Kyk na die inligting oor die AgriBesigheidspan en AgriBesigheid se reeks produkte en oplossings by www.absa.co.za.

South African Banking Risk Die Bankvereniging van Suid- Information Centre (SABRIC) Afrika is n bedryfsliggaam wat al Tel. 011 847 3000 die registreerde banke in die land www.sabric.co.za verteenwoordig. Dit sluit SuidAfrikaanse sowel as internasionale SABRIC het tot stand gekom banke in. Gaan na die kieslysopsie om die bankwese te help om misdaad te Our industry op hulle webtuiste georganiseerde vir n lys van banke wat lede is van bekamp. Belangrike belanghebbers is die banke en Cash-in-Transit die vereniging. (CiT)-maatskappye. BANKSERV Suid-Afrikaanse Nasionale Tel. 011 497 4000 Tesourie www.banserv.co.za Tel. 012 315 5944/ 5645 www.treasury.gov.za n Geoutomatiseerde verrekeningshuis wat elektroniese Suid-Afrikaanse Reserwebank internetbanktransaksieTel. 012 313 3911 oorskakelings- en www.reservebank.co.za vereffeningsdienste bied. Die Ombudsman vir Bankdienste Tel. 011 838 0035/38/39 info@obssa.co.za www.obssa.co.za www.oba.org.za Voorsien Suid-Afrikaanse bankklinte van n vrye, informele dispuutbeslegtingsdiens.

5. Eerste Nasionale Bank


n Afdeling van FirstRand Bank Beperk. n Gemagtigde finansile diens- en kredietverskaffer (NCRCP20)

Indien u n boer is of voornemens is om te boer en u wil uitvind wat ons kan doen om u en u besigheid van hulp te wees, moet u asseblief: u naaste ENB-tak besoek en/of rel om u verhoudingsbestuurder of n ENB-landboubestuurder/spesialis wat hieronder gelys word, te spreek. www.fnb.co.za (kommersile bankwese) besoek. u navraag aan agric@fnb.co.za stuur. Maklike interaksie met ENB U verhoudingsbestuurder verseker dat ons u behoeftes verstaan en voorsien n toepaslike oplossing vir u. U kan n persoonlike besoek met u verhoudingsbestuurder rel of een van ons banke landswyd gedurende normale werksure besoek. U kan ook elektronies via FNB Online Banking u sake doen. Korttermyn-produksiefinansiering Hierdie gerief is beskikbaar in die vorm van n fluktuerende oortrekkingsgerief en gerig op boere of boerderyondernemings wat as eienaars, vennootskappe, beslote korporasies, maatskappye, trusts en koperasies sake doen. Dit verskaf bedryfskapitaal vir daaglikse uitgawes en om produksie-insette aan te koop. Mediumtermynlandbou- of -landbouprojeklening Dit is n mediumtermynlening wat gebruik kan word vir die vestiging van produksievermo, soos die aankoop van vee, aanplanting van boorde, oprigting van plaasgeboue en ander projekte wat tyd verg om n inkomste te genereer. Die tipe boerderyonderneming en sy ekonomiese lewensduur sal die terugbetalingsperiode, tot n maksimum van tien jaar, bepaal.

2. Opleiding en navorsing
BANKSETA Tel. 011 805 9661 www.bankseta.org.za nemers in hierdie sektor in staat te stel om bepaalde vaardighede aan te leer.

Dit is die Sektorale Onderwys- en Institute of Bankers Opleidingowerheid (SOOO) vir Tel. 011 481 7000 die bankwese. Die Departement www.iob.co.za Vaardigheidsontwikkeling van BANKSETA fokus daarop om werk-

50

Langtermynlandboulening Dit is n verbandlening wat gebruik word om die aankoop van plaasgrond, asook kapitaalverbeterings (soos geboue, damme en omheining), te finansier. Die leningstermyn word gewoonlik tot n maksimum van 15 jaar beperk. Vooraanplanting-gewasfinansieringslening Met hierdie ENBproduk kan die boer produksie en prysrisiko beperk deur multigevaarversekering met prysverskansingsinstrumente te kombineer. Die boer het verskeie opsies om markprysrisiko te bestuur terwyl hy of sy die gerusstelling het dat indien klimaatstoestande n negatiewe impak op produksie het, dit deur versekering gedek sal word. Graankontrakfinansiering Die doel van hierdie produkte is om prysrisiko vir die klint te bestuur deur n verskeidenheid prysbepalingsopsies wat wissel van n eenvoudige minimumpryskontrak met deelname, sou die mark versterk, tot hoogs komplekse afgeleide instrumente om die koste van verskansing te verlaag. Force majeure is van toepassing, dus word u in die geval van n natuurramp beskerm. Batefinansiering Voertuie, masjinerie en aanlegte kan deur ENB en WesBank (n afdeling van FirstRand Bank Beperk) gefinansier word. Spaargeld en beleggings Ons voorsien boere van n verskeidenheid beleggingsoplossings om u te help om u surpluskontant ten beste te benut. Al wat u moet doen, is om te besluit hoe lank u u geld wil bel, waarna u die oplossing kies wat die beste aan u behoeftes voldoen. Opsies sluit daggeldrekeninge, kennisdepositos, vaste depositos en ENB-effektetrustrekeninge in. Versekering en risikobestuur U kan kies uit ons ervare produkvennote, na gelang van u behoefte om n makelaar te gebruik, of u kan self die keuse doen. Indien u n makelaar se help verlang, verskaf ENB Versekeringsmakelaars gespesialiseerde korttermynversekering vir al u individuele bates en laste. Oesversekeringsprodukte ENB het homself reeds bewys as n instansie wat betroubare waarde-vir-geld-oesversekeringsprodukte aan sy klinte bied deur middel van voorafreling met derdepartyverkopers. Om u te vergoed Ons vergoed ons klinte met eBucks for Business. As n lid van eBucks kan u eBucks verdien deur bloot gekose ENBsakeprodukte en -dienste te kies. Hierdie eBucks kan uitgegee word op n verskeidenheid wonderlike aanbiedings wat in die eBucks-winkel, in kleinhandel-vennootwinkels of by ons eBucks- aanlyninkopievennote beskikbaar is. Besoek gerus www.ebucks.com.
Kyk www.fnbagricomms.co.za vir mark-inligting

7. Nedbank
Nedbank Beperk Tel. 021 807 1369 Faks 021 807 2854 agriculture@nedbank.co.za www.nedbank.co.za Nedbank-sakebankwese handel grootliks oor vennootskappe n konsep wat ons op die gebied van sakebankwese in Suid-Afrika bekend gestel het. Met ons klintgesentreerde filosofie, naamlik om n vennootskap met u te sluit om u sake te laat groei, bied ons Landbouafdeling klinte n bankwesevennootskap wat gebaseer is op ons bereidwilligheid en vermo om u onderneming te verstaan en ons oplossinggedrewe diensaanbieding. By Nedbank-sakebankwese is ons in staat om n reeks produkte te bied wat gerugsteun word deur gevorderde elektroniese bankvermo en n professionele, onomwonde benadering tot diens. Ons klinte pluk die vrugte van direkte toegang tot finansile kundigheid, in die vorm van n klintediensspan en uitstekende dienslewering. Selfs ons hoogs mededingende prysbepaling is individueel gestruktureer en gebaseer op die risikoprofiel en bewese prestasielys van u onderneming. Ons gespesialiseerde kennis van die bedryf stem ooreen met die behoeftes van die primre sowel as die sekondre produksie van drie hoofmarksektore (asook sy waardeketting), naamlik: agronomie tuinbou produksie van lewende hawe Nedbank-besigheidsbank is n toonaangewende verskaffer van finansile landbou-oplossings wat by persoonlike behoeftes aangepas word en sluit in: Uitleenoplossings Tjekrekenings en oortrekkingsgeriewe Debiteurfinansiering Landbou-afbetalingsverkoopsooreenkoms Landboumediumtermynlening Landbou-NedBond Landbouproduksielening

Transaksieprodukte

6. Landbank
Landbank Tel. 0800 00 52 59 www.landbank.co.za Die Landbank se alleenaandeelhouer is die regering. Sy mandaat is om die ontwikkeling van die ganse landbousektor te ondersteun. Sleutelstrategie: om sosiale en ontwikkelingsgroei te behaal wat finansieel volhoubaar is deur produkte en dienste wat pasklaar is vir elke uiteenlopende behoefte van die landbousektor teen mededingende pryse te verskaf. Die Bank is verbonde tot landelike ontwikkeling en ondersteuning van kommersile landbou. In Mei 2009 het die internasionale agentskap, Fitch Ratings, die Landbank n gradering gelykstaande aan die kommersile banke gegee en in Junie het die regering n kapitaalinspuiting van R3.5 biljoen goedgekeur.

Lopende rekening Wreldwyehandel-finansiering Kaartprodukte Elektroniese bankwese

Ander dienste sluit in: Beleggingsoplossings Waardetoegevoegde oplossings Finansilebeplanningsoplossings Korttermynversekering Korporatiewe skemas

Programme en projekte vir ontluikende boere Wat optimale oplossings vir SEB-projekte betref, streef Nedbanksakebankwese daarna om inligting met professionele adviseurs te deel en beskikbare kundigheid te gebruik. Die bank is betrokke by verskillende projekte in die sektor, soos die Biodiversiteit-wyninisiatief, WWF SA Groen Trust, die Kaapse Wynmakersgilde en Ondernemingsontwikkeling, en Kaapse wynuitstallings met WOSA (Wines of South Africa).

51

52

8. Ontwikkelingsbank van Suider-Afrika (OBSA)


Ontwikkelingsbank van Suider-Afrika (OBSA) Tel. 011 313 3911 www.dbsa.org Die OBSA is n toonaangewende Ontwikkelingsfinansiering-instelling (DFI) in Afrika benede die Sahara, en speel die rolle van finansierder, adviseur, vennoot, implementeerder en integreerder. OBSA is veral verbind tot infrastruktuur en landelike ontwikkeling. OBSA maksimaliseer sy bydrae tot volhoubare ontwikkeling in die streek deur finansile, kennis- en menslike hulpbronne te mobiliseer om regeringen ander ontwikkelingsrolspelers te ondersteun ten einde die lewensgehalte van mense in die streek te verhoog. Die Bank is ook verbind tot die versnelling van die volhoubare vermindering van armoede en ongelykheid, terwyl dit ekonomiese groei en streeksekonomiese integrasie oor n bre front bevorder. Vind meer hieroor uit by www.dbsa.org.

10. Standard Bank


Standard Bank-Landboubank-hoofkantoor, Johannesburg Algemene navrae: Faks E-pos: Posadres: Straatadres: 011 636 6162 011 636 8218 sbsaagriculture@standardbank.co.za Posbus 6702, Johannesburg, 2000 Simmondsstraat 5, Johannesburg, 2001

Standard Bank verskaf vir meer as 140 jaar reeds finansile dienste aan die landbousektor. Ons is verbonde tot die ontwikkeling van die landbou en tot die toevoeging van waarde tot u boerderybesigheid. Ons beskik oor n reeks gespesialiseerde produkte en dienste, met inbegrip van die ondersteuning van ons landbouadviseurs, rekeningbestuurders en sakebestuurders. Dit is ons mening dat u meer as net bankprodukte van u bank moet verwag en daarom het ons n span landbouspesialiste om u oor u besigheid te adviseer. Landbouprodukte sluit in spaar- en beleggingsprodukte, asook kort-, medium- en langtermynlenings.

9. Rand Aksepbank
Gestruktureerde handelsfinansierings- en handels/verskansingsoplossings vir die landbousektor. Gespesialiseerde gestruktureerde finansiering Ons verskaf gespesialiseerde gestruktureerde finansiering, sowel plaaslik as oor die landsgrense heen, teen lopende bates (voorraad of debiteure). Ons werk met n groot verskeidenheid van kommoditeite, van sagte kommoditeite en growwe grane tot metale en energie. Ons oplossings is daarop ingestel om risiko te versag, sowel plaaslik as in ontluikende ekonomie. Hierdie oplossings strek verder as blote sessie en verpanding-denke en is gegrond op n beheerde, gestruktureerde kollateralisering van kommoditeite/debiteure.. Dit word deur n groot verskeidenheid produkte en dienste ondersteun, byvoorbeeld: koop- en herkooptransaksies (repos) afbetalingsverkoopfinansiering pakhuis/in-silo-finansiering meuledeurfinansiering vooruitvoerfinansiering handelsfinansiering (invoere en uitvoere) faktuurdiskontering

Voordele
Skep uitbreidingsvermo; u hoef nie u eie geld te gebruik nie. Die landbousakebestuurder of n gespesialiseerde bankier met n deeglike kennis van landbou bestuur die verhouding tussen die bank en die klint. Landbouadviseurs gee raad oor sakebankwese, samestelling van omvattende landbouverslae, en raad oor strategiese beplanning en uitbreidingsprogramme. Voorsien prysrisikobestuursgereedskap aan produsente, verwerkers en handelaars.

Kenmerke
Voorsien inligting deur ons kwartaallikse AgriReview-publikasie en Finance & Farmers-handleiding. Gedifferensieerde bankdienste: Oes- en veeversekering, lewensvers ekeringsprodukte, kommoditeiteverhandeling, debiteurfinansiering, welvaartskepping, boedelbeplanning en finansiering vir swart ekonomiese bemagtiging. Gestruktureerde voorskotte en lenings om die verkryging van eiendom en toerusting te finansier of om bedryfsuitgawes te befonds. SEB: Om n ekonomies volhoubare swartsakesektor te skep. Die landbou word deur sterk sikliese neigings gekenmerk. Ons bied gestruktureerde voorskotte en lenings wat die uitwerkings van di siklusse in ag neem. Of u nuwe eiendom moet bekom, toerusting moet finansier of bedryfskoste moet befonds, ons het n oplossing wat aan u vereistes voldoen, soos oortrekkings, batefinansiering, middeltermynlenings of die besigheidswentelkredietplan. Die tabel hieronder verskaf inligting oor ons finansieringsopsies. Bedryfskapitaal behoort deur n oortrekkingsgerief gefinansier te word. Vaste bates behoort ooreenkomstig hul ekonomiese lewensduur gefinansier te word. Roerende bates behoort deur batefinansiering gefinansier te word oor dieselfde tydperk of korter as die afskrywingsperiode vir belastingdoeleindes. Vaste eiendom kan tot 15 jaar deur middel van n mediumtermynlening gefinansier word. In hierdie geval word n verband normaalweg as sekuriteit vereis.

Verhandeling en verskansing RAB bied toonbank- en uitruilverhandelde finansilerisikobestuursoplossing s in die sagtekommoditeitemark. Hierdie oplossings is onder andere: Prysrisikobestuur. RAB rus klinte toe met die vermo om termynkontrakte en opsies op SAFEX te verhandel en bied hulle ook n groot verskeidenheid van toonbankopsies. Ons voorsien in die individuele klint se behoeftes, wat tot gevolg gehad het dat RAB n groot verskeidenheid toonbankopsies met n eksotiese aard ontwikkel het. Deur middel van di opsies word die klint se prysrisiko op n effektiewe en doeltreffende manier bestuur. Handeldrywing in fisiese voorraad. RAB sal sy klinte bystaan met die verkryging of verkoop van voorraad op voorkeurplekke en die voordeligste koerse namens hulle beding. Vir meer inligting, besoek www.rmb.co.za of kontak Francois van der Plas Gestruktureerde Handel- en Kommoditeitsfinansiering Tel. 011 269 9692 Johann Theron Verhandeling en Verskansing Tel. 011 269 9733

Spesialisadvies
Weens die komplekse aard van die landboubedryf het ons n span kundiges om landboufinansieringsdienste te lewer.

Landbouadviseurs
Ons span landbouadviseurs, wat nou met ons sakebestuurders saamwerk, is n uiters belangrike komponent van ons landboudiensreeks. Die pligte van hierdie ekonome sluit in bystand met en raad oor sakebankwese, uitvoerbaarheidstudies, samestelling van omvattende landbouverslae en raad oor strategiese beplanning en uitbreidingsprogramme.

53

54

Provinsiale verteenwoordiging: Landbouadviseurs Provinsie Eastern Cape Free State Gauteng KwaZulu-Natal Limpopo Mpumalanga North West Northern Cape Western Cape Kontaknommers 041 391 2429 051 403 4712 011 636 6143 031 374 2142 015 290 8379 013 757 5595 014 591 6187 053 807 8172 021 872 0939 / 970 4261

dhervormingsbemagtiging-instelling (Thula Land Reform Empowerment Facility [LREF]) word gebruik om SEB-ondernemings teen n verlaagde koers te herfinansier. Dit het gesubsidieerde rentekoerse tot gevolg wat die volhoubaarheid van die SEB-onderneming verder sal verbeter. U kan deur ons toegang tot die LREF kry. Ons landboukommoditeite-handelstoonbank sal u termyn- en opsietransaksies in wit en geel mielies, koring, sojabone en sonneblomsaad hanteer. Dit is n groot rolspeler vir landboukommoditeite op die Suid-Afrikaanse Termynbeurs (SAFEX). Hierdie mark bied prysrisikobestuursvaardighede aan produsente, verwerkers en handelaars. Our agricultural commodities trading desk will handle your futures and options deals in white and yellow maize, wheat, soya beans and sunflower seed. It is a major player on the South African Futures Exchange (Safex) for agricultural commodities. This market provides price-risk management tools to producers, processors and traders. Ons landboukommoditeitshandelstoonbank se dienste sluit die volgende in: Graanprysverskansingsadvies Markinligting Markrisiko-ontleding Silosertifikaatfinansiering Landbouhandelstoonbank: 011 378 8605/6/7/8/9.

Sakebestuurders
Die verhouding tussen u en ons word deur n sakebestuurder bestuur. Ons sakebestuurders is gespesialiseerde bankiers met n deeglike kennis van landbou.

Swart Ekonomiese Bemagtiging


Ons is daartoe verbind om verantwoordelike korporatiewe burgerskap te demonstreer deur maatskaplike transformasie en werkskepping te ondersteun. Ons verbintenis tot swart ekonomiese bemagtiging (SEB) word gedryf deur die behoefte om n ekonomies volhoubare swartsakesektor as die grondslag vir ons groei en winsgewendheid te vestig. Befondsingvereistes vir SEB sluit in om betrokke te raak by bestaande boerderybedrywighede, die uitbreiding van n bestaande bedryf en integrasie volgens die waardeketting, kontrakfinansiering en gemeenskaplike grond. n Hefboomfinansieringspan is saamgestel om aansoeke vir SEB-finansiering te fasiliteer. Hierdie span kan ook leiding gee oor die strukturering van transaksies en oor hoe die verskillende partye doeltreffend georganiseer kan word. Waar risikogebaseerde prysbepaling toegepas word, gaan SEBondernemings dikwels onder n hor rentekoers gebuk. Die Khula-gron

Samevatting
The Agricultural sector is cyclical in nature, and with sound financial planning and prudent use of financial instruments and accurate information, farmers are better equipped to navigate the economic and climatic ups and downs that impact profits. As financial partner in agriculture, we would like to provide a service which enables every farmer to become financially successful in their farming business. For further enquiries on this and any of our service offerings, please do net hesitate to visit your local Standard Bank branch or contact us at Standard Banks Agricultural Banking head office on 011 636 6162.

Kies die regte finansiering Waarvoor u die geld nodig het: Bedryfskapitaal Insetkoste, gewasse en vee Implemente, masjinerie en ander kapitaaltoerusting Kantoortoerusting Voertuie Eiendom Oortrekking Ja Ja Nee Nee Nee Nee Besigheidswen telkredietplan (BWKP) Ja Ja Ja Ja Nee Nee

Soort finansiering Besigheidstermynlening Nee Nee Ja Ja Nee Ja Mediumtermynlening Nee Nee Ja Ja Nee Ja Landbouproduksielening No Ja No No No No Voertuig en batefinansiering Nee Nee Ja Ja Ja Nee

55

Bemarking en finansile dienste


Bemarking
1.Oorsig
In n markgeorinteerde stelsel word die prys van n produk bepaal deur aanbod en aanvraag. n Balans word verkry tussen wat mense bereid is om teen n sekere prys te voorsien en wat mense bereid is om vir die produk te betaal. Die kern van goeie bemarking is die volgende: Vind uit wat die verbruiker wil h Voorsien dit teen n wins Wat landbouprodukte betref, word die hoeveelheid wat die verbruiker wil h en sal koop, deur n aantal faktore benvloed waarvan die volgende die belangrikste is: Die prys van die goedere Smake en voorkeure van verbruikers Die aantal verbruikers Die inkomste van verbruikers Pryse van verwante goedere (mededinging) Reeks goedere wat aan verbruikers beskikbaar is

2. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Direktoraat: Bemarking Tel. 012 319 8455 DM@daff.gov.za www.daff.gov.za kennisgewings in die staatskoerant is hier van belang Die doel van die Direktoraat: Bemarking is om mededingende, oop en verteenwoordigende landboumarkte te ontwikkel, te bevorder en te ondersteun. Die direktoraat bestaan uit die volgende subdirektorate: Plaaslike markontwikkeling Kommoditeitsbemarking Bemarkingsadministrasie

Ander
Departement van Handel en Nywerheid (DTI) kontakbesonderhede in die hoofstuk oor landbouverwerking. Nasionale Landboubemarkingsraad (NLBR) Tel. 012 341 1115 ronald@namc.co.za www.namc.co.za Die Wet op die Bemarking van Landbouprodukte, 47 van 1996, is ingestel nadat wydverspreide onderhandelings tussen alle betrokke groepe in die landboubemarkingsektor plaasgevind het. Die wet het op 7 Januarie 1997 van krag geword en het voorsiening gemaak vir die totstandkoming van die Nasionale Landboubemarkingsraad. Die doelwitte van hierdie wet is as volg: om die toegang tot markte vir alle markdeelnemers te vergroot om die effektiewe bemarking van landbouprodukte te bevorder om die uitvoeropbrengs van landbouprodukte te vermeerder om die lewensvatbaarheid van die landbousektor te verhoog Vind

Produsente moet bewus wees van bemarkings- en markrealiteite. Boere moet ook besef dat die prys wat deur die uiteindelike verbruiker betaal word, uit die hoeveelheid geld, wat aan die boer vir sy produkte betaal word, bestaan, plus al die onkoste wat aangegaan is om dit na die verbruiker te neem in die vorm waarin hy of sy dit sal koop. Die persone wat die bemarking en prosessering van hierdie funksies doen, moet ook n redelike wins maak. Die persentasie van die uiteindelike prys wat deur die bemarkingsfunksie geneem word, staan as die bemarkingsgrens bekend. Somtyds kan hierdie bemarkingsgrens n taamlike ho persentasie wees en daar kan dan ges word dat die boere en die verbruikers uitgebuit word. Ho winsgrense kan dikwels volkome geregverdig word deur die ho koste wat betrokke is. Daar is liggame soos die Voedselprysmoniteringskomitee en die Mededingingskommissie wat as waghonde optree om te verseker dat die prysketting deurgaans billik is. Sommige produsente het meer betrokke by die verskaffingsketting geraak, en dit beteken dat hulle gewoonlik groter winste maak. Statistiek Suid-Afrika publiseer twee prysindekse: die verbruikersprysindeks (VBI), wat gebaseer is op pryse op kleinhandelsvlak, en die produsenteprysindeks (PPI), wat gebaseer is op pryse by die eerste handelspunt. Sodoende word die produksiekoste gemeet. As die produksiekoste van n produk afneem, kan n mens redelikerwys verwag dat daar n afname gaan wees in die prys wat die verbruiker betaal. Benewens hierdie twee indekse, publiseer die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye n kwartaallikse indeks van die prys van plaastoebehore. Die ontleding van hierdie drie indekse toon aan hoe die pryse in die waardeketting ontwikkel.
Bron: die artikel What can we do about high food proves by www.farmerweekly. co.za

Hierdie doelwitte moet nie nagestreef word ten koste van voedselsekuriteit of werksgeleenthede nie. Die rol van die NAMC is om die Minister van Landbou te adviseer oor die toepassing en kordinering van die landboubemarkingsbeleid ooreenkomstig nasionale ekonomiese doelstellings, sosiale en ontwikkelingsbeleide en internasionale handelstendense asook oor sake wat betref statutre maatrels ten opsigte van landbouprodukte. Die landboubemarkingsdereguleringsproses wat in 1997 ingevolge die Wet op die Bemarking van Landbouprodukte (1996) begin is, is voltooi. Landboubedrywe het n verskeidenheid liggame gevestig om in plaas van die voormalige beheerrade die landbousektor te dien. Hierdie strukture sluit in bedryfsforums, trusts, Artikel 21-maatskappye en produsenteorganisasies.

3. Rolspelers
Let wel: Bemarkingsdiplomas en modules word by verskillende kolleges en universiteite aangebied.

56

Aginfo (AMT) Tel. 012 361 2748 www.agrimark.co.za Agri-Africa Konsultante Eckart Kassier Tel. 021 886 6826 / 082 950 9294 Faks 086 684 6143 / 086 670 7439 info@agri-africa.co.za www.agri-africa.co.za

Landboukolleges, wat saam met die provinsiale landboudepartemente werk, bied markverwante kort kursusse aan. Kontakbesonderhede is in die hoofstuk oor onderwys en opleiding in die landbou verkrygbaar.

4. Publikasies en webtuistes
Vir inligting oor resente, markverwante inligting lees die meeste boere die weeklikse tydskrifte, Landbouweekblad of Farmers Weekly. Hierdie inligting is ook elektronies beskikbaar. Besoek www.landbou.com of www. farmersweekly.co.za Die artikel From bargainer to beggar in 10 years is een van die argiefartikels by www.farmersweekly.co.za. Dr. Philip Theunissen skryf dat die Wet op die Bemaking van Landbouprodukte veroorsaak het dat boere gevange gehou is deur lae internasionale pryse, terwyl plaaslike produksiekoste geen rol gespeel het in die vasstelling van pryse nie. Dit het tot die situasie gelei dat boere prysnemers is omdat hulle geen kollektiewe bedingingsmag het nie. Hy s: Agriculture and food security in South Africa are heading for an iceberg. Alhoewel daar per geleentheid plekke is waar hulle verouderd is, is die Agricultural Marketing Extension op die Departement van Landbou se webtuiste uiters nuttig. Besoek www.daff.gov.za (kies Publications en dan General Publications op die kieslysopsies). Dokument no. 1 verskaf n algemene agtergrond tot die bemarkingskwessies in Suid-Afrika Dokument no. 2 handel oor tuinboubemarkingsuitbreiding Dokument no. 3 gee n oorsig oor die Suid-Afrikaanse tuinboumark Dokument no. 4 bespreek hoe voorligtingsbeamptes boere van markinligting kan voorsien Dokument no. 5 handel oor graankosbemarking, hoofsaaklik mielies, maar handel ook ander graankosse wat vir opkomende boere van belang kan wees Dokument no. 6 handel oor melkboerdery Dokument no. 7 handel oor lewende hawe Dokument no. 8 bespreek wol- en sybokhaarbemarking Dokument no. 8 dek pluimvee- en eierbemarking Die Direktoraat: Bemarking by DAFF het verskeie handleidings en beleidsverslae. Kontak Billy Morokolo by 012 319 8455 of skryf aan dm@daff.agric.za. Die Bemarkingsinligtingstelsel is beskikbaar by www.agis.agric.za Die economic intelligence-opsie is beskikbaar by www.agbiz.co.za n Aantal verslae en publikasies is beskikbaar by die Nasionale Landboubemarkingsraad. Vind die Publications-kieslysopsie by www. namc.co.za of bel 012 341 1115. www.2b-bemarking.co.za Praktiese bemarkingsondersteuning vir klein sakebedrywe in Suid-Afrika n Kleinhandelsnuusbrief is beskikbaar by Bizcommunity.com. Skryf aan retailnews@bizcommunity.com

Landbouekonomievereniging van Suid-Afrika (AEASA) Thulasizwe@namc.co.za Konsultering in landbousake, www.aeasa.org.za finansile en tegniese plaasbestuur, landboubemarking, Marketing Surveys and landbouontwikkeling, swart Statistical Analysis (MSSA) ekonomiese bemagtiging projek- Tel. 012 804 7788 www.mssa-research.co.za ontwerp en -bestuur. Proudly South African Landbou en Voedsel Tel. 011 327 7778 Agri Promo (www.agripromo. www.proudlysa.co.za co.za) is n landboumedia-enResearch in Action bemarkingsmaatskappy Tel. 083 300 7756 www.researchinaction.co.za Agricultural and Industrial Marketing Company Tel. 012 993 1975 / 082 573 4344 Sirkel Verkrygingsmaatskappy Tel. 021 876 4891 www.theaimco.com www.sirkel.co.za Help om markte en logistieke oplossings vir gemeenskappe n Voedselverkrygingsmaatskappy te vind. Opleiding word ook in vir oorsese klinte handelsaangeleenthede, bemarking Suid-Afrikaanse Stigting vir en waardekettingbestuur verskaf. Advertensienavorsing (SAARF) Tel. 011 463 5340 / 1 / 2 Buro vir Voedsel- en www.saarf.co.za Landboubeleid (BFAP) Tel. 012 420 4583 Stellenbosch Universiteit www.bfap.co.za Sentrum vir Voorsieningskettingbestuur DFM Software Solutions Departement Logistiek Tel. 021 904 1154 Tel. 021 808 3981 www.dfmsoftware.co.za http://academic.sun.ac.za/CSCM Die MB4000-plaasbestuurspakket stel die gebruiker in staat om Unilever Instituut vir produksierekords per blok te Strategiese Bemarking dokumenteer, rekord te hou (by die Universiteit van Kaapstad) van aflewerings, ontpakkings en Tel. 021 650 5213 www.unileverinstitute.co.za betalings. Agri Direct Marketing Tel. 041 487 0251 / 082 411 4755 eWheels Tel. 012 807 6809 / 082 959 5679 www.ewheels.co.za MapIT-gelisensieerde datavennoot (put your business on the map) GPB Consulting Tel. 021 852 7811 www.consultgpb.co.za Oorkoepelende beplanning (fasilitei tsmeesterplanne) hou hoofsaaklik verband met landbou-industrie. Graan SA Tel. 056 515 2145 www.grainsa.co.za Universiteit van die Vrystaat Departement Landbouekonomie Tel. 051 401 2250 Sentrum vir Volhoubare Landbou- en Plattelandse Ontwikkeling Tel. 051 401 2163 groenei@ufs.ac.za (konstruksieverwante) Departement Bourekene en Konstruksiebestuur Tel. 051 401 3322 Lengau-landbousentrum Tel. 051 443 8859 mcvdw@telkomsa.net

Internasionaal
Die Internasionale Instituut vir Omgewing en Ontwikkeling (IIED) www.iied.org. Vind die Sustainable Markets-kieslysopsie. Prof. Andr Louw van die Universiteit van Pretoria was die Suider-Afrikaanse kordineerder van navorsing oor kleinskaalse produsente in moderne agrivoedselmarkte. Die webtuiste vir genoemde navorsing is www. regoverningmarkets.org Sien die ontledings van Shoprite Checkers, Spar en Woolworths by www.fas.asda.gov/GainFiles www.intracen.org webtuiste van die Internasionale Handelsentrum (ITC). Die Departement Landbou van die VSA (USDA) stel n verslag, World Agricultural Supply and Demand Estimates (WASDE), beskikbaar. Word n gratis e-posintekenaar van die WASDE en ander USDAgewasverslae by http://usda.mannlib.cornell.edu. Kommoditeitsvoors pellings kan ook gevind word by die Kantoor van die Hoofekonoom (OCE) se kieslysopsie by www.usda.gov www.fairtrade.net Waarborg n beter bedeling vir produsente www.macmap.org - Maak invoertariewe en markhindernisse deursigtig Wreldunie van Goothandelsmarkte (WUWM) www.wuwm.org Wreldhandelsorganisasie www.wto.org Farm Concern International, bemarkingontwikkelingsinisiatiewe vir armes in Afrika suid van die Sahara: www.familyconcern.net

Universiteit van Pretoria Prof. Andr Louw Tel. 012 420 5772 By opleidingskursusse is ingesluit Andre.louw@up.ac.za Gevorderde mielieproduksie en -bemarking en Winsgewende Vind besonderhede van die ander universiteite in die hoofstuk oor plaasbestuur. landbou-onderwys en -opleiding. Instituut vir Globale Dialoog Tel. 011 315 1299 www.igd.org.za

57

5. Die huidige sukses van boerderybeplanning begin by die mark


Wat beteken dit? Produksie moet markgerig wees. U moet weet wat die klint wil h (aanvraag) en die prys waarteen u as boer bereid is om dit te voorsien (aanbod). Besluit wie u teikengroep is. Dit is u bepaalde groep klinte. Hoe oud is hulle? Is hulle manlik of vroulik? Waar bly hulle in die stad of op n plaas? Wat doen hulle? Is hulle sakemense, professionele mense soos dokters of prokureurs, boere, ensovoorts? Wat is hulle belangstellings? Bepaal wat hulle behoeftes is. Wat wil hulle koop en wat is hulle bereid om te betaal?

6. Bemarkingsopsies
Bemarkingsgeleenthede vir opkomende boere is beperk. Die konsentrasie op die behoeftes van kommersile boere, het gelei tot die verwaarlosing van die behoeftes van die kleinskaalse boere. Die volgende bemarkingsopsies bestaan vir die opkomende produsent: Bemark direk van hul tuine na die omliggende gemeenskappe. Voorsien aan verwerkingseenhede, byvoorbeeld meulens, abattoirs, melkerye en vrugtepakhuise. Dit is n tipe kontrakproduksie en word gewoonlik beperk tot groter opkomende handelseenhede en tot opkomende besproeiingskemas wat hul produk kollektief bemark. Voorsien produkte aan verkopers wat boere met hul bakkies besoek en dan die produkte in die plaaslike dorp of stad verkoop. Voorsien aan verskeie kleinhandelsafsetpunte soos die Spar-groep wat van tyd tot tyd direk by opkomende boere koop. Pick n Pay het n program ingestel om die opkomende sektor te ondersteun. Verkoop deur plaas- of markstalletjies (padstalletjies) in stedelike, buitestedelike en landelike gebiede. Verkoop op kontrakmarkte soos owerheidsvoedings-programmskole, hospitale, kleinhandelskontrakte, hotelle, restaurante en toerismeafsetpunte. Die owerheid bied veral hier sy ondersteuning. Die voorligtingsbeampte is in die ideale posisie om namens groepe boere, wat nie oor die nodige selfvertroue en kundigheid beskik nie, as makelaar vir hierdie kontrakte op te tree. Voeg waarde by hul eie produkte en bemark dan produkte deur middel van die verskillende bemarkingskanale wat hierbo genoem word. Die volgende is van die waardetoevoegingsaktiwiteite wat boere kan uitvoer. Vrugte gegradeer, voorafverpak, gedroog, halfverpak Vleis gekook, snitte, gedroog (biltong) Eiers gegradeer en verpak Braaihoenders geslag voordat dit verkoop word Groente gegradeer, verpak en na die mark vervoer en/of gedroog, halfvoorberei, gebottel Piesangs gegradeer, verpak in spesiale rypmaakkamers, skywe, gedroog Lietsjies gegradeer, verpak eb vervoer na die mark, en/of gedroog halfvoorbereid, gebottel Mielies/graan gemaal, in sakke verpak, geberg Melk melkerye, joghurt, suurmelk, kaas Wol geskeer, gegradeer en in bale verpak Aartappels en uie in sakkies verpak, na die markte vervoer, skyfies, versnaperinge Voorsien direk aan uitvoerders. Groot uitvoerondernemings is dikwels gretig om saam met georganiseerde gemeenskappe te werk. Die gemeenskappe is oor die algemeen betrokke by die een of ander vorm van uitkontrakteringskemas (outgrowers schemes), soos die makadamianeutprojek in die noorde van KwaZulu-Natal. Die gemeenskap het die voorligtingsbeampte ook nodig om hier as makelaar namens hulle op te tree, en dit kan n goeie idee wees om vakspesialiste van die Departement van Landbou of georganiseerde produsenteverenigings te betrek om die gemeenskap te ondersteun. Deur die vereistes van die tradisionele bemarkingskanale met betrekking tot gehalte en hoeveelheid te laat pas, kan hulle deur middel van bestaande bemarkingskettings bemark, byvoorbeeld nasionale varsproduktemarkte, lewendehaweveilings en wolveilings.

Die bemarkingsproses
1. Vind uit wat die klinte wil h deur marknavorsing te doen. Besoek die Departement van Landbou. Praat met voorligtingsbeamptes en so veel mense moontlik. Wie gaan u produk koop? Hoe kan u u produk beter maak? 2. Identifiseer die kommoditeit(e) wat vir u geskik sal wees om te produseer. 3. Beplan die produksie van die produk. Hoe gaan u dit doen deur die beste seisoen te benut vir die produk wat u gekies het? Aan die begin van die somer? Voordat dit ren? 4. Produseer u gekose kommoditeit. 5. Kies die bemarkingskanaal wat vir u geskik is en waar u die meeste wins kan maak. Verken koperasies. Verken die afdeling in hierdie gids oor die vorming van koperasies.

Die bemarkingsketting
Soos reeds genoem, is die bemarkingsketting die proses wat die boer moet volg om die produk van die plaas tot by die verbruiker te kry. Toegevoegde waarde: U kan voordeel trek deur waarde by die produkte te voeg (die produk te verbeter om met ander boere mee te ding deur te sorg dat u produk beter is!). U voeg waarde by en verhoog dus u wins deur self betrokke te wees by die was, verpakking, berging, prosessering en verkope. U moet seker maak dat die beste metodes gebruik word en u produk higinies is sodat dit in alle markte sal verkoop.

Produksie en opbrengs
Produksiekoste sluit in saad, kunsmis, plaagdoders, implemente, trekkers, brandstof, arbeid, ensovoorts. Kleinhandelskoste sluit in vervoer, advertering en berging. Om op die lang bemarkingsketting te bespaar, kan u n korter roete gebruik deur direk aan die klint te verkoop. Berging en verpakking koste sluit in gradering, verpakkingsmateriaal (bv. bokse, borrelplastiekverpakking, plastiek, tou, etikette, ens.), arbeid, berging, versekering, ensovoorts. Nog n wyse om waarde by te voeg is deur te verpak en te berg totdat die pryse gunstiger is of wanneer die aanvraag vir die produk groter is, byvoorbeeld in die winter of wanneer daar n skaarste is.

Gevolgtrekking:
Die marktoestande verander jaarliks. Of u nou n paar produkte by u plaashekstalletjie verkoop of by n groot voorsieningsketting betrokke is, is daar een ding wat nooit verander nie kwaliteit! U doel moet altyd wees om die beste produk moontlik te produseer. Dit sal verseker dat u bemarkingspogings vrugte sal afwerp. Suksesvolle bemaking is een van die belangrikste aspekte van n moderne boerderybedryf. Sien ook die hoofstuk oor voorsieningskettingbestuur.

7. Voor- en nadele van die hoofbemarkingskanale


Plaashekbemarking
Soos die naam impliseer, is dit bemarking wat die boer by die plek doen waar die produk geproduseer word. Voorbeelde sluit in die verkope van groente vanuit n gemeenskapstuin, die verkope van braaihoenders vanaf n braaihoendereenheid en die verkope van diere direk van die plaas af. Daar is in die algemeen geen perke op die tipe produk wat op hierdie manier bemark mag word nie, solank as wat daar gewillige kopers is. Plaashekbemarking is die mees algemene vorm van bemarking onder kleiner produsente. Mielies, boontjies, groente, vrugte, pluimvee en lewende hawe word verkoop. Sodra daar in die plaaslike mark se vraag voorsien is, moet die boer egter vir meer afgele markte op die uitkyk wees.

58

Voordele Geen vervoerkoste nie Die boer self kan dit verkoop en sodoende koste verminder, alhoewel die pryse wat gerealiseer word, laer kan wees Beter geskik vir die kleinboer

Nadele Die boer moet die plaaslike prys vir sy produk aanvaar Die boer is nie noodwendig goed gele om sy produkte te verkoop nie

Voorraadverkopings
Die verkope van lewende hawe in die ontwikkelende gebiede is baie jare lank aangemoedig. Daar is n aantal verkoopspersele waarvan sommige n bemarkingsdiens aan opkomende boere en kommersile boere bied. Veilingsverkope word gereeld by baie van hierdie persele gehou. Die verkoper kan besluit of hy die prys wat die koper aanbied, wil aanvaar of nie. Die pryse wat by voorraadverkopings ontvang word, is vas en is in n groot mate n weerspieling van die vraag-en-aanbod-posisie plaaslik sowel as in die hele mark. Voordele Die promosie word namens die boer gedoen. Betaling deur die koper is gewaarborg. Die mark is groter as die plaaslike mark. Kleinskaalse boere het toegang tot hierdie verkopings. Nadele Die verkopers kry moontlik nie die prys wat hulle vir die dier wou h nie. Pryse kan laer as die markprys wees.

Dorpsbemarking
Hierdie kanaal is n uitbreiding op die bemarking van die plaas af omdat dit langer duur om die produk aan die verbruikers te voorsien. Op die mees elementre vlak kan n plaasstal bedryf word deur boere wat hul eie produkte verkoop en dan tot individuele stalletjiebesitters vorder wat produkte namens die plaaslike boere verkoop. Die tipe produk wat op n plaasstal bemark word, is gewoonlik bederfbaar, soos vrugte en groente, maar verwerkte voedselsoorte soos atjar, konfyte en gekookte mielies is ook vir hierdie tipe bemarking geskik. Voordele Groter markte kan ontgin word Boere kan voordeel uit meer gunstige pryse trek Prysskommelings is in die algemeen klein Nadele Vervoer van die produkte kan dalk problematies wees Die gehalte van die produkte moet moontlik hor wees om vir die behoeftes van meer uitsoekerige verbruikers voorsiening te maak Daar moet n konstante aanbod van produkte beskikbaar wees om in die mark se behoeftes te voorsien Buigsaamheid betreffende die pryse van produkte is nodig

Direkte Bemarking
Met direkteurs- of kontrakbemarking verkoop die boer direk aan die kleinhandelaar. Ooreenkomste word dikwels tussen groot produsente van bederfbare goedere en groot kleinhandelaars aangegaan, byvoorbeeld Woolworths of Pick n Pay. Hierdie kleinhandelaars is dikwels redelik buigsaam wat hul volumes en voorsieningsvraag betref, wat goeie publisiteit vir hulle verseker as ondersteuners van opkomende boere, maar hulle sal nie hul gehalte inboet nie. Enkele swart bemagtigingsmaatskappye het groot staatskombuiskontrakte verkry (bv. die Departement van Korrektiewe Dienste) en verkies om kontraktueel en om politieke redes hul produkte by die opkomende sektor te koop. Die voorligtingsbeampte moet van hierdie kontrakte kennis dra deur met die plaaslike owerheid se tenderraad in aanraking te bly. Voordele Bemarkingsgrense kan verlaag word en die produsent kan sodoende n hor prys vir die produk ontvang. Die verkoopsvolumes word vir die boer gewaarborg. Nadele Die boere moet seker maak dat hulle oor voldoende bewys van aanvaarbare gehalte beskik om hul produk ten alle tye aan die verbruiker/kleinhandelaar te kan voorsien. Die gehalte van die produk moet ten alle tye hoog wees. As die boere nie in die kleinhandelaar se behoeftes kan voorsien nie, moet hulle produkte aankoop om die benodigde bestelhoeveelhede te lewer.

Varsproduktemarkte
Raadpleeg ook die hoofstuk oor die varsproduktemarkte in die gids. Hierdie markte word hoofsaaklik vir die verkoop van vrugte en groente in groter sentra gevestig. Tradisioneel het hierdie markte vir die kommersile produsent voorsiening gemaak, wat op sy beurt produkte aan die groter stedelike sentra voorsien het. Die stelsel vir die meeste markte het van veilings na verkope deur markagente wat op n kommissiegrondslag werk, verander. Volgens hierdie stelsel stuur die boer sy produkte na die agent op die mark, wat dan poog om die hoogste pryse vir hom te kry. Voordele Nadele

As hulle produkte beskikbaar Markinligting is belangrik om die het, kan boere voordeel trek boer in staat te stel om die regte uit hor pryse in tye van n besluite te neem. tekortaanbod. Die mark is in staat om groot Pryse skommel hoeveelhede van die boere se Markte is dikwels ver van die produkte te verkoop. produksiepunt Die boer kan die dienste Die oestyd is van kritieke van n agent inspan om die belang vir die sukses van die bemarkingstaak uit te voer. oes, veral met betrekking tot die realisering van die regte prys Gehalte, verpakking en aanbieding is uiters belangrik en produkte moet aan aanvaarde graderings- en verpakkingstandaarde voldoen Die boer moet daarvan verseker wees dat hy die hor bemarkingskoste, insluitend die agentekommissie, kan dra

Gemeenskapsbemarking
Boere kan kies om gemeenskapsbemarking te doen. n Boerevereniging kan moontlik byeenkom en hul oeste gesamentlik op n formele mark, wat in die meeste plattelandse dorpe aangetref word, bemark.

8. Bemarkings- en voorsieningskettingkoste
Die opeenvolging van fases betrokke by die oordrag van produkte van die plaas aan die verbruiker staan oor die algemeen bekend as die bemarkingsketting. Alle oordragte behels bemarkingsaktiwiteite in die een of ander vorm, en alle aktiwiteite behels koste, wat soos volg uiteengesit kan word: Produkvoorbereidings- en verpakkingskoste. Die oes van produkte en die beweging van produkte na die plaashek of verpakkingstoor maak deel van die produksiekoste uit. Die tweede soort koste wat tegekom word, is alle koste verbonde aan verpakking. Hanteringskoste. In alle fases in die bemarkingsketting moet produkte verpak en uitgepak, opgelaai en afgelaai word, in die winkel geplaas word en weer daar uitgehaal word. Die somtotaal van al hierdie hanteringskoste kan n aardige bedrag uitmaak.

59

Vervoerkoste. Vervoerkoste kan enigiets behels van produkte wat op n donkie se rug vervoer word tot produkte wat per vragmotor, bakkie, taxi, trein, vliegtuig of skip vervoer word. Produkverliese. Verliese kom algemeen voor by landbouprodukbemarking, selfs as niks inderwaarheid weggegooi word nie, maar produkte se gewig kan byvoorbeeld tydens die berging en vervoer daarvan verminder. Die hantering van verliese in bemarkingskosteberekeninge kan redelik ingewikkeld wees. Produkte wat gekoop word maar nie verkoop word nie, kan nogtans koste veroorsaak soos verpakkings-, bergings- en vervoerkoste. As daar geen hoeveelheidsverliese is nie, kan daar nog steeds gehalteverliese gely word, en dit word in die prys waarteen die produkte verkoop word, weerspiel. Bergingskoste. Die hoofdoel van berging is om die beskikbaarheid van produkte oor n langer tydperk te verleng as wat dit sou wees as dit onmiddellik na die oestyd verkoop is. Hierdie koste wissel na gelang van die koste verbonde aan die bou en bedryf van die winkel, maar hang ook af van die kapitaal wat gebruik is om die produkte wat geberg word, te koop. Verwerkingskoste. Dit is n belangrike bemarkingskoste. Graansoorte soos mielies en koring moet gemaal word. As ons die totale bemarkingskoste uitwerk, moet ons die omsettingsfaktor van ongemaalde tot gemaalde graan asook die waarde van enige neweprodukte in aanmerking neem. Verwerkingskoste kan wissel na gelang van die doeltreffendheid waarmee die organisasie die verwerking uitvoer, die verwerkingsfasiliteit se verwerkingskapasiteit en die frekwensie van die bedryf daarvan. Dit sal verder wissel na gelang van die organisasie se koste wat afhang van faktore soos brandstofkoste, waardeverminderingskoste, invoeraksyns, belastings en lone. Kapitaalkoste. Om sake te kan doen, moet n handelaar geld by n bank leen. Die rente wat die handelaar op daardie geld betaal, is n koste. As n handelaar sy of haar eie geld gebruik, moet hy of sy die gebrek aan rente wat hy of sy kon verdien het, in aanmerking neem n koste wat die ekonome geleentheidskoste noem. Fooie en kommissies. Die koste wat van 1 tot 7 in aanmerking geneem word, is die vernaamste koste vir die bemarking van landbouprodukte. Daar is nog baie ander koste, en diegene wat by die meting van kostes betrokke is, moet dit alles in gedagte hou. Mense wat byvoorbeeld van die nasionale varsproduktemarkte gebruik maak, moet agentfooie betaal.

Die beplanning moet nou neergeskryf word. Wanneer n boer dit opstel, moet hy of sy die volgende onthou: Skryf oor die huidige mark. Beskryf u bedryf, die omstandighede wat die bedryf benvloed asook oor die sakegeleenthede en bedreigings. Nuwe produkte moet altyd marknavorsing insluit. n Ontleding van bestaande klinte is ook noodsaaklik wie hulle is, hulle koopgewoontes en koopsiklusse. Deur n deeglike kennis van u teikenmark te verkry, sal u n beter aansluiting by u klinte kry en hulle sal hulle ook met u produk kan vereenselwig. Nadat u die mark gedentifiseer en nagevors het, is die strategie om die mark te bereik en die produk te versprei van uiterste belang. n Lewensvatbare wyse om die mark teen n geskikte prysvlak te bereik, is iets wat potensile leners deeglik sal ondersoek. Die bemarkingstrategie en suksesse van mededingers moet ondersoek word. Vra wie goed doen en wie sukkel en of en waarom hulle steeds kweek of afskaal. Die begrip van u mededingers se swak en sterk punte is kritiek vir die vestiging van n mededingende voordeel. U moet in staat wees om dit te regverdig dat daar nog plek vir n ander rolspeler in die mark is. Dit is belangriker om mededingers se omswerwinge en standplase te identifiseer, asook hulle inkomste, tydperk in die bepaalde bedryf, teikenmark en markaandeel. Definieer hoe u bedryf verskil van di van mededingers. Wat doen hulle goed? Is daar ruimte vir verbetering? Mededingerontleding moet n voortgaande proses wees! Die volgende stap is om n produksieplan op te stel waarin besonderhede oor wat geproduseer sal word en die hulpbronne wat vereis word, uiteengesit moet word. Die sleutelelemente van hierdie produksieplan sluit die volgende in: Grond, geboue en fasiliteite n noukeurige beskrywing van die grond en geboue wat vir die boerderybedryf gebruik gaan word. Daar moet, byvoorbeeld, vir n bepaalde gewas die tipe en diepte van die grond, die kleipersentasie en waterbeskikbaarheid gespesifiseer word. Boere wat van plan is om grond te huur, moet genoem word. Toerusting elke instrument wat gebruik gaan word, moet genoem word, byvoorbeeld trekkers, implemente, trokke en ander voertuie. Ander toerusting, soos rekenaars, drukkers, kantoortoerusting, handgereedskap en besproeiingstoerusting moet ook ingesluit word. Geboue, fasiliteite en toerusting is gewoonlik afskryfbare bates. Deur dit in n sakebeplanning te noem, kan nuttig wees wanneer u u belastingopgaaf moet inlewer. Materiaal en voorrade sluit in materiaal en voorrade wat nodig is vir die daaglikse bestuur van die bedryf, soos voer, kunsmis, grondaanpassings, brandstof en olie, ander verbruikersgoedere en materiale wat nodig is vir onderhoud en herstel. Dit is belangrik om so veel moontlik verwagte uitgawes te voorsien. Ander noodsaaklike aspekte sluit die volgende in: Produksiestrategie hou verband met produksiemetodes en moet geprojekteerde skedules insluit. Vrae oor, byvoorbeeld, om te ploeg of nie te ploeg nie, wanneer en hoe die produkte na die mark gestuur sal word, hoe produksie met verloop van tyd uitgebrei sal word en wanneer die optimum grootte en produksie bereik sal word, moet hier beantwoord word. Konstruksie- en produksieskedules as die boer eers n goeie insig in die bedryf het, kan kort- en langtermynkonstruksie en produksieplanne oorweeg word. Beplan vir geroetineerde onkruidverwydering en kunsmistoediening. Ervaring het geleer dat dit goed is om hierdie aksies te skeduleer. U moet ook n idee h van wanneer nuwe besproeiingstelsels opgerig sal moet word. Gewaswisseling moet ook geskeduleer word. Deur vir hierdie dinge te beplan, sal help om die begroting te laat klop en onkoste in bedwang te hou. n Omgewingsassesseringsplan wat rentmeesterskap vir die omgewing beklemtoon. Belangrike komponente om te oorweeg, is die volgende: gebruik van afloopwater, kwaliteitsversekering, weivelde en uitlope uit strome en, in sommige gevalle, gronderosie. Die Departement van Landbou kan nuttige inligting in hierdie verband voorsien.

9. Inligting aan kommersile boere


Baie Suid-Afrikaanse boere kan die finansile sukses van hulle bedrywe radikaal verbeter deur reg aan die begin n gesonde bemarkingsplan saam te stel. Die versuim om n bemarkingstrategie te beplan, is dikwels die grootste enkele fout wat Suid-Afrikaanse boere begaan. Om n gewas te produseer en dan uit te vind dat dit nie winsgewend van die hand gesit kan word nie, is n situasie wat verhoed kan word. Die kritieke eerste stap vir boere is om die produksie- en bemarkingskoste vas te stel en ook die verwagte pryse op n bepaalde tyd in die jaar en hulle teikenmarkte in berekening te bring. Die sleutelelemente wat boere voor enige produksie in aanmerking moet neem, word hieronder gelys. Boere moet hulle klintebasis, sterk punte en mededinging verstaan. Boere moet die produksie van goeie kwaliteitsgewasse optimaliseer en die sukses daarvan smaak deur reg aan die begin vas te stel of daar n genoegsame behoefte of begeerte vir hulle produk of diens bestaan. Indien nie, sal daar nie n konstante stroom klinte wees nie. Stel eers vas hoe die produk bemark gaan word. n Deeglike begrip van die teikenmark is essensieel. Stel ook vas wat koopbesluite benvloed.. Die beplanning moet die huidige mark, potensiaal en bestaande klinte, mededingers, markpenetreringstaktieke en, baie belangrik, die boer se mededingende voordeel weerspiel. n Innoverende bemarkingsplan laat n produk of diens in die geheue van potensile klinte vassteek. n Goeie bemarkingsplan integreer ook tipiese veelvuldige media en/of promosiestrategie om die mark te bereik.

60

Politieke en wetlike aspekte van produksie neem kennis van beperkings sowel as ander wette wat n impak op produksie kan h. Die bemarkings- en produksieplankomponent van die sakeplan help om die raamwerk te voorsien om kontantvloei, asook groei en algemene winsgewendheid na te gaan. Uiteindelik is dit die produkte wat geproduseer en bemark word wat inkomste vir n boerderybedryf genereer. Tyd is nodig om alle besonderhede van hierdie deel van die sakeplan te deurdink om die algemene sukses van die onderneming te verseker.
Bron: Opgestel deur Magna Carta Public Relations vir die Standard Bank. Kontak 011 636 4978.

Aanbevole oplossings: Die regte persoon moet die plaas beman. Werf steun van die regering om die infrastruktuur, soos verpakking en vervoerfasiliteite in plattelandse gebiede, te finansier. Lei kleinhoeweboere op in verskeie produksieaspekte, bemarking, finansiering, en so meer. Dit is dwaas en onbillik om n onopgeleide en onervare persoon op n plaas te plaas en te verwag dat hierdie persoon binne 12 maande kwaliteitsprodukte aan supermarkte moet lewer. Supermarkte en kopers van vars produkte moet dit oorweeg om hulle aankoopstrategie aan te pas om die kleinskaalse boer te akkommodeer. Vestig n vertroue onder die deelhebbers in die voedselvoorraadketting. Vestig vir elke 10 of meer kleinhoewes n koperasie met n sentrale ligging waar gradering, verpakking of bemarking gedoen word. Voorsien koelkamers en koeltrokke om die produkte na die mark te vervoer. Versprei inligting oor pryse en markte aan kleinskaalse boere sodat hulle ingeligte besluite kan neem.
Bron: Farmers Weekly, 5 Oktober 2007 waarin proff. Nic Vink en Andr Louw supermarkte bespreek.

10. Supermarkte in Afrika


Ekonomiese groei in Afrika het met n groter gebruikersaanvraag gepaard gegaan wat tot n supermarkrevolusie aanleiding gegee het, veral in oostelike en suidelike Afrika. Hierdie supermarkte word naby aan gegoede verbruikers in en rondom vername stede gebou. Om in Afrika te oorleef, moet boere leer om met supermarkte se logistiek en koopsisteme saam te werk. Boere moet kennis neem van die nuwe eise wat supermarkte aan hulle stel en besef dat hulle op n internasionale basis meeding. Supermarkte verwag van die boere om produkte gewas en somtyds verpak volgens hulle spesifikasies te lewer. As supermarkte n goedkoper verskaffer kan vind, sal hulle daarvan gebruik maak, ongeag die plek waarvandaan die produkte kom. Groter supermarkte en kettingwinkels wat vars produkte verkoop, verkies om ooreenkomste te sluit met groter, gevestigde produsente wat kwaliteitsprodukte betyds en op n voortgaande en volhoubare wyse kan lewer. Kleinboere kan uit hierdie mark gedruk word tensy Afrika-regerings hulle ondersteun om sterker ekonomie te ontwikkel.

In 2009 het die supermarkte die aandag getrek toe kleinhandelspryse veel vinniger as plaashekpryse gestyg het, ten spyte daarvan dat rentekoerse drasties verlaag en petrolpryse ook gedaal het. Daar was ook geen ooreenstemmende prysverlagings toe produsentepryse gedaal het nie. Die Mededingingskommissie, wat daarvan bewus was dat voedsel n hoprioriteitsektor is, het aangekondig dat hy kleinhandelaars gaan ondersoek. Die supermarkte het ontken dat hulle enigiets verkeerd doen en het beloof on hulle samewerking in enige ondersoek te gee. Met ingang 2010 was die ondersoek nog aan die gang. Bron: Dokumente van die Landboubemarkingsuitbreiding op www.daff. gov.za en erkennings waar dit in hierdie hoofstuk vermeld word.

61

62

Bemarking en finansile dienste


U finansile bestuur
A. Oorsig
Hierdie hoofstuk dek die volgende finansile oorwegings wat uiters belangrik is in die finansile bestuur van n plaas: optekening kontantvloei inkomstebelasting U moet ook vertroud wees met die aantekeninge oof plaasbestuur,ontleding van boerderyresultate en boerederybeplanning wat in Finance and Farmers gedek word. Hierdie boek word deur Standard Bank uitgegee en dek alle finansile beginsels op n gesonde en behulpsame wyse. Daarbenewens bevat die AgriReview-nuusbrierf nuttige artikels oor hierdie en ander finansile en bemarkingstemas. Besoek die webtuiste www. standardbank.co.za of skakel u naaste Standard Bank-tak. Laastens is rekenaarsagteware beskikbaar wat die meeste van die swoeg en sweet uit die bestuur van u finansies haal. Di leser wat daarin belangstel, kan die hoofstuk oor IKT (sien maatskappye soos LPF Systems en DFM Software Solutions) raadpleeg. U kan besonderhede van finansile konsultante kry in die hoofstuk oor Landboukonsultante.

Interne inligting: Die boer se eie aantekeninge en finansile state is onmisbaar. n Boerderyonderneming sonder optekening is soos n hoender sonder n kop!

Hoe moet n optekeningstelsel wees?


Bruikbaar. Dit het min nut om inligting te versamel as dit nie in die bestuursproses gebruik word om toekomstige optrede te beplan nie. Hoewel n optekeningstelsel vir die boerdery noodsaaklik is, moet die dokumentasie ook bruikbaar wees. Die boer moet weet watter tipe inligting ingesamel moet word om in sy beplanningsbehoeftes te voorsien. Die optekeningstelsel moet dus aan die plaas se spesifieke vereistes voldoen. Eenvoudig en maklik om te gebruik. Optekening behoort eenvoudig en maklik toepasbaar te wees n eenvoudige stelsel is bruikbaarder as n gedetailleerde een wat te veel tyd en inspanning verg. Dit moet gereeld bygewerk word en sal die gebeure op die plaas te alle tye weerspiel. n Persoonlike rekenaar is n belangrike hulpmiddel vir die ontleding en prosessering van plaasbestuurinligting. Daar is spesiale sagtewarepakkette vir boere met behulp waarvan die boer n groot klomp inligting binne n baie kort tydjie kan verwerk. Dit handel ook ingewikkelde berekeninge vinnig af.

Waarvoor moet die stelsel voorsiening maak?


Die optekeningstelsel sal bepaal word deur die aard en omvang van die boerderyonderneming asook die boer se finansilebestuursvereistes. U stelsel behoort voorsiening te maak vir die volgende: Inventaris (of bateregister). Hierdie register is n lys van al die tasbare bates van die boerderyonderneming en hul geldwaardes. Die opstel van n inventaris is die eerste stap in plaasoptekening. Die grootte, aantal en geldwaarde van alles op die plaas (grond, vaste verbeterings, masjinerie, voorrade en middele, ens.) moet opgeteken word. Waardeverminderingskedule. Waardevermindering is die afname in die waarde van bates, soos voertuie, masjinerie, gereedskap en toerusting, wat veroorsaak word deur ouderdom, gebruik en slytasie. Die ideaal is om die bedrag wat jaarliks aan waardevermindering afgeskryf word in n spesiale fonds te hou totdat die betrokke item vervang moet word. Onthou dat belastingwetgewing voorsiening maak vir ander maniere vir die afskryf van waardevermindering. Optekening van inbare en verskuldigde bedrae. n Goeie optekeningstelsel (kontantjoernaal, aankoopjoernaal vir kredietaankope, verkoopsjoernaal vir kredietverkope en n grootboek) moet bygehou word vir die dokumentering van alle transaksies. n Aparte inkomsteen-uitgaweverslag moet gehou word vir elke afsonderlike tak van die boerderyonderneming. Hierdie optekeningstelsel is noodsaaklik vir die: - berekening van die plaas se netto inkomste en die belasbare inkomste vir n finansile jaar - berekening van die finansile doeltreffendheid van die produksie van elke produk - evaluering van die doeltreffendheid van die boerderyonderneming in sy geheel - beskikbaarstelling van inligting vir bestuursbesluitneming - ontleding van die kontantvloei - voorsiening van nuttige inligting wat gebruik kan word wanneer begrotings vir die toekoms opgestel word Omvattende optekening van inkomste en uitgawes behels die gebruik van inligting uit die volgende bronne: - bankstate - kontantontledingsboek (bewyse van ontvangste en uitgifte) - kleinkasboek - loneregister - tjekboekteenblaadjies en inlegstrokies - depositoboek - uitbetalings - bewyse van betaling, kredietkoepons en winkelstrokies, state, fakture en afleweringstrokies (uitgawes) Produksiedokumentasie. Hierdie aantekeninge skilder die oorkoepelende prentjie van die boerderyonderneming. Dit speel n belangrike rol in die identifisering van probleme maar ook geleenthede! Die dokumentasie word gebruik vir die beplanning rondom gewasverbouing, veeteelt, arbeid en masjinerie.

B. Opleiding
Landboukolleges (wat saam met die Provinsiale Departement van Landbou werk) bied kort opleidingskursusse aan in die finansile en bemarkingsaspekte van boerdery. Cedara Kollege in KwaZulu-Natal behandel byvoorbeeld die volgende onderwerpe as deel van hul kursusse: boerderyoptekening, sakebestuur vir boerdery en entrepren eursvaardighede. U kan kontakbesonderhede vir die Landboukolleges kry in die hoofstuk oor Landbou-onderwys en opleiding. AgriSETA-geakkrediteerde opleidingsverskaffers bied kursusse oor die finansile apekte van sakebestuur aan. Banke (sien die hoofstuk oor Banke) neem dikwels hierdie mentorsrol op hulle deur spesifieke programme saam te stel vir diegene aan wie krediet verleen is en opleiding aan hulle te verskaf in die finansile bestuur van hul ondernemings.

C. Optekening
Dit is insiggewend dat nie een van die vrae op die kredietevalueringsvorm vir Mafisa-aansoekers vra of die applikant die een of ander vorm van applikant die een of ander vorm van dokumentasie byhou. Dit is noodsaaklike om koste, opbrengste en produksie vir n bepaalde tydperk duidelik uiteen te sit. n Weergawe van die VERLEDE stel n boer in staat om geoeie vergelykings te tref en te weet wat verkeerd geloop het, maar ook wanneer en hoekom iets gewerk het! Dit werp lig op die HUIDIGE , maar verla ook op die TOEKOMS indien n boer sy onderwneming wil bestuur en beheer.

Interne en eksterne bronne van inligting


Twee soorte inligting benvloed n boer se besluitneming: Eksterne inligting: Die boer kan boerdery-inligting bekom uit bronne buite die boerderyonderneming, byvoorbeeld tydskrifte, die bywoning van boerevergaderings of ander verwante geleenthede en brosjures, ensovoorts. Eksterne inligting is belangrik vir die boer wat verstandige besluite wil neem.

63

Gewasverbouingsdokumentasie. Dit sluit besonderhede in van gewasse, vrugte, boordnommers, gebiede, grondontledings, bemesting, saaiery, verbouingsmetodes, onkruid- en pesbeheer en uiteindelike opbrengste, byvoorbeeld oeste. Veeregister. Dit handel oor veeteelt, voer, medikasie, dosering, bemarkingskoste van n bepaalde trop of kudde, individuele optekening van melkproduksie en aanwas by die vee. Veetabelle. Die tabelle bevat diere se aanvanklike en uiteindelike getalle, hul waarde, ouderdom, geslag, en dies meer. Arbeidsdokumentasie. Hierin word alle sake in verband met die werkers op die plaas opgeteken, byvoorbeeld indiensnemingskontrakte. Laasgenoemde behoort die volgende in te sluit: lone, rantsoene, mediese koste, ongevalleversekering. Verder moet die aantal werkers, lenings, skuld, verlof en afwesigheid van diens ook opgeteken word. Masjineriedokumentasie. Dit beskryf die model, ouderdom, boekwaarde, herstelwerk, datums wanneer gediens, ure gewerk en versekering in. Hierdie inligting sal n boer help met die beplanning, implementering, beheer en kordinering van sy plaasbestuurtake.

n Kontantvloeistaat bevat die bronne, bedrae en datums van kontantinvloei en -uitvloei vir n bepaalde tydperk. n Historiese kontantvloeistaat som kontantvloei in die verlede op en word gewoonlik uit onlangse dokumente saamgestel. n Kontantvloeiprojeksie (-begroting) is gebaseer op die verwagte kontantvloei vir n tydperk in die toekoms. Die kontantvloeistaat het drie onderafdelings: 1. Inkomste Bedryfsinkomste uit produkte, byvoorbeeld wol, mielies en melk. Kapitaalinkomste (verkope van vee, masjinerie, ens.) en boerderyinkomste. Slegs kontantinkomste word beskou as inkomste, en slegs in die maand waarin dit ontvang is. 2. Uitgawes Bedryfsuitgawe (saad, kunsmis, aangekoopte veevoer, ens.). Kapitaaluitgawes (aankoop van vee, masjinerie, ens.), skulddelging en nieboerderybesteding. Slegs werklike betalings word aangeteken op die kontantvloeistaat, en dan slegs in die maand van betaling. Opmerking: Let asseblief op die volgende twee aspekte van die kontantvloeistaat: (1) Niekontantvloei-items (bv. waardevermindering) word nie op die kontantvloeistaat aangeteken nie. (2) Slegs werklike betalings word aangeteken en nie agterstallige skuld nie. Items soos saad en kunsmis word dikwels op krediet gekoop en word slegs op die kontantvloeistaat aangeteken wanneer die rekening betaal is. 3. Bankbalans Die surplus of tekort vir n bepaalde maand word bereken deur die totale besteding van die totale inkomste af te trek.

D. Kontantvloei
Kontantvloeistaat
Die invloei van kontant in n plaasonderneming is gewoonlik seisoenaal (m.a.w. wanneer die oes ingesamel en verkoop word). Uitgawes (die uitvloei van kontant) word egter deur die hele jaar aangegaan. Dit is verstandig om te weet watter geld gaan inkom, en wanneer, sodat u u geld verder kan laat strek wanneer die onderneming nie veel inbring nie Die groot aantal boerderyondernemings wat kontantvloei- en verwant probleme ondervind bewys dat kontantvloeibestuur n noodsaaklike aspek van finansile bestuur is.

64

Kontantvloeibegroting
n Kontantvloeibegroting toon die volgende: 1 2 3 4 5 6 Wanneer en hoeveel kontant ontvang word. Wanneer en hoe kontantuitgawes aangegaan word. Wanneer kontantoorskotte en kontanttekorte ervaar word. Wanneer en hoeveel krediet daar voor aansoek gedoen moet word. Waarvoor die krediet benodig word. Die termyn en bedrae van terugbetalings.

E. Inkomstebelasting
Die eerste ding om te oorweeg is hoe om u besigheid te bestuur --- as n alleeneienaar, n vennootskap, n beslote korporasie of n maatskappy. Elke struktuur het sy eie belastings- en ander finansile implikasies wat noukeurig in onskou geneem moet word. Byvoorbeeld, hoewel n alleeneienaar die voordeel het om sy verliese van die besigheid teen persoonlike inkomste af te skryf, het hy nie die beperkte aanspreeklikheid wat deur ander entiteite gebied word nie. Win van die heel begin af goeie advies in, f deur u eie navorsing te doen, f deur n deskundige te huur. Sommige van die besluite wat u moet neem wanneer u n besigheid begin, kan nie later ongedaan gemaak word nie, en u kan dit berou as u oorhaastig sou wees. Goeie voorbeelde is die besluit om kantore, toerusting en voertuie te huur of te koop, en om kontrakte met klinte te sluit. Vermy probleme met die SAID deur van die staanspoor af u rekeningkunde reg te kry. Onskynlike klein foutjies kan later groot probleme skep indien dit deur die belastinggaarder ontdek word. Bre noukeurige verslae van alle finansile en belastingskwessies ten minste vyf jaar lank sodat u toegerus is om enige vrae van die Ontvanger te beantwoord. Goeie organisasie help baie om die Ontvanger te oortuig dat u weet wat u doen. Maak seker dat u nie skade ly deur enige aftrekking wat u mag doen mis te kyk nie. Moenie besluite neem bloot op grond van belastingvoordele nie, en bring altyd die koste van n belastingbesparingsplan en enige toepaslike administrasietyd in berekening. Ken die rels vir die uitstel van die betaling van belasting omdat u kontantvloei aansienlik daarby kan baat vind. Omdat u die geld oor n langer tydperk kan gebruik, het u ook die voordeel om f rente daarop te verdien f om dit te gebruik om aan rente te bespaar. Dui op u kalender aan wanneer die verskillende belastings waarvoor u aanspreeklik is betaal moet word sodat u nie op die ou end rente op en boetes weens uitstaande belasting hoef te betaal nie.

Nota: n Boer se totale kontant- en skuldposisie is hier belangrik. Dit is nie die winsgewendheid waarop hier gelet moet word nie: wat relevant is, is die werklike kontant- en skuldposisie n Kontantvloeibegroting kan n periode van een maand, n paar maande, n jaar of selfs langer dek. Die rede waarom n begroting opgestel word, is belangrik, m.a.w. indien die gewone boerdery-aktiwiteite vir die daaropvolgende jaar voorsien word, kan n maandelikse begroting wat oor een jaar strek opgestel word. Maar indien uitbreidings beplan word, byvoorbeeld die aankoop van nog grond, kan die begroting n langer tydperk dek. As gevolg van die onsekerhede in die boerderybedryf is dit moeilik om kontantvloei vir n uitgestrekte tydperk te bepaal. Gevolglik moet die begroting gereeld hersien en bygewerk word namate inligting beskikbaar word. n Kontantvloeibegroting is belangrik omdat dit die boer in staat stel om met die bankbestuurder of agribesighede relings te tref om krediet te verleng betalings uit te stel addisionele lenings aan te gaan die aankoop van kapitale items te skeduleer sodat dit met kontantoorskotte saamval die besigheid te reguleer sodat inkomste meer gereeld inkom onnodige kapitaalitems te verkoop ten tyde van kontanttekorte Die opstel van n kontantvloeibegroting is n goeie metode om kontant te beheer en om op die lewensvatbaarheid van toekomstige beplanning te fokusseer. Die voordele en probleme word hieronder gelys. (Probeer om die nadele uit te skakel!) Voordele Gee rigting aan boerdery- en huishoudelike uitgawes die boer weet hoeveel geld vloei in en wanneer en hoeveel aan watter items bestee word. Dit help die boer om voorsiening te maak vir groot uitgawes. Dit kan verhoed dat die boer spontane of impulsiewe aankope doen. Help die boer om besluite oor kredietvereistes en betalingsvoorwaardes te neem. Fasiliteer kommunikasie tussen die bank en die boer. Bankbestuurders vereis dikwels die soort inligting wat in n kontantvloeibegroting ingesluit is voor lenings toegestaan word. Nadele Inligting moet uit verskeie bronne verkry word. Onvoorsiene toekomstige gebeure kan die finansile plan ontwrig. Tog bly enige plan beter as geen plan nie. Die opstel van n kontantvloeibegroting is tydrowend. Indien onbetroubare inligting gebruik word, kan die kontantvloeibegroting misleidend wees eerder as van hulp.

Nuttige kontakte
Boshoff Visser Tel. 028 722 8049 www.boshoffvisser.co.za Suid-Afrikaanse Instituut vir Geoktrooieerde Rekenmeesters (SAIGR) Tel. 011 621 6600 www.saica.co.za

Independent Regulatory Board for Auditors (IRBA) Voorheen die Public Accountants Suid-Afrikaanse Inkomstediens (SAID) and Auditors Board (PAAB) www.sars.co.za Tel. 011 622 8533 www.irba.co.za Die belastingwette word Waardevolle webtuiste vir diegene geadministreer deur die wat by die IRBA geregistreer is. Kommissaris vir die SAID, Pretoria, wat optree deur middel van SAIDLogista kantore wat in verskeie sentra deur Tel. 012 362 1431 die hele land gele is. Die SAID is by wet verplig om vas te stel wat Netto Financial Services die korrekte bedrag is wat elke Tel. 021 530 1260 belastingbetaler verskuldig is en dit www.netto.co.za in te vorder. PricewaterhouseCoopers Agri Industry Group Nasionale leier 023 346 5502 Sentrale streek 051 503 4100 Noordelike streek 013 754 3300 Oostelike streek 041 391 4400 KwaZulu-Natal 031 271 2000 Tax Warehouse Tel. 018 788 6203

Belastingpublikasies en -webtuistes
Raadpleeg die nuutste Belastinggids vir klein sakeondernemings van die SAID. Die gids is verkrygbaar by enige SAID-kantoor of op hul webtuiste www.sars.co.za, wat u beslis moet besoek. Dit bied u ook nuttige belastingskakels. Practical Tax Handbook for SMMEs en die Practical VAT Handbook beskikbaar by Fleet Street Publications. Skakel hulle by tel. 011 699 6531 of besoek www.fsp.co Business Partners bied n aantal publikasies. Skakel 011 480 8700 of besoek www.businesspartners.co.za Besoek ook www.butterworths.co.za, www.sataxreturn.com en www.tax.co.za

Onthou! n Kontantvloeibegroting is onontbeerlik wanneer dit by die verkryging van krediet en finansiering kom. Dit sal in die toekoms al hoe moeiliker word om krediet te kry sonder die voorlegging van n volledige kontantvloeibegroting. Bronne: Finansies en boere (Standard Bank). www.standardbank.co.za; www. brain.org.za; www.werksmans.co.za; www.dti.org.za.

65

Bemarking en finansile dienste


Finansieringsdienste vir Ontwikkeling
1. Oorsig
Finansile dienste dra by tot aktiwiteite wat n positiewe uitwerking op armoedeverligting en landelike ontwikkeling het. Vir volhoubare groei om plaas te vind, is dit noodsaaklik dat alle landsburgers op n betekenisvolle wyse aan die ekonomie kan deelneem. n Gebrek aan toegang tot finansiering bly n belangrike hindernis betreffende die groei en ontwikkeling van klein sakeondernemings. Die verskaffing van finansile dienste, wat van kardinale belang is vir arm mense in ontwikkelende lande, sluit mikrokrediet in, maar moet eintlik veel verder strek; per slot van rekening verkies die meeste mense toegang tot hulle spaargeld en transaksiedienste eerder as om hulle tot krediet te wend. Die Nasionale Kleinondernemingswet 102 van 1996 en die versnelde en gedeelde groei-inisiatief vir Suid-Afrika, AsgiSA, is twee regeringsinisiatiewe wat ten doel het om die kloof tussen die eerste en die tweede ekonomie te oorbrug en om aandag te gee aan die bestaande ongelykhede. U kan meer hieroor te wete kom by www.polity.org.za en www.gov.za.
Bron: (aangepas) www.microfinance.up.ac.za, webwerf van die Sentrum vir Mikrofinansies, wat by die Universiteit van Pretoria gesetel is.

Wat is krediet en hoekom is dit nodig? Krediet is geld wat deur middel van n ooreenkoms by iemand anders of n bank geleen word, met die belofte dat dit op n later datum terugbetaal sal word, met of sonder rente. Handelsbanke staan krediet vir verskillende doeleindes aan boere toe, byvoorbeeld vir toerusting, voertuie, grond, lewende hawe, besproeiingstoerusting of waterpompe. Die bank sal wil weet hoe die krediet aangewend gaan word en wat die lener se finansile posisie (bates en laste) is. Die bank wil dit weet ten einde te evalueer wat die lener se vermo is om inkomste te genereer en die lening terug te betaal. Die bank neem die volgende aspekte in ag: Bates en laste (kredietwaardigheid) van die lener Huidige en verwagte inkomste (kontantvloei) van die lener Die risikos wat betrokke is en hoe die lener beoog om dit te dek Kennis van die bedryf waarby die lener betrokke wil raak

Vra u finansile adviseur of voorligtingsbeampte om u te help. Die voorligtingsbeampte is iemand wat vir die Departement van Landbou in u omgewing werk en wat opgelei is om boere met landbouaangeleenthede te help. Wanneer en hoeveel kan n mens leen? n Mens moet weet vir watter doel jy geld leen, naamlik om die prestasie van jou boerderybedrywighede te verbeter. Moenie aansoek doen om krediet wat te min inkomste sal genereer om die terugbetalings van die rente en die kapitaal (die geld geleen) te dek nie. Die verwagte netto inkomste (inkomste wat oorbly nadat alle uitgawes afgetrek is, behalwe belasting en rente) sal n goeie aanduiding wees van hoeveel skuld die projek sal kan dra. Wanneer n mens om krediet aansoek doen, moet jy seker maak dat jou skuld nie meer as 30% van jou bedryfsbates en 25% van die verwagte inkomste is nie. Terugbetaling aan die bank. Voordat n handelsbank n lening toestaan, moet hy eers vasstel of die lener se inkomste soveel meer as sy koste is dat daar genoeg geld sal wees om die lening terug te betaal en huishoudelike uitgawes te dek. Die bank sal sekuriteit of aanvullende (kollaterale) sekuriteit vir die lening vra. Indien n mens nie die lening terugbetaal nie, sal die bank op jou eiendom beslag l en dit verkoop om die sekuriteit wat gestel is, te realiseer. Eiendom wat as aanvullende sekuriteit gestel word, moet aan sekere vereistes voldoen: Dit moet identifiseerbaar wees en nie vernietigbaar nie. Dit moet in n verkoopbare toestand wees. Die bank moet die markwaarde daarvan kan beraam. Dit moet die lener se eiendom en verkieslik onroerend wees.

Die term opkomende/ontluikende boer word algemeen gebruik vir sowel boere wat ontluikend of opkomend is in terme van skaal, as boere wat ontluikend of opkomend is in terme van n tekort aan vaardighede. Boere wat in terme van skaal ontluikend is, het te kampe met probleme soos toegang tot markte, gehalte-insette, grond en finansiering. Sulke boere is nie meer riskant as boere in ander kategorie nie; dit is eerder die omgewing waarin hulle werksaam is wat n vergrote risiko meebring. Die onderneming van n tamatiekweker in Giyani is vanselfsprekend meer riskant as di van ZZ2 (kommersile tamatiekweker), want die skaal is kleiner en daar is nie marktoegang nie. Wat produksietegnieke betref, val die tamatiekweker van Giyani egter in dieselfde kategorie as enige topboer. Sulke boere het n finansieringsprogram nodig wat ondersteuningstrukture insluit. As so n boer byvoorbeeld gehelp kan word om n kontrak te bekom om aan n groot kleinhandelaar te lewer, kan di kontrak aan die bank gesedeer word as sekuriteit vir sy of haar lening. Dit is egter ook belangrik om, wat afsetooreenkomste betref, verby kleinhandelaars te kyk, veral aangesien daar groot onbenutte potensiaal in informele markte is. Bron: Andrew Makanete

Terugbetaling van die lening binne n gegewe tydperk sal n mens se kredietwaardigheid en geloofwaardigheid by die bank vergroot en jou ook rentekoste bespaar. Die beste aansporing om n lening terug te betaal, is om in die toekoms weer toegang tot lenings te kry. Hoe om aansoek te doen Nadat n mens die rede gedentifiseer waarom jy geld moet leen, kan jy na jou naaste bank gaan en die nodige aansoekvorms invul. Jou aansoek moet al die toepaslike inligting bevat, want dit vorm die grondslag van jou onderhandelinge met die bankbestuurder. Nadat jy die vorms ingedien het, sal die bank jou skakel vir n onderhoud. (Jy kan iemand wat jou besigheid goed ken, saamneem as jy wil.) Tydens die onderhoud sal jy geleentheid kry om jou voorstel te motiveer, die moontlike leningsvoorwaardes te beding en n goeie sakeverhouding met jou bankbestuurder te ontwikkel. Berei dus die aanbieding van jou leningsvoorstel behoorlik voor. Die bankbestuurder sal jou n die onderhoud s of die aansoek geslaag het of nie. Kry hontakbesonderhede vir banke in die banke hoofstuk

2. Krediet
NB: Slegs kredietverleners wat by die Nasionale Kredietreguleerder (NKR) geregistreer is, mag krediet verleen. Besoek www.ncr.org.za vir inligting en wenke, ook oor skuldberading en so meer.

Verkryging van n lening of krediet by n handelsbank


Boere wat hulle boerderyonderneming wil vestig of uitbrei, kan finansiering van handelsbanke bekom. Dit is egter belangrik dat hulle die bepalings en voorwaardes van die krediet verstaan, byvoorbeeld wat krediet is en wat die terugbetalingsvereistes is.

66

3. Wat is n Kredietwaarborg?
Boere wat nie n transportakte het vir die grond waarop hulle boer of wat nie aan die ander konvensionele vereistes vir sekuriteit by handelsbanke kan voldoen nie, word dikwels uitgesluit van toegang tot landboufinansiering. Dit kan egter help as so n boer kredietwaarborge bekom. Vir n individu: n Kredietwaarborg het ten doel om leners te help om gewone bankfasiliteite te verkry sodat hulle in staat gestel kan word om nuwe of bestaande besighede te vestig, uit te brei of te verkry. Volgens die normale leningskriteria sal hulle nie vir sulke finansiering kwalifiseer nie, aangesien hulle nie ondersteun word deur skadeloosstellingsdekking nie. Skadeloosstellingsdekking beteken die mate waarin n fonds die bank skadeloos stel teen die bank se onverhaalbare verlies met betrekking tot die betrokke fasiliteit (uitgedruk as n persentasie). Vir n maatskappy: Kredietversekering hou drie belangrike voordele vir n maatskappy in: Risikobeskerming beskerming teen niebetaling. Beter finansiering verbeterde finansieringsmeganismes deur verhoogde sekuriteit aan die verskaffers van finansiering. Verhoogde verkope kredietversekering sal n mens in staat stel om meer goedere aan nuwe en bestaande klante te verkoop, wat die algehele risiko wesenlik verminder. Wat is kredietversekering? Plaaslike kredietversekering bied beskerming teen die niebetaling van skuld (bv. weens insolvensie of langdurige wanbetaling) wat skuldenaars wat in Suid-Afrika en/of die gemeenskaplike monetre gebied gesetel is, aangegaan het.
Bron: www.creditguarantee.co.za

4. Staatsdepartemente en organisasies
Die volgende staatsdepartemente en organisasie is betrokke en reguleer hoe finansiering beskikbaar gestel word: Association for pro poor Micro wat deur middel van wetgewing Finance Institutions for South tot stand gekom het om in Africa (AMFISA) die openbare belang oor Suidwww.amfisa.org.za Afrika se finansiledienstebedryf, uitgesonderd die bankwese, toesig Die Bankvereniging van Suidte hou. Sy missie is om gesonde en Afrika doeltreffende finansile instellings Tel. 011 645 6700 en dienste te bevorder, tesame www.banking.org.za met meganismes om beleggers in die markte waaroor hy toesig hou, Departement Landbou, Bosbou te beskerm. en Visserye (DLBV) Direktoraat: LandbouMikrofinansiering Suid-Afrika ontwikkelingsfinansiering Tel. 012 348 0809 Tel. 012 319 7295 www.mfsa.net DADF@nda.agric.za Die erkende stem van DLBV het n vennoot- mikrofinansierders van goeie skapsooreenkoms met Khula aansien. Enterprise Finance aangegaan om finansile dienste aan opkomende Nasionale Kredietreguleerder boere en landbou-ondernemings (NKR) uit te brei, wat tot die stigting van Tel. 0860 627 627 die Khula Mafisa-fonds gelei het. Die www.ncr.org.za fonds sal n portefeuljevrywaring aan finansile instellings bied wat Die NKR het ten doel om die produksielenings aan opkomende misbruik van leners van krediet voorkom (byvoorbeeld swart boere in die Khula-Mafisa- te buitensporige rentekoerse, teikenmark sal voorsien. onbillike plasing op swartlyste). Die reling vergemaklik toegang tot krediet vir boere, hoofsaaklik Registrateur van Banke swart en opkomende boere Tel. 012 313 3770 wat onvoldoende aanvullende Faks 012 313 3929 www.resbank.co.za (kollaterale) sekuriteit het, maar bankbaar is. Die opkomende boere South African Credit Cosal op hierdie manier die geleentheid operative League (SACCOL) kry om n kredietprestasierekord Tel. 021 422 3333 op te bou, wat hulle sal toelaat om www.saccol.org.za na die kommersile landbouvlak te beweeg. Dit sal hul produktiwiteit SACCOL Bpk is deur spaar- en verhoog en sodoende die sektor se kredietkoperatiewe (SACCOs) bydrae tot werkskepping aanhelp en kredietverenigings van oor die en ook voedselproduksie en - hele Suid-Afrika gestig as hulle sekuriteit verseker en n bydrae nasionale vereniging. lewer tot die land se ekonomie. Suid-Afrikaanse Spaarinstituut (SASI) Directorate: Business and Tel. 011 269 3789 Entrepreneurial Development www.savingsinstitute.co.za Tel. 012 319 8459/60 Tel. 012 319 8133/54 SASI het hom daartoe verbind Vind meer uit oor programme van om n beduidende rol te speel om volgehoue groei in die nasionale die DLBV- of die regering soos spaarkoers te bewerkstellig CASP en LRAD in die hoofstukke ten einde die land se finansile wat handel oor grondhervorming gesondheid en die welsyn van sy en ondersteuning vir opkomende burgers te bevorder. boere. South African Micro-Finance Departement van Handel en Apex Fund (SAMAF) Nywerheid Tel. 012 394 1796/03 Tel. 012 394 9500 www.samaf.org.za www.thedti.gov.za Die Apex Fund (SAMAF) is een Raad op Finansile Dienste van die instrumente wat ontwerp Tel. 012 428 8000 is om die ongelykheidskloof Tel. 0800 110 443/ 0800 2020 87 te verklein deur toegang tot www.fsb.co.za bekostigbare finansile dienste oor n brer front aan ondernemende Die Raad op Finansile Dienste is n armes te verleen. Provinsiale kontakbesonderhede word op die unieke, onafhanklike instelling webwerf gegee.

n Leningswaarborgfonds verskaf en verseker toegang tot finansiering en tegniese vaardighede aan opkomende swart landbou-entrepreneurs en boere. Verskeie handelsbanke en die ontwikkelingsfinansieringsinstellings (OFIs) in die land neem aan hierdie waarborgskema deel.

Hoe word dit gedoen?


Ons kyk na maniere waarop kleinskaal- en/of opkomende boere aanvullende sekuriteit kan bekom sodat hulle die ruimte en geleentheid kan kry om hulle landboubesighede te ontwikkel. Dien n sakeplan in by enigeen van di instellings (byvoorbeeld by enige tak van die Landbank) wat die vermo het om die lewensvatbaarheid, uitvoerbaarheid en kredietwaardigheid van die agribesigheid-projekte en leners te evalueer. Die deelnemende banke sif die aansoeke en keur in beginsel di goed van voornemende leners wat vir n waarborg deur die fonds sal kwalifiseer. In elke geval neem hulle die parameters van die fonds se kwalifiseringskriteria in ag. Indien die bank die aansoek in beginsel goedgekeur het, dien hy n volledig ingevulde skriftelike aansoek in (tesame met die nodige ondersteunende dokumente en inligting wat volgens die sakeplan nodig is) by die aangewese beampte wat die trustees van die fonds verteenwoordig. Die fonds oorweeg die aansoek en keur dit goed of keur dit af binne tien werksdae n ontvangs daarvan, en die besluit word dan aan die bank oorgedra. Indien dit goedgekeur word, moet die bank die fonds (binne drie maande) in kennis stel dat die lener die waarborg opgeneem het, anders verval die toegestane aansoek. Vanaf die tyd dat die aansoek goedgekeur is, totdat die bankkrediet en die finansieringskoste terugbetaal is, administreer die bank die terugbetalings volgens bankpraktyk en prosedures, wat die volgende kan insluit: 1. Kwartaallikse finansile state van die lener 2. Toepassing van die kredietvoorwaardes ooreenkomstig verstandige bankpraktyk, ens. Banke wat aan kredietwaarborge deelneem, sluit ABSA, African Bank, Bank of Athens, ENB, Nedcor, Peoples Bank en Standard Bank in.

67

5. Rolspelers
Die kommersile banke het gespesialiseerde KMO-afdelings wat finansiering bied aan entrepreneurs wat daarvoor kwalifiseer. Kontak die banke of besoek hulle webtuistes om meer oor hulle produkte en dienste, asook hulle kriteria om finansiering te ontvang, te wete te kom. Die meeste banke bied ook kredietwaarborge aan. Banke is nie die enigste instansies wat aanvangsfinansiering vir entrepreneurs aanbied nie. Wat wel belangrik is, is om jou navorsing te doen, n goeie sakeplan op te stel en voorbereid te wees om jou dienste te verkoop. Mikrolening-waarborggewers soos Khula Enterprises is in 1994 deur die Departement van Handel en Nywerheid gestig om aanvullende (kollaterale) sekuriteit te verskaf aan klein ondernemings wat by handelsbanke om KMMO-finansiering aansoek doen. Hulle het die verantwoordelikheid gekry om dit vir die klein ondernemings makliker te maak om toegang tot finansiering te kry. Ander organisasies, gemoeid met aspekte soos opleiding en ondersteuningsdienste en wat deur die Departement van Handel en Nywerheid ingestel is, is onder die SEDA-sambreel gegroepeer. Die korporatiewe sosiale beleggingsgedeelte van die Swart Ekonomiese Bemagtiging (SEB)-puntetelling beloon maatskappye indien hulle finansile bydraes voordelig vir Swart mense is. Lees meer hieroor in die hoofstuk oor SEB. Sedert sy ontstaan in 2004 het meer as ses miljoen Suid-Afrikaners bankrekenings by Mzansi geopen, wat voorheen maklike toegang tot bankdienste landwyd aan ongebankde klante gebied het. Die diens is ingestel na n aanbeveling dier die Financial Services Charter (FSC) en word ondersteun deur die land se vier grootste banke en die Poskantoor. Mzansi het die persentasie van gebankde Suid-Afrikaners van 45% na 63% verhoog, met die potensiaal om 78% van Suid-Afrikaners te bereik (Mail & Guardian 30 June 2009, aanhaling uit FinMark Trust-navorsing). Koperatiewe banke is n moontlikheid. Verwys na die hoofstuk oor koperatiewe Kyk in die hoofstuk oor verskaffers van finansile dienste vir provinsiale en streeksagentskappe. Ons noem twee van hulle hier. Ntinga OR Tambo Development Agency Tel. 047 531 0346 www.ntinga.org.za Plaaslike ekonomiese ontwikkeling in die OR Tambo-distrik (OosKaap) van die grond af te kry. Ontwikkelingsfinansieringsinstellings: Independent Development Trust (IDT) Tel. 012 845 2000 www.idt.org.za Industrial Development Corporation (IDC) Call centre: 0860 693 888 www.idc.co.za Khula Finance Beperk Tel. 0800 11 8815/ 012 394 5560 Faks 012 394 6901 www.khula.org.za Khula verskaf n waarborg van 80% van die lening wat deur n handelsbank goedgekeur is. Die kredietwaarborgskemas sluit die volgende in: Individuele waarborge Institusionele waarborge Portefeulje-waarborgskema Die streekstelefoonnommers kan in die hoofstuk oor koperatiewe en op hulle webtuiste verkry word. Landbank Tel. 0800 00 52 59 www.landbank.co.za The National Development Agency (NDA) Tel. 011 018 5500 www.nda.org.za Die NDA se hoofmandaat is om armoede uit te wis deur fondse beskikbaar te stel aan burgerlike gemeenskapsorganisasie wat ontwikkelingsprojekte in al die provinsies implementeer. National Youth Development Agency Tel. 08600 96884 Faks 011 805 9709 www.nyda.gov.za Invest North West Tel. 014 594 2570 www.inw.org.za

RFIs (Retail Finance Intermediaries) is instansies wat lenings van Khula bekom ten einde die geld aan klinte in hulle gemeenskappe uit te leen. Verskillende RFIs het verskillende teikenmarkte, afhangende van hulle werksaamhede. RFIs gebruik ook die Khula-kredietwaarborgskema om toegang tot bykomende fondse by deelnemende banke te kry. Daar is oral in die land RFIs, behalwe in Noordwes. RFIs vra verskillende rentekoerse, afhangende van die risiko wat by die aansoek betrokke is. Kry n lys hiervan by www.khula.org.za kies Products, Loans. Ondernemingsinligtingsentrums (OIS) help KMMOs met sakeplanne, maatskappyregistrasie, befondsingsvoorstelle en so meer. Hulle werk onder kontrak vir die Kleinondernemingsontwikkelingsagentskap (SEDA Small Enterprise Development Agency). SEDA kan gekontak word by 012 441 1238 of faks 012 441 2238. Besonderhede van OISe waarmee in verbinding getree kan word, word hieronder verstrek.

KwaZulu-Natalse OISe
OIS-ligging Richardsbaai Kokstad Mkhanyakude Diensverskaffer Entrepreneurial Suport Services Scientific Roets Maputaland Development and Information Project Gateway KwaZulu Natal Development Foundation Kontakbesonderhede Tel. 035 797 1821 Faks 035 797 1849 Tel. 039 727 1515 Sel. 083 630 7787 Tel. 035 592 0125 Sel. 072 077 2408 Tel. 033 845 0400 Sel. 076 914 8980 Tel. 032 945 2531

Impendle Tongaat

Vrystaatse OISe
OIS-ligging Setshabelo Diensverskaffer Seshupo Management Services BK (handeldrywend as Mokhuane & Associates) Procuremet Marketing Consultancy (Edms) Bpk Education with Enterprise Trust (EWET) Kontakbesonderhede Tel. 051 448 7735 Sel. 083 244 7937

Welkom, Kroonstad Harrismith

Tel. 057 353 2065 Sel. 082 905 2715 Tel. 058 623 0104 /0649/ 0123 Sel. 082 465 3573 Faks 058 623 0107 / 0118 www.ewet.org.za

Mpumalanga-OISe
OIS-ligging Diensverskaffer Kontakbesonderhede Tel. 013 235 1695 Faks 013 235 4227/4436 Tel. 013 947 0315 Sel. 083 585 5664 mokhini@yahoo.com Tel. 013 752 6333 Sel. 082 868 7874 Tel. 013 986 0737

Thaba Chweu / Beehive-entrepreneursLydenburg ontwikkelingsentrum, Lydenburg Thembisile / Empumalanga Mbombela / Nelspruit Diale Maphothoma & Genote Global Village Project Management

Dr. S.J. Moroka Midveld/ Siyabuswa Nywerheidskamer van Koophandel (MICAC) Umjindi / Nelspruit Highlands/ Belfast Megro Learning Centre Umndeni Enterprises

Tel. 013 752 5525 Sel. 083 310 4203 Tel. 013 253 1748 Faks 086 653 5458

68

Gautengse OISe
OIS-ligging Braamfontein Randfontein Diensverskaffer Business Opportunity Centre (BOC) Bantsho-bestuurs- en bemarkingstrategie Hemix-projeksentrum Sentrum vir Sakeonderrig en -opleiding Sedibengopleidingsentrum KLECO plaaslike besigheidsdienssentrum JMT Executive Tax and Marketing Biblioteek-besigheidsinligtingshoekie Boikano Accountants Maximum Development Institute (handeldrywend as Ekurhuleni Business Advice and Information Centre) Kontakbesonderhede Tel. 011 839 2750/3 www.brainsa.co.za Tel. 011 692 3287 Sel. 083 252 4050 www.bantsho.co.za Tel. 012 323 0220 Sel. 072 493 7156 Tel. 012 799 2842 Faks 012 799 5954 Tel. 016 988 1350 Faks 016 988 1347 Tel. 011 860 3415 Sel. 072 766 7068 Tel. 011 863 3966/70 Tel. 013 932 6305/6 Faks 013 932 4091 Tel. 011 422 4083 www.boikano.co.za Tel. 011 421 5283 Sel. 082 408 0493 Faks 011 421 5283

Noord-Kaapse OISe
OIS-ligging Kimberley Diensverskaffer Creative Thinking Trading 524 (handeldrywend as Eyethu Services BK) Kontakbesonderhede Tel. 053 832 4632 Sel. 083 599 4233

Oos-Kaapse OISe
OIS-ligging Mthatha Diensverskaffer Khanyisa Business & Management Consultancy Khanyisa Business & Management Consultancy Comsec Terra Consulting (Edms) Bpk Intsukaze Employment & Skills Development Agency The Business Place Zola Management Consultants BK Kontakbesonderhede Tel. 047 532 2685 Sel. 083 739 3347 Faks 086 689 6018 Sel. 083 739 3347

Pretoriamiddestad Soshanguve Vereeniging / Sebokeng Germiston/ Thokoza Vosloorus Bronkhorstspruit Benoni Benoni

Willowvale

Port Elizabeth Sydenham Oos-Londen Fort Beaufort

Tel. 041 487 3996 Tel. 043 726 4272 Tel. 046 645 2221 Sel. 084 840 3994 Tel. 043 642 4477 Faks 043 642 4798 Tel. 047 491 3574

King Williams Town Butterworth Ander

Limpopo-OISe
OIS-ligging Makhado / Louis Trichardt Fetakgomo / Apel Polokwane Diensverskaffer Rivoni Society for the Blind Mokgalaka Business Development Services Joint Education Project Kontakbesonderhede Tel. 015 556 3207/8 Sel. 083 276 1059 Faks 015 556 3087 Tel. 082 467 2863

Die landboukolleges bied kort opleidingskursusse in finansile vaardighede aan. Hulle besonderhede word in die hoofstuk oor onderwys en opleiding gegee. Business Partners Limited Tel. 011 713 6600 enquiries@businesspartners.co.za www.businesspartners.co.za

Export Credit Insurance Corporation of South Africa (ECIC) Tel. 012 471 3800 www.ecic.co.za

Tel. 015 223 2386 Sel. 072 502 2978

Noordwes-OISe
OIS-ligging Potchefstroom Brits Diensverskaffer Kleinsake-adviesburo Furncolopleidingsentrum Kontakbesonderhede Tel. 018 299 1002 Sel. 082 880 7656/0 Tel. 012 258 0015 Sel. 083 468 4139 Faks 012 258 0015

Wes-Kaapse OISe
OIS-ligging Rosebank Saldanha Gugulethu Kaapstad (Heerengracht) Khayelitsha Diensverskaffer CLOTEX Weskus-sakeontwikkelingsentrum Isibanehulpbronsentrum Nicro Zenzeleopleidingsentrum Kontakbesonderhede Tel. 021 686 0522 Tel. 022 714 1731 Sel. 084 767 7185 Tel. 021 633 1883 Tel. 021 462 0017 Faks 021 462 2447 Tel. 021 36 11840 Faks 021 361 1834 / 0274

Indien u goedere uitvoer, kan die ECIC u help. Die ECIC evalueer uitvoerkrediet en buitelandse beleggingsrisikos en gee uitvoerkrediet en buitelandse bele Business Partners is n ggingsversekeringsdekking namens beleggingsmaatskappy vir klein en die regering. medium ondernemings en bied n reeks ondersteuningsdienste aan Die National Emergent Red die entrepreneur. Die maatskappy Meat Producers Organisation bel tussen R250 000 en R15 (NERPO) bestuur n miljoen in KMOs. Hulle bied ondersteuningsprogram vir boere nie ondersteuning aan landbou wat NERPO-Livestock Credit nie, maar mag dalk help indien u Scheme (NLCS) genoem word. Bel landbou-insette wil voorsien of by 012 348 8566 of 083 640 5352. een of ander vorm van verwerking betrokke is. SBP Business Environment Specialists Sentrum vir Mikrofinansies Tel. 011 486 0797 (gesetel aan die Universiteit van www.sbp.org.za Pretoria) Tel. 012 420 5435 Thembani International www.microfinance.up.ac.za Guarantee Fund (TIGF) Tel. 012 362 0802 Die Sentrum vervul vier www.tigf.co.za kernfunksies: opvoeding, navorsing, verspreiding van inligting en Provides Credit Guarantees ondersteuning vir ander instellings. Die Sentrum vir Mikrofinansies is Thembeka Social Investment deel van n internasionale program Company wat deur die Mikrofinansieringsbes tuursinstituut (www.themfmi.org), Tel. 021 447 8138 met vennote in Indi, die Filippyne www.tembeka.co.za en Costa Rica, gefinansier word.

69

Bemarking en finansile dienste


Handel in veselstowwe
Kyk ook die hoofstukke Skape - wol, Bokke - sybokhaar, Produksie van spesialiteitsvesels, Katoen en Ander veselgewasse.

2. Wol en sybokhaar
Die Oos-Kaap is n wreldleier op die gebied van die produksie van hokwaliteit-merinowol en luukse sybokhaarvesel. n Aansienlike deel van die provinsie se wol en sybokhaar word onverwerk en halfverwerk uitgevoer, en die sektor se groeipotensiaal is uitstekend.. Meer as 150 jaar in die wol- en sybokhaarbedryf het die provinsie waardevolle ervaring laat opdoen in die verwante boerdery, tegnologie, opleiding, produksie en bemarking. Nuwe beleggings sal die bedryf in staat stel om nog waarde toe te voeg tot die provinsie se uitstekende rou materiale deur die produksie van kwaliteitwol- en -sybokhaarprodukte vir die wreld se nismarkte.

Sybokhaar

1. Die saak vir natuurlike vesel


Plantvesels sluit vesels in soos saadhare, byvoorbeeld katoen; stamof basvesel, byvoorbeeld vlas en hennep; blaarvesels soos sisal; en dopvesels soos klapperhaar. Sien ook die hoofstukke oor katoen en ander veselgewasse. Dierevesels sluit in wol, hare, en uitskeidings soos sy. Sien ook die hoofstukke oor wol, bokhaar en spesialiteitsveselproduksie in die afdeling oor vee. Elke jaar oes boere sowat 35 miljoen ton natuurlike vesel van n wye reeks plante en diere van skape, konyne, bokke, kamele en alpakkas, van katoensaadbolle, abaka- en sisalblare en klapperdoppe, en van die stingels van jute-, hennep-, vlas- en ramieplante. Oor die afgelope halfeeu is hierdie vesels vervang deur mensgemaakte vesels met name soos akriel, nylon, polester en polipropileen. Anders as natuurlike vesels wat deur boere geoes word, word die algemeenste sintetiese vesels in massa geproduseer uit petrochemikalie. Hierdie vesels word eenvormig vervaardig wat betref die sterkte, lengte en kleur daarvan, en word dus maklik doelgemaak vir spesifieke toepassings. Regoor die wreld moet produsente en verwerkers van natuurlike vesel markte ontwikkel en in stand hou waarin hulle produkte doeltreffend kan meeding met sintetiese vesels. Die Internasionale Jaar van Natuurlike Vesels (2009) was gerig op n sterker bewusmaking wreldwyd van die belang van natuurlike vesels, nie net ter wille van die produsente en die bedryf nie, maar ook vir die onthalwe van die verbruikers en die omgewing.

Die Oos-Kaap is Suid-Afrika se belangrikste sybokhaarproduserende gebied en die onbetwiste leier in sybokhaarproduksie in die wreld. Die oop-uitroepvendusiestelsel (open-cry auction system) het die hoofhandelsplatform geword wat gemiddeld 96% van die totale volume sybokhaar verhandel. Ander handelskeuses vir sybokhaarprodusente en -kopers is plaashekverkope, kontrakte en termynverkope, elektroniese vendusies en tenders. n Onlangse nuwigheid op die sybokhaarmark is genisieer deur n groep produsente wat hul sybokhaar buite-om die lokomarkstelsel as Kamdeboo-sybokhaar bemark deur regstreeks aan die verwerkers te verkoop deur middel van kontrakte en ooreenkomste. Produsente het dus verskeie keuses vir die verkoop van hul produk en kan verkope terughou totdat die pryse verbeter.

Wol
Wol word in n vryemarkomgewing verkoop en produsente het die vryheid om hulle wol te verkoop aan wie hulle wil. Die grootste gedeelte van Suid-Afrika se woloes word per openbare veiling verkoop. Hierdie veilings vind feitlik elke Woensdag in Port Elizabeth plaas tydens die wolveilingseisoen wat strek van die tweede helfte van Augustus tot middel-Junie van die volgende jaar. Die veilings word gehou onder die beskerming van die Suid-Afrikaanse wol- en sybokhaarkopersvere niging (Sawamba) en slegs lede van Sawamba word toegelaat om op veilings te bie. Die pryse wat vir wol betaal word, word deur die vraag en aanbod van die vrye mark bepaal en gaan hand aan hand met die internasionale prys van klerewol, wat in Australi vasgestel word waar die grootste volumes klerewol verhandel word. Weens gebrek aan ruimte word wol nie in die veilingslokaal uitgestal nie en kopers koop volgens n katalogus wat deur die onderskeie makelaars verskaf word. Kopers kry geleentheid om n paar dae voor die tyd monsters van die onderskeie lotte in die afslaers se pakhuise te inspekteer. Wol word in verskillende tipes verdeel en verskillende pryse, wat van veiling tot veiling kan verskil, word vir verskillende tipes betaal. Die Woltoetsburo van Suid-Afrika toets wol vir verskeie eienskappe soos veseldeursnee (in mikron), skoon opbrengs, lengte en sterkte asook plantaardige stof, waarna daar n sertifikaat uitgereik word. Hierdie sertifikaat word saam met die monster vertoon sodat n koper presies weet watter tipe wol hy koop. N die verkoping word die wol deur die koper f onverwerk <*Author: Please correct raw from in Eng. IG*> uitgevoer f word dit later in halfverwerkte vorm uitgevoer. Die vernaamste uitvoerbestemmings vir Suid-Afrikaanse wol is China, Itali, Duitsland, die Tsjeggiese Republiek en Indi.
Vir verdere inligting oor wol, skakel Cape Wools SA wat amptelike statistiek vir die hele wolindustrie byhou.

n Bemarkingshoek vir natuurlike vesel


Natuurlike vesel is n gesonde keuse. Dit voorsien natuurlike ventilasie. n Katoen-T-hemp voel gemaklik op n warm dag. Wolkledingstukke dien as insulasie teen sowel koue as hitte. Natuurlike vesel is n verantwoordelike keuse. Dit is van groot ekonomiese belang vir baie ontwikkelende lande, en noodsaaklik vir die lewensonderhoud en voedselsekuriteit van miljoene kleinskaalse boere en verwerkers. Natuurlike vesel is n volhoubare keuse. Die opkomende groen ekonomie is gebaseer op energiedoeltreffendheid, hernubare voermateriaal in polimeerproduksie, nywerheidsprosesse waarin koolstofuitlatings verlaag word, en herwinbare materiale. Natuurlike vesel is n hernubare hulpbron. Natuurlike vesel is n ho-tegnologie-keuse. Dit beskik oor goeie meganiese sterkte en n lae gewig, en die koste is laag. Dit maak hierdie vesels spesifiek aantreklik vir die motorbedryf (klapperhaar, sisal, hennep-afvalstowwe ens. word al meer gebruik). Natuurlike vesel is n modieuse keuse. Natuurlike vesel l aan die hart van die eko-mode- of volhoubare kleding-beweging wat verkies om kledingstukke te skep wat in elke stadium van hul lewensiklus volhoubaar is, van produksie tot wegdoening. Produsente van natuurlike vesel, tekstielvervaardigers en die klerebedryf behoort bewus te wees van, en te reageer op, die geleenthede wat gebied word deur die groeiende vraag na organiese katoen en wol, deur die aandrang op herwinbare en bio-afbreekbare stowwe, en die eis van billike handelspraktyke wat hor pryse aan produsente verseker en werkers in die tekstielbedryf beskerm.
Bron: Aangepas uit www.naturalfibres2009.org en www.new-ag.info

3. Rolspelers
Kry gedetailleerde lyste in die hoofstukke oor Skaap Wol en Bokke Sybokhaar.

70

BKB Bpk Tel. 041 503 3111 www.bkb.co.za Camdeboo Tel. 041 484 5255 www.camdeboo.com Cape Mohair & Wool (CMW) Tel. 041 486 1143 www.cmw.co.za Cape Wools SA Tel. 041 484 4301 www.capewools.co.za Katoen SA Tel. 012 804 1462 - 7 www.cottonsa.org.za GWK Bpk Tel. 053 298 8200 www.gwk.co.za

Mohair South Africa Tel. 041 487 1386 www.mohair.co.za National Wool Growers Association (NWGA) Tel. 041 365 5030 Tel. 041 484 1536 www.nwga.co.za OVK Bpk Tel. 051 923 4500 www.ovk.co.za South African Textile Industry Export Council (SATIEC) Tel. 021 702 4140 www.satiec.co.za Wool Testing Bureau of South Africa Tel. 041 503 6600 www.wtbsa.co.za

Bemarking en finansile dienste


Infrastruktuur en landboulogistiek
1. Oorsig
Die eise wat die landboubedryf op die nasionale logistieke infrastruktuur en dienste plaas, is kompleks, en wissel van die massabeweging en berging van grootmaat-goedere, tot die net-betyds-beweging van tyd-gevoelige vrag heen of weer oor ons grense heen. Ondoeltreffende vervoer van landbouen bosbouvrag lei tot verskeie probleme: Die mededingendheid van die landbousektor word gekompromitteer aangesien die produkte na die mark vervoer moet word . In plekke soos Kaapstad is dit goedkoper om mielies oor die Atlantiese Oseaan in te voer as om dit van die Vrystaat te vervoer. Die prys van voedsel word ook deur die land se landboulogistiek geraak. Padvervoer is 25% duurder as spoorvervoer en tog word net 30% van ons graan per spoor vervoer. Spoorvervoer sal tot verlaagde voedselpryse lei. Die Nasionale Tesourie het vasgestel dat vervoerkoste en verspreiding 36% van die broodprys uitmaak. Voedsel kos meer in landelike gebied. Dit word dalk daar geproduseer, maar dit word vir prosessering na stedelike gebiede vervoer en dan weer terug na verbruikers in die landelike gebiede. Hierdie problem word vererger deur die beperkings van ons vervoerstelsel. Die voorsiening van infrastruktuur help met die uitskakeling van landelike armoede. Ekonomiese aktiwiteit en gepaardgaande ontwikkeling is deurslaggewend gekoppel aan bestaande infrastruktuur.
Bronne: Farmers Weekly 24 April 2009, 30 Oktober 2009, 25 Desember 2009 + 1 Januarie 2010; The status of agro-logistics in South Africa 2006, saamgestel deur die Direktoraat: Bemarking van die Departement van Landbou; Meyer NG, Jooste A, Breitenbach MC, and Fenys TI The economic rationale for agricultural regeneration and rural infrastructure investment in South Africa; n verslag deur Lindie Botha van die Landbousakekamer Cost of transport: the reason why South African agriculture is becoming less competitive.

4. Publikasies en webwerwe
Investigating alternative governance systems for the South African mohair supply chain deur D. Jordaan en J. Kirsten, Universiteit van Pretoria. Skakel: Danie.jordaan@up.ac.za en johann.kirsten@up.ac.za Die uitstekende Agricultural Marketing Extension is te kry op die Departement Landbou se webwerf www.daff.gov.za (kies die opsie Publications en dan General Publications). Die agtste publikasie in die reeks is getitel Wool and Mohair. Die doel daarvan is om beter begrip vir wol- en sybokhaarbemarking in Suid-Afrika te bewerkstellig, hoofsaaklik sodat voorligtingsbeamptes opkomende boere kan help om n groter rol in die industrie te speel. Markverslae en inligting kan aanlyn in die weeklikse landboupublikasies gevind word. Besoek www.capewools.co.za en www.mohair.co.za, of maak u eksemplaar van Landbouweekblad en/of Farmers Weekly oop. Die webwerwe van hierdie twee publikasies bevat ook argiefartikels: kyk na www.landbou.com en www.farmersweekly.co.za . Bronne: www.up.ac.za/dspace/bitstream/2263/6309/1/Jordaan_ Investigating(2008).pdf die studie wat deur D. Jordaan en J. Kirsten uitgevoer is en waarna verwys word onder opskrif 5; Ona Viljoen van Cape Wools SA ( kontakbesonderhede onder opskrif 4)

2. Nasionale strategie en regeringskontakte


Die ho vlak van openbare en provaat beleggings in infrastruktuur het gehelp om Suid-Afrika se ekonomie in stand te hou te midde van n wreldwye ekonomiese resessie. Infrastruktuur is een van AsgiSA se ses prioriteite vir tussenkoms. Staatsbesteding aan infrastruktuur sal tussen 2009 en 2012 n totaal van R787 biljoen beloop as deel van die Openbare Infrastruktuurprogram. Dit sluit die verbetering van openbare vervoer, paaie en spoornetewerke in. Departement Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) Direktoraat: Bemarking Tel. 012 319 8455 DM@daff.gov.za Die Strategiese Plan vir die Suid-Afrikaanse Landbou het brandstof-, vervoer- en kapitaalkoste as faktore uitgelig wat oorweeg moet word in die stappe wat nodig is om die werksklimaat en moreel te verbeter van diegene wat in die landbou in Suid-Afrika betrokke is. Vervoerkoste word grootliks benvloed deur ontoereikende en swak bestuurde vervoerinfrastruktuur. Voorbeelde hiervan sluit in die niebeskikbaarheid van spoorwegwaens vir grootmaatvervoer, die gebrek aan interne mededinging in spoor- en hawedienste wat tot onbetroubare en duur dienste lei, beperkte en duur lugvrag vir landbouprodukte, beskadigde en ontoereikende nasionale padinfrastruktuur en swak kommunikasie-infrastruktuur. Hierdie faktore alleen maak produksiekoste in die landbou op die vasteland van Afrika vier keer duurder as in Asi, Amerika en Europa.

71

Die Suid-Afrikaanse regering is op soek na maniere waarop nuwe lewe in die land se plattelandse spoorwegnetwerke geblaas kan word in n poging om die landboulogistiekbedryf te verbeter deur vrag van padvervoer na spoorvervoer oor te plaas. Verbeterde landboulogistiek het die potensiaal om die doeltreffendheid van die vervoer van voedsel te verhoog, terwyl die koste van voedselprosessering terselfdertyd verlaag kan word. Daarby sal ons die totstandkoming van landboubemarkingsinfrastruktu ur vir begunstigdes van grond- en landbouhervormings fasiliteer en die doeltreffendheid van landboulogistiek vir alle kommoditeitswaardekettin gs verbeter.Die koste van logistiek in sowel Suid-Afrika as die groter Afikavasteland word reeds lank genoem as een van die hoofstruikelblokke om sake te doen, en met huidige ho voedselpryse, word dit as noodsaaklik vir landboulogisitek beskou om hierdie koste te besnoei.
Bron: Minister van Landbou, Bosbou en Visserye, Tina Joemat-Pettersson, tydens haar openingsrede in die parlement op 17 Junie 2009, soos aangehaal in Engineering News Online, www.engineeringnews.co.za

3. Rolspelers
Lugverkeer en Navigasiedienstemaatskappy Air Traffic and Navigation Services (ATNS) Beperk u maalwerk tot een plek Tel. 011 961 0100 www.atns.co.za verminder u vervoerkoste. African Micro Mills (Edms) Bpk Tel. 031 584 6250 www.africanmicromills.com Animal Feeds Manufacturing Association (AFMA) Tel. 012 663 9097 www.afma.co.za AFMA vorm deel van vervoertaakspanne wat soek na oplossings vir die vervoerprobleem. Business Unity South Africa (BUSA) Tel. 011 784 8000 www.busa.org.za Envision International Tel. 011 326 1474 www.envision-int.co.za The National Chamber of Milling (NCM) Tel. 012 663 1660 www.grainmilling.org.za Nepad Business Foundation Infrastructure Sector Stanley Mkoko 087 310 1888 Tel. 011 884 1888 Ontwikkelingsbank van Suidelike Afrika Development Bank of Southern Africa (DBSA) Tel. 011 313 3911 www.dbsa.org

Departement van Openbare Ondernemings (DOO) Tel. 012 431 1000 / 21 www.dpe.gov.za Departement van Vervoer Tel. 012 309 3000 www.transport.gov.za Ander departemente wat betrokke is, sluit die Departement van Provinsiale en Plaaslike Regering, die Departement van Openbare Werke, die Departement van Internasionale Verhoudings en Samewerking en die Departement van Handel en Nywerheid in.
Die konstruksie van paaie, asook die herstel en instandhouding van paaie maak deel uit van die regering se Uitgebreide Openbarewerkeprogram (Expanded Public Works Programme [EPWP]).

Die Ontwikkelingsbank van SuiderOpleiding in vloot-, vervoer- en Afrika is een van talle ontwikkelin gsfinansieringsinstansies in Suidbrandstofbestuur en suidelike Afrika. Hul doel is Grain Handling Organisation of om volhoubare sosio-ekonomiese ontwikkeling te versnel deur Southern Africa (GOSA) fisiese, sosiale en ekonomiese Tel. 011 237 6100 infrastruktuur te befonds. annatjie@unitrade826.co.za Grain Silo Industrie (Edms) Bpk Raadgewende Ingenieurs SuidAfrika Tel. 012 348 3044 (Voorheen South African lizbe@graansilo.co.za Association of Consulting Engineers - SAACE) Imperial Logistics Tel. 011 463 2022 Tel. 011 821 5500 www.cesa.co.za www.imperiallogistics.co.za Borg van die WNNR se State of Road Freight Association Tel. 011 974 4399 Logistics-opname www.rfa.co.za Industrial Logistic Systems Tel. 011 883 0407 www.ils.co.za JSE Limited Landbouprodukte-afdeling Tel. 011 520 7535 www.safex.co.za Markkennisgewings/markbriewe (liggingsdifferensiale vir kommoditeite) neem die logistiek in aanmerking wat by die vervoer van goedere betrokke is Landboubesigheidskamer Tel. 012 349 1315 / 082 441 2308 www.agbiz.co.za South African Association of Freight Forwarders (SAAFF) Tel. 011 455 1726 www.saaff.org.za South African Chamber of Commerce and Industry (SACCI) SACCI Infrastructure Committee Mnr. Mbi Mbapeh Tel. 011 446 3800 www.sacci.org.za South African Federation of Consulting Engineering Contractors (SAFCEC) Tel. 011 409 0900 www.safcec.co.za

Die DLBV het in korrespondensie aan die Departement van Vervoer se Nasionale Vraglogistiekstrategie (National Freight logistics strategy) n land boulogistiekstrategie saamgestel. Die volgende tendense is waargeneem en hierdie strategie poog om hulle aktief te behartig: Vanwe strukturele probleme en ondoeltreffendheid word landbouvrag meer per pad as per spoor vervoer. Padvervoer as alternatief vir spoorvervoer is egter baie duurder (sowat R60 toy R70/ton duurder). Daar is ernstige onderbenutting van sylyne om massakommoditeite te vervoer (sowat 80% onderbenuttingsvlak). Opeenhopings by hawens en grense tydens spitstye is n probleem. Infrastruktuur vir uitvoersertifikasie is onvoldoende om aan die bedryf se behoeftes te voldoen. Sowat 55 miljoen ton landbouvrag word oor die land heen vervoer teen n logistieke koste van R17 biljoen per jaar (vervoerkoste is sowat R7.8 biljoen). Landbouvrag neem jaarliks toe teen sowat 17% per jaar, wat meer is as die vervaardiging- of enige ander sektor. Daar word beraam dat landbouvrag van nou tot 2015 met tussen 11% en 13% sal groei (goeie scenario). Na alle waarskynlikheid sal die logistieke stelsel en huidige vraginfrastruktuur nie op lang termyn die verhoogde volumes kan behartig sonder bykomende beleggings nie. Die Padvervoerbestuurstelsel (Road Transport Management System [RTMS]) is n vrywillige selfreguleringskema onder leiding van die bedryf wat ontvangers, afsenders en vervoeroperateurs wat by die padligistie kwaardeketting betrokke is, aanmoedig om n voertuigbestuursstelsel te implementeer wat padinfrastruktuur bewaar, padveiligheid verbeter en die produktiwiteit van die logistiekwaardeketting verhoog. Hierdie skema ondersteun ook die Departement van Vervoer se Nasionale Vraglogistiekstrategie (National Freight Logistics Strategy). Die voorsitter van die RTMS is Paul Nordengen pnordengen@csir.co.za. Die Ondersteuningsprogram vir Versnelde Infrastruktuurontwikkeling (Support Programme for Accelerated Infrastructure Development [SPAID]) was n tweejaarvennootskap tussen die Presidensie en die Business Trust wat in 2008/2009 ten einde geloop het. Sien www.spaid.co.za

Sien die agrologistics-opsie onder Economic intelligence op South African National Roads Agency Bpk (SANRAL) die webtuiste. Tel. 012 426 6000 Lughawemaatskappy van Suid- www.nra.co.za Afrika Airport Company South Africa (ACSA) Tel. 011 921 6262 www.airports.co.za SANRAL is werksaam in vier streke die noordelike, oostelike, suidelike en westelike streek. Sien Road Transport Management System (RTMS) onder die Major Projectsopsie. Die kontaknommer vir die RTMS Technical Working Group is 011 848 5300.

72

73

South African National Roads Transnet Port Terminals Tel. 031 308 8333 Agency Bpk (SANRAL) Tel. 012 426 6000 www.nra.co.za Met inagneming van die feit dat SuidAfrika se vervoerkapasiteit nie tred SANRAL is werksaam in vier streke gehou het met ekonomiese groei die noordelike, oostelike, suidelike nie, het Transnet Port Terminals in en westelike streek. Sien Road Junie 2008 aangekondig dat R10.3 Transport Management System biljoen bestee gaan word om die (RTMS) onder die Major Projects- bedryfsdoeltreffendheid van Suidopsie. Die kontaknommer vir die Afrikaanse hawens te verbeter. RTMS Technical Working Group is 011 848 5300. Suid-Afrika het ses hawens wat aan Transnet Port Terminals South African Transport behoort in Durban, Oos-Londen, and Allied Workers Union Richardsbaai, Port Elizabeth, (SATAWU) Kaapstad en Saldanha. Die nuwe Tel. 011 333 6127 / 9247 hawe van Ngqura, wat deel van die www.satawu.org.za Koega Industrile Ontwikkelingsone in die Oos-Kaap uitmaak, is in 2009 Stellenbosch Universiteit by die bestaande hawens langs die Sentrum vir Voorsieningskettingbe land se kus gevoeg. stuur Departement Logistiek Volgens Transnet Port Terminals Tel. 021 808 3981 beweeg n geraamde 90 persent http://academic.sun.ac.za/CSCM van die Suider-Afrikaanse Ontwikkelingsgemeenskap (SAOG) Van Tonder Transport se handel deur Suid-Afrikaanse Tel. 012 803 3658 hawens. TradeInvestSA Transnet Nasionale Hawewww.tradeinvestsa.co.za owerheid Sien die infrastruktuur-webbladsye Tel. 011 351 9001 / 3 onder die Sectors-opsie vir nuus, beleggingsgeleenthede, aansporings Universiteit van die Vrystaat Departement van Landbouen handelsmoontlikhede. ekonomie Tel. 051 401 2250 TRANSNET Ltd. Tel. 011 308 3000 Departement van Bourekenkunde www.transnet.co.za en Konstruksiebestuur Transnet se sleutelrol is om Tel. 051 401 3322 te help om sakekoste in SuidAfrika te verminder, asook om Universiteit van Johannesburg ekonomiese groei deur die Departement van Vervoer- en verskaffing van hawens, spoor- en Toevoerkettingbestuur pyplyninfrastruktuur moontlik te Tel. 011 559 1285 maak. Wetenskaplike en Nywerheidsnavorsingsraad (WNNR) Transnet Spoorvrag Tel. 012 841 3871 (Voorheen bekend as Spoornet) www.csir.co.za Tel. 011 773 9627 Transnet Spoorvrag het hul investeringsprogram aangekondig waarby landbou baie kan baat. Dit is n vyfjaar-kapitaalbeleggingsprogra m, waarmee n belegging van R34,8 biljoen in verskillende projekte en rigtings beoog word. Alhoewel bykans 60% van die bedrag aan n agterstand in onderhoud gespandeer sal word, sal die res aan spoorwegverbeteringe vir algemene vrag teogewys word, wat landboukommoditeite insluit. Die bou-omgewing sluit in die verskaffing van infrastruktuur soos paaie en hawens. Sien ook die nuutste State of Logistics Survey for South Africa: logistics value and cost drivers from a macro and micro economic perspective op die webtuiste. Dit kan by www.csir. co.za/sol afgelaai word.

4. Die sakeomgewing in Afrika


Afrika se infrastruktuur toon n agterstand in vergelyking met di van ander ontwikkelende streke. Die beweging van goedere oor grense heen en die gebrek aan infrastruktuur is ernstige struikelblokke vir doeltreffende handel tussen Afrikalande. Die kwaliteit van vervoer is laag en die koste daarvan is hoog. Die NEPAD Sekretariaat het aangetoon dat die ontwikkeling van infrastruktuur die mees kritiese behoefte is om die gaping tussen Afrika en die ontwikkelde wreld te oorbrug. Sonder toereikende vervoer, energie, telekommunikasie- en waternetwerke, word alle ander ontwikkelingsinisiatiewe ernstig gekniehalter. Baie beleggers beskou die situasie as n geleentheid. Die Regional Indicative Strategic Development Plan (RISDP), die North South Corridor en die New East-West Transport Corridor (NEWCOR) is almal maatrels wat aangeneem is om die infrastruktuur tussen Afrikalande te verbeter.
Bron: TradeinvestAfrica-nuusbrief April 2009, uitgawe 3; NEPAD Dialogue, Desember 2009

Dit is eenvoudig n feit dat soos die wreld welvarender word, ons meer graan en ander voedsel nodig sal h. Waar is die grond wat ons nodig gaan h om die wreld te voed? Daar is n oorvloed in Afrika, tesame met die nodige water en arbeid. En soos lande in Afrika hul infrastruktuur verbeter, sal dit boere se vermo vergroot om hul graan winsgewend te bemark. (Eie vertaling) John Mauldin www.johnmauldin.com

Enkele webtuistes en publikasies


Transport World Africa is n tweemaandelikse tydperk wat uitgegee word deur 3 S Media. Sien besonderhede by www.3smedia.co.za www.nepadtransportsummit.org die NEPAD Transport en Infrastructure Summit www.powerindaba.com - Volgens n verslag van die Verenigde Nasies moet Afrika $93 biljoen per jaar oor die volgende tien jaar spandeer om in te haal op die gebied van infrastruktuur met ander ontwikkelende streke, volgens die brosjure van die organiseerders van die werkswinkel vir Staats- en Private Vennootskappe in Februarie 2010 www.africa-investor.com sien die infrastructure-kieslysopsie Ook www.africa-rail.com Sien die verslag World Bank urges developing countries to invest more in trade logistics by www.polity.org.za

Enkele rolspelers
Southern African Rail Association rmakumbe@africaonline.co.za Vind besonderhede www.sararail.org van die infrastruktuurkorttermynaksieplan (infrastructure Doen hier ook navraag oor short-Term Action plan (STAP) en FESARTA die Federasie van en Suider-Afrikaanse ander programme op die webtuiste. OosPadvervoervereningings. Business Action For Africa Southern Africa Trust www.businessactionforafrica.org Tel. 011 318 1012 www.southernafricatrust.org Engineers Against Poverty (EPA) organisasie beskou www.engineersagainstpoverty.org Hierdie vervoer-, energie- en waterInfrastructure Consortium for infrastruktuur as belangrik om Africa (ICA) www.icafrica. handel en beleggings tussen die org. Die ICA beywer hom om verskillende streke te fasiliteer. die ontwikkeling van Afrika se infrastruktuur te verbeter en Sien die aantekeninge oor die SubVervoerprogram te versnel en om te help om Sahara-Afrika Sub-Saharan Africa tegniese en beleidstruikelblokke te (SSATP: Transport Program) op die verwyder. Wreldbank se webtuiste. Kies die Countries/Africa/TransportSouthern Africa Global opsie by www.worldbank. Competitiveness Hub org. Sien ook die verslag oor Vervoeradviseur logistiekmededingendheid (logistics info@satradehub.org competitiveness report). www.satradehub.org African Development Bank www.afdb.org

74

Bemarking en finansile dienste


Intellektueelgoedereregte
Die volgende hoofstukke is hier ook van belang: Biotegnologie en plantteling; Diereverbetering en telers; Inheemse kennis en Afrikagroentes; Inheemse medisinale plante.

n vermenigvuldiging van streeksverdrae afbreuk doen aan die multilaterale opstelling van rels. Die Departement van Handel en Nywerheid is die bewaarder van IGR in Suid-Afrika en verskaf die algemene magtigende wetgewing en dienste vir registrasie, beskerming, ondersoek, beregting en kommersialisering. Wetgewing kan egter verskeie staatsdepartemente betrek, byvoorbeeld die Departement van Wetenskap en Tegnologie, van Gesondheid, van Kommunikasie, van Water, Omgewingsake en Toerisme, van Landbou, Bosbou en Visserye, asook van Onderwys. Statutre liggame kan ook betrokke wees, soos die Nasionale Adviesraad oor Innovasie en die Wetenskaplike en Nywerheidnavorsingsraad (WNNR).

1. Oorsig
Skeppinge van die gees idees is baie spesiaal. Die samelewing en alle kultuur berus op ontelbare lae kennis en idees wat met verloop van tyd neergel is. In die kunste, die geneeskunde, die onderwys, die landbou en die nywerheid op feitlik alle terreine van menslike aktiwiteit l kennis en idees ten grondslag aan die opbloei van die mens se lewe en strewe. Intellektueelgoedereregte (IGR) het in die gendustrialiseerde wreld ontstaan as n manier om die sirkulasie van kennis te bemiddel en te beheer en as n manier om die botsende regte van verskillende groepe te balanseer wat by die generering en gebruik van idees met ekonomiese waarde betrokke is. IGR berus daarop dat die skeppers of outeurs van idees n ekonomiese reg op n billike opbrengs op hulle werk het, asook n morele reg daarop dat geen wanvoorstelling van hulle idees plaasvind nie. Idees is egter nie net die produk van individue en korporasies nie. Merendeels inkorporeer hulle en bou hulle voort op die tradisies, versamelde wysheid en insigte van maatskaplike groepe en samelewings. Soms bou hulle voort op natuurverskynsels en prosesse wat in die loop van miljoene jare gevolueer het. Gewoonlik word navorsing minstens gedeeltelik gefinansier of gesubsidieer uit openbare fondse en belastinggeld, en openbare instellings word aangewend om die maatskaplike en ekonomiese lewensvatbaarheid daarvan te ontwikkel en te handhaaf. Die samelewing in die algemeen het derhalwe n maatskaplike reg om idees ten bate van die openbare welsyn te gebruik, veral as die idees van besondere belang vir maatskaplike en liggaamlike welstand is. IGR probeer om hierdie morele, ekonomiese en maatskaplike regte in ewewig te hou. Volgens onlangse beramings deur die Wreldbank moet minstens 70 persent van die ekstra voedsel wat nodig is om die wreldbevolking te voed van innovasie kom (10 persent kan kom van die uitbreiding van landerye kom en die ander 20 persent van intensifikasie). As dit bewaarheid word, moet landboubeleidmakers nader ondersoek instel na hoe innovasie en samewerking oor alle sektore van die voedselvoorsieni ngsketting aangespoor kan word.
Bronne: Bronne: CRIS, Issue 2; Wuppertal Institute (aangepas); Farming First 5 Oct 2009 www.farmingfirst.org

Departement van Handel en Nywerheid (dti) www. thedti.gov.za


Direkteur: Handelsreg en -beleid Tel. 012 394 1510 McDonaldN@thedti.gov.za Hoofdirekteur: Kantoor vir Maatskappy- en IG-toepassing Afdeling Verbruikers- en Korporatiewe Regulering Tel. 012 394 1505 mmnyatheli@thedti.gov.za Direkteur: Opvoeding en Vermobou Kantoor vir Maatskappy- en IGtoepassing Afdeling Verbruikers- en Korporatiewe Regulering Tel. 012 394 1523 mvimba@thedti.gov.za

Registrateur vir Planttelersregte Tel. 012 319 6183 NoluthandoN@daff.gov.za Direktoraat: Navorsing en Tegnologie-ontwikkeling Tel. 012 319 6078 DRTD@daff.gov.za

Departement van Omgewingsake - www.environment. gov.za


Direkteur: Samewerking en Administrasie Tel. 012 310 3210 ptabata@environment.gov.za Direkteur: Bioveiligheid /GGOs Tel. 012 310 3395/6

Direkteur: Regulerings- en Moniteringsdienste Tel. 012 310 3545 Kommissie vir Maatskappye en Smeintjes@ environment.gov.za Intellektuele Eiendom (voorheen CIPRO) Die Wet op Biodiversiteit 10 van Registrateur van Intellektuele 2004 bied die raamwerk, norme Goedere Tel. 0861 843 384 / 012 394 0610 en standaarde vir die bewaring, volhoubare gebruik en billike info@cipro.gov.za verdeling van voordele van Suidwww.cipro.co.za Afrika se biologiese hulpbronne.

Departement van Landbou, Bosbou en Visserye www. daff.gov.za

Afgesien van die Wet op Biodiversiteit en die regulasies daarkragtens, is Suid-Afrika se Wet op Patente gewysig om te verseker Vind die verskillende directorate dat inheemse gemeenskappe onder die kieslysopsie Divisions voldoende vergoed word wanneer n uitvinding wat in Suid-Afrika Direktoraat: Genetiese geregistreer staan te word, berus Hulpbronne op n inheemse biologiese hulpbron Tel. 012 319 6024 en inheemse kennis uit Suid-Afrika. DGR@daff.gov.za Registrateur: Diereverbetering Tel. 012 319 7424 joelm@daff.gov.za Daar is altyd n potensile risiko dat telers se regte verlore kan gaan deurdat n patent op n gedentifiseerde geen van n dier in n ander land geregistreer kan word. n Mens moet kennis neem van die ontwikkelinge op die terrein van patente/intellektuele goedere om die regte van eienaars en ontwikkelaars van SuidAfrikaanse landrasse te beskerm. n Beleid oor landrasse en IGR wat berus op die AU-model behoort in samewerking met die SAOGlewendehawesektor en die betrokke AU-sektore ontwikkel te word.

2. Nasionale strategie en toepaslike staatsdepartemente


Intellektueelgoedereregte (IGR) in Suid-Afrika is onderworpe aan internasionale ooreenkomste, veral die TRIPS-ooreenkoms wat minimumstandaarde vir alle ondertekenaarlande stel. n Land se IGRregime behels verskillende aspekte, waaronder standaarde, beperkings en toepassing, maar di drie elemente wissel baie van land tot land. Die internasionale liggaam wat IGR reguleer, is die VN se Wreldorganisasie vir Intellektuele Eiendom (WIPO), waarvan Suid-Afrika in 1995 lid geword het. SA is ook n ondertekenaar van die Paryse Konvensie, die Patentsam ewerkingsverdrag (Patent Co-operation Treaty PCT), die BoedapestVerdrag en TRIPS. Die PCT stel uitvinders in staat om patentaansoeke in tot 124 lande gelyktydig in te dien. Planttelersregte word gereguleer deur die Internasionale Unie vir die Beskerming van Nuwe Variteite van Plante (UPOV)(sien opskrif 3), waarvan Suid-Afrika ook lid is. SA is egter nie lid van die streeksassosiasie vir intellektuele eiendom ARIPO (African Regional Industrial Property Organisation) nie, want volgens die beleidmakers kan

Departement van Onderwys www.education.gov.za Nasionale Departement van Gesondheid www.doh.gpv.za


Direkteur: Mediakantoor Tel. 012 312 0420 Registrateur van Medisyne Tel. 012 312 0420 Lank voor die koms van allopatiese medisyne het Afrikane tradisionele medisyne afkomstig van natuurlike produkte gebruik vir die voorkoming, diagnose en behandeling van sosiale, geestesen liggaamlike siektes, asook vir rehabilitasie.

75

Die uitdaging is dat dit moeilik is om IGR-beskerming toe te pas, soos met allopatiese medisyne gedoen word, aangesien inheemse kennis dikwels binne n gemeenskapstelsel oorgelewer word sonder dat daar n identifiseerbare uitvinder of ontdekker is. Talle tradisionele middels word uit plante verkry en dit is moeilik om op n uitvinding aanspraak te maak as dit van n natuurlike produk afkomstig is. Direkteur: Kultuurontwikkeling Tel. 012 441 3047/3000

Voorspraak en Beleidsontwikkeling: Nasionale Kantoor vir Inheemse Kennisstelsels Tel. 012 843 6544 Tom.suchanandan@dst.gov.za Hoofbestuurder: Nasionale Kantoor vir Inheemse Kennisstelsels (NIKSO National Indigenous Knowledge Systems Office) Tel. 012 843 6683 Yonah.seleti@dst.gov.za Bestuurder: Voorspraak Beleidsontwikkeling Tel. 012 843 6544 Tel. 012 843 6544 en

wat Suid-Afrika se ekonomie n hupstoot sal gee en werk sal skep. Dit sal voortbou op bestaande vermons in instellings en inisiatiewe soos die Biotegnologie Streeksinnovasiesentra, die Innovasiefonds, die implementeringseenheid van die Strategie vir Gevorderde Vervaardi gingstegnologie, die Wetenskaplike en Nywerheidsnavorsingsraad en die Inisiatief vir Gevorderde Minerale.

Lees oor Tegnologie en Menslike Hulpbronne vir Bedrysfprogram (TMHBP) by www.nrf.ac.za/thrip

Die Nasionale Departement van Kuns en Kultuur - www. dac.gov.za

3. Internasionale rolspelers
Die African Intellectual Property Organisation (AIPO of OAPI) is n sentrale registrasiestelsel vir Franssprekende Afrikastate en bestaan uit 16 lande. Die hoofkantoor van OAPI is in in Yaounde, Kameroon. Besoek www.oapi.wipo.net Botswana, Gambi, Ghana, Kenya, Lesotho, Malawi, Mosambiek, Namibi, Sierra Leone, Somali, Soedan, Swaziland, Tanzani, Uganda, Zambi en Zimbabwe is almal lede van die African Regional Intellectual Property Organisation (ARIPO) www.aripo.org Die Afrika Unie (AU) besoek www.africa-union.org American Intellectual Property Law Association (AIPLA) www. aipla.org Convention on Biological Diversity www.cbd.int; kies Programmes en Article 8 (j): Traditional Knowledge, Innovations and Practices op die kieslys. Die Protocol-kieslysopsie neem u na die Cartagena Protocol on Biosafety wat poog om biologiese diversiteit te beskerm. Die Europese Patentekantoor (EPO) bied n eenvormige aansoekprosedure vir individuele uitvinders en maatskappye wat patentbeskerming verlang in tot 38 Europese lande. Besoek www. epo.org. Vind die Europese network van patentdatabasisse by www. espacenet.com Institute of Trade Mark Attorneys www.itma.org.uk. Vind die skakels na alle internasionale handelsmerkkantore en internasionale handelsmerkorganisasies onder Useful links. International Association for the Protection of Intellectual Property (AIPPI) www.aippi.org Die oogmerk van die Internasionale Komitee vir Produksiekontrole by Diere (ICAR International Committee for Animal Recording) is om die ontwikkeling en verbetering van prestasieaantekening en die evaluering van lewende hawe te bevorder - www.icar.org International Federation of Intellectual Property Attorneys www.ficpi.org Die Internasionale Instituut vir Plantgenetiese Hulpbronne (IPGRI International Plant Genetic Resources Institute) is n outonome internasionale wetenskaplike organisasie wat ondersteun word deur die Raadplegende Groep vir Internasionale Landbounavorsing (CGIAR Consultative Group on International Agricultural Research). IPGRI se mandaat behels om die bewaring van plantgenetiese hulpbronne te bevorder vir huidige en toekomstige geslagte. Besoek www.bioversityinternational.org International Trademark Association (INTA) www.inta.org Die oogmerk van die Internasionale Unie vir die Beskerming van Nuwe Variteite van Plante (UPOV International Union for the Protection of New Varieties of Plants) is om nuwe plantvariteite deur intellektueelgoedereregte te beskerm. Besoek www.upov.int www.lawyersforafrica.com - soek die aantekeninge oor intellektuele goedere en die Afrika-organisasie vir Intellektuele Goedere (OAPI) op die webwerf van hierdie regsfirma wat in Harare gesetel is. Vind meer uit oor die konsep van die regte van aanhouers van vee (LKR livestock keepers rights) by www.pastoralpeoples.org - die webtuiste van die League for Pastoral Peoples. PhytoTrade Africa www.phytotradeafrica.com. Die SuiderAfrikaanse Vereniging vir Natuurlike Produkte werk namens sy lede om produkte te ontwikkel en vennootskappe te vestig wat tot voordeel van die mense en die biodiversiteit van Suider-Afrika sal strek. Die SEED Initiative ondersteun ondersteun en bevorder innoveerders en ontwikkelende lande. Dit is gesetel in die Verenigde Koninkryk en is n vennootskap tussen regerings, internasionale organisasies, navorsingsinstellings en instellings vir kapasiteitsbou, en sakeondernemings. Meer inligting is by www.seedinit.org beskikbaar. TRIPS Agreement sien Wreldhandelsorganisasie

Department van Wetenskap en Tegnologie (DST) www. dst.gov.za


Vind die Wet op Intellektuele Eiendomsregte uit Openbare Gefinansierde Navorsing en Ontwikkeling by www.dst.gov.za Algemene Bestuurder: Innovasie Tel. 012 843 6864 Steven.ratsatsi@dst.gov.za Hedendaagse faktore wat kritiek is vir die verbetering van n land se mededingendheid het ontwikkel van n fokus op die rykdom aan hulpbronne tot n fokus op die toenemende belangrikheid van kennis om ontwikkeling en ekonomiese groei te bevorder. Die aankweking en beskerming van intellektuele goedere is hierdie verband van deurslaggewende belang. Vanuit die perspektief van wetenskap- en tegnologiebeleid sal dit behaal word deur transformasie na n kennisekonomie, waarmee bedoel word n ekonomie waarin kennis die basiese vorm van kapitaal is en groei deur innovasie aangedryf word. Suid-Afrika se vermo om te skep en daarna blywende voordele daaruit te verkry hang af van die mate waarin ons daarin slaag om navorsing en ontwikkeling wat deur die staat befonds word om te sit in innoverende produkte en dienste wat tot voordeel van alle SuidAfrikaners gekommersialiseer kan word. In hierdie verband is die Wet op Intellektuele Eiendomsregte uit Openbare Gefinansierde Navorsing en Ontwikkeling gepromulgeer as gevolg van n gedentifiseerde behoefte aan die skepping van n behoorlike raamwerk en n omgewing van magtigende wetgewing vir die doeltreffende bestuur van intellektuele goedere wat voortspruit uit navorsing wat deur die staat befonds word.

In 2004 het die kabinet die Beleid oor Inheemse Kennisstelsels aangeneem met die oorkoepelende oogmerk om inheemse kennis in Suid-Afrika te erken, te bevestig, te bevorder, te beskerm en te ontwikkel. Daarna is die Nasionale Kantoor vir Inheemse Kennisstelsels (NIKSO) binne die Departement van Wetenskap en Tegnologie ingestel. NIKSO bestaan uit drie direktorate en funksies, naamlik Voorspraak en Beleidsontwikkeling, Kennisbestuur en Kennisontwikkeling. Die Nasionale Kantoor vir Intellektuele Eiendom (NKIE) word tans gevestig na die promulgasie van die Wet op Intellektuele Eiendomsregte uit Openbare Gefinansierde Navorsing en Ontwikkeling. Nasionale Navorsingstigting (NNS) Tel. 012 481 4000/4191 www.nrf.ac.za Die Innovasiefonds is n middel van die DWT wat deur die Nasionale Navorsingstigting (NNS) bestuur word ooreenkomstig die nasionale navorsing-enontwikkelingstrategie. Besoek www.innovationfund.ac.za). Daar is ook n Patentondersteuningsfo nds en n Fonds vir Intellektuele Goedere. Daarbenewens is die Kantoor vir die Bestuur van Intellektuele Goedere (Intellectual Property Management Office IPMO) en die Innovasiefonds-kommersialiserings kantoor (IFCO) eenhede binne die Innovasiefonds wat onderskeidelik IG-bestuur en tegnologiekomm ersialisering ondersteun. Hierdie funksies sal in die toekoms na bewering ressorteer onder die Tegnologie-innoveringsagentskap (TIA), wat tans in die DWT tot stand gebring word. Die TIA is tot stand gebring om briljante idees wat n gebrek aan kontant het in kommersile produkte te verander

76

United Kingdom Intellectual Property Office www.ipo.gov.uk Die VN se Opvoedkundige, Wetenskaplike en Kulturele Organisasie (UNESCO) bevorder internasionale samewerking onder sy 193 lidstate en ses assosiaatlede op die gebied van opvoeding, die wetenskap, kultuur en kommunikasie http://portal.unesco.org United States Patent and Trademark Office www.uspto.gov Die Wreldgesondheidsvergadering het in Mei 2008 n wrledstrategie aanvaar met die doel om die gaping te vul in navorsing oor siektes wat ontwikkelende lande teister. Die strategie plaas die VN-agentskap reg in die middle van wreldwye beleidmaking oor intellektuele goedere, en ondanks kompromie, is dit die belangrikste verwysingsdokument oor intellektuele goedere en openbare gesondheid wat in jare die lig gesien het. Besoek www.who.int Die Wreldorganisasie vir Intellektuele Eiendom (WIPO) is daarvoor verantwoordelik om die progressiewe ontwikkeling en harmoniring van IG-wetgewing, standaarde en prosedures onder sy lidstate te bevorder. Dit sluit die verdere ontwikkeling van die internasionale reg en verdrae rakende patente, handelsmerke, nywerheidsontwerpe en geografiese aanduidings in, asook outeurs- en verwante regte. Besoek www.wipo.int - WIPO bestuur n aantal programme w at daarop gemik is om die doeltreffende gebruik van intellektuele goedere deur ontw ikkelende lande te vergroot as n instrument van ekonomiese ontw ikkeling. WIPO is daarvoor verantw oordelik om die beskerming van intellektuele goedere oor die hele w reld heen te bevorder deur samew erking tussen state en w as instrumenteel daarin om te verseker dat n aantal ontw ikkelende en oorgangslande n nasionale stelsel van nyw erheidseiendom-inligting instel. - WIPO het ook n Interregeringskomitee ingestel ten einde aandag te gee aan die beskerming van IGR w at in w isselw erking staan met tradisionele kennis, folklore en genetiese/biologiese hulpbronne. O ntw ikkelende lande verw ag regtens bindende internasionale instrumente as eindresultaat, terw yl ontw ikkelde lande nie regtens bindende instrumente verw ag nie. O nderhandelinge hieroor het plat geval. - Die mandaat van WIPO behels ook die inw erkingstelling van die O ntw ikkelingsagenda w at in O ktober 2007 deur die A lgemene Vergadering van WIPO aanvaar is. Die O ntw ikkelingsagenda handel oor die koppelvlak tussen IGR en maatskaplike, ekonomiese en ont w ikkelingsaangeleenthede. - Die WIPO se Wreldw ye A kademie is volledig toegespits op die verskaffing van opleiding in IG. Die modules, w at deur middel van afstandsonderrigmetodes aangebied w ord, behels essensile outeursreg, mededingingsreg, patentereg, handelsmerkereg, die reg aangaande nyw erheidsontw erp, die internetaspek van outeursreg en handelsmerke, regsaspekte van elektroniese handel, tradisionele kennis en biodiversiteit, en die bestuur van kollektiew e regte (voordraersregte). - n IG-program met n fokus op die spesiale omstandighede in ontw ikkelende land is geformuleer. Die modules benader die onderw erp ten die agtergrond van internasionale konvensies en die verpligtinge w at hulle op ontw ikkelende lande plaas. - n A ansoek om finansile bystand van WIPO moet by WIPO se Wreldw ye A kademie ingedien w ord. Die verskillende kontakbesonderhede is by w w w.w ipo.int/academy/en/contact.html te vinde. Die Wreldhandelsorganisasie (WHO) is die wreldwye internasionale organisasie wat gemoeid is met die rels betreffende handel tussen lande. Besoek www.wto.org. Die WHO administreer die ooreenkoms oor handelsverwante intellektuele eiendomsregte ((Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights [TRIPS]), n internasionale ooreenkoms wat in 1994 beding is en wat vir die eerste maal rels rakende intellektuele goedere in die multilaterale handelstelsel invoer. Die TRIPS-ooreenkoms maak patente op lewensvorme moontlik en vereis dat plantvariteite patentbeskerming of sui generis-beskerming geniet. Die ooreenkoms kan ook beskerming bied in die koppelvlak tussen intellektuele goedere en inheemse kennis. Alle lidlande van die WHO moet aan die TRIPS-ooreenkoms voldoen. In die lewendehawesektor is patente verleen vir geenvolgordes in verband met genetiese merkers.

4. Nasionale rolspelers
Professor Kennedy Dzama wys daarop dat alle belanghebbers dit wil s die staat (Departement van Landbou), die LNR, telers, telersverenigings, akademici en The Innovation Hub navorsingsinstansies daadwerklik Tel. 012 844 0000 genetiese rowery moet bestry. www.theinnovationhub.com Vanuit n beleidstandpunt, s hy, moet daar duidelike riglyne wees Kommissie vir Maatskappye en wat ons waardevolle, unieke Intellektuele Eiendom (voorheen CIPRO) - kyk opskrif 2 genotipes teen rowery beskerm. Die genotipes moet egter eers in fyn besonderhede gedokumenteer PROLINNOVA SA word en dit moet dan gepubliseer Tel. 033 346 0796 word sodat die genotipes nie in n www.prolinnova.org.za ander land opduik vermom as n ander ras nie. Navorsingsinstituut vir Innovasie en Volhoubaarheid Triumph Venture Capital Tel. 012 844 0670/1 Tel. 011 463 2054 www.riis.co.za www.triumphvc.co.za South African Innovation Die regsfakulteite aan die Network (SAINe) verskillende Suid-Afrikaanse Tel. 012 844 0673/2 universiteite. Besonderhede van www.saine.co.za twee Suid-Afrikaanse universiteite wat aan WIP se Wrdelwye Suid-Afrikaanse Instituut vir Akademie gekoppel is: Intellektuele Goederereg South African Institute of Intellectual Universiteit van Kaapstad Property Law (SAIIPL) UK-WIPO Tel. 012 844 0564 Nagraadse Sakeskool www.saiipl.org.za Tel. 021 650 9111 Die SAIIPL verteenwoordig www.uct.ac.za patentprokureurs, agente, praktisyns en akademici in Suid- Universiteit van Suid-Afrika Afrika wat in intellektueelgoedereg UNISA-WIPO Sentrum vir Besigheidsreg spesialiseer. Tel. 012 429 8432 Southern Education & Wetenskaplike en Research Alliance (SERA) Nywerheidsnavorsingsraad The African Centre for Gene (WNNR) Technologies Rosemary Wolson Tel. 012 420 5497 Bestuurder: Intellektuele Goedere www.seralliance.com Tel. 012 841 4301 rwolson@csir.co.za Stellenbosch Universiteit Prof Kennedy Dzama Tel. 021 808 4916 kdzama@sun.ac.za DM Kisch INC Tel. 011 324 3000 Tel. 012 460 3203 www.dmkisch.com

5. Publikasies en webwerwe
Vir n toeganklike inleiding tot IGR en inligtingsaangeleenthede, sien die volgende: James Boyle (1997) A Politics of Intellectual property: Environmentalism for the Net, http://james-boyle.com Vandana Shiva Protect or Plunder? Understanding Intellectual Property Rights (Zed Books, 2001) Global Media Governance: hoofstuk 7, wat handel oor die Wreldorganisasie vir Intellektuele Eiendom en intellektueelgoedere regte, deur Sen Siochr en Bruce Girard saam met Amy Mahan (Rowman & Littlefield, 2002)

77

Vir meer substansile leesstof, sien die volgende: Ronald Betting Copyrighting Culture: The Political Economy of Intellectual Property, (Westview Press, 1996) Rosemary Coombes The Cultural Life of Intellectual Properties: Authorship, Appropriation and the Law, (Duke University Press, (1998) Lawrence Lessig The Future of Ideas: The Fate of the Commons in a Connected World (Random House, NY, 2001). Besoek die webwerwe van die rolspelers wat in hierdie hoofstuk genoem is, byvoorbeeld www.saiipl.org.za www.ip-watch.org Intellectual Property Watch www.eta-awards.co.za innovasie in die energiesektor word beloon The WIPO Intellectual Property Handbook bied n omvattende inleiding en is verkrygbaar op die WIPO-webwerf www.wipo.int A Developing Country Perspective on Animal Breeders and Intellectual Property Rights MM Scholtz, South African Society for Animal Science. Besoek www.sasas.co.za Protecting Business Ideas Reinhardt Buys en Pria Chetty Frontline Publishing ISBN 1920099166 The Patent Journal is n patentjoernaal wat maandeliks by die Staatsdrukker verskyn. Dit bevat inligting oor patente, handelsmerke, ontwerpe en outeursreg in kinematografiese films in Suid-Afrika, soos kennisgewing van voorwaardelike en volledige aansoeke, asook kennisgewings van wysigings, onttrekkings en toekennings. Dit is verkrygbaar by die Staatsdrukker in Pretoria. Kyk onder Intellectual property by www.wrc.org.za, webwerf van die Waternavorsingskommissie.

Die unieke behoeftes van ontwikkelende lande ten opsigte van IGR moet ondersoek word. Ontwikkelende lande moet waak teen bioprospektering: - Plantgenetiese hulpbronne, bv. die malvablom, w aar die oorspronklike eienaars glad nie in die voordele gedeel het nie. A nder gevalle behels die kontroversie met betrekking tot die Hoodia en rooibos. - Dieregenetiese hulpbronne: SA moet vasstel w atter lande nie die Verdrag oor Genetiese Biodiversiteit (w at toegang en voordeeldeling vereis) bekragtig het nie en n moratorium plaas op die uitvoer van genetiese materiaal van landrasse na daardie lande ingevolge die regulasies uitgevaardig kragtens die Wet op Diereverbetering 62 van 1998. Inheemse kennis, waaronder kennis oor veeteelt en teelpraktyk, moet geboekstaaf en vasgel word en sodanige IGR moet beskerm word kragtens die reg aangaande die beskerming van data as n vorm van IGR.
Bron: Max F. Rothschild mfroths@iastate.edu (Center for Integrated Animal Genomics, Iowa State University)

7. Planttelersregte
Raadpleeg die hoofstuk oor Biotegnologie en plantteling

8. Biorowery
Die prosedure wat voorgeskryf word vir n party wat in Suid-Afrika by navorsing betrokke is, is soos volg: Eers moet die aansoeker om n permit die betrokke belanghebber identifiseer. n Belanghebber kan n persoon, n staatsorgaan of n gemeenskap wees wat toegang verleen of gee tot die IBH of inheemse kennis waarop die aansoek betrekking het. Die aansoeker moet alle wesenlike inligting met betrekking tot bioprospektering aan die belanghebber bekendmaak. Op grond van hierdie bekendmaking moet die aansoeker toestemming van die belanghebber kry vir die verskaffing van of toegang tot die IBH wat die aansoeker nodig het. Dit moet toestemming insluit om enige van die belanghebber se kennis van die IBH vir die beoogde bioprospektering te gebruik. Die aansoeker en die belanghebber moet dan twee ooreenkomste sluit: een is n materiaaloordragooreenkoms (MTA material transfer agreement), wat die verskaffing van of toegang tot die IBHs rel, en die ander is n voordeeldelingsooreenkoms (BSA benefit sharing agreement), wat voorsiening maak vir die deling van enige voordele wat in die toekoms uit die betrokke bioprospektering voortspruit. (Dit is standaardkontrakte wat as aanhangsels by die regulasies kragtens dieWet op Biodiversiteits gepubliseer is.) Die MTA en die BSA moet dan vir goedkeuring aan die Minister van Omgewingsake en Toerisme voorgel word. Dit is belangrik om daarop te let dat indien die Minister dit nie goedkeur nie, die ooreenkomste nie van krag is nie. As die Minister oortuig is dat die belange van enige belanghebbers beskerm is, kan die Minister of die gemagtigde uitreikingsowerheid n permit uitreik, wat onvoorwaardelik kan wees of onderworpe is aan die voorwaardes wat die Minister of die uitreikingsowerheid stel. Die permit sal die doel en die tydperk vermeld waarvoor dit uitgereik is. Die betrokke IBH moet ook vermeld word, asook die hoeveelheid en bron daarvan. Wanneer die permit verkry is, mag die aansoeker met die bioprospektering begin. Ingevolge die Wet op Biodiversiteit en die regulasies daarkragtens is dit n misdryf om bioprospektering te onderneem waarby IBHs betrokke is, om IBHs uit Suid-Afrika uit te voer vir doeleindes van bioprospektering of enige ander navorsing, of om enige handeling te verrig waarvoor n permit uitgereik is, tensy dit streng in ooreenstemming is met die voorwaardes waarop die permit uitgereik is. Wet op Patente Op 14 Desember 2007 is die Wet op Patente 57 van 1978 gewysig om voorsiening te maak vir bogenoemde aspekte van die Wet op Biodiversiteit en dit bevat nou n formele vereiste in hierdie verband. Ingevolge die Wet en die betrokke regulasies moet elke aansoeker om n patent verklaar of sy uitvinding berus op of ontleen is aan n IBH of inheemse kennis. Regulasies wat die proses verder rel, is dieselfde dag afgekondig.

6. Lewende hawe
Dieretelers het nog altyd hulle werk kommersieel beskerm deur rasgenootskappe te stig en stamboeke te gebruik om hulle kennis en intellektuele eiendom te beskerm wat deur meestertelers ontwikkel is of deur maatskappye te stig en kiemplasma te hou. Biotegnologie vereis dat enorme bedrae geld bel word om diere geneties te verbeter. Sulke beleggings bring verwagtinge van beloning by die maatskappye mee, en daarmee saam die werklikheid dat tegniese verbeteringe beskerm moet word. Die bre terrein van biotegnologie in stoettelery behels talle patenttoepassings. Die lys items op die terrein van dieretelery wat IG-beskerming nodig het, sluit in genetiese merkers, statistiese metodes, transgeniese en gekloonde diere, uitgedruktevolgorde-etikette (expressed sequence tags EST), nuwe metodes (bv. ultraklank) om eienskappe te meet, elektroniese metodes om diere te identifiseer, en rekenaarprogrammatuur en ander skriftelike materiaal. Manuskripte, webbladsye en programmatuur kan aan outeursreg onderwerp word. Materiaal in ander vorme kan beskerm word deur handelsgeheime te gebruik of dit te patenteer. Raadpleeg die Amerikaanse webwerf oor patente en handelsmerke - http://patents. Uspto.gov/; die Europese patentekantoor by http://ep.espacenet.com; die PCT Gazette by http://pctgazette.wipo.int; ARIPO by http://aripo.org/; en die Patenting Sentinel and Action Service by http://www.psas-web.net/ about_psas.htm 2020 en daarna In die 21ste eeu sal ons uitgedrukte genome (expressed genomes), transgeniese lewende hawe, gekloonde diere en kunsmatige intelligensie sien, en party telers sal voortgaan om hulle intellektuele goedere te patenteer. Na alle waarskynlikheid sal ekonomiese, regs- en etiese vraagstukke toeneem en verander. Patentering kan innovering en tegnologieoordrag aanmoedig. Die landskap van die landbou het verander en sommige intellektuele goedere sal vinnig in die mark in beweeg en sekere produksiesektore benadeel. Die rol van die staat? Die staat moet n bedryfsraamwerk verskaf wat private en openbare belange balanseer met die insette van belangegroepe soos telersverenigings. Die staat moet n beleid ontwikkel wat innovasie in die Suid-Afrikaanse veeteeltbedryf aanmoedig en voortgaan om dit te doen, terwyl dit terselfdertyd nie toegang tot tegnologie, navorsing en ontwikkeling beperk nie. Die AU-model vir IGR moet geraadpleeg word wanneer wetgewing opgestel word om veetelers se IGR te beskerm.

78

Die administratiewe uitwerking van hierdie wysigings is dat Vorm P26 altyd ingedien moet word saam met n Suid-Afrikaanse volledige aansoek en n Suid-Afrikaanse nasionalefase-aansoek. Indien die uitvinding op n IBH of inheemse kennis berus, sal die registrateur van patente van die aansoeker vereis om bewys te lewer van sy titel of magtiging om dit te gebruik. Indien so n voorgeskrewe verklaring nie ingedien word nie, ongeag of die uitvinding op n IBH of inheemse kennis berus al dan nie, sal die patent nie deur die registrateur aanvaar word nie. Indien dit agterna blyk dat die patenthouer n vals verklaring of voorstelling in die voorgeskrewe verklaring gemaak het en hy ten tyde van die opstel van die verklaring of maak van voorstelling geweet het of redelikerwys moes geweet het vals was, kan die patent ingetrek word. Slot Alle navorsers wat belangstel in of betrokke is by navorsing oor IBHs of inheemse kennis, moet let op die vereiste dat n permit verkry moet word. Indien navorsing reeds begin het, mag dit voortgaan hangende die uitslag van die aansoek om n permit. Die betrokke ooreenkomste moet dan met die belanghebbers gesluit word. Die Wet op Biodiversiteit laat die navorser wat met sodanige navorsing besig is n jaar vanaf die inwerkingtreding van die Wet toe om n gepaste BSA te sluit, terwyl die regulasies ses maande vanaf die inwerkingtreding van die regulasies toelaat vir die indiening van n aansoek om n permit. Indien die permit om die een of ander rede geweier word, moet die navorsing gestaak word. Daar kan egter teen n weiering geappelleer word. Daar word verwag dat soortgelyke bepalings in die Wet op Handelsmerke en die Wet op Modelle ingevoeg sal word ten einde ander vorme van inheemse kennis en die gebruik daarvan te beskerm.

Vir meer inligting hieroor kan u met At van Rooy van DM Kisch Ing. by e-pos atv@dmkisch.com in verbinding tree of besoek www.dmkisch.com.
Die Wet op Biodiversiteit, die National Environmental Management: Biodiversity Act 10 van 2004, is in die Suid-Afrikaanse reg ingevoer om onder meer IBHs, genetiese hulpbronne en inheemse kennis en die gebruik daarvan te rel en te beskerm, en om biorowery te voorkom. Die regulasies kragtens die Wet op Biodiversiteit is op 8 Februarie 2008 afgekondig en het op 1 April 2008 in werking getree. Die Wet op Biodiversiteit spruit voort uit die Konvensie oor Bilologiese Diversiteit (KBD) wat binne die VN se omgewingsprogram beding is en in 1992 in Rio de Janeiro aangeneem is. Suid-Afrika het die KBD in 1995 bekragtig. Artikel 8 van die KBD bevestig dat die draers van inheemse kennis regte in hulle kennis, innovasies en praktyke het, ongeag daarvan of die regte as intellektuele eiendom beskerm kan word al dan nie. Die KBD verklaar voorts dat kontrakterende partye modusse van samewerking oor die gebruik en ontwikkeling van inheemse kennis moet aanmoedig en ontwikkel. As ondertekenaar van hierdie konvensie het Suid-Afrika toe die Wet op Biodiversiteit verorden. Uit di Wet het n uiters belangrike ontwikkeling voorgespruit, naamlik dat n permit van die betrokke owerheid verkry moet word voordat enige navorsing gedoen mag word wat berus op of voortvloei uit inheemse kennis of n IBH en die prosedure daarvoor moet streng nagekom word.

79

Bemarking en finansile dienste


Kommoditeitehandel
Sien ook die hoofstuk Graanberging en -hantering

1. Oorsig
Sedert die deregulering van die landboumark in die middel 1990s, is die landbouafgeleidesmark in Suid-Afrika hier om te bly. Die prysrisikobe stuursmiddele wat hierdie mark voorsien, laat deelnemers toe om die prysvolatiliteit in die onderliggende fisiese mark te verskans. Die regering se belofte in 1995 om uit die prysbepalingsproses in die landboumark te bly geld steeds, wat gevolglik gelei het tot die ontwikkeling van n ware vrye markomgewing. Die grafiek hieronder illustreer die totale volume in die aantal kontrakte wat vir die jare 1998 tot 2006 verhandel is. Die volumes het eksponensieel gegroei en in 2003 n piek bereik, in 2005 tot n lae punt gedaal en het sedertdien in 2007 tot n rekordvlak gestyg.

Die termynmark se doel is uitsluitlik om kommersile gebruikers in staat te stel om hul transaksies te verskans of om gunstige pryse te kry. Die mark kan nietemin nie doeltreffend en effektief sonder spekulante bedryf word nie omdat hulle die nodige marklikiditeit voorsien wat kommersile gebruikers in staat stel om te verskans. Spekulante gebruik termyn- en opsiekontrakte in n poging om winste op korttermynprysbewegings te maak. Finansile instellings wat geld aan hierdie sektore leen, is ook van verminderde risikos verseker as hul klinte n gedeelte van hul prysrisikos verskans het. Sodanige klinte kan tipies teen goedkoper koerse toegang tot fondse verkry as wat andersins aan hulle aangebied sou word. Die landbouafgeleidesmark in wit- en geelmielies het in so n mate ontwikkel dat die kontantmark nou, ten einde behoorlik te kan funksioneer, grotendeels op die prysdeursigtigheid en ontdekkingsproses van di mark steun. Pryse wat op die mark vir afgeleides gegenereer word, word nou as die bedryfstandaard en verwysingspunt regoor Suider-Afrika beskou.

3. Waarom met landbouafgeleides op n effektebeurs verhandel?


1. Regulasie Die Safex APA (APD) is n afdeling van die JSE Sekuriteitsbeurs wat bestuur word deur die JSE en gereguleer word deur die Financial Services Board (FSB) wat toesig hou oor die effektebeurs se verslaggewing ten opsigte van die Securities Services Act van 2004. 2. Marge Wanneer daar met afgeleide produkte verhandel word, verlang die effektebeurs die betaling van beide aanvangsmarge en veranderlikesmarge. Die aanvangsmarge word bepaal deur die verrekeningshuis en wissel afhangende van historiese prysvolatiliteit. Die veranderlikesmarge is n daaglikse vloei van fondse (winste/ verliese) wat ontstaan weens enige oop posisie wat deur n metodiek van Waardasie (M-t-M) bereken word. 3. Finansile Integriteit Wanneer daar op die effektebeurs verhandel word, word die effektebeurs se verrekeningshuis die verkoper vir elke koper en die koper vir elke verkoper. Dit staan lede vry om sonder enige kredietrisiko met mekaar handel te dryf. Dit elimineer teenpartyrisiko wat oorheersend is in die oordietoonbank-markte (OTM) (over-thecounter markets [OTC]). 4. Deursigtigheid Prysberekening word bepaal bloot op die basis van vraag en aanbod. Pryse vir elke kontrak word beding tussen kopers en verkopers via n elektroniese bestelparingsplatform wat bekend staan as die Outomatiese Handelstelsel (OHS) (Automated Trading System [ATS]). Die teenwoordigheid van verskeie kopers en verkopers verseker dat pryse altyd mededingend is en effektief aangepas word om veranderinge in die onderliggende mark te weerspiel.

Die mees aktiewe kontrakte wat bedryf word, is die witmieliestermynkontrakte wat gemiddeld oor 75 000 kontrakte per maand handel dryf. Dit verteenwoordig 7,5 metrieke ton witmielies. Die graantermynkontrakte het oor die afgelope maande gegroei en verteenwoordig nou die tweede mees aktiewe kontrak op die mark met naastenby 39 000 kontrakte wat maandeliks bedryf word. In Augustus 2001 het lede van Safex, beide finansile en landboumarkte, n aanbod aanvaar deur die JSE Sekuriteitebeurs om hulle uit te koop. Die uitkopery het n enkelbedraguitbetaling aan alle lede en outomatiese lidmaatskap tot n nuutgevormde afdeling binne die JSE Sekuriteitebeurs behels. Die Landbouprodukteafdeling (Agricultural Products Division) van die JSE Sekuriteitebeurs was op die been gebring om die funksies van die eertydse LBA (LMD) oor te neem. Die afgeleide landboumark word nou bestuur deur die Afgeleide Kommoditeite-afdeling van die JSE Sekuriteitebeurs.

4. Hoe word daar met landbouafgeleides handel gedryf?


Geregistreerde landbouafgeleidesmakelaars voer bestellings in die OHS vanaf vergele plekke in (tydens handelsure 09:0012:00) wat outomaties volgens tyd en prysprioriteit gepaar word. Die effektebeurs waarborg prestasie deur teenpartye in n termynkontrak. Lanbouafgeleidespryse word teen hul Randwaarde per ton gekwoteer en op vragmotors langsaan die silobasis, Randfontein, afgelewer. Een termynkontrak bestaan uit 100 ton vir wit- en geelmielies en 50 ton vir graan en sonneblomsade. Soyaboonkontrakte word teen hul Randwaarde per ton gekwoteer en bestaan uit 25 ton per kontrak. Die soyaboonkontrak verhandel op dieselfde basisprys in n aantal geregistreerde silos met geen plekverskille nie. Daaglikse prysbeperkings (die beperking van die daaglikse prysbeweging) voeg sekerheid tot die mark. Indien die beperking op twee soortgelyke kontrakte op twee opeenvolgende dae bereik word, word die prysbeperkings tot 150% van die oorspronklike beperking verhoog en die uitgebreide beperkings sal behou word totdat die daaglikse beweging op alle soortgelyke kontrakte minder as die oorspronklike beperking is. Uitgebreide prysbeperkings gee ook aanleiding tot verhoogde aanvangsmargevereistes vir daardie tydperke wanneer die uitgebreide beperkings van toepassing is.

2. Wat is die rol van die landbouafgeleidesmark?


Die landbouafgeleidesbedryf speel n aktiewe rol in prysbepaling en deursigtigheid in die plaaslike landboumark, terwyl dit n doeltreffende risikobestuursfasilteit verskaf. Produsente en gebruikers van landboukommoditeite verskans hul prysrisiko en beperk sodoende hul blootstelling aan onverwagte prysbewegings. Dit moedig verhoogde produktiwiteit in die landbousektor aan, aangesien boere en gebruikers in staat is om hul pogings op die bestuur van produksierisikos toe te spits. Dis die risikos wat met veranderlikes soos weer, plaas-/produksiebestuur en seisoenale toestande geassosieer word.

80

Termynkontrakte word op die handelstelsel gekwoteer as: Maand van verstryking, jaar van verstryking, vierletterkode van kommoditeit JUL06 WMAZ Witmielieskontrak DEC06 YMAZ Geelmielieskontrak SEP06 WEAT Graankontrak MAR06 SUNS Sonneblomsaadkontrak MAY06 SOYA Soyaboonkontrak Vroeg in 2009 is die MIELIEkontrakbasis van die CBOT-mieliekontrak van stapel gestuur. Dit maak voorsiening vir direkte deelname in Suid-Afrikaanse Rand aan die mees likiede internasionale mieliekontrak. Die wesentlike verskil tussen die MIELIEkontrak en die binnelandse graankontrakte wat verhandel word, is dat die MIELIEkontrak in kontant vereffen word en nie fisies nie. Volle besonderhede verskyn op die webtuiste.

te sluit. Kennis moet voor twaalfuur in die middag op enige sakedag gedurende die leweringsmaand gegee word. Die laaste kennisgewingdag kan die laaste sakedag van die leweringsmaand wees. Byvoorbeeld, n kort posisiehouer kan op die September-termynkontrak op 31 Augustus kennis gee van lewering op 1 September of sy laaste kennisgewingdag kan 29 September wees vir lewering op 30 September. (Vir alle leweringsdatums, sien Landboumarkte Kontrakspesifikasies op die webtuiste.) Die afgeleides word ewekansig deur die rekenaarprogram aan bestaande lang posisiehouers toegewys. n Lang posisiehouer toegewese voorraad sal deur die verrekeningslid ingelig word van die toewysing. Produkte kan aan enige lang posisiehouer (koper van die kommoditeit) op enige tyd gedurende die leweringsmaand, met een dag se kennisgewing, toegewys word; maar hy of sy is daarvan verseker dat hy of sy sodanige voorraad teen die laaste dag van die leweringsmaand sal ontvang. Kopers word gewaarborg dat dit by n geregistreerde silo sal wees en in losmaat langsaan die treinspoor geberg sal word. Die beste scenario is om mielies in n silo toe te wys wat vir die koper gustig gele is, terwyl Randfontein die slegste scenario kan wees. Die liggingsdifferensiasie sal altyd verseker dat daar volgens die grondslag Randfontein-prys handel gedryf word. Die sluitingsprys (waardasie) op die kennisgewingdag is die prys waarteen kontrakte gesluit word. Die liggingsdifferensiasies en enige uitstaande bergingsgelde word afgetrek vanaf die bedrag wat deur n lang posisiehouer (in die geval van graan is n graankorting ook van toepassing) betaal moet word. Die effektebeurs neem nie enige vooruitbetaalde bergingsgelde in ag nie en die verkoper verbeur enige bergingsgelde wat vooruitbetaal is. Lang posisiehouers word n standaard daaglikse bergingskoers gevra wat vir elke bemarkingseisoen vasgestel word en is verantwoordelik vir bergingskoers vanaf die leweringsdag en verder. Leweringsdag Silo-ontvangsbewyse moet gelewer word aan n makelaar wat op sy beurt sal verseker dat hulle die effektebeurs nie later as 12:00 op die leweringsdag bereik nie. Betalings vir produkte neem teen 12:00 op die leweringsdag plaas. Lang posisiehouers kan silo-ontvangsbewyse vanaf die effektebeurs vanaf 14:00 en verder kollekteer. Posisies kan nog steeds gedurende die leweringsmaand tot op die laaste verhandelingsdag geopen en gesluit word. Die laaste verhandelingsdag is die agste laaste sakedag van elke leweringsmaand. Sodra die kontrak vir handel gesluit is, sal enige posisie wat nog oop is deur betaling of lewering nagekom word (kort posisiehouers het tot die laaste sakedag van die leweringsmaand om aflewerings te maak).

5. Waardasieberekenings (M-t-M) van termynkontrakte en opsies


Die waardasie (m-t-m) vir die dag, wat ook bekend staan as die verrekeningsprys, word enige tyd in die laaste vyf minute van verhandeling na goeddunke van die effektebeurs ewekansig bepaal. Indien die bod beter is as die laaste prys van die verhandeling, sal die bod gebruik word as die m-t-m-prys. (Eenvoudig gestel, kan dit genterpreteer word as kopers in die mark wat bereid is om meer te betaal as die laaste prys van die verhandeling.) Indien die bod laer is as die laaste prys van die verhandeling, sal die bod gebruik word as die m-t-m. (Dit beteken dat daar kopers in die mark is wat bereid is om laer te verkoop as die laaste prys van die verhandeling.) n Volume geweegde gemiddelde prys (volume weighted average price [VWAP]) word gebruik om die m-t-m vir alle likiede kontrakte te bereken. n Likiede kontrak word gedefinieer as enige verstryking wat handel in 100 of meer kontrakte in die laaste halfuur van die verhandeling. Die sluitingsopsie se volatiliteit word bereken deur gebruik te maak van by-die-geld-opsie-handel en twee strepies aan weerskante gedurende die laaste halfuur van die verhandeling. Die effektebeurs behou die reg om die mtm-volatiliteit te stel. Hierdie implisiete volatiliteit word dan gebruik om alle opsieposisies te waardeer.

6. Verrekeningsprosedures vir landbouafgeleides


Wat is fisiese lewering? Alle produkte waarmee daar op die landbouafgeleidesmark handel gedryf word, kan by verstryking fisies afgelewer word ter uitvoering van n termynkontrak. Dit beteken nie dat 100 ton mielies per vragmotor by die effektebeurs afgelewer word om die leweringsproses te voltooi nie. Die effektebeurs maak gebruik van n silo-ontvangsbewys (n oordraagbare, maar nieonderhandelbare dokument), wat n spesifieke hoeveelheid voorraad in n geregistreerde Safex-silo verteenwoordig, wat aflewering ten uitvoer bring. Papier en elektroniese silo-ontvangsbewyse wat deur geregistreerde silo-eienaars uitgereik word, word deur die effektebeurs aanvaar. Die silo-eienaar wat die produk stoor, waarborg die gehalte van die voorraad volgens gedetailleerde graderingsmetodiek soos gespesifiseer deur die nasionale Departement van Landbou, Bosbou en visserye en om die spesifieke produk by aanbieding van die silo-ontvangsbewys af te laai. Lewering kan op enige sakedag op n bepaalde leweringsmaand plaasvind. (n Termynmarkposisie in die Julie-kontrak kan slegs tydens Julie gelewer word.) Fisiese lewering vind oor n tweesakedagtydperk plaas (die volgende sakedag). Lewering vind plaas by enige goedgekeurde Safex-silo en elke leweringspunt is onderhewig aan n liggingsdifferensiasie (gebaseer op vervoerkostes). Liggingsdifferensiasies word deur die effektebeurs vasgestel en is vanaf die effektebeurs beskikbaar (beskikbaar op die webtuiste www.safex.co.za). Kennisgewingdag Die kort posisiehouer (verkoper van die kommoditeit) verwittig sy makelaar van sy voorneme om kennis te gee van lewering om n termynkontrakposisie

7. Hoe word risiko bestuur?


Lewering en verrekening op enige effektebeurs-afgeleidesmarkkontrak word altyd 100% gewaarborg. Dit word gedoen deur die novasieproses waar die verrekeningshuis die posisie van koper vir elke verkoper en verkoper vir elke koper aanneem. Die teenpartye doen nie direk sake met mekaar nie, aangesien die effektebeurs alle lang- en kortposisies paar. Om wanbetalingrisiko te bestuur, gebruik die effektebeurs sy drievlakstelsel, aanvangsmargevereistes sowel as die daaglikse m-t-m-proses. Indien n klint n kontrak wanbetaal, neem sy of haar makelaar hierdie posisies aan. Die makelaar kan hulle sluit en die aanvangsmargedeposito gebruik om sy verliese te dek. In die geval waar die makelaar nie die klint se posisies kan aanneem nie, sal sy verrekeningslid vir hom of haar instaan. Huidiglik bestaan die verrekeningslede uit SuidAfrika se grootste finansile instellings. Hierdie vlakstelsel verseker dat die klint aan die ander kant altyd die vervulling van sy of haar posisie waarborg. Die sleutelfaktore wat graanpryse in Suid-Afrika benvloed, kan gedentifiseer word as eerstens plaaslike, dan streeks- en laastens internasionale vraag en aanbod. Die efffektebeurskoers is ook n belangrike bydraer omdat daar met wreldgraan in VS-dollar handel gedryf word. Sou die Rand verswak, sal die vraag vir Suid-Afrikaanse mielies verhoog. Aangesien die mark deur inligting voortgedryf word, sou dit n direkte impak het op die huidige handelspryse as organisasies soos novasieprosesweervoorspellingsburo of die SuidAfrikaanse Graaninligtingdienste (SAGIS) nuwe inligting bekendstel. Om dit te illustreer: as die Rand verhandel teen 14 tot die dollar, daar is groot tekorte in SuiderAfrika en n El Nio word in die middel van die mieliegroeiseisoen verwag, sal mieliepryse vanselfsprekend styg.

81

Soos die mark oor die afgelope 15 jaar gegroei en ontwikkel het, het die rels en regulasies gevorder om markintegriteit vir alle deelnemers wat op die mark handel dryf te verseker. Voldoening aan FICA-regulasies het aan lede die geleentheid gebied om hul klinte se sake beter te kan verstaan en sodoende hul risikos te verstaan. Aan die einde van 2003 was posisiebeperkinge op witmielietermynkontrakte vir verskansers (spekuleerders) ingestel. Dit was gedoen omdat die oop rente op die kontrak aansienlik groter gegroei het as die beskikbare oes in Suid-Afrika en om die manipulasie van die onderliggende mark te verhoed. Nie-verskansers word beperk tot n blootstelling van 15% van die netto delta oop rente. Makelaars Klinteverhoudinge bly kern tot alle deelnemers in die mark. Dis belangrik dat klinte die ooreenkomste wat hulle aangegaan het, verstaan; die belangrikste is om die verhandelingstrategie wat hulle gebruik om hul prysrisikos te bestuur, te verstaan. Indien verskansers nie die ware voordele en nadele van enige strategie begryp nie, kan hulle baie maklik spekuleerders word sonder dat hulle dit ooit agterkom. Die afgelope 15 jaar het die effektebeurs n doeltreffende fasiliteit vir prysontdekking en -risikobestuur van landbouprodukte in Suid-Afrika voorsien, wat aanleiding gegee het tot n vermindering in handelskostes soos wat die handelsvolume toegeneem het. Die effektebeurs was, behalwe vir een dag in 1999 weens ernstige tegniese probleme, elke sakedag oop vir handel en het n platform vir kopers en verkopers gebied om hul transaksies te paar. Die Landbouprodukteafdeling sien uit na die jare wat voorl en is toegewyd om Suid-Afrika en die streek te voorsien van n doeltreffende en koste-effektiewe produk om prysrisiko te bestuur.

Direktoraat Bemarking Tel. 012 319 8455 DM@daff.gov.za Direktoraat Internasionale Handel Tel. 012 319 8451 DIT@daff.gov.za Direktoraat Landboustatistiek Tel. 012 319 8454 DAS@daff.gov.za Crop Estimates Committee (CEC) Tel. 012 319 6507 CDESS@daff.gov.za

Nasionale Landboubemarkingsraad (NLBR) Crop Estimates Liaison Committee (CELC) Tel. 012 341 1115 www.namc.co.za CELC is n amptelike komitee onder die beskerming van die NLBR. Die komitee monitor onder andere die werk van die Crop Estimates Committee (CEC) en maak aanbevelings oor hoe om oesberamings op n deurlopende basis te verbeter.

9. Maatskappye wat betrokke is


JSE Bpk Landbouprodukteafdeling Tel. 011 520 7535 Rod Gravelet-Blondin Rodgb@jse.co.za Chris Sturgess Chriss@jse.co.za www.safex.co.za

8. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Inligting oor die verskillende direktorate verskyn op www.daff.gov.za onder die Divisions-opsie in die kieslys.

10. Opleiding en navorsing


Vind die How to Invest opsie by www.jse.co.za

82

Agimark Trends (AMT) Tel. 012 361 2748 www.agrimark.co.za

TMS Training Services Tel. 011 853 2777 Cheryl@tradintex.co.za www.hochfeld.co.za

Makelaars
Lid en lidkode Absa Bank Bpk ABL Market Making ABSA Afgri Broking (Edms) Bpk AFG Alpha Derivatives ALP Anglorand Futop (Edms) Bpk ARF Applied Derivatives (Edms) Bpk ONE Badger Securities (Edms) Bpk BAD Bester Feed & Grain Exchange (Edms) Bpk BES B & P Group Financial Services (Edms) Bpk BPG Brent Trading Bpk BRN Brisen Commodities (Edms) Bpk BRI Bushveld Grain (Edms) Bpk BVG Cargill RSA (Edms) Bpk CGL CJS Securities (Edms) Bpk CJS Commodity House (Edms) Bpk CTH Corn International (Edms) Bpk CRN Degro Futures (Edms) Bpk GRO Derived Market Investment and Planning (Edms) Bpk DMP DHJ Grain Brokers (Edms) Bpk DHJ DWT Securities (Edms) Bpk DWT Farmwise Grains (Edms) Bpk FAR FCB Harlow Butler (Edms) Bpk IAP First World Trader (Edms) Bpk FWT Futureline (Edms) Bpk FTR Grainman International (Edms) Bpk GMI Grainvest Futures (Edms) Bpk GVF GWK Trading (Edms) Bpk GWK JP Morgan Equities Bpk AMI Kempro (Edms) Bpk KEM Kernel Maize (Edms) Bpk KMC Market Traders (Edms) Bpk MKT MGK Bedryfsmaatskappy (Edms) Bpk MGK Mooirivier Grain (Edms) Bpk MRG Nedbank Bpk NED Nedcor Securities (Edms) Bpk BSL NWK Bpk NWK Oos-Kaap Boerdery & Graanhandelaars (Edms) Bpk OVK Peregrine Derivatives (Edms) Bpk MER PSG Prime (Edms) Bpk CPT Rand Merchant Bank, afdeling van FirstRand Bpk RMB Kontakbesonderhede 011 221 9100-5 012 683 5310-2 011 485 2321 011 484 7440 021 671 8220 021 979 1194 021 809 2500

AMT voorsien markinligting en TMS bied die suksesvolle navorsing Fundamentals of futures-kursus Bureau for Economic Research aan. Tel. 021 887 2810 Universiteite doen navorsing oor www.ber.ac.za Safex en verskeie modelle wat op Safex gebaseer is, word ontwikkel. Bureau for Food and Agricultural Policy (BFAP) Stellenbosch Universiteit Tel. 012 420 4583/2 Departement Lanbou-ekonomie www.bfap.co.za Tel. 021 808 9000 Graan SA Tel. 056 515 2145 www.grainsa.co.za Universiteit van die Vrystaat Departement Lanbou-ekonomie Tel. 051 401 2250

BGC Financial Brokers (Edms) Bpk BGC 011 706 9202 031 583 4600 071 602 0100 056 811 2966 012 640 1600 0861 111 640 0861 227 445 011 447 3531 021 888 8114 011 317 7180 011 317 7183 012 807 1788/1805 012 807 1838 018 632 7748 021 914 6460 011 787 3666 011 276 9009 011 214 8006 021 851 9573 021 886 7202 0861 6600 00 053 298 8241 011 507 0619 018 441 0094 028 313 2731 033 343 5792 012 252 3778/9 018 297 4795 021 413 9302 011 294 4566 011 535 4036/8 018 633 1000 051 923 4500 011 722 7519 021 799 8089 011 269 9800 021 888 8310

Graan SA bied n beknopte Safex- Universiteit van KwaZulu-Natal Departement Lanbou-ekonomie kurses aan. Tel. 033 260 5494 South African Institute of Universiteit van Pretoria Financial Markets (SAIFM) Departement Lanbou-ekonomie, Tel. 011 802 4768 Voorligting en Landelike www.saifm.co.za Ontwikkeling Hulle visie is om die vername Tel. 012 420 3248 professionele liggaam te wees wat opvoedkundige, eksaminerings- en akkrediteringsdienste vir finansile markdeskundiges in Suid-Afrika en ander Afrika-state voorsien.

11. Publikasies en webtuistes


www.cmegroup.com Chicago Board of Trade www.nass.usda.gov National Agricultural Statistics Service (USA) www.usda.gov/oce/commodity die World Agricultural Outlook Board (WAOB) dien as n fokuspunt vir eknomiese intelligensie en vooruitsigte vir landbou wreldwyd China National Grain and Oils Information Centre www.chinagrain. gov.cn www.igc.org.uk International Grains Council Besoek die webtuistes van verenigings soos die Landbou-ekonomie Vereniging van Suid-Afrika (aeasa.org.za), Graan SA (www.grainsa. co.za) en die Suid-Afrikaanse Graaninligtingsdiens (www.sagis.org.za). Die webtuistes van verskeie betrokke maatskappye verskaf aktuele inligting. Besoek www.farmwise.co.za, byvoorbeeld. Maatskappye wat betrokke is, is gereeld met klinte in kontak, byvoorbeeld Farmwise stuur twee opgedateerde e-poste per dag. Kontak Machiel Jacobsz by machiel@farmwise.co.za. Gereelde artikels oor landboukommoditeite en markneigings verskyn in die Farmers Weekly en Landbouweekblad. Kry die dokument Existence and use of location differentials in SAFEX cash market settlement Matthew C Roberts op www.grainsa.co.za.

12. Maatskappye wat betrokke is


Makelaarslede is daardie lede wat een of meer geregistreerde handelaars en die vereiste verrekeningsooreenkoms het en wat namens klinte kan optree. Verrekeningslede is lede wat transaksies namens makelaarslede verreken.

83

84

85

Lid en lidkode Regiments Securities Bpk FFO Robinsin Mulder De Waal Financial Services (Edms) Bpk RMD SA Derivatives Senwes Bpk SWK Sigma Options Writers (Edms) Bpk SOW Southern Alliance (Edms) Bpk SAL Standard Bank of South Africa STD Suidwes Landbou (Edms) Bpk SWL Thebe Securities Limited TBE Tlotlisa Securities (Edms) Bpk TSE Tradekor (Edms) Bpk TDK Trademar Futures (Edms) Bpk TMR TTSA Securities (Edms) Bpk IMB Unigrain (Edms) Bpk UNG UT Grain Management (Edms) Bpk UNI Vanguard Derivatives (Edms) Bpk MMM Vantage Capital Markets SA VCM Verus Farming & Commodities (Edms) Bpk VFC Vorlon (Edms) Bpk VOR Vrystaat Koperasie Beperk VRY Vrystaat Mielies (Edms) Bpk VMB

Kontakbesonderhede 011 471 0500 012 665 5010 044 873 5930 021 914 3760 018 464 7800 028 313 0104 011 549 5100 011 378 8605 018 581 1000 012 643 0916 011 506 7000 011 721 3100 011 244 9860 011 277 5323 011 692 4400 011 452 5117 011 722 7511 011 326 2239 031 467 0308 011 502 2760 058 863 8280 018 294 2200

Enige boer kan Safex-pryse na sy of haar selfoon laat lewer. Sommige gebruik dit as aanwysers en teken vaste pryskontrakte nagelang daardie effektebeursprys. Indien die prys egter verander, sal daardie boere nog steeds die kontrakprys moet aanvaar al is dit erger as die effektebeursprys. Wenke vir Boere: Bly in voeling met die vraag-en-aanbodvoorwaardes wat op u kommoditeit verband hou. Probeer om prysvooruitskattings vanaf 2 tot 3 verskillende bronne te verkry. Skakel hulle graanmakelaars gereeld om hul opinie van die mark te kry of pryse in die toekoms sal styg of sal afneem, en die redes daarvoor. Verstaan binnelandse en wreldmarkte. Verstaan die beperkinge van prysvooruitskatting akkurate vooruitskatting is onmoontlik. Het n weldeurdagte, geskrewe bemarkingsplan. Daar word aanbeveel dat u termynkontrakpryse daagliks volg en tabuleer. n Analise van waarom pryse op n bepaalde dag sterk of swak is, is een van die mees doeltreffende metodes om kennis van die graanmark te bekom Waar u bemarkingsplan verskansing, termynkontrak of opsies insluit, maak seker om die kostes in u berekeninge in te sluit. U bemarkingsplan moet gereeld en objektiewelik opgedateer word. Gebruik hierdie inligting wanneer u besluit op die verkoop of berging van u gewas ten einde voordeel uit die termynkontrakprysverhoging te trek. Verstaan dat ho pryse gewoonlik produksie stimuleer wat kan lei tot n verlaging in pryse, vandaar die belangrikheid om pryse vas te maak wanneer pryse hoog is. Moenie vir te lank berg nie, aangesien bergingsfooie hoog is en u rente op die geld kan verloor wat u sou gemaak het as u verkoop het. Boere kan altyd die voordelige kant van stygende pryse verkry met die gebruik van finansile instrumente op Safex. Oorweeg al die betrokke kostes en sluit krimping in. Verstaan die termynkontrakmarkte aangesien termynkontrakte tot op 12 maande vooruit verhandel kan word, verleng hulle die markseisoen vanaf n paar weke tot 12 maande en bied u dus die geleentheid om voordeel te trek uit die gereelde tydelike prysverhogings. Indien pryse op enige stadium verhoog weens verswakte effektebeurskoerse, weer en gewasfaktore, internasionale vraagen-aanbodfaktore en voorneme om later in die jaar te plant het u dus n geleentheid om deel te neem in daardie prysverhogings. Hierdie strategie verhoed s maar net scenarios. Voor enige gewas aangeplant word, moet n boer sien teen watter prys die termynkontrak vir daardie kommoditeit op daardie tydperk van aanplanting verhandel, bv. Julie-kontrak. Indien dit, volgens daardie prys en deur die gebruik van n gemiddelde driejaaroplewering vir daardie kommoditeit , winsgewend is om te plant, kan hy of sy daarmee voortgaan. Hy of sy moet egter die prys verskans (vasmaak) deur f vooruitkontraktering f deur verkoopopsies of termynkontrakte te koop. Dit beteken dat hy of sy nie blootgestel sal wees aan moontlike prysverlagings voordat hy of sy die gewas oes nie. Verstaan die opsiesmarkte: Opsies bied nuwe geleenthede. Koop versekering teen negatiewe prysbewegings sonder dat u die voordele wat met gunstige prysbewegings gepaardgaan verloor. U hoef nie margegeld aan te bied nie, soos in die termynkontrakmark nie en u hoef nie bekommerd te wees oor die feit dat u genoeg kontant moet h om aan margekoopopsies te voldoen nie. Daar is ook geen produksierisiko wat met u bemarkingsbesluit geassossieer kan word nie. Die uiteindelike waarde van hierdie opsies hang af van die koste van die versekeringspremie (wat daagliks verander), en die risiko van negatiewe prysbewegings. Vir meer inligting oor opsies gaan na: www.standardbank.co.za.
Bron: Finance for Farmers Standard Bank.

Klaringslede
Lid en lidkode ABSA Clearing VKSC JP Morgan Securities SA (Edms) Bpk JPMC Nedbank Clearing NEDC Rand Merchant Bank RMBC Standard Bank Clearing STDC Kontakbesonderhede 011 895 7245 +44 207 325 3687 011 667 1317 011 282 8375 011 636 8431

Vir n opgedateerde lys, kyk www.jse.co.za

13. Kommersile boere


Leer deur foute uit die verlede n waarskuwing: Kenners beveel aan dat die effektebeurs liefs vir beskerming teen prysskommelinge gebruik moet word, eerder as om vinnig wins daarop te wil maak. Sommige markdeelnemers het aan die kortste ent getrek omdat hulle gedink het dat hulle die mark kon lees en hulself aan prysvolatiliteit blootgestel het. Dis maklik om geld te maak op n stygende mark (stygspekulantfase); maar wanneer dit tot n einde kom, kan u groot verliese ly. Boere en kenners eweseer, en ongelukkig sommige pensioenfondse, het geld verloor deur op Safex te spekuleer.

Bronne: Rod Gravelet-Blondin (JSE Bpk); Finance and the Farmer, Standard Bank Landbou-afdeling. Die webtuistes wat in hierdie hoofstuk genoem word. Dank aan Rod Gravelet-Blondin vir die opdatering van die konsephoofstuk.

86

Bemarking en finansile dienste


Koperasies
1. Oorsig
Van al die besigheidsorganisasies reik koperasies in die grootste mate na die lae-inkomstegroepe uit. Dit beteken nie dat koperasies net vir arm mense bedoel is nie: koperasies is OOK vir arm mense geskik omdat dit mense aanmoedig om hulleself te help op n georganiseerde, koperatiewe manier. Om mense te help om hulleself te help, beteken om hulle bewus te maak van behoeftes en probleme wat hulle gemeen het om hulle toegang te gee tot inligting oor koperatiewe waardes, beginsels en praktyke om hulle die geleentheid te gee om te leer hoe om op n koperatiewe wyse saam te werk tot voordeel van elke individuele lid en van die groep as n geheel. Nasionale en provinsiale regerings bevorder koperasies as n soort besigheidsentiteit en sien dit as n manier om informele ekonomiese deelnemers by die formele ekonomie te betrek sodat hulle ook daaruit voordeel kan trek. Wat nie vir die individu moontlik is nie, is dikwels moontlik wanneer baie mense saam staan.

koperasies het lede gelyke stemreg (een lid, een stem). Indien lede onbetrokke raak, lei dit dikwels tot die ondergang van die koperasie. Ekonomiese deelname deur lede: lede dra gelyk by tot en beheer die kapitaal van hul koperasie demokraties. Ten minste n gedeelte van hierdie kapitaal is gewoonlik die gemeenskaplike eiendom van die koperasie. Surplusse kan gebruik word om die koperasie verder te ontwikkel; om lede in verhouding tot hulle transaksies met die koperasie te betaal; en om ander aktiwiteite wat deur die lede goedgekeur is, te steun. Outonomie en onafhanklikheid: n Koperasies is n onafhanklike, selfhelporganisasie wat deur sy lede beheer word. Indien hulle ooreenkomste met ander organisasies aangaan, insluitend regerings, of kapitaal uit eksterne bronne verkry, word dit volgens bepalings gedoen wat demokratiese beheer deur sy lede verseker. Onderrig, opleiding en inligting: n Koperasie bied onderwys en opleiding aan sy lede, verkose verteenwoordigers, bestuurders en werknemers sodat hulle doeltreffend kan bydra tot die ontwikkeling van hul koperasie. n Koperasie lig die algemene publiek in veral jong mense en opinieleiers oor die aard en voordele van samewerking. Samewerking onder koperasies: n Koperasie dien sy lede die doeltreffendste en versterk die koperasiebeweging deur met plaaslike, nasionale, streeks- en internasionale strukture saam te werk. Besorgdheid oor die gemeenskap: n Koperasie werk vir die volhoubare ontwikkeling van sy gemeenskap deur beleide wat deur die lede goedgekeur is.

Die koperatiewe beginsels is riglyne waarvolgens koperasies hul waardes prakties toepas.

4. Tipes koperasies
n Koperasie word gewoonlik as f n landbou-ondernemingsvorm f as n staatsgedrewe welsynstussenkoms beskou. Die reg plaas egter nie enige beperkings op die tipe koperasies wat geregistreer kan word nie. Hier is n paar van die moontlikhede: Landboukoperasies: n Landboukoperasie is n koperasie wat landbouprodukte produseer, prosesseer of bemark en landbou-insette en -dienste aan sy lede verskaf. Verbruikerskoperasies: n Verbruikerskoperasie verkry en versprei goedere aan sy lede en nielede en verskaf ook dienste aan sy lede. n Koperasie wat kruideniersware in groot maat aankoop en dit aan sy lede en die publiek verkoop, terwyl dit spesiale afslag aan sy lede of n terugbetaling op grond van die som van hul transaksies gee, is n voorbeeld van n verbruikerskoperasie. Bemarking- en verskaffingskoperasies: n Bemarking- en verskaffingskoperasie is n koperasie wat produksie-insette aan lede verskaf en hul produkte bemark of prosesseer. n Voorbeeld is n naaldwerkkoperasie wat materiaal en naaimasjiene aan sy lede verskaf en dan die items bemark wat hulle maak. Hierdie kategorie sluit ook landboubemarkings- en verskaffingskoperasies in. Behuisingskoperasies: n Behuisingskoperasie is n primre koperasie wat behuising aan sy lede verskaf of n sekondre koperasie wat tegniese dienste aan primre behuisingskoperasies voorsien. Finansiledienste-koperasies: n Finansiledienstekoperasie is n primre koperasie waarvan die hoofdoel is om finansile dienste aan sy lede te verskaf, of n sekondre koperasie wat finansile dienste aan n primre koperasie verskaf. n Voorbeeld hiervan is n spaaren-leningskoperasie waarin die lede hul spaargeld bymekaargooi en lenings aan mekaar toestaan. Maatskaplike koperasies: n Maatskaplike koperasie is n koperasie sonder winsoogmerk wat maatskaplike dienste aan sy lede voorsien, soos die versorging van bejaardes, kinders en siekes. Koperatiewe begrafnisverenigings: n Koperatiewe begrafnisvereniging is n koperasie wat begrafnisvoordele soos begrafnisversekering en verwante dienste aan sy lede en hul afhanklikes bied. Dienskoperasies: n Dienskoperasie is n koperasie wat behuising, gesondheidsorg, kindersorg, vervoer, kommunikasie of ander dienste verskaf. Werkerskoperasies: n Werkerskoperasie is n primre koperasie wat werk verskaf aan sy lede of n sekondre koperasie wat dienste aan sy primre werkerskoperasies verskaf. LET WEL: Dit is moontlik om verskillende tipes koperasies in n veeldoelige koperasie te kombineer.

2. Koperasies: n definisie
n Koperasies is n outonome vereniging van persone wat vrywillig verenig om aan hul gemeenskaplike ekonomiese, maatskaplike en kulturele behoeftes en aspirasies te voldoen deur n demokratiese beheerde onderneming wat gesamentlik besit word (definisie van die International Co-operative Alliance). Ons kan hierdie definisie in vyf hoofpunte verdeel om dit beter te verstaan: n Koperasie is n onafhanklike organisasie. Dit moet op sy eie bene kan staan of ten gronde gaan. n Koperasie is n groep persone wat uit eie keuse besluit om saam te staan om gemeenskaplike behoeftes te bevredig en om gemeenskaplike doelwitte te bereik. n Koperasie word gesamentlik besit. Sy hoofplig is teenoor sy lede en nie teenoor enigiemand buite die koperasie nie. Al die lede deel in die voordele van die koperasie. n Koperasie word demokraties beheer sodat elke lid n gelyke stem in besluite het. n Koperasie moet koperatiewe beginsels (sien die volgende afdeling) in sy aktiwiteite en organisasie volg.

3. Sewe koperatiewe beginsels


Daar is sewe koperatiewe beginsels wat regdeur die wreld deur koperasies gevolg word. Elkeen wat by n koperasie betrokke is, moet hierdie basiese koperatiewe beginsels ken en verstaan. Vrywillige en oop lidmaatskap: niemand word gedwing om n lid te word nie en daar is geen geslags-, maatskaplike, rasse-, politieke of godsdienstige diskriminasie nie. Demokratiese beheer deur lede: koperasies is demokratiese organisasies wat deur die lede beheer word. Die lede neem aktief aan die opstel van beleid en aan besluitneming deel. Verkose verteenwoordigers is aanspreeklik teenoor die lede. In primre

87

88

5. Waarom vorm landboukoperasies?


Die belangrikheid van landboukoperasies l in werkskepping, die mobilisering van hulpbronne, om beleggings te genereer en hulle bydrae tot die ekonomie. In hulle onderskeie vorms bevorder landboukoperasies algehele deelname aan die ekonomiese en maatskaplike ontwikkeling van alle mense. Landboukoperasies dien hulle lede op die volgende wyses: Dit verbeter bedingingsmag: n Aantal lede wat saamstaan, beklee n sterker posisie wanneer hulle met ander ondernemings sake doen. Verminder aankoopkoste: Deur op groot maat aan te koop, word die aankoopprys van noodsaaklike voorraad laer. Bekom marktoegang of brei markgeleenthede uit: Meer kopers word gelok vanwe die waarde wat jy kan toevoeg en die versekering wat jy kan bied aan klante wat groter hoeveelhede verlang. Verbeter produkte of die gehalte van die diens: Tevredenheid by lede word bereik deur verbeterde fasiliteite, toerusting en dienste. Bekom produkte of dienste wat andersins nie beskikbaar sou wees nie: Landboukoperasies verskaf dikwels dienste of produkte wat ander privaat ondernemings nie sal lok nie. Verminder koste of verhoog inkomste: Deur die bedryfskoste te verminder, word die hoeveelheid verdienste beskikbaar vir verspreiding aan lede om hulle inkomste n hupstoot te gee, vermeerder.
Bron: Aangepas uit Guidelines for establishing agricultural co-operatives. Die dokument is by www.daff.gov.za beskikbaar.

6. Finansies
Kyk die SACCOL, Dora Tamana en CBDC aantekeninge onder opskrif 8.

Skenkings en donasies
Party koperasies probeer om bykomende fondse te bekom van skenkersen ontwikkelingsagentskappe, NROs of regeringsbronne wat by geleentheid fondse opsysit om die ontwikkeling van koperasies te ondersteun. Toekennings en skenkings is n manier waarop n koperasie wat sukkel om toegang tot fondse te kry, gehelp kan word. n Mens moet egter daarop let dat hierdie bron van finansiering potensile probleme inhou: Dit kan bydra tot afhanklikheid, omdat lede van die koperasie minder gemotiveerd sal wees om die organisasie op sy eie voete te laat staan. Op die lang duur kan dit beteken dat koperasies nie selfstandig word nie en verwag dat n agent van buite tussenbeide sal tree wanneer hulle probleme ondervind. Dit kan ook n mate van verlies van onafhanklikheid beteken, aangesien baie skenkings voorskrifte en voorwaardes bevat ooreenkomstig finansieringsliggame se agendas. Navraag kan gedoen word oor skenkings en donasies wat vir koperasies beskikbaar is by die verskillende maatskaplikebeleggingskemas wat privaat maatskappye, semi-staatsinstellings en staatsdepartemente aanbied. .

Die Landbank bied finansiering aan alle sektore van die landbouekonomie en landbou-ondernemings. Koperasies wat by hierdie aktiwiteite betrokke is, is daarop geregtig om aansoek om finansiering te doen. Vir meer inligting, besoek die Landbank se webtuiste by www.landbank.co.za of skakel die tolvrye navraagnommer by 0800 00 52 59. Vir meer inligting oor die Cooperative Incentive Scheme (CIS) van die Departement van Handel en Nywerheid, sien die kontakbesonderhede onder opskrif 7. Die Ontwikkelingsbank van Suider-Afrika (OBSA) verskaf finansiering vir projekte wat verband hou met die ontwikkeling van infrastruktuur. Koperasies wat konsentreer op die ontwikkeling van infrastruktuur is daarop geregtig om aansoek te doen om finansiering by hierdie bank. Die bedryfskantoor kan geskakel word by 011 313 3911. Die Departement van Handel en Nywerheid se Nywerheidsontwikkelingskorporasie (NOK) finansier inisiatiewe in verskillende sektore soos vervaardiging, kleinskaalmynbou, landbou, vervoer, toerisme, visserye, inligtings- en kommunikasietegnologie en sakedienste. Klante wat by hierdie instelling om lenings aansoek doen, moet bewys kan lewer van bates en/of n bepaalde hoeveelheid spaargeld. Dit is n nadeel vir baie opkomende koperasies wat pas begin handeldryf. Tree met die NOK by hul webtuiste www.idc.co.za in verbinding. Die Departement van Handel en Nywerheid se Khula Enterprise Finance Bpk verskaf lenings aan kleiner ondernemings wat nie vir NOK-lenings kwalifiseer nie. Khula gebruik finansile kleinhandelstuss engangers om die lenings te versprei. Een manier waarop koperasies toegang tot hierdie lenings kan verkry, is deur middel van n SACCO (Savings and Credit Co-operative spaar- en kredietkoperasie), wat as n finansile kleinhandelstussenganger kan optree. Meer inligting kan by www.khula.org.za verkry word. - Bloemfontein 051 444 1040 / 0860 548 522 - Kaapstad 021 671 9056 / 0860 548 521 - Durban 031 301 1916 / 0860 548 526 - O os-Londen 043 726 0756 / 0860 548 527 - Kimberley 053 832 2275 / 0860 548 528 - Johannesburg 011 838 7638 / 0860 548 529 - Nelspruit 013 755 2370 / 0860 548 520 - Polokw ane 015 294 0901 / 0860 254 852 - Port Elizabeth 041 363 2570 / 0860 354 852 - Rustenburg 014 592 6391 / 0860 454 852 - Tshw ane 012 324 8236 / 0860 554 852 Die Onafhanklike Ontwikkelingstrust werk grotendeels op die gebied van die tweede ekonomie deur die regering te ondersteun in die implementering van ontwikkelingsprojekte. U kan die verhandeling Co-operatives as a model for development op hul werbwerf www.idt. org.za lees. Provinsiale ontwikkelingsagentskappe soos die Limpopo Business Support Agency (Libsa) verleen finansile bystand aan koperasies. Sien die hoofstuk oor verskaffers van finansile dienste vir inligting oor provinsiale instansies.

7. Nasionale strategie en regeringskontakte


Koperasies was so suksesvol in sekere dele van die wreld dat die Suid-Afrikaanse regering wil toesien dat meer mense hier koperasies begin. Indien koperasies op die regte wyse aangepak word met heelwat betrokkenheid, ondersteuning en beplanning kan hulle n groot rol speel om werksgeleenthede te skep en armoede te beveg.

Lenings
Die meeste kleinsakeondernemings in die wreld bekom fondse deur die leningsiklus. Leningsaansoeke is n belangrike manier waarop koperasies toegang kan kry tot die kapitaal wat hulle nodig het om toerusting aan te koop en vir die opleiding van koperasielede te betaal. Die nadeel van hierdie finansieringsvorm is die beperkte toegang wat talle arm Suid-Afrikaners tot finansile instellings het, asook die ho rentekoerse en diensgeld wat gehef word. In Suid-Afrika speel die volgende instellings n belangrike rol by die verskaffing van lenings deur middel van die leningsiklus: 1. Handelsbanke is in private besit (byvoorbeeld Standard Bank ABSA en ENB). Die hoofdoel van handelsbanke is om winste te maksimeer. Hulle hef dus rentekoerse op die lenings wat hulle toestaan wat klinte moet betaal, bykomend tot die bedrag wat hulle geleen het. 2. Ontwikkelingsbanke en -agentskappe in staatsbesit. Opkomende ondernemings vind dikwels dat hierdie instellings dienste bied wat nie vir hulle by handelsbanke beskikbaar is nie.

Departement Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) Direktoraat: Landbou-ontwikkelingsfinansiering Koperatiewe-ontwikkelingsondersteuningseenheid Tel. 012 319 7295 DADF@daff.gov.za Tel. 012 319 6714 / 084 688 7377 AmonM@daff.gov.za Tel. 012 319 7909 VivianP@daff.gov.za Tel. 012 319 6965 RoseMOL@daff.gov.za Tel. 012 319 7885 As staatsinstelling wat belas is met ekonomiese ontwikkeling in die landbousektor, beskou die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye

89

die ontwikkeling van landboukoperasies as die kern van boerebemagtiging in die tweede ekonomie. Die doel van die mobilisering van boere deur middel van koperasies is twerlei van aard: eerstens om koperasies te gebruik as afleweringstelsels vir staatsprogramme; en tweedens om boere in staat te stel om landboudienste te ontvang wat hulle nie as individue sou kon kry nie. As ekonomiese ontwikkelingsorganisasies word van koperasies verwag om sekere dienste aan hul lede te verskaf. Die mening bestaan dat daar sekere dienste is wat lede van koperasies nodig mag h, maar waartoe hulle as individue nie toegang het nie. Hierdie dienste is die volgende: Verskaffing van landbou-insette Toegang tot finansiering Bemarking van landbou-uitsette Waardetoevoeging of landbouprosessering Menslikehulpbronontwikkeling

Die uiteindelike doelwitte van die Departement is om boere in die tweede ekonomie te ondersteun sodat hulle doeltreffend tot werkskepping in die landbou kan bydra en ook om hulle aktiewe deelnemers aan die ekonomie te maak deur die uitset van hierdie sektor te verhoog. Departement van Handel en Nywerheid (DHN) Koperatiewe-ondernemingsontwikkelingseenheid Tel. 012 394 9500 www.thedti.gov.za Kies Co-operatives development op die kieslysopsies van die webtuiste. Companies and Intellectual Property Commission (voorheen CIPRO) Tel. 0861 843 384 Vir die registrasie van koperasies in Suid-Afrika. Nasionale Tesourie Kyk na die inligting oor die Cooperative Banks Development Agency in afdeling 8.

Hierdie aktiwiteite strek van landboukoperasies tot spaaren kredietkoperasies, en om selfhelp-inisiatiewe koperatief in die swart woongebiede te organiseer. Die DGRV bied aanvraag- en uitkomsgebaseerde opleiding aan in koperatiewe en besigheidsbeginsels, asook in rekeningkunde en boekhouding. Dit sluit ook opleiding by die werk en opvolgmaatrels in. Ander opleidingsaktiwiteite sluit die opleiding-van-opleiersprogramme vir regeringspersoneel en ander diensverskaffers in. Die DGRV het opleidings- en konferensiefasiliteite om hierdie rede op hulle perseel in Pretoria opgerig. Bykomend tot hierdie fasiliteite is n modelbakkery begin waar n gekwalifiseerde bakker basiese en gevorderde opleiding in bak en fyngebak aanbied. Dora Tamana Co-operative Centre (DTCC) / Dora Tamana Savings and Credit Cooperative Centre P/a SACCOL Home of Small, Medium and Micro Enterprises Trust (HOST) P/a SACCOL International Labour Organisation (ILO) Tel. 012 341 2170 pretoria@ilo.org www.ilo.org

Limpopo Business Support Agency (Libsa) Tel. 015 287 3000 www.libsa.co.za Besonderhede van koperasieontwikkeling word op die webtuiste gegee (kies Key Programmes). Die webtuiste bied ook skakels na verskeie koperasies, soos die Champaign Chicken Meat Co-operative, Bohlabela Chicken Broiling Co-operative en Thohoyandou Peanut Butter Manufacturing Co-operative. Micro-agricultural Financial Institution of South Africa (MAFISA) Tel. 012 319 7216 elizabethkh@daff.gov.za MAFISA is n finansile skema vir mikro- en kleinhandellandbou, in die besonder vir ekonomies aktiewe arm mense. Die organisasie bied spaar- en bankfasiliteite by goedgekeurde finansile instellings aan, asook lenings vir produksieinsette (soos kunsmis, saad en onkruiddoders), lewende hawe, kleinskaalse besproeiingstelsels, kleinskaalse landboutoerusting en implemente vir klein en opkomende boere en ander teikengroepe. National Youth Development Agency Voorheen die Nasionale Jeugkommissie en die Umsobomvu Youth Fund Tel. 011 651 7000 www.nyda.gov.za

8. Ander rolspelers
Cactis Agencies Tel. 083 407 7060 turnaround@telkomsa.net Co-operative and Policy Alternative Center (COPAC) Tel. 011 447 1013 www.copac.org.za Deutscher Genossenschaftsund Raiffeisenverband (DGRV) Duitse Koperasie en Raiffeisenkonfederasie Tel. 012 346 6020 / 083 629 8326 dgrvsa@worldonline.co.za www.dgrvsa.co.za

Koperasies is een van die gebiede waar die ILO tegniese bystand Jeugkoperasies wat op sukses ingestel is, kan NYDA nader. verleen. Invest North West (INW) Tel. 014 594 2570 Faks 014 594 2575/6 www.inw.org.za INW ontwikkel instellings. NOPILIFE (National Organic Produce Initiative) Tel. 011 887 0800 / 073 303 1554

DGRV is die nasionale toporganisasie Ontwikkel werkerskoperasies, en hovlak-ouditeringsfederasie ondersteun die koperatiewe van die Duitse koperasiesektor. beweging, bevorder die koperatiewe sektor en Die DGRV is al meer as 20 jaar ekonomie. wreldwyd by koperasieontwikkelingsaktiwiteite betrokke. Co-operative Banks Development Agency (CBDC) Hul ontwikkelingsen Tel. 012 315 5367 konsultantaktiwiteite word verrig www.treasury.gov.za/coopbank met die doel om sowel plaaslike Kies die opsies Documents en as ekonomiese ontwikkeling (veral KMMOs) te bevorder en om tot die FAQs op die webtuiste. verligting van armoede by te dra. Ter vervulling van sy mandaat verleen die DGRV advies en bystand aan koperasies in Suid-Afrika.

Die bestuur, regs- en strukturele koperatiewe raamwerk van koperasies in Suid-Afrika skakel goed in by die implementering van die Khula kyk opskrif 6 of kuier by nasionale organiese produkteinisiatief (NOPI) se idee van www.khula.org.za. organiese dorpe. Die projek is n gentegreerde oplossing Landboubesigheidskamer Tel. 012 807 6686 / 082 441 2308 om kleinboere in Suid-Afrika te bemagtig. NOPI verskaf alle Faks 012 349 1330 regulasies en aanbevelings vir die www.agbiz.co.za institusionalisering van organiese Die Landboukolleges en dorpe. provinsiale landboudepartemente bied kort kursusse aan oor landboukoperatiewe-bestuur.

90

National Women in Agribusiness Credit Unions uit. WOCCU Co-operative (NAWACO) beskou Suid-Afrika as n land met Tel. 035 870 3978 baie groeipotensiaal, aangesien daar miljoene mense is wat nie Nawaco is in KwaZulu-Natal gesetel behoorlik deur die banksektor en is toegespits op alle vroue met n bedien word nie. belang by agribesigheid. Dit verskaf inligting oor hoe vroue voordeel uit Scientific Roets (Edms) Bpk Tel. 039 727 1515 die agribesigheidsektor kan trek. www.scientificroets.com North West University Potchefstroom Sakeskool Koperasies is een van die gebiede Sentrum vir Koperasies waarin hierdie raadgewende Dr. Louw van der Walt maatskappy opleiding aanbied. Tel. 018 299 1412/3 Sel: 083 658 9013 Small Enterprise Development Agency (SEDA) Die doelstellings van hierdie Tel. 012 441 1000 sentrum is om lede by te staan met Tel. 0860 103703 die stigting van koperasies, om www.seda.org.za opleidingskursusse te ontwikkel en aan te bied, om navorsing SEDA bied aan klein en medium toegang tot oor koperasies te doen, om ondernemings die uitkomste van navorsing oor waardevolle inligting oor die koperasies te publiseer en om n vestiging, bestuur en ontwikkeling hulpbronsentrum van koperatiewe van n besigheid, sakegeleenthede en ondersteuning vir klein materiaal in stand te hou. ondernemings. Klik op die Cooperatives-kieslysopsie op die Qhubekisa Agri Co-operative Tel. 079 965 5656 / 072 641 1212 webtuiste. Daar verskyn ook belangrike inligting oor koperasies qhubekisacoop@yahoo.com onder die Starting Your Own Business-opsie (klik op Legal The Savings and Credit Issues en soek die Co-operative Cooperative League of SA Business-opsie). Limited (SACCOL) Tel. 021 422 3333 South African Institute of Tel. 011 440 6750 Entrepreneurship (SAIE) SACCOL is gestig deur die Tel. 021 447 2023 www.entrepreneurship.co.za Savings and Credit Co-operatives (SACCOs) en Credit Unions Yebo Co-operative Bpk in Suid-Afrika as hul nasionale Tel. 012 755 8377 vereniging. yebo@yebocoop.co.za www.yebocoop.co.za SACCOL het drie hooffunksies: Yebo is n geregistreerde koperasie Verteenwoordiging van die wat in Maart 2003 deur verskillende SACCO-beweging op plaaslike sakegroepe en koperasies uit al die en internasionale vlak. provinsies van Suid-Afrika as hul eie Verskaffing van ondersteunings- en diensorganisasie ontwikkelingsdienste aan gestig is. Hulle fokus is n teikenmark SACCOs. SACCOL bied in landelike gebiede, townships dienste aan sy lidorganisasies en informele nedersettings. deur opleiding, advies en Yebo-lidmaatskap bestaan uit ander tegniese dienste te stokvelle, begrafnisverenigings, verskaf, asook deur depositos klubs, koperasies en koperatiefte aanvaar en lenings aan sy georganiseerde groepe. Yebo lede te verskaf. spesialiseer daarin om mense Beheer van SACCOs. meer te leer omtrent meganismes om hulle eie geld te genereer SACCOL is n lid van die ACCOSCA, en daarmee saam word opleiding die African Confederation of gegee in hoe om hulle besteebare Cooperative Savings and Credit inkomste te gebruik om volhoubare Associations. besigheid te skep wat hulle kan help ACCOSCA maak op sy beurt, met armoedeverligting. saam met 86 lande in sewe streke wreldwyd, die World Council of

9. Publikasies en webtuistes
Verskeie navorsingsvraagstukke wat met koperasies verband hou, word ondersoek doen navraag by instellings soos universiteite se departemente sosiale wetenskappe of ekonomie of kry inligting op hul webtuistes, of by organisasies waarna in hierdie hoofstuk verwys word. www.ncba.coop/clusa.cfm. Die Cooperative League USA (CLUSA) se internasionale program het in ontwikkelende lande gehelp om individue en gemeenskappe te bemagtig deur die ontwikkeling van doeltreffende, volhoubare groepsbesighede en demokratiese prosesse. Co-operatives in South Africa: their role in job creation and poverty reduction. Kate Philips. South African Foundation (October 2003). International Co-operative Alliance www.coop.org Kry die dokument LED and co-operatives in South Africa summary outcome of a workshop by www.led.co.za. Nog n belangrike artikel is How farmers organise, die redaksioneel van LEISA Magazine, Maart 2007. Kry dit by www.leisa.info.

Waar om meer uit te vind


Indien daar n groep van julle is of selfs n hele gemeenskap wat n onderneming wil begin waaruit elkeen ewe veel voordeel trek en waarin die winste gelyk tussen al die betrokkenes gedeel word, is dit n goeie idee om n koperatiewe onderneming te begin. Dit moet steeds met dieselfde dissipline en volgens dieselfde stelsels bedryf en bestuur word wat op enige onderneming van toepassing is sodat mense doeltreffend kan werk en hul inkomste die uitgawes kan oorskry die beginsels verskil egter en dit sal verseker dat die voordele van die onderneming wyer versprei word. Kies die kieslysopsie oor koperasies op die webtuiste van SEDA (Small Enterprise Development Agency) by www.seda.org.za. Kry by www.daff.gov.za altesaam 17 handleidings oor hoe om n koperasie te ontwikkel. Kies Publications, General Publications en dan Training manuals: Cooperatives. Sien ook die inligtingstuk (Info Pak), How to form a co-operative, ook by die opsie Publications. Kies die opsie Co-operatives Development by die Departement van Handel en Nywerheid se webtuiste, www.thedti.gov.za. Besoek die webtuistes van rolspelers wat in hierdie hoofstuk genoem word. Ons wil die DGRV en Bernd Harms weer eens bedank (sien afdeling 8) vir hulle hulp met hierdie hoofstuk.

91

Bemarking en finansile dienste


Landbouskoue en -byeenkomste
1. Publikasies en webtuistes
n Kalender wat skoue, veilings en boeredae aandui, is by www.landbou. com, die elektroniese arm van die Landbouweekblad, beskikbaar. Besonderhede van landbouskoue en -byeenkomste verskyn ook weekliks in die tydskrif. Die Farmers Diary verskyn in die Farmers Weekly en is beskikbaar by www.farmersweekly.co.za. Besoek www.agbiz.co.za vir n kalender wat komende gebeurtenisse bevat. Die nuusbrief van die sekretariaat van die Forum vir Landbounavorsing in Afrika (FARA) verskaf besonderhede van alle Afrika-forums, konferensies en ander internasionale kongresse wat in Afrika aangebied word, soos die All Africa Horticulture Congress, Africa Crop Science Society Conference en World Congress of Agroforestry. Vir meer inligting, kyk in die afdeling Major events van die nuusbrief.

3. Skoue
Agri Mega Week (Bredasdorp) Tel 028 424 2890 / 028 425 2524 www.agrimega.co.za n Interaktiewe ekspo en indaba waar die fokus op wintergraan, skaap en wol en die suiwelbedryf val en oor n tydperk van drie dae aangebied word, met ongeveer 300 uitstallers en 15 000 besoekers. Africas Big Seven vind in Midrand plaas en inkorporeer AgriFood, Food Tech Africa, Interbake Africa, Food Biz Africa, Retail Trade Exhibition, Retail Solutions Africa en IFMA Africa. n Hele paar konferensies vind saam met die uitstallings plaas. Kontakinligting kan by Exhibition Management Services in afdeling 2 hierbo gekry word. All Africa Dairy Expo Tel. 012 843 5745 www.dairyexpo.co.za Nampo-oesdag Tel. 056 515 2145 wim@grainsa.co.za www.nampo.co.za Die NAMPO-oesdag n jaarlikse landbouskou wat vier dae lank by NAMPO-park naby Bothaville gehou word se oogmerk is om n omgewing te skep waarin boere en insetverskaffers byeen kan kom. Die insetverskaffers stal hul produkte uit en demonstreer dit, terwyl die boere die geleentheid kry om te sien wat op die mark beskikbaar is. Skakel die Maize Capital Forum by 056 515 3042 of die toerismekantoor in Viljoenskroon by 056 343 3992 vir besprekings (bespreek betyds).

2. n Paar rolspelers
Talle produsente- en distriksverenigings is hierby betrokke. Kry besonderhede in afdelings 3 en 4.

Agri-Expo Tel. 021 975 4440/1/2/3 www.agriexpo.co.za n Landbou-organisasie wat talle skoue en geleenthede rel, soos die Suid-Afrikaanse Kaasfees, verskeie perdeskoue, telersgeleenthede en kampioenskappe. Agri Mega Expos Tel 028 424 2890 / 425 2524 www.agrimega.co.za

Besoeke aan internasionale en nasionale skoue, soos Nampo en Allfresh, is ingesluit in hulle landboutoere. Exhibitions and Event Association of Southern Africa (EXSA) Tel. 011 805 7272 www.exsa.co.za

Natuurlike en Organiese produkte Tel. 021 671 0935 / 083 346 3465 Hierdie ekspo is n gesamentlike www.naturalandorganic.co.za projek van CenDel, die sentrum vir die ontwikkeling van produseerders Royal Show (PMB) soek Royal van die Melkprodusente-organisasie Agricultural Society of Natal in (MPO) en The Dairy Mail. Die afdeling 2 hierbo. ekspo is hoofsaaklik gerig op die behoeftes van melkboere, maar dit SAITEX bied ook aan veeboere waarde vir Tel. 011 783 7250 www.exhibitionsafrica.com hulle geld. Allfresh info@buzztzn.co.za www.allfresh.co.za Afrika se belangrikste handelskou.

Exhibition Management Services Tel. 011 783 7250 Agri Mega Expos is verantwoordelik www.exhibitionsafrica.co.za vir verskeie landbou-uitstallings, -skoue en -boeredae in die Wes- Royal Agricultural Society of Natal Kaap. Tel. 033 345 6274 Agri Promo (www.agripromo. admin@royalshow.co.za co.za) ) is n eenstop-landboumedia- www.royalshow.co.za en bemarkingsmaatskappy wat korporatiewe dienste soos media- Hulle is gashere van die Royal Show en kommunikasiedienste en Suid-Afrika se oudste en grootste landbougebeurtenis korporatiewe bemarkingsdienste gemengde en die Sunday Tribune se aanbied. tuinskou, die land se grootste tuinbougeleentheid. Hulle is AGRIFICA ook betrokke by verskeie ander Tel. 012 804 9729 projekte. www.agrifica.co.za Toere na landboufunksies wat in Tshwane Business and Suid-Afrika en Afrika aangebied Agricultural Corporation (TSHWABAC) word. Tel: 012 327 1487 www.tshwabac.co.za Agricultural Tours Worldwide Tel. 082 447 7718 www.agritoursandtravel.com

South African Cheese Festival Tel. 021 975 4440 n Nasionale beraad vir verskaffers www.cheesefestival.co.za en produseerders in die varsproSunday Tribune Garden Show duktebedryf. soek Royal Agricultural Society of Natal in afdeling 2 hierbo. From The Earth Tel. 021 975 4440/1/2/3 www.fromtheearth.co.za Intervitis Interfructa Southern Africa Gardenex is die belangrikste Inkorporeer die Wine Farmers and blommeskou in Suid-Afrika. Bel Fruit Growers Exhibition 011 549 8300 of besoek by www. Tel. 021 448 7330 www.intervitis-interfructa.co.za gardenex.co.za

4. Ander Skoue
GAUTENG
Pretoria-skou Tel. 012 327 1487 www.tshwabac.co.za Vaal-skou Tel. 016 421 3570

NOORDWES
Lichtenburg-skou Alice van Wyk Tel. 082 701 6928 Rustenburg-skou Tel. 014 592 1318/9 Vryburg-skou Tel. 053 927 3945 Word as Suid-Afrika se derde grootste landbouskou beskou en die grootste veeskou in die land.

MPUMALANGA
Nelspruit Tel. 013 752 2801

NOORD-KAAP
Kimberley-skou Tel. 053 833 3581

92

LIMPOPO
Agri Letaba (by Tzaneen) Tel. 015 307 2725 www.agriletaba.co.za

KWAZULU-NATAL
Eston-skou Tel. 031 781 1995 www.estonshow.co.za

6. Internasionale skoue
Die belangrikste landbouskoue word volgens lande op die webtuiste van Landboutoeroperateurs Internasionaal (Agricultural Tour Operators International ATOI) gelys. Besoek www.atoi.org. Kyk ook www.biztradeshows.com. www.exhibitionsafrica.co.za vir besonderhede van skoue in Nigeri, Ghana en Mosambiek. Internasionale Akwakultuurgebeure kontak Aquaculture Innovations by 046 622 3690, besoek www.aquaafrica.co.za of skryf aan leslie@aquaafrica.co.za. Let daarop dat internasionale skoue/konferensies van tyd tot tyd in Suid-Afrika plaasvind, soos die Globale Sitruskonferensie 2010. Kontak Devor Julies van US Commercial Services by 011 290 3241 of besoek www.buysa.gov/southafrica/en kies die Trade shows and events opsie, vir skoue of gebeurtenisse in die VSA. Agritechnica Expo www.agritechnica.com Agromek Tel. +45 8675 4545 Faks +45 8615 1951 www.agromek.dk Fruit Logistica Telephone: +49 30 3038-2045 lamusse@messe-berlin.de

Naboom Windpomp Fees The Royal Show sien opskrif 3. Tel. 014 743 3137 / 082 087 0360 www.naboomwindpompfees.co.za WES-KAAP Polokwane-landbouskou Tel. 015 290 2297 n Volledige lys van skoue in die Faks 015 290 2255 Weskaap is beskikbaar by Agri-Expo.
Hier is n paar van die groot skoue: Ander skoue vind plaas op Makhado (Louis Trichardt), Bela-bela (Warmbad), Tolwe en Vivo.

Agri Mega Week sien afdeling 3. Agri Cape Week (Paarl) Tel 028 424 2890 / 028 425 2524 www.agrimega.co.za n Interaktiewe ekspo en indaba wat op die vrugte-, wingerbouen groentebedrywe fokus, oor drie dae gehou word, met 100 uitstallers en 6 000 besoekers.. Robertson-lenteskou Tel. 023 626 2512 Swartlandskou (Moorreesburg) Tel. 083 231 5484 Worcester-skou Tel. 023 347 0091

OOS-KAAP
Kontak die Oos-Kaapse Landbouskouvereniging by 041 484 4520.

VRYSTAAT
Bloemfontein Tel. 051 448 9894 www.bloemskou.co.za Reitz Bieliemieliefees Tel. 072 180 3380 Faks 058 863 2600
Daar word ook skoue in Parys en Dewetsdorp gehou.

5. Konferensies
Agribusiness Africa Conference IIR Conferences Tel. 011 771 7000 Tel. 012 804 9729 www.iir-conferences.co.za www.agrifica.co.za Agrimark Trends (AMT) sien Die Voedsel & Drank- en Vleisbest uurkonferensies bl. 129 Tel. 012 361 2748 Mega Events www.agrimark.co.za Tel. 021 863 0397 Ekonomiese oorsigte van die www.agrimega.co.za verskillende landbousektore word bespreek. Soek Conference Eenstop-geleentheidsbestuursProceedings op die kieslysopsies dienste wat in landbou spesialiseer. Enige geleentheid, enige tyd, enige op die webwerf. plek. Food, Agriculture and Natural Resources Policy Analysis NAFCO Tel.013 262 4474 Network (FANRPAN) www.nafco.co.za Tel. 012 804 2966 / 3186 www.fanrpan.org South African Large Herds Dialo oor streeksbeleid Conference word regdeur Suidelike Afrika Tel. 012 843 5745 gehou. Besoek die webwerf vir www.largeherds.co.za besonderhede.

Die Globale Sitruskonferensie wat in 2010 deur Suid-Afrika tydens die FIFA-wreldbekersokker aangebied word. Besoek www. Agromek stel die produkte van allfresh.co.za. ongeveer 560 uitstallers ten toon en is die grootste jaarlikse Hortifair landboumeganiseringskou in Tel. 011 692 4237 Noord-Europa. Die blommeskou in Nederland. Australian National Field Days Lidmaatskap van SAFGA (sien info@anfd.com.au die hoofstuk oor snyblomme) is www.anfd.com.au verpligtend indien u sou belangstel om daar uit te stal. Australi se belangrikste landboutentoonstelling. SPACE Tel. 011 303 7193 BioFach info@space.fr www.biofach.de www.space.fr n Uitgebreide reeks organiese Die veeboerskou in Frankryk. voedsel en billike-handelsprodukte. Kontak Ian Robinson van Go- Die VK se Royal Show het in 2010 organic.co.za vir meer inligting. ten einde geloop. Hulle webtuiste was www.royalshow.org.uk. Enterprise Florida Tongila Manly Tel. 082 560 8001 EnterFlorida@TheManlyGroup. com Amerika se voedsel- en drankskou vir Suid-Afrikaanse maatskappye wat graag hulle produkte in die VSA-mark wil bemark.

94

Bemarking en finansile dienste


Risikobestuur en versekering
1. Oorsig
Landbou, en in die besonder n boerdery, is vandag n onderneming wat met heelwat risikos gepaardgaan. Kwessies soos klimaatsverandering, tekorte aan vaardighede en die ontwikkeling van die finansile markte ten opsigte van kommoditeitsprodukte het die risiko waarvoor hierdie ondernemings te staan kom, verhoog. Alhoewel landbou-ondernemings meer werktuie tot hulle beskikking het om risikos te bestuur en te temper, het dit die kompleksiteit van risikobesluitneming verhoog. Die suksesvolle persone van die toekoms sal die boere en landbouondernemings wees wat in staat is om die risikos, wat inherent aan hulle boerderystelsels is, teen n redelike koste te bestuur. Die uiteinde van doeltreffende risikobestuurpraktyke in die landbou sal groot voordele vir die samelewing in sy geheel inhou en sluit die volgende in: Om voedselsekerheid en prysstabiliteit te verseker; Om n stabiele en winsgewende kommersile boerderygrondslag te vestig om te verseker dat landbou in staat is om die voedselvereistes van die toekoms die hoof te bied; Om langtermynvolhoubaarheid van die omgewing te verseker; Om die negatiewe gevolge van natuurrampe (vloede, droogtes, en so meer) op die mens en die omgewing te minimaliseer; Om die behoefte aan noodlenigingspakkette wat deur belastingbetalers befonds word, te verminder; Om werksgeleenthede en volhoubare indiensneming te skep; en Om die stabiliteit van die boer se inkomste en gevolglik ook besteding op plaasinsette te verbeter. Die gevolg is ekonomiese stabiliteit in landelike ekonomie.

Direktoraat: Landbougebruik en Grondbestuur Tel. 012 319 7685 Kry besonderhede van die provinsiale kantore in die grondsoorte hoofstuk. Twee depots in De Aar en Upington berg toerusting en plaagdoders wat versprei kan word in areas wat deur sprinkane ingeneem is. Daar word van grondeienaars verwag om die voorkoms van sprinkane aan te meld. De Aar: Tel. 053 631 3621 Upington: Tel. 054 334 0171

3. Verenigings wat betrokke is


Suid-Afrikaanse Aktuarile Vereniging Tel. 021 509 7697 www.actuarialsociety.org.za Association for Savings & Investment SA Tel. 011 669 4900 www.aci.co.za Effektetrusts is een voorbeeld van n kollektiewe belegging. Dit stel die belegger in staat om sy geld saam met ander beleggers wat dieselfde beleggingsdoelwitte het, te bel. Financial Intermediaries Association of Southern Africa Tel. 012 665 0085 www.ibcsa.org.za n Samesmelting van die Insurance Brokers Council of South Africa (IBC) en die South African Financial Services Intermediaries Association (SAFSIA). Financial Planning Institute of Southern Africa (FPI) Tel. 011 470 6000 www.fpi.co.za As n instansie wat die finansile dienstebedryf n sy klinte bedien, voorsien die FPI n onafhanklike gehalteversekeringsp roses. Die FPI sorg dat toepaslike opleidingstandaarde gehandhaaf word in die opleiding van finansile adviseurs en beplanners en dat etiese en praktykstandaarde tred hou met die behoeftes van die Suid-Afrikaanse verbruiker. Raad vir Finansile Dienste Tel. 012 428 8000 www.fsb.co.za Die Raad vir Finansile Dienste is n unieke, onafhanklike instelling wat deur wetgewing tot stand gekom het om in openbare belang om te sien na die Suid-Afrikaanse nie-bank-finansiledienstebedryf. Kies die insurance-opsie op hulle webtuiste. Institute of Life and Pension Advisors of Southern Africa (ILPA) Tel. 011 475 1149 Institute of Retirement Funds of South Africa (IRF) Tel. 011 369 0160 www.irf.org.za The Life Offices Association (LOA) Tel. 021 421 2586 info@loa.co.za Die Life Offices Association (LOA) is die verteenwoordigende liggaam van die lewensversekeringsbedryf. Dit tree ook op as n waghond vir die bedryf en stel sekere standaarde wat alle ledekantore moet nakom. Die Ombudsman Die lewensversekeringsombud sman is n onafhanklike liggaam waaraan n mens klagtes oor n versekeringsmaatskappy, n verteenwoordiger of n lewensversekeringsproduk kan rig. Die Ombudsman vir Korttermynversekering Tel. 011 726 8900 www.osti.co.za Dit is n onafhanklike liggaam en die dienste word gratis aan die publiek verskaf. Die ombudsman kan u help as u versekeraar weier om te betaal, byvoorbeeld vir skade aan u voertuig. Die diens is gratis vir versekerde verbruikers. U moet u klagte eers by die versekeringsmaatskappy indien, en slegs wanneer u dispuut met die versekeraars nie bygel kan word nie, kan u die saak na die Ombudsman se kantore verwys. Die Ombudsman se besluite is bindend op die versekeringsmaatskappy, maar nie op u nie. Vir meer besonderhede oor sake waarmee hul kantoor u kan help, klik op die kieslys-opsie Common Problems by www.osti.co.za onder die afdeling When the Ombudsman cannot act formally. Die Ombudsman vir langtermynversekering Tel. 021 657 5000 www.ombud.co.za

2. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Die Wet op Rampbestuur, 2002, is hier van toepassing. As droogtetoestande, veldbrande, ensovoorts as gevolg van hul aard nie volgens die bepalings van hierdie Wet tot rampe verklaar kan word nie, kan verligting ingevolge n bepaalde maatrel gebied word. Direktoraat Landbourisiko en Rampbestuur Tel. 012 319 7955 DADRM@daff.gov.za Hierdie direktoraat: bestuur, ontwikkel en implementeer regeringsbeleid, wetgewing en voorskrifte rakende risiko- en rampbestuur in die landbousektor; stel n strategiese plan vir landbourisiko- en -rampbestuur op; staan provinsiale en plaaslike regerings by en ondersteun hulle in die bestuur van landbourisikos en -rampe. Dit is belangrik vir boere om vroe waarskuwingsinligting te ontvang sodat hulle vooruit kan beplan. Die Departement van Landbou het die Nasionale Agrometeorologiese Komitee (NAK) in 2002 in die lewe geroep. Die NAK se mandaat is om vroe waarskuwingsinligting te versamel en bekend te maak as een van die hulpmiddels om die risikos en rampe in die landbousektor te hanteer. n NAK-inligtingsbrief word saamgestel en op die 15de van elke maand uitgereik. Formaat: Seisoenvoorspellings; Huidige toestande van die NDVI en renvalkaarte van die SAWB; Boerderystatus in die provinsies en in die SADC-streek; Advies oor strategie wat die boerderygemeenskap kan gebruik. Kry die climate advisories by www.agis.agric.za

95

96

South African Financial Services Intermediaries Association (SAFSIA) Tel. 012 665 0085 www.fia.org.za n Instansie wat beide korttermyn-, langtermyn- en werknemervoor deelversekering se tussengangers (soos finansile beplanners) dek.

South African Insurance Association (SAIA) Tel. 011 726 5381 www.saia.co.za SAIA het ten doel om bewustheid en begrip van die korttermynvers ekeringsbedryf te bevorder en om waarde vir alle belanghebbendes toe te voeg.

Kredietversekering beskerm jou teen slegte skuld. Hier is n paar rolspelers: Coface South Africa Tel. 011 208 2500 www.cofaceza.com Credit Guarantee Tel. 011 889 7000 www.creditguarantee.co.za Lombard Versekeringsgroep Tel. 011 551 0600 www.lombardins.com Prestige Credit Insurance Consultants Tel. 011 805 8958 www.prestigecredit.co.za

4. Maatskappye wat betrokke is


ABSA Versekeringsmaatskappy Mutual & Federal Versekeringsmaatskappy Bpk Tel. 011 330 2111 Tel. 012 400 8100 www.absa.co.za www.mf.co.za ABSA Lewens Bpk Old Mutual Lewensversekering Tel. 011 350 4000 smaatskappy Bpk Tel. 021 509 9111 African Rand www.oldmutual.co.za Tel. 011 678 1354 www.africanrand.co.za PricewaterhouseCoopers Agri-bedryfsgroep Agricola Nasionale kantoor 023 346 5502 Tel. 011 288 0300 KwaZulu-Natal 031 271 2000 www.agricolasa.co.za Sentrale streek 051 503 4100 Vind uit wat u naaste agri- Noordelike streek 013 754 3300 onderneming ten opsigte van Oostelike streek 041 391 4400 versekering, oesversekering, www.pwc.com/za kredietversekering, ensovoorts aanbied. Skakel die volgende Sanlam Lewensversekering Bpk Tel. 021 947 9111 nommers van Suidwes Bpk: Leeudoringstad 018 581 1000 agri@sanlam.co.za www.sanlam.co.za Bothaville 056 515 1094 Christiana 053 441 2202 Santam Agriculture Schweizer-Reneke 053 963 Tel. 012 369 1202 1161 Faks 086 656 9117 Vryburg 053 927 2421 Hannes.duplessis@santam.co.za Wolmaransstad 018 596 2320 www.santam.co.za Boshoff Visser Tel. 028 722 8049 www.boshoffvisser.co.za EnviroMon Tel. 021 851 5134 www.enviromon.co.za Bate- en oesversekering in die landboubedryf. Besoek hulle webwerf en klik op Products and Services en dan op Agricultural Insurance.

5. Opleiding en navorsing
Daar bestaan n dringende behoefte aan voortgesette navorsing oor die voorspelbaarheid van kritieke landbouparameters, soos die aanvang, verspreiding en beindiging van renval, asook die frekwensie van dro tydperke en nat periodes in die renseisoen. Hierdie parameters het n direkte uitwerking op landbouproduksie en enige vooraf-inligting oor hul variasies gedurende die seisoen wat voorl, kan boere in staat stel om hul bedrywighede doeltreffend te beplan om sodoende die uitwerking van nadelige toestande te minimaliseer. Navorsing oor die verbetering van gewaskultivars, die moontlikhede van genetiese wysigings van gewasse, markneigings, bevolkingsgroei en bestedingspatrone, kan bydra om die doeltreffendheid en produktiwiteit van die landbou as n sektor op te hef. Die voortgesette onderrig van boere het uiters belangrik geword omdat boere aan die voorpunt van landbouveranderinge moet bly en tred moet hou met die snelle ontwikkeling van die tegnologie en die drang om die opbrengs van landboubedrywighede te maksimaliseer. Die ontwikkeling van gewaskultivars, chemikalie en plaagdoders, presisielandbou en doeltreffende boerderygereedskap kan n positiewe uitwerking op die uitset van n boerdery h. Die eienaars en bestuur moet dus ingelig wees ten einde voordeel uit hierdie ontwikkelinge te trek. ICOSAMP The Information Core for Southern African Migrant Pests Tel. 012 356 9800 (ICOSAMPsameroeper) icosamp@ecoport.org http://icosamp.ecoport.org Trekplae soos sprinkane, kommandowurms en Quelea-vols teister die Suider-Afrikaanse streek jaarliks, en in sommige jare het hulle groot skade aan gewasse in lidlande van die Suider-Afrikaanse Ontwikkelingsgemeenskap (SAOG) veroorsaak. Al hierdie plae is uiters mobiel en steek dikwels politieke grense oor gevolglik is kommunikasie en samewerking tussen buurlande belangrik vir die vooruitskatting, monitering en beheer van hierdie uitbrekings. ICOSAMP , onderskryf deur SAOG en befonds deur die VK se Departement vir Internasionale Ontwikkeling, het n streeksnetwerk van inligtingsbeamptes geskep wat maandeliks verslae oor die status van trekplae in hul land aan die kordineerder van ICOSAMP indien. Sedert sy totstandkoming in 2000 reik ICOSAMP maandelikse bulletins en GIS- (Geografiese Inligtingstelsel) kaarte uit. Inseta is die onderwys- en opleidingsowerheidsektor (SETA) vir onder andere die versekering-, risikobestuur-, herversekeringen pensioenfondsbedryf. Besoek www.inseta.org.za of skakel 011 544 2000. Institute of Risk Management South Africa Tel. 011 234 5898 www.irmsa.org.za Insurance Institute of SA Tel. 011 834 6061 www.iisa.co.za Universiteit van die Vrystaat Departement Landbou-ekonomie Tel. 051 401 2250 WillemseBJ@ufs.ac.za Rampbestuur-, opleiding- en onderwyssentrum vir Afrika Disaster Management, Training and Education Centre for Africa (DIMTEC) Tel. 051 401 2721 Faks 051 401 9336 dimtec@ufs.ac.za n Departement in die fakulteit Natuur- en Landbouwetenskappe, met die omvangrykste meestersgraadprogram in rampbestuur in Afrika.

Standard Bank Tel. 011 858 5135/6 n Verskeidenheid weerdienste word agriinsurance@standardbank.co.za verskaf, soos weervoorspellings, www.standardbank.co.za klimaatsverwante siektewaarskuwings en meteorologiese advies. Kry n eksemplaar van hul Finance and farmers (4th edition). Di Garrun Group boek bespreek die volgende: Tel. 011 694 5000 produksierisiko en ontleding; www.garrun-group.co.za bemarkingsrisiko en beplanning; finansile risiko en bestuur; HOTSURE institusionele risiko; en menslike Tel. 0861 COLLAR en persoonlike risiko. Hierdie www.hotsure.co.za onderwerpe word ook dikwels in hul AgriReview-kwartaalverslae Webgebaseerde GIS-monitor bespreek. en beheer: moniteer en spoor lewende hawe, voertuie en houers T&E FinOps op. Tel. 012 440 6660 tefinops@netactive.co.za Huis van Oranje Groep Tel. 0860 104 297 T&E FinOps het voorheen as www.hvo.co.za Agri Securitas-traumaversekering bekend gestaan. Die maatskappy Landbankbied nou omvattende finansile Versekeringsmaatskappy dienste. Tel. 0861 00 5242 Tel. 083 232 6272 www.lbic.co.za

97

98

6. Primre bronne van risiko in boerdery


Alhoewel die risikos hieronder in afsonderlike kategorie geplaas word om die identifikasie en bestuur van risikos te vergemaklik, moet u daarop let dat hulle nie onafhanklik van mekaar bestaan nie. Sommige gevolge op landbouondernemings kan juis aan die wisselwerking tussen risikos toegeskryf word. Boere moet risikobestuur vanuit n holistiese perspektief benader en moet nooit onskynlik onwaarskynlike risikos ignoreer nie. Produksierisiko. Produksierisikos word omskryf as die algehele onsekerheid met betrekking tot produksie. Produksierisikos sluit in veranderinge in die weer, in oessukses, in die voorkoms van plae en siektes en in die doeltreffendheid van toerusting. Die waargenome verandering in die globale klimaat hou tans verskeie, en potensiaal gevaarlike, risikos in vir die produksie van gewasse, veral gewasse wat met die beskikbaarheid en gehalte van water, asook die stygende temperature, geassosieer word. Prysrisiko. Prysrisiko spruit uit die onvoorspelbaarheid en mededingende aard van die markte vir insette en uitsette. Veranderende pryse van produkte kan op formele markte, soos die onderskeie kommoditeits- en termynbeurse, werklike markte waar kopers en verkopers ontmoet of deur middel van transaksies tussen individuele partye, waargeneem word. Wat die pryse van boerdery-insette aanbetref, is boere hoofsaaklik prysnemers hulle het met ander woorde min of geen s oor die pryse wat hulle betaal nie en daar is min risikobestuursvaardighede of risikoinstrumente beskikbaar om die risiko te bestuur. Daar bestaan vir sommige gewasse en produkte verskeie finansile instrumente en produkte waardeur die boer prysrisikobestuur kan bewerkstellig. Maar vir sommige mense kan die prysrisiko wat met landbouuitsette geassosieer, slegs in n mate deur n doeltreffende bemarkingstrategie bestuur word. Sekere produsente kan ook prysnemers wees wanneer dit by uitsette kom, soos byvoorbeeld die melkprodusente. Politieke risiko. Veranderings in die regering of die regeringsbeleid met betrekking tot aangeleenthede soos grondhervorming, indiensnemingsteikens, die welstand van diere, voedsel en veiligheid bring dikwels onsekerheid mee en hou betekenisvolle gevolge vir boere in. Befondsing en befondsingslikiditeitsrisiko. n Suksesvolle landbouonderneming sal n weldeurdagte befondsingsplan implementeer. Landbouondernemings kan aan sikliese kontantvloeipatrone blootgestel word en daarom is dit noodsaaklik om die befondsingsrisiko van die landbouonderneming te bestuur. Die onlangse krisis het ons geleer dat alle sakeplanne hul operasionele kontantvloei en beleggings na behore moet beplan en n befondsingsplan moet h wat n mate van gemoedsrus kan bied ten opsigte van die beskikbaarheid van fondse in kritieke tye. Wanneer beduidende befondsing vereis word, moet dit vooraf gerel word om te voorkom dat n tekort aan beskikbare fondse nie n negatiewe invloed op die onderneming het nie Valutarisiko. Die appresiasie of depresiasie van die Suid-Afrikaanse rand affekteer die aanvraag na invoere en uitvoere asook die binnelandse pryse vir mededingend verhandelde insette en uitsette. Valutarisiko kan ook n groot invloed op prysrisiko h, in die besonder wanneer pryse van insette of uitsette in n buitelandse geldeenheid uitgedruk word, soos die prys van mielies in Amerikaanse dollar. Regsrisiko. n Groot aantal boerdery-aktiwiteite het regsimplikasies. n Regsrisiko is inherent aan kontraktuele ooreenkomste en kan omgewingsen voedselveiligheidsaanspreeklikhede insluit. Persoonlike risiko. Persoonlike risikos is risikos wat betrekking het op die mense wat betrokke is by die bestuur van die plaas. Dit sluit veiligheid op die plaas, egskeiding, siekte en dood in.

7. Faktore wat boere in aanmerking moet neem voordat hulle risiko probeer bestuur
Die mate waarin verskillende soorte risikos bestuur word, hang van baie faktore af. Boere moet die volgende in gedagte hou wanneer hulle besluit oor die gepaste stappe om risikos te hanteer: Eie aptyt vir risikos; Die waarskynlikheid en gevolge van enige potensile risiko in die besondere onderneming; Die strategie of prosesse wat beskikbaar is om die risiko te bestuur of te beheer; Die koste verbonde aan die minimalisering of bestuur van die risikos; en Die gevolge as die risiko nie bestuur word nie. Watter opsies moet oorweeg word om die risiko te bestuur of teen te werk? Die risikobestuurstrategie kan soos volg gekategoriseer word: Vermyding- of aanvaardingstrategie Vermy of beindig die aktiwiteit wat aanleiding kan gee tot blootstelling of onuitstaanbare risiko Aanvaar risiko wanneer blootstelling binne die risiko-aptyt val Diversifikasiestrategie Behandeling, vermindering of teenwerking deur middel van verbeterings aan die beheerde omgewing en die bestuursprosesse Uitbuiting van risiko waar blootstelling n potensile verlore of ongerealiseerde geleentheid is Strategie wat behels dat risikos gedeel word Die deel van risiko tussen partye en belanghebbers Die oordra van risiko na n derde party (uitkontraktering/versekering) Integrasie van n reeks risikoreaksies deur n kombinasie van reaksies

8. Risikobestuurstrategie
8.1 Vermyding- of aanvaardingstrategie
Vermyding- en aanvaardingstrategie moet gebaseer wees op die gevolge en waarskynlikheid van die risiko. Hier volg n paar voorbeeld: Om n oes in n gebied aan te plant wat nie geskik is vir die produksie daarvan nie, word vermy omdat die waarskynlikheid van n minderwaardige oesopbrengs baie hoog is. Om onder die een-in-n-honderdjaar-vloedlyn te plant, kan n aanvaarbare risiko wees omdat die kanse van n vloed baie skraal is. Dit is belangrik om n deeglike ontleding te maak van aanvaarbare risikos om die gevolge van so n risiko, sou dit wel plaasvind, volkome te verstaan, insluitend die negatiewe finansile gevolge wat die voortbestaan van die boerderybedrywighede in gevaar kan stel en die impak op kontantvloei en die beskikbaarheid van fondse.

8.2 Diversifikasiestrategie
Oesdiversifikasie Boere kan die algehele risiko effektief verminder deur die verskeidenheid gewasse wat oorweeg word, te verbreed en gewasse te kies wat verskillend in verskillende finansile en omgewingstoestande optree. Gemengde boerderybedrywighede kan ook bedryf word, soos om gewasse met lewende hawe, toerisme, ensovoorts te kombineer. Buigsaamheid Buigsaamheid is van die uiterste belang wanneer n mens gekonfronteer word met n omgewing wat voortdurend verander. Boere moet so buigsaam moontlik bly en kan dit doen deur gewasse met kort produksiesiklusse te

99

kweek en n deel van die oes te berg sodat verkope regdeur die jaar kan plaasvind. Laasgenoemde keuse stel boere in staat om voordeel te trek uit prysstygings, maar dit stel hulle ook bloot aan prysdalings. Finansile instrumente is egter beskikbaar om boere teen hierdie risikos (indien toepaslik) te beskerm.

Die gebruik van n opsiekontrak word die beste gellustreer deur middel van n voorbeeld: n Graanboer kan besluit om n opsiekontrak te gebruik om die risiko van n lae graanprys in die mark in die toekoms uit te skakel. Die boer koop n verkoopopsie deur n sekere premie vir die kontrak te betaal. Die opsie gee die boer die reg om n sekere vaste hoeveelheid graan in die toekoms teen n voorafbepaalde prys te verkoop die kontrak verplig hom egter nie om dit te doen nie. Wanneer die opsie verval, kan die boer op grond van die markprys besluit om die graan te verkoop of nie. Indien die prys van graan in die mark laer is as die prys waaroor in die bepalings van die opsiekontrak ooreengekom is, kan die boer sy regte met betrekking tot die kontrak uitoefen. Die boer kan kies om die graan te verkoop teen n hor prys as waaroor op die kontrak ooreengekom is aangesien die markprys laer is. Indien die prys van graan in die mark hor is as die prys waaroor daar in die bepalings van die kontrak ooreengekom is, kan die boer sy regte met betrekking tot die kontrak laat vaar. Die boer kan in so n geval kies om sy kommoditeit teen n hor prys in die mark te verkoop aangesien die trefprys waaroor daar in die kontrak ooreengekom is, laer is. Let daarop dat die boer in die tweede scenario sy reg verbeur om die kontrak uit te oefen en dus ook die aanvanklike premie wat hy betaal het, verloor dus kan die opsiepremie gesien word as soortgelyk aan n versekeringspremie aangesien dit beskerming aan die boer bied in die geval van n prysverlaging.

8.3 Strategie om risikos te deel


Kontraktering
Produksiekontrakte n Produksiekontrak behels dat n kontrakteur die nodige boerderyinsette aan n boer verskaf, insluitend finansiering, en dat die boer dan op sy beurt n bepaalde hoeveelheid produkte van n bepaalde gehalte aan die kontrakteur verskaf. Die boer word dan dienooreenkomstig vergoed vir die goedere en dienste wat hy verskaf het. Hierdie vorm van kontrak is vanselfsprekend tot voordeel van albei partye. Kontrakteurs is teen n toekomstige datum geregtig op n voorafbepaalde hoeveelheid produkte wat aan n bepaalde standaard voldoen, terwyl kwekers se verwagte insette, asook n vaste inkomstestroom, gewaarborg word. (Daar word dikwels na produksiekontrakte as afsetooreenkomste verwys.) Bemarkings- of afgeleide kontrakte. Daar is verskillende soorte bemarkingskontrakte, byvoorbeeld: Vooruitkontrakte. Hierdie tipe kontrak is die beskikbare afgeleide produk wat die heel meeste gebruik word, hoofsaaklik omdat dit die mees basiese, verstaanbare produk is. n Vooruitkontrak gee die houer die reg en volle verpligting om n transaksie te beklink vir goedere op n latere datum teen n voorafbepaalde toekomstige prys. Met ander woorde, n uiteindelike koper (bekend as n persoon in die lang posisie) betaal die kontrakprys en ontvang die onderliggende kommoditeit (graan, koring, ensovoorts) en die uiteindelike verkoper (bekend as die persoon in die kort posisie) lewer die onderliggende kommoditeit teen die vasgestelde prys. In wese is n vooruitkontrak n persoonlike bemarkingsooreenkoms tussen twee privaat partye wat op n sekere toekomstige datum teen n voorafbepaalde prys gerealiseer word. n Groot nadeel van n vooruitkontrak is dat hierdie tipe kontrak dikwels hoogs illikied is. Hierdie kenmerk van n vooruitkontrak spruit uit die feit dat dit gewoonlik baie moeilik is om voor die vervaldatum uit die kontrak te kom. Termynkontrakte. n Termynkontrak werk op een uitsondering na op dieselfde manier as n vooruitkontrak: Termynkontrakte word verhandel deur n gesentraliseerde mark wat bekend staan as n termynbeurs (soos die Suid-Afrikaanse Termynbeurs [Safex]) en dus gestandaardiseer is in terme van die ooreenkoms. Met ander woorde, die besonderhede van die kontrak (vervaldatum, die bedrag wat die bate ten grondslag l, prys, ensovoorts) word nie verpersoonlik soos in die geval van n vooruitkontrak nie. Die gestandaardiseerde aard van hierdie kontrak laat meer ruimte vir likiditeit as wat die geval met vooruitkontrakte is. Op die oomblik is die enigste sagte kommoditeite wat op Safex verhandel word, wit en geel mielies, graan, sonneblomsaad en sojabone. Daar is egter afgeleide kontrakte by ander finansile instrumente, soos die nywerheidsaandele-indeks van die Johannesburgse Effektebeurs (JSE) oor rente- en wisselkoerse, ensovoorts. Deur hierdie instrumente te gebruik, kan die risikos wat met rente- en wisselkoerse geassosieer word, doeltreffend bestuur word. Termynkontrakte vereis ook dat albei partye betrokke by die kontrak aanvullende sekuriteit bied, wat ook algemeen bekend staan as marge. Elke kontrak het n spesifieke bedrag van aanvanklike dekking wat op die handel van die afgeleide van toepassing is, asook variasiedekking wat die opgeloopte wins of verlies vanwe bewegings in die prys van die afgeleide weerspiel. Hierdie aanvullende sekuriteit beskerm individuele partye teen kontrakbreuk. Opsiekontrakte. n Opsiekontrak gee aan die houer die reg, maar verplig hom nie, om n transaksie te beklink vir n onderliggende kommoditeit teen n voorafbepaalde toekomstige prys en datum. Opsies kan verhandel word op n wisseling soos termynkontrakte wat hierbo bespreek word, of in informele markte, waarna algemeen verwys word as oor-die-toonbank- (OTB) markte. Die sleutelonderskeid hier is dat die koper of verkoper van die kommoditeit die reg het om in die toekoms die transaksie te eerbiedig, maar nie verplig word om dit te doen nie. Daar is twee soorte opsiekontrakte: - O proepopsie. Dit gee die houer die reg om n onderliggende sekuriteit te koop. - Verkoopopsie. Dit gee die houer die reg om n onderliggende sekuriteit te verkoop.

Oesversekering
Versekering is n baie algemene risikobestuurstrategie. n Versekerde persoon betaal met gereelde tussenposes n premie aan n versekeringsmaatskappy en ontvang dan n uitbetaling van die versekeraar indien hy n versekerde verlies ly.

Verhuring
Verhuringsinsette soos grond en toerusting bied aan produsente genoeg buigsaamheid om op veranderende markte te reageer. Dit verminder ook die kapitaal wat nodig is om bedrywighede uit te brei, wat terselfdertyd finansile risiko verminder.

Ekwiteitsfinansiering
Ekwiteitsfinansiering is n doeltreffende manier om risiko te versprei. Ekwiteitsbeleggers in die landbousektor ontvang n pro rata-deel van die opbrengste van n belegging, maar ly ook proporsioneel indien enige verliese voorkom.

Besparings
.n Spaarrekening is n konstruktiewe hulpmiddel om inkomsteveranderlikheid te verminder. Inkomste kan gedurende tye van groot sukses na n spaarrekening oorgeplaas word sodat dit in moeilike tye weer onttrek kan word. Dit is n goeie manier om onverwagte dalings in boerdery-inkomste teen te werk.

Likiditeit
Likiede bates is bates wat maklik in kontant omgesit kan word. Likiede bates kan ook handig te pas kom wanneer n noodsituasie opduik en dien as n veiligheidsnet tydens produksierampe en swak marktoestande. Dit is belangrik om daarop te let dat die regte balans tussen vaste bates en likiede bates gehandhaaf moet word, aangesien vaste bates die vermo het om hor winste te genereer. Ons dank aan Albr Badenhorst, Finansile Risikodienste PricewaterhouseCoopers, vir die moeite wat hy gedoen het by

100

Bemarking en finansile dienste


Uitvoer
1. Oorsig
Die diversifisering van Suid-Afrika se landbou-uitvoerbasis is n sleutelprioriteit Ons voorste markte is Brittanje, Nederland, Duitsland, Mosambiek en die VSA Suid-Afrika moet sy uitvoermarkte in die Ooste (Indi en China) en die Midde-Ooste ontwikkel. Hierdie markte is nog grotendeels onaangeraak. Ons streekmarkte behoort ook ontwikkel te word. Produk-diversiteit is n prioriteit. Groot stede se dite moet nagevors word en leemtes in die voedselmark gesoek word. Suid-Afrika se grootste landboukundige uitvoerprodukte is wyn, sitrusvrugte, druiwe, appels, pere en kwepers, sowel as suiker. Die grootste gespandeerde bedrae vir invoerprodukte was op rys, koring, soja-olie, palmolie en etielalkohol (etanol). Voedsel/koolstofmyle is die afstand wat afgel word vanaf die plaashek na die verbruiker. n Regstreekse korrelasie word veronderstel tussen die afstand wat afgel word en koolstofemissies. Hierdie kwessie kan potensieel n invloed op uitvoere h. Die boer van die 21ste eeu word grootliks benvloed deur internasionale kommoditeitsmarkte, die wisselkoers, en die vloei van produkte tussen lande. Die binnelandse pryse van kommoditeite kom baie n aan die bereiking van invoerpariteit (die koste n landing van n ingevoerde produk) soos boere met mekaar om markte meeding. Solank as die wreldwye ekonomiese stelsel lande oplewer wat beter daartoe in staat is om produkte meer doeltreffend (en goedkoper) as ander te lewer, sal wreldhandel onverpoos voortduur. Suid-Afrika het hom die taak opgel om armoede en werkloosheid te halveer teen 2014, een jaar voor die datum wat deur die Verenigde Nasies se Millennium-ontwikkelingsdoelwitte bepaal is. n Toename in uitvoere sal van kardinale belang wees vir ons bereiking daarvan sowel as vir ekonomiese groei van 6% en meer
Bron: Die artikel SA needs to grow exports in Farmers Weekly van 26 Junie 2009, bladsy 23. n Artikel deur Lizanne Case, FNB-sakeontleder.

Dienste wat gratis deur oorsese verteenwoordigers van die DHN verskaf word: Identifisering van gepaste agente, invoerders en verspreiders; Bystand aan handelsendings na en vanaf Suid-Afrika Raaksien van oorsese sakegeleenthede Intreestrategievir buitelandse markte en aanverwante navorsing Bevordering van die oordra van tegnologie en buitelandse investering in Suid-Afrika; Bystand aan uitvoerders met die oorkoming van struikelblokke soos kwotas, doeanetariewe en belangrike beperkings; Hulp aan uitvoerders met die rel van afsprake, vertalings, seminare, ensovoort; Algemene bystand in die verkryging van tenderdokumente en onderhandeling met owerhede soos doeane en gesondheid; Verspreiding van Suid-Afrikaanse handelspublikasies en nuusbriewe aan buitelandse gemeenskappe; Inspeksie van Suid-Afrikaanse produkte met hul aankoms oorsee.

Trade and Investment South Africa Mnr. Christiaan Saaiman Tel. 012 394 1021 Christiaans@thedti.gov.za IInternasionale Handelsafdeling: Wreldhandelsorganisasie (WHO) Tel. 012 394 3070 xcarim@thedti.gov.za Oos-Asiatiese streek Tel. 012 394 1117 Faks 012 394 2117 Vrye Handelsooreenkomste Amerikas/MERCUSOR Tel. 012 394 3052 victorm@thedti.gov.za Vrye Handelsooreenkomste SAOG Tel. 012 394 3590 Faks 012 320 7905

International Trade Administration Commission (ITAC) Invoer- en uitvoerbeheer Tel. 012 394 3590 Tel. 0861 843 384 www.itac.org.za Aansoeke om kortings op invoere vir waardetoevoeging en heruitvoerdoeleindes Tel. 012 428 7745 Faks 012 428 7717

Vrye Handelsooreenkomste Europa Tel. 012 394 3015 styini@thedti.gov.za

Die DHN verskaf finansile bystand aan geregistreerde uitvoerders wat aan sekere prestasiekriteria voldoen, via sy afdeling Handel en Belegging Suid-Afrika (Tisa). Ingevolge die Uitvoerbemarking en Beleggingshulpskema wat onder die vaandel van EMIA bevorder word, is gedeeltelike vergoeding beskikbaar aan uitvoerders ten opsigte van koste wat aangegaan is en die ontwikkeling van uitvoermarkte.

2. Departement Handel en Nywerheid (DHN/dti)


Departement Handel en Nywerheid Tel. 012 394 1021 www.dti.gov.za
Kies die Exporting-opsie in die kieslys op die webwerf.

Meer oor die Uitvoerbevorderingsdirektoraat van die Departement Handel en Nywerheid


Mnr. Christiaan Saaiman Direkteur: Uitvoerbevordering Tel. 012 394 1021 Die subdirektorate van die uitvoerbevorderingskluster behels die volgende prioriteitsektore: Agro-verwerking, chemikalie en metale. Prioriteitsubsektore in agro-verwerking Vars snyblomme Vrugte en groente Organiese voedsel Drank (Wyn, Sap, inheemse te) Vleis (Wildsvleis, Halaal) Geblikte vrugte en groente Verder verwerkte suikerveredeling Fynkos

Die Departement Handel en Nywerheid sal geregistreerde uitvoerders met die bemarking en promosie van hul produkte help. Sommige van die dienste sluit in oorsese assesserings, identifisering van sakegeleenthede, die ontwikkeling van intreestrategie vir buitelandse markte, bystand met handelsake en uitstallings, identifisering van geskikte agente en verspreiding in die buiteland, hulp met handelsendings en die inspeksie van goedere met hul aankoms oorsee.

101

Die Direktoraat Uitvoerbevordering is daarvoor verantwoordelik om SuidAfrikaanse goedere en dienste te ontwikkel en te bevorder, en dit sluit spesifieke tegniese ingrypings met betrekking tot finansile ondersteuning deur EMIA, passing, markintelligensie, fasilitering van handelsmoontlikhede en ondersteuning binne-in die mark in. Hierdie besigheidseenheid se oogmerk is om Suid-Afrikaanse maatskappye se markpenetrasie te verhoog sodat hulle produkte en dienste na verskillende markte kan uitvoer. Die hulp wat die eenheid verleen, neem die vorm van finansile of niefinansile hulp aan. Die oogmerk van die subdirektorate van die uitvoerbevorderingsklusters is om deur middel van hor indiensnemingsvlakke toegang tot volhoubare ekonomiese bedrywigheid en indiensneming vir alle Suid-Afrikaners te lei en om te fasiliteer, om groter toegang vir Suid-Afrikaanse produkte en dienste op internasionale markte te bewerkstellig, en om n billike, mededingende en doeltreffende mark vir binnelandse en buitelandse besigheid en vir verbruikers te skep. Uitvoerbevorderingsaanbiedinge Markintelligensie en raad, byvoorbeeld om nuwe produkte en nuwe markte te identifiseer Handelsmoontlikheidsfasilitering Uitvoerfasilitering deur potensile uitvoerders by buitelandse kopers te pas Ondersteuning binne-in die mark Finansile hulp van EMIA

4. Ander regeringsdepartemente
Suid-Afrikaanse Inkomstediens (SAID/SARS) Tel. 0800 00 7277 www.sars.gov.za Soek vir Customs and Excise wat ook die handelsdata verskaf. Kontakbesonderhede van die hoofkantoor, Inkomstediens se takkantore (provinsiaal), doenakantore en so meer is op di webwerf verkrygbaar.

5. Uitvoerrade
Uitvoerrade (in vennootskap met die DHN) beskik oor n forum wat alle hindernisse en voorstelle wat hul vermo om doeltreffend uit te voer, hanteer. Dit is in die vorm van n Nasionale Uitvoeradviesraad onder voorsitterskap van die minister. Die uitvoerrade se databasis verskyn op www.thedti.gov.za. Sommige van die instansies verskyn hieronder. Naam Varsprodukte-uitvoerdersforum/ Vrugte Suid-Afrika Farmed Abalone Export Council Suid-Afrikaanse Blomuitvoerraad (SAFEC) SA Footwear & Leather Export Council Wyne van Suid-Afrika (WOSA) South African Wire Business Council (SAWA) South African Textile Industry Export Council (SATIEC) Suid-Afrikaanse Volstruisbesigheidskamer South African Equine Trade Council Meat Exporters of South Africa Melkprodusente-organisasie SA Vrugte- en Groenteinmakersvereniging (SAFVCA) SA Fruit and Vegetable Exporters Council Kontakbesonderhede Tel. 021 526 0474 Tel. 021 701 1820 Tel. 011 692 4237 Tel. 031 701 4206 Tel. 021 883 3860 Tel. 011 453 0921 Tel. 021 702 4140 Tel. 044 272 3336 Tel. 031 314 1926 Tel. 011 601 8600 Tel. 012 843 5600 Tel. 021 871 1308 Tel. 021 871 1308

3. Departement Landbou, Bosbou en Visserye


Aantekeninge oor uitvoer kan gevind word onder Services op die webwerf www.daff.gov.za. Klik op Divisions vir aantekeninge oor die verskillende direktorate. Direktoraat Internasionale Handel Tel. 012 319 8451/2 DITR@daff.gov.za Direktoraat Veeartsenydiens Tel. 012 319 7456 PA.DVS@daff.gov.za

Beheer en sertifiseer die van diere/ Kwotas vir uitvoere word deur gesondheidstatus diereprodukte vir invoer/uitvoer hierdie direktoraat bepaal. en verskaf kwarantynfasiliteite. Onderhandel protokolle oor Direktoraat Bemarking die invoer en uitvoer van diere/ Tel. 012 319 8455 diereprodukte. DM@daff.gov.za Invoerpermitte ooreenkomstig bilaterale streekooreenkomste, tariefkwotas met betrekking tot vryehandelsooreenkomste en minimum marktoegang in ooreenstemming met die voorwaardes van die WHO. Direktoraat Plantgesondheid Tel. 012 319 6505/29 DPH@daff.gov.za

Verseker nakoming van internasionale plantgesondheidsver pligtinge en verantwoordelikhede waardeur n omgewing vir veilige Sekere uitvoerpermitte kragtens invoere en uitvoere geskep word. die handelsontwikkelingsen samewerkingsooreenkoms tussen Direktoraat Voedselveiligheid Suid-Afrika en die Europese Unie. en Gehalteversekering Tel. 012 319 7306 Direktoraat Landbouproduk- DFSQA@daff.gov.za inspeksiediens (DAPIS) Tel. 012 319 6100 DAPIS@daff.gov.za Hierdie direktoraat reik fitosanitre (plantgesondheid) sertifikate uit. Die Landbouhandelsforum (Agricultural Trade Forum - ATF) wat deur die Nasionale Landboudepartement gevestig is, fasiliteer die hele landbouindustrie met betrekking tot internasionale handel. Dit resorteer onder die Hoofdirektoraat: Handel en Besigheidsontwikkeling. Bel gerus 012 319 6910 of stuur e-pos aan LouwrensTh@daff.gov.za Kyk na Staatskoerant-kennisgewings onder Publications op www.daff. gov.za

6. Ander rolspelers
www.sa-exporter.com is n belangrike handelsportaal.

Antswisa Miyelani Mkhabela 079 230 4999 www.antswisa.co.za KMMO-uitvoerprogramme Aramex (SA) (Edms) Bpk Tel. 011 961 4800 Aviocean Tel. 011 974 2278 Christopher Richardskonsultasiediens Tel. 011 442 6071/2 http://dunkeld.co.za Clear Freight Tel. 011 856 6600

Clover Cargo International Tel. 011 974 1976 Customs Services (Edms) Bpk Tel. 011 397 5370 Deugro (SA) (Edms) Bpk Tel. 011 392 7370 DFM Software Solutions Tel. 021 904 1154 www.dfmsoftware.co.za Vir sagteware wat die verbruiker in staat stel om chemiese- en bemestingstofinstruksies te skep wat nodig is vir GlobalGAP Natures , Choice en die uitvoermark.

102

The Exporters Club of South IMPOSON Shipping Tel. 021 421 6110 Africa (ECSA) www.exportersclub.co.za Industrial Development ECSA het ook takke in Corporation (IDC) Johannesburg, Durban, Port Tel. 011 269 3000 callcentre@idc.co.za Elizabeth en Kaapstad. www.idc.co.za Fairtrade South Africa International Trade Tel. 021 448 8911 Administration Commission www.fairtrade.org.za (ITAC) Die fair trade-beweging mik Tel. 0861 843 384 daarna om handelstoestande www.itac.org.za vir kleinskaalse besighede, sowel as arbeidstoestande vir Invest North West werknemers te verbeter en om Tel. 014 594 2570 gemeenskappe deur etiese en www.inw.org.za onderhoubare handel te bemagtig. Onder sy talle dienste, help INW met die ontwikkeling van handel Forward Air & Sea in die tweede ekonomie deur Tel. 011 392 5364 die vermo te verbeter om na verskillende markte uit te voer. Handelsregsentrum van Suider-Afrika (TRALAC) JSE Beperk Tel. 021 880 2010 Tel. 011 520 7000 www.tralac.org info@jse.co.za Bou kapasiteit wat Afrika help om www.jse.co.za beter handel te dryf. Buitelandse valuta is een van uitvoerders se toprisikos. n Hellmann Logistics Randtermynmark bestaan wat Tel. 011 928 7000 agribesighede en boere in staat stel om hul teen negatiewe bewegings Import/Export Trade Finance in die wisselkoers te beskerm Experts en sodoende teen risikos en Tel. 011 809 7500 onsekerheid te verskans.

Sommige kamers is gerat vir handel tussen twee lande, byvoorbeeld die Frans Suid-Afrikaanse Kamer www.fsacci.co.za ; die SuiderAfrikaanse Duitse Handelskamer www.germanchamber.co.za; Suider-Afrika-Switserland www. saswiss.co.za; Suid-AfrikaansNederlands www.sanec.co.za, ensovoort. Kintetsu World Express Tel. 011 573 5700

Nasionale Landboubemarkingsraad (NAMC) Tel. 012 341 1115 Faks 012 341 1811/9 www.namc.co.za Nasionale Raad van DBVs Tel. 011 907 3590 www.nspca.org.za Die Eenheid vir Plaasdiere moniteer die uitvoer van lewende hawe vanaf die seehawens in Oos-Londen en Durban.

KwaZulu-Natal Department of Economic Development Perishable Products Export Tel. 031 310 5300 Control Board (PPECB) mntambob@kznded.gov.za Tel. 021 930 1134 www.kznded.gov.za ho@ppecb.com www.ppecb.com Die departement het opleiding en ondersteuning vir entrepreneurs in PPECB lewer n diens vir agribesigheiduitvoer verskerp. internasionaal verkose voedsel, veiligheid, gehalte en versekering MSC Logistics om vertroue in Suid-Afrikaanse Tel. 011 627 6542 landbouprodukte in te boesem en Mpumalanga Economic Growth te bevorder. Agency (MEGA) Tel. 013 752 2440 www.mega.gov.za PPECB, wat oor n mandaat van die Departement van Landbou beskik, lewer sedert 1991 n van Provinsiale beleggingsagentskappe eindpuntinspeksiediens uitvoerprodukte. soos MEGA hanteer navrae oor in- bederfbare en uitvoere, staan die regering met Assessore is regoor die land gevestig en bied n inspeksiediens uitvoerinisiatiewe by, ensovoorts. vir 200 produktipes op meer as 1 500 plekke aan.

103

Planner Bee Plant Care Tel/faks 011 888 4215 www.fertilis.co.za

FERTILIS (registrasienommer B3664 Wet 36/1947) is deur die Agente lewer heelwat aanvullende Organic Food Federation UK dienste om te verseker dat gesertifiseer. hierdie doelwit bereik word, soos dokumentasie, doeaneklarings, Premier Freight bespreking van vragruimte, Tel. 011 573 9000 verpakking, ensovoorts. Oorsese vervoer van goedere behels Reserwebank skeepsvaartmaatskappye, Tel. 012 313 3911 lugrederye, groepvragoperateurs, www.reservebank.co.za houereindpunteen depotoperateurs, hawe-owerhede, Responsible Container paden spoorwegkontrakte Management Association of en doeanemakelaars. Die Southern Africa RCMASA vragversender kordineer hierdie Tel. 032 942 8256 organisasies se aktiwiteite en dit Faks 032 942 8328 behels onder andere die akkurate www.rcmasa.org.za voorbereiding en verspreiding van dokumente. SAITEX Tel. 011 783 7250 Die agent behoort in staat te wees www.exhibitionsafrica.com om die uitvoerder oor die volgende Afrika se voorste aspekte van raad te voorsien: handelstentoonstelling die beste vervoervorm vir die Safcor Panalpina goedere, hetsy per see, lug, (See) Tel. 011 570 6000 spoorlyn, pad, of n kombinasie (Lug) Tel. 011 922 9600 hiervan www.safcorpanalpina.co.za skedules en deurgangstye van die verskillende Sasfin Bank Beperk vervoerdienste Tel. 011 809 7500 die mees geskikte verpakking tariewe en versekeringsSchenker Stinnes Logistics premies Tel. 011 971 8502 vragtariewe koste aan uitvoer verbonde South African Association of nakoming van maritieme- en Freight Forwarders (SAAFF) ander statutre verpligtinge Tel. 011 455 1726 die merk van vrag www.saaff.org.za alle tegniese aspekte verbonde aan internasionale versending Uitvoerders is in die gelukkige posisie dat hulle kundige hanteer ook versenders en klaringsagente se Agente insluitend dienste kan gebruik. Die rol van doeaneklarings, die vragversender, wat ook die verwante dokumentasiebehoeftes verskepings- en versendingsagent en valutabeheervereistes, en enige genoem word, is om te verseker ander permitte wat die wet vereis.

dat vrag op die doeltreffendste en mees ekonomiese manier oor internasionale grense heen vervoer word.

Die meeste agente beskik oor n internasionale netwerk van takkantore of assosiate, wat hulle in staat stel om raad oor die invoerland se regulasies te gee. Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde www.sabs.co.za Tel. 012 428 6896 smithes@sabs.co.za

Ander markte is Europese lande waarin groot Moslemgemeenskappe woonagtig is (soos die Verenigde Koninkryk, Frankryk en Duitsland). South African Institute of International Affairs (SAIIA) Tel. 011 339 2021 www.saiia.org.za

n Nieregeringsnavorsingsinstituut wat Afrikaperspektiewe en globale Voedselveiligheidsertifiseringsinsigte bied. programme: GlobalGAP , BRC, HACCP ISO 22000, , onkruiddoderbekragtiging rakende Starke Ayres maksimum resvlakke vir die SA Tel. 0860 782 753 Pesticide Initiative Programme PIP) www.starkeayres.co.za Tel. 012 428 6648 garberhv@sabs.co.za UTI Tel. 011 723 1600

Toetsing van onkruiddoderreste vir WESGRO gehaltebeheer- en navorsing-en- Tel. 021 487 8633 ontwikkelingdoeleindes www.wesgro.co.za Tel. 012 428 6844 fouchecm@sabs.co.za Werkswinkels oor die gebruik van incoterms en oor deelname in die internasionale omgewing word Bestanddeelof voedingstof- aangebied. ontleding van voedsel en water South African Chamber of Commerce and Industry (SACCI) Tel. 011 446 3800 www.sacci.org.za South African Halaal Export Forum (SAHEF) Ismail Rawat 082 793 4494 Die Midde-Ooste en veral die Verenigde Arabiese Emirate en Saoedi-Arabi wat 80% van hul voedselbehoeftes invoer, verteenwoordig die grootste potensiaal vir die Suid-Afrikaanse halaalgesertifiseerde produkte. ZA Trans Logistics Tel. 011 571 3000

104

7. Opleiding en navorsing
Agri Skills Transfer Network Prof Hentie Boshof Tel. 018 290 6019 Daar is n kursus wat op uitvoergereedheid konsentreer: besigheids-/uitvoermarklewensvatbaarheid, logistiek, aanbodkettingbestuur. Business Unity South Africa (BUSA) Tel. 011 784 8000 www.busa.org.za SA AgriAcademy Tel. 021 880 1276 www.agriacademy.co.za SA AgriAkademie spesialiseer in landbou-uitvoergereedheiden marktoegangsontwikkelingsprogramme. Skills Development Specialists Tel. 0861 113 987 www.sdstraining.co.za

Uitvoerders wat op soek is na beter toegang tot die groterwordende Europese Unie (EU) wat nou uit 25 lande bestaan en Suid-Afrika se belangrikste handelsvennoot is kan van die Departement van Handel en Nywerheid (dti) se werkswinkels hieroor bywoon. Vir meer inligting, stuur n e-pos aan mirriams@thedti.gov.za. Die DHN (dti) bied ook n Ontwikkelingsprogram vir Kleinuitvoerders aan. Kontak Phina Mashilo by 012 394 1060 of pmashilo@thedti.gov.za, of Solomon Magagula by 012 394 1343 of Smagagula@thedti.gov.za Uitvoer in n neutedop Die verstaan van en voorbereiding vir uitvoere Navorsing en segmentering van uitvoermarkte Opstel van n uitvoerplan Implementering van die uitvoerplan Uitvoer-vervoer en logistiek Uitvoerdokumentasie en betalings Uitvoerbestuur

Die Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde (SABS) bied BUSA bied opleidingswerkswinkels opleidingskursusse vir GlobalGAP aan vir KMMOs wat in uitvoer aan www.sabs.co.za belangstel. Standard Bank Die kamerbeweging kyk die Tel. 0800 FOREX notas onder. forex@standardbank.co.za The dti sien aantekeninge regs. Freight Training (Edms) Bpk Tel. 011 450 4140 www.freighttraining.co.za Verskansing teen buitelandse valuta (Kan u ongestadigheid in die wisselkoers bekostig?) Vind uit hoe om valutahandelstermynkontrakte te begin.

Alles wat u hoef te weet, is te vinde op www.exporthelp.co.za, die ander webwerwe en die publikasies wat onder opskrifte 9 en 10 genoem word.

8. Uitvoerversekering en -finansies
Coface South Africa Tel. 011 208 2500 www.cofaceza.com Credit Guarantee Tel. 011 889 7000 www.creditguarantee.co.za The Export Credit Insurance Corporation of South Africa Limited (ECIC) Kontaksentrum: 0861 843 384 www.ecic.co.za Lombard-Versekeringsgroep Tel. 0860 110 313 www.lombardins.com Pooley Thorne & Associates (Edms) Bpk Tel. 011 849 9828 www.pooleythorne.co.za Prestige Credit Insurance Consultants Tel. 011 805 8958 www.prestigecredit.co.za Kredietversekering vir beskerming op u handel drywery met uitvoerdebiteure. Short-Term Export Finance Guarantee Scheme Credit Guarantee Tel. 011 889 7000 Die skema stel die voornemende uitvoerder in staat om finansiering by n aantal deelnemende banke te verkry. Hierdie lenings word dan deur Credit Guarantee onderskryf en deur die Departement van Handel en Nywerheid herverseker.

Opleiding sluit kredietmeganismes Trade Information Promotion in wie wat doen en waarom Services Faks 086 621 7089 Varsproduktewww.tips.co.za/training uitvoerdersforum Tel. 021 526 0474 Tips South Africa bied die volgende Faks 021 526 0479 uitvoeropleidingskursusse aan: www.fpef.co.za Vragbestuurkursus Opleiding sluit die hele Uitvoer na Afrika handelsketting van die Raak vertroud met INCO 2000 varsvrugtenywerheid in en is gefokus Internasionale op voorheen benadeeldes in die verkoopkontrakte nywerheid en op ontluikende boere. Doeane-aangifte vir uitvoere Die Wet op Belasting op Institute of Export Toegevoegde Waarde en (Graduate School of Management) uitvoere Tel. 011 628 2000 iex@mfsa.co.za TMS Training Services www.iex.co.za Tel. 011 853 2777 Internasionale opleidingsprogram Karen@hocfeld.co.za www.hochfeld.co.za in handel International Trade Institute of n Driedaagse kursus word aangebied oor alles wat u van South Africa (ITRISA) skeepsvraghuur vir u besigheid Tel. 011 807 5317 hoef te weet metodes wat info@itrisa.co.za toegepas word, koste en kwelvrae www.itrisa.co.za wat betrokke is, gevallestudies, ensovoort. Kortkursusse en afstandsonderrig Die kamerbeweging hanteer alle kwessies wat die sakeomgewing raak uitvoere ingesluit. Kaapse Streekskamer van Handel en Nywerheid www. capetownchamber.com Randburgse Kamer van Handel en Nywerheid www.rcci.co.za Benoni-Besigheidskamer www.benonicci.org.za Johannesburgse Kamer van Handel en Nywerheid www.jcci.co.za Suidkus-Sakekamer www.scchamber.co.za Bloemfonteinse Kamer van Handel en Nywerheid www.bcci.co.za Zoeloelandse Besigheidskamer www.zululandchamber.co.za Estcourt-Kamer van Handel en Nywerheid www.ecci.co.za Pietermaritzburgse Sakekamer www.pcb.org.za Ensovoort.

9. Publikasies
The PPECB Export Directory bel 021 930 1134 of besoek www.ppecb. com Fresh Fruit Export Directory bel 021 526 0474 or besoek www.fpef. co.za Bedryfskonsultant Chris Richards het opleidingshandleidings oor invoer en uitvoer geskryf. Kontak hom by 011 442 6071 of skryf aan chrisrichards@dunkeld.co.za Export South Africa word maandeliks gepubliseer en is gemik op alle uitvoerders en uitvoer-diensverskaffers. Bel 011 726 3081 bylyn 246 of 082 890 5255; of skryf aan Lawrencemp@malnormags.co.za Farmers Weekly Kyk na die gereelde Trade Watch and Exportartikel. Food & Beverage stuur dikwels n e-pos uit waarin hulle u op hoogte bring van ontwikkelings in Suid-Afrika, die streek en internasionaal. Skryf aan foodprod@global.co.za of bel 011 880 3682, of besoek www.developtechnology.com The Exporters Manual Alan Cowell and Pat Corbin. Johannesburg Chamber of Commerce. 1998. Tel. 011 726 5300. E-posadres info@jcci.co.za of besoek www.jcci.co.za TRADERS, the African Business Journal. Visit www.tradersafrica.com or phone 011 452 9847. Global Enabling trade Report 2009 n Verslag van die Wreld-Ekonomiese Forum waarin instellings, beleide en dienste wat handel in nasionale ekonomie wreldwyd aan die gang sit, gemeet en ontleed word. Dit kan afgelaai word van www.weforum.org

105

10. Webwerwe
Middele
www.exporthelp.co.za - Jou aanlyn-uitvoerhulp www.daff.gov.za - kies die Staatskoerant-kieslysopsie. Vorms vir invoer en uitvoer is hier beskikbaar. www.cargoinfo.co.za - Cargo Info Africa, Suidelike Afrika se portaal na lugvraginligting www.xe.com - die wreld se gunsteling valutawebwerf

Die Fair Trade-stigting hou groot voordeel vir kleiner organisasies in. Fair Trade is een van die snel groeiendste markte in die Verenigde Koninkryk. Die internasionale organisasie staan as die Trade Labelingorganisasie bekend. Meer inligting is te kry op www.fairtrade.org.uk, www.fairtrade.net en www.fairtrade.org.za.

Algemene uitvoerbystand
Internasionale handelsentrum (International Trade Centre) www. intracen.org die ontwikkelingsvennoot vir uitvoersukses www.cbi.nl Centre for the Promotion of Imports from Developing Countries (CBI) verskaf markinligting, uitvoerbevordering, passing (matching), raad oor invoernavrae, en omgewingsinligting vir uitvoerders van ontwikkellende lande.

Navorsing en statistiek
Om maandeliks op hoogte gebring te word, kan u inteken op http:// agritrade.cta.int www.trademap.org - handelstatistiek vir internasionale sakeontwikkeling Vir die handelsopdragte, konsepte, ensovoort, gaan na www.tralac.org (Trade Law Centre for Southern Africa). Laai die nuutste weeklikse doeane, aksyns, tarief en handelsremedie-kennisgewingsopsomming af. Die INTERNATIONAL Trade Probe wat gesamentlike deur NAMC en DAFF se Direktoraat Internasionale Handel begin is, kan gevind word op www.namc.co.za. Joint Agribusiness Department of Agriculture Forum for Africa (Jadafa) op www.jadafa.co.za bied keuses soos Trade within Africa, Country profile en Trade beyond Africa. Soek the Trade intelligence-keuse op www.agbiz.co.za www.p-maps.org Altesame 72 markontledingsportale is regstreeks vanaf die Internasionale Handelsentrum beskikbaar. Toegang tot alle Product Map-inhoud is op intekengrondslag beskikbaar. www.mbendi.co.za - die wreldwye inligtingsbron vir sake en reis. www.thefoodworld.com hierdie webwerf verskaf n lys van maatskappye van regoor die wreld wat voedsel verskaf. www.africatrade.co.za n Afrika-handelsinisiatief www.daff.gov.za die kwartaallikse ekonomiese oorsig wat aantekeninge insluit oor wreldekonomi sowel as van Afrika Suid van die Sahara. Talle toepaslike inligting kan ook gevind word onder Research papers. www.fas.usda.gov Buitelandse Landboudiens (Die VSA se Departement van Landbou)

Algemene handelsverwysings
Wreldhandelsorganisasie (WTO) www.wto.org www.wcoomd.org Wrelddoeane-organisasie Die Verenigde Nasies se Konferensie oor Handel en Ontwikkeling (UNCTAD) www.unctad.org Internasionale Lugvervoervereniging (IATA) www.iata.org. IATA bepaal vragtariewe wat in The Air Cargo Tariff (TACT) gepubliseer word. www.tradeworld.net TradeWorld verskaf sakemoontlikhede en tenders vir Suid-Afrikaanse maatskappye. www.tradeinvestafrica.com Uiteindelike gids tot besigheid, handel en belegging in Afrika. Besoek ook die webwerwe van rolspelers bv. www.thedti.gov.za (kies die Exporting-opsie). Daar bestaan spesifieke plantgesondheidsvereistes vir die invoer en uitvoer van plante, plantprodukte en ander gereguleerde artikels in en uit Suid-Afrika. Hierdie vereistes word gestel vanwe die feit dat Suid-Afrika deel van die globale dorp en n aktiewe handelaar in die wreldwye invoer en uitvoer-landboumark is. In die internasionale ruil van plant en plantprodukte is daar n risiko dat peste en siektes in die gebied ingebring kan word van die invoerende land. Suid-Afrika is n ondertekenaar van die WTO/SPS (Ooreenkoms vir die toepassing van sanitere en plantsorggesondheid). Die WTO/SPS voorsien lidspesifieke regte en verpligtinge. Kyk na die voorstelling van Mariana Theyse (DAFF) onder die Trade Intelligence-keuse op www.agbiz.co.za www.wto.org Wreldhandelsorganisasie se rels oor sanitre en plantsorggesondheid kan daar gevind word. www.ippc.int Die Internasionale plantbeskermingskonvensie ((IPPC) se webwerf. Inter-African Phytosanitary Council (InterAfrikaanse Plantgesondheidsraad) www.au-appo.org

Verdrae en handelsooreenkomste
www.macmap - Marktoegangsroetekaart, Maak invoertariewe en marktoegangshindernisse deursigtig www.sacci.org.za - Die toenemende getal handelsooreenkomste en handelsblokke regoor die wreld skep net soveel probleme as geleenthede vir besigheid. SACCI het n lys van handelsooreenkomste en handelsblokke saamgestel met n oorsig en skakeling na elke amptelike webwerf. Boekies en gidse is van die Suid-Afrikaanse Inkomstediens (SAIDS) beskikbaar, byvoorbeeld, ooreenkomste, handelsooreenkomste en voorkeurbedelings wat deur die SAIDS geadministrateer word.

106

11. Ruilvoet (incoterms)


Incoterms (internasionale kommersile terme) is standaard handelsdefinisies wat die algemeenste in internasionale handelskontrakte gebruik word. Dit vorm die kern van wreldhandel en is deur die Internasionale Kamer van Handel ontwerp en gepubliseer. Die Incoterms wat u waarskynlik sal gebruik: Ex Works Free on Board Cost Insurance and Freight Carriage Paid to Delivered Duty Unpaid EXW FOB CIF CPT DDU

Besoek die Internasionale Kamer van Handel en die Wreldhandelsorganisasie se webtuistes vir meer inligting www.iccwbo.org

12. Uitvoerwenke
Wat om in die uitvoerbedryf te vermy: Dat daar geen kontrak bestaan, dit wil s, nie met n verskaffer of ontvanger nie. Die kontrak dien om die betalings en afleweringsvoorwaardes te stel. Vooruitbetalingswendelary. n Oneerlike invoerder beweer dat hy daarin belangstel om u produk te koop. U word dan versoek om u brosjures, n kwotasie en enkele voorbeelde aan hom te stuur. Later ontvang u n e-pos wat bevestig dat u produk vir aankope goedgekeur is, maar dat u, voordat die transaksie kan voortgaan, eers geld moet stuur om u besigheid by die handelsowerheid in daardie land te registreer. Monsterswendelary. Met hierdie tipe skelmstreek word die hoop van n goeie besigheidstransaksie in u opgewek. Die bedrier verlei u om n aansienlike hoeveelheid monsterprodukte vir goedkeuring aan hom te stuur. Sodra die monsters gestuur is, hoor u nooit weer van hom of haar nie. Hierdie praktyk word veral gerig op uitvoerders van produkte met n ho herverkoopwaarde. Oninvorderbare-betalingswendelary. Dit is wanneer u daartoe beweeg word om u goedere te verskeep, met die belofte dat betaling daarop sal volg. U ontvang gewoonlik korrespondensie met briefhoofde van banke wat nie bestaan nie of selfs vervalste briefhoofde van bestaande banke. U raak eers hiervan bewus nadat die goedere verskeep is. As u n nuwe transaksie wil aangaan, stel Gamwo voor dat u die volgende doen: - Kontroleer die maatskappy se geloofsbriew e noukeurig in die meeste lande moet besighede geregistreer en gelisensieer w ees voordat hulle mag sake doen. U kan die maatskappyregister in die betrokke land nagaan om seker te maak dat die kontakbesonderhede w el bestaan en met die betrokke maatskappy verbind kan w ord. - O orw eeg dit om u goedere eers te verskeep nadat u geld in u rekening ontvang het, veral met nuw e transaksies. Kontroleer die geloofw aardigheid van bankdokumente. A s betaling deur middel van n kredietbrief gemaak w ord, vra u bank om bevestiging daarvan. - Vermy dit om te veel voorraad as monsters te stuur. A s u how aardeprodukte besit, vra vir betaling van die monsters of voorbeelde en/of betaling van die verskepingskoste daarvan. Bel in n behoorlike en gedetailleerde brosjure as plaasvervanger vir monsters. - Vra soveel vrae moontlik aan potensile klinte vra uit oor hul registrasie, hul lisensienommer, fisieke adres, bankier, hul affiliasie by enige handelsliggaam of -vereniging in hul land. Ernstige kopers gee gew oonlik glad nie om om hierdie soorte vrae te beantw oord nie.
Bron: Raad verskaf deur Michael Gamwo, bestuurder van Wesgro se Afrika-afdeling (die amptelike handels en beleggingsbevorderingsagentskap van die Wes-Kaap). Ons dank aan Michelle Kruger (die Varsprodukte-uitvoerdersforum) vir terugvoer op die ru ontwerpte hoofstuk.

107

Bemarking en finansile dienste


Varsproduktemarkte
1. Oorsig
Markte wat landbouprodukte verkoop, loop al baie duisende jare lank n pad met die mensdom. Hulle het mettertyd aangepas en verander, maar die grondliggende rede vir hul bestaan het nooit verander nie om waar aanvraag en aanbod mekaar ontmoet, n waarde vir n produk vas te stel sodat n verkooptransaksie kan plaasvind. Daar bestaan verskillende soorte landboumarkte, soos boere se markte, waar die boer byderhand is om sy produkte te verkoop, groothandelaarsmarkte, waar die groot handelaar die produkte van die boere gekoop het en daardie produkte teen n wins verkoop, of kommisiemarkte waar markagente die produkte namens die boere verkoop. Daar bestaan 24 varsproduktemarkte in Suid-Afrika. Daarvan is 22 kommissiemarkte en twee groothandelaarsmarkte. Negentien van die 22 is verbind of ingeskakel by die varsmarkstelsel (kyk na www.freshmark.co.za) In Suid-Afrika bestaan die bykomende keuse van informele markte wat n kenmerk is van ons nasionale landskap, aangesien hulle langs hoofwe, buite busstasies, taxi-staanplekke, naas bestaande varsproduktemarkte en in landelike dorpe gevind kan word. Informele markte in verskillende vorme kan in baie Afrikalande gevind word. In hierdie land is hulle hoofsaaklik groothandelaarsmarkte, aangesien verkopers hul produkte van boere of op die groot markte gekoop het om aan die publiek en toeriste te verkoop. Hierdie markte word geklassifiseer as informeel, aangesien hulle nie aan dieselfde formele strukture en wette onderworpe is as wat in die varsproduktemarkte heers nie.

i) Daar bestaan 22 varsproduktekommissiemarkte in Suid-Afrika waarvan 19 ingeskakel is by die varsmarkstelsel wat n IT-netwerk is wat n omvattende reeks daaglikse, weeklikse en maandelikse inligting oor verkope en nasionale statistiek verskaf; j) Deur daagliks op aanvraag en aanbod te reageer, bly varsproduktekom missiemarkte die suiwerste vorm van prysvasstelling tot die boere en aankopers se beskikking; k) Die Markagentegetrouheidsfonds befonds ook n omvattende en unieke opleidingsprogram vir varsproduktemarkkommissieverkoop slui. Hierdie program vereis dat n nuwe verkoopspersoon eers die driemodule-opleidingsprogram binne n sekere tydsbestek moe afl en n aantal oudits suksesvol moet voltooi voordat hy of sy by APAC as varsproduktekommissiepersoon geregistreer kan word. So n program kom nrens anders ter wreld voor nie.

3. Nasionale strategie
Ingevolge die Wet op Landbouproduke-agente (12 van 1992, in 2003 gewysig) moet die minister van landbou n Landbouprodukagenteraad (Agricultural Produce Agents Council APAC) vestig n statutre instansie wat die wet namens die minister moet administreer. Die basiese rede vir die instelling van hierdie wet en vestiging van APAC is dat landbouproduktekommissie-agente in n finansile hoedanigheid namens klinte boere optree en hierdie wet moet dien om die boer se belange te beskerm. APAC se mikpunt is: om die beroepe van varsprodukte-, uitvoer- en lewendehawe-agent e te beskerm en hul status te handhaaf, om die status en waardigheid te verbeter van daardie beroepe sowel die integriteit van die persone wat daardie beroepe beoefen. Met betrekking tot markagente, sluit dit die volgende in: Beleidmaking, promosiemarkagente en markte Opstel van die Rels R1818 en gedragskode Administrasie van die Varsproduktemarkagente se getrouheidsfonds Registrasie van landboukommissie-agente Monitering van markagente se trustrekeninge Die handhawing en verbetering van opleidingstandaarde van agente Ad hoc-oudits van agente se voorraad Die minister stel n raad van 18 lede aan en elkeen dien n maksimum tydperk van drie jaar. Die ledetal bestaan uit die volgende rolspelers: Twee persone wat landbouprodusente van vars produkte verteenwoordig Twee persone wat lewendehawe-produsente verteenwoordig Drie persone wat varsprodukte-markagente verteenwoordig Drie persone wat lewendehawe-agente verteenwoordig Drie persone wat varsprodukte-uitvoeragente verteenwoordig Twee persone wat deur die minister toegewys word Twee persone wat die verbruiker verteenwoordig Een persoon wat die Departement van Landbou verteenwoordig n Registrateur en adjunkregistrateur Die raad vergader (na behoefte) verskeie kere gedurende die jaar en waak namens die minister van landbou oor die implementering van Wet 12. n Registrateur, adjunkregistrateur en sekretaris vorm die voltydse personeel en is die taak opgel om APAC se daaglikse aktiwiteite en die toepassing van die Wet te bestuur. APAC gebruik diensverskaffers van buite vir werk soos vir forensiese oudits, opleiding van markagente en ander aktiwiteite indien benodig.

2. Die uniekheid van ons markte


Suid-Afrika se varsproduktemarkte kan te reg daarop aanspraak maak dat hulle om die volgende redes uniek is: a) Hulle vorm deel uit van die enigste stelsel van varsprodukkommissiem arkte ter wreld; b) Die geregistreerde markagente wat op daardie markte werk en namens die boere verkope doen, word beheer kragtens Wet 12 van 1992 (wat in 2003 gewysig is en) wat onder andere voorskryf hoe hulle die boer se geld moet hanteer; c) Wet 12 maak ook voorsiening vir n markagentegetrouheidsfonds waartoe slegs hulle jaarliks bydra en wat onder spesifieke omstandighede boere se geld waarborg; d) n Ander voorbehoud van Wet 12 is vir die totstandbringing van n Landbouprodukagenteraad (APAC) wat namens die Minister van Landbou di wet toepas en die waarborg-/getrouheidsfonds administreer; e) Ingevolge Wet 12 is daar drie groepe landbou-opbrengskommissieagente: varsproduktemarkagente, varsprodukte-uitvoeragente en lewendehawe-agente. Hierdier agente moet by APAC geregistreer wees en aan sekere vereistes van Wet 12 voldoen voordat hulle kan begin sake doen; f) Hierdie wet vereis dat n markagentskap n trustrekening namens boere open om te verseker dat hul geld beheer en gereguleer word; g) Markagente moet maandeliks Trustrekeningrekonsialiasies indien; h) Regtens moet markagente hul boere binne vyf dae n die verkooop van n besending betaal;

108

Getrouheidsfonds
Die Department van Landbou het baie jare gelede op versoek van die varsproduktemarkkommissie-agente n getrouheidsfonds op die been gebring ter beskerming van hul naam , soos wanneer lede bankrot speel en daar nie genoeg geld in die Trustrekening is om boere te betaal nie, of as iemand skuldig bevind word aan bedrog met boere se geld. In sulke gevalle kan n boer wat sy vars produkte deur n geregistreerde kommissie-agent verkoop het, van die Getrouheidsfonds eis vir die verliese wat hy gely het. Markkommissie-agente stort elke jaar n bedrag wat gegrond is op hul jaarlikse omset in die Getrouheidsfonds. Dit is deel van APAC se funksie om die Getrouheidsfondse ingevolge Wet 12 te kontroleer. Die Getrouheidsfonds waarborg n boer se geld. Hierdie stelsel wat finansile veiligheid bied, is wreldwyd uniek.

4. Die varsproduktemarkte
Bloemfontein kyk Mangaung Buffalo City Tel. 043 705 9500 Faks 043 745 1992 elmarket@buffalocity.gov.za Butterworth Tel/Faks 047 491 4294 Durban Tel. 031 311 5103 / 40 Faks 031 465 4222 moonsamyj@durban.gov.za www.durban.gov.za George Tel. 044 875 1286 Faks 044 875 1287 briansimons@vodamail.co.za Johannesburg Tel. 011 992 8000 Faks 011 613 8375 kramokgopa@jfpm.co.za www.joburgmarket.co.za Kaapstadse Mark Tel. 021 531 2191/2 john@ctmarket.co.za www.ctmarket.co.za Kei (Mthatha) Tel. 047 531 1907 Faks 047 531 0512 tembanis@kfpm.co.za Kimberley kyk Sol Plaatje King Williams Town Tel. 043 652 3646 Faks 043 642 3245 kwtmarket@ein.co.za Klerksdorp Tel. 018 469 1241 Faks 018 469 3929 kldmark@lantic.net http://matlosana.org Mangaung Tel. 051 410 4500 Faks 051 433 2948 thabiseng.moloi@mangaung.co.za Nelspruit-varspoduktemark Tel. 013 753 3645 Faks 013 753 3867 nelspruitmarket@lantic.net Noord-Eindevarsproduktemark Tel. 041 451 3216 Faks 041 451 3239 marietvermaak@gmail.com Oos-Londen kyk Buffalo City Phillippi Tel. 021 371 2645 Faks 021 371 2648 Pietermaritzburg Tel. 033 392 3400 Faks 033 392 3436 julie.dyer@mzundusi.gov.za Polokwane Tel. 015 297 8464 Faks 015 297 5177 Port Elizabeth kyk Nelson Mandelabaai Port Shepstone kyk Ugu Sol Plaatje Tel. 053 830 6560 Faks 053 831 2713 rsmith@solplaatje.org.za Springs Tel. 011 815 6010 Faks 011 815 3175 gieln@ekurhuleni.com Tshwane Tel. 012 358 2398 Faks 012 358 2301 christog@tshwane.gov.za www.tshwane.gov.za Ugu Tel. 039 685 5186 Faks 039 685 4395 Thamsanga.kwhela@ugu.org.za

Trustrekening
Kragtens die Wet moet n markagentskap n trustrekening namens sy boere by n geregistreerde bank open. Hierdietrustrekening het net twee mikpunte: om die opbrengs uit die verkope van boere se produkte te deponeer; om die boere te betaal. Dit moet n ander bankrekening as di markagentskap se normale sakerekening wees. Elke markagentskap moet maandeliks voor die 21ste n rekonsiliasie(staat) van n Trustrekening by APAC indien. Die boere se geld word dus deur middel van die Trustrekening beheer.

Wanneer word n boer betaal?


Artikel 25 van Wet 12 skryf voor dat as n besending vars produkte nie drie dae n sy ontvangs ten volle verkoop is nie, die varsprodukteagent die produsent moet verwittig van die omvang en toestand van die onverkoopte produkte. Artikel 26 van Wet 12 skryf voor dat n varsprodukte-agent die boer binne vyf dae n die verkoop van die produkte sal betaal en n staat sal uitreik met besonderhede soos die datum van ontvangs van die besending, soorte en klas van die vars produkte, die hoeveelheid en aard van die vars produkte, die hoeveelheid en aard van elke aftrekking, die hoeveelheid kommissie wat afgetrek is, ensovoort . Wet 12 van 1992 skryf voor dat markkommissie-agente by die registrateur van die Landbouprodukagenteraad (APAC) moet registreer Tel. 012 346 4117 / 011 894 3680 Die belangrikste verskil wat ons kommissiemarkte van ander groothandelmarkte plaaslik of in die buiteland onderskei, is die feit dat die betaling van produsente gewaarborg word. Alle geregistreerde markagente dra jaarliks by tot n getrouheidsfonds, wat kragtens Wet 12 van 1992 (soos in 2003 gewysig) deur die Landbouprodukagenteraad (APAC) bedryf word. Hierdie fonds waarborg dat n produsent steeds betaling vir sy goedere sal ontvang indien die markagentskap bankrot speel of aan onwettige aktiwiteite met die produsent se geld skuldig bevind word. Hierdie sekuriteit is in n land so groot en uiteenlopend soos ons sn uiters belangrik. Produsente bevind hulle in die verste uithoeke van die land, die afstande na markte is dikwels groot en persoonlike kontak tussen die boer en die agent is soms beperk. Die wete dat hulle geld veilig is en dat agente hulle regtens binne 5 werksdae moet betaal, gee aan boere die versekering dat hulle hul produkte met vertroue kan bemark. Dit is baie belangrik wanneer dit beskou word teen die agtergrond van ons sogenaamde kommersile boere en die baie duisende kleinskaalse ontluikende boere. Eersgenoemde is gerat vir grootskaalse kommersile boerdery en beskik oor die meeste van die middele wat vir bemarking nodig is. Ontluikende, bronarm boere moet egter baie struikelblokke oorkom voordat hulle hul produkte by die mark kan kry. Hulle het gewoonlik nie die bamarkingsvaardighede van hul kommersile bure nie. Daarom is dit noodsaaklik dat hulle geld beskerm moet word.

Uitenhage Tel. 041 992 1634 Faks 041 992 1636 Inligting beskikbaar onder City Ufpmarket@telkomsa.net Services & facilities op www. Vereeniging bloemfontein.co.za Tel. 016 451 1021 Faks 016 451 3832 Mpumalanga-varsproduktejohannt@sedibeng.gov.za mark (Nelspruit) Tel. 013 755 2768 Welkom Faks 013 755 1933 Tel. 057 355 2382 nelmark@lantic.net Faks 057 355 6606 kswanepoel@matjhabeng.co.za Nelson Mandelabaai Port Elizabeth Witbank Tel. 041 461 1409 Tel/Faks 013 690 6277 Faks 041 461 1069 mmwit@mweb.co.za jkruger@mandelametro.gov.za
Daar is105 geregistreerde markagente. Om vas te stel watter agent waar werk, word u aangeraai om met die betrokke mark in verbinding te tree. Andersins kan APAC of IMASA (besonderhede ook onder hierdie opskrif) van hulp wees.

109

110

111

Organisasies in die varsproduktemarksektor


Landbouprodukagenteraad Agricultural Produce Agents Council (APAC) Tel. 011 894 3841 Faks 011 894 3761 lizel@apacweb.co.za www.apacweb.org.za IMASA is in 1945 gestig en verteenwoordig geregistreerde markagente in Suid-Afrika. Lidmaatskap is vrywillig.

Die groot vier van varsproduktebemarking


Boere moet die noodsaaklike meganismes van n mark verstaan vraag en aanbod. Dit kan nie verander of weggewens word nie -- hierdie meganismes is fundamentele bemarkingswette. Daar kom ooraanbodsituasies voor wanneer pryse daal, maar daar kom ook onderaanbodsituasies voor waarin pryse styg. n Mens moet vraag en aanbod verstaan en leer om dit vir jou te laat werk. Daar is egter ook twee ander noodsaaklike faktore gehalte en aanbodkontinuteit. Albei het n impak op die twee scenarios wat hierbo geskets word, en is van dieselfde kritieke belang. Gehalte maak dit vir n produk moontlik om in feitlik alle marksituasies te voorsien. Gehalte is altyd van die uiterste belang, maak nie saak hoe klein die produk/mark is nie, maar veral wanneer die mark vol word. Dan is n gehalteproduk die een wat n kans het om verkoop te word teen n prys wat in daardie omstandighede aanvaarbaar is. Die produkte van swakker gehalte is di wat uiters lae pryse behaal of selfs op n mark met ooraanbod afgekeur word. Kontinuteit gaan hand aan hand met gehalte. As n boer deurgaans n gehalteproduk aan die mark lewer, sal hy of sy nie net n beter gemiddelde handhaaf nie, maar ook geloofwaardigheid by kopers opbou. Wanneer die mark vol is, kies die koper onwillekeurig die handelsmerk wat hy of sy ken en wat gereeld gesien word. Die boer wie se produkte kom en gaan, waag maar n kans, hoop om iets te kry en blameer dan al die ander vir sy ellende. Om hierdie vier noodsaaklike elemente aan mekaar te kan koppel, moet daar goeie kommunikasie tussen die markagent en die produsent bestaan. Kommunikasie impliseer dat albei daarvoor verantwoordelik is om te verseker dat hulle mekaar oor alle bemarkingsaangeleenthede ingelig hou. Markagente moet seker maak dat hul produsente nie net die regte pryse kry nie, maar dat die produsente ten volle oor marktoestande en -tendense ingelig bly. Op hul beurt moet boere hul markagente ten volle oor huidige en toekomstige volumes asook oor gehaltestandaarde en aflewerings inlig. Boere moet daardie volumes ook in oorleg met hul agente beplan om te verseker dat hulle die regte hoeveelhede volgens die markomstandighede lewer. Te veel produsente lewer eenvoudig hul produkte ongeag wat die marktoestande is en verwag dan dat hul markagente wondere moet verrig. Om die groot vier onder die knie te kry, moet n boer sy of haar bemarking bemeester. In die hoogs mededingende omgewing van varsprodukbemarking is dit goed as boere die volgende woorde onthou: Gehalte is nie die mikpunt nie, dit is die minimum-standaard!

Nasionale Landboubemarkingsraad NLBR Tel. 012 341 1115 APAC is n statutre instelling Faks 012 341 1811 wat ingevolge Wet 12 van 1992 www.namc.co.za gestig is en di wet namens die minister van landbou administreer. Die NLBR is n statutre instelling Die minister stel die raadslede wat op die been gebring is kragtens aan en hulle verteenwoordig die die Bemarkingswet om die minister belanghebbendes in die bemarking van landbou oor sake rakende die van vars produkte sowel as die bemarking van landbouprodukte te toepaslike regeringsdepartemente. adviseer. Ingevolge die Wet moet enige persoon wat as n Nasionale Reguleerder landbouproduktekommissie-agent vir Verpligte Spesifikasies wil handel dryf, by APAC registreer. NRVS Tel. 012 428 6152 marnewj@nrcs.org.za Departement van Landbou, www.nrcs.org.za Bosbou en Visserye Direktoraat: LandbouPROKON (Produk Kontrole) inspeksiediens Tel. 012 325 4579 Tel. 012 319 6100 henry@prokonsa.co.za Faks 012 319 6350 www.daff.gov.za Prokon is n onafhanklike instelling wat produkinspeksies op al die Instituut van Markmeesters belangrike varsproduktemarkte in van Suid-Afrika (IMMSA) Suid-Afrika voorsien. Tel. 011 992 8000 Faks 011 613 8375 5-n-Dag-Vir- BeterPresident: Mnr. Kgosientso Gesondheid-trust Ramokgopa Tel. 011 613 4391 IMMSA is in 1946 gestig en is die info@5-A-Day.co.za verteenwoordigende instelling vir www.5-a-day.co.za markmeesters en markbestuur. 5-n-Dag is die Lidmaatskap is vrywillig. nywerheidsorganisasie wat Instituut van Markagente van gemoeid is met die bevordering van gesondheidsvoordele en die Suid-Afrika (IMASA) Tel. 012 326 2485 verbruik van vars vrugte en groente deon@rsa.co.za in Suid-Afrika.

5. Plaaslike sakeomgewing
Die gemiddelde pryse van belangrike groentesoorte wat op die vernaamste varsproduktemarkte verkoop word, kan gevind word in die nuutste uittreksel uit Landboustatistiek op die webwerf van die Departement van Landbou by www.dagg.gov.za Die Freshmark System voorsien daagliks die pryse vir elke mark. Besoek www.technofresh.co.za n Opsomming van al die markte word maandeliks deur die Tshwanemark opgestel en is op aanvraag verkrygbaar.

6. Punte wat vir die boer van belang is


Wenke aan die boer van u markagent
Die volgende raad aan boere is gegrond op n beeld wat oor baie jare ontwikkel is oor hoe om met u markagent in wisselwerking te tree. Dit berus op n informele opname wat onder markagente gedoen is. Wees eerlik en oop oor u produkte en bemarkingsplanne. Wees lojaal aan u markagent en moet nie van agente verwissel in u soeke na beter pryse nie. Boere wat dit gereeld doen, kry n swak reputasie onder die markagente en kopers, wat hulle kans om goeie diens en pryse te bekom, verklein. Gee die markagent oor n redelike tydperk n billike kans om resultate te lewer. Probeer om die mark so gereeld moontlik te besoek om die markagent wat u produk(te) hanteer, beter te verstaan en meer omtrent die modus operandi van die mark te leer. Beoordeel die markagent op grond van sy of haar prestasie, nie op grond van hoors of persepsies nie. Maak seker dat u lewering aan die mark konsekwent is, deur dik en dun. Dit wek vertroue by die markagent asook by die kopers, en sal mettertyd in u gemiddelde prys tot uiting kom wat belangriker is as enkele ho pryse wat u van tyd tot tyd mag ontvang. Bly voortdurend met die markagent in verbinding wat produkte, variteite, volumes, beplande aflewerings en ander tersaaklike inligting betref.

Die belangrikheid van prysvasstelling op n kommissiemark


Dit is n eenvoudige vraag: Hoe sou n boer op enige dag geweet het wat dfie waarde van sy of haar produkte is, as ons nie varsprodukmarkte gehad het nie? Sou hy sy buurman gevra het? Sou hy die plaaslike vrugteen groentekleinhandelaar in die stad gevra het? Sou hy die die groot supermarkte gebel en gevra het hoeveel hulle vandag betaal? In elkeen van hierdie gevalle sou die antwoord wat hy ontvang benvloed gewees het deur die selfbelang van die betrokke persone. Die beste wat die boer onder sulke omstandighede sou kon doen, is om uiteindelik te raai. Wanneer hy egter sy produkte deur n kommissiemark verkoop, kom hy die naaste aan n egte waarde vir sy produkte omdat pryse op n mark vasgestel word in n oop, mededingende omgewing wat gereguleer word deur die oudste bemarkingswette ter wreld aanbod en aanvraag en talle ander faktore.

112

Luister na die markagent en aanvaar opbouende kritiek oor u produkte van hom of haar. Luister na wat die markagent aan u s omtrent die toestand van die mark, en lewer u produkte dienooreenkomstig. Hou die markagent ingelig in verband met u tussen- en langtermyn produksieplanne, sodat hy of sy u oor die bemarkingsvooruitsigte vir daardie oes kan adviseer en ook met die voorbereidingswerk vir verkope kan begin. Moenie pryse probeer manipuleer deur agente teen mekaar uit te speel nie. Hulle begryp wat agter u pogings skuil, en dit beledig hul intelligensie. Deel produkinligting met die markagent bergingsvereistes, voorraadtemperature, unieke verkoopspunte, afleweringsrelings, seisoenale projeksies en bemarkingsdoelwitte. Beskou die markagent laastens as u eie bemarkings- en verkoopsbestuurder op daardie mark. Onthou: dit gaan eintlik net om vertroue!

n Goeie markagent vanuit die boer se oogpunt


Die verhouding tussen die boer en die markagent is ten beste maar broos. Dit is iets wat voortdurend en sorgvuldig vertroetel moet word. Die onus rus op albei partye om die verhouding te laat werk, en die grondslag van die verhouding is vertroue. Daar is baie boere en markagente wat van suksesvolle verhoudings kan getuig, en hulle sal u vertel dat wedersydse vertroue die gom is wat die verhouding aanmekaarhou. Vanuit die oogpunt van die boer behoort die markagent

iemand te wees wat produkte kan verkoop die boer se produkte met respek te hanteer die produkte in geldterme te kan beoordeel met ander woorde, na gelang van produkgehalte en heersende marktoestande n billike waarde aan die produk te kan heg die produk te kan beoordeel wat voorkoms, kleur, verpakking, graad, variteit en marktoestande betref. die mark te kan beoordeel of lees ten opsigte van aanbod en vraag en al die ander faktore wat n uitwerking op die finale prys van die produk het oor die integriteit te beskik om op n oop, vriendelike, eerlike en saaklike wyse met sowel die boer as die koper te onderhandel die boer te kan ondersteun deur middel van innoverende verkoopstegnieke, aantreklike uitstallings, visuele monsters, promosie en ander verkoopsgenererende tegnieke en goeie voorraadbeheer op die hoogte te bly van marktoestande in die algemeen en produkbeskikbaarheid en -vraag in die besonder seker te maak dat die boer gereeld selfs daagliks aangaande markpryse en -toestande ingelig word die boer se produkte eerlik te beoordeel en nie bang te wees om opbouende kritiek te lewer nie kopers aktief te werf en te besoek ten einde n soliede klantebasis op te bou en produkte te bevorder. die ondersteuning te h van n betroubare markagentskap wat al die ondersteuningsdienste kan voorsien om waarde aan die finale pakket toe te voeg (Dit sluit stiptelike betaling op grond van doeltreffende en noukeurige rekeningkundige prosedures in.) die soort mens te wees wat positief kan bly, selfs in moeilike tye; wat die wil het om te verkoop en die begeerte om hom- of haarself voortdurend te verbeter weens die unieke vertrouensposisie wat hy of sy tussen die boer en die koper beklee, te kan toesien dat sy of haar saketransaksies te alle tye bo verdenking is laastens, besef dat hy of sy nooit waarlik perfek sal kan wees tensy hy of sy bereid is om ses oggende per week baie, baie vroeg op te staan nie! Hierdie hoofstuk is bykans in sy geheel gegrond op materiaal wat aan die redaksionele span voorskaf is deur Michael Cordes (ons dankbare erkenning aan u, meneer).

Michael Cordes het byna 40 jaar lank in die landboubedryf gewerk meestal in die varsproduktesektor. Hy het 15 jaar met subtropiese vrugte en groente geboer voordat hy oorgeskakel het na bemarking, beide plaaslik en oorsee. As n vryskutjoernalis spesialiseer hy in die tuinbousektor en spandeer hy ook baie van sy tyd om boere en bemarkingsmense in Suid-Afrika en lande in die SAOG-streek op te lei in die produksie, bemarking en en bestuur van tuinboukundige gewasse. U kan hom kontak by agripres@mweb.co.za of telefoonnommer 073 637 6105.

114

Bemarking en finansile dienste


Vendusies lewende hawe
1. Oorsig
Die perfekte mark word gekenmerk deur baie kopers, vele verkopers en baie vee.

2. Nasionale strategie
Agricultural Products Agents Council (APAC) Tel. 011 894 3680 www.apacweb.org.za Ingevolge die Wet op Landbouproduk-agente 12 van 1992, soos gewysig, moet agente in Suid-Afrika by APAC registreer. Lede van hierdie raad word deur die Minister van Landbou en Grondsake aangestel. Die doel van die raad is om drie kategorie van landbouprodukteagente te reguleer, naamlik varsprodukteagente, lewendehaweagente en uitvoeragente. Departement Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) Direktoraat: Bemarking Tel. 012 319 8455 www.daff.gov.za Vendusies word in die bespreking oor die bemarking van lewende hawe in Opleidingsverslag Nr 7 van die uiters handige reeks, Landboube markingsuitbreidings, ingesluit. Soek dit op by www.daff.gov.za, kies die opsies Publications en General publications. Kyk op dieselfde webtuiste na die inligtingstuk (Info Pak), Auctioneering of livestock, wat deel is van die reeks oor kleinskaalse boerderybemarking.

Tipes vendusies
n Kalendervendusies word weekliks, maandeliks of kwartaalliks gehou by dieselfde plek/vendusiekrale deur n agent wat die vendusies in n kalender adverteer. Die plek waar dit plaasvind, is waarskynlik lank gelede gekies en toe ontwikkel en die blote feit dat dit bly voortbestaan, bewys dat daar n behoefte aan sodanige vendusie bestaan. Verkopers en kopers by die kalendervendusie kan wissel ooreenkomstig wat aangebied word en die behoeftes van beide verkopers en kopers. Die afslaer, bemarkingsbeampte, rekenmeester, die registerklerk (roll clerk) en werkers wat die vendusie fasiliteer, is so veelsydig dat hulle selfs vaste eiendom kan opveil. Die bemarkingsbeampte bekom die lewende hawe vir die vendusie, ontvang die diere by die vendusiekrale, verdeel die diere in lotte volgens kopers se smaak en werk saam met die afslaer om kopers na die vendusie te lok. Die rekenmeester hanteer die finansile administrasie wat al die statutre vereistes, asook die insameling van betalings, finansiering van kopers en betaling van verkopers, insluit. Die registerklerk (die persoon wat alles opskryf) teken alles akkuraat op: wat verkoop word, deur wie, aan wie en teen watter prys per dier. Die werkers identifiseer die diere en laai hulle op vragmotors vir aflewering by die kopers. Spesiale vendusies word deur n verkoper/verkopers aangevra vir die verkoop van n deel van of al hulle lewende hawe, plase, en dies meer. Indien die boer sy boerdery opgee, is dit n finale uitverkoping. By die Stoetvendusie word diere met spesiale teeleienskappe verkoop. Die afslaer, kopers en verkopers sal nou saamwerk met n telersvereniging wat die diere sal uitsoek ooreenkomstig hul standaarde vir hierdie soort vendusie. n Stoetvendusie word hanteer deur n afslaer wat in stoetery spesialiseer. Die Handleiding vir Stoettelers sluit n volledige hoofstuk in oor die aantekening van diere en hoe hulle presteer en die beginsels vir die bemarking van opreggeteelde lewende hawe. U kan meer inligting hieroor kry by www.studbook.co.za of skakel 051 410 0900. By Wildvendusies kan wild ten tyde van n ope vendusie verkoop word of deur middel van n katalogus. Spesiale relings moet getref word vir die vervoer van wild, en die vendusiekrale asook hanteringsfasiliteite moet aan bepaalde spesifikasies voldoen. Alle vendusies word deur personeel van die NDBV bygewoon sodat hulle seker kan maak dat die diere menslik hanteer word en dat die fasiliteite aan die voorgeskrewe kriteria voldoen. Wanneer lewende hawe uit die hand verkoop word, fasiliteer n bemarkingsbeampte of agent n direkte transaksie tussen n verkoper en koper van lewende hawe.

3. Rolspelers
Verenigings en opleiding
Die meeste telersverenigings spesifiseer nou (in die ras) n standaard katalogusformaat vir vendusies. Elke vereniging het sy eie rels. Soek nog rolspelers op in die hoofstuk oor diereverbetering en telers.

South African Federation of Livestock Auctioneers and Meat Brokers (SAFLA-MB) is n federasie wat deur lede van nege streke van lewendehawe-afslaers en vliesmakelaars verteenwoordig word. Kontak Rooivleis SA by 012 Raadpleeg ook die hoofstuk oor slagpale vir besonderhede oor 807 1367. die rolspelers en belangrikste kommersile groepe. South African College of Auctioneers Tel. 011 979 0176/8 www.auctioncollege.co.za Afslaers Die Kollege bied landswyd kursusse aan (besonderhede op die webtuiste). Na voltooiing van die kursus moet elke afslaer egter self hard werk aan die ontwikkeling van sy vaardigheid as afslaer. SA Feedlot Association (SAFA) Tel. 012 667 1189/ 667 2055 www.safeedlot.co.za Alliance Groep Tel. 011 430 5555 Pieter Geldenhuys 082 808 1801 www.alliancegroup.co.za Andre Kock & Seun Tel. 053 927 1981 BidCo Tel. 012 808 9903-5 www.bidco.co.za

Rolspelers in die bemarking van lewende hawe


Agente hulle maak n beroep daarvan om transaksies tussen kopers en verkopers te fasiliteer Verkopers hulle is primre en sekondre produsente Kopers slagpale, die handel, voerlotte en spekulante Finansiers gewoonlik banke Die mark vir lewende hawe en die verwante waardeketting verteenwoordig die enkel grootste nywerheid in die Suid-Afrikaanse landbousektor. Al die rolspelers in die waardeketting voeg waarde by en help die nywerheid oorleef.

n Belangrike mark waarop by vendusies gefokus word, is die BKB slagmark, wat sy eie spesifieke Tel. 041 503 3111 vereistes het. Hierdie mark verskil www.bkb.co.za van handel in stoetdiere. Kies die Livestock Auctions-opsie Suid-Afrikaanse Instituut van op die kieslys vir besonderhede Afslaers (SAIA) van hul dogtermaatskappye BKB Sel. 082 378 8112 Louwid en BKB Van Wyk. www.auctioneering.co.za Breedplan. Hierdie genetieseDie SAIA se doelwit is om die beeld evalueringstelsel vir vleisbeeste is van afslaers en die afslaersberoep verkrygbaar by www.breedplan. in die o van die publiek, sakeco.za of skakel 012 667 5258. en staatsektor te beskerm en gesonde en innoverende handel Brandon Leer Afslaers aan te moedig in n atmosfeer Tel. 082 570 5863 van eerlikheid, etiese optrede, Faks 033 343 4530 regverdigheid en samewerking. U kan op die Instituut se webtuiste onder meer die volgende opsies kies: Regional Representatives, Auctioneers by Province, Auction Info. Die Gedragskode vir agente is ook daarop beskikbaar. Clive Gardner Afslaers Tel. 018 290 9610 ECO Afslaers Tel. 051 446 5511 www.ecoauctions.co.za

115

Elite Auctioning Company Tel. 058 813 4146 GWK Bpk Tel. 053 298 8200 www.gwk.co.za Hobson & Kie Tel. 046 622 4724 Huis van Oranje Tel. 086 010 4297 www.hvo.co.za John Kirk Afslaers Tel. 082 903 6019 / 082 329 0227

Mike Killassy. Hierdie bekende en ervare stoetdier-afslaer het oor baie jare al duisende stoetdiere aan kommersile kopers verkoop. Skakel 012 664 4548 of 082 378 8112. SHM Stud & Commercial Marketing Tel. 018 290 9409 Sheard Afslaers Tel. 045 843 1722 Tirhani Afslaers Tel. 0861 847 426 www.tirhani.co.za

Besoek webtuistes wat skakels met vendusies het deur byvoorbeeld die soekwoord livestock auctions by www.bkb.co.za in te sleutel of lewendehawe by www.lewendehawe.co.za. Soek die DLBV in afdeling 2 van hierdie hoofstuk. n Interessante gedagte: Omgekeerde vendusies is opveilingsgeleenthede gerel deur een enkele koper wat net n bepaalde tyd duur. Verskeie verskaffers kompeteer dan vir besigheid. Besoek www. farmerfirstgroup.co.za. Die maandelikse tydskrif ProAgri se agterblad, AgriTrader, gee kennis van lewendehawevendusies. Skakel 086 111 2297, faks 086 675 0617 of besoek www.proagri.co.za. Aanlynvendusies word deur Southern African Livestock Exchange (SALEX) aangebied op www.salex.co.za.

5. Die voor- en nadele van vendusies


Voordele
Sonder n vendusie kan kopers deur manipulasie die pryse afdwing. Daar is byvoorbeeld in die vleisbedryf n paar sterk kopers en baie swak verkopers. Die mark is prysdoeltreffend, produsente ontvang hul betaling byna onmiddellik nadat die dier verkoop is en alle soorte lewende hawe kan bemark word. Die produsent hoef nie oor enige kennis van die mark te beskik nie. n Goeie afslaer is in staat om kopersnetwerke op te breek indien die verkopers aan sy kant is.

Die maatskappy se hoofkantoor is in Dundee. Besonderhede Vleissentraal van toekomstige verkopings kan Tel. 012 460 9916 gevind word op hul webtuiste Tel. 015 491 3141 www.johnkirkauctioneers.co.za. www.vleissentraal.co.za www.vleissentraalbosveld.co.za Keevy Auctions Tel. 041 581 1951 www.keevyauctions.co.za KLK Landbou Beperk Tel. 054 337 6200 www.klk.co.za

Nadele sluit die volgende in


n Afslaer moet oor die volgende persoonlike vaardighede beskik: vermo om professioneel en bekwaam op te tree en die indruk van onpartydigheid te skep uitstekende kommunikasievaardighede, humor en sjarme betroubaarheid en geloofwaardigheid n imponerende, selfs charismatiese persoonlikheid goeie verkoopsvaardighede aanpasbaarheid ten opsigte van die eise van die beroep, met ander woorde die vermo om vandag n renperd en mre wyn te verkoop nie net kennis dra van die inligting in die katalogus nie, maar hy/ sy moet weet hoe om belangrike besonderhede vir die koper te interpreteer, op te klaar en oor te dra, soos geskatte teelwaardes met betrekking tot n bepaalde dier se vaderstamboom en die moeder se uitstaande teeleienskappe n skerp verstand en goeie intusie h n sielkundige en sosioloog wees sodat hy/sy mense (die vendusiegangers) asook die situasie akkuraat kan interpreteer maklik die toepaslike fasiliteringsrolle kan speel al die rolspelers asook elkeen se agenda verstaan die dinamika van groepe vooruit kan lees, met ander woorde die waardes en norme van spesifieke groepe kan aanvoel en kan antisipeer hoe hulle op gebeure en op mekaar sal reageer en waarom
Bron: Mike Killassy

Groot waardevermindering en ho vervoerkoste kenmerk vendusies. Daar bestaan n groter waarskynlikheid dat siektes kan versprei. Diere word aan oormatige stres onderwerp. n Vendusie is n lang, tydrowende proses. Die moontlikheid van manipulasie bestaan. Kopers stig sindikate, veral wanneer daar n oormaat vee op die mark is. Vendusies vind tradisioneel op bepaalde plekke plaas, soos die veekrale van boereverenigings, wat beteken dat lewende hawe van die plaas na die veekraal vervoer moet word. Die verkoper is onder druk om sy diere op die verkoping teen die aangebode prys te verkoop of hulle weer terug te neem plaas toe.
Bron: SA Stamboek

Ons wil almal wat n bydrae tot die hoofstuk gelewer het, bedank: Mike Killassy; Lizel Pretorius van APAC; Pieter Geldenhuys van The Alliance Group.

4. Publikasies en webtuistes
Die weeklikse landboupublikasies Landbouweekblad en Farmers Weekly publiseer nuus oor vendusies. Kies die opsies auction report, auction advertisements en auction calendar op www.farmersweekly.co.za. Die elektroniese weergawe van Landbouweekblad, www.landbou.com, bied n SMS-diens met vendusiepryse van lewende hawe. Kies die opsie Markte vir vendusiepryse. Hoofstuk 18 van die Handleiding vir Stoettelers handel oor vendusies en verkope onder beskerming van telerverenigings. Die titel van die hoofstuk is Veilings as bemarkingsmeganisme. Skakel SA Stamboek by 051 410 0900 of besoek www.studbook.co.za. Die prys van die handleiding is R60,00 per boek indien u 50 of meer boeke bestel, BTW en posgeld uitgesluit.

116

Bemarking en finansile dienste


Verskaffers van finansile dienste
1. Banke
Sien die afsonderlike hoofstuk oor banke.

3. Beleggingsbevorderingsagentskappe en ander provinsie-gebonde betrokkenes


Invest North West Tel. 014 594 2570 www.inw.org.za Invest North West is die amptelike beleggingsbevorderingsagentskap (Investment Promotion Agency/IPA) vir die Noorwes Provinsiale Regering. Die agentskap is gestig om handel en vaste direkte belegging te bevorder, werk vir die mense van Noordwes te skep en nuwe en volhoubare besigheid te lok deur die aanwending van hulpfondse uit die openbare en ander sektore. Mpumalanga Agricultural Development Corporation (MADC) Tel. 013 755 6328 www.madc.co.za Hierdie landbou-ontwikkelingskorporasie roem hom daarop dat hy die toonaangewende landboufinansierings- en sake-ontwikkelingsorganisasie is. Die kontakbesonderhede van verskillende boeredienspunte regdeur die provinsie verskyn op die agentskap se webtuiste. Daar is n kieslysopsie vir leningsaansoeke (Loan application) wat die gebruiker deur al die stappe van die proses lei. Die Mpumalanga Landbou-ontwikkelingskorporasie, die Mpumalanga Maatskappy vir die Finansiering van Behuising en die Mpumalanga Ekonomiesegroei-agentskap gaan saamsmelt om die ontwikkeling van ondernemings, die lewering van infrastruktuur en werkskepping te laat versnel.

2. Ontwikkelingsbanke en -agentskappe in staatsbesit


Raadpleeg die gedeelte wat handel oor finansies in die hoofstuk ook koperasies. Ons noem hier slegs twee instansie, naamlik die Industrial Development Corporation (IDC) en Khula. Inligting oor die provinsie-gebonde beleggingsbevorderingsagentskappe verskyn onder opskrif 3. Industrial Development Corporation (IDC) Tel. 0860 693 888 www.idc.co.za Hierdie finansiering is vir entrepreneurs in die landbou-, voedsel-, dranken mariene sektore wat hul ondernemings wil uitbrei en ontwikkel. Die minimum finansiering is R1 miljoen. n Ekonomies lewensvatbare sakeplan moet voorgel word. Mediumtermynfinansiering geskied deur middel van lenings, opskortingsverkopings, gewone aandele/aandelekapitaal en kwasi-aandele ten einde: 1. permanente infrastruktuur in die landbou- en waterkultuursektore tot stand te bring 2. nuwe ondernemings in die voedsel- en dranksektor te vestig of bestaande ondernemings in die sektor uit te brei Oorbruggingsfinansiering is ook van die IDC beskikbaar, dit is finansiering vir entrepreneurs wat vaste kontrakte uitgesonderd konstruksiekontrakte van die regering en/of privaatsektor bekom het en wat korttermynfinansiering en/of waarborge van prestasie, verskaffers, ens. benodig. Die minimum finansiering is R500 000.00. Dit word toegeken aan: entrepreneurs aan wie die regering tenders toegeken het entrepreneurs wat kontrakte van gevestigde, groot, eersteklasmaatskappye ontvang het om dienste of produkte te lewer entreneurs wat n jaarlikse omset van meer as R1 miljoen het Die finansiering is korttermyn, vir n maksimum periode van 18 maande. Khula Enterprise Finance Bpk Bloemfontein 051 444 1040 / 0860 548 522 Kaapstad 021 671 9056 / 0860 548 521 Durban 031 301 1916 / 0860 548 526 Oos-Londen 043 726 0756 / 0860 548 527 Kimberley 053 832 2275 / 0860 548 528 Johannesburg 011 838 7638 / 0860 548 529 Nelspruit 013 755 2370 / 0860 548 520 Polokwane 015 294 0901 / 0860 254 852 Port Elizabeth 041 363 2570 / 0860 354 852 Rustenburg 014 592 6391 / 0860 454 852 Tshwane 012 324 8236 / 0860 554 852

Ander
Oos-Kaapse Ontwikkelingskorporasie) Tel. 043 704 5600 www.ecdc. co.za Noord-Kaapse Ontwikkelingskorporasie Tel. 053 833 1503 www. nceda.co.za Vrystaatse Ontwikkelingskorporasie Tel. 051 400 0800 www.fdc.co.za Vrystaatse Beleggingsbevorderingagentskap Tel. 051 410 0885 Gauteng Ekonomiese-ontwikkelingsagentskap (GEDA) Tel. 011 833 8751 www.geda.co.za Limpopo Business Support Agency (LIBSA) Tel. 015 297 6473 www. libsa.org Mpumalanga Ekonomiesegroeiagentskap Tel. 013 752 2440 www. mega.gov.za Handel en Belegging Limpopo Tel. 015 295 5171 www.til.co.za Handel en Belegging KwaZulu-Natal Tel. 031 368 9600 www.tikzn. co.za Wes-Kaapse agentskap vir die bevordering van handel en belegging (WESGRO) Tel. 021 487 8600 www.wesgro.org.za

4. Agri-ondernemings
Raadpleeg die hoofstuk oor agri-ondernemings. Maatskappye soos GWK, Kaap Agri, Senwes en Suidwes bied krediet, versekering en ander finansile dienste aan hul klinte.

5. Maatskappye
Raadpleeg die gedeelte oor finansies en administrasie in die hoofstuk oor landboukonsultante, asook die afsonderlike hoofstukke oor banke en landbouondernemings.

Kliek op die Finances for agricultural businesses-opsie by www.khula.org.za

117

118

Daar is baie organisasies wat finansile dienste verskaf, byvoorbeeld Santam Agri (sien die hoofstuk oor risikobestuur en versekering). Hier volg nog twee voorbeelde: PricewaterhouseCoopers (PWC) Tel. 023 346 5502 www.pwc.za.com Hulle gespesialiseer dienste sluit die volgende in: Rekeningkundige dienste Belastingdienste Transaksie-ondersteuning Risikobestuursdienste Adviesdienste aan entrepreneurs Interne ouditering Bestuursbeheer Samesmeltings en verkrygings

7. African Agriculture Fund (AAF)


Die Afrika-ontwikkelingsbank, Agence Franaise de Dveloppement (AFD), die Kofi Annan Alliance for a Green Revolution in Africa (AGRA), Banque Ouest Africaine de Dveloppement (BOAD) en die International Fund for Agricultural Development (IFAD) het in April 2009 die African Agriculture Fund (AAF) -inisiatief geloods. Die AAF gaan in die eerste fase van sy bedrywighede 200 miljoen euro insamel, maar die uiteindelike oogmerk is om 500 miljoen euro in te samel. Phatisa Group Beperk (Phatisa) is as die AAF se fondsbestuurder aangestel. Die Fonds verleen ondersteuning aan maatskappye in die privaat sektor wat strategie implementeer om voedselproduksie in Afrika te verhoog en te diversifiseer. Hulle ondersteun en bevorder die bestuur, modernisering en organisasie van die landbousektor op die kontinent. Die AAF bel in landbou-industrile maatskappye en landboukoperasies wat kleinskaalse boere ondersteun en die omgewing respekteer. As u verdere inligting verlang of wil aandui dat u hierin belangstel, kan in verbinding tree met Duncan Owen by duncanowen@phatisa.com. Inligting oor die maatskappy self is beskikbaar by www.phatisa.com.

Lees meer oor Phatisa onder opskrif 7. Kyk ook die advertensie onder.

6. Koperasies 8. Ander rolspelers


Raadpleeg die hoofstuk oor koperasies.

Raadpleeg die hoofstuk oor finansile dienste en ontwikkeling om meer te wete te kom oor kredietwaarborge en rolspelers, ander finansile organisasies en die kontakbesonderhede van Ondernemingsontwikkelingsentrums. Credit OMBUD Tel. 0861 662 837 www.creditombud.org.za EMVEST Tel. 012 482 6860 www.emvest.com FAIS OMBUD Tel. 012 470 9080 www.faisombud.co.za Die FAIS Ombud het tot stand gekom in ooreenstemming met die Wet op Finansile Advies en Tussengangerdienste 37 van 2002. Die funksie van die FAIS Ombud is om geskille oor die lewering van finansile dienste deur diensverskaffers op te los. Raad op Finansile Dienste Tel. 012 347 0221 www.fsb.co.za Die Raad op Finansile Dienste hou toesig oor die verskaffers van finansile dienste buite die bankwese. Nasionale Kredietreguleerder Tel. 0860 100 406 www.ncr.org.za Slegs kredietverleners wat by die Nasionale Kredietreguleerder geregistreer is, mag krediet verleen. Besoek www.ncr.org.za om meer te wete te kom.

Newfarmers Development Co Ltd Tel. 021 970 5140


Southern African Venture Capital and Private Equity Association (SAVCA) Tel. 011 268 0041 info@savca.co.za www.savca.co.za Vir ondernemings wat nie weet waar om kapitaal te kry om hul sake uit te brei nie, verskaf SAVCA n omvattende en goedgestruktureerde gids met die besonderhede en beleggingsvoorkeure van al hul lede en geassosieerde lede.

119

120

Bemarking en finansile dienste


Voorsieningskettingbestuur
1. Oorsig
Die stelsels waarvolgens voedsel en ander landbouprodukte aan die eindverbruiker voorsien word, het oor die afgelope aantal jare ingrypend verander en die kanse is goed dat dit in die toekoms selfs meer kan verander. Die landbouvoorsieningsketting wat eens deur outonomie en onafhanklikheid gekenmerk is, is vinnig besig om tot n onderling verwante stelsel te ontwikkel wat uit uiteenlopende en komplekse verwantskappe tussen die verskillende rolspelers in die landbousektor bestaan. Daar word gewoonlik drie hoofneigings in die voedselstelsel uitgelig: n Beweging weg van ongedifferensieerde landboukommoditeite na meer gespesialiseerde produkte. n Beweging weg van oop markte vir onverwerkte landbouprodukte na vertikaal gekordineerde transaksies. n Beweging na industrialisasie in die landbou. Die neigings in die landboumarkte kan aan vier algemene dryfvere vir verandering toegeskryf word. Deregulering van nasionale en internasionale markte. Boere en landboubesighede was verplig om sekere verantwoordelikhede in die landboumarkte te aanvaar (soos produkverspreiding, gehalte en prysbeheer) wat voorheen by regeringsagentskappe berus het. Weens deregulering is Suid-Afrikaanse boere ook aan verhoogde mededinging van internasionale ondernemings blootgestel. Die samewerking met ander ondernemings in die landbouvoedselkompleks om beter produkte en dienste te lewer, blyk een van die gewildste strategie te wees om internasionale mededinging die hoof te bied. Veranderinge in verbruikerseise. Verbruikers, en veral welvarende verbruikers, stel nuwe eise betreffende die smaak, gesondheid, veiligheid en verskeidenheid aan die voedsel- en landboustelsel. Hierdie gehaltevereistes is toenemend op die produk self en op die produksieproses (bv. organiese produkte en die welsyn van die diere) van toepassing. Hierdie neigings is veral van belang vir ondernemings wat hul ten doel stel om n diens aan internasionale markte te lewer aangesien hierdie markte eersteklas produkte en dienste vereis. n Gekordineerde poging deur al die partye wat betrokke is by die lewering van die produk aan die eindverbruikers is nodig omdat hierdie partye almal tot die produk se gehalte bydra. Veranderinge in die landbouvoorsieningsketting. Die hor prysrisiko in die landbou-omgewing, wat deels te wyte is aan deregulering, is ook n dryfveer vir verandering. Die onsekerheid oor die aard van voedselgehalte en probleme met die opsporing van gehalte dra tot hierdie risikos by. Boere en landboubesighede is voortdurend op die uitkyk na meganismes om die risikos verbonde aan prys- en produkonsekerheid in die voorsieningsketting te deel en te verminder. Vooruitgang in die tegnologie. In nagenoeg elke deel van die landbouvoedselkompleks het tegnologiese vooruitgang nuwe geleenthede vir veranderinge geskep. Die interessantste vooruitgang in hierdie opsig is die vermo om produksieprosesse akkuraat na te speur en te monitor, wat die verantwoordelikheid en rekenpligtigheid van elke onderneming se bydrae tot die eindproduk verhoog. Dit stel voedselverwerkers of vervaardigers in staat om aan te dring op groter akkuraatheid en presisie in die produkte wat hulle verwerk of by die verspreidingstelsel voeg. Diegene wat versuim om hieraan gehoor te gee, kan opgespoor word, en hulle sal die probleem vinnig moet oplos of andersins die reg verbeur om n integrerende deel van die stelsel uit te maak.

Die verskillende rolspelers in landbouvoorsieningskettings het hul tradisioneel mededingende posisies teenoor mekaar laat vaar en begin saamwerk om meer effektief te kan meeding. Die opkomende kordinerings- en beheermeganismes kan kollektief voorsieningskettingbestuur genoem word. Die rolspelers in n voorsieningstelsel, van die primre produsent tot die eindverbruiker, werk saam om teen laer kostes beter in verbruikers se behoeftes en begeertes te voorsien. Op hierdie manier word orde geskep in die stelsel waarvolgens voedsel- en landbouprodukte vir verbruikers geproduseer, verwerk en versprei word. Daar word saamgewerk sodat die versperrings tussen die skakels in die voorsieningsketting uit die weg geruim kan word. Voorsieningskettingbestuur integreer hierdie aktiwiteite deur middel van bewese voorsieningskettingverwantskappe om n volhoubare mededingingsvoordeel te bewerkstellig. Die voorsieningsketting word saamgestel uit die hele stelsel waarvolgens die gewenste produk aan die eindverbruiker voorsien word.

Die voordele van voorsieningskettingbestuur


Ondernemings is deur middel van samewerking en die kordinering van hul aktiwiteite in staat om voordeel uit die voorsieningsketting te trek. Die voordele van geslaagde voorsieningskettingbestuur kan soos volg opgesom word: Laer koste as gevolg van spesialisering Verbeterde sinergistiese prestasie Meer inligting om gesamentlike beplanning te ondersteun Verbeterde klantediens Verminderde risiko en onsekerheid Gedeelde kreatiwiteit Verbeterde mededingingsvoordeel

Hierdie voordele word gerealiseer as ondernemings begin om die vloei van produkte oor die hele voorsieningsketting heen te kordineer. Die tradisioneel antagonistiese rolle wat die verkoops- en aankoopafdelings gespeel het om so laag moontlik aan te koop en so hoog moontlik te verkoop word ten gunste van samewerking en kordinering laat vaar.
Bron: Uittreksel uit n artikel deur dr. Tobias Doyer.

2. Publikasies en webtuistes
Kommoditeitsverenigings beskik gewoonlik oor materiaal en studies wat met hulle ketting verband hou. Fruit SA / Fresh Produce Exporters Forum het n baie bruikbare reeks handleidings oor die handelsketting. Die jaarlikse Supply Chain Intelligence Report (SCIR) 2009 is n internasionale, onafhanklike studie oor voorsieningskettingbestuur en logistieke praktyke in ontwikkelende ekonomie. Skakel TerraNova Navorsing by 011 463 5713. Lees die jongste artikels by www.leisa.info. Dit sluit in Adding value to local livelihoods. Boere kry beter pryse vir produkte en meer beheer oor waardekettings wanneer hulle saamstaan en hul eie landbouondernemings begin. Bogenoemde artikel is n studie van 18 sulke landbou-ondernemings wat sedert 2007 in Laos gevorm is. n Tweede artikel is Do value chains help farmers out of poverty? Stelselverbetering en waardetoevoeging word as n prioriteitsarea gedentifiseer in die dokument National Agricultural Research and Development Strategy. Lees dit by www.daff.gov.za Vorst J.G.A.J., C.A. da Silva, J.H. Trienekens, 2007, Agro-industrial supply chain management: concepts and applications, Agricultural Management, Marketing and Finance Occasional Paper (17), Food and Agriculture Organization of the United Nations, Rome 2007. Ruben R., M. van Boekel, A. van Tilburg, J.Trienekens, 2007, Linking market integration, supply chain governance, quality and value added in tropical food chains, In: Ruben et al. (eds) Governance for Quality in Tropical Food Chains, Wageningen: Wageningen Acadamic Publishers.

121

3. Nuttige kontakte
Buhler Group Tel. 011 801 3500 www.buhlergroup.com The Institute of Purchasing and Supply South Africa (IPSA) Tel. 011 331 6650 www.ipsa.co.za

Wreldwye tegnologievennoot vir Die internasionale skakels is op die die voedselverwerkingsbedryf webtuiste. Chartered Institute of Logistics Landboubesigheidskamer and Transport: South Africa Tel. 012 807 6686 / 082 441 2308 (CILTSA) www.agbiz.co.za Tel. 011 789 7327 www.ciltsa.org.za Nasionale Landboubemarkingsraad DIGIVU Tel. 012 341 1115 DA Harcourt 082 451 0148 www.namc.co.za dave@digivu.co.za www.digivu.co.za Kry die notas oor die Marketing Konsultasie / advies / inligting oor and Economic Research Centre (MERC) op die webtuiste. landbouverwerking First 4 farming Tel. 011 254 5426 / peterleppan@globalrange.co.za www.f4f.com Industrial Logistic Systems Tel. 011 883 0407 www.ils.co.za SA Fresh Produce Traceability Project (SA FPTP) Gwynne Foster Tel. 082 578 4201 g.foster@mweb.co.za SA FPTP aktiwiteite fokus op voorsieningskettingfasilitering, inligtingsprojekte en hulp aan kleinskaal- landboubesighede om die vereistes vir naspeurbare en noodsaaklike rekords na te kom.

SAPICS - The Association for Stellenbosch Universiteit Operations Management in Sentrum vir Voorsieningskettingbestuur Southern Africa Departement Logistiek Tel. 011 023 6707 Tel. 021 808 3981 www.sapics.org.za http://academic.sun.ac.za/CSCM Smart Procurement Suid-Afrikaanse Raad vir Tel. 0861 33 43 26 enquiries@smartprocurement. Verbruiksgoedere Consumer Goods Council of South co.za Africa (CGCSA) www.smartprocurement.co.za Tel. 0861 242 000 n Gratis aanlyn nuusbrief wat www.cgcsa.co.za hulpmiddels, wenke, taktiek, opdatering, werk, nuus en gebeure oor verkryging bevat. Dit word gereeld gratis beskikbaar gestel. In 2009 het die regering n blitslyn geskep om regeringsbetalings aan klein, medium en mikro-ondernemings (KMMOs) te versnel.Sakeondernemings wat vind dat hul betalings langer as 30 dae agtertallig is, kan die blitslynnommer bel by 0860 766 3729, of hul besonderhede faks na 012 452 0458 vir hulp.

122

Georganiseerde landbou en landbou dienste


Georganiseerde landbou
1. Oorsig
Op grondvlak is kommersile boere lede van plaaslike boereverenigings waar hulle plaaslike landboukwessies aanspreek en met amptenare en organisasies skakel oor sake wat vir die verenigings se lede van belang is. Die boereverenigings delegeer lede om hulle by die betrokke provinsiale landbou-unies te verteenwoordig. Die provinsiale landbou-unies is by sake wat boere in die hele provinsie raak betrokke en skakel met hor organisasies. Op hul beurt delegeer die provinsiale landbou-unies lede om hulle in die nasionale liggame te verteenwoordig, insluitende die Landbousakekamer en kommoditeitsorganisasies. Die landboukoperasies en ondernemings wat aan boere behoort, hanteer landbousake. Die kommoditeitsorganisasies dien en verteenwoordig boere wat n bepaalde kommoditeit produseer, bv. mielies, beesvleis en katoen. Boere kan dus vrywillig by georganiseerde landboustrukture soos plaaslike boereverenigings, landboukoperasies en/of kommoditeitsorganisasies betrokke raak.
Bron: Aangepas uit inligting verskaf deur Agri SA

kommoditeitsorganisasies na kommoditeitsake omsien. Die konstitusie van Agri SA maak voorsiening vir geassosieerde lidmaatskap. Die organisasie se hoogste gesag is sy Kongres. Beleidswerk word gedoen deur gespesialiseerde komitees wat ook van eksterne insette gebruik maak. Die organisasie se Algemene Raad is toeganklik vir al sy affiliasies en fokus op strategiese uitdagings wat aangespreek word deur die komiteestruktuur van die organisasie. Fokusareas Agri SA is volgens beleid betrokke by handelsbedinging, bedryfsbeleid, arbeidswetgewing, opleiding, belasting, finansiering, grondhervorming, ontwikkeling van boere, omgewingsake, waterregte, en gee ook insette in verband met plaasveiligheid, wet en orde, infrastruktuur, die ontwikkeling en oordrag van tegnologie, statistiese inligting en plaaslike owerheidsaangeleenthede. Agri SA publiseer n tweemaandelikse tydskrif (Agri) en n elektroniese nuusbrief, en bied n gereelde radioprogram in samewerking met die SABC aan. Agri SA word deur die regering, georganiseerde besigheid, georganiseerde arbeid asook streeks- en internasionale liggame erken as die spreekbuis vir die Suid-Afrikaanse landbou. Agri SA is n lid van Sake-eenheid Suid-Afrika (SESA/BUSA), die International Chamber of Commerce, die International Federation of Agricultural Producers (IFAP), die Suider-Afrikaanse Konfederasie van Landbou-unies (SACAU) en die Cairns Group Farm Leaders. Agri SA is lid van die presidensile werksgroep oor kommersile landbou, wat betrokke is by beleidsaangeleenthede rondom die Strategiese Plan vir die Suid-Afrikaanse Landbou. Skakeling met die media en strategiese kommunikasie word op verskeie vlakke gehandhaaf om begrip vir en ondersteuning van die boer en die landbou by die algemene publiek en die res van die nasionale ekonomie te bevorder. Ten einde sy rol te vervul, fokus Agri SA op die volgende prioriteite: arbeid en sosiale welstand kommersile beleid veiligheid en sekuriteit Projekte Agri Securitas Trustfonds om n veiliger omgewing vir boere te bevorder Hoe strek dit tot voordeel van die individuele boer? Wanneer n balansstaat oor Agri SA se aktiwiteite namens die boer opgetrek word, moet in gedagte gehou word dat Agri SA primr in n onderhandelende hoedanigheid optree en nie soseer by wyse van fisiese oordragte of dienste nie. Wanneer n aspek omtrent die landbou byvoorbeeld oor die radio of op TV gedek word, word die kommentaar van n Agri SA-woordvoerder (gewoonlik die president) gevra. Agri SA se aktiwiteite fokus deurgaans op die daarstelling van n gunstige omgewing waarbinne die boer as ondernemer finansieel onafhanklik kan optree. natuurlike hulpbronne transformasie kommunikasie en beeldbou

2. Internasionale verenigings betrokke


International Federation of Agricultural Producers (IFAP) www.ifap. org Cairns Group Farm Leaders www.cairnsgroupfarmers.org Besoek die webtuiste van die Suider-Afrikaanse Konfederasie van Landbou-unies (SACAU) by www.sacau.org oor die nuutste gebeure in die streek. Boere in ander Afrika-lande word verteenwoordig deur PROPAC (Sentraal-Afrika), EAFF (Oos-Afrika) en ROPPA (WesAfrika).

3. Nasionale verenigings betrokke


AGRI SA
Mnr. Johannes Mller (President) Mnr. Hans van der Merwe (Uitvoerende Direkteur) Tel. 012 643 3400 Faks 012 663 3178 agrisa@agrisa.co.za www.agrisa.co.za Bestaansrede Buiten n naamsverandering, van die Interkoloniale Landbou-unie (1904) na die Suid-Afrikaanse Landbou-unie (1909) en Agri SA (1999), het die rede vir die vorming van die organisasie oor die afgelope 100 jaar bykans onveranderd gebly. Die doel van die organisasie is grotendeels steeds om beleid op alle regeringsvlakke in die belang van kommersile landbouprodusente en sake te benvloed en om sy missie op bedryfsvlak te steun. Missie en visie Agri Suid-Afrika (Agri SA) bevorder namens sy lede die ontwikkeling, winsgewendheid, stabiliteit en volhoubaarheid van kommersile landbouprodusente en landbou-ondernemings by wyse van sy betrokkenheid en insette op nasionale en internasionale beleidsvlak. Struktuur Agri SA het n Algemene Sakekamer wat by wyse van provinsiale affiliasies na algemene sake omsien en n Kommoditeitskamer wat by wyse van

Provinsiale affiliasies
Agri Oos-Kaap Tel. 041 363 1890 Faks 041 363 1896 sharlene.matthews@agriec.co.za Posbus 34889, Newtonpark, 6055 Vrystaat Landbou Tel. 051 444 4609 Faks 051 444 4619 vsl1@mweb.co.za Posbus 54, Bloemfontein, 9300 www.vslandbou.co.za Agri Noord-Kaap Tel. 053 832 9595 Faks 053 832 7126 ncagric@worldonline.co.za Posbus 1094, Kimberley, 8300 Agri Noordwes Tel. 018 632 2987 Faks 018 632 2512 nwlu@isdnet.co.za Posbus 3185, Lichtenburg, 2740

123

125

Agri Limpopo Tel. 014 763 1888 Faks 014 763 6926 agrilephalale@vodamail.co.za Posbus 1508, Lephalale, 0555 Agri Gauteng Tel. 012 663 9935 Faks 012 663 9134 Gauteng@agrisa.co.za Privaatsak X180, Centurion, 0046 Mpumalanga Landbou p.a. Agri SA

Agri Wes-Kaap Tel. 021 860 3800 Faks 021 872 3388 carl@awk.co.za Posbus 227, Paarl, 7620 www.awk.co.za Kwanalu (KwaZulu-Natal) Tel. 033 342 9393 Faks 033 345 7141 sandy@kwanalu.co.za Posbus 100123, Scottsville, 3209 www.kwanalu.co.za

Dierproduksie Melkprodusente-organisasie Tel. 012 843 5600 Faks 012 804 4811 dkleynhans@xsinet.co.za www.mposa.co.za Nasionale Wolkwekersvereniging Tel. 041 365 5030 Faks 041 365 5035 nwga@nwga.co.za www.nwga.co.za Rooivleisprodusente-organisasie Tel. 012 348 1933 Faks 012 361 4430 rpo@lantic.net www.rpo.co.za South African Mohair Growers Organisation Tel. 049 835 0140 Faks 049 836 0329 samga@xsinet.co.za SA Volstruisbesigheidskamer Tel. 044 272 3335 Faks 044 272 3337 akruger@saobc.co.za www.ostrichsa.co.za Suid-Afrikaanse Varkprodusenteorganisasie Tel. 012 361 3920 Faks 012 361 4069 info@sapork.com www.sapork.com Wildlife Ranching SA Tel. 012 335 6994 Faks 012 325 1069 manager@wrsa.co.za

Geaffilieerde kommoditeitsorganisasies
Agronomie Droboon Produsente Organisasie Tel. 012 808 1660 Faks 012 808 1662 manager@beanseed.co.za www.beans.co.za Bosbou Suid-Afrika Mediumkwekersgroep Tel. 033 46 0344 Faks 033 346 0399 judy@forestrysouthafrica.co.za Graan Suid-Afrika Tel. 056 515 2145 Faks 086 509 7283 kobus@graansa.co.za www.graansa.co.za Suid-Afrika Suikerrietkwekersvereniging Tel. 031 508 7003 Faks 031 508 7197 Sietske.Katley@sasa.org.za www.sacanegrowers.co.za Suid-Afrika Katoenkwekersvereniging Tel. 012 804 1462 Faks 012 804 8616 kootlouw@cottonsa.org.za www.cottonsa.org.za Tabakinstituut van Suid-Afrika Tel. 021 421 0011 Faks 021 421 0013 uvz@tobaccosa.co.za www.tobaccosa.co.za

National African Farmers Union of South Africa (NAFU SA)


Mnr. N.J. Gondo (President) Tel. 082 672 2484 Die National African Farmers Union (NAFU) is onder beskerming van die National African Federated Chamber of Commerce and Industry (NAFCOC) gestig. Die hoofdoel van die unie was om die toetrede van swart boere tot die landbouhoofstroom te fasiliteer deur druk op die destydse regering uit te oefen en swart boere te help om toegang tot grond en ander hulpbronne te verkry. Hierdie doelwit is nooit regtig bereik nie. Die politieke en wetlike omgewing het egter drasties verander en programme is hiervoor in plek gestel. Oor die jare het die NAFU as n organisasie gegroei en beskik vandag oor strukture in al nege provinsies van Suid-Afrika. Missie Om die toetrede van swart boere tot die hoofstroom van die ekonomie by wyse van bearbeiding/druk en voorspraak te fasiliteer, en deur ontwikkelingsprogramme te implementeer wat daarop gemik is om groei en volhoubaarheid te verseker. Doelwitte van die unie Om die belange van lede te bevorder en as n spreekbuis vir lede op te tree Om lede se verkryging van landbougrond te bevorder en druk uit te oefen vir toepaslike eiendomsregrelings Om die opheffing te verseker van alle wetlike beperkings wat die aktiwiteite van klein en opkomende boere inperk Om toegang tot finansiering en die verkryging van hulpbronne te fasiliteer Om die ontwikkeling van lede van bestaans tot kommersile boerdery aan te moedig en te ondersteun deur onder meer koperasies en kommoditeitsgroepe op die been te bring Om beter landbouproduksiepraktyke en die aanwending van landbouhulpbronne aan te moedig Om n ondernemersgees by lede aan te wakker Om die verskaffing van opleiding aan lede en die ontwikkeling van vaardighede te fasiliteer NAFU-programme Gedurende die afgelope veertien jaar het NAFU op benvloeding en voorspraak gefokus, spesifiek met die oog op grondhervorming en toegang vir boere tot finansiering en inligting. Die organisasie het sy posisie as n belangrike rolspeler in die formulering van beleid herbevestig. In die lig van die onlangse strategiehersiening sal NAFU nou poog om n balans te vind tussen sy bearbeidings en voorspraakaksies en die implementering van ontwikkelingsprogramme wat op opleiding vir boere, toegang tot markte,

Tuinbou Drovrugte Tegniese Dienste Tel. 021 870 2925 Faks 021 870 2915 dappies@dtd.co.za Hluhluwe Pynappelgroeiersbemarkingsvereniging Tel. 035 562 0731 Faks 035 562 0777 pineapples@mweb.co.za www.pineapples.co.za Inmaakvrugteprodusentevereniging Tel. 021 872 1401 Faks 021 872 2675 inmaak@mweb.co.za www.canningfruit.co.za Noord-Kaapse Uieprodusentevereniging Tel/Faks 053 861 1145 nkupv@vodamail.co.za HORTGRO DIENSTE Tel. 021 870 2900 Faks 021 870 2915 anton@hortgro.co.za www.hortgro.co.za Piesanggroeiersvereniging van Suid-Afrikaa Faks 086 630 8940 bgasa@iafrica.com Sitrusgroeiersvereniging van SuidAfrika Tel. 031 765 2514 Faks 031 765 8029 justchad@iafrica.com www.cga.co.za Suid-Afrikaanse Kweekhuisgroeiersvereniging Tel. 072 994 5368 Faks 086 618 2343 gerdie@sana.co.za www.sana.co.za Suid-Afrikaanse Subtropiesevrugtegroeiersvereniging Tel. 015 307 3676 Faks 015 306 1584 info@subtrop.co.za Tamatieprodusente-organisasie Tel. 015 395 8212 Faks 015 395 2092 phile@zz2.co.za VinPro Tel. 021 807 3121 Faks 021 863 2079 lerouxj@vinpro.co.za www.vinpro.co.za

126

127

en die stigting en ondersteuning van kommoditeitsgroepe en koperasies fokus. Die NAFU se programme hou verband met die volgende: die ontwikkeling van beleid wat toegang tot grond en finansiering betref opleiding van boere landboufinansiering toegang tot markte en inligting, en die uitbou van kommoditeitsgroepe

Die doelstellings van die TLU SA kan so opgesom word: Om die lede van die TLU SA te verenig tot voordeel van kommersile landbou as n professie en om daardie kulturele lewenswyse te handhaaf. Struktuur Die hoogste beleidmakende liggaam van die TLU SA is die kongres waar die president en streeksvoorsitters jaarliks verkies word. Die lede word deur hulle plaaslike boereverenigings by die kongres verteenwoordig. Samestelling van strukture Lidmaatskap van die TLU SA kan verkry word deur n aansoek in te dien. Na goedkeuring van die aansoek sluit die lid via n boerevereniging wat met die distrikslandbou-unie geaffilieer is by die TLU SA aan. Die grense van die distrikslandbou-unies kom met die vorige landdrosdistriksgrense ooreen. Die kordinering van alle landbou-unies en distrikslandbou-unies is die verantwoordelikheid van die betrokke streeksvoorsitter en streeksbestuurder. Dienslewering Probleme en sake wat deur lede aanhangig gemaak word, word gesamentlik deur verskillende strukturele sektore van die TLU SA namens die individuele boer en landbou as sodanig hanteer, afhangende van die erns daarvan. n Bepaalde roete word in sulke gevalle gevolg. n Saak word eers op die vlak van die betrokke boerevereniging hanteer, dan op distriksvlak en daarna op provinsiale vlak, en alle nasionale kwessies word kollektief op nasionale vlak bespreek. Kommunikasie Tweerigtingkommunikasie vind daagliks via die struktuur van en na die hoofkantoor plaas. Kommunikasiemiddels Webtuiste www.tlu.co.za . Die webtuiste bevat inligting omtrent die dienste wat die TLU SA lewer, asook bygewerkte persvrystellings en internasionale bulletins oor tersaaklike landbounuus. TAU SA International Bulletin. Hierdie is n tweemaandelikse bulletin in Engels wat feite bevat oor die situasie in Suid-Afrika en die gevolge daarvan vir die landbou en die ekonomie. Die bulletin word per e-pos aan verskillende kontakadresse in die buiteland gestuur. TLU SA Pitkos. Elke tweede week word n Pitkos per e-pos aan alle lede gestuur om hulle op die hoogte te hou van die organisasie se aktiwiteite. TLU SA-nuus. Advertensies en artikels word in die verskillende landboupublikasies geplaas wanneer dit nodig geag word. Radio Pretoria Protection of property rights. Elke tweede Dinsdag word relevante inligting vir 40 minute lank op Radio Pretoria bespreek, byvoorbeeld potensile probleme rondom wetgewing, resultate en advies in verband met landbousake. Weeklikse deelname aan programme op gemeenskapradiostasies, Overvaal Stereo (Maandag) en Radio Laeveld (Donderdag). Media. Persvrystellings en landbouverwante artikels word aan koerante, landboupublikasies, die radio en TV gestuur. Struktuur. Elektroniese kommunikasie word bevorder en suksesvol benut. Befondsing Die TLU SA word hoofsaaklik deur ledegeld en borgskappe deur landbouondernemings befonds, en verskillende befondsingsprojekte word suksesvol tot voordeel van lede bestuur.

TLU SA
President: mnr. Ben Marais Algemene Bestuurder: mnr. Bennie van Zyl Tel. 012 804 8031 Faks 012 804 2014 info@tlu.co.za www.tlu.co.za n Georganiseerde nasionale landbou-organisasie vir kommersile boere in Suid-Afrika. GESKIEDENIS Voorheen die Transvaalse Landbou-unie, nou bekend as TLU SA Die agenda vir n komiteevergadering van die Pretoria Landbouw Maatskappij in 1896 het voorsiening gemaak vir die stigting van n Transvaalse Landbouunie, en di het uiteindelik op 29 September 1897 tot stand gekom. Tydens die vyfde kongres van die Unie in 1904 is n pleidooi gelewer vir die stigting van n Central Zuid Afrikaanse Landbouw Vereniging. In Julie 1904 is die susterkolonies na Pretoria genooi om die saak te bespreek, en die Suid-Afrikaanse Landbou-unie (SALU) is gestig. Tydens die sesde kongres wat in 1905 in Standerton plaasgevind het, het die TLU versoek dat n Landbank gestig word, en di se deure is op 4 November 1907 geopen. Tydens die negende kongres het die president klem gel op TLU-suksesverhale, onder meer die vestiging van n landbouskool die sogenaamde proefboerderijen (Onderstepoort) en die publikasie van n landboutydskrif. Gedurende die afgelope 100 jaar was die TLU se aanvanklike diensgebied die vier noordelike provinsies: Noord-, Oos-, Sentraal- en Wes-Transvaal. TLU SA Na veranderings aan SALU se grondwet is die affiliasie van die TLU gekanselleer. Hierna het die Algemene Raad van die TLU op 19 April 2000 besluit om sy diensgebied uit te brei sodat dit die hele Suid-Afrika insluit. Met di is die naam van die organisasie ook verander na TLU SA. n Direkte gevolg van hierdie besluit was dat die TLU SA besoeke aan verskillende provinsies gebring het, onder meer die Vrystaat, die OosKaap, Wes-Kaap, Noord-Kaap en KwaZulu-Natal, waar strukture in die lewe geroep is. Regionale voorsitters is vir sewe van die nege statutre provinsies deur die lede in elke provinsie gekies. Skakeling en vergaderings vind gereeld in hierdie provinsies plaas. Funksies Sake van belang vir die landbougemeenskap in die geheel word deur hoogs kundige komitees hanteer, onder meer arbeidskwessies, eiendomsreg, veiligheid en sekuriteit, energie, bewaring, ekonomiese sake, kommunikasie, watersake, onderwys en kultuur, en andere. Verskeie landboukundige ondernemings, produkorganisasies en vakbonde in die landbou is by die TLU SA geaffilieer. Die bogenoemde komitees funksioneer op gekordineerde wyse en probleme en sake van die dag word bespreek. Daarna word die nodige navorsing en/of onderhandelings onderneem en terugvoering aan individuele lede vind via die strukture plaas.

128

Georganiseerde landbou en landbou dienste


Landboukonsultante
1. Algemene boerdery
Agri-Africa Consultants info@agri-africa.co.za www.agri-africa.co.za Konsultant in agribesigheid, finansile en tegniese plaasbestuur, landboubemarking, landbou-ontwikkeling, projekontwerp en bestuur, sowel as swart bemagtiging. Lede: Eckart Kassier Tel. 021 886 6826 / 082 950 9294 Faks 086 684 6143 / 086 670 7439 wek@iafrica.com Ingrid du Toit Tel. 012 667 1752 / 082 376 2086 ingrid.dutoit@mweb.co.za Michael Cherry Tel. 021 856 1909 / 082 804 6759 michael@redlinx.co.za Assosiate: Nick Vink (Stellenbosch Universiteit) Johann Kirsten (Universiteit van Pretoria) Johan van Rooyen (Stellenbosch Universiteit) Peter Jacobusen (Dynamic Research) Dewald Pretorius (Afrilema) Agri-Africa se produkte en dienste: Uitvoerbaarheids- en finansile ontleding Sake- en boerderybeplanning Bemagtigingstrukturering en implementering Strategiese en projekbestuur Veranderingsbestuur Landbouhandel en bemarking en prysontleding Waardetoevoeging Produkontwikkeling Landbou- en grondbeleid Landelike ontwikkeling Monitering en evaluering Swart ekonomiese bemagtiging Verbruikersnavorsing Michael McCullough Tel. 076 532 5507 ligspel@barvallei.co.za John Allwood Tel. 043 642 2193 / 082 578 1816 anaida@gamdak.co.za

raadgewer oor versnelde grond- Infrastruktuurontwikkeling, sakebeplanning, programbestuur, hervorming. toetrede sodat projekte herleef, Dienste sluit die volgende in: opleiding vir opkomende boere. Landbourisikoontledingsverslae FarmVision bemiddeling en bekragtiging Tel. 042 296 0818 Landbouontwikkeling en lventer@farmvision.co.za sakeplanne www.farmvision.co.za Omvattende riglyne vir die waarde van landbougrond FarmVision verskaf landswyd konsultasiedienste aan private en Bestuur van grondhervorming openbare instellings. Hulle gee Fasilitering van en opleiding raad met landbouhulpbron-, wild-, in landbourisiko-ontleding en kwaliteit- en projekbestuur. Verder waardasiemetodologiewerks gee hulle ook opleiding. winkels Flori Horticultural Services Agri Mega Empowerment Tel. 013 735 6883 / 082 564 1211 Solutions (AgriMES) Faks 088 013 735 6883 Tel. 028 424 2890 / 425 2524 johannesmaree@absamail.co.za www.agrimega.co.za Hulle is bedrywing in Noordwes, Dienste aan die georganiseerde Mpumalanga, die Vrystaat, landbou- en kommoditeitsorganisas Limpopo en die Oos-Kaap. Hulle ies, swart ekonomiese bemagtiging, ontleed grond en water, voer geakkrediteerde opleiding, arbeid. omvattende uitvoerbaarheidstudies uit en beveel die regte gewasse Agri Promo sien opskrif 5 aan. Daarbenewens gee hulle raad oor en opleiding in elke aspek van Agricultural and Industrial die landbou. Marketing Company Tel. 012 993 1975 / 082 573 4344 FoodNCropBio www.theaimco.com Dr. Wynand J van der Walt Verkry handelsen Senior vennoot: Landboubiotegnologie finansieringsinstrumente van Tel. 012 347 6334 / 083 468 3471 banke, vind logistieke oplossings wynandjvdw@telkomsa.net vir gemeenskappe, en behartig Me. Wilna Jansen van Rijssen, projekbestuur en dergelike meer. Senior vennoot: Voedselveiligheid Tel. 012 347 4257 / 083 379 2111 Bruboer Farming & Industrial wilnajvr@telkomsa.net Enterprises Tel. 012 349 2572 Hulle lewer konsultasie- en www.bruboer.co.za fasiliteringsdienste in moderne Besonderhede van projekte in biotegnologie en voedselveiligheid. Afrika kan op hierdie webtuiste Afgesien hiervan het hulle toegang tot n netwerk kundiges om hulle gevind word. op bepaalde gebiede by te staan. The Charles Street Veterinary Consultancy GPB Consulting Tel. 012 460 9385 Tel. 021 852 7811 Faks 0865452148 n Diereproduksiekonsultant. Raadgewende ingenieur en Caryki Consulting beplanner met ervaring in Tel. 051 436 6281 / 082 456 0396 graanopberging en hantering, caryki@iburst.co.za vleisprosessering, wyn, kaasfabrieke en vrugteverpakking en Dienste behels onder andere verspreiding. lewensvatbaarheidsen uitvoerbaarheidstudies vir die HCR Development meeste graan- en groentegewasse Tel. 083 629 0662 en veetipes, sakeplanontwikkeling, Faks 086 670 8401 landbouprojekbeplanning en hcvd@yebo.co.za beoordeling, voedselprosessering Konsultant en fasiliteerder en waardetoevoeging. vir die ontwikkeling van beroepskurrikulums, mentor vir CASIDRA persone wat as ontwikkelingsfasili Tel: 044 871 0134 teerders opgelei is. www.casidra.co.za EPA Bonile Jack Tel. 011 315 8255 LM Agric Solutions Tel. 012 997 5416 lmotjope@telkomsa.net

Agri-Africa gee ook opleiding in die bogenoemde. Aginfo (Edms) Bpk (AMT) Tel. 012 361 2748 www.agrimark.co.za Agri Inspec is n speuragentskap wat moniteringsdienste aan landboukundige en korporatiewe bedrywe lewer om onwettige Akkurate en tydige inligting oor invoer en handel sowel as enige onrelmatighede te landboumarkte, spesialiste in ander bemarking, internasionale handel, bekamp. beleidsontleding en -ontwikkeling. Die Products-kieslysopsie op hulle AGRI LAND GROUP webtuiste sal die leser n aanduiding Tel. 012 345 3911 gee van die lewensvatbaarheid- en Faks 012 345 3949 ander studies wat hierdie groep pv@alg.co.za www.agrilandgroup.co.za onderneem. Agri Inspec Tel. 012 12 843 5630 www.agriinspec.co.za Hulle is die National African Farmers Union (NAFU) se voorkeurverskaffer en spesialis-

129

130

Manstrat Development Strategists Tel. 012 460 2499 info@manstrat.co.za www.manstrat.co.za Manstrat Development Strategists is n onafhanklike konsultantfirma wat allerlei dienste lewer wat betrekking het op die landbou, ekonomiese en menslike ontwikkeling, gespesialiseerde opleiding en beplanning. Vind Agricultural Development en Agricultural Intelligence Systems op hulle webtuiste. Martin van Zyl & Associates Tel. 021 531 9289 / 083 406 0404 lyznavm@mweb.co.za Hulle gee bestuurs- en politieke advies aan mynbou- en landbouonderneming oor onder andere samesmelting met swart vennote. Produkte en dienste sluit die volgende in: projekbeplanning, strategieooreenstemming, maatskappyherstrukturering, beleidsontwerp en besluitformulering.

Mthonyama Development Enterprise & Agric./Soc. Consultants Tel. 043 643 3429 Faks 043 643 5376 toziemrwetyana@intekom.co.za Uitkomsgerigte opleiding en konsultasie oor pluimvee- en varkboerdery, veeteelt, groenteen gewasproduksie, veldbestuur, grondsorg en grondbewaring. Nell, Wim Tel. 051 401 3957 / 082 882 9777 wimnell@farmingsuccess.com www.farmingsuccess.com Nerpo Agribusiness Unit Tel. 012 361 9127 www.nerpo.org.za

Peter Dall Consultancy Tel. 028 840 1735 gpdall@iafrica.com

Afrikaanse klein en medium ondernemings deur swart eienaars en swart bemagtiging te bevorder, en hulle in aanraking te bring met Tuinboukonsultant. Mentor vir n handelsgeleenthede en plaaslike en paar beginnerboerprojekte. internasionale verskaffers. Plant Science Consultants Association (PSCA) Tel. 012 460 2576 / 082 718 4445 wwood@lantic.net Die PSCA is n vereniging wat uit meer as 40 raadgewers bestaan wat help met tuinbou- en veldgewasse. Dienste sluit in projekbestuur, plantpatologie, produkontwikkeling en datahantering. Op grond van die opleiding wat hulle in die verlede gegee het, het hulle n behoefte raakgesien aan toepaslike opleidingsmateriaal om kleinskaalse boere in Suider-Afrika op te lei. Opleidingsdienste behels onder meer opleidingshulpmiddels, leermateriaal, sakeplanne vir landbou-opleiding wat gerig is op opkomende kwekers en die ontwerp van demonstrasieproeflopies vir kleinskaalse boere. Resource Consulting Services (SA) Tel. 058 622 1499 Faks 086 511 0634 info@rcs-sa.com www.rcs-sa.com TAMAC Consulting Tel. 039 834 1405 / 082 872 8681 allan@tammac.co.za www.tammac.co.za Landboukonsultant in Ixopo in die suide van KwaZulu-Natal wat in melkplaasbestuur spesialiseer. Benewens raadgewende dienste, bied hulle ook n rekenaarburodiens aan. Urban-Econ: Ontwikkelingsekonome Tel. 031 202 9673 Faks 031 202 9675 durban@urban-econ.com www.urban-econ.com Hulle is n professionele raadgewende firma in ekonomiese ontwikkeling in die bre. Landbou is n belangrike deel hiervan. Ukwazisa Consulting Tel/faks 021 979 2040 Sel. 082 771 9540 www.cpwild.co.za

Dienste behels onder meer navorsing op verskeie gebiede vir nasionale, provinsiale en plaaslike regerings; mentorskap vir klein en medium ondernemings, veral in agribesigheidsbestuur; opleiding in sakevaardighede vir klein en medium ondernemings; sakebeplanning; verkryging van finansiering en uitvoerbaarheidstudies; Max Yield projekbeplanning en -bestuur; die Hannes 082 419 3337 fasilitering van toegang tot markte; hannes@maxyield.co.za sakekontakte met die doel om sakevennootskappe te vorm, en Landboukontrakteur vir die oordrag van tegnologie. konvensionele aanplantings of aanplantings sonder NviroTek Labs grondvoorbereiding, kalkversprei- Tel. 012 252 7588 ding (presisie gebaseer GPS). www.nviroteklabs.co.za Measured Agriculture Tel. 028 254 9433 / 082 894 4072 johnsenre@kingsley.co.za www.farms-for-afrika.com Onafhanklike ontleding van grond, water, plante, kunsmis en voer.

OneWorld Agribusiness Solutions Raadgewer oor onder andere Tel. 021 421 6996 www.oneworldgroup.co.za sakeplanne en grondwetenskap. Measured Farming Tel. 033 345 2508 Faks 086 516 5842 clive@clivehenderson.co.za Volhoubare agribesigheidsontw ikkeling in die hele Afrika suid van die Sahara: konsultasie, tegniese bystand, kapasiteitsbou, sakebeplanning en -ontwikkeling, Hulle doen waardasies en aanvaar uitvoerbaarheidstudies en finansile opdragte oor landbou en bosbou, modellering. met besondere verwysing na sake wat verband hou met regsgedinge Original Agricultural Business as gevolg van skade aan gewasse Systems (OABS) deur brande en chemikalie, die Tel. 021 870 2953 ontbinding van vennootskappe, www.oabs.co.za ryvoorrang, grondonteiening en n Konsultantfirma wat grondeise. spesialiseer in landbou-ekonomie M I Murray en n sisteembenadering tot Tel. 028 341 0823 probleemoplossing volg. n Lys mike.m@xsinet.co.za afgehandelde en huidige projekte kan op hulle webtuiste gevind word. Hulle help om probleme met landelike ontwikkeling deur landbou Paterson Agricultural Services en biodiversiteit die hoof te bied. Dr. Alistair Paterson Hulle verskaf ook konsultasiedienste Tel. 033 330 4817 / 082 880 9002 vir agribesig-heidsontwikkeling, grondherverdeling, plaasbestuuradvies, projekuitvoer- Veebestuur, baarheidstudies, monitering en landbouopleiding, -inligting en ontwikkeling evaluering.

Hierdie korporasie spesialiseer in raadgewende werk in bosbou en natuurlike produkontwikkeling. Opleiding en afrigting in sake- Klinte sluit in skenkeragentskappe, en professionele ontwikkeling kleinskaalse houtboere en vir familieondernemings in regeringsdepartemente. n Lys kommersile landbou. onlangse projekte kan op hulle webtuiste gevind word. Richard Hurt & Associates Tel. 033 394 6687 / 082 887 1082 Van der Linde, Des www.mvelo.co.za Tel. 012 654 4716 Grondgebruik- en uitvoerbaarheidstudies, kommunale vee, bestuur van indringerplante, weidingstrategie vir wild en vee alle besonderhede is op die webtuiste. Scientific Roets Tel. 039 727 1515 merida@scientificroets.com www.scientificroets.com Biologiese, chemiese en fisiese eienskappe van plaagdoders vir plaaslike en oorsese registrasie. Hy help boere om hulle stelsels in orde te kry (EurepGap, ens.). Van Vliet, De Wet & Vennote Tel. 011 482 2290 Faks 011 726 6252 Van Vliet, De Wet & Vennote is raadgewende ingenieurs wat reeds meer as 30 jaar betrokke is by die beplanning, ontwerp en bou van aanlegte en toerusting vir abattoirs en die algemene vleisbedryf op plaaslike en internasionale vlak.

n Firma wat afgesien van landbouprojekbestuur doen en landbou opleiding gee, ook n raadgewende ingenieursfirma is wat spesialiseer in plattelandse ontwikkelingsprojekte in verafgele plattelandse gebiede in Suid-Afrika Veterinary House BK Tel. 033 342 4698 en Afrika. Faks 033 342 0688 vethouse@mweb.co.za South African International Business Linkages (SAIBL) Algemene praktyk met Tel. 011 602 1205 spesialisering in die produksie van info@saibl.co.za veemedisyne en die ontleding van www.saibl.org veeartsenykundige probleme. SAIBL help om die vermons Doen dikwels kontrakwerk by van en mededinging onder Suid- voerkrale.

131

Wolf Bernhardt Consulting Tel. 031 266 3258 bernhardtw@telkomsa.net www.wbconsulting.co.za

BANKE
Standard Bank het n span landbouadviseurs wat nou saamwerk met die landboubestuurders. Hierdie ekonome gee advies oor sakebeplanning, uitvoerbaarheidstudies, die opstel van omvattende landbouverslae en strategiese beplannings- en uitbreidingsprogramme. Hierdie spesialisdienste is teen n tarief op aanvraag beskikbaar. Nader jou plaaslike landbouadviseur of bestuurder vir meer inligting.

Hy is n bestuurskonsultant wat raad gee oor tegniese aangeleenthede in die suiker- en chemiese bedryf. Hy verskaf ook opleidingskursusse aan n groot verskeidenheid organisasies wat gerig is op die ontwikkeling van leierskapsvaardighede. Hierdie firma hanteer kwessies soos die oes van suikerriet, die maak van kompos uit landbouafvalprodukte, die ontwikkeling van nuwe produkte as neweprodukte van chemiese MAATSKAPPYE prosesse, en die optimalisering van Onthou dat maatskappye in n bestaande prosesse. bepaalde sektor dikwels ook as konsultante optree. Die Kirloskar Womiwu Rural Development Groep kan byvoorbeeld genader Tel. 015 297 2107 word vir projekte waarby water, Faks 015 297 8131 rusty@womiwu.com pompe, opwekkers en so meer www.womiwu.com betrokke is. Tel. 011 493 3330 / 082 451 3635 of faks 011 493 3336. Produkte en dienste sluit in ondersoeke, lewensvatbaarheid UNIVERSITEITE studies, sakeplanne, voorstelle, boerderybeplanning en hulpbron- Universiteite bied raadgewende bewaring, projekimplementering, dienste aan. Enkele voorbeelde gebruiksklaarbestuur en volg: ondernemings of inisiatiewe vir swart ekonomiese bemagtiging.

Die raadgewende afdeling van die Universiteit van Stellenbosch Departement Landbou-ekonomie se Sakeskool werk hoofsaaklik in die mynbou-, landbou- en Tel. 051 401 2250 vervoerbedryf en ook in finansile Sentrum vir Volhoubare Landbou- dienste. en Landelike Ontwikkeling Universiteit van Pretoria Tel. 051 401 2163 SAKEONDERNEMINGS groenei@ufs.ac.za Tel. 012 420 4247 celia.dasilva@up.ac.za Departement Vee-, Wild- en www.be.up.co.za Weidingkunde Prof HO de Waal Doen raadgewende en kommersile Tel. 051 401 2210 kontraknavorsing. Lengau-landbousentrum Dr. M.C. van der Westhuizen Tel. 051 443 8859 mcvdw@telkomsa.net Universiteit van die Vrystaat USB-ED Bpk University of Stellenbosch Business School Executive Development Bpk Tel. 021 918 4488 / 011 460 6980 info@usb-ed.com www.usb-ed.com

132

2. Omgewingskonsultante
In die biodiversiteitshoofstuk word inligting oor n aantal omgewingskonsultante gegee.

die Mielieforum en sy relingskomitee, die Koringforum en sy relingskomitee, die Mielieraad en die Suider-Afrikaanse Graanarbitrasiediensvereniging (SAGAS).

ACER (Africa) Tel. 035 340 2715 info@acerafrica.co.za www.acerafrica.co.za African Alternative Energy Tel. 084 941 3993 www.aae.co.za BTW Consulting Tel. 013 697 6050 / 022 783 1663 Omgewingsimpakstudies Bushveld Eco Services Tel. 014 717 3819 Faks 086 531 6075 www.bushveldeco.co.za EnviroMon Tel. 021 851 5134 www.enviromon.co.za

Geomeasure Group Tel. 031 768 1103 www.geomeasure.co.za Janet Edmonds Consulting Tel. 082 828 7953 Faks 086 219 9059 Janet.jec@edelnet.co.za Sien ook Richard Hurt & Associates onder die eerste opskrif. SPATIUM Environmental Design Tel. 058 256 1195 / 082 777 2647 spatium@isat.co.za Spesialiseer in: Behuising, ISO 14001-omgewingsbestuurstelsels, omgewingsontwerp en beplanning vir volhoubare ontwikkeling in landbou.

3. Finansies en administrasie
Agfin Tel. 043 726 1470 Excell Financial Advisors Tel. 086 19 39 355 www.excell.co.za

Hulle klinte is in verskeie nywerhede en diensgebiede bedrywig, naamlik by landbouvakbonde, distilleerders, die hoenderbedryf, angorabokke, veevoeragente, skape, avokadopere, wild, ontwikkelingsprogramme vir klein Media Consultancy en medium ondernemings, piesangs, Tel. 082 492 8165 besproeiingsrade, sojabone, 27824928165@vodamail.co.za groenbone, mielies, sonneblomme, swart ekonomiese bemagtiging, PricewaterhouseCoopers meulenaars, verskaffers van Agri Industry Group landbouinsette en dienste, kanola, Kobie Bekker (nasionale leier en neute, beeste, volstruise, tee, suidelike streek) 023 346 5502 sitrus, pakskuurgroente, tabak, koelkamervrugte, papajas, tamaties, As betroubare sakeadviseur koelkamergroente, varke, groente, lewer die Agribedryfsgroep plantasies, koring, melkboerderye, spesialisdienste soos: aartappels, koringagente, koringkiem en wynkelders. Rekeningkundige dienste Ventex Corporation Bestuursbeheer Tel. 051 444 0898 / 082 659 3187 Belasting Faks 086 696 1674 E-sake www.ventex.co.za Transaksieondersteuning Forensiese oudits en regshulp Samesmeltings en verkrygings, Risikobestuur Samesmeltings en verkrygings swart ekonomiese bemagtiging in die landbou en finansile Entrepreneursadvies beplanning. Die maatskappy se Ondernemingherstel klinte is in die brer landboubedryf Interne oudits bedrywig, bv landbouchemikalie, omgewingsgesondheid, Ayrshireboere, ens.

Boekhouding en die opstel van Frudata finansile state. Tel. 021 975 6241 Piet van der Merwe 072 222 Agriconcept (Edms) Bpk 6846 Tel. 012 654 6005 sgferreira@icon.co.za Uitvoerbaarheidstudies (hoofHulle landbou-ekonomiese advies saaklik in die sagtevrugtebedryf) sluit in: Huis van Oranje Spesialiseer in ekonomiese Tel. 0860 010 4297 beplanning, sakeplanne, www.hvo.co.za evaluering, lewensvatbaarheid en kostevoordeelstudies van Key Business Solutions landboukundige aard, die Sel. 084 808 9925 ontwerp en implementering van kredietfasiliteite vir Faks 086 530 4503 kleinhoeweboere asook www.keybs.co.za ander aspekte van landbouSake-IT-konsultant ekonomie Ontwerp en rel kredietfasiliteite vir L & L Agricultural Services Tel. 012 807 3958 kleinhoeweboere Identifikasie en evaluering van Faks 012 807 4191 klein sakeondernemings en lan l-lagric@mweb.co.za dbounywerheidsgeleenthede n Onafhanklike en objektiewe Sien Agricultural and Industrial konsultantfirma wat spesialiseer Marketing Company onder die in landboukommoditeite in eerste opskrif Suider-Afrika met professionele werknemers met deeglike ervaring Antswisa van graanbemarking en algemene Tel. 079 230 4999 landbouaangeleenthede. www.antswisa.co.za L & L Agricultural Services lewer Finansile raadgewers wat bestuurs-, administratiewe, ook entrepreneurskapen sekretarile en taaldienste uitvoerprogramme vir klein, medium en mikro-ondernemings aan landboukundige en ander entiteite. Die maatskappy is tans aanbied. administrateur vir die Mielietrust,

4. Vaste eiendom
Sien die hoofstuk oor landbougrondwaardasies.

5. Ander
Agri Promo (www.agripromo. co.za) is n landboumedia-enbemarkingsmaatskappy wat dienste lewer soos media en kommunikasie, tydskrifte, publikasies, grafiese ontwerp, promosiemateriaal, korporatiewe bemarking en drukwerk. Par Excellance (Personeelpraktisyns) Mariana Wait du Plessis Tel. 011 888 3433 Faks 011 888 1225 parexcel@iafrica.com http:/users.iafrica.com/p/pa/ parexcel Ander werwingsmaatskappye kan gevind word in die hoofstuk oor beroepe in die landbou. Definitely Different Event Managers Tel. 021 863 0397 www.definitelydifferent.co.za Hulle organiseer produkbekendstellings en konferensies. Hans Lombard Public Relations Consultant Tel. 011 476 6926 Faks 011 476 6127 hanspro@iafrica.com

Skakelwerkkonsultant en Hulle is personeelpraktisyns wat persverklarings. spesialiseer in die voorligting, werwing en keuring van personeel vir die voedsel-, drank-, verpakkings- en landboubedryf in (Suidelike) Afrika.

133

Georganiseerde landbou en landbou dienste


Regshulp en wetgewing
Sien ook die hoofstukke oor omgewingswetgewing, arbeid en werkskepping.

3. Regshulp vir plaaswerkers/plaasbewoners


The Food and Alied Workers Union (FAWU) Tel. 021 637 9040 / 4 Faks 021 637 9190 nicoleen@fawu.org.za www.fawu.org.za Bloemfontein Tel. 051 448 4108 Faks 051 448 4111 Ceres Tel. 023 316 2240 Faks 023 316 1574 Durban Tel. 031 305 8946/7 Faks 031 305 8945 Empangeni Tel. 035 772 1916 Faks 035 772 1916 George Tel. 044 874 1830 Faks 044 873 5276 Grabouw Tel. 021 859 2645 Faks 021 859 5605 Johannesburg Tel. 011 838 9773 Faks 011 838 9779 Kaapstad Tel. 021 421 4120 Faks 021 421 4170 Kimberley Tel. 053 832 2561 Faks 053 832 2532 Kroonstad Tel. 056 212 1202 / 082 492 5060 Lamberts Bay Tel. 022 432 2750 Faks 027 432 2750 Lephalale Tel. 014 763 1609 Faks 014 763 1610 Nelspruit Tel. 013 755 4242 Faks 013 755 4986 Newcastle Tel. 034 315 2281 Faks 034 312 9322 Oos-Londen Tel. 043 743 0003 Faks 043 743 7866 Paarl Tel. 021 862 9537 Faks 021 862 9537 Pietermaritzburg Tel. 033 342 9683 Faks 033 345 6664 Polokwane Tel. 015 297 3523 Faks 015 297 1885 Port Elizabeth Tel. 041 585 4851 Faks 041 585 4887 Port Shepstone Tel. 073 240 5301 Faks 039 682 5989 Pretoria Tel. 012 320 6154 Faks 012 320 3569 Queenstown Tel. 045 496 5904 Faks 045 833 2193 Robertson Tel. 023 626 5830 Faks 023 626 5832 Rustenburg Tel. 014 592 0838 Faks 014 594 2197 Saldana Tel. 022 714 1616 Faks 022 714 3603 Umtata Tel. 047 531 1173 Faks 047 531 1831 Upington Tel. 054 331 3073 / 082 492 4869 Vanderbijlpark Tel. 016 931 2869 Faks 016 981 8608 Witbank Tel. 013 690 1576

1. Oorsig
Die wette wat op die volgende bladsy aangedui word, het direk of indirek betrekking op die landbou. Landboubedrywighede vind in n omvattende maatskaplike, omgewings- en ekonomiese konteks plaas en daarom moet enige lys van toepaslike wetgewing verder strek as net die wette wat deur die Departement van Landbou geadministreer word. Hierdie lys kan meer omvattend wees, maar dit sou dan nie so nuttig wees nie. Om meer oor hierdie wette uit te vind, kan u die webwerf www.polity. org.za (en selfs in sommige gevalle ook www.acts.co.za) besoek. n Aantal wette wat deur die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) geadministreer word, is op hulle webwerf te vinde www.daff.gov.za (kies Publications op die kieslys). U kan ook met die Departement van Landbou of enige van die rolspelers genoem in die hoofstuk in verbinding tree. Inligting is ook op verwante webtuistes te vinde. As u byvoorbeeld meer oor die Wet op Vleisveiligheid wil uitvind, kan u die webtuiste van die Rooivleis-abattoirvereniging www.rmaa.co.za - besoek; indien u inligting nodig het oor die Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora (CITES), kan u www. cites.org besoek, ensovoorts. As u die status van n wetsontwerp wil nagaan, kan u www.pmg.org.za besoek, die webtuiste van die Parlementre Moniteringsgroep. Dit is hoegenaamd nie die bedoeling dat hierdie hoofstuk die plek moet inneem van professionele regshulp nie, en u word aangemoedig om n gekwalifiseerde regspraktisyn te raadpleeg indien u deskundige regsadvies nodig het.

Congress of South African Trade Unions (Cosatu) Tel. 011 339 4911 Faks 011 339 5080/6940 www.cosatu.org.za

2. Regshulp vir boere


Aglabor Tel. 021 706 6827 Agri SA Tel. 012 643 3400 Faks 012 663 9178 agrisa@agrisa.co.za www.agrisa.co.za Kontakbesonderhede van provinsiale geaffilieerdes verskyn in die hoofstuk oor georganiseerde landbou. Agrilabor Employers Organisation Tel. 017 819 1295 Landbouwerkgewersorganisasie (LWO) Tel. 0861 10 18 28 info@lwo.co.za www.lwo.co.za Die LWO bied ook kortkursusse vir die landbouwerkgewers aan. Philip du Toit Group Tel. 012 664 0704 Faks 012 664 2557 pdutoitinc@mweb.co.za www.pdtgroup.co.za

Ander
Foundation for Human Rights (FHR) Tel. 011 339 5560-5 www.fhr.org.za Rural Legal Trust Tel. 011 403 4426 gabs@rlt.org.za

Die volgende organisasies is hoofsaaklik betrokke by projekte en ontwikkelingswerk, maar bied ook regshulp aan plaaswerkers/ plaasbewoners: KwaZulu-Natal Land Legal Cluster Tel. 031 260 2446 b. Hulp in onderhandelings met grondeienaars oor aanvaarbare oplossings vir grondgeskille c. Die teenstaan van uitsettingsbevele in die hof

Small Enterprises Employers of South Africa (SEESA) Tel. 086 11 73372 Bogenoemde organisasie is www.seesalabour.co.za gestasioneer by Agri Mpumalanga. www.seesa.co.za U provinsiale boerevereniging het besonderhede van geakkrediteerde SEESA Labour is tot stand gebring om die belange van kleinsakearbeidskonsultante. ondernemers en boere te beskerm. Agri Labour Tel. 012 543 9636 / 083 231 1113 TAU SA Faks 012 567 2408 Tel. 012 804 8031 info@tlu.co.za Agri Labour Services www.tlu.co.za Tel. 013 737 8778

Hierdie organisasie voorsien grondregondersteuning en ander verwante dienste aan Regshulpbronsentrum Legal Resource Centre (LRC) plaasbewoners in KZN. Tel. 011 836 9831 www.lrc.org.za Nkuzi Development Organisation Die LRC het take en kontakte in Tel. 012 323 6417 Kaapstad, Durban end Grahamstad. www.nkuzi.org.za Kontakbesonderhede verskyn op Nkuzi is werksaam in Gauteng en die LRC se webtuiste. Limpopo. Hulle hoofdoelwitte is: Sentrum vir Landelike a. Advies en inligting aan Regstudies plaasbewoners en ander or Centre for Rural Legal Studies (CRLS) hulle grondregte Tel. 021 883 8032 www.crls.org.za

134

Wetgewing
Boedelwet (Wet no. 66 van 1965) Wet op Basiese Onderwys en Opleiding vir Volwassenes (ABET) Wet op Bestuur van Landbouskuld (Wet no. 45 van 2001) - en Wet op Herroeping van die Wet op Bestuur van Landbouskuld [B 24-2008] Wet op Landbou-arbeid (Wet no. 147 van 1993) Wet op Landbouplae (Wet no. 36 van 1983) Wet op Landbouprodukte-agente (Wet no. 12 van 1992) - en Landbouprodukagente Wysigingswetsontwerp (Wet no. 47 van 2003) Wet op die Verheffing van Landbouprodukte Wet op Landbouprodukstandaarde (Wet no. 119 van 1990) Wet op Landbounavorsing (Wet no. 86 van 1990) Wet op Dieregesondheid (Wet no. 7 van 2002) Wet op Identifisering van Vee (Wet no. 6 van 2002) Wet op Diereverbetering (Wet no. 62 van 1998) Wet op Dieresake (Wet no. 42 van 1993) soos gewysig Wet op Basiese Diensvoorwaardes (Wet no. 75 van 1997) Wet op Biodiversiteit (Wet no. 10 van 2004) Broad Based Black Economic Empowerment Act (Wet no. 53 van 2003) Wet op Gemeenskaplike Grondregte (Wet no. 11 van 2004) Wet op Verenigings vir Gemeenskaplike Eiendom (Wet no. 28 van 1996) Maatskappywet (Wet no. 61 van 1973) soos gewysig Wet op Vergoeding vir Beroepsbeserings en -Siektes (Wet no. 130 van 1993) en gewysig deur Wet 61 van 1997 Wet op die Bewaring van Landbouhulpbronne (Wet no. 43 van 1983) (CARA) Wetsontwerp oor Verbruikersbeskerming [B 19-2008] Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora (CITES) Consumer Protection Act (Wet no. 68 van 2008) Co-operatives Act (Wet no. 14 van 2005) Doeane en Aksynswet (Wet no. 91 van 1964) Registrasies van Aktes Wet (Wet no. 47 van 1937) Wet op Rampbestuur (Wet no. 57 van 2002) Wet op Ontwikkelingsfasilitering (Wet no. 67 van 1995) Wet op Verdeling en Oordrag van Sekere Staatsgrond (Wet no. 119 van 1993) Employment Equity Act (Wet no. 55 van 1998) Wet op Omgewingsbeskerming (Wet no. 73 van 1989) Boedelbelastingwet (Wet no. 45 van 1955) Onteieningswet herroep Wet op die Uitbreiding van Sekerheid op verblyfreg (Wet no. 62 van 1997) (ESTA) Omheiningswet (Wet no. 31 van 1963)* Wet op Misstowwe, Veevoedsel, Landboumiddels en Veemiddels (Wet no. 36 van 1947) Wet op Beheer van Vuurwapens (Wet no. 60 van 2000) vier amendemente is ingedien Wet op Voedingsmiddels, Skoonheidsmiddels en Ontsmettingsmiddels (Wet no. 54 van 1972) Wet op Geneties Gemanipuleerde Organismes (Wet no. van 1997) Inkomstebelastingwet (Wet no. 58 van 1962)* Wet op Tussentydse Beskerming van Informele Grondregte (Wet no. 31 van 1996) Wet op Internasionale handelsadministrasie (Wet no. 71 van 2002) Wet op Arbeidsverhoudinge (Wet no. 66 van 1995) Wet op Grondadministrasie (Wet no. 2 van 1995) Wet op Grondhervorming (Huurarbeiders) (Wet no. 3 van 1996) Wet op die Land- en Landbou-ontwikkelingsbank (Wet no. 15 van 2002)

Lewende hawe, oesgewasse en tuinboukunde

Arbeid, Finansies, Nasionaal, Uitvoer en werkers eiendom grondher- bemarking en onder(insluitend vorming wys omgewing) en en sekurbelasting iteit * * * *

* *

* * * * * * * * * * * * * * *

* * * * * * * *

* * * * * * * * *

* * * * * * *

* *

* * *

* * *

* * * * * *

135

Wetgewing
Grondopmetingswet (Wet no. 8 van 1997) Wet op die Opgradering van Grondbesitregte (Wet no. 112 van 1991) Local Government: Property Rates Act (Wet no. 6 van 2004) grondbelasting Wet op Drankprodukte (Wet no. 60 van 1989) Wysigingswetsontwerp op Drankprodukte [B 22B-2008] Veeverbeteringswet (Wet no. 25 van 1977) Wet op Bemarking van Landbouprodukte (1996) gewysig deur Wet 59 van 1997 en Wet 34 van 2001 Wet op Vleisveiligheid (Wet no. 40 van 2000) vervang die Wet op Abattoirhigine (Wet no. 121 van 1992) Wet op Beheer van Medisyne en Verwante Stowwe (Wet no. 101 van 1965) Wet op Ontwikkeling van Mineraal- en Petroleumhulpbronne (Wet no. 28 van 2002) Wysigingswet op Wette oor Minerale en Energie (Wet no. 11 van 2005) National Environmental Management: Protected Areas Act (Wet no. 57 van 2003) National Environmental Management Act (Wet no. 107 van 1998) (NEMA) Wysigingswet op Wette oor Nasionale Omgewingsbestuur [B 36A-2007] National Environmental Management: Biodiversity Act (Wet no. 10 van 2004) (NEMBA) Nasionale Wet op Bosse (Wet no. 84 van 1998) Kleinsake-ondernemingswysigingswet (Wet no. 26 van 2003) Nasionale Wet op Veld- en Bosbrande (Wet no. 101 van 1998) Nasionale Waterwet (Wet no. 36 van 1998) Wet op Dierebeskermingsverenigings (Wet no. 197 van 1993) Wet op Beroepsgesondheid en Veiligheid (Wet no. 85 van 1993) gewysig deur Wet no. 181 van 1993 Wet op die Inlywing van Onderstepoort Biologiese Produkte (1999) Beskerming van Gedresseerde Diere Wet (Wet no. 24 van 1935) Wet op Reling van die Uitvoer van Bederfbare Produkte (Wet no. 9 van 1983) Wet op Planttelersregte (Wet no. 15 van 1976) Plantverbeteringswet (Wet no. 53 van 1976) Wet op die Voorkoming van Onwettige Uitsetting en Onregmatige Besetting van Grond (Wet no. 19 van 1998) en Verskeie provinsiale ordonnansies oor natuurbewaring Wet op die Voorsiening van Grond en Bystand (Wet no. 126 van 1993) Wysigingswet op Herstel van Grondregte (Wet no. 48 van 2003) Herstel van Grondregte Bill Sektorale Vasstelling 8: Plaaswerker Sektor kyk Wet op Basiese Diensvoorwaardes Skills Development Act (Wet no. 97 van 1998) Wet op Dierebeskermingsverenigings (Wet no. 169 van 1993) Wet op die Herroeping van die Wet op die Suid-Afrikaanse Abattoirkorporasie (B 21-2005) Suid-Afrikaanse Skolewet (Wet no. 84 van 1996) Wet op Beskikking oor Staatsgrond (Wet no. 48 van 1961) Wet op Veeverbetering (Wet no. 2 van 1998) Wet op Veediefstal (Wet no. 57 van 1959) Wet op Onderverdeling van Landbougrond (Wet no. 70 van 1970) herroep deur Wet no. 64 van 1998 Suikerwet (Wet no. 9 van 1978) Wet op die Transformasie van Sekere Landelike Gebiede (Wet no. 94 van 1998) Unemployment Insurance Act (42 of 1996) Verskeie provinsiale ordonnansies oor natuurbewaring Wet op Veterinre en Paraveterinre Beroepe (Wet no. 19 van 1982) Wet op Beheer oor Wyn en Spiritus (Wet no. 47 van 1970) Forestry Laws Rationalisation and Amendment Act (51 of 1994) amendeer deur 35 van 2005)

Lewende hawe, oesgewasse en tuinboukunde

* *

Arbeid, Finansies, Nasionaal, Uitvoer en werkers eiendom grondher- bemarking en onder(insluitend vorming wys omgewing) en en sekurbelasting iteit * * * * * * * * *

* * * * * * * * * * * * * * *

* *

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

136

Die CRLS bevorder die grond- en arbeidsbelange van manlike en vroulike plaaswerkers in die Wes-, Oos- en Noord-Kaap in Suid-Afrika deur: Opleiding Verspreiding van inligting Navorsing Voorspraak Regsbemiddeling Ontwikkelingsfasilitering Vereniging vir Landelike Bevordering Association for Rural Advancement Tel. 033 345 7607 www.afra.co.za

staatsdepartement. Die doel van hierdie liggaam is hoofsaaklik om vorige ongeregtighede reg te stel, om verblyf vir almal te verseker en om die bestaan en lewenskwaliteit van armes op die platteland te verbeter. Vrystaatse Landelike Ontwikkelingsvereniging Free State Rural Development Association (FSRDA) Tel. 051 448 4628 fsrda@lantic.net

The Shop Steward (Hoofredakteur: Zwelinzima Vavi). Verkrygbaar by FAWU (kyk opskrif 3). Regsvrae (diensverwant) word ook in elke Solidariteit-nuusbrief beantwoord wat weekliks in Afrikaans en Engels beskikbaar is by www.solidarity.co.za of skakel 012 644 4300. TLU SA se CD (of gedrukte kopie vir daardie boere wat nie toegang het tot rekenaars nie) sluit riglyne in oor sektorale bepalings, minimum lone en verskeie regsprosedures wat n boer moet nakom. Tel. 012 804 8031

5. Hervestiging en uitsetting: vir die plaasbewoners


Lees die artikel When can farmers legally evict workers in die Farmers Weeklyargiewe by www.farmersweekly.co.za

Die FSRDA is n grondregtediensNRO wat fokus op institusionele ontwikkelingsaktiwiteite en dienste aan gemeenskappe voorsien deur Hierdie NRO het in die verlede middel van gemeenskapsontwikk regshulp verleen, maar verwys elingswerk en regs-, regshulp-en mense nou eerder na die toepaslike grondhervormingsprojekte.

Kragtens die Wet op die Uitbreiding van Sekerheid en Verblyfreg (Extension of Security of Tenure Act / ESTA) mag geen plaaswerker van die grond afgesit word sonder n hofbevel nie. Artikel 26(3) van die Grondwet beskerm plaasbewoners/plaaswerkers teen arbitrre uitsetting. Geen persoon kan uit sy/haar woning uitgesit word en sy/haar woning kan nie sonder n hofbevel gesloop word nie. Die plaasbewoner/plaaswerker en die plaaseienaar kan ook ooreenkom dat die bewoner die plaas sal verlaat om elders te gaan woon. Die plaasbewoner moet sorg dat die ooreenkoms billik is en dat sy/haar regte beskerm word. Wanneer n plaasbewoner met n grondeienaar oor n ooreenkoms onderhandel, moet hy/sy op die volgende let: Plaasbewoners moet verstaan wat hul regte is en raad by n advieskantoor, sentrum vir geregtigheid of n regshulpkliniek inwin. Geen plaasbewoner/plaaswerker kan gedwing word om n ooreenkoms te bereik nie. Plaasbewoners/plaaswerkers moet self iemand kies om hulle by te staan, byvoorbeeld n prokureur of n regassistent by enige advieskantoor wat onafhanklik van die plaaseienaar optree. Daar moet oor die volgende ooreengekom word: Hoeveel die plaaseienaar die bewoner in lone skuld. Die plaaseienaar moet uitstaande lone uitbetaal voordat die bewoner die plaas verlaat. Tyd om enige van die bewoner se eie gesaaides te oes of vergoeding daarvoor. Die bewoner moet sorg dat hy/sy daarvoor betaal word voordat hy/sy vertrek. Vergoeding vir enige strukture wat die bewoner self op die plaas opgerig het en wat hy/sy en sy/haar familie gebruik het, of dat die bewoner die boumateriaal mag saamneem vir n nuwe huis. Die bewoner moet sorg dat die plek waarheen hy/sy verhuis soortgelyk is aan die een wat hy/sy moet verlaat. Die plaaseienaar moet hom/ haar help om ander behuising te vind. Albei kan die Departement van Grondsake om hulp nader. As die bewoner kinders het, moet hy/sy sorg dat daar n skool naby die nuwe blyplek is. Die bewoner moet sorg dat daar water by die nuwe plek is. Die bewoner het die reg op hulp met vertaling deur iemand wat onafhanklik van die plaaseienaar is. Die bewoner moet raad inwin oor enige staatsubsidies om hom/haar te help met die verhuising. n Plaaseienaar kan in n hof om n uitsettingsbevel aansoek doen. Die hof moet die volgende in aanmerking neem: Of enige arbeidsgeskil tussen die plaasbewoner/plaaswerker en die plaaseienaar ingevolge die Wet op Arbeidsverhoudinge opgelos is (indien nie, moet die geskil eers opgelos word voordat die aansoek om uitsetting aangehoor word) en of die plaaswerker vrywillig bedank het.

4. Publikasies en webtuistes
Kies documents op die kieslys by www.agrisa.co.za. Kies legislation op die kieslys by www.agbiz.co.za, die webtuiste van die Landboubesigheidskamer. Die Landbouwerkgewersorganisasie beskik oor n aantal publikasies en handboeke. Inligting is in Engels en Afrikaans beskikbaar op hulle webtuiste, www.lwo.co.za of skakel 0861 10 18 28. Skakel Apcor Legal Publishing vir regsboeke, muurkaarte en CDs. Die boeke is klein genoeg om gerieflik in n sak te pas vir maklike verwysing. Arbeidsreg (waaronder die plaassektor) word gedek. Skakel 011 828 7700 of besoek www.apcor.co.za. Besoek www.cfcr.org.za (Sentrum vir Konstitusionele Regte / Centre for Constitutional Rights) vir regshersienings en kommentaar. Die webwerf van die Departement van Arbeid (www.labour.gov.za) bied basiese riglyne oor arbeidswetgewing, die wetgewing self, nuttige dokumente en vele meer. Sien die gereelde kolom Legal matters in die landbouweekbald, Farmers Weekly. Argiefartikels is by www.farmersweekly.co.za beskikbaar. Kies Legislation op die kieslys op die webtuiste van Forestry South Africa by www.forestry.co.za The Gaffney Group voorsien gebruiksklaar regsdokumente vir u onderneming. Besoek www.gaffney.co.za of skakel 011 268 5804. Die Labour Guide-webwerf (www.labourguide.co.za) is besonder nuttig. Daar is verskeie kieslysopsies as u meer inligting oor n onderwerp wil bekom, byvoorbeeld werkloosheidsversekering, waarskuwings en die goeiepraktykskode, ensovoorts. n Suid-Afrikaanse nuusbrief is ook beskikbaar. Hul telefoonnommer is 012 661 3208 of stuur n faks na 012 661 1411. Labourwise www.labourwise.co.za is die beslissende elektroniese regshulpbron in Suid-Afrika. Kies Farmworkers op die kieslys wat u toegang gee tot skakels na verskeie gidse en vorms, waaronder n dienskontrak met verklarende aantekeninge. n Mens moet egter n lid wees om toegang tot hierdie dokumente te verkry. Skakel 021 852 3499 of skryf aan info@labourwise.co.za. Polity.org.za bied gereeld die nuutste inligting oor wetgewing. U kan op hul weeklikse nuusbrief inskryf. Die webtuiste van die Openbare Beskermer / Public Protector is www. publicprotector.org Sabinet bied aanlyn regsdienste waarvoor n mens registreer en vooruit betaal. Besoek www.sabinet.co.za vir verdere besonderhede. Videos, besprekingsdokumente, konferensieverslae, opdragdokumente en so meer is verkrygbaar by die Sentrum vir Landelike Regstudies (CRLS). Vind besonderhede by www.crls.org.za of skakel 021 883 8032.

