UZEMLJENJE

Definicija: Uzemljenje je celokupnost mera i sredstava u vezi sa

uzemljivanjem.

Osnovni elementi:
• Uzemljivač
• Uzemljivač je jedan ili više provodnika koji su položeni u tlo i s njim su u
neposrednom kontaktu ili uzemljivač predstavlja jedan ili više provodnika koji
su položeni u beton koji je po velikoj površini u dodiru s tlom (temeljni
uzemljivač).
• Zemljovod
• Zemljovod je provodnik koji spaja ureñaj koji treba uzemljiti sa uzemljivačem
ili sa sabirnim zemljovodom.
• Geološki provodnik (zemlja)
• Zemlja je čist aktivni otpor, dok celo uzemljenje sa zemljovodnim
provodnikom i uzemljivačem ima vrlo malu induktivnost za učestanost od
50Hz, ali za atmosferska pražnjenja induktivnost uzemljenja je uticajna.
• Sabirni zemljovod
• Sabirni zemljovod je provodnik na koji je priključeno više zemljovoda.
PODELA UZEMLJENJA

Vrste uzemljenja po funkciji su:
– zaštitno uzemljenje,
– radno (pogonsko) uzemljenje,
– gromobransko uzemljenje,
– združeno

Sistem uzemljenja
– Sistem uzemljenja (uzemljivački sistem) je sistem koji čine
meñusobno galvanski povezani uzemljivači, temeljni
uzemljivači, zaštitni provodnici nadzemnih vodova, plaštevi
kablova i druge metalne instalacije koje su u kontaktu sa
tlom.
– Sistem uzemljenja ima svoju Zu-impedansu uzemljenja
(impedansa koju pri učestanosti od 50 Hz sistem uzemljenja
suprotstavlja odvoñenju struje ka referentnoj zemlji).

2 od 27 04.05.2009. Električne instalacije i osvetljenje

OTPORNOST SISTEMA UZEMLJENJA

Uzemljivač kao celina sa zemljovodnim i geološkim provodnikom

ima otpor koji se sastoji od:
– otpora zemljovodnog provodnika,
– otpora samog uzemljivača,
– prelazni otpor uzemljivača,

Onaj otpor na koji nailazi struja pri prelazu sa uzemljivača na geološki
provodnik. Njegov se uticaj smanjuje dobrim nabijanjem zemlje oko
uzemljivača, u koju se svrhu zemlja zaliva pri nabijanju
– otpor širenju struje

Otpor širenju struje u zemlji je omski otpor na koji
2 nailazi struja
P
prolaskom kroz geološki provodnik
Cu rotora = R I
a a

Otpornost rasprostiranja uzemljivača Ru se definiše kao otpornost
kojom se tlo suprotstavlja odvoñenju struje sa uzemljivača.

Ukupan otpor rasprostiranja uzemljivača sastoji se od
– prelaznog otpora uzemljivača i
– otpora širenju struje u zemlji.

Vrednost otpora rasprostiranja uzemljivača zavisi od
– oblika i dimenzija uzemljivača
– podataka o udarnom atmosferskom naponu
– specifičnog otpora zemlje.

3 od 27 04.05.2009. Električne instalacije i osvetljenje


GEOLOŠKI PROVODNIK - ZEMLJA
– Za utvrñivanje vrednosti otpora zemlje potrebno je znati njen
specifični otpor (ρ).
– Specifični otpor zemlje je električni otpor koji ima zemlja izmeñu
dve elektrode površine po 1m2 meñusobno udaljene 1m. Specifični
električni otpor zemlje se meri u ommetrima (Ω m).
Vrsta tla ρ [Ωm]
morska voda 0,2 Vrednosti specifičnog otpora
rečna voda 50 zemlje zavise od mnogih faktora:
treset 20 • geološkog sastava zemlje,
humus 20 • krupnoće i sabijenosti
baštenska zemlja 40 zemlje,
ilovača 40 • količine vlage,
glinasta zemlja 100 • količine rastvorljivih
peskulja 300 materijala u zemlji,
pesak 500 • temperature,
krečnjak 700 • atmosferskih uslova.
šljunkovita zemlja 3000
kamenito tlo 10 000

