Nazad na sadržaj

Lidija Balj UDC 903.23(497.113) “634“

MINIJATURNE POSUDE VINČANSKE KULTURE:

DEČIJE IGRAČKE ILI PREDMETI NEKE DRUGE NAMENE
Apstrakt: Minijaturne posude čine posebnu grupu nalaza na praistorijskim naseljima centralnog Balkana. Različitih su oblika
i uglavnom oponašaju posude za svakodnevnu upotrebu, mada među njima ima i posuda jedinstvenih oblika. U pokušajima
interpretacije ovih predmeta uglavnom se izdvajaju dva različita mišljenja: prema jednom, one su bile kultni predmeti, a
prema drugom dečije igračke. Cilj ovog rada jeste da pokaže da se među minijaturnim posudama nalaze sudovi različitih
namena, a da je među njima veliki broj dečijih igračaka. U kratkim crtama je predstavljen metodološki pristup koji omogućava
prepoznavanje igračaka među arheološkim nalazima. Takođe je ukazano na značaj izučavanja dečijih igračaka, jer one u velikoj
meri osvetljavaju period detinjstva i pružaju dragocena svedočanstva o odnosu između odraslih članova društva i dece.
Ključne reči: neolit, vinčanska kultura, minijaturne posude, igračke, materijalna kultura, arheologija detinjstva, Gomolava,
Muzej Vojvodine.

Abstract: In miniature vessels we include ceramic vessels of very small dimensions. They are all differently shaped and mainly
imitate vessels for everyday use, although among them we can find some which are uniquely shaped. They are often found in the
settlements of the Vincha culture. In the attempts of the interpretation of these objects we can mainly distinguish two different
opinions: either they were cult objects or children’s toys. We tried to show in this paper that among those miniature objects there
are vessels of different purposes, and along with them there is also a great number of childern’s toys. Methodological principle that
enables recognizing children’s toys amongst archeological finds is shortly presented in the paper. The importance of researching
toys is also pointed out in the paper, for they enlighten, to great extent, the period of childhood and provide precious evidence
about the relationship between adults and the children in the society.
Key words: Neolithic period, the Vincha culture, miniature vessels, toys, material culture, childhood, Gomolava, the Museum of
Vojvodina

Minijaturne posude čine posebnu grupu nalaza na
praistorijskim naseljima centralnog Balkana. Na terito-
riji Srbije su najbrojnije na nalazištima vinčanske kul-
ture. Različitih su oblika i uglavnom oponašaju posu-
de za svakodnevnu upotrebu, mada među njima ima
i posuda jedinstvenih oblika. U našoj stručnoj litera-
turi im nije poklanjana posebna pažnja. U odnosu na
ostali pokretni materijal, one su publikovane u znatno
manjem broju i najčešće su zastupljene sa svega ne-
koliko primera, pri čemu ozbiljnijih pokušaja njihove
interpretacije nije bilo. Razloge za ovo verovatno treba
tražiti kako u potrebi za razrešavanjem naizgled oz-
biljnih problema u praistorijskoj arheologiji, tako i u
uglavnom neprivlačnom izgledu minijaturnih posuda.
One su najčešće nevešto ili nemarno modelovane, pa
svojim izgledom nisu pobuđivale veću pažnju istra-
živača.
Sa druge strane, u radovima posvećenim minija-
turnim posudama sa pojedinih neolitskih nalazišta
one su najčešće detaljno tipološki i hronološki sistema-
tizovane, dok je njihova funkcija zanemarivana, ili samo
uopšteno razmatrana. Zbog toga su još uvek malo-
brojni radovi u kojima se konkretnije analizira neka od
pretpostavljenih funkcija minijaturnih posuda.