137

Die hof moet iemand aanstel om oor die volgende aan die hof verslag te doen: Die beskikbaarheid van geskikte alternatiewe behuising Die uitwerking van n uitsettingsbevel op die regte van die plaasbewoner, veral op die onderwys van die kinders Die lot van pensioenarisse Die ontberings wat die bewoners kan ly as hulle uitgesit word Of die plaasbewoner versuim het om enige bepalings van die ooreenkoms na te kom Of die ooreenkoms billik en redelik was Die hof moet die plaaseienaar beveel om vergoeding te betaal vir enige strukture wat die plaasbewoner gebou het en vir gewasse wat die bewoner geplant het en wat nog op die grond is, of as die gewasse geoes kan word, moet die bewoner tyd gegun word om die gewasse te verwyder. Die hof moet beveel dat enige uitstaande lone betaal moet word voor die bewoner uitgesit kan word. Die plaasbewoner het die reg om in n hof deur n prokureur in n uitsettingsverhoor verteenwoordig te word. Die staat moet regshulp verskaf en die plaasbewoner kan die naaste sentrum vir geregtigheid wat deur die regshulpraad bestuur word, om gratis regshulp nader. As n bewoner die ouderdom van sestig bereik het of gestrem is, of as hy/sy tien jaar of langer op die plaas gewoon het en nie meer kan werk nie, kan hy/sy nie uitgesit word nie, tensy hy/sy opsetlik skade veroorsaak het aan n ander persoon wat ook op die plaas woon of sodanige persoon beseer of gedreig het, of ander persone bygestaan het om onwettige strukture op die plaas op te rig. As n ooreenkoms bereik is dat die plaasbewoner die plaas sal verlaat, moet die bewoner die ooreenkoms nakom. Indien die ooreenkoms nie nagekom word nie, kan die plaaseienaar om n uitsettingsbevel aansoek doen.
Bron: Farmers Weekly 28 September 2007; Durkje Gilfillan, Prokureur, Legal Resources Centre, Johannesburg

Agri SA is gekant teen onwettige uitsettings, maar het gewys op swak punte in die Wet op die Uitbreiding van Sekerheid en Verblyfreg (bekend as ESTA), asook die implementering daarvan. Dit sluit lang, duur hofsake asook die negatiewe uitwerking op die waarde van plase in. Agri SA het sekere voorstelle gemaak oor die permanente behuising van plaaswerkers elders as op die plase waar hulle werk en oor ekonomiese geleenthede vir plaaswerkers, die rol van plaaslike forums om toegang tot grond en behuising te fasiliteer en die behoefte aan n meganisme soortgelyk aan die Kommissie vir Versoening, Bemiddeling en Arbitrasie (KVBA) om geskille op te los. Agri SA se voorlegging aan die Parlementre Portefeuljekomitee oor plaasuitsettings kan by Thea Liebenberg aangevra word. Bron: Agri SA persverklaring

138

Georganiseerde landbou en landbou dienste


Reis en toerisme in landbou
1. Oorsig
Daar is aansienlike oorvleuelinge tussen landbou en toerisme. Dit kan n bron van inkomste vir jou plaas wees (diversifikasie). Landboutoere kan n waardevolle platform wees vir plaaslike en buitelandse boere om kennis en boerderymetodes te deel. Net 7% van buitelandse toeriste oornag op n plaas in Suid-Afrika en tog het Suid-Afrika die mees gediversifiseerde plase ter wreld. Waarom? Net sowat 2% van binnelandse toeriste in Suid-Afrika oornag op n plaas en tog het baie Suid-Afrikaners n landbou-erfenis. Waarom? Toerisme dra tans meer by tot Suid-Afrika se BBP as goud. Boere kan meer baat hierby vind as wat hulle tans doen. Landelike toerisme is n konsep wat toerisme-aktiwiteite dek wat deur plaaslike mense ontwerp en bestuur word, en is gebaseer op die sterkpunte van die natuurlike en menslike omgewing Agritoerisme is n baie beperkte konsep wat verwys na die verskillende vorme van toerisme wat betrekking het op landbouaktiwiteite en/of geboue met n landboufunksie. Hierdie bepaalde vorm van toerisme word dus deur boere bestuur, gewoonlik as n tweede aktiwiteit, met landbou as die hoofberoep en bron van inkomste Daar word dikwels n onderskeid getref tussen agritoerisme en die term plaastoerisme (plaasverblyf), wat gebruik word om bloot te verwys na die gebruik van eertydse plaashuise as toeristeakkommodasie Ekotoerisme is doelgerigte reis na natuurlike areas om die kulturele en natuurlike geskiedenis van die omgewing te verstaan, en om versigtig te wees om nie die integriteit van die ekosisteem te wysig nie, terwyl ekonomiese geleenthede geskep word wat die bewaring van natuurlike hulpbronne finansieel voordelig maak vir plaaslike burgers (The Ecotourism Society, 1992)(eie vertaling)
Bron: Peter Myles, toerismespesialis, Business Projects, en eertydse direkteur van die Toerismenavorsingseenheid aan die Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit. Myles het aanbevelings opgestel wat saamgestel is uit die ontleding van gekose agritoerisme-inisiatiewe oor die wreld heen en wat hy goedgunstiglik aan die Nasionale Landboudirektoraat beskikbaar gestel het.

Vereniging van Suid-Afrikanse Reisagente Association of South African Travel Agents (ASATA) Tel. 011 327 7803 general@asata.co.za www.asata.co.za
Automobile Assosiasie van SA Raadpleeg hulle webwerf vir (AA) n databasis van plaasverblyfTel. 011 713 2000 ondernemings wat eerstehandse www.aatravel.co.za ervaring op n werkende plaas bied. Bed-en-Ontbyt-Vereniging van Suid-Afrika Bed and Breakfast Association of South Africa (BABASA) Tel. 082 239 2111 www.babasa.co.za Die merkwaardige groei in die beden-ontbytbedryf het aanleiding gegee tot die stigting van BABASA, wat gestig is om die bedryf landswyd te verenig. Individuele ondernemings en verenigings kan hulle volle potensiaal bereik ten opsigte van dinge soos nasionale reklame, nasionale skakeling, kollektiewe bedinging, verteenwoordiging op nasionale vlak, personeelopleiding en ander aangeleenthede.

Fair Trade in Tourism South Africa (FTTSA) Tel. 012 342 2945/3642 Faks 012 342 2946 www.fairtourismsa.org.za
Farmstay Tel. 039 313 0770 august@seastay.co.za www.farmstay.co.za

Die FTTSA is betrokke by die ontwikkeling van agritoerismegroeperings.

Boere wat n fasiliteit op hul plase vir gaste inrig, skakel met Farmstay. Maak tyd om die webtuiste, n ten volle elektroniese poort tot landbou- en ekotoerisme in SuidAfrika, te besoek.

Federated Hospitality Association of Southern Africa (FEDHASA) Tel. 011 467 5009 fedhasa@fedhasa.co.za www.fedhasa.co.za
Die Nasionale Akkommodasievereniging van Suid-Afrika The National Accommodation Association of South Africa (NAASA) Tel. 031 561 3795 www.naa-sa.co.za

FEDHASA probeer om te alle tye te verseker dat die vereniging deur alle besluitnemers en beleidbepalers in die regering en die bedryf erken word as die amptelike verenigde stem van die Suid-Afrikaanse gasvryheidsbedryf.
NAASA-lidmaatskap is vir kleiner ondernemings wat gehalte, uitnemende diens en waarde vir geld bied. Ondernemings word deur provinsiale verteenwoordigers gekeur om te verseker dat gaste se verblyf n aangename ervaring is. Lyste van verblyfplekke kan op die webtuiste besigtig word.

2. Verenigings wat betrokke is


Agricultural Tour Operators International (ATOI) info@atoi.org www.atoi.org ATOI is n wreldwye vereniging van toeroperateurs wat in die landboureisbedryf spesialiseer. Landboureis is n gespesialiseerde besigheid, wat verkieslik deur landboutoerberoepsmense georganiseer moet word. ATOI het 59 lede in 33 lande. Die webtuiste sluit inligting in oor wreldtyd, weer, geldeenhede en bankkodes.

Nasionale vereniging van bewaargebiede en rentmeesterskap van SuidAfrika National Association of Conservancies and Stewardships of South Africa (NACSSA) www.nacsa.co.za

Bewaringstatus bied sekuriteitvoordele aan boere, moedig samewerking in gemeenskappe aan en bevorder toerisme in die streek (kyk na die hoofstuk oor bewaargebiede in hierdie gids). Baie bewaargebiede bied selfhelp, volle spyseniering en bed-en-ontbyt-opsies.

139

Suider-Afrika-toerismedienste vereniging Southern Africa Tourism Services Association (SATSA) Tel. 086 127 2872 (hoofkantoor) www.satsa.com Toerismebesigheidsraad van Suid-Afrika Tourism Business Council of South Africa (TBCSA) Tel. 012 654 7525 tourism@tbcsa.travel www.tbcsa.org.za Toerismegraderingsraad van Suid-Afrika Tourism Grading Council of South Africa (TGCSA) Tel. 011 783 0383/ 3108 enquiry@tourismgrading.co.za www.tourismgrading.co.za

n Nie-winsgewende lidgedrewe vereniging. SATSA is daartoe verbind om KMMO-groei te bevorder and is toegewy daaraan om so veel as moontlik inligting aan entrepreneurs te verskaf wat in die toerismebedryf wil begin.

4. Opleiding en navorsing
Bed-en-Ontbyt-Vereniging van Suid-Afrika Bed and Breakfast Association of South Africa (BABASA) Tel. 082 239 2111 www.babasa.co.za Vollewe Suid-Afrika Birdlife South Africa Tel. 011 789 1122 www.birdlife.org.za BABASA se ondersteuning sluit in hoe om dit te doen-artikels en -werkwinkels. Lede word aangemoedig om as mentors vir nuwe toetreders binne hul gemeenskappe op te tree. Vollewe Suid-Afrika bestuur n aviberoepentrepreneursprogram wat volgidse tot die ekotoerismebedryf lewer. Gegradueerdes van die eenjaarkursus neem toeriste op Suid-Afrika se talryke volroetes om verskeie spesies te besigtig. Die eerste kollege wat intensiewe agritoerisme-opleiding aanbied.

Elsenburg Landboukollege Tel. 021 808 5457 www.elsenburg.com

Dit was vroer dieTyddeelinstituut Vakansie-eienaarskapvan Suid-Afrika vereniging van Suider-Afrika Vacation Ownership Association of Southern Africa (VOASA) Tel. 021 914 9693 www.voasa.co.za

Fair Trade in Tourism South Africa (FTTSA) Tel. 012 342 2945/3642 Faks 012 342 2946 www.fairtourismsa.org.za www.fttsacertification.org.za
Veldgidsvereniging van Suider-Afrika Field Guides Association of Southern Africa (FGASA) Tel. 011 886 8084 www.fgasa.org.za

Die FTTSA is betrokke in die ontwikkeling van agritoerismegroeperings.

3. Nasionale strategie en kontakte


Kry na die B-OSEB Toerisme-sektor-kode by www.thedti.gov.za

FGASA is n organisasie sonder winsoogmerk wat individuele veldgidse, spoorsnyers en organisasies wat professionele veldgidsdienste aan lede van die publiek bied, verteenwoordig..

Getsmarter www.getsmarter.co.za

Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DAFF) Direktoraat: Sake- en Entrepreneursontwikkeling Tel. 012 319 8460 DBED@daff.gov.za Departement van Toerisme Tel. 012 310 3911 www.tourism.gov.za Direktoraat: Toerismenavorsing en -inligting 012 310 2858 lmbonde@deat.gov.za Direktoraat: Toerismesake-ontwikkeling 012 310 3893 mmaleka@deat. gov.za Direktoraat: Toerismesektorregulering 012 310 3687 jraputsoe@deat. gov.za Direktoraat: Internasionale Toerismebetrekkinge 012 310 3354 pmolokoza@deat.gov.za Toerisme-menslikehulpbronkapasiteitbou 012 310 3903 nngozi@deat. gov.za Nasionale Toerisme-ondersteuning 012 310 3614 pmathebula@deat. gov.za Suid-Afrikaanse Toerisme (South African Tourism) (SAT) is die amptelike toerismeliggaam vir Suid-Afrika. Lees daaroor by www.southafrica.net onder opskrif 7. In Suid-Afrika word toerismegidsbedrywighede gereguleer deur die Tweede Wysiging op die Toerismewet, No. 70 van 2000. Volgens die wet moet enigeen wat betrokke wil wees in die toerismegidsbedryf geregistreer wees.

Lees oor die Universiteit van Kaapstad se gastehuisbestuurderkursus wat 10 weke duur en oor die internet aangebied word.

Instituut vir Toerisme en Ontspanningstudie Institute for Tourism and Leisure Studies Noordwes-Universiteit Tel. 018 299 4140 www.tourisminstitute.co.za Kyle-besigheidsprojekte Kyle Business Projects Peter Myles: Toerismespesialis Tel. 041 582 5289 tournet@iafrica.com www.kylebusiness.co.za Samewerking tussen landelike gemeenskappe en toerismeliggame sal help om albei sektore doeltreffend te bevorder. Myles stel voor dat groepe boere en plaaslike gemeenskappe moet saamkom en vasstel wat hul gebiede kan bied en saam toeroperateurs nader om hulle gebiede te besoek. Kylebesigheidsprojekte werk saam met Fair Trade in Tourism South Africa (FTTSA) om agritoerismegroeperings in landelike gebiede te ontwikkel.
SATI is gestig om toerisme-opleiding en opleiding in vaardighede aan te voer. Publikasies oor hoe om jou eie toerismebesigheid te begin is beskikbaar by hulle.

Die Suid-Afrikaanse Toerisme-instituut The South African Tourism Institute (SATI) Tel. 011 803 6010

140

Toerisme-gasvryheid en Sportopvoeding en opleidingowerheid Tourism Hospitality and Sports Education and Training Authority (THETA) Tel. 011 217 0600 info@theta.org.za www.theta.org.za

THETA is die verantwoordelikheid van die Sektor Opvoeding en Opleiding-owerheid (SETA) vir toerisme. Kontak hulle vir instansies wat opleiding verskaf, asook ondersteuning aan en raad oor KMMOs.

Verskeie regeringsdepartemente (soos die Departement van Handel en Nywerheid (DTI) en die provinsiale toerismedepartemente) het TEP se oogmerk is om die finansiering beskikbaar vir klein en groei en uitbreiding van klein en beginnerbesighede. mediumgrootte ondernemings in die toerisme-ekonomie in die hand Wesgro te werk, wat uitloop op die skep van Tel. 021 487 8648 werksgeleenthede en geleenthede www.wesgro.co.za om inkomste te genereer. Tourism Enterprise Partnership (TEP) Tel. 011 880 3790 www.tep.co.za Die Omkomende Toerisme-entrepreneur van die Jaar-toekenning (The Emerging Tourism Entrepreneur of the Year Award) (ETEYA) is n jaarlikse gebeurtenis wat erkenning gee aan opkomende entrepreneurs vir hulle vermo om lewensvatbare besighede te begin en te bedryf. Die wenner word gekies uit finaliste van die nege provinsies. TEP n medeborg van , die toekenning, verskaf gratis konsulteerdienste aan die finaliste om te verseker dat die toerisme-ondernemings van krag tot krag gaan.

Lees oor die South Africa Fundi Tourism Expert Course by www. safundi.net. Jou plaaslike toerisme-owerheid sal weet van beskikbare opleiding..

5. Maatskappye wat betrokke is


Agricultural Tours Worldwide Tel. 082 447 7718 Faks 086 553 8341 hestiecb@mweb.co.za www.agritoursandtravel.com Canafrica Tours and Safaris Tel. 012 460 9440 Faks 012 346 6967 info@canafrica.net Cape Agritours Tel. 021 887 4257 info@capeagritours.co.za www.capeagritours.co.za Complete Solutions Consultants Tel. 012 543 0425 Faks 086 531 6108 Guttera Tours Tel. 012 804 7605 Faks 012 333 24 28 guttera@netactive.co.za Kyle Business Projects Peter Myles: Toerismespesialis Tel. 041 582 5289 tournet@iafrica.com www.kylebusiness.co.za Samewerking tussen landelike gemeenskappe en toerismeliggame sal help om albei sektore doeltreffend te bevorder. Myles stel voor dat groepe boere en plaaslike gemeenskappe moet saamkom en vasstel wat hul gebiede kan bied en saam toeroperateurs nader om hulle gebiede te besoek. Kylebesigheidsprojekte werk saam met Fair Trade in Tourism South Africa (FTTSA) om agritoerismegroeperings in landelike gebiede te ontwikkel. Inbound Travel Services Africa www.itsa.co.za The Meerkat Magic Project Tel. 044 272 3077 / 082 413 6895 www.meerkatmagic.com Hy fokus nie op die Groot Vyf in die Karoo nie in plaas daarvan fokus hy op die Skaam Vyf! Hulle is ystervarke, bakoorjakkalse, erdvarke, maanhaarjakkalse en, natuurlik, meerkatte. Safari & Tourism Insurance Brokers (SATIB) www.satib.co.za Specialized Tours Tel. 021 418 2302 specialt@iafrica.com www.specialtours.co.za

6. Publikasies en webtuistes
How to start and grow your tourism business is n handboek wat die Departement van Toerisme saamgestel het, wat die verskillende soorte sakehulp verduidelik wat beskikbaar is vir klein besighede, insluitend finansile hulp. Hierdie, en verskeie ander publikasies, kan verkry word by www.tourism.gov.za (soek na die Essential Downloads-opsie). Tourism in S.A. In The New Millennium (Second Edition) Marthinus Jordaan (Redakteur). Tel. 051 522 4770 (Redakteur). Hierdie publikasie is n omvattende naslaangids oor die toerismebedryf en sluit n hele hoofstuk oor plaasvakansies in. Skakel 011 954 4675 / 082 488 5081 vir die volgende publikasies wat beskikbaar is van Bryan Peirce: Tourism Development (Keyser) Marketing South African Tourism and Hospitality (George) Guides Guide to Guiding (Thompson) Die Suid-Afrikaanse Toerismediensvereniging (South African Tourism Services Association) (SATSA) se publikasies is onder meer: Tips To Ensure That Your Business Will Succeed; Developing An Accommodation Establishment; Developing An Attraction; How Do I Register The Business Legally, And Why Should This Be Done?; How Do I Register A Domain Or Website Name? U plaaslike toerisme-owerheid het verskeie brosjures en pamflette oor hoe om u eie toerismebesigheid te begin. Kontak hulle of probeer hulle webtuiste. Plase en ekotoerisme Farmstay se webtuiste www.farmstay.co.za www.birdlife.org.za lees oor volkyk-ekotoere www.honeywoodfarm.co.za n interessante stuk oor wat moontlik is as n boer toerisme deel maak van die plaasbedrywighede Twee webtuistes bemark plaasverblyf in Nieu-Seeland doeltreffend. Hulle is www.nzfarmholidays.co.nz en www.ruralholidays.co.nz Besoek ook www.hospitalityforum.co.za, n unieke inligtingwebtuiste vir gasvryheid-hulpbronne Algemeen Suid-Afrikaans www.southafrica.net Die amptelike Suid-Afrikaanse Toerismewebtuiste die mees omvattende aanlynbron van inligting oor reis na en in Suid-Afrika. Lees hier oor die Welkom-toekennings wat erkenning gee aan uitstaande diens in toerisme. Besoek die Suid-Afrikaanse Reisgidswebtuiste vir alle streke reisnoodsaaklikhede, alle dorpe en stede, n aanlyn- provinsiale kaart, lewendige aanlynadvies. www.southafrica.org.za www.selfdrivesa.com Toer Suid-Afrika en die streek teen u eie pas met n groot mate van buigsaamheid. U kan die tipe voertuig wat u wil huur, die standaard van die verblyf, die tyd van die jaar om te besoek, ens kies. www.aatravel.co.za Die AA se reisgidse www.bokbus.com n Vyf dae-vier nagte-toer van die Tuinroete

FINANSIERING
Hierdie onderwerp word deeglik gedek in die Departement van Toerisme se uitstekende handboek How to start and grow your own tourism business, wat afgelaai kan word van www.tourism.gov.za.

Ontwikkelingsbank van SuiderAfrika Tel. 011 313 3911 www.dbsa.org Eastern Cape Development Corporation Tel. 043 704 5606 tourism@ecdc.co.za Opleiding, steun en die vestiging van gidse en swart entrepreneurs. Industrial Development Corporation (IDC) Toerisme-SBE Tel. 0860 693 888 www.idc.co.za Toerisme-sektorale Fokus The Business Trust Tel. 011 612 2000 www.btrust.org.za

Die Toerismeondernemingsprogram (Tourist Enterprise Programme) (TEP) word Grant McIIrath bevorder n nuwe bedryf deur die Business Trust en konsep in natuurlewe-toerisme. die ECI-Business Linkage-sentrum.

141

www.sagoodnews.co.za n Webtuiste wat verslag doen oor positiewe ontwikkelings in Suid-Afrika. U kan ook inskryf op n weeklikste eNuusbrief. Soek na die Newsletter-kieslysopsie op die webtuiste. www.ecotravel.co.za Toerisme-inligtinggids oor Suider-Afrikaanse safari- en avontuurreisbestemmings www.hostex.co.za Suid-Afrika se internasionale gasvryheid- en spys enieringtentoonstelling Internasionaal Vir elke moontlike Afrika-toer www.ananzi.co.za gebruik die Travel-kieslysopsie. www.wftga.org Wreld-federasie van Toergids-verenigings (World Federation of Tourist Guide Associations) Besoek www.unwto.org, die webtuiste van die Verenigde Nasies se wreldtoerisme-organisasie

Oorweeg die voordele van groepering: Daar is groot voordele vir die bemarking van plaasverblyfplekke in Suid-Afrika as plase in gebiede maar net kan saamwerk om mee te ding deur n agritoerismegroepering te vorm Dit sal die ontwikkeling van n sterk handelsmerkidentiteit, korporatiewe kommunikasiestrategie, temaroete en pakkettoere, bv. n wynroete, in die hand werk Onafhanklike plase is dalk suksesvol in die lok van onafhanklike reisigers deur n goeie interaktiewe webtuiste, maar gewoonlik verkies toeroperateurs n groep aanloklikhede en verblyf vir groeptoere Voorbeelde van groeperings: Thomasrivier-bewaargebied waar nege plase saamgegroepeer het om n 31 000 hektaar-bewaargebied rondom die tema van die ou spoorwegdorpie van Thomasrivier te bou Kouga Canyons-bewaargebied 35 plase het saamgegroepeer om n historiese bewaringskorridor te vorm wat die Baviaanskloofmegareservaat deur die Kouga-berge tot by die Tsitsikamma verbind en wat n oudtydse natuurlewemigrasieroete wat 250 jaar gelede deur landbou afgesny is, skep Oorweeg temaroetes. In baie dele van die wreld het toeristeroetes nuwe gebiede vir verkenning geopen wat voorheen vermy is deur hoofstroomverkeer wat op nasionale hoofwe van een bestemming na n ander reis. Toeristeroetes sluit in: Poorte en ingangspunte Skofposte Oorweeg aanwysingsbordkonsepte: Normale toerisme-voorafdraai-borde Draai af, in/op toerismeroete/ area. Welkom-borde Ingangspunte. Bevestigingsborde Verlaat n dorp. Toeristeroetebaken-borde. Inligtingspunte Strategiese padkruisings In totaal sluit die vereises vir n agritoerismeroete die volgende in: Die geboorte van n nuwe agritoerismebestemming Toerisme-oudit en -ontleding Ontwikkeling van n strategie Handelsmerkoefeninge gegrond op internasionale beste praktyk Ontwikkeling van temaroetes Elektronies-ondersteunde bemarking/webtuiste Opbou van kapasiteit Gemeenskapsbetrokkenheid Strategie gevolg deur struktuur Bestemmings Verspeidingspunte

7. Plaaslike sakeomgewing

Min lande in die wreld het Suid-Afrika se uiteenlopende landboubedrywighede, bv. n vermo vir die produksie van sowel piesangs (n tropiese vrug) as kersies (wat n koue winter vereis). Boonop is daar sowel pluimvee- as volstruisvleis, wyn en dro vrugte, al die graansoorte, rooivleis en melkprodukte, en vars aartappels regdeur die jaar. Die laaste paar jaar is uitgestrekte stukke grond bestudeer en verbeter om nuwe toeristebestemmings te skep. Twee faktore wat lei tot die aanloklikheid van n toerismestreek: 1. Die primre kenmerke (sagteware) klimaat, ekologie, kulturele aanloklikhede, tradisionele argitektuur, landvorme; 2. Die sekondre bestemmingskenmerke (hardeware) die ontwikkelings wat spesifiek vir toeriste ingebring is soos hotele, spyseniering, vervoer, aktiwiteite en vermaaklikhede. Aanloklikhede op n plaas kan insluit: Bed-en-ontbyt-, selfsorgverblyf Wildkyk, jag, volkyk, voetslaan, fietsry, 4x4-roetes, kunsvlieghengel, bootroeiery, perdry en vele meer Die aankeer van vee, inspeksie van skape, dip, dosering, inenting, skeer Ploery, aanplanting, verbouing, oeswerk Plaasverblyfplekke bied n natuurgebaseerde toerisme-ervaring in n ekslusiewe omgewing Wat kan u ten opsigte van kuns- en kunsvlyt-, avontuur-, kulturele, historiese, landbou-, omgewingsaktiwiteite, ens. aanbied? Doen n bietjie marknavorsing: Wie is u mededingers? Wat bied hulle aan en teen watter prys? Die volgende take vir navorsing is: Bepaal wie u teikenklinte is, demografies en psigografies Hoeveel van hulle sal waarskynlik die plek kom besoek? Hoe gereeld sal hulle waarskynlik die plek kom besoek? Wat sou hulle graag wil ervaar? Wat is die beste manier vir u om hulle te bereik koste-effektief?

Bron: Peter Myles, toerismespesialis, Business Projects, en eertydse direkteur van die Toerismenavorsingseenheid aan die Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit. Myles het aanbevelings opgestel wat saamgestel is uit die ontleding van gekose agritoerisme-inisiatiewe oor die wreld heen en wat hy goedgunstiglik aan die Nasionale Landboudirektoraat beskikbaar gestel het. Bron van foto: www.agritourismsa.co.za/ contacts.htm

Aan die noordelike helling van die Amatola-bergreeks het 19 boere meer as 31 000 hektaar pragtige plaasgrond vir bewaring en ontspanning beskikbaar gestel. Met volhoubare bewaring as ons hoofoogmerk, meng ons landbou en bewaring in n homogene mengsel wat sowel die boer as die natuur sal bevoordeel. Ons nooi mense wat lief is vir die natuur en die vrede en rustigheid van die plaaslewe om hulle toevlugsoord met ons te deel. Kontak die Thomasrivier-bewaringsgebied by 082 575 4923 of besoek www.thomasriver.com

142

Georganiseerde landbou en landbou dienste


Waardasie van Landbougrond
1. Oorsig
Om groot bedrae staatsgeld te bestee aan die herverdeling van grond kan tot ontsaglike spekulasie in die landbou-eiendomsmark lei. Die prys van elke hektaar bewerkbare grond sal begin styg, het mnr Trevor Manuel in 2008, toe hy nog minister van finansies was, in die parlement voorspel. Die regering se doelwit is om 30% van die land se landbougrond teen 2014 te herverdeel. Eenkeer het landbou.com die oppervlakte van di 30% vergelyk met di van die Vrystaat en Mpumalanga saam. n Ekonoom van n bank wat met die landbou gemoeid is, het in Augustus 2009 voorspel die prys van grond sal oor die volgende vyf jaar verdubbel. Boonop het dit in November bekend geword dat die Grondeisekommissie nie sy verpligtings van R10 miljard teenoor grondeienaars en -eisers kan nakom nie. Hoe waardeer n mens landbougrond? Wat is n billike prys? Moet die markkragte alleen die prys bepaal? Hierdie hoogs emosionele kwessie is n politieke saamtrekpunt en n tikkende tydbom. Aan die een kant kan aangevoer word daar is genoeg grond in die mark om die teiken vir grondhervorming te haal. Meer as 5% van alle landbougrond verwissel elke jaar van eienaar. Daarom behoort 30% van alle landbougrond lank voor 2014 reeds in swart besit te wees. Dreigemente van grondonteiening is onnodig, want die grootste struikelblokke in grondhervorming is burokratiese knelpunte en n ho personeelomset in die betrokke staatsdepartemente. Aan die ander kant kan geredeneer word dat die eiendomsklousule in die Grondwet die grootste struikelblok is in die pad van selfs die beperkte doelwitte van grondhervorming. Dit is onmoontlik om in Suid-Afrika eiendomsregte te beskerm en tegelykertyd grond te herverdeel. Grondeienaars verhoog die prys van grond wat ingevolge die Grondhervormingsprogram herverdeel moet word.
Bron: www.landbou.com; Landbouweekblad 9 Junie 2009, 7 Augustus 2009; die artikel State short of R10bn to honour land deals by www.businessday.co.za

Kantoor

Provinsie bedien

Kontakbesonderhede

Registrateur van Aktes: Bedien Mpumalanga, Tel. 012 338 7000 Pretoria Limpopo en dele Faks 012 328 3347 van Gauteng en Noordwes Registrateur van Aktes: Kaapstad Registrateur van Aktes: Johannesburg Registrateur van Aktes: Pietermaritzburg Registrateur van Aktes: Bloemfontein Registrateur van Aktes: King Williams Town Registrateur van Aktes: Kimberley Registrateur van Aktes: Vryburg Registrateur van Aktes: Umtata Bedien die Wes-Kaap en dele van die OosKaap en Noord-Kaap Bedien dele van Gauteng Bedien KwaZuluNatal Bedien die Vrystaat Tel. 021 464 7600 Faks 021 464 7727 Tel. 011 378 2111 Faks 011 378 2100 Tel. 033 355 6800 Faks 033 345 5501 Tel. 051 403 0300 Faks 051 403 0308 / 70 Tel. 043 642 2741 Faks 043 642 4539 Tel. 053 832 7228/0 Faks 053 832 5888 Tel. 053 927 1067 Faks 053 927 4002 Tel. 047 532 2869 Tel. 047 5312 150 Faks 047 531 2873

Bedien n deel van die Oos-Kaap Bedien n deel van die Noord-Kaap Bedien dele van die Noord-Kaap en Noordwes Bedien n deel van die Oos-Kaap

5. Publikasies en webtuistes
Die weeklikse landboutydskrifte Landbouweekblad en Farmers Weekly berig oor die verkoop van landbou-eiendomme. Besoek ook hul webtuistes. (Klik op Auctions and Farm Sales in die kieslys op www.farmersweekly.co.za). Daarbenewens bevat www.landbou.com n databank met al die plaaspryse wat die afgelope dekade behaal is. Artikels oor grondwaardasies verskyn ook gereeld in hierdie twee weekblaaie. In die Landbouweekblad van 7 Augustus 2009 word beweer dat die waarde van landbougrond na verwagting oor die volgende vyf jaar sal verdubbel. Dr Koos Coetzee het n artikel geskryf Land values dont matter if farms dont produce. Besoek die argiewe by www.landbou.com en www.farmersweekly.co.za. Soek die rubriek Farms Sold in die Farmers Weekly, of skryf aan George Nicholas by g.Nicholas@absamail.co.za. Die prys wat grond volgens die Nasionale Akteskantoor behaal het word hier verstrek. Klik op die Land-opsie by www.ijr.org.za, die Instituut vir Geregtigheid en Versoening se webtuiste. As u meer inligting oor (stedelike) markwaardes en -neigings wil h, besoek www.propvalues.co.za. Plase word op die volgende webtuistes te koop aangebied: www.valuationalliance.co.za www.gamefarmsinafrica.co.za www.gamefarmestates.co.za www.sahometraders.co.za www.jackklaff.co.za/index.php www.hoskens.co.za www.kznfarmsales.co.za

2. Registrasie van aktes


Die Akteskantoor se hoofdoel is om n openbare grondregister n n doeltreffende registrasiestelsel by te hou, om sodoende te sorg dat grondtitels en -regte beveilig word. Die Akteskantoor stel inligting oor eiendomsregistrasies aan die algemene publiek beskikbaar en bewaar registrasierekords vir argiefdoeleindes. Verdere kontakbesonderhede (bv. fisiese en posadres) is beskikbaar by http://ruraldevelopment.gov.za. Kantoor van die Hoofregistrateur van Aktes Tel. 012 338 7000 Faks 012 328 7027

143

3. Ander Rolsperers
Daar is besonderhede oor grondaktiviste, nieregeringsorganisasies en ander belanghebbendes in die hoofstuk oor grondhervorming. AGRI LAND GROUP Tel. 012 345 3911 Faks 012 345 3949 www.agrilandgroup.co.za AGRI LAND GROUP (ALG) bestaan uit die volgende maatskappye: ALPRO, ALPROP en ALPIX. Die volgende dienste word gelewer: Waardasie van landbou-eiendom en -bates deur kenners Agri Land Projects (Edms.) Bpk. ALPRO Webgebaseerde nasionale maatstawwe vir riglynwaardes van landbougrond Agri Land Price Index (Edms) Bpk ALPIX Bestuur van grondhervormingsprosesse Agri Land Properties (Edms.) Bpk. ALPROP Opleiding in landbourisiko-ontleding en waardasiemetodes Agri Land Group ALG Bestuur van landbou-ontwikkelingsprojekte Agri Land Projects (Edms.) Bpk ALPRO AGRI LAND GROUP bied werkswinkels in die ontleding van landbourisiko en waardasiemetodes aan vir risikobestuurders en klinteverhoudingbest uurders in die landbousektor. Omvattende maatstawwe vir riglynwaardes van landbougrond word jaarliks landwyd bygewerk deur spesialisforums in die ongeveer 1200 afgebakende homogene landbougebiede in Suid-Afrika. Die verwerkte data word dan in die Landbougrondprysindeks gepubliseer (op n multitoepassings-, webgebaseerde platform). Di inligting word vryelik aan intekenaars beskikbaar gestel. Finansiers, risikobestuurders en professionele waardeerders gebruik ook die inligting om die proses te versnel en om eenvormigheid en akkuraatheid te waarborg. AGRI LAND GROUP is voortdurend besig met navorsing oor nuwe en bestaande voorkeur-landboupraktyke, asook die ontwikkeling van metodes en prosesse om die waardes en risikos verbonde aan sulke voorkeurpraktyke te bepaal. Di navorsing is van nut vir die waardasieprofessie en finansiers omdat dit n eenvormige standaard stel. Agri SA Tel. 012 643 3400 www.agrisa.co.za Who owns what land in South Africa? kan gelees word by www. mg.co.za. word bespiegel dat daar heelwat meer swart grondeienaars is as wat uit die amptelike syfers blyk. Die artikel Who owns what land in South Africa? kan gelees word by www.mg.co.za.

Huis van Oranje Tel. 0860 010 4297 www.hvo.co.za

Property Commerce Tel. 051 525 2497 / 500

SA Farm Consulting Eiendomswaardasies, rekening- Tel. 033 234 4387 / 033 345 2015 cd62@mweb.co.za kundige dienste, alle versekering safarm@icon.co.za Volledige kontakbesonderhede van www.safc.co.za die Instituut van Eiendomsagente van Suid-Afrika (IEASA) verskyn Eiendomsmakelaars, landboubeop hul webtuiste: www.ieasa.org. stuurskonsultante en bestuurders za. Sentrum vir Grondwetlike Regte Johnsen Real Estate Tel. 021 930 3622 Tel. 028 254 9400/ 082 894 4072 www.cfcr.org.za www.farms-for-afrika.com Lightstone Tel. 011 244 8400 info@lightstone.co.za www.lightstone.co.za Die Suid-Afrikaanse Instituut van Waardeerders Tel. 031 464 6932 gen@saiv.org.za www.saiv.org.za

Vir geoutomatiseerde waardasieTLU SA verslae. Tel. 012 804 8031 www.tlu.co.za National Emergent Red Meat Producers Organisation Universiteit van Pretoria (NERPO) Departement Landbou-ekonomie, Tel. 012 361 9127 Voorligting en Landelike www.nerpo.org.za Ontwikkeling Die uitvoerende direkteur, Aggrey Tel. 012 420 3246 Mahanjana, is van mening dat die ho prys van landbougrond Universiteit van die Vrystaat veroorsaak dat daar minder geld is Departement Landbou-ekonomie Tel. 051 401 2250 om opkomende boere te help. www.ufs.ac.za Programme for Land and Agrarian Studies (PLAAS) Tel. 021 959 3733 www.plaas.org.za

4. Internasionale sakeomgewing
Regerings en maatskappye koop deesdae landbougrond in ander lande om vir hulself voedsel te verbou of geld daaruit te maak. Lees meer hieroor by http://farmlandgrab.org. Hoewel daar n persepsie is dat daar oorgenoeg grond in ander lande beskikbaar is, moet n mens nogtans versigtig wees. Grond word in baie gevalle reeds gebruik of opgeis, maar dit word nie erken nie omdat grondgebruikers geen formele grondregte of toegang tot die reg en instellings geniet nie. In lande waar daar wel grond beskikbaar is, kan grootskaalse grondtoewysings steeds lei tot verskuiwings namate die vraag na grond met n hor waarde toeneem (soos grond met n beter besproeiingspotensiaal of grond wat naby markte gele is). Dit hou nie net gevaar in vir die mense van hierdie lande nie (dat hulle alle toegang tot grond verloor, ondermyning van plaaslike ondernemings en omgewingskade), maar dit lei ook tot nuwe moontlikhede (byvoorbeeld toegang tot kapitaal, tegnologie, kundigheid en markte) veral in die lig van die gebrek aan investering in die landbou van Afrika.
Bron: Monty Jones, uitvoerende direkteur, Forum for Agricultural Research in Africa (FARA) in FARA se tweemaandelikse bulletin, Junie-Julie 2009.

Die voorsitter van die Boere-unie, Johannes Mller, het daarop gewys dat die grond wat na bewering vir grondhervorming opsy gesit is reeds 31% van alle beskikbare landbougrond kon gekoop het, en Departement van dat slegs 5% tot dusver oorgedra is. Landelike Ontwikkeling en Grondhervorming Tel. 012 312 8911 Cilliers & Vennote http://ruraldevelopment.gov.za Tel. 022 913 2054 Fax: 086 641 6485 U kan die volledige kontakIn die Demographic Group and besonderhede van die Population of South Africa Departement se provinsiale en (Popsa) Report word bespiegel distrikskantore kry in die hoofstuk dat daar heelwat meer swart oor grondhervorming of anders op grondeienaars is as wat uit die die webtuiste. amptelike syfers blyk. Die artikel

144

Hulpbronne en Goeie Landboupraktyk

en dan met n laag grond bedek. Dit is n twispunt, omdat metaangas, ten spyte van die sandlaag, ontsnap en dit is dus noodsaaklik dat aandag aan uitloging geskenk word. Baie boere beheer en bestuur hulle eie mini-munisipaliteite deur plastiek, papier, blik en glas te sorteer en dit dan met klein, mobiele masjiene hanteerbaar te baal (raadpleeg Farmers Weekly, bladsy 39, gedateer 21 Augustus 2009). Daar is baie kopers wat industrile afval aankoop raadpleeg www.mbendi.com/indy/wste/af/p0005.htm# vir n lys van 350 besighede en organisasies wat in die afvalbedryf betrokke is. Ander artikels oor boere wat deur die bestuur van afval geld bespaar of wins daaruit maak, sluit die volgende twee artikels in: Making money from muck en Fertiliser pellets from waste. Hierdie artikels is op www. farmersweekly.co.za beskikbaar.

Afvalbestuur
1. Oorsig
Kyk ook na die Agri-environment Scheme Management Plan by www. ruralni.gov.uk, die webtuiste van die Department of Agriculture and Rural Development (Noord-Ierland). Afval is enige materiaal wat geen direkte waarde vir die produsent het nie en waarvan gevolglik ontslae geraak moet word. Alle boerderybedrywighede skep afvalprodukte wat die bestuur daarvan noodsaak. Afval op plase sluit die volgende in: agro-chemikalie (plaagdoders, ens.), dierkarkasse, grys water (bv. waarmee melkerytoerusting gewas word), swart water (riool), mis, grondopvulling en terreinstorting. Om afval te bestuur beteken nie net om daarvan ontslae te raak nie, maar dit sluit ook die vermindering van die hoeveelheid afval, wat in die eerste plek gegeneer word, in. Boere is vertroud met hierdie benadering, maar daar is ook toenemende wetlike vereistes wat die bestuur van afval, op n verantwoordelike wyse, afdwing. Landbou sonder afval (zero waste agriculture) is n wanneer landbou volhoubaar bedryf word en plante, diere, bakterie, fungi en alge optimaal gebruik word vir die produksie van biodiverse voedsel, energie en voedingstowwe in n sinergisties gentegreerde siklus van winsgewende prosesse, sodat een proses n ander se voedingsbron word. Dit bring n balans van ekonomiese, sosiale en ekologiese voordele mee as dit: Voedselproduksie op n ekologies verantwoordelike wyse optimaliseer; Waterverbruik, via herwinning en verminderde verdamping, verminder; Energie opwek, deur die onttrekking van biometaan (biogas), en die ontginning van biodiesel uit mikro-alge neweprodukte wat ontstaan by die produksie van voedsel; Die vrystelling van kweekhuisgasse, deur tradisionele landboupraktyke en fossielbrandstofgebruik verminder, en sodoende verligting in die klimaatsverandering teweegbring; en Die gebruik van plaagdoders deur biodiverse landbou verminder.
Bron: Janet Edmonds. Kontak haar by 082 828 7953.

3. Nasionale strategie en regeringskontakte


Department van Waterwese en Omgewingsake (DWEA) www.dwa.gov.za and www.environment.gov.za Suid-Afrika is besig om nader aan die globaal beste praktyk in afvalbestuur (Global Best Practice in Waste Management) te beweeg. Die langverwagte National Environmental Management Waste Act, No. 59 of 2008 is uiteindelik van krag en het in Julie 2009 in werking getree. Dit is n groot mylpaal in die afvalbestuursektor, wat vir n lang tyd deur verskeie afdelings van wetgewing bestuur is. Die Wet het ten doel om die voorkoming en minimalisering van afvalgenerering, asook die hergebruik en herwining van afval te bevorder, en om grondopvulling as n laaste uitweg te beskou (Suid-Afrika se beskikbare ruimte vir grondopvulling raak min, en afvalbestuur dreineer plaaslike regerings finansieel). DWEA het n lys van afvalbestuursaktiwiteite gepubliseer, wat spesifiseer watter aktiwiteite lisensies vereis. Dit het op 3 Julie 2009 in werking getree. Boere moet let op die moontlikheid dat sekere landbouafvalfasiliteite lisensiringvoorwaardes behels. Die Department werk ook aan n afvalbestuurstrategie (Waste Management Strategy), die meesterplan wat die riglyn vir die implementering van die Wet is, en wat ook as riglyn dien vir die betrokke tydraamwerke en maatstawwe wat teen Junie 2010 in plek moet wees. DWEA beplan ope dae waar die betrokke en genteresseerde partye bymekaar kan kom om afvalbestuurskwessies in die algemeen te bespreek. n Mediaveldtog sal ook van stapel gestuur word om die Suid-Afrikaanse publiek op hierdie dae in te lig en op te voed. Vir meer inligting omtrent die Wet, kontak asseblief: Mnr. Obed Baloyi, (Director of Waste Policy and Information Management) Tel. 012 310 3833 of E-pos: obaloyi@deat.gov.za Me. Khashiwe Masinga Tel. 012 310 3377 of E-pos: kmasinga@deat. gov.za n Geskandeerde kopie van die Wet is by www.sawic.org.za beskikbaar. Alle persone en organisasies wat afval in Suid-Afrika genereer, word deur die National Environmental Management Waste Act, No. 59 of 2008 beheer. Raadpleeg die lys van afvalbestuurskatiwiteite wat n nadelige effek op die omgewing het, of kan h, by www.polity.org.za. Boere wat afvoerwater gebruik of opgaar sal by die DWEA moet registreer. Alle boere wat behandelde afvoerwater vir besproeing en/of rioolslyk vir bemesting gebruik, sal moet registreer. Ander aktiwiteite wat registrasie vereis sluit onder meer die volgende in: verdampingspoele vir afvoerwater, die berging van afval deur middel van grondopvullings of terreinstortings, en die gebruik van bergingsfasiliteite vir bemesting. Dit sal gevaarpunte vir die agteruitgang van waterbronne se gehalte identifiseer. Die DWAF DW 808 vervang die DWAF DW 768-registrasie-vorm wat elektronies op die WARMS-sisteem by www.dwaf.gov.za/documents/ policies/wdd/farmsites.pdf voltooi kan word.

2. Landbou-gentegreerde afvalbestuur
1. Voorkoming om die skep van afval, in die eerste plek, of oormatige afvalgenerering te voorkom. 2. Hergebruik waar moontlik word afval hergebruik. 3. Herwinning glas, blik, papier, karton, plastiek en n toenemende aantal items word na gebruik deur herwinningsmaatskappye ingesamel, wat dit herprosesseer en artikels daaruit maak wat aan verbruikers herverkoop word. 4. Energieherwinning n belangrike stap wat deur boere ondersoek kan word. 5. Behandeling afval (veral gevaarlike afval) kan behandel word om die toksisiteit daarvan te verminder, wat weer die koste om daarvan ontslae te raak, verminder. Die maak van kompos is ook n vorm van behandeling. Keer kosbare organiese materiale voor verwydering uit die afvalstroom af, en herlei dit na komposhope en vermikultuurplase. Kompos van erdwurms kan ook gebruik word om grond te verrryk. 6. Erdwurms kan op verskeie maniere op terreine van afvalbestuur gebruik word. Hulle prosesseer enige vorm van organiese afval; van voedsel- (huise en restaurante) en tuinafval tot dieremis en -afval, asook afval by slagpale. Raadpleeg die hoofstuk wat handel oor erdwurms en vermikompos. Afval wat nie hergebruik, herwin, behandel, of vir kompos gebruik word nie, word in spesiaal vervaardigde selle in die grond geplaas, gekompakteer

145

4. Rolspelers
Inligting oor ander besighede en organisasies is by die webtuistes, onder opskrif 6, beskikbaar. Die Instituut vir Afvalbestuur (Institute of Waste Management) het ook n kontaklys van rolspelers op hierdie gebied. Hulle kontakbesonderhede is onder hierdie opskrif beskikbaar. ABC Hansen Tel. 012 804 2033 www.abchansenafrica.co.za Dittke, Susanne Tel. 021 706 9829

vir ongeveer n uur te laat brand. Nasionale Herwinningsforum Meer inligting is by die maatskappy National Recycling Forum se webtuiste beskikbaar. Tel. 011 675 3462 www.recycling.co.za The Institute of Waste Management of Southern National Cleaner Production Africa (IWMSA) Centre Tel. 011 675 3462 Tel. 012 841 3634 www.iwmsa.co.za www.ncpc.co.za IWMSA is n professionele, multi- Cleaner Production bevorder dissiplinre organisasie met hoofsaaklik die volgende: vrywillige lidmaatskap wat gestig is om die wetenskap en praktyk van Voorkom die generering van afvalbestuur te bevorder. Dit is n afval en besoedeling by die organisasie sonder winsoogmerk. bron; Minimaliseer die gebruik van Institute of Zero Waste in Africa gevaarlike stowwe; (IZWA) Verbeter die doeltreffendheid Tel. 031 202 4576 / 083 471 7276 van water en energie; Verminder die risikos vir KwaZulu-Natal Landfill Interest menslike gesondheid; Group Bespaar geld; Tel. 031 563 9630 Verbeter doetreffende Faks 031 563 9456 bestuurspraktyke; en Bevorder volhoubare LNR-Navorsingsinstituut vir ontwikkeling. Plantbeskerming Pesticide Science Division Nasionale Waterforum (NWF) Tel. 012 808 8000 Tel. 012 804 8031 TLU SA Die plaagdoder- Tel. 012 841 3957 / 477 WNNR analiselaboratorium (Pesticide Analysis Laboratory) is Die nuutgevormde NWF (2009) voedselkleinhandelaars, betrokke by die ontwikkeling het van nuwe ontledingsmetodes agro-chemiese maatskappye en vir kwantitatiewe ontleding mynmaatskappye uitgenooi om en bevestiging van waterbesoedeling in Suid-Afrika plaagdoderoorblyfsels, insluitend; te help bekamp. Hulle gaan na insek-, onkruid- en swamdoders maniere kyk om water te bespaar, in die lug, grond, water, plant- en waterbesoedeling deur boere diermateriaal, voedsel en voer, aanspreek, en gehalte water vir asook formulering en tegniese landboudoeleindes verseker. materiale. MBB Raadgewende Ingenieurs Oasis Recycling Tel. 021 671 2698 Tel. 021 887 1026 www.oasis.org.za mbbpvh@iafrica.com www.mbb.co.za Packaging Council of South Africa Mondi Paperwaste Tel. 011 463 9909 Tel. 080 002 2112 (tolvry) www.paperpickup.co.za Pikitup Mondi ondersteun fondsinsameling Tel. 011 712 5200 deur afvalpapier in grootmaat in te www.pikitup.co.za samel. Planner Bee Plant Care Tel. 011 888 4215 / 083 255 5828 Mvula Trust www.fertilis.co.za Tel. 011 403 3425 www.mvula.co.za Erdwurms kan op talle maniere Dit is die grootste water- en op die gebied van afvalbestuur sanitasie NRO in Suid-Afrika. Hulle gebruik word. Hulle verwerk enige hoofkantoor is in Johannesburg vorm van organiese afval van en daar is sewe streekkantore in voedselafval, dieremis en -afval, tot Noordwes, Limpopo, KwaZulu- afval by slagpale. Natal (twee kantore) en die OosPlastics Federation of South Kaap (drie kantore). Africa Tel. 011 314 4021 Nampak-papierherwinning Tel. 011 719 6451 Inligting omtrent plastiekherwinning by www.plasticsinfo.co.za Nampak het landwyd takke en is haal gebruikte en afvalpapier by beskikbaar. kantore, skole, welsynsorganisasies PROCON Environmental en supermarkte af. Technologies Tel. 0860 66 66 22/33 www.pro-enviro.co.za

Dittke is n gentegreerde hulpbronABC Hansen se produkte sluit en afvalbestuurspesialis. toerusting vir die behandeling van DSW Waste Minimisation and afvoerwater in. Recycling Agricultural and Chemical Tel. 031 303 1665 Dealers of South Africa Faks 031 303 3969 (ACDASA) Dit is noodsaaklik vir enige Tel. 011 805 2000 organisasie wat by herwinning en ACDASA is die die afvalminimalisering betrokke verteenwoordigende liggaam wat raak om eers n databasis te skep die verantwoordelike bemarking om vas te stel watter soort afval van oesbeskermingsprodukte aan geproduseer word en hoe dit voorkom of geminimalseer kan landbouprodusente bevorder. word. Kontak DSW vir meer Biobox Systems besonderhede. Tel. 012 803 7601 www.biobox.co.za EcoChem admin@ecochem.com n maatskappy wat afvoerwater www.ecochem.com bestuur, prosesontwerp doen en toerusting vir die bestuur van EcoChem is n toonaangewende vloeibare landbou-afval voorsien. produsent van natuurlike produkte en oplossings vir Biogas Power gebruik in omgewingsopruiming, Tel. 031 781 1981 / 083 642 8229 afvalbestuur, opruiming van www.biogaspower.co.za oliestortings, grondherwinning, behandeling van afvoerwater, Om te boer sonder afval is n algebeheer, bemestingbestuur, die winsgewende realiteit maak van kompos, versorging van grasperke en ander sektore van Biogas Power is n herwinbare lewenswetenskappe. energie-konsultasiemaatskappy wat herwinbare energiestelsels Environmental Management ontwerp en ekonomiese biogas- Systems verteringstelsels aan melk- en Nina Landman 083 407 7060 varkboere lewer, wat die slyk op turnaround@telkomsa.net hul plase gebruik om elektrisiteit op te wek, geld te spaar en die Fairest Cape Association koolstofvoetspoor te verminder. Tel. 021 462 2040 www.fairestcape.org.za Biolytix Tel. 044 532 7544 / 082 333 5720 Franberfran www.biolytix.co.za Tel. 033 3461444 www.franberfran.com Carin Bosman Sustainable Solutions Franberfran is n maatskappy wat Tel. 087 940 2771 afvoerwater behandel en in die cbss@cbosss.com bioremediring van besmette www.cbosss.com afvoerwater spesialiseer. Bosman fokus op samewerking met die privaat- en openbare sektor The Glass Recycling Company om volhoubare oplossings vir Tel. 011 803 0767 waterverwante probleme te vind. www.theglassrecyclingcompany. Sy geniet ho aansien as spreker co.za en is die outeur van verskeie referate oor waterbesoedeling en Glas wat nie herwin word nie, word permanent in grondopvullings afvalbestuur. geberg. Dit dra by tot die groot besoedelingskwessies wat ons in Collect-a-Can (Pty) Ltd die wreld beleef. Die herwinning Tel. 011 466 2939 van gebruikte glas bespaar energie. www.collectacan.co.za Die energie wat deur een glasbottel bespaar word, kan genoeg krag opwek om n 100W-gloeilamp

146

Recycling Oil Saves the Environment (ROSE) Tel. 021 448 7492 www.rosefoundation.org.za

Die Waterinstituut van Suid Afrika (WISA) is in 1987 gestig na die ontbinding van die Suid-Afrika-tak van die Instituut vir die Bestryding van Waterbesoedeling (voorheen Een area van besoedeling in die Instituut vir Rioolsuiwering), landbou (en elders) is die gebruik wat die waterbedryf in Suidelike van masjienolie. n Trekker bevat Afrika vir 50 jaar bedien het. gemiddeld tussen 40 en 100 liter olie en die gemiddelde medium- Waternavorsingskommissie kommersile boerdery beskik Tel. 012 330 0340 oor enigiets tussen drie en 10 www.wrc.org.za trekkers. As in ag geneem word dat een liter olie in staat is om een Wildlife and Environment miljoen liter water te besoedel, Society of Southern Africa is dit n potensieel vernietigende Tel. 011 462 5663 hoeveelheid gebruikte olie, wat indien dit nie opgegaar en herwin n Herwinningsinligtingslyn word nie, in die omgewing kan beland. WNNR Bio/Chemtek Tel. 011 605 2615 Sannitree International www.csir.co.za Tel. 021 701 1266 www.sannitree.co.za n Belangrike inisiatief van hierdie eenheid is om afvalstrome te Hulle formuleer 100%- identifiseer waaruit ho gehalte omgewingsvriendelike produkte vir produkte, tot voordeel van die die behandeling van alle organsiese vervaardigers, die Suid-Afrikaanse afvalstowwe, soos akwakultuur, omgewing en die ekonomie, verkry varkhokke, septiese tenks, kan word. puttoilette, kombuis- en afvoerpyp Wolf Bernhardt Consulting skoonmaakmiddels. Tel. 031 266 3258 www.wbconsulting.co.za Sappi Waste Paper Tel. 021 531 3077 n Raadgewende diens wat Sappi bedryf n landwye War on vraagstukke, soos hoe om kompos landbouafvalprodukte te Waste-program vir kantore, skole van maak, veral in die suikerrietbedryf, en gemeenskapsprojekte. aanspreek. SA Waste Holdings (Edms) Bpk Xtreme Projects Tel. 011 787 9617 Tel. 041 582 2211 / 082 828 6762 www.sawaste.co.za www.xtremeprojects.co.za Scanwood Solutions (Edms) Bpk Tel. 012 803 0065/0861 472 461 Deeglike skoonmaak, brand- en www.scanwood.co.za waterrestourasie, bioremediring van besmette grond, suur- en Soil & More Reliance oliestortings, ens. Tel. 021 872 5962 www.reliance.co.za ZERI Southern Africa Tel. 021 762 1228 SPATIUM www.zerisa.org Louw van Biljon 082 777 2647 spatium@isat.co.za Gentegreerde biostreeksontwikkeling om provinsies te Stellenbosch Universiteit ondersteun in die ontwikkeling Department van Voedselvan n gentegreerde ontwikwetenskap kelingstrategie. Opleiding, Tel. 021 808 3578 werksessies, en dies meer word voedselw@sun.ac.za aangebied sodat mense boerdery as Waterinstituut van Suid-Afrika deel van n natuurlike ekosisteemgebaseerde aktiwiteit kan sien. Tel. 011 805 3537 www.wisa.org.za

Water & Sanitation Africa complete water resource and wastewater management. Tweemaandelikse tydskrif van 3S Media. Skakel 011 531 3300 of besoek www.3smedia.co.za. Besoek die webtuistes van maatskappye en organisasies wat onder opskrif 4 genoem word, bv. www.iwmsa.co.za en www.recycling. co.za, waarvan sommige nasionale en internasionale skakels bevat. www.businessday.co.za/Articles/Content.aspx?id=88380 In November 2009 is Suid-Afrika as die wreld se 14e hoogste besoedelaar aangewys. Inligting omtrent die Suid-Afrikaanse Nasionale Afvalbestuurstrategieimplementeringsprojek (South African National Waste Management Strategy Implementation Project) is op die Departement van Omgewingsake (DEA) se webtuiste, www.environment.gov.za/nwmsi/ beskikbaar. www.wastewatch.org www.ukzn.ac.za/department/default.asp?dept=prgund The Pollution Research Group (PRG) is n groep in die Departement van Chemiese Ingenieurswese, Universiteit van KwaZulu-Natal, Durban. www.jclenterprises.co.za JCL Enterprises vir verkope van plastiek van gehalte herwinde plastiekmateriaal, asook die herwinning van plastiek. www.rosefoundation.org.za The Rose Foundation spesialiseer in die insameling en herwinning van gebruikte masjienolie. www.fairestcape.co.za The Fairest Cape Association se doel is om n skoner, gesonder omgewings te bevorder, deur mense in staat te stel om verantwoordelikheid vir afval te neem. n Aantal referate oor afvalbestuur is op www.goatconnection.com beskikbaar, bv. Consider manure management and the potential for fly, odour, and water-pollution problems. Die dokumentbiblioteek by www.dwa.gov.za bevat onder meer inligting oor beleidvorming en regsaspekte rakende sanitasie en afvaldienste. Vir n lys van alle geregistreerde landbouprojekte van Clean Development Mechanism (CDM) wreldwyd, besoek http://cdm.unfccc.int/Projects/ registered.html, en kliek op Project search en kies die agriculturalkategorie.

6. Punte van beland vir boere


Chemikalie Die swak bestuur van plaagdodertoediening lei tot ernstige werkomgewingsprobleme. Die regulasies met betrekking tot plaagdoders is oor die algemeen goed, maar word verswak deur n administratiewe skeiding tussen verskeie staatsdepartemente en wette. Die afdwing van regulasies word grootliks gebaseer op selfregulering: hoeveel boere kom die vereistes na? Om chemiese bespuiting te doen, moet die chemikalie in die bespuitingsmasjinerie gelaai word. Die gevaar bestaan dat chemiese storting, tydens die laai van chemikalie in die masjinerie (hetsy vir lug- of grondbespuiting), kan plaasvind. Swak beheer daarvan is nie n ongewone verskynsel nie en die stortings bou mettertyd n laag giftige chemikalie op. Voorkoming is beter as beheer en waar moontlik moet storting voorkom word. Indien daar egter storting plaasvind, moet dit goed beheer word. Die gestorte chemikalie wat opgevang word, kan dan steeds gebruik word indien dit onbesmet in die afgebakende gebied gehou word. As alternatief kan die chemikalie deeglik behandel en vernietig word. Besproeiingsoorloop kan oesbeskermingschemikalie in bogrondse of ondergrondse water invoer, selfs al duur dit n hele paar jaar. In Denemarke het daar, byvoorbeeld, 50 jaar n die gebruik van plaagdoders, spore van die plaagdoders in grondwater begin opduik. Ander nadelige chemikalie wat op plase gebruik word en omgewingsgevolge het, sluit die gebruik van verf, terpentyn, kreosoot, en dies meer, wat dikwels in groot hoeveelhede vir instandhouding op plaaseiendom gebruik word, in. Daar word dikwels nie op die regte manier van die afvalmateriaal en houers ontslae geraak nie, en dit veroorsaak gesondheids- en omgewingsprobleme wat met oplosmiddels, swaarmetale en ander problematiese chemikalie verband hou. Wanneer huishoudelike chemikalie vir skoonmaakdoeleindes en plaagbestryding gebruik en van ontslae geraak word, skep dit omgewingsprobleme. Plase het gewoonlik septiese tenks en sypelputstelsels (French drains). Chemikalie wat in huishoudelike waterstelsels gebruik word, behoort derhalwe bio-afbreekbaar te wees. Indien dit nie is nie, sal die chemikalie in die grond versamel. Huishoudings gebruik gewoonlik baie meer plaagbestrydingschemikalie as wat werklik benodig word.

5. Publikasies en webtuistes
Manure Handling in Intensive Animal Production Units in South Africa by H.T. Breedt (Pr Eng), Edited and revised by F Cilliers (Pr Eng) 2009. Skakel 012 842 4000 of e-pos stoltze@arc.agric.za om n kopie van die ARC Institute for Agricultural Engineering te bekom. Managing Our Natural Resources William G. Camp; Betty Heath-Camp, ISBN: 9781428318687, April 2008. Nuwe gevallestudies ondersoek die werklike lewe-vraagstukke wat huidiglik in natuurlike hulpbronbestuur aangetref word.

147

Houerbestuur Die bestuur van chemieseverpakkingsafval is n belangrike omgewings-, gesondheids- en veiligheidskwessie. Die houers van plaag- en onkruiddoders wek veral kommer. Sodra die houers leeg is, moet hulle baie omsigtig hanteer word. Voor daar van die houers ontslae geraak word, moet hulle deeglik skoongemaak word. Dan moet die afspoelwater behandel word. Gate moet in die houers gemaak word voor dit platgedruk en van ontslae geraak word. Die houers beland dikwels nie in stortingsterreine wat korrek bestuur word nie. Indien daar nie gate in hulle gesteek word en die houers nie platgedruk word nie, is hulle in aanvraag en kan hulle selfs gesteel word (bv. vir gebruik as waterhouers in landelike gebiede). In die gevalle is die waarskynlikheid van n gesondheidsgevaar vir eindgebruikers baie hoog. Boere is bekend daarvoor dat hulle hierdie le plastiekhouers, asook le plastieksakke waarin kunsmis verpak was, in oop vure op plase verbrand. Hierdie verbranding teen n lae temperatuur lei tot die vrystelling van dioksiene wat n gevaar vir die omgewing en die gesondheid van mense inhou. Hierdie vrystellings in die lug, weens die verbranding van plastiek (teen temperature van <400C), is kankerverwekkend en derhalwe potensieel nadelig vir diegene wat die dampe inasem. Voertuiggebruik en -instandhouding Die gebruik van brandstof in voertuie het koolstofvrystellings tot gevolg. Sekere trekkers en vervoertrokke, asook oesmasjinerie werk meestal met diesel. Die ouderdom van voertuie/masjinerie en die graad van instandhouding sal die doeltreffendheid en uitlatingsvlakke benvloed. Dieseluitlaatgasse mag dalk betreklik min wees, maar kumulatief (van talle plase) het dit n negatiewe uitwerking. Die instandhouding van plaastrekkers en vragmotors vir vervoer lei daar toe dat gebruikte olie en oliefilters, asook ander stowwe, gegenereer word. Een plaas kan binne n jaar duisende liters gebruikte olie en etlike oliefilters oplewer. Hierdie afvalprodukte word gewoonlik swak bestuur; dit word meestal op die perseel verbrand en die oliefilters se metaal word begrawe. Die koolstof en uitlatings wat deur sodanige verbranding van vuil olie en metaalafval van filters vrygestel word, skep n omgewingsprobleem. Wanneer afvalolie nie verbrand word nie, word dit dikwels gebruik om houtpale mee te behandel. Hoewel dit algemene praktyk is, ontmoedig bestuurspraktyke vir gevaarlike afvalstowwe hierdie gebruik en word daar aanbeveel dat dit korrek behandel word voor daar van ontslae geraak word. Grondbestuur Monokultuur kan die plaaslike ekosisteem benvloed en dit is dus beter om eerder wisselbou te beoefen. Indien dieselfde gewas jaar na jaar na jaar op dieselfde stuk grond aangeplant word, sal die siekteorganismes wat daardie gewas aanval, in die gebied opbou totdat hulle nie beheer kan word nie. Die natuur hou niks van monokultuur nie: as n mens natuurlike plant- en dieromgewings ondersoek, sal jy n groot verskeidenheid spesies vind. Indien een spesie begin oorheers, sal die een of ander gebeurtenis, plaag of siekte waarskynlik ontwikkel om dit uit te skakel. Die mens het tot op hede daarin geslaag om hierdie wet te trotseer deur die toepassing van al hoe sterker chemiese beheermetodes, maar die plae (veral die virusse wat vinnig evolueer) pas baie vinnig aan om elke nuwe soort chemikalie te weerstaan. Chemici is vandag net n kortkop voor die siekteplae. n Enkelgewasstelsel kan net volhou word deur die elemente wat die gewas benodig, uit die bemestingsak by te voeg, en al die gewas se mededingers met chemikalie uit te wis. Om in harmonie met die natuurwette en -gebruike te boer, moet daar soveel moontlik diversifikasie wees. Die toediening van kunsmis vereis goeie kennis van grond, omdat oortoediening die gehalte van die grond kan verswak. Die langtermyngebruik van kunsmis in een area kan ook negatiewe gevolge h en daarom behoort meer natuurlike metodes gevolg te word om die grondgehalte te herstel. Gronderosie is ook n omgewingsgevolg wat met swak landboumetodes verband hou. Stof Sommige onkruid- en plaagdoders bly in die boonste grondlaag en die stof wat tydens verbouing ontstaan, dra dit maklik oor op kwesbare en eetbare gewasse. Die teenwoordigheid van stof op plante (naby paaie, ens.) bevorder die aanpak van skubbe en rooimyte op katoen, sitrus en ander gewasse.

Die produksie van soliede afval Die afval op plase wat kommer wek, is die gevaarlike afvalstowwe. Dit is wel nie in baie groot hoeveelhede nie, maar hul uitwerking op die omgewing noodsaak beter bestuur. Plastiek- en PVC-afvalprodukte is nie noodwendig gevaarlik nie, tensy dit teen lae temperature verbrand word. Fluoorligbuise bevat kwik en word as gevaarlike afvalprodukte beskou. Gebruikte batterye is ook gevaarlike soliede afvalprodukte op plase (veral by werkers se huise) en kan groot hoeveelhede beloop. Al hierdie afvalprodukte verg omsigtige omgewingsbestuur. Algemene (lae-/niegevaarlike) soliede afvalprodukte wat in die opstal, asook in werkers se huise en kampe geproduseer word, is nog n belangrike omgewingsbestuurskwessie, hoofsaaklik weens die volumes waarvan ontslae geraak moet word. In talle landelike gebiede waar plase gele is, is die munisipale stortingsterreine so ver dat dit nie ekonomies uitvoerbaar is om van soliede afval ontslae te raak nie. Die verbranding van huishoudelike afval en informele grondopvulling en terreinstorting is baie algemeen. Dit hou egter potensile omgewingsprobleme in wat aangespreek moet word. Die verbranding van plastiek en polistireen moet vermy word en terreine waar afvalstowwe begrawe word, moet ver van omgewingsensitiewe gebiede gevestig word. Gevaarlike afvalstowwe moenie informeel verbrand of begrawe word nie. n Groot gedeelte van soliede afvalstrome kan beperk word deur die gebruik van verminderings-, hergebruiks- en herwinningsopsies. Dit is noodsaaklik om afvalstrome reeds by die oorsprong te skei sodat afvalstowwe en -produkte beter bestuur kan word.
Bron: Claire Janisch. Kontak haar by claire@geniuslab.co.za

7. Projekte
Dundee Research Station Tel. 034 212 2479 n Model wat gemik is op huishoudelike voedselsekuriteit en verbetering van inkomste uit n kleinskaalse boerdery is by die Dundee-navorsingstasie in KwaZulu-Natal ontwikkel. Dit is ontwerp deur die dierkundige, Erika van Zyl, en gebruik renwater van dakke en die uitskeidings van n klein melkkudde. Dit word in n bioverteerder ingevoer wat biogas (metaan) produseer, wat weer as energiebron in die melkery gebruik word. Die bioverteerder se afvoerwater word in visdamme gestort. Die besproeiing van n groentetuin en vrugtebome word ook met water uit hierdie damme gedoen. Demonstrasies van groente wat gesondroog word om surplusprodukte te preserveer, en waarvoor biogas in die voorbereiding van die groente gebruik word, word ook aangebied. Die model demonstreer hoe waardevol die gebruik van afval op n plaas kan wees en bevestig dat n inkomste daaruit verkry kan word. Voedselsekuriteit uit afvalbestuur Indien organiese afval (insluitende sekere papier en karton) deur wurmbeddings geprosesseer word: Is die volume afval wat vervoer moet word, baie kleiner; Word groente-oeste van ho gehalte, deur die gebruik van die wurmverwerkte afval en die vloeistof wat dit oplewer, geproduseer. Bykomende voordele sluit vaardigheidsopleiding in. Die finansile trekpleisters is die verlaagde vervoerkoste van afval, die gebruik van wurmverwerkte afval in plaas van duur kunsmis, die skep van werksgeleenthede en n inkomste uit die verkoop van oeste. Verskeie boere in die area gebruik tans die wurmverwerkte produkte met sukses.
Bron: Don Blacklaw van Wizzard Worms (raadpleeg die hoofstuk oor kompos en vemikultuur) in n voorlegging aan sy plaaslike munisipaliteit.

Ons dank aan Marianne Classen (Departement van Waterwese), Eddie Hanekom (Departement van Omgewingsake), Colin Waterforth (FBF Organics) en Raj Lochan (ROSE Foundation) vir hulle terugvoer op die konsepdokument.

148

Hulpbronne en Goeie Landboupraktyk

Bewaringsgebiede en boerdery
1. Oorsig
Die landbousektor gebruik ongeveer 80% van Suid-Afrika se 120 miljoen hektaar grondoppervlakte, wat van ons land se sensitiefste ekosisteme insluit. Baie van ons land se boere is inderdaad goeie bewaarders van die grond. Ongelukkig dwing die immer toenemende finansile, hulpbron- en mannekraglaste waaronder ons landboubedryf gebuk gaan, baie boere om elke deel van hul grond winsgewend te probeer gebruik. Dit kan n negatiewe uitwerking op ons biofisiese omgewing h. Bewaringsgebiede vind n gemeenskaplike terrein en skep n betekenisvolle vennootskap tussen natuurbewaring en landbou.

Daar is n algemene wanopvatting dat n bewaringsgebied n afgekampte gebied is waarin wildspesies vrygelaat is. As gevolg hiervan word bewaringsgebiede dikwels as elitisties gesien. Dit is NIE so nie. Talle landelike bewaringsgebiede hou inderdaad wild aan, maar daar is geen beperking op die plekke waar n bewaringsgebied gevestig kan word nie. Bewaringsgebiede kan landelik of stedelik wees, of buitestedelik stedelik, of in see- of nywerheidsgebiede. Bewaringsgebiede kom in welvarende asook arm of voorheen benadeelde gebiede voor. Wat belangrik is, is dat die gemeenskap vrywillig besluit om die omgewingsaspekte van hul distrik te bewaar. Aangesien die term omgewing so kompleks is, kan dit n gebied se natuurlike, kulturele of historiese omgewing beteken. So n holistiese benadering tot die bewaring van n gebied, dorp of distrik het n direkte uitwerking op dit wat mense dikwels die gevoel van die plek noem.

3. Die argument ten gunste van bewaringsgebiede


Suid-Afrika se wildtuine en natuurreservate is nie voldoende vir die bewaring van biodiversiteit nie, bloot omdat die meeste van ons biodiversiteit buite hierdie formeel beskermde gebiede bestaan. Bewaringsgebiede bring talle voordele vir biodiversiteit asook vir die gemeenskappe wat in die gebiede woon of boer: Biodiversiteit oorleef en fisiese hulpbronne word bewaar. Uitheemse plante en diere word gerapporteer, gekontroleer en gesamentlik bestuur. Die wild vermeerder in bewaringsgebiede. Die ekonomiese waarde van die gebied word verbeter weens die gesonder veldtoestande en beter algehele sekuriteit. Grondeienaars raak meer bewus van hul inheemse dier- en plantlewe. Wild raak makker en kan makliker gesien word, maar word terselfdertyd beskerm. n Hegter gemeenskap word gevorm. Plaaslike bevolkings ondersteun gewoonlik die teenwoordigheid van wildbewaarders. Rondlopers vermy gewoonlik n gebied wat gereeld gepatrolleer word. Die plaaslike bevolking word minder lastig geval. Vee- en oesdiefstal in die bewaringsgebied neem merkbaar af. Beter beheer oor rondloperhonde verminder jag deur honde en die moontlikheid van hondsdolheid. Grensdrade word meer gereeld gepatrolleer. Pompe en watergate word meer gereeld gepatrolleer. Minder onbeheerste bos- en veldbrande kom in die omgewing voor weens gesamentlike brandbestuurstrategie. Daar is beter algemene sekuriteit. Nuwe vaardighede word ontwikkel. Bewaring deur mense vir mense (bewaringsgebiede) is n nuwe bewaringsetiek wat saambestaan eerder as segregasie beliggaam. Presies hoe dit beplan en bestuur moet word, sal n groot uitdaging vir plaaslike inwoners wees, maar dit sal ook die middel wees waarmee die wonde van die verlede genees en n waardige bestaan gevoer kan word. Ons moet sodanig met die natuur saamleef dat die meeste spesies tot diep in die volgende eeu sal kan oorleef. Om dit te laat realiseer, sal plaaslike mense baie vaardighede moet ontwikkel. Dit versterk die gebruik van die distrik vir natuurgebaseerde onderwys. Dit vergroot die geleentheid vir eko-/agrotoerisme. n Maatskaplike, kulturele en natuurlike omgewing wat oor die algemeen beter is, lei tot n gesonder omgewing, wat op sy beurt meebring dat gemeenskappe meer trots op hul omgewing voel.

2. Bewaringsgebiede
n Bewaringsgebied is n vrywillige verbintenis tussen grondgebruikers/eienaars wat gesamentlik hul natuurlike hulpbronne op omgewingsvolhoubare wyse wil bestuur, sonder om noodwendig die grondgebruik van hul eiendomme te verander. Registrasie word deur die toepaslike provinsiale natuurbewaringsowerheid gedoen. n Bewaringsgebied is NIE n miniatuur-wildtuin of natuurreservaat nie (selfs al is die bedoeling om op wildvriendelike en natuurvriendelike wyse te boer). n Bewaringsgebied is n vrywillige en gesamentlike aksie deur grondeienaars/-gebruikers om vir die hunkering in hulle siele voorsiening te maak, na byvoorbeeld ruimte, stilte en die estetiese terapie van natuurlike skoonheid, en hierdeur gedwing word om die behoeftes van die natuur in ag te neem. Om in n bewaringsgebied te woon en/of te werk, impliseer nie dat n mens die vorm van jou grondgebruik hoef te verander nie, of dat jou transportakte gewysig gaan word nie. Dit impliseer ook nie dat iemand jou geld as vergoeding gaan aanbied vir die tyd, moeite en geld wat jy in die kwaliteit van jou eie lewe en in die algemene belang bel het nie. Om in n bewaringsgebied te woon, impliseer wel dat elke individu stadig maar seker die gevolge positief sowel as negatief van sy of haar dade begin oorweeg: die gevolge vir homself/haarself, die gesin, bure, die gemeenskap, eie eiendom, aangrensende eiendomme, die bewaringsgebied as geheel en uiteindelik selfs nog wyer. n Rivier vloei byvoorbeeld nie deur net een kleinhoewe, plaas of selfs bewaringsgebied nie. n Bewaringsgebied sien om na die natuur se belange omdat daar aanvaar word dat sowel die mens as die natuur se beste belang onlosmaaklik aan mekaar verbonde is. Wat vir die een goed is, is goed vir die ander. Volgens die gebruiklike bewaringsmodel word mense nie as deel van biodiversiteit beskou nie en is hulle derhalwe nie komponente van ekosisteme nie. Plase word nie as n komponent van agrobiodiversiteit beskou nie en derhalwe ook nie as deel van die agrokosisteem nie. In n bewaringsgebied word mense as n sleutelspesie van die ekosisteem of agrokosisteem beskou en moet hulle leer om sodanig met ander lewensvorme om te gaan dat die meeste spesies kan voortbestaan. Die woorde ekologie en ekonomie is albei van die Griekse stam oikos afkomstig, wat as huishouding vertaal kan word. Die gedagte dat dit wat in ons beste belang is, ook in die natuur se belang is en omgekeerd, is dalk nie so vergesog nie. Bewaringsgebiede behoort soos n meerkatkolonie te wees: diere met n goed ontwikkelde gemeenskapsin, wat na mekaar omsien, wat beurte maak om wag te staan ter wille van die algemene belang van die groep, wat op die grond is en presies weet wat om hulle aangaan, wat gesamentlik bedreigings teen die kolonie teenstaan en tog met hul dagtake aangaan, met die klem op die gesin, familie en die huishouding. [vertaling] Ivan Parkes, voorsitter van die Gautengse Bewaringsgebiedvereniging

4. n Kort geskiedenis
Die eerste bewaringsgebied in Suid-Afrika is in 1978 in die Balgowan-distrik in KwaZulu-Natal gevestig. Grondeienaars in die omgewing het besef dat, indien daar geen poging aangewend word om die wildstropery en benutting van inheemse bome en bosse te beheer en tot volhoubare vlakke af te bring nie, die wild vinnig uit die omgewing sou verdwyn en die natuurlike bos dermate sou verswak dat dit vir niks of niemand van nut sou wees nie. Ander bewaringsgebiede is gevorm, eerstens vir die sekuriteit van n gebied se inwoners en ook vir die omgewingsbates. In nywerheidsgebiede is daar

149

gevind dat deeglike omgewingsbestuur nie net aangenamer en gemakliker werksomgewings oplewer nie, maar ook daartoe lei dat natuurlewe na die mees onverwagse plekke terugkeer. In n stedelike omgewing is daar gevind dat die aanplant van geskikte inheemse plante in tuine en langs strate die natuurlewe vinnig laat terugkeer het. Lede van bewaringsgebiede vorm dikwels nuttige omgewingsdrukgroepe. Talle Nasionale Erfenisterreine en Terreine van Bewaringsbelang word deur Bewaringsgebiede geadministreer.
Bron: Duart Hugo, Vrystaatse Departement van Toerisme, Omgewings- en Ekonomiese Sake

8. Sakegeleenthede
Die finansile sy van enige organisasie kan sy sukses of mislukking bepaal, en daarom moet dit n fokuspunt wees wanneer n bewaringsgebied gevestig word. Die finansile status en bestuur van die bewaringsgebied moet in sy konstitusie gedek word. Die bewaringsgebied moet n begin van n finansile jaar en n finansile jaareinde h, n bankrekening en n tesourier wat die fondse bestuur. Dit moet ook op die algemene jaarvergadering aan die lede terugvoering gee oor die bewaringsgebied se finansile status. Die voorbeelde hieronder is net n paar van die gevalle waar fondse n belangrike rol in die funksionering van n bewaringsgebied kan speel: indiensneming van veldwagters in die bewaringsgebied opleiding van veldwagters in die bewaringsgebied beheer van uitheemse plante en diere in die bewaringsgebied rehabilitering van habitats in die bewaringsgebied instandhouding van voorbrande rondom die bewaringsgebied verkryging van vakkundiges wat met die bestuur van die bewaringsgebied help oprigting van kennisgewingborde in die bewaringsgebied

5. Watter soorte bewaringsgebiede is daar?


Die algemeenste soorte bewaringsgebiede in Suid-Afrika val in die volgende kategorie: landelik (bv. met natuurbewarings- of grond versorgingsbeweegredes) landbou buitestedelik stedelik in stedelike woongebiede industrieel in nywerheidsgebiede informele nedersettings see & kus in die see- en kusgebiede

Sommige provinsies het ook ander soorte bewaringsgebiede: opvoedkundige bewaringsgebiede, bv. op of rondom kampusse en skoolterreine habitatbewaringsgebiede; gevestig om spesifieke bedreigde habitats te beskerm of te bewaar, soos die Brulpaddapan-bewaringsgebied in Gauteng kulturele bewaringsgebiede om plekke van kulturele of historiese waarde te beskerm

Bestuursfooie is die vanselfsprekende manier om fondse vir die bewaringsgebied te genereer, maar daar is ander idees wat meestal met samewerking in ekotoerisme-geleenthede verband hou. Die volgende kan deur die grondeienaars ontwikkel word om inkomste in die bewaringsgebied te genereer: wandelroetes piekniekterreine hengelgeleenthede volbesigtiging bergfietsroetes oornaggeriewe plaasvakansies finansile bydraes deur borge

Arbeidsintensiewe bewaringsgebiedprojekte soos die bestuur van indringerplante behoort werksgeleenthede te skep vir werklose mense uit voorheen benadeelde gemeenskappe. Rentmeesterskap vir biodiversiteit kry tans opnuut n hupstootjie deurdat aansporings en ondersteuning aan boere gegee word om gebiede in te sluit wat ter wille van biodiversiteit op hulle plase bestuur word. Doen navraag oor kortings kragtens die Inkomstebelastingwet vir boere wat belasting betaal. Twee hiervan is die volgende: Besteding aan die bewaring en instandhouding van grond ingevolge n biodiversiteitsbestuursooreenkoms gesluit tussen die grondeienaar en die minister verantwoordelik vir omgewingsake n Belastingaftrekking vir die geld bestee aan die instandhouding van grond kragtens die National Environmental Management: Protected Areas Act Vind meer uit by u belastingkonsultant of een van die rolspelers (sien opskrif 9).

6. Veldwagters
In landelike en landboudistrikte waar n bewaringsgebied gevorm is, is dit raadsaam om veldwagters in diens te neem. Dit is egter n kwessie van keuse en behoefte. Daar is vanselfsprekend koste by die indiensneming van veldwagters betrokke. n Mens moet egter besluit of dit opweeg teen die besparing vir n gemeenskap deur groter beskerming van natuurlike hulpbronne in die omgewing, deeglike instandhouding van grense en beter beskerming van lewende hawe en gewasse deur n doeltreffender grondvlakrapporteringstelsel.

7. Opleiding van veldwagters


Die meeste Natuurbewaringsdepartemente verskaf opleiding om te verseker dat veldwagters in bewaringsgebiede goed opgelei is en dat daar aan ho standaarde voldoen word. Opleiding is gewoonlik gratis, maar die bewaringsgebied is verantwoordelik vir verblyf en kos gedurende die opleiding. Borge kan gedentifiseer word om ondersteuning vir opleidingsprogramme te verskaf. Die volgende word deur die meeste kursusse gedek: Sekuriteit en dissipline Patrollering- en rapporteringsmetodes Natuurbewaringswette Identifisering van plante, insekte, visse, vols, reptiele en diere Identifisering van uitheemse plante en diere Moetie en medisinale plante Beheer van veldbrande Voordele van herwinning Persoonlike higine en werfbestuur Openbare betrekkinge Toerisme Instandhouding van voetslaanpaaie

9. Rolspelers
Lees meer oor die Biodiversiteit- KwaZulu Hybrid Seeds en-Wyn-Inisiatief in die hoofstuk Tel. 031 785 1581 wensi@mweb.co.za oor wyn. Bewaringsbestuursdienste Ken Coetzee 044 870 8472 Jan Vlok 044 279 1987 consken@mweb.co.za Endangered Wildlife Trust (EWT) Tel. 011 486 1102 ewt@ewt.org.za www.ewt.org.za Ezemvelo KZN-Natuurlewe Kevin McCan Bestuurder: KZN-Biodiversiteitrentmeesterskapsprogram Tel. 033 8451805 mccannk@kznwildlife.com Saadmengsels kan gebruik word om wild te lok wat reeds op n plaas aanwesig is. Lees meer oor n navorsingsprogram van die SuidAfrikaanse Nasionale Biodiversiteitsinstituut (SANBI) op www.sanbi.org/consfarm. Stellenbosch Universiteit Departement Bewaringsekologie en Entomologie Tel. 021 808 3728 Universiteit van die Vrystaat Sentrum vir Omgewingsbestuur www.ufs.ac.za/cem

Tree in verbinding met u provinsiale NACSSA-geaffilieerde (kyk opskrif 9) vir besonderhede, of besoek www.nacsa.co.za.

150

Nasionale Vereniging van Bewaringsgebiede en Rentmeesterskappe van Suid-Afrika (NACSSA) www.nacsa.co.za Voorsitter: John Wesson Tel. 012 504 1408 janejohn@mweb.co.za Ondervoorsitter: Trafford Petterson Tel. 031 300 2000 pettersont@durban.gov.za

NACSSA lewer noodsaaklike ondersteuning en bystand aan die landboubedryf wat die beste grondbestuurpraktyke betref en erken op sy beurt dat boere oor n magdom kennis beskik wat van groot belang kan wees vir diegene wat op die terrein van natuurbewaring werk. NACSSA se visie is om rentmeesterskap van natuurlike hulpbronne op gemeenskapsvlak te bevorder. NACSSA Provinsiale Verteenwoordigers: Onthou elke bewaringsgebied stel sy eie konstitusie op. Oos-Kaap rautenbach@grasmereostriches.com (Elizabeth Rautenbach) Noordwes janejohn@mweb.co.za (John Wesson) Vrystaat hugoel@dteea.fs.gov.za (Duart Hugo) Noord-Kaap ahlmann@yebo.co.za (dr. Vicky Ahlmann) Gauteng Ivan.parkes@conservancies.org (Ivan Parkes) Wes-Kaap nora@delheim.com (Nora Speiling Thiel) KwaZulu-Natal md.s@mweb.co.za (Malcolm Stainbank) Mpumalanga nico@mountainlands.co.za (Nico Oosthuizen) Limpopo spauline@iafrica.com (Pauline Stacey)

Die KwaZulu-Natalse Bewaringsdiens versprei n boekie, Guidelines for the formation of a conservancy, en het n magdom raad oor waar om te begin, hoe om n konstitusie op te stel, ensovoorts. Bel 033 845 1999 / 1358 Talle bewaringsgebiede produseer hul eie nuusbriewe, bywerkings wat noodsaaklike leesstof uitmaak, pamflette, handboeke, riglyne, asook inligting oor projekte en idees vir bewaringsgebiede. Voorbeelde van sulke nuusbriewe is KZN se The Guinea fowl en Gauteng se The Ear to the Ground. Share-Net is n informele netwerkprojek wat in Suid-Afrika gesetel is en wat omgewingsonderwys en ontwikkeling in die SAOG-streek ondersteun. Vir meer inligting, tree met die Share-Net-span in verbinding deur 033 330 3931 te skakel, of n e-pos aan sharenet@wessa.co.za te stuur. Raadpleeg ook ander toepaslike hoofstukke in hierdie gids. Nasionale Vereniging van Bewaringsgebiede en Rentmeesterskappe SA www.nacsa.co.za Gautengse Bewaringsgebied- en Rentmeesterskapsvereniging www. conservancies.org Toegang tot die webtuistes van individuele bewaringsgebiede kan verkry word op www.conservancies.org en www.nacsa.co.za.

11. Projekte en idees vir bewaringsgebiede


Enigiemand kan n bewaringsgebied begin!
Biodiversiteit neem teen n onrusbarende tempo af en ekosisteme loop die gevaar om uitgewis te word deur die massa-uitsterwing van spesies. Plant- en dierehulpbronne het ons nog altyd gevoed en onderhou. Die vestiging van bewaringsgebiede is n positiewe stap in die beskerming van ons omgewing en ons kulturele hulpbronne. Daar is seldsame plant- en dierelewe asook historiese terreine in ons bewaringsgebiede dit is noodsaaklik dat daar op AL hierdie kosbare natuurlike bates gelet word. Die manier waarop n mens die bewaringsgebied en die beplande projekte organiseer, gaan deur die betrokke gemeenskap en komitee bepaal word. Let egter op dat, hoewel bewaringsgebiede n belangrike rol in die verlaging van misdaad in n gebied kan speel, die gebiede nie met sekuriteitsorganisasies soos Plaaswag verwar moet word nie.

NACSA se Landboubeleid (hierdie is net n kort opsomming). Wetgewing Alle landbou-aktiwiteite wat onderneem word, moet volgens die wette van Suid-Afrika geskied. n Nasionale Biodiversiteit-Rentmeesterskapsprogram NACSA bevorder al sedert 2003 die rentmeesterskap van natuurlike hulpbronne onder privaat en gemeenskapsgebaseerde grondeienaars dwarsoor Suid-Afrika. Beplanning vir volhoubare grondgebruik NACSA ondersteun die praktyk van deeglike beplanning vir grondgebruik wat omgewingsen ekonomies-volhoubaar is. Grondbewaring NACSA ondersteun verantwoordelike en volhoubare grondbewaringspraktyke deur deeglike grondbewerking. Water NACSA moedig verantwoordelike en verstandige watergebruik aan en is gekant teen enige landboupraktyk wat sowel bogrondse as ondergrondse watergehalte en hoeveelheid verlaag. Botaniese hulpbronne Boere en natuurbewaarders moet saamwerk om te verseker dat botaniese kennis buite formeelbeskermde gebiede ontwikkel word. As n plant nie vir n bepaalde gebied aangeteken is nie, kan dit wees dat dit wel daar voorkom maar net nog nie vir die gebied aangeteken en gekatalogiseer is nie. Wilde diere en jag Alle wild wat natuurlik op plase voorkom, moet bewaar en deeglik bestuur word. Jag met honde Tensy daarvoor in provinsiale natuurbewaringso rdinansies voorsiening gemaak word, is die gebruik van honde om wild te jag (behalwe vir honde in bona fide-jagtogte, soos di wat vir die herkryging of opjaag van wilde vols gebruik word) onwettig en die oortreders behoort volgens die wet krimineel vervolg te word. Probleemdierbeheer NACSA erken die feit dat die landbousektor jaarliks groot verliese ly weens roofdiere of skade aan gewasse deur wilde diere. Hulle glo egter dat oplossings slegs gevind kan word deur veeldissiplinre navorsing wat die kwessie ekologies hanteer. Brandbestryding NACSA spoor alle boere aan om verantwoordelikheid te aanvaar vir goed beplande en volgehoue brandvoorkomingstrategie. Vir meer inligting, tree in verbinding met Trafford Petterson - Tel. 031 300 2000

Idees vir bewaringsgebiede:


Kyk na plekke van belang en let op aktiwiteite, historiese plekke en natuurlike plekke: - Historiese plekke, m.a.w. geboue, mure, bome, fonteine, kuile, geskiedenis van die bew aringsgebied en grafte. - Natuurlike plekke, m.a.w. vleilande, strome, ensovoorts. Herstel vleilande en oew ers van vleilande, herstel die vloei en oew ers van strome; grasvelde: herstel grasvelde <*AUTHO R: Please note typo in Eng: glasslands instead of grasslands. JM*> deur rommel te verw yder; begin n staproete; bou n volskuiling; bring natuurlew e terug; plant n inheemse bos aan; roei uitheemse en indringerplante uit; begin n perderoete; vestig n kw ekery; stig n omgew ingsklub; help boere met voorbrande, ensovoorts. Stel kontrolelyste van spesies op, bv. vols, bome, plante, insekte, amfibie, reptiele en diere. Ander interessante projekidees is om n herwinningsprojek te begin, om fondsinsameling te oorweeg, bv. papier-, blik- en plastiekinsameling; begin n komposhoop, groentetuin, kruietuin of kwekery vir medisinale plante. Kies n relingskomitee wat die deelnemers sal inlig oor die oprigting en bestuur van die bewaringsgebied. BEWARINGSGEBIEDE IS DIE BELANGRIKSTE BEWARINGSAKTIWITEIT VIR DIE NUWE EEU. Onthou elke bewaringsgebied stel sy eie konstitusie op. Raadpleeg die NACSSA-webtuistes vir voorbeelde. Daar is nog idees in die boekie Projekte en idees vir bewaringsgebiede, verkrygbaar by die Gautengse Be-waringsgebiedvereniging, Posbus 1552, Walkerville 1876, of e-pos conservancy@conservancies.org.
Trafford Petteron en Ivan Parkes. n Verkorte weergawe van At Kruger se artikels in The Malachite (2005) is gebruik. Indien u belangstel in sy boek Bewaringsgebied, biodiversiteit en boerdery: n lang verhaal, stuur gerus n e-pos na conservancies@ conservancies.org. Dit is ook in Engels beskikbaar. Standard Bank se AgriReview, 3de kwartaal, 2009.

10. Publikasies en webtuistes


n Nasionale nuusbrief, NACSSA NEWS, word uitgegee en per e-pos aan belanghebbendes gestuur. Vir meer inligting en omvattende handleidings, bv. die NACSSA Conservancies handbook, Guidelines for conservancy management planning en School conservancies, gaan na www.conservancies.org, of tree met u naaste bewaringsgebied in verbinding. Di handleidings is baie nuttig as n mens n bewaringsgebied wil begin.

Ivan Parkes word bedank vir terugvoering oor die konsephoofstuk.

151

Hulpbronne en Goeie Landboupraktyk

Die waarde van biodiversiteit Suid-Afrika se biodiversiteit bied n belangrike basis vir ekonomiese groei en ontwikkeling, op ooglopende wyses soos om n basis te verskaf vir ons visbedryf, weilande wat kommersile en bestaansboerdery ondersteun. Minder ooglopend, maar net so belangrik, is die noodsaaklikheid om biodiversiteit te bewaar ten einde die voortgesette voorsiening van ekosisteemdienste die voordele wat die mens uit ekosisteme verkry te verseker. Ons aanvaar baie van hierdie voordele as vanselfsprekend, soos skoon lug en water of die voorkoming van erosie of van vloede/ oorstromings. Die maatskaplike en ekonomiese koste van ekosisteme wat nie op n volhoubare wyse bestuur word nie, is hoog, soos gedemonstreer deur degradasie van grond, verlies van ekosisteme se herstelvermo, verlies van varswaterhulpbronne, die intensivering van die wreldwye koolstofsiklus en gevolglike klimaatsverandering, die verlies aan visvoorraad en die agteruitgang van die gehalte van die lug. Ekosisteemdienste val in vier kategorie: Voorsieningsdienste (bv. gesuiwerde water, voedsel, geneesmiddels en genetiese hulpbronne) Reguleringsdienste (bv. beperking van vloedskade, voorkoming van erosie, plaagbeheer en bestuiwing van landbougewasse en natuurlike plantegroei) Ondersteunende dienste (bv. primre produksie, sirkulering van voedingstowwe, koolstofberging) Kulturele dienste (bv. ontspannings-, geestelike en kulturele voordele) Volgens die National Spatial Biodiversity Assessment wat in 2006 gepubliseer is, is die bykomstige waarde van ekosisteme in die produksie van biologiese hulpbronne, asook die finale verbruik van ekosisteme in 2005 konserwatief beraam op n basislyn-verwysingswaarde van R27 biljoen per jaar, of R20 000 per km2, met n spreiding van ongeveer R30 000/km2 vir savannas en grasvelde tot R5 500 per km2 vir die Karoo. Indirekte-gebruikswaardes (meestal insette soos weiding en bestuiwing) beloop twee derdes van hierdie waarde, terwyl direkte-verbruikswaardes (die natuur se deel van hout-/boshulpbronne, waterhulpbronne, gewasse en planthulpbronne en dierehulpbronne) 28% beloop, en nieverbruikswaarde (natuurgebaseerde toerisme) 6% van die totale waarde uitmaak. Bedreiginge vir biodiversiteit Ongelukkig is hierdie geweldige natuurlike rykdom onder groot druk as gevolg van die eise wat mense aan die omgewing stel. Bedreigings vir die funksionering van die fauna, flora en ekosisteem in Suid-Afrika sluit in: onoordeelkundige landbou-, nywerheids- en stedelike ontwikkeling indringerplante en -diere verlies en degradasie van natuurlike habitat oorbenutting van waterhulpbronne die onvolhoubare gebruik van hulpbronne, insluitende see-organismes en veldblomme die swak bestuur van brande besoedeling klimaatsverandering n gebrek aan basiese inligting (daar is ongeveer 70% ongewerwelde diere wat steeds onontdek en onbeskryf is) die gebruik van geneties gemanipuleerde organiese gewasse (GMgewasse) is n bron van kommer

Biodiversiteit
1. Oorsig
Biodiversiteit beskryf n verskeidenheid lewe in n gebied, insluitende: die aantal verskillende spesies die genetiese rykdom binne elke spesie die onderlinge verhoudings tussen hulle die natuurlike gebiede waarin hulle voorkom

Om voedselproduksie in pas te hou met die bevolkingsgroei sonder om die ekosisteem te degradeer, moet volhoubare landboupraktyke wyd ingestel word. Beleidmakers en verbruikers moet hul deel doen om te verseker dat boere en ander landbouprodusente op die regte wyse aangespoor word om hierdie praktyke te aanvaar. Waarom ons volhoubare landboustelsels moet skep: Biodiversiteit vorm die grondslag van landbou. Die instandhouding daarvan is noodsaaklik vir die produksie van voedsel en ander landbougoedere, en dit hou baie voordele vir die mensdom in wat betref voedselsekuriteit, gesonde voeding en lewensonderhoud. Biodiversiteit is die oorsprong van die groot verskeidenheid gewasse en gedomestikeerde lewendehawe. Biodiversiteit in die landbou en die geassosieerde landskappe voorsien en handhaaf die ekosisteemdienste wat so noodsaaklik is vir die landbou. Landbou dra by tot die bewaring en volhoubare gebruik van biodiversiteit, maar dis ook n vername oorsaak van biodiversiteitsverlies. Boere en landbouprodusente is die bewakers van landboubiodiversiteit en besit die kennis wat nodig is om dit te bestuur en te laat voortbestaan. Volhoubare landbou bevorder biodiversiteit, maar word ook daardeur verryk en versterk. Volhoubare landbou gebruik water, grond en voedingstowwe doeltreffend, terwyl dit durende ekonomiese en maatskaplike voordele oplewer. Struikelblokke op die weg van die algemene implementering daarvan moet uit die weg geruim word. Landbouprodusente reageer op verbruikerseise en regeringsbeleid. Om voedselsekuriteit, behoorlike voeding en n stabiele lewensonderhoud vir almal te verseker nou en in die toekoms moet ons voedselproduksie verhoog terwyl ons n volhoubare en doeltreffende landbou, volhoubare verbruik en landskapvlakbeplanning implementeer om die bewaring van biodiversiteit te verseker. Wreldwye verdrae bied konkrete voorbeelde van strategie om die verlies aan biodiversiteit te stuit. Suid-Afrika het ook n nasionale strategie vir biodiversiteitsbewaring wat deur wetgewing en beleid gereguleer word. Vind meer daaroor uit in die hoofstuk oor omgewingswetgewing.
Enige nasionale bewaringstrategie behoort die belangrike rol wat boere in bewaring speel, in aanmerking te neem. Hier is die hoofstuk oor biodiversiteit dus ...

2. Biodiversiteit en Suid-Afrika
Suid-Afrika se biome sien die kaart op die volgende bladsy Suid-Afrika het n wye verskeidenheid klimaatstoestande en baie variasies in topografie (bv. smal kusvlakte, steil platorand, groot plato). In kombinasie gee klimaat en topografie aanleiding tot uitgestrekte plantegroeistreke wat, tesame met die gepaardgaande dierelewe, biome genoem word. Die biome is die biome van die Sukkulente Karoo, Woestyn, die Nama-Karoo, Fynbos, Woude, Grasveld en Savanne, Albany-ruigte en die Kusstrook van die Indiese Oseaan. Elke bioom onderhou sy eie versameling plant- en dierespesies. Die Karoo is byvoorbeeld n tuiste vir plante en diere wat goed aangepas is vir warm, dro toestande, soos vetplante en die gemsbok. Die Fynbos-bioom is die tuiste van n verskeidenheid plante wat geskik is vir n Mediterreense klimaat en die arm grond van die suidwestelike Kaap.

3. Biostreeksprogramme en landbou
Die Suid-Afrikaanse Nasionale Biodiversiteitsinstituut (SANBI) is op 1 September 2004 gestig ingevolge die Wet op Nasionale Omgewingsbestuur: Biodiversiteit (National Environmental Management: Biodiversity Act), met spesiale verantwoordelikheid vir biodiversiteitsaangeleentheid dit het betrekking op die volle diversiteit van Suid-Afrika se fauna en flora. SANBI glo dat boere n deurslaggewende rol speel in die bewaring van biodiversiteit. As deel van die SANBI se afdeling wat biodiversiteit in die hoofstroom moet inbring (Biodiversity Mainstreaming Division), is biostreeks- en ekosisteemprogramme gevestig, deur n vennootskapsbenadering tot

152

hoofstroom-biodiversiteit in sosio-ekonomiese ontwikkeling te volg, wat landboukundige rolspelers insluit. Hierdie programme is die volgende: Cape Action for People and the Environment (CAPE) in die fynbosbioom Die Sukkulente Karoo Ekosisteem-Program (Succulent Karoo Ecosystem Programme) (SKEP) Die Grasveld-Program (Grasslands Programme) Oos-Kaapse Provinsie (wat ses biome omvat)

saam met boere te werk om waardevolle biodiversiteit op hul grond eenkant te hou/bewaar, deur ooreenkomste van bewaringsrentmeesterskap te sluit (sien Afdeling 5 hieronder) inisiatiewe uit die sakewreld wat biodiversiteit bevorder, deur volhoubare boerderypraktyke in bedrywe soos rooibos, aartappels, inheemse blomme en wynbou (sien Afdeling 6 hieronder)
Lees meer hieroor by www.capeaction.org.za.

Cape Action for People and the Environment (CAPE)


CAPE werk deur n landskapvlak-benadering tot bewaring en betrek grondeienaars en hul verteenwoordigende liggame deur die werk van die dagbestuur van die volgende inisiatiewe: die Baviaanskloof Megareservaat, die Tuinroete-Inisiatief, die Gourits-Inisiatief, die Agulhas-BiodiversiteitsInisiatief, die Kogelberg Biosfeer-Reservaat, die Weskus-Biosfeer-Reservaat en die Groter Sederberg-Biodiversiteitskorridor. In elkeen van hierdie gebiede word kwessies rondom biodiversiteit op landbougrond gehanteer, deur:

Sukkulente Karoo Ekosisteem-program (SKEP)


Die Sukkulente Karoo Ekosisteem-program (SKEP) is n oorkoepelende raamwerk vir die bewaring van biodiversiteit en volhoubare ontwikkeling van die Sukkulente Karoo Gevaarpunt (Succulent Karoo Hotspot SKH). SKEP wat tans vanuit SANBI funksioneer, fokus op die bewaring van die SKH wat n gebied is wat oor n rykdom van unieke biodiversiteit beskik, maar ook ernstig beskadig is deur menslike aktiwiteite soos mynbou, oorbeweiding en volstruisboerdery. Een van die vier strategiese aksies in hierdie strategie is die uitbreiding van bewaringsgebiede en die verbetering van bewaringsbestuur, veral deur die uitbreiding van openbare/private en gemeenskaps-/korporatiewe vennootskappe.

Bron: Mucina, L. & Rutherford, M.C. (eds) 2006. The vegetation of South Africa, Lesotho and Swaziland. Strelitzia 19. South African National Biodiversity Institute, Pretoria. 800 pp.

153

Onder hierdie strategie werk SKEP vir die bevordering en fasilitering van vernuwende programme wat plaaslike grondeienaars betrek in die skep van effektiewe bewaringsgebiede binne die prioriteitsareas en regdeur die streek. Deur n toekenning van US$ 8 miljoen aan die program deur die Critical Ecosystem Partnership Fund (CEPF), is baie projekte wat op die volhoubaarheid van grond in die Sukkulente Karoo fokus, al befonds. Hierdie projekte sluit in die skep van n provinsiale natuurreservaat, die ontwikkeling van bestuursplanne vir grondgebruik in oorbeweide gebiede, die saamwerk met grondeienaars om rentmeesterskapooreenkomste te onderteken, riglyne vir beste praktyke te ontwikkel, en saam te werk met diegene in die Suid-Afrikaanse mynbou-, landbou- en toerismesektore om formele biodiversiteits-bewaringsgebiede te bevorder.
Lees meer hieroor by www.skep.org.

diversiteitsooreenkoms of n Vrywillige Bewaringsgebied. Grondeienaars werk saam met bewaringsowerhede om ooreen te kom op n bewaringsbestuursplan wat die bestuur van indringer-spesies, die beheer van brande, die aanmoediging van volhoubare beweiding, boerdery of oeste, en die vermyding van verdere grondtransformasie behels; en hulle ontvang bystand deur voorligtingsdienste. Biodiversiteitsrentmeesterskap Suid-Afrika Die Biodiversiteitsrentmeesterskap Suid-Afrika (Biodiversity Stewardship South Africa BSSA) -program is n inisiatief van die nasionale Departement van Omgewingsake in vennootskap met die belangrikste bewaringsorganisasies, veral die Endangered Wildlife Trust (EWT). Die program help om provinsiale bewaringsplanne te implementeer deur n konsekwente, nasionale, landskapskaal-benadering tot rentmeesterskap te volg. Dit help ook die regering om die teikens te behaal wat deur die Nasionale Ruimtelike Biodiversiteitsassessering (National Spatial Biodiversity Assessment) en die Nasionale Biodiversiteitsraamwerk (National Biodiversity Framework NBF) gestel is. Die BSSA se doelstellings strook met di van die Departement van Omgewingsake se Nasionale Strategie vir die Uitbreiding van Bewaringsgebiede (National Protected Areas Expansion Strategy) en die Gemeenskapsgebaseerde Program vir die Bestuur van Natuurlike Hulpbronne (Community-Based Natural Resource Management Programme). Rentmeesterskap deur Cape Nature Tot op datum het die Rentmeesterskapprogram die volgende bereik: 13 Kontrak-natuurreservate 10 Biodiversiteitsooreenkomste 12 Vrywillige bewaringsgebiede Vir meer inligting, besoek www.capenature.org.za.

Grasveld-program
Die Grasveld-program mik vir die identifisering en bevordering van biodiversiteit-versoenbare grondgebruike. Beeste, skape en inheemse wildspesies se beweiding is gedentifiseer as die mees versoenbare landbou-aktiwiteite in die bioom. Markverwante en ander aansporings sal ondersoek word ten einde biodiversiteit-versoenbare grondgebruike in die biome te bevorder, en dit sal gedurende die implementering van hierdie program, wat in 20072012 van stapel gestuur word, geloods word. Die program werk vir die inkorporering van biodiversiteitsprioriteitsge biede in die beplannings- en besluitnemingsproses; die ontwikkeling van biodiversiteits-bestuursinstrumente vir verbouing en weiding; die ontwerp van demonstrasieprojekte, kommunikasie en voorspraak (advocacy); die inisiring van rooivleis-sertifisering van diere wat vry gewei het; en die bevordering van aansporings, bv. vrystelling van eiendomsbelasting.
Lees meer hieroor by www.grasslands.org.za en in die hoofstuk oor Veld.

5. Sakewreld en biodiversiteit
SANBI het n loodsprojek oor biodiversiteitbewaring en grondhervorming. SANBI se bioregionale programme tree in wisselwerking met die landbousektor oor die onderwerp van biodiversiteit en volhoubare boerdery. SANBI stewardship / land reform project Lubabalo Ntsholo Tel. 021 799 8817 ntsholo@sanbi.org Oor die afgelope paar jaar het bewaringsgesindes vanoor die hele wreld die behoefte gedentifiseer om biodiversiteit te hoofstroom (mainstream) deur die bewaring van biodiversiteit te integreer in stelsels waar die primre fokus op produksie is. In Suid-Afrika het dit n toenemende betrokkenheid tussen die sake- en bewaringsektore meegebring, asook die ontwikkeling van sommige innoverende modelle van biodiversiteits-vriendelike besighede, meestal in landbou. Industrie waar inisiatiewe uit die sakewreld en vanuit biodiversiteitsoorw egings goed gevestig geraak het, is die wynboubedryf, visserye, die heuning, inheemse snyblomme-, suiker-, rooibostee- en aartappelbedrywe, met opkomende inisiatiewe in die rooivleis- en sitrusbedrywe. Inisiatiewe in hierdie bedrywe skakel in by verskillende stadiums langs die waardeketting, en behels markmeganismes soos di wat hieronder uitgebeeld word. Die verbintenisse word aangedui as vrywillig in die sin dat hulle nie wettige vereistes of reguleringsmeganismes is nie. PRODUSENTE PRODUKTE KLEINHANDELAARS VERBRUIKERS Vrywillige produsent-verbintenisse Eko-etikettering/ verkrygingsadvies Vrywillige verkrygingsverbintenisse Verbruikerbewusmaking-veldtogte

4. Bewaringsrentmeesterskap
Sien ook die hoofstuk oor Bewaringsgebiede (Conservancies) Suid-Afrika het baie waardevolle biodiversiteit buite bewaringsgebiede, maar dit is besig om teen n skokkende tempo te verdwyn. Dit is duidelik nie vir die regering moontlik om al die grond wat in terme van habitat of bedreigde ekosisteme as ho prioriteit gedentifiseer is, by te voeg by ons sisteem van staatsbewaringsgebiede nie. Biodiversiteitsrentmeesterskap bied n nuwe koste-effektiewe manier vir die regering om sy bestaande bewaringsmandaat uit te voer, deur grondeienaars sover te kry om hulleself te verbind tot die bewaring en bestuur van die biodiversiteit op hul eie grond. Dit sluit in privaat plase, gemeenskaplike grond en grond in besit van nasionale/provinsiale staatsdepartemente, munisipaliteite, semistaatsorganisasies soos Eskom en Spoornet, en privaat maatskappye. In die verlede het rentmeesterskapsprogramme beperkte langtermynsukses gehad, met n verwarrende en lomp stelsel wat tot 25 rentmeesterskapopsies ingesluit het, en geen wettiese sekuriteit gehad het nie. Die nuwe benadering tot biodiversiteitsrentmeesterskap voorsien n klein aantal eenvoudige, wettige opsies oor die hele land, en verseker dat grondeienaars voordeel trek uit deelname. Deelnemende grondeienaars in die bestaande programme in die Wes-Kaap en KwaZulu-Natal mag aansporings ontvang van die relevante bewaringsowerheid om hul eiendom tot een van drie rentmeesterskap-opsies te verbind n Kontraknatuurreservaat, n Bio-

Die belangrikste rolspelers in hierdie inisiatiewe is:: Nieregerings-bewaringsorganisasies (NGOs) wat in Suid-Afrika gebaseer is, bv. die EWT, die World Wide Fund for Nature (WWF), Conservation International en die World Conservation Union Suid-Afrika se biostreeksbewaringsprogramme wat deur die regering en donateurs befonds word CAPE, SKEP en die Grasveld-Program Industrierolspelers uit Suid-Afrikaanse maatskappye en multinasionale maatskappye wat in die land verteenwoordig word, asook sommige van die groot kleinhandelaars Grondeienaars- en produsente-verenigings wat volhoubare boerdery wil beoefen en biodiversiteit op hul grond wil bewaar

154

Riglyne vir beste praktyke in die aartappelbedryf Aartappelproduksie is die kern- ekonomiese aktiwiteit van die Sandveldstreek in die westelike laeveldgebied van die Groter Sederberg-biodiversiteitskorridor. In reaksie op toenemende verbruikersbewustheid en beperkinge in die bedryf insluitende waterskaarste, is n stel riglyne in middel-2007 vrygestel as n gesamentlike inisiatief van Aartappels Suid-Afrika (Potatoes South Africa) en CapeNature, met aktiewe deelname van kleinhandelaars regoor die mark, insluitende Freshmarket, Woolworths, Pick n Pay en n plaaslike aartappelskyfiefabriek. Hierdie riglyne vir beste praktyke is daarop gemik om groter bewustheid te stimuleer onder produsente en verantwoordelike boerderypraktyke te bevorder ter ondersteuning van die bewaring van biodiversiteit. Dit sluit in afdelings oor algemene boerdery- en biodiversiteitsvriendelike praktyke, grondbestuur, besproeiingspraktyke, bemestingspraktyke en gentegreerde plaagbeheer. Die riglyn-inisiatief word mede-befonds deur die bedryf, Conservation International en die kettingwinkel Woolworths. Woolworths het hulleself verbind tot die gebruik van geo-ruimtelike inligting wat deur SANBI beskikbaar gemaak word om te bepaal watter aartappelkweekgebiede geskik is vir hierdie gebruik van grond, en om hierdie inligting in hul aankoopbeleid te inkorporeer.
Vir meer inligting, besoek www.cederbergcorridor.org.za

6. Rolspelers
Konsultante en ondernemings
Anchor Environment Consultants Tel. 021 650 3609 www.uct.ac.za/depts/zoology/ anchor Bushveld Eco Services Tel. 014 717 3819 www.bushveldeco.co.za Crystal Clear Tel. 011 640 6445 info@crystalclear.co.za Eco Africa Tel. 021 448 3778 www.ecoafrica.co.za Eco Scapes Tel. 011 805 5342 www.ecoscapes.com Envirokonsult Tel. 012 349 1792 www.envirokonsult.co.za Grow Wild (Edms) Bpk Tel. 011 465 8857 www.growwild.co.za n Inheemse kwekery Imbewu Enviro-legal Specialists Tel. 011 325 4928 www.imbewu.co.za Janet Edmonds Consulting Tel. 082 828 7953 Janet.jec@edelnet.co.za MBB Services International Tel. 021 887 1026 www.mbb.co.za Mvelo Development Tel. 033 345 3146 Strategic Environmental Focus (SEF) Tel. 012 349 1307 www.sefsa.co.za Worth, Valerie Sel. 074 671 9203 frewor@telkomsa.net

Biodiversiteit-en-Wynbou-Inisiatief Suid-Afrika is die wreld se agtste grootste wynprodusent, met nagenoeg 90% van ons wynproduksie wat binne die Kaapse Florastreek (Cape Floristic Region) voorkom. Met uitvoermarkte wat hulle oopstel vir Suid-Afrikaanse wyne, was daar in 19902000 n 15% toename in grond wat onder wingerd staan, en vandag dek wingerde meer as 100 000 hektaar. Met slegs 9% van laelandrenosterveld en oorblywende fynbos, is bewaringsgesinde mense besig om besorg te raak oor hierdie toename en uitbreiding in die wynboubedryf. In opvolging van n studie deur die Botaniese Vereniging van SuidAfrika en Conservation International, het die wynboubedryf en die bewaringsektor n vennootskap gevorm in die Biodiversiteit-enWynbou-Inisiatief (Biodiversity and Wine Initiative BWI). Die BWI het biodiversiteitsriglyne vir die bedryf ontwikkel, wat deur die Gentegreerde Wynproduksie-akkreditasiesisteem (Integrated Production of Wine accreditation system) in 2004 aanvaar is. Wyne van Suid-Afrika (Wines of South Africa), die amptelike bemarkingsarm van die bedryf, het daarin geslaag om die BWI as n bemarkingsinvalshoek vir Suid-Afrikaanse wyne te gebruik, deur te beklemtoon dat beide die wyne en die flora van die Kaap besonder ryk in diversiteit is as gevolg van die gevarieerde topografie, die grondsoorte en die mikroklimate van die streek. Met die bemarkingslagspreuk Variety is in our nature, bied die Kaapse Blommeryk n unieke verkoopsargument (selling point) in n hoogs mededingende wreldmark.
Vir meer inligting, besoek www.bwi.co.za

Assosiasies, verenigings en NROs


Biowatch Tel. 031 206 2954 www.biowatch.org.za Grassland Society of Southern Africa Tel. 049 842 4335 www.grassland.org.za

Die koste van hierdie inisiatiewe en die biodiversiteitsbewarings-maatrels wat dit behels hoewel in sommige gevalle gedeeltelik befonds deur donateurs word toenemend gedek deur die goeie pryse wat hierdie produsente vir hul produkte in nismarkte, soms oorsee, kan vra. Hulle het dit bereik deur die bemarking van hul produkte as biodiversiteits-vriendelik, deur deel te neem in etiketterings- en sertifiseringskemas, of om deur internasionale handelsorganisasies te werk wat produsente akkrediteer. GreenChoice Alliance www.panda.org.za GreenChoice is n nasionale alliansie wat volhoubare produksie en oeste in Suid-Afrika bevorder, deur die winsgewendheid, mededingendheid en volhoubaarheid van omgewingsgesonde produkte te ondersteun. GreenChoice werk in vennootskap met sake- en biodiversiteitsprojekte, en ook met die regering, boere, wetenskaplikes, kleinhandelaars en verbruikers, om die impak van voedsel- en veselproduksie op land- en seehabitats te beperk. GreenChoice: kleinhandelaars en verbruikers Tatjana von Bormann Tel. 021 789 2583 tvbormann@wwf.org.za GreenChoice: produsente en bedryf Heidi-Jayne Hawkins Tel. 021 799 8832 hhawkins@conservation.org

Botanical Society of South Africa IUCN-SA Tel. 021 797 2090 Tel. 012 342 8304/5/6 www.botanicalsociety.org.za www.iucn.org Cape Action for People and the Vind die webbladsye van die Environment (CAPE) Suid-Afrikaanse kantoor op die Tel. 021 799 8790 webtuiste van die International www.capeaction.org.za Union for Conservation of Nature. Earthlife Africa Landmark Foundation Tel. 011 339 3662 Cell: 083 324 3344 www.earthlife.org.za www.landmarkfoundation.org.za Ecolink National Association Tel. 013 751 2120 of Conservancies and www.ecolink.co.za Stewardships of South Africa (NACSSA) vind die nasionale en Endangered Wildlife Trust provinsiale kontakbesonderhede in Tel. 011 486 1102 die hoofstuk oor bewaringsgebiede, www.ewt.org.za of besoek www.nacsa.org.za Entomologiese Vereniging van Suider-Afrika. Skryf aan Resource Africa die Eresekretaris, Posbus 13162, Tel. 012 342 9242 / 52 Hatfield, 0028 of besoek http:// www.resourceafrica.org journals.sabinet.co.za/essa Simply Indigenous Nursery Tel/Faks 012 207 1077 Environmental Monitoring Sel. 082 921 8946 Group EMG www.simplyindigenous.co.za Tel. 027 218 1117 www.emg.org.za Bevorder inheemse Suid-Afrikaanse plante as n eerste keuse en kweek Ezemvelo KwaZulu-Natal bedreigde spesies. Wildlife Tel. 033 845 1999 / 1003 www.kznwildlife.com

155

South African Faith Communities Environment Institute Tel. 021 701 8145 www.safcei.org.za South African New Economics Network (SANE) Tel. 021 762 5933 www.sane.org.za Wildernisstigtign van SuiderAfrika Wilderness Foundation of Southern Africa Tel. 041 373 0293 www.wildernessfoundation.org.za Wildlands Conservation Trust Tel. 033 343 6380 www.wildlands.co.za

Wildlife & Environment Society Of South Africa (WESSA) Tel. 033 330 3931 www.wessa.org.za Vind landwye kontakbesonderhede op die webtuiste. WWF South Africa Tel. 021 888 2800 www.panda.org.za www.wwf.org.za Sologiese Vereniging van SuidAfrika Zoological Society of South Africa (ZSSA) www.zssa.co.za

Navorsing en opleiding
Africa Land-Use Training Tel. 014 717 3819 / 078 228 0008 info@bushveldeco.co.za Consortium for Estuarine Research and Management www.upe.ac.za/cerm Stellenbosch Universiteit Departement van Bewaring, Ekologie en Entomologie Tel. 021 808 3728 www.sun.ac.za

Skool-omgewingsprogramme
Endangered Wildlife Trust (EWT) Graeme Wilson / Janet Snow Tel. 011 486 1102 Environmental Education and Resources Unit Tel. 021 959 2498/3274 www.botany.uwc.ac.za/eeru SANParks Tel. 012 426 5000 www.sanparks.org/people/ education Wildlife and Environment Society SA Nasionale kordineerders vir ekoskole: Caroline ConwayPhysick en Bridget Ringdahl Tel. 033 330 3931 www.wildlifesociety.org.za

Sustainability Institute Tel. 021 881 3196 Wetenskaplike en Nywerheids- www.sustainabilityinstitute.net navorsingsraad (WNNR) Suid-Afrikaane Instituut vir www.csir.co.za Akwatiese Biodiversiteit Vind die Natural resources & South African Institute for Aquatic the environment opsie op die Biodiversity Tel. 046 603 5800 webtuiste. www.saiab.ac.za Fynbos Forum Universiteit van Suid-Afrika Tel. 021 797 2090 797 (UNISA) Departement OmgewingsDelta Enviro wetenskappe Tel. 011 888 4831 Tel. 011 471 3222 www.deltaenviro.org.za www.unisa.ac.za Green Futures n Kort leerprogram vir Tel. 028 384 8059 omgewingsbestuur-inspekteurs www.greenfutures.co.za word aangebied. Skryf aan Kollege vir Tuinboukundige en greenscorpions@unisa.ac.za. Lewensvaardighede, met klem op Doen navraag oor drie verskillende by die langtermyn-bewaring van die honneursprogramme vniekhj@unisa.ac.za. unieke Kaapse flora. Indigo Development & Change Tel. 027 218 1148 www.indigo-dc.org Die Hulpbronsentrum vir Plantgenetika The Plant Genetic Resources Centre (PGRC) Nasionale Genebank Tel. 012 808 5387 pgrc@daff.gov.za Universiteit van die Wes-Kaap Gemeenskapsgebaseerde Natuurlikehulpbronbestuur Tel. 021 959 3961 www.cbnrm.uwc.ac.za Universiteit van Kaapstad Institute for Plant Conservation Tel. 021 650 2440 www.uct.ac.za/depts/ipc

Suider-Afrikaanse Vereniging vir Omgewingsopvoeding Environmental Education Association WWF South Africa of Southern Africa (EEASA) Ziyanda Mfanta Tel. 033 330 3931 ext 122 Tel. 021 888 2800 / 33 www.eeasa.org.za www.panda.org.za www.wwf.org.za SANBI Afdeling vir Biodiversiteitsopvoeding en -Bemagtiging Donavan Fullard Tel. 021 799 8696 www.sanbi.org Die Departement van Omgewingsake www.environment.gov.za

Die Nasionale Omgewingsopvoedingsprogram (National Environmental Education Programme) is n samewerkingsprojek wat deur die Departement van Onderwys gekordineer word. Die doel is om onderwysers te ondersteun in die implementering van omgewingsopvoeding by skole, en dit met die uitkomsgebaseerde kurrikulum te integreer. Die Departement van Omgewingsake ondersteun die NEEP met hulpbronmateriaal oor eietydse omgewingskwessies. SADC Regional Environmental Education Programme Die doel van hierdie Streeksomgewingsopvoedingsprogram is om omg ewingsopvoedingspraktisyns in die SAOG-streek in staat te stel om om gewingsopvoedingsprosesse te versterk vir billike/gelyke en volhoubare omgewingsbestuurskeuses. Die Departement van Omgewingsake ondersteun en dra by tot die bevordering en versterking van omgewing sopvoedingsbeleid, netwerking, die ontwikkeling van hulpbronmateriaal en die opbou van kapasiteit. Kyk www.sadc-reep.org.za.

Universiteit van die Vrystaat Kaapse Skiereiland Universiteit Departement Dierkunde en Entomologie van Tegnologie (CPUT) Tel. 051 401 9219 / 2427 Tel. 021 460 3196 www.cput.ac.za Departement Plantwetenskappe Vind die Fakulteit Tel. 051 401 2514 Toegepaste Wetenskappe se Plantsciences@ufs.ac.za Omgewingsbestuursprogram op Departement Genetika die webtuiste. Tel. 051 401 2595 / 2776 / 3978 Landbounavorsingsraad Nelson Mandela www.arc.agric.za Metropolitaanse Universiteit Die Landbounavorsingsraad (LNR) Terrestrial Ecology Research Unit onderneem n reeks navorsings- Tel. 041 504 2424 aktiwiteite wat implikasies inhou vir biodiversiteit. n Voorbeeld is Waternavorsingskommissie die LNR se Navorsingsinstituut vir Tel. 012 330 0340 Plantbeskerming wat die bewaker www.wrc.org.za is van die Suid-Afrikaane Risobiumkwekingsversameling en die Wild Coast Farm & Forest Nasionale Versamelings van Tel. 044 534 8827 / 083 700 8612 Arachniede, Fungi, Insekte en rcbolus@gmail.com Nematodes.

156

Projek: Biodiversiteits-ekosisteemdienste SANBI het ook n Projek oor Biodiversiteits-ekosisteemdienste wat die voordele wat mense uit ekosisteme kry, verken. Die oorgrote meerderheid van hierdie dienste word gewoonlik as vanselfsprekend aanvaar, byvoorbeeld die bestuiwing van gewasse en natuurlike plantegroei, suiwering van water, beperking van vloedskade en sirkulering van voedingstowwe. Die eenheid is in November 2006 begin, en is daarop gemik om skakels te vind tussen biodiversiteit en ekosisteemdienste, die drumpels te identifiseer van habitatverlies waarteen die voorsiening van ekosisteemdienste deur natuurlike sisteme faal, en biodiversiteitsvriendelike boerderypraktyke te identifiseer. Een van die fokusareas is van kritieke belang vir landbou die ondersoek van bestuiwing-ekosisteemdienste. Insekbestuiwing is noodsaaklik in die produksie van verskeie landbougewasse. Dit sluit in plante wat bestuiwing nodig het vir die produksie van vrugte en saad asook di waar die vruggehalte verbeter word en saadkweking van plante gebruik word vir kommersile weiding. Alhoewel al die dierebestuiwers belangrik is in die instandhouding van natuurlike biodiversiteit, is dit n ekosisteemfunksie en nie n diens nie. Vir meer inligting, besoek www.sanbi.org/research/besp.htm

Regering
n Aantal departemente en agentskappe dra die verantwoordelikheid vir sake aangaande biodiversiteit en landbou, insluitende die Departement van Landbou, die Departement van Omgewingsake en Toerisme, die Departement van Waterwese en Bosbou, die Suid-Afrikaanse Nasionale Biodiversiteitsinsitituut (South African National Biodiversity Institute) die provinsiale Departemente van Landbou en Grondsake, en die provinsiale bewaringsagentskappe. Die rol van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) www.daff.gov.za Ingesluit in die Departement van Landbou se programme is GrondSorg, WaterSorg en VeldSorg (LandCare, WaterCare, VeldCare) om die verstandige gebruik van hulpbronne te bevorder. Mnr. J. Kgobokoe, Direkteur: Onderwys, Opleiding en Voorligtingsdienste, Tel. 012 319 7328, paspdetes@daff.gov.za Me M.J.M. Gabriel, Direkteur: Watergebruik en Besproeiingsontwikk eling, Tel. 012 846 8567/9, dwuid@daff.gov.za Mnr. D. du Toit, Direkteur: Produksie en Hulpbronekonomie (waarnemend), Tel. 012 319 8088,daanDT@daff.gov.za Me J.K. Moeng, Direkteur: Grondvestiging, Tel. 012 319 8496, dls@daff.gov.za Mnr. M.E. Morokolo, Adjunk-Direkteur-Generaal: Lewensonderhoud, Ekonomie en Sakeontwikkeling (waarnemend), Tel. 012 319 7211, ddglebd@daff.gov.za Die rol van die Departement van Omgewingsake www.environment.gov.za Dit is die rol van die Biodiversiteit-en-Bewaringstak (Biodiversity and Conservation Branch) van die Departement van Omgewingsake (onder die Minister van Waterwese en Omgewingsake) om die regulering en die bestuur van alle biodiversiteits-, erfenis- en bewaringsaangeleenthede te verseker. Mnr. Fundisile Mketeni, Adjunk-Direkteur-Generaak: Biodiversiteit en Bewaring, Tel. 012 310 3314/3315 fmketeni@environment.gov.za Me Skumsa Mancotywa, Hoof: Direktoraat: Oorgrensbewaring en Beskermde Areas, Tel. 012 310 3606, smancotywa@environment. gov.za Me Wadzi Mandivenyi Tel. 012 310 3395 wmandivenyi@environment. gov.za Me Wilma Lutsch, Direktoraat: Biodiversiteitsbewaring, Tel. 012 310 3694, wlutsch@environment.gov.za Mnr. Muleso Kharika, Direktoraat: Hulpbrongebruik, Tel. 012 310 3578, mkharika@environment.gov.za Indalo Yethu Tel. 012 665 1457 www.indaloyethu.co.za Die rol van die Departement van Waterwese www.dwa.gov.za Die Departement van Waterwese (onder die Minister van Water en Omgewingsake) is die bewaarder van Suid-Afrika se waterhulpbronne en is verantwoordelik vir die implementering van beleid in di verband. Die wyse bestuur van waterhulpbronne deur die vestiging van opvangbestuuragentskappe is van deurslaggewende belang vir sowel die landbou as biodiversiteit. Die Resource Directed Measures Branch bied n raamwerk om te verseker dat waterhulpbronne volhoubaar gebruik word om te voldoen aan ekologiese, sosiale en ekonomiese doelwitte. Me Julie Van der Merwe Tel. 012 336 7128 vandermerwej@dwa.gov.za

Biosistematiese navorsing
SANBI, Natuurwetenskapmuseums, navorsingsrade en universiteite onderneem biosistematiese navorsing. Biosistematiese navorsing dra by tot die uitvoering van die staat se verpligting met betrekking tot die vereistes van die Internasionale Konvensie oor Biologiese Diversiteit (International Convention on Biological Diversity) (sien opskrif 3) in die ontdekking, beskrywing en dokumentering van die biodiversiteit van Suid-Afrika. Natuurwetenskaplike Versamelings. Die Natuurgeskiedenisversameling s in Suid-Afrika is onder die belangrikste en mees omvattende biologiese en taksonomiese verwysingshulpbronne van hul soort in Afrika. Die versamelings is n biologiese hulpbron van onskatbare waarde om wetenskaplikes in staat te stel om in Suid-Afrika se behoefte aan inligting oor plaagbeheer, bewaring en die volhoubare gebruik van voordelige organismes te voorsien. Die instandhouding, beveiliging en ontwikkeling van natuurwetenskapvers amelings en verwante biologiese verwysingshulpbronne is van strategiese belang vir die bestuur van natuurlike hulpbronne en die bewaring van biodiversiteit in Suid-Afrika. SABI South African Biosystematics Initiative. Besoek die Nasionale Navorsingstigting se webtuiste vir besonderhede www.nrf. ac.za of skakel 012 481 4056/4079. SABIF South African Biodiversity Information Facility Tel. 012 481 4017 www.sabif.ac.za Nasionale Opnames. Verskeie Nasionale Opnames word tans in ons land onderneem: Botaniese opname Volatlas Reptielatlas Skoenlapperopname Suid-Afrikaanse Nasionale Opname van Arachniede Suid-Afrikaanse Opname van Plantparasitiese Nematodes Suid-Afrikaanse Opname van Indringerplante

157

Die rol van SANBI www.sanbi.org Die Suid-Afrikaanse Nasionale Biodiversiteitsinstituut (South African National Biodiversity Institute) (SANBI) is n onafhanklike statutre organisasie met spesiale verantwoordelikheid vir biodiversiteitsaangel eenthede, en is in 2004 in die lewe geroep, deur die Wet op Nasionale Omgewingsbestuur: Biodiversiteit (National Environmental Management: Biodiversity Act) te onderteken en in werking te stel. Die Wet het die mandaat van SANBI se voorloper, die Nasionale Botaniese Instituut, uitgebrei om verantwoordelikhede in te sluit wat verband hou met die volle diversiteit van Suid-Afrika se fauna en flora, en het voortgebou op die internasionaal gerespekteerde programme in bewaring, navorsing, opvoeding en besoekersdienste wat oor die afgelope eeu deur die Nasionale Botaniese Instituut (National Botanical Institute) ontwikkel is. SANBI het n loodsprojek oor biodiversiteit-rentmeesterskap en grondhervorming. SANBI se bioregionale programme tree ook in wisselwerking met die landbousektor oor sake soos biodiversiteit en volhoubare boerdery sien opskrifte 3 en 4.

PROVINSIALE NATUURBEWARING, PARKE EN MUSEUMS


Kaapse Natuurbewaring (Wes-Kaap) Oos-Kaapse Parke Noord-Kaapse Natuurbewaring 021 483 3539 043 705 4400 053 355 1557

Vrystaatse Departement van Omgewingsake en 051 447 0407 Toerisme Gautengse Natuurbewaring Mpumalanga Parkeraad 011 355 1464 013 759 5300

Limpopo Departement van Finansies, Ekonomie, 015 293 8568 Toerisme en Omgewing Noordwes Landbou, Bewaring en Omgewing KwaZulu-Natal Natuurbewaringsdiens Suid-Afrikaanse Nasonale Parke (SANParke) Tel: 012 426 5000 www.sanparks.org Maloti-Drakensberg Oorgrensprojek Tel: 033 239 1880 http://maloti.opencms.co.za n Samewerkingsinisiatief tussen Suid-Afrika en die Koninkryk van Lesotho om die uitsonderlike biodiversiteit van die Drakensberge en Malotiberge te verseker. Sommige museums is betrokke by biodiversiteitsprogramme. Besoek www.museums.org.za vir besonderhede. 014 592 7378 033 845 1999

158

Internasionale rolspelers in die bevordering van landboubiodiversiteit:


Convention on Biological Diversity www.cbd.int South African Environmental Observation Network www.nrf.ac.za/ saeon/links.html Convention on Biological Diversity (CBD) www.biodiversity.org Food and Agriculture Organisation of the United Nations (FAO) www. fao.org SADC Plant Genetic Resources Centre (SPGRC) International Plant Genetic Resources Institute (IPGRI) www.ipgri.cgiar. org Non-Governmental Organisations e.g. www.singer.cgiar.org International Treaty on Plant Genetic Resources for Food and agriculture (ITPGRFA) www.fao.org/ag/cgrfa/itpgr.htm African Conservation Foundation www.africanconservation.com Bioversity International www.bioversityinternational.org

Property Rates On Conservation Land: Framework For Landowner Negotiations With Municipalities. n Dokument wat deur die Biodiversiteit-en-WynbouInisiatief geproduseer is, en wat opsies ondersoek vir boere met grond wat eenkant gesit word vir die bewaring van biodiversiteit. Kontak Sue Winter by 021 886 8428 of Tony Hansen by 021 780 1066. Die Natuurlike Hulpbron-Atlas (Natural Resource Atlas) is op www. agis.agric.za te vinde. Hierdie atlas bevat inligting oor grond, terrein, geologie, klimaat, plantegroei en bykans reletyd-data oor veldbrande in Suid-Afrika. www.nrf.ac.za/saeon/links.html die Suid-Afrikaanse Omgewings waarnemingsnetwerk (South African Environmental Observation Network) -poort. Vind skakels na regeringsdepartemente, universiteite, wetenskaprade en instellings, omgewingswetenskapinisiatiewe, bewaringsagentskappe, Suider-Afrikaanse organisasies en internasionale organisasies. www.africa-geographic.com Africa Geographic is Suid-Afrika se voorste tydskrif oor wildlewe en omgewingskwessies (voorheen Africa Environment and Wildlife). Besoek die gepaardgaande webtuiste vir addisionele inligting wat nie in die tydskrif voorkom nie, en ook vir aanlyn-verkope van boeke, videos en ander noodsaaklikhede vir wild en omgewing. www.plantzafrica.com n Webtuiste wat plante, plantegroeitipes en die gebruike van Suid-Afrika se plantspesies beskryf. Die gedrukte kopie of die elektroniese weergawe van Enviropaedia www.enviropaedia.com - bevat n ensiklopedie, n databasis van omgewings- en ander organisasies wat betrokke is by onder meer volhoubare ontwikkeling. Global Biodiversity Information Facility www.gbif.org Van 1999 tot 2003 het die destydse Nasionale Botaniese Instituut (nou SANBI) die Bewaringsboerderyprojek gekordineer. Dit was n doelgerigte navorsingsprogram wat gesteun is deur die GEF en die Mazda Natuurlewefonds. Vind meer uit by www.sanbi.org/consfarm Red Data Books (RDBs) is lyste van bedreigde plante en diere wat spesifiek in n bepaalde gebied/streek voorkom. Dit vorm n belangrike bron van inligting vir besluitneming oor grondgebruik en die beplanning van bewaring. Suid-Afrika het 5 RDBs geproduseer oor die volgende: vols, landsoogdiere, visse (slegs varswater- en estuariese visse), reptiele en amfibiese diere, en skoenlappers. Daar is ook RDBs deur HiltonTaylor en Golding oor plante. Suider-Afrika het 582 nasionale parke en natuurreservate wat 6% van die streek dek. Meer as 90% van die streek se vols, soogdiere, amfibiese diere en reptiele kom in hierdie netwerk van beskermde gebiede voor. Maar slegs 34% van plante word beskerm. Daar is n dringende behoefte om die netwerk van bewaringsgebiede uit te brei om onbeskermde plante in te sluit.

7. Publikasies en webtuistes
Die inligting onder hierdie opskrif sou so uitgebreid kon wees dat dit van geen nut sou wees nie, en daarom is dit drasties verkort. Ons raai die leser aan om die volgende te doen: Google relevante woorde soos biodiversity en environment. Raadpleeg die opskrif Publikasies webtuistes in ander hoofstukke in hierdie afdeling, Hulpbronne en goeie landboupraktyke. Besoek die webtuistes van rolspelers wat in hierdie hoofstuk genoem word. Soek artikels soos Conserving biodiversity saves farming en Eco-cash for land users op www.farmersweekly.co.za Veld & Flora die maandblad van die Botaniese Vereniging. Skakel 021 797 2090. http://karoospace.co.za/karoo n webtuiste oor die Karoo. Cultivating Biodiversity. Harold Brookfield, Christine Padoch, Helen Parsons en Michael Stocking. Uitgewer: ITDG Publishing, 2002. ISBN: 1853394939. Die boek is gebaseer op die ervaring van demonstrasieterreine wat die boere se eie ondernemings is, en wat uitnemende produksie kombineer met die verhoging van biologiese diversiteit. Dit is gebaseer op werk in 12 lande met meer as 200 deelnemende wetenskaplikes en nagenoeg 2500 samewerkende boere, en toon aan hoe die skrywers daarvan agrodiversiteit beskou en ontleed, en hoe hulle met boere saamwerk. Die nuwe tydskrif Environment People and Conservation in Africa vervang die voormalige African Wildlife (Wildlife and Environment Society of South Africa - WESSA) en Vision (Endangered Wildlife Trust - EWT). Sewe NROs het die nuwe tydskrif geloods by n funksie in Sandton in November, 2009. Hulle is die Cape Leopard Trust, Game Rangers Association of Africa, SANCCOB, die Wildlands Conservation Trust en die Wilderness Foundation of South Africa, WESSA en die EWT.

Ons dank aan Caroline Peterson en SANBI vir die moeite wat hulle gedoen het.

159

Hulpbronne en Goeie Landboupraktyk

Biologiese boerdery
Refer also to the Conservation Agriculture, Earthworms and Vermicompost, Compost and Organic Fertilisers and the Organic Farming chapters.

1. Oorsig
In biologiese boerdery word sowel wetenskaplike as natuurlike hulpbronne in n hoogstaande boerderystelsel benut. Biologiese boerdery werk saam met die natuur om die natuur se krag in gewasproduksie te maksimaliseer. Dit is n proses wat gerig is op die herstel of verbetering van lewe in die grond, die grondstruktuur en die mineralisering van die grond. Wanneer die gesondheid van die grond verbeter word, verbeter dit terselfdertyd die gesondheid van die plante, die diere en die mens. Biologiese boere vermy die gebruik van skadelike chemikalie soos onkruiddoders, plaagdoders en sekere bemestingstowwe wat lewe in die grond vernietig. n Biologiese boer kan moontlik in n noodgeval minder gevaarlike chemikalie gebruik om sy oes te red, maar sal terselfdertyd maatrels tref om die grondlewe te herstel deur produkte soos kompostee en mikrobes te gebruik om die grond te suiwer van skadelike chemikalie. Biologiese boerdery hou talle voordele in. In die eerste plek lei dit tot n laer behoefte aan anorganiese bemesting en plaagdoders. Ten spyte van die verlaagde chemiese insette ondervind biologiese boere dikwels n toename in opbrengs. Dit is van die allergrootste belang dat produkte van hoogstaande gehalte moet wees. Die verbruiker se aandrang op gesonde voedsel neem teen n eksponensile koers toe, net soos die gewilligheid om n goeie prys daarvoor te betaal. Biologiese boerdery is 80% op pad na organiese boerdery dit is relatief eenvoudig vir n goed gevestigde biologiese boer om oor te skakel na organiese boerdery. Biologiese boerdery is volhoubaar. Die rels van biologiese boerdery: Toets en balanseer grondtipes deur ten minste 21 parameters te gebruik die Albrecht-stelsel Gebruik slegs grondvriendelike bemesting Gebruik die minimum onkruid- en plaagdoders Gebruik gesonde verbouingspraktyke Gebruik peulgroente in gewasrotasie Gebruik kompos en kompostee
Source: www.sabiofarm.co.za (adapted)

2. Publikasies en webtuistes
Besoek www.kejafa.co.za of skakel 014 577 0005 vir die volgende publikasies: Albrecht Papers Vol. 2 Hands-on Agronomy N Kinsey and C Walters How soils work P Syltie Artikels en argiewe waarna verwys word, kan gevind word op www. sabiofarm.co.za. Daar is ook talle publikasies by hulle beskikbaar. Die landboutydskrifte Landbouweekblad en Farmers Weekly publiseer dikwels artikels oor biologiese boerdery. Raadpleeg die argiewe by www. landbou.com en www.farmersweekly.co.za. Standard Bank is n baie sterk ondersteuner van biologiese boerdery, hul kwartaalblad AgriReview het dikwels artikels oor hierdie boerderymetode, bv. Farming for tomorrow in die uitgawe van die tweede kwartaal 2009. Dis te vinde in die argief by www.standardbank.co.za. www.growit.co.za n volledige oplossing vir biologiese boerdery

160

161

162

3. Rolspelers
Efficient Microbes Agron Tel. 031 266 2935 Tel. 013 262 6671 www.agronnutritionalscience.co.za www.efficientmicrobes.co.za Bio-Fly (Edms) Bpk Tel. 083 601 7221 www.biofly.co.za Bio-insectaries SA (BISA) Tel. 042 286 0978 / 083 270 4866 www.bioinsectsa.com Biogrow Tel. 028 313 2054 www.biogrow.co.za Natuurlike organiese oplossings: Siekte-, insek- en grondbestuur word gentegreer met die ontwikkeling van natuurlike predatore en die minimum kontaminasie van die omgewing. Mycoroot (Edms) Bpk Tel. 046 603 8443 jo@mycoroot.com www.mycoroot.com Mycoroot, die tuiste van swamwortelfungi. n Organiese, mikrobiese bemesting wat produksie en opbrengs verhoog deur grondgesondheid en plantwortelfunksionering te verbeter. Ocean Agriculture Tel. 011 668 1974 Kontakbesonderhede vir die verskillende provinsies is beskikbaar by www.oceanag.co.za.

Hulpbronne en Goeie Landboupraktyk

Brande
1. Oorsig
Onbeheerde veldbrande lei tot direkte verliese in terme van: Lewensverlies en ongeskiktheid, weens bos- en/of veldbrande; Verlies van behuising en besittings wanneer grasdak- of houthuise aan die brand slaan; en Verlies van weiding, oeste, lewende hawe en natuurlike hulpbronne. In Afrika, waar weerlig algemeen is en mense al duisende jare lank die veld afbrand om hul weiding se gehalte te verbeter, het veldbrande n lang geskiedenis. Veldbrande is egter ook n omstrede kwessie en word in party lande geheel en al verbied. Veldbrande kan inderwaarheid n nuttige veldbestuurspraktyk wees, maar in die verkeerde toestande kan dit ook groot skade aan die veld aanrig. Veldbrande is n goeie dienskneg maar n slegte meester. Die veld word hoofsaaklik om twee redes afgebrand: Om van opeengehoopte organiese materiaal ontslae te raak, veral in gebiede met n ho renval. Om bosindringing te bestry of te voorkom. Wanneer om te brand Die regte tyd om te brand word nie net deur die korrekte seisoen van die jaar bepaal nie, maar ook deur die hoeveelheid beskikbare ontvlambare materiaal, en is waarskynlik so na moontlik aan die eerste lenterens. Indien n mens vroer in die jaar brand, word die afgebrande veld aan koue en laat winterwinde blootgestel, wat kosbare voedingstowwe in die vorm van as kan verwyder. Boonop word die nuwe grasse verswak deurdat hulle op hul reserwes moet staatmaak om vir lang tye sonder water te kan oorleef. Dit is veral die geval wanneer die veld vir weiding gebruik word. In beide gevalle is die teenwoordigheid van n digte klomp meerjarige gras belangrik. Deur veld wat in n swak toestand is af te brand, sal die veld se toestand net verder verswak. Wanneer daar gebrand word om bosindringing te bestry, is dit belangrik dat daar digte, dro gras onder die bosse moet wees om n warm vuur te genereer. Wanneer om nie te brand nie Dit is raadsaam om nie die veld onder die volgende toestande af te brand nie: Moet nooit brand om groen weiding buite seisoen te stimuleer nie. Hierdie praktyk het dieselfde negatiewe gevolge as oorbeweiding en sal op die lang duur tot grootskaalse agteruitgang van die veld lei. Moet nooit probeer om veld wat in n swak toestand is, te brand nie. Hierdie veld is reeds onder druk en die veld sal net verder verswak indien dit afgebrand word. Dit is verkieslik om net veld te brand wat oorwegend uit klimakteriese spesies bestaan en n biomassa van 3 000 kg ontvlambare materiaal en meer per hektaar het. Veld in gebiede met n lae renval ( 400 mm per jaar en minder) moet verkieslik nie gebrand word nie. Indien opvolgrens nie dadelik val nie, sal dit die veld lank neem om te herstel. Tipes brande n Vuur wat in die rigting van die wind brand, is meestal verkieslik. Wanneer daar gebrand word om van verslegtende veld ontslae te raak, word n koel vuur vereis. Dit kan bewerkstellig word deur op n koel, windlose dag te brand. Hoe koeler die vuur, hoe minder die skade aan dormante grasplante. Wanneer daar gebrand word om bosindringing te beheer, is n warm vuur n vereiste. Dit kan bewerkstellig word deur op n warm dag met n lae humiditeit te brand. n Warm vuur op n winderige dag sal meebring dat die bosse tot op die kroon afbrand, met minimale brand op grondvlak.
Bron: Guide to grasses of SA. Frits van Oudtshoorn. Kontak hom by courses@bushveldeco. co.za (kry sy volle besonderhede onder die inskrywing, Bushveld Eco Services, onder die opskrif rolspelers)

Cosmocel Specialized Nutrition Tel: 015 307 1391 Planner Bee Plant Care Fax: 015 307 6555 Tel/faks 011 888 4215 www.fertilis.co.za Den Vet Tel. 033 345 1093 FERTILIS, gesertifiseer deur www.denvet.co.za die Organic Food Federation UK, maak ook wonderlike kompostee Organiese voedselbyvoegings, vir plantbesproeiing. veeartsenykundige medisyne, veeartsenykundige instrumente Plant Health Products (Edms) Bpk (PHP) Eco-fert Tel/faks 033 266 6130 Tel. 021 979 1737 / 086 100 5051 bruce@plant-health.co.za www.eco-fert.co.za www.plant-health.co.za Eco-Fert spesialiseer in bemesting wat bydra tot volhoubare grondproduksie. Die meeste van die produkte is gebaseer op grondvriendelike bronne wat van sowel die land as die see afkomstig is. Dit word vir n groot verskeidenheid gebruike benut en is n uitstekende grondlewe(grondmikrobe-) voeding. Saam met erdwurms word tallose grondaktiwiteite geaktiveer deur mikro-organismes soos: Prokariote: dit sluit bakterie, straalswamme en sianofise in Eukariote: dit sluit fungi, alge en protoso in; n populasie van 247 miljard mikro-organismes kan per hektaar in n aktiewe grondtipe leef, dit kom neer op 8967 kg ondergrondse lewende organismes per hektaar. Ecosoil Tel. 021 848 9434 / 072 906 1636 www.ecosoil.co.za Navorsing, ontwikkeling, produksie en bemarking van innoverende biobeheerprodukte vir landbou, tuinbou en wingerdbou. Produkte sluit bioswamdoders en bioinsekdoders in, en n aantal ander biobeheerorganismes word ook ontwikkel. SOYGRO (Edms) Bpk Tel. 018 292 1907 soygro@iafrica.com Stimuplant Tel. 012 802 0940 / 4009 stimuplant@gmail.com www.stimuplant.sa.gs Die invoering van stikstof deur middel van biologiese stikstoffiksering verhoog grondvrugbaarheid en gewasopbrengs, en verminder die nodigheid vir stikstofbemestingstowwe. Dit is n goedkoop en omgewingsvriendelike alternatief.

SA Biofarm Institute Tel. 012 333 4222 info@sabiofarm.co.za n Onderneming wat in kompos- www.sabiofarm.co.za onttrekkingsmasjiene spesialiseer. Pieterse gee advies aan boere oor Standard Bank die skep van gesonde grondtipes. Tel. 011 636 6162 Kompostee word gemaak deur sbsaagriculture@standardbank. kompos by water te voeg, waardeur co.za spesifieke mikro-organismes www.standardbank.co.za vermeerder word.

163

2. Regsverwante aantekeninge oor voorbrande


Dit is die grondeienaar se verantwoordelikheid om voorbrande te maak en om die korrekte toerusting en opgeleide personeel te h om die verspreiding van brande te voorkom. Hierdie punt word baie duidelik gemaak in Wet 101 van 1998. Die Wet is beskikbaar by www.firestop.co.za. Grondeienaars moet voorbrande aan hulle kant van die grenslyn of heining, asook op enige aangrensende grond, maak en in stand hou. Die grondeienaar moet toestemming verkry en met eienaars van aangrensende eiendomme ooreenkom op n datum of datums wat albei partye pas. Die brandbestrydingsvereniging vir die gebied as daar een bestaan moet ook verwittig word. Indien daar nie op n datum ooreengekom kan word nie, moet die grondeienaar vir die eienaars van aangrensende eiendomme asook die brandbestrydingsvereniging minstens 14 dae skriftelike kennis gee van die voorgenome dag of dae waarop die grondeienaar voorbrande wil brand. n Eienaar van aangrensende grond wat tot n datum ingestem het of wat kennis daarvan ontvang, moet: sy of haar voorbrand op die betrokke grens op dieselfde dag of dae brand. self by sodanige brand teenwoordig wees, of n verteenwoordiger stuur verseker dat daar genoeg mense aan sy of haar kant van die grens teenwoordig is om enige verspreiding van die vuur te keer, terwyl die voorbrand gemaak word. n Eienaar mag nie n voorbrand maak, ongeag nakoming van onderartikel (2) van die Wet, indien die brandbestrydingsvereniging teen die voorgestelde brand beswaar maak nie; of indien n waarskuwing gepubliseer is omdat die brandgevaar in die streek hoog is nie; of indien die toestande nie bevorderlik vir die brand van voorbrande is nie. Die eienaar moet die eienaars van aangrensende grond en die brandbestry dingsvereniging (indien daar een is) in kennis stel indien daar nie op die ooreengekome dag of dae of op enige van die dae gebrand kan word nie. omtrent die bykomende dae waarop hy of sy voornemens is om te brand, weens die versuim om dit op die ooreengekome dag of dae te doen. Die eienaar hoef nie 14 dae kennis van die bykomende dae te gee nie. Eienaars van aangrensende grond mag ooreenkom om n gemeenskaplike voorbrand weg van die grenslyn af te maak. Indien n eienaar voornemens is om afwesig te wees vir langer as 14 dae gedurende die periode of deel van enige periode waartydens daar normaalweg gebrand word, moet hy of sy vir al die eienaars van aangrensende grond n adres en telefoonnommer (indien beskikbaar) gee waar hy of sy gekontak kan word. Indien n eienaar van aangrensende grond nie teenwoordig is op die dag of dae waarop daar ooreengekom is of waarvan hy of sy in kennis gestel is nie; of nie n adres en telefoonnommer (indien beskikbaar) soos vereis in onderartikel (8) gelaat het nie, mag die eienaar in sy of haar afwesigheid met die brand voortgaan. Vereistes vir voorbrande n Eienaar is verplig om n voorbrand met behoorlike inagneming van die weer, klimaat, terrein en plantegroei voor te berei en in stand te hou. Die eienaar moet toesien dat so n voorbrand breed en lank genoeg is om met redelike sekerheid die verspreiding van n veldbrand na of van aangrensende grond te kan voorkom. Verder moet dit nie gronderosie veroorsaak nie, en dit moet betreklik vry wees van ontvlambare materiaal wat n veldbrand oor die voorbrandstrook sal kan laat spring.
Bron: Landbouwerkgewersorganisasie (LWO). Skakel 0861 10 18 28 of besork www. lwo.co.za.

3. Nasionale strategie
Die samewerking van landbougrondeienaars en -bestuurders is noodsaaklik om veldbrande effektief te bestuur. Die Nasionale Wet op Veld- en Bosbrande (National Veld and Forest Fires Act) van 1998 bied n raamwerk vir eienaars om brandbestuur te organiseer en saam te werk. Die Wet bied n verskeidenheid maniere om brande landswyd te voorkom, te beveg en te bestuur. Dit sluit die stig van Brandbestrydingsverenigings (Fire Protection Associations FPAs) in, wat vrywillge organisasies is. Lede word gewerf uit die plaaslike gemeenskap en owerhede, boere, inwoners, grondeienaars, natuurbewaring, munisipale brandweerdienste, ensovoorts. Kry meer inligting by www.firewisesa.org.za. Die doel met FPAs is om oorkoepelende, gekordineerde ondersteuning in provinsies te gee ondersteuning vir brandbestryding vanuit die lug, vinnige taakspanne, weervoorspellingsdienste ten opsigte van brande en die kordinering van data en opleiding oor brande. Hieronder is n voorbeeld van n FPA: KwaZulu-Natal Fire Protection Association (ZFPS) Tel. 033 330 8421 (24 Hours) Simon Thomas 082 654 4943 simon@firestop.co.za www.firestop.co.za Dit hou heelwat voordele vir boere in om by n geregistreerde FPA aan te sluit. Boere hoef nie groot bedrae geld te bestee aan brandbestryding stoerusting en beskermende klere vir hulle werkers nie soos deur die wet vereis. As n lid van n FPA hoef die boer slegs sekere toerusting te koop omdat die FPA en al die ander lede van die FPA (wat in die geval van brand hulp sal verleen) ook oor toerusting en beskermende klere beskik. Indien n boer n lid van n FPA is, sal daar volgens die Wet geen veronderstelling van nalatigheid wees in die geval van n siviele eis vir skade waar n brand van n lid se grond versprei en skade of verlies aangerig het op die eiendom of grond van iemand anders nie. Die voordeel is dat die onus op die eiser rus om nalatigheid aan die kant van die verweerder te bewys betreffende die oorsaak van die brand of die verspreiding daarvan na ander plase. Nog n voordeel vir boere is die moontlike kwytskelding van sekere voorsorgmaatrels, soos die voorbereiding van voorbrande. Voorbrande is verpligtend tensy die minister iemand daarvan vrygestel het. Die FPA kan regulasies aanpas om persoonlike omstandighede te akkommodeer. In geval van n veldbrand kan die boer die hulp van n Work on Fire-span inroep en hy of sy hoef slegs te sorg vir kos vir die brandbestryders en brandstof vir hulle voertuie. As die boer egter nie n lid van n FPA is nie, sal hy of sy ook aanspreeklik wees vir ander koste, soos die gebruik van die FPA se toerusting en beskermende klere. Alhoewel boere nie deur die wet verplig word om aan n FPA te behoort nie, maak die Wet op Veld- en Bosbrande voorsiening dat boere wat reeds lid van n landbouvereniging in n spesifieke streek is, n FPA in hulle streek kan begin. Hierdie FPA sal rels en regulasies daarstel wat op al die lede van die FPA van toepassing sal wees. So n FPA moet by die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye geregistreer word en deur die betrokke minister goedgekeur word.
Bron: Santam persvrystelling, 6 Augustus 2009 (aangepas). Kontak Louis la Cock by louis.lacock@santam.co.za vir meer inligting.

Departement van Landbou, Bosbou en Visserye Direktoraat: Landboukundige Risiko- en Rampbestuur Tel. 012 319 7955/56 pa.dadrm@daff.gov.za

Die telefoonnommers van die Departement Bosbou-afdeling (voorheen DWAF) Hierdie kan by www.daff.gov.za opgesoek het n subprogram wat n brandbestuurstrategie in sewe word (kies die opsie Forestry). provinsies behels.

Departement vir Samewerkende Regering en Tradisionele Sake Voorheen Provinsiale en Plaaslike Regering Tel. 012 334 0600 www.dplg.gov.za

164

WoF is n inisiatief van die SuidAfrikaanse regering onder die uitgebreide openbarewerkeprogram wat mense uit benadeelde gemeenskappe in diens neem en hulle in brandbestryding Working on Fire-Program oplei. Hulle is beskikbaar om (WoF) grondeienaars by te staan in die Tel. 013 741 6414 Nasionale voorbereiding van voorbrandstroke programbestuurder en die bestryding van brande. www.workingonfire.org Kry meer besonderhede oor die gentegreerde Raadpleeg hulle webtuiste vir brandbestuurstrategie (Integrated kontakbesonderhede oor lugbrand- Fire Management [IFM] strategy) bestryding, grondbrandbestryding, op hulle webtuiste. opleiding, ensovoorts. Vaardighede en kapasiteitsontwikkeling asook die skepping van arbeidsintensiewe werksgeleenthede word onderneem.

Die Fire handbook, uitgegee deur die Southern African Institute of Forestry (SAIF). Besoek www.saif.org.za vir meer besonderhede (klik op die Forestry Handbook kieslysopsie). Vir n gratis kopie van die maklik verstaanbare boekie You, wildfires and the law, skakel Luthfia by 021 797 5787 of kontak Luthfia by luthfia@wofire.co.za. Die landboutydskrifte, Landbouweekblad en Farmers Weekly, publiseer gereeld artikels oor brande, byvoorbeeld oor die Working on Fireprogram en Santam se lae premies vir FPA-lede. Die geargiveerde artikels kan op www.landbou.com en www.farmersweekly.co.za besigtig word. Lees meer oor etanoljel en veiligheidstowe in die hoofstuk oor biobrandstof. Paraffienstowe veroorsaak jaarliks ongeveer 46 000 brande (Markinor, soos aangehaal deur Andrew Makanete tydens n aanbieding in Maart 2009 by ELIDZ).

5. Verenigings en maatskappye betrokke


Die AfriFireNet (Regional Subsahara Wildland Fire Network) kan op die webtuiste www.fire.unifreiburg.de, van die Global Fire Monitoring Centre (GFMC) besigtig word. Sommige AgriSETAgeakkrediteerde verskaffers van opleiding bied ook kursusse aan oor verskillende aspekte van brandbestuur. Hier is twee voorbeelde: Skills for All 082 780 5247 Umnga Farmers Training Centre 045 933 1318 Bushveld Eco Services Tel. 014 717 3819 courses@bushveldeco.co.za Opleiding in brandbestuur op die plaas. CAMQUIP Tel. 011 864 3812 / 082 850 8828 Tel. 033 343 3813 / 082 551 8932 www.camquip.co.za DAVEY-brandspuite, brandslaners, ensovoorts.

4. Publikasies en webtuistes
Besoek die webtuistes wat in hierdie hoofstuk gelys word, soos www. firewisesa.org.za, www.workingonfire.org en www.firestop.co.za. Inligting, asook verwysings na publikasies, word op hierdie webtuistes gegee. n CD met die titel Resource materials on the National Veld and Forest Fire Act No 101 of 1998 bevat n afskrif van die betrokke wet en antwoorde op vrae wat dikwels gevra word . Dit bevat ook inligting oor hoe om vorms in te vul om n Brandbestrydingsvereniging (Fire Protection Association FPA) te registreer. Die CD is by die kantore van die Departement van Bosbou beskikbaar. Die WNNR se Meraka Instituut bedryf die Gevorderde Brandinligtingstelsel satellietinligting oor brande in Suidelike Afrika. Besoek http://afis.meraka.org.za/afis. Kobus Botha se satellietfotos van die weer van Suidelike Afrika (www. weatherphotos.co.za kies die opsie Fires). Die Fighting Fire Info Pak kan op die webtuiste www.daff.gov.za/ publications gevind word.

165

Children of Fire Tel. 011 726 6529 www.firechildren.org Children of Fire help kinders met ernstige brandwonde om ingewikkelde chirurgie, terapie en onderrig te kry. Lees meer oor hulle landelike ontwikkelingsinisiatief (Amangwane King) in die hoofstuk oor landelike ontwikkeling. Fireboss Tel. 012 804 2581 theirrishop@lantic.net Firebreak Equipment Tel. 012 804 9177/ 082 353 4336 www.firebreak.co.za Firefighting Equipment Traders Association Tel. 011 397 1618/9 www.fpasa.co.za Joubert Implements Tel. 021 887 1220 Brandbluswaens McBeans Tel. 033 342 1541 www.mcbeans.co.za Brandbestrydingstoerusting Measured Farming Tel. 033 345 2508

Ontbossingsprojekte Tel. 014 778 0733 / 082 574 3792 www.bosvreter.co.za Beheerde en beplande afbrand van veld word onderneem. Orsmond Aviation Tel. 058 303 5761 www.orsmondaviation.co.za Rogue Agriculture Tel. 033 345 0038 www.roguesteel.co.za Brandweerwaens SAFIRE Insurance Company Beperk Tel. 033 264 8500 www.safireinsurance.com Santam Landbou Tel. 012 369 1202 Louis.lacock@santam.co.za www.santam.co.za Santam Landbou bied omvattende bate- en gewasprodukte. Om verantwoordelike brandbestuur aan te moedig word verskillende premies aan boere wat lede van FPAs, asook aan boere wat nie aan n FPA behoort nie, gebied. Stellenbosch Universiteit Departement van Bewaringsekologie en Entomologie Tel. 021 808 3728

Hulpbronne en Goeie Landboupraktyk

Grondsoorte
1. Oorsig
Dit is die grond wat bepaal watter gewas geplant moet word en watter lewende hawe aangehou kan word. Grond is n integrale deel van die omgewing. Dit verander n renvoorval van 30 minute na n watervoorsiening aan plante wat maande duur en strome wat selfs langer vloei. Grond is ook verantwoordelik vir die skoonmaak van besoedelde lug en water. To be a successful farmer, one must first know the nature of the soil (Om n suksesvolle boer te wees, moet n mens eers weet watter soort grond jy het n stelling op www.soils.org.za wat toegeskryf word aan n filosoof wat vier eeue voor Christus geleef het. Die kostevoordeel van grondopnames varieer. Die Suid-Afrikaanse Grondopnemersorganisasie (SAGO) (kyk opskrif 2) beraam dat hul grondopnames jaarliks meer as R400 miljoen tot die drolandlandboubedryf bydra. Volgens die skeppingsverhaal in die Bybelboek Genesis is Adam uit die grond geskep. Godsdienste en filosofie versterk die skakel tussen die mensdom en die grond: ons is uit die stof afkomstig en sal weer tot stof terugkeer. Nasionale identiteite en eienskappe word in sommige geskrifte aan die grond van volkere toegeskryf; selfs al is dit meer metafories bedoel, spreek dit tog tot iets in ons wat n dieperliggende verband tussen onsself en die grond erken.

2. Verenigings wat betrokke is


Suid-Afrikaanse Grondopnemersorganisasie (SAGO) Tel. 051 401 9247 www.sasso.co.za Hierdie organisasie sonder winsbejag bestaan vir die ontwikkeling van grondopnemers en werkers in soortgelyke velde. Dit skep n forum vir grondopnemers om idees uit te ruil en kennis oor grondkenmerke te bespreek. SAGO bied jaarliks vier nasionale werkwinkels aan regoor die land aan waartydens faktore bespreek word wat met die geskiktheid van grond verband hou en waarmee grondkonsultante in die industrie te doen kry (bv. die identifisering van morfologiese grondkenmerke, die klassifisering en kartering van grondsoorte en interpretasie van die rol van grond in verskillende grondgebruike). Grondwetenskapvereniging van Suid-Afrika (SSSSA) Tel. 012 310 2504 www.soils.org.za Die grondwetenskapvereniging van Suid-Afrika is n organisasie wat daarna strewe om al die elemente van grondwetenskap te bevorder. Besoek hul webtuiste vir skakels na nasionale en internasionale rolspelers. Kry besonderhede van die gekombineerde kongres by www.combinedcongress. org.za. Suid-Afrikaanse Raad vir Natuurwetenskaplike Professies Tel. 012 841 1075 www.sacnasp.org.za Dit is n organisasie wat die registrasie van al die praktiserende beroepspersone in die natuurwetenskappe (insluitende grondwetenskap, landbouwetenskap, geohidrologie en omgewingswetenskap) behartig soos vereis word deur die reg (Wet op Natuurwetenskaplike Professies 27 van 2003). Op hierdie manier kan die hoogste standaarde van landboukonsultasie gehandhaaf word tot die voordeel van beide die professies en die klante (sowel as die omgewing van Suid-Afrika). Ander relevante verenigings sluit in die Suid-Afrikaanse Vereniging vir Gewasproduksie (SASCP), Suid-Afrikaanse Vereniging vir Tuinbouwetenskappe en die Suid-Afrikaanse Instituut vir LandbouIngenieurs. Besoek www.sascp.org.za, www.sashs.co.za en www.saili. co.za vir verdere inligting.

n Onderneming met ervaring in die assessering van brande en die Wildland Fire Training Center beraming van die skade wat daaruit Africa (WFTCA) Tel. 013 741 6460 / 083 459 0504 spruit. NICs Trailers Tel. 018 673 0224 / 082 859 0904 www.nictrailers.co.za Brandweerwaens Zululand Fire Protection Services (ZFPS) Tel. 035 580 4220 / 082 577 9337 www.zfps.co.za

166

3. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Direktoraat Grondgebruik en -bestuur Tel. 012 319 7685/6 DLUSM@daff.gov.za www.daff.gov.za Provinsiale GGB-kantore: Streek Gauteng Limpopo Mpumalanga Noordwes Noord-Kaap Vrystaat Oos-Kaap Wes-Kaap KwaZulu-Natal Telefoonnommer 012 319 7596 015 287 9943 013 755 1420 / 2614 018 294 3343/4 053 807 2600 051 409 2601 043 704 6800 021 984 9278 033 345 3557/15

Selfs al is silikoon die tweede Universiteit van die oorvloedigste element in die grond Witwatersrand van die wreld, is die meeste grond Tel. 011 717 1065 in Afrika in werklikheid arm daaraan. Die Universiteit van Fort Hare, Noordwes-Universiteit Universiteit van Stellenbosch, Mafikeng-kampus Universiteit van die Witwatersrand Tel. 018 389 2481 en Noordwes-Universiteit is lede van die Afrika-netwerk vir Universiteit van Pretoria Grondbiologie en -vrugbaarheid Plantproduksie en Grondweten- (AfNet) skappe Tel. 012 420 3227 CARE (Uitstalling vir die Bewaring van Landouhulpbronne) by Cedara. Dit word in die ou huis gehou wat eers die hoof se tuiste by Cedara was en is n uitstalling van die ontstaan van grond, grondsoorte en -gebruike, energieen groeisiklusse, gronddegradasie en -erosie, rensiklusse, vergelykings van grondverlies en bewaringsmaatrels. Dit benodig bywerking en n algemene opknapping, maar is uniek en n goeie opleidingsmiddel.

5. Publikasies en webtuistes
SA Journal of Plant & Soil. ISSN number of 0257-1862. ISSN-nommer is 02571862. Nou internasionaal gelys op die Master journal list van die www.isinet. com-webtuiste. Veels geluk! The Soils of South Africa n publikasie wat gekordineer word deur Prof. Martin Fey van die Universiteit van Stellenbosch. Dit dek die eienskappe, klassifikasie, ontstaan en gebruik van verskillende grondsoorte, byvoorbeeld organies, humus, vertiese, melanisties, kiesel en kalsium. Vind meer op www.soils.org.za Kejafa Knowledge Works het n aantal boeke oor grond in voorraad Besoek www.kejafa.co.za of bel 014 577 0005. Landtipe data en verworwe kennis word ingespan om n verskeidenheid probleme soos grondgebruikbeplanning op te los. Gedetailleerde gronden klimaatopnames is gentegreer in n omvattende Agricultural Georeferenced Information System (AGIS), www.agis.agric.za, wat ruimte laat vir n verskeidenheid van toepassings, insluitende die assessering van landboukundige potensiaal en grondgeskiktheid. Op die AGIS-webwerf is die Infotoons wat maklik verstaanbaar is. Klik op die AGIS en dan Skills Development kieslysopsies. Die volgende vier onderwerpe word gedek: Maak die meeste van renwater Deklaag: n grondkombers Kompos: die natuur se bemesting Hoe om jou grond te laat toets

4. Opleiding en navorsing
Raadpleeg die hoofstuk oor Landbou-onderwys en -opleiding.

Die provinsiale landboudepartemente werk saam met die landboukolleges en bied ook kursusse aan. Die KZN Navorsing en ontwikkeling Departement van Landbou, van tegnologie wat met Omgewingsake en Landelike grondbewaringstrukture, -tegnieke Ontwikkeling doen opleiding in en -stelsels verband hou. grondklassifisering en -kapasiteit, asook gevorderde grondvrugLNR Instituut vir Grond, baarheid. Opvoedkundige plakkate Klimaat en Water (ISCW) oor grondbestuur en met feite Tel. 012 310 2500 oor grond is ook beskikbaar (kyk iscwinfo@arc.agric.za opskrif 5). www.arc.agric.za LNR Instituut vir Landboukundige Ingenieurswese Tel. 012 842 4000 Die instituut se Afdeling Pedologie en Grondmineralogie doen opnames, klassifisering en kartering van grondkenmerke en -eienskappe vir verskillende doeleindes, byvoorbeeld vatbaarheid vir erosie, besoedeling en versouting, asook geskiktheid vir landbouproduksie, rehabilitasie en die hertoewysing van grond. Verder ontwikkel en handhaaf die afdeling omvattende databasisse met inligting oor grondsoorte en profiele, en dokumente oor grond wat in inligtingstelsels oor grond kulmineer. Stellenbosch Universiteit Soil Science Tel. 021 808 4794 www.sun.ac.za Tshwane Universiteit van Tegnologie Tel. 012 382 5340 joubertfph@tut.ac.za www.tut.ac.za Universiteit van Fort Hare Tel. 040 602 2232 www.ufh.ac.za Universiteit van die Vrystaat Departement Grond-, Gewas- en Klimaatwetenskappe Tel. 051 401 2212

Die volgende inligtingspakkies (boekies) is beskikbaar vanaf die hulpbronsentrum van die nasionale Departement van Landbou (tel.: 012 319 7141). Dit kan ook vanaf www.daff.gov.za afgelaai word. Soil Erosion Soil: Acid soil and lime (most crops benefit from increased lime application) Soil: Application of lime (the amount of lime added to the soil depends on various factors) Soil: Kraal manure as fertiliser (a viable alternative for chemical) Soil: Suurgrond en kalk Soil: Test your soil (a basic guide to help you distinguish between sandy, loam and clay soil) (kyk opskrif 10).

Instrukteurs wat deur AgriSETA geakkrediteer is (vind die lys in die Universiteit van KwaZulu-Natal hoofstuk Landbou-onderwys en - Departement Grondwetenskap opleiding). Tel. 033 260 5415 / 6075 Maatskappye wat betrokke is Departement: Plantpatologie doen navorsing. Tel. 033 260 5526 laing@ukzn.ac.za Raad vir Geowetenskap Tel. 012 841 1911 Navorsing oor die rol van silikoon www.geoscience.org.za in plantgroei en -gesondheid.

Skakel 012 842 4000 of e-pos stoltze@arc.agric.za vir die volgende publikasies wat beskikbaar is vanaf die LNR se Instituut vir Landbouingenieurswese: Verskansings en klein strukture om gronderosie te voorkom (ook beskikbaar in Engels) Erosiebekamping met behulp van slikheinings (ook beskikbaar in Engels) Die provinsiale departemente van landbou verskaf plakkate en ander materiaal vir opleiding. Kontak die Opleidingshulpbronne-ontwikkeling by die KwaZulu-Natalse Departement van Landbou en Omgewingsake in verband met die volgende:

167

Acid soils and liming (plakkaatreeks in Engels, asook A4-boekie) Land husbandry I (General), II (Cropping) en III (Grazing) (plakkaatreeks en boekies in Engels en Zoeloe) Good seed, soil and water for success (plakkate en boekies in Engels) Vetiver grass, a hedge against erosion www.fao.org/nr/lada lees oor die Land Degradation Assessment in Drylands-projek (LADA). n Vertakking van LADA is die World Overview of Conservation Approached and Technologies (WOCAT) -projek. Skryf aan Lianda Lotter by LotterL@arc.agric.za of besoek www.wocat.net vir meer inligting. www.terrafrica.org n Afrika streeksvolhoubarelandbestuursnetwerk wat in 2009 gestig is. Die Landbouweekblad en die Farmers Weekly publiseer natuurlik ook dikwels artikels wat met grond verband hou.

Omnia Tel. 011 709 8888 www.omnia.co.za Planner Bee Plant Care Tel. 011 888 4215 www.fertilis.co.za

Senwes Bpk Tel. 018 464 7800 www.senwes.co.za Soilmix Africa Tel: 021 882 8270 www.soilmix.biz

6. Maatskappye wat betrokke is


Kry hierdie opskrif in die hoofstukke Bemestingstowwe, en Kompos en organiese bemestingstowwe, en Erdwurms en Vermikultuur. Verskeie maatskappy kan u help om die beste resultate uit u grond te kry deur verskillende grondeenhede op u plaas te identifiseer en n omvattende kaart van die besonderhede saam te stel. Die volledige lys verskyn op www.sasso.co.za Agri-Africa Konsultante Tel. 021 886 6826 www.agri-africa.co.za Envirosoil Consulting Tel. 011 886 5952 chris@envirosoil.co.za

Die FERTILIS-produk (registrasienr. Stimuplant B3664 Act36/1947) word as n Tel. 012 802 0940 / 4009 bemestingstof gebruik vir ALLE www.stimuplant.sa.gs grondsoorte. Die insetting van stikstof deur biologiese stikstoffiksasie verbeter Profert grondvrugbaarheid en oesopbrengs, Tel. 018 293 3530 en verminder die behoefte aan stik www.profert.co.za stofbemestingstowwe. RT Chemicals Terratek Tel. 033 386 9384 Tel. 018 581 1000 www.rtchemicals.co.za www.suidwes.co.za Grond-kondisionerings en Yara South Africa (Edms) Bpk Fertigante. Tel. 021 913 3751 / 862 6617 www.yara.com SA KALK & GIPS Tel. 021 914 5330 www.sakg.co.za Waternavorsingskommissie Tel. 012 330 0340 www.wrc.org.za

Scientific Roets Tel. 039 727 1515 www.scientificroets.com

Grondbestuur is een van hulle EnviroMon Tel. 021 851 5134 kundigheidsgebiede. www.enviromon.co.za Biogrow Tel. 028 313 2054 Voorsiening, installasie, www.biogrow.co.za instandhouding en kalibrering van instrumentasie vir die Raad vir Geowetenskap monitoring van weerelemente en Tel. 012 841 1911 grondvogtoestande. www.geoscience.org.za GWK Bpk Omgewingsimpakassesserings, Tel. 053 298 8200 kartering, opnames en meer. Die d.haarhoff@gwk.co.za Raad se dienste is plaaslik sowel as www.gwk.co.za in die buiteland beskikbaar. Hanna Instruments DFM Software Tel. 011 615 6076 Tel/Faks 021 904 1154 www.hannainst.co.za www.dfmsoftware.co.za pH-instrumente, bemesting/ Grondvogsensors wat permanent in besproeiingstelsels en meer die grond geplant word. Hulle neem uurliks vog- en temperatuurlesings LNR Instituut vir Klimaat, Grond en Water (ISCW) op ses dieptes. Tel. 012 310 2500 www.arc.agric.za Eco-Fert Tel. 021 979 1737 / 975 0561 www.eco-fert.co.za Mycoroot (Edms) Bpk Tel. 083 636 0706 Die vernaamste doel van Eco- www.mycoroot.com Fert bemestingstowwe is om omgewingsvriendelike grond- Vir inligting oor mikorisa, en plantbemestingstowwe te versoenbaarheid met swamdoders, voorsien, wat geskik is om in te mikorisa-analise van grond en pas by organise boerdery, bio- ander grondmikrobieseanalisevriendelike landbou, chemise dienste kontak Mycoroot. boerdery of kombinasies hiervan. Ecosoil Tel. 021 848 9434 / 072 906 1636 www.ecosoil.co.za NviroTek Labs Tel. 012 252 7588 www.nviroteklads.co.za

Zinchem Tel. 011 746 5000 Ingenieursprojekte het die bestuur www.agriculturefertilizer.co.za van gronderosie ingesluit. www.zinchem.co.za

7. Grondmonsters en -ontleding
Die neem van grondmonsters is die swakste skakel in die grondtoetsingsproses n paar gram grond moet miljoene kilogramme in die veld verteenwoordig. Die samestelling van grond wissel horisontaal sowel as vertikaal, en die monster moet hierdie variasies insluit. Dit is dus belangrik dat kontroleerbare faktore soos wanneer die monster geneem word, die diepte waarop dit geneem word, die verhouding tot rye en die roete wat gevolg word identies aan di van vorige jare moet wees. Daar bestaan verskeie metodes om grondmonsters te neem. Hoe, waar en wanneer die submonsters ingesamel moet word, hang af van die toepassing van die ontledingsresultate. Dalk wil u n bemestingsprogram formuleer. In hierdie geval sal die metode waarvolgens die grondmonsters geneem moet word, bepaal word deur die gewas wat gekweek word. Of dalk is u besig om plantproduksieprobleme te ondersoek of om n nematodetelling te doen (ook hiervoor bestaan daar verskillende riglyne wat afhang van waar die monsters geneem word boorde en jaarlikse gewasse vereis byvoorbeeld verskillende metodes vir monsterneming). Of dalk wil u die waterhoudende kenmerke van die grond vasstel. Verskeie rolspelers het riglyne oor die neem van grondmonsters vir hulle klante opgestel. Die volgende metodes word in hierdie riglyne gelys: grondmonsters om n bemestingsprogram vir jaarlikse gewasse te formuleer grondmonsters om n bemestingsprogram vir meerjarige gewasse te formuleer terreinspesifieke monsters grondmonsters om plantproduksieprobleme te diagnoseer grondmonsters om permanente gewasse te vestig grondmonsters om die bestaande bemestingsprogram vir boomgewasse te beoordeel grondmonsters om die waterhoudende kenmerke van grond te bepaal grondmonsters vir nematodetellings Aantekeninge oor grondmonsters verskyn op die webtuistes van landboumaatskappye, byvoorbeeld www.suidwes.co.za. Lede van SAGO (kyk opskrif 2) en die naaste landboukollege of provinsiale departement van landbou sal u in di verband kan help.

Jako Pieterse gee raad aan boere Onafhanklike analise van grond, oor die skepping van gesonde water, plante, bemestingstowwe en voer. grond. Teken op sy nuusbrief in.

168

8. Gronderosie en Goeie Landboupraktyk


Lees oor WOCAT en LADA by www.wocat.net en www.fao.org/nr/lada onderskeidelik.

Laat n grondopname doen en kry die grondkaart in die hande (grondopnemers se besonderhede verskyn op SASSO se webtuiste, www.sasso.co.za, en party word onder opskrif 6 gelys). Beplan die grondgebruik op die plaas aan die hand van die grondkaart en hou volhoubaarheid in gedagte. Pas die plan toe. Gebaseer op inligting wat ingestuur is deur Dr. PAL le Roux (SASSO). E-pos: LeRouxPA@ufs.ac.za

Gronderosie wat deur die wind veroorsaak word kom voor in plekke waar dro, los grond redelik fyn verspreid is oor n gelyk grondoppervlak met baie min of geen plantbedekking nie. Ongeveer 300 miljoen ton bogrond word elke jaar weggespoel. Op die oomblik kan 3 miljoen hektaar bogrond as gevolg van erosie en bosindringing nie vir landboudoeleindes gebruik word nie. n Grondgebruiker kan winderosie bekamp deur van n wisselboustelsel gebruik te maak nie grond onbewerk te laat l nie alternatiewe stroke natuurlike grond en onversteurde dekgewasse af te wissel stroke natuurlike plantegroei reghoekig met die heersende windrigting te laat loop geskikte windskutte meganies of biologies te skep Sterk renval op kaal grond veroorsaak aggregaatverspreiding, oppervlakdigting, erge afloop en weinig infiltrasie van die water. Die potensiaal vir gronderosie is die grootste wanneer daar net klaar geploeg is, wanneer saadbeddens voorberei word en wanneer saailinge besig is om te vestig. n Grondgebruiker kan die volgende metodes toepas om watererosie te bekamp: L n land s uit dat die verspreiding van afloopwater beperk word. Maak van n wisselboustelsel gebruik. Skep alternatiewe stroke grond met onversteurde dekgewasse. Laat oesreste of plantmateriaal op landerye om gronderosie te keer. Geskikte weiveld moet op grond gevestig word wat glad nie meer beplant word nie.
Bron: www.daff.gov.za

10. Inligting vir opkomende boere


Grondsoorte As u groente, vrugtebome, mielies of n ander gewas wil plant, moet u eers vasstel of die grond sanderig, kleierig of leemagtig is omdat nie alle gewasse ewe goed in verskillende soorte grond groei nie. Tel n handvol grond op. Voel die grond. Is dit grof, fyn of klewerig? Maak die grond in u hand nat en probeer n wors daarvan maak. Kyk dan na die tabel hieronder om te besluit watter soort grond u vashou. Hoe voel die grond? Baie grof Grof Grof Kan u n wors maak? Nee Kan nie buig nie Kan effens buig Hoe lyk die wors? Grondsoort Baie sanderig Sanderig Sanderige leem Leem of slikleem Kleileem of sanderige leem Klei

Bietjie sanderig, Kan halfpad taamlik fyn maar ombuig nie klewerig nie Bietjie sanderig, taamlik fyn en klewerig Fyn en klewerig Kan meer as halfpad ombuig Kan n ring vorm

9. Interessanthede vir die kommersile boer


Omdat grondsoorte verskil,verskil hul geskiktheid vir gewasproduksie en dit benvloed oesopbrengste. Plant u die beste oes vir die grond wat u tot u beskikking het? Boere kan nie bekostig om grond teen n verlies te bewerk nie. Die beste grondsoorte moet vir n gewas gekies word. Die lae en wisselende mielieprys vererger byvoorbeeld die druk en dit word bevraagteken of die verbouing van mielies moet voortduur. In hierdie geval is dit noodsaaklik om slegs die beste grond vir die verbouing van mielies te gebruik. Ander gewasse moet op die res van die grond verbou word. Alternatiewe gewasse sluit byvoorbeeld permanente weiding in. Permanente grondeienskappe varieer. Die Suid-Afrikaanse grondklassi fikasiestelsel maak voorsiening vir hierdie variasie in 73 grondvorms met verskillende families in elke grondvorm. Verskille in die vrugbaarheid van die grond en in landboupraktyke dra tot hierdie variasie by. Grondwetenskaplikes kan boere help om hulle grond en die gebruik daarvan bymekaar te pas. n Grondopname is noodsaaklik om grond optimaal te kan gebruik. n Plan vir die gebruik van die grond kan dan opgestel word om volhoubare aanwending te verseker. Presisielandbou met supermonitors is n nuwe manier om boere te help bepaal presies wat hulle grond op n spesifieke plek produseer. Die prosedures vir presisieboerdery moniteer verskille in oesopbrengste. Hierdie tegnologie het die grondopname en grondevaluasiebedrywe verander. Die ander been van presisielandbou-netsteekproefneming identifiseer verskille in grondchemie en vrugbaarheid wat verskille in kalk en bemestingtoedienings moontlik maak.

Grond wat te veel klei of te veel sand bevat, kan verbeter word deur baie kompos of mis by te voeg. Water dring nie maklik deur kleigrond nie en die plante se wortels groei moeilik. Water loop maklik deur sanderige grond, die wortels groei maklik, maar die grond word gou weer droog. Leemgrond bevat sand sowel as klei. Die wortels groei maklik en die grond behou water en voedingstowwe. Suur grond en kalk Die meeste landbougewasse lewer beter opbrengste wanneer die grond nie te suur of te soet (alkalies) is nie. Baie grond in Suid-Afrika, veral in die oostelike dele van die land, is suur. Suur grond is meestal arm en onproduktief. n Kalkproduk moet dus bygevoeg word om die suur te neutraliseer. Die meeste gewasse vind baat by die toevoeging van kalk wat die pH verhoog. Die hoeveelheid kalk wat bygevoeg word, hang af van die pH, die tekstuur en die versadigingspunt van die grond. Hoe suurder die grond is, hoe meer kalk is nodig. Kleierige grond en grond wat baie organiese materiaal bevat, het ook kalk nodig.
Bron: Infopak van www.daff.gov.za en KwaZulu-Natalse Departement van Landbou, Omgewingsake en Landelike Ontwikkeling.

Ons dank aan dr P .A.L. le Roux (SAGO en die Universiteit van die Vrystaat) vir terugvoering op die konsephoofstuk.

169

Hulpbronne en Goeie Landboupraktyk

Hernubare Energie
1. Oorsig
Die hernubare-energiesektor is een van die snelgroeiendste sektore in die wreld. Vir Suid-Afrika kan dit werkskepping, volhoubare ontwikkeling en n verminderde las op Eskom meebring. Dit is ook n goeie, logiese reaksie op aardverwarming. Omdat hernubare energiebronne deurlopend aangevul word, bied hierdie bronne voorsieningsekerheid. Nadat die aanvangskoste aangegaan is, word energie van die wind, golwe, son, aardhitte (geotermiese hitte), biomassa en riviere verkry. Die tegnologie wat ingespan word vir die benutting van hierdie hulpbronne (renewable energy technologies RETs) funksioneer sonder besoedeling en word dus skoon tegnologie genoem. n Groter verskeidenheid energiehulpbronne is in die beste belang van nasionale en internasionale sekuriteit. Die aanvraag na hernubare energie neem wreldwyd toe en bied gevolglik n weg na volhoubare ekonomiese groei en potensile uitvoere. Die gebruik van hernubare energie kan tans in ons energiebehoeftes voorsien en verseker dat daar vir ons kleinkinders skoon lug en voldoende energie sal wees.
Bron: Earthlife (aangepas)

Korttermyndenke word primr gemotiveer deur korttermynwinste en huidige behoeftes. Selfgesentreerd selfbevrediging sonder om in gelyke mate om te gee oor die gevolge van ons keuses en aksies vir die welsyn van ander (menslike en niemenslike) individue en gemeenskappe. Verbruikersgeorinteerde benadering n kultuur waarin waarde en status in die samelewing bepaal word deur die hoeveelheid materile goedere wat besit en verbruik word. Die logiese gevolg hiervan is n onversadigbare en hoogs mededingende aanvraag na meer, groter en beter verbruikersgoedere. (Dit het veroorsaak dat ongeveer 20% van die wreld se bevolking tans ongeveer 80% van die wreld se hulpbronne besit en verbruik.) Indien bogenoemde die onversadigbare waardes en optrede is waarop huidige ongerieflike omgewingsgevolge gegrond is, moet die ooreenstemmende omgekeerde waardes en optrede ten einde n volhoubare samelewing en die aarde se ekologiese sisteme te ondersteun, die volgende wees: Holistiese begrip om die gevolge van ons handelinge vir die delikate, interafhanklike aard van die aarde se ekosisteme en gemeenskappe te erken en met inagneming daarvan keuses te maak en op te tree. Langtermynperspektief die eise om te voldoen aan huidige behoeftes en begeertes moet afgeweeg word teen die langtermynuitwerking daarvan om daaraan te voldoen. Omgee vir die gemeenskap n verantwoordelike en wedersyds ondersteunende toewyding aan die welsyn van die aarde se lewende gemeenskappe (in Afrika-terminologie genoem ubuntu). Lewenskwaliteit n waardering vir kwaliteit eerder as kwantiteit: probeer n eenvoudige, elegante lewenskwaliteit bereik in plaas daarvan om wild tekere te gaan om n onnodige hoeveelheid verbruik te finansier; streef daarna om te voldoen aan ons materile behoeftes op n vlak van redelike gemak, maar plaas n hor waarde op die meer verfynde menslike bates soos intellek en die menslike gees.
Bron: David Parry-Davies www.thoughtleader.co.za

Die invoertarief vir hernubare energie (renewable energy feed-intariff Refit) sal beleggings deur die privaatsektor aanmoedig indien n regverdige opbrengs op die belegging verseker kan word. Eskom is as die aangewese aankoopgesag vir hernubare energie aangewys en gaan alle hernubare energie wat opgewek word aankoop en dit dan deur die nasionale elektrisiteitsnetwerk versprei. Riglyne oor die invoertarief vir hernubare energie van die Nasionale Energiereguleerder van Suid-Afrika verskyn op www.polity.org.za. Voordat die metodes vir die opwekking van energie kan verander van die ou wreld van steenkool en olie na die gebruik van die son, wind, water, biogas of biomassa, moet: hoog aangeskrewe rolmodelle die weg baan; die aktiwiteite van belanghebbers in die proses gekordineer word; en n instaatstellende omgewing geskep word sodat individue en munisipaliteite die regte ding kan doen.
Bron: Ruth Rabinowitz skryf in Business Day, 30 November 2009 (aangepas)

3. Sonkrag
Sonenergie is suiwer, onbeperk en bowenal gratis. Die benutting van die son se energie vir sommige plaasaktiwiteite, kan so n plaas se elektrisiteitsrekening verlaag, en in die besonder die druk wat op kragvoorsiening geplaas word, verminder. Een van die eenvoudigste maniere om sonenergie te gebruik, is deur plaasgeboue so te ontwerp dat natuurlike daglig, eerder as elektriese gloeilampe, daarin gebruik word. Dit is die mees koste-effektiewe benadering aangesien sonenergie gebruik kan word om huise en buitegeboue vir lewende hawe te verhit. Verhitting van water deur sonkrag kan warm water verskaf vir die skoonmaak van hokke en toerusting, en suiwelboere kan sonkrag gebruik om koeie se uiers te verwarm en te stimuleer. Die gebruik van sonkrag om grane en rosyne uit te droog is een van die oudste toepassings van sonenergie. Droogtoerusting wat deur sonkrag aangedryf word kan gesaaides vinniger en egaliger uitdroog. n Tipiese sondror bestaan uit n skerm of omhulsel, afgeskermde droogborde en n sonligversamelaar. Hoewel dit baie kan kos om sonpanele te installeer, maak die besparing ten opsigte van elektrisiteitsverbruik en die selfstandigheid ten opsigte van energieverskaffing tydens belangrike tye, dit kostedoeltreffend. Kommersile kweekhuise steun dikwels op die son vir beligting, maar op elektrisiteit of olie vir die handhawing van konstante temperature. n Sonkweekhuis versamel deur middel van die boumateriale waarmee dit gebou is sonenergie as hitte en berg dit. Isolasie behou die hitte vir gebruik gedurende die nag en op bewolkte dae. Om die meeste sonlig op te vang, front n sonkweekhuis gewoonlik noord, terwyl sy suidekant goed gesoleer is, met min of geen vensters. n Elektriese of olieverwarmer kan as bystand gebruik word. Hoewel dit voorkom of dit aanvanklik duur kan wees om n plaas toe te rus om sonkrag te benut, word die opbrengs op n mens se belegging deur die besparing van elektrisiteitskoste gerealiseer. Water op die meeste plase is afkomstig uit boorgate, riviere of damme. Die beste wyse van kragverskaffing om water van die bron na die watertenks te pomp, is deur n onafhanklike sonpompstelsel. Die koste van so n stelsel hang af van die diepte van die boorgat, die afstand (in meter) na die watertenk en die aantal liter water wat daagliks verbruik word.
Bron: AgriReview, 2de kwartaal 2008, beskikbaar by www.standardbank.co.za

2. n Ander benadering
The world we have created today has problems that cannot be solved by thinking the way we thought when we created them. Albert Einstein Die krisisse in verband met klimaatsverandering, energie, water, olie, is bloot die simptome en gevolge van wyses van optrede en praktyke wat gemotiveer en aangedryf word deur n stel onvolhoubare waardes en denkpatrone, soos onder andere die volgende: Onkunde gebrekkige begrip in verband met die onderlinge verband tussen en die interafhanklikheid van die aarde se ekologiese sisteme en die gevolge van menslike optrede vir hierdie sisteme.

170

Een uur sonlig bevat genoeg energie om die wreld n dag lank van energie te voorsien. n Gebied van 70 km x 70 km sou uit gekonsentreerde sonkrag (concentrated solar power CSP) in al Suid-Afrika se elektrisiteitsvereistes kon voorsien. Die opwekking van krag uit sonenergie is die snelgroeiendste elektrisiteitsbron, wat sy uitset elke twee jaar verdubbel. Sonkrag is verreweg die mees oorvloedige en geredelik toeganklike bron van hernubare energie in Suid-Afrika, aangesien Afrika gesend is met sonskyn regdeur die jaar. Daar is twee maal soveel sonlig in Afrika as in Europa, waar sonkrageenhede in sommige lande soos Switserland verpligtend is, beskikbaar. In Europa is daar die sogenaamde sonkragplase waar boere geld verdien deur oortollige sonkrag aan die nasionale netwerk te verkoop, eerder as om op die tradisionele manier te boer. Daar is twee duidelike maniere waarop ons sonkrag kan benut, hetsy deur die hitte van die son te gebruik (sontermiese krag) of deur sonlig deur middel van fotovoltaese panele in elektrisiteit te omskep. Afgesien hiervan is daar passiewe sonkrag (passive solar) geboue word op so n manier ontwerp dat hulle die hitte van die son absorbeer (deur noord te front), wat sodoende verhittingskoste verminder. Sonkrag vir plase in afgele gebiede is n lewensvatbare opsie omdat daar nie regstreekse toegang tot netwerkverskafde elektrisiteit is nie en dit baie gaan kos om die elektrisiteit by die plase te kry wat plaaseienaars dan sal moet betaal. Sulke elektrisiteit sal teen n veel hor tarief as di in stedelike gebiede verskaf word.
Bron: Mail & Guardian 27 Februarie 2008; www.solardome.co.za; www.solar-panel. co.za

4. Windenergie
n Voorbeeld van windenergie waarmee almal vertroud is, is die welbekende ou windpomp (wat in n afsonderlike hoofstuk bespreek word). Maar laat ons verder gaan ... n Windturbine omskep windenergie in elektriese of meganiese energie. Die mees algemene windturbines wek krag op deur middel van twee of meer lemme wat om n horisontale as, wat op n toring gemonteer is, draai. n Onafhanklike kragproduseerder, Darling Wind Power, het in Mei 2008 begin funksioneer. Dit het vier windturbines wat 5.2 MW elektrisiteit kan verskaf. Al die elektrisiteit wat geproduseer word, word as deel van n langtermynooreenkoms aan die stad Kaapstad verkoop. Die ander rolspelers in hierdie projek is DARLIPP die semistaatsonderneming , vir hernubare energie, Central Energy Fund, die Ontwikkelingsbank van Suider-Afrika (DBSA), terwyl n gedeelte van die projek befonds word deur n skenking van die Danish International Development Assistance (DANIDA). Di groen elektrisiteitsonderneming kwalifiseer ook vir n United Nations Global Environment Fund-waarborgskema, was bestuur word deur die South African Wind Energy Programme (SAWEP) van die Departement van Energie. South Africa, with its ample coastline, has the potential for major electricity generation from wind. The chief executive officer of DARLIPP Hermann , Oelsner, states that South Africa has the potential to be able to generate electricity from wind in excess of its current total national power consumption, and without the harmful effects of fossil fuel and nuclear powered generation plants. Klipheuwel windplaas is die eerste windplaas in Afrika suid van die Sahara.

Rolspelers
LNR Instituut vir Landbouingenieurswese Tel. 012 842 4000 stoltze@arc.agric.za Plan my Power Tel. 011 678 9184 www.solar-panel.co.za

Rolspelers
Benewens bogenoemde rolspelers, is daar die volgende: African Wind Energy Association (AfriWEA) Tel/Faks 022 492 3095 office@afriwea.org www.AfriWEA.org Genesis Eco-Energy Tel. 083 460 3898 www.genesis-eco.co.za Kestrel Wind Turbines Tel. 041 401 2500 www.kestrelwind.co.za Dit is die hernubare-energieafdeling van Eveready (Edms.) Bpk. wat mikro-windturbines in SuidAfrika vervaardig en verspreiders reg oor die wreld het. Die volgende webtuistes bevat baie nuttige inligting: www.AfriWEA.org World Wind Energy Association www.wwindea.org Die artikel Diewe laat boere kyk na wind www.landbou.com German Wind Energy Association die grootste nasionale windenergievereniging: www.wind-energie.de Danish Wind Industry Association. n Omvattende oorsig van tegniese aspekte van windkrag www.windpower.org Folkecenter for Renewable Energy (Denemarke) www.folkecenter. net Praktiese oplossings van omgewingsprobleme vir die een-en-twintigste eeu (Verenigde Koninkryk) www.cat.org.uk. Sustainable Energy Africa bevorder benaderings tot en praktyke vir volhoubare energie in die ontwikkeling van Suid-Afrika en Afrika www. sustainable.org.za Winglette Tel. 058 623 1836 / 082 773 8496 www.winglette.com ZM Pompe Tel. 082 552 3917 / 073 070 8545 www.zmpompe.co.za

Renergy Technology (Rentech) Die volgende publikasies is by die Tel. 011 437 4445 www.rentech.com LNR beskikbaar: Manual for the domestic drying of vegetables with a convection solar drier The construction of a domestic convection solar drier (plans/ sketches) Low-cost woodgas producer Water heating by means of solar energy Solar water heating system (plans/sketches) All Power Tel. 041 451 3936 www.allpower.co.za Watermax sonkragdompelpompe Association for Renewable Energy Cooking Appliances (AFRECA) www.afreca.org Davy Pumps Tel. 082 322 7305 www.davypumps.co.za Divwatt (Edms) Bpk Tel. 011 794 3825 www.divwatt.com Gunda Imports and Distribution Tel. 082 920 0656 www.gunda.co.za Nuon RAPS Utility Tel. 035 573 1529 Secur-a-lite Tel. 011 485 1923 Solardome SA Tel. 021 886 6321 www.solardome.co.za Solar Heat Exchangers Tel. 011 462 0024 www.solarheat.co.za Solien Tel. 044 877 1733 www.solien.co.za Sonnenkraft Tel. 011 781 6104 www.sonnenkraft.co.za Sun Africa Tel. 012 252 7290 / 082 822 5380 www.sunafrica.co.za Sun Electricity Tel. 012 326 6330 www.sunlec.co.za Sustainable Energy Society of Southern Africa (SESSA) Tel. 011 789 1384 www.sessa.org.za Suntank Solar Tel. 012 362 3311 www.suntank.com ZM Pompe Tel. 082 552 3917 / 073 070 8545 www.zmpompe.co.za

171

172

5. Biomassa
Die term biomassa verwys gewoonlik na enige plant- of dieremateriaal. Voorbeelde van biomassa as n regstreekse brandstofbron sluit die volgende in: hout, dieremis, suikerriet-reste en landbou-afval, veral in plattelandse gebiede. Energie kan regstreeks as brandstof gebruik word, of dit kan onregstreeks as brandstof aangewend word deur dit in gas of vloeistof te omskep. Biogas word hierna behandel. Raadpleeg die afsonderlike hoofstuk daaroor vir aantekeninge oor biobrandstowwe (etanol en biodiesel). Plantolies word ook uit biomassa geproduseer. Hierdie olies kan uit sonneblompitte, sojabone, grondbone, groente en ander plante onttrek en in brandstof omgeskakel word. Biogas Power Tel. 0861 BIOGAS / 083 678 5563 www.biogaspower.co.za Vergassing: Benutting van biomassa as energiebron Vergassing is die onvolledige pirolise van koolwaterstofbiomassa. Voerstof soos hout, mis, afvalpapier of steenkool kan omgeskakel word om skoonbrandende sintetiese gas te vorm wat hoofsaaklik uit waterstof (H) en koolstofmonoksied (CO) bestaan. Hierdie gas kan gebruik word om diesel of petrol te vervang. Aanwending: Prosesafval het nog altyd vir die bestuur van groot kommersile landbouondernemings soos voerkrale (dieremis) en saagmeulens (afvalstukke, saagsels en houtsplinters) n groot kopseer veroorsaak. In die verlede is direkte verbranding van afval vir verhitting aanbeveel en met n redelike mate van sukses gebruik. Die omgewings- en arbeidsimpak is egter eers onlangs besef. Vergassing is ideaal vir grootskaalse landbouondernemings aangesien die stroom afval omskakel in n omgewingsvriendelike, skoonbrandende brandstof wat gebruik kan word om krag op te wek en in kouer dele vir verhitting aangewend kan word. Die lewering van biogas-plantenergie kan verhoog word deur vaste- en vloeistowwestowwe as verwerkingsafvloei te skei en die vastestowwe te vergas. Geskiedenis: Houtvergassing is gedurende en na die Tweede Wreldoorlog ontwikkel toe brandstof en olie skaars was. Baie voertuie is omgeskakel om op sintetiese gas te loop wat verkry is deur steenkool en kooks (wat volop was) te vergas. Afvalhout is ook baie as goedkoop bron van brandstof gebruik. Tot onlangs was daar bitter min tegnologiese vordering op die gebied van klein- tot mediumskaal gaskrone (gasoliers) as bron van energie. Houtgaskrone word vandag steeds as bron van energie gebruik waar krag nie beskikbaar is nie en in bedrywe waar nuttige hersiklering van afval gentegreer kan word. Voorbeelde is saagmeulens en groot houtfabrieke waar die wegdoening van afvalhout n probleem is.
Bron: Biogas Power

en Groen Energie (elektries, verhitting, verkoeling, meganies). Ander voordele behels reukbeheer, afvalbestuur, verbeterde bemestingswaarde en verminderde kweekhuisgasvrystellings. n Tekortkoming is dat die netwerkvoorsiening van elektrisiteit steeds die beter opsie is tensy n mens as n SOM (skoonontwikkelingsmeganisme) regsitreer om koolstofkrediete te verdien. Die moontlikheid bestaan dat n aantal bedrywe onder een sambreel saamgevoeg kan word ten einde die registrasiekoste te verminder en die groottebeperking te verlaag. Biogas is reeds goed as energiebron in die platteland van China, Indi en ander Asiatiese lande gevestig. Hierdie proses vereis dat, byvoorbeeld, dieremis, gegis word. Biogas is n omgewingsvriendelike energiebron aangesien dit nie uit ru-olie verkry word nie.
Bron: Biogas Power and AgriReview, 2nd quarter 2008, beskikbaar by www. standardbank.co.za

Agama Energy Tel. 021 701 3364 www.agama.co.za Biogas Power Tel. 031 781 1981 / 083 645 4501 www.biogaspower.co.za EcoSecurities Tel. 011 575 6000 sa@ecosecurities.com

Humphries Boerdery Tel. 014 736 3843 n Groot varkplaas wat metaan uit mis en ander afval verkry. LNR Instituut vir Landbouingenieurswese Tel. 012 842 4000 stoltze@arc.agric.za

Die volgende publikasies is by In samewerking met bogenoemde beskikbaar: projekontwikkelaars en kopers van Biogas design and operation vrystellingskrediete struktureer en manual rig hierdie onderneming projekte Biogas from cattle manure vir die vermindering van die Biogas purification vrystelling van kweekhuisgasse, Biogas equipment vanaf die begin tot die voltooiing Biogas water pump daarvan. Weltec Tel. 039 316 6547 www.weltec-biopower.de Bioverwerkers is n volhoubare oplossing vir sowel die energiekrisis as die besoedelingsprobleem en hou potensieel n tweede inkomste vir boere in. Raadpleeg die volgende artikel hieroor: Who needs nuclear when you have waste, beskikbaar by www.farmersweekly.co.za

7. Waterenergie
Energie in die vorm van bewegingsenergie of temperatuurverskille in water, kan ingespan en gebruik word. Aangesien water ongeveer n duisend maal swaarder is as lug, kan n stroom water wat stadig vloei groot hoeveelhede energie vrystel. Hidro-elektirisiteit, n hernubare energiebron wat uit bewegende water verkry word, verskaf ongeveer 20% van die wreld se elektrisiteit. Met sewe groot riviere (Nyl, Niger, Kongo, Senegal, Gariep, Limpopo en Zambezi) het Afrika, wat oor ongeveer 10% van die wreld se potensile hidro-energie beskik, en n uiters lae per kapita energieverbruik het, tot dusver slegs n klein gedeelte van sy vermo benut. Weens die ho kapitaalkoste en die omgewings- en sosiale impak van groot damme, word hernubare hidro-ontwikkelings tans toenemend op kleinskaalse projekte (minder as 10 MW) gerig. Sulke kleiner hidro-aanlegte benvloed nie oewer-ekosisteme nie, en deur plaaslike tegnologie en vaardighede te gebruik, kan so n kleinskaalse hidroaanleg ook in die omgewing tot werkverskaffing bydra. Inligting oor hidro-elektriese krag, gepompte berging (pumped storage), oseaan-energie en gety-energie is by www.en.wikipedia.org beskikbaar. BWG Hydro Power Development Tel. 011 391 3741 www.bwghydro.co.za Mikro hidro-elektriese krag moontlik vir klein ondernemings ZM Pompe Tel. 082 552 3917 / 073 070 8545 www.zmpompe.co.za

6. Biogas
Sekere landboubyprodukte (diere-afval, gewasreste, ens) wat aanvanklik bloot as afval beskou is, word al meer as n nuttige byproduk en waardetoevoedende hulpbron beskou. In die hedendaagse kompeterende landbouomgewing moet boere meer aandag skenk aan die afval wat hulle weggooi en seker maak dat hulle nie potensile kostebesparing of inkomste wegdoen nie. Met die koste van netwerkkrag wat in die volgende twee jaar kan verdubbel en kragvoersiening wat al meer onvoorspelbaar word, kan die verskaffing van biogas die verskil tussen die sukses en mislukking van n onderneming behels. Biogas is n gas wat uit ongeveer 50-70% metaan (CH4) en 3050% koolstofdioksied (CO2) bestaan. Sinonieme vir biogas is woorde soos rioolgas, moerasgas en metaan. Biogas kan gesuiwer en vir die opwekking van krag en/of verhitting of verkoeling gebruik word. Die lewensvatbaarheid van n biogasprojek hang af van n aantal aandrywers. Voordele van n biogasaanleg, wat verkoop kan word, is Koolstofkrediete

173

8. Geotermiese energie
Hierdie energie kom voor in verhitte rots en vloeistof wat uit die uiters warm kern van die aarde opstyg en tot in die skeurtjies en openinge in die aardkors deursyfer. Dit kan in die vorm van warm water, stoom of warm, dro rotse voorkom. Om tot hierdie energie toegang te kry, word gate in die aardkors geboor. Suid-Afrika het nie baie geotermiese hulpbronne nie slegs di in die gebied rondom Aliwal-Noord en in die Kaapse Hoekberge.

Ander:
hulle beplan om honderde miljoene dollar te spandeer om die prys vandie elektrisiteit wat Begin om met jou natuurlike uit hernubare energiebronne hulpbronne boer en verdien ekstra opgewek word tot laer as die prys geld deur hernubare energie aan van steenkool af te dwing. ESKOM te verkoop. Industrial Development Corporation (IDC) Amatola Green Power Tel. 011 269 3000 Tel. 011 783 1922 lvanwyk@amatolagreenpower. www.idc.co.za co.za Just Energy South Africa www.amatolagreenpower.co.za Tel: 021 701 2012 Amatola Green Power (AGP) is n www.just-energy.org handelsmaatskappy vir elektrisiteit wat onafhanklik van Eskom of National Business Initiative munisipaliteite funksioneer. Die Sustainable Futures elektrisiteit wat AGP produseer, Tel. 011 544 6017 word uit natuurlike, hernubare www.nbi.org.za energiebronne (renewable energy RE), ingevolge riglyne van die Siyenza Management Departement van Minerale en Tel. 011 463 9285 www.siyenza.za.com Energie (DME), opgewek. Alt-e Technologies Tel. 086 111 6182 Cape Advanced Engineering (CAE) Tel. 021 577 3413 www.cae.co.za Combustion Technology Tel. 021 715 3171 www.rielloburners.co.za They run the Energy Solutions for Africa Conference and Exhibition Sustainable Energy Africa Tel. 021 702 3622 www.sustainable.org.za

9. Rolspelers
Sien ander rolspelers onder opskrif 3, 4, 5, 6 en 7. Renewable Energy Finance and Subsidy Office (REFSO) Tel. 012 317 8711 www.dme.gov.za REFSO se mandaat sluit die volgende in: Die bestuur van subsidies vir hernubare energie. Die verskaffing van raad aan ontwikkelaars en ander betrokkenes by die finansiering en subsidiring van hernubare energie (insluitende die grootte van toekennings, geskiktheid daarvoor, prosedurele vereistes, ens), asook geleenthede om uit ander bronne finansiering te bekom. Daar is verskeie internasionale en plaaslike finansieringsinstellings wat gewillig is om finansile hulp te verskaf aan maatskappye in die privaat sektor wat noodsaaklike infrastruktuur vir die verskaffing van hernubare energie in ontwikkelende lande wil oprig. Hierdie instellings bied n groot verskeidenheid produkte aan, onder andere uitvoerkrediet, gemengde krediet en verskillende tipes lenings. Die verskillende instellings het verskillende benaderings tot die hantering van potensile projekte ontwikkel. Die Suid-Afrikaanse Grondwet 1996, vereis dat die regering n nasionale energiebeleid skep om te verseker dat nasionale energiehulpbronne voldoende benut word ten einde in die nasie se energiebehoeftes te voorsien. Die Grondwet verklaar verder dat bekostigbare energie aan almal beskikbaar gestel moet word. Die produksie en verspreiding van energie moet volhoubaar wees en tot n verbetering in landsburgers se lewenstandaard lei. Die Suid-Afrikaanse regering erken dat hulpbronne vir hernubare energie, biomassa uitgesluit, nog nie ten volle benut word nie, en dit het gelei tot die beleid oor hernubare energie een van die doelwitte wat in die Witskrif oor Energiebeleid van die Republiek van Suid Afrika (DME, 1998) gestel is. Die Suid-Afrikaanse kabinet het die Witskrif oor Hernubare Energie (in PDF-formaat] in November 2003 aanvaar, en daardeur die grondslag gel vir die algemene aanvaarding van hernubare energie as energiebron. Die beleid stel n teiken van n 10 000 GWh-bydrae tot finale energiebehoeftes, wat teen 2013 in Suid-Afrika bereik moet word.
Bron: www.villageexhibitions.co.za/renewable_energy/news.htm

Sustainable Energy & Climate Change Project (SECCP). Die SECCP in samewerking , Cullinan Energy Solutions met suidelike en noordelike Tel. 082 679 9307 beywer hulle om www.cullinanenergysolutions.co.za NROs, beleide en maatrels rakende energiedoeltreffendheid ten Earthlife Africa opsigte van verskaffing en verbruik, Tel. 011 339 3662 hernubare energie en skoon www.earthlife.org.za tegnologie te bevorder. Nuus oor en bevindinge van SECCP verskyn Earth Power op www.earthlife.org.za kies die Tel. 021 702 1102 Research-opsie. www.earthpower.co.za Energy & Densification Systems (Edms) Bpk Tel. 011 794 4660 www.russiltech.co.za Talbot & Talbot Tel. 033 346 1444 www.talbot.co.za

Wesgro www.google.com Google het in Tel. 021 487 8648 November 2007 aangekondig dat www.wesgro.co.za Duitsland is die leier op die gebied van die opwekking van windkrag. Kanada is die wreldleier op die gebied van hidro-elektrisiteit, terwyl Brasili die wreld se grootste etanolprodusent is. Agt-en-veertig land is tans besig met hernubare-energie-projekte. Sien die Global Trends in Sustainable Energy Investment 2009-dokument by www.unep.org. Die United Nations Environment Programme beklemtoon in hierdie verslag dat n groen ekonomie-benadering tot die uitdagings wat die wreld in die gesig staar kritiek is.

174

Hulpbronne en Goeie Landboupraktyk

3. WaterCare
Weens watertekorte en die belangrikheid van water vir besproeiing in die provinsie is WaterCare veral op Limpopo gemik. Hierdie tema voorsien n raamwerk vir grondbestuur en die voorkoming van verslikking van besproeiingsdamme. WaterCare werk in vennootskap met die gemeenskap om aksieplanne te ontwikkel vir die bestuur en herstel van besproeiingskemas. Die rehabilitasie van besproeiingskemas verhoog watertoevoer en huishoudelike voedselsekuriteit. WaterCare bevorder voorts die ontwikkeling van tegnieke vir waterhulpbronbestuur en bevorder geleenthede vir opleiding op hierdie terrein.

LandCare
1. Oorsig
Die Nasionale Grondversorgingsprogram (National LandCare Programme [NLP]) is n inisiatief wat die regering se steun geniet en regoor die land in werking gestel word. Die bedoeling is dat dit deur vennootskappe en samewerking van die openbare en die privaatsektor bedryf word. Dit is n gemeenskapsgebaseerde program wat daarna streef om ons hulpbronne te bewaar hulpbronne op volhoubare wyse te gebruik n bewaringsetiek deur onderrig en bewusmaking te skep deur projekte vir die rehabilitasie van natuurlike hulpbronne, verbeteringsprojekte en bewaringsprojekte werk te skep en armoede te verlig Die program identifiseer in elke provinsie ernstige probleme oor grond- en waterdegradasie wat volhoubare hulpbrongebruik kan benvloed, en hierdie kwessies word deur middel van spesifieke projekte aangepak. Projekte is in al nege provinsies deur die LandCare Conditional Grant op grond van die jaarlikse Wet op die Verdeling van Inkomste van stapel gestuur en provinsies implementeer projekte onder bepaalde voorwaardes. Inisiatiewe vir waterversorging, veldversorging, grondversorging en jeugversorging maak alles deel van hierdie program uit.
LandCare is gemoeid met die optimering van produktiwiteit en die volhoubare gebruik van natuurlike hulpbronne wat sal lei tot verhoogde landbouproduksie, voedselsekuriteit, werkskepping en n beter lewensgehalte vir almal.

4. VeldCare
VeldCare bevorder die beste weidingsisteme en erosievoorkomingsprakt yke om produksie te verbeter. Die program ontwikkel en hou landbouaktiwiteite ingevolge die beginsels van ekologies-volhoubare ontwikkeling in Noordwes in stand. Ekonomiese en sosiale ontwikkelingsgeleenthede word gerealiseer deur weidingsgebiede te verbeter en lewensvatbare weidingsgebiede oor landelike gemeenskappe heen in stand te hou.

5. SoilCare
SoilCare moedig landelike boere in KwaZulu-Natal, die Oos-Kaap en Mpumalanga aan om nuwe, oorspronklike strukture te bou om gronderosie te beveg en om die uitputting van die vrugbaarheid en suurgehalte van grond, wat produksiepotensiaal beperk, te verminder. Deur die SoilCare-program word volhoubare landbouproduksiesisteme soos diversifikasie, bestuur van insette en grondbewerking vir bewaring aan die gang te sit

6. JuniorCare
Die oogmerke van JuniorCare is om die voorheen-benadeelde jeug deur opleiding in fasiliterings- en leierskapsvaardighede te bemagtig. Dit sluit die bevordering van voedselsekuriteit tuis en by die skool, n bewustheid van volhoubare landbou en die stig van jeugklubs en projekte wat ander komponente van LandCare wil bevorder, in. JuniorCare hanteer jongmense se behoeftes op gentegreerde wyse en behels veeldissiplinre benaderings.

2. LandCare
Waarom is grondversorging belangrik? U en u medemens is van die grond afhanklik vir voedsel, skuiling en n inkomste. Grond is kosbaar en moet opgepas word anders sal ons dit in die toekoms nie kan gebruik nie. As ons die grond aftakel en misbruik, sal ons lewensgehalte agteruit gaan. As ons nie na die grond omsien nie, gaan die skade aan die grond ons duur te staan kom. LandCare gaan oor die volgende: Regstelling van hulpbron-aftakeling wat in die verlede plaasgevind het. Korrekte hulpbronbestuur. Samewerking tussen gemeenskappe. Versorging van die grond in u omgewing. U toekomstige lewensgehalte. Verbetering van die omgewing. Voedselsekuriteit vir die toekoms. Wat kan jy doen? Stig of sluit by n grondversorgingsgroep in u gemeenskap aan en raak betrokke. Beplan en bestuur grond om agteruitgang te voorkom. Herstel beskadigde gebiede. Bevorder bewaringspraktyke. Stig n grondversorging-bewaringsgebied. Herwin en hergebruik papier, glas, plastiek en metaal.

7. Uitheemse indringerplante
Uitheemse indringerplante is n groot probleem in Suid-Afrika. Die 198 gedentifiseerde spesies indringerplante put tot 10% van ons jaarlikse watervoorraad uit, verdring inheemse plante, veroorsaak brande en gronderosie en stel ook baie van ons diere in gevaar. Regulasies in die Wet op die Bewaring van Landbouhulpbronne, 43 van 1983 lys uitheemse indringerplante wat in een van drie kategorie val: Kategorie 1 Plante wat verwyder moet word. Kategorie 2 Plante wat slegs in afgebakende gebiede gehou mag word, maar andersins verwyder moet word. Kategorie 3 Plante wat bestaan, mag behoue bly (behalwe as dit binne 30 meter van die 1:50-vloedlyn van waterstrome of vleilande is), maar mag nie toegelaat word om te versprei nie en mag nie gekweek of verkoop word nie. Raadpleeg asseblief die hoofstuk oor uitheemse indringerspesies vir meer inligting oor uitheemse indringerplante.

175

8. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Besoek www.daff.gov.za. Besonderhede oor die vele LandCareprojekte is beskikbaar in n MS Excel -sigblad. Verslae oor verskillende LandCare-projekte is beskikbaar by www. agis.agric.za kies die Advisories and Reports- en dan die Projectsopsies. Die Wet op die Bewaring van Landbouhulpbronne, 43 van 1983 (CARA) is n wet van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye en maak voorsiening vir die bewaring van Suid-Afrika se natuurlike landbouhulpbronne deur: Instandhouding van grond se produksievermo. Bestryding en voorkoming van erosie. Voorkoming van verswakking of vernietiging van waterbronne. Beskerming van die plantegroei. Bestryding van onkruid en indringerplante.

Direktoraat Grondgebruik en Grondbestuur Tel. 012 319 7656 www.daff.gov.za LandCare SA Hulplyn: Tel. 012 319 7553 In die Wes-Kaap kan u met die LandCare-bestuurder in verbinding tree by 021 808 5090 of franciss@elsenburg.com. Skakel die provinsiale kantore van Grondgebruik en Grondbestuur om die kontakbesonderhede van LandCare-sameroepers in ander provinsies te bekom. Hier volg die besonderhede: Streek Gauteng Limpopo Mpumalanga Noordwes Noord-Kaap Vrystaat Oos-Kaap Wes-Kaap KwaZulu-Natal Telefoon 012 319 7596 015 287 9943 013 755 1420 / 2614 018 294 3343/4 053 807 2600 051 409 2601 043 704 6800 021 984 5090 033 345 3557/15

Wil u n LandCare-groep op die been bring? Tree in verbinding met die plaaslike LandCare-bestuurder of fasiliteerder om u by te staan vr u aansoek doen om n groep te stig. (Die kontakbesonderhede verskyn hierbo.) As u suksesvol is, moet n programbestuur-ooreenkoms onderteken. Di ooreenkoms bepaal die befondsingsvoorwaardes, insluitende u verantwoordelikheid om behoorlike rekords te hou van die uitgawe van subsidies, en die vereistes vir verslaglewering oor u program se vordering en resultate.

176

Hulpbronne en Goeie Landboupraktyk

Die Afrika-kontinent kry genoeg ren om water aan ongeveer 13 miljard mense te verskaf (dit is dubbeld die huidige wreldbevolking). Baie min renwater word egter opgevang of opgegaar deur middel van volhoubare metodes, byvoorbeeld die groot- en kleinskaalse oes van renwater.
In Mei 2009 is n Uittreksel uit n verslag getiteld Environmental food crisis van die Verenigde Nasies se omgewingsprogram (UNEP) gepubliseer. Dit is beskikbaar by www.unep.org.

Die oes van renwater


1. Oorsig
Ren val nie altyd waar ons wil h dit moet val nie, maar ons wend dit tot ons eie voordeel aan. Op nasionale vlak is damme soos die Gariepdam, die Vanderkloofdam, die Midmardam, die Pongolapoortdam, die Vaaldam en die Theewaterskoofdam gebou om renwater op groot skaal te versamel en te bewaar. Op plaaslike of boerderyvlak is duisende kleiner damme deur grondeienaars gebou met behulp van trekkers, damskrapers, voorlaaiers en ander toerusting wat op die plaas beskikbaar is. Die grondliggende idee is om die renwater te behou op die grond waar dit val, dit wil s die renwater moet geoes word sodat dit later gebruik kan word vir die besproeiing van gewasse, as drinkwater vir diere, en selfs drinkwater vir menslike gebruik. Soms moet renwater behandel word voor dit geskik is om te drink. Sogenaamde gepaste tegnologiese metodes (bv. die gebruik van sonkrag om water te disinfekteer) bied laekoste-ontsmettingsopsies vir die behandeling van opgegaarde renwater om dit drinkbaar te maak. Daar word toenemend aanvaar dat die oes van renwater n praktiese metode is om besproeiings- n drinkwater aan landbou- en ontwikkelingsprojekte die wreld oor te voorsien. Dit kan ook wyd gebruik word in stedelike en buitestedelike gebiede waar die hoeveelheid, betroubaarheid en gehalte van pypgeleide water soms onder verdenking is.
Bron: E.H.Walter (Hydrex), in n skrywe aan die projek in Maart 2008; www. sciencedirect.com /science; http://en.wikipedia.org/wiki/Rainwater_harvesting

3. Rolspelers
Applied UV Tel. 021 448 6721 www.applieduv.co.za en sanitasie-ontwikkeling in SuidAfrika ondersteun. Hul nasionale kantoor is in Johannesburg en daar is ook streekskantore in Noordwes, Limpopo, KwaZuluNatal (2 kantore), die Oos-Kaap (3 kantore), die Vrystaat en Mpumalanga.

Applied UV spesialiseer in die aanwending van ultravioletstrale vir watersuiwering. Di stelsel ontsmet drinkwater vir plase, huise, hospitale, hotelle en gemeenskappe wat nie toegang tot behandelde Ozone Innovations Tel. 021 854 6400 water het nie. www.ozoneinnovations.com Builders Warehouse Hierdie maatskappy spesialiseer Tel. 021 937 1014 in die ontwerp, vervaardiging www.builderswarehouse.co.za en installasie van osoon- en Builders Warehouse verskaf ultravioletlig-sterilisasietoerusting verskillende wateropgaartoestelle wat geen chemiese stowwe wat aan afvoergeute gekoppel gebruik nie. kan word. Inligting oor hul takke Rainman Landcare Foundation verskyn op die webtuiste. Dr. Raymond Auerbach Tel. 031 783 4412 Hydrex Water Storage director@rainman.co.za Tel. 011 440 4472 www.rainman.co.za www.hydrex.co.za Tenks en toerusting vir die bewaring Rand Water Spesialis-watergehaltedienste, van renwater. grootskaalse waterdienste LNR Instituut vir Grond, Tel. 011 682 0278 Klimaat en Water gpearson@randwater.co.za Tel. 051 861 1172 www.randwater.co.za Faks: 051 861 1027 bothac@arc.agric.za U plaaslike Waterraad kan u bystaan met raad, publikasie, ensovoorts. Naby Bloemfontein in Suid-Afrika Rand Water het byvoorbeeld n se plat, dro provinsie die brosjure getiteld Going with the Vrystaat het die LNR landery- flow, wat lesers wys hoe om n r e n w a t e r o e s t i n g s t e l s e l s watertenk vir die opgaar van ontwikkel. Hierdie stelsels maak dit stormwater of renwater te bou. moontlik om gewasse aan te plant Skakel Grant Pearson. in gebiede waar mense al moed opgegee het, en dit word gretig SPATIUM deur kleinskaalse boere aanvaar. Louw van Biljon 082 777 2647 spatium@isat.co.za MVULA Trust Tel. 011 403 3425 Umhlaba Consulting Group www.mvula.co.za Water for Development Unit Direkteur Jonathan Denison MVULA is die grootste nie- Tel. 043 7221246 regeringsorganisasie wat die water- jdenison@umhlabacg.co.za Waternavorsingskommissie Tel. 012 330 9058 www.wrc.org.za Renwater wat gedrink word moet baie versigtig opgegaar word en behandel word voor dit gedrink word. Daar is verskillende tegnologie wat tuis gebruik kan word om opgegaarde renwater te behandel, byvoorbeeld osoon-sterilisasie, ultravioletlig en distillering. Redelik eenvoudige sandfilters tesame met huishoudelike chloor kan ook gebruik word. Verdere besonderhede is beskikbaar by dr. Jo Burgess van die Waternavo rsingskommissie, 012 330 9039 (die oes van renwater vir huishoudelike gebruik), of dr. Andrew Sanewe on 012 330 9047 (vir landboudoeleindes).

2. Nasionale strategie
Daar is gevind dat die vlak van ekonomiese aktiwiteit verdubbel in plattelandse dorpies wat toegang tot water verkry. Hierdie groei is van besondere belang weens die regstreekse uitwerking wat dit op armoede het. Elke huishouding met n dak kan potensieel renwater oes en opgaar. In Suid-Afrika, waar die werwe van landelike wonings n yslike 200 000 hektaar beslaan (d.w.s. twee maal die kleinhoewe-area wat tans onder besproeiing is), is die potensile impak op voedselsekuriteit meer as beduidend.
Bron: Tsepho Khumbane, Trustee van Die Mvula-trust (aangepas)

Wanneer water op die terrein van kleinskaalse boerderye geoes word, verhoog dit die inkomste en winsgewendheid daarvan. Navorsing oor ekonomiese lewensvatbaarheid, sosiale aanvaarbaarheid en omgewingsvolhoubaarheid het aangetoon dat landeryrenwateroesting n volhoubare benadering is tot die bemagtiging van landelike mense om voedselsekuriteit en n beter lewenstandaard te verseker. Winsgewendheidsontledings gebaseer op die begrotings van ondernemings toon aan dat boere wat selfs van die eenvoudigste vorm van landeryrenwateroesting gebruik maak in vergelyking met die konvensionele kweking van gewasse, hul inkomste met sowat R800/ha kan verhoog in die geval van mielieproduksie. Deelnemende navorsingstegnieke, soos Deelnemende Landelike Evaluering en Deelnemende Aksienavorsing wat in navorsingsdorpies toegepas is, bevestig dat boere gewillig is om die tegnieke van landeryrenwateroesting in hul produksie-aktiwiteite toe te pas, en dat hierdie tegnieke nie net ekonomies haalbaar is nie, maar ook omgewingsvolhoubaar, terwyl dit sosiale voordele inhou.
Bron: Jaarverslag van die Waternavorsingskommissie op www.wrc.org.za

177

4. Publikasies en webtuistes
Die volgende is uitstekende bronne: Botha, J.J., van Rensburg, L.D., Anderson, J.J., Hensley, M., Macheli, M.S., van Staden, P ., Kundhlande, G., Groenewald, D.C., & Baiphethi, .P M.N., (2003). Water conservation techniques on small plots in semiarid areas to enhance rainfall use efficiency, food security, and sustainable crop production. Report No. 1176/1/03, Water Research Commission, Pretoria. Hensley, M., Botha, J.J., Anderson, J.J., Van Staden, P . & Du Toit, A. .P (2000). Optimising rainfall use efficiency for developing farmers with limited access to irrigation water. Report No. 878/1/00, Water Research Commission, Pretoria. Kundhlande, G., Groenewald, D.C., Baiphethi, M.N., Viljoen, M.F., Botha, J.J., Van Rensburg, L.D., Anderson, J.J. (2004). Socio-economic study on water conservation techniques in semi-arid areas. Report No. 1267/1/04, Water Research Commission, Pretoria. Water resources management in rainwater harvesting: An integrated systems approach sluit gevallestudies wat handel oor renwater wat in klein nedersettings en deur plaaswerkers opgegaar word. Die Waternavorsingskommissie stel verskeie verslae beskikbaar oor die oes en bewaring van renwater op landerye en in die veld. Tree met hulle in verbinding of besoek www.wrc.org.za. Kejafa Knowledge Works het die publikasie Water harvesting techniques in voorraad. Skakel hulle by 014 577 0005 of besoek www.kejafa.co.za Enkele webtuiste Soek die artikel Harvesting the rain in die argiewe by www. farmersweekly.co.za http://en.wikipedia.org/wiki/Rainwater_harvesting www.harvest2o.com n aanlyn gemeenskap vir die oes van renwater Soek die Info Pak Collecting rainwater from your roof onder die Publications-kieslysopsie by www.daff.gov.za Hoepels is verhoogde grondstrukture of halfmaanvormige grondriwwe wat op grond met n effense helling gekonstrueer word. Hulle word so gemaak dat die eindpunte van die hoepels na bo wys en op dieselfde vlak as die kontoerlyn is. Die hoepels vang die renwater op wat teen die helling afloop. Rainwater harvesting for increased pasture production, CTA Practical Guide Series No 3, n ekwivalent van die Suid-Afrikaanse Info Paks, is n brosjure waarin verduidelik word hoe hierdie hoepels gemaak word. Besoek www.cta.int Gebruik Google om n groot verskeidenheid artikels op te spoor, byvoorbeeld by www.sciencedirect.com (Treating and storing rainwater for domestic indoor use), www.gdrc.org (An introduction to rainwater harvesting) en www.wikihow.com (Build a rainwater collection system)

Hulpbronne en Goeie Landboupraktyk

Organiese boerdery
1. Oorsig
Waaroor handel organiese boerdery?
Organiese boerdery het daarmee te doen dat goedere in harmonie met die natuur, en nie in stryd daarmee nie, geproduseer word. Die oogmerk is om die gebruik van skadelike chemikalie uit te skakel deur die natuur se natuurlike hulpbronne doeltreffend te gebruik. Alle organiese produkte is ook vry van geneties gemanipuleerde organismes (organismes waarvan die basiese geenstruktuur gemanipuleer is deurdat eksterne organismegene bygevoeg is).

Wat is organiese boerdery?


Organiese boerdery is n produksiestelsel wat die gesondheid van grond, ekostelsels en mense in stand hou. Dit steun op ekologiese prosesse, biodiversiteit en siklusse wat aangepas is by plaaslike toestande, eerder as op die gebruik van insette met nadelige effek. Organiese boerdery kombineer tradisie, innovasie en wetenskap om tot voordeel te wees van die gedeelde omgewing en billike verhoudings en n goeie kwaliteit lewe vir almal wat betrokke is, te bevorder. Voorbeelde van organiese boerderymetodes sluit die volgende in: Die rotering van gewasse tussen landerye. Dit help dat plae nie vermeerder nie en verbeter die vrugbaarheid van die grond. Die aanplant van sekere kruie- en blomsoorte om insekte te lok wat ongewenste plae sal verdryf. Die gebruik van biologiese insekdoders en pogings om plae se natuurlike vyande in te span om plae te beheer. Organiese boerdery produseer voedingryke, vrugbare grond wat die plante voed. Deur chemikalie weg te hou van die grond, word die watergehalte en die wildlewe beskerm. Dit behels ook dat die welsyn van diere bevorder word deurdat alles van die teel, grootmaak en hantering, tot die voer van diere streng gereguleer word en n vrylopende leefstyl gemplementeer word

Die grond
Organiese boerdery verwys na n stelsel as n totale entiteit in ekologiese balans. Grondvrugbaarheid word bevorder deur kompos, dekgewasse, die afwisseling van gewasse, groenbemesting, minimum grondbewerking, blaarbedekking en deur biodiversiteit te waardeer en sintetiese chemiese insette te vermy. Die beginsel is om die grond met respek te behandel in die wete dat grond die basis van lewe op aarde is. Organiese boerdery berus dus daarop om die grond, en nie die plant direk te voed nie. Organiese stof is hierdie voeding. Die organiese boer stel daarin belang om grondprosesse te balanseer en konsentreer nie soveel op die balansering van getalle as n gevolg van grondanalise nie. n Goeie organiese grondstruktuur kan groot volumes stikstof, fosfor, kalsium, yster en ander mikrovoedingstowwe hou wat noodsaaklik is om plante van n gebalanseerde dieet vir gesonde groei te voorsien. n Goeie grondstruktuur sal waterinfiltrasie en -retensie optimaliseer en is ook belangrik vir die beheer van erosie deur wind en water.

Siektes en plae
Die organiese boer se benadering tot plae en siektes is om hulle te beskou as simptomaties van wanbalanse in die vrugbaarheid en gesondheid van die grond. Daar is te veel plae en siektes asook remedies om op te noem. Die plant, soos enige lewende organisme, ontwikkel n natuurlike weerstand teen die aanvalle van plae en siektes. Hierdie weerstand hang af van die organisme se voeding.
Een van die vele tenks wat gebruik kan word vir die opgaar van water. (Foto verskaf deur Hydrex.)

Organiese vleis
Organiese dierverskaffers moet streng protokolle volg wat die menslike behandeling van hul beeste insluit en hulle toelaat om natuurlik volwasse te

178

word. Hulle word toegelaat om natuurlik te wei in n plaasomgewing wat stres verminder en hogehaltevleis produseer wat vry van besoedelende stowwe is. Dit kos meer om sulke vleis te produseer, aangesien die diere stadiger op natuurlike weiding groei en gevolglik is meer grond nodig en hor rentekoste word opgeloop. Die gesertifiseerde plaas moet 90% van die voer op die plaas produseer. Gesertifiseerde organiese vleis is n waarborg dat vleis vry van bymiddels, soos chemikalie, antibiotika en hormone is en apart in die aanvoerketting na die verbruiker gehou is. Aangesien net natuurlike, biodegradeerbare produkte gebruik word, word water en die omgewing skoner. Boere en hul werkers geniet gesonder werksomstandighede. Organiese diere word in harmonie met die aarde, die omgewing en inheemse wildlewe geproduseer. Dit kan net goed wees vir toekomstige geslagte. Wat antibiotika betref: Die standaarde (EU 2092/91 en die konsep NDAregulasies) laat twee behandelingskursusse met chemies gesintetiseerde allopatiese veeartsenykundige medisinale produkte of antibiotika toe binne een jaar of meer as een behandelingskursus as hul produktiewe lewensiklus minder as een jaar is. As vee meer as dit ontvang, mag hulle en hul produkte nie as organiese produkte verkoop word nie en die vee moet weer deur die omskakelingsproses gaan. Aanhaling uit die EU 2092/91-standaarde. (eie vertalings)

hulle volledige rekord van hul praktyke hou en n opgetekende ouditspoor het hulle gebruik maak van ekologies vriendelike metodes en bestanddele om die grond te verbeter en plae te beheer Kyk na die produketiket om na te gaan of n produk gesertifiseer is. Verskyn die naam en/of logo van n sertifiseringsprogram op die produk? Indien nie, doen navraag. Wees daarop bedag dat vervaardigde produkte dikwels gesertifiseerde bestanddele bevat, maar dat die prosessering as sodanig moontlik nie gesertifiseer is nie. (Indien u twyfel, moet u die vervaardiger skakel en navraag doen oor die sertifiseerder wat hulle gebruik.) Indien u vars produkte koop, behoort die kleinhandelaar u te kan s wie die produk gesertifiseer het op grond van die rekords wat in die winkel gehou word. Grootmaatprodukte moet altyd n sertifikaat bevat wat die sertifiseringsprogram aantoon.
Bron: Hoofsaaklik gegrond op inligting van www.go-organic.co.za met insette van ander belanghebbendes

2. Sertifisering U kan nie by verstek organies wees nie


U oorweeg dit om organies te begin boer.
Die internasionale vraag na organiese produkte groei toenemend, met Europa, die VSA en Japan aan die spits. Verbruikers en kleinhandelaars wil egter verseker wees van voedselveiligheid en egte organiese metodes.

Die gesondheidsvoordele
Die gevare wat die verbruik van produkte wat besmet is met skadelike insekdoders vir die mens se gesondheid inhou, is onder andere verhoogde kankergevaar, voortplantingsprobleme en neurologiese skade. Organiese produkte is vry van chemiese reste, het n baie hor vitamien- en mineraalinhoud en is gewoonlik geuriger (dit is waarom toprestaurante verkies om organiese bestanddele te gebruik).

Waarom moet u sertifiseer?


Produkte lyk dieselfde as konvensionele produkte. Verbruikers het die reg om te weet dat produksie organies was (veral as hulle meer daarvoor betaal). Dit beskerm boere wat die rels nakom teen die slegte reputasie van diegene wat dit nie nakom nie. Dit verleen toegang tot howaardemarkte in Suid-Afrika en in die buiteland. Sertifisering is n manier om te verseker dat produkte in ooreenstemming is met plaaslike en internasionale standaarde.

Sertifisering
Daar is twee vlakke van organiese klassifikasie: Organiese sertifisering en Organies in konversie. Soek ook die aantekening oor die Deelnemendewaarborgstelsels (Participatory Guarantee Systems PGS) later in hierdie hoofstuk. n Gesertifiseerde organiese produk beteken dat die produk en die boerderyproses oor n tydperk deur n onafhanklike, spesialissertifisering sagentskap genspekteer is ten einde organiese egtheid aan die verbruiker te verifieer. Hierdie proses vind gewoonlik oor n tydperk van ongeveer drie jaar plaas. Tydens hierdie proses kan vervaardigers kommunikeer oor produkte wat hulle organies in konversie (soos gewoonlik op sommige belangrike kleinhandelaars se produkte verskyn) het. Hierdie sertifiseringsorganisasies bestaan werklik net om aan verbruikers die versekering te bied dat produkte en organisasies wat daarop aanspraak maak dat hulle organies is, werklik aan organiese standaarde voldoen. Verskeie sertifiseringsagentskappe bestaan regoor die land, onder andere Eco Cert, SGS, Afrisco en die Grondvereniging. Enige sertifiseringsprogram behoort hul standaarde op versoek te kan gee en sal gewoonlik aan die internasionale organisasie, die International Organisation of Organic Agriculture Movement (IFOAM) se standaarde voldoen. Wees op die uitkyk vir die sertifiseringsel of naam van die sertifiseringsagentskap se etiket. Indien u sodanige aanspraak sien, beteken dit dat geen skadelike chemikalie vir ten minste die voorafgaande drie jaar toegedien is nie die boer en die verwerker jaarliks sertifiseringsondersoeke ondergaan

Elemente van n sertifiseringstelsel


Standaarde waaraan u moet voldoen Kontrakte u belowe om organiese metodes te handhaaf Inspeksie word jaarliks gedoen Sertifisering goedkeuring van u plaas en die metodes wat u gebruik Bestuur van dieselfde plae en siektes, maar sonder chemikalie (daar moet planne hiervoor wees); dit sluit ook vrugbaarheidsprogramme in Etikettering waarop die verbruiker kan vertrou Inligtinguitruiling dit vestig die ouditspoor wat organiese status verseker van die saad na die tafel, omdat dit aanvanklik nie maklik is nie en daar baie is om te leer

Wat moet u dus doen??


Vra sertifiseerders na inligting en die standaarde Stuur n aansoekvorm in met basiese inligting Vra n beraming vir inspeksie en sertifisering vir n jaar (maak seker dit dek al die stappe van die proses) Bestudeer die vereistes (daar is baie hieroor op die internet) Verstaan die omskakelingskwessies Ontwikkel n plan om grondvrugbaarheid, plae, siektes en onkruidbeheer te hanteer

179

Praat met ander organiese boere Vestig u mark Praat met konsultante As alles goed lyk, kies n sertifiseerder en betaal om die sertifiseringsproses aan die gang te kry

Inspeksies wat betrokke is


Die inspeksie is n bevestiging van inligting wat deur die aansoekdokumentasie verkry is. Produksiestelsel Is dit werklik organies? Operateur Weet hy/sy genoeg om organies te bestuur? Is hy/sy daartoe verbind? Omgewing/besoedeling Sal u bure se gewassspuitstof op u lande waai? Is daar goeie biodiversiteit? Lande Het drie jaar verloop sedert chemikalie laas gebruik is? Lyk plante en diere gesond? Vee Word dierewelsyn gerespekteer? Watter veeartsenykundige behandelings is algemeen? Materiaal en saad wat ingebring is Is hulle ook organies? Is hulle ook GMO-vry? Hoe weet u? Plaag- en onkruidbeheer Hoe word dit bereik? Vrugbaarheidsbestuur Is daar werklike pogings om grondvoeding op te bou? Berging en verwerking Is dit moontlik dat organiese produkte per ongeluk met konvensionele produkte deurmekaar kan raak? Dit behoort die moontlikheid van vermenging, vervanging en besoedeling uit te skakel. Dokumentasie Is rekordhouding goed genoeg om te toon dat net organiese metodes gebruik is? Is naspoorbaarheid seker? Verkope, etikette Het u net dit verkoop wat u geproduseer het?

kruie en/of organiese preparate om grond, plant- en dierelewe, vrugbaarheid en lewenskragtigheid te bevorder. Hulle ontwikkel hulle plase tot unieke en onderskeibare entiteite wat die minimum eksterne insette gebruik. Hulle doelwit is om die hoogste gehalte kos, vesel en hout te produseer met geen of uiters beperkte negatiewe impak op die omgewing. In n poging om n harmoniese geheel te skep, werk die boer met die natuurlike en kosmiese siklusse, ritmes en kragte wat die lewe op aarde reguleer. Vir nadere inligting, stuur n e-pos aan die nasionale kordineerder Liesl Haasbroek by info@bdaasa.org.za of gaan na www.bdaasa.org.za

4. Biologiese boerdery
Kyk afsonderlike hoofstuk.

5. Permakultuur
Kyk afsonderlike hoofstuk.

6. Streng vegetaries organiese boerdery


Die meeste boere is afhanklik van chemikalie en die neweprodukte van diere en selfs diegene wat in organiese boerdery spesialiseer, gebruik dieremis en die neweprodukte van slagplekke (beenmeel, kompos, ens.). Hoe moet mens te werk gaan om sonder diere of die neweprodukte van diere te boer? Gaan kyk by www.veganorganic.net

7. Verenigings wat betrokke is


Kry meer besonderhede onder opskrif 11: South African Organic Sector Organisation Bio-Dynamic Agricultural Association of Southern Africa (BDAASA) Network of Eco Farms in Africa South Africa (NECOFASA) South African Council for Organic Development and Sustainability (SACODAS)

Moontlike resultate
Volle organiese status Volle status met voorwaardes Organies in omskakeling Organies in omskakeling met voorwaardes Sertifisering geweier

Internebeheerriglyne is beskikbaar van sertifiseringsliggame soos SGS South Africa, Afrisco (Ecocert), die Biodinamiese en Organiese Sertifiseringsgesag (Biodynamic and Organic Certification Authority BDOCA). Kry hulle besonderhede onder opskrif 11. Ander sertifisering word aangebied deur Control Union en BCS (ko-Garantie GmbH). Kry ook baie nuttige aantekeninge by www.faithful-to-nature.co.za/OrganicCertification-sp-8.html Deelnemendewaarborgstelsels (Participatory Guarantee Systems PGS) n Alternatiewe aanvangstrategie vir opkomende boere is PGS. Kontak die Rainman Landcare Foundation by bystand om u eie PGS daar te stel. PGS werk slegs vir klein plaaslike markte. Dit is n eenvoudige nie-burokratiese manier om te begin bou aan n kwaliteitsbestuurstelsel. Tree in verbinding met dr. Raymond Auerbach (Raymond@rainman. co.za; 084 567 1250).

8. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Direktoraat Voedselveiligheid en Gehaltebeheer Mnr. Neil Erasmus Tel. 012 319 6027 / 7306 niele@daff.gov.za Die Direktoraat Voedselveiligheid en Gehaltebeheer is onder meer verantwoordelik vir die stel van gehaltestandaarde vir sekere landbouprodukte en het konsepregulasies opgestel vir produkte wat organies geproduseer word. Die Wet op Landbouprodukstandaarde 119 van 1990 kan by www.daff.gov. za afgelaai word.

9. Opleiding en navorsing
Gaan na www.organic-research.com. Kyk ook die afsonderlike hoofstuk oor permakultuur.

3. Biodinamika
Biodinamika is n benadering tot volhoubare organiese landbou wat genspireer is deur die filosofie van antroposofie, soos ontwikkel deur Rudolf Steiner in die laat 19de en 20ste eeu in Europa. In die term biodinamika verwys die bio na die biologiese (organiese) aspekte van landbou (d.i. die fisiese grond, water, plante, diere, ens.); terwyl dinamika verwys na die kosmiese formatiewe kragte wat onderliggend aan die fisiese wreld is. Biodinamiese landbou respekteer die feit dat die hele heelal, m.a.w. die planeet aarde en die hele omringende kosmiese ruimte met al sy hemelliggame, een onverdeelbare geheel uitmaak en as sodanig behandel moet word. Biodinamiese boere gebruik n reeks spesiaal geformuleerde

Kry meer besonderhede hieroor onder opskrif 11. ABALIMI African Organic Farming Foundation The Agricultural Research Council Dovehouse Organic Farm, Shop, Training Lindros Whole Earth Consultants Rainman Landcare Foundation Sustainability Institute Stellenbosch Universiteit Universiteit van die Vrystaat Universiteit van KwaZulu-Natal

180

10. Publikasies en webtuistes


www.go-organic.co.za. Vind die gids, nuus en ander opsies hier. Raadpleeg die webtuistes van maatskappye en verenigings wat betrokke is, byvoorbeeld www.lindros.co.za, www.africanorganics.org, ensovoorts. U sal ook meer webtuistes kry onder die opskrif Internasionale sakeomgewing. Lindros het n boek, Organic agriculture handbook, geskryf en gepubliseer vir Suid-Afrikaanse toestande. Hulle het ook die volgende geskryf en gepubliseer: Global health in crisis en The answer lies in the soil. Skakel hulle by 086 654 9103 of skryf aan info@lindros.co.za. Tree in verbinding met Hans E Klink vir uitstekende artikels oor organiese boerdery. Tel 021 851 2403 of skryf aan hom by heklink@mweb.co.za. Artikels sluit in: Ten good reasons for organic agriculture Organic regulation and certification Organic management Organic agriculture in its economic context Healthy soils Organic pest and disease control By www.organic-research.com is n kieslysopsie Bookshop beskikbaar. Intekening is nodig om toegang tot die artikels te verkry. n Gratis proeftydperk van 30 dae is beskikbaar. Other books include: Organic Food Processing & Production (U.K.) ISBN No: 0-632-05541-3. The Agrodok Series: Small-scale Sustainable Agriculture in the Tropics (Netherlands). n Reeks publikasies oor verskillende onderwerpe. Soil Fertility Renewal and Preservation. E. Pfeiffer. The Lanthorn Press. ISBN 0 906155 12 6 Organic Manure. Nikolaus Remer. Mercury Press. ISBN 0 929979 62 1 Bio-Dynamic Gardening. John Soper. Bio-Dynamic Agricultural Association. ISBN 0 9503780 7 0 Introduction to Permaculture. Bill Mollison. Tagari Publications. ISBN 0 7074 1105 4 The Bio-Dynamic Farm. Herbert H Koepf. Anthroposophic Press. ISBN 0 88010 172 5 Grasp the Nettle. Peter Proctor. Random House. ISBN 1 86941 318 0 Agriculture. Rudolph Steiner. Anthroposophic Press The Living Soil. EB Balfour. Faber and Faber Fertility Farming. Newman Turner. Faber and Faber Fertility without Fertilisers. Lawrence D Hills. Henry Doubleday research association

The Complete Herbal Handbook for farm and stable. Juliette de Baracli Levy. Faber and Faber. ISBN 0 571 13205 7 The treatment of Cattle by Homoeopathy. George Macleod. The CW Daniel Company LTD. ISBN 0 85207 247 3 Farming and gardening for health or Disease. Sir Albert Howard. Faber and Farber Humus and the Farmer. Friend Sykes. Faber and Faber Farmers of Forty Centuries. F. H. King. Rodale Press. ISBN 0 87857 054 - 3 Raadpleeg die internasionale webtuiste onder opskrif 12.

11. Rolspelers
Raadpleeg die gids by www.go-organic.co.za. U kan n soektog doen volgens kategorie, provinsie en produk. Raadpleeg ook die ander verwante hoofstukke in hierdie gedeelte, bv. oor kompos en organiese bemesting, Erdwurms en vermikompos; permakultuur; biokontrole, ensovoorts. ABALIMI Tel/faks 021 371 1653 Sel. 082 331 9133 info@abalimi.org.za www.abalimi.org.za African Organic Farming Foundation Tel. 011 215 2556 / 082 858 8479 ged@africanorganics.org www.africanorganics.org Afrisco kyk Ecocert-Afrisco Agro Organics Tel. 021 851 2403 www.agro-organics.co.za Biodynamic Agricultural Association of Southern Africa (BDAASA) Tel/Faks 082 858 6523 www.bdaasa.org.za Biodynamic and Organic Certification Authority (BDOCA) Tel. 012 650 0284 / 079 504 4729 Faks 086 511 7741 www.bdoca.co.za Die kernfunksie van die BDOCA is om plase as organies of biodinamies te sertifiseer, op grond van die konsep organiese standaarde van die DLBV en Demeter se internasionale standaarde vir biodinamiese produksie. BDOCA het tans 12 opgeleide inspekteurs dwarsdeur die land. Die sertifisering word beheer deur die International Federation of Organic Agricultural Movement (IFOAM).

Bio-Fly (Edms) Bpk Tel. 022 942 17682 / 083 601 7221 BDAASA is n vereniging van carine@biofly.co.za boere, tuiniers, kleihoewe- www.biofly.co.za eienaars en ander mense wat Bio-insectaries SA (BISA) belangstel daarin om te werk Tel. 042 286 0978 met biodinamiese boerdery. Daar Sel. 083 270 4866 word jaarliks n konferensie met n bisa@bioinsectsa.com kontekstuele tema gehou. Die lede www.bioinsectsa.com kry n kwartaallikse nuusbrief en n astrale plantkalender word jaarliks gepubliseer.

181

Biogrow Tel. 028 313 2054 sales@biogrow.co.za www.biogrow.co.za Naturlike organiese oplossings Blue Sky Organics Tel. 021 715 1953 / 083 653 3635 Gesertifiseerde organiese olyfbome, gebottelde olieprodukte en olyfolie. Konsultering word gedoen vir boere wat organies wil begin boer om om te skakel na organiese/volhoubare metodes. Den Vet Tel. 033 343 1093 office@denvet.co.za www.denvet.co.za Organiese voerbyvoegings, veeartsmedikasie, veeartsinstrumente Dovehouse Organic Farm, Shop, Training Tel. 033 330 3554 / 084 292 4354 dovehouse@telkomsa.net www.dovehouse.co.za

Elgin Organics Tel. 021 849 8663 www.elginorganics.com Suid-Afrikaanse kernvrugte (appels, pere, perskes). Faithful to Nature Tel. 021 783 0173 www.faithful-to-nature.co.za Produkte sluit in skoonheidsmiddels, organiese voedsel en literatuur. Jacklin Organic Tel. 017 844 1589 www.jacklinorganic.co.za Gesertifiseerde organiese komposproduksie en vars en geprosesseerde vrugte en groente Landbounavorsingsraad (LNR) Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming (NIPB) Tel. 012 808 8000/427 9700 www.arc.agric.za

Mycoroot (Edms) Bpk Tel. 046 603 8443 jo@mycoroot.com www.mycoroot.com n Organiese mikrobiese bemesting wat opbrengs en produksie verbeter deur grondgesondheid en plantwortelfunksionering te verbeter. Natural & Organic Products Exhibition Tel. 021 671 0935 david@specialised.co.za National Plant Food Tel. 031 782 3105 gromor@iafrica.com

FERTILIS (registrasieno. B3664 Wet36/1947) is gesertifiseer deur die Organic Food Federation UK: organiese sertifiseringsno.: 00371/01/00. Plant Health Products (Edms) Bpk (PHP) Tel/Faks 033 266 6130 bruce@plant-health.co.za www.plant-health.co.za Doen navorsing, ontwikkeling, produksie en bemarking van biobeheerprodukte vir die landbou, tuinbou en wingerdbou.

Die LNR-NIPB het die kundigheid om raad te gee oor alle aspekte van onkruiddoders (sinteties en botanies), oor bio-onkruiddoders, soos miko-insekdoders en Ecocert-Afrisco (Edms) Bpk Die Suid-Afrikaanse kantoor van mikoplaagdoders, asook oor die biologiese beheer van insekplae in Ecocert SA die algemeen. Tel/faks: 012 349 1070 afrisco@global.co.za Instituut vir Tropiese en Subtropiese www.afrisco.net Gewasse (ITSG) www.ecocert.com Romeo Murovhi Tel. 013 753 7101 / 083 545 4786 Eco-fert Tel. 021 979 1737 / 975 0561 Lindros Whole Earth www.eco-fert.co.za Consultants SGS-registration kwalifiseer Tel. 082 719 7263 as bemesting vir Eerstewreld- info@lindros.co.za www.lindros.co.za uitvoer-oeste Efficient Microbes Tel. 031 266 2935 www.efficientmicrobes.co.za MBB Consulting Engineers Tel. 021 887 1026 www.mbb.co.za

Rainman Landcare Foundation Tel. 031 783 4412 director@rainman.co.za Network of Eco Farms in Africa www.rainman.co.za South Africa (NECOFASA) Tree in verbinding met Lindros by n Geregistreerde trust wat boere 082 719 7263. leer hoe om organies te boer, en hoe om boereverenigings te National Organic Produce stig wat as organies gesertifiseer Initiative (NOPI) kan word en boere in staat Tel. 011 887 0800 stel omtoegang te verkry tot tar@planetac.co.za die groeiende binnelandse en buitelandse organiese mark. Dit Organic Emporium is n geakkrediteerde AgriSETATel. 011 704 0786 voorsiener. www.organicemporium.co.za SGS South Africa (Edms) Bpk n Aanlynwinkel van organiese Tel. 011 680 3466 produkte vir verbruikers in www.za.sgs.com die noordelike voorstede van Johannesburg Sertifisering en omskakeling Organic World Tel. 011 795 2468 info@organicworld.co.za www.organicworld.co.za South African Council for Organic Development and Sustainability (SACODAS). Dit is n forum van belanghebberorganisasies wat n Omvattende reeks gesonde en daartoe verbonde is om die heerlike kos (eie vertalings) privaat-openbare vennootskap tussen die regering en die organiese Planner Bee Plant Care industrie te lei en te bestuur vir die Tel/Faks 011 888 4215 implementering van n nasionale Sel. 083 255 5828 program wat die National Organic www.fertilis.co.za Produce Initiative (NOPI) genoem word.

182

South African Organic Sector Organisation p/a dr. Raymond Auerbach Tel. 031 783 4412 director@rainman.co.za Stellenbosch Universiteit Departement Bewaringsekologie en Etomologie Prof. Michael Samways Tel. 021 808 3728 Sustainability Institute Tel. 021 881 3196 www.sustainabilityinstitute.net Stimuplant Tel. 012 802 0940 / 4009 stimuplant@gmail.com www.stimuplant.sa.gs Biologiese oplossings groeistimulante en

Universiteit van KwaZulu-Natal Tel. 033 260 5667 www.ukzn.ac.za Die Departement Plantpatologie doen navorsing oor die biologiese beheer van oesplae en -siektes. Universiteit van die Vrystaat Sentrum vir Volhoubare Landbou en Landelike Ontwikkeling Tel. 051 401 2163 www.ufs.ac.za/censard Wensleydale farm Tel. 012 650 0064 www.wensleydale.co.za Die grootste organiese produsent van groente in Suid-Afrika.

KwaZulu-Natal Karkloof Market 082 820 8986 Pietermaritzburg Farmers Market 033 345 4656 of skryf aan paulpon@sai.co.za

13. Internasionale sakeomgewing


Vir huidige statistiek oor organiese boerdery, raadpleeg www.fibl.ch en die ander webtuistes wat onder hierdie opskrif genoem word. International Federation of Organic Agricultural Movement (IFOAM) headoffice@ifoam.org www.ifoam.org Internasionale sambreelliggaam vir organiese boerdery International WWOOF Association (World Wide Opportunities on Organic Farms) www.wwoof.org Hierdie vereniging is gerig daarop om hulle te help wat internasionaal as vrywilligers wil werk op organiese plase. Die doelwitte van WWOOF is om: mense in staat te stel om eerstehandse ervaring op te doen oor organiesegroeitegnieke om stadsbewoners in staat te stel om te bly op en te help op n plaas om boere te help om organiese produksie n lewensvatbare alternatief te maak om kommunikasie binne die organiese beweging te verbeter UK Soil Association www.soilassociation.org. Die Soil Association se simbool verskyn op ongeveer 70% van organiese voedsel wat in die VK geproduseer word. Kyk ook na hierdie webwerwe: www.qlif.org Quality Low Input Food is n gentegreerde projek wat deur die Europese Kommissie befonds word. Kry nuus oor die biggest study into organic food yet op hierdie webwerf. Navorsers het vrugte en groente verbou en met beeste geboer op buurpersele in die VK en in Europa. n Verdere studie The Organic Green Revolution is deur die Rodale Institute gedoen en kan gekry word by www.rodaleinstitute. org. Hierdie referaat meld dat organiese landbou kan, en moet gebruik word om die wreld se mense te voed. www.fao.org/organicag die Voedsel en Landbou-organisasie (Food and Agricultural Organisation) se Organieselandbouprogram (Organic Agriculture Programme) www.organicagcentre.ca Organic Agriculture Centre of Canada www.organic-europe.net die webwerf word in stand gehou deur die Swiss Research Institute of Organic Agriculture (FIBL) www.fibl.ch The Research Institute of Organic Agriculture (Forschungsinstitut fr biologischen Landbau FiBL) is die wreld se toonaangewende inligting- en dokumentasiesentrum vir organiese landbou (eie vertaling). Sustainable Earth Electronic Library www.envirolink.org www.organicaginfo.org Die webtuiste bevat inligting oor produksie, ekonomiese data, navorsingsresultate, staaltjies van boere, sertifiseringsinligting, oorgangstrategie, asook baie ander onderwerpe wat met organiese landbou verband hou. www.ofrf.org Organic Farming Research Foundation (USA) www.biodynamics.com Biodynamic Farming and Gardening Association (USA) www.researchandmarkets.com n 2009-verslag het die organiese vrugte- en groentemark in 17 Europese lande geanaliseer. Sedert 1977 voer Bio-Center Zann organiese vrugte en groente vanoor die hele Europa in en uit na supermarkte. Vanwe die groter aanvraag na gesertifiseerde organiese vrugte en groente, is hulle op soek na maatskappye en verbouers wat daarin belangstel om hul ondernemings in hierdie produksielyn uit te brei. Raadpleeg www.zannorganics.com www.gardenorganic.org.uk die VK se Leading organic growing charity www.agroecology.org en www.canunite.org vir aantekeninge oor agro-ekologie www.polyfacefarms.com die boer wat verder gegaan het as organies (vir di van u wat die rolprent Food Inc gesien het)

12. Plaaslike sakeomgewing


Produseerders- en prosesseerdersnetwerk by www.go-organic.co.za. Kyk ook www.naturalandorganic.co.za Organiese boerdery is ekonomies en omgewingsvolhoubaar, aangesien die uitvoermark goed gevestig is en op soek is na professionele produsente. Vergeleke met die EU, die VSA en Japan, is ons plaaslike mark klein, al groei dit. As n boer gewasse en lewende hawe van n volgehoue ho standaard kan produseer, sal daar sonder twyfel n geredelike mark vir sy/haar produkte wees. Lande na die noorde is besig om die mark vinniger as Suid-Afrikaanse produseerders te betree. Suid-Afrika het tans 300 gesertifiseerde boere, terwyl Uganda 300 000 het! Woolworths, tesame met sy verskaffers, is daarop gerig om te verseker dat Suid-Afrika in staat sal wees om vol te hou met die toereikende groei van vars produkte op die lang termyn met sy Farming for the Futureinisiatief, wat vandag, 3 November 2009 van stapel gestuur word. Farming for the Future is toegerus om grond- en plantgesondheid radikaal te verbeter, hulpbronne soos water en grond te verbeter en biodiversiteit te beskerm. Aanvanklike proefnemings toon dat opbrengs en kwaliteit meet standhoudend is en die gebruik van grond, water, insekdoders, plaagdoders en bemestingstowwe verminder word. Tans word meer as 50% van Woolworths se vars produkte op hierdie manier verbou en hierdie nuwe boerderytegnieke sal landwyd gemplementeer word by al die handelsmerk se produkteverskafferspla se. Teen 2012, is Woolworths van plan om al sy plaaslik-geproduseerde vars produkte wat meer as 90% van sy vars produkte uitmaak f organies geproduseer f geproduseer deur die Farming for the Futurebenadering te h. Kry die hele artikel Woolworths on the good business journey to sustainable farming by www.bizcommunity.com

Organiese markte
Wes-Kaap Rondebosch Organiese mark 021 696 5749 Constantia Waldorf Organiese en Biodinamiese mark 082 569 9894 Timour Hall Organiese en Biodinamiese Boeremark 082 569 9894 Stellenbosch Varsgoederemark www.slowfood.co.za Gauteng Go Green Markets 082 600 8077 www.go-greenmarkets.com Bryanston Organiese Mark 011 706 3671 www.bryanstonorganicmarket. co.za Irene Village Market 012 667 1659 www.irenemarket.co.za Parkview Organiese Mark 076 022 7937

183

184

14. Nuus vir kleinskaalse boere


Baie nuwe Suid-Afrikaanse boere boer tans organies weens versuim of by verstek (by default). Met n bietjie hulp kan hulle organies boer op grond van n behoorlike ontwerp. Die bevordering van kleinskaalproduksie is n vereiste vir groei in hierdie sektor. Kry die dokument Market Research on the organic and natural products and fynbos industry with an emphasis on how to facilitate entry by www.spp.org. za, die webwerf van die Surplus People Project. Verwante publikasies sluit ook in: Pesticide heath risks for South African emerging farmers. Die vernaamste kritiek teen organiese boerdery is dat dit nie die wreld se mense kan voed nie. Maar dit kan eerder n mislukking wees van die ekonomiese stelsel waarin ons besigheid doen as die inherente kapasiteit van die benadering. Terwyl dit waar is dat organiese landbou nie massiewe surplusse kan produseer deur supergroei te forseer nie, word produktiwiteit op die lang termyn gelyk: organiese produksie is meer konsekwent met verloop van tyd; dit is meer omgewingsvolhoubaar en dit skep plaaslike ekonomiese stabiliteit. Kan organiese landbou n betekenisvolle rol speel in die bereiking van voedselsekuriteit? Een van die grootste voordele is dat organiese landboumetodes maklik oorgedra kan word aan mense met geen of min vorige vaardighede al is dit op n basiese vlak. In net vier dae kan enigeen die basiese vaardighede verwerf wat, indien dit toegepas word (met n bietjie leiding) oor twee seisoene, sal lei tot n permanente vermo om produktiewe oorlewings- of bestaanstuine teen n lae koste kan laat groei. Alhoewel meer gevorderde vlakke van organiese boerdery baie meer opleiding verg, is dit moontlik om met die basiese vaardighede in plek, selfonderhoudende gemeenskapsboerdery en tuine van die grond te kry op alle beskikbare grond soos agtertuine, landelike kleinhoewes, skoolpersele, op serwituut- en dorpsgrond. Basiesevlakopleiding kan dus n grondslag voorsien vir gelokaliseerde voedselsekuriteit onder die armes. Organiese bio-dinamiese boerdery en tuinmakery is die maklikste aanpasbaar vir arm opkomende boere wat nie toegang het tot duur eksterne insette en hotegnologieopleiding nie. Dit het die bykomende voordeel van spontane gemeenskapsbou en omdat dit menslikeskaaltegnologie gebruik, is dit ook arbeidsintensief en het dit die potensiaal benewens voldoening aan bestaansbehoeftes om werk te skep. Dit is nou n bewese feit dat n redelike lewe gemaak kan word en moontlik is van 500 vierkante meter of minder grond, deur organiese groente teen straatpryse te verkoop. Hier in Suid-Afrika is daar nou n organies-vriendelike boerebeweging op grondvlak onder die armes, wat baie duisende mense betrek wat mobiliseer om voedselonsekuriteit die nekslag toe te dien. Goeie voorbeelde is die Vukuzenzela Urban Farmers Association (VUFA) in Kaapstad, die Master Farmers Association (MFA) in die Oos-Kaap en die Western Cape Ubuntu Farmers Association (WEKUFU).
Bron: Aangepas uit n artikel deur Rob Small van ABALIMI in die CSI Handbook ste uitgawe, gepubliseer deur Trialogue (eie vertaling)

AOFF se Program vir Marketing and Agro-Business Development (MAED) is n markgedrewe vennootskap wat ingestel is op die bou van handelskapasiteit wat die insluiting van opkomende boere, wat arm is aan hulpbronne, by organiese produksie fasiliteer en handel deur vennootskappe bou wat skakeling bewerkstelling tussen kleinboere en markte wat voedselsekuriteit en inkomste verseker en plaaslike kapasiteit versterk om landbou en natuurlike hulpbronne te bestuur. Farmers Weekly het n artikel geplaas Resurrect soil with living fertiliser oor n boer wat die lot van n plaas verander het deur aandag aan die uitgeputte grond te skenk. Francois Visser het ook 33% van die plaas se aandele aan sy werkers beskikbaar gestel ter erkenning van hul waardevolle bydrae tot die plaas. Die werkers word nou direk geraak deur die plaas se winsgewendheid en die sleutel tot die plaas se sukses. Visser kan geskakel word by 023 312 1611. Kry die artikel in die argief van www.farmersweekly.co.za. In Suid-Afrika bied NOPI (National Organic Produce Initiative) die geleentheid vir gemeenskappe om selfversorgend, onafhanklik en vooruitstrewend te word. Dit duur drie toe vier jaar voordat n projek volhoubaar word. Die grondslag hiervoor is dat die gemeenskap landbou-ekologiese bestuursbeginsels om voedseltuine bou om eerstens vir die plaaslike gemeenskap voorsiening te maak. Sodra hulle n surplus produseer en begin spaar, brei hulle na ander waardekettings uit. Kry meer inligting by NOPI (kyk opskrif 11)

Organic Farms Group Tel. 084 444 6310 www.organicfarmsgroup.com Opleiding, bemarking en mentorskap. Kry nuus van die Vukuzakhe Organic Farming Project, die Umyawolwabasha Youth Group en ander op die webwerf.

Organic Freedom Project (OFP) Tel. 021 671 0935/ www.ofp.co.za Die OFP is n organisasie sonder winsoogmerke wat gestig is om werkskepping en volhoubaarheid te bevorder deur organiese boerdery en deur die prosessering en bemarking van organiese produkte.

Rainman Landcare Foundation Tel. 031 783 4412 director@rainman.co.za www.rainman.co.za Rainman Grondsorgstigting is as opleidingsvoorsiener by AgriSETA geakkrediteer. Rainman is besig om n deelnemendewaarborgondersteun ingsnetwerk van die grond af te kry saam met PELUM South Africa, en nasionale organieseboerderybewegings in Namibi, Suid-Afrika, Zambi en Zimbabwe. Hoe skakel ek oor na organiese boerdery? 1. Beplan die uitleg van u plaas. 2. Beplan u gewasrotasie insluitend die aanplanting van plante wat voordelige insekte lok om met grondvrugbaarheid en plaagbeheer te help. 3. Implementeer organiese plaagmiddel- en siektebeheer onmiddellik. 4. Begin u eie kompos maak. 5. Besluit of u onmiddellik wil oorskakel of oor n tydperk met organiese bemesting en kompos. 6. Begin organiese saailinge kweek van organiese en onbehandelde saad. 7. Registreer by n sertifiseringsliggaam en tref voorbereidings vir n organiese sertifiseringsoudit.
Bron: GO farming Volume 2. No 2.

ABALIMI Tel/Faks 021 371 1653 / 082 331 9133 info@abalimi.org.za www.abalimi.org.za Elke jaar verskaf Abalimi se twee Peoples Garden Centres (niewinsorganisasies) insette aan bykans 3000 bestaanstuiniers en 200 gemeenskapslandbou- en vergroeningsprojekte. Die ekonomiese potensiaal is groot, aangesien daar n ho en immergroeiende vraag na organiese groente in Kaapstad is. Daar kan nooit voldoende aan organiese markte en kleinhandelaars, groot en klein, voorsien word nie. Vir die nuutste inligting, sien hul nuusbrief. African Organic Farming Foundation ged@africanorganics.org www.africanorganics.org

Ons dank aan dr. Raymond Auerbach, Hans Klink, Rob Small, Liesl Haasbroek en Ian Robinson vir terugvoering oor die konsephoofstuk.

185

Hulpbronne en Goeie Landboupraktyk

lei ook tot die skepping van verhoudinge tussen ontwerpelemente om produktiwiteit en doeltreffendheid te verhoog. n Goeie voorbeeld is om water uit akwakultuurdamme te gebruik om voedselproduksiegebiede te besproei.

Permakultuur
1. Oorsig
Permakultuur is n stelselontwerpantwoord op die afwaartse spiraal van onvolhoubaarheid waarby die wreld oor te minste die afgelope 150 jaar betrokke was. Die term permakultuur is afgelei van permanent, landbou (agriculture) en kultuur (culture). Die Australiese professor Bill Mollisson en sy student, Dave Holmgren het hierdie term in 1978 geskep om hul ontwerpraamwerk vir volhoubare ontwikkeling te beskryf. Permakultuur is n stelsel wat gegrond is op natuurlike ekostelselprosesse: deur doelbewus plant-, dier-, beboudeomgewing- en energiestelsels te kombineer, poog dit om volhoubare menslike habitatte, nedersettings en landboukundig produktiewe stelsels te skep. Die doel is om produktiewe stelsels te ontwerp wat uiteindelik meer energie genereer as wat hulle verbruik, met geen negatiewe impak op die natuurlike of maatskaplike omgewing nie. Daar is duisende aanhangers van permakultuur wreldwyd wat hierdie ontwerpstrategie in n verskeidenheid klimate en kontekste gemplementeer het. Die VN verleen erkenning aan permakultuur as n nuttige ingryping in gebiede wat natuurrampe of naoorlogse situasies ondervind. Omdat dit n multidissiplinre benadering is, word baie tegnieke soos organika, biodinamika en ander landboupraktyke binne die raamwerk genkorporeer. Permakultuurstelsels gebruik nie ekonomiese prestasie as die enigste maatstaf vir sukses nie. Die etiek en beginsels sal dit toelig.

Doeltreffende energiebeplanning
Elke element in n permakultuurstelsel moet geplaas word waar die die doeltreffendste funksioneer. Dit staan as sone-, sektor- en hellingbeplanning bekend. Sonebeplanning Elemente word in sones geplaas op grond van hoe gereeld u dit benodig en besoek, asook die hoeveelheid insette wat dit benodig. Areas wat daagliks besoek moet word om te oes of in stand te hou, soos groentetuine, kwekerye, hoenders, herwinningsarea, ensovoorts, behoort naby die huis geplaas te word om maklike toegang te verseker sodat hierdie stelsels behoorlik waargeneem en in stand gehou kan word. Plekke en stelsels wat minder dikwels besoek word, word verder weg van die hoofsentrum van aktiwiteit geplaas, soos boorde, stapelvoedselstelsels, houtplantasies, dierestelsels, ensovoorts, omdat hierdie plekke minder aandag verg en minder dikwels geoes of ingesamel word. Die ontwerp word dus verdeel in sones wat uitwaarts van die aktiwiteitsentrum beweeg, byvoorbeeld: Sone 0 Huis of onderneming Sone 1 Intensiewe groentetuine, kwekerye en klein dierestelsels Sone 2 n Boord of gemengdevoedselgebied (meerjarige spesies); en stapelvoedselstelsels (graansoorte en knolle). Sone 3 Dit kan grootskaalse semibeheerde stelsels soos plantasies; grootdiervoerstelsels en akwakultuur inkorporeer. Sone 4 Semibeheerde wilde stelsels van hoofsaaklik inheemse spesies wat vir medisynes ingesamel word, inheemse vrugte en vuurmaakhout. Sone 5 Onbeheerde wilde stelsels van inheemse spesies wat as n veilige hawe vir natuurlewe dien en n plek is waar ons die natuur kan waarneem. Hellingbeplanning Hellingbeplanning behels om u perseel vanuit n syaansig of -perspektief waar te neem, en hellinghoeke en hoogte in ag te neem. Dit help ons om damme, wateropgaartenks, paaie en voetpaaie, dreins en afloopverleggings op die regte plekke te plaas, sodat ons helling op ons grond tot ons voordeel kan inspan. Ons plaas byvoorbeeld damme en wateropvangkonstruksies aan die bokant van die huis en tuin, sodat ons gravitasie in plaas van n meganiese pomp kan gebruik om water te laat vloei. Hellingbeplanning beteken ook dat ons kontoere vir tuinmaak kan gebruik om erosie te verminder en waterretensie te verhoog. Sektorbeplanning Beplan u perseel om maksimaal gebruik te maak van energie wat deur die perseel beweeg, of om hierdie energie af te lei. Sektorbeplanning hanteer wilde energie wat van buite na die eiendom beweeg. Dit beteken dat ons ontwerpe die volgende in ag neem: brandgevaar, sterk of skadelike winde; om ongewenste uitsig af te sper; winter- en somersonhoeke; vloedgevaargebiede, ensovoorts. Dit lei tot die plasing van huise, windskerms, brandstroke en waterstelsels. Sektore kan ook tot die verandering van soneplasing lei.

2. Etiek en beginsels
ETIEK
Permakultuur is gegrond op n stel etiek wat besluite rig wat ontwerpers, landboukundiges en bouers in hul daaglikse aktiwiteite gebruik. Hierdie etiek het ontwikkel uit die behoefte om gedrags- en implementeringspatrone te skep wat voordelig vir sowel die menslike as natuurlike omgewing sou wees. Grondliggend aan al die etiek is die fundamentele besef dat ons afhanklik is van n planeet wat beperkte en beskadigde hulpbronne het, en dat ons binne hierdie werklikheid moet werk. 1. Versorging van die aarde alle aktiwiteite handhaaf die integriteit van die natuurlikehulpbronbasis. 2. Versorging van mense alle aktiwiteite is daarop gerig om ons en ander mense te bemagtig, met inagneming van versorging van die aarde. 3. Surplusdeling alle ekstra hulpbronne word benut om die versorging van die aarde en mense selfs beter te maak. 4. Stel perke aan verbruik.

BEGINSELS
Permakultuur het basiese ontwerpbeginsels wat in enige konteks as basis vir n mens se werk dien. Dit kan volhoubaarheidsriglyne genoem word. Die beginsels is eenvoudig, prakties en bereikbaar.

Elke element moet multifunksioneel wees


Elke element wat gekies word, moet minstens drie funksies lewer: byvoorbeeld, windskerms bied skuiling aan diere wat plae beheer, dien as n bron van wilde voedsel en bevat n bossieagtige laag wat ook plaagbeheer verskaf.

Werk eerder saam met die natuur as daarteen


Om saam met die natuur te werk beteken om u konteks asook die groter faktore wat u raak, waar te neem en te begryp. Dit word bereik deur kartering, navorsing oor plaaslike ekologie en die weer, ondersoek en gesprekke met plaaslike inwoners! Tweedens het dit ten doel om die hulpbronne wat ontdek word, te verbeter, deur die kragte wat ons tekom, in te span, en probleme in oplossings om te sit.

Elke funksie moet deur baie elemente gedien word


Plaagbeheer, grondvrugbaarheid, wateropvangs en -besproeiing, deklaagen voedselvoorsiening, ensovoorts, moet deur meer as een element gedien word. Dit beteken indien een element misluk in sy taak om n diens te lewer (plaagbeheerhoenders word deur n hond opgeet), moet daar minstens drie ander elemente as ondersteuning wees om volhoubaarheid te verseker (plante, eende en wilde vols beheer plae). Indien u hierdie beginsel toepas, sal die basiese behoeftes van u aangeplante ekologie konsekwent vanuit die stelsel bevredig word.

Relatiewe ligging
Plaas elemente in u stelsel waar hulle die doeltreffendste is. (Elemente is enige komponent in u ontwerp: n huis, n skuur, beeste, tuine, ekstensiewe oeste, ens.) Deur die elemente te plaas waar dit die nodigste is, verminder ons die hoeveelheid werk en energie wat ons moet inspan. Hierdie beginsel

186

Gebruik eerder biologiese as niehernieubare hulpbronne


Gebruik natuurlike hulpbronne om die werk in die permakultuur te doen. Plante en diere word waar moontlik gebruik om voedingstowwe, skuiling en brandstof, insek- en onkruidbeheer, voedingstofherwinning, habitatverbetering, grondopbouing, brand- en erosiebeheer, ensovoorts, te verskaf. Ons kan byvoorbeeld hoenders en klein diere gebruik om die grond te bewerk en te bemes, peulplante aanplant om die grond te verryk, vols en kapokhoenders vir insekbeheer inspan, diverse stelsels aanplant om n netwerk van voedingstowwe in die grond te skep en siektes en plae te balanseer, plante met diep wortelstelsels gebruik om die grond los te maak, in plaas daarvan om dit te ploeg, ensovoorts.

(byvoorbeeld grond en water) en waar die hulpbronne en energie van twee of meer stelsels vir ons gebruik beskikbaar is. Grens/rand verhoog die oppervlakskeidingsvlak in u tuine tussen verskillende stelsels (dam/vleilande met groentetuine) en daar sal n ho-energiebeweging tussen hulle en dus meer geleenthede in ruimte en tyd wees. Skep ook soveel moontlik oppervlakskeidingsvlakke vir plante en diere om te gebruik (golwende beddings teenoor reguit beddings), wat n groter aantal spesies doeltreffend in n kleiner area sal toelaat. Skep meer grense of rande in u tuine en die energie in die ekologie sal gemaklik en energiek vloei, wat uiteindelik n produktiewer stelsel tot gevolg sal h.

Gebruik opeenvolging
Opeenvolging is n konsep wat aan die ekologie ontleen is. Dit beskryf hoe plant- en diergemeenskappe met verloop van tyd evolusie ondergaan. Wanneer n perseel versteur word, word dit gewoonlik gekoloniseer deur geharde onkruid, wat kortstondig is, maar n mikroklimaat skep waarin ander, minder geharde spesies kan ontwikkel. Indien dit met rus gelaat word, sal hierdie gemeenskappe in diversiteit en duur verhoog. Met die toename in plantdiversiteit verhoog dier- en insekgemeenskappe ook. Uiteindelik ontwikkel die stelsel in n klimaks- (stabiele) ekologie wat by plaaslike toestande aangepas is. In sommige gebiede kan dit n woudekologie wees, in andere n fynbosekologie. Ons gebruik hierdie opeenvolgingsfenomeen in permakultuurstelsels om permanente landboustelsels te skep. Ons sal egter ingryp deur die stelsel te verbeter deur geharde pionierstruike en -bome (veral peulgewasse) te gebruik, waardeur die ontwikkeling van n mikrokultuur wat produktiewe oeste sal ondersteun, versnel word.

Skep energiesiklusse
Enige van die natuurkragte wat n perseel betree, moet in die werk gesteek word. Indien dit ren, moet u seker maak dit nie slegs op die dak vir huishoudelike gebruik opgevang word nie, maar weer in die huis gebruik kan word, en in n tuin invloei as leiwater om voedsel te produseer. Oorlandvloei behoort in kontoerslote opgevang te word, sodat dit stadig in die grond opgeneem kan word, en uiteindelik in strome of riviere beland, eerder as om bloot oorland na die rivier te stroom. Dieselfde beginsels word toegepas op enige hulpbronne wat op die perseel gebruik word om te verseker dat niks vermors word nie, en geen besoedeling geskep word nie.

Skep diversiteit
Diversiteit skep keuse en stabiliteit. Permakultuur behels die skepping van diversiteit, selfs meer as in die natuur, en dit is deur diversiteit wat ons stabiliteit, keuse en volhoubaarheid kan h. Diversiteit verseker nie slegs n wye reeks plantspesies om te gebruik nie, maar beteken ook dat ons wegbeweeg van afhanklikheid van een gewas vir ons voortbestaan (monokultuur) na n stelsel waarvolgens n diverse omvang plante en diere balans en vrugbaarheid verskaf. Diversiteit beteken dat n gesin/plaas baie van sy voedingsbehoeftes met die beskikbare vrugte, groente, proteene, en minerale kan bevredig. Ekonomies beteken dit daar is n groter verskeidenheid van gewasse en produkte op verskillende tye van die jaar beskikbaar, wat die gesin/plaas teen markinsinkings en die mislukking van een oes beskerm. Stabiliteit vind egter slegs onder spesies plaas wat saamwerk. Moenie bloot so n groot verskeidenheid plante en diere moontlik in u stelsel plaas nie, omdat hulle met mekaar kan meeding. Dit is die aantal funksionele konneksies tussen hierdie plante en diere wat stabiliteit en vrugbaarheid skep.

Intensiteit
n Primre oorweging in permakultuur is dat ons ons impak moet minimaliseer. Dit noop ons dus om intensiewe en produktiewe stelsels te ontwerp wat die minste ruimte moontlik gebruik. Hierdie benadering word in werking gestel deur driedimensionele ontwerpe te gebruik. Met ander woorde, ons gebruik vertikale ruimte mure, prile, latwerk, ensovoorts, om produksie te verhoog. Die opstapeling van produktiewe plante in hul toepaslike nisse en die gebruik van plantgildes is werktuie wat verhoogde ontwerp ondersteun. Dit geld ook permakultuur op bre skaal: grootdierstelsels is nie noodwendig net vir weiding nie, maar inkorporeer groot peuldraende bome vir weiding en stikstofvoorsiening. Groot gewasproduksiegebiede kan ook aan driedimensionele ontwerp aandag gee deur die gebruik van laningverbouing, ensovoorts.

3. Omvang en toepassings
Landbou As n volhoubare landboukundige raamwerk verskaf permakultuur die ontwerpe en werktuie om klein- tot grootskaalplase te skep wat rampe soos vloede, droogtes, brande, ensovoorts, kan weerstaan. Deur noukeurige beplanning wat gebaseer is op plaaslike faktore soos ekologiese prosesse, grondvorme, wind- en waterbeweging, kan boere in n mate hul plase in krisistye beskerm. Met die klem op die heringebruikneming van inheemse boom- en plantspesies in die landboukundige raamwerk word die skakels met bewaring grootliks versterk en landbouondernemings meer stabiel. Windskerms en plaagbeheersones word in werking gestel deur spesies te gebruik wat inheems ten opsigte van of verdraagsaam jeens plaaslike toestande is. Die aanplant van bome as n integrale deel van landbou dra ook tot koolstofafsondering by, wat noodsaaklike is vir ons voortbestaan. Daarbenewens kan ons nie genoeg klem plaas op die rol wat grootskaalse boomplanting kan speel om renval te skep en mikroklimate te verbeter nie. Dit is n nuttige werktuig, veral in uiters dro sones (grootste dele van SA), waar droogteversagting uiters belangrik is. Goeie ontwerp en goeie

Patrone
Wanneer ons oor patrone praat, verwys ons na die gebruik van vorme soos kontoerlyne, spirale, vertakkingspatrone, ensovoorts, wat in die natuur voorkom. Dit is nie so esoteries as wat die klink nie, maar hoogs prakties wanneer dit korrek gebruik word. Die natuur bestaan en groei deur patrone. Gebruik natuurlike patrone wat die onderdele van die ontwerp (diere, wurms, vols, insekte, grondsoorte, son, water, ens) in staat stel om in voordelige verhoudings te vloei en te werk. Kontoere is n voor die hand liggende vorm van patrone wat doeltreffend op enige landbouskaal gebruik kan word. Natuurlik word hierdie patrone eenvoudiger wanneer dit op n groter skaal gebruik word, maar die beginsel geld steeds. Gebruik dieselfde patroonbeginsels in u ontwerp wanneer u byvoorbeeld beddings, waterbane, en geboue ontwerp. Die gebruik van natuurlike patrone in n tuin sal die groei en vitaliteit van die stelsel verhoog en dit interessanter, oorspronklik en pragtig laat vertoon.

Verhoog die gebruik van grense/rande


n Grens of rand is waar twee om meer omgewings mekaar ontmoet

187

spesieseleksie asook makroskaal- watervloeibeheer, en die insinking van water in die ondergrond deur grondwerk, is krities om goeie grondhidrasiete handhaaf en dalende boorgatwater aan te vul. In gebiede waar grond of water soutagtig is, het permakultuur uitstekende resultate behaal. Die projek in die Jordaanvallei is n goeie voorbeeld van die toepassing van permakultuur in moeilike omstandighede en gebiede wat voorheen as onproduktief of marginaal beskou is. (Sien www.permaculture.org.au) Nog n belangrike faktor in landboukundige ontwerp is diversiteit. Die heringebruikneming van veeldoelige inheemse en ander nuttige plante of bome is reeds n stap in die rigting van meer diverse produksie. Gepaardgaande hiermee is die behoefte om landbougewasse te diversifiseer sodat n mens n sekere aantal misoeste kan oorleef, en steeds opbrengste het om mark toe te stuur. Diere word in voedselproduksiestelsels gentegreer, en word nie as afsonderlik van gewasverbouing beskou nie. Hoenders en varke word uiters suksesvol ingespan om onkruid in gewasproduksiegebiede uit te roei, om dit om te dolwe en te bemes. Hierdie diere word dikwels geroteer in aangewese, omheinde gebiede, met gewasse wat daarop volg wanneer hulle aanbeweeg. Beeste en skape word in n laedigtheid- agrobosboukonteks bestuur. Bome dien as voedsel, skaduwee en bron van stikstof. Bye is ook n noodsaaklike komponent alle gewasse word bestuif, en heuning geproduseer. Ons plaaslike heuningverskaffing is baie laag, en n goeie nismark bestaan vir hierdie produk in Suid-Afrika. Konstruksie Daar is n merkbare oplewing in mense se belangstelling in volhoubare konstruksiemetodes. U mag wonder wat dit met landbou te doen het. Van laekoste- tot luukse behuising het dit n geweldige impak op plaaslike hulpbronne en finansiering, asook gesondheid. Die meeste wonings verbruik materiale wat nie herwinbaar is nie, en selfs toksies kan wees. Swak behuisingontwerp lei tot ho energieverbruik, en swak ontwerp van nedersettings het rampspoedige maatskaplike, omgewings- en gevolglik ekonomiese gevolge. Die meeste landbouondernemings beskik ruimskoots oor natuurlike materiale vir konstruksie. Volhoubare konstruksie het enkele kriteria wat die impak van die verskaffing van behuising op die plaaslike en wydgestrekte omgewing versag, naamlik: Indien moontlik word boumateriaal verkry binne n radius van 50km. Dit beperk brandstofverbruik, en verhoog die plaaslike geboue se estetiese waarde. Materiale is so onverwerk moontlik. Dit verlaag die toksiese las op riviere, grond, atmosfeer, mense en die natuur. Huise word ontwerp vir maksimale energiedoeltreffendheid, met inagneming van groen- en waterbesparingstrategie. Dit behels ook dat water wat van dakke afloop, opgevang en geberg word vir eie gebruik. Die plasing van wonings in n landskap, hetsy landelik of stedelik, is kritiek. Die ontwerp van huise sodat sonenergie maksimaal benut word, verlaag ook die koste van verhitting en verkoeling aansienlik. Goeie ontwerp het ook n uitwerking op mense se verstandelike gesondheid. Die konstruksie van wonings is arbeidsinttensief, en vereis nie noodwendig hoogs geskoolde arbeid nie. Dit kan ruim tot werkskepping in Suid-Afrika bydra. Energie en tegnologie Groentegnologie is nog n belangrike komponent in permakultuurontwerpe. Ons individuele en kollektiewe impak op die planeet het n uiters negatiewe uitwerking. Eenvoudige tegnologie soos sonverhitting en -elektrisiteit kan n las van Suid-Afrikaanse energie-opwekkingsvereistes wat grootliks afhanklik is van die ontginning en verbranding van steenkool wegneem. Steenkoolontginning en -verbranding het n uiters negatiewe uitwerking op mense wat naby hierdie myne en aanlegte woon asook op kweekhuisgasvrystelling. Water- en rioolbestuur kan ook meer doeltreffend wees deur toepaslike tegnologie soos kompostoilette, biogasverwerkers en die suiwering en herbenutting van water wat in huishoudings gebruik word. Al hierdie tipes tegnologie kan die druk op varswatervoorsiening vir nienoodsaaklike doeleindes verlig. Metaangasverwerkers is ook van belang vir boere wat met lewende hawe werk, en wat oortollige biomassa genereer wat nie op

ander wyses benut kan word nie. Verwerkers kan op plase gebou word om minstens gas vir kookdoeleindes te genereer, of selfs elektrisiteit, na gelang van die skaal. Die verwerkers kan ook die onwelriekende rioolprobleem elimineer! Maatskaplike strukture Permakultuur is in vele opsigte gemoeid met die bemagtiging van mense uit alle sfere. Gevolglik bestudeer dit ook maatskaplike strukture en alternatiewe ekonomiese stelsels. Koperasies, groenbelegging en wentelleningskemas is enkele idees wat u kan tekom. Groenstadontwerp, koperatiewe behuisingskemas en toekenningstuine is enkele van die maatskaplike herstrukturering wat u in stedelike permakultuurkontekste sal aantref. In Suid-Afrika is die doelwitstelling- en besluitnemingsproses wat deur Allan Savory in holistiese bestuur ontwerp is, ook n nuttige werktuig. . Die etiese standpunt wat permakultuur vereis, lei natuurlikerwys tot n regverdiger maatskaplike en ekonomiese struktuur. Stedelike en buitestedelike permakultuur Daar bestaan n behoefte aan sowel stedelike ruimtes vir landboudoeleindes as om ons stede groen te maak. Stedelike sentra verbruik en vermors reusehoeveelhede hulpbronne, en plaas ook druk op landelike gebiede om in baie van die stedelike behoeftes te voorsien. Met stygende druk op stedelike gebiede om werk en behuising te voorsien, kan permakultuur n uitkoms vir baie mense wees. Permakultuur bied goeie werktuie vir die herdefiniring en herontwerp van ons gebruik van ruimte en hulpbronne in stede. Die beginsels wat hierbo uiteengesit is, gee ons n goeie idee van sommige benaderings. Nog n kritieke eienskap van stedelike ekologiese landbou is die heringebruikneming van biodiversiteit in hierdie ruimtes deur elke stadstuin n bewaringsone te maak. Baie dinge wat ons as afval beskou, kan suksesvol hergebruik word om meer volhoubare stede te skep in hierdie opsig is groentegnologie baie nuttig.

4. Onderwys en opleiding
Mense dwarsoor die wreld word in permakultuurontwerp opgelei, hetsy hulle geletterd is of nie. Baie kursusse moet ook in die moedertaal van betrokke studente vertaal word. Permakultuurontwerp-kursusse (PDC). n Volledige permakultuurontwerp-kursus behoort minstens 72 ure (ongeveer 12 dae) te duur en kerninligting te dek. Dit behoort intensiewe ontwerpopdragte in te sluit. Dit is n internasionaal erkende kursus. Kort kursusse. Baie diensverskaffers bied kort kursusse aan wat sekere onderwerpe in die permakultuurraamwerk dek, maar dit is nie gelykstaande aan n permakultuurontwerp-kursus nie. Gegewe die kritieke armoede in Suid-Afrika word baie fasiliteerders gekontrakteer om kort kursusse wat op voedselversekerdheid en primre gesondheidsorg gerig is, of gespesialiseerde kursusse vir onderwysers aan te bied. In die lig van tyd- en begrotingbeperkinge is dit nie altyd moontlik om die PDC-materiaal volledig te dek nie, maar die impak van sodanige kort kursusse is verstommend. Bevoegdheid van opleidingsbeampte. Hooffasiliteerders van permakultuurontwerp-kursusse (PDCs) behoort self sodanige kursus te deurloop, en moet minstens twee jaar praktiese ondervinding van ontwerp en implementering h. In ander lande kan n mens by tersire inrigtings aansoek doen om herkenning van bevoegdheid. Enkele mense in Suid-Afrika het diplomas van instellings in Australi en die Verenigde Koninkryk. Permakultuur-eenheidstandaarde in AgriSETA. n Span vakspesialiste is gemoeid met die tydrowende taak om permakultuureenheidstandaarde te skryf wat in AgriSETA se primre landboueenheidstandaarde ingesluit moet word. Tot op hede is daar eenheidstandaarde wat van vlak 1 tot vlak 5 strek. (Meer inligting hieroor is beskikbaar by www.agriseta.co.za.). Die permakultuurontwerpkursusse het nie n eenheidstandaard nie, maar deelnemers aan hierdie kursusse het nie dikwels akkreditasie nodig nie.

188

5. Rolspelers
Afristar Foundation Tel. 011 706 5614 afristar@telkomsa.net www.afristarfoundation.org.za (PDCs) aan, fasiliteer permakultuurwerksessies vir benadeelde gemeenskappe ter plaatse, het n reeks opvoedkundige permakultuurboeke, -plakkate en Die Afristar Foundation videos en publiseer kwartaalliks die het aan distrikswye Permaculture Villager-nuusbrief. beplanningsmodelle gewerk wat permakultuur beklemtoon Jakkalskloof Ecovillage in bre gemeenskapsontwik- John Raimondo 082 441 7827 keling die Gemarginaliseerde raimondo@telkomsa.net Gemeenskapsaksieplan (MCAP). Di proses het hulle in staat gestel Jakkalskloof is in Swellendam (op om met die streeks- en plaaslike die Ashton-pad) en bied goeie regering asook die Departement voorbeelde van waterbestuur en Landbou, Openbare Werke en huishoudelike produksie op n groter professionele sakebeplanners saam skaal. Mense met ou grondhuise te werk om n model daar te stel op plase word aangemoedig om vir gentegreerde omgewings-, die gerestoureerde grondhuis op maatskaplike en ekonomiese Jakkalskloof te gaan besoek. ontwikkeling. Kruger & Associates Avice Hindmarch Tel. 028 316 2905 Tel. 072 174 1152 kruger@kruger-associates.com avice.steed@vodamail.co.za www.kruger-associates.com n Konsultasiediens wat permakultuurontwerp op enige skaal verskaf. Konsultasiedienste word verskaf in biodinamiese landbou. Bied algemene konferensiedienste aan, met n fokus op volhoubaarheid. Een van ons belangrikste konferensies is die konferensie van die internasionale vereniging van impakassessors. n Busy Bee Apiaries Minder bekende konferensie is Tel/Faks 021 971 1022 die konferensie oor volhoubare crpost@telkomsa.net bouery. Dit is n beskeie, dog dinamiese konferensie wat in Busy Bee Apiaries BK verskaf verskillende gebiede in Suidelike intensiewe vaardigheidsopleiding Afrika aangebied word. skursusse in sowel die teoretiese as die praktiese aspekte van Jewish National Fund Walter byeboerdery, insluitend alle Sislulu Environmental Centre sakeaspekte, regs-, tegniese Tel/Faks 012 801 3197 en bemarkings-, personeel- en envirocentre@wsec.co.za gehalteaspekte. Konsultasie asook ouditering van byeboerderydienste Hul missie is om n kultuur van gemeenskapbewaring in Mamelodi en -produkte word ook verskaf. en suidelike Tshwane te skep. Die Sentrum fasiliteer permakultuurDovehouse Farm medisinaletuin-werksessies Tel. 033 330 3554 / 082 868 4517 en dovehouse@absamail.co.za om opvoeders te help om die www.dovehouse.co.za omgewing in die kurrikulum te inkorporeer en kapasiteit in n Werkende permakultuurplaas gemeenskappe ten opsigte van met n winkel wat organiese voedselversekerdheid en primre produkte verkoop en n kwekery op gesondheidsorg te bou. die perseel. n Wye verskeidenheid voorbeelde van permakultuur Lindros Whole Earth kan daar besigtig word, van Consultants huishoudelike voedselwoude Tel. 082 719 7263 tot n groentetuin-koperasie, alan@lindros.co.za gentegreerde oes- en veerotasies www.lindros.co.za en wateroestingstegnieke. Newlands Mashu Permaculture Learning Centre (NMPLC) Durban Botanic Gardens Tel. 031 577 2844 Permaculture Training Centre newlandspermaculture@absamail. Tel. 031 309 1170 co.za Sihle Lukhozi 078 645 8756 www.newlandsmashu.org.za slukhozi@gmail.com NMPLC bied opleidingswerksessies aan en verskaf mentorskap aan organisasies en individue wat volhoubare en omgewingsverantw oordelike benaderings tot boerdery Die FTFA bied jaarliks verskeie asook organies gefundeerde permakultuurontwerp-kursusse landbou-inisiatiewe wil ontwikkel. Food And Trees For Africa (FTFA) Tel. 011 784 6399 www.trees.org.za

McGregor Alternative Technology Centre (MAT) Tel. 023 625 1533 info@mat.org.za www.mat.org.za MAT bied opleiding in volhoubare boumetodes, hernubare energie en permakultuur aan en bevorder alternatiewe tegnologie soos kompostoilette, sonoonde, ens. MATdien as opleiding- en hulpbronsentrum vir diegene wat hierdie beginsels en tegnologie in hul eie lewens en in hul gemeenskappe wil verken en inkorporeer. Open Synergy Tel. 011 608 1082 / 072 501 0756 flo@opensynergy.co.za www.opensynergy.co.za Ons ontwerp veerkragtige ekologie en n gesonde habitat om die opkoms van volhoubare nedersettings te fasiliteer, en met NROs, akademiese instellings, argitekfirmas, konstruksiemaatskappye en private klinte saam te werk. Open Synergy het baanbrekerswerk gedoen op die gebied van stedelike permakultuur. Die Alexandra Renewal Project is deel van ons portefeulje. Ons is ook besig met projekte by die Universiteit van die Witwatersrand. Paul Barker Tel. 072 410 8044 Faks 086 445 9991 barker.paulb@gmail.com

Permacore Foundation Tel. 021 448 5350 / 072 949 4600 Die Permaculture Foundation is n organisasie wat die publiek oor permakultuur inlig en dit bevorder. Planner Bee Plant Care Tel. 011 888 4215 Sel. 083 255 5828 Faks 011 888 4215 carmen@livingearth.co.za www.fertilis.co.za Planner Bee Plant Care bied konsultasiedienste oor permakultuur, organiese en wurmkultuur en afvalbestuur met behulp van erdwurms. Hulle stel ook permakultuurartikels in brosjureformaat beskikbaar. Plantwize Tel. 082 683 6048 info@plantwize.co.za www.plantwize.co.za Hierdie maatskappy verskaf inheemse, organiese en permakultuurlandskap-ontwerp asook organiese instandhouding van tuine, werkswinkels en opleiding. Progreen Tel. 011 784 6399 progreen@telkomsa.net

Progreen is n omgewingskommunikasie-konsultantfirma. Progreen het Bill Mollison, stigter van permakultuur, in 1991 na SuidAfrika gebring om permakultuur Volhoubare landboupraktyke, in die land te bevorder. Mollison g e m e e n s k a p s o n t w i k k e l i n g , besoek Suid-Afrika nou jaarliks permakultuurontwerp en het al honderde fasiliteerders Nasionale konsultant opgelei. Permaculture Education Africa (PEA) Tel. 028 5511 678 / 072 241 1514 permaculture.education. africa@gmail.com PEA is n assosiasie van perm akultuurfasiliteerders, asook n informele netwerkliggaam vir permakultuur. PEA organiseer permakultuurontwerp-kursusse en doelgemaakte kursusse en konsultasiedienste vir projekte. Bykomend hiertoe bied PEA konsultasies aan oor die ontwerp van ekologiese nedersettings en breedvoerige permakultuurontwerp. Ons bied professionele en praktiese permakultuurkursusse aan op persele wat permakultuur demonstreer. Ons kan u ook help om met diensverskaffers in u gebied in aanraking te kom. Samewerking is n belangrike aspek van ons benadering. Rainman Landcare Foundation Tel. 031 783 4412 director@rainman.co.za www.rainman.co.za Dit is n geregistreerde trust wat boere oplei in die gebruik van permakultuur en organiese metodes, asook hoe om gesertifiseerde boereverenigings op die been te bring wat organiese boerdery bedryf. Dit stel boere in staat om toegang tot die groeiende organiese mark te verkry, sowel plaaslik as internasionaal. Opleidingsbeamptes is by AgriSETA geakkrediteer. Rural Education Development Corporation (Rucore) Tel/faks 021 783 4007 vildev@iafrica.com www.rucore.org.za Landelike ontwikkeling in die Noordwes en KwaZulu-Natal.

189

SEED Tel/faks 021 391 5316 Tel. 021 671 6912 admin@seed.org.za www.seed.org.za SEED fasiliteer innoverende en radikale transformasie van die leeromgewing tesame met praktiese uitkomsgebaseerde onderwys. n Permakultuur is n middel tot transformasie en opleiding: n permakultuur-leeromgewing is n ryk, praktiese werktuig vir alle leerareas in die Hersiene Nasionale Kurrikulumverklaring (HNKV). Deur middel van hierdie proses vind onderwysers baat by SEED se leerderskapprogram en verwerf hulle praktiese vaardighede in omgewingsonderwysfasilitering en toegepaste permakultuur by skole. SEED het n aantal leerderond ersteuningsmateriaal ontwikkel wat permakultuut regstreeks met nie nasionale skoolkurrikulum verbind. Ons is besig om n toegepaste permakultuurkursus vir gematrikuleerdes te ontwikkel. Di kursus is onder andere geskik vir skoolfasiliteerders en gemeens kapontwikkelingopleiers. In 2009 sou n vol diploma in permakultuur ontwikkel word.

volhoubare, oplossings te genereer. Ons kernaanbieding is n raamwerk, n elegante en eenvoudige, maar wetenskaplikgefundeerde begrip van die beginsels van volhoubaarheid. Dit stel almal oor n diverse gebied in staat om in dieselfde taal oor hierdie vraagstukke te gesels, en bied n langtermyn- strategiese konteks vir die stappe wat gedoen moet word op die reis na n volhoubare organisasie. Ons bied ingrypings op alle bestuursvlakke aan om bestuurders op die hoogte te stel van die kernvraagstukke wat volhoubaarheid aandryf en om te assesseer hoe hulle verder op daardie reis kan vorder (die volgende natuurlike tre te waag). Tlholego Ecovillage ildev@iafrica.com www.tlholego.org.za Tlholego is al sedert 1990 besig met permakultuurstelsels, natuurlike boutegnologie en die ontwerp van ekodorpe in die konteks van grondherverdeling. Tans word die verblyfkomponent, volhoubare landboupraktyke en opleidingskapasiteit uitgebrei.

kleinskaalse biodinamiese landbouURBAN FARMER In samewerking met Organic Food praktyke. Ek het uitgebreide Gardens praktiese ervaring op vele gebiede. Tel/faks: 022 448 1106 Lisa Perold 082 842 1579 Zulu Organics metalpetal@kingsley.co.za Ezio Gori 083 300 2385 Faks 086 671 8572 Ons lewer konsultasiedienste oor whatabuz@iafrica.com voedselselsekuriteit en bied op uitnodiging opleiding aan. Ons fokus n Holistiese ontwikkelingsdiens hoofsaaklik op groentetuine vir vir sowel kleinskaal- opkomende huishoudings en stel permakultuur en grootskaal- organiese boere. bekend in tuine en as werktuig Dit sluit in voorbereiding van om in die ontwikkeling van landelike sakeontwikkelingsplanne gemeenskappe se vermo om toegang tot befondsing vir ontwikkeling te verkry; verskaffing voedselsekuriteit te verseker. van geakkrediteerde opleiding; Wendy Crawford organiese sertifisering; mentorskap Tel. 082 826 1333 en ondersteuning; bemarking en brightgoldberry @gmail.com verspreiding van organiese vars produkte; en die vestiging van boeren Konsultant in permakultuur- ondersteuningsentra, insluitend ontwerp, -opleiding en - boerekoperasies en satellietversp implementering, en in groot- en reidingsentra.

Demonstrasiepersele
Kontak asseblief die onderstaande persele indien u permakultuur in aksie wil sien. Hulle wissel van breskaal- tot stedelike persele. Spier 072 174 1152 Berg en Dal 028 551 1678 Cedar Guesthouse 044 923 1751 Dovehouse 033 330 3554 Mashu Newlands Permaculture Centre 031 577 2844 Noel Marten 021 532 2607 Rainman Landcare Foundation 031 783 4412 Synergy Centre Sustainability Project 072 501 0756 SKOLE raadpleeg die inskrywings oor SEED en FTFA.

Tim Wigley SEED is ook by baie ander projekte Sel. 083 287 4308 betrokke, asook by die aanbied timerthi@lantic.net van kort vyfdagkursusse vir n Ervare fasiliteerder van natuurlike onderwysers. landbou en permakultuur wat al Siyakhana Food Garden Project twee dekades lank in die Oos-Kaap p/a Health Promotion Unit werksaam is. Hy is gestasioneer School of Public Health by Khula Dhamma Ecovillage naby Wits Medical School Oos-Londen. Tel. 011 717 2241 michael.rudolph@wits.ac.za UKUVUNA Permaculture http://siyakhana.org Solutions & Development Sel. 083 665 3356 Die hoofdoel van die projek is jonzira@ukuvuna.co.za om n stedelike landbou-inisiatief jonzira@yahoo.com daar te stel wat n vertoonkas is www.ukuvuna.co.za vir n voedseltuinstelsel vir die produksie van voedsel, onderrig, Ukuvuna Permaculture is in navorsing en die bemagtiging van Midrand gebaseer en is werksaam die gemeenskap, veral vroue, in die hele streek. Die organisasie deur middel van opleiding, bedryf projekte in Lesotho, indiensneming en geleenthede wat Saziland, Mosambiek, Zimbabwe n inkomste genereer. Die primre en Suid-Afrika. Die kern van sy fokus is die skakel tussen stedelike bedrywighede is die opheffing permakultuur, voedsel en die van gemeenskappe deur middel van opleiding en die stigting van bevordering van gesondheid. leersentrums. Die sentrums lei plaaslike gemeenskappe op The Natural Step (TNS) Cape Town 021 715 0526 in voeding, volwasse onderrig, volhoubare voedselsekuriteit, TNS Gauteng 011 648 6287 www.naturalstep.org primre gesondheidsorg en tuinontwerp. TNS is n internasionale raadgewende organisasie en UKUVUNA (Urban farming dinktenk wat in die vroe 1990s project) in Swede ontstaan het. Ons maak Tel. 083 665 3356 kontak met leiers op sakegebied en jonzira@urbanfarming.co.za die regering om strategie te skep www.urbanfarming.co.za om die gety van omgewingsverval om te draai en nuwe, meer

6. Publikasies en webtuistes
Nuttige en verwante publikasies Earth Users Guide to Permaculture Rosemary Morrow From the Roots Permacore newsletter Introduction to Permaculture Bill Mollisson and Reny Mia Slay Making the most of indigenous trees Fanie and Julye-Ann Venter Natural Pest Management Henry Ellwell (Zimbabwe) Permaculture David Holmgren Permaculture: A Designers Manual Bill Mollisson Plant Propagation Mambo Press Production without Destruction Vukasin et al (Natural Farming Network, Zimbabwe) South African Organic Agriculture Lindros The Permaculture Booklet Food and Trees for Africa The Permaculture Home Garden Linda Woodrow www.ipcon.org webtuiste van die 9de internasionale permakultuurkonferensie in Malawi. Raadpleeg Google vir webtuistes oor permakultuur, soos www. regenerativedesign.org, www.ecologicalsolutions.com.au en www. permaculture.org.

U kan aanlyn by www.exacteditions.com/exact/magazine/409/460 inteken op die Permaculture Magazine, die wenner van die Queens Award for Enterprise 2008 in die kategorie volhoubare ontwikkeling en verbintenis tot die internasionale bevordering van volhoubaarheid (in die VK gebaseer). U kan vir Tony Rollinson kontak by info@permaculture.co.uk; hy is betrokke by die ondersteuning van projekte regoor Afrika. Met dank aan Alex Kruger van Permaculture Education Africa vir die kordinering van die hoofstuk en Paul Cohen vir sy deeglike terugvoering.

190

Hulpbronne en Goeie Landboupraktyk

Uitheemse indringerplante
1. Oorsig
Uitheemse indringerspesies (UIS), ook bekend as indringers, eksotika of vreemdelinge, is inheems aan n spesifieke area of gebied, maar is gevestig in n nuwe omgewing, floreer daar en bedreig die biodiversiteit of mense se belange in di omgewing. Ingevoerde spesies vind dikwels geen vyande in hulle nuwe habitat nie en versprei dus maklik en vinnig. Sommige spesies dring habitats self in, maar mense se bewegings het die diversiteit en omvang van indringing deur uitheemse spesies dramaties verhoog. Beide plant- en diereindringers bedreig al die substreke in Afrika. Indringerspesies wat in n nuwe omgewing gevestig raak, daar vermenigvuldig en dan versprei op maniere wat vernietigend inwerk op biodiversiteit en/of die mens se belange, word as uitheemse indringerspesies (UIS) beskou. Die verspreiding van uitheemse indringerplante word nou beskou as een van die grootste bedreigings vir die planeet se ekologiese en ekonomiese welstand. Uitheemse indringerspesies word in feitlik alle taksonomiese groepe aangetref. Die direkte koste verbonde aan die beheer van indringerspesies kan miljoene rande beloop. Boonop sluit die koste vir die ekonomie hul indirekte impak op die omgewing en ander nie-markwaardes in. Indringerspesies kan byvoorbeeld veranderinge in ekologiese dienste meebring, insluitende: vloedbeheer en watervoorsiening afvalverwerking herwinning van voedingstowwe bewaring en vernuwing van grond oesbestuiwing saadverspreiding

moet hulle beheer word. Kategorie 2-plante sluit in swartwattel, sisal, grys populier en treurwilger (nie te verwar met inheemse wilgers nie). Die grondeienaar moet by die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye aansoek doen om n permit vir kategorie 2- spesies. Die besluit om n permit uit te reik, berus by die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye. Kategorie 3 Verklaarde indringers (indringerplante met ornamentele waarde). Hierdie plante kan indringers word, maar word beskou as sou hulle ornamentele waarde h. Kragtens Regulasie 15 van die Wet op die Bewaring van Landbouhulpbronne mag hierdie plante nrens anders voorkom as in biologiesebeheerreservate nie, tensy hulle reeds bestaan het toe die regulasie in werking getree het (30 Maart 2001). Dit beteken dat bestaande plante nie deur die grondgebruiker uitgehaal hoef te word nie, maar hulle moet beheer word en geen nuwe plante mag ingevoer word nie. Die plante mag ook nie meer verkoop word nie. Kategorie 3-plante sluit in jakarandas, seringbome, Australiese silwereik, St. Josefslelie, ensovoorts.

Die Wet op Landbouplae 36 van 1983


Hierdie wet maak voorsiening vir maatrels ingevolge waarvan verhoed kan word dat landbouplae die land binnekom, en ook vir die bekamping van bestaande plae. Dit spesifiseer onder andere dat n invoerpermit verkry moet word voordat produkte of materiaal wat landbouplae mag bevat, in die land ingebring mag word.

Die Wet op Dieresiektes 35 van 1984


Die oogmerk van hierdie Wet is om die nasionale diere- (en menslike) bevolking asook die uitvoermarkte teen dieresiektes te beskerm. Hierdie siektes word hoofsaaklik deur uitheemse indringerpatogene veroorsaak. Kragtens hierdie wet moet elke besending diere en/of diereprodukte wat ingevoer word, vergesel wees van n oorspronklike veeartsenykundige invoerpermit uitgereik deur die Nasionale Direktoraat vir Dieregesondheid, en n oorspronklike gesondheidsertifikaat, uitgereik deur die bevoegde veeartsenykundige owerheid van die uitvoerland.

National Environmental Management: Biodiversity Act (NEM: BA) 10 van 2004


Dit is n nuwe wet en word deur die Departement Omgewingsake en Toerisme geadministreer. Die oogmerk van die wet is om die land se biodiversiteit te beskerm, onder andere deur beheer van uitheemse en indringerorganismes. Hoofstuk 5 van hierdie wet bepaal dat permitte verkry moet word vir die uitvoer van aktiwiteite met beperkinge op en wat enige uitheemse spesie wat nie vrygestel is nie, of enige gelyste indringerspesie behels. Die beperkte aktiwiteite sluit die invoer, beheer, teling, verkoop, koop en verplasing van n monster van die spesifieke spesie in. Organismes wat inheems aan die land is maar buite hulle natuurlike grense voorkom, word ook as uitheemse spesies omskryf vir die doeleindes van hierdie wet. Die regulasies ten aansien van dele van hierdie wet moet nog opgestel word, en dis nie duidelik hoe hulle boere sal raak nie.

2. Wetgewing
Die Wet op die Bewaring van Landbouhulpbronne bepaal dat grondeienaars uitheemse indringerspesies op hul grond moet beheer.

Daar is verskeie wette in Suid-Afrika wat deur die verskillende staatsdepartemente geadministreer word en wat handel oor verskillende aspekte van UIS. Wat boere betref is die relevantstes di van die Departement Landbou wat handel oor onkruid en indringerplante, gewasplae en veesiektes.

Die Wet op die Bewaring van Landbouhulpbronne 43 van 1983


Die Wet bevat sekere bepalings wat die beheer van onkruid en indringerplante rel. Di Wet word tans hersien ten opsigte van regulasie 15 en 16, wat besig is om te verander. Kragtens regulasie 15 is daar drie kategorie gereguleerde plante: Kategorie 1 Verklaarde onkruid. Hierdie plante moet deur alle grondgebruikers op grond- of wateroppervlakke beheer word. Hulle mag nie meer geplant of geteel word nie, en alle handel in sade, steggies of ander teelmateriaal is verbode. Hulle mag nie verplaas word of toegelaat word om te versprei nie. n Boete kan op hierdie spesies gehef word. Kategorie 1-plante sluit lantana, pom-pom-onkruid, waterhiasinte, geel selonsrose, ensovoorts in. Die mees aggressiewe spesies val in hierdie kategorie. Kategorie 2-spesies sonder n permit word beskou as kategorie 1-spesies. Kategorie 2 Verklaarde indringers (indringerplante met kommersile of geriefswaarde). Dit is indringerplante wat n bedreiging vir die omgewing inhou maar nietemin gebruik kan word vir timmerhout, vrugte, brandhout, medisinale plante, veevoer, boumateriaal of skuiling, of om die grond te stabiliseer. Hierdie spesies word slegs toegelaat om in afgebakende gebiede voor te kom en moet n permit h. As die plante vir handelsdoeleindes gebruik word, moet grondgebruikers n waterlisensie kry omdat die plante groot volumes water verbruik. As die plante buite afgebakende gebiede voorkom,

3. Beheermaatrels ten aansien van uitheemse indringerplante


www.agis.agric.za die AGIS-webtuiste bevat uitvoerige inligting oor uitheemse indringerplante. Soek die AGIS-kieslys, klik op Risk Management en dan op Weeds and Invader Plants. Een of n kombinasie van die volgende beheermaatrels word toegepas: meganies (ontworteling, afkap, afsny, brand, opkap), chemies (behandeling met geregistreerde plantdoders), en biologiese beheer (sien hoofstuk oor biobeheer). Brand is ook n opsie in bepaalde omgewings en die Werk met Vuur -program kan in di verband genader word. n Gentegreerde bestuursplan word voorgestel vir enige gebied wat deur UIP genfesteer is om te bepaal in watter volgorde die verskillende uitheemse spesies en onderafdelings van die genfesteerde gebied behandel moet word, en om te verseker dat die doeltreffendste en koste-effektiefste kombinasie van beheermaatrels toegepas word. Gereelde opvolgaksies is van die grootste belang en ook noodsaaklik om beheer te behou as meganiese of chemiese maatrels toegepas word. Streng beheer moet uitgeoefen word in ooreenstemming met die riglyne op die onkruiddoder se etiket. Toedienings wat ni ooreenstem met die riglyne op die etiket nie, mag ingevolge die Wet op Misstowwe, Veevoedsel, Landboumiddels en Veemiddels 36 van 1947 nie uitgevoer word nie.

191

Die beheer van UIP kan baie duur wees in terme van mannekrag, materiaal en toerusting wat dit verg. As dit verkeerd uitgevoer word of die verkeerde metode gebruik word, is hierdie onkoste tevergeefs, en dit kan selfs lei tot enorme omgewingskade. Voordat besluit word op die doeltreffendste, bekostigbaarste en geskikste beheeropsie vir UIP in n spesifieke situasie, moet sekere faktore in aanmerking geneem word. So moet beheermetodes gebruik word wat geskik is vir die betrokke spesie sowel as vir die ekosisteme waar hulle voorkom. Sien die opsie in Guide to Clearing Alien Invasive Plants in die kieslys by www.dwa.gov.za/wfw.. Biobeheer is n langtermyn- volhoubare oplossing vir die beheer van uitheemse indringerspesies en werk die beste as deel van n gentegreerde bestuurstelsel as die n bestaande beheerprogram aanvul. In die lang termyn lei dit tot n afname in die koste van die ander beheermetodes, dus dra dit tot die volhoubaarheid van die program by.

en opvoeding. Ander inisiatiewe om UIP te beveg sluit in die Ukuvukabrandbestrydingsveldtog, Werk vir Vleilande en WeedBuster Week. Dan word daar met kollegas in ander Afrika-lande saamgewerk oor die biologiese en gentegreerde beheer van verskeie UIS elders in Afrika, soos waterhiasinte, kaktusonkruid, prosopisspesies en hul hibriede, en parthenium-onkruid. Waterhiasinte (Eichhornia crassipes), n drywende waterplant uit tropiese Suid-Amerika, is tans besig om riviere en waterliggame oral in Afrika, van Egipte tot Suid-Afrika, te versmoor. In die Kaapse Floristiese Ryk het die vestiging van indringerboomspesies die watervoorraad vir aangrensende gemeenskappe laat afneem, brandgevaar laat toeneem, en dit bedreig die biodiversiteit sodanig dat dit die regering se besteding van $40 miljoen per jaar aan n beheerprogram regverdig. Werk vir Water is tans betrokke by n aantal gesamentlike beheerprogramme met instansies soos Werk vir Vleilande, Working on Fire, Working on Woodlands and Woodlots, ensovoorts. Dit is almal programme met indringerplante as element van hulle sleutelaktiwiteite. Werk vir Water-Program Navorsings- en Ontwikkelingseenheid Mnr. Ahmed Khan (bestuurder) Tel. 021 441 2729 / 082 908 7291 www.dwa.gov.za/wfw

4. Rehabilitasie van gebiede waar uitheemse indringerplante verwyder is


As UIP uit n gebied verwyder is, is dit nie die einde van die storie nie. Baie plante het die vermo om weer uit hulle wortels of afgesnyde stompe uit te loop, en as die afgesnyde stompe nie met geskikte plantdoders behandel word nie, kan dit lei tot n erger infestasie as tevore. Daar sal nog baie sade van die UIP in die grond wees, en dit sal in groot getalle ontkiem namate meer sonlig op die grond val. Die ontwrigting van die grond deur ontworteling van bome laat die sade van die UIP ook makliker ontkiem. Baie uitheemse peulgewasse soos die Australiese Acacia-spesie (wattels) het sade wat vuurbestand is en deur vuur gestimuleer word om te ontkiem. Die meeste sade van inheemse plante word egter deur vuur vernietig. Daar moet omsigting te werk gegaan word met sensitiewe biome soos die fynbosbioom, want die peulspesies het stikstofbindende bakterie in hul wortels van n allelopatiese uitwerking het en die grondsamestelling verander. Hulle vaar dus beter as uitheemse spesies. Om te verhoed dat skoongemaakte gebiede weer deur die UIP ingeneem word, moet opvolgaksies onderneem word vir so lank as wat nodig is. Dit is ook baie belangrik om n meer gewenste soort plantegroei in die skoongemaakte gebiede te vestig, byvoorbeeld n vinnig groeiende grassoort. Die volgende publikasies gee riglyne vir rehabilitasie van gebiede waar UIP uitgehaal is: Rehabilitation recommendations after alien plant control. P Campbell. Plant Protection Research Institute Handbook No 3. PPRI: 1-43. Grab-a-grass dial: guidelines for rehabilitation after alien plant control. PL Campbell. ARC-Plant Protection Research Institute. (Beskikbaar vir KwaZulu-Natal; Mpumalanga & Limpopo; die Vrystaat, Noord-Kaap, Noordwes & Gauteng; Oos-Kaap). Albei is beskikbaar van PPRI-boekverkope, tel. 012 808 8000. Die Werk vir Water-program stel ook inligting beskikbaar. Skakel hulle tolvry by 0800 005 376 of besoek www.dwa.gov.za/wfw.

6. Inligtingsbronne oor UIP en beheer daarvan


Webtuistes Vind die webbladsye vir NIPB se Onkruidnavorsingsafdeling by www. arc.agric.za. Die NIPB se elektroniese nuusblad gee inligting oor navorsing oor onkruid en uitheemse indringerspesies. Vra dit aan by infoppri@arc.agric.za. www.agis.agric.za die webbladsy vir AGIS onkruid en indringerplante Soek die Alien Invaders Info Pak wat oor indringerspesies handel onder die Publications-kieslysopsie by www.daff.gov.za. Die Werk vir Water webtuiste www.dwaf.gov.za/wfw. Internasionale toegangspoort vir UIS-gereedskapstelle oor die beste voorkomings- en beheerpraktyke asook vroe opsporing www. invasivespeciesinfo.gov/toolkit/detection.shtml. Inligting is ook beskikbaar op WESSA se webtuiste by www.wessa.org. za en by www.geocities.org/wessaaliens . Publikasies: Rehabilitation recommendations after alien plant control. P Campbell. Plant Protection Research Institute Handbook No 3. PPRI: 1-43. Alien weeds and invasive plants. L Henderson. Plant Protection Research Institute Handbook No. 12. ARC, Pretoria: 1-300. Invasive aquatic plants. L Henderson & CJ Cilliers. Plant Protection Research Institute Handbook No. 16. ARC, Pretoria: 1-88. Common weeds of crops and gardens in southern Africa / Algemene onkruide in gewasse en tuine in Suidelike Afrika. C Botha. Landbounavorsingsraad, Potchefstroom.: 1-384. Problem plants of South Africa. C Bromilow. Briza Publications, Arcadia: 1- 315. Control of unwanted plants. Xact Information: 1-238. Re-use of Invasive Alien Plants is n indrukwekkende brosjure wat in opdrag van die Werk vir Water-program die lig gesien het. Publikasies oor inheemse plaasvervangerplante Creative gardening with indigenous plants. A South African guide. P Joffe. Briza, Pretoria.: 1-372. Making the most of indigenous trees. F Venter & JA Venter. 2nd Edition. Briza, Pretoria: 1-320. Farmers Weekly het n artikel geplaas met die titel Invasive alien trees make for good business . Dit het gehandel oor n sake-onderneming naby Bothaville wat bloekomplantasies om die dorp ge-oes het. Die grootste voordeel wat dit vir boere inhou (buiten die geld wat uit houtverkope verdien word) is dat die vloei van water op hul plase verbeter of herstel word. Die artikel is beskikbaar by www.farmersweekly.co.za of in die uitgawe van 12 Junie 2009.

5. Die Werk vir Water Program


Die aanslag teen UIP word gelei deur die Werk vir Water (WvW) -program en geadministreer deur die Departement Water en Omgewingsake. Hierdie program werk in vennootskap met plaaslike gemeenskappe, aan wie hy werk verskaf. Ander staatsdepartemente is ook betrokke: Landbou, Bosbou en Visserye; Handel en Nywerheid; Wetenskap en Tegnologie, asook provinsiale regeringsdepartemente, navorsingsgroepe soos die Landbounavorsingsraad Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming (LNR-NIPB), die Sentrum vir Vers preidingsbiologie(CIB) en die WNNR. Dan is die Global Invasive Species Programme (GISP) en die Suid-Afrikaanse Nasionale Biodiversiteitsinstituut (SANBI) ook betrokke. Die Suid-Afrikaanse Kwekersvereniging het ook met die privaatsektor vennootskappe gestig om die bedryf op te voed oor nuwe wetswysigings ten aansien van UIP en om seker te maak dat UIP nie , meer verkoop word nie. Die vennootskap met SAPTA (die Suid-Afrikaanse vereniging vir troeteldierhandelaars) beklemtoon die gevaar van akwatiese onkruid en visdam/akwarium-spesies deur middel van bewusmaking

192

Plakkate: Beautiful but dangerous. UIP van Durban en die oostelike subtropiese streek van Suid-Afrika met enkele inheemse alternatiewe. Kleurfotos van 42 spesies, hulle regstatus, en kontakpunte vir inligting oor beheer. Beskikbaar van die Durbanse Metropolitaanse Omgewingsbestuurtak. Tel. 031 300 2517 The big bad five. Departement Waterwese en Bosbou, 1997. Fotos en beskrywings van vyf indringerwaterplante in Suid-Afrika; advies en kontaknommers. Beskikbaar van die Departement Waterwese, Privaatsak X313, Pretoria 0001. Identifying our invading alien enemies. Werk vir Water program, 19982000. Fotos en lyntekeninge van die aggressiefste uitheemse indringers in Suid-Afrika. Beskikbaar van die Communication Project, Posbus 95823, Waterkloof, Pretoria, 0145. Plakkate is ook beskikbaar van ander organisasies soos die Botaniese Vereniging van Suid-Afrika en die Omgewingsvereniging van Suid-Afrika.

Landboukolleges bied opleidingskursusse aan oor die beheer van indringerspesies. Meer inligting hieroor verskyn in die hoofstuk wat handel oor landbouHulle vervaardig toerusting wat opleiding en -onderrig. spesiaal ontwerp is om uitheemse bome en plante op ons plase uit te Natural Instincts haal. Tel. 028 261 1159 / 082 602 0893 Bull Maurice Trading Tel. 011 791 3705 info@bullmaurice.com www.bullmaurice.com EcoGuard Tel. 011 463 6057 www.ecoguard.co.za Plant Science Consultants Association (PSCA) Tel. 011 805 2000 av@casa.co.za

7. Rolspelers
Die Werk vir Water Nasionale Kantoor Dr. Guy Preston (voorsitter/nasionale programleier) Tel. 0800 005 376 prestong@dwa.gov.za Kyk ook opskrif 5. Departement van Landbou, Bosbou en Visserye Direktoraat Grondgebruik en Grondbestuur Tel. 012 319 7685 DLUSM@daff.gov.za Provinsiale kantore van die Direktoraat Grondgebruik en Grondbestuur: Streek Gauteng Limpopo Mpumalanga Noordwes Noord-Kaap Vrystaat Oos-Kaap Wes-Kaap KwaZulu-Natal Telefoon 012 319 7596 015 287 9943 013 755 1420 / 2614 018 294 3343/4 053 807 2600 051 409 2601 043 704 6800 021 984 9278 033 345 3557/15 Departement van Omgewingsake Tel. 086 111 2468 enetshithothole@deat.gov.za www.environment.gov.za

Oplossings vir indringeronkruidbeheer provinsiale Poland Woodworks kontakbesonderhede is op die Sel. 072 200 8053 webtuiste beskikbaar. Sentrum vir Verspreidingsbiologie ECOPLUG Professor Dave Richardson Tel. 021 873 1648 rich@sun.ac.za www.gisa.co.za/ecoplug www.sun.ac.za/cib Invader Plant Specialists Tel. 021 976 6127 / 082 412 7411 Die Sentrum is n netwerk van navorsers deur die hele land. invaderplant@mweb.co.za harding@pixie.co.za Stellenbosch Universiteit www.invaderplant.co.za Department Bewaringsekologie en Entomologie Die Omgewingsonkruidbeheer- Prof. Michael Samways kursus is ontwikkel vir mense wat Tel. 021 808 3728 n loopbaan wil volg in die beheer samways@sun.ac.za en bestuur van UIP . Suid-Afrikaanse Nasionale Jacklin Organic Biodiversiteitsinstituut Tel. 017 844 1589 (SANBI) info@jacklinorganic.co.za Tel. 021 799 8600 / 839 info@sanbi.org.za www.jacklinorganic.co.za inheemse Universiteit van die Vrystaat Departement Plantwetenskappe Tel. 051 401 2514 plantsciences@ufs.ac.za JEC Environmental Services Tel. 082 828 7953 Weidingsvereniging van SuiderJanet.jec@edelnet.co.za Afrika Specialists in the Environmental Tel. 049 842 4335 Consulting Industry www.grassland.org.za Watteluitroeiing plante en

8. Plaaslike sakeomgewing
Verskeie inligtingsdokumente is beskikbaar oor sekondre industrie en kleinsakeondernemings besoek www.dwaf.gov.za/wfw/SecondaryInd/. Verwys ook na die Re-use of Invasive Alien Plants publikasie. Die sekondre-industrie- komponent vir van die Werk vir Waterprogram vervaardig produkte uit die hout wat afgekap word. Dit sluit in handwerkartikels en meubels, grondbedekking, houtskool en rookspaanders. Hierdie tipe inisiatiewe bied n ideale geleentheid vir entrepreneurskap onder mense uit voorheen benadeelde gemeenskappe. Die program skep n ondersteunende en bemagtigende omgewing deur die bied van opleiding asook hulp met produkontwerp en markidentifikasie, wat nuwe entrepreneurs help om hulle nuut-verworwe besigheidsvaardighede te ontwikkel en op te skerp. Die vestiging van klein en mikro-ondernemings is van die allergrootste belang vir ekonomiese bemagtiging in Suid-Afrika. Ingevolge die Wet op die Bewaring van Landbouhulpbronne 43 van 1983 is dit onwettig om verklaarde onkruide (kategorie 1-onkruide) te besit, te vervoer, te kweek, te verkoop of te koop. Dit maak dit n oortreding om te boer met verklaarde onkruide, en om hul dele op so n wyse te benut dat dit die vermeerdering en verspreiding van die spesie bevorder.

Ander direktorate: Plantgesondheid Tel. 012 319 6529 DPH@daff.agric.za Landbouproduk-inspeksiedienste Tel. 012 319 6504 DAPIS@daff.agric. za Veeaartsenydienste Tel. 012 319 7679 DAH@daff.agric.za LNR-Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming (NIPB) www.arc.agric.za Onkruidnavorsing Mev. Hildegard Klein Tel. 012 356 9841 KleinH@arc.agric.za Insek-ekologie Dr. Roger Price Tel. 012 356 9817 pricer@arc.agric.za Biosistematika Dr. Ansie Dippenaar Tel. 012 356 9824 dippenaara@arc.agric.za Navorsing oor biologiese en gentegreerde strategie om die land se natuurlike hulpbronne en biodiversiteit te beskerm teen die bedreiging van uitheemse indringerplante Navorsing oor die biologiese beheer van sekere landbouplae

Identifisering van uitheemse ongewerweldes (insekte, spinnekoppe, myte, nematodes, swamme) en navorsing oor biologiese beheer in bewaring

193

9. Internasionale sakeomgewing
Wreldwyd word die koste van skade wat deur indringerspesies veroorsaak word, geraam op 1.5 triljoen per jaar byna 5% van die wreldwye bruto binnelandse produk (BBP). In ontwikkelende lande, waar landbou verantwoordelik is vir n groot deel van die BBP kan die negatiewe uitwerking van indringerspesies , op voedselsekuriteit asook op ekonomiese prestasie selfs groter wees. Letterlik alle ekosisteemtipes op die planeet word geraak deur indringerspesies, en hulle hou wreldwyd een van die grootste bedreigings vir biodiversiteit in. Globalisering deur middel van groeiende handel, vervoer, reis en toerisme sal onvermydelik bydra tot die doelbewuste of toevallige inbring van organismes na nuwe omgewings, en daar word wyd voorspel dat klimaatsveranderings sal die bedreiging van indringerspesies sal verhoog.
Bron: www.cabi.org

World Conservation Union (IUCN) Invasive Species Specialist Group (ISSG) www.issg.org Global Invasive Species Programme (GISP) www.gisp.org Die Global Invasive Species Programme (GISP) is in 1997 gestig as n kleinskaalse vennootskapsprogram met hoofsaaklik vrywilligers as deelnemers, deur drie internasionale organisasies: IUCN die Wreldbewaringsunie, CAB Internasionaal, en die Wetenskaplike Komitee oor Omgewingsprobleme (SCOPE). Sedertdien het dit n produktiewe en tegnies hoogstaande basis opgebou sodat dit die toonaangewende wreldwye vennootskap geword het oor UIS. Die GISP- Sekretariaat word tans gehuisves deur CABI Africa in Nairobi. E-pos s.simons@gisp.org of skakel +254-207224450. Die GISP-databasis verskaf inligting oor UIS aan agentskappe, hulpbronbestuurders, besluitnemers en ander belangstellendes wreldwyd. Ons dank aan mev. Hildegard Klein vir haar aanvanklike insette, en aan Debbie Sharp vir terugvoering oor die konsephoofstuk.

CABI (voorheen bekend as die Commonwealth Agricultural Bureaux) www.cabi.org CABI is n niewinsgewende internasionale organisasie wat wetenskaplike kundigheid, kennis en inligting beskikbaar stel. Hulle doen al lank navorsing oor indringerspesies wat die landbou en die omgewing benvloed om vas te stel hoe hierdie spesies op natuurlike wyse beheer kan word. Hulle bestudeer op enige gegewe tyd sowat 60 indringerspesies. Hulle beskik oor kundigheid op sanitre en fitosanitre gebied n gebied wat toenemend belangrik raak, en hulle fokus op die risiko wat indringerspesies vir die handel inhou. Hulle voorsien inligting, produkte en dienste met betrekking tot indringerspesies, soos die Invasive Species Compendium wat tans ontwikkel word.

194

Hulpbronne en Goeie Landboupraktyk

2. Nasionale strategie
Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) Direktoraat Grondbenutting en -bestuur Tel. 012 319 7686 Departement van Omgewingsake Tel. 012 310 3911 www.environment.gov.za Suid-Afrikaanse Nasionale Biodiversiteitsinstituut Grasveldprogram Tel. 012 843 5000/99 grasslands@sanbi.org www.grasslands.org.za Kyk opskrif 3 vir inligting oor die Landbounavorsingsraad.

Veld
1. Oorsig
Inligting oor weiveld kan gevind word op www.agis.agric.za klik op die nuutste VELD INFO-opsie.

Gras speel n noodsaaklike rol in die natuur veral as n voedselbron, maar ook om beskutting te bied en om as nesmateriaal te dien. Daar is min voedselkettings wat nie gras in die een of ander vorm insluit nie. Die rede hiervoor is dat gras wyd oor die subkontinent voorkom en feitlik altyd eetbaar is. Dit is gewoonlik die diere onderaan die voedselketting wat gras gebruik. Die meeste roofdiere is dus ook indirek afhanklik van gras. In die verlede het grasvreters gemigreer op soek na beter weiding. Hulle is nie net van gras afhanklik nie, maar gras is ook van hulle afhanklik. Grasvreters verwyder ou plantmateriaal, stimuleer nuwe groei en voorsien bemesting in die vorm van mis. Voorbeelde van tipiese grasvreters is buffels, sebras, blouwildebeeste en hartebeeste gewoonlik diere wat in groot troppe voorkom. Vandag is die habitat van baie van hierdie diere oorgeneem deur beeste en skape. Veld (weiding) is die belangrikste voerhulpbron vir vee en wilde diere in Suid-Afrika, terwyl bykomstige veevoer, veral in die vorm van besproeiings- of drolandweivelde, deur sommige kommersile veeboere verbou word om weiding vir die dro winterseisoen te verskaf. Gewasreste is ook n belangrike bron van winterweiding, veral in die gemeenskaplike weidingsgebiede van die land waar beperkte hoeveelhede voer wat van die veld afkomstig is, gedurende die winterbottelnek beskikbaar is. In die dror sentrale en westelike gedeeltes van die land het boere oor die algemeen klein areas droogtebestande voergewasse om n voerreserwe vir droogtetye te voorsien. Enkele nuttige drolandvoergewasse word in die volgende tabel gelys. Spesienaam en algemene naam Agave americana, Amerikaanse aalwyn Anthephora pubescens, Wolgras Atriplex mueleri, Australiese brakbossie Atriplex nummalaria, Oumansoutbos Atriplex semibaccata, Kruipersoutbos Cenchrus ciliaris, Bloubuffelsgras Gebruik Droogtevoer in dor en halfdor streke Lente- en somerweiding Droogtevoer Droogtevoer Droogtevoer Polvormige meerjarige gewasse; lente-, somer- en herfsweiding Lewende heinings en droogtevoer Lewende heinings en droogtevoer Ondersaai met mielies, giersgras of sorghum

Die regering het die grasveldbioom as n prioriteit vir bewaringsoptrede gedentifiseer en sal die Nasionale Grasveldprogram in werking stel om die omgewing van agteruitgang te red. Die missie van die Grasveldprogram is om te verseker dat die bestuur van biodiversiteit tot volhoubare ontwikkeling in die grasveldbioom bydra. Dit verseker ook dat produksie- en ontwikkelingaktiwiteite toepaslik gesetel is en bestuur word sodat die lewering van ekosisteemdienste nie in die gedrang kom nie. Die LNR is ook betrokke by weiveldmonitering en het n Weiveldmoniteringen -verbeteringsprogram wat deur die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye befonds word en die Grasveldprogram aanvul.

3. Rolspelers
Community Dynamics Tel. 053 927 4367 / 082 459 9451 www.communitydynamics.net Janet Edmonds Consulting Tel. 082 828 7953 Janet.jec@edelnet.co.za

Opuntia ficus-indica, Turksvy Opuntia spp., Kaalblaarturksvy Vigna unguiculata, Swartbekboontjie

Suid-Afrika is gesend met goeie, hoofsaaklik meerjarige weidingsgras wat natuurlik in die streek voorkom. Baie van ons grassoorte (soos oulandsgras [Eragrostis curvula], kweekgras [Cynodon dactylon], gewone buffelsgras [Panicum maximum], Smuts-vingergras [Digitaria eriantha] en bloubuffelsgras [Cenchrus ciliaris]) word wreldwyd as weiding aangeplant. Raadpleeg die hoofstuk wat oor voer en weiding handel.
Bronne [Aangepas uit]: Guide to Grasses of SA, Frits van Oudtshoorn. Selfoon: 078 228 0008. E-pos frits@bushveldeco.co.za; Rangeland Resources - South Africa, Namibia, Botswana, Lesotho, Swaziland and Zimbabwe. Aanlyn: http://www.ru.ac. za/institutes/rgi/booklet.pdf; FAOs Country Pasture/Forage Resource Profiles South Africa. Online (www.fao.org) Namibia, Botswana, Lesotho, Swaziland and Zimbabwe. Online: http://www.ru.ac.za/institutes/rgi/booklet.pdf; FAOs Country Pasture/Forage Resource Profiles South Africa. Online (www.fao.org)

Holistic Management Die dienste sluit die volgende in: Grazing Planning klem is op assessering van veldtoestande, grondoppervlakbestuur en drakrag en planthervestiging. ekostelselgesondheid. LNR Diereproduksieinstituut Endangered Wildlife Trust Dr. Andrew Magadlela 012 672 (EWT) 9036 Tel. 011 486 1102 Dr. Luthando 012 672 9273 www.ewt.org.za Dr. Mike Peel 013 753 7147 Ten einde grasveld te bewaar, het Mnr. Alan Short 012 672 9345 die Trust vir Bedreigde Natuurlewe www.arc.agric.za twee sterk punte: 1) Dit gebruik charismatiese en aanwyserspesie Die Veld- en Voedingsnavorsi om die bewaring van die ngseenheid (n afdeling van die doen Grasveldbioom te bevorder; en 2) Diereproduksie-instituut) navorsing oor die veldekologie Betrokkenheid by en samewerking met boere op hul plase om en -bestuur. Navorsingspanne is besig met verskillende projekte grasveldbiodiversiteit te bewaar. oor al Suid-Afrika se biome en The Global Environment veldtipes wat vir al die verskillende aangewend Facility www.thegef.org -- het landboudoeleindes ongeveer R66 miljoen tot die word (kommersile veeproduksie, wildsGrasveldprogram bygedra, wat hom gemeenskapsboerdery, ten doel stel om die biodiversiteit- boerdery). en ekosisteemdienste van die grasveldbioom vir huidige en Die LNR bestuur tans n toekomstige geslagte te verseker. nasionale veldmoniterings- en veldverbeteringsprogram. HOTSURE Opgeleide navorsingstegnici Tel. 0861 COLLAR ondersoek veldtoestande en Faks 086 640 5744 grondtipes oor die hele land info@hotsure.co.za om inligting aan besluitnemers www.hotsure.co.za in die landbou en beleidmakers beskikbaar te stel. Die LNR monitor Biotelemetrie-oplossings vir veldtoestande op wildplase en maak proaktiewe risikobestuur en presisieboerdery; voordele sluit voorstelle aan die bestuurders van presisieweiding en die monitering hierdie plase rakende volhoubare praktyke. Hulle bied opleiding in van veldaanwending in. veldbestuur aan boere en spreek

195

boere toe tydens boeredae en by die jaarlikse kongres van die Weidingsvereniging van Suidelike Afrika (GSSA). South African Nasionale Biodiversiteitsinstituut Tel. 012 843 5000 www.sanbi.org www.grasslands.org.za

Die dissiplines sluit onder andere in: ekologie, plantkunde, dierkunde, veldwetenskap en weiveldkunde, veekunde, grondkunde en genetika. Vir African Journal of Forage Science, geleenthede en die nuusbrief Grassroots, verwys na hul webtuiste.

Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit (NMMU) Prof. Graham Kerley Tel. 041 504 2111 Stellenbosch Universiteit Departement Bewaringsekologie en Entomologie Prof. Michael Samways Tel. 021 808 3728 samways@sun.ac.za Tshwane Universiteit vir Tegnologie Mike Panagos PanagosMD@tut.ac.za www.tut.ac.za

Universiteit van die Vrystaat Departement Vee-, Wild en Weidingkunde Prof. G.N. Smit Tel. 051 401 2125 Prof. Hennie Snyman Tel. 051 401 2221 snymanha@ufs.ac.za Universiteit van KwaZulu-Natal Prof. Kevin Kirkman Tel. 033 260 5505 Noordwes-Universiteit Prof. Klaus Kellner Tel. 018 299 2510

Die GSSA bied inligtingsdae aan in samewerking met ander organisasies. n Wye verskeidenheid Streekskontakbesonderhede is onderwerpe word tydens sulke beskikbaar by www.sanbi.org geleenthede bespreek. Onlangs is n mentorskapsprogram Weidingsvereniging van geloods ten ondersteuning van Suidelike Afrika (GSSA) jong wetenskaplikes. Die GSSA Tel/Faks 049 842 4335 huisves ook n databasis van lede se www.grassland.org.za kundigheid vir lede van die publiek wat inligting oor verskillende Die GSSA is betrokke by en gemoeid onderwerpe wil bekom. met die wetenskap en praktyk van veld- en weiveldbestuur. Hierdie Wildlife Ranching SA bre veld behels hoofsaaklik die besonderhede beskikbaar in die gebruik en bewaring van natuurlike Wildboerdery hoofstuk. hulpbronne. Dit omvat toegepaste velde soos veeproduksie, WNNR wildbestuur, natuurbewaring, Belinda Reyers wateropvangsbestuur, en Tel. 021 888 2488 die rehabilitasie van velde en breyers@csir.co.za mynhope.

Ander kontakpersone is prof. T Hoffman en prof W Bond (Universiteit van Kaapstad), prof. Wayne Truter (Universiteit van Pretoria), dr. Mary Musafa (Unisa), dr. Joseph Baloyi (Universiteit van Venda), prof. Peter Scogings (Universiteit van Zoeloeland) en prof. Chris Dannhauser (LimpopoUniversiteit).

5. Publikasies en webtuistes
Die volgende is by die Veld- en Weidingsbenuttingsafdeling by die LNR in Irene beskikbaar. Ree met hulle in verbinding by telefoonnommer 012 672 9253/9313: Scale-related vegetation sampling Strategic Use of Intercropping for Small-Scale Farming Systems The wheel-point method of survey and measurement of semi-open grasslands and Karoo vegetation in South Africa Amasu oku Tshalahlangana anga setshenziswa ngabalimi abanendawo encane Know Your Veld Principles in managing veld Cultivated pastures for South Africa, a compilation of 25 brochures on indigenous and exotic pasture species for use under dry land and irrigated conditions Besoek www.grassland.org.za, die webtuiste van die Grasveldprojek. www.agis.agric.za klik op die opsie Veld Focus. Die nuutste verslae oor renval en die huidige toestand van weiveld/veld word streek vir streek behandel. Besoek www.gssa.co.za klik op die opsie Publications. n Aantal artikels oor veld en grasse is beskikbaar op www. kleinkaroofarms.co.za klik op die opsie General Info. Die Bush Expert- en Grass Expert-databasisse is op www.puk. ac.za/EcoRestore beskikbaar. Besoek www.arc.agric.za, die webtuiste van die Landbounavorsingsraad. Kies die Publications-opsie. Die Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming stel uitstekende inligting oor onkruidbeheer beskikbaar en die Instituut vir Diereproduksie bied omvattende ondersteuningsdienste in sy fokusgebied aan. Grasse Sasol First Field Guide to Grasses of Southern Africa. G. Smith. Struik. Cape Town. ISBN: 1 86872 952 4. Guide to the grasses of South Africa. Frits van Oudtshoorn. Briza. ISBN: 1875093176. Dit is die enigste gids in volkleur oor die gewone grasse van Suidelike Afrika, en sluit in beskrywings en illustrasies van die 300 mees belangrikste grasse in Suidelike Afrika. Daar is meer as 800 uitstekende kleurfotos. Grasses of Southern Africa. G.E. Gibbs Russell et al NBI. ISBN: 0 620 14846 2. Common veld and pasture grasses of Natal. N.M. Tainton. Shuter and Shooter. Pietermaritzburg. SA. Grasses of the Eastern Free State. R. Moffett. Uniqwa, Qwa-Qwa Campus University of the North. SA. ISBN 0 958 42091 2.

4. Opleiding en navorsing
Universiteite en landboukolleges dek grasse (veldwetenskap) en weivelde in hul graad- en diplomakursusse. Landboukolleges werk saam met provinsiale landboudepartemente en bied ook kort kursusse aan oor veldbestuur. Cedara-kollege en Glen-kollege is twee voorbeelde hiervan. Sien die hoofstuk Landbou-opleiding. Vir bygewerkte inligting oor weiveldnavorsing, besoek www. grasslands.co.za of skakel die Weidingsvereniging van Suidelike Afrika (GSSA), by 049 842 4335. Die produktiwiteit van veld in Suid-Afrika het agteruitgegaan as gevolg van inter alia verwoestyning, bosindringing, en die verlies van smaaklike plantspesies. Indien hierdie agteruitgang ongekontroleerd voortgaan, sal volhoubare diere- en voedselproduksie nie op die lang termyn haalbaar wees nie. Dit is van die uiterste belang dat voortgesette navorsing onderneem word om begrip te verbeter ten opsigte van die dryfvere wat verandering in plantegroei bepaal. Bushveld Eco Services Tel. 014 717 3819 / 078 228 0008 info@bushveldeco.co.za www.bushveldeco.co.za n Konsultasie- en opleidingsmaatskappy wat dienste aan die landbou- en omgewingsektore bied. Kort kursusse word aangebied oor onderwerpe soos boerderybeplanning, veldbestuur, veldtoestande en drakragassessering, gras-identifikasie, ensovoorts. Verdere kursusse word by op uitnodiging aangebied onder die vaandel van Africa LandUse Training. Die WNNR en die SuidAfrikaanse Nasionale Biodiversiteitsinstituut het n Grassland Biodiversity Profile and Spatial Biodiversity Priority Assessment gedoen as deel van die Grasslands Programme. Kontak Anthea Stephens by SANBI tel. 012 843 5289 of rig n e-pos aan stephens@sanbi.org . Grazing for Profit Tel. 058 622 1499 www.rcs-sa.com

Grootfontein Landboukollege Tel. 049 802 6723 Befondsing is van tyd tot tyd marykevdm@daff.gov.za beskikbaar vir navorsing deur nagraadse studente kontak Kort kursusse, onder andere oor admin@gssa.co.za veldbestuur LNR verwys na vorige opskrif

196

Common grasses of the Northern Cape. B.R. Roberts, J.H. Fourie. Northern Cape Livestock Co-operation Limited. Kimberley. South Africa. Common grasses of the Orange Free State. B.R. Roberts. Provincial Administration of the OFS. Acocks notes: key grasses of South Africa. P .J.K. Zacharias. Grassland Society of South Africa. ISBN: 0 620 14282 0. Identification of Veld Grasses of KwaZulu-Natal. KwaZulu-Natal Department of Agriculture and Environmental Affairs, Cedara, Pietermaritzburg. ISBN: 0 621 31817 5 Bome en struike Sappi se boomidentifikasie-reeks Field Guide to Trees of Southern Africa. Braam van Wyk & Piet van Wyk. Struik, Cape Town. ISBN: 1 86825 922 6 Trees of Southern Africa. Meg and Keith Coates-Palgrave. Onkruid Alien Weeds and Invasive Plants. Lesley Henderson, Agricultural Research Council, Pretoria. ISBN 1 86849 192 7 Invasive Alien Plants in KwaZulu-Natal: Management and Control. Wildlife and Environment Society of South Africa (WESSA)-KZN. Problem Plants of South Africa. Clive Bromilow. Briza Publications, Cape Town. Veld- en weidingsbestuur Introduction to VeldCare. [Engels en Zoeloe]. C.D. Morris & D. Kotze. ARC & ShareNet. Pietermaritzburg. 1 919991 38 7. Veld and pasture management in South Africa. N.M. Tainton (editor). Shuter and Shooter. Pietermaritzburg. SA. ISBN 0 627 01864 5. Game ranch management. J. du P Bohma (editor). J.L. van Schaik. ISBN 0 627 01864 5. Karoo veld ecology and management. K.J. Esler, S.J. Milton & W.R.J. Dean. Briza. Pretoria. ISBN: 978 1 875093 52 6. Veld Management in Eastern Cape. J.E. Dankwerts, W.R. Teague. DoA. ISBN: 0 621 123 889. Improved grassland management. J. Frame. Farming Press, Ipswich. ISBN 0 852 36246 3. The farming handbook B. Smith. University of KwaZulu-Natal Press. Pietermaritzburg. ISBN: 978 1 86914 090 8. Veld and Pasture Management Guidelines for Sustainable Animal Production on the Mpumalanga Highveld. A. Engelbrecht, K. Kirkman and A. Swanepoel. Department of Agriculture, Pretoria. ISBN: 1 86871 155 2 Veld in KwaZulu-Natal. Agricultural Production Guidelines for KwaZuluNatal. KwaZulu-Natal Department of Agriculture and Environmental Affairs, Cedara, Pietermaritzburg. ISBN: 0 621 27923 4.

Wat is gemengde veld? Gemengde veld kom voor tussen soetveld en suurveld. Dit is n intermedire vorm tussen die twee en het eienskappe van beide. In gemengde veld kom soetveld-grasse gewoonlik voor in beskermde dele met vrugbare grond, byvoorbeeld in die laerliggende dele en langsaan riviere. Daarenteen kom suurveld-grasse in oop gebiede voor. Hoekom is soetveld vatbaar vir oorbeweiding? In die verlede was oppervlakwater baie skaars in gebiede met soetveld (veral gedurende die winter) en daar was gevolglik yl verspreiding van weidiere. Soetveld is nie aangepas vir voortdurende weiding nie, maar eerder vir kort periodes van weiding deur diere wat migreer. Hierdie gebiede is ook meer geneig tot droogtes, byvoorbeeld die Karoo. Gedurende droogtes, wanneer die veld reeds in n strestoestand verkeer, word die meeste skade deur oorbeweiding veroorsaak.

7. Veeboerderystelsels
Daar is twee kontrasterende veeproduksiestelsels, gekoppel aan verskillende vorme van grondbesit, wat weiding- of veldhulpbronne in Suid-Afrika benut, naamlik kommersieel georinteerde ondernemings op onvervreembare grond (grond in private besit) en hoofsaaklik bestaansveeboerdery op gemeenskaplike grond. Kommersile/privatebesitsektor Die kommersile boerderysektor in Suid-Afrika is goed ontwikkel, kapitaalintensief en gerig op uitvoer. Veeproduksie op kommersile grond is verantwoordelik vir 75% van die nasionale landbou-opbrengs en is afkomstig van 52% van die landbou- of weidingsgrond. Die kommersile gebiede is verdeel in omheinde plase en is dan gewoonlik onderverdeel in n aantal kampe, waardeur die een of ander vorm van rotasieweiding normaalweg beoefen word. In vergelyking met die gemeenskaplike gebiede is veestapelskale geneig om meer konserwatief te wees. Daar is die afgelope tyd n aansienlike toename in wildboerdery en ekotoerisme in die kommersile gebiede, wat herkenning gee aan die probleme en gevolge van boerdery met monospesifieke (grasetende) diere. Op kommersile plase word n groot gedeelte van die hooggele weiveld gedurende die vroe groeiseisoen gebrand. Dit is veral kommersile veeboere wat van brande gebruik maak om materiaal van lae gehalte te verwyder wat na die winter oorbly, en om die uitbotting van kort, groen gras gedurende die lente te bevorder. Gemeenskaplike/bestaansboerdery Die gemeenskaplike gebiede beslaan ongeveer 17% van die totale boerderygebied van Suid-Afrika en bevat ongeveer 52% van die totale beesbevolking, 72% van die bokke en 17% van die skape. Dit verskil aansienlik van die onvervreembare gebiede wat hul produksiestelsels, doelwitte en eiendomsregte betref; slegs die verbouingsgebiede word normaalweg aan individuele huishoudings toegewys, terwyl die weidingsgebiede gewoonlik deur lede van n gemeenskap gedeel word. Die produksiestelsels in die gemeenskaplike gebiede is gebaseer op veeboerdery en agroveeboerdery, en die meerderheid huishoudings is bestaansgebaseer en arbeidsintensief, met beperkte gebruik van tegnologie en eksterne insette. Die uitsette en doelwitte van vee-eienaarskap is aansienlik meer divers as in kommersile veeproduksie en sluit in kragopwekking, melk, mis, vleis, kontantinkomste en kapitaalberging asook sosiokulturele faktore. Die kombinasie van doelwitte gaan gewoonlik gepaard met n beleid van kuddemaksimalisering eerder as omset; derhalwe is selfs die eienaars van groot veekuddes geneig om slegs te verkoop om in kontantbehoeftes te voorsien. Eienaarskap van gemengde veekuddes is meer algemeen in gemeenskaplike as in onvervreembare gebiede. Beeste is oor die algemeen die verkose veespesie, en is belangrik vir kragopwekking, maar ekonomiese en ekologiese omstandighede beperk dikwels die moontlikhede van vee-eienaarskap. Bokke en, in mindere mate, skape kom algemeen in die gemeenskaplike gebiede voor en is hoofsaaklike inheemse rasse.

6. Bre veldtipes
Wat is soetveld en wat is suurveld? Dit is tipes veld en verwys na die smaaklikheid of soetheid van die veld soos dit deur die temperatuur en renval benvloed word. Soetveld is heeljaar lank smaaklik en suurveld is gewoonlik onsmaaklike veld (veral in die winter) as gevolg van ho renval in gebiede waar die grond oor baie jare weggespoel het en die grond met n lae pH agtergelaat is. Dit veroorsaak dat die grasse laag is in voedingstowwe. Diere moet dus in die winter van lekke voorsien word. Hoekom is soetveld soet? Soetveld kom voor in gebiede met lae renval en matige winters. Die grond is vrugbaar as gevolg van min wegspoeling daarom groei die gras in vrugbare grond en het dit n ho voedingswaarde. As gevolg van die soetheid van die gras word soetveld maklik oorbewei. Dro Bosveld en die Karoo is voorbeelde van soetveld.

197

In gemeenskaplike gebiede word brande gebruik om grasproduksie in die vroe somer te stimuleer, en dit hou n weiveldtoestand langs die kusstreek in stand. Die uitsluiting van brande van die grasveldstreke onder gemeenskaplike bestuur het egter bosindringing aangemoedig, tot nadeel van die weidingspotensiaal van hierdie veivelde vir beeste en skape.
Bron [aangepas uit]: Rangeland Resources - South Africa, Namibia, Botswana, Lesotho, Swaziland and Zimbabwe. Aanlyn: http://www.ru.ac.za/institutes/rgi/booklet.pdf

Kaal stukke grond


Rye klippe kan langs die kontoere gepak word om die afvloei van water te keer en sodoende die vogtigheid van die grond te verbeter. Klipmure kan in halfmaanvormige rye gepak word met die sekels aan die bokant van die helling. Grasse en bome kan in die sekels geplant word. Dammetjies kan met n handskoffel in kaal stukke grond gemaak word sodat die mure daarvan aan die onderkant van die helling is. Hier kan grasse weer eens gebruik word om die mure te vestig. Takke of grashooi kan op kaal stukke grond gepak word om dit teen die wind en son te beskerm. Dit beskerm ook nuwe saailinge teen vroe weiding en natuurelemente. Waar daar skuinstes is, kan diep gate gegrawe word om bome in te plant. Die gate kan gedeeltelik met grond gevul word sodat genoeg water in die gate kan vergader. Gras kan saam met die bome in die gate geplant word. Indien genoeg fondse beskikbaar is, kan bemestingsmaatrels toegepas word.

8. Gras en veldbrande
Sien die hoofstuk oor vuur.

Gebrande gras wat uitspruit is baie smaaklik en word maklik oorbewei. Veld wat gebrand is moet verkieslik rus totdat die gras weer gegroei het tot minste 150 mm. Dit sal die gras kans gee om genoeg blaarmateriaal te produseer sodat die hele plant kan fotosinteer. In die geval van veld wat deur wild bewei word wat nie beheer kan word nie, is dit raadsaam om te verseker dat gedeeltes wat gebrand is groot genoeg is om die weidingsdruk te verlig. Skape moet so gou as moontlik n die brand toegelaat word om te vei, want as hulle lang gras moet vreet, mag hulle kondisie agteruitgaan. As veld kort op die hakke van n brand bewei word, moet daar gewoonlik voorsiening gemaak word vir n volle seisoen van rus in die weidingsiklus (een keer in drie jaar of twee keer in vyf jaar) sodat die gras ten volle kan herstel.
Bron: Guide to Grasses of South Africa. Frits van Oudtshoorn; Veld and Pasture Management Guidelines for Sustainable Animal Production on the Mpumalanga Highveld. A Engelbrecht et al.

Dongas
Met die herwinning van erosieslote of -dongas word daar gepoog om die spoed van wegspoelwater in die slote te breek en om sediment te versamel. Die goedkoopste manier is om n klipmuur in die sloot te pak. Hierdie muur vang die sediment op, maar laat die water toe om stadig deur te syfer. Klippe word dikwels in draadmandjies (skanskorwe) gepak en vir hierdie doel aangewend. Takke kan in slote gepak word om sediment te vergader. Parallelle rye kuskusgras of gewone riete kan oor die sloot geplant word. Hierdie grasse vang sediment op en n natuurlike muur word mettertyd gevorm. Riete kan ook aan die bokant van die muur (waar sediment versamel) geplant word om die sediment te stabiliseer en water te filtreer.

9. Veldherwinning
DIE TOESTAND VAN DIE WEIVELD
Die Nasionale Verwoestyningsoudit wat in die laat 1990s uitgevoer is, het die omvang en erns van drolandagteruitgang in Suid-Afrika bestudeer. Inligting oor die bevindinge is beskikbaar in: 1. Rangeland Resources South Africa, Namibia, Botswana, Lesotho, Swaziland and Zimbabwe. Online: http://www.ru.ac.za/institutes/rgi/ booklet.pdf 2. Nature divided: Land degradation in South Africa. M.T. Hoffman & A. Ashwell. University of Cape Town Press, Cape Town. ISBN: 1 919713 54 9. Die assessering van drolandagteruitgang word na tien jaar bygewerk. Die ondersoek, tesame met ander projekte soos die Nasionale Weidingreguleringsprojek en die LNR se verbeteringsprogram, behoort n omvattende beeld te gee van die agteruitgang van grond in Suid-Afrika.

Grasse en veldherwinning
Grasse wat vir veldherwinning gebruik word, moet aangepas wees by die klimaat van die onmiddellike omgewing. Die neiging is om meerjarige grasse te gebruik, want hulle is dikker en dek meer grond. Smaaklike grasse moet vermy word, veral waar vee wat wei nie uit die gebied verwyder kan word nie. Die grasse kan gesaai word indien saad beskikbaar is. n Paar effektiewe inheemse grasse is: Eragrostis curvula, Andropogon gayanus, Cynodon dactylon, Stipagrostis uniplumis, Aristida canescents, Eragrostis lehmanniana, Eragrostis superba en Hyparrhenia hirta. Die Universiteit van KwaZulu-Natal is besig om metodes te ontwikkel om plaaslike gras vir herplanting te oes.
Bron: Guide to grasses of South Africa deur Frits van Oudtshoorn; Early survival and growth of vegetatively propogated indigenous grasses in a clear-felled timber plantation in KwaZulu-Natal, South Africa. J.C.O. du Toit, African Journal of Range and Forage Science, Vol 26(2), pp. 97-102.

10. Nuus en inligting vir kleinskaalse boere


Veld word omskryf as bewerkte grond waarop inheemse en ander plantegroei voorkom wat deur diere bewei kan word. Korrekte veldbestuur is noodsaaklik vir die voortgesette produktiwiteit en produksie van inheemse vee en wild. Wanbestuur lei tot: Oorbeweiding. Dit gebeur wanneer die aantal diere per gebiedseenheid van grond (die voorraadsyfer) die aantal diere wat deur die plantegroei of grond onderhou kan word (i.e. dravermo) oorskry. Die aanbevole weidingsvermo kan verkry word van die Departementele norme of van assesserings van die veldtoestand. Erosie is oormatige grondverlies as gevolg van die werking van water of wind.

VELDHERWINNING
Veldherwinning is waarskynlik die uitdagendste veldbestuurpraktyk en verskaf nuwe hoop aan baie grondgebruikers (en diere). Herwinning is dikwels die enigste alternatief om grond meer produktief te maak, selfs al is dit nie oor die kort termyn winsgewend nie. Die doel van veldherwinning is om n digte plantpopulasie te verkry, en om sodoende die grond te beskerm en weiveld te voorsien. Geen veldherwinningsprojek kan slaag as dit nie gepaard gaan met verbeterde weidingspraktyke of nie ten volle deur die grondeienaars ondersteun word nie.

198

Bosindringing kom voor as gevolg van oorbeweiding, verbranding wat op die verkeerde tyd gedoen is, droogte en verkeerde kombinasie diere (grasvreters en blaarvreters). Woestynvorming is n proses wat ontstaan as gevolg van slegte grondgebruik. Die eindresultaat van woestynvorming is die algehele agteruitgang van die grond, wat uiters moeilik is om te keer. Weidingsvermo Die aantal diere wat op n plaas bewei kan word moenie die weidingsvermo van daardie plaas oorskry nie. Wanneer die aantal vee die weidingsvermo oorskry, gebeur die volgende: Daar sal onvoldoende veevoer wees wat sal lei tot die agteruitgang van hul kondisie. Oorbeweiding van smaaklike spesies sal lei tot verminderde produktiwiteit en die agteruitgang van die veld. Veldrus Alhoewel alle lewende organismes rus benodig, pas baie boere nie veldrus toe nie. Veld wat gerus het, bevat n ho verhouding smaaklike spesies en voorsien uitstekende wintervoer. Veld wat gerus het, bevorder groeikrag en die teruggroei van plante. Grondgebruikers kan die volgende maatrels toepas om hul grond teen agteruitgang te beskerm: Verminder die aantal vee wat op veld wei wat tekens van agteruitgang toon, of skuif die vee. Gebruik n geskikte weidingsgewas om die natuurlike weiding aan te vul. Indien enige deel van die veld tekens toon van winderosie, moet geskikte windheinings (f meganies f biologies) geskep word. Ontblote areas moet met takke, hooi, oorblyfsels van die oes wat rondl of enige ander geskikte materiaal bedek word. Die rotasie van weiding word sterk aanbeveel. Omheining help met die indeling van kampe en word as n bestuursinstrument gebruik om veldtoestand te beheer. Die eiendom moet volgens veldtipes ingedeel word in bestuureenhede op grond van ekologiese oorwegings soos die helling van die grond, die rigting waarheen die helling wys, die plantdigheid, hoe ver dit n waterbron af is, of dit n vlei is en ander faktore. Hierdie veldtipe-eenhede moet die grondslag van alle bestuursbesluite vorm. Indien nodig kan heinings opgerig word om bepaalde veldtipes te skei en om te verhoed dat diere slegs op een tipe weiding (byvoorbeeld n noordelike helling) saamdrom en ander gebiede (byvoorbeeld die bergkruin of suidelike hellings) ignoreer. As omheining onprakties of onbekostigbaar is, kan verskillende veldtipes in suurveldgebiede op verskillende tye van die jaar gebrand word om diere aan te moedig om van die een gebied na die volgende te beweeg. As vee deur n veewagter opgepas word, of as waterpunte en lekplekke geroteer word, kan dit ook meebring dat diere van die een gebied na n ander verskuif. As omheining baie duur is, kan die boer oorweeg om slegs klein, waardevolle gedeeltes van die eiendom (byvoorbeeld vleie of rivieroewers) te omhein. Bronne: GSSA, Frits van Oudtshoorn, dr. A Smith, Departement van Landbou en Craig Morris (LNR). www.arc.agric.za, die

Hulpbronne en Goeie Landboupraktyk

Vleilande
1. Oorsig
Vleilande is kompleks, fassinerend en dinamies. Verder is vleilande hardwerkende ekosisteme wat verskeie voordele, waarvan sommige nie waarneembaar is nie, vir mense inhou. In die voorsiening van hierdie ekosisisteemdienste, speel gesonde vleilande n sleutelrol in die gesondheid van die mens. Vleilande is waardevolle bates vir boere, stroomafwatergebruikers, gemeenskappe in die omgewing en die samelewing as geheel. Indien ons gesonde vleilande beskerm, en gedegradeerdedi vleilande, rehabiliteer, kan ons baie swaarkry, wat deur droogtes, oorstromings en bedreigde lewensonderhoud veroorsaak word, verminder veral vir die mees wondbare lede van die samelewing. Namate verstedeliking toeneem, neem die druk om voldoende sanitasie en water te verskaf ook toe. Suid-Afrika se waterbronne is reeds onder baie druk en in baie gebiede toon dit, as gevolg van die ho aanvraag, reeds tekens van stres. Die oplossing vir ons dreigende waterkrisis l nie slegs in komplekse en duur ingenieursbedrywighede nie. Die natuur, waaronder Vleiland-eksosisteme, bied gratis en kragtige tegnologie wat deur die mens erken, gerespekteer en beskerm moet word. Alhoewel vleilande nie die enigste oplossing vir skoon water is nie, maak dit n belangrike deel van die oplossing uit.

2. Wat is n vleiland?
Vleilande is gebiede in die landskap waar die water in riviere en strome stadiger begin vloei en uitsprei. Dit het tot gevolg dat die sedimente en voedingstowwe in die water afsak. Met verloop van tyd word vleilande vrugbare gebiede wat goeie habitat aan plante (biesies, riete, waterlelies en watergras) en verskeie organismes (bv. mikrobes, gespesialiseerde watervols, insekte, ens.) bied. In elke hektaar gesonde vleiland kom daar meer lewe as in enige ander habitat voor. In die Nasionale Vleilandinventaris is daar reeds meer as 114,000 vleilande,wat heelwat in grootte en waarde verskil en ongeveer 3,6% van Suid-Afrika se grondgebied beslaan, aangeteken. Verskillende vleilandtipes voorsien verskillende ekosisteemdienste, insluitende die voorsiening van skoon water en koolstofberging. Danksy die natuurlike prosesse wat in die plante en grond plaasvind, help vleilande ook om die gehalte van water te verbeter. Vleilande verminder ook die skadelike impak van oorstromings, bestry erosie en dra by tot n meer stabiele stroomvloei regdeur die jaar. Vleilande bied belangrike skuiling vir gespesialiseerde plante en wild diere, en voorsien ook voedsel, weiding en bou- en handwerkmateriaal aan mense. In stedelike gebiede is hulle belangrike groen gebiede.

Vleilande en water
Vleilande speel n belangrike rol in die standhoudende voorsiening van skoon water en waar mense water direk uit natuurlike bronne, soos riviere, gebruik, speel vleilande n groot rol in die gesondheid van mense. Gesonde vleilande in riviersisteme dra ook grootliks by tot die vermindering van die koste om gepypde water te suiwe. Vleilande is uniek ontwerp om water deur natuurlike prosesse te suiwer. Dit tree as t ware op as die niere van die landskap op. In die eerste plek vertraag dit die vloei van water wat weer veroorsaak dat die sediment in die water afsak. Vleilandplante, soos biesies en riete, en vleilandgrond en mikrobes, stabiliseer en berg of gebruik baie besoedelende stowwef, insluitend oortollige voedingstowwe en gifstowwe van riool, landbouchemikalie en kunsmisstowwe. Dit help ook om die moontlikheid van oormatige voedingstofverryking stroomaf te verminder. Vleilande kan ook swaar metale soos kadmium, sink en kwik, wat deur myne en industrile prosesse afgeskei word, opvang. Die wortels van sommige vleilandplante skei gifstowwe af wat sommige patogeniese bakterie vernietig.

Ons dank aan Craig Morris, Alan Luthando, Alan Short en Mike Peel terugvoering oor die konsephoofstuk.

199

Vleilande tree ook as sponse op - dit vertraag vloedwaters, berg water wanneer dit ren en laat dit weer stadig tydens die dro seisoen vry om standhoudende riviervloei te verseker. Spesiale vleilandgrond, soos turfgrond, is uiters effektiewe waterberging en filters. Turfgrond kan n duisend keer sy eie gewig in water hou en is dus in n halfdro land soos Suid-Afrika onmisbaar. Sommige vleilande speel ook n rol in die aanvulling van grondwater.

In Maputaland help die iSimangaliso Wetland Park Authority ongeveer 200 vroue om hulle produkte, soos lampskerms, blindings en plekmatjies, aan winkels en gasteplase te verkoop. n Verskeidenheid vleilandgrasse asook grasland- en bosspesies, soos die ilala-palm, word gebruik. n Vennootskap vir die voorsiening van natuurlike veselprodukte is ook met Mr Price Home gestig. Dit is die eerste keer dat kleinskaalse bestaansvervaardigers so nou by die formele kleinhandelsmark betrokke is.

Lewe in vleilande
Vleilande is bergingsplekke vir biodiversiteit. Hulle onderhou plante en diere wat spesiaal aangepas is vir wateromgewings en nrens anders kan leef nie. Hulle voorsien ook voeding, slaap- en broeiplek vir verskeie ander spesies. Vleilande in stedelike gebiede bied selfs belangrike skuiling vir klein soogdiere, vols en amfibie. Sommige diere is volkome van vleilande afhanklik, terwyl ander vleilande slegs op sekere tye gebruik. Die lelkraanvol is byvoorbeeld van vleilande afhanklik om te broei, en bedags gebruik seekoeie vleilande as skuilplek. Die verskillende tipes vleilande regoor die subkontinent onderhou die groot verskeidenheid watervols in suidelike Afrika (130 spesies). Die vleilande van suidelike Afrika is van internasionale belang aangesien hulle die suidelike bestemming van baie trekwaadvols is.

Voedsel uit die vleilande


Benewens ondersteunende dienste wat tot ons lewensonderhoud bydra, is vleilande vir baie mense n bron van inkomste. Dit is dikwels arm mense veral in plattelandse gebiede, wat die meeste van die vleilande vir hulle lewensbestaan afhanklik is. Voedsel, wat wild groei of gekweek word, kan uit die vleilande geoes word. In baie dele van die wreld word klein soogdiere, waterslakke, geleedpotiges, insekte, reptiele en amfibie geet. In Suid-Afrika is brulpaddas en rietrotte, n goeie bron van proteene, gewilde kos in baie gebiede,. Rietrotte verkies semi-akwatiese omgewings in moerasse en rietbeddings. Vis is waarskynlik die mees vanselfsprekende vleilandvoedsel en dra ook baie tot mensegesondheid by. 21% van alle diereproteene in Afrika is van vis afkomstig, en in Suid-Afrika is baie gemeenskappe van vis uit varswatermere en riviere asook riviermondings en kusgebiede afhanklik. In Kosibaai in Maputaland is die hoogs produktiewe riviermondings oorkruis met tradisionele rietviskrale waarin volwasset visse gevang word wanneer die gety terugtrek. Ongeveert 40,000 kg vis word jaarliks in hierdie gebied gevang. Die meeste daarvan word in gesinne verbruik en die surplus word verkoop. Riviermondings is belangrike teel- en broeiplekke vir verskeie ekonomies belangrike seevisspesies. Ongeveer 20 seevisspesies wat kommersieel en vir ontspanning benut word, is van hierdie ekosisteme vir veilige broeiplek afhanklik en baie ander spesies is van riviermondings vir voeding en skuiling afhanklik. Dit beteken dat baie van die multimiljoenrandvisin dustrie wat aan duisende mense werk verskaf, indirek van kusvleilande afhanklik is om die visvoorraad wat benut word, te onderhou. Hierdie vis is ook vir bestaansvissers belangrik. Daar is ook verskeie eetbare vleilandplante in Suid-Afrika. Waterblommetjiebredie, wat hoofsaaklik in die Wes-Kaap geet word, word van die wit soetreukblomme van waterblommetjies, Aponogeton distachyos, gemaak. n Ander inheemse groentesoort is die bolle van die blouwaterlelie, Nymphae nouchali, wat soos n aartappel gerooster word. Die wortelstokke van vleiriet, Typha capensis, word gedroog en gemaal en soos graankos geet. Moeraswoude bevat ook verskillende vrugte, neute en blaargroentes.

Vleilande en oorstromings
Gesonde vleilande help om die impak van vinnig vloeiende oorstromings te verminder. Omdat vleilande gewoonlik platter gebiede met moerasagtige grond, riete en ander ho, digte plante is, dwing dit rivierwater om stadiger te vloei en te versprei. Alhoewel n groot deel van die negatiewe impak van vloedwater te wyte is aan mense wat hul huise of paaie op vloedvlaktes of te na aan riviere bou en op vleilande boer, het die vernietiging van vleilande die natuurlike landskap se vermo om normale skade tydens ren- of droogteseisoene te beheer verder ingekort. Palmietvleilande is goeie voorbeelde van ekosisteme wat die impak van oorstromings effektief kan verminder. Waar palmiet, wat n unieke vleilandplant is, verwyder is, word riviere dikwels gesedimenteer en walle word deur onbeheerde vloedwater uitgekalwe.

Vleilande en lewensonderhoud
Mense en vleilande loop n lang pad saam. Afgesien van hul bydrae tot ons lewensonderhoud, bied vleilande ook n bron van inkomste aan baie mense. Dit is dikwels arm mense op die platteland wat vir hulle lewensonderhoud van vleilande afhanklik is. Om hierdie lewensbestaansvoordele wat vleilande bied volhoubaar te maak, moet vleilande oordeelkundig benut word. Mense sal n volhoubare lewensbestaan kan voer as hulle die hulpbronne s kan benut dat dit nie die hulpbronne onomkeerbaar uitput nie. Op n bestaansvlak wissel hierdie voordele van veldkos en weiding tot materiaal vir bou- en handwerk. Die suiwering en voorsiening van skoon water hou geweldige gesondheidsvoordele in, wat op hulle beurt n ekonomiese en sosiale impak het. Op n hoofstroom- ekonomiese vlak is verskeie sleuteltoerismebedrywe op vleilande gebaseer. In sommige gevalle is vleilande ook die ruggraat van plaaslike ekonomie. Namate die belangstelling in inheemse veselprodukte toeneem, word die verkope van handwerk al belangriker in die voorsiening n inkomste vir plattelandse huishoudings. In Mbongolwane in die noorde van KwaZulu-Natal kom ongeveer n derde van huishoudelike inkomste uit die verkope van handgemaakte produkte wat van vesel, wat uit vleilande afkomstig is, gevleg is. Ongeveer 70 vroue van twee handwerkgroepe, Ikhowe en Thubalethelihle, oes vleilandriet soos induma en ikwane op volhoubare wyse vir die vervaardiging van konferensiesakke, leroortreksels en korporatiewe geskenke. Die produkte word tuis vervaardig en die vroue verdien jaarliks ongeveer R200 000 daarmee.

Bestaansboerdery in vleilande
In baie plattelandse gemeenskappe help bestaansboerderyprodukte om te verseker dat mense voldoende voeding ontvang. Groentes uit huistuine, melk van vee en vleis van hoenders en bokke is dikwels die belangrikste voedsel vir baie gesinne. In plekke soos Maputaland waar die grond sanderig is en voedingstowwe ontbreek, voorsien die kante van vleilande organiese klam grond wat ideaal is vir boerdery. Dieselfde geld vir plekke soos Craigieburn in Mpumalanga waar gedwonge hervestiging in die 1960s en 1970s tot gevolg gehad het dat talle mense op klein stukkies grond moes bly - dit het daartoe gelei dat slegs vleilande vir bestaansboerdery beskikbaar was. Vir ongeveer 25% van die plaaslike inwoners rondom Craigieburn, is vleilande die enigste bron van voedsel en inkomste en ongeveer 70% van die plaaslike bevolking gebruik vleilande op een of ander wyse. In hierdie uiters arm streek waar MIV-/vigs-infeksie baie hoog is word die meeste huishoudings deur vrouens bestuur wat elkeen tot nege kinders, van wie die meeste weeskinders is, versorg. Rehabilitasie van die Craigieburn-vleilande dra by tot die verskaffing van voedsel en lewensonderhoud in die gebied omdat die vleilande, wat vir bestaanslandbou gebruik word, beskerm word. Algemene gewasse, soos kool, word aan die rante van die vleilande gekweek, en plante, soos amadumbe word in natter vleilande gekweek. Die bolle word soos aartappels geet en is inderdaad n smaakliker alternatief. Die blare word soos spinasie geet. Vleilande voorsien voedsel en voedsame voer vir

200

lewende hawe. Sommige vleilande kan vyf keer meer weiding voorsien as gewone graslande. Dit is egter belangrik dat vleilande oordeelkundig bewei word en teen vertrapping en degradasie beskerm word. Baie Suid-Afrikaanse vleilande word vir laedigtheidbestaansboerdery en sensitiewe weiding benut, maar die meeste is nie vir grootskaalse landbou geskik nie.

Almal word geraak as vleilande degradeer. In stedelike gebiede kan dit tot n verswakking in die gehalte van water of selfs n kleiner voorsiening van water beteken, asook die verlies aan infrastruktuur as gevolg van meer vernietigende oorstromingsimpakte. Op plattelandse gebiede kan diegene wat vir hulle lewensbestaan op die vleilande staatmaak, belangrike voordele verloor. Namate die plattelandse gebiede degradeer, word hierdie mense gedwing om in die stede te hervestig. Baie watervolbevolkings, soos die lelkraanvol, het as gevolg van vleilanddegradasie afgeneem. Vleilande in hoogs gendustrialiseerde gebiede van die land is as watersuiweringstelsels onvervangbaar. Die turfgrond van die Kliprivier in die suide van Johannesburg het byvoorbeeld die besoedeling van 150 jaar se goudmynbedrywighede in die westelike deel van die Witwatersrand en ook die meer onlangse industrile en stedelike besoedeling geabsorbeer. Dit het beter watergehalte vir stroomafgebruikers verseker wat sonder vleilande nie die geval sou wees nie. Die degradasie van hierdie vleilande verminder nie slegs hul vermo om water te suiwer nie, maar dit veroorsaak ook dat vasgevangde besoedelende stowwe vrygestel word. Degradasie is nie noodwendig permanent nie. Suid-Afrikaanse en internasionale ervaring het getoon dat dit moontlik is om die gesondheid en waarde van gedegradeerde vleilande deur rehabilitasie te herwin. Wetgewing van die Departement van Waterwese en Omgewingsake en die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye bewaar vleilande en moedig die rehabilitasie daarvan aan. Vleilandrehabilitasie is die werk wat onderneem word om die afname in die gesondheid van die ekosisteem om te keer of te stop.

Medisyne uit die vleilande


In Suid-Afrika is tradisionele medisyne die voorkeurgesondheidsorgke use van omtrent 70% van die mense. Elke jaar gebruik 28 miljoen SuidAfrikaners ongeveer 19 500 ton medisinale plantmateriaal. Vleilande bevat n groot verskeidenheid plantspesies waarvan sommige vir tradisionele medisynes gebruik word. Die vleilande van die Oos-Kaap en KwaZulu-Natal lewer die rivierpampoen, Gunnera perpensa, wat gebruik word om geboortepyne te verlig en nieren blaasinfeksies te behandel. Die blare van die aronskelk, Zantedeschia aethiopica, wat algemeen in die vleilande dwarsoor die land voorkom, word gebruik om hoofpyn te behandel. Dit word ook as n genesingspap gebruik. Die slanke pynappelblom, Eucomis comosa, word gebruik om rumatiek te behandel, en die botterblom, Ranunculus multifidus, om hoes, hoofpyne, urinre probleme, keelswere, wonde en pyn te behandel. Manulea parviflora (peper-en-sout) word as n natuurlike lawement vir kinders met ingewandsiektes gebruik. Die heuningdisa, Disa polygonoides, word langs die oostelike kuslyn van die Oos-Kaap tot suidelike Mosambiek gevind en word gebruik om stemgebruik na siektes te herstel. Die giftige slangkop, Urginea macrocentra, word in moerasagtige grond naby strome gevind en word vir die behandeling van rondewurm en lintwurm gebruik.

Working for Wetlands


Working for Wetlands gebruik vleilandrehabilitasie as n middel tot die verligting van armoede en die gesonde benutting van vleilande. Hulle volg n benadering wat op samewerkende beheer en vennootskappe geskoei is. Die program word namens die Departemente van Waterwese en Omgewingsake (DWEA), Landbou, Bosbou en Visserye (DAFF) deur die Suid-Afrikaanse Nasionale Instituut vir Biodiversiteit (SANB) bestuur. Befondsing word deur die DWEA verskaf en Working for Wetlands maak deel uit van die Uitgebreide Openbarewerkeprogram (EPWP) wat ten doel het om werklose mense by die produktiewe sektor van die SuidAfrikaanse ekonomie te betrek, om hulle met vaardighede te bemagtig terwyl hulle werk en om hul kapasiteit om n inkomste te verdien, te verbeter. Rehabilitasieprojekte maksimeer werkskepping, ondersteun klein sakeondernemings en rus werkers met relevante en bemarkbare vaardighede toe. Jaarliks voorsien ongeveer 40 vleilandrehabilitasieproj ekte regdeur Suid-Afrika tydelike werksgeleenthede vir en opleiding aan ongeveer 2 000 mense uit die gemarginaliseerde groepe. Die werkspanne bestaan uit 60% vrouens, 20% jongmense en 1% gestremdes.

Vleilande en siektes
In Suid-Afrika beskik 16 miljoen mense nie oor sanitasienetwerke nie en het vyf miljoen mense geen toegang tot drinkbare water nie. Dit beteken dat hierdie mense vatbaar is vir siektes wat met besoedelde water verband hou, waaronder diarree, cholera, disenterie en hepatitis A. Wreldwyd sterf 3 miljoen mense jaarliks aan siektes wat deur besoedelde water veroorsaak word. Voorkomende watergerigte siektes tas meestal kinders onder die ouderdom van vyf jaar aan. Die gehalte van water in riviere word as gevolg van besoedeling deur myne en industrile prosesse, landbou en rioolwater verswak. As gevolg van die konsentrasie van die besoedeling en die vernietiging van waterbronne soos vleilande, kan die suiweringsprosesse van natuurlike sisteme nie meer byhou nie. Waar die besoedelingskonsentrasie laag is, help die plante, grond en mikrobes in vleilande om die organismes en besoedelingstowwe, wat siektes veroorsaak, te bekamp. As belangrike watervolhabitats, verminder vleilande die risiko van kontak tussen wilde en gedomestikeerde vols, soos kuikens, en daardeur word die moontlikheid van die verspreiding van volgriep verminder. Vleilande kan ook die bron wees van siektes wat met water verband hou. Vleilande bied die habitat vir spesies wat malaria en bilharzia oordra. Die dreinering van vleilande kan help om malaria in sommige gebiede te bestry, maar baie voordelige ekosisteemdienste raak in die proses verlore. Ander opsies om siekte te beheer, soos die verskaffing van skoon water, verbeterde sanitasie en die goeie bestuur van vleilande behoort ook oorweeg te word.

4. Die benutting van vleilande op u plaas


Vleilande verskaf spesifieke landbougeleenthede, hoofsaaklik weiding en, in n mindere mate, die oes van gewasse en vesel. n Hektaar vleiland het die potensiaal om weiding vir vyf keer meer diere te verskaf as n hektaar gewone grasland, maar dit moet noukeurig bestuur word om oorbeweiding en degradasie te voorkom. Vleilande verskaf vrugbare beddings vir gewasse en geleenthede om huishoudelike kosvoorraad te verseker deur kleinskaalse en bestaansverbouing, veral in gebiede van die land waar die grond nie vir landbou geskik is nie. Vleilande is egter nie geskik vir grootskaalse of kommersile verbouing nie. Boerdery in vleilande is ook slegs volhoubaar indien dit op n klein skaal geskied en op n wyse wat sensitief is vir die hidrologie en ander eienskappe van die vleiland. Gewasse wat nat toestande verkies kan, byvoorbeeld in die minder sensitiewe dele en rante van die vleiland aangeplant word. Die skoonmaak van vleilandplantegroei, soos riete en palmiet, moet vermy word. Ervaring het getoon dat die verwydering van vleilandplantegroei die vleiland se vermo om die vernietigende impak van oorstromings te temper, verminder. Plantegroeiverlies laat erosierisikos ook toeneem. Die volgende riglyne is bedoel om die volhoubaarheid van vleilande, wat reeds verbou word, te verhoog. Die omskakeling van gesonde vleilande vir die aanplant van gewasse, word nie aangemoedig nie. Wanneer daar oor die impak van landbouaktiwiteite op vleilande getwyfel word, word

3. Die rehabilitasie van vleilande


Die gesondheid en welsyn van mense hang van die onderhoud van gesonde ekosisteme af. Vleilande is vir verskeie negatiewe invloede vatbaar wat die voordele wat vleilande vir die mens inhou drasties kan beperk. Direkte invloede sluit in die dreinering van vleilande vir weiding en die aanplant van gewasse, of die konstruksie van infrastruktuur soos paaie, wat die watervloei verhinder of konsentreer. Daar is ook die voortdurende invloed van besoedeling en erosie in die opvangsgebiede, oormatige wateronttrekking, verlies aan plantbedekking, klimaatsverandering en die verandering in grondgebruik. In sommige belangrike opvangsgebiede is tot 60% van die vleilande as gevolg van mynbou, landbou, houtplantasies en stedelike ontwikkeling reeds verlore of erg gedegradeer.

201

aanbeveel dat die relevante landbou-owerheid of voorligtingsbeamptes van die Mondi-vleilandprogram vir bystand gekontak word. Oordeelkundige benutting van ons vleilande Die algemene rel is dat vleilandgebruikers die basiese struktuur van vleilande nie moet versteur nie. Hierdie struktuur behels die elemente grond, water en plantegroei. Dit is deur die interaksie van hierdie elemente wat vleilande n reeks funksies en produkte voortbring wat tot die mens se voordeel strek. Indien n vleiland op so n wyse gewysig word dat dit sy vermo om te funksioneer belemmer, kan die vleiland sy vermo verloor om hierdie waardevolle dienste te verskaf. Die konsep oordeelkundige benutting vereis dus n benadering tot bestuur wat sal verseker dat die voordele geniet kan word sonder om die natuurlike funksionering van die vleiland te verander. n Paar voorbeelde van oordeelkundige landboupraktyke sluit die volgende in: beperkte veebeweiding; beheerde wateronttrekking soos vir watervoorsiening aan diere en kleinskaalse besproeiing; versigtige oesinsameling sonder om te veel slote te grawe. Wat in n vleiland vermy moet word Die volgende sal beslis n negatiewe invloed op vleilande h: Moenie groot dreineringslote n vleiland grawe nie (nie dieper of brer as 30 cm nie). n Voor in n vleiland is so goed as om die prop uit n bad vol water te trek. Dit sal veroorsaak dat die vleiland sodanig uitdroog dat baie van sy voordele verlore sal gaan. Voorkom oorbeweiding en vertrapping, veral in die renseisoen. Dit kan erosiepunte veroorsaak wat uiteindelik in dongas kan ontwikkel wat die water uit die vleiland dreineer en tot n verswakking van die gehalte van die water en n toename in grondverlies sal lei. Moenie vleilande jaarliks brand nie, veral nie met warm vure in die verkeerde tyd van die jaar nie. Dit sal die plantegroei vernietig, die verskeidenheid plantspesies verminder en ook erosie tot gevolg h.

Die brand van vleilande


Vleilande word om baie redes gebrand soos vir die verbetering van die weidingswaarde vir lewende hawe, die verwydering van ou, dooie plantmateriaal, verbeterde produktiwiteit, beheer van indringerplante, vermindering van die risiko van wegholbrande en die verbetering van die habitat van spesies wat van vleilande afhanklik is. Indien brande verkeerd aangewend word, kan dit onbeplande negatiewe gevolge h en daarom is dit uiters belangrik om die korrekte benadering te volg. Goeie brandwenke: Die vleiland kan elke tweede jaar gebrand word as die renval meer as 800 mm per jaar is. Brand elke derde of vierde jaar in baie dro dele van die land (minder as 800 mm per jaar). Brand hang ook van weidingsdruk af. Indien die vleiland tot sy maksimum kapasiteit bewei word, moet minder gereeld of glad nie gebrand word nie. Indien dit moontlik is, verdeel die vleiland in brandblokke en brand slegs die helfte van elke blok. Die ongebrande deel bied dan skuiling vir die natuurlewe. Waar dit nie prakties is nie en n hele paar vleilande na aan mekaar l, brand een hele vleiland terwyl die ander nie gebrand word nie. Dit is n goeie idee om koel vure te gebruik. Brand wanneer die gras klam is na ren, of saans of vroeg in die mre nadat dit gedou het. Brand saam met die wind want dit is meer beheerbaar en minder skadelik vir plantgroeipunte. Brand aan die begin van die groeiseisoen net na die eerste rens sodat die plante weer vinnig kan groei. Hou rekord van wanneer u brand, waar u brand en die toestande waaronder u brand sodat u brandtegnieke kan verbeter en u die kennis met u bure kan deel. Wat u nie moet doen nie: Moenie vroeg in die winter brand nie. Moenie n vleiland brand as dit heeltemal droog is nie, want indien die vleilandgrond n ho organiese inhoud het, kan ondergrondse vure ontstaan wat moeilik is om te beheer en jare kan bly brand. Baie warm en stadig bewegende vure kan selfs die vleiland se plantwortelsisteme vernietig. Met geen beskermde deklaag nie, kan gronderosie intree. Warm vure vernietig ook sekere plante en wysig die verskeidenheid plante wat in vleilande groei. Dit veroorsaak dat die benutting van die vleilande vir weiding daaronder ly. Stel brand vir nog n dag of selfs n jaar uit indien die gevaar van grondontbranding in dro jare bestaan, wanneer weerstoestande konstant ongeskik is of wanneer diere wat in die winter broei (bv. lelkraanvols), nog nie klaar gebroei het nie.

Oordeelkundige weiding
Alhoewel die kwaliteit voer wat deur vleilandplante geproduseer word laag is, is produktiwiteitsvlakke in vleilande hoog. Die kwaliteit vleilandvoer kan egter verbeter word deur dit oordeelkundige te brand. Die produktiwiteit van vleilandplante kan as weiding benut word. Die weidingskapasiteit (biomassa) in die buitenste sones van n vleiland is gemiddeld 1,5 keer hor as die ooreenstemmende gebied wat nie vleiland is nie. Dit hang egter van baie faktore soos spesiesamestelling en die vogsiklusse af. Wat u moet doen as u weiding in n vleiland toelaat: Vleilande kan hoofsaaklik in die dro seisoen vir weiding gebruik word sodat die vee nie te veel nat grond omwoel en die gebied vir erosie vatbaar word nie. Hou die vee aan die buitenste rante van n vleiland waar hulle weg is van die permanent oorstroomde gebiede. Waak teen oorbeweiding en vind uit hoe om n vleiland korrek te bewei (bv. die dravermo, wanneer en hoe lank om weiding toe te laat en rusperiodes). Wat u nie moet doen nie: Moenie weiding in die renseisoen of wanneer die grond baie nat is toelaat nie, omdat die vee die grondoppervlak deur vertrapping versteur. Dit lei tot die verswakking in die watergehalte en die verhoging van die risiko van erosie. Moenie die vee in die natste deel van die vleiland toelaat waar hulle die hoogs sensitiewe kern van die vleiland kan versteur en selfs daarin kan vassit nie. Moenie swaar beweiding sonder rusperiodes toelaat nie. Dit kan tot gevolg h dat waardevolle soetgrasse (of grasse met n ho voedingswaarde) deur minder smaakvolle of minder nuttige spesies vervang word. Moenie dat vee die gebied oorbewei nie. Dit sal veroorsaak dat die beskermde plantbedekking van die vleiland verdwyn wat tot erosie en die uitdroog van die vleiland sal lei. Die beweiding van die volgende tipes vleilande moet vermy word omdat dit maklik erodeer wanneer dit deur vertrapping en weiding versteur word: vleilande met los grond, vleilande teen steiler hellings en waar die water begin om in n kanaal te konsentreer.

Die aanplanting van gewasse in n vleiland


Een van die kontroversile landbougebruike van vleilande, is die kweek van gewasse. Dit is moontlik om sommige gewasse op s n wyse in vleilande aan te plant dat dit nie die funksionering van die vleiland benvloed nie. Verbouing in vleilande word deur die Wet op die Bewaring van Landbouhulpbronne (CARA). beheer. n Permit vir verbouing in vleilande moet by die relevante landboudepartement verkry word. Die aanplant van gewasse in n vleiland moet nooit die dreinering van die vleiland of die beplanting van die hele vleiland behels nie. Dit sal die natuurlike eienskappe van die sisteem benvloed en baie van die ander voordele van die vleiland ongedaan maak.

202

Nuttige wenke aangaande aanplanting in vleilande: Kies gewasse wat nie baie kunsmatige dreinering of dro grond nodig het om te oorleef nie. Amadumbe en sekere inheemse grasse is goeie keuses. As gevolg van die risiko van oorstromings en grondverlies, moet u aan die buitenste kante van die vleiland aanplant eerder as reg in die middel of in die laagste deel van die vleiland. Probeer aanplantings met die minste moontlike versteuring doen. Plant met die hand. Grawe net so veel as wat werklik nodig is. Gebruik die vleilandplante wat u verwyder as n deklaag vir die grond. Gebruik so min kunsmis en plaagdoder moontlik, want dit sal in die water insypel en besoedeling veroorsaak. Akkerbou is n goeie idee. Dit beteken dat u stukke natuurlike vleilandplantegroei tussen beboude akkers oop laat. Moenie meer as n kwart van n vleiland verbou nie. n Goeie idee is om n aantal akkers te h, s maar drie, en jaarliks slegs een te beplant. Dit beteken dat elke akker twee jaar lank tussen aanplantings rus. As dreineringslote gegrawe word, verseker dat dit nie meer as 30 cm diep en breed is nie en slegs n klein gebied dek sodat die vleiland nie heeltemal opdroog nie. Alle dreineringslote moet in die dro seisoen toegegooi word om die vleiland lewend te hou. Wat u nie moet doen nie: Moenie bome in vleilande plant nie, veral nie eksotiese bome wat n klomp water verbruik nie, omdat dit die vleiland sal uitdroog. Laat altyd geskikte bufferstroke tussen houtplantasies en vleilande oop. Met nooit n vleiland naby sy uitloop dreineer nie. Moenie in die natste dele van die vleiland plant nie. Vermy sensitiewe vleilandgebiede: vleilande met ho erosiegevare, beboste vleilande, moeraslande, vleilande wat huisvesting vir bedreigde spesies, soos die lelkraanvol, bied, vleilande op die randgebiede van riviermondings en vleilande in opvangsgebiede en gebiede waar daar reeds baie skade aan ander vleilande aangerig is. Moet nooit diep slote grawe om vleilande uit te droog nie want dit kan die struktuur en funksionering van die vleilande vernietig. Vermy die gebruik van chemikalie wat die oppervlak- of grondwater sal besoedel. Moenie groot gebiede vir aanplanting skoonmaak nie. Probeer om so veel moontlik oorspronklike plantegroei onaangeraak te laat om die grond- en ondergrondse water te beskerm.

5. Publikasies en webtuistes
WET-bestuursreekse
Alhoewel dit hoofsaaklik ontwerp is om riglyne oor vleilandrehabi litasiewerk in Suid-Afrika te verskaf, kan hierdie stel gentegreerde instrumente op verskeie ander aspekte toegepas word. Sommige instrumente kan, byvoorbeeld, gebruik word om vleilandgesondheid en ekosisteemdienste te assesseer. Ander kan weer gebruik word om oordeelkundige vleilandbestuur aan te moedig en n begrip te ontwikkel van die dryfkragte agter die vorming en degradasie van vleilande. Dit is ook van groot waarde vir onderwys en opleiding. Die WET-bestuursreekse is die produk van die Vleilandrehabilitasieko mponent van die Nasionale Vleilandnavorsingsprogram, n inisiatief van die Waternavorsingskommissie. Die eerste fase van hierdie program, wat op vleilandrehabilitasie fokus, word gesamentlik befonds deur die Kommissie en die Departement van Omgewingsake deur die Working for Wetlands-program wat deur die Suid-Afrikaanse Nasionale Instituut vir Biodiversiteit beheer word. Ander sleutelvennote is die Departement van Waterwese, die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye, Mondi Wetlands Programme, provinsiale bewaringsagentskappe, universiteite en privaat ondernemings Die navorsingsprogram se tweede fase, Wetland Health and Integrity, wat deur die Universiteit van Kaapstad onderneem word, sal nuwe instrumente by die WET-bestuursreeks voeg. Vir meer inligting oor die WET-bestuursreeks, kontak Donovan Kotze by kotzed@ukzn.ac.za of Working for Wetlands by wetlands@sanbi.org. Die reeks word deur die Waternavorsingskommissie, www.wrc.org.za, uitgegee. Mondi Wetlands Programme-webtuiste www.wetland.org.za Die Wetlands Basics-skakel bied inligting oor brosjures wat aspekte van vleilande verduidelik. Wetland Values and Functions, n brosjure, kan by www.daff.gov.za/ publications afgelaai word. Working for Wetlands-webtuiste http://wetlands.sanbi.org. Algemene inligting oor vleilande en verskillende bronne verskyn hier of kan by 012 843 5191 of wetlands@sanbi.org aangevra word. U kan ook vir n maandelikse elektroniese nuusbrief met gereelde bywerkings oor gebeure in die vleilandwreld inskryf. Vir inligting oor vleilande en die SAOG-gebied, kuier by www.sadc. int/wetlands

Beskik vleilande ook agritoerismepotensiaal?


Vleilande bied aangename oop ruimtes waar mense kan stap, vols kant kyk of net die natuur geniet. Buitelugbedrywighede soos fietsry, stap, roei, visvang, volkykery en watersport dra alles by om ons lewenstyl en geestesgesondheid te verbeter en geestelike ongesteldhede, soos depressie, af te weer. Vleilande, soos vloedbosse (mangroves) en rotsagtige kusgebiede, is gewilde bestemmings vir skooluitstappies. Sulke gebiede is fassinerende buitelugklaskamers waar leerders die elemente van die ekosisteem interaktief kan ervaar en eerstehands kan sien hoe dit gentegreer is. As habitats vir natuurlewe soos watervols, seekoeie en hengelvis, is vleilande aanloklike toeristebestemmings. Die ekonomie van die dorp Wakkerstroom hang byvoorbeeld baie af van die volkykery in die omgewing van die Wakkerstroom-vleiland en omliggende gebied. Die St. Lucia-meer in die iSimangaliso-vleilandpark in KwaZulu-Natal is nog n voorbeeld. Hier regverdig die sukses van toerisme die 1996-regeringsbesluit om voorkeur te verleen aan die toerismegebaseerde ekonomiese ontwikkelingstrategie vir die streek, eerder as aan mynbou.

6. Rolspelers
Die nasionale beleid en wetgewing voorsien duidelike riglyne en ondersteuning vir rehabilitasie, maar die moeilike skakeling tussen mense en vleilande beteken dat optrede wat op die volhoubare rehabilitasie en die bewaring van vleilande gemik is sal afhang van die toewyding en betrokkenheid van alle deelhebbers veral grondeienaars en vleilandgebruikers. Departement van Landbou, Bosbou en Visserye Direktoraat Landgebruik en Grondbestuur Tel. 012 319 7686 Departement van Omgewingsake Tel. 012 310 3594 www.environment.gov.za Departement van Waterwese Tel. 0800 200 200 Streekskontakte verskyn op die webtuiste: www.dwa.gov.za Endangered Wildlife Trust EWT Partnership African Cranes, Wetlands and Communities Tel. 011 486 1102

203

GroundTruth Tel. 033 342 6399 craig@ground-truth.co.za www.ground-truth.co.za Land Resources International Tel. 033 392 8360 http://www.lri.co.za Mondi Wetlands Programme Vleilande en landbou: Damian Walters 083 684 8000 Vleilande en opvangsgebiedbestuur: Vaughan Koopman 083 228 7949 www.wetland.org.za Rand Water Foundation Angie Phaliso Tel. 011 682 0806 www.randwater.co.za Suid-Afrikaanse Nasionale Biodiversiteitsinstituut Working for Wetlands John Dini (programdirekteur) Tel. 012 843 5191 wetlands@sanbi.org http://wetlands.sanbi.org Suid-Afrikaanse Nasionale Parke (SANParks) Marius Snyders Tel. 013 735 6569 / 072 201 7936 Olga Jacobs Tel. 012 426 5046 / 082 905 4575

Stellenbosch Universiteit Departement Bewaringsekologie en Entomologie Prof. Michael Samways Tel 021 808 3728 Universiteit van die Vrystaat Departement Dierkunde en Entomologie Tel. 051 401 2427 Departement Plantwetenskappe Tel. 051 401 2514 plantsciences@ufs.ac.za Departement Vee-, Wild en Weidingkunde Tel. 051 401 2221 Die Waterinstituut van SuidAfrika Tel. 011 805 3537 www.wisa.org.za Waternavorsingskommissie Stanley Liphadzi Tel. 012 330 0340 stanleyl@wrc.org.za www.wrc.org.za Wetlands Consulting Services (Edms) Bpk Allan Batchelor Tel. 012 349 2699/ 083 287 4082 info@wetlandconsulting.co.za

Hulpbronne en Goeie Landboupraktyk

Vols en boerdery
1. Oorsig
In sekere situasies speel boere n sleutelrol in die beskerming van vols. Weens dalende winsmarges in talle plaasondernemings, die stygende vraag na voedsel en ander kommoditeite, n groeiende verskeidenheid produkte en tegnologiese vooruitgang sal daar n toenemende neiging wees om meer intensief en in nuwe gebiede te boer. Dit sal meer druk plaas op natuurlike sisteme en die vols en ander diere wat daar hou. Plase trek dikwels groot getalle vols aan weens die beskikbaarheid van voedsel, maar dit moenie as n aanduiding van gesonde volbevolkings beskou word nie. In baie gevalle is die vols wat volop op plase voorkom, die enkele soorte wat die hulpbron kan benut wat deur die boerderyonderneming geskep is, terwyl talle spesies wat natuurlik in die gebied voorgekom het, nie die hulpbron kan benut nie en derhalwe n merkbare afname in getalle en voorkomsgebiede beleef, of selfs heeltemal verdwyn. Die uitwerking op biodiversiteit kan negatief wees.

Plase met verskeidenheid is volvriendelike plase


Ongeag die soort boerdery kan die impak op voldiversiteit verminder word. Dit is belangrik om nuwe landerye of enige ander ontwikkelings wat die natuurlike habitat sal verander, noukeurig te beplan. n Goeie beginsel is om n mosaek van verskillende grondgebruike op n plaas te handhaaf. Selfs al word n groot deel van die plaasoppervlakte benut, sal verskillende tipes grondgebruik verseker dat n groter verskeidenheid vols uit die plaas voordeel kan trek.

7. Internasionale sakeomgewing
Die Ramsar Convention on Wetlands is n interregeringsooreenkoms wat n raamwerk voorsien vir nasionale optrede en internasionale samewerking vir die bewaring en oordeelkundige gebruik van vleilande en hul hulpbronne. Dit is in 1971 in Ramsar, Iran, onderteken. Suid-Afrika is n lidland en 19 vleilande in die land is geregistreer en word as van internasionale belang erken. Daar bestaan n moontlikheid dat die lys aangevul kan word. Vir inligting en dokumentasie oor Ramsar asook die lys van belangrike internasionale vleilande (van Wetlands of International Importance), besoek www.ramsar.org. Inligting vir hierdie hoofstuk is voorsien deur die Mondi Wetlands Programme (MWP), Working for Wetlands, Land Resources International, die Universiteit van KwaZulu-Natal, Isimangaliso Wetland Park Authority, die Sekretariaat van die Ramsar Convention on Wetlands, en Wetland Consulting Services. Medewerkers: Craig Cowden, Rehana Dada, John Dini, Kerry Philp, Donovan Kotze, Duncan Hay, Stanley Tshitwamulomoni, Retief Grobler, Dick Frost, Roland Vorwerk, Sharon Pollard en Scotty Kyle. Ons dank aan John Dini (Programdirekteur: Working for Wetlands) vir deeglike terugvoering.

Boer goed om verandering aan die habitat te verminder


Alternatiewe vir die aanl van nuwe landerye moet gesoek word, soos doeltreffender boerderymetodes om groter opbrengs uit die bestaande landerye te verkry. Oor die algemeen bevorder goeie boerderymetodes die welstand van die natuurlike hulpbronne en is dit gewens. Selfs n eenvoudige voorbeeld soos die oorbeweiding van veld sal tot habitatverandering lei, en onvermydelik tot n vermindering van sekere volspesies.

Vols benodig ook deurgange


Hoewel vols kan vlieg, sal baie van hulle nie van een afgesonderde stuk natuurlike plantegroei na n ander vlieg nie; hulle sal egter wel met n natuurlike deurgang langs beweeg. Sulke korridors van natuurlike plantegroei behoort tussen landerye en tussen geboue behou te word om die beweging van vols en ander diere moontlik te maak. Beweging in die rigting van water behoort ook aangemoedig te word deur korridors van natuurlike plantegroei wat na waterbronne lei, te behou. Terwyl n mens die beweging van vols ondersoek, moet jy ook na algemene vlugroetes kyk voordat jy ho heinings, kragdrade en telefoondrade oprig. Groot vols, insluitende talle bedreigde vols, word dikwels beseer of gedood as hulle in prominente strukture vasvlieg. Waar ho strukture opgerig word, veral in gebiede waar daar meer beweging van vols is, moet die strukture sigbaarder gemaak word deur byvoorbeeld kragdrade te merk met flappe of soortgelyke toestelle.

Gebruik die regte bestrydingsmetodes korrek


Plae en onkruid is n feit van boerdery wat ter wille van doeltreffende produksie bestry moet word. Bestryding beteken nie uitroeiing nie, en bestryding op n aanvaarbare vlak moet oorweeg word. Natuurlike laeimpakmetodes moet waar moontlik gevolg word. Die ideaal is biologiese agente wat met sorg uitgekies is. Trouens, vols kan juis so n biologiese bestuurshulpmiddel wees, soos die Bosveld se bosluisvols, wat jaarliks groot getalle bosluise van beeste en ander groot diere pluk en vreet. Indien die gebruik van chemikalie nodig is, moet daar deeglik navorsing gedoen word om die produk te vind wat die taak met die kleinste uitwerking op die lang duur sal verrig. Bioafbreekbaarheid, gebruiksfrekwensie, die

204

uitwerking op ander organismes, en akkuraatheid van toediening is alles belangrike faktore om te oorweeg wanneer n keuse gemaak word. As die produk eers gekies is, moet die gebruiksaanwysings noukeurig gevolg word en daar moet tot elke prys gepoog word om enige uitwerking op ander organismes, ook bekend as nieteikenspesies, te verhoed. Insekdoders is veral gevaarlik en leweransiers en vervaardigers moet deeglik oor bogenoemde kwessies uitgevra word.

EWT Programme sluit die volgende in: Lughawenatuurlewe-program Claire Patterson-Abrolat (Programkordineerder) claire@ewt.org.za Die Lughawenatuurlewe-program spits hom toe op die verbetering van lugvaartveiligheid deur die kanse dat vols en ander natuurlewe deur vliegtuie getref word, te minimeer. Die Internasionale KraanvolstigtingEndangered Wildlife Trustvennootskap vir Afrikaanse kraanvols Kerryn Morrison kerrynm@ewt.org.za / 082 877 5126 Die Internasionale Kraanvolstigting www.savingcranes.org Dit is n vennootskap tussen die Internasionale Kraanvolstigting en die EWT wat die oorlewing van Afrika se kraanvolspesies wil verseker deur regstreekse bewaringsintervensies en deur die handhawing van die ekologiese integriteit van hulle natuurlike habitats, soos grasvelde en vleilande met hul gepaardgaande biodiversiteit. Dit word bereik deur proaktiewe bewaringsprogramme saam met plaaslike gemeenskappe te ontwikkel, deur n groter begrip van kraanvolbiologie te skep, deur mensgemaakte bedreigings te identifiseer en te verminder, deur die volhoubare benutting en oordeelkundige bestuur van vleilandsisteme te bevorder en deur die status en verspreiding van die bloukraanvol (Anthropoides paradiseus), die mahem (Balearica regulorum) en die lelkraanvol (Bugeranus carunculatus) te monitor. Roofvolprogram (BoPP) Andr Botha (Programbestuurder): andreb@ewt.org.za Tanya Fouch (Administratiewe bestuurder): tanyaf@ewt.org.za Die Roofvolprogram is die grootste van die EWT-programme en fokus op die bewaring van dag- en nagroofvols en aasvols en hul habitats. Dit sluit die voormalige Roofvolbewarings- en die Aasvolstudiegroep in, asook die Bromvolwerkgroep. Die Bromvolprogram is deel van die EWT-BoPWG se aktiwiteite in Mpumalanga. Daar is minder as 2 000 bromvols (Bucorvus leadbeateri) in Suid-Afrika oor, met n 50%-afname in die verspreidingsgebied en n 10%-afname in getalle die afgelope drie dekades, en derhalwe word die spesie as kwesbaar geklassifiseer. Die spesie word maklik gedentifiseer op grond van sowel voorkoms as klank en is n ideale vlagskip- en indikatorspesie vir die savanne- en bosveldbioom. Kontak Scott Ronaldson (projekbestuurder) by scottr@ewt.org.za. Program vir Bedreigde Grasveldspesies (EWT-TGSP) Andr Rossouw (Programkordineerder): andrer@ewt.org.za Tel. 072 391 9750 Sedert 2009 is die Blouswaelwerkgroep n projek wat onder die Trust vir Bedreigde Natuurlewe se Program vir Bedreigde Grasveldspesies (EWT-TGSP) val. Die blouswael (Hirundo atrocaerulea) is een van die mees kritiek bedreigde spesies in Suid-Afrika. Die EWT-TGSP kordineer n netwerk belanghebbendes wat saamwerk om ontwikkeling en die bewaring van berggrasveld en vleiland te integreer deur die blouswael as vlagskip te gebruik, en om die geografiese bestek van hul aktiwiteite te omskryf. Die EWT-TGSP-netwerk bestaan uit verteenwoordigers van die provinsiale bewaringsowerhede, ander betrokke nasionale en provinsiale staatsdepartemente, private grondeienaars, boere, bewarings-NROs en die bosbou- en die mynboubedryf. Natuurlewe-Konflikvoorkomingsprogram (WCMP) Tim Snow (Programgroepbestuurder): snowman@ewt.org.za Administration: wcpg@ewt.org.za Die Natuurlewe-Konflikvoorkomingsprogram streef daarna om aan alle aspekte van konflik tussen mens en natuurlewe in Suider-Afrika aandag te gee deur positiewe en proaktiewe intervensies wat sulke konflik kan voorkom. Hy l klem daarop dat die onverantwoordelike gebruik van giwwe gestaak moet word en bevorder boerderymetodes wat die omgewing in stand hou. Natuurlewe-Energie-wisselprogram (EWT-WEP) Jon Smallie (Programbestuurder): jons@ewt.org.za Die WEP sluit die Eskom-EWT Strategiese Vennootskap in, wat ten doel het om die negatiewe wisselwerking tussen die Eskom-infrastruktuur en die natuurlewe te bestuur. Natuurlewevrektes op elektriese infrastruktuur kan aangemeld word by 0860 111 535.

Die boerdery en vols kan saam bestaan


Net soos n mens die lewensiklusse van die plae moet ken om hulle te kan bestry, kan n mens deur die vols se gedrag, voeding- en nesgewoontes te leer ken nuwe ontwikkelings en algemene boerderypraktyke ontwerp om hul welstand te bevorder. As bewaarders van die aarde en die biodiversiteit daarvan is dit ons plig en nie n luukse nie.

Elektrisiteit en vols
Eskom-elektrisiteit bring groot voordele vir boerdery en die plaaslewe, maar dit hou ook gevaar vir die natuurlewe in, veral vir vols. Vols en ander diere wat op kragpale sit of daarteen opklim, kan doodgeskok word as hulle tegelykertyd aan twee lewende komponente of n lewende komponent en n aard raak. Dit gebeur veral met die groter volspesies. Vols in vlug kan ook teen oorhoofse kabels vasvlieg omdat hulle dit moeilik raaksien, veral teen n donker agtergrond. Albei di probleme kan te bowe gekom word indien Eskom hulle kraglyne natuurlewevriendelik maak. Dit vereis egter dat boere sulke vrektes aanmeld by die vrybelnommer (0860 111 535) van die strategiese vennootskap van Eskom en die Trust vir Bedreigde Natuurlewe of by weig@ewt.org.za.
Bronne: Dr At Kruger, dr Pete Irons, Denokeng Bird Bash, Seringveldse Bewaringsgebied, Gautengse Bewaringsgebiedvereniging

2. Rolspelers
Kyk ook na die Bewaringsgebiede en boerdery hoofstuk African Gamebird Research Education & Development Trust (AGRED) Tel. 083 445 2685 www.agred.org.za Animal Demography Unit Tel. 021 650 2423 www.adu.org.za Avizandum Tel. 031 763 4054 www.sabirdkeeper.co.za BirdLife South Africa Tel. 011 789 1122 info@birdlife.org.za www.birdlife.org.za Ezemvelo KZN-Natuurlewe Tel. 033 239 1516 / 082 877 4122 skruger@kznwildlife.com Endangered Wildlife Trust Tel. 011 486 1102 www.ewt.org.za FreeMe-natuurlewerehabilitasie-sentrum Tel. 011 807 6993 / 083 558-5658 Griffon Agrochemiese Omgewingskonsultante Griffon-Gifinligtingsentrum: 082 446 8946 (24 uur)

Percy FitzPatrick Instituut vir Afrika-ornitologie Dr. Andrew Tucker van die Tel. 021 650 3290/1/7 Charlesstaat Veterinre Groep fitz@uct.ac.za in Pretoria het n projek van stapel gestuur om die gebruik van uile SA Eagle Nasionale te bevorder om knaagdiere op Roofvolhulplyn varkplase te bestry. Produsente Tel. 011 646 4629 getuig dat hulle met welslae uile lok en van rotte ontslae raak. SAFRING Boere wat belangstel om aan Tel. 021 650 2421 die projek deel te neem, kan dr. Tucker skakel by 082 858 6021. Southern African Birding Tel/faks: 031 266 5948 www.sabirding.co.za Delta-Omgewingsentrum Tel. 011 888 4831 Thomas Smit www.deltaenviro.org.za Tel. 011 680 4778 EcoSolutions Wedvlugduiwe (joernalis) Tel. 072 365 9777 www.ecosolutions.co.za Zambezi-Volpark Hulle verskaf uil- en vlermuiskaste. Tel. 012 543 9395

205

3. Publikasies en webtuistes
Die Volgids van Suider-Afrika (Ulrich Oberprieler, Burger Cillier) kan by www.lapa.co.za bestel word, en die Engelse weergawe, The Bird Guide of Southern Africa, by www.gameparkspublishing.co.za bestel word. Die verskillende boeke deur Ian Sinclair, in Engels en in Afrikaans, kan op www.kalahari.net gekry word. Dit sluit in: Sasol Birds of Southern Africa en Sasol larger illustrated guide to birds of Southern Africa Southern African Birdfinder Callan Cohen, Claire Spottiswoode ISBN 186872-725-4 Vols van die bosveld SC Kidson, HL van Niekerk ISBN 978-1-87509388-5 Verkrygbaar by Kejafa Knowledge Works. Besoek www.kejafa. co.za of bel 014 577 0005. Besonderhede van AGRED se Gamebirds of South Africa verskyn in die hoofstuk Volwild, watervols en ander pluimvee. Prente, aflaaistukke en talle volverwante skakels is verkrygbaar op www.birdlife.org.za. www.sabap2.org Southern African Bird Atlas Project 2, Mapping the distribution and abundance of birds in Southern Africa www.worldmigratorybirdday.org World Migratory Bird Day (WMBD) is n wreldwye inisiatief wat die viering van trekvols ten doel het en hul bewaring oor die wreld heen bevorder. SA Birding www.sabirding.co.za The International Crane Foundation www.savingcranes.org

Die probleme:
Gif. Talle uile is slagoffers van sekondre of toevallige vergiftiging deur die opbou van insekdoders in die uil se liggaam en deur die gebruik van rottegif. Die gif in rotte se liggame veroorsaak dikwels die dood van uile. Dit is belangrik om te besef dat enige gif wat in die tuin of op die plaaswerf gebruik word, ook voordelige diere, soos uile, kan benadeel. Daar is gifblokkies (bv. Racumin-blokkies nie pasta nie) wat nie tot sekondre vergiftiging lei nie. Tree in verbinding met die Suid-Afrikaanse Vereniging vir Plaagbestryding (besonderhede in die hoofstuk Wildlewe op plase). Kuikens behoort gelaat te word waar hulle gevind word, sodat die ouers kan voortgaan om hulle te versorg. Die meeste uilkuikens wat op die grond gevind word, is nie deur hul ouers verlaat nie en in die meeste gevalle is die beste optrede om die vol net daar te los.