4 od 27 04.05.2009. Električne instalacije i osvetljenje

PODELA UZEMLJENJA PO FUNKCIJI:
– Zaštitno uzemljenje je uzemljenje metalnih delova koji ne pripadaju
strujnim kolima niti su posredno u električnom kontaktu sa njima, ali u
slučaju kvara mogu da doñu pod napon.
– Radno (pogonsko) uzemljenje je uzemljenje dela strujnog kola
kojim se obezbeñuje željena funkcija i/ili radne karakteristike tog kola.

direktno radno uz. – neposrednim vezivanjem na sistem uzemljenja

indirektno radno uz.- vezivanjem na sistem uzemljenja preko impedanse

– Gromobransko uzemljenje je uzemljenje gromobranske instalacije

koja služi za odvoñenje struje atmosferskog pražnjenja u tlo.
– Združeno uzemljenje. Meñusobno povezano zaštitno, radno i
gromobransko uzemljenje daju združeno uzemljenje.

Dimenzionisanje uzemljivača radnog i zaštitnog uzemljenja zavisi od

toga da li će se koristiti združeno uzemljenje, kao i od sistema zaštite
od indirektnog dodira u NN mreži i instalacijama potrošača.

5 od 27 04.05.2009. Električne instalacije i osvetljenje

PODELA UZEMLJIVAČA prema:

materijalu,
– bakar bez ili sa spoljašnjim slojem cinka, kalaja ili olova,
– pocinkovani čelik sa slojem cinka bar 70 µm,
– kombinacija prethodna dva materijala meñusobno ili sa
olovom ili sa nekim drugim metalima.

načinu polaganja (izvoñenju),
– horizontalne (površinske ili plitke) uzemljivače
– vertikalne (dubinske) uzemljivače
– kose uzemljivače (štapni uzemljivači koso pobijeni u tlo)

obliku,

sredini u koju se polažu,
– uzemljivači u tlu
– temeljni uzemljivač

nameni uzemljivača,

načinu nastajanja.

6 od 27 04.05.2009. Električne instalacije i osvetljenje


ŠTAPNI UZEMLJIVAČI

L - dužina štapa (cevi) ρ 4L

d - spoljašnji prečnik cevi
R= ln
(d << L)
2πL d
okrugli puni profil - toplo pocinkovani čelik 78mm2 (φ 10 mm), a za Cu 35 mm2

TRAKASTI UZEMLJIVAČI
2 b
d = (a + b ) a
π
ρ L
R= ln
π ⋅L H⋅ d

7 od 27 04.05.2009. Električne instalacije i osvetljenje


Najmanji dopušteni presek za trakaste uzemljivače
Vrsta Najmanji presek Najmanja
Materijal
uzemljivača [mm2] debljina
Pocinkovano gvožñe sa
najmanjim slojem cinka od Traka 100 3
70 µm
Toplo pocinkovan čelik Traka 100 4
Bakar Traka 50 2
Bakar Uže 35 -

8 od 27 04.05.2009. Električne instalacije i osvetljenje

TEMELJNI UZEMLJIVAČI
Temeljni uzemljivač je uzemljivač položen u beton, koji je po
velikoj površini u dodiru sa tlom, ili armiranobetonska
konstrukcija u tlu.

Prednosti temeljnog uzemljivača:
– ne zahtevaju slobodan prostor,
– gvozdeni delovi u betonu su zaštićeni od korozije, pa je vek
trajanja ovog uzemljivača praktično neograničen,
– manje su podložni atmosferskim uticajima.

Uslovi za izvoñenje temeljnog uzemljivača:
– koristi se vruće pocinkovano okruglo gvožñe prečnika najmanje 10 mm, ili
čelična traka preseka najmanje 100 mm2, ali ne tanja od 3 mm.
– temeljni uzemljivač se ugrañuje u spoljašnje zidove temelja objekta u
obliku zatvorene konture (prstena).
– temeljni uzemljivač mora da ima direktan kontakt (preko betona) sa tlom.
Zato izmeñu temeljnog uzemljivača i tla ne sme da bude izolacija objekta
od vlage. Temeljni uzemljivač se ugrañuje u sloj betona tako da izmeñu
uzemljivača i tla ovaj sloj bude debljine najmanje 10 cm, što se obezbeñuje
korišćenjem posebnih nosača ili polaganjem uzemljivača pri vrhu temeljne
čelične konstrukcije. Traka se mora postaviti "na kant" i zaliti u donji sloj
betona sa najmanje 300 kg cementa po m3 betona,
– za veće objekte, kod kojih preovlañuje armiranobetonska konstrukcija, kao
temeljni uzemljivač može se koristiti metalna konstrukcija objekta