Autori koji su publikovali minijaturne predmete
uglavnom su se opredeljivali za njihovu kultnu funk-
ciju, napominjući da su neke od njih mogle biti dečije
igračke. Međutim, pretpostavka o minijaturnim posu-
dama kao dečijim igračkama je, gotovo po pravilu,
dobijala drugorazredni značaj jer su igračke shvatane
samo kao predmeti za dečiju razonodu. Osim toga,
smatralo se da nije moguće razlikovati minijaturne po-
sude koje su bile dečije igračke od onih koje su mogle
imati drugačiju namenu.
Cilj ovog rada je da doprinese interpretaciji mini-
jaturnih posuda, pri čemu je posebna pažnja posvećena
njihovoj pažljivoj analizi. Ona omogućava dobijanje
niza podataka koji, između ostalog, ukazuju na to koje
su od ovih posuda bile dečije igračke, a koje su mogle
imati neku drugu namenu. Takođe će biti ukazano na
značaj dečijih igračaka među arheološkim nalazima,
pošto one u velikoj meri osvetljavaju period detinjstva
i pružaju dragoceno svedočanstvo o odnosu između
odraslih članova društva i dece.
Kada govorimo o dečijim igračkama, važno je
odrediti značenje ovog pojma. Prema utvrđenim pravi-
lima ponašanja društva u celini, igračke su definisane
kao predmeti namenjeni dečijoj igri. U zavisnosti od
karaktera igre i njenog krajnjeg cilja, one se mogu
posmatrati kao predmeti za zabavu i za podučavanje,
kao i za podsticanje mentalnog i fizičkog razvoja. Igra-
čke su mogle imati i simboličnu ulogu, bilo da je u

23
РАД МУЗЕЈА ВОЈВОДИНЕ 51
pitanju njihova zaštitna ili kultna funkcija (Marjanović
1993: 3). Igra dece je, po svom sadržaju, potpuno po-
vezana sa životom, radom i delatnošću odraslih člano-
va društva, pa je i izbor igračaka zavisio od postojećih
socio-kulturnih uslova, kao i od raspoloživih materijala.
Sa pojavom keramike njihov izbor je postao znatno
veći.
Zbog toga su se i minijaturne posude našle u inven-
taru dečijih igračaka verovatno već tokom starčevačke
kulture (Stalio 1986), a u znatno većem broju, i kao
sasvim uobičajena pojava, u naseljima poznog neolita.
Izrada takvih igračaka imala je višestruku funkciju –
uz igru su deca sticala i veštine potrebne za buduća
zaduženja. Pri tome je važno napomenuti da su – zbog
malih dimenzija, debljih zidova i često jednostavnih
oblika – minijaturne posude manje lomljive i dugo-
trajnije od posuda korišćenih u svakodnevnom životu.
Zbog toga su često nalažene cele ili neznatno oštećene
i predstavljaju važan, neopravdano zanemaren izvor
informacija i interpretacija.
METODOLOGIJA
Polazeći od hipoteze da se analizom minijaturnih
predmeta mogu dobiti parametri koji omogućavaju
prepoznavanje dečijih igračaka među arheološkim
nalazima, u kratkim crtama će biti obrazložen
metodološki pristup koji to omogućava. Dobijen
je kombinacijom različitih standardnih pristupa i
obuhvata nekoliko različitih faza.
Prvu fazu obrade čine opis i analiza minijaturnih
posuda. Pažljivim posmatranjem utvrđuju se njihove
osnovne karakteristike – oblik, dimenzije, boja i
faktura. Zatim se utvrđuje stepen umešnosti kojom
su modelovane, simetričnost i ujednačenost debljine
zidova posude, kao i eventualne nepravilnosti, na
osnovu kojih se može zaključiti da li je predmet
napravio početnik, odnosno dete, ili osoba sa iskustvom.
Dodatnu potvrdu pružaju otisci prstiju, koji su na
minijaturnim predmetima često sačuvani, a na osnovu
kojih se može utvrditi koje posude su napravila deca,
a koje odrasli. Nevešta i neprecizna izrada uglavnom
ukazuje na dečije radove, mada među njima ima i
izuzetno vešto napravljenih predmeta. Među dečijim
igračkama se, takođe, mogu naći predmeti koje su
izradili iskusni i vešti majstori.
