Bölüm 1

İktisat ve İktisat Bilimi

David Begg, Stanley Fischer and Rudiger Dornbusch, Economics,

8th Edition, McGraw-Hill Education, 2005
PowerPoint presentation by Alex Tackie and Damian Ward

©The McGraw-Hill Companies

İktisat Biliminin Doğuşu
• Kaynakların sınırlı olması dolayısıyla bir toplumun
üretebileceği mal ve hizmetler de sınırlı miktarda
olduğu halde toplumun maddi ihtiyaçları sınırsızdır.
• Sonsuz ihtiyaçlarla sınırlı üretim arasındaki çelişkiye
ekonomide kıtlık sorunu adı verilir. İktisat diye ayrı
bir bilim dalının ortaya çıkmasının nedeni bu kıtlık
sorunudur.
• Eğer her insan istediği her mal ve hizmete istediği
miktarlarda bir bedel ödemeden sahip olabilseydi,
iktisat bilimine gerek kalmazdı.

2
©The McGraw-Hill Companies
 İktisat Biliminin Amacı
• İktisat bilimi:
• Bir toplumda
– Hangi malların
– Kimin için ve
– Nasıl üretileceği sorularına cevap
arar.

3
©The McGraw-Hill Companies
 İktisat ne ile ilgilenir?
Petrol fiyatları 1973-74 arasında 3 kat, ve 1979-80
arası iki kat artmıştır ve yeryüzünde yaşayan
herkesi etkilemiştir.
60
Varil Fiyatı, ABD Doları

50
40

30
20

10
0
1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000

4
©The McGraw-Hill Companies
 Petrol fiyatındaki artış

• Neyin üretileceğini
– Daha ekonomik motorlu araçlar
• Nasıl üretileceğini
– Daha farklı enerji kaynakları kullanarak
• Kimin için üretileceğini etkiler
– Petrol üreticilerinin alım gücü
artarken, petrol ithal edenler fakirleşir
• Birleşik Arap Emirliği’ndeki emlak patlaması

5
©The McGraw-Hill Companies
Gelir Dağılımı: Dünya Nüfusu ve
Toplam Gelir (2003)

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

Nüfus Toplam Gelir

Fakir Orta Zengin

6
©The McGraw-Hill Companies
Gelir Dağılımı ve 3 Soru
• Fakir ülkeler dünya nüfusunun %40’ını
oluşturdukları halde, toplam gelirin
sadece %3’ünü alıyor.
• Zengin ülkelerse, %15 nüfus payına
karşılık gelirin %80’ini alıyor.
– Kim için üretim?
• Zengin ülke tüketicileri için
– Ne üretiliyor?
• Zengin ülke tüketicilerinin mal ve hizmet tercihleri
– Nasıl üretiliyor?
• Maliyeti daha düşük olan emek-yoğun tekniklerle

7
©The McGraw-Hill Companies
 Fırsat Maliyeti (Opportunity
Cost)
• Kaynaklar (emek, sermaye, toprak) kısıtlı
olduğundan dolayı her ülke istediği mal ve
hizmetleri istediği kadar üretemez.
• Ya da harcayacağımız bütçe sınırlı olduğu
için her istediğimiz ürün ve hizmeti
istediğimiz miktarlarda tüketemeyiz.
• Neyi, ne kadar üreteceğimiz (tüketeceğimiz)
kararını verirken kullanılan kavram
• Fırsat Maliyeti (opportunity cost)
– Bir maldan bir birim daha fazla tüketmek (ya da
üretmek) için diğer maldan ne kadar az
tüketeceğimizi (ya da üreteceğimizi) anlatır.