9 od 27 04.05.2009. Električne instalacije i osvetljenje

 Otpornost rasprostiranja temeljnog
ρ 0,44 ⋅ ρ
uzemljivača R≈ =

S - površina uzemljivača zgrade (m2) 2 ⋅D S

D - prečnik ploče (m) iste površine kao površina (S) uzemljivača
zgrade
1 - spoljašnji zid;
2 - bitumenska zaptivka;
3 - izolacija objekta;
4 - temeljni uzemljivač;
5 -priključak za glavni
priključak za uzemljenje;
6 - nivo podruma;
7 - temelj od nabijenog
betona;
8 - nosač uzemljivača;
9 - izolacioni premaz ili
plastična cev

10 od 27 04.05.2009. Električne instalacije i osvetljenje

IZVOðENJE TEMELJNOG UZEMLJIVAČA

11 od 27 04.05.2009. Električne instalacije i osvetljenje

 GROMOBRANSKA
ZAŠTITA

12 od 27 04.05.2009. Električne instalacije i osvetljenje


Atmosferski elektricitet se javlja kao posledica meñusobnog trenja
delova atmosfere, koji se nalaze u neprekidnom kretanju.

Kada jačina polja preñe vrednost dielektrične čvrstoće atmosfere
(30 kV/cm) dolazi do pražnjenja probojem (varnicom), koje se
naziva grom.

Empirijski je dokazano da se čak 90% pražnjenja vrši prema
tačkama koje su više od okolnog prostora. Na takvim saznanjima
se zasniva organizovanje zaštite objekata na zemlji.

Zbog velike jačine struje atmosferskog pražnjenja, na objektima na
zemlji mogu nastupati razne neželjene posledice, kao što su:
– paljenje zbog toplotnog efekta,
– mehaničko razaranje zbog elektrodinamičkog efekta,
– hemijski procesi zbog elektrohemijskih efekata,
– smetnje na drugim instalacijama zbog indukovanih napona.
– Posebno je opasno pražnjenje na živa bića.

Atmosfersko pražnjenje može i posredno da izazove sve napred
opisane neželjene posledice, jer se zbog jake elektromagnetske
indukcije struje velikih jačina mogu javiti i u sekundarnim kolima.
I na takav način se mogu ugroziti i živa bića.

13 od 27 04.05.2009. Električne instalacije i osvetljenje

Nastanak groma

Karakteristične faze udara groma:

(a) silazni traser
(b) formiranje povezujućih trasera
(c) glavni udar
14 od 27 04.05.2009. Električne instalacije i osvetljenje
NAČINI ZAŠTITE OBJEKATA NA ZEMLJI

S obzirom da se ne mogu sprečiti naelektrisanje
atmosfere i njen elektroindukcioni uticaj na zemlji,
zaštita objekata mora biti organizovana na neki drugi
način.

Kao najefikasniji se pokazao način da se
poboljšanjem elektroprovodnih osobina delova na
zemlji, ili poboljšanjem elektroprovodnih osobina
dela atmosfere u poslednjih sto metara od zemlje,
predodredi tačka pražnjenja.

Načini zaštite objekata na zemlji:

Faradejev kavez,

Frenklinov šiljak,

radioaktivni gromobrani (izbačeni su iz upotrebe).

15 od 27 04.05.2009. Električne instalacije i osvetljenje

 Zaštita objekata
1 - naelektrisana atmosfera,
2 - Faradejev kavez,
3 - objekti

1 - naelektrisana
atmosfera,
2 - Frenklinov šiljak,
3 - objekti

16 od 27 04.05.2009. Električne instalacije i osvetljenje


Gromobranska instalacija predstavlja kompletnu
instalaciju koja omogućava da se jedan objekat
zaštiti od dejstva atmosferskog pražnjenja.