Hoe om uile aan te lok


Hou die gebied so natuurlik moontlik. Vermy alle soorte gif. Verskaf veilige broeikaste: dit kan dalk hul broeisukses verhoog. Twee eenvoudige modelle word in ondervermelde boek gegee (raadpleeg die bronnelys). Hoe om uile op te spoor Luister vir die opgewonde gekwetter van ander vols wat alarm maak. Die nonnetjie-uil verkies n toe broeikas met net n klein opening as ingang., terwyl die gevlekte ooruil n oper kas verkies van waar hy sy omgewing kan bespied. Uilkaste kan by die EWT bestel word. Bestellings kan aanlyn geplaas word by www.ewt.org.za, of so nie kan n mens 011 486 1102 bel of e-pos na sales@ewt.org.za.Raadpleeg ook aantekeninge oor EcoSolutions en die Charlesstraat Veterinre Groep onder opskrif 2.

4. Opleiding en navorsing
BirdLife South Africa (Kontakbesonderhede onder opskrif 2) BirdLife South Africa wil graag h dat die publiek hom met die volgende navorsing help: Rapporteer enige abnormale vrektes onder wilde vols op plase. Dit sluit in vergiftiging, strikke, vanghokke, siektes (soos verskillende tipes volgriep, newcastlesiekte en trigomoniase) en onwettige jag. BirdLife South Africa rapporteer die uitbreek van siektes aan die nasionale Departement van Landbou, Bosbou en Visserye. Rapporteer alle waarnemings en rekords van kalkoenibis aan BirdLife South Africa by info@birdlife.org.za of skakel die kantoornommer, 011 789 1122. Rapporteer alle waarnemings van die knysnapapegaai ook by bogenoemde nommers en adresse. Enige grondeienaar wat daarin belangstel om watervols en groot grondlopende vols te monitor of wil deelneem aan Projek 2 van die Suider-Afrikaanse Volatlas, moet ook in verbinding tree met BirdLife South Africa se vennoot, die Animal Demography Unit (kontakbesonderhede onder opskrif 2). Lees oor gemeenskapsgebaseerde bewaring en die bemagtiging van plaaslike mense vir plaaslike bewaring om in die voordele te deel, by www. blsacommunityconservation.org.za. Talle universiteite gee opleiding in ornitologie en volnavorsing. Hieronder word twee voorbeelde verstrek: Universiteit van Kaapstad Percy FitzPatrick-Instituut vir Afrika-ornitologie Tel. 021 650 3290/1/7 fitz@uct.ac.za Universiteit van die Vrystaat Departement Sologie en Entomologie Mnr. H. Butler Tel. 051 401 2489 Ander sluit in die Rhodes-universiteit, die Universiteit van die Witwatersrand en die Universiteit van KwaZulu-Natal.

Die rooibek-bosluisvol
Die rooibek-bosluisvol kan op wild- en beesplase een van n boer se grootste natuurlike bondgenote wees, en daarom is dit uiters belangrik dat boerderypraktyke hierdie vol die beste kans op oorlewing bied. Bosluise moet daarom met die korrekte produkte en bestuursprotokolle bestry word. Die dip van lewende hawe teen bosluise het die rooibek-bosluisvol in Suid-Afrika feitlik uitgewis (daarom Operasie Bosluisvol). Gelukkig het die bekendstelling van omgewingsvriendelike chemikalie, piretroed en amidienmytdoders, nuwe hoop gebring vir bosluisvols. Vir meer inligting oor hoe om na bosluisvriendelike dipstowwe oor te skakel, en daarna die afhanklikheid van die dipstowwe te verminder deur die bosluisvol in te faseer, asook oor hoe om die Oxpeckers, Ectoparasiticides and Farmers Manual te bestel, tree in verbinding met Arnaud le Roux, selnommer 082 325 6578, of skryf aan oxpecker@ewt.org.za. Gemeenskapsgebaseerde bewaring bemagtig plaaslike mense vir plaaslike bewaring om in die voordele te deel Die geheim van ons sukses is nie regtig n geheim nie. Ons doen die volgende: Ons bring omgewingsopvoeding en bewustheid na skole en gemeenskappe, en stig bestuurskomitees wat die hele gemeenskap, plaaslike regering en NROs verteenwoordig; ons verbeter hulpbrongebruikers se toegang tot en volhoubare gebruik van die hulpbronne (bv. riet, gras en bosprodukte); ons ontwikkel n kultuur van volentoesiasme, veral onder die jeug; en ons ontwikkel klein, gemeenskapsgebaseerde ondernemings wat aan bewaring gekoppel is. Die oogmerk is om ware maatskaplike voordele te skep wat met die voortgesette bewaring van n terrein gepaardgaan, ten einde plaaslike aanvaarding en voortgehoue bewaringstukrag op plaaslike vlak te verseker. Bel BirdLife South Africa of besoek www.blsacommunityconservation. org.za vir meer inligting. Ons bedank Duncan Pritchard (BirdLife South Africa) en Hayley Komen (EWT) vir terugvoering oor die konsephoofstuk.

5. Twee voordelige vols


Uile
Oor die wreld heen, ook in Afrika, word uile as onheilsvols beskou en die verhouding tussen uile en mense is nog altyd gekenmerk deur onkunde en wanbegrip. Daar word uit vrees of onkunde op uile jag gemaak en hulle habitats word vernietig. Boere behoort aangemoedig te word om om te sien na die welsyn van uile, n natuurlike predator van graanplae soos muise.

206

Hulpbronne en Goeie Landboupraktyk

2. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Direktoraat Grondgebruik en Grondbestuur Tel. 012 319 7685/6 DLUSM@daff.gov.za Agricultural Risk & Disaster Management (ARDM) Assistentbestuurder (Landboumeteorologie): Vroe waarskuwingseenheid Mnr. Matiga Motsepe Tel. 012 319 6768 MatigaM@daff.gov.za Die Direktoraat: ARDM gee elke maand advies oor strategie wat boere in die heersende weerstoestande kan volg. Hierdie advies is op www.daff.gov. za en www.agis.agric.za beskikbaar. Hieronder volg n voorbeeld van die maandelikse advies wat boere op grond van die heersende weer kan volg. Benede normale renval (dro toestande) A.Renafhanklike oesproduksie B. Drolandboerdery Verwyder uitheemse plante. Pas plantdigtheid aan.. Oorweeg n konserwatiewe bemestingstrategie. Ondersoek gereeld en noukeurig vir plae en siektes om uitgawes vir chemiese bestryding tot die minimum te beperk. Moenie onnodig uitbrei vir oesproduksie nie. Moenie onnodig met nuwe en onnodige gewasse en dies meer eksperimenteer nie en vermy onnodige kapitaalbelegging. Bewaar water in vleie en damme. Verminder verdamping. Fasiliteer infiltrasie van afloopstormwater. Verwyder uitheemse plante. Verwyder alle onkruid wat saadskiet maar behou ander plantreste om verdamping te te werk. Verkry gewenste saad vir oeste wat aangeplant moet word. Kontroleer en herstel alle gereedskap en masjinerie. Oorweeg making of bunds of ander terreinkenmerke om infiltrasie te bevorder en verdamping te verminder. Besproei wanneer dit koel is om verdamping te voorkom. Handhaaf waterbeperkings te alle tye namate watervlakke van gronddamme in die meeste gebiede sak.

Die weer en klimaat


Lees ook die hoofstuk oor klimaatsverandering en aardverwarming in die afdeling oor nasionale kwessies.

1. Oorsig
Ons bedrywighede word in n groot mate deur die weer en die klimaat bepaal. Elke boer sal hiermee saamstem. Op baie landbouwebtuistes is daar n weeropsie. Die weer en die klimaat bepaal watter gewasse geplant en met watter lewende hawe geboer word. Danksy die weervoorspelling kan boere beplan, hulle risiko verminder en water spaarsaam gebruik. Suid-Afrika is n betreklik dro land. Die klimaatstreke wissel van woestyn tot halfwoestyn in die weste, tot taamlik nat in die oostelike dele teen die Indiese Oseaan. Vergeleke met die res van die wreld het Suid-Afrika n baie lae gemiddelde renval - 470 mm per jaar - wat ongeveer die helfte van die wreldgemiddelde is.. Suid-Afrika se renval is onbetroubaar en onvoorspelbaar. Die land word van tyd tot tyd deur ernstige en langdurige droogtes geteister wat dikwels met hewige vloede gebreek word. Verskeie verklarings word vir die wisselvallige renval gegee. Een rede hou verband met die oseane wat die land omring. n Ander met Suid-Afrika se posisie in die aarde se weer en klimaatstelsels. Ons kry soms ren as warm, vogtige lug uit die noordweste oor die land inbeweeg. In die suidweste van die land bring koue fronte gewoonlik winterrens. Daarby benvloed La Nia en El Nio ook ons renval. As gevolg van die topografie en die renvalverspreiding beland 60% van Suid-Afrika se afloopwater in riviere wat slegs deur 20% van die land (die oostelike deel) vloei. Die Drakensberge keer die meeste wolke in die ooste waar dit goed ren. Die renwater vloei langs die steil hange van die Drakensberge af, beland in die riviere van KwaZulu-Natal en loop daarvandaan in die see. n Gemiddeld van slegs 9% ren bereik die riviere. Suid-Afrika val in die subtropiese hoogdrukstone en is daarom n ietwat dro land met oorvloedige sonskyn. Weer: Weer is die toestand van die atmosfeer op n bepaalde tydstip of vir n baie kort rukkie bo n sekere gebied. Al die weerverskynsels word noukeurig beskryf en gemeet. Hulle is onder andere atmosferiese druk, temperatuur, lugvogtigheid, neerslae, wolke, windsnelheid en windrigting. Die heersende weerstoestande en hoe die weer oor die volgende dae, weke of maande sal verander, bepaal n boer se besluite. Klimaat: Die gemiddelde toestand van die atmosfeer bo n bepaalde plek of streek wat oor minstens 30 jaar waargeneem word. Hierdie gemiddelde toestand (of klimaat) word gewoonlik beskryf in terme van temperatuur, neerslag en wind. Die klimaat van n gebied bepaal watter gewasse of diere daar aard.

Ander:
Departement Water en Omgewingsake Tel. 012 310 3911 / 3594 www.dwa.gov.za and www.environment.gov.za

3. Rolspelers
Climate & Location Link (CLL) Tel/Faks 011 807 7997 Johan J Bosch 073 263 6947 Weer, besoedeling en plaaslike monitering EnviroMon Tel. 021 851 5134 Faks 021 852 0966 sales@weathershop.co.za www.environmon.co.za doelgemaakte sagteware vir koeleenhede, groeigraaddae, verdamping en transpirasie, weerverwante siektewaarskuwings Land Bank Versekeringsmaatskappy Tel. 0861 00 5242 Tel. 083 232 6272 www.lbic.co.za

LNR se Instituut vir Grond, Vir die lewering, installering, Klimaat en Water instandhouding en kalibrering van Tel. 012 310 2500 instrumente vir die monitering van www.arc.agric.za weerstoestande en grondvog. Landbouweerkunde is n studie EnviroMon se produkte en dienste van die invloed wat die klimaat en weer op landbouproduksie het. behels onder meer: die eKo Pro-stelsel vir die Aangesien Suid-Afrika se seisoenale monitering van grondvog en klimaat uiters wisselvallig en onbestendig is, speel klimaat weerstoestande weerstasies vir die landbou en n beslissende rol in suksesvolle vir algemene gebruik landbouproduksie.

207

Die LNR se Instituut vir Grond, Klimaat en Water: Landbouweerkunde onderneem klimaatopnames, doen monitering en navorsing om klimaatsfaktore te kwantifiseer en te kwalifiseer. Daarbenewens ontwikkel die Instituut risikoprofiele, ontwikkel vroe waarskuwingstelsels vir droogtes en ander ongunstige klimaattoestande, asook vir plae en siektes wat daarmee gepaard gaan, en bepaal die landboupotensiaal en geskiktheid van grond vir spesifieke produksiestelsels en ondernemings.

SA Weerdiens Tel. 012 367 6000 www.weathersa.co.za Die Suid-Afrikaanse Weerdiens ressorteer onder die Minister van Omgewingsake en Toerisme en word bestuur deur n raad wat aan die Minister verslag lewer. Die Weerdiens gee in samewerking met universiteite ook opleiding.

www.netfor.co.za Weervoorspelling vir Suid-Afrika. Keuselysopsies sluit n tweedagvoorspelling asook die huidige weer- en grafiese aanbiedings in. Die Noorweegse webtuiste www.yr.no kan n weervoorspelling vir u plaas gee. Nader Kejafa Knowledge Works vir publikasies oor die weer en klimaat. Besoek www.kjafa.co.za of skakel 014 577 0005. Bel 011 954 4675/082 488 5081 vir die volgende publikasies, teen afslagpryse by Bryan Peirce beskikbaar: Weather & Climate Southern Africa (Tyson & Preston-Whyte) SA Weather and Atmospheric Phenomena (van Zyl) Dictionary of the weather (Dunlop) SASOL Field Guide to the Weather in Southern Africa

Stellenbosch Universiteit Departement Bewaring, Ekologie en Entomologie Tel. 021 808 3728 samways@sun.ac.za Die afdeling se klimaatdata word www.sun.ac.za gebruik vir nasionale oesramings. Die veelsydige Agromet-databank Universiteit van die Vrystaat en die landwye weerstasienetwerk vir die landbou wat deur die Sentrum vir Rampbestuur, bogenoemde instituut ontwikkel Opleiding en Onderwys in Afrika is en in stand gehou word, is (DIMTEC) inderdaad nasionale bates. Tel. 051 401 2721 PricewaterhouseCoopers Agri Industry Group Nasionale kantoor 023 346 5502 KwaZulu-Natal 031 271 2000 Sentrale streek 051 503 4100 Noordelike streek 013 754 3300 Oostelike streek 041 391 4400 www.pwc.com/za Santam Landbou Tel. 012 369 1202 Faks 086 656 9117 Hannes.duplessis@santam.co.za www.santam.co.za Die South African National Precipitation Research and Rainfall Enhancement Programme, n gesamentlike onderneming van die Departement van Waterwese, die Suid-Afrikaanse Weerdiens en die Waternavorsingskommissie, het in 2005 die eerste Internasionale Prys vir Weermodifikasie gewen. Tree met dr. Deon Terblanche by 058 303 5571 of deon@weathersa.co.za in verbinding vir meer inligting. Nuttige nommers Klimaatinligting en -data Tel. 082 233 8484 Pretoria Sentrale Voorspellingskantoor Tel. 082 233 9800 DIMTEC is n departement in die fakulteit Natuur- en Landbouwetenskappe met die grootste magistergraadkursus in rampbestuur in Afrika. Departement Grond-, Gewasseen Klimaatwetenskap Tel. 051 401 2212 Universiteit van Pretoria Meteorologiese Groep Tel. 012 420 2489 Weervoorspellings kan ook op hulle webtuiste gekry word. Besoek www.up.ac.za/academic/ geog/meteo. Waternavorsingskommissie Tel. 012 330 0340 www.wrc.org.za The Weather Shop Tel. 021 851 5134 www.weathershop.co.za Weerinstrumente vir tuisgebruik.

South African Weather and Atmospheric Phenomena (Briza Publications) Mnr. Dries van Zyl by 012 329 3896

5. Internasionale sakeomgewing
Die Wreld Meteorologiese Organisasie (WMO) is n agentskap van die Verenigde Nasies wat in 1950 gestig is. Hierdie organisasie speel n deurslaggewende rol in die bevordering van internasionale en interdissiplinre samewerking vir die monitering en voorspelling van weer en klimaat, die evaluering van varswaterhulpbronne, die verligting van natuurlike rampe, beskerming van die omgewing en die formulering van strategie vir volhoubare langtermynontwikkeling. Die WMO het 185 lede (179 state en 6 gebiede) wat almal hulle eie meteorologiese en hidrologiese dienste in stand hou. Besoek www.wmo.ch. Internasionale weervoorspellings is op www.metoffice.gov.uk/weather beskikbaar. Die webtuiste van die Amerikaanse Departement van Landbou het n Weather & Climate-kiesopsie. Klik op Publications/Reports waar u onder andere World Agricultural Weather Highlights sal kry. Besoek www.usda.gov/oce/weather.

6. Versorging van vee in droogtes


Veeboere kan die volgende stappe oorweeg om die uitwerking van droogte te verlig: Deel u kudde volgens hul produksieklasse in, bv. dragtig, lakterend, verse, jong bulle, osse, ens. Beperk die beweging van die diere ten einde energie te bespaar. Verskuif diere na skaduryke of warmer dele waar hulle gevoer kan word. Maak seker die diere is gesond. Verdeel die beskikbare weiding en ander voer oordeelkundig tussen verskillende produksieklasse. Gee altyd voorkeur aan die kwesbaarste diere, bv. koeie met jong kalwers. Verminder die voer van nie-produserende diere deur hulle daagliks kleiner porsies of elke tweede dag n volle porsie te gee. Nieproduktiewe diere kan met gemak n massaverlies van 10-12% oor n lang tydperk hanteer. Volg deskundige raad om voer tot die maksimum te benut, bv. kleiner porsies wat goedgebalanseerd is om beter in die behoeftes van verskillende produksieklasse te voorsien. Dink kreatief deur afvalprodukte soos hoendermis (maak seker dat die diere ingent is teen lamsiekte), sifsels, ens. te gebruik. Gebruik goedgebalanseerde rantsoene en hou by die aanbevelings van vervaardigers; pas op vir te veel voer gee dit is duur. Probeer om die porsies nie t gereeld te verander nie, maar hou dit konstant en eenvoudig. Die spysverteringstelsel van n dier moet by nuwe stowwe of veevoerverhoudings aanpas.
Bron: Dr. Herman Fouch en mnr. Johan van den Berg in n artikel wat in Landbouweekblad verskyn het. Daar is n soortgelyke artikel, Voervoorsiening tydens droogte, deur mnr. Hennie du Toit op www.landbou.com beskikbaar. Hy kan by hennie@nwk.co.za gekontak word.

4. Publikasies en webtuistes
Omvattende weerverslae kan elke dag by www.landbou.com verkry word. Die webtuiste van maatskappye wat by landbou betrokke is, het gewoonlik die een of ander keuselysopsie wat iets met die weer te doen het, soos www.senwes.co.za en www.suidwes.co.za. Besoek www.weatherphotos.co.za indien u inligting of fotos van weerpatrone, satellietfotos of grafieke van die daaglikse renval nodig het. Die verklaring van die National Agricultural Risk and Disaster Department of Agriculture is elke maand op hulle webtuiste beskikbaar www.daff.gov.za en by www.agis.agric.za. Die webtuiste van die Suid-Afrikaanse weerdiens is www.weathersa. co.za.

208

Hulpbronne en Goeie Landboupraktyk

Die Wet op Nasionale Omgewingsbestuur 107 van 1998 Die Wet op Nasionale Omgewingsbestuur is die oorkoepelende omgewingswetgewing in Suid-Afrika, en handel oor n aantal kwessies wat die volgende insluit: Volhoubare ontwikkeling. Wanneer volhoubare ontwikkeling toegepas word, word maatskaplike, ekonomiese en omgewingsfaktore by alle beplanning en besluitneming in aanmerking geneem. Die bewaring van ekosisteme en verlies aan biodiversiteit. Die versteuring van ekosisteme en biodiversiteitverlies moet teengewerk of versag word, en n versorgingsverpligting moet geld om beduidende besoedeling en omgewingsdegradasie te voorkom. Vergoeding deur die besoedelaars. Volgens die beginsel van die besoedelaar betaal word die koste van die omkering van besoedeling, omgewingsdegradasie en die gepaardgaande nadelige gesondheidsgevolge asook van die voorkoming, kontrolering en minimalisering van verdere besoedeling, omgewingsade of nadelige gesondheidsgevolg gedra deur diegene wat die omgewing beskadig het. Die vaslegging van prosedures. Daar is bepaalde prosedures wat gevolg moet word by die ondersoek, evaluering en bekendmaking van enige aktiwiteit wat omgewingsmagtiging noodsaak. Kragtens artikel 24 van die Wet op Nasionale Omgewingsbestuur word spesifieke wetgewing kragtens omgewingsimpakbepalingsregulasies ingesluit. Dit word uitvoeriger bespreek in afdeling 3 hieronder. Die Nasionale Waterwet 36 van 1998 Die doel van die Nasionale Waterwet is om Suid-Afrika se waterhulpbronne en gepaardgaande ekosisteme asook hul biologiese diversiteit te bewaar. (Kyk die hoofstuk oor water.) Die Wet op die Bewaring van Landbouhulpbronne 43 van 1983 Die doel van hierdie wet is om die oorbenutting van Suid-Afrika se natuurlike landbouhulpbronne te beheer en die opbrengspotensiaal van die grond te bewaar. Grond- en waterhulpbronne asook natuurlike plantegroei word bewaar deur middel van die voorkoming en beheer van erosie, die beskerming van oppervlak- en grondwater, en die voorkoming van damverslikking en waterbesoedeling. Die bestryding van onkruid en uitheemse indringerplante word gedek deur Gewysigde Regulasie 15 en 16 van die wet, wat op 30 Maart 2001 uitgevaardig is. (Kyk die hoofstuk oor uitheemse indringerplante.) Die Nasionale Wet op Veld- en Bosbrande 101 van 1998 Die doel van die Wet op Veld- en Woudbrande is om veld-, woud- en bergbrande oral in Suid-Afrika te voorkom en te bestry. (Kyk die hoofstuk oor brande.) Die Nasionale Wet op Bosse 84 van 1998 Hierdie wet is daarop gemik om woude te bewaar en die volhoubare verbruik daarvan vir omgewings-, ekonomiese, opvoedkundige, onspannings-, kulturele, gesondheids- en geestelike doeleindes te bevorder. Die Wet op Nasionale Erfenishulpbronne 25 van 1999 Die doel van hierdie wet is om Suid-Afrika se natuurlike en kulturele erfenis te beskerm. Dit mag die beskerming van n landskap, natuurlike kenmerke en voorwerpe, of plekke van kulturele betekenis, historiese belangrikheid of argeologiese/geologiese waarde insluit. Volgens die wet mag geen gebou van ouer as 60 jaar enigsins sonder geskrewe toestemming van die provinsiale erfenisowerheid gewysig word nie. The National Environmental Management: Biodiversity Act 10 van 2004 (slegs in Engels beskikbaar) Hierdie wet is daarop gerig om spesies en ekosisteme te beskerm, en om die volhoubare verbruik van inheemse biologiese hulpbronne te bevorder. Ingevolge die wet is die Suid-Afrikaanse Nasionale Instituut vir Biodiversiteit (SANBI) tot stand gebring, wat die implementering van programme vir die rehabilitasie van ekosisteme kordineer.

Wetgewing rakende die omgewing


1. Oorsig
Daar word dikwels aanvaar dat omgewingskwessies groen kwessies is wat slegs met natuurlike hulpbronne soos diere en plante te make het. In werklikheid egter is daar drie basiese aspekte wat ten opsigte van die omgewing oorweeg moet word, naamlik die ekologiese, die ekonomiese en die maatskaplike. Slegs wanneer hierdie drie aspekte gesamentlik beskou word, kan die werklike toedrag van sake met betrekking tot die omgewing noukeurig bepaal en verstaan word. Ekologiese aspekte sluit plante, diere, lug en grond in. Maatskaplike kwessies hou met menslike interaksie verband en sluit kwessies soos onderwys, verkeer asook geraas- en visuele impakte in. Ekonomiese kwessies omvat kapitaaluitleg, opbrengste op beleggings, en werkverskaffingsgeleenthede. Wanneer die begrip volhoubaarheid in verband met die omgewing gebruik word, word daar gepoog om bogenoemde drie aspekte van ons omgewing te versoen, om seker te maak dat die bevrediging van toekomstige geslagte se behoeftes gewaarborg word terwyl die omgewing terselfdertyd bewaar word. Hierdie hoofstuk is om twee redes ingesluit: Boere kan in die moeilikheid beland indien hulle nie met omgewingskwessies vertroud is nie. Enige nasionale bewaringstrategie behoort die belangrike rol wat boere in bewaring speel, in aanmerking te neem.

2. Wetgewing in verband met die omgewing


Suid-Afrika is onderworpe aan n aantal wette sowel nasionaal as internasionaal met betrekking tot die omgewing. n Aantal internasionale omgewingskonvensies sluit die volgende in: Die Ramsar-konvensie. Dit is n interregeringsverdrag wat die raamwerk daarstel vir internasionale samewerking met die oog op die bewaring en verstandige gebruik van vleilande en hul hulpbronne, met die klem op ekologiese, ekonomiese en maatskaplike uitvoerbaarheid. Die Konvensie oor Biologiese Diversiteit. Hierdie konvensie het dit ten doel om biologiese diversiteit te bewaar en op volhoubare wyse te gebruik, en om die billike deling van die voordele wat met die verbruik van hulpbronne gepaardgaan, te bevorder. Die VN se Konvensie vir die Bevegting van Desertifikasie (United Nations Convention to Combat Desertification). Dit verg dat lande op gronddegradasie en die gevolge van droogte moet reageer deur middel van onder meer rehabilitasie, bewaring en die volhoubare bestuur van grond- en waterhulpbronne. Die Nuwe Vennootskap vir Afrika-ontwikkeling (New Partnership for Africas Development Nepad). Bewaring en die volhoubare verbruik van natuurlike hulpbronne is een van die agt temas van hierdie omgewingsinisiatief. Die Wreldspitsberaad oor Volhoubare Ontwikkeling (World Summit on Sustainable Development WSSD). Die bevordering van waterskeiding en die beskerming en herstel van waterhulpbronne om die risiko van oorstromings in lande wat aan droogte onderhewig is, te verklein. PLAASLIKE WETGEWING met betrekking tot die omgewing sluit die volgende in: Die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 108 van 1996 Elkeen het die reg om te verwag dat die omgewing beskerm sal word kragtens wetgewing of deur ander middele, om ekologiese degradasie en besoedeling te voorkom bewaring te bevorder ekologies volhoubare ontwikkeling en hulpbronverbruik te verseker

209

The National Environmental Management: Protected Areas Act 57 van 2003 (slegs in Engels beskikbaar) Die bedoeling van hierdie wet is om ekologies lewensvatbare gebiede en die natuurlike landskappe daaraan verbonde te beskerm en te bewaar. Voorbeelde van hierdie soorte gebiede is: wildreservate, natuurreservate en beskermde omgewings wrelderfenisterreine woudgebiede wat in die besonder beskerm word bergopvanggebiede Grondbesitters word aangemoedig om hul grond onder formele beskerming/ bewaring te laat plaas, en met die oog daarop word tariefverminderings aan betrokkenes beskikbaar gestel. Die Wet op Bergopvanggebiede 63 van 1970 Hierdie wet het dit ten doel om die bewaring, gebruik, bestuur en beheer van grond wat in bergopvanggebiede gele is, te beheer. Ander wette en wetgewing Die Wet op die Wrelderfeniskonvensie 49 van 1999 bepaal dat wrelderfenisterreine onder bestuursowerheid en die relevante munisipaliteit val. Die Strandwet 21 van 1935 en die Wet op Lewende Mariene Hulpbronne 18 van 1998 sluit definisies van estuariese en binnelandse water in. Wetgewing deur provinsiale en plaaslike owerhede mag spesifiek op bepaalde instansies in hul regsgebied van toepassing wees. Dit behoort in elke afsonderlike geval in aanmerking geneem te word.

Indien enige van die genoemde op n voorgenome aktiwiteit op n plaas betrekking sou h, word daar ingevolge GK R 543 van 2010 voorgeskryf dat die aansoeker n onafhanklike Omgewingsimpakbepalingspraktisyn moet aanstel om die omgewingsmagtigingsproses (basiese evaluering of omvangbepaling asook omgewingsimpakbepaling) namens hom of haar te onderneem.

4. Omgewingsmonitering en -ouditering
Monitering
Een van die vereistes wat met die omgewingsmagtigingsproses gepaardgaan, is dikwels die opstel van n omgewingsbestuursplan (environmental management plan EMP). Hierdie dokument bevat riglyne om te verseker dat alle aktiwiteite wat met die voorgenome ontwikkeling gepaardgaan, op n omgewingsverantwoordelike en -aanvaarbare wyse uitgevoer word. Dit sluit byvoorbeeld die veilige berging van gevaarlike chemikalie, die veilige plasing van wasfasiliteite, die doeltreffende beheer van werkers se aktiwiteite, die implementering van gronderosiebestrydingsmaatrels en die nakoming van gesondheids- en veiligheidsregulasies in. n Omgewingsbestuursplan is n wetlik bindende dokument wat riglyne bevat waaraan boukontrakteurs en/of aansoekers moet voldoen, en wat streng toegepas en gereeld gemoniteer moet word. Indien dit gedoen word, kan die meeste potensieel nadelige omgewingsimpakte waarskynlik geminimaliseer of voorkom word. Die omgewingsbestuursplan moet op die beginsels van die Wet op Nasionale Omgewingsbestuur gebaseer word, asook op die aanbevelings vervat in verslae wat na afloop van die voorafgaande basiese evaluering, omvangsbepaling en omgewingsimpakbepaling opgestel is. Die omgewingsbestuursplan spesifiseer bestuursdoelwitte asook die funksies en verantwoordelikhede van bestuurspersoneel op te perseel. Die plan sluit ook spesifieke versagtingsmaatrels in vir die volle duur van die ontwikkeling, wat in die volgende stadia geskied: beplanning en ontwerp voorbou- en bou-aktiwiteite die bedryf van die aktiwiteit die rehabilitasie van die omgewing afsluiting (waar relevant)

3. Regulasies aangaande omgewingsimpakbepaling (OIB)


Kragtens artikel 24 van die Wet op Nasionale Omgewingsbestuur is omgewings impakbepalingsregulasies afgekondig kragtens oewermentskennisgewing (GK) R 543 (2010), waarin bepaalde aktiwiteite gelys word waarvoor f n basiese evaluering (GK R 544 en R546) f n omvangs- en omgewingsimpakbepaling (GK R 545) vereis word. Daar is verskeie gelyste aktiwiteite wat op voorgenome ontwikkelinge of verbeteringe in die landbousektor betrekking het. Dit sluit aktiwiteite in wat verband hou met die teel van lewende hawe, verpakkingskure, brandstofberging, uitvloeiseldamme, die verwydering van inheemse plantegroei deur ploery, die bou van n brug/studam, wateronttrekking en -opgaring in damme, kunsmis- en afvalbestuur, die vrystelling van geneties gemanipuleerde organismes en die onderverdeling van grond. Dit word by www.environment.gov.za uiteengesit. Figuur 1 (bl. 210) bevat n diagrammatiese voorstelling van die basiese evalueringsproses.

Die omgewingsbestuursplan moet as raamwerk ten opsigte van die monitering van en verslagdoening oor nakoming van die plan gebruik word. Ten einde nakoming van die plan doeltreffend te moniteer, moet n omgewingsbestuursbeampte (OBB) deur die aansoeker aangestel word. Die OBB sal die perseel of fasiliteit gereeld inspekteer om seker te maak dat aktiwiteite op verantwoordelike wyse onderneem word, in ooreenstemming met die riglyne wat in die omgewingsbestuursprogram uiteengesit word. Indien die riglyne nie nagekom word nie, sal die OBB dit onder die aandag van die relevante owerheid bring, wat die nodige remediringsprosedure sal voorskryf of die betrokkene indien nodig sal vervolg.

210

211

Ouditering/sertifisering
Die ouditering van spesifieke nywerhede volgens bepaalde nywerheidstandaarde is dikwels n vereiste ten einde die nywerheid in staat te stel om landbouprodukte na bepaalde markte in die buiteland uit te voer. GlobalGAP is byvoorbeeld gegrond op die begrip van goeie landboupraktyk (good agricultural practice GAP), en word erken as internasionale standaard wat geld vir n verskeidenheid produkte, met inbegrip van plante, lewende hawe, plantteling en veevoervervaardiging. Daar bestaan ook ander standaarde in die landbousektor, soos die Forest Stewardship Council (FSC), n sertifikasiesisteem wat op bosbestuur van toepassing is en wat verseker dat alle hout wat sy waarmerk dra, op n omgewingsvolhoubare wyse geproduseer word. Hierdie soorte oudits skryf dikwels gereelde selfoudits voor, gevolg deur minder gereelde oudits deur onafhanklike sertifiseringsliggame. Dit gaan hier gewoonlik om selfverbetering ten einde spesifieke en bereikbare doelwitte te behaal, hoewel nienakoming kan lei tot die verlies van akkreditering, met die gepaardgaande verlies van bemarkingsgeleenthede.

Herbeplanting
Die herbeplanting van gerehabiliteerde gebiede behoort gedurende renvalseisoene onderneem te word, om die vestiging van die plante te bevorder en besproeiing tot die minimum te beperk. n Deklaag kan aangebring word om organiese inhoud te verhoog en die grond se vogretensievermo te maksimaliseer. Spesies wat vir herbeplanting gebruik word, moet inheemse in Suid-Afrika voorkom, of nog beter endemies (d.w.s. eie aan die spesifieke, beperkte gebied) wees. Grassaadmengsels, inheemse struike en bome behoort van plaaslike inheemse kwekerye bekom te word. Verdere leesstof: Restoration ecology: the new frontier, deur Jelte van Andel, James Aronson. Vetiver grass: the hedge against erosion, uitgegee deur die Instituut vir Natuurlike Hulpbronne (Institute of Natural Resources).

6. Omgewingspermitte
Benewens die prosedurele vereistes vir omgewingsimpakbepaling noodsaak bepaalde aktiwiteite ook dat daar vooraf om spesifieke permitte aansoek gedoen moet word. Die aanplanting van houtplantasies word byvoorbeeld geklassifiseer as n stroomvloeiverminderingsaktiwiteit, waarvoor daar n permit deur die Departement Waterwese en Omgewingsake (tevore die Departement van Waterwese en Bosbou) uitgereik moet word. Net so sal daar n watergebruiklisensie uitgereik moet word wanneer n pad of laagwaterbrug oor n stroom of rivier gebou word, aangesien hierdie aktiwiteit die vloei van water in n waterweg sou kon herlei of belemmer. Meer inligting oor watergebruik-registrasie en -lisensies verskyn op die Departement se webtuiste by www.dwa.gov.za/ Projects/WARMS/default. asp. Sommige voorgenome aktiwiteit kan tot gevolg h dat beskermde boomspesies beskadig of vernietig word. In sulke gevalle moet n permit vooraf aan die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye voorgel word. Die lys van beskermde bome verskyn op die webtuiste van die Departement Landbou, Bosbou en Visserye. Kyk www.daff.gov.za. Indien die vrystelling van atmosferiese stowwe deel van die voorgenome aktiwiteit gaan uitmaak, sal n permit kragtens die Wet op die Voorkoming van Atmosferiese Besoedeling vereis word ten einde magtiging te ontvang.

5. Rehabilitasie
Mense maak op die natuurlike funksionering van ekosisteme staat om hulle van bepaalde produkte (bv suurstof van bome) en dienste (bv skoon water) te voorsien. Land wat deur menslike aktiwiteite versteur is, kan hierdie natuurlike funksies nie so doeltreffend as onversteurde land verrig nie. Land wat deur landbou- of ander aktiwiteite (soos bouwerk) versteur is, moet dus gerehabiliteer word. Die Wet op Nasionale Omgewingsbestuur bepaal dat geen landbouaktiwiteite in die 1:10-jaarvloedlyn van n rivier of stroom, of waar die vloedlyn onbekend is, binne 32 meter van die oewer van n rivier of stroom, beoefen mag word nie (kyk die omgewingsimpakbepalingsregulasies hierbo). Hierdie gebiede word bewaar om die land se waterhulpbronne en natuurlike kapitaal te beskerm. Landboubedrywighede in hierdie vasgestelde sone moet na die volgende oes gestaak word en die grond gerehabiliteer word. Land wat gerehabiliteer gaan word, is aanvanklik dikwels leeg (sonder plantegroei). In so n situasie moet die hoogste prioriteit altyd daaraan geheg word om die grond teen erosie deur vloeiende water te beskerm. Indien daar reeds n goeie grondlaag bestaan, sal die aanplanting van grassoorte soos Paspalum of Vetiver die grond help bind. Dit kan die doeltreffendste gedoen word deur gras te plant, hoewel ander metodes soos hidrosaadaanplanting of selfs die saai van grassaad ook doeltreffend kan wees. Wanneer daar te min grond is om gras te plant, kan erosiestrukture met die kontoere van die helling langs opgerig word om grond tydens renbuie vas te vang en dit dan vir aanplanting te gebruik.

7. Afvalbestuur
Kyk die hoofstuk oor afvalbestuur in hierdie gids.

Uitheemse plantegroei
Rehabilitasie mag ook nodig wees wanneer intensiewe indringing deur uitheemse plante plaasgevind het, selfs indien die grond stabiel is. Uitheemse plantegroei vestig hulle dikwels in versteurde gebiede en op kaal grond, dus is daar n verwantskap tussen hierdie twee soorte rehabilitasie. Met die oog op rehabilitasie is dit dus noodsaaklik om enige uitheemse plante te verwyder en gereeld op te volg om seker te maak dat hulle nie terugkeer nie.
Raadpleeg die afdeling oor uitheemse plante in hierdie gids vir verdere inligting.

8. Die Wet op Nasionale Omgewingsbestuur: Afval, en regulasies rakende omgewingsimpakbepalings


Die Wet op Nasionale Omgewingsbestuur: Afval (wat net in Engels verskyn het as die National Environmental Management: Waste Act) 59 van 2008 is Suid-Afrika se jongste wetgewing oor die berging, hergebruik, hersirkulering, herwinning, behandeling en wegdoening van gevaarlike en algemene afval, met inbegrip van diereafval. Ingevolge bogenoemde wet mag niemand n afvalbestuursaktiwiteit wat in Skedule 1 verskyn, begin, onderneem of bedryf tensy n lisensie daarvoor uitgereik is nie. Volgens Skedule 1 word bepaalde aktiwiteite gelys ten opsigte waarvan die aansoekvorm vir die afvallisensie vergesel moet word van n basiese evalueringsverslag (Goewermentskennisgewing R 544 en 546) of n omvangsbepalings- en omgewingsimpakbepalingsverslag (GK R 545), soos in die omgewingsimpak bepalingsregulasies voorgeskryf (kyk afdeling 3 in hierdie hoofstuk). Ons dank aan Janet Edmonds, Lauren Boyes en Andrew Booth, wat hierdie waardevolle hoofstuk opgestel het.

Die Departement van Waterwese en Omgewingsake beveel in hul Werkvir-Water-program aan dat enige beheerprogram met betrekking tot uitheemse plantegroei die volgende drie fases moet insluit: Aanvanklike beheer: die drastiese vermindering van die bestaande bevolking Opvolgbeheer; die beheer van saailinge, wortellote en stomplootgewasse Handhawingsbeheer: die handhawing van lae getalle deur middel van jaarlikse beheer n Verskeidenheid metodes kan gevolg word om indringing deur uitheemse plante te beheer. Spesiespesifieke inligting aangaande hand- en chemiese beheer is verkrygbaar by die Werk-vir-Water-webtuiste by www.dwa.gov. za/wfw/Control.

212

Probleemdiere

Hulpbronne en Goeie Landboupraktyk

Wildlewe op plase
1. Oorsig
Wanneer n mens onverwags n steenbok op jou plaas tekom, steek jy verwonderd vas. Dit voel byna soos n voorreg om getuie te wees van iets wat as gevolg van ons gejaagde lewe dikwels ongesiens verbygaan. Maar wild op plase is nie altyd so onskuldig en bekoorlik nie. Na raming is skadelike diere verantwoordelik vir veeverliese van meer as R1 miljard per jaar. Nie almal stem saam oor hierdie bedrag nie, maar dit daar gelaat. Wat belangrik is, is hoe die boer voel wanneer roofdiere sy vee waaruit hy sy brood en botter verdien aanval en doodmaak. Stedelinge is gou op die oorlogspad nadat hulle op n Sondagaand na n omgewingsprogram op televisie gekyk het. Party boere is van mening dat dinge nou handuit ruk. Hulle het te kampe met rooikatte en rooijakkalse wat uitgeslape kalante is, en hulle nie maklik in n boer se strikke laat vang nie. Ander boere stel verskeie beheermaatrels in en is doodtevrede dat dit veeverliese beperk. Daar is verskeie teorie en opvattings oor die beheer van skadelike wilde diere wat die gemoedere gaande maak. Maar ons moet terwyl daar na oplossings gesoek word tog in gedagte hou dat onskadelike diere, soos hase, erdvarke, bakoorjakkalse en bokke, dikwels vergiftig of vermink word in n stryd waarin hulle geen aandeel het nie.

2. Nasionale strategie en kontakte


Die besonderhede oor die provinsiale bewaringsliggame word in die hoofstuk oor biodiversiteit verstrek.

Honde Eienaars se versuim om hul mak honde te beheer kan groot veeverliese veroorsaak. In sommige dele van die land kan honde wat nie deur hul eienaars beheer word nie, volgens die wet van kant gemaak word. Dis swaar om jou hond van kant te maak, maar dit kan voorkom word as eienaars na hulle honde omsien. Raadpleeg die tabel op die volfende bladsy vir inligting oor die rooikat, rooijakkals (witrug) en strandwolf. Raadpleeg die tabel op die volgende bladsy vir inligting oor die luiperd, tierwolf of gevlekte hina, jagluiperd en die wildehond. Wat die wildehond betref, hulle beweeg oor groot afstande en bly nie lank op een plaas nie, behalwe in paartyd. Teen die tyd dat die skade ontdek word, is die wildehond meestal lankal van die plaas af. Dikvelliges sluit in olifante, seekoeie en renosters. Hierdie diere kan groot skade aanrig, maar omdat hulle deur die wet beskerm word en boonop baie gevaarlik is, behoort die bewaringsowerhede in kennis gestel te word voordat daar teen hulle opgetree word. Die diere word gewoonlik teruggejaag na waar hulle vandaan kom, of hulle word eers verdoof en dan teruggeneem. Hulle word net as n laaste uitweg van kant te maak. Al drie opsies verg spesiale kennis en toerusting. Wilde varke Die vlakvark en die bosvark se skade en spore is eenders, maar die vlakvark is n dagdier en die bosvark n nagdier. Hulle trek jong gewasse wortel en al uit of stoot volwasse mielieplante om sodat hulle aan die stronke kan vreet. So vermors hulle meer as wat hulle opvreet. Hoewel dit moeilik is om hierdie diere uit landerye te hou, is dit nie onmoontlik nie. Bobbejane en blouape rig groot skade aan onder mielies sowel as onder vrugte en groente. Dit is baie moeilik om hierdie intelligente sosiale diere te vang of van kant te maak, en daarom moet dit deur kundiges gedoen word. Voorkoming is beter as genesing. Raadpleeg www.primatecare.org.za.. Ystervarke is lief vir waatlemoene en pampoene. Omdat waatlemoene en pampoene so groot is, kan n ystervark nie n hele waatlemoen of pampoen in een nag opvreet nie. In plaas daarvan om dit wat van die vorige nag oorgebly het op te vreet, begin hulle met n nuwe een. Vols kan by die honderde (of rooibekvinke by die miljoene) op mielielande, sonneblomlande, wingerde en vrugteboorde toesak. Hoewel vols klein is, is hul getalle geweldig groot. Groter vols soos tarentale kan ook gewasse beskadig, hoofsaaklik deur nuutgeplante sade uit te grawe. Al maak n mens in een nag 10 jakkalse dood, is dit nie te s jy is ontslae van die een wat jou vee doodgemaak het nie. Sukses word gemeet aan kleiner verliese en n groter wins, nie aan hoeveel jakkalsvelle in jou skuur hang nie. Halfhartige maatrels is vergeefse moeite, want diere vermy swak gestelde strikke of ontsnap daaruit. Dikwels vererger dit net die probleem. Skadelike wilde diere leer gou hoe n boer se strikke en slim planne werk. Selfs die beste strikspanner vang mettertyd al minder diere. As die strikspanner dieselfde strikke volgens dieselfde metode in n ander streek gaan span, sal hy weer baie vang. Daar is heelwat beheermetodes. Ons onderskei tussen dodelike en niedodelike metodes. Volgens laasgenoemde metodes word skadelike diere beheer deur voorkoming, beskerming en weersin. Die beheertoerusting moet gesien word as n stuk gereedskap wat vir n bepaalde doel uit n gereedskapkis geneem word.

Departement van Omgewingsake Sonja Meintjes / Magdel Boshoff Tel. 012 310 3545 / 3911 mboshoff@environment.gov.za

3. Roof- en probleemdiere
Wat is n probleemdier? Die term dui op n individuele lid van n spesie waarvan die natuurlike gedrag of gewoontes verander het, en wat veroorsaak dat boere finansile verliese ly. Die verandering kan toegeskryf word aan van ouderdom, n besering, uitdrywing uit sy gebied en honger; of omdat die probleemdier vee baie makliker kan vang as sy natuurlike prooi. Die ideaal is om die probleemdierte identifiseer en te vang, eerder as om ander onskuldige wilde diere daaronder te laat ly. Maar dan moet die beheer korrek en metodies toegepas word sodat die ekologiese balans van die omgewing nie daardeur versteur word nie.

4. Rolspelers
Boere- of produsenteverenigings
The Livestock and Wildlife Industry Working Group on DCA p.a. die Nasionale Wolkwekersvereniging (NWKV) Tel. 041 365 5030 nwga@nwga.co.za www.nwga.co.za Roofdiere soos die rooijakkals (Canis mesomelas) en die rooikat (Caracal caracal) is tans die grootste struikelblok in die pad van ekonomies volhoubare veeproduksie in Suid-Afrika. Die waarde van die jaarlikse veeverliese weens roofdiere word geraam op R1,108 miljard vergeleke met R327 miljoen weens veediefstal. Vee- en wildprodusenteorganisasies het n studiegroep gestig om hierdie probleem saam op te los. Die onderskeie organisasies uit die wol-, rooivleis, sybokhaar- en wildbedryf het n samewerkingsooreenkoms gesluit.

DIE IDENTIFISERING VAN ROOFDIERE


Die eerste stap wanneer daar op n karkas afgekom word is deurslaggewend: stel vas of n roofdier wel die dier doodgemaak het, en of n roofdier nie bloot kom aas vreet het nie (daar is nie kneusplekke op n karkas nie). Indien n roofdier die dier doodgemaak het, stel vas watter roofdier dit was sodat u op die regte metode van beheer kan besluit. Verskeie publikasies verskaf nuttige inligting oor die beheer van skadelike diere, byvoorbeeld Predators and farmers (Endangered Wildlife Trust) en Predators and Associated Wildlife Livestock, Game Farms and Protected Areas (Landmark-stigting).

213

Die oogmerke van die studiegroep is om: i) beleide en wette te benvloed, n proses wat reeds deur die Departement Omgewingsake bestuur word ii) mediasake so ver as moontlik saam namens die betrokke organisasies te hanteer iii)boere en plaaswerkers op te lei iv)navorsingsbehoeftes te identifiseer National Association of Conservancies and Stewardships of South Africa (NACSSA) die kontakbesonderhede word in die hoofstuk oor bewaringsgebiede verstrek. www.nacsa.org.za NACSSA ondersteun die landboubedryf se beste grondbestuurspraktyke, en erken dat boere oor n skat van kennis beskik wat vir natuurbewaarders van groot nut kan wees. NACSSA is teen die ontwettige gebruik van gif om probleemdiere te beheer.

Die slagoffers van hierdie vyandskap is die duisende onskuldige wilde diere wat jaarliks gedood of vermink word (erdvarke, bakoorjakkalse, bruin hinas, ratels, jakkalse, luiperds, vleihase (ook genoem n boshaas, doekvoet of pondhaas) met die dodelike meganismes wat vir die slinkse jakkalse en rooikatte bedoel is. Selfs groter roofdiere soos luiperds en jagluiperds word soms die slagoffers van hierdie vete. Sommige van hierdie spesies loop die gevaar om uitgewis te word ander se bestaan word beduidend bedreig. Boonop word die koste hiervan gedra deur die boer, wat sy tyd, moeite en geld op hierdie sinlose stryd vermors.

Jagluiperds
The Ann van Dyk Cheetah Centre Tel. 012 504 9906/7/8 cheetah@dewildt.co.za www.dewildt.co.za Hoofsaaklik bedrywig in Limpopo en Noordwes. Die sentrum spesialiseer in jagluiperds, maar kan ook hulp verleen met luiperds, strandwolwe en kleiner roofdiere. Cheetah Outreach Tel. 021 881 3242 cheetah@intekom.co.za www.cheetah.co.za n Organisasie in die Wes-Kaap wat boere oor roofdiere inlig. Die klem val veral op die lot van die jagluiperd en die gebruik van Anatoliese skaaphonde word aangemoedig. National Cheetah Conservation Forum p.a. Reinhardt Holtzhausen manager@wrsa.co.za

Canis-Caracal Programmes
Universiteit van die Vrystaat Departement Vee-, Wild- en Weidingkunde African Large Predator Research Unit (ALPRU) Prof HO de Waal dewaalho@ufs.ac.za Die rooijakkals (Canis mesomelas) en die rooikat (Caracal caracal) is twee mediumgroot roofdierspesies wat n nadelige uitwerking het op sekere sektore van die Suid-Afrikaanse veebedryf, in die besonder op die skaap- en boerboksektor. Dit blyk uit verslae dat beesboere en wildplaaseienaars as gevolg van predasie al meer en meer verliese ly. Om hierdie twee roofdierspesies te beheer en die veebedryf se finansile verlies te verminder, het ALPRU in Desember 2004 met n omvattende veldtog begin, naamlik die Canis-Caracal Program. Die Canis-Caracal Program word uitgevoer in drie fases wat bestaan uit verskeie onafhanklike maar onderling verbonde fasette, wat gelyktydig aangepak word: Fase 1: Samel alle beskikbare data en inligting in, evalueer dit wetenskaplik, en versprei die relevante inligting oor die rooijakkals en die rooikat daarna na alle belanghebbendes. Fase 2: Inisieer, ondersteun en voer wetenskaplike studies uit oor die ekologie van hierdie twee roofdierspesies en hul natuurlike voedselbasis. Fase 3: Help om nuwe wetenskaplike bestuurstrategie en -beleide saam met boere en bewaringsowerhede te formuleer of bestaandes by te werk ten einde hierdie twee roofdierspesies op nasionale en provinsiale vlakke te reguleer. As n integrale deel van die inisiatief moet die menslike of sosiale komponent deeglik bestudeer en gemoniteer word. Die volgende vrae kan byvoorbeeld gestel word: Wat is boere se houding hieroor? Kan hul houding verander word sodat hulle kan help om die skade wat hierdie diere aanrig te verminder? ALPRU staan die uitwissing van hierdie roofdiere teen (dit het in die verlede MISLUK), en poog om praktiese bestuurstrategie te ontwikkel waarmee die nadele van predasie verminder word. So n strategie het ten doel om diere te verwyder wat herhaaldelik skade onder lewende hawe aanrig. Jackal Connect Rob Harrison-White info@jackalconnect.com http://jackalconnect.com Danksy die Predator/Biodiversity Project se navorsing binne en buite die Parke, word ekovriendelike bestuur op landbougrond bevorder, en word die veebedryf se verliese weens roofdiere in toom gehou. Duisende wilde diere gaan jaarliks onskuldig op Suid-Afrikaanse plase dood as slagoffers van die volgehoue stryd tussen die veebedryf en hoofsaaklik twee wildediersoorte die rooijakkals en die rooikat. Hierdie twee roofdiere is die grootste oorsaak van die verlies van lewende hawe. Hierdie eeue oue vete woed voort met een doel voor o om hierdie roofdiere op plase uit te wis deur die onwettige gebruik van gif, strikke, hondejag en n swetterjoel ander dodelike meganismes. Jakkals- en rooikatgetalle is nietemin aan die toeneem. Hoe is dit moontlik as die mens hierdie twee diersoorte al vir ten minste 350 jaar verbete jag?

Luiperdprogramme
Kaapse Luiperd Trust / Cape Leopard Trust Tel/faks 027 482 9923 Die Kaapse Luiperd Trust stel hom ten doel om soveel as moontlik van die Kaapse roofdierdiversiteit te bewaar deur bewaringstrategie, navorsingsprojekte, toerisme en die opvoeding van jongmense uit benadeelde gemeenskappe om n belangstelling in die omgewing by hulle te kweek. Landmark-stigting Dr. Bool Smuts Direkteur Tel. 083 324 3344 bool@landmarkfoundation.org.za www.landmarkfoundation.org.za Hierdie luiperd-en-roofdierprojek wil die uitwissing van roofdiere (veral luiperds) bekamp deur middel van: die red, rehabilitasie en vrylating van roofdiere. die toepassing van holistiese bestuurstrategie vir roofdiere deur hulle op n niedodelike wyse te beheer. navorsingsprojekte. n veldtog om strikke en gif te verbied omdat dit onmenslik, oneties en ekologies onaanvaarbaar is, en deur middel van verbruikersdruk op kleinhandelaars om hierdie veldtogte te ondersteun. die ontwikkeling van omgewingsvriendelike handelsmerke vir vleis en diervesel. die uitbreiding van roofdiervriendelike habitatte deur die oppervlakte van wildreservate te vergroot en met boere saam te werk.
Kyk ook www.fairgame.org.za

Endangered Wildlife Trust programme


The Endangered Wildlife Trust (EWT) Tel. 011 486 1102 ewt@ewt.org.za www.ewt.org.za

214

Die Endangered Wildlife Trust bereik sy bewaringsdoelwitte deur middel van spesialis tematiese studiegroepe met die oog op die maksimumdoeltreffendheid in die veld en die verbeterde ontwikkeling van vaardighede en vermons. Die Wildlife Conflict Mitigation Programme (WCMP) was eers bekend as die Poison Working Group (gestig in 1992), en die Groep streef daarna om die grootskaalse vergiftiging van roofvols, kraanvols, ooievaars, wildevols en watervols te verhoed, en die omgewingsgevolge van sekere onkruiddoders teen te werk. Die Groep se werk het gou uitgebrei na ander konflikgebiede tussen die mens en wilde diere. Die WCMP publiseer n leersame nuusbrief, Antidote. Tree in verbinding met Janet Edwards by 011 486 1102 vir meer inligting, of skryf aan die studiegroepbestuurder, Tim Snow, by snowman@ewt.org.za Ander studiegroepe wat op hierdie hoofstuk betrekking het, is: Die Carnivore Conservation Program (EWT-CCP). Hulle ideaal is dat Suider-Afrika n streek word waar karnivore vry van enige irrasionele en onnodige vervolging op n ekologies en ekonomies volhoubare manier bestuur word. Conservation Breeding Specialist Group (CBSG) Southern Africa Die Healthy Rivers Programme beywer hom vir die bewaring van rivier-ekostelsels. Oribi Working Group (EWT-OWG) Die oribi is tans een van die land se mees bedreigde wildsbokspesies. Die Riverine Rabbit Programme (EWT-RRP) beywer hom vir die oorlewing van die ernstig bedreigde oewerhaas of rivierkonyn. Verdere inligting oor studiegroepe kan op die EWT-webtuiste gevind word: www.ewt.org.za. Talle van hierdie studiegroepe word in die hoofstuk oor vols en boerdery genoem.

Hulplyne
Wildlife Conflict Mitigation Programme kantoornommer. 011 486 1102 (Janet Edwards) Urban and Wildlife Management Helpline 072 952 2552 (Janet Edwards) Nashua Pesticides Helpline 082 802 6223 (Tim Snow) Vegetation Management Helpline 082 325 6578 (Arnaud le Roux) Animal Health Helpline 082 325 6578 (Arnaud le Roux) Waterberg Wild Dog Hotline 082 853 1068 (Deon Cilliers) Vir navrae oor individuele of korporatiewe lidmaatskap, geskenklidmaatskappe of besonderhede oor bemakingsprogramme, tree in verbinding met Joel Thosago (lidmaatskap-bestuurder) tel. 011 486 1102 Faks 011 486 1506 e-pos: joelt@ewt.org.za.

Wildrehabilitasiesentrums
African Bird of Prey Sanctuary Tel. 031 785 2981 www.africanraptor.co.za Centre for Animal Rehabilitation and Education (CARE) Tel. 015 769 6251 care@lantic.net www.primatecare.org.za Hierdie sentrum spesialiseer in die versorging (wat insluit die red, rehabilitasie en vrylating) van Kaapse bobbejane. The Centre for Rehabilitation of Wildlife (CROW) Tel. 031 462 1127 info@crowkzn.co.za CROW is n wildhospitaal in KwaZulu-Natal waar beseerde en wilde weesgelate diere en vols versorg word.

Kaart met die toestemming van Deon Cilliers (voorheen van die De Wildt Cheetah and Wildlife Trust, tans die Ann van Dyk Cheetah Centre). Die leser word verwys na die publikasies wat onder .

215

Daktari Bush School and Wildlife Orphanage Tel. 082 656 2969 www.daktaribushschool.org

gebring. Diere of vols wat vanwe die erns van hul beserings nie weer vrygelaat kan word nie, word by die sentrum versorg. Hulle word dan gebruik om plaaslike Daktari leer kinders deur middel en internasionale besoekers op te van n weeshuis vir wilde diere hoe voed. om vir die omgewing te sorg. Nasionale Raad van NRDBVs FreeMe Wildlife Rehabilitation Wildeenheid Tel. 011 907 3591 / 2 / 3 Centre Tel. 011 807 6993 / 083 558 5658 wild@nspca.co.za www.nspca.co.za www.freemewildlife.org.za Lede van die publiek, Natuurbewaring, DBVs en plaaslike veeartse bring beseerde en weesgelate inheemse vols, soogdiere en reptiele na die sentrum. FreeMe se opgeleide spesialisspan red wilde diere wat deur oliestortings, brande en landswye vergiftiging bedreig word, en los verder wreldwye probleme op wat veroorsaak word deur die vyandskap tussen die mens en wilde diere. FreeMe is daartoe verbind om deur middel van opvoedingsprogramme, nuusbriewe, publisiteit en advies n verantwoordelike ingesteldheid teenoor die natuur en die omgewing te bevorder. Hulle is besig om n databasis saam te stel van rehabilitasiesentrums vir wilde diere oor die hele land. Tree met di vereniging in verbinding indien u op soek is na so n sentrum of indien u bereid is om hulp te verleen aan wilde diere in nood. Sanwild Wildlife Trust Tel. 015 318 7900/1 Tel. 083 310 3882 24 uur mobiele nommer Faks 015 318 7901 rescue@sanwild.org www.sanwild.org www.afritrust.com

Stellenbosch Universiteit Departement Bewaringsekologie en Entomologie Tel. 021 808 3728 samways@sun.ac.za

Wildlife Campus Tel. 011 656 1601 www.wildlifecampus.com

Wildlife Campus bied n verskeidenheid wild- en verwante Universiteit van die Vrystaat kursusse aan vir die algemene African Large Predator Research publiek. Tans word 20 kursusse Unit (ALPRU) aangebied en Wildlife Campus het Prof. H.O. de Waal meer as 3 900 ingeskrewe studente Tel. 051 401 2210/9111 uit 93 lande. deWaalHO@ufs.ac.za www.ufs.ac.za/alpru Wildlife and Environmental of South Africa Departement Vee-, Wild- en Society (WESSA) en World Wild Life Weidingkunde Fund SA vind besonderhede in Prof. G.N. Smit die hoofstuk oor biodiversiteit. Tel. 051 401 2125

5. Beheermetodes
Boere ontwikkel voortdurend innoverende tegnieke om skadelike diere te beheer. Hierdie boere en word aangemoedig om dit bekend te maak aan belanghebbendes soos prof HO de Waal (Canis-Caracul-program), dewaalho.sci@ufs.ac.za en Claudia Hodkinson (EWT-Wildlife Conflict Prevention Group) 072 952 2552. U kan die relevante belanghebbendes onder opskrif 4 vind. Omheining Danksy roofdierbestande omheinings kan roofdiere nie by lewende hawe kom nie. Die beste is as die kamp naby die plaashuis is. Omheinings is op die ou end veel goedkoper as voortdurende verliese. Besware teen omheinings behels onder meer: As die roofdier eers in die kamp is, kan vee maklik in n hoek vasgekeer word en dan kan meer as een dier doodgebyt word. Die instandhouding van n omheining kan duur wees en vereis konstante werk. Omheinings versteur die beweging van wilde diere. Dit kan hulle afsny van kos, beskutting en hul aanteelmaats Elektriese omheinings skok elke jaar duisende onskuldige diere dood. Belanghebbendes kan raad gee waar heinings die doeltreffendste sal wees. Kontakbesonderhede is in die hoofstuk oor omheinings. n Plan vir n roofdierbestande heining kan verkry word van dr Bool Smuts, tel 083 324 3344. Afskriktoestelle Sulke toestelle sluit in ligte en geraas wat gemaak word deur FM-radios en VHF-radio-alarmstelsels om roofdiere snags by veekrale te verwilder. Soos met klok- en reukhalsbande, sal roofdiere mettertyd aan die prikkel gewoond raak as dit te gereeld voorkom en later nie meer daardeur afgeskrik word nie. Indien dit ongereeld en snags slegs vir kort tye gebruik word, is hierdie toestelle doeltreffend by kalf- of lammerkampe. Ongelukkig trek sulke toestelle ook die aandag van diewe, wat die ligte, radios en vee kom steel. Veewagters n Flukse, goed opgeleide veewagter kan uiters waardevol wees en potensile probleme opspoor en te verhoed. Op di manier kan honderde of selfs duisende werksgeleenthede geskep word wat groot sosiaal-ekonomiese voordele inhou.

Bogenoemde trust hanteer noodgevalle met wilde diere. Hulle probeer om gratis hulp te verleen aan wilde diere in nood. As u n Moholoholo Wildlife Rehab beseerde of weesgelate dier vind Centre wat gered en versorg moet word, Tel. 015 795 5236 kan u met Sanwild Wildlife Trust in moholorehab@wol.co.za verbinding tree. (LET WEL: Daar is geen selfoonontvangs by die Wilde diere uit alle uithoeke van kantoor nie.) Suid-Afrika word na hierdie sentrum

Forums, trusts en opleiding


Animal Damage Control Institute (ADCI) Tel. 076 129 0889 thys@jackal.co.za www.jackal.co.za Opleidingskursusse wat aangebied word, bestryk die hele gebied van dierskadebeheer wat onder meer behels ekologiese aspekte, beginsels van dierskadebeheer, allerlei alternatiewe oplossings en Thys de Wet is n kundige op die die toepassing daarvan. terrein van probleemdiere en hy wy hom reeds sy hele lewe lank Animal Rights Africa (ARA) aan navorsing oor die beheer van Tel. 011 472 2380 roofdiere. Hy wys daarop dat www.animalrightsafrica.org die eerste stap in die oplossing van die probleem is om te begryp Flying for Conservation waarom die probleem voorkom, Joan Cameron en watter dinamika dit in stand Tel. 087 808 3927 hou. Beheermetodes wat in www.bateleurs.org.za die verlede misluk het, moet gevalueer en begryp word. Daar Vrywilligervlieniers wat met is n behoefte aan praktisyns met praktiese bewaringswerk help. veldkennis; n aanvoeling vir diere; en n toereikende agtergrond om Landboukollege Potchefstroom nuwe bevindinge te kan vertolk Tel. 018 299 6739 / 6636 en om werkbare metodes te implementeer.

216

Anatoliese skaaphonde Baie mense keur di metode goed, maar daar is bedenkings oor Anatoliese skaaphonde. Raadpleeg n belanghebbende of ander boer met ervaring van waghonde voordat u n hondjie aanskaf. Belanghebbendes is onder andere: Cheetah Outreach. Hulle teel Anatoliese skaaphonde. Kry inligting by www.cheetah.co.za of skakel 021 881 3242. Bool Smuts (Landmark-stigting) 083 324 3344 Nic Slabber 082 603 2229 Cyril Stannard 049 842 1113 Donkies Donkies jaag roofdiere en ander indringers weg. Raadpleeg gerus die hoofstuk oor donkies. Anders kan u Alexis Olds (Makana and Ndlambe Donkey, Equine, Livestock Association) skakel by 084 511 3900, of stuur n e-pos na alexisolds22@gmail.com. Alpakkas Alpakkas het n sterk tropinstink en sal enige indringer onderstebo loop. Alpakkas hou dag en nag wag en is veral waardevol in lamtyd, maar dan moet hulle 6 tot 8 weke voor lamtyd na die trop gebring word. Sally Kingwell 084 251 0426 Bool Smuts (Landmark-stigting) 083 324 3344 Lamas en volstruise Daar word beweer dat lamas en volstruise vee net so goed beskerm. Raadpleeg die hoofstuk oor volstruise en besoek www.llamapaedia.com. Halsbande en tegnologie Skakel HOTSURE vir veemonitors en opsporingshalsbande, alarmmonitors, wagmonitors en volgtoestelle. Gaan na www.hotsure.co.za of skakel 086 126 5527 (COLLAR). Die Veldwagter is n SMS-waarskuwingstelsel. Skakel Phillip Lotter by 082 212 3346. Ander halsbande: Dead Stop Collar Klaas Louw by 072 424 7752 King Collar Larry King by 045 846 9155 Protect-A-Lamb Eddie Steenkamp by 022 723 1842 Halsbande wat spesifiek vir die skadelike dier giftig is. Vind meer hieroor uit by www.jackal.co.za.

Gif Dit is belangrik om te onthou dat landboukundige gif streng volgens voorskrif gebruik moet word. n Swaar boete en selfs gevangenisstraf kan opgel word as byvoorbeeld stronkboordergif vir roofdiere uitgesit word. As gif net vir die skadelike dier giftig is maak ons goeie vordering. Meer inligting oor giftige halsbande kan gekry word by www.jackal.co.za Valhokke of lokdierstrikke Dit kan werk om katsoorte, strandwolwe en bobbejane mee te vang, maar jakkalse laat hulle nie so maklik vang nie. Die diere wat wel gevang word vrek ongelukkig dikwels van honger en dors omdat die valhokke en strikke nie gereeld ondersoek word nie. Lewendige lokdiere word in n veilige hok in die valhok geplaas en kom niks oor nie. Lokdierstrikke word sterk aanbeveel as n dier gevang en na n ander gebied geneem word. Hulle is die uitvinding van mnr Jaco van Deventer van Cape Nature. Baie luiperds, rooijakkalse en ander diere is al in strikke met lewendige lokdiere gevang sonder dat hulle beserings opgedoen het. Lokdierstrikke is nuttig in navorsing oor die beheer van skadelike diere. Luiperds of rooijakkalse wat hiermee gevang word het geen beserings nie en kan in hulle oorspronklike gebied of elders vrygelaat word. Wilde diere wat so gevang word kan GPS-halsbande kry en dan maklik opgespoor word. Hierdie halsbande maak baanbrekernavorsing oor die bestuur van lewende hawe deur hulle eienaars moontlik. Ontwerpe vir strikke waarmee luiperds en rooikatte gevang kan word kan by die Landmark-stigting gekry word. Pootstrikke Boere word afgeraai om pootstrikke te gebruik omdat baie onskuldige diere hierin trap. Pootstrikke is veral onwenslik wanneer hulle nie gereeld ondersoek word nie. Noem en skiet Die voordeel hiervan is dat n bepaalde spesie geteiken kan word. Dit word verkies bo metodes waarvolgens diere voor die voet gevang word. n Mens weet ook nooit of jy die dier doodskiet wat jou vee vang nie. Bufferspesies Soos met die meeste aanbevole oplossings is daar weerstand teen hierdie beheermetode. Dit kom daarop neer dat inheemse diersoorte soos springbokke en tarentale n buffer vorm tussen n boer se vee en roofdiere omdat die roofdiere eerder springbokke en tarentale as prooi verkies. Tropbestuur Hoewel tropbestuur onder meer die kordinering van lammers, lamweiding en veerotasie behels, is dit net so voor die hand liggend as die vermyding van gebiede waar baie roofdiere voorkom.

Lplekontruiming Kleintjies word uit die lplek verwyder.

Meer oor dodelike beheer


Die plaaslike owerheid moet eers geraadpleeg word voordat n mens enige dodelike beheermetode toepas. Daar mag wetlike vereistes wees soos: a) n permit b) bewys van skade c) bewys dat niedodelike metodes misluk het d) slegs professionele persone is gebruik om probleemdiere te teiken e) geen betaling of beloning jagters mag nie per jakkalskop betaal word nie. f) die gesaghebbende departement moet boekhou. Na my mening kan dodelike beheer... net oorweeg word as alle niedodelike metodes op die proef gestel is. Daar is n geneigdheid tot niedodelike metodes omdat dodelike beheer n drie eeue nog nie die probleem opgelos het nie. Rob Harrrison-White Niedodelike metodes moet altyd in aanmerking geneem word, maar met ons steeds gebrekkige skadebeheermetodes is dit nie altyd moontlik nie. Thys de Wet

217

6. Publikasies en webtuistes
Daar is verskeie artikels in die Landbouweekblad en Farmers Weekly oor die beheer van roofdiere. Snuffel rond in die argief by www.farmersweekly. co.za en u sal afkom op artikels soos No real solutions for predators yet, Pick n Pay takes another step towards predator-friendly meat en Predator vs predator van Abr Steyn. Predators and Associated Wildlife Livestock, Game Farms and Protected Areas n omvattende en fotografiese ontleding van die meeste roofdiere wat op plase voorkom. Diergedrag, doodmaak- en eetpatrone, en dodelike sowel as niedodelike beheermetodes word bespreek. Hierdie boek is n praktiese en insiggewende handleiding vir onder andere boere en omgewingsbewaarders. Dit vervang Predators on Livestock Farms A Practical Farmers Manual for Non-lethal, Holistic, Ecologically Acceptable and Ethical Management 2008. Skryf na bool@landmarkfoundation.org.za. Predators and farmers, wat deur die Endangered Wildlife Trust uitgegee is, en in Engels, Afrikaans en isiZulu verkrygbaar is, beskryf roofdiere, noem hul voordele en bewaringstatus, en beskryf watter potensile uitwerking hulle op plase kan h. Kaarte, fotos en prente van roofdierspore maak dit n interessante boek. Metodes wat voorheen aangewend is, word nou statutr verbied, byvoorbeeld strikke, pootstrikke, giftige lokaas en giftige halsbande vir die beskerming van lewende hawe. Di werk werp lig op die wetlike aspekte en gee alternatiewe. Die boek kan deur Janet bestel word by tel. 011 486 1102 of wcpg@ewt.org.za Integrated Livestock & Predator Management: A Farmers Guide; Cheetah Conservation Fund Namibia, www.cheetah.org Best Management Practices: Human-Wildlife Conflict Prevention and Management n werksdokument met bydraes deur Cheetah Outreach, De Wildt Cheetah and Wildlife Trust, NDBV en Cape Nature. Die nuwe tydskrif Environment People and Conservation in Africa vervang die ou African Wildlife (Wildlife and Environment Society of South Africa WESSA) en Vision (Endangered Wildlife Trust EWT). Sewe nieregeringsorganisasies het die nuwe tydskrif in November 2009 op n geselligheid in Sandton bekend gestel. Hierdie organisasies is die Cape Leopard Trust, Game Rangers Association of Africa, SANCCOB, die Wildlands Conservation Trust en die Wilderness Foundation of South Africa, WESSA en die Endangered Wildlife Trust . Wildcare: The Story of Karen Trendler and her African Wildlife Rehabilitation Centre Mike Cadman (International Fund for Animal Welfare), uitgegee deur Jacana Media, 2003 ISBN 1919931538, 9781919931531. In hierdie blik op die Suid-Afrikaanse rehabilitasiesentrum vir wilde diere, Wildcare, word verduidelik hoe die rehabilitasie van wilde diere van n tydverdryf tot n volwaardige bedryf ontwikkel het. Die verslag Livestock guarding dogs: their current use world wide deur Robin Rigg bevat n uitvoerige bespreking van die gebruik van waghonde vir lewende hawe oor die wreld heen, en bring dit in verband met predasie. Sien www.canids.org/occasionalpapers/livestockguardingdog.pdf Besoek gerus http://www.ethologicalethics.org wat deur Jane Goodall en Marc Bekoff op die been gebring is.. Human-elephant conflict mitigation: a training course for community-based approaches in Africa (trainers manual) Hoarse RE; Niskanen LS; Parker GE, gepubliseer deur The People & Wildlife Initiative (2007). Raadpleeg www. eldis.org/cf/rdr/?doc=39647&em=180908&sub=man www.savp.co.za South African Vaccine Producers. Oor slang- en ander byte. Besoek ook die webtuistes wat vroer in hierdie hoofstuk genoem is.

7. Internasionale organisasies
Die Afri-Leo Foundation Namibia, n niewinsgewende organisasie in Namibi wat hom beywer vir die bewaring van Afrika se leeus. www. afrileo-foundation.org. www.cheetahbotswana.com Botswana Cheetah Conservation Fund Die jagluiperdbevolking in Afrika word tans in die IUCN se rooidatalys as kwesbaar geklassifiseer. Die mees bedreigde groot kat in Afrika, die jagluiperd, se getalle kwyn weens die uitwissing van jagluiperds vanwe veeverliese, wilddiewery en die onwettige handel in wilde diere. In Botswana word die jagluiperd statutr beskerm en internasionaal word hy ook ingevolge die Convention on International Trade in Endangered Species (CITES) beskerm. Cheetah Conservation Fund Namibia - www.cheetah.org. Namibi het die grootste bevolking wilde jagluiperds in die hele wreld naastenby 2 500. Negentig persent van Namibi se jagluiperds leef buite beskermde reservate, hoofsaaklik op kommersile veeboerderygrond. Ongeveer 1 000 boere bepaal die lot van die jagluiperd wat n bedreiging inhou vir die boere se lewende hawe en wild. Dikwels word jagluiperds onoordeelkundig gedood of verwyder. Die jagluiperd kan net bewaar word as mense opgevoed word in die bestuur van lewende hawe, wat sowel boere se behoeftes as die jagluiperd se oorlewing in ag neem. Die Cheetah Conservation Fund Namibia het internasionale takke en bande met talle ander organisasies. Defenders of Wildlife het meer as 150 toegewyde professionele werknemers. Daarbenewens word die organisasie in die VSA deur meer as 500 000 lede ondersteun. Besoek www.defenders.org. www.iucn.org International Union for Conservation of Nature (IUCN). Rare and Endangered Species Trust (REST) in Namibi www.restafrica. org. Species Survival Network (SSN) kordineer die aktiwiteite van bewarings-, omgewings- en dierebeskermingsorganisasies wreldwyd ten einde CITESbeskerming vir plante en diere te verkry wat weens internasionale handel bedreig word. Besoek www.ssn.org. Verskeie medewerkers en bronne is vir hierdie hoofstuk gebruik: Tim Snow en Yolan Friedmann (Endangered Wildlife Trust); dr. Bool Smuts (Landmarkstigting); Thys de Wet (Animal Damage Control Institute ADCI en sy webtuiste www.jackal.co.za; Deon Cilliers (voorheen van die De Wildt Cheetah and Wildlife Trust en tans van die Ann van Dyk Cheetah Centre); prof HO de Waal, African Large Predator Research Unit (ALPRU); die ALPRUbladsye by www.ufs.ac.za; en Rob Harrison-White (Jackal Connect).

218

Insette
Allerlei toerusting
1. Maatskappye wat betrokke is
Bou- en sweiswerk
Afrox Client Centre Tel. 0860 020 202 www.afrox.com Sweistoerusting vir boere BM Power Centre Tel. 021 511 2346 Steenmakermasjiene Genpower Tel. 0861 101 103 www.genpower.co.za Boutoerusting, sweismasjiene Grinding Techniques Tel. 011 271 6400 www.grindtech.com Vervaardig Superflex hoeksnywiele. snyJaytrade BK Tel. 021 385 1652 www.jaytrade.co.za Konstruksie- en landboutoerusting Lula Gauteng 082 576 6007 Oos-Kaap, Wes-Kaap 082 968 8403 www.lula.co.za Kostedoeltreffende delwer vir groot en klein take (fondasies, slote en vore) Rand Plastics (Edms) Bpk Tel. 011 626 2630 Tafels en stoele wat op mekaar gestapel kan word. Wilkinson-steenmaakmasjiene en Tel. 011 948 9702 ww.wbm.co.za

All Power Tel. 041 451 3936 www.allpower.co.za Black & Decker Power Tools www.blackanddecker.com

South African Machine Tools Manufacturers Association Tel. 011 833 6033 Toolquip & Allied Tel. 011 370 2760/2727 www.toolquip.co.za

Bolt & Engineering Distributors Tools for Africa Tel. 018 469 4218 / 9 Tel. 011 334 3487 www.bolteng.co.za www.nattools.com Bosch Power Tools The Toolshop Tel. 011 651 9600 Tel. 011 792 4185 www.bosch-pt.com www.toolshop.co.za Cortool Wrth South Africa Tel. 012 565 6587 Tel. 011 281 1000 www.wurth.co.za Domar www.dolmarpowerproducts.com Gewas- en tuinbouverwant Echo Outdoor Power Equipment www.echo-usa.com Alrite Engineering Tel. 011 626 2580 Festool www.alrite.co.za Tel. 011 390 7200 www.festool.co.za Bossiesnyers, kettingsae, ens. Gedore Tel. 0861 GEDORE www.gedore.co.za Hand Tool Manufacturers Association Tel. 011 298 9419 Husqvarna Tel. 033 846 9700 www.husqvarna.co.za Irwin Industrial Tools www.irwin.com Lasher Tel. 011 825 1100 www.lasher.co.za Mech-Tech Tel. 033 386 2331 www.mech-tech.co.za Metabo Power Tools Tel. 011 372 9600 www.metabo.co.za Passetti Power Tools Tel. 012 327 1753 Pick a Tool (Koop aanlyn) www.pickatool.co.za Protea Industrial Equipment Tel. 011 719 5700 Robotic Systems SA (Pty) Ltd Tel. 011 608 3182 Skill Craft Tel. 011 434 4064 www.skillcraft.co.za Snap-on Africa Tel. 031 719 1600 www.snapon.co.za Stihl Dormas (Edms) Bpk Tel. 011 496 2800 www.dormas.co.za GPB Consulting Tel. 021 852 7811 www.consultgpb.co.za Ontwerp van vrugtepakhuistoerustinguitleg Goldpack Tel. 031 569 4199 www.goldpack.co.za Outomatiese weegverpakkingsoplossings vir groente en vrugte. Hardi Crop Protection SA Tel. 011 613 8711 Sproeiers, Pompe ens. Husqvarna Tel. 033 846 9700 www.husqvarna.co.za Kettingsae, bossiekappers, trekkers en onderdele. Jaytrade Tel. 021 385 1652 www.jaytrade.co.za Sproeiers, snoeitoerusting deklaagmakers, en vars

Harding Treated Timbers Tel. 039 433 1805 Bou-, draad en telefoonpale Hydraform Tel. 011 913 1449/ 083 627 8203 www.hydraform.com

Brandbestryding
Sien aparte hoofstuk oor vuur.

Gereedskap
Adendorff Machinery Tel. 011 683 8360 www.tooltime.co.za

masjinerie vir produksie van aaneengekoppelde drostapel- Agrinet grond/ sementblokke. www.agrinet.co.za

JOSCO Services Tel. 021 853 3300 www.joscoservices.co.za Grassnyers, kappers, sproeiers en dryfasse LYNX Dave 083 463 4332 www.fruitsizers.co.za groentepakhuisknapsak-

Kry provinsiale kontaknommers op Vrugteen die webtuiste, www.stihl.co.za . toerusting

219

Mayfield Fertiliser Applicator Tel. 011 880 0007/083 301 3568 www.mayfield.co.za

Messkerpmakers
BC Technologies Tel. 082 403 2638

Insette
Bande
1. Oorsig
Suid-Afrika produseer die meeste van die bande wat in die land se landboubedryf benodig word. Sommige van die groter en kragtiger trekkers sowel as sekere gespesialiseerde implemente, gewoonlik ingevoer, word met bande in unieke groottes en style toegerus wat nie plaaslik vervaardig word nie. Sommige van hierdie bande en groottes is slegs deur spesiale invoer of deur die verskaffer beskikbaar. Bande wat hier vervaardig word is vir n globale mark en word hoofsaaklik na Afrika suid van die Sahara uitgevoer. Bande kan n mens n groot klomp geld kos as gevolg van verkeerde aanwending en sorg, of hulle kan help om bedryfsuitgawes te verminder. Goeie advies is van die allergrootste belang om koste te kan beheer. Sulke advies is noodsaaklik selfs wanneer die korrekte band vir die taak gekies word. Die korrekte banddruk moet aanbeveel word en hierdie druk moet dan in stand gehou word. Bande sal vanselfsprekend soms beskadig word en hulle moet korrek herstel word. Moenie kortpaaie neem wanneer bande ter sake is nie.

Rugsak vir handtoediening van misstof Blade Buddy Tel. 083 514 3454 Taljar Services & Wincut Tel. 011 882 0804 Septiese tenks en sanitasie www.taljar.co.za Atlas Plastics Skre vir alle soort boomboerdery Tel. 018 469 1201 - bosbou, sitrus, bladwisselend en www.atlasplastics.co.za wingerdbou Ballam-Waterslot Kabels en elektries Tel. 012 347 9151 / 9013 Sel. 082 417 8069 Anzac Cables & Wire ballam@mweb.co.za Tel. 011 873 5775 Bio-Systems SA www.anzac.co.za Tel. 021 786 2972 / 082 901 9011 www.biosystemssa.co.za Marshall-Fowler Tel. 011 412 11230 Chemiese produkte vir http://marshall-fowler.com/ plastiektenks. TECH Cables Tel. 012 330 1703 Jo Jo Tanks Tel. 013 262 3021 www.jojotanks.co.za Portabuild Tel. 087 751 4431 www.portabuild.co.za Draagbare sanitasie en modulre geboue SA Biotech Tel. 087 751 4431 www.sabiotech.co.za Sani-tech Tel. 011 922 6600 www.sanitech.co.za Sanitasiestelsels insluitende toilette Sannitree International Tel. 021 761 2335 www.sannitreeinternational.co.za Septank Tel. 028 271 5001 / 083 251 3038 www.septank.co.za

Klerasie & tente


Canvas & Tent Tel. 036 634 1902 www.canvasandtent.co.za Four Lakes www.fourlakes.co.za Modderstewels en ander skoeisel Janki Oorpakke Tel/faks 058 223 0418/368 Jonsson Workwear Tel. 031 314 4000 www.jonsson.co.za KRB Safety Equipment & Packaging Tel. 012 661 0935/6 www.k-r-b.com Sifort Tel. 012 667 2586 www.sifort.co.za

2. Nuttige aantekeninge
Alhoewel gevorderde materiaal gebruik word om bande teen skade te beskerm, word bande tog beskadig omdat olie, ghries, brandstof en ander oplosmiddels deur rubber geabsorbeer word. Hitte en lig kan rubber ook beskadig. Bande moet dus in n skoon, koel, donker plek, weg van masjinerie soos motors, kragopwekkers en sweismasjiene gestoor word, aangesien die osoon wat deur sulke toerusting vrygestel word barste in die rubber kan veroorsaak en uiteindelik tot die vernietiging van die bandstruktuur kan lei. Indien trekkers in die bespuiting van gewasse gebruik word, moet chemikalie na gebruik van die bande afgewas word. Om bande wat op vellings gemonteer is (nie op masjinerie nie) te stoor, verlaag die druk tot tien psi en stoor die bande vertikaal op die loopvlak. Bande wat nie op vellings gemonteer is nie kan plat op mekaar gepak word, maar nie so hoog dat die onderste bande vervorm word nie. Wanneer masjinerie of implemente vir lang tydperke gestoor word, plaas die voertuig op blokke en lig die bande van die grond af. Indien dit nie moontlik is nie, verminder die gewone banddruk tot 25% om defleksie te voorkom, en skuif die voertuig van tyd tot tyd.
Bron: A angepas uit n artikel deur Goodyear w at in Januarie 2009 in Pula-Imvula (n tydskrif w at deur Graan SA uitgegee w ord) verskyn het.

Siyageza Weermagtente, handelstente, Tel. 011 452 6800 markiestente en meer www.siyageza.co.za

Koue berging
Commercial Cold Storage Group Tel. 031 205 1231 www.comcold.co.za Cool Space Tel. 011 452 5109 Echo Coldrooms Tel. 012 803 9490 www.echocoldrooms.co.za Emmies Verkoeling Tel. 014 736 6918 / 20 / 21 www.emmies.co.za Profreeze Tel. 051 433 24 69 Faks 051 433 4027

Skale en weegtoerusting
Scalerite Tel. 011 618 2554 www.scalerite.co.za

Nagaan van banddruk


Die beste tyd om banddruk na te gaan, is wanneer die bande koud is. Warm bande bou ongeveer 20% druk op. Moet nooit warm bande se druk verminder nie. Pomp altyd die bande volgens die vervaardiger se spesifikasies. Wanneer u op n lang tog gaan, of n swaar vrag dra, moet die druk van elke band met 30kPa verhoog word. Indien u opmerk dat n band herhaaldelik gepomp moet word, kan dit moontlik n klein gaatjie h of die klep kan lek. Vra u bandhandelaar om die band na te gaan. Elke band moet altyd met n klepdoppie toegerus wees om te verhoed dat vuilheid die klepkern binnedring, want dit sal veroorsaak dat die klep lek. NB: Moenie vergeet om die spaarwiel se banddruk na te gaan nie.

Banddruk te laag
n Band wat korrek gepomp is, genereer hitte wanneer dit beweeg dit is so ontwerp. Maar n band waarvan die druk te laag is, kan gevaarlik warm word en die komponente waarvan die band gemaak is van mekaar laat

220

skei. Dit veroorsaak ook vinnige slytasie op die skouer van die pad, wat tot swaarder stuur aanleiding gee, en daartoe kan lei dat die voertuig onstabiel raak wanneer n mens om n draai ry, rem of versnel. Dit verhoog ook die voertuig se rolweerstand, d.w.s. sy vermo om vrylik op die pad te rol, wat brandstofverbruik sal verhoog.

Plaaslike vervaardigers
Bridgestone South Africa Tel. 011 923 7600 www.bridgestone.co.za Continental Tyre SA Tel. 041 406 5111 www.continental.co.za Dunlop Tyres International Tel. 031 242 1111 www.dunloptyres.co.za Good Year Tel. 011 345 6700 www.goodyear.com

Bandhandelaars
Conti Partner Tel. 021 862 1797 www.contipartner.co.za Dunlop Accredited Dealers Tel. 080 033 5722 www.dad.co.za Hi-Q Tel. 011 917 3400 Maxiprest Tel. 011 387 2000 Tel. 012 719 8715 www.maxiprest.co.za

Banddruk te hoog
Dit veroorsaak voortydige slytasie op die middel van die loopvlak en verkort n band se leeftyd.
Bronne: C ontinental Tyre SA en Dunlop.

3. Rolspelers
Verenigings
Kleinhandelmotorvereniging (RMI) Tyre Dealer and Fitment Association (TDAFA) Tel. 011 886 6300 www.rmionline.co.za

Publikasies en webtuistes
Southern Africa Treads Liana Shaw (Redakteur) Tel. 011 658 0011 satreads@mweb.co.za www.satreads.co.za

Elke maatskappy betrokke Verteenwoordig bandhandelaars beskik oor n webtuiste (sien en passingsentrums. inligting onder die volgende opskrif) en handleidings, gewoonlik Suid-Afrikaanse Buro vir uitgebreide weergawes van wat op Standaarde (SABS) die webtuiste beskikbaar is. Navrae by Standaardeinligtingsentrum: Ander publikasies (gewoonlik vir Tel. 012 428 6666 / 7911 motorvoertuie) publiseer nou en info@sabs.co.za dan bandverwante artikels. www.sabs.co.za Die regulasies wat geld vir die voorwaardes waaronder luggevulde bande in Suid-Afrika diens kan verrig, word gedek onder die SuidAfrikaanse Buro vir Standaarde se Databoek 1550 en sy bylaag. South African Tyre Manufacturers Association (SATMC) Tel. 011 791 1449 Faks 0860 503 9880

Toerusting om bande om te Speedy Tyre and Exhaust Tel. 0861 773 339 (SPEEDY) ruil en te herstel www.speedy.co.za Automotive Equipment Supa Quick Auto Centres International (AEI) Tel. 011 836 2161/2/3 Tel. 011 474 7480 www.supaquick.co.za www.aei.co.za
Die toonaangewende spesialis in motorhawetoerusting, betrokke by die voorsiening en versiening van werkswinkeltoerusting, smeringstoerusting, wielsorgtoerusting en bandherstelverbrui ksgoedere van ho gehalte. Takke in Johannesburg, Durban, Port Elizabeth en Kaapstad. Tiger Wheel & Tyre Tel. 011 256 4000 www.tigerwheelandtyre.com Trentyre Tel. 0860 94 33 57 www.trentyre.co.za

Groot invoerders
Heavy Duty Tyres Tel. 011 394 4125 www.hdep.co.za Michelin Tel 011 579 0300 www.michelin.com Pirelli Tel. 011 541 4270 www.pirelli.com

4. Straallaagbande
Snelheidsimbool A1 A2 A3 A4 A5 A6 A7 A8 B C D E F G Spoed km/h 5 10 15 20 25 30 35 40 50 60 65 70 80 90 Ingevoerde trekkers word gewoonlik met straallaagbande toegerus. Hierdie straallaagbande is almal met n vragindeks en snelheidsimbool op die sywand gemerk. Sien die tabel hieronder. Dit dui egter slegs die bande se maksimum drakapasiteit en draagspoed teen maksimum snelheid aan. Wanneer dit by die aanbevole banddruk kom, sal dit raadsaam wees om f die banddruk toe te pas soos deur die trekkervervaardiger aanbeveel, f om n banddeskundige te raadpleeg om die regte banddruk aan te beveel. Dit is veral belangrik wanneer ons kyk na vierwielaangedrewe of voorwielaangedrewe trekkers.

Hierdie groep verteenwoordig die bedryf in nuwe bande rakende Tubestone aangeleenthede wat verband Tel. 011 6081301 hou met WHO-onderhandelings, www.tubestone.co.za bandveiligheid en die omgewing. Yokohama Southern Africa Tel. 011 437 4600 SATRP Company T/A South African Tyre Recycling Process www.yokohoma.co.za Company Tel. 011 792 0359 www.rubbersa.com (Vereniging wat ingevolge Artikel 21 ingelyf is)

Dank aan Liana Shaw vir terugvoering oor hierdie konsephoofstuk.

221

Insette
Bemesting
Kyk ook na die hoofstukke oor kompos en organiese kunsmis, erdwurms, en grondsoorte

3. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Direktoraat Voedselveiligheid en Gehalteversekering Tel. 012 319 7303 / 6
Kies die opsie Feeds, Stock Remedies, Pesticides and Fertilzers op die Divisionskieslys op www.daff.gov.za.

Wet op Misstowwe, veevoedsel, landboumiddels en veemiddels 36 van 1947 Doelwitte This Act provides for: die aanstelling van n registrateur van misstowwe, veevoedsel, landboumiddels en veemiddels die registrasie van misstowwe, veevoedsel, landboumiddels en veemiddels, steriliseringsaanlegte en plaagbestrydingsoperateurs die regulering of voorkoming van die invoer, verkope, aanskaffing, wegdoening of gebruik van misstowwe, veevoedsel, landboumiddels en veemiddels die aanwysing van tegniese adviseurs en analitici Hoofbepalings Die beheer van die registrasie van misstowwe, veevoedsel, landboumiddels, veemiddels, steriliseringsaanlegte en plaagbestryding soperateurs, en die regulering of voorkoming van die invoer, verkope, aanskaffing of die wegdoening van bogenoemde. Hierdie wet is van toepassing waar n persoon genoemde artikels invoer, verkoop, aanskaf of daarmee wegdoen. Daar word dus aanbeveel dat verbruikers van hierdie vereistes kennis moet neem, en altyd by betroubare leweransiers moet koop.

1. Oorsig
Bemesting bied n manier om die voedingstatus van die grond te verbeter, en kan aangepas word om op die mees gepaste tyd aan die korrekte voedingvereistes te voldoen. Die meeste boere in Afrika maak van min of geen bemesting gebruik nie, maar gebruik gemiddeld 8-10 kg/ha voedingstowwe, wat slegs 10% van die wreldgemiddelde is. Aangesien meer voedingstowwe jaarliks deur die oes van gesaaides uit die grond gehaal word as wat deur die gebruik van bemesting daarin teruggesit word, vind daar in Afrika ernstige uitputting van voedingstowwe uit die grond plaas. In Junie 2006 het die Afrika-unie/Nepad die Africa Fertiliser-spitsberaad in Abuja, Nigeri, byeengeroep. Die hoofuitkoms was die 12-puntspitsberaadbesluit, Abuja Declaration on Fertiliser for an African Green Revolution, wat eenparig deur Afrika-leiers gesteun is. Deur sy program om die landbousektor in Afrika te verlewendig die Comprehensive Africa Agricultural Development Programme (CAADP) , het NEPAD die doelwit van n jaarlikse groeikoers van 6% in landbou op nasionale vlak teen 2015 gestel. Om die produktiwiteitsverhoging te stimuleer wat nodig is om hierdie doelwit te bereik, sal boere in Afrika substansile hoeveelhede bemesting (organies sowel as anorganies) moet gebruik om oeste te vergroot.
Bron: Dr. Maria Wanzala, adviseur by Nepad A griculture se International Fertiliser Development C entre (aangepas)

4. Opleiding en navorsing
Die MVSA bied n raadgewersopleidingskursus in bemesting aan. Die doel van hierdie kursus is om die vaardighede van bemestingsraadgewers te verbeter. Kandidate word uit die privaat sektor, die regering, landbousake en koperasies in Suid-Afrika asook uit ons buurlande getrek. Vir meer inligting oor die kursus, skakel vir Gisela Deysel by 076 672 3793, stuur n faks na 086-667 9318 of e-pos gisela@pcsib. org.za. AGFACTS samel namens die Misstofvereniging van Suid-Afrika inligting oor die kleinhandelverkope in die Suid-Afrikaanse kunsmisen-landboukalkbedryf in. Hulle ontleed ook hierdie inligting en stel dit beskikbaar. Besoek www.agfacts.co.za vir meer inligting hieroor. Die Departement Grond-, Gewas- en Klimaatwetenskappe by die Universiteit van die Vrystaat. Bel 051 401 2212. Interne opleiding word deur maatskappye gedoen. Bemestingsmaatskappye doen ook navorsing in hulle eie Navorsingen Ontwikkelingsdepartemente. Die institute van die Landbounavorsingsraad doen van tyd tot tyd bemestingsverwante navorsing.

2. Verenigings wat betrokke is


Misstofvereniging van Suid-Afrika (MVSA) Tel. 012 349 1450 Faks 012 349 1463 general@fssa.org.za or dokgert@fssa.org.za www.fssa.org.za Die MVSA, n artikel 21-maatskappy sonder winsoogmerk, verteenwoordig die belange van die kunsmis-en-landboukalkbedryf in Suid-Afrika. Die MVSA bevorder aktief die agro-ekonomiese en omgewingsverantwoordelike gebruik van kunsmis en landboukalk ontwikkel n positiewe openbare bewustheid en aanvaarding van die behoefte aan kunsmis en landboukalk in voedselproduksie verbeter die bedryfsomgewing waarin sy verwante bedrywe funksioneer in n gees van vrye onderneming en billike handel verwerk inligting oor misstowwe en landboukalk, voeg waarde daaraan toe, en versprei dit voorsien lede en ander partye van n besprekingsforum vir gesprekke oor al die aspekte van die verspreiding van kunsmis en landboukalk, agronomiese aspekte en produkgehalte Nasionale Plantvoedsel-/Organiesebemestingvereniging van SA Tel. 031 782 3105 gromor@iafrica.com International Zinc Association of Southern Africa (IZASA) Tel. 083 456 4989 www.izasa.org

5. Publikasies en webtuistes
Die volgende publikasies is by die MVSA beskikbaar: Bemestingshandleiding (ook in Engels beskikbaar). Hierdie hardebandboek is hoofsaaklik geskryf vir mense wat die een of ander bemestingsadviseringsdiens lewer. Dit is nie bedoel om n volledige tegniese handboek te wees nie, maar eerder n bondige samevatting wat n groot verskeidenheid onderwerpe dek. Boere en studente wat in bemesting belangstel, sal dit dus ook n nuttige gids vind. Aan sommige Suid-Afrikaanse universiteite en universiteite van tegnologie word dit as deel van die landboukurrikulum voorgeskryf. Tekortsimptome by mielies (ook in Engels beskikbaar). Dit is n A4kleurpamflet waarin tekortsimptome by mielies uitgebeeld word. Plantfood and fertilizers. Hierdie gellustreerde publikasies vir die opkomende boer is in A4-grootte in ringbinderformaat beskikbaar. Soil Fertility. Hierdie gellustreerde A4-publikasies vir die opkomende boer is in ringbinderformaat beskikbaar.

222

223

225

Grondsuurheid en landboukalk (ook in Engels beskikbaar). Hierdie brosjure bevat die twee hoofstukke, Grondsuurheid en Landboukalk, wat in die Bemestingshandleiding verskyn. Dit is bedoel as n algemene riglyn vir akkerboukundiges en boere wat by goeie bekalkingspraktyke belang het. FSSA Journal n publikasie wat die verrigtinge van die MVSA se jaarkongres bevat Werksaamhede van vorige Simposiums Besoek www.kejafa.co.za of bel 014 577 0005 vir die volgende publikasies: Bemesting Fertilizer Sea Energy Agriculture Fertility from the ocean deep Fertilizer Handbook

6. Plaaslike sakeomgewing
Die verslag van die President op www.fssa.org.za dek huishoudelikebemestingstofen landboukalkmarkte, asook plaaslike nywerheidsake. Klik ook op die Statisticskieslysopsie.

In Suid-Afrika verbruik die mieliebedryf byna 40% van alle bemestingstowwe; daarom word die mark baie benvloed deur wat in hierdie bedryf gebeur. Tabel 1: Misstofverbruik in Suid-Afrika (Metrieke ton) Jaar 1999* 2000* 2001* 2002* 2003* 2004* 2005* 2006* 2007* 2008 Fisiese produk 2051521 2011701 1948278 2301043 2020100 2137054 1654996 2 072 877 2 013 708 1 862 487 N 413045 415933 395813 481759 420827 427571 3472601 428 719 439 480 424 123 P 99196 81602 90842 100898 87593 99440 69587 88 913 83 996 80 728 K 113021 114022 105013 135439 106641 121490 96995 126 963 113 634 92 487 Totaal 625262 611557 591668 718096 615061 648501 513842 644 595 637 110 597 338 Kons 30.5 30.4 30.4 31.2 30.4 30.3 31.0 31.1 31.6 32.1

Soek die inligtingspakkette (Info Paks) op www.daff.gov.za (kies die Publications-kieslys) wat oor grond handel, waaronder Soil: acid soil and lime en Soil: application of lime.

Besoek gerus die volgende webtuistes:


www.agindustries.org.uk Agricultural Industries Confederation (VK) www.efma.org European Fertiliser Manufacturers www.ifdc.org International Fertilizer Development Centre www.fertilizer.org International Fertilizer Association www.ipipotash.org International Potash Institute www.ppi-ppic.org Potash & Phosphate Institute www.fertilizer-society.org The International Fertiliser Society www.sulphurinstitute.org The Sulphur Institute www.AfricaFertilizer.org (sien notas onder opskrif 1)

* Met inbegrip van beraamde invoere deur nie-lede


Bron: MVSA

226

7. Organiese bemestingstowwe
Kyk ook na die hoofstukke oor erdwurms, kompos en organiese kunsmis.

9. Landboukalk en ander rolspelers


Inligting oor landboukalk verskyn op die webtuiste van die Misstofvereniging van Suid-Afrika www.fssa.org.za.

8. Mineraalbemestingstowwe
Agricol Tel. 021 981 1126 www.agricol.co.za Agrofert Tel. 011 791 1595 Agriman (Edms) Bpk Tel. 012 997 2365 Clariant Southern Africa Tel. 011 471 7220 www.clariant.com Dynatrade SA Tel. 011 764 5416 Fertplan info@fertplan.co.za www.fertplan.co.za Foskor (Edms) Bpk Tel. 011 347 0600 / 015 789 2000 Tel. 035 902 3111 www.foskor.co.za Greenlands Kunsmis Tel. 016 986 0130 www.greenlandskunsmis.co.za Mgwali Commodities Tel. 011 315 7977 Ext 219 Faks 086 552 9221/011 3158 838 Miochem International Tel 031 777 1245 Faks 031 777 1850 NWK Bpk Tel. 018 633 1000 www.nwk.co.za Ocean Agriculture Tel. 011 662 1947 www.oceanag.co.za Profert Tel. 018 293 3530 www.profert.co.za Aangesien insetkoste steeds styg, vind Suid-Afrikaanse produsente dit al moeiliker om wins te genereer en volhoubaarheid te verseker. Sanvet Tel. 011 397 2387 Sasol Nitro Tel. 0800 11 22 70 www.sasol.com Produseer ammoniak, salpetersuur, ammoniumnitraat, ammoniumsulfaat, fosforsuur, swaelsuur, NPK-mengsels, LAN en grootmaatmisstofmengels. Yara South Africa (Edms) Bpk Yara Specialities Tel. 021 913 3751 / 862 6617 www.yara.com Yara is die wreldleier in die produksie en bemarking van mineraalbemestingstowwe wat aan markte oral ter wreld verskaf word om kwekers van essensile plantvoedingstowwe wat vir volhoubare voedselproduksie benodig word, te voorsien. Zinchem Tel. 011 746 5000 / 58 Faks 011 421 2235 www.agriculturefertilizer.co.za www.zinchem.co.za

Grasland Ondernemings (Edms) Bpk Tel. 018 632 6046 DFM Software Tel. 021 904 1154 www.dfmsoftware.co.za

Landbou Kalk Tel. 012 342 1075 wenwig@envis.co.za NviroTek Labs Tel. 012 252 7588 www.nviroteklabs.co.za

onafhanklike analises Verskaf sagteware vir die Doen grond, water, plante, identifisering van misstofbehoeftes van bemestingstowwe, kalk en voer. en doeltreffendheid Electrolee Tel. 012 347 9933 www.electrolee.co.za P&B Kalkwerke Tel. 028 424 1157 www.pandblime.co.za

Optimaliseer u bemestings- Plaaslike Boeredienste praktyke: monitor die vloei van Tel. 016 986 0691 www.pbd.co.za bemestingstowwe. H Pistorius & Maatskappy Tel. 012 342 1075 www.kalk.co.za Kalkor (Edms) Bpk Tel. 011 721 3141 SA Kalk & Gips Tel. 021 914 5330 www.sakg.co.za

10. Internasionale sakeomgewing


Die verslag van die President op www.fssa.org.za dek die internasionale bemestingstofmark, die wreldekonomie en sake suid van die Sahara. Klik ook op die Statistics-kieslysopsie,wat International Price Trends of Some fertilizers and Raw Materials insluit..

Die Suid-Afrikaanse bedryf se marge word hoofsaaklik deur die wreldmarkpryse van belangrike grondstowwe vasgestel, terwyl binnelandse pryse hoofsaaklik deur die invoerpariteitskoste van algemeen verhandelbare kunsmisprodukte bepaal word. Hoewel Afrika uit 58 lande bestaan, is misstofverbruik hoofsaaklik tot 10 lande beperk, en bestaan produksiekapasiteit vir stikstof- en fosfaatkunsmis in slegs agt lande. Die hoofkunsmisverbruikers sluit Egipte (30%), SuidAfrika (23%) en Marokko (9%) in. Die totale misstofverbruik in die lande suid van die Sahara is ongeveer 1% van die wreldkunsmisverbruik. Afrikaboere produseer 7 kg mielies per kilogram N-kunsmisvoedingstowwe, terwyl boere in Noord-Amerika vyf keer soveel produseer met dieselfde aanwending. Hierdie produktiwiteitsverskille kniehalter die landbou in Afrika in n wreldmark wat steeds meer kompeterend raak. Die mees gepaste strategie vir die meeste Afrikalande is om die landbouuitset te probeer verhoog, eerder as om landbou na swak en horisikoomgewings uit te brei.

Gewasse openbaar dikwels n tekort aan sink, veral indien dit in sink-arme grond gekweek word. Omnia Nutriology Zinchem, n geregistreerde ISO Tel. 011 709 8888 9001:2000-maatskappy, is n www.omnia.co.za toonaangewende leweransier van sinkprodukte aan die landbousektor Met n steeds ontwikkelende in Suider-Afrika. basis van nuwe tegnologie en sp esialistoepassingsvernuf is Omnia se landbou-ondernemings aan die voorpunt van die groeiende boerderyspesialisme. PBD Plaaslike Boeredienste (Edms) Bpk Tel. 016 986 0691 www.pbd.co.za Vermeng bemestingstowwe produseer landboukalk. en

11. Kunsmis: n inleiding


Daar is 13 elemente wat plante uit die grond haal. Stikstof (N), kalium (K) en fosfor (P) word in betreklike groot hoeveelhede gebruik. Swael (S), kalsium (Ca), koolstof (C) en magnesium (Mg) is ook dikwels nodig. Sink (Zn), yster (Fe), mangaan (Mn), borium (B), koper (Cu) en molibdeen (Mo) kom ook voor. Die grond voorsien die meeste van die voedingstowwe wat nodig is, en tekorte kan met behulp van sorgvuldig geselekteerde misstowwe aangevul word. Dit sou n vermorsing wees om n voedingstof toe te dien indien n

228

mens se grond reeds oor genoeg daarvan beskik. In die algemeen is makroelemente soos stikstof (N), fosfor (P) en kalium (K) die voedingstowwe wat gewoonlik aan die grond toegevoeg word. Enkelelement- en multi-elementmisstowwe Misstowwe is f enkel-elementstowwe (straight) f veelelementmisstowwe (multi-nutrient). Enkel-elementstowwe is produkte wat een van die belangrikste plantvoedingstowwe bevat. Hieronder volg n aantal voorbeelde: Plantvoedingstof Stikstof (N) Fosfor (P) Kalium (K) Misstof Ureum Kalsiumammoniumnitraat (CAN) Kalksteenammoniumnitraat (LAN Enkelsuperfosfaat (SSP) Driedubbele superfosfaat (TSP) Kaliummuriaat (MOP)

Voordele van NPK: Die toediening van stikstof (N) verbeter die algehele gehalte van die oes en vergroot die getal takke, blare, sade en vrugte. N versnel die vorming van plantselle in die plant. Die toevoeging van fosfor (P) tot die grond lei tot beter wortelontwikkeling en help plante om vroeg ryp en volwasse te word. Tesame met magnesium (Mg) lewer dit energie aan die fisiologiese prosesse. Die byvoeging van kalium (K) by die grond verhoog die gehalte en opbrengs van die gewas, versterk die plante en verhoog hul weerstand teen siektes en droogte. Dit speel n belangrike rol in die oordrag van ander elemente asook in die beheer van stoma (en dus in die regulering van die watervloei in plante). P is die verkorte simbool vir P2O5 x 0,44, en K staan vir K2O x 0,83. Hoewel NPK-volumes die hoogste is, is dit van die uiterste belang om al die ander elemente ook te beklemtoon. Magnesium (Mg) is die belangrikste element in chlorofil, wat noodsaaklik is vir fotosintese.Kalsium (Ca) vorm die boustene in plantselle, wat die fermheid, rakleeftyd en gehalte van produkte verhoog en verbeter.Swael (S) is noodsaaklik vir die opname van stikstof (N) en is verantwoordelik vir die smaak van gewasse soos uie en knoffel.

Veel-elementmisstowwe bevat meer as een van die belangrikste plantvoedingstowwe. Die syfers wat op n kunsmissak gedruk word, gee die verhoudings van die plantvoedingstowwe aan wat in daardie misstof voorkom. Hulle word altyd in dieselfde volgorde aangegee. Die eerste syfer is die verhouding van N, die tweede is die verhouding van P en die derde , verwys na die verhouding van K. Byvoorbeeld, 3.2.4. (30) beteken dat die misstof 10% N, 6,615% P en 13% K bevat. Hierdie verhoudings word uitgewerk deur die syfer wat in die verhouding aangegee word deur 9 te deel en dan met 30 te vermenigvuldig.

Watter uitwerking het water op misstowwe in die grond? Water los die misstowwe op. Die voedingstowwe word deur die grondwater na die plantwortels gedra. Indien daar nie genoeg water in die grond is nie, kan die voedingstowwe nie die plantwortels bereik of deur die plant geabsorbeer word nie. Kan n boer te veel kunsmis toedien? Oormatige hoeveelhede kunsmis kan gewasse beskadig en opbrengste verklein. Dit dra ook tot die besoedeling van grond en grondwater by, en doen dus afbreek aan die beeld van landbou se bydrae tot bestebestuursprogramme en volhoubare ontwikkeling. Hoe weet n mens hoeveel kunsmis toegedien moet word? Dit word deur die betrokke grond en die betrokke gewas bepaal. Kleigrond het byvoorbeeld volkome ander behoeftes as sanderige grond. Om vas te stel watter hoeveelhede vir n bepaalde gewas geskik sal wees, behoort die grond, die plante en die water ontleed te word. Raadpleeg n konsultant met die nodige kwalifikasies. Wanneer moet kunsmis toegedien word? Indien misstowwe op die verkeerde tyd toegedien word, is die opbrengs kleiner en verdien die boer minder geld. Die aanvanklike regstellende toediening behoort gewoonlik by aanplanting te geskied, en die topbemesting moet afgehandel wees voordat die plante blom. Raadpleeg u plaaslike voorligtingsbeampte vir presiese inligting aangaande gewasse wat in u gebied verbou word.
Bron: Die Fertilizer retailing guide van die Verenigde Nasies se VLO

Die Wet van die minimum word hier gellustreer aan die hand van balies waarvan die plankies verskillende lengtes het, wat groeibeheerfaktore voorstel. Dit staan ook as Liebig se Wet bekend. Die baliestorie illustreer dat sukses gekniehalter word deur die element wat tekortskiet. Indien slegs een element ontoereikend of ontoeganklik is, word die optimale resultate nie behaal nie. Om hierdie rede word n omvattende voedingsprogram oftewel n gebalanseerde dieet aanbeveel.
Bron: Yara Specialities

229

12. Beste misstofpraktyk


Misstofbehoefte
Sowel oor- as onderbemesting sal u wins benvloed. Indien u oorbemes, sal dit u koste verhoog en n negatiewe uitwerking op die omgewing h, en indien u onderbemes, sal u opbrengs verminder word en daarmee saam u inkomste. Twee faktore kan as riglyne dien: n Grondanalise is noodsaaklik. Neem n grondmonster wat verteenwoordigend van die land is (dus nie net van een plek nie). Die interpretasie van die analise moet grond- en gewasspesifiek wees. Bepaal die teikenopbrengs.

Insette
Besproeiing
1. Oorsig
Besproeiing is die kunsmatige voorsiening van water aan die grond, normaalweg om te help om gewasse te kweek. Landbou wat slegs op direkte renval staatmaak, staan bekend as ren-afhanklike boerdery. Bronne van besproeiingswater kan grondwater wees wat uit fonteine of die gebruik van putte verkry word, oppervlakwater wat uit riviere of damme verkry word, of niekonvensionele bronne soos behandelde afvalwater, ontsoute water of dreineringswater. Onder andere word die volgende besproeiingstelsels algemeen in SuidAfrika gebruik: Kanale Vloedbesproeiing Treklyne, snelkoppellyne Spilpuntbesproeiing Sprinkelbesproeiing Mikrobesproeiing Drupbesproeiing

Bekalking
Bekalking moet geensins afgeskeep word nie. Indien die suurgehalte van die grond te hoog is, word die beskikbaarheid van fosfor verminder die doeltreffende opname en gebruik van beide water en misstowwe genhibeer onkruiddoders ontoereikend gemaak die doeltreffendheid van mikrorganismes in die grond onderdruk Wanneer die suurinhoud van die grond baie hoog is, kan dit vanuit n ekonomiese oogpunt selfs voordeliger wees om eerder te bekalk as om die toediening van bemesting te verhoog.

Biologiese lewe
Die biologiese lewe van grond is in die verlede verontagsaam. Die waarde van mikrorganismes in die grond moet nie onderskat word nie. Daar isbewys dat n goed gebalanseerde, gesonde bevolking mikrorganismes n positiewe uitwerking op die beskikbaarheid van plantvoedingstowwe het. Dit stel dus meer voedingstowwe aan die plante beskikbaar, wat n groot voordeel inhou. Win gerus die raad van kundiges in.

Hierdie besproeiingstelsels word soos volg geklassifiseer: Staties (mikro- en sprinkelbesproeiing) hierdie stelsels bly staties terwyl water toegedien word. Verplaasbare (snelkoppellyne; treklyne; hop-along; big gun; roterende arm) hierdie stelsels bly staties wanneer besproeiing plaasvind, maar kan met die hand of meganies verplaas van een besproeiingsgebied na n ander. Bewegend (spilpunte; linere en reisende besproeier) wat self beweeg terwyl water toegedoen word. Vloed (vanggebied; grens; leivoor; kort leivoor) water vloei oor die grondoppervlak om te versprei en die grond binne te dring.
Bron: http://en.w ikipedia.org/w iki/Irrigation (aangepas); Irrigation Basics, deur Johannes Maree (tree met hom in verbinding by johannesmaree@absamail. co.za).

Keuse van produk


Vergelyk die voor- en nadele van die onderskeie produkte. Meer gekonsentreerde produkte kan koste verlaag (daar is minder om te vervoer), maar in die algemeen bevat hulle nie dieselfde hoeveelheid sekondre elemente nie.

Toediening
Hoewel die bandplasing van bemestingstowwe in die algemeen die doeltreffendste is, deug dit soms om die misstowwe wyd te versprei of op die blare toe te dien. Die metode waarvolgens misstowwe toegedien word, het bepaald n uitwerking op die doelmatigheid daarvan.

Presisieboerdery
Dit verseker dat die hele land volgens die grondanalise en verwagte opbrengs bemes word. Geld word bespaar, opbrengste word verhoog en risiko word verminder.

Besproeiingslandbou speel n belangrike rol in die stabilisering van voedselproduksie en dus ook in voedselsekuriteit. Ongeveer 60 persent van die beskikbare waterbronne in Suid-Afrika word hiervoor aangewend, maar nie ten koste of tot nadeel van enige ander sektor van die ekonomie nie. Alle boere is dit nietemin eens dat water skaars is en dat die beskikbare waterbronne in Suid-Afrika met groot omsigtigheid en baie doeltreffend bestuur moet word omdat daar so n groot vraag na water in die land is.
Bron: A angepas uit n brief van Johannes Mller, president of A gri SA , aan die Minister van Water en O mgew ingsake

Watergebruik
Bepaal die waterinhoud van elke land. Indien daar nie genoeg is nie, moet daar minder geplant word of geensins geplant word nie. Doeltreffende onkruidbeheer is belangrik, aangesien water en plantvoedingstowwe deur onkruid verbruik word. Doeltreffende grondbewerking stel meer water (en bemesting) in staat om die grond binne te dring.

2. Verenigings wat betrokke is


Suid-Afrikaanse Besproeiingsinstituut (SABI) Tel. 021 855 5412 riana@sabi.co.za www.sabi.co.za SABI het meer as 450 lede wat onder meer ontwerpers, ingenieurs, grondwetenskaplikes, gewaskundiges, ekonome en besproeiingsboere insluit. SABI het ook meer as 60 maatskappylede wat hoofsaaklik vervaardigers en verskaffers van besproeiingstoerusting verteenwoordig. SABI se hooffunksies is: besproeiingstandaarde en norme n forum waar rolspelers in die bedryf sake van belang kan bespreek. SABI dien die belange van besproeingsboere sowel as besproeiingsontwerpers. Besproeiers wat probleme met hul besproeingstelsels ondervind, kan

Plantsapanalise
Die neem van gereelde sapmonsters sal u help om tekorte betyds te behandel. Dit sal ook verhoed dat onnodige bemesting toegedien word.
Bron: A angepas uit die artikel Best fertilizer practices, w at in volume 14 van The FarmA frica verskyn het.

Ons bedank die VMSA graag vir hul terugvoering oor die konsephoofstuk.

230

met SABI in verbinding tree. SABI sal n lys verskaf van goedgekeurde stelselontleders wat vir n kwotasie en n tegniese evaluering van die stelsel genader kan word. The South African National Committee on Irrigation and Drainage (SANCID) Dr. Gerhard Backeberg (voorsitter) gerhardb@wrc.org.za www.sancid.org.za Hierdie komitee verteenwoordig Suid-Afrika by die Internasionale Kommissie vir Besproeiing en Dreinering (International Commission on Irrigation and Drainage). Besoek die nasionale komitee se webtuiste vir die adresse van verteenwoordigers. Southern African Regional Irrigation Association (SARIA) Gesetel by die Waternavorsingskommissie Tel. 012 330 0340

4. Opleiding en navorsing
Hoofstuk 8 van die Irrigation Strategy for South Africa handel oor die opleiding van besproeiingswetenskaplikes en boere.

Ander verenigings en organisasies in die bedryf:


Landskapsbesproeiingsvereniging Landscape Irrigation Association Tel. 011 606 3855 www.sali.co.za Waternavorsingskommissie Tel. 012 330 0340 www.wrc.org.za

SABI word herken as die organisasies van die besproeiingsbedryf in SuidAfrika verteenwoordig en as sodanig word dit geassosieer met die optimale en doeltreffende gebruik van besproeiingswater. SABI bied jaarliks n reeks opleidingskursusse aan. Di kursusse is gemik op ervare en nuwe plaaswerkers, en besproeiingsbestuurders en -ontwerpers. Dit word al vir meer as tien jaar aangebied in samewerking met die privaat sektor, universiteite, navorsingsorganisasies en landboukolleges. SABI-kursusse is almal gebaseer op aanvaarde, gesonde teoretiese beginsels, maar is nietemin gerig op die praktyk. Sedert 2009 word SABI-kursusse deur SAKO (SuidAfrikaanse Kwalifikasie-owerheid) geakkrediteer; die kursusse word dus erken as deel van die geregistreerde NKR (Nasionale Kwalifikasieraamwerk) -leerprogram. Die volgende kursusse word aangebied: Kursus vir besproeiingsoperateurs Kursus vir besproeiingsbestuurders (die installering en bestuur van besproeiingstelsels) Inleidende kursus in besproeiingsontwerp Gevorderde kursus in besproeiingsontwerp Sommige AgriSETA-geakkrediteerde opleiers wat by die Suid-Afrikaanse Kwalifikasieowerheid geregistreer is, dek besproeiing in hul kursusse. Sulke opleiers se inligting verskyn in die hoofstuk ook landbou-onderrig en -opleiding. Hierdie instituut het in die verlede kursusse oor besproeiingspraktyk en stelsels (vir subtropiese gewasse) en besproeiingskedulering aangebied.

Network on Irrigation and Extension for Small-scale Boorgatwatervereniging van Agriculture (NIRESA) Tel. 012 330 0340 Suid-Afrika The Borehole Water Association of SA gerhardb@wrc.org.za Tel. 011 447 0853 boreholewater@iburst.co.za www.bwa.co.za

3. Nasionale strategie
Departement van Water en Omgewingsake (DWO) Tel. 012 336 7500 www.dwa.gov.za Besoek die webtuiste en kies Documents vir n oorsig van die beskikbare inligting asook die Nasionale Waterwet 36 van 1998 en die bestuur van watergehalte. Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) Directorate: Water Use and Irrigation Management Me. Mary-Jean Gabriel Tel. 012 846 8567 DWUID@daff.gov.za Die DLBV het bepaal dat besproeiingsontwikkeling een van die vyf belangrikste areas is waarop die Accelerated and Shared Growth Initiative for South Africa (AsgiSA) moet fokus. Die oogmerk is n toename van 50 persent in besproeiing, dus moet n hersiene besproeiingstrategie ter tafel gel word. Die dokument Irrigation Strategy for South Africa is beskikbaar op die internet of by Die DLBV. Die dokument is in die volgende hoofstukke verdeel: General Natural resource base fir irrigated agriculture in South Africa Institutional structures and arrangements required for successful, efficient, sustainable irrigated agriculture Resource surveys, land suitability evaluation and land use planning Irrigation research, extension and advisory services Infrastructure for irrigated agriculture Management in irrigated agriculture Education and training of irrigation scientists and farmers Revitalisation, re-development or upgrading of irrigation schemes and private irrigation farms that have collapsed or are under-utilised and handling of cases of unlawful irrigation Development of new commercial irrigated areas Mini-scale irrigated agriculture for household and community level food security Strategies relating to non-agricultural laws which strongly impact on irrigated agriculture

Maatskappye verskaf opleiding oor praktiese aspekte van besproeiing, byvoorbeeld die instandhouding en Die landboukolleges en die installasie, bestuur van besproeiingstelsels. provinsiale departemente van landbou bied ook Nelson Mandela kortkursusse aan in kleinskaalse Metropolitaanse Universiteit besproeiing en kommersile Departement Siviele besproeiingsboerdery. Di kursusse Ingenieurswese sluit die volgende in: inleiding Tel: 041 504 3461/3531 tot besproeiingsbeplanning; www.nmmu.ac.za grondondersoeke; ekonomie; en die besproeiingskedulering. Ontwerp verskillende soorte Verdere inligting hieroor verskyn in besproeiingstelsels die hoofstuk ook landbou-onderrig Universiteit van die Vrystaat en -opleiding. Lengua-landbousentrum Tel: 051 443 8859 LNR Instituut vir Landboumcvdw@telkomsa.net ingenieurswese (IAE)) Tel: 012 842 4000 Universiteit van Pretoria reindersf@arc.agric.za Voortgesette Onderwys www.arc.agric.za Tel: 012 420 3880 Die ontwikkeling, Martin.steyn@up.ac.za toetsing en evaluering van besproeiingstoerusting in n Kortkursus in besproeiingsbestuur laboratoriums van wreldgehalte; word aangebied evaluering van besproeiingstelsels op plase self; die verbetering van Waternavorsingskommissie Tel: 012 330 0340 / 9053 bestaande ontwerpe, praktyke en www.wrc.co.za gevestigde besproeiingsmetodes; en die rehabilitasie van besproeiingskemas. LNR Instituut vir Tropiese en Subtropiese Gewasse (ITSC) Tel: 013 753 7000 www.arc.agric.za

232

5. Ontwerpnorme
Besoek die SABI-webtuiste en kliek op Approved Designers. Kontakbesonderhede word vir sewe provinsies gegee: Gauteng, Oos-Kaap, KwaZulu-Natal, Limpopo, Mpumalanga, die Vrystaat en die Wes-Kaap. Daar bestaan n groot behoefte in Suid-Afrika onder boere en gewas , grond en bemestingspesialiste aan meer inligting oor die watervereistes van gewasse, voedingstofvereistes en die skedulering van beide. Aanbevelings vir ontwerpers om die optimale besproeiingstelsel onder bepaalde omstandighede te ontwerp, berus op hierdie inligting. n Multidissiplinre benadering is nodig wanneer die watergehalte vir besproeiingsdoeleindes gevalueer word sodat potensile probleme met drupstelsels asook die bepaling en bestuur van die beskikbare waterbronne gedentifiseer kan word (bv. boorgate, piek en jaarlikse watervereistes vir gewasse, ontleding van die behoud en infiltrasiekoers van grondwater). Die ontwerper moet probleme uitlig, byvoorbeeld die blokkasie van drupstelsels met besproeiingswater, en aanbevelings maak om probleme wat voorsien word op te los. Besoek SABI se webtuiste, www.sabi.co.za, en kliek op Design Norms vir voorstelle en tegniese inligting. Norme vir die volgende word voorgesTel. wrywing in hoof en ander pypleidings, doeltreffendheid van toepassings, besproeiingsure per week, minimum pompkapasiteit (veiligheidsfaktor vir slytasie), en toelaatbare suigspoed. Die volgende besproeiingstelsels word bespreek: Mikrobesproeiing Drupbesproeiing Sprinkelaarbesproeiing Sentrale spil Vloedbesproeiing

Skakel 012 842 4000 of e-pos stoltze@arc.agric.za vir die volgende publikasies wat van die LNR se Instituut vir Landbou-ingenieurswese beskikbaar is: Besproeiingsontwerphandleiding (beplanning en ontwerp van besproeiingstelsels) Besproeiingsbedryfshandleiding (installering, bestuur en instandhouding van besproeiingstelsels) Besproeiingsontwerphandleiding / Irrigation Design Manual op cd Besproeiingsbedryfshandleiding/Irrigation Users Manual op cd The efficient use of labour in sprinkler irrigation systems The effects of wind on sprinkler irrigation Aspects to consider when selecting sprinklers for use in irrigation systems Critical elements which influences the efficiency of small-scale farm sprinkler irrigation systems Ingenieursaspekte betrokke by ondergrondse drupbesproeiing Laedruk-vloeibeheerklep Treatment of low quality water for drip irrigation systems The performance and care of drip irrigation emitters Ondersoek na materiale vir kanaalbelyning Petrol-aangedrewe besproeiingspomp vir beginnerboere An evaluation of some irrigation methods for small vegetable gardens in remote rural areas Handleiding vir die evaluering van besproeiingstelsels Irrigation made easy (training manual

7. Maatskappye wat betrokke is


Besoek www.sabi.co.za en kliek op Company Members vir n volledige lys van die betrokke maatskappye. Die posadres, kontakpersoon, telefoonnommer, e-posadres en faksnommer van elke maatskappy word verskaf.

6. Publikasies en webtuistes
SABI Magazine/Tydskrif word tweemaandeliks deur SABI gepubliseer. Dit is die enigste tydskrif gemik op die besproeiingsbedryf in Suid-Afrika en word na meer as 5 000 besproeiingsboere en professionele persone in die bedryf gestuur. SABI Magazine/Tydskrif bevat eerstehandse inligting en berig oor n wye verskeidenheid onderwerpe van toepassing op besproeiing. Dit sluit ook artikels oor tegniese aspekte van besproeiing in. Besoek www.sabi. co.za vir verdere inligting en om op die tydskrif in te teken. Newsjet is SABI se nuusbrief. Besoek die webtuiste vir n uitgawe daarvan. Irrigation Design Manual di handleiding is gewoonlik deel van die kursus vir Besproeiingsontwerp. n Afskrif is by SABI beskikbaar. Die Waternavorsingskommissie het verskeie publikasies oor besproeiing die lig laat sien. Een van di publikasies is Irrigation water measurement Guidance for water user associations. Watergebruikersverenigings sal groot baat vind by hierdie riglyne oor die keuse, installering en bestuur van watermetingstoestelle in kanale, pypleidings en rivierverspreidingst elsels. Verdere inligting oor hierdie publikasie en ander is beskikbaar by www.wrc. org.za. Skakel die Waternavorsingskommissie by 012 330 0340 of rig n epos aan orders@wrc.org.za indien u enige van die publikasies wil bestel. Cedara se afdeling vir die ontwikkeling van opleidingsmateriaal het agt plakkate oor besproeiing beskikbaar. Tree in verbinding met Clive Viljoen (033 355 8234/clive.viljoen@kzndae.gov.za) of Noreen Mhlongo (033 355 8237/Noreen.mhlongo@kzndae.gov.za). International Commission on Irrigation and Drainage (ICID) www.icid.org Irrigation Association Australia www.irrigation.org.au Irrigation Association (US) www.irrigation.org International Water Management Institute www.iwmi.org Besoek die webtuistes van die betrokke maatskappye en verenigings.

Agrinet Tel. 012 657 2000 Agri-Tech Distributors Tel. 021 949 5844 Amatola Irrigation Tel. 043 732 1927 Andrag / Agrico (Pty) Ltd Tel. 021 950 4111 Bauer South Africa Tel. 034 212 3238 Agriplas (Pty) Ltd Tel. 021 917 7177 Aquatan Pty Ltd Tel. 011 974 5271 Amitech Tel. 011 864 2040 Arand Engineering Tel. 021 905 4410 Arcus Gibb Tel. 043 706 3600 Boland Plastiek Produkte Tel. 021 872 7436 Boseng (Edms) Bpk Tel. 021 905 5555 Campbell Scientific (CS) Africa Tel. 021 880 1252 CropSystems Tel. 021 914 4591

D & D Pumps Tel. 021 981 5392 DFM Software Solutions Tel. 021 904 1154 EC Pumps Tel. 041 364 0669 Elster Kent Metering (Edms) Bpk Tel. 011 470 4900 Calafrica Tel. 021 847 1215 Conns Manufacturing Co (Edms) Bpk Tel. 021 981 7601 DFM Software Solutions Tel. 021 904 1154 DPI Plastics (Edms) Bpk Tel. 021 946 2294 Electric Motor Laminations Tel. 021 531 9473 Elsumo (Edms) Bpk Tel. 021 875 5781 FAB Water Engineering Tel. 011 793 5513 Floppy Sprinkler (Edms) Bpk Tel. 013 752 4252 Friendly Agri Tel. 013 790 0977 Grundfos South Africa Tel. 011 579 4800

233

Hose Manufacturers Tel. 021 948 3971 Incledon Tel. 011 323 0800 Farmarama Tel. 043 732 1633 Flowmetrix SA Tel. 031 206 6630 Franklin Electric South Africa Tel. 011 609 4150 House of Irrigation (Edms) Bpk Tel. 012 391 1000 Hytech Agriculture Tel. 011 664 8767 Inyoni Africa Tel. 013 712 2175 Irricon (Edms) Bpk Tel. 013 712 4261 Irrigation Unlimited Tel. 012 736 2121 KSB Pumps & Valves (Edms) Bpk Tel. 011 876 5600 Lindsay Africa Tel. 021 868 7100 Marley Pipe Systems (Edms) Bpk Tel. 011 739 8600 Mikon Agri (Edms) Bpk Tel. 013 665 4050 Irri-Gator Products (Edms) Bpk Tel. 021 982 7561 J Gey van Pittius (Edms) Bpk Tel. 021 858 1204 Kubuta Agri Design & Civils Tel. 00 268 416 2420 Macsteel Fluid Control Tel. 021 950 5500

Microjet Irrigation Systems Tel. 021 535 1310 Model Maker Systems Tel. 012 665 0121 Mottech Water Control Solutions Tel. 022 492 3469 Netafim South Africa (Edms) Bpk Tel. 021 987 0477 Optima Agrik Tel. 012 654 6097 Petzetakis Africa Tel. 021 980 2500 Plastiek Pype Tzaneen Tel. 015 307 5585 Rain Bird International Inc Tel. 042 296 0943 Rhino Plastics Tel. 021 932 6601 RJ Irrigation Tel. 018 294 6665 Rotrix Africa Tel. 023 342 3438 Salmson Tel. 021 948 6104 Senninger Irrigation Tel. 033 330 7583 Senter 360 Tel. 018 469 1331 / 082 564 5955 www.senter360.co.za Swaziland Water Agri Dev Enterprise Tel. 00268 404 7950 Turf-AG Products (Edms) Bpk Tel. 011 315 0224 T-Systems Europe, SAS Tel. +33 5 34 27 05 05

Ubuntu Plastics Tel. 012 542 3064 UIC Instrumentation (Edms) Bpk Tel. 031 468 2561

Valley Irrigation of Southern Africa Tel. 011 814 7007 WSM Leshika Consulting Tel. 015 491 4756

8. Interessante punte vir kommersile boere


Rekenaarsagteware vir boere Besproeiingskedulering word gedefinieer as die korrekte hoeveelheid water wat op die korrekte tyd aan n gewas beskikbaar gestel word. Ons waterbronne is beperk en moet op die doeltreffendste moontlike wyse aangewend word. Die optimering van skeduleringsbeginsels hou die volgende voordele in: Voorkom dat gewasse oor- of onderbenat word Fasiliteer oesmanipulasie Voorkom onnodige stremming op oesgewasse Skep die ideale lugwater-balans Bestuur die grondwaterbuffer Optimeer soutgehaltebestuur Voorkom grondverdigting Bring besparing van energiekoste mee Bevorder wortelontwikkeling Verbeter die opname van bemesting Maksimeer oespotensiaal

Waterwetgewing behels dat n boer moet begroot vir die hoeveelheid water wat hy wil gebruik. Deur van skeduleringsagteware gebruik te maak, kan die boer bepaal hoeveel water hy gebruik het en dus beraam hoeveel hy vir die volgende jaar gaan nodig h. Sommige sagtewaremaatskappye het die nuwe regulasies in aanmerking geneem deur sagteware te ontwikkel wat waterbegrotingsinligting asook besproeiingsrekords suksesvol kan kontroleer. Een module maak byvoorbeeld van klimaat en grondvoginligting gebruik en genereer aanbevelings vir besproeiing. Dit help ook om watervereistes te voorspel. Wanneer hierdie inligting gelaai word, kan n tweede module gebruik word om besproeiing te kontroleer. Hierdie module kan ook bepaal wanneer besproei moet word ten einde ryp te verhoed of om plante af te koel deur temperatuurlesings te monitor. Pompe en kleppe in die veld word met behulp van radio of draadkoppelings beheer.
Bron: DFM Softw are

234

9. Inligting vir kleinskaalse boere


Vind meer uit oor die ondersteuning wat die Departement van Waterwese aan besproeiingsboere met weinig hulpbronne bied. Drupbesproeiing is die ideale oplossing vir bewoners van kleinhoewes is (kyk die figuur hieronder). Spesiaal ontwerpte pype wat vooraf met gevorderde druppers toegerus is, word gebruik. Die besproeiingstelsel drup die presiese hoeveelheid water en voedingstowwe wat die gewasse nodig het reg by die wortels. Elke druppel water word dus effektief gebruik om gehalte te verbeter en opbrengste dwarsdeur die jaar te vergroot. Waarom is drupbesproeiing so suksesvol? Hou die grond belug Verminder die groei van onkruid Maak siektes en swamme aansienlik minder Versprei water gelykmatig en doeltreffend Minimeer verdamping en waterafloop Maklik om waterverbruik te beheer Mees doeltreffende, akkurate gebruik van water en voedingstowwe

Insette
Bewaringsgrondbewerking
1. Oorsig
Ons vasteland bloei hom dood: megatonne bogrond word elke jaar na die see toe gespoel weens die degenerering van die grondstruktuur deur ploegwerk. Bewaringslandbou of bewaringsgrondbewerking, soos dit dikwels genoem word is n kostedoeltreffende, omgewingsvriendelike metode van boer wat nie gewone ploegwerk en bewerking gebruik nie, maar permanente oppervlakbedekking en gediversifiseerde gewasse bevorder om te sorg vir gesonder en produktiewer grond. Bewaring en die doeltreffende benutting van natuurlike hulpbronne soos op nasionale, streeks- en plaasvlak is nie langer n luukse nie, maar n noodsaaklikheid, en die aanwending van bewaringsboerderypraktyke is n noodsaaklike deel van goeie boerderypraktyk. Bewaringsgrondbewerking word in die Verenigde State van Amerika omskryf as enige grondbewerking wat minstens 30% van die grondoppervlak bedek laat met plantreste direk nadat aanplanting plaasgevind het. Hoofsaaklik weens die probleme wat baie boere ondervind om die instroming van lewende hawe n die oes van gewasse uit te sluit of te beheer, sluit hierdie term in Afrika egter alle gewasproduksiestelsels in wat ten doel het om doeltreffender gebruik te maak van natuurlike en menslike hulpbronne terwyl omgewingsagteruitgang terselfdertyd beperk word. Die algemeenste vorme van bewaringsgrondbewerking is geenbewerking, direkte besaaiing, rifbewerking, beitel-en-skottelploegbewerking, skeurop-rybewerking en deklaagbewerking. Bewaringslandbou (soos omskryf deur die Voedsel- en Landbou-organisasie van die Verenigde Nasies, FAO) word as die heel beste metode aanvaar. Eenvoudig gestel: Al hierdie metodes laat plantreste tussen groeiseisoene op die grondoppervlak agter. Dit verskaf n beskermende laag wat wind- en watererosie verminder, verdamping verlaag, die wegvloei van water verminder en gevolglik die beskikbaarheid van grondwater (uit besproeiing of ren) dramaties verhoog. Organiese materiaal, die sleutelbestanddeel in grondproduktiwiteit, neem toe, en so ook erdwurms, bewaringsgrondbewerking se biologiese ploeg, wat dieselbehoeftes tot 50% of meer verminder.

Bron: Netafim Ons is dank verskuldig aan Riana Lombard van SABI vir haar kommentaar op die konsephoofstuk.

Enkele vorme van bewaringsgrondbewerking:


Bewaringslandbou Bewaringslandbou, soos omskryf deur die Voedsel- en Landbou-organisasie van die Verenigde Nasies (FAO), word internasionaal aanvaar as die gunstigste gewasproduksiestelsel, en sluit alle boerderystelsels in wat voldoen aan die beginsels van: Minimale grondversteuring (insluitend GEEN grond-omkering) - om wortelkanale te behou en die opbou van grondbiota-bevolkings en dus grondstruktuur te bevorder Maksimum grondbedekking (hetsy deur lewende gewasse of deur oesof ander plantreste) - om die impak van rendruppels en waterafloop (en gevolglik grondverlies) te verminder Multiverbouing (veral wisselbou) - om die diversiteit van voedselbronne en derhalwe grondbiota te verhoog, veral roofdiere, en om plaag- en siektesiklusse te verbreek. Let daarop dat hoewel party boere bewaringsboerderye bedryf waarvolgens produksiestelsels meer omkering of bewerking van die grond vereis as normaalweg om die saad of saailinge te plant (bv by die opneem van bemesting),kan sodanige stelsels nie as bewaringslandboustelsels beskryf word nie.Geenbewerking (ook bekend as zerobewerking of direkte besaaiing)

235

Geenbewerking (ook bekend as zerobewerking of direkte besaaiing) Dit is n gewasproduksiestelsel wat geen saadbeddingvoorbereiding vereis nie, behalwe om die grond oop te maak (n gleufie of gaatjie wat in die grond gedruk word) met die doel om die saad of saailing daarin te plaas. Tydens die groeiseisoen word die grond nie bewerk nie. Soos in die geval van bewaringslandbou word onkruid deur deklae, allelopatie (die antagonisme van sommige plante of plantreste jeens ander plante), wisselbou of toepaslike (verkieslik nouspektrum-, biovriendelike) onkruidmiddels beheer. Minimum bewerking Dit is stelsels wat minimale grondmanipulering vir gewasproduksie behels. Dit staan ook bekend as verminderde bewerking. Minimum bewerking se belangrikste doelwitte sluit in: Om die minimum aantal en mins ingrypende bewerkings te doen om grondtoestande te optimaliseer deur gereeld n onderskeid te maak tussen die rygebied en tussenrygebied.

Om die aantal kere wat oor die land beweeg word tot die minste te beperk om grondverdigting en strukturele verswakking te voorkom. Om vog te bewaar. Om gronderosie te verminder. Om meganiese energie en arbeidsinsette te verminder. Enkele algemene minimumbewerkingstelsels sluit in: Bewerk en plant: Trekkergedrewe toerusting berei smal stroke voor na die primre grondbewerking en net voor die planter. Strookbewerking: Kombinasie-eenhede voer strook- of sonebewerking in onbewerkte grond uit net voor die planter (gewoonlik word n beitelploeg gebruik met die uitsluitlike doel om die poreusheid en bewortelingsdiepte in die wortelsone te verbeter. Spesifieke praktyke sluit in Skeur-op-ry: n Swaar tand word op n diepte van 300-450mm in die pad van die beplande (dikwels ook die vorige) ry voor die planter getrek. Beitel: Ligter beiteltande word getrek op n diepte van 200300mm as die enigste bewerking voor aanplanting.

Om te ploeg of nie te ploeg nie ou en nuwe paradigmas in gewasproduksie


Ou paradigmas
Grondbewerking is noodsaaklik vir n opbrengs Begrawe plantreste met grondbewerkingsimplemente Onbedekte grond vir weke en maande Grondtemperatuur-uiterstes as gevolg van direkte bestraling Verbranding van oesreste toegelaat Sterk klem op chemiese prosesse in grond Eerste opsie - chemiese plaagbestryding Groen mis bedek gewasse; wisselbou opsioneel Gronderosie word deur uitermate ho renval veroorsaak Gevolge van grondbewerking en onbedekte grond 1 2 3 4 Wind- en watererosie is onvermydelik Verminderde waterinfiltrasie in die grond Grondwater minder beskikbaar Organiesemateriaalinhoud van grond en gevolglik grondgehalte onvermydelik verlaag 5 Grondkoolstof verlore as koolstofdioksied in die atmosfeer wat tot aardverwarming bydra 6 Grondagteruitgang (chemies, fisies en biologies) 7 Gewasproduktiwiteit verlaag 8 Bemestinggebruik en produksiekoste hoog 9 Oorlewing van die familieplaas bedreig (laer opbrengste, produksie sonder winsgewendheid, onvoldoende inkomste) 10 Landelike armoede > verstedeliking > verhoogde druk op stedelike infrastruktuur en werkverskaffing > stedelike armoede > krotbuurte > misdaad > maatskaplike konflik > politieke onbestendigheid Gevolge van gronderosie weg van plaas Sedimentasie van riviere, damme, mere, ens. Verlaagde waterkwaliteit en verhoogde suiweringskoste Probleme in hidrolektriese kragsentrales Sedimentasie van paaie Hor koste vir die regering en vir gemeenskap weens gevolge van gronderosie weg van plaas

Nuwe paradigmas
Grondbewerking is nie noodsaaklik vir n opbrengs nie Oesreste bly op die grondoppervlak as deklaag Grond is nooit onbedek nie - permanente grondbedekking Deklaag dien as buffer vir grondtemperature Verbranding van deklaag verbied Klem op biologiese prosesse in grond Eerste opsie - biologiese plaagbestryding Groen mis bedek gewasse; wisselbou noodsaaklik Gronderosie word deur wanbestuur van grond veroorsaak Gevolge van geen grondbewerking en permanente gronddekking 1 Wind- en watererosie naby zero 2 Verhoogde waterinfiltrasie in die grond 3 Grondwater meer beskikbaar 4 Organiesemateriaalinhoud van grond en gevolglik grondgehalte gehandhaaf of verbeter 5 Koolstof word in die grond gesoleer wat grondgehalte verhoog en aardverwarming verminder 6 Grondverbetering (chemies, fisies en biologies) 7 Gewasproduktiwiteit verhoog 8 Bemestinggebruik en produksiekoste verminder 9 Oorlewing van die familieplaas verseker (selfs meer, volhoubare en winsgewende gewasproduksie) 10 Basiese behoeftes bevredig > landelike lewenstandaard en lewensgehalte verhoog > verhoogde en gediversifiseerde produktiwiteit > verhoogde landelike voorspoed > terugkeer na grond > nasionale stabiliteit Gevolge van nuwe produksiestelsel weg van plaas Verlaagde voorkoms van sedimentasie van riviere, damme, mere, ens. Verbeterde waterkwaliteit en verlaagde suiweringskoste Minder probleme vir hidrolektriese kragsentrales Minder sedimentasie van paaie Verlaging in koste vir die regering en die gemeenskap weens gevolge van gronderosie weg van plaas Resultaat: Volhoubare grondgebruik verseker (ekologies, maatskaplik en ekonomies). Rasionele, terreingeorinteerde gebruik van grond.

Resultaat: Volhoubare grondgebruik is nie moontlik nie (ekologies, maatskaplik en ekonomies). Uitbuiting van grondhulpbron
Bron: A fter Derpsch 2004.

236

Beitel en skottelploeg: Primre grondbewerking word uitgevoer deur slegs beiteltande te gebruik, gevolg deur n ligte skottelploeg net voor aanplanting. Skottelploeg-aanplanting: n Eenmalige skottelploegbewerking voordat aangeplant word om die verdigte grondoppervlak los te maak, onkruid te beheer en die meeste van die reste op die oppervlak te laat. Bedding-aanplanting: Hierdie metode word algemeen gebruik vir grondvogbestuur, veral by gewasse wat op die oppervlak benat word en waar voortjies op gesette intervalle gemaak word sodat die beddings tussen-in opgelig word. Rifgrondbewerking Dit is n aanplantingsmetode waarvolgens gewasse bo-op die walletjie of rif, in die voor of langs die kante van n rif geplant word. Die walletjies of riwwe kan op die kontoere wees met gegradeerde vore wat in n graswaterbaan dreineer, of kort dwarsverbindinge gebruik om n reeks komme te skep om water in gebonde riwwe te stoor. Deklaagbewerking Dit is n stelsel wat behels dat die wortels van onkruid en ander plante afgesny word, en die gewasreste op die oppervlak gelaat word of met die boonste paar sentimeter van die grond gemeng word. Bewaringslandbou (BL) het nou n internasionaal aanvaarde omskrywing, naamlik alle landboukundige gewasproduksiestelsels wat die gelyktydige toepassing en nakoming van drie fundamentele beginsels behels, naamlik: 1. Minimumgrondbewerking (verkieslik direkte besaaiing, zerobewerking of geenbewerking), met geen grondinversie nie 2. Maksimum grondbedekking (ideaal gesproke 80% plus) deur die gewas of, veral in die tyd tussen oes en aanplanting, oesreste, wat in sommige gebiede deur groen bemestingdekgewasse verskaf word 3. Multiverbouing (ideaal gesproke wisselbou). Multiverbouing moedig die vestiging en oorlewing van n brespektrum, gebalanseerde en gevolglik gesonde grondmikro-organismebevolking aan en help om plaag- en siektesiklusse te verbreek. Die verskillende aanplantingstye, planthoogtes en allelopatiese eienskappe van die verskillende gewasse verminder onkruidmededinging, soos wat verminderde meganiese verspreiding ook doen omdat grond nie bewerk word nie. Grondbedekking vertraag onkruidsaadontkieming, en onkruidsaailinge gee dikwels die stryd gewonne of hul groei word belemmer weens die feit dat hulle die deklaag moet deurdring. Om grondbiostelsels se oorlewing te verseker behoort slegs omgewingsvriendelike onkruiddoders gebruik te word, en indien moeite gedoen word om te verseker dat onkruid nie saad skiet nie, en namate onkruidsaadbanke uit vorige praktyke kleiner word, neem onkruiddodergebruik ook af wat, tesame met die kleiner behoefte aan swaarmasjinerie en brandstof, grootliks bydra tot die verlaagde koste per ton wat geproduseer word en wat kenmerkend van bewaringslandbou is. Kortom, deur die gelyktydige nakoming van bewaringslandbou se drie beginsels gebeur die volgende: Poreusheid, gesondheid en sirkulasie van voedingstowwe verbeter (die biologiese ploeg-effek.) Die opvangs, inhoud en beskikbaarheid van grondvog word verhoog. Onkruidbevolkings en derhalwe mededinging en onkruiddoderafhan klikheid word verminder. Opbrengste word minder afhanklik van die weer (baie dieselfde in nat, maar hor as konvensionele bewerking in dro seisoene). Produksiekoste, sowel per eenheidarea as (en veral) per ton geproduseer, word verlaag. Winste en omgewings- en ekonomiese volhoubaarheid verbeter merkbaar.

2. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Kry inligting oor en kontakbesonderhede vir die verskillende direktorate by www. daff.gov.za

Provinsiaal:
KwaZulu-Natalse Departement van Landbou en Omgewingsake Dr. Allan Manson, mnr. Guy Thibaud Tel. 033 355 9100 Xoshindlala Programme: Planting without Ploughing Mnr. Johan Janse van Rensburg Tel. 033 3431395 Wes-Kaapse Departement van Landbou Francis J. Steyn Tel. 021 808 5090 Faks 021 808 5092 franciss@elsenburg.com Oos-Kaapse Departement van Landbou Mnr. Felix Hobson Tel. 040 609 3478 Faks 040 635 0604 Conservation Agriculture Thrust (CAT) Mnr. Dirk Lange Tel. 043 748 5534 / 072 256 4165 Faks 043 748 5534 DLange@ufh.ac.za Massive Food Production Scheme Mnr. Werner Ristow Tel. 039 727 3376 Faks 039 727 1647 Werner.Ristow@agr.ecprov.gov.za

3. Opleiding en navorsing
Instellings wat landbougrade aanbied sluit bewaringsgrondbewerking in die sillabus in. Elsenburg Landboukollege Tel. 021 808 5450/1 veronicac@elsenburg.com KZN Departement van Landbou / Cedara Tel. 033 355 9192 / 9100 Jaarlikse werksessies word aangebied oor verskillende aspekte van bewaringsgrondbewerking vir kleinskaalboere. Dit maak deel uit van die program Xoshindlala (Plant Sonder om te Ploeg PwP). Kort kursusse word ook aangebied. LNR Instituut vir Graangewasse (IGG) Plantwetenskap en adviesdienste Dr. Jeanetta Saayman-du Toit Tel. 018 299 6297 DutoitJ@arc.agric.za Navorsing oor bewaringsgrondbewerking vs konvensionele grondbewerking word tans by Cedara gedoen in samewerking met die Departement van Landbou van KwaZulu-Natal. LNR Instituut vir Grond, Klimaat en Water (IGKW) Drs Danie Beukes/Hendrik Smith Tel. 012 310 2500/6 djbeukes@arc.agric.za Hjsmith@arc.agric.za By n werkswinkel gerel deur FAO vir Suider-Afrika aan die einde van 2007, het dr Smith ingestem om op te tree as kordineerder van bewaringslandbou in Suid-Afrika. LNR Instituut vir Kleingraangewasse Mnr. Willem Kilian / dr. John Tolmay Tel. 058 307 3400 LNR Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming Tel. 012 808 8000 MaraisM@arc.agric.za SwanepoelC@arc.agric.za Bewaringsgrondbewerking het te kampe met n aantal unieke probleme rakende siektebeheer, veral wortelsiektes. Navorsing oor die bestuur van sodanige siektes is n deurlopende aktiwiteit van plantpatolo by die instituut, met die klem op die korrekte

237

keuse van wisselbou en ander bestuurspraktyke, soos die gebruik van stikstof om peulgewasse te behandel vir kommersile en hulpbronarm-boerdery. Navorsing word gedoen by sowel LNRnavorsingstasies as op plase, veral in die Wes- en Oos-kaap en in KwaZulu-Natal, in samewerking met die provinsiale departemente van landbou en privaat maatskappye. Stellenbosch Universiteit Departement van Bewaringsekologie en Entimologie Tel. 021 808 3728 samways@sun.ac.za Departement van Agronomie Tel. 021 808 4803 browne@sun.ac.za Traction Centre Tel. 040 602 2125 Faks 040 602 2488

landboustelsels wat geskik is vir veld- en groenteproduksie. Universiteit van Fort Hare Prof. Jan Raats Tel. 040 602 2232 Faks 040 602 2488 jraats@ufh.ac.za Die Conservation Agriculture Thrust (CAT sien onder opskrif 2) is n gesamentlike inisiatief tussen die Oos-Kaapse Departement van Landbou en die Universiteit van Fort Hare. Hulle bied n drie week lange praktiese kursus aan wat die basiese beginsels van bewaringslandbou dek. Universiteit van die Vrystaat Sentrum vir Volhoubare Landbou en Landelike Ontwikkeling Tel. 051 401 2163 msa@ufs.ac.za

5. Maatskappye en verenigings wat betrokke is


Agricultural Resource Consultants Dr. Jim Findlay Tel. 011 486 2254 agrecon@telkomsa.net No-Till Club of KwaZulu-Natal Me. Sandra Findlay (secretary) Tel/faks 033 344 3535 sandrafindlay@intanet.co.za Richard Fowler (konsultant) Tel. 082 777 6868 rmfowler@iafrica.com Die inligting in hierdie hoofstuk is hoofsaaklik deur Richard Fowler voorsien. Noordelike Bewaaringsboerdery Studiegroup Andre Ferreira Tel. 056 515 2145 Dis in Senekal in die Vrystaat gebaseer. Tegniese praatjies word gerel.

Implemente:
Saaibore vir geenbewerking (geskik vir die plant van koring) Handelsnaam en land van oorsprong Alpha Engineering (RSA) Baldan (Brasili) Duncan (NieuSeeland) Eco Till (RSA) Hastt (Zimbabwe) John Deere (USA) Kuhn Metasa (Brasili) Piket (RSA) Tatu Marchesan (Brasili) Verspreider Kontakbesonderhede

Hierdie sentrum bied n meestersgraad in volhoubare landbou aan, met vakke soos Hierdie sentrum lei eienaars en bewaringsgrondbewerking. operateurs op in die gebruik van veral toerusting wat deur dierre Grond, Gewas- en getrek word, veral direkte-saaiers Klimaatwetenskappe en hulle gebruik in bewarings- Tel. 051 401 2212

Alpha Engineering Northmec

028 514 3450 don@alpha-engineering.co.za 011 922 2000 matthew@northmec.co.za

Kouga Implemente 042 295 1146 kougafm@telkomsa.net Eco Till Africa Hastt Zimbabwe John Deere Rovic & Leers Van Niekerk Engineering Valtrac willem@waltlandgoed.co.za +263-62-33-55/8 sales@hastt.co.zw 011 437 2629 rsa@johndeere.com 011 976 3070 admin@rovicleers.co.za 022 913 2435 cvn@intekom.co.za 056 817 7308 henniedut@valtrac.co.za

4. Publikasies en webtuistes
Bewaringsboerdery in Suid-Afrika (Conservation Farming in South Africa) http://conservationfarming.co.za en www.notill.co.za Kry die bewaringslandbou-bladsye oor die Voedsel en Landbouorganisasie van die Verenigde Nasies op hul webtuiste www.fao.org/ ag/ca Daar word dikwels oor bewaringslandbou geskryf in landboutydskrifte soos Landbouweekblad en Farmers Weekly. Besoek die argiewe van die publikasies by www.landbou.com en www.farmersweekly.co.za. Jy sal opmerk dat Graan SA se kommersile boer van die jaar dikwels gebruik maak van geen-grondbewerking. No-Till Farming Systems (2008). Special Publication No. 3, World Association of Soil and Water Conservation, Bangkok. ISBN: 978-9748391-60-1, 544 bladsye. n Globale versameling inligting wat aangebied word deur boere, ekstensieweboerdery-kundiges, professionele lui op die gebied en navorsingwetenskaplikes. Verkrygbaar by WASWC se nasionale verteenwoordiger, Richard Fowler. Faks: 086 672 6872. rmfowler@iafrica.com Conservation Agriculture: A manual for farmers and extension workers in Africa (2005). IIRR, Nairobi and African Conservation Tillage Network (ACT), Harare. Verkrygbaar by admin@iirr-africa.org A Guide to No-Till Crop Production in KZN, 2nd Edition (1999). Beskikbaar van die KZN No-till Club. Me. Sandra Findlay (sekretaresse). Tel/faks: 033 344 3535, of skryf aan sandrafindlay@intanet.co.za of Posbus 1052, Howick 3290. Conservation Agriculture in Africa. Ademir Calegari, John Ashburner en Richard Fowler. FAO, Accra 2005. ISBN: 9988-627-04-01. n Boekie oor geen-grondbewerking is beskikbaar is Zoeloe. Kontak die KZN No-till Club. The Beginners Guide to No-Till deur Aubrey Venter. Kontak die No-Till Club. http://ca.ecoport.org n Interaktiewe enkeldoel-webtuiste wat hier in Suid-Afrika genisieer is en n magdom inligting bevat oor bewaringslandbou vir gebruik deur boere, raadgewers, navorsers en opvoedkundiges reg oor die wreld. www.rolf-derpsch.com Rolf Derpsch is n bekende voorspraakmaker vir bewaringslandbou oorsee. Skakel 012 842 4000 of e-pos Stoltze@arc.agric.za vir enkele publikasies, beskikbaar van die ARC in Silverton.

Geenbewerkingplanters wat met trekkers getrek word (geskik vir die plant van mielies, bone, sonneblomme, katoen ens) Handelsnaam en land van oorsprong Alpha Engineering (RSA) Baldan (Brasili) Eco Till (RSA) Gaspardo SP (Italy) Hastt (Zimbabwe) John Deere (VSA) Jumil (Brasili) Kongskilde (Denemarke) Kuhn Metasa (Brasili) Verspreider Kontakbesonderhede

Alpha Engineering Northmec Eco Till Africa GMG Power Hastt Zimbabwe John Deere SA Jumil SA Kongskilde SA Rovic & Leers

028 514 3450 don@alpha-engineering.co.za 011 922 2000 Matthew@northmec.co.za willem@waltlandgoed.co.za 011 392 1144 +263-62-33-55/8 sales@hastt.co.zw 011 437 2629 rsa@johndeere.com 082 850 3744 giuliano@jumilsa.co.za 011 894 2341 011 976 3070 admin@rovicleers.co.za

238

Massey Ferguson (VSA) Monosem (Frankryk) Tatu Marchesan (Brasili) Vence Turdo (Brasili)

Barloworld

011 898 0100 EAbrahamse@barloworldequipment.com 021 865 2044 056 817 7308 / 082 880 3412 henniedut@valtrac.co.za 016 365 5799 inttrac@cyberserv.co.za

Carrotech Valtrac Inttrac Trading

n Deeglike kennis van omgewingskwessies en n langtermynplan is noodsaaklik vir die boerdery om mededingend, volhoubaar en finansieel lewensvatbaar te bly. Onmiddellike oorlewing is nie meer die hoofoogmerk nie. Suksesvolle plaasbestuur vereis dat omgewingsvriendelike boerderypraktyke ondersoek word. Elke boer wat omgee vir volhoubare groei, behoort bewaringsboerdery te oorweeg.
Bron: A angepas van n persverklaring w at Standard Bank deur Magna C arta O penbare Betrekkinge uitgereik het.

Geenbewerkingplanters wat met diere getrek word (geskik vir die plant van mielies, bone, sonneblomme, katoen ens.) Handelsnaam en land van oorsprong Hastt (Zimbabwe) Mealiebrand (Zimbabwe) Knapik (Brasili) Verspreider Kontakbesonderhede

7. Internasionale sakeomgewing
Bewaringsboerdery is beproef, bewese en word toegepas onder n groot verskeidenheid agri-ekologiese omstandighede reg oor die wreld, en is n groot faktor in die toenemende oorheersing van SuidAmerikaanse graanproduseerders op wreldmarkte. Die African Conservation Tillage Network (ACT) bestaan uit beoefenaars en voorstanders wat glo dat die aanpassing en aanwending van die beginsels van bewaringsbewerking n kostedoeltreffende manier is om die omgewingsverslegting en voedselonsekerheid wat Afrika vernietig, om te keer. Kontak die Streeksekretariaat by actnairobi@wananchi. com of kry die ACT Network by www.fao.org Kom meer te wete oor die Europese bewaringsboerderyfederasie by www.ecaf.org Huidige tendense dui daarop dat die vlak van landbouproduktiwiteit na verwagting van nou tot 2030 met tot 1,5% sal daal, en dan tot 0,9% tussen 2030 en 2050, vergeleke met 2,3% per jaar sedert 1961. Die wreld moet egter sy voedselproduksie verdubbel om teen 2050 aan 9 miljard mense kos te gee. In die naam van intensiewer landbou in baie plekke om die wreld heen, het boere die grond rploeg, rbemes, rbesproei en plaagdoders rgebruik. Dit het alle aspekte van die grond, water, biodiversiteit en die dienste wat verskaf word deur n ongeskonde ekostelsel geaffekteer, en het begin om opbrengste se groeikoerse te laat daal. Bewaringslandbou kan nie net opbrengste laat toeneem nie, dit sal ook die omgewing help deur die gesondheid van die grond te herstel, water en energie te bespaar en die voetspoor te verminder van n sektor wat tans verantwoordelik is vir 30% van die wreld se groenhuisgasuitlatings.
Bron: Shivaji Pandey, direkteur van die VN se Voedsel en Landbou-organisasie (FA O s) se plantproduksie- en beskerming-afdeling, in n toespraak by die vierde Wreldkongres oor Bew aringslandbou in Nieu-Delhi, Indi. Die artikel C onservation agriculture necessary to feed the w orld is te sien by w w w. farmersw eekly.co.za

Hastt Zimbabwe Afritrac Inttrac Trading

+263-62-33-55/8 sales@hastt.co.zw 011 918 4698 mike@afritrac.co.za 016 365 5799 inttrac@cyberserv.co.za

6. Van belang vir die boer


Boere kan n geweldige impak h om te verseker dat Suid-Afrika se landbousektor op lang termyn oorleef deur meer volhoubare bestuurspraktyke toe te pas. Bewaringsboerderytegnieke word toenemend geprys as een van die oplossings om Suid-Afrika se grondhulpbronne aan te vul. Bewaringsgrondbewerking behels die bestuur van oppervlakresidu deur al hoe minder konvensionele grondbewerkingpraktyke toe te pas. Bewaringsgrondbewerking sluit in die bre in geenbewerking, verminderde bewerking of minimum bewerking, waar planters die saad en bemestingstowwe direk in die onbewerkte grond plaas deur slegs n klein voortjie in die grond te maak. Die residu wat op die grond oorbly, werk as oppervlakbedekking tydens die voorbereiding van die saaibedding, en ook gedeeltelik tydens die groeifase. Die grootste voordele van hierdie proses is dat dit organiese materiaal vermeerder, die grond beskerm teen winderosie, waterretensievermo verhoog en as skokbreker dien vir die impak van rendruppels. Uiteindelik word gronderosie verminder weens minder ingryping wat die grond versteur. Daar kan aanvanklik n kleiner opbrengs wees, maar die besparings weens kleiner insetkoste vergoed vir enige inkomsteverlies. Diep en herhaalde bewerking kan erdwurmbevolkings met tot 90% verminder, wat nie n goeie ding is as mens dink aan al die voordele wat erdwurms vir grond inhou nie. En grond wat ryk is aan erdwurmtonnels kan na raming vier tot tien keer meer water absorbeer as grond daarsonder. Tesame met minder bewerking en die laat van residu op die oppervlakgrond vir beskerming, moet boere ook wisselbou oorweeg as deel van hulle be waringsboerderymetodes. Wisselbou laat die grond tyd toe om te herstel tussen die verskillende plantseisoene, en deur gewasse soos soja te plant, kan boere help om die stikstofvlakke in die grond aan te vul.

Ons dank aan Richard Fowler vir sy bydrae

239

Insette
Biobestryding
Biologiese bestryding, gentegreerde plaagbestuur (IPM) en ander omgewingsvriendelike bestrydingsmetodes

parasitiese of roofinsekte, -reptiele, -vols en soogdiere in ons omgewing. Organismes wat ons dalk as plae beskou, het n plek in die groter prentjie. Sonder hulle sou daar nie die wonderlike vols, spinnekoppe en reptiele op ons plase gewees het nie. Programme wat die verantwoordelike gebruik en wegmaking van landbouchemikalie bevorder, word aangebied deur CropLife SA en CropLife International (kyk die hoofstuk Oesbeskerming).

1. Oorsig
Biologiese bestryding behels die gebruik van n plaag se eie natuurlike vyande (parasiete, rooforganismes en siektekieme) hetsy ingevoer of andersins gemanipuleer om die plaagbevolkings tot n aanvaarbare vlak uit te dun. Die woord plaag word hier in die bre sin gebruik en sluit siektes, insekte, myte, nematodes en onkruid en/of uitheemse indringerplante in. Hoewel daar in beginsel weinig verskil is tussen die biologiese bestryding van siektes, insekplae en onkruid, word daar tog algemeen aanvaar dat n veel hor graad van gasheer-spesifisiteit vereis word vir n onkruidbiobestrydingsagent as vir n plaag-biobestrydingsagent. Die meeste plaag-biobestrydingsagente maak hul gasheer direk dood, terwyl die onderdrukking van onkruid kan plaasvind deur die onkruidplant dood te maak of te verswak, deur sy voortplantingsvermo te verminder, of deur n toegang vir infeksie deur siektekieme te skep. Verskillende tegnieke kan in biologiese bestryding gebruik word: a. Die algemeenste tegniek vir die bestryding van insekplae en onkruid staan bekend as klassieke-biologiese-bestryding. Dit behels die invoering van natuurlike vyande vanuit die plaag of onkruid se land van oorsprong, waarna die natuurlike vyande in die nuwe land gevestig raak, hul getalle vermeerder en in die nuwe omgewing aanbly. b. Oorstromings-biologiese-bestryding behels die herhaaldelike invoering en vrystelling van groot getalle natuurlike vyande c. Vermeerderende-biologiese-bestryding beskryf handelinge wat die bevolkings van natuurlike vyande laat styg. d. Bewaringsbiologiese-bestryding het betrekking op omgewingswysiging om natuurlike vyande te beskerm en te versterk. Daar kan nie verwag word dat biologiese bestryding alle plaag- of onkruidprobleme in n bepaalde situasie moet oplos nie, maar dit behoort nogtans die kern te wees waar rondom plaag- of onkruidbestuurstelsels gebou word. Biologiese bestryding is dikwels slegs moontlik binne die raamwerk van n gentegreerde plaagbestuurstelsel (IPM-stelsel).

3. Biologiese bestryding van landbouplae deur rooforganismes en -parasiete (insluitend IPM) te gebruik
Die biologiese bestryding van landbouplae vorm normaalweg deel van n gentegreerde plaagbestuurprogram (IPM-program). IPM is die integrasie van twee of meer bestrydingstrategie vir die onderdrukking van die plaag onder n gegewe drempelvlak. Talle suiwer chemiese strategie is ook daarop gemik om plaagbevolkings onder n drempelvlak te kry en nie om hele bevolkings van die plaag te vernietig nie. IPM is gebaseer op die aanname dat dit ng nodig, ng kostedoeltreffend is om n hele bevolking plae te probeer uitskakel. Drempelvlakke word eerder vasgestel om te bepaal wanneer bestryding nodig is om die vlakke van plaagbevolkings te verlaag. Wanneer die aantal plae n drempelvlak bereik, kan n plaagdoder gebruik word ter voorkoming van oormatige skade aan gewasse, of verliese groter as die koste betrokke by die voorkoming van skade. IPM-programme verg deeglike begrip van verskeie tegnieke soos biologiese, kulturele, meganiese en chemiese bestrydingmetodes. Optrede wat noodsaaklik is vir die ondersteuning van gentegreerde plaagbestuur sluit die volgende in: die korrekte identifisering van die plaag, plaagmonitering en die vasstelling van die ekonomiese skadevlakke. Biologiese bewaringsbestryding Dit verwys na omgewingsaanpassings of ander aksies wat geneem word om natuurlike vyande te bewaar, te beskerm en te vermeerder. Spinnekoppe onderdruk van nature plaagbevolkings en kan hulleself hernieu, wat boere se koste minimaliseer. Namate n mens minder chemikalie gebruik, kan jy die doeltreffendheid van spinnekoppe teen plae verhoog. Die voordeel sal waarskynlik veel meer wees as net die koste van die chemikalie en die toediening daarvan. As n mens egter plaagdoders gebruik, kan jy die effek daarvan op rooforganismes verminder deur sintetiese piretrum, een van die giftigste middels vir goeie rooforganismes, te vermy. Insekgroeireguleerders is van die middels wat die minste giftig vir spinnekoppe is. Sistemiese insekdoders, wat die verbruik van plantmateriaal vir blootstelling aan giftigheid vereis, het nie so n groot uitwerking op natuurlike vyande nie. Sagter plaagdoders bedreig nie die natuurlike beskerming van rooforganismes nie. Digter spinnekopbevolkings vertraag die tempo van plaagherstel wat beteken dat minder toedienings van plaagdoders in n seisoen nodig is. Tien keer soveel dwergspinnekoppe wat op die grond woon, asook ander spinnekoppe, woon in organiese velde en velde wat met sagte plaagdoders behandel is as in velde wat met brespektrumplaagdoders behandel is. As spinnekoppe hulle eers in die omgewing gevestig het, is hulle n selfhernieubare hulpbron. Selfs op konvensionele plase waar chemiese plaagdoders gebruik word, vernietig rooforganismes meestal die plae. Wanneer plaagdoders die natuurlike vyande van moontlike plae vernietig, kan insekte wat van min ekonomiese belang was, skadelike plae word. Wanneer nie-giftige bestrydingsmetodes gebruik word, verminder spinnekoppe die aantal moontlike plaagspesies en die skade wat hulle kan aanrig.

2. Waarom is n alternatief nodig?


Plaagdoders het die landbou totaal hervorm; dit het opbrengs vergroot en die gehalte van oeste verbeter, maar die oorblywende, opgegaarde voorraad kan die omgewing besoedel en menselewens in gevaar stel. As n plaagdoder oor die vermo beskik om dood te maak, hou dit ook n risiko vir die omgewing in. Sommige plaagdoders is skadelik vir mense en die omgewing omdat dit vir lank in die grond, die lug en die water bly, maklik deur water en lug versprei word en in streke wat hoog bo seevlak is en lae temperature het, konsentreer. Die onverantwoordelike gebruik van nieselektiewe plaagdoders skakel nie net die teikenplaag uit nie maar ook baie voordelige organismes wat n belangrike rol speel in tuin-, oes- of natuurlike ekostelsels. Van die antwoorde op ons plaagprobleme is dalk vlak voor ons, soos n mikrobe in die grond, n swam, bakterie, virus of nematode of een van die talle

240

4. Opleiding en navorsing
KZN Departement Landbou, Omgewingsake en Landelike Ontwikkeling Michael Braack Michael.Braack@kzndae.gov.za Dr. Costas Zachariades ZachariadesC@arc.agric.za Navorsing word by Cedara gedoen oor die biobestryding van onkruid. LNR-Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming Biologiese bestryding van landbouplae: Dr. Roger Price Tel. 012 356 9817 pricer@arc.agric.za NMMU George Campus Stefan Hattingh Tel: 044 801 5111 Rhodes Universiteit Biobestrydingsnavorsing Departement Dierkunde en Entomologie Prof. Martin Hill Tel. 046 603 8712 m.p.hill@ru.ac.za Stellenbosch Universiteit Departement Bewaringsekologie en Entomologie Prof. Michael Samways Tel. 021 808 3728 samways@sun.ac.za

Steriele-insek-tegniek vir plaagbestuur


Die steriele-insek-tegniek, algemeen afgekort word SIT, is een van die mees ekologies-versoenbare metodes van plaagbestuur wat daar is. Dit is in werklikheid niks anders nie as geboortebeperking vir insekte. Vir geskikte plaaginsekte word daar miljoene per week geteel. Die mannetjies word met gamma-bestraling gesteriliseer en weekliks in die teikengebiede vrygelaat. Die steriele mannetjies paar met die wilde vroulike insekte wat daartoe lei dat onvrugbare eiers gel word. Indien al die prosedures korrek uitgevoer word, neem die wilde bevolking dan met volgende geslagte af na subekonomiese vlakke. In sekere omstandighede is uitwissing selfs moontlik. Die eerste SIT-progam in Suid-Afrika is vir die Mediterreense vrugtevlieg in die Wes-Kaap uitgevoer. In 2003 is die produksie en verspreiding van steriele vlie deur die stigting van SIT Africa (Edms.) Bpk in Stellenbosch geprivatiseer, wat die eerste kommersile SIT-onderneming vir vrugtevlie ter wreld was. Die uiteindelike doelwit is om gebiede te skep wat vry is van vrugtevlie ten einde uitvoermarkretensie en -uitbreiding te fasiliteer. SIT is meer onlangs ontwikkel en gemplementeer vir die beheer van vals kodlingmotte (VKM) by sitrusvrugte en fokus tans op Citrusdalvallei. n Privaat maatskappy, Xsit (Edms) Bpk is gestig om stukrag aan die program te verleen. SIT-proefnemings sal in al die groot sitrusgebiede van Suidelike Afrika uitgevoer word met die oog daarop om die SIT-tegnologie na hierdie gebiede uit te brei. SIT-navorsing word deur die Universiteit Stellenbosch en die Landbounavorsingsraad gedoen vir gebruik van SIT by die bestryding van ander plae soos die kodlingmot en die ernstigste insekplaag wat appels en pere teister. Dit is reeds in n gevorderde stadium en die kodlingmotSIT-program behoort in die nabye toekoms gekommersialiseer te word. Loodsprojekte vir SIT om suikerrietboorders op suikerriet en ruitrugmotte op kruisdraende gewasse uit te dun, is onlangs begin en word onderskeidelik deur die South African Sugar Research Institute in KwaZulu-Natal en die LNR-Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming bestuur. LNR Invrugteec-Nietvoorbij Dr. Brian Barnes, Tegniese Konsultant vrugtevlie en SIT Tel. 021 809 3457 / 083 629 5922 barnesb@arc.agric.za www.arc.agric.za Kry SIT op die webtuiste SIT Africa (Edms) Bpk Mnr. Ian Sutherland (Veldwerkbestuurder) Tel. 021 809 3504 / 082 803 3812 ian@sitafrica.co.za Mnr. Nathan Vermeulen (Produksiebestuurder) Tel. 078 152 7285 nathan@sitafrica.co.za Xsit (Edms) Bpk Mnr. Sampie Groenewald (Hoofbestuurder) Tel. 022 921 2993 sg@xsit.co.za Stellenbosch Universiteit Mnr. Matthew Addison Tel. 082 774 1757 mfa@sun.ac.za South African Sugar Research Institute Dr. Des Conlong Tel. 031 508 7477 des.conlong@sugar.org.za

Universiteit van Kaapstad Biobestrydingsnavorsing Klassieke biologiese bestryding van Departement Dierkunde Prof. John Hoffmann uitheemse indringerplante: Tel. 021 650 3400 Hildegard Klein hoff@botzoo.uct.ac.za Tel. 012 356 9841 kleinh@arc.agric.za Universiteit van KwaZulu-Natal Departement Plantpatologie Bewaringsbiologiese bestryding: Prof. Mark Laing Dr. Ansie Dippenaar Tel. 033 260 5524 / 5822 Tel. 012 356 9824 laing@ukzn.ac.za dippenaara@arc.agric.za LNR-Kleingraaninstituut Dr. Justin Hatting Tel. 058 307 3400 HattingJ@arc.agric.za Insek-patoloog betrokke by basiese en toegepaste navorsing oor die ontwikkeling van nuwe bioplaagdoders. Die insekpatalogielaboratorium by LNR-KGI kan genader word om bedryfspesifieke navorsing waar benodig, te doen. Doen navorsing oor biologiese bestryding van plae en siektes wat gewasse aanval. Kontak Professor Laing vir meer besonderhede oor die Biobestryding vir Afrika-projek. Skool vir Biologiese & Bewaringswetenskappe Dr. Terry Olckers Tel. 033 260 5139 olckerst@ukzn.ac.za

Universiteit van die Ander LNR Institute in die Witwatersrand Tuinbousake-afdeling doen Prof. Marcus Byrne navorsing oor die biologiese Tel. 011 717 6491 bestryding van plae in sekere oessituasies. Raadpleeg www.arc. agric.za.

241

5. Rolspelers
Raadpleeg die gedeelte oor opleiding en navorsing vir besonderhede oor die LNRNIPB en ander instellings wat belangrike rolspelers is.

Skakel 014 577 0005 of besoek www.kejafa.co.za vir die publikasie Weeds, control without poison deur Charles Walters. Die e-nuusbrief Working with Nature, wat twee keer per jaar verskyn, word deur Plant Health Products saamgestel. Kontak michelle@planthealth.co.za om daarvoor in te teken. Biocontrol Science and Technology bied oorspronklike navorsing en resensies op die terrein van biologiese plaag-, siekte- en onkruidbestryding. Vir meer besonderhede oor hierdie vaktydskrif, besoek www.tandf.co.uk/journals/ authors/cbstauth.asp. Pesticides health risks for South African emerging farmers, saamgestel deur Hanna-Andrea Rother en Ricado Jacobs, is verkrygbaar by die Surplus People Project. Dit staan gentegreerde plaagbestryding (IPM) en landbouekologie voor. Besoek www.spp.org.za of bel 021 448 0105. Die Departement Waterwese se Working for Water-webtuiste by www. dwa.gov.za. The garden guardians guide to environmentally-responsible garden care n publikasie deur Johan Gerber en uitgegee deur Aardvark Press. Nuwe produkontwikkelinge asook belangrike inligting oor gesondheid en die omgewing wat nie in die publikasie vervat is nie, sal op die webtuiste geplaas word: www.gardencare.co.za of besoek die uitgewer by www. aardvarkpress.co.za. Besoek www.gardencare.co.za vir skakels na ander internasionale webtuistes wat met plaaginligting en biologiese bestryding gemoeid is. Besoek die LNR se Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming onder Plant Protection Research Institute (PPRI) by www.arc.agric.za. Gaan na Divisions en vandaar na Insect ecology, Weeds research en Biosystematics. Plakkate, CD-roms, publikasies en ander materiaal is beskikbaar by die LNR se webtuiste by www.arc.agric.za (klik op shopping) of by die Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming. Die PPRI se elektroniese nuusbrief bevat die jongste inligting oor biobestrydingsnavorsing. Skryf aan infoppri@arc.agric.za. Tersaaklike publikasies (net in Engels beskikbaar): NIPB-pamfletreeks: Weeds biocontrol Dossiere oor biologiese beheeragente wat beskikbaar is om u in die bestryding van uitheemse plante by te staan Kontak Hildegard Klein, Tel. 012 356 9841; e-pos kleinh@arc.agric.za Ons dank aan Hildegard Klein by die LNR se PPRI vir die aantekeninge wat sy vir hierdie projek beskikbaar gestel het. Ons wil ook almal bedank wat terugvoer oor die konsephoofstuk gegee het, insluitend Debbie Sharp, Michelle Paterson, Dr Brian Barnes en Dr Justin Hatting.

Alcocks Entomological Services Tel. 031 569 2996 www.alcocks.co.za Plaagbeheer Alphaseed Bill Kerr Tel. 016 366 0616 Anchor Biotechnologies Alan McDonald Tel. 021 534 1351 Aquilo Africa Tel. 011 501 3013 www.aquilo.co.za Bio-Fly (Edms) Bpk Tel. 083 601 7221 Faks: 086 513 9191 bioflysa@gmail.com www.biofly.co.za Bio-insectaries SA (BISA) Tel. 042 286 0978 Sel. 083 270 4866 www.bioinsectsa.com Biogrow Tel. 028 313 2054 Biogrowchem@iafrica.co.za www.biogrow.co.za Siekte-, insekte- en grondbestuur is gentegreer by die ontwikkeling van natuurlike rooforganismes en die minimum besmetting van die omgewing.

Eagle Eye Tel. 021 880 2856 www.eagleeye.co.za Ecolab Bpk Tel. 080 000 6448 Plaagbeheer Gardencares Agricultural Consultants and Advisory services Tel. 083 631 9952 (Johan Gerber) www.gardencare.co.za www.gardenguardian.co.za Produkontwikkeling en registrasie van landboumiddels (botaniese en mikrobiologiese middels). Insect Science (Edms) Bpk Tel. 015 307 1391 Faks 015 307 6555 info@insectscience.co.za www.insectscience.co.za Microbial Solutions Tel. 011 475 4362 info@microbial.co.za www.microbial.co.za Plant Health Products (Edms) Bpk (PHP) Tel/Faks 033 266 6130 www.plant-health.co.za Produkte sluit bioswamdoders, bio-insekdoders en die ontwikkeling van n aantal ander biobestrydingsorganismes in.

Biological Control Products SA River Bioscience Tel. 041 583 3464 (Edms) Bpk www.riverbioscience.co.za Tel. 031 769 2005 www.biocontrol.co.za SA Biofarm Institute Cannon Hygiene SA (Edms) Bpk Tel. 012 333 4222 www.sabiofarm.co.za Tel. 021 931 8228 www.cannonhygiene.com Vital Bugs Coopers Environmental Science Tel. 015 307 6956 info@vitalbugs.co.za (Edms) Bpk www.vitalbugs.co.za Tel. 011 979 4246 Information Core for Southern African Migrant Pests (ICOSAMP) is n koperatiewe streeksinisiatief vir beamptes wat met trekplae in verskillende SADC-lande werk. Om hul webtuiste te besoek, gaan na www.arc.agric.za en soek die ICOSAMP-spyskaartopsie aan die linkerkant van die skerm. As alternatief kan u www.arc.agric.za/home/asp?pid=3880 aflaai of Margaret Kieser by KieserM@arc.agric.za kontak.

6. Publikasies en webtuistes
www.nda.agric.za/act36/AR/Insecticides.htm. Hierdie tuiste lys al die geregistreerde insekdoders en bio-insekdoders in Suid-Afrika. Besoek www.nda.agric.za/act36/AR/fungicides.htm vir swamme en bioswamme. The Pesticides Action Network (PAN) is n netwerk wat in meer as 90 lande werk om die gebruik van skadelike plaagdoders met ekologies veilige en sosiaal-geregverdigde alternatiewe te vervang. Besoek www.paninternational.org.

242

Insette
Boorgate en windpompe
1. Oorsig
n Groot gedeelte van die landelike bevolking in die ontwikkelende lande het nie toegang tot skoon, drinkbare water nie. Dit is maklik om windpompe te installeer, en daar is reeds bewys dat hulle betroubaar is. Windpompe het die volgende voordele: die laagste koste, die minste instandhouding, die geskikte tegnologie vir minder ontwikkelde gebiede, en die plaaslike bevolking kan self die instandhouding behartig. Probleme kan ontstaan indien die praktiese vereistes vir die instandhouding van die stelsel verwaarloos word of vergete bly asook wanneer toegang tot die maatskappy wat die stelsel ontwerp het, beperk is. Indien die basiese en eenvoudige dissiplines gevolg word, is n betroubare bron van water beskikbaar. Alternatiewe is sonkragstelsels, pompinstallasies wat deur n binnebrandenjin aangedryf word, en handpompe.
Bron: Southern C ross Industries

South African National Bottled Water Association (SANBWA) Tel. 011 884 5916 www.sanbwa.org.za Die South African National Bottled Water Association (SANBWA) is in 1997 gestig en word as verteenwoordigend van die gebotteldewaterbedryf erken. Hierdie vereniging is gestig in n poging om die kwaliteitstandaarde van lede te verseker en die verbruiker teen wanvoorstellings in die bedryf te beskerm. Die vereniging het die volgende stappe gedoen om seker te maak dat daar aan sy standaarde voldoen word: n Aanvanklike komitee-inspeksie van nuwe aansoekers in ooreenstemming met die vereniging se kwaliteitstandaarde n Jaarlikse inspeksies van aanlegte Deurlopende mikrobiologiese toetsing van n ewekansige seleksie van handelsprodukte Bystand aan lede ten opsigte van kwaliteits en tegniese aspekte

3. Nasionale strategie
Departement van Waterwese www.dwa.gov.za Kies die Groundwater-kieslysopsie en soek die kontakbesonderhede vir die Grondwaterkantoor. Daar kan u nalees oor die Streeksgrondwatermees terplanne (Regional Groundwater Master Plans RGMP) en die deurlopende assessering van grondwaterbronne. Omdat die Suid-Afrikaanse geologie grotendeels uit harde gesteente bestaan, kom slegs ongeveer 20% van alle grondwater in groot akwifere stelsels voor. Grondwater dra 9% van die land se waterhulpbronne by en speel n deurslaggewende rol, veral in landelike watervoorsiening. Die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye Direktoraat: Landbou-ingenieursdienste Tel. 012 319 846 8502 DAES@daff.gov.za

2. Verenigings wat betrokke is


The Borehole Water Association of Southern Africa (BWA) Tel. 011 447 0853 info@bwa.co.za www.bwa.co.za Die Borehole Water Association of Southern Africa is n professionele handelsorganisasie sonder winsoogmerk wat alle aspekte van die grondwaterbedryf verteenwoordig. Die vereniging se lidmaatskap behels sentrale en plaaslikeregeringsdepartemente, vooraanstaande ondernemings wat boor , pomp , elektroniese en aanvullende toerusting vervaardig, professionele konsultante, kontrakteurs en belangstellende individue. Water Talk is n elektroniese nuusbrief wat lede op die hoogte hou van verwikkelings in die grondwaterindustrie. Deur tegniese kennis te verskaf, help die vereniging kontrakteurs om hulle insetkoste te verminder. Deur lede na voornemende klinte te verwys, voorsien die vereniging verkoopsleidrade van gehalte. Standaarde word bevorder en verseker, en so help die vereniging eindgebruikers om die slaggate van goedkoop kwotasies van onbekende kontrakteurs raak te sien. Die vereniging het al talle geskille opgelos deur onafhanklike arbitrasie te verskaf. Direkte skakeling word met die Departement van Waterwese en Omgewingsake en verwante instansies in die water en grondwaterindustrie gevestig en in stand gehou, en so bly die lede op die hoogte van die jongste ontwikkelings. Die vereniging se deelname aan wetenskaplike konferensies en handelstentoonstellings, sy bywoning van vrystellings en noue skakeling met maatskappye en agente in openbare betrekkinge hou sy lede ingelig aangaande nuwe tendense in die bedryf. Die vereniging se lederegister stel talle lede aan voornemende klinte bekend. By wyse van die vereniging se webtuiste bly lede met die globale mark in verbinding. Sedert die bekendstelling van die nuwe webtuiste was daar n toename in navrae aangaande lede se produkte en dienste. Deur as waghond op te tree, hou die vereniging sy lede ingelig oor aktiwiteite wat met water verband hou. Geological Society of South Africa Grondwaterafdeling www.gssa.org.za Grondwaterafdeling Wes-Kaap Tel. 021 880 1079 www.gwdwc.co.za

4. Publikasies en webtuistes
Die Borehole Water Journal word kwartaalliks deur die Borehole Water Association gepubliseer. Kom per e-pos met die vereniging in aanraking vir meer inligting oor intekengeld: sales@bwa.co.za. Raadpleeg die artikels op die webtuiste van die Borehole Water Association www.bwa.co.za en volg die talle skakels na ander relevante webtuistes. Bel 012 842 4017 of e-pos stoltze@arc.agric.za om die publikasies Grondwatersensors van die LNR in Silverton te bekom. Dit is ook beskikbaar in Engels. In Water & Sanitation Africa verskyn daar inligting oor grondwateronttrekking en die jongste tegnieke en toerusting wat in die proses gebruik word. Bel 011 531 3300 of besoek www.3smedia. co.za. www.iah.org - International Association of Hydrogeologist, die wreldwye grondwatervereniging. Lees meer oor die Water-vir-skole-program op www.waterforschools. co.za. Verskeie skole het reeds boorgate laat boor om skoon water aan leerders te verskaf.

5. Maatskappye wat betrokke is


Die Borehole Water Association stel n gids van hul lede beskikbaar. Kyk ook die hoofstuk oor pompe en opwekkers. Amatola Irrigation Tel. 043 732 1633 amairri@telkomsa.net Aquaman Drilling Trust Tel. 015 517 7210 Sel 083 228 9359 Booysen Bore Drilling Company Tel. 053 712 2112 annelie@booysen.bore.co.za Borequip Tel. 021 949 0902 www.borequip.co.za

243

Cyclone Industries Tel. 011 821 5900 Earthsense Tel. 011 793 2774 Vir die plasing van boorgate. Elsumo Tel. 011 452 4981 Geo Radio X-Ray Systems Tel. 011 614 8120/ 082 498 2717 Vir die plasing van boorgate. Geomeasure Group Tel. 031 768 1103 www.geomeasure.co.za Grondwaterkonsultante. en

Rapid Allweiler Pump & Engineering (Pty) Limited Tel. 011 573 7400 www.rapidpumps.co.za Sable Data Works Tel. 011 476 1700 South African Bureau of Standards (SABS) Tel. 012 428 6844 fouchecm@sabs.co.za Wateranalise Southern Cross Industries Tel. 051 434 3861 Faks 051 434 3575 www.southx.co.za

Ander faktore wat die klint moet verstaan en waarvan hy/sy bewus moet wees voordat daar met boorwerk begin word: Die boorkontrakteur kan nooit waarborg dat hy water sal vind nie, daarom is dit die klint wat aan risiko blootgestel word ten opsigte van die koste van die boorgat, ongeag of water gevind word al dan nie. n Moderne boortoring is groot en swaar en kan in n stedelike gebied n mate van onvermydelike skade aan grasperke en swak motoropritte berokken --- iets waarvoor die boorkontrakteur nie redelikerwys verantwoordelik gehou kan word nie. Boortorings maak n lawaai, en n mens behoort die bure vroegtydig te waarsku. Die plaaslike munisipaliteit/stadsraad kan toestemming vereis om te kan boor. Dit is egter gewoonlik bloot n formaliteit. Daar kan nie van die kontrakteur verwag word om vooraf te s wat die boorgat altesaam gaan kos nie, omdat te veel onbekende faktore n rol speel, byvoorbeeld die finale diepte van die boorgat, die bedrag wat vereis word en die tyd wat nodig gaan wees om die boorgat te ontwikkel. Die minimum spesifikasies van die meeste banke in Suid-Afrika vir n verband op n eiendom wat nie van hoofleidingwater voorsien is nie (bv. plaashuise en kleinhoewes), is dat n erkende pompinstalleerder n leweringsertifikaat moet verskaf wat verklaar dat die boorgat op die eiendom n konstante vloei van minstens 1 500 liter per 24 uur kan lewer. Daar moet ook bewys gelewer kan word dat die water higinies veilig vir menslike verbruik is.
Meer omvattende inligting kan van die Borehole Water Association bekom word.

Hardrock Drilling Tel. 011 807 2000 Heidelkor Tel. 016 341 6130/1 www.heidelkor.com Hose Manufacturers Tel. 021 948 3971 Tel 011 397 7723 www.hoses.co.za Jerling, Stan Tel. 082 804 3615

omgewings- Terraqua Tel. 043 740 1587 www.terrequa.co.za Turbex Tel. 082 773 8496 Faks 058 622 2019 www.turbex.co.za Villiers Aqua Engineering Tel. 058 821 0765 / 072 236 6845 www.poldawwindpumps.co.za Universiteit van die Vrystaat Instituut vir Grondwaterstudies Dr. Ingrid Dennis Tel. 051 401 2175 Dennisl@ufs.ac.za

Die keuse van n pompinstallasie is n taak vir n ingenieur, omdat dit noodsaaklik is om te verseker dat elke artikel van die toerusting: die regte grootte in verhouding tot die res het die regte soort is, sodat die geheel gemonteer kan word in die korrekte installasie vir die bepaalde doel Dit is die moeite werd om vooraf seker te maak dat elke detail van die gevraagde installasie korrek is. Dit gaan hier om die doeltreffendste stelsel en die een wat in laaste instansie die goedkoopste gaan wees. n Volledige lys besonderhede is beskikbaar op www.southx.co.za. Faktore sluit in die afstand van die grondvlak na die watervlak, asook die afstand tussen die tenk of opgaardam en die pompstasie, die hoeveelheid water wat daagliks vereis word, en so meer.

Die oprigting en herstel van windpompe en die installering en ZM Pompe herstel van dompelpompe. Aktief Tel. 082 552 3917 in goudmyngebiede in die Vrystaat: www.zmsa.co.za Henneman, Welkom, Kroonstad. Jooste Cylinder & Pump Co. Tel. 021 854 6518 http://joostecylinders.com

Waternavorsingskommissie Tel. 012 330 0340 www.wrc.org.za

Projekte
Daar is drie vereistes waaraan daar by die oprigting van windaangedrewe watervoorsieningskemas voldoen behoort te word: Sosiologies Daar moet by die installasieterrein n waargenome behoefte aan skoon, drinkbare water bestaan. Daarsonder sal enige watertoevoerskema misluk. Dit is die belangrikste vereiste van windmeulewatervoorsiening, maar dit word alte dikwels verontagsaam. Rel een is dus dat die plaaslike bevolking self daarvan oortuig moet wees dat hulle skoon, drinkbare water nodig het. Wind Winddata is oor die meeste wrelddele beskikbaar, selfs oor afgele landelike gebiede. Windmeule kan so ontwerp word dat hulle water in selfs die ligste en die sterkte wind kan pomp. In areas met ligte wind sal die pompkoste verhoog word. In die algemeen is die koste van windmeule die laagste in gebiede met n windspoed van meer as 10 km per uur vir meer as 8 uur per dag. Water Ondergrondse water is in die meeste wrelddele op wisselende dieptes beskikbaar. Windmeule is in staat om water uit oppervlakwaterbronne oor lang afstande of uit groot dieptes van tot 200 meter ondergronds te pomp, en met gespesialiseerde toerusting nog verder en dieper. Windmeule-pompskemas behoort so ontwerp te word dat hulle nooit meer as 70% van die getoetste bronopbrengs onttrek nie. Indien daar aan al DRIE van bogenoemde vereistes voldoen word, sal windmeule op bevredigende wyse water voorsien.
Bronne: Southern Cross Industries, the Borehole Water Association

6. Inligting van belang vir boere


Hoe om die hoeveelheid water wat daagliks benodig word, te bepaal raadpleeg die hoofstuk oor algemene lewende hawe.

Dit is in u beste belang om n kontrak te teken wat al die waarskynlike koste omskryf. Dring daarop aan dat die boorman besonderhede moet verskaf oor die presiese diepte waarop die belowendste wateraar tegekom is. Hierdie inligting is besonder belangrik vir die persoon wat die pomp gaan installeer, sodat die korrekte pomp vir u behoeftes gekies kan word. Dit is raadsaam om verwysings te vra, verkieslik van klinte wat tyd gehad het om die gehalte van die werk oor n redelike tydperk te beoordeel. Daar is nou SABS-standaarde beskikbaar vir die grondwaterbedryf. Indien u u plaas of eiendom dalk later wil verkoop, sal n boorgat n aansienlike kapitaalbelegging verteenwoordig. n Boorman se logboek, konstruksiesertifikaat, toetssertifikaat, elektriese vrywaring, pompbesonderhede en ingebruiknemingsdata lewer positiewe bewys van professionele kontrakteurswerk. Is die boorman n lid van die Borehole Water Association (BWA) of Southern Africa? Sodanige lidmaatskap toon dat die kontrakteur/ verskaffer met wie n mens te doen het, in die langtermynlewensvatba arheid, professionalisme en behoud van die bedryf belangstel.

244

Insette
Brandstowwe en smeermiddels
1. Oorsig
Die prys van brandstof raak die winsgewendheid van n boerdery ten nouste, en stygings kan n boer se begroting erg deurmekaarkrap, om nie te praat van hoe die res van die bevolking geraak word nie! Talle pamflette en webtuistes bevat wenke oor hoe om brandstof te bespaar, en soveel moontlik van hulle behoort in die landbou toegepas te word. Hierdie wenke sluit onder meer in dat voertuie gereeld versien moet word, dat filtrasie in grootmaatolie- en dieselstelsels genstalleer moet word (kyk afdeling 9) en dat alternatiewe energie (trekdiere en biobrandstof), waar moontlik, gebruik word.

Volgens die Suid-Afrikaanse Petroleumbedryf-assosiasie (SAPIA) is brandstofpryse fundamenteel dieselfde by aflewering aan alle lande oral ter wreld. Prysverskille is die gevolg van die onderskeie belastings en heffings wat elke land byvoeg. Elemente van die basiese brandstofprys (basic fuel price -- BFP) sluit die volgende in: vragkoste van die raffinaderye na Suid-Afrikaanse hawens lkoste (laai- en aflaaityd vir tenkskepe in hawens) versekerings- en kleiner verskepingskoste die toegelate waarde vir produkverlies weens verdamping gedurende seevervoer kaaigeld (hawelandingskoste) kusbergingskoste om die koste van die berging en hanteringsfasiliteite te dek voorraadfinansiering In die Strategiese Plan vir Suid-Afrikaanse Landbou word die brandstof-, vervoer- en kapitaalkoste uitgelig as n faktor wat n belangrike rol kan speel om die werksklimaat en moraal van diegene wat by landbou in Suid-Afrika betrokke is, te verbeter. n Brandstofbelastingkorting word toegestaan aan BTW-geregistreerde boere, wat nagenoeg R1,00 per liter met betrekking tot 80% van hul dieselaankope mag eis. Die Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde (SABS) Tel. 012 428 7911 www.sabs.co.za Soos alle nasionale standaarde wat deur Standaarde Suid-Afrika (die afdeling van die SABS wat standaarde genereer) ontwikkel is, is die dieselstandaard (-spesifikasie), SANS 342, deur n nasionale tegniese komitee van belanghebbendes op hierdie terrein deur middel van konsensus ontwikkel. Beide vervaardigers en verbruikers word in die komitee verteenwoordig.

2. Verenigings betrokke
Fuel Retailers Association Tel. 011 886 2664 www.fuelretailers.co.za Paraffin Safety Association Tel. 021 671 5767 www.paraffinsafety.org ROSE Foundation (Recycling Oil Saves the Environment) Tel. 021 448 7492 www.rosefoundation.org.za Die Suid-Afrikaanse Petroleumbedryf-assosiasie The South African Petroleum Industry Association (SAPIA) Tel. 011 783 7664 www.sapia.co.za Die doel van die Suid-Afrikaanse Pe t r o l e u m b e d r y f - a s s o s i a s i e (SAPIA) is om die gesamentlike belange van die petroleumraffinerings- en bemarkingsbedryf in Suid-Afrika te verteenwoordig en begrip vir die bedryf se bydrae tot ekonomiese en maatskaplike vooruitgang onder alle belanghebbendes te bevorder. South African Supplier Development Agency (SASDA) Tel. 011 201 4826 www.sasda.co.za SASDA bring opkomende maatskappye in die histories agtergeblewe gemeenskappe en groot oliemaatskappye in voorkeurverkrygingsareas bymekaar.

4. Opleiding en navorsing
Die Sentrale Energiefonds Central Energy Fund CEF Tel. 011 280 0300 www.cef.org.za Die CEF (Edms) Bpk is die Suid-Afrikaanse regering se beheermaatskappy in die petroleumbedryf. CEF het n mandaat van die staat ontvang om by die verkryging, ontginning, generering, vervaardiging, bemarking en verspreiding van energie asook by navorsing wat met die energiesektor verband hou, betrokke te raak. Die Energy Development and Research Centre (EDRC) aan die Universiteit van Kaapstad. Die Sektorale Onderwys- en Opleidingsowerheid (SOOO of SETA) vir petroleummaatskappye is ESETA. Kontak hulle in verband met geakkrediteerde opleiers, of besoek www.eseta.org.za.

3. Nasionale strategie
Die toepaslike regeringsdepartement is die Departement van Energie. Klik op die skakel Contact Us/Regional Offices by www.dme.gov.za om provinsiale kontaknommers te bekom. Die nasionale telefoonnommer is 012 317 9000. Ingevolge die Handves vir Vloeibare Brandstof, wat in 2004 onderteken is, moet oliemaatskappye teen 2010 n kwart van hul bedrywighede aan histories benadeelde beleggers verkoop het, terwyl die ekonomiese verdeling binne die bedryf oorbrug word. Die handves is van toepassing op maatskappye in private besit in alle dele van die sektor se waardeketting, insluitend olie-eksplorasie en -produksie, pypleidings vir vloeibare brandstof, olieraffinering, en handel. Die handves is beskikbaar by www.thedti.gov.za Die Nasionale Energiereguleerder (NERSA) het n mandaat om die petroleumpypleidingbedrywe ingevolge die Wet op Petroleumpypleidings 60 van 2003 te reguleer. Besoek www.nersa.org.za Die formule waarvolgens die pompprys van brandstof bereken word, word aangetref op n aantal webtuistes, soos www.dme.gov.za (die webtuiste van die Departement van Energie) en www.sapia.co.za (die Suid-Afrikaanse Petroleumbedryf-assosiasie).

5. Publikasies en webtuistes
U sal die historiese prys van diesel, asook die faktore wat die dieselprys bepaal (basisprys, belastings en heffings, ens.) aantref op www.mbendi. co.za www.dme.gov.za die Energy-kiesopsie www.sapia.co.za webtuiste van die Suid-Afrikaanse Petroleumbedryfassosiasie (SAPIA) www.opec.org - die Organisasie van Petroleumuitvoerlande (OPUL). U sal die maandelikse Oil Market Report, OPUL-bulletins en ander publikasies hier aantref. www.agbiz.co.za webtuiste van die Landbousakekamer (Agricultural Business Chamber) Vir vergelykende data oor passasiersmotor-brandstofbesparings en CO2-vrystellings, besoek www.naamsa.co.za/ecelabels Besoek die webtuistes van die betrokke maatskappye (sien volgende opskrif).

245

246

6. Maatskappye betrokke
BP Southern Africa Tel. 021 408 2911 www.bpsa.co.za Bulperd Tel. 082 414 2569 www.bulperd.co.za Donaldson Filtration Solutions Tel. 011 997 6000 Tel. 021 530 2900 www.donaldson.co.za

Vlootoperateurs kan skoon brandstof en smeermiddels koop, en dan bevind dat dit Dieselrytuie vir die plaas tydens grootmaatberging asook in masjinerie en voertuigtenks C&N Petroleum Equipment gekontamineer raak. Donaldson Tel. 011 397 8416 Filtration Systems het yolande@candnpetroleum.com grootmaatfiltrasie- oplossings ontwikkel wat baie geskik vir Voorsien in al u dieselvervoer- en Afrikatoestande is. -oordragbehoeftes Chevron South Africa (Edms) Bpk Voorheen Caltex Suid-Afrika Tel. 021 403 7911 www.caltex.co.za Engen Petroleum Tel. 021 403 4911 www.engen.co.za Engen Lubricants Skakelbord 031 250 2911 Landbouverkoopsbestuurder 031 250 2724 Streek Kontak

Shell help om in die wreld se groeiende vraag na energie te voorsien deur op ekonomiese gebied, omgewingsgebied en maatskaplike gebied verantwoordelik op te tree. Die aantekeninge oor respek vir die omgewing is op die webtuiste beskikbaar. Total Suid-Afrika Tel. 0860-111-111 www.total.co.za

Transtank SA Tel. 071 605 9515 www.transtank.co.za n Reeks standaardtenks wat oral in Afrika vervaardig en bemark word. Wintrust Mega Lube Tel. 021 887 4780 sakkie@wintrust.co.za

7. Diesel en winter
Diesel is nie soos water n eenvoudige samestelling wat by een temperatuur vries nie. Sekere elemente in diesel vries makliker as ander en word wakserig. Hierdie kristalle maak die diesel melkerig, verstop die brandstoffilter en maak dit moeilik om die diesel na die enjin toe te pomp. Sekere maatskappye sluit n bymiddel in wat hiervoor help. Daar is ook ander stappe wat u kan doen: Maak seker dat die brandstoftenks beskut of ondergronds is. Probeer om voertuie oornag in n motorhuis te berg of parkeer hulle in n beskutte posisie. Maak seker dat daar geen water in die tenks is nie, en dat enige oorblywende somerdiesel voor die begin van die winter opgebruik word. (Bestel u diesel vroegtydig!) Onthou egter dat nie alle aansitprobleme in die winter deur brandstof veroorsaak word nie. Maak voor die begin van die winter seker dat brandstoffilters skoon is en volgens die vervaardiger se skedule vervang word. Maak bowenal seker dat u n smeermiddel gebruik wat vir die winter gegradeer is.
Bron: SHELL

Sentraal-, Noordwes- en Noord- Willie Coetzer 083 305 1853 Kaap willie.coetzer@engenoil.com Vrystaat en dele van Oos-Kaap Callie Kotze 073 334 6955 Tel. 051 503 7013 callie.kotze@engenoil.com Peter White 082 598 4374 Faks: 0865148713 pjwhite@venturenet.co.za

KwaZulu-Natal en Swaziland

8. Die installering van filtrasie in grootmaat-olieen dieselstelsels


Behoorlike filtrasie verhoed onklaarraking en die gevolglike produksieverlies verminder die behoefte aan die herstel en vervanging van komponente verminder vloeistofvervangings- en wegdoeningskoste verlaag die algehele koste van eienaarskap Filtrasie in grootmaat-olie- en dieselstelsels verhoed die inname van soliede deeltjies in toerusting wanneer olie- of brandstoftenks volgemaak word. Meer as 70% van stelselonklaarrakings is die direkte gevolg van swak vloeistowwe of swak vloeistofbestuur. Skoner diesel verseker nie net dat komponente langer hou nie, maar hou ook ander voordele in, soos verbeterde brandstofverbruik en laer versieningskoste.
Bron: Donaldson Filtration Solutions

Engen Lubricants se produkte is ook beskikbaar deur n groot netwerk vers preidingsmaatskappye (SDCOs) en die oliesentra (TOCs). Skakel asseblief die Engen-klinteoproepsentrum by 08600 36436 om u naaste verspreider op te spoor. Joubert Implements Tel. 021 887 1220 Die JEB het sy voorneme bekend gemaak om sy lisensie uit te brei om ruolie (meer spesifiek West TexasDieselrytuie vir die vervoer van intermedir, -goud en -platinum) in te sluit. Hierdie produkte sal in brandstof op die plaas kontant vereffen word uit NYMEX en COMEX onderskeidelik, Lubrication Equipment soortgelyk aan die huidige Chicago Tel. 011 493 8235 Corn-kontrak. www.lubrequip.co.za Daar is skakels vir elk van hierdie produkte by die webtuistes: pneumatiese & handsmeringstoerusting, slangtolle, gesentraliseerde oliestelsels, D.C.dieselpompe, drupvoedingsmeert oestelle, pype, snelkoppelstukke, ghriesen olienippels, skarnierklampe, drukskakelaars, elektroniese bandpompe en masjie ngereedskapbeskerming Petroleum Equipment Tel. 011 397 8416/7 www.candnpetro.com Vir plaastenkstelsels en -toerusting PetroSA Tel. 021 929 3000 www.petrosa.co.za Sasol Tel. 017 610 1111 www.sasol.com

Met Donaldson se volle reeks vooraf reinigers kan u die werking van u lugfilter verleng deur tot 90% van die onsuiwerhede en kontaminante te verwyder voordat dit die filter bereik. Die vooraf reinigers is veral vir toerusting ontwerp wat in hewige stof- en steengruisomgewings gebruik word, soos landbou- en konstruksievoertuie en mynboutoerusting. Die Donaspin en TopSpin is selfreinigend en verg geen onderhoud nie. Dit bied ook n laer beperking, wat beteken dat : u enjin makliker asemhaal u lugfilterelement-gebruik kan verminder u koste per bedryfsuur laer sal wees
Bron: Donaldson Filtration Systems Edms. (Bpk.) Skakel 011 997 6000 of besoek w w w.donaldson.co.za

Johannesburgse Effektebeurs (JEB) Shell South Africa Tel. 011 520 7299 Tel. 0800 027 027 (Tolvry) Chriss@jse.co.za www.shell.co.za www.safex.co.za/ap

247

248

9. Vrae wat dikwels gestel word


Watter tipe enjinolie behoort ek in my plaastoerusting te gebruik? Die eienaar van die toerusting behoort altyd olie te kies en te gebruik wat minstens aan die minimum API- werkverrigtingsklassifikasie voldoen wat deur die vervaardiger aanbeveel word. Die meeste petrolaangedrewe enjins vereis n olie met n API-spesifikasie van SG of beter. Landboudieselenjins vereis olie met n API-spesifikasie van CF-4 of beter. Wat beteken n API-diensverrigtingsklassifikasie-stelsel? Hierdie stelsel, wat deur die Amerikaanse Petroleum-instituut ontwikkel is, dien as riglyne vir die keuse van krukas-olies wat vir verskillende toestande geskik is. Dit klassifiseer algemene werkverrigtingsvereistes soos volg: Enjinontwerp en -samestelling Smeerolies Bedryfstoestande Instandhoudingspraktyke Brandstof-eienskappe

Wat kan die oorsaak daarvan wees dat een tipe olie uitermate dik word in teenstelling met n ander tipe, wanneer albei by dieselfde temperatuur en met dieselfde lading gebruik word? Uitermate verdikking van smeerolie hou verband met die hoeveelheid kontaminante wat dit bevat en die mate waarin die olie geoksideer het. Byvoorbeeld, soliede kontaminante, soos fyn koolstof (roet) wat in dieselenjin-olies versprei, kan erge verdikking veroorsaak. Die verdikking van krukas-olies wat gebruik word, is normaalweg aan ongereelde olievervangingspraktyke te wyte. Hoekom verkleur krukas-olie? Baie enjinolies is van nature donker van kleur, selfs voor dit gebruik word, as gevolg van hul bymiddel-inhoud. Verdere verdonkering van enjinolies is normaal tydens gebruik. Opvallende kleurveranderinge word veroorsaak deur selfs klein hoeveelhede kontaminante. Verspreiding van koolstofdeeltjies (brandstofroet) veroorsaak dat dieselolies baie vinnig baie donker word. Ontbrandingsreste afkomstig van die klopwerende bymiddel in brandstof kan dit n grys voorkoms gee. Water gee n melkerige wit kleur aan olie. Wat gee aanleiding tot die verdunning van krukas-olie? Die algemeenste oorsaak van olieverdunning is n oormatige hoeveelheid onverbrande brandstof wat die krukas binnekom. Dit kan op n meganiese probleem dui wat nie met die smeermiddel verband hou nie. Wat is die API-ratolie-spesifikasies en wat beteken dit? API Service GL-1 beskryf n spesifikasie wat deur n gewone mineraalsmeermiddel bevredig kan word. API Service GL-2 beskryf n spesifikasie wat deur n agteraswurmratsmeermiddel bevredig kan word. (Dit word selde in plaastoerusting gebruik.) API Service GL-3 beskryf n spesifikasie wat deur n ligte EP- (uiters ho druk-) smeermiddel bevredig kan word. API Service GL-4 beskryf n spesifikasie wat bevredig kan word deur n meerdoelige ratolie, wat normaalweg aan die vereistes van die militre spesifikasie MIL-L-2105 voldoen. API Service GL-5 beskryf n spesifikasie wat bevredig kan word deur n meerdoelige ratolie, wat normaalweg aan die vereistes van die militre spesifikasie MIL-L-21058 voldoen. Wat veroorsaak dat hidrouliese vloeistof skuim? Dit word normaalweg deur kontaminante soos onsuiwerhede en water veroorsaak. Nog n algemene oorsaak is belugting, wat deur n luglekkasie in die hidrouliese stelsel veroorsaak word. Is die behoorlike berging en hantering van brandstowwe en smeermiddels werklik so belangrik as wat sommige verteenwoordigers van oliemaatskappye te kenne gee? Ja! Die bron van baie klagtes oor brandstof en olie is dikwels te vinde in die brandstofopgaartenk of oliedrom, nadat die produkte afgelewer is. Dit is uiters belangrik dat water en ander kontaminante uit brandstowwe en smeermiddels gehou word deur dromme onderdak of op hul sykante te berg om te verhoed dat renwater deur die prop insypel. Brandstofopgaartenks moet volgehou word om die versameling van vog weens kondensasie te verhoed, en smeermiddelhouers moet dig toe gehou word wanneer dit nie gebruik word nie. Veiligheid moet ook in ag geneem word wat die hantering van petroleumprodukte, brandolie, dieselbrandstof, paraffien en petrol betref. Nalatigheid en foutiewe hantering kan ontploffings en brande veroorsaak. Petrol moet nooit met ander produkte vermeng word nie, omdat dit n uiters vlugtige materiaal is. Slegs n geringe hoeveelheid petrol in dieselbrandstof of paraffien sal die vlampunt verlaag en n ernstige veiligheidsrisiko skep. Word olie minder doeltreffend wanneer dit geberg word? Nee, mits dit behoorlik geberg word en kontaminasie nie plaasvind nie.
Bron: ENGEN

Dit werk soos volg: Elke werkverrigtingsklas word deur letters aangedui die letter S vir petrolaangedrewe en C vir dieselaangedrewe enjins. Hoe hor die tweede letter, hoe hor die werkverrigtingsvlak van die olie. Dit verskaf n nuttige hulpmiddel vir die enjinvervaardiger om die werkv errigtingseienskappe van die onderskeie enjinontwerpe, en gevolglik hul smeringsvereistes, aan te dui. Omskryf die SAE-nommers die gehalte van die olie? Nee. Die SAE-nommers verwys slegs na die viskositeit van die olie, soos omskryf in die SAE-viskositeitsindeks. Viskositeit is n maatstaf van die vloeiweerstand, of n mens kan s dit is die massa of digtheid van die olie. n Olie van swak gehalte kan dieselfde SAE-viskositeitklassifikasie as n goeie olie h. Hoe verskil n multigraad-olie van n enkelgraad-olie? n Multigraad-olie voldoen aan die SAE-viskositeitsvereiste by sowel 0 oC as 100 oC. Dit verdun dus nie so baie wanneer dit verhit word, of verdik nie so baie wanneer dit verkoel word soos n enkelgraad-olie nie. Byvoorbeeld, SAE 15W-40-olies voldoen aan koueaanskakel-vereistes van SAE 15W teen 0 oC en hotemperatuur-viskositeitsvereistes van SAE 40 teen 100 oC. n Multigraad-olie vergroot dus die omvang van bruikbare temperatuur. Dit verskaf makliker aanskakeling in koue toestande, vinniger en doeltreffender smering, verminderde enjinslytasie en beter brandstof-ekonomie. Hoe dikwels behoort ek enjinolie in my trekker te vervang? Indien u trekker in n goeie meganiese toestand is, die aanbevole tipe smeerolie gebruik en in normale bedryfstoestande werk, moet u die aanwysings in die eienaarshandleiding volg. Indien enige van die omstandighede grootliks daarvan verskil, behoort die aftap-tussenposes dienooreenkomstig verkort te word. Kan olie verweer? Die funksies van die enjinolie is om te smeer, af te koel, te sel en te reinig. Wanneer n olie sy vermo verloor om enige van hierdie funksies uit te voer, is dit verweer. Kontaminasie van olie vind in alle enjins plaas. Die kontaminante is brandstof wat nie verbrand het nie of slegs gedeeltelik verbrand het; produkte afkomstig van brandstofverbranding, insluitend water, roet en stof. Hierdie kontaminante vernietig uiteindelik die olie se vermo om doeltreffend te werk. Olie behoort vervang te word voordat dit hierdie toestand bereik. Enjins sal beter en langer diens lewer indien die olie vervang word, soos aanbeveel. Hoe doeltreffend is oliefilters, en hoe dikwels behoort dit vervang te word? Oliefilters behoort vervang te word volgens die instruksies in die handleiding. Indien dit behoorlik versien word, is dit baie doeltreffend om die groter soliede deeltjies wat die olie besmet, te verwyder, wat slytasie verminder en die enjinleeftyd verleng. Ten spyte van oliefilters moet olie steeds gereeld vervang word.

249

Insette
Dieregesondheid
Sien ook die hoofstuk oor biosekuriteit

Die uitgebreide en streng Gedragskode wat deur alle lidmaatskappye skriftelik aanvaar moet word, verseker dat alle lede insette lewer by en hulle verbind tot die opstel van etiese, gehalte- en diensriglyne, standaarde, kodes en wetgewing, soos: vervaardigingsgehaltepraktyke opbergings- en vervoerstandaarde opleiding in die verantwoordelike gebruik van produkte, veral in die opkomende sektor Etiese Kode vir Bemarking SANS-gebruikskodes, asook aanbevelings van: - AVCASA se Veiligheids-, Gesondheids- en Omgewingskomitee - die Gifstofwerkgroep van die EWT Regulatoriese Harmoniring in Afrika (SEAVDRAC), n inisiatief wat SAAHA sterk ondersteun

1. Oorsig
Geld wat aan veeartse, inentings, dosering en dipstowwe bestee word, beveilig u boerdery-onderneming en ook di van u bure. Hierdie voorsorgmaatrels maak minder as 7% van die boer se totale uitgawes uit. n Boer wat probeer om noodsaaklike voorkomende behandeling en uitgawes te vermy tree onverstandig op: dieresiektes kan die land se ekonomie skade aandoen, om nie eens te praat van die gesondheid van mense en diere nie. Alle dieregesondheidsprodukte moet streng volgens die instruksies op die etikette gebruik te word. Selfs dan kan die resultate varieer volgens die siekte en die stadium van die siekte waarop behandeling toegedien word. Hoe vroer gedurende die loop van die siekte die behandeling toegedien word, des te beter sal die resultate wees. Geen entstof kan 100% beskerming verleen nie, maar die betrokkenheid van n veearts plus die korrekte gebruik van geregistreerde produkte met bewese effektiwiteit en veiligheid kan net tot voordeel strek van sowel diere as produsente. Die Departemente Staatsveeartsenykundige Dienste waak deurlopend daarteen dat dieresiektes die land van buite binnekom, terwyl dieresiektes binne ons grense beheer en bestry word.

Ander:
Nasionale Raad van DBVs Plaasdiereenheid Tel. 011 907 3590/1/2 n Veeartsenykundige Diensrugsteun word voorsien. Lees oor hul betrokkenheid in die algeme Vee hoofstuk. Die Veegesondheids- en Produksiegroep Tel. 012 346 1590 Suid-Afrikaanse Veeartsenykundige Raad Tel. 012 342 1612 www.savc.org.za Suid-Afrikaanse Veeartsenykundige Vereniging Tel. 012 346 1150 www.sava.co.za

3. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Direktoraat Dieregesondheid Tel. 012 319 7679 DAH@daff.gov.za Soek Feeds, Stock Remedies, Pesticides and Fertilizers onder die Divisions-opsielys by www. daff.gov.za Provinsie Gauteng Direkteur Dr. Wynton Rabolao Direktoraat Bioveiligheid Tel. 012 319 6199 DB@daff.gov.za Directorate: Animal and Aquaculture Production Tel. 012 319 7493 DAAPS@daff.gov.za Kontakbesonderhede Tel. 011 355 1977 Faks 011 355 1077 / 2292 Sel 082 373 7724 Posbus 8769, Johannesburg 2000 Wynton.Rabolao@gauteng.gov.za Tel. 033 343 8300/17 Faks 033 343 8471 Sel 0827849254 Privaatsak X6005, Hilton 3245 sikhakhanet@quarry.kzntl.gov.za Tel. 035 780 6705 Faks 035 789 6405 Sel 082 419 2882 Privaatsak X1048, Richards Bay 3900 mtshalid@daerbay.kzntl.gov.za Tel. 013 741 4710/3218 Faks 013 741 5087 Sel 082 899 7767 Privaatsak X11309 Nelspruit 1200 nvmnisi@nelvet1.agric.za

2. Verenigings wat betrokke is


Suid-Afrikaanse Dieregesondheidsvereniging South African Animal Health Association (SAAHA) Tel. 011 805 2000 www.saaha.co.za SAAHA, n Afdeling 21-maatskappy sonder winsbejag, is n vereniging wat die meeste verantwoordelike vervaardigers en verskaffers van dieregesondheidsprodukte verteenwoordig. Deur sy AgriSETAgoedgekeurde opleiding en die akkreditering van lede se verkoopspersoneel streef SAAHA daarna om te verseker dat boere en ander eindgebruikers te alle tye voorsien word van n professionele en doeltreffende diens.

Visie:
SAAHA se visie is om erken te word as die vereniging wat alle vervaardigers en verskaffers van veeartsenykundige medisyne, veemiddels en ander dieregesondheidsprodukte in Suider-Afrika verteenwoordig. KwaZuluNatal Dr. T.A. Sikhakhane Bestuurder: Veeartsenykundige Dienste Suid Dr. D.I. Mtshali Bestuurder: Veeartsenykundige Dienste Noord

Missie:
Die Visie word bereik deur n ekonomies lewensvatbare en innovasiegedrewe dieregesondheidsbedryf in Suider-Afrika te bevorder en te ondersteun, en so by te dra tot n ho vlak van gesondheid en welstand van al die diere en tot die verantwoordelike bewaring van die omgewing.

Gedragskode:
Ons wil h dat boere en ander gebruikers van ons produkte moet weet dat hulle hul aankope maak van persone en maatskappye wat gesonde tegniese advies kan gee, en wie se werknemers die streng Gedragskode van SAAHA nakom; kortom, mense op wie hulle kan vertrou!

Mpumalanga

Dr. N.V. Mnisi

250

Limpopo

Dr. Mampane Tel. 015 307 2800 Tel. 015 295 7090/5 Faks 015 295 4713 Sel 082 803 05508 Privaatsak X9379, Polokwane 0700 Dr. Moerane Tel. 053 839 7800 Tel. 053 838 9102 Faks 053 831 3635 Sel 083 304 7839 Privaatsak X 5018, Kimberley 8300 Tel. 018 389 111 Faks 018 389 5090 Sel 082 577 3382 Privaatsak X2039 Mmabatho 2739 lmagibi@nwpg.gov.za Tel. 043 683 1004 Tel. 040 609 3547 Faks 040 636 3558 Sel 083 659 8728 Bisho:040 636 3558 Baai: 041 402 6208 Privaatsak X0040, Bisho 5608 lubabalo.mrwebi@agr.ecprov.gov.za hildergard.vandenheever@agr.ecprov. gov.za Tel. 051 436 3677 Faks 051 448 6847 Sel 083 633 6808 Maretha Sel 083 329 5465 Privaatsak X 02, Bloemfontein 9300 maki@agric.fs.gov.za mfourie@agric.fs.gov.za Tel. 021 808 5052 / 01 Tel. 021 808 7619 Faks 021 808 7619 Sel 084 604 6705 Privaatsak X1 Elsenburg 7607

4. Publikasies en webtuistes
Op www.landbou.com, die elektroniese weergawe van die tydskrif Landbouweekblad, is daar n veeartsenykundige rubriek met vrae en antwoorde. Landbou.com kan geskakel word by 021 406 2414. Kry die kategorie animal health by www.agriwiki.co.za www.parasol-project.org Novel solutions for the sustainable control of nematodes in ruminants www.vetproductsonline.co.za an online animal product store Die volgende Info-Pakkies (boekies) is beskikbaar van die Nasionale Departement van Landbou. Die boekies kan ook gelees word by www.daff. gov.za (neem die publications-kieslysopsie) of kontak die Hulpbronsentrum by 012 319 7141. Tick-borne diseases in ruminants Hydatid disease caused by tapeworm Diseases caused by trypanosomes: Nagana and dourine The difference between vaccination and treatment Common and important diseases of cattle Common and important diseases of sheep and goats Diseases shared by wildlife and livestock External parasites of goats and sheep Why did my animal die? Skin conditions in goats and sheep Lumpy-skin disease Sheep-scab Theileriosis Skin conditions in pigs Respiratory diseases in cattle Respiratory diseases in chickens Disease prevention in chickens Diarrhoea in sheep and goats Udder and teat lesions Diarrhoea in cattle Acaricide resistance African horsesickness Anthrax Congo fever Brucellosis and tuberculosis Foot-and-mouth disease How medicine should be used External parasites of cattle Community medicine stores Clostridial diseases Tapeworm Condition scoring of cattle Rabies a killer disease Poultry diseases Lungsickness

Noord-Kaap

Noordwes

Dr. L. Magibi

Oos-Kaap

Dr. L. Mrwebi

Vrystaat

Dr. Mojapelo

Wes-Kaap

Dr. G. Msiza

Staatsveeartsenykundige Dienste borg die toetsing vir sekere dieresiektes. Die volgende ondersoeke kan deur staatsveeartsenykundige kantore gerel word, en word gratis onderneem: Aborsies: Bees- en bokabortusse word getoets vir brusellose. Boere moet die plasenta, abomasale inhoud en fetale longe op ys inlewer. Hondsdolheid: Die brein moet op ys of in 50% gliserosalien ingelewer word. Dit moet nie in formalien gesit word nie. Boviene Spongiforme Ensefalopatie (BSE of malbeessiekte): As deel van die nasionale BSE-opname word die brein van enige bees ouer as 30 maande (drietand of meer) wat met senusimptome van enige aard gevrek het, deeglik ondersoek vir neurologiese siektes, insluitende hondsdolheid, BSE, hartwater, serebrale rooiwater en histopatologiese veranderinge Die hele brein, insluitende die breinstam en medulla oblongata, moet op ys ingelewer word. Dit moet nie in formalien gesit word nie. Boere kan by hul plaaslike staatsveeartsenykundige kantoor, of anders die Provinsiale Direkteur: Veeartsenykundige Dienste aanklop vir inligting en bystand met die inlewering van monsters. In die meeste gevalle sal die plaaslike staatsveeartsenykundige kantoor relings kan tref vir vervoer, inlewerings en toetsing van die relevante monsters sonder enige koste vir die eienaar of private veearts. Vir verdere inligting, kontak dr. Tiro Modungwa. Tel. 012 319 7428 / 083 959 1096 tirom@daff.gov.za Besoek http://www.nda.agric.za/vetweb/Animal%20Disease/ A_Government_Veterinary_Laboratori.htm vir n volledige lys van Staatsveeartsenykundige Laboratoria in SA.

n Aantal publikasies is beskikbaar van Kejafa Knowledge Works. Neem die books-opsie by www.kejafa.co.za of bel 014 577 0005. Protecting your farm animals through immunization: a practical guide to animal health deur die Bayer-instituut vir Dairy Tech gepubliseer. Kry ook die artikels by www.inbeheermetbayer.co.za Intervet het n boekie oor immunisering deur Bill Fletcher, die dip-ghoeroe wat ook boere oplei. The A-Z of dipping cattle. Diseases of livestock in Africa: a farmers guide. Siegfried Stampa. Skakel VetServ by 041 487 2652 om te bestel. Boeke wat beskikbaar is by Afrivet, tel. 012 991 6416: Siektes en parasiete van beeste, skape en bokke in Suid-Afrika. Dr. Pamela Oberem (redakteur). Ook in Engels. n Gids tot dieresiektes in Suid-Afrika: perde, donkies en muile. Dr. Pamela Oberem. Ook in Engels. n Gids tot dieresiektes in Suid-Afrika: honde en katte. Dr. Pamela Oberem. Ook in Engels. Inenting vir die beheer van dieresiektes in Suider-Afrika. Dr. Pamela Hunter. Ook in Engels. Publikasies wat op versoek by SAAHA beskikbaar is (Kontakbesonderhede onder opskrif 2): Riglyne vir die Verantwoordelike Gebruik van Oesbeskerming en Dieregesondheidsprodukte (ook in Engels) Basiese Riglyne vir die Verantwoordelike Gebruik van Oesbeskerming en Dieregesondheidsprodukte (Engels en Afrikaans) ideaal vir boere. Guide to the Treatment of Poisoning by Chemicals noodsaaklik vir die mediese professie. n Maandelikse publikasie, VET News/Nuus, is beskikbaar by die SuidAfrikaanse Veeartsenykundige Vereniging. Skakel 012 346 1150/1, of besoek die webwerf by www.sava.co.za. Hulpbronne van die LNR-OVI Voorraadwinkel (Dieregesondheid vir ontwikkelende boere, bel 012 529 9446) is op die volgende bladsy gelys.

251

Publikasies Onderstepoort Journal of Veterinary Research 1 volume per jaar met vier uitgawes Ticks, Mites And Insects Infesting Domestic Animals In SA Bovine Mastitis The Distribution And Estimated Economic Impact Of Plant Poisoning And Mycotoxicoses In SA Diseases of ostriches and other ratites Ostrich Diseases Proceedings of the ARC-OVI International Congress with WHO-cosponsorship on Anthrax, Brucellosis, CBPP Clostridial and Mycobacterial , Diseases Videos Beef Tapeworm (in Zulu of Xhosa) Control of ticks and tick-borne diseases Worm resistant test (in English of Afrikaans) Beef tapeworm a threat to human health and beef production(Eng of Afr) Foot and mouth disease African swine fever African swine fever control Contagious bovine pleuropneumonia Lumpy skin disease Malignant catarrhal fever Rift valley fever Stel vir eksterne parasiete Stel wat bestaan uit 8 monsters en 3 gelamineerde lewensiklusse in houtkassie Stel vir interne parasiete Stel wat bestaan uit 8 monsters en 3 gelamineerde lewensiklusse in houtkassie Parasietmonsters Per monster (enkel bosluise) Per monster (enkel wurms) CDs Is my animal healthy Common diseases in pigs Are my chickens healthy What is the difference between vaccination and treatment Zoonotic diseases Plants poisonous to livestock SA Selected infectious diseases Tick-borne diseases Rabies Brucellosis & Tuberculosis Common diseases of poultry Newcastle disease Pig diseases in Africa Tropical African Infectious Diseases

5. Opleiding en navorsing
Afrivet Opleidingsdienste fokus op die oordrag van vaardighede en hulpmiddels wat benodig word in die verdediging teen veesiektes. Bel 082 454 0532 dr. Danie Odendaal of rig n epos aan training@afrivet.co.za. Die Bosluismuseum. Die museum is die eerste van sy soort op die vasteland en dien om boere en wetenskaplikes in te lig omtrent bosluisidentifisering, biologie, -ekologie en -bestrydingstelsels. Tot op hede moes wetenskaplikes wat navorsing wou doen oor bosluise, na f Washington f Londen reis. Baie mense in landelike gebiede op die vasteland maak n bestaan uit boerdery, en bosluise is n ernstige probleem in terme van die oordraging van siektes wat vee sal doodmaak. Die museum se hoofdoelwit is om al die spesies wat algemeen is in Afrika, te versamel. Die museum is ook besig om n handboek oor bosluise saam te stel wat boere asook wetenskaplikes sal help met die bestryding van die parasiete. Kontak dr. A Latif by 012 529 9212. LNR Onderstepoort Veeartsenykundige Instituut (OVI) Tel. 012 529 9446 www.arc.agric.za Die OVI maak deel uit van die Veesake-afdeling (Livestock Business Division). Navorsingsaktiwiteite aan die OVI fokus op die ontwikkeling van entstowwe en diagnostiese metodologie, en pas die nuutste molekulre-biologiese tegnieke toe om ekonomies belangrike siektes te voorkom en beheer. Die Instituut bevorder dieregesondheid en -welstand deur n effektiewe en doeltreffende diagnostiese diens asook entstowwe teen bek-en-klouseer en bosluisoordraagbare siektes te verskaf. Die OVI is n samewerkende sentrum vir beide die OIE (waarneming en bestryding/beheer van dieresiektes in Afrika) en FAO (noodgereedheid vir oorgrens-dieresiektes vir Afrika, ingewandswurmweerstand en biologiese beheer vir Afrika, en die FAOVerwysingslaboratorium vir virale siektes wat deur Artropode oorgedra word in Oos- en Suider-Afrika). Dit sluit sewe verwysingslaboratoria vir ekonomies belangrike virale siektes in. SAAHA (Sien opskrif 2) dra deur middel van opleidingsprogramme tot hierdie belangrike funksies by: AgriSETA-goedgekeurde Opleidings- en Akkreditasieskema. SAAHA kordineer n kursus bestaande uit 8 modules by die Tshwane Universiteit van Tegnologie. Dit is n korrespondensiekursus wat die bywoning van n aantal lesings, n eindeksamen en diplomering behels. Alle verkoopspersoneel van SAAHA-lede moet hierdie kursus bywoon en slaag ten einde toegelaat te word om advies te gee en SAAHA se dieregesondheidsprodukte te verkoop. Die kursus is oop vir enigeen wat meer te wete wil kom oor dieregesondheid en die produkte wat in die bedryf gebruik word. Opleiding van boere in die verantwoordelike gebruik van dieregesond heidsprodukte. SAAHA dra deur middel van hierdie kursus by tot die opheffing van nuwe boere en vee-eienaars, en tot die beskerming van die omgewing. SAAHA-lidmaatskappye (Sien opskrif 6) ondersteun en doen navorsing oor verskillende aspekte van dieregesondheid, sowel individueel by hul navorsingsfasiliteite, as kollektief oor aspekte wat vir die boeregemeenskap van belang is, soos: Bosluisweerstand teen ektoparasietdoders Wurmweerstand teen endoparasietdoders Mikrobiese weerstand teen antibiotika Die veilige wegdoen van gebruikte houers Omgewingskwessies soos middels wat onskadelik is vir miskruiers en bosluisvols Universiteit van die Vrystaat Dept. Vee-, Wild- en Weidingwetenskappe Dr. L.M.J. Schwalbach Tel. 051 401 2827 Hierdie departement fokus op die opleiding en navorsing wat betrekking het op die hele diereproduksie-kontinuum, van hulpbronbenutting, geassisteerde reproduksie, verbeterde voedselbenutting tot genetiese verbetering. Dieregesondheid maak n klein maar gentegreerde deel van hierdie kontinuum uit. Basiese begrippe met betrekking tot dieregesondheid en immuniteit word in die veewetenskap-kurrikulum aan studente oorgedra, en kort kursusse oor basiese dieregesondheid en veeteelt word vir boere (sowel kommersieel as kleinskaals) en voorligtingbeamptes aangebied. Kontraknavorsing oor aspekte van dieregesondheid word ook

Skyfiestelle Acaricide resistance African swine fever Are my chickens healthy? Why are ticks important? Clostridal diseases of ruminants Common diseases of cattle Common diseases of sheep & goats Community tick control Diseases caused by Tryansomes: Ngana & Dourine Foot and mouth disease: lets work together Frequency of tick control External parasites of cattle Tissue parasites meat Methods of tick control in cattle Newcastle disease Poultry diseases Sheep scab Is my animal healthy? Tick life cycle Tick-borne diseases Tissue parasites organs Udder and teat lesions Are my pigs healthy Why did my animal die Zoonotic diseases African horse sickness Brucellosis and Tuberculosis Common diseases of pigs Worms in goats, sheep and cattle What is the difference between vaccination and treatment Skin condition in goat and sheep My cow is unable to stand up Rabies Skin condition in pigs Mastitis External parasites of goats and sheep Condition scoring

252

onderneem, hoofsaaklik op versoek van farmaseutiese ondernemings en die lewendehawebedryf in die algemeen. Dept. Mikrobiese, Biochemiese en Voedselbiotegnologie Prof. Rob Bragg Tel. 051 401 2676 BraggRR@ufs.ac.za Ellie van Dalen Tel. 051 401 2792 vdalenem@ufs.ac.za Daar is n verskeidenheid faktore wat bosluise se weerstand teen chemiese behandelings kan verhoog: die aard van die middel, die aantal toedienings, die metode van aanwending, en die verspreiding van bosluise deurdat diere beweeg. Boere wat probleme ondervind met die hantering van bosluise, kan nou monsters na die Universiteit van die Vrystaat stuur om getoets te word vir weerstandigheid. Universiteit van Pretoria Fakulteit Veeartsenykundige Wetenskap Tel. 012 529 8313 www.up.ac.za Voltooiing van die voorgraadse program, wat ses jaar duur, stel die persoon in staat om as dierearts te registreer by die Suid-Afrikaanse Veeartsenykundige Raad. Universiteit van Suid-Afrika (Unisa) Kollege vir Landbou- en Omgewingswetenskappe Departement Landbou, Dieregesondheid en Menslike Ekologie Tel. 011 471 2984
Die ander universiteite en landboukolleges kan gevind word in die hoofstuk oor onderwys en opleiding in landbou.

Ceva Animal Health (Edms) Bpk Intervet Tel. 011 923 9300 Tel. 011 312 4088 Faks 011 974 9320/8179 www.ceva.com www.intervet.co.za Cipla Agrimed Lionels Veterinary Supplies Tel. 0861 247 463 Tel. 021 930 7193 Faks 012 361 0467 Faks 021 930 7203 Ciplavet Merial SA Tel. 0861 115 037 Tel. 011 315 8001 Faks 0861 115 038 Faks 011 805 1469 ciplavet@ciplamedpro.co.za www.merial.com www. ciplamedpro.co.za Dr. G Catton (konsultant) Tel. 012 665 5157 Faks 012 665 0988 gcatton@iafrica.com Eco Animal Health Tel. 012 991 6416 Faks 012 991 6417 Fort Dodge Animal Health (Edms) Bpk Tel. 011 655 2960 Faks 011 655 2759 duplesa@wyeth.com Healthtech Laboratories Tel. 011 805 5703 Faks 011 805 7256 www.healthtechlabs.co.za Insect Science Tel. 015 307 1391 Faks 015 307 6555 Instavet Import & Export Tel. 011 462 4215 Faks 011 462 4006 harry@immunovet.co.za www.instavet.co.za Norbrook Laboratories SA (Edms) Bpk Tel. 011 314 0889 Faks 011 314 0883 Novartis South Africa (Edms) Bpk Tel. 011 929 2503 Faks 011 929 2128 www.novartis.co.za Onderstepoort Biological Products Tel. 012 522 1500 Faks 012 522 1591 www.OBPvaccines.co.za Pfizer Animal Health Tel. 011 320 6079 Faks 011 895 6130 www.pfizerah.com Schering-Plough Animal Health see Intervet Virbac RSA Tel. 012 657 6000 Faks 012 657 6035 www.virbac.co.za

6. SAAHA-lede en assosiate
Afrivet Tel. 012 991 6416 Faks 012 991 6417 Hulplyn 0860 VEEARTS peter.oberem@afrivet.co.za www.afrivet.co.za Bayer Animal Health Tel. 011 921 5723 Faks 012921 5725 ehler.borgs@bayerhealthcare.com www.bayer.co.za/animalhealth Bedson Africa (Edms) Bpk Tel. 012 803 4376 Faks 012 803 1685 Biochemical Chemical Consultants Tel. 033 343 1414 Faks 033 343 1478 Boehringer-Ingelheim Tel. 011 348 2465 Faks 011 886 3205

Ander dieregesondheidsmaatskappye
Animate Animal Health Tel. 012 661 3485 www.animate.co.za Ashkan Animal Health Tel. 011448 www.ashkan.co.za Big Five Veterinary Pharmaceutical Tel. 012 546 5005 http://bigfive.jl.co.za Cooper Veterinary Products Tel. 012 991 6416 Faks 012 991 6417

253

DEHTEQ (Edms) Bpk Tel. 011 466 9270 info@dehteq.co.za Denvet BK Tel. 033 343 1093 Faks 086 67 11722 www.denvet.co.za Dosatron Sales & Service Suidelike Afrika Tel. 011 434 2887 www.dosatron.com Immuno-vet Services Tel. 011 699 6240 harry@immunovet.co.za www.immunovet.co.za Pathcare Vetlab Tel. 021 596 3636 www.pathcare.co.za

Pharm Vet (Edms) Bpk Tel. 011 974 5641 Faks 011 974 5650 Roche Products (Edms) Bpk Tel. 011 928 8700 Faks 011 392 2338 Tick Off Tel. 012 804 4460 www.tickoff.co.za Trade Vet Tel. 011 314 5972 Wildlife Pharmaceuticals Inc. Tel. 013 751 2328 www.wildpharm.com

Volg die korrekte toedieningsroete. Die koue ketting met nooit gebreek word nie (vervoer en berging van die entstof op die plaas) Verkeerde hantering van entstowwe is een van die grootste oorsake van entstof wat nie werk nie. U moet u entstowwe by n temperatuur van 48C hou, en seker maak dat u steriele naalde het; u moet steriele silinders h om te voorkom dat u siektes van een dier na n ander oordra. Die doeltreffendheid van entstowwe hang af van die bestuur van die spesifieke boer; as n boer dus n goeie bestuurder is en volgehoue inentingsprogramme volg, sal daardie entstowwe effektief wees.
Vir verdere inligting kontak Jacob Modumo by telefoonnommer 012 522 1518 of e-pos: jacob@obpvaccines.co.za

Parasiete en weerstand
Veertig persent van alle dieregesondheidsprodukte wat in SA verkoop word, is parasietmiddels, ektoparasietmiddels of dipstowwe en opgietmiddels vir die bestryding van bosluise en ander eksterne parasiete, asook antelmintiese middels vir die beheer van ingewandswurms. Omdat hulle so belangrik is vir SA boere, word daar baie gedebatteer oor parasiete wat weerstand ontwikkel teen die chemikalie in hierdie produkte. Dit is egter n feit dat weerstand altyd n probleem sal wees. Dit is die natuur se evolusionre reaksie op die vermyding van onderdrukking. Doen die volgende om weerstand te bestuur: Moet nooit nuwe (weerstandige) parasiete op u grond toelaat nie. Maak altyd seker dat diere wat ingebring word, parasietvry is voordat hulle op die plaas gebring word deur hulle eers onder kwarantyn te plaas en hulle met minstens twee verskillende antelmintiese groepe (middels teen ingewandswurms) en met een of meer ektoparasietmiddel (dipstof) te behandel. Volg altyd die vervaardiger se instruksies noukeurig wanneer u diere vir parasiete behandel. Moenie n middel toedien wat te sterk is nie. Om dieselfde redes moet u nooit tuisgemaakte konkoksies opgiet om bosluise te bestry nie. Die hoeveelheid aktiewe bestanddeel wat nodig is, hang af van die formule wat gebruik word, en daar is geen inligting oor tuisgemaakte formulerings om hierdie kritieke besluite op te baseer nie. Ken die beskikbare middels, aan watter groepe hulle behoort, en raadpleeg n veearts, verkieslik van die verskaffer, om raad te gee oor wanneer om oor te slaan na n ander middel en watter middel dit moet wees.

7. Internasionale sakeomgewing
Besoek www.oie.int webtuiste van die Wreldorgansisasie vir Dieregesondheid (OIE). Sien ook die webwerwe van Global Alliance for Livestock Veterinary Medicines www.galvmed.org en die World Veterinary Association www.worldvet.org

8. Inligting vir opkomende boere


Inenting
Inenting is n proses waar mens n biologiese produk in n dier inspuit. Dit is n proses waar mens n dier blootstel aan n gekodifiseerde of verswakte siekte-veroorsakende organisme. Hoe meer teenliggaampies die dier het om daardie spesifieke siekte te beveg, hoe kleiner is die kans dat hy dit sal aansteek. In baie gevalle moet n dier jaarliks ingent word om immuniteit teen spesifieke siektes te verseker. Die ouderdom waarop n jong dier vir die eerste keer ingent word, speel n belangrike rol in sy reaksie op inenting. Dit is omdat die jong dier steeds n mate van immunisering het uit die moeder se biesmelk of kolostrum. Dit is passiewe immuniteit, maar dit versteur die werking van die entstof as di te vroeg gegee word.

Dank aan dr. Peter Oberem (SAAHA) vir terugvoering oor die konsephoofstuk.

254

Insette
Erdwurms en vermikompos
Sien ook die hoofstukke oor biologiese boerdery, organiese boerdery, kompos en organiese kunsmis.

2. Rolspelers
Planner Bee Plant Care Carmen Nottingham Tel/faks 011 888 4215 Sel. 083 255 5828 Verskaffer van wurms en die carmen@livingearth.co.za b u i t e b a n d b a k - w u r m p l a a s www.fertilis.co.za (tyrebin wormery) vir Kaapstad en Hulle produseer Fertilisomgewing. erdwurmuitwerpsels (voer erdwurms die mis van melkkoeie Earthworm Interest Group en vervaardig kunsmis uit die South Africa (EIGSA) Ken Reid uitwerpsels Eisenia foetida). Tel. 011 792 3478 Hierdie produk (reg no. B3664 Kareid@iafrica.com Wet36/1947) is gesertifiseer deur die Organic Food Federation Kry die besonderhede van UK: Organic certification no: distriksameroepers (landwyd) 00371/01/00. by www.eigsa.co.za. EIGSA bied praatjies en werkwinkels aan. Fertilis-erdwurmuitwerpsels word Tree met Allison in verbinding as kunsmis vir ALLE tipes grond by 083 791 1198 of e-pos en plante, grasperke, groente en earthwormer@absamail.co.za vir gewasse, sierstruike en potplante meer besonderhede. gebruik. Daar is geen reuk nie, dit brand nie, en is baie ryk in EarthwormsSA voedingstowwe vir plante en Sel. 083 650 9883 grond. Die spreidingsverhouding is www.earthwormssa.co.za 250 ml per vierkante meter. Barbaras Worms Tel. 082 338 4109 barbarasworms@gmail.com FullCycle Tel. 021 789 2922 www.fullcycle.co.za Uitstekende kompostee plantbesproeiing kan ook Fertillis gemaak word. vir van

1. Oorsig
Niemand weet regtig hoeveel wurmspesies daar bestaan nie (daar is beramings van 4500 tot 6000!) maar in landbou en tuinbou is drie spesifieke genera al beskryf en bestudeer. Hierdie wurms word onderskei op grond van hulle habitat in of op die grond. Hierdie genera verbaster nie en word gewoonlik nie in mekaar se habitat aangetref nie. Die drie genera is: Wurms wat op die oppervlakte aangetref word onder klam, verrottende organiese materiaal. Hulle word as epigees beskryf met Eisinia fetida as vernaamste spesie in Suid-Afrika. Hierdie wurm sal NIE in die grond aangetref word nie, omdat dit nie die vermo het om deur die grond te beweeg nie. Wurms (wat anesies genoem word) word aangetref van die oppervlakte van die grond tot n diepte van ongeveer een meter. Hierdie wurms soek vir hulle kos deur na die oppervlak te kom en klam, ontbindende organiese materiaal in hulle gate af te trek. Hierdie wurms is van groot nut omdat hulle die grond omdolwe en goeie water- en lugpenetrasie veroorsaak. Hoe meer van hierdie spesies in die grond is, des te beter vir die grond. Lumbricus terrestris kom baie algemeen in Suid-Afrika voor. n Derde tipe wurm (wat endogees genoem word) word baie diep in die grond aangetref en kom baie selde tot op die oppervlak. Hierdie soort is die enigste soort van die drie wat in werklikheid van die grond eet as deel van sy dieet. Hierdie spesies speel n klein rol in die totale grondomgewing. So gou as wat enige lewende ding (dierlik of plantaardig) doodgaan begin n horde saprofitiese mikrorganismes (wat op dooie organiese materiaal teer) soos bakterie, fungi, muf, nematode, bakterie soos aktinomisete, klein geleedpotiges (besies, ens) om dit te verorber. Erdwurms eet dan weer hierdie organismes as voeding. Sommige van die ontbindende materiaal word natuurlik ook geet, maar die vernaamste voedsel is, soos genoem, mikrorganismes. Die wurm verteer dan die mikrorganismes en skei ontlasting uit wat vol plantnutrinte is en, hoewel dit vreemd klink, ook n wye verskeidenheid mikrorganismes bevat. Hierdie wurmontlasting is die beste kompos wat die mens ken. In vermikultuur, word Eisinia fetida (epigeese) wurms gevange gehou en ontbindende organiese materiaal gevoer. Die wurmontlasting word versamel en as kompos gebruik. Baie tipes hokke word aangetref wat strek van n klein boksie vir die huishouding tot reuse betonhouers wat vir grootskaalse boerdery gebruik word. Ontbindende organiese materiaal kan letterlik enigiets wees wat eers lewendig was, maar nou dood is: alle plantaardige stof, papier en karton, saagsels, dieremis (met die moontlike uitsondering van katafval wat patogene organismes wat infeksies kan veroorsaak kan bevat), rys en pasta, ensovoorts. As vermikompos op die grondoppervlak gesprei word, word die miljoene mikrorganismes wat daarin teenwoordig is, voedsel vir enige anesiese wurms in die omgewing. Met voldoende kosvoorraad beskikbaar vermenigvuldig die anesiese wurms en help hulle om die grond krummelrig en produktief te hou. Die lewens- en doodaktiwiteite van die mikrorganismes in die grond stel voortdurend plantnutrinte vry. Beide soliede kompos en kompostee kan deur vermikultuur verkry word. Grond wat met vermikompos behandel is, kan vyf keer meer nitrate bevat (m.a.w. stikstof wat onmiddellik beskikbaar is), sewe keer meer fosfor, 11 keer meer kalium, 2,5 keer meer magnesium en twee keer meer kalsium as grond wat nie daarmee behandel is nie.
Bron: Ronald Thomson. Tree met hom in verbinding by 082 563 1476 of by ronmar65@hotmail.com

Verbind tot die vermindering van SA Biofarm afval deur innoverende produkte Tel. 012 333 4222 en dienste, wat Can-o-worms www.sabiofarm.co.za insluit. Talborne Organics Hermanus Worms Tel. 011 954 5763 Ronald Jock Thomson www.talborne.co.za Tel. 082 563 1476 ronmar65@hotmail.com The Worm Lady Tel. 011 465 2933 Ronald is al vir jare by wurmboerdery busygirl@telkomsa.net betrokke. Hy gee lesing en skryf Wizzard Worms uitgebreid oor vermikompos. Don Blacklaw Tel. 033 413 1837 / 072 102 1636 Natal Museum donblacklaw@greytown.co.za Dr. Danuta Plisko dona@wizzardwoms.co.za Tel. 033 345 1404 www.wizzardworms.co.za dplisko@nmsa.org.za jdplisko@saol.com Wizzard Worms is n kweker wat Dr. Plisko doen navorsing oor wurms, wurmprodukte en inligting erdwurms, en in KwaZulu-Natal landwyd versprei. het sy bevind dat daar baie min inheemse erdwurms is, maar Worms for Africa groot getalle van die aggressiewer Les Kingma eksotiese wurms afkomstig uit Tel. 041 468 0945 Noord-Amerika, Asi, Europa en lemarona@intekom.co.za so meer. Dit blyk dat vroe setlaars wat plante in grond ingevoer het, ook die wurms van die land van oorsprong ingevoer het.

3. Publikasies en webtuistes
www.fertilis.co.za webwerf van Planner Bee Plant Care, n maatskappy wat n groeiende netwerk van wurmplase ontplooi wat natuurlike, organiese, hoogs-voedsame, lewensproduserende en veilige kunsmis produseer. www.wizzardworms.co.za Wizzard Worms, wat in KwaZulu-Natal gesetel is, is n maatskappy met uitgebreide ervaring in vermikultuur en die ontwerp en verkope van wurmplase.

255

www.eigsa.co.za webwerf van die Earthworm Interest Group of South Africa. Materiaal wat by Planner Bee Plant Care beskikbaar is: SA Organic Grower: n Stel bestaande uit 31 boekies (n ideale naslaanbron vir SA) The Earthmill System for Organic Market Gardens. Mense wat n bestaan wil maak uit organiese groente mt eenvoudig hierdie boek aanskaf. Brosjures met artikels oor permakultuur. Kontak hulle by 011 888 4215 / 083 255 5828, faks 011 888 4215 of skryf aan carmen@livingearth.co.za Besoek ook die ander webwerwe wat in hierdie hoofstuk genoem is, byvoorbeeld www.fullcycle.co.za, www.earthwormssa.co.za

Afval wat verlore gaan. Tonne organiese afval in word daagliks oral op die vasteland in grondopvullingsterreine gestort. Hierdie organiese stowwe kan dikwels by hulle bron met behulp van die nederige erdwurm in plantvoedsel omskep word. Plaasafval. Die meeste boere het die een of ander vorm van organiese materiaal wat verlore gaan, soos bees-, perde- en varkmis en afgekeurde groente. Al hierdie afval kan omskep word. Proses. Die afval behoort regstreeks in die grond ingespit te word, afgewissel met lae ander spesifieke soorte afvalmateriaal, en dan moet die wurms ingevoer word. Gewasse kan feitlik onmiddellik geplant word. Die grond bly geruime tyd in n goeie toestand, afhangend van die diepte en hoeveelheid organiese materiaal wat gebruik word. Alternatiewelik kan n wurmeenheid gevestig word waarin erdwurms organiese afval gevoer word. Die vloeistof en uitwerpsels kan geoes en direk op gewasse toegedien word. Nie een van die twee metodes is duur nie. As hierdie eenvoudige metodes eenmaal gevestig is, sal voedselproduksie verhoog en die uitgawes uitgekanselleer word weens die besparing op bemesting, vervoer en grondopvulling. Insgelyks word die hernuwing van uitgeputte grond bevorder en n bydrae gelewer tot die hervestiging van n gesonde omgewing. Daar is n uitdaging aan boere om hulle afval te herwin en sodoende kunsmiskoste te verminder en metaangasvrylating te verminder.
Vir verdere inligting kontak Don Blacklaw, Tel. 033 4131837 of 072 102 1636, donblacklaw @greytow n.co.za. Sy w ebw erf is w w w.w izzardw orms.co.za

4. Plaaslike sakeomgewing
Die aanwending van erdwurms om boerderypraktyke te verbeter, boere te help wat organies wil produseer of die koste van misstowwe te verminder het in baie wrelddele inslag gevind. Australi in die ontwikkelde wreld en Indi in die ontwikkelende wreld is goeie voorbeelde hiervan. Soos vroer vermeld, sit erdwurms afval in die natuur in om voedsel, groeistimulante en mikrobes, wat almal voordelig is vir die groei en oorlewing van plante. Ons kan baat by hierdie proses deur die afval en die erdwurms te konsentreer en die produkte wat ons daaruit kry, regstreeks in spesifieke areas of op plante toe te dien.

256

Insette
Die gebruik van diere se krag
1. Oorsig
In die vorige uitgawe is hierdie hoofstuk dieretrekkrag genoem. Ons het die inhoud uitgebrei om vervoer in te sluit aangesien dit die kern van landbou- en landelike ontwikkeling is. Die Dieretrekkragnetwerk vir Oos- en Suider-Afrika (Animal Traction Network for Eastern and Southern Africa ATNESA) is in 1990 gestig om dieretrekkragspesialiste in die streek met mekaar in verbinding te bring. Daar is toe nasionale dieretrekkragnetwerke in verskeie Afrika-lande gestig. In 1993 is die Suid-Afrikaanse Dieretrekkragnetwerk (South African Network of Animal Traction SANAT) gestig om die gebruik van werksdiere te bevorder, asook die tersaaklike navorsing, ontwikkeling en opleiding. Die Dieretrekkragsentrum (Animal Traction Centre ATC) is terselfdertyd, en met behulp van die Nasionale en Oos-Kaapse Departemente van Landbou, by die Universiteit van Fort Hare in die Oos-Kaap op die been gebring. Hierdie sentrum is tot stand gebring met die doel om n plek te voorsien waar opleiding in dieretrekkrag ontvang en navorsing oor dieretrekkrag gedoen kan word. In 1994 SANAT conducted a national animal traction survey throughout SANAT het in 1994 n nasionale dieretrekkragopname in Suid-Afrika onderneem om die stand van dieretrekkrag te assesseer en om op die lang termyn die produktiwiteit van kleinboere te verbeter en die lewenstandaarde op die platteland te verhoog deur die gebruik van dierekrag vir vervoer en gewasproduksie. Die opname het getoon dat nagenoeg 60% van die boere in die plattelandse gemeenskappe regoor Suid-Afrika van dierekrag gebruik maak. Daar is verder aangedui dat die krag van diere op enkele grootskaalse kommersile plase opnuut ingespan word om die ho meganiseringskoste, voortspruitend uit stygings in brandstof- en masjineriepryse, te verlig. SANAT en die ATC (waar SANAT tans gele is) werk al sedert 1994 daaraan om begrip vir en die gebruik van dieretrekkrag regdeur die land uit te brei en om opleiding en navorsing in dieretrekkrag te doen.

3. Rolspelers
Afritrac Tel. 011 918 4698/9 Faks 011 918 5983 mike@afritrac.co.za www.afritrac.co.za Donkey Power Tel. 015 517 7011 / 083 686 7539 asstute@lantic.net Inttrac Trading Tel. 016 365 5799 inttrac@cyberserv.co.za LNR Instituut vir Landbouingenieurswese Tel. 012 842 4000 Faks 012 804 0753 simalengat@arc.agric.za The South African Network of Animal Traction (SANAT) Tel. 040 602 2125 Faks 040 602 2488 sanat@ufh.ac.za Stellenbosch Universiteit Sustainability Institute Tel. 021 881 3196 Faks 021 881 3294 www.sustainabilityinstitute.net Tracka-Trekka Tel. 083 442 4848 www.tracka-trekka.com

Universiteit van Fort Hare Dieretrekkragsentrum Tel. 040 602 2125 Faks 040 602 2488 Daar word tans navorsing gedoen gmeikle@ufh.ac.za or oor die gebruik van dieretrekkrag ajoubert@ufh.ac.za as n aanvullende kragbron vir Universiteit van Pretoria landboutrekkers. Fakulteit Veeartsenykunde Tel. 012 529 8000 Nasionale Raad van die DBV Faks 012 529 8300 Plaasdiereenheid Tel. 011 907 3590/1/2 Yokes for Africa Tel. 072 185 9381 Rudcon Engineering prinsloo@lantic.net Tel. 016 422 1013/3827

4. Publikasies en webtuistes
Kry die volgende inligtingpakke (Info Paks) oor dieretrekkrag by www.daff. gov.za: Care and use of working donkeys (isiXhosa, isiZulu, seSotho) Developing agriculture with animal traction The Golovan cart Skakel 040 602 2125 of skryf aan sanat@ufh.ac.za vir die volgende publikasies: Animal Traction In South Africa, Empowering Rural Communities, saamgestel en geredigeer deur Paul Starkey. Improving Animal Traction Technology, Animal Traction Network for Eastern and Southern Africa (ATNESA), Paul Starkey, Emmanuel Mwenya en John Stares (redakteurs). Meeting the challenges of Animal Traction, Animal Traction network for Eastern and Southern Africa (ATNESA), Paul Starkey en Pascal Kaumbutho (redakteurs). Animal Traction in Development, South African Network of Animal Traction (SANAT), Timothy Simalenga en Bruce Joubert (redakteurs). Conservation Tillage with Animal Traction, Animals Traction Network for Eastern and Southern Africa (ATNESA),PG Kaumbutho en TE Simalenga (redakteurs). Empowering Farmers with Animal Traction, Animal Traction Network for Eastern and Southern Africa ATNESA, PASCAL Kaumbutho, Anne Pearson en Timothy Simalenga (redakteurs). Developing Agriculture with Animal Traction. TE Simalenga en ADB Joubert. Uitgegee deur die Departement van Landbou, Suid-Afrika. Harnessing and hitching donkeys, horses and mules for work. RA Pearson, TE Simalenga en R Krecek. University of Edinburgh. ISBN 0-90714615-7

2. Nasionale en streekstrategie
Departement van Vervoer Gentegreerde implementasie-ondersteuning Tel. 012 309 3403 ronaldm@dot.gov.za Die Departement van Vervoer het fondse beskikbaar gestel vir die verbetering en beveiliging van donkiekarre. SANAT staan tans die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) by met die voorbereiding van n nasionale beleidsdokument, waarin n strategie voorsien sal word waarvolgens dieretrekkrag en verwante kwessies sowel op nasionale as op streeksvlak behartig sal kan word. Die Dierekragsentrum (Traction Centre TC) by die Universiteit van Fort Hare, wat die ATC inkorporeer, word deur die Oos-Kaapse Departement van Landbou erken en finansieel ondersteun. Daar is n aantal provinsiale departemente van dieretrekkraginisiatiewe in hul provinsies ondersteun. landbou wat

257

Using Cows for work. TE Simalenga en RA Pearson. University of Edinburgh. ISBN 0-907146-15-5 Empowering Farmers with Animal Traction. PG Kaumbutho, A Pearson and TE Simalenga (editors) A Resource Book of Animal Traction Network for Eastern and Southern Africa (ATNESA). Harare. Zimbabwe ISBN No 0-907146-10-4 Conservation tillage with animal traction. PG Kaumbutho and TE Simalenga (editors). ATNESA resource book. Die LNR se Instituut vir landbou-ingenieurswese het n paar publikasies wat hier van toepassing kan wees. Skakel 012 842 4000 of skryf aan stoltze@arc. agric.za vir die volgende: Jukke vir diertrekkrag (ook beskikbaar in Engels) Animal traction implements U kan inligting oor ATNESA en SANAT by www.ATNESA.org kry.

Talle bestaansboere is vroue wat deur kinders bygestaan word. Donkies (wat vroue en kinders makliker kan hanteer) en kleiner liggewigtoerusting word vir hierdie tipe boerdery benodig. Sodanige toerusting is al ontwikkel en word steeds ontwikkel, en word geleidelik aan bestaansboere in SuidAfrika beskikbaar gestel. Insette is geredelik landwyd beskikbaar, veral toerusting wat by die inspan van osse of koeie gebruik word en gewasproduksietoerusting. Vervaardigers of verspreiders soos Afritac en INTTRAC (hulle kontaknommers word in afdeling 3 gegee) kan gekontak word vir inligting oor u naaste verskaffers.

6. Internasionale oorsig
SANAT is n geaffilieerde lid van ATNESA en trek voordeel uit hierdie internasionale netwerk wat Suid-Afrika in staat gestel het om netwerke te vorm met al die lande wat nog steeds dieretrekkrag gebruik of wat daarna teruggekeer het. Dieretrekkrag of trekdierkrag, soos dit soms genoem word het n baie belangrike rol in die ontwikkeling van die mensdom gespeel. Dit is vervang deur enjins en masjiene wat deur fossielbrandstof aangedryf word, wat in die meeste gevalle minder kostedoeltreffend en omgewingsvriendelik as dieretrekkrag is. Dieretrekkrag word egter steeds op groot skaal in talle derdewreldlande regoor die wreld gebruik en is besig om ook weer na baie eerstewreldlande terug te keer. Dieretrekkrag word veral deur die Amiese Doopsgesindes in die Verenigde State van Amerika gebruik as die vernaamste kragbron vir hul landbou en vervoer. Dieretrekkrag in die Verenigde Koninkryk, Europa en Kanada word eerder as n stokperdjie bedryf, maar dit word al meer in sommige gebiede gebruik, veral in die bosboubedryf en vir karweiwerk oor kort afstande, byvoorbeeld vir melkaflewering en op die plaas self.
Ons is baie verskuldig aan Bruce Joubert vir sy inligting en hulp met hierdie hoofstuk. Dankie ook almal wat terugvoer oor die konsephoofstuk gegee het prof. Tim Simalenga, dr. Peta Jones en Richard Fowler.

5. Plaaslike sakeomgewing
Daar is enkele kommersile boere in Suid-Afrika wat dieretrekkrag gebruik om hul trekkerbedrywighede aan te vul en bedryfskoste te verminder. Tipiese aktiwiteite behels die vervoer van plaasinsette, produkte en voer; die verspreiding van kunsmis en mis; en die skoffel van onkruid. Dieretrekkrag kan n belangrike rol speel in die ontwikkeling van opkomende boere wat tot die kommersile landbou toetree. Die aanvanklike kapitaalbelegging is omtrent een derde van wat dit sou wees indien trekkeraangedrewe meganisering gebruik word en hou dus n veel laer beleggingsrisiko in, terwyl die bedryfskoste ook baie laer is. In plaas daarvan dat dit vanwe gebruik en met die verloop van tyd in waarde verminder, kan die gebruik van koeie vir kort tydperke wanneer trekkers gewoonlik gebruik sou word (veral by gewasproduksie), n alternatiewe bron van inkomste in die vorm van kalwers en melk bied. Die gebruik van donkies kan ook bykomende besparings of inkomste meebring as dit vir die vervoer van produkte en water ingespan word. Dit stel die opkomende boer in staat om teen grootskaalse kommersile boere op die oop mark mee te ding. Dieretrekkrag is in die besonder vir bestaansboere van belang. Vir die meeste bestaansboere is dit moeilik om klein lappies grond met konvensionele ploe, e, planters en skoffelploe te bewerk. Hierdie soort toerusting is gewoonlik ook te duur om aan te koop, wat hulle verplig om dit by plaaslike kontrakteurs te huur, wat op hul beurt voorskryf wanneer belangrike aksies, soos die aanplant van gewasse, moet plaasvind. Wanneer meer volhoubare, kostedoeltreffende gewasproduksiestelsels soos bewaringslandbou ingespan word, kan die boere dit bekostig om die diere wat hulle nodig gaan h, aan te koop. Hulle kan ook implemente wat reeds tot hulle beskikking is, gebruik of hulle bure sn leen.

258

Insette
Graanberging en -hantering
1. Oorsig
Kommersile graansilo-eienaars bied bergingsfasiliteite (graansilos) vir die veilige en higiniese sorg en berging van grane en oliesade vir die eienaars daarvan. Die fasiliteite moet voldoen aan die regulasies en vereistes van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye en die Departement van Gesondheid met betrekking tot voedselveiligheid. n Totale bergingskapasiteit van sowat 17 miljoen ton is beskikbaar regdeur die produksieareas in Suid-Afrika vir die hantering en berging van somergrane (witmielies, geelmielies en sorghum), wintergrane (koring, gort, hawermout en rog) en oliesade (sonneblomsaad, sojabone en kanola). Die volgende dienste is onder andere by kommersile graansilos beskikbaar: Gradering by inname en uitlaai Droging Skoonmaak Weeg

LNR NIPB Navorsingseenheid vir Gebergde Graan en Oliesade Tel. 012 808 8217 infoppri@arc.agric.za Die behoefte aan voldoende, veilige en voedsame voedsel is n integrale deel van die strategiese imperatiewe van die regering en dus ook van die doelwitte van die ANC. Baie van die instituut se kernaktiwiteite het op een of ander manier op voedselveiligheid betrekking, soms minder ooglopend en onregstreeks. Ons aktiwiteite behels onder meer navorsing oor swambesmetting, insekplae en knaagdierinfestasies van graan in groo tvoorraadbewaarplekke, meulens en kleinskaalse boerderystelsels. Hier volg n aantal voorbeelde, nie in volgorde van belangrikheid nie: Oos-Kaapse plattelandse gemeenskappe berg graan gewoonlik in geslote, gegalvaniseerde tenks waarin die ho voggehalte van die graan die groei van swamme bevoordeel. Die besmette graan kan giftig wees vir mense en diere, wat onveilige voedsel tot gevolg het. Drooghutte, om die voggehalte van die graan te verminder, is ontwikkel en die tegnologie word gemplementeer. Onverskillige of foutiewe plaagbestryding in gestoorde graan kan tot onveilige voedsel aanleiding gee as gevolg van - kontaminasie met plaagdoders - besmetting met toksiese organismes - voedsel met min of geen voedingswaarde Plaagdoderevaluering (geskiktheid, metode van aanwending, veiligheidsduur) is van die uiterste belang om te verseker dat geoeste graan optimaal geberg word en veilig is vir verbruik. Ons navorsing is gemoeid met aspekte ten aansien van beide terplaatse(huisgebruik) en massaberging. Weerstand teen gestoordegraanplaagdoders neem toe, en daarom is ontwikkeling en evaluering van nuwe plaagdoders en/of plaagdodervrye metodes soos mikrogolwe om gestoordegraanplae te beheer, belangrik vir die gestoordegraanbedryf. Ekologies gebaseerde knaagdierbestuur in ontwikkelende vark- en pluimvee-boerderystelsels.
Bron: LNR PPRI. Kontak Frikkie Kirsten by KirstenF@arc.agric.za

Bron: Graan Silo Industrie

2. Verenigings wat betrokke is


Graan Silo Industrie

Tel. 012 348 3044 Faks 012 348 2980

Die Graan Silo Industrie lewer administratiewe dienste aan sy lede. Hulle verskaf advies en inligting oor graanhantering en berging.

Graanhanteringsorganisasie van Suidelike Afrika (GOSA) Tel. 011 237 6100 annatjie@unitrade826.co.za

3. Nasionale strategie
Inligting oor die verskillende direktorate kan gevind word deur die Divisionsopsie te neem by www.daff.gov.za Departement Landbou, Bosbou en Visserye Direktoraat Plantgesondheid Tel. 012 319 6505/39 DPH@daff.gov.za Direktoraat Landboustatistiek Tel. 012 319 8454 / 6507 DAS@daff.gov.za Direktoraat Voedselveiligheid en Gehalteversekering Tel. 012 319 7306 DFSQA@daff.gov.za Perishable Products Export Control Board (PPECB) Tel. 021 930 1134 www.ppecb.com Departement van Gesondheid Tel. 012 312 0000 www.doh.gov.za

4. Opleiding en navorsing
Opleiding word gedentifiseer as deel van die strategie om n wreldklasspeler te wees. Opleiding in die silobedryf sluit die volgende kursusse in: Gradering Beroking Silo-werking Silo-instandhouding Bemarking Voorraadbestuur Personeelbestuur Algemene administrasie

Grain Quality and Arbitration Services (GQAS) Gert Delport Tel. 012 329 0064 / 083 227 8163 Graanopleidingsinstituut Grain Training Institute Tel. 012 656 1870 / 083 227 8161 info@gtinstitute.co.za

Plaagbestuurakademie Pest Management Academy Henk Pottas Tel. 0861 99 99 00 http://pestmanagementacademy. com Berokingsopleiding

5. Publikasies en webtuistes
Grain handling, storage & drying handbook. n Uitstekende gids waarmee u n silobergingskompleks kan beplan. Dit is een van daardie dinge wat n prosesseerder of boer die een of ander tyd doen. Dit is by ABC Hansen beskikbaar (kontakbesonderhede onder opskrif 6). ABC Hansen publiseer ook elke maand n elektroniese nuusbrief. Skakel 012 842 4000 of stuur `n e-pos aan stoltze@arc.agric.za vir die volgende pamflette wat beskikbaar is van die ARC in Silverton: Bou van permanente sloot- en bunkersilos Hamermeul handleiding en toetsverslag 1997 Handleiding vir die konstruksie van graansilos vir plaasopberging

`n Oproepsentrum word deur Hendrik van Aswegen het jarelange ABC Hansen vir die bedryf bestuur ervaring van verskeie aspekte, van 0861 GRAIN1 (472461) PPRI gradering, bestuur van opgebergde graan, tot beroking van sak-, vrag-, skeeps- en geslotekringberokingstelsels.

260

Die gradering van mielies en berging is twee onderwerpe wat ingesluit is in die uitstekende bemarkingsdokument Field Crop Marketing op www.daff. gov.za (neem die publications- en dan die general publications-opsies). Dit is deel van n opleidingsreeks. Daar is ook n eenvoudiger Info Pak wat oor graanberging handel. Daar is ook n Infotoon oor graanberging. Besoek www.agis.agric.za kies die AGIS- en Vaardigheidsontwikkeling-kieslysopsies. Daar is ook n Info Pak by www.daff.gov.za (neem die publications-opsie).

TOERUSTING
ABC Hansen Tel. 012 804 2033 www.abchansenafrica.co.za www.millingsupply.com AC Trading Tel. 033 386 1417 www.hippomills.co.za African Micro Mills Tel. 031 584 6250 www.africanmicromills.com Bessemer Tel. 011 762 5341/2/3/4 www.bessemer.co.za Big Dutchman Tel. 011 452 1154 www.bigdutchman.co.za Buhler Tel. 011 801 3660 www.buhlergroup.com Cango Engineering Tel. 044 279 2099 www.hammermills.co.za Drotsky Tel. 011 864 1601 www.drotsky.co.za Flomech Tel. 031 569 2038 www.flomech.co.za The GSI Group Africa Tel. 011 794 4455 Faks 011 794 4515 www.gsiafrica.co.za Hydrex Tel. 011 440 4472 www.hydrex.co.za Jones Masjiene Tel. 014 543 4889 / 083 627 6026 Kongskilde Tel. 011 894 2341 www.kongskilde.com Martnez Y Staneck SA www.martinezystaneck.com.ar Maximill Rollermeulens Tel. 056 217 1580/1 Plantkor Tel. 036 468 1309 plantkor@plantkor.co.za www.plantkor.co.za Silo Warehouse Tel. 012 332 1469 www.silowarehouse.co.za Snell Africa Marketing Tel. 056 212 2697 www.snellafrica.co.za

6. Maatskappye wat betrokke is


Die meulenaars- en dierevoedselmaatskappye besit ook silos.

SILO EIENAARS
AFGRI Tel. 017 624 1000 Faks 017 624 1475 www.afgri.co.za Allem Broers Tel. 056 343 3111 Faks 056 343 2361 BKB GrainCo Tel. 021 807 8908 www.grainco.co.za GWK Tel. 053 298 8200 Faks 053 298 3968 www.gwk.co.za Humansdorpse Koperasie Beperk Tel. 042 295 1082 Faks 042 291 0901 sarie@humkoop.co.za Kaap Agri Tel. 022 482 8000 Faks 022 482 8088 www.kaapagri.co.za MGK Tel. 012 381 2839 Faks 012 252 4179 www.mgk.co.za Moorreesburgse Koringboere Tel. 022 433 6300 Faks 022 433 4579 www.mkb.co.za NTK Limpopo Agriculture Tel. 014 719 9211 Faks 014 717 1010 www.ntk.co.za NWK Tel. 018 633 1011 Faks 018 663 1923 www.nwk.co.za Oos Vrystaat Kaap Bedryf (OVK) Tel. 051 923 4500 Faks 051 924 2630 www.ovk.co.za Overberg Agri Tel. 028 214 3800 Faks 028 212 1521 www.overbergagri.co.za Sentraal-Suid Koperasie Beperk Tel. 028 514 8611 Faks 028 514 8656 www.ssk.co.za Senwes Tel. 018 464 7800 Faks 018 464 1094 www.senwes.co.za Suidwes Tel. 018 581 1000 Faks 018 581 1097 www.suidwes.co.za Tuinroete Agri Tel. 044 601 1200 Faks 044 695 1746 TWK Tel. 017 824 1000 Faks 017 824 1077 Villiersdorp Koperasie Beperk Tel. 028 840 1120 Faks 028 840 1833 Vrystaat Koperasie Beperk (VKB) Tel. 058 863 8111 Faks 058 863 8527 www.vkb.co.za

BEROKERS
Coopers ES Tel. 011 979 4246 / 082 447 9333 www.cooperses.com Degesch SA Tel. 011 974 2338 www.degesch.co.za National Fumigants Tel. 011 769 1300 Tel. 031 767 3972 www.natfum.co.za

GRADERINGSTOERUSTING
Ronin Grain Management Solutions Tel. 011 606 2194 www.roningms.com Rhine Ruhr Process Equipment Tel. 011 444 1321 www.rhineruhr.co.za

ANDER
Asgisa Eastern Cape Tel. 043 531 0103 http://asgisa-ec.co.za Avima Tel. 011 769 1300 www.avima.co.za

AsgiSA Oos-Kaap het fondse Gebergdegraantoegewys vir die bou van silos beskermingsgifstowwe in die provinsie as deel van n gewaskweekprogram om armoede in die landelike gebiede te verlig.

261

Buckle Packaging Tel. 011 613 8024 www.bucklepack.co.za Electronic Silo Certificates (ESC) Tel. 011 797 5591 www.silocerts.co.za

LNR Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming Frikkie Kirsten 012 808 8217 Kirstenf@arc.agric.za Toetsing van plaagdoders, navorsing oor knaagdierbeheer, mikotoksienontleding

Daar is baie voordele verbonde aan graanberging op die plaas, onder meer die volgende: Die produsent voeg waarde toe tot sy graan. Deur self sy graan te suiwer en behoorlik te stoor kan die produsent n voormalige koste-item omskep in n klein kosteporsie en n groot bateporsie. Na vyf jaar is n goeiegehalte-graansilo afbetaal teen nagenoeg dieselfde koers as wat sentrale berging sou kos vir die oorblywende 2535 jaar; slegs die relatief klein operasionele en instandhoudingskoste bly oor. Daar is groot besparings op vervoer. Daar is makliker, geoutomatiseerde logistiek in die geval van deurvloeihouers. Behoorlike gradering, en in die geval van byvoorbeeld koring, opwaartse of afwaartse vermenging, kan heelwat bykomende inkomste oplewer. Eie suiwering van graan lei daartoe dat die produsent siftings vir voer behou en die boete vermy. Deur te verseker dat die graan teen die regte voggehalte gelewer word, word n realisasie van n beduidende hor persentasie verseker. Graan kan vir langer tydperke teen n laer koste gestoor word, waardeur die volle voordeel getrek word uit die tydswaarde van graan. Bron: ABC Hansen

Die gerieflike en veilige benadering om silosertifikate aanlyn te bestuur. Silobag Systems Tel. 011 267 5868 www.silobag.co.za GPB Consulting Tel. 021 852 7811 SIQ (Edms) Bpk www.consultgpb.co.za Tel. 012 807 9460 GPB was betrokke by die www.siq.co.za opgradering van `n aantal Suid-Afrikaanse Buro vir graanbergingsdepots. Standaarde (SABS) Tel. 012 428 6648 Just Another Problem Solver garberhv@sabs.co.za (J.A.P .S.) Tel. 011 965 1205 Plaagdoder-residutoetsing vir jaapjan@worldonline.co.za gehaltebeheer en navorsing- en Sorteerder en suiweraar vir graan, ontwikkelingsdoeleindes. sade ens.

7. Punte van belang vir boere


n Boer het die volgende bergingsopsies: Lewer die oes onmiddellik aan die meulenaar/verwerker. Gebruik silo-sakke. Rig u eie silos op. Maak gebruik van kommersile silos wat nie op die plaas gele is nie.

Ons dank aan Dirk Kok van die Graan Silo Industrie wat terugvoering gegee het oor die konsephoofstuk.

262

Insette
Implemente
1. Oorsig
Ingesluit in die kategorie Implemente is hooi- en voertoerusting, planters, telehanteerders en -laaiers, spuiters, grondbewerkingstoerus ting, strooiers en skrapers. In hierdie hoofstuk gee ons besonderhede van verskaffers en handelaars, asook waar u meer inligting oor implemente kan vind. Raadpleeg ook aanvullende hoofstukke, bv. die hoofstukke wat hander oor trekkers, dorsmasjiene en balers; presisieboerdery; Bewaringsgrondbewerking, Die gebruik van diere se krag ens.

Cango Engineering Tel. 044 272 3590 www.hammermills.co.za Carel van Niekerk Engineering Tel. 022 913 2435 www.piket.co.za

Monosem Planters Tel. 021 865 2044 NewQuip Agri Supplies Tel. 011 472 2201 / 082 610 0960 martinhobbs@mweb.co.za

2. Publikasies en webtuistes
Koos le Roux het die Meganisasiegids geskryf. Sien ook sy kolomme op die Landbouweekblad-webtuiste www.landbou.com kliek op Meganisasie op die kieslys. Le Roux kan geskakel word by 082 828 9531. Skakel 012 842 4000 of e-pos stoltze@arc.agric.za vir die volgende publikasies wat van die LNR-institituut vir Landbou-ingenieurswese in Silverton beskikbaar is: Mechanisation basics: Sprayers en spraying techniques (Training manual) Mechanisation basics: Row crop planters (Training manual) Mechanisation basics: Calculations and measurement (Training manual) Introduction to row crop planters Comparative review of technical specifications for no-till jab-planters The operation and application of mounted mowers The operation and application of hay rakes and hay tedders The operation and application of medium and big square balers The application and operation of round balers The application and operation of rotary cultivators The operation and application of subsoilers and rippers The operation and application of chisel ploughs

Sien die webtuistes van die tersaaklike maatskappye, bv. New Holland www.nhsa.co.za, John Deere SA - www.johndeere.co.za, Rovic & Leers - www.rovicleers.co.za, Falcon Agricultural Equipment - www. falconequipment.co.za, ens. www.agrisales.co.za landbou toerusting

Nigel Plen sien Turfmaster Ook implemente vir bewarings- (Edms) Bpk grondbewerking Orbach Agri Tel. 016 424 1125 Carrotech Agricultural www.orbach.co.za Equipment Tel. 021 865 2044 Quali Prod www.carrotech.co.za Tel. 086 178 2547 www.qualiprod.co.za Diamond Implements Tel. 013 665 1032 Reapers diamond.berd@netactive.co.za Tel. 033 394 6301 www.reapers.co.za Electrolee Tel. 012 347 9933 Rogue Agriculture www.electrolee.co.za Tel. 033 345 0038 Monitor die vloei van www.roguesteel.co.za bemestingstowwe Rolo Voermengers Farmers Supply Tel. 082 350 8051 / 082 964 6879 Tel. 011 423 2801 Fax: 058 303 1134 www.farmersupply.co.za Rovic & Leers GC Tillage Tel. 021 907 1700 Tel. 033 346 2251 www.rovicleers.co.za www.gctillage.co.za Senwes GMG Power SA Tel. 018 464 7553 Tel. 011 392 1144 www.senwes.co.za www.gmgpower.co.za Skaarland Engineering Works GWK Bpk Tel. 022 433 2343 Tel. 053 298 8200 www.gwk.co.za Southtrade Tel. 021 981 6044 Havco Tel. 017 712 5266/5355 Staalmeester www.havco.co.za Tel. 018 431 0693 www.staalmeester.co.za INTTRAC Tel. 016 365 5799 Tatu kontak Valtrac (kyk trekker www.inttrac.co.za hoofstuk) Inyoni Africa Tel. 013 712 2175 www.inyoniafrica.co.za Just Another Problem Solver (J.A.P .S.) Tel. 011 965 1205 jaapjan@worldonline.co.za Josco Services Tel. 021 853 3300 www.joscoservices.co.za Kaap Agri Tel. 021 877 6118 / 083 407 7740 www.kaapagri.co.za Kouga Implemente Tel. 042 295 1146 / 082 655 1146 Mascor Tel. 033 413 2164 www.mascor.co.za Mnani Implemente Tel. 013 665 3054 www.mnani.co.za Theebo Tech (Edms) Bpk Tel. 021 981 2161 www.equalizer.co.za Tijbros Agricultural Machinery Tel. 011 662 1371/63 www.dicla.com Turfmaster (Pty) Ltd Tel. 011 7303400 www.turfmaster.co.za Van Zyl Staalwerke Tel. 058 863 2452/ 082 800 1389 www.vanzylsraal.co.za Vitamech Tel. 021 907 8000 www.vitamech.co.za VKB Bpk Tel. 058 863 8111 www.vkb.co.za Wesmeg (Suidwes) Tel. 018 581 1000 www.suidwes.co.za

3. Rolspelers
Die besonderhede van die Suid-Afrikaanse Landboumasjinerieassosiasie (SAAMA) en sy geaffilieerdes verskyn in die hoofstuk oor trekkers, dorsmasjiene en balers. Hierdie maatskappye is ook groot verskaffers van landbou-implemente, bv. Barloworld Agricultural Products, John Deere, Radium Engineering, ens. Ondernemings wat implemente verskaf word genoem in die hoofstuk oor Bewaringsgrondbewerking. Produsente-organisasies soos Graan SA bied kursusse aan oor die instandhouding van plaasimplemente. Landbou-ondernemings en koperasies verkoop ook landbouimplemente. Raadpleeg die hoofstuk oor landbou-ondernemings. AFGRI Tel. 012 643 8169 www.afgri.co.za Agri-Phyto Tel. 028 735 2425 dbx@dbx.co.za Alpha Engineering Tel. 028 514 3450 www.alpha-engineering.co.za Alrite Engineering Tel. 011 626 2580 www.alrite.co.za BJP Supplies Tel. 023 342 6070 www.rumax.co.za BP Implements Tel. 056 515 1066/7 www.bpimplemente.co.za

263

Insette
Kompos en organiese kunsmis
Sien die aparte hoofstuk oor erdwurms en vermikompos.

3. Vloeibare kompos (kompostee)


Om kompos oor groot oppervlaktes te versprei, kan sekere probleme inhou vloeibare kompos kan baie van hierdie probleme die hoof bied. n Moeseliensak met kompos word in n vaat met ontchloorde water gehang en die water word voortdurend met behulp van pomptoerusting beweeg. Die idee is dat die meeste van die heilsame mikro-organismes en noodsaaklike voedingstowwe vir plante uit die soliede kompos onttrek word in die vloeibare kompos (hierdie vloeistof word kompostee genoem). In die kommersile bedryf sal heelwat vorms van voedingstowwe, wat deur die mikro-organismes opgeneem word en hul groei stimuleer, in die stadium bygevoeg word. Hierdie byvoegings kan molasse, kelppoeier, rotsstof, humus- en fulviensuur, ensovoorts wees. Omdat die vloeistof onstabiel is, moet dit binne 12 uur nadat dit gemaak is, gebruik word. Hierdie vloeibare kompos kan in weivelde op die grond gespuit word, maar daar is ook vasgestel dat dit uitstekend werk as blaarvoeding in boorde. Een gebruiker het gedurende die groeiseisoen maandeliks 100 liter per hektaar as grondbenatting toegedien en uitstekende resultate daarmee behaal. Daar is gevind dat wanneer dit as n blaarvoeding gebruik word, die heilsame mikro-organismes die patogeniese verwekkers verdryf en dat blaarplantsiektes op die manier vermy, of minstens verminder, word. Plante wat n goeie, standvastige voedingstoevoer by hulle wortels het, kan siektes doeltreffender beveg as plante wat swak voeding ontvang. Deur kompos as kunsmis en plantvoedsel te gebruik, word verseker dat die plant regdeur die groeiseisoen voedsel ontvang en nie soos in die geval van anorganiese kunsmis net n goeie hoeveelheid voeding tydens toediening ontvang nie en gebrek ly wanneer dit geabsorbeer of weggespoel het nie.

1. Oorsig
Die skerp styging in die koste van anorganiese kunsmis en onkruiddoders (waarvan heelwat afkomstig is van petroleumprodukte) het sommige boere genoop om die moontlikheid te oorweeg om dit met organiese kompos te vervang. Die voortdurende gebruik van anorganiese produkte het die grond gesteriliseer en biljoene mikro-organismes wat in die natuur voorkom, vernietig. Om anorganiese produkte te verminder of heeltemal uit te skakel en met organiese produkte te vervang, sal die mikroorganismes weer terugsit in die grond hierdie mikro-organismes sal weer nuwe lewe gee aan uitgeputte grond, asook al die noodsaaklike voedingstowwe verskaf om gesonde plante te verseker.

2. Kompos
Die uitstekende resultate wat kommersile, biologiese en organiese boere behaal deur goeie kompos te gebruik, is tans die stukrag agter hierdie bedryf (biologiese boerdery) se groei. (Kyk na www.sabiofarm.co.za.) Kompos word voortdurend in die natuur gevorm wanneer plante en diere doodgaan en ontbind. Hierdie natuurlike kompos word gewoonlik humus genoem. Ontbinding behels die afbreking van plant- en diere-oorskot tot eenvoudiger komponente. In die proses word voedingstowwe wat noodsaaklik vir die groei van plante is, in die grond vrygestel. Ontbinding word bewerkstellig deur die werking van ontbinders, wat bakterie, swamme en erdwurms insluit. Die ontbindingsproses is noodsaaklik vir die herwinning van voedingstowwe. Goeie kompos is n uitstekende bron van heilsame organismes en organiese stowwe. Kompos plaas voedingstowwe terug in die grond, verhoog die grond se vermo om water en lug te hou en voorkom erosie deurdat dit die grond saambind. Enigiemand wat kompos op grootmaat aankoop, word aangeraai om professionele hulp by die keuse van n verskaffer te kry, aangesien daar soos in enige ander bedryf goeie en slegte kompos is!

4. Erdwurms
Sien die aparte hoofstuk oor erdwurms en vermikompos.

5. Opleiding en navorsing
Landboukolleges bied kort opleidingskursusse aan in die maak van kompos. Madzivhandila Kollege bied byvoorbeeld so n kursus aan skakel hulle by 015 962 7200/7/8. Raadpleeg die hoofstuk oor landbouonderwys en -opleiding vir die kontakbesonderhede van al die landboukolleges. The Sustainable Fruit and Vine study Group www.sustainablefarm.co.za SA Biofarm Institute Tel. 012 333 4222 www.sabiofarm.co.za Universiteit van die Vrystaat Lengua-landbousentrum Tel. 051 443 8859 mcvdw@telkomsa.net

264

6. Rolspelers
Atlas Organic Fertilizers Tel. 078 457 2743 www.atlasorganies.co.za Agro-Hytec Distribution Tel. 021 863 2884 Faks 086 657 0378 www.agrohytec.co.za Bark Enterprises Tel. 072 034 0603 / 8 www.barkcompost.com Bermakor Tel. 051 525 2557 Biogrow Tel. 028 313 2054 sales@biogrow.co.za www.biogrow.co.za Organiese vloeibare kunsmis (NPK 3.2.5) is n natuurlike fermentasieproduk wat uit die verwerking van beetsuiker vervaardig word. Dit bevat n kombinasie van noodsaaklike voedingstowwe (3% nitraat, 2% fosforsuur, 5% potas en spoorelemente) in n organies geassimileerde vorm. Die vitamiene, gisstowwe of fermente en stowwe wat groei aanhelp wat in Biotrissol voorkom, versterk die plante en bevorder blomvorming. Biotrissol voorsien ook voedingstowwe aan die mikro-organismes in die grond en help dus op die manier om die grond weer vrugbaar te maak. Culterra Tel. 011 300 9913/4/5 www.culterra.co.za Drotsky Aktiek Tel. 011 864 1601 Masjiene wat misstof versprei. Earth 2 Earth Tel. 0860 47 66 33 www.earth2earth.co.za Ecosoil is n onderneming wat spesialiseer in komposekstraks ieapparate. Pieterse lewer ook konsultasiedienste aan boere oor die skepping van gesonde grond. Kompostee word gemaak deur kompos by water te voeg en bepaalde mikrorganismes te vermeerder. Footprints Tel/Faks 021 794 5586 gsdouglas@worldonline.co.za Giba Organics Tel. 031 769 1063 www.gibaorganics.co.za Guano Sales (Cape) Tel/Faks 021 671 4387 Havco Tel. 017 712 5355 Faks 017 712 5266 www.havco.co.za Masjiene wat misstof versprei. Jacklin Organic Tel. 017 844 1589 Faks 086 611 1404 www.jacklinorganic.co.za Karibu Farm Tel/Faks 032 947 1194 Kelp Products Tel. 021 786 2090 Faks 021 786 3274 www.kelpak.com Lushof 101 Tel. 015 307 4420 / 082 800 1895 kryto@mweb.co.za Leiers op die gebied van die ontwerp en vervaardiging van toerusting wat kompos maak. Master Organics Tel. 021 396 1066 Metson Manufacturing Tel. 011 792 8968 Faks 011 791 3198

Remade Organics Tel/Faks 011 432 8371 organics@remade.co.za SA Kalk & Gips Tel. 021 914 5330 www.sakg.co.za Organiese kalk beskikbaar Slurry Tech Tel. 033 267 7677 www.slurrytech.co.za

Stanler Farms Tel. 021 976 4900 Johannesburg: 082 657 3715/6 http://stanlerfarms.co.za Stimuplant Tel. 012 802 0940 / 4009 www.stimuplant.sa.gs

Biologiese stikstofbinding is n goedkoop en omgewingsvriendelike alternatief vir stikstofkunsmis. Tydens biologiese stikstofbinding verander bakterie, ook bekend as risobia, atmosferiese stikstof Flodder-organiese kunsmisna n plantbruikbare stikstofbron verspreiding. in simbiose met peulgewasse deur wortelnodules te vorm. Soil & More Reliance Die opneming van stikstof deur Tel. 021 951 3161 biologiese stikstofbinding verhoog www.reliance.co.za die vrugbaarheid van die grond en Vir komposbestelling en -aflewering. die oesopbrengs, en verminder die behoefte aan stikstofkunsmis. Soil for Life Talborne Products Tel. 021 794 4982 Tel. 011 954 5763 www.soilforlife.co.za www.talborne.co.za Soilfoodweb Lab (in Polokwane) Zylem (Edms) Bpk Tel. 082 885 9608 Tel. 033 347 2893 Vir meer inligting oor Soilfoodweb- justinp@zylemsa.co.za laboratoriums wreldwyd, besoek www.soilfoodweb.com.

7. Publikasies en webtuistes
Sien die hoofstukke oor biologiese boerdery, organiese boerdery en grond.

Besoek die webtuistes van rolspelers vir n magdom inligting, soos byvoorbeeld . www.sustainablefarm.co.za, www.sabiofarm.co.za en www. ecosoil.co.za. Teken in op die maandelikse nuusbrief, Ecosoil. Skryf aan jako@ecosoil. co.za. Skakel 012 842 4000 of e-pos Stoltze@arc.agric.za om die volgende publikasies, wat by die LNR in Silverton beskikbaar is, te bekom: Kompostering en komposteringstelsels Composting and composting systems Besproeiing met dieremiswater Irrigation with animal manure water Manure handling in intensive animal production units, geskryf deur HT Breedt, geredigeer en hersien deur F Cilliers. Kopiereg 2009. Die mis van diere kan as bemesting as n energiebron (brandstof) gebruik word, asook as n toevoeging tot dierevoeding. Die verskillende gebruike van dieremis op die plaas word hier bespreek.

Eco-Fert Suid: 083 292 0160 / 083 948 Mycoroot (Edms) Bpk 6374 Tel. 046 603 8443 Noord: 083 455 4320 J.dames@ru.ac.za www.eco-fert.co.za www.mycoroot.com Eco-fert spesialiseer in kunsmis wat n bydrae tot volhoubare grondproduksie lewer. Die meeste produkte is op grondvriendelike hulpbronne gebaseer en van die see en land afkomstig. Dit kan veeldoelige gebruik word as n uitstekende lewegewende voeder van grond (grondmikrobes) en is n doeltreffende blaarabsorbeerder as n plantvoeder. Ecosoil Tel. 021 848 9434/072 906 1636 jako@ecosoil.co.za www.ecosoil.co.za

n Organiese, mikrobiale kunsmis wat opbrengs en produksie opstoot deur die gesondheid van die grond en die plante se wortelfunksionering te verbeter. National Plant Food Tel. 031 782 3105 Neutrog Africa Tel. 021 972 1958 Faks 021 972 1959 www.neutrog.co.za Ocean Agri Science Tel. 021 875 5972

Besoek www.kejafa.co.za of bel 014 577 0005 vir n verskeidenheid publikasies oor kompos, beskikbaar by Kejafa Knowledge Systems. Die brosjures (Info Paks) Using kraal manure (as a fertiliser) en Making organic fertilizer kan aangevra word by die Hulpbronsentrum van die Nasionale Departement van Landbou. Skakel 012 319 7141 of besigtig (en laai dit af) by www.daff.gov.za/publications. Hands On: Soil And Compost Life A Field Guide. I. van den Berg. Share-Net, Posbus 394, Howick, Natal, 3290. Tel. 0860 240 240. Soil Is Life: A Handbook For Teachers. M. Roos (ed). Share-Net, Posbus 394, Howick, Natal, 3290. Tel. 0860 240 240. Ons bedank Jaco Pieterse en Ronald Thompson vir hulle terugvoer en insette.

265

Insette
Oesbeskerming
1. Oorsig
Die wreldmark vir landbouchemiese middels is ongeveer $33 390 miljoen, waarvan die Suid-Afrikaanse mark tussen 2 en 3 persent uitmaak. Die Suid-Afrikaanse mark is verreweg die grootste in Afrika. Op CropLife SA se webtuiste word die mark vir chemiese oesbeskerming soos volg uiteengesit: Segment Onkruiddoders Insekdoders Swamdoders Ander % van mark 39 27 22 12

Trust vir Bedreigde Spesies (EWT) Wildlife Conflict Mitigation Programme Tel: 011 486 1102 Die Wildlife Conflict Mitigation Programme vorm deel van die EWT. Die groep waak teen die misbruik en oormatige gebruik van chemikalie in die omgewing, veral in soverre dit die natuurlewe kan benadeel. Hulle is ook op n ad hoc-grondslag betrokke by die herwinning van ongebruikte landbouchemiese middels en, waar nodig, kordineer hulle die insameling van hierdie chemikalie. Alle gevalle van vermeende vergiftiging word ondersoek en monsters word vir toksikologiese ontleding na laboratoriums gestuur. Die uitslae word kwartaalliks aan AVCASA se Komitee vir Veiligheid, Gesondheid en die Omgewing gerapporteer. Die Suid-Afrikaanse Plaagbeheervereniging Tel: 012 654 8038 www.sapca.org.za Nematological Society of Southern Africa Dr. Sonia Steenkamp (sekretaresse) Tel: 018 299 6352 www.sanematodes.com Southern African Society for Plant Pathology Dr. Adele McLeod (sekretaresse) Tel: 021 808 4795 http://saspp.org

Maatskappye wat lede van CropLife SA is, steun die doelwitte van volhoubare landbou, met ander woorde om voldoende voedsel en vesel ekonomies en op n sosiaal-verantwoordelike en omgewingsbewuste wyse te produseer, terwyl natuurlike hulpbronne vir toekomstige geslagte bewaar word. Die bedryf is verbind tot gentegreerde plaagbestryding as n ekonomies lewensvatbare, omgewingsgesonde en sosiaal-aanvaarbare benadering tot oesbeskerming.
Biologiese plaagbestryding gebruik n bepaalde plaag of siekte se eie, natuurlike vyande om die plaag of siekte te bestry. Raadpleeg die Biobestryding hoofstuk.

3. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Registrateur: Wet 36 van 1947 Tel: 012 319 7303 MalutaM@daff.gov.za In Suid-Afrika moet alle chemikalie wat vir die bestryding van enige plantplaag of -siekte gebruik word, ingevolge Wet 36 van 1947 (die Wet op Kunsmis, Veevoere, Landboumiddels en Veemedisyne) vir gebruik vir sodanige doel, geregistreer word. Ingevolge n wysiging van die Wet (Nr. R1716 van 26 Julie 1991) word die verkryging, wegdoening, verkoop of gebruik van n landboumiddel vir enige doel, of op enige wyse, wat verskil van dit wat op die houeretiket gespesifiseer word, verbied. Direktoraat Plantgesondheid Tel: 012 319 6529 DPH@daff.gov.za Wanneer plantgesondheid en oesbeskerming ter sprake kom, word die kwessie van invoer en uitvoer belangrik. Verskeie skadelike uitheemse organismes wat verliese in die landbou veroorsaak, het reeds in SuidAfrika ingeburger geraak. Die Direktoraat Plantgesondheid het stappe gedoen om die verspreiding van sulke organismes te bestry. Wanneer n plaag gedentifiseer word, word dit gemoniteer en word plantmonsters getoets om die status van die plaag te bepaal. n Nasionale beleid is ook gemplementeer wat die vervoer van plantmateriaal uit n besmette gebied verbied. As uitvoerland moet Suid-Afrika aan die invoervereistes van ander lande voldoen. Fitosanitre sertifikate word uitgereik om te sertifiseer dat n uitvoerder die voorwaardes nagekom het waarop goedere na n bepaalde land gestuur mag word. Die Direktoraat hou n databasis by van die invoervoorwaardes en -prosedures van verskillende lande, lewer raadgewende dienste, voer laboratoriumtoetse uit (soos deur die invoerland versoek) en doen veldinspeksies. Die Direktoraat administreer wetgewing wat betrekking het op plantgesondheid, insluitend die beheer en uitwissing van plae en siektes, in samewerking met die provinsiale regerings. Hulle bestuur beheerprogramme en vaardig regulasies uit om plantgesondheid te beskerm en te verbeter. Direktoraat Grondgebruik en Grondbestuur Tel: 012 319 7685/6 DLUSM@daff.gov.za Die rooibekvink (Quelea quelea sp.), n trekvolspesie, is n volplaag wat van landboukundige belang is omdat dit n betekenisvolle impak op kleinskaalse graanproduserende boere in Suider-Afrika het. Die beleid wat daarop gemik is om die rooibekvinkprobleem te beheer, is ingevolge Wet 36 van 1983 ingestel. Die Direktoraat Grondgebruik en Grondbestuur is verantwoordelik vir die toepassing van die Wet.

2. Verenigings wat betrokke is


CropLife SA Tel: 011 805 2000 www.croplife.co.za CropLife SA, n artikel 21-maatskappy sonder winsbejag, verteenwoordig die plantwetenskapbedryf, met inbegrip van die meeste verantwoordelike vervaardigers en leweransiers van oesbeskermingsprodukte. Deur die goedgekeurde opleiding en akkreditering van lede se verkoopspersoneel, wil die vereniging verseker dat boere en ander eindverbruikers te alle tye professionele en doeltreffende diens ontvang. AgriChemiese Distribusie Assosiasie van Suid-Afrika (ACDASA) Tel: 011 805 2000 www.acdasa.co.za ACDASA is n onafhanklike artikel 21-vereniging wat, met behulp van ander landbou-organisasies die doeltreffende en verantwoordelike bemarking van oesbeskermingsprodukte aan landbouprodusente bevorder. Hierdie verenigings streef daarna om boere en ander verbruikers van hul produkte sekerheid te gee dat hulle hul aankope doen van persone en maatskappye wat gesonde tegniese advies lewer en wie se werkgewers aan die streng gedragskode van CropLife SA of ACDASA onderworpe is. Hierdie streng gedragskode, gebaseer op die gedragskode van die VLO, verseker dat alle lede insette lewer, en gehoorsaam is aan kodes, riglyne, standaarde en wetgewing met betrekking tot etiese gedrag, gehalte en dienslewering, onder andere: vervaardigingsgehaltepraktyke die etiese kode vir bemarking berging- en vervoerstandaarde SANS-praktykkodes opleiding in die verantwoordelike gebruik van produkte, veral in die opkomende sektor

266

268

4. Opleiding en navorsing
CropLife SA: Opleidingskursus in plantbeskerming. Dit is n korrespondensiekursus met die opsie om lesings by te woon. Die kursus bestaan uit agt modules en word afgesluit met n eindeksamen en sertifisering. Daar word van al die verkoopspersoneel van CropLife SA en ACDASA vereis om hierdie kursus te slaag voordat hulle klante van raad mag bedien of CropLife SA se oesbeskermingsprodukte mag verkoop. Enigiemand wat meer te wete wil kom oor oesbeskerming en die produkte wat in die bedryf gebruik word, kan egter vir die kursus inskryf. Dit sal vanaf 2010 in die vorm van n kort leerprogram by Unisa aangebied word. Kontak CropLife SA vir meer besonderhede. CropLife SA: Opleidingskursus in verantwoordelike gebruik. Hierdie kursus bevorder die verantwoordelike bestuur van volhoubare landbou deur onderwerpe soos gentegreerde plaagbestryding, houerbestuur en die wegdoening van uitgediende voorraad onder die loep te neem. Dit lewer ook n bydrae tot die vestiging van goeie landbougebruike soos vereis deur GLOBALGAP die opheffing van kleinskaalse en opkomende , boere en omgewingsbewaring. CropLife SA: Kursus in lugtoediening. Dit is die enigste kursus in lugtoediening wat deur die Departemente van Landbou, Bosbou en Visserye en Burgerlugvaart erken word. Cape Peninsular University of Technology (CPUT) Tel. 021 864 5217/3 Flori Horticultural Services Tel. 013 735 6883/082 564 1211 johannesmaree@absamail.co.za Landboukolleges bied kort kursusse aan oor die hantering van plaag- en onkruiddoders. Raadpleeg die hoofstuk oor landbou-onderwys en -opleiding vir kontakbesonderhede. LNR se Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming (LNR-NIPB) Tel. 012 808 8000 www.arc.agric.za Kursusse wat deur ander institute van die van die LNR aangebied word, bevat elemente wat toegespits is op die monitering en bestuur van plae en onkruid wat spesifieke oesgewasse raak. Stellenbosch Universiteit Departement Plantpatalogie Tel. 021 808 4799 Departement Bewaringsekologie en Entomologie Tel. 021 808 2821 www.sun.ac.za/consent Universiteit van die Vrystaat Sentrum vir Volhoubare Landbouen Landelike Ontwikkeling Tel. 051 401 2163 Departement Plantwetenskappe Tel. 051 401 2514 Besoek die CePHMa-webtuiste by www.cephma.org. Universiteit van KwaZulu-Natal Departement Plantpatalogie Tel. 033 260 5525/6 Universiteit van Pretoria Plantproduksie en Grondwetenskappe Tel. 012 420 3227

5. Publikasies en webtuistes
Alle geregistreerde chemikalie in Suid-Afrika word gepubliseer in gidse soos A guide for the control of plant diseases en A guide for the control of plant pests, wat op n gereelde basis deur die DLBV bygewerk en uitgegee word. Skakel 012 319 7141 of skryf aan die Inligtingsentrum, Privaatsak X144, Pretoria 0001 vir meer besonderhede. Besoek die webtuiste van Information Core for Southern African Migrant Pests (ICOSAMP) by www.arc.agric.za. Publikasies is verkrygbaar by CropLife SA/ACDASA: Riglyne vir die verantwoordelike gebruik van oesbeskerming- en dieregesondheidsprodukte (ook in Engels beskikbaar) Operateurshandleiding: verantwoordelike gifstofgebruik (in al 11 amptelike tale beskikbaar) Guide to the treatment of poisoning by chemicals noodsaaklik vir die mediese beroep. Guidelines for the road transportation of dangerous goods RSA klassifikasiekode vir die etikettering van landbouchemikalie Plakkaat oor verantwoordelike gebruik Die onderstaande publikasies is beskikbaar by die Inligtingsentrum van die DLBV en kan ook geraadpleeg of afgelaai word deur www.daff.gov.za te besoek (kies die Publications-opsie): Pesticides: disposing of empty containers Pesticides: How to handle pesticides safely Pesticides: poisoning Pesticides: protective clothing Pesticides: Safety measures Pesticides: storing agrochemicals and stock remedies Pesticides: What does the label say? Policy for managing the locust problem in SA Daar is ook n reeks publikasies oor oesplae by die LNR beskikbaar (sommige op CD-ROM). Besoek hulle webtuiste www.arc.agric.za, waar u ook die LNR se nuusbrief oor plantbeskerming kan besigtig (en by www. agis.agric.za). Skakel 012 842 4000 of e-pos stoltze@arc.agric.za vir die volgende publikasies, beskikbaar by die LNR in Silverton: Mechanisation basics: Sprayers and spraying techniques (Training manual) Small-scale chemical sprayer Bacterial diseases of plants in South Africa deur Teresa A. Coutinho, Teresa Goszczynska, Cheryl Lennox en Stephanus Venter; ISBN 978-1-920146023. Hierdie nuwe boek verskaf inligting oor bakterile siektes van landbougewasse, ornamentele boomspesies en boomspesies wat in woude voorkom. Dit word deur Briza Publikasie (http://briza.co.za/bookstore) versprei. By www.pestsandcrops.com word lyste gegee van plae wat meer algemene oesgewasse teister.

6. Belangrike inisiatiewe
Inisiatiewe van CropLife SA en ACDASA (onder die oorkoepelende vereniging AVCASA)
Benewens die opleidingskursusse (kyk Opleiding en navorsing), word die volgende ook onderneem: Die herwinning en wegdoening van uitgediende voorraad. AVCASA is tans besig om n afvalbestuursprogram, ooreenkomstig die Nasionale Wet op Afvalbestuur, saam te stel, wat op die herwinning en wegdoening van ongebruikte voorraad in Suid-Afrika gemik is. Plaagdoderhouerbestuur. AVCASA ondersoek tans verskillende omgewingsgesonde houerbestuurstrategie vir aanvaarding en toepassing in die bedryf. Lugtoediening. In samewerking met die Suid-Afrikaanse Lugtoedieningsvereniging het AVCASA die nuutste kalibreringstoerusting uit die VSA ingevoer. Tydens kalibreringsvlugte word vliegtuie opgegradeer ten einde die doeltreffender lugtoediening van die betrokke produkte te verseker en aanwysings op etikette dienooreenkomstig te wysig.

269

7. Maatskappye wat lid is van CropLife SA


MAATSKAPPY Ag-Chem Africa Agro-Organics Avima BASF SA Bayer Cropscience Bitrad Consultants Cash Chemicals Chempac (Edms) Bpk TEL 012 803 0145 / 9302 021 851 2403 011 769 1300 011 314 2900 / 203 2541 011 921 5911 012 666 8945 018 581 9828 021 874 1055 011 397 4316 011 963 1036 021 872 6291 012 663 0845 / 643 0523 056 212 1080 033 386 1634 011 396 2233 / 4225 021 794 8590 011 706 2330 012 329 2439 012 545 0150 / 0050 021 886 8209 011 316 7433 031 469 4922 015 307 6555 011 372 4710 021 786 3274 012 653 6601 033 413 2940 021 982 5810 011 588 3494 011 791 3198 011 790 8350 / 62 011 813 1260 031 563 2925 011 662 1515 012 250 3162 012 348 3500 011 826 7241 033 386 1634 021 874 1214 011 803 3546 011 541 4042 011 396 2913 FAKS 012 803 8418 021 852 3508 011 762 5712 011 203 2431 011 921 5671 086 620 2899 018 581 9828

Chemtura (Edms) Bpk 011 397 4336 Cropchem (Edms) Bpk 011 963 1280 Dow AgroSciences Du Pont De Nemours Enviro Industries (Edms) Bpk Erintrade Exportos FMC Chemicals Gap Chemicals Horticura Hygrotech Seed Ica International Icon Chemicals Illovo Sugar Limited Insect Science (Edms) Bpk Kannar Earth Science (Edms) Bpk Kelp Products Klub M5 Kombat (Edms) Bpk Makhteshim-Agan SA Meridian Agrochemical Comp Metson Manufacturing Monsanto SA Nialcor (Edms) Bpk Nova Agro Ocean Agriculture Ortus Chemicals (Edms) Bpk Philagro SA Plaaskem RT Chemicals Sipcam SA Sunwood Chemicals Syngenta South Africa Total SA (Edms) Bpk 021 872 1751 012 663 0844 / 683 5600 056 213 4539 033 386 9384 011 396 2233 021 794 8566 011 706 1104 012 329 3301 012 545 0100 / 8000 021 886 9812 011 316 7431 031 450 7700 / 826 015 307 1391 011 372 4700 021 786 2090 012 653 1782 033 417 1906 021 982 1460 011 606 3304 011 792 8968 011 790 8200 / 13 011 817 2822 031 563 2925 011 662 1947 012 250 3898 012 348 8808 011 823 8000 033 386 9384 021 874 1055 011 803 3393 011 541 4000 / 40 011 396 2913

270

Tsunami Crop Protection Villa Crop Protection

011 812 9800 011 396 2233 Associate Members

011 812 9812 011 396 4666 031 469 0408 021 872 5673 011 316 7433 086 683 5384 012 345 5580 021 860 8228 012 252 5790 011 822 3494

Novon Retail Company Novon WTP Oosvaal Landbou BK PW Landboudienste Qwemico Distributors Retouw Landbou BK Spoedwel Landbou (Edms) Bpk Technichem Crop Protection Terason UAP Crop Care A Division of Plaaskem Ububele Alfa Chemicals Viking Marketing (Edms) Bpk Vrystaat Oesbeskerming (Edms) Bpk Wilgechem Vennootskap

012 561 2945 018 632 3010 017 647 5850 021 862 1128 012 348 0201 042 284 0422 012 250 0200 056 343 3444 021 873 6177 021 872 2214 056 213 1967 021 907 3000 056 515 4404

012 561 2966 018 632 4475 017 647 6058 021 862 1129 012 348 0204 086 647 2797 012 250 2731 056 343 2223 021 873 0297 021 872 7058 056 212 1080 021 905 7113 056 515 1300

Zetachem (Edms) Bpk 031 469 0165 Advantage Agri Products Drom Monster Efekto H15 Integrated Logistics Kaap Agri MGK Bedryfsmaatskappy Plant Science Consultants Association (PSCA) SA Aerial Applicators Association SA Pest Control Association 021 872 5683 011 316 7431 011 304 7200 012 345 5030 021 860 8231 012 381 2800 / 31 011 822 8509

083 263 3213 028 261 1379 086 111 4556

086 625 6725 086 674 7880

8. Maatskappye wat lid is van ACDASA


MAATSKAPPY Africa Agricultural Product Investments (Edms) Bpk Agri Chemies Agribiz Agrison BK Agromart Alfa-Agrochem AJ Orsmond Spuitdiens Avello (Edms) Bpk Avonrod Plant Protection BK BayAgro Sentraal BioCrop AgroChemicals Biotrace Trading 266 (Pty) Ltd Boschem Dio Agric BK Ecoguard Distributors (Edms) Bpk Farmers Agri Care (Edms) Bpk HBD Distributors & Crop Care Laeveld Agrochem Midchem (Edms) Bpk NatAgro NexusAg Novon Protecta TEL 013 643 1225 FAX 013 643 1224

058 813 1192/3

058 813 3023

9. Ander maatskappye
MAATSKAPPY KONTAK Tel. 012 362 1382 Tel. 011 791 1595/6 Tel. 021 863 2884 Tel. 012 381 2916 Tel. 011 892 0913 Tel. 012 205 1106/1779 Tel. 028 3132054 Tel. 011 970 3200 Tel. 011 979 4246/7 Tel. 011 664 8852 Tel. 011 652 0431 Tel. 011 822 2569 Tel. 058 303 5261 www.orsmondaviation.co.za Tel. 011 320 6000 Tel. 033 266 6130 Tel. 012 428 6446 Tel. 011 790 8200 Agriland Agrofert Agro-Hytech All-Gro Alrose ASERA Agricultural Products Biogrow C-Dax Coopers Environmental Science Indoplast Janssen Pharmaceutica Nutrico SA Orsmond Aerial Spray Pharmacy & Upjohn Plant Health Products SABS- Pesticides Residue Yieldguard

056 777 2817 032 552 4459 082 579 7204 017 647 3091 056 212 4195 058 303 5634 014 717 9400 011 460 1901 053 441 3168 082 415 4549 015 491 7041 015 491 7803 012 653 6451 011 463 6057 031 265 5000 011 622 5947 082 554 7292 018 673 1508 016 341 3001 021 860 8046 058 303 3785

056 777 1440 032 552 4459 022 482 1930 017 647 3091 056 213 1749 058 303 7204 014 717 1210 011 460 0174 053 441 2423 086 688 3488 015 491 8209 015 491 7803 012 653 6452 011 463 6462 031 265 5008 011 622 5947 086 523 6008 018 673 1495 016 341 3002 021 871 1065 058 303 3253

10. Internasionale sakeomgewing


Besoek die webtuiste van CropLife International by www.croplife.org vir internasionale nuus en perspektiewe.

271

Die volgende internasionale liggame is by oesbeskerming betrokke: Internasionale Konvensie oor Plantbeskerming (International Plant Protection Convention IPPC) (www.ippc.int) Die streekplantbeskermingsorganisasies (SPBOs) Die streekplantbeskermingsorganisasies APPPC Asia And Pacific Plant Protection Commission CA the Andean Community (Suid-Amerika), www.comunidadandina. org COSAVE Bienvenidos al Comit de Sanidad Vegetal del Cono Sur (SuidAmerikaanse lande naby Brasili), www.cosave.org CPPC Caribbean Plant Protection Commission EPPO European And Mediterranean Plant Protection Organisation, www.eppo.org IAPSC InterAfrika-Fitosanitre Raad, www.au-appo.org/en/ NAPPO North American Plant Protection Organisation, www.nappo. org OIRSA Organismo Internacional Regional De Sanidad Agropecuaria (Suid-Amerikaanse lande naby die Panama-kanaal: Mexico, Nicaragua, El Salvador ens.), www.oirsa.org PPPO Pacific Plant Protection Organisation, www.spc.int/pps/ Die LNR-NIPB speel n belangrike rol in streeksprojekte wat die doelwitte van die Nuwe Vennootskap vir Afrika-ontwikkeling (Nepad) steun. Navorsers is ook by internasionale projekte en deskundige berade betrokke. Twee voorbeelde word hier verstrek: Konsultasiediens aan die gesamentlike vergadering oor plaagdoderspesifikasies (JMPS) van die VN se Voedsel en Landbouorganisasie en Wreldgesondheidsorganisasie: die LNR-NIPB is lid van die paneel deskundiges en gee jaarliks advies oor die spesifikasies vir plaagdoders wat internasionaal gebruik word. Die NIPB is ook lid van die Collaborative International Pesticides Analytical Council (CIPAC) wat die JMPS regstreeks steun in alle wrelddele. Ontwikkeling van die African Arachnid Database (AFRAD): die NIPB het n kundige aanlyndatabasis (AFRAD) geloods wat lewensbelangrike inligting verstrek oor Arachnida (spinagtiges), n belangrike komponent van landboudiversiteit, beide as n ernstige oesplaag en as voordelige roofvyand in gentegreerde plaagbestrydingsprogramme in lande suid van die Sahara.

11. Nuus kleinskaalse boere


Die South African Pesticide Initiative Program (SA PIP) het n databasis van opkomende boere begin byhou. Daar is toenemend n behoefte aan so n diens, aangesien opkomende boere n al hoe groter persentasie van landbouuitvoere lewer. Daar sal gepoog word om opkomende tuinboukundige uitvoerprodusente, asook boere wat uitvoervrugte en -groente lewer en wat by die SA PIP-program baatvind, in die databasis op te neem. Volgens die programbestuurder, Sandra Keller, sal die databasis dit nie net moontlik maak om die behoeftes van opkomende boere te boekstaaf nie, maar ook om die boere in aanraking te bring met bestaande, goed georganiseerde, kommersile produsenteverenigings soos die Sitruskwekersvereniging, die Sagtevrugte Produsente Trust, en die Produsentevereniging vir Subtropiese Vrugte (Subtrop). Gifstofinligtingsentrums. Vir raad oor gevalle van vergiftiging, skakel: 1. Tygerberg Vergiftigingsentrum (menslike vergiftiging) 021 689 5227. 2. Griffon-vergiftigingsentrum (vergiftiging van natuurlewe) 082 446 8946 Nashua-onkruiddoders-hulplyn 082 325 6223 Tim Snow

U sal die SA PIP kieslys op www.ppecb.com vind.

Ons hartlike dank aan Tom Mabesa en Hettie Dickenson (CropLife SA) vir hulle bydrae.

272

Insette
Omheining
1. Oorsig
Een van die rolspepers wou weet waarom omheining slegs in een hoofstuk en nie as n afsonderlike afdeling in hierdie gids behandel word nie. Hy het daarop gewys dat omheining tog vir vee, die omheining van landerye, sekuriteit en vele ander doeleindes gebruik word.. Hoewel die hoofstuk een komponent van hierdie afdeling bly, slaan ons tog ag op sy standpunt. Omheining is deurslaggewend vir die ordelike verloop van n boerderybedryf en n gevoel van welstand en identiteit.

4. Maatskappye wat betrokke is


Amatola Tel. 043 732 1927 Faks 043 732 1753 Big Five Gate & Fence Manufacturing and construction Tel. 053 832 1101 Faks 053 832 1101 Bonnox (Edms) Bpk Tel. 012 666 8717 www.bonnox.co.za Cape Gate Tel. 021 937 7123 www.capegate.co.za Chemvet Tel. 011 437 9000 www.chemvet.co.za Consolidated Wire Indistries Tel. 016 980 3179 www.cwi-wire.co.za Fencing Centre Tel. 011 398 2700 Gallagher Power Fence (Edms) Bpk Tel. 011 397 2986 Gripple www.gripple.com G Harrop-Allin & Sons (Edms) Bpk Tel. 012 803 5175 H & N Fencing Tel. 013 935 7221 MEPS Electric Fence Systems H/o Tel. 082 459 3743 Cell: 083 600 1166 Tel. 013 751 2945 www.meps.co.za Nemtek Tel. 011 462 8283. www.nemtek.com Rhino Fencing BK Tel. 011 708 7920 / 1 / 2 www.rhinofencing.co.za Sinoville Fencing Tel. 012 542 4780/ 1/ 2 www.sinovillefencing.co.za Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde (SABS) Tel. 012 428 7116 www.sabs.co.za Daar bestaan twee standaarde vir gegalvaniseerde draad: SANS 675 en SANS 935. Steeledale Mesh Tel. 011 401 6300 TNH Wildlife Tel. 082 890 9993 / 083 610 2532 www.tnhfencing.com

2. Verenigings wat betrokke is


Beide die Gate and Fence Association en die South African Wire Association (SAWA) word gehuisves binne die Steel and Engineering Industries Federation of South Africa (SEIFSA). Kontak hierdie verenigings by 011 298 9400, of besoek www.sawa.co.za en www.seifsa.co.za. Die Suid-Afrikaanse Yster- en Staalinstituut The South African Iron and Steel Institute Tel. 012 307 8250 www.saisi.co.za International Zinc Association of Southern Africa Tel. 083 456 4989 www.izasa.org

3. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Die Omheiningswet, 31 van 1963, is hier belangrik. Hierdie Wet het ten doel om die wette wat op omheinings en die omheining/grensdrade van plase (en ander eiendomme) betrekking het, saam te voeg. Dit bevat ook bepalings ten opsigte van verwante sake soos toegang tot grond deur gemagtigde persone vir bepaalde doeleindes (beamptes van ESKOM, Telkom ens.). Die volgende is ingesluit in die bepalings: Die ooplaat van hekke (deur wie, en watter stappe gedoen mag word) Sonder toestemming oor hekke klim of daardeur kruip (stappe wat boere mag doen) Doelbewuste beskadiging of verwydering van heinings (stappe wat boere mag doen) Oor hekke klim of deurkruip en die beskadiging of verwydering van hekke met betrekking tot die vernietiging van ongediertes (stappe wat boere mag doen) Onbedoelde beskadiging van omheinings (stappe wat boere mag doen) Kennis aan afwesige eienaar Herstel van grensheinings Verandering van grensheinings Areas waar bydraes tot die oprigting van grensheinings verpligtend is Dit is belangrike wetgewing vir alle grondeienaars of mense wat grond huur. Alhoewel hierdie Wet al geruime tyd op die wetsboeke staan, is dit steeds van kritieke belang vir boere en veral vir nuwe toetreders waar sake soos heinings tussen eiendomme, die beskadiging, oprigting en instandhouding van omheinings of die optrede van mense wat deur omheinings beweeg, ter sprake is. Spesiale aandag moet dus gegee word aan die gevalle waar eienaars van gemeenskaplike omheinings/grensdrade dit wil s, omheinings tussen eiendomme tot die oprigtingskoste van daardie omheinings moet bydra. Kontak met die tersaaklike owerhede is van die allergrootste belang om enige twyfel oor die bepalings van hierdie Wet uit die weg te ruim. Kontak Regsdienste by die DLBV vir meer inligting skakel 012 319 7329. Landdroste, die Kantoor van Voorligtingsbeamptes en prokureurs sal ook kan help.

5. Opleiding en navorsing
Landboukolleges bied kort kursusse aan. Raadpleeg die hoofstuk oor landbou-onderwys en -opleiding vir kontakbesonderhede. LNR Instituut vir Landbou-ingenieurswese (IAE) Tel. 012 842 4000 www.arc.agric.za Die Endangered Wildlife Trust, in samewerking met die Universiteit van die Witwatersrand, het n studie na die invloed van gelektrifiseerde heinings op klein diertjies in Suid-Afrika gelas. Die bevindinge van die Electric Fence Associated Mortality in South Africa Project verskyn op www.ewt.org.za.

6. Publikasies en webtuistes
Skakel 012 842 4000 of stuur n e-pos aan stoltze@arc.agric.za om die publikasies, Plaasheinings en Farm Fencing, wat by die LNR in Silverton beskikbaar is, te bekom. Besoek die webtuiste van die betrokke maatskappye, bv. www.sawa.co.za, www.capegate.co.za en www.cwi-wire.co.za.

7. Internasionale sakeomgewing
Feitlik al die lande produseer draadomheiningsmateriaal; die grootste ekonomie produseer die meeste. Suid-Afrika vervaardig gegalvaniseerde draad waarvan die omheinings gemaak word, vir uitvoer. Wire Association International www.wirenet.org International Zinc Association www.iza.com

273

274

8. Inligting vir nuwe boere


Gelektrifiseerde omheining Konvensionele omheinings is nie altyd ondeurdringbaar nie, maar met behulp van elektriese omheining kan die uiteindelike doel van die omheining bereik word. Elektriese omheining kan verskeie doeleindes dien, naamlik die beheer van diere of vir sekuriteit. n Elektriese omheining het energieomwisselaars wat krag vanaf die hoofstroom omskakel na n hovolt-puls. Die energie-omwisselaar stel hierdie puls ongeveer een keer elke sekonde vry deur middel van n gesoleerde draad in die heiningdraad. Daar word oor die algemeen na die puls verwys as die skok wat gevoel word wanneer n dier of indringer met die heining in kontak kom. In landbou- of wildomheining is dit di skok wat keer dat die dier verdere druk op die heining uitoefen. Die pyn van die skok is kort van duur en beskadig nie die dier fisies nie anders as doringdraad wat ernstige snye en permanente skade kan veroorsaak. In gevalle waar vee deur n elektriese heining geforseer word weens veldbrande of wildediere, is die risiko van besering veel laer as in die geval van doringdraadheinings. Vanuit n sekuriteitsoogpunt bied elektriese omheining nie alleen die moontlikheid om af te skrik nie, maar ook om op te spoor en te waarsku/ moniteer. n Elektriese omheining funksioneer soos n 24-uurpatrollie wat elke sekonde die hele grens patrolleer. n Elektriese omheining, synde n versperring langs die buitelyn van wat jy wil beskerm, bied uitgebreide reaksietyd teenoor konvensionele sekuriteitstelsels wat jou eers waarsku wanneer die indringer jou huis reeds binnegedring het of poog om dit binne te dring. Konvensionele omheining Dit is noodsaaklik om goeie omheining vir vee te h. As n mens met skape of bokke werk, kan dit duur wees om heinings op te rig wat in staat is om hulle binne te hou. Sifdraad is beslis die mees effektiewe soort omheining, want dit hou nie net pasgebore skaap- of boklammers binne nie, maar hou ook die meeste roofdiere uit. n Goedkoper alternatief is om n draadheining van sowat 1,2m hoog met 7 of 8 stringe draad te span. Die boonste draad en miskien een of twee ander kan doringdraad wees, maar gladde staaldraad is verkieslik vir die res, mits hulle styf gehou word.

Sparheinings Sparheinings (valspaaltjieheinings) is niks nuut nie. Die outydse sparheining bly n staatmaker wanneer dit kom by die aanhouding van vee beeste, skape, perde in n begrensde gebied. Die styging in veediefstal in SuidAfrika het genoodsaak dat plaasdiere in areas aangehou word waar daar n oog oor hulle gehou kan word, of sodat mens ten minste weet waar hulle is. Die sparheining lyk nie juis indrukwekkend nie, maar dit dien die doel uitstekend. Dit is maklik om te maak: Rol die gegalvaniseerde draad of, selfs beter, doringdraad in drie rye af tot die lengte wat benodig word. Gebruik n stuk weggooihout as n merker om te verseker dat die afstand tussen die sparre/pale dieselfde is. Gebruik spykers of draadkramme om elke spar/paaltjie aan die 3 lengtes draad vas te maak. Rol die drade en paaltjies op in n maklik hanteerbare rol. Plant stewige heiningpale redelike ente van mekaar af. Rol die voorafgemaakte heining af. Maak seker dat al die sparre/paaltjies stewig vas is aan die rye draad. Leun die heining teen die vooraf-ingeplante heiningpale, en bevestig een ent aan n hoekpaal vas by wyse van draadkramme wat stewig in die paal geslaan word. Trek die heining styf vanaf die hoekpaal tot by die volgende geplante paal, en bevestig met spykers of draadkramme. Volg die heining en maak seker dat alle oortollige stukkies draad verwyder word sodat diere nie beseer word nie. Die groot voordeel van hierdie heinings is dat hulle maklik na n ander weiplek verskuif kan word. Om dit te verskuif, word dit bloot opgerol en weer by die nuwe plek afgerol. Hierdie heinings spaar n mens die koste van permanente heinings oprig, wat baie duur kan wees. Onthou net hulle mag wel jou diere binne hou, maar sal beslis nie roofdiere uithou nie.
Bron: Nemtek

275

Insette
Pompe en opwekkers
Raadpleeg ook die hoofstuk oor boorgate en windpompe.

boubedryf, landbou, die skeepsbedryf en die elektrisiteitsop wekkingsbedryf. Die onderneming is in Boksburg gesetel en verskaf onderdele, waarborge, dienste en tegniese ondersteuning in die hele suidelike Afrika. Brisan Turbo Tel. 012 349 1934 www.brisanpumps.com B&S Commercial Power Tel. 021 982 6146 Continental Genset Supplies Tel. 018 431 1817/8 Cyclone Industries cc Tel. 011 821 5900 www.cyclone.edx.co.za Davy Pumps Tel. 082 322 7305 www.davypumps.co.za Denorco kyk Franklin Electric DR Pumps Tel. 012 811 0224/9 www.drpumps.co.za Elsumo (Pty) Ltd Tel. 021 875 5781 www.elsumo.co.za

Ernest Electro Engineering Tel. 011 792 9550/1/2 www.ernestee.co.za Franklin Electric SA Tel. 011 723 6500 www.franklin-electric.co.za FTT Pumps (Edms) Bpk Tel. 041 487 0022 GEN-TEK Tel. 011 608 4676 www.gen-tek.co.za Genpower Tel. 0861 101 103 www.genpower.co.za Genset Bemarking Tel. 018 469 4167 genset@wol.co.za Grundfos Tel. 011 579 4800 www.grundfos.co.za Heidelkor Tel. 016 341 6130/1 www.heidelkor.com Jomandi Generators Tel. 011 662 1371 dicla@icon.co.za

1. Verenigings wat betrokke is


Daar is sowel n South African Pump Manufacturers Association (SAPMA) as n Submersible Pump Association (SPA). In die verlede het SAPMA aan lede n forum gebied waar hulle hul menings kon lug oor sake rakende die bedryf. Op die oomblik is ng SAPMA ng die SPA baie aktief. Besoek die SAPMA-webtuiste by www.sapma.net .

2. Maatskappye wat betrokke is


Aesseal SA Tel. 011 466 6500 www.aesseal.co.za All Power Tel. 041 451 3936 www.allpower.co.za Agrimaster Tel. 021 859 1816/7 Automotive Equipment International (AEI) Tel. 011 334 7650/3 www.aei.co.za Barloworld Power Perkins Tel. 011 898 0450 www.bwep.co.za Verskaf diesel- en gasenjins aan verskillende markte, bv. fabrieke, die

276

KSB Pumps Tel. 011 876 5600 www.ksbpumps.co.za Kirloskar Group Tel. 011 493 3330 / 082 451 3635 Faks 011 666 4745 Maiden Electronics Tel. 011 466 0899 www.maidenelectronics.co.za Kragoplossings vir Afrika McBeans Tel. 011 786 4204/5 Tel. 033 342 1541 www.mcbeans.co.za New Way Power Systems Tel. 018 596 2007 www.newway.co.za Nkanyamba Pumps and Packaging Tel. 011 821 5900 Northern Generator Services Tel. 012 346 5514 / 082 777 9483 www.northerngenerator.co.za N and Z Instrumentation & Control Tel. 011 435 1080 www.nz.co.za Oddesse Tel. 011 792 9550 www.ernestee.co.za Pelargo Tel. 051 522 0397 Faks 051 522 0415 Performa Pumps Tell: 011 845 1100

Red Rhino Tel. 011 668 1923/4 www.red-rhino.co.za Sable Data Works Tel. 011 476 1700 Salister Diesels Tel. 016 422 5501 www.lister.co.za Southern Cross Industries Tel. 051 434 3575 www.southx.co.za Stewarts & Lloyds Tel. 0860 10 27 99 www.stewartsandlloyds.co.za Sulzer South Africa Tel. 011 820 6000 www.sulzerpumps.com Vac-Cent Services Tel. 011 827 1536 www.vaccent.co.za Verder Pumps SA Tel. 011 708 0880 www.verder.co.za Warman Africa Tel. 011 617 0700 www.warman.co.za Water Max Solar Pumps Tel. 041 451 3936 www.allpower.co.za Waterlinx Tel. 011 444 9116 www.waterlinx.co.za Watson Marlow Bredel SA Tel. 011 796 2965 www.watson-marlow.com

4. Publikasies en webtuistes
Besoek die verskillende webtuistes wat in hierdie hoofstuk genoem word. Die webtuiste van Southern Cross Industries bevat byvoorbeeld tegniese inligting oor faktore wat u in gedagte moet hou wanneer u water uit strome, spruite, damme, boorgatafvoerslote of grondtenks pomp. www.worldpumps.com doen verslag oor ontwikkelings op gebiede waarin pompe en kragopwekkers n rol kan speel, insluitende kragopwekking, papier en papierpulp, voedsel en drank, en ontsouting. Skakel 012 842 4000 of stuur e-pos aan stoltze@arc.agric.za vir die volgende publikasies wat beskikbaar is by die LNR-Instituut vir LandbouIngenieurswese: Petrol-aangedrewe besproeiingspomp vir beginnerboere A guide to manufacturing the kit treadle pump Bemestingpompe word bespreek in die publikasie Manure handling in intensive animal production units (2009) deur HT Breedt, geredigeer en hersien deur F Cilliers. Onder andere word die tipes bemestingpompe en faktore wat in gedagte gehou moet word wanneer sulke pompe genstalleer word, bespreek. Die publikasie is ook beskikbaar by die LNR-Instituut vir Landbou-Ingenieurswese. Besoek die webtuiste van die British Pump Manufacturers Association www.bpma.org.uk .

5. Punte van belang vir die kommersile boer


Die keuse van n pomp vir n projek is n spanpoging: hoe beter die gebruiker kan sy vereistes kan uiteensit (bv vloei, kop, vlakke, alternatiewe take), hoe makliker is dit vir die leweransier (en die gebruiker) om die toepaslike toerusting te selekteer.

Oorwegings by die korrekte keuse van hardeware vanuit die perspektief van die enjinvervaardiger, ten einde suksesvolle enginaangedrewe opwekkertoepassing te verseker.
Basiese beginsels by opwekkers n Opwekker kan hetsy AC- (wisselstroom-) of DC- (gelykstroom-) wees. AC-opwekkers word ook alternators genoem, en is so algemeen bekend dat n AC-opwekker en n opwekker as dieselfde ding beskou word. n AC-opwekker produseer elektriese stroom deur n geleier deur n vloedveld deur te laat. Op opwekkerstelle van 15KW en minder word permanente magneettipes vir die vloedveld gebruik, terwyl groter stelle n DC-stroom in veldwikkelings gebruik. Die AC-opwekker se stroom word opgewek wanneer die ankerwikkelings deur die vloedveld sny. Die regulering van die DC-stroom in die veldwikkelings beheer die spanning. Vroe AC-opwekkers het n vaste veld en n roterende anker gebruik. Die moderne AC-opwekkers gebruik roterende veldwikkelings met n stilstaande anker om leweringstroom te genereer. Die roterende veld staan bekend as n rotor en die stilstaande anker is die stator. n Opwekker wek die DC-stroom vir die roterende veld op. Die opwekker kan staties of roterend wees. Groottebepaling van opwekkers Daar is drie maniere om opwekkers se groottes te bepaal, naamlik: Spitslas, Motoraansitter, Oorgangsresponsie Wanneer groottebepaling vir spitslas gedoen word, bereken die installeerder die maksimum kilowatt elektriese lading en kies n opwekkerstel met gelyke of groter kilowatt-kapasiteit. Om groottebepaling te doen vir motoraansitter bepaal die installeerder die maksimum motoraansitter-stroom (invloeistroom) tesame met enige ander ladings en kies dan n opwekkerstel met gelyke of groter kilowatt-kapasiteit. Aangesien n tipiese motoraansitterstroom vyf maal die werkstroom is, kom maksimum spanningsdalings voor wanneer die motor aangeskakel word. Kleiner opwekkerstelgroottes kan gebruik word wanneer die motors volgorde-aanskakeling het of verminderdespanning-aanskakeling gebruik. Volgorde-

Perkins sien Barloworld Power Zakpower Tel. 011 803 5502 Perkins www.zakpower.co.za Pump & Seal Services ZM Pumps Tel. 011 894 5106/7 Tel. 082 552 3917 www.zmpompe.co.za Pumps for Africa www.dayliff.com Rapid Allweiler Pump & Engineering (Edms) Bpk Tel. 011 573 7400 www.rapidpumps.co.za

3. Opleiding en navorsing
Personeel en verspreiders by maatskappye in die bedryf ontvang interne opleiding oor produkte en pompstelsels.

2KG Training Tel. 011 325 0686 www.ipuc.co.za Opleiding word aangebied in pompe en pompstelsels, en is gemik op vervaardigers en gebruikers. Die maatskappy bied ook pompvervaardigingsagteware en afstandsmonitering van pompwerking, asook konsultasiedienste.

277

aanskakeling versprei die invloeilading van verskeie motors, terwyl verminderdespanning-aanskakeling die motor se aanskakelingspanning verlaag. Groottebepaling vir oorgangsresponsie is gegrond op die vermo van die opwekkerstel om n lading te aanvaar en binne n vasgestelde tyd na normale frekwensie en spanning te herstel. Oorgangsresponsie word tipies nagegaan deur bloklading van die stel met n lasbank. Die klant moet die beperking vir die maksimum spanningsdaling, hersteltyd en kragfaktor spesifiseer. Kragfaktor Wanneer n AC-stroombaan uit n suiwer weerstandslading bestaan, is die stroomgolf gelykfasig met die spanningsgolf. Met n suiwer induktansielading is die stroomgolf 90 grade stadiger as die spanningsgolf. n Suiwer kapasitansielading sal n stroomgolf h wat 90 grade vinniger as die spanningsgolf is.. Die induktansie- en kapasitansiegolwe verbruik nie enjinkrag nie, maar hulle verhoog wel die stroomvloei in die opwekker en word deur die ammeter gemeet. Om di rede word induktansie en kapasitansie soms reaktiewe krag of wattlose krag genoem. Watts of kilowatts is werklike krag. Met n weerstandslading is watts gelyk aan volts maal amperes. As induktansie of reaktansie in die lading voorkom, sal die stroom hor wees, wat beteken dat die vermeningvuldiging van volts met amperes n resultaat gee wat meer is as die werklike krag of werklike vermo. Volts maal amperes word dus werklike krag genoem en word gemeet in kilovolt-amperes of kVA. Werklike krag (kW) gedeel deur skynbare krag (kVA), is die kragfaktor, of kragfaktor of PF (vir power factor). Tegnies gesproke is PF gelyk aan cosine q, waar q is die fasehoek tussen die stroomgolf en die spanningsgolf. kW = Ware krag= kVA x PF kVA = Skynbare krag PF = kW/kVA = Werklike krag/Skynbare krag Oormaatkapasiteit Die tipiese opwekkerstel loop die meeste van die tyd teen minder as sy volle kapasiteit. Namate die lading verminder, verminder die werkvermo van die enjin, wat koste per geproduseerde kilowatt verhoog. Dit is nie n belangrike oorweging vir bystandopwekkerstelle nie. Die hor koste verbonde aan die werking van primre en deurlopende stelsels teen verminderde ladings kan egter aansienlik wees. Werking met gedeeltelike lading maak dit ook moontlik vir onverbrande brandstof om in die enjinuitlaat- en smeringstelsels te versamel. Hierdie tipe werking kan lei tot onooglike lekkasie uit die uitlaatstelsel, asook hor instandhoudingskoste. n Bo-maatse enjin sal meer waarskynlik sulke probleme toon. n Opwekkerstel werk die beste teen 50% tot 90% van volle kenlas. Langtermynwerking teen minder as 30% van volle lading word nie aanbeveel nie. Enkelfase- en driefasekrag Enkelfase (1f)-AC bestaan uit hetsy een of twee spannings in serie met presies dieselfde faseverhouding. Emnkelfase-AC voorsien krag oor twee of drie lyne. Driefase (3f)-AC bestaan uit drie afsonderlike spannings wat 120 elektiriese grade uit mekaar gespasieer is en drie lyne plus n neutrale lyn gebruik. Die fases word gewoonlik deur letters aangedui (Fase A, Fase B, Fase C). Twee fases is nooit terselfdertyd op nulspanning nie, en twee fase is ook nooit terselfdertyd op spitsspanning nie. Oefenlopies Bystandopwekkerstelle word gereeld vir oefenlopies ingespan om te verseker dat dit gereed is wanneer nodig. Gebruik vir kort tydperke met geen lading nie is nadelig vir die enjin. Die enjin presteer die beste wanneer dit vir 30 minute of langer met n lading van 50% tot 75% loop. Dit stel die enjin in staat om teen normale werkingstemperatuur te loop. Gebalanseerde driefaseladings Die weerstands- en induktiewe ladings moet op elke fase gebalanseerd wees. Hierdie probleem kan nie met enjin- of opwekkeraanpassings reggestel word nie. Die distribusie-stroombane moet herrangskik word totdat n balans verkry kan word.

Insette
Sade en saailinge
1. Oorsig
Vind die nuutste Jaarverslag op www.sansor.org. Ingesluit is verslae wat deur die Voorsitter en Algemene Bestuurder gegee is, en dan ook vir elk van die volgende: Landboukunde (Agronomy) Tuinboukunde (Horticulture) Veevoer (Forage) Nasionale Saadsertifisering Planttelersregte-Lisensies (Plant Breeders Rights Licences) Fitosanitre kwessies (Phytosanitary Issues) Plantteelt (Plant Breeding) Saadontleders Geneties gemanipuleerde saad (Genetically Modified Seed) Bedryfskwessies

2. Verenigings wat betrokke is


Suid-Afrikaanse Nasionale Saadorganisasie (SANSOR) Tel. 012 349 1438/9 www.sansor.org Saailingkwekersvereniging van Suid-Afrika Tel. 033 343 1285 / 082 562 7167 www.seedlinggrowers.co.za

SANSOR is in 1989 gestig. SANSOR Grassland Society of Southern tree as waghond op om te verseker Africa Tel. 049 842 4335 / 083 256 7202 dat standaarde gehandhaaf word. www.grassland.org.za Suider-Afrikaanse Planttelersvereniging Southern African Plant Breeders Association wcb@sun.ac.za www.sapba.co.za

3. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Direktoraat Genetiese Hulpbronne Tel. 012 319 6024 Direktoraat Plantgesondheid Tel. 012 319 6505/39 Direktoraat Plantproduksie Tel. 012 319 6079 Direktoraat Voedselveiligheid en Gehalteversekering Landbouproduksie-insette (SubDirektoraat) Tel. 012 319 7036 Registrasie van gewasbeskerming schemikalie, saadbehandeling en kunsmis

Die saadbedryf word reguleer deur die Plantverbeteringwet, 53 van 1976, om ordelike saadhandel te verseker. Hierdie wet maak voorsiening vir die registrasie van persele waarop die verkope, skoonmaak en verpakking van saad mag plaasvind. Die wet skryf ook die voorwaardes voor waaronder saad verkoop mag word. Die wet sluit ook in die voorsiening vir die totstandkoming van sertifikasie en ander skemas en dit maak ook voorsiening vir die aanwys van die owerheid wat die magte sal uitoefen, die funksies sal uitvoer en die pligte sal nakom wat aan hulle toegewys word. SANSOR is aangestel as die aangewese liggaam om saadsertifikasieskemas te administreer onder die Plantverbeteringswet, 53 van 1976. Die SuidAfrikaanse Saadsertifikasieskema is n wetlik bepaalde skema wat deur hierdie wetgewing onderskraag word. Deelname aan saadsertifisering is egter vrywillig. Die basiese doelwit van saadsertifisering is om saad van n superieure kwaliteit beskikbaar te stel en die kwaliteit te waarborg deur middel van n sertifikaat, sel en etiket. Die klem val op genetiese

278

kwaliteit, met ander woorde egte variteite met ho vereistes wat betref ontkieming en fisiese suiwerheid. Streng landeryvereistes word neergel vir saadproduksie. Saadtoetsing het in die laat-1940s in Suid-Afrika begin. Die Amptelike Saadtoetsingstasie (ASTS) is by Roodeplaat. Die ASTS se doel is om die fisiese en fisiologiese kwaliteit van saad te verseker. Sy funksies sluit in die ontwikkeling van beleid en riglyne vir die fisiese en fisiologiese kwaliteit van saad asook die beheer, ondersoek en handhawing van saadkwaliteit. n Sisteem is daargestel waarvolgens private en maatskappysaadtoetsingsla boratoriums toegelaat word om te registreer en toetse vir eie doeleindes te doen, om saad te toets vir sertifikasiedoeleindes en ook om hulle toetsdienste teen n bedrag te adverteer. Tans is 24 sodanige laboratoriums geregistreer volgens die voorskrifte in die PIA waardeur die toetsing van ongeveer 35 000 saadmonsters op n jaarlikse basis plaasvind. Dit stel die ASTS in staat om ooreenkomstig die wetgewing hul aandag grotendeels aan die amptelike lewering van n diens te wy.
Raadpleeg die hoofstukke oor Intellektuele Eiendomsregte en oor Biotegnologie en Plantteling.

5. Publikasies en webtuistes
Die webtuistes van betrokke maatskappye en verenigings is n nuttige bron van inligting. Die betrokke maatskappye voorsien klinte van kweekgidse en tegniese inligting oor hoe om die meeste te haal uit die saad wat voorsien is. Biowatch South Africa se uitreikfasiliteerders bied opleiding aan in laekoste- en organiese landboumetodes. Dit sluit die konsep van die aanl van n saadbank in. Lees meer daaroor by www.biowatch.org.za.

6. Maatskappye wat betrokke is


Vind SANSOR-ledelyste (volgens gewas en aktiwiteitstipe) by www.sansor. co.za. Die kontakbesonderhede van kwekerye in KwaZulu-Natal, die Oos-Kaap en Wes-Kaap is beskikbaar op www.seedlinggrowers.co.za, die webtuiste van die Saailingkwekersvereniging van Suid-Afrika. A Ford & Kie. (Wes-Kaap) Tel. 021 850 0011 aford@tiscali.co.za AC Seeds (Oos-Kaap) Tel. 042 291 0849 ov@acseeds.co.za Agricol (Edms) Bpk Tel. 021 981 1126 www.agricol.co.za Capstone Seeds Tel. 033 330 4474 www.capstone.co.za Dicla Farm & Seed Tel. 011 662 1371 Faks 011 662 1363 www.dicla.com ELECTROLEE Tel. 012 347 9933 www.electrolee.co.za ENVIROGROW (Mpumalanga, Gauteng, Noordwes, Oos-Vrystaat en Noord-Kaap) Tel. 011 605 2231/2/5 anita@envirogrow.co.za GWK Bpk Tel. 053 298 8200 www.gwk.co.za McDonalds Seeds (KwaZulu-Natal) Tel. 033 346 0121 Monsanto SA Tel. 011 790 8200 Faks 011 790 8350 www.monsanto.co.za Pannar Seed (Edms) Bpk Tel. 033 413 9500 / 9583 Faks 033 413 1097 www.pannar.com Pioneer Hi-Bred RSA (Edms) Bpk Tel. 012 683 5700 www.pioneer.com SAKATA Saad Suider-Afrika (Edms) Bpk Tel. 011 548 2800 Faks 011 548 2820 www.sakata.com Vrystaat en Noord-Kaap Tel. 051 522 6374 mayford@sakata-eu.com Seedplan (Oos-Kaap) Tel. 043 732 1307 gail@seedplan.co.za Senwes Bpk Tel. 018 473 1761 ben.kleinhans@senwes.co.za

4. Opleiding en navorsing
Die opleiding van saadinspekteurs het met SANSOR begin en in n voortgaande program ontwikkel. Ongeveer 230 private saadinspekteurs rapporteer aan SANSOR in die uitvoering van hulle funksies ooreenkomstig die sertifikasieskemas. Opleidingskursusse vir saadontleders gaan steeds voort. As gevolg hiervan was die saadhandel in die posisie om vinnig te reageer deur n geakkrediteerde, nasionale Subsektoreenheid vir Saad te vestig, ooreenkomstig die nuwe Wet op Vaardigheidsontwikkeling. SANSOR se ervaring het die volgende oor opleiding getoon: Dit verbeter die kwaliteit en effektiwiteit van werknemers. Dit verseker dat die kwaliteitstandaarde nagekom word. Dit veroorsaak die byvoordeel dat kundigheid aan ander oorgedra word. SANSOR bied kursusse aan met medewerking van die Mpontshe Training Provider. Die kursus bestaan uit die volgende modules: Inleidende kursus oor die saadbedryf Agtergrondskursus oor die saadbedryf (sluit onder andere in lesings oor prosessering, hantering, lisensiring, gradering en produksie van saad) Wetgewing (sluit onder andere in GMO, plantverbetering en die Wet op Planttelers) Saadsertifikasieskema (sluit onder andere in sertifikasiestappe, inspeksietye en landerymetodes) Steekproefneming Saadfisiologie en -tegnologie Praktiese evaluering Die LNR se institute doen navorsing. Hulle teel nuwe kultivars vir verskillende gewasse, en produseer teelsaad vir hierdie kultivars wat in plantteeltprojekte ontwikkel is. Opleidingskursusse oor gewasse en kultivarseleksie word ook gegee. Vind besonderhede in die hoofstuk oor Wetenskap & Navorsing. Departement Grond-, Gewas- en Klimaatwetenskappe Tel. 051 401 2212 Universiteit van KwaZulu-Natal Departement Plantteelt (Plant Breeding) Tel. 033 260 5808 Universiteit van Pretoria Departement Plantproduksie en Grondwetenskappe Tel. 012 420 3227

Stellenbosch Universiteit Departement Genetika: Plantteling Tel. 021 808 4680 Departement Plantwetenskap wcb@sun.ac.za Tel. 012 420 2487 Universiteit van die Vrystaat Departement Plantwetenskap Tel. 051 401 2514

Vind kontakbesonderhede vir alle Spoedwel Agriculture (Gauteng, Limpopo en Noordwes) handelstakke op hul webtuiste. Tel. 087 751 4372 Hygrotech SA (Edms) Bpk Spoedwel Noord Tel. 021 881 3830 (Gauteng, Limpopo en Noordwes) vup@hygrotech.co.za Tel. 015 307 4710 www.hygrotech.co.za infotzn@spoedwel.co.za Kaap Agri Starke Ayres Tel. 022 482 8000 / 8049 Tel. 021 534 3231 johan.truter@kaapagri.co.za www.starkeayres.co.za www.kaapagri.co.za Vind kontakbesonderhede vir alle Top Crop Nursery Tel. 033 569 1333 handelstakke op hul webtuiste. topcrop@superlawn.co.za Klein Karoo Seed Marketing (Edms) Bpk Tel. 044 203 5180 www.seedmarketing.co.za

280

7. Plaaslike sakeomgewing
Die Jaarverslag, wat beskikbaar is op www.sansor.org, bied die nuutste inligting. Hieronder is n uittreksel uit die 2008/09-verslag: Die Suid-Afrikaanse Saadbedryf het n werklike omset getoon van meer as R2,5 miljard (USD278 miljoen). Dit bestaan hoofsaaklik uit winter- en somergraangewasse (74%), groente (16%), weiding- en veevoerspesies (9%), en blomme wat ongeveer 1% verteenwoordig. Geneties gemanipuleerde saad van katoen het nagenoeg 96% van plaaslike katoensaadverkope verteenwoordig, terwyl hierdie beraming op 88% en 52% gestaan het vir geneties gemanipuleerde sojaboonen mieliesaad respektiewelik. Die vraag na hibridiese saad wat deur konvensionele teling verkry is, was steeds die hoofdryfkrag op die meeste markte, sowel plaaslik as in die buiteland, terwyl die mark vir oop bestuifde gekweekte variteite tot Afrika suid van die Sahara beperk was.

9. Aspekte om in ag te neem wanneer daar besluit word wat om te plant


Omgewing
Maak seker dat die grond geskik is vir die bepaalde gewasse. Neem gronddiepte, tekstuur, suurgehalte en soutgehalte in aanmerking. Bestudeer die renval- en temperatuurpatrone oor die verskillende seisoene wanneer u besluit watter gewas suksesvol op verskillende tye van die jaar gekweek kan word.

Kultivar
Maak seker dat die kultivar wat geplant gaan word aanpasbaar is vir die heersende toestande. Oorweeg opbrengspotensiaal, toleransie vir droogte en suurheid, lengte van groeiseisoen, siekte- en insekweerstand, omval, uitloping, oorvloedigheid (veelvuldige koppe) en voorgenome gebruik. In sommige gevalle kan die rotasie van kultivars egter gebruik word om die risiko van n totale oesverlies weens infestering te versprei, asook om n ho biologiese diversiteit te verkry. Nota: Die gebruik van gesertifiseerde saad word sterk aanbeveel. Raadpleeg n kundige, n saadhandelaar of die plaaslike koperasie om inligting te verkry oor kultivars wat vir n bepaalde gebied aanbeveel word.

8. Internasionale sakeomgewing
Die Jaarverslag, wat beskikbaar is op www.sansor.org, bied die nuutste inligting. Beide die International Seed Federation (ISF) en die African Seed Trade Association (AFSTA) het onlangs Suid-Afrikaanse presidente gehad mnr. Deon van Rooyen van Pannar Seed en mnr. Mark Sachs van SAKATA Saad Suider-Afrika respektiewelik. Suid-Afrika was ook die gasheer vir die African Seed Trade Association (AFSTA) -Kongres in 2009 in Kaapstad. African Seed Trade Association (AFSTA) www.afsta.org. AFSTA verteenwoordig die saadbedryf in Afrika en die eilande in die Indiese oseaan. Dit is n niewinsgewende, niepolitieke vereniging met n missie om die ontwikkeling van die saadbedryf en nasionale saadverenigings te bevorder. Dit sal die boere se toegang tot verbeterde variteite fasiliteer. Ander streeks- en internasionale liggame is onder andere: Association for Strengthening Agricultural Research in Eastern and Central Africa (ASARECA) www.asareca.org International Seed Federation (ISF) www.worldseed.org International Seed Testing Association (ISTA) www.seedtest.org West African Seed and Planting Material Network (WASNET) www. wasnet.org Global Crop Diversity Trust www.croptrust.org n Interessante internasionale gebeurtenis was die konstruksie van die Svalbard Global Seed Vault. Dit is n sogenaamde oordeelsdagkluis (doomsday vault) wat in n verysde berghang in die eilandgroep van Svalbard, n paar honderd kilometer van die Noordpool af, ingekap is. Die reuse-grot sal, met die steun van die Noorweegse regering en die Gates-Stigting, met meer as n miljoen soorte sade gevul word.Die brood wat u vandag eet, is gemaak van koring wat van n baie verskillende plantlyn kom as die brood wat u 10 jaar gelede geet het. Die ou plantlyne wat honderde jare oud kan wees is nietemin n baie belangrike hulpbron. Sulke sade mag van onskatbare waarde wees namate omgewings verander. Variteite wat verwerp is vir meer oorvloedige maar minder geharde soorte kan weer nuttig raak. Teen 2030 sal huidige plantlyne van mielies byvoorbeeld nie meer in SuidAfrika kan groei nie, weens stygende temperature. Wetenskaplikes s om dan oor ou soorte mieliesaad as n basiese hulpbron te beskik, kan van onskatbare waarde wees. Die Global Crop Diversity Trust wat die kluis bou, het n terrein uitgesoek wat verafgele maar darem toeganklik is, en wat so koud is dat daar geen probleem sou wees as die verkoelingstoerusting onklaar sou raak nie.
Bron: Mail & Guardian 11 November 2007, Mail & Guardian 24 Februarie 2008.

Plantdatums
Maak seker wat die korrekte plantdatums van elke gewas en vir elke streek is.

Kunsmistoediening
Maak seker dat die grond genoeg voedingstofinhoud het vir die groei van die gewas deur kunsmis te gebruik voordat daar geplant of topbemesting toegedien word. Kompos of organiese materiaal (mis) moet drie tot vier weke voordat daar geplant word, toegedien word. Kunsmis kan toegedien word wanneer die resultate van grondontleding aandui watter voedingstowwe in die grond nodig is. Die resultate kan ook aandui watter tipes aanbeveel word. Om grond te laat ontleed, kontak die Departement van Landbou of die LNR in u gebied, n voorligtingsbeampte of een van die rolspelers uit die hoofstuk oor grondsoorte. Die tipe kunsmis wat die beste geskik is, hang dikwels af van die verwagte opbrengs en die vorige oes (in die geval van gewasrotasie). Die optimum pH vir die meeste gewasse is 4,5 tot 5,5 (KCI). Kalk moet toegedien word in grond met n pH laer as 4,5. Hoendermis verlig ook pH-probleme.

Voorbereiding van saadbedding


n Ploeg of getande implement kan vir primre verbouing gebruik word. Ploeg word egter nie aanbeveel vir sanderige grond wat vatbaar vir erosie is nie. Winderosie is n belangrike faktor wat altyd in berekening gebring moet word. In gebiede waar wind n probleem is, word bewaringsvoorbereiding (geen of min verbouing en gebruik van stoppels of molmdeklaag) aanbeveel. Die saadbed moet ferm en onkruidvry wees. In gevalle waar winderosie n probleem is, moet die saadbedding nie te fyn wees nie.

Plantspasiring en -diepte
Plantdiepte word bepaal deur die klamheidstatus van die grond asook die kleifraksie en die grondtipe. Oor die algemeen kan sade wat groter is, dieper geplant word, en kleiner sade word vlakker geplant. Die spasiring tussen plante is groter in gebiede met n laer renval.

Plantmetode
Alle gewasse wat in die tabel genoem word, kan meganies of met die hand geplant word. In laasgenoemde geval kan n skoffel of n graaf gebruik word. Moenie die grond vasstamp nie, maar dit moet ferm gemaak word om goeie kontak tussen die saad en die grond te verseker.

282

Ekonomie
Voordat daar geplant word, neem kennis van die vereiste insette en doen n beraming van die koste. Moenie die koste van individuele produkte in isolasie bekyk nie, maar kyk na n kombinasie van hulle almal. Soms sal dit nodig wees om meer te bel aan die begin van n seisoen, maar u sal agterkom dat u veel minder aan die einde van die seisoen gaan bestee. Oorweeg produkbemarkbaarheid voordat u aanplant. Vergelyk die insetkoste met die inkomste uit die oes.

Hou in gedagte dat die kleifraksie van die grond n invloed het op die kwaliteit en kwantiteit van die insekdoder wat nodig is raadpleeg die produkaanwysings. Onthou: Wanneer chemikalie gebruik word, moet u beskermende klere dra om u o, gesig en vel te beskerm. U moet ook seker maak dat alle chemikalie weg van voedsel, voer en saad en buite bereik van kinders toegesluit word. Dit is belangrik om die instruksies op die etiket te lees en na te volg.

Siektes en insekplae
Gewasse van dieselfde familie word dikwels deur dieselfde groep plae en siektes aangeval. Verwante gewasse moet dus nie in agtereenvolgende aanplantings ingesluit word en selfs nie in dieselfde driejaarrotasieprogram nie (bv. swartbekbone, grondbone, bambaregrondbone of sojabone). Insekdoders moet gebruik word soos aanbeveel word om opbrengsverlies te voorkom. Landerye moet gereeld ondersoek word om plae in n vroe stadium raak te sien, veral in die geval van mielies en katoen. Insekdoders kan met die hand of meganies toegedien word.

Oes
Die meeste gewasse kan meganies of met die hand geoes word. Hierdie metodes kan ook gekombineer word. Indien daar met die hand geoes word, kan daar meganies of met die hand gedors word. Pasop vir die beskadiging van saad tydens oestyd (veral beskadiging van peulgewasse).

Geleidelike Groei
Doen soveel moontlik in die eerste seisoen. Bestee soveel as wat u kan bekostig in die eerste seisoen aan insette en verhoog u uitgawes in die tweede seisoen (bv. werk eerste op 1 ha of minder en verdien genoeg geld en doen genoeg ervaring op, om in die tweede seisoen tot 2 ha of meer uit te brei).
Bron: w w w.sansor.org A C rop Guide for Emerging Farmers Ons dank aan SANSOR vir terugvoering oor die konsephoofstuk.

Onkruid
n Onkruidvrye omgewing tydens die saailingstadium word hoogs aanbeveel, want teen die tyd dat die onkruid ontkiem, sal die gewas reeds goed gevestig wees en n mededingende voordeel geniet. Onkruid kan f met die hand beheer word, f meganies f deur die gebruik van onkruiddoders (veral wanneer bewaringsvoorbereiding gebruik word). n Kombinasie van genoemde drie metodes kan ook gebruik word. In die geval van chemiese bestryding moet daar veral aandag geskenk word aan die insekdoder se residuele periodes waartydens die insekdoder aktief in die grond is. Indien n gewasrotasiestelsel gevolg word, kan die insekdoder wat toegedien word, opvolgende gewasse beskadig.

Hoveld

Middelveld

Laeveld

Noord-Kaap & GrootKaroo Nvt Okt.Des. middelOkt.Nov. 20 Des.15 Jan. 20 Okt.30 Nov. Nov.Des. Nvt Nvt MeiJul.

KwaZulu-Natal Middellande Okt.middelNov. Okt.Jan. Nvt

Oos-Kaap & Klein-Karoo Nvt Okt.Jan. Nvt

Saaidiepte (cm) 5 45 45

Saad(kg/ ha) 50 40 2025

Spasiring in rye (in cm) 15 15 1520

Spasiring tussen rye 90 90 100

Bambaragrondbone Swartbekbone Katoen

Okt. Okt.Jan. Nvt

middelNov. Okt.Jan. middelOkt.Nov. Jan.middel-Feb. 20 Okt.20 Nov. Nov.Des. Okt.Jan. Nov. MeiJul.

Okt. Nov. Okt. Jan. middelOkt. Nov. Mrt. April 15 Okt. 30 Nov. Nvt Nvt Okt. Nvt

Drobone Grondbone Mielies Sonneblomme Sojabone Koring

Nov.Des. 20 Okt.20 Nov. Okt.Nov. Okt.Nov. Okt.Nov. MeiAug.

15 Des.15 Jan. 20 Okt.30 Nov. Okt.Nov. Okt.Nov. Okt.Nov. MeiJun.

Des.15 Jan. Nvt

5 57

6075 50

7,5 7,5

7590 90

Okt.Nov. Okt.Nov. Nvt Jun.Jul.

45 5 35 45

612 3 6580 70130

30 30 20 20

90230 6090 90 3045

Bron: www.sansor.org - A Crop Guide for Emerging Farmers.

283

Insette
Sleepwaens
1. Maatskappye wat betrokke is
Sekere maatskappye wat in die hoofstukke oor vragmotors en swaar voertuie en implemente gelys word, hou ook sleepwaens aan.

SABS Alle sleepwaens moet deur die SABS goedgekeur wees. Die wet vereis dat ligte, weerkaatsers, basiese dimensies en so meer met die oog op padveiligheid op standaard moet wees. Dit beteken nie noodwendig dat die wa se struktuur of tralies op standaard is nie; die hele sleepwa word nie getoets nie. Veiligheid Die meeste sleepwaens is geregistreer vir n maksimum BVM van 2400 kg, dit wil s, die sleepwa self en sy voertuig mag nie die massa oorskry nie. Die rede hiervoor is dat die remkomponente (haak/inloopkoppelstuk en remdromme) se maksimum remvermo net tot op hierdie massa strek.
In die RSA is daar slegs weinig vervaardigers wat vir tussen 2400 kg tot 3500 kg geregistreer is. Die betrokke vervaardigers se komponente voldoen aan die standaard en word hoofsaaklik ingevoer.

Aluglide Tel. 011 392 2259/ 082 707 3214 www.aluglidetrailers.co.za Bulperd Tel. 082 414 2569 www.bulperd.co.za Crisbox Tel. 012 719 8319/ 072 274 7269 www.crisbox.co.za Cruiser Trailers Tel. 011 660 3683 www.cruisertrailers.co.za Engelbrecht Sleepwaens Tel. 018 786 2545 Hardmans Trailers Tel. 031 202 5887 www.hardtrail.co.za JME Trailers Tel. 053 444 1313 Landmech South Africa Tel. 086 047 2337 www.landmech.co.za

Leos Sleepwaens Tel. 013 932 4151/2 www.leostrailers.co.za M&N Engineering Tel. 033 390 2555 NICs Trailers Tel. 018 673 0224 / 082 859 0904 www.nictrailers.co.za Rogue Agriculture Tel. 033 345 0038 www.roguesteel.co.za Torsion Engineering Tel. 016 362 3456 www.torsion.co.za Vencedor Trailers Tel. 018 290 1774 VTEC Trailers Tel. 016 986 2194 www.sleepwa.co.za

GCM/BKM (gross combination mass, bruto kombinasiemassa) Totale voertuigkombinasiemassa behels die bakkie + sleepwa + vrag op die bakkie + vrag op wa. Dit verskyn op die bakkie / sleepvoertuig se dataplaat onder die enjinkap en bepaal die sleepmassa:
VOORBEELD: Bakkie BKM = 4500 kg Massa van bakkie 1600 kg = 2900 kg Dit verteenwoordig vrag op bakkievrag op wa, wa se massa. Massa van sleepwa 600 kg 2300 kg; verdeel in 2300 kg op wa 1 Ton op bakkie en 1300 kg op wa Die massaklassifikasie varieer op elke voertuig

Massa-implikasies Die gemiddelde bees/koei het n massa van 500 kg en het n spasie van 1800 mm x 900 mm nodig. n Beeswa sal derhalwe tipies 3600 mm x 1600 mm en 1800 mm groot wees. (Pasop vir waens wat 1,7 m hoog is; dis te laag.)
Die implikasie is dat n wa van 4 x 500 kg = 2000 kg + wa se massa + 600 kg = 2600 kg nodig is, wat beteken dat die gemiddelde bakkie dit nie (met vier beeste op) mag sleep nie. Die gemiddelde beeswa is geregistreer vir 1800 kg en het n massa van ongeveer 600 kg. Dit gee n dravermo van 1200 kg, dit wil s 2 beeste met n massa van 500 kg elk. Onthou, dit maak nie saak hoe lank en breed die wa is nie massa is die belangrike faktor. Let wel: Sommige vervaardigers bepaal die massa van die waens sonder bykomstighede soos die spaarwiel, ekstra hekke, rubbermatte en so meer. Let ook daarop dat daar n verskil is tussen waens wat skape kan vervoer en waens wat beeste kan vervoer. Eersgenoemde het rubbermatte (wat verhoed dat die skape gly) en n swaaihekkombinasie agter in die middel want die diere diere loop agtertoe en lig die bakkie op.

2. Belangrike punte vir veeboere by die keuse van n sleepwa


Bruto voertuigmassa (BVM) Dit is algemene gebruik onder boere om pryse van sleepwaens bloot op grond van die grootte en bruto voertuigmassa te vergelyk, en dan die goedkoopste sleepwa te koop. Die BVM reflekteer nie die sleepwa se ware dravermo nie. Die massa van die sleepwa moet afgetrek word van die BVM om die dravermo van die sleepwa te kry. Indien n sleepwa van 2,6T gekoop word, is dit onwettig om 2,6T te laai. Tegnologie en kwaliteit Vervolgens is die boukwaliteit en tegnologie in die onderstel van kardinale belang. Buigbare onderstelle hou langer en absorbeer vibrasie en skok beter. Onafhanklike geveerde suspensies is meer duursaam as konvensionele veerstelsels. Suspensies gee beter stabiliteit aan die wa en verminder vibrasie. Vibrasie maak diere onrustig (bv. perde raak geweldig onrustig as die onderstel vibreer onder hul hoewe, en dit geld ook vir beeste en skape). Waarde en herverkoopwaarde Alternatiewe opsies op die wa, soos verwyderbare veetralies, voeg waarde tot die sleepwa toe en dra saam met die reeds vermelde punte ook by tot die tweedehandse waarde. Sommige vervaardigers vervaardig ook kombinasiewaens wat vir beeste, skape en perde geskik is.
Die uitgangspunt dat n sleepwa waardeloos is as dit klaar is, geld dus net as die sleepwa oorspronklik van te goedkoop- en metallurgies nie-korrekte materiaal gebou was. Normaalweg kan n laag verf oor n paar krake en nuwe bande help dat die sleepwa dalk n wins oplewer indien die produk met aankoop van goeie gehalte was. Onthou: goedkoop is duurkoop.

Tuisbou Dit is baie moeilik of selfs onmoontlik om self n sleepwa met n BVM van meer as 750 kg te bou en binne die grense van die wet te bly.
Onthou, sleepwaens is voertuie wat padwaardig moet wees en gelaai moet word volgens spesifikasies. Indien n ongeluk sou plaasvind, al was die sleepwa nie die oorsaak daarvan nie, is daar potensile probleme ten opsigte van versekering en derdepartyeise. Sorg dat u binne die wet bly en padregulasies nakom rakende u sleepvoertuig, die vrag en die voertuig wat dit trek. Verontagsaming is ne n lewe of n derdeparty-hofgeding werd nie. Bron: NIC Trailers.

284

Insette
Strukture en boumateriaal
Geboue word ook behandel in die hoofstukke oor Menslike nedersettings en Arbeid en werkskepping.

Jet Vest Steel Structures Tel. 012 258 0385 Lookout Trailer & Lift www.lookoutlifts.co.za Magna Housing Tel. 011 828 2452 Mittal Steel Tel. 016 889 4110 www.mittalsteel.com Modek Tel. 011 398 8200 www.modek.co.za PATT Projects Tel. 012 811 0125/0753 www.pattprojects.co.za Pro-spec Tel. 033 330 2295 Tel. 021 982 0222 www.pro-spec.co.za Rhino Steelhouses Tel. 012 549 0230 SM Structures Tel. 011 786 1043 www.stemansteel.co.za Space Steel Tel. 011 693 3180

Span Africa Steel Structures Tel. 033 346 2555 www.spanafrica.co.za Steel Space Frame Structures Tel. 011 675 7491 Structures 2000 Tel. 011 974 4797 Structures2000@absamail.co.za Styrox Tel. 083 290 2482 / 011 883 6954 www.styrox.co.za Telgo Trading Tel. 082 899 0655 corno@mweb.co.za Tugela Steel Tel. 031 566 4601 www.tugela.co.za VIP Construction Tel. 011 952 2331 vipbez@absamail.co.za WEP Engineering & Construction Tel. 011 967 1574 www.wepeng.co.za

1. Rolspelers
LNR Instituut vir Landbou- Cheeta Nutec Asbeshuise Tel. 012 546 1950 ingenieurswese (IAE) Tel. 012 842 4000 Chemvet www.arc.agric.za Tel. 011 437 9000 Die LNR-ILI is betrokke by die www.chemvet.co.za ontwerp, toetsing en ontwikkeling van plaasstrukture, store, Dolfyn Staal Produkte werkswinkels, werkerbehuising Tel. 056 515 1985 en geskikte dierebehuisings- en Econo Steel Structures hanteringsfasiliteite. Tel. 012 254 0496 Faks 012 254 2361 Amatola Tel. 043 732 1927 Ezehut Products amairri@telkomsa.net Tel. 012 803 7433 www.ezehut.co.za B & T Strukture Tel. 013 665 1914 / 1966 FinnBUILDER www.btsteel.co.za Tel. 011 705 1897 www.finnbuilder.co.za BANBRIC BUILDING Tel. 033 396 0882 Harding Treated Timber sales@banbric.co.za Tel. 039 433 1805 www.banbric.co.za Bison Konstruksie Sel: 072 878 0654 nardus@topmail.co.za BPB Gypsum Tel. 011 873 2401 Breathecoat Paints Tel. 0861 000 435 www.breathecoat.co.za Holcim Tel. 011 670 5500 www.holcim.co.za Homescor Wonings Tel. 011 892 1045 www.homescor.co.za Hough Structures Tel. 016 366 1960

2. Publikasies en webtuistes
Skakel 012 842 4000 of rig e-pos aan stoltze@arc.agric.za vir die volgende publikasies, wat beskikbaar is by die LNR in Silverton: Handleiding oor behuising vir varke Uitgebreide behuising vir varke Handleiding oor vleisbeesfasiliteite Handleiding oor melkbeesfasiliteite Handleiding oor skaapfasiliteite Small-scale broiler housing (slegs in Engels beskikbaar) Heating of broilers and broiler housing (slegs in Engels beskikbaar) Small-scale poultry housing in South Africa (slegs in Engels beskikbaar) Beton op die plaas Bou van permanente sloot- en bunker-kuilvoersilos Handleiding vir die bou van graansilos vir plaaspakhuise Structures and equipment for the storage and handling of grain on the farm (slegs in Engels beskikbaar) Kleinskaalse melkskuur Databasis vir landboustrukture en fasiliteite (verskaffers van vee/ landboutoerusting) Afkoel van melkbeeste in Suid-Afrika Lae-koste melkverkoeling Handleiding oor volstruisbehuising

n Suid-Afrikaanse vervaardiger IG Construction van ekovriendelike gehalteverwe Tel. 011 696 1119 (lood- en oplosmiddelvry)

Manure handling in intensive animal production units, deur H.T. Breedt, geredigeer en hersien deur F. Cilliers, kopiereg 2009, is ook beskikbaar by dieselfde LNR-instituut. Hierdie publikasie bevat aantekeninge oor die optimale struktuur en ligging van verskillende plaasgeboue in verhouding tot die bestuur van dieremis. www.saili.co.za is die webwerf van die Suid-Afrikaanse Instituut vir LandbouIngenieurs.
Publikasies wat oorvleuel met waterberging, omheining, waterkweking en verbouing onder bedekking word in die betrokke hoofstukke gelys.

285

Insette
Trekkers, dorsmasjiene en balers
1. Oorsig
Die Latest Month-verslag is op www.saama.co.za, die webtuiste van die Suid-Afrikaanse Landboumasjinerie-assosiasie, beskikbaar.

Dewcrisp Tel. 011 840 1600 Koue Bokkeveld Opleidingsentrum Tel. 023 317 0983 Skills for Africa Tel. 012 379 4920 www.skillsafrica.co.za Phezukomkhono Training Services Tel. 044 279 3288 SA Sugarcane Research Institute (SASRI) Tel. 031 508 7404 carolyn. baker@sugar.org.za Protea Opleidingsentrum Tel/Faks 021 982 4580 protea@kingsley. co.za Leweransiers soos New Holland en John Deere bied opleidingskursusse vir klinte en ander persone aan. LNR Instituut vir Landbou-ingenieurswese (ILI) Tel. 012 842 4000 www.arc.agric.za Die LNR-ILI het n trekkertoetslaboratorium, waar wegtrekkragtoetse op trekkers streng volgens die ISO 789-1-internasionale standaard gedoen word. Hierdie instituut toets ook landbou-implemente en is betrokke by navorsing en ontwikkeling oor implemente en trekkergebruik. Hulle verskaf ook opleiding in basiese meganisasiekonsepte en beplanning. Produsenteorganisasies soos Graan SA bied kursusse aan. Graan SA Tel. 056 515 2145 www.graansa.co.za n Meganiese en kontrakteurskursus wat oor trekkers handel, is onder die kursusse wat hulle aanbied. Laasgenoemde is vir boere wat voertuie of implemente besit en ander graag wil toelaat om daarvan gebruik te maak daar is sekere sake waarvan hy of sy moet kennis dra.

2. Verenigings wat betrokke is


SA Landboumasjinerieassosiasie (SAAMA) Tel. 011 453 7249 www.saama.co.za SA Vereniging van Landboumeganisasie Tel. 033 343 3496 South African Haulage Tractor Transport Association Tel. 011 453 7249

3. Opleiding en navorsing
Verskeie AgriSETA-geakkrediteerde groepe trekkerverwante kursusse aan. Voorbeelde sluit in: bied trekkeren

286

4. Publikasies en webtuistes
www.saama.co.za SA Agricultural Machinery Association www.agfacts.co.za Agricultural Facts News Brief www.trekkerwerf.co.za a Landbouweekblad initiative Die publikasies hieronder is by Agfacts beskikbaar: Agfacts Agricultural Machinery Price Comparisons - Wit Boek Hierdie uitvoerige maandelikse prysverslag dek trekkers, stroop-dorsmasjiene en bybehore, hooi- en veevoermasjinerie, planters, misstofstrooiers en sproeitoerusting wat op die Suid-Afrikaanse mark beskikbaar is. Agfacts-nuusbrief. Die AGFACTS-nuusbrief verskyn op n maandelikse basis en bevat die jongste inligting aangaande toestande in en rakende die Suid-Afrikaanse Landboumasjineriebedryf. Agfacts-gebruiktetrekkergids Blou Boek. Dis n kwartaallikse verslag, beskikbaar teen jaarlikse intekengeld, en die mees omvattende gids tot gebruikte trekkerpryse wat in Suid-Afrika beskikbaar is. Dit bevat ook nuwe pryse en verkorte spesifikasies van nuwe trekkers wat tans in Suid-Afrika beskikbaar is. Agfacts-trekkerpryse/Spesifikasies Groen Boek. Dis n kwartaallikse verslag wat beskikbaar is teen jaarlikse intekengeld. Dit bevat die jongste pryse en verkorte spesifikasies van alle trekkermodelle wat in Suid-Afrika beskikbaar is. Agfacts-trekkergids Grys Boek. Hierdie publikasie bevat uitvoerige spesifikasies van alle trekkermodelle wat in Suid-Afrika beskikbaar is.

Farmyard Tel. 082 959 2196 www.farm-yard.co.za Gevolgamtigde Jinma-trekkers handelaar

New Holland SA Tel. 011 922 2000 www.nhsa.co.za van Northmec Tel. 011 922 2000 www.northmec.co.za Orbach Agri Tel. 016 424 1145 www.orbach.co.za Radium Engineering Tel. 012 719 9062 Response Group Trendline www.response.co.za Rovic & Leers Tel. 021 905 1158 www.rovic.com Smith Power Equipment Tel. 086 176 4847 www.smithturf.co.za Kubota-trekkers Southtrade Tel. 021 981 6044

Foton Tractors Tel. 033 263 1305 www.fotontractors.co.za GC Tillage Tel. 017 702 3028

Hinomoto Tel. 010 222 0670/082 379 0290 www.hinomoto.co.za Indo Trak Tel. 011 664 8852 www.indoplast.co.za Irrimec Tel. 032 944 5679/81/83 www.irrimecsa.com Sonalika-trekkers John Deere Tel. 011 437 2600 www.deere.com/sa

Ander publikasies:
Meganisasiegids. Die groter en belangriker koste van meganisasie spruit voort uit die gebruik van toerusting om verskillende funksies te verrig, byvoorbeeld ploeg met n skottelploeg, skottel-eg, ens. Die boek bestaan hoofsaaklik uit tabelle, wat die gebruiker in staat stel om met n spesifieke trekker koste per uur of per hektaar, brandstofverbruik (liter/uur of liter/ hektaar) en dies meer uit te werk. Die Meganisasiegids kan bestel word by Koos le Roux. Skakel 012 998 2803 of 082 828 9531. Kejafa Knowledge Works het boeke oor meganisasie. Skakel 014 577 0005. Skakel 012 842 4000 of e-pos stoltze@arc.agric.za vir die volgende publikasies wat by die LNR-ILI beskikbaar is: Trekkeronderhoud (Opleidingshandleiding) Veldkapasiteit van landboumasjinerie en trekkerprestasie Werktempos van landbouwerktuie en trekkerwerkverrigting Die optimalisering van trekkerwerkverrigting

5. Maatskappye wat betrokke is


U plaaslike agri-besigheid/koperasie (bv. AFGRI, Suidwes [Wesmeg], GWK, Kaap Agri, Afgri en VKB) se webtuiste bevat dikwels keuselysopsies vir nuwe en gebruikte landboumasjinerie. AGFACTS Tel. 011 453 7249 AgroTractor House Tel. 011 423 2325 www.agrotractor.co.za AIM Group Tel. 011 394 3800 Andrag Agrico Tel. 021 950 4111 www.andragagrico.co.za ARGO Industrial Tel. 011 914 1700 www.argosa.co.za Barloworld Equipment Tel. 011 898 0450/80 www.barloworld-agri.com Bell Equipment Tel. 035 907 9199 Carel van Niekerk Engineering Tel. 022 913 2435 Donaldson Filtration Systems Tel. 011 997 6000/021 530 2900 www.donaldson.co.za Ernest H Johnson Tel. 011 613 8711 Falcon Agricultural Equipment Tel. 033 330 4764 www.falconequipment.co.za Farmtrac Tel. 011 662 1371

Staalmeester Agricultural Imports Kirloskar Tel. 011 493 3330 / 082 451 3635 Tel. 018 431 0300 Faks 011 493 3336 Valtrac Tel. 056 817 7308 Kongskilde SA (Edms) Bpk www.valtrac.co.za Tel. 011 894 2341/5 www.kongskilde.com VB Agri Tel. 021 883 9595/6 Kverneland www.vbagri.co.za Tel. 033 345 2733 www.kvernelandgroup.com Lamborghini-trekkers Mahindra SA VITAMECH Tel. 012 661 3161 Tel. 021 907 8000 www.vitamech.co.za Manitou Tel. 011 975 7770 www.manitousa.co.za Die lys van SAAMA-lede is op www.agfacts.co.za beskikbaar. Kies die Dienste- en SAAMA-keuseopsies.

6. Plaaslike sakeomgewing
Die voorsitter se verslag bevat n opgedateerde ekonomiese oorsig op www.saama. co.za of www.agfacts.co.za.

Die beraamde waarde van die Suid-Afrikaanse landboumasjineriemark was R6.1 biljoen. Statistieke wat deur AGFACTS in 2009 vrygestel is, dui aan dat die gemiddelde ouderdom van trekkers sedert 1994 afgeneem het. Die AGFACTS-nuusbrief verskyn maandeliks. Intekening daarop bied die volgende: n bondige, vierbladsyopsomming van deurlopende faktore wat die Suid-Afrikaanse landboumasjineriebedryf benvloed die jongste inligting oor kleinhandeltrekkerverkope vir die maand en die jaar tot op datum op n kwartaallikse basis, die jongste inligting oor kleinhandelverkope van stropers, snymasjiene en balers vir die kwartaal en jaar tot op datum

288

die jongste inligting oor die prysveranderinge van landboumasjinerie, volgens kategorie die jongste inligting oor oesvooruitsigte, hetsy somer-of wintergewasse, plantbeplanning of oesberamings onderwerpe soos grootte- en ouderdomsamestelling van die SuidAfrikaanse trekkermark, die gebruiktetrekkermark, n ontleding van trekkers wat in Suid-Afrika beskikbaar is volgens vervaardiger en model, en die vooruitsigte van trekkerverkope in die toekoms

U kan die lewe van u lugfilter verleng deur tot 90% van die vuilgoed en kontaminante te verwyder voordat dit die filter bereik. Die voorskoonmakers is spesiaal ontwerp vir toerusting wat in omgewings met hewige stof en puin gebruik word, soos landbou- en konstruksievoertuie en myntoerusting. Die Donaspin Pre-cleaner het n duursame staalkonstruksie wat korrosiebestand is. Geen instandhouding is nodig nie en dis selfreinigend en het beweegbare dele. Hulle het ook n laer restriksie, wat beteken dat u enjin makliker asemhaal die gebruik van die lugfilterelement kan verminder laer koste per gebruiksuur sal h Bron: Donaldson Filtration Systems Edms. (Bpk.). Skakel 011 9976000 of besoek www.donaldson.co.za

Uit die verslag van die voorsitter van SAAMA by die 2009- AJV (vrye vertaling):
Nadat ons in 2008 n jaar van rekordverkope beleef het en in 2009 n bedryfsomgewing in die gesig gestaar het wat vinnig agteruitgegaan het weens die ergste wreldwye ekonomiese krisisse sedert 1932, is al ons verwagtinge oortref deur die vlak van handel in landboutoerusting regdeur 2009. Alhoewel ons kan sien dat die impak op jaar tot datum trekkerverkope n 21%-daling in volume weergee, was gekombineerde verkope minder geraak terwyl die vraag na nuwetegnologieprodukte soos produktiewe brandstofdoeltreffende trekkers, selfaangedrewe sproeiers, presisieboerderystelsels en geenbewerkingstoerusting hoog gebly het. Die voorsitter het die volgende positiewe faktore vir 2009 gelys: Gelukkig het die landboubedryf gunstige klimaatstoestande regdeur 2008/2009 in die meeste van die belangrikste oesproduserende gebiede beleef en dit het ho gemiddelde opbrengste van someroeste en ander produkte verseker, wat die hewige impak van laer produkpryse en ho produksiekoste in n mate versag het. Aangesien mielie- en koringproduksie steeds n belangrike drywer van die sukses van die landboumeganisasiebedryf in Suid-Afrika is, is dit belangrik om die noemenswaardige produktiwiteits verbeteringe en verbeterde volhoubaarheid van boerderybedrywighede wat produsente in die laaste jare bereik het te beklemtoon. Herkenning van die verbeteringe wat moontlik gemaak is deur die beskikbaarheid van nuwe plantbiogenetika, faktore soos grootskaalse investering in nuwe en verbeterde produksiepraktyke, investering in nuwe gevorderde toerusting en tegnologie, en die professionele bestuurspraktyke van produsente het grotendeels bygedra tot die sukses wat ons vandag in die meganisasiebedryf beleef.
Bron: SA A MA-voorsittersverslag, 2009. Beskikbaar op w w w.saama.co.za

8. Inligting vir kleinskaalse boere


Hoewel trekkers vinniger as trekdiere kan werk, is hulle duur om aan te koop, in stand te hou en te herstel. Gedurende die eerste twee jaar is die herstelkoste nie so hoog nie; maar teen die tyd dat n trekker vyf jaar oud is, begin al hoe meer dinge verkeerd gaan en word herstelwerk duurder. Grootte van trekker: Indien u groot landerye het, sal n groter trekker wat groter implemente trek die werk vinniger doen. As die grootte van die grond minder as 10 hektaar is, is dit geldmors om n trekker te koop. Aankoop van trekkers: Aangesien n trekker duur is, kan n boer maklik meer spandeer om die grond om te ploeg as wat hy met die verkoop van die oes inkry. Daar is twee moontlike oplossings vir hierdie probleem: hy kan n trekker huur of (miskien nog beter) n trekker as deel van n groep boere aankoop. Hoe om u trekker te onderhou: Wanneer Elke dag Wat om te doen Maak die lugfilter skoon. Gaan die olie, water en banddruk na. Ghries die hidroliese hysernippels, krenkspilnippels, vooras, remen koppelaarnippels. Versien en maak die lugfiltreerder en oliebad skoon. Dreineer kondensaat van die eerste brandstoffiltreerder. Draai alle boute en moere vas; monitor vir lekke. Gaan battery na; maak alle aansluitings met koeksoda en water skoon. Gaan die spanning van die wisselaar se waaierband na. Dreineer olie, vervang oliefilter en eerste brandstoffiltreerder. Versien en (indien nodig) top die ratkas, ewenaaren hidroliese oliehefbome op. Laat n opgeleide werktuigkundige die klepstoters stel, die inspuiters kalibreer en vasstel of enige ander diens of herstelwerk nodig is.

7. Interessanthede vir die kommersile boer


n Groot verskeidenheid trekkers kan met satellietprogramme toegerus word wat die trekker in staat stel om homself te stuur. Presisieboerdery is die beste boerderymetode vir die kommersile boer wat verkwisting wil beperk en doeltreffendheid wil verbeter, en hierdie programme speel n sleutelrol in hierdie boerderymetode.

Elke 50 uur

Om toerusting aan te koop, is een van die grootste beleggings wat n plaasbesigheid kan maak. Verder moet die masjinerie voortdurend onderhou en uiteindelik vervang word. Dit is dus noodsaaklik dat daar vir kapitaalvervanging voorsiening gemaak word. Wanneer masjinerie aangekoop word, is groot bedrae geld daarby betrokke; maar sommige items word slegs n paar keer per jaar gebruik. Daarby is dit in baie gevalle moeilik om hierdie toerusting teen n gepaste handelswaarde te verkoop. n Mens moet dus toekomstige kapitaalvervanging sorgvuldig ontleed en evalueer. Deur te beplan wanneer en hoe toerusting vervang moet word, kan n verskil van duisende rande in die jaarlikse produksiekoste beteken. n Artikel wat in AgriReview gepubliseer is, stel die volgende voor: Hou masjinerie totdat dit nie meer werk nie. Vervang wanneer kontant beskikbaar is. Vervang elke jaar iets. Vervang gereeld.

Elke 100 uur

Na elke 1000 uur

Dis moontlik dat opkomende boere meer kan spandeer om hul trekkers te herstel as wat dit kos om n nuwe trekker te koop. Indien n groep boere n trekkerhuurskema begin, moet hulle altyd n bedrag geld in n fonds stort om vir n nuwe trekker te betaal en hierdie fonds moet by hul huurtarief ingesluit wees. (Hulle moet ook onthou dat trekkerpryse styg).
Bron: The peoples guide to farming grow ing plants handbook deur die O mgew ings- & O ntw ikkelingsagentskapstrust en Juta Education, soos in die NuFarmer-koerant gevind.

Lees die artikel Provision for capital replacement in die A griReview van die eerste kw artaal 2007 op w w w.standardbank.co.za of kontak Standard Bank Voertuig- en Batefinansiering by 0860 000 000.

289

9. Die aankoop van n tweedehandse trekker


Wanneer jy n tweedehandse trekker van n handelaar wil koop, vra of daar n waarborg is. n Waarborg is n ooreenkoms met die verkoper wat bepaal dat n mens n item kan teruggee of herstel kan kry as iets daarmee verkeerd is. n Waarborg op n tweedehandse trekker is gewoonlik net vir drie maande geldig. As die trekker van n ander boer gekoop word, probeer dan uitvind waarom hy/sy die trekker wil verkoop. Vra ook die trekkerdrywer of die trekker probleme gegee het. Hoe kan jy s of iets ernstigs met die trekker verkeerd is? Probeer die volgende wanneer jy na n trekker gaan kyk. Neem n vriend wat kennis van trekkers het saam om hierdie toetse saam met jou te doen, veral as jy self geen ervaring van trekkers het nie. Gaan die lugfilter na. As dit n papierfilter is, sal dit twee rubbersels h wat aan weerskante van die eenheid vasgegom is. Maak seker dat di sels nie lug deurlaat nie. Indien hulle lug deurlaat, beteken dit dat stof moontlik verby die filtreerder tot binne-in die enjin gekom het. Stof in die enjin is n baie groot probleem. Kyk deeglik vir olie- en brandstoflekplekke. Dit is nie altyd moontlik om dit te sien nie, aangesien handelaars die trekkers met stoom skoonmaak en ontghries voordat dit verkoop word. Skakel die ontsteker aan. Die meeste trekkers het liggies, een vir oliedruk en een wat aandui of die wisselaar gelaai word. Albei moet aangaan wanneer die sleutel gedraai word. Indien hulle nie aangaan nie, is iets verkeerd. Skakel die enjin aan beide liggies moet afgaan. As hulle nie afgaan nie, moet jy liefs nie die trekker koop tensy dit eers herstel word nie. Warm die enjin op maak seker dat die temperatuurmeter werk. Luister na die enjin terwyl dit opwarm en hou die uitlaatpyp dop. As die enjin nie egalig loop nie en daar blouwit rook by die uitlaatpyp uitkom, is daar waarskynlik iets met die brandstofinspuitingstelsel verkeerd. Dit kan baie duur wees om te herstel. As die trekker n groot klomp donker rook uitblaas, kan die suierringe geslyt wees. Dit beteken gewoonlik dat die trekker se enjin opknapping nodig het.

Gebruik al die ratte in beide draagwydtes. Maak seker dat die rathefboom nie in enige rat te los is nie en dat dit nie uit rat uit spring nie. Gaan die hidroliese hystoestel na. n Mens sal n ploeg nodig h om seker te maak dat dit reg werk. Kyk of enige pype stukkend is of om een of ander rede vervang moet word. Gaan die groot ghriesnippels na. As hulle skoon is, beteken dit dat die trekker waarskynlik gereeld in stand gehou is. Maak ook seker dat die kragaftakker werk. Laat die trekker vir n rukkie luier totdat die enjin warm is. Kyk weer vir olie- en diesellekplekke. Maak n lys van alles wat verkeerd is en herstelwerk nodig het. Bereken die herstelkoste. Besluit of jy steeds die trekker wil koop. Toon die lys aan die verkoper en probeer om n beter prys te beding. Of jy n nuwe of tweedehandse trekker koop, maak seker dat jy die operateurshandleiding kry. Lees dit sorgvuldig. Dit sal aandui hoe om die beste gebruik uit die trekker te kry. As jy baie van die herstelwerk self wil doen, koop n werkswinkelhandleiding. Dit sal aandui hoe die meeste van die herstelwerk gedoen moet word. Werkswinkelhandleidings is duur en moet direk van die fabriek bestel word. Bron: The peoples guide to farming growing plants handbook deur die Omgewing- en Ontwikkelingsagentskapstrust en Juta Education, soos dit in Nufarmer & African Entrepreneur Julie 2003 weergegee is (eie vertaling). Ons dank aan dr. Jim Rankin vir die terugvoer wat hy oor die konsephoofstuk gegee het.

290

Insette
Veeverwante toerusting
Raadpleeg die hoofstuk oor presisieveeboerdery vir inligting oor identifikasietoerusting vir veeboere.

1. Maatskappye wat betrokke is


Abaserve Tel. 012 460 7834 gert@abaserve.com n Volkome gentegreerde toepassing wat met behulp van die nuutste gereedskap ontwikkel is ontwerp vir abattoirs, groothandelaars en vleisverwerkingsbedrywe. AAB-Dart system www.pnenviro.co.za Blitz Voermengers Tel. 058 303 1127 Voermengers Chemvet Tel. 011 437 9000 www.chemvet.co.za Broeihuise vir hoenders behuising vir varke en

Diamond Implements Tel. 013 665 1032 n Pylstelsel vir boere en wildboere, Faks 013 665 1436 ontwerp vir die toediening van diamond@netactive.co.za medisyne en entstowwe aan groot Handelaars in Lachishgedomestikeerde vee en wild in voermengers aanhouding oor afstande van 2 m tot 10 m. Dicla Farm and Seeds Tel. 011 662 1371 Agrifeed Systems dicla@icon.co.za Tel. 048 881 1711 / 082 652 4930 www.dicla.com Voermengers Animal Handling & Safety Equipment Services Tel. 0861 264625 www.animalhandling.co.za Pluimveetoerusting Drotsky Aktief & Agrifeed Systems Tel. 011 864 1601/2 www.drotsky.co.za

Dierehanteringspale, handskoene, Vervaardigers van hokke, afstandsinspuitingstoe- hamermeule, voermengers, rusting verkorrelingsmasjiene en ander voe rverwerkingstoerusting vir landbouAXXON en nywerheidsgebruik deur Tel. 011 837 7177/6/0 kleinskaalse en grootskaalseboere Faks 011 837 3100 in die veeboerderyen axxon@global.co.za dierevoerbedryf . Melkerystelsels, insluitende melkstalle en trolliemelkmasjiene The Downer Cowjack vir beeste en kleinvee. Elektroniese Tel. 044 878 1138 / 082 878 1138 weeg- en ID-stelsels, insluitende www.cowjack.co.za die elektroniese identifisering van Durotec alle soorte vee. Tel. 041 585 5578 Faks 041 585 5597 Bessemer Tel. 011 762 5341/2/3 Oppervlak-, velen Faks 011 762 5345 uierhigine; isoleerhandskoene; skoonmaakoplossings vir die Pluimveetoerusting melkery en ander toerusting Biltong Droer Four Lakes Tel. 016 362 3733 Tel. 021 557 0606 www.fourlakes.co.za BJP Supplies Tel. 023 342 6070 / 082 335 3970 Verskaffers van hogehalteprodukte www.rumax.co.za vir dieregesondheid en Vervaardiger van voermengers, melkkuddebestuur hamermeule en elektroniese skale

291

GSI Group Africa (Edms) Bpk Tel. 011 794 4455 Faks 011 794 4515 www.gsiafrica.co.za

Kanhym Landgoed Tel. 013 249 7964 www.kanhym.co.za

Voermeulens, voerkrale n Verskeidenheid toerusting vir pluimvee- en varkboerdery, bv. Keenan sien Richard Keenan verwarmers, waaiers, elektroniese SA klimaatbeheerstelsels, voerders, Kentmaster suipstelsels, ens. Tel. 011 455 3748 www.kentmaster.com Havco Tel. 017 712 5355 Toerusting vir die vleisbedryf, bv. www.havco.co.za gereedskap vir die bewerking van karkasse Dierehanterings- en voertoerusting Kylami Trailer Hire Tel. 011 466 2997 HOTSURE New Quip Tel. 0861 HOTSURE Tel. 011 472 2201 Faks 086 640 5744 info@hotsure.co.za Vark- en pluimveetoerusting www.hotsure.co.za Biotelemetrie-oplossings vir Noordkaap Livestock Co-op proaktiewe risikobestuur en Tel. 053 927 3871 presisieboerdery. Die voordele Lewendehawedienste sluit in: Dieregesondheid kan van n afstand af gemonitor word. Presisiebeweiding en veldbenutting kan gemonitor word. Veekuddes en wild kan van n afstand gemonitor word (ekotoerisme, gesondheid en veiligheid) Estrus en bulle se aktiwiteite kan gemonitor word. Image X Tel. 011 869 6888/2 www.imagex.co.za Plantkor Tel. 036 468 1309 Faks 036 468 1258 www.plantkor.co.za n Verskeidenheid tre, voerbakke en varktoerusting Plastiflo Products Tel/Faks 042 293 1827 plastiflo@igen.co.za n Verskeidenheid voerbakke tre en

Roff Industries Voorheen Snell Africa Tel. 056 212 2697 www.snellafrica.co.za Voermengers, ensovoorts Rolo Voermengers Tel. 082 964 6879/ 082 350 8051 Storti International (Northmec) Tel. 011 922 2300 www.northmec.co.za Voermengers TAL-TEC Tel. 012 250 2188/9 www.taltec.co.za

Trogtek Tel. 057 355 2588 Tel. 082 855 3445 Oasevoer- en drinktre Voer- en Waterkrippe Wimpie Meyer Tel. 082 789 4777 Voerkrippe, waterkrippe Zoological Live Animal Suppliers Tel. 011 964 1446 www.zoosupplies.co.za

Toerusting vir dierehantering en ander gespesialiseerde toerusting; chirurgiese instrumente en toerusting (medies en Vervaardigers van bees- en skaa veeartsenykundig) phanteringstoerusting (veeteelt): weegskale, nekklemme, klemme, Whole Concepts CC voerbakke, waterbakke, laaibre, Tel. 053 927 4999 / 082 459 9451 mobiele toerusting en sleepwaens, www.nosering.co.za sproeileikanale vir bosluisdippe, merktoerusting. Neusringe vir lewende hawe

2. Opleiding en navorsing
Universiteit van die Vrystaat Departement Vee-, Wild- en Weidingkunde Tel. 051 401 2677 LNR-Instituut vir Landbou-ingenieurswese (ILI) Tel. 012 842 4000 www.arc.agric.za Die LNR-ILI se publikasies wat te doen het met strukture en geboue vir lewende hawe word aangegee in die hoofstuk oor strukture en boumateriaal.

Ultraklankskandeerders vir RAU Easy Farming dragtigheid by skape, beeste, perde Tel. 058 863 1515/082 550 6883 www.animalimmobilizer.com en bokke Jarvis Products Corporation RSA Tel. 011 974 6776/9 Reapers Tel. 033 394 6301 Faks 033 394 6333

n Volledige reeks toerusting vir die Stophekke, skale, drinkbakke, bees-, skaap-, vark-, pluimvee- en opvang-diptenks, eiervoerbakke, volstruisbedryf ens. John F Marshal Tel. 011 842 7100 info@johnfmarshall.co.za www.johnfmarshall.co.za Richard Keenan SA (Pty) Ltd Tel. 033 330 3135 Faks 033 330 3136 keenan@netfocus.co.za

Agriverwerkings- en abattoir- Verskaffers van mengerwaentjies toerusting, n reeks toerusting vir en wentelverspreiders pluimvee- en konynboerdery

292

Insette
Veevoere
1. Oorsig
Die Veevoervervaardigingsvereniging (AFMA) -webtuiste is n omvattende bron van inligting oor hierdie bedryf. Besoek www.afma.co.za Die veevoermark het die afgelope twee dekades in Suid-Afrika en oorsee voortdurend gegroei. Dit is ongetwyfeld n belangrike deel van die Suid-Afrikaanse boer se lewe. Sestig verskillende produkte, hoofsaaklik van landboukundige oorsprong, word gebruik om gebalanseerde voer vir pluimvee, skape en ander diere te vervaardig. AFMA-lede vervaardig veevoer vir 55 60% van die mark, terwyl die voerkrale, kleiner vervaardigers, die troeteldiervoedselbedryf en tuismengers die res uitmaak. AFMA-lede produseer altesaam ongeveer 5.3 miljoen ton per jaar. In totaal produseer SA ongeveer 9.5 miljoen ton veevoer. Die groei in die veevoerbedryf in die volgende paar jaar hang volkome af van die groei in die diereproduktemark wat deur verbruikersbesteding bepaal word, veral die pluimvee-, bees-en-skaap- en suiwelbedryf wat groot verbruikers van veevoer is in die produksieketting. Groei in die veevoerbedryf is goeie nuus vir graanprodusente.

4. Opleiding en navorsing
Die groter veevoervervaardigers laat gewoonlik hul navorsing by een van die universiteite of by die Landbounavorsingsraad (LNR) doen. Landboukolleges onderneem ook navorsing op die gebied van veevoere. Universiteite en Landboukolleges bied opleiding in veevoer of verwante kursusse wat van waarde in die veevoerbedryf kan wees. Dit is gewoonlik die drie- of vierjaargraad- of -diplomakursusse, maar kort kursusse word ook aangebied. Besonderhede is te vinde in die hoofstuk oor Landbouonderwys en -Opleiding. LNR-Lewendehawebesigheidsafdeling Tel. 012 672 9111 www.arc.agric.za Opleiding oor die onderwerp dierevoeding is beskikbaar by die LNR Diereproduksie-instituut in die vorm van kort kursusse. Die instituut is danksy sy hulpbronne in n posisie om veevoere te toets en ondersoek tans die gebruik van n verskeidenheid neweprodukte uit landbou en die voedselverwerkingsbedryf op verskillende plaasdierspesies vir die kommersile vervaardiging van voere ten einde arm boere van noodsaaklike hulpbronne te voorsien. Kontakte Voeding vir herkouende diere: Dr. F. Nherera 012 672 9253 (suiwelvoeding) Mnr. M. Muya 012 672 9380 (suiwelvoeding) Dr. Roger Pambu 012 672 9210 (kleinveevoeding) Mnr. M. Ratsaka 012 672 9306 (voerkraalstelsels) Mnr. K-J Leeuw 012 672 9320 (voerkraalstelsels) Mnr. D.B. Nkosi 012 672 9300 (kuilvoer, landbouneweprodukte) ) Dr. A.T. Kanengoni 012 672 9355 (varkvoeding) Me. P Pitsane 012 672 99272 (varkstelsels) . Me. S.E. Coetzee 012 672 9302 (pluimveevoeding)

2. Verenigings wat betrokke is


Veevoervervaardigingsvereniging (AFMA) Tel. 012 663 9097 www.afma.co.za AFMA verteenwoordig die veevoerbedryf op verskeie platforms waar dit nodig is om die belange van die veevoerbedryf te bevorder of te beskerm. Daar word aandag geskenk aan sake van belang vir die bedryf, insluitend om op die hoogte te bly van veranderinge en ontwikkelinge, die identifisering van bedreigings en geleenthede, veevoerverkoopstatistieke, tegnologieoordrag deur die AFMA MATRIX, n kwartaallikse tydskrif, simposia en die AFMA FORUM, n driejaarlikse kongres en landboukundige handelsverdrae. AFMA is n lid van die Internasionale Veevoerbedryffederasie (International Feed Industries Federation IFIF). Petfood Industry Association Tel. 033 343 2874 www.petwise.co.za

Monogastriese voeding:

Scinetic (Die Sentrum vir Wetenskaplike Tegnologie binne AFGRI) Tel. 012 664 9900 sales.scinetic@afgri.co.za Universiteit van die Vrystaat Sentrum vir Volhoubare Landbou en Landelike Ontwikkeling Tel. 051 401 2163 groenei@ufs.ac.za Departement Vee-, Wild en Weidingkunde Prof. H.J. van der Merwe Tel. 051 401 2606

5. Publikasies en webtuistes
AFMA Matrix is die enigste toegewyde veevoerverwante tydskrif en is beskikbaar van AFMA by admin@afma.co.za. Die artikels uit AFMA Matrix is ook beskikbaar op die AFMA-webtuiste by www.afma.co.za. Hier kan u ook die Voorsittersverslag, voerverwante skakels en verslae uit die mees onlangse kongresse opspoor. Die publikasies van ander bedrywe, bv. Dairy Mail, Porcus, Poultry Bulletin, ens. dek van tyd tot tyd ook veevoerkwessies. www.KnowMycotoxins.com is gerig op die onderrig van die onderskeie marksegmente in die veevoerbedryf, wat voortdurend die reperkussies van mikotoksiene in veevoer en, uiteindelik, op die prestasie van hul lewende hawe in die gesig staar. Skakel tel. 012 842 4000 of e-pos stoltze@arc.agric.za vir die volgende publikasie wat by die LNR in Silverton beskikbaar is: Bulk density of various products used as ingredients in animal feeds.

3. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Vind inligting oor die direktorate by www.daff.gov.za

Registrateur: Wet No. 36/1947 Tel. 012 319 7303 / 000 Ingevolge die Wet op Bemestingstowwe, Plaasvoere, Landbougeneesmiddels en Veegeneesmiddels, 1947 (Wet 36 van 1947) en sy regulasies moet alle veevoergrondstowwe, behalwe mielies en heelgraan, by die Registrateur van Wet 36 van 1947 geregistreer word voordat dit op die mark verkoop kan word of in veevoerproduksie gebruik kan word. Alle veevoer wat te koop aangebied word, moet ingevolge Wet 36 geregistreer wees. Soek Feeds, Stock Remedies, Pesticides and Fertilzers onder die afdelingspyskaartopsie by www.daff.gov.za
In die Voorsittersverslag (Chairmans Report, wat op die AFMA-webtuiste aangetref kan word) word regskwessies behandel.

6. Volle lede van AFMA


n Omvattende lys is beskikbaar by www.afma.co.za.

293

AFGRI Veevoere Tel. 011 306 4300 / 974 2525 Tel. 013 667 9154 Tel. 017 687 1174 Tel. 058 303 5715 Tel. 042 235 1114 Tel. 034 212 4066 ALZU Enterprises Tel. 013 249 8900 Bio-Minerale Tel. 012 347 0110 Tel. 013 246 7451 Brenco Feeds Tel. 012 342 0744 Crane Feeds Tel. 00 268 518 4287 De Heus Feed Klerlsdorp Tel. 018 469 3896 Eagles Rock Feed Mill Tel. 012 660 3443 Tel. 012 346 0732 Eggbert Eggs (Pty) Ltd Tel. 011 901 1153 Tel. 012 346 0732

Meadow Feeds (vervolg) Tel. 013 665 5011 Tel. 011 693 5120/5117 Tel. 057 391 4000 Tel. 041 402 5000 Tel. 033 212 2187 Tel. 028 551 1950 Molatek Animal Feeds Tel. 013 791 1036 Monti Feeds Tel. 043 726 5232 Noordwes Voere Tel. 018 632 4053 NOVA Feeds Tel. 022 487 9100 Tel. 044 871 2000 Tel. 012 562 0531 Nutrex KZN Tel. 031 785 1575 Nutri Feeds Tel. 056 344 2200 Nutri Feeds Botswana Tel. (00267) 572 8375

Vervaardigers en verskaffers van toerusting


ADDCON Africa Feed & Grain Additives Tel. 011 460 4002/3 ADVIT Animal Nutrition SA Tel. 011 524 0440 AFGRI Trading Tel. 012 663 1312 Alltech (ASS) Tel. 021 865 2669 Animate Animal Health Tel. 012 661 3486 Apex Commodities Tel. 011 475 1015 Atlas Trading & Shipping Tel. 031 302 1700 Bedson Africa Tel. 012 803 4376/9540/5287 Bester Feed & Grain Exchange Tel. 021 809 2500 Bioindustrial Services Tel. 011 970 2525 Bitek Feed Science Tel. 011 466 1751 Brisen Commodities Tel. 012 640 1600 Buhler Tel. 011 801 3500 Cargill SA Tel. 086 122 7445 CEVA Animal Health Tel. 011 467 5915 Coprex Tel. 011 467 5915 Dalein Heyl Tel. 012 808 5999 DSM Nutritional Products Tel : 011 398 6900 Energy Oil Tel. 011 824 0473 Evonik Degussa Africa Tel. 011 697 0700 Grains for Africa Tel. 011 485 2575 Kemin Industries South Africa Tel. 011 605 2633 Kerry Ingredients and Flavours Tel. 011 923 6360 Kimleigh Chemicals SA Tel. 018 293 1028 Ligno Tech South Africa Tel. 039 973 6000 Louis Dreyfus Commodities Tel. 011 217 5300 Lynn Phillips Consulting Tel. 011 464 1609 Malachite Chemicals Tel. 011 455 1201 NuTec Southern Africa Tel. 033 397 9405 Namib Management Services Tel. 012 346 2160 Oceana Agriproducts Tel. 021 415 8500 Protea Animal Feeds Tel. 011 821 3300 SA Bioproducts Tel. 031 949 2255 SA Feed Phosphates Tel. 053 298 2817 SA Premix Tel. 051 653 1001 Savannah Commodities Tel. 011 519 1000 Seaboard Overseas Trading & Shipping Tel. 031 581 4500 Tongaat Hulett Starch Tel. 011 458 5000 Trademar Trading Tel. 011 244 9860 Trademore Tel. 011 783 8191 Unigrain Tel. 011 692 4400 Virbac Animal Health Tel. 012 657 6000 Zinchem Tel. 011 746 5000

Nutroscience Epol n Afdeling van Rainbow Tel. 022 482 4575 Farms Profile Feeds Tel. 011 438 7500 Tel. 021 875 5890 Tel. 043 685 2111 Tel. 033 387 2460 Rocklands Poultry Tel. 012 386 0469 Tel. 041 995 1700 Tel. 023 342 0180 Tel. 014 538 2832 Rossgro Feeds Tel. 013 665 1999 Esco Feeds Tel. 036 352 2193 Sernick Veevoere Tel. 056 631 0120 Evertrade Feeds Tel. 031 566 6610 Tanqua Feeds Tel. 028 261 1519 Kanhym (Edms) Bpk Tel. 013 249 7800 TWK Landbou Bpk Tel. 017 826 2147 KK Animal Nutrition Tel. 012 665 5797 Veekos Tel. 031 910 5100/5129 Tel. 054 331 1351 Lubern Feeds (Pty) Ltd Voermol Tel. 053 474 1685 Tel. 032 439 5599/ 5850 Meadow Feeds WW Bartlet Poultry Farm Tel. 011 991 6000 Tel. 011 662 1433 Tel. 021 807 8700 Tel. 033 387 2403

8. Ander maatskappye wat betrokke is


Talle ander maatskappye is betrokke in die veevoersektor. Ons het die kontakbesonderhede van enkele hier ingesluit. Sien hoofstuk oor veeverwante toerusting (voerders en mengers) en graanberging and hantering (maaltoerusting). Afri Inspec: 082 784 4804 (gehalteversekering protokol) Agricon Tel. 272 7198 www.agricon-pelleting.co.za Agrimol Tel. 011 873 5254 Amatikulu Pet Product Tel. 035 337 4572 Aquanutro Tel. 022 482 4575 Buckle Packaging Tel. 011 613 8024 www.bucklepack.co.za Cape Grits Tel. 021 535 5932 Central Analytical Laboratories Tel. 011 661 1910/1/2/3 l Crickets for Africa Tel. 031 767 1992 herpetology@iafrica.com. Den Vet Tel. 033 343 1093 www.denvet.co.za (Organiesevoertoevoegings; spesialis in mineraaltekorte in melkbeeste.)

7. Assosiaatlede van AFMA


n Omvattende lys is beskikbaar by www.afma.co.za.

294

AFGRI Veevoere Tel. 011 306 4300 / 974 2525 Tel. 013 667 9154 Tel. 017 687 1174 Tel. 058 303 5715 Tel. 042 235 1114 Tel. 034 212 4066 ALZU Enterprises Tel. 013 249 8900 Bio-Minerale Tel. 012 347 0110 Tel. 013 246 7451 Brenco Feeds Tel. 012 342 0744 Crane Feeds Tel. 00 268 518 4287 De Heus Feed Klerlsdorp Tel. 018 469 3896 Eagles Rock Feed Mill Tel. 012 660 3443 Tel. 012 346 0732 Eggbert Eggs (Pty) Ltd Tel. 011 901 1153 Tel. 012 346 0732

Meadow Feeds (vervolg) Tel. 013 665 5011 Tel. 011 693 5120/5117 Tel. 057 391 4000 Tel. 041 402 5000 Tel. 033 212 2187 Tel. 028 551 1950 Molatek Animal Feeds Tel. 013 791 1036 Monti Feeds Tel. 043 726 5232 Noordwes Voere Tel. 018 632 4053 NOVA Feeds Tel. 022 487 9100 Tel. 044 871 2000 Tel. 012 562 0531 Nutrex KZN Tel. 031 785 1575 Nutri Feeds Tel. 056 344 2200 Nutri Feeds Botswana Tel. (00267) 572 8375

Vervaardigers en verskaffers van toerusting


ADDCON Africa Feed & Grain Additives Tel. 011 460 4002/3 ADVIT Animal Nutrition SA Tel. 011 524 0440 AFGRI Trading Tel. 012 663 1312 Alltech (ASS) Tel. 021 865 2669 Animate Animal Health Tel. 012 661 3486 Apex Commodities Tel. 011 475 1015 Atlas Trading & Shipping Tel. 031 302 1700 Bedson Africa Tel. 012 803 4376/9540/5287 Bester Feed & Grain Exchange Tel. 021 809 2500 Bioindustrial Services Tel. 011 970 2525 Bitek Feed Science Tel. 011 466 1751 Brisen Commodities Tel. 012 640 1600 Buhler Tel. 011 801 3500 Cargill SA Tel. 086 122 7445 CEVA Animal Health Tel. 011 467 5915 Coprex Tel. 011 467 5915 Dalein Heyl Tel. 012 808 5999 DSM Nutritional Products Tel : 011 398 6900 Energy Oil Tel. 011 824 0473 Evonik Degussa Africa Tel. 011 697 0700 Grains for Africa Tel. 011 485 2575 Kemin Industries South Africa Tel. 011 605 2633 Kerry Ingredients and Flavours Tel. 011 923 6360 Kimleigh Chemicals SA Tel. 018 293 1028 Ligno Tech South Africa Tel. 039 973 6000 Louis Dreyfus Commodities Tel. 011 217 5300 Lynn Phillips Consulting Tel. 011 464 1609 Malachite Chemicals Tel. 011 455 1201 NuTec Southern Africa Tel. 033 397 9405 Namib Management Services Tel. 012 346 2160 Oceana Agriproducts Tel. 021 415 8500 Protea Animal Feeds Tel. 011 821 3300 SA Bioproducts Tel. 031 949 2255 SA Feed Phosphates Tel. 053 298 2817 SA Premix Tel. 051 653 1001 Savannah Commodities Tel. 011 519 1000 Seaboard Overseas Trading & Shipping Tel. 031 581 4500 Tongaat Hulett Starch Tel. 011 458 5000 Trademar Trading Tel. 011 244 9860 Trademore Tel. 011 783 8191 Unigrain Tel. 011 692 4400 Virbac Animal Health Tel. 012 657 6000 Zinchem Tel. 011 746 5000

Nutroscience Epol n Afdeling van Rainbow Tel. 022 482 4575 Farms Profile Feeds Tel. 011 438 7500 Tel. 021 875 5890 Tel. 043 685 2111 Tel. 033 387 2460 Rocklands Poultry Tel. 012 386 0469 Tel. 041 995 1700 Tel. 023 342 0180 Tel. 014 538 2832 Rossgro Feeds Tel. 013 665 1999 Esco Feeds Tel. 036 352 2193 Sernick Veevoere Tel. 056 631 0120 Evertrade Feeds Tel. 031 566 6610 Tanqua Feeds Tel. 028 261 1519 Kanhym (Edms) Bpk Tel. 013 249 7800 TWK Landbou Bpk Tel. 017 826 2147 KK Animal Nutrition Tel. 012 665 5797 Veekos Tel. 031 910 5100/5129 Tel. 054 331 1351 Lubern Feeds (Pty) Ltd Voermol Tel. 053 474 1685 Tel. 032 439 5599/ 5850 Meadow Feeds WW Bartlet Poultry Farm Tel. 011 991 6000 Tel. 011 662 1433 Tel. 021 807 8700 Tel. 033 387 2403

8. Ander maatskappye wat betrokke is


Talle ander maatskappye is betrokke in die veevoersektor. Ons het die kontakbesonderhede van enkele hier ingesluit. Sien hoofstuk oor veeverwante toerusting (voerders en mengers) en graanberging and hantering (maaltoerusting). Afri Inspec: 082 784 4804 (gehalteversekering protokol) Agricon Tel. 272 7198 www.agricon-pelleting.co.za Agrimol Tel. 011 873 5254 Amatikulu Pet Product Tel. 035 337 4572 Aquanutro Tel. 022 482 4575 Buckle Packaging Tel. 011 613 8024 www.bucklepack.co.za Cape Grits Tel. 021 535 5932 Central Analytical Laboratories Tel. 011 661 1910/1/2/3 l Crickets for Africa Tel. 031 767 1992 herpetology@iafrica.com. Den Vet Tel. 033 343 1093 www.denvet.co.za (Organiesevoertoevoegings; spesialis in mineraaltekorte in melkbeeste.)

7. Assosiaatlede van AFMA


n Omvattende lys is beskikbaar by www.afma.co.za.

295

Dolphin Coast Feeds Tel. 032 947 0075 Extru Feeds Tel. 036 448 1605 Grain Tech Tel. 011 835 2064 Moreland Feeds kyk Voermol (opskrif 6) Multi Feeds Tel. 053 474 1848/9 (proteiene vir veevoer) Nviro Tek Labs Tel. 012 252 7588 www.nviroteklabs.co.za (Onafhanklike voerontleding) P & B Lime Works Tel. 028 424 1157 www.pandblime.co.za Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde (SABS) Chris Fouche Tel. 012 428 6844 fouchecm@sabs.co.za (Voerontleding) SA Salt Co-operation Hannes Slabbert 082 412 2857 Spesfeed. Tel. 011 803 2050 www.spesfeed.co.za (veevoerkonsultante) Texproy Tel. 031 262 7570

Mengproses
Die mengproses is belangrik in die voervervaardigingsproses want, as die voer nie deeglik gemeng word nie, sal die gekonsentreerde minerale en vitamiene nie gelykmatig versprei wees nie. As mens in gedagte hou hoe klein die verhouding in sommige gevalle is, byvoorbeeld 2,5 kg voorafmengsel in 1000 kg voer, kan mens verstaan dat deeglike vermenging uiters belangrik is. Gedurende die mengproses word al die vloeistowwe soos olie ook bygevoeg.

Stoomproses (Incorporator)
In hierdie stap van die proses word stoom bygevoeg by die verfynde massa om die hitte en vog te verhoog, anders kan die voer nie tot korreltjies (pellets) gepars word nie. Die byvoeging van die stoom help dat die bestanddele bind wanneer die korreltjies gepars word.

9. Plaaslike sakeomgewing
Die Voorsittersverslag op www.afma.co.za verskaf n ekonomiese oorsig.

Korrelpars
Nou word die klam mengsel van grondstowwe, vitamiene en minerale deur die korrelpars gedruk waar dit deur n klein opening geforseer word (gewoonlik tussen 3,2 en 4,8 mm) om korrels te vorm. Die temperatuur van die voer is ongeveer 80 C wanneer dit by die pars uitkom.

Boere verkoop die meeste van die graansoorte via SAFEX, maar sommige onderhandel ook met voermeulens vir vooroeskontrakte. Daar is n gevestigde ruilhandelbeginsel waarvolgens boere mielies na voermeulens neem. Dit is n manier waarop hulle geld kan bespaar omdat hulle slegs betaal vir die maalproses, mengproses en ander grondstowwe. Boere kan ook kommersile konsentrate van voerverskaffers koop om by mielies in te meng wat hulle self gemaal het.

Verkoeling
Op hierdie stadium is die korreltjies nog te sag en te warm om geberg te word, en die temperatuur moet verlaag word. Dit word in die verkoeler gedoen en die temperatuur word drasties verlaag om die korreltjies hard te maak. Die korreltjievoer gaan dan deur n skudmasjien om van alle fynstof ontslae te raak, en nou is dit gereed om in sakke gegooi te word of om in n grootmaathouer geberg te word.

10. Internasionale sakeomgewing


Besoek die webtuiste van die International Feed Industries Federation (IFIF) www. ifif.org

AFMA-lede voer meer as 75% van hul plaaslike vraag na Soja-oliekoek in weens ontoereikende plaaslike voorsiening en gehalteprobleme. Invoersyfers, internasionale handel en tariefkwessies word in die Voorsittersverslag behandel www.afma.co.za. Die uitvoer van veevoere is normaalweg beperk tot die naburige lande omdat dit moeilik is om sulke grootmaatprodukte oor lang afstande te vervoer. In sommige gevalle moet die voer aan spesifieke vereistes voldoen aangesien die diereprodukte wat in die voer voorkom, na Europa en ander lande uitgevoer word.

