Νίκος Γαλάνης

Καθηγητής Χημείας
2ο Λύκειο Ηρακλείου
ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΆ ΔΙΑΛΎΜΑΤΑ:

Ρυθμιστικά διαλύματα ονομάζονται τα υδατικά διαλύματα που έχουν την ιδιότητα

να διατηρούν το pΗ τους πρακτικά σταθερό, όταν προστεθεί σε αυτά μικρή αλλά
υπολογίσιμη ποσότητα ισχυρού οξέος ή ισχυρής βάσης. Ακόμη, τα ρυθμιστικά διαλύματα
διατηρούν το pH τους σταθερό κατά την αραίωσή τους μέσα σε κάποια όρια.

Ποια είναι τα συστατικά των ρυθμιστικών διαλυμάτων;

➢ Κάθε ρυθμιστικό διάλυμα περιέχει ένα συζυγές ζεύγος ασθενούς οξέος – βάσης σε συγκε­
ντρώσεις με παραπλήσιες τιμές (ίδια τάξη μεγέθους).
➢ Οι συγκεντρώσεις των συστατικών του ρυθμιστικού διαλύματος πρέπει να είναι σχετικά
ψηλές (συνήθως 0,1 – 1Μ), ώστε το διάλυμα να έχει ικανοποιητική ρυθμιστική ικανότητα,
δηλαδή μεγάλη αντοχή στις μεταβολές του pH που προκαλούνται λόγω προσθήκης οξέος,
βάσης ή νερού.

Πώς παρασκευάζονται τα ρυθμιστικά διαλύματα;

(1) Με ανάμιξη ασθενούς οξέος με τη συζυγή του βάση.

Για παράδειγμα:
Υδατικό διάλυμα CH3COOH αναμιγνύεται με υδατικό διάλυμα CH3COONa, οπότε προκύ­
πτει ρυθμιστικό διάλυμα που περιέχει CH3COOH – CH3COO-.
(2) Με μερική εξουδετέρωση ασθενούς οξέος με ισχυρή βάση.
Για παράδειγμα:
Σε διάλυμα που περιέχει x mol CH3COOH προσθέτουμε y mol NaOH, όπου x > y. Το
CH3COOH βρίσκεται σε περίσσεια και το NaOH καταναλώνεται όλο.

CH3COOH + NaOH → CH3COONa + H2O

Αρχικά x y
Αντιδρούν/Παράγονται y y y y
Τελικά x– y - y y
Το τελικό διάλυμα περιέχει CH3COOH και CH3COONa, οπότε είναι ρυθμιστικό διάλυμα!
Περιέχει δηλαδή ένα ασθενές οξύ (CH3COOH) και τη συζυγή του βάση (CH3COO-).
Θεωρούμε ότι τα moles του CH3COOH και του CH3COO- έχουν παραπλήσιες τιμές.
(3) Με μερική εξουδετέρωση ασθενής βάσης με ισχυρό οξύ.
Για παράδειγμα:
Σε διάλυμα που περιέχει x mol ΝΗ 3 προσθέτουμε y mol ΗCl, όπου x > y. Η ΝΗ 3 βρίσκεται
σε περίσσεια και το ΗCl καταναλώνεται όλο.

NH3 + ΗCl → NH4Cl + H2O

Αρχικά x y
Αντιδρούν/Παράγονται y y y y
Τελικά x– y - y y

Το τελικό διάλυμα περιέχει ΝΗ3 και ΝΗ4Cl, οπότε είναι ρυθμιστικό διάλυμα! Περιέχει δη­
λαδή μία ασθενή βάση (ΝΗ3) και το συζυγές της οξύ (ΝΗ4+).
Και εδώ θεωρούμε ότι τα moles της ΝΗ3 και του NH4+ έχουν παραπλήσιες τιμές.

1
Πως μπορούμε να υπολογίσουμε το pH ενός ρυθμιστικού διαλύματος;

➢ Όπως δουλεύαμε και στην Επίδραση Κοινού Ιόντος (Ε.Κ.Ι.)

