STOJEĆI TALAS

– nastaje kao rezultat sabiranja (superpozicije) dva talasa jednakih frekvencija i amplituda,
istih pravaca i suprotnih smerova

Ako se kroz neku sredinu dva talasa prostiru istovremeno u suprotnim smerovima, onda se oni sabiraju
(ili superponiraju), što znači da će svaka tačka sredine da se kreće prema jednačini koja se dobija sabiranjem
izraza za pojedinačne talase koji se prostiru kroz tu sredinu. Kombinacija pojedinačnih talasa u istom delu
prostora pri čemu nastaje rezultujući talas naziva se interferencija. Ako je elongacija rezultujućeg talasa
veća od elongacija pojedinačnih talasa, u pitanju je konstruktivna interferencija, a ako je manja (ili jednaka
nuli), u pitanju je destruktivna interferencija.
Jednačina talasa koji se prostire u pozitivnom smeru x ose je yi = y0 sin(ωt − kx), dok je jednačina
talasa koji se prostire u negativnom smeru x ose yi = y0 sin(ωt + kx), pa se njihovim sabiranjem dobija:

y = y 0 sin (ωt − kx ) + y 0 sin (ωt + kx ) = y 0 [sin (ωt − kx ) + sin (ωt + kx )]

Za sređivanje ovog izraza koristi se trigonometrijska (aditivna) formula:

⎛α + β ⎞ ⎛α − β ⎞ .
sin α + sin β = 2 sin ⎜ ⎟ cos⎜ ⎟
⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠
Prema tome, dobija se:
⎛ ωt − kx + ωt + kx ⎞ ⎛ ωt − kx − ωt − kx ⎞
y = y 0 ⋅ 2 ⋅ sin ⎜ ⎟ cos⎜ ⎟.
⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠

Sređivanjem ovog izraza dobija se jednačina stojećeg talasa za ovaj slučaj (sinusne funkcije):

y = 2 y 0 sin (ωt ) cos(kx ) , ili y = y 0 cos(kx )sin (ωt )

U ovoj jednačini postoje dve harmonijske funkcije: 1) sinusna, čiji je argument ωt – koji zavisi od vremena i
2) kosinusna, čiji argument kx ne zavisi od vremena. S obzirom na to da je ranije rečeno da faza talasa zavisi
od vremena, to je ona za stojeći talas jednaka ωt. Za razliku od progresivnog talasa (ωt − kx), faza stojećeg
talasa ne zavisi od položaja čestice x. To znači da kod stojećeg talasa svi delići sredine istovremeno prolaze
kroz svoje amplitudne položaje, ili ravnotežne položaje, ili bilo koja druga dva stanja oscilovanja.
Izraz za amplitudu stojećeg talasa takože se dobija iz jednačine stojećeg talasa i predstavlja deo
jdnačine koji množi sinus ili kosinus faze. U gornjem slučaju to je: A = 2 y 0 cos(kx ) . To znači da različiti
delići sredine osciluju sa različitim amplitudama, tj. amplitude kod stojećeg talasa mogu da imaju vrednosti
od А = 0 do А = 2у0. Mesta na kojima je amplituda čestica jednaka nuli nazivaju se čvorovi stojećeg talasa,
a mesta na kojima je amplituda čestica maksimalna, trbusi. Rastojanje između dva susedna čvora (ili dva
susedna trbuha) je λ/2.
Karakteristika stojećih talasa je da ne prenose energiju kroz prostor, već samo dolazi do preraspodele
energije unutar jedne ″ćelije″ (oblasti između dva susedna čvora). Još jedna veoma važna karakteristika
stojećih talasa je da mogu da osciluju samo određenim frekvencijama (a ne proizvoljnim). U tom slučaju
spektar frekvencija stojećeg talasa je diskretan.
U realnim situacijama, stojeći talas se formira u ograničenim sredinama. Ako jedan talas, koji se
naziva upadni (ili incidentni), dođe o neke prepreke, na primer granice između dve sredine, ili granice tela u
kome nastaje, doći će delimično do odbijanja talasa i vraćanja nazad, a delimično do propuštanja talasa u
drugu sredinu. Odbijeni (ili reflektovani) talas se sabira sa upadnim i ako su im amplitude jednake, nastaje
stojeći talas.
 ODBIJANJE TALASA