11. Die maalproses van voer


Grondstowwe Voer word gemaak uit n aantal grondstowwe wat alles in bepaalde verhoudings gekombineer word sodat al die voedingstowwe, minerale en vitamiene. Die voer bestaan grotendeels uit:
o Mielies o Soja-oliekoek o Sonneblom o Koringsemels

n Aantal ander grondstowwe word ook ingesluit, bv.: o Kalk o Melasse o Lisien o Vismeel (nie in alle voer nie) o Vitamiene o Minerale

Die grootmaat-grondstowwe word in die silos geberg en die materiaal van laer volume (hor digtheid) word plat op die vloer van die meule geberg.

Maalproses
Die graan word vervoer vanuit die silos na maalmasjiene in die meulens waar dit grof gemaal word. Die graad van grofheid hang af van die tipe voer wat vervaardig word. Daarna word die ander grondstowwe wat nie gemaal hoef te word nie, bygevoeg, asook die voorgeskrewe voorafmengsels van vitamiene, minerale en medikasie.

Bron: Johan C onradie by Epol

Dank aan AFMA vir terugvoering op die konsephoofstuk.

296

Insette
Verpakking
1. Oorsig
Verpakking sluit buigsame en onbuigsame plastiekhouers, kartonhouers, plastiekgrootmaatdromme, mandjies en kissies vir vrugte en groente, sakkiemasjiene, blikplaatemmers en blikkies en ander metaalhouers, poliskuim, polistireen, asook toerusting vir die vakuumverpakking van vleis, vis, kaas, fyngebak, pasta, vrugte en poeiers in. Verpakking het al ver ontwikkel van die ou konsep van n kardoes so goedkoop moontlik waarin n mens produkte van die plaas af winkel toe neem. Voor die verbruiker n koopbesluit neem, moet verpakking aan n aantal basiese kriteria voldoen, bv. beskerming van die produk en die verbruiker, voorsiening van inligting vir die maak van ingeligte keuses, funksionele ontwerp en waarde vir geld. Met die bemarking van n produk is n fundamentele vereiste dat die produk in n puik toestand by sy bestemming moet aankom. Verpakking wat sterkte (veral by opstapeling), korrekte ventilering, en algehele beskerming bied en wat sagkens op die produk is, is noodsaaklik. Die rol van verpakking in die bemarking van varsprodukte sal duidelik sigbaar wees as n mens oor die vloer van enige varsproduktemark stap. Niks vertoon beter as n netjies opgestapelde ry palette met n aantreklike, handelsmerkproduk van gehalte wat te koop aangebied word nie. (Die kontras is bruin, onaantreklike kardoese, dikwels ingeduik en stukkend, wat minderwaardige gehalte vir die goedkooplynkoper aanbied.) Dikwels sien kleiner boere, wat ver van die mark af is, nie dat ander boere beter pryse vir produkte van dieselfde gehalte, wat beter aangebied word, ontvang nie. Op die markvloer of in die supermark word aankope op voorkoms en nie noodwendig op eetgehalte nie, gebaseer. Die koper se eerste oogopslag is beslissend. (Eie vertaling uit n artikel deur Bill Keer, Presentation boosts profits, wat op www. farmersweekliy.co.za verskyn).

2. Rolspelers
Verenigings
Verpakkingsraad van Suid-Afrika (PACSA) Tel. 011 463 9909 Die Raad is n nasionale vrywillige vereniging van verskaffers van grondstowwe, verpakkingswisselaars en vervaardigers. In Suid-Afrika is PACSA die spreekbuis van die bedryf en hanteer sake soos wetgewing en omgewing.

Opleiding en navorsing
Instituut van Verpakking SA (IPSA) Tel. 011 782 0233 www.ipsa.org.za

Boxmore Plastics International Tel. 058 624 2200 www.boxmore.co.za

n Paar tendense in landbou


n Belangrike tendens in die voedselindustrie is om verpakking meer omgewingsvriendelik te maak en om hersiklering aan te moedig. Plaaslike kopers van varsprodukte, het logistiek verfyn tot waar produkte op die land in n houer verpak word, waarin dit deurgaans bly tot dit op die handelaar se rak uitgepak word. Grootmaathouers word gebruik, maar net vir produkte wat versap word. Rekenarisering (strepieskodering) maak dit vir die produsent of die koper moontlik om enige pallet, grootmaathouer of kardoes van die plaas af tot in die supermark regdeur die leweringsketting na te spoor. Vir howaardeprodukte word radiofrekwensie-identifikasieskyfies (RFID of Radio Frequency Identification Discs) al hoe meer gebruik om bedrog teen te werk en voorraad te beheer. Sommige van die herverpakking word om twee redes oorsee gedoen: 1) om die gehalte van die vrugte wat ontvang is na te gaan en 2) om vinniger op die markvraag te reageer.
Bron: Verpakkingsraad van Suid-A frika

Buckle Packaging & Engineering (Edms) Bpk Tel. 011 613 8024 Hierdie organisasie is ook n info@bucklepack.co.za vrywillige liggaam wat op die www.bucklepack.co.za professionalisme van die bedryf deur middel van opleiding fokus. As Veilige verpakking is noodsaaklik deel van sy verbintenis tot opleiding om die produk in die sak te hou en bied die Instituut van Verpakking n moet fisiese vervoer en hantering diplomaprogram in verpakking aan tydens verspreiding moet kan en bestuur ook die alombekende weerstaan sodat die sak die Goldpack en Student Goldpack klante in n goeie toestand bereik. Toekennings. Ons kan raad gee oor verskeie sake, van hand- tot draagbare FoodBev hitteverseling- en stikmasjiene Tel. 011 253 7300 vir lae produksie, tot hospoed www.foodbev.co.za industrile stelsels wat vir deurlopende produksie oor SA Agri Academy monteerbande gemonteer word Tel. 021 880 1276 / 7 www.agriacademy.co.za Consol Bpk Verpakking en verpakkingsvereistes Tel. 011 874 0000 vorm deel van die opleiding www.consol.co.za oor tegniese vereistes vir Cotton Picker Plastic Products marktoegang. Tel. 011 801 3000 Maatskappye Crown Bag Tel. 058 635 1167 AFCOM GE Hudson Tel. 011 627 7000 / 051 432 4758 www.crownbag.co.za www.afcom.co.za Dairypack Tel. 011 494 4470 Agri Oranje www.dairypack.co.za Tel. 054 332 1004 Astrapak Bpk Tel. 011 784 5577 Azapac (Edms) Bpk Tel. 031 700 5816 BMI Foodpack Tel. 011 450 1874 www.bmifoodpack.co.za Bowler Plastics Tel. 021 704 2223 Diversified Paper & Plastics (Edms) Bpk Tel. 011 616 4145 Gerber Packaging Tel. 011 652 0710 www.gerberfresh.co.za Goldpack Packaging Systems Tel. 031 569 4199 www.goldpack.co.za

297

Naverkoop tegniese ondersteuning, asook die verskaffing van die verbruikbare verpakkingsmateriaal word deur Goldpack se onderskeie takkantore, wat strategies in die groot nywerheidsentra gele is, voorsien. Takke: Kaapstad 021 534 0215 Johannesburg 011 266 7460 Port Elizabeth 041 34 5373 Gundle Plastics Group Tel. 011 813 2180 www.gundle.co.za Heb Cooler Tel. 031 791 0005 www.hebcooler.co.za Hon Shin Group Tel. 021 552 5036 www.hsgroups.com Houers Koperatief Bpk Tel. 015 345 8100 Huhtamaki Tel. 011 730 6300 www.huhtamaki.com IMIBALA Packing Tel. 021 874 3853 ILIP Packaging (Edms) Bpk Tel. 021 790 2364 International Bag Buyers Tel. 012 250 0120 www.internationalgroup.co.za

Linpac Materials Handling SA (Edms) Bpk Tel. 011 314 2110 Metal Closures Group SA Bpk Tel. 011 616 1900 www.mcgindustries.com Mondipak Tel. 011 647 0595 www.mondipak.co.za Morningdew Farms Tel. 011 613 4266/7 Nampak Limited Tel. 011 719 6300 www.nampak.com National Packaging Systems KZN Tel. 031 700 2700 www.nationalpackagingsystems. co.za Nkanyamba Pumps and Packaging Tel. 011 821 5900 Pallet Supply Company Tel. 021 907 2300 www.palletsupply.co.za Rand Plastics (Edms) Bpk Tel. 011 626 2630/5 Rheem South Africa Tel. 021 531 6661 Rotopack Tel. 011 849 7884

Die moderne verbruiker het baie minder vrye tyd en wil sy tyd spandeer deur dinge te doen wat hy of sy geniet. Veel minder tyd word in die kombuis spandeer, danksy mikrogolfoonde en die verpakkingstegnologie wat dit moontlik maak om vars kitsklaarmaaltye in n oogwink voor te berei. Daar word beraam dat die hoeveelheid verpakkingsmateriaal wat in SuidAfrika op stortingsterreine beland heelwat minder as 10% van die totale volume vullis is. Desnieteenstaande bied weggooibare verpakkking steeds geleenthede aan rolspelers.
Bron: Packaging C ouncil of South A frica en Susanne Dittke of EnviroSense (aangepas)

Rolspelers
Capespan Tel. 021 887 1134 www.experico.co.za Capespan voorsien die Britse kleinhandelaar, Tesco, van biodegradeerbare appelverpakking sowel die kissies as kleefplastiek is biodegradeerbaar. EnviroSense Tel. 021 706 9829 envirosense@xsinet.co.za www.cleanerproduction.co.za Greenhome Tel. 021 671 6033 info@greenhome.co.za www.greenhome.co.za n Nuusbrief is beskikbaar. Lucent Packaging Tel. 011 788 9151 lucentp@mweb.co.za Bemark n biodegradeerbare plat kissie uit cassava-stysel asook n verskeidenheid produkte uit suikerriet. National Cleaner Production Centre Tell: 012 841 3634 nraphulu@ncpc.co.za nraphulu@csir.co.za www.ncpc.co.za National Recycling Forum Tel. 011 675 3462 www.recycling.co.za New Ice Inc van die VSA is n maatskappy wat verbind is tot die ontwikkeling, produksie en bemarking van biodegradeerbare voedselverpakking. Patente is aan die maatskappy toegestaan is die VSA, Europa en verskeie lande in Asi vir die vervaardiging van n nuwe klas biodegradeerbare houers. Skryf aan hulle by info@newiceinc.com of besoek www.newiceinc.com Planet Agro Ecology Concepts Tel. 011 887 0800 tar@planetac.co.za Tetra Pak South Africa Tel. 011 570 3000 www.tetrapak.co.za Vra vir die Omgewingsbestuurder. Zero Emissions Research and Initiatives (ZERI) nair@zeri.org www.zeri.org

Sakpro Geweefde groentesakkies (GPP), Tel. 011 692 1658 geweefde sakke, karton, papier, Sealed Air Africa ens. Tel. 011 392 1870 Jumbo Bin Tel. 021 577 1205 KRB Safety and Packaging Tel. 011 674 1982 www.k-r-b.com LANDPAK Tel. 012 250 0120 www.internationalgroup.co.za Smart Farming Technologies Hadran Advanced Labelling Solutions Ltd smartfarming@telkomsa.net www.hadran-labelers.com Tetra Pak South Africa (Edms) Bpk Tel. 011 570 3000 www.tetrapak.com

Verpakkingsprodukte sluit karton en papier, fomo-pakke, sagte Tristar Plastics (Edms) Bpk Tel. 011 494 2103 plastiek en diverse items in.

4. Hersikleerbare en biodegradeerbare verpakking


Daar is nie n beter manier om volhoubare waardes te verkoop as deur die belangrikste bemarkings inisiatief, naamlik verpakking, te verkoop nie. Om verpakkingsmateriaal te gebruik om aan verbruikers te verduidelikw aarom hulle minder verpakking sien en vashou bied waardevolle geleenthede wat nie onderskat moet word nie. Die volgende teenstrydigheid is baie belangrik: Deur minder verpakking te gebruik word ie belangrikheid daarvan in die bevordering van die produk verhoog. Minder is dus meer.
Bron: Eie vertaling aangepas uit Ted Mininnis se artikel, When it comes to packaging, less is more, w at op w w w.mediapost.com/publications verskyn.

298

5. Publikasies en webtuistes
A Handbook of Packaging Technology is n baie waardebvol bron van inligting vir die verpakkingebdryf in Afrika en is die voorgeskrewe handbook vir student aan die Institute of Packaging SA. Skakel die nasionale sekretariaat by 011 782 0233 or e-pos secretary@ipsa.org.za om n kopie te bekom. Packaging Review is die amptelike tydskrif van die Verpakkingsraad van SuidAfrika. Skakel die redakteur by 021 671 1140 of per faks by 021 671 1389. Nog n publikasie is Packaging & Print Media. Besoek www.packagingmag. co.za of bel 021 712 1419 vir meer inligting. Food & Beverage Reporter, wat Packaging Reporter insluit, is die gedrukte tydskrif met die hoogste omset vir die voedsel-, drank- en verpakkingsbedrywe in Suider-Afrika. Skakel 011 880 3682 of besoek www.developtechnology. com Bizcommunity.com publiseer ook n weeklikse nuusbrief wat inligting oor verpakking insluit. Skakel 021 680 3500 of besoek http://retail.bizcommunity. com/ Die dertiende boek in die reeks, Training manuals: cooperatives, word Packaging, Pricing & Storage genoem. Die boeke kan by www.daff.gov. za/publications besigtig word. Ingeo bioplastics bie aan die voedsel-, kosmetiek- en ander bedrywe n nuwe sort verpakkingsmateriaal wat van suiker eerder as petroleum gemaak word. Lees meet daaroor by www.natureworksllc.com Besoek die webtuistes van verenigings en maatskappye wat in hierdie hoofstuk genoem word, bv. www.ipsa.org.za.

Insette
Voedingsbesproeiing
1. Oorsig
Bemesting (fertilisation) is die voeding van plante, terwyl voedingsbesproeiing (fertigation) die voeding is van plante deur eers die plantvoedingstowwe in die besproeiingswater (irrigation water) op te los. Die woord voedingsbesproeiing (fertigation) is dus n kombinasie van die woorde voeding (fertilisation) en besproeiing (irrigation).

2. Rolspelers
DoseTech Tel. 021 511 0840 www.dosetech.co.za Vloeistofdoseringstegnologie. Fertigation Academy Tel. 082 808 1100 akademie@ademgasteplaas.co.za Die Fertigation Academy is op n plaas ten ooste van Rustenburg gele. (Daar is ook nou werkswinkelsentrums in die Wesen die Oos-Kaap, asook in Soedan, Zambi, Egipte en Zimbabwe.) Futureneering Mark Visser Tel. 011 673 2751 futureneering@iafrica.com Omnia Specialities Nico Smit Tel. 011 709 8778 www.omnia.co.za Plaaskem Tel. 011 823 8019 Andre.Cilliers@plaaskem.co.za RT Chemicals Tel. 033 386 9384 www.rtchemicals.co.za RT Chemicals se voedingsb esproeiingsreeks bestaan uit Kalsium-Shuttle, Top NPK en Top Cal wat die unieke shuttleverplasingsmeganisme gebruik, asook Natrium Molibdaat, Humaat and Fulvate.

Senter 360 Tel. 018 469 1331 / 082 564 5955 Installering van Suid-Afrikaans www.senter360.co.za ontwerpte en vervaardigde eenvoudige, kostedoeltreffende Yara Specialities voedselbesproeiingstelsels. Tel. 021 913 3751 www.yara.com Hanna Instruments Tel. 011 615 6076 Yara has a wide range of fertigation www.hannainst.co.za and liquid fertilisers to meet any cropping situation. Our full range Vervaardig toerusting en of essential nutrients can be used in chemikalie. Verskaf die Agricare- drip irrigation, sprinkler systems or voedingsbesproeiingstelsel, n pivot agriculture. m i k r o v e r w e r k e r- g e b a s e e r d e stelsel met kragtige, buigsame Our fertigation products include en gebruikervriendelike high quality calcium nitrate, programmeringskenmerke. potassium nitrate and a full range of micronutrient chelates. LNR Instituut vir Tropiese en Subtropiese Gewasse Andre Botha Tel. 013 753 7141 LNR-Instituut vir Landbouingenieurswese Tel. 012 842 4000 www.arc.agric.za Stuur n e-pos aan Elmarie Stolz (stoltze@arc.agric.za) om die publikasies Voedingsbesproeiing en Fertigation te bekom.
Name van nog rolspelers verskyn in die hoofstukke oor kunsmis en besproeiing.

299

Insette
Voertuiginstandhouding en -onderdele
1. Oorsig
Die korrekte versiening en instandhouding van landboumasjinerie is noodsaaklik, gegewe die veeleisende omstandighede waarin dit werk. Bly op hoogte van die jongste ontwikkelings, nuwe implement en nuwe tegnologie. Meer laers faal omdat hulle te veel ghries kry as omdat hulle te min ghries kry. Hou werkswinkels skoon en stofvry. Verwyder en smeer die kettings van implemente gedurende die tussenseisoen.
Bron: Bearings International

2. Verenigings wat betrokke is


Diesel and Gas Engine Association of Southern Africa (DAGEASA) Tel. 011 453 7249

3. Maatskappye wat betrokke is


U plaaslike agribesigheid/koperasie, bv. die takke van AFRGI, GWK, Kaap Agri, Suidwes, OVK, ens.

ADEPART sien Barloworld Power Perkins Afintapart Tel. 011 823 5880 www.afintapart.co.za

Bearings International Tel. 011 345 8000/7 24 uur-hulplyn 083 250 9191 www.bearings.co.za Bearing Services Tel. 013 246 1463

Quality parts, quality service. Takke in Kaapstad, Oos-Londen, Bepco Tractor Parts Port Elizabeth en Durban. Tel. 011 397 0760 Agrinet Tel. 011 657 2000 www.agrinet.co.za Bolt & Engineering Distributors Tel. 018 469 4218 / 9 www.bolteng.co.za

Geregistreerde lede van deelnemende koperasies of BPW Axles maatskappye kan direk uit die Tel. 011 681 3300 www.bpw.co.za Agrinet-katalogus bestel. Automotive Equipment International (AEI) Tel. 011 474.7480 www.aei.co.za Barloworld Power Perkins Tel. 011 898 0450 www.bwep.co.za Die Perkins-enjin is die eerste keuse van ongeveer 600 vervaardigers van oorspronklike toerusting in Afrika suid van die Sahara, dus bied ons oorgrensondersteuning aan gebruikers in samewerking met Barloworld se ondersteuningsnetwerk in Angola, Botswana, Malawi, Mosambiek en Zambi.

Burquip International (Pty) Ltd Tel. 031 792 1020 www.burquip.co.za Vervaardigers en verspreiders van landbou- en hospoed-asse en bykomstighede. Cargo Crankshaft Rebuilding Tel. 011 873 6685 Lewenslange laers en busse. Components for Africa Tel. 011 953 4580/1 www.componentsforafrica.com Craft Hydraulic Services Tel. 057 355 2215 Tel. 011 615 6047

300

Discount Used Tractor Parts Tel. 013 665 5070 Donaldson Filtration Systems (Pty) Ltd Tel. 011 997 6000 www.donaldson.co.za Donaldson is n leier op die gebied van lug-, brandstof-, druklug- en gasturbinefiltrasie, lug/olie-skeiers, mis-elimineerders, industrile hidroulika, massabrandstoffiltrasie, bykomstighede, sakfilters, diens en sleutelklaar-projekte. Dozer Parts Tel. 011 452 1224 www.dozer.co.za

Equipment Parts & Engines (Pty) Limited Tel. 011 571 9000 Ernest H Johnson Tel. 011 613 8711 GBS Gearbox Services Tel. 018 464 1024/ 2912 Gasket Centre Tel. 016 455 1381 Go Axels & Suspensions Tel. 011 864 1503 Guestro Automotive Tel. 041 408 6111 / 821 9616

Hydracor Hydraulics Tel. 011 397 1280 www.hydracor.co.za Hyflo www.hyflo.co.za Inttrac Trading CC Tel. 016 365 5799/ 082 566 1455

McGyvers Spares and Repairs Tel. 056 212 1419 Onderdele vir kruiptrekkers. Metal Events Tel. 086 163 8368 www.metalevents.co.za

Remdromme en -skywe. Kruiptrekkerkomponente, HDC Automotive onderdele, ens. Tel. 0861 122 115 www.hdc.co.za Ehd Tel. 011 870 5003 Koppelaars, koppelaarvoerings, www.ehd.co.za dromme en -voerings; agt takke Verspreiders van onderdele vir landwyd. dieselenjins. H & H Gear Rebuilders Tel. 011 823 5058 / 082 482 1128 Electro Mechanica Tel. 011 249 5000 Heads Tractor www.em.co.za Tel. 012 379 8881 Elektriese en outo-elektriese Vervangingsonderdele vir Massey toerusting Ferguson.

Onderdele vir landbouTrekkers en toerusting, implemente tweedehandse onderdele. New Way Motor & Diesel Engineering JHB Tractor Spares Tel. 011 680 5632 Tel. 011 677 2100 jhbtrac@icon.co.za Partmaster t/a Partrite www.jhbtractorspares.co.za Tel. 058 307 6500 Vervangingsonderdele vir Ford-, www.partrite.co.za Fiat- en New Holland-trekkers. Kontakbesonderhede vir provinsiale verteenwoordigers in Landboupart elke provinsie kan op die webtuiste Tel. 011 571 9000 gevind word. www.landboupart.co.za Macparts Tel: 031 702 4642 / 082 652 5223 MATO Products Tel. 011 923 6000 Ghriespompe. Perkins sien Barloworld Power Perkins QSV Motor Spares Tel. 011 220 1000 Onderdele vir Scania, Volvo, Cummins, MAN, ADE en Mercs.

301

Saaymans Springs and Industrial Coils & Engineering Tel. 021 946 3175 www.saaymansspringworks.co.za

Truck Spare Parts (TSP) Tel. 011 398 1700 www.espa.co.za

Insette
Vragmotors en swaar voertuie
Kyk ook die hoofstuk Infrastruktuur en Infrastruktuur en landboulogistiek.

Ratkas- en ewenaaronderdele Alle tipes vering, 4x4-vering, geskik vir Mercedes Benz, ZF, snymasjienlemme, naafbusse, Rockwell, Fuller. kramboute, treilervering. VARIQUIP Tel. 033 345 8084 Summit Agencies www.variquip.co.za Tel. 041 581 5193 www.summitagencies.co.za n Groot verskeidenheid onderdele vir ADE, Perkins, Massey, Ford/ PTO-dryfaste en ratkaste. Fiat/New Holland, John Deere, Landini en IHC. Terraquip (Pty) Ltd Tel. 011 914 3648 Vesconite John Deere- en Kubota-onderdele. Tel. 057 212 4075 www.vesconite.com Truck Division Vitamech Tel. 018 464 1024 / 462 4824 Tel. 021 907 8000 Die herstel en herbou van alle www.vitamech.co.za ratkaste van trokke sowel as herstel van dryfasse. Pas van Western nuwe koppelaars en drukplate, Tel. 018 632 2150 www.western1.co.za herstelwerk word ook gedoen.

1. Oorsig
Hierdie hoofstuk handel hoofsaaklik oor die vragmotors. Lesers wat na databasis van verskaffers van swaarmasjinerie soek, moet kopie van die tydskrif Plant Equipment & Hire Bulletin raadpleeg. Elke uitgawe bevat opgedateerde gids met meer as 50 kategorie, byvoorbeeld stootskrapers, rusperuitgrawers en terugrawers.

2. Verenigings wat betrokke is


Contractors Plant Hire Association www.cpha.co.za Dis dalk n beter opsie om te huur ... Padvragvereniging Tel. 011 974 4399 www.rfa.co.za

3. Publikasies en webtuistes
Fleetwatch Tel. 011 794 2490 / 1 www.fleetwatch.co.za FOCUS on trucking and logistics Tel. 011 782 1070 www.charmont.co.za BROOKE PATTRICK Tel. 011 603 3960 subs@brookepattrick.co.za Brooke Pattrick publiseer tydskrifte wat op hierdie hoofstuk betrekking het, soos Plant Equipment & Hire Bulletin en The Civil Engineering Contractor.

4. Maatskappye wat betrokke is


Komponente
Barloworld Tel. 011 445 1000 www.barloworld.com Cummins Diesel SA Tel. 011 321 8700 www.cummins.com Eaton Tel. 011 961 2460 www.eaton.com ZF SA Tel. 011 457 0000 www.zfsa.co.za

Vervaardigers
DAF Tel. 011 255 4000 www.dafrucks.com DFM Warrior Tel. 011 859 2004 www.dfmwarrior.co.za FAW Tel. 011 392 1530 www.fawtrucks.co.za Freightliner Tel. 012 677 1611 www.mercedes-benzsa.co.za Fuso Mitsubishi Tel. 012 677 1500 www.fuso.co.za Isuzu Tel. 041 403 9111 www.isuzutrucks.co.za IVECO Tel. 011 205 3990 www.iveco.co.za MAN Truck and Bus Tel. 011 928 6800 www.man-sa.co.za

302

Mercedes Benz Commercial Vehicles Tel. 012 677 1500 www.mercedes-benzsa.co.za Nissan Diesel UD Tel. 012 564 9500 www.nissandiesel.co.za Powerstar Tel. 011 565 5300 Renault Trucks Tel. 011 695 4358 www.renault.co.za Scania Tel. 011 6619600 www.scania.com

Tata Tel. 011 255 9600 www.tata.com Toyota Hino Tel. 011 809 2000 www.toyota.co.za Volkswagen Kyk die Find a dealer-opsie op die webtuiste. Volvo Tel. 011 842 5000 / 918 3287 www.volvo.co.za Western Star Tel. 012 677 1589

Insette
Vurkkrane
1. Vurkkraanopleiding: hoe om geld te spaar
As n mens mooi daaroor dink, is dit baie meer gekompliseerd om n vurkkraan of ander hystoerusting te beheer as om n motor te bestuur. Tog sal die meeste mense iets oorkom net by die gedagte daaraan dat die vurkkraanoperateur hulle motor vir hulle op n ander plek moet parkeer. Volgens die wet moet hystoerustingoperateurs n opleidingsertifikaat h. Hulle moet aanvanklik n vyfdagkursus bywoon, en daarna kan hulle getoets word en hulle sertifikaat vir n tydperk van nie meer as twee jaar nie, hernu. Wanneer die operateurs die kursus bywoon, word die eerste dag gewoonlik gewy aan die werking van die toestel en waarom dit nodig is om die toestel gereeld deeglik na te gaan. As n mens nie besef wat die waaierband se nut is nie, sal jy regtig die moeite doen om dit gereeld na te gaan? As hulle dit klaar gedoen het, is hulle waarskynlik meer bewus van die enjin en hoe dit werk as die meeste motorbestuurders. Hierdie is gewoonlik die grootste besparing wat in enige maatskappy direk sigbaar is hulle onderhoudrekening vir die toestelle. Hiermee saam kom die praktiese opleiding. Vier dae is beslis nie baie as jy nog nooit n vurkkraan bestuur het nie, en nou moet dit in vier rigtings beheer word vorentoe, agtertoe, op en af! Die operateur is gewoonlik ook in n baie kleiner spasie as die gemiddelde motorbestuurder. Soveel slytasie kan vermy word as die operateur versigtig en veilig bestuur. Hierdie is nog n groot kostebesparingspunt vir die werkgewer. Dink net hoe stof op n plaas die toestelle wat nie behoorlik versorg word nie, kan affekteer. Hoe n mens, gedurende die seisoen, regtig haastig is om die vragmotors gelaai en uit te kry mark toe. n Mens wil tog sekerlik h dat dit glad moet verloop. Ek gebruik n waaierband as voorbeeld. Dit is tog vinniger om n verslete waaierbelt te vervang voordat dit breek, eerder as om die voertuig wat gelaai moet word, te laat staan terwyl jy dorp toe ry om n waaierband te gaan koop (as daar in voorraad is) en dit dan te vervang. Hopelik het die enjin nie vasgebrand omdat die operateur, in sy haas, nie die generatorliggie op die paneelbord sien brand het nie dis nou natuurlik as die generatorliggie werk! Ons beveel baie sterk aan dat alle toesighouers (supervisors) en, om die waarheid te s, enigiemand wat seggenskap oor vurkkraanoperateurs het, n vurkkraanbestuurseminaar bywoon om seker te maak dat hulle weet wat om van hulle operateurs te verwag en hoe om hulle te beheer. Indien hulle dit nie doen nie, is die geld wat hulle aan opleiding spandeer het, eintlik gemors op iets wat n mens aan die koop van n lisensie laat dink wat soveel maatskappye wens hulle kan doen! Bespaar geld: laat u vurkkraanoperateurs en hulle bestuurders deur n goeie opleidingsmaatskappy oplei.
Bron: Des Fell, A ccredited Training.

Sleepwaens
ADR Africa Trailer Spares http://adrafrica.co.za Fruehauf Components Tel. 011 878 4000

AFRIT kyk onder die opskrif GRW Engineering Tel. 023 348 6300 Ander Duncanmec Tel. 011 900 2580 www.duncanmec.co.za SA Truck Bodies / Henred Tel. 011 878 4000 www.satruckbodies.co.za

Vragmotoronderdele
Kyk die hoofstuk oor voertuiginstandhouding en -onderdele

Ander
AFRIT Road Transport Equipment Tel. 012 541 2123 www.afrit.co.za ALS Agri Hire Tel. 034 341 1636 www.alsgroup.co.za Als Manufacturing Tel. 018 291 1113 www.alsmanufacturing.co.za Bell Equipment Tel. 035 907 9111 www.bellequipment.com Ford Tel. 012 842 2911 www.ford.co.za EQSTRA Holdings Limited Tel. 011 966 2000 www.eqstra.co.za High Power Equipment Africa Tel. 0111 397 4670 www.hpeafrica.co.za Komatsu Southern Africa Tel. 011 923 1000 www.komatsu.co.za Landmech South Africa Tel. 086 047 2337 www.landmech.co.za Quali Prod Tel. 012 653 8189 www.qualiprod.co.za Trailord Tel. 031 705 2006 www.trailord.com US Truck Sales (Dodge trucks) Tel. 011 452 3805 www.ustrucks.co.za

303

2. Maatskappye wat betrokke is


A Square Forklift Tel. 011 900 1777 www.forklift.co.za AVIS Rent-a-forklift Tel. 011 397 1784 www.avisforklift.co.za DDL Equipment Tel. 011 443 4233 www.ddl.co.za East Coast Forklifts Tel. 031 709 0371 www.eastcoastforklifts.co.za The Forklift Company Tel. 011 452 5212/41 www.theforkliftcompany.co.za The Forkman Tel. 012 804 2383 www.forkman.co.za GT Forklift Spares Tel. 011 965 0001 www.gtforklifts.co.za Liftpart Agencies Tel. 021 534 1402 www.liftpart.co.za Machine Tool Mecc (JAC products) Tel. 011 894 7160/7084 www.jacsa.co.za Manitou Tel. 011 975 7770 www.manitou.co.za Masslift Africa Tel. 011 786 8524 www.mitsubishiforklifts.co.za Quali Prod Tel. 0861 782547 www.qualiprod.co.za Rovic & Leers Tel. 021 907 1700 www.rovicleers.co.za Shamrock Handling Concepts Tel. 011 659 1444 www.shamrockhandling.co.za Toyota forklifts Tel. 011 571 0200 www.toyotaforklift.co.za

Insette
Waterberging
1. Oorsig
Die wetlike vereistes voordat n dam gebou kan word, word in hierdie hoofstuk bespreek en op die webtuiste van die Departement van Waterwese noem. Al die nodige dokumente en vorms kan van di webtuiste afgelaai word. Die kontakbesonderhede van die betrokke regeringsdepartemente verskyn in hierdie hoofstuk asook die besonderhede van maatskappye wat by waterberging betrokke is. Die webtuiste www.dwa.gov.za/hydrology bevat inligting oor hoeveel water daagliks en weekliks in die belangrikste damme vloei. Die webtuiste van die Waterinligtingsnetwerk, www.win-sa.org.za, bevat besonderhede oor internasionale, Afrika- en Suid-Afrikaanse sambreelgroepe.

2. Nasionale strategie
Departement van Waterwese (DWW) www.dwaf.gov.za Skriftelike toestemming of n lisensie vir watergebruik moet van die streeksdirekteure verkry word. Hulle kontakbesonderhede is verkrygbaar by www.dwa.gov.za (klik op Contacts en Regional Offices) of in die hoofstuk oor water in hierdie gids. Ander kieslysopsies op www.dwa.gov.za wat op hierdie hoofstuk van toepassing is, is onder meer Dams, flows and floods, Dam Safety Office en Water Use Licensing & Registration. Bykomende inligting oor nasionale norme en standaarde vir waterberging met die oog op besproeiing kan ook van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye verkry word: Direktoraat: Watergebruik en besproeiingsontwikkeling Ms Mary-Jean Gabriel Tel. 012 319 8567 DWUID@daff.gov.za

3. Opleiding
Accredited Training Tel. 021 851 8656 info@accreditedtraining.co.za www.accreditedtraining.co.za LMI Academy Tel. 011 789 7610 www.lmi-academy.co.za Shukela Training Centre Tel. 031 508 7700 www.sugar.org.za

3. Maatskappye wat betrokke is


ALS Agri Hire Tel. 034 341 1636 www.alsgroup.co.za Amatola Tel. 043 732 1633 amairri@telkomsa.net Circa-Flow Reservoirs Tel. 056 212 1956 Darachem Industries Tel. 011 892 2917 www.darachem.co.za

Dam seals Ontwerp, oprigting en installasie van keerwalle, damme, pypleidings Duys Tanks Tel. 011 769 2738 ensovoorts Aquadam Tel. 012 810 0940 www.aquadam.co.za Aquatan Tel. 011 974 5271 www.aquatan.co.za Atlas Plastics Tel. 018 469 1201 www.atlasplastics.co.za Buster Tel. 034 393 1188 / 082 928 1492 Erichsen Konstruksie RSA Tel. 056 212 1956 marie@waterinfra.co.za Flexi Linings Tel. 011 334 7492 Hydrex Waterstorage Tel. 011 440 4472 www.hydrex.co.za Hydrotek International Tel. 011 974 5715 www.hydrotek.co.za

304

JoJo Tanks - sien bl 465 Tel. 013 262 3021 www.jojotanks.co.za Watertenks LandMech Tel. 0860 472 337 www.landmech.co.za MBB Services International Tel. 021 887 1026 www.mbb.co.za

Poly Aqua Linings Tel. 0800 203 257 / 083 442 4600 www.polypools.co.za Quick Pools Tel. 015 293 2333/4/5 www.quickpools.co.za Rainbow Reservoirs Tel. 015 297 7640 www.rainbow-reservoirs.co.za Techno Marketing Tel. 021 852 8259 / 082 771 5818

ingenieurstekeninge en bouspesifikasies behels). (Bouwerk mag slegs begin nadat n boulisensie uitgereik is.) Die GPP moet seker maak dat daar in die boutydperk n toereikende gehaltebeheerprogram in werking is. Voordat begin kan word om water te berg, moet die GPP aansoek doen om n lisensie om water op te vang (wat die indiening van n bedryfs en-instand houdingshandleiding en n noodplan tesame met aansoekvorm DW 696E behels). Na voltooiing van alle bouwerk moet die GPP n voltooiingsverslag, voltooiingstekeninge en n voltooiingsertifikaat voorl waarin verklaar word dat die werk volgens sy of haar spesifikasies voltooi is. As die dam klaar is, moet dit op vorm DW 693E geregistreer word.

Vereistes kragtens omgewingswette


Die voorskrifte en regulasies van Goewermentskennisgewing GN 385, GN 386 EN GN 387, gedateer 21 April 2006, wat uitgevaardig is kragtens artikel 24, 24D en 24[5], gelees saam met artikel 44 van die Wet op Nasionale Omgewingsbestuur, 1998 (Wet No 107 van 1998) wat handel oor die beheer oor bedrywighede wat nadelig mag wees vir die omgewing, moet nagekom word. Gewoonlik word vereis dat n omgewingsimpakstudie gedoen word voordat die bou van n nuwe dam of die verhoging of herbou van n bestaande dam gemagtig word. Geskrewe magtiging moet van die betrokke departement van die provinsiale regering verkry word voordat met die projek begin kan word.

4. Publikasies en webtuistes
Skakel 012 842 4000 of e-pos stoltze@arc.agric.za vir die volgende publikasies, wat (in Afrikaans) beskikbaar is by die LNR in Silverton: Gronddamme Handleiding tot die bou van ronde reservoirs Bekostigbare ronde dam vir plase: n selfdoenhandleiding Inligting en statistiek oor water in Suid-Afrika is beskikbaar op www.wrc. org.za, webwerf van die Waternavorsingskommissie.

6. Regsvereistes vir bestaande damme


Geregtigdheid op watergebruik
In artikel 21( b) van die Nasionale Waterwet, 1998 (Wet 36 van 1998) word die berging van water as n watergebruik omskryf. As meer as 10 000 kubieke meter water geberg word, of as n dam n vol voorraadoppervalkte van meer as 1,0 hektaar het, moet die watergebruik geregistreer word op n vorm wat die streekdirekteur vir hierdie doel sal verskaf. Maar in sommige waterbestuursareas maak die algemene magtiging nie voorsiening vir enige dam, ongeag die grootte daarvan, buite die lisensiringsprosedure nie, en alle damme moet in hierdie gebiede geregistreer word. Skakel asseblief die betrokke streekkantoor vir meer inligting hieroor.

5. Wetlike vereistes voordat nuwe damme gebou en bestaande damme verander of herstel kan word
Daar moet aan drie wetlike vereistes voldoen word voordat n mens n dam mag bou, verander of herstel, naamlik die reg om water te gebruik, damveiligheidsregulasies en omgewingswetgewing.

Geregtigdheid op watergebruik (Hoofstuk 4 van die Nasionale Waterwet, 1998)


n Watergebruikslisensie of geskrewe magtiging moet van die direkteur van die betrokke streek verkry word. Die hele aansoekproses word uitvoering beskryf in n gids met die titel Water Use Authorisation Application Process. Omdat dit geruimte tyd duur voordat n lisensie vir waterberging uitgereik word, is dit raadsaam om so gou as moontlik om n lisensie aansoek te doen. Daarbenewens sal geen damveiligheidslisensie uitgereik word voordat die Departement die watergebruikslisensie goedgekeur het nie. In geval van damme wat misluk, word bestaande wettige watergebruik (onderworpe aan verifisering ) gewoonlik erken, maar dit is belangrik dat geskrewe bevestiging van die Streeksdirekteur verkry word.
Die kontakbesonderhede van die toepaslike streekkantore kan in hierdie gids gekry word in die hoofstuk oor water of by www.dwaf.gov.za/contactRegions.asp

Vereistes ingevolge damveiligheidswette


Alle damme wat n veiligheidsrisiko inhou (n dam waarvan die wal hor is as 5,0 m, en wat meer as 50 000 m3 hou, moet op vorm DW 693E geregistreer word. Die departement moet verwittig word indien van die besonderhede verander (eienaar van die dam, adres, telefoonnommers, persoon in beheer, en dies meer). Die dam moet op n verantwoordelike manier bedryf en in stand gehou word. In wese word vereis dat die eienaar of die persoon wat die eienaar aanstel die dam gereeld (minstens elke week) moet besoek en inspekteer. Instandhoudingswerk moet gereeld aan die dam gedoen word. Wanneer toestande onveilig is, moet nood en veiligheidsmaatrels ingestel word en die departement moet daaroor ingelig word Die eienaar van die dam moet relings tref vir die uitvoering van n formele veiligheidsinspeksie van die dam wanneer die departement dit vereis (met tussenposes van 5 tot 10 jaar). In die geval van kategorie II- en IIIdamme moet die inspeksie deur die GPP uitgevoer word. In die geval van n kategorie I-dam word nie voorgeskryf wie die inspeksie moet doen nie, maar dit is in die eienaar se belang om n ervare persoon aan te stel om hierdie taak uit te voer. Die inspeksieverslag sal, as dit nodig is, aandui of werk gedoen moet word om die dam veilig te maak

Vereistes ingevolge damveiligheidswette (Hoofstuk 12 van die Nasionale Waterwet, 1998)


Alle vorms en kontakbesonderhede kan by www.dwaf.gov.za afgelaai word. Klik op die Dam Safety Office-kieslysopsie.

Die eerste stap is om op vorm DW 692E aansoek vir klassifikasie van die dam te doen. Die departement sal die aansoeker dan inlig aangaande die klassifikasie van die dam en verdere prosedures. Indien die dam as n kategorie I-dam geklassifiseer word, moet aansoek op vorm DW 694E gedoen word vir n lisensie om te bou en boutekeninge moet voorgel word. (Bouwerk mag nie begin voordat n boulisensie uitgereik is nie.) Indien die dam as n kategorie II- of III-dam geklassifiseer word, moet die dienste van n goedgekeurde professionele persoon (GPP) of ingenieur verkry word. Die GPP moet namens die eienaar van die dam aansoek doen om n lisensie om te bou (wat die indien van n aansoekvorm, ontwerpverslag,

Bron: www.dwa.gov.za. Hartlike dank aan Francois van der Merwe en Jan Nortje van die DWW vir terugvoering oor die konsephoofstuk.

305

Insette
Waterkweking en verbouing onder bedekking
1. Oorsig
Direk vertaal beteken waterkweking plante wat in water werk (groei). Die Engelse woord hydroponics is afgelei van die Griekse woorde hydro (wat water beteken) en panos (wat werk beteken). n Moderne definisie van waterkweking is: n Stelsel waar plante in n ander groeimedium of substraat as natuurlike grond gekweek word. Al die voedingstowwe word in die besproeiingswater opgelos en word op n gereelde grondslag aan die plante toegedien. Waterkweking vind dus in n oplossing van voedingstowwe plaas, eerder as in grond. Waterkweking voorsien die plant van wat dit nodig het, wanneer dit nodig is. Daar vind geen genetiese mutasie binne die toerusting plaas nie en geen misterieuse wonderwerkende chemikalie word op die plantwortels toegedien nie. By waterkweking word water baie doeltreffender gebruik as by verbouing in grond. In sommige geslote waterkwekingstelsels word waarskynlik tot 50% minder water gebruik, terwyl daar in oop stelsels 20 tot 30% water bespaar kan word. Waterkweking kan ongelooflik gesofistikeerd wees, en vereis goeie bestuur. By waterkweking groei die plante beter en vinniger; is daar n groter opbrengs; en kan hulle ook baie digter teen mekaar groei (mits daar genoeg lig is) as wat by konvensionele verbouingsmetodes die geval is. Dis omdat die plante nie so n groot wortelstelsel ontwikkel soos wat die geval is onder normale omstandighede nie, want hulle het nie nodig om voeding te gaan soek nie die voedsel kom na hulle toe. In Suid-Afrika vind groenteproduksie deur waterkweking byna deurgaans onder bedekte toestande plaas (bv. in tonnels en onder skadunet). Alhoewel onder bedekking gewoonlik na kweekhuis- en tonnelproduksie verwys, word skadunet wat buitenshuis gebruik word ook by hierdie kategorie ingesluit.

2. Verenigings wat betrokke is


Vereniging vir Intensiewe Plantproduksie Tel. 021 808 2965 / 4803 aipp@sun.ac.za East Coast Intensive Horticulture Tel. 033 343 8090 / 084 822 5051 Intensive Agriculture SA Tel. 021 808 4809 info@iasa.co.za www.iasa.co.za

3. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Direktoraat Voedselveiligheid en Gehalteversekering Tel. 012 319 7306 DFSQA@daff.gov.za Direktoraat Plantproduksie Tel. 012 319 6079 www.DPP@daff.gov.za

4. Opleiding en navorsing
Agribusiness in Sustainable Natural African Plant Products (ASNAPP) Tel. 021 808 2918 www.asnapp.org Intensive Agriculture Africa sien opskrif 2 Sentrale Universiteit vir Tegnologie (SUT) Tel. 051 507 3134 / 3113 South

Die verskil tussen groenteproduksie deur middel van waterkweking en groenteproduksie in grond
Waterkweking Geen grond word benodig nie. Produksie in grond Goeie bogrond word benodig. Goeie grond = goeie dreinering, tekstuur, organiese materiaal (bv. kompos), sonder siektes. Voedingselemente moet in die grond bygevoeg word. Tensy n laboratoriumanalise gedoen word, kan te veel of te min voedingstowwe toegedien word.

Sommige landboukolleges (waarvan die kontakbesonderhede in die Skills for Africa hoofstuk oor landbou-onderwys Tel. 012 379 4920 en opleiding verskyn) bied kort www.skillsafrica.co.za kursusse oor waterkweking aan. Stellenbosch Universiteit LNR Roodeplaat Instituut vir Departement Agronomie Groente en Sierplante Tel. 021 808 4803 Tel. 012 841 9611 / 74 browne@sun.ac.za Gert Venter 083 635 6176 gventer@cis.co.za Universiteit van die Vrystaat ejoubert@arc.agric.za Lengau-landbousentrum Tel. 051 443 8859 Daar word drie kursusse aangebied mcvdw@telkomsa.net Waterkweking (Basies), Waterkweking (Prakties) en Verti-Gro bied n kursus aan oor Waterkweking (Bestuurstelsels). praktiese waterkweking. Skakel 031 767 2096 of stuur n e-pos aan Dewcrisp rednjuicy@iafrica.com . Tel. 011 840 1600 Flori Horticultural Services Johannes Maree Tel. 082 564 1211 / 013 735 6883 johannesmaree@absamail.co.za

Voedingselemente is te alle tye beskikbaar. Slegs oplosbare misstowwe word gebruik. Misstofformules vir waterkweking bevat n gebalanseerde voedingsamestelling. Grondsiektes word. kan

5. Publikasies en webtuistes
IASA-lede het toegang tot baie tegniese publikasies oor onderwerpe wat verband hou met groenteproduksie. IASA se besonderhede verskyn onder opskrif 2 hierbo. Undercover Farming, n tweemaandelikse tydskrif vir boere wat van kweekhuise, tonnels, skadunette en waterkweking gebruik maak. Skakel 012 321 5854 of besoek www.undercoverfarming.co.za indien u meer besonderhede wil h. Guide to hydroponics vegetable production (2001). Editor: JG Niederwieser. Agricultural Research Council (ARC), Roodeplaat Vegetable and Ornamental Plant Institute. ISBN: 1-86849-196-X. Offenbach R. and Ethiel E. (2000) The contribution of washing the roofs of greenhouses in which peppers for export were cultivated. Gan sade Vameshek May 2000. Offenbach R. and Tzuberi Y. Washing the roofs of tomato greenhouses. Gan sade Vameshek May 2001. Miron Y., Amir R. (2000) The influence of coloured mulch on the cultivation of cucumbers in greenhouses. Gan sade Vameshek December 2000. Betrokke maatskappye (kyk opskrif 6) kan u gewoonlik van publikasies en gidse oor die verbouing van gewasse onder bedekking voorsien.

uitgeskakel Grondsiektes kan in die grond opbou. Organiese groente kan wel in grond geproduseer word, want daar kan van organiese misstowwe soos kompos of kraalmis gebruik gemaak word.

Waterkweking is nie organies van aard nie, aangesien daar deurgaans van kunsmatige voedingstowwe gebruik gemaak word en die plante nooit in grond (waar daar voedingstowwe voorkom) gekweek word nie.

306

Skakel 012 842 4000 of stuur n e-pos aan stoltze@arc.agric.za as u graag die volgende publikasies van die LNR se Instituut vir Landbou-ingenieurswese wil ontvang: Lae-koste skadunetstruktuur Ontwikkeling van n glashuiskompartemente outomatiese afrolskadunet vir

6. Maatskappye wat betrokke is


Alnet Tel. 021 530 2400 www.alnet.co.za Amatola Tel. 043 732 1927 Biogrow Tel. 028 313 2054 www.biogrow.co.za Natuurlike organiese oplossings Bimac International Tel. 011 462 9238 sales@bimac.co.za n Bedekking vir landbougewasse wat van novotex gemaak is Combustion Technology Tel. 011 452 5060 www.combustion.co.za Cyclone Greenhouses Tel. 012 205 1770 Cyclone@greenhouse.co.za DFM Software Tel/fax: 021 904 1154 www.dfmsoftware.co.za Dicla Farm & Seeds Tel. 011 662 1371 www.dicla.com Dynatrade SA Tel. 011 764 5416 www.dynatrade-sa.co.za Feed The People (FTP) Tel. 031 562 1110 www.ftp.org.za Flow Grow Hydroponics Tel. 031 776 3458 www.flowgrow.co.za Golden Age Consulting Tel. 084 941 3993 www.aae.co.za Greenhouse Technologies Tel. 011 613 3103 www.ghtech.co.za GreenZone Tel. 011 868 1141 www.greenzone.co.za Gundle API Tel. 011 813 2180 Plastiek vir kweekhuise Hanna Instruments Tel. 011 615 6076 www.hannainst.co.za Die kontakbesonderhede van hul takke in Kaapstad, Durban en Port Elizabeth verskyn op die webtuiste Haygrove Tunnels Tel. 021 859 1026 www.haygrove.com Hefer Construction Tel. 011 698 1686 / 1740 www.hefer.co.za Hygrotech SA Tel. 012 545 8000 www.hygrotech.com I&M Smith Tel 011 337 8740 John F Marshal Tel. 011 842 7100 www.johnfmarshall.co.za Kemira Grow How Tel. 031 910 5100 www.kkan.com Knittex Shadenetting Tel. 011 692 1658 knittex@mweb.co.za Landpak Agrishade Tel. 012 250 0120 www.internationalgroup.co.za Kyk die skadunet-opsie in die kieslys Marais, Gerard Tel. 011 803 4631 Konsultant Morningdew Farms Tel. 011 613 4266/7 www.mdf.co.za Munters Tel. 011 971 9700 / 997 2000 Netafim Greenhouse Tel. 021 987 0477 www.netafim.net Plaaskem Tel. 011 823 8000/19 www.plaaskem.co.za Plus Net Tel. 011 412 3954 nets@plusnet.co.za Rhino Plastics Tel. 041 451 3197 SAKATA Seeds Tel. 011 548 2800 www.mayford.co.za Silver Ponds Tel. 011 465 1072 Starke Ayres Tel. 021 534 3231 www.starkeayres.co.za Strange Ways Tel. 031 765 3255 Terratek Tel. 018 581 1000 www.suidwes.co.za Trempak Trading Tel. 011 452 3268 Tunnela Tunnels Tel. 012 335 6999 www.tunnelatunnels.co.za TunnelMan Tel. 083 633 6378 Fax: 015 293 1586 Vegtech 2000 Tel. 021 987 6980 www.vegtech.co.za Vermiculite Tel. 015 780 3770/04 www.palabora.com VERTI-GRO Tel. 031 767 2096 www.vertigro.com Wetwall Equipment Technologies Tel. 021 789 2308 Temperatuurreling vir kweekhuise WillGRO Tel. 076 824 3038/44 www.willgro.co.za Windell Hydroponics Tel. 021 448 6194 www.windell.co.za Windmaster Ventilation Tel. 011 452 8256 Waaiers/ventilasie

Blomme bied verreweg die beste geleenthede vir omgewingsgekontroleerde boerdery met rose, miniatuurrose, krisante, angeliere, krytblomme, gerberas, asters, alstromeria, cymbidiums en varings, wat almal tussen Oktober en die middel van April maklik in Europa en die Verre-Ooste verkoop kan word. Die pryse vir snyblomme soos miniatuurrose en alstromeria is aansienlik hor gedurende hierdie periode, wanneer die Noordelike Halfrond se produksie beperk is weens betrokke weer en ho verhittingskoste. Daar bestaan ook markte vir n reeks groente (bv. soetrissies, murgpampoentjies en kersietamaties), maar die winste kan minder wees. In Suid-Afrika word plante in kweekhuise verbou om hulle teen die sterk ultravioletstrale te beskerm; om die vogtigheid rondom die plante te verhoog; en om tot n mate die ekstreme minimum- maksimumtemperatuur wat op dieselfde dag kan voorkom, te verminder. Plastiektonnels is aansienlik goedkoper as kweekhuise, maar die klimaat daarin kan nie beheer word nie en tonnels word dikwels nie teen sterk wind gewaarborg nie. Ook is die beplantingspasie in tonnels minder gunstig as in kweekhuise en om klimaatkontrole te installeer, is baie duur en word gevolglik nie vir tonnels aanbeveel nie. Die permanensie en stewigheid van n atmosferies beheerde glashuis bied uitstekende beskerming teen temperatuurwisselings en sterk winde. n Kweekhuis wat goed gebou en opgerig is, met behoorlike inseknette, sal die voorkoms van insekte drasties verminder. Indien die temperatuur en humiditeit baie hoog en die ventilasie en sirkulasie swak is, kan daar egter siektes voorkom. Dis nie goedkoop om met beheerde-omgewingsboerdery te begin nie. n Halwe hektaar sal oor die algemeen die minimum lewensvatbare grootte wees vir ondernemings wat slegs snyblomme verbou. n Gebrek aan finansies het die Suid-Afrikaanse kweekhuisbedryf beperk, maar daar is ook ander bronne as plaaslike banke waar boere krediet kan verkry. Daar is n aantal maatskappye wat die geskiktheid van die ontwikkeling van wreldboerderywaagprojekte vir befondsing deur Europese finansiers ondersoek. Europese finansiers vereis projekte wat prakties en ekonomies vatbaar is, wat deur persone met die nodige tegniese en bestuurskundigheid bedryf word, en wat gewaarborgde markte vir hul produkte het. Kwekers behoort vooraf uitgebreide beplanning te doen voordat hulle dit oorweeg om met sodanige maatskappye in verbinding te tree. Hulle behoort n lewensvatbaarheidstudie te gedoen het, wat insluit n bemarkingsplan, inligting oor die projek se lopende uitgawes, en die geprojekteerde kontantvloei vir die eerste jaar en die daaropvolgende vyfjaarperiode. Die markte behoort ook reeds gedentifiseer te wees. Voordele van groenteproduksie deur middel van waterkweking Groente wat deur middel van waterkweking geproduseer word, kan van n ho gehalte wees en hoef nie so baie afgewas te word nie. n Groente wat deur middel van waterkweking geproduseer word, is geneig om van n hor graad te wees as groente wat op die konvensionele manier in die oop veld geproduseer word. Geen, of minder, voorbereiding van grond en verwydering van onkruid nodig. Daar kan baie groot groente-opbrengste op n klein oppervlakte geproduseer word, want n optimale omgewing vir plantgroei is geskep. Al die voedingstowwe en water wat die plante nodig het, is deurentyd beskikbaar. Geen vrugbare grond is nodig om groente te kweek nie. Daar is doeltreffende gebruik van water. Grondbesoedeling weens ongebruikte voedingstowwe word aansienlik verminder. Nadele van waterkweking Dis bestuurs-, kapitaal- en arbeidsintensief. Dit vereis ho kundigheid. Dit verg baie aandag (nl. op n daaglikse grondslag). Dit verg die toediening van spesiaal geformuleerde oplosbare voedingstowwe.

7. Plaaslike sakeomgewing
Blomme of groente, veral di wat vir die uitvoermark bestem is, kan nie sonder bedekking verbou word nie. Deur hierdie produkte in n klimaatbeheerde kweekhuis te verbou, kan die produsent ook groente buite seisoen voorsien en goeie pryse behaal. In Suid-Afrika word groenteproduksie deur middel van waterkweking al hoe gewilder vanwe die produksiepotensiaal, die ho gehalte van die produkte en die doeltreffende gebruik van water. Waterkweking op kommersile skaal is kapitaal-, arbeids- en kapitaalintensief.

Bron: Johannes Maree (kontak hom by johannesmaree@absamail.co.za)

307

8. Geslote en oop stelsels


Daar is vandag baie verskillende waterkweking- of grondlose verbouingstelsels in gebruik. By suiwer waterkweking word geen medium gebruik nie. Dit staan tipies bekend as vloeistofwaterkweking, in teenstelling met aggregate waterkweking waarin n grondlose medium gebruik word. Hierdie mediums kan organiese materiale (saagsels, houtskeersels, houtstukkies, ens.) of anorganiese materiale (gruis, perliet, rotswol, vermikuliet, ens.) wees. Beide vloeistof- en aggregate waterkweking kan in n oop of geslote produksie-opset aangewend word. In n geslote stelsel word die oormaat (afloop-) voedingsoplossing herwin en weer gebruik, terwyl sodanige afloop in n oop stelsel weggevoer en nie weer in die stelsel gebruik word nie. Dis belangrik om te noem dat die bergingstenk van n geslote stelsel normaalweg een keer per week uitgespoel word en n heel nuwe mengsel voedselryke water aangemaak word.

In Suid-Afrika word daar meestal van die volgende twee soorte waterkwekingstelsels gebruik gemaak: (1) die mees algemene stelsel is die oopsakverbouingstelsel waarin tamaties, komkommers en soetrissies (gewoonlik in tonnels) geproduseer word en (2) die mees algemene stelsel is n geslote gruisvloeitegniekstelsel (gravel-flow-technique system [GFT]), waarin groente soos blaarslaai en seldery gewoonlik onder n skadunet geproduseer word.
Bron: Johannes Maree (kontak hom by johannesmaree@absamail.co.za)

9. Siektes en plae
Die stelsels moet noukeurig bestuur word. Faktore soos onvoldoende kweekhuisbestuur, swak fasiliteite, swak plantmateriaal, onopgeleide werkers, ensovoorts kan tot die uitbreek van siektes lei. Die volgende drie toestande moet optimaal teenwoordig wees voordat n siekteveroorsakende organisme of patogeen n plant kan infekteer en n siekte veroorsaak: (1) Die patogeen/insek moet teenwoordig wees in die stadium waar dit infeksie veroorsaak. (2) Die plant moet vatbaar wees vir infeksie. (3) Die omgewing moet bevorderlik wees vir infeksie. Bogenoemde staan bekend as die siektedriehoek. Dis belangrik dat die produsent weet watter plae of siektes waarskynlik probleme sal oplewer. Stappe kan dan gedoen word om die moontlikheid te beperk dat die plaag of siekte die kweekhuis binnedring en vastrapplek op die plante kry. Voorkoming is makliker as genesing! Skakel n deskundige soos by die Roodeplaat Diagnostiese Sentrum (tel: 012 841 9611) of die Universiteit van Stellenbosch se Plantpatologiesiektekliniek (tel: 021 808 4798) as u onseker is oor die identifisering van die siekte of plaag.

Voor- en nadele van oop en geslote stelsels


Oop stelsel Geslote stelsel

1. Aanvanklike kapitaaluitleg is 1. Aanvanklike kapitaaluitleg is minder. meer; want meer pype, pompe en n groter bergingstenk word benodig. 2. Gebruik meer water. 3. Gebruik meer misstof. 2. Gebruik minder water. 3. Gebruik minder misstof.

4. Geringer kans vir besmetting van 4. Groter kans vir besmetting van voedselryke oplossing. voedselryke oplossing. 5.Kleiner uitgawe en kapitalisasie 5. Groter uitgawe en kapitalisasie nodig om voedselryke oplossing te nodig om herwonne voedselryke steriliseer. oplossing steriel te hou. 6. Hor mate van negatiewe invloed 6. Mindere mate van negatiewe op die omgewing. invloed op die omgewing.

308

Slegs geregistreerde plaagdoders word aanbeveel. Dit kan by kwekerye en sekere kleinhandelaars gekoop word. Die plaagdoder sal net doeltreffend wees as die plaag korrek gedentifiseer is en die plaagdoder korrek aangewend is (reg gemeng, die regte spuittegniek, die regte tyd van die dag, ens.). Belangrik Bestudeer die etiket sorgvuldig en dien die plaagdoder toe slegs soos voorgeskryf. Skenk aandag aan die veilige gebruik van chemikalie en die beskerming van die persoon wat dit toedien. Maak seker dat plaagdoders nie op geoeste produkte voorkom nie. Alle plaagdoders is giftig.
Bron: Johannes Maree (kontak hom by johannesmaree@absamail.co.za)

Baie verskillende materiale kan gebruik word, mits hulle die wortels van O2, water en voedingstowwe voorsien. In Suid-Afrika is gruis gewild in hersirkuleringstelsels, en saagsels is die gewildste wat die oopsak-stelsel/dreineer-tot-afval-stelsel betref.

Water en voedingstowwe
Al die voedingstowwe wat die plante benodig word in die water opgelos en daagliks aan die plante voorsien. Makro-elemente (N; P; K; S; Ca) word in aansienlike hoeveelhede gebruik, terwyl plante net baie klein hoeveelhede mikro-elemente (Fe; Zn; Mn; Mg; Cu; Co, Mg) benodig. Dis belangrik om spesiaal geformuleerde misstowwe te gebruik. Misstowwe wat vir waterkweking gebruik word is suiwerder (en duurder) as ander misstowwe ten einde presipitasie en die verstopping van die stelsel te voorkom.

10. Inligting vir die nuwe toetreder


Wat het ek nodig om n waterkwekingproduksie-eenheid te begin?
Tuineenhede n bron van skoon water die regte plek spesiaal geformuleerde misstof tyd om daagliks na die stelsel om te sien n bietjie kennis van plante en tuinbou n kommersile of tuisgemaakte eenheid

Verskillende waterkwekingstelsels
Twee verskillende waterkwekingstelsels word vir die produksie van groente gebruik: die gruisvloeistelsel en die dreineer-tot-afval-stelsel. By die dreineer-tot-afval-stelsel groei plante in houers en voedseloplossing word tot 12 keer per dag deur middel van n drupper aan die plante voorsien. Die aantal benattingsiklusse per dag hang af van die temperatuur en die groeistadium van die plante. Die gewasse in die dreineer-tot-afvalstelsel groei hoog en moet geleer en gesnoei word sodat hulle opwaarts as een stingel/stam groei. By die gruisvloeistelsel word die voedingsoplossing hersirkuleer en die plantwortels staan heeltyd in n dun laag van die voedingsoplossing. Gruis of sand word meestal as groeimedium gebruik.

Kommersieel Water is die belangrikste oorweging: kwaliteit, kwantiteit en betroubaarheid. n Mark. Weet wat, waar en wanneer om u oes te bemark. Waterkweking is arbeidsintensief. Tydens die spitsseisoen moet arbeid sewe dae per week beskikbaar wees. Bestuursvaardighede: produksie, arbeid, bemarking, infrastruktuur. Kundigheid oor die produksie van gewasse, bemesting en besproeiing, plaag- en siektebestuur. Plek: infrastruktuur, arbeid, mark, ensovoorts. Finansiering: die bedrag benodig hang af van die grootte en tipe kweekhuis, arbeidskoste en die mark. Toewyding.

Watter gewasse kan in n waterkwekingstelsel verbou word?


Enige gewas kan verbou word, maar sommige sal nie kostedoeltreffend wees nie (bv. Koolkoppe). In Suid-Afrika is dit tans gewild om tamaties, komkommers en soetrissies in n sakkultuurmetode met n oop dreineertot-afval-stelsel, en blaarslaai en kruie in gruisvloeistelsels, te verbou.

Watter gewas moet ek verbou?


Niemand kan vir u besluit watter gewas u moet verbou nie. Elke situasie, elke gewas en elke mark het sy eie voor- en nadele en vereistes. Belangrike oorwegings is die mark en die klimaat. Die tipe eenheid (bv. n tuineenheid of n kommersile eenheid) is ook n faktor wat help bepaal watter gewasse verbou kan word.

Ken die basiese aspekte


Om groente jaar na jaar suksesvol te kan produseer, moet n mens vertroud wees met die basiese aspekte van waterkweking (nl. die plant, groeimedium, water en voedingstowwe). Deur slegs op resepte staat te maak, sal n mens nie die oorsaak van n probleem kan identifiseer nie en miskien nie in staat wees om dit reg te stel nie.

Watter variteit moet ek kies?


Daar is baie groentevariteite beskikbaar. Sommige is spesifiek vir kommersile waterkwekingproduksie in kweekhuise ontwikkel. Plaaslike saadmaatskappye kan aanbevelings doen oor variteite wat algemeen aangepas en maklik verboubaar is. Vir huishoudelike eenhede word gewone tuinvariteite aanbeveel.

Hoe funksioneer plante?


Plante het slegs drie soorte organe: blare, wortels en stingels. Weet hoe die organe lyk en hoe hulle funksioneer sodat u na hul behoeftes kan omsien.

Saailinge
Saailinge kan van kwekerye aangekoop word of n mens kan hulle self produseer. Wanneer saailinge aangekoop word, moet daar gesoek word na jong plantjies: die wortels moenie aan die kante van die groeibak vassit nie, en hulle moet wit wees en nie bruin nie. Grond- en wateroordraagbare siektes kan deur saailinge oorgedra word. Verplant slegs die sterkste saailinge. Moenie saailinge gebruik wat te oud en potgebonde is nie.

Die groeimedium
By waterkwekingstelsels word n groeimedium in plaas van grond gebruik. Die funksies van die groeimedium is om die wortels van O2 te voorsien water en opgeloste voedingstowwe in aanraking met die wortels te bring plante te anker sodat hulle nie omval nie

309

Om saailinge self te produseer, moet die aanwysings op die saadpakkies gevog word. Die koop van saad Saad is in klein of groot verpakkings beskikbaar. Klein pakkies is by kwekerye, koperasies en handelswinkels beskikbaar en is geskik vir tuin- en kleinskaalse waterkwekingseenhede. Groot verpakkings, wat vir kommersile produksie geskik is, is by groot saadhandelaars beskikbaar.

Insette
4x4s en ander voertuie
1. Verenigings wat betrokke is
Automobiel-assosiasie (AA) Tel. 083 843 22 www.aa.co.za Raad vir die Motorvoertuiguitvoerbedryf Automotive Industry Export Council www.aiec.co.za Burgerlugvaartowerheid Civil Aviation Authority Tel. 011 545 1000 www.caa.co.za Reguleer lugvaart in Suid-Afrika. Voorsien amptelike inligting vir die lugvaartbedryf. Handelslugvaartvereniging van Suid-Afrika Commercial Aviation Association of South Africa Tel. 011 659 2345 www.caasa.co.za Raadpleeg die webtuiste vir skakels na geaffilieerde liggame, bv. Airports & Aerodromes Association of Southern Africa, Helicopter Association of Southern Africa en ander. Bedingingsraad vir die Motorbedryf Motor Industry Bargaining Council Tel. 011 369 7750 www.mibco.org.za Motor Industry Ombudsman of South Africa www.miosa.co.za Nasionale Vereniging van Voertuigvervaardigers van Suid-Afrika National Association of Automotive Component & Allied Manufactures (NAACAM) Tel. 011 392 4060 / 5748 www.naacam.co.za National Association of Automobile Manufacturers of South Africa (NAAMSA) Tel. 012 323 2980 www.naamsa.co.za Die Nasionale Voertuighandela arsvereniging (NVHV) (National Automobile Dealers Association (NADA) Tel 011 789 2542/3 NADA is n vereniging wat deel uitmaak van die groter kleinhandelmotorbedryforganisasie. Retail Motor Industry Organisation (RMI) Tel. 011 886 6300 www.rmi.org.za South African Motor Body Repairers Association (SAMBRA) Tel. 021 939 9440

Die versorging van plante


Verskillende gewasse word verskillend gespasieerd geplant: klein plante kan naby mekaar geplant word; groot plante het meer ruimte nodig om te groei en moet verder uitmekaar gespasieer word. Die watervloei moet elke dag gemonitor en aangepas word, indien nodig. As plante geel raak, is dit gewoonlik n simptoom van gebrek aan voeding, te min lig of n siekte. Inspekteer die blare elke dag vir simptome van siekte en insekte. Doen die nodige stappe sodra daar n probleem ontstaan.

Die oesproses
Groente is bederfbaar. Die raklewe en kwaliteit daarvan is afhanklik van die volgende reeks handelinge: Pluk op die regte tyd, sonder om die plant te beskadig. Pluk vroeg in die oggend of wanneer dit koel is. Hou geplukte groente uit die son uit. Hanteer versigtig. Berg by die regte temperatuur (na gelang van die gewas). Gebruik die regte verpakkingsmateriaal (wat afhang van die gewas en die mark). Vervoer versigtig.
Bron: Johannes Maree (kontak hom by johannesmaree@absamail.co.za)

11. Nuus oor opkomende boere


Timbali Technology Incubator is n Artikel-21 maatskappy met sy hoofkantoor in Nelspruit, Mpumalanga, Suid-Afrika. Die maatskappy word befonds deur STP (die SEDA Tegnologieprogram), wat die ontwikkeling van besigheidst egnologieinkubators in Suid-Afrika fasiliteer. Kleinskaalse boere in Afrika is vasgevang in n siklus van inersie wat tot armoede lei omdat hulle beperkte toegang tot die formele markte het en dikwels daarvan uitgesluit is. Hierdie belemmering van betreding is te wyte aan faktore soos skaalbesparing, wat die groter boere begunstig. Boerdery in die algemeen het verder meer veeleisend, mededingend en kennis-entegnologie-intensief geword. Timbali, n prototipe-gebruiksklaar-landbousaamgroeperingsontwikkeling het, ten einde die uitdaging van skaalbesparing wat n onmededingende nadeel vir kleinskaalse boere veroorsaak aan te spreek, 30 kleinskaalse boere op 3,3 hektaar grond gevestig. Hierdie boere geniet die volgende voordele: gedeelde infrastruktuur, grootmaataankope, gedeelde dienste, kollektiewe bemarking, merkgewing en reklame, en gekordineerde verkope onder die handelsnaam AmaBlom. Timbali het daardeur n bemagtigende omgewing geskep waar opkomende boere die geleentheid het om in onafhanklike, mededingende landbou- klein, medium- en mikro-ondernemings (KMMOs) te ontwikkel. Dit word deur mentorskap, toegang tot kundigheid, tegnologieverpakking, finansiering en markte bewerkstellig. As u meer inligting wil h, kan u www.timbali.co.za besoek of 013 752 4247 skakel. Ons dank aan Paddy de Vries vir sy terugvoering oor die konsephoofstuk.

Motorbedryf-ontwikkelingraad Motor Industry Development Council Southern African Vehicle Rental and Leasing Association (MIDC) (SAVRALA) www.savrala.co.za Tel. 012 564 5245

310

2. Publikasies en webtuistes
Die tydskrif CAR Tel. 011 301 4447 www.cartoday.com. Hulle het ook brosjures en tegniese pamflette oor 4x4s, Auto Africa en Techno Burst. Leisure Wheels die tydskrif vir motoravonture. Tel. 011 704 3046. www.leisurewheels.com Truck and Trailer Tel. 011 888 6686 www.truckandtrailer.co.za. Hulle publiseer n fotokonseptydskrif vir handelsvoertuie (wat landboutoerusting insluit). Teken in op die weeklikse nuusbrief van www.motormag.co.za met die titel South Africas first motor magazine online! Vind die Automotive-bladsye op www.mbendi.co.za. (klik op die Industries-skakel). Daar is oorsigte, nuus en allerhande byeenkomste. www.naamsa.co.za die webtuiste van die Nasionale Vereniging van Voertuigvervaardigers van Suid-Afrika. Nuus, statistiek en inisiatiewe in die bedryf kan hier gevind word, asook nasionale verkope maand na maand. www.car.co.za - die jongste nuus oor motors, motorsport en motordienste (waaronder versekering, motorhuur en n nuusbrief) www.autotrader.co.za Die South African Automotive Yearbook and Industry Database is die gesaghebbende gids vir die bedryf in Suid-Afrika. Die boek kan aanlyn bestel word by www.mbendi.co.za. Kies die Automotive yearbookopsie op die kieslys. Daar is artikels oor bakkies, motors en ander voertuie in landboupublikasies soos Landbouweekblad en Farmers Weekly.

4. ATVs en ander
Sommige maatskappye wat onder opskrif 3 aangegee word, verskaf ook vierwielmotorfietse en motorfietse. Sien byvoorbeeld www.honda.co.za

Adendorff Machinery Mart Tel. 011 683 8360 www.tooltime.co.za Verskaf ook motorfietse vierwielmotorfietse Dicla Tel. 011 662 1371/63 Battery Power Tel. 021 852 5493 www.batterypower.co.za Sit-en-ry-voertuie vir kinders. GROGRO Tel. 012 348 3006 www.grogro.co.za Jetrunner Tel. 084 604 3815 www.batterypower.co.za

Quadmaster Tel. 033 330 6247 www.quadmaster.co.za en Rambo sien Work Horse Rhino Tralies Tel. 051 448 4842 Tralies vir bakkies Rotor Ops Tel. 079 697 3913 www.rotorops.co.za Helikopter-dienste Savannah Africa Tel. 043 732 1321 www.savannahac.co.za die bakkie in die lug

3. 4x4s, bakkies en motorvoertuie


Audi www.audi.co.za BMW South Africa www.bmw.co.za Chevrolet www.chevrolet.co.za Colt www.mitsubishi-motors.co.za Fiat www.fiat.co.za Ford www.ford.com OR www.ford.co.za GWM www.gwm.co.za Honda www.honda.co.za Hyundai www.hyundai.co.za Isuzu www.isuzu.co.za OR www.delta.co.za Kia Motors www.kia.co.za Land Rover www.landrover.co.za Lexus www.lexus.co.za Mazda www.mazda.co.za Mercedes Benz www.daimlerchrysler.co.za Nissan www.nissan.co.za Opel www.opel.co.za OR www.delta.co.za Proton Cars South Africa www.protoncars.co.za Suzuki Auto South Africa www.suzukiauto.co.za Toyota www.toyota.co.za Volkswagen www.vw.co.za

Sifort Vierwielmotorfietse, motorfietse, Tel. 012 667 2586 bromponies, gholfkarretjies, en so www.sifort.co.za meer wat met n battery werk Sonskerms vir vragmotors en sleepwaens Muck Truck Tel. 016 423 2484 / 082 506 9872 SMM Steel Top www.mucktrucksa.com Tel. 011 787 0014 steeltop@telkomsa.net Built for rugged outdoor life Nigel Plen (Pty) Limited Tel. 011 730 3400 Sit- en ander grassnyers asook onderdele Work Horse and Rambo Tel/Faks: 012 348 3006 Sel. 082 801 4676

311

Lewende hawe
Akwakultuur
1. Oorsig
n Uitstekende manier om op hoogte te bly van ontwikkelinge in akwakultuur, is om in te teken op die Aquaculture Innovations-nuusbrief. E-pos leslie@aquaafrica.co.za. Akwakultuur die teling van waterorganismes vir menslike verbruik, ornamentele gebruik of farmaseutiese gebruik Marikultuur die teling van mariene organismes. Akwaponika die kombinering van akwakultuur en hidroponika binne n enkele stelsel waarin die plante visafval as n voedingsbron gebruik Tagtig persent van die wreld se belangrikste visvangspesies nou reeds naby aan oorbenut. In woorde wat nie ligtelik opgeneem moet word nie, waarsku die Verenigde Nasies se Omgewingsprogram (UNEP) nou dat, mits regerings oral ter wreld onmiddellik n aantal radikale veranderinge aanbring, ons die ineenstorting van ons ekosisteem in die gesig staar. Indien dit gebeur, sal dit niks minder as katastrofaal wees nie met verreikende gevolge vir mariene en menslike lewe. Wreldwyd maak n miljard mense staat op vis as hul hoofbron van proteen, terwyl 2,6 miljard mense ten minste 20% van hul diereproteen daaruit kry. Die Verenigde Nasies se Voedsel- en Landbouorganisasie (VLO) s dat, as bevolkingsgroei in ag geneem word, ons n addisionele 37 miljoen ton vis per jaar gaan benodig om almal teen 2030 te voed. Die enigste manier waarop ons dit sal kan doen, is deur middel van beheerde visplase. Hier is die hoofstuk oor akwakultuur dus
Bron: Aangepas uit CNN, die verslag In dead water deur UNEP .

akwakultuur geword. Tot dusver word slegs twee maatskappye bedryf, maar n aantal ander seevis-boerderyondernemings word tans beplan. In Suid-Afrika verkeer akwakultuur nog in sy ontwikkelingsfase. Dit is n onderbenutte mark met groot potensiaal vir werkskepping en voedselsekuriteit.

3. n Kykie van naderby


Oorsigte van die produksiestatistieke, tendense en status van die sleutelsektore van die Suid-Afrikaanse akwakultuurbedryf kan van die Akwakultuurvereniging van Suid-Afrika (AASA) verkry word (kyk afd 4). Die tydige insameling, optekening en verspreiding van betroubare produksiestatistiek oor akwakultuur in Suid-Afrika en Suider-Afrika is n uitdaging wat deur die bedryf en deur bestuursowerhede aangepak behoort te word. Goudvisse (Carrasius auratus) het n bestendige toename in plaaslike kleinhandelverkope getoon, maar die oorgrote meerderheid van hierdie visse word uit die Verre Ooste en Israel ingevoer. Vandag word ongeveer 85% van die goudvisse wat in Suid-Afrika verkoop word, ingevoer, omdat plaaslike produsente sukkel om met goedkoop invoere mee te ding. Die afname in die produksie van ornamentele Koi-karper (C. carpio) is veroorsaak deur n hewige wreldwye en plaaslike uitbraak van die Koiherpesvirus, wat n nadelige uitwerking op sowel plaaslike produksie as wreldwye handel in Koi gehad het. Dit wil egter voorkom asof die sektor van hierdie terugslag herstel het. Die meerderheid howaardekoi word ingevoer, en die laer grade word uit invoere en plaaslike produksie verkry. Hierdie sektor bied beduidende geleenthede vir bykomende produsente. Wateruintjies (Aponegeton distachyos). Hierdie sektor is gefragmenteer en informeel van aard, wat die verspreiding van data bemoeilik. Dit wil voorkom asof die sektor deur die toename in toerisme in die WesKaap gestimuleer word, en produkte kan al meer in spesialiswinkels en ander kleinhandelafsetpunte bekom word. Weinig ontwikkeling is aangemeld vir ander ornamentele visspesies, veral sedert die sluiting van grootskaalse ondernemings in KwaZuluNatal in 2003. Die sektor wentel grotendeels om kleinskaalse produksiestelsels, stokperdjiebeoefenaars en informele handel, alhoewel daar groot potensiaal is vir investering en indiensneming om plaaslike produkte te produseer om ingevoerde produkte te vervang. Daar word beraam dat 250 dose ornamentele vis in 2006 weekliks na Suid-Afrika ingevoer is wat minstens twee-derdes verteenwoordig van die vis wat in die land verkoop word. Weinig ontwikkeling vind tans met betrekking tot die spesies baars (Micropterus salmoides), karp (Cyprinus carpio) en harder (Mugulidae) plaas, alhoewel daar vooruitsigte vir al drie bestaan.

2. Akwakultuur in Suid-Afrika
Akwakultuur in Suid-Afrika bestaan hoofsaaklik uit varswaterspesies (soos forel, krokodil, ornamentele visse, katvis en kurper) en seespesies soos perlemoen, vis, garnale, oesters en mossels. Kandidaatspesies soos witsteenbras, kreef, swaanmannetjies, geelstert, knorder, tarbot en seewier word nog ondersoek. Varswaterspesies word oor die algemeen in hersirkuleringstelsels, gronddamme, hokke of leikanale geteel; terwyl soutwatervisse in hersirkuleringstelsels of hokke in beskutte inhamme geteel word. Seeskulpdiere word met behulp van vlotte of langlynmetodes geteel, en perlemoen word geproduseer in tenke waardeur seewater deurentyd gepomp word. Die tegnologie en dienste vir spesies soos ornamentele vis, kurper, forel, krokodil, katvis, perlemoen, garnale, oesters en mossels is goed gevestig, en word verbeter vir spesies soos swaanmannetjies, geelstert en seewier. Die belangrikste gebiede vir die teling van warmwaterspesies (insluitende katvis, kurper, karp en ornamentele visse) is die Limpopo-provinsie, die Laeveld van Mpumalanga en noordelike KwaZulu-Natal. Forelboerderye word in die ho berge van die Lydenburg-area, in die Kwazulu-NatalDrakensberg en in die die Wes-Kaap aangetref. Tevore is daar op twee plekke in Zoeloeland met seegarnale geboer, maar weens die sterk rand en goedkoop invoere moes hierdie fasiliteite gesluit word; n nuwe projek vir hipertensiewe garnaalproduksie is naby Port Elizabeth aangepak. Perlemoen is die groot suksesverhaal van die Suid-Afrikaanse akwakultuur. Dit het gegroei van n totale produksie van geteelde perlemoen van minder as 100 kg in 1996 tot ongeveer 1 000 ton in 2008, met n uitvoerwaarde van US$32 miljoen (R256 miljoen). Hierdie spesie is n gesogte en duur voedselsoort in Suidoos-Asi, maar die internasionale wilde bevolking het radikaal afgeneem as gevolg van stropery. Die wreldtendens om met seevisspesies te boer, het ook n belangrike nuwe fokus in die Suid-Afrikaanse

PERLEMOEN
Die Perlemoenvereniging van Suid-Afrika Tel. 028 384 1371 nickl@ij.co.za Perlemoenboerevereniging van Suider-Afrika (AFASA) Wayne Barnes (President) Tel. 021 785 1477

Perlemoenboere word verteenwoordig deur die Perlemoenboerevereniging van Suider-Afrika (AFASA). AFASA is n baie aktiewe produsentevereniging wat navorsing bevorder om algemene probleme op te los en verskeie projekte onderneem om die belange van perlemoenboere te bevorder. Ongeveer 100 perlemoenspesies kom wreldwyd voor, en sommige van hierdie spesies is baie gewild in die Verre Ooste, waar dit n belangrike deel van tradisionele spyskaarte is. Die Suid-Afrikaanse spesie, Haliotis midae, word goed in hierdie markte ontvang, danksy die uitstekende smaak en tekstuur asook die wit kleur van die vleis. Die suksesvolle kunsmatige teling van die spesie Haliotis midae het gelei tot die vestiging van omtrent 15 kommersile plase in Suid-Afrika sedert die 1990s, en verdere terreine word tans deur potensile beleggers ondersoek. Dit duur drie jaar voordat perlemoen die markgrootte van 100 g of n lengte van 80 mm bereik. Tans word daar in Suid-Afrika ongeveer 1 000 ton lewende massa per jaar geproduseer, met n plaashekwaarde van R256 miljoen. Ongeveer 70 ton word as ingelegde produkte uitgevoer en die res hoofsaaklik as lewende perlemoen. Alhoewel winsgewendheid deur skommelinge in die randwisselkoers benvloed word, het die prys van geteelde perlemoen stabiel by ongeveer $32/kg lewende massa gebly. Die langtermynvooruitsigte van die bedryf lyk dus aanloklik.

312

313

Dienste aan die sektor (soos voer- en saadverskaffing, veeartsenykundige dienste, toerusting, verwerking, ens.) is betreklik goed gevestig en verbeter steeds. Alhoewel sommige plase slegs kelp as voer gebruik, gebruik die meeste plase beide kelp en n geformuleerde kunsmatige voer. Die perlemoenbedryf lewer n belangrike bydrae tot die sosio-ekonomiese ontwikkeling van kusgemeenskappe.

plaaslike markte en huishoudelike voedselsekuriteit fokus, dra dit in hierdie stadium baie min tot wreldmarkte by, hoewel daar n groot projek by die Karibameer is (www.lakeharvest.com). Die verskuiwing van die spesie van Afrika na Asi en Sentraal-Amerika het gelei tot die ontwikkeling van aansienlike nywerheidsektore in daardie gebiede vir verskaffing aan eerstewreldmarkte in Asi, Europa en Noord-Amerika. Plaaslike telingsmetodes vir kurper varieer van ekstensiewe tot hoogs intensiewe boerderystelsels. Daar is ongeveer 15 kurperprodusente in Suid-Afrika, waarvan die meeste (10) in die warmer noordelike en oostelike gebiede van Suid-Afrika gele is. Die sektor omvat ook n aansienlike informele sektor, waarvan die produksie moeilik is om te bepaal. Verskeie kleinskaalse bedrywe is die afgelope twee jaar begin. Teling in konvensionele oopwaterstelsels word belemmer deur die koue winterklimaat, aangesien temperature van minder as 24 C in groot dele van Suid-Afrika voorkom. Die sektor kan in n mate staatmaak op diensverskaffers wat ander sektore bedien, alhoewel die geografiese verspreiding en geassosieerde logistiek n paar probleme in hierdie opsig veroorsaak. Daar is groot potensiaal vir die toekomstige ontwikkeling van kurperakwakultuur in die gebied, beide wat bestaansboerderystelsels betref en as n uitvoerkommoditeit. Die grootste hindernis vir die groei van die kurperbedryf in Suid-Afrika is die onwettige status van alle spesies buiten O. mossambicus, wat te stadig groei om kommersile belegging te regverdig. O. niloticus groei teen ongeveer twee maal die spoed van O. mossambicus en was die fokus van internasionale genetiese verfyning, wat hierdie spesie se gepastheid vir akwakultuur verder verbeter het. Totdat hulle wettig verklaar word vir teling in Suid-Afrika, sal die kurperbedryf marginaal bly. Hierdie spesie is as gevolg van sy gehardheid n hoogs geskikte spesie vir gemeenskapsprojekte. Weens wysigings wat tans aan die tersaaklike wetgewing aangebring word, behoort produsente binnekort om permitte aansoek te kan doen om met O. niloticus te boer, en dit behoort die groei van die bedryf te stimuleer in gebiede waar sulke permitte verkry word.

FOREL
Forelvereniging van die WesKaap Tel. 021 372 1100 Krijen Resoort 072 245 7605 Forum vir Forelprodusente in Mpumalanga Tel. 013 235 1248 lunsklip@intekom.co.za

Die vier hoofproduksiegebiede is Mpumalanga (500 ton, 14 plase), die WesKaap (450 ton, 14 plase), KwaZulu-Natal (150 ton, 4 plase) en die Oos-Kaap (20 ton, 3 plase). n Verskeidenheid produksiestelsels soos hokke, gronddamme, leikanale en ronde damme word vir teling gebruik. Vingerlinge, voer en produksietegnologie is geredelik beskikbaar, en marktoegang is die hooffaktor wat die groei van die bedryf reguleer. Daar was n verskuiwing in die individuele tonnemaat van produsente namate kleiner produsente uitgesak het en groter produsente by verhoogde kapasiteitsbesparinge in hul ondernemings gebaat het. Daar word verwag dat die bedryf met 2 tot 3% per jaar sal groei. Die sportvissery- en verwante ekotoeristebedrywe het tot n belangrike sektor uit eie reg ontwikkel, en lewer n belangrike ekonomiese bydrae tot die landelike gebiede van KwaZulu-Natal, die Oos-Kaap en Mpumalanga. Forelle is geskik vir die produksie van n wye reeks produkte met toegevoegde waarde. Ongeveer 60 tot 70% word in die voedseldienstesektor verkoop en 30 tot 40 % in die kleinhandelsektor. Direkte verkope aan plaaslike markte speel ook n belangrike rol in die bemarking van hierdie produkte. Forel-ova word ook gereeld in die wintermaande uit Suid-Afrika uitgevoer. Diensverskaffers soos voerverskaffers, broeidienste, toerustingverskaffers, veeartsenykundige dienste en verwerkers word goed in Mpumalanga en die Wes-Kaap verteenwoordig. Produksiekoste is oor die algemeen hor as in Europa weens minder gunstige kapasiteitsbesparinge. Skommelinge in die waarde van die rand en sikliese ooraanbieding op wreldmarkte benvloed dikwels die plaaslike bedryf weens mededinging van plaasvervangerprodukte soos ingevoerde salm uit die Stille en Atlantiese Oseane. Die sektor slaag egter daarin om stabiliteit en mededingendheid te handhaaf, veral wat produkte met toegevoegde waarde betref.

KATVIS
Catfish Supreme Johan Kooij 083 298 1311 Tel. 018 264 4294 johankooij@yahoo.com Catfish Supreme bedryf vyf kommersile hiperintensiewe hersirkuleringseenhede wat oor n wye geografiese gebied (insluitende Limpopo, Mpumalanga en Noordwes) verspreid is. Hierdie plase het n totale kapasiteit van 1 000 ton per jaar teen n potensile waarde van ongeveer R16 miljoen, hoewel weinig tans geproduseer word. sterk vastrapplek in Suid-Afrika of Europa verkry nie. Plaaslike produksie vind op klein skaal plaas en lewer aan gelokaliseerde markte. Jagido Holdings Gido Crous 084 2400 636

GARNALE
In Suid-Afrika kom toestande wat gunstig is vir die teling van garnale slegs in die noordoostelike kusstreke van KwaZulu-Natal voor. Daar was slegs een kommersile produsent in Suid-Afrika, naamlik Mtunzini Prawn Farms (Edms.) Bpk. (wat handel gedryf het as Amatikulu Prawns). Hul plase was gele op die uitmondings van die Umlalazi (Mtinzini)- en Amatikulurivier. Mtunzini Prawn Farms is egter in 2003 gelikwideer toe die versterkende rand wat hul produk nie-mededingend op wreldmarkte gemaak het. n Nuwe onderneming teel tans garnale in Coega, oos van Port Elizabeth. Hierdie onderneming is gebaseer op hiperintensiewe, nuluitruilingstegnologie wat internasionaal nuut is; derhalwe werk hulle agter geslote deure. Die beleggers was tevrede met die resultate van die loodsfase en is nou besig om R9,2 miljard daarin te bel.

Jagido Holdings bedryf n hersirkule ringskatvisplaas wat n hidroponikaeenheid in George insluit. Hulle het n produksiekapasiteit van 80 ton per jaar, en beoog dit ook om n bemarkingsmaatskappy te skep om die bemarking van alle akwakultuurprodukte van oral in Ondanks sy enorme akwakultuur- Suid-Afrika te verenig. potensiaal het hierdie spesie nie n

PALING
Die Anguillid Navorsingsinstituut (ARI) is tot stand gebring met om pogings te kordineer wat gemik is op die ontwikkeling van n volhoubare akwakultuursektor vir palings in Suid-Afrika en Suider-Afrika. Hul hoofmaatskappy, SA Eels (Edms.) Bpk. (in vennootskap met oorsese beleggers en tegnologiese vennote), was van voorneme om vier 300 MT intensiewe palingboerderystelsels in die Oos-Kaap, Wes-Kaap en Mpumalanga te begin. Ongelukkig kon hulle egter nie die nodige permitte kry nie, en hulle moes hul deure sluit. Die totale waarde van hierdie produksie sou in die omtrek van R42 miljoen per jaar gewees het. Die moontlikheid bestaan steeds dat n ander operateur in die ontwikkeling van n plaaslike palingboerderyonderneming sal bel; die internasionale vraag na palings is groot teen ongeveer 230 000 ton per jaar, en is ondervoorsien omdat daar staatgemaak word op wilde glaspalings as saadvoorraad vir akwakultuur. Enige plaaslike belegger sou eers die migrasiepatrone en volumes van glaspalings moet bepaal ten einde seker te maak dat genoeg voorraad vir plaaslike produksie beskikbaar is.

KURPER
(Kurpertelersvereniging) Tel. 011 974 5715 david@hydrotek.co.za www.aquaculture-africa.com Die kurperbedryf in Suid-Afrika, wat nog in sy beginfase verkeer, geniet wydverspreide belangstelling vanuit verskeie sektore van die plaaslike ekonomie en die buiteland. Kurper geniet wydverspreide aanvaarding op wreldmarkte en is tans naas karp die vinvisspesie wat die tweede meeste in die wreld geteel word. Die vernaamste kurperspesies (Oreochromis niloticus, O. aureus, O. mosambicus) is almal inheems eie aan Afrika, wat n aanduiding gee van hoe geskik omgewingsomstandighede en natuurlike hulpbronne is. Omdat Afrika se produksie hoofsaaklik op informele

314

MOSSELS EN OESTERS
Die oester- en mosselsektore is die afgelope paar jaar deur bestendige groei gekenmerk. Die produksie van oesters en mossels is tans beperk tot die gebiede van Algoabaai, Knysna, Saldanhabaai en Alexanderbaai/Port Nolloth. Bestaande projekte is op die uitbreiding van produksie gemik om in die plaaslike vraag te voorsien, terwyl die potensiaal van nuwe ondernemings ook ondersoek word. Aansienlike hoeveelhede mossels word egter nog na Suid-Afrika ingevoer. Daar word verwag dat die sektor sy produksie oor die volgende drie jaar sal verdubbel, alhoewel geskikte kusgebiede beperk is. Probleme wat gepaardgaan met n kusmoniteringsprogram vir skadelike algeblomme en ander faktore wat voedselveiligheid raak, kniehalter die uitvoerpotensiaal van hierdie sektor.

5. Nasionale strategie
Die verskuiwing van die direktoraat Visserye, wat tevore deel van die Departement van Omgewingsake en Toerisme uitgemaak het, na die Departement van Landbou, beloof n meer vaartbelynde benadering deur die regering tot akwakultuur. Die implementering hiervan sal na verwagting geruime tyd duur, en ten tyde van die skryf hiervan in Januarie 2010 was die verskuiwing nog nie afgehandel nie. Ons gee egter vorige kontakbesonderhede hier aan, en moedig lesers aan om www.daff.gov.za vir die jongste inligting te raadpleeg.

KROKODILLE
Die Suid-Afrikaanse Krokodilboerevereniging (SACFA) Tel. 012 807 4100 info@sacfa.co.za www.sacfa.co.za n Inkomste kan nie net verdien word uit die verkoop van velle, vleis en pas uitgebroeide krokodille nie, maar ook uit die toerismemark. SACFA bevel gewoonlik net een aan (produksie vir uitvoer of toerisme), aangesien die teikenmark die metodologie en deskundigheid wat vereis sal word bepaal. Croc City Crocodile Farm Tel. 083 321 1016 Izintaba www.izintaba.com Ratho Farms Tel. 015 575 1425 www.ratho.co.za Riverbend Crocodile Farm Tel. 039 316 6204 www.crocodilecrazyl.co.za Thaba Kwena Tel. 014 736 4774 / 082 576 9540

Departement Landbou, Bosbou en Vissery Diere- en Akwaproduksie Regeringsliggaam vir Varswaterakwakultuur Tel. 012 319 7662 SMAAPS@daff.gov.za Mariene en Kusbestuur Voorheen by die Departement Omgewingsake en Toerisme Tel. 021 402 3911 Departement WaterOmgewingsake Tel. 080 020 0200 www.dwaf.gov.za

Infosa (Infopeche se streekkantoor in die SAOG-streek) Tel. +264 61 279 430 infosadc@mweb.com.na www.infosa.org.na n Interregingsorganisasie vir die bemarking van inligting en samewerking in Afrika. Infose is die streekkantoor vir die SAOGstreek. Endangered Wildlife Trust en Mariene en Kusstudiegroep Tel. 011 486 1102 / 082 576 3107 shanan@dolphins.org.za www.ewt.org.za

Nasionale Dierebeskermingsvereniging (NDBV): Plaasdiereenheid Tel. 011 907 3590/1/2 www.nspca.co.za Die Plaasdiereenheid werk nou met die Krokodilboerevereniging saam, en albei partye het byeengekom om n praktykkode met behulp van die SABS te formuleer. Hierdie kode skryf minimumstandaarde vir die bedryf voor en sal van toepassing wees op alle partye wat krokodille aanhou of in gevangenskap teel, insluitende parke vir toeriste. Gereelde inspeksies word by teelplase en toeriste-attraksies uitgevoer, en gereelde kontak met die vereniging word gehandhaaf.

Huidige wetgewing sluit in die Wet op Lewende Mariene Hulpbronne van 1998, die Wet op Nasionale Omgewingsbestuur 107 van 1998, die verwante National Environmental Management: Biodiversity Act 10 van 2004, en die konsepwetsontwerp Alien and Invasive Species Regulations, 2007. Laasgenoemde drie is sterk wette wat onderskeidelik omgewingsassessering en die gebruik van eksotiese spesies reguleer. Omdat baie geteelde spesies eksoties is, is daar n omgewingsinsentief om ander spesies bekend te stel wat ekonomies aanloklik is alhoewel die Draft Alien and Invasive Species Regulations, 2007 wat onlangs bekendgestel is, die spesies waarmee daar tans geteel word, nie so negatief benvloed as wat gevrees is nie. Die Suid-Afrikaanse wetgewing en regulasies oor akwakultuur is in hul huidige vorm voldoende vanuit n omgewingsbestuurperspektief, maar vanuit die perspektief van die stimulering van sektoriese groei het hulle vrae opgewerp.

4. Verenigings wat betrokke is


Besonderhede aangaande die onderskeie produsentegroepe verskyn in afdeling 3. Die Akwakultuurvereniging van Suid-Afrika (AASA) Tel. 012 807 6720 info@aasa-aqua.co.za www.aasa-aqua.co.za en veeartsenykundige dienste. Die doelwitte van die vereniging is om deur middel van effektiewe verteenwoordiging en die verspreiding van inligting n bydra tot die ontwikkeling van akwakultuur Die webtuiste voorsien in Suider-Afrika te lewer. agtergrondinligting oor akwakultuur en besonderhede oor nuwe Die Suid-Afrikaanse Koiontwikkelinge. AASA is n struktuur telersvereniging met verteenwoordiging uit die Tel. 011 433 2665 onderskeie sektore wat n bydrae www.koisa.co.za lewer tot die akwakultuurbedryf van die streek produsente sowel South African Pet Traders as diensverskaffers soos voermaat- Association skappye, toerusting-verskaffers Craig Campbell 082 458 3904

6. Opleiding en navorsing
Maatskappye soos Abagold verrig Hul klante sluit in inligtingsbeamptes, interne opleiding. Besoek www. entrepreneurs, maatskappye en abagold.com. individue. Die teoretiese opleiding word op verskillende plekke in die Aquaculture Innovations SAOG-streek aangebied, terwyl die Leslie Ter Morshuizen praktiese opleiding f op die terrein Tel. 046 622 3690 / 083 406 0208 f by die Aquaculture Innovations info@aquaafrica.co.za Academy in Grahamstad gedoen www.aquaafrica.co.za word. Afstandsonderrig word deur middel van DVDs moontlik Aquaculture Innovations is gemaak. n diensverskaffer van die akwakultuurbedryf in Suider-Afrika Aquaculture Institute of South wat sowel konsultasiedienste as Africa teoretiese en praktiese opleiding in lbotes@ai-sa.org.za akwakultuur verskaf. Tel. 021 430 7026

315

KwaZulu-Natalse Departement van Landbou, Omgewingsake en Landelike Ontwikkeling Makhathini-navorsingstasie Tel. 035 572 5303 Oseanografiese Navorsingsinstituut Durban Tel. 031 328 8222 Rhodes-universiteit www.ru.ac.za

Die Suid-Afrikaanse Netwerk vir Kusen Oseaniese Navorsing (SANCOR) is n raadgewende, kommunikasie- en adviserende liggaam wat instansies en wetenskaplikes uit verskillende provinsies en vakgebiede verteenwoordig. Besoek http://sancor.nrf.ac.za

7. Publikasies en webtuistes
Leslie Ter Morshuizen van Aquaculture Innovations stel n elektroniese nuusbrief oor akwakultuur saam. Kontak leslie@aquaafrica.co.za. Daar is ook handleidings oor akwakultuur beskikbaar (wat dien as n eerste bekendstelling met die temas wat gedek word) om nuwelinge te help om vas te stel in watter tak van akwakultuur hulle belangstel en wat hulle te doen staan. Daar is ook handboeke oor akwakultuur wat n wye verskeidenheid temas dek, insluitende kurperboerdery, die bestuur van gronddamme, siektebestuur en akwakultuur in hokke. Meer onlangs het Aquaculture Innovations n afstandsopleidingsprogram op DVD opgeneem, wat verkry kan word van leslie@aquaafrica.co.za. By www.cta.int kan daar op die Agritrade-nuusbrief ingeteken word. Overview of Aquaculture in South Africa: 2003 deur Danie Brink, Afdeling Akwakultuur, Universiteit van Stellenbosch, db@sun.ac.za. Kyk die Library-kieslysopsie by www.feike.co.za. Kry die veeltalige Glossary of aquaculture, wat deur die Voedsel- en Landbou-organisasie (VLO) van die Verenigde Nasies uitgegee word. Een van die primre doelwitte van die woordelys is om te dien as n verwysing vir visboere, konsultante en almal wat by akwakultuur betrokke is of daarin belangstel. Die aanlynwoordelys vir akwakultuur is beskikbaar in die vyf amptelike tale van die VLO (Arabies, Chinees, Engels, Frans en Spaans) by die volgende adres: http://www.fao.org/fi/ glossary/aquaculture/. Aquaculture Network Information Centre (AquaNIC) http://aquanic. org n Aantal CD-ROMs, videos en publikasies is beskikbaar by die Online store-opsie op www.was.org, die webtuiste van die World Aquaculture Society. The World Aquaculture Magazine kan ook van hulle verkry word. Integrated farming methods - farm ponds for water, fish and livelihoods, is n publiksasie deur J Miller wat deur die VLO gepubliseer word. Dit is aanlyn beskikbaar by www.eldis.org. Fishing Industry Handbook. Kontak George Warman Publications. Fishing News International (Verenigde Koninkryk). Die webtuiste is by www.intrafish.no/fn. Maritime Southern Africa is n tweemaandelikse tydskrif wat op die maritieme bedryf gemik is. Indien u n bestaan uit die see voer, of selfs net in marikultuur belangstel, kontak hulle by 021 914 1157 of csjacka@mweb.co.za. Bel 012 842 4000 of e-pos stoltze@arc.agric.za vir die volgende pamflette: Processing of Marine Foods (Fish products) Faktore wat die terreinkeuse van n akwakultuuronderneming benvloed Die publikasie Manure handling in intensive animal production units deur H.T. Breedt (onder redaksie van en hersien deur F. Cilliers kopiereg 2009) handel oor die onderwerp van die gebruik van dieremis in akwakultuur.

Die Tompi Seleka-landboukollege bied n kursus in die praktiese en teoretiese metodes van akwakultuur aan. Bel 013 268 Departement van Igtiologie en 9300/1/2. Visserywetenskap Tel. 046 603 8415/6 Die Universiteit van Limpopo difs@ru.ac.za Tel. 015 268 2203 / 188 www.ul.ac.za Laasgenoemde is reeds baie lank by die ontwikkeling van n Akwakultuurnavorsingseenhe perlemoenboerdery betrokke en, id en n proefplaas tel onder die meer onlangs, by die ontwikkeling fasiliteite wat deur die universiteit van die teling van inheemse aangebied word. seevisspesies. Universiteit van die Vrystaat The South African Institute for Departement Dierkunde en Aquatic Biodiversity Entomologie Tel. 046 603 5800 Prof. J.G. van As 051 401 2427 saiab@ru.ac.za Prof. L. Basson 051 401 3244 Research excellence for the universiteite met sustainability of Africas aquatic Ander projekgebaseerde betrokkenheid environments. by akwakultuur sluit in die Universiteit van Tegnologie van die Stellenbosch Universiteit Kaapse Skiereiland, the Universiteit Afdeling Akwakultuur van Kaapstad, die Nelson Mandela Tel. 021 808 4737 Kosmopolitaanse Universiteit en aqua@sun.ac.za die Universiteit van KwaZuluDie universiteit was betrokke by n Natal. Die meeste van die koperasie van visboere waardeur kontakbesonderhede verskyn in die vis geteel is in drywende hokke hoofstuk oor landbou-onderwys en wat bestaan uit n houtplatform -opleiding. en staalstutte wat met ogiesdraad bedek is. Hierdie toestel word Waternavorsingskommissie dan geanker in die diepste kant Tel. 012 330 0340 van die dam, waar die water die www.wrc.org.za skoonste is. Die universiteit bedryf Wetenskaplike en ook n program wat plaaswerkers Die help om vis in hokke in leikanale Nywerheidsnavorsingsraad te begin teel as n tweede bron (WNNR) het oor die jare verskeie van inkomste. Kontak Danie Brink akwakultuurprojekte bevorder. hieroor: db@sun.ac.za.

316

8. Maatskappye wat betrokke is


Maatskappy Abagold (Edms) Bpk Absolute Aquaculture Africa (Edms) Bpk African Fish (Edms) Beperk Zambia Alnet (Edms) Bpk Amanzi Biosecure Aquaculture Innovations Kontakbesonderhede Tel. 028 313 0253 Tel. 021 863 3201/082 569 8906 www.absoluteaquacultureafrica.com Adrian Piers 073 264 4280 Tel. 021 530 2400 zainoeh@alnet.co.za Tel. 083 293 0218 annamouton@telkomsa.net Tel. 046 622 3690 Cell: 083 4060 208 leslie@aquaafrica.co.za www.aquaafrica.co.za Tel. 021 430 7026 Lbotes@deat.gov.za Tel. 022 482 4575 dirk@aquanutro.com Tel. 035 772 4586 Aquaponicsafrica@zulucom.net www.aquaponicsafrica.co.za Tel. 021 808 5838 db@sun.ac.za www.sun.ac.za/aquastel Cell: 083 298 1311 Perlemoenboerdery n Eenstopwinkel vir intensiewe hokteling, semi-intensiewe en selfs ekstensiewe visplaasontwerp. Voorsien konsultasiedienste oor akwakultuur in die hele SAOG-streek. n Wye reeks produkte soos sleepnette, saknette, visboerderynette, tesame met tou, lyn en n groot verskeidenheid hardeware. n Veeartsenykundige diens vir die akwakultuurbedryf. Dien as konsultante, voer uitvoerbaarheidsondersoeke uit, doen sakebeplanning, terreinselektering, stelselontwerp en produkouditering, en bied n mentorskapprogram aan deur middel waarvan bestaande boere en nuwe toetreders tot die bedryf ondersteun word. n Nuwe eenstopwinkel vir akwakultuur in Suid-Afrika wat advies oor wetgewing, konsultante, opleiding, ens. verskaf en n skakel tussen die bedryf en die regering vorm. Vervaardiging, ontwerp, navorsing en ontwikkeling van uitgeperste dierevoere wat wetenskaplik gebalanseerd is vir akwakultuur, marikultuur en troeteldierkosbedrywe. Verskaf en installeer volledige akwaponikastelsels wat gebruiksgereed is. Hulle spesialiseer in kommersilegrootte-eenhede. Al die nodige items word voorsien, insluitende die vis en groentesaailinge indien nodig. Advies en n handleiding is beskikbaar. AquaStel is verantwoordelik vir die kommersialisering van die intellektuele eiendom van die Afdeling Akwakultuur van Stellenbosch Universiteit. Bedryf n katvis- (Clarias gariepinus-) broeiery met die vermo om 8 000 000 vingerlinge per jaar te teel. Die vingerlinge word hoofsaaklik vir Katvis SA se lede vir uitgroeien uitvoerdoeleindes geproduseer. Spesialiseer in verbrandingsoplossings vir alle hittevereistes. Hulle doen verkope en bied onderdele, installerings en ingebruiknemingdienste asook volledige projekbestuur aan. n Onafhanklike privaat konsultantmaatskappy wat onder die beskerming van Rhodesuniversiteit bedryf word. www.epol.co.za Voere vir en advies oor forelle. Vra vir die Epol trout feeding manual. Hulle doen impakstudies, los regsprobleme op wat met die verkryging van goedkeuring gepaardgaan, en bestuur die beginfase en rapportering aan owerhede. Inligting

Akwakultuurinstituut van Suid-Afrika AquaNutro (Edms) Bpk Aquaponics Africa

Aquastel

Catfish Supreme (Edms) Bpk Combustion Technology (Edms) Bpk Enviro-fish Africa (Edms) Bpk Epol

Tel. 021 715 3171 Faks 021 715 6297 grantr@rielloburners.co.za

Feike Marine Tel. 021 425 6700 Regulatory Law www.feike.co.za and Environment Management Advisors Fish for Africa & Aquaculture Africa Goldmann Engineering BK Grenco (Suid-Afrika) (Edms) Bpk Healthtech Laboratories (Edms) Bpk Highveld Fisheries Invest North West Tel. 011 783 7250 Tel. 021 511 3755 info@afrigol.com Tel. 021 555 9000 lynnette.lee@grenco.co.za Tel. 011 805 5703

Georganiseer deur Exhibitions Africa. Vir skeiding, ontgrating, vismootjie-verwerkingslyne, afslagting, malery, weeg en gradering, produksiebeheer, etikettering, kartonvorming en verseling. Ontwerp volledige industrile verkoelingsfasiliteite. Hulle is ook aktief by verwante spesialismarkte soos padvervoerverkoeling (Thermo King) betrokke. Healthtech Laboratories is n biotegnologiemaatskappy wat in Suid-Afrika gebaseer is. Die maatskappy doen navorsing oor biowetenskap met praktiese toepassings in sektore van die landboubedryf by verskeie akademiese en privaatinstansies. Hulle doen alles van die lewering van die vis tot die inbedryfstelling van visplase. Betrokke by die ontwikkeling van katvisproduksie vir uitvoer na verskillende lande in Asi, insluitende Japan en China. KABO streef na investering- en sakevennootskapsgeleenthede in die drie grootste bedrywe in die Wes-Kaap: vrugte, vis en wyn.

Nick Robets 083 226 1329 Tel. 014 594 2570/ 5 www.inw.org.za

Kapa African Business Themba Siyolo Voorsitter Opportunities (KABO) Tel. 021 421 0158 of Loyiso Mbabane 083 261 7166 Kirloskar Multivac Southern Africa (Edms) Bpk Cell: 082 451 3635 Faks 011 666 4745 Tel. 016 341 5911 alex.ferguson@multivacsa.com

Pompe, kleppe, enjins en meer. Masjiene, houerverselaars en vakuumkamerverpakkingsmasjiene vir kwaliteitsverpakkingsmateriaal.

317

New Way Motor & Diesel Engineering (Edms) Bpk Olgear Path Plastics Co (Edms) Bpk Pro-Fish Cape BK Sannitree International

Tel. 011 680 5632 Tel. 021 510 5132 newway@icon.co.za Tel. 021 702 4111 info@olgear.com Tel. 021 551 9191 joyce@pathtrading.co.za Tel. 021 419 6480 profish@iafrica.com Tel. 021 761 2335 brian@sannitree.co.za www.sannitreeinternational.co.za Tel. 041 461 9161 Tel. 011 496 1580 Tel. 021 674 1603 info@sowerby.co.za Tel. 021 876 2485 info@three-streams.co.za www.three-streams.co.za Cell: 083 357 6765 nic@clad.co.za

Die gemagtigde verspreider van John Deere- mariene en industrile enjins in SuiderAfrika. Voorsien volledige osoongebaseerde oplossings vir vars- en seewater van ongewenaarde gehalte. Produkte sluit in n reeks visdromme, palette, gesoleerde grootmaatdromme, houers, en voedsel- en verkleekamersluitkasse. Vervaardig en verskaf plastiekprodukte vir spesifieke gebruike in die visbedryf. Bakterie wat akwakultuurdamme en vistenks skoon hou.

SeaArk Sowerby Engineering (Edms) Bpk Three Streams

n Binnenshuise garnaalboerdery-onderneming. n Omvattende reeks lugblasers, uitsuiers, vakuumpompe, spreiers en akoestiese omheinings. n Gesinsonderneming wat kwaliteit-renboogforel van die broeifase tot die rookhok begelei. Doen nie meer intensiewe kurperteling in die Limpopo nie, want hulle het die eenheid in Zambi hervestig. Hulle versprei in Suider-Afrika en soek na produsente wat klaar visprodukte (d.w.s. bevrore produkte) aan hulle kan lewer.

Wallacedale Fisheries

9. Plaaslike sakeomgewing
1. Verskillende faktore stimuleer tans die ontwikkeling van akwakultuur in Suid-Afrika en Suider-Afrika, insluitende: die beskikbaarheid van hulpbronne: water, grond, arbeid, energie, ens. beperkte hulpbronne in die visbedryf n Stygende markprys vir vis in Europa, wat n vakuum in die plaaslike mark veroorsaak mariene- en landbou-infrastruktuur n behoefte aan diversifikasie en die optimalisering van hulpbronne toegang tot tegnologie internasionale vennootskappe en samewerking sosio-ekonomiese faktore erkenning deur die regering van die behoefte om mense in diens te neem en om n plaasvervanger te verskaf vir die tekort aan seekos 2. Faktore wat tans ontwikkeling in die bedryf strem, sluit in: die gebrek aan n nasionale beleid vir die ontwikkeling van akwakultuur (In lande waar die regering en regulerende owerheid akwakultuur aktief ondersteun, onwikkel dit teen n vinnige tempo.) ingewikkelde en gefragmenteerde statutre prosedures (wat ook aan die verbeter is) n gebrek aan bemarkingstrukture en toegang tot wreldmarkte beperkte toegang tot finansies en ontwikkelingskapitaal beperkte menslikehulpbronnekapasiteit, vaardighede en kundigheid 3. Potensile befondsing sluit in: n kapitaalsubsidie vir nuwe akwakultuurondernemings in die vorm van die DEAT fonds vir sy Ontwikkelingsprogram vir Klein en Mediumgrootte Ondernemings ondersteuning deur provinsiale regeringsagentskappe (bv. Wesgro, die Oos-Kaap se Ontwikkelingskorporasie, en die NoordKaap se Departement van Ekonomiese Sake en Toerisme) om akwakultuurbeleggings te beplan, te waardeer en te bemark leningsfinansiering en ekwiteitsbelegging deur die Nywerheidsontwikk elingskorporasie (NOK) en die Ontwikkelingsbank van Suider-Afrika ondersteuning met behulp van toelae en lenings vir die ontwikkeling van kleinboere deur die Gemeenskaps- Openbare Private Vennootskapsprogram (CPPP) wat befonds word deur die Departement van Handel en Nywerheid Kyk ook gerus na die inligting oor akwakultuur op die webtuiste van TradeInvestSA www.tradeinvestsa.co.za of bel 021 657 6200.

10. Internasionale sakeomgewing


Akwakultuur is een van die voedselproduksiestelsels wat die vinnigste in die wreld groei. Tog dra Afrika, met al sy hulpbronne, minder as 1% by tot wreldproduksie. Suid-Afrika dra slegs 1% tot die kontinent se produksie by. Statistiek van die Akwakultuurvereniging van Suider-Afrika toon dat die wreldwye akwakultuurbedryf 30% tot die totale produksie van vis as voedsel bydra en $52 miljard werd is. Akwakultuur het die afgelope 20 jaar wreldwyd teen 8 tot 9% per jaar gegroei. Vanuit n wreldwye perspektief word akwakultuurontwikkeling voortgedryf deur markkragte: vraag en aanbod die diversifisering van die ekonomiese basis die volhoubare gebruik van hulpbronne die soeke na voedselsekuriteit

Die kommersialisering van akwakultuur en die ontwikkeling van geassosieerde tegnologie is hoofsaaklik deur Eerstewreldlande in Asi, Europa en Noord-Amerika begin en het sedertdien uitgebrei om n aantal ontwikkelende lande in Suidoos-Asi en Suid-Amerika in te sluit. Die daarstelling van kommersile akwakultuur in ontwikkelende lande hang hoofsaaklik van die gebruik van die natuurlike, menslike en energiehulpbronne van die ontwikkelende land af. Aangesien Eerstewreldlande die tegnologie en kapitaalbelegging verskaf, is produksie grotendeels op winsgewende eerstewreldmarkte gemik. Dit lei dikwels tot n situasie waarin ontwikkelende lande n beperkte aandeel in die binnelandse akwakultuurontwikkeling of -onderneming kry vergeleke met sake- of tegnologiese vennote in Eerstewreldlande. Ontwikkelende lande moet daarna strewe om die tegnologie, vaardighede en finansies te verkry wat hulle in staat sal stel om die inisiatief en verantwoordelikheid vir plaaslike akwakultuurontwikkeling te neem, sodat hulle n billiker aandeel aan die volhoubare gebruik van hul natuurlike, menslike en energiehulpbronne (en aan ekonomiese groei) kan verkry. Akwatiese spesies wat inheems eie aan Afrika en Suid-Afrika is (soos garnale, kurper, katvis en perlemoen) het in baie belangrike akwakultuurspesies ontwikkel.

318

Nepad Die vissektor lewer noodsaaklike bydraes tot die voedsel- en voedingsekuriteit van 200 miljoen Afrikane en verskaf n inkomste aan 10 miljoen mense wat by visproduksie, -verwerking en handel betrokke is. Strategiese beleggings is nodig om die toekomstige bydrae van Afrika se vissektor tot die verligting van armoede en ekonomiese ontwikkeling in die streek te beveilig, en kapasiteit moet versterk word. Besoek www. fishforall.org vir verdere inligting. Navrae per e-pos kan gerig word aan nepad@worldfish-eg.org of sloansc@nepad.org. World Aquaculture Society www.was.org World Fish Centre www.worldfishcentre.org Die Technical Centre for Agricultural and Rural Cooperation (CTA) speel n rol in die bevegting van onwettige, ongerapporteerde en ongereguleerde visvangs, en het reeds werkwinkels oor die gevolge en uitdagings daarvan vir lande in Afrika asook in die Karibiese en Pasifiese streek aangebied. Lees meer hieroor by www.cta.int. Klein visplase het 1 200 behoeftige gesinne wat onder Vigs gebuk gaan in Malawi gehelp om hul inkomste te verhoog en hul dite te verbeter in n skema wat na ander Afrika-nasies uitgebrei word. Ongeveer $90 kan help om n klein renwaterdammetjie te bou wat gevul kan word met jong vissies wat $10 kos. Wanneer die vissies groei en broei, produseer die dammetjies voedsel wat veel minder uitputtende werk as bestaansboerdery verg. Die projek (wat deur die WorldFish Center in Maleisi beheer word en gemik is op gesinne waarvan sommige lede aan Vigs oorlede is of wat onder die gevolge van die pandemie gebuk gaan) het die inkomste van 1 200 gesinne in Malawi verdubbel en hul dite verbeter, het WorldFish ges. Volgens WorldFish, n navorsingsgroep sonder winsoogmerk, word die skema tans uitgebrei na die naburige Mosambiek en Zambi met die doel om 26 000 huishoudings te bereik. WorldFish word ondersteun deur die Consultative Group on International Agricultural Research en World Vision. Boere word aangemoedig om plaasafval te gebruik en byprodukte te oes om hul visse te voer. Op hulle beurt word die visboere verbind deur middel van n veldtog om boere te oorreed om meer groente te kweek deur die afsaksels in die dammetjies as bemesting te gebruik. Vrylik vertaal en aangepas uit n verslag Fish farms help families in Africa hit by AIDS, wat in n Africa.bizcommunity.com-nuusbrief verskyn het.

jaar deur moontlik sou maak en dus ook konstante produksie sou verseker. Dit sou boere se posisie by die bedinging van leweringsooreenkomste kon verbeter. Die markprys vir forel wissel volgens gebied en produk, maar heel visse wat na n verwerker gaan, verdien tans ongeveer R32 per kg, terwyl waardetoegevoegde produkte teen etlike honderd rand per kg verkoop kan word. Renboogforel is reeds baie jare lank die spesie wat die meeste per massa in Suid-Afrika geteel word, en meer as 1 000 ton word jaarliks geproduseer. Die vraag oorskry egter steeds die aanbod, gevolglik word hierdie spesie ook ingevoer.
Bron: Aquaculture Innovations November 2009. Boerdery met ornamentele visse en met kurper is in ander uitgawes bespreek. Skryf aan leslie@aquaafrica.co.za.

12. Basiese vereistes en faktore om te oorweeg wanneer die potensiaal van n visboerdery ondersoek word
Die gratis nuusbrief Aquaculture Innovations is vir die nuwe boer noodsaaklike leesstof. U kan daarop inteken deur te skryf aan leslie@aquaafrica.co.za. Die basiese vereistes en faktore wat enige voornemende visboer in gedagte moet hou wanneer hy of sy die potensiaal van n visboerdery ondersoek, is die volgende: die beskikbaarheid en verskaffing van water n gepaste terrein of dam die gepaste gebied vir die spesie (warm of koue water) die gepaste spesie (vraag/mark) die beskikbare kos die beskikbaarheid van vingerlinge regsfaktore bereidwilligheid om hard te werk (Akwakultuur is n heeltydse lewendehawe-gebaseerde landbouvorm met die gepaardgaande inspanningsvereistes en risikos.)

Omdat dit hoofsaaklik n sakeonderneming is en wins die belangrikste oogmerk is, is faktore soos die oprigtingskoste van die damme, die markvraag na produkte en korrekte bestuur sommige van die belangrikste faktore wat die sukses van die onderneming benvloed. Wanneer al die basiese vereistes ondersoek is en u tevrede is dat u kan en wil voortgaan met die onderneming, dan kan u die tipe produksiestelsels en -metodes ondersoek wat by u omstandighede en belangstelling pas.
Bron: S.J. Goetze (Departement Landbou, Omgewingsake en Landelike Ontwikkeling, KwaZulu-Natal) Die meeste van die materiaal in hierdie hoofstuk is deur Danie Brink, AASA en Leslie Ter Morshuizen verskaf.

11. Forelboerdery in Suider-Afrika


Die forel (Oncorhynchus mykiss) is n koudwatervis wat die hele jaar deur in water kouer as 50 C gehou moet word. Na gelang van die spesifieke soort waarmee daar geboer word, is die ideale groeitemperatuur ongeveer 15 17 C. Die meeste forelplase kom dus in die kouer dele van die land voor of beskik die hele jaar deur oor n toevoer koue water. Die bestaande forelplase gebruik meesal hokke of leikanale, wat albei groot volumes water verg. In die huidige toestande op plase bereik die visse binne 12 tot 14 maande n markgrootte van ongeveer 1 kg. In die warm, dro somertoestande in die Wes-Kaap, wat een van die belangrikste forelboerderygebiede is, sukkel baie boere om gunstige toestande te verseker wanneer hul watertoevoer afneem en die temperatuur daarvan verhoog. Gevolglik is daar n oorskot forel op die mark in die somer, wat die prys laat daal. Die logiese oplossing sou wees om forel in n hersirkuleringsisteem aan te hou, aangesien dit temperatuurbeheer die hele

Ons bedank Leslie Ter Morshuizen ook graag vir deeglike terugvoering oor die konsephoofstuk.

319

Lewende hawe
Beesvleis
Kyk ook die hoofstukke oor Slagpale en Diereverbetering en Telers.

1. Oorsig
Statistiese inligting is verkrygbaar van www.daff.gov.za wanneer u op Publications klik.

swart ekonomiese bemagtiging binne die voorsieningsketting van die industrie te fasiliteer. Ten einde dit te kan bereik, moes NERPO spesiale programme ontwikkel en Die RPO word erken as die implementeer. Lees oor hierdie spreekbuisorganisasie van die programme op hulle webwerf. kommersile rooivleisprodusente en verteenwoordig die hoogste Die Suid-Afrikaanse gesag binne die rooivleisindustrie Voerkraalvereniging met betrekking tot kommersile South African Feedlot Association produsente se belange in Suid- Tel. 012 667 1189 Afrika. www.safeedlot.co.za Rooivleisprodusenteorganisasie (RPO) Tel. 012 348 1933 www.rpo.co.za National Emergent Red Meat Producers Organisation (NERPO) Tel. 012 361 9127 www.nerpo.org.za Die Suid-Afrikaanse Voerkraalvereniging is n sambreelorganisasie wat die kollektiewe belange bevorder van die Suid-Afrikaanse voerkraalbedryf, wat byna 75% van Die vernaamste doelwitte van al die beesvleis wat in Suid-Afrika NERPO is om beleid en wetgewing geproduseer word, bemark. te benvloed ten gunste van opkomende boere; om gesonde Die Federasie van Rooivleisbesluitneming te fasiliteer; om produsente is die kombinasie van toegang tot tegniese ondersteuning, die RPO en NERPO, en het van tyd finansies en markte te fasiliteer; om tot tyd n bepaalde rol wat hulle deelname van die jeug en vroue vervul. in die industrie te fasiliteer en om
Al die beesvleistelersverenigings word aangegee in die hoofstuk Diereverbetering en Telers. Onder gee ons vyf voorbeelde.

Beeste word dwarsdeur die land aangetref, maar die grootste getalle is gekonsentreer in KwaZulu-Natal, Oos-Kaap, Vrystaat en Noordwes. Die nasionale beraamde beesgetalle het die afgelope vier jaar tussen 13.5 en 13.8 miljoen gewissel, waarvan 30 tot 40% in die niekommersile sektor is. Vleisbeeste maak ongeveer 80% uit van die totale aantal beeste in die land, terwyl melkkoeie die oorblywende 20 % uitmaak. Suid-Afrika verbruik meer rooivleis as wat dit produseer. Suid-Afrika produseer 17,3% van die totale hoeveelheid vleis in Afrika en 1% van wreldwye vleisproduksie. Produksiestelsels is uitgestrekte weivelde, voerkrale en bestaansboerdery. Ongeveer 75% van alle beesvleis wat in Suid-Afrika geproduseer word, is van voerkrale afkomstig.
Bron: Pieter Taljaard, Universiteit van die Vrystaat,, in n aanbieding in September 2009, wat op www.assocon.com.be verkrygbaar is.

2. Verenigings wat betrokke is


Red Meat Industry Forum Tel. 012 667 1189 www.redmeatsa.co.za Die Red Meat Industry Forum of South Africa verteenwoordig al die nasionaal verteenwoordigende rolspeler-organisasies in die rooivleisindustrie. Hulle webwerf verskaf omvattende inligting en is op verbruikers en die industrie gerig. Die webwerf bied aan die publiek toegang tot nuus, gebeure en promosies. Inligting oor rooivleis-navorsingsprojekte, industrie-doelwitte en statistiek kom ook op die webwerf voor. Die volgende organisasies vorm deel van hierdie struktuur: The Meat Industry Trust (MIT) Tel. 012 348 7572 Red Meat Research Development Trust (RMRDT) South African Meat Industry Company (SAMIC) Tel. 012 361 4545 www.samic.co.za Meat Statutory Measure Services (MSMS) Tel. 012 348 7572 Red Meat Levy Admin (RMLA) Tel. 012 348 7572 Livestock Welfare Co-ordinating Committee (LWCC) Tel. 012 807 1367 Lede-organisasies sluit in die RPO, NERPO and SAFAS (kyk hieronder). Ander lede-organisasies sluit in SHALC (kyk die hoofstuk Leer); SAFLA (kyk die hoofstuk Vendusies); RMAA, SAMPA, NFMT (kyk die hoofstuk Slagpale); SAPPO (kyk die hoofstuk Varkvleis); die Suid-Afrikaanse Nasionale Verbruikersunie (SANVU) en die Gauteng Meat Traders Employees Union (GMETU).

Brangus-beestelersgenootskap van SA Braford Tel. 051 448 0603 Suid-Afrika www.braford.org.za Tel. 051 444 1144 www.brangus.org.za Santa Gertrudis SA Tel. 051 448 0318 Braunvieh SA www.santagertrudis.co.za Tel. 051 410 0950 www.braunviehsa.co.za Nguni-beestelersgenootskap Tel. 051 448 7303 www.ngunicattle.info

3. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Kontakbesonderhede en inligting oor alle direktoraat is verkrygbaar van www.daff. gov.za.

Direktoraat Diere- en Akwaproduksie Tel. 012 319 7662 DAAP@daff.gov.za

Direktoraat Voedselveiligheid en Gehalteversekering Tel. 012 319 7306 DFSQA@daff.gov.za

4. Opleiding en navorsing
Daar is twee formele strukture in die rooivleisindustrie wat fondse beskikbaar stel vir navorsing en ontwikkeling, naamlik die Rooivleisindustrieforum (RVIF) en die Rooivleisnavorsing- en Ontwikkelingstrust (Red Meat Research and Development Trust RMRDT). Lees meer oor hulle op www.redmeatsa. co.za.

320

Die universiteite bied graadkursusse en landboukolleges diplomas oor veeteelt aan. Die provinsiale landboudepartemente werk nou met die landboukolleges saam om kort kursusse in veeteelt aan te bied. Besonderhede van opelidingsinstansies wat by AgriSeta geakkrediteer is, word in die hoofstuk Landbou-opleiding voorsien. n Voorbeeld is: Skills for Africa Tel. 012 379 4920 www.skillsafrica.co.za Besonderhede van alle opleidingsverskaffers kan verkry word uit die hoofstuk oor landbou-onderwys en opleiding.

Kontak 012 672 9111 die LNR by Irene vir die volgende publikasies: Beef Cattle (volledige stel bulletins, beskikbaar in Afrikaans of Engels) Feedlot Management CD Beef Management CD Beef Breeding in South Africa

Die LNR by Silverton kan gekontak word by 012 842 4000. Die volgende publikasie is relevant vir hierdie hoofstuk: Handleiding oor vleisbeesfasiliteite Beef cattle facilities manual Mishanteringshandleiding vir intensiewe diereproduksie-eenhede in SA Manure handling in intensive animal production units, geskryf deur HT Breedt, geredigeer en hersien deur F Cilliers. Outeursreg. 2009.

Sommige van die rolspelers:


Lees oor die Aldam Stockman School in die hoofstuk Diereverbetering en Telers. Instituut vir Produksie-ontwikkeling Tel. 034 341 1270 LNR Lewendehawebesigheidsafdeling Tel. 012 672 9111 www.arc.agric.za Die LNR se voerkraal by Irene stel navorsingsfasiliteite tot die beskikking van alle belanghebbendes in die voerkraalbedryf. By die voerkraal kan individuele en groepvoerinname en -gewigstoename vir navorsingsdoeleindes opgeteken word. Die voerkraal bied ook geleenthede vir praktiese opleiding in al die aspekte van voerkrale. Die eenheid het 58 groepfasiliteite van tot 15 diere elk en een kraal vir navorsing oor 104 voerkraaldiere. Die eenheid bied ook toegang tot weiveld vir veldproewe. Me. Annetjie Loubser by 012 672 9153 (opleiding in bestuur van beesboerdery) Mnr. K-J Leeuw by 012 672 9320 (voerkraal) Mnr. M. M. Ratsaka by 012 672 9306 (voerkraal) Dr. P E. Strydom by 012 672 9340 (vleisgehalte, vleisverwerking) . Sustainable Ranching Tel. 072 594 4626 www.sustainableranching.co.za Universiteit van die Vrystaat Departement van Vee- en Wild- en Weidingkunde Tel. 051 401 2210 Sentrum vir Volhoubare Landbou en Landelike Ontwikkeling Tel. 051 401 2163 Lengua Landbousentrum Tel. 051 443 8859

U sal die volgende Info Paks (pamflette) by www.daff.gov.za vind (kies die opsie publications op die kieskaart): Beef Cattle: dehorning How to estimate the age of cattle Beef Cattle: Castration Beef Cattle: weaning of calves Cattle: Condition scoring of cattle

U sal op dieselfde webtuiste die uitstekende Agricultural Marketing Extension papers aantref. Paper No. 7 handel oor die bemarking van rooivleis. Party boerderye het hul eie webwerwe. Lees, bv. oor Fortress Bonsmaras, Driving Bonsmaras to the top by www.fortresscattle.co.za
Kyk webwerwe van rolspelers

6. Maatskappye wat betrokke is


Kyk hierdie opskrif in die hoofstuk oor slagpale. Kry die indeks van die vernaamste Suid-Afrikaanse voerkrale by www. safeedlot.co.za AFGRI Veevoere Tel: 011 306 4300 www.afgri.co.za Afrivet Opleidingdienste Tel: 082 454 0532 www.afrivet.co.za Agricultural Tours Worldwide Tel. 082 447 7718 www.agritoursandtravel.com Toere na die Australian Beef Expo Biorem Biological Products Tel. 053 401 1000-2 Produkte vir die grootmaak van kalwers BJP Supplies Tel. 082 335 3970 Voermengers vir vee ComMark Trust Dr. Xolile Ngetu 083 532 4435

5. Publikasies en webtuistes
Kejafa Knowledge Works het n aantal publikasies oor vee beskikbaar. Skakel 014 577 0005 of besoek www.kejafa.co.za vir meer inligting oor die volgende: The ABC of Beef Production deur Schalk J Viljoen No risk ranching G Judy Essential Guide to Calving: Giving Your Beef or Dairy Herd a Healthy Start Heather Smith Thomas Herd Bull Fertility James E Drayson Getting Started with Beef & Dairy Cattle Heather Smith Thomas Grass-fed cattle deur Julius Ruechel Natural Cattle Care Pat Coleby Reproduction and Animal Health C Walters and G Fry Knowledge Rich Ranching Allan Nation Raising Beef Cattle Heather Smith Thomas Vleisbees Produksie Die weeklikse landboutydskrifte, Landbouweekblad en Farmers Weekly publiseer dikwels artikels oor beesvleisproduksie. U kan argief-artikels lees op www.landbou.com en www.farmersweekly.co.za. Op laasgenoemde webtuiste kan u veral kyk na Great tasting premiums from grass-fed beef, What stands in the way of profitable beef farming ens.

NRO ComMark gee Asgisa Eastern Cape (Edms) Bpk Die tradisionele produsente toegang Tel. 043 531 0103 tot hoofstroommarkte. http://asgisa-ec.co.za AXXON Tel. 011 837 7177/6/0 axxon@global.co.za Verskaffers van elektroniese dierskale en ID-stelsels wat met die meeste plaaslike sagtewareprogramme gentegreer kan word. BALIMI BONKE Tel. 083 736 2638 balimibonke@webmail.co.za Den Vet Tel. 033 345 1093 www.denvet.co.za Den Vet dien op as raadgewers vir die voerkraalindustrie. Hierdie verspreiders van veeartsenyen gepaardgaande dienste gee ook inligtingspraatjies en doen aanbiedings in landelike gebiede. Hulle adviseer boere, landboukoperasies, en so meer.

Kleinskaalse voerkraalprojekte Invest North West (INW) beplanning, voorsiening van Tel. 014 594 2570 toerusting vir die hantering van diere www.inw.org.za

322

Hulle bedryf beesvleis- en bokvleisverwerkingsprojekte. Keenan Mixer Wagons Tel: 033 330 3135 / 082 335 0506 keenan@netfocus.co.za KK Animal Nutrition Tel. 031 910 5100/29 www.kkan.com Onderstepoort Biologiese Produkte (OBP) Tel. 012 522 1500 www.OBPvaccines.co.za

Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde (SABS) Tel:012 428 7911 Die veterinre toetsing van vleis vir geneesmiddelresidue Trogtek Tel. 057 355 2588 / 082 855 3445 Oasevoer- en watertre Whole Concepts BK Tel. 053 927 4999 www.nosering.co.za

8. Internasionale sakeomgewing
Bestel die Beef Report 2009 by www.agribenchmark.org. n Uittreksel is op die webtuiste beskikbaar om vir u n voorsmakie te gee www.cattlenetwork.com, the source for cattle news, berig dat die volgende die voorste beesvleisproduserende lande is (in volgorde): die VSA, Brasili, die EU, China, Argentini, Indi, Mexiko, Australi, Russiese federasie en Kanada. U kan ook internasionale nuus en artikels op die volgende webtuistes vind: www.meatinternational.com industry information from gate to plate www.BEEFmagazine.com Amerikaanse tydskrif (en webtuiste) www.nbcec.org die webtuiste van die US National Beef Cattle Evaluation Consortium

7. Plaaslike sakeomgewing
U sal statistiek en verslae aantref by www.daff.gov.za, www.redmeatsa. co.za asook ander webtuistes wat met die Red Meat Industry Forum verbind is, d.w.s. www.samic.co.za, www.rpo.co.za, www.nerpo.co.za and www. safeedlot.co.za Beef production remained fairly constant over the period 2008-2009 on the back of high feed costs. Lower feed prices in 2009 and 2010 will boost production from 2010 onwards. The expected softening of beef demand due to the economic downturn has not materialized. However, the restaurant and take-away industries have been negatively affected by the tendency of consumers to buy fresh meat for home entertainment. As the economy recovers and interest rates decline, beef consumption is projected to grow at a moderate rate due to projected growth in personal disposable income of the South African population. Prices will consolidate on the early gains in 2009 and are projected to increase from 2010 onwards.
Bron: Die BFAP Baseline 2009. Kry dit by www.bfap.co.za

9. Inligting vir opkomende boere


Kyk die inligting oor NERPO (opskrif 2).

10. Vleisbeeste: die speen van kalwers


Dit is belangrik om te besluit wanneer en op watter wyse vleiskalwers gespeen moet word, omdat dit die speenmassa van kalwers asook die kondisie van die koeie, en indirek hul bevrugtingskoers, benvloed.

Die Popular carcase competition beloon boere wat diere produseer wat in die mark gewild is. Vind meer hieroor uit by NERPO, SAMIC or the RPO. Kommersile boere, wat deur die Red Meat Producers Organisation (RPO) verteenwoordig word, het bewys dat hulle daartoe verbind is om opkomende boere te help. Hulle het naamlik aan hulle mentors beskikbaar gestel om hulle deur die oorgangsproses tot kommersile boere te help. Die Kanhym voerkraal in Mpumalanga is een voorbeeld van n kommersile onderneming wat tot n moderne maatskappy wat aan SEB-vereistes voldoen, omgeskakel is.

Tydsberekening: Die hoofprioriteit by vleisproduksie is om soveel kalwers moontlik te produseer. Die hoofdoelwit van spening is dus om die koei in staat te stel om elke jaar te kalf, deur haar toe te laat om haar kondisie na spening te herwin. Kalwers word ideaal gesproke gespeen wanneer hulle sewe tot agt maande oud is. Die regte tyd om n kalf te speen, hang van die kondisie van die koei af, nie van die ouderdom van die kalf nie. Indien genoeg wintervoer beskikbaar is en die koeie hul kondisie behou, moet kalwers gespeen word voordat die koeie se kondisietelling onder 2,5 daal. Die kalwers behoort egter verkieslik gespeen te word voordat die koeie se kondisietelling onder 3,0 daal. Gedurende droogtejare en indien die voervoorsiening swak is, behoort kalwers vroeg gespeen te word (op ongeveer ses maande), sodat die koei kan herstel voordat die winter aanbreek. Dit is belangrik dat die koei asook die afskeidingsweefsel moet herstel voordat die volgende kalf gebore word. In die oostelike dele van die land kan kalwers wat gedurende die lente gebore word, vroeg in Mei op ongeveer sewe tot agt maande gespeen word.

323

In die westelike dele kan kalwers laat in Mei of vroeg in Junie op ongeveer sewe tot agt maande gespeen word, aangesien paartyd geneig is om in hierdie gebiede later voor te kom.

Vroe spening: Hierdie praktyk behoort slegs in ernstige droogtetye of tye van voertekorte oorweeg te word. Kalwers wat op n betreklik vroe ouderdom (minder as vyf maande) gespeen word, ervaar ernstige terugslae. Indien die kondisie van die koei voor die beplande speentyd aansienlik versleg, moet die produsent besluit om - vroeg te speen en kragvoer aan die kalf te gee - n ruvoeraanvulling te gee aan koeie wat nog hul kalwers soog Hierdie besluit hang van die beskikbaarheid en koste van voer af. In die algemeen is die voer (hoofsaaklik kragvoer) wat nodig is om vroeg gespeende kalwers groot te maak, betreklik duur. Derhalwe behoort kragvoer vir kalwers net tydens ongunstige toestande oorweeg te word.
Speenmetodes: Omstandighede op die plaas bepaal die speenmetode. Die volgende metodes kan gevolg word: Hou die kalwers in n kraal of goed omheinde kamp en verwyder die koeie na n afgele kamp, verkieslik buite hoorafstand van die koeie. Verwyder die koeie tydelik uit die kamp, en neem die kalwers in hul afwesigheid na n ander afgele kamp. Koeie is geneig om hul kalwers te soek in die kamp waar hulle hul laas gesien het, en hierdie metode behoort te keer dat die koeie uit die kamp probeer uitbreek. Ruil die kalwers van twee verskillende troppe om, sodat al die kalwers koeie in hul teenwoordigheid het. Dit is egter moontlik dat kruissogery kan plaasvind. Skei die koeie en kalwers deur n sterk, kleinmaasdraadheining. Hierdie metode kan speenstres verminder. Die kalwers kan vir 7 tot 14 dae voorsien word van neusringe wat in die handel beskikbaar is of self gemaak kan word. Dit keer soging, selfs al bly die koeie en kalwers tydens die speentydperk bymekaar. Wanneer die neusringe verwyder word, kan die koeie en kalwers geskei word, maar dan kom daar betreklike min stres voor

Algemeen: Kastreer, onthoring en brandmerk kalwers wanneer hulle twee tot drie maande oud is, en nie net voordat hulle gespeen word nie. Dit sal verseker dat die stres wat met hierdie operasies gepaardgaan, nie die speningstres verhoog nie. n Paar dro koeie kan by die speenkalwers gehou word om hulle te kalmeer. Voorsien genoeg ruvoer van goeie gehalte, water en skadu in die speenkampe. Om n oormatige geloop en vertrapping te voorkom, behoort die kampe nie te groot te wees nie. Die speenproses kan van 7 tot 14 dae duur, na gelang van die ouderdom waarop die kalwers gespeen word asook die ras van die koei. Die argument ten gunste van NoseRing
NoseRing is n landbouproduk wat gebruik word om die stresvrye spening van vee moontlik te maak sonder dat jong diere van hul moeders geskei hoef te word. NoseRing skakel skeidingstres uit, en keer bloot die vloei van melk. Dit maak laestresspening vir beide die jong diere en die koeie moontlik, wat gewigstoenames vir albei tot gevolg het. Dit beteken dat die vee gesonder en lewenskragtiger is, dat geen skade aan heinings en krale aangerig word nie, dat bevrugtingskoerse styg, en dat die betrokke mense ook veel gelukkiger is, aangesien die speningsproses stilweg geskied en geen skadebeheer nodig is nie. Indien naspeurbaarheid n vereiste word, behoort die kopers van speenkalwers, sy dit vir voerkrale of weiding, daarop aan te dring dat produsente met behulp van NoseRings moet speen, aangesien dit n dierevriendelike metode is wat tot n aansienlike styging in produksie en die gevolglike winspotensiaal aanleiding kan gee. Voerkraaleienaars baat baie daarby om speenkalwers te koop van produsente wat reeds volgens laestresmetodes gespeen het. Vir meer inligting raadpleeg www.nosering.co.za

324

Lewende hawe
Bok- en skaapsuiwel
1. Oorsig
Skaap- en bokmelk is n gesonde suiwelalternatief, selfs al is u fisieke toestand nie in gedrang nie. Dit is ryk in vet en minerale en die (gunstige) feite met betrekking tot die voedingswaarde van hierdie melk kan op die webtuistes wat in hierdie hoofstuk genoem word, gevind word, bv www. goats-cheese.co.za, www.indezi.co.za, www.sasheepdairy.co.za en www. sheepdairying.co.uk. Die melk kan verwerk word om kaas, botter, roomys en ander suiwelprodukte te vervaardig. Hierdie is n nismark.

SA Stamboek-en Diereverbeteringsvereniging Tel. 051 410 0900 www.studbook.co.za Die Suid-Afrikaanse melkskaap (n kruis tussen n Oos-Fries- en drie inheemse rasse) is by die SA Stamboek geregistreer. Southern African Goat and Sheep Milk Processors Organisation (SAGS) Tel. 082 377 5698 rina@belnori.co.za Find their webpages off www. studbook.co.za

Universiteit van die Vrystaat Sentrum vir volhoubare landbou en landelike ontwikkeling Tel. 051 401 2163 Departement Diere-, wildlewe- en grasland-wettenskappe Tel. 051 401 2677 Universiteit van Pretoria Prof. Edward Donkin Diere- en wildlewe-wetenskappe Tel. 012 420 3271 Wilde and Roare Tel. 083 280 0643 www.wildeandroare.co.za

3. Publikasies en webtuistes
Rolspelers se webtuistes is n uitstekende vertrekpunt. Find the archived articles on dairy goats at www.farmersweekly.co.za. DAFF has Info Paks entitled Dairy goats: milk production and Starting a dairy goat enterprise. Both can be viewed at www.daff.gov.za (take the Publications option). Raising Dairy Goats by Jerry Belanger is available from Kejafa Knowledge Works at www.kejafa.co.za. They can also be contacted at 014 577 0005. Maklik verstaanbare infotoons is beskikbaar oor die onderwerp: Hoe om vars bokmelk te berei. Besoek die AGIS-webtuiste www.agis. agric.za kies die AGIS, Skills Development en eFarmer -opsies. Die British Sheep Dairying Association www.sheepdairying.com Practical Sheep Dairying deur Olivia Mills Algemene publikasies te doen met bokke en skape kan by die Bokke en Skape hoofstukke verkry word.

2. Rolspelers
Die suiwel hoofstuk in die afdeling oor waardetoevoeging sluit maatskappye en melkerye in wat bokmelk prosesseer.

Alpine Goats Cheese Tel. 028 423 3112 www.goats-cheese.co.za AXXON Tel. 011 837 7177/6/0 axxon@global.co.za

Grootfontein Landbouontwikkelingsinstituut (GADI) Tel. 049 842 1113 http://gadi.agric.za Indezi River Cheese Company Tel/fax: 033 234 4795 www.indezi.co.za

Spesialisverskaffers van toerusting en jukke vir die melk van bokke en Kambrokind Guest House / Fransplaas Sheep Cheese Farm skape Tel. 023 571 1405 jjwagener@worldonline.co.za Belnori Boutique Cheesery info@sutherlandinfo.co.za Tel. 011 964 3405 www.belnori.co.za La Rochelle Cheese Tel. 023 356 2091 Caldecott, Roy izakj@mweb.co.za Tel. 033 263 2951 n Bokmelkboer Cheese Academy Tel. 082 828 1832 http://cheeseacademy.co.za Dairy Standard Agency (DSA) Tel. 012 804 0818 www.dairystandard.co.za Dairygoat SA Tel. 082 779 4899 www.dairygoat.co.za Dairygoat SA is die nasionale bemarkingsvereniging vir bokmelk; dit bied ook n jaarlikse bokmelkkonferensie in Gauteng aan. Lattaia Goats Cheese Tel. 083 535 4341 lattaia@xsnet.co.za Mooiland Cheesery Tel. 056 777 2253 jhloubser@lantic.net Ovis Angelica Tel. 082 412 3787 eva@sasheepdairy.co.za www.sasheepdairy.co.za Ovis Angelica (voorheen ProdPatria Sheep Dairy) het verskeie toekennings vir hulle kase ontvang, lees meer daaroor op hul webtuiste.

4. Plaaslike sakeomgewing
Die notas oor suiwelbokboerdery is by www.dairygoat.co.za beskikbaar. Deskundige raad kan by die Dairy Standard Agency (besonderhede onder opskrif 2) verkry word oor die voorskrifte wat veilige melkproduksie verseker. Die voordele van melkskape: Skape is n driedoelige spesie wat wol, vleis en melk verskaf. n Mens kan vier keer meer skape per hektaar aanhou as beeste, en hulle plant vinniger as ander spesies voort. Beeste neem n lang tyd om kalwers te produseer wat verkoop kan word. Die meeste bokrasse is seisoenale aanteelvee en lam slegs een maal per jaar. Maar skape kan tot drie keer in twee jaar lam. Melkskape is teelkragtige aanteelvee. Die SA Melkskaap het n melktyd van ses maande (ander skape drie maande ) Die SA Melkskaap gee tot vier liters melk per dag. Die wol is sterk 30 mikron Die ooie is produktief: twee- en drielinge is die norm. Moederlike instink is uitstekend. Die karkaskwaliteit van slaglammers is baie goed en het n goeie vetverspreiding. Die skape is relatief groot, die ooie weeg tussen 70 en 75 kg.
Bron: Elmarie van Aswegen

Geluksfontein Goat Cheese Farm SA Melkbokvereniging Tel. 051 430 2457 Tel. 083 619 6980 www.goatmilk.co.za SA Melkskaaptelersklub Begeleide toer, opleiding en Tel. 051 713 7091 eva@sasheepdairy.co.za konsultasie word aangebied. www.sasheepdairy.co.za

325

Lewende hawe
Bokke
1. Oorsig
Die onindrukwekkende bok is in werklikheid een van die natuur se nuttigste diere en kan vleis, melk, vesel, vel en mis lewer. Weens die bok se aanpasbaarheid kan dit feitlik oral in Suid-Afrika oorleef. Die boktrop in Suid-Afrika beloop tans ongeveer 2 106 000, waarvan Angorabokke (wat sybokhaar verskaf) 40% uitmaak. Saanen-, Toggenburg- en Alpine-bokke word hoofsaaklik vir melkproduksie aangehou. Gorno Altai-bokke lewer kasjmier. Die verskillende inheemse rasse is baie goed by Suid-Afrikaanse toestande aangepas en kry baie selde vrotpootjie. Sommige tipes is ook bestand teen hartwater. Bokmelk is baie gesog omdat dit nie soos koeimelk maklik allergiese reaksies by mense veroorsaak nie. Sybokhaar is een van die wreld se seldsame edelvesels. Die boerbok se vleis bevat minder vet, minder kalorie, en hor vlakke van proteene en yster as bees-, vark-, skaap- en hoendervleis. In hierdie hoofstuk kyk ons na bokvleis en inligting wat geld vir alle bokondernemings, hetsy vleis, sybokhaar of melk. Sien die aparte hoofstukke wat spesifiek op sybokhaar en bokmelk fokus.

Die LNRinstituut vir Dierproduksie se Afdeling vir die Voeding van Kleinherkouers bied Navorsing en tegnologietegnologie-oordragdienste in die ontwikkeling navorsing oor die volhoubare vorm van opleiding aan individue bestuur en gebruik van wat by bokboerdery betrokke is, asooknavorsing oor die voeding natuurlike hulpbronne navorsing oor veeproduksie- van bokke. tegnologie Vir opleiding oor kleinveebestuur, ekonomiese navorsing kontak Annetjie Loubser by 012 ter voordeel van die 672 9153. kleinveebedryf Uitbreiding en uitreiking aanbiedings by Boeredae en bedryfskongresse raad aan individue verspreiding van geskrewe en elektroniese inligting inisiatiewe en vennootskappe ten opsigte van plaaslike ekonomiese ontwikkeling Kalahari Kid Corporation Tel. 011 807 5623 / 4 (JHB office) www.kalaharikid.co.za Hul landboubeamptes bied opleiding oor twee prosesse aan: (1) Gebaseer op die Kalahari Kid Contract Growers Manual opleiding word op n deurlopende basis deur die landboubeamptes van Kalahari Kid aangebied. (2) AgriSETA se Bokbestuu ropleidingskursus (NKR 1, 10 maande) bied n Nasionale Landboudiploma (spesialisering in bokke) aan. Provinsiale landboudepartemente werk nou saam met die landboukolleges en bied kursusse oor bokproduksie aan. Voorbeelde sluit in Cedara, fort Cox en Glenkollege. Die kontakbesonderhede van al die landboukolleges word in die hoofstuk Landbou-onderwys en opleiding gegee. Scientific Roets Tel. 039 727 1515 www.scientificroets.com Umnga Farmers Group Tel. 045 933 1318 Universiteit van Fort Hare Tel. 040 602 2126 Universiteit van die Vrystaat Departement Vee, Wild en Weidingkunde Prof. J.P Greyling .C. Tel. 051 401 2211

verdere onderwys en opleiding vir studies vir n landboukwalifikasie op NKRvlak 1 4 bande vaardigheidontwikkelingspro gramme wat op die landbou gegrond is en relevant is vir n volhoubare sektor

LNR Instituut vir Dierproduksie Afdeling vir die Voeding van Kleinherkouers Mnr. T Langa 012 672 9269 Mnr. D. Nkosi 012 672 9300

2. Verenigings wat betrokke is


International Goat Association www.iga-goatworld.org Die onderskeie teelverenigings word in die hoofstuk oor veeverbetering en telers gelys.

3. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Onder die regering se Versnelde en Gedeelde Groei Inisiatief vir Suid-Afrika (Accelerated and Shared Growth Initiative for South Africa, ASGI-SA besoek www. info.gov.za) word bokke as n prioriteit gedentifiseer.

Direktoraat: Diere- en Akwakultuurproduksie Tel. 012 319 7493 DAAPS@daff.gov.za Statistieke oor bokke is beskikbaar op www.daff.gov.za (kyk Statistics in die kieslys).

5. Publikasies en webtuistes
BOKKE ALGEMEEN
Die AGIS-webtuiste (www.agis.agric.za) het maklik verstaanbare Infotoons soos Why keep goats? en The manufacture of goat meat products klik op AGIS, Skills Development en eFarmer in die kieslys. Scientific Roets (Edms) Bpk het n deursoekbare aanlyn inligtingsdatabasis wat toegespits is op inligting oor bokke en ontwikkeling (insluitend inligting oor toksiene en voeding). Besoek www.scientificroets.com. n Uiters nuttige inligtingswebtuiste wat die ekonomiese sinvolheid van bokboerdery uiteensit (www.goats-goats.com) verskaf ook n verskeidenheid skakels (klik op Information in die kieslys). n Aantal publikasies/referate wat op bokboerdery van toepassing is, verskyn op die webtuiste van die Grasveldvereniging van Suid-Afrika (Grasslands Society of South Africa, GSSA): www.gssa.co.za. Die South African Journal of Animal Science is die amptelike vaktydskrif van die South African Society for Animal Science (ISSN 0375-1589). Bokteling, -ontwikkeling en -fisiologie is onder die talle onderwerpe wat bespreek word. Besoek die webtuistes van maatskappye en verenigings wat betrokke is, soos www.iga-goatworld.org. Small-scale Livestock Farming a grass-based approach for health sustainability and profit. Carol Ekarius. Storey Publishing.

4. Opleiding en navorsing
Dhne Agricultural Development Institute Tel. 043 683 1240 Eastcape Midlands College Tel. 041 995 2000 / 083 611 1803 jjc@emcol.co.za www.emcol.co.za Grootfontein Agricultural Development Institute (GADI) Tel. 049 8421113 http://gadi.agric.za

GADI onderneem navorsing en bied onderrig in die teorie en praktyk van kleinveeproduksie aan. Die volgende dienste ter n Kursus van 34 weke (geborg ondersteuning van die missie deur die Oos-Kaapse provinsiale en strategiese doelwitte word regering, Mohair South Africa, aangebied: en die munisipaliteite van die Cacady-distrik en Ikwezi) is in 2009 Opleiding vir werklose vroue aangebied. hor onderwys en Kontak mnr Klasie Claasen vir opleiding vir studies vir n besonderhede. landboukwalifikasie op NKRvlak 5 7 bande

326

Skakel die LNR in Irene 012 672 9111 vir die volgende publikasies: 1. Commercialisation of indigenous goat production and products in South Africa 2. Goat management manual Die LNR en die DLBV het n reeks baie insiggewende boekies (Info Paks) saamgestel wat verskeie aspekte van skaap/kleinvee behandel: Boer goats: ewes and rams Boer goats: mating Boer goats: kidding Boer goats: breed standards Goats Common & Important diseases of sheep and goats Skin conditions in goats and sheep Breeding in sheep and goats Reproduction management of a sheep and goat farming enterprise How to estimate the age of goats and sheep Sheep and goats: Feeding Sheep and goats: How to estimate the age of a goat and sheep by looking at their teeth

Invest North West Tel. 014 594 2570 / 2575 Elijah@inw.org.za www.inw.org.za Invest North West (INW) is n Artikel 21-maatskappy wat onder die beskerming van die Departement van Ekonomiese Ontwikkeling en toerisme in die Noordwes Provinsie gestig is.

KwaZulu-Natalse Departement van Ekonomiese Ontwikkeling Tel. 033 264 2504 mntambob@kznded.gov.za www.kznded.gov.za Makana Goat Village Co-op Tel. 072 215 6412 www.makanagoatvillage.org.za Die Makana Goat Farmers CoOperative and Village is besig om die infrastruktuur, instellings, vaardighede en bedryfsinsig te ontwikkel wat vereis word om werk en volhoubare ontwikkeling oor die langtermyn aan die Makanagemeenskap te verskaf.

Die meeste boekies (Info Paks) is op www.daff.gov.za beskikbaar klik op Publications in die kieslys. U kan ook 012 319 7141 skakel.

BOKKE VLEIS
Besoek www.kejafa.co.za of skakel 014 577 0005 vir die publikasie Raising Meat Goats. Hierdie breedvoerige handleiding is die gids vir kleinboerdery om bokvleis winsgewend te produseer. Besoek www.boergoats.co.za vir inligting oor navorsing, voeding en voer, paring, lam van bokkies, siektes, selektering, spening en bemarking. Volgens Johan Steyn is hierdie webtuiste die definitiewe boerbok-hulpbron. Hy s: Indien daar enige inligting is wat u nie op hierdie webtuiste kan opspoor nie, kontak my en ek sal my bes doen om dit vir u op te spoor of u in aanraking te bring met deskundiges. Skakel hom by 072 594 4626 of rig e-pos aan info@boergoats.co.za. U kan n pdf-ler aflaai by http://attra.ncat.org n Webtuiste vir Suid-Afrikaanse boere (http://users.iafrica.com/m/ mw/mwdatru/index.htm) bevat navorsing wat gedoen is op boer- en inheemse bokke, en Damara- en Dorper-skape. www.kalaharikid.co.za www.boergoatmania.com boerbokplaas in die VSA. Uitstekende inligting oor bokgedrag, asook omheining, behuising, werkfasiliteite en roofdierbeheer is beskikbaar op www.clemson.edu/ agronomy/goats/handbook. www.boergoats.com, www.boergoats.ws en www.boergoat.bz Die portaal www.goatconnection.com bied inligting oor bokvleisontleding, bemarking van geslagte bokke, en bemarkingskanale vir vleisbokke

INW se strategiese doel is om visie, leierskap en leiding aan sleutelgroeisektore in die provinsiale ekonomie te verskaf, om die vlak van direkte buitelandse beleggingsvloei te laat styg, en om hulp te verleun in die ontwikkeling van handel in die tweede ekonomie Die beraamde aantal inwoners van om sy kapasiteit om na verskeie eRini is 120 000 mense, waarvan n groot persentasie werkloos markte uit te voer te verhoog. is. Hierdie onderneming verwag Onder die beplande agro- om n bietjie verligting aan die verwerkingsbedrywe is die gemeenskap en opkomende boere ontwikkeling van n bokbedryf te verskaf. met n potensieel winsgewende uitvoermark na Islamitiese lande en Scientific Roets China, waar die vraag na bokvleis Tel. 039 727 1515 www.scientificroets.com hoog is. Kalahari Kid Corporation Tel. 011 807 5624/5 info@kalaharikid.co.za www.kalaharikid.co.za Die Kalahari Kid Corporation is toegewyd aan die produksie van bok en lamprodukte van goeie gehalte vir die plaaslike en internasionale markte. Dis n gesamentlike inisiatief van die Noord-Kaapse provinsiale regering en opkomende boere in die NoordKaap. Dit bestaan al agt jaar en het 113 koperasies met sowat 600 opkomende boere. Kalahari Kid Corporation bied ook, deur middel van die Kalahari Kid-opleidingsprogram (wat n SOOO-geakkrediteerde opleidingsprogram in die NoordKaap is), n opleidingsprogram aan opkomende boere wat in bokproduksie wil spesialiseer. Scientific Roets was betrokke by n aantal projekte oor bokke - of dit nou was by die opstel van besigheidsplanne of projekbestuur (bv die Nkangala-bokprojek, die Rooiwal-bokproduksie-enverwerkingsbesigheids-plan), vaardigheidsprogramme (bv die Lady Frere-bokvaardigheidsprogram, die Ukhahlambabokvaardigheidsprogram, die Nkangala-bokvaardigheidsprogram, die ontwikkeling van kontrakkwekers en ander agri-besigheidstelsels vir die Kalahari Kid Corporation) of die oprigting van infrastruktuur (bv streeksinfrastruktuur vir die Umzimvubu-bokke).

5. Rolspelers
Industrial Development Corporation (IDC) Food, Beverage and Agro Industries Tel. 0860 693 888 callcentre@idc.co.za Navorsing toon dat 6500 tot 7000 www.idc.co.za bokke weekliks in die eThekwinistreek verkoop word. Dis n mark In 2008 het die IDC R15,4 wat smeek om ontwikkeling. Die miljoen in die Noord-Kaapse projek is gerig op groei in die bokboerderybedryf bel. bokboerderybedryf, eerstens in die eThekwini-streek en dan op Amakhosi in die hele provinsie. eThekwini Municipality Akhona Ngcobo: Agrisakebestuurder Tel. 031 267 1813 www.dipa.co.za/agribusiness

Vir inligting oor die SuidAfrikaanse Boktelersvereniging, die Suid-Afrikaanse Boerboktelersvereniging en die Suid-Afrikaanse Savannaboktelersvereniging, kontak Kalahari Kid voer uit na die 049 842 4411 of rig epos aan Midde-Ooste en Afrika, en het n info@boerboksa.co.za . satellietprojek in Uganda met 500 teelooie. South African Milch Goat Breeders Society Die Kalahari Kid-projek sal in die Tel. 051 410 0953 / 083 457 5775 nabye toekoms nasionaal uitgebrei milch@studbook.co.za word. n Tweede fase, Mala Mamas, sal daarin bel om die Suid-Afrikaanse Buro vir kos na die mense te bring deur Standaarde (SABS) vroue en die jeug te bemagtig om Tel. 012 428 6648 deel te neem in die verspreiding garberhv@sabs.co.za van bokvleis na wonings in informele gemeenskappe en Die toets van vleis vir veeartsenylandelike afsetgebiede. Kalahari Kid kundegeneesmiddelreste. Corporation is die medium wat gebruik word om die bokbedryf in Thornview Ranch Tel. 072 594 4626 Suid-Afrika te kommersialiseer. www.thornviewranch.co.za www.boergoats.co.za

327

6. Plaaslike en internasionale sakeomgewing


Klik op Marketing en International/Export in die kieslys op www. kalaharikid.co.za. Hul teikenmarkte is Mauritius, die VSA, die VAE, Oman, Frankryk, Jordani, die DRK, Griekeland, Itali, Turkye, Ciprus, Iran, Irak, Jemen, Algeri en Switserland. Markte in Noord-Afrika en die Midde-Ooste sal aanvanklik geteiken word in die vorm van grootmaat karkasse, maar ook as sessnitpakke en gesnyde voorkwarte in kissies. Die DLBV hoop dat boerbokboerdery en uitvoere duisende opkomende swart en kleinskaalse boere sal lok. Plaaslike kudde en teelmateriaal is nog te klein om in buitelandse vraag te voorsien. In die Noord-Kaap is n gesamentlike inisiatief van die DLBV; die Departement van Grondsake; die IDC en die Kalahari Kid Corporation daarop gerig om veewagters te omskep in aktiewe deelnemers aan die plaaslike en globale ekonomie.Die doel van die projek is om die huidige beraamde bokbevolking van oor die 700 000 uit te brei deur beskikbare natuurlike hulpbronne en bemarkingsgeleenthede te benut. Dit sal die mark vir lewendige bokke ontwikkel, die voorsiening van organiese vleis aan groot kleinhandelaars verhoog, en voorsiening maak vir die verwerking van bokvleis vir die uitvoermark en die verwerking van bokvel tot leer.

Lewende hawe
Bokke sybokhaar
Vir inligting wat vir bok-ondernemings van belang is, kyk in die vorige hoofstuk. Sien ook die hoofstuk oor die handel in vesels.

1. Oorsig
Sybokhaar is een van die seldsame edelvesels van die wreld. Dit is veral geskik vir kleding, breiware, gordynmateriaal, stoffering, kouse, sjaals en bykomstighede. Angorabokke word ten minste twee maal per jaar geskeer en die jaar word in die somer- en winterbemarkingseisoen verdeel. Boere in die Oos-Kaap produseer feitlik al die sybokhaar in Suid-Afrika, en aangesien Suid-Afrika tot 54% van die wreld se sybokhaarproduksie bydra, kan Port Elizabeth voorwaar die sybokhaarhoofstad van die wreld genoem word.

7. Bokvleis
Vleisbokke, wat oor die algemeen min aandag nodig het, kan met die minimum addisionele voer (graan) en die minimum skuiling aangehou word. Die belangrikste bestuurskwessies vir n suksesvolle vleisbokonderneming is heinings, roofdierbeheer en bemarking. Daar moet ook aandag geskenk word aan voeding en teelveeseleksie. Hoewel bokke maklik grootgemaak word en winsgewend is, is dit nie n manier om vinnig ryk te word nie. Soos met enige boerdery, is kennis en vaardighede noodsaaklik om sukses te behaal. Voornemende produsente word aangeraai om nie net oor die onderwerp na te lees nie, maar ook om tyd saam met n plaaslike vleisbokprodusent deur te bring en baie vrae te stel. Voordat u vleisbokproduksie aanpak, moet u die marktoestande en beraamde koste ondersoek en n voorlopige begroting uitwerk. In sommige gebiede is die koste van grond en voer hor en dit verhoog die produksiekoste, en op ander plekke waar daar n swak vraag na vleis of lammers is, word bemarking self nog moeiliker. Ekonomiese lewensvatbaarheid sal verbeter indien vleisbok-ondernemings grond gebruik wat reeds besit word, maar nie volledig aangewend word nie (soos bosagtige grond op n beesplaas). Indien die finansile vooruitsigte bemoedigend is en daar besluit word om voort te gaan, is die volgende stap om geskikte heinings op te rig. Huisvesting vir vleisbokke is baie eenvoudig en in n gemiddelde klimaat kan dit bestaan uit natuurlike skuilings soos digte bome en bosse of rotslyste. Bokke vereis beskerming teen ren, wind en sneeu. n Skuiling naby die plaashuis sal roofdiere afskrik. Vir nagskuiling moet ongeveer 0,5 vierkante meter per bok toegelaat word. n Stewige vanghok van ten minste 1,2 meter hoog sal nuttig te pas kom. So n vanghok is noodsaaklik wanneer bokke vir ontwurming, inenting en sortering gehanteer moet word. n Klein boktroppie sal talle leerervarings in die eerste jaar of twee inhou, en kan maklik uitgebrei word namate kundigheid verwerf word. Aangesien een ram maklik 25 tot 50 ooie kan dek, is dit n logiese tropgrootte om mee te begin. Die belangrikste is die diere se gesondheid en dit is n goeie idee om al die diere by een hoogs aangeskrewe teler te koop, indien moontlik. Ander belangrike aspekte om te ondersoek voordat n mens bokke koop, is uiers, tande, spene en algemene liggaamstruktuur. n Bok moet nie te vet wees nie en die pels moet gesond en blink wees. Pote, tande en uiers moet gesond wees. Tande is belangrik vir weiding en is ook n aanduiding van ouderdom. Watter ras ook al vir vleisproduksie gekies word, uitdunning is nodig om n produktiewe en winsgewende trop aan die gang te hou. Klem op voortplanting, groeitempo, karkasgehalte en die vermo in die omgewing te oorleef sal beloon word.
Aangepas uit n artikel deur Linda Coffey op http://attra.ncat.org/attra-pub/PDF/ meatgoat.pdf Ons dank aan Douglas Nkosi (LNR) en Judith Weidmann (Kalahari Kid Corporation) vir hul terugvoering oor die konsephoofstuk.

2. Verenigings wat betrokke is


Die verskillende telersverenigings Hul webtuiste bevat veilingmarknuus, artikels en verskyn onder die hoofstuk oor en ander nuttige inligting. diereverbetering en telers. Sybokhaar SA Tel. 041 487 1386 info@mohair.co.za www.mohair.co.za Die maatskappy ondersteun oorsese en plaaslike vervaardigers met mark- en produkontwikkeling en die bevordering van die gebruik van sybokhaar. Sybokhaar Suid-Afrika bevorder die sybokhaarbedryf. Sybokhaar SA befonds navorsing, opleiding en inligting. SA Wool and Mohair Buyers Association Tel. 041 484 5252 SA Sybokhaarkwekersvereniging Tel. 049 836 0140 samga@xsinet.co.za South African Textile Industry Export Council Tel. 021 959 4162 www.satiec.co.za

3. Publikasies en webtuistes
Besoek die verskillende rolspelers se webtuistes. Gaan byvoorbeeld na www.mohair.co.za, www.cmw.co.za en www.bkb.co.za. n Aantal publikasies wat by die Grootfontein Landbouontwikkelingsinstituut (GADI) beskikbaar is verskyn op http://gadi/ agric.co.za.

4. Maatskappye wat betrokke is


Kliek op die Buyers, Processors en Manufacturers-keuselysopsies op www.mohair.co.za. A Dewavrin Freres Tel. 041 484 4443 www.adfsa.com ADEF SA Tel. 041 484 4443 BKB (Edms) Bpk Tel. 041 503 3013 / 302 www.bkb.co.za Border Combing Company sien Samil (Edms) Bpk Camdeboo Mohair Tel. 041 484 5255 www.camdeboo.com Cape Mohair and Wool (CMW) Tel. 041 406 7500 www.cmw.co.za

328

Cape Mohair Bpk Tel. 021 534 4134 www.capemohair.co.za

Mohair Spinners SA (Edms) Bpk Tel. 041 994 7583

Mohair Yarns Cape Mohair Spinners (Edms) Tel. 041 397 4700 Bpk Momentos of Africa Tel. 041 486 2430/3 Tel. 041 507 7270 www.capmohspin.co.za www.momentos.co.za ADEF SA Mosenthals Wool & Mohair SA Tel. 041 484 4443 Tel. 041 581 8613 Dombeya Farm PureCape Tel. 021 881 3746 Tel. 041 486 1143 www.purecape.co.za Elsa Barnard Mohair Carpets Tel. 046 648 2687 Samil www.mohaircarpets.co.za Tel. 041 486 2430 Ikhwezi-Cacadu Angora Goat Sanmin & Sanhong Textile Project Tel. 049 838 0001 / 083 244 1028 www.cz-sm.com Gubb and Inggs Bpk sien Shuttleworth Weaving Tel. 033 266 6818 Stucken & Company Jan Paul Barnard Tel. 042 231 1247 Karoo Classics Tel. 021 886 7596 www.karooclassics.co.za Malusi Fashions Tel. 084 515 1131 www.malusi.co.za Mohair Direct www.mohairdirect.co.uk Southseas Mohair Tel. 046 675 1090 www.southseasmohair.co.za Stucken & Company Tel. 041 397 4700 www.stucken.co.za

Deur n skenking van die Sybokhaartrust en in samewerking met Sybokhaar SA as projekkordineerder, spog die Oos-Kaapse dorpie, Jansenville, wat in die hart van die sybokhaarwreld gele is, met die land se eerste sybokhaarmuseum. Die tema in die museum is Van veld tot vesel en die toekoms. Die uitstallings vertoon die logiese opeenvolging van die werklike prosesse van skeer tot vesel tot eindproduk. Bykomend hiertoe is daar ook uitstallings van geskiedkundige artikels wat gekoppel is aan n opvoedkundige belewenis van die sybokhaarverhaal. Lees meer op www.mohair.co.za.

6. Internasionale sakeomgewing
Suid-Afrika is die wreldleier in sybokhaarproduksie en voer meer as 95% van die totale produksie uit. Ander lande waar sybokhaar geproduseer word, is die VSA, Turkye, Argentini, Australi en Lesotho. Klein getalle Angorabokke kom ook in Meksiko, Nieu-Seeland, Iran, Chili, Swaziland, Kanada, Spanje en die VK voor. In vergelyking met Suid-Afrika word produksie in di lande as onbeduidend beskou. Sybokhaar word hoofsaaklik na Indi, Taiwan, Itali, Frankryk, SuidKorea, Japan, China, Duitsland, die VK en Turkye uitgevoer.
Die jongste inligting verskyn in Sybokhaar SA se nuusbriewe.

7. Sybokhaarboerdery
Die klasstandaarde is op www.mohair.co.za beskikbaar. Kies die Growersen Classing standards-kieslysopsies. Die Oos-Kaap was nog altyd die belangrikste Angoraboerderygebied in Suid-Afrika en sybokhaarboerdery word vandag hoofsaaklik binne n radius van 300 km vanaf Port Elizabeth bedryf. Gevolglik vorm die stad die kern van die sybokhaarbedryf. Gevorderde teel- en boerderytegnieke in die land verseker deurlopende beskikbaarheid en veselkwaliteit. Met hierdie doel voor o word daar noulettend aandag geskenk aan die seleksie van vee om uitstaande genetiese teelmateriaal te verseker. Namate die bokkies ouer word, verhoog die veseldeursnee. n Klein bokkie se eerste skeersel lewer sybokhaar van ongeveer 26 mikron wat vir enigiets tot R250,00 per kilogram verkoop kan word. Die mikrondeursnee van die volgende skeersel neem toe en dit het tot gevolg dat die verkoopprys daal. n Ideale trop bokke sal natuurlik uit soveel moontlik bokke bestaan sodat die beste inkomste per trop verkry kan word. Dit is n kudde teelooie met ho vrugbaarheid wat soveel boklammers moontlik sal produseer. Om dit te bereik moet daar n deeglike teelbeleid bestaan wat konsentreer op die teeldiere wat by die weiding in die gebied aangepas is. n Goeie seleksie van teelooie en ook die teel en aankoop van goeie teelramme om in die teeltrop te gebruik, is belangrik. n Goeie teelprogram behels natuurlik die uitdunning van ou diere en swak telers. Jong ooie moet as vervanging van ou en swak telers geklassifiseer word en die boer moet verseker dat goeie ramme geteel of aangekoop word. Die ooie moet tydens lamtyd goed versorg word. Sodra die pasgebore boklammers hul eerste biesmelk gedrink het, gaan dit gewoonlik goed met die lammers. Na ses maande is hulle gereed om die eerste keer geskeer te word. Die skeertegniek van n Angorabok is net so belangrik soos by n wolskaap. Daar moet veral daarteen gewaak word om twee keer op dieselfde plek te skeer ten einde te verseker dat die sybokhaar ewe lank is. Lengte is n belangrike faktor by die verkoop van sybokhaar. Met hierdie doel voor o moet daar deeglik aandag geskenk word aan die seleksie van vee om uitstaande genetiese teelmateriaal te verseker.

5. Plaaslike sakeomgewing
Die maandelikse nuusbrief van Sybokhaar SA verskaf die jongste inligting in die bedryf. Dit is onder die nuus-keuselysopsie op www.mohair.co.za beskikbaar. Resultate van veilings kan op dieselfde webtuiste gevind word. Sybokhaar is tradisioneel sterk benvloed deur die aanvraag, of die gebrek daaraan, deur die modebedryf. Dit is een van die redes vir die wisselvalligheid in die vraag na sybokhaar wat van tyd tot tyd ervaar word. Die nuutste inligting oor sybokhaar verskyn in die nuusbriewe van Sybokhaar SA. Daar bestaan teenstrydighede in die regverdiging daarvan om sybokhaarproduksie te verhoog wanneer die mark, op bepaalde tye, nie die beperkte volumes wat aangebied word, kan absorbeer nie. Markreaksie is dikwels die gevolg van vrees van aanbod eerder as slegs die aanvraag na die eindproduk. Soos in die geval van ander natuurlike vesels waar produksie daal, kan rasionalisering van verwerkingskapasiteit verwag word. Ons staan in n veranderende globale markomgewing waar tegnologiese vordering en inligting nuwe geleenthede ten opsigte van bemarkingsalternatiewe skep. Hierdie ontwikkelings vereis n nuwe benadering deur produsente ten opsigte van die betrokkenheid by die bemarking van hul sybokhaar. Die wisselende wisselkoers kan heelwat probleme vir die SuidAfrikaanse sybokhaarbedryf veroorsaak.

329

Inligting vir nuwe boere Ten einde sybokhaar van ho gehalte te lewer, is deeglike teelprogramme van uiterste belang. Dit is moeilik om teelprogramme in gemeenskaplike weiding waar die veld aan almal behoort toe te pas omdat alle tipe bokke saam in die veld loop. Tydens die teelseisoen sal die produsent die bokke dag en nag moet oppas om kruisteelt te voorkom. Verdere uitdagings wat dit moeilik maak om tot die sybokhaarbedryf toe te tree: Voldoende en maklik toeganklike skuiling, aangesien Angorabokke baie sensitief is vir drastiese weersveranderinge. Gewoonlik moet meer as een groot skuiling op verskillende plekke op die plaas gebou word en dit kan baie duur wees. Voldoende skeer- en sorteringtoerusting is n voorvereiste. Toepaslike haarsortering- en klasseringskennis by die boer en die werknemer. Dit is noodsaaklik om in skeer- en sorteringsopleiding te bel. Om volle voordeel uit die gedereguleerde bemarkingstelsel te trek, moet die produsente toegang h tot n doeltreffend en werkende infrastruktuur wat die vrye vloei en beskikbaarheid van bemarkingsinligting insluit.

Lewende hawe
Byeboerdery
1. Oorsig
Die Suid-Afrikaanse byebedryf word geteister deur n verwoestende siekte wat in byekolonies woed. Amerikaanse vuilbroeisel (Amerikaanse broedpes, jongbysiekte; Eng. American foulbrood, AFB) is n uiters ernstige bakteriesiekte by byeteelt wat lei tot die dood van byelarwes, en in ernstige gevalle tot die ineenstorting en dood van die hele heuningbykolonie. Die AFB-uitbraak is van landswye belang en word as n ernstige risiko beskou, nie net vir die byebedryf nie, maar ook vir gewaskommoditeite soos die sagtevrugtebedryf, wat op heuningbye staatmaak vir bestuiwing. Raadpleeg www.sabio.org.za vir die jongste inligting en bestrydingsmaatrels.

8. Vervaardiging en verwerking van sybokhaar


Die omskakeling van sybokhaar in n produk soos n kledingstuk of n huishoudelike artikel is n lang proses. Dit kan egter in vier duidelik stadia ingedeel word: die vesel word skoongemaak en gekam die vesel word tot draad gespin die vesel word in n weefstof of tekstielstof omskep die finale stadium behels die omskepping van die stof tot n eindproduk

Kommersile bestuiwing van appels

Alhoewel sybokhaar min of meer op dieselfde manier as wol verwerk word, vereis dit ook spesifieke aandag tydens sekere van die prosesse ten einde te verseker dat die sybokhaar se gladde, glansende voorkoms behou. Aangesien die ingewikkelde besonderhede van die proses n goed bewaarde geheim bly, is die verwerking van sybokhaar tot eindprodukte meer n kuns as n wetenskap in die tuisnywerheid- n die groot bedryfsmeulens. Gehalte bly die hoogste prioriteit in Suid-Afrikaanse sybokhaarproduksie. Daar bestaan vasgestelde standaarde om gehalte van die grondstof dwarsdeur die wreld te verseker.
Bron: Frans Loots, Sybokhaar SA, en die webtuistes wat in hierdie hoofstuk genoem word. Dank aan Angelo Coppola vir terugvoering oor die konsephoofstuk.

Ontwikkelingsprojekte met heuningbye

Heuningprodukte sluit die volgende in: heuning, byversamelde stuifmeel, koninginjellie, was en gesondheidsaanvullings. Heuning strek verder as die voedselmark en word in groot hoeveelhede gebruik in die vervaardiging van skoonheidsprodukte, kerse, lipstiffies, medisyne, kruietee en kougom. Heuning is n natuurlike anti-oksidant en kan byvoorbeeld gebruik word om die raklewe van vleis te verleng. Ander produkte wat benut kan word, is stuifmeel, n uiters suiwer vorm van proteen, propolis (n natuurlike antiseptiese middel), koninginjellie (n gesondheids- en kosmetiese produk) en byegif (wat medies gebruik word om mense wat allergies is te desensitiseer). Die meeste byeboere verkoop hulle produkte in grootmaat aan heuningverpakkers, of hulle bemark self hulle produkte. Kleiner boere verkoop hulle produkte gewoonlik van die huis af of by padstalletjies of aan plaaslike kafees. Byeboerdery werk volgens skaal-ekonomie: hoe meer byekorwe jy het, hoe meer winsgewend sal jou onderneming wees. Die groot byeboere boer gewoonlik slegs met bye. Die kleiner boere diversifiseer gewoonlik. Bye is die vernaamste bestuiwers van landbougewasse; hulle is verantwoordelik vir een uit elke drie mondevol kos wat ons daagliks eet.
Bron: Mike Allsopp, Dr Connal Eardley (LNR-NIPB).

Heuningbye het ook waarde in Suid-Afrika as middel vir die Bemagtiging van Plattelandse Ontwikkeling. Kleinskaalse byeboerdery het groot potensiaal as n middel tot entrepreneursontwikkeling en ekonomiese bemagtiging, veral onder plattelandse gemeenskappe, en veral onder vroue. Die grootste potensiaal vir byeboerderyontwikkeling is in die bloekomplantasies wat bestuur word deur maatskappye soos SAPPI en MONDI. Dit word tans onderbenut vir byeboerdery en heuningproduksie. Samewerking en vennootskappe tussen hierdie maatskappye, die regering en plaaslike gemeenskappe kan ekonomiese ontwikkeling vir n groot aantal gemeenskappe en individue in Suid-Afrika tot gevolg h.

330

2. Verenigings wat betrokke is


Die Suid-Afrikaanse Bye-industrie-organisasie (SABIO) Tel. 012 356 9832 www.sabio.org.za 400 geregistreerde byeboere is lede van SABIO. Kleinboere word aangemoedig om te registreer want dit stel die SABIO in staat om meer akkurate statistiek vry te stel die sektor ingelig te hou en voor te berei op potensile krisisse in die toekoms jou by te staan in aansoeke om befondsing Streeks-/provinsiale verenigings: Byeboervereniging Oostelike Hoveld (Oostelike Gauteng) Tel. 011 362 2904 Vrystaatse Byeboervereniging Tel. 051 433 4663 KwaZulu-Natal-Byeboervereniging Tel. 033 239 5292 Mpumalanga-Byeboervereniging Tel. 013 7500723/ 082 608 2008 Noord-Kaapse Byegroep Tel. 053 441 2341 Noord-Transvaalse Byeboervereniging (Pretoria) Tel. 083 259 4466 Suidelike Byeboervereniging (Gauteng en plattelandse distrikte) Tel. 083 262 2047 www.beekeepers.co.za Suid-Kaapse Byebedryfsvereniging Tel. 044 871 1935 Wes-Kaapse Byebedryfsvereniging Tel. 021 971 1022

Bykomende opleiding word gedoen deur LNR-NIPB. Tel. 012 808 8000 or 021 887 4690 Honeywood Farm Tel. 028 722 1823 Joe Hugill by Saronda Valley Tel. 011 953 4883 Robert Post Tel. 021 971 1022 SABIO Tel. 012 807 7433 SM McGladdery Tel/fax: 033 342 4990

LNR Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming (NIPB) Tel. 021 887 4690 allsoppm@arc.agric.za Suid-Afrika se voorste navorser oor heuningbye GoszczynskaT@arc.agric.za die bakterioloog by die NIPB wat laboratoriumontledings doen eardleyc@arc.agric.za bye-identifisering (taksonoom). Dr Eardley is ook ondervoorsitter van die International Commission on Plant Bee Relations (ICPBR) LundallME@arc.agric.za heuningby-ontwikkelingsprojekte
Find the quick link to the African Pollinator Initiative at www.arc.agric.za

3. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Vind die Wet op Landbouplae (Wet No.36 van 1983) Beheermaatrels ten opsigte van heuningbye op die webtuistes soos www.beekeeping.co.za en www.beekeeping.co.za. Wetgewing verdeel Suid-Afrika in twee streke vir Kaapse byeboerdery en vir Scutellata- (Afrika-heuningby) byeboerdery. Hierdie verdeling volg die Siegfried-lyn, wat min of meer die tradisionele grens tussen die twee subspesies is. Heuningbye mag nie van enige rigting oor die grens geneem word nie, buiten met n permit wat deur die DLBV uitgereik word.

Bye is die belangrikste groep bestuiwers (ander bestuiwers sluit in vlie, torre, vlinders, motte, gaasvlerkiges, vols, knaagdiere en vlermuise, of deur die wind of water). Binne die omvang van die huidige navorsing word die skakels tussen byesistematiek en die ekologiese rol van bye as bestuiwers, hul belangrikheid vir die landbou, en die aanwesigheid van ander bestuiwers erken. Deelname aan ekologiese, bestuiwings, bewarings- en internasionale beleidsontwikkelingsprojekte is dus belangrike aktiwiteite. Die byeversameling van die Suid-Afrikaanse Insekteversameling bestaan uit ongeveer 8 500 databasisrekords. Materiaal oor genera wat hersien is, word gedentifiseer. Materiaal word beskikbaar gestel aan navorsers wat daarin belangstel om Afrotropiese bye en angelperdebye te bestudeer. Bye is in die algemeen baie gevoelig vir steurings in hulle habitat, en sommige grondgebruikveranderings lei direk tot hulle plaaslike ondergang. Die biodiversiteitsbewaring van bye het dus n wreldwye onderneming geword. Taksonomie is noodsaaklik vir behoorlike byebewaring en -bestuur. Kontak dr. Connal Eardley. E-pos: eardleyc@arc.agric.za Kyk na die Research & Development kieslysopsie by www.arc.agric.za Universiteit van die Vrystaat Departement Dierkunde en Entomologie Tel. 051 401 2566 vdlindet@ufs.ac.za Stellenbosch Universiteit Tel. 021 808 3160 Besoek die Internasionale Byenavorsingsverenigingbladsye by www.ibra.org.uk

Die Siegfried-lyn Direktoraat: Plantgesondheid Tel. 012 319 6529 DPH@daff.gov.za

Swart Kaapse bye en geel Afrika-bye Direktoraat: Voedselveiligheid en Gehalteversekering Tel. 012 319 7306 DFSQA@daff.gov.za

Universiteit van Pretoria Tel. 012 420 3233 Rhodes-Universiteit Tel. 046 603 8528

Direktoraat: LandbouprodukteDirektoraat: Internasionale Handel inspeksiedienste (APIS) Tel. 012 319 8451 Tel. 012 319 6100 Direktoraat: Diereproduksie Tel. 012 319 7424

5. Publikasies en webtuistes
Besoek webtuistes wat op ander plekke in hierdie hoofstuk gelys word, bv. www.sabio.org.za, www.beekeepers.co.za ens. Beekeeping in South Africa (Die Blou Boek). 3de uitgawe. Voorsien inligting en instruksies, voorsien in die behoeftes van stokperdjieentoesiaste, beginners en professionele boere. Bel 021 887 4690, epos allsoppm@arc.agric.za of besoek www.arc.agric.za. From Beekeeping a practical guide for Southern Africa deur D Marchand & J Marchand-Mayne. Allsopp, MH 2005 Commercial pollination of deciduous fruit n pamflet wat beskikbaar is van die Sagtevrugteprodusentetrust Tel. 021 882 8470 The South African Bee Journal (SABJ). Kontak SABIO.

4. Opleiding en navorsing
Die Landboukolleges, in samewerking met provinsiale Departemente van Landbou, bied kursusse in byeboerdery aan. Besonderhede oor Cedara en ander kolleges kan gevind word in die hoofstuk Landbou-onderwys en -opleiding.

331

Vind die publikasies wat beskikbaar is op www.apiculture.co.za Sommige verenigings, bv. die Suidelike Byeboervereniging, het hul eie nuusbriewe. Vind die kontakbesonderhede vir die verskillende verenigings onder opskrif 2. Vind die twee Info Paks op www.daff.agric.za neem die Publicationskieslysopsie oor bye. Die eerste is Basic beekeeping. Die tweede is Bee: Capensis bee problem. Vind die Where to buy beekeeping books-opsie by www.satweb. co.za/bees Kejafa Knowledge Works het publikasies oor byeboerdery. Besoek www.kejafa.co.za of skakel 014 577 0005. Verskeie publikasies, waarvan sommige gratis afgelaai kan word, is beskikbaar by www.biobees.com. The Barefoot Beekeeper, How to Build a Top Bar Hive en ander titels. The British Beekeepers Association www.britishbee.org.uk www.friendsofthebees.org byebewaring en natuurlike byeboerdery www.beesabroad.org.uk Bees Abroad is n liefdadigheidsorganisasie wat in Brittanje geregistreer is en byeboerderyprojekte in ontwikkelende lande ondersteun. Lees oor een van die projekte by www.berudep. org, die Belo Landelike Ontwikkelingsprojek in Kameroen. Honey deur D. Botha. ISSN: 0014-8482. Handel oor byeboerdery in Suid-Afrika en die teling van heuningbykolonies vir die produksie van heuning en byewas. The Hive Bee Wilson John Murray IBSN 0 7195 65987 Vind Value-added products from beekeeping op die webtuiste van die Food and Agriculture Organisation (FAO) van die Verenigde Nasies. Hierdie deel verbeter op di manier die moontlikhede vir diversifikasie in boerderyaktiwiteite.

7. Plaaslike sakeomgewing
Amerikaanse vuilbroeisel (Amerikaanse broedpes, jongbysiekte; Eng. American foulbrood, AFB) is n uiters ernstige bakteriesiekte by byeteelt, wat veroorsaak word deur die bakterie Paenibacillus larvae. Dit lei tot die dood van byelarwes, en in ernstige gevalle tot die ineenstorting en dood van die hele heuningbykolonie. AFB kom feitlik wreldwyd voor, maar is nie voorheen in Afrika besuide die Sahara aangemeld nie. AFB is onlangs vir die eerste keer in Suid-Afrika gevind tydens n AFB-opname deur die LNR wat deur die Departement Landbou, Bosbou en Visserye befonds is. Dis nie bekend wat die oorsprong van AFB in Suid-Afrika is nie, maar dis moontlik veroorsaak deur niebestraalde heuning wat die land ingebring is. Ander moontlike draers is ingevoerde byewas, ingevoerde byevoedsel of swerms bye wat deur skepe na die land gebring is. Suid-Afrika dring reeds jare lank aan op verpligte bestraling van alle byeprodukte wat die land ingebring word, spesifiek om te verhinder dat AFB na Suid-Afrika versprei. AFB is n aanmeldbare siekte in feitlik alle lande, insluitende Suid-Afrika. Kliniese simptome in kolonies is onder meer siek larwes en papies, wat ineenstort tot n slymerige massa aan die basis van n sel en dan tot n harde swart skub verdroog. Die kolonie het n sieklike reuk wat aan ou skoene herinner. Indien die siekte nie gekeer en uitgeroei word nie, sal dit sonder twyfel deur Suid-Afrika versprei, en uiteindelik ook na buurlande regdeur Afrika suid van die Sahara. Byeboere word sterk gemaan om die uiterste voorsorgmaatrels te tref om te voorkom dat die siekte verder versprei en dat hul byerye besmet raak. Dit geld vir alle byeboere in Suid-Afrika, maar veral diegene in die WesKaap. Die volgende maatrels word voorgestel: Byeboere moet probeer om byerye van mekaar geskei te hou, dit wil s heuningbykolonies moet nie van byery tot byery tot byery verskuif te word nie. Byeboere moet nie hul kolonies in die nabyheid plaas van kolonies wat aan ander byeboere behoort nie. Moenie toerusting (korwe, heuningkaste, rame ens.) van byery tot byery of van kolonie tot kolonie beweeg nie. Steriliseer alle byeboerderytoerusting (korfgereedskap, handskoene ens) n gebruik met alkohol of kookwater sodat die infeksie nie van byery tot byery of van kolonie tot kolonie versprei word nie. Moenie nat heuningkaste uitsit sodat bye daaraan kan vreet nie. Moenie kolonies voed met enigiets wat heuning of stuifmeel bevat nie. Beperk die roof van heuning tot n minimum, en beperk dus byeteeltbestuur tot n minimum. Kontak Mike Allsopp by AllsoppM@arc.agric.za

6. Maatskappye wat betrokke is


ARC-IAE Tel. 012 842 4000. n Wasonttrekker wat met sonkrag werk vir kleinskaalse byeboerderyentrepreneurs Aalcapri Apiaries Tel. 011 825 4764 Apitherapy Tel. 053 833 1834 www.apitherapy.co.za Beequipment SA Tel. 011 476 5626 www.beequip.co.za BioAfrica Tel. 082 534 4807 www.bioafrica.co.za Clover Apiaries Tel. 012 343 6344 Comb Honey Apiaries Tel. 021 987 0667 www.comb-honey-apiaries. co.za Douglas Bee Farms Tel. 053 298 1101 Fleures Tel. 012 362 6991 Fax: 021 362 6992 Heuningkopers Hasslers Honey Farm Tel. 011 849 1990 Highveld Honey Farms Tel. 011 849 1990 / 083 229 4467 brett@highveldhoney.co.za Honey Badger Tel. 012 365 1015 Honeybee Foundation & Products Tel. 021 511 4567 honeybee@global. co.za, www.beekeeping.com/honeybee-africa Honeysuckle Tel. 011 662 1492 www.honeysucklehoney.com Honeywood Farm Tel/fax: 028 722 1823 www.honeywoodfarm.co.za Makana Meadery Tel. 046 636 1227 Necta Honey Farm Tel. 021 981 4702 Fax: 011 698 3274 Nu-Life Beekeepers Tel. 039 433 1140 / 082 578 0827 Peels Honey Tel. 033 330 3762 The Propolis People Tel. 053 831 2705 www.thepropolispeople.co.za Raw Honey Tel. 083 653 6290 www.rawhoney.biz Rivendale Apiculture www.apiculture.co.za Ruperts Honey Tel. 012 650 0064 www.rupertshoney.co.za Slabber Apiculture Tel. 082 852 4392 www.pollination.co.za SM McGladdery Tel/fax: 033 342 4990 www.satweb.co.za/bees Schnetler Tel. 011 782 8996 / 082 927 9629. Velsorgprodukte uit heuning

8. Inligting vir opkomende en nuwe boere


Apikultuur of byeboerdery is ideaal vir vroue, jongmense, gestremde persone, persone wat ook ander verantwoordelikhede het, soos huiswerk en skool asook vir persone met fisieke gestremdhede. Wanneer mans na die stede migreer opsoek na werk, bly die vroue agter met al die verantwoordelikhede. Byeboerdery bied n geleentheid vir so n vrou om n inkomste te verdien terwyl sy na die res van haar landbou- en huishoudelike verantwoordelikhede omsien. Dit is ligte werk en nie gemeganiseer nie. Dit is egter nie bedoel vir lui mense nie! Wanneer heuningbye in byekorwe gevestig is, produseer die bye die heuning en ander korfprodukte. Die boer se werk is om aandag aan die bye te skenk en hulle korwe effektief te bestuur. Hierdie gratis werkkrag

332

werk vir die boer solank daar nektarproduserende plante in die omgewing is. Die toekoms van hierdie program hang af van die Suid-Afrikaanse heuningverbruikersmark wat bewus is van die projek. Dit hang ook af van die byeboere wat innoverend is wat betref die bemarking en benutting van byekorfprodukte. Heuningbye word oral in Suid-Afrika aangetref en is n gratis en toeganklike hulpbron. Mense hoef nie grond te besit nie en het slegs toestemming nodig om hulle byekorwe op n veilige plek te plaas. Indien daar voldoende byeplante in die omgewing is waar bye n surplus nektar kan produseer, kan n byeboerdery begin word. Wenke vir nuwelinge in die byeboerderybedryf Byekolonies moet teen die wind beskerm word. Indien geen natuurlike windskerm beskikbaar is nie, behoort n tydelike windskut opgerig te word. n Kolonie behoort op n sonnige plek geplaas te word, verkieslik op so n wyse dat die son op die ingang skyn. Korwe moet met behulp van ou bande of betonblokke van die grond af gehou word, aangesien klammigheid en n gebrek aan ventilasie die bye kan stres. Maak seker dat daar n onbesoedelde waterbron naby die korf is. Bring wilde bye op sekere tye van die jaar na die korf toe. Die nuwe bloed verseker n gesonder, sterker kolonie. Dit is ook belangrik om kolonies voortdurend te verdeel. Op die Hoveld word bye tydens die winter, wanneer daar nie genoeg voer beskikbaar is nie, na vrugbaarder gebiede geneem. Tot 350 korwe word op n slag in n vragmotor gelaai. Bye se vermo om te navigeer, wentel rondom die son, en wanneer dit skemer word, keer hulle terug na die korf toe. Dit is die rede waarom bye snags vervoer word. Afgesien van die produksie van heuning en byewas is een van die winsgewendste aspekte van byeboerdery die voorsiening van bestuiwingsdiens aan boere. Kontak SABIO vir meer inligting oor byekorwe, veiligheid en toerusting.
Bron: Brett Falconer, Highveld Honey Farms

Suid-Afrika voer heuning in omdat dit nie genoeg produseer om in die plaaslike behoefte te voorsien nie. Heuningtekorte op internasionale markte laat pryse styg. Die toenemende vraag na heuning plaaslik maak die projek meer lewensvatbaar, en die oogmerk is om plaaslike markte teen n redelike prys te voorsien. Aangesien verbruikers verkies om heuning in kleiner hoeveelhede te koop, is dit ook n oogmerk van die projek om te voorsien in die vraag na kleiner heuningverpakkings met n ho waarde. Die projek sal fokus op verkope aan die plaaslike markte totdat hulle self die rol van groothandelaar kan vervul. Dit sal hor opbrengste op die plaas verseker, en dit sal die markaandeel, omset en winsgewendheid verhoog. Dit sal ook volhoubaarheid en n hoer prys verseker. Kontak: Tebogo Mailula at MailulaT@arc.agric.za

9. Internasionale sakeomgewing
Besoek die bladsye van die International Bee Research Association by www. ibra.org.uk Daar is n wreldwye aanvraag na heuning en was. Die hoofuitvoerders van heuning is China, Argentini, Australasi en die VSA. Die hoofinvoerders is Europa, die VSA en die Midde-Ooste. Byewas word hoofsaaklik uit Afrika na Europa uitgevoer. Die meeste lande het streng regulasies wat betref die invoer van heuningbyprodukte en dit kan verkry word van die plaaslike handelskommissies. Europa, die VSA en Kanada vereis verdere toetse teen die neerslag van plaagdoders in heuning. Daar is streng regulasies wat betref die invoer van byewas en heuning met die doel om aansteeklike siektes uit die land te hou. Alle ingevoerde heuning- en byeprodukte moet bestraal word vir plaagbestrydingsdoe leindes en daar word ook vereis dat die bestralingsetiket op hierdie produkte aangebring word. Invoerders kan heuning nog goedkoper invoer met vervoerkoste en al. Hierdie toestand is egter besig om te verander omdat plaaslike produseerders hulle produksie verhoog het. Die aanbod en aanvraag, buitelandse wisselkoerse en die kwaliteit van die produkte speel almal n belangrike rol in die vasstelling van wreldhandelspryse van heuningbyprodukte. Bronne vir hierdie hoofstuk: Mike Allsopp (LNR-NIPB); Brett Falconer. Aantekeninge oor Amerikaanse vuilbroeisel is afkomstig uit verskillende LNRNIPB-nuusbriewe, hoofsaaklik uit uitgawe 79 van 2009 (die nuusbriewe is beskikbaar op www.arc.agric.za) Ons dank aan Hans Blokker en die Suid-Afrikaane Bye-industrie-organisasie (SABIO), Brett Falconer (Highveld Honey Farms), Connal Eardley (LNRNIPB), Elize Lundall (LNR-NIPB) en Tom Cain (Southerns Beekeeping Association) vir terugvoer oor die konsephoofstuk.

Projekte
Lees oor die Beekeeping for Poverty Relief Programme (BPRP) op die webtuiste, www.arc.agric.za

Vhembe se voorloper-byeboere is besig om n groot sprong te maak in die herstel van hul posisie as een van die vernaamste opkomende heuningprodusente in die land. Gerugsteun deur n R2 miljoen-toekenning van die Europese Unie (EU) wat deur die Limpopo Local Economic Development (LED) Program gekanaliseer word, beplan hulle om grootmaat-heuningverskaffers in die Limpopo-provinsie te word. Hulle is besig om hul ondernemings te herskep en beoog om gespesialiseerde verwerkingstoerusting te installeer en met mekaar te deel, om hul produkte in verbruikersvriendelike verpakkings af te lewer en hul produkte te bemark. Hulle glo hul optrede sal die mededingendheid in Limpopo se heuningbedryf verhoog deur regstreekse toegang tot plaaslike markte te verseker. Die Limpopo LED Program-toekenning is n bydrae tot die koste verbonde aan veranderinge aan die projek se verwerkingsentrum, nuwe verwerkingstoerusting wat deur die byeboere gedeel word, en die vervoer van hul heuning. Die boere besit die boorde wat die gebied omring, wat dit makliker maak om hul byekorwe te huisves.

333

Lewende hawe
Diereverbetering en telers
1. Oorsig
Die registrasie van diere hou die belangstelling in spesifieke rasse aan die gang, en lei ook tot die nastreef van uitmuntendheid, naamlik om die beste prestasie uit die dier te haal. Daar is n groot verskil tussen die prestasie van geregistreerde diere en ongeregistreerde diere binne dieselfde ras en natuurlik ook n reuse prysverskil. Die ras word dus bevorder, en die teler bekom maksimum opbrengs op sy belegging Die eerste doelwit met die registrasie van diere is n waarborg vir die koper dat die spesifieke dier opreg is ten opsigte van ras, kruising, teler, prestasie, teelwaardes, ensovoorts. Ander doelwitte sluit in die verbetering van die ras en die beperking van inteling. Die boer wat met ongeregistreerde diere van n bepaalde ras teel, word nie beskou as n bona fide-teler nie, maar eerder as n kommersile teler. Die telersverenigings en -genootskappe maak n wesenlike deel uit van georganiseerde landbou. Geregistreerde diere regoor die wreld staan ook bekend as saadvoorraad-, stamboom-, rasegte en opreggeteelde diere. Met die infrastruktuur wat telersverenigings het, is dit maklik en moeiteloos om diere te registreer n PAAR BEGRIPPE: Kunsmatige inseminasie (KI) is die plasing van sperm in die vroulike dier se voortplantingskanaal op ander wyses as die natuurlike manier. Die gebruik van KI is n baie koste-effektiewe manier om genetiese verbetering te versnel omdat dit die gene van voortreflike manlike diere baie maklik en vinnig laat versprei. Embrio-oorplasing is die proses om embrios uit n voortreflike koei te verwyder en dit in n surrogaatkoei oor te plaas, waar dit in n kalf ontwikkel. Soos KI, is embrio-oorplasing n baie kosteeffektiewe manier om genetiese verbetering te versnel. Op hierdie wyse kan die gene van n voortreflike vroulike dier versprei word. Kloning gebruik gespesialiseerde DNA-tegnologie om veelvuldige, presiese replikas van n enkele dier te produseer. Die eerste gekloonde kalf is in 2003 in Suid-Afrika gebore. Daar word verwag dat kloning n kosteeffektiewe manier sal word om genetiese verbetering te versnel aangesien presiese replikas van die heel beste diere so geproduseer kan word.

Livestock Registering Federation (LRF) Tel. 051 446 0456 Die Lewendehawe-registrerende federasie (Livestock Registering Federation) is n vereniging van die Telersvereniging en sluit heelwat van die groter rasse se genootskappe in Suid-Afrika en die Namibiese Stoettelersvereniging by hul lidmaatskap in. In Suid-Afrika administreer en reik hierdie verenigings registrasies vir hulle eie beesrasse uit hulle staan as die Onafhanklike Registrerende Owerhede bekend (ORO). Die belangrikste taak en doel van die LRF is om sy lede wat as Onafhanklike Registrerende Owerhede (Veeverbeteringswet, 62 van 1998) optree, in n geaffilieerde federasie te verenig, hulle belange te bevorder en te beskerm. Die meeste OROs gebruik die BREEDPLAN-optekenstelsel vir diere (sien opskrif 7). Lidmaatskapbesonderhede asook besonderhede oor diere kan by www.breedplan.co.za opgesoek word. Die Suid-Afrikaanse Verenigings sluit die volgende in: 1. Brahmaanse Beestelersgenootskap van SA 2. Brangus-genootskap van SA 3. Limousin-beestelersgenootskap van SA 4. SA Braford-genootskap van SA 5. SA Holstein 6. Santa Gertrudis SA 7. Simmentaler/Simbra-beestelersgenootskap van SA SA Semen and Embryo Group (SAVSEG) P dr. R. de la Rey .a. Tel. 012 250 2359
Verdere besonderhede van telergroepgenootskappe verskyn later in hierdie hoofstuk. Raadpleeg die opskrifte Beeste, Skape, ensovoorts

3. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Direktoraat Diere- en Akwaproduksie Tel. 012 319 7493 DAAP@daff.gov.za Die Registrateur Tel. 012 319 7424 / 33 joelm@daff.gov.za Die bogenoemde direktoraat is verantwoordelik vir die evaluasie van nuwe rasse en die regulering van die aktiwiteite van telersgenootskappe en registrasie-owerhede. Aansoekvorms om vir bostaande te registreer, is beskikbaar by joelm@daff.gov.za. Regulasies met betrekking tot diereverbetering word vervat in die Veeverbeteringswet (Wet 62 van 1998). Die Departement kordineer ook plaaslike en streeksaktiwiteite wat verband hou met die bewaring en volhoubare gebruik van dieregenetiese hulpbronne vir voedsel en landbou.

2. Verenigings wat betrokke is


SA Stamboek- en Diereverbeteringsvereniging Tel. 051 410 0900 www.studbook.co.za SA Stamboek is n vereniging van 63 telersgenootskappe (van verskillende rasse en spesies). SA Stamboek en die LNR se Lewende Hawe-sakeafdeling gebruik die INTERGIS-stelsel (sien opskrif 7). Die doelwitte van SA Stamboek is om: hierdie telersgenootskappe by te staan om hul onderskeie doelwitte te bereik; die gemeenskaplike belange van stoettelers en hul telersgenootskappe te beskerm en bevorder; as n mondstuk vir die stoettelersbedryf op te tree; die uitvoer van diere met geloofwaardige stambome te bevorder wat by die betrokke genootskap geregistreer of aangeteken is, en die uitvoer van semen of embrios wat verwek is uit diere wat sodanig geregistreer of aangeteken is; tegniese en adviesdienste aan telersgenootskappe en hul lede te lewer; en as n telersgenootskap op te tree vir telers van diererasse waarvoor daar nie n telersgenootskap bestaan nie.

4. Opleiding en navorsing
LNR-Lewendehawebesigheidsafdeling Tel. 012 672 9111 www.arc.agric.za KI kursusse word deur die LNR-Veesake-afdeling aangebied. Daar is besonderhede van die universiteite, die universiteite van tegnologie en die landboukolleges in die hoofstuk oor landbouonderwys en -opleiding. Veeteelt word gedek in grade en diplomas. Sommige kort kursusse word ook aangebied. Die Skool vir Landbou- en Omgewingswetenskappe aan die Sentrale Universiteit van Tegnologie (in Bloemfontein) bied byvoorbeeld die volgende kort kursusse aan: Santa Gertrudis-beoordelingskursus; Dorper-beoordelingskursus; Kunsmatige inseminasie (beeste) Simbrabeoordelingskursus; Dohne Merino-kursus.

334

Die Universiteit van die Vrystaat bedryf die nagraadse skool vir veeteelt. Dit is n liggaam wat die onderrig van nagraadse studies in Veeteelt in SuidAfrika verteenwoordig. Die departemente wat hierby betrokke is, is:: Departement Vee, Wild- en Weidingkunde Tel. 051 401 2427 neserfw@ufs.ac.za Sentrum vir Volhoubare Landbouen Landelike Ontwikkeling Tel. 051 401 2163 GroeneI@ufs.ac.za

Suiwel Agrimelk Tel. 012 365 2683 www.softwarefarm.co.za DIMSSA Tel. 051 447 9123 www.dimssa.co.za Milkfriend Sel. 082 555 5054 www.milkfriend.co.za Plan-a-head Dairy Tel. 033 342 7888 www.planahead.co.za Triomelk Tel. 012 376 4180 www.saboer.co.za Perde Equimaster Tel. 012 667 5258 www.agribsa.co.za

Beesvleis Agribeef Tel. 012 365 2683 www.softwarefarm.co.za Beefpro Tel. 012 672 9145 Sel. 082 801 2026 www.beefpro.net HerdMASTER Tel. 012 667 5258 www.agribsa.co.za Plan-a-head Beef Tel. 033 342 7888 www.planahead.co.za Studmaster Tel. 0861-101-525 www.studmaster.com Triobees Tel. 012 376 4180 www.saboer.co.za

Die meeste universiteite wat landbougrade aanbied, doen ook navorsing op die gebied van veeteelt. Nasionale en provinsiale departemente van landbou is ook betrokke by navorsing in hierdie verband. Sommige van die maatskappye wat betrokke is, bied opleiding aan as deel van hul pakkette, byvoorbeeld kursusse in kuddebestuur en prestasie-aantekening deur BREEDPLAN en KI-kursusse deur Kanhym en Taurus. Die LRF-BREEDPLAN Stockman se skool word jaarliks in Oktober by die Aldam-oord gehou. Vooraanstaande nasionale en internasionale sprekers bespreek die nuutste produksietegnieke, markneigings, bestuurstelsels en navorsing om beter en doeltreffender beeste te produseer. Meer inligting kan by die LRF-webtuiste (www.lrf/co.za) of die BREEDPLAN-webtuiste (www.breedplan.co.za) gekry word; of skakel 051 446 0455 (sekretariaat) of 012 667 5258 (BREEDPLAN).

5. Publikasies en webtuistes
Baie telersgenootskappe in Suid-Afrika publiseer n jaarblad. Kontak die betrokke genootskappe of verenigings vir meer inligting. Stamboek (Stud Book) se webtuiste www.studbook.co.za bevat baie inligting en dit is die moeite werd om dit te besoek. Daar is ook twee publikasies beskikbaar: SA Stud Breeder/Stoetteler is n tweetalige kwartaalblad en word uitgegee deur die SA Stamboek en Diereverbe teringsvereniging. Die artikels word geskryf deur wetenskaplikes en leiers op die terrein van vee en dek onderwerpe soos dieregesondheid, veevoer en -voeding, diere-identifisering, weiding en wildboerdery onder die brer begrip van volhoubare landbou. SA Livestock Breeding het inligting oor al die rasse en relevante strukture in die bedryf. BREEDPLAN en die National Beef Cattle Improvement Scheme (INTERGIS) het publikasies wat die mark inlig, soos BREEDPLAN News. Die webtuiste, www.breedplan.co.za bevat wenke en artikels oor hoe om rekord te hou van prestasies. Besonderhede van verenigings in die meeste bees- en skaaplande in die wreld word gegee en sluit besonderhede in ten opsigte van navrae oor diere en lede, asook inligting oor prestasies in. Die BREEDPLAN-webtuistes ontvang tans meer as drie miljoen bladsybesoeke per maand. Beef News is n halfjaarlikse publikasie wat deur Taurus uitgegee word. www.agriwiki.co.za bevat inligting oor die verskillende diererasse. Die webadres van die International Committee for Animal Recording (ICAR) is www.icar.org.

Kunsmatige inseminasie/embrios
ABS South Africa Mnr. M.C. Steyn 082 809 2999 LNR Lewendehawebesigheidsafdeling (Livestock Business Division) Tel. 012 672 9111 www.arc.agric.za Die afdelings Dieregenetika en Biotegnologie en Diererekordhouding en verbetering is van toepassing op hierdie hoofstuk. Ramsem Tel. 051 441 7913/4 www.ramsem.com Semark Tel/Faks 033 234 4382 Sel. 083 630 4124 tim@semark.co.za Semex Suider-Afrika Tel. 021 905 0225 www.semex.co.za Taurus Tel. 012 667 1122/8 www.taurus.co.za

6. Maatskappye wat betrokke is


Sagtewareprogramme
Daar is baie veeteelt-sagtewareprogramme wat produsente op hul plase kan gebruik. Baie kombineer die funksionaliteit van kuddebestuur met rekordhouding op die plaas. Sommige van die programme wat hieronder verskyn, bevat hulpmiddels wat seleksiebesluite vergemaklik. Kleinvee en pluimvee Eggs2000 Gallus TM Aandag ARC-LBD Tel. 012 672 9068 HerdMASTER Tel. 012 667 5258 www.agribsa.co.za Pig Pro Tel. 017 819 3027 / 8 Sel: 082 900 5915 www.planahead.co.za Plan-a-head pig Tel. 033 342 7888 www.planahead.co.za Shepherd Tel. 049 842 1113 http://Gadi.agric.za Studmaster Tel. 0861-101-525 www.studmaster.com

Brakfontein Embriosentrum Tel. 046 685 0519 w w w . d o h n e m e r i n o . o r g / VRIESIT Veterninary Andrology Laboratories brakfontein Tel. 012 547 0446 www.vriesit.com BREEDPLAN SA Tel. 012 667 5258 W Pringle Export Holdings www.agribsa.co.za Tel. 021 557 0606 Faks 021 557 6522 Embryo Plus Tel. 012 250 2359 Walloon Animal Genetics www.embryoplus.com Tel. 031 303 2840 belcondbn@icon.co.za GAI (Genetic Actions International CC) / Genimex World Wide Sires South Africa Tel. 012 667 1012 Tel. 021 557 0606 www.newzealandgenetics.com johannes@wwsires.co.za www.wwsires.co.za INTERGIS Tel. 012 672 9064 Zais International (Edms) Bpk www.studbook.co.za/intergis Tel. 011 768 4264 Faks 011 768 4265 Kanhym Landgoed Tel. 014 577 4558 / 082 805 6803 www.kanhym.co.za

In- en uitvoere
Heelwat prosedures en protokolle is hier van toepassing. Vir verdere inligting, kontak die Registrateur van Diereverbetering of die Direktoraat Dieregesondheid. Heelwat maatskappye tree op as in- en uitvoeragente. Hieronder is twee voorbeelde:

335

Veterinary Import-Export Authority BK Tel. 012 361 3116 Faks 012 348 2644

produkte, asook n inspeksiediens, aan. Hulle stel die dokumente op en neem dit na die verskeie departemente.

aantekeningskema vir ontwikkelende boere is ook gestig. Hierdie skemas gebruik INTERGIS as die data-platform. INTERGIS integreer registrasie- en prestasiedata. Soek na Livestock Schemes by www.arc.agric.za.

Hulle bied n konsulteerdiens ten Buiatrica Farming SA opsigte van die internasionale Tel/Faks 012 667 2548 beweging van diere en diere- caio@mweb.co.za

BREEDPLAN
n Paar van die genootskappe in Suid-Afrika gebruik die internasionale BREEDPLAN-aantekeningskema. BREEDPLAN word deur meer as n honderd teelgenootskappe of korporasies wat Stoetboekdienste in 15 lande aanbied, gebruik. Dit het meer as 60 000 lede en doen gereeld evaluasies regoor die land. Meer besonderhede van die stelsel kan gekry word by die webtuiste: www.agribsa.co.za. Die Namibiese Stoettelersvereniging (Namibian Stud Breeders Association NSBA) gebruik die BREEDPLANstelsel as hul nasionale registrasie- en aantekeningstelsel. Beraamde teelwaardes (BTWs) (Estimated Breeding Values EBVs) stel telers in staat om diere van alle spesies waarvan die prestasie aangeteken is, op n regverdige wyse met mekaar te vergelyk, ongeag die kudde van oorsprong, geboortejaar, geslag of seisoen. BTWs is die grondslag van die meeste prestasie-aantekeningstelsels. BREEDPLAN bied ook Randindekswaardes waar BTWs gekombineer word na n enkele syfer wat aan spesifieke markvereistes vir n besondere dier voldoen.

Ander
Agri-Expo Tel. 021 975 4440 www.agriexpo.co.za Agri-Expo bied ondersteuning aan telersgenootskappe deur die aanbieding van kampioenskappe.

7. Rasse- en telergenootskappe
n Telersgenootskap kan gevorm word indien lede van n bepaalde ras so n vereniging wil vorm. Die aansoekvorms is beskikbaar by die registrateur van die Nasionale Departement van Landbou. Daar is telergenootskappe vir die meeste diererasse. Die doelwitte van die meeste genootskappe is om: hul ras te bevorder en ontwikkel; verskillende dienste aan hul lede te bied; en die nasionale kudde in die land te verbeter. Die Diereverbeteringswet van 1998 stel genootskappe in staat om hul eie registrasiesertifikate uit te reik indien hulle dit wil doen. Hierdie genootskappe tree op as hul eie registrerende owerhede. Die SA Stamboek is n registrasie-owerheid wat registrasie en sekretarile dienste namens verskillende telersgenootskappe lewer. Registrasiesertifikate sertifiseer dat n dier n stoetdier is en word uitgereik namens die betrokke telersgenootskap. Hierdie sertifikate dien as n waarborg dat die dier voldoen het aan sekere vereistes soos neergel deur die genootskap en die registrasie-owerheid. n Lys van geregistreerde telersgenootskappe met hul kontakbesonderhede word later in hierdie hoofstuk onder die relevante opskrifte gegee. Lyste is ook op die volgende webtuistes beskikbaar: www.studbook.co.za www.agribsa.co.za www.taurus.co.za

8. Beeste
Beesrasse
Afrigus-klub Tel. 051 447 9849 Faks 051 447 2378 Afrikaner-beestelersgenootskap van Suid-Afrika Tel. 051 447 7405 afcattle@intekom.co.za Afrisim (p/a Afrikaner-beestelersgenootskap van Suid-Afrika) Charl van Rooyen 082 575 6370 Angus Society of SA Tel. 051 447 9849 www.angus.org.za Beefmaster-beestelersgenootskap van Suid-Afrika Tel. 086 111 3144 beefmastersa@telkomsa.net Bonsmara-beestelersgenootskap van Suid-Afrika Tel. 051 448 6084/5 info@bonsmara.co.za Boran-beestelersgenootskap van Suid-Afrika Tel. 051 410 0951 elna@studbook.co.za Brahman-beestelersgenootskap van Suid-Afrika Tel. 051 448 0603 info@brahman.co.za www.brahman.co.za Brangus-beestelersgenootskap van Suid-Afrika Tel. 051 444 1144 info@brangus.org.za www.brangus.org.za Braunvieh SA Tel. 051 410 0950 Faks 051 430 4352 www.braunviehsa.co.za Charolais-beestelersgenootskap van Suid-Afrika Tel. 051 410 0900 charolais@studbook.co.za Dexter-beestelersgenootskap van Suid-Afrika Tel. 082 878 9723 dextersociety2@gmail.com Drakensberger-beestelersgenootskap van Suid-Afrika Tel. 017 735 5056/8 stienie@drakensbergercbs.co.za Gelbvieh-beestelersgenootskap van Suid-Afrika Tel. 051 410 0952 gelbvieh@studbook.co.za Hugenoot SA Tel. 014 755 4102 hugenootsa@spiderconnect.co.za Limousin-beestelersgenootskap van Suid-Afrika Tel. 051 444 5082 info@limousinsa.co.za Nguni-beestelersgenootskap Tel. 051 448 7302/3 izak@studbook.co.za www.ngunicattle.info Pinzgauer-beestelersgenootskap van Suid-Afrika Tel. 051 410 0952 pinz@studbook.co.za Red Poll-beestelersgenootskap van Suid-Afrika Tel. 012 673 7492 Sel. 082 857 3980 redpoll@wam.co.za Romagnola Tel. 041 576 1014 www.romagnola.co.za

Prestasie-aantekening
Prestasie-aantekening behels die meting van eienskappe wat die winsgewendheid van die dier en uiteindelik die ras benvloed. Verskillende rasse lewer verskillende metings ten opsigte van verskillende eienskappe op grond van aspekte wat as belangrik vir die betrokke ras beskou word. Lede van beestelersgenootskappe meet gewoonlik eienskappe soos reproduksie, groei, karkas en funksionele doeltreffendheid. Merinotelers meet byvoorbeeld ook bykomende eienskappe soos veseldeursnee en vaggewig. Prestasie-aantekening geskied op verskillende vlakke. Daar is n aantal skemas wat privaat bedryf word en wat behels dat produsente groepe vorm om die belange van die groep te bevorder en bepaalde eienskappe wat vir die groep van belang is, te meet. Gewoonlik vorm die telers in n bepaalde distrik so n klub. Voortreflike diere word dan geselekteer vanuit n groepering diere gewoonlik diere van dieselfde omgewingstoestande.

Aantekeningskemas wat deur die genootskappe self geadministreer word


Baie van die genootskappe in Suid-Afrika administreer hul eie prestasieaantekeningskemas. Voorbeelde sluit in die Dohne Merino-genootskap, die meeste perdegenootskappe en vele beesvleisrasgenootskappe.

Nasionale Aantekeningskema
Die Landbounavorsingsraad (LNR) bestuur die Nasionale Aantekeningskema vir beeste, kleinvee, varke, pluimvee en melkbeeste. n Prestasie-

337

Simmentaler/Simbrabeestelersgenootskap van Suid-Afrika Tel. 051 446 0580 / 2 info@simmentaler.org / info@simbra.org SA Hereford-beestelersgenoot- www.simmentaler.org www.simbra.org skap Tel. 051 410 0958 South Devon-beestelershereford@studbook.co.za genootskap van Suid-Afrika Tel. 051 410 0950 SA Senepol Klub sdevon@studbook.co.za Tel. 082 449 9863 calcrete@wam.co.za Sussex Cattle-beestelersgenootskap van Suid-Afrika Sanganers Tel. 051 447 1121 Tel. 051 447 2678 sussex@studbook.co.za Faks 051 448 8404 SA Braford-beestelersgenootskap Tel. 051 448 0603 sonja@brahman.co.za www.braford.org.za Santa Gertrudis SA Tel. 051 444 0418 santagertrudis@telkomsa.net Shorthorn Society of SA Tel/Faks 041 581 3056 agritise@axemail.co.za Tuli Cattle-beestelersgenootskap van Suid-Afrika Tel. 051 410 0958 elna@studbook.co.za

Merino-landskaapgenootskap van Suid-Afrika Tel. 051 447 4953 SA Vleismerino-telersgenootskap Tel. 051 522 6827 / 8 sammsheep@yebo.co.za Suffolk-skaaptelersgenootskap van Suid-Afrika Tel. 051 410 0955 anneline@studbook.co.za

Van Rooy-skaaptelersgenootskap Tel. 053 313 1994 / 083 233 8875 Vandor-skaaptelersgenootskap van Suid-Afrika Tel/Faks 053 664 0173

10. Perde
Appaloosa-perdetelersgenootskap van Suid-Afrika Tel/Faks 021 855 5469 alvanr@telkomsa.net Arabierperd-genootskap van Suid-Afrika Tel. 051 410 0957 arab@studbook.co.za Fries-perdetelersgenootskap van Suid-Afrika Tel. 051 410 0954 valana@studbook.co.za Kaapse Boerperd-telersgenootskap van Suid-Afrika Tel. 042 247 2138 capeboerperd@EquineSA.com Lipizzaner-genootskap van Suid-Afrika Tel. 051 448 9347 charl@studbook.co.za Nooitgedacht-perdetelersgenootskap Sel: 076 900 3537 nicosny@mweb.co.za Percheron-perdetelersgenootskap van Suid-Afrika Tel. 051 448 9347 lettie@studbook.co.za SA Boerperd-telersgenootskap Tel. 051 410 0952 saboerperd@studbook.co.za SA Hackney-perdetelersgenootskap Tel. 051 410 0955 hackney@studbook.co.za SA Hackney-ponietelersgenootskap Tel. 021 396 1245 / 072 396 9099 Faks 021 705 7104 SA Miniatuurperdtelersgenootskap Tel. 051 410 0955 minhorse@studbook.co.za SA Bontperd-klub Tel. 039 832 0042 holiday@mountainpark.co.za SA Snelloper-genootskap Tel. 082 723 3089 elmie@bronco.co.za SA Sportperdfederasie Tel. 051 448 9347 / 072 854 1641 lettie@studbook.co.za SA Vlaamperd-telersgenootskap Tel/Faks 022 481 3614 cblwel@telkomsa.net SA Warmblood-perdetelersgenootskap Tel. 011 702 2220 / 083 260 6495 sawhs@mweb.co.za Saalperd-telersgenootskap van Suid-Afrika Tel. 051 410 0956 saddle@studbook.co.za Volbloedtelersgenootskap van Suid-Afrika Tel. 011 825 1713 jan@tba.co.za Walliese Ponie-genootskap van Suid-Afrika Tel. 012 668 1003 / 083 788 2503 suecook@wpcs.co.za

Ander rasse sluit Charbray, Brahmousin en Droughtmaster in.

Melkrasse
Ayrshire-beestelersgenootskap van Suid-Afrika Tel. 051 430 5430 olene@ayrshire.co.za Jersey SA Tel. 051 444 6249 poena@jerseysa.co.za SA Dairy Swiss Tel. 051 410 0953 swiss@studbook.co.za SA Friesland-beestelersgenootskap van Suid-Afrika Tel. 082 566 6776 heavitree@futurenet.co.za SA Guernsey-beestelersgenootskap van Suid-Afrika Tel. 028 542 1426 / 083 441 0555 guernseysa@vodamail.co.za SA Holstein Tel. 051 447 9123 herman@saholstein.co.za

9. Skape
Besoek die telers se webtuistes wat gekoppel is aan www.studbook.co.za. Afrino-telersgenootskap van Suid-Afrika Tel. 051 821 1856 info@afrino.co.za Bapedi Club of SA Tel. 072 275 8257 Damara-skaaptelersgenootskap van Suid-Afrika Tel. 051 821 1488 info@damarasheep.co.za Dohne Merino-rasgenootskap van Suid-Afrika Tel. 043 683 1330 www.dohnemerino.org Dormer-skaaptelersgenootskap van Suid-Afrika Tel. 051 410 0954 dormer@studbook.co.za Dorper-skaaptelersgenootskap van Suid-Afrika Tel. 049 842 2241 dorperinfo@adsactive.com www.dorper.co.za Ile de France-skaaptelersgenootskap van Suid-Afrika Tel. 051 410 0953 idf@studbook.co.za Kalahari Red-klub Tel. 049 842 4411 / 053 712 2677 boerbok@adsactive.com Karakoel-klub Tel. 054 337 6237 johline@kik.co.za Letelle-skaaptelersgenootskap Tel. 056 212 6531 www.letelle.co.za Meatmaster-skaaptelersgenootskap Tel. 051 410 0955 sonja@studbook.co.za Merino-telersgenootskap van Suid-Afrika Tel. 049 892 4148 merinosa@eastcape.net

11. Bokke
Angora-bokke Tel. 049 836 0140 Faks 049 836 0329 SA Boerbok-telersgenootskap Tel/Faks 049 842 4411 boerbok@adsactive.com SA Melkbok-telersgenootskap Tel. 051 410 0953 milch@studbook.co.za Savanna-boktelersgenootskap van Suid-Afrika Tel/Faks 049 842 4411 boerbok@adsactive.com

338

12. Varke
Varktelersgenootskap van Suid-Afrika Tel. 051 410 0955 Faks 051 448 4220 pigs@studbook.co.za Posbus 506 Bloemfontein 9300 Rasse sluit in Chester Wit, Duroc, Groot Swart, Groot Wit, Hampshire, Hamline, Pietran, Robuster, SA Landras en Welsh. Die Varktelersgenootskap van Suid-Afrika (PBS) is op 20 September 1919 gestig en was van die begin af by die Suid-Afrikaanse Stamboek- en Diereve rbeteringsvereniging geaffilieer. Die doelwitte van die PBS is die volgende: Om n verbetering te bewerkstellig in die algemene standaard van al die erkende varkrasse in Suid-Afrika; Om registrasie- en prestasierekords te hou van die stambome van opreggeteelde bere en se wat behoorlik deur die PBS geregistreer is; Om die funksionele produksie en ekonomiese meriete van stoetdiere te verbeter deur aktiewe deelname aan die Nasionale Varkprestasieprojek; en Om deel te neem aan die Nasionale Varkprestasie-toetsingskema (NPPTS) van die Landbounavorsingsraad se Veesake-afdeling, Irene. n Lys van hul lede en ander inligting verskyn op hul webblad by www. studbook.co.za.

Voorsiening vir redelik groot finansile insette, veral aan die begin, ten einde die aankope van goeie teelmateriaal te finansier. Stoetteling is n langtermyn-belegging sonder enige kitsresep vir vinnige resultate. n Stoetteler moet bereid wees om sy kennis voortdurend te verbreed en op die hoogte te bly van moderne ontwikkelinge en tendense. Die teler moet streef na n teelprogram wat aan die mees ekonomiese kenmerke van die ras erkenning verleen vermy n lukraak teelbeleid. Gebruik al die moderne seleksiehulpmiddels om n stoetteelonderneming te fasiliteer. Dit sluit onder meer in dat rekords gehou word by een van die registrasie-owerhede, ook van prestasietoetsing. Voornemende stoettelers moet oor sekere bestuurshoedanighede beskik, aangesien stoetteling gesonde besluitneming, beplanning en versorging van die diere verg. Goeie openbare betrekkinge is noodsaaklik. Maklike kommunikasie met mense en eerlikheid met uself en met ander speel n belangrike rol. Die gekose ras moet by u produksiestelsel pas.

Registrasie-owerhede
Kennis van die verwantskap tussen individuele diere (dit wil s wie die vader is/was) en prestasiemetings is noodsaaklik vir die genetiese verbetering van plaasdiere. Klassieke stambome (wat slegs die naam/nommer van n dier en sy voorouer gee) het beperkte waarde wanneer dit kom by veeverbetering. Moderne stambome is gebaseer op wetenskaplike metodes en stelsels van aantekening; en aan prestasie gekoppel. Dit is onontbeerlik vir optimale genetiese vooruitgang. n Rekord word gehou van hierdie resultate. Vind besonderhede van die Nasionale Rekordhoudingstelsel, INTERGIS asook BREEDPLAN onder opskrif 7.

13. Ander rasse


Raadpleeg die hoofstukke wat handel oor gespesialiseerde veselproduksie (alpakkas) en volstruise. Die Africanis-vereniging van Suider-Afrika Johan Gallant (President) Tel. 033 343 2699 gallant@iafrica.com Raadpleeg die hoofstuk wat oor inheemse rasse handel. Suid-Afrikaanse Skaaphond-vereniging South African Sheep Dog Association (SASDA) Tel. 017 735 1844 sasda@telkomsa.net www.sasda.za.net www.sa-breeders.co.za inligting oor honde en katte

Kunsmatige inseminasie (KI)


Weens die toenemende aantal swart beesboere wat hulle wend tot KI, bied Taurus boeredae aan om raad aan ontwikkelende boere te gee. Daar bestaan suksesvolle projekte in Hammanskraal, Rust de Winter en Mokopane. Skakel Joel Nkuna (Taurus) by 082 807 1557.

SA Stamboek/Unistel-toekenning: Opkomende boer van die jaar


Nadat Element Mashai in 1994 sy werk verloor het, het hy sy WVFuitbetaling slim aangewend hy het 10 beeste vir homself gekoop. Na n erge droogte waartydens hy sy beeste na ander weivelde moes verskuif, het hy n plaas van 220 hektaar in die Modjadjiskloof-gebied gekoop waar hy nou sy stoetery en kommersile kudde hou, wat hy gebruik om kalwers vir die voermark te lewer. Hierdie veelsydige man wat oor soveel vaardighede beskik, is ook n padwerkambagsman wat as terreinbestuurder vir n konstruksiemaatskappy werk. Element noem n paar eienskappe wat hy dink belangrik is vir n goeie stoetteler. In die eerste plek, maar ook die belangrikste van alles, is dat jy lief vir die diere moet wees. Jy moet n passie vir jou ras h, geduld en energie h en bereid wees om alles in te sit. En jy moet goeie kennis h van stoetteling en die eienskappe van jou ras. Element Mashai word beskryf as iemand wat aan al die bedrywighede van sy gemeenskap deelneem; iemand wat al sy spaargeld in sy diere terugploeg en iemand wat jy laat in die aand of oor naweke by sy beeste sal aantref!
Bron: aangepas uit die artikel SA Studbreeder/Stoetteler Oktober 2009.

14. Inligting vir opkomende boere


Wanneer daar oor n ras besluit word, is die volgende punte belangrik:
Voorkeur en liefde vir die ras is noodsaaklik. Die plaas moet geskik wees vir stoetteling ten opsigte van - ligging van die grond; - gehalte van die weiding; - potensiaal vir aanvullende voerproduksie en/of beskikbaarheid van n bron; - genoeg kampe met voldoende water; en - goeie hanterings-, kraal- en, indien nodig, stalfasiliteite.

Bronne: SA Stamboek- en Diereverbeteringsvereniging en BREEDPLAN

339

Maniere om n donkie se temperament te bepaal

Lewende hawe
Donkies
1. Oorsig
Donkies kan n kardinale rol in die ekonomie speel. As gevolg van droogtes het die aantal donkies wat vir grondbewerking en vervoer gebruik word, dramaties toegeneem. In die suidelike deel van Afrika neem die gebruik van donkies toe en sal dit waarskynlik vir die afsienbare toekoms nog op ho vlakke bly. Donkies word deur die hele land vir verskillende doeleindes gebruik, byvoorbeeld vir vervoer op plase en in landelike dorpies, vir die daaglikse vervoer van water en voorrade, en vir ploegwerk. In die jongste tyd het hul waarde as skaap- en bokwagters die behoefte aan ander vorme van roofdierbestryding verminder. Donkies is om die volgende redes optimale werkdiere: Hulle is goedkoop om aan te skaf en leef lank (~50 jaar). Kilogram vir kilogram verrig hulle meer arbeid as osse. Kilogram vir kilogram eet en drink hulle baie minder as osse, en hulle eet plantegroei van besonder lae gehalte. Hulle is besonder maklik om te leer en te hanteer. Hulle het n redelik lae swaartepunt en trek van n punt wat nie te hoog bo die grond is nie. Omdat hulle hoewe nie gepunt is nie, rig hulle minimale skade aan grond aan. Voordele Vriendelik teenoor mense Gewillig om te werk Kan in n klein ruimte omdraai Maklik om af te rig Het min aandag tydens werk nodig Kan swakgehaltevoer goed benut Het min water nodig Word nie veel deur uitwendige parasiete geaffekteer nie Het minder uitwerking op die grond as beeste of masjinerie Oorleef goed in tsetsegebiede Kan droogtes beter deurstaan as beeste Betreklik goedkoop om aan te koop Sterk vir hulle grootte Kan met goeie versorging lank leef en werk Melk goed vir mense, veral babas Kan gebruik word om ander soorte diere te kalmeer, af te rig en op te pas Werk beter in pare saam met n maat Nadele Kry swaar as hulle eensaam is Raserig wanneer gefrustreerd of eensaam Maats word nie maklik geskei nie Ongekastreerde hingste aggressief teenoor ander donkies Vel kry maklik seer Geneig om ver rond te dwaal as hulle sonder toesig is Geneig om nie uit die pad van verkeer te beweeg nie Het beskutting teen nattigheid en koue nodig Produseer net genoeg melk vir hul eie vullens niks ekstra nie Betreklik klein Word stadig volwasse Teel stadig aan Mis is ryker aan vesel as aan voedingstowwe

n Donkie wat sy ore vorentoe draai, stel belang en is gewillig om deel te neem. n Donkie wat sy ore agtertoe trek, is bang, kwaad of te opgewonde en kan maklik swak gedrag openbaar. n Donkie met n kalm temperament sal in n oop veld n vreemde mens (of donkie) toelaat om tot naby hom te kom voordat hy wegbeweeg, en wanneer hy beweeg, sal hy stadig beweeg. n Responsiewe donkie sal baie waaksaam wees, en hoewel hy n vreemdeling sal toelaat om in n oop veld heel naby aan hom te kom, sal hy flink wegbeweeg van enige vreemde beweging. n Prikkelbare donkie sal, wanneer hy n vreemdeling in n oop veld sien, weghardloop en waarskynlik agteropskop. n Donkie is gehoorsaam as hy die bevele ken, as hy vinnig daarop reageer en as dit nie nodig is om die bevele te herhaal nie. Om 1 km in minder as 5 minute te beweeg, is VINNIG vir n donkie, en teen so n spoed kan daar nie van hom verwag word om veel verder as 1 km te hardloop nie. n Donkie wat stadiger as n mens loop, is TE STADIG. n Donkie is RATS as hy kan omdraai in n ruimte wat net n bietjie brer as hyself is en by trappe van minstens 50 cm hoog kan op- en afklim; as hy dit nie kan doen nie, is hy LOMP . Enkele belangrike oorwegings In ag genome dat donkies wat van hulle maats geskei word, waarskynlik sal swaarkry en, op sy minste, probleme sal gee, is dit wys om donkies in pare te kies, d.w.s. pare van maats. n Merrie moet nie van haar vul geskei word voordat di ongeveer n jaar oud is nie, en beslis nie voordat sy self die vul gespeen het nie, anders kan dit gedragsprobleme by sowel die moer as die vul veroorsaak. Wat n mens nie moet vergeet wanneer jy n donkie koop nie, is sy naam. Indien die vorige eienaar n naam vir die donkie het, dui dit daarop dat die donkie waarskynlik goeie behandeling gekry het en heel waarskynlik ook goeie afrigting. As n koper sal n mens die donkie se oorspronklike naam moet gebruik om n goeie verhouding met hom op te bou. Wat is die verskil tussen n donkie en n muil? n Muil is n kruising tussen n donkie en n perd: die moer n perd en die vaar n donkie. Die groottenadeel van n donkie kan oorkom word as muile geteel word. Muile is net so sterk soos perde, maar het donkies se siektebestandheid en gewilligheid om te werk. Die belangrikste nadeel van muile is dat hulle onvrugbaar is, en dit sal slegs in uiters seldsame gevalle gebeur dat n muil kan teel. Hoewel donkievervoer reeds meer as 400 jaar in Suid-Afrika gebruik word, is die dier wat vir die sukses en volhoubaarheid van di vervoerwyse verantwoordelik is, grotendeels gegnoreer en erger. Op grond van gesonde ekonomie-gebaseerde navorsing kan aangetoon word dat een donkie tans n wins van meer as R3 000 per maand, bereken teen huidige inkomste- en kostefaktore, kan inbring as dit vir minder as 10 dae in die maand gebruik word. Dr. Peta Jones wys in afdeling 10 daarop dat die heel slegste soort donkiekar die algemeenste in Suid-Afrika is: twee wiele, wat balansprobleme veroorsaak, en een disselboom, wat inspanprobleme veroorsaak (inspan is die manier waarop die trekdier verbind word aan wat hy moet beweeg). Dit is belangrik vir die gesondheid en doeltreffendheid van die donkies dat hierdie probleme oorkom word. Donkiekarre is ontwerp wat vir passasiers veilig, maar ook ergonomies doeltreffend is. So byvoorbeeld kan een student (mens) wat omtrent die helfte weeg van die 150 kg wat n donkie gemiddeld weeg, die eendonkiekar met twee studente daarop met gemak trek! Twee studente kan die vierwielkar met ses studente daarop sonder veel inspanning trek. Kontak prof. C McCrindle vir meer inligting.

Bron: dr. P Jones

Nie alle donkies is goeie oppassers van lewende hawe nie, want daar is beduidende gedragsverskille tussen individue. n Donkie se gedrag kan voorts tydens estrus onvoorspelbaar wees, of wanneer ooie lam of ramme dek, want donkies kan die gedragsveranderinge by sulke diere gewaarword.

340

2. Instansies en verenigings wat betrokke is


Kry besonderhede van die Hoveld-Perdesorgeenheid, die Oos-Kaapse Perdesorgeenheid en die Kliniek en Opleidingsentrum van die Karperdbeske rmingsvereniging in die hoofstuk oor perde. Hierdie groepe is ook baie nou gemoeid met donkies. Animals in Distress Selfoon: 083 640 8822 manager@animalsindistress.org.za www.animalsindistress.org.za De Rust-Donkieprojek Tel/fax 044 241 2231 moonbeams@odn.co.za behoeftige landelike gebiede aangebied waar hulpbronne plaaslik onverkrygbaar is of eienaars nie die fondse daarvoor het nie, selfs al is dit beskikbaar.

Kenya

Kenya Network for Dissemination of Agricultural Technologies Ministry of Agriculture and Food Security Dept of Agricultural Engineering at the Sokoine University of Agriculture Agricultural Engineering and Appropriate Technology Research Center (AEATREC)

Tel. +254 2067 66939 KENDAT@africaonline.co.ke www.kendat.org Tel. +255 22 286 2003 rmshetto@yahoo.co.uk Mark.lyimo@gmail.com Tel. +255 56 4562 or 4617 nhatibu@suanet.ac.tz s_okurut@yahoo.com

Tanzania

Uganda

South African Network for Animal Traction (SANAT) Tel. 040 602 2125 Hulle help plaaslike gemeenskappe AJoubert@ufh.ac.za met toerusting en donkiesorg ten einde donkiegebaseerde toerisme Hierdie groep organiseer aan te moedig. vergaderings en hou n gids by van Donkey Power Facilitation and belanghebbers in Suid-Afrika wat met trekdiere, insluitende donkies, Consultancy gemoeid is. Dr Peta Jones Tel. 015 517 7011 Stellenbosch Universiteit asstute@lantic.net Departement Bewaringsekologie Raad oor die bestuur van donkies en Entomologie en die maak van toerusting vir Dr S Matthee hulle, asook deelnemende opleiding Tel. 021 808 4777 vir eienaars, hanteerders en smatthee@sun.ac.za voorligtingswerkers word verskaf. Navorsing is oor inwendige Donkey Sanctuary parasiete (wurms) by donkies en Tel. 023 625 1593 die bestryding daarvan gedoen. www.donkeysanctuary.co.za Tshwane-Universiteit vir LNR Besigheidsafdeling vir Tegnologie (TUT) Lewende Hawe Soshanguwe-kampus Rain Gerhard Dr Hendrik van Zyl Tel. 012 672 9111 / 9086 vanzylh@tut.ac.za LNR Instituut vir Landbouingenieurswese Tel. 012 842 4000 SimalengaT@arc.agric.za stoltzg@arc.agric.za www.arc.agric.za Madzivhandila-Landboukollege Tel. 015 962 7200 Nasional e Raad van DBVs: Plaaseenheid Tel. 011 907 3590 Die NDBV verskaf opleiding en toerusting aan donkie-eienaars deur die hele Suid-Afrika. Ou, verslete, ongeskikte en stukkende tooms en tuie word verwyder en deur goed passende en geskikte toerusting vervang. Indien die situasie dit vereis, word plaaslike veeartse/staatsveeartse gevra om hingste te kastreer, dikwels op koste van die NDBV. Sulke uitreikprogramme word in Universiteit van Johannesburg Mnr. Chris Bradnum (Ontwerpgroepsleier: Trekdierkarre) Tel. 011 406 559 1387 cbradnum@uj.ac.za Universiteit van Pretoria Fakulteit Veeartsenykunde, Onderstepoort Prof .C. McCrindle Tel. 012 529 8022 / 75 cheryl.mccrindle@up.ac.za Navorsing is gedoen oor die inwendige parasiete van donkies, en die Fakulteit is tans aktief betrokke by die kastrering van donkies en ander donkiesorgtegnieke, en by die ontwerp van donkiekarre, waens en tuie. Universiteit van die Vrystaat Departement Sologie en Entomologie Prof OB Kok Tel. 051 401 2489 Kokob@ufs.ac.za

3. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Strategie verskil van provinsie tot provinsie, en die Departement van Vervoer veral in Limpopo en Noordwes en die Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde is, wat donkiekarre betref, ook betrokke. Direktoraat Diere- en Akwaproduksie Tel. 012 319 7448 Tel. 012 319 7512 K Ramsay KeithR@daff.gov.za Tel. 012 319 7511 M Selepe mosihlanas@daff.gov.za

Ander
Departement van Vervoer Adjunkdirekteur: Gentegreerde Implementeringsondersteuning Tel. 012 309 3403 ronaldm@dot.gov.za www.dot.gov.za

4. Publikasies en webtuistes
Donkeys for Development. Jones, PA. ATNESA/ARC/Donkey Power. ISBN 0-620-22177-1. Hierdie klein handboekie, wat ontwerp is vir landelike donkie-eienaars wat min hulpbronne het, dek alles van die kies en koop van donkies, deur hulle lewensiklus en voedings- en veeartsenykundige behoeftes, tot by die maak van toerusting en die afrigting van donkies. Dit beslaan net 160 bladsye en bevat talle fotos en diagramme. n Bygewerkte weergawe op CD (saam met PowerPointaanbiedings oor die gebruik van donkies) is ook beskikbaar. Dit is teen R100 verkrygbaar by Donkey Power BK. Kontak Peta by 015 517 7011 of e-pos asstute@lantic.net. Die posadres is Posbus 414, Makhado / Louis Trichardt, 0920. Care and use of working donkeys n opvoedkundige boekie is op die webtuiste van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (www.daff.gov.za) verkrygbaar. Volg die kieslysopsies Publications en Info Paks. Vind Animal traction: care and use of working donkeys op die lys. Hierdie publikasie kan ook by die Hulpbronsentrom (012 319 7141) of van die Nasionale Raad van DBVs (NDBV) by 011 907 3590 verkry word. n Hersiene weergawe is ook elektronies verkrygbaar by asstute@lantic.net. Daar is verskeie dokumente beskikbaar op www.atnesa.org (gebruik die kieslysopsie Documents by country and region). Suid-Afrikaanse titels sluit in Profitability of using animal traction under small holder farming conditions in Eastern Cape, South Africa (T.E. Simalenga, A. Belete, N.A. Mseleni & L.L. Jongisa), Extension methods for improving the welfare of traction animals (Cheryl ME McCrindle & Limakatso E Moorosi), Response to demand: meeting farmers need for donkeys in southern Africa (Peta A Jones), Animal traction in South Africa: overview of the key issues (Paul Starkey, Funiwe Jaiyesimi-Njobe & Dirk Hanekom), en so meer. Fielding, D., & P Krause, 1998. Donkeys. London: Macmillan ISBN 0. 33-62750-4 Hutchins, B., P Hutchins & L. Patton, 1999. The definitive donkey (2nd . edn). Texas: Hee-Haw Book Service. ISBN 0-9659312-0-X James, M. & Jones, P 2007. Care and use of working donkeys. Fort ., Hare: South African Network for Animal Traction and National Council of SPCAs. (Available electronically f rom asstute@lantic.net) Svendsen, E.D., J. Duncan and D. Hadrill (eds), 2008. The professional handbook of the donkey (4th edn). Yatesbury, UK: Whittet Books.

Animal Traction Network for Eastern and Southern Africa (ATNESA) www.atnesa.org. Verskeie publikasies en organisasies oor die wreld heen wat met donkies te doen het, word genoem. Die kieslysopsie ATNESA contacts sluit besonderhede in van kontakte in Zimbabwe, Kenia, Malawi, Namibi, Tanzani, Ethiopi, Zambi en die VK. Drie van di kontakte word hieronder gegee:

341

ISBN 13 978-1-873580-68-4 www.thedonkeysanctuary.org.uk die Donkey Sanctuary in die VK is wreldwyd aktief.

Internasionale webtuistes
www.spana.org die Society for the Protection of Animals Abroad (SPANA) www.ifrtd.org die International Forum for Rural Transport and Development www.thebrooke.org n buitelandse organisasie vir ekwide-welsyn wat in die VK gesetel is Die Universiteit van Edinburgh publiseer n Draught Animal Newsnuusbrief. Besoek www.vet.ed.ac.uk. www.animaltraction.com, hoewel dit nog gebou word, huisves nuttige inligting en skakels.

6. Donkies, vervoer en die omgewing


Die vervoer van donkies is problematies, want hulle reageer nie goed op vervoer op vragmotors nie hulle gaan dikwels in transito dood en kan nie altyd regkom met die nuwe omgewing se plantegroei wat verskil van di waaraan hulle gewoond is nie. (Kyk ook in die afdeling Voeding en vervoer hieronder.) Dit is die beste om donkies plaaslik te koop, en die beste manier om hulle te vervoer is om hulle te laat loop. Wat die grond betref, kan vermeld word dat donkies lig is en klein hoewe het, en hulle veroorsaak dus minder verdigting as groter diere, soos beeste of perde, en natuurlik as trekkers en vragmotors. Sover dit plantegroei aangaan, het donkies relatief lae voedingsbehoeftes vergeleke met beeste en perde, en omdat hulle baie selektief vreet, laat hulle baie plante en grasse staan; hulle sal verkies om eerder ver te loop op soek na waarvan hulle hou, eerder as om op een plek te bly en alles te eet. Omdat dit hulle help om droogtes so goed te deurstaan, is hulle dikwels ook die enigste diere wat n droogte oorleef. Mense blameer hulle soms vir die kaal veld, maar in werklikheid is hulle eenvoudig die oorlewendes wat kan bestaan waar geen ander diere kan nie.

7. Donkies en voeding
Daaglikse rantsoen vir n werkdonkie (n werkdonkie is n donkie van 200-300 kg wat n las van 25-70 kg teen 4 km/h dra vir 6 h/dag). Moet soggens gegee word, en dan weer dieselfde hoeveelheid saans: - 500 g graan (bv. mielies, sorghum) wat grof gemaal is, GEVOLG DEUR - 2,5 kg kaf (d.w.s. afvalmateriaal verkry wanneer sorghum of giers gewan word) of grondboondoppe. Van die kaf kan deur hooi of strooi (dro gras) vervang word. n Algemene vuisrel is dat n donkie daagliks voorsien moet word van strooi of hooi gelykstaande met 5% van sy liggaamsgewig, selfs al eet hy slegs ongeveer die helfte daarvan. As n donkie werk en geen geleentheid kry om te wei nie, word spesifieke daaglikse hoeveelhede aanbeveel (sien hierbo). Ou donkies wat nie meer maklik hulle tande kan gebruik nie, moet fyner gemaalde graan en kaf kry, in effens kleiner hoeveelhede indien hulle nie werkend is nie. Jong, dragtige of lakterende donkies sal dalk n ekstra halfkilogram graan nodig h. n Rustende donkie wat nie kan wei nie en kos gegee moet word, het omtrent 1 kg minder as n werkdonkie nodig. Hoewel donkies nie n rumen het nie, maak hulle baie goed gebruik van plantsellulose deur middel van n gespesialiseerde deel van die kolon en het dus n ho verhouding van sulke ruvoer nodig. Daarenteen kan n oormaat proteene in werklikheid skadelik wees vir donkies, en as

aanvullings dus verskaf word, moet dit spesiaal geselekteer word volgens n donkie se spesifieke spysverteringsbehoeftes. Beesaanvullings sal nie deug nie, en perdeaanvullings moet met omsigtigheid gebruik word. must be used with caution. Voedselnywerhede in sommige lande vervaardig byvoer vir perde in die vorm van groot korrels, bekend as perdeblokkies. Dit kan met veiligheid aan donkies gegee word hulle hou baie daarvan. Daar moet egter altyd in gedagte gehou word dat donkies meer vesel en minder proteen in hulle dieet nodig het as perde. Hulle is nie net klein perdjies nie hulle is in baie opsigte heeltemal anders. Selfs al is hulle goed gevoer, sal donkies dikwels hulle eie aanvullende voer soek as hulle die geleentheid kry. Die rede is die verskillende individuele behoeftes van elke donkie. Hulle sal in vuilgoedhope of hoenderhokke soek vir peuselhappies, maar eintlik behoort hulle nie toegelaat te word om dit te doen nie. Hulle kan stowwe inkry wat skadelik vir die spysvertering is, soos plastiek of vleismeel. Hulle kan hulle ook ooreet, of kan verrottende voedsel inkry wat giftige bakterie of swamme bevat. Soms kan dit minerale wees waarna donkies soek. Soutblokke of lekke, asook kalsium en fosfor in poeiervorm (die belangrikstes), kan soms by verskaffers van plaasvoorrade verkry word. WAARSKUWING: Ureum, wat soms by beeslekke ingesluit word, is in groot hoeveelhede giftig vir donkies. n Ongereelde aanvulling wat minerale verskaf en ook met konstipasie kan help, is melasse. Omdat dit soet is en hulle tande kan laat verrot, moet donkies dit nie te dikwels in groot hoeveelhede inkry nie. Dit is egter baie goed vir hulle gesondheid en hulle is baie lief daarvoor. As dit met hulle aandlekkernytjie gemeng word om hulle huis toe te bring, kan dit n kragtige uitwerking h. Byvoer moet in skoon houers gegee word wat nie maklik deur die donkies omgeskop kan word nie en daar moet genoeg houers wees sodat die donkies nie vir voorrang hoef te veg nie. Kos is die een ding waarin n donkie bowenal belangstel. Een manier om seker te maak dat n donkie genoeg kry om te eet, is om minstens die veselinhoud in die vorm van hooi te verskaf dro gras of kleiner graanstingels wat in die naghuisvesting in n hooinet beskikbaar is. Dit sal altyd die donkie saans huis toe laat kom. Dit moet egter nie sommer op die grond gegooi word nie. Nette met groot maas kan van pale of mure af gehang word, en die ratse bekke van die donkies sal maklik uitkry wat hulle wil h. Oesreste beskikbaar as aanvullings Sulke reste op n hoop in n kampie waarin donkies gehou word, kan as byvoer gedurende die dro seisoen dien. Indien dit egter skimmel, kan dit nadelig vir die donkies wees. n Hooinet wat ongeveer 6 kg strooi hou die daaglikse rantsoen van een donkie kan maklik van tou gemaak word sodat dit weg van die klammigheid gehou kan word en soos nodig opgetrek en laat sak kan word. Voeding en vervoer Donkies kan nie so maklik op vragmotors vervoer word soos beeste en skape nie, en mense wat donkies koop en verkoop, moet hiervan bewus wees. Dit gebeur maar te dikwels dat donkies n dag of twee nadat hulle by hulle bestemming aangekom het, doodgaan. Dit kan om n aantal redes gebeur, waarvan een kan wees dat hulle van hulle maats geskei is, of bloot vanwe die vrees wat die reis veroorsaak. Albei di redes kan n senureaksie behels wat die donkie se bloedsuikervlakke laat daal. n Tydperk sonder voedsel sal ook daartoe bydra, en n mens moet onthou dat donkies voedsel vinniger verteer as herkouers soos beeste, skape en bokke, en dus meer gereeld kos moet kry. In normale omstandighede sal n dag of twee sonder voedsel nie n donkie doodmaak nie, maar n donkie wat onder stres verkeer, is n heeltemal ander saak. n Donkie wat bang is of enige ander senu-ontwrigting beleef, sal waarskynlik nie wil eet nie, en dit kan die probleem net vererger. Die angstigheid kan ook diarree veroorsaak, wat die donkie se spysverteringstelsel verder onder stres sal plaas en hom sal ontwater. Op sigself kan die daling van die bloedsuikervlak reeds dodelik wees, maar dit kan verhoed word as die donkies n glukose-inspuiting kry onmiddellik voor die reis begin. Dit laat die ander sake wat aandag moet kry: fisiese besering veroorsaak deur ander donkies en die voertuig, die uitwerking op die donkies se gedrag, en ontwatering. Dit is baie beter, en waarskynlik ook goedkoper, om die donkies te voet te laat aanjaag as om hulle op n vragmotor te vervoer. Dit is wel stadiger, maar dit het n baie minder rampspoedige uitwerking op donkies.

In plaas van n sak kan n net wat goed om die bek pas, gebruik word om te verhoed dat die donkie self aanvullende voer soek wanneer hy tussen gewasse werk.

342

8. Donkies en werk
Doeltreffende gebruik van donkies vereis tegnologie wat pas by die diere se grootte, vorm en vermons. Donkies in Afrika suid van die Sahara word toenemend gebruik as pak-, kar- en ploegdiere, wat al drie verskillende tegnologie vereis. Die tegnologie wat vir trekfunksies gebruik word, is nie so goed gevestig nie en vereis aandag. Dit is veral belangrik omdat donkies toenemend gebruik word om die rol van osse oor te neem, selfs in die mate dat hulle moet werk met toerusting wat tradisioneel deur osse getrek is. Dit kan die donkies maklik beseer. Elders het donkies ook by perde oorgeneem, maar selfs dan sal hulle dikwels ander toerusting nodig h. Om te spesifiseer watter tegnologie en toerusting vir donkies geskik is, moet die eienskappe van die krageenheid (d.w.s. die donkie) omskryf word. Gedetailleerde inligting in die literatuur is skaars en moontlik verdag. n Tipiese Afrikadonkie weeg ongeveer 140 kg en het n volhoubare trekvermo wat gelykstaande is met 17% van hierdie lewende massa, of 240-280 N trekkrag (afhangende van die spesifieke taak wat verrig word). Hy loop teen ongeveer 0,7 meter per sekonde terwyl hy werk, en kan hierdie lewering vir 3-4 uur per dag volhou. So n tipiese donkie in Afrika suid van die Sahara kan dus 170-200 W volhoubare krag ontwikkel en 1,8-2,8 MJ werk per dag verrig. Indien werktuie of karre meer energie-inset as dit vereis, sal dit nie geskik wees vir een donkie op n slag nie. In Suider-Afrika weeg donkiekarre oor die algemeen ongeveer 250 kg. Met n klein loonvrag van 100 kg sal een donkie die kar dus slegs kan trek as die pad gelyk is. Wat vermy moet word, is die stelsel wat algemeen gebruik word en uit perdetegnologie aangepas is, waarvolgens die voorpunt van die disselboom van die diere se nekke af hang aan rieme wat aan n horisontale dwarshout vasgemaak is wat die twee diere deel. Veral in die geval van tweewielkarre (eerder as vierwielwaens) beteken ongebalanseerde vrag gewoonlik dat heelwat van die kar se vrag deur die disselboom op die trekdiere oorgedra word. As die stringe te kort is, rus hierdie las regstreeks op die donkies se nekke eerder as hulle skowwe, en donkies se nekke is nie so sterk as di van perde nie en kan beseer word. As die stringe te lank is, kan die las wel op die skowwe rus, maar die diere oefen op die ou end dan nie trekkrag deur die tuig uit nie, maar op die dwarshout, wat afhangende van die lengte van die rieme teen die donkies se nekke of bobene kan kap en so beserings kan veroorsaak omdat die dwarshout nie ontwerp is om teen te druk om die horisontale gewig van die kar te verskuif nie.

Ander probleme waarna opgelet moet word: Hoef- en beenprobleme as gevolg van agtelosige gebruik Tuigwonde Aanvalle deur slange en roofdiere Asemhalingsiektes as gevolg van koue en nat huisvesting Oogirritasies, wat tot blindheid kan lei indien dit onbehandeld gelaat word

n Paar noodhulpmiddels: Item Brandspiritus Doel Aanvanklike skoonmaak van wonde of inspuitplek; skoonmaak van aanwendingsplankie van wonde of

Watte (in skyfies of Aanvanklike skoonmaak bolletjies) inspuitplekke, ens. Soutoplossing sproeibottel

in Aanvanklike skoonmaak van wonde; selfs behandeling van wonde of uitwas van o

Koeksoda-oplossing in Uitwas van o n n kobra-aanval sproeibottel Pers wondsproeimiddel Vaseline Stockholmteer Aanwendingsplankie Groot spyker Klein ystersaag Behandeling van wonde wat septies lyk, nadat dit skoongemaak is Vir velkwale, insluitende bosluise en wonde wat aan die genees is Om skoongemaakte wonde te bedek Om seerplekke met stockholmteer te bedek Om hoewe mee uit te krap (skoon te maak) en voorwerpe wat vassit, mee uit te haal Om hoewe mee reg te sny

Hoefwandsiekte en ander oorsake van mankheid


Wanneer n donkie mank is en die probleem klaarblyklik die hoef is, is dit soms baie moeilik om te weet presies wat fout is. Swaminfeksies in die hoefwand kan voorkom, wat baie pynlik is vir die dier en ook na ander oorgedra kan word. Daar is behandelings wat n mens kan probeer, want dit is dikwels heel doeltreffend. Die volgende word as beproefde rate beskou: Kopersulfaatbad (blouvitrioelbad): Hierdie metode is steeds een van die doeltreffendste bestrydingsmetodes. Voeg by 2 liter water 225 ml (11 eetlepels of 45 teelepels) kopersulfaat en 27 ml (5-6 teelepels) asyn en/of sitroensuur. Elke aangetaste voet moet al om die ander dag vir omtrent vyf minute in die oplossing gebaai word. As niks anders werk nie, behoort hierdie raat te werk. n Goeie tegniek is om stuk binneband te gebruik om die oplossing in kontak met die voet te hou. Skuif omtrent die helfte van die binneband oor die poot en been en gooi dan omtrent n koppie van die oplossing daarin. Die oorblywende stuk binneband word dan om die koot teruggevou en met sagte tou of n stuk rubberrek vasgebind. Die dier word dan vir n rukkie rondgelei, want die loopaksie forseer die oplossing in die geaffekteerde area in. Maak seker dat die pH van die oplossing ongeveer 4 of effens hor is, aangesien dit in voortdurend bewegende kontak met die vel kom. n Mens kan die pH opwaarts aanpas met koeksoda (natriumbikarbonaat). Die voordeel hiervan is dat dit gemeng en dan onbepaald gebre kan word. Selfs as dit verdamp, kan dit met water gerekonstitueer word; dit is egter beter om te sorg dat dit nie verdamp nie. n Voordeel van donkies is dat hulle min siektes en plae kry. Ingewandshelminte en bosluise kan egter hulle werk benvloed en hulle lewens verkort; gereelde behandeling of bestryding in die omgewing moet dus deel van goeie boerderypraktyk uitmaak.

9. Noodhulp vir donkies


Weesvullens
As n vul se moer doodgaan en geen ander moer beskikbaar is of een nie oorreed kan word om die vul aan te neem nie (deur die vul met sout te bedek om moederlek aan te moedig), is dit van die opperste belang om n geskikte ander dier (nie noodwendig n donkie nie) te kry wat 24 uur per dag by die vul kan bly. Die vulletjie moet natuurlik warm en droog gehou word en moet genoeg sagte plekke h waar hy kan l en slaap. Vullens het tande en sal begin om plante te proe en sal, vandat hulle net n paar dae oud is, gaandeweg begin om dit te eet. Hulle sal egter nie kan oorleef sonder baie melk nie, wat hulle vir minstens ses maande moet kry. Die aanbevole mengsel vir donkies is baie naby aan di vir mense: 375 ml koeimelk + 125 ml water + 1 eetlepel bruinsuiker. n Jong donkie moet hierdie mengsel, verhit tot bloedtemperatuur, elke drie uur uit n speenbottel kry.

343

10. Die donkiekar


Die heel slegste soort donkiekar is die een wat ook die algemeenste in Suid-Afrika voorkom: twee wiele, wat balansprobleme veroorsaak, en een disselboom, wat inspanprobleme veroorsaak (inspan is die manier waarop die trekdier verbind word aan wat hy moet beweeg). Dit is belangrik vir die gesondheid en doeltreffendheid van die donkies dat hierdie probleme oorkom word. Hoe om alles aanmekaar te sit, stap vir stap:

Stap 1

Wat n mens moet doen Haak swingelstelle aan die voorste en agterste hake van die kar vas. Maak die stringe/kettings Van bo: tussen die swingels vas, maar hou hulle reguit en styf .

Hoe dit lyk

GOEDKOOP MAKLIK EN DONKIEVRIENDELIK: Inspan voor n , eendisselboomkar


Wat n mens nodig sal h: Item Kar Beskrywing 1 Aantal

Een disselboom, minstens 2 m lank gemeet vanaf die voorkant van die laaiblad. Twee vasmaakpunte (hake of ogies): * bo-op die disselboom, aan die voorkant, * trekpunt onderaan die disselboom, net voor die laaiblad. Wiele so groot moontlik. Lugbande, indien moontlik. Vere, indien moontlik (Ontwerpskets beskikbaar op aanvraag) Donkies In goeie kondisie, veral bene en pote. 2

(NB Dit kan permanent so vasgeheg bly) 2 Sit twee tuie op elke donkie, een vir die bors en een vir die agterkant.

Terwyl die disselboom op die grond is, plaas die donkies in posisie tussen die stringe, en weg van die voorste en agterste swingels (as die donkies hieraan gewoond is, sal hulle dit op stembevel doen). Aan beide kante van elke donkie (maklik om oor te leun): Lig die stringe op en haak stewig aan tuie vas.Voorste tuig haak aan agterste een vas.Agterste tuig haak aan voorste een vas. (Dit is n bietjie makliker as iemand die disselboom oplig.)Die slap ketting bly tussen die hake. Staan terug en kontroleer of: die disselboom voor hoog genoeg bo die grond is (indien nie, maak die stringe stywer met hake). die donkie voor en agter ver genoeg van die swingels is sodat hy nie daaraan raak wanneer hy beweeg nie (indien nie, haak die donkie los en verbeter donkie se posisie voor hy weer vasgehaak word) REG VIR DIE PAD ! Donkie se gemak en doeltreffendheid is verseker.

Tuie

Geen skerp kante of draad. 4 Moet die donkie wat dit dra, goed pas moet dus verkieslik verstelbaar wees.Verskeie materiale is moontlik, maar dit moet sterk wees, maklik skoongemaak kan word, verkieslik absorberend wees. (Ontwerp beskikbaar op aanvraag) Gemaak van ligte, sterk, star materiaal (metaal of hout). Elke swingel aan ewenaar verbind deur twee kettingskakels. Swingels lank genoeg sodat die stringe vry van die donkie se lyf beweeg. Verkieslik 4 mm-kettings, elk hoogstens 2 m 2

Swingel-en-ewenaarstelle

Stringe

Hake

Sterk koolstofstaal (wat krag (soos kan neem). S-vormiges kan nodig) tuie aan swingels verbind, as dit nie vas is nie, en ewenaars aan die kar, as dit nie vas is nie. C-vormiges, indien nie reeds aan tuie vas nie, kan tuie aan stringe verbind.

Tensy anders vermeld, kom die inligting in hierdie hoofstuk van dr. Peta Jones. E-pos: asstute@lantic.net

344

Bewaring deur benutting

Lewende hawe
Inheemse rasse
1. Oorsig
Suid-Afrika het n verskeidenheid geneties uiteenlopende veerasse wat n belangrike rol in die sosiale, kulturele en ekonomiese geskiedenis van die land gespeel het. Hieronder tel bees-, skaap-, bok-, vark-, hoender- en perdrasse wat oor die eeue heen by n verskeidenheid van natuurlike en sosiokulturele omgewings aangepas het. Bokke en skape is ongeveer 200 nC ingebring en onlangse bewyse dui daarop dat die Sanga-beesrasse van Suidelike Afrika van die Bos primiginius (die oeros), gedurende n natter periode in die gebied waar die Saharawoestyn nou is, afkomstig is. Verspreiding met meer nomadiese eienaars het die beeste na die suidelike deel van die kontinent gebring, waar hulle ongeveer 200 tot 700 jaar gelede op die noordelike grense van Suid-Afrika aangekom het. Die oorsprong van hoender- en varkrasse is onduideliker. Dit is moontlik dat hulle gedurende die 16de en 17de eeu deur Europese koloniste (in plaas van vroe nomades) ingevoer is. As gevolg van kruisteelt en die vervanging met ingevoerde rasse wat deur Europese koloniste na die land gebring is, is die getalle inheemse rasse in Suidelike Afrika teen n onrusbarende tempo aan die afneem.

Bewaring was nog nooit effektief waar inwoners honger ly nie. In Afrika het dit geblyk dat dit moeilik is om die tradisionele praktyk te gebruik om klein kernkuddes en -troppe te beskerm ten einde volbloed inheemse veerasse in stand te hou. Onlangs is hierdie benadering vervang deur die kommersialisering van inheemse rasse en die bemarking van hul produkte (soos velle en vleis) in nismarkte. In Suid-Afrika blyk dit dat hierdie strategie suksesvol is met rasse soos Nguni-, Afrikaner- en Drakensbergerbeeste; die Dorperskaap en die Boerbok. Die skep van markte en die ontwikkeling van produkte vir inheemse vee het die potensiaal om in die toekoms vinnig uit te brei.

2. Rasse van inheemse en plaaslik verbeterde vee


Inheemse rasse het hul aanpassingseienskappe behou en in hul natuurlike omgewing kan hulle hitte, droogte, en n verskeidenheid parasiete en siektes wat deur bosluise oorgedra word, weerstaan. In tradisionele, ekstensiewe stelsels word beeste gebruik vir vleis, melk, die produksie van beesvelle, as n vorm van sekuriteit, vir godsdienstige seremonies, en as brandstof en vloerbedekking. Skape en bokke word hoofsaaklik vir vleis gebruik. Anders as Europese rasse, word inheemse rasse nie hoofsaaklik vir wolproduksie gebruik nie, omdat hulle pels in plaas van wol het. Skape en bokke word as n vorm van sekuriteit gebruik. Volbloed inheemse varkrasse word toenemend skaars as gevolg van kruisteelt met gekommersialiseerde bloedlyne; dieselfde geld vir hoenderrasse. Albei spesies het die potensiaal om vir kommersile produksie benut te word, maar slegs baie beperkte navorsing is al hieroor gedoen en die moontlikhede moet nog verken word. Die volgende is inheemse en plaaslik ontwikkelde rasse: Beeste Afrikaner, Bonsmara, Drakensberger, Hugenot, Nguni (Venda-, Pedi-, Royla- Nguni-, Tswana- en Shangaanekotipes), Sanganer en Tuli Kolbroek, Windsnyer Afrino, Damara, Dohne Merino, Dormer, Dorper, Izimvu (Zulu), Namakwa Afrikaner, Pedi, Persiese (Swartkop of Rooikop), Ronderrib Afrikaner (Gladde- of Blinkhaar), Ronderrib Afrikaner (Steekhaar), Suid-Afrikaanse Vleismerino, Gevlekte Persiese (Swart of Rooi), Vandor en Van Rooy Veredelde Boerbok, Kalahari Rooi, Savanna Bok, Onveredelde Veldbok Boschvelder, Naked Neck, Ovambo, Potchefstroom Koekoeks, Venda Basotho-ponie, Kaapse Boerperd, Namib-perd, Nooitgedachter, Suid-Afrikaanse Boerperd Swart Volstruis

Die waarde van inheemse vee


Gedurende hul uitgerekte reis vanaf die noorde van die kontinent het die vee by n verskeidenheid biome aangepas. Die meeste van die gebiede het periodieke en seisoenale droogtes, voedingstekorte, en n verskeidenheid parasiete en siektes gehad. Aanpassing by hierdie omstandighede het hierdie diere taai gemaak en hulle het goed by die fel Suid-Afrikaanse omgewing aangepas, waar hulle sonder addisionele voer of medikasie kan oorleef. Dit maak hulle n lewensvatbare alternatief vir die ingevoerde rasse wat nie hierdie aanpassingseienskappe het nie. Daarbenewens toon parasiete en siektes toenemend weerstand teen medisyne, wat die natuurlike weerstand van inheemse rasse nog waardevoller maak.

Varke Skape

Bokke Pluimvee Perde Volstruis

Die persepsieprobleem
Die kleiner liggaamsbou en afwesigheid van eenvormige kleur in inheemse rasse het die koloniale setlaars in Suid-Afrika laat glo dat inheemse rasse minderwaardig aan Europese rasse is. Onlangse wetenskaplike evaluasies van inheemse vee het getoon dat, in plaas daarvan dat hulle minderwaardig is, die diere meer as die eksotiese rasse produseer in die lae onderhoudstoestande wat tipies in die randgebiede van die land voorkom.

345

3. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Direktoraat Diere- en Akwaproduksie Tel. 012 319 7662 DAAP@daff.gov.za Regsitrateur: Joel M. Mamabolo Tel. 012 319 7424/33 joelm@daff.gov.za

Direktoraat Genetiese Nasionale Kordineerder van Hulpbronbestuur Genetiese Hulpbronne vir Julian Jafta Tel. 012 319 6024 Plaasdiere tlouc@daff.gov.za Keith Ramsay Tel. 012 319 7448 keithr@daff.gov.za Suid-Afrika se landrasse maak deel uit van ons nasionale erfenis, en moet met trots en met n waarborg van genetiese suiwerheid en gesondheid bemark word. Met dit in gedagte is wetgewing ingestel om die uitvoer van genetiese materiaal van Suid-Afrikaanse landrasse te monitor en te sertifiseer. Hierdie poging sal suksesvol wees indien rasgenootskappe, geregistreerde owerhede, diensverskaffers en handelaars van genetiese materiaal van plaasdiere saamwerk om die nodige sertifisering oor positiewe identifikasie, suiwerheid, bloedlyne en prestasie te voorsien.

4. Rolspelers
Africanis Society of Southern Africa Johan Gallant Tel. 033 343 2699 www.africanis.co.za Africanis is n oorkoepelende naam vir die inheemse subekwatoriale Afrika-honde. Die Africanis-vereniging van Suidelike Afrika het ten doel om die Africanis of inheemse Afrika-hond as n landras te bewaar. Bandiri Poultry Solutions Jan Grobbelaar 084 567 8975 jan@reveal.co.za Grootfontein Landbouontwikkelingsinstituut Tel.: 049 842 1113 Faks.: 049 842 4352 http://gadi.agric.za is oral in aanvraag. Die ras word allerwe as n uitstaande vleisras vir optimale produksie onder strawwe Afrikatoestande beskou. Die Plaasdierbewaringstrust (FACT) bestaan nie meer nie. Besonderhede is onder die inskrywing South African Society of Animal Science beskikbaar. Die kontakpersoon daar was by FACT betrokke. PELUM Suid-Afrika Tel.: 033 260 6173/5094 Michael Malings - 072 561 9239 www.pelumrd.org

voorste diereproduksie-, dieregesondheid- en voedselwet enskapvaktydskrifte gepubliseer. Dit Nguni is internasionaal bekend vir sy weerstand teen bosluise en bosluisgedraagde siektes, ho produksie, goeie loop- en weivermo en beperkte onderhoud wat deur eeue van natuurlike Verskeie veetelers uit ten minste seleksie verkry is (eie vertaling). agt buurlande is tans deel van die Sien die artikel Ngunis have what INTERGIS-databasis. it takes wat in Julie 2009 op www. farmersweekly.co.za gepubliseer is. Stellenbosch Universiteit Prof. Kennedy Dzama Kontak die LandbouTel. 021 808 4737 inligtingsentrum 040 602 2403 kdzama@sun.ac.za vir besonderhede oor die Ngunibeesprojek. Die Boerperd en die Boerperdkruisras wat deur Thornview Universiteit van die Vrystaat Ranch gebruik word, is n Sentrum vir Volhoubare Landbou inheemse ras wat uit die 1800s en Landelike Ontwikkeling dateer. Kontak Johan Steyn by Tel. 051 401 2163 072 594 4626 of besoek www. GroeneI@ufs.ac.za www.ufs.ac.za/censard thornviewranch.co.za. geregistreerde diere te bevorder, tegniese en raadgewende dienste te lewer en die uitvoer van genetiese materiaal te bevorder. Dit is deur die toedoen van Stamboek dat inheemse rasse soos die Nguni geregistreer en gekommersialiseer is. Universiteit van Fort Hare Dr. Vorster Muchenje Tel. 040 602 2059 vmuchenje@ufh.ac.za www.ufh.ac.za Navorsingsresultate oor Ngunibeetse is al in die wreld se Besonderhede oor die volgende telersverenigings is in die hoofstuk oor diereverbetering en telers beskikbaar. Afrikaner Beestelersgenootskap van SA Afrino Skaaptelersgenootskap van SA Bonsmara SA Damara Skaaptelersgenootskap van SA Dohn Skaaptelersgenootskap van SA Dormer Skaaptelersgenootskap van SA Dorper Skaaptelersvereniging Drakensberger Beestelersgenootskap van SA Kalahari Rooi Namaqua Afrikaner p/a Grootfontein Kleinvee-instituut Nguni Beestelersgenootskap van SA Pedi-klub van SA SA Boerboktelersgenootskap Savanna Boktelersgenootskap van SA Tuli Beestelersgenootskap van SA Vandor Skaaptelersgenootskap Die Van Rooy Skaaptelersgenootskap Departement Sologie en Entomologie Prof. J.G. van As 051 401 2427 Prof. S. Louw 051 401 9219

Die PELUM-vereniging is n streeksnetwerk van meer as 200 burgerlikeverenigingorganisasies in Oos-, Sentraal- en Suidelike Afrika. Hul fokus op voedselsoewereiniteit sluit tradisionele en inheemse rasse Die Landbounavorsingsraad in. (LNR) by Irene is al vir jare by Daar bestaan n tak van die South inheemse en plaaslik ontwikkelde African Society of Animal rasse betrokke. Die LNR verskaf Science - the Developing Areas tegnologie en inligting aan groot Animal Interest Group wat op al en klein boere om hulle te help die inheemse spesies in suidelike om die bevolking te voed. Hulle Afrika fokus. Kontak Heleen Els vir doen ook navorsing en bied besonderhede. Tel.: 012 529 8463 opleidingskursusse aan. Faks.: 012 529 8468 E-pos: heleen. els@up.ac.za Dr M Scholtz (Ngunibeesspesialis) Tel. 012 672 SA Stamboek en Dierever9119 gscholtz@arc.agric.za beteringsvereniging Leon Kruger (Kleinveespesialis) Tel. 051 410 0900 Tel. 012 672 9169 lkruger@arc. www.studbook.co.za agric.za SA Stamboek hou rekord van Nguni Cattle Breeders Society die veestamboeke en prestasie Tel. 051 448 7303 van geregistreerde vee, en het www.ngunicattle.info die mandaat om lidmaatskap aan telersgenootskappe te verleen. Nguni-beeste, vir baie jare n Van sy ander rolle is om die teelt staatmaker in die Zulukultuur, is en genetiese verbetering van die waarskynlik die mooiste beeste in produksiepotensiaal van die wreld, en hul veelkleurige velle

5. Publikasies en webtuistes
Aantekeninge oor inheemse rasse verskyn op www.arc.agric.za (kies die Divisions-kieslysopsie). Landrace breeds: South Africas indigenous and locally developed farm animals. Saamgestel en geredigeer deur K Ramsay, L Harris & A Kotz. Uitgewer: Farm Animal Conservation Trust (ISBN 0-620-25493-9). Hierdie publikasie kombineer inligting oor die oorsprong van rasse, algemene beskrywings, uitnemende kwaliteite en prestasiedata. Skakel 012 529 8463, e-pos heleen.els@up.ac.za. The indigenous sheep and goat breeds of South Africa deur Quentin Campbell. Uitgewer: Dreyer Printers and Publishers. Beskikbaar by The Animal Production Institute: Livestock Business Division. Field Guide of South African Farm Animal Genetic Resources. n Veldgids wat n opsomming van bestaande inheemse vee bevat. Eksotiese rasse wat die mees opmerklike invloed op landrasse het, is ingesluit om met die identifisering van kruisdiere te help. Nege bees-, 13 skaap-, vier bok-, twee vark-, vyf hoender- en vyf perderasse word gelys; tesame

346

met hul bekende vareteite en ekotipes. Kontak die LNR (Irene) by 012 672 9030. Commercialisation of indigenous goat production and products in South Africa. Geredigeer deur M Roets. Uitgegee deur die Advisory Bureau for Development (Edms.) Bpk. The Story of the African Dog University of KwaZulu-Natal Press ISBN 1-86914-024-9. Ongeveer 1000 van die 6400 erkende rasse van plaasdiere wreldwyd het gedurende die afgelope 100 jaar uitgesterf, en 300 hiervan tydens die afgelope twee dekades! Die Voedsel- en Landbou-Organisasie waarsku dat nog 2000 rasse se voortbestaan op die spel is indien maatrels vir hul bewaring nie geneem word nie. Gaan in op die databasis: Domesticated Animal Diversity Information System - www. dad.fao.org Inheemse rasse, plaaslike gemeenskappe - www.mamud.com/ indigenous_breeds.htm Veerasse www.ansi.okstate.edu/breeds RBI (Rare Breeds International) www.rarebreedsinternational.org

6. Plaaslike sakeomgewing
Wreldwye kommer oor die verlies aan diversiteit in genetiese hulpbronne vir plaasdiere, tesame met die toenemende bewustheid van die ware waarde van aangepaste rasse wat minimum sorg vereis vir volhoubare dierelandbou en wat van natuurlike plantegroei leef, het gelei tot die ontstaan van n wreldmark vir hierdie rasse. Die internasionale gewildheid van die SuidAfrikaanse Boerbok, Dorperskaap en Bonsmarabeeste is tipiese voorbeelde van hierdie neiging. Nog n opmerklike voorbeeld van n inheemse ras wat misgekyk is, en wat getoon het dat dit onder moderne produksiemetodes gelyk is aan die beste, is die Nguni-ras in Suid-Afrika. Daar l enorme potensiaal in die ontwikkeling van veeprodukte. Voorbeelde hiervan is die aantreklike patroonvel van Ngunibeeste, die fyn handskoenleer van die inheemse skaap- en bokrasse, en die organiese vleisprodukte wat onder verskillende handelsname bemark word. Selfs die nederige Kolbroekvark wat in landelike gebiede voorkom, het potensiaal vir die produksie van varkvet en vleis in n land wat n netto-invoerder van varkvet is. Innoverende bemarking en die ondersoek van nismarkte ontwikkel hierdie potensiaal. Hierdie hulp word vanaf die regering en/of bedryf benodig. Produkte van inheemse rasse sal ook arm gemeenskappe in staat stel om n gaping in die mark te ontgin. Die kweek van openbare bewustheid is van kritieke belang in enige bestuursplan vir die benutting van inheemse veerasse. Die rasse is nuttig en lewer n waardevolle bydrae tot die biodiversiteit van die land.

7. Internasionale sakeomgewing
Verwys na www.rarebredsinternational.org, webtuiste van Rare Breeds International (RBI)

Inheemse rasse word toenemend deur Westerse plaasdiere met n ho produksie vervang, wat heel moontlik nie so goed by hulle nuwe omgewing kan aanpas ten tye van droogte of siekte nie, is daar in n gesamentlike verslag deur die Internasionale Veenavorsingsinstituut (International Livestock Research Institute) en die UN Food and Agriculture Organisation (FAO) bevind oor die diversiteit van plaasdiere in 169 lande. Die Westerse rasse lewer moontlik hor volumes vleis, melk en eiers, maar navorsers waarsku dat die groeiende gebruik van n handjievol plaasdierspesies die verlies aan een veeras elke maand in ontwikkelende lande veroorsaak. En in die langtermyn gaan die ingevoerde rasse heel waarskynlik nie die onvoorspelbare omgewingsveranderinge of uitbreek van inheemse siektes kan hanteer nie.
Bron: Number of native livestock breeds declining op www.allaboutfeed.net.

Bronne vir hierdie hoofstuk: Keith Ramsay (DAFF), Jenny Bester (voorheen van die LNR), www.arc.agric.za en die ander webtuistes wat hierbo genoem word.

347

4. Konynboerdery

Lewende hawe
Konyne
Raadpleeg die hoofstuk oor die produksie van spesialiteitsvesels vir inligting oor die aanhou van konyne vir hulle wol.

Daar is nie een boerderymetode wat algemeen vir suksesvolle konynboerdery aanbeveel kan word nie. Die keuse van enige mengsel van praktyke en metodes moet op die oorweging van n reeks maatstawwe wat drie basiese determinante insluit, berus: 1. Die aard en behoeftes van die konyn en die soorte stres wat dit beleef. 2. Die produkte waarvoor geboer word. 3. Die beskikbaarheid van die vereiste insette.

1. Oorsig
n Betreklik klein area word benodig vir n ekonomiese eenheid. n Kleinhoewe of selfs n redelike groot erf in die stad (indien die regulasies dit toelaat) sal geskik wees. Konyne vergelyk goed met ander diere in hulle vermo om groentevoer in vleis om te sit. Konyne het slegs 3,5 kg groentevoer nodig om 1 kg lewende massa vleis te lewer. Die reproduksiepotensiaal van die wyfie is merkwaardig indien in ag geneem word dat n enkele wyfie in n kommersile kudde tot 40 kleintjies voortbring, wat beteken dat een 3 kg-dier jaarliks tot 40 kg vleis kan lewer. Sommige rasse, soos die Chinchilla- en Rex-konyne, word vir sowel hulle vleis as pelse aangehou, terwyl die New Zealand White en Kaliforniese konyn uitsluitlik vir vleisproduksie aangehou word. Angorakonyne (sien die hoofstuk oor spesialiteitsveselproduksie) word uitsluitlik vir hulle wol aangehou. Plaaslik was daar nog min kommersile aansporing vir navorsing en ontwikkeling op die terrein van konynboerdery, en was die beskikbare kennis selde toeganklik waar en wanneer dit benodig is. Toegang kan wel verkry word tot oorsese kundigheid met betrekking tot massaproduksie, maar aspekte soos lisensiring en koste werk negatief daarop in.

1. Die aard van die konyn


Ho reproduktiewe vermo en gepaardgaande ho vrektesyfer. Goeie bewerkingsverhouding. Vleis laag in liggaamsvet. Raak gou volgroeid. Senuweeagtige klein nagsoogdier waarop rotte, roofvols, muishonde, honde, katte en slange jag maak. Bang vir skielike bewegings en klanke en raak maklik paniekerig. Die bakteriese prosesse in die agterderm stel die konyn in staat om plantruvoer maklik in vleis om te sit en die diere benodig gevolglik vrylik beskikbare vars water. Sensitief vir skielike veranderings in die dieet. Betreklike groot dermkanaal noodsaak ho deurvoer van skoon ruvoer en genoeg beweging om die derm uit te rek en gas wat opbou, uit te dryf. Gevoelig vir skielike veranderings in temperatuur en temperatuuruiterstes, veral hitte, en vir trekke en vogtigheid. Vatbaar vir n aantal aansteeklike siektes en parasiete, veral wanneer die dier stres ervaar. (Die invoer van lewendige konyne word dikwels beperk, soos tans die geval is.) Mannetjies raak toenemend territoriaal aggressief namate hulle volwasse word. Hulle urineer dan op ander konyne en val ander mannetjies met geweld aan. Die hele dier kan in produkte omgesit word.

2. Publikasies en webtuistes
Kejefa Knowledge Works voorsien n 256-bladsypublikasie, volledig met fotos, genaamd Raising Rabbits. Besoek www.kejafa.co.za of skakel 014 577 0005. Die volgende inligtingspakke is onder die publikasiesopsie by www. daff.gov.za beskikbaar: Rabbits: Keeping Rabbits en Rabbit recipes; hardekopie kan verkry word deur 012 319 7141 te skakel. Die artikel, The Ndekero Challenge: A Systems Approach for Rabbit Keeping by a Rural Community in Partnership with a Commercial Rabbit Farm, kan by www.africaruralconnect.org verkry word. Die projekidee is in n klein dorpie, Ndekero, in Kenia gemplementeer en sal elke maand 100 kg konynvleis produseer en deeltydse, inkomstegeleenthede vir verskeie ouers in die gemeenskap skep.

2. Produkte
Vleis, pels, wol (plus al die waardetoegevoegde omsettings en verwerkte derivate). Om vir vleis te boer beteken dat die konyne geslag moet word, wat nie nodig is wanneer vir wol geboer word nie. Die produksie en bemarking van wol en wolprodukte vereis egter n reeks vaardighede, bestuurstegnieke en markte wat beduidend verskil van di wat op die teling van slagdiere van toepassing is, en verg spesifieke aandag. Om vir pelse (en bepaalde vleisprodukte) van ho gehalte te boer, vereis dat diere twee of meer maal langer gehuisves word as wat die geval is vir karkasse wat vir die braaikonynmarkte bestem is. Die vereiste behuisingsinfrastruktuur word langer beset en n kostedoeltreffende looimetode of -gerief word benodig. Die verbruikersweerstand teenoor konynkarkasse in Suid-Afrika (dit word met troeteldiere of taboes geassosieer) kan oor die algemeen oorkom word deur porsies, pasteie, patees, ensovoorts aan te bied.

3. Plaaslike sakeomgewing
Pelse: Die mark vir pels fluktueer en telers moet moontlik hulle eie markte vind. Teling vir pelse hou ook bykomende onkoste in, aangesien diere tot n die primre haarkleed gewissel is, aangehou moet word. Die verwerking van pelse deur die produsent self kan ook groot onkoste meebring. Vleisproduksie: Met n noukeurig uitgewerkte teelprogram kan topproduksie bereik word. Die ekonomies produktiewe lewe van n wyfiekonyn is ongeveer 24 tot 36 maande. Konyne is gewoonlik op 11 weke met n massa van 2,3 kg tot 2,5 kg gereed vir die mark. Die wet vereis dat die konyne by n goedgekeurde abattoir, hetsy die produsent se eie of n bestaande abattoir, geslag word. n Elf-week-oue konyn behoort ongeveer 54% vleis te lewer. Konyne kan word as troeteldiere, vir hul vleis, hul pelse of om Angorawol te produseer, aangehou. In Suid-Afrika word kommersile konynboerdery ietwat afgeskeep.

3. Beskikbaarheid van vereiste insette


Kies die regte konyn: Moets: Koop gesonde konyne met helder o, dro neuse en skoon ore en pote. Die konyn se pels moet glad en skoon wees en die tande netjies langs mekaar. Dit is die beste om teeldiere van ongeveer ses maande oud te koop en om hulle elke drie jaar te vervang. Kies konyne van ouers met n goeie teelrekord. n Wyfie wat nie goed presteer nie, sal ook n swak nageslag h. Moenies: Moenie n volwasse wyfie koop nie, omdat dit nie altyd moontlik is om te s hoe oud sy is nie. Sy kon al die einde van haar reproduktiewe lewe bereik het en sal dan van geen nut wees vir teling nie. Lang toonnaels is n teken dat die konyn ouer is.

348

Huisvesting: Konyne het baie eenvoudige huisvesting nodig. Of n mens een konyn as n troeteldier aanhou of op n groter skaal met n hele trop konyne boer, kan hulle in hokke van maasdraad of afvalhout aangehou word. By kommersile ondernemings kan duursame hokke van ho gehalte gebou word. Afsonderlike hokke moet minstens 50 cm x 60 cm x 30 cm wees vir n konyn van 4 kg. (Konyne hoef nie in skure of geboue aangehou te word nie.) Konyne verkies koeler temperature en vind 16 C gerieflik. Hulle moet teen direkte sonlig, wind en ren beskut word. Die hok moet n vloer van maasdraad h met gate wat groot genoeg is vir die mis om deur te val maar nie so groot dat die konyne se pote daarin vassit nie. Die mis kan as misstof in groente- en blomtuine gebruik word. Die hok moet nie n grondvloer h nie omdat die konyne n tonnel na buite sal grawe. As n houtraam gebruik word, moet die draadmaas aan die binnekant daarvan geplaas word om te keer dat die konyne daardeur knaag. Die moeder het egter n neskas nodig om haar kleintjies warm te hou. Die kas moet ongeveer 38 cm x 25 cm x 25 cm groot wees. Maak die hok gereeld skoon en hou dit droog om siektes te voorkom. Beskerm die hok teen die son, wind en ren. Dit is nie nodig om die hokke in geboue soos skure te plaas om die konyne teen koue te beskerm nie, aangesien hulle koue beter as hitte kan verduur. Konyne het baie vars lug nodig en daarom moet hulle hokke goed geventileer wees. Die hokke moet op n stil plek buite bereik van honde, katte en rotte geplaas word. Voeding: Moets: Voer u konyne lusern, gras, groen mielies, blare, wortels, rape, blaarslaai, mieliemeel, pap, brood, stampmielies, onkruid en blare van vrugtebome (konyne sal byna alles vreet wat in die grond groei). Die meeste konyntelers voer hulle konyne ook met kommersieel vervaardigde konynkorrels. Dit bevat die meeste van die voedingstowwe en vitamiene wat konyne nodig het om gesond te bly. Met korrels is daar ook minder vermorsing en dit veroorsaak nie soveel gemors as groenteblare nie. Hooi van ho gehalte word benewens korrels aanbeveel, en die konyne kan aanvullend met verskillende groente of vrugte getrakteer word. Gee die konyne vroeg in die oggend en laat in die namiddag kos. Die grootste hoeveelheid kos moet verkieslik laat in die namiddag gegee word. n Mens kan self groengoed vir konynkos kweek. Moenies: Moet nooit u konyne aartappel-, tamatie- en rabarberblare voer nie. Dit is giftig vir hulle. Moet nooit u konyne sonder water laat nie. Konyne moet altyd skoon water h. Moenie u konyne se dieet skielik verander nie. Moenie u konyne groenvoer gee wat warm geword het, voedsel wat met gifstowwe gespuit is, voedsel wat bederf is of hooi wat gemuf het nie. Teling Konynwyfies is gereed vir teling wanneer hulle vier tot ses maande oud is en mannetjies wanneer hulle vyf tot ses maande oud is. Hou die mannetjieskonyn in n aparte hok aan. Plaas die wyfie altyd in die mannetjie se hok. As die paring geslaag het, sal die mannetjie omrol. As die wyfie nie gereed is vir paring nie, sal sy probeer weghardloop.

As die konyne nie paar nie, kan die wyfie vir die volgende vyf tot ses dae by die mannetjie geplaas word. Die wyfie is meer vrugbaar gedurende die lente, somer en vroe herfs. Teling gedurende die wintermaande word nie aanbeveel nie aangesien dit te koud is. Die konyn is ongeveer n maand lank dragtig. Geboorte Ongeveer 25 dae na paring kan sagte dro gras vir die wyfie in n skoon, dro neskas geplaas word. Die wyfie sal van haar eie pels by die gras voeg. Bly van die hok af weg totdat die kleintjies gebore is. Die kleintjies word gewoonlik vroeg in die oggend gebore. Ondersoek die kleintjies versigtig om te bepaal of hulle lewe en gesond is. Verwyder dooie kleintjies dadelik. Die kleintjies moet teenaan mekaar in die neskas l. Sorg dat die kleintjies almal soog en goed gevoed is. As die wyfie te veel kleintjies het, kan sy hulle moontlik nie almal voed nie. n Mens kan dan n paar van die kleintjies vir n ander wyfie gee wat net n paar kleintjies het, mits die kleintjies ewe oud is. Spening: Die klein konyntjies kan gespeen word as hulle 30 tot 35 dae oud is. Op hierdie stadium kan hulle van hulle moeder af weggeneem word. Plaas die jong wyfies en mannetjies in aparte hokke. Na gelang van die voedings- en bestuursvlak kan die wyfie tussen twee tot drie dae en een maand nadat sy geboorte geskenk het, weer paar. Jong konyne is gewoonlik op drie tot vier maande groot genoeg om geet of verkoop te word. As n mens hulle langer aanhou, eet hulle baie meer en begin die mannetjies baklei.

5. Rolspelers
Yolandi Buhr Tel. 039 679 9106 Greener Pastures Tel. 082 454 6889 www.rabbits.co.za Natal Konynklub Heather Heron Tel. 031 464 3823

Die Natal Konynklub is vir meer as 50 jaar aktief en kan u oor aspekte van konynteling adviseer. U kan aan Vir die voorsiening van lewendige Heather Heron skryf by Posbus 39042, Escombe, Queensborough, en potklaarkonyne 4070. John F Marshall Karoline Steenekamp Tel. 011 842 7100 Tel. 021 469 2426 (o) Faks 011 872 1078 Karolines@picasso.co.za www.johnfmarshall.co.za Konynhokke en -toebehore Konynkenner Danie Janse van Rensburg Tel. 072 798 2802 Bronne: Karoline Steenekamp, Tjaart Steenekamp, Rabbits: keeping rabbits, n brosjure wat deur die nasionale Departement van Landbou, Bosbou en Vissery gepubliseer is (sien publikasies en webtuistes in hierdie hoofstuk). Ons dank aan Karoline Steenekamp vir terugvoer oor die konsephoofstuk.

349

Lewende hawe
Perde die perdebedryf
1. Oorsig
In Suid-Afrika word perde in n wye reeks aktiwiteite gebruik. Hulle word baie effektief in armer gemeenskappe gebruik as trekdiere, vir algemene vervoer, en as n vinnige manier om vee in afgele en landelike gebiede (waar gemotoriseerde voertuie ontoereikend en onbeskikbaar is) op te spoor. Perde word ook op groot skaal gebruik in sport en ontspanning, en in sommige gevalle word hulle beskou as kampioenatlete wat groot kommersile waarde kan h.
Bron: Otto Koekemoer, ARC OVI

South African National Equestrian Federation (SANEF) Tel. 011 468 3236/7 info@horsesport.org.za www.horsesport.org.za Sanef is die oorkoepelende liggaam vir die volgende provinsiale liggame: Oos-Kaapse Perdevereniging Tel. 041 379 1361 www.eastcapehorsesociety.co.za Vrystaatse en Noord-Kaapse Perdevereniging Tel/fax: 018 468 1353 www.fsnc.org.za KwaZulu-Natalse Perdevereniging Tel. 031 768 1220 www.kznhs.co.za Mpumalanga Perdevereniging Tel. 017 647 0205 www.mphs.co.za

Westelike Provinsie Perdevereniging Die Perdevereniging van Gauteng waarby ingelyf is Limpopo en Tel. 021 531 7971 www.wphs.co.za Noordwes Tel. 011 702 1657-9 www.thsinfo.co.za Sanef hou toesig oor die volgende dissiplines: dressuur, dryfkuns, ruiterkuns, driefasekompetisie, vertoonkuns, kunsruitery en skouspring. Dit formuleer die rels en praktykkodes vir deelnemers en beamptes in Suid-Afrika. Sanef val op sy beurt onder die Federation Equestre Internationale (FEI) wat die sport internasionaal beheer. Die meeste van die volgende liggame en groepe is by Sanef geaffilieer: Die Polocrosse-vereniging van Suid-Afrika www.polocrosse. co.za het nuttige wenke oor Polocrosse wreldwyd. Skryf aan secretary@polocrosse.co.za Die Wedrenvereniging Tel. 011 683 3220 www.racingassociation. co.za Die Nasionale Perdewedrenowerheid Tel. 011 683 9283 www. horseracingauthority.co.za Die Suid-Afrikaanse Hoefsmidvereniging Tel. 082 552 5468 Die Suid-Afrikaanse Polovereniging Tel. 031 303 3903 sapolo@saol. com Volbloedperdetelersvereniging van Suid-Afrika Tel. 011 825 1713 www.tba.co.za Endurance Ride Association of South Africa Tel. 051 448 2428 www. erasa.co.za Suid-Afrikaanse Pensteekvereniging Tel. 023 417 1691 Harness Racing Association of South Africa Tel. 031 314 1680 www. harnessracingsa.co.za Die Suid-Afrikaanse Pensteekvereniging het reeds in Australi, Groot Brittanje, Indi, Israel, Pakistan, Namibi, Zambi en Zimbabwe aan kompetisies deelgeneem. Bel 023 417 1691.

2. Verenigings wat betrokke is


SA Stamboek- en Diereverbeteringsvereniging Tel. 051 410 0900 www.studbook.co.za Raadpleeg die hoofstuk oor diereverbetering en telers vir die kontakbesonderhede van die volgende instansies: Appaloosa Telersvereniging van SA Arabierperd-vereniging van SA Friesperd Telersvereniging van SA Kaapse Boerperdtelersvereniging van SA Lipizzaner-vereniging van SA Nooitgedacht Perdetelersvereniging Percheron Perdetelersvereniging van SA Saalperd-telersvereniging van SA SA Boerperd Telersvereniging SA Hackney Perdetelersvereniging SA Hackney Ponietelersvereniging SA Miniatuurperdetelersvereniging SA Paint and Pinto Club SA Quarter Horse Association SA Sportperdfederasie SA Vlaamperdetelersvereniging SA Warmblood Horse Society Volbloedtelersvereniging van SA Welsh Pony and Cob Society of SA

350

Perdesorgeenhede
Hoveld Perdesorgeenheid Tel. 016 360 9900 Noodgevalle: 082 921 1644 info@horsecare.org.za www.horsecare.org.za Dit is die grootste perdewelsynsorganisasie in die suidelike halfrond en hanteer alle aspekte van perdewelsyn oor n gebied van meer as 4 000 km2 Messina tot Kimberley.. Hulle het twee inspekteurs wat voltyds in die townships werk en eienaars opvoed in die versorging van hulle werkperde of donkies. Hulle staan die eienaars ook by in primre sorg inspannery, wondversorging, ontwurming, ensovoorts. Hulle het onlangs begin met die Oos-Kaapse Perdesorgeenheid in Port Elizabeth wat hoofsaaklik werkperde en donkies in die baie townships in die gebied hanteer. Kontak Megan Hope by 072 357 2505 of skryf aan haar by mrhope@mweb.co.za Daar is twee addisionele perdesorgeenhede in KwaZulu-Natal en die WesKaap. Dit word gehuisves by en bestuur deur die NDBV. Wes-Kaapse Perdesorgeenheid Tel. 021 700 4173 www.spca-ct.co.za KwaZulu-Natalse Perdesorgeenheid Tel/Faks 031 764 2949

4. Opleiding en navorsing
LNR Onderstepoort Veeartsenykundige Instituut (LNR-OVI) Tel. 012 529 8000 www.arc.agric.za HORSEwoMAN Tel. 011 702 1223 / 082 491 6678 horseman@iafrica.com Dr. Truuske Gerdes Diagnostikus en Hoof: OVI- www.horseman.co.za verwysingsentrum vir AfrikaOnderstepoort Biologiese perdesiekte Produkte Tel. 012 529 9114 Tel. 012 522 1500 OneillM@arc.agric.za www.obpvaccines.co.za Otto Koekemoer REC Ruiterakademie Molekulre Bioloog Tel. 072 247 2929 Tel. 012 529 9229 http://academyrec.co.za koekemoero@arc.agric.za Kontakte by OVI: Gert Venter Entomoloog: Ektoparasiete bloedsuiervlie Tel. 012 529 9181 venterg@arc.agric.za SANEF-skole en Tel. 011 702 1657 www.sanefschools.org.za

Rehabilitasie en verwaarloosde perde


Karperdbeskermingsvereniging (CHPA) Tel. 021 535 3435 http://carthorse.org.za Die afgelope sewe jaar het die Karperdbeskermingsvereniging (CHPA) gereelde klinieke gestig en die verkoop van gesubsidieerde voer, die dienste van n hoefsmid en veterinre sorg ingestel. Met 70% van die inkomste wat direk tot die voordeel van die perde, die handhawing van die relevante bepalings van die Wet op die Beskerming van Diere en die opvoeding van perdekar-eienaars aangewend word, het CHPA die toestand en standaard van baie perdekarre wat vandag op ons paaie is, suksesvol verbeter. Nasionale Perdetrust Tel. 011 683 4388/9 www.nationalhorsetrust.org.za n Program wat uniek is aan Suid-Afrika en ontwikkel is om die moontlike verwaarlosing en agteruitgang van volbloedperde n hul loopbane as renperde te verminder

Suid-Afrikaanse Jokkieakademie As deel van die nasionale pogings Tel. 031 769 1103 om Afrika-perdesiekte (AHS) in www.saja.co.za Suid-Afrika te bestry, vervul die OVI twee belangrike funksies Satellietkampusse in Kaapstad en Port Elizabeth navorsing en siektetoesig. Besoek www.arc.agric.za vir meer Die Suid-Afrikaanse Nasionale Perdefederasie (SANEF) inligting. Tel. 011 468 3236 www.horsesport.org.za Beaulieu-kollege Tel. 011 468 2114 www.beaulieucollege.co.za Cedara Landboukollege Tel. 033 355 9304/5 Ruitersdiploma, opleiding fasiliteite op die terrein Damelin Tel. 011 948 9801 Perdenavorsingsentrum (ERC) Tel. 012 529 8068 Faks 012 529 8301 alan.guthrie@up.ac.za Vind die Education-kieslysopsie. Vir verdere inligting, sillabusse en aansoekvorms, kontak die streeksvoorsitter in u gebied of die Direkteur Nasionale en Instrukteursplan. Tshwane Universiteit van Tegnologie Tel. 012 382 5332 www.tut.ac.za

3. Nasionale strategie
Afrika-perdesiekte (AHS) is n aanmeldbare siekte in Suid-Afrika alle verdagte gevalle moet aan die staatsveearts gerapporteer word. Gevalle moet bevestig word by die Office International des Epizooties (OIE)-verwysingsentrum vir Afrika-perdesiekte by die ARC-OVI. Lidlande moet die voorkoms van die siekte by die OIE-hoofkwartier rapporteer. Die hoof van die OIE-verwysingsentrum vir AHS is dr. Truuske Gerdes (kontakbesonderhede onder opskrif 4). Vind meer inligting by http:// www.oie.int/eng/OIE/organisation/en_listeLR.htm Direktoraat: Veeartsenykundige Dienste Tel. 012 319 7679 DAH@daff.gov.za Direktoraat: Diere- en Akwaproduksie Tel. 012 319 7493 DAAPS@daff.gov.za

Universiteit van die Vrystaat Lengau Agricultural centre Dr. M.C. van der Westhuizen Tel.: 051 443 8859 Die ERC is gestig om wetenskaplike mcvdw@telkomsa.net en veeartsenykundige dienste aan die perdewedren- en telersbedryf Universiteit van Pretoria te verskaf. Die sentrum is by Fakulteit Veeartsenykunde die Universiteit van Pretoria se Tel. 012 420 3111 Fakulteit Veeartsenykunde by www.up.ac.za Onderstepoort. Vir inligting oor die voer van n weesvulletjie, kontak dr. Enette EquiworkSA van Dyk. Tel. 033 266 6035 / 084 375 6045 www.equiworksa.co.za

351

5. Publikasies en webtuistes
Die Farmers Weekly se argiefartikels is beskikbaar by vorige artikels by www.farmersweekly.co.za Besoek www.kejafa.co.za of skakel 014 577 0005 vir die volgende publikasies, beskikbaar by Kejafa Knowledge Works: The Complete Equine Veterinary manual Tony Pavord & Marcy Pavord; Die SA Boerperd (n volkleur Afrikaanse publikasie); Natural Horse Care Pat Coleby; Storeys Guide to Raising horses (breeding, care, facilities) Heather Smith Thomas; Storeys Guide to training horse (ground work, driving, riding) Heather Smith Thomas South African Bloodstock News Picasso Headline (Edms.) Bpk. Tel. 021 469 2500 The Horse Junction-webtuiste www.horsejunction.co.za dit is n bymekaarkomplek vir mense wat in perde belangstel. Daar is geklassifiseerde advertensies, naamlyste, n plek om raad te vra, ensovoorts. Federation Equestre Internationale (FEI) besoek www.horsesport.org EquineSA.com die bemarking en netwerking van Afrika se perdewreld Horse Books Unlimited Tel. 011 315 5333 www.equiworksa.co.za/ books.php Horse & Stable bied n gratis naamlys aan vir enige perdverwante bedrywe, organisasies of verenigings. Tel. 011 501 3189 HQ South Africa se Premier Equestrian Magazine, Panorama Publications (Edms.) Bpk., Privaatsak X4, Kyalami 1684. Tel : 011-468 2090, Faks 011 468 2091/2 A guide to animal diseases in South Africa horses donkeys and mules deur dr. Pamala Oberem. Beskikbaar by Briza Uitgewers. Besoek www. briza.co.za of bel 012 329 3896. Besoek die Groot Vyf-webtuiste vir meer inligting oor bestuur, siektes, voeding en die behandeling van perde www.bigfive.jl.co.za kies die Information- en Information on horses-kieslysopsies. n Netwerk van perdebedryf-besighede kan besoek word op die webtuiste van Equine South Africa besoek www.equinesa.com Die Lys Verbode en Beperkte Middels en Metodes in Sport kan gevind en afgelaai word van www.wada-ama.org. Indien u bekommerd is dat produkte wat u gebruik of wil gebruik moontlik verband kan wees, bel SAIDS se gratis inligtingsdiens oor dwelms by 021 448 3888, Maandae tot Vrydae, 09:0017:00, of besoek die SAIDS-webtuiste by www. drugfreesport.org.za wat n omvattende lys verbode en beperkte produkte en besonderhede voorsien van die middel wat dit moontlik bevat. Horse identification in South Africa. Veeartsenykundige genetiese laboratorium by Onderstepoort. Vir meer inligting en n gratis kopie van die CD, kontak dr. Cindy Harper by 012 529 8068. Dit is ook beskikbaar by www.kalahari.net Animals in translation. Temple Grandin en Catherine Johnson. Bloomsbury. www.horseandhound.co.uk Tuiste van perderuitery n Kontrolelys om u perd gesond te hou (Verwys na Horse riding and care handbook) www.horsekeeping.com Besoek die webtuistes van maatskappye en verenigings wat in hierdie hoofstuk genoem word.

Connolly & Turner Faks 011 646 8942 Internasionale verskepingsagent Electro-Brake Tel. 083 449 7658

Identipet Tel. 011 957 3455/6 bruce@identipet.com Kathy Wiles kathy@kidbuddie.co.za Tel. 044 877 1825 Faks 044 877 1824

n Bekostigbare elektromeganiese stelsel vir eienaars van Monitering van Afrika-perdesiekte in die Tuinroete-omgewing perdesleepwaens Embryo Plus Tel. 012 250 2359 www.embryoplus.com Equistar Tel. 011 660 5505 / 082 619 0818 www.equistar.co.za Rodney Foster Tel. 011 702 1873 / 082 807 5805 forsterr@mweb.co.za Ontwerp en bou waens. SANEFinstrukteur.

The Ultimate Horse Fest Besorg gemoedsrus aan die wild- Tel. 011 314 4404 , natuurlewe-, lewendehawe-, krafties@worldonline.co.za perde- en ekotoerismebedryf. Tellington TTouch SA Tel. 011 884 3156 Gold Anvil Horse & Farrier www.ttouch.co.za Tel. 011 314 2054 Perdehoewe, hoefsmederysaalmakersware en Zais International Tel. 011 768 4264 Faks 011 768 4265 Uitvoeragente

Horseracing South Africa Dryf handel as Racing South Africa Tel. 031 314 1799 horsetradesa@mweb.co.za www.racingsouthafrica.com

7. Internasionale sakeomgewing
Vind die Export-kieslysopsie by www.racingsouthafrica.com

6. Ander rolsperers
Die Equine Directory and Resource Guide of SA (verwys na die opskrif oor publikasies en webtuistes) is n deeglike databasis van maatskappye en verenigings wat betrokke is. Sien ook die hoofstuk oor lewendehaweverwante toerusting onder die inset-afdeling van hierdie handleiding.

Agri-Expo Tel. 021 975 4440 admin@agriexpo.co.za www.agriexpo.co.za

Bio-Fly (Edms) Bpk Sel: 083 601 7221 carine@biofly.co.za www.biofly.co.za

Agri-Expo is betrokke by skoue, Bio-insectaries SA (BISA) Tel. 042 286 0978 veilings en proewe. www.bioinsectsa.com Alu-star Cape Equine Therapy info@alustar.net Tel. 021 557 2747 www.alustar.net spetiteaud@telcom.sa.net

Die Import Export Working Group is gestig na die skrapping van die Suid-Afrikaanse Perde-invoer en uitvoerraad. Dit is verantwoordelik vir die voortgaande onderhoud van die Suid-Afrikaanse Protokol (97/10/EC) en die ontwikkeling van n volhoubare afleweringstelsel vir die vervoer van perde na en van Suid-Afrika. Die werkgroep kom maandeliks byeen. Die South African Equine Trade Council (SAETRAC) is die bemarkingsafdeling van Racing South Africa. Dit is ook verantwoordelik vir die vir die vestiging van marktoegang in die buiteland en die uitvoerfasilitering van perde van alle rasse. Dit is n Artikel 21maatskappy wat sy befondsing op n rand-vir-rand-basis verkry van Racing South Africa en die Departement van Handel en Nywerheid (die DTI). Die African Horsesickness Trust (Reg. No. IT 043/2005/PMB) is hoofsaaklik gestig om geld in te samel vir navorsing oor die bestryding en bestuur van AHS en vir die potensile genesing van die siekte. Die trust word hoofsaaklik befonds deur Racing South Africa alhoewel bydraes gemaak word deur belangstellende perdegroepe tot die oplossing van bepaalde probleme. Sedert die AHS-seisoen in 2006 het die trust n toesighoudende diens bestuur saam met die bestaande Suid-Afrikaanse Veeartsenykundige Diensstelsel. Dit sluit in n 24-uurreaksielyn, n ooreenkoms met die Suid-Afrika Veeartsenykundige Dienste oor die rapportering van die uitbreek van die siekte, die verspreiding van toerusting en die finansiering van monsterversamelings en toetsing. Daar is daarin geslaag om n toenemende bewustheid van die siekte te bewerkstellig en om dit akkuraat te rapporteer, met die gevolg dat beter besluite geneem kon word deur beide die bedryf en die staatsveearts. Strategiese AHS-inentingsveldtogte is ook deur die AHS-trust gefasiliteer om die vlakke van immuniteit onder perde, wat aan die inheemse gemeenskappe behoort, te verhoog.
Vir meer inligting, kontak Peter Gibson by 031 314 1799 of e-pos horsetradesa@mweb.co.za

352

Kenilworth-kwarantynstasie Tel. 021 761 8388 Faks 021 700 1964 quarantine@telkomsa.net www.racingsouthafrica.com Die Suid-Afrikaanse Uitvoerprotokol, 97/10/EC, is in 1997 deur die Europese Unie bekragtig. Op grond van regionalisme word Suid-Afrika slegs toegelaat om uit te voer vanaf die streek wat vry is van Afrikaperdesiekte (AHS), en dit is die Wes-Kaap. Staatsveearts: Dr. Gary Buhrmann Tel. 021 808 5026 / 083 642 0602 Faks 021 808 5125 garyb@elsenburg.com

Verdere oorwegings Verdere oorwegings om in ag te neem wanneer perde gevoer word, is om enige veranderings aan n voedingsregime geleidelik in te voer om die perd tyd te gee om aan te pas en om te verseker dat die perd altyd skoon, vars water het. Wanneer perde toegelaat word om te wei, moet n mens versigtig wees om nie aan te neem dat die kwaliteit van die weiding beter is as wat dit werklik is nie. Oor die algemeen is die kampe wat ons gebruik oorbewei en die voedingswaarde van die plantmateriaal is nie so goed as wat dit kan gewees nie. Die tyd van die jaar speel ook n rol in die kwaliteit van die weiding. In die vroe lente bestaan die plantmateriaal, al lyk dit groen en sappig, uit omtrent 80% water. Dit beteken dat n perd van 500 kg sowat 50 kg vars gras moet vreet om n inname van 10kg dro materiaal per dag te kry. Aanvullings Die meeste vervaardigers van perdevoer neem in ag dat perde-eienaars nie toegang tot goeie kwaliteit weiveld het nie, en dat stalperde nie die vryheid het om te wei en rond te beweeg om die beste weiding en velde te vind nie. Vervaardigers neem ook aan dat nie alle perde toegang het tot goeie gehalte hooi wat goed bevrug is nie, en dat die vitamien- en minerale gehalte van die hooi wat beskikbaar is, nie altyd op standaard is nie. Die behoefte aan vitamines en minerale neem ook toe vir werkende perde. Daarom voeg hulle aanvullings van vitamines en minerale by hul kragvoer; dit is onnodig om ekstra aanvullings by n kragvoer te voeg. As u van mening is dat u perd ekstra aanvullings benodig, is n goeie idee om n soutlek te voorsien in plaas daarvan om aanvullings by die dieet te voeg. Dit sal die perd die geleentheid gee om sy voorraad vitamiene, minerale en sout aan te vul indien dit nodig is: perde lek in die algemeen net aan minerale of soutlekke as hulle dit nodig het.
Bron: Helena Horn - EPOL. Verwysing: The Horse Nutrition Bible. Ruth Bishop. Vir

8. Perde en voeding
As gevolg van die groot verskil tussen perde, ras, grootte en werkkrag asook die verskil tussen verskillende konsentrate perdevoer is dit uiters moeilik om presiese voedingskale te voorsien. Die volgende moet dus slegs as riglyne beskou word. n Algemene praktiese rel is dat perde ongeveer 2% van hul liggaamsmassa as dro materiaal moet vreet. Dit beteken dat n perd wat 500 kg weeg, 10 kg dro materiaal per dag moet vreet en dit moet die kragvoer asook die hooi-gedeelte van die dieet insluit. As ons kyk na wat ons tans omtrent n perd se spysverteringstelsel weet, dan sien ons dat n perd se dieet meestal uit goeie gehalte hooi moet bestaan en dat net n klein deel daarvan kragvoer moet wees wat hoog is in graan. Afhangende van die werkkrag van die perd en die digtheid van die kragvoer, moet die volgende as n algemene riglyn gebruik word: Onderhoud 20% kragvoer en 80% hooi (2 kg kragvoer en 8 kg hooi) Ligte werk 30% kragvoer en 70% hooi (3 kg kragvoer en 7 kg hooi) Gematigde werk 40% kragvoer en 60% hooi (4 kg kragvoer en 6 kg hooi) Intense werk 50% kragvoer en 50% hooi (5 kg kragvoer en 5 kg hooi)

verdere inligting, sien die Equine directory and resource guide of Southern Africa (Kejafa Publishing) of www.epol.co.za. Daar is verskeie maniere om die las van wurms in weivelde te verminder. Een manier is om met skoon weiveld te begin. n Groot aantal larwes op gras stem ooreen met optimale toestande vir gras om te groei. Land wat nie as weiding deur perde gebruik is sedert die vorige seisoen nie, en dan vir bewaringsdoeleindes gebruik word of verbrand word, word as skoon beskou. Beeste (en skape in n mindere mate) is nie die gashere van die meeste parasiete in perde nie en sal sodoende die lewensiklus van die parasiete onderbreek. n Uittreksel uit Grassland management of a worm problem. Mnr. Linde du Toit (dosent by TUT). Vir verdere inligting, sien die Equine directory and resource guide of Southern Africa (Kejafa Publishing, p 185).

Indien perde op 50% kragvoer en 50% hooi steeds nie gewig en prestasie handhaaf nie, is dit raadsaam om na n hor densiteit kragvoer oor te skakel dus n kragvoer met n hor proteen- en energiekonsentraat per volume in plaas daarvan om meer kragvoer te gee. Opsomming van die voedingsrels: Laat altyd toegang toe tot vars, skoon water (in die kamp en in die stal). Voer volgens liggaamsmassa, temperament en die kondisie van die perd. Voer vir werk wat verrig is en nie vir verwagtinge van die werk wat die perd op die punt staan om te verrig nie. Voer baie vesel vir die gesonde funksionering van die dermkanaal. Probeer altyd om n minimum van 50% ruvoedsel te voer. Voer per gewig en nie per volume nie. Dit beteken dat u die ruvoedsel en die kragvoer fisies moet weeg. Hou by n gereelde roetine wanneer u voer. Voer perde altyd op dieselfde tyd van die dag. Voer min en dikwels, en probeer om die kragvoer tot 2 of 2,5 kg per voeding te beperk. Voer net die beste kwaliteit voer; moenie stowwerige of vermufte hooi voer nie ook nie kragvoer wat nie spesifiek vir perde geformuleer is nie en wat nie vir perde geregistreer is nie. Moenie perde laat werk direk nadat hulle gevoer is nie en moenie perde direk nadat hulle gewerk het, voer nie; maak voorsiening vir n uur n werk voordat u hulle voer.

9. Nuwe toetreders en boere


Die Ruiterontwikkelingskema (EDS) Tel. 011 702 1657 THSinfo@iafrica.com Die hoofdoel van die skema is om voorheen benadeelde ruiters wat potensiaal, natuurlike talent en empatie met perde het en alreeds begin ry het te identifiseer en hulle deur die grade te neem sodat hulle in die toekoms op die hoogste rang kan meeding. Daar word na hul spesifieke behoeftes gekyk en borgskap (in die geval van kinderruiters, n weldoener) kan gevind word. Baie dankie aan Gert Venter van die ARC-OVI (Onderstepoort) en aan Racing South Africa vir terugvoer oor die voorlopige hoofstuk.

353

Lewende hawe
Pluimvee
1. Oorsig
Klik op die Industry-kieslysopsie van die Suid-Afrikaanse Pluimveevereniging (SAPA) se webtuiste www.sapoultry.co.za om oor statistiek na te lees. Inligting is ook beskikbaar in Trends in the Agricultural Sector en ander ontledings wat deur die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye gedoen is. Dit kan gevind word onder die Publikasie-opsie by www.daff.gov.za. Die pluimvee- en eierbedryf verteenwoordig op bepaalde tye, afhangende van die grootte van die mielie-oes, die grootste landbousektor in die land. Die pluimveebedryf behels drie afsonderlike terreine: Die bedryf vir die voorsiening van dagoudkuikens Die braaihoenderbedryf Die eierbedryf Braaihoenders word vir hul vleis grootgemaak vars, gevries of toegevoegde waarde (bv. hoendervingers, sappige biefstukke of polonie). Lhenne of dubbeldoelhoenders word vir die produksie van eiers aangehou (hulle is ligter as braaihoenders en daarom is dit nie so ekonomies om jong haantjies uit hierdie tweede kategorie soos met braaihoenders die geval is met gebalanseerde voer, wat per sak aangekoop word, vet te voer nie). Die pluimveebedryf verskaf ongeveer 61% van alle diereprodukproteene wat in Suid-Afrika verbruik word. Bykomend tot die belangrikheid as voorsiener van voedsel en die bydrae wat dit tot die land se Bruto Binnelandse Produk lewer, is die Suid-Afrikaanse pluimveebedryf in die formele en informele sektore belangrik vir werkskepping en indiensnemi ngsgeleenthede. Meer as 80% van die bedryf bestaan uit KMMOs (klein, medium en mikro-ondernemings).

Internasionale Handelsadministrasiekommissie van SuidAfrika (ITAC) Tel. 0861 843 384 www.itac.org.za

Nasionale Landboubemarkingsraad (NAMC) Tel. 012 341 1115 www.namc.co.za

n Lys name van staatsveeartse verskyn op www.sapoultry.co.za (kies die Downloads-opsie) of raadpleeg die hoofstuk oor dieregesondheid in hierdie boek.

4. Opleiding en navorsing
Raadpleeg ook die hoofstuk oor onderwys en opleiding in die landbou. Verskeie AgriSETA-geakkrediteerde diensverskaffers bied kursusse oor pluimvee aan (sien die lys in die hoofstuk oor onderwys en opleiding in die landbou). Een uitstaande voorbeeld was vir n braaihoenderproduksieprojek wat deur gestremdes in Polokwane bedryf word. Skills for Africa het die opleiding behartig. LNR Lewendehawebesigheidsafdeling Tel. 012 672 9111 Annetjie Loubser 012 672 9153 www.arc.agric.za SAPA rel opleidingskursusse wat deur KZNPI aangebied word. Dit sluit die volgende in: braaihoendertropbestuur, kursusse in kommersile grootmaak- en lmetodes, broei-eenheidbestuur. Kontak Hendrien by SAPA in verband hiermee. Skakel 011 795 2051 of e-pos hendrien@sapoultry. co.za. Stellenbosch Universiteit Departement Dierewetenskap Tel. 021 808 4716 Universiteit van die Vrystaat Departement Mikrobiese, Biochemiese en Voedselbiotegnologie Tel. 051 401 2676 braggrr@ufs.ac.za

2. Verenigings wat betrokke is


Suid-Afrikaanse Pluimveevereniging (SAPA) Tel. 011 795 2051 sapa@sapoultry.co.za www.sapoultry.co.za Een van die vele dienste wat SAPA lewer is die saamstel van n gedragskode vir die pluimveebedryf. Hierdie gedragskode is n objektiewe riglyn vir alle pluimveeprodusente in Suid-Afrika. Dit is n poging om aanvaarde norme vir die bedryf, met inagneming van toepaslike regsvereistes, neer te l. Volgens die gedragskode is veilige en gesonde voedsel vir menslike verbruik die hoogste prioriteit en ondersteun dit dus die implementering van toepaslike maatrels vir die nakoming van die vereistes vir veilige voedsel wat van pluimvee afkomstig is en wat deur die betrokke gesondheidsowerhede goedgekeur is. Die Ontwikkelende Pluimveeboereorganisasie kan by die SAPAkantoor geskakel word. Afladings vir die Braaihoenderorganisasie, die Hoenderproduksievereniging en die Eier-organisasie kan van die SAPA-webtuistes gedoen word. Kontakbesonderhede van klubs/ verenigings wat by die SuidAfrikaanse Skoupluimveeorganisasie geaffilieer is, verskyn op www.saspo.org.za. KwaZulu-Natal Poultry Institute (KZNPI) Tel. 033 346 0049 www.kznpi.co.za

Die pluimvee-eenheid bied uitstekende opleidingsgeleenthede aan studente van tersire instellings en di wat met n pluimveeboerdery wil begin. Dit bied ook fasiliteite vir navorsing aan vir alle deelhebbers Departement Vee-, Wild- en Weidingkunde in die pluimveebedryf. Tel. 051 401 2153 KwaZulu-Natal Poultry Lengau Landbousentrum Institute (KZNPI) Tel. 051 443 8859 Tel. 033 346 0049 mcvdw@telkomsa.net kznpi@mweb.co.za www.kznpi.co.za University of KwaZulu-Natal Nasionale Sertifikaat: (PMB) Pluimveeproduksie (NKR 3) by Animal & Poultry Sciences Tel. 033 260 5808 AgriSETA geakkrediteer. Korter nsahlaii@ukzn.ac.za kursusse in pluimveeproduksie word in samewerking met SAPA Universiteit van Pretoria en die KZN-departement van Landbou-ekonomie, Voorligting en Landbou aangebied. Ander Landelike Ontwikkeling opleidingskursusse kan gerel word. Tel. 012 420 3248 Mpofu Kleinveeopleidingsentrum Tel. 040 864 9064 Vee- en Wildkunde Tel. 012 420 4018

Produksiedierestudies: Pluimveeve A training centre in the Eastern rwysingsentrum Cape which has been instrumental Tel. 012 529 8224 in providing poultry farming skills. alida.demeillon@up.ac.za Poultry Information Centre Rod Simpson 082 853 5701 www.poultryinfo.co.za The Zululand Centre for Sustainable Development Tel/faks 035 772 4746 www.ecosystems.co.za/zcsd.htm

3. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Vind inligting oor direktorate by www.daff.gov.za

Bied kort kursusse oor pluimvee aan en is n geakkrediteerde WNNR fasiliteerder en assessor by Tel. 012 841 3260 AgriSETA. cerasmus@csir.co.za

In samewerking met die n Navorsingspan het suksesvol landboukolleges bied die n nuwe pasteurisasiestelsel provinsiale departemente van ontwikkel. landbou kursusse oor pluimvee aan.

354

355

5. Publikasies en webtuistes
Pluimvee/Poultry Bulletin n maandelikse tydskrif wat deur SAPA uitgegee word. Vorige uitgawes is as PDF-lers op hul webtuiste beskikbaar. The Southern African Chicken Book Ed Wethli. Juta. Beskikbaar by die KwaZulu-Natal Poultry Institute 033 346 0049. A Guide for Beginner Poultry Farmers beskikbaar by die LNR. Skakel 012 672 9239 of besoek www.arc.agric.za. Wreldwye pluimveebywerkings www.thepoultrysite.com. Kyk ook www.thepoultrylink.com Besoek www.kejafa.co.za of bel 014 577 0005 vir die DVD, getitel Successful Broiler Production. n Aantal publikasies is ook beskikbaar, insluitende die volgende: Raising poultry Leonard S. Mercia; Raising Chickens Gail Damerou; Hoenderproduksie braaikuikens Dr. Jean A. Cilliers Huidige wreldproduksie, markte en handelsverslae is beskikbaar by http://www.fas.usda.gov/currwmt.asp die buitelandse landboudiens van die VSA se landboudepartement. n Uitsonderlike publikasie oor braaihoenders en eiers is beskikbaar by www.daff.gov.za (klik op die opsies publications, General pubications en Agricultural Marketing Extension Training Papers). Enigiemand wat graag n hoenderabattoir wil begin, moet besef dat daar regs-, gesondheids- en veiligheidsvereistes is wat nagekom moet word. n Lys pluimveeabattoirs kan gevind word by www.nda.agric.za/ vetweb/Food%20Safety/Abattoir/Poultry_Query.asp by die webtuiste van die Nasionale Departement van Landbou. www.obpvaccines.co.za kliek op die lewende hawe waarvan jy meer wil weet (gesondheidsaspekte). Skryf in op die nuusbrief van die Poultry Information Centre. E-pos rod@poultryinfo.co.za. Tegniese artikels is beskikbaar op www.meadowfeeds.co.za. Beskikbaar van die DBV: Chicken Care Booklet. Skakel jou plaaslike tak of kontak die Nasionale DBV 011 907 3590/1/2 Infopaks (pamflette) beskikbaar by die hulpbronsentrum van die DLBV: Are your chickens healthy? Chicken Care Factors affecting egg production and quality Marking of poultry meat Newcastle disease Respiratory diseases in chickens Gut conditions in poultry Disease prevention in chickens Small-scale egg production Practical egg production Household chickens Keep chickens Poultry diseases Nervous conditions in chickens Feather, skin and leg conditions

8 9

Feeding egg-type chicks Feeding egg-type replacement pullets

23 The laying house production graph 24 The importance of egg quality 25 The artificial incubation of eggs 26 Formation of the egg 27 General feeding principles for poultry 28 Poultry: Nutrition of breeders 29 Historical background of the fowl industry 30 Simple breeding plans for the maintenance of breeding flocks

10 Feeding of laying hens 11 Housing of Poultry 12 Care of laying hens 13 Record keeping for the Poultry farmer 14 Quality of day-old chickens 15 The broiler carcass and the factors that influence it

6. Ander rolsperers
Agri BIO Tel. 021 979 3180 www.agribio.co.za Toerusting en raadgewend ALFA CHICKS Tel. 012 561 1205 www.alfachicks.co.za Verskaffer van dagoudbraaikuikens Alzu Depots (Edms) Bpk Tel. 013 243 3442 www.alzu.co.za Akshan Consulting Tel. 011 803 7139 / 084 777 4472 www.ashkan.co.za Astral Foods Bpk Tel. 012 990 8260 www.astralfoods.com Avichicks Tel. 018 787 4475 Avipharm Tel. 033 342 7042 Breathecoat Tel: 0861 000 435 www.breathecoat.co.za Chemvet Tel. 011 437 9000 www.chemvet.co.za Chicken Shack Agencies Tel. 012 669 0164 www.chickenshack.co.za Chubby Chick Tel. 018 293 0202 Combustion Technology Tel. 021 715 3171 www.rielloburners.co.za Country Bird Holdings is die beheermaatskappy vir verskeie handelsmerke, insluitende Country Bird, Ross Africa en Nutri Feeds. Country Fair Tel. 021 505 8000 www.countryfair.co.za

Skakel 012 842 4000 of stuur n e-pos aan stoltze@arc.agric.za in verband met die volgende publikasies wat van die LNR in Silverton beskikbaar is: Kleinskaalse braaihoenderbehuising (ook in Engels beskikbaar) Verhitting van braaihoenders en braaihoenderbehuising Small-scale poultry housing in South Africa Nog n uitstekende publikasie is Manure handling in intensive animal production units deur H.T. Breedt, geredigeer en hersien deur F. Cilliers. Kopiereg 2009. Kontak die LNR se Instituut van Landbouingenieurswerke by 012 842 4000. Die volgende pamflette is ook by die LNR in Irene beskikbaar: 1 2 3 4 5 6 7 Housing of poultry The rearing of chicks The nutrition of broilers Care of broilers Mechanically Ventilated Broiler house The rearing of chicks Care of the young hen 16 Artificial insemination of poultry 17 Cannibalism among poultry 18 Debeaking of poultry 19 Management of a poultry farm 20 Housing densities for chicks and laying hens 21 Equipment for the housing of chickens and laying hens 22 Temperature, ventilation and lighting for layers

n Afdeling van Astral Operations Bandiri Poultry Solutions Ltd. Jan Grobbelaar 084 567 8975 jan@reveal.co.za Daybreak Farms Tel. 013 661 1063 Bessemer Tel. 011 762 5341/2/3/4 Dicla Broiler Production Unit Faks 011 762 5345 Tel. 011 662 1363/71 www.dicla.com Pluimveetoerusting Big Dutchman SA (Edms) Bpk Tel. 011 452 1154 www.bigdutchman.co.za Biogas Power Tel. 086 124 6427 www.biogaspower.co.za Boschveld Tel. 014 733 0775 www.boschveld.co.za Boerdery met inheemse kuikens Dorna Distributors Tel. 031 266 3353 dorna@premieronline.co.za Dynamic Automation Tel. 031 736 2071 www.dynamicautomation.co.za Eagles Pride Hatchery Tel. 012 808 9930/1/2 www.eaglespride.co.za Early Bird Farms Tel. 011 316 3420 / 206 0600 Tel. 017 720 0100

356

Echo Tel. 012 803 9490 www.echocoldrooms.co.za Eggbert Eggs Tel. 034 922 1618 www.eggberteggs.co.za Elite Breeding Farms Tel. 033 266 6135 / 028 341 0979 Eskom het n kleinskaalse braaihoenderproduksie-eenheid en bied ook n raadgewende diens oor energiebenutting aan. Kontakbesonderhede verskyn in die hoofstuk oor energie. Heidel Eggs Tel. 013 751 3897/8 Hyline Hatchery Tel. 011 318 2355 Grootvlei Chickens Tel. 083 408 3858 Dagoudkuikens GSI Group Africa (Edms) Bpk Tel. 011 794 4455 www.gsiafrica.co.za Pluimveetoerusting JF Equipment Machinery Tel. 011 760 3494 www.jfequipment.com

inverbinding met die LNR se pluimvee-afdeling by Glen in die Vrystaat by 051 861 1175. Meadow Feeds Tel. 011 991 6000 www.meadowfeeds.co.za Midway Chix Pty Ltd Tel. 014 730 1903 National Chick Limited Tel. 031 785 9100 www.natchix.co.za Verskaffer van dagoudkuikens New Quip Tel. 011 472 2201 Nulaid Tel. 013 935 1159 Nuway Poultry Tel. 011 437 9000 Onderstepoort Biological Products (OBP) Tel. 012 522 1500 www.obpvaccines.co.za Rainbow Farms (Pty) Ltd Tel. 031 242 8500 www.rainbowchicken.co.za Reliance Poultry Tel: 011 794 4880 www.reliancepoultry.co.za

Sangiro Tel. 012 205 1035 www.sangiro.co.za Sovereign Foods Tel. 041 995 1700 www.sovereignfoods.co.za Spartan Equipment Tel. 011 318 2239 www.spartanequipment.co.za

Tydstroom Poultry Tel. 021 970 5400 www.tydstroom.co.za Diagnostiese dienste, raad, ensovoorts is by Universiteite beskikbaar, bv. the pluimveeverwysingsentrum by die Universiteit van Pretoria. Tel: 012 529 8224.

7. Plaaslike sakeomgewing
Die Bureau for Food and Agricultural Policy (BFAP) Baseline Reports dek hoenderproduksie (daar word verwag dat hoenderproduksie teen 2014 met 14% gaan uitbrei). Hierdie verslae verskyn op www.bfap. co.za Die jongste South African Poultry Industry Profile en ander inligting op www.sapoultry.co.za verskaf breedvoerige oorsigte oor die toestand van die bedryf en verbandhoudende aangeleenthede. Besoek www.thepoultrysite.com vir die jongste internasionale nuus.

8. Interessanthede vir die kommersile boer


Teken in op die nuusbrief van The Poultry Site wat nuus, wenke en tegniese inligting bevat. Besonderhede is verkrygbaar by www.thepoultrysite.com

Gehalte en standaarde (broeikamerakkreditering) Die broeikamer is die beginpunt van die hele proses van braaihoender- en eierproduksie. Akkreditering is vrywillig en is slegs op SAPA-lede gemik. n Lys met geakkrediteerde broeikamers verskyn op www.sapoultry.co.za Sagterware: Rekenaarprogammatuur bestaan wat produksiedata kan versamel en braaihoenders kan bestuur. Raadpleeg die hoofstuk oor diereverbetering en telers vir meer inligting.

Rock Farms Vervaardigers van groot pluimvee- Tel. 014 576 1117/38 prosesseringstoerusting. Rocklands Poultry John F Marshall Tel. 011 792 9962 Tel. 011 842 7100 Ross Poultry Breeders www.johnfmarshall.co.za Tel. 016 366 0249 Pluimveeteelgoed (inheems en sommige standaardrasse) kan by Safe Eggs die Landbounavorsingsraad Tel. 083 640 0300 in Irene aangekoop word. Skakel www.safeeggs.co.za hulle by 012 672 9238/9. Tree

9. Inligting vir opkomende boere


Die New Farmers Information kan gevind word onder die Downloads-kieslysopsie by www.sapoultry.co.za. Guidelines for the Broiler Industry en Guidelines for the Egg Industry verskyn ook hier. Skakel SAPA indien u om een of ander rede nie tot hierdie inligting toegang kan verkry nie.

357

Huidige situasie: Dit is vir kleinboere moeilik om tot die voorsieningskanaal toe te tree, aangesien verskaffers benodig word wat kan waarborg dat hulle aanvaarbare gehalte teen n aanvaarbare prys kan waarborg. Hoewel sommige kleiner verskaffers aan die kriteria ten opsigte van gehalte en prys kan voldoen, is hulle te klein om die nodige hoeveelhede te voorsien. Huidiglik verkoop opkomende boere eiers aan winkels met swart eienaars, spazawinkels, smouse, restaurante, hotelle en tot n mindere mate aan blanke handelaars (bv. kafees). Toekomstige markgroei: Die Afrikabevolking verteenwoordig die beste mark vir opkomende boere. Verspreidingskanale aan lae-inkomstegroepe verbeter tans maar moet nog verder verbeter. Die verspreiding van eiers aan spazawinkels in townships en deur-tot-deurverkope moet bevorder word. Spysenieringsmaatskappye, smouse wat in grootmaat by verskaffer koop, koperasies, kontraktering- en regeringstenders verteenwoordig almal moontlike markte. Baie boere voldoen nie aan die graderingsvereistes soos dit in die wetgewing uiteengesit is nie. Dit is belangrik dat kleinskaalboere die vereiste moet nakom as hulle ander markte wil penetreer. Opleiding in gradering en verpakking kan nuwe markte vir kleinskaalprodusente, veral op regeringstenders, oopmaak. Koperasiebemarking: Koperasies in swart besit kan in Suid-Afrika die voertuig vir die penetrering van formele bemarkingskanale uitmaak. Koperasies vir boereprodukte kan groter voorsieningshoeveelhede verseker, n handelsmerk skep en oor genoeg invloed beskik om namens die boere vir beter pryse te onderhandel. Koperasies kan ook markte vir lede soek en met die produksie (gradering en verpakking) en bemarking van produkte behulpsaam wees. Moontlike strategie: 1. Kontraktering: Kleinskaalboere kan kontrakte met prosesseringsof verpakkingsaanlegte of gentegreerde maatskappye sluit om n bepaalde aantal eiers of kuikens per keer te lewer. Dit voorsien n konstante mark vir die kleinskaalboer. 2. Verskaffing aan verbruikers: Verbruikers kan eiers of hoenders by plaasstalletjies koop. Die boer kan n deur-tot-deurverkoopsverteenwoordiger in diens neem om in die township bestellings te neem. 3. Verskaffing aan smouse: Eiers kan op gereelde grondslag aan smouse verkoop word. Aangesien die meeste smouse n vervoerprobleem het, kan die boer hulle tegemoet kom deur die eiers by hul verkooppunte af te lewer. 4. Verskaffing aan die gasvryheidsbedryf: Verskaffing aan hotelle, restaurante, spyseniers, bed-en-ontbyt-plekke, gastehuise en sjebiens in townships. Daar is baie toeriste-inisiatiewe en ontwikkelings in die townships waarvoor daar voorsien kan word. 5. Verskaffing aan koelbewaringsverspreiders: sommige entrepreneurs het hulself in townships en ander voormalige swart gebiede gevestig om eiers te versprei. Die konsep is om die produk na die verbruikers toe te bring om vervoerprobleme uit te skakel. Kleinskaalboere kan aan hierdie verspreidingsentra voorsien. 6. Verskaffing deur tenders: Elke jaar word tenders (bv. korrektiewe dienste, hospitale, ens.) vir die verskaffing van hoenders en eiers deur regeringsdepartemente gepubliseer. Kleinskaalboere staan hier n goeie kans omdat die stelsel ontwerp is om voorheen benadeelde individuele te bevoordeel, met dien verstande dat hulle in die vereistes ten opsigte van prys, gehalte en hoeveelheid kan voorsien. 7. Verskaffing aan mynmaatskappye: Myne het kombuise en hospitale wat deur spyseniers bedien word (interne sowel as uitgekontrakteerde dienste). Sommige van hierdie myne word nou deur swart-ekonomiesebemagtigingsgroepe besit wat oorreed kan word om kleinskaalboere te bemagtig.

Gaan toepaslike regulasies/regsoorwegings by u plaaslike regering of verenigings wat in hierdie hoofstuk genoem word na voordat u met enige hoender- of pluimvee-onderneming begin.

Suksesverhale
Die Oos-Kaapse Departement van Landbou en Plattelandse Ontwikkeling het die huidige National Female Farmer of the Year (2009), Bongiwe Kali, met n broeihuis ter waarde van R3 miljoen geborg. Lees die storie op www.buanews.gov.za In 2003 het meer as 200 plaaswerkers die nuwe eienaars van Heidel Eggs, n plaas van 68 hektaar, geword. Dit is nie n gelykopverdelingskema nie. Die trust besit en bestuur die onderneming. Soos die geval is met die meeste tipes bemagtigingsprojekte, is een van die moeilikste hindernisse die opleiding van die werkers in die gekompliseerde aspekte van n lewensvatbare en volhoubare sakeonderneming. Dit is belangrik dat elkeen wat betrokke is, die langtermyndoelstellings verstaan en by die plan inval. Swart bemagtiging word dikwels verkeerd begryp as n vinnigrykwordskema. Heidel Eggs was sedert 2003, toe die plaas oorgeneem is, in staat om dividende aan sy begunstigdes te betaal (uitgesonderd 2008). Hierdie dividend is gelykstaande aan 20% van hulle jaarlikse salaris. Dit is maar een voorbeeld van die tasbare voordele en werklike waarde wat in die werkers se sakke beland. Daar is baie indirekte voordele, soos die verbetering van hulle wonings en ablusiegeriewe, vrye toegang tot water en elektrisiteit en ontspanningsgeriewe, soos n sokkerveld. Heidel Eggs staan ook lenings toe aan hulle personeel wanneer hulle addisionele befondsing nodig het. Hulle voorsien ook aan die werkers n stuk grond asook sade om hulle eie groentes te kweek. Daarbenewens het al die werkers die voordeel van n lewensversekeringspolis, n begrafnisplan en n voorsieningsfonds. Al hierdie klein voordele dra by tot n noemenswaardige leefstylverandering. Die volledige artikel is in die 4de kwartaal 2009 se uitgawe van Agri Review, wat beskikbaar is op www.standardbank.co.za

In Oktober 2006 het n groep jong swart entoesiaste, wat n pluimveeprojek in Daveyton Township gedoen het, Agri Gauteng genader. Hulle wou suksesvol boer en het hulp nodig gehad om hulle doel te bereik. n Voorlopige sakeplan by n konsultant het kapitaal van miljoene rande vereis. Dit was gevolglik nie lewensvatbaar nie. n Praktiese sakeplan wat op die plaas se natuurlike hulpbronne gebaseer is, is deur n naburige boer, wat lid was van Agri Gauteng, opgestel en voorgel aan die mynmaatskappy, Impala Platinum. Impala Platinum het ingestem om die finansile risiko te loop deur die projek finansieel te ondersteun, al was daar n gebrek aan sekuriteit. Die naburige kommersile boer het mentorskap op n deurlopende basis voorsien. Wanneer daar ook al n behoefte aan toerusting was wat die plaas nie gehad het nie, is n plan gemaak om bystand te verleen. Vier jaar is reeds verby en die plaas is n gemengde boerderyeenheid, insluitende 60 hektaar grond wat met mielies beplant is, 300 skape en 45 beeste. Daarbenewens gaan die nuwe boere voort om hulle pluimveeeenheid in Daveyton te bedryf met die bedoeling om dit na hulle plaas by Langseekoeigat te verskuif.
Bron: AgriSA-persvrystelling, Desember 2008. Navrae kan gerig word aan Freek Tomlinson, Bestuurder Agri Gauteng, 012 663 9935, of aan Dawid Groesbeek, mentor van die program, 083 267 2240.

358

Samuel en Zoleka Joka bedryf een van die suksesvolste kleinskaalse braaihoenderbedrywe in Bumbane aan die buitewyke van Keiskammahoek. Mike Burgess het met hulle en Fumanekile Ngqokweni, n voorligtingsbeampte, onderhoude vir sy artikel, Broilers transform Keiskammahoek, gevoer. Hieronder verskyn van die raad wat die Jokas en Ngqokweni, die voorligtingsbeampte, gegee het: Sukses is gekoppel aan die vermo om aanvangskapitaal te bekom en oor die vaardigheid te beskik om braaihoenders suksesvol groot te maak. Die nuwe boer moet toereikende fasiliteite oprig of herstel, toerusting aankoop (bv. verwarmers, self-voerders, drinkpanne, saagsels), voer en kuikens. Dit behels n redelike kapitale uitleg voordat enige wins getoon word. Samuel het die belangrikheid van opleiding beklemtoon. Sy raad aan beginners is om op klein skaal te begin met ongeveer 50 kuikens en dan, namate ervaring opgebou word, die hoeveelheid te vergroot om sodoende die risiko van aanvanklike mislukking te minimeer. Siektebeheer is uiters noodsaaklik. Die moontlikheid van siektes kan radikaal verminder word deur middel van korrekte bestuur, byvoorbeeld om te sorg dat daar altyd skoon water is en te verseker dat die produksiearea altyd skoon is (siektes kan deur besmette drinkwater, voer en hoenderafval oorgedra word). Voordat n nuwe besending kuikens in die hok ingelaat word, moet die hok behoorlik skoongemaak en vir ten minste tien dae ongebruik gelaat word. Tydens die eerste twee weke moet die temperatuur teen ongeveer 30C gehou word. In warm tye moet daar voldoende ventilasie wees. In koue tye moet hitte met verwarmers en infrarooi lampe gegenereer word. Houtsaagsels moet eweredig in die hokke versprei word. Dit verseker sindelikheid en hitte-retensie. Die Jokas het twee geboue: n groot rondawel met groot vensters waar hulle die kuikens tot vier weke oud grootmaak, waarna die kuikens na n groot houtskuur oorgeplaas word. Die houtskuur het seilkante (wat opgelig kan word) en dakwaaiers vir ventilasie.
Bron: Aangepas uit die artikel Broilers transform Keiskammahoek by www. farmersweekly.co.za

Kontakbesonderhede van nuttige organisasies word hieronder verskaf. Vir meer opsies oor toerusting en opleiding, raadpleeg die volledige lys wat vroer in die hoofstuk verskaf is. Bandiri Poultry Solutions Jan Grobbelaar 084 567 8975 jan@reveal.co.za Developing Poultry Farmers Organisation Tel. 011 795 2051/2 Die landboukolleges soos Cedara en Madzivhandila College, in samewerking met die provinsiale landboudepartemente, kan met opleiding help. Kontakbesonderhede verskyn in die hoofstuk oor landbouonderwys en -opleiding.

Hierdie organisasie is spesifiek gestig om opkomende pluimveeboere by Landbou Navorsingsraad (LNR) en Fowls for Africa te staan. Tel. 012 672 9238/9 www.arc.agric.za KwaZulu-Natal Poultry Institute Die Pluimvee-afdeling (LNR in Tel. 033 346 0049 Bloemfontein) www.kznpi.co.za Tel. 051 861 1175 Opleiding van bestaande en kleinskaalpluimveeboere wat Mpofu Training Centre Tel. 040 864 9064 mentorskap van leerders insluit. Ons dank aan Maarten de Kock van die Southern Africa Poultry Association (SAPA) en Rod Simpson van die Poultry Information Centre vir terugvoer oor die voorlopige hoofstuk.

359

4. Rolspelers

Lewende hawe
Produksie van spesialiteitsvesels
1. Oorsig
Spesialiteitsvesels verwys oor die algemeen na daardie tipe natuurlike haar of wol wat kledingstukke op een of ander manier verbeter, hetsy wat warmte, hantering of glans. Die aard van baie van hierdie vesels is sodanig dat die omgewing waarin die diere leef, spesifiek bydra tot die termiese eienskappe wat die vesel besonders maak. Hoewel daar n aantal uitsonderings op die rel is, is baie van die bekender vesels afkomstig van f die bok- f die kameelfamilie. Spesialiteitsvesels verskil van kommoditeitsvesels, m.a.w. katoen of standaardwol van meer as sowat 18 mikron (daar is allerlei nuwe terme vir wol wat dunner as 17 mikron is). Wol wat 15 mikron en dunner is, kwalifiseer ook as spesialiteitsvesel, deels omdat so n fyn wol moeilik geproduseer word en dus skaars is. n Groot voordeel van spesialiteitsvesels is dat hulle aantreklik is vir groot handelsname en die produseerder nader bring aan die aanvoerketting deur direkte kontrakte met verwerkers in teenstelling met die uitroepveilingstelsel wat vir kommoditeite gebruik word. Ons kyk in hierdie hoofstuk na drie spesialiteitsvesels kasjmier, alpakkawol en konynhaar. Raadpleeg asseblief die afsonderlike hoofstuk oor sybokhaar.
Bron: www.heritage-cashmere.co.uk en Roelof Bezuidenhout rbezu@telkomsa.net

Serena Alpacas U kan kontak maak deur die webtuiste www. serenaalpacas.co.za. Natuurlike vesel van alpakkas, angorakonyne en wilde Kalahari-sy word ook Produkte en dienste: stoetery, geproduseer. huisvesting, invoer, seminare en Shibumi Ranch plaastoere Tel. 083 417 0460 (Dennis) African Alpacas Tel. 021 873 0321 / 082 340 2650 info@africanalpacas.co.za www.africanalpacas.co.za Alpcaca Designs Tel. 011 452 2725 www.alpacadesigns.co.za Des en Esna het n nuwe, mensliker vorm van angoraboerdery ontwikkel en het diere van ho gehalte in wit en baie verskillende Yolanda Buhr van Paddock in kleure. KZN is n gevestigde teler van hogehalte- angorakonyne in wit SA Alpakkatelersklub en baie ander kleure. Tel. 039 679 Tel. 011 282 8413 9106 of e-pos lundy@venturenet. Die Alpakkatelersklub beheer co.za rasstandaarde en hou register van al die alpakkas in Suid-Afrika, Dhne Landbouwat elkeen deur middel van n ontwikkelingsinstituut mikroskyfie gedentifiseer word. Tel. 043 683 1240 Die Klub is by die SA Stamboek Veeverbeteringsvereniging Christine Fischer bemark serpe en uit Ethiopi gemaak van n mengsel geregistreer. van rou sy en organiese katoen, SACOYO Alpacas met die hand gespin en geweef en Tel/faks: 021 863 3192 met plantmateriaal gekleur. Kontak alpaca@sacoyo.com haar by cfischer@global.co.za www.sacoyo.com John F Marshall Tel. 011 842 7100 www.johnfmarshall.co.za Hokke en toebehore vir konyne Tsakani Wild Silk Tel. 013 755 3213 www.tsakanisilk.co.za

2. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Kontakdetails en inligting oor die verskillende direktorate is te vinde by www. daff.gov.za

3. Publikasies en webtuistes
Soek n paar skakels op www.africanalpacas.co.za, byvoorbeeld die Amerikaanse en Australiese alpakkaverenigings. www.alpacaseller.co.za n webtuiste wat kopers en verkopers oor die hele Suid-Afrika by mekaar uitbring www.llamapaedia.com - lama- en alpakka-inligting U kan n kopie van n basiese inleiding tot kasjmier van www.daff. gov.za aflaai (neem die Publications-opsie) of u kan dit van die Hulpbronsentrum, Direktoraat Landbou-inligtingsdienste, tel.: 012 319 7141 verkry. www.cashmere.org webtuiste van die Cashmere and Camel Hair Manufacturers Institute. Tegniese aantekeninge en besonderhede van internasionale rolspelers word voorsien. www.wormspit.com n webtuiste oor sywurms, symotte en sy.. Kejafa Knowledge Works verskaf die publikasie Raising Lamas. Besoek www.kejafa.co.za of skakel 014 577 0005.

Wetenskaplike en Nywerheidsnavorsingsraad (WNNR) Chris Ltz, 084 560 5602, boer met Dr. Anton Botha sywurms. Die sy word vir duvets Tel. 041 508 3200 en selfs vir grimering gebruik. Sy is www.csir.co.za ryk aan vesel. Navorsing is gedoen oor Makoadi Angora Rabbit sybokhaar en kasjmier; asook Handcraft oor die bydrae wat inheemse Tel. 051 943 0278 bokke tot die kasjmierbedryf Die wol van meer as 500 kan lewer. Die Dhne Landbouwas n angorakonyne word met die hand ontwikkelingsinstituut navorsingsgenoot. gespin.

5. Kasjmier
U sal n aantal internasionale rolspelers in die kasjmierbedryf aantref op die webtuiste van die Cashmere and Camel Hair Manufacturers Institute www.cashmere.org. Kasjmier is die fyn onderste haarkleed of dons wat bokke in die winter produseer. Daar is n wreldwye tekort aan kasjmier. Produkte wat van hierdie vesel gemaak word, is veral in Westerse lande besonder gesog. Ten spyte van groot skommelings in die internasionale pryse van wol en sybokhaar, het die mark vir kasjmier stabiel gebly. Vir meer inligting kan u die WNNR of Dhne Landbou-ontwikkelingsinstituut skakel.

360

6. Alpakkas
Die groep Suid-Amerikaanse kameelagtiges (Camelidae) bestaan uit alpakkas, lamas, guanacos en vikoenjas. Hulle kom oorspronklik van die noordelike Andesgebergte hoofsaaklik Peru, Chili en Bolivi. In die middel-1980s is daar begin met grootskaalse uitvoer na ander lande, insluitende die VSA, Europa, Australi, Nieu-Seeland, China, en in 2000 ook Suid-Afrika. Alpakkas produseer n fyn, syerige vesel. Die dikte van die baba-alpakkahaar kan 15-20 wees, die gemiddelde is 22-26, en by ouer alpakkas is dit meer as 30. Dit bevat nie die lanolien wat in skaapwol aangetref word, en wat skeertoerusting laat oorverhit nie. Die opbrengs per alpakka wissel van 2 tot 5 kg. Daar is twee tipes vesel: Huacaya (meer as 90%) wat uit die vel groei soos Merinowol dit is gekartel, glansend en word in klasse gesorteer; en Suri wat in stywe lokke hang sonder die kartel, soortgelyk aan die wol van die angorabok. Die vesel word gekaard en word soms vermeng met skaapwol, sy, angorawol en ander natuurlike vesels. Dit spin maklik en word verwerk tot gebreide, geweefde of viltkledingstukke. Alpakka kom in 12 natuurlike kleure: wit, beige skakerings, bruin skakerings, grys skakerings, en swart maar dit word ook maklik in modekleure gekleur. Kleiner eiendomme is geskik vir alpakkaboerdery. Die aanbevole voorsieningskoers is 10 diere per hektaar op besproeide weiding. Alpakkas is intelligent en word maklik afgerig. Dit maak van hulle ideale plaastroeteldiere. Tog word hierdie kindervriendelike diere met groot sukses as kuddebeskermers gebruik deur kommersile skaapboere in die Oos-Kaap. Hulle word veral tydens die lamseisoen gebruik teen jakkalse en rooikatte.

Angoras neem langer as vleiskonyne om hulle uitgegroeide gewig te bereik en daarom verg hulle nie dieselfde baie duur hoproteendieet nie. n Dieet wat te ryk aan proteen is, veroorsaak n toenemende vetneerslag wat bevrugtings- en gesondheidsprobleme tot gevolg het. n Groot hoeveelheid ruvoer (vars groente, goeie hooi, ens.), wat met n bietjie proteen aangevul word, is die geskikste. Om koste te verminder het die meeste konynboere in die verlede die noodlottige fout begaan om die toegelate individuele ruimte van elke konyn ten opsigte van hoogte sowel as vloeroppervlakte te beperk. Alle konyne moet op hulle agterpote kan staan en boontoe kan rek en moet heeltemal uitgestrek kan l om die beweging van dermgasse aan te help. Omdat hulle so lank lewe en op homassadite is, is dit in die geval van angoras nog belangriker as by ander konyne. Hokbevloering vir angoras moet van gegalvaniseerde draadmaas met puntsweiswerk gemaak word waarop die konyne gemaklik kan beweeg maar wat die mis laat deurval. Die hare wat hulle tydens verharing verloor en kos wat geval het moenie op die vloere gelaat word nie sodat die konyne nie die bedorwe voedsel eet nie, hulle haarkleed skoon bly en die bevloering nie verstop raak nie. Angoras kan alleen in afsonderlike hokke aangehou word, of 4 of 6 bymekaar in n geligte hok mits hulle ewe oud en van dieselfde geslag is en daar genoeg ruimte is vir elkeen om op sy eie gebied aanspraak te maak. Of angorakonyne in geskikte beskutte buitenshuise hokke of in geboue gehuisves word, ventilasie en sindelikheid bly noodsaaklik. Ammoniak wat onder hokke versamel, veroorsaak neus-, bors- en oogirritasie. Angoras verhaar en hierdie vesels bly l ten spyte van goeie ventilasie. Dit moet gereeld met n blaaslamp verwyder of afgeskrop word. Angorawol kan op twee maniere geoes word: 1) Deur dit te pluk. Hierdie metode word deur die meeste handspinners verkies. Dit word maandeliks of meer dikwels gedoen deur los wol van die vel af te trek. Vaardigheid word vereis om pyn of skade aan die haarfollikels te voorkom. Hierdie proses is tydrowend en in grootskaalse produksie is die risiko van besering groot. 2) Deur dit te skeer. Hierdie metode word vir intensiewe produksie verkies. Elke konyn word 3 of 4 keer per jaar met n baie skerp haarkapperskr of n elektriese knipper geskeer. Hierdie proses verseker egalige wolgroei en vereenvoudig bestuur. Dit is bevorderlik vir die instandhouding van akkurate wolopbrengsoptekening. Dit vereis sorgsaamheid. Die bestuur van n lewensvatbare produksie-eenheid van angoras vir handwerkprodukte verg n reeks vaardighede en is baie arbeidsintensief. Daaglikse take soos herstelwerk, voer, water gee, skoonmaak, teel, optekening, versorging, skeer, spin, brei en weef kan hele families of gemeenskappe by n winsgewende besigheid betrek, mits hulle oor die nodige vaardighede beskik en die regte skuiling, water en voedsel kan voorsien. Ons dank aan Karoline en Tjaart Steenekamp vir inligting wat hulle vir die projek verskaf het. Kontak Karoline by KarolineS@picasso.co.za. Dankie aan Gavin Lindhorst (African Alpacas) vir terugvoering oor die konsephoofstuk.

7. Konyne
Angorawol is een van die duurste en begeerlikste modevesels. Vanwe die wol se termiese eienskappe word dit ook algemeen gebruik om kledingstukke te vervaardig wat vir die doeltreffende verligting van pyn weens artritis en rumatiek gedra word. Angorawol is lig en uiters sag, wat dit ideaal maak vir gebruik in kledingstukke wat teen die vel gedra kan word. Dit verleen n luukse kwaliteit aan ander vesels wanneer dit byvoorbeeld met sy, alpakkawol of lamswol vermeng word. Alhoewel dit nie n maklike vesel is om te bemeester nie, maak die skoonheid en skaarsheid daarvan dit uiters geskik om met die hand te spin, brei en weef. Die wol kan met f suurkleurstowwe f natuurlike kleurstowwe gekleur word. Omdat die vesel baie glad is, absorbeer angorawol nie kleurstowwe so geredelik soos bokhaar of skaapwol nie, maar die kleure is tegelyk intens en baie mooi. Angorakonyne hoef nie geslag te word ten einde hul primre produk te oes nie, en omdat daar nie intensief met hulle geteel word nie, word hulle produktiewe lewe verleng. Die boer moet tydens hulle hele leeftyd aan hulle welsyn en wolkwaliteit aandag skenk. As gevolg hiervan verskil die boerderypraktyke in die angorabedryf in sekere opsigte van di vir die produksie van slagdiere. Tog vereis angoras as gevolg van hul spesifieke aard en behoeftes dieselfde sorg as alle konynsoorte. Wanneer n boer se trop angorakonyne die optimum grootte bereik, behoort daar slegs met die topdiere geteel te word om verouderende of minderwaardige diere te vervang. Stoetdiere kan ook aan n opkomende mark verkoop word. Die diere wat selektief uitgedun word, kan op die plaas as voedsel dien of op bestelling verkoop word. Sistematiese optekening en bestuur is noodsaaklik vir volhoubare verbetering.

361

3. Opleiding en Navorsing

Lewende hawe
Skape
1. Oorsig
Refer to the Department of Agriculture, Fishing and Forestry website for statistical updates www.daff.gov.za (take the Publications menu option). Along with the Sheep and goat numbers: Breed composition in RSA in the report is Sheep, lambs and goats: Numbers slaughtered at abattoirs, average prices of mutton, production and consumption. There are an estimated 28,8 million sheep in South Africa, with sheep farming happening mostly in the Northern, Eastern and Western Cape; the Free State and Mpumalanga. Karakul sheep are farmed in the more arid areas. About 50% of the countrys sheep are fine-woolled Merinos South Africas mutton is produced from the Dorper, a highly productive and locally developed mutton breed for arid regions, and the South African Mutton Merinos (SAMM) which has been used, as a sire line, in the development of four other landrace breeds in South Africa i.e. the Dormer, Dohne Merino, Afrino and the Vandor. Other sheep breeds in South Africa include the Damara, the Meatmaster, the Ille de France, the Dormer, the Suffolk, and the Van Rooy, which are mainly bred for mutton, although they also produce wool. Refer to www.studbook.co.za for details of the different breeds. Die mak skaap (Ovis aries) word vir wol, vleis en melk geteel. Ander skaap-byprodukte skape is die volgende: Klere, skoene, matte en ander produkte word van skaapvel gemaak. Die hardevet word gebruik vir die maak van kerse en seep. Skaapbene en kraakbeen is in die verlede gebruik vir die kerf van voorwerpe soos dobbelstene en knope. Dit is ook uitgekook vir lym en gelatien. Skaapingewande kan gebruik word as worsderms, en lamsingewande vir chirurgiese steke, asook snare vir musiekinstrumente en tennisrakette. Skaapmis, wat n ho sellulose-inhoud het, is selfs al gesteriliseer en met tradisionele pulpmateriale gemeng om papier te maak. Die waardevolste van alle skaap-byprodukte is waarskynlik lanolien, die waterdigte, vetterige stof wat natuurlik voorkom in skaapwol en gebruik word as n basis vir tallose kosmetiek- en ander produkte.
Bron: Livestock Development Strategy for South Africa (soek dit op www.daff.gov.za); http://en.wikipedia.org/wiki/Domestic_sheep; Sheep Farming in South Africa, Vol 22 April/May 2008 issue www.togoto.co.za

Landbougrade/diplomas by universiteite en landboukolleges dek kleinveeproduksie. Kort kursusse word ook aangebied (Glenlandboukollege bied bv. kortkursusse in skaapvleistegnologie aan). Kontakbesonderhede verskyn in die hoofstuk oor landbou-onderwys en -opleiding. Die Landbounavorsingsraad (LNR), die universiteite en die landboukolleges is enkele van die instansies waar navorsing gedoen word. AgriSETA-geakkrediteerde Voorligting en uitreikprogramme opleiers bied kursusse aan Aanbiedings op boeredae en skaapproduksie. Hieronder is bedryfskongresse voorbeelde van sodanige opleiers: Advies aan individue Verspreiding van geskrewe en Umnga Boerevereniging elektroniese inligting Tel. 045 933 1318 Inisiatiewe en vennootskappe om plaaslike ekonomiese Buhle Farmers Academy ontwikkeling te bevorder Tel. 013 665 4001 Koue Bokkeveld LNR-Livestock Business Tel. 023 317 0983 Division Tel. 012 672 9111/ 320 Carnarvon Proefplaas www.arc.agric.za Tel. 053 382 3333 Grootfontein Landbouontwikkelingsinstituut (GADI) Tel. 049 8421113 http://gadi.agric.za Om navraag te doen oor kortkursusse in kleinveebestuur, skakel Annetjie Loubser by 012 672 9153.

2. Verenigings wat betrokke is


Vir die verskillende telersverenigings kan die hoofstuk oor Diereverbetering en Telers geraadpleeg word. Red Meat Industry Forum Tel. 012 667 1189 / 082 399 8908 www.redmeatsa.co.za Rooivleisprodusenteorganisasie (RPO) Tel. 012 348 1933 www.rpo.co.za National Emergent Red Meat Producers Organisation (NERPO) Tel. 012 361 9127 www.nerpo.org.za National South African Meat Industry Company (SAMIC) Tel. 012 361 4545 www.samic.co.za SA Stamboek- en Diereverbeteringsvereniging Tel. 051 410 0900 www.studbook.co.za Nasionale Wolkwekersvereniging (NWKV) en Cape Wools SA sien die Skape - Wol hoofstuk

Sentrale Universiteit van GADI onderneem navorsing en Tegnologie bied opleiding aan in die teorie en Skool vir Landbou- en Omgewingswetenskappe praktyk van kleinveeproduksie. Tel. 051 507 3134 Die volgende dienste word gelewer ter ondersteuning van die missie en SA Vereniging vir Dierewetenskap (SASAS) strategiese doelwitte: Tel. 012 420 3268 www.sasas.co.za Opleiding Hor Onderwys en Opleiding SA Veterinary Society om n kwalifikasie in landbou Tel. 012 346 1150 te behaal op NKR-vlak -7 band. Universiteit van die Vrystaat Verdere Onderwys en Departement Vee-, Wild- en Opleiding om n kwalifikasie Weidingkunde in landbou te behaal op NKR- Prof. H.J. van der Merwe vlak 1-4 band. Tel. 051 401 2606 Vaardigheidsontwikkelingsp rogramme wat op landbou Departement Mikrobiese, gebaseer is en betrekking het Biochemiese & op n volhoubare sektor. Voedselbiotegnologie Dr. A. Hugo Tel. 051 401 2729 Navorsing- en tegnologiehugoa@ufs.ac.za ontwikkeling Navorsing oor die bestuur Universiteit van Pretoria en gebruik van volhoubare Fakulteit Veeartsenykunde hulpbronne Tel. 012 529 8000 Navorsing oor veeproduksietegnologie Departement: Vee- en Wildkunde Ekonomiese navorsing Tel. 012 420 3271 tot voordeel van die kleinveebedryf

4. Publikasies en webtuistes
Besoek die webtuistes van rolspelers, byvoorbeeld www.redmeatsa.co.za, www.rpo.co.za en www.samic.co.za Skakel 012 672 9111 vir die volgende publikasies wat by die LNR-Irene beskikbaar is: 1. Karakoel (volledige stel bulletins, beskikbaar in Afrikaans of Engels); 2. Skaapvleis (volledige stel bulletins, beskikbaar in Afrikaans of Engels). 3. Indigenous Sheep and Goat Breeds of South Africa

362

Skakel 012 842 4000 of stuur n e-pos na stoltze@arc.agric.za vir die volgende publikasies, beskikbaar van die LNR in Silverton: Manual on sheep facilities (ook beskikbaar in Afrikaans) Manure handling in intensive animal production units, deur HT Breedt, hersien deur F Cilliers. Kopiereg. 2009. In hoofstuk 7 word die hantering van mis bespreek. Infopakkies is beskikbaar onder die Publications-opsie by www.daff.gov. za. Dit sluit in: 1. Common and Important diseases of sheep and goats 2. Sheep-scab 3. Diarrhoea 4. Skin conditions in goats and sheep 5. Breeding in sheep and goats 6. Reproduction management of a sheep and goat farming enterprise 7. How to estimate the age of goats and sheep 8. Sheep: Hints for dipping sheep 9. Sheep and goats: Feeding 10. Sheep and goats: How to estimate the age of a goat and sheep by looking at their teeth Etlike publikasies oor skape is beskikbaar by Kejafa Knowledge Works. Skakel 014 577 0005 of besoek www.kejafa.co.za vir inligting oor die volgende: Barn Guide for Sheep Storeys Guide to Raising Sheep deur Paula Simmons. 400 bladsye, met fotos en illustrasies. Natural Sheep Care deur Pat Coleby. Dis n omvattende gids oor wol, vleis en melk. Skaap Produksie A5-formaat, 250 bladsye. Small-scale Livestock Farming a grass-based approach for health sustainability and profit. Carol Ekarius. Storey Publishing. ISBN 1580171621. n Natuurlike, organiese benadering tot lewendehawebestuur wat lei tot die produksie van gesonder diere en wat die koste van voeding en gesondheidsorg verlaag en winste verhoog. Shepherd Manual Dr. J.J. Olivier. LNR Veeverbeteringsinstituut. Februarie 2003. Dit is beskikbaar in Engels en in Afrikaans. n Tydskrif vir praktiese skaapboere. Dit dek wenke vir winsgewende skaapboerdery en ander aktuele kwessies, en daar is uitgebreide skakels en hulpbronne www.sheepmagazine.com

U plaaslike Landboubesigheid, bv. Suidwes, Kaap Agri en GWK. Kontakbesonderhede is beskikbaar in die hoofstuk oor agriondernemings. Akshan Consulting Tel. 011 803 7139 / 084 777 4472 www.ashkan.co.za AXXON Tel. 011 837 7177/6/0 axxon@global.co.za Verskaffers van alle tipes IDtoestelle, soos elektroniese oorplaatjies, intrarumen-bolusse, onderhuidse skyfies, enkel-, pootof nekbande, en visuele plaatjies. Grootfontein Landbouontwikkelingsinstituut (GADI) Sien opskrif 3 HOTSURE Tel. 0861 HOTSURE (468 787) www.hotsure.co.za Biotelemetrie-oplossings proaktiewe risikobestuur presisieboerdery. vir en

Konsortium Merino Tel. 082 771 2008 www.konsortium-merino.com Onderstepoort Biologiese Produkte (OBP) Tel. 012 522 1500 www.obpvaccines.co.za Suid-Afrikaanse Skaapvleisbemarkingsforum Tel. 012 348 1933 www.healthymeat.co.za SA Sheepdog Association (SASDA) Tel. 017 735 1844 www.sasda.za.net Vleissentraal Bpk Tel. 012 460 9916 www.vleissentraal.co.za Vind maatskappye soos BKB en CMW in die Skape - Wol hoofstuk.

6. Plaaslike sakeomgewing
Soek die Imports & exports- en Market trends-kieslysopsies by www.rpo.co.za Markinligting is beskikbaar by Agrimark Trends. n Voorbeeld van hul markverslae kan gevind word op hul webtuiste www.agrimark. co.za. Die oorsig sluit n internasionale perspektief in, bv. Australiese uitvoere. Die weeklikse landboupublikasies Landbouweekblad en Farmers Weekly publiseer weekliks nuwe inligting. Vir statistiese inligting oor slagtings by abattoirs, velingpryse vir vleis aan die haak, en produksie en verbruik, kan u www.daff.gov.za besoek. Die statistiese inligting is te vinde onder Publications.

5. Ander rolspelers
Raadpleeg die lys in die Slagpale-hoofstuk

7. Roofdierbeheer
Raadpleeg die hoofstuk oor Wild op plase.

363

8. Nuwe toetreders en boere


Indien u werklik ernstig is om met skaapboerdery te begin, sal u oral na inligting soek! Vra die regte vrae en praat met die regte mense nie webtuistes nie. Vra uit oor die volgende faktore in die distrik: veediefstal roofdiere arbeid siektes markte veld en weiding

Lewende hawe
Skaap wol
1. Oorsig
Die skaap- en wolbedryf is een van die oudste boerderybedrywe in SuidAfrika. Dit speel n belangrike ekonomiese rol aangesien dit n vername verdiener van buitelandse valuta vir die land is. (Die ekonomiese aanwysers verskyn op die webtuiste www.capewools.co.za.) Die Kaapprovinsie was vir die duur van die koloniale tydperk die belangrikste wolproduserende gebied in Suid-Afrika. Hoewel die skaapbedryf in die daaropvolgende jare vinnig oor bykans die hele land versprei het, het Cape Wool die internasionale generiese handelsterm geword vir al die wol wat op die subkontinent geproduseer word. Suid-Afrikaanse wol is hoofsaaklik n uitvoerkommoditeit wat in verwerkte en halfverwerkte vorm uitgevoer word. Dit word in n gesofistikeerde vryemarkomgewing geproduseer en verhandel waarin vraag en aanbod die prysvlakke bepaal. Die hoofproduksiegebiede is in die volgende streke: Oos-Kaap, Vrystaat, Wes-Kaap, Mpumalanga en KwaZulu-Natal. Die Suid-Afrikaanse skeersel is hoofsaaklik n Merinoskeersel wat meer as 80% van alle lotte wat te koop aangebied word uitmaak. Die wolpryse in Suid-Afrika word in navolging van di van Australi vasgestel, aangesien die grootste volumes wol daar verhandel word. Meer as 90% van Suid-Afrika se wol word f as vetwol f in halfverwerkte vorm (gewas en gekam) uitgevoer.

Ervaring is die beste leermeester, en kommersile boere leer die meeste deur regstreekse kontak met ander boere (insluitende pas en oupas). Dis n proses van osmose. Praat met n paar redelik suksesvolle skaapboere in die area, verkieslik bure. Dit klink na voor die hand liggende advies, maar baie boere volg dit nie. Hulle koop n plaas in n distrik sonder om enige navorsing te doen; hulle begin boerderyondernemings sonder om met die plaaslike mense te praat. Hulle is f skaam f hulle dink hulle weet beter as die mense wat al geslagte lank daar boer. Woon boeredae en landbouskoue by en vra vrae pleks daarvan om Vrystaat Cabernet (klippies & coke) te drink. Baie telersverenigings stel n jaarprogram beskikbaar.
Bron: Roelof Bezuidenhout, n Oos-Kaapse boer. Hy is ook n skrywer en medewerker van Farmers Weekly.

WENKE VIR DIE DIP VAN SKAPE Alle skape op die plaas moet gedip word. Wanneer lammers na geboorte afdroog, kan hulle deur luise genfesteer raak en moet dus ook gedip word. Dipvloeistof Maak seker dat die dipvloeistof geskik is vir die doel waarvoor dit gebruik word, soos om ontslae te raak van brandsiekte, luise, of albei. Lees die etiket voordat die dipvloeistof aangemaak word. Moenie iets by die dipvloeistof voeg nie, tensy dit op die etiket aanbeveel word. Maak seker dat die diptenk skoon is voordat die dipvloeistof gemeng word. Volg die instruksies vir die aanvulling en bewaring van die dipvloeistof baie streng. Moets Probeer om dip uit te stel tot n die lamseisoen, of dip die skape voor die aanvang van die lamseisoen. Luise kan slegs op skape oorleef. Maak seker dat ALLE skape gedip word. Diere moet vir minstens 1 minuut in die dipvloeistof ondergedompel word. Die kop moet minstens drie keer ondergedompel word. Moenies Moenie ooie en lammers gelyktydig in die tenk plaas nie. Skape behoort nie voor en n dipping oor lang afstande aangedryf te word nie. Moet nooit skape wat dors is, dip nie. Begin vroeg in die more dip, en moenie voortgaan tot in die laatmiddag nie. Skape moet die geleentheid kry om behoorlik af te droog voordat dit aand is. Moenie skape dip wat onlangs geskeer is nie. Laat n tydperk van sowat 14 dae toe vir skeerwonde om te heel.
Bron: Afkomstig uit een van die Info Paks (sien opskrif 5)

2. Verenigings wat betrokke is


Cape Wools SA Ona Viljoen Tel. 041 484 4301 www.capewools.co.za Die Suid-Afrikaanse wolbedryf is in 1997 herstruktureer om aan die regulasies van die nuwe Wet op die Bemarking van Landbouprodukte, 47 1996 te voldoen. n Wolforum is heel eerste gestig om die verskillende belangegroepe in die wolbedryf te verteenwoordig. Die Forum kom halfjaarliks byeen en verteenwoordigers is vir hulle eie uitgawes verantwoordelik. Die hooffunksies van die Forum is soos volg: Om geleenthede te skep waartydens nywerheidskwessies bespreek kan word. Om met die regering en ander organisasies te skakel. Om n onafhanklike en objektiewe diens ten opsigte van inligting, statistieke en ondersteuning te verseker. Om n lewensvatbare sakeomgewing deur die bevordering van toepaslike navorsing, ontwikkeling en opleiding te skep. Om Suid-Afrikaanse wol te bevorder. Cape Wools SA is n organisasie sonder winsbejag wat die Forum as sy uitvoerende liggaam gestig het. Die direkteure word uit die Wolforum verkies en verteenwoordig die onderskeie belangegroepe. Cape Wools doen aangaande sy aktiwiteite aan die Forum verslag. Om oorhoofse koste te beperk en om die maksimum fondse vir dienste en funksies wat deur die bedryf verlang word beskikbaar te stel, word die organisasie deur n klein personeel van vyf persone bedryf. Sekere funksies word uitgekontrakteer, maar Cape Wools aanvaar volle verantwoordelikheid vir die beplanning en bestuur van al die funksies. Die maatskappy is op 1 September 1997 gestig. Statutre magte is aan die maatskappy toegeken vir die insameling van statistieke (rekords en opgawes) vir die wolbedryf. Sodoende is Cape Wools in staat om n wolstatistiekdatabank te skep waaruit n nasionale markaanwyser en ander inligting rakende die plaaslike en internasionale bedryf beskikbaar gestel kan word. Wool Forum Tel. 041 484 4301

364

National Wool Processors Association Tel. 041 365 5035 South African Wool and Mohair Buyers Association (SAWAMBA) Tel. 041 484 5252 SAWAMBA is n vereniging wat die wolkoopbedryf in Suid-Afrika verteenwoordig. Die meeste van die maatskappye wat daaraan behoort, het beduidende aandeelbelange in plaaslike was- en kamfasiliteite, of het verbintenisse met internasionale wolhandelshuise. South African Wool and Mohair Exchange Tel. 041 484 5252 South African Wool and Mohair Processors Association Tel. 041 484 5252 Wool Testing Bureau of South Africa Tel. 041 503 6600 www.wtbsa.co.za WTB is n onafhanklike toetshuis wat by die Internasionale Woltekstielorganisasie (IWTO) geakkrediteer is. Dit is verantwoordelik vir al die onafhanklike objektiewe metingstoetsing van wol. Wool Textile Council Tel. 041 484 5252 Dit is die Suid-Afrikaanse nasionale komitee wat die koop-, verwerkingsen uitvoerbedryf op die Internasionale Woltekstielorganisasie (IWTO) verteenwoordig. The Wool Trust Tel. 041 484 4307 Faks 041 484 4309

van Landbouprodukte, 47 van 1996 gestig. Hierdie wet bepaal dat bates wat landbourade onder die vorige regering opgebou het na trusts oorgedra en tot voordeel van die betrokke bedryf in die geheel aangewend moet word. Die Woltrust-akte bepaal dat minstens ses en hoogstens sewe trustees aangestel word: een om die bedryf, twee om die produsente, en een om die Minister van Landbou te verteenwoordig. Die ander drie moet onafhanklike spesialiste op die gebied van bate- en finansile bestuur wees. Die Wolforum stel die trustees (behalwe die ministerile verteenwoordiger) aan. Die hoofdoelwitte van die Trust is: Die beskerming van Trustbates; Die benutting van Trustbates om die waarde te laat vermeerder en inkomste te maksimeer; Die finansiering van dienste wat in die belang van die bedryf geag word deur n liggaam met soortgelyke doelwitte, wat ook belastingvrystelling geniet. Hoewel dit n diskresionre trust is (wat kan besluit of daar genoeg fondse beskikbaar is om bepaalde dienste te finansier), geld sekere beperkings. Die trustees is verplig om te verseker dat fondse slegs bewillig word vir aktiwiteite wat aan die regulasies van die Trustakte voldoen en tot voordeel van die hele bedryf is. Die Trust moet ook aan Cape Wools, die inkomstebevoordeelde, verslag doen. Cape Wools moet doeltreffende kommunikasie verseker en die finansile beplanning en bestuur van Trustfondse fasiliteer.

Produsenteorganisasies:
Nasional Wolkwekersvereniging (NWKV) Tel. 041 365 5030 www.nwga.co.za Die funksie van raadgewing en opleiding met betrekking tot produksie is vanaf Cape Wools SA aan die Nasionale Wolkwekersvereniging (NWKV) uitgekontrakteer. Die belangrikste oogmerk met hierdie dienste is om produsente te help om produksied oeltreffendheid en winsgewendheid te verhoog ten einde inkomste te maksimeer. Dit behels die oordrag van produksietegnologie en navorsingsresultate. Dit sluit ook ontwikkeling en opleiding van boere in veral di wat voorheen nie tot hierdie soort dienste toegang gehad het nie. Die grootste gedeelte van hierdie begroting is bedoel vir die opheffing van kleinskaalse of opkomende produsente wat hoofsaaklik in die voormalige Ciskei en Transkei in die Oos-Kaap, die Vrystaat en Mpumalanga boer. Lede word deur middel van n maandelikse koerant, Wolboer, wat gratis aan hulle versend word, op die hoogte gehou van die nuutste nuus en ontwikkelings in die wolbedryf.

Raadpleeg die hoofstuk oor diereverbetering en telers in hierdie boek vir inligting oor die verskillende telersgenootskappe.

van teelprogramme getoets en Die Suid-Afrikaanse Skaaphondvereniging (SASDA) die beste teelmateriaal op grond Tel. 017 735 1844 van werkvermo uitgesoek word. www.sasda.za.net Clotex Die vernaamste oogmerk van Tel. 021 686 0522 die SA Skaaphondvereniging is www.clotex.co.za om skaaphonde as n vorm van arbeidsbesparing aan boere en Kleding- en tekstieldienssentrum ander belangstellendes bekend te stel. Dit word bewerkstellig deur South African Topmakers demonstrasies en kursusse aan Association te bied, asook deur middel van Tel. 041 484 5252 kompetisies waardeur die sukses

3. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Kontakbesonderhede en inligting oor die verskillende direktorate kan gevind word by www.daff.gov.za.

South African Textile Industry Export Council Die Woltrust is in 1997 kragtens Tel. 021 959 4162 die nuwe Wet op die Bemarking www.satiec.co.za

Ander:
Nasionale Landboubemarkingsraad (NAMC) Tel. 012 341 1115 www.namc.co.za

365

In 2000 het die Wolforum, die verteenwoordigende liggaam van belangegroepe in die wolbedryf, die Minister van Landbou en Grondsake kragtens die Wet op die Bemarking van Landbouprodukte, 47 van 1996) versoek om die volgende statutre maatrels wat deur Cape Wools SA (n Artikel 21-maatskappy) geadministreer moes word, in te dien en uit te vaardig: Artikel 18 van die Wet op die Bemarking van Landbouprodukte: Rekords en Opgawes Artikel 19 van die Wet op die Bemarking van Landbouprodukte: Registrasie Kragtens die bogenoemde statutre maatrels moet elke wolmakelaar, handelaar, -verwerker, -invoerder en -uitvoerder geregistreer word en rekords en opgawes aan Cape Wool SA verskaf. Die oogmerk en doelstellings van hierdie statutre maatrels is om partye te dwing om rekords te hou en opgawes in te dien om te verseker dat deurlopende, aktuele en akkurate inligting aangaande die produkte vir alle belanghebbendes beskikbaar is. Markinligting is noodsaaklik om ingeligte besluite te kan neem.

6. Maatskappye wat betrokke is


n Volledige lys wolkopers, -verwerkers, -uitvoerders, -handelaars, en -makelaars verskyn op www.capewools.co.za.

Wolkopers
Chargeurs Wool (SA) Tel. 041 581 0081 Faks 041581 0212 asauer@chargeurs-wool.com Modiano SA Tel. 041 484 6545/6 Faks 041 484 1143 modsa@modiano.co.za Segard Masurel Tel. 041 451 0481 Faks 041 451 0497 wool@segardmasurel.co.za New England Wool (SA) Tel. 041 360 6788 / 083 759 8589 Faks 041 585 4827 ken@newenglandwoolsa.co.za Standard Wool SA Tel. 041 487 0610 Faks 041 487 0680 trading@standardwool.co.za Stucken & Co Tel. 041 397 4700 Faks 041 397 4735 stucken@stucken.co.za www.stucken.co.za Lempriere (South Africa) Tel. 041 503 3431 Faks 041 503 3118 ken.craig@bkb.co.za

Wolverwerkers
Cape of Good Hope Wool Combers Tel. 041 992 3412 Chargeurs Wool (SA) Tel. 041 581 0081 Gubb & Inggs Limited www.stucken.co.za

4. Opleiding en navorsing
Klik op die SA Research-opsie op www.capewools.co.za. Daar is n soortgelyke opsie op www.nwga.co.za (kies die Resources-kieslysopsie). Kleinveeproduksie word in kursusse by alle universiteite wat grade of diplomas in landbou aanbied gedek (raadpleeg die hoofstuk oor onderwys en opleiding in die landbou). Twee voorbeelde is: Die Universiteit van die Vrystaat Departement Vee-, Wild- en Weidingkunde Prof. J.B. van Wyk Tel. 051 401 2677 Sentrale Universiteit van Tegnologie Skool vir Landbou en Omgewingswetenskappe Tel. 051 507 3134 Kortkursusse word ook by die bogenoemde instellings aangebied. Die Landboukolleges dek kleinveeproduksie in hul diplomakursusse. Raadpleeg die hoofstuk oor onderwys en opleiding in die landbou vir n volledige lys. Voorbeelde is: Glen Landboukollege Tel. 051 861 1248 Grootfontein Landboukollege Tel. 049 842 1113 Die Provinsiale Departemente van Landbou, wat met die landboukolleges saamwerk, bied ook kortkursusse aan. Opleiding wat by AgriSETA geakkrediteer is word by verskillende verskaffers, waaronder die volgende, aangebied: Nasionale Wolkwekersvereniging (NWKV) 041 365 5030 Umnga Farmers 045 933 1318 Koue Bokkeveld Opleidingsentrum 023 317 0983 Wetenskaplike en Nywerheidsnavorsingsraad (WNNR) Dr. Anton Botha Tel. 041 508 3223 www.csir.co.za

Wolhandelaars en -makelaars:
BKB Tel. 041 503 3111 jacobus.leroux@bkb.co.za martin.schwellnus@bkb.co.za Cape Mohair and Wool (CMW) Tel. 041 486 1143 www.cmw.co.za Junior Steenkamp Wool & Mohair Tel. 041 484 2022 Fax 041 484 2037 Lanata Wool/Mohair Tel. 041 486 2255 / 082 570 3135 www.lantana.co.za Van Lill Woolbuyers Trust Tel. 041 486 1237

7. Plaaslike sakeomgewing
Cape Wools SA bied n SMS-diens aan waardeur markinligting onmiddellik n verkope versprei word, asook n markverslag wat weekliks per e-pos versend word. In Suid-Afrika, soos in Australi, word wol hoofsaaklik by wyse van die uitroepveilingstelsel verkoop. Ongeveer 15% van die Australiese skeersel word deur ander verkoopsmeganismes (kontrakte, termynlewering, termynkontrakte, ens.) verhandel, maar hierdie meganismes het nog nie in Suid-Afrika posgevat nie. In Suid-Afrika, soos in Australi, word wol hoofsaaklik by wyse van die uitroepveilingstelsel verkoop. Ongeveer 15% van die Australiese skeersel word deur ander verkoopsmeganismes (kontrakte, termynlewering, termynkontrakte, ens.) verhandel, maar hierdie meganismes het nog nie in Suid-Afrika posgevat nie. Die wolmark kan op grond van die gemiddelde veseldeursnee in drie algemene produksegmente ingedeel word: Fyn wol (<19,5) word gebruik vir die vervaardiging van luukse produkte en word toenemend, veral deur Australi, op die mark aangebied. Pryse is betreklik onbestendig en swak gehalte (bv. as gevolg van droogte) het n beduidend nadelige uitwerking op die prys van hierdie wol. Modes en die verbruikersvraag na sagte, ligte produkte vir fyn kleding is die vernaamste dryfvere in hierdie segment. Die fynste produkte in hierdie segment ding mee met ander produkte soos kasjmier.

5. Publikasies en webtuistes
Besoek die webtuistes van die verskillende organisasies en maatskappye, byvoorbeeld www.capewools.co.za, www.nwga.co.za en www.cmw. co.za. Cape Wools SA en die NWGA het n opvoedkundige DVD oor die waardeketting met betrekking tot wol uitgereik. Dit bied n uiteensetting van die skaap-na-verbruiker-beginsel en is by die NWGA se 75ste nasionale jaarkongres bekendgestel. Besoek die webtuiste van die Grootfontein Landboukollege (http:// gadi.agric.za/) waar u nuttige inligting soos bestuursriglyne en maniere om berekenings te doen oor byvoorbeeld die getal ooie wat aangehou word, kan aflaai. Die landboutydskrifte Landbouweekblad en Farmers Weekly bevat dikwels artikels wat van belang is vir die wolprodusent en prosesseerder. Argiefartikels kan gevind word by www.landbou.com en www.farmersweekly.co.za Algemene publikasies in verband met skaapboerdery word in die vorige hoofstuk (oor skape vleis) onder die Publikasies en Webtuistesopskrif genoem.

366

Wol van medium dikte (gewoonlik 20-25) word hoofsaaklik gebruik vir die vervaardiging van klassieke mansdrag, vrouedrag en gebreide klere. Die grootste vraag na wol uit hierdie produktesektor is waarskynlik vir mengsels met sintetiese vesels wat gemik is op die laer prysklasse in die kleinhandelsmark, en in sommige gevalle om bepaalde tegniese resultate te verkry. Sterk (growwe) wol (>26) word hoofsaaklik vir binnenshuise tekstielware soos meubelstowwe, tapytstof en beddegoed gebruik. Suid-Afrikaanse wol word nie vir hierdie produkkategorie aangewend nie. Die Suid-Afrikaanse wolskeersel is n uitvoerproduk wat in onverwerkte of halfverwerkte vorm verhandel word en dit sal waarskynlik voorlopig so bly. Europa is, wat waarde en volume betref, die vernaamste uitvoerbestemming. Die internasionale aanbod-vraag-verhouding is gevolglik die stukrag wat plaaslike pryse benvloed en wat begryp moet word om insig te verkry in die pryse wat binne afsienbare tyd verwag kan word. Moeilike ekonomiese toestande: Raad Handhaaf gehaltestandaarde moenie toelaat dat die standaarde weens swak pryse daal nie. Wees bedag op besmetting: kruisteling met vleisrasse, gebruik slegs witskape. As Suid-Afrikaanse wol n swak reputasie kry kan ons maar ons skape verkoop. Skakel Cape Wools by 041 484 4301 vir meer inligting.

9. Boerenuus
Die nasionale Wolkwekersvereniging (NWKV) het n Goeiepraktykkode daargestel wat dit moontlik gemaak het dat Suid-Afrikaanse wol onder n groenstandaard bemark kan word. Die volgende is in die verklaring ingesluit: Geen kinderarbeid word gebruik nie Geen skape daagliks n afstand van 20 km trek nie Skape word in die skeerhok gehou nadat hulle geskeer is Skape het altyd toegang tot voldoende water

Die dokument word tans onder wolboere gesirkuleer om onderteken te word en sal in die nuwe seisoen in wolkatalogusse verskyn. Kontak die NWGA by 041 365 5030 of besoek www.nwga.co.za.

10. Nuus oor kleinskaalse boere


Ongeveer die helfte van die skape in die Oos-Kaap het altyd van die voormalige tuislandgebiede (gemeenskaplike gebiede) af gekom. Ongelukkig het mense in di gebiede baie min vir hul wol ontvang. Die NWKV-program is daarop gemik om volhoubare wolskaapboerdery te verseker. Die program is goed op dreef. Die belangrikste aktiwiteite is die skeer van skape en wolklassering, maar die klem val op bemarking. Sedert 1997/1998 het die wolinkomste van gemeenskaplike produsente met 300% toegeneem (R1,5 miljoen in 1997/1998 tot R31 miljoen in 2006/2007. Saam met die opleidingsprogram implementeer die NWGA ook n genetieseverbeteringskema. Dit bestaan uit drie programme: Verspreiding van 3 200 ramme van goeie gehalte en die verwydering van dieselfde aantal ramme wat plaaslik geteel is. Die vestiging van agt groepteelskemas binne die gemeenskaplike gebiede. Demonstrasies van goeie veldbestuurpraktyke. Met hierdie program word bestaande infrastruktuur deur die NWKV opgradeer en word nuwe infrastruktuur geskep. Hulle fokus op die hantering van wol, behandeling van die diere, dieregesondheid, die gebruik van fasiliteite, die bemarking van wol en die organisatoriese komponente van boerdery. Bron: Elize Pretorius, NWKV Bronne: Ona Viljoen; www.capewools.co.za, www.nwga.co.za en ander webtuistes wat in hierdie hoofstuk genoem word. Ons dank aan Ona Viljoen (Cape Wools SA) en Elize Pretorius (NWKV) vir terugvoer op die konsepdokument.

8. Internasionale sakeomgewing
Sien www.capewools.co.za vir die nuutste inligting. Wol is n uitvoerproduk waarvan meer as 90% van die totale produksie as vetwol of in semi-verwerkte vorm (gewas en gekam) uitgevoer word. Die wreldprys vir klerasiewol word in Australi, die grootste verskaffer van klerasiewol, waar die grootste volumes wol verhandel word. Suid-Afrika, met n kleiner skeersel, volg daarom die mark. Faktore wat die prys benvloed is wisselkoersbewegings en vraag en aanbod in verbruikersmarkte. Op verbruikersvlak is wol as tekstielvesel n nie-essensile produk en word soms as n luukse vesel beskou. Ekonomiese groei in belangrike verbruikersmarkte, verbruikersvertroue en bestedingspatrone benvloed daarom die pyplynvraag na wol. Die belangrikste wolproduserende lande is Australi, Nieu-Seeland, China, Argentini, die Verenigde Koninkryk, Kanada, Uruguay en Suid-Afrika. Die belangrikste invoerders van Suid-Afrikaansae wol is Frankryk, Itali, Tsjeggi, Duitsland, Suid-Korea, China, die Verenigde Koninkryk, Kanada, Spanje en Taiwan.
Suid-Afrika is n volle lid van die Internasionale Woltekstielorganisasie (IWTO).

367

Lewende hawe
Suiwel
Kyk ook na die hoofstuk oor Suiwel in die afdeling oor landbouverwerking.

Melkprodusente-organisasie (MPO) Tel. 012 843 5600 www.dairyconnect.co.za Die MPO is n vrywillige, demokratiese organisasie wat as spreekbuis vir kommersile boere optree (ongeveer 84% van die kommersile melkboere behoort aan die MPO). Dit is, ingevolge artikel 21 van die Maatskappywet, as n maatskappy sonder winsbejag gestig. MPOSA Beherend is in 2001 as die beheermaatskappy vir die MPO en sy filiale gevestig. MPOSA het sewe onafhanklike filiale waaroor hy toesig hou, naamlik: MPO: Melkprodusente-organisasie Agri Inspec: Die land se belangrikste forensiese moniteringsonderneming. Aanvanklik het hy daarop gefokus om die onwettige invoer van suiwelprodukte te keer, maar sedert 1998 vind ander besigheidskommoditeite met inbegrip van pluimvee, rooivleis, plantolies en suiker baat by sy dienste. AgriBonus: n Voordeleprogram vir Suid-Afrikaanse boere Agri Connect: Die MPO se publikasie- en mediamaatskappy wat lede en ander belangstellendes oor ontwikkelinge in sowel die melkbedryf as die landboubedryf in die bre inlig. Agri Travel & Tours: n Reisburo wat in landbou spesialiseer. Agri Travel & Tours kan landboutoere na enige land in die wreld organiseer en ook toere na Suid-Afrika bring. Die MPO se Instituut vir Suiweltegnologie: Verstrek nuwe, relevante inligting aan die boer oor die jongste tegnologie in die suiwelbedryf. Die Instituut lewer sy dienste ook aan ander lewendehawebedrywe. Cendel: Die Sentrum vir Produsenteontwikkeling se verantwoordelikhede sluit organisering van kursusse vir melkboere en bestuur van die mentorskapprogram van die MPO in. Die organisasie het ook n weeklikse radioprogram op RSG, naamlik Landbou-oorsig Suiwelsake, op Dinsdae om 12:30, wat die melkboer oor die jongste ontwikkelinge in die suiwelbedryf inlig. n Soortgelyke program word Donderdae om 13:00 op Radio Pretoria uitgesaai. Die MPO rel ook jaarliks die All Africa Dairy Expo en tweejaarliks die Large Herds Conference.

1. Oorsig
Suid-Afrika se suiwelbedryf vergelyk gunstig met die wreld se beste wat landboumetodes en die verwerking van suiwelprodukte betref. Suiwelboerdery word oral in Suid-Afrika aangetref, met die hoogste konsentrasie in die oostelike dele van die Vrystaat, die Middellande van KwaZulu-Natal, die Oos-Kaap en die Wes-Kaap, die metropolitaanse gebiede van Gauteng, en die suidelike dele van Mpumalanga. Holstein-Fries- en Jersey-beeste kom die algemeenste voor, gevolg deur Ayrshire- en Guernsey-beeste asook Suid-Afrikaanse SuiwelSwitserse beeste. In Oktober 2009 was daar 3 330 melkprodusente in Suid-Afrika. Ongeveer 660 verwerkers en verspreiders van melk en melkprodukte verwerk hierdie melk en verkoop dit aan verbruikers oor die hele land. Internasionaal produseer die Suid-Afrikaanse boer nog melk teen een van die laagste pryse ter wreld. Suiwelboerdery word nie deur die regering gesubsidieer nie en die afgelope drie jaar is Suid-Afrika n netto uitvoerder van melk en melkprodukte. Afrika is vir slegs 1% van die wreld se suiwelproduksie verantwoordelik waarvan die helfte uit Suid-Afrika afkomstig is. In die figuur hieronder verskyn n kaart van die melkproduksieverspreiding.

3. Nasionale strategie en regeringsdepartemente


International Trade Administration Commission (Itac) Tel. 012 394 3590 Die Departement van Landbou, www.itac.org.za Bosbou en Visserye Itac is hoofsaaklik daarop toegespits www.daff.gov.za om n bemagtigingsomgewing te skep vir billike handel deur middel Diereproduksie van ondersoeke na doeanetariewe, Tel. 012 319 7662 die vind van handelsoplossings en invoer- en uitvoerbeheer. Voedselveiligheid en Gehalteversekering Mededingingskommissie Tel. 012 319 7306 Tel. 012 394 3332 www.compcom.co.za Landbouproduk-inspeksiedienste Tel. 012 319 6100 Nasionale Landboubemarkingsraad (NLBR) Grootfontein LandbouTel. 012 341 1115 ontwikkelingsinstituut (GADI) www.namc.co.za Tel. 049 842 1113 Departement van Gesondheid Tel. 012 312 0985 www.doh.gov.za

Bron: Melkprodusente-organisasie (MPO)

2. Maatskappye wat betrokke is


Melk SA Tel. 012 460 7312 www.milksa.co.za Melk SA verteenwoordig die primre en sekondre bedrywe. Meer as 80% van alle melk wat in Suid-Afrika geproduseer en verwerk word, word deur Melk SA verteenwoordig.

368

4. Opleiding en navorsing
Die MPO se Instituut vir Suiweltegnologie en Sentrum vir Produsenteontwikkeling (CenDel) Tel. 012 843 5600 Die doel is hier dat boere aanhou boer, op hul plase bly en in die posisie is om geld te maak. Doelstellings om die melkbedryf van relevante en nuwe inligting sowel as tegnologie te voorsien om melkgehalte te bevorder om die onderhandelingsmag van die melkbedryf en die melkprodusent te versterk om die status en persepsie van alle rolspelers in die melkbedryf te bevorder om maksimum winsgewendheid vir melkboere te verseker om relevante navorsing te kordineer Teikenmark kommersile en opkomende boere veeartse, voedingkundiges, ens sekondre suiwelbedryf plaasarbeiders staats- en semistaatsinstellings Melk SA Opleiding en Ontwikkeling Tel. 012 460 7312 www.dairysa.co.za Hierdie groep fasiliteer die hele opleidingsproses, voorsien die leerstof en assesseer die leerders se bevoegdheid. Hulle hanteer al die burokrasie namens u. Daar is n brosjure beskikbaar wat hul eenheidstandaarde en leerderskappe lys. LNR Lewendehawebesigheidsafdeling (Irene) Me. Annetjie Loubser 012 672 9153/ 44 Me. S. Erasmus 012 672 9188 www.arc.agric.za Die melkeenheid bied ook navorsingsfasiliteite aan alle belanghebbendes in die melkbedryf. Individuele voedselopname en melkproduksie kan vir navorsingsdoeleindes opgeteken word. Die melkeenheid bied ook die geleentheid vir praktiese opleiding in alle aspekte van melkboerdery. n Driedagkursus oor suiwelbestuur word by Irene aangebied. Vir inligting oor die Master Dairyman Competition, kontak Reinder Groenveld by 012 672 9097 of reinder@arc.agric.za.

Fort Hare Dairy Trust (FHDT) Jeff Every 041 379 4800 Leonard Mavhungu 082 795 7455 FHDT is n samewerking tussen wit boere uit die Tsitsikamma- en Underberg-areas deur hul maatskappy, Amadlelo Agri en die Universiteit van Fort Hare. Hulle verskaf praktiese opleiding aan boere. Die Provinsiale Departemente van Landbou werk saam met die Landboukolleges om kort kursusse in suiwelproduksie aan te bied, dikwels in Afrika-tale, bv die KwaZulu-Natal Departement van Landbou en Omgewing en Cedara bied kleinskaalse suiwelkursusse in Zoeloe, suiwelproduksie (basies en gevorderd) en suiwelprosessering aan. Glen Kollege bied suiwelbestuurskursusse aan. Kontakbesonderhede van alle Landboukolleges in die hoofstuk oor Landbou-onderwys en -opleiding beskikbaar. Stellenbosch Universiteit Departement: Voedselwetenskap Tel. 021 808 3578 voedselw@sun.ac.za Universiteit van Fort Hare Tel. 040 602 2126 agripark@ufh.ac.za Departement Mikrobiologie en Plantpatologie Tel. 012 420 4622 Universiteit van die Vrystaat Departement Vee-, Wild- en Weidingkunde Tel. 051 401 2210

Universiteit van KwaZulu-Natal Sentrum vir Volhoubare Landbou School of Agricultural Sciences and en Landelike Ontwikkeling Agribusiness Tel. 051 401 2163 Tel. 033 260 5808 Universiteit van Pretoria Departement Vee- en Wildkunde Tel. 012 420 3271 South African Institute for Agricultural Extension Tel. 012 420 3247 Departement Mikrobiese, Biochemiese en Voedselbiotegnologie Tel. 051 401 2396

5. Publikasies en webtuistes
The Dairy Mail is n maandelikse publikasie vir suiwelboere. Dit verskaf indiepte navorsing, omvattende industrienuus en uitstekende tegniese en bestuursinligting Skakel 012 843 5600 of besoek www.dairyconnect.co.za. Klik ook op AgriBooks in die kieslys van hierdie webtuiste. Publikasies sluit Vaccines and immunisation of farm animals (drs Jan du Preez en Faffa Malan) en Udder health (dr Inge-Mari Petzer) in. Kontak die LNR in Irene by 012 672 9111 vir die volgende publikasies: Dairy cattle feeding and management (volledige stel bulletins in Afrikaans of Engels) Dairy herd improvement in South Africa Skakel 012 842 4000 of rig e-pos aan Stoltze@arc.agric.za vir die volgende publikasies by die LNR in Silverton: Handleiding oor melkbeesfasiliteite Dairy cattle facilities manual Lae-koste melkverkoeling Small-scale milking shed Kleinskaalse melkstal

Manure handling in intensive animal production units deur H.T. Breedt, geredigeer en hersien deur F. Cilliers, is ook by die LNR in Silverton beskikbaar. In die afdeling oor suiweldiere, kyk hierdie waardevolle boek na geboue, behuisingsfasiliteite en die ontwerp van spoelstelsels vir suiwelbehuising. Kejafa Knowledge Works het verskeie publikasies oor lewendehawe, insluitende Getting Started with Beef and Dairy Cattle, Dairy Cattle Manual en Natural Cattle Care. Besoek www.kejafa.co.za of skakel 014 577 0005. Kyk onder die General Reports-opsie (kliek op Publications by www. daff.gov.za) vir die uitstekende Agricultural Marketing Extension. Training Paper No 6 bespreek suiwelbemarking. Guidelines for handmilking procedures

369

en Rules for clean handmilking is onder die Info paks-opsie op dieselfde webblad beskikbaar. Die Internasionale Suiwelfederasie (IDF) het verskeie publikasies wat oor die bevordering van omgewingsprestasie handel. Die IDF Bulletin 436/2009 Environmental / Ecological Impact of the Dairy Sector is by www.fil-idf.org beskikbaar. Die IDF se Suid-Afrikaanse Nasionale Komitee se sekretaris is Edu Roux; hy kan by 012 843 5701 gekontak word. Suid-Afrika is gasheer vir die IDF se 2012 World Dairy Summit. Lacto Data voorsien die jongste statistiek oor die suiwelbedryf, asook ontledings van invoere en uitvoere. Besoek www.dairyconnect.co.za. Op die Centre for Global Food se webtuiste, www.milkismilk.com, kan suiwelprodusente menings met ander uitruil oor die uitdagings wat suiwelproduksie bied. Die webtuiste www.dairyexpo.co.za beskryf hulself as die showcase of the dairy industry in the SADC region. www.fil-idf.org, webwerf van die International Dairy Federation Die huidige wreldproduksie, markte en handelsverslae is by www.fas. usda.gov/currwmt.asp beskikbaar (buitelandse landboudiens van die VSA se Departement van Landbou)

Midlands Milk Tel. 082 872 8681 www.midlandsmilk.co.za Milk-Pro Tel. 011 566 2022 www.milk-pro.com Nkateko Productions Tel. 021 853 7007 / 082 716 9548 www.nkateko.com NIQL Tel. 012 672 9111 Northfield Engineering Tel. 041 484 3211 Olmex Agriculture Duncan Clements 082 318 8865 www.olmex.co.za Onderstepoort Biological Products (OBP) Tel. 012 522 1500 www.obpvaccines.co.za Overberg Melkery Toerusting Tel. 028 514 2402

Robust Rubber Suppliers Tel. 011 363 1348 Swaardiensmatte wat gly keer. Southern African Milk Cooperative Ltd (SAMILCO) Tel. 021 886 4730 www.samelko.co.za Streamline Milking Services Tel. 022 482 1568 Strydom Melkmasjiene Tel. 051 421 1007 Tammac Consultants Tel. 039 834 1405 www.tammac.co.za Taurus Tel. 012 666 1122 Total Pipeline Industries Tel. 028 722 1371 www.dairymaster.com Tube & Product Distributors Tel. 039 727 2041

6. Maatskappye wat betrokke is


Sien ook die suiwel hoofstuk in die afdeling oor landbouverwerking.

Agri Services Tel. 033 342 2887 Alles-In-Een Tel. 018 596 1410 Akshan Consulting Tel. 011 803 7139 / 084 777 4472 www.ashkan.co.za Asgisa Eastern Cape Tel. 043 735 1673 http://asgisa-ec.co.za AXXON/MILKING Tel. 011 837 7177/6/0 Faks 011 837 3100 axxon@global.co.za

Coastal Milking Equipment (CME) Tel. 044 878 0553 Dairy Care Tel. 017 773 1209 Delaval Tel. 031 792 9800 www.delaval.com Den Vet Tel. 033 345 1093 www.denvet.co.za

7. Plaaslike sakeomgewing
Lacto Data, n publikasie wat twee keer per jaar uitgegee word, verskaf die jongste statistiek oor die suiwelbedryf. Dit is by www.dairyconnect.co.za beskikbaar. Suiwelprodusente het n aantal bemarkingsgeleenthede: Verkoop direk aan verbruikers: Produsente kan n goeie verhouding met plaaslike verbruikers bou Verkoop aan n handelaar, bv n klein kafee of supermark Verkoop aan n verwerker. Dit is sowat 250 van hulle en deur tegnologie soos www.olmex.co.za behoort produsente aan enige van hulle te kan verkoop. Voeg waarde toe deur verwerking (sien die hoofstuk oor suiwel in die laaste afdeling van hierdie gids) Voeg waarde toe deur verpakking. Verpak melk of ander produkte aantreklik en funksioneel. Die winsgewendheid van melkprodusente het die afgelope jaar drasties gedaal weens die voortdurende styging in insetkoste. Melkprodusente is deur die MPO aangeraai om: koopgroepe te vorm en regstreeks van graanprodusente te koop saam te staan wanneer produkte verkoop word om n beter onderhandelingsposisie te verseker Doen navraag oor die handleiding wat deur die Universiteit van die Vrystaat ontwikkel is om boere met groepvorming te help. Die MPO, in samewerking met die Nasionale Landboubemarkingsraad (NLBR), sou ook n studie van stapel stuur om ander moontlike kos tebesparingsmoontlikhede te identifiseer. Dit is in die proses om n uitvoeradviesdiens te vestig om potensile uitvoerders van suiwelprodukte by te staan. Vind meer oor die melkhandelsplatform uit wat suiwelprodusente en melkkopers in staat stel om melk oor die internet te verhandel. Die handel het hoofsaaklik ses- tot twaalfmaande kontrakte in gedagte, alhoewel voorsiening vir korter-termyn en eenmalige kontrakte ook gemaak word. Kontak Duncan Clements by 082 318 8865 of besoek www.olmex.co.za.

Verskeie produkte vir suiwelproduksie, bv melkvoering, Kenotest, Denvet Dairy Wipes. n Kontrolelys vir melkstalle en Installeer en verskaf groot en klein notas oor mineraaltekorte is op die webtuiste. melkstalle en onderdele. BALIMI BONKE Tel. 083 736 2638 balimibonke@webmail.co.za Verskaf en kap melkstalle op. Bayer Animal Health Tel. 011 921 5723 Bio-Fly (Edms) Bpk Tel. 083 601 7221 www.biofly.co.za Bio-insectaries SA (BISA) Tel. 042 286 0978 www.bioinsectsa.com Biogas Power Tel. 086 124 6427 www.biogaspower.co.za Central Melk Tel. 013 246 1094 www.centralmilk.com Clover Tel. 011 471 1400 www.clover.co.za Four Lakes Tel. 021 557 0606 www.fourlakes.co.za Guth SA Tel. 041 373 5448 www.guth.co.za Kwikelec Tel. 041 365 7394 Installering van melkplaastoerusting (insluitende vir prosessering). Lactolab Tel. 012 665 5655 www.lactolab.co.za Mbisi Tel. 012 667 1122 Melkboer Dienste Tel. 011 949 1162 Melkor Tel. 017 712 1081

370

8. Gemaklike melkkoeie produseer goeie melk


Melkkoeie wat gemaklik is, ervaar minder stres, vreet meer, ondervind minder gesondheidsprobleme, en doen minder beserings op. Gemaklike melkkoeie produseer melk. Koeie moet eet, drink, melk produseer of l. Indien hul slaapkratte ongemaklik is, staan koeie meer. Dit kan meebring dat laminitis meer dikwels voorkom. Koeie behoort met dieselfde gemak in hul slaapkratte op te staan as wat hulle dit in die veld sou doen. Beddegoed is nodig om koeibeweging te fasiliteer en sindelikheid te verseker. Koeie moet gemaklik kan vreet. Oorbevolking en gladde vloere kan veroorsaak dat koeie traag is om te vreet. Kontroleer belangrike afmetings soos die area per koei in die vooropvangkraal, vloerhellings en die afwerking van betonoppervlakte. Beheer vlie op u plaas. Koeie moet psigologies gemaklik en ontspanne wees.

Lewende hawe
Varkvleis
1. Oorsig
Die Suid-Afrikaanse Varkpodusente-organisasie (SAVPO) publiseer maandeliks n elektroniese nuusbrief, SAPPO Info. Di nuusbrief is van groot waarde vir boere wat op die hoogte wil bly van ontwikkelings en gebeure in hierdie bedryf. Kry kontakbesonderehede onder opskrif 2. In die internasionale varkvleisbedryf is Suid-Afrika maar n klein rolspelertjie: slegs 0,2% van die wreld se varkvleis word in Suid-Afrika geproduseer. Die 105 000 se in die land beloop slegs 3,29% van die totale waarde van diereproduksie en slegs 1,5% van die totale waarde van primre landbouproduksie in die land. Ten spyte hiervan het die Suid-Afrikaanse varkvleisbedryf gegroei tot n belangrike ekonomiese bedryf wat n bruto produsentwaarde van ongeveer R2,1 miljard en n bruto verbruikerswaarde van meer as R4 miljard verteenwoordig. Kommersile varkprodusente kom in al nege die provinsies voor. Die meeste produsente kom voor in Noordwes (17%), die Wes-Kaap (16%), KwaZulu-Natal (16%) en Mpumalanga (11%). Die klimaat (somerrenval) en die streekskonsentrasie (toegang tot die beste abattoirs en potensile klante se koopkrag) speel n belangrike rol hierin. In 2004 het die gemiddelde kudde in die Suid-Afrikaanse varkbedryf uit 338 se bestaan. Die mees onlangse beskikbare getal (2008) is ongeveer 535 se per trop. Die gebruik van kunsmatige inseminasie (KI) neem toe. Ongeveer 65% van alle kommersile se in Suid-Afrika word tans kunsmatig gensemineer. Daar is vyf hoog aangeskrewe KIstasies in die bedryf werksaam met n staande kapasiteit van 290 bere en n potensile produksie van meer as 10 000 dosisse per week. Ongeveer 79,85% van die totale aantal varke in Suid-Afrika kom in kommersile gebiede voor en 20,15% in ontwikkelende gebiede. Dit is n internasionaal aanvaarde feit dat varkproduksie wreldwyd hoofsaaklik naby mieliestreke aangetref word omdat dit ekonomies meer lewensvatbaar en volhoubaar is. Die koste verbonde aan die vervoer van mielies na afgele gebiede is baie hoog.
Bron: Dr. D.P Visser, TOPIGS SA. Tel.: 012 348 3676 .

9. n Opmerking oor die beheer van vlie


Dit is welbekend dat vlie die voerinname op suiwelplase waar vliegbeheer nie toegepas word nie, kan verminder. n Daling van tot 35% in melkproduksie is moontlik waar vlie nie beheer word nie. Hulle versprei ook siektes soos mastitis van koei tot koei. Dit is lonend om in n jaarlikse vliegbeheerprogram te bel. Vermy die opbou van mis en beddegoed, en herstel waterkrippe wat lek, om te verhoed dat vlie in hul miljoene vermeerder. Oplossings vir vlie: Bio-Fly (Edms) Bpk Sel. 083 601 7221 carine@biofly.co.za www.biofly.co.za Bio-insectaries SA (BISA) Tel. 042 286 0978 / 083 270 4866 bisa@bioinsectsa.com www.bioinsectsa.com

10. Melkoptekening
Melkoptekening is van die uiterste belang, nie net vir die individuele boer nie, maar vir die hele suiwelbedryf. Melkoptekening voorsien die boer van die jongste inligting oor die opbrengs van sy koeie en die komposisie van hulle melk (die persentasie vet en proteen, en die tellings vir laktose, ureum en somatiese selle). Hierdie inligting l die grondslag vir ingeligte tropbestuur en winsgewendheid. Dit verhoog die winsgewendheid van die trop deur genetiese verbetering te maksimeer. Dit help die boer om n lae somatiesesel-telling (SST) vir sy trop te handhaaf deur die SST van individuele koeie te moniteer en waar nodig betyds die gepaste stappe te doen. Dit stel die boer in staat om beeste korrektief te paar. Die waarde van die diere van produsente wat by die skema aansluit, styg. Kopers is geneig om meer te betaal vir diere waar bykomende inligting soos prestasietoetstresultate en teelwaardes beskikbaar is. Deelname verg geen buitengewone vaardighede nie. Die boer moet slegs rekord hou van basiese dinge soos toetsdatums. Aangesien nie alle boere die tyd en/of mannekrag het om melkoptekening te doen nie, kan die LNR versoek word om tegnici of melkoptekenaars te stuur om die toets te doen. Die boer betaal vir die aflewering en toetsing van die monsters, die beheer en instandhouding van standaarde en die dataverwerking. Kontak die LNR in Irene by 012 672 9111 om by die skema aan te sluit.
Bronne vir die hoofstuk: Melkprodusente-organisasie; Agricultural Marketing Extension. Training Paper No 6, Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DAFF); Rykie Visser; korrespondensie aan hierdie projek deur die Direktoraat: Diereproduksie by DAFF.. Ons dank aan die MPO vir terugvoer op die konsepdokument

2. Verenigings wat betrokke is


Suid-Afrikaanse Varkprodusente-organisasie (SAVPO) Tel. 012 361 3920 Faks 012 361 4069 info@sapork.com www.sapork.com SAVPO is verantwoordelik vir mededelings oor die varkvleisbedryf en die bevordering daarvan, en om opdragte vir navorsing en vir serologiese en residutoetse te gee. Premier Pork Producers (Gauteng-gebied) Tel. 012 361 3920 info@sapork.com www.premierpork.co.za KZN-varkprodusente-organisasie Tel. 033 342 8592 kznppo@futurenet.co.za Wes-Kaapse Varkprodusenteorganisasie Tel. 021 948 1821 lana@wlpork.co.za Vrystaatse Varkprodusenteorganisasie P/a Tel. 012 361 3920 info@sapork.com

Varkstoettelersvereniging van Vark- Veterinre Vereniging SA Dr. Koos Botha 082 600 8424 Tel. 051 410 0955 www.studbook.co.za Red Meat Industry Forum Tel. 012 807 1367 / 082 399 8908 Varkabattoirforum www.redmeatsa.co.za Tel. 011 420 1376

371

372

3. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Kontakbesonderhede en inligting oor direktorate verskyn onder die Divisions-opsie by www.daff.gov.za. Volgens die wysiging van regulasies op die identifikasie van diere wat op 8 September 2006 in die Staatskoerant No. 29174 - R877 gepubliseer is, moet alle diere gemerk word. Die vereiste moet hoofsaaklik nagekom word sodat varke se eienaar opgespoor kan word indien varkkoors uitbreek of indien die varke gesteel is. Varke word gemerk deur hulle te tatoeer. Die Wet op die Identifikasie van Diere 6 van 2002 bepaal die volgende: Artikel 7 - Elke eienaar van diere (beeste, skape, bokke en varke) moet aansoek doen om registrasie van n identifikasiemerk by die kantoor van die Registrateur van Diere-identifikasie. Hierdie merk kan gebruik word om beeste, skape, bokke en varke op die voorgeskrewe wyse vir die bepaalde diersoort te merk. Regulasie 12: Plasing van die merk op diere - (3) Varke: Die merk moet op die linker- of regteroor getatoeer word. n Tatoeerhamer mag gebruik word om plaasvervanger-se en -bere op die nek te merk. Die Suid-Afrikaanse Varkprodusente-organisasie hou varkvleisprodusente op die hoogte van hierdie vereistes. Abattoirs word ook versoek om hierdie regulasies in gedagte te hou wanneer varke ingeneem word om te slag.
Bron: RMAA, aangehaal in die SAMIC-nuusbrief

Nasionale Landboubemarkingsraad Tel. 012 341 1115 www.namc.co.za Die statutre heffing van R6 per slagvark geld slegs tot 31 Oktober 2010. Tydens n algemene jaarvergadering in 2009 het SAVPO planne goedgekeur om aansoek te doen om n verhoging van R6 na R7 per slagvark. Geouditeerde finansile state moet voorgel word aan die Nasionale Landboubemarkingsraad en die Ouditeur-Generaal.