Drugu fazu obrade čini utvrđivanje stepena u
kojem minijaturni predmeti imitiraju predmete iz
okruženja, jer je jedna od osnovnih karakteristika
dečijih igračaka oponašanje predmeta iz sveta odraslih.
Sa druge strane, igračke mogu biti inspirisane prirodom
24
АРХЕОЛОГИЈА
ili nastati kao plod dečije mašte.
U trećoj fazi se utvrđuje kontekst nalaza na
osnovu raspoložive dokumentacije, kao i na osnovu
publikovanih podataka, jer uslovi pod kojima su
predmeti pronađeni u velikoj meri određuju njihovu
interpretaciju. Pošto se za minijaturne posude najčešće
smatra da su imale kultnu funkciju, u ovoj fazi je
najvažnije utvrditi da li su one pronađene u posebnom,
odnosno kultnom kontekstu ili svakodnevnom,
svetovnom.
U četvrtoj fazi istraživanja se dobijeni rezultati
porede sa podacima dobijenim sa ostalih lokaliteta
iste kulturne pripadnosti, a vrši se i poređenje sa
rezultatima istraživanja istovremenih kultura u bližem
i daljem okruženju.
Poslednju fazu istraživanja čini analiza socio-
kulturnih uslova koji su vladali u određenim
zajednicama, jer oni neposredno utiču na izbor i broj
dečijih igračaka. Na osnovu dosadašnjih saznanja
o zastupljenosti igračaka u različitim kulturnim
zajednicama u praistoriji može se zaključiti da su one
najbrojnije u društvima koja su živela sedentarnim
načinom života i koja su imala bogatu keramičku
produkciju.
Na kraju se, sa većom ili manjom verovatnoćom,
a na osnovu svih raspoloživih podataka, utvrđuje da li
je predmet bio igračka, ili je mogao imati neku drugu
namenu. Kriterijumi za prepoznavanje dečijih igračaka
se, pre svega, odnose na procenu da li je određena
posuda mogla imati neku praktičnu namenu. Ukoliko
se, prvenstveno na osnovu dimenzija, zaključi da one
nisu mogle biti praktično upotrebljavane i ukoliko
se, na osnovu njihovog oblika, utvrdi da oponašaju
neke od posuda za svakodnevnu upotrebu, može se
pretpostaviti da su u pitanju dečije igračke. Verovatnoća
je veća ukoliko se na osnovu načina izrade dođe do
zaključka da one u velikoj meri odstupaju od kvaliteta
ostalih posuda i ukoliko su na njima sačuvani otisci
prstiju.
Značaj otisaka prstiju
Za interpretaciju minijaturnih posuda od velikog
značaja su otisci prstiju nastali prilikom njihovog
modelovanja. Oni su najčešće sačuvani u vidu utisnuća
i udubljenja, tragova povlačenja prstima, uboda noktiju
i otisaka papilarnih linija. Prema dosadašnjem iskustvu,
ovakvi tragovi prstiju se najčešće sreću na dečijim
radovima i posledica su nedostatka veštine i iskustva.
Međutim, tragovi prstiju su česti i na minijaturnim
predmetima koje su izradili odrasli, jer im prilikom
izrade često nije poklanjana velika pažnja. Otisci prstiju
МИНИЈАТУРНЕ ПОСУДЕ ВИНЧАНСКЕ КУЛТУРЕ: ДЕЧИЈЕ ИГРАЧКЕ ИЛИ...
sačuvani su i onda kada završna faza obrade – kao što
je glačanje – nije izvedena u potpunosti.