➢ Με την εξίσωση των Henderson – Hasselbalch:

Cβάσης Cοξέος
pH=pK a log και pOH=pK blog
Cοξέος Cβάσης

Παρατηρήσεις:

Η εξίσωση Henderson – Hasselbalch μπορεί να χρησιμοποιηθεί ΜΟΝΟ όταν ισχύουν

οι γνωστές προσεγγίσεις, πρέπει δηλαδή:
(1) Η συγκέντρωση του ασθενούς οξέος στην ισορροπία (C οξέος) να είναι περίπου ίση
με την αρχική συγκέντρωση του οξέος, δηλαδή Cοξέος = [ΗΑ]αρχική.
(2) Η συγκέντρωση της συζυγής βάσης Α- στην ισορροπία (Cβάσης) να είναι περίπου
ίση με την αρχική συγκέντρωση της βάσης, δηλαδή Cβάσης = [Α-]αρχική.

Όταν ένα ρυθμιστικό διάλυμα αραιώνεται με νερό, μπορεί να χρησιμοποιηθεί η

εξίσωση Henderson – Hasselbalch εφόσον οι συγκεντρώσεις των ηλεκτρολυ­
τών δεν γίνονται πολύ μικρές ( C < 10 -3M ). Όταν C < 10-3M ΔΕΝ
επιτρέπονται οι γνωστές προσεγγίσεις και η εξίσωση Henderson – Hasselbalch δίνει
ΛΑΘΟΣ αποτελέσματα.

ΑΣΚΉΣΕΙΣ:
(1) Ποια από τα παρακάτω υδατικά διαλύματα είναι ρυθμιστικά;
➢ HF 0,1M – KF 0,2M
➢ CH3NH2 0,2M – CH3NH3Cl 0,5M
➢ NH4Cl 0,1M – NaCl 0,3M
➢ H3PO4 0,1M – Na2HPO4 0,3M
➢ NH3 1M – NaOH 0,2M
➢ H2S 0,1M – Na2S 0,1M
➢ H2SO4 0,05M – NaHSO4 0,1M
➢ NaH2PO4 0,5M – Na2HPO4 0,2M
➢ HNO2 0,4M – NaNO3 1M
(2) Ένα ρυθμιστικό διάλυμα περιέχει CH3COOH – CH3COONa. Να εξηγήσετε τι είδους μετα­
βολή θα παρουσιάσει το pH του διαλύματος αν προσθέσουμε:
➢ νερό
➢ στερεό NaOH
➢ στερεό CH3COONa
➢ υδατικό διάλυμα HCl
➢ καθαρό CH3COOΗ
➢ αέριο HCl
Με την προσθήκη στερεού ή αερίου δεν μεταβάλλεται ο όγκος του διαλύματος.
(3) Ρυθμιστικό διάλυμα περιέχει NH3 και NH4Cl. Να εξηγήσετε πως μεταβάλλεται το pH του
διαλύματος εάν προσθέσουμε:
➢ αέρια ΝΗ3
➢ νερό
➢ διάλυμα KCl
➢ στερεό NH4Br
➢ στερεό NaOH