4. Opleiding en navorsing
LNR-Lewendehawebesigheidsafdeling www.arc.agric.za Die varkeenheid bied uitstekende opleidingsgeleenthede aan studente aan tersire instansies en voornemende varkboere. Soort kursus Inleiding tot varkproduksie Tydsduur 3 dae Kontakpersoon Annetjie Loubser Freek Botes Frik Voordewind Telefoon 012 672 9153 083 285 4532 083 232 4234 083 957 4885

Varkbeoordelings- 2 dae kursus

Die varkproduksie-eenheid van die LNR se Eenheid vir Lewendehawesake stel sy kundigheid, diere en fasiliteite beskikbaar aan alle belanghebbendes in die varkbedryf wat toegepaste en generiese navorsing op die gebied van bestuur, voeding asook produksieverwante sake soos gesondheid en reproduksie wil beoefen. Volwasse en jong varke van n eenheid bestaande uit 150 se en omgewingsbeheerde lokale is vir hierdie doel beskikbaar. Tree in verbinding met dr. A. Kanengoni by 012 672 9355.

373

Die provinsiale Departemente van Landbou werk ten nouste saam met landboukolleges om opleiding in varkproduksie te gee. Die basiese opleiding sluit die volgende in: 1. Beplanning van n varkproduksie-eenheid 2. Huisvesting vir varke 3. Versorging van varke in verskillende stadiums 4. Voeding 5. Teling en seleksie by varke Inlingting oor landboukolleges verskyn in die hoofstuk oor landbouonderwys en -opleiding. Die Varkbeplanningskomitee van die Rooivleisnavorsings- en ontwikkelingstrust bestaan uit kundiges op hulle onderskeie gebiede van navorsing. Die komiteelede volg n bepaalde prosedure om jaarliks n bedrag geld aan verskeie navorsingsvoorstelle toe te ken. Op n sekere stadium van die proses word bepaal watter voorstelle voorkeur moet geniet. Navorsing word onderneem deur die LNR, universiteite of ander instellings wat deur die komitee goedgekeur. Opsommings van navorsingsverslae word gepubliseer op SAVPO se webblad. Skakel SAVPO 012 361 3920 indien u volledige verslae verlang. Agrimark Trends (AMT) Tel. 012 361 2748 www.agrimark.co.za Bureau for Food and Agricultural Policy (BFAP) Tel. 012 420 4582/3 www.bfap.co.za Voedselwetenskap Tel. 021 808 3578 Universiteit van die Vrystaat Departement van Vee-, Wild- en Weidingkunde Tel. 051 401 2163 vanwykjb@ufs.ac.za

Limpopo PSG, gesetel in Potgietersrus. Kobus Raath 083 258 6808 Magaliesburg-varkprodusente-VSG. Bruce Bourhill 082 466 2376 Noord-Vrystaatse VSG, gesetel in Heilbron. Gawie Pretorius 058 852 1822 Noordwes-VSG, gesetel in Klerksdorp. Shane Cotty 083 633 1109 Gauteng-VSG, gesetel in Pretoria. Dr. Andrew Tucker 012 460 9385

5. Maatskappye wat betrokke is


AgriBio Tel. 021 979 3180 www.agribio.co.za Alzu Depots (Edms) Bpk Tel. 013 249 8900/1 www.alzu.co.za AXXON Tel. 011 837 7177 Faks: 011 837 3100 axxon@global.co.za Milos Abattoir Tel. 016 976 2549 www.pigs.co.za New Style Pork Tel. 016 362 0936 www.newstylepork.co.za OdorCure (Edms) Bpk www.odorcure.co.za

Pig Reproduction Equipment and Products Oorplaatjies, ID en elektroniese Suzette Vos 083 647 3762 weegtoerusting Plantkor Big Dutchman SA (Edms) Bpk Tel. 036 468 1309 Tel. 011 452 1154 plantkor@plantkor.co.za www.bigdutchman.co.za www.plantkor.co.za Bull Brand Tel. 011 953 2334/48 www.bullbrandfoods.com Charles Street Vet Tel. 012 460 9385 pevans@imaginet.co.za Dalein Plaasbou Tel. 012 808 5999 Dorna Verspreiders Tel. 031 266 3353 dorna@premieronline.co.za Enterprise Food Tel. 011 821 7000 Eskort Tel. 012 345 4452 www.eskort.co.za GSI Group Tel. 011 794 4455 www.gsiafrica.co.za Toerusting vir varke Kanhym Landgoed Tel. 013 249 7964 www.kanhym.co.za PIC-varkgenetika Longside Tel. 012 376 2607 longside@skyafrica.co.za Lynca Tel. 016 362 0936 Lewer dienste en toerusting van n ho gehalte aan die varkindustrie R&R Abattoir Tel. 012 561 1126 RTV Abattoir Tel. 011 749 7000 Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde (SABS) Tel. 012 428 6648 garberhv@sabs.co.za Toets varkvleis vir residu van veeartsenykundige geneesmiddels TOPIGS SA Tel. 012 348 3676 francoist@topigssa.co.za TOPIGS bied ondersteuningsdienste met betrekking tot gene, voeding, die voorkoming van siektes, huisvesting, bestuur, kunsmatige inseminasie, depopulasie en herpopulasie. Troskie en De Wet Tel. 011 769 1480 United Meat Packers Tel. 011 444 8436 Vereeniging Meat Packers Tel. 016 422 4093 / 972 8800 Winelands Pork Tel. 021 948 1821 www.wlpork.co.za

Die BVLB lewer n gereelde bydrae Lengau-landbousentrum tot Porcus oor statistieke en neigings Tel. 051 443 8859 in die Suid-Afrikaanse varkbedryf. mcvdw@telkomsa.net Dicla Training Tel. 011 662 9024 / 5 www.diclatraining.com Opleidingsinstansies en opleiers wat by AgriSETA geakkrediteer is, bied kursusse oor varkproduksie aan. n Volledige lys word ingesluit in die hoofstuk oor landbouonderrig en -opleiding. South African Society of Animal Science (SASAS) Tel. 012 420 5017 secretary@sasas.co.za Departement van Mikrobiese, Biochemiese en Voedselbiotegnologie HugoA@ufs.ac.za Universiteit van KwaZulu-Natal Tel. 033 260 5808 Diere- en Pluimveewetenskap Gous@ukzn.ac.za University of Pretoria Departement: Vee- en Wildkunde Tel. 012 420 3271 edward.webb@up.ac.za

Navorsingsartikels oor varke is Landbou-ekonomie, Voorligting en beskikbaar op die vereniging se Landelike Ontwikkeling Tel. 012 420 3248 webblad by www.sasas.co.za. johann.kirsten@up.ac.za Stellenbosch Universiteit Veekundige Wetenskappe Voedselwetenskap Tel. 021 808 4916 Tel. 012 420 3239 www.sun.ac.za amanda.minnaar@up.ac.za

Varkstudiegroepe (VSGs)
By VSGs word kennis en idees uitgeruil. Lede ontvang terugvoering oor nasionale vergaderings (van SAVPO) en bespreek interne aangeleenthede. Dit is ook die doel met hierdie groepe om lede oor die jongste tegnologie en ontwikkelings in die bedryf in te lig. Dit vind gewoonlik plaas deurdat gassprekers genooi word om die groep toe te spreek.

374

6. Publikasies en webtuistes
SAVPO gee jaarliks 9 uitgawes van Porcus uit wat vir die varkbedryf gepubliseer word. n Nuusbrief word ook elektronies versprei. Vind die kontakbesonderhede onder opskrif 2 of besoek www.sapork.com. Die volgende videos is ook by SAVPO beskikbaar in Engels, Afrikaans, Zulu en Noord-Sotho: Varkiebestuur (geboorte tot 24 uur); Varkiebestuur (24 uur tot spening); K.I; Die dro sog; en Hantering. Die bemarkingskomitee van SAVPO het n publikasie getiteld The complete guide to South African pork die lig laat sien. Di publikasie bevat inligting oor die voedingswaarde van varkvleis, aankoopwenke, wenke vir voorbereiding en hantering van varkvleis, en resepte. Pig Production Problems John Gadds Guide To Their Solutions, uitgegee deur Nottingham University. Die boek behandel 32 belangrike probleme, is besonder praktykgerig en sterk ingestel op winsmaksimering. Dit is beskikbaar by Exclusive Books. Pigs for profit deur drr. Jim Robinson en Mary-Louise Penrith. Die Suid-Afrikaanse kode vir die welsyn van varke is beskikbaar by www. nspca.co.za Besoek die webblad van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye by www.daff.gov.za. Die volgende inligtingspakke (info paks) kaan daar besigtig en afgelaai word: 1. Care of sow and piglets 2. Common diseases of small pig herds 3. Skin conditions in pigs 4. Pig care 5. Pig Farming general hints Skakel die LNR by Irene by 012 672 9068 om die volgende publikasies te bestel: Pig production in SA Reproduction and Artificial Insemination in Pigs CD: Pig Breeds of South Africa Die onderstaande publikasies van die LNRInstituut vir Lanbouingenieurswese kan aangevra word by telefoonnommer 012 842 4000 of deur n e-pos te rig aan stoltze@arc.agric.za: Manual on housing for pigs (ook in Afrikaans beskikbaar) Extensive pig housing (ook in Afrikaans beskikbaar) n Uitstekende bron wat ook deur die LNRInstituut vir Landbouingenieurswese beskikbaar is, is Manure handling in intensive animal production units deur HT Breedt, geredigeer en hersien deur F Cilliers. Copyright.

2009. Dieremisstof kan aangewend word vir bemesting, as n energiebron (brandstof) en as aanvulling tot voerrantsoene vir diere. Die verskillende gebruike van dieremisstof op die plaas word in detail in hoofstuk 12 van die publikasie bespreek. Kejafa Knowledge Works publiseer ook inligting oor varke in Engels en Afrikaans. Besoek www.kejafa.co.za of skakel 014 577 0005..

7. Internasionale sakeomgewing
Die Europese Unie (EU) is die wreld se grootste uitvoerder van varkvleis. Die tweede grootste uitvoerder van varkvleis is die Verenigde State van Amerika. Duitsland en Denemarke in die belangrikste uitvoerders van varkvleis in die EU. In 2008 het Suid-Afrika bykans 18 947 ton varkvleis ingevoer. (In 2006 was di syfer 20 546 ton). Amper 70% van hierdie invoere was ribbetjies. Die invoere was hoofsaaklik afkomstig van Europa (59%) en Kanada (34,3%). www.thepigsite.com bied aanlyn nuus en tegniese hulp aan die internasionale varkbedryf. www.pigprogress.net bied toegang tot varkproduksie wreldwyd. Pig International is n publikasie wat die internasionale perspektief op varkproduksie ondersoek. Besoek www.pig-international.com. Besoek die webtuistes van verskillende nasionale organisasies in die varkbedryf, bv. die VSA se National Pork Producers Council (www. nppc.org) en British Pig Executive (www.bpex.org.uk). Vind meer uit oor die Wreldvleiskongres in 2010 by www. worldmeatcongress2010.com

8. Plaaslike sakeomgewing
Aangesien die nuutste inligting deurslaggewend is vir sukses in die produksie van varkvleis, voorsien SAVPO sy lede deurlopend van die nuutste markinligting. Hierdie inligting kan besigtig word deur die webtuiste www. sapork.com te besoek en op Market Information in die kieslys te kliek. n Verslag oor pryse word weekliks per e-pos aan lede gestuur en bied insae in produsente- en verbruikerspryse oor die hele. Invoersyfers word maandeliks deur middel van n e-pos aan lede gestuur. Die Buro vir Voedsel- en Landboubeleid (BFAP) publiseer n gereelde artikel in Porcus oor statistieke en neigings in die Suid-Afrikaanse varkbedryf. Besoek www.bfap.co.za. Aginfo (AMT) (www.agrimark.co.za) verskaf ook n markinligtingsdiens. Tree met Minda in verbinding by 012 361 2748 om op weeklikse markverslae in te teken. Vreemde siektes, byvoorbeeld PRRS, Aujesky se siekte en klassieke varkkoors, hou n groot bedreiging vir enige land se varkbedryf in. Infeksies word na varkboerderye versprei deur mense, voertuie, voer, ander diere, wind, water of vols. Kwarantynhokke is n noodsaaklike deel van alle biosekuriteitstelsels. Mense, farmaseutiese toerusting of voerverkoopspersone moet ten alle tye uit die varkhokke gehou word tydens roetinebesoeke. Persone wat die varkhokke moet betree, byvoorbeeld veeartse of elektrisins, moet die vereiste skoonmaakprosedures wat ook vir die eienaar, bestuurder en arbeiders geld, volg. Rekordhouding is van baie groot belang: daar moet streng rekord gehou word van die verskuiwing van varke. Biosekuriteit is nie net n stel rels nie, dit is n bewustheid. Dit is belangrik om kenners in hierdie verband te raadpleeg. Tree met SAVPO in verbinding vir verdere inligting. Lees meer oor die biosekuriteitsplan op SAVPO se webtuiste.

375

Verkoop van varke op vastepryskontrak Voordele vir die varkprodusent: n Gewaarborgde inkomste wat hor as die produsent se uitgawes is. Makliker om vir die kontrakperiode te begroot. Makliker om besluite te neem oor nuwe kapitaaluitgawes omdat pryse gewaarborg is. Nadele vir die varkprodusent: Afhangend van die ooreengekome winsgrens sal die produsent nooit in die goeie tye voordeel trek as die markpryse vir die produsent gunstig is nie. Indien die varkprodusent n fout met sy kosteberekening begaan het, sal dit hom benadeel. As die varkprodusent meer doeltreffend te werk sou gaan deur byvoorbeeld minder aan VHM of voer te bestee, ontstaan die vraag of slegs die verwerker daardeur bevoordeel sal word. Voordele vir die verwerker: Karkasse sal teen n vasgestelde prys ontvang word en dit sal groot skommelings in markpryse uitskakel wat dikwels deur sentiment teweeggebring word. Die verwerker kan met kleinhandelsfiliaalwinkels ooreenkom om pryse oor langer tydperke te handhaaf. Kettingwinkels verwag om konstante pryse vir varkprodukte te betaal. Die verwerker se begroting is makliker raaiwerk word uitgeskakel. Verwerkers is verseker van n deurlopende voorraad karkasse, aangesien hulle die varkprodusent aan die gang hou deur hom meer te betaal as wat hy aan produksiekoste bestee. Nadele vir die verwerker: Die verwerker sal nie voordeel trek wanneer oorproduksie voorkom en varkpryse gewoonlik laer as produksiepryse is nie. As die verwerker kontrakte met minder doeltreffende boere aangaan, sal produksiekoste gewoonlik hor wees.
Bron: Dr. Thomas Volker, Penvaan Group

of degeneratiewe gewrigsiekte die algemeenste oorsaak van nieaansteeklike artritis is. Erisipelas kan deur middel van strategiese inentingsprogramme beheer word. Die oorsaak van osteochondrose is nog nie heeltemal bekend nie, maar hou na verneem word verband met kuddedigtheid, genetika, voeding, groeitempo, omgewing, varkhokvloere en oefening. Omdat die beheermaatrels vir erisipelas en osteochondrose verskil, is n akkurate diagnose noodsaaklik om wegsnyding en afkeuring van vleis op grond van artritis te beperk. Daar word vermoed dat osteochondrose die oorsaak is van die meeste gewrigswegsnyding tydens die slagproses. 3 Absesse Absesse is holtes wat met etter gevul is en so klein soos albasters of groter as pomelos kan wees. Absesse vorm as gevolg van infeksie, hetsy van n wond of van n bloedoordraagbare kiem. Bakterie kan deur n wond of naaldprik in die bloed beland, deur die hele liggaam versprei en absesse vorm op plekke wat ver van die plek is waar dit die liggaam binnegedring het. Stertbytery is n algemene oorsaak van absesse wat diep in die liggaam gele is. Interne absesse word nie altyd opgemerk nie en n genfekteerde vark kan normaal voorkom. Algemene oorsake van absesse is stertbytery, wonde, vuil naalde, vuil toerusting vir die afsny van sterte, wonde van vegtery of van die kastrasieproses. In eenhede waarin absesse baie voorkom, moet alle mediese toerusting tussen gebruike skoongemaak en ontsmet word, naalde meer dikwels vervang word, stres beheer word om stertbytery te beperk, hokke skoner gehou word en skerp voorwerpe wat beserings kan veroorsaak, verwyder word. 4 Peritonitis Peritonitis is buikvliesontsteking wat veroorsaak dat die ingewande aan mekaar vassit. Peritonitis dui daarop dat die dier infeksie gehad het of dit steeds onder lede het. Algemene oorsake hiervan sluit in breuke, naelstringinfeksies, dermknoop, ontsteking van kastrasiewonde en Glasser se siekte. 5. Nefritis Nefritis is nierontsteking en word algemeen veroorsaak deur leptospirose en urienweginfeksies. Leptospirose is n wateroordraagbare infeksie wat deur die urine van diere versprei word. Dit kan deur inenting beheer word. Blaasinfeksies kan ontstaan as gevolg van vuil, nat kampe en onvoldoende waterinname. Varke wat hieraan ly, kom gewoonlik normaal voor. Opsomming Dit kan op die duur baie lonend wees om die wegsny en afkeur van vleis te beperk. Omdat varke uiterlik gesond kan lyk, is dit belangrik om op hoogte te bly van die mate waarin vleis weggesny en afgekeur word en om sodoende probleme te identifiseer. Bron: Alberta Government - September 2005. Artikel verskaf deur Kanhym Landgoed.

9. Punte waarop kommersile boere moet let


Toestande wat lei tot die wegsny van vleis of afkeuring (trims and condemnations)
1. Vergroeiings in die bors Vergroeiings in die bors is letsels in die voering van die borsholte. Dit kom na ernstige longontsteking of septisemie (infeksie) voor. Die membraanagtige voering sit aan die ribbes vas en veroorsaak dat dit moeilik of selfs onmoontlik is om die longe te verwyder. Hierdie soort vergroeiings kan klein wees of die hele borsholte betrek. In die ergste gevalle moet die vleis van die ribbes afgesny word en verloor dit verkoopswaarde. Vergroeiings in die borsholte word algemeen deur Actinobacillus pleuropneumonia (APP), pneumonie en Glasser se siekte veroorsaak. Infeksie weens mikoplasmiese pneumonie, influensa en Actinobacillus suis (A. suis) kan ook tot vergroeiings aanleiding gee. Infeksie kom moontlik reeds in jong varke voor, en hoewel die varke herstel, is die vergroeiings of letsels blywend. Aangetaste varke vind asemhaling in sommige gevalle moeilik, veral na oefening, maar kan ook normaal voorkom. Navorsing in Europa dui daarop dat kuddes met n hor voorkoms van vergroeiings ook digter kuddes was en swakker ventilasie getoon het; diere van veelvuldige gemengde bronne bevat het; en dat almal-inalmal-uit-produksie nie beoefen is nie. Die voorkoms van vergroeiings is blykbaar laer by kuddes waarin mikoplasmiese pneumonie nie voorkom nie. Borsvergroeiings lei nie slegs tot verliese aan karkasse nie, maar benvloed ook algemene groeiprestasie. Kuddes waarin vergroeiings algemeen voorkom, sal stadiger groei, voer minder doeltreffend benut, langer neem om markgereed te wees en hor koste aan medikasie meebring. 2 Artritis Artritis behels die ontsteking van een of meer gewrigte in die liggaam en kan aansteeklik of nie-aansteeklik wees. Erisipelas is die algemeenste oorsaak van aansteeklike artritis, terwyl osteochondrose

10. Die Sygma-stelsel vir gesinchroniseerdegroepbestuur


Ideaal gesproke moet streng beheer oor higine en n almal-in-almal-uitstelsel in varkboerdery toegepas word. Dit word bewerkstellig deur varke van dieselfde ouderdom of eenderse produksiegroepe in dieselfde hokke aan te hou. Die kleinboer kan dit slegs doen deur die varke in groepe te laat jong. Aangesien n gesinchroniseerde groep se almal saam na die volgende hok/ kamp verskuif word, word elke hok heeltemal leeggemaak almal wat daar ingaan, gaan weer tegelyk daar uit. Op die plase waar die Sygma-stelsel gevolg word, bly die hokke n week lank leeg staan nadat die varke daar uitgelaat en die hokke skoongemaak is. Dit staan bekend as higiniese lediging. Gevolglik kom minder siektes onder die varkkuddes voor wat weer aanleiding gee tot vrugbaarder se en jong varkies wat beter groei. Plase waarop die Sygma-stelsel toegepas word, bevorder die gesondheid van die omgewing met hulle beleid van almal-in-almal-uit en higiniese lediging. Gevolglik gebruik hulle minder medikasie en word die produksiekoste per varkie verlaag. Se word in sewe groepe verdeel volgens die stadium van produksie waarin hulle verkeer. Hierdie groepering van se in eenderse groepe maak dit moontlik om n skedule op te stel vir die drie belangrikste aktiwiteite, naamlik die inseminering van die se, wanneer die se jong en wanneer

376

die jong varkies gespeen word. Hierdie skedule hou baie voordele vir die varkteler in en beter resultate word met die varke behaal. Die boer sal sy aandag aan slegs een bestuurstaak per week hoef te skenk, naamlik spening, inseminering of die geboorte van klein varkies. In n konvensionele weeklikse jongprogram word al hierdie take weekliks herhaal en hou dit die boer daagliks besig. Kleinboere kan dit nie bekostig om n bestuurder vir hulle varke aan te stel nie en behartig al hierdie take meestal self. Gevolglik het hulle min tyd oor vir ander ondernemings op die boerdery. Met n drieweeklikse jongprogram sal die boer die klein varkies op n Donderdag speen, die se die daaropvolgende Dinsdag insemineer en sal sy volgende groep se die Dinsdag daarop weer jong. Hierdie stelsel hou verskeie voordele vir die varkboer in: Gesonde varke Beter gesondheidstatus Groter werpsels Meer werpsels per sog per jaar Tot 25% besparing op arbeid Groter winste Minder werk, groter inkomste Meer tyd om aan die diere te bestee Verkoop groter hoeveelhede speenvarkies teen beter pryse Verminder die koste van KI

Nyoka help ook met die stigting van varkstudiegroepe, die formulering van sakeplanne, die evaluering van opleidingsfasiliteite, die vestiging van varkboerderyprojekte, ensovoorts. Die kontakbesonderhede van die LNR se Lewendehawebesigheidsafdeling verskyn onder opskrif 4. Voorligting oor basiese bestuursvaardighede en voeding word aan opkomende boere gegee.

12. Basiese beginsels


Varke moet altyd skoon, vars water h om te drink. Een vark benodig minstens 5 tot 10 liter water elke dag. Wanneer die se hulle kleintjies voed, moet hulle nog meer water drink omdat hulle melk moet produseer. Varke het enkelvoudige mae en benodig twee tot drie maaltye per dag. Verdeel die kos in twee porsies en voer die varke die een helfte in die oggend en die res in die aand. Moenie u varke slegs een maal per dag voer nie. As hulle eers versadig is, sal hulle met die res van die kos speel, daarop trap en dit bevuil. Hierdie kos word dus bemors terwyl die varke later weer honger sal wees. Moet nie net een groentesoort (byvoorbeeld kool) aan die varke voer nie omdat varke baie verskeidenheid in hulle dieet nodig het om gesond te bly. Selfs gesnyde gras (veral groen gras) kan in klein hoeveelhede aan die varke gevoer word om hulle dieet aan te vul. Dit is belangrik dat klein of swak varke afsonderlik gevoer word, omdat die groot, sterker varke al die kos sal opvreet. Indien u meer as vier volwasse varke aanhou, moet die kos verkieslik in twee houers verdeel word sodat elke dier sy regmatige deel kan kry. Baie varke is pienk en as hulle in die son gehou word, word hulle velle rooi weens sonbrand. Varke het nie veel hare wat hulle lywe teen hitte kan beskerm of teen koue kan isoleer nie. Varke ly indien hulle te koud of te warm kry en moet dus nie blootgestel word nie. Baie varke vrek van longontsteking as hulle in koue weer, wind of ren gelaat word. Varke kan ook van hitte-uitputting vrek indien hulle sonder beskutting of water in die son gelaat word. Selfs as die diere nie vrek nie, sal hulle gesondheid nadelig geraak word. Varke moet n dro, warm slaapplek h. Varke moet uit die direkte son in die skaduwee kan l. n Gedeelte van die varkhok moet n dak h om genoegsame skaduwee vir al die varke te verskaf. (Sommige kundiges meen dat die hele hok bedek moet wees.) Indien die dak van metaal gemaak is, moet dit met gras of takke bedek word om dit koel te hou. Baie mense dink dat varke daarvan hou om in hokke te wees met slegs modder om in te staan. Hierdie wanpersepsie mag daartoe lei dat die varke siek word omdat hulle aan ongesonde toestande blootgestel word. Varke rol in die modder om hulle teen die son en uiterste temperature asook teen parasiete soos vlie te beskerm. Varke het nie modder nodig nie indien hulle goeie beskutting het en die hokke skoon gehou word om vlie en ander parasiete weg te hou. Dit is belangrik dat die vloer van die hok skuins moet loop sodat oortollige water kan wegvloei en die hok droog kan bly. Indien water wel in die hok opdam, is dit belangrik om n dreineringsvoor of sloot te grawe om water uit die hok weg te lei. Varke mis altyd op dieselfde plek. Sorg dat die afval minstens twee maal per week verwyder word om die gevaar van siektes te verminder. Kos- en waterhouers moet minstens twee maal per week deeglik skoongemaak word. Bron: Inligtingspak (Info Pak) oor varkversorging (Pig care) sien afdeling 5.
Ons is dank aan dr. D.P Visser vir sy waardevolle bydrae .

Bron: Joos Solms, Plantkor. Tel.: 036 468 1309 E-pos: plantkor@plantkor.co.za.

11. Inligting vir opkomende boere


Die opkomende boer van vandag kan mre se kommersile boer wees. Ontwikkel markbewustheid sorg dat u n mark vir u produk het. Beplan geboue en die uitleg van die varkhokke sodanig dat dit maklik is om telkens uit te brei namate die varkboerdery groei. Beplan om n varkeenheid op te rig waar voer gestoor en versprei kan word in die maklik verkrygbare vorm van mielies, dit wil s 65% van die rantsoen, om sodoende vervoerkoste te bespaar. Sommige boere word bevoordeel op grond van die streek waarin hulle boer. In Gauteng is mielies byvoorbeeld geredelik beskikbaar en markte toeganklik. Varke moet in die winter warm en in die somer koel gehou word. Goed gesoleerde geboue moet opgerig word en betonvloere is noodsaaklik vir gesondheid en higine. Afvalverwydering moet beplan word en goeie dreinering is noodsaaklik. Kontaminasie van strome en riviere is nie toelaatbaar nie. Varke het n goed gebalanseerde dieet nodig. Groeiende varke moet te alle tye kos h om optimaal te groei. Varke se dieet verskil na gelang van hulle ouderdom. Nuwe boere behoort eers twee of drie suksesvolle kommersile boere in hulle gebied te besoek om raad in te win en behoort by n studiegroep aan te sluit. Oorweeg dit om te begin deur eers speenvarkies aan te koop en hulle te laat groei tot spekvarke (fase 1). As u hiermee sukses behaal, kan u na teling oorgaan. In Europa spesialiseer baie boere in die groei van varke en doen hulle geen teling nie. Moet nie in die varkpesgebied met varke boer nie dit plaas beperkings op die mark en kan tot die algehele verlies van u diere lei. Sorg dat u op hoogte is van die permitte wat in u gebied vereis word. Bron: Pig Breeders Society -- Peter Mockford, tel.: mockford@cybertrade.co.za. 015 225 7097,

Qeda Nyoka is verantwoordelik vir SAVPO se projekte vir opkomende boere. Hy onderneem landswyd projekte en rapporteer dat Portefeuljekomitee vir Opkomende Boere sukses behaal het in 2009. Twintig persent van die statutre heffing word aan opkomende produsente toegewys. SAPPO lei opkomende varkboere op by eenhede wat vir di doel deur die regering in Limpopo, Noordwes en die Wes-Kaap begin is. Tydens di opleiding kan opkomende boere eerstehands ervaar hoe n moderne varkboerdery moet funksioneer. Speenvarke word aangekoop by kommersile produsente en by die opleidingseenhede grootgemaak. SAVPO verleen ook bystand met die bemarking van die varke.

377

2. Roofdiere en die veeboer

Lewende hawe
Vee algemeen
Hierdie hoofstuk moet saam met die toepaslike hoofstukke oor vee gelees word.

Die kommersile veeboerderybedryf ly jaarliks verliese van tot R1,4 miljard as gevolg van aanvalle deur roofdiere, veral jakkalse en rooikatte. Die aantal diere wat as gevolg van roofdiere verloor word, is vier keer meer as die aantal wat as gevolg van veediefstal verloor word (Farmers Weekly, 3 Julie 2009, p14). Raadpleeg die hoofstuk oor wild op plase in hierdie gids.

3. Veediefstal
Die wetgewing wat hier van toepassing is, is die Wet op Veediefstal 57 van 1959. Aantekeninge oor veediefstal is beskikbaar by www.agriwiki.co.za en www.rpo.co.za. Veediefstal belemmer veeboere se winsgewendheid. Dit meng ook in met die regering se grondhervormingsproses en die bemagtiging van opkomende boere. Vir elke veediefstalinsident op kommersile plase vind drie soortgelyke insidente onder opkomende boere plaas. Wat dit so moeilik maak is dat opkomende boere totale verliese ly krale word totaal leeggestroop. Veediefstal het in n sakeonderneming ontaard en daar is duidelike aanduidings dat sindikate daarby betrokke is. n Mens kan veediefstal nie meer toeskryf aan persone wat steel om iets te h om te eet nie. Suid-Afrika was nog altyd n netto invoerder van rooivleis, maar veediefstal het die bedryf (en landbou in die algemeen) n knou toegedien. As die probleem van veediefstal opgelos kan word, sal dit n groot bydrae lewer tot die land se pogings om selfonderhoudend te word. Die Nasionale Veediefstalforum is kort na 1994 gestig en het verteenwoordigers van die Rooivleisprodusente-organisasie, Rooivleisabattoir-vereniging, die SA Stamboekvereniging, Nasionale Wolkwekersvereniging, Nasionale Opkomende Rooivleisprodusenteorganisasie, Departement van Landbou en Grondsake, Departement van Korrektiewe Dienste, die Nasionale Vervolgingsgesag en die SuidAfrikaanse Polisiediens. Die Nasionale Veediefstalforum word deur provinsiale veediefstalforums in elke provinsie ondersteun. Aanbevelings deur die Nasionale Veediefstalforum: Alle vakante poste in veediefstaleenhede moet gevul word en kwessies oor kapasiteit moet opgelos word. Permanente kapasiteit vir opleiding en heropleiding van aanklaers en lede van die veediefstaleenhede moet geskep word. Mobiele reaksie-eenhede wat op kort kennisgewing by spesifieke operasies betrek kan word moet geskep word. Die wet op skutte moet so spoedig moontlik gefinaliseer word. Wetgewing moet aangepas word sodat swaarder strawwe opgel kan word. Die borgtog- en paroolproses vir veediewe moet hersien word. Lede van die SAPD se veediefstaleenhede wat uitsonderlike diens lewer moet aansporings ontvang vir die werk wat hulle in moeilik begaanbare plekke en onder moeilike omstandighede doen. Vir meer en bygewerkte inligting skakel Gerhard Schutte by 012 348 1933 of stuur n e-pos aan rpo@lantic.net. Suid-Afrikaanse Polisiediens Die Veediefstal-eenheid: Nasionaal Tel. 012 393 1196/7 Faks 012 393 1548 oosthuizeno@saps.org.za n Omvattende dokument Hints for the Prevention of Stock Theft is by die Nasionale Veediefstaleenheid beskikbaar. Dit sal vee-eienaars help om hul kwesbaarheid te minimeer en om veediewe suksesvol te laat vervolg.

1. Oorsig
Statistieke oor kuddesamestelling, die slag van vee, ensovoorts, verskyn op www.daff.gov.za klik op die Publications- en Statistical Informationkieslysopsies. Die jongste driemaandelikse ekonomiese oorsig is ook daar beskikbaar. Die National Livestock Strategy (NLS) plaas die huidige en toekomstige waarde van die sektor in perspektief en vestig die aandag op die sektor se bydrae tot die nasionale ekonomie, sy rol in die landbou, voedselsekuriteit en landelike ontwikkeling, en die sektor se bydrae tot die voedsel- en veselmandjie. Die volgende is veral van belang: Die sektor verteenwoordig tans meer as 40 persent van die totale waarde van landbou. Aangesien die sektor grootliks van natuurlike hulpbronne afhanklik is en die verbouing van gewasse aan baie beperkings onderworpe is, word 80 persent van landbougrond gebruik vir veeboerdery. Een van die gevolge hiervan is dat die n toename in produksie en landelike ontwikkeling hoofsaaklik in hierdie sektor moet plaasvind. Vanuit die oogpunt van voedsel- en inkomstesekuriteit is boerdery met lewende hawe die primre inkomstebron in die meeste plattelandse gebiede in Suid-Afrika en in die ontwikkelende wreld. Vooruitskattings toon dat dit teen 2020 die belangrikste bron van voedsel, armoedeverligting en ontwikkelings in landbou-ondernemings sal wees. Voedsel afkomstig van diere is n baie belangrike deel van n gebalanseerde dieet. Diereproteen se biologiese waarde is hoog en dit bevat aansienlike hoeveelhede hoogs biobeskikbare minerale en vitamiene. Voorts lewer diereveselprodukte n groot bydrae in die klere-, leer-, behuisings- en versieringsbedryf. Ongeveer 10 persent van die inkomste uit landbou-uitvoere is afkomstig van lewende hawe. Die invoer van lewende hawe speel n belangrike rol in die stabilisering van SAOG-lande se ekonomie. Die sektor verskaf en genereer baie werksgeleenthede in die ekonomie. Ongeveer 425 000 persone (en hul 2 125 000 afhanklikes) word deur hierdie sektor onderhou. As gevolg van terugwaartse en voorwaartse skakeling, byvoorbeeld met die voedselbedryf, word bereken dat 30 persent van die nasionale ekonomie vanuit landbou afkomstig is. Die produksie van lewende hawe is verantwoordelik vir meer as n derde hiervan.
Bron: Challenges for the animal science industries and profession a strategic perspective (Referaat gelewer deur dr. Heinz Meissner)

Ons kan die filosoof se aanhaling soos volg aanpas om ons bewustheid van lewende dinge of lewende hawe te verhoog: I FEEL therefore I am. n Bewustheid van diere as voelende wesens word sterk in die vyf vryhede van die NRDBV se plaasdiereenheid voorgestaan: Vryheid van dors, honger en wanvoeding Vryheid van ongemak Vryheid van pyn, besering of siekte Vryheid om normale gedrag te openbaar Vryheid van vrees en angs

Hoe ver veeboerdery as wetenskap ontwikkel het, hang af van hoe goed ons hierdie vryhede met winsgewende veeboerdery kan versoen.

378

4. Identifikasie van diere


Die Wet op die Identifikasie van Diere 6 van 2002 vervang die ou Wet op Veebrandmerke 87 van 1962. Dit is verpligtend om alle beeste, skape, bokke en varke te merk. n Permanente wettige merk is die eerste beskerming teen veediefstal. Suid-Afrikaanse wetgewing verskaf n doeltreffende stelsel vir die identifikasie van diere. n Boekie, Animal Identification in terms of Animal Identification Act, 6 of 2002, verskaf inligting oor hoe om n identifikasiemerk te registreer, wat nie as n identifikasiemerk beskou word nie, alternatiewe identifikasiemetodes, dele waarop diere gedentifiseer moet word, ensovoorts. Identifikasie moet op n duidelike, aantreklike, kleurvolle en maklik verstaanbare manier gedoen word. Kontak die Hulpbronsentrum van die Departement van Landbou by 012 319 4171. n Elektroniese kopie verskyn op www.daff.gov.za. Die Registrateur: Diere-identifikasie Tel. 012 319 7431/2/3 zeldaw@daff.gov.za Privaat Sak X138, Pretoria 0001 Die LIDCAT LIVESTOCK IDENTIFICATION is n onweerlegbare identifikasiestelsel vir diere. n Biologiese monster word van individuele diere geneem en word onder ideale toestande geberg. In geval van diefstal of n dispuut oor herkoms, kan die stelsel gebruik word om die dier sonder twyfel te identifiseer of die monster kan gebruik word om met di van n dier (of n diereweefsel soos bloed of vleis) wat deur die SAPD se Veediefstaleenheid teruggevind is, te vergelyk. Skakel vir Ben Greyling by 012 672 9393. Raadpleeg die hoofstuk oor presisieboerdery met vee vir verdere inligting oor die rolspelers betrokke by die identifikasie van diere.

6. Reproduktiewe data oor vroulike diere van die belangrikste plaasdiere


Dier Duur van estrussiklus 18-24 dae 16-18 dae Duur van bronstigheid 6-24 ure 24-48 ure Tydsberekening van ovulasie 6-14 uur na estrum 12-24 uur voor die einde van estrum aan die einde van estrum 36-48 uur voor die einde van estrum Duur van dragtigheid 278-290 dae 144-152 dae

Beeste Skape en bokke Varke Perde

19-22 dae 18-24 dae

18-48 ure 4-9 dae

114-120 dae 320-370 dae

Bron: Dr. Reinette Snyman

7. Beraming van water wat vir vee nodig is


Om die hoeveelheid water te beraam wat daagliks vir vee nodig is, maak voorsiening vir: 6,5 liter per dag per skaap 45 liter per dag per bees of perd 90 liter per dag per melkkoei 9 liter per vark 18 liter per honderd vols (pluimvee)

Bron: Southern Cross Industries (besoek www.southx.co.za) en die Handbook for Farmers in South Africa. Staatsdrukker. 1937.

8. Algemene veeverenigings
Besonderhede oor die betrokke verenigings, maatskappye en ander rolspelers verskyn in elke hoofstuk in hierdie afdeling. Verenigings wat hier genoem word is meer op die algemene veebedryf van toepassing. Dierewelsynvereniging Livestock Animal Welfare Association Tel. 012 460 9216 Dierewelsynkordineringskomitee Livestock Welfare Co-ordinating Committee (LWCC) Tel. 012 807 1367 www.redmeatsa.co.za Nasionale Raad van NRDBVs: Plaasdiereenheid Tel. 011 907 3590/1/2 www.nspca.org.za Hierdie eenheid het sedert sy stigting in 1970 baie ten opsigte van kennis en pligte gegroei. Die eenheid is aanvanklik gestig om die welsyn van voedseldiere by abattoirs regdeur Suid-Afrika te verseker, maar tans doen die eenheid inspeksies, navorsing, en onderrig, en verseker die eenheid die welsyn van alle diere waarmee daar geboer word. Die eenheid het verskeie funksies: Inspeksies. Wetstoepassing onderrig en vervolging. Onderrig. Word regoor die land met ooreengekome uitreikprogramme in hulpbehoewende gemeenskappe gedoen.

5. Praktykkodes vir vee


Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde Standaarde-inligtingsentrum Tel. 012 428 6666 www.satenca.co.za Die volgende praktykkodes is in samewerking met die verskillende genootskappe opgestel: 1. Praktykkode van die Suid-Afrikaanse Pluimveevereniging 2. Kode vir voerkrale 3. Praktykkode vir die hantering van vee in verkoopplekke en vendusiekrale 4. Pligte en funksies van abattoir-bestuurders 5. Gids vir die gebruik van porstokke en -toestelle in abattoirs 6. Praktykkode vir die vervoer en hantering van diere 7. Handelskode: Volstruisvere 8. Praktykkode vir die vervoer, hantering en slag van volstruise 9. Suid-Afrikaanse kode vir die welsyn van varke Hierdie kodes is die minimum vereistes vir die toepaslike sektore, byvoorbeeld die pluimvee- en voerkraalsektore. Belangstellendes kan afskrifte van hierdie kodes, en ander kodes wat nog hangende is, vanaf die SABS of op die NRDBV se webtuiste (www.nspca.co.za) kry. Die NRDBV sit die navorsing en bevordering van die voortgesette opgradering van al die wette en kodes wat met dierewelsyn verband hou voort.

379

Hulpverlening. Praktiese oplossings om boere by te staan en die welsyn van diere terselfdertyd te bevorder. Wetgewing. Om wysigings te bevorder, na te vors of in te stel; of nuwe wetgewing om die welsyn van diere te verbeter. Opleiding. Die eenheid 1. hou eksterne werkswinkels vir landboudepartemente by Korrektiewe Dienste regoor Suid-Afrika 2. gee lesings oor huidige wetgewing by kursusse oor veediefstal 3. verskaf regoor Suid-Afrika praktiese opleiding aan inspekteurs in plaaslike gemeenskappe Reaktief. Reageer op en hanteer ongelukke of rampsituasies waarby vee betrokke is. Kleinskaalboere n Toenemende aantal kleinskaalse individuele, koperatiewe en kommersile landbouprojekte wat deur die regering en internasionaal geborg word, word tans in kommersile boerderygebiede gevestig. Die NRDBV het op proaktiewe en reaktiewe wyse by sulke projekte betrokke geraak om leiding te gee en vordering te monitor. Swak administrasie en onkunde kan tot aansienlike lyding en selfs die dood van diere aanleiding gee. Bystand van veeartsenydienste Suid-Afrika is n uitgestrekte land. Die land se bevolking en dienste is hoofsaaklik op die belangrikste stedelike gebiede gefokus en dit het tot gevolg dat groot gebiede sonder of met onvoldoende veeartsenydienste oor die weg moet kom. Die staat verskaf nie veeartsenydienste in sekere (gewoonlik afgele en verarmde) gebiede nie en in ander gebiede is die beskikbare dienste onvoldoende. Dit is waarom die NRDBV besluit het om uit te reik ten einde bystand aan veeartsenydienste te voorsien. Benewens enige reaktiewe optrede wat nodig mag wees, word spesifieke uitreikprogramme en -projekte beplan en onderneem. Die plaasdiereenheid van die Nasionale Raad van NRDBVs bied verskillende werkswinkels en lesings aan vir die betrokke staatsdepartemente om inligting te verskaf oor opleiding, navorsing of produksie met betrekking tot heersende neigings in dierewelsyn, wetgewing en morele en sosiale verantwoordelikhede. Die werkswinkels en lesings word aangebied by Korrektiewe Dienste, die verskillende Departemente van Landbou in die land, tydens die opleiding van veediefstalinspekteurs en speurders, en aan derdejaarveeartsenykundestudente. In die toekoms sal hierdie werkswinkels en lesings hopelik ook aangebied word vir dieregesondheidstegnici, studente by landboukolleges en lede van die Suid-Afrikaanse Polisiediens. Ander organisasies wat graag sulke werkswinkels wil meemaak, kan n e-pos aan die NRDBV rig by nspca@nspca.co.za.

Direktoraat: Veeartsenydienste Tel. 012 319 7456 DAH@daff.gov.za Direktoraat: Diereproduksie Tel. 012 319 7662 DAAPS@daff.gov.za

Joel M. Mamabolo (Registrateur) Tel. 012 319 7424 / 33 joelm@daff.gov.za

Die publikasie Livestock Development Strategy for South Africa wat deur die Direktoraat Diere- en Akwaproduksie van die DLBV saamgestel is, is verpligte leesstof vir enigiemand wat meer oor die veebedryf wil weet of die potensiaal en vraagstukke wat daarby betrokke is wil verstaan. Dit is beskikbaar by www.daff.gov. za (kliek op Publications en dan op General publications).

10. Rolspelers
Asgisa Eastern Cape (Edms) Bpk Onderstepoort Biologiese Produkte Tel. 043 531 0103 Tel. 012 522 1500 http://asgisa-ec.co.za www.OBPvaccines.co.za AXXON Plantkor Tel. 011 837 7177/6/0 Tel. 036 468 1309 Faks 011 837 3100 plantkor@plantkor.co.za Verskaffers van alle tipes ID- www.plantkor.co.za toestelle, bv. elektroniese oorplaatjies, intraruminale Plantkor vervaardig en verskaf bolusse/subdermale skyfies, enkel/ toerusting van n ho gehalte aan nekbandjies, en visuele plaatjies en die varkbedryf in Afrika. been/nekbandjies. Santa Gertrudis SA Brangus-beestelersgenootskap Tel. 051 448 0318 van Suid-Afrika www.santagertrudis.co.za Tel. 051 444 1144 www.brangus.org.za SA Braford Tel. 051 448 0603 Braunvieh SA www.braford.org.za Tel. 051 410 0950 www.braunviehsa.co.za Suid-Afrikaanse Varkprodusent eorganisasie (SAVPO) Cape Wools SA Tel. 012 361 3920 Tel. 041 484 4301 Faks 012 361 4069 www.capewools.co.za www.sapork.com DEN VET Tel. 033 345 1093 www.denvet.co.za HOTSURE Tel. 0861 HOTSURE (468 787) Faks 086 640 5744 info@hotsure.co.za www.hotsure.co.za Biotelemetrie-oplossings proaktiewe risikobestuur presisieboerdery Kanhym Landgoed Tel. 013 249 7964 www.kanhym.co.za Nguni-beestelersgenootskap Tel. 051 448 7303 www.ngunicattle.info TNH Wildlife Tel. 082 890 9993 / 074 114 8651 Faks 086 519 0124 www.tnhwildlife.com Die onderneming verskaf onder andere heiningmateriaal, installeer wild- en elektriese heinings, sonkragpanele, doen GIS-kartering, en verskaf onkruiddoders en dien vir dit toe. en TOPIGS SA Tel. 012 348 3676 francoist@topigssa.co.za TOPIGS SA lewer dienste aan klinte ten opsigte van genetika, voeding, die voorkoming van siektes, huisvesting, bestuur en kunsmatige inseminasie.

9. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Die besonderhede van die verskillende direktorate verskyn onder die Divisions-kieslysopsie by www.daff.gov.za Riglyne vir wettige identifikasiemerke verskyn op www.daff.gov.za. Volgens die Wet op die Identifikasie van Diere, 6 van 2002 word alle eienaars van lewende hawe verplig om by die Registrateur: Diereidentifikasie om n geregistreerde identifikasiemerk aansoek te doen. Skakel 012 319 7431/2/3 vir bystand.

380

381

11. Opleiding en navorsing


Raadpleeg die hoofstuk oor landbou-onderwys en -opleiding en ook die hoofstukke oor spesifieke lewende hawe.

Ontledings van die veesektor is in die Buro vir Voedsel- en Landboubeleid (BFAP) se kernpublikasie ingesluit. Dit bied n maatstaf van wat moontlik onder bepaalde omstandighede kan plaasvind. Scenarios en risikoontledings wat nie in die maatstaf ingesluit is nie word as vertroulike verslae vir individuele klante Die LNR Lewendehawebesig- voorberei. Skakel 012 420 4583/2 heidsafdeling poog om toegang of besoek www.bfap.co.za. tot markgeleenthede te verbreed, doeltreffendheid van die lewende Die Rooivleisnavorsings- en haweproduksieketting te verbeter ontwikkelingstrust (RMRDT) is en om die gehalte en veiligheid ingestel om spesifieke navorsingsvan produkte deur navorsing en en ontwikkelingsprojekte oor rooiv ontwikkelingsondersteuning te leisproduksieprosesse en produkte verbeter. Skakel 012 672 9153 vir wat van rooivleisproduksiediere inligting oor opleidingskursusse. afkomstig is te befonds. Lees meer Sulke kursusse sluit die volgende hieroor by www.redmeatsa.co.za.. in: vleisbeesbestuur, vleissnitte en verwerking, kleinveebestuur, Die Suid-Afrikaanse Vereniging kunsmatige inseminasie by vir Dierewetenskap (SASAS) varke, pluimveeproduksie en www.sasas.co.za is n vereniging varkproduksie. Inligting is ook van dierewetenskaplikes wat een algemene doelwit voor o het: om beskikbaar by www.arc.agric.za. diereboedery wat op wetenskap gebaseer is te bedryf en daaroor Opleiding oor veeboerdery is by die verslag te doen. Die webtuiste diplomas en kortkursusse wat deur bevat wetenskaplike referaat en die landboukolleges aangebied baie ander inligting. word ingesluit. Voorbeelde van kortkursusse wat by Cedara Opleiding in veeboerdery word by in KwaZulu-Natal aangebied universiteite en universiteite van word: pluimveeproduksie, tegnologie aangebied. Raadpleeg suiwelproduksie (basies); die hoofstuk oor onderwys en kleinskaalse suiwelboerdery; opleiding vir n volledige lys. byeboerdery (word ook in isiZulu aangebied); bokproduksie; varkproduksie en verwerking van suiwel. Madzivhandila kollege bied n kursus in die bestuur van n veeboerdery aan. Verdere inligting oor landboukolleges verskyn in die hoofstuk ook landbou-opleiding en -navorsing. AgriSETA-geakkrediteerde verskaffers van opleiding bied kursusse in veeproduksie aan. Skills for Africa bied byvoorbeeld kursusse in braaikuiken-, beesen kleinveeproduksie aan. Besonderhede oor hierdie en ander verskaffers verskyn in die hoofstuk oor onderwys en opleiding.

Kliek op die Diere-kieslysopsie onder Bedrywe by www.landbou. com, die elektroniese afdeling van die Afrikaanse landboutydskrif Landbouweekblad. Die webtuiste bied ook dienste aan lesers, byvoorbeeld n vraag-en-antwoord-kolom wat deur n veearts geskryf word en n SMS-diens wat intekenaars inlig oor pryse wat op veeveilings behaal word. Die weeklikse landboutydskrif Farmers Weekly berig gereeld oor sake wat met veeboerdery verband hou. Artikels is beskikbaar in hul argief by www.farmersweekly.co.za

13. Internasionale sakeomgewing


Die Veterinary Import-Export Authority bied n konsultasiediens aan met betrekking tot die internasionale verskuiwing van diere en diereprodukte. n Inspeksiediens word gelewer. Hulle voltooi die nodige dokumente en l dit voor aan die verskillende departemente. Hulle bied ook opleiding aan oor die uitvoer van lewende hawe om armoede te verlig of as deel van ontwikkelingsprojekte om seker te maak dat persone wat voordeel trek, nie sonder ondersteuning gelaat word nie. Skakel dr. Dr Adle Fau by 012 361 3116. Raadpleeg die inligtingspakke (Info Paks) getiteld Livestock: Procedures for the export of fresh meat from South Africa en Livestock: Import requirements for fresh meat op die webtuiste van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye by www.daff.gov.za. Kliek op die Publications-kieslysopsie. Inligting oor die uitvoer van diere verskyn ook op www.mbendi.co.za/export/sa/10. Die inligting het betrekking op diereprodukte (vleis, eiers, ens.) n lewende diere. World Association for Animal Production (WAAP) www.waap.it Die International Livestock Research Institute (ILRI) webtuiste www. cgiar.org bevat volledige bibliografiese inligting van hul jongste publikasies. Die onderwerpe sluit gewasselewendehawe-stelsels, die genetika van herkouers, gesondheid, voerbronne en samewerking tussen nasionale landbounavorsingstelsels in. www.ilri.cgiar.org www.cgiar.org publications Die Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora (CITES) is n internasionale ooreenkoms tussen regerings wat gesluit is om te verhoed dat internasionale handel in wilde plant- en dierspesies nie hul voortbestaan bedreig nie. Besoek www.cites.org. Die International Organisation for Animal Protection (OIPA) (www.oipa. org) is n diereregtegroep. Di nie-regeringsorganisasies is sedert 1992 geaffilieer by die VN se Departement Openbare Inligting. Meer inligting oor die wreldwye veldtog om die afstande wat lewende hawe vervoer word, te beperk, is beskikbaar by www.handlewithcare.tv . Hul slagspreuk is: Transport meat on the hook, not on the hoof.

14. n Paar idees oor vrylopende diere (kleinskaalse boerdery)


Vrylopende, stresvrye diere wat n gesonde dieet volg, sal baie help om u onderneming winsgewend te maak. Beplant weivelde met voedsame gras. Oorweeg die oeroue gunstelinge soos kikoejoe, wilderys, lusern, ens. Plant meer bome vir voer en skuiling (soos vrugtebome, leuceana-bome, kareebome, ens.). Verbeter die toestand van u velde. Kyk na die oorvloed van soetgrasse (soos wilderys en olifantgras) wat natuurlik in die veld voorkom en saai weer saad. Omhein met sterk draad sodat u vee nie uit n gebied of van u plaas af kan kom nie en om diewe, roofdiere en honde wat vee aanval hok te slaan.

12. Publikasies en webtuistes


Daar verskyn verskeie publikasies op www.daff.gov.za.. Die Direktoraat Diere- en Akwaproduksie het verskeie nuttige publikasies en beleidsdokumente, waaronder die Livestock Development Strategy for South Africa, asook inligtingspakke oor wettige identifikasiemerke, veilings, dieregesondheidsonderwerpe en vele meer, saamgestel en op die webtuiste geplaas. Kliek op Livestock by www.agriwiki.co.za. Aantekeninge oor verskillende rasse, dieregesondheid ensovoorts verskyn daar. Kejafa Knowledge Works stel ook n aantal publikasies oor veeboerdery beskikbaar. Besoek www.kejafa.co.za of skakel 014 577 0005.

383

Omhein n area wat relatief na aan u huis is om veediefstal te bekamp en sodat u kan hoor indien roofdiere of honde u vee aanval. U kan beskutting van u keuse oprig afsonderlike of gemeenskaplike krale na gelang van u behoeftes. Vee kan saans saam in n kamp gehou word wat groot genoeg is. Verskillende spesies slaap nie saam nie hulle verdeel saans in hul onderskeie kuddes. Die alternatief is afsonderlike kampe vir beeste, skape, bokke, varke en perde. Wanneer enige dier gereed is om geboorte te skenk, skei die moeder van al die ander vee. Pasgebore kleintjies het beskutting en hitte nodig. Hou die moeder en die kleintjie vir twee of drie dae afsonderlik van die res van die kudde sodat die moeder in vrede van die uitputtende geboorteproses kan herstel en die kleintjie sterker kan word sonder om deur die nuuskierige kudde lastig geval te word. Siek diere benodig beskutting en hitte. Geboortekrale en die siekeboeg moet apart en in teenoorgestelde kante van enige kamp wees. Hierdie fasiliteite mag nooit bymekaar wees nie. Vrylopende varke eet enigiets. Dit sluit kuikens, hoenders en enige pasgebore bokkies, skapies, kalfies, ensovoorts in. Om dit te voorkom, verseker dat varke aanvullings en gebalanseerde voer kry. Varke kan nie net van gras en mielies leef nie. As varke nie gebalanseerd vreet nie, sal u mettertyd agterkom dat u vrylopende hoenders minder word. Varke moet altyd van enige vee wat geboorte skenk geskei word. Vrylopende hoenders hou die werf skoon. Hulle vreet alle insekte wat hulle kry en pik voer op wat deur ander diere gemors word. Hoenders krap mishope uitmekaar op soek na insekte wat daarin mag broei. Die uitmekaarkrap van beesmis verhoed dat vlieglarwes daarin broei en in irriterende volwasse vlie ontwikkel. Die verspreiding van mis hou voordele vir groot stukke grond in en verhoed dat misbolle rondl waarin mense kan trap. Voer hoendermis en alle ander bioafbreekbare afval aan erdwurms en voer die erdwurms aan hoenders. Uitwerpsels word weer deel van die grond en dien as bemesting. Natuurlike bemesting moedig gesonde groei van plante aan en minder plaagdoders is nodig om u groente te beskerm. Moet nooit wat voer betref n kompromie aangaan nie. Daar moet nooit van die toegekende daaglikse dieet uit n sak of goeie weiding afgewyk word nie, want dit is die ruggraat van produksie. U werkers moet betroubaar wees en hulle moet die welsyn van die diere op die hart dra. Hulle moet oplettend wees sover dit die gesondheid van die diere betref. As daar fout is behoort hulle dit onmiddellik raak te sien. Hulle moet n basiese kennis h van hoe om in n noodgeval op te tree. Die koste verbonde aan die dokter van n siek dier is baie minder die dood van n dier.
Bron: Joanne Vosloo, in n e-pos aan die Nasionale Landbougidsspan. Joanne het vir 25 jaar met enigiets buiten volstruise geboer. Skakel haar by 083 350 8555.

Lewende hawe
Veeteelt ander
Hierdie hoofstuk handel oor boerdery met ander lewende hawe wat nie in die ander hoofstukke van hierdie afdeling bespreek is nie. Stel ons asseblief in kennis indien u bewus is van spesies wat nie in hierdie gids bespreek word nie. n Emoe is n loopvol in dieselfde kategorie as die volstruis. Emoeboerdery is n jong bedryf. Emuphoria is een van die belanghebbers en hul webtuiste www.emuphoria.co.za bied inligting oor emoeboerdery, emoeprodukte, ensovoorts. Skakel Emuphoria of die Suid-Afrikaanse Emoevereniging by 083 235 0219 / 073 271 7520. In Landbouweekblad van 16 Oktober 2009 verskyn daar n artikel: Emoes: Foefie of geldmaker? Krieke word as hoproteenvoer (vir vis, pluimvee, ensovoorts) en as varswater-lokaas gekweek. Skakel 031 767 1992 of rig n e-pos aan herpetology@iafrica.com of besoek www.herpetology.co.za. Krokodille sien die hoofstuk oor akwakultuur. Sywurms besonderhede oor belanghebbers verskyn in die hoofstuk oor gespesialiseerdeveselproduksie. Behalwe Butterflies for Africa in Pietermaritzburg (besoek www. butterflies.co.za), is ons nie van ander skoenlapperbedrywe in Suid-Afrika bewus nie. Ander projekte word egter in die streek bedryf. Die Kipepeo Butterfly Project in Kenia is een projek waar daar met skoenlappers geboer word. Besoek www.kipepeo.org. Volgens die Tanzania Forest Conservation Group pluk baie boere, wat voorheen skaars n bestaan uit kontantgewasse soos koffie en piesangs kon voer, in die Usumburaberge in Tanzani nou die vrugte van skoenlappersboerdery. Slakboerdery staan as helici-kultuur bekend. Slakke word gewoonlik in buitenshuise hokke, in geboue met klimaatbeheer of in geslote stelsels soos plastiektonnels of kweekhuise aangehou. Die West Coast Snail Project probeer om direkte indiensneming vir 200 mense te bewerkstellig deur die Wes-Kaap as sleuteluitvoerder van gourmetslakke te vestig. Kontak Bertie Hechter by bhechter@pgwc.gov.za of dr WF Sirgel van die Departement Sologie aan die Universiteit van Stellenbosch 021 808 3064. n Artikel Snails: premiumpriced pests verskyn in die argief by www.farmersweekley. co.za. Voedselwetenskaplike, Sheldon Breda, was die hoof van n onderneming wat indringerslakke uitgevoer of verwerk is. Die slakke is op plase vergader (wat vir laasgenoemde n besparing op chemiese plaagbeheer tot gevolg gehad het). Kontak Sheldon by 082 404 3574.
Insekte Sien www.food-insects.com. Die oogmerk met hierdie webtuiste is om inligting te verskaf oor die huidige en toekomstige belang van insekte as globale voedselhulpbron. Oor die wreld heen is daar mense uit baie kulture wat insekte eet. In Suid-Afrika is dit veral algemeen in die noordelike provinsies van Limpopo, Noord-Wes en Gauteng. Van die algemeenste eetbare insekte is mopaniewurms, sprinkane, bye, termiete en stinkgoggas. Die kulturele gebruike van hierdie insekte verskil van kultuur tot kultuur. So ook verskil die insekte se lewensiklusse en die vereistes vir volhoubare oestery. Begrip van IKS (inheemse kennisstelsels) is een van die uitkomste van UGO (uitkomsgebaseerde onderwys) in Suid-Afrika. In Suid-Afrika is dit van groot belang dat die belangrikste inseksoorte op volhoubare wyse geoes moet kan word. Volhoubare oestery behoort die oes te vergroot en voorsiening meer betroubaar te maak. Dit sal help om voedseltekorte te verlig en n groter en meer betroubare inkomste vir mense wat by die oestery betrokke is te lewer. In die geval van mopaniewurms (Lepidoptera Imbrasia belina; Masonja in Sesotho en Tswana of Mashonzha in Vavenda) is daar gebiede waar die oes onskynlik klein is en in sommige gevalle is die insek reeds uitgeroei. Een van die redes vir klein oeste waar die plantegroei klaarblyklik voldoende is, is oor-oestery. Museums vervul n besondere rol om tradisionele gebruike van plante en diere as belangrike deel van ons erfenis te laat voortleef. Source: On the trail of missing mopane worms, www.scienceinafrica.co.za/2005/january/ mopane.htm Bron: Aangepas uit On the trail of missing Mopane Worms, n artikel wat op www.scienceinafrica.co.za beskikbaar is.

384

2. Publikasies en webtuistes

Lewende hawe
Volwild, Watervols en Ander Pluimvee
1. Maatskappye wat betrokke is
African Gamebird Research Education & Development Trust (AGRED) Tel. 083 445 2685 agred@netdial.co.za www.agred.com AGRED bevorder die volhoubare benutting van inheemse volwild en onderneem gentegreerde programme om die verstandige bestuur van kommersile boerderygrond en natuurlike habitats te bevorder ten einde die oorvloed volwild te vermeerder. AGRED onderneem voorspraakwerk in beleid en wetgewing en navorsing oor volwildbestuur en -benutting. AGRED is in die algemeen op grondbesitters toegespits. AGRED bied n omvattende raadgewende diens deur hulle publikasie oor volwild en hulle webtuiste. Die publikasie bestaan uit vraaggedrewe modules wat nie enige bestaande kennis veronderstel nie en wat die grondeienaar/boer in staat stel om basiese kennis van volwild en die bestuur daarvan te verwerf. AGRED bied n omvattende adviesdiens deur hul publikasie oor volwild wat op hul webtuiste is. SA Vlugskuts South African Wingshooters Association Tel. 012 346 1220 admin@wingshooters.co.za www.wingshooters.co.za SA Vlugskuts is betrokke by die volhoubare oes en bestuur van volwildbevolkings en ook die handhawing van gesonde ekostelsels, voorsiening van raad en ook bystand aan boere. Die vereniging het n hulplyn om lede teen n nominale bedrag met die her- en nuwe lisensiring van vuurwapens by te staan. Suid-Afrikaanse Skoupluimveevereniging (SASPO) Tel. 012 546 2866 www.saspo.org.za SASPO publiseer n kwartaallikse nuusbrief en n jaarboek. Besonderhede van geaffilieerde klubs oral in die land is op die webtuiste beskikbaar. Watervols Suid-Afrika Tel. 051 433 1845 / 082 875 0124 kobussnyman@absamail.co.za www.waterfowlsouthafrica.com Watervols Suid-Afrika is nie eintlik n klub of vereniging nie: die webtuiste word gewy aan die vele watervoltelers in die onderskeie provinsies van Suid-Afrika en ook Namibi wat van eksotiese swane, ganse en eende en ook van die vele gedosmestikeerde eende hou. Die webtuiste is vir inskrywers op die Watervolbulletin (Waterfowl Bulletin). Die doelwit van Watervols Suid-Afrika en sy vele toegewyde telers van eksotiese swane, ganse en eende is om die kweking en voortplanting aan te moedig van alle spesies watervols wat in Suid-Afrika beskikbaar is, en om tot die beste van hul vermo hierdie spesies in hulle suiwerste en volmaakste vorm te laat voortbestaan; om deur die internet en die SA Watervolbulletin wetenskaplike data en inligting in te win wat met die aanhou en grootmaak van watervols verband hou.

Kejafa Knowledge Works voorsien publikasies wat relevant tot hierdie hoofstuk is. Besoek www.kejafa.co.za of skakel 014 577 0005 vir Raising Ducks and Raising Turkeys. AGRED se Gamebirds of South Africa Field Identification and Management (ook in Afrikaans beskikbaar), deur Penny Meakin gellustreer, beskryf 62 spesies volwild, met inbegrip van tarentale, fisante, patryse, kwartels, sandpatryse, eende, ganse, snippe, poue (veld-, gom- en ander wilde poue) en korhane. Dit sluit spesies in wat nie meer gejag word nie maar wat ingesluit word om hulle bewaring te beklemtoon. Die insiggewende teks sluit identifiseringsleutels in wat die leser lei om moeilike spesies te identifiseer, en die illustrasies van vere wat die geesdriftige om die teenwoordigheid van wildevols op te merk aan die vere wat dikwels in die veld voorkom. Die boek voorsien die omvattendste skriftelike inligting in Suid-Afrika oor volwildbestuur, maar is nogtans prakties en maklik om te gebruik. Vir meer besonderhede, besoek www.AGRED.com of sakekl 011 782 8756. Die sakgrootte Wingshooting Handbook bevat wenke van 21 deskundiges en is n moet-h vir vlugskuts. Dit is propvol kundigheid en ervaring van vooraanstaande vlugskuts, wetenskaplikes, veldwedstrydbeoordelaars, jaghondkundiges, veeartse en andere. Besoek www.wingshooters.co.za. Watervolbulletin (Waterfowl Bulletin) (redakteur: J.J. Snyman), is n elektroniese weergawe van die vorige hardekopie. Oorsese watervoltelers kan ook op die aanlynweergawe van die Waterfowl Bulletin inteken deur n e-pos aan die redakteur te stuur. Intekenaars kan toegang tot al die volgende inligting verkry: Die Grondbeginsels; Wetenskaplike Klassifikasie; Swaanspesies; Gansspesies; Eendspesies; Profiele van Telers; Telerlys; Eiers en Teling; Ringgroottes; Rehabilitasiesentrums; Neskaste; Behuising en Volhokke; Aankoop; Voeding; Grootmaak van Kleintjies; Knaagdiere. Die webtuiste is www.waterfowlsouthafrica.com. Vind die argiefartikles deur Abr Steyn op www.farmersweekly.co.za. Skakel met die redakteur van die Waterfowl Bulletin vir besonderhede van publikasies wat deur Suid-Afrikaanse telers oor watervols geskryf is. Neville Brickell en Hilko Insel is voorbeelde van sodanige outeurs. Treehaven Waterfowl Trust verkoop n video oor Suksesvolle Watervolbestuur (Successful Waterfowl Management), sien www.treehaven. co.za. Goose Farming is n boek oor teling, voeding, grootmaak, boerdery, versorging en ook benutting van dons vir stokperdjies en ander veerprodukte. Skakel Mignon Smit by 083 254 1335 of skryf aan mignon@vlooi.co.za. Die LNR Lewendehawebesigheidsafdeling het n aantal relevante publikasies gehad waarvan sommige nou uit druk is. Kontak 012 672 9238/9 vir die volgende: Waterfowl (Duck, Geese and Muscovy Ducks) The Quail (Updated) The breeding of Quail (Updated) General aspects for the management of quail (bygewerk) Guinea-fowl breeds and natural breeding Breeding, selection and AI in guinea-fowl Intensive guinea-fowl production (bygewerk) Turkeys n Infopak (boekie) oor makoue is by die Navorsingsentrum van die Departement Landbou, Bosbou en Vissery beskikbaar. Skakel hulle by 012 319 7141 of besoek www.daff.gov.za kliek op die Publicationskieslyskeuse.

385

Besoek die volgende oorseegebaseerde webtuistes: Gaan na The Poultry Page by www.feathersite.com vir aantekeninge oor verskeie spesies in verband met hierdie hoofstuk www.thatquailplace.com alles oor volwild www.gamebird.com n VS-webtuiste (en tydskrif) wat inligting oor, fotos van en artikels oor honderde fisante, kwartels, eende en wilde vols bied www.ducks.org Ducks Unlimited bewaar, herstel en bestuur vleilande en gepaardgaande habitats vir Noord-Amerika se watervols. Hulle visie is vleilande voldoende om die lug vandag, mre en vir altyd met watervols te vul. n Webtuiste oor kalkoene is www.free-range-turkey.com. Biology Browser Algemene inligting oor diere of vols - www. biologybrowser.org www.homestead.org kliek op die Poultry-kieslyskeuse vir artikels oor poue en tarentale. Kyk ook na die boeke wat by die NHBS Environment Bookstore beskikbaar is (VK, maar aflewering oral in die wreld) www.nhbs. com

Montagu Springs Tel. 023 614 1050 (Una) Tel. 021 462 2050 (Karin) msprings@intekom.co.za

www.montagusprings.co.za. n Oord met n groot versameling watervols. Sowat 264 broeipare van 65 spesies.

Nel, Diana Kry hierdie teler se skakel by www. Tel. 058 671 0072 / 082 789 3550 waterfowlsouthafrica.com Rous, T Tel. 051 753 0301 Ramsay, Keith KeithR@daff.gov.za Gastehuis met watervols aan die N1 (naby Colesberg) Mnr. Ramsay het vroeg in 2008 navorsing oor kalkoenproduksie in Suid-Afrika gedoen.

Snyman, Kobus Teler en redakteur van die Tel. 051 433 1845 / 082 875 0124 Waterfowl Bulletin Spangenberg, Francois Tel/Faks 016 364 0773 Sel: 083 342 3734 Steyn, Abr J Tel. 083 235 4822 abrejsteyn@gmail.com Treehaven Waterfowl Trust (TWT) Tel. 082 900 0656 www.treehaven.co.za n Teler van watervols.

3. Rolspelers
Kontakbesonderhede van bykomende watervoltelers is beskikbaar by Waterfowl South Africa (besonderhede onder opskrif 1). Die besonderhede van talryke klubs van die Suid-Afrikaanse Pluimveeorganisasie (SASPO) verskyn by www.saspo.org.za. Rolspelers en kontakbesonderhede AGRED se besonderhede is onder opskrif 1 Webtuiste en/of inligting Kundige advies oor die bestuur en gebruik van wilde vols

n Gesaghebbende wie se artikels in publikasies soos die Farmers Weekly verskyn. Die grootste versameling watervols in die wreld.

Van der Kamp, Willem n Watervolteler wat vele reise Tel. 012 732 1141 / 083 204 5654 na Nederland onderneem waar watervolhandel groot sake is. n Kontakpersoon om watervols in te voer. Dr. Viljoen, Slang Tel. 084 2020184 Dr. Whittington-Jones, Craig Tel. 011 355 1493 craig.whittington-jones@gauteng. gov.za n Velddeskundige van volwild wat bestuurstegnieke vir Suid-Afrikaanse boerderye ontwikkel het. n Volkundige in die voormalige Gautengse Departement Landbou, Bewaring en die Omgewing (GDACE)

Bester Vol- en Dieretuinpark www.besterbirdsanimals.co.za. As Tel. 012 807 4192 / 082 566 7898 telers van eksotiese vols en diere zoo@besterbirdsanimals.co.za voer die dieretuin verskeie skaars diere in en uit. Cape Duck Farm Tel. 021 988 4050 Conradie, Pieta Een van die grootste versamelings Tel. 023 342 1219 / 082 574 5956 watervols in Suid-Afrika. Kry die skakel op www. waterfowlsouthafrica.com De Klerk, Estelle Sinzane-kalkoenplaas (naby Potchefstroom) Tel. 072 375 3854 estelle@sinzaneturkeyfarm.co.za Estelle is die enigste vrou wat kalkoene in SA teel. Sy hanteer die hele produksieketting, het haar eie slagpale en lewer af. Aanvraag oorskry produksie en daar bestaan dus groot potensiaal vir ander rolspelers wat die stamina het om met kalkoene te boer. www.ducko.co.za Eendboerdery: maak duvets, kussings en slaapsakke Benewens die beskikbaarheid van die boekies wat hierbo gelys is, kan raad, inligting, kursusse en eiers (bv kwarteleiers) by die LNR aangekoop word. Teler Kry sy skakel op www. waterfowlsouthafrica.com Telers van watervols

Wing Haven Gardens Kry die skakel by www. Tel. 011 460 1311 / 082 574 6688 waterfowlsouthafrica.com

4. Volwild
Volwild het nie net deur die loop van die geskiedenis n belangrike rol in die mens se oorlewing gespeel nie maar alle makgemaakte kalkoene en hoenders het ook uit hulle ontstaan. Suid-Afrika bied n wye verskeidenheid volwild, sowat 14 jagbare spesies eende, twee spesies ganse, 10 patrysspesies, twee fisantgrootte vols (tarentale) en kwartels. Volwild word gewoonlik nie as n hulpbron op plase beskou nie maar die volwildjagsport is nogtans besig om vinnig te ontwikkel. Volwild bereik dikwels hor digthede op plase, veral op graan- en gemengde boerderye, as in natuurlike habitatte of wildplase. Boere beskou volwild dikwels as n plaag en tog verteenwoordig hulle bykomende inkomste. AGRED sal boere ook help om gasvryheiddienste te ontwikkel en om skietgeleenthede te bemark en sodoende aansienlike waarde tot hulle volwild toe te voeg. Die infrastruktuur wat nodig is om volwildbenutting daar te stel, sal ander vorms van ekotoerisme en ontspanningsgrondg ebruik, byvoorbeeld voetslaan, volbesigtiging, bergfietsry of bloot ontsnapping uit die stede, geredelik ondersteun. Boere het op hulle beurt getoon dat hulle hierdie stelsel voortdurend uitbrei deur hulle bure aan te moedig om deel te neem. AGRED se kontakbesonderhede verskyn onder opskrif 1.
Bron: Abr J Steyn en Aldo Berruti (aangepas) Dankie aan Dr Berruti vir terugvoer oor hierdie konsephoofstuk.

Ducko Processing Tel. 014 537 2124 LNR Lewendehawebesigheidsafdeling Tel. 012 672 9238/9

Groenewald, Gawie Sel: 082 852 1678 Lingenfelder, Albert Tel. 028 841 4936 Faks 028 841 4004 Die Maysmith-gesin Tel. 084 250 6144/ 058 853 0647 Faks 058 853 065

386

Lewende hawe
Volstruise
1. Oorsig
Volstruise het meer as sewe miljoen jaar gelede oor Afrika heen gemigreer. Hierdie vols het nie net n voedselbron vir die San-volk geword nie, maar ook n gewilde tema in hul rotsskilderye. Die San was nie die enigste mense wat gefassineer was deur volstruise nie: gedetailleerde afbeeldings van hierdie vols is ook in antieke Egiptiese graftombes gevind, Romeinse generaals en hul gades het sierlike volstruisvere by plegtige geleenthede gedra, en Arabiere het vir die pret jag gemaak op volstruise. Oudtshoorn in die Wes-Kaap huisves die grootste konsentrasie volstruise ter wreld. Sowat 70% van die wreld se volstruise word in Suid-Afrika geslag, en die land het n 70% aandeel in die wreldwye volstruispopulasie. Omdat volstruisvleis so laag in cholesterol en vet is, en ook omdat dit veelsydig en smaaklik is, word dit oral as topgehalte rooivleis aangeslaan. Daar is sewe geregistreerde uitvoer-abattoirs wat deur die EU goedgekeur is, en sowat 600 geregistreerde volstruisplase wat vir uitvoer geregistreer is in Suid-Afrika. Omtrent 95% van die vleis word uitgevoer hoofsaaklik na Europa. Bewustheid van en voldoening aan die voedselveiligheid- en dieregesondheidsregulasies van die Europese Unie is dus noodsaaklik. Volstruisvleis, -leer, -vere, -eiers en n groot verskeidenheid volstruiskunsvoorwerpe en -geskenke is vandag wreldwyd beskikbaar. Verestoffers word van duursame vere gemaak, en dan is daar die kleurvolle en pragtige vere wat in verhoogproduksies, karnavalle, as modebykomstighede en in stylvolle kledingstukke gebruik word. Die volstruisvleis, -leer en -vere dra jaarliks n verstommende R2 miljard in buitelandse inkomste tot die land se ekonomie by, waarvan 42% afkomstig is van leer, 55% van vleis en 3% van vere. Hierdie bydraes per produk het oor die afgelope twee jaar verander weens die versterking van die Euro teenoor die VSA dollar, aangesien vleis in Euros betaal word en leer in VSA dollars.

Departement Handel en Nywerheid (dti) Sekretariaat van die Uitvoerraad Phina Mashilo Tel. 012 394 1433 Departement van Landbou Wes-Kaap (Elsenburg) Dr. G Msiza Tel. 021 808 5111/ 021 808 5002 www.elsenburg.com

Oos-Kaapse Departement van Landbou Dr. L. Mrwebi Tel. 040 609 3548 Noord-Kaapse Departement van Landbou Dr. R. Moerane Tel. 053 838 9112/8

4. Opleiding en navorsing
Navorsing word gedoen oor alle faktore wat n invloed op kommersile boerdery uitoefen, asook op die welstand van die diere. Kontak 051 401 2677 of vanwykjb.sci@mail.uovs.ac.za en die Departement van Landbou Wes-Kaap het n formele ooreenkoms aangegaan wat tot ongeveer 35 navorsingsprojekte aanleiding gegee het. Die navorsingsresultate bied inligting wat vir die boere van nut is in hulle besluitneming. Prof. Tertius Brand en prof. Schalk Cloete is twee spesialisnavorsers. Skakel 021 808 5111. Oudtshoorn ProefplaasTel. 044 272 6077 - Anel Engelbrecht, Hoofnavorser - Kobus Nel, Boere-ondersteuning en -ontwikkeling Sommige van die rolspelers soos Klein Karoo Internasionaal doen self navorsing en is hoofsaaklik op voedselveiligheid en dieregesondheid ingestel. Die Departement Vee, Wild en Weidingkunde aan die Universiteit van die Vrystaat is betrokke by navorsing. Skakel 051 401 2677 of vanwykjb@mail.uovs.ac.za. Daar word tans geen formele opleidingskursusse vir voornemende produsente aangebied nie: interne of indiensopleiding is die enigste uitweg. Die SAVBK het egter wel opdrag gegee dat n brosjure getiteld The ostrich farm: How to get started uitgegee word. Die SAVBK het ook in 2008 n SEB-projek van stapel gestuur. Dit bestaan uit n drie maande lange teoretiese opleidingskursus (NKRgeakkrediteer), gevolg deur nege maande lange internskappe vir 30 deelnemers. Formele kwalifikasies is die B.Sc.Agric.-graad of diplomas in landbouwetenskappe. Opleidingsgeleenthede bestaan wel vir verwerkers in abattoirs en leerlooierye. Werkgewers stel geakkrediteerde instrukteurs aan om te verseker dat opleiding ooreenstem met die vereistes van die Nasionale Kwalifikasieraamwerk (NKR). n Keusevak oor wild wat by die Fakulteit Veeartsenykunde aan die Universiteit van Pretoria aangebied word, sluit lesings oor volstruissiektes in.

2. Verenigings wat betrokke is


SA Volstruisbesigheidskamer (SAVBK/SAOBC) Tel. 044 272 3336 www.ostrichsa.co.za SA Volstruisprodusenteorganisasie (SAVO/SAOO) Tel. 044 272 3336 Nasionale Volstruisverwerkers van SA (NVVSA/NOPSA) Tel. 044 272 3336 www.nopsa.com Volstruistelersvereniging van Suid-Afrika Tel. 044 272 6077 / 7314 kobusn@elsenburg.com

5. Publikasies en webtuistes
www.ostrichsa.co.za SA Volstruisbesigheidskamer. Hierdie webtuiste bied skakels na ander webtuistes, byvoorbeeld die SA Volstruisprodusente-organisasie (SAVO) en NOPSA, asook na inligting oor die lede van die SAVBK en die industrie. Ostrich Newsletter / Volstruisbrief, n kwartaallikse publikasie. Indien u navorsingsresultate verlang, kan u met prof. Brand en prof. Cloete op Elsenburg in verbinding tree. Diseases of ostriches and other ratites. F.W. Huchzermeyer 1998. LNR Onderstepoort Veeartsenykundige Instituut Ostrich production systems M. M. Shanawany en John Dingle ISBN 92-5104300-0 Food And Agriculture Organisation. Skakel dr. Willem Burger, Tegniese Adviseur vir die SAVBK vir ander publikasies. Rig n e-pos aan rnel@kleinkaroo.com. www.dedenne.com is die webtuiste van volstruisboer Johan Keller wat na die toeristemark gediversifiseer het. Sy gastehuis se inkomste is aansienlik in vergelyking met dit wat uit die primre boerderyaktiwiteite gegenereer word. Farmers Weekly het n artikel oor sy onderneming gepubliseer onder die opskrif Agritourism helps ostrich farm fly high. Dit is beskikbaar in die argief by www.farmersweekly. co.za.

Die SA Volstruisprodusente-organisasie (SAVO) en die Nasionale Volstruisverwerkers van SA (NVVSA) is die vernaamste twee verteenwoordigende liggame wat saam die SA Volstruisbesigheidskamer (SAVBK) uitmaak. Die missie van die SAVBK is om n volhoubare, ekonomies lewensvatbare volstruisbedryf in Suid-Afrika te bevorder deur middel van aandeelhouer-deelname.

3. Nasionale strategie en regeringskontakte


Departement Landbou, Bosbou en Vissery www.daff.gov.za Direktoraat: Diere en Akwaproduksie 012 319 7662 / 561 Direktoraat: Dieregesondheid Tel. 012 319 7456 Directorate: Marketing Tel. 012 319 8455 / 6450 Nasionale Landboubemarkingsraad Schalk Burger Tel. 012 341 1115 www.namc.co.za

387

6. Maatskappye wat betrokke is


Camexo SA Bpk T/A Camdeboo Meat Processors Tel. 049 891 0622/ 082 377 5063 piet@camdeboo.co.za Slegs vleis Camexo SA Bpk T/A Exotan Tel. 041 402 8000/ 082 906 7531 hennier@exotan.co.za Slegs leer Gondwana Marketing Tel. 079 871 8231 Tanya@gondwanamarketing.co.za Slegs vleis Mosstrich Tel. 044 606 4400/ 082 776 3550 fdewet@mosstrich.co.za Slegs vleis Oasis Tanning Tel. 011 416 2270/ 083 555 5433 oasistan@netactive.co.za Slegs leer Ostrimark SA (Edms) Bpk. Tel. 046 603 5300 claudie@ostrimark.co.za www.ostrimark.co.za

8. Internasionale sakeomgewing
Suid-Afrika is die grootse produsent, verwerker en rolspeler in die volstruisbedryf. Die belangrikste mededingers op hierdie gebied is Namibi, Zambi en opkomende bedrywe in die Ooste en SuidAmerika. In Suid-Afrika kan die volgehoue sukses van die bedryf hoofsaaklik aan die klimaat en die ervaring en kundigheid van die betrokkenes toegeskryf word. Bemarking word deur plaaslike verteenwoordigers en geselekteerde agente in die buiteland behartig, en met handelskoue aangevul. Reklame word ook selektief benut. Die Europese Unie is die grootste verbruiker van Suid-Afrikaanse volstruisvleis. Doeltreffende bemarking berus op die nakoming van EU- en ander internasionale vereistes. Gevolglik word in hierdie bedryf streng beheer uitgeoefen met betrekking tot volledige opspoorbaarheid. Vir Suid-Afrika is dit hoofsaaklik n uitvoerbedryf, aangesien 90% van alle volstruisprodukte uitgevoer word. Suid-Afrika voer huidig volstruisvleis, leer en vere ten bedrae van sowat R2 miljard per jaar uit. Daar is omtrent 600 uitvoer-geregistreerde plase wat jaarliks ongeveer 220 000 slagvols lewer. Daar is ses abattoirs wat goedgekeur is om aan die Europese Unie te lewer, asook agt looierye. Vleis word ook na die Ooste uitgevoer.

Philippe Genuine Ostrich Products Tel. 046 622 6567/ 082 4934 732 Grahamstown Ostrich Abattoir philippe@imaginet.co.za Tel. 046 636 1685/ 082 576 5507 Vleis, leer, vere gerrie@goea.co.za maureen@goea.co.za South Cape Ostrich Tanning (SCOT) Slegs vleis Tel. 044 606 4500/082 572 6067 fkriek@mosstrich.co.za IMPEC (Integrated Meat Producers of the Eastern Cape) Slegs leer Tel. 046 622 6567 philippe@imaginet.co.za Swartland Volstruise Vleisontbeningsaanleg. IMPEC Tel. 021 851 2694 is gestig as n gesamentlike gerrie@roelcor.co.za onderneming met die doel om opkomende swart volstruisboere Vleis, leer, vere binne die gevestigde volstruisbedryf van die Oos-Kaap te ondersteun. Klein Karoo International Bpk Tel. 044 203 5100 jstumpf@kleinkaroo.com jgreyling@kleinkaroo.com www.kleinkaroo.com Vleis, leer, vere

9. Interessanthede vir die kommersile boer


Kommersile volstruisboere moet streng voldoen aan die EU-vereistes met betrekking tot biosekuriteit, naspeurbaarheid en siektebeheer. Gehoorsaming van arbeidswetgewing is ook iets wat toenemend belangriker word. Die Ostrivision-verslag bevat inligting oor die hele waardetoevoegingsketting. Boere wat tegniese inligting en advies verlang, kan met Kobus Nel in verbinding tree by 044 272 6077.

10. Swart ekonomiese bemagtiging inisiatiewe


Beginsels:
1. OstriSEB moet in ooreenstemming gebring word met die nasionale AgriSEB-riglyne. 2. Weens die aard van die volstruisbedryf is dit belangrik om te onderskei tussen produsentvlak en verwerkervlak. Hierdie onderskeiding minimaliseer die risiko vir nuwe inkomelinge. 3. Verhoog deelname aan die hele waardeketting: - algemene lewenstandaard van werknemers /nuwe inkomelinge kan verhoog word; - toegang tot kapitaal en natuurlike hulpbronne (grond); - aantal swart bestuurders en spesialiste. 4. Die volgende risikos en uitdagings moet die hoof gebied en behoorlik bestuur word: - Toegang tot kapitaal: Dit duur 30 maande voordat n nuwe inkomeling n inkomste begin verdien. - Toegang tot grond: 22,8 hektaar per volstruis op natuurlike veld is nodig. - Siektebeheer: volstruiskuikens word gebore sonder n immuunstelsel, en dus is gespesialiseerde sorg vir hulle nodig. 5. Verhoog die vaardighede van swart rolspelers deur die volgende te voorsien: - Vaardighede vakmanopleiding: Abattoirs, looierye ens. - Mentorskap op plase en op verwerkingsaanlegte.

7. Plaaslike sakeomgewing
Aktiwiteite en praktyke in die SA volstruisbedrywe word gerig deur n Kode vir die kommersile produksie van volstruise asook n Biodiversiteits-langtermynstrategie vir die SA volstruisbedryf. Hierdie bedryf is vanwe die internasionale vraag na eksotiese leerprodukte en meer gesonde voedselsoorte (soos volstruisvleis wat min vet en cholesterol bevat) hoofsaaklik op uitvoer gerig. Die bedryf word hoofsaaklik benvloed deur die wisselkoers, die internasionale ekonomie, markgroei en stimulasie, die dinamiek van die vraag-enaanbod-ketting en dieresiektebeheer. Ander kostefaktore wat n impak op hierdie bedryf het, sluit die pryse van insetvoorraad (brandstof, graan, ens) en produksieprosesse in. Die grootste kostebydraer is voer, wat tot 80% van die insetkoste beloop. Die binnelandse mark hou baie potensiaal in, veral ten opsigte van waardetoevoegingsaktiwiteite soos volstruisleerprodukte. Met die verbod op die uitvoer van vleisprodukte in 2004/2005, het plaaslike vleisverbruik vyfvoudig toegeneem.

388

6. Bestuur regstellende aksie by indiensneming: - Stel duidelike doelwitte vir personeelontwikkeling. - Implementeer ontwikkelingsprogramme.

OOS-KAAP
Salem-projek in die Oos-Kaap: Fokus op gemeenskapsontwikkeling 70 swart boere word jaarliks opgelei. Die boere maak kuikens groot. 7000 volstruise word jaarliks op kontrakgrondslag grootgemaak. Behoorlike sakeopleiding word gegee om volhoubaarheid te verseker. Die fokus is op individuele eienaarskap. Die Middleton-volstruisontwikkelingsprojek Die skep van geleenthede vir die opheffing van n hele reeks voorheen benadeelde rolspelers en plaaswerkers. Bemagtiging en bevordering van plaaswerkers wat van die Middletonvolstruisontwikkelingsprojek gebruik wil maak as n oorgang tot kommersile produksie. Die projek is ingestel op billike en verantwoordelike wins wat grootliks afhanklik is van die toewyding van die deelnemers om hul eie volstruise groot te maak vanaf dagoud tot n massa van 50 kg. Die eiendomme bestaan uit vier plase van altesaam sowat 484 ha waarvan ongeveer 270 ha geskeduleer is vir besproeiing en wat ontwikkel word tot vloedbesproeide lusernweiding. Die plase is gele in die Middleton-area en is ontwikkel in klein kampies wat die drakapasiteit van die plaas maksimaliseer. Die eiendomme is goed ontwikkel en beskik oor volledige infrastruktuur: volstruisweiding, hokke vir broeivols, broeimasjien, werkswinkels en behuising vir alle betrokke persone. Camexo (Graaff Reinet en Port Elizabeth) 400 volstruise word uitgeplaas by swart produsente. Hulle funksioneer op hul eie as onafhanklike produsente (maak kuikens groot).

Projekte wat reeds gemplementeer is:


Die SAVBK het in 2007 n boekie, The ostrich farm how to get started , die lig laat sien om SEB-inkomelinge van hulp te wees. Die boekie word gratis versprei. Lede van die SAVBK doen by elke vergadering verslag oor programme en vordering.

Projects already implemented: WES-KAAP


Klein-Karoo Agri-besigheidsentrum: Oudtshoorn Befonds deur Absa, Land Bank, Klein-Karoo Internasionaal Doelwit: Hulpbron- en adviessentrum vir sakeplanne, hulp met aansoeke om befondsing, ens. Gemplementeer met die hulp van Agri Klein Karoo die kollektiewe organisasie vir alle boere in die Klein Karoo-streek. Klein-Karoo Veersorteringsprojek: Dysselsdorp (Klein-Karoo) Gee werk aan 100 mense in die Dysselsdorp-area; n onafhanklike projek wat deur die lede bestuur word; vere word voorsien en teruggekoop deur Klein-Karoo Groep. Tien studente van die voorheen finansieel benadeelde gemeenskap ontvang studietoekennings van Klein Karoo Groep en die Vrystaatse Universiteit om hulle te help om met eerstejaar-graadstudie te begin. Klein Karoo Leergoedere-projek: Die aanvanklike doel was om bemarkbare klein leergoedere te produseer van rumateriaal met n lae waarde, soos leerstukkies. Deur middel van mentorskap en opleiding het die projek egter nou ontwikkel tot die vervaardiging van hogehalte-leergoedere vir die uitvoermarkte. Die produkte word deur die Klein Karoo Boutique verkoop. Die klem val op opleiding en die produktiewe indiensneming van die mense wat betrokke is; Tans werk 15 mense van voorheen benadeelde groepe vir die onderneming. Suid-Kaap: (SCOT Southern Cape Ostrich Tanning lid van die Mosstrich Groep) : Mosselbaai Gesamentlike onderneming tussen SCOT, Transnet, Eskom; Vervaardiging van volstruisleergoedere; Opleiding van werklose vroue; SCOT skenk die leer; Produkte word verkoop via SCOT se bemarkingskanale. Mosstrich SEB Trust Mosstrich is die eiendom van 180 volstruisprodusente. n Projek is gemplementeer waarin 6000 voorkeuraandele, wat 6.5 % van die uitgereikte aandelekapitaal verteenwoordig, aan die 250 werknemers gegee is. Die werknemers deel in die maatskappy se winste, en n totale bedrag van R1,815 miljoen is in die vorm van dividende aan die werknemers uitbetaal. Die volgende stap is om hierdie program uit te brei na plaaswerkers op sommige van die plase van die 180 produsente.

NOORD-KAAP
Kuruman Dit is n onderneming met swart eienaars; sowat 30 lede is betrokke by volstruisproduksie. Die SAVBK se opleidingsboekie word ekstensief deur die groep gebruik. Op plaasvlak in alle volstruisproduksieareas, individuele produsente: Skenk kuikens aan werkers en help hulle om voedsel te verkry en die kuikens groot te maak. Koop volwasse slagvolstruise van werkers. Mentorskap op plase. Finansile bydraes tot SEB deur die volstruisbedryf beloop minstens R12 miljoen per jaar.
Nog inligting is beskikbaar by www.ostrichsa.co.za

11. Volstruisboerdery
n Volstruiswyfie van goeie afkoms wat goed gevoed en versorg word, kan maklik 40 kuikens per jaar voortbring. In die lig daarvan dat dit slegs 42 dae neem om n volstruiseier uit te broei, is dit vanselfsprekend n bedryf wat nadere ondersoek regverdig. Teoreties beskou kan 500 nakomelinge van een stamboekvolstruiswyfie n besonder lonende langtermynboerdery bied. In werklikheid is die sterftesyfer onder kuikens egter hoog (meer as 50%). Volstruise teel goed aan in n warm klimaat. Swaar ren en donderstorms sal die broeisiklus beslis nadelig raak. Ho humiditeit kan ook probleme lewer nie soseer vir die

389

broeiproses nie, maar wel vir die klein kuikens. Die ho humiditeit impliseer n ho voorkoms van bakterie en klein volstruiskuikens is besonder vatbaar vir allerlei siektes. n Goeie voorraad natuurlike voer, insluitend alfalfa (lusern), mielies, soja en koring is stapelvoedsel vir volstruise en is dus besonder voordelig. n Volwasse volstruis verbruik 2,5 kg voer per dag. n Onbeperkte bron van vars, skoon water is uiters noodsaaklik. Volstruise drink tot 9 liter water elke dag. Wreldwyd val die klem in die boerderybedryf tans op omgewingsvriendelike sakebedrywighede. In die lig van die groot hoeveelhede antibiotikums waarmee hoenders, beeste, varke en kalkoene met dwang gevoer word, asook intensiewe landbou, groeihormone en allerlei ander onnatuurlike bymiddels, is dit verrassend om n boerderybedryf te te kom waarin hierdie soort tegnieke nie toegepas hoef te word nie. Volstruisboerdery is omgewingsvriendelik; geen steroede, antibiotikums of hormone word toegedien nie; en geen dwangvoeding word toegepas nie. Volstruise beweeg vryelik rond en eet alle natuurlike volstruisvoer. Hoewel volstruise vry rondbeweeg, besef die bedryf ook dat daar n behoefte is aan die proaktiewe bestuur van die natuurlike omgewing, en dus is n biodiversiteitsbestuurseenheid in 2008 gestig om te verseker dat n balans geskep word tussen die benutting en bewaring van die natuurlike omgewing. Volstruise verg weinig of geen hantering na die ouderdom van 4 of 5 maande nie. Hulle moet egter drie maande voor slagting teen Newcastle-siekte ingent word. Hulle moet ook teen bosluise ingent word en 14 dae voor slagting moet hulle in n kwarantynkamp (vry van alle plantegroei) aangehou word.

Die 2 allergrootste probleme is:


Die kapitaal wat vereis word vanwe ho voedingkoste en die grond wat nodig is om die volstruise aan te hou (indien volstruise op natuurlike veld aangehou word, is die drakapasiteit een volstruis per 22,8 hektaar) Ho risiko weens die feit dat volstruiskuikens sonder n immuunstelsel gebore word, wat lei tot ho mortaliteit in die eerste maand.

Raad aan voornemende volstruisboere:


Maak seker dat u aan al die internasionale regulasies en vereistes kan voldoen. Stel ondersoek in na die geskikste bemarkingsreling(s), d.w.s waar om die vols te slag, betaalmetodes (hele volstruis, of vel en vere apart van die vleis, ens.). Maak seker dat u oor die finansile hulpbronne beskik om die eerste 30 maande te kan oorleef. Vir meer inligting kan u die SAVBK nader (sien afdeling 2). Ons dank aan die SA Volstruis-besigheidskamer vir die redigering van die konsephoofstuk.

390

Lewende hawe
Wildboerdery
1. Oorsig
Daar is op die oomblik ongeveer 9 000 wildplase in Suid-Afrika. Dit sluit groot en klein plase, wildtelers en intensiewe en ekstensiewe plase in, en beslaan ongeveer 20,5 miljoen hektaar (ongeveer 16,8% van die land se grondoppervlak). Wildboerdery is n betreklik jong sektor van die Suid-Afrikaanse ekonomie. Die bedryf het egter die afgelope drie dekades merkwaardig gegroei omdat daar vir die eerste keer ekonomiese waarde aan wild geheg word. Voorheen is wild bloot beskou as ongewenste aanspraakmakers op beperkte weiding. Namate dit duidelik geword het dat wild n baie wye verskeidenheid inkomstemoontlikhede inhou, het grondeienaars begin besef dat wildboerdery n goeie alternatief vir veeboerdery of ander boerderybedrywighede kan wees. Wildboerdery voorsien verbruiksaktiwiteite (soos ontspanningsjag, trofeejag, biltong en wildsvleis) n nieverbruiksaktiwiteite (soos verblyf, teelmateriaal, wildbesigtiging, avontuur en toerisme). Subsektore van die wildbedryf is wildvangery en -verskuiwing en taksidermie. Baie bewaringsgesindes is van mening dat die omskakeling van marginale landbougrond na wildplase die begin van n terugkeer na meer natuurlike stelsels is. Suid-Afrikaanse wildboerdery word met ander sektore van die ekonomie gentegreer. Aan die een kant word dit gentegreer met die landbousektor en aan die ander kant met toerisme en bewaring. Die wildbedryf voer aan dat hulle n groot bydrae tot bewaring lewer, want dit is in hulle belang om wild te bewaar. Daar is tans meer wild in SuidAfrika as op enige tydstip in die vorige 150 jaar.
Bron: uittreksels uit n verslag van die Nasionale Landboubemarkingsraad (NAMC) deur Schalk Burger. Kontak hom by 012 341 1115 of besoek www.namc.co.za.

Die provinsiale bewaringsgesagsliggame van die Departement van Water en Omgewingsake is verantwoordelik vir die uitreiking van verskillende permitte en stel norme en standaarde. Daarby moet hulle n klimaat skep waarin Suid-Afrika as internasionaal gesogte jagbestemming bevorder kan word. Om dit reg te kry, moet hulle onder andere verantwoordelike en etiese jagpraktyke vestig. Die Departement van Handel en Nywerheid is hoofsaaklik verantwoordelik vir die bevordering van internasionale handel.
Vind kontakbesonderehede van alle regeringsdepartemente by www.info.gov.za

3. Rolspelers
Die besonderhede van die Professionelejagtersvereniging van Suid-Afrika (PHASA), die Konfederasie van Jagtersverenigings van Suid-Afrika (CHASA) en ander verenigings in die hoofstuk oor jag. Animal Handling Support Systems Tel. 0861 ANIMAL (264 625) www.animalhandling.co.za Bushveld Eco Services Tel. 014 717 3819 www.bushveldeco.co.za Wildboerdery-evaluering Camdeboo Meat Processors Tel. 0800 214 787 info@camdeboo.co.za www.camdeboo.co.za Wildsvleis (vars wildsvleis) The Commercial Taxidermists and Game Skin Tanners of South Africa Tel. 012 650 0000 Endangered Wildlife Trust (EWT) Tel. 011 486 1102 Faks 011 486 1506 www.ewt.org.za Equistar Tel. 011 660 5505 www.equistar.co.za HOTSURE Tel. 0861 HOTSURE (468 787) Faks 086 640 5744 info@hotsure.co.za www.hotsure.co.za Biotelemetrie-oplossings vir proaktiewe risikobestuur en presisieboerdery. HOTSURE Produkte en dienste: Lewendehawemonitor en opsporingshalsbande Wildlewenavorsingshalsbande Wildmonitor en opsporingshalsbande Voetslanermonitor en opsporing Jagtermonitor en opsporing Wagmonitor en opsporing Voertuigmonitor en opsporing Houeropsporing Sleepwamonitor en opsporing Klein-bate-opsporing Alarmmonitor Koordlose outomatiseerder Vrieskasmonitor (mobiel en gevestig) Webgebaseerde monitering en beheer van geografiese inligtingstelsel Voordele sluit in: afstandsmonitering van dieregesondheid monitering van presisievoer en veldgebruik afstandsmonitering van lewendehawe en wild (ekotoerisme, gesondheid en veiligheid) navorsingshulpmiddel asook monitering van die navorsingsonderwerp monitering van estrumen bulprestasie plaasoutomatisering monitering van beweegbare bategebruik afstandsmonitering van vries/yskas (mobiel en gevestig) plaassekuriteit (alarmmonitering en persoonlike beskerming) wag-, oppasser-, voetslaneren jagtermonitering monitering en opsporing van voertuiggebruik monitering van produktemperatuur, oa tydens vervoer plaasbeplanning en gebruiksbestuur van natuurlike hulpbronne Nasionale Raad van NRDBVs Wildlewe-afdeling Tel. 011 907 3590/1/2 www.nspca.co.za

2. Nasionale strategie en regeringsdepartemente


Die nasionale Departement van Landbou, Bosbou en Vissery (DLBV) en die Departement van Toerisme speel n belangrike rol in die wildleween jagsektore. Die Departement van Landbou, Bosbou en Vissery speel n leidende rol in landbouproduksie (insluitende wildboerdery) en die Departement van Toerisme speel n leidende rol in toerisme en omgewingsbewaring. Laasgenoemde is veral betrokke by die benutting van hulpbronne; n paneel is byvoorbeeld uit kundiges saamgestel om geskikte norme en standaarde vir jagpraktyke (professionele en ontspanningsjag) te formuleer. Departement van Toerisme (Eko)toerisme Bewaring Ontwikkeling van bewaringsgebiede Wildlewe Toepassing van wetgewing/ nakoming DLBV Arbeid Grond- en grondbelastingvraagstukke Wildvleis Siektes Wildlewe Veeartsenydienste Toepassing Voorligtingsdienste (brei kennis uit)

Die hoofrol van die Nasionale Landboubemarkingsraad (NAMC) is om die DLBV Minister van raad te bedien. Die NAMC se mandaat word uiteengesit in die Wet op die Bemarking van Landbouprodukte, 47 van 1996. Hierdie Wet bepaal dat wild en wildprodukte vir die doeleindes van die Wet as landbouprodukte beskou word. Die DBLV beskou wildboerdery ook sedert 1995 as n landbou-aktiwiteit.

391

Nasionale vraagstukke en probleme word hanteer deur standaarde en bedryfskodes vir die hantering van wild te formuleer. Inspekteurs monitor wildveilings en vangste en reddingsoperasies; hulle beywer hulle vir die beindiging van onetiese praktyke en help hul lidorganisasies om vraagstukke met betrekking tot wild in hul onderskeie gebiede op te los. Oos-Kaapse Wildbestuursvereniging Tel. 041 922 7618 www.ecgma.co.za PricewaterhouseCoopers Agri Industry Group Kobie Bekker (nasionale hoof) Tel. 023 346 5502 Die Agri Industry Group is n hoogs aangeskrewe sakeadviseur en lewer spesialisdienste in belasting, rekeningkunde, entrepreneursadvies, interne oudits, ens. Safari Club International (Afrika-kantoor) Tel. 012 663 8073 Faks 012 663 8075 sciafric@global.co.za Stud Game Breeders Tel. 083 778 0628 www.studgamebreeders.co.za Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde (SABS) Standaarde-inligtingsentrum Tel. 012 428 6925 Die Wildstandaard SANS 10331 is beskikbaar by die SABS en dek aspekte van wildverskuiwing, byvoorbeeld die vang, vervoer, tydelike akkommodasie en vrylating van wilde herbivore soos bokke, olifante, renosters, seekoeie, kameelperde en sebras. Die dokument is ook beskikbaar op www.nspca.co.za.

Suid-Afrikaanse Instituut vir Ekolo en Omgewingswetenskappe Tel. 021 789 1385 www.saiees.org Suid-Afrikaanse Nasionale Parke (SANParke) Tel. 012 426 5000 www.parks-sa.co.za Suider-Afrikaanse Vereniging vir Wildlewebestuur Tel. 021 554 1297 elma@mweb.co.za www.sawma.co.za Suid-Afrikaanse Taksidermievereniging (TASA) Tel. 051 443 8621 (secretary) info@kotoko.co.za www.taxidermysa.com TNH Wildlife Tel. 082 890 9993 / 074 114 8651 Faks 086 519 0124 tnhfence@mweb.co.za www.tnhwildlife.com Heiningmateriaal, installering van wild- en elektriese heinings, sonkrag, geografiese inligtingste lselskartering en die voorsiening van toepassings van herbarium en sommige van die bestuursdienste vir diere en wildlewe wat deur TNH gebied word. TRAFFIC Internasionaal TRAFFIC Oos/Suider-Afrika Tel. 011 486 1102 trafficza@ewt.org.za www.traffic.org Die TRAFFIC-netwerk is die wreld se grootste program vir die monitering van handel in natuurlewe, en sy kantore dek die meeste dele van die wreld. TRAFFIC is n gesamentlike program van die WWF (WreldNatuurfonds) en die IUCN (Wreld-Bewaringsunie) en het ten doel om te verseker dat handel in wilde plante of diere nie bots met

die bewaring van die natuur nie. Die TRAFFIC-netwerk werk ten nouste saam met die Sekretariaat van die Konvensie oor Internasionale Handel in Bedreigde Spesies van Wilde Fauna en Flora (CITES), asook met n wye verskeidenheid ander vennote, insluitende die IUCN-kommissie vir Spesieoorlewing, verskeie regerings en talle ander organisasies. Vereniging van Wildbewaarders van Afrika Tel. 013 735 6639 www.gameranger.org Wildlife and Environment Society of South Africa (WESSA) Tel. 033 330 3931 bryan@wessa.co.za www.wessa.org.za Wildlife Ranching SA (WRSA) Tel. 012 335 6994 admin@wrsa.co.za www.wrsa.co.za WRSA is die amptelike spreekbuis van wildsboere wie se plase in Suid-Afrika gele is. Die WRSA onderhandel oor voordele vir wildsboere met provinsiale owerhede, help hulle met wapenlisensies en die hernuwing daarvan, nakoming van kwytskeldings vir wildplase en die vervoer van lewende hawe, jaarlikse wildsvendusies en opleidingskursusse, onder andere vleisprosessering, leerlooiery, wildplaasbestuur, vleisinspekteurs, ens. Raadpleeg www.wrsa.co.za vir nog inligting. The Wildlife Translocation Association (WTA) Tel. 016 341 2534 info@wta.org.za www.wta.org.za Die WTA wildvangers in verteenwoordig Suid-Afrika.

Alle lede moet die WTA se gedragskode nakom en hulle toerusting gereeld laat inspekteer. Akkurate syfers is nie beskikbaar nie, maar na raming word ongeveer 70 000 diere per jaar gevang en hervestig. Enkele waarnemings: Die verskuiwing van wild geskied volgens n permitstelsel wat deur die toepaslike provinsiale owerhede bestuur word. Dit neem baie lank om permitaansoeke te verwerk. Dt en ander lastige wetsvereistes word as onprakties beskou, dus vang en verskuif spanne wild dikwels onwettig. Na raming geskied ongeveer 50% van alle verskuiwings van wild onwettig. Die koste van lisensieen permitaansoeke is buitensporig operateurs wat wild onwettig verskuif word dus op n onbillike wyse bevoordeel. Daar is n tekort aan opgeleide staatsamptenare om toesig te hou oor die bedrywighede van persone wat wild vang en verskuif. Aanvaarde bedryfstandaarde is noodsaaklik, want diere kan beseer word tydens n vangs, wanneer hulle verskuif word, of net daarna. Wilde diere wat gevang is, is geneig om fisiese beserings op te doen en word baie gespanne. Hulle moet met groot versigtigheid hanteer word en so gou as moontlik na hul vangs afgelaai word. WWF Suid-Afrika (Wreldwye fonds) Tel. 021 888 2800 Faks 021 888 2888 www.panda.org.za

392

4. Opleiding en navorsing
Besonderhede van die South African Journal of Wildlife Research is onder Publikasies en webtuistes beskikbaar.

5. Publikasies en webtuistes
Raadpleeg die artikels in die Departement van Landbou se publikasie Wildlife Ranching in South Africa (Julie 2008). Skryf aan Victor Musetha (VictorMu@daff.gov.za) of Keith Ramsay (keithr@daff.gov.za). Die artikels sluit die volgende in: Calculation of grazing capacity and browse capacity for game species prof G.N. Smit Game ranching or game breeding & the Biodiversity Act. Where to now? R. Saayman Implementation of regulations relating to listed threatened or protected species (TOPS) Magdel Boshoff (Departement van Omgewingsake) Naturally occurring common spcies an overview Deon Furstenburg The treatment of game dr. Pierre Nel The role of captive facilities in wildlife ranching Antoinette Kotze, Craig Allengy & Dave Morgan. Assisted reproduction technology (ART) for the conservation and genetic management of wildlife dr. Ronnie de la Rey van Embryo Plus. The role of the Department of Agriculture in the development of a sustainable wildlife ranching sector in South Africa Dr Keith A Ramsay and Victor Musetha. SA Wingshooterss a profile Wingshooters and rural community development. Guidelines for importing and exporting animals and genetic material. Report on the investigation to identify problems for sustainable growth and development in South African Wildlife Ranching. 2006.Tree in verbinding met Schalk Burger, Nasionale Landboubemarkingsraad, SchalkB@namc.co.za. Die tydskrif Game & Hunt is n onafhanklike maandblad wat die bevordering van die volhoubare benutting van Suid-Afrika se wild ten doel het. Game & Hunt bestryk die hele spektrum van die wildbedryf, insluitende wildboere, jagters en natuurliefhebbers. SA Journal of Wildlife Research www.sawma.co.za. Tree met mev. Elma Marais in verbinding by 021 554 1297 of elma@mweb.co.za. Lees gereelde artikels in die weeklikse landboupublikasies Landbouweekblad en Farmers Weekly of besoek die webtuistes www.landbou.com en www. farmersweekly.co.za. Die volgende publikasies is verkrygbaar van Bryan Pierce (Tel. 011 954 4675 or 082 488 5081): The Capture, Care & Management of Wildlife. Mike le Grange. Game Farming and Wildlife Management. Young. Kejafa Knowledge Works verskaf publikasies soos Game Capture and Relocation Guide. Bel 014 577 0005 of besoek www.kejafa.co.za Verskeie nagraadse verhandelinge by universiteitsbiblioteke. J du P Bothma. 2002. Game ranch management. 4th edition. Van Schaik. ISBN 0-627-02471-8. J du P Bothma. 2005. Intensive wildlife production in southern Africa. Van Schaik. ISBN 0-627-02549-8. D Furstenburg. 1996-2006. Game series in Game & Hunt, www. wildlifehunt.co.za. (Ook beskikbaar op CD The Wildlife CD www. wildlifecd.co.za of telefoonnommer 012 348 5550.) Die Infopak-boekie Diseases shared by Wildlife and Livestock, wat verkrygbaar is van die LNR OVI en die DLBV ondersoek die skakels tussen die verskillende diere en siektes, soos Afrika-varkkoors en korridorsiekte. Die publikasie is beskikbaar by www.daff.gov.za.

Africa Nature Training Tel. 012 667 5440 www.AfricaNatureTraining.co.za Bushwise Tel. 015 793 2989 / 083 565 7387 www.bushwise.co.za The Game Capture School Tel. 014 743 3051 / 082 825 8735 www.gamecapture.info Ghoenaskraalopleidingsentrum Moetsie du Plessis 083 272 7486 Piet du Plessis - 083 272 7485 www.ghoenaskraal.co.za Kursusse vir plaaseienaars en -werkers word aangebied. Di kursusse sluit opleiding in die verwerking van wildsvleis, jaggidsopleiding en n eendagwildlooierykursus in. Grasveldvereniging van SuidAfrika (GSSA) Tel. 049 842 4335 www.grassland.org.za Impala-veldgidsopleiding Tel. 014 735 0361 www.impalatraining.co.za International School of Tanning Technology Tel. 046 622 7310 www.tanschool.co.za Landbounavorsingsraad Deon Furstenburg Tel. 012 672 9322 dfurs@mweb.co.za

SANWILD Tel. 015 981 6829 / 318 7900 www.sanwild.org South African Wildlife College Tel. 015 793 7300 www.wildlifecollege.org.za Tshwane-Universiteit vir Tegnologie Brian Reilly Tel. 012 382 5306 / 5215 www.tut.ac.za Universiteit van die Vrystaat www.ufs.ac.za Departement Genetika Prof. J.P Grobler . Tel. 051 401 2776 GroblerJP@ufs.ac.za Departement Vee-, Wild- en Weidingkunde Prof. H.O. de Waal Tel. 051 401 2210 Departement Dierkunde en Entomologie Prof. O.B. Kok Tel. 051 401 2489 kokob@ufs.ac.za Universiteit van KwaZulu-Natal Botanie- en Dierkunde-eenheid Rob Slotow Tel. 033 260 6086 www.ukzn.ac.za Universiteit van Pretoria www.up.ac.za Sentrum vir Wildlewebestuur Tel. 012 420 2627

Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit Vee- en Wildkunde Tel. 012 420 3271 (NMMU) Landbou- en Wildlewebestuur BewaringsekologieTel. 041 801 5018 navorsingsentrum (CERU) Skool vir Natuurlikehulpbronne- Tel. 012 420 2753 bestuur (Saasveld-kampus) Soogdiernavorsingsinstituut Tel. 044 801 5043 Tel. 012 420 3776 Faks 044 801 5031

n Nasionale Diploma en B. Tech- Universiteit van die graad in Wildplaasbestuur word Witwatersrand Dier-, Plant- en Omgewingskunde aangebied. Tel. 011 717 6404 Noordwes-Universiteit Potchefstroom-kampus Tel. 018 299 1351 / 1433 Tel. 018 299 1812 / 1810

393

Ander webtuistes: www.aata-animaltransport.org - Animal Transportation Association www.ifaw.org - International Fund for Animal Welfare www.wildnetafrica.biz en www.wildnetafrica.com toerisme- en bemarkingswebtuistes www.africanconservation.org - African Conservation Foundation. Die winsgewendheid van wildboerdery teenoor veeboerdery word goed gedokumenteer in Absa se ekonomiesenavoringsverslag. Die volledige verslag is beskikbaar by www.absa.co.za.

uitgesterf het. Hulle getalle het egter intussen so toegeneem dat die gevaar dat hulle kan uitsterf, afgeweer is. Di diere kan nou teen ho pryse (wat deur die mark bepaal word) aangekoop word. Verkopers koester ook ho verwagtinge, dus sal hulle in baie gevalle liewers die diere hou as om hulle teen n lae prys van die hand te sit, dus neem die diere se getalle steeds toe. In 1984 het n witrenoster ongeveer R800 gekos, maar in 2005 is n rekordprys vir n witrenoster betaal: R450 000. As die wildboer boonop toeriste-akkommodasie wil aanbied, moet hy baie geld aan die ontwikkeling van die nodige infrastruktuur bestee. Afgebakende gebiede

6. Plaaslike sakeomgewing
In Suid-Afrika word vyf metodes in wildhandel gebruik: 1. Privaat verkope wat deur die koper en die verkoper beding word. Professionele wildvangers speel n belangrike rol in die verskuiwing van die diere. 2. Openbare wildveilings. 3. Openbare katalogus-wildveilings. 4. Die tenderstelsel. Hierdie metode word hoofsaaklik gebruik deur munisipaliteite wat hul eie wild- en natuurreservate besit. SANParke vra byvoorbeeld tenders aan vir die koop van diere soos olifante en renosters. 5. Elektroniese veilings.

Die bewaring van die plaaslike omgewing word in die Wet op die Bewaring van Landbouhulpbronne uiteengesit. Di Wet voorkom dat wild na habitatte verskuif word wat nie geskik is nie. Afgebakende gebiede is een van die hoof- beperkende faktore in Suid-Afrikaanse wildlewebestuur. Di regulasies bepaal dat wildboere sekere wildspesies nie in bepaalde gebiede kan aanhou nie omdat di gebiede nie as n geskikte natuurlike habitat beskou word nie. Wildboere is van mening dat hulle toegelaat moet word om met enige inheemse spesie van hul keuse te boer, selfs al dui sommige verslae daarop dat die spesie nie 100 jaar gelede in die gebied van die wildplaas voorgekom het nie. Hulle voer ook aan dat die hervestiging van wild deur markkragte bepaal sal word. As wild na n habitat verskuif word wat nie geskik is nie of as troppe verkeerd saamgestel word, sal hulle aanwas afneem en sal die onderneming nie ekonomies lewensvatbaar bly nie. Laastens voer wildboere aan dat soortgelyke beperkinge nie op ander herbivore soos grootvee, skape en bokke van toepassing is nie. Die beperking van die verskuiwing van lewende (gegrond op historiese voorkoms) word dus beskou as teenproduktief en ongunstig vir die ekonomie. As die gebiede waarop wildboere tans mag boer uitgebrei word, kan die wildbedryf op n volhoubare wyse groei. Dank is verskuldig aan Schalk Burger (Nasionale Landboubemarkingsraad) vir sy waardevolle insette. Die volgende addisionele inligtingsbronne is ook geraadpleeg: Investigation by the Wildlife Section 7 Committee into the marketing potential for South African wildlife ranching en Wildlife Ranching in South Africa, gepubliseer deur die nasionale Departement van Landbou (Julie 2008). Dankie aan Dr Gert Dry en Reinhardt Holtzhause (Wildife Ranching SA) en Elma Marais (SA Wildlife Management Association) vir hul terugvoer oor die konsephoofstuk.

7. Aspekte wat voornemende boere in gedagte moet hou


Kapitaaluitgawes Baie kapitaal moet bel word in omheining, die aanskaf van wild en die nodige infrastruktuur as n veeplaas na n wildplaas omgeskakel word of as n wildplaas ontwikkel word. Dit is baie duur om n wildplaas te omhein. Afhangende van die soort wild op die plaas moet die heinings 1,2 m; 1,8 m; of 2,4 m hoog wees. Dit kan tot R30 000 per kilometer kos om n nuwe wildheining op te rig. Nadat n eiendom omhein is volgens Natuurbewaring se minimumstandaarde, word n kwytskeldingsertifikaat uitgereik. Di sertifikaat is vir drie jaar geldig en stel die houer of eienaar in staat om die hele jaar lank op die kwytgeskelde grond te jag, wild te vang en bepaalde wildspesies te verkoop. Indien n kwytskeldingsertifikaat nie uitgereik is nie, mag daar slegs van Maart tot September op die grond gejag word. Nog n beperkende faktor is die koste van wild wat aangeskaf word om n eiendom te bevolk. Skaars spesies is diere wat drie dekades gelede byna

394

Nasionale kwessies
Arbeid en werkskepping
Verwys ook na die regshulp hoofstuk

Wetgewing is ten opsigte van minimumlone en sekerheid van verblyfreg uitgevaardig om te verhoed dat behoeftige, ongeletterde mense uitgebuit word. Ongelukkig kon hierdie maatrels ook die onbedoelde gevolg gehad het dat boere minder permanente werkers in diens wil neem en op hul plase wil huisves. Die aantal seisoenswerkers het dus ten koste van die aantal permanente poste toegeneem. Volgens die nuutste Sensus van Kommersile Landbou (2007) is die gemiddelde aantal plaasarbeiders per boerdery-eenheid 20. Hoewel dit n styging is in vergelyking met 1993, is daar minder boerderyeenhede. Boerdery-eenhede het in grootte toegeneem en meganisasie het terselfdertyd toegeneem. Ten einde in n hoogs mededingende omgewing ekonomies te kan oorleef, moet plaasbestuur van die hoogste orde wees. Dit beteken onder meer dat die arbeidsmag professioneel en met die nodige sensitiwiteit bestuur moet word. n Boer is dikwels werkgewer, menslikehulpbronbestuurder, maatskaplike werker en selfs mentor rolle wat ontstaan uit die boer se nabye verhouding met en betrokkenheid by die lewens van plaaswerkers en hul gesinne. Die suiwelboer, Steve Roberts, het dit so beskryf (sien afdeling 4): Wanneer ons slegs op die aandeleprys (en ons eie eindresultaat) fokus, heg ons nie waarde aan mense nie, wat beteken dat ons nie juis waarde aan enigiets heg nie.
Bronne: Aangepas uit AgriReview tweede kwartaal 2009, tweede en derde kwartaal 2008 (kry dit by www.standardbank.co.za); Mnr Lourie Bosman, vorige president van AgriSA; Steve Roberts in die artikel Corporate greed inflates food prices, not minimum wages by www.farmersweekly.co.za.

1. Oorsig
Die eerste van die tien strategiese prioriteite van die Mediumtermynstrategieseraamwerk (MTSR), die raamwerk wat die regering se program in die verkiesingsmandaattydperk (2009 tot 2014) rig, is: Versnel groei en omskep die ekonomie om ordentlike werksgeleenthede en n volhoubare bestaan daar te stel. Die regering het n aantal stappe geneem om die ekonomie te help om uit die resessie te kom. Dit behels onder meer die handhawing van openbare besteding en die regering se indiensnemingsprogram; om ondernemings wat deur die staat besit word, te help om hulle beleggings te verhoog; om munisipale kapitaalbesteding te steun deur die ontwikkeling van finansile instellings; die handhawing van ekspansionre fiskale en monetre beleid vir solank as wat dit nodig mag wees; en die verstewiging van die sosiale veiligheidsnet. Die grootste uitdaging wat die land in die gesig staar, bly egter werkskepping en die Minister van Finansies, Pravin Gordhan, het op rekord ges dat indien die land nie n manier kry om hierdie probleem die hoof te bied nie, daar rampspoedige implikasies vir sosiale stabiliteit en toekomstige groei sal wees. Slegs 42 persent van die bevolking wat tussen die ouderdomme van 15 en 64 jaar is, het een of ander vorm van werk. In die voormalige tuislande het slegs 30 persent van die volwassenes werk gehad. Dit vergelyk ongunstig met ontluikende ekonomie wat in dieselfde posisie is, soos Brasili en China, waar ongeveer n derde van die volwassebevolking werk het. Die land se arbeidsabsorpsiekoers is laer as die van Ghana, Suid-Korea, Brasili, China en Indi
Bron: Buanews 27 Oktober 2009

3. Rolspelers
Maatskappye wat betrokke is
Afriklok Tel. 012 654 5804 www.clock.co.za Arbeidsverwante sagteware Agri Mega Empowerment Solutions (AgriMES) Tel 028 424 2890 / 028 425 2524 www.agrimega.co.za The Donish Group Tel. 032 945 3368 Noodsaaklike eerstehulptoerusting Donkerhoek Data Tel. 021 874 1047 www.donkerhoekdata.co.za Betaallyssagteware

Perspektiewe Deur te werk, kry n mens selfrespek, onafhanklikheid en bevrediging. Produktiewe werk is die kern van demokrasie en menslike ontwikkeling. Suid-Afrika het meer werksgeleenthede nou dringender as ooit nodig, en in groter getalle as wat ooit voorheen nodig was.
Uit die verslag: Five million jobs: how to add five million jobs to the South African economy over the next five years. Kyk daarna op die Centre for Development and Enterprise se webtuiste by www.cde.org.za.

Studies toon dat elke werker in Suid-Afrika in die algemeen n minimum van vyf afhanklikes op hulle skamele lone onderhou. Dit beteken dat elke keer wanneer n enkele werkers sy werk verloor, vyf of meer mense gedompel word in krisisse soos armoede en n verlies aan waardigheid. Die gevoel van sosiale samehorigheid van gemeenskappe word in die proses vernietig.
Bron: Gesamentlike verklaring deur Zwelimzima Vavi en Bobby Godsell, medevoorsitters van die Millennium-Arbeidsraad, oor die beskerming van huidige poste en die vermyding van afdankings (08/12/2009).

Bied dienste aan georganiseerde Maxi Control landbou en kommoditeitsorga Tel. 021 762 7576 nisasies. SEB. Geakkrediteerde www.maxicontrol.co.za opleiding. Arbeidsdienste. Arbeidproduktiwiteitstelsels ALCO-Safe NOSA Tel. 012 342 1020/3/4 Tel. 012 683 0200 www.alcoholtesting.co.za www.nosa.co.za BANBRIC BUILDING n Internasionale leweransier van Sel.: 072 242 9129 beroepsrisikobestuursdienste en www.banbric.co.za -produkte. NOSA het landwyd kantore. Arbeidsamestellings DFM Software Solutions Tel. 021 904 1154 www.dfmsoftware.co.za Betaallyssagteware Plan-A-Head Software Tel. 033 342 7888 www.planahead.co.za Betaallyssagteware

2. Arbeid in die landbou


Moeilike landboutoestande en die onttrekking van subsidies het boere verplig om deeglik na elke werker se produktiwiteit te kyk. Produksiepryse in die landbousektor het nie tred gehou met die prys van boerderybenodigdhede nie. Kommersile boerdery het meer gekonsentreerd geraak, en weens die toenemende gebruik van tegnologie is daar minder werksgeleenthede. Boere moes egter hierdie veranderinge aanbring ten einde in die globale omgewing mededingend en winsgewend te bly.

Regshulp
Sien die hoofstuk oor regshulp.

Landbouwerkgewersorganisasie (LWO) Tel. 0861 10 18 28 info@lwo.co.za www.lwo.co.za

395

Hierdie organisasie is in 1990 as n organisasie sonder winsoogmerk gestig. Dit verteenwoordig sowat 5 000 boere asook werkgewers van ander sektore landwyd. Dit bied gespesialiseerde voordele en dienste aan alle werkgewers in Suid-Afrika, maar spesifiek aan landbouwerkgewers.

Opleiding en navorsing
LWO kyk na die besonderhede onder links AstroTech Tel. 0861 ASTROT (0861 278768) www.attraining5.co.za Opleiding in arbeidswetgewing COIDAtrain Tel. 012 333 7880 www.coidatrain.co.za Die RGN het ook kantore in Kaapstad en Durban. Navorsingsgebiede sluit arbeidsmarkte en maatskaplike beleid, indiensnemingsmonitering en indiensnemingsgeorinteerde nywerheidstudies in.

Die Food and Allied Workers Union (FAWU) is n artikel 21-maatskappy (nie-winsgewende organisasie) wat by die Departement van Arbeid geregistreer is. Dit is ook by die Congress of South African Trade Unions (COSATU) geaffilieer. FAWU organiseer die arbeiders in al die sektore van die voedselbedryf, insluitend die visvang-, drank-, tabaken hotel- en spysenieringsbedrywe. In ooreenstemming met die COSATU-beginsel van een vakbond, een industrie het FAWU in 2004 met die South African Agriculture, Plantation and Allied Workers Union (SAAPAWU) saamgesmelt. Die vakverbond werf dus lede in die primre landbousektor onder plaaswerkers en werkers in die bosboubedryf. Federation of Trade Unions of South Africa (FEDUSA) Tel. 011 279 1800 www.fedusa.org.za

National Economic Development & Labour Council (NEDLAC) Tel. 011 328 4200 www.nedlac.org.za By Nedlac vergader die regering op n nasionale vlak met georganiseerde besighede, georganiseerde arbeid en georganiseerde gemeenskapsgroepe om aangeleenthede van sosiale en ekonomiese beleid te bespreek en te poog om konsensus daaroor te bereik NUFBWSAW National Union Food Beverage Wine Spirits and Allied Workers Union Parlementre Moniteringsgroep (PMG) Tel. 021 465 8885 www.pmg.org.za SAFATU South African Food and Allied Trade Union

Die Universiteit van die Vrystaat Departement Landbou-ekonomie Opleiding vir besighede in Tel. 051 401 2250 vergoeding vir beroepsbeserings en -siektes (Compensation for Urban-Econ Occupational Injuries and Diseases Tel. 031 202 9673 CIODA ACT No 130 of 1993). www.urban-econ.com Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing (RGN) Tel. 012 302 2000 www.hsrc.ac.za Die kursusse wat aangebied word deur maatskappye soos Protea Training Centre sluit in opleiding in arbeidsbetrekkinge vir toesighouers. Skakel 021 948 1275 / 082 670 1636 of skryf aan protea@kingsley.co.za
Lees die hoofstuk oor Landbou-onderwys en opleiding vir n volledige lys verskaffers.

Solidariteit Tel. 0861 25 24 23 FEDUSA en NACTU vorm saam www.solidariteit.co.za SACOTU. South African Confederation of International Labour Trade Unions (SACOTU) is n Organisation (ILO) konfederasie wat uit FEDUSA en www.ilo.org NACTU bestaan. International Trade Union Confederation (ITUC-Africa) info@ituc-africa.org www.ituc-africa.org South African Farm Workers Association (SAFWA) Tel. 084 739 4401 shawnmac@lantic.net

Rolspelers van vakbonde, ondernemings en die regering


Kry meer besonderhede oor al die regeringsdepartemente by www.info.gov.za.

Die Suid-Afrikaanse regering wil sy Uitgebreide Openbare Werkeprogram (Expanded Public Works Programme EPWP) viervoudig oor die volgende vyf jaar uitbrei en R4 biljoen (VS$440 miljoen) bestee om 4.5 miljoen werksgeleenthede te skep. Indien dit suksesvol is, sal dit werk verskaf aan ongeveer 10% van die land se bevolking. Die EPWP gebruik openbare fondse om werkskeppings en vaardigheidsontwikkeling n hupstoot te gee en gee werk aan werkloses by arbeidsintensiewe openbare projekte soos die bou van paaie. Op die manier verskaf hulle nie net werk op die kort termyn nie, maar help ook om mense vaardighede aan te leer wat hulle nodig het vir meer permanente poste.
Bron: www.mediaclucbsouthafrica.com nuwe verslag op 8 April 2009

Millenium Labour Council (MLC) South African Human Rights www.mlc.org.za Commission (SAHRC) Tel. 011 484 8300 n Liggaam wat tot stand gekom het www.sahrc.org.za om die oorsake van werkloosheid te ontleed en aan te spreek. South African Social Security Agency (SASSA) National Council of Trade www.sassa.gov.za: Unions (NACTU) Tel. 011 833 1040-3 U sal die kontakbesonderhede van www.nactu.org.za hul kantore op hul webtuiste kry. NACTU en FEDUSA vorm saam Sugar Manufacturing and SACOTU. Refining Employment Association National Education Health Tel. 031 508 7300 & Allied Workers Union (NEHAWU) Towards the Elimination of Tel. 011 833 2902 Child Labour (TECL) www.nehawu.org.za Tel. 012 431 8829/7/6 National Bargaining Council for www.child-labour.org.za the Sugar Manufacturing and United Association of South Refining Industry Africa trade union (UASA) Tel. 031 508 7331/2 Tel. 0861 00 8272 www.uasa.org.za

Business Unity South Africa (BUSA) Tel. 011 784 8000 www.busa.org.za BUSA verenig die Black Business Council (BBC) en Business South Africa (BSA). Die lede van die BBC en BSA is almal stigterslede van BUSA. Kommissie vir Versoening, Bemiddeling en Arbitrasie (KVBA) Tel. 0861 16 16 16 www.ccma.org.za

Congress of South African Trade Unions (Cosatu) Tel. 011 339 4911 Fax 011 339 5080/6940 www.cosatu.org.za Department of Labour (DoL) Tel. 012 309 4262 Page.boikanyo@labour.gov.za www.labour.gov.za The Food and Alied Workers Union (FAWU) Tel. 021 637 9040 / 4 Fax 021 637 6164 www.fawu.org.za

4. Publikasies
Kyk na die hoofstuk oor regshulp. Die tydskrif, Farmworker magazine, wat deur Agri Promo uitgegee word, is n tydskrif vir die plaaswerkergemeenskap. Kontak 028 424 2890 / 028 425 2524 of besoek www.agrimega.co.za.

396

As u vir uitvoerdoeleindes produseer, moet u vertroud wees met die kontrolelys van GlobalGAP Risk-Assessment on Social Practices (GRASP), wat die voorwaardes van arbeid op plase stipuleer. Raadpleeg www.globalgap.org. Gaan na www.landbou.com, die elektroniese weergawe van Landbouweekblad, en klik op die kieslysopsie Arbeid. Die geargiveerde artikel Corporate greed inflates food prices, not minimum wages is deur die suiwelboer Steve Roberts geskryf en beskikbaar by www.farmersweekly.co.za. Soek World of work report 2009: the global jobs crisis and beyond by www. ilo.org. Dit is die webtuiste van die International Labour Organisation. In die Standardbank-publikasie Finance and farmers word daar melding gemaak van die opkoms van n nuwe landbou, waarby boere nie soos in die verlede produksiegeorinteerd is nie, maar moet produseer wat die mark verlang. Dit is nodig om meer te wete te kom oor die globale beeld van verbruikersvoorkeure, die ontwikkelende markintelligensie, finansile bestuur, en so meer. Een van die kwessies ten opsigte waarvan n nuwe perspektief nodig is, is arbeid. In die ou landbou is arbeid as n koste en toerusting as n belegging beskou. In die nuwe landbou word arbeid as n belegging en toerusting as n koste beskou. Besoek www.statssa.gov.za/agriculture vir die jongste inligting oor die Sensus van Kommersile Landbou 2007 (waarvan die resultate in September 2009 bekend gemaak sal word). Kyk na statistiek by die Departement Landbou, Bosbou en Visserye se webtuiste, www.daff.gov.za. Klik op die kieslysopsies Publications. Statistiek sluit in die aantal plaaswerkers en huishulpe op plase ens. Insiggewende boek oor plaaswerkers beskikbaar Going for broke: the fate of farm workers in arid South Africa, word deur die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing (RGN) gepubliseer. Die boek kan teen R260,00 aangeskaf word of op die Internet gelees word by www.hsrcpress.ac.za. Hierdie boek bied n omvattende oorsig van die lot van plaaswerkers. Die vraagstuk word teruggevoer na die vroe Kaapse geskiedenis van die meester-slaaf-verhouding en ondersoek die professionalisering van plaaswerkers, wat mettertyd momentum verkry het. Sommige hoofstukke word afgestaan aan belangrike kwessies soos die uitbreiding van arbeidswette na plaaswerkers en die bekendstelling van n minimumloon, die lewe op n plaas en dienslewering in landelike gebiede. Die werk word afgesluit met die vraag n Reis waarheen? (A journey to somewhere?). Die boek is n uiters nuttige inligtingsbron en bied weloorwo menings oor n aantal vraagstukke. Dit verdien n plek op elke boer se boekrak. Vakbonde en nieregeringsorganisasies sal bepaald ook daarby baat om die boek te lees.
Bron: Kobus Kleynhans, AgriSA

Aansoek om finansile hulp vir die elektrifisering van werkers se huise Dit is bedoel vir Eskom-klante wat n bestaande kragpunt wil uitbrei, of wat n nuwe kragpunt verlang om elektrisiteit na n werkershuis te voorsien. Eskom lewer n finansile bydrae tot die koste van die elektrifisering van elke werkershuis. Besonderhede kan verkry word van Eskomtakke in die hoofstuk oor energie of besoek www.eskom.co.za. Landboudorpe (agridorpe) Die ontwikkeling van agridorpe vind plaas as deel van n vennootskap tussen die boer, die plaaswerker en die staat. Daar word daarna verwys in die regering se LARP-dokument (die Land and Agrarian Reform Project kyk by www.daff.gov.za en klik op Key Programmes) asook in AgriSA se voorstelle aangaande permanente behuising weg van plase af en ekonomiese geleenthede vir plaaswerkers. Die ekonomiese, finansile en politieke konteks van die landbousektor sal bepaal hoeveel die regering en die boere in die ontwikkeling van agridorpe kan bel. n Agridorp word beskou as n privaat nedersetting van beperkte grootte, gevestig en bestuur deur n regsinstelling, in en/of naby n landbougebied, waar bewoning beperk word tot bona fide-werkers op die plase wat by die ontwikkeling betrokke is en die werkers se afhanklikes. Volgens hierdie relings sluit sekerheid van verblyf nie eienaarskap in nie, maar kan dit kan trusts, kommunale eiendomsverenigings of deeltitels insluit. Behuisingsubsidies Die standaard van plaaswerkers se behuising kan met behulp van die institusionele subsidies van die Departement Behuising verbeter word. Besonderhede aangaande behuisingsubsidies verskyn by die Departement se webtuiste by www.housing.gov.za klik op die kieslysopsie Subsidy Info. Die Staatskoerant van 8 Januarie 2009 het wysigings aan die Inkomstebelastingwet gepubliseer, wat voorsiening maak vir beter belastingaftrekkings op plaaswerkers se behuising. Vind meer hieroor uit by u boekhouer of kontak Mnr Johan Pienaar by AgriSA. Vind meer uit oor die Settlement and Production Land Acquisitions Grant (SPLAG). Hierdie toelaag is R111 123 per individu werd en stel hom ten doel om plaasbewoners en werkers te help om hulle eie huise te besit. Die regering koop huise of grond en verskaf die transportakte aan die begunstigdes. Ander programme, soos die Peoples Housing Project (PHP), bied ook finansile steun. Soek die artikel Farm workers get roofs over their heads by www.buanews.gov.za, waarin daar berig is oor 118 huise wat aan plaaswerkers oorgedra is. Die boer Carl Henning van Mununzwu Newco het Limpopo se Departement Plaaslike Regering en Behuising gehelp om die huise te bou. Sestig mense is tydens die bou daarvan in diens geneem en dit het die departement R4 miljoen gekos. Aftrekking vir behuising van n plaaswerker se salaris Regtens kan dit alleenlik geskied indien die plaaswerker se huis aan die volgende vereistes voldoen: Die dak van die huis moet duursaam en waterdig wees. Die huis moet glasvensters h wat kan oopmaak. Indien die nodige infrastruktuur op die plaas bestaan, moet elektrisiteit in die huis beskikbaar wees. Daar moet veilige water binne-in die huis of baie na aan die huis wees nie meer as 100 m van die huis af nie. Daar moet n spoel- of puttoilet in of naby die huis wees. Die huis mag nie minder as 30 vk m groot wees nie.

5. Opleiding van personeel


Lees meer oor die AgriSETA-betrokkenheid in die hoofstuk oor landbouonderwys en -opleiding of besoek www.agriseta.co.za. Sekere soorte opleiding sal ingevolge bepaalde rels befonds word. Leerlingskappe bied aan u, die werkgewer, ook bepaalde belastingkortings asook n werksmag wat met meer vaardighede toegerus is. U sal besonderhede van opleidingsverskaffers wat deur AgriSETA geakkrediteer is in hierdie hoofstuk aantref, asook meer inligting oor basiese onderwys en opleiding vir volwassenes (BOOV of ABET).

6. Behuising vir plaaswerkers


Lees meer oor die Wet op die Uitbreiding van Sekerheid van Verblyfreg in die hoofstuk oor grondhervorming en in die laaste gedeelte van die hoofstuk oor regshulp. Behuising vir plaaswerkers vorm n integrale deel van baie boerderye in Suid-Afrika. Boere verskaf gewoonlik behuising op die plase as deel van die werkers se diensvoorwaardes. Die behuising wissel van modderhutte tot konvensionele baksteenhuise. Die huise is dikwels oorvol en onhiginies en dienste (soos elektrisiteit en lopende water) is ontoereikend.

7. Arbeidsverwante regshulp
Raadpleeg die hoofstuk oor regshulp vir n volledige lys rolspelers. Arbeidswette Die Wet op Beroepsgesondheid en -Veiligheid (1993) Die Wet op Vergoeding vir Beroepsbeserings en Siektes (130 van 1993) Die Wet op Arbeidsverhoudinge (66 van 1995 en 42 van 1996) Werkloosheidsversekeringswet (1996) Die Wet op Basiese Diensvoorwaardes (75 van 1997) Employment Equity Act (55 van 1998 net in Engels) Skills Development Act (97 van 1998 net in Engels)

397

Wette oor grondaangeleenthede Die Wet op Grondhervorming (3 van 1996) Die Wet op die Uitbreiding van Sekerheid van Verblyfreg (ESTA) (62 van 1997) Die Wet op die Voorkoming van Onwettige Uitsetting en Onregmatige Besetting van Grond (19 van 1998) Die Landbouwerkgewersorganisasie bied kort kursusse aan vir u, die werkgewer, oor wat die wet van u verlang. Die besonderhede verskyn by hul webtuiste, www.lwo.co.za of kontak hulle by 0861 101 828. Die kursusse wat maatskappye soos die Protea-opleidingsentrum (op u perseel) aanbied, sluit opleiding ten opsigte van die Wet op Beroepsgesondheid en -Veiligheid (1993) in. Bel 021 948 1275 / 082 670 1636 of stuur n e-pos aan protea@kingsley.co.za.

Plaaswerkers werk dikwels onwettig, en sonder die nodige kwalifikasies, met elektrisiteit. (Vind meer uit oor Vooraf-leerassesserings van AgriSETA, waar n werker erkenning kan ontvang vir kennis waaroor hy of sy reeds beskik.) Net so behoort mense wat in noodhulp opgelei is, toepaslike sertifikate te ontvang. Ander gebiede van nienakoming sluit in die versuim om minimum lone te betaal en salarisstrokies uit te reik, om aftrekkings vir behuising te doen, werkers se besonderhede nie behoorlik op te teken nie, en om hulle nie oortyd te betaal vir werk op Sondae nie. Boere wat nie die bepalings van die Wet gehoorsaam nie, ontvang kennisgewings en 21 dae later keer inspekteurs terug om nakoming te kontroleer. In die algemeen bevind die Departement van Arbeid dat boere uiters inskiklik is ten opsigte van inspeksies. Die inspeksiekontrolelys kan geraadpleeg word by www.agrisa.co.za (klik op die kieslysopsie Documents). Ooreenkomstig n internasionale neiging het gesondheid- en veiligheidskwessies in die Suid-Afrikaanse landbousektor al hoe belangriker geword. Die gesondheid en veiligheid van werkers is ook belangrik met betrekking tot die nakoming van arbeidswetgewing en die voorkoming van beserings aan diens. Maatrels om die gesondheid en veiligheid by werkplekke te bevorder, sluit die maatrel in dat werkers Persoonlike beskermingstoerusting (PBT) moet dra, byvoorbeeld: Harde hoede wat deur alle persone gedra moet word wat 10 meter of minder van n gebied is waar opligtings- of hystoerusting gebruik word, of waar kopbeserings n moontlikheid is; Beskermende handskoene moet gedra word deur alle persone wat betrokke is by die hantering van swaar of skerphoekige materiaal; sweiswerk of glassnybedrywighede, asook die hantering van korroderende chemikalie. Veiligheidskoene moet gedra word deur almal wat die aktiewe werksarea betree; en Veiligheidsbrille moet gedra word wanneer werkers toerusting gebruik in stowwerige toestande, wanneer hulle sny-, sweis- of slypwerk doen of gevaarlike chemikalie hanteer. Doeltreffende gebruik van aanwysings dra ook by tot die nakoming van gesondheids- en veiligheidstandaarde en moet goed sigbaar wees aan almal in die aktiewe werksarea. Aanwysings moet diagrammaties van aard wees sodat dit maklik verstaanbaar is vir mense van verskillende opvoedingsvlakke of moedertale. Tekens kan vir n verskeidenheid doele aangewend word, soos: om spesifieke areas vir spesifieke gebruike uit te wys, bv chemiese bergingsarea, parkeerarea vir voertuie, nooduitgangroetes; om voorskrifte wat in sekere gebiede geld, aan te toon, byvoorbeeld dat die dra van harde hoede, handskoene, brille vereis word; om gevaar aan te dui, soos die teenwoordigheid van korroderende materiaal, oorhoofse gevaar of gladde oppervlakte; en om beperkings aan te dui, soos geen rook nie, geen selfone nie, eet of drink verbode. Doeltreffende gesondheid en veiligheid by die werkplek vereis ook dat verantwoordelike persone vir n spesifieke taak aangewys word, byvoorbeeld n brandmeester in beheer van noodontruiming. Op hierdie manier kan spesifieke gebeurtenisse doeltreffender beheer word.
Bron: Janet Edmonds Consulting. Call 082 828 7953.

8. Raamwerk van sektorale vasstelling 13: Plaaswerkersektor


Inligting hieroor, wat op n gebruikersvriendelike wyse uiteengesit is, verskyn by www.agrisa.co.za (klik op die kieslysopsie Documents). U sal ook die dienskontrak daar aantref. Dit maak deel uit van die Wet op Basiese Diensvoorwaardes, 1997, en handel spesifiek oor plaaswerkers in alle boerderybedrywighede in die Republiek van Suid-Afrika. Kyk na hierdie wet by www.labour.gov.za. Elke werkgewer vir wie hierdie sektorale vasstelling bindend is, moet n afskrif of n opsomming daarvan in die werkplek hou, op n plek waar plaaswerkers toegang daartoe het. Minimum lone vir plaaswerkers 1 Maart 2009 tot 28 1 Maart 2010 tot 28 1 Maart 2011 tot 29 Februarie 2010 Februarie 2011 Februarie 2012 Uurlikse koers (R): 6.31 Weeklikse koers (R): 284.23 Maandelikse (R): 1231.70 Uurlikse koers (R): Vorige jaar se loon + VPIX + 1% Weeklikse koers (R): Vorige jaar se loon + VPIX + 1% Uurlikse koers (R): Vorige jaar se loon + VPIX + 1% Weeklikse koers (R): Vorige jaar se loon + VPIX + 1% Maandelikse koers (R): Vorige jaar se loon + VPIX + 1%

koers Maandelikse koers (R): Vorige jaar se loon + VPIX + 1%

Kry meer besonderhede oor die Suid-Afrikaanse Agentskap vir Bestaansbeveiliging in afdeling 3. Plaaswerkers kom in aanmerkings vir sosiale toelae van die regering soos kindertoelae en ongeskiktheidstoelae. Die meeste werkers werk op formele of informele plase en verdien minder as R1 500 per maand. Vanwe hulle lae lone kwalifiseer hulle outomaties vir regeringshulp.

9. Inspeksies: Die Wet op Beroepsgesondheid en -Veiligheid


Dit is belangrik dat boere bepaalde standaarde moet handhaaf ten opsigte van arbeidsregulasies nie net om plaaswerkers te beskerm nie, maar ook hulleself. Waar die risiko nie uit die weg geruim kan word nie, kan dit beslis geminimaliseer word. Beroepsgesondheid en die gebruik van kinderarbeid op plase geniet tans baie aandag, nie net in Suid-Afrika nie, maar ook internasionaal deur middel van die International Labour Organisation. Boere behoort in die besonder aandag hieraan te skenk. In die verlede was daar veral kommer oor administrasie, veiligheidsregulasies en opleiding. Alhoewel boere n aansienlike hoeveelheid tyd aan indiensopleiding vir werkers bestee, is daar n algemene gebrek aan formele opleiding. Plaaswerkers behoort formele sertifikate te kan verwerf.

10. Notas oor die Werkloosheidsversekeringsfonds (WVF)


Wat is die Werkloosheidsversekeringsfonds? Die WVF is ingestel met die doel om, onderworpe aan sekere voorwaardes, korttermynverligting aan werkers te bied wat werkloos raak of weens siekte of swangerskapsverlof nie kan werk nie, en ook om verligting aan die afhanklikes van gestorwe bydraers te bied.

398

Hoe word die geld vir die Fonds verkry en hoe word voordele betaal? Die Fonds word gefinansier deur middel van maandelikse bydraes deur werkgewers en werknemers. Die regering onderskryf die Fonds en moet finansile bystand bied om tekorte in tye van ho werkloosheid aan te vul. Moet alle werkers tot die WVF bydra? Die volgende kategorie werkers word uitgesluit van bydraes tot die Fonds: werkers wat minder as 24 uur per maand werk staatsamptenare soos omskryf in artikel 1(1) van die Staatsdienswet 1994 werkers wat maandeliks n maatskaplike pensioen (ouderdomspensioen) van die staat ontvang, uitsluitend n ongeskiktheids- of onderhoudstoelae n werker wat n dienskontrak met n werkgewer sluit met die uitsluitlike doel om n leerderskapooreenkoms aan te gaan soos beoog in artikel 18(2) van die Skills Development Act van 1998 mense wat die Republiek van Suid-Afrika binnekom met die doel om n dienskontrak, leerderskap of vakleerlingskap in die Republiek te deurloop, indien die werkgewer by die beindiging daarvan ingevolge die wet of ingevolge die dienskontrak, vakleerlingskap of leerderskap of deur enige ander ooreenkoms of onderneming, genoop word om daardie persoon te repatrieer, of daardie persoon verplig word om die Republiek en sy/haar werkgewer te verlaat werkers wat slegs op n kommissiebasis vergoed word Moet n mens tot die Fonds bydra as jy n groot salaris verdien? Ja, alle werkers, behalwe di in 3.3 hierbo genoem, moet tot die Fonds bydra. Die Fonds stel jaarliks maksimum inkomstevlakke vir bydraes vas. Alle werkers wat bo die maksimum vlak verdien, dra net die maksimum by, en as hulle werkloos raak, ontvang hulle voordele in ooreenstemming met hul inkomstevlak. Dit beteken dat elke werker, van die laagste vlak tot by die direkteur van die maatskappy, tot die Fonds moet bydra. Moet alle werkgewers tot die Fonds bydra? Alle werkgewers wat n persoon in diens het en wat aan daardie persoon vergoeding betaal, hetsy in kontant of in goedere, moet by die Fonds registreer sodra hy of sy aktiwiteite as werkgewer begin uitvoer. Dit is die werkgewer se verantwoordelikheid om die onderneming te registreer en die nodige aftrekkings van die werkers se vergoeding te maak. As die werkgewer versuim om dit te doen, tree ernstige strawwe in werking ingevolge die Unemployment Insurance Contributions Act van 2002. Indien die werkgewer weier om by die Fonds te registreer en nie die aftrekkings maak nie, word werknemers aangeraai om die naaste kantoor van die Departement Arbeid te kontak. Werkgewers word sterk aangeraai om aan die bepalings van hierdie Wet te voldoen, aangesien die Fonds verligting bied aan voormalige werkers wat met min of geen middele gelaat word as hulle dienste beindig word. Wat word as vergoeding beskou? Alle gelde ontvang van die werkgewer, hetsy in kontant of in goedere. Dit sluit oortyd en bonusse in, en bydraes moet op hierdie totale inkomste gebaseer word. Bykomend word alle toelaes ook as vergoeding beskou. Dit sluit in onthaaltoelaes, kos- en akkommodasietoelaes ens. Hoeveel moet tot die Fonds bygedra word? n Werker moet 1% van sy/haar maandelikse vergoeding bydra. Dan moet die werkgewer bykomend daartoe ook 1% bydra vir elke werker in sy/haar diens. Die totale bydrae is dus 2%. Byvoorbeeld: as n werker R1 000 per maand verdien, moet die werkgewer 1% van R 1 000 aftrek, dit wil s R10. Die werkgewer moet dan n bykomende R10 ten aansien van daardie betrokke werknemer betaal. n Totale bedrag van R20 moet dus aan die WVF of aan die SAID oorbetaal word, watter instansie ook al toepaslik is. Bydraes moet slegs vir die huidige maand afgetrek word. n Werkgewer mag nie meer as een maand se bydrae op n keer aftrek nie. As die werkgewer in die verlede versuim het om die nodige aftrekkings te maak, is 2% vir agterstallige bydraes deur die werkgewer betaalbaar die werknemer kan nie daarvoor aanspreeklik gehou word nie.
Bron: Landbouwerkgewersorganisasie LWO. Bel 0861 10 18 28

11. Beroepsbeserings
Belangrike kennisgewing:
Let asseblief daarop dat n gesertifiseerde afskrif van die werknemer se identiteitsdokument vanaf 1 Januarie 2004 vereis word om n eis by die Vergoedingsfonds in te stel. Indien dit nie gedoen word nie, kan die eis nie geregistreer word nie maar sal dit teruggestuur word aan die persoon om sodanige dokument aan te heg. Alle ondersteunende dokumente wat aan die Fonds se kantoor gestuur word, moet ook die identiteitsnommer bevat. Indien dit nie daarop verskyn nie, sal die dokumente nie verwerk word nie, maar aan die afsender teruggestuur word om die ID-nommer te voorsien. Alle persone wat een of meer werknemers in n sakeonderneming of boerdery in diens het, moet by die Vergoedingsfonds registreer en jaarlikse beramings aan die Fonds betaal. Hierdie bedrae mag nie van werknemers verhaal word nie. n Afsonderlike registrasie moet vir elke afsonderlike vertakking van n onderneming gedoen word, tensy daar gerel word dat n gesamentlike registrasie gedoen mag word.

RIGLYNE TEN OPSIGTE VAN EISE


Wie is n werknemer? Enige persoon wat n dienskontrak met n werkgewer gesluit het. Die dienskontrak kan skriftelik, uitdruklik of stilswyend wees en is van toepassing op tydelike, permanente en minderjarige werkers. Dit word omskryf in artikel 1 van die Wet. Die Wet is nie van toepassing op huishoudelike werknemers soos diegene wat in n privaat huishouding in diens is nie. Wie is n werkgewer? Enige persoon, insluitend die Staat, wat n werknemer in diens het. Wat is n beroepsbesering (ONGELUK)? Dit is n gebeurtenis waaraan n datum, tyd en plek gekoppel kan word; wat uit n werknemer se diens voortspruit en gedurende die loop daarvan plaasvind; en wat tot n persoonlike besering lei. Watter beroepsbeserings (ONGELUKKE) moet gerapporteer word? Alle beroepsbeserings of beweerde beroepsbeserings wat mediese onkoste en/of afwesigheid van werk van meer as drie dae behels, moet binne sewe dae op die voorgeskrewe wyse gerapporteer word. Versuim om n ongeluk of beweerde ongeluk te rapporteer, is n kriminele oortreding. Die Kommissaris kan ook n boete aan die werkgewer opl wat die volle bedrag van die eis kan beloop. Prosedure vir (ONGELUK) die rapportering van n beroepsbesering

Stap 1: Vul DEEL A in van die W.Cl.2-vorm, Employers report of an Occupational Injury, onderteken dit en verskaf die datum waar gevra. Stap 2: Skeur DEEL B op die geperforeerde deel af en stuur dit onverwyld aan die betrokke geneesheer of hospitaal. In minder ernstige gevalle moet DEEL B saam met die werknemer gestuur word. Stap 3: Voltooi DEEL A op bladsy 2 volledig. Stap 4: Stuur die ingevulde W.Cl.2-vorm, DEEL A, bladsye 1 en 2 onverwyld aan: Die Vergoedingskommissaris Posbus 955 Pretoria 0001 Die werkgewer is aanspreeklik vir die betaling van vergoeding vir die eerste drie maande na die datum van die beroepsbesering. Die vergoeding wat die werkgewer betaal, moet deur die Kommissaris aan hom terugbetaal word.

399

Biosekuriteit behels drie belangrike komponente: Isolasie, Beheer oor beweging, en Sanitasie.

Nasionale kwessies
Biosekuriteit
1. Oorsig
Biosekuriteit is n betreklik nuwe woord, wat afgelei is van biologiese sekuriteit. Biosekuriteit dek die invoering van dierplae en -siektes, sonoses, plantplae, die invoering en vrystelling van geneties gemanipuleerde organismes (GMOs) en hulle produkte, en die invoering en bestryding van verspreidende indringerspesies en genotipes. Biosekuriteit is n strategiese en gentegreerde benadering wat die beleid en reguleringsraamwerke (insluitende instrumente en aktiwiteite) omvat op grond waarvan risikos ontleed en bestuur word in die sektore van voedselveiligheid, dierelewe en -gesondheid, en plantlewe en -gesondheid. Dit sluit ook die omgewingsrisikos in wat daarmee verband hou. Die inligting in hierdie hoofstuk dek hoofsaaklik lewende hawe. Ons versoek u om ander relevante hoofstukke self te raadpleeg, soos die hoofstukke oor vreemde indringerspesies, biodiversiteit, biobeheer, plantteling en biotegnologie, asook die voor die hand liggende hoofstukke oor lewende hawe, soos di oor dieregesondheid. n Boer wat poog om noodsaaklike voorkomende behandeling en besteding te vermy, tree onwys op. Dieresiektes is nadelig vir die landsekonomie, en vanselfsprekend ook vir menslike en dieregesondheid.
Bron: www.fao.org/biosecurity, www.arc.govt.nz and Peter Oberem

Isolasie: Die belangrikste stap in siektebeheer is om die beweging en vermenging van vee tot die minimum te beperk. Beheer oor verkeer: Dit sluit verkeer op die boerderyperseel in, asook verkeerspatrone op die perseel. Dit is belangrik om te begryp dat verkeer meer insluit as bloot voertuie. Alle diere en mense moet in ag geneem word. Ander diere afgesien van vee sluit in honde, katte, perde, wild, knaagdiere en vols. Sanitasie: Dit het te doen met die ontsmetting van materiaal, mense en toerusting wat die perseel binnegaan, asook die sindelikheid van die mense en toerusting op die perseel.
Bron: Aangepas uit Biosecurity Basics for Cattle Operations and Good Management Practices (GMP) for Controlling Infectious Diseases, gepubliseer deur die Institute of Agricultural and Natural Resources, University of Nebraska-Lincoln Extension

Biosekuriteitstelsels op plase is grotendeels die individuele produsente se verantwoordelikheid. Implementering van n biosekuriteitsplan verg begrip van die epidemiologiese beginsels van siekte, insluitende die gasheerspesie, agent (siekte) en omgewingsfaktore wat bestuur moet word deur die toepassing van kostedoeltreffende besluitnemingsprosesse. Vir n veeboer is die vier bene waarop n biosekuriteitsprogram berus die volgende: Diere wat by ` kudde ingevoer word, moet gesoleer en getoets word. Moenie parasiete op u eiendom invoer via die aankoop van nuwe diere nie. Beheer die beweging van mense tussen plaasdiere. Sorg dat daar n gestruktureerde en doeltreffende immuniseringsprogram bestaan en gevolg word.

2. Biosekuriteit en die veeboer


Vir breedvoerige en spesifieke inligting oor die toepassing van biosekuriteitsbeginsels kan u u veearts of die relevante handelsorganisasie (bv. SAPPO) raadpleeg. Die doel van biosekuriteit is om die oordrag van siekteveroorsakende agente te verhinder deur die voorkoming, minimalisering of beheer van die kruisbesmetting van liggaamsvloeistowwe (bv. mis, urine, speeksel ens.) tussen diere onderling, van diere na voeding, en van diere na toerusting waarmee diere regstreeks of onregstreeks kontak het. Die bestuurspraktyke van biosekuriteit word ontwerp om die verspreiding van siektes te voorkom deur die beweging van biologiese organismes en hul oordraers (virusse, bakterie, knaagdiere ens.) na en binne n bepaalde bedryf tot die minimum te beperk. Dit kan moeilik wees om biosekuriteit te handhaaf, omdat die onderlinge verhouding tussen bestuur, biologiese organismes en biosekuriteit baie kompleks is. Hoewel dit moeilik is om biosekuriteit te ontwikkel en te handhaaf, is dit die goedkoopste, doeltreffendste vorm van siektebeheer wat beskikbaar is, en geen siektevoorkomingsprogram sal daarsonder werk nie. Aansteeklike siektes kan op die volgende wyses tussen aktiwiteite versprei: die invoer van siek diere, of gesonde diere by wie die siekte in die inkubasiefase is die invoer van gesonde diere wat van die siekte herstel het maar nou draers is voertuie, toerusting, klerasie en skoene van besoekers of werknemers wat tussen kuddes beweeg kontak met lewelose voorwerpe wat met siekte-organismes besmet is karkasse van dooie diere waarmee daar nie op die korrekte wyse weggedoen is nie voeding, veral ho-risiko-voeding, wat met mis besmet kan wees onsuiwer water (oppervlak-dreineringswater ens.) die hantering van mis, asook mis in arosolvorm en stof ander diere behalwe vee (perde, honde, katte, wild, knaagdiere, vols en insekte)

3. Rolspelers
Departement van Landbou, Bosbou en Visserye
Aantekeninge oor al die direktorate wat hieronder vermeld word, is beskikbaar op www.daff.gov.za (neem die Divisions opsie).

Direktoraat Plantgesondheid Tel. 012 319 6505/39 DPH@daff.gov.za Ontwikkel beleid, promulgeer wetgewing, stel norme en standaarde en riglyne vas om plantgesondheidrisikos te bestuur. Verseker nakoming van internasionale plantgesondheidsregulasies en gepaardgaande verantwoordelikhede en skep sodoende n omgewing vir veilige invoere en uitvoere. Bestuur alle risikos rakende plante en plantprodukte om SuidAfrika se landbou teen kwarantyn- en gereguleerde plae te beskerm. Die Plant Health kieslys-opsie by www.daff.gov.za bied inligting oor die Wet op Landbouplae, 1983 (Wet 36 van 1983) en ander regulasies wat op hierdie hoofstuk betrekking het. Die aanbieding Phytosanitary requirements for imports and exports of plants, plant products and other regulated articles deur Marianna Theyse van hierdie direktoraat kan gelees word by www.agbiz.co.za. Direktoraat Landbouprodukinspeksiedienste Tel. 012 319 6100 DAPIS@daff.gov.za Voer landbouprodukinspeksies en ouditdienste by amptelike inklaringshawens uit, asook plant- en dierekwarantyn- en diagnostiese dienste. Dra by tot die voorsiening van veilige voedsel en voorkom dat diere- en plantplae en -siektes die land binnekom. Ontsluit nasionale, streeks- en internasionale markte vir landbouprodukte en hou dit in stand.

400

401

Direktoraat Veeartsenykundige Dienste Tel. 012 319 7456 DVS@daff.gov.za Bestuur dieregesondheid deur die vasstelling en ontleding van noodsaaklike internasionale en nasionale standaarde. Beheer en sertifiseer die gesondheidstatus van diere/diereprodukte vir invoer/uitvoer, insluitende die voorsiening van kwarantynfasiliteite. Beding protokols oor die invoer en uitvoer van diere/diereprodukte.
Provinsiale kontakte word in die hoofstuk oor dieregesondheid gelys. Soek die Contacts-opsie by www.daff.gov.za. Profiele, dokumente (bv. vir uitvoer/invoer), persvrystellings ensovoorts, kan gevind word op die Food and Veterinary Servicesblaaie.

Direktoraat Bioveiligheid Tel. 012 319 6199 Direktoraat Voedselveiligheid en Gehalteversekering Tel. 012 319 7306 Direktoraat Landbourampbestuur Tel. 012 319 7955

Nasionale Landboubemarkingsraad (NLBR) Tel. 012 341 1115 www.namc.co.za Die statutre heffings vir die onderskeie sektore word vir onder andere die gesondheid- en higinestelsels in daardie sektore aangewend.

Ander
Agri Inspec Tel. 012 843 5630 / 082 879 3955 www.agriinspec.co.za Akshan Consulting Tel. 011 803 7139 / 084 777 4472 www.ashkan.co.za Den Vet Tel. 033 343 1093 www.denvet.co.za Suid-Afrikaanse Dieregesondhe idsvereniging (SAAHA ) Tel. 011 805 2000 www.saaha.co.za Suid-Afrikaanse Nasionale Perderuitersfederasie (SANEF) Tel. 011 468 3236/8

Wet op Dieregesondheid 2002 (Wet 7 van 2002)


Hierdie Wet het die Wet op Dieresiektes (35 van 1984) vervang. Doelwitte Om voorsiening te maak vir maatrels om dieregesondheid te bevorder en om dieresiektes te bestry; om uitvoerende gesag met betrekking tot sekere bepalings van hierdie Wet aan die provinsies toe te ken; om die invoer en uitvoer van diere en goedere te reguleer; om dieregesondheidskemas te stig. Belangrikste bepalings Bestrydingsmaatrels ten aansien van alle dieresiektes soos kragtens die Wet uitgevaardig. Eienaars van diere moet te alle tye besmetting van hulle diere met enige dieresiekte of parasiet en die verspreiding van die siekte of parasiet voorkom, en relings tref vir die uitroeiing daarvan. As dit duidelik word, of redelikerwys vermoed word, dat diere besmet geraak het met n bestryde dieresiekte soos hondsdolheid of bek-en-klouseer, moet sodanige besmetting onmiddellik aan die naaste staatsveearts gerapporteer word. Geen persoon mag enige dier of diereproduk na of van die Republiek in- of uitvoer tensy die Nasionale Uitvoerende Beampte n in- of uitvoerpermit uitgereik het nie. Indien eienaars van diere onder hulle diere enige dier aantref wat losloop of op onregmatige wyse verwyder is uit of verdwaal het van buite die Republiek van Suid-Afrika, moet die dier onmiddellik gesoleer en aangehou word, en die naaste staatsveearts moet ingelig word, hangende verdere instruksies. In geval van twyfel, kontak die naaste staatsveearts (besonderhede in die hoofstuk oor Dieregesondheid) of in gevalle van uiterste nood, kontak enige veearts of polisiestasie. Die Wet is beskikbaar op www.polity.org.za

Suid-Afrikaanse Volstruissakekamer (SAOBC) Tel. 044 272 3336 Hierdie verspreiders van www.ostrichsa.co.za veeartsenykundige en geassosieerde dienste lewer ook Suid-Afrikaanse Varkprodusent inligtingspraatjies en aanbiedings in eorganisasie (SAPPO) landelike gebiede. Hulle adviseer Tel. 012 361 3920 www.sapork.com boere, landboukoperasies ens. The Livestock Health and Production Group Tel. 012 346 1590 Nasionale Raad van DBVs Plaasdiereenheid Tel. 011 907 3590/1/2 Onderstepoort Biologiese Produkte Tel. 012 522 1500 Fax 012 522 1591 www.OBPvaccines.co.za Red Meat Industry Forum Tel. 012 667 1189 info@redmeatsa.co.za www.redmeatsa.co.za Suid-Afrikaanse Pluimveevereniging (SAPA)) Tel. 011 795 2051 www.sapoultry.co.za Suid-Afrikaanse Veeartsenykundige Vereniging Tel. 012 346 1150 www.sava.co.za Suid-Afrikaanse Veeartsenykundige Raad Tel. 012 342 1612 Veterinary House Hospital Tel. 033 342 4698

Dieregesondheidsmaatskappye vervaardig entstowwe en bevorder biosekuriteit op die kontinent. Vind hul besonderhede in die hoofstuk oor dieregesondheid.

402

4. Opleiding en navorsing
Afrivet Opleidingsdienste Tel. 082 454 0532 www.afrivet.co.za Onderstepoort Biologiese Produkte Tel: 012 522 1500 www.obpvaccines.co.za

Die drie instellings by Onderstepoort funksioneer almal Universiteit van Pretoria Fakulteit Veaartsenykundige outonoom: Wetenskap Tel: 012 529 8000 LNR Onderstepoort www.up.ac.za Veeartsenykundige Instituut (OVI) Tel: 012 529 8000 www.arc.agric.za

Bosluise behoort aan redelik maklik onderskeibare naamgroepe, byvoorbeeld bloubosluis, rooipootbosluis, bontbosluis ensovoorts, maar in werklikheid is die vergrote of volgesuigde volwassenes van die verskillende spesies, wat die maklikste is om raak te sien, vir die oningewyde moeilik om te onderskei. Kennis van die verspreiding en lewensiklus van hierdie parasiete dra baie by om individuele bosluise te identifiseer en help n mens om n beheermeganisme te kies wat in spesifieke omstandighede sal werk. Alle bosluise se lewensiklus gaan deur die eier-, larwe-, nimf- en volwasse stadiums afhangende van die aantal gashere wat voedsel aan die parasiete verskaf. Bosluise kan in drie duidelike kategorie ingedeel word, naamlik enkelgasheer-, tweegasheer- en driegasheer-bosluise. Die lewensiklus kan elke 21 tot 35 dae herhaal, soos die geval is by die enkelgasheer-bloubosluis, terwyl ander spesies weer net twee of drie lewensiklusse per jaar voltooi. Dit is hierdie vinnige lewensiklus-omset van die bloubosluis wat hulle in staat stel om weerstand te ontwikkel teen baie van die beskikbare chemiese bestrydingsmiddels. Daar bestaan wesenlik vyf groepe chemiese middels vir bosluisbeheer, naamlik Pyrethroede, Amidiene of formadiene, organofosfate, groeireguleerders en makrositiese laktone wat nie geregistreer is vir alle bosluisspesies nie. In n studie oor bosluise en bosluisoorgedraagde patogene op wild in die Vrystaat, gepubliseer in 2009, rapporteer Tonetti et al. dat Rhipicephalus (Boophilus) microplus, die bekende oordraer van Babesia bovis (Asiatiese rooiwater) in Suid-Afrika, nou ook vir die eerste keer in die Vrystaat gevind is. Dit hou onheilspellende betekenis in. Lewendehawe-produsente behoort bedag te wees op die gevaar dat hulle bosluise wat n weerstand teen middels opgebou het, en daarmee saam siektes, in hul kuddes kan invoer, ongeag van hul geografiese posisie. Biosekuriteitsbeginsels behoort sonder verwyl beplan en gemplementeer te word.
Bron: Kontak dr Rick Mapham van Veterinary House Hospital vir meer inligting. Skakel 033 342 4698 of skryf aan rickm@iafrica.com.

Vir spesifieke inligting oor siektebeheer, skakel 012 529 8000, of skryf aan die volgende adres: Sentrale Verwysingslaboratorium, Privaatsak X04, ONDERSTEPOORT, 0110.

5. Publikasies en webtuistes
Sien die webtuistes van die betrokke verenigings, raadpleeg byvoorbeeld die Biosekuriteitsplan op die SAPPO-webtuiste; raadpleeg die Biosecurity Guidelines for the Ostrich Industry dokument by www. ostrichsa.co.za; die Disease Management-opsie by www.sapoultry. co.za ensovoorts. Die skakels na die Food and Veterinary Services-bladsye kan u vind op www.daff.gov.za (neem die Divisions-opsie). Onder Epidemiology sal u opsies vind soos Disease Maps, Disease Status, Disease Database, Disease Reporting Forms ensovoorts. U kan besonderhede oor infopakkies (boekies) wat by die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye beskikbaar is, kry in die hoofstuk oor dieregesondheid. Dit kan geraadpleeg word onder die Publicationsopsie by www.daff.gov.za of verkry word van die hulpbronsentrum (012 319 7141) of die voorradewinkel LNR Onderstepoort Veeartsenykundige Instituut. Tel: 012 529 9446. Voorbeelde van hierdie publikasies is Animal Health: Common and Important Diseases in Cattle; Poultry: Disease prevention in chickens ensovoorts. Sien ook ander publikasies in die hoofstuk oor dieregesondheid. Die Comprehensive Atlas is beskikbaar by www.agis.agric.za. Aktiveer die beheersones onder Risks and Hazards, en aktiveer die Animal Disease Control Zones. U kan inligting oor volgriep kry op die webtuise van Birdlife International (www.birdlife.org), en die webtuistes van verenigings wat genoem word in die hoofstuk oor boerdery en vols. Tegnies is die Varkgriep-uitbraak van 2009 n menslike griep, en die gebruik van die term varkgriep is foutief. Lees meer by www.swineflusa.co.za. Aantekeninge oor biosekuriteit binne die Europese Unie kan gelees word by http://ec.europa.eu/food/animal/bips/index_en.htm Lees oor Afrika-perdesiekte in die hoofstuk oor perde. International Plant Protection Convention www.ippc.int www.au-appo.org Inter-African Phytosanitary Council

7. Sonoses: veesiektes wat mense kan affekteer


Die woord sonose het ontstaan uit die Griekse woord zoon, wat dier beteken, en nosos wat siekte beteken. In 1959 is sonoses deur die Wreldgesondheidsorganisasie (World Health Organisation WHO) se Komitee vir Sonoses gedefinieer as those diseases and infections that are naturally transmitted between vertebrate animals and man. Sonotiese siektes is n beroepsgevaar vir diegene wat met vee werk, insluitende boere en hul werkers, veeartsenykundige personeel, diegene in die slagpale- en melkerybedryf, en uiteindelik ook die verbruikers van diereprodukte soos vleis, suiwelprodukte en eiers. Die voorkoming van die oordrag van sonotiese siektes vanaf diere na mense rus op drie pilare: Die eerste hiervan is om diere gesond te hou deur goeie bestuur, inentings en parasietbeheer. Die tweede pilaar is persoonlike higine en gesonde werkstoestande in die vee-bedryf veral wat betref die voorsiening van goeie ventilasie en toeganklike ablusieblokke. Die derde pilaar is voedselhigine, die handhawing van n koue ketting en inspeksie en gehaltebeheer van diereprodukte vanaf die plaas na die tafel. Indien hierdie drie aspekte in ag geneem word, is die risiko om enige siekte van n dier aan te steek, baie klein dan staan mens n groter kans om siektes van ander mense aan te steek! Voorkoming is egter beter as genesing; indien u vermoed dat u aan n sonotiese siekte ly, is dit raadsaam om n mediese praktisyn so gou moontlik te raadpleeg. Verdere inligting oor die simptome en behandeling van sonotiese siektes is beskikbaar op die webtuistes van die Wreld-gesondheidsorganisasie (www.who.int) en die Sentrum vir Aansteeklike Siektes (Contagious Diseases Centre CDC). Die tabel regs bevat n samevatting van die belangrikste sonotiese siektes, en gee n aanduiding van hoe om te voorkom dat dit oorgedra word.

6. Bosluise en biosekuriteit
Sommige lesers sal dalk die dae onthou toe die beweging van lewende hawe streng beheer is en permitte vereis is om lewendehawe van een distrik na n ander te vervoer. Die wetgewing in hierdie verband spruit in groot mate uit die laaste dekades van die 19e eeu toe siektes nog nie goed verstaan is nie, maar daar opgelet is dat dip en beheer oor beweging gehelp het om bosluisoordraagbare siektes soos rooiwater te beheer. Die ernstige verliese wat boere destyds gely het, het aanleiding gegee tot n doeltreffende biosekuriteitstelsel, maar die stelsel was ook taamlik omstrede. Bosluise en bosluisbeheer veroorsaak selfs vandag nog heftige debatte, met groot meningsverskil oor die korrekte vlak van aggressie in bosluisbeheer. Die feit van die saak is dat bosluise en die siektes wat hulle oordra, selfs met die gebruik van hedendaagse medisyne en dipstowwe n probleem bly. Dit is die verantwoordelikheid van alle kommersile boere om hul eie belange te beskerm deur bosluisbeheer toe te pas op n vlak wat vir hulle en hul adviseurs aanvaarbaar is.

403

Siekte Antraks / Miltsiekte

Hoe dit oorgedra word Kontak met bloed, velle of vleis van aangetaste beeste, skape, bokke en varke Kontak met siek vols wat met die kwaadaardige stam aangetas is. Inname van vleis of ander voedsel wat gekontamineer is met die spore of toksiene van Klostridium botulinum. Inaseming van of kontak met bloed of kraamvloeistof van besmette beeste. Die drink van ongepasteuriseerde melk. Inaseming van druppeltjies van hoesende koeie. Die drink van ongepasteuriseerde melk. Inname van brein-, limfklierof spinale weefsel van besmette beeste. Snye en wonde wat blootgestel word aan beesmis, etter en wondinfeksies van diere.

Simptome by mense Vel-, long- en ingewandetipes; kan fataal wees indien onbehandel. Griepagtige simptome, dikwels fataal by mense.

Voorkoming Ent beeste elke jaar in. Stel die Staat in kennis as daar skielike vrektes onder vee is. Moenie siek diere slag en eet nie. Moenie dooie vols van enige spesie sonder handskoene, gesigmasker en beskermende klere hanteer nie. Ent beeste Voedselhigine gaarmaak by temperature. in. en ho

Siekte Builepes

Hoe dit oorgedra word Byte deur rotvlooie.

Simptome by mense Knoppe in die l i e s l i m f k l i e r, d o d e l i k e longontsteking. Ernstige, akute gastroenteritis. Indien veroorsaak deur E. coli serotipe 0157, ernstige bloederige gastro-enteritis en orgaanversaking. Ernstige, chroniese diarree, moeilik om te behandel.

Voorkoming Bestry rotte. Bestry vlooie op diere insluitende bokke, honde en katte. Voeselhigine. Skoon drinkwater (voorkom dat dit besoedel word met menslike en diere-ontlasting). Was hande nadat diere gehanteer is en voordat daar geet word. Voorkom dat water besoedel word met menslike en diereontlasting. Was hande nadat diere gehanteer is en voordat daar geet word. Moenie bosluise met u vingernaels dooddruk nie. Gebruik bosluisafweermiddels wanneer daar in areas gewerk word waar bosluisvlakke baie hoog is. Higine gedurende die melkproses. Voorkom oordraging tussen koeie. Persoonlike higine was u hande goed en skrop u naels voordat u eet. Ent varke in teen Erisipelas.

Volgriep

Colibasillose

Inname van voedsel, water of ander materiael wat die organisme Escherichia coli bevat.

Botulisme

Slapheid / verlamming van spiere, totdat die pasint nie kan sit of staan nie; uiteindelik ook nie meer kan asemhaal nie. Akute simptome lyk soos malaria of griep. Chroniese wisselende koors, gewrigsprobleme.

Kriptosporidiose

Inname van voedsel, water of ander materiael wat die organisme Cryptosporidium bevat. Kontak met die bloed van besmette diere of bytplekke deur die bosluis Hyalomma spp., of besmette mense. Kontak met genfekteerde knoppies aan koeispene. Inname van die eiers van die varklintwurm Taenia solium. Kontak met die vel, vleis of bloed van besmette of draer-varke.

Beesbrusellose

Inenting van verse, gereelde toetsing van beeskudde. Higiniese hantering van geaborteerde materiaal of nageboortes. Pasteuriseer melk. Werkers in melkerye moet gereeld nagegaan word vir TB. Melkkoeie moet gereeld getoets word vir TB. Pasteuriseer melk. Voorkom dat die siekte in Suid-Afrika inkom. Toetsing van beeste wat vrek nadat hulle senusimptome getoon het. Was en ontsmet alle wonde onmiddellik in lopende water. Bedek wonde indien daar met diere, vleis of melk gewerk word.

Kongokoors

Spierpyne, koors, ernstige b l o e d i n g onder die vel en inwendig. Hoogs fataal.

Beestuberkulose en menslike tuberkulose

Nodules op die vel en in die limfkliere. Chroniese gewigverlies. Ernstige hoes met bloederige slym. Chroniese senusimptome wat al hoe erger raak; altyd fataal aangesien dit ongeneeslik is. A b s e s s e , g a n g r e e n en bloedvergiftiging.

Pseudobeespokke Bovine Orf Neurosistiserkose

Rooi ontsteekte knoppe op die hande. Siste op die brein kan lei tot epilepsie en kranksinnigheid by mense. Groot, pynlike knoppe op die hande. Kan ook vegetatiewe endokarditis (groeisels op die hartkleppe) veroorsaak.

BSE (Boviene spongiforme ensefelopatie) Bakteriese wondinfeksies

Diamantvel-siekte (Erisipelas by varke)

404

Siekte Hidatiedsiekte

Hoe dit oorgedra word Inname of vertering van die eiers van die lintwurm Echinococcus. Kontak met varke of beeste wat met die siekte besmet is. Kontak met besmette water. Kontak met skape of bokke wat met orf besmet is.

Simptome by mense Groot siste op die brein, longe of in die lewer van mense. Nierversaking, geelsug en lewerversaking. Reageer goed op antibiotikabehandeling. Aansteeklike ekseem. Rooi opgeswelde areas op die vel van hande of gesig. Geswelde limfkliere en tus-senruimtelike longonts-teking.

Voorkoming Moenie rou vleis, veral siste van skaapkarkasse vir honde voer nie. Bestry rotte (hulle dra die siekte oor). Toets vir die siekte by vee indien daar aborsies is. Was hande deeglik en moenie aan u gesig raak terwyl u met skape of bokke werk nie. Maskers indien daar in stowwerige krale gewerk word. Beskermende klere wanneer daar met geaborteerde fetus en baarmoedervloeistowwe gewerk word. Pasteuriseer melk. Voedselhigine. Voorkom kontaminasie van voedsel met diere-ontlasting. Persoonlike higine en beskermende klere indien daar met siek diere of hul mis gewerk word.

Hondsdolheid

Byte deur besmette honde, jakkalse, beeste, perde, skape, wildediere.

Manie (kranksinnigheid) en die dood.

Leptospirose (Weilsiekte)

Ent alle honde in. As beeste of enige ander diere simptome toon, laat die staatsveearts DRINGEND kom. Indien u gebyt is, gaan reguit na n kliniek of dokter en stel die staatsveearts in kennis. Ent skape in as daar n uitbreking is. Gebruik beskermende klere en maskers wanneer met besmette diere of karkasse gewerk word. Muskietbestryding.

Slenkdalkoors

Orf

Muskietbyte tydens n uitbreking, kontak met bloed of geaborteerde materiaal van besmette skape of beeste.

Q-koors

Inaseming van stof in die krale, kontak met geaborteerde materiaal van beeste, skape en bokke. Die drink van ongepasteuriseerde melk. Inname van voedsel, water of ander materiaal wat die Salmonellaorganisme bevat. Kontak met diere wat met Salmonella besmet is.

Koors, retinitis met bloeding en swelling, wat blindheid veroorsaak. Enkefalitis (harsingsontsteking), lewer- en nier-versaking. Kan noodlottig wees. Ronde, skubberige velletsels. Swart area om bosluisbytplek na 10 dae. Swaar hoofpyne. Granulome in die brein van MIVpositiewe mens. Abnormaliteite by pasgebore babas as moeders tydens swangerskap besmet raak.

Ringwurm / omlope

Kontak met aangetaste diere

Behandel diere met ringwurm. Raadpleeg n dokter as dit aangesteek het. Raadpleeg n dokter vir behandeling met antibiotika. Maak vleis goed gaar. Skrop hande en naels voordat u eet, veral nadat u in die tuin gespit het.

Bosluiskoors

Byte bosluise.

deur

Salmonellavergiftiging

Ernstige gastroenteritis wat fataal kan wees by baie jong mense en ouer persone. Soms kan bloedvergiftiging (septisemie) en orgaanversaking intree. Klein, rooi, jeukerige areas op die vel weens infeksie deur die myt Sarcoptes scabei. Ernstige hoes, kan lei tot hartversaking en die dood indien dit nie behandel word nie.

Toksoplasmose

Inname van halfgaar skaapof varkvleis. Inname van grond wat met katontlasting besoedel is.

Sarkoptiese brand-siek / omloop

Kontak met aangetaste varke, honde en katte.

Behandel en bestry sarkoptiese brandsiek/omloop in diere.

Bron: Prof. C.M.E. McCrindle, afdelingshoof van Openbare Veeartsenykundige Gesondheid by die Fakulteit Veeartsenykundige Wetenskap aan die Universiteit van Pretoria.

Psittakose / Papegaaisiekte

Inaseming van die mis of bloed van besmette duiwe, papegaaie, eende en kalkoene.

Voldoende ventilasie wanneer in duiweof hoenderhokke gewerk word. Gebruik gesigmasker en handskoene wanneer nadoodse ondersoeke op dooie vols gedoen word.

Ons dank aan dr PH (Rick) Mapham van Veterinary House Hospital vir terugvoering oor die konsephoofstuk. Skakel hom by 033 342 4698 of skryf aan rickm@iafrica.com.

405

Nasionale kwessies
Energie
Kyk ook die hoofstuk oor hernubare energie, biobrandstowwe, brandstowwe en smeermiddels.

Departement van Openbare Ondernemings Tel. 012 431 1000 / 21 Die Departement het n program www.dpe.gov.za ontwikkel vir die hantering van energie-armoede Integrated Departement van Wetenskap Energy Centres (IeCs) wat n en Tegnologie gemeenskapsgedrewe instelling Tel. 012 843 6300 is wat nie net energieprodukte www.dst.gov.za lewer nie, maar ook inligting oor kapasiteitsboudienste verskaf. Departement van Energie www.dme.gov.za

3. Rolspelers 1. Oorsig
Oorsigte van die verskillende energiebronne kan op die internet gevind word, byvoorbeeld by www.en.wikipedia.org en www.newscientist.com/popuparticle. ns?id=in157.

Business Unity South Africa (BUSA) Tel. 011 784 8000 www.busa.org.za Agriculture (Agri SA) word verteenwoordig op die National Electricity Response Team (NERT) deur BUSA, wat dit voorgestaan het dat landbou spesiale aandag moet geniet aangesien elektrisiteitsverbruik seisoenaal is en dat enige kragonderbrekings gedurende sekere gedeeltes van die oesproses daartoe kan lei dat n hele jaar se oes geruneer kan word. Elektrisiteitsmonitor Tel. 087 550 0870 www.electricitymonitor.co.za Electro Mechanica Tel. 011 249 5000 www.em.co.za Energizer Tel. 011 802 2424 Tel. 021 531 4436 Tel. 031 303 9540 www.energizer.co.za

Indien u dooie vols sien by kraglyne of moontlike probleemgebiede vir vols identifiseer, kan u gerus 0860 111 535 skakel of n e-pos stuur na envhelp@eskom.co.za Onder sy Medium-Term Power Purchase Programme (MTPPP), Pilot National Cogeneration Programme (PNCP) en die Multisite Base Load Independent Power Producer Programme (Base Load IPP Programme) sal Eskom dit oorweeg om krag van u te koop (indien u krag opwek met n bioverteerder, n suikermeule, ens.). n Reeks waarde-toevoegende en agri-prosesserende opsies is beskikbaar van Eskom. Besoek hulle webwerf (neem die Customer Services-kieslysopsie) of lees deur artikels wat van tyd tot tyd in landboutydskrifte verskyn om n idee te kry van sommige van die moontlikhede. ETA-toekennings, turning ideas into energy besoek www.etaawards.co.za

Energie is n sentrale element van die ekonomie en die lewe soos ons dit ken. Suid-Afrika, wat ryk is aan steenkool, het n elektrisiteitgenererende vloot wat 80 persent steenkoolgebaseerd is, wat op sigself baie groot uitdagings stel wat klimaatveranderinge aan betref. Die stygende elektrisiteitspryse kan as aansporing dien om die verbruik van energie te beperk en dit meer doeltreffend te gebruik (die laaste opskrif van hierdie hoofstuk bevat wenke aan boere oor hoe om dit reg te kry). Dit is ook n aansporing vir onafhanklike kragvoorsieners, veral met hernubare energiebronne, om krag op te wek. Een van die aantrekkingskragte vir beleggings in die verlede was die prys van elektrisiteit. In die toekoms sal dit wees om die kapasiteit te h om die voorsiening van n toereikende voorraad te waarborg. Die agri-voedselindustrie verbruik en gebruik nie net elektrisiteit op groot skaal nie, maar is ook uiters afhanklik van n voortdurende en ononderbroke voorsiening regdeur die jaar en om onder andere te verseker dat die sogenaamde koue ketting in die hantering van veral vrugte en ander bederfbare produkte nie gebreek word nie. Dit is met ander woorde n elektrisiteitssensitiewe industrie wat ook verantwoordelik is vir die versekering van nasionale voedselsekuriteit. As sodanig, het kwessies rakende elektrisiteitsvoorsiening en -koste n diepgaande en fundamentele impak op die mededingendheid en volhoubaarheid van die agri-voedselindustrie.
Bron: Landboubesigheidkamer-brief aan die Nasionale Energie-reguleerder van Suid-Afrika, 27 Nov 2009. Kry dit by www.agbiz.co.za

2. Nasionale strategie en regeringskontakte


Elektrisiteit val onder die tweede prioriteit wat in Julie 2009 in die Mediumtermyn-strategieseraamwerk gedentifiseer is deur die regering, met ander woorde die massiewe program om ekonomiese en sosiale infrastruktuur te bou. Die land se Kragbewaringsprogram (Power Conservation Programme PCP) is daarop gerig om te verseker dat Suid-Afrika sy elektrisiteitsverbruik met ten minste 10% in die volgende drie jaar verminder. Die Gentegreerde Hulpbronplan (Integrated Resource Plan IRP) moet die regering lei daarin hoe dit sal voldoen aan die land se elektrisiteitbehoeftes. Die multijaarprysbepaling (Multi-Year Price Determination MYPD) verwys na die beplande wyse waarop die prys vermeerder sal word. Energie speel n kardinale rol in gesondheid en sosiale welsyn, lewenskwaliteit, ekonomiese ontwikkeling en omgewingsvolhoubaarheid. Dit is dus nie vreemd dat die uitbreiding van die voorsiening van elektrisiteit aan die armes een van die prioriteite van die regering is nie. Die vordering wat in hierdie land gemaak is, word in die 2009 World Energy and Climate Policy Assessment aangetref (soek hierdie verslag onder die Publicationsopsie by www.worldenergy.org). Die verslag noem dat die elektrifisering in stedelike gebiede in Suid-Afrika toegeneem het van 36% in 1994 tot 90% tans. Die aantal landelike huishoudings met elektrisiteit het gestyg van 12% in 1994 tot 52% in 2005.

National Electricity Regulator (NERSA) Batterye is n onontbeerlike deel Tel. 012 401 4600 van die lewe en Energizer is n www.nersa.org.za wreldleier in batterytegnologie. Die National Emergency Energy Research Centre Response Team (NERT) is n Universiteit van Kaapstad vennootskap tussen die regering, die Tel. 021 650 3230 sakesektor, arbeid en die burgerlike www.erc.uct.ac.za samelewing om die kragtekorte die hoof te bied. Landbou word hier ESETA Energy Sector & verteenwoordig deur Business Training Authority Unity South Africa (BUSA). Gauteng: 011 689 5300 Oos-Kaap: 041 363 8279 Maiden Electronics www.eseta.org.za Tel. 011 468 1619 Eskom Tel. 086 003 7566 www.eskom.co.za Die webwerf voorsien kontakbesonderhede vir Eskomkragstasies en besoekersentra. Faksnommers, e-posadresse en nommers waarna smse gestuur kan word, word verskaf vir die Sentrale Streek (Gauteng), Oostelike Streek (KwaZulu-Natal), Noordelike Streek (Limpopo), Noordwesstreek (Noordwes, Vrystaat, Noord-Kaap), Suidelike Streek (Oos-Kaap) en Westelike Streek (Wes-Kaap). www.maidenelectronics.co.za Kragoplossings vir Afrika Nasionale Elektrisiteitsreguleerder (NERSA) Tel. 012 401 4600 www.nersa.org.za Die National Emergency Response Team (NERT) is n vennootskap tussen die regering, die sakesektor, arbeid en die burgerlike samelewing om die kragtekorte die hoof te bied. Landbou word hier verteenwoordig deur Business Unity South Africa (BUSA).

406

Die kontrak vir die Medupi Kragstasie (by Lephalale in Limpopo) is toegeken aan die Medupi Power Station gesamentlike onderneming, wat n konsortium is wat gevorm is deur Murray en Roberts, Grinaker-LTA Civil Engineering Korrelbed-modulre reaktor en Concor. Die eerste eenheid is (Pebble Bed Modular Reactor vir voltooiing in 2012 geskeduleer PBMR) met die hele stasie wat teen 2015 Tel. 011 680 1553 voltooi sal wees. Dit sal die grootste www.pbmr.co.za kragstasie ter wreld wees wat termodinamiese Nuclear Industry Association of superkritiese tegnologie sal inspan met n South Africa (NIASA) genstalleerde kapasiteit van Tel. 012 641 1071 ongeveer 4 800 Megawatt. www.niasa.co.za Kernkragenergiekorporasie (Nuclear Energy Corporation NECSA) Tel. 012 305 4911 www.necsa.co.za Suid-Afrikaanse Nasionale Energie-assosiasie (South Africa National Energy Association SANEA) Tel. 012 346 6004 www.sanea.org.za Suid-Afrikaanse Pyplyngasassosiasie (South African Pipeline Gas Association SAPGA) Tel. 011 431 2016 www.sapga.co.za Siyenza is die organiseerder van die jaarlikse Energie-Indaba. Besoek www.energyafricaexpo. com of bel 011 463 9184. VOLTEX Tel. 011 879 2000 www.voltex.co.za WNNR Energiesakegebied Tel. 012 841 2911/349 1153 www.csir.co.za Rural Energy for Economic Development (REED) is n langtermynnavorsingsprojek van die WNNR om die verband tussen armoedeverligting en die voorsiening van energie beter te verstaan. Dit sluit navorsing in oor hoe landelike gemeenskappe waarde tot natuurlike of hernubare energiebronne kan toevoeg. Die oplos van energieprobleme in n landelike gemeenskap gee aanleiding tot n veelheid van byvoordele van ekonomiese ontwikkeling. Skryf aan Steve Szewczuk (Projekleier) by sszewczuk@csir.co.za.

5. Kernenergie
Vir inligting oor kernenergie, gaan na die skakels by www.pbmr.co.za

Kernenergie voorsien alreeds 17% van die wreld van elektrisiteit, en SuidAfrika sal waarskynlik voortgaan om sy tweede kernkragstasie te bou. Die Verenigde State van Amerika en Suid-Afrika het in September 2009 n bilaterale ooreenkoms geteken. Die ooreenkoms, die Agreement on Co-operation in Research and Development of Nuclear Energy is deur die Suid-Afrikaanse Minister van Energie, Dipuo Peters, en die VSA se Sekretaris van Energie, Steven Chu onderteken. n Spesifieke samewerkingsgebied is waarskynlik navorsing oor die Suid-Afrikaanse korrelbed-modulre reaktor (Pebble Bed Modular Reactor PBMR) as deel van die multilaterale volgendegenerasiekernaanlegte en baiehotemepratuur-gasreaktorprogramme. Argumente ten gunste van kernenergie sluit die volgende in: Kernenergie dra slegs in geringe mate tot aardverwarming by, aangesien dit min kweekhuisgas vrystel. Dit kan die mens se afhanklikheid van fossielbrandstowwe verminder. Dit kan n groot hoeveelheid energie deur n enkele aanleg genereer. Dit is beskikbaar en nie onderhewig aan fluktuasies in energieproduksie soos wat met son- of windenergie ervaar word nie. Argumente teen kernenergie sluit die volgende in: Ons weet nie wat om met radioaktiewe afval te doen nie. Ten spyte van die beste sekuriteit- en veiligheidstandaarde kan ongelukke steeds voorkom. Dit is onverstandig om kernafval met ander chemikalie te vergelyk. In teenstelling met ander stowwe moet die afval van kernenergie vir honderde of selfs duidende jare hanteer word. In plaas daarvan om die aarde deur klimaatsverandering te versmoor, kan ons dit met dodelike kernafval vernietig. Kernkrag is eenvoudig nie volhoubaar nie. Dit neem nie alleen jare om n kernkragsentrale op te rig nie, maar uraan (die energiebron vir kernkrag) is ook skaars. Die uraanvoorraad is na beraming slegs genoeg om 30 tot 60 jaar te hou, afhangend van die vraag daarna. Op die korte duur kan die tegnologie daarvoor beskikbaar wees, maar dit sal op die lange duur ook aan skommelings onderwerp word. Dit is vanuit n sake-oogpunt nie sinvol om biljoene rande te bel in iets wat so n beperkte lewensduur het en soveel nadeel vir die omgewing inhou nie.
Bron: Ferrial Adam op www.thoughtleader.co.za (aangepas)

4. Hernubare Energie
Kyk ook die hoofstuk oor hernubare energie.

Die optimale gebruik van plaasvlak-gegenereerde neweprodukte soos verkry word met bioverteerders sal nie slegs n kleiner koolstofvoetspoor nalaat nie maar ook verminderde koste en moontlike bykomende inkomstebronne bied. In die huidige inflasionre omgewing, met dringende koste en prystoenames van tot 30% vir elektrisiteit, sal hierdie besparing baie welkom wees. Baie van hierdie nuwe tegnologie of veranderinge in huidige praktyke sal n aanvanklike kapitaaluitleg vereis en individue sal hulle eie koste-voordeel-ontledings moet doen om die haalbaarheid van die onderskeie opsies te bepaal.
Bron: AgriReview 3de kwartaal 2009, beskikbaar by www.standardbank.co.za

6. Waterstof
Water word in suurstof en waterstof verdeel wat energie vrystel as dit later weer gekombineer word. Waterstof- en brandstofseltegnologie bied n skoner, meer omgewingsvriendelike, olie-onafhanklike toekoms. Suid-Afrika het n beduidende mededingende voordeel in die ontwikkeling van waterstof- en brandstofseltegnologie, aangesien die land oor beduidende hoeveelhede platinum beskik, wat n sleutel-katalitiese materiaal is van brandstofsel- en hervormingstegnologie wat onderskeidelik vir die produksie van elektrisiteit en waterstof gebruik word. Die Departement van Wetenskap en Tegnologie het n strategie (die Hydrogen and Fuel Cell Technologies Research, Development and Innovation Strategy) geloods met die doel om voldoende kapasiteit op die gebied van navorsing, ontwikkeling en innovasie te ontwikkel om teen 2020 in 25% van die vraag van die wreldmark vir waterstof en brandstofselle na platinumgroepmetaalkatalisators te voorsien. Die land kan sy plek inneem as n belangrike rolspeler in die ontwikkeling van waterstof- en brandstofseltegnologie wat deel is van die wreldagenda vir die integrasie van energiestelsels n Waterstofgedrewe trekkerreeks van New Holland is nog in die eksperimentele fase. Dit vorm alles deel van New Holland se energieonafhanklike plaaskonsep.

Die Departement van Minerale en Energie mik daarna om 10 GWh hernubare energie teen 2013 te produseer. Dit berus op n mengsel van wind- en gekonsentreerde sonenergie asook kernenergie. Die Renewable Energy Feed-In Tariff (Refit)-riglyne is n aansporingstruktuur wat gerig is op die aanmoediging vir die gebruik van hernubare energie deur regeringswetgewing en daar word verwag dat dit grootskaalse belegging in die sektor sal stimuleer. Hierdeur sal hernubare energie n belangrike rol in die voorsiening van krag in Suid-Afrika kan speel en terselfdertyd die vrystelling van skadelike stowwe wat tot aardverwarming bydra, verminder. Dit sal na verwagting geleenthede vir private entiteite (soos boere) laat toeneem om tot die nasionale kragnetwerk by te dra. Kry meer inligting in die hoofstuk oor hernubare energie.

407

408

7. Internasionale sakeomgewing
Die Southern African Development Community (SADC) het kragte saamgesnoer om te verseker dat Suid-Afrika voldoende elektrisiteit gedurende die 2010-Wreldsokkerbekerwedstryde het. Onder die banier van die Southern African Power Pool (SAPP) het die volgende lande hulself verbind daartoe om Suid-Afrika te steun op die gebied van kragopwekking, -vervoer, klintbydraes en vraagkantbestuur. Die SAPP-lede sluit die volgende in: Empresa National de Electricidade (Angola) Botswana Power Cooperation Societe National dElectricite (Demokratiese Republiek van die Kongo) Electricity Supply Commission of Malawi Electricidade de Mozambique, Hydro Cahora Bassa and Mozambique Transmission Company (Mozambique) Copperbelt Energy Corporation and Zambia Electricity Supply Corporation Limited NamPower (Namibi) Swaziland Electricity Company Tanzania Electric Supply Company Limited Zimbabwe Electricity Supply Authority Eskom

Elektriese motors
Elektriese motors verbruik groot hoeveelhede krag. Hoe ouer motors is, hoe groter is die kans dat hulle meer elektrisiteit gebruik as wat hulle behoort. U kan u kragrekening aansienlik verlaag deur hierdie motors met moderne, hoogs doeltreffende elektriese motors te vervang. Sorg dat die motors wat u installeer teen van hulle kapasiteit kan loop om alledaagse take te verrig. Motors wat vir lang tye teen volle kapasiteit moet loop, benodig veel meer krag.

Besproeiing
Om besproeiing goedkoper te maak, beteken dat die pype en spuitstukke ook aangepas moet word. U moet ook onthou dat pype met n kleiner deursnee hor wrywingsvlakke ondervind. Meer elektrisiteit word gevolglik vereis om die tempo van die watertoevoer te verhoog en wrywing te voorkom. Die grootte van die sproeikoppe moet gereeld nagegaan word. As slytasie verminder word, word waterverliese as gevolg van lekkende pype teengewerk. Lekkende pype beteken dat pompe meer water moet voorsien wat elektrisiteitsgebruik laat toeneem. Die gereelde instandhouding van toerusting verseker dat uitgawes vir kraggebruik verlaag word en dat water bespaar word. Die gebruik van selfoon- en rekenaartegnologie kan groot besparings meebring. As hierdie tegnologie gebruik word om besproeiing te skeduleer, kan boere tot 30% minder energie gebruik. Deur te sorg dat water na opgaardamme bo die besproeiingsareas gepomp word, kan gravitasie vir die vloei van water ingespan word, selfs wanneer geen krag beskikbaar is nie.

Die groot spelers in die steenkoolindustrie is Sjina, wat 42,5% van die wreld se produksie lewer, die VSA (18%) en Australi (6%). Wat elektrisiteit betref, is die groot kernkragspelers die VSA (31% van die wreld se kernkragopwekking), Frankryk (18%), Japan (9%) en Rusland (6%); Sjina, Kanada en Brasili wek saam meer as 50% van die wreld se waterkrag op en die opwekking van elektrisiteit in die wreld uit alle bronne het in 2007 met 1,3% gestyg.
Bron: BP se jaarlikse Statistical Review of World Energy (2009). Kry dit by www. mbendi.co.za, tesame met n ontleding van waar Afrika in die prentjie pas.

Koelkamers
Koelkamers gebruik groot hoeveelhede krag. Deur egter n paar eenvoudige stappe te neem, kan die verlies aan koue beperk word en kan elektrisiteitsuitgawes verminder word. Elektrisiteit word bespaar deur die deure van koelkamers behoorlik geseel te hou. As die deure oopgemaak word slegs wanneer dit nodig is, word voorkom dat koue na omliggende areas lek. Onthou ook dat oorvol koelkamers minder doeltreffend verkoel. Lug vloei nie so maklik tussen en onder goedere in oorvol kamers nie. Gevolglik neem dit langer om die goedere af te koel en word meer elektrisiteit benodig om bergingstemperatuur te bereik. Kondensators moet goed geventileer wees om die beste werkverrigting te lewer. Die beste resultate word verkry as die kompressorkamers en kondensators aan die suidekant van n gebou ingerig word waar dit nie deur direkte sonlig geraak word nie. Filters en pype moet gereeld nagegaan word om te sorg dat dit skoon bly. Sorg ook dat daar genoeg gas in die lugversorgingseenheid is. Die korrekte gebruik van luggordyne sal ook die verlies aan verkoelde lug verminder.

World Energy Council www.worldenergy.org International Energy Agency www.iea.org International Atomic Energy Agency www.iaea.org www.afdb.org - die African Development Bank (AFDB) het die befondsing van 16 projekte in Suid-Afrika goedgekeur. Die Eskomlening is die grootste wat nog deur die AFDB goedgekeur is. Energy Watch Group www.energywatchgroup.org Soek die verslag van die Energy Access Situation of Developing Countries van die United Nations Development Programme en World Health Organisation by www.polity.org.za Soek die energy-kieslysopsie by www.africa-adapt.net (klik op explore themes)

Die verhoging van energiedoeltreffendheid by dierevoerverwerkingsaanlegte


Dierevoerverwerkingsaanlegte bevat gewoonlik n groot aantal elektriese motors. Die installering van n kondensatorbank verhoog die elektriese doeltreffendheid van n aanleg. n Aanleg kan sodanig bestuur word dat skoonmaakwerk en ander bedrywighede wat min elektrisiteit vereis gedurende spitstye gedoen word, terwyl die werklike bedrywighede buite Eskom-spitstye plaasvind.

8. Energiebesparende boerdery
Boerderye word deesdae as besighede beskou. Boere is ook sakelui en is net so gretig om bedryfskoste te beheer as om landerye, oeste en vee te bestuur. Boere is ook bewus van die stygende koste van energie wat bedryfskoste aansienlik verhoog. Deur hierdie koste te beheer, raak n mens meer bewus van energie en wyses waarop elektrisiteit doeltreffender aangewend kan word sonder om produktiwiteit in te boet. Deur klein veranderings aan te bring in die manier waarop krag gebruik word, kan boere die beste waarde vir hulle energierande verseker terwyl hulle meehelp om die vraag na krag te laat afneem, veral in spitstye wanneer die toepssing van beurtkragonderbrekings altyd n moontlikheid is. U kan begin om krag te bespaar deur u bedryfsaktiwiteite te ondersoek, asook om die toerusting wat u gebruik en die take waarvoor u dit aanwend, te evalueer.

Die vermindering van die energiebehoeftes in dierebehuising


Die vermindering van die onkoste vir dierebehuising begin by die gebou self. Goeie isolering in die dak verseker n koel omgewing die hele jaar deur sodat minder geld aan bykomende energie spandeer moet word om temperature te reguleer. As n dak silwer geverf word, word meer hitte van die struktuur af weggekaats. As u dierebehuising bou, moet die lang mure noord en suid front en die kort mure wes en oos. Dit sal help voorkom dat hitte bedags binne geboue opbou. By die gebruik van natuurlike ventilasie in dierebehuising moet geboue nie wyer as 12 meter wees vir die optimale benutting van windverkoeling nie.

Melkkamers
Krag kan in melkkamers bespaar word deur die melkmasjiene direk na die melkproses met koue water uit te spoel. n Volle wassiklus behoort buite Eskom se spitsgebruiktye onderneem te word. Ysbankverkoelingstenks kan gebruik word om die ysbank buite spitstye te bou vir die voorverkoeling en verkoeling van melk in spitstye.

Die isolering van kweekhuise


Wanneer kweekhuise gebou word, moet dubbel gesoleerde plastiekbedekking gebruik word omdat dit die hitte in kweekhuise beter terughou. As lug- en grondtemperature met behulp van isolasie konstant gehou word, word minder energie benodig om hitte in die kweekhuisomgewing te genereer.

409

Die versekering van die optimale werking van drors


Indien drors op n plaas gebruik word, kan die verwarmers gedeaktiveer word tydens die droogproses, of kan die drors selfs geheel en al afgeskakel word. Andersins kan verwarmingselemente afgeskakel word terwyl slegs die waaiers loop. Waaiers kan vir kort tydperke afgeskakel word sonder dat produkte soos graan, oliesade en lusern in die dror skade ly. Die verwarmingselemente kan slegs in noodgevalle gebruik word, byvoorbeeld gedurende aanhoudende ren en saans buite spitstye. Wanneer van hitte gebruik gemaak word, is dit noodsaaklik om die verhitte lug na die inlaatpyp van die waaier te hersirkuleer om energie en koste te bespaar. Wanneer verwarmingselemente gebruik word, is dit raadsaam om die pype te isoleer om die verlies van hitte deur die wande te beperk. Dit is uiters belangrik dat die pype nie lek nie.

Boerdery met alternatiewe energiebronne


Boere kan die afval wat van die gewone boerderybedrywighede afkomstig is, benut om energie te gegenereer. Deur sonenergie te benut, kan boere ook op energiekoste bespaar. Met die verloop van jare hou dit aansienlike besparings in en kan dit die wyse waarop n boer sake doen, aansienlik verander. Indien groot hoeveelhede diereafval beskikbaar is, kan die moontlikheid ondersoek word om biogasaanlegte te gebruik om hitte en elektrisiteit te genereer. Hierdie aanlegte maak gebruik van die hitte wat van diereafval afkomstig is en sirkuleer dit deur pypleidings in voerplekke en varkhokke om hitte te verskaf of om goedkoop elektrisiteit op te wek.

en moet ver genoeg van geboue geplaas word sodat die geraas nie vir mense of diere steur nie. Sonenergie kan op verskillende maniere benut word. n Mens moet ondersoek instel na watter opsie die beste vir n bepaalde doel is. Sonpanele kan gebruik word om elektrisiteit te voorsien vir pompwerk, die laai van batterye vir ligte en enige ander doel wat krag met n lae wattverbruik vereis. Hierdie panele kan egter duur wees, het n lewensduur van ongeveer tien jaar en kan deur hael beskadig word of selfs gesteel word. Dit moet ook gereeld skoongemaak word omdat stof die doeltreffende werking daarvan kan belemmer. Doeltreffende waterverwarming kan voorsien word deur n netwerk van swart politeen- en koperpype op n dak aan te bring en water daardeur te pomp. Op hierdie manier kan water vir huishoudelike gebruik en/of n swembad verhit word. Windenergie kan gebruik word om batterye te laai om krag te voorsien vir huishoudelike toestelle wat krag met n lae wattverbruik benodig. Waar water deurlopend van n ho punt af vloei, kan dit ingespan word om elektrisiteit te genereer.

Die gebruik van dubbele brandstofstelsels vir groter doeltreffendheid


Dubbele brandstofstelsels word gewoonlik gebruik vir die verhitting van lug of water in n verwarmingstelsel. Dit word dikwels aangewend vir droging en vir gespesialiseerde dierebehuisingsbedrywe. Die stelsels werk op die beginsel dat verwarmingselemente buite Eskom-spitstye gebruik word en ander brandstof tydens spitstye. Ander brandstowwe wat gebruik kan word, is steenkool, gas, diesel, olie, paraffien, hout, stronke of enige ander medium wat geredelik beskikbaar is in die omgewing. Uiteindelik het ons almal die verantwoordelik om ons bes te doen om krag te bespaar. As n boer speel u n baie belangrike rol in hierdie opsig. U kan ook daarby baat as u boerderybedrywighede meer koste-effektief en energiebesparend kan wees en u self geld kan spaar terwyl u die land n guns bewys.
Bron: www.eskom.co.za/dsm

Die opwekking van krag


Om krag vir kort tye in noodgevalle te genereer, is dit raadsaam om n kragopwekker aan te skaf. Hierdie kragopwekkers loop op petrol of diesel en word doelgemaak om verskillende hoeveelhede krag te lewer. n Mens moet vasstel hoeveel energie benodig word en dan n kenner op die gebied raadpleeg oor watter grootte kragopwekker om te koop. Kragopwekkers moet altyd in goed geventileerde plekke gebruik word (die opbou van koolstofmonoksied kan gevaarlik wees!)

410

Nasionale kwessies
Grondhervorming
Sien ook die hoofstukke wat handel oor die belangrikheid van landelike ontwikkeling, ondersteuning aan opkomende boere, en die waardasie van landbougrond.

Grondhervorming kan nie tot voordeel van die land wees as armes, sonder bystand, grond op die oop mark moet koop nie. Die regering help behoeftiges dus om grond te koop en te ontwikkel, en voorsien ook die nodige dienste aan hulle. Die regering erken die noodsaaklikheid daarvan om openbare vertroue in die grondmark te handhaaf terwyl die herverdeling geskied. Die herverdelingsprogram het tot dusver hoofsaaklik transaksies tussen vrywillige kopers en verkopers behels. Persone wat vir die grondherverdelingsprogram kwalifiseer sluit die volgende in: huurarbeiders vroue plaaswerkers opkomende boere stedelike en landelike armes wat nie grond besit nie

1. Oorsig
In 1994 het Suid-Afrika se nuwe demokratiese regering n hoogs verwronge grondverdeling, gebaseer op ras, gerf: Wit mense het 87% en swart mense 13% van die landbougrond in Suid-Afrika besit. Dit is n nasionale prioriteit om die ongelyke grondverdeling, n oorblyfsels van apartheid, ongedaan te maak en te verseker dat landbougrond, wat aan swart eienaarskap oorgedra word, deurgaans produktief bly. Die derde prioriteit van die Mediumtermyn Strategiese Raamwerk (Medium Term Strategic Framework [MTSF]) is, Omvattende landelike ontwikkelingstrategie wat verband hou met grond- en landbouhervorming en voedselsekerheid. Dit is noodsaaklik dat die pas van grondhervorming versnel word en die volhoubaarheid van individuele, opkomende boerdery-ondernemings op dramatiese wyse verbeter.

Die herverdelingsprogram bestaan uit die volgende komponente of subprogramme: Landbou-ontwikkeling om grond vir landboudoeleindes aan mense beskikbaar te stel; Vestiging om grond vir vestigingsdoeleindes aan mense te voorsien; Nie-landboukundige ondernemings om grond vir ondernemings, soos byvoorbeeld ekotoerismeprojekte, aan mense te voorsien.

Eiendomsreghervorming
Eiendomsreg op grond beskryf die wyse waarop mense grond bewoon of besit. In Suid-Afrika is geregistreerde eienaarskap n meer gewaarborgde manier van grondbesit as ander vorme daarvan. Apartheidswetgewing het dit onmoontlik vir swart mense gemaak om geregistreerde eienaarskap, of enige ander regte tot grondbesit in enige dele van die land te bekom. Dit het n ernstige tekort aan grond vir swartmense geskep en baie mense het huise opgerig in gebiede waar hulle geen wettige regte gehad het nie. Eiendomsreghervorming moet: Die probleme van onsekerheid, ongelykheid en wetteloosheid oplos; Ontwikkelingsknelpunte oplos; Eiendomsreggeskille, oorvleuelende regte en teenstrydige eise oplos; Groepsregte en individuele regte in balans bring; Aan alle reghebbendes, kragtens gemeenskaplike eiendomsregstelsels, insluitend vroue, gelyke verteenwoordiging in besluitnemingsprosesse gee; n Doeltreffende administrasiestelsel in werking stel om individuele en gemeenskaplike grondregte te ondersteun; Voorsien in die daarstel van regstoepassingsagentskappe wat tydens grondregdispute tussenbeide tree om ruimte te laat vir buigsaamheid, verandering en wysiging. Fundamentele beginsels van eiendomsreghervorming Die eiendomsklousule in die Grondwet is ook van toepassing op eiendomsreghervorming. Dit bepaal: n Persoon of gemeenskap, wie se besitreg van grond regsonseker is as gevolg van wette of praktyke van die verlede wat op grond van ras gediskrimineer het, is geregtig, in die mate wat deur n parlementre wet bepaal word, op f besitreg wat regseker is, f gelykwaardige vergoeding. Wie kwalifiseer vir eiendomsreghervorming? Alle persone wie grond besit, maar die vorm van grondbesit bied nie aan hulle dieselfde vlak van regsekerheid as di van geregistreerde eienaarskap nie, en dit sluit in die besonder die volgende persone in: Plaaswerkers Huurarbeiders Mense wat in informele nedersettings woon Mense wat op gemeenskaplike grond woon

2. Die drie grondhervormingsprogramme


Die drie omvattende en verreikende grondhervormingsprogramme is: Grondherstel (grondrestitusie) Grondherverdeling Eiendomsreghervorming

Grondherstel
Die parlement het Die Wet op die Herstel van Grondregte nr. 22 van 1994, in werking gestel om persone te vergoed vir grond, of om die regte op grond wat hulle verloor het weens die sosiaal diskriminerende wetgewing wat op 19 Junie 1913 goedgekeur is, te herstel. Grondherstel kan beteken dat dieselfde grond terug gegee word, of dat alternatiewe grond of finansile vergoeding aangebied word, of dat daar ander vorme van vergoeding, beskikbaar gestel word. Die manier van grondherstel, hang van die omstandighede van elke eis af. Alternatiewe vergoeding is van toepassing indien die eiser dit verkies, of as dit nie meer moontlik is om die oorspronklike grond terug te gee nie. Die eisers is altyd betrokke by die onderhandeling van n skikkingsooreenkoms. Individue, gemeenskappe en hulle naasbestaandes, wat grondregte weens diskriminerende wetgewing en praktyke op, of na 19 Junie 1913 verloor het, kwalifiseer vir grondherstel kragtens die nuwe wet. Voorbeelde van wette wat op grond van ras diskrimineer het is die Swart Grondwet van 1913, die Swart Administrasiewet van 1927, die Ontwikkelingstrust en Grondwet van 1936, die Wet op Grondbesit van Asiate van 1946, die Groepsgebiedewet van 1950 en 1966, die Wet op Landelike Kleurlinggebiede van 1963 en die Gemeenskapsontwikkelingswet van 1966.

Grondherverdeling
Die doel van die herverdelingsprogram is om toegang tot grond aan armes vir behuising of produksie te voorsien, om sodoende hulle lewensbestaan te verbeter.
Verdere inligting hieroor is by http://lruraldevelopment.gov.za beskikbaar. Vind bygewerkte inligting (bv. die verwagte Green Paper on land reform) hier en op ander rolspelers se webtuiste.

411

412

Die Wet op die Uitbreiding van Sekerheid van Verblyfreg nr. 62 van 1997 beter bekend as WUSV (ESTA) Die doelwitte van die WUSV is die volgende: Beskerming van persone wat met die toestemming van die eienaar of persoon in beheer van die grond op landelike of buitestedelike grond woon. Die Wet gee aan hulle regsekerheid ten aansien van die bewoning en benutting van die grond; Beskerming van eienaars deur duidelike omskrywing van die verantwoordelikhede van die bewoners; Stabilisering en verbetering van verhoudings tussen eienaars en bewoners deur die skep van regverdige uitsettingsprosedures; Die skep van prosedures in samewerking met eienaars en die regering waarvolgens bewoners grondbesit verkry. Communal Land Rights Act (CLARA), no. 11 of 2004 (net in Engels beskikbaar) Van CLARA se doelwitte sluit in: Om regsekerheid te gee ten aansien van grondbesit deur gemeenskaplike grond, inlsuitend KwaZulu-Natal se Ingonyamagrond, aan gemeenskappe oor te dra, of deur die betaal van toepaslike vergoeding; Om voorsiening te maak vir n grondregteondersoek om die oorgang van ou-orderegte na nuwe-orderegte te rel; Om voorsiening te maak vir demokratiese administrasie van gemeenskaplike grond deur gemeenskappe; Om Grondregterade in die lewe te roep; Om voorsiening te maak vir samewerking ten opsigte van munisipale dienste op gemeenskaplike grond.

4. Subprogramme
Aantekeninge oor die Grondherverdeling vir Landbou-ontwikkeling (GHLO) (Land Redistribution for Agricultural Development [LRAD]), die Omvattende Landbou-ondersteuningsprogram (OLOP) (Comprehensive Agricultural Support Programme [CASP]) en die Grond- en Landbouhervormingsprojek (GHLP) (Land and Agrarian Reform Project [LARP]) is by www.daff.gov.za beskikbaar. Ander sluit die volgende in: Die Proaktiewe Grondverkrygingstrategie (Proactive Land Acquisition Strategy [PLAS]) die denkrigting in hierdie geval was dat dit regeringsgedrewe (in teenstelling met begunstigde-gedrewe) sou wees. Die regering sou grond identifiseer, dit bekom en dan pas by die vraag/behoefte aan grond. Swart mense is die begunstigdes, en omdat PLAS pro-armoede is, maak dit ook voorsiening vir opkomende en kommersile boere. Grond word van die regering gehuur. Die Vestigings- en Implementeringsondersteuning-strategie (Settlement and Implementation Support Strategy [SIS]) plaas grond- en landbouhervorming in die sentrum van plaaslike regering, om te verseker dat all projekte binne die Gentegreerde Ontwikkelingsplanne, in die Plaaslike Ekonomiese Ontwikkelingsplanne en in die Provinsiale Groei-Ontwikkelingstrategie is.

5. Departement van Landelike Ontwikkeling en Grondhervorming


Tel. 012 312 8911 www.ruraldevelopment.gov.za Hoofgrondeisekommissaris Tel. 012 312 9244

3. Gemeenskaplike grond
Munisipaliteite het landwyd die volmag om grond in hulle besit opsy te sit en toe te wys vir weiding en die vestiging van tuine. n Munisipaliteit mag munisipale regulasies uitvaardig om die gebruik en beskerming van gemeenskaplike grond, asook die tipe vee wat daar mag wei, te reguleer en beheer. Sodanige regulasies kan ook die aantal vee per huiseienaar beperk, die gebruik van sekere van die raad se grond vir weiding beperk of verbied, en geskikte fooie vir gebruik van die grond voorskryf. Munisipale wetgewing gee volmag aan plaaslike owerhede om as ontwikkelingsagente op te tree, en dit verseker ook dat bestuur afgewentel word tot op die laagste moontlike vlak. As grondbesitentiteit is die munisipaliteit nie n afwesige van-bo-na-onder-landheer nie, maar n sleutelagent van plaaslike ekonomiese ontwikkeling. Die volgehoue vraag na gemeenskaplike grond, en die betreklik min gevalle waar gemeenskaplike grond opgegradeer is na GHLOprojekte, is n aanduiding dat daar n groot behoefte aan grond vir niekommersile doeleindes bestaan. Dit sluit veiligheidsnetdoeleindes vir brandstofversameling, die aanvul van inkomste deur middel van beskikbare vee, ook vir verkope vir huwelike en begrafnisse, die aanhou van vee vir seuns se bruidprys (lobla), en groenteproduksie vir voedselsekerheid en bykomende inkomste in. Nie-kommersile boerdery beteken nie dat dit n nie-ekonomiese boerdery is nie. Gemeenskaplike grond is van uiterste belang vir die verligting van armoede, veral in gebiede waar daar geen ander lewensbestaansmoontlikhede is nie. Om al hierdie redes is dit dus belangrik dat gemeenskaplike grond oorweeg moet word, nie as teelaarde vir kommersile boerdery of as onvervreembare eiendomsreg nie, maar as n tipe grondbesit en hulpbron vir produksie in eie reg. Munisipale gemeenskaplike grond is duidelik nie die hoofbron as oplossing vir die groot ongelykhede ten aansien van grondbesit in Suid-Afrika nie, maar dit speel n belangrike rol in enige grondbesitstelsel in die land. Aangepas uit Evaluating land and agrarian reform in South Africa: municipal commonage deur Megan Anderson en Kobus Pienaar van PLAAS. Die volledige referaat is by www.ijr.org.za beskibaar.

Die faks nommer, pos- en straatadresse van al die nasionale -, provisiale - en distrikskantore is op die webtuiste beskikbaar. STREEK Gauteng Oos-Kaap KANTOOR Pretoria Oos-Londen KONTAKBESONDERHEDE Tel. 012 310 6500 Tel. 043 743 4689 Tel. 043 743 3824 Tel. 041 363 7888 Tel. 047 532 5959 Tel. 045 839 2296 Tel. 051 400 4200 Tel. 051 400 4270 Tel. 058 303 3021 Tel. 057 357 1734 Tel. 033 355 4300 Tel. 036 631 2741 Tel. 039 682 2295 Tel. 035 789 1035 Tel. 034 980 9469 Tel. 053 927 4128 Tel. 053 831 4090 Tel. 013 755 3499 Tel. 013 752 2064/9 Tel. 017 819 1373 Tel. 013 656 0848 Tel. 018 392 1070 Tel. 018 462 9341 Tel. 012 252 3505

Distrikskantoor Port Elizabeth Distrikskantoor Umtata Distrikskantoor Queenstown Vrystaat Bloemfontein Distrikskantoor Bloemfontein Distrikskantoor Bethlehem Distrikskantoor Welkom KwaZuluNatal Pietermaritzburg

Distrikskantoor Ladysmith Distrikskantoor Port Shepstone Distrikskantoor Richards Bay Distrikskantoor Vryheid Noord-Kaap Mpumalanga Vryburg Nelspruit Distrikskantoor Kimberley Distrikskantoor Nelspruit Distrikskantoor Ermelo Distrikskantoor Witbank Noordwes Mmabatho Distrikskantoor Klerksdorp Distrikskantoor Brits

413

Limpopo Wes-Kaap District Office District Office

Polokwane Kaapstad George Worcester

Tel. 015 297 3539 Tel. 015 287 0800 Tel. 021 426 2947/30 Tel. 044 874 1839 Tel. 023 342 0107

Alle moontlike opsies om vinnige en volhoubare grondhervorming te bewerkstellig, moet nagestreef word. Die eerste area waaraan aandag gegee moet word, behels die toewysing van openbare landbougrond. Bykomend daartoe, behels dit maatrels, soos ekwiteitsdeelskemas, kontrakboerdery, huurboerdery, eiendomsreghervorming in gemeeskaplike gebiede, en die verkryging van privaat grond. Omdat die meerderheid van die landelike armes op gemeenskaplike grond woon en boer, is dit uiters noodsaaklik dat die kwessie van eiendomsregsekerheid opgelos moet word. Dit is van kardinale belang dat aansporing verbeter en dat daar voorsiening vir beleggingsmoontlikhede in hierdie gebiede gemaak word. Omdat dit n sensitiewe aangeleentheid is, moet daar onderneem word om voortdurend met tradisionele owerhede te skakel om sukses te verseker. Dit moet gepaard gaan met die rehabilitasie van besproeiingskemas in die voormalige tuislande, en die oordrag van die bestuur en eienaarskap daarvan aan gekwalifiseerde boere en gemeenskappe. Alhoewel grondhervorming die kritieke vertrekpunt is om bre, algemene deelname aan hoofstroomlandbou te verseker, moet daar tegelykertyd aandag geskenk word aan verskeidenheid ondersteuningsdienste om te verseker dat die proses van toegang en bemagtiging suksesvol en volhoubaar is.
Bron: The Strategic Plan (eie vertaling)

Kommunikasiebeamptes
Nasionaal: Pulane Molefe Wes-Kaap: Franz Zottl Sandile Nene Gauteng: Vuyani Nkasayi Noordwes: Popie Mongae KwaZulu-Natal: Thokozani Sokhela Nokuthokoza Ndlela Mpumalanga: Zithini Dlamini Limpopo Provinsie: Motlatsi Lebea Avhashoni Magada Oos-Kaap: Ncumisa Sikunyane Kholekile TK Sonjica Vrystaat: Percy Raseobi Noord-Kaap: Eddie Nkomazana Tel. 012 312 8452 PJMolefe@ruraldevelopment.gov.za Tel. 021 426 2930 ext 221 fgzottl@ruraldevelopment.gov.za Tel. 021 426 2947 snene@ruraldevelopment.gov.za Tel. 012 310 6500 VENKasayi@ruraldevelopment.gov.za Tel. 018 384 9607 MPNtsane@ruraldevelopment.gov.za Tel. 033 342 6955 nndlela@ruraldevelopment.gov.za Tel. 033 355 4300 / 8400 TBSokhela@ruraldevelopment.gov.za Tel. 013 755 8100 ZWDlamini@ruraldevelopment.gov.za Tel. 015 287 0200 melebea@ruraldevelopment.gov.za Tel. 015 297 3539 ANMagada@ruraldevelopment.gov.za Tel. 043 743 3824 nvsikunyana@ruraldevelopment.gov.za Tel. 043 743 0407 KTSonjica@ruraldevelopment.gov.za Tel. 051 400 4200 KPRaseobi@ruraldevelopment.gov.za Tel. 051 403 0700 / 053 831 4090 OENkomazana@ruraldevelopment.gov.za

7. Rolspelers
AGRI LAND GROUP Tel. 012 345 3911 Faks 012 345 3949 www.agrilandgroup.co.za AGRI LAND GROUP (ALG) bestaan uit die volgende maatskappye: ALPRO, ALPROP en ALPIX. Dit ondersteun opkomende boere met die voorbereiding van dokumentasie ter ondersteuning van regeringsbefondsingprogramm e, en help hulle met die verkryging van finansiering deur die privaat sektor. ALG doen ook navorsing oor die bespoediging van grondherstel- en ontwikkellingspraktye. Agri SA Tel. 012 643 3400 www.agrisa.co.za

Die kontakbesonderhede van die Streeksgrondeisekommissarisse is by www. ruraldevelopment.gov.za beskikbaar.

6. Betrokke direktorate binne die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV)
Die kontakbesonderhede en inligting oor die verskillende direktorate is by www.daff.gov.za beskikbaar. As n eerste stap is dit belangrik om grondhervorming doeltreffend aan te pak om landelike stabiliteit en marksekerheid te verseker. Die proses van ekonomiese bemagtiging in die Suid-Afrikaanse landbou begin met beter toegang tot grond, en die oordra van sekere eiendomsregte vir mense en areas waar dit nie bestaan nie. Om grondhervorming doeltreffend te hanteer, is dit belangrik dat alle metodes om toegang tot grond te verseker, soos restitusie, herverdeling en eiendomsreghervorming, die nodige aandag geniet. Hierdie prosesse moet ook grondgebruik vir nie-landboudoeleindes, soos behuising, ens. insluit, maar dit moet nie die fokus van hierdie strategiese sektorplan word nie.

Hoewel Agri SA ten volle bewus is van die behoefte aan spoedige grondhervorming, is die organisasie steeds van mening dat grondhervorming ekonomies lewensvatbaar moet wees, en dat hulpbronne en produksie nie in die proses skade moet ly nie. Dit is uiters noodsaaklik dat ALG lewer die volgende dienste: administratiewe en burokratiese Grondhervormingbestuur knelpunte, wat prosesse vertraag, Professionele eiendomswaardasieverslae en uit die weg geruim moet word arbitrasiedienste en dat nuwe boere voldoende Landbourisikoondersteun moet word sodat hulle ontledingsverslae ingrypings suksesvol en volhoubaar kan boer. en bevestigings LandbouDie voorsitter van die ontwikkelingsprojekte en Grondsakekomitee is dr Theo de sakeplanne Jager. Annelize Crosby is Agri SA se Omvattende nasionale grondbeleid-adviseur. standaardriglyne vir landbougrondwaarde Agri-Africa Landbourisiko-ontleding Tel. 021 886 6826 / 082 950 9294 en waardasiemetodologie werkswinkel-fasilitering en info@agri-africa.co.za www.agri-africa.co.za opleiding Die National African Farmers Union (NAFU) verkies die AGRI LAND GROUP se diensverskaffing en spesialisraadgewingdienste, met betrekking tot die bespoediging van grondhervorming. Konsulteer oor landbousake, finansile en tegniese boerderybestuur, landboubemarking; landbou-ontwikkeling; projekontwerp en bestuur, insluitend swart bemagtiging.

414

AgriSETA en leweransiers wat deur AgriSETA geakkrediteer is, is betrokke by na-vestingingsprogramme. Kontak Sello Khoza by 012 301 5619. Sien ook die hoofstuk oor landbouonderwys en -opleiding. Association for Rural Advancement (AFRA) Tel. 033 345 7607 www.afra.co.za

Ontwikkelingsbank van SuiderAfrika Development Bank of Southern Africa (DBSA) Tel. 011 313 3911 www.dbsa.org

Die Ontwikkelingsbank van Suider-Afrika en die Kommissie op Herstel van Grondregte het in 2007 n vyfjaar-Memorandum van Verstandhouding onderteken. Hiervolgens werk die twee partye Die jongste nuus oor grondsake saam om grondherstelprojekte en is op bogenoemde webtuiste die begunstigdes van sulke projekte te ondersteun. beskikbaar. Association for Community Rural Advancement Tel. 053 712 0791/2/3 Border Rural Committee Tel. 043 742 0173 www.brc21.co.za Centre for Development and Enterprise (CDE) Tel. 011 482 5140 www.cde.org.za Free State Rural Development Association Tel. 051 448 4628 Institute for Justice and Reconciliation Tel. 021 763 7138 www.ijr.org.za Khula Enterprise Finance Tel. 012 394 5560 www.khula.org.za

National African Farmers Union Surplus Peoples Project (SPP) Tel. 021 448 5605 of South Africa (NAFU SA) www.spp.org.za Mnr. N.J. Gondo (President) Tel. 082 672 2484 Transkei Land Service Organisation (TRALSO) Nkuzi Development Tel. 047 531 2851/2 Association www.tralso.co.za Tel. 015 297 6972/4 www.nkuzi.org.za TLU SA Tel. 012 804 8031 Programme for Land and www.tlu.co.za Agrarian Studies (PLAAS) Tel. 021 959 3961/ 3733 Lees meer hieroor in die hoofstuk plaas@uwc.ac.za oor georganiseerde landbou. www.uwc.ac.za/plaas PLAAS is n navorsings- en TRAC North West Province onderrigeenheid aan die Tel. 018 381 6802 Universiteit van die Wes-Kaap. TRAC Mpumalanga Province Tel. 013 755 4324 Resource Consulting Services (SA) Gerig op mentorskap en Tel. 058 622 1499 ontwikkeling. info@rcs-sa.com www.rcs-sa.com Universiteit van die Vrystaat Projekte sluit die integrasie van Lengua-landbousentrum kommersile en opkomende Tel. 051 443 8859 of ontwikkelende kommersile mcdvw@telkomsa.net landbou-ondernemings, wat die doelwitte van grondhervorming Sentrum vir Onderhoubare Landbou- en Landelike weerspiel, in. Ontwikkeling Tel. 051 401 2163 SA Agri Academy www.ufs.ac.za/censard Tel. 021 880 1276 www.agriacademy.co.za Departement van Bourekene en Konstruksiebestuur SADC Regional Land Reform Tel. 051 401 2250 Technical Support Facility (SRLRTSF) Ander universiteite, byvoorbeeld Tel. +267 3951863 die Universiteit van KwaZulusnanthambwe@sadc.int Natal, doen ook navorsing oor die www.sadc.int grondhervormingsproses Southern Cape Land Committee Tel. 044 803 9900 Die volgende organisasies is ook betrokke: Biowatch, BAWSI, die Ontwikkelingsaksiegroep, die Landless Peoples Movement, Ndabeni Community Property Trust, Olive Peoples Trust, Restoration Farmers, SACADO, Trust for Community Outreach and Education, en die Women on Farms Project.

Kliek op die Land Reform-opsie Streekkantoorpersoneel se op die kieslys. kontakbesonderhede is op die webtuiste en in die hoofstuk CASIDRA oor koperatiewe maatskappye Tel: 044 871 0134 verkrygbaar. www.casidra.co.za Centre for Rural Legal Studies Land Access Movement of SA (LAMOSA) Tel. 021 883 8032 Tel. 011 833 1063 www.crls.org.za Faks 011 834 8385 Die Sentrum vir Landelike Regstudies bevorder die Die Land Research Action belange van manlike en vroulike Network (LRAN) is n netwerk plaaswerkers in die Wes-, Oos- wat bestaan uit navorsers en bewegings wat en Noord-Kaap deur middel van maatskaplike opleiding, die beskikbaarstelling verbind is tot bevordering van van inligting, navorsing, voorspraak, individue en gemeenskappe se regsingryping en die fasilitering van fundamentele regte ten aansien ontwikkeling. Navorsingsprojekte van grond, en tot gelyke toegang hou verband met algemene tot die hulpbronne wat nodig is om projekte en uitslae word by met menswaardigheid te kan leef. opleidingpakkette en aanbevelings www.landaction.org ingesluit.

415

Finansieringsbronne
Sien ook die hoofstuk Finansieringsdienste vir Ontwikkeling AGRI LAND GROUP staan opkomende boere by met die voorbereiding van dokumentasie om van die regering se befondsingsprogramme gebruik te maak en toegang tot finansiering deur die privaat sektor te kry. Meer inligting hieroor is op bladsy 411 beskikbaar. Die Europese Unie en ander lande befonds soms grondhervorming. Die Belgiese regering het, byvoorbeeld in 2008, 7.5 miljoen (R83.6 miljoen) geskenk om grondhervorming in Suid-Afrika te bevorder. Die Land Reform Credit Facility by KHULA Tolvrye hulplyn: 0800 11 8815 Faks 011 315 7436 helpline@khula.org.za www.khula.org.za Dit is n groothandelsfasiliteit wat fondse groothandel aan handelsbanke en ander belangrike kredietinstellings, teen voorkeurkoerse vir deurleen van grondhervorminsgprojekte, verskaf. LRCF-fondse word beskikbaar gestel na voorlegging van lewensvatbare besigheidsplanne. Teikengroep: Voorheen benadeelde plaaswerkers, naburige gemeenskappe en opkomende boere om grond te bekom deur verbandfinansiering en beheer van grondgebaseerde produktiewe bates deur middel van aandeleskemas. Vereistes/kriteria: Om toegang tot die LRCF te verkry, moet die projek/aansoeker eers n besigheidsplan aan die kommersile bank van hulle keuse voorl. Die bank evalueer dan die lewensvatbaarheid daarvan aan die hand van die instansie se eie kriteria. Slegs indien die bank tevrede is, word die aansoek aan die LRCF deurgegee, wat dan besluit of die aansoek aan die basiese bemagtigings- en grondhervormingskriteria voldoen. Wanneer beide die bank en die LRCF die aansoek goedgekeur het, kwalifiseer die grondhervormingsbegunstigdes van die projek outomaties vir n subsidie om die organisatoriese ontwikkeling en kapasiteitsbou van die nuwe aandelevennote te finansier. Hierdie subsidie staan bekend as die Community Facilitation and Support Fund. So n subsidie kan alleenlik verkry word vir projekte wat deur die LRCF gefinansier word. Die fonds maak sinvolle deelname aan hoogstaande landbou-, agroprosesseringsen ekotoerismeprojekte, deur voorheen benadeelde persone, moontlik. Kommersile banke help klinte om toegang tot fondse te kry. Skakel 012 319 7020 of doen navraag by u naaste Grondsake- of Landbousakekantoor vir verdere inligting omtrent finansiering deur middel van LRAD. USAID Tel. 012 452 2246 www.usaid.gov USAID se landbousektor het bepaalde programme om swart eienaarskap se bates te bevorder.

8. Registrasie van aktes


Besoek die Department van Landelike Ontwikkeling en Grondhervorming se webtuiste www.ruraldevelopment.gov.za of raadpleeg die hoofstuk oor die waardasie van landbougrond vir die provinsiale akteskantore se kontakbesonderhede.

9. Publikasies en webtuistes
Verskeie publikasies, beleidsdokumente, ruraldevelopment.gov.za beskikbaar. ens. is by http://www.

Kliek op die Land reform-opsie by www.sabinetlaw.co.za. Raadpleeg ook toepaslike publikasies en dokumente, soos byvoorbeeld, Land redistribution for Agricultural Development (in Zoeloe, Afrikaans, Venda, Engels en Xhosa beskikbaar) op die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye se webtuiste www.daff.gov.za. Die volgende dokumente is by die AGRI LAND GROUP beskikbaar (kontakbesonderhede op bladsy 411) Land Reform Process Management Training Manual Agricultural Valuation Methodology Training Manual Agricultural Finance Training Manual Technology Applications Training Manual

Die Centre for Rural Legal Studies stel besprekingsdokumente, opdragdokumente, konferensieverslae en navorsingspublikasies beskikbaar. Skakel 021 883 8032/3 of besoek www.crls.org.za. Besonderhede oor PLAAS-publikasies is op www.uwc.ac.za/plaas beskikbaar. Verskeie publikasies, spesifiek beleidsopdragte en navorsingsverslae, kan afgelaai word. Die webtuistes van die rolspelers (sien die betrokke opskrif) bied ook interessante leesstof.
Ons hartlike dank aan Nelson Mafulo (Department van Landelike Ontwikkeling en Grondhervorming) vir terugvoer op die konsephoofstuk.

416

2. Nasionale strategie

Nasionale kwessies
Die jeug
Die Verenigde Nasies (VN) het n Internasionale Jaar van die Jeug uitgeroep wat op 12 Augustus 2010 n aanvang neem. Vind meer uit oor die VN se jeugprogram by www.un.org/youth.

Die wet op die nasionale jeugontwikkelingsagentskap (National Youth Development Agency Act, Act No. 54 of 2008) is by www.nyda.gov.za en die dokument van die Nasionale Jeugbeleid 2009 2014 by www.info.gov. za beskikbaar. In vorige wetgewende beleidsraamwerke soos die Wet op die Nasionale Jeugkommissie, Wet No. 19 van 1996, en die Wysigingswet op die Nasionale Jeugkommissie, 2000, is institusionele relings vir die ontwikkeling van die jeug uiteengesit. Dit is vanaf 2007 deur verskeie belanghebbers hersien, en die Kabinet het in April 2009 die Nasionale Jeugbeleid vir 20092014 goedgekeur, waarin besonderhede van n hele aantal belangrike beleidsake voorkom. Dit sal deur n gentegreerde jeugontwikkelingstrategie, waarin spesifieke planne uiteengesit word om die beleidsvoorstelle in werking te stel, opgevolg word. Nasionale pogings om die jeug te bemagtig, konsentreer op werkloosheidsinisiatiewe en kleinsakeontwikkelingsondersteuning, aangesien mense glo dat as die ekonomiese probleme van die jeug opgelos word, hulle minder vatbaar vir ander maatskaplike probleme sal wees. Geleenthede om ervaring in n werksopset op te doen, sluit internskappe, leerderskappe, vakleerlingskappe en nasionale jeugdiens in. Die skepping van n nasionale jeugdiens word beskou as n meganisme om vrywillige en diensaktiwiteite ter ondersteuning van gemeenskaps- en nasionale ontwikkeling onder jong mense aan te moedig, terwyl dit terselfdertyd nuwe geleenthede meebring om vaardighede te ontwikkel, te werk en n inkomste te genereer. Lees meer hieroor by www.nysu.org.za. Veertig persent van alle jong mense tussen die ouderdom van 18 en 24 jaar werk nrens nie, is nie by n onderwysinstelling betrokke nie en ook nie met opleiding by n werkplek besig nie. Dit beteken dat hulle nie produktief besig gehou word nie weens, onder andere, uiters beperkte toegang tot naskoolse onderwys en opleiding, swak hulpbronne, n gebrek aan finansiering en die beperkte beskikbaarheid van werk. Dit is n groot vermorsing van mensepotensiaal en n verlore geleentheid vir maatskaplike en ekonomiese ontwikkeling.
Bron: n Toespraak deur dr Nzimande, Minister of Hor Onderwys en Opleiding, waaroor in Buanews, 30 June 2009, berig is.

1. Oorsig
Uitdagings waarvoor die jeug te staan kom, kan binne die bestek van tien tot twintig jaar nasionale krisisse word. Terwyl die jeug aan die een kant die bedreiging van sosiale oproer verteenwoordig, is dit tog ook waar dat hulle aan die ander kant die geleentheid vir blywende verandering en transformasie verteenwoordig. Die potensiaal vir nuwe sieninge en benaderings tot ou probleme op n manier wat nie deur ons huidige stelsels en instellings bereik kan word nie, is in die jeug opgesluit. Hulle het die geleentheid om sistemiese foute in ons wreld permanent uit te wis, iets wat op geen wyse deur sosiale manipulasie teweeggebring kan word nie. Die inherente gewilligheid van die jeug om nuwe oplossings te probeer en eeue oue probleme in die oog te kyk, kan gekanaliseer word na hoogs kreatiewe ontwikkelings in enige samelewing wat bereid is om op die jeug te fokus. Suid-Afrika gaan in die volgende vier dekades n opbloei in die jeugbevolkingskromme beleef. Dit word n demografiese dividend genoem, aangesien dit die grootte van die werkende bevolking verhoog en n geleentheid bied om ekonomiese groei en innovasie uit te bou. N die styging in die getalle van die jeug sal Suid-Afrika weer met ander uitdagings te kampe h en sal die land hopelik op daardie stadium genoeg krag opgebou het om n groter deel van die ekonomie na tegnologie en kennis-intensiewe aktiwiteite oor te beweeg. Teen hierdie agtergrond het spesifiek die regering die belangrikheid van veranderende persepsies oor landbou onder die jeug beklemtoon. Boerdery bestaan uit meer as die aanplant van oeste. Landbou is n wetenskap en n sake-onderneming.
Bron: Michael Stuart, medeskrywer van die National BEE Handbook

Dit is n uitdaging om werk te skep vir die bevolking wat ons nou het, en nie vir diegene wat ons hopelik eendag gaan h wanneer die onderwysstelsel in groot mate verbeter is nie. Dit beteken dat daar op laeloon-aanvangsposte en strategie gekonsentreer moet word, en nie slegs op formele, hor betaalde indiensneming nie, ten einde vir die jeug en die ongeskooldes toegang tot werk te verleen. Nagenoeg driekwart van alle werklose mense is jonk. Die amptelike werkloosheidskoers vir mense tussen die ouderdom van 15 en 24 jaar is amper 20% hor as die bevolkingskoers in sy geheel. In 2007 het 72% van 15- tot 30-jarige persone wat werk gesoek het, nog nooit vantevore gewerk nie. Wanneer mense vanaf n vroe ouderdom reeds werkloos was, dra hulle dikwels vir die res van hul lewe die letsels daarvan. Jong mense wat vir lang tye by die arbeidsmag uitgesluit word, word van indiensopleiding ontneem, wat veroorsaak dat hulle permanent met n gebrek aan vaardighede sit. Aan die ander kant is jong mense vinnige leerders. Vaardighede wat hulle as jong mens verwerf het, word diep by hulle ingewortel. Al kan ons nie vir almal werk kry nie en kom ons wees eerlik, ons kan nie moet ons nietemin op die jeug fokus.
Bron: Uittreksels uit n dokument van die Centre for Enterprise Development, getiteld 5-Million Jobs, wat by www.cde.org.za beskikbaar is.

Omdat al die staatsdepartemente besef dat die jeug nie net een ministerie se verantwoordelikheid en plig is nie, stel hulle almal, in mindere of meerdere mate, hul fokus op die jeug. Kontakbesonderhede en webtuistes vir staatsdepartemente is by www.info.gov.za beskikbaar. Die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye het afgekondig dat hy meer as R22 miljoen vir sy beoogde program, genaamd die Nasionale Jeugdiens vir Landbou, begroot het. Dit sluit skakels met beursskemas, internskappe en mentorskappe, wat aan ontwikkelingsprogramme gekoppel is, in. Die Buanews-nuusbrief is n uitstekende manier om tred te hou met die verskillende inisiatiewe vir die jeug. Besoek www.buanews.gov.za om daarop in te skryf.

3. Ander rolspelers
Kyk die hoofstukke Landbou-onderwys en opleiding, en Beroepe en indiensneming in landbou. Nasionale jong boer van die jaar-kompetisies vind plaas deur die kanale van die georganiseerde landbou (die onderskeie boereverenigings). n Jaarlikse Jongboer-konferensie word deur Agri SA aangebied. Kommoditeitsorganisasies soos NERPO (kyk die hoofstuk oor Beesvleis) is ook hierby betrokke. Agri-Expo Tel. 021 975 4440 www.agriexpo.co.za Agri-Expo het in 1999 die Nasionale Landbou-jeugskou genisieer en is steeds daarby betrokke.

417

Business Today Training Tel. 011 873 8240 Gordon@businesstoday.co.za Centre for Development and Enterprise (CDE) Tel. 011 482 5140 www.cde.org.za Centre for Youth Development (CYD) Tel. 011 410 6837 / 8 www.cyd.org.za Jeuginligtingsdiens Youth Information Service (YIS) Tel. 051 400 8301/021 683 4515 www.yis.org.za The June 16 1976 Foundation www.june16.org.za Junior Achievement SA (JASA) Tel. 011 832 2632 www.jasa.org.za

Entrepreneurskap en interessante Life Choices-opleiding vir jongmense. Kry navorsingsverslae oor die jeug, byvoorbeeld South Africas door knockers: young people and unemployment in metropolitan South Africa en die jongste 5-Million Jobs.

Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing (RGN) Tel. 012 302 2000 tmasilela@hsrc.ac.za www.hsrc.ac.za/ypi Santam Landbou Tel. 012 369 1202 Hannes.duplessis@santam.co.za www.santam.co.za

Die RGN bedryf n Jeugbeleidinisiatief. Daar is verskeie hulpbronne op hul webtuiste wat nuttig sal wees vir mense wat bemagtigingsprodukte vir die jeug beplan. Santam-landbou ondersteun al die afgelope vyf jaar jong boere by die jaarlikse Jong boer van die jaarkompetisie. Hy het ook onlangs die Wes-Kaapse Jongboerforum saam met 40 jong boere gestig. SLOT is n NRO wat n sukseskoers van 4560% het in die plasing van hul studente in formele betrekkings of om hulle te help om hul eie ondernemings op die been te bring. Hulle is spesialiste in werkvoorbereiding en werkskepping. Dit is NERPO se ondergeskikte jeugontwikkelingsen agribesigheidseenheid.

Dit is n projek van die Vrystaatse Jeugkommissie om inligting en nuus vir jeugontwikkeling te verskaf.

School Leavers Opportunity Training (SLOT) Tel. 033 398 0508 / 9 / 10 www.slot.co.za

Besonderhede van alle programme is op sy webtuiste beskikbaar. Van spesifieke belang hier is die Enterprise Dynamics Programme wat een maal per week vir 11 weke lank drie Daar is kantore in al die provinsies uur duur. Dit kos n verbintenisfooi (kry kontakbesonderhede op die (commitment fee) van R50.. webtuiste) JumpStart Handbook Tel. 011 517 4076 info@jumpstarthandbook.co.za www.jumpstarthandbook.co.za Kinderinstituut Universiteit van Kaapstad Tel. 021 689 5404 www.ci.org.za National Youth Commission (NYC) Nasionale Jeugontwikkelings agentskap (National Youth Development Agency) Tel. 08600 96884 Fax: 011 805 9709 www.nyda.gov.za n Loopbaangids en lewensvaardigh eidsjaarboek wat in skole landswyd gemik is op leerders van graad 9 tot graad 12. Die Kinderinstituut is n leier op die gebied van kinderbeleidsnavorsing en -voorspraak in Suid-Afrika. Kyk die Nasionale Jeugontwikkelings agentskap

South African Youth Agribusiness Co-operative (SAYA Co-op) Mnr. Aggrey Mahanjana Tel. 012 361 9127 / 348 8566 Strategy & Tactics Tel. 021 424 4837 www.s-and-t.co.za

S&T het die taakspan gelei wat die witskrif op die Nasionale Jeugdiens, asook die meegaande sakeplanne en implementeringstrategie opgestel het. Die Youth Development Unit-opsie is op die webtuiste beskikbaar. Kyk die Nasionale Jeugontwikkelings agentskap n NERPO-projek met ander strategiese vennote om werklose jong landbougraduandi te help om die landbousektor te betree.

Tshwane Tel. 012 358 4493 / 768 www.tshwane.gov.za Umsobomvu Youth Fund (UYF) Young Agribusiness Entrepreneurial Development Programme (YAEDP) Mr Aggrey Mahanjana Tel. 012 361 9127 / 348 8566 Youth in Agriculture and Rural Development (YARD) Mnr. N. Phungo 072 676 4306 phungon@webmail.co.za Youth Development Network (YDN) Tel. 011 836 2172 www.ydn.org.za

Die agentskap het onstaan met die samesmelting van Umsobomvu en die Jeugkommissie. n Deel van sy funksies is om die ontplooiing van die jeug se deelname aan die ekonomie te fasiliteer, beleid te maak, navorsing en ontwikkeling uit te voer, raadgewende en inligtingsdienste Daar is kantore in al die provinsies te voorsien en toegang tot fondse (kry kontakbesonderhede op die te bevorder. Die agentskap wil sorg webtuiste) dat die programme wat jong mense op die gebied van entrepreneurskap, vaardigheidsontwikkeling, onderwys, landelike ontwikkeling, gesondheid en die stryd teen misdaad raak, spoedig gemplementeer word. Ontwikkelingsbank van Suider-Afrika (DBSA) Tel. 011 313 3911 reubenm@dbsa.org www.dbsa.org Siyenza Manje is daarop gerig om die verkryging van vaardighede op plaaslike regeringsvlak te ondersteun en word deur die bank se program vir jong professionele persone bedryf.

Jeug in Landbou Ontwikkeling

en

Landelike

n Nasionale netwerk van ses jeugo ntwikkelingsorganisasies wat in SuidAfrika bedrywig is. Die YDN het n uitstekende webtuiste met hulpbronne wat handleidings, instrumente, publikasies en navorsing insluit. Daar is ook nasionale en internasionale skakels na ander rolspelers wat met die jeug verband hou Youth Managers is n private entiteit wat raadgewende dienste voorsien wat op jeugontwikkeling in finansile geletterdheid, entrepreneurskap en leierskap gemik is.

Youth Managers Clement 076 273 7416 Mabutho 079 551 1662 Sandile 072 783 0811 http://youthmanagers.co.za

418

4. Nasionale Landbou-jeugskou
Die toekoms van die landbou l by die jeug se ingesteldheid oor die landbou. Die Agricultural Youth Society is n organisasie sonder winsoogmerk wat daarna streef om n liefde vir landbou onder die jeug aan te moedig. Elke provinsie bied sy eie uitdunne aan waar die twee beste inskrywings per afdeling deurgaan na die nasionale kompetisie. Daar is tans tien provinsies wat aan die kampioenskap deelneem. n Volledige provinsiale span bestaan uit 87 kinders as daar deelnemers in al vyftien kategorie is. Daar is twee ouderdomsgroepe in elke afdeling juniors vir kinders onder 14, en seniors vir kinders onder 18. Alle deelnemers moet leerders wees, en hulle ding mee vir die provinsie waarin hulle skoolgaan. Daar is 15 klasse waarin kinders deelneem, naamlik vleisbeeste, melkbeeste, vleisbokke, melkbokke, veselbokke, wolskape, vleisskape, perde, varke, hoenders, hase, sierduiwe, renduiwe, tuisnywerhede en suiwelprodukte. Elke klas word in verskillende afdelings beoordeel. Dit is een van die wonderlikste geleenthede vir kinders om met diere te werk en om hulle op n positiewe manier by die landbou te betrek. Alle kinders is welkom. Vir meer inligting, skakel Hennie Prinsloo by 082 671 9712.
Bron: Aubrey Pistorius

hul gemeenskappe. Hulle word aangemoedig om voedseltuine te skep wat broodnodige voedsel vir honger skoolkinders verskaf. Skoolterreine word omskep in gesonde, groen omgewings; en onderwysers word bemagtig om hul voedseltuinbouvaardighede met die leerders, ander onderwysers en lede van die skoolgemeenskap te deel. Sodra n skool se tuine ontwikkel is, word hul projekte vir die nasionale kompetisie ingeskryf. Hulle kry deurlopend ondersteuning en raad by kenners van permakultuur wat die skole besoek en dan die 63 finaliste aanwys. Alle finalisskole wen n kontantprys en omgewings-, gesondheids- en tuinmaakhulpbronne. Bykomende prysgeld en hulpbronne word aan die wenners in die opkomende, intermedire, gevorderde en provinsiale kategorie toegeken. EduPlant word deur Food & Trees for Africa bedryf. Skole wat belangstel om aan EduPlant deel te neem kan by die volgende telefoonnommer en op die webtuistes meer inligting kry: Tel: 011 803 9750; e-pos: info@trees. org.za; en webtuiste: www.trees.co.za. Onderrigmateriaal vir skole wat permakultuur aan die aktiewe leerkurrikulum wil koppel, is ook beskikbaar.
n Dokumentre DVD oor die Woolworths Trust EduPlant-program as model van n sistemiese oplossing tot die uitwissing van armoede in ons tyd is by die Woolworths Trust beskikbaar. Tree met Jackie Busch by telefoon 021 424 1530 of e-pos jackie@liquidlingo.co.za in verbinding.

5. Toyota SA Nasionale jong boer van die jaar


Vir meer besonderhede oor hulle jongboerwerk, kontak ander boereverenigings soos TAU SA en NAFU SA (besonderhede in die hoofstuk oor die georganiseerde landbou). Vereistes: Die kandidaat mag op die sluitingsdatum vir inskrywing nie ouer as 35 jaar wees nie of jonger op die dag waarop die inskrywings sluit. Die grootte en samestelling van die onderneming is nie belangrik nie wild-, lewendehawe-, graan-, vrugte-, wynboere of boere met gemengde boerderye staan n gelyke kans om die kompetisie te wen. Die kandidaat kan op sy of haar eie, of in samewerking met ander, boer. In die laasgenoemde geval moet die kandidaat spesifieke verantwoordelikhede h en oor besluitnemingsgesag beskik waarop hy of sy beoordeel word. Kandidate kan slegs as individue inskryf (broers mag byvoorbeeld nie as n span inskryf nie, maar kan wel as individue om die titel meeding). Die kandidaat moet n opbetaalde lid wees van n provinsiale landbouunie. Wenners mag nie weer vir die kompetisie inskryf nie. Die paneel van evalueerders word saamgestel uit onbevooroordeelde kenners van spesifieke landbouterreine en hulle gebruik n objektiewe wetenskaplike metode, wat op voorafbepaalde internasionale bestuurskriteria gebaseer is, om n nasionale wenner te bepaal. Die paneel beoordelaars besoek alle finaliste op hul plase. Die beoordelaars se besluit is finaal en geen bespreking of korrespondensie word met die kandidate gevoer nie. Die kompetisie is gebonde aan provinsiale grense (deur die provinsiale landbou-unies, bv. Vrystaat Landbou). Die provinsiale finaliste vorder na die nasionale kompetisie. Begrotings en finansile rekords, produksiebestuur en bemarking, risikobestuur, onderhoud, arbeidsverhoudinge en -organisasie, asook gemeenskapsbetrokkenheid is alles faktore wat deur die beoordelaars oorweeg word.
Bron: Aangepas uit aantekeninge wat deur Vrystaat Landbouaan hierdie projek gestuur is.

Die Suid-Afrikaanse Jeughandves


Aanhef Met erkenning van Suid-Afrika se erfenis van onderdrukking, spesifiek teen die jeug, en deur vooruit te beur in ons nuwe demokrasie, verbind die jeug en die regering hulle tot die nakoming van n Jeughandves vir die uitbouing van jeugontwikkeling en -deelname in ons land. Ons erken dat die jeug, soos deur die wetgewing op die Nasionale Jeugkommissie gedefinieer is, nie homogeen is nie, en die Jeughandves onderhou die regte van alle jeug ongeag ras, gender, huwelikstatus, etniese of sosiale oorsprong, kleur, seksuele orintasie, gestremdheid, godsdiens, gewete, opvattings, kultuur, taal en geboorte. Terwyl ons die Grondwet van Suid-Afrika, die Nasionale Jeugbeleid en ander wetgewing onderskryf, staan die Jeughandves die waarde voor van die jeug as hulpbronne van kardinale belang in ons demokrasie en aktiewe burgers in die bou van millenniumgemeenskappe. In die realisering van hierdie visie, moet die jeug en die regering: n plaaslike jeugbeleid en -agenda ontwikkel en implementeer n bevorderende omgewing vir jeugontwikkeling en deelname daarstel, insluitend die skepping van institusionele ondersteuning vir jeugontwikkeling hulpbronne (menslike en finansile) toewys vir die bereiking van die visie vir doeltreffende en doelmatige implementering van jeugbeleid kommunikasiemeganismes skep en onderhou wat duidelike, toeganklike en deursigtige dialoog tussen alle relevante belanghebbers fasiliteer optimale deelname en konsultasie van alle jeug in die beplanningsprosesse van die regering verseker programme in konsultasie met die jeug ontwikkel en implementeer ter bevordering van jeugontwikkeling en -diens die regering se implementering van die jeugbeleid en -programme op gesette tye te hersien en te evalueer meganismes daarstel vir die bemagtiging en onderrig van die jeug oor regering en nasionale jeugdiens jeugstrukture te ondersteun en met die jeug te werk om sosioekonomiese en ontwikkelingsuitdagings waarmee gemeenskappe te kampe het, te hanteer ruimtes vir kulturele, onspannings- en sportaktiwiteite te skep en in stand te hou Hierdie Jeughandves is n getuienis van ons stryd as jeug vir n demokratiese Suid-Afrika. Dit verbind alle Suid-Afrikaanse jeug in al hul diversiteit en die regering om die doeltreffende realisering van die Nasionale en Plaaslike Jeugbeleid te verseker. (Eie vertaling)
Bron: www.gautengonline.gov.za

6. Die jaarlikse Woolworths Trust EduPlantprogram


Die Woolworths Trust EduPlant-program (in samewerking met die Departement van Waterwese en Bosbou, LandCare SA en SABC Education) bevorder en ondersteun skole vir die volhoubare kweek van goeie voedsel. Vir meer as n dekade het EduPlant al duisende skole gehelp om voedselsekuriteit in hul gemeenskappe te bevorder en om die voeding van hul leerders te verbeter. Die program begin elke jaar met n uitnodiging aan onderwysers om n gratis eendagwerkswinkel in permakultuur by te woon. Onderwysers wat die permakultuurvaardighede aanleer, word voedselsekuriteitkampioene in

419

Nasionale kwessies
Klimaatsverandering en aardverwarming
1. Oorsig
Die Food, Agriculture and Natural Resources Policy Analysis Network (FANRPAN) stel n weeklikse bundel van nuusartikels wat te doen het met landbou en klimaatsverandering in Afrika saam en versprei dit. Vind meer uit oor die Afrika-wye Civil Society Climate Change Initiative for Policy Dialogues (ACCID). Vier meer besonderhede besoek www.africaclimatesolution.org and www.fanrpan.org. Wat is klimaatsverandering? Die wreld en sy atmosfeer deurloop n natuurlike siklus om die hoeveelheid energie wat van die son ontvang word, te hanteer. Die klimaat beleef warm en koue periodes, en n enkele siklus kan honderde jare duur. Temperatuurveranderinge benvloed ook die renval, maar die biosfeer slaag daarin om by die veranderende klimaat aan te pas indien die veranderinge oor eeue heen plaasvind. Ongelukkig veroorsaak menslike intervensie tans dat die klimaat te vinnig verander. Plante en diere kan nie so vinnig soos mense by hierdie snelle klimaatsverandering aanpas nie, dus is die hele ekosisteem in gevaar. Wat veroorsaak klimaatsverandering? Die wreld se klimaatstelsels word aangedryf deur sonenergie. Verskeie gasse in die atmosfeer vang sonenergie vas en verwarm so die aarde. Hierdie gasse staan as kweekhuisgasse (KHG) bekend, en die proses word die kweekhuiseffek genoem. Hiersonder sou daar geen lewe op aarde kon wees nie. Die mens se aktiwiteite oor die afgelope 200 jaar, veral die verbranding van fossielbrandstof (olie, steenkool, aardgas) asook ontbossing, het die konsentrasie kweekhuisgasse in die atmosfeer laat styg. Dit het waarskynlik tot gevolg dat meer sonuitstraling vasgevang word en dat die aarde se oppervlak warmer word was as die verhoogde kweekhuiseffek bekend staan.

Beperking van watervoorraad. Daar word verwag dat die beskikbare water in die meeste dele van Afrika weens klimaatsverandering sal afneem. Daar sal veral n groot afname in renval wees in lande in suidelike Afrika en in die dro dele van die lande om die Middellandse See. Langer droogteperiodes. Daar word voorspel dat temperatuurstygings en klimaatsverandering meer droogtes in die streek sal meebring. Afname in grondvrugbaarheid. Temperatuurstygings veroorsaak n afname in grondvog, die kapasiteit om grondvog te berg, asook die gehalte van die grond, wat beteken dat gesaaides minder noodsaaklike voedingstowwe bekom. Lae vrugbaarheid onder vee en ho produksiekoste. Klimaatsverandering affekteer veevrugbaarheid direk deur die impak daarvan op die balans tussen verdamping en hitteproduksie, en indirek deur die impak op die beskikbaarheid van veevoer. Die beskikbaarheid van menslike hulpbronne. Klimaatsverandering kan lei tot n toename in vektors en vektordraende siektes omdat temperatuurstygings en groter humiditeit ideale toestande skep vir siektes soos malaria, slaapsiekte en ander oordraagbare siektes. Dit sal die beskikbaarheid van menslike hulpbronne vir die landbousektor direk raak. Die impak van hierdie nadelige klimaatsveranderinge op die landbou word in Afrika vererger deur die gebrek aan aanpassingstrategie, en deur die feit dat strategie wat wel bestaan, belemmer word weens n tekort aan institusionele, ekonomiese en finansile kapasiteit. Die feit dat Afrika so blootgestel is aan klimaatsverandering, en ook nie die vermo het om daarby aan te pas nie, is potensieel rampspoedig vir die landbousektor, wat die belangrikste bron van lewensonderhoud vir die grootste deel van die bevolking is. Dit is dus uiters belangrik dat ons die potensile impak van huidige en voorspelde klimaatsverandering op die landbou van Afrika moet verstaan, en dat ons maniere moet vind om hierdie nadelige impak te probeer bekamp.
Bron: www.ceepa.co.za/Climate_Change

2. Afrika
Relevante skakels oor die landbou en klimaat in Afrika, asook relevante skakels en literatuur oor die impak van klimaatsveranderinge op die landbou in Afrika, is te vinde by www.ceepa.co.za. Die inligting hieronder is aan hierdie webtuiste ontleen.

Aardverwaringscenarios dui baie sterk daarop dat die toekomstige suidelike Afrika veel droer is as wat tans die geval is. Tans is ongeveer die helfte van ons land se produksie diergebaseerd en die helfte oesgebaseerd. Die oesgebaseerde segment is verantwoordelik vir ongeveer 70% van die watergebruik en die diergebaseerde segment, vir ongeveer 4%. Daar is ook n groterwordende waterhulpbronprobleem en die implikasie is dat oesproduksie sy boonste limiet bereik het. Aanduidings bestaan dus dat Suid-Afrika se toekomstige landboukundige pogings in toenemende mate sal moet steun op diergebaseerde boerdery (eie vertaling). Lees meer hieroor by www.dst.gov.za/publications-policies/magazine/vol6_ html/vol6__

3. Suid-Afrika
Meer inligting oor klimaats- en atmosferiese verandering in Suid-Afrika word verstrek in die National State of Environment Report by www.environment. gov.za Suid-Afrika is reeds n klimaatsensitiewe en waterarm land. Die meeste van die land is droog of semidroog en die hele land is onderhewig aan droogte en vloede. Enige verandering in die renval of temperature sal dus die toestand van die omgewing wat reeds so uitgelewer is, verder vererger. Die meeste Suid-Afrikaanse oeste word gekweek in gebiede wat net-net klimaatsgewys geskik is en met beperkte watervoorrade. Die impak van klimaatsverandering sal dus die ernstige gebrek aan oppervlaken grondwaterhulpbronne verder vererger, woestynvorming aanhelp en waarskynlik die graad, voorkoms en verspreiding van storms wat vloede veroorsaak verander. Die kombinasie van die impak van klimaatsverandering op die omgewing asook die groot hoeveelhede kweekhuisgasse wat in Suid-Afrika vrygestel word, was n belangrike aansporing vir die gedetailleerde studies en dokumente oor klimaatsverandering wat deur die Suid-Afrikaanse regering geproduseer is. Die bedoeling van baie van hierdie studies is om lenigingsmaatrels daar te stel wat die vrystelling van hierdie gasse kan verminder.

Klimaatsverandering wat langdurige droogte tot gevolg het, is een van die ernstigste klimaatsrisikos vir die landbousektor in Afrika. Omdat die meeste landbouaktiwiteite in Afrikalande om gesaaides wentel, kan enige nadelige klimaatsverandering rampspoedige gevolge vir daardie sektor van die landbou, asook vir die lewensonderhoud van die grootste deel van die bevolking h. Vyf van die belangrikste aandrywers van klimaatsverandering, te wete temperatuur, presipitasie, styging in seevlak, koolstofmonoksied in die atmosfeer en natuurrampe, kan die landbousektor op die volgende maniere raak: Afname in oeste en landbouproduksie. Daar is al meer bewyse dat oeste in tropiese en subtropiese gebiede, waar gesaaides reeds die maksimum toleransie bereik het, waarskynlik weens temperatuurstygings sal afneem. Toename in plae. Temperatuurstygings sal waarskynlik lei tot groter proliferasie van plae, wat saaiboerdery sal benadeel.

420

Van al die lande op die kontinent van Afrika is dit net Suid-Afrika wat sulke ho volumes kweekhuisgasvrystellings het dat n algemene strategie vir die vermindering van CO2 in die atmosfeer geregverdig is. Suid-Afrika produseer 1,4 % van die wreld se totale CO2, maar ons CO2-vrystelling per persoon is meer as twee keer soveel as die wreldgemiddelde, hoofsaaklik omdat ons goedkoop energie tot ons beskikking het en dit ondoeltreffend gebruik. Steenkool is die hoofbron van CO2 (deur verbranding om elektrisiteit op te wek, of vir verhittingsof kookdoeleindes). Wat is die jaarlikse CO2-vrylating per persoon? Wreld: 4 ton Afrika (uitsluitend SA): 2,5 ton Suid-Afrika: 10 ton! Huishoudelike CO2-vrystellings is hoofsaaklik uit die volgende bronne afkomstig: Elke eenheid (kWh) elektrisiteit produseer 0,5 kg CO2. Elke liter brandstof wat verbrand word, produseer 3kg CO2 (~0,3 kg/km). Die produksie van verbruikersgoedere lei tot aansienlike vrystelling van CO2. Wat kan ons doen om die proses te verlangsaam? Die verhoogde kweekhuiseffek kan vertraag word deur die volgende twee riglyne te volg: (1) Voorsien meer reservoirs. (2) Verminder die bronne van kweekhuisgasse. Die oprigting van n reservoir is n metode om kweekhuisgasse uit die atmosfeer te verwyder. Deur byvoorbeeld n boom te plant waar daar nie tevore een was nie, word n koolstofdioksiedreservoir geskep omdat die boom dit vir fotosintese aan die atmosfeer onttrek. n Bron is n plek of aktiwiteit wat lei tot die vrystelling van kweekhuisgasse, byvoorbeeld wanneer steenkool verbrand word.
Bron: Earthlife; Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV), Direktoraat Landbourisiko- en Rampbestuur (Agricultural Risk and Disaster Management ARDM), Eenheid vir Vroe Waarskuwing.

5. Leniging
Leniging behels alle menslike intervensies wat die bronne van kweekhuisgasse verminder of reservoirs verbeter (aangepas uit die IPCC-definisie). Die energiesektor is die grootste enkele bron van kweekhuisgasse in SuidAfrika. Gentegreerde energiebeplanning op nasionale vlak behoort n optimale mengsel van energiebronne te verseker. Skoonsteenkooltegnolo gie word op die middeltermyn as deel van die strategie in die vooruitsig gestel. Die volgende tegnologie word tans ondersoek: hernieubare energiebronne (soos hidrolektriese, wind-, son- en biomassa-energie) die gebruik van energiebronne wat geen kweekhuisgasse vrystel nie, soos kernkrag tegnologie om steenkoolkragsentrales doeltreffender te laat funksioneer en minder besoedeling tot gevolg te h die bekendstelling van nuwe verskaffingstegnologie en die aanpassing van beprysingsbeleide, sodat pieke in elektrisiteitsvraag verminder kan word deur beter bestuur en doeltreffender voorsiening, asook die invoer van energie in die vorm van gas en hidrolektrisiteit van ander lande in die streek
Bron: www.environment.gov.za

6. Die landbou en veeteelt


Terwyl die vraag na vleis toeneem, is die bydrae wat veeteelt tot klimaatsverandering lewer, onder die soeklig. Namate beeste hulle kos kou en herkou, produseer hulle gastriese prosesse metaangas, wat n kweekhuisgas is wat sterker is as koolsuurgas. Dit het gelei tot die VN se beramings dat die wreld se veestelsel n groter probleem is as vervoer. Hierdie kwessie word gedek by die jaarlikse Wreld Vleiskongresse en deur die organiseerders, die internasionale vleissekretariaat. Besoek www.meatims.org Die ontbossing van gebiede om plek te maak vir vee en gewasse en die fossielbrandstowwe wat nodig is vir ploeg en vervoer is kwessies wat met landbou verband hou. Voedselmyle, die afstand van die hek tot die bord het n oorweging geword met n groeiende beweging in die ontwikkelde wreld om plaaslik te eet. Opsies vir leniging in hierdie sektor sluit die volgende in: minder ontbossing en die aanplant van meer bome ploegvermindering die vermeerdering van grondbedekking die bevordering van savanneverdikking (ons het dikker savanne-gras nodig) beter misstofbestuur die optimalisering van kuddesamestelling en voerinname die vermindering van die verbranding van landboureste die vermindering van die voorkoms van brande

4. Die Kioto-protokol en Kopenhagen (COP15)


U sal inligting oor die Kioto-protokol aantref by die amptelike webtuiste www. kyotoprotocol.com, asook in die UNFCCC Climate Change Information Kit Kyoto Protocol Fact Sheet - besoek http://unfccc.int.

Die Kioto-protokol is n uitbreiding van die VN se Framework Convention on Climate Change (UNFCCC, 1992) die eerste verdrag wat gesluit is in n poging om aardverwarming te bekamp deur die vrystelling van kweekhuisgasse aan bande te l. Die protokol handel uitvoerig oor sy eerste verbintenisperiode, na afloop waarvan die meeste ontwikkelde lande onderneem het om hul vrystellings met ooreengekome hoeveelhede in te perk. Hierdie tydperk verstryk aan die einde van 2012. Die verdrag het op 16 Februarie 2005 van krag geword. Samesprekings oor hoe om na Kioto se eerste periode voort te gaan, duur ononderbroke as deel van die UNFCCC-proses voort. In Desember 2009, het die geskeduleerde konferensie plaasgevind in Kopenhagen, Denemarke om n aksieplan uit te werk vir wanneer die Kioto-protokol in 2012 verstryk. Die konferensie was die 15de in n reeks van VN-vergaderings wat gevolg het op die Aardeberaad in 1992 in Rio, en staan dus bekend as COP15. Die samesprekings het ooreenkomste wat die basiese minimum gedek het tot gevolg gehad wat nie voldoen het aan die oorspronklike doelwitte om koolstofuitlatings te beperk en aardverwarming te stuit nie, nadat baie lang onderhandelings nie daarin kon slaag om die verskille tussen ryk lande en ontwikkelende ekonomie uit te wis nie.
Bron: Reuters

Landbou het meer mense in diens en gebruik meer grond en water as enige ander menslike aktiwiteit. Dit het die potensiaal om die aarde se water, atmosfeer en biologiese hulpbronne te degradeer of hulle uit te bou afhangende van die besluite wat geneem word deur die meer as twee biljoen mense wat se lewens direk van oeste, vee, vissery of bosbou afhanklik is. Die versekering van aansporingsmaatrels vir hierdie mense is essensieel (eie vertaling).
Bron: Jaarverslag UN Food and Agriculture Organisation 2007, The state of food and agriculture

Indien u graag wil vasstel hoeveel u gunstelingmaaltyd tot aardverwarming bydra, kan u gerus die webtuiste www.eatlowcarbon.org besoek.

421

7. Regeringsrolspelers
Die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) Landbourisiko- en Rampbestuur (ARDM) Eenheid vir Vroe Waarskuwing Tel. 012 319 6768 MatigaM@daff.gov.za Mnr. Matiga Motsepe is betrokke by talle projekte wat met klimaatsverandering verband hou, met inbegrip van die eerste sektorale inventaris van kweekhuisgasse. Die Direktoraat Grondgebruik en -Bestuur (LUSM) Tel. 012 319 7686 Die Departement van Omgewingsake Hoofdirektoraat: Luggehaltebeheer en Klimaatsverandering Tel. 012 310 3710 plukey@environment.gov.za www.environment.gov.za Kry ook op die webtuiste die respons op Kopenhagen (COP15) asook inligting en verskeie dokumente oor klimaatsverandering. Die Departement van Energiesake Tel. 012 317 8000 www.dme.gov.za Die Clean Development Mechanism (CDM) is een van die twee projekgebaseerde en buigsame meganismes van die Kioto-protokol (kyk opskrif 4). Kragtens die rels van die CDM moet elke gasheerland n aangewese nasionale owerheid (Designated National Authority DNA) in die lewe roep. In Suid-Afrika vorm hierdie liggaam deel van die Departement Minerale en Energiesake, en sy webblaaie verskyn by die Departement se webtuiste (www.cdmwatch.org). Die Nasionale Tesourie oorweeg die volgende ekonomiese instrumente om klimaatsverandering hok te slaan: vrystellingsheffings verhandelbare permitte belasting-insentiewe vir skoner produksietegnologie die hervorming van voertuigbelasting om brandstofdoeltreffendheid aan te moedig Die Minister het ook aangekondig dat R2 miljard oor die volgende drie jaar (20082011) opsy gesit word ter ondersteuning van programme wat gerig is op die doeltreffender gebruik van elektrisiteit kragopwekking uit hernieubare bronne die installering van elektrisiteitsbesparende toestelle

Centre for Environmental Economics and Policy in Africa (CEEPA) Gebaseer by die Universiteit van Pretoria Tel. 012 420 5228 www.ceepa.co.za/Climate_Change Earthlife Africa Tel. 011 339 3662 www.earthlife.org.za

soos biobrandstof te bevorder as deel van n algemene strewe na n meer rasionele energiestrategie. Die organisasie het ook sy eie koo lstofverhandelingsprojek in Londen gevestig om seker te maak dat Suid-Afrika by die handel in koolstof baat. Besoek www.cef.org.za. SRK Consulting Tel. 012 361 9821 www.srk.co.za

Volhoubare energie en klimaats veranderingprojek; strewe na n Hierdie konsultante het n regverdige oorgang na hernubare belangrike rol gespeel in die energie en n laekoolstofekonomie. opstelling van die 2007-verslag South Africa Environment Outlook Energy Research Centre in opdrag van die regering. Hulle Tel. 021 650 3230 het 12 kantore in Suider-Afrika www.erc.uct.ac.za (kontakbesonderhede by die Imbewu Enviro-Legal webtuiste verkrygbaar). Specialists Tel. 011 214 0660 Suid-Afrikaanse Nasionale www.imbewu.co.za Biodiversiteitinstituut (SANBI) Guy Midgley LNR Die Instituut vir Grond, midgley@sanbi.org Klimaat en Water Tel. 012 310 2500 Midgley kan ook inligting verskaf www.arc.agric.za oor die aktiwiteite van die Suid-Afrikaanse Wetenskaplike Die LNR se Instituut vir Grond, Komitee oor Globale Verandering Klimaat en Water (LNR-IGKW) (SASCGC). doen navorsing oor die volhoubare gebruik en bestuur van die natuurlike South-South-North hulpbronne. Droogtemonitering Tel. 021 425 1464/5 www.southsouthnorth.org word hierby ingesluit. Mechantec Capital Koolstofadvies/-verhandeling Tel. 083 751 4345 Hierdie maatskappy beywer hom daarvoor om armoedeverminderingspogings met alle klimaats veranderingskwessies in verband te bring. Hulle streef na direkte strukturele armoedevermindering en die volhoubare ontwikkeling van arm gemeenskappe in die Suide wat die meeste onder die gevolge van klimaatsverandering ly.

8. Rolspelers
Business Unity South Africa (BUSA) Tel. 011 784 8000 www.busa.org.za BUSA versoek sy lede om kragdadig deel te neem aan debatte oor instrumente wat kostedoeltreffende koolstofvermindering bevorder inventarisse van kweekhuisgasse op maatskappy- en sektorvlak te ontwikkel vir insluiting by die nasionale inventaris elke kanaal te ondersoek om energiedoeltreffendheid in die werkplek te bevorder

Merchantec het kundigheid oor die volle projeklewensiklus van die identifisering en kwantifisering van kweekhuisgasse tot die verhandeling van koolstofkrediete onder die Clean Development Mechanism of vrywillige koolstofmarkte en bied twee bre reeks dienste: Universiteit van die Vrystaat klimaatsveranderings- en kool-stof Prof. J.G. van As Departement Sologie en verhandelingsdienste. Entomologie National Business Initiative Tel. 051 401 2427 Sustainable Futures Tel. 011 544 6017 Die Universiteit van Pretoria kyk die Centre for Environmental Die Palmer-ontwikkelingsgroep Economics and Policy in Africa Tel. 011 484 9992 (CEEPA). mike@pdg.co.za WNNR Die Sentrale Energiefonds Natuurlike hulpbronne en die (Central Energy Fund CEF) omgewing beskik oor n stel hulpbronne Tel. 012 841 4425 wat daarop gerig is om die land www.csir.co.za se energie-insette te diversifiseer, doeltreffende energieverbruik aan Waternavorsingskommissie te voer, in nuwe tegnologie soos Tel. 012 330 0340 sonenergie te bel, en alternatiewe www.wrc.org.za

422

9. Die internasionale sakeomgewing


Indigenous Peoples of Africa Co-ordinating Committee www. ipacc.org. Op hierdie webtuiste het u toegang tot al die IPAC-materiaal vir COP15. Dit sluit die Marrakesj-konferensieverslag oor aanpassing en leniging en die Bujumbura gesamentlike verklaring van Oos- en Sentraal-Afrika. Vir verslae, sienings en die nuutste oor Afrika se rol in internasionale klimaatbeleid, gaan na www.africa-adapt.net Die Kantoor van die Ho Kommissaris vir Menseregte (www. ohchr.org) het in 2008 n resolusie aangeneem aangaande die feit dat die wreld se armes besonder kwesbaar is in hierdie verband, en het toegestem tot die onderneming van n studie oor die impak van klimaatsverandering op menseregte. Die Carbon Trust (www.carbontrust.co.uk) in die VK beywer hom om die oorskakeling na n laekoolstofekonomie te verhaas. n Koolstofve rminderingsetiket wat op produkte aangebring word en waarop die koolstofvoetspoor van die produk van sy bron af aangegee word, maak deel van sy strategie uit. Die meting van die afstand wat n produk reis, van sy bron tot by die winkel waar hy verkoop word, sal egter waarskynlik invoere uit lande soos Suid-Afrika teenwerk. Die Wreldmeteorologiese Organisasie (WMO) en die Verenigde Nasies-omgewingsprogram (VNOP) het die Interregeringspaneel vir Klimaatsverandering (Intergovernmental Panel on Climate Change IPCC) in 1988 in die lewe geroep om die probleem van potensile wreldwye klimaatsverandering aan te pak. Die IPCC beoordeel wetenskaplike, tegniese en sosio-ekonomiese inligting wat relevant is vir n begrip van klimaatsverandering, die moontlike impak daarvan, en opsies ten opsigte van aanpassing en leniging. Dit is oop vir alle lede van die VN en die WMO. Die IPCC is saamgestel uit duisende toonaangewende wetenskaplikes wat deur hul regerings genomineer word. Die wetenskaplikes sorteer, sif en evalueer tienduisende referate en verslae oor klimaatsverandering deur ander wetenskaplikes. Ongeveer elke vyf jaar publiseer die IPCC n gesaghebbende verslag op grond van n uitvoerige ondersoekproses, en hierdie verslag word dan weer deur deskundiges wreldwyd hersien. Guy Midgeley (SANBI), dr. Bob Scholes (WNNR), prof. Bruce Hewitson (UK) en prof. Roland Schulze (UKZN) is almal lede van die IPCC. Besoek www.ipcc.ch vir die jongste inligting oor klimaatsverandering. Die World Business Council For Sustainable Development - www. wbcsd.org (klik op die kieslysopsie Energy & Climate). Die Verenigde Nasies se Raamwerkkonvensie oor Klimaatsverandering - http://unfccc.int Die Wreldbewaringsunie (IUCN) www.iucn.org Die Instituut vir Energie en Hulpbronne www.teriin.org Die Werkgroep oor Klimaatsverandering en -Ontwikkeling. Dit is n koalisie van 17 omgewings- en hulpagentskappe soos ActionAid, Christian Aid, Friends of the Earth, Greenpeace en Oxfam. Hulle het bemerk dat landbouproduksie, watervoorrade, openbare gesondheid en mense se lewensonderhoud ondermyn word deur die uitwerking van klimaatsverandering. In n verslag getiteld Up in smoke? Threats from, and responses to, the impact of global warming on human development, vra die koalisie dat daar dringend opgetree moet word om hierdie bedreiginge die hoof te bied. Die uitwerking van klimaatsverandering weens aardverwarming het reeds sy tol onder arm gemeenskappe geis; gevolglik word pogings om armoede uit te roei ook gekortwiek. As n reaksie op die voorgaande COP-15 Klimaatskonvensie in Kopenhagen, het n koalisie van Duitse organisasies wat belangstel in agrobiodiversiteit en landbou n posisieverslag saamgestel oor landbou en klimaatsverandering. Vir meer besonderhede besoek hulle webtuiste www.save-foundation.net of tree met hulle in verbinding per e-pos: office@save-foundation.net. Vir inligting oor internasionale navorsingsgroepe kan u gerus die blaaie oor klimaatsverandering besoek by www.panda.org/climate. Besoek www.grida.no/climate/ipcc/index.htm vir die IPCC se spesiale verslae oor klimaatsverandering. N/C Quest Inc (NCQ) Emissions Technology hersirkuleer die uitlaatgasse van masjinerie in kunsmis! Besoek www.bioagtive.com.

Inconvenient Truth verskyn by www.climatecrisis.net. In Oktober 2007 het Al Gore en die IPCC, bestaande uit ongeveer 3 000 deskundiges, gesamentlik n Nobelprys ontvang vir hulle rol in die uitlig van klimaatsverandering. www.worldviewofglobalwarming.org www.climatewire.org Soek die environment-kieslysopsie by www.sacsis.org.za - SA Civil Society Information Service www.climatewire.org Eldis Climate Change and Development Reporter www.eldis.org. Kyk veral vir die Climate in peril: a popular guide to the latest IPCC reports en Closing the gaps: disaster risk reduction and adaptation to climate change in developing countries. Kry die klimaattelkaarte (saam met ander inligting) op www.panda. org bv. Hoeveel punte kry die G8-lande vir prestasie ten opsigte van klimaat? Kry die plakkaat oor water, vleilande, biodiversiteit en klimaatsverandering by www.ramsar.org Landboukaarte van SA - www.esri.com/mapmuseum/mapbook_ gallery/volume19/agriculture3.html. n Atlas oor Afrika-drooglande: African Drylands Commodity Atlas www.unccd.int/knowledge/docs/Atlas%20web.pdf Databasisskakels regoor Afrika: www.africaclimatesolution.org/links. php Vir agro-klimaatinligting: http://www.agis.agric.za/climate Kry die Afrika-koolstoftrust by www.interactiveafrica.com Klimaatsverandering en Afrika-landbou: Value of agricultural land and climate change in Africa. www.ceepa.co.za n Aantal publikasies: Scorched: South Africas changing climate deur Leonie S. Joubert Boiling point: people in a changing climate deur Leonie S. Joubert Cleaner energy cooler climate deur Harald Winkler Verskeie publikasies kan van die Navorsingsentrum vir Energie en Ontwikkeling bekom word. Besoek www.erc.uct.ac.za of bel 012 650 3230. Atlas oor klimaatsverandering The South African Risk and Vulnerability Atlas (SARVA) by die WNNR in elektroniese en hardekopieformaat. Dr Bob Scholes, WNNRstelselekoloog en hoofnavorser van die Southern African Millennium Assessment voer aan dat risiko en weerloosheid n common currency is tussen die navorsers en besluitnemers van verskeie regeringsektore wat betrokke is by globale en klimaatsverandering. Hierdie atlas bevat nie slegs kaarte wat voortdurend bygewerk word nie, maar is ook n maklik-om-te-gebruik, interaktiewe ruimtelike produk wat gevallestudies en ander narratiewe insluit met kennis om die response en beplanning vir die aanpassing tot globale verandering aan te pak. Die eindproduk is n omvattende opgaarplek met inligting oor globale verandering. Verdere navrae: Wida Basson by 012 841 2603, of Collette Vosloo by 012 841 4652; e-pos: cvosloo@csir.co.za.

11. Klimaatsverandering en landbou in SuidAfrika: impakte en aanpassingsmoontlikhede


Kontak CEEPA (kyk onder opskrif 8) vir die volledige verslag van James KA Benhin.

Die verslag bevat n ontleding van boere se persepsies gevolg deur n vraelys. Die response toon dat die meeste boere oral in die land van n klimaatsverandering bewus is. Hieronder volg n uittreksel uit die verslag waarin aangedui word watter strategie boere volg om hierdie veranderinge die hoof te bied.

10. Publikasies en webtuistes


Besoek gerus ander webtuistes wat vroer in die hoofstuk genoem is, byvoorbeeld www.environment.gov.za, www.ceepa.co.za, www.grida.co/ climate. Ander relevante webtuistes sluit in: die Carbon Neutral Company (VK) verskyn by www.carbonneutral. com. die Global Environment Facility (GEF) by www.gefweb.org

(a) Aanpassings in boerderybedrywighede


Aanpassings in boere se werkwyses sluit in veranderinge in die datums waarop sommige gewasse aangeplant word, die aanplanting van gewasse met n korter groeiperiode soos kool, en die aanplanting van kortseisoenmielies (120140 dae). Hulle maak ook meer van wisselbou gebruik, en oes sommige gesaaides vroer as tevore. In KwaZulu-Natal, byvoorbeeld, oes boere hul suikerriet nou vroer om te voorkom dat dit in die latere groeistadia op die lande staan en uitdroog (as gevolg van hor temperature).

423

In die huidige situasie van swaarder renval wat binne korter tydperke gekonsentreer is en vroer begin (tevore vroeg September en nou in sommige provinsies eers laat Oktober), reageer boere deur (i) aanplanting uit te stel, (ii) meer van moderne masjinerie gebruik te maak om aanplanting binne n korter tydperk te voltooi, (iii) renwater te versamel deur vore naby die plante te grawe, en (iv) meer van besproeiing gebruik te maak. As reaksie op hor temperature neem boere die toevlug tot die gebruik van (i) hitteverdraagsame gewasvariteite, (ii) gewasvariteite wat water doeltreffender gebruik, (iii) gewasse wat wasdom vinniger bereik, en (iv) gemengde boerdery met gewasse en lewende hawe. As gevolg van hor temperature het suikerrietboere byvoorbeeld oorgeskakel na boerdery met macadamianeute en tee, wat hulle meen makliker as suikerriet besproei kan word. Veeboere het ook talle metodes begin volg om water en skaars voer doeltreffender aan te wend. Daar is n algemene neiging om meer met hitteverdraagsame rasse in plaas van die tradisionele rasse te boer, en die meeste veeboere produseer nou ook hul eie voer, soos lusern of mielies, en berg dit vir gebruik gedurende die lang, dro seisoene. As antwoord op die lang tye van droogte pas boere die veestapelintensiteit van hul vee aan deur die diere jonger te verkoop. Nog n praktyk is om die tydsberekening, duur en ligging van weiding aan te pas.

Nasionale kwessies
Menslike nedersettings
1. Oorsig
Menslike nedersetting gaan nie net oor die bou van huise nie. Dit gaan daaroor dat ons stede en dorpe herskep en samehangende, volhoubare en versorgende gemeenskappe bou wat groter toegang tot werk en sosiale geriewe het, insluitende sport- en ontspanningsgeriewe President Jacob Zuma (Eie vertaling) Daar was talle redes waarom mense dekades gelede reeds na die stede toe gemigreer het: Trekfaktore het die toestroming na die diamant- en goudmyne, toegang tot werk en werksgeleenthede, toegang tot stedelike geriewe, die aantrekkingskrag van die helder ligte en om nader aan geliefdes te wees, ingesluit. Die feit dat mense nie grond besit het nie, werkloos was, onder armoede gebuk gegaan het en dat onbillike belasting op mense van die platteland gehef is, was alles stootfaktore. Dit is in die laaste paar jare aangevul deur die wreldwye ekonomiese ineenstorting, die plaaslike resessie en gepaardgaande werksverliese, en die oorgrensbewegings van mense wat na n beter lewe in hierdie land kom soek. Sedert 1994 het die regering 2.8 miljoen behuisingseenhede aan 13 miljoen gesinne voorsien en in die finansile jaar 2009/2010 sal die Departement van Behuising al nagenoeg R15 miljard bestee het. Die probleem van informele nedersettings sal egter nog n tyd lank deel van ons samelewing wees. Die realiteit is dat hierdie informele nedersettings in wese interne ekonomiese vlugtelingsones is. Hierdie situasie is n potensile menslike ellende. Om die opdrag van menslike nedersettings te realiseer, is n paradigmaskuif en n nuwe gees onder ons almal nodig.
Bron: Minister Tokyo Sexwale, wat in The Star-koerant, August 14, 2009, geskrywe het

(b) Die toenemende gebruik van chemikalie


In die lig van hor temperature en versnelde uitdamping neem boere die toevlug tot die verhoogde toediening van chemikalie soos Erian om uitdamping te verlangsaam. Hulle dien ook meer plaasmisstof toe om die voggehalte en die vrugbaarheid van die grond te probeer handhaaf. Meer kalk word ook aangewend om die grond se pH-balans te handhaaf.

(c) Die toenemende gebruik van besproeiing


Aangesien water die belangrikste faktor is wat landbou in Suid-Afrika aan bande l, wil dit voorkom asof besproeiing die toepaslikste aanpassingstrategie geword het. Daarom het 65% van die respondente besproeiing gekies as die wyse waarop hulle hulle by klimaatsveranderinge aanpas. Boere het ook oorgegaan van vloedwaterbesproeiing tot sprinkelbesproeiing ten einde te verseker dat die beperkte water doeltreffend gebruik word. n Hele aantal plase het ook hul eie boorgate geboor om ondergrondse water ten beste te benut. Meer vleilande word ook vir gewasverbouing gebruik.

(d) Skaduwee en skuiling


In warm streke plant boere bome aan om natuurlike skaduwee vir hul vee te voorsien of as wind- of haelskutte. In Suid-Afrika plant boere vir hierdie doeleindes gewoonlik dennebome en Acacia karoo of Celtis africana aan. In sommige gevalle gebruik boere visnet, gras of plastiek as bedekkings om hul gesaaides teen droogheid en hitte asook koue en ryp te beskerm. Brandhout en paraffienverwarmers word deur veeboere gebruik om hul diere teen koue te beskerm.

(e) Bewaringspraktyke
As reaksie op die toenemende voorkoms van droogtes pas boere verskillende grondbewaringspraktyke toe om grondvogtigheid en -vrugbaarheid te handhaaf of te verbeter. Hoofsaaklik om erosie te bekamp, bou boere talle klein dammetjies of plant hulle bome om hul plase aan. Hulle verleng hul braaktye ook tot een of selfs twee landbouseisoene (in plaas daarvan om die grond voortdurend te verbou), om die grond toe te laat om sy voedingstowwe aan te vul. Nog n bewaringstegniek wat boere gebruik om die grond teen erosie te beskerm, is om die gewasresidus van die vorige oes op die landerye te laat. Om grondvog te beskerm, die grondoppervlak af te doel en die grondtemperatuur te stabiliseer, bedek hulle die grond met deklae van mis, veen, kompos en plastiek. Om te verhoed dat te veel voedingstowwe aan die grond onttrek word, verminder boere ook die digtheid van gewasse of vee op hul landerye.

Die Verenigde Nasies se Program vir Menslike Nedersettings, UNHABIT, is die Verenigde Nasies se agentskap vir menslike vestiging. Dit is n mandaat van die VN se Algemene Vergadering om die bou van sosiaal en omgewingsvolhoubare dorpe en stede te bevorder met die doel om voldoende beskutting aan almal te voorsien (sien www.unhabitat.org). Ingevolge Agenda 21 en die Habitat-agenda moet Suid-Afrika sekere internasionale ondernemings nakom.

2. Nasionale strategie
Departement van Behuising Tel. 012 421 1311 www.housing.gov.za Pionierswerk in die lewering van huise Ingevolge artikel 26(1) van die Grondwet het almal die reg op toegang tot voldoende behuising. Die staat moet, binne sy beskikbare hulpbronne, redelike wetgewende en ander maatrels tref om die progressiewe verwesenliking van hierdie reg moontlik te maak (artikel 26(2)). Die wetgewing wat die Departement van Behuising afgekondig en gemplementeer het, ressorteer volledig onder hierdie grondwetlike opdrag. Ingevolge artikel 2(1)(a) van die Behuisingswet (Wet No. 107 van 1997) word al drie regeringsfere verplig om voorkeur te verleen aan armes se behoeftes ten opsigte van behuisingsontwikkeling. Daarby moet al drie regeringsfere verseker dat behuisingsontwikkeling

(f) Ander praktyke


Om die risiko van inkomsteverlies as gevolg van die verhoogde veranderlikheid van die klimaat tot die minimum te beperk, verseker sommige boere (veral grootskaalse boere) hul plase, terwyl ander (veral kleinskaalse boere) al meer betrokke raak by bedrywighede buite die landbou. Die meeste groot boere verkies ook om hul risikos te verklein deur hul verbouingsareas tot hanteerbare groottes in te perk.

424

die wydste keuse van behuisingsopsies en opsies betreffende sekerheid van besit wat redelikerwys moontlik is, voorsien ekonomies, fiskaal, sosiaal en finansieel bekostigbaar en volhoubaar is; op gentegreerde ontwikkelingsbeplanning gebaseer is; en op n deursigtige, verantwoordingspligtige en billike wyse geadministreer word, en die praktyk van goeie staatsbestuur gehandhaaf word. Die Departement van Behuising voer sy wetgewende opdrag uit deur middel van sy bestaande en toekomstige wetgewing en die Behuisingskode soos dit in die Behuisingswet, 1997, uiteengesit word. Wet No. 107 van 1997 en die Behuisingskode is by www.housing.gov.za beskikbaar. Die inligting oor subsidies, dokumente, leweringstatistiek, besonderhede van behuisingsprogramme, en so meer, is ook op die webtuiste verkrygbaar.

Consulting Engineers Africa www.cesa.org.za Council for the Built Environment Tel. 012 346 3985 www.cbe.org.za

South Nasionale Raad vir Huisbouersregistrasie National Home Builders Registration Council (NHBRC) Tel. 011 317 0000 www.nhbrc.org.za National Housing Finance Corporation (NHFC) Tel. 011 644 9800 www.nhfc.co.za National Urban and Reconstruction Agency (NURCHA) Tel. 011 214 8700 www.nurcha.co.za Niall Mellon Townships Initiative Tel. 021 426 2540 www.townshiptrust.org.za Planact Tel. 011 403 6291 www.planact.org.za Rural Housing Loan Fund (RHLF) Tel. 011 621 2500/17 www.rhlf.co.za SANGONET www.ngopulse.org Kyk die verslag Success at a Price: How NGO advocacy led to changes in South Africas Peoples Housing Process op die webwerf.

Development Action Group Tel. 021 448 7886 www.dag.org.za Enviro Options Tel. 011 762 1624 www.envirooptions.co.za Effektiewe sanitasie-oplossings FinnBUILDER Tel. 011 705 1897 www.finnbuilder.co.za Habitat for Humanity Tel. 011 836 0710 www.habitat.org.za Habitat for Humanity South Africa is n organisasie sonder winsoogmerk wat toegewy is aan die uitwissing van armoedebehuising in SuidAfrika. Dit is daarop gerig om behoorlike huisvesting n saak van die gewete en aksie te maak. Harding Treated Timbers Tel. 039 433 1805

Ook betrokke
Departement van Samewerkende Regeringsbestuur en Tradisionele Sake Department of Co-operative Governance & Traditional Affairs Tel. 012 334 0600 www.cogta.gov.za Voormalige Departement van Provinsiale en Plaaslike Regering. Kontakbesonderhede van provinsiale kantore is op die webtuiste beskikbaar. Departement Openbare Werke Tel. 012 337 2000 www.publicworks.gov.za Die volgende infrastruktuurprogramme is onder Key Issues op die Suid-Afrikaanse regeringinligtingswebtuiste by www.info.gov.za gelys: National Urban Reconstruction and Housing Agency Peoples Housing Partnership Trust National Home Builders Registration Council Rural Housing Loan Fund Social Housing Foundation National Housing Finance Corporation

3. Rolspelers
AGAMA Energy (Edms.) Bpk. Tel. 021 701 3364 www.agama.co.za Agama het begin met die voorsiening en installasie van gesoleerde plafonne, energiedoeltreffende beligting en sonverhitting vir water vir bestaande lae-inkomstebehuising in Khayelitsha as n aanvangstudie vir n groter CDM-projek. Agrment South Africa Tel. 012 841 3708 www.agrement.co.za Alternative African Energy Tel. 084 941 3993 www.aae.co.za Aluminiumfederasie van Suider-Afrika Aluminium Federation of Southern Africa (AFSA) Tel. 011 455 5553 www.afsa.org.za Association of South African Quantity Surveyors www.asaqa.co.za Bembani Sustainability Training Tel. 011 312 1480/7 www.bembani.com Breathecoat Paints Tel. 0861 000 435 www.breathecoat.co.za Clay Brick Association Tel. 011 805 4206 www.claybrick.org.za CASIDRA Tel. 021 863 5000 www.casidra.co.za Sement- en Betoninstituut Cement and Concrete Institute www.cnci.org.za Construction Education & Training Authority (CETA) Tel. 011 265 5900 www.ceta.org.za Kontakbesonderhede vir takke, asook n lys van opleidingsverskaffers kan op CETA se webtuiste gevind word.

Verskaffers van bou-, heining-, telefoon-, transmissie- en boma- SERVCON pale. Met CCA en kreosoot Tel. 011 689 1800 behandel. Simply Sustainable Housing Development Agency Tel. 072 487 1733 www.simplysustainable.co.za Tel. 021 487 9211 Die agentskap moet met munisipaliteite, ontwikkelaars in die private sektor en provinsies saamwerk om te verseker dat die regering sy doelwit bereik om die huidige leweringstempo van meer as 250 000 huise tot meer as 500 000 eenhede per jaar te verdubbel. Independent Development Trust Tel. 012 845 2000 www.idt.org.za Jabulani Emvelo Eco Projects Nico Venter 073 973 4342 Pancho Ndebele 083 707 3410 Master Builders South Africa (MBSA) Voorheen die Boubedryffederasie van Suid-Afrika (BIFSA) Tel. 011 205 9000 www.mbsa.org.za Moladi Tel. 041 372 2152 www.moladi.net Laekostebehuising

Social Housing Foundation Tel. 011 274 6200 www.shf.org.za South African Civil Society Information Service fazilafarouk@sacsis.org.za www.sacsis.org.za Suid-Afrikaanse Federasie van Siviele Ingenieurskontrakteurs South African Federation of Civil Engineer Contractors (SAFCEC) Tel. 011 409 0900 www.safcec.org.za Suid-Afrikaanse Instituut vir Argitekte South African Institute of Architects www.saia.org.za SPATIUM Environmental Design Louw van Biljon Tel. 058 256 1195 / 082 777 2647 Stellenbosch Universiteit Departement Bewaringsekologie en Entomologie Prof. Michael Samways Tel. 021 808 3728

425

Sustainable Energy Africa Tel. 021 702 3622 www.sustainable.org.za n Huis wat energiedoeltreffend is, help jou om geld te bespaar, gesond en veilig te wees, die omgewing gesond te hou, en om die beste brandstof vir verskillende doeleindes aan te wend.

nedersettings. Die artikel, CSIR develops improved low-income house is by www.sagoodnews. co.za beskikbaar. Women for Housing Tel. 011 275 0268 www.khuthaza.org.za

Constantia, Kaapstad, te bou. Sedertdien is n aantal projekte in Suid-Afrika gebou, insluitende n gastehuis in die Sederberg. Besoek www.oudrif.co.za/ straw.html vir n fotoalbum en beskrywing van die projek. Vir verdere inligting sien Straw Bale Construction Basics www.i4at.org/lib2/strwbale.htm and www.strawbale.com die International Journal of Straw Bale and Natural Building www. thelaststraw.org Grondkonstruksie Huise wat met tradisionele grondtegnologie en met die aanwending van inheemse kennis gebou word, maak die grootste deel uit van die informele behuisingsektor in Suid-Afrika. Die volgende materiale word op www.strawbalecentral.com bespreek (kies die Techniques & Bibliography-kieslysopsie): lewende dak, natuurlike pleister en afronding, papierblokke, saamgeperste grond, herwonne boumateriaal, strooibaalkonstruksie, dekgras, wattel en smeersels, hout, kleisteen, bamboes, strooiklei, saamgeperste grondblokke, sandsakke, grondvloere, earthships, gemengde strukture, ligte strooiklei (Leichtlehm), hennep en ander vesels. Algemeen www.shelterpub.com. Shelter Online illustreer verbeeldingryke maniere om n dak oor jou kop te kry. www.greenhomebuilding.com bou met strooiklei. selfs meer

Women for Housing fasiliteer geleenthede vir vroue binne die Sustainability Institute behuisingsektor. Hulle streef daarna Tel. 021 881 3196 om aan vroue die instrumente www.sustainabilityinstitute.net en deurlopende ondersteuning te bied wat hulle nodig het n Kursus wat n week lank suksesvolle ekonomiese duur ekologiese ontwerp vir om deelnemers, besluitenemers en gemeenskapsgeboue behuisingsverbruikers te word. Sustainable Living Centre Internasionaal: www.sustainable.co.za Volhoubaarheidsinligting en -produkte UN-HABITAT www.unhabitat.org

Sustainable Villages Africa (SVA) Die Verenigde Nasies se Program Menslike Nedersettings, Tel. 012 361 1846 / 072 510 0187 vir UN-HABITAT, is die Verenigde www.sva.co.za Nasies se agentskap vir menslike Thubelisha Homes sien Social nedersettings. Die VN se Algemene Housing Foundation Vergadering het dit beveel om sosiaal en omgewingsvolhoubare Universiteit van die Vrystaat dorpe en stede te stig met die Departement Bourekenkunde en doel om voldoende beskutting aan Konstruksiebestuur almal te verskaf. Die belangrikste Tel. 051 401 3322 dokumente waarin die organisasie se mandaat uiteengesit is, is die WNNR Beboude Omgewing Vancouver Declaration on Human (Built Environment) Settlements, Habitat Agenda, Tel. 012 841 2034 Istanbul Declaration on Human www.csir.co.za Settlements, die Declaration Een van die gebiede waarop die on Cities and Other Human WNNR kundigheid beskikbaar Settlements in the New Millennium, stel, is volhoubare menslike en Resolusie 56/206.

Dit kan waardevol wees om die volgende in te sluit en na te streef: passiewe argitektuur alternatiewe energiestelsels ekosanitasie tuinmaak op waterwys maniere Kyk gerus op www.suntank.com wat aan die gebeur is in China, Japan, Indi en elders. Die Jabulani-ekohuis is n ruim twee- tot drieslaapkamerhuis, 54 m2 groot en bekostigbaar, met n kombuis, n sitkamer en n badkamer met n stort en toilet. Die huis is geensins van energie afhanklik nie, is energiedoeltreffend en het n klein koolstofvoetspoor. Die Jabulaniekohuise word in n fabriek vervaardig en by die bouperseel afgelewer om aanmekaargesit te word. Sodra die fondasies voorberei is, duur dit n dag om tot en met ses huise aanmekaar te sit. Hierdie benadering kan die lewering van groen, bekostigbare huise bespoedig en het die potensiaal om tot die regering se pionierswerk in behuisingsvestiging vir stedelike, buitestedelike en plattelandse gemeenskappe by te dra. Kontakbesonderhede vir Jabulani Eco Homes is onder die opskrif Rolspelers beskikbaar.

4. Die voordeel van natuurlike bouwerk


Raadpleeg die opskrif Konstruksie in die hoofstuk oor permakultuur. Die webtuiste www.ecospecifier.co.za is n aanlyn databasis vir meer as 1 000 lewensiklusgeassesseerde ekologiese en gesondheidsprodukte, materiaal en tegnologie vir die beboude omgewing. Natuurlike bouwerk is die enige bousisteem wat die hoogste waarde heg aan sosiale en omgewingsvolhoubaarheid. Die uitgangspunt van natuurlike bouwerk is om die omgewingsimpak van ons behuisings- en ander boubehoeftes tot die minimum te beperk en terselfdertyd gesonde, pragtige, gemaklike en spiritueel inspirerende huise daar te stel. Natuurlike materiale soos klip, hout, strooi en grond is nie alleen nietoksies nie, dit verryk ook die mens se lewe. Klei, een van die heel bruikbaarste natuurlike boumateriale, word ook hoog aangeskryf vir sy vermo om toksiene te absorbeer en n mens se gesondheid te herstel. Daar gaan n positiewe gevoel van natuurlike bouwerk uit wat moeilik is om te beskryf. Selfs al is ons gekondisioneer om alles wat nuut, blink en presies is te verkies, reageer ons op n diep vlak op ongeprosesseerde materiale, op idiosinkrasie, en op die individuele denke en sorg wat in vakmanskap en handvaardigheid uitgedruk word.
Bron: Aangepas uit www.networkearth.org en www.greenbuilding.co.za.

Alternatiewe boumateriale:
Strooibaalkonstruksie Die Kaapse argitek Etienne Bruwer was die voorloper in die gebruik van hierdie materiaal in Suid-Afrika en het dit gebruik om sy kantore in

426

Nasionale kwessies
MIV en vigs
1. Oorsig
Volgens die National HIV Prevalence, Incidence and Communication Survey wat die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing van Junie 2008 tot Maart 2009 uitgevoer het, was daar na raming 5.2 miljoen mense in 2008 in Suid-Afrika wat MIV onder lede gehad het. In di opname word aangedui dat die MIV/vigs-epidemie in Suid-Afrika gestabiliseer is en dat daar tekens van dalende voorkomssyfers by kinders en tieners is. Hierdie opname is die derde in n reeks van nasionale bevolkingsgebaseerde opnames wat gemaak is om die land se respons op die MIV/vigs-epidemie as n nasie te help monitor. Daar is nagenoeg 70 000 mense wat by die regering se antiretrovirale (ARV-) program ingeskakel is. Volgens die mediumtermynbestedingsraamwerk word daar vir n toename van 1.4 miljoen teen 2011/12 voorsiening gemaak. Suid-Afrika implementeer tans die grootste ARV-behandelingsprogram ter wreld. Wat binnelandse besteding aan vigsprogramme betref, is Suid-Afrika tweede op die wreld se ranglys. Elke individu is daarvoor verantwoordelik om die doelwitte van die nasionale strategiese plan (NSP) vir MIV/vigs te help verwesenlik. SuidAfrikaners moet by die nasionale plan vir MIV/vigs inskakel deur openlik oor die siekte te praat en gereeld vir n MIV-toets te gaan. Die MIV-epidemie behels veel meer as n maatskaplike of humanitre vraagstuk omdat dit ook een van die mees beduidende bedreigings vir Afrika se voortgesette ekonomiese groei en ontwikkeling inhou. MIV/ vigs raak besighede en ondernemings op elke vlak, veral wat groter afwesigheid, verminderde produktiwiteit weens die verlies van kennis, en noodsaaklike vaardighede betref. MIV is vir alle mense van belang. Dit is waarom openbare-private vennootskappe so essensieel is in die inisiatief om n effektiewe respons op die siekte te aktiveer. Vir talle maatskappye is hierdie epidemie n voorkeurbesigheidskwessie, en die werkplek is n sleutelomgewing waarin dit aangepak kan word.
Bron: Verskeie Buanews-nuusbriewe (wat by www.buanews.gov.za beskikbaar is), en Jeffrey Sturchio, wat die Business Action For Africa-verslag oor die Millenniumontwi kkelingsdoelwitte (Millennium Development Goals) skryf (aangepas). Besoek www. businessactionforafrica.org.

is deels te wyte aan die afgele plekke waarin hulle werk. Die ho voorkoms van armoede en lae vlakke van onderwys maak plaaswerkers nog meer vatbaar vir die aanslag van MIV/vigs. Volgens die Internasionale Arbeidsorganisasie se skattings kan Suid-Afrika se landbou-arbeidsmag teen 2020 met meer as 15% afneem as gevolg van MIV/vigs. Een van die belangrikste kwessies wat by plaaswerkers spook, is die vrees dat hulle ontslaan sal word as hulle positief getoets is. Nog n kwelling is vertroulikheid wat veral met stigmatisering verband hou. Die plaaswerkers wil nie h dat die boer of hul medeplaasarbeiders van hul status moet kennis dra nie. Voordat die boer met bewustheidsessies vir die plaaswerkers afskop, moet hy met sy werkers gesels en hulle van sy verbintenis tot die program verseker en gerusstel dat geen werkers afgedank sal word nie. Die boer is hoopvol dat sy werkers, deur die implementering van n MIV-program, meer kennis van die belangrikheid van n gesonde lewenstyl sal opdoen. Die stigma, verskillende wanopvattings en die vrees om in eensaamheid te sterf indien MIV wel gediagnoseer word, veral in landelike omgewings, maak dit uiters noodsaaklik dat vertroue en vertroulikheid onder al die rolspelers/belanghebbers die grondslag van n MIV/vigs-beleid moet l. Die betrokkenheid van al die belanghebbers reg van die begin af dra daartoe by dat die nodige spanbenadering gevestig word.
Bron: Gretha Kostwinder. Skakel haar by 012 343 5117 of besoek www.agriaids. org.za.

3. Die selfversorgende boer


MIV/vigs verhaas armoede op die platteland en lei tot die verwoesting van uitgebreide familiebetrekkinge wat oor jare heen die grondslag vir tradisionele veiligheidsnetmeganismes uitgemaak het. Bestaansboerdery is moeilik, veral in gebiede wat swaar onder MIV gebuk gaan. Benewens die voorkoms van vigs, word boere deur droogte en siektes geteister wat die lewe vir die betrokke mense net nog swaarder maak. Bestaansboere werk meestal in afgele plekke waar toegang tot markte en landboudienste swak is. Armoede kom algemeen voor. Die las van die versorging van familielede met vigsverwante siektes en die gereelde afsterwe van hierdie mense gee aanleiding tot n afname in produksie in bestaanshuishoudings, aangesien mense- en finansile hulpbronne in die versorging van siekes bel word in plaas van in oeste en vee. Laer produksie gee weer aanleiding tot voedselonsekerheid wat die uitwerking van vigs vererger en die waarskynlikheid van MIV-blootstelling en -infeksie verhoog. So word n bose kringloop aan die gang gesit. Omdat MIV hoofsaaklik in die bevolkingsgroep tussen die ouderdom van 15 en 49 jaar voorkom, is dit dikwels ouers wie se lewens deur die pandemie geis word. Gevolglik gaan die boerderyvaardighede wat normaalweg van ouers na kinders oorgedra sou word, verlore en is die nuwe generasie nie opgewasse om die landboubedrywighede voort te sit nie. Die volgende raad aan die selfversorgende of kleinskaalse boer word onder andere voorgestel:

n Belangrike boodskap wat oorgedra moet word aan die persoon wat uitvind dat hulle genfekteerd is, is dat dit wel vir hulle moontlik is om hul lewe voort te sit (om nie tou op te gee nie!), dat ARV-medikasie n lewenslyn voorsien, en dat navorsingstudies die belangrikheid van voeding, basiese voedselveiligheid en n positiewe ingesteldheid beklemtoon.

2. MIV/vigs en die boer


Gretha Kostwinder, direkteur van AgriAids en voormalige landbouraadgewer by die Nederlandse ambassade, beweer dat meer op Suid-Afrikaanse plase gedoen kan word om MIV/vigs die hoof te bied. Sy merk die volgende op: Boere besef nog nie wat die koste van die pandemie is nie. Dit is duur om mense op te lei en die uitwerking op produktiwiteit is beduidend. Baie boere is nog onder die indruk dat plaasvervangers om die draai tou staan en wag vir werk. Mense voer n afgesonderde bestaan op plase, maar lewe na aan mekaar. Hierbenewens lewer gebrekkige bewustheid en n ho mate van stigmatisering ook probleme op. Plaaswerkers is die arbeiders wat die minste dienste in Suid-Afrika ontvang. Swak toegang tot gesondheidsorg en onvoldoende inligting oor gesondheid

Plant mannakoring en sorghum. Hierdie gewasse kan sonder besproeiing groei, wat n groot voordeel is vir n huishouding wat deur MIV geraak word en n tekort aan arbeiders en geld het. Investeer meer in boerdery met inheemse vee soos Nguni-beeste. Hierdie inheemse ras is meer bestand teen die dro klimaat van Afrika as ander rasse en bied groter weerstand teen bosluise en siektes. Europese rasse benodig duur medikasie en inentings en kan soms nie in die Suid-Afrikaanse klimaat oorleef nie. Hoenderboerdery, wat minder kundigheid as veeboerdery vereis, kan ook nuttig wees vir families wat as gevolg van vigs swaarkry. Hierbenewens is pluimvee n ryk bron van die proteen wat noodsaaklik is vir die langs moontlike instandhouding van die immuunstelsel van MIV-positiewe persone.
Aangepas uit n artikel in die Mail & Guardian, 7 Junie 2005

427

4. Nasionale strategie
Die nasionale strategiese plan (NSP) vir MIV/vigs en seksueel oordraagbare infeksies, wat in 2007 deur die Kabinet goedgekeur is, is op die webtuistes van rolspelers beskikbaar, byvoorbeeld www.doh. gov.za en www.tac.org.za. Die omvattende plan vir die behandeling, bestuur en versorging van MIV/vigs het ten doel om die tempo van nuwe MIV-infeksies teen die jaar 2011 met 50% te verminder. Die Maseru-verklaring oor MIV/vigs is in 2003 deur die staatshoofde van die SAOG-lande onderteken. Departement van Gesondheid Tolvrye hulplyn vir vigs: 0800 012 322 www.doh.gov.za/aids Die Nasionale Gesondheidsraad bestaan uit die Minister van Gesondheid, die LUKs vir gesondheid uit al die provinsies, die Suid-Afrikaanse Vereniging vir Plaaslike Regering (South African Local Government Association/ SALGA) en die Suid-Afrikaanse Militre Gesondheidsdiens (SAMGD).

5. Rolspelers
Die Verenigde Nasies se agentskap vir MIV/vigs het n gids (die UNaids Directory of UN Regional Responses to HIV and aids in Eastern and Southern Africa) gepubliseer wat saaklike inligting verskaf oor die werk van VN-entiteite wat tegniese steun of ander dienste met betrekking tot MIV/vigs in verskillende streke bied. Besoek www.unaids.org. U kan die kontakbesonderhede van meer as 170 organisasies vind as u op www.prodder.org.za n soektog oor MIV/vigs doen. ACAT Tel. 033 234 4223 www.acatkzn.co.za AgriAids Tel. 012 460 3762 www.agriaids.co.za CareCross network@carecross.co.za www.carecross.co.za Die ontwikkeling van streeksgeorinteerde riglyne oor MIV/vigs in die kommersile landbousektor namens die SAOG; Die fasilitering en kordinering van n loodsprojek op grondvlak wat gerig is op die verlaging van die kwesbaarheid van plaaswerkers vir MIV in die Hoedspruit-gebied in Limpopo.

n Lys van verskillende verantwoordelikhede op nasionale vlak en die toepaslike kontakbesonderhede, asook die kontakbesonderhede van provinsiale liggame, is ook op die webtuiste beskikbaar. Mediese Vereniging van SuidAfrika Department of Science and South African Medical Association Technology (DST) (Sama) Tel. 012 843 6300 www.samedical.org.za www.dst.gov.za Suid-Afrikaanse Nasionale Departement van Vigsraad Maatskaplike Ontwikkeling South African National Aids Council Tel. 012 312 7500 (SANAC) www.dsd.gov.za Tel. 012 312 0131 www.sanac.org.za Medisynebeerraad (MCC) www.mccza.com Die SA Nasionale Vigsraad bring die regering en die samelewing amptelik Hierdie raad kordineer toelaes byeen in die stryd teen MIV/vigs. n van die Verenigde Nasies se Nasionale Strategiese Plan vir MIV/ wreldwye fonds vir die bestryding vigs word gemplementeer, wat van vigs, tuberkulose en malaria. die voorkoms van nuwe infeksies na verwagting teen 2011 met die helfte sal verminder. MIV-positiewe mense wat aan TB ly, sal ARV-medikasie ontvang sodra hul CD4 (wat aandui hoe sterk n mens se immuunstelsel is) 350 is pleks van 200, soos dit behoort te wees. Dit kan baie mense se lewe red omdat n swak immuunstelsel jou vatbaar maak vir allerhande siektes, insluitend TB. Dieselfde leefrel is op swanger vroue van toepassing. Hierdie verandering aan die nasionale beleid is in ooreenstemming met die behoeftes wat alle aktiviste, wat op n daaglikse grondslag met MIV/ vigs-pasinte werk, ervaar en sien, veral in die plattelandse gebiede waar die behoefte aan vroe toegang tot behandeling en ondersteuning baie duidelik is. Hierdie behandeling sal hopelik in die nabye toekoms aan ALLE MIV-positiewe mense met n CD4-telling van 350 of minder beskikbaar wees, aangesien dit die standaard is wat wreldwyd geld.
Bron: December 2009 AgriAids Newsletter

CareCross is op verskeie plase in die Oos-Kaap by programme Khululeka Tel. 021 633 5287 betrokke. www.khululeka.org Cotlands Opleiding, materiaal en www.cotlands.co.za ondersteuning vir voorskoolse Die Philagogo-projek bied en ander versorgers oor n groot geleenthede aan tuisversorgers in streek word voorsien. landelike gebiede om n inkomste te genereer. Hierdie mense is dikwels Lifeline (MIV/vigs-konsultant) oumas wat hul klein pensioene www.lifeline.org.za gebruik om hulle MIV-genfekteerde kinders en kleinkinders te versorg. Besonderhede van kantore en Daar is takke in Gauteng, die Wes- krisishulplyne vanoor die hele land Kaap, die Oos-Kaap en KwaZulu- is op die webtuiste beskikbaar. Natal. Lifesense Disease Management Tel. 0860 506 080 ePap www.lifesenseonline.co.za Tel. 011 726 5634 Goeie voeding is uiters belangrik vir MIV-positiewe mense. ePap is meer as 29 keer so voedsaam as geraffineerde mielies en bevat 28 mikro- en makrovoedingstowwe. Meer as 2 miljoen porsies ePap word maandeliks na 12 Afrikalande gestuur. Internasionale Organisasie vir Migrasie (IOM) Tel. 012 342 2789 www.iom.org.za Mediese dekking vir MIV/vigsbehandeling National Institute for Communicable Diseases Tel. 011 386 6000 www.nicd.ac.za n Afdeling van die Nasionale Gesondheidsorglaboratoriumdienste Sentrum vir MIV/vigsnetwerkvorming Centre for HIV/AIDS Networking HIVAN Tel. 031 260 3331 www.hiv911.org.za

Die IOM werk veral met sektore wat tradisioneel n betreklik groot getal trekarbeiders in diens neem, insluitend die kommersile landbousektor. In laasgenoemde het South African Business Coalition die IOM die volgende onderneem: on HIV/Aids (SABCOHA) Tel. 011 880 4821 n Gedragswaarnemingstudie onder plaaswerkers wat in n Hulpmiddel (toolkit) ter waarde die grensgebied tussen Suid- van R1 200 stel die besigheidseienaar Afrika en Mosambiek woon in staat om kampvegters in die en werk; stryd teen MIV?vigs op te lei om

428

beradingsessies in die maatskappy aan te bied. Dit bevat n handleiding oor die aanstelling van sulke kampvegters en oor berading aan MIV-positiewe werknemers.

Suid-Afrikaanse Besigheidskamer (SABEK) Tel. 011 446 3800

Hierdie instelling bied werkswinkels en riglyne oor die implementering Die doel van die Suid-Afrikaanse van MIV/vigs-beleid. MIV/vigs-navorsingen Innoveringsplatform (South Suid-Afrikaanse African HIV/Aids Research and Vigsinentingsinisiatief Innovation Platform SHARP) (South African AIDS Vaccine is om meer gehalteprodukte Initiative SAAVI) waarmee MIV/vigs gediagnoseer Tel. 021 938 0826 kan word, tot stand te bring. Die www.saavi.org.za platform se steunpunt is by LIFElab, een van die drie biotegnologiest Treatment Action Campaign reeksinnoveringsentra (BRICs) (TAC) wat onder beskerming van die Tel. 021 447 2593 Departement van Wetenskap en www.tac.org.za Tegnologie (DWT) se nasionale biotegnologiestrategie tot stand USAid gebring is, en word deur LIFElab Adviseur vir MIV-voorkoming bestuur. Die DWT verskaf die wbenzerga@usaid.gov fondse daarvoor. n Pdf-dokument middel van PEPFAR oor SHARP kan by www.dst.gov.za Deur subsidieer USAid die organisasies afgelaai word. sonder winsoogmerk wat MIVtoetsing fasiliteer. Baie van hierdie Southern Africa AidsTrust organisasies bied vrywillige berading www.satregional.org en toetsing in die plattelandse Vind op die webtuiste besonderhede gebiede aan. oor die programme wat in verskillende lande gemplementeer Vigs-regsprojek Aids Law Project word. Tel. 011 356 4100 Southern African HIV Clinicians Regsaangeleenthede met betrekking Society tot MIV/vigs word gehanteer. Tel. 011 341 0162 www.sahivsoc.org Wetenskaplike en Nywerheidsnavorsingsraad (WNNR) Southern Africa Trust ckuun@csir.co.za Tel. 011 318 1012 jmasalesa@csir.co.za www.southernafricatrust.org Vrywillige berading en toetsing (Voluntary Counseling and Testing/VCT) Verskeie klinieke en hospitale oor die hele land bied hierdie diens aan. Besonderhede van hierdie sentrums is op die webtuiste www.aidshelpline. org.za beskikbaar. U kan ook die nasionale vigshulplyn by 0800 012 322 skakel om navraag te doen oor die naaste sentrum vir vrywillige berading en toetsing.

Die kursus in die kliniese bestuur van MIV/vigs steun die professionele ontwikkeling van dokters, verplers en ander gesondheidsorgwerkers Health Economics and HIV/Aids asook praktisyns in verwante Research Division (HEARD) beroepe. AgriAids voorsien, in Tel. 031 260 2592 samewerking met FPD, vrywillige www.heard.org.za berading en toetsing op plase deur middel van mobiele eenhede. HEARD het n hulpmiddel (toolkit) ontwikkel om plaaslike owerhede Suid-Afrikaanse Mediese te help om die uitdagings verbonde Navorsingsraad aan die MIV/vigs-pandemie die Nasionale Program: Infeksie en hoof te bied. Besonderhede Immuniteit hiervan is beskikbaar in die afdeling Navorsingseenheid vir MIVPublikasies en webtuistes. voorkoming Tel. 021 938 0911 Geletterdheidsprojek www.mrc.ac.za (Project Literacy) Tel. 012 323 3447 Universiteit Stellenbosch www.projectliteracy.org.za/HIV. Buro vir Ekonomiese Navorsing asp Tel. 021 887 2810 Call the Rain Tel. 021 919 4365 /082 228 7355 www.calltherain.co.za Project Literacy word oor die hele Universiteit van die Vrystaat land bedryf. Kontakbesonderhede Departement Landbou-ekonomie Tel. 051 401 2250 is op sy webtuiste beskikbaar. Right to Care Tel. 011 276 8850 www.righttocare.org Stigting vir Professionele Ontwikkeling Tel. 012 481 2193 www.foundation.co.za The Valley Trust Tel. 031 716 6800 www.thevalleytrust.org.za

Ander opleidingsinstellings
Aids Consortium Tel. 011 403 0265 Education, Training and Counselling Tel. 011 640 7410 www.edutc. co.za Free to Grow Tel. 021 852 4445 www.free-to-grow.co.za HIV/aids Workplace Programme Tel. 021 400 2630/021 424 7715 Imfundo Ngengculaza Nezocanci Tel. 011 673 0263 Learn Scape Tel. 011 475 4777 www.learnscapes.co.za Tillys Tavern \ Aids at Work Tel. 011 476 7442 Wellness in Business Tel. 072 621 5976 Enigiets wat ons oor vigs en MIV in n veldtog oordra, moet duidelik wees en op feite berus. n Mens kan MIV deur onbeskermde seks opdoen. Jy en jou seksmaat moet getoets word voordat julle tot seks oorgaan, en dit moet vroeg in jul verhouding gedoen word. MIV het n venstertydperk, en dit beteken dat dit nie noodwendig al met die eerste toets duidelik sal wees of jy MIV-positief is nie. Jy moet met jou seksmaat oor seks, die gebruik van kondome en seksueel oordraagbare siektes praat. Indien jy MIV-positief is, is daar ondersteuning vir jou beskikbaar. Moenie alleen voel nie, maar gaan vra iemand om hulp en kry mediese behandeling.
Bron: Jennifer Thorpe by www.thoughtleader.co.za

6. Opleiding en navorsing
Afrika-sentrum vir MIV/vigsbestuur Tel. 021 808 3002/6 www.aidscentre.sun.ac.za aan. Hul besonderhede verskyn in die hoofstuk oor landbouonderwys en opleiding.

Navorsing deur Amnestie By die Universiteit van Stellenbosch Internasionaal dui daarop dat gevestig arm, plattelandse vroue die ergste onder die MIV/vigs-pandemie in AgriSETA-geakkrediteerde Suid-Afrika deurloop (MG 18 Maart opleidingsinstansies bied 2008). opleiding in MIV/vigs-bewustheid

429

7. Publikasies en webtuistes
Die volgende inligtingspakkette is beskikbaar by www.nda.agric.za, die webtuiste van die Nasionale Departement van Landbou. n Mens kan ook die Departement se hulpbronsentrum skakel by 012 319 7141. HIV/Aids and nutrition [Die gebruik van die regte kosse kan die immuunstelsel help om infeksie te voorkom.] HIV/Aids and the farm worker [Basiese inligting oor MIV/vigs] HIV/Aids: Caring for people with Aids [Basiese riglyne oor die versorging van mense met MIV/vigs] HIV/Aids: Know your rights [Die regte van mense wat aan MIV/vigs ly] HIV/Aids: Staying healthy [Basiese riglyne oor hoe om gesond te bly as n mens MIV-positief is.] HIV/Aids: What women should know [Inligting vir vroue oor MIV/vigs] Die publikasie getiteld Training Manual Operational plan for comprehensive HIV and aids care, management and treatment for South Africa is op die webtuiste van die Departement van Gesondheid (www.doh.gov.za) beskikbaar. Ander dokumente oor MIV/vigs is ook daar verkrygbaar. Wil u graag weet hoe die resessie die vordering in die stryd teen MIV benvloed het? Die Junie 2009-verslag, The Global Economic Crisis and HIV Prevention and Treatment Programmes: Vulnerabilities and Impact, is by www. unaids.org beskikbaar. Op hierdie webtuiste kan ook toegang tot talle ander verslae verkry word, byvoorbeeld HIV/Aids, Security and Conflict: New Realities, New Responses wat n verslag oor die skakels tussen sekuriteit, konflik, vredemakery en MIV/vigs is. Verskeie tydskrifte is op die webtuiste van die Southern African HIV Clinicians Society, www.sahivsoc.org, beskikbaar. Vir besigheidspesifieke plakkate en hulpmiddels met betrekking tot MIV/vigs, kontak die Health Economics and HIV/Aids Research Division (HEARD) aan die Universiteit van KwaZulu-Natal by 031 260 2592 of op www.heard.org.za. Die MIV/vigs-noodgeval Riglyne vir opvoeders is beskikbaar in vier tale (Afrikaans, Engels, Sesotho en Xhosa) en is verkrygbaar by die Departement van Gesondheid. The Invisible Cure: Africa, the West and the Fight against Aids Helen Epsteins Viking/Penguin Die boek Silent Hunger: Policy Options for Effective Responses to the Impact of HIV and Aids on Agricultural and Food Security in the SADC Region is gegrond op navorsing wat in opdrag van die Food, Agriculture and Natural Resources Policy Analysis Network (FANRPAN) onderneem is oor die impak van MIV/ vigs in die sewe lande in Suider-Afrika wat die ergste daardeur geraak word, naamlik Botswana, Lesotho, Namibi, Suid-Afrika, Swaziland, Zambi en Zimbabwe. Dit is beskikbaar by www.fanrpan.org. Die derde studie in n reeks bevolkingsgebaseerde studies oor MIV/vigs deur die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing (RGN) is in Mei 2009 vrygestel. Die studie, South African National HIV Prevalence, Incidence, Behaviour and Communication Survey 2008, is een van drie studies wat gratis by www.hsrcpress.ac.za afgelaai kan word. Volgens die World Development Report 2008 steun die meeste mense wat deur die MIV/vigs-pandemie suid van die Sahara geraak word op landbou en sal tot 26% van die landbou-arbeidsmag in Oos- en Suider-Afrika binne twee dekades verlore wees. Hierdie jaarverslae is by www.worldbank.org beskikbaar. Inligting oor die MIV/vigs-opsie is by die webtuiste van die Consultancy Africa Intelligence, www.consultancyafrica.com, beskikbaar. LoveLife www.lovelife.org.za The Joint United Nations Programme on HIV and aids (UNAids) www.unaids.org Wreldgesondheidsorganisasie www.who.org The Global Fund to fight aids www.theglobalfund.org and www. jointheglobalfund.org International Aids Society www.iasociety.org The Student Global Aids Campaign www.fightglobalaids.org

www.redribbon.co.za die eenstop-webportaal wat gemik is op MIV/ vigs in Suider-Afrika. www.aidsdirectory.co.za fasiliteer netwerkvorming en verwysings as sleutelkomponente van die nasionale respons op MIV/vigs. www.aidsportal.org word deur n wreldwye netwerk ondersteun. Skryf op hul nuusbrief in. Regional Aids Training Network (RATN) www.ratn.org www.achap.org Botswana se African Comprehensive HIV/Aids Partnership Children in Distress Network (CINDI), n multisektorale netwerk van burgerlikesamelewings- en regeringsagentskappe wat saamwerk ter wille van die belange van kinders wat deur MIV/vigs in KwaZulu-Natal geraak word www.cindi.org.za Hulp met die ondersteuning van die gewone lewe van vigswesies: www.childrenofthedawn.org.za, www.heartbeat.org.za, www. noahorphans.org.za, www.starfishcharity.org en www.africaid.co.uk

8. Stadiums van MIV-infeksie en siekte


Daar is nou vasgestel dat dit tussen 7 en 10 jaar of langer duur voordat die infeksie tot vigs lei. Vier stadia kom voor: akute infeksie, die stil (simptoomvrye) fase, vroe simptomatiese siekte en uiteindelik vigs. Besonderhede oor hierdie stadia is beskikbaar by www.redribbon.co.za.

9. Voeding en voedselveiligheid
Daar is geen spesifieke kos of voedingstof wat die virus kan vernietig nie, maar n gesonde eetpatroon en leefwyse sal die immuunstelsel versterk. Goeie voeding sal daartoe bydra om infeksies te beveg en sal die ontwikkeling van volskaalse vigs vertraag. Dit sal welstand bevorder en lewe verleng. Dit is raadsaam dat alle MIV-genfekteerde persone voldoende hoeveelhede vitamiene uit voedsel moet inneem, maar diegene wat swak eet, moet eerder n multivitamien- en mineraalaanvulling neem. Voedselhigine is belangrik by MIV-positiewe persone met n swak immuunfunksie, aangesien hulle n groter gevaar loop om voedselvergiftiging op te doen. Spesiale sorg moet met ongekookte produkte soos eiers, vis, vleis en melkprodukte getref word. Voedselveiligheidsmaatrels Was die hande deeglik voordat kos hanteer of geet word. Vermy rou/ ongepasteuriseerde melk. Vleis, vis en hoender moet altyd goed gaar gemaak word. Vermy rou eiers in ongekookte kossoorte soos drankies en mayonnaise. Gooi gekraakte eiers weg. Moenie voorbereide slaaie met hoender, vis, vleis, eiers of mayonnaise by die kruidenierswinkel koop nie. Oorskietkos moet in die yskas gebere word sodra dit afgekoel het. Dit moet met een slag warm gemaak word en moet heeltemal deurverhit wees. Was alle vrugte en groente behoorlik. Berg voedsel in n koel, dro plek. Matige oefening moet aanbeveel word en sal bydra tot die versterking of ontwikkeling van spierweefsel.
Bron: Marianne E. Visser, Eenheid vir Voeding en Dieetkunde, Universiteit van Kaapstad. Ons dank aan Gretha Kostwinder van AgriAids dat sy die eerste konsephoofstuk deurgelees het.

430

431

Nasionale kwessies
Ondersteuning aan opkomende boere
1. Oorsig
N 1994 het die regering hom ten doel gestel om 30% van die landbougrond teen 2015 oor te dra aan agtergeblewe gemeenskappe. Die uitdaging vir die landbou was om die opkomende swart boere op so n manier te ondersteun dat hulle aktiewe lede van die kommersile landbousektor sou word. Die oordrag van grond alleen, sonder die gepaardgaande oordrag van boerderyvaardighede, sal n bespotting maak van die welwillendheid wat tans in die land heers. Ondersteuning van ons opkomende boere is n saak van nasionale belang.

Die Departement Landbou het verskeie landbouverwante programme ontwerp in antwoord op dringende vraagstukke van ho prioriteit soos voedselsekuriteit en -veiligheid, verligting van armoede, ekonomiese groei en omgewingsbewaring. Hierdie kwessies word deur die volgende strategiese programme gedek wat die fokusgebiede vir voorligting vorm:

Omvattende Landbou-ondersteuningsprogram (CASP)


Die doel van hierdie program is om na-vestigingsondersteuning te voorsien aan teikenbegunstigdes van grondhervorming en ook aan ander produsente wat uit eie bronne grond verkry het en wat byvoorbeeld betrokke is by ondernemings wat binnelands waarde toevoeg of betrokke is by uitvoer. Die program is van sentrale belang vir die departement en dit lewer n bydrae op ses sleutelterreine: Inligting- en tegnologiebestuur Tegniese en raadgewende bystand en reguleringsdienste Bemarking en sakeontwikkeling Opleiding en kapasiteitsbou Op-/van-plaasinfrastruktuur en produkinsette Finansile steun

2. Nasionale strategie en relevante direktoraat binne die DLBV


Om swart boere van die tweede na die eerste ekonomie te laat beweeg, voldoen aan die visie van die Versnelde Gedeeldegroei-inisiatief van Suid-Afrika (ASGISA).

Grond- en Landbouhervormingsprogram (LARP)


Die Grond- en Landbouhervormingsprogram (LARP) voorsien n nuwe raamwerk vir resultate en samewerking betreffende grondhervorming en landbou-ondersteuning om die tempo en volhoubaarheid van transformasie te versnel deur gerigte en gesamentlike aksie van alle betrokke belanghebbendes. Dit skep n paradigma vir die lewering van landbou- en ander ondersteuningsdienste, gebaseer op die beginsel van eenstopdienssentrums binne die bereik van boerdery- en landelike begunstigdes. Die staatspresident het in Februarie 2008 tydens sy staatsrede LARP as topprioriteit 7 van 24 presidensile prioriteite benoem. Deur grond te herverdeel, besitreg en swart entrepreneurskap te bevorder, toegang tot ondersteuningsdienste te verbeter en produksie en handel te verbeter sal die Grond- en Landbouhervormingsprogram direk bydra tot die oorhoofse doelwitte van die landbousektorplan en tot die witskrif oor Suid-Afrikaanse grondbeleid. Ander programme behels: die Gentegreerde volhoubare landelike ontwikkelingstrategie (ISRDS) die Gentegreerde voedselsekuriteit-voedingsprogram (IFSNP) die Nasionale grondversorgingsprogram die Bemarking en entrepreneurskapsontwikkeling Vind meer uit by www.daff.gov.za (kies die Key Programmeskieslysopsie) of skakel 012 319 7553

As gevolg van die samesmelting van Bosbou en Visserye met Landbou, sal die kontakbesonderhede van sommige directorate waarskynlik verander. Raadpleeg asseblief www.daff.gov.za indien u agterkom dat die inligting hieronder nie meer geld nie

Direktoraat: Onderwys, Direktoraat: Voedselsekuriteit Opleiding en Voorligtingsdiens Tel. 012 319 6736 DFS@daff.gov.za Tel. 012 319 7028 Hierdie direktoraat ondersteun onderwys en vaardigheidsontwikkeling in die sektor. Direktoraat: Navorsing en Tegnologie-ontwikkeling Tel. 012 319 6078 Hierdie direktoraat monitor die implementering van geskikte beleidsrigtings en strategie vir navorsing en ontwikkeling asook tegnologieoordrag in die landbousektor. Hierdie direktoraat ondersteun en kordineer die ontwerp, beplanning en implementering van voedselsekuriteitprogramme, en fasiliteer ook departementele en sektorale bydraes tot die Integrated Sustainable Rural Development Programme (ISRDP) en die Urban Renewal Programme (URP). Direktoraat: Landbou-ontwikkelingsfinansiering Tel. 012 319 7295

KANTORE VIR VOORLIGTINGSBEAMPTES IN DIE PROVINSIES


Hieronder is die kantore gelys waarvan ons die kontakbesonderhede kon bevestig. Die kantore waarvan ons nie die kontakbesonderhede kon bevestig nie, word deur n aangedui. Waar die kontakbesonderhede van n hoofkantoor nie gegee is nie, slaan asseblief die toepaslike kontakbesonderhede na in die hoofstuk oor landbou in die provinsies.

Hierdie direktoraat bepaal en formuleer beleid, strategie Direktoraat: Grondtoekenning en programme oor landbouTel. 012 319 8496 /landelike finansiering en samewerkingsontwikkeling in Hierdie direktoraat verskaf n hierdie sektor. Dit monitor ook raamwerk vir nasionale beleid vir die implementering van beleid die vestiging van opkomende boere. en stel norme en standaarde vas.

Oos-Kaap
Hoofkantoor Tel. 040 609 3490/1 Faks 040 635 1222, 636 3555

432

Alexandria Tel. 046 653 0249 Faks 046 653 0796 Alice Tel. 040 653 1153 Faks 040 653 1930 Aliwal-Noord Tel. 051 633 3011 Faks 051 633 3324 Barkly-Oos Tel. 045 971 0039 Faks 045 971 0978 Bathurst Tel. 046 625 0601 Faks 046 625 0883 Burgersdorp Tel. 051 653 1846 Faks 051 653 1846 Butterworth Substreek Tel. 047 491 3615 Faks 047 491 3608 Butterworth Tel. 047 491 3742 Faks 047 491 0029 Cala Tel. 047 877 0045 Faks 047 877 0304 Comfimvaba Tel. 047 874 0026 Cradock Tel. 048 881 1211 Faks 048 881 1238 Elliot Tel. 045 931 1054 Faks 045 931 2087 Graaff-Reinet Tel. 049 891 0132 Faks 049 891 0152 Humansdorp Tel. 042 291 0596 Faks 042 291 0603 Jansenville Tel. 049 836 0084 Faks 049 836 0162 Joubertina Tel. 042 273 1342 Faks 042 773 2657 Keiskammahoek Tel. 040 658 0051 Faks 040 658 0474 KirkwoodTel. 042 230 0174 Faks 042 230 0509 Lady FrereTel. 047 878 0074 Faks 047 878 0073 LibodeTel. 047 555 0037 Mdantsane Tel. 043 761 2167 Middelburg Tel. 013 282 4826 Faks 013 282 7991 Mqanduli Tel. 047 573 0033 Faks 047 573 0203 Oos-Londen Tel. 043 706 8700 Faks 722 0914 Port Elizabeth Tel. 041 402 6200 Port St Johns Tel. 047 564 1178/9 Queenstown Tel. 045 839 5211 Faks 045 807 7083 Qumbu Tel. 047 553 0080 Faks 047 553 0429 Somerset-Oos Tel; 042 243 1149 Faks 042 243 3320 Sterkspruit Tel. 051 611 0071 Stutterheim Tel. 043 683 1323 Faks 043 683 1323 Uitenhage Tel. 041 992 4818 Faks 041 992 4461 Umtata Tel. 047 531 0258 Whittlesea Tel. 040 842 2313 Faks 040 842 2 969 Zwelitsha Tel. 040 654 2219 Faks 040 654 2214 Daar is verdere voorligtingskantore in Dordrecht, Elliot Dale, Engcobo, Grahamstown, Idutywa, Kentani, Middelburg, Nqamakwe, Ngqeleni, Peddie, Seymour, Tsolo en Tsomo.

Hlangani Tel. 039 832 0022 Faks 039 832 0038 Inkanyezi Tel. 035 474 5329 Faks 035 474 5329 Ixopo Tel. 039 834 1032 Faks 039 834 1412 Izingolweni Tel. 039 433 0110 Faks 039 433 0110 Jozini Tel. 035 572 1280 Faks 035 572 1236 Loskop Tel. 036 431 8134 Faks 036 431 8134 Mahlabathini Tel. 035 873 0322 Faks 035 873 0096 Maphumulo Tel. 032 481 2008 Faks 032 481 2008 Ndwedwe Tel. 032 533 4018 Faks 032 532 3406 Nkandla Tel. 035 833 0068 Faks 035 833 0048 Nongoma Tel. 035 831 0051 Faks 035 831 0941 Nongoma Tel. 035 831 0326 Faks 035 831 0844 Nyangwini Opleidingsentrum Tel. 039 699 1773 Faks 039 699 17863 Pongola Tel. 034 413 1370 Faks 0866714183 Port Shepstone Tel. 039 682 2045 Faks 039 682 3325 Stanger Tel. 032 552 5302 Faks 032 562 5758 Umzumbe Tel. 039 699 1761 Faks 039 699 1786 Underberg Tel. 039 834 1022 Faks 039 834 1352 Vryheid Tel. 034 980 9098 Faks 034 981 5242 Daar is ook voorligtingskantore in Bergville, Durban, Howick, Ingwavuma, by die KwaGubeshe Opleidingsentrum, Kokstad, Ladysmith, Mpumalanga, Ongoye (Mthunzini-distrik), Simdlangentshe, Ubombo, Pietermaritzburg, by die Msunduzi Opleidingsentrum, Pinetown, Umbumbulu, Umzinto, Hilton, Essex-plaas, Greytown, Osizweni, Mnambithi, Thukela Landgoed, Verulam, Vulamehlo en Vulindela.

Noordwes
Lichtenburg Tel. 018 632 7400/1 Faks 018 632 6171 Vryburg Tel. 053 927 0435 Faks 053 927 0436 Mafikeng Tel. 018 381 1392/4 Faks 018 381 2525 Wolmaransstad p.a. Tel. 018 389 5441

Gauteng
Hoofkantoor Tel. 011 355 1447 Faks 011 337 2292 Posbus 8769 Johannesburg 2000

Vrystaat
Hoofkantoor Tel. 051 861 2171 en 051 448 5008

Germiston Tel. 011 821 7700 Faks 011 821 7759 Randfontein Tel. 011 411 4300 Faks 011 412 2546, 4013

Limpopo
Chuenespoort Tel. 015 632 4145 Faks 015 632 4387 Polokwane Tel. 015 287 9940 Thulamahashi Tel. 013 773 0333 Faks 013 773 1632/ 773 0332 Daar is ook kantore by Giyani en Sibasa.

Bethlehem Tel. 058 303 5579 Faks 058 303 7669 Bloemfontein Tel. 051 409 2600 Faks 051 409 2650/29 Brandfort Tel. /Faks 051 821 1023 Ficksburg Tel. 051 933 2109 Faks 051 933 6523 Harrismith p.a. Tel. 058 714 1430 Faks 058 714 1447 Heilbron p.a. Tel. 056 212 3126 Faks 056 215 1903 Koffiefontein Tel. 053 205 0030 Faks 053 205 0033 Kroonstad Tel. 056 212 3126 Faks 056 215 1903 Ladybrand p.a. Tel. 051 875 1160/1 Faks 051 875 2271 Odendaalsrus Tel. 057 398 1664 Faks 057 398 1666 Parys Tel. 056 817 1095 Faks 056 817 1095 Petrusburg Tel. 053 574 0108 Faks 053 574 0214 Qwaqwa (Witsieshoek) Tel. 058 714 1430 Faks 058 714 1447 Reitz Tel. 058 863 2591 Faks 058 863 3319 Vrede Tel. 058 913 1467 Faks 058 913 2903 Zastron Tel. 051 673 1100 Faks 051 673 1299

Mpumalanga
Hoofkantoor Tel./ Faks 013 947 2551

Nelspruit, Lydenburg Tel. 013 235 2073 Faks 013 235 2078 Nelspruit, Hazyview Tel. 013 737 6408 Faks 013 737 6408 Daar is ook kantore by Kabokweni en Kwalugedlane.

Noord-Kaap
Calvinia Tel. 027 341 1083 Faks 027 341 1720 Fraserburg Tel. 023 741 1116 Faks 023 741 1244 Upington Tel. 054 337 8000 Faks 054 337 8001 Springbok Tel. 027 712 1315 Faks 027 712 2270 Daar is ook n kantoor in Keimoes.

KwaZulu-Natal
U sal ook n lys voorligtingskantore in die hoofstuk oor suikerriet kry.

Babanango Tel. 035 835 0027 Dundee Tel. 034 212 1108 Faks 034 218 1398 Eshowe Tel. 035 474 2163 Faks 035 474 4917 Estcourt Tel. 036 352 3033 Faks 036 352 5487 Enseleni (Onder-Umfolosi) Tel. 035 794 2381 Faks 035 794 2381 Hlabisa Tel. 035 838 1044 Faks 035 838 1027

Wes-Kaap
Elsenburg Tel. 021 808 5100 Faks 021 808 5251

434

435

Swartlandstreek Piketberg Tel. 022 913 1112 Faks 022 913 2390 Malmesbury Tel. 022 482 2265 Faks 022 487 2331 Worcester Tel. 023 347 1121 Faks 023 342 6779 Daar is ook n kantoor in Moorreesburg. Noord-Wesstreek Vredendal Tel. 027 213 2000 Faks 027 213 2712 Klein-Karoo-streek Laingsburg Tel. 023 551 1034 Faks 023 551 1034 Beaufort-Wes Tel. 023 414 2126 Faks 023 414 4386 Oudtshoorn Tel. 044 272 6077 Faks 044 279 1910 Ladismith Tel. 028 551 1017 Faks 028 551 1017 Suidkusstreek Caledon Tel. 028 212 1158 Faks 028 212 1878 Swellendam Tel. 028 514 1196 Faks 028 514 1342 Riversdal Tel. 028 713 2442 Faks 028 713 2442 In George is daar ook n kantoor.

Peoples Farming Handbook 2de uitgawe David Phillip IBSN0 86486 2310 Small-scale livestock farming Carol Ekarius Storey Publishing Kry die Agricultural Marketing Extension se opleidingshandleidings by www.daff.gov.za (kies die Publications- en dan die General Publicationsopsie). Kry ook die Infopaks (boekies met verskeie eenvoudige artikels) wat ook beskikbaar is by die Hulpbronsentrum by 012 319 7141. Die South African Journal of Agricultural Extension word jaarliks deur die South African Society for Agricultural Extension (SASAE) gepubliseer. Die tydskrif verskyn op AJOL by: www.ajol.info. Die kontaknommer vir die Departement Landbou-ekonomie, Voorligting en Landelike Ontwikkeling is 012 420 3246. Alle bydraes en korrespondensie moet gerig word aan: Die Redakteur: SASAE-publikasies Departement Landbou-ekonomie, Voorligting en Landelike Ontwikkeling Universiteit van Pretoria PRETORIA 0002 Kry ook die gereelde artikels in die Farmers Weekly, veral die New on the land-bladsye. Besoek ook www.farmersweekly.co.za vir argiefartikels soos Going commercial with Grain SA. Die LNR het ook blaadjies en boekies. Besoek www.arc.agric.za vir die volledige lys. Die Infotoons kleurvol, eenvoudig uitgel kan bekyk word by www. agis.agric.za - kies die AGIS- en Skills Development-opsies. Die betrokke verenigings en assosiasies het dikwels bruikbare materiaal, bv. SAKATA Seed het kwekingsriglyne vir diegene wat groente wil plant. www.technoserve.org - Business Solutions to Rural Poverty. Dit is n internasionale organisasie met baie kleinboerinisiatiewe. South Africas Agricultural Commodity Markets: understanding the rules of the game in five commodity markets with the intention of creating opportunities for emerging farmers deur Nomonde Qeqe en Anton Cartwright van die Surplus Peoples Project. Kry die dokument by www.spp.org.za Die Leisa-nuusbriewe dek dikwels kleinboerkwessies van regoor Afrika en die wreld. Sien dit by www.leisa.info Dit kan insiggewend wees om uit te vind wat in die res van Afrika gebeur. Gaan kyk by www.naads.or.ug, Kenis se National Agricultural Advisory Services. Besoek die webtuistes van die internasionale groeperings wat in die hoofstuk oor wetenskap en navorsing genoem word, bv. RUFORUM en die African Highlands Initiative. Gaan lees gerus verskillende publikasies by www.prolinnova.net. Voorbeelde sluit in Bridging the gap between scientific theory and the diverse farming practices of smallholders, deur Willem A. Stoop en Tim Hart; en Across the divide: the impact of farmer-to-farmer linkages in the absence of extension services - Tim Hart en Roberta Burgess.

Navorsing en ontwikkeling (N & O) en Voorligting


n Stewige voorligtings- en adviesdiens is belangrik om navorsingsuitsette aan die boerderygemeenskap oor te dra.y. Die Nasionale Departement Landbou het voorligtingsnorme en standaarde vir die voorligting- en adviesdienste in Suid-Afrika ontwikkel en moet beperkings soos n onvoldoende aantal werkers in die voorste voorligtingslinie hanteer. Sodanige tekorte bemoeilik die effektiewe oordrag van tegnologie aan boere deur middel van goedbeplande (en in samewerking met die boere) voorligtingsprogramme op provinsiale vlak. Ander doelwitte behels: die bevordering van samewerking tussen belanghebbendes (die LNR, universiteitsfakulteite van landbou, provinsiale landboudepartemente, ens.) die verbetering van skakeling tussen N & O en voorligting die versterking van meganismes om navorsings- en ontwikkelingsuitsette meer toeganklik te maak vir die klandisie, veral vir di in die tweede ekonomie Die beste praktyk in navorsing en ontwikkeling en voorligting in die provinsies: Tegniese bystand, raadgewende diens, kennisoordrag op verskeie maniere, soos: demonstrasies wat interaksie met deelnemende boere behels, d.w.s. prakties, van aangesig tot aangesig die neem van boere na sentra van uitnemendheid om kennis op te doen van boerderymetodes en -tegnologie boeredae en/of opedae waar boere met navorsers in wisselwerking kan tree

4. Opleiding
Raadpleeg ook die hoofstuk oor landbou-onderwys en -opleiding. Die provinsiale departemente van landbou werk nou saam met die landboukolleges om opleiding aan opkomende en kleinboere te voorsien. Hier word kort kursusse (VOO voortgesette onderwys en opleiding) oor saaiboerdery, bokke en suiwelproduksie, kaartlesing, benadering tot boerderymetodes, entrepreneursopleiding, besproeiing, sowel as oor gesondheid en voedselveiligheid aangebied. Kommoditeitsverenigings (hierdie verenigings word genoem in die relevante hoofstukke soos Katoen, Suiwel, ens.) is betrokke by programme oor kapasiteitsbou net soos distriksboere-unies wat met die georganiseerde landbou geaffilieer is. Vind uit of daar n distrikstudiegroep in u area is, bv. die Kopanang Study Group wat n groep is vir opkomende boere in die Kroonstad, Steynsrus en Edenville-gebiede. Die studiegroep vergader ses keer per jaar. Kursusse sluit veldbestuur, kuddebstuur, die daarstelling en bestuur van weiding en meer. AgriSETA-geakkrediteerde voorsieners van opleiding die volledige lys is in die hoofstuk oor landbou-onderwys en -opleiding te vinde. Sommige word hier genoem. Die metode om by UNISA te studeer afstandsleer gekoppel aan praktiese modules by n sentrum naby u maak dit n uitstekende manier om te studeer of u kwalifikasies te verbeter, of u nou n voorligtingsbeampte, potensile boer of entrepreneur is.

3. Publikasies en webtuistes
NuFarmer & African Entrepreneur is n gratis maandelikse publikasie wat in 2005 die Africa Economic Developer-toekenning verower het. Kontak Johan Swiegers by 012 804 5854, 082 882 7023, of nufarmer@pop.co.za. Pula Imvula is tydskrif van GraanSA vir ontwikkelende produsente. Kontak GraanSA by 056 515 2145 of besoek www.grainsa.co.za. Farming SA is Suidelike Afrika se eerste hoofstroomtydskrif vir kleinskaalboere. Gaan na www.farmingsa.com of tree met die redakteur in verbinding by 012 424 6381/2. Ubisi Mail is n tydskrif vir opkomende boere en plaaswerkers waarin die oordrag van tegniese landboukundige plaasvind by wyse van gebruikersvriendelike artikels en illustrasies in vyf tale. Skakel 012 843 5702 of gaan na www.ubisimail.co.za. Die nuusbriewe in BuaNews gee dikwels verslag van landbouontwikkelings besonderhede van grondhervorming en nuus van opkomende boere. Teken in op die nuusbriewe by www.buanews.gov. za

436

Universiteite bied n aantal kort kursusse aan wat vir die opkomende boer ontwerp is. Die onderskeie Agri-ondernemings en die nuwe geslag landboukoperasies is by opleiding betrokke. Die Wetenskapsrade bv. Die Landbounavorsingsraad (LNR). Kry meer besonderhede in die hoofstuk oor wetenskap en navorsing. Met behulp van eie en eksterne befondsing vestig die Universiteit van Fort Hare ontwikkelingsprojektemet plaaslike Fokus op die oordrag van gemeenskappe as vennote. Die vaardighede en hulpmiddels vir die produkte wat hulle voorsien of ontwikkel het betrekking verdediging teen veesiekte. op landbousake. Ngunibeeste, suiwelprodukte en gedroogde sop Buhle Farmers Academy kom ter sprake asook die produksie Tel. 013 665 4001 van vars groente, dieretrekkrag, buhlefarmers@telkomsa.net ens. Hulle voorsien tegniese dienste wat op landbou betrekking Elgin Learning Foundation het asook die nodige vaardighede Tel. 021 848 9413 vir persoonlike ontwikkeling. www.elf1.co.za Afrivet Opleidingsdienste Tel. 082 454 0532 www.afrivet.co.za Graan SA Tel. 056 515 2145 / 082 854 7171 jane@graansa.co.za www.graansa.co.za Kyk groen blokkie regs Koue Bokkeveld Opleidingsentrum Tel. 023 317 0983 Faks 023 317 0597 Mpofu Opleidingsentrum Tel. 040 664 9064 Faks 040 664 9051 Mthonyama Tel. 043 643 3429 Faks 043 643 5376 Noord-Wes Landbouontwikkelingsinstituut Tel. 018 299 6500 / 32 Skills for Africa Tel. 012 379 4920 www.skillsafrica.co.za SA Agri Akademie (SAAA) Tel. 021 880 1276 www.agriacademy.co.za Sustainability Institute Tel. 021 881 3196 www.sustainabilityinstitute.net Landbou-inligtingsentrum Tel. 040 602 2432 Mnr. PM Mbokodi 082 200 3550 Universiteit Stellenbosch kyk Sustainability Institute Universiteit van die Vrystaat Sentrum vir Volhoubare Landbouen Landelike Ontwikkeling Tel. 051 401 2163 groenei@ufs.ac.za www.ufs.ac.za/censard Lengua Landbousentrum Tel. 051 401 2163 mcvdw@telkomsa.net Universiteit van KwaZulu-Natal Farmer Support Group Dr Maxwell Mudhara Tel. 033 260 6275 mudharam@ukzn.ac.za www.fsg.org.za African Centre for Food Security Tel. 033 260 5708 moosar@ukzn.ac.za hendriks@ukzn.ac.za Universiteit van Pretoria Departement Landbou-ekonomie, Voorligting en Landelike Ontwikkeling Tel. 012 420 3248 / 51

Graan SA het n Boereontwikkelingsprogram wat befonds word deur die graantrusts mielies, sorghum, wintergraansoorte en olie- en prot eensaadontwikkelingstrust. Die program sluit die vorming van en diens aan studiegroepe, die aanplant van bestepraktykdemontrasieproewe, boeredae, Boer-van-die-Jaar-kompetisie, individuele steun aan gevorderde (semikommersile) boere, opleidingskursusse, radiouitsendings en n maandelikse nuusbrief. Verskeie weeklange opleidingskursusse word op verskeie geskikte plekke aangebied: Inleiding tot die produksie van graan/sorghum/koring/sonneblom/ grondneute Gevorderde mielieproduksie en -bemarking Kursus vir landboukundige kontrakteurs Trekker- en plaasimplementinstandhoudingskursus Basiese enjinherstelkursus Hulpbronassessering en plaasbeplanning Vaardigheidsontwikkelingskursus (planter- en sproeierkalibrering) Plaasbestuur vir wins Mielieproduksie onder besproeiing Garsproduksie onder besproeiing Instandhouding van hotoepassingstrekkers Kontakpersone: Dr Willie Kotze Spesialis: Opleiding 082 535 5250 willie@grainsa.co.za Danie van den Berg Spesialis: Velddienste 071 675 5497 danie@grainsa.co.za Johan Kriel Vrystaat 079 497 4294 ladybrand@grainsa.co.za Amos Njoro Gauteng 072 640 6561 amos@grainsa.co.za Tonie Loots Noord-Wes 083 702 1265 zeerust@grainsa.co.za Jerry Mthombothi Mpumalanga 084 604 0549 nelspruit@grainsa. co.za Lawrence Luthango Oos-Kaap 083 389 7308 umthata@grainsa. co.za Jurie Mentz KZN - 082 354 5749

5. Rolspelers
Landbou is n instrument vir politieke verandering, om die bewussyn wakker te maak en om sosio-ekonomiese ongelykhede te verminder. Hierdie pad kan mens nie alleen loop nie. n Enkele organisasie of individu kan nie op sy eie die nalatenskap van ons verlede sonder hulp en sonder vennote omkeer nie (eie vertaling). Motsepe Matlala, voormalige president van NAFU SA

Ackerman Pick n Pay Stigting Tel. 021 658 1561 www.picknpay.co.za

AGRI LAND GROUP Tel. 012 345 3911 www.agrilandgroup.co.za

Tsolo Agricultural Rural Voortgesette onderwys Development Institute (TARDI) Tel. 012 420 5051 Tel. 047 542 0025 / 082 301 9829 data.ce@up.ac.za www.ceatup.com Oesproduksie, veeproduksie, voedsel- en spyseniersentreprene Waternavorsingskommissie Tel. 012 330 0340 urskapopleiding www.wrc.org.za Universiteit van Fort Hare Tel. 040 602 2126 agripark@ufh.ac.za

Pick n Pay is die vernaamste Hulle dienste behels: befondser van die African verslae van landbourisikoFarming Franchise-projek in die analise, intervensies en bekragtigings Noordwesprovinsie, waar vyf ervare boere opkomende boere landbou-ontwikkelingsoplei oor die produksie van projekte en besigheidsplanne groente. Hierdie groente word dan omvattende nasionale aan die supermark verkoop. gestandaardiseerde waarderiglyne vir landbougrond AFGRI Farming is n nuwe afdeling prosesbestuur van in AFGRI. Kontak 011 706 7897 of grond-hervorming besoek www.afgri.co.za opleiding en werkswinkelfasilitering: landbourisiko-analise en waardasiemetodologie

437

Hulle staan opkomende boere by in die voorbereiding van die nodige dokumente om toegang te verkry tot die staat se befondsingsprogramme sowel as finansiering uit die private sektor. Agri Mega Empowerment Solutions (AgriMES) Tel 028 424 2890 / 028 425 2524 www.agrimega.co.za

daarop aanspraak dat hulle nie net die landboukundige potensiaal van die Oos-Kaap ontgin nie, maar ook seker maak dat die voordelige of waardetoevoegende aktiwiteite daargestel word deur die prosessering van landboukundige opbrengs van die landelike gemeenskappe. Lees meer hieroor op die webwerf.

DFM verskaf sy Plaasbestuursagteware gratis aan SBOorganisasies met slegs n klein lisensiefooi wat jaarliks betaalbaar is. ECI Promoting Agribusiness Linkages (PAL) Tel. 011 602 1200 www.eciafrica.com EPA Tel. 011 315 8255

boere bystaan met die koste van aanvanklike grondkorreksie (die koste van n grondanalise en kalk) en produskierisiko (oesversekering spremies). Die Trust maak gebruik van agribesighede om as mentors vir die boere op te tree. GWK Bpk Tel. 053 298 8267 www.gwk.co.za

BALIMI BONKE Hulle bied dienste aan Tel. 082 736 2638 georganiseerde landbou en balimibonke@webmail.co.za kommoditeitsorganisasies. SEB. Geakkrediteerde opleiding. Hermeubilering van merlkerye; die daarstelling van infrastruktuur Arbeidsdienste. voerkraal, suiwel, kleinvee; projekkordinasie, opleiding van Agri SA opkomende boere. Tel. 012 643 3400 www.agrisa.co.za Bethlehem Farmers Trust Agri SA is betrokke deur sy Tel. 058 303 0560 provinsiale affiliate. Kyk die hoofstuk Biowatch oor georganiseerde landbou. Tel. 082 435 5812 www.biowatch.org.za Agri Start Tel. 018 642 1596 / 083 265 6210 Lees meer oor hulle werk met die www.agristart.co.za Phadima Agricultural Association Hierdie instansie identifiseer en die KwaNgwanase Farmers en ondersteun boere wat die Organisation op die webwerf. potensiaal het om kommersile Bushveld Eco Services boere te word. Tel. 014 717 3819 www.bushveldeco.co.za ANTSWISA Tel. 079 230 4999 Kort kursusse wat aangebied www.antswisa.co.za word oor onderwerpe soos veldbestuur, Sakeontwikkeling en daarstelling plaasbeplanning, veldtoestand ens. van KMMOs. Asgisa Oos-Kaap Tel. 043 735 1673 http://asgisa-ec.co.za Landbou en landbouprosessering is gedentifiseer as een van ses sleutelprogramme gebaseer op grondtransformasie wat die oplossing bied vir n lewenskragtige en volhoubare landelike ekonomie wat op voedselsekuriteit gebaseer is. As sodanig maak AsgiSA OK Cactis Agencies Tel. 083 407 7060 Raadpleging in die daarstelling van koperasies. CASIDRA Tel: 044 871 0134 www.casidra.co.za DFM Software Solutions Tel. 021 904 1154 www.dfmsoftware.co.za

Kaap Agri Infrastruktuurontwikkeling, besig- Tel. 022 482 8000 /109 heidsbeplanning, programbestuur, www.kaapagri.co.za projekherlewingsintervensies en opleiding van opkomende boere. Kaap Agri bied beter pryse op produksieinsette, advies en inligting Farmers Support Group (FSG) oor produksie en bemarking, asook kyk Universiteit van KwaZulu- skakeling met organisasies wat ander Natal onder opskrif 4 dienste bied. Hulle voorsien ook opleiding aan opkomende boere Die Graanboerontwikkelingsassosiasie (Grain en plaaswerkers op n voortgaande Farmer Development Association basis deur die opleidingsakademie GFDA) is n liggaam wat nuwe in Porterville asook op die perseel. hierby voorsien toetreders tot die graanindustrie Bykomend ondersteun en hulle help om Kaap Agri ook finansiering vir produksiebehoeftes van onafhanklike graanboere te word. die boere. Hierdie Die GFDA is van stapel gestuur opkomende deur die Landboubesigheidskamer, proram is oop vir alle individue of die Graantrust, die Sorgumtrust, groepe binne die diensareas van GraanSA, Omnia-kunsmis, Pannar- Kaap Agri. saad, L&L Landboukundige dienste, Syngenta SA, Tongaat Hulett Kei Farmers Support Centre Stysel, die Nasionale Kamer van Association (KFSCA) Meulenaars, die SA Kamer van Tel. 047 532 4343 Bakkers en die Wintergraantrust. www.grainmilling.org.za (soek die Khula Enterprise Finance GFDA-kieslysopsie) Tel. 012 394 5560 www.khula.org.za Graan SA Tel. 056 515 2145 / 082 854 7171 Provinsiale en streekskantoorwww.graansa.co.za kontakte kan op die webwerf verkry word en in die hoofstuk oor Soek die Developing Agriculture- koperasies. opsie op die webwerf en die notas Kommoditeitsverenigings onder opskrif 4. word gelys in die relevante Die Graan Trust hoofstukke. Kry byvoorbeeld Tel. 012 807 3958 Katoen SA se besonderhede in www.maizetrust.co.za die katoenhoofstuk, die Nasionale Wolkwekersvereniging van SuidDie Graan Trust het sy loodsprojek Afrika (NWKV) in die hoofstuk oor uitgebrei waarin hulle opkomende wol, ens.

438

Landboubesigheidskamer (LBK) Die PPECB bestuur die SuidTel. 012 807 6686 Afrikaanse Plaagbeheerinisiawww.agbiz.co.za tiefprogram (SA PIP), n databasis van opkomende tuinbouMGK Groep uitvoerprodusente en produsente Tel. 012 381 2922 van uitvoervrugte en -groente. www.mgk.co.za Hulle word in kontak gebring www.temoagri.co.za met reeds bestaande goed georganiseerde kommersile Die Magaliesburg Graankoperasie produsenteverenigings, soos die het n afdeling, Temo, wat sy Sitruskwekersvereniging en die aandag fokus op die ontwikkeling sagtevrugteproduseerderstrust. van nuwe boere wat hoofsaaklik in die Noordwes-provinsie Planner Bee Plant Care graanboerdery onderneem Tel. 011 888 4215 / 083 255 5828 (mielies, sorghum, of sonneblom). www.fertilis.co.za Terwyl MGK se kernbesigheid in sekondre landbou is, lewer Organiese bemesting Temo n voortgaande diens aan nuwe boere in die primre Die Program vir Landboulandbousektor. inligtingsdienste (PRAIS) is n vennootskap tussen die Universiteit Magidi Agri Development van die Vrystaat en die CTA (die Tel. 016 422 7342 Tegniese Sentrum vir Landbou en magidiagrid@telkomsa.net Landelike Samewerking gesetel Lees oor NAFU SA in die hoofstuk in Nederland www.cta.int). PRAIS voorsien inligting op versoek. oor georganiseerde landbou. National Emergent Red Meat Producers Organisation (NERPO) Tel. 012 361 9127 www.nerpo.org.za Rainman Landcare Foundation Tel. 031 783 4412 Raymond@rainman.co.za www.rainman.co.za

Santam Landbou Tel. 012 369 1202 www.santam.co.za

wat die teenstand oorwin het en n suksesvolle, kompeterende boerdery-onderneming ontwikkel het. Besonderhede is op www. Santam is betrokke by verskillende toyota.co.za te vinde. koperasies en agribesighede in hulle versekeringsprogramme vir Uitvoerdersforum vir Vars opkomende boere. Produkte Tel. 021 526 0474 U kan besonderhede van die www.fpef.co.za Senwes Agri-SEB en landbouontwikkelingsprogramme kry by Umlimi www.senwes.co.za. Tel. 021 888 9100 www.umlimi.co.za Small-Scale Farmers Networking Forum Umtiza Farmers Corp Netwerkforum vir Kleinboere Tel. 043 722 4215 Tel. 015 268 4907 www.umtiza.co.za crce@ul.ac.za United South African Agricultural Association South African Institute for Entrepreneurship (SAIE) (USAAA) is n tuiste vir Tel: 021 447 2023 opkomende boere in die Weswww.entrepreneurship.co.za Kaap. Bel 028 424 2890 / 028 425 2524 Kry besonderhede van verskillende landbou-projekte op die SAIE Universiteit van die Vrystaat webwerf. kyk onder opskrif 4. South African Society for Agricultural Extension (SASAE) www.sasae.co.za Umnga Farmers Development Company Tel. 045 933 1318

n Groot aantal kleinboere in Sub-Sahara-Afrika implementeer New Generation Agri (NGA) boerderygebruike wat baie Tel 021 863 0397 ooreenstem met organiese n Swart bemagtigingsmaatskappy praktyke. Participatory Guarantee (PGS) dien klein wat agribesigheid in die Systems opkomendeboeresektor bevorder. produsente en dra doeltreffend tot die ontwikkeling van n plaaslike mark by, deur produsente en NWK Bpk verbruikers met mekaar in Tel. 018 633 1000 kontak te bring en verbruikers te www.nwk.co.za onderrig oor organiese boerdery Oos Vrystaat Kaap deur hulle aan te moedig om deel Tel. 051 923 4500 te neem aan die waarborgstelsel www.ovk.co.za van die organiese produkte wat hulle koop. Vind meer uit deur f Die Uitvoerbeheerraad van met dr. Auerbach of Rainman, f Bederfbare Produkte (PPECB) met Joelle Katto-Andrighetto by Tel. 021 930 1134 j.katto@ifoam.org in verbinding te www.ppecb.com tree.

Vrystaat Koperasie Bpk South African International Piet Potgieter en Moses Maine Business Linkages (SAIBL) kyk Tel. 058 863 8111 ECI Africa www.vkb.co.za Terratek Tel. 018 581 1000 www.suidwes.co.za Toyota n kompetisie geloods vir die toekenning Toyota nuwe oes van die jaar, om erkenning te gee aan voorheen benadeelde boere Wesmeg Tel. 018 581 1000 arlenelr@suidwes.co.za Womiwu Rural Development Tel. 015 297 2107 Faks 015 297 8131 www.womiwu.com

Ondersteuningspakkette kan geld, insette en implemente uitpomp, maar dit bly futiel as n mens nie ook mense ontwikkel nie. Jane McPherson, Programkordineerder van GraanSA se boere-ontwikkelingsprogram (eie vertaling).

439

6. Sake van belang vir kommersile boere


Die oogmerk van kommersile landbou is om die sukses van ondersteuningsprogramme vir boere te koppel aan landbou in die geheel. Dit is kardinaal om n gunstige beleidsklimaat vir die totale industrie te h. In die lig van Agri-SEB en die vereistes wat gestel word vir die vestiging van nuwe boere, kan wit Suid-Afrikaanse kommersile boere ook voortreflike bydraes lewer met betrekking tot: mentorskap vir beginnerboere om tegniese en besigheidsvaardighede te ontwikkel die voorsiening van toerusting en dienste vir onervare boere per kontrak f in ruil vir die gebruik van n gedeelte van hulle grond die huur van grond by jong boere om hulle kontantvloei aan te help die skenk van oortollige implemente wat gebruik kan word as deel van n meganiseringspoel waaruit implemente gehuur kan word Samewerking en kreatiewe idees sal nodig wees om n sukses van AgriSEB te maak. Die staat het reeds besef dat die Suid-Afrikaanse boer oor wreldklaskundigheid beskik. n Spanpoging is noodsaaklik vir die sukses van SEB en daar word aanbeveel dat soveel vennote moontlik wat dieselfde doelwitte deel, betrokke raak sodat die risikos versprei word.
Bron: www.senwes.co.za (aangepas)

Kontrakboerdery is as een van die voorkeurbeleggings gedentifiseer wat vinnig kan bydra tot die toenemende groei van die landbousektor, inkomste van boere en landbousakeprofyt. Kontrakboerdery, soms eksternekwekerskemas genoem, is n soort boerdery met ooreengekome voorwaardes tussen boere en n belegger, byvoorbeeld n prosesserings- en/of bemarkingsfirma wat landbouprodukte met sekere eienskappe teen vooraf vasgestelde pryse moet produseer en verskaf. In wese is dit n manier om risiko te verdeel tussen produsent en kontrakteur deurdat die boer die produksierisiko en die kontrakteur die bemarkingsrisiko dra. Een van die sterkpunte van kontrakboerdery is dat dit terugwaartse en voorwaartse skakels voorsien wat nodig is om markgerigte landbou te bevorder. Daar word deesdae algemeen aanvaar dat goed bestuurde kontrakboerdery n potensile oplossing bied vir sommige van die uitbreidingsprobleme van die landbousektor in Afrika. Die Organisasie vir Voedsel en Landbou (Food and Agriculture Organisation FAO) beveel aan dat geen kontrakboerdery-onderneming aangegaan moet word tensy daar n mark is wat vir almal winsgewend is en die vraag en aanbod op lang termyn kan volhou nie. Verder moet kontrakboerdery gerugsteun word deur geskikte wette waardeur die kontrak ondersteun word sowel as n doeltreffende regstelsel wat wette kan afdwing. Dis nodig dat Afrika-regerings die ontwikkeling van betroubare instansies fasiliteer sodat geskikte markinligting en vernuf voorsien kan word vir die bevordering van die aktiwiteite van kontrakboerdery. Inligting is ook nodig oor die geleenthede vir kontrakboerdery, die potensile beleggers, produksie en bemarkingstendense van die belangrikste produkte, en dies meer. Die implementeringskonsultasies van die Comprehensive African Agriculture Development Programme (CAADP) met belanghebbendes sowel as die relevante literatuur bevestig dat kontrakboerdery een manier is om die kommersialisering van landbouproduksie onder kleinboere in Afrika te fasiliteer. Die uitdaging wat voorl is hoe om strategie te definieer en te implementeer wat negatiewe gevolge sal minimaliseer en die uitdagings van die bevordering van kontrakboerdery sal aanspreek.
Bron: NEPAD Dialogue - Focus on Africa; uitgawe 113 van 20 Oktober 2005

Gemeganiseerde kommersile landbou is vir enige land n bonus, omdat dit ruimte sal laat vir beduidende produksie teen lae koste. Wat belangrik is, is dat ons nie die tweeledigheid van landbou in die streek uit die oog sal verloor nie, waar ons n groep boere het wat nie deur enige eie toedoen marginaal en gemeenskapgebaseerd is ... Die boodskap is dat ons die twee moet balanseer. Bron: Ajay Vashee, Visepresident van die International Federation of Agriculture Producers (eie vertaling)

7. Twee strategie
Dalende winsgrense as gevolg van ekonomiese druk het boere genoodsaak om met die oog op risikoverspreiding hulle aktiwiteite en waardetoevoeging te diversifiseer. Hulle strategie het dikwels gelei tot meer intensiewe pogings om skaalbesparings te bereik. Beteken hierdie veranderende beeld van die landbou dat daar n ingeboude versperring vir baie voornemende nuwe inkomelinge bestaan? Landboukoperasies in Suid-Afrika is n belangrike ondersteuningstruktuur vir nuwe boere (raadpleeg die hoofstuk oor koperasies). n Spanpoging is in baie opsigte die aangewese aksie vir die bemagtiging van boere. Deur samewerking identifiseer boere die behoeftes van lede, konsolideer hulle eise, snoer hulle ekonomiese kragte saam en spreek markmislukkings aan. Bestaande koperasies kan n belangrike rol speel en die oprigting van koperasies in arm landelike gebiede moet ook aangemoedig word.

Ons dank aan professor Fanie Terblanche van die Universiteit van Pretoria vir terugvoering op die konsephoofstuk.

440

Nasionale kwessies
Persone met gestremdhede
1. Oorsig
Suid-Afrika is vandag waarskynlik een van die lande wat die meeste aandag aan gelykheid en diversiteit skenk. In hierdie plaaslike universum word elke denkbare variasie en weerspieling van die groter wreld aangetref wat ras, gender, kultuur, nasionaliteit, taal, religie, seksuele orintasie, klas, politieke affiliasie en status asook tussenrasverhoudinge betref. Dit is in hierdie konteks dat ons een van die grootste dog merkwaardiglik ook mees onsigbare komponente van hierdie demografiese mengsel gestremdheid moet identifiseer en ondersoek. Gestremdheid is uniek in die sin waarin vigs dit is: dit kom onder alle sosio-ekonomiese, politieke, kulturele, rasse-, gender- en ander groeperings voor, sonder uitsondering. In die stryd om die erkenning van gestremdheidsregte gaan dit bloot om die versoek van een mens tot n ander om sy of haar menslikheid agter die masker van die gestremdheid te erken. Indien ons blind bly vir gestremdes deur hulle toegang tot ons werkplekke en inkoopsentra te weier, sal ons nooit die mense agter die gestremdheid raaksien of erken nie. Wie sou dan in werklikheid blind wees diegene wat nie kan sien nie maar gesien wil word, of diegene wat weier om te sien?

Die Wet op Gelyke Indiensneming (Employment Equity Act) Die Wet op die Ontwikkeling van Vaardighede (Skills Development Act) Die Wet op die Bevordering van Gelykheid en die Voorkoming van Onbillike Diskriminasie (Promotion of Equality and Prevention of Unfair Discrimination Act) Die Wet op Arbeidsverhoudinge (Labour Relations Act) Die gentegreerde nasionale strategie oor gestremdheid (The Integrated National Disability Strategy) n Witskrif Die Nasionale Bouregulasies In 2009 het die Ministerie in die Presidensie die Suid-Afrikaanse Implementering van die Konvensie oor die Regte van Persone met Gestremdhede van stapel laat loop Dit is n onomwonde feit dat veel meer gedoen sal moet word om mense met gestremdhede by die hoofstroming-ekonomie en -samelewing te integreer. n Volledige bespreking van swart ekonomiese bemagtiging (SEB) as voorloper van n nasionale strategie oor gestremdheid verskyn in die National BEE Handbook.

3. Rolspelers
U sal verdere adres- en kontaklyste van leweransiers en diensverskaffers van die volgende organisasies kan bekom. DeafSA voorsien byvoorbeeld kontaklyste vir opvoedkundige fasiliteite, navorsing, gebaretaalklasse en -vertolkingsdienste, videos en televisieprogramme, sportgeleenthede, klinieke, kerke en so meer. Die Suid-Afrikaanse Alliansie vir Gestremdheid (South African Disability Alliance SADA) bestaan uit die volgende rolspelers: die Kwadruplegiese Vereniging van Suid-Afrika (QuadPara Association of South Africa QASA), the Nasionale Raad vir Mense met Fisiese Gestremdhede in Suid-Afrika (National Council for People with Physical Disabilities in South Africa NCPPDSA), Cheshire Homes, die Nasionale Raad vir Mense met Serebrale Verlamming (National Council for People with Cerebral Palsy) die Deaf Federation of South Africa, Disabled Childrens Action Group (DICAG), Down Syndrome South Africa, Outisme SA, die Suid-Afrikaanse Federasie vir Geestesgesondheid (South African Federation for Mental Health SAFMH), Epilepsie SA, die Suid-Afrikaanse Nasionale Raad vir Blindes (South African National Council for the Blind SANCB), Disabled People South Africa (DPSA) and Deafblind South Africa. Hul kontakbesonderhede verskyn hieronder (filiale word met n aangedui): Amasondo Investments (Edms.) Bpk. Tel. 031 767 0348 info@qasa.co.za Dit is n bemagtigingsmaatskappy wat gevestig is met die oog op sakeondernemings in die konteks van bre ekonomiese bemagtiging. Amasondo Investments voorsien persone met gestremdhede wat oor die vaardighede en integriteit beskik om te dien in die rade van entiteite en maatkskappye wat daarin bel. Rig alle navrae aan Ari Seirlis by QASA. Age-in-Action (tevore die SuidAfrikaanse Raad vir Bejaardes) Tel. 021 426 4240 www.age-in-action.co.za Wes-Kaap 021 423 0204/5 Noord-Kaap 053 831 1830 Oos-Kaap 041 457 1466 Vrystaat 051 448 1868 KwaZulu-Natal 031 309 2012/3 Mpumalanga 013 243 1186 Gauteng 011 331 8509 Noordwes 018 381 4796 Limpopo 015 297 0231

2. Die gestremdheidstryd
Elke mens op aarde het die een of ander gestremdheid; sommige gestremdhede is net opvallender as ander. Persone wat met fisiese of geestelike gestremdheid leef, word dikwels verwerp. Moontlik probeer diegene deur wie hulle verwerp word hulle op hierdie wyse van hul eie, minder opvallende gestremdhede distansieer. Indien ons egter sou begryp dat ons almal gestremdhede het, sal ons mekaar nie verwerp nie, en in ons aanvaarding van mekaar n dieper heling van ons gestremdhede vind as wat enige mediese ingryping sou kon voorsien. Die Verenigde nasies se konvensie oor die regte en waardigheid van persone met gestremdheid (United Nations Convention on the Rights and Dignity of Persons with Disabilities UNCRPD) is in 2008 deur 20 lande bekragtig. Gestremdes word nou nie net as die slagoffers van diskriminasie en misbruik erken nie, maar as onafhanklike wreldburgers wat geregtig is op gelyke regte en waardigheid. Hierdie soort denke toon n opvallende verskuiwing weg van die tradisionele welsynbenadering wat vroer algemeen gevolg is, waarvolgens persone met gestremdhede op neerbuigende wyse wat op sigself stremmend was, beskou is as slagoffers wat ondersteun en gehelp moet word. Hierdie verskuiwing het in 1991 in die VSA gekulmineer in die uitvaardiging van die Americans with Disabilities Act, gevolg deur die VK en Australi se Disability Discrimination Act in 1995. Sedertdien het baie lande n verskeidenheid wette aangaande gestremdhede en diskriminasie daarteen aanvaar. Dit is beduidend dat daar sedertdien n onteenseglike houdingsverandering jeens die regte van mense met gestremdhede plaasgevind het, soos onder meer blyk uit die feit dat die fisiese toegang tot al meer fasiliteite verbeter word. In Suid-Afrika is daar besluit om alle toekomstige wetgewing in die vorm van die omvattende Grondwet van 1996 te benvloed. Daar moet daarop gewys word dat ons Grondwet tot vandag toe een van weiniges is waarin gestremdheid by name genoem word.

441

Cheshire Homes Tel. 021 685 6169 Faks 021 685 6066/086 565 1677 Deaf South Africa Tel. 023 342 0757 Faks 023 342 0088 Deaf Federation of South Africa (DEAFSA) Tel. 011 482 1610 www.deafsa.co.za Gauteng 011 333 9661/3 Mpumalanga 013 656 1996 Limpopo 015 291 5248 Oos-Kaap 043 761 4636 Wes-Kaap 021 683 4665/6 Noord-Kaap 054 332 2605 Noordwes 018 581 3480 Vrystaat 051 447 4705 KwaZulu-Natal 031 201 2261 Departement van Hor Onderwys en Opleiding www.education.gov.za

Eco-Access Tel. 011 477 3676 www.eco-access.org Eco-Access gebruik die omgewing in hulle werk met visueel gestremde persone en fokus op sensitisering, leierskapkursusse, voedseltuine by skole, hidroponiese tuine, en so meer. Epilepsie Suid-Afrika Tel. 021 447 3014 www.epilepsy.org.za Wes-Kaap 021 703 9420 Suid-Kaap 044 382 2155 Mpumalanga en Limpopo 013 254 0161 KwaZulu-Natal 033 394 1041 Gauteng 011 816 2040 Vrystaat en Noordwes 056 811 5959

Gestremde Persone Suid-Afrika (DPSA) (DPSA) Tel. 021 422 0357 Die nasionale strategie vir www.dpsa.org.za vaardighede-ontwikkeling (National Skills Development Strategy) Oos-Londen 043 743 1579 streef daarna om leerlingskappe Welkom 057 353 3091 en ander vaardighede- Johannesburg 011 331 1190 ontwikkelingsprogramme in Durban 031 701 2951 ooreenstemming met n gelyke Nelspruit 013 794 1711 demografiese verspreiding vir Mafikeng 018 381 5054 persone met gestremdheid aan te Polokwane 015 291 5326 bied. Hulle streef na n teiken van vier persent. JobAccess.co.za Tel. 076 193 9868 Die Departement vir Vroue, tertia.calitz@jobs.co.za die Jeug, Kinders, en Mense www.jobaccess.co.za met Gestremdhede Tel. 012 300 5575 / 16 Tel. 021 464 2203 n Aanlyn-databasis van die CVs www.wcpd.gov.za van gestremde persone wat werk soek, wat dan gepas word by Disability Empowerment vakatures wat deur werkgewers Concerns (DEC) Trust en werwingsagentskappe opgelaai info@dectrust.co.za word. www.dectrust.co.za Interface Die doelwitte van DEC is: Wes-Kaap 021 854 7758 om n volhoubare bron van KwaZulu-Natal 031 708 1785 inkomste vir die onderliggende Gauteng 011 432 4481 begunstigde organisasies (van SEB) te ontwikkel ten Die Kantoor vir die Status van einde die werkprogramme Gestremde Persone (OSDP) in menseregte, welsyn en kyk die Departement vir Vroue, ontwikkeling wat genoemde die Jeug, Kinders en Mense met organisasies vir mense met Gestremdhede. gestremdhede bedryf, te help befonds Kwadruplegiese Vereniging van om die indiensneming van Suid-Afrika (QASA) mense met gestremdhede te Tel. 031 767 0348 bevorder www.qasa.co.za Disability Solutions Tel. 021 872 1101 www.disabilitysolutions.co.za Down Syndrome South Africa (DSSA) Tel. 0861 369 672 www.downsyndrome.org.za Oos-Kaap 041 364 2271 Vrystaat 051 874 2905 Gauteng North 012 329 2572 Gauteng South 011 782 7511 KwaZulu-Natal 031 702 2723 North West 018 468 8303 Noord-Kaap 071 277 5169 Wes-Kaap 021 975 6078

442

Suid-Afrikaanse Kommissie vir Menseregte South African Human Rights Commission (SAHRC) Living Link streef na die ekonomiese Tel. 011 484 8300 insluiting van en sosiale geregtigheid www.sahrc.org.za vir mense met intellektuele Die SAHRC beskik oor n eenheid benadeling. wat die respektering van gestremdes se menseregte moniteer. National Council for People with Cerebral Palsy SA Nasionale Raad vir Blindes Tel. 011 726 8040 (SANRB) Tel. 012 452 3811 Die Nasionale Raad vir Persone www.sancb.org.za met Gestremdhede in SuidAfrika SANRB is die sambreelorganisasie National Council for People wat uit 104 organisasies vir blindes with Disabilities in South Africa oor al die provinsies heen bestaan. (NCPPDSA) Dit bied n verskeidenheid dienste Tel. 011 762 8040 aan, waarvan besonderhede www.ncppdsa.org.za op die webtuiste verskyn. Living Link Tel. 011 447 7183 www.thelivinglink.co.za Die Oasis-vereniging Tel. 021 671 2698 www.oasis.org.za Daar is selfhulpgroepe wat deur hul vaardighede-ontwikkelingsafdeling gekordineer word. Daar is ook n gemeenskapsgebaseerde Hierdie vereniging bedryf die rehabilitasieprogram wat blindes Claremont-bakkery vir mense met en mense met gedeeltelike intellektuele gestremdhede. gesig help bemagtig. Na gelang van die behoeftes en Occupational Therapy belangstellings van die groep, kan Association of South Africa die soort bemagtiging wissel van (OTASA) rehabilitasie tot groepvorming Tel. 012 362 5457 tot ondernemersopleiding (soos www.otasa.org.za kralewerk, voedseltuine, die maak van wasmiddels en byeboerdery). Outisme Suid-Afrika Tel. 011 484 9909 South African Spine Society www.autismsouthafrica.org Tel. 021 910 3322 www.saspine.org Progression Tel. 011 606 3035 Thabo Mbeki Development www.progression.co.za Trust for Disabled People (TMDT) Progression bied professionele Tel. 011 726 4481 konsultasiedienste wat persone www.mbekitrust.co.za met gestremdhede die geleentheid gee om suksesvol by die werkplek Vereniging vir Mense met gentegreer te raak. Terselfdertyd Gestremdhede vorm hulle vennootskappe met www.disabilitypretoria.org.za sakeondernemings, om sulke www.apdfreestate.co.za ondernemings in staat te stel www.apdmpumalanga.org om gelykheid vir gestremdes te bestuur en terselfdertyd hulle wins Pretoria 012 328 6447 te verhoog. Port Elizabeth 041 484 5426 Skills for Africa East London 043 722 1811 Tel. 012 379 4920 Bloemfontein 051 444 2883/4 www.skillsafrica.co.za Pietermaritzburg 031 403 7041 Polokwane 015 291 1787 n Verskaffer van opleiding wat Nelspruit 013 741 4767 deur die SOOO vir landbou Kimberley 053 833 3315 geakkrediteer is Rustenburg 014 533 0593 Die Suid-Afrikaanse Federasie vir Geestesgesondheid South Africa Federation for Mental Health (SAFMH) Tel. 011 781 1852 Faks 011 326 0625

4. Navorsing
Wat is die National Accessibility Portal (NAP)? The National Accessibility Portal (NAP) is n vyfjaar-navorsings-enontwikkelingsprojek wat daarop gerig is om die marginalisering van mense met gestremdhede in die hoofstroming-ekonomie en -samelewing teen te werk. Die projek is ontwikkel deur die WNNR in vennootskap met n verteenwoordigende groep organisasies vir mense met gestremdhede en die Kantoor vir die Status van Gestremde Persone in die Presidensie. NAP sal n eenstop-inligtings-, dienste- en kommunikasiekanaal wees wat almal sal steun wat by die terrein van gestremdheid betrokke is, sy dit mense met gestremdhede, versorgers, lede van die mediese beroep, asook enigiemand wat dienste in hierdie domein aanbied. Lees meer hieroor by www.napsa.org.za

5. Internasionale rolspelers
International Labour Organisation www.ilo.org In samewerking met sy 182 lidlande probeer die ILO toesien dat arbeidstandaarde sowel in beginsel as in die praktyk gerespekteer word. Belangrike instrumente van die ILO wat verband hou met gestremdes se reg op behoorlike werk en die voorkoming van diskriminasie teen gestremdheid sluit in die ILO Convention 159 on Vocational Rehabilitation and Employment (Disabled Persons), 1983, en sy gepaardgaande Recommendation 168. Konvensie 159 was teen Junie 2008 reeds deur 80 lande bekragtig. Die Verenigde Nasies (VN) se Convention on the Rights of Persons with Disabilities (CRPD) is n belangrike internasionale instrument wat in 2006 aangeneem is, en wat tesame met die ILO se Konvensie 159 en ander internasionale, streeks- en nasionale inisiatiewe n bydrae sal lewer tot die verbetering van die lewensomstandighede en status van persone met gestremdhede oral ter wreld vandag asook in die toekoms. Artikel 27, wat handel oor werk en diensverskaffing, sal geleenthede vir gestremdes om hulle brood deur middel van behoorlike werk in die arbeidsmark te verdien, bevorder. Die CRPD het op 3 Mei 2008 van krag geword, en soos Konvensie 159 is dit regtens bindend in die lande wat dit onderteken het. Besoek www.ilo.org/employment/disability vir meer inligting oor die ILO se Konvensie 159 en Aanbeveling 168. U kan ook www.un.org/disabilities besoek vir bykomende inligting oor die VN se CRPD.

Besoek die volgende:


Die webtuiste by http://v1.dpi.org/ is n portaal vir groeperings van gestremde persone wreldwyd, waaronder Disabled People International www.dpi.org; Pan African Federation of the Disabled (PAFOD) - http://africa.dpi.org/ ; Danish Council of Organisations of Disabled People www.disability.dk Healthlink Worldwide www.healthlink.org.za Disability Knowledge and Research (KAR) www.disabilitykar.net Inclusion International www.inclusion-international.org Swedish Organisations of Disabled Persons International Aid Association (SHIA) (webskakel by www.dpsa.org.za) Bepaalde oorsese ontwikkelingsagentskappe is betrokke by die bemagtiging van gestremdes, bv. die VK se Department for International Development (DFID), en die Overseas Development Group (bestuur deur die University of East Anglia in the VK) ens. Die Wreldgesondheidsorganisasie het nuwe riglyne geformuleer, naamlik die ICF of International Classification of Functioning, Disability and Health. Besoek hul webtuiste by www.who.org. The European Disability Forum www.edf-feph.org Centre for Accessible Environments www.cae.org.uk World Federation of the Deaf www.wfdeaf.org

443

Nasionale kwessies
Swart ekonomiese bemagtiging (SEB)
Ook bekend as brebasis- swart ekonomiese bemagtiging (BBSEB)

in die tweede plek het hulle aangedui dat SEB meer as die blote oordrag van bates behels. Ook ander aangeleenthede is genoem, soos vaardigheidsont wikkeling, die stel van billiker standaarde in die werkplek en die algemene opheffing van gemeenskappe. In die derde plek het hulle aangedui dat, tensy daar n manier is waarop n onderneming se bydrae tot SEB gemeet kan word, die proses nie bestuur sou kon word nie. Op grond van hierdie aanbevelings het die regering vroeg in 2003 n strategiedokument die lig laat sien. In hierdie dokument is die idee van n SEB-telkaart bekendgestel. Daar was nou vir die eerste keer n meganisme waarvolgens die vordering met SEB gemeet kon word en daar was dus nou n manier waarop die proses in die toekoms bestuur en aangedryf kon word. Gedurende 2004, 2005 en 2006 is daar debat gevoer oor verskeie konsepSEB-kodes en telkaarte en die publiek is genooi om kommentaar daaroor te lewer. Laat in Januarie 2007 het die sakewreld, die staat, georganiseerde arbeid en die burgerlike samelewing uiteindelik die finale SEB-Kodes vir Goeie Praktyk onderteken, wat op 9 Februarie 2007 in die Staatskoerant gepubliseer is. Daarmee het n tydperk van minstens 10 jaar van die meting van bre SEB aangebreek. Dit word brebasis- SEB genoem omdat dit in die bre n onderneming se aantal bydraes tot maatskaplike opheffing meet, en nie net die oordrag van eiendomsreg en bestuur nie. In 2009 het President Zuma lede aangewys vir die Raad op Brebasis- Swart Ekonomiese Bemagtiging. Die funksies van die raad, onder voorsitterskap van die President, is om die regering te adviseer oor Swart Ekonomiese Bemagtiging. Die regering beoog om in 2010 n nasionale spitsberaad te hou om aandag te gee aan uitdagings en leemtes in die beleid. Besoek www.thedti.gov.za vir die jongste inligting.

1. Oorsig
In die afgelope aantal jare was daar wreldwyd n beweging wat vereis dat besighede meer rekenskappligtig moet wees ten opsigte van die mense wat hulle in diens neem en teenoor die gemeenskappe waarin hulle lewe en werk en die besighede met wie hulle sake doen. Die meeste ontwikkelde lande en baie ontwikkelende lande het konsepte soos drievoudige rekenskapgewing aanvaar, wat van besighede vereis om verslag te doen oor die manier waarop hulle die samelewing hanteer (vraagstukke soos regstellende aanstellings; vaardigheidsontwikkeling; korporatiewe maatskaplike investering; die ontwikkeling van klein besighede en voorkeurverkryging) en die manier waarop hulle die omgewing behandel. Ander lande gebruik maatskaplikeverantwo ordelikheidsindekse of Investeerder in Mense-standaarde om besighede se maatskaplike verantwoordelikheid te meet en daaroor verslag te doen. SEB is allereers n poging om alle landboubesighede aan te moedig om hulle rol in die opheffing van die samelewing waarin hulle funksioneer, te meet en daaroor verslag te doen. Dit gaan daaroor dat die formele opheffing van voorheen benadeeldes, of mense wat nie het nie (have-nots), aangemoedig moet word. Die feit dat die meeste mense in Suid-Afrika wat nie het nie, swart is (Afrikane, Kleurlinge en Indirs), is die resultaat van vorige benadeling. Dit is waarom die sosio-ekonomiese bemagtigingsprogram in Suid-Afrika vir die voorsienbare toekoms op swart Suid-Afrikaners sal fokus. Suid-Afrika doen baanbrekerswerk met sy n model vir sosio-ekonomiese bemagtiging en sal baie suksesse maar ook mislukkings beleef. Met verloop van tyd sal die gebreke in die beleid na vore kom, wat dan hopelik reggestel sal word. Ons noordelike buurland, Zimbabwe, is n goeie voorbeeld van wat gebeur as n mens nie die maatskaplike ongelykhede in n gestruktureerde, internasionale model van beste praktyk hanteer nie. Wat wel waar is, is dat indien ons vermobou kan versnel, n meer gelyke verdeling van rykdom daar kan stel, en kan aanhou groei en al hoe mededingender word, ons in die toekoms die vrugte van hierdie programme sal pluk. Dit hang van individuele maatskappye en individue in die maatskappye af hoe goed ons daarin sal slaag of in watter mate ons in gebreke sal bly om meer volhoubare besighede en gemeenskappe en n maatskaplik meer gebalanseerde land te word.
Bron: Aangepas uit n artikel deur William Janisch, Empowerment Services

Mense wat gebruik maak van die term Brebasis- Swart Ekonomiese Bemagtiging (BBSEB) eerder as SEB l klem op die beginsel dat bemagtiging die bre bevolking eerder as n paar individue moet bevoordeel. Die tellingbord raak belangriker as blote eienaarskap omdat erkenning gegee word aan beheer deur die bestuur, vaardigheidsontwikk eling, en verskafferontwikkeling, gelyke indiensneming, ensovoorts.

3. Hoe SEB werk


Die SEB-kodes stel die beginsels van hoe organisasies gemeet moet word ten opsigte van hulle maatskaplike bydraes en dit omskryf telkaarte, wat teikens vir elke element van die telkaart stel, asook n sekere aantal punte vir die behaling van daardie teiken (ook bekend as die gewigstoekenning vir daardie element). Daar is verskeie telkaarte en die een wat gekies moet word, hang af van die grootte, sektor of eiendomsreg van die betrokke besighede (multinasionale maatskappye of openbare organisasies kan byvoorbeeld effens aangepaste telkaarte h). Die Departement van Handel en Nywerheid (in Engels the dti genoem) was verantwoordelik vir die ontwikkeling van die SEB-kodes, en daarom word die belangrikste Goeiepraktykskodes vir SEB en die telkaarte wat uit daardie dokument voortgevloei het, dikwels die dti-kodes en die dti-telkaart genoem. Die dti-telkaart vir SEB bevat sewe elemente van transformasie waarop n onderneming gemeet kan word. Hieronder word die punte of gewigstoekennings vir groter ondernemings (di met n omset van meer as R35 miljoen per jaar) gegee. Die telkaarte vir kleiner ondernemings, die agriSEB-sektor (sien opskrif 4) of organisasies sonder eiendomsreg of staatseiendomsreg sal moontlik ander puntetoekennings h: 1) Eiendomsreg (20) volgens die persentasie swart aandeelhouers in n maatskappy 2) Bestuur (10) volgens die persentasie swart topbestuurslede in n maatskappy 3) Gelykberegtiging by indiensneming (employment equity) (15) volgens die persentasie swart senior, middelvlak- en junior bestuurslede; tegnies, professioneel en akademies gekwalifiseerde werkers 4) Vaardigheidsontwikkeling (15) volgens wat gedoen word om swart werknemers op te lei 5) Voorkeurverkryging (20) volgens hoeveel aangekoop word by maatskappye wat goeie bydraes tot SEB maak 6) Ondernemingsontwikkeling (15) volgens wat n maatskappy doen om in SEB-maatskappye te investeer of hulle te ontwikkel 7) Sosio-ekonomies (5) volgens wat of hoe n maatskappy tot die swart gemeenskap bydra

2. Swart ekonomiese bemagtiging: n geskiedenis


Hoe gaan n mens te werk om n ekonomie so ver te kry om tot n billiker verdeling van rykdom te transformeer sonder om die ekonomie te destabiliseer? Vroe pogings deur korporatiewe besighede om aandele aan swart aandeelhouers te verkoop het ingewikkelde finansile meganismes behels wat geen beheer aan die nuwe aandeelhouers verleen het nie, of wat swaar gesteun het op die verhoging van die aandeelprys om aan hulle enige materile voordeel te gee. Baie van hierdie ooreenkomste het van die begin af op mislukking afgestuur. Sommige was suksesvol, maar is gekritiseer omdat dit te veel rykdom in die hande van n klein handjievol mense geplaas het, terwyl die stryd vir die meeste voorheen benadeelde Suid-Afrikaners steeds voortduur. Di feit het nie ongemerk verbygegaan nie en in 1998 het swart besigheidsliggame die Swart Ekonomiese Bemagtigingskommissie gestig, n dinkskrum bestaande uit politici, ekonome en konsultante wat hulle dit ten doel gestel het om oplossings te vind vir die probleme wat swart ekonomiese transformasie belemmer het. In 2001 het hulle n verslag die lig laat sien wat die regering se siening van swart ekonomiese bemagtiging (SEB) verander het en in die bre die rigting vir die pad vorentoe aangedui het. In die eerste plek het hulle aanbeveel dat die staat die bestuur van die projek oorneem en

444

Die syfers tussen hakies het betrekking op die gewig wat elke element dra. Dit maak altesaam 100 punte amper soos n SEB-toets. Die besonderhede van die formules en teikens is vervat in n reeks dokumente wat die kodes van beste praktyk vir SEB genoem word (Codes of Good Practice for BEE). Die SEB-kodes is in Februarie 2007 by publikasie in die Staatskoerant verorden en sal minstens n tienjaartydperk dek. Soek die jongste inligting op www.dti.gov.za en die ander webwerwe wat onder opskrifte 7 en 8 genoem word.

Verskaffer A B (KKO) C D TOTAAL

Werklike besteding R150 R250 R550 R50 R1 000

SEB-vlak Vlak 4 Vlak 7 Vlak 5 Vlak 8

Erkennings- SEBvlak besteding 100% 50% 80% 10% R150 R125 R440 R5 R720

Wat beteken n SEB-telling?


SEB-tellings word op vrywillige basis toegeken. Daar is geen wetlike vereiste dat n maatskappy n telling moet kry nie. n Maatskappy se telling sal egter bydra tot sy klante se SEB-tellings. n Mens sal waarskynlik vind dat hulle van jou verwag om n amptelike SEB-sertifikaat te verskaf sodat hulle hul telling vir die element van voorkeurverkryging kan bereken. Net so sal n maatskappy ook n amptelike SEB-sertifikaat van sy verskaffers moet verkry om sy SEB-telling te bereken. Ander faktore wat n goeie SEB-telling wenslik maak, kan die volgende insluit: Diegene wat toegang tot staatsfinansiering wil kry, sal moontlik n sekere minimum SEB-telling moet behaal. Sekere produkte kan in winkels n SEB-etiket kry op grond van die produsent of kweker se SEB-telling. Die pryse wat vir grondhervormingsgrond betaal word, kan volgens die SEB-telling van die verkoper aangepas word. Die openbare persepsie kan moontlik groter handelsmerke aanspoor om n redelike SEB-telling na te streef, sodat hulle nie by die publiek in onguns kom nie. Die maatskaplike imperatief: Indien ons nie ons samelewing so ontwikkel dat die oorgrote meerderheid so gou moontlik sinvol aan die ekonomie kan deelneem nie, sal maatskaplike en politieke ineenstorting waarskynlik volg en sal ons bly ly onder die ekonomiese gevolge daarvan ho (en gewelddadige) misdaad en groot koste ten opsigte van maatskaplike welsyn. Hoe hor n maatskappy se telling, hoe meer sal hy tot sy klant se telling bydra. Die mate waarin n telling bydra, word in onderstaande tabel gellustreer. Die Erkenningsvlak is die faktor waarmee n klant se besteding by die maatskappy vermenigvuldig word om die SEB-verkrygingsbesteding by die maatskappy te bereken. Die werking hiervan word in onderstaande voorbeeld gellustreer: SEB-telling 100+ 85 < 100 75 < 85 65 < 75 55 < 65 45 < 55 40 < 45 30 < 40 < 30 Voorbeeld: Gestel n mens het vier verskaffers. Jy bestee verskillende bedrae by elk en elkeen het n ander SEB-telling, soos in onderstaande tabel aangedui: SEB-status Vlak 1 Vlak 2 Vlak 3 Vlak 4 Vlak 5 Vlak 6 Vlak 7 Vlak 8 Nievoldoening Erkenningsvlak 135% 125% 110% 100% 80% 60% 50% 10%

Ten einde die SEB-besteding by n maatskappy te berekening doen n mens die volgende: Vermenigvuldig die werklike bedrag wat by die maatskappy bestee word, met sy erkenningsvlak. Tel di syfers op om die totale SEB-besteding te bereken. Verdeel die resultaat deur die totale werklike besteding om n persentasie te kry. In hierdie geval is dit R720 / R1 000 = 72%. Hierdie syfer word dan met die teiken op die telkaart vergelyk om die SEB-punte te bereken. Indien die teikenpersentasie 70% was; sal die maatskappy in bostaande geval met 72% volpunte behaal vir die totale bestedingsteiken (watter punte ook al toegeken is vir daardie teiken). Uit bostaande blyk dat hoe meer n klant by n verskaffer bestee, hoe groter is die invloed op die klant se telling. Ideaal gesproke sou n mens graag wou h dat die verskaffers by wie jy die meeste bestee, die beste tellings het.
Bron: Empowerment Services

4. AgriSEB
Die AgriSEB-handves is die transformasiehandves of sektorhandves vir die landbousektor. Maar wat is n sektorhandves, en waarom het ons dit nodig? Al die sektore gebruik nie die Departement van Handel en Nywerheid se SEB-kodes (dti-kodes) nie. Party sektore het dit nodig gevind om die dtikodes aan te pas ten einde voorsiening te maak vir spesifieke aangeleenthede waarvoor hulle sektore te staan kom of ten einde bydraes wat die betrokke sektor ten beste kon lewer, te beloon. So byvoorbeeld is die finansile sektor die beste om bemagtiging te finansier of bankgeriewe te verskaf vir di wat daarsonder moes klaarkom; hulle het di doelwitte dus op hulle telkaart ingesluit. Die IT-sektor kan weer help om Internet-bandwydte en rekenaarsentrums aan skole en gemeenskappe te verskaf, en hulle sal dit dus as n doelwit op hulle telkaart insluit. Die landbou het n baie spesifieke bydrae om te lewer ten opsigte van landbougrond en het historiese vraagstukke om op te los, wat ho ongeletterdheidsyfers en MIV-infeksiesyfers insluit. Onder meer hierdie vraagstukke word dus gekies om aandag aan te wy. Die dti-kodes stel bepaalde rels vir die opstel van sektorhandveste of sektorkodes, want ons land kan nie bekostig dat een sektor met moord wegkom terwyl baie veeleisende mikpunte vir n ander gestel word nie. Om almal dus op min of meer dieselfde vlak te hou vereis die dti-kodes die volgende: n Sektorhandves (of artikel 12-handves, soos dit soms genoem word) behels die transformasieteikens wat n sektor vrywillig en gesamentlik vir homself stel en wat hy sal probeer bereik. n Sektorhandves kan ter inligting in die Staatskoerant gepubliseer word, maar dit dra geen gewig wanneer die SEB-telling bepaal word nie. Selfs al beskik n mens se sektor oor n sektorhandves, sal jy steeds aan die dti-kodes gemeet word om jou SEB-

445

447

status te bepaal. Die handvesteikens is eerder riglyne vir die soort bydraes wat die sektor van sy belanghebbendes verwag. n Sektorkode (of artikel 9-kode, soos dit soms genoem word) vervang die dti-kodes vir die betrokke sektor. Daar is streng rels vir die opstel van n sektorkode. Dit moet wesenlik ooreenstem met die dti-kodes en moet al sewe elemente (eiendomsreg, vaardigheidsontwikkeling, verkryging, ens.) van die dti-kodes bevat, maar kan bykomende items bevat, wat dan punte van een of meer van die sewe elemente wegvat. Die afwykings van die dti-kodes moet geregverdig wees, en dit moet ook deur al die belangrikste belanghebbendes in die sektor goedgekeur en vir kommentaar deur die algemene publiek bekendgemaak word, sodat ander sektore kan s of hulle meen die telkaart is billik. By afwesigheid van n sektorkode word n mens dus outomaties aan die dti-kodes gemeet. Die AgriSEB-handves is as n sektorhandves (artikel 12-handves) gepubliseer, en dit bly dus bloot n riglyn met vrywillige sektorale voldoening eerder as n telkaart wat die verifiringsagentskappe vir meting sal gebruik. Besighede wat onder die AgriSEB-handves ressorteer (sien paragraaf hieronder), word aangemoedig om hulle bydraes te meet teen die aanwysende AgriSEB-telkaart en die dti-telkaart tot tyd en wyl daar n agri-sektorkode (artikel 9-handves) is. Lesers moet van tyd tot tyd die webwerf van die Departement van Handel en Nywerheid (www.thedti.gov.za) besoek om vas te stel wanneer en of die AgriSEB-handves as n sektorkode in die Staatskoerant verskyn het. Indien dit wel gebeur het, sal die AgriSEB-telkaart die amptelike telkaart vir die landbousektor word.

aan die nasionale SEB-adviesraad wat deur die President ingestel is. Die AgriSEB-handvesraad het die bevoegdheid om enige bepaling van die AgriSEB-handves in oorleg met die Ministers van Landbou en van Handel en Nywerheid te hersien. Die eintlike meting van agriSEB sal gedoen word deur verifiringsagentskappe, wat by die Departement van Handel en Nywerheid geakkrediteer word om di taak te verrig. Verifiring word jaarliks gedoen op n tyd van n mens se eie keuse en n sertifikaat word uitgereik wat jou SEB-telling en SEBstatusvlak vir die komende jaar vermeld.

Wat is die belangrikste verskille tussen die dti-kodes en AgriSEB?


Die dti-kodes is vanselfsprekend baie generies. Hulle stel standaarde vir besighede in die algemeen. Die AgriSEB-handves (wat in die toekoms n kode gaan word) pas die telkaart van die Departement van Handel en Nywerheid aan ten einde dit meer op die behoeftes van die landbou toe te spits. Van die belangrikste verskille behels die volgende: Mikro-ondernemings (di met n omset van minder as R5 miljoen per jaar) kry nie algemene vrystelling nie, maar word aangemoedig om aan minstens twee van die elemente van die telkaart deel te neem. Kwalifiserende kleinondernemings di met n omset van tussen R5 miljoen en R35 miljoen moet vyf uit die sewe elemente van die telkaart kies, wat elk 20 punte tel, terwyl die dti-telkaarte vier elemente vereis wat elk 25 punte tel. Die punte vir gelykberegtiging by indiensneming (employment equity) word van 15 tot 10 verlaag en daar is meer klem op die hor bestuursvlakke. Vaardigheidsontwikkeling word van 15 tot 20 punte verhoog om hierdie element te bevorder. SEB-punte word toegeken as daar SEBen vaardigheidstrategie is. Voorkeurverkryging tel steeds 20 punte, maar die punte word herverdeel sodat punte toegeken word vir die algehele persentasie van besteding wat by goeie SEB-maatskappye bestee word en om die aankoop van goedere by klein- en mikro-ondernemings te beloon. Die punte op die telkaart van die Departement van Handel en Nywerheid vir aankope by sakeondernemings waarvan swart mense en spesifiek swart vroue die eienaars is, verskyn nie op die AgriSEB-telkaart nie. Ondernemingsontwikkeling is van 15 tot 10 punte verminder, en die teikenbydrae van 3% netto wins n belasting is verlaag tot 2%, maar drie bonuspunte word toegeken indien produktiewe grond aan swart mense verhuur word. Die deel van die telkaart vir sosio-ekonomiese ontwikkeling is verander en word nou landelike ontwikkeling, armoedeverligting en korporatiewe maatskaplike investering genoem. Dit word van 5 tot 10 punte verhoog en die bydrae van netto wins n belasting tot 1,5% vergeleke met die Departement se 1%. Die alternatief is om 10% van die produktiewe grond op die plaas vir minstens 10 jaar aan die swart plaaswerkers te verskaf. Grond en boerdery-ondernemings word geskei, en n landbouonderneming of boer kan punte verdien deur f n aandeel in die landbou-onderneming te verkoop, f n deel van hulle grond te verkoop, f iets van albei te kombineer. Die verhuring van grond of kapitale bates aan SEB-begunstigdes vir minstens 10 jaar kan punte onder ondernemingsontwikkeling verdien. Produktiewe grond kan aan plaaswerkers beskikbaar gestel word onder die afdeling vir landelike ontwikkeling, armoedeverligting en korporatiewe maatskaplike investering op die telkaart.
U kan die AgriSEB-handves vind by www.thedti.gov.za (neem die Broad-based Black Economic Empowerment- en B-BBEE Sector Charters-Kieslysopsies.

Een van die mees ingrypende handelinge van ekonomiese ontmagtiging in Suid-Afrika se geskiedenis was die verwydering van inheemse volke van die grond wat hulle vir eeue beset het, aanvanklik deur wapengeweld en later deur diskriminerende wette en n belastingstelsel wat daarop gemik was om Afrikane in die industrile arbeidsmark in te dwing. Vir hierdie gemeenskappe was die verlies aan grond gelyk aan n verlies aan ekonomiese onafhanklikheid en vir baie n verlies aan n lewensonderhoudende bestaan. Die nagevolge van die Swart Grond Wet van 1913 en die gedwonge verskuiwings en onteiening in die apartheidsera word vandag nog gevoel deurdat toegang tot produktiewe landbougrond steeds hoofsaaklik by n rasgedefinieerde minderheid l. Hoewel die industrialisasieproses van die afgelope eeu tot grootskaalse verstedeliking gelei het, woon daar nog baie Suid-Afrikaners in landelike gebiede. Grondhervorming en landelike ontwikkeling moet daarom noodwendig deel uitmaak van enige omvattende SEB-strategie.
Bron: www.about-south-africa.com

Dit is duidelik dat agriSEB n proses en nie n eenmalige gebeurtenis is nie. Swart ekonomiese bemagtiging benvloed elke besigheid en korporatiewe burger direk. Dit het reeds die nuwe manier geword waarop sake gedoen word en organisasies wat dit ignoreer, sal beslis met verloop van tyd deur die res van die ekonomie gemarginaliseer en uiteindelik negatief benvloed word. Boere behoort proaktief in hul omgewing op te tree om te verhoed dat grond onteien en aan mense toegeken word wat geen aanvoeling vir boerdery het nie. Produsente hoef niks verniet weg te gee nie; n sakebenadering tot SEB moet deurgaans gevolg word. Dit is egter baie belangrik dat almal besef dat n paradigmaverskuiwing noodsaaklik is.
Bron: www.senwes.co.za

5. SEB en die kleinsakeonderneming


Die kodes met betrekking tot bre swart ekonomiese bemagtiging geld ook vir ondernemings, wat deur hulle omset gedefinieer word. Ondernemings met n omset van meer as R35 miljoen per jaar word op die Aanwysende AgriSEB-telkaart aangeslaan, terwyl di met n omset van tussen R5 miljoen en R35 miljoen, wat kwalifiserende kleinondernemings (KKOs) genoem word, op die AgriKKO-telkaart aangeslaan word. Op die AgriKKOtelkaart is elke element 20 punte werd, en n KKO hoef slegs vyf uit die sewe elemente te kies om aan te voldoen. (Let wel: Dit kan dalk na die Departement van Handel en Nywerheid-model terugverander word, waar slegs vier elemente gekies hoef te word maar elkeen 25 punte tel. By die ter perse gaan hiervan was die vyf elemente egter elk 20 punte werd.)

Wie hou toesig oor die toepassing, meting en deurlopende wysiging van die AgriSEB-handves?
Die AgriSEB-handves stel die instelling van n AgriSEB-handvesraad in die vooruitsig, wat SEB sal monitor en evalueer en daaroor verslag sal doen

448

Ondernemings met n jaarlikse omset van minder as R5 miljoen word opkomende mikro-ondernemings genoem (OMOs) en hulle kry outomaties n goeie SEB-status (vlak 4 sien tabel in afdeling 1. OMOs word vrygestel van die vereiste om n telkaart te bekom en hoef nie aan die kodes te voldoen nie. Let wel: Die R5 miljoen-drempel is n aanwysende drempel, wat verander kan word wanneer n landbousektor-kode op grond van gepaste normstellingstudies, subsektor-insette of ander oorlegpleging in die Staatskoerant gepubliseer word. Ondanks bostaande moedig die AgriSEB-handves OMOs aan om op die volgende wyses deel te neem aan transformasie: n OMO kan kies om aan enige twee elemente van die telkaart gemeet te word, in welke geval elke element 50 punte tel. Di wat n telling van tussen 50 en 70 op die AgriKKO-telkaart behaal, kry dan vlak 3SEB-status, terwyl wat 70 punte en meer behaal, vlak 2-SEB-status kry. n OMO kan kies om op enige drie elemente van die telkaart aangeslaan te word, in welke geval elke element 33,3 punte tel. Di wat n telling van tussen 45 en 65 op die AgriKKO-telkaart behaal, kry dan vlak 3SEB-status, terwyl wat 65 punte en meer behaal, vlak 2-SEB-status kry. Die SEB-status van n OMO word met een vlak verhoog indien swart mense meer as 50% van die ekonomiese belang en stemreg in die betrokke onderneming besit (as die onderneming byvoorbeeld op vlak 3 aangeslaan is, word hy na vlak 2 opgeskuif). Al langs die voedselketting gaan maatskappye in ag begin neem in watter mate hulle verskaffers aan die SEB-vereistes voldoen. Ten einde n mens se SEB-telling te bepaal moet jou onderneming geverifieer word. Dit beteken dat n goedgekeurde verifiringsagentskap die onderneming se dokumentasie moet nagaan en n telling moet toeken die SEB-telling. Die koste hieraan verbonde wissel na gelang van die hoeveelheid werk wat dit behels. Die tariewe sal min of meer ooreenstem met di wat ouditeure en rekenmeesters gebruik. Daar word verwag dat die gradering van n klein onderneming tussen R2 000 en R10 000 sal kos. Die graderingskoste kan so laag moontlik gehou word deur alle dokumentasie gereed te h wanneer die verifiringsagente opdaag.
Bron: Empowerment Services. Die tabelle met die telkaarte vir groot en klein ondernemings word aan die einde van hierdie hoofstuk aangegee.