Analizom otisaka prstiju moguće je dobiti niz
dragocenih podataka – od onih vezanih za rekonstruk-
ciju postupka prilikom njihovog modelovanja do
uzrasta osobe koja ih je napravila. Rekonstrukcija
izrade minijaturnih posuda često ukazuje na tehnike
koje su svojstvene početnicima. Možda najbolji primer
predstavljaju zdele koje su dobijene najjednostavnijom
tehnikom; ubadanjem prsta u kuglicu gline dobijan
je recipijent posude, nakon čega je posuda mogla biti
dodatno obrađena: prislanjanjem uz čvrstu površinu
oblikovano je dno, a zatim su kažiprstom i palcem
dodatno tanjeni i modelovani zidovi posude.
U nekim slučajevima je, na osnovu veličine
otisaka prstiju, moguće pretpostaviti koje su posudice
napravila deca, a koje odrasli. Nekada su ovi otisci
toliko mali da nema sumnje u to da su dečiji, dok
su u nekim slučajevima dovoljno veliki, pa se može
smatrati da su pripadali odrasloj osobi. Međutim,
bavljenje analizom otisaka prstiju veoma je složen
posao i zahteva dugogodišnje iskustvo u ovoj oblasti.
Samo stručna papilaroskopska analiza može pružiti
nepobitne dokaze o starosti osobe koja je neki predmet
izradila. Za ovakvu analizu je neophodna saradnja
forenzičara (za više informacija o ovoj temi vidi rad:
Balj 2009).
Analiza minijaturnih posuda
Definicija minijaturnih posuda nije precizno odre-
đena. U njih se uglavnom ubrajaju posude čija ukupna
visina ne prelazi 6–7 cm, što se ne odnosi na minijaturne
posude koje svojim oblikom oponašaju posude veoma
velikih dimenzija – poput onih za skladištenje hrane.
Iako su, zbog dimenzija uzora, često veće od navedenih
vrednosti, po svim ostalim karakteristikama i one
pripadaju grupi minijaturnih posuda.
Pregledom materijala i prateće dokumentacije u
praistorijskoj zbirci Muzeja Vojvodine ustanovljeno je
više od 50 minijaturnih posuda sa lokaliteta vinčanske
kulture. U ovom radu je obrađeno 15 minijaturnih
posuda koje potiču iz vinčanskog naselja na Gomolavi.
One su odabrane sa ciljem da se na primeru nekoliko
karakterističnih oblika ukaže na razlike između posu-
da koje su mogle biti dečije igračke i onih koje su
verovatno imale neku drugu namenu. Akcenat je
stavljen na interpretaciju njihove moguće funkcije,
jer su tipologija i hronologija minijaturnih posuda
vinčanske kulture u ranijim radovima detaljno
obrađene (Letica 1967; Živković 2001).
ЛИДИЈА БАЉ
Minijaturne posude koje pripadaju
dečijim igračkama
U ovom delu je dat opis osam minijaturnih posuda
koje po svojim karakteristikama pripadaju dečijim
igračkama:
Zdela cilindričnog oblika čija visina iznosi svega
1,7 cm, a prečnik oboda 2,2 cm (kat. 1). Oblikovana je
najjednostavnijom tehnikom – od kuglice gline u koju
je utisnut prst, a potom su pritiskanjem kažiprstom i
palcem dodatno stanjeni i oblikovani zidovi posude.
Nevešto je modelovana, asimetrična i ima tanke i
neujednačene zidove sa tragovima malih prstiju po
celoj površini. Sudeći prema njenoj veličini i kvalitetu
izrade, kao i prema sačuvanim otiscima prstiju, ova
posudica predstavlja igračku koju je napravilo dete.
Konična zdela, nešto većih dimenzija od prethodne
– visina 2,5 cm, a prečnik oboda 4 cm (kat. 2). Fine je
fakture, brižljivo modelovana, sa zidovima ujednačene
debljine – iako je prilično asimetrična. Uglačana je i sa
spoljašnje i sa unutrašnje strane. Značajnom je čini to
što je prilikom glačanja unutrašnje strane ostao sačuvan
trag malog prsta i otisak nokta na kraju poteza. Ovi
otisci su toliko mali da nema sumnje u to da je posudu
napravilo dete. Sudeći po svim karakteristikama, i ona
pripada dečijim igračkama.