2
 Με την προσθήκη στερεού ή αερίου δεν μεταβάλλεται ο όγκος του διαλύματος. Η θερμο­
κρασία παραμένει σταθερή.
(4) Τέσσερα υδατικά διαλύματα (Δ1, Δ2, Δ3 και Δ4 ) έχουν τον ίδιο όγκο ( 1 L ) και περιέχουν:
➢ Δ1: ΗΑ 0,1Μ
➢ Δ2: NaCl 0,1M
➢ Δ3: HA 0,1M – NaA 0,1M
➢ Δ4: HA 1M – NaA 1M.
➔ Να συγκρίνεται τις τιμές pH των διαλυμάτων.
➔ Σε καθένα διάλυμα προσθέτουμε 0,01mol NaOH, χωρίς να μεταβληθεί ο όγκος του
διαλύματος. Να συγκρίνεται τη μεταβολή της τιμής του pH στα διαλύματα αυτά.
Δίνονται: για το ΗΑ : Κa = 10-5, για το νερό Κw = 10-14
(5) Υδατικό διάλυμα ΝΗ3 (Δ) έχει pH = 11,5.
i. Ποια είναι η συγκέντρωση του διαλύματος;
ii. Πόσα gr ΝΗ4ΝΟ3 πρέπει να προσθέσουμε σε 2L του διαλύματος Δ, ώστε να προκύψει
ρυθμιστικό διάλυμα όγκου 2L με pH = 10;
iii. Πόσα L διαλύματος ΝΗ4Cl 0,25M πρέπει να προσθέσουμε σε 2L του διαλύματος Δ,
ώστε να προκύψει ρυθμιστικό διάλυμα με pH = 9;
Δίνονται: για την ΝΗ3 : Κb = 10-5, για το Η2Ο : Κw = 10-14
(6) Ένα ρυθμιστικό διάλυμα που περιέχει CH3COOH και CH3COONa έχει pH = 5.
[CH 3 COO - ]
i. Ποια είναι η αναλογία των συγκεντρώσεων στο διάλυμα αυτό;
[CH 3 COOH ]
ii. Αν αραιωθεί το διάλυμα σε διπλάσιο όγκο, ποια μεταβολή παρουσιάζει το pH του και
ποια ο βαθμός ιοντισμού του CH3COOH;
Δίνεται για το CH3COOH : Κa = 2 . 10-5.. Επιτρέπεται να γίνουν οι γνωστές προσεγγίσεις.
(7) Διαθέτουμε δύο υδατικά διαλύματα CH3NH2, τα ∆1 και ∆2 . Το διάλυμα ∆1 έχει συγκέντρω­
ση 1Μ και pH = 12. Για το διάλυμα ∆2 ισχύει η σχέση [ΟΗ-] = 108 . [Η3Ο+].
i. Να υπολογίσετε την Κb της CH3NH2.
ii. Να υπολογίσετε τη συγκέντρωση της CH3NH2 στο διάλυμα ∆2.
Όγκος V1 του διαλύματος ∆1 αναμιγνύεται με όγκο V2 του διαλύματος ∆2 και προκύπτει
διάλυμα ∆3 με pH = 11,5.
V1
i. Να υπολογίσετε την αναλογία όγκων
V2
ii. Να υπολογίσετε τις συγκεντρώσεις όλων των ιόντων που υπάρχουν στο διάλυμα ∆3.
iii. Να υπολογίσετε τα mol αερίου HCl που πρέπει να προστεθούν σε 100 mL του διαλύμα­
τος ∆1 (χωρίς μεταβολή όγκου του διαλύματος) ώστε να προκύψει διάλυμα με pΗ = 5.
Δίνεται ότι όλα τα διαλύματα βρίσκονται σε θερμοκρασία 25 οC, όπου Κw = 10−14. Για τη
λύση του προβλήματος να χρησιμοποιηθούν οι γνωστές προσεγγίσεις.
(8) Ποιος όγκος αέριου HCl, μετρημένος σε STP, πρέπει να διαβιβαστεί σε 800mL υδατικού
διαλύματος άλατος NaΑ 0,5Μ, ώστε να προκύψει ρυθμιστικό διάλυμα με pH = 4; Με την
προσθήκη του HCl δεν μεταβάλλεται ο όγκος του διαλύματος;
Δίνεται για το ΗΑ : Κa = 3 . 10-4.
(9) Υδατικό διάλυμα HCl ( Δ1 ) και υδατικό διάλυμα ασθενούς βάσης Β ( Δ 2 ) έχουν την ίδια συ­
γκέντρωση.
i. Αν το διάλυμα του HCl έχει pH = 1, να υπολογίσετε το pH του διαλύματος της βάσης.
ii. Με ποια αναλογία όγκων πρέπει να αναμίξουμε τα διαλύματα Δ1 και Δ2, ώστε να σχη­
ματιστεί ρυθμιστικό διάλυμα με pH = 8;
Δίνονται : για τη βάση Β : Kb = 10-6, για το Η2Ο : Κw = 10-14.
(10)Υδατικό διάλυμα ασθενούς οξέος ΗΑ ( Δ ) έχει pH = 3.
i. Ποιος είναι ο βαθμός ιοντισμού του ΗΑ στο διάλυμα αυτό;
ii. Με κατάλληλο τρόπο ρυθμίζουμε το pH του διαλύματος Δ, χωρίς να μεταβληθεί ο όγκος
του. Να υπολογίσετε τον βαθμό ιοντισμού του ΗΑ, αν το pH ρυθμιστεί στην τιμή:
➢ 2
3
 ➢ 4
➢ 5
➢ 6
Να ερμηνεύσετε τα αποτελέσματα που προκύπτουν.
Δίνεται για το ΗΑ : Κa = 10-5.