8
©The McGraw-Hill Companies
 Fırsat Maliyeti
• Bir kararın fırsat maliyeti, o kararın alternatifi
seçilseydi elde edilecek kazançtır.
• Örnek: Elimizde kullanılabilecek kaynak
olarak
– İşgücü
– 100 ytl sermaye ve
– 1 dükkan olduğunu varsayalım.
• Ve bir bakkal dükkanı açıp açmama kararını
alacağımızı varsayalım

9
©The McGraw-Hill Companies
 Fırsat Maliyeti
• 100 TL’lik mal alıp kendimize ait dükkanı
kendimiz çalıştırdığımızda bir senenin
sonunda 120 TL kazanabileceğimizi
varsayalım.
– Muhasebe açısından kar= 20 TL
– Pozitif bir kar elde ediyor olmak dükkan açmanın
doğru bir karar olduğu anlamına gelmez.
– Önemli olan soru: Elimizdeki kaynakları (işgücü,
sermaye ve dükkan) alternatif bir şekilde
değerlendirebilseydik ne kadar kazanacaktık?

10
©The McGraw-Hill Companies
 Örnek
• Dükkanda geçireceğimiz vakitte bir işyerinde ücretli
çalışıp bir senede 15 TL maaş kazanabilirdik
• 100 TL’yi mal almakta kullanmak yerine bankaya
koyup 18 TL faiz geliri elde edebilirdik
• Dükkanı başkasına kiraya verip yıllık 10 TL kira geliri
elde edebilirdik.
• Dolayısıyla, dükkan açmak yerine alternatif planı
uygulasaydık 43 TL kazanabilecektik.
• Karı 20 TL olan bir işin fırsat maliyeti 43 TL.
• Karar: Dükkan açılmamalı, kaynaklar alternatif
alanlarda kullanılmalıdır.

11
©The McGraw-Hill Companies
 Üretim Olanakları Eğrisi (1)

• Bir toplumda eldeki sınırlı kaynaklar (üretim

faktörleri) ve mevcut teknoloji düzeyi ile
üretilebilecek azami (maksimum) mal ve hizmet
bileşimlerini gösteren eğridir.
• Üretim Faktörleri:
– Toprak
– Emek
– Sermaye (fiziki sermaye ve teknik bilgi birikimi)

12
©The McGraw-Hill Companies
Üretim Olanakları Eğrisi (2)
Hayali bir ekonomide iki ürün, film ve gıda, üretildiğini varsayalım

∆ F/∆ G = fırsat maliyeti (=1/2)

1 birim fazla film (G) üretmek için
0.5 birim gıdadan (F) vazgeçmek
Gıda Üretimi (F)

A gerekir.
14 •
∆ F= 4
10 •B
∆ G=8 Üretim Olanakları
Eğrisi

6 14
Film Üretimi (G)

13
©The McGraw-Hill Companies
Üretim Olanakları Eğrisi
• Eğri üzerindeki noktalar verili kaynak (işgücü,
toprak, sermaye) ve teknoloji düzeyinde
üretilebilecek azami miktarları gösterir.
– Eğri üzerindeki her nokta etkin (efficient) düzeyleri
gösterir.
• Eğrinin içinde kalan bölgedeki noktalar ise
“etkin olmayan” düzeyleri gösterir. Kaynaklar
daha etkin kullanılabilir.
• Eğrinin dışında kalan alandaki noktalar ise
mevcut kaynak ve teknoloji düzeyiyle
ulaşılması imkansız üretim düzeylerini gösterir.
– O düzeye, emek, sermaye, toprak ve teknik bilgi
artışı sonucunda ulaşılabilir.
– Bu durumda eğri o noktalardan geçecek şekilde üste
kayacaktır. 14
©The McGraw-Hill Companies
 Fırsat Maliyeti ve Azalan
Getiriler Kanunu
• Üretim olanakları eğrisi, bir maldan
daha fazla üretebilmek için diğer malın
üretiminden her seferinde daha fazla
miktar vazgeçileceğini gösterir.
• Yani, bir malın üretimi arttıkça o
üretimin fırsat maliyeti artar.
• Bir başka deyişle, o birimi üretmek için
her seferinde daha fazla kaynak
kullanmak gerekir. Bu da kaynak
verimliliğinin düşmesi demektir.
15
©The McGraw-Hill Companies
 Azalan Getiriler Kanunu
Üretimde kullanılan son birim faktörün toplam üretime katkısı
giderek düşer ve bir noktada sıfıra eşitlenir.

