OSNOVNA SVOJSTVA ČELIKA

I
METODE PRORAČUNA

Metalne i drvene konstrukcije 1

- Fizičko-hemijska svojstva
- Mehaničke karakteristike
- Tehnološka svojstva

Metalne i drvene konstrukcije 2

 Fizička svojstva

Najvažnija fizička svojstva materijala su:

• specifična masa (težina),
• temperatura topljenja,
• specifična toplota,
• toplota topljenja,
• provodljivost toplote,
• koeficijent termičkog širenja,

Metalne i drvene konstrukcije 3

 Fizičko-hemijske karakteristike čelika
Kristalna rešetka

Zrnasta, kristalna mikrostruktura

Pravilno rasprostranjeni atomi gvožđa
Kristalna rešetka je kubna.
Može da bude:
• prostorno centrisana ili α-rešetka,
• površinski centrisana ili γ-rešetka.

Metalne i drvene konstrukcije 4

Prostorna α-rešetka

• 9 atoma u jednom kristalu;

• a =2,9 10-10 m
• relativno visoka granica
razvlačenja;
• ograničene plastične
deformacije;

Metalne i drvene konstrukcije 5

Površinska γ-rešetka

• 14 atoma u jednom kristalu;

• a =3,6 10-10 m
• visoka granica razvlačenja;
• veća gustina (broj atoma po
jedinici zapremine)
• značajne plastične
deformacije;
• egzistira na visokim
temperaturama (910-1390oC);

Metalne i drvene konstrukcije 6

 Ugljenik u čeliku

• Čelik je legura gvožđa (Fe) i ugljenika (C).

• Sadržaj ugljenika se kreće od 0,05-1,7%.
• Konsrukcioni čelici imaju manje od 0,25% ugljenika.
• Sadržaj ugljenika bitno utiče na karakteristike čelika.
• Atomi C su znatno manji od atoma Fe i uglavljuju se
u kristalnu rešetku (više kod γ-rešetke);
• U čeliku se C javlja i u vidu karbida gvožđa (Fe3C) –
cementita ili u vidu mešavine Fe i cementita koja se
naziva perlit;
Metalne i drvene konstrukcije 7
 Mehaničke karakteristike čelika

Najvažnije karakteristike za proračun konstrukcija;

• granica razvlačenja – fy
• čvrstoća na zatezanje – fu
• modul elastičnosti – E
• Puasonov koefcijent – ν
• izduženje pri lomu – δ
• kontrakcija (žilavost) – ψ
• zapreminska masa – γ

Metalne i drvene konstrukcije 8

 Neke bitne konstante materijala

E = 210000 MPa (21000 kN/cm2)

ν = 0,3
G = E/(2(1+ν)) = 81000 MPa (8100 kN/cm2)
γ = 7850 kg/m3
α = 1,2 10-5 1/oC

Metalne i drvene konstrukcije 9

 Tehnološka svojstva čelika

Najznačajnija tehnološka svojstva čelika:

• zavarljivost,
• plastičnost,
• kovnost,
• istegljivost,
• livnost,
• otpornost na habanje,
• obradljivost...

Metalne i drvene konstrukcije 10

 Zavarljivost

Sposobnost materijala da se može spajati zavarivanjem

(tehnološkim postupkom spajanja metala).
Zavarljivost može biti
• operativna
• metalurška i
• konstruktivna
Ekvivalent ugljenika CE < 0,45 %

Metalne i drvene konstrukcije 11

 Ispitivanje svojstava materijala

Određivanje mehaničkih karakteristika:

• Ispitivanje metala na zatezanje ili pritisak
• Ispitivanje udarne žilavosti
• Ispitivanje tvrdoće metala

Određivanje tehnoloških svojstava:

• Ispitivanje savijanjem
• Ispitivanje previjanjem
• Ispitivanje namotavanjem

Metalografska ispitivanja
Metalne i drvene konstrukcije 12
 Ispitivanje metala na zatezanje