Gromobranska instalacija se sastoji od
– spoljašnje gromobranske instalacije
– unutrašnje gromobranske instalacije.

Spoljašnja gromobranska instalacija se sastoji od:
– prihvatnog sistema,
– spusnih provodnika,
– sistema uzemljenja.

Unutrašnja gromobranska instalacija
– obuhvata sve dodatke spoljašnjoj gromobranskoj instalaciji koji će
smanjiti elektromagnetna dejstva struje atmosferskog pražnjenja.
– To su pridruženi metalni delovi u štićenom prostoru kroz koje
može proteći struja atmosferskog pražnjenja.
– Povezivanje gromobranske instalacije sa metalnim masama izvodi
se pomoću šina za izjednačavanje potencijala.

17 od 27 04.05.2009. Električne instalacije i osvetljenje

SPOLJAŠNJA GROMOBRANSKA INSTALACIJA

PRIHVATNI SISTEM
– Prihvatni sistem je deo spoljašnje gromobranske
instalacije namenjen za prihvatanje atmosferskog
pražnjenja.
– Prihvatni sistemi mogu biti sastavljeni od bilo koje
kombinacije sledećih elemenata:
– štapnih hvataljki,
– razapetih žica,
– mreže provodnika.
– Delovi objekta mogu se smatrati kao prirodni
prihvatni sistem ako ispunjavaju odreñene uslove.

18 od 27 04.05.2009. Električne instalacije i osvetljenje


SPUSNI PROVODNICI
– Spusni provodnici su delovi spoljašnje gromobranske instalacije
namenjeni za provod struje atmosferskog pražnjenja od
prihvatnog sistema do sistema uzemljenja.
– spusni provodnici moraju biti postavljeni tako da od mesta udara
groma do zemlje:

postoji nekoliko paralelnih strujnih staza,

dužine strujnih staza budu minimalne.

da predstavljaju, što je više moguće, direktno produženje provodnika
prihvatnog sistema.
– Spusni provodnici moraju biti postavljeni pravolinijski i vertikalno,
sledeći najkraći i najdirektniji put do zemlje.
– Delovi objekta mogu se smatrati kao prirodni spusni provodnici
ako ispunjavaju odreñene uslove.

19 od 27 04.05.2009. Električne instalacije i osvetljenje


SISTEM UZEMLJENJA
– Sistem uzemljenja je deo spoljašnje gromobranske
instalacije namenjen za odvoñenje struje
atmosferskog pražnjenja u zemlji.
– U pogledu zaštite od atmosferskog pražnjenja
integrisana sjedinjena struktura raznih sistema uze-
mljenja predstavlja najbolju soluciju, i obezbeñuje
kompletnu zaštitu.
– Sledeći tipovi uzemljivača se mogu upotrebiti:

jedan ili više prstenastih uzemljivača,

vertikalni ili iskošeni uzemljivači,

horizontalni ili radijalni uzemljivači,

temeljni uzemljivači.

20 od 27 04.05.2009. Električne instalacije i osvetljenje

PRORAČUN GROMOBRANSKE ZAŠTITE
ODREðIVANJE NIVOA ZAŠTITE

učestanost direktnih udara u objekat Nd, kao proizvod
lokalne godišnje gustine pražnjenja Ng i ekvivalentne prihvatne
površine objekta Ae,

usvojena učestanost udara groma Nc koje treba proceniti ili
proračunati.

Vrednost usvojenih učestanosti udara groma Nc, uporeñuje se
sa izračunatom vrednošću učestanosti direktnih udara u objekat
Nd. Ovo uporeñenje daje odgovor da li je gromobranska
instalacija neophodna i kojeg je nivoa zaštite.

Ako je Nc ≥ Nd gromobranska instalacija nije potrebna.