Kod transverzalnih talasa: posmatra se impuls na debljoj

žici (duž koje impuls putuje sporije) i impuls na tanjoj žici
(duž koje impuls putuje brže). Prelaz
Pre Nema promene faze
Kada impuls putuje sporo duž debele žice na slici pod a),
siže do prelaza ka tanjoj žici, delimično ga prelazi a
delimično se odbija bez ikakve promene faze Posle
(orijentacije). To znači da, kada je za upadni talas sa
suprotne strane prelaza sredina sa većom brzinom talasa, a)
nema promene faze ni u propuštenom ni u odbijenom Faza se menja za 180o
talasu. Prelaz
Pre
Kada impuls koji putuje brzo kroz tanku žicu na slici pod
b) stigne do prelaza prema debeloj žici, propušteni impuls
zadržava istu orijentaciju, ali je odbijeni impuls obrnut. U Posle
smislu sinusoidalnih talasa, ovo okretanje orijentacije
odgovara promeni faze za π rad, što je ekvivalentno b)
prelasku puta od polovine talasne dužine. Tako da, kada je
sa suprotne strane prelaza u odnosu na upadni talas, sredina Promena faze prilikom odbijanja na prelazu
sa manjom bzinom prostiranja talasa, odbijanje dovodi do između dve zategnute žice različitih
promene faze za π rad (pola talasne dužine) kod odbijenog podužnih gustina. Brzina talasa je veća u
talasa. tanjoj žici. a) Upadni impuls dolazi sa deblje
o žice. b) Upadni impuls dolazi sa tanje žice.
Odbijeni impuls na žici doživljava promenu faze od 180
kada se odbija od sredine sa manjom brzinom talasa, kao
što je teža žica. Sa druge strane, nema promene faze kada
se impuls odbija od sredine sa većom brzinom talasa.
Kod longitudinalnih talasa je obrnuto. Ako se longitudinalni talas odbija od sredine sa manjom
akustičkom impedansom (akustički ređa sredina), faza talasa se ne menja, a ako se odbija od sredine sa
većom akustičkom impedansom (akustički gušća sredina), faza se menja za π. Drugim rečima, prilikom
odbijanja od ređe sredine faza talasa se ne menja, dok prilikom odnijanja od gušće sredine faza talasa se
menja za π.

STOJEĆI TALASI U OGRANIČENIM SREDINAMA

Na mestu odbijanja od gušće sredine, uvek će da bude čvor stojećeg talasa (odbijanje od zida) bez
obzira na kom rastojanju je izvor talasa – upadni i odbijeni talasi imaju faze iste po apsolutnoj vrenoti samo
suprotnog znaka. Kada bi odbijeni talas ponovo naišao na prepreku u proizvoljnom položaju, novoodbijeni
talas bi u svim tačkama imao fazu različitu od faza prva dva talasa. Zatim bi se i on odbio tako da i četvrti
talas ima fazu različitu od svih ostalih tlasa itd. Tako veliki broj talasa potpuno različitih faza (posle veoma
velikog broja odbijanja postojali bi talasai ″svih mogućih faza″) učinio bi da srednja elongacija svih talasa
bude nula, odnosno, da se svi talasi međusobno ponište. Talasi se neće međusobno poništiti jedino ako svaki
novoodbijeni talas bude u istoj (bar po brojnoj vrednosti) fazi sa prethodnim talasima. To će se desiti samo
ako rastojanje između krajeva na kojima se dešava odbijanje ima tačno određeni broj talasnih dužina, koji
zavisi od tipa odbijanja.
Primeri ograničenih sredina: žica učvršćena na oba kraja; cev ispunjena gasom zatvorena na oba kraja,
na jednom kraju ili ni na jednom kraju; šipka učvršćena na oba, jednom ili negde na sredini....
Čvorovi stojećih talasa mora da se nalaze na mestima gde je učvršćena žica ili šipka, ili je zatvoreni
kraj cevi. Trbusi talasa moraju da budu na mestima gde je slobodni kraj šipke ili otvoreni kraj cevi.
Zbog ovih uslova u ograničenim sredinama ne može da se formira stojeći talas bilo koje frekvencije, već
samo stojeći talas tačno određenih frekvencija koje se zovu sopstvene frekvencije te ograničene sredine.
Žica ili šipka učvršćena na oba kraja, cev zatvorena Šipka učvršćena na jednom kraju, cev zatvorena
na oba kraja na jednom kraju