Određuju se najvažnije mehaničke karakeristike:

• granica elastičnsti - fe
• granica razvlačenja - fy
• čvrstoća na zatezanje - fu
• modul elastičnosti - E
• izduženje pri lomu – δ5
• kontrakcija poprečnog preska - ψ

Metalne i drvene konstrukcije 13

Uzorci (epruvete) za ispitivanje

l 0 = 5,65 ⋅ A0 za l 0 ≥ 25mm
l 0 = 11,3 ⋅ A0 za l 0 < 25mm

Metalne i drvene konstrukcije 14

Dijagrami σ−ε za različite čelike

Metalne i drvene konstrukcije 15

 Određivanje granice razvlačenja

Opšti konstrukcioni čelik Visokovredni čelik

Metalne i drvene konstrukcije 16
Elasto-plastično ponašanje

Metalne i drvene konstrukcije 17

 Vrste konstrukcionih čelika

Ugljenični čelici su čelici kod kojih je ugljenik jedini legirajući

element.

Prema sadržaju ugljenika ugljenični čelici se dele na:

• niskougljenične (0,05 ≤ C ≤ 0,25 %),
• srednjeugljenične (0,25 < C ≤ 0,60 %) i
• visokougljenične (0,60 < C ≤ 1,70 %).
Pored ugljenika u čeliku se uvek nalaze i neki prateći elementi
koji potiču iz procesa dobijanja čelika.
Najčešće su to: Si, Mn, S, P, N, O, H.
Metalne i drvene konstrukcije 18
 Prateći elementi u čeliku
Nepoželjni elementi su:
• Sumpor (S) uzrokuje smanjenje žilavosti
• Fosfor (P) još više smanjuje žilavost i dovodi do
krupnozrne strukture;
• Azot (N) povećava tvrdoću, ali i opasnost od krtog loma i
starenja.
• Kiseonik (O) smanjuje žilavost.
Ovi elementi moraju se zadržati u propisanim granicama;

Samo silicijum (Si) i mangan (Mn) imaju pozitivne osobine

(dezoksidanti).

Metalne i drvene konstrukcije 19

Poboljšanje upotrebnih osobina čelika

• Usavršavanje postupka proizvodnje čelika

• Legiranje
• Termičkom obradom
• Hladnim oblikovanjem
• Kombinacijom nekih prethodnih postupaka

Metalne i drvene konstrukcije 20

 Legirani čelici
Kada pored C postoji još neki legirajući element onda se takvi
čelici nazivaju legirani čelici.
Legiranje se ostvaruje dodavanjem jednog ili više elemenata
pogodnih za ostvarenje određenih svojstava metala.
Element koji ima dominantan uticaj je glavni legirajući element.

Legirani čelici se dele na:

• niskolegirane (sadržaj legirajućih elemenata do 2,5%),
• srednjelegirane (sadržaj legirajućih elemenata od 2,5% do
10%) i
• visokolegirane (sadržaj legirajućih elemenata preko 10%).

Metalne i drvene konstrukcije 21

 Glavni legirajući elementi
• Mn – vrši dezoksidaciju i desulfatizaciju. U većim
količinama (oko 4-5%) se dodaje čelicima sa posebnim
svojstvima. Umesto nikla se dodaje nerđajućim čelicima
• Si – dezoksidacija. Preko 0,6% smatra se legirajućim.
Povećava plastičnost i smanjuje osetljivost na zamor
materijala. Jeftin je.
• Ni – povećava mehaničke karakteristike i smanjuje krtost.
Povećava žilavost na niskim temperaturama. Jedan je od
najvažnijih legirajućih elemenata za nerđajuće,
vatrootporne i nemagnetne čelike. Vrlo je skup.
• Cr – poboljšava mehaničke karakteristike. Legirajući je
element za nerđajuće, magnetne, vatrootporne čelike)

Metalne i drvene konstrukcije 22

 Označavanje čelika

Označavanje čelika je visoko standardizovano.