Pehar na nozi visine 4 cm, sa obodom prečnika
4,5 cm (kat. 3). Asimetričnog je oblika, sa nesrazmerno
debelom stopom. Horizontalno razgrnut obod je u
obliku kreste. Fine je fakture. Uglačan je i sa spoljašnje
i sa unutrašnje strane. Na osnovu otisaka prstiju, koji
su suviše mali da bi pripadali odrasloj osobi, ovaj pehar
je svrstan u dečije radove. Po svojim karakteristikama
pripada dečijim igračkama.
Plitka konična zdela ovalnog oblika (činija)
visoka 3 cm, sa obodom prečnika 7,4 cm i 4,5 cm (kat.
4). Grube je fakture i nevešto izrađena, asimetričnog
oblika. Zidovi posude su debeli u odnosu na njenu
veličinu. Ispod oboda, na jednoj od užih strana, nalazi
se nedovršena kružna perforacija. Po celoj površini
posude očuvani su tragovi prstiju nastali prilikom
njenog modelovanja. Po karakteristikama nesumnjivo
pripada dečijim igračkama, a njen izgled i način izrade
upućuje na zaključak da i ona verovatno pripada
dečijim radovima.
Bikonična amfora visoka 4 cm, sa obodom
prečnika 2,5 cm (kat. 5). Fine je fakture, a debljina
zidova je u skladu sa njenom veličinom. Priglačana je
sa spoljašnje i unutrašnje strane. Recipijent je izveden
ubadanjem prsta u glinu, a zatim je obod modelovan
pritiskanjem kažiprstom i palcem. Po površini posude
su vidljivi tragovi prstiju, ali na osnovu njih nije
25
РАД МУЗЕЈА ВОЈВОДИНЕ 51
moguće utvrditi da li ju je napravilo dete ili odrasla
osoba. Prema svojim karakteristikama, ova posuda
pripada dečijim igračkama.
Bikonična amfora visoka 3,9 cm, prečnik oboda
2,2 cm (kat. 6). Na spoju konusa nalaze se četiri blago
naglašena ispupčenja, pa horizontalni presek na prelazu
ramena u trbuh ima oblik sfernog kvadrata. Dobro
je modelovana i uglačana sa spoljašnje i unutrašnje
strane. Nema očuvanih tragova prstiju. Po svim
karakteristikama, ova posuda spada u dečije igračke,
a, sudeći po kvalitetu izrade, verovatno ju je napravila
odrasla osoba.
Lonac sa tri vertikalno postavljene trakaste drške,
visine 3,8 cm (kat. 7). Sferičnog je oblika, fine fakture,
sa relativno tankim zidovima. Nevešto i nemarno je
modelovan. Spoljašnja površina je priglačana. Posuda
je asimetrična i nestabilna. Na površini su vidljivi
tragovi prstiju, koji upućuju na zaključak da ju je,
verovatno, napravilo dete. Po svojim karakteristikama,
ona svakako spada u dečije igračke.
Lonac sa tri horizontalno bušene tunelaste drške,
visok 3,5 cm, prečnik oboda 2,3 cm (kat. 8). Posuda
je fine fakture, ali nevešto modelovana – blago je
asimetrična, debelih zidova, priglačane spoljašnje
površine. Po površini su vidljivi tragovi prstiju, na
osnovu kojih se može zaključiti da ju je, verovatno,
napravilo dete, a po svim karakteristikama ona spada
u dečije igračke.