λ1 λ1 λ1 λ1
L= =1 L= =1
2 2 4 4 L
λ2
L L 3 λ2 L
L = λ2 = 2 L = λ2 = 3
2 4 4
3 λ 5 λ
L= λ3 = 3 3 L = λ3 = 5 3
2 2 4 4
λn 2L c c c λn 4L c c c
L=n ⇒ λn = ⇒ν z = = =n L = (2n −1) ⇒λn = ⇒ν z = = = (2n −1)
2 n λn 2L n 2L 4 (2n −1) λn 4L (2n −1) 4L

U svim ovim slučajevima frekvencije viših harmonika predstavljaju celobrojne umnoške frekvencije
osnovnog harmonika νn = ceo broj⋅ν1. Stojeći talasi se javljaju i na zategnutim membranama (npr. Kod
bubnja) ali kod njih frekvencije viših harmonika nisu celobrojni umnošci frekvencije osnovnog harmoika.

ZVUK

Zvuk je longitudinalni mehanički talas koji se prostire kroz (elastične) čvrste, tečne i gasovite sredine. Deli
se na infrazvuk ν < 20Hz, (čujni) zvuk 20Hz < ν < 20kHz, i ultra zvuk ν >20kHz. Izvori zvuka su
oscilujući predmeti. Na primer izvori muzičkih zvukova su oscilujuće 1) žice (npr. kod klavira, violine,
gitare) 2) vazdušni stubovi (npr. kod flaute, trube, orgulja) i 3) membrane (bubnjevi, zvučnici).
To su sve ograničene sredine u kojima se formiraju stojeći talasi. Kao što je već rečeno, u ograničenim
sredinama mogu da se formiraju stojeći talasi ne bilo kojih, već samo tačno određenih frekvencija, koje
zavise od oblika i veličine te ograničene sredine, i zovu se rezonantne frekvencije. Takvi predmeti se
nazivaju rezonatori.