Usvojen je Evropski sistem označavanja.
JUS EN 10027-1:2003 Sistem za označavanje čelika – Deo 1:
Označavanje, osnovne oznake
JUS EN 10027-2:2003 Sistem za označavanje čelika – Deo 2:
Brojčani sistem
JUS CR 10260:2003 Sistem za označavanje čelika – Dodatne
oznake

Metalne i drvene konstrukcije 23

 Novi sistem za označavanje čelika

Fizičke karakteristike / grupa 1

(Stanje isporuke)
G Liveni čelici Granica razvlačenja u MPa G1 Neumiren
S Konstrukcioni čelici G2 Umiren
G3 Uslovi isporuke opciono
G4 Uslovi isporuke po izboru proizvođača
S 355 J2 G3 + Z35 M Termomehaničko valjanje
Osnovna oznaka Dodatna oznaka 1 Dodatna oznaka 2 Dopunska oznaka N Normalizovano valjanje

Fizičke karakteristike / grupa 2

Mehaničke karakteristike
Energija loma prilikom udara (Charpy) L Za niske temperature

Temp oC 27J 40J 60J M Termomehaničko oblikovanje

20 JR KR LR
N Normalizovani valjani

0 J0 K0 L0
O Za ofšor konstrukcije
W Otporni na atmosferske uticaje
-20 J2 K2 L2
-30 J3 K3 L3
Specijalni zahtevi
-40 J4 K4 L4
Z15 min 15% redukcije površine
-50 J5 K5 L5
Z25 min 25% redukcije površine
-60 J6 K6 L6
Z35 min 35% redukcije površine

Metalne i drvene konstrukcije 24

 Slovni simbol osnovne oznake kod
specifičnih čelika

G za liveni čelik
S za konstrukcioni čelik (S235, S275, S355 ...)
B za betonske čelike (B500 ...)
P za čelik za opremu pod pritiskom (P265, P355 ...)
E za čelik za mehaničke konstrukcije (E295, ...)
Y za čelik za prednaprezanje betona (Y1770 ...)

Za čelične konstrukcije u građevinarstvi koriste se pretežno

konstrukcioni čelici (nelegirani, niskougljenični čelici).

Metalne i drvene konstrukcije 25

 Veze starih i novih oznaka opštih
konstrukcionih čelika
Oznake čelika prema novim standardima
Osnovna oznaka Brojčana oznaka Oznaka čelika u JUS C.B0.500:1989
prema prema prema standardu JUS C.B0.002:1986
JUS-EN 10027-1 JUS-EN 10027-2
S185 1.0035 Č0130
S235JR 1.0037 Č0370
S235JRG1 1.0036 Č0371
S235JRG2 1.0038 Č0361
S235J0 1.0114 Č0362
S235J2G3 1.0116 Č0363
S275JR 1.0044 Č0451
S275J0 1.0143 Č0452
S275J2G3 1.0144 Č0453
S355JR 1.0045 Č0561
S355J0 1.0553 Č0562
S355J2G3 1.0570 Č0563

Metalne i drvene konstrukcije 26

 Tehnički uslovi isporuke proizvoda

Obrađeni su u standardu JUS EN 10025:

“Toplovaljani proizvodi od nelegiranih konstrukcionih
čelika – Tehnički zahtevi za isporuku”

U ovom standardu se definišu:

• vrsta čelika (mehaničke karakeristike, hemijski sastav),
• kvalitet čelika (otpornost na krti lom i zamor materijala -
energija loma na odgrovarajućoj temperaturi),
• način dezoksidacije i stanje isporuke.