Όταν προσθέσουμε μικρή ποσότητα ισχυρού οξέος ή ισχυρής βάσης σε ένα

ρυθμιστικό διάλυμα, η ποσότητα αυτή εξουδετερώνεται πλήρως κατά την αντίδραση με
κάποιο από τα συστατικά του ρυθμιστικού διαλύματος (ασθενή βάση ή ασθενές οξύ).

(11)Ρυθμιστικό διάλυμα Δ που περιέχει ΝΗ3 0,1Μ και ΝΗ4Cl έχει pH = 9.

i. Να υπολογιστεί η συγκέντρωση του ΝΗ4Cl και ο βαθμός ιοντισμού της ΝΗ 3 στο διάλυ­
μα Δ.
ii. Ποιος όγκος αέριας ΝΗ3, μετρημένος σε STP, πρέπει να διαλυθεί σε 500mL του διαλύ­
ματος Δ, ώστε να μεταβληθεί το pH κατά μία μονάδα;
iii. Πόσα mol NaOH πρέπει να προσθέσουμε σε 500mL του διαλύματος Δ, ώστε να μετα­
βληθεί το pH κατά μία μονάδα;
Με την προσθήκη ΝΗ3 και NaΟΗ δεν μεταβάλλεται ο όγκος του διαλύματος. Δίνονται : για
την ΝΗ3 : Kb = 10-5, για το Η2Ο : Κw = 10-14.
(12)Υδατικό διάλυμα οξέος ΗΑ (Δ1) έχει όγκο 5L. Στο διάλυμα αυτό προσθέτουμε x mol
NaOH, οπότε προκύπτει ρυθμιστικό διάλυμα Δ2 με pH = 5. Στο διάλυμα Δ2 προσθέτουμε
20gr NaOH, οπότε προκύπτει ρυθμιστικό διάλυμα Δ 3, στο οποίο βρέθηκε [Η3Ο+] =
1 −5
⋅10 .
3
Να υπολογιστούν:
i. η ποσότητα του NaOH (x mol) που προστέθηκε στο διάλυμα Δ1,
ii. η [Η3Ο+] στο διάλυμα Δ1.
Με την προσθήκη NaOH δεν μεταβάλλεται ο όγκος του διαλύματος. Δίνονται : για το ΗΑ :
Κa = 10-5, για το Η2Ο : Kw = 10-14.
(13)Ρυθμιστικό διάλυμα με pH = 5 περιέχει το οξύ ΗΑ και το άλας NaA με συγκεντρώσεις C 1
και C2 αντίστοιχα.
i. Να υπολογίσετε τον λόγο των συγκεντρώσεων C1 και C2.
ii. Σε 1L αυτού του διαλύματος προσθέσαμε 0,6 mol HCl ή NaOH, οπότε το pH του διαλύ­
ματος ελαττώθηκε κατά 0,6 μονάδες.
➢ Ποιο σώμα προσθέσαμε, HCl ή NaOH;
➢ Να υπολογίσετε τις συγκεντρώσεις C1 και C2.
Με την προσθήκη δεν μεταβάλλεται ο όγκος του διαλύματος. Δίνεται για το ΗΑ : K a = 10-5,
οπότε μπορούν να γίνουν οι γνωστές προσεγγίσεις, log4 = 0,6.
(14) 4,6gr μεταλλικού νατρίου διαλύονται πλήρως στο νερό, οπότε σχηματίζεται διάλυμα Α
όγκου 2L.
i. Ποιο είναι το pH του διαλύματος Α;
ii. Στο διάλυμα Α προσθέσαμε CH3COOH, οπότε προκύπτει ρυθμιστικό διάλυμα Β όγκου
2L, το οποίο έχει pH = 5. Να υπολογιστεί η μάζα του CH3COOH που προστέθηκε.
iii. Στο διάλυμα Β προστίθενται 200mL υδατικού διαλύματος HNO 3 1Μ και το διάλυμα
αραιώνεται, οπότε προκύπτει διάλυμα Γ όγκου 6L.
Ποιο είναι το pH του διαλύματος Γ;
Δίνονται : για το CH3COOH : Ka = 2 . 10-5, για το Η2Ο : Κw = 10-14.