REZONANCIJA

Rezonancija se javlja kada se poklopi frekvencija pobude (prinude) na oscilovanje sa nekom od sopstvenih
frekvencija oscilatora ili rezonatora (ograničene sredine) νp = νr. Tada dolazi do maksimalnog povećanja
amplituda oscilujućih čestica, što se kod rezonatora manifestuje kao maksimalno pojačanje zvuka.
Razlikujemo periodični zvuk – ton, i neperiodični zvuk – šum.
Ton može da bude t (ili x)
- čist ton - čist harmonijski talas samo jedne frekvencije – u
I
svom spektru sadrži samo jednu frekvenciju (donji deo slike). ν
Zavisnost elongacije od vremena ili položaja je čista sinusoida ν0
(gornji deo slike). Matematički se može predstaviti izrazom:
y = A sin (ωt − kx ) y
- muzički ton - periodičan talas i sastoji se od više (ali ne
beskonačno) prostih harmonijskih talasa različitih frekvencija i t (ili x)
amplituda – u svom spektru sadrži više harmonika (donji deo I
slike). Zavisnost elongacije od vremena ili položaja ν
predstavlja periodičnu funkciju nepravilnog oblika (gornji deo ν0 ν1 ν2 ν3 ν4 ν5
slike).
N
Matematički se može predstaviti izrazom: y = ∑ Ai sin (ω i t − k i x ) , N < ∞.
i =1
Visina tona zavisi od najniže frekvencije ν0, koja je proporcionalna dužini žice ili cevi . Boja tona zavisi od
broja, frekvencije i intenziteta viših harmonika. Kako frekvencije viših harmonika zavise od oblika i
veličine instrumenta (sopstvene frekvencije kutije violine, vazdušnog stuba u flauti...), različiti instrumenti
imaju različite boje tona, tj. razlikuju se zvuci različitih instrumenata čak i kada oni daju ton iste visine.
Zvuk bubnja nije muzički ton jer mu frekvencije viših harmonika nisu celobrojni umnošci frekvencije
osnovnog harmonika.
Šum takođe može da se izrazi sumom sinusnih talasa I
različitih frekvencija i amplituda, ali za razliku od tona, skup ν
frekvencija koje ga čine nije diskretan (frekvencije koje ga
čine nisu izdvojene) već kontinualan (gornja slika) .
Za tehniku je najznačajniji beli šum – idealizovan zvuk koji I
sadrži sve frekvencije sa jendakim amplitudama ν
(intenzitetima) (donja slika). Nazvan je tako po analogiji sa
belom svetlošću koja takođe u sebi sadrži talase svih vidljivih
frekvencija.

PREGLED IZRAZA ZA BRZINU ZVUKA U RAZLIČITIM SREDINAMA

U pitanju su već pomenuti izrazi za brzinu longitudinalnih talasa.:

Ey B
- brzina zvuka u čvrstim telima (metalima) je c = , a u fluidima je c = .
ρ ρ
1
Kod tečnosti je moduo stišljivosti B jednak recipročnoj vrednosti koef. stišljivosti S pa je kod njih c =
Sρ
Kod gasova moramo odvojeno da posmatra infrazvuk, sa jedne i zvuk i ultrazvuk, sa druge strane.
pr
Kod infrazvuka moduo stišljivosti B je jednak ravnotežnom pritisku gasa pr pa je kod njega c = .
ρ
U slučaju zvuka i ultrazvuka, gde je kretanje čestica brže, je B = prκ, gde je κ, eksponent adijabate koji
iznosi 5/3 za jednoatomne i 7/5 za dvoatomne gasove. Prema tome, brzina zvuka i ultrazvuka u gasu je
κp r
c= .
ρ
Jednačina stanja idealnog gasa je pV = (m/μ)RT, gde je μ molarna masa gasa, R univerzalna gasna konstanta
(8,314J/molK), i T apsolutna temperatura (u K). Deljenjem jednačine stanja idealnog gasa sa m dobija se
p/ρ=RT/μ. Zamenom u izraze za brzine zvuka dobija se zavisnost brzine zvuka od temperature: za
RT RTκ
infrazvuk c = , a za zvuk i ultrazvuk c = .
μ μ