Metalne i drvene konstrukcije 27

Mehaničke karakteristike opštih konstrukcionih čelika

Metalne i drvene konstrukcije 28

Hemijski sastav čelika

Metalne i drvene konstrukcije 29

 Osnove proračuna čeličnih konstrukcija

Osnovni kriterijum je pouzdanost koja se ogleda kroz:

• sigurnost – konstrukcija sa odgovarajućim stepenom
sigurnosti mora da bude sposobna da prihvati sva opterećenja
koja će se javiti tokom njenog veka (kontrola napona,
stabilnosti,...);
• funkcionalost – konstrukcija mora da omogući normalno
funkcionisanje objekta shodno njegovoj nameni (kontrola
deformacija i vibracija);
• trajnost - faktori od uticaja su izbor i kvalitet materijala,
kvalitet izvođačkih radova, konstrukcijsko oblikovanje, nivo
održavanja objekta (korozija, zamor matrijala,)

Metalne i drvene konstrukcije 30

 Metode proračuna

Prema teoriji dopuštenih napona

• deterministički pristup;
• zastupljen u domaćim propisima;
Prema teoriji graničih stanja
• poluprobabilistički pristup;
• zastupljen u većini savremenih propisa (Evrokod);

Metalne i drvene konstrukcije 31

Proračun prema teoriji dopuštenih napona

• Standardom se definišu (propisuju) određeni slučajevi

(kombinacije) opterećenja i odgovarjući dopušteni naponi
koji ne smeju biti prekoračeni!
• Kriterijum za iscrpljenje nosivosti je dostizanje granice
razvlačenja (fy).
• Dopušteni naponi se određuju (determinišu) na osnovu
jedinstvenih koeficijenata sigurnosti (ν) kojim se deli
napon na granici razvlačenja (fy).
• Zasniva se na Teoriji elastičnosti i u pogledu proračuna
uticaja u elementima konstrukcije (globalna analiza) i u
pogledu dimenzionisanja preseka i elemenata (lokalna
analiza).
• Pored kontrole napona obavezna je i kontrola deformacija.
Metalne i drvene konstrukcije 32
 Slučajevi opterećenja

• I slučaj opterećenja – osnovno opterećenje

(sopstvena težina, stalno opterećenje, sneg,
korisno opterećenje, saobraćajno opterećenje,...)
• II slučaj opterećenja – osnovno + dopunsko
opterećenje (dopunska opterećenja su: vetar,
temperatura, sile kočenja, bočni udari,...)
• III slučaj opterećenja – osnovno + dopunsko +
izuzetno opterećenje (izuzetna opterećenja su:
udar vozila, seizmički uticaju, požar...)

Metalne i drvene konstrukcije 33

 Koeficijenti sigurnosti
Slučaj opterećenja Koeficijent sigurnosti
1 I slučaj opterećenja (osnovno) ν I = 1,50
2 II slučaj opterećenja (osnovno+dopunsko) ν II = 1,33
3 III slučaj opterećenja (osnovno+dopunsko+izuzetno) ν III = 1,20

Dopušteni naponi [MPa]

Oznaka I slučaj opterećenja II slučaj opterećenja III slučaj opterećenja
čelika σdop τdop σdop τdop σdop τdop
S235 160 90 180 100 200 115
S275 185 105 205 120 235 130
S355 240 140 265 155 300 175

Metalne i drvene konstrukcije 34

 Optere}enja:
- stalno (G) Osnovni
- korisno (P) materijal
- sneg (S)
- vetar (W)
- temperatura (T)
- seizmika (E) Koeficijent
sigurnosti
Analiza optere}enja

Prora~unski model Dopu{teni

naponi
Kombinacije
Geometrijski
Sile u presecima: podaci Prora~un napona: Kontrola
σ max ≤ σ dop
Uticaji u
N, Vy, Vz, My, Mz, Mt σ, τ, σu napona
elementima τ max ≤ τ dop
konstrukcije Deformacije:
u, v, w, ...