Departement van Landbou, Bosbou en Visserye Department of Agriculture, Forestry and Fisheries DAFF Kies die B-BBEE-kieslysopsie op Tel. 012 319 8145 RudolphA@daff.gov.za die webtuiste www.thedti.gov.za www.daff.gov.za Vereniging van SEBverifiringsagentskappe Association of BEE Verification Agencies ABVA Tel. 086 111 2282 www.abva.co.za Departement van Handel en Nywerheid (dti) Tel. 0861 843 384

7. Publikasies en webtuistes
The National BEE Handbook. Dit is n A4-grootte boek wat 600 bladsy beslaan en handel oor SEB-nakoming en beste praktyke in SEB wat deur die uitgewers van hierdie Nasionale Landbougids uitgegee word. Die boek bevat inligting oor alles en nog wat oor SEB-finansiering, verifiring, en so meer. Sien www.rainbowsa.co.za. Everyones Guide to Black Economic Empowerment by Robin Woolley. Bestel dit van Zebra Press (besoek www.zebrapress.co.za) Visions of Black Economic Empowerment Xolela Mangcu, Gill Marcus, Khehla Shubane en Adrian Hadland (redakteurs). Broad Based BEE. The Complete Guide Vuyo Jack ISBN 978 1920099213. www.businessmap.co.za BusinessMap Investment Strategy Advisors (Edms.) Bpk. Standard Bank gee n uitstekende aanbieding oor AgriSEB op DVD uit. www.itsmybsusiness.co.za vir hulpbronne wat u sal help om met SEB vertroud te raak. www.senwes.co.za Senwes bied inligting aangaande AgriSEB wat praktiese oplossings aan die hand doen. Kies die Corporate Information- en Black Economic Empowerment-opsies. Kry besonderhede oor die jongste The Way to BEE deur Cliffe Dekker op www.cdfm.co.za. Family business and broad-based black economic empowerment in South Africa. Tony Balshaw. Toshkryll Publishers. Tel.: 043 726 9898. Faks 043 726 9899. E-pos: gtel@gtec.co.za. Hierdie beknopte gids gee n uiteensetting van SEB in n gesinsbesigheidskonteks. The CSI Handbook. Trialogue. Tel.: 021 683 7417. Webtuiste: www. csimatters.co.za. www.littleblackbook.co.za vir n lys van swart beroepslui. Die name kan volgens vanne en volgens segmente (bv. reklame/bemarking, besigheid, regering, ens.) opgespoor word. www.skillsportal.co.za The Skills Portal-webtuiste. Die BEEkieslysopsie neem die besoeker na n aantal nuttige dokumente en referate. Besoek www.econoscorecard.co.za vir n handige rekenaarprogram wat ontwerp is om n onderneming te help om sy SEB-tellingkaart op te stel.

6. Nasionale strategie
Die regering is van mening dat die BBSEB-raamwerk moet bydra tot die versterking van vaardighede en landelike ontwikkeling, ondernemings en maatskaplike ontwikkeling, terwyl dit ook ag moet slaan op kwessies soos werkskepping deur verkryging en entrepreneurskap. Wat baie mense nie weet nie, is dat die ontwikkeling van die SEB-kodes een van die mees deelnemende en samewerkende prosesse was wat ooit onderneem is om n sosio-ekonomiese metingsraamwerk te ontwikkel. Openbare voorleggings en verto is van duisende partye en belangegroepe ontvang, honderde werkswinkels is gehou om elke kwessie te bespreek met diegene wat interessante bydraes gehad het om te lewer, en die Kodes is die produk van konsep op konsep. Die Departement van Handel en Nywerheid (dti), wat die proses van kode-ontwikkeling gelei het, is ook deeglik bewus van die implikasies daarvan om die koste om sake te doen te veel te verhoog, aangesien hulle in die eerste plek gemoeid is met internasionale handelskwessies. Direkte buitelandse investering sal afneem en Suid-Afrikaanse produkte en dienste sal niemededingend raak. Hulle het dus hard gewerk om n balans te behou tussen die behoefte dat Suid-Afrikaanse ondernemings moet help investeer in diegene wat nie het nie sodat daar meer maatskaplike volhoubaarheid is, terwyl daar terselfdertyd nie ondraaglike laste op hierdie ondernemings gel word nie.
Bron: William Janisch, Empowerment Services

8. Rolspelers
AGRI LAND GROUP Tel. 012 345 3911 Tel. 031 583 6600 Tel. 011 699 2000 www.agrilandgroup.com Agri Mega Empowerment Solutions (AgriMES) Tel. 028 424 2890 / 425 2524 www.agrimega.co.za Agri-Africa Tel. 021 886 6826 / 082 950 9294 info@agri-africa.co.za www.agri-africa.co.za AgriSEB is een van etlike terreine waar Agri-Africa n raadgewende rol vervul om oplossings vir uitdagings te skep en te hersien.

Empowerment Services Dienste aan die georganiseerde Tel.: 011 485 2036 / 083 256 2777 landbou en kommoditeitsorga william@empowermentservices. nisasies. SEB. Geakkrediteerde co.za opleiding. Arbeidsdienste FABCOS Foundation for African Business and Agri SA Consumer Services Tel. 012 643 3400 Tel: 011 333 3701 / 011 809 4900 www.agrisa.co.za www.fabcos.co.za

449

Fair Trade Label SA (FTSA) Tel. 021 448 8911 www.fairtrade.org.za

National Empowerment Fund Tel. 011 305 8000 www.nefcorp.co.za

Die volgende hanteer korporatiewe- en KMMO-klintebasisse: BEESA Consulting Tel. 011 726 3052 www.beesa.co.za BEE Registry Tel. 011 976 1320 www.beeregistry.co.za Black Business Link www.blackbusinesslink.co.za Black Pride Marketing Tel. 011 420 0272 www.blackpride.co.za Businessmap Investment Strategy Advisors info@businessmap.co.za www.businessmap.co.za Cliffe Dekker Hofmeyr Tel. 011 290 7000 www.cdfm.co.za EconoBEE Tel. 011 483 1190 www.econobee.co.za Empowerdex Tel. 011 783 0177 www.empowerdex.co.za Empowerlogic Tel. 011 612 3560 / 70 or 0861114003 www. empowerlogic.co.za Ezee-dex Tel. 011 446 3600 www.edx.co.za KPMG Tel. 011 647 7111 www.kpmg.co.za Mpowerratings Tel. 011 486 4814 www.mpowerratings.co.za NERA Tel. 011 678 1482 www.nerasa.co.za SEESA Tel. 012 810 2000/ 021 919 9200 www.seesabee.co.za Transcend Tel. 011 442 2433 www.transcend.co.za Verify Solutions www.verifysolutions.co.za Die akkreditering van die verifiringsagentskappe is deur die Departement van Handel en Nywerheid aan die Suid-Afrikaanse Nasionale Akkrediteringstelsel (SANAS) toevertrou. Die akkrediteringsproses kan eers begin nadat die SEBkodes gefinaliseer is.

n Billike handelspraktyk- New Generation Agri (Fair Trade) etiket gee aan SEB- Tel. 021 863 0397 ondernemings n bemarkingsPhatisa voorsprong. Tel. 011 501 4806 Food and Allied Workers Union duncanowen@phatisa.com www.phatisa.com (FAWU) Tel. 021 637 9040 Indien u as eienaar van n suksesvolle www.fawu.org.za landboubesigheid belangstel in die verkryging, verkoop of gedeeltelike Fort Hare Dairy Trust (FHDT) realisering van n investering, of Jeff Every 041 379 4800 Leonard Mavhungu 082 795 indien u beplan om u besigheid uit te brei, of om die koop van n 7455 aanwins te befonds, of indien u FHDT is n vennootskap tussen landbou- of besigheidsadvies nodig blanke boere van die Tsitsikamma- het, kan u Phatisa gerus as adviseur en Underberg-areas wat bedryf oorweeg. word deur hul maatskappy Amadlelo Agri; die dti; die Senwes-landboudienste Universiteit van Fort Hare; 600 Tel. 018 464 7800 werkers van 70 suiwelplase, en Johan.duToit@senwes.co.za Vuwa Investments. n Artikel oor www.senwes.co.za hierdie onderneming het in Mei Uiters praktiese aantekeninge is op 2009 in Business Day verskyn onder die webtuiste beskikbaar. die opskrif Producing the cream of the crop. Besoek die argief van die Suid-Afrikaanse Landbouwebwerf www.businessday.co.za. prosesseerdersorganisasie South African Agricultural Processors Futuregrowth Asset Organisation Management Tel. 012 663 1660 Tel. 021 659 5300 www.grainmilling.org.za www.futuregrowth.co.za Standard Bank South African Fruit Exporters Tel.: 011 636 6162 (SAFE), een van Suid-Afrika se Faks 011 636 8218 voorste wreldwye voorsieners sbsaagriculture@standardbank. van vrugte-uitvoer- en logistieke co.za dienste, het in November 2009 n groot bemagtigingstransaksie Hierdie bank se betrokkenheid aangekondig wat befonds word deur by SEB behels die skep van n Futuregrowth Asset Management. ekonomies volhoubare swart Die ooreenkoms behels die sakesektor as die grondslag verkoop van 50% van die aandele vir groei en winsgewendheid. van bestaande aandeelhouers in Hulle het tot dusver uitstekende SAFE aan die United Farmers resultate gehad en speel steeds Fund Trust (UFF), n BBSEB-trust n rol in die ontwikkeling van die sektor. Lees die SEB-suksesverhale wat fokus op grondhervorming en in hul kwartaalblad, AgriReview, by landelike ontwikkeling. www.standardbank.co.za. Industrial Development Corporation (IDC) Tel. 011 269 3000 www.idc.co.za Landboubesigheidskamer Tel. 012 807 6686 www.agbiz.co.za Helmut Wolff Tel. 011 803 1287 / 082 679 8969 www.iib.ws Womiwu Landelike Ontwikkeling Tel. 015 297 2107 rusty@womiwu.com www.womiwu.com

Soek die BEE & Transformationkieslysopsie op die webtuiste. Ventex Korporasie Wim Venter National African Farmers Union Tel. 051 436 6453 / 079 668 5111 (NAFU SA) www.ventex.co.za Tel. 082 672 2484

Algemene SEB-konsultante:
Die volgende hanteer hoofsaaklik korporatiewe klintebasisse: BEE2Business Tel. 012 365 3699 www.bee2business.co.za Ernst & Young Tel. 011 772 3184 www.ey.com Pricewaterhouse Coopers Tel. 011 797 5641 www.pwcglobal.com

450

9. n Kykie na die kommersile boer se SEBtelkaart


Boere in Suid-Afrika het reeds aansienlike bydraes tot die voorgestelde telkaart gelewer. Hier volg n kort verduideliking van hoeveel vordering moontlik reeds daarmee gemaak is. Direkte SEB Indirekte SEB Sektorale fokus Mensehulpbronontwikkeling regstellende aksie

Ander meganismes
In die lig van AgriSEB en die vereistes wat vir die vestiging van nuwe boere gestel word, kan blanke Suid-Afrikaanse kommersile boere uitmuntende bydraes tot die volgende lewer: Mentorskap aan nuwe opkomende boere ten einde hul tegniese en besigheidsvaardighede te ontwikkel. Die voorsiening van meganiseringsdienste aan opkomende boere volgens kontrak teen n vergoeding OF in ruil vir die gebruik van n gedeelte van hul grond. Die huur van grond by nuwe opkomende boere ten einde hul kontantvloei te help verbeter. Skenking van oortollige implemente vir bruikhuur uit n meganiseringspoel. Om AgriSEB te laat slaag, is sinergie en kreatiewe denke nodig. Die regering het reeds besef dat die Suid-Afrikaanse boere oor wreldklas kundigheid beskik. n Spanpoging is dus noodsaaklik om SEB te laat slaag, en daar word aanbeveel dat soveel vennote moontlik met gemeenskaplike doelwitte betrek word om die risikos te verdeel.
Bron: www.senwes.co.za

Direkte SEB
Bestuur Talle boere het reeds werkerskomitees op hul plase aangestel wat aan die bestuur van die boerdery-aktiwiteite deelneem. Aandeelhouding Talle werkers op plase trek reeds voordeel uit winsdelings- en prestasiebonuskemas. Mensehulpbronontwikkeling en regstellende aksie Regstellende aksie op alle vlakke Op talle plase is plaaswerkers alreeds tot voormanne, afdelingshoofde of bestuurders bevorder. Kapasiteitsontwikkeling Talle boere het reeds begin om onderwys, beurse, indiensopleiding in landbou, opleiding in handwerk en allerhande soorte mentorskappe aan hul eie werkers en ander nuwelinge op hul plase aan te bied.

Indirekte SEB
Voorkeurverkryging Alle soorte dienste en produkte word reeds by SEB-maatskappye verkry. Die verskaffing van brandstof is byvoorbeeld hoofsaaklik deur sodanige bronne. Sektorale fokus Sosiale verantwoordelikheid. Op die platteland lewer Suid-Afrikaanse boere groot bydraes tot sosiale verantwoordelikheid en het hulle hul ten opsigte van die volgende onderskei: Behuising Klinieke Ontspanning-sentrums en sportvelde pension and medical schemes Skole Ander opleiding soos geletterdheids-programme Vervoer Pensioen- en mediesehulp-skemas Tuisnywerhede

451

Die AgriSEB-telkaart vir groot ondernemings met n omset van >R35miljoen


Element Gewig Kategorie van aanduider Stemreg Aanduider Stemreg in die onderneming in die hande van swart mense Stemreg in die onderneming in die hande van swart vroue Ekonomiese belang in die onderneming waarop swart mense geregtig is Ekonomiese belang Ekonomiese belang in die onderneming waarop swart vroue geregtig is Ekonomiese belang in die onderneming waarop swart aangewese groepe, deelnemers aan verspreidingskemas; deelnemers aan koperasies, geregtig is Voldoening van eienaarskap Netto ekwiteitsbelang dienooreenkomstig bereik: 10% van die teiken (Jaar 1) 20% van die teiken (Jaar 2) 40% van die teiken (Jaar 3-4) 60% van die teiken (Jaar 5-6) 80% van die teiken (Jaar 7-8) 100% van die teiken (Jaar 9-10) Betrokkenheid van die volgende by die eienaarskap van die onderneming: nuwe swart toetreders, gestremde swart mense, swart jeugdiges en swart deelnemers aan bre eienaarskapskemas, of swart deelnemers aan koperasies Kommersile landbougrond wat aan swart mense oorgedra of verkoop is Bydrae daartoe dat meer as 30% van die grond oorgedra word Bonuspunte Punte 3 2 4 2 1 Teiken 25% + 1 stem 10% 25% 10% 2,5%

Eienaarskap

20% Punte vir verwesenliking

Geen beperkings

Bonuspunte

Bonus vir elke vlak van 5%

20% Grondeienaarskap

20 5

30% 30% (Bonus vir elke persentasie grond meer as 30% van die totale grond wat oorgedra is) 50%

Persentasie stemreg wat deur swart lede van die direksie gehou word teenoor die stemreg wat deur Deelname aan die alle lede van die direksie gehou word direksie Uitvoerende lede van die direksie wat swart mense is Uitvoerende lede van die direksie wat swart vroue is Senior topbestuurders wat swart mense is as persentasie van die totale aantal senior bestuurslede Bestuursbeheer 10% Senior topbestuurders wat swart vroue is as Deelname aan die persentasie van die totale topbestuur topbestuur Ander topbestuurders wat swart is as persentasie van die totale ander topbestuurders Ander topbestuurders wat swart vroue is as persentasie van die totale ander topbestuurders Bonuspunte Swart mense wat onafhanklike nieuitvoerende direksielede is as persentasie van die totale aantal onafhanklike nieuitvoerende direksielede

1 1 2 1 1 1 1

50% 25% 40% 20% 40% 20% 40%

Element
452

Gewig

Kategorie van aanduider

Aanduider Swart gestremdes wat by die gemete onderneming in diens is as persentasie van alle voltydse werknemers wat in diens is Swartmense wat by die gemete onderneming op senior bestuursvlak in diens is as persentasie van die werknemers wat op seniorbestuursvlak in diens is Swart vroue wat by die gemete onderneming op senior bestuursvlak in diens is as persentasie van die werknemers wat op senior bestuursvlak in diens is Swartmense wat by die gemete onderneming in diens is as persentasie van die werknemers wat op professioneelgekwalifiseerde-, ervare-spesialis- en middelbestuursvlak in diens is Swart vroue wat by die gemete onderneming op professioneel-gekwalifiseerde-, ervare-spesialis- en middelbestuursvlak in diens is as persentasie van die werknemers wat op professioneel-gekwalifiseerde-, ervare-spesialis- en middelbestuursvlak in diens is Swart mense wat by die gemete onderneming as opgeleide tegnies en akademies gekwalifiseerde werkers, junior bestuurders, opsieners, voormanne en superintendente in diens is as persentasie van die werknemers was as opgeleide tegnies en akademies gekwalifiseerde werkers, junior bestuurders, opsieners, voormanne en superintendente in diens is Vaardigheidsontwikkelingsuitgawe op swart werknemers as n persentasie van die hefbare bedrag. (85% van die uitgawe gerig op kernvaardighede soos deur die onderneming gedentifiseer en kritieke vaardighede soos deur die relevante SOOO gedentifiseer).

Punte 2

Teiken 2%

60%

30%

75%

Gelykberegtiging by indiensneming

10%

40%

80%

2%

Uitgawes op Vaardigheidsontwikkelingsuitgawe op swart vroue as vaardigheidspersentasie van die hefbare bedrag. (85% van die uitgawe ontwikkeling gerig op kernvaardighede soos deur die onderneming gedentifiseer en kritieke vaardighede soos deur die relevante SOOO gedentifiseer). Uitgawe op swart gestremde swart werknemers as persentasie van die hefbare bedrag. Aantal swart werknemers in opleidingsprogramme wat lei tot erkende kwalifikasies as persentasie van die totale werknemers Aantal swart vroue in opleidingsprogramme wat lei tot erkende kwalifikasies as persentasie van die totale werknemers Aantal mense wat lid is van swart aangewes groepe in opleidingsprogramme wat lei tot erkende kwalifikasies as persentasie van die totale werknemers. (Die telling by hierdie element sal direk proporsioneel aangepas word by die vlak van absorpsie van die deelnemers aan opleidingsprogramme in gemete ondernemings tot n vlak van 80% absorpsie bereik is.) Die bestaan van n omvattende SEB-strategie wat gemplementeer word Betaling van vaardigheidontwikkelingsheffing en die eis van heffingsgeld Organisasietransformasieindeks Bestaan van n niediskriminasiebeleid wat deur die hele onderneming bekend is en voortdurende fasilitering van eksterne opleiding in diversiteitsbestuur Nakoming van wetgewing relevante indiensnemingsverwante n doeltreffende

0.93%

1 2

0.2% 5%

2.5%

Erkende opleidingsprogramme Vaardigheidsontwikkeling 20%

1%

Ja Ja Ja

1% 1% 1%

Ja Ja Ja

1% 1% 1%

Implementering van menshulpbronbestuursplan

Bestaan van n program wat ontwerp is om praktiese uitvoering aan die gestelde beleide en programme te gee Bonuspunte Persentasie werknemers op BOOV-vlak 3

70%

Element

Gewig

Kategorie van aanduider

Aanduider SEB-verkrygingsuitgawe deur verskaffers gebaseer op die SEB-verkrygingstelsel soos in afdeling 5.5 van die Handves vervat is

Punte 15

Teiken 50%
453

Voorkeurverkryging

20%

Voorkeurverkrygingsuitgawe

SEB-verkrygingsuitgawe deur kwalifiserende klein ondernemings in ooreenstemming met die SEB-ver krygingserkenningstelsel soos in afdeling 5.5 van die Handves vervat is SEB-verkrygingsuitgawe deur vrygestelde mikroondernemings in ooreenstemming met die SEB-ver krygingserkenningstelsel soos in afdeling 5.5 van die Handves vervat is

15%

5%

Ondernemingontwikkelingsuitgawe Ondernemingontwikkeling 10% Bonuspunte

Kumulatiewe bydraes wat deur die gemete entiteit vir ondernemingontwikkeling gemaak is as persentasie van die kumulatiewe netto wins na belasting gemeet vanaf die aanvangsdatum tot op die datum van die meting Ondernemingontwikkelingsbydraes wat indiensnemingsvlakke in die voorafgaande jaar direk vermeerder Langtermynverhuring van 20% van grond of kapitale bates aan swartmense wat aan die kriteria vir n kwalifiserende transaksie soos in paragraaf 5.1.1.3 uitgesit, voldoen Kumulatiewe randwaarde van korporatiewemaatskaplike-investeringsbydraes as n persentasie van die netto wins na belasting oor vyf jaar gemeet vanaf die aanvangsdatum van die Handves of die aanvangsdatum oor 10 jaar van die handvestydperk en/of grond wat aan plaaswerkers beskikbaar gestel is gemeet vanaf die aanvangsdatum van die Handves of die aanvangsdatum oor 10 jaar van die handvestydperk Korporatiewe-sosiale-beleggingsbydraes wat swartmense in landelike gemeenskappe of geografiese gebiede wat in die regering se gentegreerde volhoubare ontwikkelings- en stedelike vernuwingsprogram gedentifiseer is, bevoordeel

10

2%

Verhuring vir langer as 10 jaar

Landelike ontwikkeling, armoedeverligting en korporatiewe maatskaplike investering

10%

Korporatiewemaatskaplikeinvesteringsuitgawe en/of grond wat aan plaaswerkers beskikbaar is

10

1,5% KMI 10% Grond

Bonuspunt

454

Die AgriKKO-telkaart vir klein ondernemingsmet n omset van >R5mijoen tot <R35mijoen
Gewig Kategorie van aanduider Stemreg Ekonomiese belang Aanduider Stemreg in die onderneming in die hande van swart mense Ekonomiese belang in die onderneming waarop swart mense geregtig is Voldoening aan eienaarskap Netto ekwiteitsbelang 10% van die teiken (Jaar 1) Punte vir 20% van die teiken (Jaar 2) verwesenliking 40% van die teiken (Jaar 3,4) 60% van die teiken (Jaar 5,6) 80% van die teiken (Jaar 7,8) 100% van die teiken (Jaar 9,10) Bonuspunte 20% Eienaarskapbetrokkenheid van die onderneming deur: gestremde swartesswart jeugdigesswart vroue en/of bre eienaarskapskemas Kommersile landbougrond wat aan swart mense oorgedra of verkoop is Bydrae om meer as 30% grondoordrag te bereik Punte 5 7 1 7 Teiken 25% 25% Ja 25%

Element

Eienaarskap

20%

Bonus vir elke vlak van 5% 30% 30% (Bonuspunte vir elke persentasie grondoordrag wat meer is as 30% van die totale grond) 25.1%

20 5

Grondbesitters Bonuspunte

Bestuur

20%

Eienaarbestuurderdeelname Bonuspunte

Swart verteenwoordiging op eienaar-bestuurder-vlak

20

Verteenwoordiging van swart vroue op eienaarbestuurder-vlak Swart verteenwoordiging op bestuurder-opsiener- 6 vlak

10% 40% 20% 70% 35% Yes 1%

Gelykberegtiging by indiensneming

20%

Verteenwoordiging van swart vroue op bestuurder- 6 opsiener-vlak Swart werknemers as persentasie van die totale 4 werknemers Swart vroue werknemers as persentasie van die totale 4

Inskrywing / betrokkenheid van werknemers by 5 erkende opleidingsprogramme Vaardigheidsontwikkelingsuitgawe op swart 15 werknemers bykomend tot die vaardigheidsontwikke lingsheffing (behalwe waar die onderneming vrygestel is van die vaardigheidsontwikkelingsheffing) as persentasie van die hefbare bedrag (of as persentasie van die totale jaarlikse betaalstaat vir entiteite wat van die vaardigheidsontwikkelingsheffing vrygestel is). (85% van die uitgawe is gemik of kernvaardighede soos deur die onderneming gedentifiseer en op kritieke vaardighede soos deur die relevante SOOO gedentifiseer). Bonuspunte Voorkeurverkryging 20% Persentasie werknemers op BOOV-vlak 3. 2 SEB-verkrygingsuitgawe van verskaffers in 20 ooreenstemming met die SEB-verkrygingserkennings telsel soos in afdeling 5.5 van die Handves vervat Kumulatiewe bydrae tot ondernemingontwikkeling 20 as persentasie van die kumulatiewe netto wins na belasting gemeet vanaf die aanvangsdatum tot op die datum van die meting Bonuspunte Korporatiewemaatskaplikeinvesteringsuitgawe en/of grond wat aan plaaswerkers beskikbaar gestel is Langtermynverhuring van 20% van die grond of 3 kapitale bates aan swart mense wat aan die kriteria vir n kwalifiserende transaksie voldoen, soos in paragraaf 5.1.1.3 uiteengesit Kumulatiewe randwaarde van korporatiewe- 20 maatskaplike-investeringsbydraes as n persentasie van die netto wins na belasting oor vyf jaar en/of grond wat aan plaaswerkers beskikbaar gestel is gemeet vanaf die aanvangsdatum van hierdie Handves of die aanvangsdatum oor 10 jaar van hierdie handvestydperk

Va a r d i g h e i d s 20% ontwikkeling

70% 50%

1%

Ondernemingontwikkeling

20%

Verhuring vir langer as 10 jaar

Landelike ontwikkeling, armoedeverligting en korporatiewe maatskaplike investering

1% (KMI) 10% (grond vir plaaswerkers)

20%

455

Nasionale kwessies
Veiligheid en sekuriteit
1. Oorsig
Misdaad vernietig waarde en lewens, en laat diep letsels. Ons is bewus hiervan, en talle van ons het dit al ervaar. Vrees kan n mens laat voel of jy beler word, en kan n negatiewe spiraal teweegbring wat niks goeds oplewer nie. Raad word allerwe gegee dat n mens nie bevrees moet wees nie, maar eerder veiligheidsbewus and bedag (sien opskrif 7 vir voorbeelde van veiligheidswenke). Dan is daar ander wat nog verder gaan en vra hoe ons kan verwag dat daar minder misdaad moet wees in n gemeenskap met n werkloosheidsyfers van bykans 40% en n massiewe rykdomgaping tussen di wat baie het en di wat niks het nie. Hierdie 40% van die samelewing is mense wat op die kantlyn geskuif is, met min werklike hoop op n werk of n sinvolle lewe. Hulle beskik nie oor vaardighede nie, en dit is ook onwaarskynlik dat hulle dit gou sal bekom; en hulle het geen waarde vir die ekonomie nie. Sommige boere het betrokke geraak deur hulp te verleen met die ontwikkeling van vaardighede, opvoeding, kleinsake-ontwikkeling, toegang tot grond en toerusting, toegang tot markte, en geleenthede vir eienaarskap. En sommige van hulle het hierdie dinge gedoen nog voor swart ekonomiese bemagtiging (SEB), wat boere daartoe aanmoedig. Dit is hierdie boere wat n positiewe invloed in die gemeenskap is, en wat waarskynlik die meeste doen om misdaad in die kiem te smoor.

Besigheid Teen Misdaad (BTM) Business Against Crime (BAC) Tel. 011 883 0717 www.bac.org.za

Dit verleen aan die regering burgerlike beleidsbestuurkapasiteit onafhanklik van die gevestigde en beroepsbelang van die Polisiediens.

Kontakbesonderhede, statistiek en Sekuriteitsvereniging van Suidverslae verskyn op die webtuiste. Afrika Security Association of South Africa Centre for the Study of Violence (SASA) and Reconciliation Tel. 031 764 6681 Tel. 011 403 5650 www.sasecurity.co.za Tel. 021 447 3661 www.csvr.org.za Solidariteit Tel. 012 644 4300 Crime Line (Misdaadlyn) www.solidariteit.co.za SMS to 32211 www.solidariteitradio.co.za www.crimeline.co.za In September 2009 is die name van slagoffers van plaasaanvalle op U anonieme misdaadleidraad-lyn. Solidariteit Radio uitgelees. Die uitsending het agt uur lank geduur. Instituut vir Sekerheidstudies Institute for Security Studies Suid-Afrikaanse Raad vir Tel. 012 346 9500/2 Menseregte www.iss.co.za South African Human Rights Council Nasionale Instituut vir (SAHRC) Vuurwapen-onderwysen Tel. 011 484 8300 www.sahrc.org.za Opleiding National Firearms Education and Vind die besonderhede van die Training Institute streekkantore op die webtuiste. Tel. 031 301 0220 Policing Association of South Africa (POLSA) Tel. 012 429 6808 Beheerliggaam vir die Private Sekuriteitsbedryf Private Security Industry Regulatory Authority (PSIRA) Tel. 012 337 5510 /20 /30 www.sira-sa.co.za SASSETA (Safety and Security Education and Training Authority) Tel. 086 110 2477 www.sasseta.org.za Sekretariaat vir Veiligheid en Sekuriteit Secretariat for Safety & Security Tel. 012 393 2500 www.nationalsecretariat.gov.za Suid-Afrikaanse Vereniging vir Indringeropsporingstelsels South African Intruder Detection Services Association (SAIDSA) Tel. 011 845 4870 www.saidsa.co.za Suid-Afrikaanse Nasionale Werkgewersvereniging vir die Sekuriteitsbedryf South African National Security Employers Association (SANSEA) Tel. 011 498 7468 www.sansea.co.za Suid-Afrikaanse Polisiediens (SAPD) NoodTel. 10111 Misdaad (Crime Stop) Tel. 08600 10111 www.saps.gov.za

2. Rolspelers
AfriForum Nantes Kelder Tel. 012 644 4409 www.afriforum.co.za www.afriforum911.co.za n Span kundige landbou-, besigheids- en openbare leiers bestuur die Agri Securitas Trustfonds. Hulle identifiseer die projekte wat gefinansier moet word.

Agri SA Die Trustfonds se oorkoepelende Kobus Visser doel is om tot die beskerming Tel. 012 663 9935 van landelike gebiede by te dra en www.agrisa.co.za sien die Agri om die landelike gemeenskap se Securitas-kieslysopsie bewustheid op te skerp d.m.v. die finansiering van Agri SA en sy lede is verbind tot goedgekeurde projekte wat Suid-Afrika en onderskryf die op voetsoolvlak in belang van Grondwet en die Handves van die bepaalde gemeenskap Regte. Agri SA wil graag n genisieer is, sodat die stabiele landelike omgewing sien gemeenskap sy eie veiligheid in die proses kan verbeter waar almal n gehalte-lewe lei en die verskaffing van inligting daar ekonomiese geleenthede vir vir die bevordering van eie almal is. Daarom moedig Agri SA bewustheid en die beskerming hul lede aan en rus hulle toe om van opstalle menseregte te respekteer, en het die bydraes tot goedgekeurde vereniging by verskeie geleenthede trustfondse wat geskep die skending van menseregte in is om kinders wat weens landelike gebiede veroordeel. plaasaanvalle wees gelaat is, finansieel by te staan Die steeds ho voorkoms bydraes tot Agri Securitas se van plaasaanvalle en -moorde Traumaskemapremies om Agri beteken dat die sekuriteit van die SA-lede te help om voorsiening boeregemeenskap een van Agri SA te maak vir mediese uitgawes se hoogste prioriteite is. na n plaasaanval of n ongeluk Agri SA-lede dien op verskeie vlakke van die landelike beskermingsplan waar aksies beplan en uitgevoer word. Die lys van goedgekeurde projekte en aantekeninge oor elk verskyn op www.agrisa.co.za kies die Agri Securitas-kieslysopsie.

456

Nasionale Vuurwapen-oproep- Universiteit van Johannesburg (UJ, voorheen RAU) sentrum Tel. 012 353 6111 Sentrum vir die Studie van firearms@saps.org.za Ekonomiese Misdaad Centre for the Study of Economic TLU SA Crime (CENSEC) Voorheen die Transvaalse LandbouTel. 011 489 2134 unie Tel. 012 804 8031 Leigh Matthews Stresen veiligheid@tlu.co.za Traumasentrum www.tlu.co.za Tel. 011 226 2200 TAU SA het n sekuriteitsbeleid www.leighmatthews.co.za ontwikkel om lede, hul families en bure te ondersteun om n veilige Universiteit van die Vrystaat omgewing te skep wat ekonomiese Departement Bourekenkunde en landboupraktyke bevorder. Waar Konstruksiebestuur moontlik, word samewerking met Tel. 051 401 3322 die owerhede aanbeveel, maar daar UNISA is ook besef dat onderlinge steun in Kollege vir Regsgeleerdheid die landelike gebiede baie kan doen Skool vir Strafreg om lewe en eiendom te beskerm. Departement Sekerheidsrisikobestuur TAU SA bied opleiding aan lede Tel. 011 471 2054 waartydens selfverdediging, www.unisa.ac.za regsaangeleenthede, noodhulp en brandbestryding voorkeuraandag WNNR geniet. Hierdie aspekte word Verdediging, Vrede, Veiligheid en gentegreer om n praktiese sekuriteit Tel. 012 841 2297 / 4487 beskermingsplan daar te stel. www.csir.co.za Hul webtuiste het n kieslysopsie met statistiek oor plaasaanvalle, veediefstal en meer. Die organisasie se strategiese doelwitte word ook hier uiteengesit.

Veiligheid eerste, ongeag of dit jou eie lewe is of di van jou gesin, jou werkers of jou diere. Moenie veiligheid as vanselfsprekend aanvaar nie. Moenie met risiko dobbel nie en moet niks aan die toeval oorlaat nie. . Installeer n huisalarm, moniteringstelsel en motoropsporingstelsel; monitor jou diere en bates.

Soek die Farm security systems -opsie op die webtuiste. SecuCell Tel. 016 982 4393 www.secucell.co.za Vroewaarskuwingsekuriteitstelsels

Waters Firearms Competency Assessment and Training Pas beste boerderypraktkyke toe. Centre (FCATC) Beperk risikos deur proaktief op Tel. 011 955 2451 / 082 920 5090 te tree. www.fcatc.co.za Nemtek Tel. 011 462 8283 www.nemtek.co.za Produkte heinings vir Training is offered through a countrywide network of centres.

Xpanda gelektrifiseerde Hulplyn: 0861 972 632 www.xpanda.co.za Takke landwyd

ROBOGUARD Tel. 018 297 1488 www.togra.co.za

4. Nasionale strategie
Prioriteit 6 van die Mediumtermyn- Strategiese Raamwerk (Medium Term Strategic Framework MTSF), die raamwerk wat rigting gee aan die regering se program in die verkiesingsmandaatperiode (2009 2014), is om die stryd teen misdaad en korrupsie te versterk. Veiligheid en sekuriteit lei tot verhoogde vertroue in die ekonomie en maatskaplike strukture, en hierdie prioriteit dra dus daartoe by dat die regering sukses behaal met baie van die ander tien prioriteite wat aangedui word. Plaassekuriteit maak n groot deel uit van die strategiese plan vir die landbou n dokument wat deur die nasionale Departement van Landbou, Agri SA en NAFU opgestel is. Die plan sit die volgende kritieke kwessies uiteen wat oor die kort- en mediumtermyn prioriteit behoort te geniet: Die skepping van n nasionale forum vir vrede en sekuriteit, met lede uit alle belanghebbende landelike organisasies om bestaande inisiatiewe in die bekamping van landelike geweld, misdaad, sosiale suspisie en spanning wat in landelike gebiede hoogty vier te komplementeer; en om goeie werksomstandighede, goeie buurverhoudings en groter vertroue in die verskillende gemeenskappe te bevorder. Herstel van die regstelsel en sy ondersteuningsdienste om as afskrikmiddel teen misdaad te dien. Bemanning van die SAPD en SANW, asook deeltydse magte, met behoorlik opgeleide en ervare polisie- en weermagpersoneel om hierdie magte se vermons te verbeter om kriminele aktiwiteite in die land, en veral in die landelike gebiede, te bekamp. Die toewysing van spesifieke menslike en finansile hulpbronne aan die SAPD en SANW om hierdie magte te help om hul mandaat van misdaadvoorkoming en die daarstelling van n landelikeveiligheidsplan uit te voer. Hierdie hulpbronne/fondse sal in die eerste plek toegewys word aan aksies en aktiwiteite om plaasaanvalle en landelike misdaad te bekamp. Die strategiese belang van die Nasionale Operasionale Kordineringskomitee (NOKOK) as kordineerder van alle belanghebbendes in die landelikebeskermingsplan sal met die nodige menslike en finansile hulpbronne versterk word om die Komitee in staat te stel om die landelikebeskermingsplan in werking te stel en om aktiwiteite tussen die belanghebbendes en die regering te kordineer. Die implementering van die veiligheids- en sekuriteitstrategie om landelike stabiliteit en vertroue te herstel kry die hoogste prioriteit in die plan. Gekoppel hieraan is die versnelling van die herverdeling van grond vir landbouontwikkeling.

3. Maatskappye wat betrokke is


krisis kan hanteer. Een kenmerk is n reismoniteringsdiens wat totale gemoedsrus aan boere en hul families verskaf wanneer Koelvaste ombouing van bakkies. hulle na hul plase moet terugreis. CrisisOnCall dra maandeliks tot Beka die Agri Securitas Trustfonds by en Tel. 011 238 0000 dra dus ook by tot die veiligheid www.beka.co.za van landsburgers. Aansoekvorms kan van die webtuiste van Agri SA Spreiligte, noodligte en (www.agrisa.co.za) afgelaai word. ander beligting. Vind die kontakbesonderhede van takke CSS & KSS Security landwyd op die webtuiste. Tel. 018 468 8506/ 056 213 3295 Armour Systems & Projects Tel. 011 447 9220 www.armoursystems.co.za Bernhard Agencies Tel. 011 802 1783 www.bernhardagencies.co.za n Verskeidenheid sekuriteitstoerusting, insluitend Cellsecure waarmee jy jou sekuriteit deur middel van jou selfoon outomatiseer Hulle verskaf nagsigtoerusting, bv. en beheer byvoorbeeld, indien verkykers. sekuriteit verbreek word, word n SMS aan tot vyf nommers gestuur. Big Brother CCTV Tel. 011 788 7750 Defence Concepts www.bigbrother.co.za Tel. 011 444 0830 Infrarooi-sensitiewe kameras, ens. www.defcon1.co.za Conserv Security Tel. 011 957 0048 www.conservsecurity.com CrisisOnCall Tel. 012 335 3776 Vensterversterking: beskerming teen inbraak, natuurlike rampe, koels ens.

HOTSURE Tel. 0861 265 537 Faks 086 640 5744 n Landswye inbelsentrum wat 24 info@hotsure.co.za uur per dag beman word en enige www.hotsure.co.za

457

Besonderhede oor die Departement van Korrektiewe Dienste, die Departement van Justisie en alle regeringsdepartemente is beskikbaar op www.gov.za.

Geld
Vermy dit sover moontlik om groot bedrae kontant op die eiendom aan te hou.

5. Publikasies en webtuistes
Sien die webtuistes wat elders in hierdie hoofstuk genoem word.

Toerusting
Sleutels moet behoorlik beheer word sodat die duplisering van sleutels voorkom kan word. Verwyder alle sleutels uit voertuie wanneer hulle nie in gebruik is nie. Let op indien sleutels onverklaarbaar verdwyn of weer verskyn.

www.muur.co.za Lys die name van slagoffers van plaasaanvalle. Security Focus Die amptelike tydskrif van die sekuriteitsbedryf in Suider-Afrika. Die aanlyn-weergawe en ander sekuriteitspublikasies verskyn op www.secpub.co.za. www.sahrc.org.za die webtuiste van die SA Menseregtekommissie waarop n afskrif van die kommissie se verslag oor plaasaanvalle verskyn. www.saps.gov.za Suid-Afrikaanse Polisiediens. Die Crime Prevention-kieslysopsie lei die gebruiker na Farm Attacks. www.crimeline.co.za, n Primedia-inisiatief wat daartoe gelei het dat nagenoeg 900 misdadigers teen Desember 2009 agter tralies was. SMS misdaadwenke aan 32211. www.mjhood.co.za - die FAQ-opsie neem jou na vrae oor vuurwapenlisensies. www.dcs.gov.za webtuiste van die Departement van Korrektiewe Dienste. www.doj.gov.za Departement van Justisie. www.osf.org.za - het n strafreg-program. www.ifsecsa.com - IFSEC, Suid-Afrika se Securex, is die land se grootste sekuriteitsgebeurtenis. National Directory on Services for Victims of Violence and Crime bevat inligting oor meer as 1500 organisasies en regeringsdienste in al nege provinsies. Die gids kan gebruik word as n gerieflike bron van toegang tot gespesialiseerde dienste aan slagoffers, hofvoorbereiding en ondersteuning, beskermings- en ondersoekdienste, sentrums vir maatskaplike dienste, asook skuilings en krisissentrums. Toegang kan verkry word by die Nasionale Departement van Maatskaplike Ontwikkeling, asook alle nieregeringsorganisasies wat saam met die departement werk. Besoek www.dsd.gov.za vir kontakbesonderhede. Perpetrators of farm attacks: An Offender Profile, D Mistry & J Dhlamini, 2001. Institute for Security Studies. Oorwin Plaasaanvalle, Lukas Swart. Bestel dit by www.akska.co.za.

Telefone
Hou altyd n selfoon as alternatief vir n landlyn byderhand. Stoor die telefoonnommers van die polisie en die plaaswagstelsel op u selfoon sodat u dit maklik in n noodgeval kan skakel. Toets die telefone, sirenes en alarmstelsels gereeld.

Huis
n Gelektrifiseerde hening is n goeie idee. Indien dit nie moontlik is nie, span n viervoetheining om honde rondom die huis aan te hou. Installeer sekuriteitskettings aan en loergaatjies in die deure sodat u kan sien wie aan die buitekant staan. Moenie op n plek slaap waar u van buite gesien kan word nie. Sekuriteitshekke moet by die slaapgedeelte in die huis en ook aan die buitedeure genstalleer word. (U huis met vanselfsprekend met diefwering en n doeltreffende alarmstelsel toegerus wees.) Moenie snags uitgaan om vreemde geluide te ondersoek nie. Skakel die polisie of die plaaswagstelsel. Rig n heining eerder as n muur om die huis op om maksimum sigbaarheid te verseker. Hou n noodhulpkissie byderhand en weet te alle tye waar dit is. Hou n flits of twee byderhand liefs op n strategiese plek in die huis.

Kommunikasie en sosiaal
Stel n noodplan op en oefen dit met die gesin sodat een van hulle weet wat om te doen. Maak u bewegings aan u familie bekend. Vind by die plaaslike polisiestasie of landbou-unie uit wat u volgens wet mag doen en hoe u mag optree. Let op na gesprekke oor ongewone gebeure. Moedig veiligheidsbewustheid onder u kollegas aan.

Honde

6. Sekuriteitswenke
Verskeie sekuriteitswenke is al aan plaasboere gegee. Sommige hiervan, veral di aangaande vuurwapens, is teenstrydig met mekaar. Di wat hier verskaf word is eerder aanbevelings, n kontrolelys en baie van u sal waarskynlik wenke by die lys kan byvoeg. Lees hierdeur om te bepaal hoe veiligheidsbewus u is..

Gesindheid en roetine
Wees te alle tye bewus van wat om u aangaan. Vermy roetine. Die geld veral nadat u kontant by die bank getrek het dit moet nooit op n voorspelbare wyse gedoen word nie. Dit is voordelig as daar twee ingange tot die plaas is. Maak n gewoonte daarvan om nie onmiddellik te gaan slaap nadat al die ligte afgeskakel is nie bly nog n rukkie lank wakker.

Boere moet goed opgeleide honde op die eiendom aanhou waarvan sommige snags in die huis moet bly. Let op hul gedrag, byvoorbeeld as hulle onverklaarbaar siek word of as hulle anders optree wanneer u terugkeer huis toe (bv. as hulle bang is of op n bepaalde plek bly blaf). Op watter gedeelte van die werf word hulle die meeste aangetref? Ander dele van die werf moet dalk ook aandag kry, anders maak dit jou kwesbaar.

Vreemdelinge
Wees versigtig vir vreemdelinge wat lewende hawe wil koop veral as u nie normaalweg lewende hawe verkoop nie of wat werk soek, of navraag doen oor een van die werkers wat in u diens is.

Plaasuitleg
Moenie bome of struike naby hekke aanplant nie. Dit skep n goeie wegkruipplek vir boosdoeners. Wees bewus van hekke wat toe is as dit veronderstel is om oop te wees.
Bronne: Perpetrators of farm attacks: an offender profile, D. Mistry & J. Dhlamini, 2001; www.agrisa.co.za; www.saps.gov.za; en Kobus Visser (Agri SA).

Arbeid
Goeie verhoudinge en kommunikasie met u plaasarbeiders is uiters noodsaaklik. Ken elke persoon, sy of haar familie en waar hulle vandaan kom. Afhangende van u verhouding met die werkers, kan hulle betrek word by n plaaswagstelsel. Hulle moet aangemoedig word om bewus te wees van veiligheidsmaatrels en moet enigiets ongewoon rapporteer vreemde motors, vreemdelinge op die plaas, ens. Beloon die werkers vir nuttige wenke en inligting. Hou afskrifte van werkers se identiteitsdokumente. Wees bewus van ongewone gedrag en aktiwiteite onder werkers veral as u onlangs n nuwe werker in diens geneem of een afgedank het, of indien werkers hul poste sonder rede verlaat.

458

Nasionale kwessies
Voedselsekerheid
Kyk ook na die talle ander relevante hoofstukke in hierdie publikasie!

Deels vanwe wisselvallige weerpatrone wat aan globale klimaatsverandering toegeskryf kan word, gaan n aantal belangrike voedselproduseringstreke en -nasies (veral Asi, Australi en NieuSeeland) onder kwaai droogtes gebuk. Die globale finansile krisis het op internasionale vlak heelwat gevolge gehad, veral betreffende die vermo van internasionale hulpagentskappe om op hulproepe van lande wat in n krisis verkeer, te reageer (met kontant en/of voedsel).

Perspektiewe
Met die oog op die lang termyn behoort die internasionale gemeenskap, veral die leiers van die internasionale gemeenskap, dringend byeen te kom om te kyk hoe ons eerstens hierdie ekonomiese stelsels en verspreidingstelsels kan verbeter, en tweedens hoe ons die produksie van landbouprodukte kan verhoog (Sekretaris-Generaal van die VN, Ban Ki-moon eie vertaling). Lees wat Jacques Diouf, direkteur-generaal van die VN se Voedsel- en landbou-organisasie (VLO) in 2009 by die World Grain Forum ges het. Die artikel World needs better food plan, says FAO chief kan in die argiewe by www.farmersweekly.co.za gevind word. Bekostigbare voedsel sal op die lang termyn afhang van lewensvatbare plaaslike landbousektore wat billike pryse vir hulle produkte kry en in staat is om redelike pryse vir plaasbenodigdhede te betaal. Die langtermynoorlewing van plaaslike landbou word bedreig deur subsidies wat aan produsente in ontwikkelde lande betaal word. Die onlangse herbekendstelling van uitvoersubsidies in die Europese Unie en die VSA, het duidelik getoon dat ontwikkelde lande lippediens bewys aan die bevryding van handel. Terwyl Suid-Afrika, as lid van die Groep van 20, se sterk standpunt teenoor uitvoersubsidies lofwaardig is, het ons ook nasionale beskerming nodig teen die gevolge van uitvoersubsidies op invoerpryse.
Bron: Dr Koos Coetzee in Farmers Weekly, 3 Julie 2009. Besoek die artikel, What can we do about high food prices, by www.farmerweekly.co.za.

1. Oorsig
Alle lewe ekonomies, polities, kultureel is van voedselsekerheid as n beginpunt afhanklik. Voedselsekerheid is die versekering dat individue, huishoudings, gemeenskappe en nasies te alle tye toegang tot genoeg veilige voedsel van goeie gehalte het. Dit is vanselfsprekend dat voedselsekerheid gedek word in die Mediumtermyn-strategieseraamwerk (Medium Term Strategic Framework MTSF), die gids vir regeringsprogramme vir 2009 tot 2014. n Gebrek aan voedselsekerheid of voedselonsekerheid word gekenmerk deur die aanwesigheid van honger, verhongering of wanvoeding, en/of die vrees vir voedseltekorte. In Suid-Afrika word 2,2 miljoen huishoudings gesien as voedselonseker en kwesbaar, en hierdie huishoudings gebruik meer as 60% van hulle inkomste aan voedselaankope. Die VN se Voedsel en Landbou-organisasie (VLO) het bevind dat een biljoen mense in die wreld honger lei en dat nog n 100 miljoen mense aan die einde van 2009 na verwagting in hierdie kategorie sou val feite wat niks goeds vir internasionale vrede voorspel nie.
Bronne: African Centre for Food Security (ACFS); Rob Small in n artikel Can community-based organic micro-farming create food security?; http://en.wikipedia. org/wiki/World_Summit_on_Food_Security_2009; Buanews 16 November 2009 Wreldoorsigte oor voedselonsekerheid word deur die Famine Early Warning Systems Network (FEWS-NET) verskaf besoek www.fews.net.

2. Voedselpryse
Dit is die nuwe gesig van honger. Daar is voedsel op die rakke maar mense kan dit nie bekostig nie (Josette Sheeran, hoof van die VN se Wreldvoedselprogram WFP). Die volgende redes word onder meer aangevoer vir die wreldwye styging van die pryse van basiese voedselsoorte: Die florerende Asiatiese ekonomie het die pryse van die meeste voedselkommoditeite opwaarts gedryf. Vleisverbruik in lande wat al welvarender word, het die hoogte in geskiet, wat die vraag na graan vir beeste, varke en pluimvee verhoog het. Die gebruik van meer grond en landbouprodukte vir biobrandstof (in 2008 is n derde van die mielie-opbrengs in die VSA vir biobrandstof opsy gesit) en die vraag na voedselgewasse soos mielies vir biobrandstof, het die vraag verder laat toeneem. Ho oliepryse het die pryse van brandstof en bemestingstowwe laat styg. Ongeveer 36% van die produksiekoste van n brood, kan byvoorbeeld aan die prys van brandstof (petrol, diesel en elektrisiteit) toegeskryf word. Die geleidelike hervorming en liberalisering van landbousubsidirings programme in die VSA en Europa het die berge botter en graan wat vroer jare beskikbaar was, laat krimp nadat oorproduksie uitgeskakel is. Dit het egter terselfdertyd strategiese internasionale reserwes verminder tot die laagste vlakke in 25 jaar. Landbousubsidies in ontwikkelde lande het pryse laag gehou, wat baie mense veral in Afrika genoop het om voedselproduksie te staak. Hierdie praktyk het die voedselvoorsieningsketting benadeel. Oorgeruste spekulasie het tot die onbestendigheid van pryse bygedra.

Rob Small skryf dat ho tegnologiese landbou nie maklik op gemeenskapsvlak aanvaar word nie omdat dit kapitaalintensief is en ho vaardigheidsvlakke vereis. Gebaseer op supertegnologie kan groot oeste vinnig groei. Voedselhulporganisasies kan markoorskot kanaliseer om voedselsekerheid te verseker. Dit werk slegs as daar genoeg gratis geld is om groot hoeveelhede voedsel op n gereelde basis te koop of te subsidieer. In teorie kan ho tegnologiese landbou voldoen aan voedsels ekerheidsbehoeftes. Swakhede in die stelsel het egter die afgelope jare na vore gekom. Wat gebeur as daar nie genoeg gratis geld is om die markoorskot na die honger mense te kanaliseer nie? Bron: Rob Small van Abalimi (Kyk opskrif 4) [Kommersile boere beskik oor die kennis en tegnologie om voedsel op die vereiste skaal te produseer] verbruikersweerstand teen geneties gemanipuleerde (GM) gewasse strem voedselproduksie. Honger mense het nie die weelde om nie-GM-voedsel te kies nie en diegene wat daarteen gekant is, moet besef dat hierdie standpunt tot hongersnood in Afrika-lande bydra. Bron: Dr Koos Coetzee in die artikel Urbanisation poses challenges for agriculture by www.farmerweekly.co.za.

3. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


U sal statistiek oor voedselsekerheid en inligting oor gentegreerde voedselsekerheid en voedingsprogramme (Integrated Food Security and Nutrition Programme IFSNP) en ander DAFF-ingrypings aantref by www. daff.gov.za.

459

460

Direktoraat Voedselsekerheid Tel. 012 319 6736 DFS@daff.gov.za Die Beleidsontledings- en ontwikkelingseenheid (Policy Analysis and Development Unit) ontwikkel en bevorder n nasionale beleid vir voedselsekerheid. Die voedselsekerheidprogramme-eenheid (Food Security Programmes Unit) kordineer die ontwerp, beplanning en implementering van voed selsekerheidprogramme. Die voedselsekerheidinligtingseenheid (Food Security Information Unit) moniteer voedselsekerheidprogramme en bevorder landbou(landelike/stedelike) ontwikkeling. Besoek die Voedselsekerheidsatlas (Food Insecurity and Vulnerability Information Mapping System FIVMS) op die webtuiste van die Landbougeo-verwysingsinligtingstelsel by www.agis.agric.za. FIVMS is n stelsel, werktuig en inligtingsbron wat die regering help om nasionale en subnasionale voedselsekerheidsingrypings te ontwerp en die regte begunstigdes te teiken deur middel van die insameling, ontleding en verspreiding van inligting oor mense wat kwesbaar is vir voedselonsekerheid. Die doel van die gentegreerde voedselsekerheidstrategie (IFSS) is om die aantal huishoudings sonder voedselsekerheid teen 2015 te halveer (dit ook n doel van MDG). Een van die strategiese doelwitte is om binnelandse voedselproduksie te stimuleer deur ondersteuningsdienste aan boere te bied. Die Illima/Letsema-veldtog versprei landboubeginnerpakkies aan arm huishoudings en mobiliseer gemeenskappe om al die grond tot hulle beskikking te gebruik ten einde voedselsekerheid te kry.

4. Rolspelers
Abalimi Tel. 021 371 1653 www.abalimi.org.za Abalimi is n nieregeringsorganisasie (NRO) wat hom beywer om agtergeblewenes deur middel van stedelike landbouen omgewingsprogramme en projekte te bemagtig. ABC Hansen Tel. 012 803 0036 www.abchansenafrica.co.za Graanberging ACAT Tel. 033 234 4223 www.acatkzn.co.za Bessemer Tel. 011 762 5341/2/3/4 www.bessemer.co.za Graanberging Bureau for Food and Agricultural Policy (BFAP) Tel. 012 420 4583 / 021 808 7725 www.bfap.co.za Childrens Feeding Trust (CFT) Tel. 041 581 4371 Disaster Management, Training and Education Centre for Africa (Dimtec) Tel. 051 401 2721 dimtec@ufs.ac.za

Economic Justice Network is Help landelike boere en families om n geloofsgebaseerde netwerk hulle lewensgehalte te verbeter wat hom onder meer vir deur met laekoste-voedsel te begin. voedselsekerheid beywer. Besoek www.ejn.org.za. African Centre for Food F & G Trust (Farm and Garden Security (ACFS) national trust) Tel. 033 260 5855 Tel. 021 801 9677 acfs@ukzn.ac.za www.farmgardentrust.org www.acfs.ukzn.ac.za Die ACFS is aan die Universiteit van KwaZulu-Natal verbonde en bied transdissiplinre, geakkrediteerde kwalifikasies in voedselsekerheid aan. Die ACFS bestaan uit die African Union Commission/ New Partnership for Africas Development Food Security Lead Institution en Centre of Excellence van die SAOG. Die sentrum bied graadkwalifikasies, vaardigheidsontwikkeling en beleidsadvies aan en doen navorsing, wat op bewyse geskoei is, om voedselonsekerheid in Suid-Afrika en die vasteland die hoof te bied. African Micro Mills Tel. 031 584 6250 www.africanmicromills.com Food, Agriculture and Natural Resources Policy Analysis Network (FANRPAN) Tel. 012 804 2966/3186 www.fanrpan.org FANRPAN se visie is n voedselseker suidelike Afrika, vry van hongersnood en armoede. Raadpleeg Food systems onder die opsie Thematic thrusts. FoodBank South Africa Tel. 021 447 8150 info@feedback.org.za www.feedback.org.za Foodgardens Foundation Tel. 011 880 5956/7 www.foodgardensfoundation.org. za

Ander
Daar is ook ander regeringsdepartemente wat by voedselsekerheid betrokke is: Departement Wetenskap en Tegnologie www.dst.gov.za Ingevolge die armoedeverligtingsprogram (Poverty Relief Programme) van die Departement Wetenskap en Tegnologie (DST) word landelike gemeenskappe gehelp om oestersampioene te verbou om hulle in staat te stel om te diversifiseer en hul voedselbasis uit te brei. Danksy fondse wat die DST aan die LNR se Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming bewillig, word byeboere uit 40 landelike gemeenskappe oral in Suid-Afrika in die basiese beginsels van byeboerdery en verwante bedrywe opgelei. Heuningbye is n direkte bron van voedsel (heuning) en het n gunstige uitwerking op gewasverbouing deur middel van bestuiwing. Die Departement Maatskaplike Ontwikkeling www.dsd.gov.za Dit is die departement wat in beheer van maatskaplike toelaes is. (Besonderhede oor die Suid-Afrikaanse Agentskap vir Bestaansbeveiliging SASSA verskyn in die hoofstuk Die belangrikheid van landelike ontwikkeling of by www.sassa.gov.za). Meer as 13 miljoen landsburgers ontvang tans maatskaplike voordele, waarvan nege miljoen kinders is. Die regering het erken dat maatskaplike toelae die doeltreffendste vorm van armoedeverligting is, veral met die huidige finansile insinking. Mededingingskommissie Tel. 012 394 3332 www.compcom.co.za In teorie hou mededinging pryse laag (omdat die klant elders heen kan gaan indien sy of hy nie jou pryse wil betaal nie). Prysvasstelling tussen deelnemers in die voedselbedryf is nadelig vir voedselsekerheid. Die Wysigingswet op mededinging hou ernstige implikasies vir direkteurs en senior bestuur in. Die Wet bepaal dat die individu wat firmas aan kartelbedrywighede laat deelneem, persoonlik verantwoordelik en krimineel aanspreeklik gehou kan word. Kyk na die dokument by www. compcom.co.za en www.thedti.gov.za.

Om winsgewende graanmeulens Food & Trees for Africa en basiese voedselproduksie in Tel. 011 803 9750 SAOG te bedryf. www.trees.co.za Die African Organic Farming Foundation (AOFF) ged@africanorganics.org www.africanorganics.org Die AOFF se missie is om armoede in Suid-Afrika se landelike gemeenskappe te verlig deur die bekendstelling van organiese boerdery, beter voeding, die ontwikkeling van agroondernemings en die bestuur van natuurlike hulpbronne. Agri Iphepeng Tel. 018 642 1596 / 083 265 6210 Hierdie organisasie lei mense in die vestiging van groentetuine op en leer hulle hoe om hul eie basiese voedsel tuis te produseer. GSI Group Africa (Edms) Bpk Tel. 011 794 4455 www.gsiafrica.co.za Graanberging Heifer International Tel. 031 777 1374/5 www.heifer.org.za Die missie van Heifer International, n ontwikkelingsorganisasie, is om armoede, hongersnood en omgewingsverval te bekamp deur vee wat voedsel kan produseer aan behoeftige gesinne te verskaf. International Water Management Institute Tel. 012 845 9100/32 www.iwmi.cgiar.org

461

Die verbetering van water- en op die een of ander wyse met grondhulpbronbestuur vir voedsel, voedselsekerheid verband. lewensonderhoud en die omgewing. National Agricultural Marketing Council (NAMC) Kalahari Kid Corporation Tel. 012 341 1115 Tel. 011 807 5624/5 www.kalaharikid.co.za U sal die kwartaallikse voedselprystendense aantref by www. Landboubesigheidskamer namc.co.za. Tel. 012 807 6686 www.agbiz.co.za Noordwes-Universiteit Morogo Navorsingsprogram (MNP) Soek die nuutste Southern African Tel. 018 299 2319 food security outlook onder die Retha.VanDerWalt@nwu.ac.za opsie Trade intelligence by www. agbiz.co.za. Kyk ook na: The farms Strategie om voedselonsekerheid race: the rush for food security in in landelike gebiede te verminder, Africa. moet erkenning gee aan Afrika se inheemse voedselkultuur, Landboukolleges werk wat daarop gebaseer is om saam met die provinsiale voedselplante wat natuurlik departemente van landbou om voorkom te gebruik en om basiese opleidingsprogramme bestaansgewasse van tradisionele in voedselsekerheid aan te bied. groente te verbou. Besonderhede verskyn in die hoofstuk oor landbou-onderwys Volgens die International Fund en -opleiding. for Agricultural Development (IFAD) bestaan huishoudelike Landbounavorsingsraad (LNR) voedselsekerheid nie net uit www.arc.agric.za voedselsekerheid nie, maar behoort dit ook aan voedingDie behoefte aan voldoende, en veiligheidsvereistes, asook veilige en voedsame voedsel l ten kulturele voorkeure, te voldoen. grondslag aan regeringsmandate en Doen navraag by die MNP oor die dus ook aan die doelwitte van die LNR. Al sy kernbedrywighede hou feit dat die voedingswaarde

wat van Afrika-groente hor as hulle voedselsekerheidprojekte daarop gemik is om lewensmiddele Westerse ekwivalente is. aan kwesbare gemeenskappe, veral Operation Hunger in landelike gebiede, te voorsien. Tel. 011 902 4000 / 011 865 5203 Hierdie projekte is ook gemik op www.operationhunger.co.za die skepping van volhoubare klein, middelgroot en groot landbouOperation Hunger skep ondernemings (small-macrovennootskappe tussen kwesbare medium enterprises SMME). huishoudings en mense wat omgee en spits sy pogings toe op die Raad vir Geesteswetenskaplike armstes onder die armes. Navorsing (RGN) Sentrum vir Armoede, Planner Bee Plant Care Indiensneming en Groei Tel/Faks: 011 888 4215 Tel. 012 302 2721 carmen@livingearth.co.za www.hsrc.ac.za www.fertilis.co.za Reach Out Vegetable Hierdie organisasie produseer Production F e r t i l i s - e r d w u r m u i t w e r p s e l s Tel. 072 624 9498 (kunsmis wat gemaak word deur die mis van melkkoeie Voedselsekerheidsopleiding in die vir erdwurms Eisenia foetida Wes-Kaap. te voer). Die uitwerpsels van die Fertilis-erdwurm word as kunsmis South African New Economics vir alle grondtipes gebruik en is Network (SANE) ideaal vir voedseltuine. U sal meer Tel. 021 762 5933 besonderhede in die hoofstuk www.sane.org.za oor erdwurms en vermikultuur Southern African Regional aantref. Poverty Network (SARPN) info@sarpn.org Die provinsiale departemente www.sarpn.org van landbou. Besonderhede verskyn in die hoofstuk Landbou Die Suid-Afrikaanse Instituut in die provinsies. Hierdie vir Entrepreneurskap (SAIE) departemente bedryf volgehoue Tel. 021 447 2023 www.entrepreneurship.co.za

462

Die AgriPlanner-program is aanvullend tot die regering se oorkoepelende doelwit, naamlik dieversekering van volhoubare voedselvoorsiening vir almal, deur skole en gemeenskappe te help om voedsel op n natuurlike wyse self te kweek. Die verdere uitbreiding van groentetuine ontwikkel vaardighede om n inkomste te genereer. Stellenbosch Universiteit

Universiteit van die Vrystaat Departement Landbou-ekonomie Tel. 051 401 2250 Sentrum vir Volhoubare Landbou en Landelike Ontwikkeling Tel. 051 401 2163 Die opleidingsvideo Food garden management kan by die Universiteit verkry word. Bel 051 401 2557

Departement Bewaringsekologie Urban Farmer Tel/faks 022 448 1106 en Entomologie Lisa Perold 082 842 1579 Tel. 021 808 3728 Departement Tuinbouwetenskap Tel. 021 808 4900 hortsci@sun.ac.za Departement Voedselwetenskappe Tel. 021 808 3578 Sustainability Institute Tel. 021 881 3196 www.sustainabilityinstitute.net Suid-Afrikaanse Agentskap vir Bestaansbeveiliging (South African Social Security Agency SASSA): Besonderhede verskyn in die hoofstuk Die belangrikheid van landelike ontwikkeling of by www.sassa.gov.za. Umthati Training Project Tel. 046 622 4450 www.umthathi.co.za Doen konsultasies oor voedselsekerheid in landelike gemeenskappe en bied opleiding aan indien daarvoor gevra word. Voedsel- en Landbouorganisasie (VLO) Tel. 012 354 8000 www.fao.org Die VLO vier Wreldvoedseldag elke jaar op 16 Oktober. Die organisasie het op 16 Oktober 1945 tot stand gekom het. Besonderhede aangaande ander inisiatiewe van die Verenigde Nasies, byvoorbeeld sy Wreldvoedselprogram (World Food Programme WFP) verskyn by www.un.org Wizzardworms Tel. 033 413 1837 www.wizzardworms.co.za

5. Internasionale sake-omgewing
Artikel 25.1 van die Universal Declaration of Human Rights lui soos volg: Elke persoon het die reg om n lewenstandaard te handhaaf wat die gesondheid en welsyn van daardie persoon en van sy of haar gesin verseker, met inbegrip van die voorsiening van voedsel, kleding, behuising en gesondheidsorg (eie vertaling). Die eerste Milleniumontwikkelingsdoelwit is om armoede en hongersnood teen 2015 te halveer.

Rolspelers
Die Afrika-unie (AU) www.africa-union.org. In Mei 2009 was 20 van die 31 lande wat n voedselkrisis beleef, lande in Afrika. Die AU/NEPAD Comprehensive Africa Agricultural Development Plan (CAADP) stel n aksieplan vir Afrika op om voedselsekerheid daar te stel. Africare www.africare.org Die Comprehensive Africa Agriculture Development Programme (CAADP) is deur regeringshoofde en regerings van Afrika onderskryf as n visie vir die herstel van die landbou-, voedsel- en voedingsekerheid, asook landelike ontwikkeling in Afrika. n Spesifieke doel van die CAADP is om n gemiddelde jaarlikse groeikoers van 6% in die landbou te bewerkstellig. Om hierdie doel te bereik, kanaliseer CAADP beleggings in vier onderling versterkende pilare. Die derde pilaar is die vermeerdering van die voedselvoorraad, die vermindering van hongersnood en die verbetering van response op voedselkrisisse. Kyk www.caadp.net.

Die Framework for African Food Security (FAFS) streef daarna om aan die vereistes van bogenoemde derde pilaar te voldoen. Die doelwitte van hierdie pilaar is spesifiek gerig op mense wat met chroniese voedselonsekerheid saamleef met ander woorde mense met ontoereikende toegang tot voedsel of die middele om voedsame voedsel te koop of te bekom. Tree gerus met die Direkteur van die African Centre for Food Security in verbinding om meer inligting te bekom (kyk onder afdeling 4). Comite Permanent Inter Stat de Lutte Contre la Secheresse au Sahel (Permanente Interstaatlike Komitee oor Droogtebeheer in die Sahel) www.cilss.bf Besoek www.fao.org, die webtuiste van die VN se Voedsel- en Landbou-organisasie (VLO). Famine Early Warning Systems Network (FEWS-NET) www.fews. net voorsien wreldoorsigte soos voedselsekerheidstatusverslae. Food, Agriculture and Natural Resources Policy Analysis Network (FANRPAN) www.fanrpan.org Food First Institute for Food & Development Policy www.foodfirst.org verwerp die Groen revolusie. Lees meer hieroor by hulle webtuiste. Food Insecurity and Vulnerability Information and Mapping Systems (FIVIMS) www.fivims.net Fortifying Africas Future (FORTAF) www.fortaf.org. Kry praktiese inligting om basiese voedsel in Afrika te versterk (deur byvoorbeeld mineraal- en vitamientekorte aan te spreek). www.thehungersite.com die Hunger Site is aanlyn-aktivisme. International Assessment of Agricultural Science and Technology for Development (IAASTD) www.agassessment.org. Verslae soos Agriculture at a crossroads kan aangekoop word by www.amazon.com. International Federation of the Red Cross and Red Crescent Societies (IFRC) www.ifrc.org reageer op voedselkrisisse, asook ander rampe. International Food and Agribusiness Management Association (IAMA) www.ifama.org Jou globale voedselstelselnetwerk. International Food Policy Research Institute (IFPRI) www.ifpri.org International Institute for Environment and Development (IIED) www.iied.org. Een van hul publikasies is Towards food sovereignty, waarin daar gekyk word na die konsep van voedselsoewereiniteit, die groeiende beweging daaragter en die transformasie wat nodig is om n netwerk van uiteenlopende plaaslike voedselstelsels te regenereer. International Institute for Sustainable Development (IISD) www.iisd. org International Ocean Institute www.ioinst.org The New Partnership for Africas Development (NEPAD) www. nepag.org is ontwerp om die hedendaagse uitdagings wat die vasteland Afrika in die gesig staar, die hoof te bied. Oxfam GB is n ontwikkelings-, noodlenigings- en veldtogorganisasie wat met ander saamwerk om werkbare oplossings vir armoede en lyding in die wreld te vind. Daar is n elektroniese Oxfam-nuusbrief beskikbaar (besoek www.oxfam.org.uk vir meer besonderhede). Regional Hunger and Vulnerability Programme (RHVP) www. wahenga.net ReliefWeb (www.reliefweb.int) is die sentrale punt om humanitre inligting te vind oor komplekse noodsituasies en natuurrampe oor die wreld heen wat so vinnig moontlik aangespreek moet word. Bygewerkte verslae oor voedselsekerheidskwessies word ook ingesluit. Die Wreldbank plaas gereeld berigte oor voedselsekerheid (en voedselpryse) by sy webtuiste www.worldbank.org. Die VN se World Food Programme (WFP) www.wfp.org gee voedsel aan 73 miljoen mense in 78 lande, wat minder as n tiende van die wreld se ondervoede bevolking is. Worldwide AgriCultures Network ondersteun pogings om kennis oor kleinskaalse familieboerdery uit te bou. Hulle publiseer een internasionale publikasie en sewe streeksuitgawes. Besoek www.leisa. info.
Ons wil die African Centre for Food Security bedank vir hulle terugvoer oor die konsephoofstuk.

463

Nasionale kwessies
Water
Sien die aparte hoofstukke vir meer inligting oor waterberging, besproeiing, boorgate en windmeule en afvalbestuur.

Omgewingsmoniteringsgroep Tel. 021 448 2881 www.emg.org.za The Mvula Trust Tel. 011 403 3425 www.mvula.co.za

Waterinstituut van Suid-Afrika (WISA) Tel. 011 805 3537 www.wisa.org.za EN www.ewisa. co.za

1. Oorsig
Suid-Afrika is n halfdor land, met klimaat wat van woestyn na semi-woestyn in die weste tot hoveld langs die oostelike kusgebiede wissel, met n gemiddelde renval van ongeveer 450 mm per jaar. Ons renval is heelwat minder as die wreld se gemiddeld van 860 mm. As gevolg van Suid-Afrika se ho verdamping word ons waterhulpbronne, volgens internasionale standaarde, as skaars en uiters beperk beskou. Waterbronne in Suid-Afrika bestaan uit die volgende drie bronne, wat hier in volgorde van belangrikheid genoem word: oppervlakwater (77%), wegvloei (14%) en grondwater (9%). Die volgende tabel toon die waterbrontoewysings per groep watergebruikers aan: Watergebruiker/sektor Landbou Huishoudelik Stedelik Landelik Industrieel Bebossing Mynbou Kragopwekking Gedeelte van toewysing 62% 27% 23% 4% 3,5% 3,5% 2,5% 2%

Die Waterinstituut van SuidAfrika (WISA) is n vrywillige vereniging Die grootste NRO wat water- en niewinsgewende sanitasie-ontwikkeling in Suid- wat uit 2 300 lede bestaan, wat professionele mense uit die Afrika ondersteun. watersektor, belangstellende maatskappye, Nasionale Waterforum (NWF) partye, regeringsdepartemente, opvoedTel. 012 804 8031 kundige en navorsingsinrigtings, TAU SA (Louis Meintjies) plaaslike owerhede en Tel. 012 841 3957/477 geassosieerde organisasies insluit. CSIR (Dr Paul Oberholser) Die nuutgestigte NWF (2009) het voedselkleinhandelaars, landbouchemiese maatskappye en mynmaatskappye genooi om hulle te help in die stryd teen waterbesoedeling in SuidAfrika. NWF sal aan die spits staan van TAU SA en sal maniere ondersoek om water te spaar, waterbesoedeling deur boere te verminder en gehaltewater vir landbou te verseker. WISA se doel is om kundigheid te bou, kennis te deel en lewensgehalte te verbeter deur geleenthede te skep vir die promosie, integrasie en toepassing van wetenskaplike, bestuurs- en ingenieurskennis en vaardighede in die watersiklus deur middel van nuusbriewe, tydskrifte, werkwinkels, konferensies en webtuistes. WISA het ses streekstakke en 11 tegniese afdelings.

Suid-Afrikaanse Vereniging van Die Watergebruikersverenigi Waterbenutting (SAAWU) ngs (WUSe) sluit in alle sektore Tel. 011 455 0591/0176 wat vir hulle watergebruik van n www.saawu.org.za spesifieke waterhulpbron afhanklik is. Aantekeninge van die WUSe kan Daar is 19 outonome waterrade gevind word op www.dwaf.gov.za wat verantwoordelik is vir die neem die volgende kieslysopsies: suiwering en verspreiding van Documents, Legislature en water vir huishoudelike, landbou- National Water Act. en nywerheidsgebruik asook vir ander gebruike. Die meeste van hulle is lede van die SAAWU.

Bron: Water for Growth and Development (WfGD) Framework, 2009

3. Nasionale waterstrategie
Ongeveer 60% van alle watergebruik in Suid-Afrika kan toegeskryf word aan die kommersile landbousektor wat water vir besproeiingsdoeleindes gebruik. In n land met karige waterhulpbronne, plaas dit n aansienlike verantwoordelikheid op almal in die landbousektor om aan die nasionale Wet op Water, 36 van 1998, gehoor te gee. Departement van Water- en Omgewingsake (DWOS) Tel. 012 336 7500 www.dwa.gov.za Die betrokke minister is die beskermer van Suid-Afrika se water en bosbouhulpbronne. Hy of sy is verantwoordelik vir die formulering en implementering van beleid wat hierdie twee sektore bepaal. Die watersektor moet nie net verseker dat alle Suid-Afrikaners toegang tot skoon water en veilige sanitasie het nie, maar moet ook effektiewe en doeltreffende waterhulpbronbestuur bevorder om volhoubare ekonomiese en sosiale ontwikkeling te verseker. Suid-Afrika se grondwet en handves van menseregte bevat die basiese menslike reg om toegang tot voldoende water en n veilige en gesonde omgewing te h. Die twee wette wat die regering in staat stel om deur middel van die Departement van Water- en Omgewingsake aan hierdie regte te voldoen, is: Die nasionale Wet op Water, 1998, wat hom ten doel stel om te verseker dat waterhulpbronne beskerm, gebruik, ontwikkel, bewaar en op n volhoubare wyse beheer word tot voordeel van elkeen in Suid-Afrika; en Die Wet op Waterdienste, Wet 108 van 1997, wat n regulerende raamwerk geskep het waarin waterdienste voorsien kan word.

Die landbousektor is die grootste watergebruiker in die land en verbruik ongeveer 62% van die algehele beskikbare waterbronne (en dit dra by tot werksgeleenthede, landelike welvaart en die land se voedselsekerheid). Die uitdaging is om n hor uitset met dieselfde hoeveelheid of minder water te bereik. Dit is noodsaaklik dat die produktiwiteit van water verhoog moet word om sodoende die mededingendheid van huishoudelike landbou in die internasionale ekonomie te verbeter. Landbou moet toenemend met huishoudelike en industrile gebruikers meeding om waterbronne. Die gehalte van ons water is ook n nasionale aangeleentheid. Watergebruiksgedrag wat n nadelige uitwerking op ons waterbronne het, sluit besoedelende stowwe van die industrile en mynbousektore en ontoereikende instandhouding van afvalwaterbehandelingsaanlegte in. Boere se uitvoermarkte word bedreig en die tarief van water styg as gevolg van die koste van behandelingstelsels wat noodsaaklik is om die toenemende giftige water weer vir menslike gebruik geskik te maak. Die noodsaaklikheid van water bring mee dat dit n menslike sekerheidskwessie geword het. Watergerigte kennis en bewustheid is lewensbelangrik. Wateraanvraagbestuur en waterbewaring is n nasionale aangeleentheid.

2. Verenigings wat betrokke is


Endangered Wildlife Trust Tel. 011 486 1102 www.ewt.org.za Landboubesigheidskamer (LBK) Tel. 012 349 1315 www.agbiz.co.za

Die Gesonde riviere-program was Kies die opsie Energy & Resources by hulle webtuiste. in Oktober 2008 gestig.

464

Volgens skedule 4 van die grondwet het plaaslike regerings die verantwoordelikheid om water en sanitasiedienste te voorsien. Die nasionale regering is egter vir die regulerende funksie verantwoordelik. Om die bestuur van waterhulpbronne te fasiliteer, is die land in 19 wateropvangsgebaseerde waterbestuursgebiede (tans word dit hersien) ingedeel. Elf waterbestuursgebiede deel internasionale riviere. Waterop vangsbestuursagentskappe (CMAs) word gestig om waterhulpbronbestu ursfunksies uit te voer, wat tans deur die departement se streekkantore uitgevoer word, terwyl waterdienslewering en operasies oorgedra word aan waterdiensowerhede (WSAs). Die departement bly gefokus op die infasering van die nasionale Wet op Water, Wet 36 van 1998, met n besondere klem op die implementering van n nuwe organisatoriese struktuur, wat die volgende insluit: Die Nasionale Waterhulpbronstrategie (NWRS), wat in September 2004 gepubliseer is, gee n uiteensetting van die prosedures, riglyne en oorkoepelende strategie vir die bestuur van waterhulpbronne. Die ontwikkeling en toetsing van n strategie vir verpligte watergebruiklisensiring om gelyke toegang tot waterhulpbronne vir histories benadeelde individue te fasiliteer. Die verbetering van watergebruiksdoeltreffendheid. Om die onderhorigheid aan damveiligheidsregulasies te verseker en openbare veiligheid by alle waterhulpbroninstallerings te verbeter. Die ondersoek en toepaslike implementering van genstitusionaliseerde relings vir die optimale bestuur van die Werk-vir-water-program (WfW). Die ontwikkeling van nasionale kapasiteit om die toestand van waterhulpbronne te moniteer sodat akkurate inligting gebruik kan word in besluitneming oor die gebruik en bestuur daarvan. Die skep van die Nasionale Waterhulpbroninfrastruktuuragentskap (NWRIA) om nasionale infrastruktuur te bestuur en te ontwikkel. DWEA se nuwe Bloudruppelsertifikasiestelsel poog om munisipaliteite aan te moedig om die gehaltebestuur van hul drinkwater te verbeter, terwyl dit die publiek bemagtig deurdat dit die regte inligting oor wat uit hulle krane kom, deurgee. Die aanvangsgedeelte van die Nasionale Bloudruppelverslag 2009 kan bekom word deur die webtuiste www. dwaf.gov.za/dir_ws/DWQR te besoek. Alle gebruikers van water word deur wetgewing (sedert 1 April 2002) verplig om hulle watergebruik te registreer (by n watergebruiksorganisasi e, enige massawaterverskaffer of direk by die Departement van Water- en Omgewingsake). Waterhulpbronontwikkeling en bestuur in Suid-Afrika het oor die jare konstant ontwikkel om te voorsien in die behoeftes van n groeiende bevolking en lewendige ekonomie binne die beperkings wat deur die natuur gestel word. Hierdie ontwikkelings is grootliks moontlik gemaak deur die erkenning van water as n nasionale bate wat dit moontlik maak om water te vervoer van waar dit beskikbaar is na waar die grootste oorkoepelende voordele vir die nasie bereik kan word. Alle nuwe gebruike van water moet volgens die nasionale Wet op Water van 1998 gelisensieer word. Dit sluit onder andere die onttrekking van water vir besproeiing, die nywerhede, huishoudelike gebruik, bewaring, vrystelling en ontspanning in. Die lisensie sal spesifiseer hoeveel water onder bepaalde voorwaardes gebruik kan word. Selfs die water uit boorgate moet geregistreer en/of gelisensieer word.

Oos-Kaap Hoofdirekteur: Oos-Kaap Privaatsak X7485 King Williams Town 5600 Direkteur: Bedryf en Onderhoud Tel. 043 604 5402 / 082 908 6756 mnukwan@dwa.gov.za Tel. 041 586 4884 / 083 627 5920 coetzeed@dwa.gov.za

Direkteur: Genstitusionaliseerde Tel. 043 701 0309 / 082 807 4971 Ontwikkeling kekez@dwa.gov.za Direkteur: Watersektorondersteuning Direkteur: Korporatiewe Dienste Posbus 528 Bloemfontein 9300 Hoofdirekteur: Gauteng Privaatsak X995 Pretoria 0001 Hoofdirekteur: KwaZulu-Natal PO Box 1018 Durban 4000 Direkteur: Waterdienste Direkteur: Watergebruik en regulering Tel. 043 604 5407 / 083 627 5929 Mbambisag@dwa.gov.za Tel. 043 604 5414 starkeya@dwa.gov.za Vrystaat Tel. 051 405 9281 / 082 803 3204 ntilit@dwa.gov.za Gauteng Tel. 012 392 1301 Faks: 012 392 1304 SmitH@dwa.gov.za KwaZulu-Natal Tel. 031 336 2861/2 Faks: 031 336 2849 BadenhorstT@dwa.gov.za Tel. 031 336 2700 / 082 808 9914 BadenhorstT@dwa.gov.za Tel. 031 336 2715 / 082 804 2722 moothelalp@dwa.gov.za

Direkteur: Genstitusionaliseerde Tel. 031 336 2926 / 082 803 1817 Onderneming ReddyJ@dwa.gov.za Direkteur: Korporatiewe Dienste Hoofdirekteur: Mpumalanga Privaatsak X11259 Nelspruit 1200 Direkteur: Waterdiensondersteuning Tel. 031 336 2926 / 082 888 2954 MkhizeV@dwa.gov.za Mpumalanga Tel. 013 759 7310 / 083 628 7614 MntambF@dwa.gov.za Tel. 013 759 7329 Faks: 013 755 1678 Noordwes Hoofdirekteur: Noordwes Privaatsak X5 Mmabatho 2735 Tel. 018 387 9547 / 083 629 8991 lobokengc@dwa.gov.za Limpopo Hoofdirekteur: Limpopo Privaatsak X9506 Polokwane 0700 Direkteur: Organisasie en Ontwikkeling Direkteur: Bedryf en Onderhoud Direkteur: WRM Tel. 015 295 1237 / 082 807 5643 Matukaa@dwa.gov.za Tel. 015 290 1216 Cell: 083 627 5914 shakerm@dwa.gov.za Tel. 015 290 1230 / 082 804 2886 shakerm@dwa.gov.za Tel. 015 290 1463 / 083 293 6331 KomapeM@dwa.gov.za Wes-Kaap Hoofdirekteur: Wes-Kaap Privaatsak X16 Sanlamhof 7532 Tel. 021 950 7208 / 082 809 2218 khanr@dwa.gov.za

Alle navrae oor die registrasie, lisensiring en gebruik van water moet aan die volgende streekkantore, wat vir die bepaalde gebiede verantwoordelik is, gerig word:
Hoofkantoor Hoofdirekteur: Streekskordinering en ondersteuning Hoofdirekteur: Noord-Kaap Privaatsak X6101 Kimberley 8300 Tel. 012 336 8798 makhayap@dwa.gov.za Noord-Kaap Tel. 053 830 8804 / 082 809 2306 snydersl@dwa.gov.za

465

466

Die Europese Unie is n vennoot van die regering en het n pakket van R1,25 biljoen aan DWAF se Masibambane-program vir die tydperk 2007 2012 voorsien. Dit help reeds om die program te befonds sedert dit in 2001 begin is. Op www.dwaf.gov.za word die verskillende wette oor water gevind onder die documents-kieslysopsie. Gaan in op die webtuiste van die Parlementre Moniteringsgroep, www.pmg.org.za, vir jaarverslae en inligting van die Departement van Waterrade.

Kapasiteitsbou deur waternavorsingsprojekte is nie langer beperk tot akademiese inrigtings nie. Wetenskapsrade en selfs kleiner firmas en raadgewers sluit toenemend n groot aantal studente in hulle navorsingspanne in wat hulle aanstel om kontraknavorsing vir die WRC te doen.

Die WRC was betrokke by baie inisiatiewe wat Afrika-gebaseer en op Afrika gefokus is. Dit het sy rol as n aktiewe lid van die Globale Waternavorsingskoalisie (GWRC) uitgebrei.

Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV):


Watergebruik en Besproeiingsontwikkeling Mary Jean M Gabriel Tel. 012 846 8567/9 Faks 012 846 8576 DWUID@daff.gov.za
Bron: www.gcis.gov.za/docs/publications/yearbook/water_forestry.pdf. Raadpleeg die jongste jaarboek by www.gcis.gov.za vir n omvattende oorsig van Nasionale Strategie.

WNNR Water-, Omgewings- en Bosboutegnologie Die WRC was veral aktief in die Tel. 012 841 3225 bou van leernetwerke, waarvan n www.csir.co.za goeie voorbeeld sy leierskapsrol in vir die Waterinligtingsnetwerk (WIN) Tegnologie en is. Laasgenoemde se doel is om omgewingsassessering aardhulpbronne, die kapasiteit van waterdienste op bestuur, waterhulpbronbestuur, plaaslike regeringsvlak te versterk. bosbou, kusontwikkeling en bosprodukte.

5. Publikasies en webtuistes
Charting Our Water Future: Economic frameworks to inform decision making (November 2009). Hierdie verslag deur die 2030 Waterhulpbrongroep toon aan dat n derde van die wreld se bevolking teen 2030 n 50% tekort aan watervoorraad sal h as stappe nie onmiddellik geneem word nie. Die toenemende tekort aan water kan egter op n bekostigbare en volhoubare manier getemper word as daar dadelik opgetree word. Kyk na die samevatting by http://us-cdn.creamermedia.co.za. Die Water Wheel is n tydskrif wat elke tweede maand verskyn en handel oor water en waternavorsing Tel. 012 330 9058. Die brosjure Water resources management charges is beskikbaar by die Departement van Water- en Omgewingsake. n Magdom publikasies is beskikbaar by die WRC. Kontak hulle by 012 330 0340 of e-pos orders@wrc.org.za. Besoek www.wrc.org.za om te sien wat alles beskikbaar is. Op www.eldis.org vind u die verslag, Water and the rural poor: interventions for improving livelihoods in sub-Saharan Africa, geskryf deur J Faures en G Santini en uitgegee deur die Land- en Waterontwikkeling van die VN se Voedsel- en Landbouorganisasie (FAO). Dit handel oor die verwantskap tussen water en plattelandse armoede in die streek en bespreek toestande vir sukses. Dit stel ook watergebaseerde, konteksspesifieke en lewenswysegesentreerde benaderings tot die vermindering van armoede in plattelandse gebiede voor. n Publikasie, WATER Sewage & Effluent, n maandelikse tydskrif wat uitgegee word deur Brooke Pattrick Publications, kan verkry word deur 011 603 3960 te bel of deur www.brookepattrick.com te besoek. Water & Sanitation Africa (n publikasie wat elke alternatiewe maand verskyn) word deur 3S Media uitgegee. Skakel 011 531 3300 of besoek www.3smedia.co.za. Die volgende Info Paks (brosjures) kan gevind word by www.daff.gov. za/publications: Collecting rainwater from your roof en Wetland values and functions. Relevante webtuistes sluit in die Departement van Water- en Omgewingsake www.dwaf.gov.za. n Verslag van 21 bladsye, Water conservation and water demand management strategy for the agricultural sector, kan hier gevind word. n Magdom ander verslae en bronne is ook beskikbaar, insluitend verslae oor die toestande van riviere (deel van die program oor die gesondheid van riviere) en riglyne ten opsigte van grondwater. www.wisa.co.za en www.ewisa.co.za Waterinstituut van Suid-Afrika www.africanwater.org n onafhanklike inisiatief wat hom beywer vir die bevordering van volhoubare waterhulpbronbestuur en gebruik www.worldwatercouncil.org Die Wreldwaterraad Sien ook die webtuistes van die verskillende waterrade, bv. www. umgeni.co.za en www.magalieswater.co.za Die bloudruk vir die World Wildlife Fund Sanlam Living Waters Partnership is in 2009 van stapel gestuur en skets spesifieke optrede wat sal verseker dat gesonde varswaterekostelsels die ekonomiese en sosiale welstand van Suid-Afrika sal ondersteun. Kyk daarna by www. panda.org.za/livingwaters.

4. Opleiding en navorsing
Vind die education-opsie onder Publications op die webtuiste van die Waternavorsingskommissie (WRC) www.wrc.org.za. Dit sluit die loopbaangids in Water@Work wat fokus op moontlike loopbane in die watersektor. Kernreguleerder International Water Nasionale (NNR) Management Institute (IWMI) www.nnr.co.za Tel. 012 845 9132 www.iwmi.cgiar.org n Nasionale KernreguleerderVerbeter wateren verslag aan die begin van 2008 grondhulpbronbestuur vir voedsel, het ernstige probleme met oorlewing en die omgewing. die land se watervoorsiening aangedui, insluitend radioaktiewe LNR Instituut vir Grond, kontaminasie, onveilige damme, Klimaat en Water (ISCW) afvalstorting en die moontlikheid Tel. 012 310 2500 van radioaktiewe materiaal wat die Faks 012 323 1157 voedselketting binnedring. www.arc.agric.za Plaaslike Regeringswater SETA In Suid-Afrika met sy ongereelde (LGWSETA) en lae renval is water die grootste Tel: 011 456 8579/0 beperking op landbouproduksie. www.lgwseta.co.za Dit word aangevul deur n ho verdampingskoers, wegvloei Dit is die Sektor Onderwys- en en diep dreinering. n Groot Opleidingsowerheid (SETA) wat persentasie navorsing en aan water gekoppel is. tegnologie-ontwikkeling by die van die LNR-instituut vir Grond, Klimaat Waterinstituut en Water (LNR -ISCW) fokus op Universiteit van Pretoria watergebruiksdoeltreffendheid in Prof. Eugene Cloete beide droogland- en besproeiingsg Tel. 012 420 3265 ewasproduksie. Die nodige aandag eugene.cloete@up.ac.za word ook geskenk aan die effek wat die afname in waterkwaliteit Bykomend tot navorsing en onderwys word n kort kursus op gewasse het. in waterkwaliteitsbestuur en n Wye veld waterbestuursaspekte afvalbehandeling ook aangebied. word deur LNR -ISCW aangespreek. Kontak Elmarie Otto by Tel. 012 Gebiede van waterbestuur, soos 420 3824 of by elmarie.ott@up. die verbetering van watergebruik ac.za vir meer inligting. in drooglande deur wateropbrengs en bewaringslandbou, die Die afdeling kapasiteitsbou en bestuur van waterkwaliteit in die kennisdeling van WISA kan op omgewing en vir landbougebruik, www.ewisa.co.za gevind word. droogte- en vloedmonitering en responsboerdery op Waternavorsingskommissie klimaatstoestande, is slegs n paar (WRC) Dr. Gerhard Backeberg waterkwessies wat aangespreek Tel. 012 330 9058 word. Die LNR-ISCWA is verbind www.wrc.org.za om waterbestuur in Suid-Afrika met sy groterwordende watertekort te Vind die Research-kieslysopsie verbeter. op die WRC-webtuiste.

Wat betref stormwaterbestuur:


Landscape SA: Karyn Richards (redakteur). Tel. 011 268 6904; e-pos karyn@eaglepub.co.za. Environmental Management: Carol Knoll (redakteur). Tel. 011 268 6732; e-pos carolk@global.co.za.

467

Die Instituut van Landskapsargitektuur: www.ila.org en die Universiteit van Pretoria se Skool van Argitektuur en Landskapsargitektuur is nog twee kontakte. Daar is n interessante tydskrif, Urban Green File, wat artikels en nuus bevat vir die omgewingsontwerp en beplanningsgilde. In hierdie tydskrif het heelwat artikels oor aktuele projekte waar stormwaterbestuur bewustelik toegepas is oor die laaste paar jaar verskyn. Kontak die redakteur oor hulle argief (aanlyn beskikbaar) en toestemming om toegang daartoe te verkry by: infrastructure@brookepattrick.co.za of www.brookepattrick.com.

Biobox Systems Tel. 012 803 7601 www.biobox.co.za Biolytix Tel. 044 532 7544 / 082 333 5720 www.biolytix.co.za Carin Bosman Sustainable Solutions Tel. 087 940 2771 www.cbosss.com

Hanna Instruments Tel. 011 615 6076 www.hannainst.com Waterkwaliteitsmeting en beheertegnologie: tegnies gevorderde maar tog maklikom-te-gebruik-toerusting vir die landbounywerheid. Hemcro Africa Tel. 012 841 4958 www.hemcro.co.za

6. Maatskappye wat betrokke is


Vind die gids van maatskappye op www.ewisa.co.za, by Capacity-building and knowledge-sharing arm of WISA (die Waterinstituut van Suid-Afrika). U kan ook die maatskappye opsoek in die hoofstukke oor waterberging, besproeiing en afvalbestuur. ABC Hansen Tel. 012 804 2033 www.abchansenafrica.co.za Agro-Hytec Distribution (Pty) Ltd Tel. 021 863 2884 www.agrohytec.co.za

Gehalte en water vandag vir n volhoubare toekoms. Janet Edmonds Consulting Tel. 082 828 7953 Clear Water Technology Janet.jec@edelnet.co.za Tel. 051 446 1581 www.clearwatersa.co.za Aansoeke om permitte: watergebruikslisensies Waterbehandelingstelsels Crystal Clear Tel. 011 640 6445 info@crystalclear.co.za Eco Aqua Technology Tel. 021 853 1388 www.ecoaquatech.co.za FBF Organics Tel. 033 346 1444 www.fbforganics.com Free Water Systems Tel. 0860 728 392 www.freewater.co.za JoJo Tanks Tel. 013 262 3012 www.jojotanks.co.za Provinsiale kontakbesonderhede is by hulle webtuiste beskikbaar. MBB Services International Tel. 021 887 1026 www.mbb.co.za NviroTek Labs Tel. 012 252 7588 www.nviroteklabs.co.za

Toerusting vir die behandeling van Akwasolv afvalwater Tel. 082 903 4457 / 072 084 1441 www.akwasolv.co.za Absolutely Water Tel. 011 907 8377 Aquamat www.absolutelypurewater.co.za Tel. 012 346 3242 / 011 472 1311 www.aquamat.co.za Agri-Africa Consultants Tel. 021 886 6826 / 082 950 9294 Applied UV www.agri-africa.co.za Tel. 021 448 6721 Hulle is deskundiges op die gebied www.applieduv.co.za van waterbestuur.

468

P & B Kalkwerke Tel. 028 424 1157 www.pandblime.co.za

Southern Trident (Suid-Afrika) Tel. 041 467 0871 www.southerntrident.com

Verheldering en suiwering van SRK Consulting water vir huishoudelike en Tel. 011 441 1111 algemene gebruik (kies die opsie www.srk.co.za Water by hulle webtuiste). Terrapin Tel. 011 516 4000 Roundabout Water Solutions www.terrapinn.com Tel. 011 807 4280 www.playpumps.org Die gebeurlikheidsbestuurders wat verantwoordelik is vir die Senter 360 jaarlikse Afrika-waterkongres waar Tel. 018 469 1331 die privaat en openbare sektore www.senter360.co.za ontmoet om die toekoms van die waterbedryf te bespreek. Besproeiingstoerusting (vir nog maatskappye, besoek www.sabi. Water for Africa co.za). Tel. 012 336 9800 www.waterforafrica.com Suid-Afrikaanse Buro van Standaarde (SABS) Tel. 012 428 6844

Nasionale kwessies
Vroue
1. Oorsig
Die verbetering van die status van vroue is n noodsaaklike stap in die stryd om armoede te verlig en bevolkingsgroei in Suider-Afrika te verlaag. In die meeste Afrika-lande is vroue die belangrikste produsente van landbouprodukte, veral stapelvoedsel. Hulle werk normaalweg langer en harder as mans. Ten einde ontwikkeling doeltreffend te bevorder, behoort vroue veel beter geleenthede en ondersteuning te geniet. Alle gemeenskappe ervaar geslagsongelykheid. In nie een streek van die ontwikkelende wreld is vroue gelyk aan mans wat die ekonomie en maatskaplike lewe betref nie. Hoewel wetgewing vroue soms met dieselfde formele regte as mans beloon, strek die praktyk tot nadeel van vroue in die sin dat die praktyk uit tradisie ontstaan, wat die man en sy familie voorop stel. Vroue en meisies dra dus die grootste en mees direkte koste van hierdie ongelykhede, maar die koste tref ook die gemeenskap in die geheel. In die tweede helfte van die 20ste eeu is daar in die meeste ontwikkelende lande groot verbeterings aangebring wat die absolute status van vroue en geslagsgelykheid betref. Op enkele uitsonderings na het die opvoedingsvlakke van vroue aansienlik verbeter. Die primre inskrywingsyfer van vroue het in Afrika byna verdubbel, en vinniger as die inskrywingsyfers van seuns gestyg. Vroue se lewensverwagting in ontwikkelende lande het met 15 tot 20 jaar verhoog, en meer vroue het by die arbeidsmag aangesluit. In groot gedeeltes van Afrika ontvang vroue egter steeds grondregte hoofsaaklik deur hul eggenoot en slegs so lank die huwelik voortduur. Vroue verloor hierdie regte dikwels wanneer hulle skei of die man sterf. Vroue het steeds n sistematies swakker beheer oor n reeks produktiewe hulpbronne, insluitend opvoeding, grondinligting en finansile hulpbronne. Voorts het baie jong en veral getroude vroue MIV/vigs, wat die arbeidsmark verklein, produktiwiteit in die landbou verlaag en baie kinders wees laat. Geslagsongelykhede plaas groot druk op die welsyn van mans, vroue en kinders, en benvloed grootliks hul vermo om hul lewensgehalte te verbeter. Benewens hierdie persoonlike koste verlaag ongelykhede produktiwiteit op plase en in ondernemings, wat die vooruitsigte vir armoedeverligting en ekonomiese vooruitgang benadeel. Geslagsongelykhede verswak n land se bestuur en gevolglik die doeltreffendheid van sy ontwikkelingsbeleid. Geslagsongelykheid het ook n negatiewe impak op produktiwiteit, effektiwiteit en ekonomiese vooruitgang. Deur die akkumulasie van menslike kapitaal in die huis en die arbeidsmark te verhinder, en deur vroue of mans sistematies van toegang tot hulpbronne, openbare dienste of produktiewe aktiwiteite uit te sluit, verlaag geslagsdiskriminasie n ekonomie se vermo om te groei en lewenstandaarde te verhoog.
Bron: n Verslag van die Deense Departement van Buitelandse Sake by www. netpublikationer.dk/um/4888/index/htm

7. Internasionale oorsig
Afrika-watervereniging www.afwa.org Africa Adapt Die deel van kennis vir klimaatveranderingsaanpassin g. Besoek www.africa-adapt.net. www.globalwaterresearchcoalition.net Globale Navorsingskoalisie (GWRC) Die Internasionale waterbestuursinstituut (IWMI) produseer openbare goedere instrumente en kennis om ontwikkelende lande te help om more crop per drop te verkry van water wat gebruik word vir voedselproduksie. Besoek www.iwmi.org World Water Council: n internasionale beweging vir n waterveilige wreld www.worldwatercouncil.org. Die nuutste World Water Development Report, die derde een wat sedert 1999 gepubliseer is, bied n omvattende ontleding aan van die toestand van die wreld se varswaterbronne. Om die volledige verslag te lees, gaan na http://webworld.unesco.org/water/wwap/ wwdrwwdr3/Index.shtml. n Verslag wat op 20 Januarie 2009 in Davos-Klosters, Switserland deur die World Economic Forum vrygestel is, plaas sterk klem op die dringendheid van die waterkrisis. Die volgende sake word in die verslag uitgelig: Teen 2025 kan waterskaarste die jaarlikse internasionale oesopbrengste so benvloed dat dit die ekwivalent sal wees om die gekombineerde graanoeste van Indi en die VSA (30% van die internasionale graangewasverbruik) te verloor. In teenstelling hiermee sal die vraag na voedsel teen 2050 met 70 tot 90% groei. Gletsers, wat die bron van water vir baie riviere is, sal stadig verdwyn en die meeste gletsers sal teen 2100 heeltemal verdwyn het. Riviere kan ook heeltemal opdroog omdat hulle water aan besproeiingstelsels en reservoirs voorsien met die gevolg dat die omgewing daaronder ly. Binne twee dekades sal water n belangrike beleggingsmoontlikheid word. Met goeie regulering sal dit die mobilisasie van finansies vir waterinfrastruktuur en -tegnologie moontlik maak.
Bron: NEPAD Business Foundation

Ons praat nie om dowe neute van moederaarde nie. Dit is n logiese benoeming vir iets wat lewe gee, ondersteun en koester. Vroue was nog altyd by landbou betrokke. Of sy die rol vertolk van bystand aan haar man, en of sy intens by die bedrywighede op die plaas betrokke is, en of sy op haar eie n landbou-onderneming bedryf: vroue en die grond is onlosmaaklik deel van mekaar.

469

2. Rolspelers
Agri-Expo bied finansile steun aan die Suid-Afrikaanse Vrouelandbouunie (SAVLU), hulp aan die organisasie se kongres, en opleiding aan hul skoubeoordelaars. Skakel 021 975 4440/1 of besoek www. agriexpo.co.za. Food, Agriculture and Natural Resources Policy Analysis Network (FANRPAN) Tel. 012 804 2966 / 3186 sndema@fanrpan.org www.fanrpan.org FANRPAN beheer die projek Women Accessing Realigned Markets WARM. National Women in Agribusiness Co-operative (NAWACO) Tel/fax 035 870 3978 Tel. 072 140 9379 Suid-Afrikaanse Vrouelandbouunie (SAVLU) Tel. 013 282 4626 www.savlu.org Enkele SAVLU-lede is direk gemoeid met boerdery, hetsy deeltyds of voltyds. Gewasse sluit in vrugte, groente en saailinge, lewende hawe en pluimvee. Die toevoeging van waarde tot produkte is ook algemeen deur vrugte te droog, te preserveer en in te l; deur konfyt te kook, deur eiers te verkoop; en deur leer en wol te verwerk. Geleenthede sal waarskynlik toeneem, veral namate toerisme in die land beter gevestig word. Die nasionale strategie, wat ten gunste is van meer vroue in die landbou, is ook voordelig. Dit is dus vir vroue moontlik om geleenthede te benut en toegang tot hulp, finansiering en vaardighede te verkry. Hierdie nasionale sambreelorganisasie het takke in dorpe oral in die land en in Namibi.

Gender Justice Tel. 021 423 7088 www.genderjustice.org.za

Hul vernaamste projek is die One Man Can-veldtog wat mans en seuns aanmoedig om op te tree om huishoudelike en seksuele geweld te beindig en om gesonde, gelyke verhoudings te bevorder wat sonder voorbehoud en met passie en respek deur sowel mans en vroue geniet kan word. By die Universiteit van Pretoria gevestig

Instituut vir Vroue- en Genderstudies Tel. 012 420 3898 marinda.maree@up.ac.za

Isivande Womens Fund (IWF) Die fonds voorsien finansies om n Tel. 0861 843 384 onderneming mee te begin, om n onderneming uit te brei of te rehabiliteer, vir franchises, en as oorbruggingsfina nsiering. Lenings wissel van R30 000 tot R2 miljoen per transaksie, met n maksimum terugbetaaltyd van vyf jaar. Hulle bedryf n produksieleenskema vir klein landbouprojekte en voedselsekurit eitprojekte. Kommissie vir Geslagsgelykheid Tel. 011 403 7182 Tel. 015 291 3070 Tel. 021 426 4080 Tel. 043 722 3489 Tel. 031 305 2105 Tel. 051 430 9348 www.cge.org.za Masisizane Womens Housing & Financial Services Cooperative Tel. 083 720 9525 Nafcoc-vrouekamer Tel. 011 807 6644 www.nafcoc.org.za NISAA-instituut vir Vroueontwikkeling Tel. 011 854 5804/5 contact@nisaa.org.za www.nisaa.org.za People Opposing Women Abuse (POWA) Tel. 011 642 4345 carrie@powa.co.za www.powa.co.za Sakevrouevereniging (BWASA) Tel. 011 486 0186 info@bwasa.co.za www.bwasa.co.za Dit is n gemeenskapsgebaseerde NRO sonder winsoogmerk wat op die misbruik van vroue en vrouekwessies fokus. Dit is n Suid-Afrikaanse NRO wat navorsing doen oor geslagsgebaseerde geweld. Die doel van die kommissie, soos in artikel 187 van die Grondwet uiteengesit, is om geslagsgelykheid te bevorder, die parlement te adviseer en aanbevelings aan di liggaam te doen oor enige ander wetgewing ten opsigte van enige wette of voorgestelde wetgewing wat met geslagsgelykheid en die status van vroue te doen het. Hulle bedryf n produksieleenskema vir klein landbouprojekte en voedselsekurit eitprojekte.

Nawaco, wat in KwaZulu-Natal gesetel is, teiken vroue met n belangstelling in landbousake. Dit verskaf inligting oor hoe vroue voordeel uit die landbousakesektor Daar bestaan in die meeste kan trek. provinsies strukture van die organisasie Women in Agriculture Sanlam COBALT and Rural Development Tel. 021 947 4506 (WARD). Tree in verbinding met agri@sanlam.co.za u provinsiale Departement van www.salam.co.za Landbou om inligting hieroor te verkry. n Vorige kontak is Me. Vroue is bekwame planmakers, C. Molo. Stuur n faks na 043 683 veral diegene op plase wat help om 1011 of bel 083 521 9630. die boerdery-onderneming aan die gang te hou met hul innoverende Women on Farms Project entrepreneursaktiwiteite. Maar ten Tel. 021 887 2960 /1/2 spyte van hul aansienlike bydrae tot www.wfp.org.za welvaartskepping op die plaas, en die uitkringende effek wat dit het Dit bevorder die organisering betreffende werkskepping vir die van vroue in die landbou naburige gemeenskappe, geniet hul deur hul vermo as agente vir werk dikwels nie erkenning nie. verandering en as leiers uit te bou. Vroueprogramme behels onder Besonderhede oor die jaarlikse andere programme oor gesondheid, soektog na die top-vroue- koperasies, arbeidsregte, grond entrepreneurs kan op die en behuising, handelsgeregtigheid, webtuiste verkry word, of skakel bestaansveiligheid en handelsErna Wentzel by bogenoemde bevoegdhede. Skryf in op hul telefoonnommer. Plaasfokus-nuusbrief. Algemene kontakte wat van belang is vir vroue Awesome South Africa Tel. 033 347 2247 www.awesomesa.co.za

By hul Wonderful Women Gathering word daar gefokus op die rol van vroue in die bekamping van negatiewe persepsies en die bevordering van positiewe verandering in die land. Die Black Sash het streeekskantore in die Wes-Kaap, Oos-Kaap, Gauteng en KwaZulu-Natal. Ina le Roux staan aan die hoof van die Vroue-ontwikkelingsprogram. South African Council for Business Women Tel. 021 975 1794 South African Women in Dialogue (SAWID) Tel. 012 845 2041 / 33 www.sawid.co.za

Black Sash Tel. 021 461 7804 http://blacksash.org.za Foundation for the Development of Africa Tel. 082 490 5584 www.foundationdevelopment-africa.org

Met takke oral in die land is die SVV die grootste vereniging van professionele en sakevroue in SA. Dit verskaf inligting oor die stand van vroue in Suid-Afrika se openbare en private sektor en help vroue om meer selfvertroue te kweek wat loopbaanleiding en sakegeleenthede betref. Dit fasiliteer ook die passing van mentors by studente. Die SVVontwikkelingsfonds is gestig om met die opvoeding, ontwikkeling, groei, bemagtiging en opheffing van vroue te help. Die SA Raad vir Sakevroue is n dinamiese, energieke en kragtige agent vir verandering en ontwikkeling ten opsigte van sakevroue op alle vlakke.

470

Suid-Afrikaanse Menseregtekommissie (SAHRC) Tel. 011 484 8300 www.sahrc.org.za Suid-Afrikaanse Vroueentrepreneursnetwerk (SAWEN) Tel. 012 394 1657 / 06 www.sawen.org.za Hierdie DHN-inisiatief is n netwerkforum vir individue en organisasies wat verbind is tot die bevordering en vooruitgang van vroueentrepreneurs deur die fasilitering van toegang tot sakegeleenthede. SAVEN is n openbare-private vennootskap wat deur Vroue in Besigheid bestuur word.

3. Nasionale strategie en regeringskontakte


Die ontmagtiging van swart vroue dateer uit die tyd lank voor apartheid en die aankoms van die Hollandse en Engelse Kolonialiste in die 17de eeu. Swart vroue is ontmagtig deur tradisionele wette en praktyke soos poligamie en patriargalisme, wat die rol van die vrou baie sterk ondergeskik gestel het aan di van die man. Gedurende apartheid was die meeste swart vroue onderworpe aan die driedubbele onderdrukking van rassediskriminasie, genderdiskriminasie en klasdiskriminasie. Die Nasionale Masjinerie vir Geslagsgelykheid (National Machinery for Advancing Gender Equality, dikwels afgekort as NMG) het as deel van n Nasionale Geslagsbeleid beslag gekry n afloop van die 1995Wreldkonferensie oor Vroue in Beijing. Sleutelkomponente in die NMG is die volgende: Ministerie vir Vroue, Jeug, Kinders en Mense met Gestremdhede gesetel in die Kantoor van die President Gendereenhede of -fokuspunte (GFP) gesetel in lyndepartemente Gesamentlike Moniteringskomitee vir die Verbetering van Lewensgehalte en die Status van Vroue (JMC) Kommissie vir Geslagsgelykheid (CGE) NROs wat op di gebied werk, bevorder geslagsgelykheid Die meeste regeringsinisiatiewe bv. AsgiSA (die inisiatief vir versnelde en gedeelde groei) en die Uitgebreide Openbarewerkeprogram (EPWP) gee voorkeur aan die insluiting van vroue. Alle nasionale departemente is by die bemagtiging van vroue betrokke. Die gewigstoekenning op die SEB-telkaart onderstreep hierdie feit. Bedryfspesifieke programme is ingestel, en sommige tenders word slegs vir vroue opsygesit. U kan uitvind wat beskikbaar is deur met die verskillende departemente in verbinding te tree of deur hul webtuistes te besoek. Kontakbesonderhede is by www.info.gov.za verkrygbaar. Departement van Landbou, Bosbou en Visserye Direktoraat: Gender Mainstreaming Tel. 012 319 7211 Een van die doelwitte van strategiese beplanning vir die Suid-Afrikaanse landbou is om toegang tot en deelname aan landbougeleenthede vir almal te verbeter, veral diegene wat nie tradisioneel deel van die landbousektor was nie. Die fokus sal onder meer op beginner-ondersteuningpakkette vir hierdie nuwelinge in die boerderybedryf val. Vroue, swartmense, gestremdes en die jeug van alle rasse is die fokus van hierdie doelwit. Die strategie het dit ten doel om nuwelinge in die landbousektor aan te moedig sonder om bestaande kommersile boere te benadeel. Integrated Sustainable Rural Development Strategy (ISRDS) Landbou-ontwikkeling is n noodsaaklike element van die ISRDS. n Suksesvolle landbousektor is n belangrike komponent van gentegreerde en volhoubare landelike ontwikkeling en omgekeerd. Al drie vlakke van die regering moet direk tot hierdie strategie bydra deur toepaslike en gentegreerde landbou-ondersteuningsdienste aan die landelike armes en nuwe en opkomende boere te verskaf. Vroue, jongmense en gestremdes is die groepe waarop hoofsaaklik in hierdie verband gefokus word.
Bron: Die strategiese plan vir landbou

Tegnologie vir Vroue in Besigheid program (TWIB) Tel. 012 394 9500 www.thedti.gov.za/thedti/ twib.htm Thuthuzela Care Centres (TCC) Tel. 012 801 2717 Tel. 047 568 6274 n Inisiatief wat daarop gemik is om die beskikbaarheid van omvattende dienste te verbeter vir diegene wat verkragting en seksuele aanranding in Suid-Afrika oorleef het. Tot op hede is al 10 TCCs gevestig en daar word beplan om teen die einde van 2012 nog sewe sodanige sentra op te rig. Di sentrum is gestig om n einde te maak aan geweld teen vroue.

Tshwaranang Legal Advocacy Centre Tel. 011 403 8230 Tel. 013 795 5294 www.tlac.org.za Vroueregsentrum (WLC) Tel. 021 4424 5660 info@wlce.co.za www.wlce.co.za WDB Beleggings Beherend Tel. 013 795 5429

Die Vroueregsentrum poog om die stryd om gelykheid vir vroue, veral swart vroue wat sosio-ekonomies benadeel is, te bevorder deur die ontwikkeling van menseregte vir vroue. WDB-mikrofinansies is n organisasie sonder winsoogmerk wat plattelandse vroue al meer as n dekade lank voorsien van kapitaal in die vorm van groeplenings en basiese opleiding. Hierdie netwerk sluit in die behuising- en konstruksieprofessie, behuisingsfinansiering-instellings, die regering, nieregeringsorganisasies (NROs) en akademiese instellings.

Women for Housing Tel. 011 275 0268 www.womenforhousing. org.za Women in Finance Tel. 084 353 9865 www.womeninfinance.co.za Women in Oil & Energy of SA (WOESA) Tel. 011 880 7479 info@woesa.com www.woesa.com Women in Research Dr. Siphokazi Koyana Tel. 012 481 4156/54/66 www.nrf.ac.za/wir Womens Net Tel. 011 429 000 www.womensnet.org.za

n Organisasie sonder winsoogmerk wat vroue in die olie- en energiesektor bevorder. Dit beywer hom vir vroue in die sektor en lig die struikelblokke uit wat vroue daarvan weerhou om in di sektor te ontwikkel.

Di instansie gebruik IKT strategies om n samelewing te skep waarin vroue en meisies agente vir maatskaplike verandering is.

Die jaarlikse Vroueboer-van-die-Jaar-kompetisie is in 1999 deur die vorige nasionale Departement van Landbou in vennootskap met provinsies en die private sektor geloods. Die doel was om vroue in die landbousektor te bemagtig deur erkenning aan hul bydraes te verleen en hul sigbaarheid te verhoog. Terwyl vroue oorspronklik hoofsaaklik vir voortbestaan by voedselproduksie betrokke was, is hulle nou mededingers op plaaslike en internasionale markte en lewer hulle n positiewe, kwalitatiewe bydrae tot armoedeverligting. In 2010 het die naam verander as gevolg van die uitbreiding van die Department se mandaat. Dit is nou Female Entrepreneur of the year. Vind verslae en verdere inligting van hierdie jaarlikse gebeurtenis by www.
daff.gov.za

Daar is talryke ander sektorspesifieke vroueverenigings, bv. Vroue in Inligtingkommunikasie en -Tegnologie (WICT), Vroue- Internasionale Skeepsen Handelsvereniging (WISTA), Vereniging van Suid-Afrikaanse Vroue in Wetenskap en Ingenieurswese (SA-WISE), Afrika-Vroue Geoktrooieerde Rekenmeesters (AWCA), Vroue in Kernkrag (WIN).

471

Departement van Handel en Nywerheid (DHN) Eenheid vir Geslags- en Vrouebemagtiging Tel. 012 394 1604
Klik op die Gender & Women Empowerment-kieslysopsie by www.thedti.gov.za

5. Plaaslike sakeomgewing
Terwyl die regerings van ontwikkelende lande meer bewus begin word van die rol van vroue in voedselproduksie en voedselsekuriteit, bied die makroekonomiese en landboubeleid en -programme in baie lande nog nie genoeg hulp aan landelike vroue om van hulpbronne gebruik te maak nie. Regerings se beleidondersteuning behoort toegang tot landbou-, finansile en maatskaplike dienste soos onderwys, gesondheid, sanitasie en skoon water vir landelike vroue in te sluit. Vroue se toegang tot grond behoort voorts as die grondslag van alle ekonomiese aktiwiteite en maatskaplike ontwikkeling beskou te word. Beleidmakers, beplanners, die hoofmanne van dorpies en manlike boere moet bewus gemaak word van die voordele wat vroue se toegang tot grond vir gesins- en nasionale voedselsekuriteit inhou. Instellings wat onderwys, opleiding en ander hulpbronne en dienste verskaf om die landbouproduktiwiteit van boere te verhoog, moet versterk word, veral ten opsigte van die verskaffing van hierdie dienste en hulpbronne aan vroue. Die heropleiding van manlike werkers word aanbeveel, ten einde hul vaardighede om met vroueboere te werk, te verbeter. Vroulike werkers behoort ook heropgelei te word om hul kennis en werk ten opsigte van die belangrikste produktiewe aktiwiteite van vroueboere meer relevant te maak. Die stelsels vir landelike finansiering behoort hersien te word en nasionale krediet- en finansile beleid behoort aangepas te word. Die vereistes van aanvullende sekuriteit en die medeondertekening deur vroue se eggenote by leningaansoeke behoort byvoorbeeld verslap te word. Alternatiewe vorme van aanvullende kredietverlening, insluitend groepwaarborg, behoort toegelaat te word. Verbeterde tegnologie word vereis om vroueboere se produktiwiteit te verhoog, werkeise en -probleme te verminder asook grondtoestande en -vrugbaarheid te handhaaf of te verbeter. Opkomende vroueboere is kredietwaardig en het finansile ondersteuning nodig om die verbeterde tegnologie te verkry waarmee hulle hul sosio-ekonomiese situasie en derhalwe die voedselsekuriteit van hul gesinne sal kan verbeter. Innoverende medewerking behoort gevestig te word tussen outonome, gedesentraliseerde landelikefinansiering-stelsels en landbou- en landelikeontwikkeling-programme, ingevolge waarvan laasgenoemde verantwoordelik sal wees vir die verskaffing van tegniese bystand om produktiwiteit te verhoog, en eersgenoemde vir die voorsiening van krediet om, na gelang van plaaslike besparingsvermo, insette te verbeter om die toeiening van ontwikkeling en volhoubare vooruitgang te verseker. n Gebrek aan bemarkingsgeleenthede is een van die grootste beperkings op verhoogde produksie deur vrouevoedselprodusente in die besonder. Navorsing behoort dus gerig te word op die identifisering van moontlikhede vir surplusvoedselproduksie deur bestaansboere, en bemarkingsgeleenthede vir landbouprodukte waarvan die pryse nieamptelik vasgestel word. Samewerking tussen regerings en interregeringsorganisasies enersyds en gemeenskapsorganisasies andersyds kan almal se pogings bevorder om dienste, onderwys en opleiding wat op die verhoging van vroueboere se produktiwiteit en derhalwe voedselsekuriteit gerig is, te verbeter. NROs speel n uiters belangrike rol in die mobilisering van die landelike bevolking en spesifiek landelike vroue. Omdat hulle deur n informeler struktuur funksioneer, vind mense in landelike gebiede dit makliker om NROs as hul verteenwoordigers in onderhandelinge met meer formeel georganiseerde regeringsinstansies te gebruik. Die rol wat NROs in die ondersteuning en verteenwoordiging van landelike bevolkings speel, behoort dus erken te word. Beter kommunikasie word vereis om vas te stel hoe regeringinstansies n gunstige omgewing kan skep om die impak van bestaande NRO-samewerking met mense, en veral vroue, in landelike gebiede te verbeter. Beter opleidingsgeleenthede behoort vir vroue in landelike gebiede beskikbaar te wees om: - hul kennis van verbeterde landboupraktyke en gewasvariteite op te skerp - hul leierskapvaardighede en deelneming aan plaaslike verenigings en besluitnemingsprosesse rakende landboudienste en -insette te versterk - hulle by te staan om hul behoefte aan krediet, landbounavorsing oor verbeterde gewasvariteite, toepaslike tegnologiese bystand en ander dienste wat voedselsekuriteit en hul eie asook hul gesinne se welsyn betref, te mobiliseer
Bron: Women and the agricultural sector, saamgestel deur Chana Majake. Bogenoemde is aangepas uit die oorspronklike artikel, wat bestudeer kan word bywww.cge.org.za

Ministerie vir Vroue, Jeug, Kinders en Mense met Gestremdhede Tel. 012 300 5575 / 16 / 80 www.wcpd.gov.za Provinsiale regerings bied programme aan wat vroue tot hul voordeel kan gebruik. Vind uit wat in u provinsie gebeur.

4. Internasionale sakeomgewing
n Internasionale webtuiste www.womeninagriculture.com Vind die African Women in Agricultural Research and Development program by www.genderdiversity.cgiar.org Leading Women in Africa www.leadingwomenofafrica.com - is n Pan-Afrikaanse beweging waarin vroueleiers verenig word ten einde maniere en middele te vind om by te dra tot die bestendiging van vrede en stabiliteit op die kontinent deur middel van die eenheid en ekonomiese bemagtiging van die vroue van Afrika in die 21ste eeu. www.fcem.org die Wreldvereniging van Vroue-entrepreneurs (Les Femmes Chefs dEnterprises Mondiales FCEM) www.icrw.org International Centre for Research on Women. Hierdie webtuiste sluit inligting oor internasionale navorsingsprojekte en seminare asook kwessies oor maatskaplike beleid, beurse en publikasies in. Die fokus val hoofsaaklik op vroue in ontwikkelende en oorgangslande. Webtuiste oor feministiese teorie. www.cddc.vt.edu./feminism/ Skakels na vrouestudies en gendernavorsing www.nikk.uio.no Gender, Science and Technology for Development http://gstgateway. wigsat.org Women for Women International help vroue wat oorlog oorleef het, om hul lewe te herbou www.womenforwomen.org Women Organizing for Change in Agriculture and Natural Resource Management (WOCAN) www.wocan.org UNIFEM www.unifem.org is die Verenigde Nasies se Ontwikkelingsfonds vir Vroue. Dit bied finansile en tegniese steun aan innoverende programme en strategie wat gerig is op vrouebemagtiging en geslagsgelykheid. Die streekkantoor vir Suider-Afrika is in Johannesburg. Kontakbesonderhede en n aanlyn kontakvorm kan op die webtuiste gevind word. Die Afrikavroue-ontwikkelingsfonds (African Womens Development Fund, AWDF) www.awdf.org is n befondsingstigting wat steun bied aan nasionale en streeksorganisasies in Afrika wat hul aktiwiteite op vrouebemagtiging rig. n E-pos-adres vir algemene navrae, die toekenningsdepartement en die kapasiteitsbou-eenheid word op die webtuiste aangegee. Associated Country Women of the World (ACWW) is die grootste internasionale organisasie vir vroue op die platteland. Besoek www. acww.org.uk. Rural Women New Zealand www.ruralwomen.org Van al die millenniumontwikkelingsdoelwitte (MDGs) genereer doelwit 5 die voorkoming van vrouesterftes tydens swangerskap en kindergeboorte die minste hulpbronne en toon dit die grootste agterstand. Die Verenigde Nasies se Bevolkingsfonds (United Nations Population Fund, UNFPA) www.unfpa.org is n internasionale ontwikkelingsagentskap wat steun aan lande bied om bevolkingsdata te gebruik vir beleid en programme om armoede uit te skakel en te verseker dat elke swangerskap beplan word en elke geboorte veilig is en dat elke meisie en vrou met waardigheid en respek behandel word. Die Wreldkongres van Landelike Vroue is n wreldwye geleentheid wat elke vier jaar gehou word om bespreking te voer oor die uitdagings waarmee landelike vroue te kampe het. Die laaste geleentheid is in 2007 Suid-Afrika gehou. Landelike vroue is van die mees gemarginaliseerde groepe ter wreld. Hulle maak n kwart van die totale wreldbevolking uit, maar besit slegs 2% van die grond en ontvang slegs 1% van alle landboukrediet (Markinor-opname soos berig in Mail & Guardian 2 Mei 2007).

472

Navorsing, opleiding en ontwikkeling


Beroepe en indiensneming in landbou
1. Oorsig
Daar bestaan verskeie beroepe in die landboubedryf - van plaaswerkers tot wetenskaplikes. Die akademiese studiepad word later onder aparte opskrifte, bv. Landbou-ingenieurswese, Landbou-ekonomie, Agronomie, ensovoorts, beskryf. Indien u n beroep in die landbou- of die agrovoedselbedryf oorweeg, kontak die Sektorale Onderwys-en-Opleidingsowerhede (SOOOs of SETAs) vir n lys skaars vaardighede. Die besonderhede is gewoonlik op hulle webwerwe beskikbaar. Die SOOOs se kontakbesonderhede verskyn in die hoofstuk Landbou-onderwys en -opleiding. Daar is honderde ander beroepe wat met die landbouwreld te doen het. n Kykie deur die verskillende hoofstukke van hierdie boek sal u n idee hiervan gee: daar is bestuurders, sekretarisse, maatskaplike werkers, werktuigkundiges, prokureurs, politici, meteorolo, ens. In hierdie hoofstuk het ons probeer om hierdie opsies ook te lys (sien opskrifte 7 en 8). Die twee uiters belangrike bronne wat by die samestelling van hierdie hoofstuk gebruik is, is Careers in Agriculture en Water@work. Albei hierdie bronne verskyn onder die opskrif Publikasies en webtuistes.

Eksterne beursskema Die primre funksie van die landboubeursskema is die ontwikkeling van menslike hulpbronne in die landbousektor. Die beursskema is die belangrikste deel van n omvattende jeugprogram wat deur die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye onderneem is. Die kriteria vir finansiering is n kombinasie van die vakke wiskunde, natuurwetenskap, landbou en biologie. Die hoofdoel van die Direktoraat is om veeartse, wynboukundiges, landbou-ingenieurs, ekonome en voedselwetenskaplikes op te lei en ook ander kritieke vaardighede vir die bevordering van die landboubedryf te ontwikkel. Ervaringsopleiding Die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye verskaf in die eerste plek ervaringsopleiding aan beurshouers in die relevante studiedissiplines as ervaringsopleiding deel is van hul kwalifikasievoorwaardes. Ervaringsopleiding kan ook gegee word aan kwekelinge in ander kategorie soos werklose gegradueerdes en vrywilligers. Hierdie opleiding word gegee op voorwaarde dat die volgende beskikbaar is: voldoende finansile hulpbronne om sodanige kwekelinge te akkommodeer voldoende infrastruktuur om sodanige kwekelinge te akkommodeer gepaste en gekwalifiseerde mentor(s) om oor kwekelinge toesig te hou spesifieke of bepaalde dienste wat die beste deur kwekelinge uitgevoer kan word Die Direktoraat Onderwys, Opleiding en Voorligtingsdienste skakel gereeld met die verskillende akademiese instellings aangaande kwekelinge se vordering. Internskap Hierdie internskappe is vir opgeleide, werklose landbougraduandi en graduandi op ander verwante terreine wat praktiese ervaring wil opdoen om n beter kans te h om in diens geneem te word. Ontwikkelingsprogram vir jong beroepslui Die program is gemik op jong graduandi met n baccalaureusgraad soos BSc, BSc Agric, BSc Ingenieurswese, BVSc of nagraadse opleiding in die landbou of natuurwetenskappe wat graag verder wil studeer en n honneurs-, magister- of doktorsgraad wil behaal, en die nypende tekort aan mense met kritiese vaardighede in die landbou sal aanvul. Internasionale studieprogram Hierdie program stel die Nasionale Departement van Landbou in staat om hulpbronne aan potensile leerders in die landbou beskikbaar te stel om aan internasionale opleidingsintervensies deel te neem. Die fokus van internasionale programme is op nagraadse studie en kortkursusse.

2. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Die samesmelting van Landbou, Bosbou en Visserye was nog aan die gang toe hierdie hoofstuk geskryf is nie. n Paar veranderinge in die direktorate word verwag. Kry gerus die jongste nuus by www.daff.gov.za Direktoraat Onderwys en Opleiding Tel.: 012 319 7028 Die Direktoraat Onderwys en Opleiding speel n belangrike rol in die bevordering van beroepe in die landbou en bied die volgende aan: Eksterne beursskema Ervaringsopleiding Internasionale studieprogramme

473

3. Maatskappye wat betrokke is


AgriJob Tel. 082 388 1000 www.agridirect.co.za Agricultural Placements Tel. 033 343 1106 / 082 337 1290 robbuchanan@yebo.co.za AgriVAS Tel. 033 342 9310 www.agrivas.co.za Centre for Sustainable Agriculture and Rural Development Tel. 051 401 2163 groenei.sci@ufs.ac.za Country Careers Tel. 021 872 1894 www.countrycareers.co.za FW de Klerk-stigting Tel. 021 930 3622 n Register word saamgestel van mense wat bereid is om hul vaardighede beskikbaar te stel om plaaslike gemeenskappe en staatsdepartemente by te staan. Die fokus is op mense ouer as 50 jaar wat oor die vaardighede beskik in onder andere landbou en plaaslike regering. HCR Development Faks 086 670 8401 hcvd@yebo.co.za Bied konsulteerdienste aan, tree op as ontwikkelingsfasiliteerd er vir beroepskurrikulums en as mentor vir diegene wat as ontwikkelingsfasiliteerders opgelei is. HCR Development is lid van die ondersteuningsgroep belas met navorsing en ontwikkeling vir beoogde QCTO-modelle vir beroepskurrikulums, kwalifikasies en kwalifikasie-assesseringspesifikasies. Hopkins and Calvert Tel. 021 851 3639 www.hopkinscalvert.co.za Job Junction (Edms.) Bpk. Tel. 015 297 6195 jobjunction1@mweb.co.za Leaders Unlimited Tel. 011 722 1600 www.leadersunlimited.co.za Overseas Opportunities Tel. 044 874 6440 www.overseas.co.za Par Excellance (Personeelpraktisyns) Mariana Wait du Plessis Tel. 011 888 3433 Faks 011 888 1225 parexcel@iafrica.com http:/users.iafrica.com/p/pa/ parexcel Personeelpraktisyns wat spesialiseer in die voorligting, werwing en keuring van personeel vir die voedsel-, drank-, verpakkings- en landboubedryf in (Suidelike) Afrika. YDP Work & Travel Tel. 021 440 5160 www.ydp.co.za Landbou-internskappe in Australi en die VSA
Landboumaatskappye soos BKB het ope dae vir skoliere (en potensile toekomstige werknemers). Vind meer uit op www.bkb.co.za. Ander landboumaatskappye, soos Suidwes, gebruik leerskappe om mense aan verskillende beroepe bekend te stel. Lees na oor leerskappe in die hoofstuk Landbou-onderwys en opleiding.

4. Publikasies en webtuistes
Soek die dokument "Careers in Agriculture" wat as bron vir hierdie hoofstuk gebruik is by www.daff.gov.za. Water@Work is n loopbaangids oor beroepe in die watersektor. Dit kan van die webtuistes van verskeie verenigings in die sektor afgelaai word, byvoorbeeld die Waternavorsingskommissie (www.wrc.org.za) of die Waterinstituut van Suid-Afrika (www.wisa.org.za). Besoek die webtuistes van maatskappye in die bedryf soos http:/users. iafrica.com/p/pa/parexcel en verwante verenigings soos die Vereniging van Personeeldiensorganisasies www.apso.co.za - en die Raad op Mensehulpbronne van Suid-Afrika www.hrcosa.co.za Soek kiesopsies soos Careers op landbouwebtuistes van publikasies soos Landbouweekblad, Farmers Weekly, die SA Fruit Journal se webtuiste www.safj.co.za, en op die Poultry Information Centre se webtuiste www.poultryinfo.co.za. Sommige maatskappye plaas werkaanbiedings en moontlike loopbane in die maatskappy op hulle webtuistes, byvoorbeeld www.donaldson.co.za/careers. Graduandi word op die webtuiste van die Landboubesigheidskamer versoek om hulle CVs te stuur. Gaan na www.agbiz.co.za. Skakel 021 975 2004 vir die volgende boeke wat aanbeveel word: Careers in health sciences, Beyond 2000 Publishers. ISBN: 978-09814108-5-2 ISSN: 1681-7737 Careers In Science, Engineering And Technology, Beyond 2000 Publishers. ISBN: 978-0-9814108-4-5 ISSN: 1681- 7737 Kyk watter geleenthede is by: www.ydp.co.za (sien advertensie onder) www.workerhire.com www.caepsa.co.za - wreldwye agrisentrum (werk in SA en oorsee) www.jobs.co.za www.careers.co.za www.gumtree.co.za www.careerjet.co.za soek die Agriculture Forestry Fishing-opsie

5. Beurse
Skakel Nasionale Finansile Hulp aan Studente by 021 763 3232 of besoek hulle webtuiste www.nsfas.org.za vir meer inligting oor beurse. Die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) bied beurse aan. Dit kan besigtig word by www.daff.gov.za. Kies: (1) Divisions, (2) Education, Training and Extension Services, (3) Careers in Agriculture. Die Departement van Landbou, Landelike Ontwikkeling en Grondadministrasie van Mpumalanga het sowat R25 miljoen bewillig vir kollegestudente en die opleiding van voorligtingsbeamptes, en R3,5 miljoen is opsy gesit vir internskappe. Deur die Vula Ematfuba-projek help hierdie Departement 76 studente wat hulle aan tersire instellings in die veeartsenykunde, oes- en diereproduksie en landbou-ekonomie bekwaam.

474

Die Studietrust bied beurse vir landboustudie aan. Besonderhede kan verkry word by www.studytrust.org.za. Skakel 011 726 5604, stuur n e-pos na info@studytrust.org.za of skryf na Posbus 29192, Melville 2109. hulle spaar. Vir nadere besonderhede, kontak die Stanlibkontaksentrum by 0860 123 003 Verskeie bedryfsverenigings ken beurse toe, soos die Suid-Afrikaanse Vereniging vir Voedselwetenskap en -tegnologie (www.saafost.org. za), die Suid-Afrikaanse Nasionale Sade-organisasie (SANSOR) en die Vereniging vir Veevoervervaardigers (AFMA), die Sagtevrugteproduse ntetrust (DFPT), en die Woltrust. Doen navraag oor beurse by opleidingsinstellings soos die Mangosuthu Universiteit vir Tegnologie. Die Sitrusakademie het n beursfonds vir horskoolleerlinge en studente aan verskeie akademiese instellings. Studiegeld kan ook by AgriSETA verkry word. Fundisa is n gesubsidieerde rekening waarmee spaargeld vir onderwys beskikbaar gestel word, en is gerig op laerinkomstegroepe. Spaarders ontvang n 25%-bonus van die regering benewens die geld wat hulle spaar. Vir nadere besonderhede, kontak die Stanlib-kontaksentrum by 0860 123 003 Die toekenning van beurse is een manier waarop maatskappye wette oor swart ekonomiese bemagtiging (korporatiewe maatskaplike belegging) kan nakom. Terselfdertyd soek hulle na geskikte kandidate wat mettertyd vir hulle kan werk. Vind uit wat bied maatskappye in die landbousektor waarin u belang stel. Stigtings bied eweneens beurse aan. Dit is vir studente oor die hele Afrika, selfs al word die opleiding in Suid-Afrika gegee. Dit kan spesifiek verband hou met die agro-voedselbedryf, bv. die Proteennavorsingstig ting (besoek www.proteinresearch.net) of algemeen, soos die Nelson Mandela-stigting. Die SAOG-bankvereniging het n aansporingsbeursfonds. Vind meer daaroor uit by http://www.ip3.org/projects/2520_07.htm As u eerder in die omgewing belangstel, kan u meer uitvind by die Indalo Yethu Fonds vir Omgewingstudiebeurse. Indalo Yethu se besonderhede kan in die hoofstuk oor biodiversiteit gekry word. Die Proteennavorsingstigting ken beurse vir nagraadse studie toe. Stuur n e-pos na pns@proteinresearch.net.

peulgewasse met stikstofbindende risobiums, verreweg die belangrikste bron is. Peulgewasse soos sojabone, grondboontjies, ertjies, lensies, lusern en klawer is die belangrikste bronne van proteene vir menslike en diereverbruik. Wat is nodig om n biologiese stikstoffikseerder te word? n Lewendige belangstelling in biologiese wetenskap en navorsing is noodsaaklik en die persoon moet daarvan hou om onder ongemaklike omstandighede met grond te werk. Beroepsgeleenthede in biologiese stikstoffiksering
Kwalifikasie Duur Instelling Toelatingsvereistes

B.Sc. Agric. of mikrobiologie

Drie jaar (voltyds)

Die meeste universiteite

Biologie en/of landbouwetenskap en chemie

Beroepsmoontlikhede

Regeringsnavorsing: Nasionale en provinsiale departemente van landbou LNR-navorsingsentra Private maatskappye: kommersile entstofvervaardigers Eie maatskappy-konsultant Akademikus (universiteit): navorsing oor stikstoffiksering by peulgewasse

Dierewetenskap
Dierewetenskaplikes is gekwalifiseerde persone betrokke by navorsing en ontwikkeling wat die veebedryf met raad bedien oor diereproduksie en diereprodukte. Die areas waarop hierdie wetenskaplikes fokus sluit in: dierevoeding, teling, genetiese en vleiswetenskap, asook verskeie produksiestelsels aangaande n verskeidenheid plaasdiere. Verantwoordelikhede van dierewetenskaplikes Dierewetenskap verwys na die studie van lewende hawe in die spesifieke omgewings asook diereprodukte soos vleis, melk, vesel, leer en n verskeidenheid produkte wat uit hierdie primre produkte voortvloei. Dit sluit die ontwikkeling van nuwe produkte en die prosessering en bemarking van diereprodukte in. Dierewetenskaplikes lewer belangrike bydraes tot n verskeidenheid terreine deur die bedryf te help om die land se natuurlike hulpbronne doeltreffend aan te wend navorsing te doen oor die uitdagings waarvoor produsente van lewende hawe en vervaardigers van lewendehaweprodukte te staan kom raad te gee oor alle dierespesies en hul produkte (bydrae tot die lewendehawebedryf) bewaring van en aanwending van die ryk genetiese biodiversiteit van dierespesies waarmee in Suid-Afrika geboer word die gebruik van die nuutste biotegnologie om die lewendehawebedryf te help om tred te hou met die globale kompetisie in diereproduksie en -produkte. Die aard van die werk wissel van direkte werk met diere tot die grondbeginsels van molekulre biotegnologie. Navorsers mag daarom hul werkdag in die laboratorium deurbring, of hulle kan fisies met diere werk. Raadgewende dierewetenskaplikes werk in die toegepaste situasie wat vereis dat hulle baie rondreis en die bedryf in n wyer sin beleef. Vereistes: Watter tipe persoonlikheid moet ek h? Die belangrikste vereiste is dat dierewetenskaplikes daarvan moet hou om met diere te werk. Beroepsgeleenthede in die dierewetenskap
Kwalifikasie Duur Instelling Toelatingsvereistes

6. Beroepe in die landbou


Agronomie
Agronome is verantwoordelik vir die verbouing van koring, mielies, graansorghum, grondboontjies, sonneblom, katoen, suikerriet, aartappels en voergewasse. Agronome moet produksiestelsels ontwikkel en implementeer om optimale produksie te verkry sonder om die omgewing te skaad.
Beroepsgeleenthede in Agronomie Kwalifikasie Duur Instelling Toelatingsvereistes

B.Sc.Agric.vir n beroep as agronoom (wetenskaplike) Nasionale diploma in Agronomie en B.Tech in gewasproduksie vir n beroep as agronoom (tegnikus)

Vier jaar (voltyds)

Universiteite waar landbougrade aangebied word

Wiskunde en natuurwetenskap Vlak 4 (5059%)

Drie jaar (voltyds)

Die meeste uni- Wiskunde en versiteite van teg- natuurwetennologie en land- skap bou-kolleges

Beroepsmoontlikhede

Agribesighede en landboukoperasies Misstofvervaardigers Landbouafdelings vir plaag- en onkruiddoders by universiteite

Biologiese Waterstoffiksering
Wat is biologiese stikstoffiksering? n Gebrek aan stikstof in die grond is waarskynlik die belangrikste faktor wat groei in plante en gewasse strem. Sommige vrylewende en simbiotiese bakterie vervaardig stikstof in die grond deur atmosferiese di-stikstof in ammoniak om te skakel deur n biologiese proses genaamd biologiese stikstofbinding (BNF). Wreldwyd maak biologiese stikstofbinding 65% van die stikstof uit wat in die landbou gebruik word waarvan die simbiose tussen

B.Sc.Agric.: Vier jaar Dier(voltyds) ewetenskap

Die meeste universiteite

Wiskunde, natuurwetenskap op Vlak 4 (50%59%)

475

Beroepsgeleenthede

Beroepsgeleenthede

Lewendehawe-bedrywe Landbouvoorligtingsbeamptes Tegniese raadgewer/bestuurder van besigheid betrokke by lewende hawe, lewendehawe-produkte, verspreiders van voere en veemiddels Onderrig / dosent Navorsing: voeding, fisiologie, teling, en verwerking van produkte

Landboukoperasies en agribesighede Misstofvervaardigers Nasionale en provinsiale Departemente van Landbou LNR Universiteite

Landbou-Ekonomie Entomologie
Entomolo doen navorsing oor plantbeskerming. Verskillende kategorie soos plantpatologie, mikrobiologie en insekdiversiteit bestaan. Waaroor moet iemand wat n entomoloog wil word beskik? Die persoon moet baie in wetenskaplike studies en navorsing belangstel. Beroepsgeleenthede in entomologie
Kwalifikasie Duur Instelling Toelatingsvereistes Beroepsgeleenthede in landbou-ekonomie Kwalifikasie B.Sc. (Agric.).Agric. Ekonomie Duur Vier jaar (voltyds) Instelling Universiteite waar landbougrade verwerf kan word Beroepsgeleenthede Toelatingsvereistes Wiskunde, natuurwetenskap, landbouwetenskap of ekonomie / bedryfsekonomie Vlak 4 (50-59%)

Landbou-ekonome spesialiseer in voedselstelsels, natuurlike hulpbronne, omgewingsbeleid en ekonomiese ontwikkeling in die landbousektor. Hulle ontleed en gee raad oor die optimale aanwending van produksiefaktore vir die volhoubare produksie van voedsel en vesel in n kompeterende internasionale bemarkingsmilieu. Hulle is ook betrokke by alle ekonomiese aktiwiteite wat behels die vervaardiging en verspreiding van landbouprodukte, die boerderyproses, bepaling van die regering se beleid oor landbou- en verbruikersake, aankope, die prosessering en verspreiding van landbouprodukte, asook by al die internasionale handelsbeleide.

B.Sc. Entomolo- Drie jaar gie (voltyds)

Die meeste universiteite

Wiskunde, fisika en biologie Vlak 4 (50 -59%)

Beroepsgeleenthede

Nasionale en provinsiale Departemente van Landbou LNR Akademiese instellings

Grondwetenskap
Grondwetenskaplikes spesialiseer in die ontwikkeling van grond, profielonderskeiding en morfologie. Hulle werk ook met vrugbaarheid, klassifikasie en chemiese samestelling van grond. Die verskillende afdelings met spesialiseringsgebiede behels die volgende: Grondondersoek en ontleding Wetenskaplikes bestudeer grond deur middel van waarnemings in profielputte of deur met meganiese bore te boor en dan fisiese en laboratoriumontledings van die grond te doen. Die resultate wat so verkry word (ook as kaarte en lugfotos saamgestel) word as belangrike inligting gebruik vir die beplanning van infrastruktuur (stedelike beplanning, streeksbeplanning, paaie, pypleidings, kragdrade, ensovoorts) en landboubestuursdoeleindes. Grondfisici en hidrolo Grondfisici en hidrolo bestudeer en doen navorsing oor probleme wat met die interaksie tussen water en grond, grond-lugdeurlaatbaarheid, ontstaan van ploegblaaie, ensovoorts verband hou. Grondchemici en vrugbaarheidspesialiste Grondchemici en vrugbaarheidspesialiste werk met die beskikbaarheid van en gebrek aan voedingstowwe in die grond deur van gespesialiseerde tegnieke gebruik te maak ten einde die doeltreffendste bemestingsprogramme saam te stel. Grondbiolo Grondbiolo fokus op die transformasie wat deur mikrorganismes veroorsaak word. Loopbaangeleenthede in grondwetenskap
Kwalifikasie Duur Instelling Toelatingsvereistes

Staatsdepartemente: Landbou, Bosbou en Visserye Internasionale betrekkinge en samewerking Handel en Nywerheid Arbeid Water en Omgewingsake (DWEA) Banke Handelsbanke Landbank Ontwikkelingsbank van Suider-Afrika (ekonome, kredietkonsultante / adviseurs en kommoditeithandelaars) Konsultantfirmas, akademiese en navorsingsinstellings Universiteite, Landbounavorsingsraad (LNR), Statistiek SA, dosent, navorser, ekonoom Ander private organisasies Mediamaatskappye Konsultantfirmas Internasionale agentskappe (ontwikkeling) Saadmaatskappye Agribesigheid en koperasies

Landbou-Ingenieur of Biohulpbron-Ingenieurswese
Besoek www.saili.co.za

B.Sc. (Agric.) Grondwetenskap vir n loopbaan as grondwetenskaplike Nasionale Diploma: Grondwetenskap vir n beroep as grondtegnikus

Vier jaar (voltyds)

Die meeste universiteite en universiteite van tegnologie Die meeste universiteite van tegnologie

Wiskunde en natuurwetenskap Vlak 4 (50-59%) Wiskunde en natuurwetenskap

Drie jaar (voltyds)

Hierdie ingenieurs beplan, ontwerp en ontwikkel toerusting of infrastruktuur vir die produksie en verwerking van landbouprodukte. Hulle spesialiseer in n spesifieke veld soos landboumeganisasie, grond- en waterbewaring, landboustrukture, besproeiing, dreinering en voedselverwerkingstegno lo-gie. Landbou-ingenieurswese het verskillende name aan verskillende universiteite, soos biologiese en landbou-ingenieurswese, prosesseringsinge nieurswese en biohulpbron-ingenieurswese. Laasgenoemde sal waarskynlik meer algemeen aan instellings gebruik word omdat dit in akademiese kringe aanbeveel word. Waaroor moet iemand beskik wat n landbou-ingenieur wil word? Om n graad te behaal en sy of haar drome te verwesenlik om n landbou- of biohulpbron-ingenieur te word, moet die kandidaat dit geniet om wetenskap en ingenieurswese te bestudeer.

476

Werksgeleenthede Werksgeleenthede vir landbou-ingenieurs sluit die volgende in: Energiebronne en meganisasie Landbou-ingenieurs hou hulle besig met navorsing en die ontwikkeling van alternatiewe energiebronne en masjinerie asook die toets en verbetering van bestaande bronne en masjinerie. Landbou-ingenieurs bied ook konsulteerdienste oor die vervanging van implemente, veral duur masjinerie wat nie altyd vir plaaslike toestande geskik is nie. Plaasstrukture Plaasstrukture dra by tot suksesvolle boerderyondernemings. Die landbou-ingenieur skep hierdie fasiliteite in ooreenstemming met die diere se behoeftes en produkeise binne die grense van strukturele duursaamheid en die oordeelkundige aanwending van kapitaal. Hierdie veld sluit geboue in vir intensiewe vleis-, melken eierproduksie; die berging, droging, verkoeling en prosessering van n groot verskeidenheid landbou- en ander produkte; sowel as kweekhuise en plastiektonnels vir blom- en groenteproduksie. Besproeiing en dreinering Die landbou-ingenieur ontwerp nuwe besproeiingstelsels, byvoorbeeld spilpunte en konvensionele besproeiingstelsels, asook stelsels vir mikro-, drup- en vloedbesproeiing en dreinering. Die landbou-ingenieur speel ook n leidende rol in die beplanning en ontwerp van groot staatswaterskemas, in hidrologiese navorsing en in watergebruik in die Republiek van Suid-Afrika. Bewaring van natuurlike hulpbronne Grond en water is beperk maar noodsaaklik vir ekonomiese voedselproduksie. Hier kan die landbou-ingenieur help met advies oor beskermende grondbewaringsen weidingstelsels, en sowel bewaringstrukture as veilige vervoerstelsels vir vloedwaterbeheer ontwerp en beplan.
Beroepsgeleenthede in landbou-ingenieurswese Kwalifikasie B.Sc.Ing. Agric. Duur Vier jaar (voltyds) Instelling Universiteit van KZN Universiteit van Pretoria Beroepsgeleenthede Toelatingsvereistes Wiskunde en natuurwetenskap op vlak 6 (70-79%)

Beroepsgeleenthede

Staatsdepartemente: Departement Landbou, Bosbou en Visserye; Departement Water en Omgewingsake LNR Agrisake en landboukoperasies

Mikrobiologie
Mikrobiologie is die studie van mikrorganismes soos bakterie, virusse en protista wat slegs met n mikroskoop waargeneem kan word. Ons noem dit die onsigbare menigte! Alle lewende organismes beskik oor metaboliese maniere van groei, voortplanting en selfonderhoud. n Enkele bakteriesel kan onder die beste toestande in minder as n dag meer as n miljard afstammelinge voortbring. Virusse is nie lewend nie en het n lewendige gasheer nodig om te oorleef. Deesdae word n virus as n niesellulre infekteringsagent beskryf. Protista word oorheers deur enkelsellige eukariotiese organismes. Protista verskil ten opsigte van eienskappe en voeding Wat doen n mikrobioloog? n Mikrobioloog werk meestal in n laboratorium of n plek waar mikroskope genstalleer kan word. Dit kan in enige veld wees: voeding, landbou, medisyne, ekologie, farmakologie, kosmetiek, seelewe of enige plek waar diere, plante of mense lewe! Identifisering geskied volgens DNSkaryotipering. Eienskappe wat iemand nodig het om n goeie mikrobioloog te wees So n persoon moet baie daarvan hou om in n laboratorium te werk, moet oor n ondersoekende gees en goeie konsentrasievermo beskik en moet akkuraat werk. Hy of sy moet n liefde h vir plantkunde, dierkunde, genetika, en oor die algemeen vir alle lewende en klein wesens. Die kandidaat moet selfgemotiveerd en meganies aangel wees. Beroepsgeleenthede in mikrobiologie
Kwalifikasie Duur Instelling Toelatingsvereistes

Nasionale en provinsiale Departemente van Landbou LNR Universiteite Raadgewende posisies Voedselverwerkingsmaatskappye Landboutoerusting- en -stelselsvervaardigers

B.Sc. (Agric.) Vier jaar Mikrobiologie (voltyds)

Landbou tegniese dienste


Landboutegnici help landbouwetenskaplikes met hul werk en help ook met die insameling van inligting. Hulle bedien die boerderybedryf ook met raad en inligting. Daar bestaan drie groepe landboutegnici, naamlik: Landbouhulpbrontegnici - Werk saam met die landbouhulpbronbeampte - Betrokke by die klassifikasie, beskryw ing en stipping van n streek se natuurlike hulpbronne. Landbouvoorligtingstegnici - Help landbouvoorligtingsbeamptes - Versamel inligting om die voorligtingsbehoeftes te bepaal Landbounavorsingstegnici - Help landbounavorsers.
Beroepsgeleenthede in landbou tegniese dienste Kwalifikasie Duur Instelling Toelatingsvereistes

Universiteite waar landbougrade verwerf kan word en universiteite van tegnologie


Beroepsgeleenthede

Matriekvrystelling (nie vir universiteite van tegnologie nie). n Gemiddeld van 50% vir wiskunde; 50% vir natuurwetenskap; slaag biologie

Nasionale LNR-sentra Nasionale of provinsiale departemente van landbou Voedselbedrywe Wynkelders Dosering / onderwys Private maatskappye

Onkruidbiobeheerwetenskap
Veldwerk behels soek die natuurlike vyande vir onkruid (insekte of siekteverwekkende organismes soos fungi) of indringerplante (onkruid) in die onkruid se land van oorsprong. Studie van die natuurlike vyande in kwarantyn om te bepaal of dit oor die potensiaal beskik om indringerplante te beheer en of dit gasheerspesifiek is. Die gasheerspesifieke en skadelike insekte en fungi word uit kwarantyn gelaat en in die veld op teikenplante losgelaat. Die loslaatgebiede word gereeld besoek om te bepaal of skadelike organismes gevestig geraak het en wel die onkruid beheer. Biobeheerwetenskaplikes wat in wateronkruid spesialiseer, gebruik dikwels bote of dra waterlaarse omdat hulle gedurig in besoedelde, onkruidvervuilde riviere of damme werk.

Nasionale Diploma in Land- Drie jaar bou: Plantkunde; Nasionale (voltyds) Diploma in Natuurbewaring; Nasionale Diploma in Analitiese Chemie; Nasionale Diploma in Landbou: Diereproduksie; Nasionale Diploma in Ingenieurswese

Die meeste universiteite van tegnologie

Wiskunde, landbouweten-skap, natuurwetenskap of biologie

477

Loopbaangeleenthede in Onkruidbiobeheerwetenskap
Kwalifikasie Duur Instelling Toelatingsvereistes

Tuinbou en Waterkultuur
Tuinboukundiges is betrokke by die toepassing van wetenskaplike produksiestelsels van groente, vrugte en sierplante. Waterkultuur is n tipe stelsel vir die produksie van grondlose groei waar misstof en minerale by water gevoeg of met water gemeng en sodoende aan die plante verskaf word. Tuinboukundiges kan hul beroepe as biotegnolo bevorder deur hul studies in hierdie dissipline verder te voer. Beskikbare posisies in hierdie veld sluit onder andere die volgende in: Landbouprodukverkope Boomkundige Chemiese navorsing en ontwikkeling Klanteverhoudings Korporatiewe tuinboukundige Siekte- en plaagbestuur Toerustingverkope Klein- en groothandelverkoopsverteenwoordiger Informele bemarker (kant-van-die-pad) Bemarking van saaden bolverkope Voorligtingspesialis Misstofverkoopsver teenworodiger Blomgewaskweker Bloemistebestuurder Vrugte- en groentekweker Tuinsentrumbestuurder Tuinskrywer Gholfbaanopsiener Kweekhuisbestuurder Tuis- en kommersile grasperkbestuurder Sooikweker Tuinboukunstenaar Tuinboukonsultant Tuinbouterapeut Binnenshuise plantskapontwerper / binnenshuise plantskapbestuurder. Landskapkontrakteur en bemarking Landskapontwerper Kweker Kwekerygewaskweker Kwekerybestuurder Eienaar van tuinbousaak Verteenwoordiger vir n parkbestuurder Tuinboukundige vir n park of dieretuin Plantteler Plantvoortplanter Plantnavorser Gehaltebeheerspesialis Radio/TV-redigeerder Onderwyser horskool/kollege Stedelike bosbouer / tuinboukundige

B.Sc. or B.Sc. (Hons.) Entomology

Vier jaar (voltyds)

Die meeste universiteite

Wiskunde, natuurwetenskap en biologie of landbouwetenskap Vlak 4 (50-59%)

Beroepsgeleenthede

Regeringsdepartemente LNR-sentra Universiteite: dosente, navorsers Private konsultante Private maatskappye

Plantpatologie
Plantpatologie word omskryf as die studie van die organisames en omgewingstoestande wat siektes by plante veroorsaak, die meganismes waarvolgens hierdie faktore siektes veroorsaak, die interaksie tussen die veroorsakende agente en die plante (uitwerking op die groei, lewering en gehalte van die plant), en die metodes waarvolgens plantsiektes bestuur en beheer kan word. Dit betrek ook kennis uit ander wetenskaplike terreine soos mikologie, mikrobiologie, virologie, biochemie, bioinformatika, ensovoorts. Plantpatolo is wetenskaplikes wat die dinamiese prosesse van plantgesondheid bestudeer. Hulle werk is meer op navorsing toegespits. Beroepsgeleenthede in plantpatologie
Kwalifikasie Duur Instelling Toelatingsvereistes

B.Sc. Agric. in plantpatologie

Drie jaar (voltyds)

Die meeste Wiskunde en fisika Vlak 4 universiteite (50%-59%)


Beroepsgeleenthede

Navorsing: nasionale en provinsiale regerings-departemente LNR Agrochemiese maatskappye Saadmaatskappye Misstofmaatskappye Akademiese instellings Boerderye en kwekerye Farmaseutiese verteenwoordiger Private maatskappy Private konsultant

Beroepsgeleenthede in tuinbou en hidroponika


Kwalifikasie Duur Instelling Toelatingsvereistes

B.Sc. (Agric.) Vier jaar vir Tuinboukunde die graad Nasionale Diploma of B.Tech in tuinboukunde Drie jaar vir die Nasionale Diploma

Die meeste Wiskunde, natuuruniversiteite wetenskap, landbouwetenskap en biologie Universiteite van tegnologie, landbou-kolleges

Beroepsgeleenthede

Statistiek
Statistici genereer, vergelyk, verifieer, onderhou en versprei statistiese inligting oor die landbousektor, insluitend die monitering en projeksie van neigings in die landbou, voedselsekuriteit en voedselverbruik. Loopbaangeleenthede in Statistiek
Kwalifikasie Duur Instelling Toelatingsvereistes

B.Sc. (Agric.) Ekonomie of B.Com (Agric. Ekonomie)

Vier jaar (voltyds)

Die meeste Wiskunde, universiteite landbouwetenskap of ekonomie / bedryfsekonomie

Nasionale en provinsiale Departemente van Landbou Botaniese tuine Boerderybesighede Varsproduktemarkte Saadvervaardigingsmaatskappye Agribesighede / koperasies Private ondernemings Dosering / onderrig Navorsingsinstellings, bv. LNR Ontwikkelingsorganisasies

Veeartsenykunde
Veeartse verskaf dienste aan boere, troeteldiereienaars, telers, dierebesk ermingsorganisasies, wildreservate, ensovoorts. Op regeringsvlak is hulle betrokke by reguleringsdienste, d.i. diagnostIese dienste, siektebeheer, voorkoming van siektes wat die land binnekom en die uitwissing van siektes. Hulle is ook betrokke by klein en groot dierepraktyke en navorsing. Eienskappe wat met so n beroep gepaard gaan n Vurige belangstelling in die mediese veld en n spesiale en toegewyde liefde vir diere. Die persoon moet daarvan hou om met diere te speel en hulle te versorg en hy of sy moet fisies sterk wees.

Beroepsgeleenthede

Nasionale en provinsiale Departemente van Landbou SANparke Kommersile banke en ander finansile instellings Akademiese instellings

478

Loopbaangeleenthede in veeartsenykunde
Kwalifikasie Duur Instelling Toelatingsvereistes

Kwalifikasie

Duur

Instelling

Toelatingsvereistes

Diploma in Twee veeartsenyverjaar pleging beroep (voltyds) as n veeartsverpler

Universiteit van Pretoria: Fakulteit van Veeartsenykunde

Wiskunde en natuurwetenskap met n minimum slaagpunt van 50%-59% (Vlak 4).

Sertifikaat: Pluimveevleisondersoek vir n beroep as Pluimveevleisondersoeker

Beroepsgeleenthede

Koperatiewe Universiteite o p l e i d i n g van / indiens- Tegnologie opleiding / 30 dae met n minimum van 15 000 geslagte hoenders

Veeartsenyklinieke, melkerye, diereherberge Universiteite Farmaseutiese firmas en ander bedrywe Bemarking van sjirurgiese instrumente Dierenavorsingsentra Dieretuine Dierebeskermingsverenigings
Duur Instelling Toelatingsvereistes

Minimum Graad 10 met ten minste een van die volgende vakke: wiskunde, biologie, natuur- of landbou-wetenskap. Ondervinding sal slegs oorweeg word indien die kandidaat nie aan die vereistes voldoen nie. Sertifikaat in Pluimveevleisondersoek / ekwivalente bestuurder-, toesighouerof gehaltebeheersertifi kaat, met toepaslike ondervinding. n Volledige curriculum vitae by registrasie.

Kwalifikasie

Sertifikaat: Pluimveevleis vir n loopbaan as n Pluimveevleisinspekteur

Indiensopleiding Universiteite van 20 dae. van Selfstudie, met Tegnologie die indiening van toepaslike werkopdragte

B.Sc. Dieregesondheid vir n beroep as Dieregesondheidwetenskaplike Diploma in Dieregesondheid vir n beroep as dieregesondheidtegnikus

Vier jaar (voltyds)

Universiteit van Noordwes en ander

Matriekvrystelling: Wiskunde, natuurwetenskap, biologie en landbouwetenskap as aanbevole vakke Nasionale Senior Sertifikaat: Wiskunde, biologie en landbouwetenskap as aanbevole vakke

Beroepsgeleenthede

Drie jaar

Universiteit van Noordwes (voltyds); UNISA (minimum drie jaar afstandsonderrig)

Pluimveevleisbedryf Pluimveeabattoirs Staatsveeartsenydienste


Kwalifikasie Duur Instelling Toelatingsvereistes

Beroepsgeleenthede

Staatsveeartsenydienste Nywerheid: voer, medisyne, ens. Laboratorium-dierewetenskap Openbare dieregesondheid Navorsing Akademiese omgewing Dieretuine Dierebeskermingsverenigings Wildboerdery en wildbewaring Marinebiologie Diereproduksiesektore
Duur Instelling Toelatingsvereistes

Sertifikaat: Rooivleisondersoek vir n beroep as rooivleisondersoeker

Teorie en praktiese Universiteite Minimum Graad 10 teorie: minimum van met ten minste een 30 uur onderrig Tegnologie van die volgende koperatiewe vakke: wiskunde, opleiding / 80 dae biologie, natuur- of indiensopleiding landbouwetenskap. soos volg verdeel: Ervarings sal slegs 30 dae beeste; oorweeg word 30 dae varke indien die kandidaat (minimum 3 000 nie aan die vereiste varke); 20 dae voldoen nie.. skape (minimum 2 000 skape)
Beroepsgeleenthede

Rooivleisbedryf Rooivleisabattoirs Staatsveeartseny-reguleringsdienste


Kwalifikasie Duur Instelling Toelatingsvereistes

Kwalifikasie

Nasionale Diploma in Veearstenytegnologie vir n beroep as veeartsenytegnoloog B.Tech. Veeartsenytegnologie vir n beroep as veeartsenytegnoloog

Drie jaar: vier semesters formele opleiding en twee semesters geskikte ervaringsopleiding

Universiteite van Tegnologie

Nasionale senior sertifikaat / enige gelykstaande kwalifikasie: Vlak 4 (50-59%) vir wiskunde, natuurwetenskap en biologie Nasionale Diploma in veeartsenytegnologie of n gelykstaande kwalifikasie

Nasionale Diploma in Omgewingsgesondheid vir n beroep as vleisinspekteur

Drie jaar die laaste drie maande is koperatiewe opleiding.

Universiteite Nasionale senior van sertifikaat / Tegnologie gelykstaande kwalifikasie, met Vlak 3 (40-49%) wiskunde en natuurwetenskap

Twee jaar (Soos bo) blokstudie

B.Tech. Omgewingsgesondheid vir n beroep as vleisinspekteur

Twee jaar Universiteite N a s i o n a l e blokstudie van Diploma in Tegnologie Omgewingsgesondheid of gelykstaande kwalifikasie
Beroepsgeleenthede

Beroepsgeleenthede

Staatsveeartsenydienste Laboratoriumdiere-wetenskap Navorsing Akademiese omgewing

Omgewingsgesondheidsbeampte Gesondheids-raadgewer Lugbesoedelings-beheerbeampte Vleisinspekteur Beroepshiginis Private konsultant

479

Voedselwetenskap / -Tegnologie
Voedselwetenskaplikes is verantwoordelik vir die ondersoek en inspeksie van voedsel om te verseker dat voedsel gesond en veilig is vir menslike verbruik. Hul funksies het met die volgende te doen: Ondersoek van die basiese aard en voedsel en die, fisiese en chemiese eienskappe daarvan. Navorsing oor nuwe en ekonomiese produksieprosedures. Ontwikkeling van nuwe en veilige voedselprodukte. Bestuur binne maatskappye wat betrokke is by die prosessering en preservering van voedsel. Voedseltegnolo hanteer aspekte wat verband hou met die produksie, preservering en die ontwikkeling van voedsel van ho gehalte. Hulle bestuur ook prosesseringsaanlegte en laboratoriums vir gehalteversekering. Hulle is verantwoordelik vir die monitering van die voedselgehaltestandaarde deur regeringsorganisasies (naamlik die SABS). Beroepsgeleenthede in voedselwetenskap/-tegnologie
Kwalifikasie Duur Instelling Toelatingsvereistes

Loopbaangeleenthede in wingerdbou en wynkunde


Kwalifikasie Duur Instelling Toelatingsvereistes

Hor sertiTwee jaar fikaat in landbou vir n beroep as n wingerdbou- / wynboukundige Diploma in Landbou: Keldertegnologie vir n beroep as n wynboukundige Drie jaar, met praktiese opleiding

Elsenburglandboukollege

Senior sertifikate / gelykstaande kwalifikasie (Matriekvrystelling nie n vereiste nie). Indien studente aan die begin van die akademiese jaar n wiskundeevaluasie druip, moet die student vir wiskunde registreer. Wiskunde, biologie en natuurwetenskap. Hor Sertifikaat in landbou met wingerdbou en wynwetenskap as keusevakke of gelykstaande kwalifikasie

Elsenburglandboukollege

Beroepsgeleenthede

B.Sc. Voedselwetenskap of B.Sc. (Agric.) Voedselwetenskap vir n beroep as voedselwetenskaplike National Diploma in Food Technology and a B.Tech Food Technology for a career as a Food technologist

Vier jaar (voltyds)

Die meeste universiteite

Wiskunde, fisika en biologie of landbouweten-skap. Vlak 4 (50%-59%) (Soos hier bo).

Entrepreneur Bestuurder Produkontwikkelaar Tegniese voeldselbemarker

Vier jaar (voltyds)

Die meeste universiteite

7. Beroepe wat met landbou verband hou


Besonderhede oor die volgende (en meer) is beskikbaar in die beroepsleidinghulpbron, Water@Work.

Beroepsgeleenthede

Biochemikus
Biochemie is die basis van alle lewenswetenskappe. n Biochemikus bestudeer die selle van lewende organismes soos diere, plante en mikro-organismes, hul chemiese samestelling en hul metaboliese prosesse. Biochemici pas hul kennis op die volgende terreine toe: medisyne, veeartsenydienste, landbou, bosbou, tuinbou, omgewingswetenskap en vervaardiging.

Departement van Landbou LNR Akademiese instellings Voedselvervaardigings-/ verwerkingsmaatskappye

Weidings- / Graslandwetenskap
Weidings-/graslandwetenskaplikes hanteer alle aspekte van die bewaring, verbetering en gebruik van natuurlike en gevestigde weiding. Die weidings-/ graslandwetenskaplike beantwoord vrae soos hoe gereeld, hoe kwaai en op watter tyd van die jaar weidingsplante ontblaar behoort te word, hoeveel diere op bepaalde weiding aangehou kan word en waarom dit nodig is om heinings te span en kampe te maak. Beroepsgeleenthede in weidings-/graslandwetenskap
Kwalifikasie Duur Instelling Toelatingsvereistes

Bioloog
Oor die algemeen bestudeer biolo lewende organismes (d.i. hul struktuur, funksies, evolusie, verspreiding en die manier waarop hulle met mekaar verband hou). Biolo doen navorsing oor die lewensiklusse van lewende goed (bv. mense, diere, plante) en hoe hierdie siklusse met die omgewings verband hou.

Dierkundige
Dierkundiges is biolo wat diere bestudeer. Hulle bestudeer die strukture, eienskappe, funksies, ekologie en omgewings van diere, die evolusie van plaasdiere, en ook die anatomie, fisiologie, embriologie, gedrag, siektes en geografiese verspreiding van diere. Dierkundiges werk as navorsers by universiteite of navorsingsinstitute, as laboratorium- of veldwerkers, in museums, in onderwys, in wildbestuur of -bewaring, landbou en medisyne.

B.Sc. (Agric.) Grasland/weiding; Nasionale Diploma in Natuurbewaring

Drie jaar (voltyds)

Die meeste Wiskunde, landbouuniversiteite en wetenskap en/of universiteite van biologie tegnologie

Ekoloog
Ekolo bestudeer die verhoudings tussen plante, diere en hul omgewings en die maniere waarop dit met mekaar in interaksie is.

Beroepsgeleenthede

Nasionale en provinsiale Departemente van Landbou Nasionale Parke verskeie afdelings van natuurbewaring Misstof- en saadmaatskappye

Geofisikus
n Geofisikus gebruik fisika, wiskunde en chemie om die fisiese kenmerke van die soliede aarde, die vloeibare aarde en die buitenste atmosfeer (d.i. die aardoppervlak en binnekant en die atmosfeer en hidrosfeer) te verstaan en verklaar.

Wingerdbou
Wingerdboukundiges pas die beginsels van plantwetenskap toe om wingerde te manipuleer om die tipe druiwe voort te bring wat nodig is vir die produksie van verskillende wyntipes en -style. Verpligte skoolvakke: wiskunde, natuurwetenskap, biologie

Geograaf
n Geograaf bestudeer die aarde se oppervlak, kenmerke, klimaat, plantegroei en fisiese toestande. Hulle bestudeer en ontleed ook die verhouding tussen menslike aktiwiteite en die natuurlike en beboude omgewing. n Klimatoloog is n geograaf wat klimate, hul kenmerke en

480

oorsake bestudeer. n Geomorfoloog bestudeer geologiese aspekte van die aarde se land- en seebodem-oppervlakke. n Riviergeoloog bestudeer die wetenskap van rivierformasies.

Waterwetenskaplike
Waterwetenskaplikes bestudeer verskeie aspekte van binnelandse en mariene-omgewings. Dit dek die fisiese (soos temperature, waterstrome en die tempo waarteen water vloei, die helderheid van water, erosie en sedimentasie); die biologiese (soos plante, diere en mikrobes wat in water leef); die chemiese (soos die organiese en anorganiese samestelling van water, watersuiwering, gehalte van water) en die ekologiese (die maniere waarop organismes met hul omgewings in interaksie is).

Geoloog
Geologie is n aarde- of geowetenskap en sluit kennis uit die terreine van fisika, chemie, biologie en paleontologie in. Geotegnolo en geotegnici werk baie nou saam met geolo.

Geotegnoloog
n Geotegnoloog werk in n baie komplekse terrein bestudeer die aardkors en help om natuurlike hulpbronne soos water, minerale en metale op te spoor en te ontgin, en bepaal ook die toestande onder die oppervlak.

8. Ander beroepe mense en maatskappye wat in hierdie boek aangedui word


Besonderhede oor die volgende (en ander) verskyn in die beroepsleidinghulpbron Water@Work.

Hidroloog
Hidrolo bestudeer water in stroompies, riviere en ondergronds. Hulle evalueer verskillende prosesse in die watersiklus soos renval, verdamping, grondwater en riviervloei om te bepaal hoeveel water beskikbaar is en hoe betroubaar die voorsiening is.

Administrateur
Administrateurs en klerke doen die algemene kantoorwerk wat ander professionele personeel en bestuurders help om hul werk te doen, bv. rekordhouding, byhou van rekenings, opstel en tik van verslae en briewe en liasseerwerk. Administrateurs kan in beheer wees van maatskappye se administrasie of hulle kan kantoorbestuurders, boekhouers, kassiere, persoonlike assistente, tiksters, sekretaresses of ontvangspersone wees.

Mikrobioloog
Vind mikrobiologie onder die vorige opskrifte. Beroepe sluit in di van bakterioloog, viroloog, mikoloog, landbouwetenskaplike; waterwetenskaplike, bioloog, plantkundige, ekoloog, entomoloog, tuinboukundige, mediese tegnoloog, mikrobioloog, apteker, dierkundige.

Bemarkingspesialis
Iemand wat in bemarking werk moet uitvind waarom klante wil koop en moet weet hoe om hierdie produkte en dienste so goedkoop en doeltreffend moontlik aan te bied. Ander beroepe wat bemarking behels, sluit die volgende in: openbare betrekkinge, kopieskrywing, produkontwikkeling en aankopebestuur. Kreatiewe direkteure, mediadirekteure en verkoopsbestuurders val ook hieronder.

Omgewingsbeskerming en -beheer
n Omgewingsbeskermingsbeampte sien om na die omgewing deur die gehalte van afvalwater wat deur individuele aanlegte/prosesse of groter industrile of vervaardigingsaanlegte uitgelaat word, te monitor.

Omgewingsgesondheidbeampte
Omgewingsgesondheidbeamptes ontwikkel, reguleer, dwing af en monitor wette en regulasies wat met openbare gesondheid, bou- en omgewingsbestuur verband hou ten einde goeie gesondheid, higine en veiligheid te bevorder.

Bestuurder
Bestuurders verskaf leierskap aan organisasies om hul doelwitte te bereik. Die bestuur van n besigheid sluit die organisasie, navorsing, beplanning, beheer en rigtinggewing aan al of n deel van die werknemers se werk in. Bestuurders bestuur en motiveer mense sodat hulle hul werk goed doen - hulle bestuur soms ook hulpbronne soos finansies. Verskillende tipes bestuurders voer verskillende take uit: Topbestuur sluit die voorsitter, direksie, besturende direkteur of hoof- uitvoerende beampte en ander ho bestuurders in Funksionelebestuurders bestuur spesifieke funksies of afdelings van die maatskappy, soos administrasie, bemarking, finansies of aankope Bedryfsbestuurders is verantwoordelik vir die manier waarop n besigheid werk, byvoorbeeld krediet- en verliesbeheer. Ook produksiebestuurders genoem. Hoofbestuurders is verantwoordelik vir die werk van verskeie bestuurders met spesifieke verantwoordelikhede. Hy of sy beskik oor n bre agtergrond en werk nie net as spesialis op n spesifieke terrein nie; hierdie werk behels funksionele en bedryfsbestuur Bestuurskonsultante werk onafhanklik en adviseer besighede oor bestuursaangeleenthede; ondersoek probleme en bied oplossings; help met strategiese beplanning.

Omgewingsingenieur
Omgewingsingenieurs assesseer en bestuur die uitwerking van menslike en ander aktiwiteite op die natuurlike en beboude omgewing; doen omgewingsimpakstudies, bestuur natuurlike hulpbronne en beheer besoedeling.

Omgewingswetenskaplike
Daar is verskillende tipes werk in omgewingswetenskap. Sulke wetenskaplikes het te doen met die bewaring en bestuur van natuurlike ekosisteme in water en op land, habitatte, skaars en bedreigde fauna en flora of natuurreservate.

Plantkundige
Plantkundiges bestudeer die biologie en ekologie van alle tipes plante. Plantkundiges gebruik hul kennis in gebiede soos bewaring, bestuur van natuurlike hulpbronne, landbou, bosbou, tuinbou, medisyne en biotegnologie.

Chemiese Ingenieur
n Chemiese ingenieur ontwerp en bedryf prosesse wat roumateriale (deur fisiese, chemiese en termiese wysigings) in bruikbare alledaagse produkte soos brandstof, farmaseutiese middels, tandepasta, suiker, plastiek, sintetiese vesel, chemikalie, plofstowwe, papier, misstof en sement verander. Hulle dra ook by tot die beskerming van die omgewing deur die besoedeling van die lug en water te beheer. Chemiese ingenieurs, chemiese tegnici en chemiese tegnolo is moontlike beroepe, en verbandhoudende spesialisrigtings is: prosesontwerp, prosesbeheer-ingenieurswese, biochemiese ingenieurswese en petrochemiese ingenieurswese.

Waterkultuurkundige
Waterkultuur behels die kweek van plante en die teel van diere wat in water leef, insluitend, vis, skulpvis, waterblommetjies, skaaldiere, en selfs krokodille. Hierdie diere word as voedsel, vir troeteldiere, akwariums en selfs om wilde populasies te herbevolk, geoes. Waterkundiges werk gewoonlik as boere of tegnici. Hulle werk hoofsaaklik buitenshuis en hul werk behels gewoonlik dat hulle nat en vuil word. Daar word gewoonlik van waterkundiges verwag om oortyd te werk veral tydens die oesseisoen. Soos by boerdery, moet voorrade gedurig versorg word selfs oor naweke en openbare vakansiedae.

481

Ekonoom
Ekonome ontwikkel en pas teorie toe oor hoe mense geld bestee; die prosesse wat betrokke is by die manier waarop goedere geproduseer, verskaf en gebruik word; en hoe besighede of regerings hulpbronne toeken (bv. natuurlike hulpbronne, tegnologie, arbeid en kapitaal of finansiering). Iemand wat in die ekonomie belangstel, kan een van die volgende beroepe oorweeg: Omgewingsekonoom bestudeer die omgewingsimpak van projekte en ontwikkeling; adviseer industrie en regering oor regulasies vir omgewings- en natuurlikehulpbronbestuur; adviseer regerings oor hul verantwoordelikheid ten opsigte van internasionale ooreenkomste en omgewingsverdrae. Ander rekenmeester; aktuaris; landbou-ekonoom; transportbesorger; industrile ekonoom; politieke wetenskaplike; aandelemakelaar.

Maatskaplike werker
Maatskaplike werk behels die welstand van mense en hulp aan mense om probleme te hanteer wat veroorsaak word deur swak sosiale toestande, werkloosheid en armoede.

Inligtingstegnologiespesialis
Mens wat met inligtingtegnologie (IT) werk hou hulself besig om rekenaars te programmeer om take uit te voer (rekenaarprogrammering), rekenaarprogramme te ontwerp en ontleed (stelselontleding), administrasie van databasisse en netwerke, bedryf van rekenaarstelsels en die ontwerp van hardeware. Beroepe wat met IT te doen het sluit die volgende in: webtuiste-ontwerper, netwerkkontroleur, rekenaarkonsultant, elektroniese ingenieur, persoonlikerekenaarondersteuningstegnikus, Internetdienste en ondersteuningstegnikus.

Gemeenskapswerker
Gemeenskapswerkers moedig die gemeenskap aan en help groepe om hulself te help en te ontwikkel hulle help gemeenskappe om hul behoeftes te identifiseer, om besluite te neem en om maniere te ontwikkel om in die behoeftes te voorsien. Gemeenskapswerkers reis binne die gemeenskappe en hou persoonlike kontak met die gemeenskappe.

Meganiese ingenieur
n Meganiese ingenieur ontwerp, ontwikkel, produseer, installeer, bedryf, toets en onderhou masjinerie en meganiese toerusting. Meganiese ingenieurs word bygestaan deur meganiese-ingenieurstegnolo en -tegnici en hulle werk almal nou saam met ander professionele persone (bv. met argitekte in die ontwerp van lugversorgingsaanlegte). Meganiese ingenieurs, tegnolo en tegnici spesialiseer gewoonlik op n bepaalde gebied en die meganiese toerusting wat daarmee gepaard gaan. Die volgende is enkele voorbeelde: Landbou trekkers, dorsmasjiene, stropers, melkmasjiene en verpakkingsmasjiene Water ontwerp en bou wateraanlegte en verwerkingsaanlegte vir afvloeiwater Kragopwekking stoom-, water-, gas- en kernkragturbines wat gebruik word om kragopwekkers aan te dryf

Inligtingstegnologiespesialis
Mens wat met inligtingtegnologie (IT) werk programmeer rekenaars om take uit te voer (rekenaarprogrammering), rekenaarprogramme te ontwerp en ontleed (stelselontleding), administrasie van databasisse en netwerke, bedryf van rekenaarstelsels en die ontwerp van hardeware. Beroepe wat met IT te doen het sluit die volgende in: webtuiste-ontwerper, netwerkkontroleur, rekenaarkonsultant, elektroniese ingenieur, rekenaarondersteuningstegnikus, Internetdienste en ondersteuningstegnikus.

Kartograaf
Kartografie is die wetenskap van kartering asook die studie van wetenskaplike dokumente en kunswerke. In die besonder gaan dit oor al die stadia van evaluering, saamstel, ontwerp en grafiese voorstellings wat nodig is om nuwe en hersiene kaarte te skep vanaf verskillende vorme basiese data soos lugfotos, veldrekords, historiese manuskripte, ander kaarte en statistiese verslae. Die bekendstelling van GIS (geografiese-inligtingstelsels) en ander rekenaarondersteunde karteringstelsels; koordlose toepassings en GPS (globale posisioneringstelsels) het nuwe dimensies tot kartografietegnieke en die gebruik van ruimtelike inligting toegevoeg. Konvensionele karteringstegnieke word al meer met rekenaartegnologie vervang.

Mensehulpbron- of personeelbestuurder
Mensehulpbron- of personeelbestuurders bemoei hulle met die mense by die werk en hul verhoudings met mekaar en die organisasie, bv. indiensneming, opleiding of mensehulpbronontwikkeling, organisasiebeplanning en ontwikkeling, arbeidsverhoudinge, besoldiging, navorsing en administrasie.

Meteoroloog
n Meteoroloog bestudeer die aarde se atmosfeer en die verandering daarin wat die daaglikse weer, langtermynklimaat en uiterste weerstoestande soos orkane en tornados benvloed. n Weerkundige voorspel die weersomstandighede deur neigings in die atmosfeer, soos winde, neerslag en lugdruk, te bestudeer. n Verbandhoudende beroep is di van meteorologiese tegnikus wat verantwoordelik is vir die insameling van meteorologiese inligting en vir die bedryf en instandhouding van weerwaarnemingsnetwerke.

Laboratoriumwerker/Ontleder
Laboratoriumtegnici of -tegnolo help die wetenskaplikes (in die fisiese, chemiese, biologiese en lewenswetenskappe) deur monsters te versamel, eksperimente uit te voer, mate te neem en uitslae aan te teken. n Chemieselaboratorium-tegnikus of -tegnoloog help om chemiese en verbandhoudende produkte te ontwikkel, produseer en gebruik.

Navorser
Navorsers voeg kennis by tot hul bepaalde velde. Navorsers kyk na dit wat oor die bepaalde veld bekend is en toets hierdie teorie om te kyk hoe waar dit is. Navorsers versamel inligting en organiseer dit op so n manier dat mense verskillend daarna kyk. Navorsers word ook aangemoedig om, indien moontlik, nuwe tegnologie te ontwikkel. n Navorser in basiese of fundamentele navorsing in die natuurwetenskappe bestudeer en probeer bepaal watter beginsels en wette die biofisiese wreld onderl en beheer. n Navorser wat by toegepaste navorsing betrokke is, soek praktiese maniere om basiese navorsing te doen. Albei tipes navorsing is nodig. Hoe meer ons daarvan weet en leer, hoe meer toepassings is moontlik. Innovering is die eindproduk van hierdie tipe navorsing. Hierdie term verwys na die proses waardeur n idee wat deur navorsing geskep is in n nuwe of verbeterde produk, proses of benadering omgeskakel word wat werklike behoeftes van die gemeenskap hanteer en wetenskaplike, tegnologiese, organisatoriese of kommersile aktiwiteite behels.

Landmeter
Landmeting (ook geomatika genoem) is die wetenskap van die opmeting en kartering van die aardoppervlak, wat natuurlike en mensgemaakte kenmerke en die see insluit. Na n aantal jare in die veld kan landmeters as een van die volgende spesialiseer: Hidrografiese landmeter; Landmeter ook kadastrale landmeters genoem; Ingenieurslandmeter meet roetes vir pyplyne, rioolslote, tonnels, paaie en spoorwe uit; Topografiese landmeter doen opmetings en neem lugfotos van fisiese kenmerke op die aarde soos riviere, heuwels en valleie om kaarte daarvolgens saam te stel; Geodetiese (aardmeetkundige) landmeter bepaal posisies op die aarde se oppervlak baie akkuraat deur gebruik te maak van satellietseine (bv. die globale posisioneringstelsel of GPS); die posisies van die sterre en elektroniese afstands- en gelykmakings-afmetings; Mynlandmeter bepaal die grense van myne, ondergrondse afmetings en oopgroefmyne; Afstandswaarnemingslandmeter monitor veranderinge in die aarde se kenmerke deur die gebruik van digitale data van horesolusiesatelliete en ander beeldstelsels in die lug.

Onderwys-/opleidingspraktisyn
Onderwys en opleiding is noodsaaklik in die landbou en op ander terreine. Oor die algemeen mag die volgende beroepe iemand interesseer wat dit

482

geniet om onderrig te gee en ander mense te help om te groei en hul potensiaal te ontwikkel. Die mees voor die hand liggende beroepe in skole en tersire instellings word genoem. Mensehulpbronontwikkelingspraktisyn die praktisyn beplan, berei voor en bied opleiding aan werkers in industrie, besighede en regeringsdepartemente om te help met vaardigheidsontwikkeling en die verhoging van produktiwiteit (insluitend indiensopleiding en vakleerlingskappe). Opleidingsbeampte hy of sy beplan, ontwikkel, implementeer en evalueer opleidings- en ontwikkelingsprogramme in organisasies. Volwasseneopvoeder hierdie beroep word hoofsaaklik in professionele ontwikkelingsareas, basiese volwassene-onderwys, vaardigheidsontwikkeling en persoonlike verryking beoefen.

Sosiale Wetenskaplike
Sosiale wetenskaplikes is betrokke by die oorsprong en ontwikkeling van die menslike samelewing en die instelling, verhouding en idees in die lewe en die samelewing. Iemand wat in n beroep in sosiale wetenskappe belangstel, kan die volgende oorweeg: Sosioloog ondersoek die maniere waarop sosiale groepe (bv. families, stamme en gemeenskappe) en instellings (bv. religieuse, politieke en sake-instellings) met mekaar in interaksie tree en mekaar en individue se gedrag benvloed. Industrile sosioloog pas die beginsels van sosiologie op werkersorganisasies en die verhouding tussen werkers en werkgewers toe en is betrokke by arbeidsverhouding in komplekse industrile samelewings Antropoloog bestudeer die oorsprong, ontwikkeling en funksionering van menslike samelewings en kulture (huidige en vorige) deur byvoorbeeld religie, familie- en verwantskapstelsels, tale, kuns, musiek en ekonomiese en politieke stelsels te ondersoek. Antropolo mag spesialiseer as toegepaste antropoloog; fisiese antropoloog; linguistiese antropoloog; en n sosiale/kulturele antropoloog.

Politieke wetenskaplike
n Politieke wetenskaplike bestudeer die manier waarop mense individueel, in groepe en as massa polities optree, asook ook hul verhouding met die gemeenskap en die ekonomie.

Prokureur
Prokureurs gee regsadvies, skryf dokumente, voer onderhandelings oor regsaangeleenthede en mag ook klinte in howe verteenwoordig. Nie alle prokureurs bedryf regspraktyke nie - hulle gebruik ook hul kennis in sakeaangeleenthede soos nywerheidsbetrekkinge, belasting, kommersile transaksies en die inkorporering van nuwe maatskappye.

Sport-en-ontspanningsbeampte
Toerisme en ontspanning is die snelgroeiendste bedrywe in Suid-Afrika en bied n interessante toekoms - op die gebied van waterverwante ontspanningsaktiwiteite, ekotoerisme en vele ander. Daar is verskeie beroepe op die gebied van sport en ontspanning om van te kies: toeristebestuurder, toeroperateur, toergids, toeriste-inligtingsbeampte, reisagent of ontspanningsbestuurder/-beampte.

Proseskontroleur
n Proseskontroleur by n hidro-elektriese aanleg bedryf en beheer instrumente en masjinerie wat gebruik word om elektrisiteit op te wek. Proseskontroleurs is ook by steenkool- en kerngedrewe kragstasies nodig. Proseskontroleurs werk ook in chemiese, kragopwekking- en sommige voedsel- en drankbedrywe.

Stads-en-streekbeplanner
Stads-en-streekbeplanners ontwikkel planne en beleid vir die gebruik van hulpbronne en grond en vir die verbetering van mense se lewensomstandighede. Stads-en-streekbeplanners word bygestaan deur stads-en-streekbeplanningstegnici.

Rekenmeester
Rekenmeesters stel finansile state, begrotings, boekhoustelsels en kontantvloei op sodat bestuurders sinvolle sakebesluite kan neem en hul maatskappywinste kan toeneem. Rekeningkundige beroepe sluit in di van geoktrooieerde rekenmeester; kosterekenmeester; finansile rekenmeester; rekeningkundige bestuurskonsultant; finansile bestuurder; ouditeur; kredietkontroleur; boekhouer.

Sweiser
Sweisers heg twee of meer stukke metaal aan mekaar deur die aanwending van hitte, druk, of n kombinasie van die twee. Kopersweis, soldeer, elektronstraal en laserstraal is ander metodes waarop staal geheg kan word. Iemand wat oor soortgelyke kwalifikasies beskik, kan ook n stoomketelmaker; instrument-, patroon- en stempelmaker; ystersmid; loodgieter; plaatmetaalwerker; passer en draaier, paneelklopper wees.

Wiskundige / statistikus / aktuaris


n Wiskundige ontwikkel wiskundige teorie en metodes (teoretiese wiskunde). Wiskundiges los probleme op deur wiskundige beginsels en modelle toe te pas asook deur bedryfsnavorsing en numeriese ontleding (toegepaste wiskunde). Wiskundige en statistiese beginsels kan op verskillende terreine toegepas word, insluitend fisika, medisyne, rekenaartegnologie, astronomie, ekologie, chemie, genetika, sosiale wetenskappe, sake, sakewreld en handel. n Statistikus versamel, klassifiseer en ontleed numeriese inligting om byvoorbeeld besluite en voorspellings te maak en om prosesse te evalueer. n Aktuaris is n statistiese kundige wat met inligting werk wat te doen het met mortaliteit, siekte, werkloosheid en aftrede. n Aktuaris se gespesialiseerde funksies is veral vir die versekeringsbedryf nuttig om byvoorbeeld versekeringspolisse te ontwikkel, en ook vir mediese en pensioenskemas. Bronne: www.daff.gov.za; water@work Ons bedank graag die Direktoraat Onderrig, Opleiding en Voorligtingsdienste asook Jeannine Tait van Weston Landboukollege vir hulle kommentaar en bydraes.

Sakeproses-uitkontraktering en aflandige ontwikkeling (BPO&O)


Hierdie bedryf, wat slegs ongeveer n dekade in Suid-Afrika aktief is, sal na verwagting oor die volgende vier jaar met 50 persent groei. Dit sal baie werkgeleenthede vir werklose Suid-Afrikaners skep: n mens het net n basiese matriekkwalifikasie nodig. Dit sluit beroepe soos oproepsentrumagente in.

Skakelwerk
Iemand wat op die gebied van openbare betrekking werk, vorm en handhaaf n goeie beeld van die organisasie waar hy of sy werk en toon aan die publiek wat van die organisasie aantreklik en aanloklik is. Die persoon vestig tweerigtingkommunikasie tussen die organisasie en die publiek of gehore (bv. klante, ander besighede, regerings, aandeelhouers, spesialebelangegroepe, werknemers en gemeenskappe). n Verbandhoudende beroep is di van personeelkonsultant.

Siviele ingenieur
Siviele ingenieurswese is waarskynlik die omvangrykste van alle ingenieursterreine. Siviele ingenieurs skep, verbeter en verskaf fasiliteite vir die lewe, bedrywe en vervoer. Siviele ingenieurs moet kennis dra van materiale, grond, hidroulika en vloeimeganismes. Hulle werk behels ook die beskerming van die omgewing. Siviele ingenieurs word bygestaan deur siviele ingenieurstegnici wat die meeste van die praktiese en funksionele werk doen en siviele ingenieurstegnolo wat die meer teoretiese werk soos beplanning, ontwerp en navorsing doen.

483

Navorsing, opleiding en ontwikkeling


Biotegnologie en plantteling
1. Oorsig
Biotegnologie is n samesmelting van biologiese tegnologie. Alhoewel dit onder sekere mense as sinoniem vir genetiese modifikasie beskou word, is dit n term wat gebruik word om n kontinuum van verskillende biotegnieke te verteenwoordig wat wissel van niekontroversile weefselkweking tot kontroversile genetiese manipulasie, soos vervat in moderne tegnologie. Dit is gedentifiseer as die toonaangewende tegnologie van die 21ste eeu met geweldige potensiaal om ekonomiese, sosiale en omgewingskwessies wat die armes in ontwikkelende lande raak, te hanteer. Biotegnologie kan oesopbrengste verhoog, blootstelling van gewasse aan omgewings- en klimaatstressors verlaag, die behoefte aan chemikalie wat op landerye aangewend word, verlaag, en die gesondheid en smaak van voedsel verbeter. Kritici s dat hierdie gewasse bestaande plante onomkeerbaar kan beskadig, skade aan die natuurlewe kan berokken en dat die patente op geneties gemanipuleerde sade die multinasionale maatskappye te veel mag gee. n Besoek aan die webtuiste wat in hierdie hoofstuk genoem word, sal aan die leser verskillende perspektiewe verskaf. Biotegnologie wat op diere betrekking het, veral kloning, word behandel in die hoofstuk oor Diereverbetering en Telers wat later in die boek volg. Aangepas uit www.uneca.org/csd/CSD4_Biotech_Report_Final.htm Geneties gemodifiseerde organismes (GMOs) is slegs een besondere spesialisering binne die wetenskaplike dissipline van biotegnologie. Biotegnologie is tradisioneel gebruik om ons van jogurt, bier en brood te voorsien in di opsig dat ons bakterie of mikrorganismes gebruik om hierdie produkte te produseer. Die verskil is dat moderne praktyke van genetiese manipulasie wat die proses is waardeur GM plaasvind ons nou in staat stel om deur die spesiegrense te breek. Byvoorbeeld, ons kan genetiese inligting van walvisse op vols oordra, of ons kan bakterie en virale gene in plante plaas, soos wat met die meeste geneties gemanipuleerde voedsel gedoen word. Genetiese manipulasie stel ons dus in staat om DNA tussen onverwante organismes oor te dra. Daar is weinig perke aan dit wat ons kan doen; die vraag is: Wat behoort ons met hierdie tegnologie te doen of nie te doen nie?
Bron: www.mg.co.za (aangepas)

Plantweefselkweking, ook genoem mikrovoortplanting, is n praktyk wat gebruik word om plante onder steriele toestande te laat voortplant en dikwels ook gebruik word om plantklone te produseer. Verskillende tegnieke in plantweefselkweking kan voordele bo tradisionele metodes van voortplanting bied, insluitende: teelstelsels wat betrokke is in self- en kruisbestuiwingsplante, vegetatief gepropageerde plante en hibriede kwantitatiewe genetika gevorderde teelmetodes soos rekombinante DNA-tegnologie, dubbele haploede-teling en mutasieteling merkerondersteunde teling deur van beide proteen- en molekulre merkers gebruik te maak Plantweefselkweking maak staat op die feit dat alle plantselle die vermo het om n volledige plant te genereer (totipotensie). Enkele selle (protoplaste), stukkies blare of wortels kan gebruik word om n nuwe plant op kwekingmedia te genereer, mits dit die vereiste voedingstowwe en planthormone ontvang. Plantweefselkweking word omvattend in plantwetenskap gebruik waar dit n aantal kommersile toepassings het, soos: mikrovoortplanting om n groot aantal identiese individue te produseer. Dit word omvattend in bosbou en blommekweking gebruik. Mikrovoortplanting kan ook gebruik word om skaars en bedreigde plantspesies te bewaar; dit kan ook gebruik word om die aanvanklike voortplanting van waardevolle plante, soos n skaars tulpbol, te bespoedig, gevolg deur konvensionele vegetatiewe voortplanting uit knolle en steggies n plantteler kan weefselkweking eerder as plante gebruik om selle vir voordelige eienskappe, bv. onkruiddoderbestandheid of toleransie te ondersoek grootskaalse groei van plantselle in vloeistofkultuur in bioreaktors as n bron van sekondre produkte, soos biofarmasies om verlangs verwante spesies deur protoplastiese fusie te kruis en die regenerasie van die nuwe hibriede te verkry vir die reproduksie van dihaploede kultuur om homosigotiese lyne vinniger in teelprogramme te verkry, gewoonlik deur die behandeling van kolgisien wat die verdubbeling van die chromosoomgetal teweeg bring as n weefseltransformasie, gevolg deur f n korttermyntoetsing van generiese konstrukte f die regenerasie van transgeniese plante sekere tegnieke (die lootpuntkwekingstegniek) kan ingespan word wat gebruik kan word om skoon materiaal van voorraad met virusse (virusbesmette moederplante) in gewasse soos aartappels te produseer
Bron: www.answers.com

2. Die regte van planttelers


Wat is planttelers se regte? In Suid-Afrika word nuwe plantvariteite ingevolge die Wet op Planttelersregte 15 van 1976 beskerm. Suid-Afrika het nie n plantpatentstelsel soos in die VSA nie, aangesien die Wet op Patente, Wet 57 van 1978, verklaar dat n patent nie toegestaan sal word vir enige plantvariteit wat die produk van n biologiese proses is nie. Nuwe plantvariteite wat ingevolge biologiese prosesse voortgebring word, word dus uitsluitlik ingevolge die Wet op Planttelersregte beskerm. Geneties gemanipuleerde plante kan egter aan die Wet op Patente onderhewig wees, aangesien dit streng gesproke nie nuwe plantvariteite is wat deur biologiese prosesse voortgebring word nie. Suid-Afrika is n ondertekenaar van die Internasionale Unie vir die Beskerming van Nuwe Plantvariteite (UPOV)-konvensie en die Wet op Planttelersregte is as gevolg van die inwerkingstelling van UPOV gepromulgeer sien www. upov.org. Ingevolge die UPOV-konvensie verleen lidlande dieselfde regte aan mense van ander lidlande as aan hul eie. UPOV reguleer ook die reg om voorkeur te eis ten opsigte van n aansoek wat in n ander lidland ingedien

Die kuns om plante te teel l in die vermo van die teler om verskille in eienskappe van ekonomiese belang onder plante te identifiseer, en om hierdie eienskappe met beskikbare wetenskaplike kennis te verbeter. Plantteling behels: teelstelsels wat betrokke is in self- en kruisbestuiwingsplante, vegetatief gepropageerde plante en hibriede kwantitatiewe genetika gevorderde teelmetodes soos rekombinante DNA-tegnologie, dubbele haploede-teling en mutasieteling merkerondersteunde teling deur van beide proteen- en molekulre merkers gebruik te maak
Bron: Universiteit van die Vrystaat

484

is. Dit beteken bloot dat n planttelersreg-aansoek in n UPOV-lidland nie as basis kan dien vir n planttelersreg-aansoek in n ander UPOV-lidland vir dieselfde variteit en wat binne een jaar ingedien is nie. Wanneer kwalifiseer n variteit vir beskerming ingevolge die Wet op Planttelersregte? Ten einde vir beskerming ingevolge die Wet op Planttelersregte te kwalifiseer, moet n plantvariteit nuut, onderskeibaar, eenvormig en stabiel wees. Nuut n variteit is nuut indien voortplantingsmateriaal of geoeste materiaal daarvan nie binne n sekere tyd deur of met die toestemming van die teler verkoop is of andersins van ontslae geraak is vir die doeleindes van die benutting daarvan nie. Indien daar in Suid-Afrika op so n manier van n variteit ontslae geraak is meer as n jaar voor die datum van die indiening van die aansoek, of in ander UPOV-lidlande meer as ses jaar in die geval van rankplante en bome of meer as vier jaar in die geval van ander variteite is dit nie meer nuut nie. Die definisie van verkoop in die Wet sluit in: ooreenkom om te verkoop, of vir verkoop aanbied, adverteer, hou, uitstal, versend, stuur of aflewer, of verruil of op enige wyse as n teenprestasie aan iemand van die hand sit; en het in die verlede tyd en as naamwoord n soortgelyke betekenis. Dus kan n blote ooreenkoms om voortplantingsmateriaal of geoeste materiaal te verkoop, in teenstelling met die werklike verkoop daarvan, die nuutheid van n variteit vernietig, aangesien n ooreenkoms om te verkoop ook by die definisie ingesluit is en as dieselfde as verkoop beskou word. Onderskeibaar n variteit is onderskeibaar indien dit op die datum van indiening van die aansoek om n planttelersreg in Suid-Afrika duidelik onderskei kan word van n ander variteit van dieselfde soort plant waarvan die bestaan op daardie stadium algemene kennis is. Eenvormig n variteit is eenvormig indien dit, behoudens die afwyking wat van die besondere kenmerke van die voortplanting daarvan verwag kan word, genoegsaam eenvormig is wat die kenmerkende eienskappe van die betrokke variteit betref. Stabiel - n variteit is stabiel indien die kenmerkende eienskappe daarvan onveranderd bly na herhaalde voortplanting of, in die geval van n bepaalde voortplantingsiklus, aan die einde van elke sodanige siklus. Wat is die termyn van n planttelersreg-registrasie? n Planttelersreg word toegestaan vir n tydperk van 25 jaar in die geval van rankplante en bome; en 20 jaar in alle ander gevalle, bereken vanaf die datum waarop die registrasiesertifikaat uitgereik word. Wat is die regte van die houer van die planttelersreg? Die effek van die beskerming wat deur n planttelersreg verleen word, is dat die houer van die planttelersreg die uitsluitlike reg het om die volgende te doen: produksie of reproduksie (vermeerdering); voorbereiding met die doel om te teel; verkope of enige ander bemarkingsvorm; uitvoere; invoere; invoorraadneming vir enige van die doeleindes waarna in die vorige vyf punte verwys is van(i) voortplantingsmateriaal van die tersaaklike variteit; of (ii) geoeste materiaal, insluitend plante, w at verkry is deur die ongemagtigde gebruik van voortplantingsmateriaal van die tersaaklike variteit. Indien enige ander persoon enige van die bogenoemde handelinge wil onderneem, mag hy dit nie sonder magtiging van die houer van die planttelersreg doen nie. Dit neem normaalweg die vorm van n lisensie aan. Iemand wat enige voortplantingsmateriaal van n variteit op n regmatige wyse verkry het, skend egter nie die planttelersreg ten opsigte van die variteit nie indien hy daardie voortplantingsmateriaal herverkoop, of enige plant, reproduktiewe materiaal of n produk wat van daardie voortplantingsmateriaal verkry is, verkoop vir ander doeleindes as die verdere voortplanting of vermeerdering daarvan. Dieselfde geld vir die gebruik of vermeerdering van daardie voortplantingsmateriaal vir die ontwikkeling van n ander variteit; die gebruik van die voortplantingsmateriaal vir bona fidenavorsingsdoeleindes; en die gebruik van daardie voortplantingsmateriaal vir private of nie-kommersile doeleindes. Die Wet laat ook n boer wat voortplantingsmateriaal wettig verkry het toe om saad op dieselfde grond te behou en oor te plant, maar slegs vir een seisoen, en die reg is tot die betrokke boer beperk.

Wanneer skend n mens n planttelersreg? n Planttelersreg word geskend deur iemand wat nie die houer van die planttelersreg is nie en wat sonder n lisensie daardie handelinge uitvoer of laat uitvoer wat uitsluitlik deur die houer van die reg uitgevoer kan word. n Lisensiehouer wat versuim om aan n bepaling of voorwaarde van die lisensie te voldoen, skend ook n planttelersreg. Dit is ook n skending om die goedgekeurde benaming van n beskermde variteit vir watter doel ook al met betrekking tot plante of voortplantingsmateriaal van enige ander variteit te gebruik of om plante of voortplantingsmateriaal van n beskermde variteit onder n ander benaming as die goedgekeurde benaming van daardie variteit te verkoop. Vir meer inligting in hierdie verband, kontak At van Rooy van DM Kisch Inc. E-pos atv@dmkisch.com of besoek www.dmkisch.com

3. GM gewas-aanvaarding in Suid-Afrika
Geneties gemodifiseerde (GM) kultivars was reeds sedert 1990 eksperimenteel getoets in buiteproewe in Suid-Afrika en kommersieel aangeplant sedert 1997. GM katoen met die Bt bakteriese geen teen spesifieke insekplae (bolwurm larwes) was goedgekeur vir kommersile vrystelling in 1997, stamboorder-weerstandige GM mielies in 1998 en onkruiddoder-verdraagsame sojabone in 2000. Die GMO Wet no. 15 van 1997, gewysig om die GMO Wet no. 23 van 2006 te word, reguleer alle navorsingsfasiliteite wat GMOs hanteer, alle genetiese modifiserings, soos gedefinieer, in alle organismes, geslote gebruike in kweekhuise en laboratoria, buiteproewe, kommersile vrystelling, en invoer en uitvoer van lewende gemodifiseerde organismes soos saad, graan, mikrobes, en lewendige entstowwe. Besluitneming behels n permitstelsel wat sowat 11 soorte aksies dek met GMOs. Gedurende die 2008 kalenderjaar was n total van 272 permitte goedgekeur en 84% of 229 hiervan het betrekking gehad op mielies. Hiervan was 22 ten opsigte van graaninvoere, 4 vir graanuitvoere, 22 vir saadinvoere, en 10 vir saaduitvoere. Die balans was vir invoer en uitvoer van monsters vir navorsing, planteteling, vermeerdering, geslote aanwending, en buiteproewe. Ander permitte het katoen, sojabone, sorghum en kassawa betrek, asook GMO lewendige entowwe teen MIV/VIGS en tuberkulose. GM katoen het reeds n versadigingspunt bereik met 92% van oppervlak aangeplant (die balans van 8% moet geplant word met konvensionele katoen as toevlugsoord) en dit is saamgestel uit 82% stapelgene vir beide bolwurmweerstandigheid en onkruiddoderverdraagsaamheid, 6% onkruiddoder-verdraagsaamheid en 4% bolwurm- weerstandigheid. Die oppervlak onder sojabone was meer as 80% en alles hiervan was die onkruiddoder-verdraagsame eienskap. In Suid-Afrika, soos in ander sojaboon-produserende lande, het hierdie eienskap bewaringspraktyke met minimum bewerking, sowel as wisselbou, bevorder. Ten spyte van n afname in mielie-aanplantings, het GM saadverkope volgens verwagting verloop. Die GM aandeel van die aanplanting het 69% beloop met GM witmielies 70% van totale wit aanplanting en GM geelmielies 68% van totale geel. n Studie uitgevoer in samewerking met die Universiteit van Pretoria het getoon dat die kumulatiewe oppervlak aangeplant met GM mielies sedert 1999/2000, 6.2 miljoen hektaar beloop het wat n beraamde 23 miljoen ton GM graan opgelewer het. Die totale voordeel vir mielieprodusente oor hierdie tydperk is beraam op R3 miljard. Permitte is ook goedgekeur vir geslote kweekhuisproewe met bioverrykte GM graansorghum, n virusweerstandig tjienkerientjee blom en kassawa met veranderde styselsamestelling. Goedkeuring is ook verleen vir kliniese toetse op menslike vrywilligers met MIV/VIGS en tuberkulose GM entstowwe. Wat betref buiteproewe met GM gewasse, is goedkeuring verleen vir droogteverdraagsame mielies, asook nuwe eienskappe vir onkruiddoder-verdraagsaamheid, insekweerstandigheid en kombinasies hiervan met stapelgene. n Nuwe onkruiddoderverdraagsaamheid in sojabone word getoets terwyl GM suikerriet met veranderde suikersamestelling in die vooruitsig is.
Data nagevors, byeengebring en geverifieer deur dr. Wynand van der Walt, FoodNCropBio, wynandjvdw@telkomsa.net. Die navorsing oor GM mielies is ondersteun deur n toekenning van die Mielie Trust.

Internasionale statistieke is beskikbaar by www.isaaa.org, webtuiste van International Service for the Acquisition of Agri-Biotech Applications.

485

4. Nasionale strategie en regeringskontakte


Inligting en kontakbesonderhede vir direktorate van die Departement Landbou, Bosbou en Visserye is beskikbaar onder die kieslys-opsie by www.daff.gov.za Departement Landbou, Bosbou en Visserye (DAFF)

Registrateur vir die Wet op Planttelersregte Tel. 012 319 6183 NoluthandoN@daff.gov.za Die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye administreer die Wet op Planttelersregte 15 van 1976, soos gewysig in 1996. Die doelwit van hierdie Wet is om n stelsel te bied waardeur intellektuele-eiendomsregte (planttelersregte) met betrekking tot n verskeidenheid plantsoorte toegestaan en geregistreer kan word. Om vir beskerming ingevolge die Wet te kwalifiseer, moet die plante waarvan nuwe variteite ontwikkel word deur die betrokke minister verklaar word ooreenkomstig die regulasies van die Wet. Dit behels dat die teler of sy agent n versoek aan die Registrateur rig om die betrokke plant in Tabel 1 van die regulasies op te neem sodra die Minister dit goedgekeur het. Tans is ongeveer 360 taksa ingevolge die Wet verklaar, en wel soos volg: 53% siergewasse, 27% landbougewasse, 10% vrugte- en groentegewasse onderskeidelik. Ten einde die administratiewe prosedures te vereenvoudig, publiseer die Registrateur twee keer per jaar n uitnodiging in die

Staatskoerant rakende aansoeke om nuwe plante te laat verklaar. Teen die einde van 2008 het 2076 variteite geldige planttelersregte gehad, en wel soos volg: 713 vir landbougewasse, 349 vir vrugtegewasse, 762 vir siergewasse en 252 vir groentegewasse. Ongeveer 60% van die regte word gehou deur buitelandse burgers en 40% deur plaaslike burgers. Openbare instellings besit ongeveer 15% van die variteite in plaaslike besit. Direktoraat Plantproduksie Tel. 012 319 6079 DPP@daff.gov.za Departement van Wetenskap en Tegnologie Tel. 012 843 6300 www.dst.gov.za Die Nasionale Biotegniese Strategie maak voorsiening vir die Biotegniese Streekinnovasiesentra (BRICs), die Nasionale PlantBioinnovasiesentrum, die Nasionale Bio-informatikanetwerk (NBN) en die Openbare Begrip van Biotegnologie (PUB). Hierdie sentra word aan bedryfsontwikkeling gekoppel en ondersteun n portefeulje van projekte op die gebiede van dieregesondheid,

Direktoraat Bioveiligheid Tel. 012 319 6199 db@daff.gov.za

Registrateur vir die Wet op Geneties Gemodifiseerde Organismes, 1997 Tel. 012 319 6382

Die Wet op Geneties Gemodifiseerde Organismes, 15 van 1997 word deur die Direktoraat Bioveiligheid binne die Departement van Landbou bestuur. Sedert die implementering van die Wet op Geneties Gemodifiseerde Organismes in Desember 1999, word alle aktiwiteite met genetiese gemodifiseerde organismes (GMOs) uitgevoer volgens die permitte wat ingevolge hierdie Wet uitgereik is. Hierdie Wet maak voorsiening vir n Registrateur wat verantwoordelik is vir alle administratiewe prosesse; regulerende liggame, bv. die Directorate: Genetic Resources Advieskomitee en Uitvoerende Tel. 012 319 6024 Raad, sowel as die aanstelling van dgr@daff.gov.za inspekteurs en n applraad.

GMO-aansoeke word gerig aan die Registrateur, wat voldoening aan die GMO-Wet verseker. Dit word gevolg deur n wetenskaplike assessering van die aansoek deur die Advieskomitee om die potensile risikos vir mense, diere en die omgewing te evalueer. Na aanleiding van die veiligheidsassessering, sal die besluitnemingsliggaam wat ingevolge die Wet aangestel is, die Uitvoerende Raad, besluit of n bepaalde aansoek, na gelang van die aanbeveling deur die Advieskomitee, die aansoek en publieke insette, goedgekeur moet word. Indien die GMOaktiwiteit deur die Uitvoerende Raad goedgekeur word, sal n permit uitgereik word wat die applikant toestemming verleen om die gespesifiseerde aktiwiteit uit te voer. Permitte en sertifikate wat uitgereik word, verskil afhangende van die aktiwiteit wat op die aansoek gespesifiseer is.

486

nywerheid, landbou en dieen die Departement van omgewing. Dit dien voorts as n Omgewingsake Direktoraat Bioveiligheid/Geneties middel tot kommersialisering. Gemanipuleerde Organismes Die Departement se agent, die Tel. 012 310 3396 Suid-Afrikaanse Agentskap vir die Bevordering van Wetenskap en Hierdie direktoraat is in 2005 Tegnologie (SAASTA), behartig n gestig om werk ten opsigte van die tegnologiebewustheidsveldtog. implementering van die CartagenaDie bewustheidsveldtog word die protokol oor Bioveiligheid te Openbare Begrip van Biotegnologie kordineer en te ondersteun. Skakel hulle vir meer inligting oor (PUB) genoem. die Wet op Biodiversiteit en GMOs. Suid-Afrikaanse Agentskap vir die Bevordering van Wetenskap Departement van Gesondheid Tel. 012 312 0000 / 3161 en Tegnologie (SAASTA) www.health.gov.za Tel. 012 392 9300 www.saasta.ac.za Daar is tans geen onderskeid tussen geneties gemanipuleerde en nieOpenbare Begrip van geneties gemanipuleerde voedsel Biotegnologie (PUB) in Suid-Afrika nie. Etikettering en Tel. 012 392 9300 verwante wetgewing berus by die www.pub.ac.za Departement van Gesondheid. Biotegniese Streekinnovasiesentra Di departement beskik oor n biotegniese eenheid. (BRICs): Biopad www.biopad.org.za Lifelab EcoBio Innovation Centre www.lifelab.co.za Cape Biotech www. capebiotech.co.za PlantBio www.plantbio.org.za National Bioinformatics Network (NBN) www.nbn.ac.za

Hierdie tegnologie word ook gebruik om gasheer-patogeenwisselwerking en die ekologie van die betrokke patogene te bestudeer. Weefselkwekingsprotokol vir baie sier- en groentegewasse, insluitende wortel- en knolgewasse soos kassawe, patats en wildeaartappel (Plectranthus esculentus), n afgeskeepte inheemse gewas, is ontwikkel. Viruseliminasietegnieke is ontwikkel in die geval van aartappels, patats en kassawe, om meristeemafgeleide siektevrye materiaal vir gebruik in verskeie genebanke asook ten opsigte van voortplanting en teling te voorsien, en om gesertifiseerde virusvrye plantmateriaal aan boere en die kommersile sektor te voorsien Nasionale Navorsingstigting Tel. 012 481 4000 / 4001 / 4002 www.nrf.ac.za Noordwes-Universiteit Tel. 018 299 1111/2222 www.puk.ac.za Stellenbosch Universiteit Instituut vir Plantbiotegnologie (IPB) Tel. 021 808 3836 Kossmann@sun.ac.za www.sun.ac.za/ipb

Universiteit van die Vrystaat Departement Plantwetenskappe Tel. 051 401 2514 plantsciences@ufs.ac.za Departement Landbou-ekonomie Tel. 051 401 2824 WillemseBJ@ufs.ac.za Universiteit van KwaZuluNatal Landbouwetenskappe en Agrisake Tel. 033 260 6075 www.ukzn.ac.za Skool vir Biologiese en Bewaringswetenskappe Tel. 033 260 5104 sbcs@ukzn.ac.za Tel. 031 260 3197 berjak@ukzn.ac.za www.ukzn.ac.za/plantgermcons Die werk op die gebied van plantk iemplasmabewaringsnavorsing het Suid-Afrika in die internasionale arena gevestig rakende die begrip van die biologie van weerspannige sade, hul verbeterde hantering en die potensiaal van hul verbeterde korttermynberging, asook langtermynbewaring van die genetiese hulpbronne van die verskeidenheid spesies wat betrokke is.

5. Opleiding en navorsing
Die PUB-webtuiste bevat n lys van verskaffers wat opleiding bied en instellings op hierdie gebied. Dit verskaf ook inligting oor loopbaanmoontlikhede in genetika en biotegnologie. Besoek www.pub.ac.za. Vind die kieslys vir tersire inrigtings op die Suider-Afrikaanse Planttelersvereniging se webtuiste www.sapba.co.za Navorsingsverslae is ook hier beskikbaar. African Biofortified Sorghum (ABS) Project Tel. 011 781 4449/082 787 4799 www.biosorghum.org African Centre for Crop Improvement (ACCI) Tel. 033 260 5524 laing@ukzn.ac.za www.acci.org.za Die ACCI, wat by die Universiteit van KwaZulu-Natal gesetel is, gee in Afrika opleiding in Afrikagewasse aan telers van Afrika. Die Afrika-sentrum vir Genetegnologie (ASGT), n Suid-Afrikaanse netwerk in moderne biotegnologie, en die Universiteit van die Witwatersrand werk saam aan n vennootskap vir wetenskaplikes in biotegnologie op die Afrika-kontinent. Die sentrum beplan om geleenthede te skep vir die betrokkenheid van Afrikawetenskaplikes regdeur die streek en om sy netwerk ten opsigte van biotegniese uitnemendheid te slyp. Skakel prof. Chris Rey by die Skool vir Molekulre en Selbiologie. Tel. 011 717 6324 of per e-pos by chrissie.rey@wits.ac.za. LNR Roodeplaat Groente- en Sierplantinstituut (VOPI) Dr Sonja Venter (Bestuurder: Navorsingsinstituut) Tel. 012 841 9611 ajoubert@arc.agric.za www.arc.agric.za Biotegnologie maak n integrale deel van die plantteling- en gewasbeskermingafdeling van die Landbounavorsingsraad se Roodeplaat Groente- en Sierplantinstituut uit. Die planttelingafdeling maak staat op biotegnologie vir die ontwikkeling van molekulre merkers vir onderskeie groentegewasse. Molekulre vingerafdruktegnologie word gereeld vir die teelprogramme van die instituut asook vir private klinte gebruik. Die gewasbeskerming-eenheid gebruik molekulrebiologietegnieke om virus-, swam- en bakterile patogene te identifiseer en te beskryf.

Universiteit van Pretoria Instituut vir Bosbou- en Landboubiotegnologie (FABI) Tel. 012 420 3938/9 mike.wingfield@fabi.up.ac.za Die IPB en die Suid-Afrikaanse Sui www.up.ac.za kerrietnavorsingsinstituut werk op lang termyn saam om transgeniese Plantwetenskappe suikerriet met verhoogde sukrose- Tel. 012 420 3770 akkumulasie of verbeterde Marion.meyer@up.ac.za biomassa vir alternatiewe gebruike Universiteit van die te genereer. Witwatersrand Dier-, Plant- en Instituut vir Wynbiotegnologie Omgewingswetenskappe (IWB) Tel. 011 717 6427 Tel. 021 808 3770 dave@biology.biol.wits.ac.za mav@sun.ac.za w w w. s u n . a c . z a / w i n e _ Binne di departement is daar biotechnology n sterk navorsingsbelangstelling die mikrovoortplanting Die IWBT en die Suid-Afrikaanse in deur wynbedryf werk op lang (masseproduksie termyn saam om transgeniese weefselkweking) van gekeurde wingerdstokke met verbeterde gewasse (bv kassawe) en van SuidAfrikaanse inheemse plante. siekteweerstand te genereer. Departement Genetika Plantteellaboratorium (SU-PTL) Tel. 021 808 4860 wcb@sun.ac.za www.sun.ac.za/genetics Die SU-PTL en die Suid-Afrikaanse Wintergraantrust werk op lang termyn saam om kiemplasmaontwikkeling uit te voer. Die SUPTL bedryf ook n omvattende korog-teelprogram. WNNR Bio/Chemtek Tel. 012 841 4220 www.csir.co.za Biotegnologieprogram: WNNR Bio/Chemtek is die tuiste van een van die grootste biotegnologiese navorsingsfasiliteite in Suid-Afrika, met meer as 60 biotegnolo, organiese aptekers, molekulre biolo en tegnolo. Hierdie kundiges se werk behels sowel proses- as plantbiotegnologie en die toepassing daarvan.

487

6. Publikasies en webtuistes
Sien ook die webtuistes van die verenigings, regeringsdepartemente, ensovoorts, wat elders in hierdie hoofstuk genoem word.

7. Ander rolspelers
AfricaBio Tel. 012 667 2689 www.africabio.com Starke Ayres Tel. 021 534 3231 www.starkeayres.co.za

Soek die kwartaallikse tydskrif South African Plant Variety Journal (saamgestel deur die Direktoraat: Genetiese Hulpbronne) op www. daff.gov.za n Aantal publikasies is verkrygbaar by die biotegnologie-eenheid van die Departement van Wetenskap en Tegnologie. Die webtuistes van AfricaBio en Biowatch is insiggewend en voorsien skakels tot talle ander webtuistes. Hulle gee ook besonderhede oor publikasies en navorsing: www.africabio.org en www.biowatch.org. za. Die PUBwebtuiste sluit in, benewens skakels en inligting, n reeks plakkate oor biotegniek vir onderrigdoeleindes, feitelers, aktiwiteite en projekte. Skakels tot inligting oor nasionale bioveiligheid en GMA-debatte kan by die volgende poort gevind word: www.biosafetyafrica.net/lportal www.safeage.org bied advies aan Suid-Afrikaners oor onder andere GM-voedsel. Bio World Online - - www.bioworld.com voorsien biotegniese nuus, verslae, forums, artikels, kalenders en resensies. www.planet-diversity.org World Congress on the Future of Food and Agriculture (anti-GM) Cartagena-protokol oor bioveiligheid www.biodiv.org/biosafety The Plant Variety Journals inligting oor plantvariteite wat geregistreer of van die register verwyder is, kan op www.nda.agric. za/publications gevind word. Vir teling en voortplantingstegnieke, verwys na: www.answers.com/ topic/plant-tissue-culture www.cgiar.org Consultative Group on International Agricultural Research (CGIAR). AgriForest Bio-Technologies www.agriforestbiotech.com www.scienceinafrica.co.za Afrika se eerste aanlyn wetenskaptydskrif. www.non-gm-farmers.com Netwerk van toegewyde boere. www.grain.org/briefings/?id=12 Verwys na hierdie webtuiste vir artikels oor Implikasies vir kleinboere. www.almac-nz.com vir n kykie na wat n Nieu-Seelandse maatskappy op die gebied van weefselkweking doen. www.gmoafrica.org Indien u spesifieke vrae het of indien u inhoud wil aanbeveel, word u uitgenooi om hulle te kontak by info@gmoafrica. org. www.actionbioscience.org Kwessies in biotegnologie. Third World Network www.twn.org.sg Dit bevat n aanlyn boekwinkel. Die Verenigde Nasies se Opvoedkundige, Wetenskaplike en Kulturele Organisasie (UNESCO) - www.unesco.org Voices from Africa: farmers and environmentalists speak out against AGRA a new Green Revolution in Africa. Hierdie verslag stel n uitdaging aan Western-led plans for a genetically engineered revolution in African agriculture. Dit is beskikbaar by www.oaklandinstitute.org

AfricaBio werk met kleinskaalse Starke Ayres is n leier op die gebied boere wat landboubiotegnologie van die ontwikkeling, produksie en bemarking van n wye reeks self wil assesseer. innoverende groentegewasse wat n Afrika-sentrum vir Bioveiligheid ho opbrengs vir die professionele teler lewer. Tel. 011 646 0699 www.biosafetyafrica.net SA Nasionale Instituut vir Biodiversiteit (SANBI) African Harvest Biotech Tel. 012 843 5058 Foundation International www.sanbi.org Tel. 011 781 4447 www.ahbfi.org SANBI se GMO-eenheid het op 1 Maart 2008 tot stand gekom. Biowatch South Africa Tel. 031 206 2954 Suider-Afrikaanse www.biowatch.org.za Planttelersvereniging wcb@sun.ac.za Bioventures Capital Fund www.sapba.co.za Tel. 021 462 2152 / 083 260 8307 Die Suider-Afrika Planttelersvereniging is verbind tot die bevordering van die wetenskap en kuns van plantteling as n Spesialiseer in die produksie van professie deur middel proaktiewe kommunikasie tussen die private weefselgekweekte piesangplante en staatsdienssektor en die beklemtoning van die behoefte aan FoodNCropBio samewerking en instandhouding Wynand van der Walt van ho etiese standaarde en Tel. 012 347 6334 / 083 468 3471 norme, om sodoende by te dra tot stabiele, volhoubare landbou. Monsanto SA Die jongste nuusbriewe is op hul Tel. 011 790 8200 webtuiste beskikbaar. www.monsanto.com Du Roi Laboratory Tel. 015 345 1572 / 1217 www.duroilab.co.za South African Plant Improvement Organisation (SAPO) Tel. 021 887 6823 www.saplant.co.za South African Society for Biochemistry and Molecular Biology www.sasbmb.org.za SunBio Tel. 021 887 2474 Dit is n maatskappy binne die Instituut vir Wynbiotegnologie aan die Universiteit van Stellenbosch. Dit is gerig op die kommersialisering van navorsinguitsette van die instituut. Syngenta South Africa Tel. 011 541 4000 www.syngenta.com

488

8. Internasionale sakeomgewing
Consultative Group on International Agricultural Research (CGIAR) genebanke
Sentra wat deur CGIAR ondersteun word, bedryf 11 genebanke, wat meer as 650 000 monsters van stapelgewasse en verwante wilde spesies bevat. Hierdie materiale sluit in tradisionele variteite wat oor eeue heen deur seleksie deur boere ontwikkel is, asook wilde spesies, gewasteellyne en verbeterde variteite. Sentrum en webtuiste Africa Rice Centre (WARDA) www.warda.org International Centre for Tropical Agriculture (CIAT) www.ciat.cgiar.org International Maize and Wheat Improvement Centre (CIMMYT) www.cimmyt.org International Potato Centre (CIP) www.cipotato.org International Centre for Agricultural Research in the Dry Areas (ICARDA) www.icarda.org World Agroforestry Centre (ICRAF) www.worldagroforestrycentre.org International Crops Research Institute for the Semi-Arid Tropics (ICRISAT) www.icrisat.org International Institute for Tropical Agriculture (IITA) www.iita.org International Livestock Research Institute www.ilri.org International Plant Genetic Resources Institute (IPGRI) www.ipgri.cgiar.org International Rice Research Institute (IRRI) www.irri.org Rys Boontjies, kassawe, weidingsgewasse Mielies, rog, korog, koring Omvang van versamelings

Andes-wortels en knolle, aartappel, patat Gort, keker-ertjie, fababoontjie, weidingsgewasse, lensies, koring Sesbania Keker-ertjie, grondboontjie, prelgras en giersgras, duifertjie, sorghum Bambara-grondboontjie, kassawe, swartbekboontjie, sojaboontjie, jamswortel Weidingsgewasse Piesang en meelpiesang Rys

African Biotechnology Stakeholders Forum (ABSF) www.absfafrica. org African Crops Network (soek die opsies mielietelers, kassawetelers, ens) http://africancrops.net/ African Harvest Biotech Foundation International verskaf die instrumente vir biotegnologie vir Afrika en die ontwikkelende wreld deur middel van gewas- en produkgeorinteerde projekte en programme www.ahbfi.org Biotechkenya.com Kenia is een van die gevorderdste lande in subSahara-Afrika wat die ontwikkeling van transgeniese landbouprodukte betref Biotechuganda.com n webtuiste wat in Uganda gesetel is en inligting oor biotegnologie en verwante sake bevat Bioversity International www.bioversityinternational.org Consultative Group on International Agricultural Research (CGIAR) www.cgiar.org East African Regional Programme and Research Network for Biotechnology, Biosafety and Biotechnology Policy Development www.bio-earn.org European South African Science and Technology Advancement Programme (ESASTAP), n inisiatief van die Departement van Wetenskap en Tegnologie se program vir Internasionale Samewerking en Hulpbronne www.esastap.org.za Plaaslike kontakbesonderhede: 012 843 6341 en contact@esastap.org.za International Centre for Genetic Engineering and Biotechnology (ICGEB) bevorder die veilige gebruik van biotegnologie wreldwyd, met besondere aandag aan die behoeftes van die ontwikkelende wreld. Sluit in n biblioteek met dokumente oor bioveiligheid, en n biografiese databasis oor bioveiligheidstudies wat sedert 1990 gepubliseer is. In 2007 is n afdeling van die ICGEB by die Universiteit van Kaapstad geopen. Suid-Afrika is die derde land in die wreld wat n navorsingslaboratorium van die ICGEB huisves - www.icgeb.triests.it International Service for the Acquisition of Agri-biotech Applications (ISAAA) fasiliteer die oordrag van landboubiotegniese toepassings vanaf nywerheidslande na ontwikkelende lande en adviseer ontwikkelende lande oor die toetsing van produkte. Dit verleen ook bystand in die implementering van bioveiligheid- en voedselveiligheidsreguleringprosedures, die ontplooiing van weerstandsgene, en met IPRe - www. isaaa.org The Global Crop Diversity Trust www.croptrust.org. Hierdie trust, n ondersteuner van die CGIAR-sentra, is besig om n fonds te stig om met die uitruil van genetiese hulpbronne behulpsaam te wees Union for the International Protection of New Varieties of Plants (UPOV) www.upov.int

System-wide Information Network on Genetic Resources (SINGER) stel gebruikers in staat om genebanke wreldwyd vir vereiste genetiese eienskappe deur te soek. Dit help navorsers en boere om voedsamer plante te ontwikkel wat weerstand teen siekte en plae bied en droogtes, vloede en ander uitwerkings van klimaatsverandering kan oorleef. Sien www.singer. cgiar.org.

Die strokiesprent (bl. 485) word gebruik met die goedkeuring van die Departement van Wetenskap en Tegnologie se eenheid openbare begrip vir biotegnologie. U kan toegang tot hierdie strokiesprente verkry by www.pub. ac.za

489

Navorsing, opleiding en ontwikkeling


Departement van Hor Onderwys en Opleiding
Vaardigheidsontwikkeling binne n enkele naskoolse onderwys- en opleidingstelsel

Verbeterde bestuurskapasiteit, studiemateriaalontwikkeling en die bekendstelling van formele kwalifikasies vir dosente Institusionele oudits by alle openbare FET-kolleges om sterk en swak punte te bepaal. n Teiken van ten minste 1 miljoen studente aan openbare FETkolleges teen 2015 en beter mobiliteit van FET-gegradueerdes na horonderwysinstellings Bykomend tot hierdie veranderinge, sal die befondsing van die openbare FET-kolleges geskuif word van die provinsiale regerings na die nasionale regering. Daar word ook verwag dat die FET-kolleges meer befondsing van die Vaardigheidsontwikkelingheffing via SETA-besteding sal kry.

4. Beplande veranderinge aan die vaardigheidsontwikkelingstelsel


Veranderinge en fokusareas in vaardigheidsontwikkeling wat vir die volgende drie jaar beplan word, behels die volgende: Verbeterde kordinasie tussen die SETA-stelsel en onderwys en opleiding in opleidingsinstansies, veral die FET-kolleges en universiteite van tegnologie Verbeterde SETA prestasie, bestuur en beheer Verbeterde strategiese benutting van fondse, wat insluit dat die ho bedrae geld wat nie bestee is of toegewys is verlaag word en dat die koste van die lewering van leerderskappe tot die minimum beperk word Beter passing van behoeftes in die bedryf en die voorsiening van vaardi gheidsontwikkeling, veral ten opsigte van die voorsiening van ambagslui en tegnici. Ondernemings in staatsbesit, die openbare sektor en ander groot werkgewers sal met mekaar skakel met die doel om hulle meer betrokke te kry in opleiding deur middel van vakleerlingskappe, leerderskappe en internskappe Finalisering van aksieplanne vir bedryfsbeleid om die bedryfsrelevansie van pogings om vaardighede te ontwikkel te rig en om te verseker dit strook met die vaardigheidsplanne van die sektore n Konsepwitskrif word beplan met die doel om n reeks maatrels voor te stel om horonderwys- en opleidingsgeleenthede vir volwassenes te versterk en verder uit te brei. (n kwalifikasie gelyk aan matriek sal vir volwassenes ontwikkel word en sal ondersteun word deur n verbeterde beleid oor die erkenning van voorafleer) Heroplewing en versterking van die Nasionale Vaardigheidsgesag (NSA) om onder andere die HRD-raad te komplementeer. Die vestiging van die Gehalteraad vir Ambagte en Beroepe (Quality Council for Trades & Occupations)

1. Oorsig
Na afloop van die verkiesing in April 2009 is n nuwe Departement Hor Onderwys en Opleiding (DHOO) geskep om die regering in staat te stel om te fokus op alle naskoolse onderwys en opleiding. Die nuwe ministerie inkorporeer die vaardigheidsontwikkelingsfunksi es wat voorheen die verantwoordelikheid van die Minister van Arbeid was, en die verantwoordelikhede van die onderwysdepartement in die ministerie, buiten skoolopleiding (Graad R tot 12).

2. Omvang
Die Departement van Hor Onderwys en Opleiding is verantwoordelik vir die volgende sake wat voorheen die verantwoordelikheid van die Departement Onderwys of die Departement Arbeid was: Die Nasionale Kwalifikasieraamwerk (NQF) Basiese Onderwys en Opleiding vir Volwassenes (ABET) Verdere Onderwys en Opleiding (verpligte skoolopleiding uitgesluit) Vaardigheidsontwikkeling insluitend Sektoronderwys en opleidingsowerhede (SETAs), die Nasionale Vaardigheidsfonds (NSF), die Nasionale Vaardigheidsgesag (NSA) en Indlela. Die indiensnemingsdienste, arbeidsentra en Productivity SA (voorheen die NPI) ressorteer steeds onder die Departement Arbeid soos oorspronklik aan hulle toegewys in die Wet op Vaardigheidsontwikkeling (1998), Wet op Vaardigheidsontwikkelingheffings (1999) en die Wet op die Nasionale Kwalifikasieraamwerk (2008) Hor Onderwys en Opleiding Agentskappe en statutre liggame wat sedert 1 November 2009 verantwoordelikheid van die nuwe Departement is, sluit in: die

Die Suid-Afrikaanse Kwalifikasie-owerheid (SAQA) Die drie gehalterade: Umalusi (verpligte skoolopleiding uitgesluit); die Gehalteraad vir Ambagte en Beroepe (QCTO); die Raad vir Hor Onderwys (CHE) Die Nasionale Studentefinansieringshulpskema (NSFAS)

5. Beplande veranderinge aan die horonderwysstelsel


Sleutelfokusareas: Sosiale transformasie van horonderwysinstellings om verskillende vorme van diskriminasie wat in die Crain Soudien-verslag identifiseer is, te oorbrug. Hersiening van die befondsingsformule vir horonderwysinstellings om die skeiding tussen bevoorregte en onderbevoorregte instellings wat steeds bestaan, te verander. Kontakbesonderhede by Hoofkantoor Fisiese adres Posadres Webadres Telefoon Faksnommer Minister Direkteur-generaal Administratiewe Sekretaresse Sol Plaatje-huis, Schoemanstraat 123, PRETORIA Privaatsak X893, PRETORIA, 0001 www.education.gov.za 012 312 5555 012 323 5618 Dr. Blade Nzimande Me. Mary Metcalfe 012 312 6350 Me. Sibongile Mncuabe 012 312 5555 mncuabe.s@doe.gov.za

3. Beplande veranderinge vir die stelsel van openbare kolleges vir verdere onderwys en opleiding (FET-kolleges)
Die belangrikheid van die openbare FET-kolleges vir die nuwe departement word dikwels beklemtoon. Die FET-kolleges bied onder andere aan die regering n koste-effektiewe manier om onderwys en opleiding aan landelike en benadeelde gemeenskappe wat dalk nie toegang tot universiteite of privaatinstansies het nie te voorsien. Sommige van die beplande veranderinge in die departement sluit in: Verbeterde reaksie op die behoeftes van die ekonomie Uitgebreide programaanbiedinge Die befondsing van opleidingsvennootskappe met die bedryf deur die SETAs Verbeterde vennootskappe met werkgewers en n werksplasingsprogram vir FET-kollegesgegradueerdes Uitgebreide werksplekopleidingsgeleenthede vir studente en verbeterde finansile hulp vir studente

490

Navorsing, opleiding en ontwikkeling


IKT en landboumedia
Inligtings- en kommunikasietegnologie (IKT)

Brasili en Suid-Korea vergelyk. Toe hy in Junie 2009 sy begrotingspos in die parlement gelewer het, het die minister van kommunikasie aangekondig dat ons telekommunikasiekoste volgens die studie vergeleke met ander lande steeds te hoog is en dat ingryping oorweeg word.

3. Rekenaarprogramme (sagteware)
Daar is n internasionale kongres oor die rol van rekenaars in die landbou: World Congress on Computers in Agriculture. Lees by www.wcca2009.org oor die verrigtinge van 2009.

1. Oorsig
Hoe bepaal n mens hoe waardevol kommunikasie is? Danksy kommunikasie kan jy iets leer en kan ander weer by jou leer. Deur te kommunikeer kan jy ander vertel hoe jy voel. Ons maak n bestaan uit kommunikasie. Kommunikasie is deel van ons bestaan. IKT verander die wisselwerking tussen mense en ekonomie wreldwyd. In n toenemend globale ekonomie verkry ons danksy IKT toegang tot allerlei inligting en kan ons hierdie inligting boonop maklik berg. Die media met ander woorde die radio, tydskrifte en televisie is deel van IKT. Die volgende is n poging om die landboumedia en IKT in ons eie land (en ook in ander lande) in onskou te neem. Die AKP/EU Tegniese Sentrum vir Landbou en Landelike Samewerking (ACP/EU Technical Centre for Agricultural and Rural Cooperation) of (CTA) en sy vennote het n internasionale elektroniese seminaar aangebied oor die rol van die media in landbou-ontwikkeling in die AKP-state. Die AKP-state dui op sekere Afrikalande en die Karibiese en Pasifiese state. Met Afrikalande word bedoel di van Sentraal-, Oos-, Wes- en Suider-Afrika. Baie vrae is op die seminaar gestel en mense uit Afrika, die Karibiese en Pasifiese state het daarop geantwoord. (n Mens kan jou goed voorstel hoe gou hierdie mense se inmandjies vol geword het.) Hoewel veral die internet en selfone die onderwerp van die elektroniese bespreking was, het ander tegnologie ook ter sprake gekom, soos byvoorbeeld: Digitale kameras waarmee boere se probleme afgeneem word. Mp3-spelers waarmee inligting maklik vasgel en oorgedra word. Dit is veral nuttig in radio-onderhoude en meningspeilings onder boere of belanghebbendes. Radiosatellietontvangers in Afrika waarmee omroepers sonder die internet webinligting (soos CTA-radiomateriaal) kan aflaai. Web 2.0-nutsprogramme waarmee n mens op verskillende maniere inligting kan verkry, byvoorbeeld deur RES-voerders. Dit vergemaklik ook die wyse waarop inligting meegedeel of uitgeruil kan word, byvoorbeeld deur webpoorte en werksessies. GPS-tegnologie in byvoorbeeld die Karibiese state wat op allerhande maniere ingespan word, byvoorbeeld om inligting oor plae en die uitbreek van siektes na te spoor, sowel as kartering (vir bv n landbousensus in Uganda). Lees oor die seminaar http://annualseminar2009.cta.int Kyk ook www.informationforchange.org

Die optekening van inligting is baie belangrik vir enige suksesvolle boer of onderneming. Daar is verskeie rekenaarprogramme of sagteware vir boere: van finansile tot bestuurprogramme vir bespuiting, besproeiing, bemesting, administrasie, tenkbeheer by wynkelders, en dergelike meer. Die voordele van sagteware is onder andere: Minder tyd word aan administrasie gewy Navrae word vinnig en maklik beantwoord Ontledings en samevattings van koste en produksie sowel as van wat nog gedoen moet word Afgesien daarvan dat die sagteware inligting blitsvinnig aan die boer verskaf en hom help met besluitneming op sy plaas, oorbrug dit ook die kloof tussen die produsent en die mark. Omdat n boer vinnig moet kan vasstel uit watter kamp of van watter dier n produk afkomstig is, is sagteware onontbeerlik.

Besproeiings- en oessagteware
DFM Software Solutions Tel. 021 904 1154 dfm@dfmsoftware.co.za www.dfmsoftware.co.za Sagteware vir die monitering van plae en siektes, jaarlikse groei asook vrugen rankgroei. Hierdie soort monitering lei tot n beter oes, groter vrugte en n hor vruggehalte.

Betaalstaatsagteware
DFM Software Solutions Tel. 021 904 1154 www.dfmsoftware.co.za Donkerhoek Data Tel. 021 874 1047 www.donkerhoekdata.co.za

Die Farmpro betaalstaatprogram Plan-A-Head Software is deel van die MB4000- Tel. 033 342 7888 plaasbestuurpakket. Danksy www.planahead.co.za Farmpro is die boer in beheer van lone en salarisse en op die hoogte van sy werkers se werktyd en afwesigheid.

Grond- en weerinstrumentasie en -sagteware


EnviroMon Tel. 021 851 5134 sales@weathershop.co.za www.enviromon.co.za Benewens instrumente vir die monitering van weerstoestande en grondvog, verskaf Enviromon ook doelgemaakte sagteware vir verkoelingseenhede, weerverwante siektewaarskuwings en verdamping en uitdamping.

2. Nasionale strategie en regeringskontrakte


Kry die IKT-handves by www.thedti.gov.za kies die opsie Broad-Based Black Economic Empowerment Departement Kommunikasie Tel. 012 427 8000 www.doc.gov.za Die ho telefoonkoste in Suid-Afrika het in die verlede gedurig onder skoot gekom. In n onafhanklike studie wat in opdrag van die Departement Kommunikasie gedoen is, is Suid-Afrika se telefoonkoste, -gehalte, -toegang en -gebruik met di van soortgelyke lande soos Maleisi, Indi, Chili,

Plaasbestuur en finansile sagteware


DFM Software Solutions Tel. 021 904 1154 www.dfmsoftware.co.za Donkerhoek Data Tel. 021 874 1047 www.donkerhoekdata.co.za Key Business Solutions Tel. 084 808 9925 www.keybs.co.za LPF Systems Tel. 0861 573 797 www.lpfsystems.com

491

Hulle help boere om hulle geldsake in orde te kry deur opleiding te gee in sagteware vir finansile bestuur. LPF AgriBusiness is n finansile stelsel vir enige soort boer, en hulle Co-op Statement Conversion is ideaal vir landboukoperasies en bespaar n mens ure se moeite. Plan-A-Head Software Tel. 033 342 7888 www.planahead.co.za Produce Pak info@producepak.com www.producepak.co.za

Qwill Instant Accounting Tel. 0860 2222 55 www.qwillaccounting.com Hierdie diens kos FNB-klinte niks. Software Farm Tel. 012 365 2683 www.softwarefarm.co.za TrioSagteware Tel. 012 376 4180 www.saboer.co.za

Veerekenaarprogramme
Die verskaffers se besonderhede word verstrek in die hoofstuk oor dierverbetering en telers Daar is talle sagtewareprogramme vir die teling van diere beskikbaar. Die sagtewareprogramme kombineer stoetbestuur en optekening op die boer se plaas. Sommige programme help n mens met seleksiebesluite.

4. Die internet
Danksy die internet verkry die boer toegang tot n magdom inligting. Die boer kan ook blitsvinnig per e-pos kommunikeer. In hierdie gids word heelwat webwerwe en e-posadresse verskaf. Suid-Afrika se internetbevolking het in 2008 op 4,6 miljoen gestaan volgens die verslag Internet Access in South Africa van 2008 wat die navorsers en konsultante in 2009 by World Wide Worx bekend gemaak het. Hierdie getal sal na verwagting in die volgende vyf jaar net soveel groei as in die 15 jaar sedert die internet die eerste keer hier in die handel verkrygbaar geword het. www.landbou.com is die elektroniese weergawe van die tydskrif Landbouweekblad. Allerhande dienste word hier aangebied, waaronder landbounuus en artikels; die prys van landbouprodukte; die aandeelprys van agromaatskappye; n SMS-diens wat die pryse gee wat vee op veilings behaal; landbounuus op die DAP-webwerf; fotoalbums; n veeartsrubriek met vrae en antwoorde; n finansile rubriek met vrae en antwoorde; landbouwebjoernale; gespreksforums; geklassifiseerde aanlyn advertensies; n databank van plaaspryse die afgelope dekade, en dergelike meer. www.agriwiki.co.za is geskoei op die lees van die internasionale ensiklopedie Wikipedia. Die doel hiermee is n landbouwebwerf propvol inligting waartoe enigeen toegang het.

Varsproduktemark- en pakhuissagteware
Produce Pak www.producepak.co.za TechnoFresh Tel. 043 721 1123 www.technofresh.co.za Die Market Reconciliation System (MRS) gee antwoorde op die volgende vrae: Wat is vandag alles verkoop en teen watter prys is dit verkoop? Wie het my vir watter vragte betaal? Watter vragte moet nog betaal word? Watter agent het vandag/verlede week, ensovoorts die beste prys vir my beding?

492

www.letsgrowafrica.com - Lets Grow Africa is n Notice Board for Farmers, Suppliers, Skills, Experts, Consultants, Distributors and Conservationists of Agricultural Products and Services. Skakel 012 361 5574 of skryf na info@letsgrowafrica.com vir meer inligting. www.agriworldsa.com is gemik op die Suid-Afrikaanse landbousektor en wynbedryf met al hulle agro-ondernemings, wynmakerye, boerdery, produsente- en verskaffersaktiwiteite. Toe die Tegniese Sentrum vir Landboukundige en Landelike Samewerking (CTA) in 2009 die elektroniese gesprek tussen honderde mense van Afrika en die Karibiese en Pasifiese state gerel het, het dit duidelik geword dat selfs www.YouTube.com ingespan kan word om landbouopleidingvideos te vertoon. Vind onder opskrif 12 meer oor die CTA uit of maak n draai by www.cta.int Wat maak n mens as jy n skootrekenaar het, maar nie n telefoonlyn nie? Draadlose tegnologie: laat jou webblaaier hardloop, teken aan en rits dan rond op die internet! Sonder enige verbindingsdrade. As jy in n WiFi-internettoegangsgebied val, is die internet oral om jou in die vorm van hofrekwensieradiogolwe. Al wat jy nodig het, is n WiFi-kaart wat in jou skootrekenaar pas, en siedaar! TelkomInternet per satelliet vereis n satellietskottel en gespesialiseerde SpaceStream-hardeware wat die tweerigtingIntelsat-sein omskakel in n 24 uur lange internetdiens met al die voordele wat daarmee saamgaan. Sonder enige telefoonlyn. Die sein is van hoogstaande gehalte en baie boere het op die satellietdiens besluit omdat die ontvangs soveel beter is. Lesers wat meer inligting hieroor wil h, kan 10217 skakel of n draai gaan maak by Telkom se webwerf: www.telkom.co.za.

SA Graan/Grain, Pluimvee/Poultry Bulletin, Dairy Mail, PORCUS, AFMA Matrix, Winelands, South African Sugar Journal, SA Studbreeder/Stoetteler ensovoorts. Die tydskrifte word in die toepaslike hoofstukke van hierdie gids genoem.

Banke en agribesighede
Banke gee ook publikasies oor landbou-onderwerpe uit. Standard Bank publiseer byvoorbeeld AgriReview, n gratis maandelikse publikasie. Kundiges ondersoek spesifieke aspekte van die landbou. Ekonomiese sake, sektorontleding, produkbeoordeling en finansile bestuur kry ook in die artikels aandag. Vorige uitgawes kan gekry word by www. standardbank.co.za. Skakel 011 636 6162 om in te teken. Die agribesighede het ook hulle eie publikasies, soos AFGRI se Afgriland.

Ontwikkelingsektor
Nufarmer & African Entrepreneur Tel. 012 804 5854 nufarmer@iafrica. com Die Plaaswerker/The Farmworker Tel. 028 425 2542 hanno@agrimega. co.za Ubisi Mail Tel. 012 843 5702 www.ubisimail.co.za Tydskrifte van Agriconnect Milk & Juice is n tydskrif wat melk- en sapverwerkers inlig oor hoe om hul ondernemings op n gesonde grondslag te bedryf. Maak gerus n draai by www.mjretail.co.za The Dairy Mail is n tydskrif wat gemik is op die suiwelbedryf in Suid- en Suider-Afrika. Kyk onder die hoofstuk oor suiwel of gaan l besoek af by www.dairyconnect.co.za Ubisi Mail is n tydskrif vir ontluikende boere en plaaswerkers. Tegniese landbou-inligting word op n gebruikersvriendelike manier met artikels, illustrasies en aanwysings in vyf tale oorgedra. Besoek gerus www.ubisimail.co.za

5. Tydskrifte
Weekliks - Algemeen
Farmers Weekly Tel. 011 889 0600 www.farmersweekly.co.za Landbouweekblad Tel. 021 406 2202 www.landbou.com Farming SA Tel. 0860 103 577 landbou@media24.com

6. Televisie
Agri TV is weeksoggende van 05:30 tot 06:00 op SABC en Sondae om 12:30 op SABC Africa te sien. Skakel 011 791 5330 vir meer besonderhede. Landbousake is op Kyknet, Dinsdag en Donderdag oggende, om 06:30, en dan weer later om 13:00. Living Land, SABC 2 op Saterdae 11h00 11h30, dek landbou in sy inhoud.

Maandeliks Algemeen
The Farm Africa Tel. 012 804 9729 www.thefarmafrica.co.za Food & Beverage Reporter Tel. 011 880 3682 foodprod@global.co.za ProAgri Tel. 012 809 0150 www.proagri.co.za

Die staat en landbou-unies


DAFFnews die amptelike tydskrif van die Departement Landbou, Bosbou en Visserye. Tel. 012 319 7337 www.daff.gov.za Agri SA en TLU SA het ook gereelde nuusbriewe. Kry meer inligting hieroor in die hoofstuk oor georganiseerde landbou.

7. Strooibiljette en brosjures vir nuwe boere


Strooibiljette en brosjures kan by die nasionale en provinsiale Departemente van Landbou gekry word. Gaan l gerus besoek af by www.daff.gov.za om van die strooibiljette en brosjures te besigtig.

Kommoditeite
Verskeie kommoditeitspesifieke tydskrifte verskyn gereeld, onder andere

493

8. Radio
Lees meer oor Farm Radio International onder opskrif 12

9. Selfone
Afgesien van al die voor die hand liggende voordele van n selfoon, soos mobiliteit en kitstoegang tot markinligting (bv SAFEX-pryse), kan n mens nou ook jou plaashekke op jou selfoon oop- en toemaak of besproeiing en dergelike meer aan- of afskakel. Vind meer uit oor selfoonbeheerde sekuriteitstelsels by www.secucell.co.za of skakel 016 982 4393. Selfone is dikwels die eerste ontwikkeling in telekommunikasie-infrastruktuur in arm gebiede en lande in Afrika suid van die Sahara.

Radio Sonder Grense (RSG) lig sy luisteraars in Afrikaans in oor die jongste ontwikkelings in die landbou. Luister Maandae tot Vrydae van 04:45 tot 04:55, en Maandae tot Donderdae van 12:30 tot 12:45. Besoek www. rsglandbou.co.za vir meer inligting. Luister op weeksdae om 05:30 en 13:30 en Saterdae om 06:16 na Radio Pretoria vir landbounuus. Gaan na www.radiopretoria.co.za as u navrae het, of skakel 012 543 0120. Radio Elsenburg op RSG (Radio Sonder Grense) word landswyd uitgesaai by 100 104FM. Dis Vrydae om 12:30 en Saterdae om 11:45. Maak kontak met dr Chris Viljoen by 021 887 0985 of chrisvi@elsenburg.com Naam en frekwensie Ukhozi FM 90.1 Radio Khwezi 90.5 Durban Youth Radio 105.1 Highway Radio 101.5 Icora FM 100.4 Imbokodo FM 96.8 Maputaland Community 107.6 Newcastle Community 103.7 Dag en tyd Wo. 04h15 04h45 Vr. 03h45 04h45 Ma. 05h05 05h35 Do. 19h05 19h40 Wo. 19h00 20h00 Ma. 20h00 21h00 Wo. 19h00 20h00 Vr. 05h00 06h00 Do.19h00 20h00 Ma. Vr. 05h00 - 06h00 Luistertal 6,675,000 163,000 104,000 102,000 78,000 130,000 85,000 75,000

10. Boeke en tydskrifte


Daar is meer inligting oor landbouboeke by www.agriwiki.co.za Finance and Farmers, wat nou sy vierde uitgawe beleef, help boere om hulle risikos doeltreffend te bestuur. Wat hierdie finansile handleiding so onontbeerlik maak, is dat dit raad gee vir die meeste probleme wat mens in n snelveranderende sakeomgewing tekom. In die nuutste uitgawe word onder meer gekyk na produksie en die ekonomie, die risikos van finansile bestuur, bemarking en landboufinansiering met toepaslike voorbeelde. Koop Finance and Farmers vir R165, BTW ingesluit. Dit sluit die posgeld en verpakking in. Skakel 011 636 6162 om n eksemplaar te bestel. Kejafa Knowledge Works is n uitgewer en verspreider van landboukundige boeke. Gaan na www.kejafa.co.za of skakel 014 577 0005. Strategic approach to Farming Success is geskryf deur dr Wimpie Nell en mnr Rob Napier. In hierdie boek word boere of bestuurspanne gehelp om strategies en verbeeldingryk oor die toekoms van die boerderyonderneming te dink deur voordelige verhoudings met ander boere en landbou-instellings aan te knoop en die boerderyonderneming gedurig te organiseer en te herorganiseer. Die boek kan bestel word by www.farmingsuccess.com, e-pos wimnell@farmingsuccess.com of skakel dr Nell by 051 401 2557 of 082 882 9777. Kry die South African Journal of Agricultural Extension, wat die South African Society for Agricultural Extension (SASAE) elke jaar uitgee, by AJOL by www.ajol.info of skakel die redakteur van SASAE se publikasies by 012 420 3246.

Die KwaZulu-Natalse Departement van Landbou, Omgewingsake en Landelike Ontwikkeling saai tegniese landbou-inligting uit op nege radiostasies, en bereik tussen sewe en agt miljoen luisteraars elke week. Die rooster van die tegniese uitsendings verskyn hierbo. Meer inligting is verkrygbaar by Vuyani Dlamini by vuyani.dlamini@kzndae.gov.za. Kom in aanraking met jou provinsie se Departement Landbou om meer inligting oor landbouradioprogramme in jou provinsie te kry. Ontwikkelende boere kan gerus na die programme van die volgende radiostasies luister: Naam en frekwensie Ligwalagwala FM (IsiZulu) 92.5 103.8 Lesedi FM (Sesotho) 87.7 90.6 Motsweding FM (Tswana) 97.9 91.0 Umhlobo Wenene FM (IsiXhosa) 90.7 97.1 Dag en tyd Do.05h10 05h25 Do. 20h15 20h30 Wo. 19h45 20h00 Do. 04h40 04h55

11. Biblioteke en Landboumuseums


Onderriginstellings, waar landbougrade of diplomas verwerf kan word, sowel as die onderskeie Landbounavorsingsrade het almal biblioteke. Die nasionale en provinsiale Departemente van Landbou beskik ook oor biblioteke. Die nasionale Departement van Landbou se nommer is 012 319 6896. Die Nasionale Biblioteek van Suid-Afrika se kontakbesonderhede kan verkry word by www.nlsa.ac.za.

494

Museums is ook n bron van landbou-inligting. Ons noem net vier: die Willem Prinsloo Landboumuseum Tel. 012 736 22035 die Noordwes Landboumuseum Tel. 018 632 5051 x 2264 die Vrystaatse Landboumuseum Tel. 051 861 1182 die Bathurst Landboumuseum Tel. 072 408 4858

12. Internasionale media


Die Technical Centre for Agricultural and Rural Co-operation (CTA) het verskeie studies oor die gebruik van inligtings- en kommunikasietegnologie in die landbou onderneem. Gaan na www.cta.int vir meer besonderhede. Hier is ook besonderhede oor nuusbriewe rakende byvoorbeeld agrihandel waarop n mens kan inteken, en n nuuswaarskuwing oor landbouhandel twee keer per maand. Farm Radio International is n Kanadese organisasie wat met sowat 300 uitsaaiers in 39 Afrikalande saamwerk. Die organisasie verskaf aan landelike radiostasies in Afrika suid van die Sahara nuus en hulpmiddele om in kleinboere se behoeftes te voorsien. Die Eldis Agriculture and Development Reporter is n gereelde bulletin wat lesers se aandag vestig op onlangse publikasies en aankondigings oor landbou en ontwikkelingsake. Afgesien van die nuusbrief kan die hulpbrongidse verkry word by www.eldis.org/agriculture AGRICOLA (Agriculture Online Access), die Amerikaanse Departement van Landbou (USDA) se Nasionale Landboubiblioteek: besoek http://agricola.nal.usda.gov. ILEIA, die Centre for Information on Low External Input and Sustainable Agriculture, is in Amersfoort in Nederland. Die sentrum beywer hom vir die uitruil van inligting vir kleinboere in die suidelike halfrond deur veral die tydskrif LEISA. Die tydskrif se webwerf is ileia@ileia.nl of besoek www.leisa.info Die VN se Voedsel-en-Landbou-organisasie (FAO) beskik oor n internasionale inligtingstelsel oor enige aspek van die landbou. Dit word genoem AGRIS en die webwerf is www.fao.org/AGRIS. Agricultural Information Management Standards (AIMS) is n soortgelyke program waartoe AGRIS se webwerf toegang verleen. Die Food and Agricultural Policy Research Institute (FAPRI) www.fapri.org. Op hierdie webwerf is daar rekords van en skattings vir verskeie lande en allerlei produkte. www.panos.org.uk. Panos London is van mening die media staan skepties teenoor die bekamping van armoede. Hierdie organisasie bevorder die deelname van die armes en gemarginaliseerdes aan nasionale en internasionale ontwikkelingsdebatte deur media- en kommunikasieveldtogte. New Agriculturist www.new-ag.info hou sy lesers op die hoogte van die jongste neigings en innovering in landbou-ontwikkeling in veral Afrika, maar ook in Asi en Latyns-Amerika. Access to Global Online Research in Agriculture (AGORA) se oogmerk is: to enhance the scholarship of the many thousands of students, faculty and researchers in agriculture and life sciences in the developing world www.aginternetwork.org TEEAL is n full-text digital library available at low cost to universities, agricultural research organizations www.teeal.org United Nations Educational, Scientific and Cultural Organisation (UNESCO) het n stel mediaontwikkelingsaanduiders uitgegee wat gerig is op ontwikkelende lande. Hulle is beskikbaar by www. unesco.org, of skryf aan Venus Jennings wat met vermobou belas is V.Jennings@unesco.org n Mens kan die verslag Information and Communications for Development 2009: Extending Reach and Increasing Impact op die Wreldbank se webwerf kry www.worlbank.org

Takke moet hulle eie aktiwiteite organiseer, maar met die nasionale uitvoerende raad oorleg pleeg in sake van algemene belang. Verder moet takke hul eie borge vind. Borgskappe word wel op nasionale vlak gerel om vir die jaarlikse geselligheid en die vergaderings van die nasionale uitvoerende raad te betaal en om takke by te staan. Die internasionale verteenwoordiger skakel met landboujoernaliste en organisasies oorsee deur met hulle te korrespondeer en lesings op internasionale kongresse te hou, byvoorbeeld op die IFAJ (International Federation of Agricultural Journalists) se wreldkongres. Landbouleiers en landboukundiges spreek die takke toe oor toepaslike onderwerpe. n Boer en n Landboukundige van die Jaar word jaarliks in elke streek aangewys volgens streng maatstawwe. Die wenners word plaaslik vereer. n Onafhanklike paneel beoordelaars kies die nasionale wenners uit die groep streekswenners. Wireless Access Providers Association of South Africa (WAPA) Tel. 021 880 2228 www.wapa.org.za

Navorsing, opleiding en ontwikkeling


Kartering
Verwys ook na die hoofstuk oor presisieboerdery

1. Oorsig
Dit is noodsaaklik dat enige boerderyonderneming oor akkurate kaarte beskik, veral as u presisieboerdery beplan (sien die volgende punt). Daar is ook ander geleenthede waar kaarte nuttig is: beplanning van lugbespuiting van gewasse bepaling van die potensiaal van n stuk grond toediening van plaagdoders bestel van saad en misstof versekering van u gewasse huur of verhuring van grond beplanning van weidingstydperke installering van oorhoofse installasies, bv. kragkabels skatting van oesopbrengs bepaling van geskiktheid van gewasse soek na aanteelvee

Geografiese Inligtingstelsels (GIS), n stelsel waarvolgens inligting gesintetiseer word, gebruik kaarte en ortogerektifiseerde fotografie as invoere om data te genereer (gewone fotos kan tot onakkuraathede lei en GIS gaan oor meting). Ander karteringstelsels sluit in die gebruik van satelliete en topokadastrale kartering.

2. Rolspelers
e-Liso SAT Tel. 012 349 1406 www.e-lisosat.co.za EWheels Tel. 012 807 6809 / 082 959 5679 www.ewheels.co.za ESRI Suid-Afrika Tel. 011 238 6300 www.esri-southafrica.com Farm-IT Tel. 012 666 7000 www.farm-it.co.za Geographic Farm Technologies Tel. 012 377 0553 Geographic Information Management Systems (GIMS) sien ESRI Suid-Afrika GISCOE (Edms) Bpk Tel. 012 345 8000 www.giscoe.com GTI Geoterraimage Tel. 012 349 0055 www.geoterraimage.com

13. Betrokke verenigings


International Federation of Agricultural Journalists www.ifaj.org Landbouskrywers SA Tel. 012 804 8812 (sekretariaat) www.agriculturalwriterssa.co.za Hierdie vereniging is n vrywillige professionele vereniging sonder winsoogmerk wat die beeld en standaarde van landboujoernalisme in Suid-Afrika wil verbeter. Die vereniging is in 1977 in Pretoria gestig. Die lede is landboujoernaliste wat die bedryf dien deur tydskrifte, koerante, radio en televisie. Hoewel gekwalifiseerde lidmaatskap aan vriende van die landboumedia verleen word, is dit in hoofsaak n vereniging wat deur joernaliste vir joernaliste bedryf word.

495

Land Resources International ingesluit. Elektroniese data op (Edms) Bpk versoek beskikbaar (Pdf.- en shp.Tel. 033 392 8360 lers). www.lri.co.za SENWES Geografiese Dienste Laser Lady Tel. 018 464 7382 Tel. 011 795 2638 www.senwes.co.za Spesialis strukturele en geotegniese sagteware MAPCO Plaaskaarte Tel. 017 712 1075 mapco@mweb.co.za www.mapcosa.co.za Geografiese inligtingstelsel bied toegang tot plaas- en streekskaarte deur die Internet.

TNH Wildlife Tel. 082 890 9993 Faks 086 519 0124 tnhfence@mweb.co.za Plaaskaarte en presisieboerdery. www.tnhwildlife.com Gelamineerde kaarte op n vaste skaal geteken: 1/10 000 A4 GIS-kartering gelamineerde boek en fotokopie

Die Raad vir Geowetenskappe (CGS) is een van die Nasionale Wetenskaprade van Suid-Afrika. Dit is die regsopvolger van die Geologiese Opname van Suid-Afrika. n Moderne tekenkantoor produseer n wye verskeidenheid geowetenskaplike kaarte met behulp van sowel konvensionele as elektroniese kartografietegnologie. Die produksieprosedures word toenemend geoutomatiseer en is aan die ARC/INFO-based GIS gekoppel, wat vinnige kaartproduksie en -bywerking moontlik maak. Internasionale koperatiewe projekte wat uitgevoer is of tans onderneem word, sluit geologiese kartering, geochemiese en geofisiese opnames in en die produksie van kaarte in baie lande, f op n bilaterale basis, d.w.s. Mosambiek, Angola, Benin, Zambi, Namibi, Tanzani, Kongo en Burkina Faso en Marokko, f medewerksaam in die SuiderAfrikaanse Ontwikkelingsgemeenskap- (SAOG-) streek. Die CGS neem aktief deel aan n verskeidenheid SAOG-projekte wat bedoel is om ekonomiese ontwikkeling van subkontinentale Afrika te bevorder. Departement van Landbou, Omgewingsake en Landelike Ontwikkeling (KwaZulu-Natal) Tel. 033 355 9387 http://agriculture.kzntl.gov.za Akkurate rekords gebaseer op grondtipe, renval, tipografie en klimaat op individuele plase in KwaZulu-Natal. Departement van Landelike Ontwikkeling en Grondhervorming (Hoofdirektoraat: Opnames en Kartering Tel. 021 685 4300 / 4070 Tel. 012 334 4500 Tel. 051 448 0984 Tel. 033 394 7610 www.ruraldevelopment.gov.za beskikbaar, waarvan die kontakbesonderhede op die GISSAwebtuiste beskikbaar is. Die nasionale webtuiste publiseer vakatures, konferensies, tenders en skakels na ander webtuistes. Geologiese Vereniging van Suid-Afrika Tel. 011 492 3370 www.gssa.org.za

Regerings- en staatsverwante verenigings, oorkoepelende liggame en navorsingsgroepe betrokke


Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) Agricultural Geo-referenced Information System (AGIS) Tel. 012 319 7548 Direktoraat: Tegnologiese Inligtingen Kommunikasiestelsels Tel. 012 319 6187

Aardwaarnemingstegnologie en geografiese inligtingstelsels, ruimtelike modellering en scenariobeplanning word genoem as Key Strategic Areas and thrusts in DAFF se National Agricultural Research and Development Strategy. Die dokument is te vinde by www.daff.gov.za AGIS streef daarna om n omvattende inligtingstelsel te wees wat alle aspekte van landbou dek. Verskillende tipes inligting sal beskikbaar wees: basiese data (bv. inligting oor gewasse, klimaat en grond) genterpreteerde inligting (bv. weidingskapasiteit, erosiepotensiaal van grond) modelle en toepassingsprogramme (bv. geskiktheid en aanpasbaarheid van gewasse)
Vind die Dynamic Maps-kieslysopsie op die webtuiste.

Lugfotografie, ortofotogeniese Suid-Afrikaanse Nasionale kartering, kaarte van Suid-Afrika Biodiversiteitsinstituut (SANBI) Departement van Waterwese Tel. 012 843 5000/200 en Omgewingsake Tel. 021 799 8800 Tel. 012 336 7851/49 www.sanbi.org www.dwaf.gov.za Grondwaterkaarte Geo-inligtingsvereniging van Suid-Afrika (GISSA) gissa@gissa.org.za www.gissa.org.za Lidmaatskap is gratis en tans deur verskeie provinsiale liggame SANBI het die B-GIS-eenheid op die been gebring om biodiversiteitskaarte via die Internet aan die publiek beskikbaar te stel.

Sommige van die landboukolleges bied kortkursusse in die lees van kaarte aan, saam met praktiese oefeninge betrokke by die verskillende lesings. Hul besonderhede is te vinde in die hoofstuk oor landbou-onderwys en -opleiding. LNR Instituut vir Grond, Klimaat en Water Tel. 012 310 2580 www.arc.agric.za GIS: Dataverwerking (datavaslegging en -projeksies); toepassings (gewasmodellering, ruimtelike modellering/interpolering, meervlakkige modellering); ruimtelike databasis-ontwikkeling (Informix, MS Access) en data-integrasie Satelliet- & lugdraende afstandgewaarwording: Laevlakafbeelding (digitale multispektrale videokamera, presisieboerdery-inligting); digitale beeldprosessering (geoverwysing, beeldklassifikasie); beeldinterpretasie (vegetasiekartering en -monitering bevolkingsdinamika, degradasiekartering, weiveldekologie, savannaekostelsels, gewasvoorrade, droogtemonitering, grondbedekking, grondkartering en bewaringsbeplanning); voorbeeldraamwerks tatistiek (areapunt); rampe (vloedkartering, droogtemonitering, brandkartering). Die Raad vir Geowetenskappe (CGS) Tel. 012 841 1911 www.geoscience.org.za

3. Publikasies en webtuistes
Die CGS is die gasheer vir die grootste biblioteek en inligtingsdiens in Afrika en streef deurentyd daarna om sy dekking van Afrikageologie in die vorm van boeke, vaktydskrifte en kaarte te verbeter. Inligtingsprodukte word beskikbaar gestel in standaardanaloogen elektroniese formaat en internet-oplossings vir optimale inligtingstoegang word ontwikkel. www.brabys.com bied n nuttige Suid-Afrikaanse sakegids en aanlyn-, skuifbare, interaktiewe kaarte van SA wat uitgedruk of aan n vriend ge-e-pos kan word. Vind jou eie plaas of enige ander plek uit die buitenste ruimte: besoek http://earth.google.com of www.agis.agric.za/wip Lees oor die RapidEye five-satelliet-, georuimtelike inligtingstelsel by www.rapideye.de www.ppgis.net Open Forum on Participatory Geographic Information Systems and Technologies Die Technical Centre for Agricultural and Rural Co-operation (CTA) het gewerk aan die produksie van n opleidingstel wat fokus op deelnemende karteringspraktyk. Vind inligting by www.cta.int, of skryf aan Giacomo Rambaldi at Rambaldi@cta.int

496

497

Navorsing, opleiding en ontwikkeling


Landbou-onderwys en opleiding
1. Oorsig
Die leser word verwys na die afsonderlike hoofstuk oor landbouloopbane en -indiensneming. Die voordele van onderwys en opleiding strek verder as die werkplek en personeelmoreel: afgesien daarvan dat dit mense help om vaardighede en vermons te verwerf, word hulle ook medewerkers aan verandering en positiewe deelnemers aan die ontwikkeling van hul gemeenskappe. Dit is met goeie rede dat onderwys en opleiding n prominente plek inneem op die Swart Ekonomiese Bemagtiging-(Eng. BEE) telkaart en ook die grootste deel van die nasionale begroting ontvang. Die voorsiening van Basiese Onderwys en Opleiding vir Volwassenes (Eng: ABET) is n hoeksteen in die werk van die Sektorale Onderwys- en Opleidingsowerhede (Eng: SETAs). Die bevordering van geletterdheid onder plaaswerkers bly een van die grootste uitdagings vir ons belegging in mense.

4. Landbouskole
Drie vertakkings van landboustudies word by hierdie skole aangebied: Landbouwetenskappe, Landboutegnologie en Landboubestuurspraktyke, waarvan die laaste twee prakties is. Landbouwetenskappe is die studie van die verhouding tussen grond, plante en diere in die produksie en verwerking van voedsel, vesel, brandstof en enige ander landboukommoditeite wat ekonomiese, estetiese en kultuurwaarde het. Dit is n gentegreerde wetenskap waarin die kennis en vaardighede uit die velde van die Fisika, Lewenswetenskappe, Sosiale Wetenskappe, Aardwetenskappe, Ingenieurswese, Wiskunde en Ekonomie gekombineer word. Hierdie vak is nie n gesoleerde wetenskap nie, maar moet beskou word binne die holistiese wetenskapsraamwerk. Landboubestuurspraktyke is die studie en toepassing van ekonomiese en bestuursbeginsels in die produksie, transformasie en bemarking van voedsel- en ander landbouprodukte. Die genoemde beginsels word toegepas in die produksie en waardetoevoeging van hogehalte-landbouprodukte wat ekonomiese, estetiese, sosiale en kultuurwaarde het. Landboutegnologie fokus op tegnologiese prosesse wat in landbou toegepas word om n begrip te skep van hoe prosesse, toerusting en strukture gebruik word in samehang met mense, grond, plante, diere en hul produkte om die omgewing te benut, om lewensgehalte te onderhou, en om ekonomiese, estetiese en gesonde kultuurwaardes te bevorder. Skole wat al drie aanbied (landbouskole), word hieronder genoem. Vir n lys van ander skole wat Landbouwetenskappe aanbied, maar nie as landbouskole geklassifiseer is nie, kan u met mnr EP Nel in aanraking kom (besonderhede onder opskrif 2). Skole waarvan ons nie die kontakbesonderhede kon bevestig nie, is met gemerk.

2. Verenigings wat betrokke is


Suid-Afrikaanse Vereniging van Landbou-onderwysers (SAVLO) Voorsitter: E.P Nel . Tel. 056 216 3826 / 083 556 5947 nelepn@edu.fs.gov.za Sektorale Onderwys- en Opleidingsowerheid vir Landbou (AgriSETA) Tel. 012 301 5600 www.agriseta.co.za

Mpumalanga
Skool en ligging Beestepan Hor (Middleburg) Perdekop Hor (Perdekop) Contact Details Landbouskool Tel. 013 297 1697 / 082 682 2923 Faks 013 246 7118 Landbouskool Tel. 017 785 1028 / 082 828 4917 Faks 017 785 1028 Tel. 017 793 3089/58 Faks 017 793 3270 mla@jenny.co.za www.hsmorgenzon.co.za Tel. 013 733 3224 Faks 013 733 3226 Sel. 072 238 0501 / 072 369 5878 mpcollege@absamail.com Tel. 017 730 0094 Faks 017 730 0094 Sel. 082 682 0550

Die AgriSETA-raad bied finansile Vereniging van Landbou- steun aan beide werkgewer kollegehoofde (Eng: APAC) en werknemer met betrekking Tel. 021 808 5018/9 tot opleidings- en ontwikjudig@elsenburg.com kelingsprogramme. Sien opskrif 9.

Ander relevante Sektorale Onderwys- en Opleidingsowerhede (SETAs):


FOODBEV Tel. 011 253 7300 www.foodbev.co.za FIETA (Bosbou-SETA) Tel. 011 712 0600 www.fieta.org.za

Morgenzon Landbou Akademie (Morgenzon)

Mathews Phosa Kollege (Schagen)

3. Nasionale strategie en kontakte


Vir die nuutste inligting ten aansien van relevante direktorate, sien www. daff.gov.za Van baie groot belang is die Landbou-onderwys en opleidingstrategie (LOO-strategie). Dit is te vinde op www.daff.gov.za kies die Divisionskieslysopsie. Die LOO-strategie is gemoeid met die voorsiening en indstandhouding van gesonde onderyws en opleiding ter ondersteuning van omgewings- en ekonomies volhoubare landbou. Ander departemente van belang is die Department van Basiese Onderwys en die Departement van Hor Onderwys en Opleiding. Kontakbesonderhede is te vinde by www.info.gov.za

Sinethemba Hor Landbouskool (Piet Refief) Suikerland (Malelane) Hor

Landbouskool Tel. 013 790 1191 Faks 013 790 1190 Landbouskool Tel. 013 780 7064 Faks 013 780 7064 Sel. 083 289 5872 Tel. 017 819 5820 Faks 086 615 9445 umzimvelo@askit.co.za Tel. 013 282 7393/4/5 Faks 013 282 4402 middies@ananzi.co.za

Mahhushe Hor (Kwalugedlane)

Umzimcelo Landbouskool (Ermelo) Horskool Middelburg (Middleburg)

498

Noordwes
Skool en ligging Horskool Sannieshof (Sannieshof) PH Moeketsi Hor Landbouskool (Taung) Kromellenboog Gekombineerde Skool (Christiana) Horskool Wagpos (Brits) Kontakbesonderhede Tel. 018 683 0011 Faks 018 683 0476 Tel. 053 994 1845 Faks 053 994 1846 jdekock@webmail.co.za Tel. 053 441 9100 / 082 447 6612 Faks 053 441 2791 Tel. 012 255 5646/7 Faks 012 255 5568 www.wagposhs.co.za

Noord-Kaap
Skool en ligging Hor Landbouskool NoordKaapland, (Jan Kempdorp) Horskool Martin Oosthuizen (Kakamas) Kontakbesonderhede Tel. 053 456 0424 Faks 053 456 0425 landbouskool@intekom.co.za Tel. 054 431 0884/5 Faks 054 431 0443

Wes-Kaap
Skool en ligging Boland Hor Landbouskool (Windmeul) Hor Landbouskool Oakdale (Riversdal) Augsburg Landbougimnasium (Clanwilliam) Kontakbesonderhede Tel. 021 869 8143 Faks 086 582 0547 info@bolandlandbou.co.za Tel. 028 713 2549 Faks 028 713 3248 Tel. 027 482 2120/2 Faks 027 482 1850 admin@augsburg.wcape.school.za

Limpopo
Skool en ligging Dimani Hor Landbouskool (Shayandima) Kheto Nxumalo Hor Landbouskool (Giyani ) Harry Oppenheimer Hor Landbouskool (Limburg) Tshipakoni Hor Landbouskool (Vumani ) Settlers Hor Landbouskool (Settlers) Hor Landbouskool Kuschke (Eerstegoud) Merensky Horskool (Tzaneen) Kontakbesonderhede Tel. 015 964 3520 Faks 015 964 1416 tshivhasefc@vodmail.co.za Tel. 015 812 3313 Faks 015 812 4200 Tel. 015 426 0006 Faks 015 426 0046 Tel. 015 912 ask 41 Tel. 014 730 0211 Faks 014 730 0290 www.settlers.co.za Tel. 015 225 7026/7 Faks 015 225 7029 kuschke@mweb.co.za Tel. 015 305 7901/2 Faks 015 305 7903 www.hsmerensky.co.za

Vrystaat
Skool en ligging Weiveld Landbouskool en Hotelskool (Parys) Horskool Kroonstad (Kroonstad) Horskool Hendrik Potgieter (Reddersburg) Jacobsdal Hor Landbouskool (Jacobsdal) Unicom High School (Tweespruit ) Bultfontein Horskool (Bultfontein) Kontakbesonderhede Tel. 056 817 6688 Faks 056 817 6689 Tel. 056 212 4551 Faks 056: 212 5434 www.blouskool.co.za Tel. 051 553 0129 / 082 451 5188 Faks 051 553 0129 Tel. 053 591 0050 Faks 053 591 0061 lanties@schoolink.co.za Tel. 051 963 0013 Faks 051 963 0128 Unicom-hs@mwebbiz.co.za Tel. 051 853 1140 Faks 051 8531676 bulties@schoolink.co.za

Gauteng
Skool en ligging Horskool Bekker (Magaliesburg) Kontakbesonderhede Tel. 014 577 5936/7 Faks 014 577 5938/9 www.hsbekker.co.za

KwaZulu-Natal
Skool en ligging Kontakbesonderhede Tel. 033 267 7920 / 083 799 7806 Faks 086 512 9604 www.weston.co.za Tel. 034 982 2261 Faks 034 980 8708 finance@vryheidlandbou.co.za Tel. 035 879 1075 Faks 035 879 1077 Tel. 033 251 0328 Faks 033 251 0094 mwzakhe@mweb.co.za

Oos-Kaap
Skool en ligging Phandulwazi Hor Landbouskool (Alice) Hor Landbouskool Marlow (Cradock) Winterberg Hor Landbouskool (Fort Beaufort) Kontakbesonderhede Tel. 082 491 9044 Tel/Faks 040 653 8758 Tel. 048 881 3121 Faks 048 881 3192 www.marlow.co.za Tel. 046 645 1168 Faks 046 645 1518 www.winagric.co.za

Weston Agricultural College (Mooi River) Vryheid Landbou Skool (Vryheid) James Nxumalo Hor Landbouskool (Ulundi) Zakhe Agricultural College (Umgungundlovu)

499

500

5. Landboukolleges
Landboukolleges bied hor onderwys vir diegene wat n loopbaan in landbou wil volg, asook kortkursusse, bekend as verdere onderwys en opleiding (VOO). Hulle is gekoppel aan hul Provinsiale Departement van Landbou (PDL); Cedara is byvoorbeeld gekoppel aan die KwaZulu-Natalse Departement van Landbou, Omgewingsake en Landelike Ontwikkeling. Verdere Onderwys en Opleiding (VOO) (Eng: FET), dit wil s kortkursusse, word aangebied in diereproduksie, gewasproduksie, asook op gebiede soos trekkerinstandhouding en die veilige hantering van chemikalie. n Dokument met die titel Structured Training Programmes, waarin alle kortkursusse aangegee word, is beskikbaar by www.daff.gov.za. Instelling en provinsie Cedara KwaZulu-Natal Elsenburg Wes-Kaap Fort Cox Oos-Kaap Glen College Vrystaat Grootfontein Oos-Kaap Lowveld Mpumalanga Madzivhandila Limpopo Owen Sithole KwaZulu-Natal Potchefstroom North West Taung Noordwes Tompi Seleka Mpumalanga Tsolo Agricultural College Oos-Kaap Kontakbesonderhede Tel. 033 355 9304/5 Faks 033 355 9303 http://agriculture.kzntl.gov.za Tel. 021 808 5451 Faks 021 884 4319 www.elsenburg.com Tel. 040 653 8038 Faks 040 653 8040 www.agr.ecprov.gov.za Tel. 051 861 1248 Faks 051 861 1122 http://fsagric.fs.gov.za Tel. 049 842 1113 Faks 049 842 1477 Http://gadi.agirc.za Tel. 013 753 3064 Faks 013 755 1110 Tel. 015 962 7200 Faks 015 962 7231 www.lda.gov.za Tel. 035 795 1345 Faks 035 795 1379 http://agriculture.kzntl.gov.za Tel. 018 299 6500 / 56 Faks 018 293 3925 Tel. 053 994 9800 Faks 053 994 1130 Tel. 013 268 9300/1/2 Faks 013 268 9305 tompiseleka@webmail.co.za Tel. 047 542 0025 / 107 Sel: 082 301 9829 www.agr.ecprov.gov.za

Mangosuthu Universiteit vir Tegnologie Faculty of Natural Sciences Tel. 031 907 7111 www.mut.ac.za Nasionale diplomas van drie jaar word aangebied in Plantproduksie of Diereproduksie. Beurse is beskikbaar. Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit Port Elizabeth Noordkampus Tel. 041 504 3633 retief.celliers@nmmu.ac.za Nasionale Diploma in Landboubestuur; BTech in Landboubestuur; MTech en DTech in Landbou. George Kampus (Saasveld) Tel. 044 801 5111 Faks 044 801 5031 Departemente in die Skool vir Natuurlikehulpbronbestuur is Bosbou, Landbou, Natuurbewaring, Wildplaasbestuur en Houttegnologie. Die Nasionale Diploma, BTech-graad, MTech en DTech in Landbou word aangebied. Noordwes Universiteit Fakulteit Landbou, Wetenskap & Tegnologie (Mafikeng Kampus) Tel. 018 386 1321/9 www.uniwest.ac.za Die Skool vir Landbouwetenskap bestaan uit drie dissiplines, twee sentrums en n proefplaas. Die dissiplines is Dierewetenskap, Gewaswetenskap en Landbou-ekonomie en -voorligting. Vakke soos Dierkunde, Plantkunde en Mikrobiologie word aangebied by die Potchefstroom Kampus (Fakulteit Natuurwetenskappe). Die kontaknommer is 018 299 1433. Sentrale Universiteit vir Tegnologie (SUT) Skool vir Landbou en Omgewingswetenskappe Tel. 051 507 3113 www.cut.ac.za n Nasionale Diploma in Landboubestuur (3 jaar) en n BTech Landbou (graad) word aangebied. n MTech en DTech is navorsingsopsies. Navorsing word gedoen op die gebied van Landboubestuur, Diereproduksie en Gewasproduksie. Kortkursusse word ook aangebied, en studente en dosente is betrokke by gemeenskapsdiens en skakel dikwels met die bedryfswreld. Laasgenoemde word meestal bereik gedurende die tweede jaar van opleiding in die vorm van ervaringsopleiding op n plaas vir n tydperk van een jaar, terwyl verskillende werkopdragte in die meeste vakke ook voltooiing op n plaas of in n landbou-onderneming vereis. Merietebeurse is vanaf die tweede studiejaar beskikbaar, en Innovation befonds beurse vir navorsingsprojekte. Stellenbosch Universiteit Fakulteit Agriwetenskappe Tel. 021 808 4833 www.sun.ac.za Programme wat aangebied word, is Landbou-ekonomie en Bestuur, Diereproduksiestelsels, Bewaringsekologie, Gewasproduksiestelsels, Voedsel- en Wynproduksiestelsels, Bosbou- en Natuurwetenskappe, Landbouproduksie en -Bestuur. Departement Bewaringsekologie en Entomologie Department Agronomie Departement of Hortologie Departement Voedselwetenskap Tel. 021 808 3728 samways@sun.ac.za Tel. 021 808 4803 browne@sun.ac.za Tel. 021 808 4900 hortsci@sun.ac.za Tel. 021 808 3578 voedselw@sun.ac.za

6. Universiteite en Kolleges vir Verdere Opleiding (FET)


Kaapse Skiereiland Universiteit vir Tegnologie (KSUT) Fakulteite Toegepaste Wetenskappe Tel. 021 959 6230 Faks: 021 864 5274 info@cput.ac.za www.cput.ac.za Nasionale Diplomas in Landboubestuur en Landbou (Diereproduksie of Gewasproduksie), Tuinboukunde, Verbruikerswetenskap, Omgewingsgesondheid, Omgewingsbestuur, Voedseltegnologie en Natuurbewaring word aangebied. BTech- en MTech-kwalifikasies word ook in hierdie velde aangebied.

Tel. 021 881 3196 Sustainability Institute (deel van die Fakulteit Ekonomiese www.sustainabilityinstitute.net en Bestuurswetenskappe)

502

Tshwane Universiteit vir Tegnologie Fakulteit Wetenskap Tel. 012 382 6208 www.tut.ac.za Kontakbesonderhede vir die Departement Dierewetenskappe, Biotegnologie en Voedseltegnologie, Gewaswetenskap, Tuinboukunde, Natuurbewaring en Omgewingsgesondheid is op die webtuiste beskikbaar. Universiteit van die Vrystaat Fakulteit Natuur- en Landbouwetenskappe Posbus 339, Bloemfontein, 9300 Tel. 051 401 2322 natagri@ufs.ac.za www.ufs.ac.za/natagri Departement Landbou-ekonomie Diere-, Natuurlewe- en Weidingswetenskappe Argitektuur Sentrum vir Omgewingsbestuur Sentrum vir Mikroskopie Sentrum vir Volhoubare Landbou Chemie Rekenaarwetenskap en Informatika Verbruikerswetenskap Rampbestuuropleiding en Opvoedingsentrum vir Afrika Genetika Geologie Geografie Instituut vir Grondwaterstudies Lengau Agri-ontwikkelingsentrum Wiskunde en Toegepaste Wiskunde Wiskundige Statistiek en Aktuarile Wetenskap Mikrobiese, Biochemiese en Voedselbiotegnologie Paradys Proefplaas Fisika Plantwetenskappe Bourekenkunde en Konstruksiebestuur Grond- en Gewas- en Klimaatwetenskappe Stads- en Streekbeplanning Dierkunde en Entomologie Telefoon 051 401 2250 051 401 2211 051 401 2332 051 401 2863 051 401 2264 051 401 2163 051 401 9212 051 401 2754 051 401 2304 051 401 2721 051 401 2261 051 401 2515 051 401 2255 051 401 2175 051 443 8859 051 401 2190 051 401 2311 051 401 2396 051 443 9011 051 401 2926 051 401 2514 051 401 248 051 401 2212 051 401 3210 051 401 2427

AGRIPARK Tel. 040 602 2126 agripark@ufh.ac.za Hulle vestig ontwikkelingsprojekte in plaaslike gemeenskappe as vennote deur middel van universiteits- en eksterne befondsing. Landbou-inligtingsentrumbestuurder: Tel. 040 602 2403 / 082 200 3550 Universiteit van KwaZulu-Natal (PMB) Fakulteit Wetenskap en Landbou Tel. 033 260 5808 www.ukzn.ac.za Die volgende skole het met landbou te doen: - Skool vir Landbouw etenskappe en Landboubesigheid Landbouekonomie; Diere- en Pluimveew etenskap; Dieetkunde en Voedingsleer; Bosbou; Gew asw etenskap: Tuinboukunde; Plantteling; Gemeenskapshulpbronne - Skool vir Biochemie, Genetika, Mikrobiologie en Plantpatologie - Skool vir Biologiese en Bew aringsw etenskap - O mgew ingsw etenskap Ander skole in die Fakulteit sluit in Chemie, Wiskundige Wetenskappe, ensovoorts. Daar is veertien sentrums aan die Fakulteit gekoppel, waaronder die Afrikasentrum vir Gewasverbetering; die Afrikasentrum vir Voedselsekuriteit; en die Sentrum vir Omgewing, Landbou en Ontwikkeling. Besonderhede oor hierdie sentrums is op die webtuiste beskikbaar. Universiteit van Limpopo Fakulteit Wetenskappe, Gesondheid & Landbou Tel. 015 268 2203 www.ul.ac.za Die relevantste tak hier (vir lesers van hierdie gids) is die Skool vir Landbou- en Omgewingstudies. Die BSc in Landbou (Landbou-ekonomie, Agronomie, Tuinboukunde, Diereproduksie of Weidingwetenskap) en n B-graad in Landboubestuur en Diereproduksie word aangebied. Lesers stel dalk ook belang in ander kwalifikasies, byvoorbeeld n B-graad in Voedingsleer en n BSc in Biologiese Wetenskappe, Grondkunde, ensovoorts. Universiteit van Pretoria Fakulteit Natuur- en Landbouwetenskappe Tel. 012 420 3201 www.up.ac.za Departemente in die Skool vir Landbou en Voedselwetenskappe is die volgende: Verbruikerswetenskap; Landbou-ekonomie, Voorligting en Landelike Ontwikkeling; Plantproduksie en Grondkunde; Diereen Natuurlewewetenskappe; Sentrum vir Voedingsleer; Sentrum vir Natuurlewebestuur; Nagraadse Skool vir Landbou- en Landelike Ontwikkeling; Sentrum vir Omgewingsekonomie en Beleid in Afrika; Suid-Afrikaanse Instituut vir Landbou-voorligting; SAOG-sentrum vir Grondverwante, Streeks- en Ontwikkelingsbeleid. Ander skole in hierdie fakulteit is die Skool vir Biologiese Wetenskappe, die Skool vir Fisiese Wetenskappe en die Skool vir Wiskundige Wetenskappe. Nog n fakulteit wat met landbou verband hou, is die Fakulteit Veeartsenykundige Wetenskap. Die kontaknommer is 012 529 8000.. Universiteit van Suid-Afrika (Unisa) Kollege vir Landbou- en Omgewingswetenskappe Study-info@unisa.ac.za www.unisa.ac.za Hierdie Kollege is gele op die Florida Kampus van Unisa op die hoek van Christiaan de Wet- en Pionierlaan, Florida, Johannesburg. Die kantore van die Kollege se dosente is in Blok B. Verder word n Wetenskapspil ontwikkel wat omvattende laboratorium- en ander fasiliteite sal huisves om studente se leerervaring te verryk. Een van die Kollege se sterk punte is die noue werksverhoudings met die bedryf en die regering. Dit is n groot voordeel vir ons studente, omdat dit eerstens beteken dat ons kwalifikasies spesifiek ontwerp is om te voldoen aan die vaardigheidsbehoeftes van werkgewers. n Ander voordeel is dat hierdie verhoudings baie geleenthede vir ons studente skep om praktiese en navorsingondervinding op te doen deur aan projekte te werk wat ons in samewerking met die regering of bedryfsvennote bestuur.

Die Universiteit van die Vrystaat bied n aantal kortkursusse aan vir kommersile en opkomende boere. Hierdie kursusse word aangebied in Afrikaans, English of Sesotho. Om meer uit te vind oor die kursusse in finansile beplanning en strateigese bestuur wat deur die Sentrum vir Landboubestuur aangebied word, skakel 051 401 2557 of stuur e-pos aan vdmerwec@ufs.ac.za. Universiteit van Fort Hare Fakulteit Wetenskap en Landbou Tel. 040 602 2232 Faks 086 628 2403 www.ufh.ac.za Departemente in die Skool vir Landbou en Landboubesigheid is: Landbou-ekonomie en -voorligting; Grondkunde; Lewendehawe- en Weidingswetenskappe. Departemente soos Geografie, Biochemie en Mikrobiologie, Geografiese Inligtingstelsels (GIS), ensovoorts, word gehuisves in die Skool vir Biologiese en Omgewingswetenskappe of die Skool vir Fisiese en Rekenaarwetenskappe.

506

Hierdie Kollege is een van die weinige horonderwysinstansies op die gebied van landbou- en omgewingswetenskappe wat universiteitstipe asook Universiteit vir Tegnologie-tipe programme onder een dak aanbied. In Landbou bied Unisa byvoorbeeld n Nasionale Diploma en BTech in Landboubestuur aan, asook n generiese BSc (Agric)-graad. Die Kollege is verbind tot onderrig, navorsing en gemeenskapsdeelname ten einde te voldoen aan die behoeftes van Suid-Afrika, die SAOG-streek en Afrika as geheel. SKOOL VIR LANDBOU EN LEWENSWETENSKAPPE Departement Landbou, Dieregesondheid en Menslike Ekologie die fokus is op landboubestuur, dieregesondheid, gemeenskapslandbou en maatskaplike ontwikkeling. Die departement huisves ook die Eenheid vir Inheemse Tegnologiesekennis-dienste. Landbou 011 471 2341 Dieregesondheid 011 471 2984 Menslike Ekologie 011 471 3103 Departement Lewens- en Verbruikerswetenskappe Lewenswetenskappe, bv dierefisiologie, biochemie, plantkunde, biologie, mikrobiologie en dierkunde 011 471 3604 Verbruikerswetenskappe, bv voedsel, kleding en tekstiel, voedingsleer en gasvryheid 011 471 3438 SKOOL VIR OMGEWINGSWETENSKAPPE Die Departement Omgewingswetenskappe fokus op natuurbewaring, tuinboukunde en landskapontwerp, en omgewingsmonitering en bestuur. Omgewingswetenskappe 011 471 3222 Tuinboukunde en landskapontwerp 011 471 3138 Natuurbewaring 011 471 2163 Die Departement Geografie bied kursusse in omgewingsbestuur en geografiemodules vanaf voorgraadse tot op doktorale vlak. 011 471 3689/ 2084 CENTRE FOR SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF AGRICULTURE AND ENVIRONMENTAL SCIENCES Tel. 011 471 2143 Universiteit van Venda Skool vir Landbou Tel. 015 962 8310 / 408 www.univen.ac.za

Die Skool vir Landbou bied Landbou-ekonomie, Landbou- en Landelike Ingenieurswese, Familie-ekologie en tegnologie, Bosbou, Tuinboukundewetenskappe, Plantproduksie en Grondwetenskap aan. Daar is ook n Sentrum vir Landelike Ontwikkeling en Armoedeverligting en n afsonderlike Skool vir Omgewingswetenskappe. Universiteit van Zululand Fakulteit Wetenskap en Landbou Tel. 035 902 6649 / 6065 www.uzulu.ac.za Die Landboudepartement dek Agronomie, Dierewetenskap, Ekonomie, Voorligting en Landelike Ontwikkeling.

7. AgriSETA: Kortkursusse
Die landbousektor het oor baie jare heen gewoond geraak aan die sogenaamde kortkursusse. Die Boskop-opleidingsentrum het hierdie kursusse met groot sukses aangebied. Die grootste probleem met hierdie kursusse was dat die leerders nooit erkenning ontvang het vir die suksesvolle voltooiing daarvan nie. Die afgelope paar jaar is egter baie moeite gedoen om n oplossing vir hierdie probleem te vind. Sogenaamde eenheidstandaarde is ontwerp, wat verseker het dat die kursusganger aan die minimum standaarde voldoen. Nou word sodanige opleiding gesertifiseer, en die leerders ontvang sertifikate wat amptelik erken word. Primre en sekondre kwalifikasies, Sitrusmodules, Ornamentele Tuinbouen Landskapkwalifikasies word op die webtuiste www.agriseta.co.za genoem.

8. AgriSETA-geakkrediteerde diensverskaffers
Die volledige lys is te vinde op www.agriseta.co.za. Geakkrediteerde opleidingsverskaffers in verwante sektore is te vinde op die webtuistes van FOODBEV en die bosbou-SETA, FIETA. Besoek www.foodbev.co.za en www. fieta.org.za. Agri Skills Transfer Network Tel. 018 290 6019 / 082 801 9700 BC Landscape Training & Consultancy Tel. 011 475 7263 / 082 771 7683 Botsitso Development Service Providers Tel. 051 430 5666 info@botsitsodev.co.za Buhle Farmers Academy Tel. 013 665 4001 buhlefarmers@telkomsa. net (kyk advertensie op bl. 505) Dew Crisp Farms (Pty) Ltd. Tel. 011 840 1600 Dicla Training Tel. 011 662 9024 www.diclatraining.com Dynamic Opleidingsentrum Tel. 014 262 2332 / 082 923 9883 Faks 014 544 0425 dynamic.tc@vodamail.co.za Earth Innovations Tel. 043 726 9900 www.earthinnovations.co.za

507

Elgin Learning Foundation Tel. 021 848 9413 www.elf1.co.za Fair Deal Agric Opleidingsentrum Tel. 011 851 1059 Faks: 851 1059 / 082 572 3278 binafairdeal@worldonline.co.za Food Gardens Foundation Tel. 011 880 5956 Grain Training Institute Tel. 0861 484 678 (kyk advertensie onder) HENCHEM Tel. 021 948 7366 Institute of Natural Resources Tel. 033 346 0796 Intsukaze Opleidingsentrum Tel. 046 645 2221 / 084 840 3994 Flori Horticultural Services Tel. 013 866 7432 / 082 564 1211 Koue Bokkeveld Opleidingsentrum Tel. 023 317 0983 joy@xpoint. co.za KwaZulu-Natal Poultry Institute (KZNPI) Tel. 033 346 0049 www. kznpi.co.za Malizana Projects Tel. 012 252 4249 / 084 611 5003 Manstrat cc Tel. 012 4602499 / 082 569 6511 Marang Women in Agriculture & Development Tel. 014 566 3238 Molasba Mega Trade Tel. 015 291 4007 / 082 958 4025 Montshepetsa Bosiu Farming Tel. 015 291 2319 Morwa Agri-Development Tel. 012 343 1212 / 083 495 9986 Mpumalanga Agri Skills Development and Training Tel. 013 754 1162 www.masdt.co.za Mthonyama Dev. Enterprise & Agric./Soc. Consultants Tel/faks 043 643 3429 /5367, Tel. 043 642 2214 MPOSA Instituut vir Suiweltegnologie Tel. 012 843 5600 NWKV - Nasionale Wolkwekersvereniging van Suid-Afrika Tel. 041 365 5030 www.nwga.co.za Nerpo Consulting & Training Services Tel. 012 361 9127 / 082 556 7297 Ngwato Wamphela Agric. Training Services Tel. 011 394 6403 / 083 573 3485 Phezukomkhono Training Services (Edms) Bpk Tel. 044 279 3288 Protea Opleidingsentrum Tel. 021 948 1275 / 082 670 1636 Rainman Landcare Foundation Tel. 031 783 4412 www.rainman.co.za SA AgriAkademie Tel. 021 880 1276 www.agriacademy.co.za SAFROPA Tel. 012 258 8000 SASRI Tel. 031 508 7400 Scientific Roets Tel. 039 7271515 www.scientificroets.com

Shukela Opleidingsentrum Tel. 031 508 7735 Siyasanga Opleidingsentrum Tel. 043 736 9398 / 083 448 8475 Skills for Africa Tel/faks: 012 379 4920 www.skillsafrica.co.za (kyk advertensie onder bl. 506) Temo-Thuo Business Skills Solution Tel. 012 325 2165 / 083 358 0560 Tirhani Association for the Development Of Women Tel. 013 777 6191 / 083 482 0000 Tondeeca cc/Tracks & Wings Tel. 014 736 2992 / 082 322 3952 Tsolo Agriculture & Rural Development Institution Tel. 047 542 0107 / 082 857 5814 Uluntu Skills Development Centre Tel. 043 722 9185 / 083 381 8181 Umnga Farmers Group Tel. 045 933 1318 Umthathi Training Project Tel. 046 622 4450 Vukani Community Training Tel. 039 251 0982 / 084 724 5181 Zakhe Opleidingsentrum Tel. 033 251 0094 / 082 920 7408

9. AgriSETA: Leerderskappe
n Leerderskap kan oor die algemeen vergelyk word met die bekende vakleerlingskappe. n Leerderskap duur gewoonlik vir n tydperk van ses maande tot een jaar. Dertig persent van die opleiding is teoreties en 70% is prakties. Die hoofdeel van die opleiding, altans die praktiese opleiding, kan op n plaas aangebied word. Leerderskappe is beskikbaar in die volgende vakke: Landboubestuur, Agronomie, Veeteelt en Tuinboukunde (vir sowel plaaseienaar as plaaswerker), Vrugte, Graan, Malery, Rooi vleis, Suiker, Suikerprosessering en Tabak. n Leerderskap lei tot n kwalifikasie en die kwalifikasievlak begin op vlak 1 vlak 1 is gelyk aan Graad 9 (of Standerd 7 vir di wat nog onthou!). Die hoogste vlak is vlak 5. AgriSETA sal die kursusgeld betaal indien u u werknemers vir leerderskappe wil inskryf. Om te verseker dat soveel werknemers as moontlik aan die program deelneem, word daar vir n maksimum van vyf werkers per boer betaal. As n werkgewer meer as vyf werkers vir leerderskappe wil inskryf, kan dit gedoen word, maar dan moet die werkgewer self daardie gelde betaal. Die koste is sowat R15 000 per leerder vir n leerderskap.

508

Bogenoemde geld vir permanente werknemers, maar indien u aan n werklose persoon die geleentheid wil gee om n leerderskap te deurloop, kan u gerus die AgriSETA skakel. In die geval van n werklose persoon sal AgriSETA ook vir sy opleiding betaal die koste PLUS n weeklikse toelaag vir die duur van sy opleiding. Die werkgewer moet n ooreenkoms met die leerder aangaan vir die duur van die leerderskap. Die strategie is dat die werkgewer die werknemer n geleentheid bied om praktiese ondervinding in die werkplek op te doen. Die praktiese ondervinding moet vanselfsprekend verband hou met die teoretiese opleiding waarmee die leerder besig is. Na voltooiing van die leerderskap het die werkgewer geen verder verpligting teenoor die leerder nie. Deur so n leerder in te neem, kry u as werkgewer die geleentheid om die persoon te evalueer met die oog op latere indiensneming. BYKOMENDE AANSPORING: n Bykomende voordeel vir werkgewers is dat hulle ook belastingvoordele ontvang sodra leerders inskryf en wanneer hulle die leerderskap suksesvol voltooi het.
Bron: www.agriseta.co.za

Graan en Industrile Gewasse Openbare Steundienste Sakeafdeling Sakeafdeling Instituut vir Industrile Gewasse Instituut vir Landbouingenieurswese (Eng: IAE) (Eng: ICC) Tel. 012 842 4000 Tel. 014 536 3150 word volgens Kursusse in tabaken Kursusse aangebied in die katoenproduksie en veselgewasse behoefte velde van meganisasie, word aangebied. grondbewaringstrukture en dierebehuising. Kleingraaninstituut (Eng: SGI) Tel. 058 307 3400 Instituut vir Grond, Klimaat en n Gereelde kursus oor Water (Eng: ISCW) koringproduksie is gerig op Tel. 012 310 2500 voorligtingsbeamptes en studente. Ander kursusse oor kleingrane Gespesialiseerde kursusse word word op aanvraag aangebied in gestruktureer as komponente van navorsings- en diensprogramme samewerking met kommersile en op die gebied van water-oesting, ontwikkelende landboubedrywe grondwetenskap en klimaatstudies. Instituut vir Graangewasse (Eng: Navorsingsinstituut GCI) Plantbeskerming (Eng: PPRI) Tel. 018 299 6100 Tel. 012 808 8000 Kursusse oor die produksie van drobone, sonneblomme, sojabone, grondbone, mielies en sorghum word aangebied. Tuinboukunde-sakeafdeling Instituut vir Groente en Sierplante (Eng: VOPI) Tel. 012 841 9611 Kursus in Hidroponiese Groenteproduksie en in Basiese Groenteproduksie vir Beter Voedingswaarde word aangebied. Instituut vir Tropiese en Subtropiese Gewasse (Eng: ITSC) Tel. 013 753 7000 Opleiding sluit lesings asook praktiese velddemonstrasies in. Kursusse dek gewasen kultivarseleksie, boordvloerbestuur, snoei, nasnoeihantering, plantsiektese en die bestuur van siektes. Infruitec-Nietvoorbij Tel. 021 809 3100 Kursusse dek boorden wingerdbestuur, na-oes-tegnologie en verwerking, ensovoorts. vir

10. Basiese Onderwys en Opleiding vir Volwassenes (ABET) en algemene opleiding


Vind die ABET-kieslysopsie by www.agriseta.co.za.

n Aantal AgriSETA-geakkrediteerde verskaffers bied ABET-opleiding aan (sien opskrif 8). Media Works help klein, medium en mikro-ondernemings (KMMO) om leerders te vind, hulle te assesseer en hulle dan in die toepaslike ABET-program te plaas. Hulle voorsien ook fasiliteerders en hou toesig oor eksamens waar nodig. Media Works help ook die KMMOs met die relevante papierwerk wat vereis word om te voldoen aan die SETA se vereistes om die Vaardigheidsheffing te kan terugeis. Besoek www. mediaworks.co.za of skakel 0861 696757. Media Works het takke in Johannesburg, Bloemfontein, Kaapstad, Oos-Londen en Durban.. Thrive Leerfasilitering maak sin uit vaardigheidsontwikkelings- en SETA-akkreditasieprosesse vir sowel maatskappye as verskaffers van opleiding. Besoek www.thrive.co.za of skakel 0861 847 483. Lees oor Project Literacy by www.projectliteracy.org.za, of skakel die hoofkantoor by 012 323 3447. Die National Skills Development Handbook, n susterpublikasie, lei u op n maklik verstaanbare manier deur die vaardigheidstrategie en wetgewing en gee ook n omvattende lys van opleidingsverskaffers. Skakel 011 485 2036 of besoek www.rainbowsa.co.za

11. Die Landbounavorsingsraad (LNR)


Die institute van die LNR kan op versoek kursusse saamstel. Die aantal persone wat vir die kursusse aanvaar word en die koste wissel, en besonderhde daaroor kan by die kontaknommers verkry word. Lewendehawebesigheidsafdeling Instituut vir Diereproduksie Tel. 012 672 9111 Van die kursusse wat aangebied word, het te doen met diereproduksie, weiding, kaas- en joghurtproduksie, vleisverwerking en karkasopsnyding Onderstepoort Veeartsenykundige Instituut Tel. 012 529 9111 Kursusse wat aangebied word, sluit in toegepaste veeartsenykundige helmintologie, veeartsenykundige ektoparasitologie en bosluisidentifi seringskursus.

Beginsels van gentegreerde plaagbestuur (IPM) vir gevestigde en ontwikkelende landboustelsels Hantering, onttrekking en identifisering van plantparasitiese nematode Die identifisering van van plantetende myte en van skyfiegemonteerde voorbeelde van geselekteerde mytfamilies Inleidende en gevorderde spin nekopidentifiseringskursusse Identifisering van enkele parasitiese myte (Acari) van vols en huisdiere in SuiderAfrika. Die beheer van indringerplante vir grondbestuurders Byeboerdery-ontwikkeling vir hulpbronbeperkte boere en vir voorligtingsbeamptes Praktiese kursus in fitobakter iologietegnieke in toegepaste entomologie Inleidende mikologie Kursus in swamtaksonomie Plantinspekteurskursus vir die identifisering van kwarantynplae en siektes Biologie en beheer van grasdraertermiete Transmissieelektronmikroskopie voorbereiding en bestudering van biologiese materiaal

Besonderhede van ander verskaffers van opleiding kan gevind word onder die Opleiding en navorsing opskrif in die hoofstukke van hierdie gids

509

Navorsing, opleiding en ontwikkeling


Presisieboerdery
Sien ook die hoofstuk oor kartering

Die bedryfsgereedskap Presisieboerdery benut ses ultramoderne tegnologie: Globale Posisioneringstelsels (GPS), wat n navigasiestelsel bied om elke trekker of dorsmasjien se ligging enige plek op n land te bepaal binne minder as 2 meter op n lengte-breedte-oorlegrooster. Geografiese Inligtingstelsels (GIS) GIS-rekenaars l ruimtelike data wat verband hou met oesproduktiwiteit en grondinsette vas en bestuur en analiseer dit. Veranderliketempo-tegnologie (Variable Rate Technology of VRT), wat die beheer van velduitsette vanuit die vliegtuig of helikopter moontlik maak. Optiese satellietbeeld verskaf waretydsmonitering van gewasontwikkeling en afwykings weens verandering in grondpotensiaal, fisiese of klimaatsveranderlikes, plae en siektes of voedingstekorte. Satellietbeeld en lugbeelde Naby-infrarooi (NIR) orto-gerektifiseerde beelde. Hierdie tegnologie is besig om al hoe belangriker te raak aanvanklik in die geval van houten wynboere, maar tans brei dit na alle boere uit. Inligting wat deur hierdie tegnologie bekom word, stel boere in staat om: Insette soos misstowwe en saad teen veranderlike tempos aan te wend presies waar dit nodig is; Meer doeltreffende gebruik van hierdie insette te maak. Presisieboerdery word gelys onder Key Strategic Areas and thrusts in die DLBV se National Agricultural Research and Development Strategy. Die dokument is beskikbaar op www.daff.gov.za

1. Oorsig
Presisieboerdery is n plekspesifieke benadering tot gewasbestuur wat gewasboere in staat stel om optimale insette in hulle lande aan te wend slegs waar en wanneer dit nodig is. Presisieboerderymetodes is gegrond op sinvolle agronomiese, ekonomiese en omgewingsdata. Die konsep is eenvoudig: Net soos wat elke landery op n plaas verskillend behandel word volgens die gemiddelde produksievermo van die grond, pas presisieboerdery die behandeling van die grond op verskillende plekke op n landery volgens die werklike variasies op die betrokke plekke aan. Basiese beginsels Hoe meer homogeen die grond in n landery is, hoe minder voordeel sal mens uit presisieboerdery trek. Aan die ander kant, hoe meer veranderlik die grond is, hoe groter die voordele. n Ekonomiese ontleding sal uitwys op watter punt belegging in n presisieboerderyprogram n sekere minimum vaste koste per hektaar behels. Dit sal nie ekonomies geregverdig wees in gevalle van lae-insetkoste-, lae-opbrengs- renafhanklike oesproduksie nie, maar in die geval van ho-insetkoste, ho-opbrengs-oesproduksie op hopotensiaalgrond veral onder besproeiing sal die stelsel se vermo om duur insette te optimaliseer, uiters voordelig wees.

510

2. Rolspelers
Agrista Tel. 031 303 2299 www.agrista.com Caryki Consulting BK Tel. 083 445 2662 Caryki@iburst.co.za Cerealis Precision Tel. 018 632 0362 doret.smit@cerealisprecision.com www.cerealisprecisionsa.com DFM Software Solutions Tel. 021 904 1154 www.dfmsoftware.co.za GeoSpace International Tel. 012 348 4586 www.geospace.co.za Hanna Instruments Tel. 011 615 6076 www.hannainst.co.za Kyk advertensie op bladsy ** Laduma Harvesting Tel. 082 446 1300 www.laduma-sa.com Spesialiste op die gebied van presisieboerdery-inligting en opbrengskartering

Lantek SA Tel. 082 374 4760 www.lanteksa.co.za MAPCO Tel. 017 712 1075 www.mapcosa.co.za Max Yield Hannes 082 419 3337 hannes@maxyield.co.za

OMNIA Bpk. Tel. 011 709 8888 www.omnia.co.za Beskikbare dienste: Uitvoerige gronden chemiese kaarte vir integrasie in die presisieboerderyproses. n Landboukundige span om aanbevelings te doen oor hoe om die presisieboerderyproses stap vir stap te ontwikkel.

Produkte sluit onder meer die DFM Besproeiingsbeheerstelsel Land Resources International en DFM Deurlopende Grondvog- Tel. 033 392 8360 toetspen in. www.lri.co.za Electrolee Tel. 012 347 9933 www.electrolee.co.za

LREye-beelde, wat deur middel van die jongste afstandswaarnemin gtegnologie uit die lug verkry word, voorsien boere van noodsaaklike Moniteer die vloei van saad en inligting oor oesprestasie. bemestingstowwe asook asrotasie. Herhaaldelike oesprobleme kan oor n tydperk dopgehou word, EnviroMon sodat dit op kostedoeltreffende Tel. 021 851 5134 wyse opgelos kan word. www.enviromon.co.za Vir die voorsiening, installering, onderhoud en kalibrering van instumentasie waarmee weerelemente en grondvogtoestande gemonitor word. Falcon Agricultural Equipment Tel. 033 330 4764 www.falconequipment.co.za Farm-IT Solutions Tel. 012 666 7000 www.farm-it.co.za FarmSecure Tel. 058 307 6900 www.farmsecure.co.za LNR Instituut vir Grond, Klimaat en Water Tel. 012 310 2500 iscwinfo@arc.agric.za www.arc.agric.za Die LNR-instituut vir Grond, Klimaat en Water (LNR-IGKW) het n afdeling wat fokus op navorsing oor en die implementering van presisieboerdery. Gespesialiseerde toerusting, tesame met met n uitgebreide databasis van satellietbeelde, word gebruik om produkte te ontwikkel om boere te help om meer winsgewend te boer deur middel van presisieboerdery.

Landboukontrakteurs vir konvensionele of geenbewerking- Promeet beplanting, vir die verspreiding van Michiel Theron 082 802 2442 kalk (presisiegebaseer GPS) promeet@lantic.net New Holland Ronin Tel. 011 922 2300 Tel. 011 606 2194 / 082 452 0673 www.nhsa.co.za www.roninpfs.com Presisieboerderytoerusting Doen navraag oor die Dickey John Vra u naaste Northmec-handelaar/ Land Manager beheerstelsel en agent uit oor die Cruizer-gidsstelsel. ander presisieboerderytoerusting. Kontakbesonderhede is beskikbaar Senter 360 by www.northmec.co.za Tel. 018 469 1331 / 082 564 5955 www.senter360.co.za Nviro Crop Tel. 018 290 7343 SiQ www.nvirocrop.com Tel. 012 807 9460 Eugene.duPreez@siq.co.za NviroTek Labs (Pty) Ltd www.siq.co.za Tel. 012 252 7588 www.nviroteklabs.co.za Technifarm Landwye onafhanklike Tel. 028 514 3140 laboratoriumdienste vir die info@technifarm.co.za landbou. Ontleding van grond, www.technifarm.co.za plante en water is van kritieke belang om optimale oeste te Theebo Tech (Pty) Ltd verseker van enige tipe gewas wat Tel. 021 981 2161 www.equalizer.co.za geproduseer word. TOPCON Tel. 018 468 2822 www.topconpa.com Aantekeninge oor satellietbeelde kan gevind word op die Agis-webtuiste www.agis.agric.za. Besoek die webtuistes van ander rolspelers, soos www. nvirocrop.com

511

Navorsing, opleiding en ontwikkeling


Presisieveeboerdery
1. Oorsig
Die gesondheid, gedrag en welstand van diere word toenemend belangrik vir die gehalte van voedsel. Indien die gesondheid, gedrag en welstand van diere gemoniteer word, het verbruikers die gemoedsrus dat die produkte wat hulle koop afkomstig is van gesonde diere wat volgens goeie boerderypraktyke aangehou word. Presisieveeboerdery (PVB) is n onderafdeling van presisieboerdery. Identifikasie en verwante sensoriese en opsporingstegnologie ter verbetering van voeding en beheer word in presisieveeboerdery aangewend. Dit bevorder verder die bereiking van objektiewe opbrengsdoelwitte, en verbeter nie slegs diere se gesondheid nie, maar ook die benutting van verwante hulpbronne. Opspoorbaarheid en outomatiese voedselinligtingsbestuur is van die uiterste belang vir presisieveeboerdery. Die meeste boere se besluite berus op hulle verwagtings vir die kort termyn eerder as vir die lang termyn. Ten einde goeie PVB-praktyke te laat posvat, is dit noodsaaklik om n goeie opbrengs op die boer of voedselmaatskappybestuurder se belegging in goeie boerderypraktyke te toon. Dit is eweneens belangrik om die regte balans tussen volhoubaarheid en winsgewendheid te vind. Die groot vraag is: Hoe kan presisieveeboerdery prakties gemaak word sodat die boer dit kan toepas? n Nuwe projek genaamd BrightAnimal is geloods om antwoorde op hierdie vraag te vind. Die projek is n gekordineerde veldtog wat die steun van die Europese Unie geniet. Ou en nuwe navorsing oor presisieveeboerdery word bestudeer. Met BrightAnimal word presisieveeboerdery in die lig van verbruikers se belange en produksieprosesse op plase bekyk. Spesiale klem word gel op die behoeftes van en implikasies vir klein en medium ondernemings. BrightAnimal sal n boek oor presisieveeboerdery uitgee asook brosjures oor die beste PVB-praktyke op vier terreine, naamlik waterkultuur, melkkoeie, varke en lhenne. AIDC UK kordineer hierdie projek. Onder andere Brittanje, Spanje, Noorwe, Denemarke en Estland tel onder BrightAnimal se Europese vennote. Suid-Afrika, Sjina, Brasili, Thailand, Maleisi en Australi neem aan die projek deel. BrightAnimal sal in 2010 al hoe wyer bekend gestel word en teen die middel van 2011 ten einde loop. Belanghebbendes en deskundiges in Suid-Afrika kan deur BrightAnimal regstreeks kontak maak met PVB-navorsers oor die hele wreld heen. Hulle sal die navorsers se verslae en programme kan bestudeer, die uitwerking van PVB op produsente kan evalueer, en aanbevelings vir die toekoms kan maak.

n BrightAnimal-werkswinkel vir die werkspakkette Standaarde en Beste Praktyke en Voedselinligtingsbestuur en Gevorderde Opsporing sal op 8 September 2010 in Johannesburg gehou word. N hierdie werkswinkel volg die ICST eAfrica-konferensie op die 9e en 10e September 20101. Lede van die Suid-Afrikaanse netwerk en PVBgemeenskap sal dus op hierdie konferensie na kundiges van oor die hele wreld kan luister.
Bron: Gwynne Foster. Die Verbruikersgoedereraad van Suid-Afrika (CGCSA)) is die geregistreerde regspersoon. Gwynne Foster kordineer BrightAnimal se aktiwiteite in Suid-Afrika. Skryf gerus aan haar by g.foster@mweb.co.za. Lees meer oor BrightAnimal op hulle webtuiste www.brightanimal.eu of skryf aan Andrew Callahan by AndrewC@aimuk.org

2. Rolspelers
Belanghebbendes in die identifisering, monitering en opsporing van lewende hawe.

AXXON Tel. 011 837 7177/6/0 Faks 011 837 3100 axxon@global.co.za Leweransier van elektroniese diereskale en identifiseringstelsels wat by die meeste plaaslike sagtewareprogramme inskakel. BrightAnimal Gwynne Foster 082 578 4201 g.foster@mweb.co.za www.brightanimal.eu BURNTAG Tel. 028 722 2399 Die merk van lewende hawe GMP Tags contact@gmpbasic.co.za www.gmptags.co.za Committed to traceability HOTSURE Tel. 0861 COLLAR Faks 086 640 5744 www.hotsure.co.za Biotelemetriese oplossings vir voorkomende risikobestuur en presisieboerdery. Die voordele behels: afstandsmonitering van diere se gesondheid monitering van presisiebeweiding en veldbenutting afstandsmonitering van vee en wild (ekotoerisme, gesondheid en veiligheid) navorsingsinstrument sowel as monitering van die onderwerp wat nagevors word monitering van bronstigheid en bulprestasie plaasoutomatisering monitering van hoe roerende bates gebruik word afstandsmonitering van (los of vaste) vrieskas of koelkas (reisend en vas) plaassekuriteit (alarmmonitering en persoonlike beskerming)

monitering van oppassers, veewagters en voetslaanjagters monitering van voertuiggebruik en voertuigopsporing monitering van produktemperatuur terwyl produkte vervoer word plaasbeplanning en bestuur van hoe natuurlike hulpbronne aangewend word Identipet Tel. 011 957 3455/6 info@identipet.com www.identipet.com LNR-Irene Tel. 012 672 9393 ben@arc.agric.za Lees in die hoofstuk Vee meer oor die DNS-toetse en identifisering wat die LNR op Irene doen. Ben Greyling kan in verband hiermee geskakel word. RAU Easy Farming Tel. 058 863 1515/082 550 6883 www.animalimmobilizer.com RuDDScales Tel. 086 111 4634 www.rudd.co.za Veeskale met gespesialiseerde sagteware en elektroniese identifikasieprodukte. SA Vet Tel. 086 119 2345 Toerusting vir die identifisering van invoer- en uitvoervee Verbruikersgoedereraad Suid-Afrika (CGA) Tel. 011 789 5777 www.cgcsa.co.za van

Die geregistreerde Suid-Afrikaanse regspersoon en vennoot van die BrightAnimal-projek.

512

Navorsing, opleiding en ontwikkeling


Wetenskap en navorsing
Kyk ook na die hoofstuk oor biotegnologie en plantteling

Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde (SABS) Tel. 012 428 7911 www.sabs.co.za

Die Buro is verantwoordelik vir die ontwikkeling en publikasie Hierdie instansie onderneem en van standaarde vir produkte en pas gerigte navorsing in wetenskap en tegnologie toe om die dienste. lewenskwaliteit van die mense van die land te verhoog.

Wetenskaplike en Nywerheidsnavorsingsraad (WNNR) Tel. 012 841 2911 www.csir.co.za

1. Oorsig
Omdat die landbou n primre bedryf is, ondersteun dit baie ander bedrywe wat betref werkverskaffing. Hierdie steun kan rofweg in n verhouding van 1:1,6 uitgedruk word. Afgesien daarvan dat die landbou n katalisator is vir ekonomiese groei, verskaf dit kos, klere en werk aan baie, help dit om armoede te verlig, en bevorder dit toerisme en internasionale mededingendheid. Dit word na die insluiting van die Nasionale Ruimtelike Inligtingsraamwerk (NRIR) by die Navorsings- en Ontwikkelingstrategie vir die Landbou al hoe belangriker om toepaslike tegnologie te identifiseer, te ontwikkel, aan te pas, in werking te stel en na die eerste en tweede ekonomie oor te dra. Sodoende kan die kloof weens dualisme hopelik oorbrug word. Die oogmerk met die identifisering van nuwe en ontluikende tegnologie in Suid-Afrika is nie net om die land se mededingendheid te verhoog nie, maar ook om voedselsekuriteit te verseker en ontluikende boere te help om die hoofstroom te betree. Die identifisering van tegnologie en die stimulering van innoverende oplossings moet aangemoedig word.
Bron: Die Nasionale Navorsings- en Ontwikkelingstrategie vir die Landbou 2008, wat verkrygbaar is op die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye se webtuiste www. daff.gov.za

3. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Navorsing en ontwikkeling geniet voorrang in die Strategiese Plan vir die Suid-Afrikaanse Landbou wat bekend gemaak is deur die Nasionale Departement van Landbou, Bosbou en Visserye asook Agri SA en NAFU SA. Hierdie dokument kan verkry word by die Departement se webtuiste: www.daff.gov.za. Soek hier ook na die National Agricultural Research & Development Strategy. U sal die regering se dokument South Africas national research and development strategy kry by www.gov.za Direktoraat: Navorsing & Tegnologieontwikkeling Mnr. Ramagwai Joseph Sebola Tel. 012 319 6078 Die Direktoraat ontwikkel en monitor die implementering van n toepaslike beleid en strategie vir navorsing en ontwikkeling, tegnologieontwikkeling en -oordrag in die landbousektor. Die Nasionale Landbounavorsingsforum (NLNF) Tel. 012 319 6286 / 078 Vennote van die Forum behels die nasionale en provinsiale regering, universiteite en universiteite van tegnologie, private navorsingsliggame en die private sektor. Hulle hoofdoelwit is om konsensus te fasiliteer en samewerking te integreer in navorsing, ontwikkeling en tegnologieoordrag na die landbou ten einde die nasionale ekonomiese groei, maatskaplike welsyn en omgewingsvolhoubaarheid te bevorder. Verder word daar gepoog om die regering deur die Minister van Landbou en Grondsake te adviseer oor alle sake betreffende landbounavorsing, ontwikkeling en tegnologieoordrag. Die Sekretariaat is deel van die DLBV. Die meeste direktorate is betrokke by landbounavorsing in die betrokke verantwoordelikheidsgebied (bv. diereproduksie, genetiese hulpbronne en dergelike meer.

2. Wetenskaplike rade van Suid-Afrika


Landbounavorsingsraad (LNR) (kyk opskrif 4) Tel. 012 427 9700 www.arc.agric.za Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing (RGN) Tel. 012 302 2000 / 021 466 8000 / 031 242 5400 www.hsrc.ac.za

Hierdie Raad bevorder landbou en RGN fasiliteer verwante sektore deur navorsing, Die en tegnologieontwikkeling en probleemoplossing vergemaklik besluitneming deur tegnologie-oordrag. uitnemende navorsing in die Mediese Navorsingsraad geesteswetenskappe. (MNR) Tel. 021 938 0911 Raad vir Geowetenskap (RGW) www.mrc.ac.za Tel. 012 841 1911 www.geoscience.org.za Die MNR bevorder die bevolking se gesondheidstatus en Die RGW doen geologiese, lewenskwaliteit deur relevante en geofisiese en paleontologiese uitnemende gesondheidsnavorsing navorsing wat geologiese inligting wat daarop gerig is om billikheidheid aan die regering en die publiek verskaf. Raadpleeg die hoofstuk en ontwikkeling te bevorder. oor Tegnologie vir meer inligting. Nasionale Navorsingstigting (NNS) Raad vir Mineraaltegnologie Tel. 012 481 4000/1 (Mintek) www.nrf.ac.za Tel. 011 709 4111 www.mintek.ac.za Die NNS is n belangrike instrument waarmee die land in kennis en Mintek help die mineraalbedryf vernuwing oor die hele spektrum om doeltreffender te funksioneer van die natuurwetenskappe en deur die mees gepaste en kosteingenieurswese, asook die sosiale effektiewe tegnologie te ontwikkel en beskikbaar te stel. en geesteswetenskappe kan bel.

Ander:
Departement van Wetenskap en Tegnologie Tel. 012 843 6300 Faks 012 323 8308 www.dst.gov.za Die Departement van Wetenskap en Tegnologie poog om maatrels in te stel wat die wetenskap en tegnologie op so n wyse sal aktiveer dat dit n volhoubare uitwerking sal h op groei en ontwikkeling op vlakke wat vir alle Suid-Afrikaners saak maak.

4. Die Landbounavorsingsraad (LNR)


Die LNR is ingevolge die reguleringsraamwerk wat betrekking het op instansies wat navorsing en ontwikkeling as hooftaak het, rekenskap verskuldig aan die Departement van Wetenskap en Tegnologie. Maar die LNR ressorteer onder die Departement van Landbou wanneer sy doelwitte en begroting ter sprake kom. Die LNR is een van agt navorsingsrade in SuidAfrika en is in 1992 gestig kragtens die Landbounavorsingswet 86 van 1990, soos gewysig in 1993 en 1995. Die navorsingsinstitute word hieronder gelys. Besoek www.arc.agric.za of skakel die LNR se hoofkantoor by 012 427 9700 vir meer besonderhede.

514

Tuinboukundige Sakeafdeling (TBA)


Instituut vir Tropiese en Subtropiese Gewasse (Eng: ITSC) Tel. 013 753 7000 Aktiwiteit: sitrus, pynappel, piesang, avokado, mango, koejawel, lietsjie, papaja, grenadella, tee, koffie, speserye, pekanneute, makadamianeute, kasjoeneute, kakao, kokosneute Instituut vir Groente Sierplante (Eng: VOPI) Tel. 012 841 9611 en

Instituut vir Diereproduksie Tel. 012 672 9111 Aktiwiteit: verbetering van lewende hawe, dierevoeding en boerderystelsels Ontwikkeling van klein, medium en mikroondernemings (KMMOs), voedselprodukte/voerprodukte, dierevoer, verbeterde vleisen suiwelprodukte, produksie van beesvleis en suiwelbeeste, skape, varke, bokke, hoenders, hoendervoeding, melkbeesvoeding, rooivleisproduksie, varkvoeding

5. Ander instellings en organisasies wat betrokke is


Afrika-instituut van Suid-Afrika Hannas Instruments Tel. 011 615 6076 (AISA) www.hannainst.co.za Tel. 012 328 6970 www.ai.org.za HOTSURE AISA is n onafhanklike Tel. 0861 265527 navorsingsorganisasie en dinkskrum www.hotsure.co.za wat in sy navorsing, publikasies en navorsingsbiblioteek op Afrika Enigeen wat navorsing wil doen met die oog op n magisterfokus. of doktorsgraad kan om n produktoelaag of beurs aansoek Aginfo (Edms) Bpk (AMT) doen. Tel. 012 361 2748 / 8344 www.agrimark.co.za Instituut vir Kommersile Navorsing is gerig op die ontwik- Bosbounavorsing (IKBN) keling van n analitiese raamwerk Tel. 013 764 2393 wat rolspelers sal bystaan in landbou www.icfr.ukzn.ac.za om die effek van verskillende Maatskappye wat by landbou agro-ekonomiese veranderlikes te betrokke is onderneem hulle kwantifiseer, soos landboubeleid, eie navorsing, byvoorbeeld tegnologie, ontwikkelingstrategie, die saadmaatskappye en streeksaanvraag, produkvermisstofmaatskappye. Die spreiding, mededingende voordele Belastingswysingswet laat en handelsbevryding van die maatskappye toe om 150% van landbou-ekonomie van die streek. hul uitgawes vir navorsing en ontwikkeling (N & O) van hul Buro vir Voedsel- en Landboukundige Beleid (BVLB) belasbare inkomste af te trek. Dit is n poging om maatskappybesteding Tel. 012 420 4583/2 aan N & O aan te moedig en om www.bfap.co.za Suid-Afrika n aantreklike plek te Die BVLB is n onafhanklike maak vir die beoefening van N navorsingseenheid wat die & O met behulp van buitelandse Universiteit van Pretoria, die bronne. Kry hulle besonderhede Universiteit van Stellenbosch, die by Maatskappye wat betrokke is Wes-Kaapse Departement van in die betrokke hoofstukke. Landbou en die Food and Agricultural Policy Research Institute (FAPRI) en Landbounavorsingstasies geassosieerde organisasies betrek. Armoedsvlakte 053 927 3801 Dundee 034 212 2479 Centre for Science, Technology Karakoel 054 332 1931 and Innovation Indicators Kokstad 039 727 2105 (CeSTII) Nooitgedacht 017 819 2781 Gesetel by die RGN DFM Software Solutions Tel. 021 904 1154 www.dfmsoftware.co.za Ander landbounavorsingstasies: Messina , Outeniqua Eksperimentele Plaas, Koopmansfontein, Rooibekvinknavorsingseenheid (QNE), Die maatskappy verskaf die uitslae Rietrivier, Sandvet, Toowomba en van opnames oor bosbougrondvog Vaalharts. Besonderhede van party deurlopend aan die LNR en kan by www.arc.agric.za gevind universiteite. word. Grassland Society of Southern Proteennavorsingstigting Africa (GSSA) Tel. 011 803 2579 Tel. 049 842 4335 www.proteinresearch.net www.grassland.org.za Grondkundevereniging van Suid-Afrika (GVSA) Tel. 012 310 2504 www.soils.org.za Sitrusnavorsing Internasionaal (SNI) Tel. 013 759 8000 www.citrusres.com

Openbare Steundienste Sakeafdeling

Aktiwiteit: groente, aartappels, Instituut vir Grond, Klimaat en blomme (bolle), uie, tamaties, patats, Water (Eng: ISCW) kassawe, swartbekboontjies Tel. 012 310 2500 Infruitec-Nietvoorbij Tel. 021 809 3100 Aktiwiteit: vrugteproduksie, wingerdbou / enologie, bladwisselende vrugte, tafeldruiwe, rosyntjies, wit druiwe, wyn- en brandewynnywerheid, appels, perskes, pruime, pere, bessievrugte, boomneute, rooibostee, dadels, olywe, kiwivrugte, hop Aktiwiteit: grondwetenskap, agrometeorologie, waterbenutting, geografiese inligtingstelsel (GIS) Instituut vir Landbouingenieurswese (Eng: IAE) Tel. 012 842 4000 Aktiwiteit: waterkultuur, besproeiingstelsel, energie, meganisasie, produkprosessering Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming (Eng: PPRI) Tel. 012 808 0952

LNR Graan en Industrile Gewasse Sakeafdeling


Instituut vir Graangewasse (Eng: GCI) Tel. 018 299 6100

Aktiwiteit: plae, siektes en die bestryding van indringeronkruid, onkruiddoderbestuur, bosAktiwiteit: graanoeste mielies, entomologie, heuningproduksie sorghum en katstert, sonneblom, grondboontjie, sojabone, dro Nuusoordrag bone, swartbekboontjies, soet wit Voorheen: Volhoubare Plattelandse wolfsboontjie, Angola-ertjie Bestaan (VPB) Tel. 012 427 9700 / 23 Kleingraaninstituut (Eng: SGI) Tel. 058 307 3400 Die VPB-afdeling is gestig sodat die sakeafdelings vir navorsing en Aktiwiteit: koring, gars, hawer, rog ontwikkeling die behoeftes van die arm landbousektor beter verstaan. Instituut vir Industrile Gewasse (Eng: IIC) Tel. 014 536 3150 / 2 Aktiwiteit: tabak, katoen, hennep, vlas, sisal, kenaf

LNR Lewendehawebesigheidsafdeling
Onderstepoort Veeartsenykundige Instituut (OVI) Tel. 012 529 9111 Aktiwiteit: inentings, dieresiektes/ aansteeklike siektes, parasitologie, toksikologie.

515

South African Sugarcane Research Institute (SASRI) Tel. 031 508 7400 www.sugar.org.za

Southern Education and Research Alliance (SERA) Tel. 012 841 2204 www.seralliance.com

Sugar Milling Research Institute n Gesamentlike onderneming van die Universiteit van Pretoria en die (SMRI) WNNR. Tel. 031 273 1300 www.smri.org Universities and Agricultural Suid-Afrikaanse Vereniging vir Colleges (see the Agricultural Education and Training chapter). Dierewetenskap (SASAS) www.sasa.co.za Waternavorsingsraad (WNR) Suid-Afrikaanse Grondopname Tel. 012 330 0340/9053 www.wrc.org.za Organisasie (SAGO) Tel. 018 633 1143 www.sasso.co.za Die WNR funksioneer ooreenkomstig die Suid-Afrikaanse Vereniging vir Waternavorsingswet (34 van 1971) Gewasproduksie (SAVG) en sy opdrag is om waternavorsing www.sascp.org.za en -ontwikkeling te ondersteun en om n volhoubare waternavorsings Suider-Afrikaanse Vereniging kapasiteit in Suid-Afrika op te bou. vir Tuinbouwetenskap www.sashs.co.za

6. Plaaslike sakeomgewing
Ooreenkomstig ekologiese en sosio-ekonomiese toestande in elke provinsies, verskil die provinsies se navorsingsvoorkeure. Die Nasionale Landbounavorsing- en Ontwikkelingstrategie stel die volgende sleutelgebiede van tegnologiese ontwikkeling as nasionale prioriteite, tesame met n kort oorsig van elkeen: Volhoubare bestuur van natuurlike hulpbronne Handhawing en versterking van n kompeterende landbousektor deur middel van biotegnologie Inligtings- en kommunikasietegnologie Aardwaarnemingstegnologie Geografiese inligtingstelsels, ruimtelike modellering en scenariobeplanning Produkdifferensiasie ter wille van wreldwye mededingendheid Wreldwye mededingendheid en makro-ekonomie Ontwikkeling van n-oestegnologie ter wille van waardetoevoeging Bio-energie en biobrandstowwe Presisielandbou Gesondheid van diere en plante Inheemse voedselgewasse Produksie (van graan en lewende hawe) in klimaatuiterstes

7. Internasionale sakeomgewing
Vind ook die skakels op www.dst.gov.za vir toegang tot talle internasionale rolspelers. Association of Agricultural Research Institutions in the Near East and North Africa (AARINENA) www.aarinena.org African Agricultural Technology Foundation (AATF) www.aatf-africa. org Australian Centre for Industrial and Agricultural Research (ACIAR) www.aciar.gov.au Access to Global Online Research in Agriculture (AGORA) www. aginternetwork.org African Highlands Initiative (AHI) www.africanhighlands.org Agricultural Research Service (ARS) www.ars.usda.gov The Association for Strengthening Agricultural Research in Eastern and Central Africa (ASARECA) www.asareca.org African Technology Policy Studies Network (ATPS) www.atpsnet. org Comprehensive Africa Agricultural Development Programme (CAADP) (besoek www.nepad.org, www.fao.org, www.fara-africa.org en ander relevante webtuistes).

Commonwealth Agricultural Bureau International (CABI) www.cabi. org The Consultative Group on International Agricultural Research (CGIAR) www.cgiar.org. Die webtuiste is n uitstekende bron van groeperings en navorsingspublikasies wreldwyd. International Centre for Tropical Agriculture (CIAT) www.ciat.cgiar. org Centro Internacional de Mejoramiento de Maz y Trigo (CIMMYT International Maize and Wheat Improvement Centre) www.cimmyt. org International Potato Centre (CIP) www.cipotato.org Agricultural Research for Developing Countries (CIRAD) www.cirad. fr COPAC Academic and National Library Catalogue: Gratis toegang tot die gekoppelde katalogi van 24 van die grootste navorsingsbiblioteke van universiteite in die Verenigde Koninkryk en Ierland - www.copac. ac.uk West and Central African Council for Agricultural and Research Foundation (CORAF) www.coraf.org CROP & FOOD Research (Nieu-Seeland) www.crop.cri.nz Technical Centre for Agriculture and Rural Co-operation (CTA) www. cta.int European Initiative for Agricultural Research and Development (EIARD) www.eiard.org ELDIS n diens om bronne oor landbounavorsing in Afrika te soek www.eldis.org Brazilian Agricultural Research Corporation (EMBAPA) www. embrapa.br European South African Science and Technology Advancement Programme (ESASTAP) www.esastap.org.za EU Europese Unie kry die landbounavorsingspublikasies by http:// ec.europa.eu/research/fp6/ssp/eurocrop_en.htm Forum for Agricultural Research in Africa (FARA) www.fara-africa. org Farm-Africa (Food and Agricultural Research Management) www. farmafrica.org.uk Federation of European Laboratory Animal Science Associations (FELASA) German Development Co-operation (GTZ) www.gtz.de International Centre for Agricultural Research in Dry Areas (ICARDA) www.icarda.org Implementation & Coordination of Agricultural Research & Training in the SADC Region (ICART) kry die skakel by www.sadc.int The World Agroforestry Centre (ICRAF) www.icraf.cgiar.org International Crop Research Institute for the Semi-Arid Tropics (ICRISAT) www.icrisat.org Canadas International Development Research Centre (IDRC) www. idrc.ca International Centre for Soil Fertility and Agricultural Development (IFDC) www.ifdc.org International Food Policy Research Institute (IFPRI) www.ifpri.org International Institute for Tropical Agriculture (IITA) www.iita.org The Instituto Nacional de Tecnologa Agropecuaria (INTA) from Argentina www.inta.gov.ar International Plant Protection Convention (IPPC) www.ippc.int International Rice Research Institute (IRRI) www.irri.org International Service for National Agricultural Research (ISNAR) www.isnar.cgiar.org PROLINNOVA Promoting Local Innovation (in ecologically-orientated agriculture and natural resource management) www.prolinnova.net Research Into Use (RIU) www.researchintouse.com. Hierdie program poog om toegang tot kennis en tegnologie vir behoeftiges wie se lewensonderhoud afhanklik is van natuurlike hulpbronne te vergemaklik. Dit kan ook groepe wat belowende navorsing doen help om fondse te bekom. Kontak Lucy Nickoll by L.nickoll@nrint.co.uk Regional Universities Forum for Capacity Building in Agriculture (RUFORUM) www.ruforum.org South Africa-Netherlands Research Programme on Alternatives in Development (SANPAD) www.sanpad.org.za UNESCO Institute for Statistics (UIS) www.uis.unesco.org WARDA Africa Rice Centre www.warda.org West and Central African Council for Agricultural Research and Development (WECARD) WorldFish Centre www.worldfishcentre.org

516

Oesgewasse en tuinboukunde
Aartappels
1. Oorsig
Die aartappel (solanum tuberosum) word wreldwyd as n belangrike voedselsoort beskou dermate dat die Verenigde Nasies 2008 tot die Internasionale Jaar van die Aartappel verklaar het. Aartappels word beskou as n sleutelwapen in die globale stryd teen honger en wanvoeding en in die bewerkstelliging van voedselsekerheid. Aartappels is propvol vitamine B3, B5, B6, C en vesel. Na rys, koring en mielies word aartappels as die wreld se vierde grootste voedseloes georden. Aartappels word nie alleenlik deur mense as n groentesoort geet nie, maar kan ook as voer vir lewende hawe gebruik word. In Suid-Afrika word aartappels ook deur die verwerkingsektor gebruik om verwerkte produkte te vervaardig, naamlik aartappelkrulle asook bevrore en vars aartappelskyfies. Aartappelstysel word in die voedselbedryf as n verdikker en bindmiddel in sop en sous gebruik, en elders word dit as kleefmiddel asook vir die vervaardiging van papier en bord gebruik. Dit het ook potensiaal as n grondstof vir die maak van biodegradeerbare verpakkingsmateriaal, en kan gebruik word vir die brou van alkoholiese dranke soos vodka. Sowat 19,3 miljoen hektaar aartappels word jaarliks wreldwyd aangeplant. Die totale produksie is gemiddeld 322 miljoen ton. In Afrika word gemiddeld 1,5 miljoen hektaar jaarliks met aartappels beplant, wat n gemiddelde opbrengs van 16,3 miljoen ton aartappels lewer. SuidAfrika lewer 35 ton opbrengs per hektaar, gevolg deur Egipte en Marokko, met onderskeidelik 25 en 24 ton.
Bron: Aartappels Suid-Afrika (aangepas) en http://en.wikipedia.org/wiki/Potato

Transformasie. Die transformasieprogramme word voortdurend uitgebrei, en fokus op die areas ondenemingsontwikkeling, billikheidsvennote, SEB-voldoening, vaardighede-ontwikkeling en sosioekonomiese ontwikkeling. Die oorkoepelende doel van transformasie is om volhoubare ekonomiese ontwikkeling en verandering vir aartappelprodusente te bewerkstellig. Streeksdienste. Die vyf streekskantore is strategies geplaas om dienste aan aartappelprodusente in die 16 produksiestreke te lewer. Hulle lewer ook n ondersteuningsdiens aan die ander kernondernemings ten opsigte van die identifisering van navorsingsbehoeftes, die vestiging van kommunikasienetwerke, die organisering van inligtingsessies en die voorsiening van streeksopbrengsramings.
Omvattende inligting oor hierdie kernondernemings is by die ASA se webtuiste beskikbaar.

Potato Certification Service (PCS) Tel. 012 349 1910 Faks 012 349 1909 Die PCS is verantwoordelik vir die sertifisering van aartappelmoere. Daar word dus vasgestel of die plantgesondheidstatus ten opsigte van siektes en plae binne voorafbepaalde norme vir die betrokke tipes val. Die sertifiseringskema, wat aan die bepalings van die Plantverbeteringswet 53 van 1976 voldoen, bepaal dat elke geslag aartappelmoere aan die gehaltestandaarde moet voldoen. Om die volhoubaarheid van moerproduksie in Suid-Afrika te verseker, word die kriteria van die Skema op siektevrye materiaal (met nultoleransie) gebaseer. Product Control for Agriculture (Prokon) Tel. 012 325 4579 Faks 012 325 2461 Prokon is deur die Departement van Landbou gemagtig om die amptelike vereistes ten opsigte van die gradering, merk en verpakking van aartappels toe te pas. ASA het Prokon gekontrakteer om omvattende en kostedoeltreffende gehaltebeheer-, produkbestuuren graderingsdienste aan die aartappelbedryf te lewer. Dit sluit die vestiging en instandhouding van doelmatige inligtingsisteme, graderingsinligtingsprogramme en probleemoplossingsnetwerke in.

Plantverbeteringswet 53 van 1976 by die Departement Landbou geregistreer om die siektestatus en variteit van aartappels wat vir sertifisering voorgel word, te bepaal. Die Coen Bezuidenhout-saadtoetssentrum by Zeekoegat in Pretoria tree as die beheerlaboratorium op. South African Exporters Forum Tel. 022 913 1508 Faks 022 913 1408 Die South African Exporters Forum bestaan uit maatskappye wat aartappels uitvoer en die gedragskode van die Forum onderskryf. Seed Potato Traders Forum Tel. 013 243 0544 Faks 013 243 0546 Die Seed Potato Traders Forum bestaan uit maatskappye wat in aartappelmoere handel dryf en die Forum se gedragskode nakom. Die doel van die Forum is om handelaars van aartappelmoere formeel te organiseer ten einde n professionele bemarkingsdiens aan aartappelprodusente te lewer. Packaging Forum Tel. 012 349 1906 Faks 012 349 2647

2. Verenigings wat betrokke is


Aartappels Suid-Afrika (ASA) Tel. 012 349 1906 Faks 012 349 2647 www.potatoes.co.za ASA is die aartappelbedryf se verteenwoordigende organisasie, en hy speel n toonaangewende rol in volhoubare aartappelproduksie in Suid-Afrika. ASA sou as die enjin van die bedryf beskryf kon word, en deur sy vyf kernondernemings betrek die organisasie die volle spektrum aktiwiteite en rolspelers in die aartappelbedryf by sy komitees en forums. Sy kernondernemings is die volgende: n Bedryfsinligtingsdiens. Hierdie onderneming is verantwoordelik vir die insameling en verspreiding van produksie- en markverwante inligting aan alle rolspelers in die aartappelaanbodketting. Die klem val daarop om bruikbare inligting tydig te verstrek, ten einde gebruikers in staat te stel om ingeligte besluite oor die produksie en bemarking van aartappels te neem. Daar word van die dienste van die Universiteit van Pretoria en van die Vrystaat gebruik gemaak om inligtingsverwante programme te ontwikkel. Markontwikkeling en produkpromosie. Hierdie werksaamhede behels die ontwikkeling van plaaslike en buitelandse markte deur middel van gentegreerde promosieveldtogte in samewerking met bedryfsvennote in die aartappelbemarkingsketting. Ander aspekte waarna omgesien word, is graderingsregulasies, verpakking en sosiale verantwoordelikhede. ASA gee die Universiteit van Pretoria gereeld opdrag om hom in markverwante veldtogte behulpsaam te wees. Navorsing, ontwikkeling en tegnologie-oordrag. Dit behels die fasilitering en bestuur van navorsingsprogramme tot voordeel van rolspelers in die bedryf soos aartappelprodusente, -verbruikers en -verwerkers. ASA gee opdragte aan vennote soos die Landbounavorsingsraad (LNR), die Universiteit van Pretoria en Stellenbosch, die provinsiale departemente van landbou, ens. Hy is ook verantwoordelik vir die bestuur van die streeksaartappelwerksgroepe wat aartappelproewe op plase uitvoer, en stel vas wat die navorsingsbehoeftes van aartappelprodusente op grondvlak is.

Die Packaging Forum bestaan uit maatskappye wat papier vir die produksie van aartappelsakke invoer en vervaardig asook die vervaardigers van aartappelsakke. Die doel van die Forum is Potato Laboratory Services om aan versoeke aangaande Tel. 012 808 1660 alternatiewe verpakkingsgroottes Faks 012 808 1662 en alternatiewe papier- en Vyf strategies geplaaste nasionale drukspesifikasies aandag te skenk. laboratoriums is kragtens die

3. Transformasie
Kyk die opskrif Transformasie in afdeling 2 links (wat oor die ASA se kernondernemings handel), asook by www.potatoes.co.za.

517

4. Ander rolspelers
Raadpleeg asseblief www.daff.gov.za vir besonderhede van Departement Landbou, Bosbou en Visserye direktorate n Lys verwerkers verskyn in die publikasie Horticultural crops market value chain profiles, wat van die Departement Landbou, Bosbou en Visserye aangevra kan word. Die name van verskillende rolspelers verskyn by www.potatoes.co.za. In sommige gevalle word kontakbesonderhede voorsien, bv. die lys kontakte onder Exports. U word ook aangemoedig om afdeling 2 hierbo asook die relevante hoofstukke in hierdie gids te raadpleeg, bv. Gewasbeskerming.

Die artikel Aartappelboere bevorder biodiversiteit op www.landbou. com beskryf n inisiatief deur aartappelboere in die Sandveld om volgens die kode vir beste praktyk te boer, sodat die biodiversiteit in die gebied behoue bly. Vind meer oor die Groter Cederberg Biodiversiteit Corridor uit by www.cederbergcorridor.org.za. Besoek die webtuiste van die International Potato Center by www. cipotato.org.

6. Opleiding en navorsing
ASA verskaf nie alleenlik opleiding aan opkomende aartappelprodusente nie, maar bestuur ook die Potato Industry Development Trust Bursary Scheme, wat beurse aan verdienstelike studente beskikbaar stel om voor- en nagraadse studie wat met die aartappelbedryf verband hou, te onderneem. Navorsing word as deel van ASA se kernbesigheid onderneem. Besoek www.potatoes.co.za vir meer inligting (klik op die opsie Research). Provinsiale landboudepartemente bied in samewerking met die landboukolleges kursusse in groenteproduksie aan. Aartappelproduksie word hierby ingesluit, maar word ook as n aparte kursus aangebied. By Cedara in KwaZulu-Natal is daar ook Poster-opleidingsmodules beskikbaar. Kontak Clive Viljoen of Noreen Mhlongo by Opleidingshulpmiddeleontwikkeling (tel. 033 355 8234/7 of e-pos clive.viljoen@kzndae.gov.za of Noreen.mhlongo@kzndae.gov.za).

Vervaardigers van sakke


Central Sacks Tel. 033 346 2626 Crown Bag Man Tel. 058 635 1166

Ander
First Potato Dynamics Group Tel. 021 914 4441 www.fpd.co.za GWK Bpk Tel. 053 298 8200 www.gwk.co.za Kaap Agri Tel. 022 482 8000 www.kaapagri.co.za LNR-VOPI (Instituut vir Groente en Sierplante) Tel. 012 841 9611 Perishable Products Export Control Board Tel. 021 930 1134 www.ppecb.com Rascal Seed Research Laboratories (Edms) Bpk Tel. 053 441 3408 www.minitubers.co.za

Masjinerie
Dormas Tel. 011 496 2800 www.dormas.co.za Oos-Kaap Trekkers Tel. 042 284 0301 oktrek@lantic.net Potatoman Tel. 082 553 3262 potatoman@lantic.net Turnerland Manufacturing Tel. 022 723 1413 www.turnerland.co.za Uniekum Agricultural Machinery Tel. 021 981 3516 www.uniekum.co.za

7. Plaaslike sakeomgewing
Besoek die webtuiste www.potatoes.co.za en klik op die opsie Todays prices. Inligting aangaande die jongste kongres gee ook n goeie idee van die huidige toedrag van sake in die aartappelbedryf. Danksy die land se unieke klimaatstoestande, word aartappels die hele jaar lank deur ongeveer 640 produsente in 16 produksiestreke verbou, wat n deurlopende aanbod van vars aartappels verseker. Aartappels word op ongeveer 50 000 hektaar aangeplant, wat gemiddeld 1,9 miljoen ton oplewer. Die groeiseisoen vir aartappels in Suid-Afrika wissel van 90 tot 120 dae, na gelang van die kultivar. Die beste kultivars wat produksie betref, is Mondial (33%), BP1 (20%) en Up to Date (9%). Elf kultivars word hoofsaaklik vir kommersile aartappelproduksie gebruik, wat 90% van alle aanplantings verteenwoordig. Aartappels maak byna 50% van Suid-Afrika se hele groenteproduksie uit. Die meeste aartappels word in die Vrystaat, Limpopo en die Sandveld gekweek. In 2008 is 50 393 hektaar beplant, en is die ekwivalent van 203,9 miljoen 10 kg-sakke aartappels geproduseer. Wat hektaar betref, is die oostelike Vrystaat die grootste produksiegebied, met 9 112 hektaar. Die meeste aartappels word egter in Limpopo geproduseer, omdat dit daar hoofsaaklik onder besproeiing geskied, terwyl drolandverbouing in die Oos-Vrystaat plaasvind. 76% van alle aartappelaanplantings vind met behulp van gesertifiseerde aartappelmoere plaas. Die verspreiding van die aartappeloes het in 2008 soos volg daaruit gesien: Moer 9% Uitvoer 7% Verwerking 19% (McCains, Willards ens.) Informele mark 28% (informele handelaars wat 10 kg-sakkies koop en hulle in kleiner hoeveelhede herverpak vir herverkope) Formele mark 37% (Fruit and Veg City, Pick n Pay, ens.)
Ons dank aan Gawie Geyer (Aartappels Suid-Afrika) vir sy terugvoering oor die konsephoofstuk.

5. Publikasies en webtuistes
Die webtuiste www.potatoes.co.za is in 2009 opgeknap, en is die eerste plek om te besoek. Die referate wat aangebied is by die ASAkongres wat gedurende September 2009 gehou is, kan byvoorbeeld daar afgelaai word. Chips is n tydskrif wat spesifiek op die aartappelbedryf gerig is. Kontak 012 349 1906/7 of e-pos etheron@potatoes.co.za om meer inligting te bekom. Die Potato Industry Report word jaarliks uitgegee, en bied n oorsig van die aktiwiteite van Aartappels Suid-Afrika, die Potato Certification Service, Prokon en Potato Laboratory Services. Die Guide to potato production in South Africa beslaan 173 bladsye nuttige inligting vir boere, studente en veldbeamptes. Die handleiding kan teen R300,00 (wat sowel BTW as posgeld insluit) van Aartappels Suid-Afrika verkry word. Aantekeninge oor aartappels verskyn by www.agis.agric.za/agisweb/ agis.html. Inligtingsbrosjures (Info Paks) oor aartappelproduksie kan by www. daff.gov.za verkry word klik op Publications. Die LNR se Instituut vir Landbou-ingenieurswese (die LNR-ILI) gee die publikasie Processing of root crops uit, waarin daar op aspersies, beet, wortels, knoffel, uie, aartappels en patat gefokus word. Bel 012 842 4000 of e-pos stoltze@arc.agric.za om n eksemplaar hiervan te bekom. Besoek www.cgiar.org en klik op die opsie Publications, asook op die skakel na die International Potato Centre (CIP). CIP-publikasies sluit n groot verskeidenheid literatuur in oor aartappels, patat, Andes-wortels en knolle, aartappelsiektes, regte aartappelmoere, en baie meer. Titels is in Engels en Spaans beskikbaar.

518

Oesgewasse en tuinboukunde
Ander graansoorte en oliesade
Raadpleeg Biodiversity Explorer by www.biodiversityexplorer.org/encounter/food/ grains.htm vir n meer omvattende ontleding van grane as dit wat ons hier gee; of kontak die rolspelers wat in die hoofstuk, Graan en oliesade algemeen, gelys word.

ter verhoging van toekomstige voedselsekuriteit. Nuwe internasionale verskaffers van rys kan n belangrike rol speel om nuwe bronne van rys aan invoerders beskikbaar te stel. In Julie 2009 het die produksie van rys in ons buurland, Mosambiek, 260 000 ton bereik.
Bron: Aangepas uit die artikel Global rice trade: what does it mean for future food security?, Rice Today, April-June 2009; Mbendi newsletter, 31 July 2009

5. Rog
Rog (Secale cereale) is n grassoort wat op groot skaal as n graan- en n voergewas aangeplant word. Dit behoort aan die graanfamilie (Triticeae) en is nou verwant aan gars en koring. Rog word in meel, rogbrood, rogbier, sekere whisky-soorte en sekere vodkas, asook dierevoer, gebruik. Dit kan ook in sy onverwerkte vorm geet word, hetsy as gekookte rogkorrels of as gerolde rog, wat soortgelyk is aan hawermout. Rog is n ontbytgraan, wat nie met raaigras verwar moet word nie, en as grasperke, weivelde en hooi vir vee gebruik word.
Bron: http://en.wikipedia.org/wiki/Rye

1. Crambe
Crambe International Edms Bpk is n internasionale maatskappy wat hulle daarop toespits om Suid-Afrikaanse boere te kontrakteer om Crambe abyssinica te verbou. Crambe International verwerk die oeste vir crambeolie. Kry kontakbesonderhede onder opskrif 7.

2. Babalagras
Die verskillende soorte babalagras sluit algemene babalagras, jakkalsstert-, African finger- en Bulrush-babalagras in. Prelbabalagras (Pennisetum glaucum) is verantwoordelik vir 55% van die wreld se babalagrasproduksie en is ook die wreld se sesde belangrikste graangewas. Dit word in meer as 40 lande verbou, maar hoofsaaklik in Afrika en Asi. In Suid-Afrika staan dit ook as mahangu bekend. Dit is die hoofgraangewas in Noord-Namibi, die Okavangu-gebied van Botswana en die suidelike dele van Angola. Van al die belangrikste graangewasse is babalagras die graansoort wat uitermatige hitte en droogte die beste kan hanteer. Vanwe aardverwarming kan babalagras selfs n groter rol in die toekoms speel.
Bron: Breeding of millet cultivars and varieties uit die ARC-GCI-bladsye by www.arc. agric.za; ARC PPRI Newsletter, January March 2009, bl. 8

6. Korog
Korog is n kruising tussen koring (Triticum) en rog (Secale) en afhangende van die kultivar kan dit soos enigeen van sy ouers lyk. Dit word hoofsaaklik vir veevoer verbou hoewel sekere voedselsoorte met korog as basis by gesondheidswinkels gekoop kan word. Dit word ook in sekere ontbytgrane gebruik.
Bron: http://en.wikipedia.org/wiki/Triticale (aangepas)

7. Rolspelers
African Centre for Crop Improvement Tel. 033 260 5274 www.acci.org.za Agricol Tel. 021 981 1126 www.agricol.co.za Africa Rice Center (AfricaRice) Voorheen WARDA/ADRAO www.AfricaRice.org Kyk na die stap-vir-stap-video oor hoe om rys te verbou, asook na die verskeidenheid aantekeninge, artikels en nuus oor die onderwerp. Capstone Seeds Tel. 033 330 4474 www.capstone.co.za Crambe International Tel. 087 941 5562 www.crambeinternational.com Forestry and Agricultural Biotechnology Institute (FABI) Tel. 012 420 3938 www.fabinet.up.ac.za GWK Bpk Tel. 053 298 8200 www.gwk.co.za International Rice Research Institute (IRRI) irri@cgiar.org www.irri.org IRRI is die grootste niewinsgewinde landbounavorsingsentrum in Asi hulle hoofkantoor is in die Filippyne en hulle het kantore in 14 lande. Kaap Agri Tel. 022 482 8000 www.kaapagri.co.za LNR Instituut vir Graangewasse Tel. 018 299 6248 www.arc.agric.za LNR-Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming (NIPB) Emil von Maltitz VmaltitzE@arc.agric.za Phanuel Malebane MalebaneP@arc.agric.za Moorreesburgse Koringboere Tel. 022 433 8300 www.mkb.co.za Pannar Seed Tel. 033 413 9500 www.pannar.com Stellenbosch Universiteit Departement Genetika Tel. 021 808 4860 Tiger Brands Tel. 0860 102 056 www.tigeroats.co.za Vrystaat Koperasie Beperk Tel. 058 863 8373 www.vkb.co.za

3. Hawer
Hawer word op allerlei maniere in kos gebruik, waarvan die algemeenste is as hawermout of hawermeel. Hawermout word hoofsaaklik as ontbytpap geet, maar word ook in n verskeidenheid gebakte produkte, soos hawermeelkoeke, -kleinkoekies en -brood, gebruik. Hawer is dikwels n bestanddeel in ontbytgraankos wat koud geet word veral muesli en granola. Hawer kan ook rou geet word en koekies met rou hawermeel se gewildheid is besig om toe te neem. Hoewel hawer vir menslike gebruik geskik is, word dit veral in veevoer gebruik. n Uitgebreide lys van rolspelers is beskikbaar by www.sagis.org.za. Kies die opsie List of Co-workers en dan Oats/Hawer.

4. Rys
Rys verskil van ander belangrike oesgewasse soos koring, mielies en sojabone vanwe sy ho geografiese konsentrasie in produksie en verbruik (ongeveer 90% in Asi), wat dit inderwaarheid n Asiatiese gewas maak. In die verlede is n baie klein deel van die algehele rysopbrengs (ongeveer 5 tot 7%) verhandel in vergelyking met 20% koring, 13% mielies en 30% sojabone. Wat selfs belangriker is, is dat vier van die grootste uitvoerders, wat n 70% aandeel in die algehele ryshandel het, uit Asi afkomstig is waar huishoudelike voedselsekuriteit voorrang bo handel geniet. Die moontlikheid om die produksie van rys in ander lande as Asi te verhoog, is veral groot in Suid-Amerika en Afrika. Suid-Amerika is tans wat rys aanbetref so te s selfonderhoudend en het genoeg grondgebied om hulle rysproduksie uit te brei as die onderliggende ekonomie dit regverdig. Afrika het waarskynlik meer potensiaal as Suid-Amerika vanwe sy onderbenutte grond en waterbronne. n Stabiele, politiese omgewing in Afrika, asook die nodige investering om die infrastruktuur te verbeter en die mark te ontwikkel, is noodsaaklik om sy produksie van rys n hupstoot te gee. Dit kom dus daarop neer dat die lewering van rys verhoog moet word

519

Oesgewasse en tuinboukunde
Ander veselgewasse
1. Oorsig
Die veselplante wat hoofsaaklik in hierdie hoofstuk behandel word, is vlas, hennep, kenaf en sisal. Ander veselplante sluit manillahennep, klapperhaar (n ekstrak van die buitenste dop van kokosneute), jute en ramie in. Veselplante kom in uiteenlopende plantfamilies van peulplante tot houtagtige spesies en grassoorte voor. Veselplante groei in die meeste ekosisteme in Suid-Afrika. Dit word in die subtropiese laagliggende kusgebiede, die warm bosveld en die dorre halfwoestyngebiede gevind, terwyl unieke spesies vir die moeraslande en swak gedreineerde gebiede aangepas is. Daar moet n hegte werks- en finansile verhouding tussen die nuwe boer, die veselindustrie en die landbouwetenskaplike ontwikkel word om die potensiaal van inheemse plante vir veselproduksie te ontwikkel. Sjinese boere het hennep so vroeg as 2800 vC verbou om materiaal te maak; dit is een van die oudste opgetekende gebruike van veselplante vir materiaalproduksie. Tot onlangs, was die produksie van klere, materiaal, matte, toue, papier en skepe se seile slegs op natuurlike vesels gebaseer. Met die ontwikkeling van sintetiese vesels wat van petroleum afkomstig is, het die gebruik van natuurlike vesels begin afneem. Daar word jaarliks 30 miljoen ton natuurlike vesels geproduseer. Natuurlike vesels is van groot ekonomiese belang vir baie ontwikkelende lande, insluitende katoen in dele van Wes-Afrika, jute in Bangladesj en sisal in Tanzani. Produsente en verwerkers van natuurlike vesels in die ontwikkelende wreld staan voor die uitdaging van ontwikkeling en onderhouding van die mark waarin hulle effektief met die sintetiese kan meeding. Oliepryse en bekommernisse oor die omgewingskoste van sintetieseveselproduksie het n hernude belang in plant- (en dier-) vesel geskep.
Bronne: www.new-ag.info/09/03/focuson.php and www.arc.agric.za

uitgetrek. Die saad word verwyder en die stingels word gebondel om op die landerye droog te word. Voordat veselvlas benut kan word, moet die vesel van die res van die stingel geskei word, deur middel van n proses wat as weking bekendstaan. Nadat weking plaasgevind het, word die strooi van die vesel af weggeskraap deur die stingels deur vlashekels te trek wat die strooi uit die vesel kam die proses staan as uitkamming bekend. Vlasvesel word op toerusting gespin wat soortgelyk is aan di wat vir katoen gebruik word. Vlas produseer n sterk gare wat vir stikwerk en die vervaardiging van nette, tou en handdoeke, sowel as die weef van linne gebruik word.
Bronne: www.arc.agric.za and M Jacobsz (LNR-IIC, Rustenburg)

3. Hennep
Find the notes on www.hemporium.com

2. Vlas
Vlas, Linum usitatissimum L, is een van die oudste veselgewasse. Sy vesel word gebruik vir die vervaardiging van linne en lynolie word uit die saad vervaardig. Groei en ontwikkeling Veselvlas is sterk en duursaam en die kweek daarvan lewer geen noemenswaardige probleme op nie. Onder gunstige toestande kan die opbrengs ses tot sewe ton per hektaar wees. Morfologiese verskille tussen vlasvariteite is heel opvallend afhangende daarvan of die variteite vir saad of vesel gekweek word. Veselvlas is n eenjarige plant wat vinnig groei en n hoogte van 1,2 m bereik afhangende van die variteit, plantdigtheid, grondvrugbaarheid en beskikbare klammigheid. Veselvariteite word naby mekaar geplaas om langer stingels en minimale vertakking aan te help. Die lewensiklus van die vlasplant bestaan uit n vegetatiewe periode van 60 tot 80 dae, gevolg deur n bloeiperiode van 25 tot 40 dae en dan n rypwordingsperiode van 40 tot 60 dae. Waterstres, ho temperature en siektes kan enige van hierdie groeiperiodes verkort. Veselvlas groei die beste in n koel en klammerige klimaat. In warm en dro klimaatstoestande, is besproeiing nodig. Dit groei in effense suur tot neutrale grond en selfs grond wat effens alkalies is, maar dit aard nie in grond wat onlangs kalk ontvang het nie. Oes en weking Die hoofdoel van die kweek van tekstiekvlas is die produksie van vesel wat uitgekam word nadat die vlasstingels voorberei (geweek) is. Wanneer die plant geel verkleur, word die veselvlas met die hand geoes of met n masjien

Hennep is n eenjarige, kruidagtige plant wat uit n enkele hoofstingel met n eksterne basveselomhulsel en n interne kern van harde wit vesel bestaan. Bedryfshennep en dagga is verskillende variteite van dieselfde spesies, naamlik Cannabis sativa L. Alhoewel hulle dikwels met mekaar geassosieer word, en oor die algemeen identies in voorkoms is, verskil hulle beduidend ten opsigte van hul THC-inhoud. Waar dagga 3 tot 15% THC (dro gewig) bevat, bevat hennep daarenteen minder as 1%. Hennep het n ho veselinhoud terwyl die daggaplant weer n lae veselinhoud het. Hennep word gekweek om vesel, saad en/of olie te maksimaliseer, terwyl die daggavariteite weer THC -inhoud maksimaliseer. Die vesel van hierdie plant is nie binne n bol nie, maar vorm die buitenste laag van die stam en stingels en word om hierdie rede basvesel genoem. In hierdie opsig kom dit ooreen met vlas, jute en ramie. Basveselgewasse is almal eenjarige plante (buiten kenaf en sisal) en hulle potensile opbrengste word grootliks bepaal deur die datum van aanplanting, n vroe renval en die hoeveelheid blootstelling aan daglig. Vegetatiewe groei eindig kort na die begin van die bloeiperiode en dit is dan die beste tyd om te oes indien die gewas vir tekstiel- en ander industrile toepassings gekweek is. Die oes vir saadproduksie moet vier tot ses weke na die bloeiperiode plaasvind. Vir n goeie opbrengs van hierdie oes, word aanvulling met die vereiste voedingstowwe, n verbetering van die grond se suurgehalte, sowel as besproeiing benodig. Hennep se diep wortels belug die grond. Na die oes voed die wortels en afvalblare die grond. Hennep se vroe groei en dik blaredak versmoor die onkruid en verbreek siektesiklusse wat die opbrengste van ander oeste verminder. Dit kan ook gekweek word met min of geen plaag- of onkruiddoders. Dit werk goed as n wisselgewas, grondrehabiliteerder, voorkomer van gronderosie, kontantgenerator en organiese gewasversterker. Die hennepgewas is arbeidsintensief, met n lae inset, ho opbrengs en dit is n goeie bybehorende gewas vir pynappels en sigorei. Die kommersile produksie van hierdie gewas is arbeidsintensief en besit groot potensiaal om werksgeleenthede in plattelandse gebiede te skep. Die ontwikkeling van tradisionele landbougebaseerde gewasse, soos hennep, sal help om die plattelandse oplewing van kleinskaalse plattelandse industrie te bevorder. Grondstowwe, soos papier, tekstiele, komposhope, industrile olies, lplek vir diere, veselborde, ensovoorts sal aan die onderskeie sektore voorsien word. Die struikelblokke in die kweek van hennep was die wetlike en etiese gekompliseerdheid, die gebrek aan n gepaste Suid-Afrikaanse kultivar wat by die kortdaggroeitoestande aangepas is, en die beperkte kennis en kundigheid in die prosessering van die gewas. Dit het sake vir die boere en ander ondernemers bemoeilik om voordeel uit die toenemende aanvraag na hennepprodukte te trek. Dit is die erkenning van die ekonomiese geleenthede wat hennep vir opkomende boere en industrie bied, wat tot die stigting van die Nasionale Hennepstigtingstrust se loodsprogram vir die kweek van hennep in die Oos-Kaap en die inisiatiewe soos die Park vir die Landbouprosessering van Natuurlike Vesel in Bathurst (die U Mama Park) en die Wes-Kaap se hennepinisiatief (word deur n konsortium van privaatsektormaatskappye behartig), gelei het. Uitdagings: Die gebrek aan Suid-Afrikaans aangepaste hennepkultivars wat geskik is vir vesel- en/of olieproduksie en wat minder sensitief is vir daglengte. Die huidige wetgewing is n afskrikmiddel vir uitgebreide hennepproduksie deur opkomende boere. Die wetgewing vereis n heining rondom die aanplanting wat n item is wat die kleinskaalse boer beswaarlik kan bekostig.

520

Suid-Afrika moet minstens 15 000 hektaar beplant om tegniese vesel landboukundig op n mededingende, effektiewe en volhoubare manier te prosesseer.
Bronne: Dr. Yoseph Beyene, LNR-IIC, Rustenburg, WNNR, Diverse International Holdings

6. Nasionale strategie en regeringskontakte


Departement Landbou, Bosbou en Visserye Direktoraat: Plantgesondheid Tel. 012 319 6505/39 DPH@daff.gov.za Departement van Gesondheid Tel. 012 312 0000 www.doh.gov.za

4. Kenaf
Vind aantekeninge by www.kenaf.co.za

Hennep is nie gewettig nie en word steeds as n onkruid beskou. Verantwoordelik vir uitvoer- Verkry n wettige permit van die regulasies en standaarde asook n Departement van Gesondheid spesiale protokol vir uitvoer na die om hennep kommersieel of vir navorsingsdoeleindes te kweek VSA. Direktoraat: Plantproduksie Tel. 012 319 6079 DPP@daff.gov.za

Kenaf is n lid van die hibiskusfamilie (Hibiscus cannabinus L), en is verwant aan okra en katoen. Hierdie bron van natuurlike vesel het sy oorsprong in antieke Afrika en Asi waar dit 4 000 jaar gelede geplant is om as tou gebruik te word. Alhoewel kenaf sy oorsprong in Afrika het, is die moderne kultivars nuut aan Suid-Afrika. Dit word al dekades lank in die Verenigde State en dele van Asi verbou. Dit word tans wreldwyd toenemend as n volhoubare, omgewingsvriendelike alternatief vir petroleumafhanklike sintetiese grondstowwe gesien. Kenaf is n liggewig, koste-effektiewe natuurlike vesel wat volhoubaar, ekonomiesvatbaar en omgewingsvriendelik is. As gevolg van kenaf se lae instandhouding en droogtebestande aard, en as gevolg van die kort groeisiklus van drie tot vier maande, is kenaf geskik as n interimgewas. Kenaf is n uitstekende wisselgewas vir mielies, grondboontjies, ensovoorts. Dit verryk die grond waarin dit groei. Die veelsydigheid van kenaf is ongewenaar. Die reeks produkte met toegevoegde waarde waarvoor kenaf gebruik kan word, is massief. Dit is produkte vir die toekoms. Baie van die eindprodukte waarvoor kenaf gebruik word, kan gehersirkuleer word of dit is bio-afbreekbaar. Dit voldoen dus aan die Europese wetgewing ten opsigte van voertuig-einde-vanlewensduur. Kenaf het die hoogste koolstofdioksied- (CO) absorpsiekapasiteit (een ton kenaf absorbeer 1,5 ton atmosferiese CO). Dit help dus met die voorkoming van aardverwarming.
Bron: www.kenaf.co.za

7. Publikasies en webtuistes
Die rykdom en diversiteit van Suid-Afrikaanse flora word wreldwyd erken. Hierdie diversiteit sluit ook plantspesies in wat deur ho veselinhoud in die blaar, stam of plantwortel van hierdie spesies gekenmerk word. Hierdie veselbronne word nog nie kommersieel benut nie alhoewel dit reeds vir baie eeue deur plaaslike stamme van Suid-Afrika gebruik word. Daar is minstens 30 bekende plantspesies met n ho veselinhoud. Die botaniese beskrywing en verspreiding van hierdie plante word in verskeie publikasies gepubliseer, soos di deur Van Oudshoorn, Trollope, Scotney en McPhee (1991), Heith Palgrave (1981), en prof HP van der Schijff (1957). Vind aantekeninge oor vesel- en ander industrile plante by: http:// www.arc.agric.za/home.asp?pid=372&toolid=63&sec=0 Skakel 012 842 4017 of e-pos stolze@arc.agric.za vir die volgende publikasie: Processing of Textile Crops (Cotton, flax, hemp, sisal). Hemp, Lifeline to the Future Outeur: Chris Conrad (ISBN: 0963975412) The Great Book of Hemp Outeur: Rowan Robinson (ISBN: 0892815418) www.naturalfibres2009.org 2009 was die Internasionale Jaar van Natuurlike Vesels http://www.new-ag.info/09/03/focuson.php blaai uit die New Agriculturist wat op natuurlike vesels fokus. Potential for the establishment of the South African hemp industry: a market perspective n verslag wat vir die nasionale Hennepstigtingstrust deur die Werksgroep vir Opkomende en Potensile Markte ontwikkel is. Die dokument beslaan 12 afdelings wat onderwerpe soos wreldproduksietendense, struikelblokke in markgroei en markstrategie breedvoerig behandel. www.flaxcouncil.ca the Flax Council of Canada Vir doeanetariewe op verskillende veselsoorte, besoek http://rapidttp. co.za/tariff/53/ n Soektog op die WNNR se webblad (www.csir.co.za) sal n aantal dokumente oor veselplante oplewer.

5. Sisal
Die hoofproduksiegebiede was in die Limpopoprovinsie en KwaZulu-Natal met n jaarlikse veselopbrengs van tot soveel as 5 000 ton. Die meerderheid van die vesel was plaaslik verwerk maar enige surplus was suksesvol na baie oorsese lande uitgevoer. Hierdie lande het dit verwelkom as gevolg van die ho kwaliteit van die Suid-Afrikaanse vesel. In die afgelope tyd het die produksie van vesel in Suid-Afrika amper opgehou as gevolg van aanvanklike arbeidsprobleme. Tans word alle vesel wat in Suid-Afrika gebruik word, teen die enorme koste van meer as R20 miljoen ingevoer. Dit verteenwoordig n ernstige dreinering van ons buitelandse reserwes. Daar is tans drie klein sisalprojekte in Limpopo waarin daar lewe geblaas word. Daar word gehoop dat dit die herlewing van n bedryf sal inlui wat lonende werk vir tot 4 000 mense in die dro, warm dele van die land waar werksgeleenthede skaars is, kan verskaf. Afgesien van uitstekende werksgeleenthede wat die oes verskaf, groei dit dwarsdeur die jaar kan dit dwarsdeur die jaar geoes word is daar n onbeperkte plaaslike mark (vir die vesel) het dit geen aantrekkingskrag vir diewe nie haal dit n goeie finale prys Die vesel word gebruik in die vervaardiging van koord en tou, buffelleer en matte. Daar is ook verskeie ander kleiner gebruike soos die vervaardiging van pylborde, matraskussings en handwerk. Die hol stam van die sisalplant is gewild vir volnesdoeleindes en die aantreklike sisalpale word in wildparke vir die maak van kraalpaalheinings en skuilplekke gebruik.

8. Rolspelers
Brits Automotive Systems Tel. 021 480 3140 www.brits.co.za boumateriale wissel wat alles van hennep gemaak is. Hulle voorraad word deur kleinskaalse entrepreneurs van voorheen Die IDC besit n 31%-aandeel in benadeelde gemeenskappe, met die maatskappy. die bystand en ondersteuning van die WNNR, geproduseer. Hemporium Tel. 021 797 8233 Industrial Development www.hemporium.com Corporation (IDC) Voedsel, Drank en LandbouThe House of Hemp bedrywe Tel. 016 362 1022 Tel. 0860 693 888 www.idc.co.za Hulle winkel is in New Southstraat, Johannesburg, en Die IDC het n mandaat om hulle bied n verskeidenheid ondernemers te ondersteun deur hennepprodukte aan wat ons risikokapitaal, lenings en aandele snuisterye tot skryfbehoeftes en beskikbaar te stel.

521

International Consortium of Future Energies (ICOFE) Thierry Alban Revert of Mmabatho Tsuene Tel. 011 882 5024/ 073 303 1554 Tel. 011 466 2900/ 083 519 3375

Nasionale Sisalbemarkingskomitee (NSBK) Tel. 033 345 2508 clive@clivehenderson.co.za Die funksies van die NSBK sluit in die kordinasie van aanbod en aanvraag, die ontwikkeling van nuwe markte vir sisal, die monitering van aflewerings aan wewers en die betaling aan kwekers.

kelingsdienste. Unieke huishoudelike bybehore met n ontwerpersetiket wat van natuurlike vesels en inheemse temas en ontwerpe gebruik maak, is geloods. Vyf hennep KMO-vervaardigers wat aan 45 mense werk verskaf, is in die Oos-Kaap gevestig. Hulle is: Navrae: Sunshine Blouw, WNNR Materiaaltegnologie, sblouw@csir.co.za Afdeling Vervaardiging en

Industrile hennep (vir beide landbou en agroprosessering) is tans nog onbekend onder Suid-Afrika se ontluikende en/ of kommersile boere en dit noodsaak n belangrike belegging in kapasiteitsbou, vaardighede en Sustainable Fibre Solutions (Edms) Bpk kundigheidsontwikkeling. Tel. 021 700 2315 www.kenaf.co.za LNR Instituut vir Industrile Gewasse (IIG) Universiteit van die Vrystaat Tel. 014 536 3150-3 Departement Plantwetenskappe www.arc.agric.za Tel. 051 401 2514 Kursusse vir die produksie van vlas, plantsciences@ufs.ac.za

10. Internasionale sakeomgewing


Europese wetgewing moedig die gebruik van natuurlike vesel in nywerheidstoepassings aan met belastingtoegewings. Daar is n toenemende omgewingsbewustheid in die sakebedryf wat deur die aanvaarding van ISO 14000 (omgewingsbestuurstandaarde) aangehelp word. Die volgende produkte word in die VSA van hennep vervaardig: Bykomstighede Rugsakke, sakke, boontjiesakke, lyfbande, portefeuljetasse, pette, tjekboekomslae, handskoene, kitaarbande, haarbykomstighede, hoede (gebrei, gehekel, materiaal), heupsakke, juweliersware, tasse, beursies, nekdoeke, sjaals, skoenveters, skoene, sokkies, dasse, reispakkette, portefeuljes, horlosiebande Beddens, beddegoed, voer, leibande, nekbande en lekkernye Babaklere, kamerjaponne, rokke, baadjies, jeans, onderklere, oorpakke, langbroeke, hemde, kortbroeke, rompe, pakke, truie-, Themde Aromaterapeutiese middels, haaropknappers, lipsalf, lyfrome, masseerolie, reukwater, salf, sjampoe, seep Bier, brood, burgers, kaas, skyfies, sjokoladestafies, koffie, koekies, dieethennepsaadkosse, uitgedopte hennepsaad. dro mengsels koek-, koekies-, pannekoeken pizza-deeg, energiestafies, meel, humus, roomys, suiglekkers, neutstafies, neutebotter, olie, pasta, pastille, pat, pretzels, geroosterde sade, slaaisouse, sodadrankies, gekruide hennepsade, tee, geroosterde uitgedopte hennepsaad, wyn, omhulsels Voorskote, komberse, gordyne, bankoortreksels, meubels, hangmatte, pothouers, kussings, plekmatjies, servette, tafeldoeke, handdoeke Kunspapier, tikpapier, boekmerke, boeke, sigaretpapier, geriffelde karton. koeverte, uitnodigings, tydskrifte, joernale, poskaarte, plakkate, skryfbehoeftes, skryfblokke, nuusbriewe Basvesel: growwe vlas/hennep (tougare) lang vesel (lyn of katoenrepe) vir industrile gebruik en handwerk, saadvoorraad en saaigraan Frisbies, skaatsplanke, branderplanke sneeuplanke,

hennep en sisal word na gelang van Universiteit van Pretoria versoeke saamgestel. Departement Plantproduksie en Grondwetenskap Die instituut is verantwoordelik Tel. 012 420 3218 vir alle basiese en toegepaste diana.marais@up.ac.za navorsing wat van belang is vir die tabak- en veselbedrywe in al die WNNR Tekstieltegnologie produksiegebiede van Suid-Afrika. Sentrum vir Vesels, Tekstiele en Kleding Nasionale Hennepstigtingstrust Sunshine Blouw (NHST) / Nasionale Tel. 041 508 3289/20 Veselsentrum sblouw@csir.co.za P/a Sunshine Blouw Tel. 041 508 3289 Die WNNR het deur uitgebreide sblouw@csir.co.za netwerkery die vermo ontwikkel om landbounywerhede Die Nasionale Hennepinisiatief is in te vestig rondom inheemse Augustus 1999 gestig en is daarna as en eksotiese plantvesels, haalbaarheidstudies, n trust geregistreer. Die trust is toe insluitende veselprosesdie Nasionale Hennepstigtingstrust veselonttrekking, sering, produkontwikkeling en genoem (NHST). bemarking.

Diereversorging Klere

Skoonheidsmiddels

Voedselsoorte

Ander navorsingseenhede en semistaatsinstellings:


Dhne Landbouontwikkelingsinstituut, Oos-Kaap Tersire Inrigtings (Fort Cox Landboukollege) Oos-Kaap Ontwikkelingskorporasie (OKOK) Oos-Londen Industrile Ontwikkelingsone (OLIOS) Huishoudelike toebehore

Papier

9. Nuus vir ontluikende boere


Amajuba Distriksmunisipaliteit Tel. 034 329 7200 www.amujuba.gov.za n Kenaf-loodsprojek is aan die gang. Die Inina Craft Agency wat in Eshowe, KwaZulu-Natal gebaseer is, kordineer die produksie en verkope van konferensiesakke en leromslae wat van n vleiland-rietspesie vervaardig word. Die agentskap het die Internasionale Chirurgkonferensie, die Rhodesstigti ngkonferensie en verskeie regeringskonferensies van sakke voorsien. Die sakke en leromslae is baie gunstig ontvang. Die Inina Craft Agency is n koperatief wat in sy geheel aan landelike Zoeloevroue behoort wat handwerkprodusente is. Bykomend tot die geweefde vleilandveselprodukte, bemark dit ook handgemaakte papierprodukte, kralewerk en ander handgemaakte items. Vir meer inligting sien www. inina.co.za of kontak Thandazile, Thandeka of Fundi by die volgende eposadres: inina@telkomsa.net of skakel 035 474 1466. Met die oog op werkskepping in die landelike gebiede, ondersteun die WNNR gemeenskappe met gespesialiseerde ontwerp- en produkontwik Onverwerkte hennep Sporttoerusting Gespinde hennep Tekstielware

Koord, tou, gare, touweefsel, borduurgare Handgeweefde en masjiengeweefde materiaal gebleikte systowwe tot seil, verskillende gewigte en teksture, kleure, patrone, strepe en plooie; gebreide stowwe, afrondingsdienste; niegeweefde matwerk (vervang veselglas) tapyte, matte Poppe, kerse, koffiefilters, dromme, portretrame, teddiebere en speelgoed

Ander

Dankie aan dr. Tom Vorster, dr. Graham Thompson en Marietjie Jacobz vir hul terugvoer oor die konsephoofstuk.

522

Oesgewasse en tuinboukunde
Bessies
1. Oorsig
Dink aan aarbeie, frambose, bloubessies, braambessies en appelliefies sowel as boysenbessies, teebessies (taeberries) en aalbessies (korente). Daar is twee redes waarom Suid-Afrika in n uitstekende posisie is om die markte in die Noordelike Halfrond te ontgin: Ons het n reeks klimaatsomstandighede wat geskik is vir die verbouing van bessies; Ons het die strategiese voordeel dat ons bessies buite die bessieseisoen kan lewer. Die uitdagings wat ons die hoof moet bied, sluit die ho koste van verskeping en mededinging uit Suid-Amerika in. Bessies word as vrugte benut, en word ook as produkte vir sap, fynkonfyt, stukkonfyt en likeur gebruik.
Source: Trevor McKenzie and www.southafrica.info

van aarbeie onder rooi skadunet as in hidroponiese tonnels vind meer uit oor die Verti-gro-stelsel wat die bessie van die grond af lig en meer geskik is vir hierdie area. Suid-Afrikaanse Buro Standaarde (SABS) www.sabs.co.za Tel. 012 428 6896 smithes@sabs.co.za

Steyn, Dirk (n Bessieprodusent) Tel. 028 514 2523 Valstar (Holland) www.valstar.nl

vir VERTI-GRO kyk RednJuicy Well-Pict Berries Tel. 044 870 7135 / 082 880 1351 info@wellpictsa.com

2. Rolspelers
Amathole Berries (Edms) Bpk Tel. 043 782 0610 www.amatholeberries.co.za Blue Mountain Blueberry Tel. 044 876 0131 Gerrit Claassen gerritc@idc.co.za Chrisleo Botha sinksa@mweb.co.za Dreammaker Fruits Tel. 022 931 8500 jeankotze@dreammaker.co.za www.winterwood.co.uk sommige van die hoofinternasionale bloubessiekweekprogram. Haygrove Heaven Sean Tager 083 301 8747 Framboosprodusente in die WesKaap Perishable Products Export Control Board (PPECB) Tel. 021 930 1134 www.ppecb.com

Die www.wellpict-european.com Programme vir die Sertifisering van vir n oorsig van die maatskappy. Voedselveiligheid: Eurepgap, BRC, Soek die skakel vir die SuidAfrikaanse bedrywighede onder HACCP ISO 22000 , die opskrif Partners. Tel. 012 428 6648 Wildebraam Berry Estate garberhv@sabs.co.za Tel. 028 514 3132 Toetsing van onkruiddoder-residu Faks 028 514 3100 vir kwaliteitbeheer, navorsing en Winterwood Farms Ltd ontwikkeling www.winterwood.co.uk Tel. 012 428 6844 n Groot maatskappy in die fouchecm@sabs.co.za bessiesektor invoer en uitvoer Afdeling vir die nutrintontleding Wynland Boerdery van voedsel en water Tel. 021 881 3222 South Cape Fruit Een van die voorste Tel. 044 881 0197 aarbeiprodusente in die Wes-Kaap

3. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Vind inligting by www.daff.gov.za

Direktoraat: Plantgesondheid Tel. 012 319 6505/39 DPH@daff.gov.za

Direktoraat: Voedselveiligheid en Gehalteversekering Tel. 012 319 7306

4. Opleiding en navorsing
LNR-Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming (NIPB) Charnie Craemer: acarologist (mietspesialis) CraemerC@arc.agric.za Navorsing oor en die identifisering van mietplae by plantvoeding. Verskeie spesies van die Eriophyoidea (bv botselmiete) is wreldwyd belangrike plae van verskeie aalbessies en bessies. LNR Infruitec-Nietvoorbij Tel. 021 809 3100 www.arc.agric.za Nooitgedacht-navorsingstasie (Ermelo) Mnr. Nick Prinsloo Tel. 017 819 2781 nick@nooitgd1.agric.za Stellenbosch Universiteit Departement Tuinbouwetenskap Tel. 021 808 4900 mcp@sun.ac.za Universiteit van die Vrystaat Departement Grond-, Gewas- en Klimaatwetenskappe Tel. 051 401 2212 www.uovs.ac.za

Red Berry Farm Bloubessie-, framboos-, rooi- Tel. 044 870 7123 / 083 310 4680 aalbessieen swartaalbessie- www.redberryfarm.co.za produsente Buite George in die Wes-Kaap, Red Berry Farm produseer tot op Eurafruit SA (Pty) Limited 220 ton van ses variteite aarbeie Trevor McKenzie: Direkteur per jaar sedert 2001. Die plaas lok Tel. 021 888 5900 sowat 30 000 mense jaarliks. Trevor@eurafruit.com Daar is n gevestigde groep SuidAfrikaanse bessieboere wat hul produkte na Brittanje uitvoer. Eurafruit bied tegniese steun aan hierdie boere en help hulle om hul produkte te bemark. Eurofruit behartig ook die verkoopslogistieke. Eurafruit besit die lisensie vir die produksie en bemarking van RednJuicy John Sandison Tel. 083 400 0033 rednjucy@iafrica.com Hoe om aarbeie suksesvol in KwaZulu-Natal te verbrou. In KwaZulu-Natal word daar meer sukses behaal met die verbouing

523

5. Publikasies en webtuistes
PPECB Export Directory. Hierdie is die amptelike gids tot die uitvoer van bederfbare Suid-Afrikaanse produkte en diensverskaffers in die uitvoerbedryf. Die gids is n naslaanwerk met omvattende inligting oor n bre spektrum van die rolspelers in die bedryf. Dit is ook n nuttige bron van inligting oor nasionale en internasionale liggame en instansies wat betrokke is by die uitvoer van bederfbare Suid-Afrikaanse produkte. Die gids word deur die Raad van Toesig op die Uitvoer van Bederfbare Produkte (PPECB) uitgegee. Tel. 021 930 1134. www.ppecb.com. inligting oor bessies verskyn in die afdeling getitel Exotic Fruit). Die Abstract of Agricultural Statistics op www.daff.gov.za bevat inligting oor bessies in die afdeling getitel Strawberries and other berries: Production, gross value, sales on markets and purchases for processing. Raadpleeg ook die jaarlikse Statistics on fresh produce markets, wat n uiteensetting gee van die massa, waarde en eenheidswaarde van maandelikse vrugteverkope by al die nasionale varsproduktemarkte. Die verslag kan aangevra word by die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye se hulpbronnesentrum, by telefoonnommer 012 319 7141. Skakel 012 842 4000 of stuur n e-pos aan stoltze@arc.agric.za vir die volgende publikasies wat ook verkrygbaar is by die LNR se Instituut vir Landbou-ingenieurswese: Processing of Berries, Volume 1 (Blackberries; Blackcurrent; Blueberries; Cape Gooseberries; Cherries) Processing of Berries, Volume 2 (Gooseberries; Raspberries; Redcurrants; Strawberries) SA Groente en Vrugte n tydskrif wat ses keer per jaar uitgegee word. Skakel 018 293 0622 indien u inligting oor die tydskrif wil bekom. So af en toe verskyn daar artikels oor bessieboerdery in landboupublikasies en op hul verwante webtuistes. Soek A youngberry vintage by www. farmersweekly.co.za, byvoorbeeld, waar daar beweer word dat 90% van die wreld se youngbessies op slegs 70ha naby Swellendam in die Wes-Kaap geproduseer word. Besoek die webtuistes van betrokke maatskappye, bv. www.wellpicteuropean.com Everything you need to know about strawberries http:// darensberries.com/Science.html www.driscolls.com The finest berries in the world www.urbanprocessing.com inligting oor bosbessies www.asktheberryman.com Supplying the world with berry knowledge and resources www.pickyourown.org waar u n kies-u-eie-plaas naby u kan soek (VSA webtuiste) www.raspberries.us n nuttige bron met uitgebreide inligting oor frambose Die webtuiste van Allanhill-boerdery Kie (Brittanje) sluit nuttige inligting oor aarbeie in www.allanhill.co.uk

en alvorens vrugte uitgevoer mag word, moet n PPECB-uitvoersertifikaat verkry word. Aangesien bessies se hanteringsvereistes wissel, is dit onmoontlik om een stel hanteringsvereistes vir alle bessies voor te skryf. Ons volstaan deur te s dat bessies geweldig delikate vrugte is wat met groot sorg hanteer moet word. Dit is belangrik om bessies onmiddellik te verkoel nadat dit geoes is. Die koelhouketting moet streng toegepas word, want selfs klein temperatuurwisselings veroorsaak vogkondensasie op die vrugte en verkort hul leeftyd. Aarbeie kan nie vir langer as vyf dae geberg kan word nie omdat hulle sal verlep en hul helder kleur sal verloor, en vermorsing sal toe neem). Om hierdie rede kan aarbeie slegs deur middel van lugvervoer uit Suid-Afirka verskeep word. Feitlik al Suid-Afrika se bessie-uitvoere is bestem vir Brittanje en Europa. Verdere inligting oor bessie-uitvoere word vervat in die Raad van Toesig op die Uitvoer van Bederfbare Produkte se nuutste Export Directory. Die Departement van Landbou se Abstract of Agricultural Statistics bevat ook n kategorie getiteld Strawberries and other berries met statistieke van produksie, bruto waarde, en aankope en verkope by varsproduktemarkte. Klik op Publications in die kieslys op die webtuiste www.daff.gov.za. Bloubessies Die Suid-Afrikaanse bloubessiebedryf is nog in sy kinderskoene en moet nog heelwat ontwikkel. Bloubessies is nie inheems aan Suid-Afrika nie en is nie baie bekend hier nie en dus is die mark nog baie klein, maar die Suid-Afrikaanse vraag na bloubessies neem jaarliks toe. Die grootste deel van die bloubessie-oes word vars na markte in Europa en Brittanje uitgevoer. Die pryse op die oorsese markte het gestabiliseer, maar as gevolg van seisoensverskille is daar nog steeds geleenthede vir ons om vars bloubessies tydens die Noordelike Halfrond winter te bemark. Die vraag na vrugte uit Suid-Amerika hou n bedreiging in vir markstabiliteit in die toekoms. Frambose As gevolg van seisoensverskille in die noordelike en suidelike halfrond, kan boere voordeel put uit die hor pryse waarvoor hul vrugte verkoop word. Aangesien frambose gemanipuleer kan word, kan hulle 12 maande van die jaar in matige klimaatstreke, bv in Spanje geproduseer word. Die rand-dollar-wisselkoers kan tot voordeel wees ten opsigte van uitvoerverdienste. Die koste van lugvervoer word wel in dollar bereken, en die onkoste om die produk na die mark te neem neem dus toe as die waarde van die rand afneem, wat dus die uitwerking van die swakker rand kanselleer. Frambose word met groot sukses in verskillende grondsoorte verbou, van sanderige leem tot klei, mits die ondergrond goed dreineer. Frambose is baie arbeidsintensief en moet met groot oorleg bestuur word. Moenie n groot onderneming begin as u nie oor die nodige ervaring van die bessiebedryf beskik nie. Indien u verdere inligting wil bekom, tree in verbinding met Nick Prinsloo by nick@nooitgd1.agric.za. Ons bedank Trevor McKenzie (Eurafruit), Jen Kotz (Dreammaker Fruits) en Nick Prinsloo (Nooitgedacht-navorsingstasie) vir hul bydraes en waardevolle terugvoering.

6. Bedryfsomgewing
Die Raad van Toesig op die Uitvoer van Bederfbare Produkte (Perishable Products Export Control Board, PPECB) is die amptelike sertifiseringsagentskap wat moet seker maak dat n ho gehalte in die aanbodketting gehandhaaf word. Die dienste wat hulle lewer, sluit die volgende in: inspeksie, logistieke dienste, die oudit en sertifisering van voedselveiligheid, en die jaarlikse bywerking en publisering van inligting in hul gids. Die regering het geen inspraak in die plaaslike of buitelandse bemarking van vrugte nie. Vrugte-uitvoere moet egter aan sekere gehaltevereistes voldoen

524

Oesgewasse en tuinboukunde
Blomkwekery- en kwekerygewasse
Raadpleeg ook die aparte hoofstuk oor snyblomme

Suid-Afrikaanse Vereniging van Proteaprodusente en -Uitvoerders (SAPPEX) Tel. 021 870 2900 www.sappex.org.za Varingvereniging van Suid-Afrika Tel. 012 662 1922 www.fernsoc.co.za Vetplantvereniging van Suid-Afrika Tel. 012 993 3588 www. succulentsociety.co.za

3. Kwekerye
Kry kontakbesonderhede vir kwekerye by www.seedlinggrowers.co.za

1. Oorsig
Blomkwekery of blomboerdery is n tuinboudissipline wat te doen het met die kweek van blom- en ornamentele plante vir tuine en bloemisteondernemings. Dit maak saam die blombedryf uit. Die ontwikkeling en teel van nuwe variteite is n belangrike aktiwiteit van blomkwekers. Blomkwekerygewasse sluit beddingplante, blomplante, loofplante en huisplante in, asook gekweekte snyloof en snyblomme. Anders as kwekerygewasse is blomkwekerkygewasse gewoonlik kruidagtig. Bedding- en tuinplante bestaan uit jong blomplante (eenjarig en meerjarig) asook groenteplantjies. Dit word in selpakke (plat laaie of houers), potte of hangmandjies gekweek, gewoonlik in n beheerde omgewing, en word hoofsaaklik vir tuine en landskapuitleg verkoop. Malvas (geraniums), impatiens en petunias is die beddingplante wat die beste verkoop. Krisante (chrysanthemums) is die vernaamste meerjarige tuinplant in die VSA. Plante wat blom, word hoofsaaklik in potte verkoop vir binnenshuise gebruik. Die vernaamste blommende plante is poinsettias, orgide, blommende krisante en asaleas. Loofplante word ook in potte en hangmandjies verkoop vir gebruik binnenshuis of op die patio. Dit sluit groter eksemplare vir kantoor-, hotel- en restaurant-interieurs in.
Bron: http://en.wikipedia.org/wiki/Floriculture

4. Toonaangewende tuinsentrums
n Lys van tuinsentrums is ook beskikbaar op www.lifeisagarden.co.za

2. Verenigings wat betrokke is


Suid-Afrikaanse Kwekeryvereniging South African Nursery Association (SANA) Tel. 072 994 5371 www.sana.co.za SANA verteenwoordig die kwekerybedryf as geheel, en verteenwoordig ook individuele verenigings soos die volgende: Allied, Bulb & Seed Trade Association Beddingplantkwekersvereniging (Bedding Plant Growers Association) Garden Centre Association (GCA) Inheemse Plantkwekersvereniging (Indigenous Plant Growers Association) Ornamentele Kwekersvereniging (Ornamental Growers Association) Rooskwekersvereniging (Rose Growers Association)

Botaniese Vereniging van Suid-Afrika Botanical Society of South Africa Tel. 021 797 2090 www.botanicalsociety.org.za Die hoofkantoor van die Botaniese Vereniging is gele in die Kirstenbosch Botaniese Tuin. Dit het sestien takke: Grahamstown, Port Elizabeth (Algoa), Roodepoort, Bredasdorp, Sederberg, Pietermaritzburg, Durban, Bloemfontein, Tuinroete, Kirstenbosch, Kogelberg, Polokwane, Nelspruit, Pretoria, Weskus en Wynland.

1. Brandmullers Garden Pavilion (Vereeniging) Tel. 016 428 3351 2. Cape Garden Centre (Joostenbergvlakte) Tel. 021 988 4137 3. Cape Garden Centre (Somerset West) Tel. 021 885 0334 4. Colourful Concepts (Broederstroom) Tel. 012 244 3469 5. Colourful Splendour (Craighall Park) Tel. 011 447 5817 6. Colourful Corner (Honeydew) Tel. 011 794 5733 7. Countryside Kwekery en Tuinsentrum (Brits) Tel. 012 252 0210 8. Driefontein (Shakas Rock) Tel. 082 946 0850 9. Dunrobin (Pietermaritzburg) Tel. 033 347 1948 10. Dunrobin (Bothas Hill) Tel. 031 777 1855 11. Ferndale Nurseries (Constantia) Tel. 021 794 5175/44 12. FloraFarm Tel. 011 894 2377 13. GardenShop (Bryanston) Tel. 011 463 5773 14. GardenShop (Menlopark) Tel. 012 460 5137 15. GardenShop (Parktown-Noord) Tel. 011 447 2368 16. GardenShop (Constantia) Tel. 021 794 5015 17. Garden World (Muldersdrift) Tel. 011 957 2046 18. Illovo Kwekery (Illovo Beach) Tel. 031 916 2491 19. Leeways Tuinsentrum (Johannesburg Suid) Tel. 011 683 2358 20. Lifestyle Home Garden Tel. 011 792 5616 21. Malmesbury Kwekery (Moorreesburg) Tel. 022 433 3232 22. Malmesbury Kwekery (Malmesbury) Tel. 022 482 2612 23. McDonalds Garden Shop (Pietermaritzburg) Tel. 033 342 2191 24. Midlands Tuinsentrum (Nottingham Road) Tel. 033 267 7153 25. Midlands Tuinsentrum (Lions River) Tel. 079 709 3586 26. Plantland (Crowthorne) Tel. 011 702 2188 27. Plantland (Lombardy) Tel. 012 809 2120 28. Plantland (Akasia) Tel. 012 549 4945 29. Plantland (Zambesi) Tel. 012 808 1544 30. Plantland (Wonderboom) Tel. 012 543 1065 31. Plantland (Cornwall Hill) Tel. 012 667 6330 32. Plantland (Menlyn) Tel. 012 348 7121 33. Plantland (The Wilds) Tel. 012 991 3061 34. Sherwood Tuinsentrum Tel. 041 398 4400 35. Super Plants (Parklands) Tel. 021 556 8669 36. Super Plants (Bothasig) Tel. 021 558 0190 37. Super Plants (Tokai) Tel. 021 715 4666 38. Super Plants (Hermanus) Tel. 028 316 4006

5. Publikasies en webtuistes
Die Gardenex Green Living Fair is die belangrikste plaaslike blomkwekerskou in Suid-Afrika. Besoek www.gardenex.co.za vir meer besonderhede. Die Royal Horticultural Society se boek, Propagating Plants, gepubliseer deur Dorling Kindersley. Raadpleeg die South African Floriculture Cluster Study op die NEDLAC-webtuiste www.nedlac.org.za www.gardeningeden.co.za ook n uitstekende inligtingsbron vir tuiniers The Gardener, n tydskrif vir almal wat graag tuinmaak. Tel. 031 764 0386 www.dietuinier.co.za Raadpleeg die Ball-Straathof webtuiste vir n seisoenskalender en ander nuttige inligting: www.ballstraathof.co.za www.ipps.org die International Plant Propagators Society (IPPS)

Ander
Die Broodboomvereniging van Suid-Afrika Tel. 012 343 3929 www. cycadsociety.org Grassnyervereniging van Suid-Afrika www.lmasa.co.za Interior Plantscapers Association of South Africa Tel. 011 626 2067 www.krost.co.za/ipsa/home.htm Irisvereniging Tel. 012 654 4395 Landskapbesproeiingsvereniging van Suid-Afrika www.liasa.co.za South African Landscapers Institute Tel. 011 606 3855 www.sali.co.za South African Green Industry Council (SAGIC) Tel. 011 606 3156 Suid-Afrikaanse Orgideeraad Tel. 011 452 0600 www.saoc.co.za

525

Oesgewasse en tuinboukunde
Boomneute
1. Oorsig
Suid-Afrika beskik oor die klimaat en ekologie om n erkende produsent en waardetoegevoegde verwerker van die meeste neute te word. Die oestyd in die suidelike halfrond is ideaal vir neute dit val net voor die grootste internasionale markvraag na neute, naamlik die Kersseisoen. Die vernaamste boomneutgewasse wat in Suid-Afrika verbou word, is makadamia- en pekanneute. Die Nywerheidsontwikkelingskorporasie (NOK), wat aktief daarna streef om nuwe howaarde-tuinboubedrywe te vestig, het ook okkerneut- en pistasieneut-projekte begin.

3. Pekanneute
Vir inligting oor pekanneute, besoek www.sappa.za.org. Die pekanneut is afkomstig van die VSA en is verwant aan die bekende okkerneut wat in gematigde streke verbou word. Pekanbome floreer ook in Suid-Afrika. Hulle word verbou in die Vaalharts-gebied, Tzaneen, Magoebaskloof, Louis Trichardt, Levubu, Witrivier, Nelspruit en op die walle van die Oranjerivier suid van Kimberley. Daar is ook n paar produsente in Noord-KwaZulu-Natal. Pekanneute is voedsaam en ryk aan proteen, sink, vitamiene en koolhidrate. Hulle het ook eienskappe wat cholesterol verlaag en die bome se sterk hout word vir meubels en vloere gebruik. Pekanneutbome groei baie vinnig en raak redelik hoog as hulle groei nie beheer word nie. Hulle groei welig in valleie en langs riviere waar dit in die winter koud is en ryp voorkom. Hulle produseer elke tweede jaar n goeie oes, met n swakker oes elke afwisselende jaar (alternatiewe drag). Die gemiddelde opbrengs is 1,5 ton per hektaar. Die optimale opbrengs in die Oranjeriviergebied is ongeveer 3 ton per hektaar. Kommersile kultivars is Ukulinga, Barton, Moore (Bester), Choctaw en Wichita. Laasgenoemde twee kultivars word nie aanbeveel vir gebiede met ho renval en ho humiditeit nie, omdat skurfsiekte n probleem kan wees. Pekanneute kan n goeie manier wees om boerderyrisikos te versprei, veral gesien in die lig van die uitvoerpotensiaal. n Waarskuwing word egter gerig dat beplanning, en veral finansile beplanning, baie belangrik is: wanneer na pekanneute oorgeskakel word, sal daar geen inkomste wees totdat die bome begin dra nie. Raadpleeg artikels in die landboutydskrifte, Landbouweekblad en Farmers Weekly, oor boere wat na pekanneutboerdery oorgeskakel het. Voorbeelde van artikels in die argief sluit Pekanneute: goeie alternatief en Pecans minimise ostrich risk in. Besoek www.landbou.com en www. farmersweekly.co.za.

2. Makadamianeute
Vir inligting oor makadamianeute, besoek www.samac.org.za. Makadamianeute is inheems aan subtropiese Oos-Australi, Indonesi en Nieu-Kaledoni. Hulle word nou ook in ander dele van die wreld verbou, soos Sentraal-Amerika en Suid-Afrika. Makadamiabome se grond- en klimaatsvereistes is soortgelyk aan di van avokadobome en word suksesvol verbou in areas waar avokadobome as gevolg van grondswamsiektes doodgegaan het. Die vetinhoud van makadamianeute is hoog, ongeveer 70%, en hulle is ook ryk aan vitamiene en minerale. Hulle kan rou of gerooster geet word. Die bedryf is sterk uitvoergerig en beskik oor enorme groei- en ontwikkelingspotensiaal. Daar word verwag dat die uitset 44 000 ton in 2010 sal wees en dit kan teen 2016 verdubbel. Die vernaamste aankopers van makadamianeute in Suid-Afrika is Spar, Pick n Pay en Woolworths. Die Suid-Afrikaanse bedryf is trots op sy sterk privaatonderneminggrondslag en die beheer- en bestuurstrukture word befonds en bestuur deur die kwekers, verwerkers en bemarkers, wat hulle tot die suksesvolle toekoms van die bedryf verbind het. SAMAC het ook kontak genisieer met ander makadamianeutprodusentlande in Afrika, soos Kenia, Malawi en Zimbabwe, om waar nodig samewerking te bevorder. SAMAC is n lid van die International Tree Nut Council (INC). Beginnerboere ontvang makadamiasaad Makhado Plaaslike beginnerboere is n hupstoot gegee deur n skenking van saailinge van n makadamia-onderneming, Mununzwu Newco. Die onderneming het die saailinge amptelik aan plaaslike beginnerboere, uit voorheen benadeelde gemeenskappe by Elim, net buite die Makhado-munisipaliteit, oorhandig. Die onderneming het sowat 5 000 gente bome aan die boere geskenk, wat hulle in staat sal stel om hul landboubedrywighede uit te brei en n belangrike bydrae tot die ekonomie te lewer, het die LUR vir Landbou in Limpopo, Dikeledi Magadzi, ges. Die boere is lede van die Vhembe Macadamia Farmers Cooperative, wat die bome namens die boere in ontvangs geneem het. Die koperasie, wat oos van Louis Trichardt gele is, bedien die boere van raad oor makadamiaboerdery oor die algemeen, asook oor hoe om hul boerderye uit te brei. Lede van die Macadamia Farmers Cooperative, wat uit die munisipaliteite van Makhado, Mutale, Musina en Thulamela afkomstig is, het die geleentheid bygewoon. BuaNews 7 Maart 2008

4. Kasjoeneute
Kasjoebome is inheems aan die kusduine van die noordoostelike dele van Brasili. Indi is bereid om in die geval van kasjoeneute handelsvoorkeur te gee aan minder ontwikkelde lande, waarvan 34 in Afrika is. Voordelige eienskappe van kasjoebome Dit produseer kasjoeneute. Wyn kan gemaak word van die kasjoeappelsap en van hierdie wyn kan brandewyn gedistilleer word. Hulle is goeie skadubome omdat hulle immergroenblare en n wydverspreide blaardak het. Sap met insekdodende eienskappe kan van die stamme getap word. Dit kan ook as n vernis gebruik word. Kasjoebome kan vir brandhout en houtskool afgekap word. Waardetoegevoegde geleenthede: Benewens die kasjoekern wat net 20% van die neut uitmaak, bestaan daar verskillende ander geleenthede: Kasjoebotter. n Sap wat ryk aan vitamien C is, kan ook onttrek word uit die kasjoeappel, n vals vrug wat om die neut vorm. Die Brasiliaanse lugdiens, Varig, bedien kasjoeappelsap op sy vlugte en die Ngutshane-landgoed ondersoek die moontlikheid om n soortgelyke projek in Suid-Afrika te loods. Selfs die giftige kasjoeneutdopvloeistof kan in nuttige produkte verwerk word, soos epoksihars, skeepsvernis en wryfstof vir motorremvoerings, wat beteken dat die potensiaal vir produkte wat daaruit voortspruit, groot is.

526

Coastal Cashews Kasjoeneute word op die Ngutshane-landgoed onder die Coastal Cashews-etiket geproduseer. Die landgoed is 40 km suid van die grens met Mosambiek gele en 23 km van die Maputaland-kus die binneland in. Dit is die enigste fasiliteit van sy soort in Suid-Afrika. Ons buurland, Mosambiek, is n sterk mededinger in die kasjoeneutmark. Plaaslike boere plant kasjoeneutbome op hul grond aan en verkoop die neute aan die landgoed vir verwerking en bemarking. Dit is die tradisionele stelsel wat internasionaal gevolg word en Mosambiek is deurentyd besig om sy bedryf op hierdie grondslag verder te ontwikkel. Na verwagting sal Coastal Cashews teen 2016 ongeveer 827 ton kerns produseer. Hiervan is 70% vir uitvoer bestem, terwyl die balans van 260 ton vir plaaslike verbruik aangewend sal word.
Bron: www.busrep.co.za/index.php?fSectionId=565&fArticleId=221832; Reuters Mozambique takes another bite at cashew nut production; www.museums.org.za/ bio/plants/anacardiaceae/anacardium_occidentale.htm; inligtingspakket (Info Pak) oor kasjoeneute by www.nda.agric.za; BuaNews.

6. Okkerneute
Okkerneutbome is baie groot, langlewende bome wat tot 16 m hoog met n spanwydte van 35 meter kan word. Hulle klimaatsvereistes is soortgelyk aan di van appels, wat beteken dat hulle koue winters en dro somers verkies. Okkerneutbome het lang penwortels en benodig dus vrugbare grond om goed te vaar. Goeie dreinering is ook noodsaaklik. Plant okkerneute in die winter in goed voorbereide grond. Die okkerneut se wortels skei n toksiese stof af, wat beteken dat die bome nie te naby aan ander plante geplant kan word nie. Klimaatsvereistes vir okkerneutproduksie sluit in ongeveer 800 mm besproeiingswater of renval per jaar, genoeg koue eenhede, vrugbare grond met goeie dreinering en temperature van hoogstens 34C. Okkerneute is deels selfbevrugtend, maar vir betroubare bestuiwing en verbouing is twee variteite nodig. Die manlike blomme is in lang amentums of blomkatjies op die vorige jaar se hout gerangskik, terwyl die vroulike blomme as nuwe spruite ontwikkel. Die blomme word deur die wind versprei en in sommige seisoene kan dit gebeur dat stuifmeelproduksie nie gelyktydig met die oopgaan van die vroulike blomme plaasvind nie. Okkerneute word deur n vlesige groen dop omsluit wat oopbars wanneer die neute volwassenheid bereik. Hoewel meganiese oestoerusting baie duur is, is dit n vereiste vir grootskaalse boerdery. Om op kleinskaal met die hand te oes, kan egter meer kostedoeltreffend wees. Skud die boom om die neute los te maak. Was die neute om die tannien te verwyder wat hulle kan vlek en laat dit dan n paar dae lank in die son droog word terwyl dit gereeld omgedraai word. Die neute is droog wanneer die kerns bros raak. Okkerneute is nie n vars produk wat onmiddellik nadat dit geoes is, uitgevoer kan word nie. Neute in die dop kan vir n jaar of langer in n dro plek bewaar word; kerns moet verkoel word. Die grootste plaagprobleem is vols, maar siektes soos vrotpootjie wat deur waterdeurdrenkte grond veroorsaak word en die gevreesde okkerneut-skroeisiekte wat swart vlekke op blare, uitspruitsels en jong neute kan veroorsaak kom ook voor. Dit kan selfs die kern laat verskrompel en tot terugsterwing lei. Dit kan voorkom word deur die bome met n koperspuitstof soos Kocide te spuit wanneer hulle rustend is. Die onbeskikbaarheid van plantmateriaal beperk die sukses van okkerneutproduksie in Suid-Afrika. Rotondo Walnuts (n NOK-projek) Die NOK hoop dat Rotondo Walnuts, sy besproeiingsonderneming op die walle van die Garieprivier by Aliwal-Noord, uiteindelik aan n nuwe landboubedryf stukrag sal verleen. Die visie van die projek is om teen 2014 500 ha okkerneutbome in volle produksie te h. (Dit duur gewoonlik vyf jaar voordat okkerneutbome begin dra en tot tien jaar langer om volle produksie te bereik.) Die NOK is van mening dat daar steeds genoeg plek in die internasionale mark vir Suid-Afrikaansgeproduseerde okkerneute is, omdat dit ses maande uit fase met die ander belangrike produksiestreke, waarvan Kaliforni in die VSA die grootste is, geproduseer word.

5. Pistasieneute
Pistasieneutbome is bladwisselende bome wat gemiddeld 3 meter hoog en 5 meter breed is. Pistasieneutbome hou van kort, koue winters en lang, warm somers. Die pistasieneutboom is nie kieskeurig nie en kan in arm grond groei. Beter grond verseker egter beter gehalte neute en n groter oes en maak die bome se versorging makliker. Hulle behoort gedurende hulle sesde jaar neute te produseer. Bemestingstof speel n baie belangrike rol en is vir die grootste deel van die produksiekoste verantwoordelik. Stikstof, sink en boor is van die elemente wat hierdie bome benodig. As die bome eers groot genoeg is, verg die boorde baie min aandag in teenstelling met die hoogs intensiewe bestuur van die eerste vyf jaar van die boom se lewe. n Boom behoort 10 kg verkoopbare neute in volle produksie te lewer, wat binne 10 tot 15 jaar bereik word. Ongeveer 100 tot 150 ton pistasieneute word jaarliks hoofsaaklik uit Iran en Turkye na Suid-Afrika ingevoer om onder plaaslike handelsmerke verpak te word. Australi en Suid-Afrika is die grootste produsente in die wreld van Sirora-pistasieneute.

Green Valley Nuts (GVN) GVN is n ontwikkelingsprojek wat ten volle deur die NOK besit word en daarop ingestel is om n winsgewende pistasieneutbedryf in Suid-Afrika te vestig. Prieska in die Noord-Kaap is as die ideale plek gekies vanwe sy warm, dro somers, volop water uit die Oranjerivier, goeie grond, koue winters en betreklike goedkoop grond. GVN is in 1993 gevestig toe 20 ha pistasiebome op n plaas van 2 500 ha, wat ongeveer 30 km buite Prieska is, aangeplant is. Dit is die eerste pistasie-ontwikkeling in die land en word beskou as die kernprojek waar rondom hierdie nuwe bedryf sal ontwikkel. Daar bestaan aansienlike potensiaal vir die streek aangesien groot gebiede met kontantgewasse na pistasieneute omgeskakel kan word. Dit sal watergebruik verminder en ekonomiese produksie verhoog. In hierdie stadium het omliggende boere reeds pistasieneute op 35 ha aangeplant. Die projek het n positiewe sosio-ekonomiese uitwerking op die Prieskagemeenskap. Die plaas verskaf tans werk aan ongeveer 200 mense, van wie 98% uit voorheen benadeelde gemeenskappe afkomstig is.

7. Kokosneute
Die kokosneut word op groot of klein skaal in amper al die tropiese lande gekweek en word vir baie dinge gebruik aangesien elke deeltjie van die plant benut word. Hoewel die vrugte geet word, is die vernaamste gebruik daarvan die produksie van gedroogde klapper, wat die gedroogde wit kern is. Dit word f plaaslik behandel f uitgevoer vir die ekstraksie van olie die oliekoek wat oorbly, word as beesvoer gebruik. Klapperolie word gebruik vir die maak van kookolie en margarien en die swakker gehalte olie vir seep, kerse, ensovoorts. Die vesel van die doppe wat as klapperhaar bekend staan, word gebruik om tou, borsels, sakke, matte en beddegoed te maak. Die doppe word as brandstof gebruik in gebiede waar hout skaars is. Groen kokosneute word dikwels as n vars en verkoelende drankie verkoop. Klappermelk is steriele babakos. Hutte kan van die blare en stamme gebou word.

527

Kokosneutpalms kan by die aktiwiteite van kleinskaalse boere ingesluit word en kan om huise in die subtropiese en kusgebiede van Suid-Afrika gekweek word. Draende palms by Burgershall Navorsingstasie en in Noord-KwaZulu-Natal het bewys dat geselekteerde klone vrugte sal dra in gebiede waar piesangs groei.