Minijaturne posude koje ne pripadaju
dečijim igračkama
U ovom delu sledi opis sedam minijaturnih posu-
da koje po svojim karakteristikama ne pripadaju deči-
jim igračkama:
Konična zdela sa blago povijenim obodom
ka unutrašnjosti – visoka 3,2 cm, prečnik oboda 6
cm (kat. 9). Fine je fakture i veoma dobro je mode-
lovana: zidovi posude su tanki i ujednačeni; dobro je
uglačana i sa spoljašnje i sa unutrašnje strane. Nema
očuvanih tragova prstiju. Kvalitet izrade ukazuje na
rad veštog majstora, što, uz njene nešto veće dimenzije
i zapreminu, pokazuje da nije u pitanju dečija igračka,
već posuda praktične namene. Verovatno je u pitanju
kuhinjska posuda za držanje začina.
Bikonična zdela zaobljenog recipijenta, visoka 5
cm, sa prečnikom oboda 5,3 cm (kat. 10). Fine je fak-
ture, sa tankim i ujednačenim zidovima. Zdela je vešto
modelovana – simetričnog je oblika, sa fino uglačanom
unutrašnjom i spoljašnjom stranom. Nema očuvanih
tragova prstiju. Na osnovu navedenih karakteristika
26
АРХЕОЛОГИЈА
može se zaključiti da ju je izradio iskusni zanatlija i da
je bila upotrebljavana kao kuhinjska posuda.
Bikonična amfora sa cilindričnim vratom i zaob-
ljenim ramenom – visoka 4 cm, prečnik oboda 1,7 cm
(kat. 11). Fine je fakture, relativno tankih zidova, dobro
uglačana sa spoljašnje i unutrašnje strane. Na spoju
konusa nalaze se tri veoma male vertikalno bušene
drške. Pažljivo je modelovana, tako da nema sumnje
da ju je izradio vešt majstor. U posudi je ostao sačuvan
mali grumen okera, što, uz ostale karakteristike, uka-
zuje na to da je namena ove posudice bila u vezi sa
upotrebom ove supstance. Spada u retke primere mini-
jaturnih posuda koje u potpunosti oponašaju veće po-
sude istog tipa, a nisu bile dečije igračke.
Deo posude u obliku boce, sa očuvanom visinom
od 4 cm, prečnika uskog oboda 4,5 cm (kat. 12). Ne-
oštećeni su gornji deo posude, rame i cilindričan vrat,
sa vertikalnom perforacijom širine 0,4 cm. Na obodu i
donjem delu ramena, odnosno spoju konusa nalaze se
po tri male perforacije. Posuda je fine fakture i izrade
– zidovi su tanki i ravnomerni, a spoljašnja površina
je dobro uglačana. Složenost ove, iako fragmentovane
posude, upućuje na zaključak da je ona imala tačno
određenu, za sada nepoznatu, namenu.
Konična zdela sa zaravnjenim obodom, visoka
2,6 cm, prečnik oboda 5 cm (kat. 13). Fine je fakture,
sa uglačanim površinama. Na obodu se nalaze četiri
otvora za vezivanje, koja su dijametralno raspoređena.
Opšti utisak je da su posude ovog tipa, sa uzicom za
vezivanje, zatvarane odgovarajućim minijaturnim
kalotastim ili pljosnatim poklopcima.
Posuda sa izlivkom visoka 3,2 cm, prečnik obo-
da 3,3 cm (kat. 14). Fine je fakture i prilično dobro
modelovana. Bikoničnog je oblika, sa kratkim ceva-
stim izlivkom. Spoljašnja površina je uglačana. Prili-
kom oblikovanja oboda i trbuha ostali su sačuvani
tragovi malih prstiju, koji upućuju na zaključak da ju
je napravilo dete. Posebno interesantnom je čine urezi
na unutrašnjoj strani, neposredno ispod oboda, koji se
često pripisuju tzv. vinčanskim znacima.
Posuda sa izlivkom po obliku slična prethodnoj,
ali znatno veća. Visoka je 6 cm, a prečnik oboda je
4,5 cm (kat. 15). Fine je fakture, zidovi su ujednačene
debljine i u skladu sa veličinom posude. Pažljivo je
modelovana: obod je blago profilisan, a zaobljeni tr-
buh je neznatno naglašen. Po spoljašnjoj površini su
ostali tragovi prstiju. Prema načinu izrade, ona spada
u posude koje su izradili vešti keramičari. Sudeći po
njenom obliku, dimenzijama i zapremini, ova posuda
je imala neku posebnu namenu.