Kontrola Dopu{tene
deformacija deformacije

δ max ≤ δ dop
Metalne i drvene konstrukcije 35
 Poluprobabilistički koncept proračuna

• Stohastička priroda glavnih parametara za proračun

(dejstva, svojstva materijala, geometrijski podaci);
• Razvoj statistike i teorije verovatnoće;
• Slučajno promenljive veličine se uvode u proračun preko
odgovarajuće krive raspodele;
• Proverava se da li je postignut zahtevani stepen sigurnosti;
• Pojednostavljenje – Gausova kriva raspodele usvojena za
sve slučajne promenljive;
• Svi parametri od uticaja (opterećenja, otpornost,...) se
uvode u proračun preko karakterističnih vrednosti;
• Ovakav pristup se naziva poluprobabilistički koncept
proračuna;
Metalne i drvene konstrukcije 36
 Teorija graničnih stanja

• Konstrukcija treba sa prihvatljivom verovatnoćom da ostane

pogodna za upotrebu za koju je namenjena;
• Stepen verovatnoće kojim se garantuje sigurnosti zavisi od
posledica koje lom konstrukcije može izazvati;
• Uvodi se u proračun i postelastična (plastična) otpornost
čelika;
• Parcijalni koeficijenti sigurnosti za dejstva i otpornost;
• Granična stanje se dele na granična stanja nosivosti i
granična stanja upotrebljivosti;

Metalne i drvene konstrukcije 37

 Granična stanja nosivosti

• gubitak statičke ravnoteže konstrukcije kao

krutog tela,
• lom konstrukcije ili njenog dela usled
prekoračenja otpornosti poprečnog preseka ili
veze,
• gubitak stabilnosti elementa ili konstrukcije kao
celine usled efekata drugog reda,
• prelazak sistema u potpuni ili delimični
mehanizam formiranjem plastičnih zglobova, i
• zamor materijala.

Metalne i drvene konstrukcije 38

 Granična stanja upotrebljivosti
Vezana su za funkcionalnost objekta;
Uglavnom se odnose na:
• deformacije konstrukcije ili njenog dela (elementa);
• vibracije
Vrednosti dopuštenih deformacije zavise od namene
konstrukcije, odnosno posmatranog elementa;
Pod deformacijama prvenstveno se misli na ugibe
(nosači), horizontalna pomeranja (stubovi) i obrtanja.
Parcijalni koeficijenti sigurnosti se razlikuju za ULS i
SLS.
Metalne i drvene konstrukcije 39
 Karakteristične vrednosti
• Određuju se na osnovu Gausove krive raspodele;
• Za karakteristične vrednosti dejstava na konstrukciju usvajaju
se 95% fraktili;
• Za karakteristične vrednosti otpornosti usvajaju se 5% fraktili;

Metalne i drvene konstrukcije 40

 Kontrole graničnih stanja

Granična stanja nosivosti

∑γj
G, j ⋅ Gk , j + γ Q ,1 ⋅ Qk ,1 = S d ≤ Rd = Rk / γ M

Granična stanja upotrebljivosti

E d ≤ Cd

Metalne i drvene konstrukcije 41

 Osnovni
materijal

Dejstva:
- stalno (Gk) Koeficijent
- korisno (Pk) sigurnosti
- sneg (Sk) Karakteristi~ne
- vetar (Wk) vrednosti
- temperatura (Tk)
- seizmika (Ek) Geometrijski
podaci
Analiza optere}enja

Prora~unski model Prora~un

nosivosti - Rd
Parcijalni koeficijenti
sigurnosti
Sile u presecima: Prora~unske vrednosti Kontrola
Uticaji u
N, Vy, Vz, My, Mz, Mt dejstava - Sd nosivosti S d ≤ Rd
elementima
konstrukcije Deformacije:
u, v, w, ...

Parcijalni koeficijenti Parcijalni koeficijenti Kontrola Dopu{tene

sigurnosti sigurnosti deformacija deformacije

E d ≤ Cd

Metalne i drvene konstrukcije 42