Perishable Products Export Control Board (PPECB) Tel. 015 516 4191 / 082 490 6013 www.ppecb.com South African Macadamia Association (SAMAC) Tel. 015 307 1520 info@subtrop.co.za www.samac.org.za SAMAC is een van die subtropiese kwekersverenigings wat aan die SA Subtropical Growers Association (Subtrop) behoort. Subtrop se veldamptenare bied tegniese kundigheid aan makadamiakwekers. Besonderhede verskyn in die hoofstuk oor subtropiese vrugte.

South African Pecan Producers Association (SAPPA) Tel. 012 329 9868 www.sappa.za.org Stellenbosch Universiteit Departement Tuinbouwetenskappe Tel. 021 808 4900 Faks 021 808 2121 hortsci@sun.ac.za Universiteit van die Vrystaat Departement Plantwetenskappe Tel. 051 401 2514 Faks 051 444 5945 plantsciences@ufs.ac.za

8. Haselneute, amandels en kastaiings


Volledige inligting oor haselneute is beskikbaar by www.hazelnuts.org. au, n Australiese webtuiste. Haselneute is bladwisselend en benodig dus n koel winter met genoeg koue om die rustoestand van die blomen groeiknoppe te beindig. Hierdie gewas pas die beste aan by die koeler, suidelike dele van Australi en die gebiede waar die somer nie uitermatig warm is nie. n Gemiddelde jaarlikse renval van meer as 900 mm is verkieslik met bykomende besproeiing om die vogtekort aan te vul wanneer die renval onder die gemiddelde is. Haselneute het reeds net in Australi n bestaande kleinhandelmark van $40 miljoen. Die webtuiste van die Almond Board of California, www.almondboard. com, bevat n magdom inligting oor amandels. Die sentrale dele van Kaliforni produseer 82% van die wreld se amandels en voer amandels na meer as 80 lande uit. In n Landbouweekblad-artikel getiteld Vooruit met amandels, skryf Lucille Botha oor die Le Roux-familie naby Montagu in die Wes-Kaap. Dit het volharding en heelwat eksperimentering van hulle geverg (bv spasiring tussen bome, grondvoorbereiding, die opbou van n bemarkingsnetwerk) om die grootste amandelboerdery-onderneming in Suid-Afrika te vestig. Die Europese of Spaanse kastaiing is n groot, imposante boom wat honderde kilogram neute kan dra sodra dit volwassenheid bereik. Dit kan 12m x 12m bereik en pas die beste by n koel klimaat aan. Kastaiings groei welig in diep, leemagtige grond en word gewoonlik nie deur ryp benvloed nie omdat hulle later in die lente blom. Goed bemeste en gedreineerde grond is ideaal. Kastaiings id net soos haselneute is deels selfbevrugtend, maar sal meer produktief wees as dit deur n ander variteit bevrug word. Windbestuiwing is die belangrikste bestuiwingsmetode. Die kastaiings se afsonderlike manlike en vroulike blomme gaan in November oop. Die manlike blomme vorm op lang, geel amentums, terwyl die onopvallende vroulike blomme by die basis vorm. Inligting oor kastaiings en ander neute is beskikbaar by www.stonemans. com.au.

Oor spesifieke neute:


Makadamianeute Eastern Produce SA Tel. 015 307 3120 Golden Macadamias Tel. 013 733 5034 www.goldenmacadamia.co.za Green Farms Nut Company Tel. 015 583 0371 www.gfnc.co.za Lowveld Nuts Tel. 013 751 2326 Maclands Estate Tel. 015 556 7700 Mayo Macs Macadamias Tel. 013 733 4600 Pekanneute Besoek www.sappa.za.org en klik op Associations in die kieslys vir besonderhede oor verskillende insetverskaffers en kwekerye, verwerkers en ander. Pioneer Foods Tel. 021 970 7300 Royal Macadamias Tel. 015 583 0394 www.royalmacadamia.co.za SAD Tel. 013 733 3030 Tel. 021 970 7300 www.sadfoods.co.za Tzamac Tel. 015 307 6607 Faks 086 671 7739

9. Publikasies en webtuistes
Raadpleeg die verwysings na webtuistes vroer in hierdie hoofstuk, byvoorbeeld www.samac.org.za en www.sappa.za.org. International Tree Nut Council (Nutrition Research and Education Foundation) www.nuthealth.org International Nut and Dried Fruit Council Foundation(INC) www. nutfruit.org www.macadamias.org die webtuiste van die Australian Macadamia Society. www.northernnutgrowers.org en www.nutgrowing.org webtuistes van kwekers in die noordelike halfrond. www.globalnuts.co.ke vir aantekeninge oor makadamianeute en resepte, besoek hierdie maatskappy in Kenia se webtuiste. Kyk na die volgende inligtingspakkette (Info Paks) klik op Publications in die kieslys by www.daff.gov.za: Nuts: Cultivating cashew nuts Nuts: Cultivating macadamias Fruit: Cultivating pecan nuts

Elandsdraai Pecan Growers Tel. 012 732 0783 / 083 302 2413 HL Hall and Sons Tel. 013 753 5700 Klein Doornrivier Tel. 044 272 2405 Mtebeni Valley Pecans Tel. 034 414 1125 Ander Ace Nut Traders Tel. 011 791 7467 www.acenuts.co.za

Roux Pecans Tel. 053 204 0001 www.pecannuts.co.za Senwes-Landboudienste Jaco Vermeulen Tel. 053 474 9600

10. Rolspelers
Agri Technologies Tel. 018 291 1652 / 082 775 7227 Verwerkingstoerusting LNR Instituut vir Tropiese en Subtropiese Gewasse (ITSG) Tel. 013 753 7000 infoitsc@arc.agric.za Lowveld College of Agriculture Tel. 013 753 3064 Nywerheidsontwikkelingskorporasie (NOK) Food, Beverages and Agro Industries SBU Tel. 011 269 3000 www.idc.co.za

Green Valley Nuts (GVN) Tel. 053 353 3308/9

Rotondo Walnuts Tel. 051 634 1145 Coastal Cashews p.a. Tel. 011 326 0760 / 083 271 Sel. 082 372 6842 0301

528

Oesgewasse en tuinboukunde
Bosbou
1. Oorsig
Die Industry Info-keuse op www.forestry bied n oorvloed inligting. Kyk ook na die jongste SA Forestry Abstracts op daardie webwerf. Die bosbou- en bosproduktenywerheid speel n groot rol in die lewens van Suid-Afrikaners in die eerste en tweede ekonomie, van die landelike gebiede tot die goed ontwikkeldes. Dit vorm n hoogs kapitaalintensiewe en internasionaal erkende houtprosesserings en papier- en pulpsektor. Plantasies dek sowat 1,26 miljoen hektaar van Suid-Afrika en die bosbou, hout, pulp en papier-sektor bied werk aan sowat 170 000 mense. Statistiek kan gevind word op Bosbou Suid-Afrika se webwerf, naamlik www.forestry.co.za. Bosbou verskaf roumateriaal in die vorm van timmerhout, fineer(hout), laaghout en hout brandstof. Plantasietipes. Aan die hand van die vesel wat geproduseer word, kan plantasies in twee hoofkategorie verdeel word: hardehout en sagtehout. Bloekom (hoofsaaklik Eucalyptus grandis) en wattel (Acacia mearnsii) is die twee belangrikste hardehoutspesies wat in Suid-Afrika gekweek word. Wat sagtehout betref, bestaan al die plantasies uit dennebome (waarvan Pinus patula die algemeenste spesie is). As n boomarm land (waar inheemse bosse beskerm word) moet Suid-Afrika feitlik volkome op die ontwikkeling van uitheemse boomsortplantasies staatmaak om in sy vraag na hout te voorsien. Bosbou is een van die sektore wat gedentifisseer is as n sleutelgroeigebied ingevolge die Gemeenskaplike Groei-inisiatief van Suid-Afrika (AsgiSA), wie se doel dit is om armoede en werkloosheid te verminder en die land te help om n ekonomiese groeikoers van 6% per jaar te behaal.
Bron:Science Scope, Januarie 2009, bladsy 29; www.forestry.co.za

South African Wood Preservers Association Tel. 011 974 1061 / 011 392 1995 www.sawpa.org.za The Technical Association of the Pulp and Paper Industry of South Africa Tel. 031 764 2494 www.tappsa.co.za Timber Frame Builders Association Tel. 021 845 4435 www.tfba.co.za Timberwatch Coalition Tel. 082 444 2083 www.timberwatch.org.za Wildlands Tel. 033 343 6380 www.wildlands.co.za (n program met inheemse bome)

3. Nasionale strategie en regeringskontakte


Die bosbou-kieslys kan gevind word op die webwerf www.daff.gov.za

Die DLBV het begin met die ontwikkeling van die Bosbou 2030-padkaart, wat bedoel is om hierdie sektor behulpsaam te wees in die verwerkliking van sy potensile bydrae tot werk- en welvaartskepping, sowel as die behoud van biologiese diversiteit. Dit weerspiel ook alle hedendaagse tendense in bosbou wreldwyd. Die padkaart is nie staties nie en sal gereeld bygewerk en gewysig word. Die relevante wetgewing is die Nasionale Wet op Bosse 84 van 1998, wat gemoeid is met die volhoubare bestuur van bosse, die beskerming van bosse en bome, en gemeenskapsdeelname; die Nasionale Wet op Veld- en Bosbrande, 101 van 1998, wat gemoeid is met die bestryding van veld- en bosbrande; en die Wet op die Wattelbasnywerheid, 23 van 1960, wat voorsiening maak vir die beheer van die wattelbasbedryf. Sekere bome word deur die wet beskerm, en enigiemand wat dit wil afkap of verbruik, moet by hul plaaslike DLBV-kantoor om die nodige lisensie aansoek doen. Ingevolge artikel 15(1) van die Nasionale Wet op Bosse mag niemand enige beskermde boom afkap, versteur, beskadig of vernietig, of enige beskermde boom of enige bosproduk wat van sodanige boom afkomstig is, sonder n lisensie besit, versamel, verwyder, vervoer, uitvoer, koop, verkoop, skenk of op enige ander wyse verkry of daaroor beskik nie. Die lys bome is in die Staatskoerant nommer 27846, kennisgewing 797 van 5 Augustus 2005 gepubliseer en word jaarliks by wyse van regeringskennisgewing(s) bygewerk. Navrae: Theo van der Merwe, tel. 012 336 7669

4. Opleiding en navorsing
Skills Development en aantekeninge oor navorsing (onder industry info) kan gevind word op Bosbou SA (Forestry SA) se webwerf www.saforestry.co.za

2. Verenigings wat betrokke is


Bosbou Suid-Afrika / Forestry South Africa Tel. 011 803 3403/4 Groot kwekers Tel. 033 346 0344 Middelgroot en klein kwekers www.saforestry.co.za Forestry South Africa (FSA) is Suid-Afrika se voorste en grootste bosbouorganisasie wat houtkwekers in Suid-Afrika verteenwoordig. Die vereniging verteenwoordig meer as 90% van alle geregistreerde houtkwekers, wat neerkom op meer as 2 500 lede. Dit bestaan uit drie afsonderlike entiteite onder die sambreel van n oorkoepelende uitvoerende komitee, naamlik: groot kwekers middelgroot kwekers klein kwekers Elk van hierdie groepe het hul eie komiteestruktuur met proporsionele verteenwoordiging in die uitvoerende komitee.

Aquila Training Tel. 013 767 1224 Durbanse Universiteit van Tegnologie Departement Pulp en Papier www.dut.ac.za

Institute for Commercial Forestry Research (ICFR) Tel. 033 386 2314 www.icfr.ukzn.ac.za

Ander
Dendrological Society and Foundation Tel. 012 567 4009 www.dendro. co.za Paper Manufacturers Association of South Africa (PAMSA) Tel. 011 803 5063 www.pamsa.co.za Sawmilling South Africa (SSA) voorheen bekend as die South African Lumber Millers Association (SALMA) South African Arboricultural Association p/a Tel. 011 475 7263 South African Forestry Contractors Association (SAFCA) South African Institute of Forestry Tel. 012 348 1745 www.saif.org.za

Nelson MandelaMetropolitaanse Universiteit Die Skool vir die Bestuur van FIETA (Forest Industries Natuurlike Hulpbronne Education and Training Tel. 044 801 5019 / 11 Authority) is die Sektorale Diploma, B.Tech, Onderwys- en Opleidingsowerheid Nasionale (SOOO) verantwoordelik vir M.Tech en D.Tech in bosbou. opleiding in die bosbousektor. Geakkrediteerde kort kursusse Kies die kieslysopsie Accredited word ook aangebied. Providers by www.fieta.org.za of Skills for Africa bel 011 712 0600. Tel. 013 764 2164 Forestry and Forest Products www.skillsafrica.co.za Research Centre Opleiding geakkrediteer deur Tel. 031 242 2300/88 AgriSETA (Landbou-SOOO) http://ffp.csir.co.za n Gesamentlike onderneming SA Instituut van Boswese tussen die WNNR en die Tel. 012 348 1745 www.saif.org.za Universisteit van KwaZulu-Natal

529

Stellenbosch Universiteit Departement Bosbou en Houtkunde Tel. 021 808 4812 / 3301 / 3293 http://academic.sun.ac.za/forestry/ Universiteit van KwaZulu-Natal (Pietermaritzburg) Forestry Science, Community Forestry Science Tel. 033 260 5808 Die Universiteit van Pretoria FABI Forestry and Agricultural Biotechnology Institute Tel. 012 420 3938/9 www.fabinet.up.ac.za

Universiteit van Venda Departement Bosbou- en Tuinkunde Tel. 015 962 8110 www.univen.ac.za Wetenskaplike en Nywerheidsnavorsingsraad (WNNR) Afdeling Water, Omgewing en Bosboutegnologie Tel. 012 841 2682 / 2203 / 3225 pmanders@csir.co.za sverryn@csir.co.za

Agkrug Tel. 058 303 6477 Asgisa Eastern Cape Tel. 043 531 0103 http://asgisa-ec.co.za

NCT Forestry-Koperatief Beperk Tell: 033 897 8500 www.nctforest.com

Ander
Concordia Bert Van Den Toorn Tel. 044 382 5481 Fort Cox College of Agriculture and Forestry Tel. 040 653 8033/6 New Africa Skills Development Pam Naidoo Tel. 033 330 7002 Southern Africa Forestry Training College Derek Howe Tel. 033 569 1692 / 082 372 1310 Forest Engineering Southern Africa Tel. 033 386 2314

NCT Tree Farming, n volfiliaal, spog met altesaam 25 kontrakte en n bosarea van ongeveer 13 000 Austro Engineering hektaar. n Volledige bestuurspakket Tel. 021 856 4370/1 word voorsien, wat die hantering www.austro.co.za van alle bosboubedrywighede, Mobiele toerusting vir die saag van finansile dienste, administrasie, bemarking en die indiensneming stompe en die maak van planke. van geskikte personeel insluit. Bandit Natal Forest Productions Tel. 021 930 4555 (Edms) Bpk www.banditchippers.co.za Tel. 033 212 2193 Skerwers (Chippers), Northern Timbers kyk onder hersirkuleerders en stompmeule HM Timber Barry Collier & Company Nukor Minimills Tel. 013 752 4349 Tel. 011 610 2000 www.sawmilling.com Bestbier Sawmills Tel. 051 713 7046 www.bestbiersawmills.co.za Food and Trees for Africa Tel. 011 803 9750 www.trees.co.za Grow Wild Tel. 011 465 8857 www.growwild.co.za HM Timber Tel. 011 450 1230 www.hansmerensky.co.za Die houtafdeling van Hans Merensky bestaan uit n aantal maatskappye wat betrokke is by bosbou, saagmeule, vervaardiging, kwekerye, navorsing en ontwikkeling. Harding Treated Timbers Tel. 039 433 1805 Janet Edmonds Consulting Tel. 082 828 7953 Janet.jec@edelnet.co.za Toerusting vir saagmeule Rance Timber Tel. 043 683 5200 www.rancetimber.co.za Rural Forestry Development James Ballantyne 079 516 1261 Rural Forestry Management Peter Dixon 082 802 2826 SAFIRE Insurance Company Limited Tel. 033 264 8500 www.safireinsurance.com Samgro Tel. 021 842 3364 www.samgro.co.za Sappi Ltd Tel. 011 407 8111 www.sappi.com Besonderhede van Sappi Forests, Sappi Kraft, Sappi Saiccor ensovoort kan op die webwerf gevind word.

5. Publikasies en webtuistes
SA Forestry Magazine: Tel. 031 303 6466, www.saforestrymagazine. co.za Wood SA and Timber Times: Tel. 011 726 3081/2, www.malnormags. co.za Southern Forests: a Journal of Forest Science, gepubliseer deur die SuiderAfrikaanse Bosbou-instituut (SAIF). The Forestry handbook, gepubliseer deur Suid-Afrikaanse Instituut van Boswese. Besoek www.saif.org.za vir besonderhede (soek die Forestry Handbook-kieslys) of kontak 083 523 8733. Making the Most of Indigenous Trees: Fanie en Julye-Ann Venter. Briza Publications, info@briza.co.za of besoek www.briza.co.za Tree Farming Guidelines for Sappi Outgrowers is n praktiese gids vir timmerhout-bosbou. Die handleiding is op CD-ROM beskikbaar (kontak 033 347 6629 of skryf aan Sandra.holder@sappi.com). Hoofstukke kan van www.sappi.com afgelaai word. Field Guide to Trees of Southern Africa (uitgegee deur Struik), bevat meer as 1 000 spesies. www.forestry.co.za: Klik op die kieslysopsie Downloads vir oorsigte van die ekonomiese aspekte van die bosbou-, hout-, pulp- en papierbedryf in Suid-Afrika, en gedetailleerde markanalises van die onderskeie komponente van die bosbouwaardeketting. Bel 012 842 4000 of e-pos stolze@arc.agric.za om die pamflet Charcoal production in kilns te bekom. Dit is ook in Afrikaans beskikbaar. Die Centre for International Forestry research (CIFOR) se publikasies sluit titels in oor bosbestuur, bosnavorsing, bosdegradasie en talle ander nuttige werktuie vir wetenskaplikes en diegene wat oor die toekoms van die wreld se woude besorg is. Besoek www.cifor.cgiar. org/publications. Die webwerf van die World Agroforestry Center www. worldagroforestrycentre.org bevat n omvattende lys publikasies. www.communityforestryinternational.org is Community Forestry International se webwerf. Die aanlyn-inligting- en -verhandelingsportaal vir die hout-, meubel- en verwante bedrywe van Suider-Afrika se webtuiste is www.timbersa. co.za. Die webtuiste van die Global Association of Online Foresters is www. foresters.org. www.paperpickup.co.za is Mondi Recycling se webwerf

Scanwood Solutions (Edms) Ekologiese assessering (inheemse Bpk woude), houtpermitte, Tel. 012 803 0036 / 0861 472 461 beskermdeboompermitte. www.scanwood.co.za Kluver Designs Tel. 033 413 3233 www.kluverdesigns.co.za Komatiland Forests (KLF) Tel. 013 754 2724 www.komatilandforests.co.za Mondi Forests Tel. 011 994 5400 www.mondi.co.za MTO Forestry Tel. 042 281 1712 www.mtoecotourism.co.za Multisaw Tel. 044 532 7849 www.multisaw.co.za SGS South Africa Tel. 013 764 2670 www.sgs.com Forestry Certification (Bosbousertifisering) Chain of Custody Tel. 013 764 1589 Faks 086 5708011 noddie.knibbs@sgs.com Forestry Certification Forest Management Faks 086 607 7532 sharon.botha@sgs.com Singisi Forest Products Tel. 039 553 8000 / 832 0109

6. Maatskappye wat betrokke is


Raadpleeg die omvattende Business Directory by www.forestry.co.za. Daar is 40 verskillende kategorie, byvoorbeeld agrochemikalie, antisplitsplate vir paalvervaardigers, outomatiserings- en inligtingstegnologie, kettingsae, en so meer

530

Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde (SABS) Tel. 012 428 6923 Sertifisering (sien opskrif 7) South African Forestry Company Limited (SAFCOL) Tel. 012 804 3716 Stihl Tel. 0800 336 996 www.stihl.co.za Timbercity Tel. 011 445 3000 www.timbercity.co.za

Treated Timber Products (TTP) Tel. 033 342 2679 www.woodenpole.co.za Volker Forestry (Edms) Bpk Tel. 034 982 1498 The York Timber Organisation Ltd (Yorkor) Tel. 013 764 9200 www.yorkcor.co.za

9. Plaaslike sakeomgewing
U sal die jongste inligting aantref by www.forestry.co.za en www. forestrymagazine.co.za. Klik op die kieslysopsie Industry Info by www.forestry.co.za. Vra om die BBBEE Forestry Charter te besigtig. Die Oos-Kaapse Ontwikkelingskorporasie (Eastern Cape Development Corporation) vermeld die volgende geleenthede met betrekking tot bosbou- en houtprodukte by hul webtuiste www.ecdc.co.za (klik op die kieslysopsie Opportunities): Skrynwerk in die boubedryf: Swart eienaars van saagmeule kan diversifiseer deur deure, rame, vloere en planke, hoofsaaklik in dennehout, te begin maak. Daar bestaan n uitvoerpotensiaal. Houtskool: Klein wattelplantasies kan gebruik word om houtskool van ho gehalte te produseer. Dit kan aan die hand van die Werk-virWater-program ontwikkel word. Gemeenskapsbosbou: Klein plantasies kan na gemeenskapstrusts oorgedra word om Gemeenskapsprogramme vir Private-Openbare Vennootskappe (CPPPs) met saagmeule en ander houtverwerkings maatskappye te vorm. Die verbetering van houtgehalte: Die opleiding van die eienaars van saagmeule in houtverwerking, veral die verwerking van dennehout. Die uitbreiding van die bosbou-area: Die Oos-Kaap is die enigste provinsie wat sy bosbou-area kan vergroot. Ongeveer 120 000 ha kan beplant word, meesal in die voormalige Transkei. Inheemse plantasies: Klein plantasies van inheemse hardehout (geelhout, swarthout) kan in beperkte mate geoes word. Nuwe hardehoutplantasies: Daar is n behoefte aan meer bloekomhout (saligna) en wattel. Papier-en-pulpmeul: Wanneer bosbou in die gebied om Umtata uitgebrei word, sal daar n langtermyn-potensiaal vir n papier-enpulpmeul ontstaan. Behandelde pale: Die potensiaal bestaan vir n aanleg in Butterworth. Hierdie pale word in die landbou asook vir transmissiedoeleindes gebruik. Houtspaanderaanleg: Indien hout per spoor uit Umtata vervoer sou kon word, sou n houtspaanderaanleg vir uitvoerdoeleindes in Oos-Londen opgerig kan word. Indien u nadere besonderhede verlang, kontak die Ontwikkelingskorporasie van die Oos-Kaap by 043 704 5606. Bosbou gaan help met transformasie en groei Aangesien die vraag na hout na verwagting gaan toeneem, is bestaan n dringende behoefte om die basisvoorraad te vergroot deur meer bome aan te plant om te verseker dat huidige prosesseringsaanlegte optimaal fuksioneer. Die DLBV werk in die belang van hierdie bebossingsprogram wat die vestiging van nuwe plantasies vir die groei en ontwikkelingsdoeleindes behels. Die meeste van die grond met bosaanplantingspotensiaal is in die stamgebiede van die Oos-Kaap en KwaZulu-Natal gele, wat uitstekende geleenthede aan daardie gemeenskappe bied om toekomstige eieienaars in die bosboubedryf te word.
Bron: September 2009, DAFF news, bladsy 2.

Soek die skakels na SABS-permithouers, SATAS-gesertifiseerde verskaffers, inspekteurs en aanvullende behandelaars (treaters) op die webwerf van die South African Wood Preservers Association www.sawpa.org.za

7. Bosbousertifisering
Gaan na die Forest Stewardship Council (FSC)-webwerf www.fsc.org. Om meer van bosbousertifisering te wete te kom, kontak SGS South Africa by 013 764 2670 en die SA Buro vir Standaarde (SABS) by 012 428 6923.

Die sertifisering van plantasies en bosbouprodukte het in die vorige dekade ontwikkel as n omgewingsinisiatief om die verwoesting van die wreld se natuurlike bosse en woude te stuit. Sertifisering behels n onafhanklike, volgehoue evaluering of oudit van n organisasie se bosbestuurpraktyke, om vas te stel of hy aan n reeks nasionaal en internasionaal erkende sosiale, ekonomiese en omgewingstandaarde voldoen. Suid-Afrika verleen voorkeur aan die sertifikasie van die Forest Stewardship Council (FSC). Hierdie sertifikate bepaal die standaarde wat wreldwyd geld en skryf streng, prestasiegebaseerde maatstawwe voor, en word toenemend deur sowel omgewingsbewustes as verbruikers geis. Vandag is 75% van Suid-Afrika se plantasies gesertifiseer (60% deur die FSC), wat beteken dat die land oor verreweg die grootste persentasie gesertifiseerde woude ter wreld beskik. Dit is n markgedrewe manier hierdie om te verseker (en verbruikers gerus te stel) dat plantasies op volhoubare wyse bestuur word.
Bron: www.forestry.co.za

8. Nuus vir ontluikende boere


Die gebied waar die Oos-Kaap en KwaZulu-Natal aan mekaar grens, is bekend om sy landelike armoede. Die Ngevu-, Mabandla- en Zintwalagemeenskappe in die Umzimkhulu-distrik het baie jare lank gesukkel, totdat n innoverende model van stapel gestuur is om hulle op te hef deur hulle te integreer by die kommersile bosbousektor. Dit behels drie projekte, een vir elke gemeenskap, om te verseker dat dividende uit bosbou gebruik kan word vir die bou van infrastruktuur soos skole en klinieke. Die bosboukonsultante Peter Nixon en Themba Radebe van Landelike Bosboubestuur het hierdie gemeenskappe oor tien jaar gelei van algehele afhanklikheid van die regering se finansile en infrastruktuurondersteuning tot eienaarskap en aandeelhouding in houtplantasies wat miljoene rande werd is. James Ballantyne van Landelike Bosbouontwikkeling het hom onlangs by hierdie konsultante aangesluit en tesame rig hulle nou die proses waarvolgens hierdie bosboubesighede in gemeenskapsbesit van krag tot krag gaan.
Bron: Farmers Weekly, 22 Mei, bladsye 54-56. Die hele berig is in die argief onder www.farmersweekly.co.za.

10. Internasionale sakeomgewing


U sal internasionale nuus aantref by www.forestry.co.za.

Ons dank aan Tammy Swain (Kommersile Bosbounavorsingsinsituut), dr. D.W. van der Zel (Suider-Afrikaanse Bousbou-instituut) en Gerrit Marais (SGS South-Africa) vir terugvoer op die ru ontwerpte hoofstuk.

531

Oesgewasse en tuinboukunde
Drobone
1. Oorsig
Drobone word hoofsaaklik in die volgende gebiede in Suid-Afrika geproduseer: Provinsie Mpumulanga/Gauteng Area Middelburg, Nigel (met inbegrip van die gebied om Bloekomspruit/Grootvlei), Delmas (met inbegrip van die Sundra-, Eloff-, Waaikraal- en Kendalgebied), Ermelo (met inbegrip van die Chrissiesmeer-/Lothair-gebied). Bethlehem (insluitende die Aberfeldy-/ Afrikaskop-gebied), Fouriesburg, Ficksburg, Clocolan, Harrismith, Kroonstad, Henneman Lichtenburg, Koster, Rysmierbult Brits, Thabazimbi, Koedoeskop, Marble Hall, Tuinplaas, Vaalwater, Ohrigstad, Lydenburg, Burgersfort Kokstad, Vryheid, Bergville/Winterton, Greytown, Weenen, Mooiriver Kimberley, Douglas, Modderrivier

2. Verenigings wat betrokke is


Die Droboneprodusente-Organisasie (DPO) Tel. 012 808 1660 Faks 012 808 1924 www.beans.co.za

Vrystaat

Noordwes Limpopo

Die DPO lewer bedryfsverwante dienste (soos die verskaffing van produksie- en bemarkingsinligting) aan boonprodusente. Hy bestuur ook alle navorsing wat gedoen word en is vir produk- en markontwikkeling verantwoordelik. Hy is sedert 1992 n lid van die International Pulse Trade & Industry Confederation (IPTIC), met die oog daarop om internasionale handel in drobone te bevorder en te fasiliteer.

KwaZulu-Natal Noord-Kaap

3. Opleiding en navorsing
Die DPO se belangrikste navorsingsvennoot is die LNR se Instituut vir Graangewasse in Potchefstroom, en hy kan geskakel word by 018 299 6100. Die bedryf se navorsingsplan sien toe dat die aandag op die volgende aspekte van boonproduksie gevestig word: kultivarontwikkeling, -evaluasie en -verbetering akkerbou plantbeskerming Hoewel spesifieke navorsingsprojekte ten opsigte van die beheer van verskillende boonsiektes aangepak word, fokus die navorsingsplan hoofsaaklik op die kweking van geskikte droboonkultivars wat goed by Suid-Afrikaanse produksietoestande aangepas is. Die volgende navorsingsprojekte word tans deur die LNR se Instituut vir Graangewasse hanteer: die oordrag van tegnologie vir die produksie van 33ne aan die produsente van drobone die evaluering van droboonkultivars die produksie van siektevrye saad die ontwikkeling van boonkultivars bestand teen swamsiektes die bestryding van bakteriese siektes van drobone die teling van drobone die toepassing van molukulemerker-tegnologie by die teling van drobone Die volgende kultivars is vrygestel van die teelprogram van die LNR se Instituut vir Graangewasse:

Drobone is die ideale wisselbougewas, en navorsing toon ook dat drobone hor opbrengste in n wisselbousisteem lewer. Verbeterde kultivars beteken ook hor opbrengste, mits die korrekte grond gebruik word en die gewas korrek verbou word. Vanuit n ekonomiese oogpunt is dit lonend om soveel drobone moontlik in geskikte grond in n wisselboustelsel met mielies aan te plant. Daar word aangeveel dat daar een jaar uit n wisselbousiklus van drie tot vier jaar drobone aangeplant moet word. In n wisselbousisteem met drobone is daar bevind dat die langtermyn-opbrengs van mielies tot 1 ton/ha verhoog word. Op grond met n ho opbrengs sou die ingebruikname van n wisselbousisteem met drobone en mielies die winsgewendheid van beide die droboon- en die mielie-oeste drasties kon verhoog. Kontak die Droboneprodusente-Organisasie (besonderhede onder opskrif 2) vir meer inligting aangaande die verbouing van drobone. In Suid-Afrika word hoofsaaklik drie tipes bone verbou: rooi spikkelbone, klein wit inmaakbone en groot wit nierbone, in volgorde van belangrikheid aangegee. Rooi spikkelbone het die grootste mark, en word hoofsaaklik in kleinhandelhoeveelhede aan klante verkoop vir voorbereiding tuis. Die mark diskrimineer teen kultivars waarvan die saadjies te klein is (dus kleiner as 100 sade per 40 g), of di waarvan die agtergrondkleur vinnig verdonker. Soos die naam aandui, word klein wit inmaakbone hoofsaaklik vir inmaakdoeleindes gebruik, en danksy verbruikers se toenemende behoefte aan gemakvoedsel groei die mark vir hierdie bone steeds. Inmaakfabrieke het egter baie spesifieke gehaltevereistes, en koop slegs bepaalde kultivars. Groot wit nierbone word grotendeels vir kleinhandelverpakking en in mindere mate vir inmaakdoeleindes gebruik. Die mark vir hierdie bone is egter betreklik beperk, en daar kan maklik tydens n goeie seisoen n ooraanbod voorkom. Ander plaaslik geproduseerde soorte soos Carioca en Painted Lady het n baie beperkte mark.

Rooi gespikkelde suikerbone


- OPS RSI - Kranskop HR1 - Jenny - OPS-RS2 - DBS 310 - Kranskop - OPS-RS4 - DBS 360 - OPS RS5 - Sederberg

532

Klein wit inmaakbone


- Teebus - Teebus RR1 - OPS KW1 - Teebus - RCR 2

4. Publikasies en webtuistes
Die DPO het n aantal gratis inligtingsbrosjures in verband met die gesondheidsvoordele van drobone beskikbaar gestel, asook n nuwe resepteboek getitel Bonerenaissance die intelligente voedselkeuse (kyk die DPO se kontakbesonderhede onder opskrif 2). SA Drobone is n tydskrif wat twee keer per jaar gepubliseer word n bemarkingsuitgawe in Mei en n produksie-uitgawe in Oktober. Dry bean production and disease manual. Hierdie omvattende publikasie kan van die Droboneprodusente-Organisasie en die LNR se Instituut vir Graangewasse bekom word.

Carioca

Painted Lady
Maskam

Wortelsiektes van drobone. Verkrygbaar van die DPO. Die uitstekende publikasie Drybean production (met inligting voorsien deur die LNR-IGG) kan van die Inligtingsentrum van die Departement van Landbou verkry word (tel. 012 319 7141 of besoek www.daff.gov.za kies die opsies Publications en Info Paks). Wat gehaltebeheer betref, is n belangrike dokument Regulasies met betrekking tot die gradering, verpakking en bemarking van drobone, soos op 5 Julie 2002 in Staatskoerant 23571 gepubliseer. n Magdom inligting in verband met drobone en die boonbedryf kan ook verkry word deur die DPO se webtuiste by www.beans.co.za te besoek.

Groot wit nierbone

(Illustrasies gebruik met dank aan die Droboneprodusente-Organisasie)

5. Maatskappye wat betrokke is


Die Field Crops Market Value Chain Profiles wat deur die Departement Landbou, Bosbou en Visserye geproduseer word, sluit n lys van all handelaars en verpakkers van drobone in.

Droboonkultivars aanbevelings
n Studie is van die eienskappe van die onderskeie droboonkultivars gedoen, en die resultate is beskikbaar. Die doel daarvan is om produsente te help om die korrekte kultivars vir hul doeleindes en vir die area waarin hulle gele is, te selekteer.

Dry Bean Seed (DBS) Tel. 012 808 1660/2 DBS is n boonsaadmaatskappy wat siektevrye en gesertifiseerde boonsaad van ho gehalte aan die bedryf lewer. Coen Bezuidenhout-saadtoetssentrum (Edms) Bpk CBS Tel. 012 808 1660 CBS lewer laboratoriumdienste aan die droboonbedryf. Hulle stel onder meer die siektestatus van saad vas, maak boonsaad siektevry, en doen verskillende diagnostiese toetse ten opsigte van boonsiektes. Handel in drobone: Beanex (Edms) Bpk Tel. 012 808 1660 www.beanex.co.za Danksy n bemarkingsinisiatief deur die DPO is n makelaar wat as Beanex handel dryf, gevestig. Leweransiers (produsente) l monsters van hul bone aan Beanex voor, wat hul opbrengs dan namens hulle verkrygbaar stel. Besonderhede aangaande ander handelaars is te vinde by www.beans.co.za kies die opsie Find a trader.

Gesondheidsvoordele
Navorsing is ook op die Potchefstroom-kampus van die Universiteit van Noordwes na die gesondheidsvoordele van bone gedoen. Die nommer wat in hierdie verband gebel kan word, is 018 299 2469. Navorsing dui daarop dat drobone n uitstekende kombinasie van n hele aantal eienskappe bied. Drobone is hoog in plantaardige proteen is hoog in oplosbare en onoplosbare dieetvesel is hoog in komplekse koolhidrate bevat verskeie minerale en B-vitamiene het n lae vetinhoud het n lae soutinhoud bevat geen cholesterol nie

Opleiding
Die DPO bied die volgende kursusse aan: eendagkursusse oor die produksie van drobone in samewerking met die LNR se Instituut vir Graangewasse n droboonsorteringskursus aan die hand van hul omvattende Dry bean production and disease manual (tel. 012 808 1660) voedingsopleiding aan sorggewers en enige ander belangstellendes op grond van die gesondheidsnavorsing wat by die Potchefstroomkampus van die Universiteit van die Noordwes onderneem is (tel. 018 299 2469)

533

6. Plaaslike sakeomgewing
Van die produsent tot die verbruiker: ie waardeketting

7. Internasionale sakeomgewing
Klik op di eopsies market trends, performance en processing by www. beans.co.za. Die nasionale boonopbrengs word plaaslik volkome verbruik. Daar is egter gewoonlik n tekort, wat deur middel van invoere aangevul moet word. Daar word hoofsaaklik ingevoer uit China (85%), maar ook uit die VSA en Kanada (5%). Die koste na landing van ingevoerde bone, wat grotendeels deur die wisselkoers van die Rand teenoor die VS-dollar bepaal word, het n definitiewe invloed op die plaaslike prysstruktuur. Die pryse wat vir plaaslik geproduseerde bone verkry word, word ook benvloed deur die kwaliteit van die bone wat aangebied word (plaaslik geproduseerde bone teenoor die ingevoerde produk). Die versterking van die Rand teenoor die VS-dollar moedig ook hor volumes invoere aan. Deur middel van spesifieke marknavorsing, n omvattende teelprogram en ander spesiale pogings, is die saadmaatskappy Dry Bean Seed (Edms.) Bpk. nou in staat om produsente te voorsien van variteite van rooi gespikkelde bone nou verbruikers se voorkeurkeuse, ten opsigte waarvan n oorsese mark ontwikkel is. Die kultivars sluit Kranskop, Kranskop HR1, Jenny, OPSRS1, OPS-RS2, OPS-RS4, OPS-RS5,DBS 310, DBS 360 en Sederberg in. Danksy n wreldtekort aan bone kon Suid-Afrika ook bone na n aantal lande hoofsaaklik in Afrika en Europa uitvoer. Ander boonproduserende lande wat n invloed op die Suid-Afrikaanse boonbedryf kan uitoefen, is die VSA, China, Argentini, Brasili, Mexiko, Ethiopi en n aantal Europese lande.

Produsent

Agribesighede Koperasies Makelaars Aanlyn-handelaars Groothandelaars Invoerders

Voorafverpakkers/ verwerkers sonder handelsmerk

Voorafverpakkers/ verwerkers met handelsmerk FORMELE MARK Pick n Pay Spar Hyperama Checkers/Shoprite/ OK Woolworths Makro Trade Centre

Verwerkers Uitvoeragentskappe

8. Inligting vir kleinskaalse boere


UITVOERMARK Formeel (bv. Europa) Afrika Voedselhulpskemas Nismarkte Drobone speel n belangrike rol in die produksiestelsels van baie kleinskaalse boere in Suid-Afrika. Die gewas word hoofsaaklik in kombinasie met mielies in die landelike gebiede van Mpumalanga, KwaZulu-Natal, die Vrystaat en die Oos-Kaap verbou. Die grond en klimaatstoestande in hierdie areas is gunstig vir die suksesvolle verbouing van drobone. Die kort groeityd wat nodig is en die feit dat minder stikstofbemesting toegedien hoef te word, is bykomende voordele. Die meeste van die bone wat deur kleinskaalse boere geproduseer word, word vir tuisverbruik gebruik en/of by plaaslike markte verkoop. Ondanks beperkinge waarin die produksie van drobone in hierdie sektor onderworpe is, wil dit voorkom asof hierdie sektor n beduidende bydrae tot die produksie van drobone in Suid-Afrika kan lewer. Ervaring het getoon dat kleinskaalse boere gretig is om te leer en hul produksie wil verhoog, en dat hulle enige vorm van opbouende steun benut. n Sterk tegnologie-ontwikkelingstelsel asook steun van die bedryf is uiters belangrik om die beperkinge van kleinskaalse produksie te bowe te kom en n lewenskragtige drobonebedryf in hierdie sektor tot stand te bring. Hierdie broodnodige steun aan kleinskaalse produsente word tans voorsien deur die Instituut vir Graangewasse van die LNR (LNR-IGG) en sy hoofvennoot, die Droboneprodusente-Organisasie (DPO).
Ons dank weer eens aan Engela van Eyssen van die DPO vir haar insette.

INFORMELE MARK Straatsmouse Spazawinkels Winkels in landelike gebiede Winkels in die townships Lesotho Swaziland Botswana Namibi Pensioendagsmouse

Boonprodusente kan kies of hulle direk aan kleinhandelaars wil verkoop of aan die eerste punt van verkope in die boonbemarkbemarkingsketting, soos groothandelaars en koperatiewe. Bone kan aan verpakkers of verwerkers verkoop word. Indien die bone geen handelsnaam het nie, kan hulle deur spazawinkels en straatverkopers in die informele mark verkoop word. Indien hulle handelsmerke het, bereik hulle die formele mark deur middel van die kettingwinkels soos Pick n Pay, die Hyperama, Woolworths en Shoprite/Checkers. Splitbone kan ook na nismarkte uitgevoer word in die vorm van meel, wat in die brood- en pastabedryf gebruik word. Suid-Afrika het n tekort van tot 50 000 ton bone per jaar, en maak staat op invoere. Daar is dus n geleentheid vir produsente in die hele Suider-Afrika om produksie te verhoog. U kan gerus die DPO raadpleeg indien u meer inligting in verband met prysbewegings vir die huidige bemarkingseisoen, die koste na landing van ingevoerde drobone, invoerhoeveelhede, die tariewe wat ten opsigte van ingevoerde drobone betaalbaar is, en die huidige vraag en aanbod nodig sou kry.
Bron: DPO; Field Crops Market Value Chain Profiles (by www.daff.gov.za)

534

Oesgewasse en tuinboukunde
Druiwe
Sien ook die hoofstuk oor wyn

3. Rolspelers: tafeldruiwe
DFPT (Deciduous Fruit Producers Trust) Research Tel. 021 882 8470 www.dfptresearch.co.za Laeveld Landboukollege Tel. 013 753 3064 Kort kursusse in die produksie van tafeldruiwe word aangebied.

1. Oorsig
n Druif is die vrug wat aan bladwisselende, houtagtige druiwestokke van die genus Vitis groei. Druiwe kan vars geet word of gebruik word vir die maak van konfyt, sap, jellie, wyn, druiwesaadekstrakte, rosyntjies en druiwesaadolie. Die hoofgebiede waarin wyndruiwe geproduseer word is: Worcester, Paarl, Stellenbosch, Malmesbury, Robertson, die Olifantsrivier, die Oranjerivier en die Klein Karoo. Tafeldruiwe word hoofsakklik geproduseer in die Limoppo Provinsie, die valley van die Oranje-, Olifants- en Bergriver, asook die Heksriviervallei (sien die kaart op www.satgi.co.za) Wingerdbou is die wetenskap, produksie en studie van druiwe wat die reeks gebeure in die wingerd behels. Wanneer die druiwe vir wynbereiding gebruik word, staan dit ook as wynbou bekend. Dit is een tak van die wetenskap van tuinboukunde. Wynkunde (of enologie) is die wetenskap van wyn en wynbereiding na wynbou en die druiwe-oes. Sien die afsonderlike hoofstuk oor wyn.
Bron: wikipedia.org (aangepas); www.satgi.co.za; Horticultural Crops Market Value Chain Profiles op www.daff.gov.za

South African Table Grape Industry (SATI) Tel. 021 872 1438 info@satgi.co.za www.satgi.co.za Van die inligting op die SATGI-webtuiste is die volgende: Besonderhede van SATI (missie, maatskappystruktuur, ens) Tegnies (wingerdbounavorsing, markte, ens) Produsente (geografiese inligting oor gebiede waar tafeldruiwe verbou word) Bedryfsinligting (statistiek, data, ens) Nuus waaronder internasionale berigte SEB interessante transformasie-dokument

4. Rolspelers: wyndruiwe
Sien die Winetech-databasis op die webtuiste van SAWIS-(SA Wynbedryf-inligting en -stelsels). Besoek www.sawis.co.za of skakel 021 807 5700.

Agrivitis Tel. 021 864 1018 Faks 021 864 3689 Konsultante

2. Rolspelers: algemeen
Elsenburg Kollege Tel. 021 808 5111 www.elsenburg.com Kursusse sluit in wingerdgewasbeskerming, installasie van prieelstelsels in wingerde, lowerbestuur van wingerdstokke, instandhouding en snoei van wingerdstokke, ensovoorts. Kaap Agri Tel. 022 482 8000 www.kaapagri.co.za LNR Infruitec-Nietvoorbij Tel. 021 809 3100 www.arc.agric.za South African Agri Academy Tel. 021 880 1276 info@agriacademy.co.za www.agriacademy.co.za Stellenbosch Universiteit Departement Hortologie Tel. 021 808 4900 Faks: 021 808 2121 hortsci@sun.ac.za

VINPRO Tel. 021 807 3322 info@vinpro.co.za www.vinpro.co.za www.wineland.co.za VinPro is n diensorganisasie wat 4 500 Suid-Afrikaanse wynprodusente verteenwoordig op verskillende relevante forums, in produsente-organisasie en by die regering met betrekking tot alle aanverwante aangeleenthede. VinPro bied die volgende dienste: Advies oor wingerdbou, wynkunde, grondkunde, landbou-ekonomie, algemene bestuur en swart ekonomiese bemagtiging (SEB) Toegang tot kwaliteit- gente wingerdstokkies, asook onderstokke en bostokmateriaal via n 50%-aandeelhouding in Vititec Bpk Bestuur, logistieke dienste en generiese reklame vir wynskoue/kompetisies Inligtingsoordrag deur middel van die maandelikse tydskrif, WineLand, (waarby Wynboer ingelyf is) en die jaarlikse publikasies, Wynboer Tegniese Jaarboek en die SA Wine Industry Directory Strategiese bedryfsinligting deur middel van webtuistes, asook elektroniese en gedrukte nuusbriewe Fasilitering van verskillende kommunikasie-inisiatiewe/-forums met belanghebbendes, waaronder die jaarlikse VinPro/Nedbank Inligtingsdag Fasilitering van tegnologie-oordrag vir Winetech WineMS n gebruiksvriendelike inligtingstelsel toegespits op wynondernemings Viticor Tel. 021 867 0406 info@viticor.co.za Vititec Tel. 021 807 3017 vititec@vititec.com www.vititec.com

Vir wingerd-landboumasjinerie, Departement Wingerd en skakel hulle afdeling vir meganisasie. Wynkunde Tel. 021 808 4782 Kaapse Skiereiland Universiteit Faks 086 564 0651 www.sun.ac.za/viti_oenol van Tegnologie (KSUT) Cape Peninsular University of SA Wingerd en Technology Wynkundevereniging Tel. 021 864 5213 (SAWWV) coetzeean@cput.ac.za Tel. 021 889 6311 www.cput.ac.za sasev@sasev.org Nasionale diplomas in landbou en www.sasev.org landboubestuur, asook BTech- en MTech-grade wat fokus op grade in Vitamech Tel. 021 907 8000 wingerdbou en wynkunde. www.vitamech.co.za

Spesialiseer in die bemarking en Setting new global standards for verspreiding van nisprodukte vine plant improvement

535

536

5. Publikasies en webtuistes
Statistics of Wine-grape Vines, beskikbaar van die Suid-Afrikaanse Wynbedryfinligting en -stelsels (SAWIS), bied n oorsig oor wingerdaanplantings, asook tendense en veranderings die afgelope jare. Besoek www.sawis.co.za of skakel 021 807 5700. www.satgi.co.za, webtuiste van die South African Table Grape Industry (Suid-Afrikaanse Tafeldruifbedryf), bevat n rykdom aan inligting. Vind tegniese, produseerders- en bedryfsinligting, ensovoorts op die keuselys. Die Abstract of Agricultural Statistics te vinde op www.daff.gov.za sluit in statistiek oor druiwe produksie, verkope op markte, uitvoer, aankope vir prosessering, ensovoorts. n Reeks volkleurpamflette van die LNR Infruitec-Nietvoorbij bespreek hoe verskillende siektes en plae in die wingerd gedentifiseer, beheer en voorkom kan word. Skakel 021 809 3305 of skryf aan booksalescape@arc. agric.za

6. Transformasie
The Power of the Grape vertel die verhaal van bemagtigingsprojekte en nuwe vennootskappe in Noordwes, Mpumalanga, die Oranjerivier, die Olifantsrivier, die Bergriviervallei en Suid-Afrika se oudste druiwe-area, die Heksriviervallei. Hierdie dokument is te vinde op die webtuiste van die Sputh African Table Grape Industry www.satgi.co.za. Vind ook die SEBopsie op die keuselys. Skakel die SEB Adviesdiens by VINPRO deur Peet Visser te skakel by 021 807 3304 of deur te skryf aan visserp@vinpro.co.za. Inligting is ook beskikbaar op www.vinpro.co.za kies dienste op die keuselys.

537

Oesgewasse en tuinboukunde
Gars
1. Oorsig
Gars is n wintergraangewas wat hoofsaaklik in die suidelike WesKaap in drolandtoestande verbou word. Twee derdes van ons gars word in die gebiede om Caledon, Riviersonderend, Bredasdorp, Napier, Swellendam en Heidelberg geproduseer. Die res word onder besproeiing in die Noord-Kaap (Vaalharts, Douglas, BarkleyWes, Rietrivier en Hopetown) verbou. Gars word ook deur n aantal kleinboere by Taung in die Noordwes-provinsie gekweek. Naas koring is gars die belangrikste kleingraan in Suid-Afrika. Gars word hoofsaaklik vir die vervaardiging van mout (vir die brou van bier), veevoer en prelgort gebruik. Die Suid-Afrikaanse gars word hoofsaaklik vir moutdoeleindes verbou, maar n aansienlike deel daarvan is nie geskik vir moutproduksie nie en word dan laer gegradeer tot veevoer. Gars is anders as feitlik alle ander landboukommoditeite in di opsig dat daar net een groot aankoper in Suid-Afrika is. Di aankoper is South African Breweries Maltings (Edms.) Bpk. (SABM), wat brouersgars aan SA Breweries Bpk lewer. Garsprodusente het dus n gewaarborgde mark vir 220 000 ton moutgehalte-gars per jaar, en n keuse van n vasteprys-termynkontrak of n formuleprys wat aan die Safex-graanprys gekoppel is. Statistiek (bv. oor gewasramings, uitvoere/invoere, ens.) verskyn op die webtuiste van die nasionale Departement van Landbou klik op die kiesopsie Publications by www.daff.gov.za en op die webtuiste van die Suid-Afrikaanse Graaninligtingsdiens (SAGIS) www.sagis.org.za. Die plaaslike verbruikersvraag na moutgars beloop ongeveer 270 000 ton per jaar. In Suid-Afrika begin die bemarkingseisoen vir gars op 1 Oktober en loop dit ten einde op 30 September die daaropvolgende jaar.

Stellenbosch Universiteit Departement Agronomie Tel. 021 8084803 SAB Maltings se landbou-adviseur, browne@sun.ac.za Johannes Kokome, verskaf informele opleiding aan boere by Departement Voedselwetenskap Taung. Bel hom by 082 921 7981. Tel. 021 808 3578 voedselw@sun.ac.za Die Suid-Afrikaanse Universiteit van Pretoria Garsteelinstituut (SABBI) Tel. 028 212 2943 / 082 921 7996 Department of Plant Sciences Tel. 012 420 4111 SABBI, n artikel 21-maatskappy, is op die plaas Dunghye Park Universiteit van die Vrystaat naby Caledon gele. SABBI word Departement Plantkunde deur SABM bestuur en deur die Tel. 051 401 2514 plantsciences@ufs.ac.za Wintergraantrust gesubsidieer. SAB Maltings (SABM) Tel. 028 214 3100

4. Publikasies en webtuistes
Die Riglyne vir die produksie van kleingrane in die somerrenvalgebied en die Riglyne vir die produksie van kleingrane in die winterrenvalgebied is baie omvattende en noodsaaklike publikasies. Die onderwerpe wat hierdie publikasies dek, sluit in die bestuur van garsproduksie (bv. hoe om opbrengsdoelwitte te behaal), en riglyne ten opsigte van grondbewerking, kultivarseleksie, bemesting asook onkruid- en insekbeheer. Skakel die LNRKGI by 058 307 3507. SAGIS se webadres is www.sagis.org.za. Die webtuiste bevat inligting oor nasionale voorrade, produsentelewering, invoere, uitvoere, verbruik, weeklikse pariteitpryse, ensovoorts. Historiese inligting oor hierdie gewas is ook beskikbaar. Besoek die LNR-KGI se webtuiste by www.arc.agric.za.

5. Maatskappye wat betrokke is


For a comprehensive list go to www.sagis.org.za take the List of Co-workers and then Barley menu options.

2. Verenigings wat betrokke is


Die Garsevalueringskomitee Tel. 028 214 3100 Die Gars- Tegniese Komitee, wat aan die Wintergraantrust verbonde is, kan ook by bogenoemde nommer gekontak word. Graan SA Die Wintergraanprodusenteorganisasie Tel. 056 515 2145 www.graansa.co.za Suid-Afrikaanse Graaninligtingsdiens (SAGIS) Tel. 012 523 1400 www.sagis.org.za Die Wintergraantrust Tel. 012 663 1660

AFGRI Animal Feeds Tel. 011 306 4300 www.afgri.co.za Buhler Tel. 011 801 3500 bjhb.cresta@buhlergroup.com www.buhlergroup.com Dannhauser Malt (Edms) Bpk Tel. 034 621 2661 GWK Bpk Tel. 053 298 8200 www.gwk.co.za

Overberg Agri Bedrywe Tel. 028 214 3800 www.overbergagri.co.za SA Breweries Bpk Tel. 011 881 8111 www.sabmiller.com SAB Maltings (Edms) Bpk Tel. 028 214 3100 Senwes Bpk Tel. 018 464 7800 www.senwes.co.za Sentraal-Suid Koperatief Bpk (SSK) Tel. 028 514 8600 www.ssk.co.za

3. Opleiding en navorsing
Buro vir Voedsel- en Landboubeleid (BFAP) Tel.: 012 420 4583 www.bfap.co.za Graan SA Tel.: 056 515 2145 www.graansa.co.za Opleiding word aangebied ten opsigte van die verbouing van gars onder besproeiing. Die kontakbesonderhede word verstrek in die hoofstuk Ondersteuning aan opkomende boere. LNR-Kleingraan-Instituut (KGI) Tel.: 058 307 3507 www.arc.agric.za Die LNR-KGI bied n opleidingskursus aan, gewoonlik in Oktober, vir studente asook voorligtingsbeamptes wat met opkomende boere werk. Sy navorsingswerk dek plantteling, kultivarevaluering, plantfisiologie, grondbewerking, onkruidwetenskap, plantpatologie, entomologie en opbrengspotensiaal.

Kaap Agri Bpk Tel. 022 482 8048 www.kaapagri.co.za

6. Plaaslike sakeomgewing
Die plaaslike aankope van gars versterk die plaaslike ekonomie, is doeltreffender (minder reis en verpakking word geverg), en verseker vinniger lewering en n beter eindproduk. SA Breweries gebruik jaarliks ongeveer 275 000 ton garsmout vir die produksie van bier. Dit is die ekwivalent van ongeveer 330 000 ton gars. Die huidige kapasiteit van SAB Maltings, SA Breweries se vermoutingsafdeling,

538

is 220 000 ton mout, waarvoor 270 000 ton gars nodig is. SABM het hulle daartoe verbind om waar moontlik net plaaslik geproduseerde gars te gebruik. Die grootte van die jaarlikse garsoes speel egter n deurslaggewende rol in die hoeveelheid plaaslike gars wat gebruik word. Die mate waarin bepaalde variteite in Suid-Afrikaanse toestande vir vermouting en brou geproduseer kan word, speel ook n rol. Normaalweg is 7090% van die gars wat in die Suid-Kaap geproduseer word, geskik vir moutdoeleindes. Hierdie syfer word egter regstreeks deur die klimaatstoestande in die Suid-Kaap tydens die groeiseisoen bepaal. Gedurende die 1995-seisoen is n rekordoes van bykans 300 000 ton byvoorbeeld behaal, maar gedurende die daaropvolgende ses seisoene het die garsbedryf weens uiters swak klimaatstoestande enorme druk beleef (slegs 67 000 ton is gedurende die 2001-seisoen in hierdie gebied geproduseer). Die stabilisering van die fluktuasie wat ontstaan omdat feitlik al die gars slegs in een geografiese gebied en boonop een met n wisselvallig klimaat geproduseer word, was een van die belangrikste redes waarom SABM na die besproeiingsverbouing van moutgars ondersoek begin instel het. n Statutre heffing kragtens die Wet op Bemarking van Landbouprodukte (1996) (R8,50/t gars) word aangewend om navorsing en opleiding te finansier. In Julie 2009 het SABMiller sy voorneme aangekondig om gedurende die eerste helfte van 2010 n BGSEB- (BBBEE) transaksie te sluit. Dit sal die uitreiking van ekwiteit van ongeveer 10% van sy Suid-Afrikaanse filiaal, SA Breweries, aan n bre basis swart deelnemers behels. Deelnemers sal SAB-werknemers, gelisensieerde drankkleinhandelaars in swart besit, dranklisensieaansoekers asook klante van ABI (die koeldrankafdeling van SAB) in swart besit, asook die bre Suid-Afrikaanse gemeenskap (deur middel van die SAB-stigting) insluit. Na verwagting sal beduidende dividende vir die hele tienjaartransaksietydperk aan alle deelnemers uitgekeer word, wat vanuit die staanspoor n aansienlike ekonomiese voordeel sal inhou. Aan die einde van die tienjaar-transaksietydperk sal deelnemers hul SAB-aandele vir SABMiller-aandele verruil. Norman Adami, besturende direkteur van SAB, s dat die groep vasberade is om n transaksie te ontwerp wat waarlik bre, tasbare voordele sal inhou. Hierdie transaksie is voordelig vir Suid-Afrika en voordelig vir SAB, het hy bygevoeg.
Bron: Aangepas uit SAPA, 1 Julie 2009

Plantpraktyke: Dit is belangrik om gars nie dieper as 3 cm te plant nie. Hoe dieper n mens die saad plant, hoe meer energie word vir ontkieming verbruik, wat uitloping aan bande l.
Na gelang van die status van die saadbed moet 80 tot 100 kg per hektaar geplant word. Die gemiddelde aanbevole digtheid is 90 kg per hektaar.

Bemesting: Daar moet aan die gewas se minimumsuurvereiste voldoen word. Vir gars is die grondsuurvereiste n pH van 5,5 (KCI medium). Kalk kan toegedien word om n pH van 5,5 tot 6,0 te bewerkstellig. Indien die pH te hoog is, kan sink- en mangaantekorte ontstaan, waarvoor gars uiters gevoelig is.
n Grondmonster moet geneem word om vas te stel hoeveel fosfor toegedien moet word. Indien daar meer as 30 mg sitroensuur- oplosbare fosfor per kg grond voorkom, kan 12 tot 15 kg per hektaar toegedien word. Waar die monster toon dat die grond minder as 20 mg per kg fosfor bevat, kan 6 kg per hektaar toegedien word. Vir elke 1 mg/kg minder as 30 mg/kg, kan 4 kg fosfor per hektaar toegedien word. Die meeste navorsing toon dat n stikstoftoediening nadat die plant opgekom het, die gewas bevoordeel, veral indien oorhoofse besproeiing gebruik word en indien die grond ligter en sanderiger is. Vir die beste opbrengs word 130150 kg stikstofbemesting per hektaar aanbeveel. Die eerste stikstof word net voor of tydens planting toegedien, en wel twee derdes van die totale stikstof wat aan die gewas toegedien gaan word. Die res word vanaf 6 weke nadat die plant opgekom het tot selfs in die vlagblaarstadium toegedien, na gelang van die persentasie klei in die grond. Bemesting word uitvoeriger bespreek in die Riglyne vir die produksie van kleingrane in die somerrenvalgebied wat vroer in die hoofstuk onder die opskrif Publikasies en webtuistes genoem is.

Onkruid: Gars is hoogs sensitief vir mededinging deur onkruid. Raak van onkruid ontslae sodra dit ontkiem. Hoelon en Grasp is die enigste onkruiddoders wat gebruik kan word om grasonkruid te beheer. Topic en Puma moet nooit op gars gebruik word nie. Dit is raadsaam om etikette goed te bestudeer, want slegs onkruiddoders wat spesifiek vir gars geregistreer is, mag gebruik word. Gars is ook baie gevoelig vir die dosis wat toegedien word. Indien te veel onkruiddoder gebruik word, kan die gars beskadig word, en indien te min gebruik word, bestaan die gevaar dat die bepaalde onkruid weerstand teen die spesifieke onkruiddoder sal opbou. Plae: Die Russiese koringluis en n paar ander plantluise val gars aan. Indien plantluise vroegtydig opgemerk word, kan n insekdoder saam met die onkruiddoder toegedien word. Bolwurm veroorsaak ook soms probleme en kan daartoe lei dat die oes laer gegradeer word. As 3 tot 4 bolwurms per meter opgemerk word, is chemiese behandeling nodig. Swambeheer: Dit is belangrik om te oes sodra die graan gereed is (13% voginhoud), sodat die graan nie tydens die oes aan ren blootgestel word nie. Swambesmetting kan voorkom, en daarmee saam blootstelling aan gifstowwe wat skadelik is vir mens en dier. Besproeiing: Kundige besproeiing kan lei tot n optimale oes wat opbrengs en gehalte betref. Dit is belangrik dat besproeiing nie te vroeg gestaak moet word nie. Die laaste besproeiing behoort toegedien te word wanneer die plant al byna heeltemal verkleur het. Oesinsameling: Wanneer gars geoes word, moet n baie ho dromspoed en baie stywe konkawe stellings vermy word. Dit is noodsaaklik dat die graan nie ontdop moet word nie.
Die graan word as stortgraan geoes en volgens die bepalings van die kontrak (of soos daar tydens die groeiseisoen ooreengekom is) by die depot gelewer, waar dit gemonster, geklas en gegradeer word. Die produsent word betaal op grond van gehalte (volgens n glyskaalstelsel) en hoeveelheid.
Bron: Willem Otto, LNR-KGI, en die KGI se Riglyne vir die produksie van kleingrane in die somerrenvalgebied. Dank aan Burrie Erasmus, Francois Potgieter, Tobie Erasmus en SAGIS, wat die konsephoofstuk gelees het.

7. Internasionale sakeomgewing
Gars word in ongeveer 100 lande wreldwyd verbou. Die tien grootste garsprodusente is Rusland, Kanada, Duitsland, Frankryk, die Oekrane, Turkye, Australi, die Verenigde Koninkryk, die VSA en Spanje. Uitvoer-/invoersyfers verskyn by www.sagis.org.za. Die maandelikse bulletin verskaf die jongste inligting.

8. Interessante inligting vir kwekers


Kyk die tabelle in die produksieriglyne wat uitgegee word deur die LNR-KGI, waarna vroer verwys is. Die volgende aantekeninge is n samevatting van die KGI se publikasie Riglyne vir die produksie van kleingrane in die somerrenvalgebied deur GJ Kotz.

Grondvoorbereiding: Dit is belangrik dat n fyn, gelyke saadbed voorberei moet word. Indien die saadbed ongelyk is, sal die gewas oneweredig ontwikkel en uiteindelik oneweredig ryp word, wat ook n uitwerking op die gehalte sal h.
Die garskultivars Puma en SSG 585 is tans die beste kultivar vir die kommersile produksie van moutgars onder besproeiing. Die saad word met sowel n swamdoder as n insekdoder behandel, wat dit tydens berging voor planting teen insekte beskerm, en gedurende die eerste aantal weke na planting teen swamsiektes vrywaar.

539

Oesgewasse en tuinboukunde
Graan en Oliesade
Raadpleeg ook die afsonderlike hoofstukke oor graan en oliesade, bv. mielies, sonneblom ens.

2. Verenigings wat betrokke is


Graan Suid-Afrika (GSA) Tel. 056 515 2145 www.grainsa.co.za Graan SA is in 1999 deur graanboere gestig om een sterk organisasie te vestig wat graanboere se belange op die hart dra. Graan SA het sy oorsprong uit NAMPO (mielies), NOPO (sojabone, sonneblomme en grondbone), die WPO (koring, gars en hawer) en die SPO (graansorghum). Die webtuiste word gereeld bygewerk en is nuttig en toeganklik; dit verskaf nuwe inligting oor brandstof en wreldhandelskwessies, verskeie verslae oor hul werkgroepe, asook n geklassifiseerde afdeling. Lees oor die NAMPO Oesdag n jaarlikse landbouskou wat vier dae lank by die NAMPO Park naby Bothaville gehou word in die hoofstuk oor Landbouskoue & -byeenkomste. Suid-Afrikaanse Graaninligtingsdiens (SAGIS) Tel. 012 523 1400 www.sagis.org.za Die hoofdoel van SAGIS is om betroubare en nuttige markinligting oor graan en oliesade byeen te bring, te verwerk, te ontleed, en betyds onder alle betrokke rolspelers te versprei. Makro-ekonomiese inligting is beskikbaar, sowel plaaslik as internasionaal, om rolspelers in die graan- en oliesaadbedryf (kommersile en opkomende sektore) in staat te stel om voort te gaan om sinvolle besluite te neem. SAGIS se inligting word deur verskillende kanale versprei, naamlik tydskrifte, fakse, verteenwoordigende organisasies en www.sagis.org.za. Die inligting is gedetailleerd en gereeld. Die webtuiste bevat ook skakels na eksterne webtuistes, soos die handelsrade van Kansas City en Chicago.

1. Oorsig
Grane of graangewasse is grasse wat hoofsaaklik gekweek word vir die eetbare komponente van hul vrugtesaad die endokarp, kiem en semels. Graangewasse word wreldwyd in groter hoeveelhede gekweek en voorsien meer voedselenergie as enige ander tipe gewas; hulle is dus stapelgewasse. In sommige ontwikkelende nasies maak graan in die vorm van rys, koring of mielies die grootste deel van die daaglikse lewensonderhoud uit. In ontwikkelde nasies is die graanverbruik matiger en meer gevarieerd, maar die verbruik is nog steeds aansienlik. Een Engelse woord vir graan, cereal, is afgelei van Ceres, die naam van die Romeinse godin van die oes en landbou. Die drie vernaamste oliesade wat wreldwyd geproduseer word, is sojabone, kanola (raapsaad) en sonneblom. Deur hierdie oliesade te pers word soja-olie, raapolie (kanola) en sonneblomolie geproduseer. Verdere produkte is sojameel, raapmeel en sonneblomkoek. Oliemeel word tipies gebruik as n bestanddeel van dierevoedsel, en die groente-olie word gebruik vir voedings- en nievoedingsdoeleindes, byvoorbeeld as n bestanddeel in geprosesseerde voedsels, as kookolie en vir biobrandstof.

540

Trust-administreerders:
Mielietrust Tel. 012 807 3958 www.maizetrust.co.za Olie- & Proteensadeontwikkelingstrust Tel. 011 234 3400 www.opot.co.za Sorghumtrust Tel. 012 807 3958 Wintergraantrust Tel. 012 663 1660 www.wintercerealtrust.co.za

Direktoraat Landboustatistiek (D:AS) Tel. 012 319 8454 DAS@daff.gov.za

Oesskattingskomitee Crop Estimates Committee (CEC) Tel. 012 319 6507 CDESS@daff.gov.za

Deur die CEC verskaf hierdie Direktoraat inligting oor al die belangrikste graangewasse in Suid-Afrika in belang van al die rolspelers in die landbousektor. Inligting is beskikbaar by www.daff.gov.za.

ANDER:
Crop Estimates Liaison Committee (CELC) Nasionale Landboubemarkingsraad Tel. 012 341 1115 Lizette Mellet of prof. Andr Jooste www.namc.co.za Die CELC is n amptelike komitee wat onder beskerming van die NAMC funksioneer. Dit moniteer onder andere die prestasie van die Oesskattingskomitee en maak op n deurlopende basis aanbevelings vir die verdere verbetering van oesskattings. Perishable Products Export Control Board (PPECB) Tel. 021 930 1134 Hoofkantoor Tel. 031 467 2719 Island View Tel. 056 515 2543 Bothaville www.ppecb.com Sonneblom- en sojaboonforum Tel. 011 234 3400 Sorghumforum Tel. 012 807 3958 Departement van Energie www.dme.gov.za. Suid-Afrika het mielies uitgesluit uit die aanvanklike stappe van die land se biobrandstofbeleid in n poging om ho voedselpryse te beheer. Mielies is n stapelvoedselbron vir die meeste van die armes in die land. Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde Tel. 012 428 7911 www.sabs.co.za

Verenigings en komitees:
Oliesade-advieskomitee Tel. 011 234 3400 SA Olieprosesseerdersvereniging (SAOPA) Tel. 082 533 0692 SA Cereals & Oilseeds Trade Association (SACOTA) Tel. 082 533 0692 SA Grondboonprosesseerdersen Handelaarsvereniging Tel. 056 343 2892 Sorghumprosesseerdersvereniging Tel. 018 297 7181 / 082 561 5742

Forums:
Mielieforum Tel. 012 807 3958 Koringforum Tel. 012 807 3958 Grondboonforum Tel. 011 234 3400

Ander:
Die Nasionale Kamer van Meulenaars Tel. 012 663 1660 www.grainmilling.org.za SA Kamer van Bakwese Tel. 012 663 1600 Suid-Afrikaanse Graanarbitrasiediensvereniging Southern African Grain Arbitration Service Association (SAGAS) Tel. 012 807 3958 Graanhanteringsorganisasie van Suider-Afrika Tel. 011 237 6100 annatjie@unitrade826.co.za Graan Silo Industrie (GSI) Tel. 012 348 3044 Veevoervervaardigersvereniging (AFMA) Tel. 012 663 9097 www.afma.co.za SA Biofuels Association Tel. 011 486 2775 www.saba.za.org Die Grain Value Chain Network (GVCN) is n informele groep bestaande uit sakeondernemings en andere wat op grondvlak n verskil wil maak in die landbou. Insetondernemings (bv. Pannar, Monsanto en Omnia), landbousakeondernemings (bv. VKB) en verenigings (bv. die Landboubesigheidskamer, Graan SA en die Nasionale Kamer van Meulenaars) woon die vergaderings by.

4. Opleiding en navorsing
Navorsing word deur die onderskeie trusts gefinansier en deur die Landbounavorsingsraad (LNR), die Wetenskaplike en Nywerheidsnavorsingsraad (WNNR) en ander navorsingsinstansies gedoen. Die verskillende trustadministreerders kan ook gekontak word met betrekking tot opleiding. Kontakbesonderhede verskyn onder opskrif 2.

AgriSETA-geakkrediteerde opleiers (raadpleeg die hoofstuk oor Landbou-opvoeding en -opleiding). Voorbeelde is: Buhle Farmers Academy Tel. 013 665 4001 Graan-opleidingsinstituut Tel. 012 656 1870 info@gtinstitute.co.za Skills for Africa Tel. 012 379 4920 www.skillsafrica.co.za Die Graanboer-ontwikkelingsvereniging (Grain Farmer Development Association GFDA) is n liggaam wat nuwe inkomelinge in die graanbedryf ondersteun en hulle help om onafhanklike graanboere te word. Die GFDA is geloods deur die Landboubesigheidskamer, die Mielietrust, die Sorghumtrust, Graan SA, Omnia bemestingstowwe, Pannar Saad, L&L Landboudienste, Syngenta SA, Tongaat Hulett Starch, die Nasionale Kamer van Meulenaars, die Suid-Afrikaanse Kamer van Bakwese en die Wintergraantrust. Graan SA bied kursusse aan oor graanproduksie asook oor SAFEX (sien Kommoditeitehandel in die Finansies-afdeling in hierdie boek). Die Boere-ontwikkelingsprogram van Graan SA sluit weeklange inleidings tot die produksie van mielies, koring, sonneblom en ander graangewasse in. Besonderhede hieroor en oor ander opleiding is beskikbaar in die hoofstuk oor steun aan opkomende boere. Raadpleeg ook die Developing Agriculture kieslysopsie by www.graansa.co.za. Die Landboukolleges bied diplomakursusse aan. Provinsiale Departemente van Landbou, in noue samewerking met hierdie kolleges, bied kort kursusse oor gewasproduksie. Kontakbesonderhede verskyn in die hoofstuk oor Landbou-opvoeding en -opleiding.

Besonderhede van verteenwoordigende liggame en die verskillende forums kan ook op die SAGIS-webtuiste www.sagis.org.za gevind word. Kies die Lys van verenigings of die Lys van forums-opsie.

3. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Inligting oor die verskillende direktorate is beskikbaar onder die kieslysopsie Divisions by www.daff.gov.za.

541

LNR- Instituut vir Graangewasse Die SAGL is n vereniging wat onder Artikel 21 (niewinsgewende Tel. 018 299 6100 verenigings) genkorporeer SAGL is n gehalteDie mandaatgewasse van die LNR- is. GCI sluit die volgende stapel- en ontledingslaboratorium en het ISO/ hoproteenvoedsels en voere in: IEC 17025-akkreditering. Hulle mielies, sonneblom, drobone, doen n verskeidenheid gehaltesorghum, grondbone, sojabone, ontledings op graansoorte en kanola en minder belangrike oliesade. Nasionale inligting word gewasse soos swartbekbone, op www.sagl.co.za. gepubliseer. Hulle verskaf ringtoetse en bied mannakoring en bambara. laboratoriumopleiding, en word Kursusse word aangebied vir erken as die graananaliseverwysing kleinboere en voorligtingsbeamptes slaboratorium in Suider-Afrika. oor graanproduksie in die algemeen; mielieproduksie; grondboon- Die universiteite (sien hoofstuk produksie; droboonproduksie en oor Landbou-opvoeding en sorghumproduksie. n Kursus oor opleiding) bied graadkursusse aan mielieproduksie in die oostelike waarby Gewaswetenskap ingesluit en westelike gebiede kan ook word. Voorbeelde sluit in: aangebied word. Stellenbosch Universiteit LNR-Kleingraan-instituut (Eng: Departement Agronomie Tel. 021 808 4803 SGI) Tel. 058 307 3507 / 3400 Departement Voedselwetenskap Die Kleingraan-instituut fokus Tel. 021 808 3578 op die teling en verbetering van voedselw@sun.ac.za kleingraangewasse soos koring, gort/gars, hawermout, krog Universiteit van die Vrystaat (koringrog, triticale), en rog. Die Departement Plantwetenskappe navorsingswerk dek plantteling, Tel. 051 401 2514 die evaluering van kultivars, plantsciences@ufs.ac.za graangehalte, plantfisiologie, verbouding, onkruidwetenskap, Universiteite bied kortkursusse vir plantpatologie, entomologie en sowel kommersile as opkomende boere aan. n Voorbeeld van n opbrengspotensiaal. kursus vir kommersile boere is n tweedaagse kursus oor die LNR-PPRI Risikobestuur van Kontantgewasse Tel. 012 808 8217 wat die boer in staat stel om risikoverskansing op alle vlakke Proteen-Navorsingstigting te bemeester. Dit word deur Tel. 011 803 2579/1894 die Universiteit van die Vrystaat www.proteinresearch.net aangebied. Skakel die universiteit by 051 401 2535. Suider-Afrika Graanlaboratorium (SAGL) WNNR Foodtek Tel. 012 349 2683 (Voedselwetenskap & -tegnologie) www.sagl.co.za Tel. 021 658 2740 www.csir.co.za

www.agis.agric.za Indien u wil weet watter gewasse goed sal aard in u gebied, raadpleeg n kaart vir gewasgeskiktheid. Kies die betrokke gebied vir inligting oor watter gewasse daar geskik sal wees. Onder die baie publikasies wat beskikbaar is by Kejafa Knowledge Works is Hantering en berging van graan op die plaas en How to grow top quality Corn deur Dr. H. Willis. Besoek www.kejafa.co.za of skakel 014 577 0005. Kontak 012 842 4000 of skryf aan stoltze@arc.agric.za vir die volgende inligtingspamflette, beskikbaar van LNR in Silverton: Processing of Cereal Crops Vol. 1 (Maize, oats, rice) Processing of Cereal Crops Vol. 2 (Sorghum, wheat) Processing of Cereal Crops Vol. 3 (Barley, sesame, poppy seed, rye) Processing of Oil Seeds (Soy beans, sunflower)

6. Maatskappye wat betrokke is


Kyk na maatskappye wat onder die individuele graan- en oliesaadhoofstukke gelys is, asook onder die hoofstukke oor graanberging en -hantering, die meulenaarsbedryf, sade en saailinge, veevoer en produkhandel. Uitgebreide lyste is ook beskikbaar op www.sagis.org.za.

ABC Africa Group Tel. 012 804 2033 www.abchansenafrica.co.za AFGRI Tel. 012 664 8000 / 017 624 1000 www.afgri.co.za African Micro Mills (Edms) Bpk Tel. 031 584 6250 www.africanmicromills.com Bessemer Tel. 011 762 5341/2/3/4 www.bessemer.co.za Buhler Tel. 011 801 3660 www.buhlergroup.com

JSE Limited Tel. 011 520 7535 www.safex.co.za Kaap Agri Bpk Tel. 022 482 8000 www.kaapagri.co.za OVK Bpk Tel. 051 923 4500 www.ovk.co.za Plantkor Tel. 036 468 1309 www.plantkor.co.za Senwes Bpk Tel. 018 464 7800 www.senwes.co.za

5. Publikasies en webtuistes
GSA gee n maandelikse publikasie vir sy lede uit SA Graan/Grain wat gewy word aan graankwessies, en ook onder gedentifiseerde rolspelers soos politieke leiers en leiers uit die sakewreld, ministers, onderwys- en opleidingsinstansies, skole en ander bedrywe versprei word. Daar is ook weeklikse radioprogramme (raadpleeg die hoofstuk oor landboumedia). Die Graan SA nuusbrief Perspektief/Perspective gee n oorsig oor die verskillende graangewasse. Relevante opsies kan gevind word op die webtuiste van Graan SA, www.graansa.co.za. Dit sluit statistiek en verslae in oor produksie, markte en insette. Kontakbesonderhede van lede van die verskillende werkgroepe is daarop beskikbaar. Daar is ook baie ander opsies. Die uitstekende Agricultural Marketing Extension kan gevind word op die webwerf van die Departement Landbou, Bosbou en Visserye, www.daff.gov.za (neem die publications en dan General publications opsie). Die dokument Field Crop Marketing handel oor die bemarking van grane en oliesade. n Aantal inligtingspakkette (sogenaamde Info Paks) oor verskillende graan- en oliesaadgewasse is beskikbaar op www.daff.gov.za kies die Publikasies-opsie. Hier is ook n brosjure oor saffloer (safflower), n minder bekende jaarlikse oliesaadgewas, wat goed aangepas is vir dror gebiede. Hierdie boekies en brosjures kan ook bestel word deur die Hulpbronsentrum te skakel by 012 319 7141. www.sagis.org.za SAGIS se webtuiste: Nasionale voorrade, produsentlewerings, invoer, uitvoer, verbruik, weeklikse pariteitspryse, historiese inligting, ens.

Suidwes Graan Tel. 018 581 1000 GSI Group Africa (Edms) Bpk www.suidwes.co.za Tel. 011 794 4455 Vrystaat Koperasie Beperk www.gsiafrica.co.za Tel. 058 863 8111 www.vkb.co.za GWK Bpk Tel. 053 298 8200 www.gwk.co.za

542

7. Plaaslike sakeomgewing
Die betrokke heelgraan/oliesade word bemark volgens vryemarkbeginsels, normaalweg deur handelaars, produsente (eie graan en oliesade) en bergers (voorheen koperasies). Oliesade het n indirekte uitwerking op bedrywe waarin gebalanseerde voere n belangrike insetkoste vorm. Die veevoerketting is geneig om oliesade te koppel aan die koste van suiwelprodukte, beesvleis, skaapvleis, varkvleis, braaihoenders en eiers. Let op die funksie van SAGIS (kyk opskrif 2). Gedetailleerde inligting, wat gereeld bygehou word, kan van hulle aangevra word. Die opsie Industry Info op bogenoemde webtuiste gee toegang tot ekonomiese aanwysers en verskillende markbewegings.. Aginfo (AMT) voorsien ook n nuttige Produksinopsis -verslag vir mielies, koring en ander landbou-uitsette. Besoek www.agrimark.co.za. Lees ook die Biobrandstowwe -, Veevoer- en Meulbedryf-hoofstukke in hierdie gids.

9. Die graanmark
Die graanmark is die plek waar koper en verkoper bymekaarkom om ooreen te kom oor n markprys. Dit is nie n fisiese mark soos varsproduktemarke waar alle produkte by n sentrale punt verkoop word nie. Vir graan is die mark waar die boer in sy kantoor op die plaas sit en vanwaar hy sy graanhandelaar skakel om uit te vind watter prys hy vir sy mielies in byvoorbeeld Gelukspan gaan kry. Die graanmark kan dus op enige plek wees. Om te kan funksioneer, het die graanmark die volgende deelnemers nodig:

1. Plaaslike groothandelaars
Dit kan iemand soos Pico Voere op Zeerust (in Suid-Afrika se NoordwesProvinsie) wees, wat slegs graan in die onmiddellike omgewing verkoop. Aangesien Pico graan vir sy eie rekening koop en verkoop, tree hy as prinsipaal op. n Spekulant (sien punt 6 hieronder) is die teenoorgestelde van n prinsipaal.

8. Internasionale sakeomgewing
Graan en graanmeelprodukte kwalifiseer vir doeanevrye toegang tot die VSA (onder die AGOA-Wet). Mielie-, koring- en sorghuminligting in Suidelike Afrika is op SAGIS se webtuiste beskikbaar www.sagis.org.za. Dit kan ook bekom word op www.sadc.int of deur n e-pos te stuur aan die SAOG-Streeksvroewa arskuwingseenheid fanr@sadc.int. Vir invoer-/uitvoergegewens besoek die SAGIS-webtuiste: www. sagis.org.za en kies die Weeklikse Invoere/Uitvoere-opsie. Hierdie inligting word elke Dinsdag vir mielies en koring bygewerk. Vir graan/ oliesaad buiten koring en mielies kies die Maandelikse Bulletinopsie. Wreldprysinligting, produksie-, handel-, voorrade- en verbruiksinligting vir koring, gort/gars, hawer, mielies (graan), sorghum, sojabone, grondbone, sonneblomsaad en raapsaad is op SAGIS se webtuiste beskikbaar onder die opsie Database. Die huidige wreldproduksie-, mark- en handelsverslae is beskikbaar by http://www.fas.usda.gov/currwmt.asp, die buitelandse-landboudiensafdeling van die VSA se landboudepartement. Besoek www.nass.usda.gov (National Agricultural Statistics Service NASS) vir kwekerberamings in die VSA. Hierdie verslae is kosteloos beskikbaar. www.cmegroup.com Chicago Board of Trade www.usda.gov/oce/commodity die World Agricultural Outlook Board (WAOB) dien as n fokuspunt vir ekonomiese inligting en die vooruitsigte van landbou oor die wreld. China National Grain and Oils Information Centre www.chinagrain. gov.cn www.oilseed.org Die VSA se National Institute of Oilseed Products. www.oilworld.biz Oil World Ander internasionale webtuistes sluit di in van die Internasionale Graanraad besoek www.igc.org.uk en www.hgca.com. Besoek die webwerf van die Consultative Group on International Agricultural Research, www.cgiar.org en van die International Center for the Improvement of Maize and Wheat (CIMMYT) www.cimmyt. org. Engelse en Spaanse titels is beskikbaar. Uitvoer- en invoerpariteit In vergelyking met ander lande is Suid-Afrika n klein produseerder en derhalwe n prysnavolger. Plaaslike pryse vir graan- en oliesaadgewasse is iewers tussen uitvoer- en invoerpariteit. Invoerpariteit is die prys wat n koper sal betaal as hy die produk op die wreldmark koop. Die prys sluit in al die koste wat aangegaan is om die produk by die koper se bestemming te kry. n Uitvoerpariteit is wat n plaaslike verkoper sal kry deur sy produk op die wreldmark te verkoop, met uitsluiting van die uitvoerkoste. Die prys wat die verkoper ontvang, is gebaseer op die voorwaarde dat hy die produk op sy eie koste aan die naaste uitvoerpunt (gewoonlik n hawe) sal lewer. Wreldpryse vir graan- en oliesade word gewoonlik in Amerikaanse dollar aangegee. Invoer- en uitvoerpariteitspryse word deur die South African Grain Information Service (SAGIS) gepubliseer om produseerders met hul markbeplanning te help.
Bron: Field Crop Marketing, een van die handleidings in die Agricultural Marketing Extension-reeks by www.daff.gov.za

2. Internasionale graanhandelaars
Hulle koop groot hoeveelhede op n slag en verkoop skeepsvragte op buitelandse markte. Hulle is goed voorsien met kapitaal. Cargill is n voorbeeld van n internasionale graanhandelaar.

3. Meulenaars
Tiger Milling is n voorbeeld van n meulenaar wat silos op sy eie perseel het. Hulle hou groot voorraad aan ingeval die meulens onverwags gaan staan. Dit werk ook goedkoper uit om soveel moontlik graan op hul eie perseel te berg. Meulenaars koop ook vooruit ten einde in toekomstige behoeftes te kan voorsien. Hulle wil n konstante vloei van gehalte graan h. Hul kontrakte dra geen force majeur nie, wat beteken dat hulle u nie gaan beskerm as u nie graan kan lewer nie, soos u in u kontrak met hulle onderneem het om te doen.

4. Veevoerprodusente
Epol, Meadow, Voermol en Molatek is voorbeelde van veevoerprodusente. Hulle het ook bergingsfasiliteite op hul eie perseel, aangesien hulle nie kan bekostig dat hul voorraad skielik opraak nie. Hulle koop gewoonlik geelmielies, maar as die prys van witmielies val tot onder di van geelmielies, sal hulle dit oorweeg om die wit variteit te koop. Hulle is die mense wat gewoonlik tweede- of derdegraadse mielies koop, en ook sal oorweeg om geelmielies op oorsese markte te koop; dit verklaar waarom hulle altyd plaaslike pryse in terme van geelmielie-invoere uitdruk, veral in kusstede soos Kaapstad en Durban.

5. Graanbergers
Dit is die landboumaatskappye wat silos besit vir die berging van graan teen vergoeding aan die produsent. Hulle koop en verkoop ook graan vir eie rekening. Hul kernbesigheid moet die hantering van graan wees.

6. Die spekulant
Die spekulant laat die mark werk. Hy koop en verkoop graan sonder om ooit besit te neem daarvan (die teenoorgestelde van n prinsipaal) en speel n baie aktiewe rol in die mark. Hoe meer spekulante op SAFEX, hoe meer deursigtig is die mark.

7. Die produsent
Die boer se heel belangrikste doelstelling is om graan te produseer sonder om dit te moet berg. Daar word aanvaar dat die produsent sy graan sal verkoop, en dat die koper die bergingskoste sal dra.

8. Die banke
Die banke se hoofdoel is om die boer te finansier en beskerm (deur middel van n verskansingsooreenkoms). Sommige banke spekuleer ook op SAFEX vir hul eie rekening.
Bron: Farming SA, April 2008, n uittreksel uit die Lucrative Grain Marketing-reeks deur Phiri Bosigo.

543

Oesgewasse en tuinboukunde
Groente
1. Oorsig
Die groentebedryf is die grootste in die tuinboukundige groep, beide wat produksie en waarde betref. Suid-Afrika is selfonderhoudend ten opsigte van groenteproduksie en voer vars sowel as verwerkte groente uit. Groente bied n unieke mark aan die Suid-Afrikaanse produsent aangesien dit vir elke mens n basiese vereiste is. Groente speel n kernrol in die verskaffing van voedselsekuriteit en die voorsiening van voedingsaanvullings en mense se behoeftes. Die meeste van die inligting onder opskrifte 2, 3, 4 en 8 is uit die Sakata Seed Southern Africa (Edms.) Bpk. Grower Guides verkry. Dit is slegs uittreksels wat daarop gerig is om n oorsig van die verskillende groentes te gee. Kontak asseblief Sakata Seed Southern Africa (Edms.) Bpk. vir die volledige gidse.

3. Kool en soortgelyke groente


Die produksie van kool is altyd n aanloklike keuse. Soos die meeste ander groente word kool grotendeels vir nasionale varsproduktemarkte, die informele mark en kettingwinkels geproduseer. En soos vir die meeste ander groente het n mark vir gehalte en diversiteit ontwikkel wat lonende geleenthede skep wat produsente nie kan ignoreer nie. Kool, broccoli, blomkool en spruitkool is gewasse wat die beste in n koel klimaat groei. Variteite is egter ontwikkel wat goed in n baie warm klimaat aard. Temperature van n paar grade onder vriespunt sal selde die oes benvloed. Broccoli is die gevoeligste van hierdie gewasse vir ryp, en die koppe kan beskadig word indien die temperatuur onder 2C daal. Koolgewasse groei moeilik wanneer die temperatuur baie hoog is. Dit is noodsaaklik om die regte variteit gedurende die somer te verbou. Die kultivars moet die hitte kan verdra en teen swartstamvrot bestand wees.

4. Wortels
Wortels is een van die belangrikste groentesoorte wat in Suid-Afrika verbruik word. Die geskiedenis van kwekerspryse op die varsproduktemark toon dat die beste pryse in Maart en April en tot n mindere mate in Mei behaal word omdat dit so moeilik is om wortels in die somer te verbou. Hitte, ren en blaarskimmel is die vernaamste oorsake van oesmislukkings en/of swak gehalte en opbrengste. Daar bestaan honderde variteite, maar wortels word merendeels aan die hand van die vorm en soort eerder as die variteit verkoop. Wortelsoorte is vir spesifieke markte ontwikkel, byvoorbeeld die sny-en-skil-Imperators vir die stokkiewortelpakke wat baie gewild in die VSA is, die groter Danver , Flakkee en Becilium-soorte vir verwerking, Kuroda, Chantenay en Nantes vir bossies, Nantes vir voorafverpakking, en so meer. Daar is vyf hoofsoorte wortels: Nantes. Mediumlengte (15 cm tot 20 cm), eenvormige deursnit, stomp punt; gebruik vir bossies, gesnyde wortels, wortelsap, voorafverpakking en klein worteltjies. Hulle het n goeie eetgehalte en is veral geskik vir plaaslike verkope. Nantes-wortels is vroer gereed vir oes as Imperators en word in Suid-Afrika vir die plaaslike sowel as die uitvoermark gekweek. Hulle markaandeel is besig om te vergroot, hoofsaaklik vanwe die besondere eetgehalte daarvan. Danvers. Groot, mediumlengte (18 cm tot 22 cm); gebruik vir verwerking, blokkies en snysels. Hulle vereis n lang seisoen (120 dae) om die gewenste tonnemaat te bereik en het n ho suikerinhoud. Daar is n beperkte mark vir hierdie soort wortel in Suid-Afrika. Chantenay. Breed in die skouer, kort (12 cm tot 15 cm); dik, helderkleurige kern vir gekapte wortelskyfies. Dit is n ouer kultivar wat gewoonlik nie die gehalte bereik wat verwerkers vereis nie. Hierdie wortel word nou hoofsaaklik deur klein plaaslike produsente en individuele tuiniers gekweek. Kuroda. Bre skouer, mediumlengte tot kort (15 cm tot 18 cm), gewoonlik kelvormig, n dik kern en stomp punt; gebruik in bossies, vir gesnyde en gekapte wortels en vir wortelsap; word voor Imperatorsoorte geoes; baie gewild vir varsproduktemarkte. Imperator. Lank (22 cm tot 25 cm), smal skouer, dun punt; word hoofsaaklik gebruik vir vars verpakking op markte in die VSA en Australi. Daar is n nuwe tendens om hierdie soort wortel vir snysels te gebruik (vars verwerkte klein worteltjies) wat vars bemark en uitgevoer word. Hierdie tendens word meer algemeen in die wreld omdat die Imperator-wortel meer ekonomies is en n beter estetiese voorkoms het. Die mark vir die tradisionele vars verpakte Imperator is besig om kleiner te word.

2. Beet
Die aangeplante vorm van die plant Beta vulgaris van die gansvoetfamilie (Chenopodiaceae) is een van die belangrikste groentesoorte. Dit is n tweejarige plant met vier duidelik onderskeibare soorte van hierdie tweejarige plant word vir verskillende doeleindes verbou: Tuinbeet, beet of tafelbeet as tuingroente Suikerbeet, n baie belangrike bron van suiker Mangelwortel, n vlesige veevoer Blaarbeet of spinasiebeet vir die blare wat f geet f as smaakmiddel gebruik word

Beet word dikwels ingel, f heel f gekap, en baie keer in asyn, gekrui of in n soet-en-suur-sous bedien. Beet is n algemene gewas in Suidelike Afrika en gewild onder die meeste etniese groepe en kulture. Plae en siektes kom nie te dikwels voor nie en dit is relatief maklik om die beet te verbou. Beet word dwarsdeur die jaar gesaai om in die markvraag te voorsien. Wanneer die beet in die winter geoes word, neem dit langer om oesgereed te word en genoeg tyd moet hiervoor toegelaat word. Suid-Afrika se mark vir vars beet is uitstekend en beide die bol en die blare word verbruik. Twee nuwe nismarkte is vir vars beet aan die ontwikkel: Klein ronde beetjies vir die plaaslike sowel as die uitvoermark. Hierdie variteite sal na verwagting eenvormige klein, ronde beetwortels produseer wat geoes word wanneer hulle tussen 20 mm en 30 mm in deursnee is. Kleinbeet-blare van verskillende kleure wat as vars slaai bemark word. Die geskiedenis van kwekerspryse op die mark vir vars groente toon dat die hoogste pryse in April behaal word omdat dit so moeilik is om beet gedurende die warm seisoen te verbou, en in Julie en Augustus vanwe die koel winterstoestande.

544

5. Rissies
Raadpleeg die hoofstuk oor kruie en speserye.

Rolspelers
Ocean Mushrooms Boland Mushrooms Tel. 028 284 9278 Tel. 023 344 3662 bolandmushrooms@compnet. oceanmushrooms@telkomsa.net co.za Rhodes-universiteit Bonbello Mushrooms Tel. 046 603 8443 Tel. 083 755 3034 J.dames@ru.ac.za bonbello@iafrica.com Navorsing word op die oomblik Chantarelle Mushrooms oor die Kalahari-truffel gedoen. Tel. 031 777 1755 Oordrag van die tegnologie aan touzel@iafrica.com gemeenskappe in die Noord-Kaap en Noordwes-Provinsie word Chef Mushrooms beplan. Tel. 031 768 2332 Shrooms verkoop n sampioenCountry Mushrooms produksie-en besigheidsaanvangsTel. 011 974 4043 pakket. Hulle gee raad aan klinte www.countryfoods.co.za oor die verskillende bemarkingstegnieke wat beskikbaar is. Denny Mushrooms Die aanvangspakket sluit n Tel. 011 707 7500 instruksiehandleiding in. Daar www.dennymushrooms.com is n nuusbrief ook beskikbaar. Kontakbesonderhede vir die Fresh Kontakbesonderhede is 082 939 Mushrooms-streke kan op die 1616 of e-pos Phyllis@ecoafro. internet gevind word. com. Exotic Spawn BK info@exoticspawn.co.za www.exoticspawn.co.za Forest Fresh Mushrooms Tel. 044 533 9161 mushroom@xnets.co.za Gautengse Ekonomiese Ontwikkelingsagentskap (GEDA) Agricultural Hub initiative Mudunwazi Baloyi Tel. 011 833 8750 Mudunwazi@geda.co.za GEDA werk saam met vennote om bevondsing te fasiliteer vir voorheen agtergeblewenes wat vir deelname gedentifiseer is. Sampioene is een fokusgebied. Highveld Mushrooms Tel. 011 464 1705/6/7 www.highveldmushrooms.co.za LNR Infruitec-Nietvoorbij Sampioennavorsingsentrum Dr. W.A. Smit 082 749 8553 Deur die sampioenprogram van die LNR Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming (PPRI) is betekenisvolle bydraes tot armoedeverlligting gemaak. Gemeenskappe word opgelei en n produksie-infrastruktuur gevestig om oestersampioene vir hul eie en plaaslike markte te produseer. Kontak dr. Susan Koch by KochS@arc.agric.za. Medallion Mushrooms Tel. 021 880 1135 tim@medallion.co.za South African Gourmet Mushroom Academy Tel. 021 881 3586 / 082 749 8553 www.mushroomacademy.com Kry die Edible Fungi Association skakel op hierdie webwerf. South African Mushroom Farmers Association Tel. 011 325 6006 www.mushroominfo.co.za Die South African National Collection of Fungi. Die SuidAfrikaanse Nasionale Versameling Swamme met ongeveer 60 000 eksemplare, is nasionaal asook internasionaal onder die akroniem PREM bekend. Die naam PREM is van die stad afgelei waarin die versameling gele is, naamlik Pretoria (PRE), en die M definieer die versameling as mikologies (swamkundig). Die LNR se Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming (LNR-PPRI) is die beskermheer van die versameling. Vir meer inligting, kontak dr. Elna van der Linde by VDLindeE@arc. agric.za. Sylvan Africa Tel. 012 665 2210 marlizen@sylvaninc.com www.sylvaninc.com Tropical Mushrooms Tel. 014 577 5924/5 www.tropical.co.za Truffles of Africa Tel. 033 234 4664 www.trufflesofafrica.co.za

6. Knoffel
Knoffel is meer as 5 000 jaar gelede al deur die vroe Egiptenaars gebruik. Die Egiptiese slawe het gestaak as hulle daaglikse rantsoen knoffel weggeneem is - die eerste bekende staking van arbeiders. Ses knoffelbolletjies is in Koning Toetankamen se graf ontdek. Knoffel het talryke medisinale voordele en mediese instellings wreldwyd doen voortdurend navorsing daaroor. Studies oor die hele wreld het getoon dat knoffel voordelig is om hartsiekte, kanker, suikersiekte, infeksies en ander siektes te beveg. Dit versterk die immuunstelsel en dra by tot die aantrekkingskrag van knoffel as hulpmiddel vir mense wat MIV-positief is. Knoffel bevat n wye verskeidenheid spoorelemente, insluitend koper, yster, sink, magnesium, germanium en veral selenium. Knoffel bevat ook heelwat swaelverbindings, vitamien A en C, vesel en verskeie aminosure. Knoffelkultivars is Super Giant White, Egyptian Pink en Large Egyptian White (die mees algemene kultivar). Al die knoffelvariteite (en daar is meer as 450 van hulle) is lede van die leliefamilie. Die volwasse knoffelplant lewer n bol met talryke individuele huisies binne die papieragtige omhulsel. Wanneer n huisie geplant word, sal dit na ongeveer nege maande n hele knol oplewer.
Bron: www.garlic.org.za. Besoek hierdie webtuiste vir besonderhede oor die veranderings wat plaasvind wanneer knoffel fyngedruk of gesny word. Die webtuiste bevat ook n vyfjaarbesigheidsplan vir die produksie van knoffel. .

7. Sampioene en truffels
Besoek die Suid-Afrikaanse Vereniging vir Sampioenboere se webwerf mushroominfo.co.za www.

Fungikultuur is die proses waardeur voedsel, medisyne en ander produkte geproduseer word deur die verbouing van sampioene en ander fungi (soos truffels). Anders as plante wat van die son afhanklik is, maak sampioene staat op hul groeimedium vir voedsel en energie. Voorbeelde van hierdie voedsel-en-energiebron is kompos, hooi met n deklaag daaroor, saagsels en houtsplinters. Vier belangrike sampioensoorte word kommersieel verbou: die algemeen gekweekte sampioen, Agaricus bisporus, die Shiitake-sampioen, Lentinula edodes, die oestersampioen, Pleurotus ostreatus, en die rysstrooisampioen (paddy-straw), Volvariella volvaceae. Die algemeen gekweekte sampioen is die belangrikste soort met die grootste geraamde globale produksie. Die meeste sampioene wat in die supermarkte aangetref word, is kommersieel op sampioenplase verbou, dit wil s, in gekontroleerde, gesteriliseerde omgewings. Noulettende aandag is nodig om tussen eetbare en giftige sampioene te onderskei, aangesien daar geen enkele kenmerk bestaan waarvolgens alle giftige sampioene gedentifiseer kan word nie. Die term fynproewersampioen (gourmet mushroom) verwys gewoonlik na enige sampioen, behalwe die wit-en-bruin dwergsampioen wat algemeen in supermarkte aangetref word. Ongeveer 300 sampioensoorte beskik oor bekende medisinale kenmerke, en n verdere 1 800 soorte met potensile medisinale voordele is reeds gedentifiseer. Aftreksels van medisinale sampioene word aangewend om weerstand teen siekte te verbeter en liggaamsfunksies te normaliseer. Sampioene kan ook aangewend word in kleurstof vir wol en ander natuurlike vesels.

545

8. Uie
Uie word beskou as die derde belangrikste groentegewas naas aartappels en tamaties in Suid-Afrika. Progressiewe maatskappye soos Freshmark en Woolworths is besig met die aktiewe bemarking van nuwe konsepte in kleur, smaak, verpakking en klaargaardisse wat waarde toevoeg. Uitvoere na Europa is relatief min in vergelyking met di van NieuSeeland, Tasmani en Argentini. Dit is duidelik dat daar geweldige potensiaal vir die plaaslike en uitvoermark bestaan. Soorte uie Dit is belangrik dat u: die korrekte variteit vir n betrokke produksiegebied kies die klimaatstoestande en ander omgewingsfaktore wat die prestasie van uieplante benvloed, verstaan. Sifting en handelstoetse is n sleutelfaktor in die keuse van n variteit. Kwekers, produsente, varsproduktemarkagente, kettingwinkels, bemarkers en so meer behoort almal by die keuse betrek te word om objektiwiteit te verseker. Markte en bemarking van Suid-Afrikaanse uie Twee duidelik onderskeibare dro uie word op ons markte verkoop, naamlik die vars ui en die houbare ui. Die vars of winter of winter en vroelente ui is laat in Mei of vroeg in Junie beskikbaar en kan tot aan die einde van November gekoop word. Hierdie uie het n hor water en suikerinhoud en n laer piruvaatinhoud as die Kaapse bre-ui. As verbruikers kan ons hierdie uie herken aan hulle ligter kleur en dunner skil. Hulle raak ook al meer bekend vir hulle matige geur - veral op markte in die VSA, Suid-Afrika, die Verre Ooste en Europa. Die tweede soort dro ui staan bekend as n ui wat gebre kan word en is in November op die mark beskikbaar, wanneer die vars uie ten einde loop. Hierdie soort ui het n donkerder skil wat baie dikker is as di van n vars ui. Bre-uie is ferm, kompakte uie en heelwat minder vatbaar vir kneusing en vervoerskade. Hierdie soort ui bly gedurende die somermaande, tot in Mei, beskikbaar. Moeder Natuur het hierdie soorte ui voorsien van n voortreflike geur en n tekstuur wat uitstekend pas by die smaaklike geregte wat in koeler weer voorgesit word. Albei hierdie soorte dro uie is in die handel in drie kleure beskikbaar: rooi, geel en wit, en bied vandag presies die regte uie vir die gewenste gaarmaakgeure. Gaar geel uie lewer n donkerder Franse uiesop. Gebraaide wit uie word vir hulle ligte goue kleur gebruik. Rooi uie is die perfekte keuse vir slaaie en effens gekookte geregte waar hulle kleur n welkome byvoeging is. Nuwe kleure, byvoorbeeld pienk uie, gaan in die nabye toekoms bemark word.

10. Tamaties
Eienaardig genoeg, word tamaties voedingkundig onder groente gekategoriseer en plantkundig onder vrugte. In die Nasionale Landbougids word dit hier ingesluit. Die tamatie (Solanum lycopersicum) is naas aartappels die belangrikste en gewildste groentegewas in Suid-Afrika. Dit word nie net kommersieel verbou nie, maar ook algemeen deur bestaans- en bronarm boere, sowel as woningtuiners. Limpopo is die belangrikste produksiegebied, gevolg deur Mpumalanga, die Oos-Kaap en KwaZulu-Natal. Tamaties word allerwe as vars groente en in gestoofde geregte gebruik as aanvulling in die mielie-stapeldieet, Gevolglik is dit ook een van die vernaamste groentes waarmee kleinskaalse entrepreneurs in die informele sektor smous. Die prosessering van tamaties behels inmaak, bevriesing, dehidrasie en sousproduksie. Tamaties word verwerk tot hele geskilde tamaties, tamatieen uiesmore, pasta, gesnipper, puree en pastakonsentraat.
Bron: Horticiltural Crops Market Value Chain Profiles, Volume 2. Departement Landbou, Bosbou en Visserye.

Verenigings wat betrokke is


Tamatieprodusentevereniging Per adres ZZ2 Tel. 015 395 2040 www.zz2.biz

11. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Inligting oor die onderskeie direktorate kan gevind word in die Divisions-kieslys by www.daff.gov.za

Direktoraat Voedselveiligheid en Gehalteversekering Tel. 012 319 7306 DFSQA@daff.gov.za Direktoraat Plantgesondheid Tel. 012 319 6505/39 DPH@daff.gov.za

Plantproduksie Tel. 012 319 6079 DPP@daff.gov.za Perishable Products Export Control Board Tel. 021 930 1134 www.ppecb.com

Verenigings wat betrokke is


Noordelike Uiekomitee Tel. 083 628 0353 Noord Kaap Uieprodusent Organisasie Tel. 053 861 1145

12. Opleiding en navorsing


Sien die hoofstuk oor landbou-onderwys en opleiding. Agri Iphepeng lei mense op om hulle eie groentetuine tuis te begin en hulle eie basiese kos by die huis te produseer. Kontak Cois Harman by 083 265 6210 of coishar@gds.co.za. AgriSETA-geakkrediteerde verskaffers bied opleiding in die produksie van groente aan. Voorbeelde sluit in:

9. Aartappels
Raadpleeg die hoofstuk oor aartappels.

546

Buhle Farmers Academy Tel. 013 665 4001 buhlefarmers@telkomsa.net Dicla Training Tel. 011 662 9024/5 www.diclatraining.com Earth Innovations Tel. 043 726 9900 www.earthinnovations.co.za

Reach Out Vegetable Cultivation Tel. 072 624 9498 Opleiding verskaf in die Wes-Kaap Skills for Africa Tel. 012 379 4920 www.skillsafrica.co.za Soil for Life Tel. 021 794 4982

13. Publikasies en webtuistes


Verskeie Info Paks oor groenteproduksie is by die Hulpbronsentrum van die Departement Landbou, Bosbou en Visserye beskikbaar. Hierdie boekies is eenvoudige, akkurate verbouingsgidse. Kontak hulle by 012 319 7141. Die Info Paks kan ook op die webtuiste www.daff.gov.za besigtig word (kyk onder Publications) . Gaan na die webtuiste www.agis.agric.za en kliek op AGIS en Skills Development (Vaardigheidsontwikkeling) vir die groente-infotoons daar. Meer gevorderde inligting kom ook op di webwerf voor. Voer n soektog uit na n groentesoort van u keuse. Uie (Onions) bring byvoorbeeld inligting na vore oor klimaatsvereistes, besproeiing, oeswerk, inleiding tot kultivars, gesofistikeerde kultivaarinlingting, ensovoorts. LNR VOPI het meer as 100 gidspamflette oor die kweek van groente. Hulle dek algemene groenteonderwerpe (soos wisselbou in groente), uie en knoffel, knolgewasse (soos die produksie van wortels, rape en beet), blaargroentes (soos spinasie en kropslaai), groenbone en boerboontjies, groen- en dro ertjies, eiervrug, koolgewasse (soos die blom- en kopkoolkultivars), pampoengewasse (soos pampoen- en skorsiekultivars) en ander groentes. Kontak die skakelbeampte by 012 841 9611 of stuur n faks na 012 808 0844. Skakel 012 842 4000 of e-pos na stoltze@arc.agric.za vir die volgende publikasies, wat by die LNR se Instituut vir Landbou-ingenieurswese beskikbaar is: Verwerking van Brassicas (broccoli, spruitkool, kopkool, blomkool) Verwerking van pampoengewasse (botterskorsie, komkommer, pampoen, spanspek, waatlemoen, murgpampoentjies) Verwerking van olywe en peulgewasse (groenertjies) Verwerking van knolgewasse (aspersie, beet, wortel, knoffel, ui, aartappel, patat) Verwerking van peulgewasse (swartbekboontjies, bone, groenbone, lensies, groenertjies) Food Garden Management Training Video. Dit is by die Sentrum vir Landboubestuur by die Universiteit van die Vrystaat beskikbaar. Tel. 051 401 2557 Growing Vegetables: A comprehensive guide on how to establish, maintain and manage a vegetable garden. W.T. Nell, G.M. Engelbrecht, D.M. du Plessis The Peoples Guide to Farming. Growing Plants Handbook The Environmental and Development Agency Trust and Juta Education Maatskappye wat betrokke is het dikwels verbouingsgidse vir verskillende groentes. Kliek op die Aspersie-opsie in die keuselys op www.cherryfestival.co.za. Daar is agtergrondinligting asook tegniese kwekersinligting. Besoek www.giantpumpkins.co.za Step by Step Guide on growing mushrooms ISBN 978-0-620-42224-6. Daar is ook n DVD wat uit drie dele bestaan. Bestel by www.ecoafro.com of kontak Shrooms by 034 325 0530. Commercial mushroom production in South Africa. Bulletin 418. A Eicker. Departement Plantkunde. Universiteit van Pretoria. Growing Gourmet and Medicinal Mushrooms, third edition (2000). Paul Stamets 510 figs., ISBN 1-58008-175-4, Ten Speed Press. Beskikbaar via www.amazon.com en www.kalahari.net.

LNR Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming Tel. 012 808 8000. Vir die Afdeling Plantpatologie en Mikrobiologie, kontak 012 356 9800. Opleidingskursusse oor groenteproduksie van bronarm boere is deur die LNR Groente en Ornamentele Plantinstituut ontwikkel. Hulle wissel van basiese kursusse oor die basiese beginsels, tot meer gevorderde kursusse. Estia Joubert bied kursusse oor groenteproduksie aan. Om haar te kontak, skakel 012 841 9611 of e-pos haar by Ejoubert@arc.agric.za Maatskappye wat betrokke is, bied dikwels opleiding aan. Shrooms hou byvoorbeeld seminare oor sampioenverbouing. Provinsiale Landboudepartemente, wat met die Landboukolleges saamwerk, verskaf kursusse in groenteproduksie, en in die droog van groentes en vrugte. Madzivhandila-kollege bied opleiding aan in groenteatjarprosessering. By Cedara in KwaZulu-Natal, is Poster-opleidingmodules ook beskikbaar, wat aspekte soos produksiebeplanning, kool- en aartappelproduksie en so meer dek. Kontak Clive Viljoen of Noreen Mhlongo by Opleiding, Hulpbronne, Ontwikkeling (Training Resources Development). Tel. 033 355 8234/7 of e-pos hulle by clive.viljoen@kzndae. gov.za of noreen.mhlongo@kzndae.gov.za. Vir opleidingskursusse, skakel 033 355 9532 of faks na 086 613 6558. Besonderhede oor ander Landboukolleges kan in die hoofstuk oor Landbou-onderwys en opleiding gevind word. Universiteite wat landbougrade aanbied, doen navorsing en opleiding in groenteproduksie. Voorbeelde hiervan is: Stellenbosch Universiteit Departement Agronomie Tel. 021 808 4803 browne@sun.ac.za Stellenbosch Universiteit Departement Tuinboukunde Tel. 021 808 4900 hortsci@sun.ac.za Universiteit van Fort Hare Tel. 040 602 2126 Faks 086 628 2403 agripark@ufh.ac.za www.ufh.ac.za Universiteit van die Vrystaat Lengau-Landbousentrum Tel. 051 4438859 mcvdw@telkomsa.net

547

14. Maatskappye wat betrokke is


A Ford & Co Tel. 021 850 0011 aford@tiscali.co.za AC Seeds Tel. 042 291 0849 Olivier@intekom.co.za Alpha Seeds Tel. 016 366 0616 alphaseed@lantic.net Biogrow Tel. 028 313 2054 www.biogrow.co.za Organiese oplossings Buckle Packaging & Engineering (Edms) Bpk Tel. 011 613 8024 www.bucklepack.co.za Dicla Tel. 011 662 1371/63 www.dicla.com Dormas Tel. 011 496 2800 www.dormas.co.za Groentehanteringstoerusting East London Tomato Packers Tel. 043 737 4471 Envirogrow Tel. 082 771 6547 anita@envirogrow.co.za GP Asparagus Tel. 051 933 4973 / 073 248 3723 Aspersies, maar ook aartappels, murgpampoentjies, lemoenpampoentjies en kopkool, word op verskeie plase gekweek en oral in die land gelewer. Goldpack (Edms) Bpk Tel. 031 569 4199 www.goldpack.co.za Multikopskale om aartappel , ui en wortelporsies asook verskillende soorte vrugte te weeg; verpakking; etikettering, en nog veel meer. HAL Fennell Tel. 042 287 0712 Sakata Seed Southern Africa konsessie-agent wat die Oos-Kaap bedien. Hygrotech SA Tel. 012 545 8000 www.hygrotech.com Besonderhede oor provinsiale takke is op die webwerf beskikbaar, asook tegniese inligting en aanbevelings. Vegetables Under Protection is so n spesifieke eenheid. Kontak Paddy de Vries by vup@hygrotech.co.za hieroor. International Bag Buyers Tel. 012 250 0120 www.internationalgroup.co.za

McDonalds Seeds Tel. 033 346 0121 Faks 033 386 4141 Planner Bee Plant Care produseer FERTILIS erdwurmhopies. Hierdie produk (registrasienommer B3664 Wet36/1947) is by die Organic Food Federation VK gesertifiseer: organiese serifiseringsnommer: 00371/01/00. Dit word as n kunsmis gebruik vir ALLE soorte grond en plante, groente en so meer. Besoek www.fertilis.co.za. Kontak hulle by tel/faks: 011 888 4215, 083 255 5828 of e-pos hulle by carmen@livingearth.co.za.

Seedplan Tel. 043 732 1307 gail@seedplan.co.za Spoedwel Landbou Tel. 012 250 0200 info@spoedwel.co.za Starke Ayres Tel. 0860 782 753 www.starkeayres.co.za Stimuplant Tel. 012 802 0940 www.stimuplant.sa.gs Wensleydale Farms Tel. 012 650 0064 www.wensleydale.co.za

PricewaterhouseCoopers Agri Die grootste produsent van Industry Group Kobie Bekker (Nasionale leier).- organiese groente in Suid-Afrika. 023 346 5502 Wildeklawer As vertroude sake-adviseur Tel. 053 531 0700 konsentreer die Agri Industry www.wildeklawer.co.za Groep op die voorsiening van spesialisdienste, byvoorbeeld n Groot produsent van uie en belastingdiens, rekeningkundige aartappels in Suid-Afrika. dienste, advies aan entrepreneurs, Wizzard Worms interne oudits, ensovoort. Tel. 033 413 1837 www.wizzardworms.co.za Red Baron Tomatoes Tel. 043 737 4112 www.redbaron.co.za Gaan na Vegetable Production op die keuselys van die webwerf. ZZ2 Tel. 015 395 2040 www.zz2.biz produsent van

Red n Jucy Tel. 031 767 2096 rednjucy@iafrica.com

Sakata Seed Southern Africa konsessie-agent wat diens verskaf in Geweefde en gebreide Mpumalanga, Gauteng, Noordwes, groentesakkies, karton en papier, Oos-Vrystaat en die Noord-Kaap. skuimplastieksakkies, sagte plastiek, ensovoort. Garlic Growers Tel. 011 952 1575 Klein Karoo Seed Marketing garlic@ananzi.co.za (Edms) Bpk Tel. 044 203 5180 www.seedmarketing.co.za

VERT-GRO-stelsels (vertikale n Belangrike semi-aaneensluitende potte) laat tamaties en uie. meer plante per vierkante meter toe as die konvensionele metode. SAKATA Seed Southern Africa Tel. 011 548 2800 www.sakata.co.za Besoek die webwerf vir besonderhede van konsessieagente in Suider-Afrika.

548

15. Punte wat vir die boer van belang is


Die produksie van groente is n boerderyaktiwiteit wat goeie beplanning verg, Dit is n sakebedryf in soverre dit finansile aktiwiteite soos koop, verkoop en geldbestuur behels. U moet beplan alvorens u besluit watter gewasse om te plant, en u vergewis van watter aktiwiteite u op sekere tye moet uitvoer, soos om te ploeg, bemes, aanplant, besproei, onkruid verwyder, oplei (van plante teen traliewerk byvoorbeeld), oes en versprei. Dit is belangrik om twee keer per jaar te beplan aangesien dit nodig is om verskillende gewasse in verskillende seisoene aan te plant. Hoe om te beplan: Gebruik n jaarbeplanner en almanak om u aktiwiteite te beplan. Win kennis in en besluit op implemente, werkers, peste en siektebeheer, sowel as markpryse. Stel vas wanneer die markpryse op hul beste sal wees. Onthou om gewasse te roteer en moet nooit dieselfde of nou verwante gewasse die seisoen daarna op dieselfde grond plant nie. Gewasrotasie keer dat die grond verarm en voorkom peste en siektes. Goed beplande groenteproduksie lei tot groter winste, hor opbrengste, gesonde groente en gelukkige families.
Bron: Die Departement Landbou, Bosbou en Visserye se boekie Vegetable production.

Oesgewasse en tuinboukunde
Grondbone
Sien ook hoofstuk oor graansoorte en oliesade.

1. Oorsig
Grondbone is gewasse met n ho waarde en word meestal in die noordwestelike streke van Suid-Afrika geproduseer en gewoonlik in gebiede waar die grond sanderig is, soos in die weste en noordweste van die Vrystaat, Noordwes en die Noord-Kaap. In Limpopo en Mpumalanga is die produksie kleiner. Statistiek (oesberamings, invoer/uitvoer ens) is beskikbaar op die SuidAfrikaanse Graaninligtingswebtuiste www.sagis.org.za. Die plaaslike verbruiksvereistes vir grondbone is ongeveer 59 700 ton per jaar. Grondbone word hoofsaaklik gebruik vir die vervaardiging van grondboontjiebotter en vir direkte verbruik. Dit word ook gebruik in masseerolie, kookolie, diesel, seep, lyf-, skeer- en haarroom, antibiotika, houtlym, kunsmis en veevoer. Die plaaslike prys is ongeveer op gelyke voet met die internasionale prys en word nie veel benvloed deur die grootte van die plaaslike oes nie, want slegs n gedeelte van die plaaslike oes word vir internasionale markte geproduseer. In sommige jare word slegs n klein gedeelte van die totale oes uitgevoer. Hierdie gedeelte is belangrik vir die winsgewendheid van die produsente en primre prosesseerders. Die grondboonbemarkingseisoen in Suid-Afrika begin op 1 Maart en eindig op 28 Februarie van die daaropvolgende jaar.
Bronne: SAGIS, AM Cronje.

Verwys na die waterkweking hoofstuk. Waterkweking of die grondlose kweking van plante is n tegnologie vir die kweek van plante in voedende oplossings (water en misstowwe), met of sonder die gebruik van n kunsmatige medium (soos sand, gruis, vermikuliet, rotswol, veen, klapperhaar en saagsels) om meganiese steun te bied.

Die groentemark is nie gereguleer nie en is tegnies gesproke vir alle produsente toeganklik. Die wisselende en onsekere aard van die mark het kleinhandelaars genoop om aan die begin van die seisoen kontrakte met groot verbouers aan te gaan om n sekere verskeidenheid groente in gevolge vooraf vasgestelde skedules te verseker. Hierdie relings het veroorsaak dat munisipale markte n kleiner rol begin speel het en maak dit moeilik vir klein, nuwe produsente om toegang tot die groot supermarkte te verkry. Ondanks hierdie toedrag van sake, bestaan daar geleenthede vir die verskaffing van klein hoeveelhede groente aan n verskeidenheid afsetpunte. SPAR, Lombardi Foods, die handelaars by munisipale markte, restaurante, hoekwinkels en smouse bekom almal hul goedere op opportunistiese wyse op informele lokomark grondslag (spot-market basis) vanaf kleinskaalse leweransiers. Die sleutel tot hierdie geleenthede l in die wen van kopers se vertroue deur die tentoonstelling van die vermo om konsekwent gehalte groente te lewer en dit betyds af te lewer. Ontluikende produsente, is ook in n gunstige posisie ten opsigte van voorsiening aan die voedselmark in ontluikende informele behuisingsgebiede waar uie, kool, aartappels en skorsies stapelvoedsels is en rele inkomste toeneem. Organiese sertifikasie is n manier waarop ontluikende produsente hul van die hoofstroom kan onderskei en mededinging teen hul produkte kan verminder. Die voorkeur-toegang tot water wat nuwe produsente onder die nuwe Nasionale Water-hulpbronstrategie (2003) en Nasionale Waterwet (1998) beskore is, bied ontluikende boere wat verteenwoordiging in opvangbe stuursagentskappe het, n kragtige bedingingsmiddel in hul oorlegpleging met bestaande kommersile groenteboere wat bykomende waterbronne soek.
Bron: Suid-Afrika se Landbou-kommoditeitsmarkte (South Africas Agricultural Commodity Markets) deur Nomonde Qeqe en Aton Cartwright. Hierdie dokument kan gevind word op die Surplus Peoples Project- webwerf www.spp.org.za

2. Rolspelers
Skakel mnr. G. Keun by 011 234 3400 vir n volledige lys van die SA Grondboonforum se lede. n Lys van medewerkers kan ook op SAGIS se webwerf gekry word: www.sagis.org.za.

Capstone Seeds Tel. 033 330 4474 www.capstone.co.za Graan SA Tel. 056 515 2145 www.grainsa.co.za

Kollege bied byvoorbeeld n kursus in die maak van grondboontjiebotter aan. Die kontakbesonderhede word in die hoofstuk oor landbouonderrig en opleiding verstrek.

Olie-en-proteensaadontwikkelingstrust (OPOT) Daar is meer inligting oor Graan Tel. 011 234 3400 SA in die algemene hoofstuk www.opot.co.za oor graan en oliesade. Graan SA bied n week lange inleidende Die Raadgewende Oliesaadkomitee kursus oor grondboonproduksie kan by dieselfde telefoonnommer vir ontluikende boere aan. Meer geskakel word. besonderhede word in die hoofstuk oor hulp aan ontluikende boere Pannar Seeds Tel. 033 413 9500 verstrek. www.pannar.com LNR Instituut vir Proteennavorsingstigting Graangewasse (IGG) Tel 011 803 2579 Tel. 018 299 6100 www.proteinresearch.net www.arc.agric.za n Kortkursus in grond- Suid-Afrikaanse boonproduksie kan op versoek Graaninligtingsdiens (SAGIS) Tel 012 523 1400 aangebied word. www.sagis.org.za Die Landboukolleges bied kortkursusse oor Sien die aantekeninge oor SAGIS in grondboonproduksie en die hoofstuk oor graan en oliesade. verwerking aan. Madzivhandila

549

Suid-Afrikaanse Grondboonforum Tel. 011 234 3400 Suid-Afrikaanse Vereniging vir Grondboonverwerkers en handelaars Tel. 056 343 2892 gnut@re.co.za

Suidwes Tel. 018 581 1000 www.suidwes.co.za Techmach Technology Tel. 011 762 1091/2/3 www.techmach.co.za

6. Interessante inligting vir die kommersile boer


Belangrike feite oor grondboonproduksie Grondbone moet nie meer as een keer elke drie jaar op dieselfde land geplant word nie. Grondvog is van kritieke belang. Moenie in dro grond plant nie. Grond wat vog opgebou het, sal risikos verminder. Tydens grondvoorbereiding moet seker gemaak word dat die grond ferm en gelyk is. Onkruidbestryding is belangrik: onkruid belemmer die verbouingsproses en l beslag op waardevolle grondvog. Saad van goeie gehalte moet voorrang geniet. Nadat die saad behandel is, plant stadig en vlak (30 mm 50 mm). Moenie in koue grond plant nie. Onthou dat die meeste kultivars 150 dae nodig het om n goeie oes te lewer; moenie te laat plant nie. Daar word aanbeveel dat u 18 kg stikstof per hektaar vir drolandverbouing en 50 kg stikstof per hektaar vir besproeiing toedien indien u grond stikstof nodig het. Kalsium is van groot belang vir peulvorming. In gebiede waar die kalsiuminhoud laer as 300 milligram per kilogram is, moet kalsiumbemesting toegedien word. Wanneer kunsmis toegedien word, moenie die kunsmis in die peulsone plaas nie. Dien kunsmis wyd toe of plaas dit onder die pit. In die lig van die ho waarde van grondboonstrooi en die potensile verswakking van die pitkwaliteit en opbrengs, moet blaarspikkels deeglik behandel word. Indien daar besproei word, moet hierdie aspek gereeld aandag geniet. Wanneer grondbone in grond geplant word waar geen grondbone die vorige agt jaar geplant is nie, moet die saad ingent word met die korrekte Rhizobium-bakterie. Die saad moet ook teen swamsiektes behandel word met Thiulin of TMTD. Grondbone wat nie ingent is nie, kan met Ifax behandel word. Pasop vir atrasienskade van vorige toedienings. Wees bedag op winderige toestande. Saadvereistes Aanbevole saadvereistes in kg/ha Saadgrootte Spasiring van 7,5 cm tussen rye 50/60 60/70 70/80 SPASIRING TUSSEN RYE BESPROEIING 30CM 200 176 154 45CM 149 131 108 DROOGLAND 150CM 47 40 35 91CM 68 58 50

3. Publikasies en webtuistes
Groundnuts always tops. Dr CJ Swanevelder. Hierdie publikasie is beskikbaar by die LNR Instituut vir Graangewasse. Tel. 018 299 6100. Grondboonsiektes kan geklassifiseer word as blaar-, stam- en peulsiektes. Sekere siektes word veroorsaak deur virusse. Insekte, soos termiete, kan ook die plante aanval. Al hierdie siektes kan met behulp van Groundnut diseases and pests van die LNR se Instituut vir Graangewasse gedentifiseer word. Die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye wy n hoofstuk aan grondbone in sy Field Crops Market Values Chain Profiles. Skakel die Hulpbronsentrum by 012 319 7141. Groundnut production is n uitmuntende publikasie met eenvoudige dog akkurate aantekeninge. Eksemplare hiervan kan verkry word van die LNR Instituut vir Graangewasse, of van die Hulpbronsentrum by die Departement van Landbou. Dit kan ook besigtig word by www.daff. gov.za/publications. Die inligtingspakket Cultivation of groundnuts kan ook hier gevind word. Food Safety Requirements for the local and international marketing of groundnuts (Voedselveiligheidsvereistes vir die plaaslike en internasionale bemarking van grondbone) is verkrygbaar van die SuidAfrikaanse Grondboonforum. Skakel 011 234 3400/1. www.sagis.org.za SAGIS se webtuiste bevat allerlei inligting oor die nasionale voorraad, produsente se lewering, invoer, uitvoer, verbruik, weeklikse pariteitspryse, historiese inligting en so meer. By www.opot. co.za en www.grainsa.co.za is daar meer inligting oor grondbone. Die brosjure The manufacturing of peanut butter is beskikbaar by die LNR in Silverton. Bel 012 842 4017 of rig n e-pos aan stolze@arc.agric.za.

4. Plaaslike sakeomgewing
Produsente kan nou voordeel trek uit die vrye mark. Geen statutre heffings is betaalbaar nie en die regering mag nie by die bemarking van oliesade inmeng nie. Oliesade het n regstreekse uitwerking op industrie waarin gebalanseerde voere vir n groot deel van die insetkoste verantwoordelik is. Daar is n neiging in die veevoerketting om oliesade met die koste van suiwelprodukte, bees-, skaap- en varkvleis hoender asook braaihoenders en eiers in verband te bring. Die Suid-Afrikaanse Graaninligtingsdiens (SAGIS), n Artikel 21maatskappy wat onder andere deur die oliesaadbedryf befonds word, is belas met die inligtingsfunksie. Kennisgewings aangaande registrasie, rekords en winste moet volgens die Staatskoerant deur SAGIS geadministreer word.

Bronne: www.suidwes.co.za and Dr Jan Dreyer.

7. Inligting vir die kleinskaalse boer


Boere met beperkte hulpbronne in veral die noordelike en oostelike dele van Suid-Afrika kweek grondbone hoofsaaklik vir eie verbruik. Grondbone is n belangrike voedselbron in die noordelike dele van KwaZulu-Natal en in sekere gebiede in Mpumalanga. Daar word verwag dat grondbone om die volgende redes belangriker sal word: dit is n uitstekende rotasiegewas, want dit verryk die grond met stikstof; dit is ook n gewas met n ho ekonomiese waarde wat n goeie prys op die plaaslike mark kan haal. Grondboonproduksie vereis groter bestuursvaardighede as ander gewasse. Suksesvolle boere is diegene wat die voorgeskrewe bestuursbeginsels deur die hele produksieproses handhaaf.
Bronne: Die Nasionale Departement van Landbou, SAGIS, Suidwes, dr. J. Dreyer, A.M. Cronj Ons opregte dank aan die LNR se Instituut vir Graangewasse vir hulle kommentaar oor die konsephoofstuk.

5. Internasionale sakeomgewing
Grondbone word ingevoer uit China, Malawi, Argentini en Zambi. Suid-Afrika voer uit na n aantal EU-lande en die Verre Ooste. Daar moet aan fitosanitre vereistes en gehaltestandaarde beantwoord word en die Beheerraad vir die Uitvoer van Bederfbare Produkte (PPECB) moet n sertifikaat uitreik voordat grondbone uitgevoer mag word. Die invoerkoste vir grondbone is 10% van die vab- of vry-aan-boordprys. Die relatiewe pryse van ander graanprodukte, die wisselkoers, die beskikbaarheid van saad, die beskikbaarheid en vervoerkoste van ingevoerde ruolie, asook die verbouing van ander veldgewasse bepaal die markvooruitsigte vir die oliesaadbedryf. Raadpleeg die maandelikse bulletin op die SAGIS-webtuiste vir die jongste inligting.

550

Oesgewasse en tuinboukunde
Heuningbos
1. Oorsig
Die heuningbosplant is in die verlede oor n wye gebied deur die inheemse volke van die Wes- en Oos-Kaap benut. Heuningbostee kom natuurlik in die natter Oos-Kaapse berge voor, en kom verspreid teen die Lange- en Swartberg tot in die Wes-Kaap en in die die rigting van die westelike kus tot by Piketberg voor. Die wild geoeste en kommersieel verboude spesies wat natuurlik in die Oos- en Wes-Kaap voorkom, is Cyclopia intermedia en Cyclopia subternata, terwyl Cyclopia genistoides langs die kusstreke van die Wes-Kaap aangetref word. Sommige spesies is herspruiters en ander is hersaaiers. Hierdie aspek bepaal die frekwensie van volhoubare oespraktyke, en navorsing word steeds in di verband gedoen. Bergtee (Cyclopia intermedia) word wild geoes en by prosesseringsaanlegte in die omgewing verwerk. Kommersile aanplantings is sedert 1998 gevestig, maar natuurlike populasies maak steeds die vernaamste bron van die huidige produksie uit. C subtemata en C genistoides word van plantasies geoes en maak sowat 35% van die jaarlikse produksie uit. Tans word die tee op n beperkte kommersile grondslag geproduseer. Daar word jaarliks meer as 250 ton geproduseer, en die vraag oorskry reeds die aanbod. Heuningbostee het n aangename aroma en smaak, en wanneer dit blind geproe word, vergelyk dit gunstig met ander kruietees. Die selfstandige produk word deur die volgende sleutelkenmerke onderskei: Die tee het n verkwikkende geur en ligte kruiesmaak met n betreklik lae tannieninhoud, is kaffeenvry en het goeie antilewervergiftigende, anti-oksidant- en uriendrywende eienskappe. Dit word hoofsaaklik wild geoes met organiese sertifisering (baie arbeidsintensief en word dikwels op onbereikbare gebiede aangetref). Die verbouingsbeginsels is oorwegend organies: weens ho sertifiseringspryse kan produsente nie altyd hierdie moontlikheid benut nie. Daar is potensiaal vir betrokkenheid deur histories benadeelde mense by saadproduksie, verbouing en verpakking. Dit is as n Nuwe Gewas deur die Departement Landbou gedentifiseer. Goeie vordering word met landbou- en gesondheidsvoordeelnavorsing gemaak. Die bedryf baat by die waardetoevoegende tegnologiese ontwikkeling wat reeds in die Rooibosbedryf plaasgevind het. Navorsing word tans oor gesofistikeerde onttrekkingsmetodologie vir farmaseutiese ekstrakte gedoen.
Klik op honeybush research programme by www.arc.agric.za

3. Bedryfsontleding en rolspelers
Verboude heuningbostee
Na gelang van die spesie word plante een keer per jaar geoes, waarna hulle 12 maande nodig het om weer uit te loop. Die volle aroma van die plant bou gedurende die laaste drie tot vier maande van hierdie siklus op.

Navorsingsorganisasies en NROs
LNR Infruitec-Nietvoorbij Grondkunde: Marlise Joubert Tel. 021 809 3331 / 3100 Faks 021 809 3002 Joubertm@arc.agric.za Navorsing oor produkontwikkeling en -samestelling, gehalteparameters en gesondheidseienskappe

ASNAPP: (Gemeenskapsprojek) Produksienavorsing (verbouing, Tel. 021 808 2922 oespraktyke, kweking en evaluering, jgoliath@sun.ac.za voeding, grondvoorbereiding); opleiding en ondersteuning. Na-oes en wyntegnologie: Dr. Elizabeth Joubert Tel. 021 809 3444 / 3100 Fax: 021 809 3430 joubertL@arc.agric.za

Gemeenskappe wat by heuningbosproduksie betrokke is


Ericaville-gemeenskapsprojek Tel. 044 385 0354 / 082 791 6646 / 073 518 3812 ericavilleft@webmail.co.za Haarlem-gemeenskapsprojek Tel. 083 716 0086 Mooi Uitsig Trust (gemeenskapsprojek) Tel. 042 275 1652 groendal@langkloof.net

Boere wat by heuningbosproduksie betrokke is


Alexander Behr Cell: 084 359 0791 abehr@mweb.co.za Schalk Engelbrecht Tel. 044 763 1132 swpengel@telkomsa.net Forest Ferns Tel. 042 280 3823 farm@forestferns.co.za Nico Janse van Rensburg Tel. 028 572 1906 nicojvrensburg@vodamail.co.za Fritz Joubert Tel. 028 482 1613 lisel@kingsley.co.za Van Zyl Joubert Tel. 028 424 2160 vanzyljoubert@whalemail.co.za Johan Kritzinger Tel. 042 275 1652 groendal@langkloof.net Quinten Nortje Tel. 042 288 0512 melmonth@lantic.net Marius van Dyk Tel. 044 697 7070 marius@capehoneybushtea.co.za Marius Schutte mariuss@lantic.co.za

Rolspelers wat nie regstreeks betrokke is nie


Cape Nature Western Cape Deon Hignett Tel. 021 659 3418 dhignett@capenature.co.za Die Departement Ekonomiese Aangeleenthede, Omgewing en Toerisme, Oos-Kaap Gerrie Ferreira Tel. 042 292 0339 gerrie.ferreira@deaet.ecape.gov. za Die Departement Ekonomiese Ontwikkeling en Toerisme, WesKaap Goodwell Dingaan Tel. 021 483 9315 Die Departement Handel en Nywerheid Tshifhiwa Madima Tel. 012 394 1149

2. Verenigings wat betrokke is


Suid-Afrikaanse Heuningbostee-assosiasie (SAHTA) Tel: 021 809 3331 Faks: 021 809 3002 www.sahoneybush.co.za Posbus 25, Paarl 7620

551

Die Nasionale Landboubemarkingsraad Mnr. Happy Mohane Tel. 012 341 1115 Die Nasionale Departement Landbou Plant Quality Control Annemarie Bourquin Tel. 012 319 6059 Plant Production Mnr. Thabo Ramashala Tel. 012 319 6079

Die Departement Landbou, Wes-Kaap Tel. 021 808 5111 Dr. Dirk Troskie Tel. 021 808 5190 Dr. Jacques van Zyl Tel. 021 808 5302)

Cape Natural Tea Products Dawie de Villiers Tel. 021 982 5030 dawie@rooibostea.co.za www.rooibostea.co.za Cape Honey Bush Tea Company Marius van Dyk Tel. 044 697 7070 Marius @capehoneybush.co.za www.capehoneybushtea.co.za Coetzee & Coetzee Neill Coetzee Tel. 021 905 1318 info@coetzeeltd.co.za www.coetzeeltd.co.za

Indaba Teas of Africa - kyk Cape Natural Tea Products Khoisan Tea Peter Schulke Tel. 021 421 3111 info@khoisantea.com www.khoisantea.com Melmonth Tea Quinten Nortjie Tel. 042 288 0203 melmonth@lantic.net www.melmont.co.za

Wild geoeste heuningbostee


Die bergagtige gebied waarin heuningbos endemies voorkom, is ongeveer 30 000 hektaar groot. Dit strek van die Baviaanskloof tot by die Bredasdorpgebied en verder tot by die Weskusgebied in Piketberg se omgewing in die Wes-Kaap. Die plukkers onderhandel n prys met die eienaars van wilde bronne en kontrakteer karweiers om die nat tee aan verwerkingsfasiliteite te lewer. Haarlem Pickers Tel. 082 802 4822 Quinten Nortje Tel. 042 288 0203

Derdevlakverwerkers
Derdevlakverwerkers is heuningbosteeverpakkers, heuningbosekstrakpro dusente, kitsteeprodusente, en verwerkers van groen tee volgens die koel metode. Afriplex Riaan van Breda Tel. 021 872 4976 info@afriplex.co.za www.afriplex.co.za

Verwerkers
Daar is vyf heuningbosverwerkers op plase wat die groen tee opkap en oksideer tot rooibruin tee. Die proses kan verdeel word in drie hoofstappe: sny, fermentering (oksidering) en sifting. Sny Die meeste plaasverwerkers gebruik tabaksnymasjiene om die tee in klein stukkies op te kap. Vordering in die bedryf het egter gelei tot die ontwikkeling van n spoedbeheerde vervoerband wat n drielemdraaisnyer voer wat die tee in klein deeltjies sny sonder om die plantstruktuur te breek. Fermentering Die plantmateriaal word ongeveer 24 uur lank teen n temperatuur van 85 C gefermenteer, of 60 uur lank by 70 C, na gelang van die spesie. Drordraaitrommels van vlekvrye staal word vir fermentasie en soms ook as drors gebruik. Alternatiewelik word die tee in die son gedroog. Die finale voginhoud na die droogproses is minder as 10%. Let wel: Die fermenteerproses hang van die maatskappy af elkeen het sy eie metodologie.

4. Opleiding en navorsing
Die LNR Infruitec-Nietvoorbij is by produksie, opleiding en produkontwikkeling betrokke. Marlise Joubert Tel. 021 809 3331/100 joubertm@arc.agric.za Chris Smith / Dr. Hannes de Lange Tel. 021 809 3360 / 044 272 5133 smithc@arc.agric.za / jhdelange1@mweb.co.za Dr. Elizabeth Joubert Tel. 021 809 3444 joubertL@arc.agric.za Grondvoorbereiding, bemesting, aspekte van gronden vrugteboordbestuur, asook opleiding op plase. Teling en evaluering

Produkontwikkeling, gehaltestandaarde, samestelling en gesondheidseienskappe

Helgaard Ackermann Tel. 042 295 1513 mca@telkomsa.net Cape Honey Bush Tea Company Tel. 044 697 7070 www.capehoneybushtea.co.za Towen and George Ferreira Tel. 042 273 2218 honeybush@tiscali.co.za

Johan Kritzinger Tel. 042 275 1652 groendal@langkloof.net Quinten Nortjie Tel. 042 288 0203 melmonth@lantic.net

Mediese Navorsingsentrum Programme oor miotoksiene en eksperimentele karsinogenese Dr. Wentzel Gelderblom Tel. 021 938 0286 wentzel.gelderblom@mrc.ac.za Stellenbosch Universiteit Departement Biochemie Dr. Ann Louw Tel. 021 808 5873 al@sun.ac.za Departement Voedselkunde Tel. 021 808 3578 voedselw@sun.ac.za

Bemarkers
Verwerkte tee word onderwerp aan stoompasteurisasie, sifting en ontstoffing. Die tee word vir n bepaalde tyd blootgestel aan stoom om dit te pasteuriseer, en dan gedroog deur warm lug daaroor te blaas. Die teestof word vervolgens uit die tee verwyder, waarna dit gegradeer word volgens snitgrootte, byvoorbeeld grof, fyn en superfyn.

Bronne: Marlise Jourbert en Elizabeth Joubert

552

Oesgewasse en tuinboukunde
Inheemse kennis en Afrika-groentes
1. Oorsig
Inheemse kennis (IK) is die unieke, tradisionele, plaaslike kennis wat bestaan binne en wat ontwikkel met betrekking tot spesifieke omstandighede van vroue en mans wat inheems is aan n spesifieke geografiese gebied. In sommige gevalle word eksterne of wetenskaplike kennis gedurende die innovasieproses met inheemse kennis gekombineer. Inheemse kennis (of plaaslike kennis) is dus dinamies en evolueer en verander voortdurend namate dit ontwikkel. Dit benvloed (en word benvloed deur) sowel interne as eksterme omstandighede, asook deur interaksie met ander kennissisteme. Gegewe hierdie stand van sake is dit beter om inheemse kennis as plaaslike kennis te bestempel; dit is kennis wat in n spesifieke plek ontwikkel het en kennis wat nie heeltemal tradisioneel is nie, hoewel dit die basis kan uitmaak, gegewe eksterne invloede. Tans is die meeste Afrikane suid van die Sahara afhanklik van hulpbronarm landbou sonder enige moderne insette. Hulle maak feitlik sonder uitsondering gebruik van plaaslik beskikbare hulpbronne om n bestaan te maak. Sowat 80% van die Afrika-bevolking gebruik tradisionele medisynes om in hul gesondheidsorgbehoeftes te voorsien. IK kan help om armoede te verlig indien dit doeltreffend in die landbou toegepas word en ondersteun word deur toepaslike tegnologieingryping wat mense se omstandighede in ag neem.

In die lig van die hulpbrontekorte wat deur navorsings- en voorligtingsbeamptes ervaar word, en die afstande wat hierdie mense moet afl, maak baie landelike boere en huishoudelike produsente staat op hul inheemse kennis en plaaslike innovering om n mate van voedselsekuriteit en lewensonderhoud te verseker. Sommige van die plante wat hulle met hierdie kennis insamel of produseer, staan bekend as Afrika-groente. IK sluit baie aspekte in, byvoorbeeld pottebakkery en beeldhouwerk, speletjies, mandjiewerk, matweefwerk, muurversierings, ensovoorts. In hierdie hoofstuk sal ons kyk na die voedselsekuriteitswaarde van IK. Raadpleeg ook die hoofstuk oor die medisinale waarde van Afrika-plante. It is not an issue of increased agricultural production, but rather of allowing people who suffer from hunger to be in a better position to get, in whole or in part, their own food (Voormalige Italiaanse Minister van Landbou en Bosbou, Giani Allemanno) Gegrond op ervaring, glo ek sterk dat tradisionele Afrikagroente n belangrike faktor kan wees in strategie om voedseltekorte in landelike en peri-landelike gebiede te verlig en dat dit nuttige toepassings het as n ekogesondheidsbenadering (wat die gesondheid van die mens en die ekosisteem in ag neem ) gevolg word. Volgens die International Fund for Agricultural Development (IFAD), behels voedselsekuriteit nie net voldoende voedselvoorsiening nie, maar moet dit ook voldoen aan voedings- en veiligheidsvereistes en kultuurvoorkeure. Na my mening, behoort betroubare strategie om voedselonsekerheid in landelike omgewings te verminder Afrika se inheemse voedselkultuur te erken. Dit is gebaseer op die gebruik van voedselplante wat natuurlik voorkom en bestaansboerdery van tradisionele groente.
Bron: Dr Retha van der Walt, Morogo Navorsingsprogram by die NoordwesUniversiteit. Skryf aan haar by Retha.VanDerWalt@nwu.ac.za

553

2. Afrika-groente
Baie landelike gemeenskappe in Suid-Afrika is afhanklik van voedsels wat geoes word van plante wat wild groei of wat voorkom as opslagoes. Laasgenoemde saai hulself in huishoudelike tuine en landerye en kom voor as seisoenale opslagoes. Afhangende van hoe n mens daarna kyk, kan sommige van hierdie plante beskou word as onkruid, aangesien hulle voorkom in plekke waar hulle ongewens is. Soms word hierdie plante aktief verbou. Baie van hierdie plante is inheems in Afrika, terwyl ander uit ander wrelddele kom, maar in die lig van hul geskiktheid vir plaaslike sosiale en omgewingstoestande beskou kan word as genaturaliseer en genternaliseer as belangrike elemente van die plaaslike voedselkultuur en bestaanshulpbronne. Die verskillende dele van plante wat as voedsel verbruik word, sluit die wortels, bolle, knolle, stamme, risome, blare, blomme, vrugte, neute, gom, bessies, graan en peule in. Gewoonlik kan minstens twee dele van die plant geet word; die blare kan feitlik altyd geet word. Tabel 1 gee die gewone en wetenskaplike name van n aantal Afrika-groentes wat in Suid-Afrika aangetref word, saam met die dele van die plante wat geet kan word. Gewone naam Wetenskaplike naam Eetbare dele Dro neute / sade Neute / sade Blare en sade Sade Blare en sade Knolle en blare Blare en wortel

In Suid-Afrika het die plaaslike mense voorheen geleef van n dieet van vleis, melk, wilde graan en wilde plante, maar die Pedi-spreekwoord, vleis is n besoeker maar morogo is daaglikse kos (morogo is die siPedi-naam vir pikante sous wat van n Afrika-blaargroente gemaak word) het nou feitlik n realiteit geword vir die meeste landelike mense.

Afrika-groentes en voedselsekuriteit
Die inheemse kennis oor Afrika-groentes en hul belang vir die voedselsekuriteit van baie landelike Suid-Afrikaners regverdig verdere bespreking. Dit is veral belangrik in die lig van voedselsekuriteit-aktiwiteite wat klem l op voedselproduksie en verbeterde toegang tot voedsel in n land en streek wat te kampe het met twee primre probleme: waterskaarste en die MIV/vigs-pandemie. Waterskaarste en periodieke droogtes in dele van die land en die streek as n geheel is n aanduiding dat die produksie van konvensionele gewasse deur middel van konvensionele landboupraktyke met groter probleme te kampe sal h in gemarginaliseerde gebiede weens die ongunstige omgewing en klimaat. Gegewe die afgelenheid en armoede van hierdie streke is dit juis in hierdie gebiede waar mense hul eie voedsel moet produseer om n mate van plaaslike voedselsekuriteit te verseker wat nie volledig afhanklik is van steun van buite nie. Dit behoort baie van die probleme te oorkom wat verband hou met plaaslike toegang tot voedsel. Die verlies van die arbeid van een lid van n huishouding weens MIV/vigs-verwante siektes en dood, of selfs die verlies van arbeid omdat iemand moet sorg vir n siek huisgenoot, het op verskeie maniere n uitwerking op die betrokke huishouding. Daar is dikwels n verlies aan toelaes en inkomste weens dood of ongeskiktheid, of daar kan n verlies wees aan huishoudelike arbeidsvoorraad, met die gevolg dat die huishouding se aktiwiteite verdeel moet word tussen die oorblywende lede wat in staat is om dit uit te voer (Hunter & Twine, 2005). Hierdie mense is self gewoonlik reeds betrokke by bestaansaktiwiteite. Dit impliseer dat baie huishoudings nie in staat is om al hul bestaande of toenemende take uit te voer nie, of ten minste nie sonder om aansienlike offers te bring met betrekking tot hul ander bestaansonderhoudtake nie. In sulke omstandighede verg gewasse wat gewoonlik droogtebestand is, baie min moeite en arbeid ten einde n voldoende opbrengs te lewer. Hulle kan in gemarginaliseerde gebiede groei en n voedselopbrengs lewer, en so n belangrike bydrae lewer tot huishoudelike voedselsekuriteit, asook as gevolg van die geassosieerde inheemse kennis rakende hierdie gewasse. Die betekenis van Afrika-groentes vir voedselsekuriteit is belangrik. Veldwerk in twee landelike dorpies in n droogtegeneigde gebied in die Limpopo-provinsie dui daarop dat slegs 5% van die 108 huishoudings wat in die opname ingesluit is, nie enige Afrika-groentes in hul huishoudelike tuine gehad het nie. Die afwesigheid van hierdie groentes kon meestal toegeskryf word daaraan dat mense onlangs na die gebied verhuis het, of nie genoeg geld of materiaal gehad het om n heining vir die beskerming van n tuin op te rig nie, en dus glad nie n tuin aangel het nie. Dit was ook opvallend dat hoewel die meeste jonger mense (onder 35 jaar) met wie onderhoude gevoer is, ges het hulle verkies uitheemse groentes soos kool, hulle steeds Afrika-groentes geet het omdat dit geredeliker beskikbaar was indien daar nie geld was om kool te koop nie. Alle huishoudings het saamgestem dat Afrika-groentes maklik is om te verbou, sonder veel arbeid en ander insette, en dat anders as in die geval van uitheemse groentes hierdie groentes uitsluitlik van seisoensrenval afhanklik is. 100% van die persone met wie onderhoude gevoer is in die Limpopo-provinsie-studie het aangedui dat hulle gedurende die voorafgaande 12 maande Afrika-groentes verbruik het, gewoonlik minstens een keer per dag. Tydens besprekings oor die belangrikheid van hierdie gewasse vir voedselsekuriteit was die algemene gevoel dat die waarde wat aan die groentes toegeskryf word, baie sterk van huishouding tot huishouding verskil. Huishoudings met baie lede wat nie n konstante inkomste het nie, is meer afhanklik van Afrika-groentes. Dit is veral die geval waar daar n ho werkloosheidsyfer is en in die ouer huishoudings waar kinders nie meer kwalifiseer vir die kindertoelaag nie. Voedsel is duur in die winter, en gedroogde Afrika-groentes vorm die basis van n diverse en voedsame dieet in die meeste huishoudings. Dit maak sowat 80% uit van hul totale voedselverbruik in die winter (mielies uitgesonder). Huishoudings probeer om n ander proteenbron (gewoonlik in die vorm van hoenderkoppe, -nekke en -pote, of geblikte vis) by hul dieet te voeg. Hoe gereeld dit gebeur, hang af van die beskikbare voedselhulpbronne en inkomste. Die meeste landelike huishoudings heg waarde aan Afrikagroentes vir hul voedselsekuriteit, maar die etiket van armoede-kos het

Angola-ertjie / jugoboon / Vigna subterranea Bambara-grondboontjie Grondbone Swartbekboontjie / akkerboontjie Mungboontjie Duif-ertjie / duiweboontjie Taro / amadumbi Kassawe / broodwortel / maniok Maramaboontjie / elandsboontjie / braaiboontjie Wildeaartappel / Afrikaaartappel / Livingstoneaartappel Zulu ronde aartappel / Hausa-aartappel Soetpatat Marogo / amarant / misbredie / imifino Spinnekopblom / oorpeultjie / snotterbelletjie Misbredie / wit hondebossie Wilde mosterd Knapsekerwel Nastergal / nagskade / inkbessie Wilde jute Pampoen Arachis hypogaea Vigna unguiculata Vigna radiata Cajanus cajan Colocasia esculenta Manihot esculenta

Tylosema esculentum Knolle en sade

Plectranthus esculentus Solenostemon rotundifolius Ipomoea batatas

Knolle

Knolle Blare en knolle

Amaranthus hybridus Blare Cleome gynandra Blare

Chenopodium album Brassica juncea Brassica carinata Bidens pilosa Solanum nigrum Corchorus tridens Cucurbita maxima

Blare Jong blare Blare Blare Blare Jong blare, jong vrugte, ou vrugte en blomme Jong blare en ryp vrugte

Lemoenpampoentjie

Cucurbita pepo

554

Amarant / marogo

Spinnekopblom / oorpeultjieCleome gynandra 6.0 4.8 86.6 34 5.2

Akkerboon / Swartbekboontjie Vigna inguiculata 3.9 4.1 87.6 6.8

Wilde jute Corchorus olitorius

Pampoenblare Cucurbita maxima 15.9 4.2 87.3 5.0

Kopkool Brassica oleracea var. capitata 0.7 1.7 91.4 26 6.0 1.2

Yster (mg) Proteen (g) Vog (%) Kalorie Koolhidrate (g) Vesel (g) Askorbiensuur/Vit C (mg) Kalsium (mg) Fosfor (mg) -karoteen/ Vit A (mg) Tiamien Riboflavien Foliensuur (mg/100g)

8.9 4.6 84.0 42 8.2 1.8 64

6.3 5.2 81.0 10.3

13

54

410 103 5716 0.05 0.42 122

288 111

221.1 80.1 2249.35 0.05

548.5 136.4 3662.99 0.07

382.9 119.2 1694.55 0.12

47 40 100 0.04 0.1

die tradisionele groentes wat algemeen en volop voorkom, soos amarant, cleome, cucurbits en groentes wat aktief gekweek word (pampoene, swartbekboontjies/ akkerboontjies, ens.) aangesien hulle hul dae op skool deurbring en hul huiswerk voor donker moet voltooi omdat daar geen elektrisiteit is nie. Weens die etiket wat oor dekades aan inheemse kennis geheg is as synde agterlike kennis, stel die jongmense nie belang in hierdie kennis en die plante nie. Die huidige skoolleerplanne beklemtoon ook eerder Westerse norme as om hierdie kennis in te sluit wat belangrik is vir landelike huishoudings. Waar daar n bewustheid van die waarde van hierdie plante geskep is, het die jeug se belangstelling wel toegeneem (Vorster et al, 2003). Bewusmaking van tradisionele groentes kan help om die status van hierdie armoede-kos en agterlike kennis te verhoog en dit meer aanvaarbaar te maak vir die jonger geslag. Dit is n belangrike stap wat nie gegnoreer moet word waar hierdie negatiewe etikettering nog geld nie.

107

90

TABEL 2: Vergelyking van die voedingswaarde-inhoud van vyf Afrika-groentes en een gedomestikeerde groente (Bron FAO, UP NWU) ,

Tabel 2 illustreer dat sommige van hierdie gewasse in Afrika soms meer voedsaam is in vergelyking met die uitheemse groentes wat by voorkeur geet word, n feit wat ondersteun word deur aansprake wat in baie Suid-Afrikaanse landelike huishoudings gemaak word. Die potensiaal van hierdie plante om voedingswaarde en voedselsekuriteit te lewer teen die agtergrond van die huidige toestande in Suider-Afrika is iets waarvan beleidmakers, navorsers en voorligtingsdienste in Suid-Afrika baie deeglik kennis behoort te neem. n negatiewe uitwerking op kinders en jongmense se persepsie van hierdie voedsels (Vorster et al, 2005). Die meeste jongmense dui aan dat hulle verkies om uitheemse groentes soos kool te eet, hoewel hulle erken hulle glo dat Afrika-groentes voedsamer is. Smaak is skynbaar n belangrike faktor met betrekking tot voorkeure. Indien die statuskwessie kan aandag kry, kan dit help om Afrika-groentes meer aanvaarbaar te maak. Indien die naaste dorp of voedselmark ver van die landelike gebiede is en die taxidiens ontoereikend is, is daar skynbaar n groter afhanklikheid van Afrika-groentes. Gesinslede gaan gewoonlik een keer per maand dorp toe om maatskaplike toelaes en pensioengeld te gaan haal, en koop dan stapelvoorrade wat lank kan hou (olie, mieliemeel, suiker, ens.). Geblikte voedsels is baie duur, en vars vrugte en groente hou net n kort rukkie (Vorster et al, 2005). Dit beklemtoon die behoefte aan goedkoop of gratis lae-inset- tuisgekweekte voedsels wanneer ander voedselsoorte nie beskikbaar is nie. Afrika-groentes word oor die algemeen beskou as n bykomende voedselbron weens hul vermo om in hierdie marginale gebiede te groei met baie min eksterne insette. Baie huishoudings dui aan dat hulle gedroogde blare berg om tydens die dro wintermaande te eet wanneer hulle nie in staat is om gewasse te verbou nie.

Die status van die blare in die verskillende geslags- en ouderdomsgroepe het gewissel tussen die verskillende kultuurgroepe. In die Oos-Kaap beskou die Xhosa blaargroentes as vrouekos wat met mieliepap gemeng word. Mans kan dit ook eet, maar hulle verkies vleis. Die Zulu-, Shangaan-, Swazi-, Pedien Ndebele-groepe is geneig om die blaargroentes te eet in die vorm van n geurige sous saam met pap, en hoewel dit nie altyd die voorkeurkos vir mans is nie, word dit deur almal geet. Geen geslagsverskille is opgemerk ten opsigte van die cucurbits nie, en die groot verskeidenheid cucurbits (inheems en uitheems) wat in die meeste gebiede beskikbaar is, dra by tot n groter smaakverskeidenheid. Die verskillende etniese groeperings is geneig om hul tradisionele groentes op spesifieke maniere voor te berei, en blootstelling aan ander voorbereidingswyses het gelei tot n uitbreiding in hul dieetverskeidenheid wat sowel smaak as voedingswaarde betref. In verskillende dele van Suid-Afrika is daar verskille tussen die etniese groepe met betrekking tot kulturele voorkeure vir bepaalde plante en smake. Mans hou oor die algemeen van die bitter smaak van die knapsekerwel (Bidens pilosa L.) wat in die meeste gebiede aangetref word, hoewel hierdie blare met ander blare gemeng word om meer geur aan die dis te verleen. Amarant word in alle gebiede gebruik, met die Zulu en die Xhosa wat dit hoofsaaklik alleen eet, of as deel van n mengsel van blare. Cleome gynandra L. (spinnekopblom/oorpeultjie) word oor die algemeen bo amarant verkies in die areas waar dit voorkom (die warmer noordelike dele van Suid-Afrika en onder die Pedi en Tsonga/Shangaan). In hierdie gebiede word amarant gemeng met ander blare; dit word selde op sy eie geet. Die meeste landelike huishoudings beskou pampoen as n belangrike groente wat betref voorkeur en gebruik. Dit is die gewildste in die noordelike streke van SuidAfrika. n Gereg wat bestaan uit die jong blare en jong pampoene is elders baie gewild. Die Venda voeg pampoenblomme by die dis. Die feit dat die blare, stingels, pampoenvrug en blomme alles geet kan word, verleen aan die pampoen groot waarde en prioriteit bo ander plante. Dit is oor die algemeen die geval dat waar n plant verskeie voedselbronne voorsien, dit groter prioriteit geniet by die plaaslike mense. In die dror noordelike dele van Suid-Afrika word groot waarde geheg aan plante waarvan die blare bewaar en gedroog kan word sodat dit in die winter as voedselbron beskikbaar is. Chenopodium album word baie algemeen in die Oos-Kaap gebruik, maar is nie so belangrik in die noordelike streke nie (Vorster et al, 2005 -- sien opskrif 5). In elke streek word individuele gewasse verbou wat baie tipies is vir die plaaslike etniese groep en aanleiding gee tot verskillende disse.

Kennis van Afrika-groentes


Kennis van die verskillende groepe plante kan van sowel mans as vroue verkry word, hoewel blaargroentes gewoonlik die domein van die vroue is. Kennis van kontantgewasse, vrugte en graan is blykbaar die manlike domein, terwyl kinders slegs elementre kennis van hierdie plante het. Die opvoeding van die kinders word geblameer vir hul gebrek aan kennis: klein seuntjies gaan skool toe en bring nie meer hul dae in die veld deur terwyl hulle vee oppas en oorleef op hul kennis van wilde plante nie. Die meisies ken skynbaar slegs

Redes tot kommer


In die eerste plek is inheemse kennis besig om verlore te gaan weens die beperkte oorlewering tussen die geslagte. Dit kan toegeskryf word aan die

555

verandering wat in sosiale stelsel ingetree het, ten spyte van die waardiewat hierdie plante het vir voedselsekuriteit en die maak van n bestaan. In die tweede plek lei veranderinge in die bevolkingsdruk op natuurlike hulpbronne en n ineenstorting van plaaslike bewaringstrategie tot die agteruitgang van natuurlike hulpbronne, insluitende Afrika-groentes, en daarmee saam die inheemse kennis wat daarmee verband hou. Dit ten spyte van die betekenisvolle bydrae wat hierdie plante en die verbandhoudende kennis kan maak tot voedselsekuriteit, en die feit dat bestaande kultivars van uitheemse groente nie so n bydrae kan maak in marginale areas nie, aangesien hulle ho insette en optimale toestande vereis. Daar moet dus meer aandag gegee word aan hierdie plante en ander inheemse voedselgewasse om hul bydrae tot voedselsekuriteit te vergroot. Daar moet ook kennis geneem word van die verskeidenheid maniere waarop dit bereik kan word van huishoudelike verbruik tot kommersialisering en waardetoevoeging. Hierdie proses moet egter met sorg aangevoor word met inagneming van die sosiokulturele aspekte wat daarmee verband hou.

swartbekboontjie uit drie geografiese gebiede in Limpopo en Noordwes; en minerale, mikrovoedingstowwe en antioksidant-fitochemikalie in morogogroente. Nasionale Navorsingstigting Tel. 012 481 4000 / 4001 www.nrf.ac.za Die NNS befonds die Indigenous Plant Use Forum (IPUF) wat op die been gebring is om die kulturele, sosio-ekonomiese en wetenskaplike voordele wat verkry kan word van die volhoubare gebruik van SuidAfrikaanse flora te bevorder.

Umthathi Training Project Tel. 046 622 4450 www.umthathi.co.za (Kyk ook www.africulture.co.za) Groente- en inheemseplantverbo uingsopleiding op gemeenskaps-, skool- en huishoudelike vlak stel produktiewe tuine daar wat voedsel en medisinale plante verskaf. Universiteit van die Vrystaat Sentrum vir die Bestuur van Plantgesondheid Prof. W.J. Swart (Voorsitter) SwartWJ@ufs.ac.za Tel. 051 401 2383 www.cephma.org

3. Rolspelers
Die assosiasies en instellings wat hieronder genoem word, werk reeds die afgelope paar jaar op die gebied van Afrika-groentes, en dit sluit onder meer in die dokumentering van inligting, ontledings van voedingswaarde, voedselsveiligheidsaspekte, produksie-aspekte, en kommersialisering. African Centre for Crop Improvement (ACCI) Tel. 033 260 5524 / 6288 acciadmin@ukzn.ac.za www.acci.org.za Agribusiness in Sustainable Natural African Plant Products (ASNAPP) Tel. 021 808 2918 info@asnapp.org www.asnapp.org Commercial Products from the Wild (CP Wild) Tel. 021 808 3303 info@cpwild.co.za www.cpwild.co.za Kontak Noreen Mhlongo by 033 355 8237 of Noreen.Mhlongo@dae. gov.za vir nadere inligting. Clive Viljoen is n tweede kontak. Bel 033 355 8234 of rig n epos na clive.viljoen@kzndae.gov.za. Landbounavorsingsraad (LNR) Mnr. Willem Jansen van Rensburg of me. Ineke Vorster Tel. 012 841 9611 wjvrensburg@arc.agric.za of ivorster@arc.agric.za

Hul doelwit is om verskillende gewasse in verbouing te vestig vir die mark in natuurlike plantprodukte sodat landelike Indigenous Plant Use Forum ontwikkeling daarby kan baat. Die (IPUF) kyk Nasionale eenheid werk met kommersile groentes soos uie, aartappels, Navorsingstigting tamaties en patats, asook inheemse groente wat Amaranthus cleome, Invest North West kassawe, Zulu ronde aartappel, Tel. 014 594 2570 duiweboontjies, swartbekboontjies www.inw.org.za en bambara-grondboontjies. Invest North West (INW) is n Artikel 21-maatskappy wat daargestel Marula Natural Products is onder die beskerming van die Tel. 013 774 0209 Departement van Ekonomiese info@marula.org.za Ontwikkeling en Toerisme in die amambane@webmail.co.za Noordwesprovinsie (NWP). Hulle www.marula.org.za projekte sluit ook een in oor Dit is n ekovriendelike inheemse kruie. laetegnologie-onderneming wat ontwerp is vir die opheffing van KwaZulu-Natalse vroue in landelike gemeenskappe. Departement van Landbou Opleidingshulpbronontwikkeling Morogo-navorsingsprogram (TRD) Skool vir Omgewingswetenskappe en -ontwikkeling n Aantal opleidingsplakkaat- Noordwes-Universiteit modules is beskikbaar in Engels (Potchefstroom-kampus) en Zulu. Die syfers in hakies dui Tel. 018 299 2319 aan hoeveel plakkate daar in elke Retha.VanDerWalt@nwu.ac za module is: Navorsing word gedoen oor Sweet Potato Production gesondheids- en voedingsaspekte (18) van sommige Afrika-groentesoorte. Traditional Foods Promotion Referate/artikels sluit in foliensuur (1) en alfalinoleensuur (omega-3) in amarant spinnekopblom en

Noordwes-Universiteit kyk Departement van Plantwetenskappe Morogo-navorsingsprogram Tel. 051 401 2514 plantsciences@ufs.ac.za PELUM South Africa Tel. 033 260 6173/5094 Departement van Genetika www.pelumrd.org Prof J.J. Spies Die PELUM-vereniging is n Tel. 051 401 2261 streeksnetwerk van meer as 200 Die Southern African New Crop burgerlike organisasies in OosResearch Association (SANCRA) is , Sentraal- en Suider-Afrika, wat ook by die UVS gesetel. streef na volhoubare landbou, voedselsekuriteit, en volhoubare Universiteit van die g e m e e n s k a p o n t w i k k e l i n g Witwatersrand in die streek. Sy fokus op Skool vir dier-, plant- en voedselsoewereiniteit sluit omgewingswetenskappe tradisionele en inheemse gewasse Wayne Twine twine@gecko.biol.wits.ac.za en soorte in. rcrd@global.co.za Prolinnova Universiteit van KwaZulu(PROmoting Local INNOVAtion) Natal p/a Institute of Natural Resources Boereondersteuningsgroep lettyb@ukzn.ac.za Dr. Maxwell Mudhara www.prolinnova.net Tel. 033 260 6275 mudharam@ukzn.ac.za n Vennootskap bestaan tussen www.fsg.org.za die Departement van Landbou www.cead.org.za van Limpopo, Prolinnova en www.prolinnova.net die Universiteit van Limpopo om armoede uit te roei deur Universiteit van Suid-Afrika die gentegreerde landelike- (UNISA) ontwikkelingsprogramme wat Prof. J. Olivier op die inheemse kennis van die Tel. 012 352 4284 olivij@unisa.ac.za gemeenskap gebaseer is. Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing (RGN) Sentrum vir Armoede, indiensneming en groei Tel. 012 302 2721 / 082 897 2003 thart@hsrc.ac.za www.hsrc.ac.za Stellenbosch Universiteit Departement Bewaringsekologie en Entomologie Prof. Michael Samways Tel 021 808 3728 samways@sun.ac.za Departement Agronomie Tel. 021 808 4803 browne@sun.ac.za Wetenskaplike en Nywerheidsnavorsingsraad WNNR Voedsel-, biologiese en chemiese tegnologie tegnologie vir ontwikkeling Tel. 012 841 2649 mmoroka@csir.co.za www.csir.co.za Besoek die webtuiste vir meer inligting oor hierdie eenheid. Hulle het byvoorbeeld die resepteboek ontwikkel waarna aan die einde van hierdie hoofstuk verwys word. U sal besonderhede oor SANBI en die Universiteit van die Wes-Kaap in die hoofstuk oor medisinale plante aantref.

556

4. Nasionale strategie
Regerings- en ander rolspelers besef toenemend hoe belangrik inheemse voedselgewasse is as alternatiewe bronne om voedselsekuriteit te verhoog. Inheemse gewasse behoort die mededingendheid in die SuidAfrikaanse landbou te versterk as nisprodukte in sowel die plaaslike as die uitvoermarkte. Dit ly geen twyfel nie dat sommige van die inheemse gewasse oor beter eienskappe beskik as ander konvensionele gewasse ten opsigte van droogtebestandheid, voedingswaarde en voedselveiligheid. Dit is van dringende belang dat die sektor versterk en ontwikkel moet word. Die sukses van hierdie beleid sal afhang van die wyse waarop dit in ooreenstemming gebring word met ander beleid en wetgewing sodat duplisering en teenstrydighede voorkom kan word. Dit sluit onder meer die Plantverbeteringswet 53 van 1976; Wet op Planttelersregte 15 van 1976; Nasionale Omgewingsbestuur: Wet op Biodiversiteit 10 van 2004, Wet op die Bewaring van Landbouhulpbronne 43 van 1983; en die Beleid oor Inheemse Kennisstelsels, 2004 in.
Bron: Konsepbeleid oor Inheemse Voedselgewasse.

Die kontaknommer van die hulpbronsentrum is 012 319 7141. Guide to sweet potato production in South Africa. n Gids vir kalanderbeheer is beskikbaar by LNR-Roodeplaat (012 841 9611). Dit dek ook alle ander aspekte van soetpatatproduksie soos siektes, verbouing en kultivarkeuse. Onder die groot verskeidenheid pamflette wat van die LNR VOPI verkrygbaar is, is daar n aantal wat op hierdie hoofstuk betrekking het: inheemse blaargewasse (bv. marog), inheemse wortelgewasse (bv. die verbouing van kassawe, wilde aartappel, amadumbi) en inheemse saadgewasse (bv. bambara-grondboontjie, duif-ertjie, swartbekboontjie). Skakel die Openbarebetrekkinge-beampte by 012 841 9611 of faks 012 808 0844. U kan Best Practices on Indigenous Knowledge, n gemeenskaplike publikasie van die Management of Social Transformation Programme (MOST) van UNESCO, en die Centre for International Research and Advisory Networks (CIRAN) op www.unesco.org aantref. IK Notes doen van tyd tot tyd verslag oor inheemsekennis- (IK-) inisiatiewe in Sub-Sahara-Afrika, en soms ook oor sulke inisiatiewe buite die streek. Dit word gepubliseer deur die Africa Regions Knowledge and Learning Center as deel van n ontwikkelende IK-vennootskap tussen die Wreldbank, gemeenskappe, NROs, ontwikkelingsinstansies en multilaterale organisasies. n Webtuiste oor IK kan geraadpleeg word by www.worldbank.org/afr/ik/ default.htm. Building opportunities for small holder farmers to commoditize indigenous fruit trees and products in southern Africa: processing, rural pilot enterprises and marketing. Festus K. Akinnifesi, Cori Ham, Danie Jordaan, Myles Mander, Dagmar Mithofer, Tunu Ramadhani, F. Kwesiga, John Saka, Sola Phosiso. Boomprodukte, en spesifiek inheemse vrugteprodukte, skep geleenthede vir miljoene kleinboere om hul lewensonderhoud in ontwikkelende lande te verbeter. www.kara.co.za webtuiste van die KARA Heritage Institute. Die gesamentlike besturende direkteure is Ditshego Mmakherofo Motshekga en Mulalo Nemavhandu. Tree met hulle in verbinding by 012 328 5037. Die besonderhede vir die KARA-Universiteit van Pretoria-vennootskap is 012 420 2173 of e-pos kara@up.ac.za.

Departement van Wetenskap en Tegnologie (DWT) Eenheid vir Inheemse Kennisstelsels (NIKSO) Tel. 012 843 6300 Die Eenheid vir Inheemse Kennisstelsels (NIKSO) in die DWT hanteer uitdagings rakende ontwikkelende beleid oor die beskerming van inheemse kennisstelsels in die land. Dit stel belang in die samewerking tussen verskillende kennisstelsels, en is een van die vernaamste rolspelers op die gebied van Inheemse kennis.

Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DAFF) Direktoraat: Plantproduksie Mnr. Thabo Ramashala Tel. 012 319 6079 DPP@daff.gov.za Inheemse voedselgewasse is ingesluit in die kategorie van sleutelareas van tegnologieontwikkeling van die DAFF se nasionale navorsing- en ontwikkelingstrategie.

Direktoraat: Genetiese Hulpbronne Dr. Julian Jaftha n Ministerile advieskomitee Mnr. A Lezar rakende IKS, wat in April 2008 Tel. 012 319 6214 / 6024 gevestig is, ondersteun die Eenheid DGR@daff.gov.za vir Inheemse Kennisstelsels in sy verantwoordelikheid om die minister van Wetenskap en Tegnologie oor strategiese sake raad te gee. Ander staatsdepartemente is betrokke by areas van IK, byvoorbeeld die Department van Handel en Nywerheid (intellektuele eiendom, amendemente aan wetgewing oor patent- en kopiereg); die Departement van Samewerkende Regering en Tradisionele Sake (wetsontwerp op tradisionele leierskap en bestuur) ensovoorts.

Relevante publikasies
Nasionale Beleid oor Plantproduksie in Suid-Afrika. Departement van Landbou. FARA-SADC Regional Dialogue. Die Winning papers and Abstracts sluit in artikels oor IK deur S Mwakalila (Tanzani), ME Mrema (Tanzani), en MT Masarirambi en M Gundidza (Swaziland). Adult Mortality and Household Dietary Use of the Local Environment: Qualitative Evidence from the Agincourt Field Site in Rural South Africa. Hunter, L.M. & Twine, W. 2005. Institute of Behavioral Science Working Paper EB2005-0001. Boulder: Research Program on Environment and Behavior, University of Colarado at Boulder. The effect of (re-) creating awareness of traditional leafy vegetables on communities. Vorster, H.J.; Jansen van Rensburg, W.S.; Mashele, X.B. & Ndlela, E. 2003. Konferensieverrigtinge van die Forum vir die Gebruik van Inheemse Plante (Proceedings of the Indigenous Plant Use Forum Conference), 58 Julie 2003, Clanwilliam, Suid-Afrika. Germplasm Management of African Leafy Vegetables for the Nutritional and Food Security Needs of Vulnerable Groups in South Africa. Vorster, H.J., Jansen van Rensburg, W.S., Van Zijl, J.J.B., Van den Heever, E. & Esterhuize, J. 2002. Vorderingsverslag van die LNR se Instituut vir Groente en Sierplante, Suid-Afrika, vir die International Plant Genetic Resources Institute, Junie 2002. The Importance of Traditional Leafy Vegetables in South Africa. Vorster, H.J.; Jansen van Rensburg, W.S.; Venter, S.L. & Van Zijl, J.J.B. 2005. Referaat aangebied by die Regional Workshop on African Leafy Vegetables for Improved Nutrition, 59 Desember, Nairobi, Kenia.

5. Publikasies en webtuistes
Inligtingspakkette (Info Paks) oor die volgende gewasse kan verkry word van die Hulpbronsentrum van die DAFF, of kan besoek of afgelaai word by www.daff.gov.za neem die Publications-opsie op die kieslys: Bambara groundnut (Angola-ertjie/jugoboon) Field crops: Chickpeas (Landgewasse: kekerertjies) Field crops: cowpeas (Landgewasse: swartbekboontjie/akkerboontjie) Amaranth, also known as morogo (Amarant, ook bekend as morogo)

557

The Southern African Trade Directory of Indigenous Natural Products. Kommersile produkte van die Wild Group. Gratis eksemplare beskikbaar skakel Tel. 021 808 3303 Indigenous Knowledge Systems in African Agriculture. Hart, TGB & Vorster, H.J. 2007. Departement van Wetenskap en Tegnologie. Beskikbaar van die NIKSO van DWT of kan van hul webtuiste afgelaai word. Indigenous Knowledge on the South African Landscape: Potentials for Agricultural Development. Hart, T. & Vorster, H.J. 2006. Wetenskaplike en Nywerheidsnavorsingsraad (WNNR). Beskikbaar van WNNRdrukkery en kan afgelaai word by www.hsrc.ac.za

Een van die voorgestelde maatrels om die honger in die wreld te beveg is om hernude pogings aan te wend om die produksie en benutting van kultureel toepaslike, tradisionele en onderbenutte voedselgewasse uit te bou.

6. Plaaslike sakeomgewing
Die sektor vir inheemse voedselgewasse het te kampe met n aantal faktore wat produktiwiteit en winsgewendheid belemmer. Die volgende faktore is as uitdagings gedentifiseer: Tekort aan saad en ander kweekmateriaal. Vir baie inheemse gewasse is daar geen formele saadvoorsieningstelsel nie. Al groter afname in verbruik en produksie. Gebrek aan waardetoevoegende tegnologie. As gevolg hiervan word inheemse gewasse hoofsaaklik in onverwerkte vorm verbruik. Die gewildste waardetoevoeging is droging, of verwerking tot meel deur dit te stamp. n Gebrek aan verwerkingstegnologie maak dit vir die sektor moeilik om te voorsien in die veranderende behoeftes van verbruikers. Bemarkingsprobleme. Sowel die plaaslike as die uitvoermark word oorstroom deur uitheemse gewasse, wat dit moeilik maak om inheemse gewasse in te bring. Om hierdie rede bly inheemse gewasse feitlik uitsluitlik die gewasse vir klein produsente, en word dit hoofsaaklik verbruik waar dit geproduseer word. Bedreigde spesies. Aangesien baie van die groente en vrugte in die natuur groei, word dit bedreig deur oorontginning. Die eetbare sade en vrugte van hierdie gewasse word in die natuur geoes, en met die huidige groei in menslike bevolkings en al groter getalle rondloperdiere (wat sowel die blare as die sade vreet) word populasies van hierdie plante bedreig deur oorontginning. Dit kan daartoe lei dat hierdie spesies uit die areas verdwyn, en dit word vererger deur die feit dat min of geen moeite gedoen word om hierdie spesies te kweek nie. Voedselsekuriteitkwessies. Suid-Afrika is afhanklik van n paar stapelgewasse vir die oorlewing van sy mense. Hierdie stapelgewasse is mielies, koring, rys, aartappels en boontjies. Die groot afhanklikheid van die meeste Suid-Afrikaners van n paar stapelgewasse het tot gevolg dat baie arm mense kwesbaar is vir opportunistiese en ongeregverdigde stygings in voedselpryse, veral stapelvoedsels soos mieliemeel. Arm huishoudings bestee tot 50% van hul inkomste aan kos. Dit veroorsaak baie ontbering vir arm huishoudings. Wanneer dit kom by basiese voedsels het baie verbruikers geen ander keuse nie as om die prysverhoging te absorbeer of om honger te ly.

Moderne landboukundige navorsing het daarop gekonsentreer om die produktiwiteit van n paar gewasse en rasse te verbeter. As gevolg hiervan het nuwe gewasse ander, plaaslik verboude gewasse verplaas en daar het n geweldige vereenvoudiging van ons landboukundige stelsels plaasgevind. Dit beteken dat ons voedselsekuriteit vandag van baie min spesies afhanklik is wat globaal verhandel word en beskikbaar is teen baie lae pryse Vir kleinboere in grensgebiede was dit nie n positiewe ontwikkeling nie. Hulle was tradisioneel afhanklik van baie verskillende plantspesies vir ruilhandel en voortbestaan, maar baie boere is ingetrek in landboukundige ekonomie wat gebaseer is op kontantkommoditeitsgewasse sonder om ag te slaan op die ingewikkeldhede en multifunksionaliteite van bestaande landboukundige stelsels wat in die loop van tyd ontwikkel het en wat in noue kontak was met die plaaslike ekosisteme. In baie gevalle het landelike gemeenskappe die verbouing van voedselgewasse gestaak en is hulle nou van kontant afhanklik vir hulle alledaagse behoeftes. Die geneigdheid van wreldkommoditeitspryse wat in die loop van tyd geweldig fluktueer, maak hiervan n baie riskante strategie. In die afgelope paar jaar het die pryse van baie kommoditeite so laag gedaal dat hulle nie eers kan kompenseer vir produksieverliese nie. Boere is nie in staat om hierdie inkomstegaping uit hulle huidige landboukundige stelsels aan te vul nie, en daar is n groeiende bewuswording dat die diversifikasie van produksie n dringende noodsaaklikheid is. Vir ander boere, veral vir di wat in gebiede woon wat nie geskik is vir die verbouing van verbeterde variteite of kommoditeitsgewasse nie, is agrobiodiversiteit basies vir oorlewing. Hoe meer gediversifiseer hulle landboukundige stelsels is, hoe groter is hulle kanse op selfonderhouding en selfversorging. In sulke gebiede is die sogenaamde onderbenutte spesies spesifiek uiters nuttig. Hierdie spesies is met verloop van tyd geselekteer om droogte en vloede te weerstaan en hulle kan op n volhoubare manier geproduseer word deur gebruik te maak van laekosteinsetpraktyke. In baie gevalle is hierdie spesies ook waardevolle bronne van mikronutrinte en vitamiene wat nodig is om die sogenaamde hidden hunger te oorkom, wat n gebrek aan die noodsaaklike voedingstowwe in dite is wat hoofsaaklik uit koolhidraatstapelvoedsels bestaan en wat so dikwels die jong kinders en die ou mense affekteer. Terwyl hulle nuttig en baie dikwels voedsaam is, bestaan daar min kennis oor hierdie onderbenutte gewasse. Verbouingsvereistes, opbrengsverb eteringspotensiaal en ander eienskappe word selde ondersoek en baie min opgeteken. Hierdie gewasse is dikwels nie gekommersialiseer nie en min is gedoen om markte vir hulle te ontwikkel. Dit is moeilik om inligting oor hulle te bekom en die tradisionele kennis wat voorheen gentegreer is met die landelike kultuur en van geslag na geslag oorgedra is binne die plaaslike gemeenskappe, verdwyn teen n vinnige pas met die modernisasie van landboukundige praktyke en die uitwaartse migrasie van jong mense. Die verplasing van plaaslike biodiversiteit is n uiters belangrike uitdaging, nie net vir plaaslike voedselsekuriteit nie, maar ook vir die langtermyn volhoubaarheid van ons globale voedselstelsel en die ekosisteme wat dit ondersteun.
Bron: Vertaling gebaseer op n aangepaste weergawe uit die hoofartikel Valuing crop diversity op www.leisa.info Ons hartlike dank aan Tim Hart (RGN), Ineke Vorster (LNR) en Willem Jansen van Rensburg (LNR), vir waardevolle hulp met hierdie hoofstuk.

7. Internasionale sakeomgewing
Sien afsonderlike hoofstuk oor Intellektuele eiendomsreg. Alliance for a Green Revolution in Africa (Agra) www.agra-alliance. org het programme ondersteun wat produsente oplei van gewasse wat inheems aan Afrika is. n Groter opbrengs van voedselsoorte soos kassawe, sorghum en jam kan help om invoer van rys, koring en mielies te verminder. Die Global Facilitation Unit for Underutilized Species (GFU) is in 2002 gevestig om die groter ontplooiing van onderbenutte plantspesies wreldwyd aan te moedig. Besoek www.underutilized-species.org Verenigde Nasies se Opvoedkundige, Wetenskaplike en Kulturele Organisasie (UNESCO) www.unesco.org. Vind verwysings na die bewaring van ontasbare kulturele erfenis (ICH).

558

Oesgewasse en tuinboukunde
Inheemse medisinale plante
1. Oorsig
Die artikel Economics of the traditional medicine trade in South Africa, saamgestel deur Futureworks!, bevat statistiek en handelsyfers oor hierdie sektor; kyk na Publikasies en webtuistes vir volledige besonderhede. In Suid-Afrika het die gebruik van en handel in medisinale plante ontwikkel tot n betekenisvolle bedryf vir uiteenlopende groepe, onder andere omgewingsbewustes, ekonome, sosiaalwetenskaplikes, spesialiste in landelike ontwikkeling en wetgewers. Die belangrikste rede hiervoor is dat inheemse medisinale plante n groot rol speel in die lewens van die meeste Suid-Afrikaners: ongeveer 80% van ons bevolking gebruik medisinale plante en sowat 25% van alle voorskrifmedisyne bevat die een of ander bestanddeel wat uit plante verkry is. Baie insamelaars van medisinale plante en medisinale planthandelaars is van hierdie plante afhanklik vir hul bestaan. Die waarde van die handel in tradisionele medisyne in Suid-Afrika word op sowat R2,9 miljard per jaar geraam, wat gelykstaande is aan 5,6% van die nasionale gesondheidsbegroting. Met 27 miljoen verbruikers, is dit n lewenskragtige en omvattende bedryf. Minstens 133 000 mense is in die bedryf werksaam en n groot persentasie van hulle is vroue in landelike gebiede. Die handel in medisinale plante is n sleutel-inkubator vir handel en nywerheid in landelike gebiede. Die voorsiening van plantmateriaal en van tradisionele medisyne wat uit plante vervaardig word, is tans egter nie volhoubaar nie. Medisinale plante word nog in die natuur ingesamel. Gewilde spesies sterf dikwels in bepaalde gebiede uit en word dan teen baie ho pryse in die mark verhandel. Heelwat van die huidige navorsing- en ontwikkelingswerk fokus steeds op navorsing oor innoverende geneesmiddels, terwyl min aandag geskenk word aan die verbetering van bestaande tegnologie vir die insameling, verwerking, vervaardiging en berging van die plante en geneesmiddels. Die toekoms van handel in tradisionele medisyne en die benutting van die voordele daarvan is steeds onseker. Daar bestaan n uiters dringende behoefte om nuwe tegnologie te ontwikkel vir die verbouing, verwerking, stabilisering en verpakking van plante en medisyne, asook die reseptering en gebruik van die medisyne. Daar is ook n behoefte om bestaande rolspelers te ondersteun om die uitdagings en geleenthede in die bedryf die hoof te bied.
Bron: Nicci Diederichs. Kontak nicci@futureworks.co.za.

Agribusiness in Sustainable Natural African Plant Products (ASNAPP) Tel. 021 808 2918 info@asnapp.org www.asnapp.org Biomox Pharmaceuticals Tel. 012 804 8068 www.biomox.com Biowatch South Africa Tel. 082 435 5812 www.biowatch.org.za Commercial Products from the Wild (CP Wild) info@cpwild.co.za www.cpwild.co.za Emingeni Herbals Tel. 011 673 1692 www.herbalafrica.co.za Die stadsraad van eThekwini Mnr. Shunnon Tulsiram Waarnemende Hoof: Ekonomiese Ontwikkeling Tel. 031 311 4228 Durban is een van die grootste streeksmarkte vir medisinale plante in Suid-Afrika. Minstens 400 van die 700 medisinale plante wat in SuidAfrika verhandel word, word in Durban se markte vir medisinale plante aangetref. Tradisionele genesers voeg waarde by die mark deur middels voor te skryf en te meng wat die totale waarde van eThekwini se jaarlikse handel in medisinale plante na ongeveer R170 miljoen opstoot. eThekwini se Silverglen Medisinale Plantkwekery Tel. 031 404 5628/3176 Die Silverglen-kwekery het n vennootskap met die gemeenskap gesluit om die bestaande bedreigde plante op n gesonde vlak te hou. Die kwekery se primre fokus is om kundigheid beskikbaar te stel aan insamelaars van medisinale plante, handelaars en inyangas, en om hulle daarvan bewus te maak dat hulle hul eie voorraad medisinale plante kan produseer deur self saailinge te plant en verbou. FutureWorks! Tel. 031 764 6449 www.futureworks.co.za FutureWorks! onderneem marknavorsing oor die handel in inheemse medisyne. Onder die projekte wat onlangs voltooi is, tel die volgende: marknavorsing oor die handel in aasvols vir medisinale doeleindes, n opname van die handel in medisinale plante in Suid-Afrika, marknavorsing oor die handel in medisinale plante in Ethiopi, en n gids vir die kommersialisering van medisinale plante in Suider-Afrika.

Muthi Futhi, n Gijima KZNprojek, is n innoverende landboukoperasie in die Uthunguludistrik, wat fokus op die verbouing, verwerking, verpakking en bemarking van medisinale plante. Die Gijima KZN-program is n inisiatief van die Europese Unie, wat daarna streef om werkloosheid te bestry en die aantal huishoudings met n inkomste van minder as R800 te verminder. Kyk www. gijimakzn.org.za Grassroots Group Tel. 023 232 0506 www.grassrootsgroup.co.za Indigenous Plant Use Forum (IPUF) ipuf@uj.ac.za www.uj.ac.za/ipuf Sien Nasionale Navorsingstigting. Institute of Natural Resources Tel. 033 346 0796 mccoshj@ukzn.ac.za Invest North West Tel. 014 594 2570 Elijah@inw.org.za www.inw.org.za n Prosesseringsaanleg vir duiwelsklou en ander inheemse medisinale kruie word vir die Ganyesa-gebied beplan. Verbouing het reeds begin en 7 000 seisoenale werkers word regdeur die gebied as plukkers of insamelaars ingespan. Isinthu Herbal Medicines Zodwa Khumalo 082 634 73111 Iziko Museums of Cape Town www.iziko.org.za. KARWIL Consultancy Willie Alberts 072 929 7080 Laeveld-botaniesetuin Tel. 013 752 5531 www.sanbi.org/lowveld Die Laeveld-botaniesetuin samel die sade van 120 plante in wat die gewildste plante vir muthidoeleindes is. Die Landbounavorsingsraad (LNR) is n Suid-Afrikaanse statutre liggaam wat kragtens die Wet op Landbounavorsing van 1990 opgerig is, met die mandaat om navorsing, ontwikkeling en tegnologie-oordrag te onderneem. Die LNR is as vennoot betrokke by verskeie inisiatiewe wat met bioprospektering verband hou. Die LNR doen navorsing oor verskeie landboukundige aspekte van medisinale plante, veral plantspesies wat skaars is of wat bedreig word. Dit sluit navorsing in oor: voortplanting, kultivering,

2. Rolspelers
Daar is n aantal instansies van uiteenlopende aard wat n rol kan speel by die oplos van bogenoemde probleme deur die ontwikkeling van die medisinale plantbedryf in Suid-Afrika te bevorder: bestaande rolspelers met kundigheid oor die plante en hul gebruike, asook geloofwaardigheid en gevestigde toegang tot die mark privaat ondernemings met die nodige hulpbronne, vaardighede en kapasiteit innoverende agentskappe wat gemoeid is met navorsing en ontwikkeling die regering, wat die vermo besit om n ondersteunende, fasiliterende en beskermende omgewing te skep waarin die bedryf kan groei
Bron: Nicci Diederichs. Kontak nicci@futureworks.co.za.

559

bio-aktiwiteit, chemiese samestelling, plantsiektes, gemeenskapsontwikkeling, die vestiging van kwekerye, volhoubare produksie, gehaltebeheer en produkontwikkeling. Die Inkubator vir Medisinale Plante is een van die projekte wat betrokke is by navorsing oor en die opleiding van boere en tradisionele genesers in die voortplanting en verbouing van medisinale plante. Die LNR beoog om landboukundige en verbouingspraktyke vir medisinale plante te ontwikkel sodat die kweek van die plante as kommersile oesplante in die toekoms aangemoedig kan word. Van die plante waaroor navorsing gedoen word, is boegoe, bitteraalwyn, heuningbos, die Afrika-patat, wildegemmer en wildeals. LNR-Roodeplaat, Groente en Ornamentele Plantinstituut (ARCVOPI) Tel. 012 841 9611 Gprinsloo@arc.agric.za

Nasionale Navorsingstigting (NNS) Tel. 012 481 4000/1 www.nrf.ac.za Die NNS befonds die Inheemse Plantgebruikforum wat van stapel gestuur is om die kulturele, sosioekonomiese en wetenskaplike voordele te bevorder wat kan spruit uit die volhoubare benutting van suidelike Afrika se flora. Natura Tel. 012 813 9400 www.natura.co.za Parceval Pharmaceuticals Tel. 021 873 3895 www.parceval.co.za Phyto Nova Tel. 021 673 2408 www.phyto-nova.co.za Pico-Gro Tel. 011 314 1029 erikao@telkomsa.net www.pico-gro.co.za

SANBI is in eie reg en as vennoot betrokke by bioprospektering. Die liggaam verteenwoordig die regering in verskeie beleidsforums. Die organisasie is betrokke by n aantal inisiatiewe wat ten doel het om die verdeling van toegang en voordele te bevorder. Stellenbosch Universiteit Departement van Bewaringsekologie en Entomologie Tel. 021 808 3728 samways@sun.ac.za Tshwane Universiteit van Tegnologie Prof Alvaro Viljoen Tel. 012 382 6360 www.alvaroviljoen.com Traditional Healers Organisation Tel. 011 337 6177 thohealth@gmail.com www.traditionalhealth.org.za Umthathi Africulture Projek word in samewerking met GardenAfrica, die Royal Kew-botaniesetuin, Umthathi en tradisionele gesondheidsorgpraktisyns in die Oos-Kaap bedryf. In hulle brosjure word die doel van die projek uiteengesit, naamlik om die biodiversiteitsbewaring en tradisionele gesondheidsorgdoelwitte te ondersteun deur te verseker dat kwynende hoeveelhede medisinale plante met kulturele waarde, meer beskikbaar sal wees deur middel van die aanplanting daarvan sodoende word die druk op natuurlike bevolkings verlig. Daar word ook genoem dat doeltreffende medisyne wat aan almal beskikbaar is, verbou kan word om n inkomste aan plukkers (dikwels die armste vroue) en ander belangstellende gemeenskapslede te bied. Besoek www.africulture.co.za. Umthathi Opleidingsprojek Tel. 046 622 4450 www.umthathi.co.za Universiteit van Kaapstad Departement Plantkunde en Instituut vir Plantbewaring Tel. 021 650 2440

Universiteit van Pretoria Plantmedisyne-program Tel. 012 529 8244 Kobus.eloff@up.ac.za Sentrum vir Ontwikkeling en Drogebiede-program by die Universiteit van die Vrystaat het die moontlikhede om medisinale plante te verbou, ondersoek. Skryf aan dr. Sue Taylor by rhtaylor@icon. co.za. Universiteit van Wes-Kaapland Skool van Natuurlike Medisyne Tel. 021 959 3064 Toegepaste Kruiewetenskapprogram Tel. 021 959 3620 www.herbal-sciences.uwc.ac.za Suid-Afrikaanse Instituut vir Kruiewetenskap en -medisyne (SAHSMI) Tel. 021 959 3033 jklaasen@uwc.ac.za Inheemse plante wat in verskeie geneesmiddels gebruik word, word ook gekweek en verkoop by die kwekery van die Eenheid vir Omgewingsopvoeding en Hulpmiddels. Hierdie plante is waarskynlik goeie beginnerplante wat boere kan kweek (laterale boerderymoontlikhede). Tel. 021 959 2498/3274 www.botany.uwc. ac.za/eeru Departement Biodiversiteit en Bewaringsbiologie gmaneveldt@uwc.ac.za www.botany.uwc.ac.za Weskus Distriksmunisipaliteit Tel. 022 433 8530 Geleenthede om inheemse medisinale plante aan te plant. Wetenskaplike en Nywerheidsnavorsingsraad (WNNR) Tel. 012 841 2911 Die WNNR bestuur n belangrike bioprospekteringsprogram wat daarop gemik is om die farmaseutiese potensiaal van die 18 000 tot 20 000 spesies inheemse vaatplante van Suid-Afrika te evalueer. Kontak Matshidiso Moroka of Marthinus Horak vir meer inligting. Dr Vinesh Maharah is ook by Inheemse Kennis en die medisinale gebruik van plante betrokke. Skryf aan hom by vmaharaj@csir.co.za.

Die Inkubator vir Medisinale Plante Verskaffer van kruie- en medisinale plante. by VOPI: Tel. 012 841 9640 ResourceAfrica EvdHeever@arc.agric.za Tel. 012 342 9242/52 LNR-Instituut vir Tropiese en www.resourceafrica.org Subtropiese Gewasse (ARC-ITSC) Die WNNR en ResourceAfrica het Tel. 013 753 7000 n vennootskap gesluit om moderne infoitsc@arc.agric.za en tradisionele bewaringsmetodes Mediese Navorsingsraad (MNR) by mekaar in te skakel. Een uit elke vier voorskrifmedisynes word Tel. 0800 205 307 uit plante vervaardig, vandaar www.mrc.ac.za. die behoefte om medisinale Die MNR is Suid-Afrika se plantspesies te bewaar. wetenskaplike raad wat verantwoordelik is vir die fasilitering Rhodes Universiteit en kordinering van mediese en Selmar Schonland Herbarium gesondheidsnavorsing. Die MNR Tel. 046 622 2312 doen bioprospektering deur t.dold@ru.ac.za navorsing en deur die ontwikkeling van geneesmiddels. Sleutelprojekte Instituut vir Maatskaplike en Ekonomiese Navorsing sluit die volgende in: (ISER: Institute for Social and die aanwending van medisinale Economic Research) plante van Suider-Afrika vir Tel. 046 603 8555 die vervaardiging van malaria- m.cocks@ru.ac.za werende medisyne Medisinale die daarstel van n Silverglen nasionale navorsingen Plantprojek sien verwysing onder eThekwini ontwikkelingsplatform vir hierbo, Silverglen Medisinale die ontwikkeling van nuwe se medisyne uit inheemse Plantkwekery. medisinale plante die Suid-Afrikaanse Suid-Afrikaanse Nasionale BioNavorsingsgroep vir diversiteitsinstituut (SANBI) Tradisionele Medisyne Tel. 012 843 5000 www.sanbi.org Die Mtubatuba-vereniging van Vroulike Tradisionele Genesers SANBI is n openbare instelling met in KwaZulu-Natal is betrokke by die oogmerk om die bewaring en n projek wat mense in landelike ekonomiese benutting van Suidgebiede help om n bestaan te maak Afrikaanse flora te bevorder, asook en om terselfdertyd bedreigde om kundigheid oor die planteryk plantspesies wat voedings- of se potensiaal en die dienste medisinale waarde het, te bewaar. wat daarmee verband hou, te Bel Bongi Gwala by 076 110 5688. bevorder.

Navorsing oor bewaringsaangeleenthede wat die WesKaapse flora raak (Flora Capensis een van die ses plantkoninkryke in die wreld en die kleinste, maar met n ho graad van endemisme, met ander woorde, die hoogste Zanemvula aantal verskillende endemiese Tel. 082 555 4162 www.zanemvula.co.za plantspesies, naamlik 8 600).

Universiteit van KwaZulu-Natal n Tradisionele geneser. Navorsingsentrum vir die kweek en ontwikkeling van plante Tel. 033 260 5130 rcpgd@ukzn.ac.za

560

3. Nasionale strategie
Departement van Gesondheid (DoH) Tel. 012 312 0000 www.doh.gov.za Ofskoon die regering bewus is van die potensile rol en voordele van beskikbare tradisionele medisyne, besef hulle ook dat gevare daarmee gepaardgaan. Medisinale plante moet aan toepaslike wetenskaplike navorsing onderwerp word ten einde die bewerings van tradisionele genesers oor die genesende eienskappe van di plante te toets, terwyl inheemse kennis beskerm word. Daar moet aandag geskenk word aan die ontwikkeling van beleid, en van n wetlike en regulerende raamwerk vir die beoefening van tradisionele medisyne, en n omgewing moet geskep word vir die plaaslike produksie van tradisionele medisyne. Die Wet op Tradisionele Gesondheidspraktisyns, 22 van 2007, het reeds in werking getree en is in hierdie verband relevant. Met inagneming van die bepalings van die Nasionale Gesondheidswet het die regering regulasies ontwikkel wat die implementering van die Wet op Tradisionele Gesondheidspraktisyns reguleer. Die wet maak voorsiening vir die vestiging van die Raad op Tradisionele Gesondheidspraktisyns, wat die beoefening van tradisionele medisyne, asook navorsing oor bestaande tradisionele medisyne, sal bevorder. Die Raad sal die tradisionele gesondheidspraktyk reguleer deur n register te skep van alle persone wat tradisionele medisyne beoefen, bevoegdheidsvlakke vir praktisyns neer te l, etiese en professionele standaarde te handhaaf en interaksie met ander sektore van die gesondheidstelsel te fasiliteer. Die Departement van Gesondheid se ondersteuning van navorsing oor tradisionele medisyne sluit n toekenning van R6 miljoen in wat deur die Mediese Navorsingsraad gekanaliseer word vir navorsing oor die veiligheid, doeltreffendheid en gehalte van tradisionele medisyne wat as immuunversterkers gebruik word deur mense wat met MIV en vigs lewe. Die departement het ook n wetlike raamwerk ontwikkel om die ontwikkeling van natuurlike produkte vir menslike gesondheid aan te moedig deur middel van die bepalings van die Wet op Medisyne en Verwante Stowwe, 101 van 1965. Die Wet reguleer die gebruik van komplementre en alternatiewe medisyne, tradisionele Afrika-medisyne en ander kategorie van medisyne in Suid-Afrika, en is daarop gemik om gehalte, veiligheid en doeltreffendheid verseker. Die Departement van Water en Omgewingsake is die Suid-Afrikaanse regeringsgesag verantwoordelik vir die omgewing. Kyk www.environment. gov.za Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DLBV) Lees oor die direktorate by www.daff.gov.za

Omdat die informele sektor oor die algemeen nie gunstig op regulering reageer nie, is dit onwaarskynlik dat regulasies op hul eie daarin sal slaag om die tradisionele medisynebedryf, of gesondheidsorg vir miljoene verbruikers in Suid-Afrika, te verbeter. Benewens regulasies is dit ook nodig om aansporingsmiddels aan te wend om die ontwikkeling van toepaslike tegnologie te bevorder vir die oes, verbouing, berging en verpakking van wilde plante, asook vir doserings- en behandelingsprotokolle van tradisionele middels. Die maatrels moet bestaande rolspelers in die mark aanspoor om by die ontwikkeling van hul eie bedryf betrokke te raak. Plaaslike en buitelandse farmaseutiese vervaardigers moet ook aangemoedig word om in Suid-Afrika se tradisionele medisynesektor te bel deur te verseker dat beleggers eiendomsreg kan bekom op tegnologie wat hulle ontwikkel. Dit is n uitdaging om in n vryemark vervaardigers te oorreed om in produkverbetering te bel, aangesien hulle tans buite die raamwerk van formele regulasies funksioneer en met beide die farmaseutiese vervaardigers en bestaande bemarkers moet kompeteer.

4. Publikasies en webtuistes
Besoek www.africanethnomedicines.net, webtuiste van African Networks on Ethnomedicines www.aamps.net African Medicinal Plants Standards (AAMPS) Economics of the traditional medicine trade in South Africa. M Mander, L Ntuli, N Diederichs & K Mavundla. Hoofstuk 13, National Health Review, 2008. Commercialising medicinal plants, a Southern African guide, 2006. N Diederichs (red). African Sun Media. Mander, M. 2004. Market Research on the organic and natural products and fynbos industry with an emphasis on how to facilitate entry, saamgestel deur Marianna Smith en beskikbaar op die webtuiste van die Surplus People Project, www.spp.org.za. Gewasse soos boegoe, duiwelsklou en ghaap word by die bespreking ingesluit. Kyk na die verskeidenheid referate op die webtuiste van die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing: www.hsrc.ac.za. Die publikasie, Commercial products from the wild, sluit die volgende in: Commercialising medicinal plants, a Southern African guide, en Southern African trade directory of indigenous natural products. Laasgenoemde bevat inligting van n algemene aard en inligting oor tegnologie, sowel as idees en inspirasie vir persone en instellings wat streef na beter begrip van die medisinale-plantbedryf in Suider-Afrika, en wat n bydrae wil maak tot die sensitiewe en toepaslike ontwikkeling daarvan. Nadere besonderhede kan gevind word in afdeling 2 hierbo (Rolspelers), of besoek www.cpwild.co.za. Indigenous plant genetic resources of South Africa deur C Coetzee, E Jefthas & E Reinten. Dit is n hoofstuk uit Perspectives on new crops and new uses, J Janick (ed). 1999. ASHS Press. Kejafa Knowledge Works hou boeke aan oor medisinale Afrika-plante, insluitend Medicinal plants of South Africa en Medicinal plants of the world. Kontak hulle by 014 577 0005 of skryf aan kejafa@mweb.co.za. Besoek www.farmersweekly.co.za en kyk na die artikel From witchcraft to proven cure wat in die argiewe is en waarin Roelof Bezuidenhout ondersoek instel na of Suid-Afrika se inheemse medisinale plante die landbougewasse van die toekoms kan wees. The phytomedicines industry in Southern Africa deur Myles Mander: www.cpwild.co.za/phytomed.pdf. Marketing of indigenous medicinal plants in South Africa a case study in KwaZulu-Natal. Myles Mander. Die Voedsel- en Landbou-organisasie van die Verenigde Nasies, Rome. www.fao.org/docrep/W9195E/ W9195E00.htm Die Konvensie oor Biologiese Diversiteit www.cbd.int. Dit sluit die Bonn-riglyne in oor toegang tot genetiese hulpbronne en die billike en gelyke verdeling van alle winste wat spruit uit die benutting daarvan. African Network on Ethnomedicines www.africanethnomedicines.net/ journal.php. SA Health Info netwerk van gesondheidskundigheid vir Suider-Afrika www.sahealthinfo.org. Handbook for sustainable bark harvesting. J L G Wong (ed). Ter perse. FRP-DFID R8305 Bark Project. African Sun Media. Medicinal plants of South Africa. B-E van Wyk, B. van Oudtshoorn, N. Gericke. Briza Publications, 1997. The South African Journal of Natural Medicine www.naturalmedicine. co.za. Toegepaste kruiewetenskapprogram www.herbal-sciences.uwc.ac.za. Die webtuiste www.scidev.net bevat inligting oor sake wat met tradisionele medisyne verband hou. Dit is die webtuiste van die Wetenskap- en Ontwikkelingsnetwerk en bevat nuus, menings en inligting oor wetenskap, tegnologie en die ontwikkelende wreld.

Direktoraat Plantproduksie Tel. 012 319 6079 DPP@daff.gov.za Direktoraat Plantgesondheid Tel. 012 319 6529 DPH@daff.gov.za

KwaZulu-Natalse Departement van Landbou (DAEA) Training Resources Development (TRD)

Die departement stel n aantal plakkaatmodules beskikbaar vir opleidingsdoeleindes; die modules Verantwoordelik vir is in Engels en Zulu beskikbaar. Die uitvoerregulasies en -standaarde syfers in hakies dui aan hoeveel en n spesiale protokol vir uitvoer plakkate daar in elke module is: na die VSA. Medicinal Plants Siphonochilus (11) Kies die opsie Forestry by www. daff.gov.za. Kwessies soos die Medicinal plants Eucomis volhoubare oes van boombas is in (16) die afdeling Bosbou. Vir nadere besonderhede: Inspeksies vir uitvoer word behartig Noreen Mhlongo 033 355 8237 deur die Perishable Product Noreen.Mhlongo@kzndae.gov.za. Export Control Board (PPECB), Clive Viljoen 033 355 8234 wat deur die Departement Landbou clive.viljoen@kzndae.gov.za aangestel word. Tel. 021 930 1134 www.ppecb.com

561

www.econ4env.co.za/archives/ATRIP/indigenous1.pdf Getting started in the indigenous natural products business: a manual for entrepreneurs and development workers. n Biodiversiteitsprojek van ATRIP (International Association for the Advancement of Teaching and Research in Intellectual Property). Zulu medicinal plants an inventory. University of Natal Press, 1996. www.sanbi.org/research/ethnobot.htm Die Etnobotaniese Program van SANBI beoog om n nasionale fokale punt te wees vir navorsing oor tradisionele gebruike van Suider-Afrikaanse plante, asook die bewaring, volhoubare gebruik en ontwikkeling van die plante. Die program dra ook by tot die dokumentering van die kulturele, medisinale en ekonomiese waarde van hierdie plante. Op die webtuiste www.ceroi.net/reports/durban/issues/terrestri/ muthi.htm is inligting beskikbaar uit bogenoemde studie deur Myles Mander (Marketing of indigenous medicinal plants in South Africa a case study in KwaZulu-Natal).

Westerse gesondheidsorgvennote: As daar min ontwikkeling van die bestaande bedryf of die praktyk van tradisionele medisyne is, sal Westerse praktisyns n groter kapasiteit moet ontwikkel om die positiewe en negatiewe impak van tradisionele medisyne te behartig, en om moontlike veranderings in die praktyk van tradisionele medisyne te verwerk. Dit is veral van toepassing op handel in tradisionele medisyne wat oor die toonbank verkoop word en wat van twyfelagtige gehalte kan wees en nie deur kundige tradisionele genesers voorgeskryf word nie.

6. Internasionale sakeomgewing
Na raming is 3,5 miljard mense wreldwyd afhanklik van plantgebaseerde medisyne vir natuurlike gesondheid. Die parallelle ontwikkeling van die formele plaaslike mark en die uitvoermark vir medisinale plantprodukte is gekoppel aan n globale tendens ten gunste van natuurlike gesondheid en gesondheidsprodukte. Daar word verwag dat daar in die volgende dekade sterk n groter aanvraag sal wees na plantgebaseerde produkte namate die soeke na nuwe en innoverende produkte toenemend op Afrika toegespits word. Die sertifisering van plantmateriaal en kruieprodukte word belangriker soos wat verbruikers, mededingers en invoerlande strenger standaarde neerl vir omgewingsbestuur, organiese produksie en produkgehalte. Heelwat van die potensiaal vir markontwikkeling in die medisinale plantesektor word tans aan bande gel deur beperkings in aanbod. Baie van hierdie beperkings kan uitgeskakel word as medisinale plante suksesvol gekweek word. n Verhoogde aanbod van skaars plante waarvoor daar n groot aanvraag is, sal byna verseker dat markgroei plaasvind. n Verhoogde en meer standhoudende voorsiening van plantmateriaal van goeie gehalte sal ook die meer gevorderde verwerking daarvan moontlik maak. In Afrika is die mark vir medisinale plante meestal gele in tradisionele kulture waar tradisionele medisyne steeds n belangrike hulpbron by gesondheidsorg is. Daar is ook belangrike uitvoerhandel in ru medisinale plantprodukte, wat moeilik is om te kwantifiseer, asook relatief klein plaaslike, streeks- en uitvoermarkte vir half-verwerkte en verwerkte plantgebaseerde produkte. Oor die algemeen vind daar relatief min verwerking van plante in Afrika plaas, behalwe deur groot kommersile farmaseutiese maatskappye. Van die meer as 1 000 spesies wat in die informele mark verhandel word, word slegs ongeveer 50 ook in die formele mark verhandel. Die grootste volume plantmateriaal wat op die formele mark verhandel word, bestaan uit kruietee (byvoorbeeld rooibos), ofskoon duiwelsklou/ bobbejaandubbeltjie en bitteraalwyn ook in aanvraag is. Beide die formele en informele mark vir medisinale plante en produkte ondergaan tans konstante groei. Daar word bespiegel dat die groei in die informele mark vir tradisionele medisyne en kruiemiddels aangevuur word deur die MIV-vigs-pandemie in die streek, wat ook die groei in bepaalde areas van die formele mark verklaar (veral die mark vir plante wat n waarneembare positiewe uitwerking op die immuunstelsel het).
Bron: Nicci Diederichs. Kontak nicci@futureworks.co.za.

5. Plaaslike sakeomgewing
Daar is in wese drie sektore waarin medisinale plantprodukte bemark word, elk met verskillende markte en verskillende markgeleenthede en beperkinge, naamlik: 1. Onverwerkte of ru tradisionele medisyne. Hierdie medisyne het n lang geskiedenis van gebruik en hul helende eienskappe hang nou saam met tradisionele gelowe. Die produkte word gewoonlik in informele markte in hul onverwerkte vorm verkoop. 2. Verwerkte tradisionele medisyne of kruiemedisyne. Hierdie medisynes word dikwels voorgeskryf deur die praktisyns van alternatiewe geneeskunde, soos homeopate, kruiedokters en tradisionele genesers. 3. Allopatiese medisyne wat van plante verkry is. Die helende eienskappe van hierdie medisyne is gebaseer op tradisionele kennis, maar na n langdurige proses van sifting, toetsing en bemarking, is die produkte gekommersialiseer. Hierdie middels word in Westerse geneeskunde erken vir hul belangrike allopatiese eienskappe. Die waarde van die handel in ru medisinale plantmateriaal in Suid-Afrika word geraam op ongeveer R520 miljoen per jaar (2006 se pryse). n Bykomende R2,6 miljoen word na beraming bygevoeg deur die reseptering van medisinale plantmedisyne deur tradisionele genesers. Die totale waarde van die handel in tradisionele medisinale plante in Suid-Afrika word geskat op R2,9 miljard per jaar. Die grootste deel van hierdie waarde word nie in die formele handel gereflekteer nie en is dus n toevoeging tot die bruto nasionale produk (BNP). Teen 2006 se pryse is die jaarlikse waarde van die handel in medisinale plante in Suid-Afrika gelyk aan 5,6% van die nasionale gesondheidsbegroting, of gelyk aan die hele gesondheidsbegroting vir Mpumalanga, of gelyk aan die begroting vir provinsiale hospitale in KwaZuluNatal. Dis belangrik om te besef dat minstens 133 000 geleenthede vir inkomsteverdienste gegenereer word deur die handel in tradisionele medisinale plante in Suid-Afrika. Verbruikers van tradisionele medisyne: Ongeveer 27 miljoen verbruikers van tradisionele medisyne sal verminderende toegang h tot plante en tradisionele behandeling wat hoog aangeslaan word. Diegene wat produkte van n hor gehalte verlang, sal nie anders kan as om vooraf-verpakte produkte oor die toonbank te koop nie, wat as gehalteprodukte bemark word, maar die doeltreffendheid en veiligheid twyfelagtig is. Handelaars in tradisionele medisyne: Daar sal waarskynlik minder handel in plante van ho gehalte wees, met n gevolglik dalende markaandeel, en meer mense sal handel dryf in plante met n laer waarde. Meer plante wat hoog aangeslaan word, sal uit naburige lande soos Mosambiek, Zambi en Swaziland ingevoer word. Farmaseutiese vervaardigers: Dis onwaarskynlik dat groot vervaardigers betrokke sal raak by navorsing en ontwikkeling in die bedryf as hulle onseker is oor die veiligheid van die intellektuele eiendom van hul navorsingsuitsette. Hulle kan ook huiwerig wees om produkte en markte vir tradisionele medisyne te ontwikkel uit vrees vir hofgedinge wat kan spruit uit die gebruik van onveilige produkte. Hulle kan produksie verskuif na naburige lande, soos Botswana en Swaziland, waar wetgewing ten opsigte van vervaardiging gunstiger is. Vryemarkvervaardigers: Hierdie groep sal waarskynlik steeds vinnig groei aangesien hulle sake kan doen sonder navorsing- en ontwikkelingskoste of veel bekommernis oor hofgedinge as gevolg van onbewese voorstellings.

7. Biodiversiteitsprospektering, CITES en internasionale ooreenkomste


Raadpleeg die hoofstuk oor intellektuele eiendom in hierdie gids. Suider-Afrika se buitengewoon ryk en unieke biodiversiteit word erken as n potensile bron van nuwe geneesmiddels en ander produkte. Die navorsing wat gedoen word om hierdie bronne te ontdek, kan biodi versiteitsprospektering genoem word, of kortweg bioprospektering. Bioprospektering is die soeke na genetiese hulpbronne met die doel om hulle te kommersialiseer. Dit kan ook verwys na die insameling van tradisionele kennis oor die gebruik van hierdie hulpbronne in plaaslike gemeenskappe. Toegang tot Suid-Afrika se biodiversiteit word wetlik beheer deur die Wet op Biodiversiteit, 10 van 2004. Staatskoerant nr. 8831 van 8 Februarie 2008 is ook van toepassing dit bevat die regulasies met betrekking tot die inwerkingtreding van die wet.

562

8. Die verbouing van medisinale plante


Verhoogde markpryse van bepaalde medisinale plante kan na bewering toegeskryf word aan die gelokaliseerde vernietiging van die plante, en gevolglike kwynende voorraad. Die kwynende voorraad word dus regstreeks gekoppel aan die oormatige oes van bepaalde gewilde spesies vir medisinale gebruik. As gevolg hiervan het navorsers voorgestel dat inheemse medisinale plante gekultiveer word ten einde biodiversiteit te bewaar en markvolhoubaarheid te verseker. Daar word egter druk gedebatteer oor die voor- en nadele van die verbouing van medisinale plante. Daar is veral besorgdheid oor: Die potensile verlies aan inheemse kulturele waardes wat nou verweef is met die oes van wilde medisinale plante in die natuur. Die potensile afname in die produksie van sekondre metaboliete (die aktiewe bestanddele van die meeste medisinale plante) in gekultiveerde plante, in vergelyking met plante wat in die natuur geoes word. Genetiese kontaminasie van plaaslike spesies deur kweking met plante van alternatiewe genetiese afkoms. Proefnemings en loodsprojekte wat tot op datum onderneem is, het getoon dat die verbouing van medisinale plante goeie ekonomiese potensiaal toon om voorraad op kommersile skaal te voorsien. Spesies wat vinnig groei, kan in voldoende hoeveelhede voorsien word om binne enkele jare in markaanvraag te voldoen. Aan die ander kant is dit onwaarskynlik dat stadig-groeiende bome, veral oerwoudbome, wat aangeplant word, die hoeveelhede medisinale boombas sal kan voorsien wat oor die kort termyn in aanvraag is. Boonop is die produksie van bas deur aangeplante bome nie n ekonomies lewensvatbare produksiestelsel nie. Die produsering van alternatiewe produkte wat van bome verkry word (soos boomblare) en wat die bas kan vervang, word dus ondersoek. Min is egter bekend oor die uitwerking van kunsmatige verbouing op die medisinale eienskappe van plante. Die doel van verbouing is om die opbrengs van plante te verhoog deur groeitoestande te verbeter deur die aanwending van landbouchemikalie en deur die klimaat te beheer. Baie tradisionele genesers meen dat verboude plante wat met chemikalie behandel is (wat kunsmis, insek- en ander plaagdoders insluit) nie dieselfde medisinale krag het as wilde plante nie. Die aktiewe medisinale samestellings wat medisinale plante so nuttig maak, is meestal sekondre metaboliete wat deur die plante ontwikkel word as beskerming teen siektekieme, insekte, en blaaren graseters. Hierdie sekondre metaboliete kan moontlik ook help om plante te beskerm teen uiterste klimaatstoestande soos ryp. Plante wat deur sulke aanvalle aan stres blootgestel word, is geneig om groter konsentrasies sekondre metaboliete as n oorlewingsmeganisme te produseer. Plante wat in gekontroleerde klimaatstoestande gekultiveer word waar landboumiddels gebruik word, ervaar minder stres en vervaardig derhalwe minder sekondre metaboliete. Chemiese toetse wat op gekultiveerde plante uitgevoer is, het getoon dat baie tradisionele genesers se siening dat gekultiveerde plante minder medisinale krag het as wilde plante, inderdaad waar kan wees vir heelwat spesies. Dit het die uitdaging geskep om verbouingstegnieke te vind wat die groeitempo van plante sal verhoog sonder om die medisinale eienskappe te verlaag. In n ondersoek wat in Suid-Afrika gedoen is, is verboude voorraad van ru en gestabiliseerde (droogbevriesde) skaars medisinale plante deur handelaars en tradisionele genesers in die mark ingevoer. Die plantmateriaal is deur die meeste genesers en hul klinte aanvaar. Indien hulle gevind het dat die sterkte van die medisinale samestellings verminder is deur bepaalde boerderytegnieke of verwerkingstegnologie wat gebruik is om die produk te stabiliseer, het die tradisionele genesers bloot hor dosisse van die geneesmiddel voorgeskryf. Hulle aanvaarding van verboude plantmateriaal kan bes moontlik toegeskryf word aan die toenemende skaarste en gepaardgaande koste van bepaalde gewilde medisinale plante. Om te voorsien in die markaanvraag na sekere geneesmiddels wat skaars plante gebruik, is daar geen ander uitweg as om verboude plantmateriaal te aanvaar nie. In die geval van spesies waar die beskikbaarheid en skaarste minder van n probleem is, sal tradisionele genesers waarskynlik nie bereid wees om verboude materiaal te aanvaar nie. Om medisinale plante en produkte op n kommersile skaal te produseer en te lewer, is verbouing noodsaaklik ten einde die verlangde volumes plantmateriaal op n volhoubare basis te kan voorsien. Dit is derhalwe waarskynlik dat plase wat medisinale plante verbou, in die toekoms in Suider-Afrika aan die behoefte aan beide skaars en kommersieel gesogte plantspesies sal voorsien.
Bronne: Myles Mander, Nicci Diederichs & Warren Spring

Oesgewasse en tuinboukunde
Kanola
1. Oorsig
Kanola is n oliesaadgewas wat in Suid-Afrika hoofsaaklik in die Suidwes-Kaap verbou word, hoewel boere in die noorde van die land ook kanola begin aanplant het. Kanola kan tweedoelig gebruik word (vir weiding en die oes van sade) in somerrenval-gebiede soos die Oos-Kaap, Vrystaat en KwaZuluNatal en behoort om hierdie rede van Januarie tot Maart aangeplant te word. Kanola is n beter gehalte weiding as hawer en die variteite wat langer is, lewer 1.5 tot dubbel die produksie van dro materie as hawer. Kanola leen hom uitstekend tot wisselbou en behoort aangewend te word om opbrengste op oeste soos mielies en koring te verbeter. Die hantering van kanola (nadat dit geoes is) is meer arbeidsintensief omdat die pitjies so klein is. Pad- en spoorvervoerhouers moet digter gesel word as vir ander produkte om verliese tydens vervoer te voorkom. Kanola word hoofsaaklik gebruik vir die vervaardiging van kanola-olie en oliekoek. Dit word ook as proteenvoer in hondekos gebruik, asook vir veevoer en biodiesel. Kanola-olie is goedkoper en gesonder as olyfolie dit is in werklikheid olyfolie plus omega 3, wat dus help om cholesterol te verlaag, harten koronre siektes te beveg en die kanse verminder om sekere kankersoorte op te doen. Wanneer kanola-olie in gelyke hoeveelhede met botter gemeng word, kry n mens n gesonder smeer wat lekkerder proe. In Kanada en Australi het heelwat restaurante en kitskosverskaffers (nywerheidsdiepbraai) oorgeskakel na kanola-olie vir die diepbraai van hulle kos. Statistiek (bv oesberamings, invoer/uitvoer) is beskikbaar by www.daff. gov.za gaan na Publications in die kieslys en www.sagis.org.za. Die plaaslike verbruikersvraag na kanola beloop ongeveer 24 500 ton per jaar. Volgens Petrus Fouche van die Phyto Energy Group sal kanola van 2011/12 gebruik word vir die vervaardiging van biodiesel, waarvan een miljoen ton kanolasaad benodig sal word. Kanola is derhalwe n gewas met ongelooflike ekonomiese potensiaal. Kanola-gebaseerde biodiesel Diesel wat op ander voerstof gebaseer is, vries teen -5 tot -8C. Biodiesel wat op kanola-olie gebaseer is, is veilig tot en met -22C en voldoen aan die streng gehaltespesifikasies van die EU. Kanola kan as wintergewas (wisselbou) aangeplant word en kompeteer dus nie met voedselgewasse soos mielies en koring nie. Kanola is n dro grondgewas min winterren is voldoende vir kanola. Die olie-inhoud is hor as ander voerstof wat in Suid-Afrika gebruik word dit is 36 tot 42% teenoor soja se 20% en sonneblom se 30% Die neweproduk van ongeveer 60% (oliekoek) kan gebruik word vir: - Hoproteen-dierevoer wat tans ingevoer word, wat sal lei tot goedkoper suiwelprodukte en goedkoper beesvleis (die insetkoste sal verminder word); en - Gliserien (skoonheidsmiddels, farmaseutiese, tekstiel- en ander gebruike) wat invoer sal verminder. Lees die aantekeninge oor die potensiaal van kanola as n biobrandstof asook as gewas by www.elidz.co.za. Die East London Industrial Development Zone (ELIDZ), die Oos-Kaapse Ontwikkelingskorporasie en ander rolspelers ondersoek tans hierdie potensiaal.

563

2. Publikasies en webtuistes
Canolafokus is n elektroniese nuusbrief wat aktuele navorsingsresultate publiseer. Hierdie nuusbrief kan afgelaai word by die Proteennavorsin gstigting se webtuiste www.proteinresearch.net. www.sagis.org.za die SAGIS-webtuiste vir statistiek (nasionale voorraad, lewerings van produsente, invoer, uitvoer, verbruik, weeklikse pariteitspryse, historiese inligting, ensovoorts). Die Kanadese Kanola-raad se webtuiste is www.canola-council.org. www.canolainfo.org n Kanadese webtuiste vir almal wat meer oor die wreld se gesondste olie wil weet. Kanola ontvang gereeld dekking in die landboutydskrifte Landbouweekblad en Farmers Weekly. Kyk na artikels in die argiewe by www.landbou. com en www.farmersweekly.co.za.

4. Plaaslike sakeomgewing
Die produksie van kanola in Suid-Afrika is gewoonlik laer as die vraag en gunstige pryse word behaal. Die grootste afsetpunt vir kanola in die Wes-Kaap is die nywerheidsmark, omdat die olie goeie emulgeringseienskappe het. Daar is ruimte vir groei in die mark vir gebottelde kanola-olie omdat verbruikers dit nie goed ken nie. Dit is ook redelik onbekend in die nywerheidsdiepbraaimark. Kanola is n goeie bron van proteen in dierevoer en groot hoeveelhede proteen vir dierevoer moet jaarliks ingevoer word. Die kanola-markseisoen in Suid-Afrika begin op 1 Oktober en eindig op 30 September van die daaropvolgende jaar.

3. Rolspelers
For a complete list go to www.sagis.org.za take the List of Co-workers and then Canola menu options.

5. Internasionale sakeomgewing
Op die plaaslike mark ding kanola mee met ander plantolies, hoofsaaklik sonneblom- en soja-olie. Suid-Afrika is n netto-invoerder van plantolies. Die plaaslike vraag na plantolies is na raming 720 000 ton per jaar. Ongeveer 300 000 tot 350 000 ton plantolie word in Suid-Afrika geproduseer en die balans (hoofsaaklik sonneblom- en soja-olie) word ingevoer. Die nuutste inligting word gepubliseer in die Monthly Bulletin op die SAGIS-webtuiste. Inligting oor oliesade is ook teen betaling beskikbaar op Oil World se webtuiste www.oilworld.biz. Skakel Oil World by tel: 0049 40 761 0500 of stuur e-pos aan info@oilworld.biz.
Bronne: SAGIS; Departement van Landbou, Bosbou en Visserye Ons dank aan SAGIS en Phyto Energy Group vir insette in hierdie konsephoofstuk.

Asgisa Eastern Cape Tel. 043 735 1673 http://asgisa-ec.co.za BKB Grainco (Edms) Bpk Tel. 021 807 8900 www.grainco.co.za Epic Foods Tel. 011 248 000 www.epic.co.za Epol Worcester Tel. 023 342 0180 Graan SA Tel. 056 515 2145 www.grainsa.co.za LNR-Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming (Eng: PPRI) Tel. 012 808 8000 tribeg@arc.agric.za

Phyto Energy Group Tel. 021 853 8004 / 082 779 1609 www.phytoenergy.org Proteennavorsingstigting Tel. 011 803 2579/ 1894 www.proteinresearch.net Sentraal-Suid Kop Tel. 028 514 8600 www.ssk.co.za South African Grain Information Service (SAGIS) Tel. 012 523 1400 www.sagis.org.za South African Oil Processors Association Tel. 082 533 0692 Southern Oil Tel. 028 514 3441 www.soill.co.za

Oesgewasse en tuinboukunde
Kassawe
1. Oorsig
Kassawe (Manihot esculenta Crantz), wat ook algemeen as maniok, mandioka en tapioca bekend staan, is n struikagtige, meerjarige plant waarvan die geswolle koolhidraatryke wortels eeue lank in die tropiese laaglande as gewas in bestaansboerdery gebruik is. Dit is meer as 4 000 jaar gelede die eerste keer verbou, waarskynlik in Brasili of Mexiko. Kassawe is eers in die sewentiende eeu na Afrika gebring en het Asi ongeveer 150 jaar gelede bereik. Tg is 40 persent van die wreldwye produksie tans uit Afrika afkomstig en die res in byna gelyke dele uit Asi en Latyns-Amerika. Kassawe is die ontwikkelende wrelde se vierde belangrikste gewas en volgens die VN se Voedsel en Landbouorganisasie (FAO) was 2006 se geraamde produksie 226 miljoen. Dit is n stapelvoedsel vir bykans n biljoen mense in 105 lande, waar di wortel in soveel as n derde van die daaglikse kalorie voorsien. Dit het groot potensiaal die gemiddelde kassaweplant lewer tans maar gemiddeld 20% van wat onder optimale toestande gelewer word. Kassawe produseer meer koolhidrate per hektaar per jaar as enige ander tropiese gewas wat nie besproei word nie. Dit is ook sover bekend die goedkoopste bron van stysel en word in meer as 300 industrile produkte gebruik. Een belowende toepassing is

Navorsing oor eksotiese slakke en ander probleme wat verliese Stellenbosch University meebring vir kanola-oeste tydens Department of Agronomy Tel. 021 8084803 konserwatiewe landbou. browne@sun.ac.za www.sun.ac.za Moorreesburgse Koringboere Tel. 022 433 8300 / 8391 Tuinroete Agri Bpk www.mkb.co.za Tel. 028 713 2404 www.tagri.co.za Oilseeds Advisory Committee Tel. 011 234 3400 Universiteit van die Vrystaat Departement Grond-, Gewas- en Oil and Protein Seeds Klimaatwetenskappe Development Trust Tel. 051 401 2212 Tel. 011 234 3400 www.ufs.ac.za www.opot.co.za Overberg Agri Bedrywe Tel. 028 214 3800/15 www.overbergagri.co.za

564

die fermentasie van die stysel vir die lewering van etanol in biobrandstof, terwyl SABMiller in Julie 2009 aangekondig het dat hy in Afrika al hoe meer plaaslik geproduseerde gewasse soos sorghum en kassawe gebruik om bekostigbare handelsmerkprodukte te produseer (Business Day 7 Julie 2009).

Oesgewasse en tuinboukunde
Katoen
1. Oorsig
Katoen bly een van die veelsydigste gewasse wat deur die mensdom gekweek word. Dit is bekend weens die talle nuttige produkte wat daaruit vervaardig kan word, en katoenklerasie is aantreklik en gemaklik. Van die saad: meel en voer, verfynde olie (slaai- en kookolie), margarien, seep en kosmetiek, skryfmateriaal, rayon- industrile materiale, garing, plastiek, lamp- en kerspitte, lyn, matte, klosbesems, meubeloortreksels, ens. Van die pluis: klere, onderklere, seilvoerings, tente, verbande, lakens, handdoeke, gordyne, ens. Histories word katoen in die volgende provinsies verbou: Limpopo (die Springbokvlakte van Bela-Bela tot Mokopane), Noordwes (Taung, Stella, Delareyville, Maratsane), KwaZulu-Natal (die Makhathinivlakte), Mpumalanga en die Noord-Kaap (die Benede-Oranjerivier, Vaalharts, Douglas en Prieska). Hektaar beplant en opbrengs vir die Republiek van Suid-Afrika (Swaziland uitgesluit):
Bemarkingsjaar Hektaar besproei Hektaar dro land 67 356 40 282 38 153 28 897 12 252 17 450 8 866 8 394 2 863 3 242 1 965 Totale getal hektaar 98 619 50 768 56 692 38 688 22 574 35 719 21763 18 114 10 563 9 221 7234 Opbrengs besproeiing 2 680 3 107 3 455 3 538 3 482 3 455 3 791 3 633 3 674 4 067 4 303 Opbrengs dro land 545 777 593 515 475 492 521 485 541 825 757 Gemiddelde opbrengs 1 222 1 258 1 529 1 280 1 850 2 007 2 459 2 174 2 825 2 927 3 340

2. Kassawe en Suid-Afrika
Kassawe is n tropiese wortelgewas, wat minstens agt maande se warm weer nodig het om n oes te lewer. Dit word tradisioneel in n savannaklimaat verbou, maar kan ook in n uiters nat klimaat verbou word. In klam gebiede kan dit nie vloede verdra nie. In dro gebiede verloor kassawe hul blare om vogtigheid te bewaar en produseer nuwe blare eers wanneer dit weer begin ren. Onder ongunstige toestande soos koel of dro weer, duur dit 18 of meer maande om n oes te lewer . Kassawe verduur ook nie ysige toestande nie. Dit kan wel groot verskille in die grond-pH (4.0 tot 8.0), maar is die produktiefste in volle sonlig. Terwyl kassawe n lang geskiedenis in die res van Afrika het, is dit nie n welbekende gewas in Suid-Afrika nie. Sy landboukundige potensiaal in SuidAfrika moet nog ten volle benut word. Kassawe word normaalweg tussen 30 grade noord en 30 grade suid van die ewenaar verbou, vanaf seevlak tot n hoogte van 2 000 m. In Suid-Afrika is die mees gepaste gebiede noord van Stanger in KwaZulu-Natal en wel laer as 800 m. Di gebied sluit die warmer noordelike en oostelike dele van KwaZulu-Natal en die oostelike dele van Limpopo en Mpumalanga in. Hierdie gebiede het tesame 2 miljoen hektaar bewerkbare grond wat laer as 800 m bo seevlak l en n jaarlikse renval van 500 mm, wat potensiaal skep vir kassaweproduksie. Daarvan is 600 000 hektaar reeds met ander gewasse soos suikerriet, woud, subtropiese vrugte en katoen verbou. As n verdere 400 000 hektaar afgestaan word aan weiveld en dig bevolkte behuising in stamgebiede, bly daar nog een miljoen hektaar oor waar kassawe geplant kan word. Kouebestande geslagslyne is ontwikkel, wat die gebied met potensiaal aansienlik kan uitbrei tot dele waar dit nie ryp nie. Onder tradisionele bestaansboerdery-toestande, toon die vlakke van kassaweverbouing n tendensie om laag te wees en word min gedoen om verliese weens siektes en peste te voorkom. Die gemiddelde opbrengs in dro grond wissel dus tussen slegs vyf en 15 ton per hektaar, terwyl die opbrengs by proefstasies waar besproeiing toegepas is, 80 ton per hektaar oorskry het.

1999/00 2000/01 2001/02 2002/03 2003/04 2004/05 2005/06 2006/07 2007/08 2008/09 2009/10

31 263 10 486 18 539 9 791 10 322 18 269 12897 9 720 7 700 5 979 5 269

3. Rolspelers
Industrial Development Corporation (IDC) Tel. 011 269 3000 www.idc.co.za Universiteit van die Vrystaat Departement Plantwetenskap Tel. 051 401 2514

Universiteit van KwaZulu-Natal Die IDC verrig sy werk deur die African Centre for Crop maatskappy BGBI Engineers & Improvement Tel. 033 260 6288 Constructors (Edms) Bpk. www.acci.org.za LNR-Instituut vir Industrile Universiteit van die Gewasse Witwatersrand Tel. 014 536 3150 Skool vir Molekulre en www.arc.agric.za Selbiologie Uitstekende aantekeninge oor Tel. 011 717 6310/26 kassawe, sy belangrikheid in die wreld, produksie en potensiaal is A f r i k a - n a v o r s i n g s i n s t i t u t e en intansies soos NEPAD beskikbaar op die webtuiste. (besonderhede is in die Wetenskap en Navorsingshoofstuk iNEMBE BABY FOOD beskikbaar). Tel. 013 752 8307 Die NEPAD-visie vir Afrika se landbousektor: n Landbougeleide ontwikkeling wat honger uitskakel, armoede verminder, voedselsekuriteit verhoog, die pad na die uitbreiding van uitvoere open en die vasteland in n hor ekonomiese groeibaan plaas. Kassawe word bemark as n kragtige bestryder van armoede in Afrika. Die kassawe-visie is: Vergrote bydrae van kassawe as voedselsekuriteitsgewas en n belangrike bron van roumateriaal vir die generering van inkomste in Afrika teen 2015. Ons dank aan dr. Tom Vorster by die LNR Instituut vir Industrile Gewasse vir hulp met hierdie hoofstuk.

Die 2009/10-syfers is n raming. Opbrengssyfers is kg katoenpluksel per hektaar


Bron: Katoen SA.

2. Verenigings wat betrokke is


Katoen SA Tel: 012 804 1462-7 www.cottonsa.org.za Katoen SA is n diensmaatskappy vir die katoenbedryf wat die volgende funksies vervul: die lewering van n inligtingsdiens die stimulering van die produksie en die gebruik van katoen die kordinering van navorsing die daarstelling van gehaltestandaarde en -norme asook opleiding

Katoen SA tree ook op as bedryfsforum en fasiliteerder vir die ontwikkeling van die kleinkatoenboersektor. Katoen SA administreer ook statutre maatrels (die verpligte voorlegging van maandelikse opgawes deur verwerkers en die oplegging van n heffing op katoenvesel wat geproduseer word om sy bedrywighede te finansier). Katoen SA is hoegenaamd nie by die bemarking van katoen of katoenprodukte betrokke nie, aangesien hierdie produkte volgens vryemarkbeginsels verhandel word.

565

Die katoenboere van Suid-Afrika het tesame met hul insetleweransiers, uitsetverwerkers en die Nasionale Departement van Landbou n strategiese plan vir die Suid-Afrikaanse katoensektor ontwikkel met die volgende strategiese doelwitte: die verhoging van katoenplaasuitsette die uitbreiding van deelname om opkomende boere in staat te stel om teen 2014 gemiddeld 35% van die nasionale katoenoes by te dra die versekering van volhoubaarheid deur die volgehoue verbintenis van al die belangrike rolspelers en deur middel van ondersteuningsvorme en werkswyses wat bekostigbaar is, internasionaal aanvaarbaar is (ekonomies, sosiaal en omgewingsgesproke) en mededingendheid nie in die gedrang bring nie die verhoging van produktiwiteit deur opkomende boere op te lei en deur die verbetering van navorsing, voorligtingsdienste en tegnologieoordrag die uitbreiding van uitvoere ten opsigte van waarde, diversiteit, land van bestemming en klantebasis die versnelde eliminering van onbillike mededinging deur die bevordering van streeks- en internasionale samewerking en doeltreffender onderhandeling in internasionale handelsforums
Bron: Katoen SA

Die Tegniese Navorsingskomitee van Katoen SA vergader gereeld, hoofsaaklik met die doel om navorsingsprojekte wat deur rolspelers gedentifiseer is en waaraan n ho prioriteit geheg word, te evalueer. Navorsingsresultate kan van die Instituut verkry word, en word ook gereeld in die tydskrif Cotton SA Katoen gepubliseer. Die LNR se Instituut vir Industrile Gewasse (LNR-IIG) Tel. 014 536 3150 gthompson@arc.agric.za www.arc.agric.za Katoennavorsing en tegnologieontwikkeling van die WNNR Vesels en tekstiele Tel. 041 508 3200

5. Publikasies en webtuistes
Environmental needs of the cotton plant deur dr. C.G. Theron. Hierdie en soortgelyke artikels kan van Katoen SA se webtuiste afgelaai word. Cotton SA: educational brochure. n Opvoedkundige boekie wat daarop gemik is om in die behoeftes van leerders en studente te voorsien. Dit is gratis beskikbaar. Dit bevat onder meer afdelings oor die geskiedenis, produksie, verwerking en gebruike van katoen. Die volgende kan ook elektronies bestel word van Katoen SA se webtuiste, naamlik www.cottonsa.org.za: Cotton SA Magazine. Hierdie tydskrif is ook in Afrikaans beskikbaar en verskyn driemaandeliks. Die klem val veral op die produsent, hoewel die tydskrif ook inligting oor die hele bedryf bevat. Katoen SA versprei die tydskrif aan intekenaars in Suid-Afrika. Bestuurdersgids vir die katoenprodusent. Hierdie omvattende tweetalige gids is deur die LNR se Instituut vir Industrile Gewasse opgestel. Dit is op die kommersile boer gerig met die doel om sy of haar kennis te verbreed. Die publikasie dek die volle spektrum van katoenboerdery en bevat hoofstukke met riglyne oor verbouing, insek- en siektebeheer asook die oes van katoen. Cotton Guide for the Small Scale Farmer. Hierdie gids is in Engels en Zoeloe beskikbaar. Katoen SA Maatskappybrosjures. Cotton SA Core Statistics. Besoek Katoen SA se poort vir die volgende skakels: Cotlook Indices New York Cotton Futures cottonafrica.com die Afrika-katoen- en tekstielhandelskakel Ander literatuur wat van Katoen SA verkry kan word: Cotton SA Core Statistics (Katoen SA kernstatistiek). Dit is n publikasie wat jaarliks deur Katoen SA saamgestel word en statistieke en grafieke van die afgelope 10 jaar bevat asook voorspellings ten opsigte van die komende seisoen. Die publikasie bevat onder meer verskeie binnelandse en internasionale katoenstatistiek, en kan gratis deur intekenaars in Suid-Afrika verkry word. Verkennersgids vir plae op katoen. Hierdie publikasie help die leser om die plae en natuurlike vyande van katoen te identifiseer. Dit word in volle kleur in Engels en Afrikaans uitgegee, en is n nuttige handleiding vir boere en voorligtingsbeamptes. Skoner produksiegids vir katoenboere met A4-plakkate. Hierdie handleiding (wat ook in Engels beskikbaar is) is op die kommersile boer gerig, en verskaf waardevolle inligting en wenke oor hoe om skoner katoenproduksie te bewerkstellig en terselfdertyd die omgewing te beskerm. n Probleemoplossingsopsomming van sewe bladsye van die inhoud van die handleiding (op A4-pamflette net in Engels) word daarby ingesluit. Beide die handleiding en die pamflette is gratis verkrygbaar (ongelukkig net in Suid-Afrika). Katoen SA het ook die CDs Gentegreerde plaagbeheer en Organiese katoen beskikbaar gestel. Lees die Cotton Industry Profile en die Katoen Info Pak by die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye webwerf, www.daff.gov.za. Die Textile Federation: www.texfed.co.za. n Databasis van lede en rolspelers soos kleurders en afwerkers, breistowwe, garings ens.

SA Katoenprodusenteorganisasie (SAKPO) is n verteenwoordigende nasionale organisasie vir katoenboere met die oogmerk om vir sy lede welvaart te skep deur hulle van markte, vaardighede, vennootskappe en bondgenootskappe te voorsien. Katoen SA Trust Tel: 012 804 1462-7 Alle surplusfondse en -bates van die voormalige Katoenraad is in 1997 na die Katoen SA Trust oorgedra om tot voordeel van die hele katoensektor aangewend te word. n Groot verantwoordelikheid van die Katoen SA Trust is om opkomende katoenboere te help om toegang tot markte te verkry.

SA Katoen Pluismeulenaarsvereniging (SACGA) is die liggaam wat katoenpluismeulenaars verteenwoordig . Inligting oor SACGA is by www.cottonsa.org.za beskikbaar. SA Cotton Textile Manufacturers Association (SACTMA) Dit is die liggaam wat katoenspinners verteenwoordig. South African Textile Industry Export Council (SATIEC) Tel: 021 702 4140 www.satiec.co.za South African Clothing and Textile Workers Union (SACTWU) Tel: 021 447 4570 www.sactwu.org.za

3. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Kry inligting oor die DLBV direktorate by www.daff.gov.za Direktoraat Sake- en Entrepreneursontwikkeling Tel: 012 319 7324 DBED@daff.gov.za

4. Opleiding en navorsing
Die onderstaande kolleges en opleidingsentrum is deur die bedryf goedgekeur om die geakkrediteerde katoenkursus wat deur Katoen SA ontwikkel is, aan te bied: Die Laeveldse Landboukollege (Nelspruit) Tel. 013 753 3064 Die Tompi Selekalandboukollege (Limpopoprovinsie) Tel. 013 268 9300/1 Die Owen Sitholelandboukollege (KwaZuluNatal) Tel. 035 195 1345 Die Fort Cox-landboukollege (Oos-Kaap) Tel. 040 653 8033 www.fortcox.ac.za

566

International Cotton Advisory Committee (ICAC) www.icac.org. Besoek die webtuiste van die National Cleaner Production Centre (Nasionale Skonerproduksiesentrum) www.ncpc.co.za vir aantekeninge oor katoen (klik op die clothing and textile sector-kieslysopsie). Cotton & Textiles Trade Directory - dit is by www.cottonafrica.com/related. asp beskikbaar, en dien ook as poort na die volgende webtuistes: African Coalition for Trade (ACT) African Growth and Opportunity Act (AGOA) Bremen Cotton Exchange (Bremer Baumwollbrse) Common Market for Eastern and Southern Africa (COMESA) Cotton Egypt Cotton International, Dit handel oor die mense, maatskappye en tendense wat die internasionale katoenmark vorm. Cotton Outlook Export Institute Israel link International Cotton Advisory Committee (ICAC) International Forum for Cotton Promotion (IFCP) International Textile Manufacturers Federation (ITMF) International Trade Forum Kenya Association of Manufacturers (KAM) http://www.kam.co.ke (word nog saamgestel) Liverpool Cotton Association (LCA) New York Cotton Exchange (NYCE) Textile Federation of South Africa (TEXFED) USDA - Cotton Program AMS USDA Wreldhandelsorganisasie (WHO) oor die eliminering van kwotas

Katoen word tans volgens vryemarkbeginsels bemark, dit wil s daar is geen tussenkoms of beperking ten opsigte van die koop en verkoop daarvan nie, en pryse word deur die mark bepaal. Boere wat katoen in Suid-Afrika produseer, bemark dit op een van die volgende maniere: Die katoenpluksel word deur die boer aan n pluismeulenaar verkoop, wat die katoen pluis en vir sy eie rekening direk aan spinners (en die saad aan verwerkers) verkoop, of dit indirek deur middel van agente verkoop. Die boer verkoop die pluksel nie aan die pluismeulenaar nie, maar kontrakteer die pluismeulenaar om dit vir hom te pluis teen betaling van pluisgeld (sommige boere het ook hul eie pluismeule). Die katoenvesel en die saad bly die eiendom van die produsent, wat dit dan f self bemark f die pluismeulenaar of iemand anders kontrakteer om die katoenvesel (of -saad) namens hom te bemark. Al vyf pluismeulenaars wat tans in Suid-Afrika werksaam is, is in besit van boere. Die volgende uitdagings word deur ons katoenprodusente ervaar: Mededinging uit ander SAOG-lande Goedkoop tekstielinvoere uit die Ooste Lae internasionale pryse weens subsidies in die ontwikkelde wreld

8. Internasionale sakeomgewing
Besoek Katoen SA se webtuiste vir die jongste katoenverslae. www.cottonsa. org.za Daar is geen beperking op die invoer van katoen nie, maar sedert 1992 word belasting van R1,60/kg op ingevoerde katoenvesel gehef. Hierdie belasting is egter volgens n vryehandelsooreenkoms wat op 1 Januarie 2004 van krag geword het, nie op katoenveselinvoere uit lande binne die Suider-Afrikaanse Ontwikkelingsgemeenskap (SAOG) van toepassing nie. Die belasting is sedert 2000 uitgefaseer. Die volle belasting van R1,60/kg op katoenvesel is steeds van toepassing op invoere van buite die SAOG, met betrekking tot invoere wat nie kwalifiseer ingevolge die WHO se bepaling aangaande minimummarktoeganklikheid nie. Volgens Organic Exchange, n internasionale organisasie wat hom aan die uitbreiding van die globale aanbod van organiese katoen wy, het Woolworths die wreld se derde grootste verbruiker van organiese katoen geword naas Amerikaanse reuse Wal-Mart en Nike. Die organiese katoenproefprojek wat deur die ComMark Trust befonds is en in samewerking met Katoen SA gevestig is, beleef nou sy tweede seisoen. Navorsingsprojekte oor gewasvoeding en organiese plaagbeheer is ook deur die LNR-IIG voortgesit. Resultate wat met veldproewe behaal is, was belowend, ondanks die moeilike weerstoestande wat beleef is, en die opbrengs was groter as di van die vorige seisoen. Die gehalte van die katoen staaf ook die resultate wat tydens die eerste seisoen behaal is, en toon dat Suid-Afrika organiese katoen van die hoogste gehalte kan lewer. Die katoen van die eerste seisoen se opbrengs, ongeveer 13,5 ton katoenpluis, is sedert Augustus vanjaar as n organiese kledingsreeks deur Woolworths verkoop die eerste volkome organiese katoenkleding wat in Suid-Afrika gekweek en gemaak is. n Soortgelyke hoeveelheid organiese katoen word uit die tweede seisoen se aanplanting verwag.
Bron: Katon SA, Bizcommunity

6. Pluismeulenaarsmaatskappye wat betrokke is


Loskop Cotton Tel. 013 261 1498 Noord-Kaap Katoenpluismeule Tel. 082 948 2569 Weipe Cotton Gin Tel. 015 533 3016/7/8 Vaalharts Cotton Tel. 083 230 5342

Ander
Cotton Seed Processors (Edms) Bpk Tel. 015 491 4338 / 2801 Sel. 079 840 9140 www.cottonseed.co.za SA Cotton Waste Tel. 011 873 0466 sacotton@global.co.za www.sacotton.co.za Die maatskappy South African Cotton Waste Manufacturing (Edms.) Bpk. is in 1933 gestig om katoenafval (n goedkoop skoonmaakproduk) aan SuidAfrikaanse myne en nywerhede te voorsien. Die maatskappy is ook n belangrike leweransier van lyn, garing en tou, sowel natuurlik as sinteties.

7. Plaaslike sakeomgewing
Besoek Katoen SA se webtuiste by www.cottonsa.org.za vir die jongste verslae oor die katoenmark.

567

9. Nuus vir kleinskaalse boere


Op inisiatief van Katoen SA en die regering is daar n Nasionale Strategie vir die SA Katoenbedryf ontwikkel waarin al die rolspelers n aandeel gehad het om dit in ooreenstemming met die Nasionale Strategie vir SA Landbou te bring wat vantevore deur die regering en georganiseerde landbou ontwikkel is. Een van die kernstrategie van die katoensektorplan is om die deelname van opkomende produsente te verbreed en om hulle produktiwiteit te verhoog deur opleiding en die verbetering van navorsing, voorligtingsdienste en tegnologieoordrag. Katoen SA is gevra om die implementeringsproses te bestuur en het onlangs n voltydse bestuurder aangestel om hieroor toesig te hou. n Paar jaar gelede het Katoen SA n forum vir kleinskaalse katoenboere gestig. Die hoofdoel hiervan was om die vordering te kordineer en te moniteer wat gemaak word ten opsigte van die doelwit om deelname deur opkomende boere te verbreed en om n omgewing daar te stel waarin positiewe interaksie tussen rolspelers tot verhoogde marktoeganklikheid vir die klein katoenboer lei. Die forum kom gewoonlik vier keer per jaar byeen en bestaan op die oomblik uit meer as 50 lede wat onder andere verteenwoordigend is van die nasionale en provinsiale regerings, die LNR, die privaat sektor insluitend pluismeulenaars en insetleweransiers, kommersile katoenprodusente en kleinboere, asook finansile instellings. Die forum het ook die volgende drie werkgroepe gestig om aan spesifieke kleins kaalboerderykwessies aandag te gee: n opleidings- en voorligtingswerkgroep, n finansile werkgroep en n privaatsektorwerkgroep. n Kleinskaalboerderykordineerder is n paar jaar gelede aangestel om voltyds aan die behoeftes van opkomende katoenboere aandag te gee deur die kapasiteit te verskaf aan en die dryfkrag te wees in al die provinsiale kleinkatoenprodusente-ontwikkelingskomitees en deur produksieareas vir kleinboerontwikkeling te identifiseer. Ondanks die suksesvolle opleidingsprogram wat by die Laeveldse Landboukollege in Nelspruit ingestel is, waar ongeveer 50 kleinskaalse boere jaarliks tussen 2001 en 2003 opleiding ontvang het, was dit duidelik dat ten einde die produksie- en opleidingsdoelwitte te bereik wat in die katoensektorstrategieplan in die vooruitsig gestel is, opleidingskapasiteit verhoog moes word. Opleiding is daarom ook uitgebrei na die Tompi Selekalandboukollege in die Limpopoprovinsie, die Mjindiopleidingsentrum en die Owen Sithole-landboukollege in KwaZulu-Natal, die Fort Cox-landbouontwikkelingsentrum in die Oos-Kaap, Mbangwane in Tonga en Pudimoe in Taung. Hierdie formele vaardighede-ontwikkelingsprogram (wat n sekere aantal eenheidvereistes op NKR-vlak 1 insluit) is in vier 5-dagmodules georganiseer, wat elkeen volgens die normale produksiesiklus van die oes gesinchroniseer is en oor n periode van twaalf maande aangebied word. Die onderwerpe wat in die vier modules gedek word, is inleiding, grondvoorbereiding en aanplanting plantbeskerming, plae, siektes en onkruid gewasvoorbereiding voor oestyd, oeswerk en gradering finansile bestuur

Die kursusse is sowel teoreties as prakties. Laasgenoemde maak ongeveer 60% van die kursusinhoud uit. Deskundiges op elke gebied word uit verskillende katoenrolspelers gekies om hulle kundigheid aan die opleidingsgroepe oor te dra. Tot dusver het ongeveer 700 kleinskaalse boere hierdie kursusse bygewoon (320 uit KwaZulu-Natal, 94 uit die Limpopoprovinsie, 201 uit Mpumalanga, 37 uit die Oos-Kaap en 31 uit die Noordwes-provinsie). Katoen SA het onlangs ook n meestermentorskapprogram vir kleinskaalse katoenboere begin. Hierdie projek is daarop gerig om n aantal mentors te voorsien wat kleinskaalse boere kan ondersteun en kennis en praktiese vaardighede aan hulle kan oordra. Hierdie mentors rapporteer via n meestermentor aan die bestuurder van die meestermentorskapprogram. Katoen SA versprei ook jaarliks op die volgende maniere markverwante en ander relevante inligting aan kleinskaalse katoenboere: deur middel van maandelikse markverslae wat aan ongeveer 500 kleinskaalse katoenboere gepos word deur middel van die kwartaallikse tydskrif Cotton SA Katoen met n gereelde afdeling wat spesifiek op kleinskaalse boere gerig is (Die tydskrif word kwartaalliks aan meer as 500 kleinskaalse katoenboere gepos.) deur boereinligtingsdae in kleinskaalboerderygebiede te hou deur middel van artikels in kleinprodusentelandboupublikasies deur middel van n gellustreerde opleidingshandleiding vir kleinskaalse katoenprodusente, in Zoeloe en Engels Navorsingsprojekte word deurlopend deur katoenprodusente (insluitend kleinskaalse boere) en ander rolspelers gedentifiseer en deur die LNR se Instituut vir Industrile Gewasse onderneem. Die meeste navorsingsprojekte is tot voordeel van sowel kommersile as kleinskaalse boere, terwyl party spesifiek op die klein produsent gerig is. Navorsingsresultate word gereeld in die tydskrif Cotton SA Katoen gepubliseer. Forum vir kleinskaalse katoenboere Voorsitter: Mnr. Phenias Gumede Nasionale kordineerder vir kleinskaalse katoenboere Mnr. Simon Molope by die LNR-IIG in Rustenburg. Tel. 014 536 3150

Publikasies
Cotton Guide/Katoengids/Iseluleko ngokotini/Keletso ka ga katune. Die LNR-IIG het hierdie handleiding met die oog op die behoeftes van die kleinskaalse boer opgestel. Die publikasie (wat in volle kleur gellustreer is met byskrifte in Engels en Zoeloe) dek die volle spektrum van katoenboerdery en bevat hoofstukke oor verbouing, insek- en siektebeheer, en die oes van katoen. Dit kan van Katoen SA bekom word. Ukukhiqizwa kukakotini/Production of Cotton. Hierdie publikasie kan van die Inligtingsentrum van die Nasionale Departement van Landbou verkry word. Die kontaknommer is 012 319 7141.
Ons innige dank aan mnr. Koot Louw van Katoen SA vir sy steun en gewillige insette.

568

Oesgewasse en tuinboukunde
Koffie

3. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Inligting oor die direktorate is beskikbaar by www.daff.gov.za

4. Opleiding en navorsing
African Coffee Research Network (ACRN) P/a Schalk Schoeman Tel. 013 753 7000 schalk@arc.agric.za Laeveld Landboukollege Mnr. Werner Schroder Tel. 013 753 3064 Hierdie kollege het die verwerkingstoerusting by die Zoeknog-landgoed oorgeneem toe dit gesluit is, en ondersoek tans die moontlikheid van waardetoevoeging. LNR Instituut vir Tropiese en Subtropiese Gewasse Schalk Schoeman Tel. 013 753 7000 schalk@arc.agric.za Afgesien van n ietwat uiteenlopende koffie-genebank vir voornemende produsente by die LNR-ITSG naby Hazyview, word geen navorsing oor hierdie gewas tans in SuidAfrika gedoen nie. Opleiding word van tyd tot tyd aangebied wanneer dit nodig is.

1. Oorsig
Twee koffie-hoofspesies is van ekonomiese belang: Coffea canephora, wat koffie produseer wat in die handel bekend staan as Robusta, en Coffea arabica, wat Arabica produseer. Koffie is n ideale pioniergewas vir gebiede met n swak infrastruktuur, want dit is een van die weinige tropiese tuinbougewasprodukte wat vir betreklike lang tydperke geberg kan word sonder om te bederf. Hoewel koffie goed groei in feitlik enige rypvrye gebied waar die grond goed dreineer, is die beste koffieproduksiegebiede in Suid-Afrika die kusstreke in die suide van KwaZulu-Natal, die Drakensberge, die platorand van Mpumalanga en Limpopo. Wat waarde betref, is koffie een van die wreld se belangrikste kommoditeite. As n mens dit in gedagte hou, hou die bedryf duidelik groot potensiaal vir Suid-Afrika in en kan dit werkgeleenthede skep en ontwikkel. Afgesien van die uitvoermark het ons n bevolking van 45 miljoen mense, almal potensile koffiedrinkers. Die invoer van koffie na Suid-Afrika is huidig n potensieel winsgewende besigheid (ons voer feitlik al ons koffie in, sowat 27 000 ton jaarliks). Wanneer internasionale pryse styg, kan dit plaaslike produsente aansienlik bevoordeel. Die koffiebedryf is egter vol slaggate.
Bron: Tim Buckland (Riverbend); Schalk Schoeman (LNR-ITSG) en n projekvoorlegging vir die International Coffee Organisation by http://dev.ico.org/documents/eb3603r1e. pdf

5. Publikasies en webtuistes
Coffee: an exporters guide 2002. ISBN 92-9137-242-2. Hierdie gids bied n oorsig van wreldhandel in koffie. Dit sluit noodsaaklike inligting in oor pryse, nismarkte, bemarking en gehaltebeheer, bemarkingstelsels en die profiele van koffieproduserende lande. The cultivation of coffee. Hierdie publikasie is verkrygbaar by die LNR-Instituut vir Tropiese en Subtropiese Gewasse en by die Hulpbronsentrum van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye. Hulle telefoonnommer is 012 319 7141. Basiese kwekersnotas kan ook gevind word in die Cultivating coffee Info Pak by www.daff.gov.za. Die volgende publikasies is ook beskikbaar by die LNR-ITSG: Coffee Handbook 1987, Zimbabwe Coffee Growers Association ISBN 0-7974-0784-7. Simply Coffee a practical guide to coffee farming deur Richard Clowes (Chipinge, Zimbabwe). ISBN 0-7974-2187-4. Kontak Schalk Schoeman by 013 753 7000/24, of rig e-pos aan schalk@arc. agric.za. www.ringsurf.com/info/Food/Coffee. n Aantal nuttige artikels kan op hierdie webtuiste gevind word. Die Organic Coffee is veral interessant. Volgens Schalk Schoeman geniet geen plaas tans organiese status nie, hoewel die meeste van die koffieprodusente die beginsel van volhoubare boerderypraktyke (veral grondgesondheid) handhaaf. www.positivelycoffee.org Hierdie webtuiste maak deel uit van die Positive Communication-program van die International Coffee Organisation. Sien ook www.cosic.org die Coffee Science Information Centre. Die webtuiste www.coffeeresearch.org (klik op Agriculture in die kieslys) gee n uiteensetting van die groeistadia van die koffieplant. Die oesproses, verwerking, siektes en bemesting word ook bespreek. Die webtuiste is gerig op die bevordering van koffiegehalte deur middel van die onderwys en wetenskap. Gevorderde onderwerpe omvat inligting oor die koffiemark, verbruikstatistiek, die koffiewetenskappe, koffielandbou en maatskaplike kwessies wat met koffie verband hou. Vind die huidige wreldproduksie-, mark- en handelsverslae by www.fas. usda.gov/currwmt.asp die Foreign Argricultural Service tak van die VS Departement van Landbou. Besoek ook die webtuistes van rolspelers wat rens anders in hierdie hoofstuk genoem word, bv www.ikhofi.co.za waar talle skakels gegee word.

2. Verenigings wat betrokke is


Die eertydse Suid-Afrikaanse Koffieprodusente-organisasie (SAKPO) bestaan nie meer nie. Daar is tans geen oorkoepelende liggaam vir die koffiebedryf nie. Die Eastern African Fine Coffees Association (EAFCA) hou tans toesig oor koffieverbouing en die gepaardgaande aktiwiteite in 10 OosAfrikalande, naamlik Burundi, die Demokratiese Republiek Kongo, Ethiopi, Kenia, Malawi, Rwanda, Tanzani, Uganda, Zambi and Zimbabwe. Volle kontakbesonderhede vir elke lidland verskyn op www.eafca.org. Skryf aan die hoofkantoor by secretariat@eafca.org of aan die Ethiopiese tak by gkelkle@yahoo.com. International Coffee Organisation (ICO) www.ico.org. Hierdie webtuiste bevat n magdom inligting. Ander internasionale verenigings sluit in die Inter African Coffee Organisation (IACO), die Association of Coffee Producing Countries (ACPC), en die Speciality Coffee Association of America (SCAA).

569

6. Maatskappye wat betrokke is


Assagay Coffee Rick James Tel. 031 765 2941/083 640 2223 assagay@ionet.co.za Beaver Creek Coffee Dylan Cumming Tel. 039 311 2347 beavercreek@yebo.co.za www.beavercreak.co.za The Coffee Roasting Company Tel. 021 847 1699 lucien@coffeecompany.co.za www.coffeecompany.co.za iKhofi Tel. 011 475 0773 info@ikhofi.co.za www.ikhofi.co.za Sabie Valley Coffee Tim Buckland Tel. 013 737 8169 / 082 751 3400 riverbend@mweb.co.za Verster Coffee Tel/faks: 012 348 4225/2863 Derek Verster 083 627 2806 Thea Thyse 083 966 9629 verstercof@absamail.co.za

n SWOT-ontleding:
Sterk punte Die Landbounavorsingsraad se Instituut vir Tropiese en Subtropiese Gewasse op Nelspruit het steeds genoeg kundigheid om navorsing op die gebied te onderneem. Volgens die Instituut skep koffieproduksie meer werksgeleenthede as enige ander subtropiese tuinbougewas. Die kleinhandelspryse van koffie in RSA is betreklik hoog. As waarde toegevoeg word en die produk plaaslik bemark word, kan die gewas steeds winsgewend wees, selfs in tye wat die internasionale pryse as gevolg van n ooraanbod daal. Swak punte Die rouboonbedryf is geweldig arbeidsintensief. Die lae verkoopprys van rou bone en ho produksiekoste maak dit moeilik om met sekere Derdewreldlande mee te ding, veral in terme van minimumlone. Geleenthede Suid-Afrika is een van die min lande waar koffie organies gekweek kan word. Ander koffieproduserende lande het n verskeidenheid plae en siektes om die hoof te bied, terwyl ons hierdie plae en siektes grootliks vryspring. Die meeste van die RSA bevolking van 45 miljoen is tradisioneel teedrinkers; as koffie aktief bemark word, het die bedryf die potensiaal om baie winsgewend te wees vir koffiehandelaars, kleinhandelaars en produsente. Bedreigings Die produksiekoste het aansienlik toegeneem. Baie van die vaardighede wat koffieprodusente nodig het, het verlore gegaan toe regeringsplase ten einde geloop het. Die wit koffiestamboorder (n plaag) hou steeds n ernstige bedreiging in wat daagliks die hoof gebied moet word. EAFCA bied jaarliks in Februarie/Maart n koffiesimposioum en handelstentoonstelling aan. Kontakbesonderhede is onder opskrif 2. Alternatiewelik kan u Schalk Schoeman kontak.

Die volgende is verpakkers, verkrygers, prosesseerders en verspreiders:


AJ Products & Company Bpk Tel. 021 699 1030 Back to Basics Tel. 011 472 1922 Faks 011 472 2008 Barnes Tea & Coffee Merchants Tel. 011 793 7037 Caturra Coffee Company Tel. 021 593 1199 www.caturra.co.za Clipper Coffee & Tea Tel. 021 448 9181 Colombo Tea & Coffee Company Tel. 031 205 3283 Ebbul Foods Tel. 012 379 9461 Entyce Beverages Tel. 031 335 1340 House of Coffees Tel. 011 651 5821 New Look Packers Tel. 011 763 5696 Mastertons Tea & Coffee Tel. 041 585 4044 Peacock Tea & Coffee Company Tel. 021 762 5067/8 Sara Lee Coffee & Tea SA Tel. 0860 100 620 Tea & Coffee Distributors Tel. 041 374 0033 Unilever Bestfoods Robertsons SA Tel. 031 570 2000 / 2911 WM Cahn Tel. 011 807 2180 Wiesenhof Coffees Tel. 011 397 7055 wiese@hixnet.co.za

8. Internasionale sakeomgewing
Webtuistes wat in hierdie hoofstuk vermeld word, verskaf inligting oor internasionale produsente en die internasionale koffiehandel. Sien byvoorbeeld www.ico.org en www.positivelycoffee.org. Koffie is (naas petroleum) die kommoditeit waarin die meeste handel gedryf word in die wreld en dit word in meer as 50 lande geproduseer. Ongeveer 7.5 miljoen ton koffie word jaarliks wreldwyd geproduseer, maar slegs 25% hiervan word in die produserende lande self gebruik. Koffie word hoofsaaklik in drie streke verbou, naamlik Afrika/Arabi, Indonesi, en Sentraal-/Suid-Amerika. Die hoofbestemmings vir die meeste koffie-uitvoere is die NoordAmerikaanse, Japannese en Europese markte. Suid-Afrika voer die meeste van sy koffie in. Ons produseer nie meer as 100 ton per jaar nie (dws 0.4% van die koffie wat ons in Suid-Afrika drink). Koffie is n belangrike faktor in die ontwikkeling van Afrika, aangesien dit n groot inkomste uit die buiteland vir die vasteland verdien en in onontbeerlike inkomste vir boere genereer. Koffiehandel is Ethiopi se grootste uitvoerproduk, en genereer, byvoorbeeld, 60% van sy totale uitvoerverdienste terwyl dit werk aan sowat 12 miljoen mense verskaf.

7. Plaaslike sakeomgewing
Die verbouing van koffie en uitvoer van rou bone is steeds nie n lewensvatbare opsie in hierdie land nie, hoofsaaklik omdat dit so arbeidsintensief is. Dit lyk asof koffie n kleinerige huisbedryf sal bly wat staatmaak op toerisme, direkte bemarking en waardetoevoeging om die nodige gapings te vul. Arbeidswetgewing struikelblokke. en hangende grondeise tel ook onder die

Daar is egter n aantal boere wat wel koffie aanplant. Vir besonderhede, kontak Schalk Schoeman by die LNR Instituut vir Tropiese en Subtropiese Gewasse, 013 753 7000 of schalk@arc.agric.za.

570

Lees oor die Ethiopiese Koffienetwerk by www.ethiopiancoffeenetwork. com. Vir notas oor die kweek van koffie in Afrika, besoek die webtuiste van Eastern African Fine Coffees Association (EAFCA) www.eafca.org. Die toenemende vraag na koffie het n debat ontketen of Afrikalande, wat meestal rou bone verkoop, koffie moet verwerk, al dan nie. Een probleem wat die rooster van koffie oplewer, is dat dit die raklewe van die produk verkort. Die verskeping van koffie van Uganda na Amerika neem een en n halwe maand. Teen die tyd dat die geroosterde koffie die hawe bereik, is dit reeds oud. Een oplossing sal wees om koffiehuise in n ander land op te rig, op die terrein te rooster en direk aan klinte te verkoop. Dit word in China gedoen. Kitskoffie kan werk, maar weens ho belastings op verwerkte produkte in Westerse lande is dit nie maklik om die mark te betree nie.
Bronne: Mail & Guardian 5 July 2007, www.ikhofi.co.za.

Oesgewasse en tuinboukunde
Koring
Sien ook die hoofstuk oor Graan en Oliesade.

1. Oorsig
Na mielies is koring wreldwyd die tweede mees geproduseerde voedselsoort (met rys in die derde plek). Koring word hoofsaaklik as menslike voedsel gebruik. Die graan is n stapelvoedsel waarvan brood, beskuitjies, koeke, graankos, pasta, noedels en koeskoes gemaak word. Dit word ook gebruik in die gisproses van bier, alkohol en vodka (alkohol uit koring kan ook vir biobrandstof gebruik word). Die korrels word gebruik in die produksie van absorberende stowwe vir weggooi-babadoeke, asook vir kleefstowwe. Dit word industrieel gebruik as stysel in omhulsels. Koringstrooi kan as voer vir lewende hawe gebruik word, of as konstruksiemateriaal (dekgras) vir grasdakke. Koring word in beperkte mate as voergewas geplant. Koring is die tweede belangrikste gewas wat in Suid-Afrika verbou word. Koring word hoofsaaklik geplant tussen middel-April en middel-Junie in die winterrenvalstreek (Wes- en Suid-Kaap) en tussen middel-Mei en die einde van Julie in die somerrenvalstreek (Oos-Vrystaat). Hoewel koring in al die provinsies geproduseer word, lewer die WesKaap en Vrystaat saam twee derdes van die koringoes. Koring word ook onder besproeiing geproduseer as n gewilde alternatiewe wintergewas vir dubbele oeste. Ongeveer 12% van die totale gebied wat onder koring is, word besproei. Statistiek (bv. oesberaminge, uitvoer/invoer ens.) is te vinde op die webtuiste van die Nasionale Departement van Landbou kies die Publications-opsie by www.daff.gov.za en ook op die webtuiste van die Suid-Afrikaanse Graaninligtingsdiens (South African Grain Information Service) www.sagis.org.za.

9. Inligting vir beginnerboere (raad van twee deskundiges)


Vanwe die ho vlak van tegniese vaardigheid wat vir hierdie gewas benodig word, word aanbeveel dat n goed gekordineerde grootskaalse koperatiewe tipe operasie eerder as kleinskaalse boerdery bedryf word. Die kanse dat hierdie tipe projek sal slaag, sal verhoog indien waarde toegevoeg word deur die eindproduk te rooster, te bemark en te versprei.
Bron: Tim Buckland (aangepas uit n e-pos)

Schalk Schoeman se raad aan beginnerboere: 1. Begin klein en ontwikkel n nismark. 2. Plant roesbestande dwerg- of semidwerg-variteite in die regte gebied wat sal lei tot n aansienlike vermindering in produksiekoste. 3. Oorweeg organiese koffie. 4. Plant die rye ongeveer 3 tot 3,5m uitmekaar. In die rye moet die plante ongeveer 1m uitmekaar geplant word. 5. Gebruik mikrosproeiers in plaas van drupbesproeiing. 6. Koffie floreer as organiese misstof (kompos en/of kraalmis) van tyd tot tyd toegedien word. Oorweeg dit as dit prakties is en organiese misstof beskikbaar is (sien punt 3). 7. Bedek die grond om die koffieplante van die begin af ter wille van waterbewaring. Dit verhoog ook die organiese inhoud van die grond. 8. Begroot vir die vervanging van bome in die 8ste jaar. Daar is bewys dat snoei doeltreffend is, maar dit is baie tydrowend. Dit is dikwels goedkoper om die bome te vervang. 9. Begin by aanplanting reeds met n stamboorder-program. Di insekte veroorsaak probleme en word dikwels eers gedentifiseer nadat hulle reeds aansienlike skade aangerig het. 10. Dit is noodsaaklik om reeds op die plaas waarde tot die produk toe te voeg. 11. Vir bemarkingsdoeleindes beveel ons aan dat die koffie n storie moet h. Vertel di storie kortliks agterop die verpakking. 12. Voorbeelde van suksesverhale: - Verster-koffielandgoed is 20 ha groot en het baie waardetoevoegings-, uitvoer- en toerismepotensiaal. - Assagay Coffee is 25 ha groot en fokus op markontwikkeling en uitvoere. - Beaver Creek is n goed bestuurde familie-onderneming, 20 ha groot en fokus op toerisme en verskeie vorme van waardetoevoeging benewens die gewone geroosterde, gemaalde produk. - Thornton Coffee is deur twee skoonsusters, Heidi en Debbie Neethling, op die Oribi-vlakte ontwikkel. Rou Arabica-bone word vanuit Suid-Amerika ingevoer en verwerk en koffie word in vier roostergrade bemark, insluitende n ligte, volronde, fyn Oribimengsel van medium of vol gerooster en n donker geroosterde mengsel. Thornton verwerk 4 tot 5 ton koffie per jaar en hul produk word persoonlik afgelewer.
Ons dank aan Schalk Schoeman vir insette in die konsephoofstuk.

2. Verenigings wat betrokke is


Vind besonderhede oor Graan SA, SAGIS, die Nasionale Meulenaarskamer en die Graan Silo Industrie in die hoofstuk oor Graan & Oliesade. Die Koringforum Tel. 012 807 3958 Wintergraantrust Tel. 012 663 1600 www.wintercerealtrust.co.za

Die Koringforum is verteenwoordigend van die Die Suid-Afrikaanse Kamer van belangrike sektore wat by die Bakkerye koring- en koringproduktebedryf Tel. 012 663 1600 betrokke is, naamlik koringprodusente, meulenaars, bakkerye, vakbonde, verbruikers en die regering wat met beleid en kwessies van onderlinge belang te doen het.

3. Nasionale strategie
Raadpleeg hierdie opskrif in die hoofstuk oor Graan en Oliesade.

International Trade Administration Commission of South Africa (ITAC) Tel. 012 394 3590 / 0861 843 384 www.itac.org.za

Nasionale Landboubemarkingsraad Tel. 012 341 1115 www.namc.co.za

571

Strategiese plan vir die bedryf


Die Suid-Afrikaanse koringbedryf se missie is om langtermynvoorkeurverskaffers van koring, koringmeel en ander koringprodukte op die plaaslike mark en in geselekteerde internasionale markte te word. Dit beteken dat die bedryf noodwendig aan die vereistes en kernmerke van sy teikenmarkte moet voldoen. Na omvattende analises en volgehoue besprekings tussen al die rolspelers is n aantal doelwitte gesTel. Werk met die regering en regeringsorganisasies saam om hulle aktiewe steun te verkry ten einde die kort en langtermyndoelwitte van die bedryf te verwesenlik. - Handel en tariewe - Gehalte en standaarde - Inligting - Navorsing - Infrastruktuur - Algemene regeringsake Ondersteun die hele waardeketting om die beste paktyke en standaarde in plek te stel sodat prestasie deurgaans gemeet kan word. - Opleiding (ontwikkel toepaslike vaardighede in alle sektore) - Tegnologie (maak gebruiik van wreldklastegnologie) Identifiseer internasionale bemarkingsgeleenthede en moniteer en analiseer handelsooreenkomste tot voordeel van die bedryf. - Bring n uitvoerraad/gesamentlike aksiegroepe op die been. - Raak by die Nepad-inisiatief betrokke. - Werk saam met die regering in handelsooreenkomste. - Verkry toegang tot n internasionale databasis. - Ontwikkel vaardighede om invoer /uitvoerkwessies te kan hanteer. - Doen navorsing oor tariefbeleidsrigtings. Help met die ontwikkeling van en deelname aan klein, medium en mikrobesighede, swart ekonomiese bemagtiging en besighede met vroue as eienaars in die bedryf. - Bestee geleenthede uit aan bogenoemde groepe. - Verskaf tegniese en bestuurshulp. - Werk met die regering saam om finansile en tegniese bystand te verleen. - Bied opleiding aan. - Verleen hulp met die verkryging van insette. - Verleen hulp met logistieke probleme en die bemarking van hulle produkte. Bron: Plan vir die koringbedryf

Graan SA Tel. 056 515 2145 www.grainsa.co.za Die Boere-ontwikkelingsprogram van hierdie instansie sluit n weeklange inleiding tot die produksie van koring in. Besonderhede kan gevind word in die hoofstuk oor steun aan boere. Grain Training Institute Tel. 012 656 1870 info@gtinstitute.co.za LNR Kleingraaninstituut Tel. 058 307 3507 / 3400 Opleiding word op versoek verskaf: indien enigiemand belangstel, stel die LNR-KGI n opleidingsprogram saam. Benewens opleiding bied die Kleingraaninstituut ook n aantal ander dienste aan, byvoorbeeld

plantontleding, laboratoriumtoetse om koringgehalte te bepaal, ensovoorts. Besonderhede is beskikbaar op www.arc.agric.za. Suid-Afrikaanse Graanlaboratorium (SAGL) Tel. 012 349 2683 www.sagl.co.za Stellenbosch Universiteit Departement Agronomie Tel. 021 808 4803 browne@sun.ac.za Departement Voedselwetenskap Tel. 021 808 3578 voedselw@sun.ac.za Universiteit van die Vrystaat Departement Plantwetenskappe Tel. 051 401 2514 Faks: 051 444 5945 plantsciences@ufs.ac.za

5. Publikasies en webtuistes
Die volgende publikasies, ook beskikbaar in Afrikaans, is by die LNR se Kleingraaninstituut beskikbaar: Wheat Diseases in South Africa Field guide for the identification of wheat insects in South Africa Guidelines for the production of small grains in the summer rainfall region Guidelines for the production of small grains in the winter rainfall region

The guidelines for the production of small grains in the summer rainfall region en Guideline for the production of small grains in the winter rainfall region is hoogs omvattende en noodsaaklike publikasies. Onderwerpe sluit in die bestuur van koringproduksie (bv. die bereiking van oesteikens), riglyne vir grondbewerking, riglyne vir keuse van kultivar, bemestingriglyne, en onkruid- en insekbeheer. Raadpleeg www.arc.agric.za vir bogenoemde publikasies of skakel 058 307 3507. Besoek die SAGIS-webtuiste, www.sagis.org.za vir statistiek (nasionale voorraad, produsentaflewerings, invoer, uitvoere, verbruik, weeklikse pariteitspryse, historiese inligting, ens.) Raadpleeg www.sagl.co.za vir besonderhede oor nasionale koringoesgehalte asook die gehalte van ingevoerde koring. Vind die Technical Manual: Karnal Bunt of Wheat by www.daff.gov.za. n Koringmuseum, een van slegs drie van sy soort in die wreld waar die geskiedenis van koring uitgebeeld word, kan besoek word op Morreesburg (Wes-Kaap). Skakel 022 433 1093 of e-pos kormuseum@moorreesburg.net.

4. Opleiding en navorsing
Sien hierdie opskrif in die hoofstuk oor Graan & Oliesade. In die Plan vir die Koringbedryf word opleiding vir die koring-tot-broodketting (produkvernuwing, multi-vaardighede en bemarking) erken as intrinsieke deel van die toekomstige werkwyse. Die Wintergraantrust is verantwoordelik vir die allokasie van befondsing en die evaluering van relevante navorsingsprojekte in die wintergraanbedryf. Sedert 1998 is statutre heffings op die verkope van wintergraan gehef om die Wintergraantrust te finansier. Die LNR (Landboukundige Navorsingsraad) se Kleingraaninstituut op Bethlehem bestuur die navorsing oor koring en ander wintergraansoorte.

6. Maatskappye wat betrokke is


Vir n uitgebreide lys, besoek www.sagis.org.za kies List of Co-workers en dan die Wheat-opsies.

572

Albany (Tiger Brands) Tel. 011 305 2300 www.tigerbrands.co.za Blue Ribbon (Premier Foods) Tel. 011 565 4300 www.blueribbon.co.za Buhler Tel. 011 801 3500 www.buhlergroup.com Grain Training Institute Tel. 012 656 1870 info@gtinstitute.co.za Grainco (Edms) Bpk Tel. 021 807 8900 www.graincosa.co.za GWK Bpk Tel. 053 298 8200 www.gwk.co.za JSE Beperk Kommoditeitsderiwatiewe Tel. 011 520 7535 www.safex.co.za K2 Agri Klein Karoo Seed Marketing Tel. 044 203 5180 www.seedmarketing.co.za Kaap Agri Tel. 022 482 8000 www.kaapagri.co.za Louis Dreyfus Africa Tel. 011 217 5304 www.louisdreyfus.co.za

Moorreesburgse Koringboere (Edms) Bpk Tel. 022 433 8300 www.mkb.co.za OVK Bpk Tel. 051 923 4509 www.ovk.co.za Pannar Seeds Tel. 033 413 9500 www.pannar.com Plantkor Tel. 036 468 1309 www.plantkor.co.za Sasko (Pioneer Foods) Tel. 022 482 7272 www.sasko.co.za Senwes Tel. 018 464 7800 www.senwes.co.za Southern African Grain Laboratory (SAGL) Tel. 012 349 2683 www.sagl.co.za Suidwes Tel. 018 581 1000 www.suidwes.co.za Sunbake (Foodcorp) Tel. 012 327 0933 www.sunbake.co.za

Voor 1994 was die land onder n gereguleerde landbouregime in staat om al die koring te kweek wat dit nodig gehad het. Die blootstelling van die ekonomie aan internasionale mededinging het druk geplaas op plaaslike boere namate voedselinvoer toegeneem het. In die lig daarvan dat produksiekoste hor was as die prys van ingevoerde koring het baie boere hul grond vir alternatiewe doeleindes begin benut. Die produsente het aangevoer dat die regering n strategie moet aanvaar wat kan lei tot volhoubaarheid in die koringverbouingsektor. Regeringsbeskerming kan die vorm aanneem van jaarlikse prysbepaling soos wat in die verlede deur die landboubeheerrade gedoen is om n winsmarge vir boere te verseker. n Ander moontlikheid is om die invoertarief op koring te verhoog. Die huidige tarief is 2%, maar kan ingevolge die rels van die Wreldhandelsorganisasie tot meer as 70% verhoog word. Ander voorstelle sluit in dat boere meer betrokke kan raak by die bemarking van produkte en die waardeketting, en dat produsente kan teruggaan na die koperasiestelsel sodat voorrade beter bestuur kan word.
Bron: Farmers Weekly 14 Augustus 2009 p 29.

8. Internasionale sakeomgewing
Die VN se Voedsel- en Landbou-Organisasie (UN Food and Agriculture Organisation FAO) lys die wreld se top tien koringprodusente as: China, Indi, die Verenigde State, Rusland, Frankryk, Kanada, Australi, Duitsland, Pakistan en Turkye. Die internasionale mark vir koring en koringmeel is vir n lang tyd skeefgetrek deur regeringsintervensie by wyse van maatrels soos direkte produsentondersteuning en uitvoersubsidies, hoofsaaklik gemik op instandhouding van nasionale produksievermons en verwydering van surplusproduksie. Ten einde die mededingingsvoordeel te behou vir hul waarde-toevoegende meulens- en bakkerysektore, word uitvoerterugbetalings wat meestal gebaseer is op koringinhoud deur sommige groot koringproduserende lande betaal. Hierdie situasie maak dit moeilik vir ontwikkelende lande, veral Suid-Afrika, om internasionaal mee te ding aangesien ons prys sonder subsidies hor is as di van koring wat deur ontwikkelde lande geproduseer word. Die Suid-Afrikaanse koringbedryf het sy doelwitte in ooreenstemming gebring met die regering se NEPAD-inisiatief deur in ander Afrikalande te bel om die ekonomie daar te verbeter en om die Suid-Afrikaanse bedryf in die streek te bevorder. Hierdie prestasies of beleggings weerspiel die bedryf se verbintenis tot groter internasionale mededingendheid. Die koringbedryf werk nou saam met die regering ten opsigte van vrye handelsooreenkomste wat bestem is om die bedryf se status plaaslik en internasionaal te versterk. Die bedryf speel ook steeds n belangrike rol op internasionale vlak met die oog daarop om die landbousektor meer mededingend te maak, in ooreenstemming met die Wreldhandelsorganisasie se ooreenkoms vir die liberalisering van handel. Besoek die SAGIS-webtuiste elke tweede werksdag gedurende die week na 12:00 vir die jongste inligting oor invoere/uitvoere. Raadpleeg ook die Monthly Bulletin op die SAGIS-webtuiste vir die jongste inligting. Die invoertarief word weer sedert Desember 2008 gebaseer op die drieweeklikse bewegende gemiddelde HRW No2 Vab-prys. Ingevoerde koring word vir bakdoeleindes gebruik. Die land se vernaamste handelsvennote vir ingevoerde koring is Argentini, die VSA, Australi, Duitsland en Kanada. Surplus-koringvoorrade word uitgevoer nadat voorsiening gemaak is vir plaaslike verbruik. Koring word na die SAOGstreek uitgevoer. Die uitvoer van toegevoegde-waarde-koringprodukte na hierdie lande het oor die jare toegeneem. Die meeste uitvoere van koringprodukte is bestem vir Mosambiek, Malawi en Zimbabwe.

7. Plaaslike sakeomgewing
Die Suid-Afrikaanse koringbedryf is tans een met die meeste vryheid in die wreld. Tot 1997 was koringpryse vasgestel, invoere en uitvoere is beheer en meulenaars was verplig om al die plaaslik geproduseerde koring in te neem. Sedert deregulasie (n 1997) is die enigste beskerming wat die bedryf geniet in die vorm van tariewe. Die bemarkingseisoen vir koring in Suid-Afrika begin op 1 Oktober en eindig op 30 September van die volgende jaar. Die enigste regeringsintervensie in die mark is die tarief op koringinvoere. Die bedryf funksioneer in n vryemarkomgewing waar vraag en aanbod die deurslaggewende prysbepaler is. n Statutre heffing is van toepassing op bemarking ingevolge die Wet op Landbouprodukte (R9.00 per ton koring) om navorsing en die beskikbaarstelling van inligting te finansier. Vergelyk die SWOT-analise van Rolspelers in die Waardeketting, dws koringprodusente, infrastruktuur, leweransiers en handelaars in die Plan vir die Koringbedryf. Die Nasionale Meulenaarskamer publiseer jaarliks n lys voorkeurkultivars wat in drie kategorie verdeel is: kultivars vir droland-produksie (sonder besproeiing) in die noorde, kultivars vir produksie in die suide, en besproeiingskultivars. Die lys is beskikbaar by www.grainmilling. org.za. Sou u enige navrae h, kontak Jannie de Villiers by 012 663 1660 of by info@grainmilling.org.za.

573

9. Punte wat vir die boer van belang is


Vind die tegniese inligting op die LNR-webtuiste www.arc.agric.za. As n land wat gereeld koring invoer, is Suid-Afrika en sy koringbedryf ten volle gentegreer in die wreldwye koringmark wat toenemend gekonsentreerd en gesofistikeerd geraak het, en daar is baie veranderlikes wat in ag geneem moet word. Wisselkoersfluktuasies hou byvoorbeeld n uitdaging in vir selfs die mees gesofistikeerde boere om doeltreffend te beplan en hul boerdery winsgewend te hou. SAFEX is n nuttige hulpmiddel as skans teen wisselkoersrisiko, maar die minimum hoeveelhede wat vereis word om op SAFEX te verhandel, maak dit minder toepasbaar vir klein opkomende boere. Hoewel transformasie van die bedryf belangrik is vir langtermynvolhoubaarheid in Suid-Afrika, moet hierdie transformasie op ekonomies haalbare wyse bewerkstellig word. Die aard van koringproduksie en sy waardeketting maak dat produksie op klein skaal onlewensvatbaar is. Dit is feitlik verseker beter om groter, meer gesofistikeerde opkomende kommersile boere te help om die bedryf op lewensvatbare wyse te betree. Dit nie raadsaam om boere wat primr op bestaansvlak aktief is, aan te moedig om hul skaars hulpbronne in n kwynende bedryf te investeer nie.
Bron: Aangepas uit n verslag in opdrag van die Koringforum oor n ondersoek na die potensile betreding van en geslaagde deelname van opkomende swart boere aan koringproduksie. Kontak die Koringforum (besonderhede onder opskrif 2).

Oesgewasse en tuinboukunde
Kruie en speserye
Kyk ook die hoofstuk Essensile- en groente-olies en Inheemse medisinale plante

1. Oorsig
Kruie en speserye word gebruik om ons voedsel geuriger en smaakliker te maak. Dit is hierdie geure en smake wat mettertyd met bepaalde streke, lande en kontinente vereenselwig word. Die toenemende vraag na natuurlike geurmiddel in ontwikkelde lande hou geweldige potensiaal vir speseryboere in. Speserye sluit onder meer peper, gemmer, kaneel, naeltjies, paprika en neutmuskaat in. Kruie en speserye word vars, gedroog en in mengsels by die voorbereiding van voedsel en dranke gebruik. Omdat daar so n groot verskeidenheid is, moet n boer deeglike marknavorsing onderneem om te besluit watter gewas om te verbou. Kruie en speserye word ook gebruik om siektes te behandel. Dit word deur plantterapeute (wat kruiegeneesmiddels aanwend) en homeopate gebruik om n groot verskeidenheid gesondheidsprobleme te behandel. Essensile olies (kyk die afsonderlike hoofstuk) word uit kruie en speserye gemaak. Dit word gebruik as geurmiddels in tandepasta, dranke, lekkers, roomys en voedselsoorte, asook in kosmetiese produkte, parfuum en higineprodukte. Dit word ook vir nuwe doeleindes in die landbou gebruik, bv. as organiese plaagdoder, en in veeartsenykundige produkte soos insekafweermiddels en veiliger vlooi- en bosluismiddels. Dit word ook vir nywerheidsdoeleindes aangewend, bv. in produkte soos waspoeier en poleermiddels. Die grootste verskeidenheid olies word in die aromaterapiebedryf gebruik, en kruie en speserye word ook toenemend in die farmaseutiese bedryf aangewend.
Bronne: SAEOPA and www.naturalnutrition.co.za

Die LNR se Kleingraaninstituut het n besonder aktiewe program vir die ondersteuning van boere, en hulle het baie projekte wat op die opkomende boere gemik is. Die kordineerder is dr Eric Morojele by 058 307 3451 / 3427 of 076 378 0382. Die LNR-KGI (ARC-SGI) het n geskeduleerde opleidingskursus, gewoonlik in Oktober, wat spesifiek gemik is op studente en voorligtingsbeamptes wat met opkomende boere werk. Sien publikasies wat beskikbaar is onder Publikasies en webtuistes, wat vroer in hierdie afdeling behandel is. Die LNR se webtuiste is www.arc.agric.za. Kies die Institutes-opsie en soek vir ARC-SGI. Daar is hoogs nuttige antwoorde op vrae van kwekers.

2. Verenigings wat betrokke is


Die Vereniging van Essensileolie-produsente van SuiderAfrika Southern African Essential Oil Producers Association (SAEOPA) Karen Swanepoel Tel. 082 785 8700 Die Gesondheidsproduk- saeopa@gmail.com assosiasie van Suider-Afrika (HPA) http://safarmer.net/SAEOPA verteenwoordig die meeste van die vervaardigers en verspreiders van Suid-Afrikaanse Vereniging van komplementre en tradisionele Kruiepraktisyns Connie Meyer medisyne in Suider-Afrika. Tel. 021 976 5200 www.herbalpractitionerssa.co.za Die Homeopatiese Vereniging van Suid-Afrika South African National Halaal info@hsa.org.za Authority www.hsa.org.za Tel. 0861 786 111 Die amptelike verteenwoordiger www.sanha.org.za van die homeopatiese professie in Klik op die kiesopsie Spices & Suid-Afrika. Condiments.n. Die Gesondheidsprodukassosiasie van Suid-Afrika The Health Product Association Of South Africa Tel. 011 789 4464 www.hpasa.co.za North West Chilli Growers Association Tel. 014 543 4501

Ons dank aan Leon du Plessis en SAGIS vir terugvoer oor die konsephoofstuk.

3. Opleiding en navorsing
Raadpleeg ook die hoofstuk Essensile- en groente-olies

574

Agribusiness in Sustainable Natural African Plant Products (ASNAPP) Tel. 021 808 2965 petrusl@sun.ac.za www.asnapp.org Die Departement KwaZulu- Natal Dr. Maria de Figueiredo Tel. 033 355 9156 Maria.Figueiredo@kzndae.gov.za KARWILConsultancy Willie Alberts 072 929 7080 karwil888@gmail.com

Stellenbosch Universiteit Departement Hortikultuur Tel. 021 808 4900 hortsci@sun.ac.za

Kry hierdie nuusbriewe:


Herb e-news (van herb@herbherbert.com) Di-Di se Original and Only Bouquet Garni Herbs Newsletter (bgarni@mweb.co.za): log in by www.herb.co.za om dit te lees. Barefoot Herbs nuusbrief. Besonderhede op www.barefootherbs.co.za

Departement Voedselkunde Tel. 021 808 3578 Landbou, voedselw@sun.ac.za Suid-Afrikaanse Kollege vir Kruiemedisyne en Gesondheid South African College of Herbal Medicine and Health Tel. 011 463 2363 sachm@icon.co.za www.herbalcollege.co.za Die kollege bied kursusse in kruiekennis en voedingsleer, aromaterapie en die verbouing van medisinale kruie aan. Suid-Afrikaanse Kruieakademie South African Herb Academy Tel. 012 819 1049 www.herbclass.com

Publikasies:
Daar is n aantal brosjures oor kruie en speserye beskikbaar (klik by www.daff.gov.za op Publications), waaronder: Cultivating ginger, Cultivating pepper, Production guidelines: basil, Production guidelines: Peppermint, en so meer. Kontak SAEOPA in verband met hul beplande handleiding oor die landboukundige vereistes vir essensile-oliegewasse, wat deur SAEOPA en DAFF uitgegee gaan word. Matskappye wat betrokke is voorsien handleidings vir kwekers bv. SAKATA by 011 548 2800. Bekom die Handbook of herbs and spices (drie verskillende volumes) van KV Peter. Dit is deur die Woodhead-CRC uitgegee, en dit is noodsaaklik vir diegene wat met die studie, verbouing, handel en gebruik van kruie en speserye gemoeid is. Kontak Academic Marketing by tel. 011 447 7441. Daar word n gids oor die landbouvereistes vir essensile-olie-gewasse beplan, wat deur SAEOPA en die Nasionale Departement Landbou gepubliseer sal word. Kontak SAEOPA vir meer besonderhede. Die South African journal of natural medicine is daarop gemik om inligting te voorsien aan lede van die publiek en praktisyns wat in alle aspekte van natuurmedisyne belangstel. Al die artikels is geskryf deur professionele mense wat praktiese ervaring op hul gekose terreine opgedoen het. Raadpleeg egter eers u geneesheer voordat u u op enige selfmedikeringsprogram begeef. Holistiese geneesmiddels kan kragtig wees! Kontak 021 880 1444. Vind publikasies deur Margaret Roberts by www.margaretroberts. co.za, of kontak haar by tel./faks 012 504 1729. Back to Eden deur Jethro Klosse (Lotus-uitgewers) is n noodsaaklike handboek vir diegene wat in kruiekunde en tradisionele geneesmiddels belangstel.

Navorsing en opleiding oor essensile olie, medisinale plante en nywerheidsgewasse, en landbouadvies vir SAEOPA. LNR-ITSG (Instituut vir Tropiese en Subtropiese Gewasse) Tel. 013 753 7000 infoitsc@arc.agric.za Pico-Gro Tel. 011 314 1029 erikao@telkomsa.net www.pico-gro.co.za

Kruiekundestudieprogramme wat deur middel van afstandsonderrig aangebied word. Kontak die akademie vir besonderhede oor al Pico-Gro lei voorligtingsbeamptes die kursusse en modules. vir die regering op, en opkomende boere vir die WNNR. Die Universiteit van die Wes-Kaap maatskappy voorsien ook opleiding Skool van Natuurmedisyne aan maatskappye en individue in Tel. 021 959 3064 hul private hoedanigheid. www.uwc.ac.za Verskeie maatskappye wat betrokke is, bied werkwinkels en opleiding aan. Die beskikbare nuusbriewe (kyk afdeling 4) bevat dikwels nuus hieroor, soos ook die landbouweekblaaie. Een persoon bied werkwinkels aan waarby n handleiding asook vyf produkte (uit n reeks moontlike skoonheidsmiddels) ingesluit word. E-pos jeanne@asiachem.co.za of skakel 084 584 0809 vir meer inligting.

Op die web:
Besoek www.agis.agric.za vir aantekeninge oor smeerwortel, koljander, gemmer, peper, peperment en groenment, borrie en basiliekruid. n Kruie-ensiklopedie verskyn by www.ageless.co.za. Vind by www.herbalafrica.co.za inligting oor kruie. Artikels deur Ivor Hughes verskyn by www.scienceinafrica.co.za, www.herbdatanz.com en elders. Die seisoenskaart is te vinde by www.naturalnutrition.co.za. www.herb.co.za Di-Di Hoffman se Timeless Herb Secretswebtuiste. Artikels oor boere, skakels, gewilde onderwerpe, ens. www.ballstraathof.co.za - soek die Herbs-opsie op die kieslys (vir die gebruike van verskillende kruie) en die Sowing guide.

4. Publikasies en webtuistes
LNR publikasies:
LNR-ITSC-publikasies: Herbs Grow your own First Aid Kit Herbs for the Garden/Kruie vir die Tuin The Cultivation of Ginger in SA Kontak hulle by tel. 013 753 7000 of e-pos infoitsc@arc.agric.za. Skakel 012 842 4000 of e-pos stoltze@arc.agric.za vir die volgende publikasies, wat by die LNR se Instituut vir Landbou-Ingenieurswese beskikbaar is: Processing of Herbs and Spices (cinnamon, paprika, jojoba, parsley) Processing of Field crops (chilli, bell peppers, tomatoes) Oil processing in South Africa Oil seed processing using the ram press The extraction of essential oils from herbaceous materials by steam distillation Die LNR-Roodeplaat verskaf publikasies wat in die kruie en speseryekategorie van belang is, bv. The cultivation of parsley, The cultivation of culinary herbs in South Africa, Production of coriander in South Africa, The cultivation of chillies, ens. Kontak hulle by 012 841 9611 of stuur n faks aan die skakelbeampte by 012 808 0844.

n Aantal internasionale webtuistes:


www.ifeat.org International Federation of Essential Oils and Aroma Trades (IFEAT) www.indianspices.com Indi se Speseryeraad: n gids van Indiese maatskappy wat speserye uitvoer, kan van hulle bekom word. www.gnatrading.com aantekeninge oor verskillende speserye www.thespicehouse.com handelaars van voortreflike kruie, speserye en geurmiddels in die VSA www.spiceadvice.com n speserye-ensiklopedie www.gardeningherb.com honderde artikels, aantekeninge en skakels www.herbnet.com vir enigiets wat met kruie te doen het n VSAwebtuiste www.herbs.org - Herb Research Foundation (USA) www.herbherbert.com n Australiese webtuiste: notas vir tuiniers, kleinhandelaars en kwekers www.herbdatanz.com Nieu-Seeland www.herbalgram.org n aanlynhulpbron vir kruienuus en -inligting, aangebied deur die American Botanical Council www.newhope.com New hope natural media aanlyn www.betucare.com boegoekruiefonfeinwater Aantekeninge oor metgesel-aanplanting verskyn by www. greenenergyherbals.co.za, www.richters.com (Kanada), www.ibiblio. org (VSA).

575

5. Maatskappye wat betrokke is


Abba Moosa Wholesalers Tel. 031 209 1125 www.orientaldelight.co.za Afriplex Tel. 021 872 4976 riaan@afriplex.co.za www.afriplex.co.za Agribusiness in Sustainable Natural African Plant Products (ASNAPP) Africa Tel. 021 808 2965 petrusl@sun.ac.za www.asnapp.org Herbs-a-plenty Tel. 082 562 2343 / 082 338 8292 www.herbs-aplenty.com Herbal Africa Tel. 011 673 1692 www.herbalafrica.co.za Icy Herbs Tel. 051 943 0317 www.icyherbs.co.za iLembe District Municipaity Tel. 032 437 9512 Mike.Newton@ilembe.gov.za

Die Ontwikkelingsbank van Suider-Afrika Tel. 011 313 3911 www.dbsa.org

Kwekers en verskaffers van plante/ saailinge

Landbougerigte ontwikkeling, Innovation Africa bemarking, steun, navorsing en www.innovation-africa.com opleiding n wreldwye handelsmaatskappy wat in die verkryging, voorsiening Apha Seeds en kweek van medisinale kruie, olies Tel. 016 366 0616 en tinkture uit Afrika spesialiseer. aphaseeds@lantic.net Barefoot Herbs Tel. 082 415 3743 www.barefootherbs.co.za Bouquet Garni Tel. 012 808 1044 Cape EOS (Essential Oils Services) Fanie Pienaar 082 338 8292 www.cape-eos.co.za The Cape Herb and Spice Company Tel. 021 701 5140 www.capeherb.com Chilli Africa Tel. 082 820 8986 www.chilliafrica.co.za Crown National Tel. 011 201 9000 www.crownnational.co.za Deli Spices Tel. 021 505 2000 www.delispices.co.za Essential Herbs Tel. 082 922 3066 / 082 463 1360 www.essentialherbs.co.za Gauteng Economic Development Agency (GEDA) Mudunwazi Baloyi Tel. 011 833 8750 Grassroots Group Tel. 023 232 0506 www.grassrootsgroup.co.za Green Energy Herbals Tel. 021 572 3717 www.greenenergyherbals.co.za Jacklin Organics BK Tel. 017 844 1589 www.jacklinorganic.co.za Gesertifiseerde gedroogde brandrissies en basiliekruid, ens. KARWILConsultancy Willie Alberts 072 929 7080 karwil888@gmail.com Ontwikkel bedryf. sakeplanne vir die

Red n Jucy Tel. 031 767 2096 Die bank steun paprikaverbouing in rednjucy@iafrica.com Keiskammahoek in die Oos-Kaap. SAKATA Seeds Tel. 011 548 2800 PaprieX Tel. 012 250 2676 Stotazel (Pty) Ltd www.papriex.com Tel. 044 272 8349 / 082 454 1035 Peppadew International Unilever Tel. 011 516 4202 www.peppadew.com Tel. 031 570 3000 www.unilever.co.za Pico-Gro sien bl. 627 Tel. 011 314 1029 www.pico-gro.co.za

6. Internasionale sakeomgewing
Afrika se lae per capita inkomste, veral onder die landelike bevolking, kan regstreeks aan die probleme van armoede en voedselskaarste gekoppel word. Landbou is dus n kritieke middel tot ekonomiese groei, of dit het die potensiaal om dit te word. Kleinskaalprodusente in hoofstroomlandbou het egter met verskeie probleme te kampe: onder andere dalende pryse vir tradisionele gewasse, geen toegang tot kapitaal nie, en die feit dat die mark onder andere deur groot kommersile ondernemings oorheers word. Alternatiewe gewasse in die vorm van natuurplante is baie meer geskik vir die skepping van lewensvatbare landbou-ondernemings in landelike gemeenskappe. In die eerste plek kom inheemse Afrika-plante natuurlik voor en is dit relatief maklik om kommersieel te verbou. Tweedens is die produksie van natuurplante arbeids- eerder as kapitaalintensief, wat die kapitaalinvestering verlaag terwyl dit terselfdertyd n groot werkskeppingspotensiaal het. In die derde plek het die Afrika-gemeenskap uitgebreide kennis van inheemse plante, wat n natuurlike mededingende voordeel in hierdie sektor skep. Gunstige marktoestande in die sektor vir natuurplante steun ook die betrokkenheid van kleinskaal-verskaffers. Die wreldwye nutraseutiese mark alleen is na raming jaarliks $60 duisendmiljoen werd wat die verkope van dieet- en maaltydaanvullings, asook spesialiteitsprodukte betref. Daar is ook n toenemende vraag na organiese en natuurprodukte soos kruietee, essensile olies, kruie en speserye, plantgeneesmiddels en plantskoonheidsmiddels. Hierdie groei word ondersteun deur n wreldwye wegswaai van sintetiese produkte na produkte wat op n natuurlike, gesonde, volhoubare wyse geproduseer en billik verhandel word. Afrika het maar pas begin om die feitlik onbeperkte ekonomiese potensiaal van sy natuurlike botaniese erfenis te benut. Om die volle voordeel daarvan te geniet, moet baie meer gedoen word om gewasse te kommersialiseer, waardetoevoeging op die Afrika-bodem te verhoog, en op geleenthede vir die ontwikkeling van nuwe markte te kapitaliseer. Om hierdie gewasse in die hoofstroming van die mark bekend te stel, hou n groot uitdaging in, maar dit kan gedoen word indien die regte steun ontvang word.

Laughing Pumpkin Farming Tel. 083 625 3695 dlawry@telkomsa.net Die maatskappy versoek boere met landerye onder besproeiing om rissieprodukte op kontrak te kweek. Margaret Robertskruiesentrum Tel. 012 504 1729 / 071 161 6441 www.margaretroberts.co.za Natpro Spicenet Tel. 031 705 4118 www.paprika-sa.com Neltropica Rachel Maartens 082 345 5681 rakker@neltropica.co.za Professionele dienste ten opsigte van die droging en verwerking van landbouprodukte. Inligting en opleiding is beskikbaar. Norgrow International www.norgrow.com

Internasionale handelsorganisasies
International Chamber of Commerce www.iccwbo.org European Spice Association mcosta@fdf.org.uk Finnish Food Industry Federation www.etl.fi/english COVIB (Syndicat National des Transformateurs de Poivres, Epices, Aromats et Vanille) covib@wanadoo.fr Fachverband der Gewrzindustrie eV verbaendebuero@t-online.de AIIPA (Associazione Italiana Industrie Prodotti Alimentari) www.aiipa.it

576

International Trade Centre UNCTAD/WTO (ITC) www.intracen.org DIPO (Danish Import Promotion Office for Products from Developing Countries) www.dipo.dk GTZ Deutsche Gesellschaft fr Technische Zusammenarbeit (GTZ) GmbH www.gtz.de ICE Italian National Institute for Foreign Trade www.ice.it CBI (Centre for Promotion of Imports from developing countries) www.cbi.nl Norad (Norwegian Agency for Development Co-operation) www. norad.no SIDA (Swedish International Development Co-operation Agency) www.sida.se SIPPO (Swiss Import Promotion Programme) www.sippo.ch OTA (Organic Trade Association) North America www.ota.com
Bronne:ASNAPP and SAEOPA

Oesgewasse en tuinboukunde
Mielies
Lees in samehang met die hoofstuk oor graan en oliesade.

1. Oorsig
Mielies, veral wit mielies, is een van Suid-Afrika se belangrikste landbouprodukte, wat deur miljoene mense in Suidelike Afrika as stapelvoedsel gebruik word. Geel mielies is ook die belangrikste bestanddeel in voerrantsoene vir melk- en vleisbeeste, asook vir pluimveeen eierproduksie. Mielies word in die meeste dele van Suid-Afrika geproduseer. Die belangrikste gebiede vir kommersile produksie is egter die provinsies Vrystaat, Noordwes en Mpumalanga. Mielies word hoofsaaklik tussen middel-Oktober en middel-Desember geplant. Die renvalpatroon en ander weersomstandighede in n betrokke seisoen bepaal die plantperiode asook die lengte van die groeiseisoen. Statistiek (bv. oesberamings, invoere/uitvoere, ens.) kan op die webtuiste van die nasionale Departement van Landbou gevind word klik op die Publications-opsie by www.daff.gov.za en ook op die webtuiste van die Suid-Afrikaanse Graaninligtingsdiens www.sagis.org.za Die plaaslike verbruikvereistes vir mielies is ongeveer 6 824 800 ton per jaar. Die meeste mense dink net aan mielies as n ontbytgraankos of pap. In verwerkte vorm word dit egter ook aangetref as brandstof (etanol) en stysel. Stysel behels op sy beurt ensimatiese omsetting in produkte soos sorbitol, dekstrien, sorbien- en melksuur, en kom voor in huishoudelike artikels soos bier, roomys, stroop, skoenpolitoer, gom, vuurwerk, ink, batterye, mosterd, skoonheidsmiddels, aspirien en verf. Die olie van die embrio word in kookolie, margarien en slaaisouse gebruik. Die proteen, omhulsels en oplosbare deel van die mieliekorrel word in diere- en pluimveevoer gebruik.
Bron: Field Crops: Maize Production (Infopakkie beskikbaar van die Departement van Landbou)

7. Nuus met betrekking tot opkomende boere


Aangesien baie kruie en speserye veral vir verbouing op klein skaal geskik is (baie daarvan is korttermyn-gewasse), kan hulle baie waarde inhou vir kleiner produsente en ook vir boere met beperkte hulpbronne in landelike gebiede landswyd. Lande soos China en Indi is goeie voorbeelde van gebiede waar kleinboere met die produksie van essensile olies sukses behaal het. Kruie en speserye is ideaal vir landelike gebiede, veral indien dit plaaslik gedroog word. Dit verminder die volume wat vervoer moet word, en die gedroogde produk kan geruime tyd in koel, dro toestande geberg word. Die voordele van essensile-olie-gewasse is eindeloos. Die rede waarom dit as gewas nie so gewild is nie, is omdat daar n gebrek aan basiese landbou- en bemarkingsinligting is, en vanwe die onkunde en uitbuiting van boere wanneer dit by alternatiewe gewasse kom. Die meeste essensileolie-gewasse is relatief plaag- en siektevry, droogte- en risikobestand; die insetkoste is laag; dit het geen diefstalwaarde nie; en kollektiewe verbouing op klein plase is moontlik. Daar word n deurlopende poging aangewend om nuwe opkomende boere vir die bedryf te werf. Hierdie projekte oorvleuel met die terreine van die landbou, chemie, ekonomie, plantkunde, verbruikerswetenskap, toerisme, gesondheid, inheemse kennisstelsels en die sosiale wetenskappe. Meer mense uit ander dissiplines en fakulteite kan betrokke raak ter wille van die versterking van die bedryf, die landbougemeenskap en die land in die algemeen. In die stryd teen armoede het Unilever n vennootskap met die Ontwikkelingsbank van Suider-Afrika (OBSA) gesluit om volhoubare ontwikkeling deur middel van paprikaverbouing in Keiskammahoek in die Oos-Kaap te bevorder. Die Sidalukukhanya Agri-Business Development Project vir die gemeenskapsgebaseerde produksie van paprika is in Februarie 2009 van stapel laat loop, en het met die eerste oes saamgeval. Soos die naam te kenne gee, skep hierdie projek lig vir die landelike gemeenskappe in die Keiskammahoek-area. The OBSA voorsien befondsing ter bedrae van R11 398 000 oor n tydperk van drie jaar. Unilever voorsien saailinge en tegniese kundigheid en koop die paprika vir sy voedselafdeling aan, wat beteken dat hy n klaar, betroubare mark voorsien. Die Siyakholwa Development Foundation sal die gemeenskapsbetrokkenheid fasiliteer en die implementering van die projek fasiliteer. As strategiese vennote het die Universiteit van Fort Hare en die Fort Cox-landboukollege op verskillende vlakke kapasiteit en tegniese steun voorsien, van bestuurs- en finansile steun wat die aanwending van landbouleerlinge ingesluit het tot kapasiteitbou.
Bron: Persverklaring, 4 Februarie 2009 Ons bedank graag vir SAEOPA, Connie Meyer en Erika Oberholzer vir hul terugvoering oor die konsephoofstuk.

2. Rolspelers
Die besonderhede van baie ander rolspelers kan gevind word in die volgende hoofstukke: graan en oliesade, graanberging en hantering, veevoer, malbedryf en klein- en mikromeule. n Omvangryke lys rolspelers is ook te vinde op die SAGIS-webwerf, www.sagis.org.za kies die List of Co-workers en dan die Maizeopsie op die kieslys. ABC Africa Group Tel. 012 804 2033 www.abchansenafrica.co.za www.millingsupply.com AFGRI Tel. 012 664 8000 Tel. 017 624 1000 www.afgri.co.za African Micro Mills (Edms) Bpk Tel. 031 584 6250 www.africanmicromills.com Asgisa Eastern Cape Tel. 043 735 1673 http://asgisa-ec.co.za Bessemer Tel. 011 762 5341/2/3/4 www.bessemer.co.za Buhle Farmers Academy Tel. 013 665 4001 Buhler Tel. 011 801 3660 www.buhlergroup.com BASF Agriculture Tel. 011 203 2400 www.basf.co.za Capstone Seeds Tel. 033 330 4474 www.capstone.co.za

577

U kan inligting en kontakbesonderhede vind van die verskillende direktorate van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (Department of Agriculture, Forestry and Fisheries - DAFF)) onder die kieslysopsie Divisions by www.daff.gov.za Eco-Fert Tel. 021 979 1737 /975 0561 www.eco-fert.co.za Electrolee Tel. 012 347 9933 www.electrolee.co.za Graan SA (GSA) Tel. 056 515 2145 www.graansa.co.za Grain Training Institute Tel. 012 656 1870 info@gtinstitute.co.za GSI Group Africa (Edms) Bpk Tel. 011 794 4455 www.gsiafrica.co.za GWK Bpk Tel. 053 298 8200 www.gwk.co.za JAB Beperk Commodity Derivatives Tel. 011 520 7535 www.safex.co.za K2 Agri Tel. 044 203 5180 www.seedmarketing.co.za Kaap Agri Bpk Tel. 022 482 8000 www.kaapagri.co.za LNR-GCI (Grain Crops Institute) Tel. 018 299 6100 www.arc.agric.za Mielietrust Tel. 012 807 3958 www.maizetrust.co.za Groepe wat direk betrokke is by die bemarking van mielies en mielieprodukte word verteenwoordig deur die Tegniese Adviesforum of die Mielieforum, soos dit algemeen bekend staan. Monsanto SA Tel. 011 790 8200 www.monsanto.co.za

NWK Bpk Tel. 018 633 1002/3 www.nwk.co.za Omnia Nutriology Tel. 011 709 8888 www.omnia.co.za OVK Bpk Tel. 051 923 4500 www.ovk.co.za Pannar Tel. 033 413 9500 /83 www.pannar.com Plantkor Tel. 036 468 1309 www.plantkor.co.za Profert Tel. 018 293 3530 www.profert.co.za SA KALK & GIPS Tel. 012 914 5330 www.sakg.co.za Senwes Bpk Tel. 018 464 7395 / 437 www.senwes.co.za Suid-Afrikaanse Graaninligtingsdiens (SAGIS) Tel. 012 523 1400 www.sagis.org.za Stellenbosch Universiteit Departement Voedselwetenskap Tel. 021 808 3578 voedselw@sun.ac.za Suidwes Graan Tel. 018 581 1000 / 0800511475 www.suidwes.co.za Universiteit van die Vrystaat Departement Plantwetenskappe Tel. 051 401 2514 Villa Crop Protection Tel. 011 396 2233 www.villacrop.co.za Vrystaat Koperasie Beperk Tel. 058 863 8111 www.vkb.co.za Yara Tel. 021 913 3751 / 862 6617 www.yara.com Zinchem Tel. 011 746 5000 www.zinchem.co.za

www.sagis.org.za vir historiese inligting en statistiek (nasionale voorrade, produsentaflewerings, invoer, uitvoer, verbruik, weeklikse pariteitspryse, ens.) Besoek ook ander instansies se webtuistes, bv. www.graansa.co.za Skakels na die verskillende verenigings en tersaaklike bedryfsliggame ten aansien van graan en oliesade is beskikbaar op www.sagrainsoilseeds.co.za Maklik verstaanbare Infotoons is beskikbaar oor die onderwerp: The Cultivation of Maize. Besoek www.agis.agric.za kies eers die AGIS- en daarna die Skills Development-opsie op die keuselys. Vind die Technical articles-opsie by www.pannar.com. Ken die mielieplant is n omvattende boekie wat leiding gee oor mielies van die aanplanting tot die oes daarvan. Die resultate van mielienavorsingprojekte wat deur die Mielietrust befonds is, is beskikbaar by die administrateurs van die trust by llagric@mweb.co.za of op die Trust se webwerf by www.maizetrust. co.za www.sagl.co.za Nasionale gewaskwaliteit en ander nasionale projekte. Die National Corn Growers Association webwerf www.ncga.com www.cmegroup.com Chicago Board of Trade Hieronder is die struktuur van Field crops: Maize Profile, n infopakkie beskikbaar onder die Publications-opsie by www.daff.gov.za. n Meer omvattende dokument, Produksie van mielies, siektes en plae, is beskikbaar van die LNR -GCI.

INLEIDING
Morfologie, groei en ontwikkeling Wortelstelsel Blare Stam Infloressensie Mieliekop Mieliepit Groei en ontwikkeling

Aanpassing en produksiepotensiaal Klimaatsvereistes (temperatuur; water) Kultuurpraktyke Grondbewerking Uitwerking van grondbewerkingspraktyke op fisiese eienskappe van grond Fisiese eienskappe van grond wat deur grondbewerking benvloed word Uitwerking van grondbewerking op grond (infiltrasie en verdamping; ontkieming en wortelgroei; erosie) Implemente en grondbewerking Primre grondbewerkingimplemente (Skaarploe; skottelploe; beitelploe; tandploe) Sekondre grondbewerkingimplemente (Korsbreker; getande korsbreker; egge) Grondbewerkingstelsels (Geenbewerking; verminderde grondbewerking; konvensionele grondbewerking ens.) Grondvereistes Produksiepotensiaal

3. Publikasies en webwerwe
Sien ook die hoofstuk oor graan en oliesade

Production of maize, diseases and pests (CD) en die Maize Information Guide (MIG) is twee omvattende inligtingsbronne wat beskikbaar is van die LNR. Sien die kontakbesonderhede hierbo onder opskrif 2. www.daff.gov.za kies die Publications-opsie. Publikasies kan van die webwerf afgelaai word bv. Maize Profile; Field Crops: Maize Production; Production of Green Mealies; How to Store Grain ens.

578

Vestigingpraktyke Aanplantingsdatum Plantdiepte en planttegniek Kultivarkeuse Riglyne vir keuse van mieliekultivars Siekteweerstand Lengte van groeiseisoen Opbrengspotensiaal en aanpasbaarheid Vestiging Mieliekopvrugbaarheid Plantbevolking en rywydte

5. Internasionale sakeomgewing
Die mielieprys word bepaal deur die pryse van die Chicago Board of Trade (CBOT) www.cmegroup.com te gebruik (raadpleeg ook die hoofstuk oor Kommoditeitshandel). Met voedselpryse wat wreldwyd net al hoe hor neig, en n sterk vraag na mielies deur voedselmaatskappye, veeprodusente en etanolvervaardigers, word die produksie van Amerikaanse mielies as n kritieke faktor beskou. Besoek die webtuistes van CBOT en die National Corn Growers Association www.ncga.com Die mieliebedryf , deur die uitvoer van mielies en mielieprodukte, is n belangrike verdiener van buitelandse valuta vir Suid-Afrika. Mielies word uitgevoer na onder andere Zimbabwe, Tanzani, Japan, Mauritius, die Comore, Senegal, Madagaskar, Kaap Verde, Zambi, Mosambiek, Namibi, Botswana, Swaziland, Lesotho, Angola, Kenia, die DRK, Ghana, Malawi, Benin, Kameroen, Soedan, Mali, Indonesi, Iran en Tsjad. Suid-Afrika voer mielies van onder andere Argentini en die VSA in. Daar is tans geen invoertarief op mielies nie. Indien die 21-dagbewegende gemiddelde v.a.b.-prys van mielies in die VSA Golf vir 21 opeenvolgende VSA-handelsdae met meer as VSA$7/t. van die verwysingsprys van VSA$117,65/t. afwyk, word n nuwe tarief veroorsaak. Besoek die SAGIS-webtuiste elke tweede werksdag van die week na 12:00 vir bygewerkte invoer/uitvoer-inligting. Die Maandelikse Bulletin is ook n belangrike inligtingsbron.

Bemesting van mielies Toepassingsmetodes - Stikstof (N); Fosfor (P); Kalium (K); Sink (Cn) Onkruid Onkruidbeheermetodes (fisiese metodes; kultuurpraktyke; chemiese metodes) Beginsels van plaagbeheer Gentegreerde plaagbeheer (voorkomende beheer; verbouingsbeheer; biologiese beheer; insekweerstandige plante; rondewurmbeheer; besproeide mielies; drooglandmielies)

BESPROEIING
Oesproses Hand-oes Meganiese oes Produksiebestuurriglyne Groeistadium 0: van aanplanting tot plante opkom Groeistadium 1: vier blare oopgevou Groeistadium 2: agt blare oopgevou Groeistadium 3: twaalf blare oopgevou Groeistadium 4: sestien blare oopgevou Groeistadium 5: voorkoms van mieliebaarde en stuifmeelverspreiding Groeistadium 6 en 7: harde deeg Groeistadium 9: fisiologiese volwassenheid

Verstaan die ekonomie van die mieliebedryf


Sedert 1996 is die mieliemark n oop en gedereguleerde mark. Die pryse wat behaal word vir n oes, is soortgelyk aan dit wat in daardie stadium in die mark betaal word. n Hele aantal faktore benvloed hierdie prys: Die internasionale prys van mielies. Mense wil geld spaar. Indien hulle mielies teen n laer prys kan koop as wat u aanbied, sal hulle dit doen. Die huidige wisselkoers. Die balans tussen die Suid-Afrikaanse rand en die Amerikaanse dollar kan beteken dat dit dom is vir n meulenaar om u mielies te koop indien hy dit elders goedkoper kan bekom. Dit is hoekom die wisselkoers met sulke groot belangstelling dopgehou word. Plaaslike produksie (benvloed deur weerstoestande en aantal hektaar onder mielies verbou). Indien daar nie baie mielies beskikbaar is nie, sal baie mense u mielies wil koop en sodoende die prys opstoot. Plaaslike verbruik van mielies (gewoonlik redelik stabiele rondom 7 miljoen ton per jaar). Indien die vraag na mielies afneem, sal daar nie veel kopers vir u mielies wees nie en u sal tevrede moet wees met n laer prys. Produksievlakke in die SAOG-gebied (Suid-Afrika is gewoonlik die hoofbron van wit mielies vir hierdie lande in tye van n tekort). Indien baie mielies geproduseer is, sal die kopers in staat wees om elders aan te koop as u prys te hoog is. Voorraadvlakke (beide plaaslik en internasionaal). Hoeveel mielies is beskikbaar? Indien wit mielies ingevoer word om in die plaaslike vraag te voorsien, is pryse gewoonlik teen invoerpariteitvlakke (dit is die internasionale prys vermenigvuldig met die wisselkoers. Vervoer- en ander koste word daarna bygetel). Dit vind ook plaas wanneer plaaslike produksie min of meer gelykstaande is aan die plaaslike vraag of wanneer die totale aanvraag in die SAOGgebied gelykstaande is aan die streeksvoorraad of dit oorskry. Daarteenoor, indien wit mielies uitgevoer word na ander lande buite die SAOG-gebied, sal die prys heel moontlik gelykstaande wees aan die invoerpariteitprys (dit is die prys van mielies op die internasionale mark, vermenigvuldig met die wisselkoers; minus vervoer- en ander koste). Gevolglik sal die prys in tye van ho voorraad nader aan uitvoerpariteit wees, terwyl die prys in tye van n tekort nader aan invoerpariteit sal wees. Daar moet beklemtoon word dat inligting oor vooruitskouings en tendense van die fundamentele faktore die markpersepsies van handelaars benvloed en dat dit uiteindelik die prysvlakke benvloed. Geloofwaardige en tydige inligting, veral oor oesskattings, voorraadvlakke, invoere en uitvoere is dus van kardinale belang vir die behoorlike funksionering van die mark. Die prys van mieliemeel is onderhewig aan dieselfde tendens as mielies, hoewel daar n vertraging van etlike maande is.

4. Plaaslike sakeomgewing
Daar is steeds talle onontginde geleenthede in die sekondre markbedrywe, bv. etanolproduksie en proteenekstraksie. As ons in die mieliebedrywe verder af in die produksieketting bel, kan ons ons mededingendheid in die graansektore handhaaf. Andrew Makenete (eie vertaling)

Die mieliebemarkingseisoen in Suid-Afrika begin op 1 Mei en eindig op 30 April die volgende jaar. Sedert 1997, toe die Mielieraad afgeskaf is, is geen statutre heffings betaalbaar nie en is die bemarking van mielies vry van enige statutre inmenging. Alle bates van die voormalige Mielieraad is oorgeplaas na die Mielietrust vir gebruik tot voordeel van die hele mieliebedryf binne die doelwitte van die Mielietrust-akte. n Lys van ongewenste wit mieliekultivars is te vinde op die webtuiste www. grainmilling.org.za. Let wel: Individuele meulmaatskappye kan van die inligting op hierdie lys verskil. Individuele meulmaatskappye kan vereis dat gelyste kultivars apart geberg word. Individuele meulmaatskappye kan bereid wees om ongewenste kultivars te aanvaar. Indien u enige navrae het, kan u Jannie de Villiers skakel. Tel. 012 663 1660 of info@grainmilling.org.za

579

6. Aspekte van belang vir kommersile boere


Lees oor Electrolee in die hoofstuk Presisieboerdery

7. Inligting vir nuwe boere


Graan SA
Raadpleeg die hoofstuk Ondersteuning aan opkomende boere vir inligting oor Graan SA se programme.

Aspekte van kritieke belang Indien sonneblomme, grondbone of sorghum laat in die seisoen aangeplant is, is die grond gewoonlik dror as wanneer mielies gedurende die vorige seisoen geplant is. Bepaal die voginhoud van die grond voordat aanplanting begin. Plant mielies op so n tyd dat die blomstadium nie tydens die middelsomerdroogte plaasvind nie. Plant altyd n kultivarpakket aan en moet nooit n bekende en beproefde kultivar op groot skaal met n nuwe kultivar vervang nie. Moenie die aanbevole plantafstand oorskry nie. Saadvereistes Opbrengs (t/ha) 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 Laag 8 000 10 000 12 000 14 000 16 000 Vorige seisoen Normaal 10 000 12 000 14 000 16 000 18 000 Goed 12 000 14 000 16 000 18 000 20 000

Die Mielietrust en bystand aan opkomende mielieboere


n Loodsprojek wat in 2007 deur die Mielietrust van stapel gestuur is om finansile bystand aan opkomende mielieboere te verleen, is verleng. Die hoofdoelwitte van die projek is om opkomende boere by te staan met die koste van aanvanklike grondverbetering en om hul produksierisiko te verminder. Die bystand verbeter dus die produksievermo van die boere en help hulle om oesinsetfinansiering vir die produksie van mielies te bekom. Die Trust maak gebruik van landbou-ondernemings om as mentors vir die boere op te tree sodat die projek suksesvol bestuur kan word en die boere maksimum voordeel uit die Trust se bystand kan behaal. Die Trust se finansile bystand aan die opkomende boere word verleen deur te betaal vir die koste van kalk, wat die koste van grondontleding insluit, en vir al die oesversekeringspremies of n gedeelte daarvan. Die Trust is ook bereid om n deel van die koste van voorligtingsbeamptes of van n mentor te betaal om die spesifieke boere by te staan.

Beraamde Hoeveelhede in kg/ha vir plantafstand - planthoogte en saadgrootte. Mieliesaad gr. 3P 3R 4P 4R 5P 5R 5AR 6P 6R 7P 7R 8P MielieSaad/kg. 15% 3,001 2,652 2,644 2,134 2,278 1,751 1,700 1,853 1,411 1,547 1,267 1,343 2.7 3.0 3.0 3.8 3.5 4.6 4.7 4.3 5.7 5.2 6.3 6.0 3.0 3.4 3.4 4.2 4.0 5.1 5.3 4.9 6.4 5.8 7.1 6.7 3.3 3.8 3.8 4.0 4.4 5.7 5.9 5.4 7.1 6.5 7.9 7.5 3.7 4.2 4.2 5.2 4.8 6.3 6.5 5.9 7.8 7.1 8.7 8.2 8.0 9.0 10.0 11.0 12.0 13.0 14.0

Behoorlike verslag word deur die landbou-ondernemings aan die Trust gedoen, en dit, tesame met ouditeringstelsels wat toegepas word, bepaal die verdure deelname van die landbouondernemings en die spesifieke boere wat betrokke is. Fisiese besoek deur die Trust 15.0 16.0 17.0 18.0 aan die opkomende boere word ook beplan voor en na die volgende mielieproduksieseisoen. Die Trust het die eerste jaar n totale bedrag van bykans R3,4 miljoen aan deelnemers betaal. Sewe landbouondernemings het aan die inisiatief deelgeneem tot voordeel van n totaal van 228 opkomende boere. Hierdie boere het meer as 5000 hektaar geplant en meer as 12 000 ton mielies gelewer. Mnr. Karabo Peele, voorsitter van die Mielietrust, s: Die Mielietrust hoop dat die sukses van hierdie projek uiteindelik ander organisasies sal aanmoedig om betrokke te raak by die befondsing van soortgelyke projekte en dat n vennootskap sal ontwikkel tussen die regering en die privaat sektor om doeltreffende bystand aan opkomende mielieboere te verleen. (eie vertaling)
Bron: Persverklaring deur Mielitrust (aangepas). Belangstellendes word uitgenooi om met die administrateurs van die Trust, L & L Landboudienste, in verbinding te tree. Skakel 012 333 3429; faks 012 333 3634 of epos by llagric@mweb.co.za.

X 1 000 Plante/ha 4.0 4.5 4.5 5.6 5.3 6.9 7.1 6.5 8.5 7.8 9.5 8.9 4.3 4.9 4.9 6.1 5.7 7.4 7.7 7.0 9.2 8.4 10.3 9.7 4.7 5.3 5.3 6.6 6.2 8.0 8.2 7.6 9.9 9.1 11.1 10.4 5.0 5.7 5.7 7.0 6.6 8.6 8.8 8.1 10.6 9.7 5.3 6.0 6.1 7.5 7.0 9.1 9.4 8.6 5.7 6.4 6.4 8.0 7.5 9.7 9.2 6.0 6.8 6.8 8.4 7.9 10.3 9.7

10.0 10.6

11.3 12.0 12.8 10.3 11.0 11.6

11.8 12.6 13.4 14.2 11.2 11.9 12.7 13.4

Let wel: Daar word verwag dat hierdie kombinasie n opbrengs van 85% sal lewer. Kultivarvoorkeure en tydsberekening Indien u vroeg plant, gebruik n kombinasie van kultivars met n 20% vinnige of kort groeisiklus, 30% medium groeisiklus en 50% lang groeisiklus. Indien u laat plant, gebruik n mengsel wat bestaan uit 50% vinnige of kort groeisiklus, 30% medium groeisiklus en 20% langer groeisiklus. Onkruidbeheer Volg altyd die aanwysings noukeurig. Lees die brosjure sorgvuldig.
Bron: www.suidwes.co.za

Met dank aan L & L Landboudienste, SAGIS en die LNR-GCI vir hul insette oor die konsephoofstuk.

580

Oesgewasse en tuinboukunde
Rooibos
1. Oorsig
Raadpleeg die Fact File kieslysopsie www.sarooibos.co.za. Die webtuistes van sommige van die maatskappye wat betrokke is, sluit aantekeninge in oor plant, oes en prosessering. Kruietee soos Rooibos en Heuningbos met gesondheidseienskappe (sien aparte hoofstuk), is in aanvraag vir dranke, voedselgeursels, organiese voedingstowwe en skoonheidsmiddels. Uitvoere kan verder uitgebrei word met nuwe toegevoegdewaardeprodukte, terwyl agritoerisme ook n ontwikkelingsgeleentheid bied. . Rooibos, Aspalathus linearis, groei oor n groot gebied in die Kaapse fynbosbioom. Die kommersile tipe (Aspalathus linearis spp. linearis van die Nortier-tipe) word hoofsaaklik in die Sederberggebied noordwes van Kaapstad gekweek. Die plant floreer in growwe, sanderige grond en winterrenval. Dit staan algemeen bekend as Rooibos of Rooitee as gevolg van sy kleur wanneer dit droog is. Dit het n verfrissende smaak en suiwer geur, is kafeenvry, het minder tannien as swart en groen tee wat van Camellia sinensis gemaak word en dit beskik oor anti-allergiese, antioksidantiese en antiverouderingseienskappe. Die nomadiese Khoi- en San-mense moes beslis eeue gelede die Rooibos geoes het deur die blare met primitiewe instrumente fyn te stamp en dit in hope te los om te fermenteer voordat dit in die son gedroog is. Sedertdien het die proses meer gesofistikeerd geraak. Aanplanting. Sade van die Rooibosplant word vanaf Februarie tot Maart geplant. Die saailinge word tussen Junie en Augustus oorgeplant en die eerste gewasse is ongeveer 18 maande later volgroeid. Die volgroeide plant se hoogte wissel tussen 1 en 1,5 meter in sy natuurlike staat, terwyl die hoogte van die geoeste plante wissel van 0,5 tot 1,5 meter, afhangende van die ouderdom van die plant of die klimaat of grondtoestande in die produksiegebied. Alhoewel die plant n produksiegebied met winterrenval vereis, begin die aktiewe groei eers in die lente en dit word al groter teen die middel van die somer, waarna die groei afneem. Die plant is gewoonlik in Oktober met klein, geel, ertjievormige blomme bedek. Die blomme produseer elkeen n klein peul wat n enkele klein, liggeel, hardedopsaad bevat. Oes. Tydens oestyd word elke bos 35 cm bokant die grond afgesny. Die geoeste wortels word in gerwe vasgebind en na die prosesseringsaanleg vervoer waar hulle in n standaardlengte van minder as 4 mm gesny word en tussen rollers platgedruk word. Die snysels word in klein hope versamel en effens bevogtig om die fermentasieproses aan die gang te sit. Dit word belug om eenvormige oksidasie te verseker. Die oksidasieproses, wat aan die gang gesit word deur die reaksie tussen die polifenols en ensieme in die Rooibos, laat die plantmateriaal van groen tot sy bekende geelbruin kleur verander, en laat die kenmerkende soet aroma ontwikkel. Droogmaakproses. Die gefermenteerde Rooibos word oor groot droogoppervlakke uitgesprei om in die son droog te word. Die dro tee word dan deur spesiale lugdrukmasjiene opgesuig, waarna dit aan die fabriek gelewer word. Plantasies moet na drie tot vyf oeste hervestig word. Rooibossaad het van nature n baie harde dop. Die saad word met meganiese skuurders geskrop om die ontkiemingspotensiaal van ongeveer 2530% tot 8595% te verbeter. Rooibossaad is baie waardevol omdat elke peul slegs een saad bevat wat oopbars en uitskiet sodra dit ryp is. Om hierdie rede was die saad uiters duur voordat uitgevind is dat die sade veral deur miere geoes word. Tans versamel sommige boere steeds die saad van miershope, maar oor die algemeen word die sand rondom die plante gesif om die saad te bekom. Die opbrengs van 1 kilogram saad is ongeveer 8 ha Rooibos.
Bron: http://gw.capetown.gov.za/wcms/eDocuments/Rooibos_46200215386_269.pdf; Astrid Robinson

2. Opleiding en navorsing
Raadpleeg die Health Research kieslysopsie op www.sarooibos.co.za Opleiding word meestal op die plase self gedoen. Nasionale sertifikate vir Rooibosproduksie en prosessering, wat ontwikkel is deur Rooibos Edms. Bpk. en deur die SAKO (Suid-Afrikaanse Kwalifikasieowerheid) en Agri-SETA gendosseer word, is in 2006 by Clanwilliam ingestel. Kaapse Instituut vir Landbouopleiding (KILO) by Elsenburg Tel. 021 808 5450/1 veronicac@elsenburg.com LNR-Navorsingsinstituut Plantbeskerming Dr. Sandra Lamprecht Tel. 021 887 4690 lamprechtS@arc.agric.za vir

Opleiding in die verbouing van Rooibos word ingesluit in kursusse Mediese Navorsingsraad PROMEC-eenheid wat deur KILO aangebied word. Dr. Wentzel Gelderblom Kaapse Skiereiland Universiteit Tel. 021 938 0286 / / 938 0911 Wentzel.gelderblom@mrc.ac.za vir Tegnologie Antioksidante-eenheid Stellenbosch Universiteit Dr. Jeanine Marnewick Departement Bewaringsekologie Tel. 021 460 8314 en Entomologie marnewickJ@cput.ac.za Prof. Michael Samways Tel 021 808 3728 LNR Infruitec-Nietvoorbij samways@sun.ac.za Dr. Elizabeth Joubert Tel. 021 809 3444 Departement Voedselwetenskap joubertL@arc.agric.za Tel. 021 808 3578 voedselw@sun.ac.za LNR Kleingraaninstituut Dr. Justin Hattingh Universiteit van die Vrystaat Tel. 058 307 3400 / 37 Departement Landbou-ekonomie hattingJ@arc.agric.za Tel. 051 401 2250

3. Publikasies en webtuistes
Market research on the organic and natural products and fynbos industry with an emphasis on how to facilitate entry, wat deur Marianna Smith vir die Surplus People Project gedoen is, sluit n studie van Rooibos in. Besoek www.spp.org.za. Besoek die webtuistes van die maatskappye en verenigings (sien die volgende afdeling).

4. Maatskappye en verenigings wat betrokke is


Maatskappye:
Afriplex Tel. 021 872 4976 riaan@afriplex.co.za www.afriplex.co.za Big Five Rooibos Tea Tel. 027 482 2640 www.africandawn.com Cape Natural Tea Products Tel. 021 982 5030 www.rooibostea.co.za Cape Honey Bush Tea Company Tel. 044 697 7070 www.capehoneybushtea.co.za Carmin Tea (Pty) Ltd Tel. 022 921 3405 www.carmientea.co.za Coetzee & Coetzee Tel. 021 905 1318 / 1709 www.coetzeeltd.co.za Heiveld Rooibos Tea Cooperative Tel. 027 218 1318 www.heiveld.co.za Intaba Teas of Africa Tel. 021 982 5030 www.intabateas.com KhoiSan Tea Tel. 027 482 1268 Kings Products Tel. 027 422 1726 www.kingsproducts.co.za

581

Maskam Redbush Tel. 083 250 2836 Red Espresso Tel. 021 461 6965 carlP@worldonline.co.za Rooibos Beperk Tel. 027 482 2155 www.rooibosltd.co.za

The Red T Company Tel. 027 482 2862 tolbos@kingsley.co.za Wupperthal Rooibos Tea Cooperative speters@lenok.co.za www.wupperthal.co.za

6. Internasionale sakeomgewing
Soek na Around the World en World recognition in die Fact File op www.sarooibos.co.za Rooibos word uitgevoer na lande so uiteenlopend soos Japan, Duitsland en ander Europese lande, China, die Verenigde State van Amerika, die Pasifiese Kom en natuurlik Suider-Afrika. Die internasionale vraag na Rooibos toon bestendige groei, en die mark is nog glad nie versadig nie, selfs in die grootste invoerlande. Internasionale maatskappye het verwerkingsaanlegte gestig en plaaslike rolspelers brei hul infrastruktuur uit om aan die internasionale vraag te voldoen.

Diensverskaffers en verenigings:
Agribusiness in Sustainable Natural African Plant Products ASNAPP Elton Jefthas Tel. 021 808 2915/6 www.asnapp.org Ecocert-Afrisco Tel. 012 349 1070 www.ecocert.com Organiese sertifisering Omgewingsmoniteringsgroep (OMG) Tel. 021 448 2881 dryland@global.co.za www.emg.org.za Suid-Afrikaanse Rooibosraad Soekie Snyman Tel. 021 552 8845 info@sarooiboscouncil.org.za www.sarooiboscouncil.org.za

Die gehaltebeheer- en uitvoerstandaarde is soos volg:


Die Rooibostee word gesorteer en volgens lengte, kleur, geur en aroma gegradeer ten einde eenvormige ho gehaltestandaarde te verseker vir alle grade wat geskik is vir verpakking in teesakkies of losblaarvorm. Die tee word gepasteuriseer om te verseker dat dit voldoen aan streng mikrobiese standaarde. Laboratoriumtoetse word uitgevoer om te verseker dat die eindproduk gesertifiseer kan word as n higiniese Rooibosproduk van ho gehalte. Analitiese toetse word gedoen om die volgende te bepaal: eenvormigheid en lengte van snit (belangrik in die selektering vir verskillende verpakkingsvereistes) voginhoud mikrobiologiese inhoud (om te verseker dat daar nie bakterie of skimmel teenwoordig is nie) residu (om te verseker dat geen residu van chemikalie soos plaagdoders teenwoordig is nie) Sensoriese toetse word gedoen om die volgende te evalueer: die aroma-kenmerke van Rooibos smaak kleur Die tee word in papiersakkies verpak, wat meganies gestapel en in strekomslag geplaas word om optimale varsheid te verseker. Dit is nou gereed om na klante regoor die wreld gestuur te word. Die meeste uitvoere word verskeep.
Bronne: Elizabeth Joubert, Astrid Robinson, Soekie Snyman en die vermelde webtuistes. Sapa http://business.iafrica.com/news/143691.htm; http://gw.capetown.gov.za/wcms/ eDocuments/Rooibos_46200215386_269.pdf Ons wil dr. Elizabeth Joubert bedank vir haar terugvoer oor die konsephoofstuk.

5. Plaaslike sakeomgewing
Die binnelandse mark absorbeer omtrent 50% van die jaarlikse produksie. Verbruik het stadig maar seker toegeneem, met 4000 ton as die langtermyngemiddeld. Omtrent 8085% word in n handige teesakkieformaat verkoop. Gegeurde Rooibosprodukte (bv suurlemoen, heuning, lemoen en perske) dra ook tot die groei by. Gereed-om-te-drinkrooibos-ystee is relatief nuut, daarom is verkope nie so goed as in die geval van die tradisionele warm dranke nie, maar dit neem veral in die tienermark toe. Alhoewel Westerse mediese praktisyns dikwels Rooibos voorskryf vir swanger vroue, koliekbabas en kinders wat allergies vir melk is, word dit nog nie deur Suid-Afrika se 200 000 tradisionele genesers wat 27 miljoen (70%) van die plaaslike bevolking bedien as n gesondheidsmiddel bevorder nie. Markstrategie wat op hierdie grootliks onontginde verbruikersbasis gemik is sal Rooibos se plaaslike verkope n geweldige hupstoot gee. Afgesien van geleenthede in die voedsel-, drank- en skoonheidsmarkte, kan Rooibos ook n groot rol speel in toerisme. Organiese plase kan veral n agritoerisme-aantrekkingskrag vir omgewingsbewuste toeriste word. Vir inligting oor beleggingsgeleenthede in inheemse produkte soos Rooibos kan u die Weskus-distriksmunisipaliteit by 022 433 8530 of besoek www. westcoastdm.co.za.
Bron: http://gw.capetown.gov.za/wcms/eDocuments/Rooibos_46200215386_269.pdf.

Aangesien Rooibos in dro grond verbou word, benvloed renval in n groot mate die produksie en prys. In die afwesigheid van n beheerliggaam is prysskommelinge n voortgaande tendens. Rooibos word ook benvloed deur die prys van mededingende dranke, soos swart tee en koffie. Om stabiliteit in die voorsiening te verseker, berg groot kopers en prosesseerders surplus tee in goeie produksiejare. Rooibos verouder goed en kan vir n lang tyd geberg word sonder dat die gehalte afneem. In tye wanneer die aanbod die aanvraag oorskry, mag boere slegs n sekere persentasie van die opbrengs verkoop.

582

FOKUS AREAS

Oesgewasse en tuinboukunde
Sagtevrugte
Verwys ook na die hoofstukke wat handel oor druiwe en algemene vrugte

HORTGRO DIENSTE fasiliteer die volgende aktiwiteite: Handel- en Marktoegang/Fitosanitre beskerming vir die bedryf; Transformasie: Opleiding, Sosiale- en Ekonomiese ontwikikeling, Grondhervorming Bedryfsinligting en -statistiek Navorsing, tegnologie oordrag, Plantverbetering en Sertifisering Effektiewe kommunikasie met alle teikengroepe

1. Oorsig
Die sagtevrugtebedryf van Suid-Afrika bestaan uit n aantal organisasies en instellings, elk met sy eie dinamiek, dissipline en fokus. Die oorkoepelende liggaam wat die sagtevrugtebedryf beheer, is HORTGRO DIENSTE, n nuwe liggaam wat die vorige Sagtevrugte Produsente Trust (SPT) vervang. Die vernaamste rolspelers in HORTGRO DIENSTE is: SA Appel- en Peer Produsente Assosiasie (SAAPPA) SA Steenvrug Produsente Assosiasie (SASPA) Drovrugte Tegniese Dienste (DTD) SA Steenvrugprodusentevereniging (SASPV) Protea Produsente SA (PPSA) SA Kersie Produsente Vereniging (SA Kersies) SA Olywe Bedryfs Vereniging

2. Plaaslike sakeomgewing
Vind inligting en statistiek by www.hortgro.co.za

3. Transformasie
Kry die Transformation-opsie by www.hortgro.co.za Die Sagtevrugte-ontwikkelingskamer (SOK) is n verteenwoordigende liggaam van opkomende boere wat meganismes in die sagtevrugtebedryf skep vir: die strategiese bevordering van hul integrasie in die hoofstroomekonomie en formele bedryfstrukture (dws die voorkoming van duplisering en die skep van nuwe strukture) die oorbrugging van die kennisgaping tussen kommersile en opkomende boere die bevordering van billike praktyke die bevordering van beter kommunikasie met en deur opkomende boere beter benutting van hulpbronne/-dienste deur opkomende boere met die steun van bestaande bedryfsdienskapasiteit, hulpbronne en kundigheid

FUNKSIE
Die hooffunksies van HORTGRO DIENSTE is om: Die beskerming en uitbreiding van markte gebasseer op effektiewe kommunikasie; Die opbou van langtermyn verhoudings; Skakeling met toepaslike owerhede; Posisionering van hortologiese produkte te midde van relevante teikengroepe; Die verlaging van insetkoste en die bevordering van effektiwiteit in die waardeketting; Die bevordering van die langtermyn ekonomiese lewensvatbaarheid en volhoubaarheid van die bedryf met n gevolglike toename in die bedingingsposisie van produsente.

4. Rolspelers
Culdevco (Edms) Bpk Tel. 021 870 2900 www.culdevco.co.za HORTGRO DIENSTE Tel: 021 870 2900 www.hortgro.co.za Gesamentlike Bemarkings Forums SAAPPA & SASPA (JMF) Tel. 021 870 2900 www.hortgro.co.za Nasionale Landboubemarkingsraad (NLBR) Tel. 012 341 1115 mathilda@namc.co.za www.namc.co.za SIT Africa Tel. 021 870 2900 info@sitafrica.co.za www.sitafrica.co.za Stimuplant BK Tel. 012 802 0220 stimuplant@gmail.com www.stimuplant.co.za Vital Bugs BK Tel. 082 7710 777 / 015 307 6956 www.vitalbugs.co.za

STRUKTUUR
HORTGRO DIENSTE is n omvattende organisasie wat nuwe geleenthede en opsies bied met n wye reeks van deelnemende rolspelers in die produsering en bemarking van hortologiese produkte. n Aantal aandeelhouers is: SPT Navorsing wat tegnologie oordrag insluit Vars Produkte Uitvoerders Forum die Sagtevrugtebedryfontwikkelingstrust (bevat nie-statutre bates en reserwes) met opleiding en ontwikkeling as fokuspunte SAPO Trust (plantverbetering), en SPV (plantsertifisering) Staatsdepartemente- en organisasies Die bedryf het sekere aksies geloods om n beter verhouding en samewerking met alle belange groepe te fasiliteer om sodoende te verseker dat geskikte uitvoer dissiplines en die nodige dienste gehandhaaf word. Hierdie aksies sal bydra tot die beskerming van n langtermyn ekonomiese volhoubaarheid van die bedryf in sy geheel.

583

5. Opleiding en navorsing
Kortkursusopleiding is een van die aanbiedinge by Landboukolleges. Snoeiwerk en die manipulering van sagtevrugte, dele en die funksionering van die sagtevrugteboom, ens word byvoorbeeld by Elsenburg gedek. Meer besonderhede oor die kolleges kan in die Landbou Onderwys en Opleiding hoofstuk gevind word. Vir inligting oor beurse of indiensneming in die sagtevrugte bedryf, kontak Retha Louw by retha@hortgro.co.za of skakel 021 870 2900. Cape Womens Forum Tel. 021 883 2490 www.cwf.co.za DFPT Research Tel. 021 882 8470 www.dfptresearch.co.za Die hoofdoel is om navorsing sodanig te bestuur dat langtermyn- sowel as korttermyn behoeftes aangespreek sal word. HORTGRO DIENSTE streef daarna om hierdie proses te kordineer en fondse vir navorsing te genereer om die beskikbaarheid van voldoende navorsingskapasiteit te verseker. Dit is ook belangrik dat navorsingsresultate en ander tegniese informasie effektief na die produsent oorgedra word. LNR Infruitec-Nietvoorbij Tel. 021 809 3100 www.arc.agric.za Koue Bokkeveld Opleidingsentrum Tel. 023 317 0983 joy@xpoint.co.za
Meer besonderhede oor ander opleidingsleweransiers kan gevind word in die hoofstuk oor Landbou Onderwys en Opleiding.

6. Publikasies en webtuistes
Verskeie brosjures met hortologiese produkte is beskikbaar by HORGRO DIENSTE, so wel as n Sagtevrugte Statistiek publikasie. Besoek die webblad www.hortgro.co.za vir meer informasie of kontak Retha Louw by 021 870 2900. Die SA Vrugte Joernaal dek aspekte soos navorsing, tegniese inligting en uitvoere. Besoek www.safj.co.za; skakel 021 870 2900, faks 021 870 2915 of e-pos christa@safj.co.za n Reeks van pamflette bestaande uit kern- en steenvrug plantsiektes, peste en ander relevante onderwerpe is beskikbaar by SPT Navorsing by Tel 021 882 8470 or e-pos erin@dfptresearch.co.za. Die LNR InfruitecNietvoorbij can u ook help. Rig n e-pos aan booksalescape@arc.agric. za of skakel 021 809 3305. www.daff.gov.za. Hier word statistiek vir verskillende sagtevrugte verstrek. Hierdie syfers dek produksie, markverkope, uitvoere, aankope vir verwerking, pryse, bruto waarde en totale produksiewaarde. Die transformasie publikasies New Leaves en New Blossoms is beskikbaar by HORTGRO DIENSTE. Bel 021 870 2900 of rig n e-pos aan retha@hortgro.co.za. www.farmersweekly.co.za. Hierdie artikel The Windermere revolution: upsetting the apple cart kyk na hoe n appelprodusent opbrengste van tot op drie keer die bedryfsnorme bereik het.

Praktika Tel. 022 913 2933 SA Agri Academy Tel. 021 880 1277 www.agriacademy.co.za Suid-Afrikaanse Plantverbeterings Organisasie (SAPO Trust) Tel. 021 887 6823 info@saplant.co.za www.saplant.co.za Stellenbosch Universiteit Departement Bewaringsekologie en Entomologie Tel. 021 808 3728 samways@sun.ac.za Departement Hortologie Tel. 021 808 4900 hortsci@sun.ac.za

Baie dankie aan Retha Louw (HORGRO konsephoofstuk gelewer het.

DIENSTE

) wat terugvoer oor die

584

Oesgewasse en tuinboukunde
Sigorei
1. Oorsig
Sigorei (Cichorium intybus) is n lid van die sonneblomfamilie en produseer n lang, spitsvormige wortel. Dit word al baie jare lank gebruik, omdat dit n heilsame uitwerking op die mens se spysverteringstelsel het (lees na oor die gesondheidsvoordele van sigorei op www.chicory.co.za). Sigoreiwortels word gedroog, gemaal en as plaasvervanger vir koffie gebruik. Sigorei word ook alom gebruik in drankies as n mengsel saam met koffie en as n bestanddeel van troeteldierkos en ontbytkosse. In 1895 is sigorei vir die eerste keer kommersieel in Suid-Afrika verbou, in die Alexandri-distrik in die Oos-Kaap. Die meeste van Suid-Afrika se sigorei word nog daar verbou, en die sigoreibedryf is n groot verskaffer van werkgeleenthede. Ongeveer 45 000 ton sigorei word jaarliks in Suid-Afrika geproduseer. Sigorei SA in Alexandri koop die geoeste sigoreiwortels by boere, droog en rooster dit, en verkoop dit aan maatskappye soos Nestl Internasionaal in KwaZulu-Natal en National Brands in Johannesburg, vir die produksie van drankies soos koffie-sigorei-mengsels. n Ander sigorei word in die Wes-Kaap gekweek en geproduseer, wat verskil van die sigorei wat by koffie gevoeg word of op sy eie gedrink word. Dit is n lid van die Asteraceae- (sigorei-) familie, en staan ook as witloof of Brusselse lof bekend. Die voedsame geel-en-wit blare kan gebruik word om heerlike slaai, sop en ander disse te maak. Hierdie kultivar word hidroponies in Kaapstad gekweek en deur Woolworths, Pick n Pay en Freshmark as n vars groente verkoop. Dit is nie tot n bepaalde seisoen beperk nie en is deurgaans beskikbaar, sy dit vir somerslaai of wintersop. Die hele blaar is eetbaar, dus word absoluut niks vermors nie. Besoek die webtuiste www.endivia.co.za of bel Envidia Holdings (tel. 021 948 1374) vir meer inligting.

4. Rolspelers
Chicory SA Beperk Tel. 046 653 0048 chicorysa@chicory.co.za www.chicory.co.za Chicory SA Beperk is in die Oos-Kaap gesetel, en sy produkte word beide plaaslik en internasionaal aan vervaardigers en verbruikers bemark. Chicory SA se produkte sluit in gedroogde sigorei, geroosterde sigorei en vloeibare sigorei-ekstrak sowel as suiwer, kafeenvrye sigorei wat aan die plaaslike mark verskaf word. Chicory SA verskaf ook noodsaaklike bestanddele aan die vervaardigers van n verskeidenheid topverkoper-handelsmerke wat kommersieel in groot kettingwinkels beskikbaar is Nestl International www.nestle.co.za www.nestlefoodservices.co.za Suid-Afrikaanse Sigoreiprodusente-organisasie Tel. 046 653 0201

Streekskontaknommers is Tiger Brands op laasgenoemde webtuiste Tel. 011 840 4000 www.tigerbrands.co.za beskikbaar. National Brands (n filiaal van AVI, wat op die JSE genoteer is) Tel. 011 707 7000 www.avi.co.za

5. Inligting vir boere


Sigorei is n geharde gewas, maar dit is moeilik om daarmee te boer omdat dit baie arbeidsintensief is. Sigorei is vatbaar vir siektes, veral as die gewas vog- of omgewingstremming beleef. Daar word aanbeveel dat biologiese plaagbestrydingsmetodes in plaas van plaagdoders gebruik moet word omdat laasgenoemde nie voordelige insekte dood nie en meer ekonomies is. As sigorei nie op die regte manier verbou word nie, lei die omgewing skade. Die grond moet intensief voorberei word sodat die sigorei in n fyn kweekbedding geplant kan word. Boere moet diep ploeg om sommige onkruide uit te roei, maar swaar bewerking bedreig die erdwurmbevolking omdat dit die natuurlike omgewing versteur. Minimale bewerking word dus aanbeveel. Sigorei is n eenjarige gewas en behoort nie meer as twee opeenvolgende seisoene in dieselfde landery geplant te word nie. Gebruik wisselboutegnieke sodat die grond kan herstel en om aalwurm uit te roei. Sigoreiboere het dus n groot stuk grond nodig.
Bron: Darian Keeton wenner van die Mangold-trofee vir die bes bewaarde en benutte plaas in die Ndlambe-gebied in die Oos-Kaap in 2005. Skakel hom by 046 624 5333

2. Publikasies en webtuistes
Twee publikasies kan van die LNR bestel word: Chicory, n brosjure wat van die LNR in Roodeplaat bestel kan word. Kontak 012 841 9611 of faks 012 808 0844. Processing of Industrial Crops (chicory, coffee, sugar cane, tea) kan van die LNR in Silverton bekom word. Skakel 012 842 4000 of e-pos Stolze@arc.agric.za Notas oor sigorei kan op Sigorei SA se webtuiste, www.chicory.co.za, aangetref word.

6. Internasionale oorsig
Die afgelope aantal dekades is die omvattendste werk met betrekking tot sigorei navorsing, saadontwikkeling en so meer deur die Franse uitgevoer. Belgiese en Nederlandse maatskappye het ook meegewerk. Die maatskappye wat daarby betrokke was, was onder meer Le Roux, Chicoline en Orafti. Nieu-Seelandse maatskappye het ook navorsing onderneem en sigoreivariteite en -seleksies ontwikkel en geproduseer. Besoek www. goldenfields.co.nz as voorbeeld. Besoek www.uschicory.com.
Bronne: www.chicory.co.za; www.endivia.co.za en wikipedia.org. Ons dank aan Loddie Greyling en Paul Griffiths van Sigorei SA vir terugvoering oor die konsephoofstuk.

3. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Soek vir Food safety and quality assurance onder die Afdelings kieslysopsie.

585

Oesgewasse en tuinboukunde
Sitrusvrugte
Raadpleeg ook die hoofstuk Vrugte

oordrag en bedryfstransformasie. Op versoek van produsente word bemarkingsinligting gedurende hierdie vierjaartydperk van statutre heffings (20092012) ingesluit by die reeks dienste wat aan sitrusprodusente en uitvoerders verskaf word. Perishable Products Export Control Board (PPECB) Tel. 021 930 1134 www.ppecb.com Di Raad sien toe dat Suid-Afrikaanse landbouprodukte aan internasionaal aanvaarde voedsel-, veiligheids-, gehalte - en versekeringstandaarde voldoen. Die Raad bevorder Suid-Afrikaanse produkte en internasionale vertroue in Suid-Afrikaanse produkte. Kontakbesonderhede van al hul streekstakke is op hul webtuiste beskikbaar. Sitrusbemarkingsforum Gesamentlike voorsitters: Stuart Symington en Justin Chadwick Sekretaresse: Gloria Weare gloria@cga.co.za

1. Oorsig
Sitrus beslaan die volgende bre kategorie: lemoene, sagte sitrus, pomelo, suurlemoen en lemmetjie. Die vrugte kan vars geet word, of verwerk word vir die vervaardiging van vrugtesap, sapkonsentrate en drovrugte. Die skil van sitrusvrugte kan ook verwerk word tot vlugtige olie, wat deur geurselmaatskappye gebruik word om bepaalde smake by drankies en voedsel te voeg, deur farmaseutiese maatskappye en die kosmetiekbedryf, en in aromaterapie. Die streke waarin sitrus verbou word, ondervind uiteenlopende klimaatstoestande, byvoorbeeld: die halftropiese gebiede van die laagliggende oostelike kusstreek (Zimbabwe en Mosambiek, en die provinsies Limpopo, Mpumalanga en KwaZulu-Natal van Suid-Afrika) die hor liggende, subtropiese gebiede (Nelspruit, Letaba en die middelveld van Zimbabwe) die koel kusgebiede van die Oos- en Wes-Kaap Die noordelike en oostelike gebiede van Suider-Afrika is somerrenvalgebiede, terwyl die Wes- en Suid-Kaap n Mediterreense tipe klimaat met winterrenval geniet. In die Oos-Kaap kom n bimodale renvalpatroon voor, en ren dit meesal in die lente en herfs. Hierdie bre klimaatswisseling van halftropies tot Mediterreens het n hele aantal besliste voordele, aangesien n groot verskeidenheid kultivars met sukses van laat in Februarie of vroeg in Maart tot laat in September en die middel van Oktober geproduseer kan word. n Natuurramp of n ramp wat met plantgesondheid te make het, kan ook nie al die streke in gelyke mate raak nie, en die aanbod van vrugte uit Suider-Afrika in sy geheel is dus van jaar tot jaar betreklik bestendig. Hierdie diversiteit het egter ook nadele ten opsigte van wisseling in die gehalte van dieselfde kultivar in verskillende streke. Sitrusproduksie fokus hoofsaaklik op uitvoer en word dus in ho mate aan mededinging blootgestel. Dit is dus deurslaggewend om n goeie (kostemededingende) posisie te handhaaf, vrugte van hoogstaande gehalte te lewer (wat beteken dat hulle aan plantgesondheidstandaarde moet voldoen) en op die hoogte te bly van veranderinge in wreldmarktendense. Die jaar 2008/9 was n goeie jaar vir Suid-Afrika se sitrusbedryf. Die bedryf het sy aandeel aan die globale sitrusuitvoermark van 10 miljoen ton tot net onder 14% verhoog.

3. Opleiding en navorsing
Citrus Research International (Edms) Bpk (CRI) www.citrusres.com Stellenbosch Tel. 021 882 8553 HUB: vh@cri.co.za Uitenhage Tel. 041 992 5366 Sitrusverbeteringsprogram Bestuurder: tdt@cri.co.za Nelspruit Tel. 013 759 8000 Navorsings- en Tegniese Bestuurder: tg@cri.co.za Landbouvoorligtingsbestuurder: hlr@cri.co.za

Die CRI, die navorsingsafdeling van die Sitruskwekersvereniging, het opdrag ontvang om die nodige navorsing en ontwikkeling met betrekking tot bepaalde tegniese aspekte te doen om vir Suider-Afrikaanse sitrus groter toegang tot die wreldmark te bewerkstellig. Die vraagstukke waarop die CRI fokus, is die ontginning van nuwe markte, die behoud van bestaande markte en die uitbreiding van toegang tot bestaande markte. Die marktoegangsoogmerk word deur al die komponente van die CRI se bedrywighede beklemtoon. Marktoegang is dus die kerndoelwit van al die CRI se werksaamhede, en nie net n onderafdeling van die CRI se bedrywighede nie. Sitrusnavorsing in Suider-Afrika behels verskillende programme. Elke program fokus op projekte in verband met n bepaalde probleem wat deur die sitrusbedryf gedentifiseer is. n Projekkordineerder hou oor die navorsing in elke projek toesig, en di navorsing kan deur verskeie instellings onderneem word. Gewas- en vrugtegehaltebestuursprogram. Markvereistes het die afgelope aantal jare verander, en navorsing is noodsaaklik om te verseker dat vrugte van die regte gehalte en met die regte raklewe aan die mark gelewer word. Siektebestuursprogram. Navorsing en dienste wat by die Siektebestuursafdeling onderneem en gelewer word, fokus op al die voor- en na-oessiektes van sitrus wat van ekonomiese belang is. Gentegreerdeplaagbestuursprogram. Strategie om beide inheemse en ingevoerde plae volgens n bio-intensiewe benadering te bestuur, vereis voortdurende aanpassing namate veranderinge in plantbeskermingsprodukte, plaagstatus en -verspreiding en tuinboukundige praktyke plaasvind. Sitrusverbeteringsprogramafdeling. Die sitrusbedryf steun swaar op die Sitrusverbeteringsprogram (SVP) om n voorraad siektevrye, rasegte voortplantingsmateriaal van ho gehalte aan kwekers te lewer. Die SVP bestaan uit n netwerk partye wat met mekaar saamwerk, en word deur die CRI gekordineer. Kultivar- en onderstamontwikkelingsprogram die bekendstelling en kommersialisering van nuwe sitruskultivars. Kultivars wat in aanvraag is en ideaal vir Suider-Afrikaanse klimaatstoestande geskik is, is van groot belang. Voorligtingsafdeling. Die Voorligtingsafdeling van die CRI se oogmerk is om tegnologie doeltreffend en kostedoeltreffend aan Suider-Afrikaanse sitruskwekers en hul diensagente beskikbaar te stel. Navorsers en konsultante, die tegniese personeel van koperasies, sitruslandgoedere, landbouchemiese organisasies, kwekerstudiegroepe en streekskwekersverteenwoordigers is almal hierby betrokke.

2. Verenigings wat betrokke is


Die hoofstuk oor vrugte in die algemeen bevat kontakbesonderhede vir die Fresh Produce Exporters Forum (FPEF) en ander relevante liggame. Sitruskwekersvereniging van Suider-Afrika (CGA) Justin Chadwick: Hoof- Uitvoerende Beampte Tel. 031 765 2514 www.cga.co.za Die Sitruskwekersvereniging van Suid-Afrika het n mandaat ontvang om die langtermynwinsgewendheid van sy lede te maksimeer. n Statutre heffing van 38 sent per 15 kilogram (2,53 sent per kilogram) op uitvoere vir die 2009-seisoen stel hulle in staat om n aantal programme te befonds hoofsaaklik navorsings- en navorsingsverwante programme (siektebestuur, gentegreerde plaagbestuur en vrugtegehalteverbetering). Hierdie heffing sal oor die volgende drie jaar verhoog word, dit wil s 39 sent vir 2010, 40 sent vir 2011 en 41 sent in 2012. Ander programme sluit in sitrusverbetering, marktoegang, gesondheids- en plantgesondheids-vraagstukke, tegnologie-

586

sitrusvoortplanti LNR-Instituut vir Tropiese en vuldiging van Subtropiese Gewasse ngsmateriaal verantwoordelik. Tel. 013 753 7000 Kommersile sitruskwekerye koop www.arc.agric.za enthout van die Grondvesblok aan om bome vir die bedryf te kweek. Die ITSG in Nelspruit teel nuwe variteite en is ook die tuiste Stellenbosch Universiteit van die sitruskwarantynfasiliteit. Die Departement BewaringsSitrusvrugte is een van die gewasse ekologie en Entomologie waaroor navorsing en opleiding Tel. 021 808 3728 uitgevoer word. samways@sun.ac.za Sitrusgrondvesblok: Uitenhage Die Departement Hortikultuur Tel. 041 992 5366 Tel. 021 808 4900 Die Sitrusgrondvesblok (Citrus Faks 021 808 2121 Foundation Block) is vir die vermenig- hortsci@sun.ac.za

Katope Tel. 015 307 4484 www.katope.co.za LG Juices (Edms) Bpk Tel. 022 921 3544 Letaba Citrus Processing Tel. 012 804 7023 Lona Trading Tel. 021 481 8200 www.lona.co.za Magaliesberg Citrus Cooperative Bpk Tel. 012 256 9000 www.magaliescitrus.co.za Malelane Sitruskoperasie Bpk Tel. 013 790 0391 Mouton Citrus (Edms) Bpk Tel. 022 921 3405 River Bioscience Tel. 041 583 3464 www.riverbioscience.co.za Riverside Enterprises Tel. 083 702 3746

Sunday River Citrus Company Tel. 042 233 0320 www.srcc.co.za Sunpride Tel. 021 794 0333 Tomahawk Citrus (Pty) Ltd (Malelane) Tel. 013 792 4402 /4590 /4592 Valor Citrus Processors (Edms) Bpk Tel. 041 486 2146 www.valor.co.za Vital Bugs BK Tel. 082 7710 777 www.vitalbugs.co.za

4. Publikasies en webtuistes
The cultivation of citrus (2de uitgawe, 2006) en Citrus pests in the Republic of South Africa is twee uitgawes wat deur die LNR se Instituut vir Tropiese en Subtropiese Gewasse uitgegee word (tel. 013 753 7000). Die inligtingsbrosjure Cultivation of citrus kan ook by www.daff.gov. za geraadpleeg of afgelaai word. Kies Publications en dan Info Pak in die kieskolom. Dit is n praktiese inleiding tot die kweek van sitrusvrugte. Die Sitruskwekersvereniging publiseer elke jaar teen Mei n inligtingstuk oor sitrusstatistiek. Di publikasie is gratis tot beskikking van sitruskwekers en lede van die Fresh Produce Exporters Forum (FPEF). Ander belangstellendes kan die publikasie bestel deur Gloria@cga. co.za te kontak. Bel 012 842 4000 of e-pos stoltze@arc.agric.za om die pamflet Processing of citrus fruit (grapefruit, lemons, oranges) te bekom. Die webtuistes van die betrokke verenigings is n uitstekende bron van inligting, bv. www.cga.co.za en www.citrusres.com. Die CRI-webtuiste bevat plaaslike en internasionale skakels.

Konsultante
Citrus & Subtropical Consultancy Service Tel. 015 516 4481 South African Citrus Consulting Association (SASSCON) Tel. 013 744 9311 / 083 265 4228 Pestman@mweb.co.za

6. Plaaslike sakeomgewing
In Suid-Afrika word sitrusprodukte aan verskillende bemarkingskanale verkoop, byvoorbeeld aan varsproduktemarkte, informele markte (straatverkopers), of direk aan prosesseerders vir die maak van sap en drovrugte. Die vrugte word ook volgens bepaalde kontrakte direk aan groot- en kleinhandelaars verkoop. Die grootste deel word deur middel van uitvoeragente na ander lande uitgevoer.

5. Maatskappye wat betrokke is


Die lyste uitvoerders is by www.fpef.co.za beskikbaar, en n ledelys is beskikbaar by www.cga.co.za

7. Internasionale sakeomgewing
Besoek die Sitruskwekersvereniging se webtuiste by www.cga.co.za en soek From the Desk of the CEO en Global Citrus Scan. Dit word weekliks bygewerk en bevat inligting vir sitruskwekers oor plaaslike en internasionale aangeleenthede wat die sitrusbedryf raak. Die sitrusproduserende lidlande van CLAM is Frankryk, Spanje, Marokko, Itali, Israel, Ciprus, Griekeland, Turkye, Egipte en Tunisi. n Volledige raming van elke CLAM-lid se verwagte produksie word op versoek deur die Sitruskwekersvereniging beskikbaar gestel. Die Southern Hemisphere Association of Fresh Fruit Exporters (SHAFFE) verteenwoordig varsvrugte-uitvoerders in die Suidelike Halfrond, insluitende Argentini, Australi, Brasili, Nieu-Seeland, Suid-Afrika, Swaziland, Uruguay en Zimbabwe. Besoek die webtuiste by www.shcongress.com vir besonderhede van die volgende kongres. Internasionale verbruikerstendense wentel om toetreevlakoorwegings gehalte, prys en diens. Voedselveiligheid en naspeurbaarheid is later bygevoeg. En deesdae is daar oorwegings wat as nuwegenerasieoorwegings bekend staan, soos koolstofvoetspore, wat ons nog nie heeltemal verstaan nie, maar wat in die toekoms n impak gaan h op ons vermo om produkte uit te voer.

Advanced Citrus Solutions Tel. 042 234 0136 Ambrosia Citrus Estate Tel. 015 793 0208 Cape Fruit Processors Ltd Tel. 013 790 3015 www.capefruits.co.za Capespan (Edms) Bpk Tel. 021 917 2600 www.capespan.co.za Cedarpack Tel. 022 921 2636 / 082 551 1703 Colors Fruit S.A. (Edms) Bpk Tel. 021 807 5000

Crookes Brothers Bpk Tel. 039 978 3850 www.cbl.co.za Dole SA Tel. 021 914 0600 Goedehoop Citrus Bpk Tel. 022 921 8100 www.ghcitrus.com Granor-Passi (Edms) Bpk Tel. 015 298 6000 www.granorpassi.co.za Houers Koperatief Bpk Tel. 015 345 8100

587

Uitvoer
Klik op die Sitruskwekersvereniging se webtuiste by www.cga.co.za op Recommended Usage Restrictions For Plant Protection Products On Southern African Export Citrus. Die dokument is deur Vaughan Hattingh (Citrus Research International) en Paul Hardman (Sitruskwekersvereniging van Suider-Afrika) saamgestel, en word twee keer per jaar bygewerk. Inligting oor die hoeveelheid sitrus wat verpak en verskeep is, verskyn op die webtuiste van die Sitruskwekersvereniging by www.cga.co.za. In die sitrusseisoen word hierdie inligting weekliks bygewerk. Alle boere wat sitrus vir die uitvoermark kweek en die heffing betaal, uitvoerders wat by die FPEF (Fresh Produce Exporters Forum) geregistreer is en lede van die Sitrusbemarkingsforum het toegang tot hierdie inligting. Stuur n e-pos aan gloria@cga.co.za om toegang tot die inligting te verkry. Die Perishable Products Export Control Board (PPECB) oudit SuidAfrikaanse varsprodukte-ondernemings om seker te maak dat hulle aan die nuwe vereistes ten opsigte van voedselveiligheid (wat op 1 Januarie 2004 van krag geword het) voldoen. Die Verenigde Koninkryk en die Europese Unie is die belangrikste markte waarheen Suider-Afrikaanse sitrusvrugte uitgevoer word, maar sitrusvrugte word ook uitgevoer na die Midde-Ooste, Japan, Rusland en die VSA. Ongeveer 70% van die sitrusvrugte wat uitgevoer word, is lemoene. Dit is belangrik om baie nou met betroubare, kundige agente saam te werk, en om die integriteit van die verkoelingsketting totdat die produk die verbruiker bereik, te verseker. Produsente verstaan wreldmarkte beter as hulle nou met bemarkingsagente saamwerk. Groot n klein agentskappe het sterk punte. Klein agentskappe spits hulle slegs op enkele lande toe. Dit help hulle byvoorbeeld om nismarkte, wat goeie opbrengste lewer, te identifiseer. Produsente moet presies weet waar hul vrugte bemark word. As hul vrugte hor pryse behaal as die minimum wat gewaarborg word, moet hulle hul regmatige deel kry. Die produksieklem het van hoeveelheid na gehalte verskuif. Gehaltefoute word selde deur verbruikers vergeet. Goeie agente bring verrassingsbesoeke aan die hawedek om te bevestig dat vrugte in koelkamers geberg word en nie by omgewingstemperature nie. Verpakking en kleure moet aantreklik en opvallend wees.

Spasiringstendense
In sekere gebiede, veral in die warm klimaatstreke, is daar die neiging om sitrus in groepe te plant. Weens die verhoogde vestigingskoste en die behoefte om op ekonomiese gebied vroer gelyk te breek, asook die behoefte om sonlig-, spuit- en plukvriendelike bome te h, is daar n beweging om aanplantingsdigthede te verhoog. Die nuwe golf tegnologiese ontwikkeling in boomgrootte-instandhouding, veral snoei, gee aan sitrusprodusente die selfvertroue om bome digter op mekaar te plant. In die warmer streke waar Valencia-lemoene en pomelos geproduseer word, is spasiring in die algemeen 7 x 3 meter of 6 x 3 meter, terwyl dit in die koeler streke waar Natal-lemoene, Clementine en Satsuma-losskilnartjies geproduseer word, self 6 x 3 meter of 4,5 x 2 tot 5 x 2 meter is.

Grondvoorbereiding voor aanplanting


Die hopotensiaalgrond van die noordelike gebiede (met min indien enige behoefte aan pH-regstelling) word gewoonlik net met n skeurploeg geploeg en die grondvoorbereidingskoste is dus redelik laag. In die WesKaapse streek word baie geld bestee aan die behoorlike ploeg, eers met n skeurploeg en dan weer met n ploeg. Grond-pH-regstelling en ander verbeterings (fosfor, soms mikro-elemente) word by die dubbele ploegaksie gevoeg. Duur ondergrondse dreineringstelsels is dikwels nodig. Verder word wyd geglo dat op-erding bykomende dreinering verskaf. Dit word ook gebruik waar grond n ho klei-inhoud het.

Windskerms
Feitlik alle sitrusboorde in Suider-Afrika het windskerms. Verskillende soorte windskerms is getoets en word algemeen gebruik. Die bes aangepaste windskermboom oral in Suider-Afrika is die kasuarisboom (Casuarina cunninghamiana Miq.). Pinus radiata D. Don en die Australiese silwereik (Grevillea robusta A. Cunn) word soms gebruik. In die Wes-Kaap word bladwisselende windskermbome dikwels ingespan as sekondre windskerms saam met kasuarisbome. Di bladwisselende bome sluit die Italiaanse els (Alnus cordata) en Chinese populier (Populus simonii [syn. P . obtusa]) in.

Ry-orintasie
In die noordelike streke (streke met n laer breedteligging en dro winters) is dit nie so krities om rye te plant wat noord-suid loop nie, maar dit word steeds algemeen gedoen. In die meer suidelike breedteliggings waar die sonstrale teen n skuinser hoek val en waar ren of dou die boom soms vir lang periodes tydens oestyd nat hou, is dit noodsaaklik om rye te plant wat noord-suid loop.

8. Interessante inligting vir kwekers


Sitrusverbeteringsprogramme en kwekerypraktyke
Die meeste sitruskwekerye in Suider-Afrika neem aan die Sitrusverbeterings program (SVP) deel. Die SVP bedien die sitrusbedryf deur n gesentraliseerde okuleerhoutverskaffingsplaas (Sitrusmoederblok of SMB) naby Uitenhage, nie ver van Port Elizabeth nie. Tans verskaf die SMB alle gesertifiseerde voortplantingsmateriaal aan geakkrediteerde kwekerye. n Kernblok van virusvrye materiaal van alle kultivars word by die Landbounavorsingsraad se Instituut vir Tropiese en Subtropiese Gewasse op Nelspruit in stand gehou.

Besproeiing en besproeiingsvoeding
Mikrosprinkelbesproeiingstelsels onder bome word meestal gebruik, terwyl oorhoofse sprinkelbesproeiing steeds in sommige boorde gebruik word. Die afgelope tyd het die gebruik van drupbesproeiingstelsels ook toegeneem. Drupbesproeiingsvoeding word toenemend gebruik vir die beheer van pH en elektriese geleidingsvermo van n gebalanseerde voedingsoplossing wat daagliks verskaf word om wortelstelselontwikkeling te beperk in n poging om boomfenologie te beheer. Vooroesstres (beperkte of onvoldoende besproeiing), byvoorbeeld by Satsuma-losskilnartjies, is n aanvaarde praktyk om die eetgehalte van vrugte te verhoog.

Onderstamme
In die 1980s en die 1990s het Troyer- en Carrizo-citranges en Swinglecitrumelo geleidelik die gewildste onderstamme geword. Hierdie aspek is belangrik vir toekomstige mededingendheid, omdat dit die Suider-Afrikaanse sitrusbedryf in staat stel om vrugte van ho eetgehalte te produseer. Die Suider-Afrikaanse sitrusbedryf ding mee met sitrusproduksiestreke soos Argentini, Uruguay en Australi, waar drieblaarlemoen-onderstamme verkies word omdat dit die entloot meer bestand teen koue maak.

Bemesting
Besluite oor die bemesting van produserende bome word uitsluitlik geneem op grond van die jaarlikse blaarontledingsdata van die blare van vrugvormende, eindstandige lote en die boord se geskiedenis met betrekking tot oes, vruggrootte, gehalte en vorige bemestingrekord. Fosfor en kalium word op die grond toegedien, terwyl magnesium en die mikroelemente (koper, boor, sink, mangaan en molibdeen) op die blare toegedien word wanneer dit nodig is. Grond-pH word reggestel deur kalsitiese of dolomitiese kalk by te voeg en waterpenetrasie of soutgehalteprobleme word deur die toediening van gips aangespreek.

Planttyd en prosedure
Aangesien die meeste kwekerye bome in houers produseer, is die tyd wanneer die boord gevestig word, nie krities nie. Die beste planttyd in kouer, winderige gebiede is egter die vroe lente (September/Oktober). Kwekerybome word gewoonlik op 60 tot 70 cm hoog afgesny om raamontwikkeling op n hoogte van 40 tot 60 cm te laat plaasvind. Daar is deesdae belangstelling in die plant van opgeleide ongesnoeide bome vir vroer produksie in stadiggroeiende streke soos die Wes-Kaap.

Snoei
In sommige produksiestreke is daar n verskuiwing na selektiewe snoei met die hand of met pneumatiese snoeitoerusting. Die sye en toppe van bome in die meeste groot boorde word egter meganies gesnoei.
Bron: CRI, G H Barry and Etienne Rabe

588

9. Projekte en inligting vir nuwe boere


Die inligtingsbrosjure (kyk Publikasies en webtuistes) is n praktiese inleiding tot die kweek van sitrusvrugte. Sitruskwekersvereniging (CGA) Transformasie Tel. 031 765 2514 / 1762 Die Transformasieportefeulje van die CGA is geherstruktureer om n Transformasie-administrateur (by CGA se kantoor in KwaZulu-Natal) en twee voorligtingsbeamptes (een in die noorde en een in die suide) in te sluit. Dit is hulle verantwoordelikheid om seker te maak dat mense wat tevore benadeel is, op betekenisvolle wyse op alle terreine van die sitrusbedryf betrek word. Die Sitruskwekersvereniging ontvang befondsing van die CIT Trust om transformasie in die sitrusbedryf te bevorder. In 2005 het die CGA die publikasie Our citrus transforms die lig laat sien, waarin n aantal van die transformasie- en mentorskapaktiwiteite wat reeds in die sitrusbedryf voorgekom het, uiteengesit is. In 2008 is die boekie Women in citrus uitgegee en aan kwekers en belangstellendes uitgedeel, om enkele van die vroue van alle rassegroepe wat n bydrae tot die sukses van die sitrusbedryf in Suider-Afrika lewer, uit te lig. In 2009 is daar begin met werk aan n publikasie waarin die talle jeugdiges in die sitrusbedryf ondersoek word, wat volgens voorneme vroeg in 2010 die lig sal sien. Al drie boeke kan van die CGA-kantoor verkry word deur 031 765 2514 te bel of n e-pos te stuur aan Gloria@cga.co.za
Die boekie Our citrus transforms, wat in 2005 uitgegee is, skilder n omvattende prent van die sitrusplase wat by die transformasie en bemagtiging van hul werkers betrokke is. Hierdie boekie kan van die CGA verkry word. Let daarop dat daar sedert die publikasie van hierdie boekie selfs nog meer vordering in die transformasie van die sitrusbedryf gemaak is. Die jongste inligting kan van die CGA bekom word.

Sitrus-akademie Jacomien de Klerk / Desiree Schonken Tel. 013 208 8960 / 082 496 5510 www.citrusacademy.co.za Die Sikrus-akademie is aan die begin van 2005 as n afdeling van die Sitruskwekersvereniging tot stand gebring met die doel om n bemagtigende omgewing vir die ontwikkeling van vaardighede in Suid-Afrika se sitrusbedryf tot stand te bring. In April 2007 het die Akademie n afsonderlike artikel 21maatskappy geword, waarvan die aktiwiteite deur CGA-heffings befonds word. Bykomende projekbefondsing is ook van n verskeidenheid skenkers ontvang. Die Sitrus-akademie het die opdrag ontvang om vyf belangrike uitdagings aan te pak, naamlik die algemene lae vlak van vaardighede in die bedryf, diensbillikheid, eienaarskaptransformasie, die ontwikkeling van skaars en kritieke vaardighede, en die ontwikkeling van gehaltevaardighede Die Akademie bestuur n beursfonds vir studente op elke valk van sekondre onderwys en by n groot verskeidenheid akademiese instellings. Die Akademie ontwikkel ook geskrewe en visuele materiaal en leerprogramme, help kwekers om hul behoeftes met betrekking tot die ontwikkeling van vaardighede te bepaal, en verteenwoordig sitruskwekers in verband met die ontwikkeling van vaardighede. Die webtuiste van die Sitrus-Akademie is ontwerp as n funksionele werktuig met behulp waarvan besoekers om beurse aansoek kan doen, n opleidingsdiensverskaffer kan opspoor of as een kan registreer, n kandidaat kan vind of n vakature kan registreer, werk kan vind of as werksoeker kan registreer, leerstof en leerprogramme kan aflaai, en inligting oor die jongste ontwikkelinge op die terrein van vaardighede-ontwikkeling kan opspoor.
Ons bedank graag die CGA, wat ons konsephoofstuk gelees het, en vir hul terugvoering en voorstelle.

589

Oesgewasse en tuinboukunde
Snyblomme
1. Oorsig
Suid-Afrika het n diverse en uiters geskikte natuurlike omgewing vir die produksie van blomme. Binnenshuise en buiteproduksie vind regoor die verskillende klimaatstreke van Suid-Afrika plaas. Die algemeenste produkte sluit die volgende in: rose, angeliere, krisante, proteas, loof, gipskruid en Limonium (papierblom), en n wye reeks blomme wat van saad gekweek word, soos Lisianthus, Delphinium (ridderspoor), Helianthus, Craspedia, Carthamus, asook grasse. Blombolle word ook in groot getalle in n groot verskeidenheid spesies geproduseer. Produksie is bestem vir beide die plaaslike mark en verskillende uitvoermarkte. Die vernaamste uitvoermarkte is Europa, die Midde-Ooste, Asi, Australi en die VSA.

4. Opleiding en navorsing
SAFEC bied in samewerking met DAFF en die Gautengse Departement van Landbou n aaneenlopende opleidingsprogram aan wat gemik is op BEE, SME en landbouopleiding en ontwikkeling. SAFEC het hulle daartoe verbind om nuwe boere in die snyblommesektor by te staan, en Jac Duif is die kordineerder van hierdie nuwe projekte. Die Agri Skills Transfer Network onder leiding van prof Hentie Boshof bied administratiewe en finansile opleidingsprogramme aan nuwe boere. Kontak hulle by 018 290 6019. Die Landbounavorsingsraad se Instituut vir Tropiese en Subtropiese Gewasse (ARC-ITSC) bied opleidingskursusse in die volgende aan: bestuur, algemene kwekerypraktyk, voortplantingsprosedures wat nodig is om die kwekery effektief te bestuur, en verbouing. Tel. 013 713 7000. Flori Horticultural Services Tel. 013 735 6883, 082 564 1211 johannesmaree@absamail.co.za Stellenbosch Universiteit Departement Tuinbouwetenskap Tel. 021 808 4900 hortsci@sun.ac.za Tshwane Universiteit van Tegnologie Departement Tuinboukunde Tel. 012 382 5911 www.tut.ac.za Universiteit van die Vrystaat Departement Genetika Tel. 051 401 2261 www.ufs.ac.za Noordwes-universiteit Tel. 018 386 1321 www.uniwest.ac.za Universiteit van Pretoria Tel. 012 420 3220 www.up.ac.za UNISA Tel. 011 670 9000 www.unisa.ac.za

2. Verenigings wat betrokke is


Die volgende verenigings is by die snyblommebedryf betrokke: Suid-Afrikaanse Blomkwekersvereniging (SAFGA) Suid-Afrikaanse Snyblomme-uitvoerraad (SAFEC) Kwazulu Natal Snyblomkwekersvereniging (KZNGA) SA Proteaprodusente en Uitvoerders (SAPPEX) Proteaprodusente van Suid-Afrika (PPSA) U kan soos volg met hulle kontak maak: Tel. 011 692 4237 info@saflower.co.za www.saflower.co.za

5. Publikasies en webtuistes
Raadpleeg die webtuistes van die rolspelers; begin by www.saflower. co.za. Undercover Farming, wat SAFGA met ander landbouafdelings deel, word gratis aan lede versprei. Dit hou lede op datum met die jongste ontwikkelings in die bedryf en word aan inrigtings in Suid-Afrika en oorsee gestuur. Johan Swiegers is die redakteur en hy kan gekontak word by 012 804 5854 of e-pos hom by ucoverfmg@iafrica.com. Vind die Internasionale Protearegister op www.daff.gov.za.

3. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Raadpleeg www.daff.gov.za vir inligting en die kontakbesonderhede van die verskillende direktorate. Neem die Divisions-kiesopsie.

6. Maatskappye wat betrokke is


Raadpleeg ook die relevante hoofstukke in hierdie handleiding, bv. Waterkweking en verbouing onder bedekking, Bemesting, ens.

Direktoraat Plantgesondheid Tel. 012 319 6505/39

Plantgesondheidskwessies en by beleid wat plantgesondheid betref Plantgesondheidsinspeksies hawe van binnekoms Tel. 012 319 6091/6293 Direktoraat Plantproduksie Bewustheid, opvoeding en Tel. 012 319 6079 bevordering van plantgesondheids aangeleenthede Ander Perishable Products Export Control Board (PPECB) Tel. 021 930 1134 www.ppecb.com Gauteng Economic Development Agency (GEDA) Tel. 011 833 8750 Mudunwazi@geda.co.za

Landbouprodukinspeksiediens (APIS) Tel. 012 319 6100

Vragversenders en uitvoeragente Bergflora 011 975 1773 www.bergflora.co.za The Better Flower Company 021 686 1300 www.thebetterflowercompany.com Cape Mountain Flora 021 885 2420 www.capeflora.co.za Elro J Braak 012 361 2777 www.braaks.com Flamingo Flowers 011 952 1087 Flora Exports 011 396 2041 www.dfg.nl Grindod PCA 011 571 0800 www.pca.co.za Kairali Flora 011 483 3309www.kairalisa.com Living Gold 018 788 8500 www.livinggold.co.za Notren Trading 021 689 4907 www.notrentrading.com Oz Flora 021 934 0741 www.dfg.nl Plantwise 011 953 4540 www.plantwise.co.za Sky Services 011 390 2371/4 www.skyservices.co.za Uniflo Marketing 021 949 9016 www.unifloroses.com Vale Flora Marketing 011 609 3395 Grond- en watertoetstoerusting: 1. Hannas Instruments Tel. 011 615 6076 www.hannainst.co.za

Die Gautengse Departement van landbou is ook betrokke. Kyk die hoofstuk oor landbou in die provinsies.

590

Verskaffers van plantmateriaal: Ball Straathof 011 794 2316 www.ballstraathof.co.za Berg en Dal Nursery 012 258 1641 Dekker Chrysanten SA 012 258 0085 www.dekkersa.co.za Emerald Green Horticulture 012 734 2687 www.emerald-green. co.za Hadeco 011 958 1350 www.hadecoflowers.com Living Gold 018 788 8500 www.livinggold.co.za Ludwigs Rose Farm 012 544 0144/5 www.ludwigsroses.co.za Roeloffs Nurseries 014 576 2362 www.roeloffs.co.za SAKATA Seeds 011 548 2800 www.sakata.com SAFROPA 012 258 8000 www.fides.nl Van Zanten SA 012 254 0392/3 www.royalvanzanten.com

Volgens n tegniese dokument die Wreldbank, word die volgende voorvereistes vir die Suid-Afrikaanse blomhandel gestel: 1. Basiese markgeleentheid n Mens moet die produk al verkoop het voordat met die onderneming begin word of u moet weet waar die mark vir daardie produk bestaan voordat daar geplant word. Toegang tot Europa is moeilik en duur. Daar is dikwels n ooraanbod en dit is die boere wat aan die kortste ent trek. 2. Beskikbaarheid van volhoubare menslike kapitaal Menslike kapitaal is nodig in die vorm van geleerde en toegewyde mense wat bereid is om die risiko te loop. Suid-Afrikaanse arbeid is, vergeleke met die res van Afrika, nie meer goedkoop nie. 3. Minimale vlak van infrastruktuur Dit het betrekking op die beskikbaarheid van lugvrag, verkoelingsfasiliteite, paaie, telekommunikasie, ens. Ook van belang is n interne infrastruktuur wat verband hou met kweekhuise, besproeiingsvoeding, plaagdoderstelsels, verhitting en verkoeling, en bergingsfasiliteite. 4. Finansieringsrelings Hokapitaalbelegging is n voorvereiste. Voordat u met n nuwe plaas begin, is n uitvoerige besigheidsplan nodig. Kwessies soos die weer, grondsoorte, watergehalte, bemesting en spuitprogramme moet aangespreek word. Konsultante kan dalk met behulp van n kontrolelys werk, wat u sal help om die geleenthede of swakhede van u voorgenome onderneming te identifiseer. 1. Johannes Maree. 082 564 1211. Tegniese adviseur algemeen 2. Leon Hefer. 082 789 0499. Alstroemeria (Inkalelies) 3. Jac Duif. 082 443 1755. Blomme van saad 4. Hentie Boshoff. 018 290 6019. Markinligting en beplanning 5. Louise de Klerk. 013 7524247. Tegniese adviseur: Gerberas 6. Lindi Grobler 082 577 6507 kwekeradvies, tegniese advies, lewensvatbaarheidstudies 7. Arend Doorduin 082 577 6507 kwekeradvies, tegniese advies, lewensvatbaarheidstudies 8. 0861 427336 n inbelsentrum Inligting verskaf deur Johannes Maree en die Suid-Afrikaanse Blommeuitvoerraad
Ons dank aan Jac Duif van die Suid-Afrikaanse Blomme-uitvoerraad vir terugvoering oor die konsephoofstuk.

7. Plaaslike sakeomgewing
Die Multiflora-blomveiling is verreweg die belangrikste en gerieflikste bemarkingskanaal vir plaaslike bemarking. Die veiling, by City Deep, vind van Maandag tot Saterdag van 07:00 af plaas waar die vernaamste agente en groothandelaars blomme koop. Die veiling is markgedrewe en pryse vir produkte word deur vraag en aanbod bepaal. Vir nuwelinge in die bedryf is n besoek aan Multiflora absoluut noodsaaklik om die hartklop van verkope in die blomkwekerybedryf in Suid-Afrika te sien. Kontak Ernst Nieuwenhuys by 011 613 4011, e-pos ernest@multiflora.co.za of besoek www.multiflora. co.za vir meer inligting. Vir die Tshwane-blommeveiling, bel 012 326 4445 / 083 320 7245. Vir die Floratown-blommeveiling kan u 011 548 0700 / 082 4426288 skakel. Afgesien hiervan is daar ook n sterk netwerk van blomgroothandelaars, verspreiders en uitvoerders. Bunches for Africa koop byvoorbeeld blomme van boere. Besoek www.bunchesforafrica.com vir meer inligting.

8. Inligting aan nuwe boere


U wil dus n blomboer word? Funksies van Gardenex & Growtech, kwekersverenigings, skouorganiseerders, die Undercover Farming-tydskrif en selfs bloemiste word oorval deur navrae van potensile beleggers wat n blomplaas wil begin. Potensile kwekers en beleggers moet vooraf nadink oor n paar baie belangrike feite. Dit behels die volgende: Die blombedryf is kompleks en vereis gespesialiseerde kennis en insette. Dit vereis die volgende: 1. Massiewe kapitaaluitgawes (gewoonlik miljoene rande) 2. Uitgebreide tegniese kennis n kweker doen gewoonlik kennis binne n familiebedryf op 3. Intensiewe, volhoubare daaglikse bestuur 4. Baie belangrik: n mark! Die oorvoorsiening van gewasse op die plaaslike mark kom dikwels voor en dit lei na prysdalings. Die uitvoermark is nuut en steeds besig om uit te brei, maar verg sorgvuldige markbeplanning.

591

Oesgewasse en tuinboukunde
Sojabone
Sien ook die hoofstuk oor Graan en Oliesade.

3. Opleiding en navorsing
Sien ook hierdie opskrif in die hoofstuk oor Graan en Oliesade. Die Olie- en Proteensade-ontwikkelingstrust stel geld beskikbaar vir navorsing oor sonneblomme, sojabone en grondbone. Hierdie navorsing moet in die belang van produsente, verwerkers en verbruikers wees. Navorsing word deur die LNR, WNNR en ander organisasies onderneem. LNR-Instituut vir Graangewasse (ARC-GCI) Tel. 018 299 6100 www.arc.agric.za n Kort kursus sojaboonproduksie word versoek aangebied. Olie- en Proteensadeontwikkelingstrust Tel. 011 234 3400 www.opot.co.za Proteen-Navorsingstigting Tel. 011 803 2579 / 1894 www.proteinresearch.net Specialised Protein Products (Edms) Bpk (SPP) Tel. 018 293 9900 www.sppcom.com oor SPP het n wetenskaplike paneel op bestaande uit onder andere die Mediese Navorsingsraad, Noordwes-Universiteit en Wits, wat aspekte van sojavoedsel ondersoek. Universiteit van die Vrystaat Departement Plantwetenskappe Tel. 051 401 2514 plantsciences@ufs.ac.za

1. Oorsig
Soja is naas mielies, koring en rys die vierde grootste gewas in die wreld. Sojabone is wreldwyd n belangrike bron van groente-olie en proteen. Soja bevat groot hoeveelhede van al die essensile aminosure wat die mens nodig het. Sojabone kan as n groente geet word, maar kan ook na sojamelk verwerk word. Sojasous kan van die ryp, gefermenteerde bone gemaak word terwyl gebraaide sade as n vervanging van koffie gebruik kan word. Sojameel, wat ook uit sojabone vervaardig word, word as bymiddel en aanvuller vir graanmeel, vleisprodukte en in gesondheidsvoedsel gebruik. Soja-olie word gebruik by die vervaardiging van verf, linoleum, oliedoek, drukkersink, seep, insekdoder en ontsmettingsmiddels. Die lesitien-fosfolipiede wat as n neweproduk van die oliebedryf bekom word, word as benattings- en stabiliseringsmiddel in die voedsel-, grimering-, farmaseutiese, leer-, plastiek-, seep- en reinigingsbedrywe gebruik. Sojaboonmeel en sojaproteen word by die vervaardiging van sintetiese vesel, kleefstof, tekstielplanering, waterdigting en brandbestrydingskuim gebruik. Die strooi kan ook gebruik word om papier te maak wat stywer is as papier wat van koringstrooi gemaak word. Sojaboonmeel is n baie ryk proteenvoer vir vee terwyl die vegetatiewe gedeeltes van die plant as kuilvoer, hooi of weiding gebruik kan word. Dit kan ook as groen misstof ingeploeg word. Afhangende van plaaslike toestande, word sojabone gewoonlik van November tot Desember geplant. Die plant reageer op dagnag-verhoudings wat die reproduksieproses stimuleer. Indien daar in Januarie geplant word, sal die plant korter wees met n laer oespotensiaal, aangesien die dae gedurende die groeiproses korter word. Namate die plant ryp word, word die blare geel terwyl die voginhoud van die sade daal van ongeveer 65% na 14% binne 14 dae indien weerstoestande droog en warm is. Sojabone word hoofsaaklik in drolandtoestande verbou en in Mpumalanga, KwaZulu-Natal, die Vrystaat en Noordwes aangeplant. (Kyk na die kaart op www.sppcom.com om vas te stel waar soja in Suid-Afrika verbou word.) Dit is n uitstekende wisselgewas met duidelik herkenbare voordele vir die gewasse wat aangeplant word nadat die soja geoes is. Suid-Afrika is n netto invoerder van ongeveer 600 000 ton sojameel, ongeveer 800 000 ton groente-olie en ongeveer 50 000 ton voedselbestanddele van soja. Statistiek (bv oesskattings en invoere/uitvoere) is beskikbaar op die Suid-Afrikaanse Graaninligtingsdiens se webtuiste www.sagis.org.za.
Bronne: http://wikipedia.org; Field Crops Market Value Chain Profiles, Vol 2 Junie 2007 (n publikasie van die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye); Farr, G. & Mordt, G. Rainbow nations renewable fuels; Sagis, www.sppcom.com.

Die stigting van n Sojaontwikkelingstrust is onderneem wat klein, medium en mikro-ondernemings (KMMO) met die produksie en verwerking van soja sal help. Kontak Soy Southern Africa vir meer besonderhede.

4. Maatskappye wat betrokke is


For an extensive list go to www.sagis.org.za take the List of Co-workers and then Soya Beans menu options. Agriocare Tel. 034 315 2741 Alpro Soya Tel. 011 226 8800 www.alprosoya.co.za Asgisa Eastern Cape Tel. 043 735 1673 http://asgisa-ec.co.za Ayos Foods Tel. 015 491 5834\5 www.ayos.co.za Eden Manufacturing Tel. 036 448 1605 www.edenman.co.za GrainCo Tel. 021 807 8900 www.grainco.co.za Capstone Seeds Tel. 033 330 4474 www.capstone.co.za GWK Bpk Tel. 053 298 8200 www.gwk.co.za Good Hope International Beverages Tel. 021 529 3980 www.ghib.com Impilo Products Tel. 012 562 0726 www.impiloproducts.co.za Kanhym Landgoed Tel. 013 249 7800 / 7966 www.kanhym.co.za Louis Dreyfus Africa (Edms) Bpk Tel. 011 217 5300 www.louisdreyfus.co.za Microbial Solutions Tel. 011 475 4362 info@microbial.co.za www.microbial.co.za Nutritional Foods Tel. 018 464 2113 www.nfoods.co.za Pannar Seed Tel. 033 413 9500 www.pannar.com Pioneer Hi-Bred RSA (Edms) Bpk Tel. 012 683 5700 www.pioneer.com Rainbow Nation Renewable Fuels (RNRF) Tel. 041 402 4000 www.rnrf.co.za Specialised Protein Products Tel. 018 293 9900 www.sppcom.com Stimuplant Tel. 012 802 0940 www.stimuplant.sa.gs

2. Verenigings wat betrokke is


Sien Graan SA en SAGIS-aantekeninge in die hoofstuk Graan en Oliesade.

Oliesaad-advieskomitee Tel. 011 234 3400 Olie- en Proteensadeontwikkelingstrust Tel. 011 234 3400 www.opot.co.za

Soy Southern Africa (voorheen die South African Soy Food Association SASFA) Tel. 036 448 1605 / 082 802 1635 www.soyfood.co.za Sonneblom- en Sojaboonforum Tel. 011 234 3400

Suid-Afrikaanse Graankos- en SA Olieverwerkersvereniging Oliesaadhandelsvereniging Tel. 082 533 0692 Tel. 082 533 0692

592

5. Publikasies en webtuistes
Skakel 012 842 4000 of rig e-pos aan stoltze@arc.agric.za vir die brosjure getiteld Processing of oil seeds (soy beans, sunflower). Your guide to successful soybean production n publikasie van die Landbounavorsingsraad se Graaninstituut Tel: 018 299 6100. Kyk na die gids, Pannars soybean production, by www.pannar.com. www.sagis.org.za die SAGIS-webtuiste. Hier sal u statistiek (nasionale voorrade, produsentaflewerings, invoer, uitvoer, verbruik, weeklikse pariteitpryse, ens) en historiese inligting aantref. www.soyfood.co.za Die Suid-Afrikaanse Sojavoedselvereniging se webtuiste, wat skakels met n magdom tersaaklike webtuistes het verwerkers, sojaboon-navorsingslaboratoriums, sojaorganisasies, biotegnologie, verbruikers (bv www.soybean.org), sojaboongebruike, prysinligting en vele meer. Kry aantekeninge oor sojabone by www.agis.agric.za. www.sppcom.com Die webtuiste vir gespesialiseerde proteenprodukte. Dit bevat n lys van 63 publikasies, navorsingsverslae, ensovoorts. www.ayos.co.za. U kan onder andere statistiek oor soja hier kry.

verskillend op klimaatsveranderlikes reageer. Alle somergewasse het baie water tydens die reproduksiestadia nodig, wat normaalweg tussen Januarie en Maart is. Sojabone is egter in sekere stadiums meer droogtebestand as mielies. Nie-GM-soja. Lees oor geleenthede in di verband by www.sppcom.com.

Sojaverwerking
Olie vir laevet-sojaoliekoek kan op n verskeidenheid maniere verkry word, naamlik: Uitpersing Braai Mikronisering Stoomverhitting Chemiese ekstraksie

Elk het sy eie voordele, nadele en kenmerke. Hoewel dit natuurlik nie vir almal bestem is nie, is daar meriete in hierdie besigheid, soos op baie ander verwerkingsgebiede. Ons praat dikwels van invoerplaasvervanging en uitvoerbevordering as maniere waarop n land sy ekonomie kan laat groei pas dit op u eie plaas, dorp, provinsie en land toe.
Bron: ABC Hansen, www.millingsupply.com; n referaat deur Dr J Willemse, beskikbaar by www.soyfood.co.za; www.sppcom.com.

6. Plaaslike sakeomgewing
Die Suid-Afrikaanse sojaboonbedryf het n negatiewe handelsbalans: ons voer soja in om huishoudelike produksie aan te vul. Geen statutre heffings is tans van toepassing nie en oliesade kan vrylik bemark word. Die Suid-Afrikaanse Termynbeurs, bekend as SAFEX, bepaal op n daaglikse grondslag die binnelandse pryse. Die relatiewe pryse van ander graanprodukte, die wisselkoers, beskikbaarheid van saad, beskikbaarheid en koste aan wal van ingevoerde ruolie, sowel as aanplantings van ander veldgewasse, bepaal in n groot mate die markvooruitsigte van sojabone. Die sojaboon-bemarkingseisoen in Suid-Afrika begin op 1 Januarie en eindig op 31 Desember van die kalenderjaar.

Gesamentlike ondernemings en alliansies SPP (kontakbesonderhede onder opskrif 3) bied konsekwente en eenvormige bestanddele van ho gehalte, en is op soek na plaaslike en buitelandse sakevennote om produkte wat daaruit voortspruit, te produseer. Gesamentlike ondernemings sal verwelkom word, veral ten opsigte van produkmengsels, kleutervoeding en funksionele voedselbestanddele. SPP is op soek na ondernemings met dieselfde doelstellings, wat waarde kan toevoeg tot die ontwikkeling van sojaprodukte en die tegnologie kan uitbou.

Redes vir die verbouing van sojabone


Diversifisering weg van mielies Toenemende vraag na veevoer Toenemende sojavoedselproduksie Biodieselaanleg uit sojabone

7. Internasionale sakeomgewing
Sien die Monthly Bulletin op SAGIS se webtuiste vir die jongste inligting oor invoere/uitvoere. Die sojaboon is ekonomies-gesproke die belangrikste peulgewas ter wreld, wat plantproteen van goeie gehalte aan miljoene mense en diere verskaf, asook bestanddele aan talle chemiese produkte. In die laat 20ste eeu tot nou toe het sojabone n belangrike rol gespeel in die verligting van hongersnood in die wreld. Die belangrikste produsente van sojabone is die Verenigde State van Amerika, Brasili, Argentini, China en Indi. Die invoertarief vir sojabone is 8% van die vab-prys (Suid-Afrika is n netto invoerder). Die binnelandse prys (SAFEX) volg gewoonlik die invoerprys (gegrond sojameel en -olie) na. Wat uitvoere betref, moet voldoen word aan fitosanitre vereistes en gehaltestandaarde, en n PPECB sertifikaat moet verkry word. Besoek die volgende webtuistes: The American Soybean Association (ASA) www.soygrowers.com World Initiative for Soy in Human Health (WISHH) www.wishh. org www.admworld.com sojaboonuitvoerders in die VSA www.soyconnection.com n webtuiste wat inligting verskaf en deur die United Soybean Board (VSA) bestuur word. www.unitedsoybean.org United Soybean Board (VSA) www.cmegroup.com Chicago Board of Trade (nou deel van die CME-groep)www.commodityresearch.com www.ift.org Institute of Food Technologists (VSA).
Ons wil SAGIS, LNR-GCI en Rainbow Nations Renewable Fuels bedank vir terugvoer oor die konsephoofstuk.

Wisselbou met mielies


Met wisselbou kan die opbrengs van die mielieoes wat op n sojaboonoes volg, aansienlik vergroot word, vanwe toestande van lae stikstof wat op die mielies van toepassing is. Dit is n direkte gevolg van stikstofoordrag van sojabone, asook ander wisselbouvoordele. Sojabone is onafhanklik van stikstofbemesting omdat soja in staat is om anorganiese stikstof in organiese stikstof om te sit om in sy eie behoeftes te voorsien. Langtermynvergelykings dui daarop dat sojabone en mielies

593

Oesgewasse en tuinboukunde
Sonneblomme
Sien ook die hoofstuk Graan en Oliesade.

Statistiek (bv. oesskattings, invoere/uitvoere ens) is beskikbaar op die Nasionale Departement van Landbou se webtuiste by www.daff.gov. za klik op die Publications-opsie in die kieslys en op die SuidAfrikaanse Inligtingsdiens se webtuiste www.sagis.org.za. Die bemarkingseisoen vir sonneblom begin op 1 Januarie en eindig op 31 Desember in Suid-Afrika.
Bron: Field Crops Market Value Chain Profiles, Departement Landbou, Bosbou en Visserye; http://en.wikipedia.org/wiki/Sunflower.

1. Oorsig
Sonneblom is n mielies en koring die derde grootste graangewas wat in Suid-Afrika geproduseer word. Die meeste sonneblom word in Noordwes, die Vrystaat, Mpumalanga en Limpopo geproduseer. Graanboere verwissel maklik van mielies na sonneblom, en die meeste plant albei as n manier om hul boerdery te diversifiseer. Die vernaamste funksie van sonneblomproduksie is die onttrekking van olie uit die saad. Dit word hoofsaaklik tot kookolie verwerk. Die olie word daagliks in huishoudings, restaurante en verskeie voedselbedrywe gebruik. Sonneblom is die basiese rustof vir die voorbereiding van margarien en smere, en word daagliks deur miljoene mense gebruik. Sonneblomheelsade (vrugte) word as n versnapering verkoop nadat dit in oonde gerooster is, met of sonder bygevoegde sout. Sonneblom kan ook verwerk word tot n alternatief vir grondboonbotter, naamlik sonbotter. In Duitsland word dit met rogmeel gemeng om Sonnenblumenkernbrot (letterlik: sonneblomheelsaadbrood) te maak, wat baie gewild is in Duitssprekende Europa. Dit word ook as volsaad verkoop, en word verder direk in slaaie en ander geregte gebruik. Die koek wat oorbly nadat die saad verwerk is, word gebruik as veevoer. Sonneblomme produseer ook lateks, en eksperimente word uitgevoer om dit meer geskik te maak as n alternatiewe gewas vir die produksie van hipoallergeniese rubber. Sommige soorte troeteldierkos bevat oliesaad-rumateriaal. Sonneblom kan ook tot diesel verwerk word vir gebruik as biobrandstof in dieselenjins.

2. Verenigings wat betrokke is


Sien Graan SA en SAGIS se aantekeninge in die Graan & Oliesade-hoofstuk. Olie- en Proteensaadontwikkelings- Sonneblom- en Sojaboonforum Tel. 011 234 3400 trust Tel. 011 234 3400 www.opot.co.za Dit is n forum waar alle partye met n regstreekse belang in Oliesaad-advieskomitee sonneblomproduksie, -berging, Tel. 011 234 3400 verwerking asook die bemarking van sonneblomprodukte, sake van SA Oil Processors Association belang kan bespreek. Probleme Tel. 082 533 0692 wat gedentifiseer word, word na die betrokke rolspelers verwys. The SA Cereals and Oilseeds Trade Association Tel. 082 533 0692

3. Opleiding en navorsing
Sien Opleiding en navorsing in die hoofstuk Graan & Oliesade.

594

Graan SA Tel. 056 515 2145 www.grainsa.co.za

Die LNR-IGG bied kursusse aan oor alle aspekte van sonneblomproduksie. Hierdie kursusse wissel van een tot vier Graan SA bied n Boere- dae, na gelang van die klint se ontwikkelingsprogram aan vereistes. wat befonds word deur die graantrusts die Mielie-, Sorghum- Proteennavorsingstigting , Wintergraan- en Olie- en Tel. 011 803 2579 / 1894 Proteensaad-ontwikkelingstrukst. www.proteinresearch.net Lees meer daaroor in die hoofstuk oor steun aan opkomende boere. Universiteit van die Vrystaat Departement Plantwetenskappe LNR-instituut vir Graangewasse Tel. 051 401 2514 plantsciences@ufs.ac.za (IGG) Tel. 018 299 6100 www.arc.agric.za
Die Olie- en Proteensaadontwikkelingstrust stel fondse beskikbaar vir navorsing oor sonneblomme, sojabone en grondbone wat van belang is vir produsente, verwerkers en verbruikers. Bel 011 234 3400 of besoek www.opot.co.za

6. Plaaslike sakeomgewing
Geen statutre heffings is van toepassing nie en die regering meng nie in met die bemarking van oliesade nie. Baie landboukommoditeitshandelaars (sien hoofstuk oor kommoditeitshandel) en produsente is in staat om voordeel te trek uit die vrye mark. Die prys van sonneblomsaad word teen invoerpariteit bepaal. Vyf hoofvlakke kan in die sonneblomsaad-tot-sonneblomolie-waardeketting gedentifiseer word: Sonneblomsaadprodusente Saadpers-ondernemings (insluitende vervaardigers van dierevoeding) Raffinaderye van ruolie (insluitende ingevoerde ruolie) Groot- en kleinhandelaars Verbruikers

Bron: Field Crops Market Value Chain Profiles, Departement Landbou, Bosbou en Visserye

4. Publikasies en webtuistes
Die Info Pak Field Crops: Sunflowers, a concise guide to the production of sunflower is beskikbaar op die webtuiste www.daff.gov.za. Klik op die Publications-opsie in die kieslys. Nuttige inligting oor sonneblomme is beskikbaar op die LNR se webtuiste by www.arc.agric.za. Gedrukte publikasies met riglyne oor sonneblomproduksie en ander inligting is beskikbaar by die LNR-IGG. SAGIS se webtuiste vir inligting en statistiek uit die verlede is beskikbaar by www.sagis.org.za (nasionale voorrade, produsentaflewerings, invoer, uitvoer, verbruik, weeklikse pariteitspryse, ens). Lees die sonneblom notas by www.agis.agric.za Vind die annar Sunflower Production Guide op www.pannar.com

7. Internasionale sakeomgewing
Sien die maandelikse nuusbrief op SAGIS se webtuiste vir die jongste inligting. Suid-Afrika is nie n noemenswaardige rolspeler in die produksie en verhandeling van oliesade in die internasionale mark nie aangesien dit slegs sowat 3% bydra tot die sonneblomsaad wat in die wreld geproduseer word. Wat uitvoere betref, moet daar voldoen word aan fitosanitre vereistes en gehaltestandaarde en n PPECB-sertifikaat (Raad op die Beheer van Uitvoer van Bederfbare Produkte) moet verkry word. Hoewel handel in sonneblomsaad beperk is, is Malawi die belangrikste land waarvandaan sonneblomsaad ingevoer word, terwyl uitvoere hoofsaaklik na Zimbabwe en Wes-Europa (Spanje, Portugal en Frankryk) gaan. Die invoertarief vir sonneblomsaad is 9.4% van die vab-prys.
Bron: Field Crops Market Value Chain Profiles, Departement Landbou, Bosbou en Visserye

5. Maatskappye wat betrokke is


Find an extensive list on www.sagis.org.za take the List of Co-workers and then Sunflowers menu options. AFGRI Tel. 012 643 8000 www.afgri.co.za Asgisa Eastern Cape Tel. 043 735 1673 http://asgisa-ec.co.za Capital Oil Mills Tel. 033 387 9786 Continental Oil Mills Tel. 011 278 0300/51 Elangeni Oil & Cake Mills Tel. 031 203 5000 Epic Foods Tel. 011 248 0000 www.epic.co.za Epko Oil Seed Crushing Tel. 018 632 1614 www.nwk.co.za Louis Dreyfus Africa Tel. 011 217 5300 www.louisdreyfus.co.za Nedan Oil Mills kyk AFGRI Nola Industries Tel. 011 411 5574 Pannar Seed Tel. 033 413 1131 www.pannar.com Sealake Industries Tel. 033 845 0786 Senwes Bpk Tel. 018 464 7800 www.senwes.co.za Suidwes Graan Tel. 018 581 1000 www.suidwes.co.za Sun Oil Raffinaderye Tel. 031 912 1000 www.africasunoil.com Willowton Oil & Cake Mills Tel. 033 355 7800 Vrystaat Koperasie Bpk Tel. 058 863 8276 www.vkb.co.za

8. Inligting vir boere


In watter soort grond kan ek plant? Sonneblomme pas relatief goed aan by n wye verskeidenheid grondsoorte. Tradisioneel is sonneblomverbouing egter beperk tot grondsoorte waar die kleipersentasie wissel tussen 15 en 55%, d.w.s. sanderige of leem- tot kleigrond. Op grondsoorte met n ligte tekstuur is plante vatbaar vir windskade in die saailingstadium, en om hierdie rede moet sodanige grondsoorte vermy word tensy u winderosie suksesvul kan bekamp. Wanneer plant ek? Sonneblom kan aangeplant word vanaf die begin van November tot die einde van Desember in die oostelike dele van die land, en tot en met middel- Januarie in die westelike dele. Die gewas is uiters sensitief vir ho grondtemperature wanneer dit opkom, en dit is veral in sanderige grond van die wes-Vrystaat en die Noordwesprovinsie waar hierdie probleem dikwels tot swak of wisselvallige plantdigtheid aanleiding gee. In streke waar grondtemperature hoog is in Desember, moet aanplantings voor die middel van November geskied of wanneer n tydperk van twee tot drie dae se koeler weer verwag word. Is hierdie gewas droogtebestand? Die sonneblomplant het n diep penwortelstelsel met n fyn taknetwerk wat water kan benut uit dieper grondlae -- selfs dieper as 2 m. As gevolg hiervan vaar sonneblom goed onder dro toestande in vergelyking met ander gewasse, veral in dieper grondsoorte of in grond met n watertafel, soos aangedui in die tabel hieronder. Dit is waarskynlik die belangrikste rede vir die gewas se gewildheid in die marginale gedeeltes van Suid-Afrika.

595

TABLE 1. Opbrengspotensiaal in verhouding tot gronddiepte en renval vir leemgrond (kg/ha) Gronddiepte (cm) 40-60 60-80 80+ Renval (mm) 500 1 000 1 300 1 300 550 1 200 1 500 1 600 650+ 1 500 1 900 2 200

Let egter daarop dat sekere onkruiddoders n lang residuele tydperk het en skade in die opvolggewas in n wisselboustelsel kan veroorsaak. Dit is dus belangrik om streng te hou by die aanwysings op onkruiddoderhouers. Enigiets anders? Doeltreffende onkruidbeheer is n voorvereiste vir ho sonneblomopbrengs. Dit kan geskied deur middel van n kombinasie van meganiese en chemiese praktyke. Jong plante is uiters sensitief vir sterk onkruidmededinging en kan nie vinnig genoeg ontwikkel om n volledige skadulaag te vorm wat onkruidsaailinge onderdruk nie. Die eerste ses weke na aanplanting is dus n kritieke tydperk vir die gewas. Opbrengs kan aansienlik verhoog word indien die lande onkruid-vry gehou word gedurende hierdie tydperk. Wanneer oes ek? Die oesproses moet begin sodra 80% van die sonneblomkoppe bruin is ten einde verliese weens volskade, platwaaiing en verstrooiing te beperk. Ontwikkelingstadia Die ontwikkelingstadia en gepaardgaande sonneblomme word in Fig. 1 aangedui. oesbestuurinsette van

Is daar ander voordele? Die insetkoste is relatief laag. Die groeiseisoen vir sonneblom is kort (sien illustrasie hieronder). Indien die droogtebestandheid van sonneblom in ag geneem word, is dit die ideale alternatiewe gewas in hopotensiaal-gebiede wanneer dit te laat is om mielies te plant. In vergelyking met graangewasse, benut sonneblom die voedingstowwe in die grond buitegewoon goed. Die belangrikste rede hiervoor is die fyn taknetwerk en uitgebreide wortelstelsel wat in aanraking kom met voedingstowwe wat nie deur ander gewasse benut kan word nie. Vertel my meer oor die bemesting wat benodig word. Dit is natuurlike raadsaam om eers n grondontleding te laat doen. U sal dan kan voortgaan met die akkuraatste bemestingprogram (sien hoofstukke oor Grondsoorte en Misstowwe in hierdie boek) en kan sodoende onnodige bemestingkoste beperk. Indien die blare liggroen word en di laer af vergaan, beteken dit daar is n tekort aan stikstof. n Gebrek aan fosfor strem plantegroei. Waar geen grondontleding gedoen is nie, kan 50 tot 100 kg./ha. van n 3:2:1 (25) -misstofmengsel tydens aanplanting aangewend word, wat voldoende sal wees vir n opbrengspotensiaal van 1 000 tot 1 500 kg./ha. Is daar ander negatiewe aspekte wat nie gedek is nie? Die gewas is hoogs vatbaar vir skade wat deur vols aangerig word en om hierdie rede kan dit glad nie in sekere gebiede verbou word nie. Hoe diep moet die saad geplant word? Sonneblomsaad word relatief vlak geplant. In grond met n ho klei-inhoud word saad by n diepte van 25 mm. geplant. In sanderige grondsoorte kan saad by n diepte van tot 50 mm. geplant word. Vir die plantproses kan die belangrikheid van n goeie planter nie oorbeklemtoon word nie. Ten einde sonneblom aan te plant, moet die planter die saad egalig kan spasieer. Dit moet n doeltreffende dieptebeheermeganisme h en met drukwiele toegerus wees. Goeie kontak tussen die saad en die grond is noodsaaklik. Tydens ontkieming is die sonneblomplante egter veral sensitief vir gekompakteerde grond, wat beteken dat drukwiele slegs matige druk op die grond moet uitoefen om kompaktering te verhoed. Die kort groeiseisoen van sonneblomme, wat beteken dat dit oor n tydperk van ten minste drie maande geplant kan word, maak dit uiters geskik vir produsente wat gebruik maak van aanpasbare wisselbou- en/of braaklandstelsels. Sonneblomme is in elk geval n gewas wat slegs in n wisselboustelsel tuishoort. Hoe ver uit mekaar moet die rye wees? Die invloed van ryspasiring op sonneblomme is redelik beperk. Ryspasiring van 0.9 tot 1.0 meter word meestal toegepas, maar wyer spasies kan ook toegelaat word. Wat van wisselbou? Sonneblomme behoort in n wisselbouprogram met ander gewasse verbou te word omdat: Die risiko van siektes en onkruid verhoog in die geval van monokultuur (verbouing van dieselfde gewas in dieselfde grond). n Opbrengs- en gehaltevoordeel word dikwels gemeet aan n opvolgoes van mielies of sorghum. Onkruid- en plaagprobleme verminder in die geval van n wisselbouprogram.