NIVO ZVUKA

Intenzitet zvuka I, tj. snaga koja se prenese zvukom po jedinici površine normalne na pravac prostiranja
zvuka, jeste objektivna jačina zvuka. Međutim osećaj jačine zvuka kod čoveka nije direktno proporcionalan
intenzitetu zvuka. Čovek čuje zvuk tako što se oscilacije vazduha prenose na bubne opne. Najmanja
amplituda kojom može da počne da osciluje bubna opna je Amin=10-11m, a najveća Amax=10-5m. Odakle se
dobija da je, za istu frekvenciju, odnos maksimalnog i minimalnog intenziteta zvuka koji čovek čuje
Imax/Imin = (Amax/Amin)2 = 1012 (hiljadu milijardi). Tako širok opseg intenziteta zvuka čovek čuje upravo zato
što njegov osećaj jačine zvuka – nivo zvuka L, nije direktno proporcionalan intenzitetu već logaritmu
intenziteta. Neka intenzitetu zvuka I1 odgovara nivo zvuka L1, onda će nivou zvuka I2 = aI1 odgovarati nivo
L2 = L1+La, a intenzitetu zvuka I3 = aI2 = a2I1 odgovaraće nivo L3 = L2+La = L1+2La, itd. Kad god se
intenzitet zvuka poveća a puta – za konstantan faktor, nivo zvuka se povećava za konstantan iznos La.
 I
Nivo zvuka L je određen izrazom [dB ] (decibel)
L = 10 ⋅ log
I0
gde je I0 približno minimalni intenzitet zvuka koji čovek čuje - prag čujnosti - na oko 1000Hz i iznosi
I0 = 10-12W/m2.
Na skici dijagrama zavisnosti nivoa zvuka od frekvencije,
zatvorena površina obuhvata intenzitete i frekvencije koje L
12
čovek čuje. Linija koja ograničava ovu površinu sa donje Prag bola
strane se zove linija praga čujnosti. L koordinata svake
njene tačke predstavlja prag čujnosti za frekvenciju koja joj 80
odgovara – a to je minimalni nivo koji čovek može da čuje Muzika
na toj frekvenciji. Sa gornje strane ovu površinu 40
ograničava linija granice bola – skup tačaka čije L
koordinate predstavljaju granice bola za njihove
0
frekvencije. Granica ili prag bola je maksimalni nivo Prag
zvuka koji čovek može da čuje na datoj frekvenciji. č jnosti v (Hz)
4
2
Intenzitet zvuka pri pragu bola je oko 1W/m , pa je njegov 10 1000 10
nivo 120dB
Primećuje se da je opseg intenziteta zvuka koji čovek može da čuje maksimalan na frekvencijama u
okolini 1000Hz, a da se taj opseg sužava kada se frekvencija približava minimalnoj odnosno maksimalnoj
čujnoj frekvenciji. Uočite i da je, zbog bolje preglednosti dijagrama, skala frekvencije data u logaritamskoj,
a ne linearnoj razmeri.

DOPLEROV EFEKAT (opciono)

promena registrovane frekvencije u odnosu na frekvenciju izvora, nastala usled relativnog kretanja izvora
i posmatrača (prijemnika)

KOD ZVUKA: brzina izvora zvuka je υi, brzina posmatrača/prijemnika je υp, brzina zvuka je c.
Kada i izvor i prijemnik miruju (υi=0 i υp=0), frekvencija zvuka koju čuje posmatrač ν' je jednaka
frekvenciji izvora ν: ν' = ν
Na donjim slikama kružnice predstavljaju talasne frontove. Dve susedne kružnice predstavljaju talasne
frontove čija je razlika faze 2π, što znači da je rastojanje između dva ovakva talasna fronta jednako talasnoj
dužini zvuka. To takođe znači da je vremenski interval između trenutaka emitovanja dva susedna ucrtana
talasna fronta jednak periodu talasa T (=1/ν).
I) Izvor miruje, II) Posmatrač miruje, izvor
posmatrač se kreće (υi = 0 se kreće (υi ≠ 0 i υp = 0).
i υp ≠ 0). λ′
Ovde se ne menja brzina
U ovom slučaju brzina zvuka u odnosu na λ′ λ′
zvuka u odnosu na υ r r posmatrača, ali se talasna
p
υp
posmatrača nije c već dužina skraćuje ili
c±υp, u zavisnosti od toga produžava za onoliko
da li se koliko se pomeri izvor u
posmatrač/prijemnik kreće: toku jednog peperioda, u zavisnosti od toga da li
a) ka izvoru b) od izvora se izvor kreće:

c +υp c −υ p a) ka posmatraču b) od posmatrača

c′ c′
ν′ = = ν′ = = c c c c
λ λ λ λ ν′ = = ν′ = =
′
λ cT − υ i T λ cT + υ i T
′
c +υ p c +υp c −υ p c −υ p
ν′ = =ν ν′ = =ν c c c c
c c c c ν′ = =ν ν′ = =ν
c − iυ c − υi υ
c + i c + υi
ν ν ν ν ν ν