Ako je Nd>Nc računska efikasnost gromobranske instalacije je:
Nc
Er ≥ 1−
Nd
gromobranska instalacija je potrebna, a nivo zaštite se odreñuje
prema tabeli:

21 od 27 04.05.2009. Električne instalacije i osvetljenje

 Računska efikasnost gromobranske instalacije
mesto Td
i izbor nivoa zaštite Novi Sad 31
Računska efikasnost Odgovarajući nivo zaštite Beograd 32
Kruševac, 34
Er > 0,98 Nivo I sa dodatnim merama Sm. Palanka
0,98≥ Er ≥0,95 Nivo I Niš, Kraljevo, 36
Nivo II Vršac
0,95≥ Er ≥0,90
Valjevo, Požega 37
0,90≥ Er ≥0,80 Nivo III
0,80≥ Er ≥0 Nivo IV Tabela rastojanja
spusn.vodova
N g = 0,04 ⋅ Td 1, 25 (udara / km 2 god ) Nivo zaštite Rastojanje
[m]

Td - broj grmljavinskih dana u toku godine uzet sa I 10
II 15
izokerauničke karte prema standardu JUS.N.B4.803:1996
III 20
3 ⋅10 −3 IV 25
NC ≈ (broj udara / god )
C
gde je : C = C1 ⋅ C 2 ⋅ C3 ⋅ C 4
C1 - koeficijent konstrukcije objekta,
C2 - koeficijent sadržaja objekta,
C3 - koeficijent namene objekta,
C4 - koeficijent posledice udara groma u objekat.

22 od 27 04.05.2009. Električne instalacije i osvetljenje

 Vrednost faktora C1 u zavisnosti o tipu konstrukcije
objekta
Konstrukcija Vrsta krova
objekta Metalni Mešani Zapaljiv
Metalna konstrukcija 0,5 1 2
Mešana 1 1 2,5
Zapaljiva 2,0 2,5 3

Vrednost faktora C2 u zavisnosti o sadržaju objekta

Opis C2
Bez vrednosti i nezapaljiv 0,5
Mala vrednost ili uglavnom zapaljiv 1
Veća vrednost ili naročito lako zapaljiv 2
Izvanredno velika vrednost, nenadoknadive
3
štete, vrlo zapaljiv ili eksplozivan

23 od 27 04.05.2009. Električne instalacije i osvetljenje

 Vrednost faktora C3 u zavisnosti o nameni objekta
Opis C3
Nezaposednut 0,5
Uglavnom nezaposednut 1
Teška evakuacija ili opasnost od panike 3

Vrednost faktora C4 u zavisnosti o posedicama od udara

groma u objekat
Opis C4
Nije obavezna neprekidnost pogona i bez
1
uticaja (posledica) na okolinu
Obaveza neprekidnosti pogona ali bez uticaja
5
(posledica) na okolinu
Uticaj (posledice) na okolinu 10

24 od 27 04.05.2009. Električne instalacije i osvetljenje

Odreñivanje učestanosti direktnog udara groma u objekat

Srednja godišnja vrijednost Nd može se izračunati iz izraza:
N d = N g ⋅ Ae ⋅10 −6 [broj udara / god ] gde je:

Ae - ekvivalentna prihvatna površina objekta u m2.

Ekvivalentna prihvatna površina objekta definiše se kao
površina tla koja ima istu učestanost direktnih udara groma kao
i objekat.

Za usamljene objekte ekvivalentna površina objekta je površina
ograničena linijom dobijenom presekom povšine tla i ravni
nagnute u odnosu na horizontalnu ravan pod nagibom 1:3,
povučenom sa vrha objekta u krug oko objekta, tako da se
računa :
Ae = a ⋅ b + 6 ⋅ h ⋅ (a + b) + 9 ⋅ π ⋅ h 2 gde su:

a - dužina jedne osnovice objekta (m),

b - dužina druge osnovice objekta (m),

h - visina objekta.

25 od 27 04.05.2009. Električne instalacije i osvetljenje

26 od 27 04.05.2009. Električne instalacije i osvetljenje
Gromobranska zaštitna instalacija na manjem objektu sa krovom na dve
vode:
1-gromobranske hvataljke na 9-horizontalni metalni oluk povezan
krovnim potporama (6 i 7), sa hvataljkama i odvodom,
2-odvodi na zidnim potporama (8), 10-vertikalni metalni oluk koji je
3-cevni uzemljivač (nije obavezan), iskorišćen za pomoćni odvod,
4-trakasti uzemljivač kao prsten oko 11-metalna opšivka koja se
objekta, povezuje sa hvataljkom i olukom,
5-merni spoj, 12-elektroprovodne veze
27 od 27 04.05.2009. Električne instalacije i osvetljenje