Aspekte van kritieke belang rakende sonneblomproduksie


In sanderige grond is sonneblomme baie sensitief vir windskade. Sonneblomme moet verkieslik in swaarder grondsoorte geplant word. Sonneblomme is baie sensitief vir grondverdigting. Maak seker dat die grond waar sonneblomme aangeplant word nie verdig het nie. Dit kan vasgestel word deur n gat in die grond te maak. Goeie saadbeddingvoorbereiding is uiters belangrik om sukses te verseker. Sonneblomme is n koelweergewas. Ontkieming is swak by ho temperature. Sonneblomme het baie vog nodig. Maak seker dat daar genoeg vog in die grond is voordat u begin plant. Oorweeg ook opvolggewasse aangesien sonneblomme die grondwater uitput, veral in die geval van laat aanplantings. Ernstige verliese kan gely word indien sonneblomme te laat geoes word. Moenie sonneblomme aanplant waar die onkruiddoder atrasien die vorige jaar toegedien is nie.
Bronne: Aangepas uit n publikasie, Sunflower production a concise guide, (kry dit by www.daff.gov.za), en www.suidwes.co.za

Ons dank aan die Olisade-advieskomitee, die LNR-IGG en SAGIS vir terugvoering oor die konsephoofstuk.

596

Oesgewasse en tuinboukunde
Sorghum
Moet saamgelees word met die algemene hoofstuk oor graan en oliesade.

3. Publikasies en webtuistes
Daar is n inligtingspakket met eenvoudige dog akkurate inligting genaamd: Field Crops Sorghum. Kyk gerus daarna by www.daff.gov.za (kies die Publications-kieslysopsie). Verskeie publikasies is by die LNR verkrygbaar, waaronder Sorghum diseases in South Africa en die Sorghum production guide. Bestel dit by www.arc.agric.za of skakel Marlyn J van Rensburg of Gloria Mutheiwana by 012 427 9700. Pannar se Grain Sorghum Production en Forage Sorghum Production Guide is verkrygbaar by www.pannar.com The National Sorghum Producers (USA) se webtuiste is www. sorghumgrowers.com www.sagis.org.za Die SAGIS-webtuiste: historiese inligting en statistiek (nasionale voorraad, produsentaflewerings, invoer, uitvoer, verbruik, weeklikse pariteitpryse, ens.) www.sadc.int Die Suider-Afrikaanse Ontwikkelingsgemeenskap (SAOG) is Suid-Afrika se belangrikste sorghumuitvoermark. Daar is ook maklik verstaanbare Infotoons met n seksie getiteld How to grow sorghum. Dit is beskikbaar by www.agis.agric.za gebruik die kieslysopsies AGIS en Skills Development. n Supersorghum wat goed in n strawwe klimaat aard en baie voedsaam is, word met die Africa Biofortified Sorghum (ABS) projek beoog. Die nege organisasies betrokke is Africa Harvest Biotech Foundation International; DuPont, deur sy filiaal Pioneer Hi-Bred International Inc; die Wetenskaplike en Nywerheidnavorsingsraad (WNNR); die International Center for Research in Semi-Arid Tropics (ICRISAT); African Agricultural Technology Foundation (AATF); die Forum for Agricultural Research in Africa (FARA), die tegniese vennoot van die Nuwe Vennootskap vir Afrika-ontwikkeling (NEPAD); die Universiteit van Pretoria (UP); die Landbounavorsingsraad (LNR) en die Universiteit van Kaliforni (UK Berkeley). Besoek gerus http://biosorghum.org vir meer inligting oor die ABS-projek.

1. Oorsig
Sorghum is inheems aan Afrika. Dit word hoofsaaklik verbou in vlak laepotensiaalgrond met n ho klei-inhoud wat nie vir mielies geskik is nie. Dit word hoofsaaklik van middel-Oktober tot middel-Desember aangeplant. Die renvalpatroon en ander weerstoestande in n spesifieke seisoen bepaal die plantperiode asook die lengte van die groeiseisoen. Die afgelope paar jaar het sorghumproduksie van die dro westelike na die nat oostelike produksiegebiede verskuif. Sorghum word hoofsaaklik in die Vrystaat, Mpumalanga, Noordwes, Limpopo en Gauteng vir kommersile doeleindes verbou. Die oppervlakte wat per jaar aangeplant word, wissel tussen 75 250 ha en 160 600 ha, en die gemiddelde jaarlikse kommersile produksie beloop ongeveer 255 000 ton. Statistiek (bv oesberamings, uitvoer/invoer ens) is verkrygbaar op die Departement Landbou se webwerf klik op die opsie Publications by www.daff.gov.za en op die Suid-Afrikaanse Graaninligtingsdiens www.sagis.org.za In 2008-2009 is 177 400 ton vir menslike gebruik en 9 700 ton vir dierevoer geproduseer. Die sorghumbedryf is gekoppel aan die nywerheids- en kommersile produksie van mout, meel en rys asook die troeteldierkos- en kraalvoerbedryf. Sorghum is hoofsaaklik vir menslike gebruik (bv. mout, sorghummeel en sorghumrys). Dit is die tradisionele voedsel van n groot deel van die bevolking van Suider-Afrika. Sorghummeel (mabele) ding met mieliemeel mee en word as n ontbytgraan voorgesit. Sorghumrys, of koringrys, is heel gemaalde sorghum en word in plaas van rys voorgesit. Die mout word gebruik vir die vervaardiging van bier. Die veevoermark is die belangrikste kanaal vir surplusse in sorghumproduksie, aangesien dit met ander graangewasse ten opsigte van prys en voedingswaarde meeding.

4. Plaaslike sakeomgewing
In Afrika gebruik maatskappye, soos SABMiller, al meer en meer plaaslik verboude gewasse soos sorghum en kassawe om bekostigbare voedsel te produseer. n Statutre heffing is ingevolge die Wet op die Bemarking van Landbouprodukte betaalbaar (R7,70/t sorghum). Produsente betaal die een helfte van die heffing en die eerste kopers die ander helfte. Die statutre heffing betaal vir navorsing en inligting oor sorghum. Die sorghumbemarkingseisoen in Suid-Afrika begin op 1 April en eindig op 31 Maart die daaropvolgende jaar.

2. Belanghebbendes
Lees die algemene hoofstuk oor graan en oliesade vir besonderhede oor verenigings soos SAGIS, Graan SA, Graan Silo Industrie, ens. Daar is meer inligting oor die belanghebbendes in die sorghumbedryf in die hoofstukke oor graanhantering en berging en veevoer. n Omvattende lys van die belanghebbendes kan gekry word op SAGIS se webwerf, www.sagis.org.za kies die List of Co-workers- en dan die Sorghum-opsie. Sorghumforum Tel. 012 807 3958 l-lagric@mweb.co.za Sorghumtrust Tel. 012 807 3958 l-lagric@mweb.co.za www.sorghumsa.co.za

5. Internasionale sakeomgewing
Sien die maandelikse bulletin op die SAGIS-webwerf vir bygewerkte uitvoerinvoer-inligting. Kry die webwerf van die National Sorghum Producers (USA) by www.sorghumgrowers.com Die VSA is die grootste produsent ter wreld en oorheers die internasionale sorghumhandel. Meer as die helfte van die sorghum uit Afrika word in Wes-Afrika geproduseer. Nigeri is die belangrikste produsent. Botswana, Tanzani, Zimbabwe, Angola, Mosambiek, Malawi, Namibi, die RSA, Zambi en Lesotho is SAOG-lande wat sorghum produseer. Suid-Afrika het onlangs nog graansorghum van veral die VSA en China af ingevoer. Ons voer sorghum uit na Botswana en Zimbabwe.

Die Sorghumforum, bestaande uit al die belanghebbendes in Sorghumverwerkersvereniging die sorghumbedryf (produsente, Tel. 012 807 3958 handelaars, silo-eienaars, Tel. 018 297 7181/ 082 561 5742 verwerkers, arbeiders, verbruikers en die LNR), vergader gereeld om verskeie sake te bespreek wat op die sorghumbedryf betrekking het.

597

Alhoewel daar nie ingemeng kan word met die bemarking van sorghum nie, moet fitosanitre vereistes en gehaltestandaarde nagekom word. In Sertifikaat van die Uitvoerbeheerraad op Bederfbare Produkte (Perishable Products Export Control Board (PPECB)) is nodig vir uitvoer. n Invoertarief van 3% van die vry-aan-boord- of vab-prys word vir sorghum gehef.

6. Interessante inligting vir die kommersile boer


Belangrike feite vir sorghumprodusente:
Aanplantings wat van die einde van Februarie tot Maart blom is meer vatbaar vir ergotbesmetting. Sorghum put die grond uit indien dit nie volkome vernietig word nie. Die wortels bevat n oormaat suikers wat deur mikro-organismes as energiebron gebruik word en in die proses teer op die stikstof wat vir die daaropvolgende gewas as voeding moet dien. Sorghum moet so gou moontlik vernietig word om enige verdere onttrekking van die grondvog te stuit.

Aanbevole saadhoeveelhede
Opbrengs (T/ha) Onder 2 2,0-2,5 2,5-3,0 3,0-3.5 Bo 3,5
Uit www.suidwes.co.za

Vorige seisoen Laag 1,50 1,75 2,00 2,25 2,75 Normaal 1,75 2,00 2,25 2,50 2,75 Goed 2,00 2,25 2,50 2,75 3,00

7. Inligting vir kleinskaalboere


Kultivars
Daar is twee tipes sorghum, naamlik bitter en soet kultivars. Voorkeur word aan die soet kultivar verleen. Bitter sorghum word aangeplant in areas waar vols n probleem is. Hierdie tipe sorghum bevat tannine, wat n bitter smaak gee. Gevolglik vermy vols dit.

Grond- en klimaatsvereistes
Sorghum groei goed in byna enige grondtipe. Sorghum is n aanpasbare gewas wat in die meeste gebiede geplant kan word, maar dit kan maklik deur ryp beskadig word.

Plaagbeheer
Slegs chemiese beheer word toegepas. Die belangrikste insekplae is mieliestronkboorder en plantluise. Skade wat deur stamboorders veroorsaak word, kan beperk word deur dit later aan te plant.

Gebruike
Mout vir die vervaardiging van bier Die maak van pap Veevoer

Bemarking
Sorghum het n relatief klein mark. Dit kan aan moutfabrieke gelewer word of as veevoer bemark word.
Bron: www.sansor.org/cropguide/sorghum.htm Ons bedank Leon du Plessis en SAGIS vir die lees van en kommentaar op die konsephoofstuk.

598

Oesgewasse en tuinboukunde
Subtropiese vrugte
1. Oorsig
Raadpleeg die webtuiste www. daff.gov.za vir statistiek ten opsigte van die onderskeie subtropiese vrugte. Hierdie statistiek sluit syfers oor produksie, markverkope, uitvoere, aankope vir verwerkingsdoeleindes, gerealiseerde pryse, brutowaarde en totale produksiewaarde in. Die vrugte wat by die kategorie subtropiese vrugte ingesluit word, is avokados, piesangs, mangos, lietsjies, papajas, grenadellas, pynappels en koejawels. Weens die spesifieke klimaatsvereistes van sekere soorte subtropiese vrugte kan dit slegs in bepaalde dele van die land verbou word. Oor die algemeen verg subtropiese vrugte warmer toestande en is hulle gevoelig vir groot temperatuurskommelinge en ryp. Die vernaamste produksiegebiede van subtropiese vrugte in SuidAfrika is dele van die Limpopo-provinsie, Mpumalanga en KwaZuluNatal. Vrugte soos grenadellas en koejawels word ook in die Wes-Kaap verbou, terwyl pynappels in die Oos-Kaap en in KwaZulu-Natal verbou word.

4. Lietsjies
Lietsjies word op omtrent 3000 ha verbou. Ongeveer 7000 ton vrugte word jaarliks geproduseer. Die belangrikste produksiegebiede is Malelane, Nelspruit, Trichardtsdal, Tzaneen, Louis Trichardt, Levubu en die suidkus van KwaZulu-Natal. Die lietsjieseisoen duur van Desember tot Februarie, en die hoofkultivars is Mauritius en McLeans Red (Madras). Die tekort aan vroe en laat kultivars is gedentifiseer as faktore wat groei in hierdie bedryf aan bande l. Die belangrikste verwerkte vorm van lietsjies is sap. Hierdie sektor is uitvoergerig, met die Europese Unie as die belangrikste mark (veral die Verenigde Koninkryk en Frankryk). Madagaskar is die hoofmededinger.

5. Mangos
Die webtuiste www.mango.co.za, wat deur die SA Mangokwekersvereniging bedryf word, bevat tegniese en verbruikersinligting vir beide die beginnerboer en die ervare boer. Die webtuiste bevat n kontaklys van prosesseerders, waarin besonderhede verstrek word oor die area van prosessering waarby hulle betrokke is: sap, atjar, gedroogde mangos en ander produkte. Mangos is tropiese vrugte, maar hulle vaar goed in dror subtropiese gebiede wat besproei word. Mangos wat in gebiede met hor renval verbou word, is dikwels geneig tot verrotting nadat die oes ingesamel is. Die mangoseisoen duur van Desember tot April. Die mangobedryf in Suid-Afrika is meer as 30 jaar oud en het beduidend uitgebrei met die bekendstelling van die Florida-kultivars uit die VSA. In Suid-Afrika verkoop markagente 20 tot 30% van die opbrengs vars, terwyl 5 tot 10% as vars vrugte na hoofsaaklik die Midde-Ooste uitgevoer word. n Kwart van al die mangos wat geoes word, word gebruik vir atjar (n mengsel van groen mangos, groente en speserye wat as n pikante bykos by maaltye geniet word). Altesaam 20% word versap, 20% word gedroog en minder as een persent word ingemaak. Mangosap en gedroogde mangos word plaaslik, sowel as aan die uitvoermark, verkoop. Meer mangos as enige ander vrug word wreldwyd vars geet. Die mangoproduserende gebiede is hoofsaaklik in die noordoostelike dele van Suid-Afrika gele, tussen 300 en 950 meter bo seespiel. Die gemiddelde jaarlikse renval in die belangrikste mangoproduksiegebiede wissel van 300 tot 1000 mm. Die somerdagtemperature wissel van 28 C na 40 C, terwyl dit in die winter tussen 18 C en 30 C is. Die nagtemperature wissel van 15 C tot 25 C in die somer en 5 C tot 15 C in die winter. Daar is meesal n intense bloeityd gedurende die winter (Junie tot Augustus), wat daarop dui dat wintertoestande toereikend is vir opbloei. Verskille in die gemiddelde temperature van die vernaamste mangostreke lei tot verskillende oestye. Die vrugte in die horliggende gebiede word later geoes as vrugte in laerliggende gebiede. Die oestye vir n spesifieke kultivar kan drie tot vier weke van mekaar verskil.

2. Avokados
Indien n mens enigiets oor avokados wil weet, is n goeie vertrekpunt die webtuiste www.avocado.co.za. Die avokadoproduksiegebied in Suid-Afrika het die afgelope 30 jaar geleidelik vergroot, van ongeveer 2 000 ha in 1970 tot ongeveer 12 400 ha vandag. Avokados word in die subtropiese streke van Mpumalanga en Limpopo, asook in sekere dele van KwaZulu-Natal, verbou. Die Suid-Afrikaanse avokadoseisoen duur van die middel van Maart tot September/Oktober. Danksy klimaatsveranderlikheid tussen produksiestreke is die meeste van die hoofkultivars oor n lang tydperk gedurende die seisoen beskikbaar. Fuerte word byvoorbeeld in die noordelike streke van die middel van Maart tot in Mei geoes en in KwaZulu-Natal in Julie. Die hoofkultivars is Fuerte en Hass. As gevolg Europa se voorkeur vir Hass is minder Fuerte egter die afgelope agt jaar aangeplant. Ongeveer 70 persent van die nuwe plante wat die afgelope agt jaar aangeplant is, is Hass. Ander kultivars sluit Edranol, Ryan, Pinkerton, Lamb Hass en Maluma Hass in. Altesaam 90% van al die avokados wat in Europa bemark word, is uit Suid-Afrika, Israel, Spanje, Kenia, Chili, Peru en Mexiko afkomstig. Suid-Afrika is die grootste verskaffer van avokados aan Brittanje. Ongeveer 45 tot 50% van die opbrengs word uitgevoer; 40% word plaaslike verkoop; en 15% word verwerk (vir olie en guacamole).

6. Pynappels
Van al die lande waar pynappels verbou word, is Suid-Afrika die land wat die suidste gele is. Pynappels word wreldwyd in hoofsaaklik die gebiede tussen die twee keerkringe, naamlik die Steenbokskeerkring en die Kreefskeerkring, verbou. Temperatuur is die belangrikste faktor wat groei benvloed en behoort tussen 10 en 35 C te wees, met n maksimum van 24 C (wat tussen 20 tot 28 C kan wissel). Die meeste pynappels word in laerliggende gebiede (naby seevlak, onder 500 m) verbou. Relatiewe humiditeit is baie belangrik, wat dan ook die rede is waarom die meeste gebiede waar pynappels aangeplant word, naby groot massas water is (= ho humiditeit / doufaktor). Pynappels word hoofsaaklik in twee streke in Suid-Afrika verbou, naamlik die Oos-Kaap (77%) en noordelike KwaZulu-Natal (die Hluhluwe-distrik). In Hluhluwe is die gemiddelde minimum temperatuur 13 C en die maksimum 31 C. Indien die temperatuur onder 15C daal, word groei belemmer derhalwe vind min groei gedurende die wintermaande plaas. Pynappels kan nie ryp verdra nie. Die gemiddelde renval in Hluhluwe is 650 mm per jaar, wat baie laer as die vereiste gemiddelde renval van 1250 mm is. Pynappels kan egter by negatiewe omstandighede aanpas

3. Piesangs
Piesangs word in Suid-Afrika in ses afsonderlike subtropiese streke kommersieel verbou, naamlik die Onderberg naby Malelane en Komatipoort, Kiepersol, die KwaZulu-Natalse suidkus, Levubu, Letaba, asook die noordkus van KwaZulu-Natal. Die Onderberg-streek is die streek met die hoogste opbrengs, met 35% van die totale grond waarop piesangs verbou word, terwyl die suidkus van KwaZulu-Natal die grootste konsentrasie produsente het. Suid-Afrikaanse piesangs word hoofsaaklik op die binnelandse markte verkoop. Hierdie piesangs behoort tot die Cavendish-subgroep van dessertpiesangs, met n gemiddelde opbrengs van 30 ton en hor per hektaar per jaar. Dit is veral van toepassing in gebiede waar intensief met piesangs geboer word (bv in Onderberg). Danksy ontwikkelinge in weefselkweektegnologie het piesangopbrengste die afgelope dekade so te s verdubbel. Dit het egter met n geringe afname in produksiegebiede oor die afgelope paar jaar gepaardgegaan.

599

en n opbrengs kan by renval van so min as 500 mm per jaar gelewer word mits die hoogste renval tydens die warm maande plaasvind. Die variteite wat geproduseer word, is die Smooth Cayenne (Oos-Kaap) as sapkonsentraat vir uitvoerdoeleindes en die Queen (hoofsaaklik Hluhluwe) as vars vrugte vir die plaaslike en uitvoermark. Die nuwe MD2-variteit word in albei streke in klein hoeveelhede aangeplant, en sal vir sowel die varsvrugtemark as die eetgereeduitvoermark geproduseer word. Altesaam 90% van die vars pynappels wat in Suid-Afrika verkoop word, is van die Queen-variteit. SuidAfrika is die grootste van die drie hoofprodusente en uitvoerders van die Queen-variteit. Die Cayenne-plant is die grootste van die twee variteite en het gladde blare, terwyl die blare van die Queen dorings het. Die Cayenne-vrug kan n massa van 4 kg bereik, is baie sappig en het sagter, liggeel weefsel. Die Queen-vrug is kleiner (tot 1,5 kg), maar het ferm, heldergeel vlees en is soeter as die Cayenne. Die MD2 het n silindriese vrug met n aantreklik geel skil, die vlees is ferm en die suiker- en vitamien C-inhoud is hor as di van die Cayenne-variteit. Die grond moet goed dreineer. Die optimale pH is 4,5 tot 5. Pynappels kan in n verskeidenheid grondsoorte geproduseer word van ligte, sanderige grond tot swaar, kleierige grond. Grond wat hoogs erodeerbaar is, is nie geskik vir pynappelverbouing nie, aangesien hierdie grond n hellingbeperking van 12% het. Pynappelverbouing is baie arbeidsintensief die aanplanting, oes en verpakking word alles met die hand gedoen. Die sukses van pynappelproduksie hang van doeltreffende bestuur af. Ten einde vars vrugte te produseer, behoort die produkte weekliks mark toe te gaan.
Bron: Elmarie Rabie. Bel 083 294 3345 of e-pos erabie@mtuba.co.za.

Grenadellas
Die grenadella is n tropiese vrug wat regdeur die jaar matige temperature verkies. Hoewel dit oor die algemeen nie rypbestand is nie, kan die pers grenadella ligte ryp deurstaan. Dit word verbou in die Limpopo-provinsie, Mpumalanga, die kusgebiede van KwaZulu-Natal en afgesonderde gebiede in die Oos- en Wes-Kaap. Daar is drie gewilde kultivars wat blykbaar goed by die Suid-Afrikaanse klimaat aangepas is: die pers grenadella, die geel grenadella en die Ester (n kruising tussen eersgenoemde twee). Die kwaliteit waarna sapverwerkers oplet, is groot vrugte, n groot persentasie sap en hoogs oplosbare vastestof, asook n ho suikerinhoud. Grenadellasap is uiters gewild en dit wil voorkom asof die vraag die aanbod oorskry. Een van die hoofuitgawes by grenadellaboerdery is die koste van prile. Hierdie koste kan verminder word indien boere hul eie steunpale en sparre maak van materiaal wat plaaslike beskikbaar is. Die kort lewensduur van die plant (drie tot vyf jaar) in verhouding tot die ho koste verbonde aan die vestiging daarvan, is n probleem. Produksiegebiede is die suid- en noordkus van KwaZulu-Natal, die Nelspruit- en Onderberg-gebied in Mpumalanga en Lows Creek naby Malelane. Daar is baie min insekte wat probleme vir grenadellas inhou, hoewel swamsiektes in warm, vogtige gebiede n probleem is. Daar moet dus voorkomend opgetree word.
Ander subtropiese vrugte sluit lukwarte, spanspekke, papajas en koejawels in.

8. Verenigings wat betrokke is


Subtropiese kwekersvereniging (Subtrop) Tel. 015 307 3676 info@subtrop.co.za www.subtrop.net Dit is n sambreelorganisasie wat die werksaamhede van die avokado-, lietsjie-, macadamia- en mangoverenigings bestuur.

Die toegevoegde waarde van pynappels sluit inmaak, pynappelkonsentraat, versapping en pynappelvesel in. n Pynappelproduksieprojek in die Cacadu-distrik stel in die vooruitsig om nuwe werksgeleenthede uit voortspruitende bedrywighede van die tekstielaspek te skep, wat weefwerk en ontwerp insluit. Nog n projek wat deur die Ndwedwemunisipaliteit geloods word, behels dat boere (kleinboere en kommersile boere) pynappels vir die Ezindlovini-landbouprosesseringsfasiliteit verbou. Vir meer inligting, doen n soektog oor pineapple project by www.tradeinvestsa.co.za.

Subtrop-veldwerkers:
Mpumalanga (Witrivier), Swaziland Mpumalanga (Kiepersol) Limpopo (Tzaneen) Limpopo (Soutpansberg) KwaZulu-Natal, OosKaap Opkomende boere Die posisie is tans vakant. Wouter Retief Wilna Stones Stephanie Roberts Rory Nunes Tshifhiwa Radzilani Kontak Wouter Retief 083 269 2279 071 603 8778 072 119 5072 083 369 5954 078 567 1510

7. Ander subtropiese vrugte


Turksvye
U kan die webtuiste van die Suid-Afrikaanse Turksvykwekersvereniging vind by www.cactuspear.co.za. Die seisoen vir turksvye strek van ongeveer die middel van Desember, wanneer die vrugte in die Laeveld begin ryp word, tot die middel van Maart. Die Hoveldse vrugte is tot laat April beskikbaar. In die suidelike dele van die land word die vrugte heelwat later as in die noordelike streke ryp, naamlik van Februarie tot April. Beperkte hoeveelhede vrugte is gedurende die wintermaande beskikbaar. Turksvye kan tot twee weke by kamertemperatuur in die skil bewaar word. Indien dit in die skil verkoel word, kan dit lang tydperke gehou word sonder dat die smaak enigsins verlore gaan. Dit is egter raadsaam om die vrugte te skil voordat dit geet word. Die turksvy is uiters veelsydig: Dit is n bron van voedsel vir mense en diere. Dit kan vir sekuriteitsdoeleindes aangewend word, omdat dit ondeurdringbare heinings kan vorm. Die vlak wortelstelsel verhoed gronderosie. Neweprodukte soos konfyt, stroop, seep en mampoer kan daarvan gemaak word. Die jong blare kan as n groen groentesoort gebruik word. Die grootste vyand van die plant, die skarlakenluis, word vir die vervaardiging van n natuurlike voedsel- en tekstielkleurstof gebruik. Turksvye het ook medisinale gebruike (in middels teen diabetes en ho bloeddruk) en kosmetiese gebruike (in sjampoes en sepe).
Bron: www.cactuspear.co.za.

Subtrop bestaan uit:


Die SA Avokadokwekersvereniging (SAAKV) Tel. 015 307 3676 www.avocado.co.za Die SA Mangokwekersvereniging (SAMKV) Tel. 015 307 3513 www.mango.co.za Die SA Lietsjiekwekersvereniging (SALKV) Tel. 015 307 3513 info@subtrop.co.za Die SA Macadamiakwekersvereniging (SAMAC) Tel. 015 307 1520 www.samac.org.za

Subtrop se vier lede het almal vrywillige lidmaatskap en hulle bedrywighede word befonds deur heffings op lede se opbrengs. Bedrywighede van die verenigings kan die volgende insluit: Tegniese bystand en raadgewende dienste aan kwekers Kordinering van tegniese navorsing ooreenkomstig die behoeftes van die bedryf Befondsing van toepaslike tegniese en marknavorsing Verskaffing van inligting oor die mark Plaaslike uitvoere en plaaslike markontwikkeling deur generiese promosie Skakeling met staats- en ander instansies, nasionaal sowel as internasionaal

600

Ander verenigings sluit die volgende in:


Die Piesangkwekersvereniging van Suid-Afrika (PKVSA) Tel. 013 755 2714 bgasa@iafrica.com Die Papaja-uitvoerdersvereniging is tans baie tevrede met die Suid-Afrikaanse mark, dus word min vrugte uitgevoer. Mnr. Aart Louw kan bereik word by 013 753 7054 / 083 628 0205. Hluhluwe-Pynappelkwekersvereniging Tel. 035 562 0731 pineapples@mweb.co.za www.pineapples.co.za Perishable Products Export Control Board (PPECB) Tel. 021 930 1134 www.ppecb.com

11. Publikasies en webtuistes


Die volgende inligtingspakkette (brosjures) is van die LNR en DAFF verkrygbaar: Cultivating Subtropical Crops Cultivating Pineapple The Cultivation of Litchis The Cultivation of Granadillas The Cultivation of Guavas Die Verbouing van Koejawels Mango Pests and Diseases in South Africa The Cultivation of Mangoes The Cultivation of Papaya The Cultivation of Avocados Avocado Pests Banana Pests and Diseases in South Africa Pests and Beneficial Arthropods of Tropical and Non- citrus Crops in South Africa

Pynappelkwekersvereniging Tel. 046 625 0515 Die Koejawelkwekersvereniging ant.nnip@pga.org.za Tel. 021 872 1501 www.guavaproducers.co.za Turksvykwekersvereniging Tel. 017 843 2859 www.cactuspear.co.za

Gaan na die webtuiste www.daff.gov.za en kies die opsie Publications. Ander LNR-publikasies sluit die volgende in: Identification Manual for Avocado Pests Handbook of Banana Growing in South Africa by Dr JC Robinson. His book Bananas and Plantains, published by CAB International, Cambridge University Press, is also available. LNR-ITSG-publikasies Tel. 013 753 7000 infoitsc@arc.agric.za Die AGIS-webtuiste www.agis.agric.za sluit aantekeninge in oor die verskillende subtropiese vrugte, insluitend die minder bekende soorte. Inligting oor produksie, peste en siektes word verskaf. Kleurvolle inligtingstrokies (infotoons) kan ook besigtig word kies die kieslysopsies: AGIS, Skills Development en eFarmer. Mangos, piesangs, papajas en hoe om vrugtevlie by subtropiese gewasse te beheer, word ook bespreek. Lees landboutydskrifte soos Landbouweekblad en Farmers Weekly of besoek die webtuistes www.landbou.com en www.farmersweekly.co.za vir artikels in die argiewe. Avokados, piesangs en mangos word in die DAFF-publikasie Horticultural crops market value chain profiles gedek. Besoek www.daff.gov.za of kontak die Navorsingsentrum by 012 319 7141. Die volgende publikasies is beskikbaar van die Turksvykwekersvereniging: n inligtingsbrosjure vir voornemende produsente n resepteboek met oorspronklike en getoetste resepte Ander webtuistes International Tropical Fruit Network www.itfnet.org www.cbea.org Caibbean Banana Exporters Association. Ander webtuistes oor piesangs: www.banana.com, www.bananalink.org. uk en www.bananasite.com Kyk vir inligting oor pynappels by www.bathurst.co.za en www. inibap.org.

9. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Vir meer inligting oor die relevante direktorate, besoek www.daff.gov.za en soek onder Divisions.

10. Opleiding en navorsing


Sien die hoofstuk oor Landbou-opleiding. Al die inrigtings wat grade of diplomas in landbou aanbied, bied ook opleiding in boerdery met subtropiese vrugte aan, soos die Laeveldse, Madzivhandilaen Cedara-landboukolleges, die Universiteite van KwaZulu-Natal en Pretoria en die Tshwane-universiteit van Tegnologie. Sommige instellings wat deur AgriSETA geakkrediteer word, bied ook opleiding aan: Skills for All doen byvoorbeeld opleiding in die verbouing van piesangs, mangos en avokados. Du Roi Laboratory Tel. 015 345 1217 www.duroilab.co.za LNR Instituut vir Tropiese en Subtropiese Gewasse (ITSG) Tel. 013 753 7000 www.arc.agric.za Die ITSG bied ook op aanvraag opleidingskursusse aan. Merensky Technological Services Dr. Stefan Khne Tel. 015 309 0029 QMS Agri Science Tel. 015 345 1227 Stellenbosch Universiteit Dr. Altus Viljoen Tel. 021 808 4797 altus@sun.ac.za Subtropical Agri-Services Dr Izak Bruwer Tel. 083 226 2540 Universiteit van KwaZuluNatal (Pietermaritzburg) Departement Tuinboukunde Tel. 033 260 5444 Universiteit van Pretoria Departement Plantproduksie en Grondkunde Tel. 012 420 3227 Departement Mikrobiologie en Plantpatologie Tel. 012 420 3622

12. Maatskappye wat betrokke is


Uitvoeragente
n Volledige lys is beskikbaar by www.avocado.co.za. Raadpleeg ook die hoofstuk Vrugte algemeen.

601

Insetverskaffers
Raadpleeg die verskillende hoofstukke oor byvoorbeeld besproeiing, bemesting en verpakking.

Levubu Achar Verwerkers Tel. 015 583 0112 Miami Canners Tel. 015 386 8664 M-pak Tel. 015 533 0144

Summerpride Foods Tel. 043 731 1770 www.summerpride.co.za Unifruitti Tel. 015 795 5104/5112 Valley Farms Tel. 015 583 0472 Wellington Fruit Processors Tel. 021 873 0606 www.welpro.co.za Westfalia Fruits Tel. 015 305 3917 www.hansmerensky.co.za

Markagente
Boere Trust Tel. 012 323 2000 Boland Market Agency Tel. 021 531 2060 Cape Market Agency Tel. 021 531 2018 Dapper Tel. 011 613 4021 Du Plessis & Wolmarans Tel. 012 328 5246 Exec-U-Fruit Tel. 011 613 6101 Fine Bros Tel. 021 531 6431 Fox & Brink Tel. 021 531 2097 Marco Tel. 011 613 6981 Protea Market Agents Tel. 012 326 8820 RSA Market Agents Tel. 011 613 4391 Webb & Pretorius Tel. 012 326 2461 Westfalia Marketing Tel. 015 309 9986 www.westfalia.co.za

Onderberg Processors Cooperative Tel. 013 790 1146 Rhodes Food Group Tel. 021 870 4000 www.rhodesfoodgroup.com

13. Inligting vir kleinskaalse boere


SAAKV en SAMAC is tans besig met projekte in Venda wat daarop gemik is om klein produsente in die gebied deur middel van studiegroepe te help. Kontak hulle vir nadere besonderhede (kyk onder opskrif 8). LNR Instituut vir Tropiese en Subtropiese Gewasse (ITSG) Tel. 013 753 7000 www.arc.agric.za Verskillende publikasies gerig op die kleinskaalse boer kan van die LNR se Instituut vir Tropiese en Subtropiese Gewasse bekom word. Bel die nommer hierbo of e-pos infoitsc@arc.agric.za. Die ITSG het n gemeenskapsgebaseerde subtropiese-vrugteprojek van stapel gestuur om die produksie van hogehalte vrugte op te stoot en om tegnologiese en sakevaardighede te ontwikkel. Een van die belangrikste doelwitte is om swart boere se toetrede tot en deelname aan die vrugtebedryf te fasiliteer. Soek die artikel Unleashing emerging farmers commercial talent by www.farmersweekly.co.za.
Bronne: Derek Donkin; Stephan Crafford; Pierre Lubbe; Tim Crookes; www. cactuspear.co.za.

Verwerkers
Bergendal Dro Mangoes Tel. 015 795 5123 Big Six Tel. 015 964 3381 www.bigsix.co.za Blyde Canion Dried Fruit Tel. 015 795 5757 Blyde Vallei Tel. 015 795 5087 Boland Pulp Tel. 021 873 3165 www.bolandpulp.co.za Breede Valley Fruit Processors Tel. 021 706 6135 www.bvfp.co.za Bronpro Tel. 013 753 2318 Cape Fruit Processors Tel. 013 790 3015 Ceres Fruit Processors Tel. 023 316 8000 www.cfp.co.za Dagama Oils Tel. 013 764 2181 www.dagamaoils.co.za Del Monte Fruit South Africa (Pty) Ltd Canned Tel. 023 230 1061 www.delmonteworld.com Granor Passi Tel. 015 298 6000 www.granorpassi.co.za Harmony Foods Tel. 072 582 5980 Hoedspruit Pakkers Tel. 015 795 5158 Jab Dro Vrugte Tel. 013 747 2161 Landman Dro Produkte Tel. 015 386 8848 Langeberg and Ashton Foods (Pty) Ltd Tel. 021 870 5000 LCP Tel. 015 304 4000

Dank aan Derek Donkin, Anthony Albers en dr Altus Viljoen vir terugvoer oor die konsephoofstuk.

602

Oesgewasse en tuinboukunde
Suikerriet
Die South African Sugar Industry Directory is n waardevolle bron van inligting, statistiek en vir kontakte binne hierdie sektor en is beskikbaar by www. sugar.org.za. Daar is ook ander publikasies beskikbaar wat die verskillende aspekte van die suikerbedryf volledig beskryf. Kontak die Eksterne-sakeafdeling by 031 508 7026 of e-pos hulle by externalaffairs@sasa.org.za.

4. SASRI Uitbreidingspesialiste
SASRI Mount Edgecombe Uitbreidingshulpbronbestuurder 031 508 7492 / 082 654 0056 geoff.maher@sugar.org,za 039 975 1377 / 083 655 5012 dirk.mcelligott@sugar.org.za

Suidkusstreek Streeksuitbreidingsbestuurder Uitbreidingspesialis: suikerrietkwekers

Kleinskaal- 039 975 1377 / 082 613 8819 joy.mngadi@sugar.org.za

Streeksuitbreidingspesialis: Suidkus 039 682 1822 / 082 653 3151 justin.bowley@sugar.org.za Uitbreidingspesialis: SuidMiddelande Uitbreidingspesialis: Kleinskaalsuikerrietkwekers Streeksuitbreidingsbestuurder Uitbreidingspesialis: Durban Noordkus 031 781 2001 / 082 654 3546 otto.dehaas@sugar.org.za 031 302 2847 / 082 655 0356 william.gillespie@sugar.org.za 032 947 1410 / 082 653 3144 rowan.stranack@sugar.org.za 032 947 1410 / 082 654 3546 nathi.hlongwa@sugar.org.za 033 503 1818 031 302 2885 / 082 655 0358 francis.phewa@sugar.org.za Zululand-streek Streeksuitbreidingsbestuurder Uitbreidingspesialis: Suid-Zululand, Sentraal-Zululand Uitbreidingsspesialis: Umfolozi Uitbreidingsspesialis: Pongola Uitbreidingspesialis: Kleinskaalsuik errietkwekers (Noord/Pongola) 035 772 5871 / 082 653 3150 tom.fortmann@sugar.org.za 035 337 1593 / 082 653 3147 gary.lagerwall@sugar.org.za 035 550 0097 / 083 320 9099 murray.edgar@sugar.org.za 034 413 2120 / 083 655 5011 marius.adendorff@sugar.org.za 035 474 5217 / 082 653 3149 john.neen@sugar.org.za

1. Betrokke verenigings
Suid-Afrikaanse Suikervereniging (SASA) Tel. 031 508 7000 www.sugar.org.za Suid-Afrikaanse Suikerrietkwekersvereniging (CANEGROWERS) Tel. 031 508 7200 www.sacanegrowers.co.za Suid-Afrikaanse Meulenaarsvereniging (SASMAL) Tel. 031 508 7300 South African Sugar Technologists Association (SASTA) Tel. 031 508 7543 www.sasta.co.za South African Sugar Industry Agronomists Association Tel. 032 947 1410 Suikerriettoetsingsdienste (CTS) Tel. 031 508 7141 Streeksbestuurders: Noord: 031 508 7148 Suid: 031 508 7142 Sien www.sugar.org.za besonderhede oor die takke. vir

Noordkusstreek

Uitbreidingspesialis: NoordMiddelande Uitbreidingspesialis: Kleinskaalkwekers

Nasionale Bedingingsraad vir die Suikervervaardigings- en Raffineringsbedryf Tel. 031 508 7331/2 Faks. 031 508 7339 Sugar Manufacturing and Refining Employers Association Tel. 031 508 7300 Faks. 031 508 7310

2. Opleiding en navorsing
Suid-Afrikaanse Suikerrietnavorsingstasie (SASRI) Tel. 031 508 7400 Shukela-opleidingsentrum (STC) Tel. 031 508 7700 Sugar Milling Research Institute (SMRI) Tel. 031 273 1300 www.smri.org

Uitbreidingspesialis: New Freehold 035 772 5871 / 082 653 3148 Growers (Zululand) richard.masondo@sugar.org.za Nooordelike Besproeiingstreek Uitbreidingspesialis: Kleinskaalkwekers (Komatipoort) Uitbreidingspesialis: Kleinskaalkwekers (Malelane) 031 790 0230 / 082 654 3547 bongi.bengu@sugar.org.za 013 790 0230 / 082 655 0387 sifiso.mkwanazi@sugar.org.za

3. Betrokke maatskappye
Besonderhede oor meulens, landbouwerksaamhede, raffinaderye, ens. verskyn in die gids vir die Suid-Afrikaanse suikerrietbedryf by www.sugar.org.za

Die Inkezo Land Company, n grondhervormingsmaatskappy wat in 2004 gestig is, se mikpunt is 30% swart eienaarskap van suikerrietland met volle besit teen 2014 in die Suid-Afrikaanse suikerrietbedryf. Die maatskappy, wat oorspronklik deur die bedryf gefinansier is, is n onafhanklike grond hervormingsinisiatief. Inkezo help om verkopers en kopers te identifiseer en verfyn landhervormingsprosesse om volhoubaarheid te bevorder deur onderste uningsdiensverskaffers en mentorskapprogramme deur bestaande boere te voorsien. Skakel 031 539 4514 of besoek www.inkezo.co.za vir nadere inligting.

Meulenaars Illovo Sugar Beperk Tel. 031 508 4300 www.illovosugar.com Tongaat Hulett Sugar BeperkTel. 032 439 4300 www.tongaat.co.za Tsb Sugar RSA BeperkTel. 013 791 1000 www.tsbsugar.co.za UCL Company BeperkTel. 033 501 1600 http://uclweb.co.za Umfolozi Sugar Mill (Edms) Bpk Tel. 035 550 7700 Gledhow Sugar Company(Edms) Bpk Tel. 032 437 4400 Ander Grocane Fire Insurance Co-op 1998 Beperk Tel. 031 508 7161 Inkezo Land Company Tel. 031 539 4514 www.inkezo.co.za

Bronne: Die South African Sugar Industry Directory wat is beskikbaar by www.sugar.org.za

603

Oesgewasse en tuinboukunde
Tabak
1. Oorsig
Die tabakbedryf in Suid-Afrika kan in twee bedrywe verdeel word, naamlik die primre en die sekondre bedryf. Die primre bedryf hou met alle kwekeraspekte verband. Dit beteken die werklike kweek, oes, uitdroging, gradering en aflewering van onverwerkte tabakblare by n verwerkingsaanleg. Afgesien van koperasies en maatskappye, is tabakhandelaars of blaarhandelaars ook deel van die primre bedryf. Hierdie maatskappye staan as intermedire kopers bekend. Hulle koop verwerkte tabak van verwerkingsaanlegte volgens die spesifikasies van hul klinte, wat vervaardigers van tabakprodukte is. In Suid-Afrika koop die blaarhandelaars meestal tabak van kwekerkoperasies of -maatskappye, hoewel sommige luggedroogde tabak direk van gekontrakteerde kwekers gekoop word. Twee tipes tabak word in Suid-Afrika geproduseer: oondgedroogde tabak, wat hoofsaaklik vir sigarette gebruik word, en luggedroogde tabak, wat hoofsaaklik as pyptabak, snuif en selfrolsigarette gebruik word. Oondgedroogde produksie verteenwoordig ongeveer agt tot tien miljoen kilogram per jaar, waarvan feitlik die hele oes plaaslik verbruik word. Luggedroogde produksie verteenwoordig ongeveer twee tot drie miljoen kilogram per jaar, waarvan 70% tot 80% plaaslike verbruik word. Die doel is om die oes op kort tot medium termyn te vergroot om aan die uitvoervraag te voldoen. Die sekondre of vervaardigingsbedryf het betrekking op die werklike vervaardiging en bemarking van die eindproduk aan die verbruiker. Dit is tabakprodukte soos sigarette, pyptabak en snuif. Hierdie bedryf is ook verantwoordelik vir die invoer en uitvoer van vervaardigde tabakprodukte. Tabakprodukte word onder 364 groothandelaars, 55 000 kleinhandelaars en ongeveer 60 000 kleiner spelers in die informele mark (straatverkopers, spaza-winkels, ens) versprei. In Suid-Afrika is daar sigaretfabrieke sowel as fabrieke wat pyptabakprodukte en snuif vervaardig. Hierdie fabrieke is tegnologies hoogs gevorderd en vervaardig al hoe groter volumes vir die uitvoermark.
Bron: www.tobaccosa.co.za/sati.asp

Direktoraat: Voedselveiligheid en Gehalteversekering Tel. 012 319 7306 Direktoraat: Internasionale Handel Tel. 012 319 8451

Departement Gesondheid Tel. 012 312 3165 www.doh.gov.za SARS Tobacco Industry Stakeholder Forum (STF) dit is n gemeenskaplike forum waarop SARS en rolspelers in die tabakbedryf verteenwoordig is.

Suid-Afrika het op 19 April 2005 tot die Framework Convention on Tobacco Control (FCTC) toegetree. FCTC is n regsliggaam wat alle sake wat met tabak verband hou beheer, van die verbouer tot die eindgebruiker. Dit behels dat Suid-Afrika wetlik daartoe verbind is om die bepalings van die ooreenkoms te handhaaf. Vir meer inligting, besoek FCTC se webtuiste by www.who.int/en.

4. Opleiding en navorsing
LNR Instituut vir Industrile Gewasse Tel. 014 536 3150 Opleidingskursusse oor tabak word op versoek saamgestel. Die infrastruktuur vir navorsing is goed gevestig en val onder die volgende dissiplines: Kultivarontwikkeling Plantbeskerming (patologie, nematologie en entomologie) Gewas- en grondkunde Die hoofkampus in Rustenburg is op n proefplaas van 238 hektaar gele. Hierdie instituut is die enigste verskaffer van luggedroogde tabaksaad en produseer 80% van die oondgedroogde tabaksaad wat in Suid-Afrika geplant word. Hul ondersteuningsdienste sluit die volgende in: Grondtoetsingslaboratorium ontleding van alle plantvoedingstowwe, insluitende spesiale toetse soos anorganiese nitrogeen Analitiese laboratorium vir die toetsing van die gehalte van besproeiingswater Analitiese laboratorium vir plantontledings, insluitende nikotien en suiker Bogenoemde laboratoriums is lede van die Agri-laboratoriumvereniging van Suidelike Afrika (AgriLVSA) en voldoen ten volle aan die navorsingsbehoeftes en bemestingaanbevelings van die tabakbedryf. Hulle bied: Diagnostiese dienste vir alle tabaksiektes Nematodelaboratorium vir identifisering en kwantifisering Entomologiese identifisering Die Laeveld Landboukollege in Nelspruit bied n kursus oor tabak aan. Tel. 013 753 3064 Lowveld Agri Research & Support Services (LARSS) Tel. 071 681 0851 Interne opleiding word deur koperasies en vervaardigers van tabakprodukte gedoen.

2. Verenigings wat betrokke is


Die Tabakinstituut van Suider-Afrika (TISA) Tel. 021 421 0011 www.tobaccosa.co.za TISA is n vrywillige handelsvereniging wat die belange van die vervaardigers van tabakprodukte, tabakblaarhandelaars en tabakkwekers verteenwoordig.

3. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Inligting oor die verskillende direktorate is onder die Division-opsie by www.daff. gov.za beskikbaar.

604

TISA het toesig oor oondgedroogde tabak navorsings- en ontwikkeling saktiwiteite, met voortgesette befondsing van BATSA (British American Tobacco South Africa). Die navorsingsfunksies word deur TISA aan twee navorsingsliggame uitgekontrakteer: LARSS en Afgri Tobacco. Oogmerke word deur n komitee bestaande uit spesialiste bestuur, onder voorsitterskap van TISA se HUB en onder leiding van goeie landboupraktyke soos amptelike sosiale ontwikkelingsprogramme (social responsibility programmes), gentegreerde plaagbestuur (Integrated Pest Management), skadebekamping, verhoogde opbrengs en gehalte en grondbewaring.

Sigaretvervaardigers, -invoerders en -verspreiders


Absolute Cigarettes Tel. 011 314 9809 British American Tobacco South Africa (Edms) Bpk Tel. 021 888 3500 www.batsa.co.za Carolina Tobacco Company South Africa Tel. 011 216 9400 Delta Tobacco South Africa Tel. (011) 833 0929 Gold Leaf Tobacco Company Tel. 011 608 2525 JT International South Africa Tel. 011 540 7700 Philip Morris South Africa Tel. 021 527 4840 Savanna Tobacco Company SA (Edms) Bpk Tel. 011 807 1511 United African Trading Network Tel. 011 608 2597 Westhouse Tobacco South Africa Tel. 011 312 3958

5. Publikasies en webtuistes
There is Sunlight in my Leaf Tobacco Five Centuries. Hierdie boek is by 021 421 0011 verkrygbaar.. Die LNR het die volgende publikasies wat tans vir verkope opgedateer word: 1. Guide to the production of tobacco 2. Produksieriglyne vir tabak 3. A Photo Guide For The Identification Of Bacterial Wilt Of Tobacco The Field Guide For Tobacco Diseases In SA is out of print; find out if it is available in electronic format. is uit druk; probeer by hul webtuiste www. arc.agric.za uitvind of n elektroniese weergawe beskikbaar is of skakel die LNR-ING in Rustenburg by 014 536 3150. Die LNR-IIG het ook n biblioteek met heelwat literatuur oor tabak en al sy dissiplines. Middels teen tabakplae en -siektes verander voortdurend. Benewens bogenoemde publikasies, kan u ook die publikasies wat deur die Departement Landbou uitgegee word, raadpleeg. Publikasies soos A guide to the control of plant diseases, A guide to the control of plant pests en ander word gereeld bygewerk. Maatskappy-webtuistes soos British American Tobacco South Africa www. batsa.co.za; Japan Tobacco International SA www.jti.com; en Swedish Match SA www.swedishmatch.co.za. Webtuistes van die bedryf en kwekers, soos www.tobaccosa.co.za (die Tabakinstituut van Suid-Afrika) en www.tobaccoleaf.org (die International Tobacco Growers Association) Die Info Pak Tobacco (air-cured) is onder die Publications-kieslys op www.daff.gov.za.

Pyp- en snuiftabakvervaardigers
AJ Padia Tobacco Merchants PO Box 2030 Durban 4000 Brasant Tel 021 905 1363 MLP Distributors Tel. 011 661 5777 Swedish Match SA: Leonard Dingler and Best Blend Tel. 011 914 3530 Van Erkoms Tabakke (Edms) Bpk Tel. 015 491 3204

7. Plaaslike sakeomgewing
Die jaarverslag op www.tobaccosa.co.za verskaf die jongste inligting oor die stand van die bedryf. Uitdagings in die bedryf sluit die volgende in: Oorregulering deur die staat Opkoms van onwettige handel Stygende doeanebelasting Afname in die plaaslike mark Globale aanslag op die tabakbedryf Volhoubaarheid van die primre bedryf

6. Maatskappye wat betrokke is


Produsente-organisasies
AFGRI Tobacco Tel. 014 596 5090

8. Internasionale sakeomgewing
Die jaarverslag op www.tobaccosa.co.za verskaf die jongste inligting, insluitend vryhandelsooreenkomste, uitvoermarkte en so meer. Universal Leaf South Africa (Edms) Bpk ULSA Tel. 014 596 5202 Universal speel n dubbele rol as produsent sowel as handelaar. ULSA het 65 gekontrakteerde kwekers wat hoofsaaklik in die Limpopo- en Gamtoos-vallei vir hulle donker luggedroogde tabak kweek. Die plaaslike vraag na oondgedroogde tabak oorskry die aanbod met aansienlike volumes, en die uitvoermark word in die afgelope paar jaar verwaarloos vanwe n gebrek aan volume, wat die tabakblaarhandelaars onder druk plaas. Uitvoermarkte is belangrik, aangesien n verwagte afname in globale oondgedroogde tabak Suid-Afrikaanse boere die geleentheid bied om op lang termyn belangrike tabakblaarverskaffers te word. The International Tobacco Growers Association (ITGA) www. tobaccoleaf.org verteenwoordig miljoene tabakboere. Lidlande is: Argentini, Brasili, Bulgarye, China, Kroasi, die Dominikaanse Republiek, Indi, Itali, Kenia, Malawi, Maleisi, Meksiko, Pakistan, Portugal, Suid-Afrika, Tanzani, Uganda, die VSA., Zambi en Zimbabwe. Die jongste landboustatistiekverslag is by www.daff.gov.za beskikbaar. Tabak maak deel uit van hierdie verslag oor landbouproduksie, invoere en uitvoere.

Tabakblaarhandelaars
Alliance One International (Dimon SA) Tel. 011 447 2467 Tobacco Traders Tel. 021 701 0025 Tribac Leaf BK Tel. 011 463 3865 Tribac Zimbabwe Tel. 0026 34 708 391 Universal Leaf Africa ULA Tel. 011 361 2600

605

Onlangse navorsing het getoon hoe tabak aangewend kan word op wyses wat verskil van die tradisionele: In die Filippyne word tabakpulp vir papiervervaardiging gebruik. In Kanada word navorsing oor tabak as n moontlike bron vir biobrandstof wat potensieel as plaasvervanger vir petroleumgebaseerde brandstof gebruik kan word, gedoen. In Australi onderneem wetenskaplikes molekulre boerdery om vitronektien uit tabakplante te onttrek. Dit is bekend dat hierdie proteen selgroei bevorder en potensieel in kankerterapie en wondgenesing gebruik kan word. Daar is bevind dat tabak veiliger is as diere wat die onttrekking van proteene betref, want diere kan virusse huisves wat op mense oorgedra kan word. Hierbenewens word beweer dat tabak die maklikste plant is om geneties te modifiseer en die ideale kandidaat vir hierdie tipe navorsing is, aangesien dit vinnig groei en n miljoen sade per plant kan oplewer. In die VSA het n groep wetenskaplikes tabakplante geneties gemanipuleer om n entstof teen die virus wat ernstige asemhalingsindroom (Eng: SARS) veroorsaak te produseer, terwyl n ander span wetenskaplikes n entstof ontwikkel het wat ape teen die Ebola- en Marburg-virus beskerm. Nog n span wetenskaplikes het daarin geslaag om immuniserende proteene uit tabak te onttrek vir n entstof teen die pes. Hoewel hierdie drie entstowwe nog nie vir menslike gebruik beskikbaar is nie, bestaan die moontlikheid dat ekonomieslewensvatbare entstowwe geproduseer kan word teen siektes waarvoor daar geen bekende geneesmiddels bestaan nie. Ook in die VSA het word navorsing by n biotegnologie-maatskappy gedoen met die oog daarop om die tabakblaar geneties te modifiseer ten einde n proteen te kloon wat in twee MIV-stamme opgespoor is.
Bron: www.tobaccoleaf.org

Die verbouingsproses behels verskeie stadia: groei, oes, droging, gradering en bemarking (alles word deur die boer behartig). Daarna word die verwerking en verpakking deur die verwerker gedoen. Die vervaardiging en bemarking van tabak word deur die vervaardiger onderneem. Droging is n sorgvuldig gekontroleerde proses om die tekstuur, kleur en algehele gehalte van n spesifieke tabaksoort te verkry. Tydens droging word blaarstysel omgesit in suiker; die groen kleur verdwyn en die tabakkleur verander vanaf liggeel tot geel, dan oranje en dan bruin, soos die blare van n boom in die herfs. Veral twee drogingsmetodes word in Suid-Afrika gebruik, naamlik lugdroging en oonddroging.

Lugdroging
Lugdroogtabak soos Burley word in onverhitte, belugde skure gehang om natuurlik uit te droog tot die blaar n ligte tot medium-bruin kleur het. Op di stadium is daar feitlik geen suiker in die blaar oor nie.

Oonddroging
Hitte word van buite ingevoer deur pype vanaf n stookoond, soos n verwarmingstoestel verbind met die sentrale verhittingstelsel. Hierdie beheerde hitte veroorsaak dat die blare geel/oranje word en by daardie punt bly. Hierdie blare het nou n ho suikervlak. Virginiese tabak word byvoorbeeld oondgedroog. Twee ander metodes (wat nie in Suid-Afrika toegepas word nie) is sondroging en vuurdroging (lees meer hieroor op www.batsa.co.za). Na droging gradeer die boer die blare na gelang van blaarposisie, eienskappe en kleur, en verpak dit volgens graad in sogenaamde boerebale van 30 tot 50 kg. Hy neem dan sy bale na n sentrum of veiling waar dit verkoop word. In Suid-Afrika behoort die verwerkingsfasiliteite aan tabakboere in die vorm van maatskappye of koperasies. Boere word by aflewering vir hul tabak betaal, volgens n waardasie van elke baal tabak. Hierna word die tabak verwerk en verpak volgens spesifikasies van die vervaardigers en/of handelaars.

9. Inligting vir beginnerboere


Die tabakplant is n lid van dieselfde botaniese familie as tamaties, aartappels, rissies en eiervrug. Tabak vaar goed in swakker grond en bied boere n welkome alternatiewe oes. In baie gevalle voorsien dit n hor inkomste as enige ander kleinboerproduk. As gewas pas dit goed in by omgewingsvriendelike rotering: die verbouing van tabak sal tot voordeel van die volgende oes (soos mielies) wat in daardie grond verbou word strek. n Tipiese boer met, byvoorbeeld, twee tot drie hektaar grond kan n goeie inkomste uit slegs n klein gedeelte van daardie grond verdien indien hy tabak daarop sou verbou. Die naaste koperasie kan die boer help deur saad en misstof te voorsien en advies oor die aanplant, verbouing, oes en droging van tabak en ander gewasse te gee. Daar is ongeveer 13 000 sade in n gram dit lyk nogal soos poeierkoffie. Die sade is so klein dat dit in spesiaal voorbereide en beskermde saadbeddings versorg moet word vir 30 tot 90 dae voordat dit op die land uitgeplant word. Na n paar weke word grond rondom die saailinge opgerd om hulle te beskerm en in staat te stel om n goeie wortelstelsel te ontwikkel. Twee maande later word die blomknoppe en sommige van die boonste blaartjies getop en suiers uitgebreek ten einde groei te konsentreer op die oorblywende blare (net soos suiers uitgebreek word in die geval van tamaties). Die boer moet heeltyd die geskikte plantvoeding voorsien. Dit is nie raadsaam om algemene riglyne te verskaf nie, aangesien daar spesifieke faktore in elke streek is wat in aanmerking geneem moet word, soos die soort grond, stikstofvlakke, renvalvlakke, en so meer. Boere moet ook op die uitkyk wees vir siektes en plae namate die tabak groei tot die oesstadium.

10. Swart ekonomiese bemagtiging


Die Suid-Afrikaanse tabakbedryf is verbind tot die opheffing van gemeenskappe deur SEB-projekte. Die ontwikkeling van volhoubare SEBprojekte word deur die bedryf word ondersoek. TISA, as bedryfsorganisasie, gee aan belowende swart studente die geleentheid om hul praktiese opleiding in die tabakbedryf te voltooi. Tabakvervaardigers beoog om by die SEB-regeringsbeleid in te val as deel van goeie korporatiewe bestuur. BATSA het byvoorbeeld uit vrye wil n SEB-handves ontwikkel as deel van hul korporatiewe strategie. Dit is een van die pilare waarop hul korporatiewe sosiale ontwikkelingsprogram gebou is, en waarop toekomstige verhoudings met rolspelers sal berus. n Afskrif van hul SEB-beleidsdokument kan in pdfformaat by hul webtuiste afgelaai word.
Bronne: TISA, www.tobaccosa.co.za; and British American Tobacco SA, www. batsa.co.za.

Weereens baie dankie aan Una van Zyl vir haar terugvoer oor die konsephoofstuk.

606

Oesgewasse en tuinboukunde
Tee
1. Oorsig
Daar is net n paar teeprodusente in Suid-Afrika. Die teeplant oorleef die beste in n subtropiese klimaat met geringe temperatuurskommelinge. Tzaneen, Barberton, Vryheid en dele van KwaZulu-Natal en die Oos-Kaap is die gebiede waar tee verbou word. Op grond van die langer groeiseisoen en die ho renval dwarsdeur die groeiseisoen word die Oos-Kaap allerwe as die beste teeproduserende gebied in Suid-Afrika beskou. Suid-Afrika produseer tee van ho gehalte meer as 80% van ons tee is van die hoogste graad. Die plaaslike mark verbruik ongeveer 20 000 ton per jaar, waarvan 50% plaaslik verbou word. Tee word uit Malawi, Zimbabwe, Kenia en Sri Lanka ingevoer. Die vermeninging van die belangrikste handelsmerke in Suid-Afrika verg gewoonlik n mengsel van Suid-Afrikaanse tee en wisselende hoeveelhede tee uit ander lande. Die wreld se grootste teeprodusente meng tot dertig verskillende soorte tee om die unieke smaak van hul produk te handhaaf. Die gehalte van oeste wissel van dag tot dag en van land tot land. Selfs die pluktyd kan die smaak benvloed. Die grond, hoogte bo seespiel en klimaat, maar ook die proses waaraan dit onderwerp word, benvloed die uiteindelike geur. n Ho mate van vaardigheid is nodig om die kwaliteite van een tee s met di van n ander te komplementeer dat gehalte en geur konstant bly. Teemengers se taak is om die unieke smaak van n bepaalde mengsel te handhaaf. Hulle het nie n presiese resep tot hul beskikking nie; slegs deur te proe kan hulle die regte teekombinasie kry. Hoe dit gedoen word: Die afgeplukte blare word eers op rakke uitgesprei en deur sirkulerende warm lug gedroog. Die gedroogde blare word fyngerol, -gesny, -geskeur of gekrul sodat die natuurlike sappe vrygestel word. Die fyngemaakte blare word dan in n koel, vogtige omgewing gehou om te fermenteer. As gevolg van die fermenteringsproses kry die blare n helder koperkleur. Hierna word die gefermenteerde tee deur warm lug gedroog om in die bekende swart tee te verander. Die dro swart tee word dan met vibrerende sifmasjiene deur verskillende groottes maas in grade gesorteer.

3. Opleiding en navorsing
LNRInstituut vir Tropiese en Subtropiese Gewasse (ITSC) Tel. 013 753 2071 In Magoebaskloof in die Tzaneen-distrik was daar n teemuseum op die Middelkop Teeplaas in bedryf. Die kontaknommer is 082 557 1757.

4. Publikasies en webtuistes
www.teacouncil.co.uk. Die Teeraad is die onafhanklike liggaam vir die bevordering van tee en sy unieke geskiedenis ter wille van diegene wat tee produseer, verkoop en geniet oor die hele wreld. Die raad verteenwoordig die wreld se grootste teeproduserende en uitvoerlande asook teeverpakkers in die Verenigde Koninkryk. www.tea.co.uk Hierdie webtuiste is n bron van inligting vir teeliefhebbers oor die wreld. Vir nog inligting oor die internasionale teetoneel, klik op Tea Directory. Teeproduserende lande word gelys, n kort geskiedenis word gegee en n uiteensetting van hulle soorte tee word voorsien. www.teahealth.co.uk Hierdie webblad dien as belangrike hulpbron vir mense in die gesondheidsbedryf danksy die jongste tee-verwante gesondheidsnavorsing.

5. Maatskappye wat betrokke is


Gradley Tea Mnr. Kevin Kay Tel. 013 751 2820/1 Faks 013 751 2036 Magwa Enterprise Tea (Edms) Bpk Ian Crawford Henry Galahitiyawa Tel. 039 253 7590/1/2 Faks 039 253 7592 magwa@mweb.co.za magwa2@mweb.co.za Majola Mnr. Ernst Keswa Tel. 047 656 41542 Faks 047 564 1542 semkeswa@mweb.co.za Ntingwe Tea Mnr. R. Perera P/a Woolworths Tel. 021 407 7700 / 082 782 3856 pressoffice@woolworths.co.za

Die volgende is verpakkers, verskaffers, verwerkers en verspreiders:


A J Products & Kie Tel. 021 699 1030 Back To Basics Tel. 011 472 1922 Barnes Tea & Coffee Tel. 011 793 7037 Butlers Tel. 021 551 5815 Clipper Food & Beverage Services Tel. 021 448 9181 Colombo Tea & Coffee Company Tel. 031 205 3283 Ebbul Foods Tel. 012 379 9461 Global Coffee Tel. 021 534 2271 Hodgson Importers & Distributors Tel 021 683 7190 Joekels Tea Packers Tel. 031 709 1409 Mastertons Tel. 041 585 4044 National Brands Ltd Tea Procurement Tel. 031 365 7000 Paddock Tea Processors Tel. 039 679 1620 Peacock Tea & Coffee Company Tel. 021 762 5067 Royal Tea Packers Tel. 033 397 9264 Sara Lee Coffee & Tea SA Tel. 031 719 7311 Tea & Coffee Distributors Tel. 041 374 0033 Tea Blenders Company Tel. 031 579 2894 Unifoods Tel. 033 355 8100 WM Cahn Tel. 011 807 2180

2. Nasionale strategie
Department Handel en Nasionale LandboubemarkingsNywerheid www.thedti.gov.za raad www.namc.co.za Die teebedryf is vir die regering belangrik, veral uit n sosioekonomiese oogpunt. Dit is die grootste werkgewer per hektaar van alle landbougewasse. Die staat se tussenkoms sal n gedeeltelike ommeswaai na alternatiewe waardevolle gewasse en/of n geleidelike uitfasering van sommige teeplantasies tot gevolg h. Perishable Products Export Control Board www.ppecb. com Die SAOG-Sekretariaat se Direktoraat: Voedsel, Landbou en Natuurlike Hulpbronne (FANR) www.sadc.int

607

6. Plaaslike sakeomgewing
Soos die meeste ander kommoditeitsprodukte oor die wreld verhandel tee in Amerikaanse dollars. Veranderinge in die dollarwisselkoers vergeleke met ander geldeenhede benvloed die mededingendheid van sodanige kommoditeite. Wanneer die rand ten opsigte van die Amerikaanse dollar versterk, het dit n negatiewe uitwerking op die mededingendheid van SuidAfrikaanse teeprodusente. Laer wreldmarkpryse saam met n sterk rand bemoeilik uitvoere. Lone verteenwoordig tussen 46% en 47% van die koste van teeproduksie in Suid-Afrika. Die arbeidskoste is tot agt keer hor in Suid-Afrika as in mededingende lande. In Malawi is dit byvoorbeeld R4,12 per kilogram. Indien die Suid-Afrikaanse minimumlone in Malawi toegepas sou word, sou die produksiekoste ongeveer R16,50 per kilogram wees. Dit is op rekord dat groter landgoed beweer dat deur plukkery te verminder en met die een of ander meganiese oesmetode, ongeag hoe klein, te begin die winsgewendheid van teeprodusente in Suid-Afrika verhoog sal word. Teeprodusente in Suid-Afrika beskik nie oor n onderhandelingsmeganisme om beter pryse met teeverpakkers in Suid-Afrika te beding nie; hulle is prysnemers omdat die verpakkers die pryse bepaal. Die afskaffing van die kwotastelsel vir teeverpakkers het nie net die teeprodusente se prysbedingingsmeganisme verwater nie, maar ook die beplande tariefvoordeel vir SAOG-teeprodusente weggekalwe. (Suid-Afrikaanse teeverpakkers gebruik die Suid-Afrikaanse teeprys wanneer daar met SAOG-vennote oor die prys van tee onderhandel word.) Omdat sommige teeplase grondeise in die gesig staar, is teemaatskappye tesinnig om na howaardegewasse oor te skakel. Diversifisering van tee na enige ander landbougewas sal nog steeds tot n posteverlies van tussen 75% en 80% lei. Sonder regeringsingrype in die swartteebedryf is die produksie van swart tee in Suid-Afrika nie ekonomies vatbaar nie.

8. Nuus oor opkomende boere


Wanneer daar gedink word aan streke wat wreldklastee produseer, sal KwaZulu-Natal nie dadelik by n mens opkom nie. Maar tog is Nkandla, in die hartjie van die provinsie, die tuiste van n wreldbekende teeprodusent wat besig is om die lewens van mense in n plattelandse gemeenskap te verander. Ntingwe Teeplaas (Ntingwe Tea Estate) het begin met net 25 hektaar tee. Dertien jaar en 425 hektaar later, tel Woolworths en Europa se mees uitgelese teehandelaars onder sy klinte. Woolworths is n sterk ondersteuner van die ontwikkeling van bemagtigde ondernemings. Ntingwe tee pryk al vyf jaar lank op Woolworths se rakke as enkeloorsprongtee. Ntingwe Teeplaas is in 1988 deur die Ithala Ontwikkelingsfinansieringsk orporasie (Ithala Development Finance Corporation) tot stand gebring. KwaZulu-Natal Landbou en Omgewingsake het later as borg by die groep aangesluit. Aanvanklik was hul doelwit om die verarmde plattelandse gemeenskap te help deur n sakeonderneming te begin wat werkskepping en sosio-ekonomiese ontwikkeling in die streek sou bevorder. In daardie stadium was 60% van die streek se inwoners werkloos. Waarom tee? Die streek se klimaat is geskik geag vir die kweek van tee. Dit is ook n arbeidsintensiewe produk, wat dus werkskepping en die ontwikkeling van infrastruktuur vir die gebied sou beteken. Die veteraannywerheidskenner Ryle Perera, Algemene Bestuurder van Ntingwe Tee, is gewerf om die kommersile aspek van die onderneming te ontwikkel. Die onderneming het tans 900 mense uit die omringende dorpies en statte in diens. Dit het gesorg dat die gebied van elektrisiteit, lopende water, n telefoondiens, klinieke en skole voorsien word. Op die plaas word daar plaasarbeiders, elektrisins, bestuurders, administrateurs en kwekers opgelei. Verder werk Ntingwe Teeplaas saam met plaaslike boere wat tee op hul eie grond kweek. Die plaas koop hierdie boere se teeblare op en verwerk dit in sy fabriek. Ntingwe tee word gemaak van plante wat tydens die somer geoes word. Kwaliteit is die hoogste prioriteit. Opgeleide teeproers doen steekproewe op elke bondel om seker te maak dat die plaas elke dag die beste tee produseer. Ooreenkomstig Woolworths se Good Business Journey-beleid, voorsien Ntingwe Woolworths van tee wat in houers van herwonne materiaal verpak is. Julian Novak, hoof van die kosafdeling, laat hom as volg oor die inisiatief uit: Die sukses van Ntingwe se tee is n ware inspirasie. Ons is bevoorreg om daaraan n aandeel te kon h. Woolworths is deurgaans besig om opkomende verskaffers en handelsvennote te identifiseer en hul toegang tot formele markte te bied (Woolworths Persverklaring 22 Mei 2008 (aangepas), eie vertaling). Bronne: Departement Handel en Nywerheid, Teebesprekingsdokument; die webtuistes wat in die document genome word; Financial Mail 10 July 2009. Ons dank Ian Crawford (Magwa Enterprise Tea) vir terugvoer op die konsepdokument

7. Internasionale sakeomgewing
Die wreldprys van tee het in 2009 tot meer as 3 Amerikaanse dollar per kg gestyg. Dit is amper dubbel soveel as net twee jaar gelede en kan aan misoeste en tekorte toegeskryf word.

As die jongste teeproduserende lande kon Afrika-lande op die ervaring van ander produsente voortbou. Gevolglik is Afrika tans n belangrike rolspeler in die bedryf wat tee van ho gehalte en n mooi, helder kleur produseer wat oor die hele wreld in teemengsels gebruik word. Ongeveer 25% van die wreld se tee-uitvoere, of te wel 250 000 ton, word in Afrika geproduseer. Kenia, Malawi, Uganda en Tanzani is teeprodusente. Zimbabwe het ook in die verlede tee uitgevoer. Indi is een van die belangrikste teeprodusente wat meer as 14% van die wreld se tee uitvoer en meer as 400 000 hektaar bewerk. Ceylon (Sri Lanka) het meer as 220 0000 hektaar teeplantasies wat ongeveer 240 000 ton gemaakte tee lewer. Dit verteenwoordig meer as 21% van die wreld se tee-uitvoere. In 1972 het die eiland, wat destyds as Ceylon bekend gestaan het, weer sy tradisionele naam Sri Lanka teruggeneem maar die benaming Ceylon vir die bemarking van sy tee behou. Vanwe Sri Lanka se geografiese ligging kan tee dwarsdeur die jaar gepluk word. Die weste en ooste van die eiland word deur sentrale berge geskei met die gevolg dat wanneer die een streek se seisoen eindig, begin die ander streek sn. Bekend as die land waar tee sy oorsprong gehad het, het China honderde jare lank die enigste tee geproduseer wat aan die Westerse wreld bekend was. Hoewel hierdie land heelwat van sy eie produksie verbruik, is China steeds vir meer as 18% van die wreld se teeuitvoere verantwoordelik.

608

Oesgewasse en tuinboukunde
Tuinboukunde
Moet saam met die hoofstukke oor groente, vrugte, bessies en blomme gelees word.

Agri-Africa Consultants Tel. 021 886 6826 / 082 950 9294 info@agri-africa.co.za www.agri-africa.co.za Produkte en dienste Uitvoerbaarheid- en finansile ontleding; Sake- en plaasplanne; Bemagtigingstrukturering en -implementering; Strategiese en projekbestuur; Bestuur van grond, water, gewasse, onkruid, tuinbou; Landbouhandel en -bemarking en prysontleding; Waardetoevoeging; Produkontwikkeling; Mikro- en makromodellering; Landbou- en grondbeleid; Landelike ontwikkeling; Ontwikkeling van menslike hulpbronne; Landelike sosiologie; Monitering en evaluering; Swart ekonomiese bemagtiging.

Eco-Fert Tel. 021 979 1737 www.eco-fert.co.za Elgin Learning Foundation Tel. 021 848 9413 www.elf1.co.za Lees meer oor die internasionale tuinbou-inisiatief (Global Horticulture Initiative) by www. globalhort.org. Hortiserv Tel. 018 290 6019 futures41@intekom.co.za Die Hortiserv-span het bestepraktyk-profielvorms ontwikkel vir normstelling en die opgradering van tuinbouboerderyeenhede op die gebied van produksie, menslike hulpbronne, finansiering en kosteberekening, lewensvatbaarheidsontledings van ondernemings, inligtingstelsels en oorkoepelende sakebeplanning.

1. Oorsig
Die jongste kwartaallikse ekonomiese oorsigte is beskikbaar by www.daff.gov. za. Kies die opsie Publications en soek die jongste Abstract of Agricultural Statistics. Die volgende tuinboukundige gewasse word ingesluit: appels; appelkose; druiwe; pere; perskes; pruime, kersies en kwepers; vye; aarbeie en ander bessies; waatlemoen, spanspek en ander somervrugte; dro vrugte; wyn; avokados en papajas; pynappels; lemoene; suurlemoene; pomelos; nartjies; en groente. Tuinbou dek n verskeidenheid gewasse, insluitend groente, sekere bome (bv vrugte-, neut- en tropiese bome), blomgewasse, kruie, speserye, medisinale gewasse en natuurprodukte. Die studieterrein sluit boomkwekery, blomkwekery, groentekwekery, pomologie (vrugte) en wingerdbou in. Tuinbougewasse, veral groente, word regdeur Suid-Afrika verbou. Die suidwestelike en suidelike streke van die Wes-Kaap is hoofsaaklik geskik vir sagtevrugte, druiwe, wyn en groente; die laagliggende subtropiese gebiede van Mpumalanga en Limpopo vir subtropiese gewasse, sitrus en groente; en die Upington-gebied vir druiwe en wyn. Die groentebedryf is, wat sowel produksie as waarde betref, die grootste in die tuinbougroep. Suid-Afrika is selfvoorsienend met betrekking tot groenteproduksie, en voer vars en verwerkte groente uit. Tuinbou oorheers ons uitvoerhandel in landbouprodukte. Arbeid is die belangrikste produksiekomponent by vrugte- en groenteverbouing en kan tot 55% van die totale produksiekoste beloop. Die toenemende produksie van tuinbouprodukte het n uitkringeffek op baie ander verwante bedrywe soos die produksie van papier en verpakking, vervoerdienste, misstofverskaffing, hawedienste en kleinsake-smousery in stede.

2. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Kry meer besonderhede oor die verskillende direktorate deur die opsie Divisions by www.daff.gov.za te kies.

Produkinspeksiedienste Tel. 012 319 6100 Voedselveiligheid en gehaltebeheer Tel. 012 319 7306

Plantgesondheid Tel. 012 319 6505/39 Plantproduksie Tel. 012 319 6079

Raadpleeg die uitstekende Agricultural Marketing Extension-handleidings deur Publications by www.daff.gov.za te kies, waarvan Horticulture Marketing Extension een is. Kyk ook na die reeks tuinboukundige Info Paks.

3. Rolspelers
Raadpleeg die verskillende hoofstukke oor tuinboukunde. n Aantal ander hoofstukke is ook hier relevant, byvoorbeeld Saad en saailinge, Verpakking en Varsproduktemarkte.

Industrial Development Opleiding word in al bogenoemde Corporation (IDC) vakke aangebied. Voedsel-, drank- en landboubedrywe Agribusiness in Sustainable Tel. 0860 693 888 Natural African Plant Products callcentre@idc.co.za (ASNAPP) Africa www.idc.co.za Tel. 021 808 2965 www.asnapp.org Die IDC het n mandaat om entrepreneurs te ondersteun veral Ontwikkeling, bemarking en waar daar n verwerkingskomponent ondersteuning van, en navorsing en is, soos in die geval van olie of vet. opleiding in, grootlandbou. Projekte sluit onder meer neute, kersies, vrugte, wingerdbou en Biogrow snyblomme in. Tel. 028 313 2054 www.biogrow.co.za Intensive Agricultural South Africa Organiese oplossings Tel. 021 808 2965 Ontledings van die tuinbousektor info@iasa.co.za is ingesluit in die Bureau for Food and Agricultural Policy (BFAP) Intensive Agriculture South se basislynpublikasie. Die basislyn Africa is n maatstaf van dit wat ingevolge Tel. 021 808 2965 n bepaalde stel veronderstellings iasa@sun.ac.za kan gebeur. Scenarios en risikoVir opleiding in organiese boerdery, ontledings wat nie by die maatstaf besoek www.lindros.co.za. ingesluit is nie, word as vertroulike Skakel Lindros Whole Earth verslae vir individuele klinte Consultants by 082 719 7263. voorberei. Skakel 012 420 4582/3 Nog n verskaffer is die Rainman of besoek www.bfap.co.za. Landcare Foundation. Skakel hulle by 031 783 4412 en besoek Dew Crisp Farms www.rainman.co.za. Tel. 011 840 1600 Kaapse Skiereiland Universiteit Durban-varsproduktemark van Tegnologie (CPUT) Tel. 031 311 5140 Fakulteit van Toegepaste www.durban.gov.za Wetenskappe: Landbou Tel. 021 959 6523 EnviroMon www.cput.ac.za Tel. 021 851 5134 www.enviromon.co.za Klerksdorp-varsproduktemark Tel. 018 469 1241 n Verskeidenheid van beskikbare Faks 018 469 3629 toerusting en weerdienste, soos byvoorbeeld weervoorspellings, siektewaarskuwings wat met Vir opleiding in sagtevrugte, die klimaat verband hou en kontak die Koue Bokkeveld Opleidingsentrum by 023 317 meteorologiese konsultasie. 0983.

609

610

Die LNR se Tuinboukundesakeafdeling bestaan uit die volgende institute: die Instituut vir Tropiese en Subtropiese Gewasse (ITSC) in Nelspruit, die Instituut vir Groente en Sierplante (VOPI) by Roodeplaat, Pretoria, en die Infruitec-Nietvoorbij-Instituut op Stellenbosch. Kontak die ITSC by 013 753 7000 of skryf aan infoitsc@arc.agric.za. Die besonderhede van die institute kan opgesoek word in die hoofstuk Wetenskap en navorsing, of by www.arc.agric.za. Mangaung-varsproduktemark Tel. 051 410 4500 ronnie.moleme@mangaung.co.za www.bloemfontein.co.za

aantal tuinbou- en waardetoevoegingskursusse aan, byvoorbeeld groenteproduksie, die droging van groente en vrugte en konfytvervaardiging. Besonderhede hieroor is beskikbaar in die hoofstuk oor Landbou-onderwys en -opleiding. PricewaterhouseCoopers Agri Industry Group Kobie Bekker (Nasionale leier) 023 346 5502 Sentrale streek 051 503 4100 Noordelike streek 013 754 3300 Oostelike streek 041 391 4400 KwaZulu-Natal 031 271 2000

Suider-Afrikaanse Genootskap vir Tuinboukunde (SASHS) Elke Crouch (Sekretaresse) Tel: 021 808 4763 www.sashs.co.za n Nasionale kongres van die Suider-Afrikaanse Genootskap vir Tuinboukunde word elke 18 maande gehou om aan navorsers en studente die geleentheid te bied om hul navorsingsbevindings aan n brer gehoor bekend te stel. Dit dien ook as n ontmoetingsgeleentheid vir die departemente en instellings wat betrokke is by tuinboukundige navorsing ten einde gemeenskaplike sake te bespreek en te kordineer. Besonderhede van die volgende kongres is beskikbaar by www. sashs.co.za. Bedrywe wat deur die genootskap verteenwoordig word, sluit in sagtevrugte, tropiese en subtropiese vrugte, ornamentele tuinbou en die blombedryf. Stellenbosch Universiteit Departement Tuinbouwetenskap Tel: 021 808 4900 hortsci@sun.ac.za www.sun.ac.za

Stimuplant Tel: 012 802 0940 stimuplant@gmail.com www.stimuplant.sa.gs Biologiese stikstofbinding is n goedkoop en omgewingsvriendelike alternatief vir kunsmis wat van stikstof vervaardig word. Biologiese stikstofbinding is n proses waartydens bakterie, ook bekend as risobia, atmosferiese stikstof, in simbiose met peulgewasse, na n plantbruikbare stikstofbron omskakel deurdat wortelknoetse vorm. Die inset van stikstof deur biologiese stikstofbinding verhoog die vrugbaarheid van grond asook die oesopbrengs, terwyl dit die vraag na stifstofkunsmis laat afneem. Besonderhede van universiteite kan in die hoofstuk, Landbou-onderwys en -opleiding, opgesoek word. Vegetables Under Protection Paddy de Vries vup@hygrotech.co.za Vital Bugs Tel: 015 307 6956 www.vitalbugs.co.za

As vertroude sakeadviseur fokus die Agri Industry Group op die voorsiening van spesialisdienste soos: Microbial Solutions Rekeningkundige dienste Tel. 011 475 4362 Bestuursbeheer info@microbial.co.za Belastingdienste www.microbial.co.za e-Sakedienste Mycoroot (Edms) Bpk Transaksieondersteuning Tel. 046 603 8443 Forensiese dienste en litigasiejo@mycoroot.com ondersteuning www.mycoroot.com Risikobestuursdienste Samesmeltings en verkrygings Mycoroot, tuiste van die Entrepreneursadviesdienste skimmelswam. n Organiese Bedryfshersteldienste mikrobiese kunsmis wat die Interne ouditdienste opbrengs en produksie verhoog deur die gesondheid van die RT Chemicals grond en funksionering van die Tel. 033 386 9384 plantwortels verbeter. www.rtchemicals.co.za Nelson Mandela Bayvarsproduktemark Port Elizabeth Tel. 041 461 1409 Faks 041 461 1069 Perishable Product Export Control Board (PPECB) Tel. 021 930 1134 www.ppecb.com Pico-Gro Tel. 011 314 1029 erikao@telkomsa.net www.pico-gro.co.za SA Agri Academy Tel. 021 880 1276/7 www.agriacademy.co.za SAKATA Seed Southern Africa (Edms) Bpk Tel. 011 548 2800 www.sakata.com Starke Ayres Tel. 021 534 3231 www.starkeayres.co.za

4. n Model vir tuinboukundige produksie


Ten spyte van sy groeipotensiaal het die tuinboubedryf ook te kampe met heelwat uitdagings. Een so n uitdaging is die lang tyd wat dit duur vir boere om in hierdie sektor gevestig te raak, veral wanneer hulle met boomgewasse en boorde te doen het. Vanwe n wagtydperk van vier tot vyf jaar voordat die boer n goeie opbrengs op sy investering kan verwag, moet boere dikwels op gemengde boerdery staatmaak om n standhoudende inkomste te verseker. Hierdie model van Johannes Maree het ten doel om die vernaamste faktore en prosesse in die vestiging van n suksesvolle tuinbouprojek uit te lig. Die idee met die model is om te help met die formulering van die aanvanklike beplanning. Dit is dus n strategiegebaseerde model wat fokus en rigting aan die beplanning van n projek moet verleen.

Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde (SABS) Groothandel kruie en die produksie www.sabs.co.za van essensile olies. Programme vir die sertifisering van voedselveiligheid: Plaaskem GlobalGAP , HACCP , Tel. 011 823 8000 ensovoorts, kontak 012 428 www.plaaskem.co.za 6896 of e-pos smithes@sabs. co.za. Plant Health Products Plaagdoderresidu-toetsing vir Tel/Faks 033 266 6130 gehaltebeheer word hanteer www.plant-health.co.za deur Hein Garbers by 012 428 6648; e-pos: garberhv@sabs. Die Plant Science Consultants co.za. Association (PSCA) het n aantal tuinboukundiges in diens. Kontak Chris Fouche 012 428 6844; Wendy Wood by 012 460 2576 of e-pos: fouchecm@sabs. wwood@lantic.net. co.za is verantwoordelik vir die ontleding van voedsel of water vir die bepaling van Die Provinsiale Departemente bestanddele of nutrinte. van Landbou, in samewerking met landboukolleges, bied n

Mark
Die belangrikste fokus vir enige tuinbouprojek is die mark of markte. Daar is geen sin in om n produk te kweek om dit weer te verkoop (aanbod) as daar nie n mark (aanvraag) daarvoor is nie. Die beoogde markte kan enige van die volgende wees: Persoonlike verbruik Voeding van en voorsiening aan die onmiddellike (plaaslike) gemeenskap Plaaslike mark (onmiddellike omgewing van die projek) Plaaslike provinsiale mark Nasionaal Uitvoer (buurlande padvervoer; oorsee lug- of seevrag) Wanneer n mens na die verskillende potensile markte kyk, behoort hulle eers geklassifiseer te word met betrekking tot die afstand vanaf die bron van die beoogde tuinbouproduksie. Markte kan f algemene f nismarkte wees. Dit is belangrik om eers te bepaal watter markte beskikbaar is en wat hul behoeftes en vereistes is. Probeer om aan die mark se vereistes te voldoen. Lewer dit wat die mark verlang, nie wat u dink hulle wil h nie.

611

Moontlike strategies: Verkoop aan bure. Verkoop aan die plaaslike mark. Voorsien aan die verwerker (kyk na Maatskappye wat betrokke is in die verskillende hoofstukke oor tuinboukunde, asook die afdeling oor landbouverwerking). Verskaf aan besoekende smouse of bakkie-handelaars. Verskaf aan nasionale varsproduktemarkte. Buitestedelike tuinbouproduksie. Verskaf ingevolge regeringskontrak. Die kweek van gewasse vir varsprodukte-uitvoer (raadpleeg die verskillende afdelings oor uitvoer) Kontrakboerdery.

- pH = 5,5 tot 7,0 - EC so laag moontlik, minder as 0,3 mS/cm - Geen organiese materiaal - Vry van enige patogene

Kennis
Sekere potensile gewasse is nou deur middel van marknavorsing gedentifiseer, maar sonder tegniese kennis oor die verbouing van die gewasse sal die projek nie suksesvol wees nie. n Mens moet vasstel of sodanige kennis beskikbaar is en teen watter koste. Die algemene kennis, vaardighede en vermons van diegene wat aan die projek werk, hetsy arbeiders, toesighouers of bestuurders, is belangrik ten einde in alle opsigte sukses met enige tuinbouprojek te behaal. Beskik die gedentifiseerde werknemers oor die kennis en praktiese vaardighede? Watter koste is verbonde aan die verkryging van hierdie vaardighede en kennis?

Produk
Oorweeg aanvanklik n paar potensile produkte (die produk is dit wat u gaan produseer) op grond van marknavorsing en deur vas te stel wat die behoeftes en eise van die mark is.

Ekonomie
Die vereistes en behoeftes moet bepaal word vir elke gewas wat deur die marknavorsing gedentifiseer is. Sekere gewasse groei byvoorbeeld beter onder skadunet, terwyl ander beter vaar in kweekhuise of tonnels. Die geld wat nodig is om n projek te begin, moet noukeurig bereken word. Verskillende tuinbougewasse stel verskillende kultiveringsvereistes wat verskillende koste-implikasies inhou. Verder is party gewasse dalk meer arbeidsintensief of verg dit die gebruik van duur masjienerie. Die aanvanklike kapitale insetkoste moet bereken word en indien mens dit nie kan bekostig nie, moet die volgende besluite oorweeg word: Moet ek na bykomende kapitaal gaan soek, en wat sal dit kos? Moet ek n gewas oorweeg wat minder insetkapitaal verg? Moet ek n goedkoper terrein oorweeg terwyl ek steeds die voor- en nadele in gedagte hou? Moet ek kyk na die kweek van n gewas waaroor meer kennis beskikbaar is en wat dus goedkoper is? Die ekonomie van die projek behels ook opbrengs op my belegging, produksiekoste, ensovoorts. Indien ek aan die presiese vereistes van die mark wil voldoen, bring dit ook koste mee, en n mens moet deeglik besin of die uitgawe dit werd is. Aangepas uit n artikel deur Johannes Maree. Kontak johannesmaree@absamailco.za of skakel 082 564 1211. hom by

Terrein
Die terrein is die perseel waar u die gedentifiseerde produk gaan produseer. Die kies van n produksieterrein is baie belangrik en die moontlikhede behoort deeglik ondersoek te word voordat u met die projek begin. Prosesse waardeur n mens behoort te werk wanneer jy n potensile terrein identifiseer, is: Prosesse waardeur n mens behoort te werk wanneer jy n potensile terrein identifiseer is: Bepaal die produkvereistes. Bepaal die klimaatsvereistes vir elk van die gedentifiseerde gewasse. Sommige verkies byvoorbeeld ho humiditeit en ander nie. Sommige gewasse verkies sanderige grond, terwyl ander in leemgrond floreer. Die waterbehoeftes van gewasse verskil ook. Selektering van n terrein. Hoe nader aan die mark, hoe beter. Probeer om binne n radius van 200 km van die gedentifiseerde mark te bly. Indien u vir uitvoer produseer, sal die lughawe die leweringspunt wees. Ondersoek van klimaatstoestande. Kyk na die makro- en mikroklimaat van die area waarin die produksieterrein gele is. Hoe versoenbaar is dit met die klimaatsvereistes van die geidentifiseerde gewasse? Kyk na ryp hael humiditeit wind temperatuur. Wanneer is die vroegste en laatste datums vir ryp? Val die terrein binne n haelstrook? Is daar n dominante wind, en uit watter rigting kom hierdie wind gewoonlik?Wat is die gemiddelde maksimum en minimum temperature regdeur die jaar? Terreinvoorbereiding. Doen n grondprofiel om vas te stel hoe diep die grond is en hoe goed dit dreineer. U het grond van 1-1,2 m diep nodig. Toets die tekstuur van die grond om te bepaal wat is die klei-inhoud, ensovoorts. Doen n volledige ontleding van die grond. Bogrondprofiel 0-30 cm; ondergrondprofiel 40-60 cm Water. Water is die belangrikste aspek om in berekening te bring wanneer n potensile terrein beoordeel word. n Mens moet in water bel nie in grond nie. Sonder water is n tuinbouprojek nie moontlik nie. Die beste waterbron is n boorgat. Wees versigtig vir rivierwater. Dit is dikwels besmet. Dit is meestal nie n goeie idee om munisipale water te gebruik as bron vir n tuinbouprojek nie, want dit is duur en bevat baie chloor.Wees vertroud met die wetlike aspekte met betrekking tot toestemming om water te gebruik, om as watergebruiker te registreer, ensovoorts. Die belangrikste faktore waarna aanvanklik gekyk moet word, is die hoeveelheid water wat beskikbaar is en die gehalte daarvan. Die hoeveelheid water wat nodig is, hang af van die volgende faktore: plantkultivar; die waterhouvermo van die grond; klimaat; besproeiingstelsel; verdampingsfaktor; en wind. In die groeiseisoen sal n mens natuurlik meer water nodig h as in die dormante seisoen. n Mens het gemiddeld 4-6 liter water per vierkante meter per dag nodig. n Primre waterbron (bv. n boorgat) behoort ten minste drie keer soveel as bogenoemde gemiddeld te lewer. n Uitsondering is hidroponika met n geslote stelsel. Dit is wanneer die afloopwater van n besproeiingstelsel opgevang en weer gebruik word. In die winter kan die gebruik daal tot 2 liter per vierkante meter per dag. Somerverbruik kan styg tot 8 liter per vierkante meter per dag. As n riglyn het goeie gehalte water die volgende eienskappe:

6. Aantekeninge oor besproeiing


Druip- of Oorhoofse besproeiing wat is die beste?
Die noodsaak van besproeiing is n gegewe, maar dit is nie altyd duidelik watter stelsel om te gebruik nie. Johannes Maree bring sekere aspekte na vore wat oorweeg moet word alvorens n finale besluit oor n besproeiingstelsel geneem word. Wanneer mens n tuinbou-onderneming aanl, uitbrei of opgradeer, moet daar besluit word watter besproeiingstelsel die beste sal wees drup- of oorhoofs? Met oorhoofs bedoel ons mikro-besproeiingstelsels wat oorhoofs of hoog bokant die plante opgestel word, maar stelsels wat grondlangs, of net bokant die grond loop, is ook beskikbaar. Wat is u watersituasie? Oor die algemeen word water in n drupsisteem meer effektief gebruik as in n oorhoofse stelsel. Laasgenoemde benat die paadjies, wat normaalweg 20-30% van die oppervlak beslaan, terwyl n drupstelsel die water slegs op die plantbeddings neerlaat. Indien watervoorsiening nie sterk is nie, is drupbesproeiing gewoonlik n beter opsie. Wat gaan u verbou? Sekere gewasse floreer beter in sekere stelsels, terwyl dit vir ander nie saak maak nie. Dit is byvoorbeeld beter om n drupstelsel te geruik wanneer

612

lizianthus of rose verbou word, aangesien di plante sensitief is vir nattigheid op hul blomme en blare. Aan die ander kant is ek geneig om oorhoofse stelsels aan te beveel vir groente en blaargewasse, omdat hulle daarvan hou om af en toe water op hulle blare te kry en ook baat by die verhoogde humiditeit wat deur oorhoofse besproeiing geskep word. Watter stelsel is die goedkoopste? n Goedkoper stelsel is nie noodwendig meer kostedoeltreffend nie, maar die aanvanklike insetkapitaal kan n beperkende faktor wees. Na gelang van watter oorhoofse stelsel gebruik word, kan die spuitkoppe met n antidrupkomponent nogal duur wees. Drupperpyp is egter ook nie juis goedkoop nie en n mens gebruik baie meer lengtes drupperpyp as sproeikoppe en lengtes oorhoofse pyp. Oor die algemeen is daar geen beduidende verskil in vergelykende koste tussen n drupsstelsel en n oorhoofse stelsel nie. Sowel n basiese drupper as n oorhoofse stelsel kos in die omgewing van R25 000 per hektaar. Dit sluit pompe, hoofpype, filters, mikrospuite, drupperpype en n niegerekenariseerde bemestingstelsel in. Watter stelsel hou die langste en gee die minste probleme? Die sproeikoppe van mikro-sproeiers wat in oorhoofse besproeiing gebruik word is meer aan slytasie onderhewig, veral di met n draaiskakel. Hierdie sproeikoppe moet periodiek vervang word. Die voordeel van druppype is dat daar geen bewegende dele is nie, maar n probleem is dat die lyn dikwels skade kry wanneer die beddings bewerk word of wanneer onkruid verwyder word. Wanneer daar stutte in die beddings aangebring word om plante of nette te ondersteun, moet dit met groot versigtigheid geskied. Die feit dat die drupperlyne n elke siklus gelig moet word vir die skoonmaak en voorbereiding van nuwe beddings kan n hindernisfaktor wees afhangende van die soort plante wat verbou word. Die lyne moet telkens herl word voor daar geplant kan word. n Voordeel van oorhoofse besproeiing is dat die stelsel permanent uit die pad is. Wanneer drupperlyne verstop raak, is dit n groter probleem as in die geval van oorhoofse mikrosproeiers wat bloot verwyder en individueel skoongemaak kan word. Dt is nie moontlik in die geval van die tipiese banddrupperlyne wat algemeen in die bedryf gebruik word nie. Dit is eintlik noodsaaklik om n goeie filterstelsel te installeer, ongeag watter stelsel gebruik word. DRUPSTELSEL VOORDELE 1. Meer doeltreffende gebruik van water. 2. Kan blomme oes terwyl besproei. 3. Minder bewegende dele minder slytasie. 4. Goedkoper om beskadigde lyn te vervang. 5. Strukture en paadjies bly dror. 6. Oor die algemeen minder klammigheid minder swamsiektes. 7. Verkieslik bo oorhoofs vir sekere gewasse. NADELE 1. Minder doeltreffend op jong plante en saailinge. 2. Raak makliker beskadig wanneer dit op oppervlakte van bedding is 3. Groter hindernisfaktor by voorbereiding van grond. OORHOOFSE STELSEL VOORDELE 1. Gee oor die algemeen beter areadekking. 2. Meer doeltreffend op jong plante en saailinge. 3. Makliker om verstoppings uit die weg te ruim. 4. Uit die pad minder skade en hindernis. 5. Was stof van blare en plante af. 6. Verkieslik bo drup vir sekere gewasse.

Oesgewasse en tuinboukunde
Vrugte
Lees saam met die ander hoofstukke oor sagtevrugte, subtropiese vrugte en sitrusvrugte in hierdie handleiding.

1. Oorsig
Tegniese inligting en oorsigte is beskikbaar op rolspelerwebtuistes wat in hierdie hoofstuk gelys word. Besoek www.fpef.co.za en www.safruitfarms.com vir voorbeelde. Raadpleeg ook die publikasies onder Economic analyses en Statistical information by www.fpef.co.za.

Sagtevrugte word hoofsaaklik in die Wes-Kaap en die Langkloofvallei in die Oos-Kaap gekweek. Daar is ook belangrike tafel- en gedroog dedruiweproduksiegebiede langs die Oranjerivier en in die Vrystaat, Mpumalanga en Gauteng. (Kry inligting en statistiek by www.hortgro. co.za) Sitrusvrugte word hoofsaaklik in die besproeiingsgebiede van die Limpopo, Mpumalanga, die Oos- en Wes-Kaap en KwaZulu-Natal gekweek. (Vind aanvullings en nuus by www.cga.co.za) Subtropiese gewasse soos avokados, mangos, piesangs, lietsjies, koejawels, papajas en grenadellas word hoofsaaklik in Mpumalanga en Limpopo, asook in die subtropiese kusgebiede van KwaZulu-Natal en die Oos-Kaap geproduseer. Pynappels word in die Oos-Kaap en noordelike KwaZulu-Natal verbou. (Vind statistiek by www.subtrop.net)

Sagtevrugte Appels, appelkose, pere, druiwe, pruime, kaalperskes, perskes, kwepers, kersies, tamatiepruime, granate en vye

Sitrusvrugte Lemoene, pomelos, suurlemoene, losskilnartjies en lemmetjies

Subtropiese vrugte Avokados, piesangs, mangos, lietsjies, papajas, papinos, grenadellas, pynappels, koejawels, lukwarte, spanspekke en kiwivrugte

Ander Spanspekke, waatlemoene, suurvye, turksvye, vla-appels, nangkas en mispels

Nota: Daar bestaan nie eenstemmigheid oor die kategorie waarin sekere vrugte geplaas word nie.

2. Verenigings wat betrokke is


NADELE 1. Minder doeltreffende gebruik van water 2. Minder doeltreffende gebruik van misstowwe. 3. Kan nie oes terwyl besproei. 4. Nat blare kan tot meer siektes lei. 5. Kan nie gebruik word in gevorderde blomstadium. Citrus Growers Association (CGA) Tel. 031 765 2514 www.cga.co.za HORTGROSERVICES Tel: 021 870 2900 www.dfpt.co.za Varsprodukte-uitvoerdersforum (FPEF) Tel. 021 526 0474 www.fpef.co.za SA Table Grapes (SATI) Tel. 021 872 1438 www.satgi.co.za SA Subtropical Growers Association (Subtrop) Tel. 015 307 3513 Hierdie vereniging verteenwoordig die SA Avokadokwekersvereniging (www.avocado.co.za), die SA Mangokwekersvereniging (www. mango.co.za), die SA Macadamiakwekersvereniging en die SA Lietsjiekwekersvereniging. Fruit SA is n alliansie van die verskillende vrugteuitvoersektore wat uit sitrusvrugte, sagtevrugte en subtropiese vrugte bestaan.

Bron: Johannes Maree. Kontak hom by johannesmaree@absamailco.za of skakel 082 564 1211.

613

Ander
The South African Cherry Association (SACGA) Tel. 021 870 2900 www.cherries.co.za Sekretarile en finansile dienste word ook deur die HORTGROSERVICES gelewer.

Die LNR se Tuinboubesigheidsafdeling bestaan uit die volgende: LNR Instituut vir Tropiese en Subtropiese Gewasse Tel. 013 753 7000 LNR Infruitec-Nietvoorbij Tel. 021 809 3100 / 3366 Die LNR-institute doen ook opleiding. Besoek www.arc.agric.za vir meer inligting. Cape Womens Forum Tel. 021 883 2490 www.cwf.co.za Citrus Academy Tel. 031 313 3364 www.citrusacademy.co.za Elgin Learning Foundation Tel. 021 848 9413 www.elf1.co.za Ethical & Leadership Institute (ELI) Tel. 021 855 2848 Koue Bokkeveld Opleidingsentrum Tel. 023 317 0983 joy@xpoint.co.za Praktika Tel. 022 913 2933 SA AgriAcademy Tel. 021 880 1276/7 www.agriacademy.co.za SAPO Trust Tel. 021 887 6823 www.saplant.co.za Skills for Africa Tel. 012 379 4920 www.skillsafrica.co.za Kontakte in alle provinsies kan op die webtuiste verkry word. Vineyard Academy Tel. 021 809 3419

Tomato Producers SACGA ressorteer onder Organisation (TPO) HORTGROSERVICES sien die Raadpleeg die hoofstuk groente hoofstuk oor sagtevrugte. The SA Olive Association (SA Olive) Tel. 021 870 2900 www.saolive.co.za

oor

Vind besonderhede oor ander verenigings in die hoofstukke oor sitrusvrugte, sagtevrugte en subtropiese vrugte.

3. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Vind inligting en verdere kontakbesonderhede oor die verskillende direktorate onder die kieslys Afdelings by www.daff.gov.za

Die suksesvolle uitvoer van vrugte hang af van die nakoming van die vereistes van die teikenmarkte. Nakoming begin reeds in die boord. Vind die betrokke uitvoerprotokol op die bladsye oor plantgesondheid by www. daff.gov.za

Ander
Agricultural Produce Agents Council (APAC) Tel. 011 894 3680 www.apacweb.org.za Departement van Wetenskap en Tegnologie (DST) www.dst.gov.za Die DST was betrokke by die na-oes-innovasieprogram wat die tegnologiegapings oor die hele ketting aangespreek het van die oes tot die huis. Perishable Products Export Control Board (PPECB) Tel. 021 930 1134 www.ppecb.com Streekskantore Nelspruit Gauteng Tzaneen Durban Port Elizabeth Cape Town Analytical Services Tel. 013 755 2879 / 082 490 5996 Tel. 011 396 1393 / 071 685 9669 Tel. 015 307 4236 / 082 466 5700 Tel. 031 467 2719 / 082 462 0472 Tel. 041 364 3671/2 or 082 441 2797 Tel. 021 552 3408 / 082 951 8806 Tel. 012 804 6825/6 or 082 416 2366 Nasionale Programbestuurders Inspeksie 082 465 0768 Koueketting 082 465 0760 / 082 566 1150 Druiwe 082 462 1006 Sitrus 082 772 5000 Voedselveiligheid 082 462 1010 Protokol 083 342 2175 Ander produkte 082 786 3165 Lughawe 021 935 0819

Ander AgriSETAgeakkrediteerde groepe doen ook opleiding in vrugte. Skills for All sluit, byvoorbeeld, piesangs, sitrusvrugte, wingerdstokke en meer in hul opleidingsprogram in. Soek AgriSeta-geakkrediteerde maatskappye in die hoofstuk oor landbou-onderwys en opleiding. Vrugteproduksie word ook gedek deur die diploma-opleiding by landboukolleges. Etlike kort kursusse word ook aangebied. Cedara bied, byvoorbeeld, kort kursusse in perskeverwerking, tamatieverwerking, groente- en vrugtedroging, en konfytvervaardiging aan, terwyl Elsenburg twee- en driejaardiplomakursusse in bestuur en tuinbou aanbied. Soek die lys landboukolleges in die hoofstuk oor landbou-onderwys en -opleiding.
Soek besonderhede van alle universiteite in die hoofstuk oor landbou-onderwys en opleiding.

5. Publikasies en webtuistes
Besoek die webtuistes van die verskillende verenigings en maatskappye wat in hierdie hoofstuk vermeld word. Die PPECB Export Directory is die amptelike gids tot Suid-Afrikaanse bederfbare uitvoerprodukte en uitvoerdiensverskaffers. Dit word deur die Perishable Products Export Control Board (PPECB) uitgegee. Die doel van bogenoemde gids is om n omvattende hulpbron en verwysingsraamwerk daar te stel van n bre spektrum bedryfsrolspelers en om toepaslike inligting beskikbaar te stel aan nasionale sowel as internasionale belanghebbendes wat by die uitvoer van bederfbare produkte uit Suid-Afrika betrokke is. Skakel 021 930 1134 of besoek www.ppecb.com. SA Vrugtejoernaal. Die tydskrif bestaan uit afdelings wat aan die drie vrugtesektore gewy word sagte-, subtropiese en sitrusvrugte asook mark-, bedryfs- en navorsingsnuus. Om die balans te handhaaf, word n afdeling vir vroue en algemene nuus ook ingesluit. Gereelde artikels oor spesifieke onderwerpe soos logistiek, verpakking en onderrig word gedek. Besoek www.safj.co.za vir meer inligting of kontak Christa van Rooyen by 021 870 2900 (e-pos: christa@safj.co.za). Statistics on fresh produce markets. Dit gee jaarliks n uiteensetting van die massa, waarde en eenheidswaarde van die vrugteverkope elke maand by elk van die 15 nasionale varsproduktemarkte. Elke produk word afsonderlik hanteer. Dit is beskikbaar by die Departement van Landbou se

Kern- en steenvrugte 082 461 6314 Kaapstadse Hawe 021 421 1370

4. Opleiding en navorsing
Raadpleeg die hoofstukke oor sitrusvrugte, sagtevrugte en subtropiese vrugte vir besonderhede oor verenigings en inrigtings wat nie hier gelys word nie.

614

Hulpbronsentrum Tel: 012 319 7141. Dit kan ook besigtig (en afgelaai) word by www.daff.gov.za. Ook beskikbaar by die Departement van Landbou (en op die webtuiste) is die verslae oor Trends, Economic Analysis en Statistical Information. Laasgenoemde verskaf uitvoerige statistiek oor produksie, verkope op die mark, uitvoer en aankope vir prosessering. Information Guide of Deciduous Fruit of SA. Kontak Retha Louw by 021 870 2900 of retha@hortgro.co.za. www.safruitfarms.com sluit oorsigte van alle vrugte in. www.olivessouthafrica.com Your one stop webpage for top South African Olives Skakel 012 842 4000 of rig e-pos aan stolze@arc.agric.za vir die volgende brosjures, beskikbaar by die LNR in Silverton: Processing of Citrus Fruit (Grapefruit, lemons, oranges) Processing of Deciduous fruit (Apples, apricots, grapes, pears, plums, peaches) Processing of Olives and Legumes (green peas) Processing of Field crops (Chilli, bell peppers, tomatoes) Processing of Subtropical Fruit (Avocado, bananas, figs, guava, kiwifruit, litchi, papaya, passion fruit, pineapple). SA Groente en Vrugte. n Tydskrif met ses uitgawes per jaar. Skakel 018 293 0622 vir meer inligting. n Groot aantal tegniese notas oor vrugte-oeste is op die AGIS-webtuiste beskikbaar. Die maklik verstaanbare Infotoons is ook hier beskikbaar (kies die AGIS en Skills Development-kieslysopsies). Die volgende Info Paks (boekies) is gratis beskikbaar by die Departement van Landbou, Hulpbronsentrum. Bel 012 319 7260. Kyk na hierdie publikasies op www.daff.gov.za. Cultivation of avocados Growing avocados Cultivation of citrus Producing guavas Cultivation of mangoes Cultivation of pineapples Growing granadillas Cultivating litchis Cultivating litchis (Tshivenda) Cultivation of papayas Subtropical crops Solar drying of fruit and vegetables

Ligthelm Kwekery Tel. 078 802 1578 www.ligthelm.co.za Paltrack Tel. 021 970 2850 www.agrihub.co.za Maluti Fruit Tel. 058 304 3367 Paltrack Tel. 021 970 2850 www.agrihub.co.za

Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde (SABS) www.sabs.co.za Kontak: Elaine Smith by 012 428 6837; e-pos smithes@sabs. co.za. Voedselveiligheidsertifi seringsprogramme: Eurepgap, BRC, HACCP ISO 22000 , Kontak: Hein Garbers by 012 428 6648; e-pos garberhv@sabs.co.za. Plaag bestrydingsmiddelsresiduto etsing vir gehaltebeheer en navorsing- en ontwikkelingsd oeleindes. Kontak: Chris Fouche by 012 428 6844; e-pos fouchecm@sabs. co.za. Bestanddeelof voedingstofontleding van voedsel en water.

PricewaterhouseCoopers Agri Industry Group Kobie Bekker (nasionale leier en suidelike streek) 023 347 0941 KwaZulu-Natal 033 347 7200 Sentrale Streek 051 503 4100 Noordelike Streek 013 754 3300 Specialised EHS Systems Oostelike Streek 041 391 4400 (SEHS) As betroubare sakeadviseur fokus Tel. 012 535 2854 die Agri-bedryfsgroep op die www.sehs.co.za verskaffing van spesialisdienste, en byvoorbeeld belasting, Vrugtehanteringstelsels boekhouding, entrepreneursadvies, toerusting interne oudits, ensovoorts.

Daar is n geweldige hoeveelheid tegnologie in die vrugtebedryf wat boere vandag kan ondersteun met betrekking tot bespuiting, besproeiing, bemesting, administrasie, markneigings, blokkosteberekening, tenkbeheer in die kelder, temperatuur/suikerlesings met die aflewering van druiwe by die kelders, ens. Hierdie maatskappye word in die IKT en landboumedia, Besproeiing en ander hoofstukke gelys.
Die maatskappye wat hieronder gelys word, is vrugte-uitvoerders. Omvattende lyste verskyn op die Fresh Produce Exporters Forum, Subtrop en die webtuistes van ander bedryfsorganisasies.

6. Maatskappye wat betrokke is


Sien ook maatskappye onder die verskillende hoofstukke oor vrugte, bv. di onder avokados.

Maatskappy Afrifresh Export Agrilink Cape Citrus Cape Five Export Capespan Colors Fruit SA Delecta Fruit Dole SA Du Toit EXSA FEDFA Franschhoek Marketing Fruits Unlimited Fruitways In Season Marketing Katope Citrus Le Roux Group LGS Exports

Kontakbesonderhede en webtuiste 021 763 7600 www.afrifresh.co.za 011 390 2366 wouter@agrilink.co.za 021 887 0026 www.capecitrus.com 021 850 4640 www.capefive.com 021 917 2600 www.capespan.co.za 021 807 5000 www.colorsfruit.com 021 930 1181 www.delecta.co.za 021 914 0600 www.za.dole.com 023 312 1071 www.dutoit.com 021 914 8280 www.exsa-exp.co.za 021 917 2882 www.fedfa.co.za 021 876 3140/1/2 www.freshnessfirst.co.za 021 860 1800 www.fruitsunltd.co.za 021 851 9742 www.fruitways.com 021 943 5960 www.inseason.co.za 015 307 6977 katope@katope.co.za 021 864 1967 www.lerouxgroup.co.za 021 880 0394 pietvrensburg@worldonline.co.za

African Fruit Co Tel. 011 660 5007 AlternaFRUIT Tel. 0860 111 592 http://alternafruit.co.za Bethlehem Farmers Trust Tel. 058 303 0560 DFM Software Solutions Tel. 021 904 1154 www.dfmsoftware.co.za Oor de afgelope paar jaar het die landboumark drasties verander van waterwette, arbeidsverhoudings tot die oorsese aanvaarding van jou produkte. n Magdom lers met inligting moet aangehou word en ure word bestee om dit op datum te hou. Dit het vir baie mense n voltydse beroep geword. Daar bestaan sagteware om hierdie taak makliker en minder tydrowend te maak. Raadpleeg ook die hoofstuk

IKT en landboumedia en besproeiing vir ander rolspelers. Goldpack (Edms) Bpk Tel. 031 569 4199 www.goldpack.co.za Multikop-porsiewegers vir aartappels, uie, wortels en verskillende soorte vrugte; in sakke gooi, etiketteringsoplossings en meer. Hortec Tel. 023 316 1530 / 021 859 4242 www.hortec.co.za Industrial Development Corporation (IDC) Voedsel, Drank en Agro-industrie SBU Tel. 0860 693 888 www.idc.co.za

615

Lona Trading Louterwater Landgoed Mouton Citrus SAFE SAFPRO SAPEX Saratoga Fruit Estate Seaboard International Trading Snofrut Exports (Pty) Ltd Sunday River Citrus The Fruitman Tru-Cape Unifrutti SA WP Fresh Distributors XL International

021 481 8200 www.lona.co.za 042 272 1724 louterwater@eastcape.net 022 921 3405 atman@moutoncitrus.co.za 021 657 4000 www.safe-export.com 041 582 4706 mjensen@safpro.net 021 883 8280 sapex@sapex.co.za 023 615 1315 www.sunnytoga.co.za 021 419 9929 www.seaboard.co.za 023 313 3533 pietbell@mweb.co.za 042 233 0320 www.srcc.co.za 012 460 2971/8606 www.thefruitman.co.za 021 919 4696 / 082 781 8293 www.cape.co.za 021 852 8494 unirsp@iafrica.com 021 851 3788 www.wpfresh.co.za 028 514 1455 www.xlinter.co.za

Skills For Africa is n gefokusde vaardigheidsopleidingsmaatskappy wat toegewy is aan die opheffing van voorheen benadeelde gemeenskappe en die verbetering van taakvlakproduktiwiteit in gekose bedrywe. Soek hul besonderhede en di van ander verskaffers onder die opskrif Opleiding en Navorsing. Vind uit oor die Top of the Class (TOC)-program van f Michelle Kruger by die FPEF 021 914 3018 of michelle@fpef.co.za, f Bronwyn Palmer 082 802 5301 of bmpailmer@mweb.co.za. TOC bied n geleentheid aan voorheen benadeelde studente om kennis te maak met die hele varsvrugtewaardeketting.

Die uitvoer van vrugte van die Wes-Kaapse Provinsie in Suid-Afrika na markte in Europa, Noord-Amerika en Asi dra aansienlik by tot die provinsie se Bruto Nasionale Produk. Die vernaamste uitvoerprodusente is grootskaalse boere. Selfs met die verandering van diskriminerende wetgewing en praktyke in Suid-Afrika na 1994 het min opkomende boere hierdie mark betree. Dit kan toegeskryf word aan: Die historiese politieke ongelykhede wat die oorheersende bruin en swart opkomende boere die hoof moet bied, veral die gebrek aan toegang tot landbou-hulpbronne en insette, omdat wetgewing hulle in die verlede uitgesluit het uit hoofstroom kommersile boerdery. Die daaropvolgende onvermo van opkomende boere om die volumes, en soms ook die gehalte, wat vir uitvoer vereis word, te produseer. Die belangrike invloed van skaalekonomie, wat dit feitlik onmoontlik maak vir opkomende boere om n goeie wins te maak. Insetprysbepaling en vervoerkoste benvloed mettertyd die finale prys van die produkte wat gekweek word. Kommersile boerdery is n uiters tegniese bedryf, en vereis in wese ook finansile en bestuursvaardighede. Die meeste opkomende boere moet al drie hierdie vaardighede eers aanleer.

7. Internasionale sakeomgewing
Soek besonderhede oor die PPECB Export Directory onder opskrif 5. Besoek ook die vereniging se webtuistes en di wat onder opskrif 5 vermeld word vir die jongste inligting en nuus. Die Perishable Products Export Control Board (PPECB) is die amptelike sertifiseringsagentskap wat gehalte in die voorraadketting verseker. Die dienste wat hulle bied, is inspeksiedienste, logistieke dienste, voedselveiligheids en -sertifisering en inligtingsdienste wat jaarliks in hul gids bygewerk word. Daar is geen staatsinmenging by die plaaslike en uitvoerbemarking van vrugte nie. Die uitvoer van vrugte is onderworpe aan sekere gehaltevereistes en die verkryging van n PPECB- (Perishable Products Export Control Board) uitvoersertifikaat. Toe die bedryf diep in die negentigerjare gedereguleer is, is die enkelbemarkingskanaal vir uitvoer afgeskaf. Tans is daar n paar honderd uitvoerders wat Suid-Afrikaanse vrugte oorsee verkoop. Gevolglik ding Suid-Afrikaanse produkte met internasionale rolspelers, en in sommige gevalle teen mekaar, mee. Die verskillende bedrywe soos die sitrusvrugte- en druiwebedrywe, het hulself egter georganiseer deur bedryfsverteenwoordigende liggame te stig wat na die belange van produsente en uitvoerders omsien ten einde uitvoervolumes na spesifieke markte te optimaliseer en te kordineer.

Die enkele kleinboere wat wel daarin slaag om hul vrugte uit te voer, doen dit deur kollektiewe of individuele ooreenkomste met grootskaalse kommersile ondernemings. In die artikel Across the divide: the impact of farmer-to-farmer linkages in the absence of extension services kyk Tim Hart en Roberta Burgess na die geval van so n kleinboer wat in die afwesigheid van landbou-uitbreiding en -navorsingsdienste, maar deur skakeling met n grootskaalse produsent, het die kleinboer in die 1970s appels begin uitvoer. Gedurende die daaropvolgende dekades het hy sy eie kennis en innovasies in vrugteproduksie en sosio-ekonomiese indelings ontwikkel en kon hy dus voortgaan om die grootste gedeelte van sy jaarlikse appeloes uit te voer. Hierdie geval bied drie duidelike gevolgtrekkings waarvan diegene wat by landbouontwikkeling betrokke is, moet kennis neem: n Boer se netwerk is deurslaggewend vir sy sukses en oorlewing. Dit bied toegang tot verskillende insette en markte wat gewoonlik onbereikbaar is. So n netwerk kan ook die nodige katalisator en geleentheid vir n boer bied om innoverend op te tree, om daardeur die potensiaal van hierdie netwerk te vergroot en later produksie binne die beperking van sy omstandighede te optimaliseer. In die lig hiervan, vereis doeltreffende landbou-uitbreiding en -navorsing van amptenare en agente om nie alleen saam met boere te werk nie, maar om verder as individue en dorpsgroeperings te gaan en na die betekenis van groter netwerke te kyk en die rol daarvan in landbouproduksie en -ontwikkeling. Waar toepaslik moet hulle dit ernstig oorweeg om boere se netwerke en innoverings te versterk, eerder as om dit te ignoreer of te vervang. Kontak Tim Hart by thart@hsrc.ac.za

8. Nuus oor opkomende boere


Die ontstaan van die Deciduous Fruit Development Chamber (DFDC) is deur die DFPT gefasiliteer ten einde opkomende produsente in die hoofstroom handelstrukture te integreer, terwyl tegniese, finansile en bestuursondersteuning ook gekordineer is via die DFDC Sekretariaat (kevin@dfpt.co.za) wat deur die DFPT voorsien is. Lees meer by www.dfpt.co.za (klik op Transformation-opsie). Die ander bedryfsgroepe het soortgelyke fokusareas. Hulle besonderhede kan onder opskrif 2 gevind word. Lees oor die Capespan Foundation en die Thandi Fruit inisiatief by www.thandi.com, of skakel 021 917 2600. In reaksie op n reeks landelike behoeftes word n toenemende aantal programme en projekte onder die vaandel van die Goedgedacht Trust aangebied. Vind meer hieroor uit by www.goedgedachttrust. org.za Blaai na Inligting aan nuwe boere in die hoofstuk oor sitrusvrugte.

616

Oesgewasse en tuinboukunde
Weiding vir lewende hawe
1. Oorsig
Veevoer verwys na voeding wat aan diere gegee word, in teenstelling met dit wat hulle self bekom. Dit sluit in hooi, strooi, kuilvoer, saamgeperste en korrelvoer, olies en gemengde rantsoene, graansoorte en peulgewasse. Weiding (voer) beteken tradisioneel plantmateriaal wat geet word deur vee wat wei weiveld, gewasreste, onvolgroeide graangewasse maar word deesdae meer vrylik gebruik om dt in te sluit wat vroer deur veevoer aangedui is. Die vestiging en bestuur van aangeplante weiding is n baie gespesialiseerde bedryf. Die keuse van spesies of kultivars, die voorbereiding van die korrekte saadbedding, saaityd, saaidiepte en -digtheid en bemesting is voorbeelde van aspekte wat in oorweging geneem moet word. Grasse word dikwels met ander grasspesies of met peulgewasse soos Lusern gemeng. Die verbouing van weiding (op dro grond) kan nietemin soveel as vier keer meer as natuurlike veld produseer word en gaan in die toekoms n toenemend belangrike rol speel.

Die volgende publikasies oor weidingsgewasse is nou as die versameling Cultivated Pastures for South Africa by die LNR beskikbaar. Tel. 012 841 9828. Wetenskaplike naam 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Acroceras macrum Anthephora pubescens Atriplex nummularia Cenchrus ciliaris Chloris gayana Cynodon species Dactylis glomerata Desmodium intortum Desmodium uncinatum Digitaria eriantha Eragrostis curvula Eragrostis tef Festuca arundinacea Leucaena leucocephala Lolium multiflorum Lolium perenneLolium boucheanum x L. perenne Medicago sativa Pennisetum clandestinum Pennisetum sp Setaria sphacelata Sorghum sp Trifolium pratense Trifolium vesiculosum Vicia sp Vigna unguiculata Rooiklawer Pylblaarklawer Wilde-ertjie Swartbekboontjie Mannagras Algemene naam Nile grass, Nylgras Borseltjiegras Oumansoutbos Bloubuffelsgras Rhodesgras, Nyankomo (Zoeloe) Stergras, couch grass Kropaargras, maandgras Groenblaar Desmdium Silwerblaar Desmodium Smutsvinger Oulandsgras Tef Lang swenkgras Language Engels Afrikaans Afrikaans Afrikaans Afrikaans Engels Engels Afrikaans Afrikaans Afrikaans Engels Engels

Leucaena, koa haole, ipil-ipil, Engels wilde tamaryn, jumbie bean Italiaanse & Westerwoldraaigras Meerjarige raaigrasHibriederaaigras Lusern, Alfalfa Kikoejoe Engels

2. Publikasies en webtuistes
www.agis.agric.za bied uitvoerige, maar praktiese inligting oor weiding Eragrostis en Lusern. Die inhoud word met fotos gellustreer. Besoek die indrukwekkende www.lusern.org webtuiste. Besoek gerus die webtuiste van Pannar Seed (Edms.) Bpk www. pannar.com. Verskeie graankultivars en voergewasse word beskryf, asook besonderhede oor en voordele van die kultivars. Die reeks sluit ook verskillende voergewasse in, insluitend voergraankos, meerjarige klawerweiding, raaigras, Lusern en voersorghum. Guide to Profitable Pastures. John Fair, M&J Publications, Harrismith, SA. Literatuur is ook beskikbaar op www.sabiofarm.co.za. Die Suidwes-webtuiste bevat aantekeninge oor verskeie voergewasse www.suidwes.co.za. Die Kynoch weidingshandleiding. EB Dickinson, GFS Hyam, WAS Beytenbach, Keyser Versfeld. ISBN 0 620 14918 3 Tropical grasses PJ Skerman, F Riveros. FAO. ISBN 92 5 101128 1. Die bestuur van aangeplante weiding in somerrenvaldele Chris Dannhauser. The Distributor, Warmbaths, SA. ISBN 0 620 16389 5. Besoek www.kejafa.co.za of skakel 014 577 0005 vir die volgende publikasies wat beskikbaar is by Kejafa Knowledge Works: Diereproduksie vanaf aangeplante weiding in die somersaaigebied L. Scheepers Gids tot Grasse van Suid-Afrika Frits van Oudtshoorn (ook in Engels beskikbaar) Management Intensive Grazing J Gerrish Pasture Profits with Stocker Cattle A. Nation Quality Pasture A. Nation Weidingshandboek (ook in Engels beskikbaar) Skakel 012 842 4000 of e-pos iaeinfo@arc.agric.za vir die volgende publikasies wat by die LNR se Instituut vir Landbou-ingenieurswese beskikbaar is: Small-scale hay farming in South Africa (ook beskikbaar in Afrikaans) Artificial drying of Lucerne (ook beskikbaar in Afrikaans) Production of green lucern with a dehydrator system The operation and application of mounted mowers The operation and application of hay rakes and hay tedders

16 17 18 19 20 21 22 23 24

Afrikaans Afrikaans Engels Afrikaans Afrikaans Engels Engels Engels Engels

3. Rolspelers
Vind SANSOR en ander maatskappye wat betrokke is onder die hoofstuk oor Saad en Saailing. U plaaslike agribesigheid/koperasie, byvoorbeeld Suidwes, sal ook betrokke wees sien die hoofstuk oor Agri-ondernemings.

Agricol Tel. 021 981 1126 www.agricol.co.za

Die LNR het n Lusern/Lucerne CD beskikbaar. Die CD, wat n omvattende gids oor die produksie en bestuur van lusern in Suid-Afrika is, is deur n span navorsers onder leiding van Dr Albert Smith ontwikkel. Kontak 012 841 9873.

Die Instituut vir Diereproduksie het wetenskaplikes en tegnici in diens wat n wye reeks vaardighede besit, insluitende plantteling, Agricon voerproduksie, die bewaring Tel. 051 448 0961 van landbou en die bewaring van www.agricon-pelleting.co.za plantgenetiese hulpbronne. Die fokus van hul werk is navorsing en die Lusern (Alfalfa) -korrelmeulens, ontwikkeling van nuwe tegnologie vervaardig met die klein produsent in die area van aangeplante weiveld in gedagte om voerproduksie te verbeter ten einde voer met natuurlike veld LNR Instituut vir aan te vul. Hulle werk tesame Diereproduksie met verskeie saadmaatskappye in Eenheid vir Weiveld en Voeding die verkoop en verspreiding van Tel. 012 672 9073 nuwe variteite van voerspesies.

617

Hulle bestuur ook n Plantgenetiesehulpbronne-genebank wat n nasionale bate is wat die bewaring van ons waardevolle voerspesies ten doel het. Hulle doen ook navorsing op die verbetering van die doeltreffende produksie van voer vir lewende hawe onder verskeie klimaatstreke. Al hierdie pogings dra by tot hulle ondersteuning van n welvarende lewendehawe-produksiebedryf. LNR Navorsingsinstituut Plantbeskerming (NIPB) Tel. 012 808 8000

Die GSSA produseer van tyd tot tyd en in samewerking met ander organisasies inligtingsdae oor n reeks vakke en het onlangs n mentorskapsprogram onthul om ondersteuning aan jong wetenskaplikes te bied. Die GSSA besit n deskundigheidsdatabasis van lede vir die publiek wat deskundige raad op verskillende areas soek.

Stellenbosch Universiteit Departement Agronomie Tel. 021 808 4803 browne@sun.ac.za Tshwane Universiteit van Tegnologie Mike Panagos PanagosMD@tut.ac.za www.tut.ac.za Universiteit van die Vrystaat Vee-, Wild- en Weidingkunde Prof. Hennie Snyman Tel. 051 401 2221 snymanha@ufs.ac.za Prof. Hentie van der Merwe Tel. 051 401 2606 Dr. Gerrie Scholtz scholtzgd@ufs.ac.za

Universiteit van KwaZulu-Natal Biologiese Wetenskappe en Instandhouding Tel. 033 260 5505 Karalict@ukzn.ac.za Universiteit van Limpopo Tel. 015 268 9111 Prof. Chris Dannhauser chrisd@ul.ac.za University of the North West Potchefstroom Prof. Klaus Kellner Tel. 018 299 2510 UNISA Dr. Mary Mustafa www.unisa.ac.za Universiteit van Venda Dr. Joseph Baloyi www.univen.ac.za

Hoogland Animal Feed vir Tel. 054 331 1835 www.alfalfa.co.za

K2 Agri Die NIPB doen navorsing op Klein Karoo Saadbemarking onkruidbestuurstegnieke, en fokus Tel. 044 203 5180 www.seedmarketing.co.za hoofsaaklik op uitheemse plante. Cango Ingenieurswese Tel. 044 272 3590 www.hammermills.co.za Die voerplantspesialis County Agencies Tel. 082 490 9951 / 031 312 9336 n Lusernuitvoerder Diepdrift Lusernsaad Tel. 027 341 2279 diepdrift@hantam.co.za Vind die Voer- en weigewasse, Lusernsaad en die Nuutste nuus kieslysopsies op die webtuiste Multi Feeds Tel. 053 474 1848/9 best@multifeds.co.za Bemarking en vraag van ru-voer en proteene vir lewende hawe, byvoorbeeld Lusern, koringstrooi, soja-oliekoek, vismeel. Hulle doen ook navorsing oor Lusernkultivars.

4. Inligting vir boere


Wanneer n boer die beste weidingsgewas moet aanplant, is dit belangrik om die volgende faktore in ag te neem: Is die weidingsgewas geskik vir die grond en klimaatstoestande? Vir watter soort dierproduksie gaan die weidingsgewas gebruik word? Byvoorbeeld, gaan dit gebruik word vir melkproduksie, om speenlinge vet te voer of die instandhouding van guskoeie, ensovoorts? Wat is die voordele en nadele van n bepaalde weidingsgewas, en hoe pas hierdie eienskappe in by die huidige veeboerderypraktyke? Hoe veelsydig is n weidingsgewas en kan dit vir meer as een doel gebruik word? Verseker dat genoeg weiding aangeplant word om in die vee se behoeftes te voorsien. Dit is beter om jou beplanning volgens n konserwatiewe gewasopbrengs te doen en vir n surplus voorsiening te maak. Waar intensiewe weidingsgewasse onder besproeiing verbou word, moet gewasse geplant word wat goeie opbrengs lewer en n ho voedingswaarde het. Besproeiing is duur en dit is noodsaaklik om te streef na optimale gewasopbrengs en optimale benutting. Voor toediening, maak seker dat u weet wat die kunsmisvereistes vir die weidingsgewasse is, wat die korrekte toedieningstye is en hoe om enige grondvoedingstekorte reg te stel. Waar moontlik, plant meer as een weidingsgewas, veral meerjarige grasse, ten einde risiko te versprei en n beter voervloeiprogram te skep. Geskikte gras- of peulmengsels kan n belangrike rol in hierdie verband speel. Plant weidingsgewasse om bronne van natuurlike weiding asook veldgewasreste aan te vul en om die beste voordeel uit al hierdie bronne van diervoedsel te kry. Gebruik van intensiewe weivelde, veral di onder besproeiing, kan tot interne parasiet- en swamsiekteprobleme onder vee lei. n Doeltreffende doseringsprogram behoort gevolg te word en, in die geval van skape en melkkoeie, moet voorkomende maatrels teen vrotpootjie getref word.
Bron: Forage Crop Production Guide deur Pannar Seed Edms.) Bpk. Hierdie uiters nuttige dokument kan op www.pannar.com aangetref word.

National Lucerne Organisation Tel. 044 272 8991 Grasslands Society of Southern www.lusern.org Africa (GSSA) Tel/faks 049 842 4335 Pannar www.grassland.co.za Tel. 033 413 9500 www.pannar.com Die GSSA is betrokke by en gemoeid met die wetenskap Die Provinsiale Departemente Landbou, wat ten en praktyk van weiveld- en van weidingsbestuur. Hierdie bre nouste saamwerk met die bied vakgebied behels hoofsaaklik Landboukolleges, die benutting en bewaring van kursusse aan oor aangeplante natuurlike hulpbronne. Dit weiding, hooi en die maak van omsluit toegepaste vakgebiede, kuilvoer, en doen navorsing oor soos lewendehawe-produksie, weidingproduksie, onkruidbeheer, en dierevoeding. Wetenskaplikes wildbestuur, natuurbewaring, en voorligtingsbeamptes kan advies wateropvangdambestuur en bied oor veevoervloeibestuur. Die weiveld- en mynhooprehabilitasie. Grondlaboratorium by Cedara kan Die studievakke sluit onder andere gedetailleerde grondanalise uitvoer on ekologie, botanie, sologie, en advies verskaf oor optimale weivelden weidingkunde, kunsmisregimes vir n wye reeks veekunde, grondkunde en gewasse. Vind kontakbesonderhede genetika. in die hoofstuk oor Landbou Onderwys en Opleiding. Vir die African Journal of Forage Science, gebeure en die nuusbrief Resource Consulting Services Grassroots verwys na hulle (SA) Tel. 058 622 1499 webtuiste. info@rcs-sa.com www.rcs-sa.com

618

Spesienaam Acroceras macrum Andropogon gayanas Anthephora pubescens Brachiaria brizantha Cenchrus ciliaris Chloris gayana Cynodon dactylon Cynodon nlemfuensis Dactylis glomerata Dactyloctenium giganteum Dichanthium annulatum Digitaria enantha Eragrostis curvula Eragrostis lehmanniana Eragrostis tef Festuca elatior Hemarthria altissima Lolium multiflorum Lolium perenne Panicum coloratum Panicum maximum Panicum repens Paspalum dilatatum Paspalum notatum Paspalum scrobiculatum Pennisetum glaucum Pennisetum clandestinum Pennisetum purpureum Phalaris aquatica Setaria sphacelata Sorghum bicolor & S.halepense Urochloa mosambicensis Urochloa oligotricha

Algemene naam Nylgras Blougras Borsetjiegras Broodsinjaalgras Katstertbuffelgras Rhodesgras Gewone kweekgras Reuse kweekgras Kropaargras Reuse hoenderspoor Vleivingergras Gewone vingergras Oulandsgras Knietjiesgras Tef Langswenkgras Rooivleigras Italiaanse rooigras Meerjarige rooigras Makarikari-buffelsgras Gewone buffelsgras Kweekbuffelsgras Gewone paspalum Bahia-paspalum Veld-paspalum Babalagras Kikoejoegras Olifantsgras Kanariesaadgras Gewone setaria Wildegraansorghum & Johnson-gras Bosveldbeesgras Meerjarige urochloa

Grond Klam Sandleem Sanderig Die meeste grondsoorte Die meeste grondsoorte Die meeste grondsoorte Die meeste grondsoorte Die meeste grondsoorte Die meeste grondsoorte Sanderige grond Kleigrond Meestal sanderig Meestal sandleem Sandleem Meestal sandleem Meestal klam grond Nat grond Die meeste grondsoorte Die meeste grondsoorte Kleigrond Vrugbare leem Nat sanderig Nat kleigrond Klam sanderig Klam grond Klam sanderig Vrugbare grond Vrugbare grond Klam grond Vrugbare sandleem Die meeste grondsoorte Sandleem Sandleem

Renval per jaar 625-1500mm 400-1400mm 300-650 mm 500+ 375-750mm 600-750 mm 625-1750 mm 650 mm + 900 mm + 450 mm + 500-900 mm 500 mm + 600-1000 mm 250-500 mm 500 mm + 750 mm + 500 mm + 900 mm + Only irrigation 500-1000 mm 550-600 mm 500 mm + 750-1250mm 750-1000mm 900 mm + 125-700 mm 700-1600 mm 600-1500 mm 400 mm + 700-1700 mm 400-750 mm 600-1200 mm 700-1500 mm

Aanwending Weiding Weiding Weiding Weiding, soms as hooi en kuilvoer Weiding, soms as hooi Weiding, soms as hooi Weiding, soms as hooi Weiding Weiding en hooi Weiding en hooi Weiding en hooi Weiding, soms as kuilvoer Weiding en hooi Weiding en hooi Hooi en weiding Winterweiding, kuilvoer, hooi Meestal weiding Weiding (winter) Weiding (winter) Weiding, soms as hooi Weiding, hooi en kuilvoer Weiding Meestal weiding Weiding Weiding, hooi en kuilvoer Weiding en kuilvoer Weiding Weiding en kuilvoer Weiding (winter) Weiding en kuilvoer Weiding en kuilvoer Weiding en hooi Weiding en hooi

Bron: Gids tot Grasse van Suid-Afrika Frits van Oudtshoorn

Hartlik dank aan Craig Morris en dr. Albert Smith van die LNR vir die aanvoorwerk, en aan Alan Short, Lufhando Dziba en Mike Peel vir terugvoer oor hierdie uitgawe van die konsephoofstuk.

619

Waardetoevoeging en landbouverwerking

Suider-Afrikaanse Graanlaboratorium (SAGL) Tel. 012 349 2683 www.sagl.co.za

Bak
Kyk ook die hoofstukke oor vermaling.

1. Oorsig
Na mielieprodukte is brood is die tweede belangrikste energiebron (kilojoules) in die nasionale dieet. Ekonomiese en ander inligting is beskikbaar op www.sacb.co.za .

2. Verenigings wat betrokke is


Die besonderhede van die Graanmeulenaarsfederasie en die Nasionale Meulenaarskamer (NMK) verskyn in die Meulenaarsbedryf hoofstuk.

vir die fasilitering van onderwys en opleiding in die voedsel-en-drank vervaardigingsektor. FOODBEV se Baking, Cereals, Confectionary and Snacks Chamber is relevant vir Die SAGL is n vereniging wat onder hierdie hoofstuk. Artikel 21 (nie-wins vereniging) genkorporeer is. SAGL is n Rich Products Corporation kwaliteit ontledingslaboratorium Tel. 011 429 4000 en het ISO/IEC 17025-akkreditasie. www.rich.com Hulle doen n verskeidenheid kwaliteitontledings van graan en n Sentrum wat die jongste navorsing oliesade. Die SAGL gee kursusse en ontwikkeling kombineer, en n bakkeryopleidingskool is in 2009 oor laboratoriumopleiding vir begin. beide graan-(meel) en mielie(meel)ontledings. Universiteit van die Vrystaat Departement Mikrobiese, FOODBEV Biochemiese en Tel. 011 253 7300 Voedselbiotegnologie www.foodbev.co.za Prof. G. Osthoff Tel. 051 401 2216 FOODBEV is die Sektorale Osthoffg@ufs.ac.za Onderwys- en Opleidingsowerheid (SOOO) wat verantwoordelik is

South African Chamber of Baking Tel. 012 663 1600 www.sacb.co.za South African Agricultural Processors Association (SAAPA) Tel. 012 663 1660 SAAPA is n vereniging wat die belange van sy lede bevorder, insluitende op die gebiede van internasionale handel, SEB en regeringsbeleid. Lees meer oor hierdie vereniging in die hoofstuk oor agro-prosessering.

5. Publikasies en webtuistes
Benewens die webtuistes wat in hierdie hoofstuk gelys word, is die volgende ook van belang: Graan Suid-Afrika www.graansa.co.za SA Graan-inligtingsdiens www.sagis.org.za Nasionale Lanboubemarkingsraad www.namc.co.za The Baker serving the baking, milling & confectionery industries: www.thebaker.co.za

3. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Klik die Legislation-opsie op www.sacb.co.za .

Vir graanverwante navorsingsdokumente en -projekte, kontak die Winter Cereal Trust. Skakel 012 663 1600 of faks 012 663 1604.

6. Maatskappye wat betrokke is


Die lidmaatskapslys is op www.sacb.co.za Die Baker Guide for the Baking & Milling Industries in South Africa is n uitvoerige gids vir die bak- en meulbedrywe. Besoek www.thebaker. co.za of skakel Newstreet Publishers by 011 447 1192.

Direktoraat Voedselveiligheid en Gehalteversekering Tel. 012 319 7306 Soek die Voedselveiligheid- en-Kwaliteitsversekering-bladsye onder die Divisions-opsie op www.daff.gov.za .

4. Opleiding en navorsing
Landboukolleges soos Tsolo Agriculture and Rural Development Institute (TARDI), wat gekoppel is aan die provinsiale landboudepartemente, gee kort bakkursusse. Kontakbesonderhede verskyn in die hoofstuk oor landbou-onderwys en -opleiding. Deutscher Genossenschafts- und Raiffeisenverband (DGRV) (Duitse Koperatiewe en Raiffeisen Konfederasie) Tel. 012 346 6020 / 083 629 8326 dgrvsa@worldonline.co.za www.dgrvsa.co.za Die DGRV, die nasionale toporganisasie en hovlak-ouditeurfederasie van die Duitse koperatiewe sektor, het n modelbakkery begin waar n gekwalifiseerde meesterbakker basiese en gevorderde opleiding in bak en soetgebak verskaf.

Vitamienverskaffers
AB Mauri / Fortitech Tel. 021 527 5010 www.abmauri.co.za

Meul- en bakoplossings
International Fine Ingredients Tel. 011 888 6613 www.ifi-sa.com

DSM Nutritional Products Kerry Bioscience Tel. 011 398 6924 / 03 Tel. 011 923 6360 www.dsmnutritionalproducts. www.kerrygroup.com co.za National Bread Improvers Maccallum & Associates SA Tel. 011 888 6613 Tel. 011 234 8470 www.breadimprovers.co.za Malachite Chemicals Tel. 011 455 1201 www.malachitechemicals.co.za

620

Waardetoevoeging en landbouverwerking

Dis omgewingsvriendelik en beter vir ons gesondheid (geen koolstofmonoksied en fyn stofdeeltjies wat deur uitlaatkleppe vrygestel word nie). Die vestiging van neweprodukte in die proses (voer vir lewende hawe, bemesting vir gesaaides). Die saak teen biobrandstowwe: Die ho insetvlakke fossielbrandstof, bemesting beteken dat die koolstof- en stikstofdioksiedvrylatings die goeie bedoelings van omgewingsvriendelikheid hokslaan. Druk op die watertoevoer en gronderosie is moontlike nadele van biobrandstofgesaaides en so ook die verlies aan miljoene hektaar woude wat in soja-, suikerriet- en palmolieplantasies omskep is. Plaaslike ontwikkeling kan nie geslaagd wees as dieselfde boere honger ly omdat hulle hul gesaaides (bv. broodwortel) vir energie, eerder as vir kos gebruik nie. Die gebruik van voedselgewasse as brandstof gee aanleiding tot buitensporige voedselpryse. Ons kyk onder opskrif 3 na die voedsel versus brandstof-debat. Biobrandstowwe is nie die enigste hernubare vorm van energie nie. Waarom kyk ons nie na sonenergie of ander vorme van energie nie?

Biobrandstowwe
1. Oorsig
Wanneer mense van biobrandstowwe praat, verwys hulle in wese na etanol of biodiesel. Etanol is die term wat deur die Amerikas (Brasili en die VSA produseer die meeste van die wreld se etanol) verkies word, terwyl biodiesel weer deur Europa (verantwoordelik vir die meeste van die wreld se biodieselproduksie) verkies word. Biobrandstowwe kan uit n hele aantal plantgewasse geproduseer word. Die meeste etanol ter wreld word tans uit mielies verkry, maar suikerriet word in hierdie opsig ook toenemend gunstig beskou (laasgenoemde lewer dubbel die opbrengs per lappie grond as eersgenoemde). Biodiesel word hoofsaaklik uit groente-olies of dierevette geproduseer, en China het haar groeiende biodieselbedryf te danke aan die gebruikte kookolie-toevoer uit die Chinese restaurante. Sellulosiese alkohol wat vinnig besig is om die kroonjuweel van die biobrandstofbeweging te word, word geproduseer deur die afbreek van plantselwande en aangesien sellulose die mees algemene organiese .verbinding is, kan dit op baie meer plekke gekry word. Dit het ook die bykomende bonus dat dit dinge wat voorheen as afval geklassifiseer is (soos mieliereste, houtspaanders en grasse) in ongelooflik nuttige energiebronne omskakel. Daar is verdeeldheid in sekere lande en belangegroepe in daardie lande oor of biobrandstowwe skuld het aan die voedselonsekerhede van die dag en of dit n toekomstige noodsaaklike bron van energie is. Daar word ook toenemend weer gedink oor hoe groen of omgewingsvriendelik biobrandstof werklik is. Bronne: Biofuels: Green gold or problems untold (n artikel op www.cnn.com) en Bad ethanol, good ethanol (n verslag op www.irinnews.org).

3. Die voedsel vs. brandstof-vraag


Kry die artikel One quarter of US grain crops fed to cars, not people wat in Januarie 2010 op www.mg.co.za verskyn het.

2. Biobrandstowwe: die debat


Die prys en aanbod van fossielbrandstof het aanleiding gegee tot n strategiese nuutdink. Regerings sowel as belangegroepe soek nou na alternatiewe energiebronne. Klimaatsverandering en die gevolglike kommer oor voertuiggasvrystellings het n morele dringendheid hieraan verleen. Artikels en nuusberigte wat oor die afgelope maande versamel is, weerspiel elke moontlike opinie oor biobrandstowwe en net soveel emosie! Die uitsluiting van mielies uit die Suid-Afrikaanse biobrandstofstrategie het byvoorbeeld die hoop van mielieboere verydel wat in die verlede gesukkel het om winsgewind te bly omdat buitengewoon ryk oeste die mielieprys tot sy laagste vlakke in baie jare laat daal het. As dit die res van die wreld beskore is om mielies vir brandstof te kweek, waarom dan nie ons ook nie? Die prys word in Chicago vasgestel; ons bydrae tot die globale mielieaanbod is onbeduidend; die feit dat ons nie mielies vir etanolproduksie aanwend nie, maak geen verskil aan die voedselsekerheid van die wreld nie en intussen kapitaliseer ons nie op al die ontwikkelingsvoordele nie! Om die biobrandstofdebat tot sy reg te laat kom, vereis baie meer ruimte as wat hier tot ons beskikking is en ons sal dus net die argumente noem wat herhaaldelik opduik. Ons moedig u aan om die gelyste webtuistes en ook ander leesstof te verken ten einde n beter begrip van die argumente te ontwikkel. Die saak vir biobrandstowwe sien hoofsaaklik as volg daar uit: Die plaaslike ekonomiese ontwikkeling inkomsteskeppende geleenthede vir ondernemers en landelike gemeenskappe; nuwe markte vir ontluikende (en kommersile) boere en opbou van gemeenskappe; ontwikkeling van nuwe vaardighede en dienslewering, ens. en die beindiging van die migrasie van mense na stedelike gebiede.

Die dramatiese toename in voedselpryse het kommer laat ontstaan oor die bekostigbaarheid sowel as die toeganklikheid van kos vir behoeftiges. Aangesien biobrandstowwe telkemale as een van die dryfvere agter die skerp styging in voedselpryse gedentifiseer is, het dit tot die voedsel versus brandstof-debat aanleiding gegee. Die redes vir die skerp toename in pryse is legio. Daar is egter nie eenstemmigheid oor die mate van verantwoordelikheid wat deur graangebaseerde biobrandstowwe gedra word nie. Die Organisasie vir Ekonomiese Samewerking en Ontwikkeling (Organisation for Economic Co-operation and Development OECD) gee die verantwoordelikheid so hoog as 60 persent aan en die Internasionale Voedselbeleidnavorsi ngsinstituut (International Food Policy Research Institute IFPRI) gee dit as 30 persent aan. Die voorstanders van biobrandstof, soos die US Secretary for Agriculture, mag dalk n 3 persent verantwoordelikheid toeken. As gevolg van die koste verbonde aan vervoer, prosessering en verspreiding, is landboukommoditeite alreeds in die globale energiemark gentegreer. Die vervaardiging van biobrandstowwe uit voedselgewasse skep n heel nuwe dimensie. Droogtes in gebiede waar daar met koring en ander voedselgewasse geboer word, mag dalk tydelike faktore wees; maar wanneer sodanige droogtes met politieke spanning en die onsekerheid saamval wat voedsel aan die prys van olie koppel (omdat graan na brandstof omgeskakel word), bedreig dit miljoene mense se lewens.

Perspektiewe
In n land soos Suid-Afrika waar boere die meeste jare surplus graanoeste produseer, kan die gebruik van graan as brandstof inderdaad voedselsekuriteit verhoog. Wanneer surplusoeste pryse laat daal, word boere genoodsaak om na aktiwiteite te verander wat hul inkomste verseker en derhalwe beweeg hulle weg van graanproduksie. As dit saamval met n dro jaar, kan ons werklike voedseltekorte ondervind. Indien daar n biobrandstofbedryf is wat die surplusse prosesseer en die balans tussen vraag en aanbod word gehandhaaf, sal boere altyd n rede h om graan te verbou. Wanneer daar n dro jaar is, sal die voedselmark prioriteit geniet. In enigeen van hierdie gevalle sal die prys altyd bepaal word deur die internasionale vraag-en-aanbod-situasie en dit sal die werklike impak inhou vir die mense wat graan as n stapelvoedsel gebruik.
Bron: Derek Matthews, Silversands Ethanol

Hierdie is n hoender-en-eier-vraag (watter een was eerste?). Wil ons bekostigbare kos h ten koste van boerderywinsgewendheid? Afrika het die grond om die wreld te voed as ons Eerstewreldtegnologie aanwend.
Bron: Gary Farr, Rainbow Nation Renewable Fuels Ltd

621

Andrew Makanete het in 2009 n omvattende aanbieding vir die OosLondonse Bedryfsontwikkelingsone (East London Industrial Development Zone ELIDZ) gegee. Van sy baie punte was dat toegang tot voedsel, en nie voedselproduksie nie, die probleem is. Ernstige marktekorte is ook n kritieke faktor (d.w.s. prysvasstelling; die feit dat plaashekpryse geskei word van kleinhandelpryse; pryse wat verander word deur spazawinkels in behoeftige areas). Soek Can the Bio-fuel Sector Thrive Without Threatening Food Security? op www.elidz.co.za .

7. Ander bronne
Biobutanol vervaardig uit suikerbeet. Dit beskik oor n energie-ekwivalent van 95% van di van petrol vergeleke met 75% vir etanol asook bykomende voordele ten opsigte van aanvaarbaarheid in petrolbrandstofstelsels. Die internasionale maatskappye DuPont en BP in vennootskap met Associated , British Foods, is rolspelers in hierdie proses. Jatropha, is n geharde struik met olierige sade wat in swak grond kan groei. Dit bied n spektrum van potensile gebruike afgesien van die hoofimperatief van biodieselproduksie. hele plant: erosiebestryding, heinings en oesbeskerming vrugte saadvrugdop: brandstof saadolie: biodieselproduksie saadkoek: seepvervaardiging, organiese bemesting, chemiese produksie, gliserien en bioafbreekbare smeermiddel (vir die tande van kettingsae)

4. Biodiesel
Biodiesel is n plaasvervanger vir dieselbrandstof en word uit hernubare bronne soos groente-olies, dierevette en hersikleerde kookolies geproduseer. Biodiesel kan in sy skoon vorm gebruik word, of vir gebruik in dieselenjins met petroleumdiesel gemeng word. Omvattende aantekeninge oor biodiesel is beskikbaar op webtuistes soos: www.biodiesel.org die National Biodiesel Board (USA) www.biodieselsa.co.za spesialiseer in die produksie van omgewingsvriendelike brandstof (Soek die Wat is biodiesel menuopsie.) www.biodieselcentre.co.za die Sentrum vir Biodiesel in Kaapstad Onder opskrif 9 is daar nog rolspelers van wie die webtuistes ook geraadpleeg kan word.

Ons buurland Mosambiek is besig met jatropha-produksie vir etanol. Dis uitgesluit as n voerstof in Suid-Afrika se biobrandstofstrategie. Besoek www.jatrophabiodiesel.org vir meer inligting. Drie bome hou moontlikhede in en is relevant tot hierdie hoofstuk: die moringa oleifera (peperwortelboom), die ximenia caffra (grootsuurpruim) en die pappea capensis (doppruim). Die jatropha curcas is n uitheemse boom terwyl die ximenia caffra, moringa oleifera en die pappea capensis inheems aan Afrika is. Aangesien hierdie plante in n dro omgewing groei, oorleef dit deur energie in die vorm van olie in hul sade te berg. Die olie wat uit die sade van een hektaar van die boompies gekstraheer kan word, kan 1 560 liter biodiesel per jaar produseer. Afgesien van die olie vir biodiesel, verskaf die bome ook voerstof vir biogasreaktors sowel as materiaal vir die vervaardiging van brikette vir vuurmaak. Bykomend, kan die grootskaalse aanplanting van bome boere in staat stel om harde kontant te verdien ingevolge die Kyoto-protokol mits hulle die saak op die regte manier benader.
Bron: Aangepas uit die artikel Fuel from trees plan takes root op www. engineeringnews.co.za .

5. Etanol
Die grootste enkele gebruik van etanol (etielalkohol) is as motorbrandstof en brandstofbymiddel, n biobrandstofalternatief vir petroleum. Dit word uit gewasse soos suikerriet en mielies vervaardig. Die grootste nasionale brandstofetanolbedrywe word in Brasili aangetref (word in meer as 90 persent van nuwe motors in daardie land gebruik). Die brandstofetanolbedryf in die Verenigde State is grotendeels op mielies gebaseer, terwyl Brasili weer meer suikerriet gebruik. Die volgende webtuistes is uitstekende vertrekpunte vir lesers wat hierin belangstel: Die webtuiste van die VSA se Renewable Fuels Association (RFA) verskaf omvattende inligting oor, en lewer n betoog vir etanol. Besoek www.ethanolrfa.org . www.ethanol.org die Amerikaanse koalisie vir etanol neem u op n stapsgewyse interaktiewe toer van hoe etanol gemaak word www.ethanolindia.net Ethanol Information India is ook n omvattende inligtingsbron vir die leser

Biobrandstof kan uit alg vervaardig word. Dit affekteer nie varswaterbronne nie en volgens Wikipedia word meer olie uit n area so groot soos n dubbele motorhuis geproduseer as uit n hele voetbalveld vol sojabone. Algboerdery staan as Algkultuur bekend. Tegnologie soos Lignosellulose-omskakeling, Suid-Afrikaanse rooigras, uitheemse plante en selfs houtspaanders kan vir bioenergie aangewend word.

6. Etanoljel en veiligheidstowe
Besoek www.greengel.co.za, www.silversandsethanol.co.za, www.cooksafe. co.za, www.paraffinsafety.org en www.safetyproduct.co.za . Etanoljel is n hernubare energievorm wat gemaak word deur etanol met water en n verdikkingsmiddel te meng. Dit brand skoon (geen skadelike gasse word vrygestel nie); dit versprei nie as die stoof omgestamp word nie en daar is geen gevaarlike vlamme uit lekkende stowe nie. Etanoljel is meer gepas vir huishoudelike stowe en ligte, en die gebruik daarvan verwyder n groot gesondheidsrisiko. Bronne: Die Andrew Makanete aanbieding Can the Bio-fuel Sector Thrive Without Threatening Food Security by www elidz.co.za; AgriReview, 2de kwartaal 2008, beskikbaar by www.standardbank.co.za

8. Nasionale strategie en regeringskontakte


Vind die Lisensiringskriteria vir Biobrandstowwe (Biofuels licensing criteria), Biobrandstofbedryfstrategie vir Suid-Afrika (Biofuel Industrial Strategy for South Africa) en ander verwante dokumente op die Departement van Minerale en Energie (DME) se webtuiste by www.dme.gov.za . Die regering se beleid oor biogrondstowwe is ook op die webtuiste van die Oil and Protein Seed Development Trust www.opot.co.za . Suid-Afrika het nie mielies by die aanvanklike stadia van die land se biobrandstofbeleid gevoeg nie, grotendeels as gevolg van kommer oor voedselsekerheid, vrese vir prysstygings en die feit dat mielies n stapelvoedselbron vir die meerderheid van die land se behoeftiges is. Bio-etanol sal uit suikerriet en suikerbeet vervaardig word; biodiesel sal uit sojabone, sonneblom en kanola verkry word. Jatropha is uitgesluit aangesien dit n indringerplant is. Die eerste fase van die vyfjaarprojek sal in 2008 begin en deurloop tot 2013, waarna teikens hersien sal word. Die vermengingsteikens is 8 persent vir etanol en 2 persent vir biodiesel.

622

9. Rolspelers
African Alternative Energy (AAE) Tel. 084 941 3993 www.aae.co.za Buhler Group Tel. 011 801 3500 Faks 011 801 3556 www.buhlergroup.com

Grasoline South Africa Tel. 071 678 7033 www.grasoline.co.za Produseer Grass. etanol uit

Bio-energieboerdery en -produksie, Buhler maak volledige aanlegte, verskaffing van toerusting en prosesse en vrystaande masjinerie konsultasie vir die gebruik van hernubare energiebronne soos etanol. Agricane Tel. 033 343 3016 / 084 840 5471 Bureau for Food and www.agricane.com Agricultural Policy (BFAP) Tel. 012 420 4582/3 Alco, n Belgiese biobrandstof- www.bfap.co.za maatskappy Soek die biobrandstowweverslag Asgisa Eastern Cape (Edms) Bpk op hul webtuiste. Die BFAP Annual Tel. 043 531 0103 Baseline-verslag behandel ook http://asgisa-ec.co.za biobrandstowwe. Association for the Study of CookSafe Peak Oil and Gas (ASPO) Tel. 082 377 0151 South Africa www.cooksafe.co.za www.aspo.org.za BioAfrica Tel. 082 534 4807 www.bioafrica.co.za BioEnergy Africa http://bioenergyafrica-ltd.com D1 Oils is n internasionale biodieselprodusent in die Verenigde Koninkryk. Hul bedrywighede strek vanaf landboukunde en raffinering tot die handel. Besoek www.d1plc. com.

Greengel African Heat Tel. 031 700 1313 www.greengel.co.za

Volgens n aanbieding oor Makana Bioethanol Platform sal bioetanol wat plaaslik vervaardig is gebruik word vir staatsvervoer, wat Johnson weer brandstofgeld in n middel vir ekonomiese ontwikkeling sal omskep. Skakel 046 636 1227. MBB Services International Tel. 021 887 1026 www.mbb.co.za Biobrandstofprojekte, -navorsing en ontwikkelingsbeplanning Nelson Mandela Metropolitan University InnoVenton Tel: 041 504 3281 / 3613 www.nmmu.ac.za/innoventondcts Oil & Protein Seed Development Trust Tel. 011 234 3400/1 www.opot.co.za Phyto Energy Group Tel. 082 779 1609 www.phytoenergy.org Rainbow Nation Renewable Fuels Limited (RNRF) Tel. 041 402 4000 www.rnrf.co.za n Biobrandstofprosesseringsaan leg wat in die Coega Industrile Ontwikkelingsone (in die Nelson Mandela-metropool) gebou moet word, sal die grootste sojaboonpr osesseringsfasiliteit in Afrika wees. Dit sal n jaarlikse omset van R4,5 miljard genereer en 350 nuwe permanente werksgeleenthede skep. n Verwagte 725 werksgeleenthede in verwante sektore en 800 werksgeleenthede tydens die aanboufase sal ook bykomend geskep word.

Greengel is n organiese kookjel wat van suikerriet vervaardig word. Dis die mees effektiewe en veiligste brandstof beskikbaar aan inwoners van informele nedersettings en behoeftiges. iLembe-distrik Munisipaliteit Tel. 032 437 9512 Mike.Newton@ilembe.gov.za n Biodiesel Out Growers Programme word in die vooruitsig gestel waarby mense wat toegang tot grond het klapper/palmolieneute plant en aan n sentrale biodieselvervaardigingsaanleg verskaf. Industrial Development Corporation (IDC) Food, Beverage and Agro Industries Tel. 0860 693 888 www.idc.co.za Invest North West Tel. 014 594 2570 www.inw.org.za Investec Bank Ltd Tel. 011 286 7239 ccorbishley@investec.co.za www.investec.com Institute for International Research (IIR) Tel. 011 771 7000 www.iir.co.za www.africanbiofuels.co.za

Ontwikkeling van die produksie Degussa Africa (Edms) Bpk van etanol uit suikerriet in Suider- Tel. 011 697 0716 Faks: 011 318 0975 Afrika Bio Fuels Kontor SA Tel. 011 486 2775 info@alensys.de www.alensys.de East London IDZ Tel. 043 702 8200 ayanda@elidz.co.za www.elidz.co.za

n Vennootskap wat aan boere EECO Fuels in Suider-Afrika gebied is vir Tel. 011 794 5933 die produksie van biodiesel en www.eecofuels.com proteenvoedsel ESETA Energy Sector & Training Authority Biodieselsentrum Gauteng: 011 689 5300 Tel. 021 949 2369 Oos-Kaap: 041 363 1801 www.biodieselcentre.co.za www.eseta.org.za Verkope van biodiesel en toerusting Emerald Oil International sien vir die vervaardiging van biodiesel Biodiesel Africa Biodiesel One Ethanol Africa info@sunfuel.com Tel. 056 515 4731 www.biodieselone.co.za www.ethanol-africa.co.za Biodiesel Power Plants FANRPAN Biofuels Project Tel. 082 956 7118 Khamarunga Banda www.biodieselpowerplants.co.za khamarunga@hotmail.com Biodieselproduksieaanlegte Global Associates Tel. 012 654 0641 Biodiesel SA Tel. 033 330 8765 / 082 452 9261 apricot@intekom.co.za www.biodieselsa.co.za Goudine Empowerment Toerusting vir die vervaardiging van (Edms) Bpk Elijah Sedumedi biodiesel Tel. 014 594 2570 www.inw.org.za Bioman Tel. 072 819 2060 Graan SA www.bioman.co.za Tel. 056 515 2145 www.graansa.co.za Vervaardigers en verskaffers van biodieselprosesseringseenhede

Rhodes Universiteit Die organiseerders van die Afrika- Environmental Biotechnology biobrandstofkonferensie Research Unit (EBRU) Tel. 046 622 2656 / 079 902 2457 Jatropha Energy Corporation a.cowan@ru.ac.za schmidt@biodieselafrica.co.za http://jatropha.biodiesel.co.za Navorsing word gedoen oor die gebruike van alg, insluitend die Katzen International gebruik daarvan as energiebron. Incorporated (USA) www. katzen.com Scanwood Solutions (Edms) Bpk Tel. 012 803 0065/0861 472 461 KwaZulu-Natal AgriFoundation www.scanwood.co.za (KZNAF) P KwaZulu-Natal Departement Shaval Biodiesel .a. Landbou, Omgewingsake en Tel. 011 704 0801 www.shaval.co.za Landelike Ontwikkeling Lurgi SA (Edms) Bpk Tel. 011 244 4761 Spesialiste op die gebied van die oprigting van biodieselaanlegte en -produksietegnologie

Lurgi is n toonaangewende tegnologiemaatskappy wat Silversands Ethanol internasionaal sake bedryf op die Derek Matthews 082 944 4535 gebiede van prosesingenieurswese www.silversandsethanol.co.za en aanlegkontraktering. Etanoljel, draagbare en ekonomiese stowe om veilig en maklik te kook

623

South African German Chamber of Commerce Tel. 011 486 2775 www.germanchamber.co.za South African Sugar Association (SASA) Tel. 031 508 7400 Charles.bettman@org.za www.sugar.co.za South African New Economics Network (SANE) Tel. 021 762 5933 www.sane.org.za Sasol Adam Mostert www.sasol.co.za

Standard Bank Tel. 011 636 6162 sbsaagriculture@standardbank. co.za www.standardbank.co.za Stellenbosch Universiteit Prof. W.H. (Emile) van Zyl Tel. 021 808 5854 whvz@sun.ac.za Uhde Tel. 011 236 1000 www.uhde.co.za n Maatskappy van ThyssenKrupp Technologies

Privaatbeleggers het R1.8 miljard bel om n nuwe suikerprosesseringsaa nleg in die landelike gebied Makhathini, in die verre noord van KwaZuluNatal, te bou. Die projek wat n gesamentlike inisiatief tussen die Departement van Handel en Nywerheid (DHN), plaaslike munisipaliteite en suikerboere is is daarop gemik om etanol en ander suikerbyprodukte uit rou suikerriet te vervaardig. Ander rolspelers sluit in Eskom, die Nyw erheidsontwikkelingkorporasie en die Sentrale Energiefonds. Die voorsitter van die Suid-Afrikaanse Suikervereniging, Martin Mohale, het ges die markte vir suikerrietgebaseerde hernubare energie sal belangrike geleenthede vir die Suid-Afrikaanse suikerbedryf skep. Werk aan die Makhathini-suikerprosesseringsaanleg sal in 2011 begin en sal na beraming 1800 werksgeleenthede skep.
Bron: MediaClubSouthAfrica.com, Vrydag 19 Junie 2009

WNNR Natuurlike hulpbronne en die Die Suider-Afrikaanse Biobrand- omgewing stofvereniging (SABA) www. Tel. 012 841 4425 rtaviv@csir.co.za saba.za.org

Reaksie oor die Makhathini-planne was nie almal positief nie. Soek artikels soos More than just eyebrows raised at Makhathini sugar project announcement op www.farmersweekly.co.za (byvoorbeeld).

12. Internasionale sakeomgewing


Brasili, die wreld se voorste vervaardiger en uitvoerder van etanol, investeer Brasili tussen nou en 2011 meer as $13 miljard in 89 nuwe suikeren etanolmeule. Die land se dominante posisie in die wrelduitvoermark bly onveranderd. Kry statistiek oor globale produksie op die Canadian Renewable Fuels Association se webtuiste www.greenfuels.org Renewable Fuels Association (USA) www.ethanolrfa.org European Renewable Energy Council www.erec.org www.worldbiofuelsmarkets.com georganiseer deur Green Power Conferences; hierdie is die grootste biobrandstofgebeurtenis in Europa. www.agra-net.com/worldethanol webtuiste van die Wreldetanolkonferensie (World Ethanol conference November 2008) www.worldbioplants.com die maklikste manier om bio-aanlegte rondom die wreld te vind www.biofuelsdigest.com die wreld se algemeenste gelese dagblad oor biobrandstowwe Ethanol Producer Magazine http://www.ethanolproducer.com www.ethanolmarket.com webtuiste met daaglikse nuus oor markte en kommoditeite. n Weeklikse nuusbrief oor etanol is ook beskikbaar. www.eia.doe.gov/fuelrenewable.html amptelike energiestatistieke van die Amerikaanse regering Dankie aan Derek Matthews en Gary Farr vir hul terugvoering oor die konsephoofstuk

10. Webtuistes en publikasies


Die webtuistes van die betrokke maatskappye en verenigings (sien vorige opskrif) bevat n magdom inligting oor biobrandstowwe en so ook die webtuistes wat onder n ander opskrif vermeld is. Soek nuus en artikels oor biobrandstowwe op www.biofuelsjournal. com Kry die argiefstukke op www.farmersweekly.co.za . Besoek die webtuiste van die Alternative Fuel Vehicle Institute (AFVI), n Amerikaanse organisasie sonder winsbejag wat gestig is om die omskakeling na motors wat alternatiewe brandstof gebruik, te bevorder www.afvi.org www.mla.com.au kry die besonderhede oor n projek van Meat and Livestock Australia (MLA) en die Midfield Biodiesel-projek wat harde vet in die vervaardiging van biodiesel gebruik. Skryf aan cis@mla.com. au www.miss-collect.org Miss Collect ondersteun benadeelde vroue in Derdewreldlande deur gebruikte kookolie in te samel vir die vervaardiging van biodiesel. www.mybiofuels.co.za n aanlynbesprekingsforum oor biobrandstof

11. Plaaslike sakeomgewing


Soek die nuutste verslag oor biobrandstowwe op www.bfap.co.za. Daar word verwag dat suikerriet die hoofvoerstof vir biobrandstofproduksie in Suid-Afrika sal wees. Die prys van biobrandstof sal bepaal word deur biobrandstofpariteitpryse en die basiese brandstofprys vir fossielbrandstof. Raad aan boere wat dit oorweeg om hul eie biobrandstof vir plaasgebruik te vervaardig: Boere moet verseker dat hulle deeglik op hoogte is van die SABS SANS 1935-standaarde. Deurlopende gehaltebeheer ten opsigte van alle insette sowel as die produksieproses is noodsaaklik aangesien die risiko bestaan dat brandstofinspuittoerusting mag faal indien die biodiesel nie van n goeie gehalte is nie. Boere moet verseker dat die gehalte en spesifikasies van die biodiesel vir die enjinvervaardiger van hul plaasmasjinerie aanvaarbaar is aangesien die versuim om dit te doen daartoe aanleiding kan gee dat die vervaardiger se waarborg ongeldig gemaak sal word. Boere moet deurentyd op hoogte bly van die Petroleum Products Amendment Act No 58 of 2003.
Bron: www.farmersweekly.co.za

624

Waardetoevoeging en landbouverwerking

songedroogde pere met n swaeldioksiedgehalte van 600-800 mg/kg is vir die plaaslike drogingsbedryf ontwikkel. Swaeldioksied kan ook deur middel van die toepaslike dehidrasietoestande en gepaste voorafbehandelings gelimineer word. Veselperskes en pere word reeds suksesvol kommersieel geproduseer. Lees meer hieroor na by www.arc.agric.za DIGIVU DA Harcourt 082 451 0148 dave@digivu.co.za www.digivu.co.za (SOOO) wat verantwoordelik is vir die fasilitering van onderwys en opleiding in die voedsel- en drankv ervaardigingsektor.

Drovrugte
1. Oorsig
Drovrugte is vrugte wat gedroog is, sy dit op natuurlike wyse of deur die gebruik van n masjien soos n voedseldehidreerder. Rosyne, pruimedante en dadels is voorbeelde van gewilde drovrugte. Ander vrugte soos appels, appelkose, piesangs, rooibosbessies, vye, veselperskes, papajas, perskes, pere, tamatiepruime, pynappels, aarbeie en tamaties kan ook gedroog word. Die droging van vrugte help om dit te preserveer, selfs indien dit nie verkoel kan word nie, en verleng die rakleeftyd daarvan aansienlik. Wanneer vars vrugte nie beskikbaar is nie, onprakties is of buite seisoen is, kan drovrugte as alternatief dien. Dit word dikwels by bakmengsels en ontbytgraankosse gevoeg. Beide die plaaslike bemarking en die uitvoer van drovrugte is vry van regeringsinmenging. Wanneer die vrugte uitgevoer word, moet daar egter aan die vereistes en gehaltestandaarde vir plantgesondheid voldoen word. Drovrugte word hoofsaaklik in die Wes-Kaap, die Suidwestelike Distrikte, die Noord-kaap, die Klein Karoo, die Olifantsriviergebied en die gebied van die Bo- en Benede-Oranjerivier geproduseer. Appelkose word grotendeels in die Klein Karoo verwerk. Pruimedante word byna uitsluitlik in die Tulbaghdistrik van die Wes-Kaap verbou, en die meeste rosyne langs die Benede-Oranjerivier. Korente is uit die Vredendaldistrik afkomstig. Boomvrugte, in teenstelling met wingerdvrugte, word hoofsaaklik in die Wes-Kaap en in die Suidwestelike distrikte gedroog.
Bron: Wikipedia; Departement Landbou; Drovrugte Tegniese Dienste.

2. Maatskappye wat betrokke is


Drovrugte Tegniese Dienste (DVTD) Mnr. David Smit Tel. 021 870 2925 dappies@dtd.co.za Die DVTD is n sambreelvereniging wat al die produsente van gedroogde sagtevrugte asook die verpakkers van drovrugte verteenwoordig. Die vereniging kordineer navorsing en ontwikkeling in die drovrugtebedryf. Besoek die webtuiste van die International Nut and Dried Fruit Council Foundation (INC) by www.nutfruit.org

Drovrugte Tegniese Dienste South African Plant (DVTD) Improvement Organisation Tel. 021 870 2929 (SAPO) dappies@dtd.co.za Tel. 021 887 6823 www.saplant.co.za Kort kursusse, boeredae en tegniese besprekings word dikwels n Spesialis-plantverbetering deur die DVTD aangebied. sorganisasie in die besit van sagtevrugtekwekers deur die Elsenburg-landboukollege Sagtevrugte Produsente Trust, Tel. 021 808 5111 die Inmaakvrugte Produsente Vereniging, Drovrugte Tegniese Drovrugteboerdery maak deel Dienste en Suid-Afrikaanse uit van die diploma wat aan tafeldruiwe. die Elsenburg-landboukollege in Stellenbosch behaal kan Stellenbosch Universiteit word. Die opleiding dek die Departement Voedselwetenskap hele vrugteproduksieproses: Tel. 021 808 3578 aanplanting, snoei, besproeiing, voedselw@sun.ac.za bemesting, plaag- en siektebeheer, WNNR oesting en droging. Tel. 012 841 2911 www.csir.co.za FOODBEV Tel. 011 253 7300 Die WNNR se programme www.foodbev.co.za sluit ook opleidingsen in FOODBEV is die Sektorale demonstrasieprogramme Onderwys- en Opleidingsowerheid sonkragdroging en sondroging in.

5. Maatskappye wat betrokke is


Toerusting
Ananeo Tel. 082 851 9347 Faks 021 868 0637 jaap@ananeo.co.za www.ananeo.co.za Dryers for Africa Tel. 013 733 3854 www.dryersforafrica.co.za John F Marshall Tel. 011 842 7100 Faks 011 872 1078 www.johnfmarshall.co.za

3. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Kry die Info-pak Solar drying of fruit and vegetables onder die Publications kieslysopsie by www.daff.gov.za

Geregistreerde verpakkers/bemarkers:
At Source (Edms) Bpk Tel. 023 313 3130 / 082 411 8777 Faks: 023 313 4898 handri@source.co.za Carpe Diem Riodor SS (Edms) Bpk Tel. 054 332 2901 / 083 324 0340 Faks 054 332 2907 carped@lantic.net Desert Raisins Tel/faks 054 431 1431 admin@desertraisins.com Fruits Du Sud (Edms) Bpk Tel. 054 491 1041 Faks 054 491 1042 www.fruitsdusud.co.za Fruitworks (Edms) Bpk Tel. 021 872 8327 Faks 021 872 8324 john@fruitworks.co.za JBF Fruits (Edms) Bpk Tel. 028 572 1960 Faks 028 572 1198 jbffruits@cybertrade.co.za

Direktoraat Voedselveiligheid en Gehalteversekering Tel. 012 319 7306 DFSQA@daff.gov.za

4. Opleiding en navorsing
LNR Infruitec-Nietvoorbij Tel. 021 809 3100/446 hansmannc@arc.agric.za Opleidingskursusse word in die droging van vrugte aangebied. Die hoeveelhede swaeldioksied wat in buitelandse markte toegelaat word, word voortdurend verminder. Die tegnologie vir die produsering van

625

Kalahari Raisins Tel. 054 463 0060/32 Sel. 082 411 0224 Faks 054 463 0086 kalraisins@telkomsa.net Kambrosig Tien Tel. 021 873 2841 Faks 021 864 2030 mfoshola@telkomsa.net

Montagu Dried Fruit Tel. 023 614 2682 / 082 499 0087 Faks 023 614 1607 / 3796 www.montagudriedfruit.co.za The Raisin Company Tel. 054 441 0200 / 082 339 9827 Faks 054 441 0014

Waardetoevoeging en landbouverwerking

Essensile- en groente-olies
Sien ook die hoofstuk oor Kruie en Speserye

SAD (Pioneer Group) Tel. 021 864 8600 Faks 021 873 5199 Koo Drory Handeldrywend as Jakkalsvlei Plase nkoch@pioneerfoods.co.za www.sadfoods.co.za (Edms) Bpk Tel/faks 023 614 2095 Tiger Food Brands Bpk koodroery@breede.co.za Tel. 023 615 1120 Faks 023 615 1307 Little Oaks Dried Fruit Tel. 023 614 3319 Faks 023 538 4399 Two Oceans Raisin Co littleoaks@breede.co.za Tel/Faks 054 431 0293 Sel 072 315 8528 Mebos Boerdery BK aar@telkomsa.net Handeldrywend as Tulbagh Dried Fruit West Coast Raisins (Edms) Bpk Tel/faks 023 230 0960 Tel. 021 905 1709 mebos@lando.co.za Faks 021 905 3211 www.wcraisins.co.za

1. Oorsig
n Essensile olie is enige gekonsentreerde, hidrofobiese vloeistof wat vlugtige aroma-aftreksels van plante, wat aromatiese kruie of aromatiese plante genoem word, bevat. Dit staan ook as vlugtige of essensile olies, of eenvoudig die olie van die plantmateriaal waarvandaan dit onttrek is bekend, soos die naeltjieolie. n Olie is essensieel in die sin dat dit n kenmerkende geur, of essens van die plant dra. Essensile olies as groep het nie enige spesifieke chemiese eienskappe in gemeen nie, behalwe dat dit kenmerke aromas oordra. Die geure word op verskillende maniere, insluitend distillasie, uitdrukking, uitpersing, enfleurage, maserasie en boruimtegnologie uit blomme, grasse, stingels, sade, blare, wortels, vrugte, mos en boomafskeidings onttrek. Dit word deur die geurmiddelbedryf gebruik om geurmiddels vir voedsel en drank, en parfuumverbindings, vir onder andere, kosmetiek, huishoudelike produkte en fyngeure te skep en dit dan te vervaardig. Verskeie essensile olies is op verskillende tye in die geskiedenis vir medisinale doeleindes gebruik. Medisinale gebruike, wat deur di wat hierdie olies bemark aanbeveel word, wissel van velbehandelings tot kure vir kanker. Hierdie gebruike is dikwels op geskiedkundige gebruike van hierdie olies gebaseer, maar sulke gebruike word deesdae in die meeste lande streng gereguleer en om aan hierdie regulasies te voldoen, het die medisinale aannames al meer vervaag. Belangstelling in essensile olies het, met die populariteit van aromaterapie (n vertakking van alternatiewe medisyne wat daarop aanspraak maak dat spesifieke geure oor helende eienskappe beskik) oor die afgelope dekades herleef. Olies word vervlugtig of met n draerolie verdun om byvoorbeeld vir masseerolie gebruik of as wierook gebrand te word. Draerolies wat ook as basisolies of plantolies bekend staan, word gebruik om essensile olies te verdun voordat dit op die vel gebruik word. Draerolies word so genoem omdat dit die essensile olie na die vel oordra. Draerolies bevat nie n gekonsentreerde aroma soos essensile olies nie, en dit verdamp ook nie so nie. Daar bestaan n reeks draerolies wat elkeen oor sy eie individuele eienskappe beskik en vir verskillende behandelings in aromaterapie geskik is. Afgetrekte olies is n kombinasie van draerolies en verskeie kruie. Suiwer draerolies is gewoonlik koudgeperste groente-olies soos Soet amandel Druiwepit Avokado Olyf Sesamsaad Nagblom Sonneblom Jojoba

Ander
Abba Moosa Wholesalers Tel. 031 209 1125 www.orientaldelight.co.za Ambassador Foods Tel. 013 750 1192 www.ambassadorfoods.co.za Bestnut Tel. 011 791 7467 www.acenuts.co.za Carlana Farm Products Tel. 013 114 9164 DIGIVU D.A. Harcourt 082 451 0148 dave@digivu.co.za www.digivu.co.za Training, consulting Komati Foods Tel. 021 448 2130 www.komatifoods.co.za Neltropica Tel. 012 323 9200 info@neltropica.co.za www.neltropica.co.za Strengthening African Food Processing Technology (SAFPP) daveharcourt@safpp.net www.safpp.net Ondersteuning vir die klein voedsel verwerkingsonderneming 18 000 ton drovrugte per jaar. Tulbagh Dried Fruit Tel. 023 230 0960 jon@tulbaghdriedfruit.co.za

6. Plaaslike sakeomgewing
Die voordele van drovrugteproduksie sluit die volgende in: n Langer raklewe en dus n langer bemarkingstyd, sodat drovrugte die hele jaar beskikbaar is Minder bergruimte, wat vervoerkoste verlaag Lae of geen verkoelingskoste nie Geskilde vrugte, gesny en gereed vir die verbruiker n Hor gedehidreerde waarde as vir vars produkte Goeie aanpasbaarheid by ander bestanddele in drovoedselmengsels Meer stabiele pryse as vir vars produkte Ons bedank graag die Drovrugte Tegniese Dienste (DVTD), wat vir ons terugvoering oor die konsephoofstuk gegee het.

Suid-Afrika het die potensiaal om n belangrike verskaffer van sekere essensile olies soos laventel, sitroenkruid en roosmalva te word. Die bloekomoliesektor is ongeveer 70 jaar oud en is tot groot mate gevestig en selfversorgend. Ander, soos malva, laventel en kamille is relatief nuut. Die essensile-oliebedryf word deur twee faktore aangevuur: kommersile boere soek alternatiewe gewasse wat ho opbrengste lewer om risiko te verminder en verhoogde winsgewendheid te bewerkstellig, en landelik gemeenskappe, die regering en nieregeringsorganisasies soek gewasse met n ho waarde wat op n koperasiegrondslag gekweek kan word om werk in die ekonomies agterlike landelike gebiede te skep. Die Suid-Afrikaanse essensile-oliebedryf bestaan uit ongeveer 100 klein kommersile produsente waarvan minder as 20% gereelde produsente is. Die meeste olies word in Limpopo, Mpumalanga, KwaZulu-Natal en die Wes-Kaap geproduseer.
Bron: Michael Gristwood, SAAFFI; www.essential-oil.org; NEDLAC / Fridge-verslag (besonderhede onder punt 5); die Southern African Trade Directory of Indigenous Natural Products

626

2. Verenigings wat betrokke is


Southern African Essential Oil Producers Association (SAEOPA) Tel. 082 785 8700 Faks 086 668 8823 South African Association of the saeopa@gmail.com Flavour & Fragrance Industry n Raadgewer oor nuwe, medisinale (SAAFFI) plantgewasse en essensile olies Tel/faks 011 447 2757 vir marktendense, produksie, Sel. 082 940 2757 verpakking, gehaltebeheer en Info@saaffi.co.za waardetoevoeging. SAEOPA bied www.saaffi.co.za netwerkgeleenthede en n databasis SAAFFI is n lid van die International vir plantmateriaal, kwekerye, Organisation of the Flavour distillering en bemarking. Navorsing Industry (IOFI) en die International word gedoen oor die gebruik van Fragrance Association (IFRA), die mobiele distilleringseenhede vir twee internasionale organisasies die uitpersing van essensile olies wat op internasionale vlak met uit kruiemateriaal, veral waar elektrisiteit en water nie beskikbaar smaakmiddels en geure werk. is nie. Die grootte is ideaal vir klein kommersile kwekers. The Allied Health Professions Council Tel. 012 329 4001 www.ahpcsa.co.za

CapeNature Tel. 021 659 3400 Faks 021 659 3455 Die regeringsliggaam wat uiteindelik www.capenature.org.za verantwoordelik is vir die land se Sien die opskrif Inheemse voedselwette Essensile Olies later in die hoofstuk. WNNR Tel. 012 841 2911 South African National www.csir.co.za Biodiversity Institute (SANBI) Die WNNR werk met kommersile Tel. 012 843 5000 en gemeenskapsboere. Histories Faks 012 804 3211 gesproke het die WNNR die www.sanbi.org.za meeste ervaring met die essensileoliebedryf in Suid-Afrika. Die Vir inligting aangaande SuidWNNR behou n aandeel in Afrikaanse flora en biome essensile-olieproduksie deur landelike gemeenskappe. Departement van Gesondheid www.doh.gov.za

4. Opleiding en navorsing
Sien die hoofstuk oor Kruie

3. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Direktoraat Voedselveiligheid en Gehalteversekering Dr. B.R. Ntshabele Tel. 012 319 7306 Departement van Landbou: Wes-Kaap Direktoraat: Boerdery-ondersteuningsdienste Mnr. J. Aries 021 808 5199 Mnr. W. Burger 044 803 3713

LNR - Instituut vir Tropiese en Subtropiese Gewasse Rosemary Du Preez Tel. 013 753 7000/ 073 252 7675 rosedup@arc.agric.za ASNAPP South Africa (Agribusiness in Sustainable Natural African Plant Products) Tel. 021 808 2920 Faks 021 808 2917 www.asnapp.org Dr. Petrus Langenhoven Tel. 021 808 2965 Navorsing wat deur maatskappye (soos Biomix, Biosys en Buchumoon) gedoen word is maatskappyspesifiek. Opleiding en landbou-advies word ook aan boere verskaf wat alternatiewe en industrile gewasse wil kweek. Besonderhede verskyn onder die opskrif Maatskappye wat betrokke is. Departement van Landbou (KwaZulu-Natal) Dr. Maria de Figueiredo Tel. 033 355 9156 Maria.Figueiredo@kzndae.gov.za

Elgin Learning Foundation Tel. 021 848 9413 www.elf1.co.za Inligting oor essensile olies op plase in Grabouw verskyn op die webtuiste. FOODBEV Tel. 011 253 7300 www.foodbev.co.za FOODBEV is die Sektorale Onderwys-en Opleidingsgesag (SETA) wat verantwoordelik is vir die fasilitering van onderwys en opleiding in die voedselen drankvervaardigingsektor . n Lys van geakkrediteerde opleidingsverskaffers verskyn op die webwerf. KARWILConsultancy Willie Alberts 072 929 7080 karwil888@gmail.com Hulle doen navorsing en bied opleiding aan. Landbou-advies word aan SAEOPA gelewer. Hulle ontwikkel ook opleidingsmateriaal en sakeplanne vir die bedryf.

Ander
Departement van Wetenskap en Tegnologie (DWT) www.dst.gov.za Die Departement van Wetenskap en Tegnologie het essensileolieproduksie as n belangrike prioriteit gedentifiseer. Die belangstelling in die bedryf word hoofsaaklik deur drie inisiatiewe beheer: die WNNR ( veral gemeenskapsprojekte soos Giyani, Driekoppies Badplaas en Pacaltsdorp); die werk van die Instituut vir Natuurlike Hulpbronne (aan die Universiteit van KwaZulu-Natal); en die nuwe chemiese kweektoestel (Chemin) in Port Elizabeth. Departement van Handel en Nywerheid www.dti.gov.za Verteenwoordigers van SAEOPA het verskeie handelsendings wat deur die Departement van Handel en Nywerheid geborg is, bygewoon. Sulke handelsendings word as suksesvol beskryf op grond van die bestellings wat geplaas word. In die proses het SAEOPA egter verskeie aangeleenthede gedentifiseer wat hanteer moet word om marksukses te verseker: Die behoefte om produksie te konsolideer om op deurlopende basis voldoende hoeveelhede te produseer. Volumes is nodig om internasionale belangstelling te ontlok. Die behoefte aan basiese toetsfasiliteite (bv. gas-chromatograaf) om olies te toets en in staat te wees om versekering oor gehalte en eienskappe te kan gee.

Pico-Gro - sien advertensie regs Tel. 011 314 1029 KwaZulu-Natal word gekenmerk erikao@telkomsa.net deur klimaatsverskeidenheid wat www.pico-gro.co.za die gebied geskik maak vir die produksie van n verskeidenheid Opleiding word aangebied vir private individue, voorligtingsessensile olies. beamptes, opkomende boere en maatskappye.

627

SAAFFI, in samewerking met die Universiteit van Johannesburg, het n B-Tech diplomakursus ontwerp wat op verskeie aspekte van die smaak- en geurmiddelbedryf fokus. Die nagraadse 1-jaarkursus is daarop gerig om aan gegradueerdes n basiese oorsig oor die volgende gebiede van die smaak- en geurmiddelbedryf te verskaf in the areas of:

Universiteit van die Vrystaat Departement Mikrobiese, Biochemiese en Voedselbiotegnologie Prof. J.L.F. Kock Tel. 051 401 2249 kockjl@ufs.ac.za Universiteit van Johannesburg (UJ) Departement van Voedseltegnologie Tel. 011 559 6252 dmetcalfe@uj.ac.za

A Complete Guide to Understanding and Using Aromatherapy for Vibrant Health & Beauty Roberta Wilson. 1995. ISBN 0-89529-627-6. Hierdie publikasie handel oor die uitpersing van essensile olies. Essential Oil Crops EA Weiss. ISBN 0851991378 www.developmentbookshop.com drie relevante publikasies is: Small-scale Oilseed Processing deur Janet Bachmann. Basiese prosesse in kleinskaalse verwerking van oliesaad, insluitend n lae tegnologiese metode vir die voorbereiding van grondstowwe met sonneblomsaad as voorbeeld; inligting oor metodes en toerusting wat vir olieuitpersing gebruik word; inligting oor verheldering, verpakking en berging. The Manual Screw Press for Small-Scale Oil Extraction deur Kathryn H. Potts, Keith MacHell, 1993, Intermediate Technology, ISBN 1853391980. Olieuitpersing per hand uit grondboontjies of ander sagte oliesade kan vir klein besighede n lewensvatbare onderneming wees. Die boek beskryf kleinskaalse prosesse van olieuitpersing vir gebruik in landelike gebiede asook maniere om die oliekoek te bemark en verprei. Small-scale Vegetable Oil Extraction deur S.W. Head, A.A. Swetman, T.W. Hammonds, A. Gordon, K.H. Southwell and R.V. Harris, Natural Resources Institute, 1994, ISBN 0 85954 387-0. Dek n basiese begrip van die wetenskap en samestelling van olies en ekonomiese en bemarkingsoorwegings, beginsels van olieuitpersing, basiese metodes van oliesaadprosessering, die belangrikste oliebronne met spesifieke klein- en mediumtegnologie vir elk. Resultate uit derdewreldse situasies word gebruik

Skepping en aanwending van smaak- en geurmiddels en Universiteit van Pretoria sensoriese aspekte Departement Voedselwetenskap Bestuur en bemarking Tel. 012 420 3238 Bedryf en vervaardiging riette.dekock@up.ac.za Die kursus is in blokformaat gestruktureer en sluit indiensopleiding, lesings en praktiese laboratoriumwerk in.

Universiteit van die Witwatersrand Farmasie en Farmakologie Me. S. van Vuuren Tel. 011 717 2175/57 SAAFFI bied ook kortkursusse aan sandy.vanvuuren@wits.ac.za wat verband hou met die werk van die smaak- en geurmiddelbedryf. Universiteit van Zululand Die kursusse word in nuusbriewe Karen Swanepoel aangekondig en besonderhede Kordineerder van SAEOPA daaroor verskyn op die webtuiste: Navorser: Industrile en Alternatiewe Gewasse www.saaffi.co.za. Tel. 082 785 8700 saeopa@gmail.com Stellenbosch Universiteit Voedselwetenskap Navorsing sluit die versameling van Tel. 021 808 3578 data by kommersile boere oor mm7@sun.ac.za die produksie van malva-olies en raad aan opkomende boere in die Tshwane Universiteit van essensile-oliebedryf in. Tegnologie Prof. A.M. Viljoen WNNR Tel. 012 382 6360 Tel. 012 841 3295 viljoenam@tut.ac.za Vanesh Maharaj Navorsing oor essensile olies: Suid- vmaharaj@csir.co.za Afrika is n wreldwye sentrum vir Helena Heystek hheystek@csir.co.za navorsing oor aromatiese plante. Dr. Marthinus Horak rmhorak@csir.co.za Universiteit van Fort Hare Skool vir Landbou en Landboubesigheid Tel. 040 602 2232 www.ufh.ac.za

5. Publikasies en webtuistes
BOEKE
Skakel 012 842 4000 of stuur n e-pos aan stoltze@arc.agric.za vir die volgende publikasies wat van die LNR se Instituut vir Landbouingenieurswese beskikbaar is: Oil processing in South Africa Oil seed processing using the ram press The extraction of essential oils from herbaceous materials by steam distillation SAEOPA en KARWIL Consultancy het Info Paks oor 10 essensileoliegewasse vir die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye ontwikkel. Hierdie Info Paks is beskikbaar onder die Publications-opsie op www.daff.gov.za. SAEOPA and DAFF beplan om n handleiding oor die landbouvereistes vir essensile olies te publiseer. Kontak SAEOPA vir meer besonderhede hieroor. Die Food & Beverage Reporter publiseer dikwels artikels wat met hierdie sektor verband hou: nuus of artikels wat waarde toevoeg tot smaak- en geurmiddelprodukte. Die kontaknommer vir die tydskrif is 011 880 3682.

628

REKENAARGEBASEERDE PROGRAMME
Bizsolutions beskik oor n uitstekende stel interaktiewe rekenaargebaseerde programme wat oor verskeie aspekte van essensile olies handel. Dit is by Bizsolutions beskikbaar. Kontak hulle per telefoon by 011 447 2757 of rig n e-pos aan (bizsolutions@xsinet.co.za). Die program van The Encyclopaedia of Natural Raw Materials dek 282 essensile olies met n beskrywing van elk, die geskiedenis, besonderhede oor verbouing, verskillende name en fotos. Bykomend hiertoe word algemene inligting soos INCI-name (International Nomenclature Cosmetic Ingredient) en CAS-nommers (Chemical Abstracts Service) ook verskaf. Vir elke essensile olie word besonderhede van die samestelling, fisiese en chemiese ontleding en n beskrywing van die geur, asook inligting oor die produksiemetodes en opbrengs verskaf. Die program beskik oor die fasiliteit om persoonlike aantekeninge te stoor, fotos in te voeg en verpersoonlikte veiligheidsdatavelle te druk. Die soekkriteria sluit die volgende in: Latynse naam, streeksnaam, land, tipe apparaat, molekule, geur. The Universal Aromatherapy Encyclopaedia dek 262 essensile olies, gee n beskrywing van elk, die geskiedenis, verskillende name en fotos. Die program gee inligting oor die gebruike van essensile olies in aromaterapie en ook die eienskappe van die olies en voorsorgmaatrels wat voor die gebruik daarvan getref moet word. Besonderhede van die samestelling van elke olie word verskaf. Die program beskik oor die fasiliteit om persoonlike aantekeninge te stoor, fotos in te voeg en verpersoonlike veiligheidsdatavelle te druk. Die soekkriteria sluit die volgende in: botaniese naam, streeksnaam, sinonieme, chemotipe, eienskappe, aanduidings, voorsorgmaatrels en molekules. The Encyclopaedia of Natural Raw Materials for Cosmetology dek meer as 200 botanieke (botanics), gee n beskrywing van elk, die geskiedenis, verskillende name en fotos. Die program gee inligting oor die gebruik van die verskillende botanieke asook die eienskappe van elk en voorsorgmaatrels wat getref moet word voordat dit gebruik word. Besonderhede van die samestelling van elke botaniek word verskaf. Die program bied die fasiliteit om persoonlike aantekeninge te stoor, fotos by te voeg en verpersoonlike veiligheidsdatavalle te druk. Daar is ook n hele afdeling oor die formulering van kosmetiekprodukte waarin n mens se eie formulerings opgeneem kan word. Die soekkriteria sluit die volgende in: botaniese naam, streeksnaam, sinonieme, chemotipe, eienskappe, aanduidings, voorsorgmaatrels en molekules.

Die Kevala Centre www.kevala.co.uk n verskeidenheid holistiese kursusse word aangebied. Regulasies oor natuurlike produkte en essensile olies word gereeld bygewerk en het n invloed op die bemarkingsprosedure. Om die produk te kan bemark en handelsgeleenthede te kan verskaf, moet inligting oor vereistes nagevors word voordat daar met produksie begin word Daar is verskeie trefslae as n mens n websoektog vir New Use Agricultural and Natural Products Products Program (NUANPP) doen. Natural Coconut Oil Site - Coconut-info: Inligting oor klapper: n Goeie webtuiste wat die produkte en gebruike van een van die 10 nuttigste bome in die wreld, die kokosneut of Cocos nucifera, bespreek. www. coconut-info.com Sesamolie. Waarom sesamolie as die koningin van alle olies beskou word. www.youthingstrategies.com

6. Maatskappye wat betrokke is


n Lys met SAAFFI-lede, waarvan enkeles hieronder aangedui word, verskyn op www.saaffi.co.za: AFRIPLEX Tel. 021 8724976 www.afriplex.co.za Alternative African Energy Tel. 084 941 3993 www.aae.co.za Amathole Economic Development Agency Tel. 043 721 2070 Aromatech Flavours BK Tel. 011 452 1760 byron@icon.co.za ASNAPP Tel. 021 808 2922 www.asnapp.org Vervaardiger van natuurlike produkte

Verbouing en produksie van essensile olies Saam met die ECDC gesamentlike stigters van die Essential Oil Project in Hogsback Vervaardiger van peuselhappies geurmiddels vir

WEBTUISTES
Besoek die webtuiste van die verenigings en maatskappye wat in hierdie hoofstuk genoem word, bv. www.saaffi.co.za Vind die NEDLAC / Fridge-verslag by www.nedlac.org.za/research/ fridge/aroma/part4/current.pdf www.scienceinafrica.co.za - www.scienceinafrica.co.za - Afrika se eerste aanlynwetenskaptydskrif gee nou en dan inligting oor essensile en ander olies www.aromaforum.co.za vir di wat by aromaterapie in Suid-Afrika of buite die grense daarvan betrokke is of daarin belangstel. Skryf gerus aan hulle by info@aromaforum.co.za. Besoek die webtuistes wat onder die opskrif Internasionale Sakeomgewing verskyn. Internasionale Handelsentrum (ITC), die ontwikkelingsvennoot vir uitvoersukses www.intracen.org National Association of Fruits, Flavours & Syrups, Inc. (USA) www. naffs.org The Public Ledger www.public-ledger.com Dit is n kommoditeitsprysdiens. Sommige olies is ingesluit. Kies die skakel vir essensile olies by www.perfumflavor.com Die webtuiste van Leffingwell & Associates dienste en sagteware vir die parfuum-, geurmiddel-, voedsel- en koeldrankbedryf word gevind by www.leffingwell.com. American Botanical Council, die bron vir betroubare inligting oor kruiemedisyne www.herbalgram.org Die New Crop Resource Online Programme by Purdue University www.hort.purdue.edu/newcrop/ HealthWorld Online www.healthy.net Belmay South Africa Tel. 011 314 0914 Bidfood Technologies (Edms) Bpk Tel. 011 201 9100 BioAfrica Tel. 012 342 3118 www.bioafrica.co.za Bioflora Tel. 012 348 2367 bioflora@lantic.net Biomox Pharmaceuticals (Edms) Bpk Tel. 012 804 www.biomox.com Biosys Plant Extracts (Edms) Bpk BPE Tel. 012 841 4616 www.biosys.co.za Buchu Moon Tel/faks 021 864 www.buchumoon.com

Produkte sluit kruietee, kookkruie en -speserye, essensile en drukpers-olies in. Kontakbesonderhede vir ASNAPP in suidelike Afrika verskyn op hul webtuiste.

Verskaffer van grondstowwe speserye aan die voedselbedryf

en

Hoofsaaklik n nasionale adviesagentskap vir boere en gemeenskappe. Dit beskik oor n eie distilleringsfasiliteit en n netwerk internasionale kopers. Bioflora versprei Carotino-kookolie, n cholesterolvrye voedselolie. Navorsing en ontwikkeling van nuwe produkte, met spesialisering in vitamiene, minerale en aminosuurkombinasies in natuurlike produkte in samewerking met boere. BPE dryf handel met en dra tegnologie oor.

Kwekery- en produksie-advies aan alle belangstellende produsente.

629

Burpak Da Gama Avocado Oils Tel. 013 750 0055 Busby Essential Oils Tel. 033 212 9045

Avokado- en makadamia-olie

Suiwer, natuurlike bloekom- en ander olies sedert 1970. Reeds twee keer met die Staatspresident se merietetoekenning vir uitvoerprestasie vereer. Dit is n gesamentlike onderneming tussen Herbs-Aplenty en vier kommersile boere. Chemin het in samewerking met die Oliver Tambo Munisipaliteit n suksesvolle essensile-olieprojek geloods. Verskaffers van geure en geurbestanddele aan die voedselindustrie Bemarking/Verkope van Robertet geure aan die kosmetiek-, toiletware- en huishoudelike bedryf Vervaardigers van grondstowwe vir die smaak- en geurmiddelbedryf Vervaardigers van koeldrankkonsentrate

Gauteng Economic Development Agency (GEDA) Tel. 011 833 8750 Mudunwazi@geda.co.za Givaudan South Africa (Edms) Bpk Tel. 011 406 8700 www.givaudan.com

GEDA werk saam met vennote om befondsing vir voorheen benadeelde individue te fasiliteer vir deelname aan die bedryf. Bemarking/verkope van smaak- en geurmiddels aan die bedryf

Cape Essential Oil Services Tel. 082 338 8292 www.cape-eos.co.za Chemin Tel. 041 503 6700 www.chemin.co.za Chemimpo SA (Edms) Bpk Tel. 011 293 2000 dawie@chemimpo.co.za Claman (Edms) Bpk Tel. 011 791 2640 clarissa@iafrica.com Clive Teubes (Edms) Bpk Tel. 011 793 1207 teubes@global.co.za Coca Cola Southern and East Africa (Edms) Bpk Tel. 011 644 0666 kvokes@afr.ko.com Cranbrook Flavours BK Tel. 011 398 6000 www.cranbrookflavours.com Creative Flavors International (Pty) Ltd Tel. 011 760 1830 www.creativeflavors.co.za Deli Spices Tel. 021 505 2000 www.delispices.co.za Dunmustard Distributors Tel. 031 701 7734 mustard@mweb.co.za Eastern Cape Development Corporation (ECDC) Tel. 043 704 5600 www.ecdc.co.za Emerald Acres Tel. 082 495 0405 emeraldacres@lantic.net Essential Oils BK Tel. 012 361 2112 www.essentialoils.co.za Firmenich (Edms) Bpk Tel. 011 653 0700 www.firmenich.com FlavourCraft (Edms) Bpk Tel. 031 719 0618 ryanp@fcraft.co.za Foodspec Co (Edms) Bpk Tel. 011 793 1333 www.foodspec.co.za

Bemark hokwaliteit ekstra suiwer Goedgedacht Trust olyfolie Tel. 022 482 4369 www.goedgedachttrust.org.za Grassroots Group Tel. 023 232 0506 Faks 023 232 0429 Icy Herbs Tel. 051 943 0317 www.icyherbs.co.za Industrial Development Corporation (IDC) Voedsel-, koeldrank- en agrobedryf Tel. 0860 693 888 www.idc.co.za International Flavors & Fragrances (SA)(Edms) Bpk Tel. 011 922 8800 www.iff.com Invest North West Tel. 014 594 2570 www.inw.org.za Jannderee (Pty) Ltd Tel. 011 974 7822 chrisy@jannderee.com John F Marshall Tel. 011 842 7100 www.johnfmarshall.co.za Kalahari Grape Seed Oil Tel. 054 332 2382 Faks 054 331 1467 Khutso Foundation Tel. 083 302 3988 Inheemse essensile olies, medisinale plante en drovrugte Kweek, bevries en voer kruie uit

Die IDC het die essensile-oliebedryf gedentifiseer as n belangrike bydraer tot werkskepping en beter waarde in die landbou.

Vervaardigers van smaak- en geurmiddels vir die bedryf

Vervaardiger van geurmiddels vir die voedselbedryf Vervaardiger van geurmiddels vir die voedsel- en drankbedryf

Duiwelsklou is as n aanplant-, oes- en verwerkingsgeleentheid gedentifiseer Vervaardigers van geurmiddels vir die voedsel- en drankbedryf Toerusting: koue-olieperstelsels

Produsente van druiwepit-olieprodukte

koudgeperste

Verskaffer van voedselbestanddele aan die voedselbedryf Mede-stigter van essensile-oliebedryf die Hogsback

Tradisionele Afrikaboerdery. Verskaf natuurlike, gesondheidsvoedsel, essensile olies en aftreksels uit Afrika aan plaaslike en internasionale markte. Invoerders van bestanddele vir die voedselbedryf (insluitend Ajinomotogeurversterkers) Vervaardigers van smaakmiddels vir die voedselbedryf

Produsent/uitvoerder

Maccallum & Associates SA (Edms) Bpk Tel. 011 234 8470 Faks 011 234 8474 McCormick South Africa (Edms) Bpk Tel. 011 315 6530 Faks 011 315 6538 Millbrook Distribution Tel. 016 366 7014 Tel. 034 952 1615 www.millbrook.co.za Molo Africa Tel. 021 883 8064 www.moloafrica.com

n Webgebaseerde besigheid wat met suiwer, onverwerkte essensile olies handel dryf Vervaardiger van smaak- en geurmiddels vir die bedryf Vervaardigers en verspreider van voedselgeursels en voedselprodukte Verskaffer van voedselbestanddele en voedselvervaardigingstoerusting

Verskaffers van essensile vetsure en koudgeperste olies, insluitend ekstra suiwer klapperolie. Boerdery met essensile en basisoliegewasse en die produksie van olies.

630

Morgenster Estate Tel. 021 852 1738 www.morgenster.co.za. Mystic Mountain Tel. 083 953 8010 www.puressentialoils.co.za Naturoba Skincare Tel. 011 705 1607 Sel. 082 927 9629 Parceval Pharmaceuticals Tel. 021 873 3895 www.parceval.co.za Pico-Gro Tel. 011 314 1029 erikao@telkomsa.net www.pico-gro.co.za Ruah Tel. 018 451 0033 www.ruah.co.za Sensetek CC Tel. 011 607 4944 mikec@sensetek.biz Sensient Colors South Africa (Edms) Bpk Tel. 011 462 7150 dershanaj@sa-sensient.co.za Sharon Bolel Chemical Marketing Tel. 011 454 5400/1 www.sharonbolel.co.za SOIL Tel. 031 201 2778 www.soil.co.za Sunspray Food Ingredients (Edms) Bpk Tel. 011 474 2490 www.sunspray.co.za Symrise (Edms) Bpk Tel. 011 921 5911 www.symrise.com Talborne Organics Tel. 011 954 5763 www.talborne.co.za The Lavender Company Tel/faks 033 234 4741 Sel. 082 825 9243

Morgenster se ekstra suiwer olyfolie is koudgeperste, natuurlike olie sonder enige bymiddels of preserveermiddels en is nie gefiltreer of geraffineer nie. Produsent

8. Internasionale sakeomgewing
International Organisation of the Flavour Industry (IOFI) www.iofi. org The International Fragrance Association (IFRA) www.ifraorg.org International Federation of Essential Oils and Aroma Trades (IFEAT) www.ifeat.org.uk Die waarde van die essensile-oliebedryf word wreldwyd op ongeveer $10-billion (R68 miljard) bereken. Die belangrikste mark vir essensile olies is die smaak- en geurmiddelbedryf, wat aan vervaardigers van koeldrank, voedsel, kosmetiekware, toiletware en parfuum die smake en geure verskaf wat hierdie produkte gebruik. Hierdie kommersile markte vereis betroubare verskaffers wat gehalteprodukte op n deurlopende basis teen kompeterende pryse kan verskaf. Die Verenigde State van Amerika is die enkel grootste verbruiker en invoerder. China, Iran en die VSA is die grootste produsente. In die totale wreldmark is Afrika se aandeel minder as 1%. Die VSA het tussen 1996 en 2005 essensile olies ter waarde van $42 miljoen uit Afrikalande suid van die Sahara ingevoer (FAS, USDA, 2005). Dit is n bewys van die potensiaal wat daar is vir essensile olies uit Afrika bestaan indien die produsente aan streeks- en wreldwye essensileoliemarkte se vereistes vir gehalte en hoeveelheid kan voldoen. Essensile olies kwalifiseer volgens die AGOA-wet vir belastingvrye toegang tot die VSA. Sommige produsente waarsku egter dat dit n moeilike mark is om te betree.
Bron: Buffalo City Info; A presentation at an ASNAPP conference in Cape Town 2006 - Ramu Govindasamy and Venkata Puduri; Rutgers University, USA; Robin Learmonth

Jojoba-velsorgprodukte suiwer Suid-Afrikaanse vervaardig.

word uit Jojoba-neute

Vervaardiger van kruie-, homeopatiese en natuurlike medisyne Grootmaatproduksie essensile olies van kruie en

Producer and Manufacturer of range of essential oil Products Verskaffer van geur-olies en natuurlike essensile olies uit Charabot Invoerder en verskaffer van kleursel aan die voedsel-, kosmetiek en farmaseutiese bedryf Verskaffer van grondstowwe aan die smaakmiddel-, geurmiddel-, kosmetiek-, voedsel-, en farmaseutiese bedryf Organiese produksie van essensile olies Vervaardiger van Spray Dried Food Ingredients

9. Inheemse essensile olies


Landelike gemeenskappe oes dikwels inheemse plante wild, f op hulle eie grond f in die veld van n naburige boer. Die benutting van inheemse plantmateriaal kan landelike ontwikkeling bevorder, en n paar nuwe verbouingsprojekte word onderneem met die oog op langtermynvolhoubaarheid van hierdie bedrywe en om landelike gemeenskappe in staat te stel om welvaart uit hul inheemse kennis te skep. Prominente maatskappye wat hierby betrokke is, is Grassroots Natural Products en Cape Nature (die verbouing van boegoe). Ander belowende inheemse olies is: Artemisia afra. Leonotis leonurus, Eriocephalus sp., Lippia sp., Salvia sp.,Helichrysum sp., Cymbopogon validus, Coleonema sp., Tarchonanthus camphoratus, Arthrixia sp. E-pos saeopa@gmail.com vir meer inligting oor marktendense.

Vervaardiger van pikante en soet smaakmiddels, verskaffer van oleoharse, geurmiddels en kosmetiek Betrokke by die LNR en die WNNR se projekte vir essensile olies en werkverskaffing Produsent en vervaardiger van n reeks essensile-olieprodukte

7. Plaaslike sakeomgewing
Tipiese gebruike van essensile olies: Homeopatiese medisyne Lekkers Aromaterapie Farmasuetiese produkte Parfuum Nie-toksiese insekdoders Vlekverwyderaars Skoonmaakmateriaal

10. Ander groente-olies


Essensile olies verdamp wanneer dit met lug in aanraking kom, en hulle het dikwels ook n baie sterk geur. Dit is die grootste verskil tussen essensile en groenteolies (bv. sonneblom- of canola-olie). Sien die hoofstuk oor Graan en Oliesade vir meer inligting oor die rolspelers in oliesaadgewasse (bv. die Oil & Protein Seed Development Trust).

n Wye verskeidenheid produsente verbou essensile-olie-gewasse dit sluit kommersile en opkomende boere in; boere wat alternatiewe gewasse ondersoek; ko-operasieboere en gemeenskapsprojekte; asook die kothuisbedryf. Die tegnologie vir die uitpersing en distillering van olie in redelik toeganklik en maklik om te gebruik. Markinligting is een van die belangrikste aspekte - vind voor planttyd uit wat die kopers ten opsigte van gehalte en hoeveelhede verwag. Dit bepaal hoeveel van wat aangeplant moet word en watter tipe distillasie gebruik moet word. Dit is n groeiende mark maar kan baie risikos inhou indien alle aspekte van die markvereistes nie in aanmerking geneem word nie.

Druiwepitolie
Olie wat gepers word uit druiwepitte wat druiweprodusente weggooi, is n moontlike nismark. Nes olyfolie, bied die produk verskeie herskeppende en gesondheidseienskappe. Goedkoper druiwepitolie word uit Europa ingevoer, maar dit is nie koudgepers nie, is geraffineer en bevat dus nie dieselfde gesondheidsvoordele nie. Die boerderybedryf by 054 332 2382 is by die tipe besigheid betrokke. Toegevoegde waarde: Druiwepitte word in n hamermeul verpoeier en in 150g-sakkies as behandeling teen jig verpak.

631

Maroela-olie
Suiwer maroela-olie word met n natuurlike pers- en filtrasieproses uit vars rou sade gepers. Vir baie jare het vroue in die landelike gebiede in Afrika die sade van die maroela oopgebreek om die waardevolle pitte te kry waaruit die olie gemaak word. Tradisionele gebruike sluit die volgende in: gebakte sade as geurmiddel in voedsel, as natuurlike preserveermiddel vir vleis en om n mens se vel sag te maak. Stuur n e-pos aan die administrasie van Marula Natural Products (MNP) oor geleenthede om dit te verbou by epos: mnp@lantic.net

11. Inligting vir opkomende boere


Agribesigheid in Volhoubare Natuurlike Afrikaplantprodukte (ASNAPP) Tel. 021 808 2918 info@asnapp.org www.asnapp.org ASNAPP is n organisasie sonder winsoogmerk wat help om suksesvolle Afrika-agribesighede in die natuurlikeplant-sektor te skep en ontwikkel. Die sektor bied volop geleenthede vir opkomende entrepreneurs en kleinskaalse verskaffers regoor die kontinent, gegewe Afrika se omvangryke botaniese erfenis en toenemende wreldwye vraag na natuurlike en organiese produkte. Die ASNAPP-span is in vyf lande werksaam, naamlik Suid-Afrika, Ghana, Rwanda, Senegal en Zambi waar 25 agri-ondernemings meer as 2 000 kleinskaalse natuurlikeplantverskaffers verteenwoordig. Die maatskaplike en ekonomiese impak van hierdie bedrywighede is verreikend as daar in gedagte gehou word dat elke produsent n gesin van gemiddeld ses lede onderhou. BioAfrica Tel. 016 342 3118 / 082 534 4807 www.bioafrica.co.za BioAfrica werk met boere en gemeenskappe wat oor genoeg grond beskik om voldoende essensile olies te kweek, oes en produseer. Boere betaal n prys vir elke ha wat deur BioAfrica aangeplant word. Dit sluit die volle dienspakket in (korrekte mengsel en verskeidenheid saad, die korrekte planttoerusting, die regte bemesting en die verskaffing van inligting wat die boere help om n sukses te maak). BioAfrica het die mark vir essensile olies en neem die verantwoordelikheid vir die verspreiding, vervoer en verkope van die voltooide produkte. Vind besonderhede oor Biomox Pharmaceuticals en Buchu Moon onder opskrif 6. Elsenburg Training Centre Mnr. F Marais Tel. 021 808 5329 Lees oor die Gauteng Economic Development Agency (GEDA) onder opskrif 6. Lees oor Goedgedacht Trust se plaaswerkerprogram by www. goedgedachttrust.org.za. KARWIL Consultancy Willie Alberts 072 929 7080 Navorsing en opleiding oor essensile olies, medisinale planten bedrysfgewasse en landbou-advies vir SAEOPA. Ontwikkel opleidingsmateriaal en sakeplanne vir die bedryf. Kyk Pico-Gro advertensie, bl. 627 Winrock International Tel. 035 450 3110 Essential Oils Project Steven Jacobson 076 515 4955 sjacobson@winrock.org Hulle lei boere op en mentor hulle, en bring hulle dan in aanraking met bemarkers en verwerkers. Die oogmerk is om n lewensvatbare waardekettings in KwaZulu-Natal te vestig. WNNR Tel. 012 841 3295 Faks 012 349 1153 Die WNNR is betrokke by projekte, veral landelike-ontwikkelingsprojekte, in die Oos-Kaap, KwaZulu-Natal en Limpopo, met loodsprojekte in die Kalahari en Vrystaat. Dankie aan Michael Gristwood (SAAFFI) en Karen Swanepoel (SAEOPA) vir terugvoering oor die konsephoofstuk.

Olyfolie
Om meer oor geleenthede in di verband uit te vind, kontak die SA Olyfbedryfvereniging (SA Olive Industry Association). Skakel 021 870 2900 of besoek www.saolive.co.za. Die Member of SA Olive sel waarwordg akkurate etikettering as ekstra suiwer olyfolie en dat die produk aan internasionale riglyne, soos in die SA Olive Code of Conduct bepaal, voldoen. Die produsent moet voorbeelde van die olie aan n geakkrediteerde laboratorium indien vir chemiese ontleding, asook aan die SA Olive organoleptiese paneel vir smaaktoetste om te bevestig dat die olie geen gebreke toon nie. Webtuiste sluit in www.olivessouthafrica.com Your one stop webpage for top South African Olives, Extra Virgin Olive Oil [etc] www.olivesource.com Inligting oor olyfolie en olyfolieprodukte www.olivematters.com www.olivebusiness.com www.internationaloliveoil.org International Olive Oil Council Navorsing en opleiding LNR Infruitec-Nietvoorbij Mnr. Carlo Costa Tel. 021 809 3100 costac@arc.agric.za www.arc.agric.za

Sitrusolie
Sitrusolie word geproduseer as n neweproduk van die sitrusvrugte- en varsvrugtesapmark. Suid-Afrika is n netto uitvoerder van suurlemoenolies (net soos van vars vrugte). Die vernaamste produsente is Associated Fruit Producers, Valor Ko-op, Granor Passi, Onderberg Verwerkings Ko-op, Magalies Ko-op en Letaba Ko-op. n Groot persentasie van die produksie word deur Teubes vir verdere verwerking en fraksionering aangekoop, terwyl die res uitgevoer word. Die sitrusgeure word algemeen in die koeldrankbedryf gebruik, soos Coca Cola. Suurlemoenolie word ook in parfuum gebruik, waar dit die top-geurnoot verskaf. Kontak Clive Teubes by 011 793 1207 of cliveteubes@global.com, Karen Swanepoel by 082 785 8700 of saeopa@gmail.com of een van die rolspelers wat hierbo genoem word vir meer inligting oor sitrusolie.

Ander koudgeperste olies


Avokado-, makadamia-, druiwepit en kremetartolie word ook in Suid-Afrika geproduseer. Inligting oor die verbouing, markte en rolspelers is beskikbaar by saeopa@gmail.com of skakel Karen by 082 785 8700

632

Waardetoevoeging en landbouverwerking

SA Fruit & Vegetable Canners Export Council (Safvcec) Tel. 021 8711308/9 info@safvca.co.za www.safvca.co.za Safvcec werk saam met sy susterorganisasie, die Suid-Afrikaanse Vrugte- en Groente-Inmakersvereniging. Hierdie sektor dek uitvoerprodukte wat ingemaak, gepreserveer of andersins uit vrugte, groente en ander verwante landbouprodukte verwerk word. Safvcec is n vrywillige groep bedryfslede met die missie om sy lede se uitvoerbelange te beskerm en te bevorder en hulle sinergistiese dienste van waarde te verskaf. Safvcec kordineer die volgende aktiwiteite van sy lede: skakel met, en help die Departement van Handel en Nywerheid en die Department van Landbou met, aangeleenthede wat verband hou met internasionale handel soos marktoegang, tariewe en nietariefbelemmerings fasiliteer lede se deelname en/of verteenwoordig lede by uitgesoekte internasionale handelskoue en handelsendings verteenwoordig en dien die belange van sy lede op verskeie forums wat met uitvoer- en internasionale handelsaangeleenthede verband hou behartig tegniese aangeleenthede betreffende uitvoere soos produkgehalte, voedselveiligheid, regulasies betreffende verpakking, etikettering en gradering van ingemaaktevrugte- en groenteprodukte, blik/tinplaat-spesifikasies, ensovoorts kordineer uitvoerstudies en markverwante navorsing verskaf n administrasiediens betreffende bedryfs-/uitvoerverwante inisiatiewe Die belangrikste doelwit van Safvcec is om die bestaande uitvoerbedryf te beskerm en te handhaaf en om vanaf hierdie handhaafbare platform toekomstige uitvoergroei deur die volgende te genereer: verbetering van mededingendheid en winsgewendheid ontwikkeling van nuwe produkte en markte verbetering van marktoegang implementering van deurlopende reklame- en bemarkingsaktiwiteit Inmaakvrugteprodusentevereniging (CFPA) Tel. 021 872 1401 inmaak@mweb.co.za www.canningfruit.co.za Die Inmaakvrugtprodusentevereniging is n vrywillige vereniging van inmaakvrugteboere in die Wes- en Oos-Kaapse streke. Die vereniging het ten doel om die appelkoos-, peer- en perskekwekers te help en namens hulle op te tree. Hulle bied die volgende dienste: graderingsregulasies met betrekking tot die gradering van vars appelkose, taaipitperskes en pere wat vir verwerking in n fabriek bestem is die bepaling van sproei-aanbevelings vir maksimum-residuperke die hantering van monsters vir residu-analise plantverbetering

Inmaak en preservering
1. Oorsig
Die drie vernaamste sektore van hierdie bedryf wat produkte dek wat ingemaak, gepreserveer of andersins verwerk is uit vrugte, groente en tamaties en ander verwante produkte is die volgende: Sagtevrugte: Kom voor in die Wes-Kaap. Sluit in produkte soos ingelegde vrugte, vrugte in plastiekbekertjies, vrugtepurees, vrugtekonsentrate en konfyte wat uit dieselfde grondstofbasis vervaardig is. Pynappels: Kom voor in die Oos-Kaap. Sluit in produkte soos ingelegde pynappels, pynappelpurees en pynappelkonsentrate. Tamaties en vrugte: Kom in verskeie dele van die land voor. Sluit in produkte soos ingemaakte groentes, tamaties, pulp, purees, pastas, souse, smere en smaakmiddels. Grondstowwe word van ongeveer 1 500 plase verkry, en ongeveer 600 000 ton vars vrugte, tamaties en groente word jaarliks verwerk om goedere met n markwaarde van meer as ZAR 5 miljard te lewer. Hierdie produkte is beroemd vir hulle ho standaarde en word vervaardig in produksiefasiliteite wat wreldklasvervaardigingspraktyke in volle voldoening aan beide produkgehalte en voedselveiligheidsertifikasies aangeneem het. Die bogenoemde en die natuurlike hoedanighede van die Suid-Afrikaanse grondstowwe dit wil s kleur, tekstuur en smaak maak hierdie produkte as sommige van die bestes ter wreld. Ten einde streng gehaltestandaarde vir uitvoerprodukte te handhaaf voer inmakers hulle eie voortdurende aanlyn-gehalte-inspeksie uit. Ook bestaan daar derdepartyinspeksie wat namens die Departement Landbou, Bosbou en Visserye deur die uitvoerbeheerraad vir bederfbare produkte uitgevoer word. Terwyl die grootste gedeelte van die tamatie- en groenteprodukte plaaslik bemark word, word ongeveer 85% van ingelegde/gepreserveerde sagtevrugte- en pynappelprodukte na meer as 40 lande in Europa, die VerreOoste, Noord- Amerika, Suid-Amerika, die Midde-Ooste, Australasi en Afrika uitgevoer.
Bron: Die SA Vrugte- en Groente-Inmakersvereniging (SA Fruit and Vegetable Canners Association Safvca)

2. Verenigings wat betrokke is


SA Vrugte- en Groente-Inmakersvereniging (Safvca) Tel. 021 871 1308/9 info@safvca.co.za www.safvca.co.za Hierdie vereniging is n vrywillige groep vrugte-en-groente-inmaak/ verwerkings-bedryfslede met die missie om die lede se belange te beskerm en te bevorder en hulle sinergistiese dienste van waarde te verskaf. Die lede het byna 12 000 fabriekswerkers en 532 administratiewe en verkoopspersoneel in regstreekse diens. Hierdie vereniging verteenwoordig die meeste van die vernaamste voedselinmaakmaatskappye in Suid-Afrika. Die produkte wat gelewer word sluit die handelsmerkleiers in ingemaakte-vrugte, ingemaakte-groente, sopen sous- en smaakmiddelkategorie in. Baie kleiner verwerkers en inmakers word ook deur die Vereniging verteenwoordig.

3. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Direktoraat Voedselveiligheid en Gehalteversekering Tel. 012 319 7306 DFSQA@daff.gov.za Perishable Products Export Control Board (PPECB) Tel. 021 930 1134 www.ppecb.com

633

Daar is inspekteurs van die Perishable Products Export Control Board by elke inmaakfabriek om te verseker dat Suid-Afrikaanse uitvoere van ingemaaktevrugte- en ingemaaktegroenteprodukte aan voorgeskrewe regulasies voldoen. Die kontakbesonderhede van alle streekkantore word op die webtuiste aangee. Die besonderhede van die verantwoordelike persoon wat met inmaakinspeksies te doen het word ook gegee.

Daar is ook ander pulp/puree-verwerkers. Hulle kontakbesonderhede kan by Safvcec verkry word.

Belangrike pynappel-inmakers en -verwerkers


Summerpride Tel. 043 731 1770 www.summerpride.co.za Swazican deel vam die Rhodes Food Group

4. Onderrig en opleiding
Navorsing vir die vars produksie van inmaakvrugte word aan universiteite en die LNR gekontrakteer. LNR-Infruitec-Nietvoorbij Tel. 021 809 3100 Opleidingskursusse word aangebied in vrugtedrankwerkwinkels (met inbegrip van selfdoen-praktiese sessies) na-oes-hantering van vars vrugte enige ander kursusse met betrekking tot inmaak- en konfytproduksie indien daar voldoende aanvraag daarna is Inmaakmaatskappye bied hulle personeel leerlingskappe en HACCPopleiding. Die betrokke maatskappye doen ook navorsing ondersoek nuwe produkte en variteite. Cape Peninsula University of Technology (CPUT) Food Technology Tel. 021 959 6276 dolleyl@cput.ac.za www.cput.ac.za FoodBev SETA Tel. 011 253 7300 Faks 011 253 7333 www.foodbev.co.za Die Sektorale Onderwys- en Opleidingsowerheid (SOOO) (Sector Education and Training Authority - SETA) is vir die fasilitering van onderwys en opleiding in die voedsel- en drankvervaardigingsektor verantwoordelik. SAPO Trust Tel. 021 887 6823 www.saplant.co.za n Spesialisplantverbeteringsorganisasie wat deur die sagtevrugtekwekers deur middel van die Sagtevrugteprodusentetrust, die Inmaakvrugtekwekersvereniging en die Drovrugtetegniesedienste besit word. Stellenbosch Universiteit Departement voedselwetenskap Tel. 021 808 3578 voedsel@sun.ac.za B.Sc.-graad in Voedselwetenskappe (vierjarige kursus)

Belangrike groente- en tamatie-inmakers en -verwerkers


Deemsters Tel. 051 933 2368 Denny Tel. 011 278 4600 www.denny.co.za Tiger Brands Tel. 021 970 4100 nassos.martalas@tigerbrands.com Rhodes Food Group Tel. 021 870 4000 www.rhodesfoodgroup.com

Daar is ook byna 30 ander groente-inmakers wie se kontakbesonderhede by Safvcec verkry kan word.

Blikkiesmakers
Nampak Divfood www.nampak.co.za Carnaud Metal Box www.crowncork.com

6. Die plaaslike besigheidsomgewing


Die vrugte-inmaakbedryf het het ernstige finansile terugslae gely, hoofsaaklik omdat die Suid-Afrikaanse geldeenheid versterk het. Om dit te te werk en mededingendheid te verbeter het die bedryf begin met suksesvolle interne rasionaliseringsprogramme begin en ook n onafhanklike waardekettingont ledingstudie laat doen wat aan die Departement van Handel en Nywerheid voorgel is, Dit het daartoe gelei dat n taakspan saamgestel is wat die besigheids- en die arbeidsektor, die gemeenskap en die regering verteenwoordig om n besigheidsplan voor te berei deur van die waardekettingsontledingsmodel gebruik te maak. Daar word veral daarop gekonsentreer om n handhaafbare platform vir die bedryf se groei en mededingendheid oor die kort- en die langtermyn te skep. Die besigheidsplan wat deur die leierskapsgroep aanvaar is, konsentreer op die volgende: verbetering van toegang tot die mark ontwikkeling van produkte en markte toenemene mededingendheid transformasie Verdere inligting kan van die SA Vrugte- en Groente-Inmakersvereniging verkry word, Bronne vir hierdie hoofstuk: die genoemde webtuistes en die SA Vrugteen Groente-Inmakersvereniging.

5. Rolspelers
Die Safvca verteenwoordig die meeste van die vernaamste voedselinmaakmaatskappye in Suid-Afrika. Die produkte wat geproduseer word sluit in die handelsmerkleiers in ingemaakte vrugte en groente, sopen souskategorie. Baie kleiner verwerkers en inmakers word ook deur die vereniging verteenwoordig.

Belangrike sagtevrugte-inmakers en -verwerkers


Langeberg & Ashton Foods Tel. 021 970 4100 www.tigerbrands.co.za Rhodes Food Group Tel. 021 870 4000 www.rhodesfoodgroup.com Del Monte Foods South Africa Tel. 023 230 1061 www.delmonte.com Boland Pulp Tel. 021 873 3165

634

Waardetoevoeging en landbouverwerking

wildbedryf wat op privaatgrond in Suid-Afrika plaasgevind het, word deur baie beskou as een van die wondere van bewaring in die wreld. Die dryfveer agter die hele proses was die markaanvraag van jagters met n begeerte om wild te jag. Volgens navorsing word soveel as 60% van die totale inkomste van die kommersile wildbedryf deur jag gegenereer. Benewens die sowat 200 000 plaaslike jagters wat jaggebiede in die land jaarliks besoek, moet besteding deur die talle buitelanders wat die land besoek in berekening gebring word. Die geld wat jagters bereid is om te betaal vir trofe, ontspanningsaktiwiteite en vleis, gee lewenskrag aan n enorme bedryf met n total waarde wat geraam word op meer as R7 miljard. Jag was die hoeksteen van bewaringsontwikkeling in die twintigste eeu, en dit lewer steeds die belangrikste bydrae tot bewaring aan die begin van die 21e eeu. Jag is n buitengewone vorm van volhoubare gebruik van bronne wat reeds bewys het dat dit belangegroepe skep wat bewaringsinisiatiewe stimuleer en operasionele inkomste genereer vir bewaringsbegrotings; derhalwe is dit een van die vernaamste dryfvere van bewaring. Mens kan nie anders as om trots te wees op die bydrae wat jagters en jag oor baie jare aan bewaring gemaak het nie. Ons moet n beroep op jagters doen om met trots te jag en om steeds voort te bou aan n erfenis. As jagters het ons n verantwoordelikheid om ons rol in die natuur te vervul. Jagters vorm n noodsaaklike deel van bewaring, soos dit uitgedruk word in die slagspreuk van die Konfederasie van Jagverenigings van Suid-Afrika (CHASA): GEEN JAG GEEN WILDLEWE NIE.
Bron: Aangepas uit n bydrae tot hierdie projek wat deur professor Pieter van Niekerk van die Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit aan and CHASA gestuur is.

Jag
Raadpleeg ook die hoofstukke oor wildboerdery, en oor Volwild, Watervols en Ander Pluimvee.

1. Oorsig
Inligting oor jag, byvoorbeeld regulasies en prosedures, is beskikbaar by die volgende webtuistes www.professionalhunters.co.za en www.sahunt.co.za. Jag was deel van ons land se geskiedenis van die vroegste tye. Met die koms van die Europers het n nuwe tydperk aangebreek, en het wildgetalle begin kwyn as gevolg van die gebruik van moderne wapens en die kommersile vraag na vleis, horings, tande en velle, in so n mate dat verskeie spesies uitgesterf het. Gelukkig is die situasie uiteindelik onder beheer gebring toe besorgde groepe stappe begin doen het om die oorblywende dierelewe te bewaar. Dit was jagters wat die leiding in di proses geneem het, en hulle was ook verantwoordelik vir die vestiging van die eerste bewaringsorganisasies in Suid-Afrika. Die bekoring van die jag vir die moderne jagter is die ervarings wat met n jagtog gepaard gaan die verlustiging in die buitelewe, die kans om te ontsnap van die rustelose kom en gaan van die stadslewe, die samesyn met vriende, en natuurlik die opwinding van die jag self. Gereguleerde jag as sportsoort het nie die bedreiging of uitwissing van n enkele spesie veroorsaak nie. In teendeel, die geld wat deur jagters bestee en bygedra word, betaal vir wildbeskerming. Die moderne jagter is n ware konserveerder wat glo aan die wyse gebruik van hulpbronne tot voordeel van die hele gemeenskap. In die tweede helfte van die twintigste eeu is n nuwe model vir wildbestuur op privaatgrond in SuidAfrika ontwikkel. Grondliggend aan hierdie model was die beginsels van die private besit van wild en toereikende omheining om die diere in te kamp. Die kommersile wildbedryf op privaatgrond het klein begin in Suid-Afrika, maar het sedertdien bly ontwikkel. Baie boere het landbougrond in wildplase omskep om voordeel te trek uit die winste wat deur die groeiende wildbedryf gebied word. Sommige dele van die land is omskep in lappieskomberse met wildplase wat deur ho heinings afgekamp is, en wildgetalle het oor die afgelope veertig jaar eksponensieel toegeneem. Op plekke waar bepaalde wildsoorte nie meer voorgekom het nie, het plaaseienaars wild van elders oorgeplaas om troppe op hul plase te vestig en aan te vul. S is nie alleen die getal diere vermeerder nie, maar ook die diversiteit van spesies op privaatgrond. Die omwenteling in die

2. Verenigings wat betrokke is


Konfederasie van Jagverenigings van Suid-Afrika (CHASA) www.chasa.co.za Bestuurder: Rory OMoore Nasionale Voorsitter: Pieter van Niekerk Sekretaris: Jokl le Roux Tel/faks 041 922 5600 chasa@telkomsa.net Tel. 082 461 7522 pieter.vanniekerk@nmmu.ac.za Tel/faks 041 922 7618 ecgma@telkomsa.net

CHASA is n oorkoepelende liggaam vir alle jagverenigings in Suid-Afrika; dit funksioneer as n sentrale gespreksforum en spreekbuis wat op nasionale vlak namens die jagbedryf in Suid-Afrika kan funksioneer. Liggame wat by CHASA geaffilieer is: African Gamebird Research and Development Trust (AGRED) Tel. 083 445 2685 www.agred.com Amatola Hunters Association Tel. 043 781 9226 amahunt@lantic.net Big Bore Association Southern Africa Tel. 073 219 9278 www. bigbore.org Bushveld Hunters Association Tel. 015 516 1431 www.bushveldhunters. co.za Bosveld Wapen en Ammunisie Vereniging Tel. 014 743 1171 bwav@telkomsa.net Clay Target Shooting Association of Southern Africa (CTSASA) Tel. 086 111 4581 www.ctsasa.co.za Free State Hunters Association Tel. 051 436 1774 www.fshunters. co.za Handgun Hunters Association of Southern Africa Tel. 082 416 6558 handgunhunter@gmail.com Kalahari Hunters Association Tel/faks 053 712 2711 kjv@lantic.net KwaZulu-Natal Hunting & Conservation Association Tel. 031 709 3904 www.kznhunters.co.za Northern Cape Hunters Association Tel/faks 053 831 1480 nk.jagters@absamail.co.za East Cape Game Management Association Tel/faks 041 922 7618 ecgma@global.co.za Problem Animal Control Association of South Africa Tel. 011 462 1050 neil@tech-unlimited.co.za SA Bowhunters Association (SABA) www.sabowhunters.co.za Suid-Kaap Jagters- en Bewaringsvereniging Tel/faks: 044 696 6269 suidkaapjagters@xsinet.co.za

635

Ander geaffilieerdes is die African Bowhunting Organisation, Border Hunting Club, Highveld Hunters Association, Cape Hunters Association, North West Hunters Association, SA Hunting Rifle Shooting Association, SA Sport and Hunting Federation en die South African Falconry Association (SAFA). International Council for Game and Wildlife Conservation (CIC) Suid-Afrikaanse Delegasie Tel. 082 552 6603 gary@prismeb.co.za www.cic-wildlife.org Die CIC verenig lidlande (meesal verteenwoordig deur die ministerie verantwoordelik vir die bestuur en bewaring van wildlewe), universiteite, organisasies wat by jag betrokke is, asook individue soos privaatlede en wetenskaplike deskundiges uit meer as tagtig lande. CHASA, PHASA, SAH&GCA en WRSA is almal ledeverenigings van die Suid-Afrikaanse CICdelegasie. Professionele jagtersvereniging (PHASA) Tel/faks 012 667 2048/9 phasa@pixie.co.za www.professionalhunters.co.za PHASA verteenwoordig die professionele jagters van SuidAfrika wat, volgens wet, by alle jagtogte deur buitelandse jagters aanwesig moet wees. Di liggaam is die grootste vereniging van beroepsjagters ter wreld. Die Suid-Afrikaanse taksidermiese bedryf word deur twee liggame gedien, die Taksidermiese Vereniging van Suid-Afrika the Taxidermy Association of Southern Africa (TASA) en die Commercial Taxidermists and Game Skin Tanners of South Africa (CTGSTSA). TASA verteenwoordig die sogenaamde kleiner taksidermiste, terwyl CTGSTSA die sogenaamde groter taksidermiste verteenwoordig. Die twee groepe het elk ongeveer 50% van die mark. Besoek www.t-a-s-a.co.za of skakel 034 370 1136 om meer te wete te kom van TASA. Besonderhede van CTGSTSA is beskikbaar op www.professionalhunters.co.za. Wildlife Ranching SA is die amptelike woordvoerder vir wildboere. Nadere besonderhede is beskikbaar in die hoofstuk getitel Game, en by die webtuiste www. wrsa.co.za. The Wildlife Translocation Association (WTA) Tel. 016 341 2534 www.wta.org.za

3. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


U kan wetgewing rakende jag op webtuistes vind wat in hierdie hoofstuk genoem is, byvoorbeeld. www.chasa.co.za en www.sahunt.co.za Die nasionale departemente van Landbou, Bosbou en Vissery (DLBV/ DAFF) en Waterwese en Omgewingsake (DWO/DWEA) is betekenisvolle rolspelers in die wild- en jagsektore. Terwyl die DBLV/DAFF leiding gee aan landbouproduksie, wat wildboerdery insluit, is die Departement van Waterwese en Omgewingsake verantwoordelik vir die bewaring van die omgewing en speel dit n allerbelangrike rol by die aanwending van hulpbronne, soos blyk uit die aanstelling van n paneel deskundiges wat belas is om die Departement van raad te bedien aangaande gepaste norme en standaarde vir beide professionele jag, en jag as sportsoort.

4. Publikasies en webtuistes
Raadpleeg ook hierdie opskrif in die hoofstuk oor wildboerdery. Raadpleeg die verslag oor die ondersoek om geleenthede te identifiseer en probleme aan te spreek ten opsigte van volhoubare groei en ontwikkeling van wildboerdery in Suid-Afrika NAMCnavorsingsverslag 2006-03. Skakelpersoon: schalkb@namc.co.za Skryf aan Victor Musetha (VictorMu@daff.gov.za) of Keith Ramsay (keithr@daff.gov.za) vir die publikasie, Wildlife Ranching in South Africa, in July 2008 gepubliseer deur die Department van Landbou. Besoek www.wildlifehunt.co.za of skakel 012 348 5550 vir die maandelikse publikasie, Game & Hunt. Nog n tydskrif is SA Hunter/ Jagter. Skakel 012 808 2148 of besoek www.sahunt.co.za vir inligting oor laasgenoemde. Besoek www.zimbibooks.com. African Indaba is n gratis twee-maandelikse e-nuusbrief vir jagterbewaringsgesindes en mense wat belangstel in insentief-gedrewe bewaring van Afrika se natuurlike wilde hulpbronne. Lees African Indaba aanlyn op www.africanindaba.co.za, bel 011 883 2299 of skryf aan Gerhard@muskwa.co.za. African Indaba word per pos versprei deur die CIC die Internasionale Raad vir die Bewaring van Wild en Wildlewe (International Council for Game and Wildlife Conservation) en di liggaam se kommissie vir tropiese wild. Vir nadere inligting oor die CIC raadpleeg www.cic-wildlife.org. Meer inligting oor jag in Suid-Afrika is beskikbaar in die referaat Hunting in South Africa: Facts, Opportunities and Risks. U kan dit aflaai by www.africanindaba.co.za. Daar vind u ook besonderhede oor die boek The hunter and the fence deur Gerhard R Damm. Rowland Ward is n wreldbekende handelsmerk in produkte vir safarijag, sport en buitelewe-bedrywighede. Dit bedien klinte wreldwyd deur die vervaardiging en verspreiding van lees- en kykstof, klerasie en bybehore van uitmuntende gehalte, vanaf hul webtuiste www. rowlandward.com en van kantore in die VSA en Suid-Afrika. Skakel 011 646 9888 of skryf aan info@rowlandward.com. Besoek die webtuistes van die rolspelers wat in hierdie hoofstuk genoem is. Die webtuiste www.chasa.co.za, onder andere, het talle skakels met jaggroepe, owerhede, bewaringsliggame en ander instansies.

The WTA is n vrywillige vereniging van professionele wildvangers en verwante rolspelers, en het lede uit SA Jagters- en beide die private en die openbare wildbewaringsvereniging sektore. Die wildvangbedryf in (SAHGCA) Suid-Afrika het n jaarlikse omset Tel. 0861 SAHUNT (724 868) admin@sahunt.co.za van heelwat meer as R100 miljoen www.sahunt.co.za en is n betekenisvolle werkskepper. WTA-lede vang jaarliks sowat 130 Die doelwitte van hierdie 000 wildsdiere. vereniging sluit in die bevordering van volhoubare gebruik, wat Ander belangegroepe voortvloei uit die oortuiging dat jag gesien moet word as die betekenisvolle verbruik van n Die Nasionale Dierebeskermhernubare hulpbron, en voorts om ingsvereniging (DBV) die owerhede te ondersteun in die Eenheid vir Wildlewe stryd teen onetiese en onwettige Tel. 011 907 3590/1/2 www.nspca.co.za jag. Die vereniging se webtuiste bevat belangrike inligting oor sake soos jaglisensies, jaggeleenthede, proklamasies rakende jag, en gelyste en beskermde spesies. South African Predator Breeders Association Tel. 053 927 4974 www.sapredators.co.za Die doel van hierdie liggaam is om die belange van telers en jagters van roofdiere wat in gevangeskap geteel word te kordineer en bevorder, en op nasionale en internasionale vlak te verteenwoordig. Terwyl jag as bedryf as sodanig bevraagteken kan word, het die Dierebeskermingsvereniging groot belang by die welsyn van jagdiere voor die jag, wat spruit uit die feit dat diere aangehou word op plekke wat vreemd is aan hul natuurlike habitat, waar probleme kan ontstaan met lae of swak weerstand teen infeksies, interne en eksterne parasite en voedingsprobleme. Ander probleme kan voortspruit uit die omstandighede waarin diere aangehou word, en die vervoer en verkoop van wild.

5. Maatskappye wat betrokke is


U vind meer inligting oor maatskappye wat by die bedryf betrokke is by die webtuiste www.professionalhunters.co.za, asook by die webtuistes wat genoem word in die gedeeltes oor CHASA, PHASA en SAHA.

Ons dank aan prof. Pieter van Niekerk vir sy bydrae

636

637

Waardetoevoeging en landbouverwerking

Landbouverwerking
Raadpleeg ook die ander hoofstukke in hierdie afdeling.

1. Oorsig
Landbouverwerking is die proses of aktiwiteit wat vervaardigers onderneem om primre (onverwerkte) landbouprodukte in verbruikbare kommoditeite om te skakel. Die landbouverwerkings-/voedselverwerkingsbedryf bestaan uit verskeie subsektore: vleisverwerking; suiwelprodukte; preservering van voedsel en groente; graanmeulprodukte; suikermeulens en raffinaderye; wyn; vrugtesappe; bier; kakao, sjokolade en suikerverwante produkte; bakkeryprodukte; voorbereide dierevoedsel; ander voedselprodukte, byvoorbeeld stysel en styselprodukte, babakos, skyfies, bakpoeier, gis, smaakmiddels, mosterd, asyn, eetbare sout, en die verwerking en verpakking van tee en koffie. Ander produkte is tabak, essensile olies en leer. Geld kan in die voedselketting gemaak word, maar in n mindere mate op die produsentevlak waar marges al hoe meer onder druk kom. Daar is voorstelle aan boere gemaak om meer betrokke te raak by aktiwiteite wat anderkant die plaashek voorkom. Die verwerking van vars produkte en die vervoer daarvan na verbruikers kan byvoorbeeld n groter inkomste verseker. Om hierdie rede behoort die metodologie/tegnologie, toerusting asook die maatskappye en organisasies wat in hierdie afdeling bespreek word, vir u van belang te wees.

2. Verenigings wat betrokke is


Landboubesigheidskamer (LBK) Tel. 012 349 1315 / 082 441 2308 www.agbiz.co.za Suid-Afrikaanse Nasionale Verbruikersunie (Sancu) Tel. 012 428 7122 www.sancu.co.za

Consumer Goods Council of SA South African Association for Food Science and Technology Tel. 011 789 4885 (SAAFoST) www.cgcsa.co.za Tel. 012 346 2091 Federation of Food Processors www.saafost.org.za Hamish McBain (president) hamish.mcbain@tigerbrands.com Suid-Afrikaanse Landbouverwerkersvereniging (SAAPA) Tel. 012 663 1660 South African Chamber of Commerce and Industry Gebruik die skakel op www. (SACCI) grainmilling.org.za Tel. 011 446 3800 www.sacci.org.za Die landbouverwerkingseenhede by die Departement van Handel en Nywerheid het kontak met die volgende instansies: ABI (Amalgamated Beverage Industries) Tel. 011 719 1400 www.abi. co.za AFMA (Veevoervervaardigersvereniging) Tel. 012 663 9097 www. afma.co.za AMIESA (Association of Meat Importers and Exporters) Tel. 031 767 5740 www.amiesa.co.za Agri SA Tel. 012 663 9935 www.agrisa.co.za DFPT (Deciduous Fruit Producers Trust) Tel. 021 870 2900 www.dfpt. co.za Fair Trade SA Tel. 021 448 8911 www.fairtrade.org.za GMA (Grocery Manufacture Association) Tel. 011 886 3008/9 Graan SA Tel. 056 515 2145 www.graansa.co.za Inmaakvrugteprodusentevereniging Tel. 021 872 1501 www. canningfruit.co.za

Kamer van Bakwese Tel. 012 663 1600/2 www.sacb.co.za MPO (Melkprodusente-organisasie) Tel. 012 843 5698 www. dairyconnect.co.za Melk SA Tel. 012 460 7312 www.dairysa.co.za NAACAM (Nasionale Vereniging vir Motorvoertuigonderdelevervaard igers) Tel. 011 392 4060/011 392 5784 www.naacam.co.za NAMC (Nasionale Landboubemarkingsraad) Tel. 012 341 1115 www. namc.co.za Meulenaarskamer Tel. 012 663 1660 www.grainmilling.org.za Namibia Management Services Tel. 012 346 2160 NNS (Nasionale Navorsingstigting) Tel. 012 481 4000 www.nrf.ac.za Ontwikkelingsbank van Suider-Afrika Tel. 011 313 3911 www.dbsa. org Papiervervaardigersvereniging van SA Tel. 011 803 5063 www.pamsa. co.za PPECB (Perishable Products Export Control Board) Tel. 021 930 1134 www.ppecb.com Red Meat Industry Forum (RMIF) Tel. 012 667 1189 www.redmeatsa. co.za SA Suikerrietkwekersvereniging Tel. 031 508 7200 www.sacanegrowers. co.za SACFA (SA Crocodile Farming Association) Tel. 012 807 4100 www. sacfa.co.za SA Sitrusverwerkersvereniging Tel. 015 307 4222 SA Voerkraalvereniging Tel. 012 667 1189 www.safeedlot.co.za SA Blomuitvoerraad Tel. 011 692 4237 www.saflower.co.za SAFGA (SA Blomkwekersvereniging)Tel. 011 692 4237 www.saflower. co.za SAFLEC (SA Skoeisel- en Leeruitvoerraad) Tel. 031 701 4206 www. saflec.co.za SA Vrugte- en Groente-inmaakvereniging Tel. 021 871 1308/9 www. safvca.co.za SA Fruit and Vegetable Exporters Council Tel. 021 871 1308 SAGIS (SA Graan-inligtingsdiens) Tel. 012 523 1400 SA Varkprodusentevereniging Tel. 012 361 3920 www.sapork.com SA Port Producers Association Tel. 044 213 3326 SA Pluimveevereniging Tel. 011 795 2051/2 www.sapoultry.co.za SA Subtropical Fruit Growers Association (Subtrop) Tel. 015 307 1031 www.subtrop.net SASA (SA Suikervereniging) Tel. 031 508 7000 www.sasa.org.za SA Suikermeulenaars Tel. 031 508 7300 SA Tafeldruiweprodusentevereniging (SATGI)Tel. 021 872 1438 www. satgi.co.za SA Wynbedryfsraad Tel. 021 886 8992 www.winecouncil.co.za Suid-Afrikaanse wynbedryftrust Tel. 021 889 8101 www.sawit.co.za Swaziland Sugar Association info@ssa.co.za www.ssa.co.sz Tekstielfederasie Tel. 011 454 2342 www.texfed.co.za Tabakinstituut van SA Tel. 021 421 0011 www.tobaccosa.co.za TSB (Transvaal Suiker Ltd) Tel. 013 791 1000 www.tsb.co.za Volstruisbesigheidskamer Tel. 044 272 3336 www.saobc.co.za Wetenskaplike en Nywerheidsnavorsingsraad (WNNR ) Tel. 012 841 2911 www.csir.co.za WOSA (Wines of South Africa) Tel. 021 883 3860 www.wosa.co.za Die ander oorkoepelende instansies kan gevind word in die ander hoofstukke oor landbouverwerking.

3. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Die besonderhede van al die direktorate verskyn op www.daff.gov.za

Direktoraat Voedselveiligheid en Gehalteversekering Tel. 012 319 7306 DFSQA@daff.gov.za Direktoraat Bemarking Tel. 012 319 8455 DM@daff.gov.za

Direktoraat Landbouprodukinspeksiedienste Tel. 012 319 6100 DAPIS@daff.gov.za

638

639

640

Alle sake-operateurs van wetsgereguleerde landbouprodukte van plantaardige oorsprong wat vir uitvoer bedoel is, moet by die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye geregistreer word. Die doel van hierdie registrasie is om te verseker dat produsente, pakkers, verwerkers en vraghanteerders voldoen aan internasionale vereistes vir opspoorbaarheid. Die volgende voedselsake-operateurs is verplig om so gou moontlik te registreer: landbouproduksie-eenhede (veral groente- en teekwekers, plase, pakhuise, koelinrigtings, verwerkingsaanlegte ens.), vervoeroperateurs (vragmotors en ander vragvervoerders, seehawens en lughaweterminale) en silos. Vragmotors en trekkers met sleepwaens wat vrugte, groente of graan van plase na pakhuise of silos vervoer hoef nie individueel by die departement geregistreer te wees indien die produsent die eienaar van die vragmotor of trekker is nie. Daar kan van voedselsake-operateurs verwag word om aan die volgende opspoorbaarheidsvereistes te voldoen. Hulle moet die opspoorbaarheid van voedselprodukte in alle fases van produksie, verpakking, hantering en verspreiding verseker in staat wees om enige persoon of verskaffer te identifiseer wat voedselprodukte aan hulle gelewer het (of enige stof wat bedoel is vir of wat volgens verwagting vir die produksie of verwerking van hierdie voedsel gebruik kan word) oor stelsels en prosedures beskik vir die identifisering van ander ondernemings aan wie hul voedselprodukte verskaf is verseker dat voldoende prosedures daargestel is om voedselprodukte uit die handel te kan onttrek waar sodanige voedselprodukte n ernstige gesondheidsrisiko vir die verbruikers inhou onmiddellik voedselprodukte wat gedentifiseer is as voedselprodukte wat n ernstige gesondheidsrisiko vir die verbruikers inhou uit die handel onttrek onmiddellik die uitvoerende beampte van sodanige onttrekking in kennis stel minstens twee jaar lank rekord hou van die vermelde inligting, asook enige ander relevante inligting by die Departement van Landbou, Bosbou en Visserye geregistreer wees as n voedselbesigheidsoperateur Vir meer inligting oor die registrasieproses kan u in verbinding tree met: Neil Erasmus Billy Makhafola Hanlie Wessels Tel. 012 319 6027 neile@daff.gov.za Tel. 012 319 6023 billym@daff.gov.za Tel. 012 319 6058 hanliew@daff.gov.za Verwerkte produkte Groente en graan Vars vrugte

sektor hou verband met die identifisering en uitskakeling van struikelblokke wat sektorontwikkeling tehou. In hierdie konteks word dit gedoen deur die aanwending van elke middel binne regstreekse beheer van die regering, soos wetgewing, regulasies en strategiese rigtinggewing. Die primre rol van hierdie eenheid is dus om leiding te gee in die ontwikkeling en implementering van sektorstrategie of programme in die landbouverwerkingsektor. Departement van Gesondheid Tel. 012 312 0000 www.doh.gov.za GMO-raad p.a. Die Registrateur Tel. 012 319 6382 GillianC@daff.gov.za Mededingingskommissie Tel. 012 394 3332 www.compcom.co.za Die Wysigingswet op Mededinging 2009 hou belangrike implikasies in vir direkteure en topbestuur. Die Wet maak voorsiening daarvoor dat individue wat veroorsaak dat maatskappye in kartelbedrywighede deelneem persoonlik daarvoor aanspreeklik gehou word en krimineel toerekenbaar is. Soek die dokument op die webtuiste www. thedti.gov.za of www.agbiz.co.za.

4. Opleiding en navorsing
LNR Infruitec-Nietvoorbij Tel. 021 809 3100 www.arc.agric.za Opleidingskursusse word aangebied in na-oes-hantering van vars vrugte, vrugtedrankies, toevoeging van waarde tot drovrugte, vrugteverwerking en konfytvervaardiging. LNR Instituut vir Landbou-ingenieurswese Tel. 012 842 4000 www.arc.agric.za LNR-ILI-opleiding en navorsing oor plaasverwerking toerusting, infrastruktuur, publikasies, raad, ens. Die provinsiale landboudepartemente in samewerking met die landboukolleges bied n verskeidenheid waardetoevoegende opleidingskursusse aan. Die volgende verskyn op die lys wat deur die KwaZulu-Natalse landboudepartement se opleidingskollege by Cedara aan hierdie projek gestuur is: Perskeverwerking Tamatieverwerking Grondboontjieverwerking Suiwelverwerking Sojaverwerking Konfytvervaardiging Gesondheid en voedselveiligheid

Ander:
Die Ondernemings- en Bedryfsontwikkelingsafdeling (EIDD) van die Departement van Handel en Nywerheid (DHN): Landbouverwerking Agro Processing I Imameleng Mothebe Tel. 012 394 1160 imamelengm@thedti.gov.za www.thedti.gov.za Agro Processing 2 Tshifhiwa Madima Tel. 012 394 1149 tshifhiwam@thedti.gov.za www.thedti.gov.za

Nog voorbeelde sluit in Fort Cox College (tegnologie-opleiding wat waarde toevoeg), Grootfontein (vleisprosessering), Tsolo College (bak van brood, rolletjies en botterbroodjies). Almal bied ook opleiding in bemarkingskonsepte. Die Lowveld Agricultural College en die provinsiale regering van Mpumalanga se Mpumalanga Food Technology Centre open in die middel van 2010. Die lys landboukolleges verskyn in die hoofstuk oor landbou-onderwys en -opleiding. Kaapse Skiereiland Universiteit vir Tegnologie (CPUT) www.cput.ac.za Departement Verbruikerswetenskap voedsel en voeding Tel. 021 460 3176 jacksonv@cput.ac.za FoodBev SOOO Tel. 011 253 7300 www.foodbev.co.za FOODBEV is die Sektorale Onderwys- en Opleidingsowerheid (SOOO) wat verantwoordelik is vir die fasilitering van onderwys en opleiding in die voedsel-en-drankvervaardigingsektor, wat volgens aktiwiteite verder verdeel word in die volgende kamers om voorsiening te maak vir n meer presiese diens aan ons lasgewers: Departement Voedseltegnologie Tel. 021 959 6276 dolleyl@cput.ac.za

EIDD, n afdeling van die Departement van Handel en Nywerheid (DHN), is verantwoordelik vir die voorsiening van leierskap in die ontwikkeling van bedryfs- en ondernemingsbeleid en -strategie wat n instaatstellende omgewing skep vir mededinging, billikheid en gelykheid, asook groei en werkskepping. Die Departement se Landbouverwerkingseenheid val onder die Ondernemings- en Bedryfsontwikkelingsafdeling (Enterprise and Industry Development Division EIDD). Landbouverwerking is een van die sektore wat onder die EIDD val. Die Landbouverwerkingseenheid ontwerp en implementeer programme vir ontwikkeling in die landbouverwerkingsektor ter ondersteuning van die DHN se gentegreerde vervaardigingstrategie en die regering se mikro-ekonomiese hervormingstrategie. Ontwikkeling in di

641

642

643

Kamer vir Gebak, Graankos, Banketgebak en Versnaperinge Drankkamer Suiwelkamer Kamer vir Produkte vir Voedselvervaardiging Kamer vir Verwerkte en Gepreserveerde Vleis, Vis, Vrugte en Groente skappe (learnerships) en vaardigheidsprogramme nasionaal aanbied. Stellenbosch Universiteit Departement Voedselwetenskap Tel. 021 808 3578 www.sun.ac.za

6. Maatskappye wat betrokke is


Die hoofstukke oor landbouverwerking bevat besonderhede oor die verskillende verenigings en maatskappye wat by landbouverwerking betrokke is. Besonderhede oor die Buyers Guide en die Food & Beverage Reportergids is onder die vorige opskrif aangegee. Verwys ook na die SAVVoT-webtuiste waar die besonderhede van n aantal konsultante gegee word. Besoek www.saafost.org.za.

Dairy Cheret Tel. 011 314 8618 Faks 011 314 8619 SESTO Tel. 011 280 8660 www.sesto.co.za SAKO -geakkrediteerde opleidingverskaffer wat leerlingUniversiteit van die Vrystaat www.ufs.ac.za Sentrum vir Volhoubare Landbou en Landelike Ontwikkeling Tel. 051 401 2163 groenei@ufs.ac.za Universiteit van Pretoria www.up.ac.za Sentrum vir Voeding Tel. 012 420 6030 andre.oelofse@up.ac.za Departement Verbruikerswetenskap Tel. 012 420 2853 Consumer.science@up.ac.za

Finansies en dienste
Agri-Africa Consultants Tel. 021 886 6826 / 082 950 9294 Faks 086 684 6143 / 086 670 7439 info@agri-africa.co.za www.agri-africa.co.za Caryki Consulting Tel. 051 436 6281 / 082 456 0396 caryki@iburst.co.za Die vestiging, ontwikkeling en bestuur van landboubesigheid, voedselverwerking en waardetoevoeging is gebiede waarop hierdie konsultante hulp verleen. DIGIVU D.A. Harcourt 082 451 0148 dave@digivu.co.za www.digivu.co.za FIRI Consulting Tel. 021 949 3004 www.firi.co.za GPB Consulting Tel. 021 852 7811 www.consultgpb.co.za Industrial Development Corporation (IDC) Die voedsel-, drank en landboubedrywe Tel. 011 269 3000 www.idc.co.za Ondersteuning word hoofsaaklik gegee vir tuinbou-aktiwiteite, veral di met n verwerkingselement

Departement van Mikrobiese, Biochemiese en Voedselbiotegnologie Tel. 051 401 2729 www.uovs.ac.za/biotech

Departement Voedselwetenskap Tel. 012 420 3239 Amanda.minnaar@up.ac.za

5. Publikasies en webtuistes
Intekenaars op Food & Beverage Reporter het toegang tot n aanlynsoekgids. Hulle ontvang ook die Food & Beverage Reporter aanlyn. Skakel 011 880 3682 of besoek www.developtechnology.com. The Buyers Guide is n jaarlikse gids met n opgawe van verwerkingsmiddels, geurmiddels, bestanddele, antimikrobiese agense, kleurmiddels, bewerkingsagense, voedsel- en drankverwerkingsmiddels, en ander hulpmiddels. Skakel 021 671 1389 of 011 835 2631. Milk & Juice is n tydskrif wat daarop gemik is om melk- en sapverwerkers in te lig en te bemagtig sodat hulle hul besighede goed kan bestuur. Die tydskrif is n lid van die Restaurantvereniging van Suid-Afrika en dien as n skakel tussen die voedselverskaffer (verwerker) en die voedselverkoper. Skakel 012 843 5702 of besoek www.mjretail.co.za Die LNR-ILI het n aantal publikasies wat handel oor plaasverwerking. Kontak hulle by 012 842 4000. Buitelandse inligting vir die kleinskaalse landbouverwerker www. digivu.co.za/page/2/?s=business+manual of soek na die besigheidsgids of n produk op die webtuiste. Dave Harcourt bied raadgewende dienste aan oor landbouverwerking. J.A. Evans: Frozen Food Science & Technology, Wiley Blackwell (uitgewer). Bestel hierdie boek op www.wiley.com . Maatskappye wat verwerkingstoerusting verkoop, stel dikwels handleidings en publikasies beskikbaar waarin die tegnologie en/of die sakegeleenthede wat op di toerusting betrekking het, uiteengesit word. www.hospitalityforum.co.za is n unieke inligtingsblad oor hulpbronne vir die onthaalbedryf. www.ifama.org International Food and Agribusiness Management Association Soek vir gesertifiseerde Halaal-handelsake op www.sanha.org.za Webtuiste van Indi se Ministry of Food Processing Industries http:// mofpi.nic.in

Invest North West Tel. 014 594 2570 Landbouverwerkingkonsultering/ www.inw.org.za raadgewing/inligtingswerk MBB Services International Tel: 021 887 1026 Exhibition Management www.mbb.co.za Services Tel. 011 783 7250 Na-oes-waardetoevoeging en Faks 011 783 7269 verwerking www.exhibitionsafrica.co.za Africas Big Seven (wat in Midrand plaasvind) inkorporeer Agri-Food, Food Tech Africa, Interbake Africa, Food Biz Africa, Retail Trade Exhibition, Retail Solutions Africa en IFMA Africa. Van Der Vyver Transport Tel. 021 981 0300 Faks 021 981 0652 Koelvervoer en algemene vervoer

Toerusting
Agrex Milling Tel. 031 584 6250 www.agrexmilling.co.za Anderson Engineering Tel. 033 387 1544/5/6 www.andersoneng.co.za

Mededingende kleinmeulenaarste BioAfrica Tel. 082 534 4807 gnologie www.bioafrica.co.za African Micro Mills (Edms) Bpk Tegnologie vir groeiers Tel. 031 584 6250 www.africanmicromills.com Buckle Packaging and Hul teikenmark kan strek vanaf Engineering boere/koperatiewe/landlelike Tel. 011 613 8024 gemeenskappe wat waarde tot www.bucklepack.co.za hul oeste wil voeg en stedelike/ landelike entrepreneurs wat die Buhler Group groeiende stapelvoedselbedryf Tel. 011 801 3500 wil betree tot spesialiste in www.buhlergroup.com die voedsel-en-drankbedryf wat gespesialiseerde gemaalde Buhler is n internasionale leier op die gebied van die verskaffing produkte vir hul produksiereekse van ingenieursoplossings vir die van voedselhappies, pasta, beskuit verwerkingsbedryf, veral vir die en brood vereis. meulenaars- en voedselbedrywe.

644

Crown National Tel. 011 201 9100 www.crownnational.co.za

HG Molenaar & Co Tel. 011 578 0940 www.hgmolenaar.co.za

Donaldson Filtration Solutions Vervaardiger en verskaffer van Tel. 011 997 6000 toerusting Tel. 021 930 3882 www.donaldson.co.za Heat And Control Tel. 021 948 5934 Steriele toestande kan die JeffR@heatandcontrol.co.za bemarkingspotensiaal van bederfbare voedsel verhoog. Oplossings vir voedselverwerking Voedsel wat maklik bederf, soos suiwelprodukte, kan n John F Marshall langer raklewe geniet, wat die Tel. 011 842 7100 moontlikheid inhou van nuwe jfm@veracruz.co.za markte asook laer produkverlies. www.johnfmarshall.co.za Donaldson se prosesfiltrasie voorsien die voedselen Verwerkingstelsels vir landboudrankbedryf reeds sedert 1972 produkte (grondboontjie van filtrasieprodukte van gehalte. bottermeulens, saadafdoppers, tenks vir die kook van konfyt Elite Fibre ens); bakkerystelsels (deegvorms, Tel. 021 551 9390 deegmengers ens.); vrugte- en mwatters@elitefibre.co.za groenteverpulpers en -drors; vloeistofverpakkingsmasjiene; koudDie vervaardiging van gensuleerde persstelsels vir olie-onttrekking. vragmotorbakke. Die bak word volgens u spesifikasies gebou vir Macadams Baking Systems die vervoer van vleiskarkasse, Tel. 021 907 1000 roomys en alle vars en bevrore www.macadams.co.za produkte. Facet Engineering Tel. 011 769 1168 www.facetengineering.co.za Flexicon Tel. 041 453 1871 sales@flexicon.co.za Vervoer van vastestowwe losmaatPlaaslike en internasionale vervaardiging van oonde Metal Tank Industries Tel. 011 968 2260 www.metaltankindustries.com Houers en verwerkingstoerusting

Entreshar Tel. 011 791 3591 gillian@entreshar.co.za Foodcorp www.foodcorp.co.za Godrich Flour Mills Tel. 013 932 0155 Granor Passi Tel. 015 298 6000 GWK Douglas Tel. 053 298 8200 www.gwk.co.za Heinz Foods SA Tel. 021 870 5700 Hudson & Knight Tel. 011 898 5300 International Fine Ingredients Tel. 011 888 6613 www.ifi-sa.com Kraft Food Tel. 011 603 4400 www.kraft.com Magaliesberg Citrus Tel. 012 256 9000 www.magaliescitrus.co.za McCain Foods (SA) Tel. 011 856 6000 www.mccain.co.za National Brands Tel. 011 707 7000 www.avi.co.za Nestl (SA) (Pty) Ltd Tel. 011 889 6000 www.nestle.co.za Parmalat Tel. 021 809 1400 www.parmalat.co.za Pioneer Foods Tel. 021 807 5100 www.pioneerfoods.co.za Premier Foods Tel. 011 565 4300 www.premierfoods.com Progress Milling Tel. 015 297 3452 www.progress-milling.co.za Rainbow Farms Tel. 031 242 8500 www.rainbowchicken.co.za Rudolf Wild Tel. 011 783 1130 www.wild.de SAB Miller Tel. 011 407 1700 www.sabreweries.com Senwes Limited Tel. 018 464 7800 www.senwes.co.za Sharon Bolel Tel. 011 454 5400/1 www.sharonbolel.co.za Snackquip Tel. 011 965 0582 Tiger Brands Tel. 011 840 4000 www.tigerbrands.com Tongaat Hulett Starch Tel. 011 458 5000 www.tongaathulettstarch. co.za Unilever Tel. 011 823 4838 www.unilever.com Unique Flavours and Fragrances Tel. 012 644 0334 www.uniqueflavours. co.za

7. Plaaslike sakeomgewing
U kan die dokument Trends in the Agricultural Sector op www.daff.gov. za vind. Daar bestaan verskeie beleggings en verkrygingsgeleenthede in die landbousektor wat die verwerking en uitvoer van vars produkte betref. Talle geleenthede blyk byvoorbeeld uit die besonderhede hieronder.
Bedryf Vrugte, neute en groente Opsomming geleenthede van bestaande bedrywighede en

Benewens die ander hoofstukke oor landbouverwerking, kan hoofstukke soos Graanopberging en hantering en Landboukonsultante ook van hulp wees. Onthou dat rolspelers soos die LNR, die WNNR en Eskom se landboutak (sien hoofstuk oor energie) ook kan help met waardetoevoegingsaktiwiteite.

Algemeen
AFGRI Tel. 012 643 800 www.afgri.co.za African Aloe Tel. 044 752 1588 www.africanaloe.co.za Associated Fruit Processors Tel. 021 859 7090 Astral Foods Tel. 012 990 8260 www.astralfoods.com Anchor Yeast Tel. 011 248 8200 www.anchor.co.za Brenner Mills Tel. 0861 100 2010 www.brenmill.co.za British American Tobacco Tel. 021 888 3500 www.bat.com Cape Fruit Processors Tel. 013 790 3015 Clover Tel. 011 471 1400 www.clover.co.za Crown National Tel. 011 201 9100 www.crownnational.co.za Danisco Tel. 011 608 6760 www.danisco.com Dannhauser Malt Tel. 034 621 2661 Dewfresh Tel. 011 736 7738 www.dewfresh.co.za

Sagtevrugte (appels, pere, pruime, nektariens, druiwe, perskes) Sitrus (lemoene, losskil-nartjies, pomelos) Subtropies (avokadopere, pynappels, mangos) Inheems (maroelas) Ingemaak (perskes) Groente, jonggroente Neute (makadamias, kasjoe, pistasie (opkomend) Vrugtebasis Vonkel, rakstabiel Potensiaal vir die ontwikkeling van groentesappe Potensiaal vir die ontwikkeling van verkoelde konsentrate

Sappe

Wyn

Rooi (Cabernet Sauvignon, Pinotage, Shiraz, Merlot, versnitte) Wit (Sauvignon Blanc, Chardonnay, Chenin Blanc)

645

Vleis

Tradisioneel (lam, bees, vark) Eksoties (volstruis, koedoe, springbok, krokodil) Howaardesnitte Verwerkte en waardetoegevoegde vleis Langlewesuiwelprodukte Melkkonsentrate Melkpoeier Waardetoevoeging (spesiale kaas, jogurt, vla, gegeurde melkprodukte)

8. Internasionale sakeomgewing
Strate soos prof. Herman van Schalkwyk en NG Meyer het daarop gewys dat subsidiestelsels in die ontwikkelde wreld dit moeilik maak om mee te ding op die gebied van landbouproduksie, wat beteken dat ons toenemend moet fokus op die hele waardeketting en veral op waardetoevoegende landboubedrywe. Hier het ons n mededingende voordeel en dis hier dat ons die grootste ontwikkelingsimpak kan maak. Besoek www.agra-net.com die voorste inligtingspesialis oor landbouen voedselbeleid, asook markte en handel. In die VK gebaseer. Global Industry Analysts (GIA), n Amerikaanse navorsingsmaatskappy, het verskeie verslae oor navorsingsprojekte in die voedsel-endrankbedryf gepubliseer. Elke verslag het ten doel om omvattende insig te bied in n produk se huidige markscenario, faktore wat die mark benvloed, groei-aandrywers en die vernaamste uitdagings. Die verslae fokus ook op onlangse navorsings- en ontwikkelingsaktiwiteite en die strategiese korporatiewe aktiwiteite van groot markdeelnemers. Die verslae kan gelees word op www.strategyr.com. Ons dank aan prof. Minnaar (Universiteit van Pretoria) en Tshifhiwa Madima (Departement van Handel en Nywerheid) vir hul terugvoering oor die konsephoofstuk

Suiwel

Visserye en akwakultuur

Gevestigde visserye (stokvis, tongvis en monnik, pelsers, makriel, kreef, tuna, geelstert, inkvis, garnale en perlemoen) Varswater-akwakultuur (mossels, oesters, forel en foreleiers, baber, karp, koi) Seewaterkultuur (perlemoen, garnale, salm (opkomend), seevinvis (ontwikkelend)

Aansporings Verskeie aansporings is beskikbaar vir kwalifiserende beleggings. Die aansporings wat die algemeenste gebruik word, word op die DHNwebtuiste gelys. Verskeie konsultante spesialiseer in hulp aan ondernemers wat van hierdie aansporings gebruik wil maak. Guy Taylor by BEESA is een voorbeeld. Hy kan bereik word by 086 111 2098 of by guy@beesa.co.za .
Bron: DHN-webtuiste www.dti.gov.za/publications/agroprocessing

646

Waardetoevoeging en landbouverwerking

5. Publikasies en webtuistes
Shoes and Views Tel. 031 209 7505 tony@svmag.co.za www.svmag.co.za n Tweemaandelikse tydskrif word gepubliseer. n Gids word elke jaar in Juniemaand gepubliseer. Die ISTT webwerf, www.tanschool.co.za is noodsaaklike leesstof vir enigiemnad in die leer- en huidbedryf. Kieslysopsies bevat n lys van chemikalie wat gebruik word om leer te maak, n terminologiewoordeboek, lyste tydskrifte oor leer en n lys verbandhoudende webtuistes. Skakels na internasionale liggame, webtuistes en besonderhede oor publikasies in die VK en VSA is daar beskikbaar. www.leathercouncil.org Die webtuiste van die International Council of Tanners n bepalende internasionale webtuiste.

Leer
1. Oorsig
Die leerbedryf bestaan al vir duisende jare sedert die mens begin het om diere te jag. Daar is in feitlik elke land n leerlooiery van die een of ander aard. Huide en velle is neweprodukte van die vleisbedryf en daarom is die aanbod nie van die vraag na leer afhanklik nie, maar van die vraag na vleis. Leer word in die motor-, skoeisel-, meubel-, klere-, leergoedere- en eksotieseleersektore (bv. volstruis) gebruik. Ongelooide huide en velle word plaaslik verkoop of per kontrak deur die belangrikste velhandelaars (Pelts Products, African Hide, Springbok Trading, ens.) na oorsese kopers uitgevoer. Dieselfde geld vir natblou huide en gepekelde skaapvelle. Afgewerkte leer skoeisel word deur die betrokke looierye direk aan die vervaardigende klante (skoeisel- en leergoederefabrieke) bemark. Sommige looierye voer uit gewoonlik deur buitelandse agente in die betrokke markte, en in toenemende mate deur maatskappye wat skoeisel vir groot Europese kettingwinkels soos Next en Marks & Spencer opspoor. Afgewerkte leer motorbedryf: soos hierbo beskryf na die oorspronkliketoerustingvervaardigers (Original Equipment Manufacturers [OEMs]) vir gestikte sitplekoortreksels of vir gesnyde vorms (monteerstelle) vir uitvoer. Baie min leer vir meubels word plaaslike vervaardig die meeste van hierdie leer word uit Itali ingevoer.

6. Maatskappye wat betrokke is


African Hide Trading Tel. 041 405 7000 Apeco Tel. 031 705 1668 www.apeco.co.za Asgisa Eastern Cape Tel. 043 735 1673 http://asgisa-ec.co.za Bader Bop Tel. 012 797 7100 info@bader.co.za Camexo SA t/a Exotan Tel. 041 396 9100 www.camexo.co.za Cape Produce Company Tel. 041 484 4591 www.pelts.co.za Crafcor Hart Hides Tel. 033 398 5700 Faks 033 398 1272 EAC Tannery Tel. 016 972 8000 www.eac.co.za Era Pelles Tannery Tel. 051 653 1273 Feltex Automotive Leather Tel. 036 638 3000 www.feltex.co.za Gringo Leathers Tel. 039 685 5345 leather@gringo.co.za Hannitan Leathers Tel. 011 817 2150 www.hannitanleather.com Hidskin Tel. 011 613 6271 Horne Tanning Tel. 046 622 8174 The Ing Thing Tel. 033 343 1445 Leather from Hart Tel. 033 398 5700 Mario Levi Manufacturing Tel. 041 992 1160 Mossop-Western Leathers Tel. 021 864 9300 www.feltex.co.za Oasis Tanning Company Tel. 011 416 2270 / 88 www.oasistanning.co.za Ostriland Import Export Tel. 022 921 2177 Ostrimark Tannery Tel. 046 603 5300 www.ostrimark.co.za Pelts Products Tel. 041 461 1515 Philippe Genuine Ostrich Products Tel. 046 622 6567 / 697 7031 Prince Albert Tannery Tel. 023 541 1366/0 Rein Tanning Tel. 044 697 7031 Richard Kane Fur Skins Tel. 021 535 1122 Rotta Leathers Tel. 041 992 4887 Seton SA Tel. 011 360 7500 Springbok Trading (Pty) Ltd Tel. 041 405 7000 www.springboktrading.co.za Sutherlands Tannery Tel. 033 398 5700 Faks: 033 398 1272

2. Verenigings wat betrokke is


SA Footwear and Leather Export Council Paul Theron Tel. 031 701 4206 saflec@saflia.co.za SHALC is die liggaam wat alle www.saflec.co.za sektore van die Suid-Afrikaanse leerbedryf verteenwoordig van SA Footwear and Leather die verkryging van ongelooide velle Industries Association tot afgewerkte leer. Dit is n lid Tel. 031 701 4111 van die rooivleisbedryfforum (Red info@saflia.co.za Meat Industry Forum). Besoek www.redmeatsa.co.za Die Raad vir Velle, Huide en Leer (SHALC) Colin Gerrans gerrans@iafrica.com

3. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Direktoraat Voedselveiligheid en Gehalteversekering Tel. 012 319 7306 Die Departement van Handel en Nywerheid en die Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde (SABS) is ook betrokke. Besonderhede verskyn in die hoofstuk oor algemene landbouverwerking.

4. Opleiding en navorsing
International School of Tanning Technology (ISTT) Tel. 046 622 7310 info@tanschool.co.za www.tanschool.co.za Dit is die enigste opleidingsinstansie vir die bedryf in Suid-Afrika. Die webtuiste is informatief en bied kursusbesonderhede en raad aan. Hier vermeld ons slegs dat drie hooftipes tegniese opleiding aangebied word: sertifikaatkursusse, die Nasionale Hor Sertifikaat in Leertegnologie asook praktiese kortkursusse.

647

Karan Beef Tel. 016 342 1214 www.karanbeef.com Klein Karoo International Tel. 044 203 5100 Kolosus Automotive Leather Tel. 036 638 3000 www.feltex.co.za Kwiktan Tel. 011 662 7903 www.kwiktan.com

Swartland Tanning Co Tel. 021 873 1061 www.tanning.com Tanrite Tel. 041 992 4887 Woods Tannery Tel. 041 992 2179

land wat tussen 10 000 en 12 000 werkers in diens het. Die totale jaarlikse vervaardigingsverkope van RSA-skoeisel is ongeveer R2 miljard. Suid-Afrika voer jaarliks ongeveer 1,5 pare skoene uit. Die bedryf vir ongelooide en natblou huide floreer en is mededingend. Verskeie maatskappye koop huide en velle om plaaslik te verkoop of uit te voer, en die meeste van hulle is lede van die Raad vir Velle, Huide en Leer (SAHLC).

9. Interessanthede vir boere


Hierdie en ander inligting verskyn op die International Council of Tanners se webtuiste www.leathercouncil.org Defekte wat die gehalte van huide en velle benvloed: Voor slagting brandmerke, doringdraad, bosluise, myte, are (voedingstekort), fyn skrapies deur dorings, ensovoorts, horingskrape (skaapvelle speldeprikke deur skerp grashalms) Abattoirskade slagmerke, sleepmerke, rekmerke deur strektoerusting, kneusplekke, vertraging in bewerking (bederf/ontbinding). Die enigste wyse waarop skemas vir huidverbetering in die verlede gewerk het, is wanneer die boer besef dat dit vir hom voordelig is om sy diere sodanig te versorg dat hy huide of velle van n hor gehalte met minder merke daarop kan produseer. Die skemas berus op n opvolgstelsel waar die eindverwerker (die looiery) die oorsprong van die huide (deur die abattoir na die oorspronklike boer) kan naspeur, waar laasgenoemde die een of ander bonus ontvang vir die lewering van n dier met n huid van goeie gehalte. Sulke skemas is skaars en net effektief in gesofistikeerde ekonomie soos gedeeltes van Europa en Australi. Aantekeninge oor hoe leer gemaak word verskyn op www.tanschool. co.za. Die webtuiste bevat baie meer, bv. n woordeboek met leerterme, chemikalie wat in looiery gebruik word, velstruktuur, ensovoorts.
Bronne: SHALC, ISTT, www.tanschool.co.za, www.saflec.co.za en Gringo Leathers

n Lys SAFLEC-maatskappye (spesifiek op skoeisel gerig), verskyn op www.saflec.co.za

7. Internasionale sakeomgewing
Die grootste uitvoerders van beeshuide is die VSA en Brasili (Brasili slag jaarliks meer as 40 miljoen beeste). Indi beskik oor die grootste reserwe grondstowwe vir die maak van alle soorte leer en is besig om meer aktief in uitvoermarkte vir afgewerkte goedere soos handsakke, skoene en kleding te word. Ander lande met aansienlike hulpbronne vir huide en velle is die Europese Unie, die oud-Sowjetstate, Argentini, Uruguay, Australi, Nieu-Seeland, China, Bangladesj en Pakistan. Afrika is n klein deelnemer. Die Chinese leer en leerproduktebedryf groei die vinnigste ter wreld en berus hoofsaaklik op ingevoerde huide en leer. China maak meer as die helfte van al die skoene in die wreld. Itali het steeds die mees moderne en gesofistikeerde looierybedryf en is die belangrikste invoerder van alle soorte huide en velle. Produkontwikkeling, ontwerp en bemarking bly by en verskuif al meer na ontwikkelde lande Die meeste huide en velle kom van ontwikkelende lande, veral di wat hierdie bron nie beskerm nie Looiery en verwerking het na ontwikkelende lande verskuif. Regerings moedig hierdie bedrywe aan deur uitvoerbelasting op ongelooide en halfverwerkte huide en velle te hef Die uitvoer van afgewerkte leer en produkte het verskuif na ontwikkelende lande wat hul ongelooide voorraad beskerm. Dit dui op n verbetering van die looierytegnologie in daardie lande.

Dank aan Pierre van Niekerk (Gringo Leathers), dr Clive JacksonMoss (International School of Tanning Technology) en Paul Theron (SA Footwear and Leather Export Council) vir terugvoering oor die konsephoofstuk.

8. Plaaslike sakeomgewing
Groot hoeveelhede ongelooide en halfverwerkte huide en velle word uitgevoer en dan weer as finale produkte ingevoer. Suid-Afrika voer in werklikheid werk in die leerindustrie uit en daarom is die land nie veel meer as n kolonie van Europa en die Verre-Ooste nie. Van die 2,5 miljoen beeshuide wat jaarliks in Suid-Afrika gegenereer word, word meer as die helfte in ongelooide, onverwerkte (sout-bewerkte) vorm, of as gedeeltelik bewerkte natblou huide hoofsaaklik na Itali uitgevoer. Feitlik al die etlike miljoene skaapvelle word met die wol aan en n paar as gepekelde (ontwolde) velle hoofsaaklik na Itali en Turkye uitgevoer. Daar bestaan byna geen plaaslike produksie van afgewerkte skaapleer (vir kleding) nie. Baie min afgewerkte beesleer word direk uitgevoer die meeste (ongeveer 90%) leer vir motorbekleedsel word in die vorm van gestikte sitplekoortreksels of in stelle gesnyde panele na Europa, Australi en Kanada uitgevoer. Die skoeiselvervaardigingsbedryf in Suid-Afrika word landwyd bedryf met fabrieke hoofsaaklik in KwaZulu-Natal en die Kaap. Die KZN-gebied produseer ongeveer 60% van die skoeisel wat in die RSA vervaardig word. Die volgende grootste vervaardigingsgebied is die Wes-Kaap, gevolg deur die Oos-Kaap en Gauteng. Daar is ongeveer 120 skoeiselfabrieke in die

648

Waardetoevoeging en landbouverwerking

4. Opleiding en navorsing
Graanmeulenaarsfederasie Tel. 012 663 1660 www.grainmilling.org.za Die Graanmeulenaarsfederasie bied teoretiese opleiding deur korrespondensiekursusse in koring- en mieliemaaltegnologie aan. Hierdie federasie administreer die praktiese ambagstoets vir voornemende meulenaars en dis ook verantwoordelik vir die gevorderde kursus. Studiehulp en tegniese konsulteerdienste maak deel uit van die Graanmeulenaarsfederasie se werksaamhede. Alle kursusinligting is te vind by www.grainmilling.org.za. Suider-Afrikaanse Graanlaboratorium (SAGL) Tel. 012 349 2683 www.sagl.co.za Die SAGL is n vereniging wat kragtens Artikel 21 (vereniging sonder winsoogmerk) ingelyf is. Die Laboratorium het ISO/IEC 17025-akkreditasie en toets die gehalte van graan en oliesade op verskeie wyses. Verder doen hulle ringtoetse en verskaf laboratoriumopleiding. Die Laboratorium word erken as di graanontledingslaboratorium in Suider-Afrika en hulle doen n nasionale opname oor die gehalte van koring en mielies. Nasionale inligting kan op hulle webwerf gekry word. Die SAGL bied laboratoriumopleidingskursusse in die ontleding van sowel koring(meel) as mielie(meel). Afgesien van praktiese eendagkursusse oor die belangrikste gehalteontledings, bied die Graanlaboratorium ook n praktiese vierdagkursus aan oor al die gehalteontledings. Dit sluit n lesing oor goeie laboratoriumpraktyk en akkreditasie in. Spesiale kursusversoeke geniet gunstige oorweging. FoodBev SETA Tel. 011 253 7300 www.foodbev.co.za FoodBev is die sektorale onderwys-en-opleidingsowerheid (SETA) verantwoordelik vir onderwys en opleiding in die voedsel- en drankverva ardigingsektor. Die kamer wat op hierdie hoofstuk van toepassing is, is die bak-, graan-, fyngebak- en versnaperingskamer. Die Nasionale Meulenaarskamer is verantwoordelik vir navorsingsprojekte wat vir die bedryf van belang is. Universiteit van die Vrystaat Departement Mikrobiese, Biochemiese en Voedselbiotegnologie Prof. G. Osthoff Tel. 051 401 2216 Osthoffg@ufs.ac.za

Meulenaarsbedryf
Sien Graanberging en hantering, Mikro- en kleinmaalondernemings, Bak en ander graanverwante hoofstukke.

1. Oorsig
Die meulenaarsbedryf is die verwerkingskant van die graanbedryf. Die kernbesigheid is die maal van witmielies en koring, terwyl verwante bedrywe die bakkersbedryf, pasta, nat vermaling, dierevoer en moutery (gars en sorghum) is. Ekonomiese en ander inligting kan verkry word by www.grainmilling. org.za

2. Verenigings wat betrokke is


Graanmeulenaarsfederasie Tel. 012 663 1660 Die Graanmeulenaarsfederasie is n onderneming van die Nasionale Meulenaarskamer (NMK) wat op koring en mielies gemik is. Die NMK is n handelsvereniging wat die belange van kommersile koring- en mieliemeulenaars in Suid-Afrika verteenwoordig. Die Nasionale Meulenaarskamer (NMK) Tel. 012 663 1660 www.grainmilling.org.za Die Nasionale Meulenaarskamer bevorder en ondersteun die gemeenskaplike belange van die meulenaarsbedryf in Suid-Afrika. Dit is n handelsvereniging wat die belange van die Suid-Afrikaanse koring- en mieliemeulenaarsbedryf verteenwoordig. Lidmaatskap van die NMK is vrywillig en die lede is sowel groot voedselkonglomerate as klein entrepreneurs. Die Meulenaarskamer beheer 90% van alle koring en 65% van alle witmielies wat in Suid-Afrika gemaal word (ongeveer 5,0 miljoen ton graan per jaar). Suid-Afrikaanse Landbouverwerkersvereniging (SAAPA) Tel. 012 663 1660 SAAPA bevorder die belange van sy lede ten opsigte van internasionale handel, swart ekonomiese bemagtiging en regeringsbeleid. Lees meer hieroor in die algemene hoofstuk oor landbouverwerking.

6. Publikasies en webtuistes
Afgesien van die ander webwerwe wat in hierdie hoofstuk genoem word, sal die volgende ook van belang wees: Vereniging van Veevoervervaardigers (AFMA) www.afma.co.za Graan Suid-Afrika www.grainsa.co.za SA Graaninligtingsdiens www.sagis.org.za Nasionale Departement van Landbou www.daff.gov.za Nasionale Landboubemarkingsraad www.namc.co.za

3. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Klik op die kieslysopsie Fortification op www.grainmilling.org.za. Direktoraat Voedselveiligheid en Gehalteversekering Tel. 012 319 7306 DFSQA@daff.gov.za Soek die blaaie van Voedselveiligheid en Gehalteversekering onder die Divisions-opsie by www.daff.gov.za

Vir mielieverwante navorsingsdokumente en projekte, maak kontak met die Mielietrust by 012 333 3429 of faks 012 333 3634. Vir koringverwante navorsingsdokumente en projekte, kom in aanraking met die Wintergraantrust by 012 663 1600 of faks 012 663 1604.

649

650

6. Meulens: Mielies
Sasko Tel. 051 634 1681 (Aliwal-Noord) Tel. 036 352 3035 (Estcourt) Tel. 018 406 1500 (Klerksdorp) www.pioneerfoods.co.za Foodcorp Tel. 011 692 1610 (Nola Randfontein) Tel. 012 308 3000 (Ruto Mills Pretoria-Wes) www.ruto.co.za Premier Foods Tel. 011 565 4300 (Isando) Tel. 012 842 8000 (Waltloo) Tel. 056 216 4600 (Kroonstad) www.premierfoods.com NTK Tel. 014 719 9211 (Modimolle) Tel. 015 964 3031 (Sibasa) Tel. 015 491 9000 (Potgietersrus) www.ntk.co.za Pride Milling Company Tel. 012 663 5215 (Centurion) Tel. 017 647 1100 (Bethal) Tel. 017 811 2322 (Ermelo) Tel. 013 643 1016/93 (Ogies) Tel. 011 814 8254 (Nigel) www.pridemilling.co.za Tiger Brands Tel. 011 840 4000 (Sandton) Tel. 011 411 7000 (Randfontein) Tel. 033 397 0226 (Pietermaritzburg) www.tigerbrands.com Progress Mills Tel. 015 297 3452 (Polokwane) Tel. 013 235 2058 (Lydenburg) www.progress-milling.co.za

7. Meulens: Koring
Premier Foods Tel. 011 565 4300 (Isando) Tel. 012 803 9590 (Pretoria) Tel. 031 250 4400 (Durban) Tel. 021 448 4681 (Kaapstad) Tel. 051 873 2151 (Thaba Nchu) Tel. 016 455 1010 (Vereeniging) www.premierfoods.com Sasko Tel. 021 807 5808 (Paarl) Tel. 021 871 1160 (Paarl) Tel. 058 307 4555 (Bethlehem) Tel. 041 401 6000 (Deal Party) Tel. 011 762 5300 (Chamdor) Tel. 031 469 0451 (Mobeni) Tel. 015 293 0050 (Ladanna) Tel. 022 482 8400 (Malmesbury) www.pioneerfoods.co.za Tiger Brands Tel. 011 840 4000 (Bryanston) Tel. 011 411 7000 (Randfontein) Tel. 057 573 9300 (Henneman) Tel. 021 948 0790 (Bellville) Tel. 033 397 0226 (Pietermaritzburg) www.tigerbrands.com Foodcorp Tel. 011 549 1030 (Bryanston) Ruto Mills Tel. 012 308 3000 (Pretoria-West www.foodcorp.co.za www.ruto.co.za

KLEIN MEULENAARS
Godrich Flour Mills Tel. 013 932 0155 Citrusdal Rollermeule Tel. 022 921 2434 RC Mission Mill Tel. 054 461 1085 Oude Tol Meulens Tel. 022 461 2500 White River Mills Tel. 013 796 1706 Noordfed Tel. 018 632 5037 www.nwk.co.za OVK Tweespruit Roller Mills Tel. 051 963 0001 www.ovk.co.za Western Cape Milling Tel. 021 951 2011 Pro Flour Tel. 031 502 1416 www.proflour.co.za Target Investments Tel. 051 933 4486 Tel. 031 500 9811

KLEIN MEULENAARS
Godrich Flour Mills Tel. 013 932 0155 TWK Piet Retief Grain & Malt Tel. 017 826 2147 OVK Tweespruit Roller Mills Tel. 051 963 0001 www.ovk.co.za Noordfed Tel. 018 632 5037 www.nwk.co.za Westra Industries Tel. 053 298 2817 Empangeni Milling Tel. 035 792 9124 TWK Mkondo Mill Tel. 017 826 2147 Vaal River Milling Tel. 016 423 5395 Vlakpoort Roller Mills Tel. 017 753 1955 Bothaville Milling Tel. 056 515 1071 Circle Milling Tel. 018 771 4703 Supa Trade 10 Tel. 058 852 1122 Durban Grits Tel. 031 502 2689 www.durbangrits.co.za VKB Frankfort Mill Tel. 058 863 8226 www.vkb.co.za

8. Ander rolspelers
Klik op die Industry Suppliers-kieslysopsie by www.grainmilling.org. za Sien die hoofstuk oor graanberging en hantering vir die leweransiers van meulenaarstoerusting.

Ons bedank graag die Nasionale Meulenaarskamer vir sy waardevolle bydrae.

651

Waardetoevoeging en landbouverwerking

Ofskoon die graanbedryf toegewyd is aan die beginsel van swart ekonomiese bemagtiging in die bedryf, bly volskaalse bemagtiging een van die uitdagings wat die bedryf by alle skakels in die waardeketting konfronteeer.
Bron: Grain Milling Federation The Strategic Plan for the Grain Industry

Mikro- en kleinmaalondernemings
1. Oorsig
Mikromeulens het n kapasiteit van tot vyf ton per uur. Klein meulens is meulens met n kapasiteit van een ton of minder per uur. Syfers wat deur die Nasionale Vereniging van Mieliemeulenaars gepubliseer is, toon dat mieliemeulens in die jaar geindig April 2009, 14.6% meer gelewer het as die vorige jaar se 2.7 miljoen metriek ton. Volgens die Suider-Afrikaanse Ontwikkelingsgemeenskap (SAOG/ SADC) se beraming van voedselveiligheid vir die bemarkingsjaar 2008/09 was daar n totale surplus van graan in Suid-Afrika van 1.60 miljoen metrieke ton. Luidens n verslag van die Direktoraat van Landboustatistiek, is daar in die tydperk tussen Mei 2008 en Januarie 2009, 2.53 miljoen metrieke ton mielies deur Suid-Afrika uitgevoer, grootliks na ander lande van die Suider-Afrikaanse Ontwikkelingsgemeenskap (SAOG), naamlik Botswana, Lesotho, Mosambiek, Namibi and Zimbabwe. Daar is tans enorme moontlikhede vir groei in die maalbedryf, beide binnelands en met betrekking tot uitvoer na buurlande in die SuiderAfrikaanse Ontwikkelingsgemeenskap. Daar is genoeg ruimte vir uitbreiding binne die algemene mark vir maalprodukte as gevolg van die vraag na n groot verskeidenheid produkte in die bedryf. Weens die relatief lae aanvangs- en bedryfskoste, groot winste en n marknis vir gespesialiseerde meulenaarsprodukte, bied di bedryf n uiters haalbare en volhoubare belegging vir enige groep beleggers. Mikromeulens is besonder gepas vir boere omdat hulle alreeds oor bedryfspesifieke voordele van produk, berging en arbeid beskik. Mense in landelike omgewings, waar afgewerkte produkte dikwels weens vervoerkoste en aansienlike prysverhogings deur vervoerders en handelaars, baie duur is, kan eweneens n uitstekende produk teen laer koste en n gesonde wins lewer. Mikromeulens vir boerekoperasies in Suid-Afrika bied uitstekende geleenthede vir waardetoevoeging, verbetering van vaardighede, bevordering van landelike ekonomie en die bevordering van swart ekonomiese bemagtiging (SEB) in Suid-Afrika.

Klein of mikromeulens is n uitstekende manier of met die ontwikkeling van breedgebaseerde swart ekonomiese bemagtigingsinisiatiewe te help as gevolg van die groot opbrengste wat met relatief min aanvangskapitaal verkry kan word en die bystand wat nou geredelik beskikbaar is om voormalige beperkinge op toegang die hoof te bied.

3. Swart ekonomiese bemagtiging


Mikromeulens is as ideale ondernemings vir swart ekonomiese bemagtiging gedentifiseer. Dit is veral van belang vir groot verwerkers wat SEB-punte vir ondernemingsontwikkelings wil verwerf. Klein meulens kan talle voordele vir almal inhou aangesien die bedryf die ontwikkeling van nuwe vaardighede aanmoedig en meewerk aan die bemagtiging van gemeenskappe om selfonderhoudend te word. Die relatief lae aanvangskoste en ho opbrengste vergemaklik die snelle opwaartse inkorporering in die ekonomie. Die groter verskeidenheid opleidingsopsies en ondersteuning wat aan klein of mikromeulens beskikbaar is, bied groter beleggingsekuriteit aan mense wat die bedryf betree. Ander faktore soos minimale infrastruktuurvereistes, lae bedryfskoste, besparings op vervoer te midde van stygende brandstofpryse en die vermo om die produkreeks maklik te diversifiseer, maak die klein meulenaarsbedryf n winsgewende, haalbare en volhoubare besigheidsopsie. Een meulaanleg wat 3 metrike ton per uur kan lewer, het die potensiaal om n landelike gemeenskap maandeliks van 330 ton veevoer en 1 300 ton gehaltemieliemeel te voorsien genoeg om 150 000 mense te voed! Dieselfde projek het die potensiaal om 25 tot 30 regstreekse werkgeleenthede, en n verdere 150 onregstreekse werkgeleenthede, te skep Die koste van voedsel in die geografiese omgewing van die kleinmeulprojek kan met tot 25% verminder word.

4. Verenigings wat betrokke is


Die Nasionale Meulenaarskamer (NMK) is toeganklik vir alle meulenaars, insluitende klein en mikromeulens. Die NMK het n verteenwoordiger wat na klein en mikromeulens se belange omsien. Meer besonderhede omtrent die NMK is in die hoofstuk oor die maalbedryf beskikbaar.

2. Nasionale strategie
Omvattende ontledings en besprekings tussen belanghebbendes in die koring en mieliebedryf het in Julie 2005 n strategiedokument opgelewer waaroor alle hoofrolspelers en die regering ooreengekom het. Hieronder volg n uittreksel uit di dokument. Hoewel dit op die maalbedryf in die algemeen betrekking het, is daar nietemin n duidelike klemverskuiwing om klein en mikromeulens (KMMOs) te bevorder. Beste praktyke en standaarde waarvolgens die volgende gemeet kan word: 1) O pleiding: O ntw ikkeling van toepaslike vaardighede in alle sektore. 2) Tegnologie: Gebruik van tegnologie van w reldgehalte. Verleen bystand in die ontwikkeling van en deelname in klein, medium en mikro-ondernemings (KMMOs) in Swart Ekonomiese Bemagtiging (SEB) en ondernemings wat deur vroue besit word: 1) Verskaf tegniese en bestuurshulp. 2) O pleiding. 3) Verleen hulp met die verkryging van insette. 4) Help met logistiek en die bemarking van produkte. 5) Werk saam met die regering met die verskaffing van finansile en tegniese bystand.

5. Opleiding en navorsing
Opleiding is histories beperk tot teoretiese kursusse wat op ambagstoetse deur die Graanmeulenaarsfederasie uitgeloop het. Hierdie opleiding was hoofsaaklik bedoel vir mense wat reeds in die tradisionele maalsektore werksaam was. (Sien die hoofstuk oor die maalbedryf vir meer besonderhede, of besoek www.grainmilling.org.za.) MLG (opleiers, fasiliteerders & mentors besonderhede onder afdeling 6) is opleiers wat deur Agri-SETA en FOODBEV SETA goedgekeur is. Die kwalifikasies is prakties en teoreties gerig (www.mlg.co.za.) African Micro Mills bied bondige inleidende kursusse aan oor basiese maalpraktyke. Die kursusse is ontwerp om n kort oorsig te bied van die vaardighede wat nodig is om in die uiters kompeterende mark te slaag. Die kursusfasiliteerders het saamgespan om hul ervaring van die bedryf aan te wend om n kursus spesiaal vir hierdie sektor te ontwerp (www.africanmicromills.com). African Mill Mentors bied n reeks geleenthede aan wat leerlingskappe, adviserende en aandele-deelname insluit in die graanmeulbedryf en die basiese voedselbedryf insluit. (www.africanmicromills. com/african_ mill_mentors.htm). FoodBev is die Sektorale Onderwys- en Opleidingsowerheid (SOOO) wat verantwoordelik is vir die fasilitering van onderwys en opleiding in die voedsel-en-drankvervaardigingsektor. Bel. 011 253 7300 of besoek www.foodbev.co.za

652

6. Maatskappye wat betrokke is


ABC Africa Group Tel. 012 804 2033 www.abchansenafrica.co.za www.millingsupply.com MLG Tel. 031 502 1463 www.mlg.co.za

7. Plaaslike sakeomgewing
Africa Micro Mills het plaaslik die volgende sakegeleenthede vir klein en mikromeulens gedentifiseer:

Konsultante, fasiliteerders opleiers (deur die African Micro Mills (Edms) Bpk en Graanmeulenaarsfederasie Tel. 031 584 6250 [GMF] goedgekeur) wat www.africanmicromills.com opleidingsprogramme en mentorskapprogramme vir Bied n volledige reeks dienste entrepreneursmeulenaars aanbied. aan in die graanmaal- en basiese voedselproduksiesektore. Maximill Roller Mills Tel. 056 217 1580/1 African Mill Mentors www.maximill.co.za Tel. 031 584 6250 w w w. a f r i c a n m i c r o m i l l s . c o m / Plantkor african_mill_mentors.htm Tel. 036 468 1309 www.plantkor.co.za n Adviserende en aandeleMieliemeulens 500 kg tot 3 000 maatskappy kg per uur; meelmeulens 500 kg tot 3 000 kg per uur; voermeulens, Agrex Milling SA basiese meulens en mengers aan Tel. 031 584 6250 gerekenariseerde aanlegte; silos www.agrexmilling.co.za 500 kg tot 10 000 kg. graanhantering stoerusting, awegare (voerwurms), Buckle Packaging (Edms) Bpk hyskrane. Tel. 011 613 8024 www.bucklepack.co.za Snell Africa Tel. 056 212 2697 Saksluittegnologie www.snellafrica.co.za Drotsky Tel. 011 864 1601 www.drotsky.co.za

Graanmeulens
Plaaslike meule: Plaaslike produksiefasiliteite oral in die SuiderAfrikaanse Ontwikkelingsgemeenskap. Brouerye en Versnaperingsbedryf: Gespesialiseerde produksie van mieliegruis en ander mielieprodukte. Bakbedryf: Gespesialiseerde bekuitkoringmeelblom en produksielyne vir die vervaardiging van koekies en beskuit. Gespesialiseerde mark vir kontinentale gebak en pizza: Waardetoegevoegde 00 koekmeelblom vir hierdie groeiende sektor. Produsente van babavoedsel en ontbytgraankos: Maal van rysmeel. Drank en graanprodukte: Maal van garsmeel. Gespesialiseerde bakbedryf: Maal van rogmeel. Gespesialiseerde al-dente pasta-vervaardiging: Durum-meel/ griesmeel (semolina) vir die vervaardiging van outentieke top gehalte Italiaanse-tipe pasta. Mark vir organiese produkte: Maal van koring- en mieliemeel.

Basiese voedsel
Brood: Mikrobakkerye. Kitsbrood: Voormengsels. Noodleniging vir hongersnood en voedselprogramme: vitamienverrykte basiese voedselsoorte Gevangenisse en mynwerkers: Verlengde rakleeftyd, nie-bevrore kits voedsel. Ons dank aan Jane Higgins (African Micro Mills) vir haar bydraer

653

Waardetoevoeging en landbouverwerking

Red Meat Industry Forum (RMIF) Tel. 012 667 1189 www.redmeatsa.co.za Die RMIF verteenwoordig al die verteenwoordigende organisasie in die Suid-Afrikaanse rooivleisbedryf op nasionale vlak.

Slagpale / abattoirs
1. Oorsig
Natuurlike progressie van die lewendige dier tot die karkas tot vleis Die diere word op so n manier vervoer, afgelaai en aangehou voordat hulle geslag word dat dit onnodige lyding uitskakel. Skoon water word deurlopend voorsien. Voer word volgens behoefte voorsien na gelang van hoe lank die diere moet wag om geslag te word. Die diere word te alle tye goed behandel. Inspekteurs voer n voordoodse ondersoek uit om te bepaal of die diere gesond en gereed is om geslag te word. Siek diere word in afsondering gehou en dooie diere word op n aanvaarbare manier weggedoen, wat verbranding en denaturering kan insluit. Daar word sorg gedra dat slegs gesonde diere se vleis die verbruiker bereik. Alle diere word genspekteer om vas te stel of latente siektes teenwoordig is. Opgeleide vleisinspekteurs voer roetine-inspeksies op die karkas en afval van elke dier uit. Die karkasse asook die vleis word geklassifiseer om inligting omtrent die ouderdom van die dier en die karkas se vetdikte aan die verbruiker te verskaf. Na finale goedkeuring word die karkasse onmiddellik verkoel om te verhoed dat kieme/mikrorganismes vermeerder, en om toevallige besmetting te voorkom. Die vleis word teen n konstante temperatuur koud gehou totdat die produk die verbruiker bereik. (Dit is belangrik om nie die koue ketting te verbreek vandat die dier geslag word totdat die vleis gaargemaak en verbruik word nie.) Tydens hierdie hele proses word mense se hande gereeld gewas, instrumente gesteriliseer (gekook), en skoon beskermende klere word daagliks gedra. Alle oppervlakke wat met die vleis in aanraking kom, word daagliks skoongemaak en ontsmet. Die gesondheidsorg van werkers wat die vleis hanteer, geniet n ho prioriteit om probleme met kieme/mikrorganismes of aansteeklike siektes wat na die vleis oorgedra kan word, uit te skakel. Alles moontlik word gedoen om te seker te maak dat vleis die abattoir in n skoon, veilige, voedsame en gesonde toestand verlaat ten einde n betreklike lang raklewe te verseker.

Ander
Rolspelers in die bedryf Vereniging vir Vleisinvoerders en -uitvoerders (AMIESA) www.amiesa.co.za Federasie van Rooivleisprodusente Kontakbesonderhede Tel. 011 803 2058 Faks 011 807 5691 ceo@amiesa.co.za Dit bestaan uit die Nasionale Organisasie vir Opkomende Rooivleisprodusente (NERPO) en die Rooivleisprodusenteorganisasie (RPO) Tel. 011 601 8600 Soos vir die RMLA Tel. 011 907 3590/1/2

Vleisuitvoerders van Suid-Afrika (MESA) Meat Statutory Measure Services (MSMS) Nasionale DBV-raad: Eenheid vir Plaasdiere www.nspca.co.za Nasionale Organisasie vir Opkomende Rooivleisprodusente (NERPO) www.nerpo.org.za Nasionale Federasie van Vleishandelaars (NFMTT) Nasionale Erfenisraad www.nhc.org.za Red Meat Levy Admin (RMLA) Rooivleisprodusente-organisasie (RPO) SA Voerkraalvereniging (SAVV) www.safeedlot.co.za South African Meat Industry Company (SAMIC) www.samic.co.za Suid-Afrikaanse Nasionale Verbruikersraad www.sancu.co.za

Tel. 012 361 9127 Faks 012 361 4430

Tel. 011 646 0290 Faks 011 646 3566 Tel. 012 348 1663 / 8233 Tel. 012 348 7572 / 8457 Faks 012 361 2382 Tel. 012 348 1933 Faks 012 361 4430 Tel. 012 667 1189 Faks 012 667 1246 Tel. 012 361 4545 Faks 012 361 9837 Tel. 012 428 7122 info@sancu.co.za

2. Verenigings wat betrokke is


International Meat Quality Assurance Services (IMQAS) Tel. 012 349 1322 www.imqas.co.za IMQAS tree by n abattoir as n onafhanklike agent op om te verseker dat n veilige en gesonde produk aan die verbruiker verskaf word. Vleisinspeksies word uitgevoer en daar word toegesien dat aan alle regulasies van die Wet op Veiligheid van Vleis 40 van 2000 voldoen word. Besonderhede omtrent hierdie diens (bv. vleisinspeksie) is op IMQAS se webtuiste beskikbaar. Rooivleisabattoirvereniging (RVAV) Tel. 012 349 1237/8/9 www.rmaa.co.za Die Rooivleisabattoirvereniging (RVAV) is n verteenwoordigende forum vir abattoir-eienaars in Suid-Afrika. Die RVAV se missie is om verteenwoordiging en dienste aan die abattoir-bedryf te verskaf ten einde die hoogste standaarde vir vleisveiligheid en -gehalte tot voordeel van die bedryf en die verbruiker te verseker. Abattoir-personeel word opgelei om die higine en veiligheidstandaarde vir vleis te verbeter en in stand te hou. Die RVAV se webtuiste bevat inligting oor nuus in die bedryf, dienste wat die RVAV bied, toepaslike wetgewing asook inligting oor pryse, gesondheid en produkte in die bedryf.

Tel. 044 272 3336 Suid-Afrikaanse Volstruisbesigheidskamer (SAOBC) Faks 044 272 3337 www.saobc.co.za Suid-Afrikaanse Varkvleisprodusente-organisasie (SAPPO) www.sapork.com SA Vleisverwerkersvereniging (SAMPA) SA Federasie van Lewendehawe afslaers en Vleismakelaars (SAFLA & MB) Tel. 012 361 3920 Faks 012 320 7363 Tel/faks 012 807 1367 Sel. 082 399 8908 stoffelm@lantic.co.za Tel. 012 348 2170 Faks 012 348 1379

3. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Direktoraat Voedselveiligheid en Gehalteversekering Tel. 012 319 7306 www.daff.gov.za Hierdie direktoraat is verantwoordelik vir nasionale standaarde en dies meer vir abattoirs.

654

Dr. Tertius Bergh: Deputy Director Tel. 012 319 7688 Faks 012 329 6892 Direktoraat Diergesondheid Eenheid vir Invoer en Uitvoerbeleid Tel. 012 319 7522 Direktoraat Veeartsenykundige Dienste Tel. 012 319 7679 Wetgewing vir die abbatoirbedryf Wetgewing met betrekking tot die voorkoming van wreedheid teenoor diere, wat spesifiek betrekking het op vervoer, en op die skok en por van diere by abattoirs sluit in: Die Wet op Veiligheid van Vleis 40 van 2000 Die Wet op Dierebeskerming 71 van 1962 Regulasie 73 van die Wet op Veiligheid van Vleis skryf die volgende voor vir skietpenpistole. Die abattoir-eienaar moet verseker dat die skietpenpistool goed onderhoud en in n goeie werkende toestand is en dat dit gebruik word ooreenkomstig die metode goedgekeur deur die nasionale uitvoerende beampte korrekte graad patroon vir die tipe dier gebruik word om maksimum penspoed en binnedringing van die skedel te verseker Sien www.rmaa.co.za vir n bondige uiteensetting van hierdie wette. Ander toepaslike wetgewing: Die Wet op Landbouprodukstandaarde 119 van 1990 Die Gesondheidswet Die Waterwet Gesondheidsregulasies vir Plaaslike Owerhede Die Wet op Veediefstal

LNR Lewendehawebesigheidsafdeling Dierevoeding en voedselwetenskap Tel. 012 672 9341 Faks 012 665 1551 www.arc.agric.co.za

(SOOO) wat verantwoordelik is vir onderwys en opleiding in die voedsel-en-drankvervaardigi ngsektor. Dit sluit verwerkte en gepreserveerde vleis in. South African Halaal Marketing Consultants organiseer seminare vir uitvoerders na die wreldwye Halaal-mark. Hierdie geleenthede bied n omvattende oorsig en dek die internasionale wette vir handel en voeding, veiligheidstandaarde, en vrag en logistiek. Stuur n e-pos na halaalguide@ifisa.co.za vir meer inligting.

Opleidingskursusse en navorsing in vleisproduksie, karkasevaluering, vleistegnologie, gehalte, mikrobiologie, biochemie, chemie alle relevante areas. Saam met LNR-Irene se eenheid vir ontledingsdienste word kursusse aangebied wat u sal leer hoe om die voedingstof-inhoud van voedselprodukte te bepaal. Daar is twee formele strukture in die rooivleisbedryf wat fondse FoodBev SETA vir navorsing en ontwikkeling Tel. 011 253 7300 beskikbaar stel, naamlik die Faks 011 253 7333 Rooivliesbedryfforum (RMIF) www.foodbev.co.za en die Rooivleisnavorsings- en Ontwikkelingstrust (RMRDT). FOODBEV is die Sektorale Vind meer uit op www.redmeatsa. Onderwys- en Opleidingsowerheid co.za.

5. Publikasies en webtuistes
Publikasies:
Handleiding vir die abattoirbedryf Hierdie handleiding beskryf alle aspekte van die abattoir-bedryf en is n ideale verwysingsbron vir enigiemand wat by hierdie bedryf betrokke is Vleisinspeksiehandleiding Hierdie handleiding beskryf die minimum kennis wat vereis word van persone wat by higinebeheer en vleisinspeksies by abattoirs betrokke is. Dit is ook n waardevolle verwysingsbron wat siektes en afkeurings betref. FAO [United Nations Food and Agricultural Organisation] Manual on Meat Inspection for Developing Countries. Hierdie handleiding word sterk aanbeveel vir opleidings en verwysingsdoeleindes. Bostaande publikasies is by die RMAA beskikbaar: 012 349 1237/8/9 of www.rmaa.co.za, onder Training. Artikels wat betrekking het op die vleisbedryf sal gereeld beskikbaarwees en opgedateer word in die articles-gedeelte van die RMAA-webtuiste. Skakel 012 842 4000 of stuur n e-pos aan stoltze@arc.agric.za vir die volgende publikasies wat by die LNR se Instituut vir Landbou-ingenieurswese beskikbaar is: Mishanteringshandleiding vir intensiewe diereproduksie-eenhede in SA Processing of Meat Products (Russians, tongue, hamburger patties, polony, frankfurters, bacon, ham, susages) The Butcher is die definitive magazine for the meat & deli industries. Die jaarlikse Butcher Buyers Guide is ook beskikbaar. Skakel die redakteur by 011 447 1192 of skryf aan newstr1@mweb.co.za . Verskeie boekies is by SAMIC beskikbaar: Inligting vir nuwe vleishandelaars Duties and Functions of Abattoir managers regarding the welfare of animals Duties and Functions of Abattoir managers regarding the welfare of pigs A guideline for the use of prodders and stunning devices in abattoirs Bogenoemde boekies is ook by die Nasionale Dierebeskermingsvereniging (NDBV) beskikbaar. Tel: 011 907 3590/1/2. n Inligtingsbron uit Australi is Meat Your interactive guide to red meat. Dit bevat twee CDs (Beef and Goat en Lamb and Mutton) en albei is propvol inligting en nuttige opleidingshulpmiddels, waaronder kook- en

Nasionale Landboubemarkings- Departement van Gesondheid Tel. 012 312 0185/6 raad www.doh.gov.za Tel. 012 341 1115 www.namc.co.za Die Departement van Die relevante statutre maatrels, Gesondheid en die SABS (sien registrasievorms, abattoir- kontakbesonderhede onder die heffingsvorms, ensovoorts kan opskrif Maatskappye wat betrokke gevind word op die webtuiste van is) is verantwoordelik vir beheer die Red Meat Levy Admin Company oor die verwerking van vleis. (besonderhede onder opskrif 2).

4. Opleiding en navorsing
Rooivleisabattoirvereniging (RVAV) Die RVAV bied die volgende opleiding: 1. Roetineopleiding 2. Alternatiewe tegnieke 3. Regstelling van slagmetodes 4. Stigting van nuwe abattoirs 5. Bedryfsondersoeke 6. Higinebestuur 7. Gesonde vervaardigingspraktyke (good manufacturing practices GMP) en kritieke kontrolepunte vir gevaaranalises (hazard analysis critical control point HACCP) 8. Higinebewustheid Verskeie leerlingskappe (learnerships) is reeds vir die vleisbedryf ontwikkel. Beurse is vir die opleiding van omgewingsgesondheidsbeamptes is ook beskikbaar. Vir meer inligting kan u die RMAA-webtuiste besoek (www.rmaa.co.za) en kyk na die afdelings Training en Qualifications & Learnerships, of u kan met RMAA in verbinding tree.

655

opsny-demonstrasies, voedselveiligheidstegnieke, kontakte in die bedryf, skakels na webtuistes in die bedryf wat die jongste nuus bevat, en algemene inligting oor rooivleis. Bestel dit by Meat and Livestock Australia (e-pos: info@mla.com.au). Emerging Red Meat Producers Road to Prosperity. Skakel NERPO by 012 348 1933 SA Meat/Vleis Willemien von Solms (redakteur) Tel. 012 664 1168. (10 uitgawes per jaar) The A to Z of Red Meat Me. Santa Ramsay Tel. 051 436 9339

DIVAC Tel. 044 874 2720 Faks 044 874 2747 Ontwerp, ontwikkel en verskaf gespesialiseerde toerusting, beplan en ontwerp neweprodukte, lewer verkoelings en bevriesingsfasiliteite volgens Suid-Afrikaanse, Europese Unie en Amerikaanse uitvoerstandaarde. EAC Group Tel. 016 972 1115/6 www.eac-group.co.za Topgehalte beesvleis graangevoerde

LAW Holdings Tel. 054 833 0041 www.lawmeat.co.za LNR Lewendehawebesigheidsafdeling Tel. 012 672 9341 Faks 012 665 1551 www.arc.agric.co.za Die Eenheid vir Sensoriese Analise doen vertroulike kontrakwerk vir die brer voedsel , drank en huishoudelikeproduktebedryf. Die eenheid lewer die volgende dienste, gewoonlik by wyse van opgeleide panele: Beskrywende ontledings van geur, tekstuur en voorkoms Raklewe-stabiliteitstoetse Vergelykende produkontledings Konsultasie Statistiese interpretasie van resultate

Webtuistes
Besoek die webtuistes van verenigings wat vroer in die hoofstuk genoem is, byvoorbeeld www.samic.co.za en www.rmaa.co.za. Dis ook die moeite werd om die webtuistes te besoek van maatskappye wat betrokke is: www.pigs.co.za en www.vleissentraal.co.za. Vind uit oor die 2010 Wreld-vleiskongres op www. worldmeatcongress2010.com. Die webtuiste www.meatinternational.com is n uitstekende nuusbron. n Nuusbrief sal u op datum hou met internasionale kwessies en gebeure. www.butcheryonline.co.za die webtuiste wat u inlig oor die SuidAfrikaanse vleisbedryf. n Nuusbrief oor slaghuise is beskikbaar. Kuier ook by www.thebutcherweb.co.za. www.meatscience.org webtuiste van die American Meat Science Association www.iso.org webtuiste van die International Organisation for Standardisation. Hierdie ISO 17020 verskaf sekerheid oor die kwaliteit van vleis en vleisprodukte vanaf erkende abattoirs. Die huidige wetgewing maak nie voorsiening vir kulturele, tradisionele of godsdienstige slagmetodes nie. Die rol van die DBV is om te verseker dat diere goed behandel word en dat die proses gemonitor word vandat die diere opgelaai word tot by hul aankoms by die slaglokaal en die werklike slagproses. Webtuistes wat hierop betrekking het, is www.nspca.co.za, www.nhc.org.za en www.chabad.org. Vir n lys Halaal-abattoirs kan u www.halaal.org.za besoek. Raadpleeg ook die www.islamsa.org.za, www.jamiat.org.za en www.halalaustralia.com webtuistes.

Freddy Hirsch Group Tel. 011 406 3200 www.freddyhirsch.co.za

6. Maatskappye en ander rolsperers


BC Technologies Tel. 082 403 2638 Biltongdror Beefmaster (Edms) Bpk Tel. 053 441 9100 www.beefmaster.co.za Best Cut Tel. 035 787 1960 www.bestcut.co.za Best Cut besit slaghuise en vleisverwerkingsfabrieke in KwaZulu-Natal en verkoop produkte met hulle handelsmerk landswyd deur die groot supermarkkettings. Bull Brand Foods (Edms) Bpk Tel. 011 953 2334 / 48 www.bullbrandfoods.com Butcher and Meat Process Equipment (BMPE) Tel. 011 664 8212 www.bmpe.co.za Certified Natural Tel. 054 833 0041 www.naturalmeat.co.za Crown National (Edms) Bpk Tel. 011 201 9000 www.crownnational.co.za Verskaffer toerusting van speserye en

Contact details of branches throughout Southern Africa available on the website. They are suppliers of spices, casings and equipment to meat industry. Verbruikerstoetse kan ook gedoen word. Gariep Organic Meat Processors Planner Bee Plant Care Tel. 053 683 0190 Tel. 011 888 4215 www.fertilis.co.za IIR Conferences Tel. 011 771 7134 n Navorsingsprojek is aan die www.iir.co.za gang om die doeltreffendheid van erdwurms in die bestuur van Die IIR hou die Excellence in Meat abattoir-afval te toets. Dit word Management Conference. gedoen in samewerking met die Gautengse Veeartsenykundige JF Equipment Dienste en die Onderstepoort Tel. 011 760 3494 Veeartsenykundige Instituut. www.jfequipment.com Roelcor Meat Jarvis Products Corporation Tel. 022 486 4657 RSA (Edms) Bpk www.roelcor.co.za Tel. 011 974 6776 / 9 Suid-Afrikaanse Buro n Volledige reeks toerusting vir die vir Standaarde (SABS) bees , skaap , vark , pluimvee en Kommersieel volstruisbedrywe Elaine Smith Tel. 012 428 6896 John F Marshall smithes@sabs.co.za Tel. 011 842 7100 www.johnfmarshall.co.za Voedselveiligheidsertifiseringsprog ramme asook produksertifisering: Karan Beef Eurepgap, BRC, HACCP ISO , Tel. 011 613 1851 22000 www.karanbeef.co.za Kentmaster SA (Edms) Bpk Tel. 011 455 3748 www.kentmaster.com Karkas snygereedskap en sae Kimberley Cold Storage Tel. 053 841 0145 Faks 053 841 0234 Regina Rapoo Tel. 012 428 6172 rapoor@sabs.co.za Mikrobiologiese ondersoek van kos Sparta Beef Tel. 051 991 9200 www.sparta.co.za

Deli Spices Tel. 0861 774 237 www.delispices.co.za Deluxe Chemicals Tel. 011 397 3299 www.deluxe.co.za

656

StratEquity Tel. 012 643 7400 www.stratequity.co.za

Van Vliet de Wet & Partners Tel. 011 482 2290

Beplanning, ontwerp en konstruksie n Swartbemagtigingsmaatskappy van aanlegte en toerusting vir abattoirs en die vleisbedryf wat in Best Cut ingekoop het UNITEMP Tel. 021 762 8995 / 011 966-9800 www.unitemp.com Upfront Instrument Distributors (UID) Tel. 011 475 6983 Verskaffer van meetinstrumente aan die bederfbareproduktemark Die volgende abattoirs in Suid-Afrika voldoen aan internasionale standaarde: Eastern Province Livestock Agency Tel. 041 401 6800 Karan Abattoir Tel. 016 342 1214 Gariep Abattoir Tel. 053 683 0190 Pretoria Abattoir And Meat Packers (Edms) Bpk Tel. 012 545 0011 Abattoirs wat deur die Europese Unie (EU) vir skaapvleis, wildsvleis en vars vleis goedgekeur is: Graaff-Reinet Abattoir, Camdeboo Vleisverwerkers (grootste uitvoerders van wildsvleis), LAW Groblershoop en De Aar Abattoir. Vleissentraal Tel. 012 460 9916 www.vleissentraal.co.za

arm boerderykuddes die vermo het om te voldoen aan die spesifikasies van Suid-Afrika se kommersile beesvleismarkte. Dit dui op n werklike geleentheid vir invoersubstitusie, waar die meer as 5 miljoen beeste in hulpbron-arm boerderykuddes gebruik kan word om die aansienlike tekort in Suid-Afrika se binnelandse beesvleismarkvraag aan te vul.

8. Internasionale sakeomgewing
Die volgende vereistes geld vir registrasie om vleis aan die uitvoermark te lewer: 1. Diere moet minstens 3 maande voor hulle geslag word individueel en permanent gedentifiseer word. 2. Diere moet Suid-Afrikaans van oorsprong wees. 3. Boere moet n uitvoerige plan van hulle plase, geboue en heinings voorl. 4. Geen hormone, steroede, groeistimulante, dierebyprodukte of voerstimulante mag gebruik word nie. 5. Slegs natuurlike voer mag gebruik word om veldvoeding aan te vul. 6. Die veld moet duidelik gemerk, gedentifiseer en afgewissel word. Dit moet vir n seisoen rus voordat dit bewei word. 7. Voer moet op n dro plek, weg van chemikalie en misstowwe gebre word, en vry van ongediertes, skimmel en stof gehou word. 8. Voer en waterbakke moet skoon wees en in stand gehou word. 9. Veeregisters moet die volgende inligting bevat: a) Datum van aankoms op die plaas (KAV indien van toepassing) b) Oorsprong c) Identifikasienommers d) Behandelings en inentingsdatums e) Getal vrektes (met redes) f) Datum van versending na abattoir 10. Beheermaatrels vir siektes: a) Stel die staatsveearts in kennis indien siektes uitbreek. b) Behandelde diere moet in n afsonderlike kamp gehou word. c) Binnespierinspuitings mag slegs in die nek toegedien word. d) Kom die voorgeskrewe onttrekkingstydperke na wanneer terapeutiese geneesmiddels gebruik word. e) Stuur die kop van n dier wat gevrek het na die naaste veearts om vir malbeessiekte getoets te word. 11. Dipplekke wat nie gebruik word nie moet dig toegehou word. 12. Hou rekord van alle chemikalie wat gebruik word. 13. Chemikalie moet altyd omgewingsvriendelik wees. 14. Laat die uitvoer-abattoir toe om voor registrasie grond , water en voerontledings vir swaarmetale te doen. 15. Vervoer moet goed gekordineer word en die vragmotors mag nie oorlaai word nie. 16. Die beeste moet 3 weke voor hulle geslag word klaar gebrandmerk wees. 17. Onthoring beeste voor hulle gespeen word. 18. Diere moet vir 3 weke voordat hulle geslag word aan die minimum stres onderwerp word. Kontakte: MESA steun die Departement van Landbou wat die daarstelling van protokolle met geselekteerde lande betref ten einde vleis en vleisprodukte na daardie lande te kan uitvoer. Die vereniging gee ook tydige inligting oor tendense in internasionale vleismarkte en identifiseer uitvoergeleenthede. Kry die besonderhede van MESA en AMIESA onder opskrif 2.

7. Plaaslike sakeomgewing
Die RMAA maak hulle verslag met prysinligting een keer n week bekend. Werkende abattoirs kry dit gratis. Markvooruitsigte kan ook in die landbouweekblaaie Landbouweekblad en Farmers Weekly gevind word of besoek hul webtuistes www. landbou.com en www.farmersweekly.co.za. Plaaslike markte sluit slaghuise, supermarkte, hotelle, inrigtings, kolleges, skole en restaurante in. Hoewel prys teen gerief en maklike voorbereiding opgeweeg word in n samelewing waar gebrek aan tyd n groot probleem is, is daar ook n opkomende emosie-ekonomie waar etiese besorgdheid aan die groei is saam met ander produksie-attribute. Dit het n toenemende invloed op kooppatrone, waar ontasbare attribute oorheersend begin raak (bv. voedselveiligheid, opspoorbaarheid, dierewelsyn en gesonde omgewingspraktyke). Verbruikers wil meer weet oor die bron van hul voedsel en oor die produksieproses. Gesondheid word nie meer aan die toeval oorgelaat nie. Supermarkte, wat die voedelverspreidingskanale oorheers, reageer op hul klante se behoeftes en ontwikkel nismarkte. Opspoorbaarheid is noodsaaklik en aangesien dit positief benader word, is dit die belangrikste hulpmiddel in die vleis en veebedryf vir toekomstige markontwikkeling. Kontak IMQAS oor dienste in di verband. In die referaat Growth performance, feed efficiency and carcass and meat quality of tropically adapted breed types from different farming systems in South Africa, evalueer en vergelyk Strydom, Frylinck, Van der Westhuizen en Burrow die groeiprestasie, vleisopbrengs en vleisgehalte van beeste (onbeduidende kruisings, Sanga-tipes en n B. indicus) wat verkry is uit hulpbron-arm boerderystelsels met tropies aangepaste rastipes (Sanga) uit kommersile kuddes in kommersile voerkraal- en slagomstandighede. Die studie is ondersteun deur die Australian Centre for International Agricultural Research (ACIAR). Hulle kom tot die gevolgtrekking dat beeste uit hulpbron-

657

Australi, die VSA, Brasili, die Europese Unie (EU) en Kanada is groot uitvoerlande. Die VSA, Japan, Rusland, die EU, Mexiko en Suid-Korea is groot invoerlande. South African Halaal Marketing Consultants organiseer seminare met n stap-vir-stap-gids vir uitvoer na die wreldwye Halaal-mark. Die seminare bied n omvattende oorsig en dek internasionale handels- en voedselwette, veiligheidstandaarde, en vragvervoer en logistiek. Skakel 031 301 6366 of e-pos halaalguide@ifisa.co.za vir meer inligting.

bemarkingsketting uitmaak, moet die vleisbedryf nie meer as oppervlakkige politieke ondersteuning verwag nie. Intervensies is nodig voordat swart boere en sakelui deel van die formele vee en vleissektor sal word. Hierdie aktiwiteite kan nie tot bemarking in gemeenskapsgebiede beperk word nie, omdat dit swart deelnemers steeds uitsluit en hulle nie aan die kommersile sektor blootstel nie. NERPO Investments Beperk is n openbare maatskappy wat in 1998 deur lede van die organisasie gestig is om toegang tot die kommersile rooivleisbedryf te bevorder en te verkry, en hierdie bemagtigingsmaatskappy verleen stukrag aan die implementering van di strategiese doelwit.

9. NERPO se swart ekonomiese bemagtiging en program vir waardetoevoeging


Strategiese doelwitte van die program
Om sakegeleenthede in die vee en vleisproduksieketting tot voordeel van ontluikende produsente na te spoor.

Strategie
Identifiseer en verkry sinvolle eienaarskap in winsgewende ondernemings in die vleisbedryf en verbandhoudende bedrywe. Ondersoek die verkryging van toepaslike en winsgewende geleenthede vir privatisering en ontbondeling. Verkry vennootskappe in gesamentlike ondernemings met plaaslike en buitelandse beleggers wat by die vleisbedryf en verbandhoudende bedrywe betrokke is. Verseker maksimum eienaarskap vir lede van die organisasie in hierdie maatskappye. Bied aktiewe ondersteuning vir die opleiding van personeel, en bou kapasiteit in die werksmagte van die nuwe maatskappye.
Bron: www.nerpo.org.za

Huidige status
Die vee en vleisbedryf in Suid-Afrika word deur wit kommersile produsente, spekulante, verwerkers en handelaars oorheers. Weinig swart ondernemers het tot dusver daarin geslaag om hulle by die geledere van gevestigde produsente van lewende hawe aan te sluit, en nog minder kon n plek in die bemarkingsketting vir vleis bekom. Uitsluiting het aanleiding tot wantroue gegee en baie swart produsente is van mening dat hulle deur die kommersile bemarkingstelsel ingeloop word. Slegs blootstelling en direkte betrokkenheid kan hierdie situasie verbeter. Tot tyd en wyl ontluikende swart ondernemers n plek in die bemarking van hulle vee gevind het en n integrerende deel van die kommersile

Ons dank aan die RVAV vir terugvoering oor die konsephoofstuk

658

Waardetoevoeging en landbouverwerking

4. Opleiding en navorsing
LNR - Diereproduksieinstituut (Irene) Departement: Suiweltegnologie Tel. 012 672 9220/3 of 672 9153 Faks 012 665 1605 joos@arc.agric.za die voedsel- en drankvervaardigingsektor te fasiliteer. Getsmarter Tel. 021 683 3633 www.getsmarter.co.za

Suiwel
Raadpleeg ook die hoofstuk oor Suiwel in die afdeling oor lewende hawe.

1. Oorsig
Melkprodusente is melkboere. Melkproduseerders koop melk van produsente en prosesseer dit vir die handelsmark. Sommige rolspelers is natuurlik albei. Hierdie hoofstuk dek prosessering, die sekondre suiwelbedryf: melkpoeier, gegeurde melk, kaas, maaskaas, fetakaas, maas (Amazi), jogurt, ingedampte en kondensmelk, kaaspoeier, karringmelk, room, suurroom, botter, roomys asook kleinhandelverkope van melk. Baie van hierdie produkte met verduidelikende aantekeninge word op die webwerf www.wikipedia.org gelys (gebruik die soekenjin Google en soek Dairy product).

2. Verenigings wat betrokke is


Agri-Expo Tel. 021 975 4440 www.agriexpo.co.za Hierdie landbouvereniging hou suiwelkampioenskappe, die SuidAfrikaanse Kaasfees besoek www. cheesefestival.co.za en bestuur die kaasopleidingsprogram vir voorheen benadeelde kaasmakers in Frankryk. Melk SA Tel. 012 840 8118 Melk SA verteenwoordig die primre en sekondre bedrywe. South African Milk Processors Organisation (SAMPRO) Tel. 012 991 4164 www.sampro.co.za The Dairy Standard Agency Tel. 012 804 0818 www.dairystandard.co.za Dit moniteer suiwelveiligheid en gehalte.

Hierdie departement spesialiseer in: Grootplaas de Rust Kaasakademie baie praktiese suiwelvervaar Tel. 082 828 1832 (by digingskursusse, elke student Hartebeespoort) (prakties) maak vyf tipes kase navorsing oor suiwel- en JJK Food Consultants voedselprodukte Tel. 012 332 3112 produkontwikkeling vir South African Milk Processors KMMOs Organisation (SAMPRO) probleemoplossing Tel. 012 991 4164 www.dairytraining.co.za Cheese Academy Tel. 082 828 1832 Stellenbosch Universiteit http://cheeseacademy.co.za Departement Voedselwetenskap Tel. 021 808 3578 Dairy Cheret voedselw@sun.ac.za Tel. 011 314 8618 Faks 011 314 8619 Universiteit van die Vrystaat Dairy Cheret bied kursusse aan in Departement Mikrobiese, die vervaardiging van kaas en jogurt. Biochemiese en Hulle is ook die enigste verskaffers Voedselbiotegnologie Tel. 051 401 2900 van Danisco-produkte. myburghj@ufs.ac.za www.uovs.ac.za/biotech FoodBev Tel. 011 253 7300 n Driedagkursus oor die produksie www.foodbev.co.za van toegevoegdewaardeFoodBev is die Sektorale Onderwys- suiwelprodukte word deur drr en Opleidingsowerheid (SOOO) Celia Hugo en Maryna de Wit wat daarvoor verantwoordelik is aangebied. om onderwys en opleiding in die

3. Publikasies en webtuistes
Die Suiweltegnologiedepartement by die LNR se Diereproduksieinstituut bied die volgende: - Dairy Product Manufacturing, n brosjure vir almal w at daarin belangstel om op klein skaal hulle eie kaas vir kombuisgebruik te maak. Tel: 012 672 9223. Belangrike ook 012 672 9203, of e-pos joos@arc.agric.za - The nutritional content of South African milk and liquid milk products en Nutritional content of South African cheeses is tw ee ander publikasies. Bel 012 672 9203, of e-pos Louw rens@arc.agric.za Skakel 012 842 4000 of epos stoltze@arc.agric.za vir die publikasie Processing of Dairy (Butter, cream, buttermilk, cheese, yogurt, milk and milk powder), beskikbaar by die LNR-Instituut vir Landbouingenieurswese. Kontak Dairy Cheret (besonderhede onder volgende opskrif) vir publikasies wat met suiwelprosessering verband hou. Kry gesertifiseerde Halaal-instellings by www.sanha.org.za Besoek die webwerwe van maatskappye en verenigings wat betrokke is, bv. www.cheesesa.co.za, www.greenwayscheeses.co.za, www. butlerscheeses.co.za en www.capecheese.co.za www.developtechnology.co.za bevat ook soms artikels oor suiwelverwante sake.

5. Maatskappye wat betrokke is


Insette
AXXON/MILKING Tel. 011 837 7177/6/0 Faks 011 837 3100 axxon@global.co.za BALIMI BONKE Tel. 083 736 2638 balimibonke@webmail.co.za Kleinskaalpasteurisasie en gefermenteerde produkvervaardiging amasi, jogurt, kase Central Melk Tel. 013 246 1094 www.centralmilk.com The Cheeseman Tel. 031 904 1602 / 083 732 5594 Kaasmaakmasjinerie Dairypack Tel. 011 494 4470 www.dairypack.co.za Ecolab Tel. 080 000 6448 Fax 011 393 1567 Ekomilk Ultrasonic Milk Analysers Tel. 021 808 5403 Filmatic Packaging Systems Tel. 021 862 2192 sales@filmatic.com www.filmatic.com Lab-o-Mat Tel. 021 872 8747 / 083 458 3575 Sakkiemasjiene (Sachet machines)

659

Lake Foods Tel. 011 409 5000 www.lake.co.za

Packo RSA Tel. 058 852 2375 / 082 825 0796

Dordrecht Cheese Tel. 045 943 1794 Douglasdale Dairy Tel: 0861 782 5489 www.douglasdale.co.za Elberta Estate Cheese elberta@iafrica.com Fairview Cheese Tel. 021 863 2450 www.fairview.co.za Fisher Dairy Tel. 045 839 4705 fischer@isat.co.za Foundation Jersey Dairy Tel. 036 354 1714 Forest Hill Cheesery Tel. 021 875 5984 Foxenburg Estate Tel. 021 873 5617 Fynboshoek Cheese Tel/faks 042 280 3879 Ganzvlei Dairy Tel. 044 383 0035 Gays Dairy Tel/faks 023 541 1538/1274 Geluksfontein Goat Milk Tel. 014 755 4331 info@goatmilk.co.za www.goatmilk.co.za Greenways Fine Cheese Tel. 011 466 2001 greenways@global.co.za www.greenwayscheeses.co.za www.bronberorganic.co.za Grove Dairy Tel. 051 433 9038 thorn@shisas.com Highbury West Dairy Tel. 039 834 1068 highbury@futurenet.co.za Hijke Cheeses info@hijke.co.za www.hijke.co.za Homsek Dairy Tel. 051 433 9368 homsekdairy@homsek.co.za Indezi River Cheese Company Tel/faks 033 234 4889 Jasmyn Plaasprodukte Tel. 012 259 1183

Jersey Fresh Tel. 022 4857212 Kasselshoop Cheese Tel. 028 754 2430 Kimberley Dairies Tel. 053 833 7282 Kimilili Farm Hand Crafted Farmhouse Cheeses Tel. 023 231 1503 www.kimililifarm.co.za Klein River Cheese Tel. 028 341 0693 kleinriver@telkomsa.net La Montanara Cheese Tel. 023 615 1929 La Petite France Tel. 033 383 0010 petitefrance@telkomsa.net La Rochelle Cheese Tel. 023 356 2091 La Masseria Tel. 021 884 4940 Ladismith Cheese Company (Edms) Bpk Tel. 028 551 1613 ldskaas@cybertrade.co.za Lattaia Goats Cheese Tel. 083 535 4341 Lancewood Cheese (Edms) Bpk Tel. 044 878 1894 info@lancewood.co.za www.lancewood.co.za Marrakesh Cheese Farm Tel/faks 033 267 7258 marrakesh@dillon.co.za Milkwood Dairy Tel. 046 653 0230 Montagu Cheeses Tel. 082 475 7188 Mont Vere Cheese Tel. 021 873 1635 Mooivallei Suiwel Tel. 023 616 3912 Morning Milk Tel. 044 878 1419 Nestl SA Tel. 011 889 6000

SABS Natuurlike kleure, geure en Tel. 012 428 6172 stabiliseermengsels vir gebruik in suiwelprodukte. Toetsstelsels vir Mikrobiologiese ondersoek van antibiotiese en bakteriologiese voedsel toetsing. Tetra Pak Tel. 011 570 3000 Marefa www.tetrapak.com Tel. 021 862 9944 www.marefa.co.za Volledige prosesseer- en verpakkingsoplossings Bottelvullingtoerusting Olgear Tel. 021 702 4666 www.olgear.com Verwyder mufheid, bakterie ens. Ultrapak Tel. 043 745 2233 ultrapak@iafrica.com Melksakkies

Melkerye en Melkproduseerders
Agri-Best Tel. 021 439 7875 www.agri-best.com Alfalfa Melk Tel. 023 340 4117 Atys SA Tel. 021 705 1451 www.atys-group.com Bandini Cheese Tel. 011 433 2355 impactdistributors@icon.co.za Belnori Boutique Cheesery Tel. 011 964 3405 Norman Belcher 082 330 4706 belnori@intekom.co.za Bellevue Cheese Tel. 051 821 1896 Butlers Farmhouse Cheeses Tel. 044 878 1262 willie@butlerscheeses.co.za www.butlerscheeses.co.za Caledon Food & Beverage Tel. 028 212 2272 admin@caledondairy.co.za Cape Cheese Tel. 021 551 3087 info@capecheese.co.za www.capecheese.co.za Caterix Tel. 021 946 4737 www.caterix.net Chrissies Country Tel/faks 031 781 1791 Cloud Cottage Cheese Tel. 044 752 3423 Clover SA Tel. 011 471 1400 www.clover.co.za Costas Cheese Tel. 012 370 1153 Cremona Tel. 011 413 1027 Creighton Valley Tel. 039 833 9060 crtnvalley@futurenet.co.za Dairy Belle Tel. 0800 225 115 www.dairybelle.co.za Dairy World (Pty) Ltd Tel. 012 327 0416 Darleon Tel. 011 458 8000 Dalewood Fromage Tel. 021 875 5725 Darling Creamery Tel. 022 492 2206 Deur die Drif Tel. 044 388 4710 Doornkraal Cheese Tel. 012 732 0700

660

Oak Spring Dairy Tel. 033 263 2321 Parmalat Tel. 021 809 1400 / 0860 66 44 22 www.parmalat.co.za Pendle Hill Dairy Tel. 013 254 0073 Port Alfred Paradise Tel. 046 624 5859 Porto Bello Cheese Tel. 021 870 4000 Prikkelpot Sel. 082 523 9805 N/U Tel. 021 975 7053 Ovis Angelica Tel/faks 051 713 7091 www.sasheepdairy.co.za Rheenendal Road Cheese Tel. 044 388 4688 GH52@mweb.co.za River Glen Cheese Tel. 033 701 1926 Silver Lily Cheese Farm Tel. 044 870 7424 / 083 444 2392 silverlily@lantic.net Simply Natural Tel. 045 969 0250 Slabbert Cheese Tel. 05772 ask 2212 Stellenbosch Cheese Tel. 021 881 3342 roulou@netactive.co.za

Stormberg Cheese Tel. 051 6531412 Swissland Cheese Tel/faks 033 234 4042 Sel. 082 418 3440 Tantinki Tel/faks 044 279 2384 Sel. 083 340 5821 Transem Cheese Tel. 018 469 2275 Trumilk Dairy sien Morning Milk Van Gaalen Kaasmakerij Tel. 012 207 1289 Weenedale Cheese Tel. 036 354 1185 websters@lantic.net Wegraak Bosch Dairy Tel/faks 015 276 1811 Sel. 082 853 8754 Weltevreden Cheese Tel. 039 727 4018 Weltevrede Cheese Tel. 082 496 4191 Woodlands Dairy Tel. 042 200 3400 tpretorius@woodlandsdairy.co.za www.woodlandsdairy.co.za Zandam Cheese Tel. 021 976 7850 / 976 9794 zandam@kingsley.co.za Zevenwacht Wine Estate Tel. 021 903 5123 sales@zevenwacht.co.za

6. Aantekeninge oor waardetoevoeging


Melk is n kontantgewas en die meeste mense is gebruikers en kontantkopers (selfs u bure!). Moet u vars melk verkoop of waarde toevoeg deur gefermenteerde produkte te produseer en te verkoop (amasi, jogurt, roomkaas)? Om vars melk te produseer vir u eie huishouding en vir bure as daar geen nabygele melkboere is nie kan n skaflike prys op KLEINHANDELVLAK inbring. Massalewering aan township spaza-winkels of aan kleinhandelaars wat n massatenk het en aan klinte in hulle eie houers kan verskaf is haalbaar. U kan egter geforseer word deur gesondheidsregulasies in u gebied om die melk te pasteuriseer voordat u dit verkoop. U sal ook die melk aan u klinte moet aflewer en u het dus n voertuig nodig wat tot die koste kan bydra. Om vars melk aan groot kopers te lewer (bv. Clover, Nestle, Parmalat) vereis n sekere produksievlak (maak ook seker dat u op n insamelingsroete is). U sal ook slegs n groothandelprys van ongeveer R3.00R3.50/liter kry en teen daardie prys sal u dalk nie in staat wees om u koste te verhaal nie. Hier kompeteer u met die groterskaal kommersile boere en die pryse word dienooreenkomstig bepaal.

Voeg waarde toe aan u melk


Indien u vars melk aan n groot koper verkoop en s R3.25/liter kry (soos teen die tyd van hierdie skrywe November 2009) OF Amasi maak en dit teen R6.00/liter verkoop (R12 vir n 2-liter koeldrankbottel) en dit is aan herverkopers; kleinhandel sal selfs meer inbring (weer na afleweringskoste). Dit verdubbel byna u omset op dieselfde hoeveelheid melk met relatiewe min ekstra koste van pasteurisering en byvoegings. U KAN BESLIS NOU GELD MAAK UIT KLEINSKAALSE SUIWELBOERDERY. n Paar oorwegings: Hou Eskom-koste in die toekoms in gedagte pasteuriseerders vreet krag! Daar is ook die koste van byvoegings kultuurmedium, stabiliseerder, geurmiddel (soos vanilla) en geel kleursel. Kompetisie van die Groot manne beteken dat om melkpoeier, langlewemelk en botter te maak nie aanbeveel word nie, selfs al kon u die baie duur toerusting bekostig. Wat word benodig vir die produksie van gefermenteerde produkte? 1. Eerstens n nabygele mark wat u produk sal koop 2. Elektrisiteit van Eskom nie van diesel- of petrolkrag nie (dis te duur)! 3. n Bondelpasteuriseerder groot genoeg vir 1 of 2 dae se melkproduksie 4. n Warm kamer (vir Amasi) om die gefermenteerde produk te laat verouder; (of n termostatiesbeheerde bondelpasteuriseerder vir ander produkte soos jogurt)
Bron: Chris Challis van Axxon (Edms) Bpk, n mentor van Balimi Bonke bk. Telefoon 083 736 2638 (Busi Zuma) vir meer inligting.

661

Waardetoevoeging en landbouverwerking

Kies die kieslysopsie Glossary & Definitions by www.foodsafetyinitiative. co.za (die webtuiste van die Raad vir Verbruikersgoedere (Consumer Goods Council) van Suid-Afrika se voedselveiligheidsinisiatief. Die terme en verduidelikings hieronder is daaruit geneem. GAP: Dit staan vir good agricultural practices, dit wil s praktyke op plase wat die wesenstrekke vir die ontwikkeling van beste produksiepraktyk definieer, met inbegrip van gentegreerde gewasbestuur, gentegreerde plaasbestuur en gentegreerde landbouhigine. GHP (good hygiene practices). Dit sluit al die praktyke in wat te make het met die voorwaardes en maatrels wat nodig is om die veiligheid en geskiktheid van voedsel in al die stadia van die voedselketting te verseker, met inbegrip van primre produksie, die ontwerp van fasiliteite, bedryfsbeheer, instandhouding, persoonlike higine, vervoer, verbruikerklagtes, produkinligting en opleiding (Codex). GLP (good laboratory practices) verwys na n gehalteversekeri ngstelsel wat gemoeid is met die organisatoriese proses en die toestande waarin niekliniese gesondheid- en omgewingsveiligheid studies beplan, uitgevoer, gemoniteer, gerekordeer, geargiveer en gerapporteer word (OECD). GMP (good manufacturing practices) is n kombinasie van vervaardigings- en gehaltebeheerprosedures wat daarop gemik is om te verseker dat voedselprodukte konsekwent volgens hul spesifikasies geproduseer word (IFST). Beperk tot sodanige maksimumvlak dat die betrokke produk nie nadelig benvloed word of sy voldoening aan regsvereistes benadeel word nie (Departement Gesondheid).
Sien ook www.freshquality.org

Voedselveiligheid en naspeurbaarheid
1. Oorsig
Voedsel is n dinamiese substansie wat met verloop van tyd verander weens blootstelling aan verskillende temperature, bergingstoestande en verwerkingsmetodes. Voedselveiligheid is n wetenskaplike dissipline wat te make het met die produksie, oes, hantering, voorbereiding en berging van voedsel op wyses wat verhoed dat siektes deur middel van voedsel oorgedra word. Dit sluit n aantal prosedures en praktyke in wat gevolg moet word om die ontstaan van potensieel ernstige gesondheidsgevare te verhoed. Siektes kan deur middel van voedsel aan mense oorgedra word, en kan ook dien as n groeimedium vir bakterie wat voedselvergiftiging veroorsaak. Naspeurbaarheid is die vermo om die voormalige of huidige ligging van n item te identifiseer, en om die item se geskiedenis vas te stel. Dit raak al meer n aspek in voedselveiligheidsaangeleenthede wat nie verontagsaam kan word nie. Kyk afdeling 2 vir meer hieroor. Ten einde internasionaal mededingend te wees, moet die uitvoerders van voedsel en drank van talle protokolle, stelsels en standaarde bewus wees en dit ook implementeer.

2. Naspeurbaarheid
Naspeurbaarheid maak dit moontlik om die bron van produkte en hul bestanddele asook die betrokke proses te identifiseer, om seker te maak dat daar aan voedselveiligheidstandaarde voldoen word, en om die outentisiteit van n produk en van aansprake wat daaroor gemaak het, te bevestig. Indien enigiets skeef loop, kan die inligting wat met die oog op naspeurbaarheid aangeteken is, dit moontlik maak om produkte wat gekontamineer is op te spoor, die verdere verspreiding daarvan te verhoed, en indien nodig die onttrekking daarvan te fasiliteer. n Naspeuringstelsel word omskryf as AL die data en bedrywighede wat ons toegang gee tot die nodige inligting oor n produk en die produkkomponente ten alle tye tydens die produksie- en verbruiksketting (ISO22005:2007; SANS22005:2009). Om naspeurbaarheid te kan implementeer, moet deelnemers aan die voorsieningsketting die fisiese vloei van materiale en produkte met inligting oor plekke, partye en prosesse in verband bring. Dit noodsaak elke party om die vereiste rekords te hou die minimum rekords wat nodig is om n bepaalde uitkoms te verseker. Die volgende stappe moet gevolg word om naspeurbaarheid te bewerkstellig: Identifiseer die voedsel en die onderdele daarvan en teken dit aan. Identifiseer die relevante plekke en partye en teken dit aan. Identifiseer behandelings en prosesse en teken dit aan. Teken bewegings van produkte aan, een stap vorentoe en een stap terug, met ander woorde wat presies van wie ontvang is, en wat presies aan wie gestuur is. Teken veranderinge van die samestelling of struktuur van produkte aan, soos die bou of breek van n pallet. Teken die transformasie van produkte aan, byvoorbeeld verwerking op die perseel. Bring die insette met die uitsette in verband, en neem in die proses kennis van veranderinge in samestelling of struktuur en van transformasies. Lei die gebeure uit die rekords af, waar nodig. Ondersoek die hele aanbodketting (wat bied die grootste uitdaging?)

GlobalGAP
Vind die standaarddokumente by www.globalgap.org Die GlobalGap-standaard is primr bedoel om verbruikers gerus te stel oor hoe voedsel op n plaas geproduseer is deur middel van die minimalisering van die nadelige omgewingsinvloede van boerderybedrywighede, die vermindering van die gebruik van chemiese middele, en die volg van n verantwoordelike benadering tot die veiligheid en gesondheid van werkers en die welsyn van diere.

Hazard Analysis Critical Control Point (HACCP)


Riglyne verkrygbaar by www.fao.org HACCP is n voedselbeheerstelsel wat op proaktiewe optrede en voorkoming berus. Dit word dus beskou as die bestuur van produkveiligheid ten einde insidente van voedselvergiftiging te voorkom. Dit kan aangewend kan word om algehele kwaliteit te verseker, en verseker voedselveiligheid in baie ho mate. Daar word van beheerpunte en kritieke beheerpunte gebruik gemaak. n Kritieke beheerpunt is enige beheerpunt in n voedselproses waarby n gevaar voorkom, verminder en/of beheer kan word.

Die Codex Alimentarius


Verkrygbaar by www.fao.org Dit is n versameling internasionaal aanvaarde voedelstandaarde, -riglyne en gebruikskodes. Elke land het kragtens die Wreldhandelsorganisasie (WHO) se SPS-ooreenkoms die reg om strenger standaarde en/ of regulasies as di van die Codex te bepaal, mits daardie land wetenskaplik kan bewys waarom hul regulasies strenger is (anders kan dit as n kunsmatige handelsversperring beskou word). Hierdie voedselstandaarde is daarop gemik om verbruikers se gesondheid te beskerm en billike praktyk in die voedselhandel te verseker. Die Codex Alimentarius sluit standaarde ten opsigte van al die hoofvoedselsoorte wat aan verbruikers verskaf word verwerk, halfverwerk of rou in.

GS1-standaarde
Besoek www.gs1za.org Die GSI-standaarde identifiseer plekke, handelsitems en logistieke eenhede. Die GS1 South Africa user manual, die Global user manual en die GS1 general specifications kan van GS1 Suid-Afrika bestel word. Bel hulle by 011 789 5777 of skryf aan gs1-info@gs1za.org.

Voedselveiligheid-datavereistes en -rekords verskil plek-plek van die vereistes en rekords vir organiese produkte, billike handel en koolstofvoetspoor. Naspeurbaarheid word gewoonlik toegepas om as grondslag vir die nodige rekords te dien die oorsprong van n produk te bepaal bewys te lewer dat daar voldoen is aan die vereistes wat deur regulasies, ooreenkomste en standaarde gestel word

662

aansprake wat oor n produk gemaak word, soos dat dit organies is, te staaf te voldoen aan verbruikers se eise om inligting oor produksietoestande produkte wat moontlik geraak word, op te spoor, te bestuur en daaroor verslag te doen Die nodige rekords stel ons in staat om die produksie, verwerking en verspreiding van n voedsel- of voerproduk na te speur, en om n spesifieke produk in verband te bring met ander wat dieselfde prosesse gedeel het of daarmee in aanraking gekom het in die reis van plaas na vurk. Wanneer naspeurbaarheidstelsels in werking is, kan bogenoemde vinnig en doeltreffend geskied. Die besonderhede wat aangeteken word, hang af van die rede waarom naspeurbaarheid verlang word. Die datavereistes met betrekking tot voedselveiligheid verskil byvoorbeeld di met betrekking tot organiese produkte, billike handel en koolstofvoetspoor, alhoewel almal vir dieselfde produkte in al die verskillende produksie- en voorsieningskettings sou kon geld. Die Suid-Afrikaanse regering het n reguleringsraamwerk en verwante instrumente vir voedselveiligheid en naspeurbaarheid geskep. Die Departemente Gesondheid en Landbou het almal verantwoordelikhede met betrekking tot die veiligheid van plaaslike voedsel asook voldoening aan die vereistes van internasionale markte. Die inspeksiediens van die Departement Landbou, Bosbou en Visserye maak seker dat ooreenkomste aangaande plantgesondheid nagekom word. Regeringsbeamptes verseker dat produkte in verskillende sektore aan die nodige standaarde voldoen. Die Raad vir Toesig op die Uitvoer van Bederfbare Produkte (Perishable Products Export Control Board PPECB) is byvoorbeeld verantwoordelik daarvoor om seker te maak dat vars en verwerkte produkte van plantaardige oorsprong voldoen aan die vereistes van die Wet op landbouprodukstandaarde 119 of 1990. Op soortgelyke wyse maak die Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde seker dat visprodukte regulasies gehoorsaam, en die Raad vir Wyn en Spiritualie dat wyn- en spiritualieprodukte en -prosesse bo verdenking is. Die Direktoraat Voedselveiligheid en Gehalteversekering van die Departement Landbou, Bosbou en Visserye vervul n voorsittende funksie in die nasionale Forum vir Voedselveiligheid (Food Safety Forum). Die Forum publiseer gevaarprofiele, voedselveiligheidkontrolel yste en voldoeningskriteria vir verskillende soorte voedselondernemings. Afsonderlike bedryfsprosedures en riglyne kan voorsien word, byvoorbeeld ten opsigte van residumonsterneming en naspeurbaarheid. PPECBinspekteurs maak van hierdie kontrolelyste gebruik tydens ouditte om seker te maak dat voedsel wat uitgevoer word, aan veiligheidstandaarde voldoen. n Tegniese werkgroep van die Forum vir Voedselveiligheid werk die dokumente van tyd tot tyd by. Verdere dokumente word tans opgestel en/of hersien. Die dokumente kan geraadpleeg word in die afdeling oor voedselveiligheid by die webtuiste van die Departement Landbou, Bosbou en Visserye, by www.daff.gov.za. Daar word van uitvoermaatskappye wat produkte van plantaardige oorsprong hanteer, verwag om by die Departement Landbou, Bosbou en Visserye te registreer as voedselondernemingoperateurs (food business operators). Produsente wat vars produkte aan plaaslike markte lewer, moet in die toekoms ook as voedselonderningsoperateurs registreer. (Kontakbesonderhede verskyn in die algemene hoofstuk oor landbouverwerking in hierdie gids, en onder die opskrif Divisions by www.daff.gov.za). Voedselondernemingoperateurs moet goeie hanteringspraktyke toepas en naspeurbaarheid verseker, toereikende rekords hou en in staat wees om produkte aan die mark te onttrek indien n ernstige probleem ontstaan. Die metode waarvolgens daar op produkwaarskuwings, -onttrekkings en -herroepings gereageer moet word, word voorsien in die Traceability Standard Operating Guideline wat by die webtuiste van die Departement Landbou gepubliseer is. Groter Suid-Afrikaanse kleinhandelaars pas internasionale handelstandaarde toe en/of definieer hul eie standaarde. Dit het n domino-effek terugwaarts met die varsprodukteketting langs, en produsente en verwerkers wat nie bewys daarvan kan lewer dat hulle goeie praktyk toepas nie, kan vind dat hulle uit bergings- en verwerkingsfasiliteite uitgesluit word. Die vermo om bewys van behoorlike sorgsaamheid en voldoening aan standaarde te kan lewer, hang af van die rekords wat daar by elke punt in die ketting oor n spesifieke produk of proses beskikbaar is.
Bron: Gwynne Foster g.foster@mweb.co.za

3. Nasionale strategie en tersaaklike direktoraat by die DLBV


Direktoraat Landbouprodukte- Direktoraat Dieregesondheid Tel. 012 319 7456 inspeksiedienste Tel. 012 319 6535/ 6100 Direktoraat Plantgesondheid Tel. 012 319 6539 / 505 Direktoraat Voedselveiligheid DPH@daff.gov.za en Gehalteversekering Tel. 012 319 6004 / 7306 DFSQA@daff.gov.za The Perishable Products Export Control Board (PPECB) Tel. 021 930 1134 www.ppecb.com Die PPECB het kragtens die Wet op Landbouprodukstandaarde 119 van 1990 n mandaat van die Departement Landbou ontvang om seker te maak dat daar aan voedselveiligheidstandaarde voldoen word deur voedselveiligheid-ouditte op alle geregistreerde voedselonderneming operateurs uit te voer. Assessore is oral in die land geplaas en lewer inspeksiedienste met betrekking tot 200 produktipes op meer as 1 500 plekke. Die PPECB oudit ook gereeld die gebruik van gewettigde plaagdoders volgens n MRL-standaardbedryfsprosedure. Dit vorm deel van die risikogebaseerde benadering van die algehele funksie van die PPECB.

Ander:
Departement Gesondheid Direktoraat Voedselbeheer Tel. 012 312 3180 www.doh.gov.za/department/dir_ foodcontr.html Die Direktoraat word in sy taak as reguleerder bygestaan deur die Voedselwetgewingsgesaggroep (FLAG). Hierdie niestatutre liggaam bestaan uit verteenwoordigers van akademiese en navorsingsinstansies, die voedselbedryf, verbruikers- en professionele organisasies, ander staatsdepartemente en provinsiale gesondheidsowerhede. Raadpleeg die Wet op Voedingsmiddels, Skoonheidsmiddels en Ontsmettingsmiddels, 1972, op die webtuiste. Departement Wetenskap en Tegnologie Tel. 012 841 4331 contact@esastap.org.za www.esastap.org.za Departement Handel en Nywerheid Tel. 012 394 9500 www.dti.gov.za

4. Rolspelers
LNR-Navorsingsinstituut vir Plantbeskerming Tel. 012 808 8000 Baie van die instituut se kernaktiwiteite hou op die een of ander wyse met voedselveiligheid verband, hoewel dit soms minder voor die hand liggend en direk is. Die volgende voorbeelde (in geen bepaalde volgorde nie) word verstrek: Die ontwikkeling van ekologies veilige knaagdierbeheerstrategie is gerig op die beskerming van voedselvoorrade, nie alleenlik teen direkte beskadiging deur knaagdiere nie, maar ook om mense te beskerm teen die siektes wat sulke diere moontlik kan oordra. Biologiese plaagbeheer het vele voordele, waaronder n verminderde afhanklikheid van chemiese plaagdoders, wat op sy beurt die risiko verminder van die direkte vergiftiging van verbruikers en die beskadiging van die omgewing. Laasgenoemde kom byvoorbeeld ter sprake wanneer gewasse in gekontamineerde grond geplant word. Die beheer van uitheemse indringerplante het ook n uitwerking op voedselveiligheid, hoewel indirek, byvoorbeeld: - Die blare en saad van sommige van die plante is giftig en dus n bedreiging vir lew ende haw e. - Biologiese beheer verminder die gebruik van onkruiddoders en die gepaardgaande besoedeling van die omgew ing, met inbegrip van damme en riviere w aar die uitw erking van besoedelstow w e onmiddellik kan w ees.

663

Wanneer plaagdoders verkeerd gebruik word, het hulle n reuseuitwerking op voedselveiligheid deur direkte kontaminasie en omgewingsbesoedeling. Navorsing wat hier onderneem word asook die opleiding (van plaagbeheeragentskappe en boere) bevorder die verstandige gebruik van plaagdoders. Kragtens die armoedeverligtingsprogram van die Departement Wetenskap en Tegnologie word landelike gemeenskappe gehelp om oestersampioene te kweek ten einde hulle in staat te stel om te diversifiseer en hul voedselbasis te verbreed. Gehaltebeheer in die produksieproses is noodsaaklik om te verhoed dat die sampioene met giftige spesies gekontamineer word. Die Registrateur word voortdurend kragtens die Wet op Misstowwe, Veevoedsel, Landboumiddels en Veemiddels 36 van 1947 van raad gedien oor die gebruik en geskiktheid van plaagdoders in bepaalde omstandighede Sommige opleiers wat deur die SOOO vir Landbou (AgriSETA) geakkrediteer word, bied kursusse in voedselveiligheid aan. Besonderhede aangaande hierdie leweransiers verskyn in die hoofstuk Landbou-onderwys en opleiding. Association of Dietetics of South Africa Tel. 011 789 6621 www.adsa.org.za Bemlab BK Tel. 021 853 1490 Business Quality Solutions Tel. 082 892 8010 / 083 230 6029 bqs@polka.co.za Konsultasiedienste en opleiding Cape Peninsular University of Technology (CPUT) Voedseltegnologie Tel. 021 959 6276 Consulting Microbiological Laboratory Tel. 011 425 3775 www.cmlabs.co.za Consumer Goods Council of South Africa CGCSA Food Safety Initiative Dr. L.E. Anelich Tel. 0861 242 000 fiona.vanderlinde@gs1za.org www.foodsafetyinitiative.co.za Die kursusse wat aangebied word sluit n inleiding tot en basiese HACCP en voedselhigine in.

Control Union SA Tel. 031 262 5965 Tel. 035 788 0945 www.controlunion.com

verantwoordelik vir die fasilitering van onderwys en opleiding in die voedsel- en drankvervaardigingsektor.

GlobalGAP inspeksie en sertifisering FoodNCropBio Wilna Jansen van Rijssen Dairy Standards Agency (DSA) Tel. 012 347 4257 Tel. 012 804 0818 Sel. 083 379 2111 www.dairystandard.co.za wilnajvr@telkomsa.net In Januarie 2002 as n artikel 21maatskappy (n maatskappy sonder winsoogmerk) tot stand gebring. Doen gehaltetoetsing van melk (bv. om te kontroleer of water of soja daarby gevoeg is). DFM Software Solutions Tel. 021 904 1154 www.dfmsoftware.co.za Elgin Learning Foundation Tel. 021 848 9413 www.elf1.co.za FarmVision Tel/faks 042 296 0818 lventer@farmvision.co.za www.farmvision.co.za FoodBev SETA Tel. 011 253 7300 www.foodbev.co.za Voedselveiligheidwetgewing, GMO-wetgewing, die registrasie van chemiese plaagdoders, toksikologie, voedselbestraling, Codex Alimentarius-kwessies, mikotoksiene, aanbiedings en werkwinkels. GlobalGAP Africa Dr. Elm Coetzer Tel/faks 012 991 5139 Tel. 012 332 0696 Sel. 082 662 8105 coetzer@globalgap.org GS1 South Africa Tel. 011 789 5777 www.gs1za.org HACCP Academy Tel. 076 897 0161 / 082 883 2103 www.haccpacademy.co.za

International Meat Quality Die Sektorale Onderwys- en Assurance Scheme (IMQAS) Opleidingsgesag (SOOO) Tel. 012 349 1237

664

IMQAS is die eerste maatskappy in suidelike Afrika wat al die behoeftes van die vleisbedryf met betrekking tot higine en gehalte volkome onafhanklik hanteer. Die maatskappy se dienste is beskikbaar van die primre produsent tot by die abattoir, die verwerker en die kleinhandelafsetpunt. Koue Bokkeveld Training Centre Tel. 023 317 0983 MBB Services International Tel. 021 887 1026 www.mbb.co.za Perishable Products Export Control Board (PPECB) Tel. 021 930 1134 www.ppecb.com

groot organisasies help om hulgehalte-infrastruktuur en evalueer en te ontwikkel, hul werkers op te lei, en aan belangrike gehalteversekeringsgeleenthede deel te neem. Southern African Auditor & Training Association (SAATCA) Tel. 012 349 1008 www.saatca.co.za Stellenbosch Universiteit Departement Voedselwetenskap Tel. 021 808 3578 voedselw@sun.ac.za Inleidende HACCP-opleiding word ook aangebied. Skakel prof. Louw Hoffman by 021 808 4747.

Universiteit van die Vrystaat Departement van Mikrobiale, Biochemiese en Voedselbiotegnologie Tel. 051 401 2692 hugocj@ufs.ac.za Universiteit van Pretoria Departement Verbruikerskunde Tel. 012 420 2853 Universiteit van Pretoria Voedselwetenskap Tel. 012 420 3239 Van der Linde, Des Tel. 012 654 4716

Die biologiese, chemiese en fisiese eienskappe van plaagdoders vir plaaslike en oorsese registrasie. Van der Linde help boere om die nodige stelsels (GlobalGAP ens) op te stel. Von Holy Consulting Tel. 083 267 6004 www.vonholyconsulting.com Wetenskaplike en Nywerheidnavorsingsraad (WNNR) Tel. 021 658 2766 amunian@csir.co.za Die analise van voedsel en drank

Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde (SABS) Die PPECB-program vir Elaine Smith 012 428 6896 opleiding en tegniese dienste smithes@sabs.co.za voorsien ook opleidings- en www.sabs.co.za konsultasieprogramme om kwekers en ander operateurs in n Groot verskeidenheid dienste die voorsieningsketting te help om vir derdepartysertifisering en aan voedselveiligheidstandaarde te toetsing vir voedselveiligheid word aangebied: GlobalGAP HACCP , , voldoen. British Retail Consortium (BRC) Product Control for en ISO 22000, tesame met bestuu Agriculture (Prokon) rstelselsertifisering vir ISO 9001 en Tel. 012 325 4579 ISO 14000. Laboratoriumdienste dek alle toepaslike voedsel en Sommige provinsiale landboudvoertoetse en sluit toetse vir epartemente bied kort kursusse plaagdoder en veterinre risidus; in gesondheid en voedselveiligheid die toetsing van bestanddele, aan, bv KwaZulu-Natal se voedingstowwe en kontaminante; Departement Landbou en mikrobiologiese toetsing asook Omgewingsake, 033 355 9444/5. proewe vir die doeltreffendheid en die aanwending van plaagdoders SA AgriAcademy in. Alle dienste word deur Tel. 021 880 1276 die Suid-Afrikaanse Nasionale info@agriacademy.co.za Akkreditering-stelsel geakkrediteer, www.agriacademy.co.za wat internasionale aanvaarding Opleiding sluit GAP- en sertifiseri van sertifiserings en toetsdienste ngsprosedures, voedselveiligheid, verseker. gehaltestandaarde, vereistes ten opsigte van plantgesondheid/MRLs Suid-Afrikaanse Nasionale Akkreditasiestelsel (SANAS) asook verpakkingsvereistes in. Tel. 012 394 3760 www.sanas.co.za SGS South Africa (Edms) Bpk Tel. 011 680 3466 Suid-Afrikaanse Nasionale www.sgs.com Verbruikersunie (SANCU) Opleiding en sertifisering ten Tel. 012 428 7122 opsigte van GlobalGap, HACCP en www.sancu.co.za BRC. Hierdie unie poog om verbruikers van hul regte, verantwoordelikhede South African Institute for en bedingingsbevoegdheid Entrepreneurship (SAIE) bewus te maak deur onderrig, Rob Stead or Robin Coxson inligting en beskerming te verskaf. Tel. 021 447 2023 Besonderhede oor die provinsiale www.entrepreneurship.co.za takke kan by die webtuiste verkry South African Quality Institute word. (SAQI) Tel. 012 349 5006 Swift Micro Laboratories www.saqi.co.za Tel. 021 683 8436 www.swift.co.za In samewerking met ander toetsing en professionele persone en Mikrobiologiese organisasies wat by gehalte HACCP- en higineverwante betrokke is, kan SAQI klein en opleiding

5. Publikasies en webtuistes
Info Paks is beskikbaar by www.daff.gov.za/publications. Die Idiots guide to HACCP is op CD beskikbaar. Dit is n stap-vir-staprekenaarprogram in Excel om onervares is te help om n gevaaranalise uit te voer, onfeilbare kritieke beheerpunte te identifiseer en kritieke perke, n moniteringstelsel, regstellende stappe waar nodig asook verifiringsprosedures te formuleer en laastens geskikte, praktiese dokumentasie daar te stel. Dit is n handleiding vir gebruikers wat die rasionaal vir HACCP en hoe die HACCP-program gebruik moet word, verduidelik. Kontak Eugene Cloete. Bel 012 420 3265 of rig n e-pos aan eugene.cloete@up.ac.za Die Voedselveiligheidsnetwerk (FSN) www.thefoodsafetynetwork. co.za. Hul oogmerk is om n gebruikersvriendelike, eenstop-gids en -webtuiste te skep om omvattende inligting oor voedselveiligheid te verskaf. www.gftf.org: Global Food Traceability Forum (GFTF) www.oie.int: World Organisation for Animal Health. Klik op die kieslysopsie Food Safety. Namate globale handelsversperrings verminder, behoort boere merkstelsels vir lewende hawe te begin implementeer. Uitvoerders in die besonder behoort in identifiseringsen naspeuringstelsels te bel. http://en.wikipedia.org/wiki/Food_safety: Wikipedia, die gratis ensiklopedie www.wto.org: Klik op die kieslysopsie Sanitary and phytosanitary measures (voedselveiligheids- en verwante kwessies). www.africa-observer.info en www.globalgap.org: GlobalGapregulasies www.fao.org: Uitstekende HACCP-riglyne, met inbegrip van di aangaande struikelblokke in die toepassing van HACCP (veral in klein en minder ontwikkelde ondernemings) en benaderings ten opsigte van hoe om sulke struikelblokke te bowe te kom www.usda.gov: Klik op die kieslysopsie Food and nutrition. www.fsis.usda.gov: Die VSA se Department of Agriculture se Food Safety and Inspection Service www.icrisat.org: International Crops Research Institute for the SemiArid Tropics (ICRISAT). Navorsing is onder meer gedoen oor beter bergingstegnieke om ernstige kontaminasie te voorkom. www.brc.org.uk: British Retail Consortium, for successful and responsible retailing http://ec.europa.eu/food: Die Europese Unie se webtuiste ten opsigte van voedselveiligheid. Die European Commission Food and Veterinary Office (EC FVO) voer ouditte ten opsigte van voedselveiligheidskwes sies uit. Die rol van EFSA (die Europese voedselveiligheidgesag) is om alle risikos wat met die voedselketting verband hou, te evalueer en inligting daaroor bekend te maak. Kyk ook www.efsa.europa.eu. www.foodprotection.org: International Association for Food Protection www.au-appo.org: Inter-African Phytosanitary Council www.icmsf.iit.edu: International Commission on Microbiological Specifications for Foods (ICMSF) www.coleacp.org/en/pip/11784-homepage Gehalte en konformiteit van vrugte en groente www.sapoultry.co.za: soek die Food safety-kieslynopsie www.identigen.com: Hierdie maatskappy, wat in Ierland en NoordAmerika werksaam is, maak van n DNS-stelsel gebruik om produkte na te speur na die plaas waar diere geteel is.

665

6. Nuus vir opkomende boere


Danksy ervaring en mentorskappe en vennootskappe met gevestigde boere is hierdie sektor besig om wasdom te bereik. Opkomende boere produseer nou produkte van goeie gehalte. In die sakewreld word weinig gunste bewys, en ten einde langtermynkontrakte en toegang tot mededingende voorsieningskettings en lonende markte te verkry, moet hierdie boere toon dat hulle konsekwente en betroubare leweransiers is en aan die nodige vereistes voldoen wat rekordhouding en sertifisering betref. Laasgenoemde is n reuse-uitdaging want gewone kleinboere kan gewoonlik nie voldoen aan die vereistes vir voedselveiligheid en die naspeurbaarheid van rekords nie. Die volgende beginsels moet toegepas word: Moenie van die boer verwag om ook n rekenmeester, boekhouer en stelseltegnoloog te wees nie. Bedien die boere ten opsigte van naspeurbaarheid, rekordhouding, dokumentbestuur en stelsels. Maak voorsiening vir alle ervarings-, geletterdheids- en begripsvlakke. Bou kapasiteit binne families en plaaslike gemeenskappe. Lig almal in: die owerhede, instansies, die nywerheid, voorligters, adviseurs, mentors en diensverskaffers. Betrek hulle almal. Benader alles as n bestuurde projek: Beplan die werk en hou by die plan. Die toepassing van n gemeenskapsbenadering tot naspeurbaarheid en rekordhouding kan al wye belangstelling en steun ontlok, en kan as katalisator dien om die aanvanklike doelwitte in opkomende landbou selfs verby te steek.
Bron: Gwynne Foster. Kontak haar by g.foster@mweb.co.za.

7. Internasionale sakeomgewing
n Deense verslag oor Afrika identifiseer die sanitre en voedselgesondheidstandaarde (sanitary and phytosanitary standards SPS) en verwante voe dselveiligheidsregulasies as waarskynlik onder die grootste struikelblokke (onder die vele wat nie met tariewe verband hou nie) waarmee Afrikauitvoerders te make het. Enige verhoging in die uitvoer van nietradisionele goedere uit Afrika vind waarskynlik plaas in produkkategorie wat aan die SPS-standaarde onderworpe is (tuinbouprodukte, vrugte, lewende hawe en vis). Dit sou nie n opsie wees om die status en inhoud van die SPS te bevraagteken nie. Dit is belangrik dat Afrikalande en individuele uitvoerders vermons moet ontwikkel wat voldoening aan die SPS sal verseker. Aangesien dit egter tegnies veeleisend en baie duur is, is dit uiters belangrik dat donateurs kapasiteit en die opbou van instellings moet steun. Die verslag maak melding van hoe noodsaaklik dit vir Denemarke en ander eendersdenkende lande van die EU is om hierdie kwessie fyn dop te hou, sodat SPS-vereistes nooit (versluierde) tegniese struikelblokke in die pad van handel sal word nie. Die verslag kan geraadpleeg word by www.netpublikationer.dk/um/4888/ index.htm. Elektroniese naspeurbaarheid het n nuwe dimensie gekry toe n nuwe EU-regulasie op 1 Januarie 2010 van krag geword het. Die EU IUU Regulation (EC) 1005/2008 en die gepaardgaande implementeringsrels (EC) 1010/2009 is daarop gemik om onwettige, onverklaarde en ongereguleerde visseryprodukte van EU-markte te verban. Dit het n uitwerking op alle lande wat sulke produkte verskaf. Verdere inligting is beskikbaar by www.ec.europa.eu Ons dank gaan aan Gwynne Foster, Lucia Anelich en Mooketsi Mosome vir hul waardevolle bydraes.

666

Waardetoevoeging en landbouverwerking

WineLand-tydskrif VinPro

021 863 4524 021 807 3322

www.wineland.co.za www.vinpro.co.za

Statistiek

Wyn
1. Oorsig
Twee omvattende inligtingsbronne vir die wynbedryf is die SA Wine Industry Directory (Sawid) en die webtuiste www.wine.co.za. Meer besonderhede en statistieke verskyn op die webtuistes van die bedryf, nl www.sawis.co.za and www.wosa.co.za. Die Kaapse wynbougebiede is gele in die smal wingerdstrook van die suidelike halfrond, en die klimaat is hoofsaaklik Mediterreens. Die berghange en valleie vorm n ideale habitat vir die wyndruif Vitis vinifera, en die produkte van hierdie druif het oor eeue heen groot genot aan die mensdom verskaf. Lang, sondeurdrenkte somers en sagte, nat winters dra by tot die ideale wynboutoestande. Die Wes-Kaap produseer meer as 90% van Suid-Afrika se wyn. Die wynbedryf in Suid-Afrika strek verder as wat gewoonlik onder die term wyn verstaan word. Die bedryf sluit brandewyn en komponente van brandewyn in rabatwyn en stookwyn asook druiwesap en druiwesapkonsentraat, aangesien wyndruiwe gebruik word vir al hierdie produkte. Al die produkte wat hieronder gelys word, is ter sake in hierdie hoofstuk. Natuurlike wyn dui op wyn wat nie gefortifiseer word of in vonkelwyn omskep word nie. Dit sluit ook enige druiwesap, mengsels van druiwesap en mos, of moskonsentraat in wat gebruik word om sodanige natuurlike wyn te versoet. Gefortifiseerde wyn is nie-vonkelwyn wat met wynspiritus versterk is en wat n hor alkoholgehalte as natuurlike wyn het. Vonkelwyn sluit enige druiwesap, druiwesap en mos, of moskonsentraat in wat gebruik word om sodanige vonkelwyn te versoet. Rebatwyn is wyn wat spesiaal voorberei word vir dubbel distillering in n koperstookketel en daarna as n distillaat vir n tydperk van minstens drie jaar in eikehoutvate met n kapasiteit van hoogtens 340 liter verouder word. Stookwyn is wyn wat spesiaal voorberei word vir die distillering van spiritualie, wat dan gebruik word om spiritualie te maak, wyn te fortifiseer of vir nywerheidsdoeleindes te gebruik. Nie-alkoholies dui op ongegiste, onverdunde druiwesap of konsentraat wat bestem is vir gebruik in nie-alkoholiese produkte soos vrugtesappe.

Sawis

021 807 5700

www.sawis.co.za

Navorsing en Tegnies
Winetech LNR InfruitecNietvoorbij IWB Sasev VinPro-konsultantdienste 021 807 3324 021 809 3100 021 808 3770 021 889 6311 021 807 3027 www.winetech.co.za www.arc.agric.za www.sun.ac.za/wine_ biotechnology www.sasev.org www.vinpro.co.za

Uitvoer en Bemarking
Wosa 021 883 3860 www.wosa.co.za

Etiese Handel
Fairtrade Wieta 021 448 8911 076 150 5259 021 447 5660 www.fairtrade.org.za www.wieta.org.za

Biodiversiteit
BWI IPW 021 888 2865 021 889 6555 www.bwi.co.za www.ipw.co.za

Wetgewing en Regulering
Sawit Salba Wyn- en Spiritusraad Wosa 021 889 8101 021 887 0117 021 889 6555 021 883 3860 www.sawis.co.za www.wosa.co.za www.sawit.co.za

Opleiding
Raadpleeg die Onderwys en opleiding opskrif.

2. Verwysings vir vinnige bystand


Algemeen
SA Wine Industry Directory Wine.co.za AgriWorldSA Vines.org Sawis-biblioteek 021 807 5739 021 863 4524 021 855 0509 083 414 7207 www.wineland.co.za www.wine.co.za www.agriworldsa.com www.vines.org www.sawislibrary.co.za

3. Verenigings wat betrokke is


VinPro Tel. 021 807 3322 info@vinpro.co.za www.vinpro.co.za VinPro is die diensorganisasie wat 4 500 Suid-Afrikaanse wynproduserende lede verteenwoordig in skakeling met die regering en op alle relevante forums van die wynbedryf. VinPro lewer die volgende dienste: Konsultasie ten opsigte van wingerdbou, wynkunde, grondkunde, agro-ekonomie, algemene bestuur en swart ekonomiese bemagtiging (SEB).:

667

Toegang tot oorgente wingerdlote, onderstok en entlootmateriaal van gehalte, deur n 50% aandeel in Vititec Bpk. Bestuur- en logistieke dienste vir, en generiese bevordering van wynskoue en kompetisies. Oordrag van inligting deur middel van die maandelikse WineLandtydskrif, wat die Wynboer insluit, en die jaarlikse publikasies die Wine Industry Directory en die Wynboer Technical Yearbook/Wynboer Tegniese Jaarboek Strategiese inligting oor die wynbedryf deur webtuistes en elektroniese sowel as gedrukte nuusbriewe. Fasilitering van verskeie kommunikasieinisiatiewe en forums met rolspelers, onder andere die jaarlikse VinPro/Nedbank-inligtingsdag. Fasilitering van tegnologiese oordrag vir Winetech. WineMS n gebruikervriendelike inligtingsbestuurstelsel wat doelgemaak is vir wynondernemings. Wynkelders Suid-Afrika (WKSA) Tel. 021 887 3334 wksa@lantic.net Die verteenwoordigende organisasie vir produsentekelders en bemarkers beskerm hul belange op alle bedryfsforums rakende wynwetgewing, uitvoere, bemarking, arbeidsverhoudinge, SEB, tegniese wynmaakvraagstukke en verhoudinge met die regering. WKSA gee ook leiding oor oesbestuur, pryssegmente, wetgewing en toekomsbeplanning. South African Liquor Brandowners Association (Salba) Tel. 021 887 0117 beaty@salba.co.za Salba is n organisasie sonder winsbejag wat die vervaardigers en verspreiders van drankprodukte in Suid-Afrika verteenwoordig met betrekking tot oorvleuelende belange. Kwessies sluit in die bevordering van die langtermyn-volhoubaarheid van lede se sakeondernemings deur verantwoordelike handelsmerkontwikkeling in n kompeterende omgewing, maar is nie daartoe beperk nie.

Wynstreekorganisasies
Breedekloof Wyn en Toerisme (Rawsonville) www.breedekloof.com Calitzdorp Wynroete www.calitzdorp.co.za Constantia Wynroete www.uitsig.co.za Darling Wyn- en kunservaring www.darlingtourism.co.za Durbanville Wynvallei www.durbanvillewine.co.za Helderberg Wynroete www.helderbergwineroute.co.za Klein Karoo Wynroete www.kleinkaroowines.co.za Oranjerivier Wynroete www.owk.co.za Paarl Vintners www.paarlwine.co.za Robertson Wynvallei www.robertsonwinevalley.co.za Stellenbosch Wynroete www.wineroute.co.za Swartland Wynroete www.swartlandwineroute.co.za Tulbagh Wynroete www.tulbaghwineroute.com Vignerons de Franschhoek www.franschhoekwines.co.za Wellington Wynroete www.visitwellington.com Worcester Wynlandvereniging www.worcesterwinelands.co.za

Wynskou-organisasies
SA National Wine Show Association (SANW) Tel. 021 863 2079 ferreira@vinpro.co.za www.veritas.co.za

Ander rolspelers en verenigings


Black Association of the Wine & Spirit Industry (Bawsi) Tel. 021 863 3151 mandrews@bawsi.org.za www.bawsi.org.za Cape Estate Wine Producers Association (Cewpa) Tel. 021 884 4646 wine@kanonkop.co.za Cape Winemakers Guild (CWG) Tel. 021 883 8625 info@capewinemakersguild.com www.capewinemakersguild.com Independent Vignerons Tel. 021 886 4867 stlandbo@mweb.co.za Institute for Cape Wine Masters Tel. 011 783 4585 cwa@iafrica.com www.capewinemasters.co.za Rootstock Tel. 021 855 0509 www.rootstock.co.za Wine Industry Development Association (WIDA) Tel. 021 872 9181 Denver@wida.co.za http://wida.co.za

Kultivarontwikkelinggroepe
Chardonnay Forum Chenin Blanc Association www.chenin.co.za Garagiste Movement www.garagiste.co.za Tel. 023 616 2141 Email: philip@weltevrede.com Tel. 021 853 1454 Email: wilmaribs@mweb.co.za Tel. 021 855 4275 Email: tanya@topazwines.co.za

Mthode Cap Classique Producers Tel. 021 865 2002 Association (MCCPA) Email: wine@villiera.com Muscadel South Africa Pinotage Association www.pinotage.co.za Pinot Noir Interest Group Sauvignon Blanc Interest Group Shiraz Forum Tel. 044 241 2556 Tel. 021 709 0933 Email: admin@pinotage.co.za Tel. 028 312 3595 Email: hrv@hermanus.co.za Tel. 021 870 4229 Email: sbig@dw.co.za Tel. 021 881 3268 Email: jborman@adept.co.za info@paarlwine.co.za Tel. 021 809 7618 Email: info@sabrandy.co.za

4. Nasionale strategie en kontakte


Departement van Landbou, Bosbou en Visserye (DAFF) Direktoraat: Landbouprodukinspeksiedienste Tel. 012 319 6004 www.nda.agric.za/docs/plantquality/default.htm

Wetgewing en regulasies
Skakel die volgende vir inligting oor die impak van wetgewing en regulering op die wynbedryf: SALBA vir doeane en aksynsreg, en dranklisensies: 021 887 0117 Wyn- en Spiritusraad vir sertifisering en staatsregulasies: 021 889 6555 WOSA vir uitvoervereistes: 021 883 3860

SA Brandy Foundation www.sabrandy.co.za

SA Port Producers Association Tel. 044 213 3326 (Sappa) Email: boplaas@mweb.co.za

668

5. Onderwys en opleiding
Cape Peninsular University of Technology Tel. 021 864 5213 coetzeean@cput.ac.za www.cput.ac.za Cape Wine Academy Tel. 021 889 8844 info@cwa.org.za www.capewineacademy.co.za Nasionale Diplomas in landbou en landboubestuur, sowel as n BTech en MTech met spesifieke fokus op wingerd- en wynkunde. n Wye reeks kursusse, wat strek vanaf wynwaardering tot grondige wynkennis, word op verskillende vlakke aan die publiek, tersire instansies vir Gasvryheid en Toerisme, asook handelaars in die drankbedryf aangebied. Die B Agric- en B Agric-grade (Keldertegnologie), sowel as n Diploma (Keldertegnologie) met die komponente wynchemie, mikrobiologie, wynkunde, bemarking, wetgewing en bestuur. FoodBev is die SOOO wat verantwoordelik is vir die fasilitering van onderwys en opvoeding in die voedsel- en drankvervaardigingsektor. Nagraadse studie in Landbou of Wingerd- en Wynbiotegnologie vanaf n Honneurs- tot n Doktorsgraad. Voor- tot nagraadse grade in Landbou, Landbou Administrasie en die geleentheid vir spesialisering in Wingerd- en Wynkunde. Praktiese bedryfsopleiding rakende strategiese marktoegang en uitvoere aan ondernemings in n verskeidenheid landbousektore, wat mentorskappe vir opkomende produsente in die wynbedryf insluit. Kort kursusse in Wynbemarking en Gevorderde Wynbemarking wat fokus op die optimale bestuur van roete-tot-mark en die effektiewe benutting van handelen verbruikersnetwerke, sowel as verbruikersdinamika. SAKO-geakkrediteerde kursusse vir plaaswerkers in ontwikkelende gemeenskappe oor tegniese- en lewensvaardighede. Opleiding van wynbeoordelaars uit die geledere van produsente, restaurateurs, die handel en die media.

Instituut vir Wynbiotegnologie (IWBT) Tel. 021 808 3770 ccav@sun.ac.za www.sun.ac.za/wine_ biotechnology

Navorsing word uitgevoer oor genetiese verbetering van wyngiste, bakterie en wyndruifkultivars. Die twee hoofstroom navorsingsvelde is gis-biotegnologie (wynaroma, wynfermentasie en prosessering, geenregulasie, ens) en wingerd-biotegnologie (stresbestande druifkultivars, siektes en omgewingstoestande). n Wreldbekende, eenstopnavorsingsfasiliteit waar die voorste tegnologie vir die SA sagtevrugte-, druiwe-, wyn-, brandewyn- en verskeie ander bedrywe gegenereer word. Die Instituut lewer n behoefte-gedrewe diens om die ekonomiese lewensvatbaarheid en groei van hierdie bedrywe te verseker en navorsing word streng toegespits op praktiese implementering. n Wetenskaplike vereniging wat die wyn, wyndruif- en verwante bedrywe dien deur die nuutste relevante wetenskaplike kennis onder sy lede te versprei via werkswinkels, seminare en n jaarlikse kongres, sowel as n aantal internasionale kongresse. n Wetenskaplike joernaal, die SA Journal for Enology and Viticulture, word ook tweejaarliks aan lede versprei. n Jaarlikse finansile opname, die Produksieplan, word uitgevoer deur middel van studiegroepe in elk van die wynproduserende streke ten einde produsente se gemiddelde produksiekostes per distrik te bepaal. Die navorsingsprojek sluit ook in vestigingskoste, gelykbreekkostes, teikeninkomstes, druiwepryse en arbeid. Die resultate is op die webtuiste beskikbaar. Die VinPro Konsultasiediens stel ook uitstekende bygewerkte kennis en tegnologie beskikbaar via sy streeks wingerdkonsultante, grondkundige en wynkundige. Hierdie netwerk van kundigheid en tegnologie in die wynbedryf kordineer en befonds navorsing, opleiding en tegnologie-oordrag in die wynbedryf. Navorsingsvennote sluit in: LNR InfruitecNietvoorbij, LNR Plantbeskerming, die Instituut vir Wynbiotegnologie en die Universiteite van Kaapstad, Stellenbosch en Pretoria in. Die Tegnologie-oordragprojek het ten doel om navorsingsresultate en die nuutste tegnologie direk na die produsent te bring in die vorm van inligtingsdae, boeredae en wingerd-, wynmaker- en plaaswerkerstudiegroepe wat deur VinPro gekordineer word. n Databasis van navorsingsprojekte is op die webtuiste beskikbaar en artikels word in die WynLand-tydskrif gepubliseer. Bestuur die Suid-Afrikaanse Plantsertifiseringskema vir Wyndruiwe soos bepaal deur die Wet op Plantverbetering, Wet 53 van 1976, en soos aangewys deur die Nasionale Minister van Landbou. Eenvormigheid word verseker deur die toepassing van regulasies rakende die kweek van wingerdstokke, asook die seleksie, verbouing, evaluering, toetsing en vrystelling van wingerdmateriaal.

LNR Infruitec-Nietvoorbij Tel. 021 809 3018 infocape@arc.agric.za www.arc.agric.za

Elsenburg Landboukollege Tel. 021 808 7691 / 7686 veronicec@elsenburg.com liveaj@elsenburg.com www.elsenburg.com FoodBev Seta Tel. 011 253 7300 www.foodbev.co.za

SA Wingerd- en Wynkundevereniging (SAWWV) Tel. 021 889 6311 sasev@sasev.org www.sasev.org

Instituur vir Wynbiotegnologie Tel. 021 808 3770 ccav@sun.ac.za www.sun.ac.za/wine_ biotechnology Stellenbosch Universiteit Dept Wingerd- en Wynkunde Tel. 021 808 4782 dww@sun.ac.za www.sun.ac.za/viti_oenol/ Suid-Afrikaanse Agri-Akademie Tel. 021 880 1276 info@agriacademy.co.za www.agriacademy.co.za

VinPro Tel. 021 807 3322 info@vinpro.co.za www.vinpro.co.za

Universiteit Kaapstad Graduate School of Business Tel. 021 406 1349 jennycar@gsb.uct.ac.za www.gsb.uct.ac.za/winemarketing

Winetech Tel. 021 807 3324 booysenj@winetech.co.za www.winetech.co.za

Vineyard Academy Tel. 021 809 3100 horne@vineyardacademy.co.za Wine Tasting Academy Tel. 011 482 9178 crossley@reciprocal.co.za

6. Navorsing en ontwikkeling
In sy strewe om wyn kompeterend, markgerig en winsgewend te produseer, verseker die Suid-Afrikaanse wynbedryf dat sy wingerdbouers en wynkundiges aan die voorpunt van die nuutste tegnologie en navorsing bly. Verskeie instansies en navorsingsliggame voer die belangrike navorsing uit en ploeg di kennis weer terug in die bedryf in die vorm van publikasies in wetenskaplike en ander tydskrifte en aanbieding van inligtingsdae of boeredae. Produsente betaal n statutre heffing, wat deels aan navorsing toegewys word, en bykomende befondsing word van regeringsinstansies, privaatondernemings, finansile instansies, en so meer ontvang.

Wyndruifverbeteringsraad Tel. 021 872 1831 plantpro@iafrica.com

669

7. Publikasies en webtuistes
Die twee mees omvattende inligtingsbronne vir die wynbedryf is die publikasie The SA Wine Industry Directory (Sawid), verkrygbaar by WynLand Publikasies en die webtuiste wine.co.za. Skakel 021 863 524, skryf aan info@wineland.co.za of besoek www.wineland.co.za. Di gids is inderdaad die bybel vir die wynbedryf. Dit beslaan meer as 600 bladsye, word jaarliks deur WynLand Publikasies uitgegee en bevat alle relevante statistieke en inligting oor kultivars, wynmakers, wingerdboukundiges, verspreiders, wynroetes, organisasies, wynkelders, wynkompetisie en ander sake van belang in die bedryf. WynLand Publikasies is ook die uitgewers van die twee tydskrifte WynLand (wat Wynboer insluit) en Fynproe, die handleiding Basiese Wynbereiding (Afrikaans, Engels en Xhosa) en die Wine Farmer Technical Yearbook. n Reeks volkleurpamflette van LNR Infruitec Nietvoorbij handel oor hoe om verskeie siektes en peste in die wingerd te identifiseer en beheer. Skakel 021 809 3305 of skryf aan booksalescape@arc.agric.za Wine.co.za Allesomvattende webtuiste met Suid-Afrikaanse en internasionale wynnuus, n dagboek met algemene inligting, en besonderhede van belangrike datums in die bedryf, handels- en skoudatums en n soekenjin waarmee wynmakers, kelders, verskaffers en verskillende soorte wyn opgespoor kan word. Dit bied ook n platform vir buitelandse agente om met plaaslike produsente te skakel, om handel te fasiliteer tussen kopers en verkopers van druiwe, gebottelde en grootmaatwyn en toerusting, en dit voer markopnames uit wat as bemarkingshulpmiddels ingespan kan word. Sawis.co.za Die gesaghebbende webtuiste vir statistieke rakende die SA wynbedryf, insluitend die oes, area onder wingerd, uitvoere, binnelandse verkope, sertifisering, die Wyn- en Spiritusraad se regulasies en meer. Die webtuiste bevate ook skakels met: die Sawis-biblioteek en die Winetechnavorsingsdatabasis. VinPro.co.za Versamelpunt vir nuus wat in die gedrukte en elektroniese media verskyn wat n impak op die wynbedryf het, insluitend die oes, markte, beste praktyke, aksyns, transformasie en bemagtiging, brandstofpryse, die kragkwessie en landbou in die algemeen. Wosa.co.za Oorsig en nuus oor die Suid-Afrikaanse wynbedryf vir potensile invoerders. Die jongste internasionale verkoop- en bemarkingtendense via marknavorsing en uitvoerregulasies in die onderskeie sleutelmarkte (slegs beskikbaar aan lede via die web-gebaseerde Wosa-biblioteek).

Wynskoue en kompetisies
Nader die Suid-Afrikaanse Nasionale Wynskouvereniging vir besonderhede by telefoonnommer 021 807 3104. Die SA Wine Industry Directory en wine.co.za kan ook geraadpleeg word vir n volledige lys en datums van wynkompetisies en -skoue.

8. Maatskappye wat betrokke is


Raadpleeg Sawis, die SA Wine Industry Directory and www.wine.co.za vir omvattende lyste produsente, kelders, wyn- en drankmaatskappye, verskaffers, agente en so meer. Die Website Industry Search by www.sawis. co.za is nuttig. Die volgende kategorie is beskikbaar: Wyndruifprodusent Wynprodusent Koperasie Landgoedkelder Nie-landgoedkelder Uitvoerder Groothandelprodusent Groothandelaar Bottelaar Distilleerder Ander organisasies

Kategorie wynprodusente: Landgoedkelders, wat net wyn kan maak van druiwe wat op hul eie grond verbou word. Koperasies, wat op n gemeenskaplike basis wyn maak van die druiwe wat hul lede - boere wat tegelyk aandeelhouers is aan hulle lewer. Hierdie koperasies het reuse bedrae geld aan produksie-toerusting bestee en pars sowat 80% van Suid-Afrika se totale wynoes. Onafhanklike kelders en n aantal groothandelaars wat beide druiwe en wyn aankoop, en wyn daarvan maak om onder hul eie handelsname te botteleer. Hulle maak ook wyn van druiwe wat op hul eie plase verbou word.

9. Plaaslike sakeomgewing
n Uitgebreide verspreidingsnetwerk van groot- en kleinhandelaars, asook koperatiewe kelders, landgoedere en ander organisasies wat wyn regstreeks bemark, maak seker dat wynprodukte verbruikers landwyd bereik. Die groot toename in handel- en verbruikerskoue, wynfeeste, voedsel-en-wynfeeste en streekfeeste is ook n uiters belangrike kanaal waardeur wyn direk na die verbruiker gebring word. Raadpleeg die SA Wine Industry Directory, wine.co.za en Sawis vir kontakbesonderhede van verspreiders en agente van wynprodukte, asook datums van skoue en feeste aangebied in die loop van die jaar.

Internasionaal
www.vines.org www.winedirectory.org www.winespectator.com www.decanter.com www.just-drinks.com www.newworldwinemaker.com www.oiv.org

Etiese oorwegings rakende die bedryf


Kwessies rondom etiese handel, verantwoordelike gebruik van alkohol en sosio-ekonomiese opheffing is n belangrike komponent van die wynbedryf en geniet oor die afgelope paar jaar baie aandag. Die volgende organisasies is in plek om na hierdie belange om te sien en te verseker dat die wynbedryf nie net volhoubaar en winsgewend is nie, maar dat sy bestuurspraktyke ook op lang termyn voordeel inhou vir alle rolspelers van die wyngemeenskap. Die internasionaal toenemende voorkeur vir wyne wat geproduseer is op plase wat hul maatskaplike plig teenoor hul werknemers nakom, het daartoe gelei dat akkreditasie en betrokkenheid by die onderstaande organisasies ook as n unieke bemarkingsmiddel ingespan word. Association for Responsible Alcohol Use (ARA) Tel. 021 886 4327 www.ara.co.za ARA is die verteenwoordigende owerheid en beleidmakingsliggaam vir die sosiale aspekte van alkoholgebruik. Lede sluit in SAB Bpk, Distell, Guinness UDV, DGB Edms Bpk, KWV en E Snell & Co. Die vereniging is betrokke by relevante navorsing, ondersteuningsprogramme om kinders en volwassenes in te lig oor alkoholmisbruik en verantwoordelike alkoholgebruik, asook om leiding te gee aan bemarkers oor verantwoordelike bemarking en reklame deur self-regulering. Dopstop Vereniging Tel. 021 883 8780 www.dopstop.org.za

Spesialistydskrifte en wynproegidse
WineLand: www.wineland.co.za Wynboer Technical Yearbook: www.wynboer.co.za Grape: www.grape.co.za WINE Magazine: www.winemag.co.za John Platter Wine Guide: www.platteronline.com 200 Best Value Wines in SA: Dave Hughes, Ampersand Press

Aanlyn-wynverkope
www.sawines.com www.cybercellar.co.za www.sawinesonline.co.uk www.winecellar.co.za www.wineseller.co.za www.ewine.co.za www.wineweb.co.za www.vineyardconnection.co.za www.african-tradition.com www.capewineandfood.com www.winedirectonline.co.za www.southafricawines.co.uk www.wineconcepts.co.za www.carolineswine.com

670

n Organisasie sonder winsbejag wat daarna streef om bemagtigde en gesonde landelike landbougemeenskappe te skep deur volhoubare verbetering van lewenstandaarde en deur, onder andere, mense in staat te stel om beheer te neem oor alkohol en dwelmmisbruik. Fairtrade Suid-Afrika Tel. 021 448 8911 www.fairtrade.org.za Pebbles Project Tel. 072 472 2797 www.pebblesproject.co.za Strewe daarna om gespesialiseerde opvoedkundige bystand te verleen aan minderbevoorregte kinders van twee tot twaalf jaar in die Wes-Kaap, in besonder diegene wat deur Fetale Alkoholsindroom (FAS) geaffekteer is, deur die verskaffing van n opleidingsnetwerk en gemeenskapsbystand. Wine and Agricultural Ethical Trade Association (Wieta) Tel. 021 447 5660 linda@wieta.org.za www.wieta.org.za n Organisasie bestaande uit produsente, plaaslike en internasionale handelaars, handelsorganisasies en ander rolspelers uit die wyn-, vrugte- en ander landbousektore wat verbind is tot die bevordering van etiese handel. Dit sluit in die opstel en nakom van bestepraktykkodes met die oog op die verbetering van die werksomstandighede van werknemers in die bedryf.

10. Swart Ekonomiese Bemagtiging (SEB)


Lees gerus die berig Swart vrouewynmaker bekroon op www.landbou.com oor die historiese prestasie van Me Ntsiki Biyela,n wynmaker in Stellenbosch, wat in 2009 bekroon is as die Wynmakervrou van die Jaar.

Die Wynbedryfhandves vir Transformasie is in Julie 2007 deur die Wynraad gefinaliseer en aan die Minister van Landbou voorgel vir goedkeuring. Die handves word deur die regering as n subhandves van die AgriSEB-handves beskou. Dit sluit telkaarte en riglyne in, asook en verbintenisse deur alle rolspelers in die wynbedryf, die regering ingesluit, om die volhoubare implementering van swart ekonomiese bemagtiging, grondhervorming en transformasie in die wynbedryf te verwesenlik. As deel van die bedryf se verbintenis tot swart ekonomiese bemagtiging, transformasie en grondhervorming, is die regering, tesame met bedryfsorganisasies en individuele produsente en verwante besighede, aktief betrokke by die vestiging van nuwe produsente uit histories benadeelde groepe, die ondersteuning en opheffing van plaaswerkers en hulle gemeenskappe en bystand aan nuwe produsente ten opsigte van bemarking en toegang tot verwante dienste, asook opleiding. Verskeie wynprodusente het gesamentlike ondernemings met hul werkers op die been gebring om mede-eienaarskap te bewerkstellig en vaardighede in die bestuur van wynplase en wynmakery aan hulle oor te dra (byvoorbeeld Spiced Route, New Beginnings, Thandi Wines, Bouwland en Tukulu). Hierdie ondernemings het besonder suksesvolle handelsmerke gevestig wat reeds goed in die Verenigde Koninkryk en Europese markte verkoop, en ook in die VSA en Verre Ooste die weg begin baan. Hoewel die aanvanklike belangstelling op die politieke agtergrond van die projekte berus het, word die kwaliteit van di wyne aangeprys en steun vir die uitvoer daarvan groei steeds. Heelwat privaat inisiatiewe is ook gemik daarop om eienaarskap uit te brei na gemeenskappe wat in wynproduserende streke woon. Die opbrengs van wynverkope sal teruggeploeg word om die lewenstandaard van die inwoners te verbeter. Vir meer besonderhede tree met die organisasies wat hieronder genoem word in verbinding, en besoek Wosa se webtuiste vir agtergrond en n lys bemagtigingsinisiatiewe. Black Association of the Wine & Spirit Industry (Bawsi) Tel. 021 863 3151 mandrews@bawsi.org.za www.bawsi.org.za Die organisasie is verbind tot die transformasie van die wynbedryf sodat dit in alle opsigte verteenwoordigend van die Suid-Afrikaanse samelewing is. Die hoofdoelstellings is die sosiale opheffing van persone op plase, die implementering van billike arbeidspraktyke en om n betekenisvolle rol te speel in die bemagtiging van sy lede om sodoende eienaarskap in die wynbedryf te bewerkstellig. Die organisasie word verteenwoordig op die Suid-Afrikaanse Wynraad, asook op Wosa, Sawis, Winetech, die Brandy Foundation en die Nasionale Wynskouvereniging. Bied bystand aan werkers uit benadeelde gemeenskappe om kapitaal te bekom om kommersieel lewensvatbare wynondernemings op die been te bring. Sodra die onderneming suksesvol is, disinvesteer die korporasie op winsgewende grondslag. Betrokke by die ontwikkeling van n sakemodel wat toetrede tot die wynbedryf vergemaklik vir voorgenome entrepreneurs wat nie die nodige kapitaal of bystand het om die bedryf op die tradisionele manier te betree nie. Lede van die alliansie, onder meer Lindiwe, Sibeko Wines, Ses Fikile, Blouvlei en Kuyasa Wines, ontvang ondersteuning van Sawit en Bawsi en die organisasie is besig om n dokument op te stel om n ooreenkoms te vestig met

NewFarmers Development Company Ltd Tel. 021 970 5140 corporate@newfarmers. co.za SA Black Vintners Alliance Tel. 021 982 2200 ava@africanrootswines. com

671

finansile instellings, wynverskaffers, die handel, bedryfsondersteuningstrukture en wingerdboukundiges. SA Wine Industry Trust Sawit fokus op die transformasie van (Sawit) die wynbedryf, die vestiging van nuwe Tel. 021 889 8101 produsente vanuit histories benadeelde sawit@live.co.za agtergronde, die ondersteuning en opheffing www.sawit.co.za van plaaswerkers en hul gemeenskappe in die wynbedryf, en bystand aan nuwe wingerdbouers met bemarking en toegang tot verwante dienste. Die organisasie voer sy doelstellings uit via die Wine Industry Business Support Company (Busco), Wine Industry Development Company (Devco) en die Wine Industry Empowerment Company (Wieco). VinPro BEE Advisory Service Tel. 021 887 3322 info@vinpro.co.za www.vinpro.co.za VinPro se Adviesdiens strewe daarna om n eenstopdiens te lewer n sentrale punt wat produsente kan nader wanneer hul betrokke raak by die transformasieproses. Wynprodusente word bygestaan in onder meer strategiese grondhervorming en telkaart-posisionering, asook die fasilitering van SEB deur middel van lewensvatbaarheidstudies, projekevaluering en gespesialiseerde advies oor mentorskappe. Die diens maak ook van onafhanklike spesialiste in die veld gebruik om sommige van hierdie sakeplanne en ontledings namens die Adviesdiens uit te voer, en verwys produsente na die toepaslike instansies waar nodig. WIDAs se missie is om die sleutelliggaam in die wynbedryf te wees wat verantwoordelik is vir die inisiring, fasilitering, kordinering en monitering van transformasie by wyse van ekonomiese bemagtiging, sosiale opheffing en die ontwikkeling van menslike kapasiteit in die Suid-Afrikaanse wynbedryf.

die gepastheid van wingerde as n habitat vir biodiversiteit bevorder; deur praktyke wat n negatiewe effek op die omgewing het, te verminder; en deur bemarkingsgeleenthede te skep vir die wynbedryf deur middel van die unieke biodiversiteit van die Kaapse planteryk as deel van Handelsmerk SA. Food and Trees for Africa Tel. 011 784 6399 info@trees.org.za www.trees.co.za Die vrystelling van koolsuurgas deur alle prosesse van die wynbedryf waartydens waarde toegevoeg word, is n redelike nuwe, dog kritiese omgewingskwessie wat dringend aandag verg in die lig van aardverwarming. Food and Trees for Africa wat reeds sedert 1990 die noodsaaklikheid beklemtoon om koolstofvrystelling te verminder deur die bewaring, aanplant en instandhouding van bome het die sg. koolstofstandaard The Carbon Standard geloods. Dit is n program wat dit maklik en bekostigbaar maak om n sakeonderneming of boerdery se koolstofvrystelling te meet en verminder.

12. Internasionale sakeomgewing


Soek die International spyskaartopsie op die SAWIS-webtuiste. Raadpleeg ook www.ovi.org, n organisasie wat goeie internasionale wynbedryf-statistieke verskaf. Vir advies oor uitvoergeleenthede, of om met potensile oorsese agente of verspreiders in aanraking te kom, kontak WOSA of besoek hul webtuiste, www.wosa.co.za.. Vir inligting oor uitvoerstatistieke, sertifisering, regulasies en lisensiring kontak SAWIS of besoek hul webtuiste, www.sawis.co.za. Met meer as 100 000 ha onder wingerd, n jaarlikse oes van rondom 1.3 miljoen ton en wynproduksie van nagenoeg 1 050 liter, is Suid-Afrika die negende grootste wynprodusent ter wreld wat ongeveer 3% van die totale wreldproduksie van wyn bydra. Frankryk, Itali en Spanje is die drie grootste wynproduserende lande ter wreld met produksies wat onderskeidelik 19%, 18% en 14% van globale produksie lewer. Spanje is die land met die grootste oppervlakte onder wingerd. Wines of South Africa (Wosa) verteenwoordig alle uitvoerders van SuidAfrikaanse wyn en die generiese bevordering van Handelsmerk SA in die buiteland, met takke in, onder andere, Swede, Kanada, Duitsland, Denemarke, Nederland, die Verenigde Koninkryk en die VSA. Suid-Afrikaanse wynuitvoer het sedert 1994 enorme groei getoon. Sowat 38% van die totale produksie is in 2006 uitgevoer. Die top-uitvoerlande is die Verenigde Koninkryk, Nederland, Duitsland en Denemarke, met nuwe geleenthede en groei in nie-tradisionele markte soos die VSA, Kanada en Asi. Relatief tot binnelandse produksie en uitvoere, word slegs n klein hoeveelheid wyn ingevoer waar die binnelandse behoefte aan sekere variteite nie bevredig kan word nie. n Uitvoerlisensie moet vir alle uitvoerwyn toegeken word. Monsters van elke besending wyn vir die buiteland word aan die Wyn- en Spiritusraad by LNR Infruitec-Nietvoorbij gestuur, waar die wyn smaaktoetse en chemiese analises in laboratoriums ondergaan voordat lisensies toegeken word. Die Wyn- en Spiritusraad voorsien aan elke bottel n sel seel om te bevestig dat die stellings op die etiket oor herkoms, wynjaar en wyndruifvariteit waar is. Elke land vereis dan ook dat bepaalde regulasies nagekom en sekere dokumentasie voorsien moet word, byvoorbeeld met betrekking tot die alkoholinhoud en die spesifieke land se wetgewing oor gesondheidswaarskuwings op wynetikette. Ons bedank graag Cassie du Plessis vir terugvoering oor die konsep vir di hoofstuk.

Wine Industry Development Association (WIDA) Tel. 021 872 9181 Denver@wida.co.za http://wida.co.za

11. Omgewingsake
Die gentegreerde produksie van wyn, (Integrated Production of Wine IPW) is n tegniese stelsel vir volhoubare wynproduksie wat die hele wynbedryf dek. Een van die belangrikste beginsels van die IPW-stelsel is dat produksie in harmonie met die natuur moet geskied n beginsel wat onder meer deur die Biodiversiteit- en Wyninisiatief (BWI) onderskryf word. Die skema bestaan sedert 1998 en spruit voort uit die Wet op Drankprodukte, Wet 60 van 1989. Dit behels riglyne en aanbevelings oor wat gedoen behoort te word, asook minimum standaarde. Besoek www. ipw.co.za. Die groter bewuswording onder Suid-Afrikaanse wynprodusente van die belangrikheid daarvan om inheemse plantspesies te beskerm en van omgewingsvriendelike wingerdverbouing word ook as n unieke bemarkingsmiddel gebruik in oorsese markte waar verbruikers n toenemende voorkeur het vir wyne wat in omgewingsvriendelike omstandighede geproduseer is. Biodiversity and Wine Initiative (BWI) Tel. 021 888 2865 bwi@sawb.co.za www.bwi.co.za Die BWI is n vennootskap tussen die Suid-Afrikaanse wynbedryf en die bewaringsektor om verder indringing van bedreigde natuurlike habitat tot die minimum te beperk en by te dra tot volhoubare wynproduksie deur die Suid-Afrikaanse wynbedryf se aanvaarding van riglyne oor biodiversiteit. Die BWI beoog om verliese van die natuurlike habitat te bekamp en om die totale area wat vir die natuurlike habitat bewaar word, te vergroot, deur die identifisering en akkreditering van produsente as lede of kampioene van die inisiatief; deur veranderinge in boerderypraktyke te propageer wat

Erelys
Adverteerder
ABC Hansen Accredited Training AFGRI African Micro Milling Afrivet Opleidingsdienste Agri Connect Agri Land Group Agri MEGA Agri SA Agricultural Produce Agents Council (APAC) Agri-Africa Consultants Agrifica Aginfo (AMT) Animal Feeds Manufacturing Association (AFMA) Aquaculture Innovation Asgisa Eastern Cape Ashkan Consulting AXXON BALIMI BONKE Barloworld Power Perkins BASF Agriculture Bessemer Biofly SA Bioman Brangus Cattle Breeders Braunvieh SA Breathecoat BUCKLE PACKAGING Buhle Farmers Academy BUHLER Cape Gate Cape Peninsula University of Technology (CPUT) Cape Wools SA Capstone Seeds South Africa CASIDRA Cedara Agricultural College Consolidated Wire Industries Consumer Goods Council of South Africa (CGCSA) Den Vet Department of Agriculture, Forestry and Fisheries (DAFF) DFM Software Solutions Donaldson Filtration Solutions Durban Fresh Produce Market Eco-fert Engen Oil Energizer Batteries ESKOM Flori Horticultural Services FANRPAN Fowler, Richard Graan Suid-Afrika GSI Group Africa Grain Training Institute GWK Bpk Hanna Instruments HORTGRO HOTSURE Human Sciences Research Council (HSRC) Indo Trak Industrial Development Corporation (IDC) Insect Science Invest North West JEC Consulting JHB Tractor Spares JoJo Tanks JSE Agricultural Products Division Kaap Agri Kanhym Estates Kestrel Wind Turbines Khula Klein Karoo Seedmarketing Klerksdorp Fresh Produce Market Bladsy 259 303 14, 38, 72, 83 652 433 368, 493 411 93 123 112, 115 129, 453 492 129 293 315 24-25 253, 356, 362, 403 291, 431, 658, 659 290, 439, 660 275, 300 266 259, 356 180, 240 623 321, 336 321, 336 218, 284, 425 259, 297, 533 434, 505 638-639 273 504, 536 70, 364 279 29, 131 503 273 663 181, 253, 403 9, 45, 312, 380, 400, 641 234, 493 285, 509 112 161, 225 247 409 407 307 17 236 539 259, 291 261, 507 43 467 583 267, 290, 511 556 287, 439 117 240 119 158, 209 287, 301 465 81, 97 41, 437, 450 371 171 430 281, 577 110

Adverteerder
Land Bank Land Bank Insurance Company (LBIC) Landboubesigheidskamer (LBK) Landboukollege Potchefstrrom LPF Systems Mangaung Fresh Produce Market Metal Events Microbial Monsanto Moquip CC T/A Afritrac Mycoroot Nasionale Landboubemarkingsraad (NLBR) National African Farmers Union (NAFU) National Organic Produce Initiative (NOPI) NSPCA Nedbank Capital Nelson Mandela Metro University (NMMU) Nguni Cattle Breeders North West University (NWU) Oasis Tanning Company Ocean Agriculture Omnia Onderstepoort Biological Products (OBP) Oos-Vrystaat Kaap Bedryf Beperk (OVK) Orsmond Aviation Pambile Africa Pannar Seed (Edms) Bpk Par Excellance Perishable Products Export Control Board (PPECB) Phatisa Pico-Gro Planner Bee Plant Care Plantkor PriceWaterhouseCoopers Agribusiness Group Profert Rainman Landcare Foundation Reach Out Vegetable Cultivation Richard Keenan SA (Edms) Bpk Royal Show RT Chemicals RULIV SA Braford SA Kalk & Gips SAKATA Seeds (Edms) Bpk (SAKATA) Santa Gertrudis Cattle Breeders Santam Agriculture Senter 360 Shell SA Skills for Africa South African Grain Information Service (SAGIS) South African Institute for Entrepreneurship (SAIE) South African Pork Producers Organisation (SAPPO) South African Table Grape Industry (SATI) Standard Bank Starke Ayres Stellenbosch Universiteit Stimuplant Suidwes (Edms) Bpk TLU SA TNH Wildlife TOPIGS University of Fort Hare Universiteit van die Vrystaat University of KwaZulu-Natal University of South Africa (UNISA) Villa Crop Protection Vrystaat Koperasie Bpk Waternavorsingskommissie (WNK) Welkom Fresh Produce Market Western Cape Department of Agriculture YARA YDP Zinchem

Bladsy 51 95 37 503 63, 491 109 287, 299 181, 241 459 28, 257 159, 180, 281 60 124 87 350, 378, 379 53, 84 393, 505 321, 336 461, 552 634, 647 159, 228 222 252, 322, 349, 401 44 165, 268 113 281 472 102, 665 118, 451 627 255 371, 649 119 227 178 546 287, 290 93 269 414 321, 336 227 279 321, 336 97, 164 233, 510 245 438, 506, 573 259, 541 434 372 535 6-7, 47, 48, 61, 446 103, 281, 487, 547 501 161, 593 42, 649 126 274, 391 374 438, 506 12, 160, 499, 636 354, 504 2-3, 18, 183, 496, 609 267 43 231, 513 110 30 224 473 223

The National Agricultural Directory in Printed Format and eBook Format.

is published in both English and Afrikaans,

It is distributed to every major agricultural stakeholder in South Africa and much of Africa

TO ADVERTISE:
Contact Mike or Craig 011 485 2036 agriculture@RainbowSA.co.za

TO ORDER BOOKS OR CD-ROMS:


011 485 2036 agriculture@RainbowSA.co.za www.RainbowSA.co.za

You might also like