Q=f(L) f(L): Üretim fonksiyonu

df(L)/dL: Emeğin marjinal ürünü

f(L)

df(L)/dL

16 L (Emek)
©The McGraw-Hill Companies
 Piyasaların işleyişi
• Piyasa alıcı ve satıcıları biraraya getiren,
onların bilgi alışverişinde bulunup iş
yapmalarını sağlayan bir düzenlemedir.
• Piyasa aktörleri:
1. Hanehalkı : Neyi, ne kadar tüketeceğin kararını
verir.
2. Firmalar: Neyin nasıl üretileceği kararını verir.
3. İşçiler: Piyasada oluşan ücret düzeyinde ne kadar
çalışacağının kararını verir.
• Tüm bu kararların sonucunda fiyatlar arz
ve talebi eşitleyecek şekilde oluşur.

17
©The McGraw-Hill Companies
 Kaynak Dağılımı
(Resource Allocation)
• Arz ve talep ekonomide üretilen mal ve
hizmetlerin fiyatlarını belirler.
• Piyasada oluşan fiyatlarsa ekonomide
kaynak dağılımını yönlendiren bir gösterge
veya kılavuz rolünü oynarlar.
• Kaynak Dağılımı çeşitli toplumlarda çeşitli
biçimler alır.
– Merkezi Plan ekonomileri
– Karma Ekonomik sistemler
– Serbest Piyasa

18
©The McGraw-Hill Companies
 Etkinlik mi Eşitlik mi?
• Değişik ülkelerdeki iktisadi sistemleri
birbirinden ayıran en önemli konu bu soruya
verilen cevapta gizlidir.
• Serbest piyasa ekonomileri fiyat mekanizması
(Adam Smith’in meşhur görünmez eli) ile
kaynakların etkin bir şekilde dağıtılacağını iddia
ederken toplumda bu kaynakların nasıl
dağılacağı sorusu ile ilgilenmez.
• Planlı ekonomiler ise, kaynakların toplum içinde
eşit bir şekilde ihtiyaçla orantılı bir şekilde
dağıtılması esasına dayanır.
– Planlı ekonomilerde fiyatların yol göstericiliği ortadan
kalktığından, kimin ne kadar ihtiyacı olduğunu
belirlemek, ne kadar üretileceğine karar vermek ağır
bir bürokrasiyi gerektirir. Rekabetin olmaması sonucu
verim ve kalite düşüklüğü gibi sorunlar ortaya çıkabilir.
19
©The McGraw-Hill Companies
Piyasaların işleyişine göre
ülkeler
Çin İsveç ABD
Macaristan
Küba İngiltere

Serbest
Merkezi Plan
Piyasa
Ekonomileri
Ekonomileri

20
©The McGraw-Hill Companies
Normatif ve Pozitif İktisat
• Pozitif iktisat; ne, nasıl, nerede, ne
zaman, ne kadar gibi objektif
önermelerle ilgilenir.
– Örneğin, sigaraya %10 vergi konulursa
tüketim yüzde kaç düşer?
• Normatif iktisat, iktisadi analizinde,
iyi-kötü, doğru-yanlış gibi sübjektif
veya ahlaki değerlere atıf yapar.
– Örneğin; Sigara tüketimini azaltmak
için vergi konulmalıdır.

21
©The McGraw-Hill Companies
 Mikro ve Makroiktisat
(1)
• Mikroekonomi
– Ekonomide tekil birimlerin
incelenmesini konu edinir.
– Belirli bir malın fiyatı, firmanın
çalıştıracağı işçi sayısı
mikroiktisadın konusudur.

22
©The McGraw-Hill Companies
 Mikro ve Makroiktisat
(2)
• Makroekonomi
– Ekonomiyi bir bütün olarak
inceler.
– Ulusal gelir, işsizlik, enflasyon,
toplam harcamalar, toplam
yatımlar, dış açık, dış borçlar vs.
makroekonominin başlıca
konularıdır.
23
©The McGraw-Hill Companies