МИНИЈАТУРНЕ ПОСУДЕ ВИНЧАНСКЕ КУЛТУРЕ: ДЕЧИЈЕ ИГРАЧКЕ ИЛИ...
DISKUSIJA
Iako nisu uvek brojne, minijaturne posude pred-
stavljaju uobičajene nalaze na lokalitetima vinčanske
kulture. Najbrojnija zbirka minijaturnih posuda, sa
više od 400 primeraka, potiče sa naselja u Vinči. Ovi
minijaturni predmeti su detaljno tipološki i stratigrafski
analizirani, ali njihova funkcija, zbog nepoznatih uslova
nalaza, nije mogla biti razjašnjena (Letica 1967: 108).
Komentarišući uobičajene pretpostavke o funkciji
minijaturnih posuda, Z. Letica navodi da ih stanovnici
Vinče nisu izrađivali radi zabave i, s obzirom na to
da njihovi oblici često predstavljaju umanjenu kopiju
predmeta složenih oblika, odbacuje pretpostavku da
su u pitanju dečije igračke (Letica 1967: 110). Iako ne
isključuje mogućnost korišćenja nekih minijaturnih
posuda kao igrački, ona zaključuje da je funkciju
minijaturnih posuda određivala trenutna potreba, što
znači da su one, nezavisno od oblika i kvaliteta izrade,
korišćene u različitim situacijama, pa se pretpostavlja
da su posude istih karakteristika mogle biti dečije igra-
čke, prilog u grobu ili deo inventara kućnog svetilišta
(Letica 1967: 111).
Sasvim suprotnog mišljenja je D. Balen-Letunić.
Ona smatra da se posude koje nemaju uobičajene di-
menzije i po svojim dimenzijama nisu pogodne za
svakodnevnu upotrebu veoma često neopravdano na-
zivaju kultnim (Balen-Letunić 1982: 69). Ona smatra
da su minijaturne posude – igračke važni pokazatelji
načina života ljudi u pojedinim razdobljima i da igra
sa glinom i oponašanje rada starijih članova zajednice
ima funkciju učenja i pripreme za život. Pošto je za
izradu kvalitetnih posuda potrebno vreme i iskustvo,
ona smatra da je period učenja moguće pratiti upravo
na minijaturnim posudama (Balen-Letunić 1982: 69).
Minijaturne posude – igračke iz zbirke Arheološkog
muzeja u Zagrebu podeljene su u dve grupe: one koje
su napravljene veštom rukom keramičara i one koje
su napravila deca (Balen-Letunić 1982: 70). U prvu
grupu svrstane su minijaturne posude kvalitetne izra-
de, koje su grnčari napravili po uzoru na posude za
svakodnevnu upotrebu. One su bile namenjene dečijoj
igri i najčešće imaju sve karakteristike keramike kul-
ture kojoj su pripadale (Balen-Letunić 1982: 70). Dru-
gu grupu predstavljaju posude koje su napravila deca.
Ovde su, takođe, najčešće zastupljene posude na-
pravljene po uzoru na one za svakodnevnu upotrebu.
Međutim, neki oblici nastali su kao kombinacija ne-
koliko tipova posuda, čime su dobijane nove forme
(Balen-Letunić 1982: 70). Najjednostavniji oblici zdela
su i najzastupljeniji među dečijim igračkama (Balen-
Letunić 1982: 71).
ЛИДИЈА БАЉ
Većina autora slaže se s tvrdnjom da oblik, dimen-
zije, kvalitet izrade i kontekst nalaza određuju funkciju
minijaturnih posuda. Tako su, zbog bogate izrade,
dve posude sa Belovoda interpretirane kao posude
za čuvanje kozmetičkih sredstava ili neke dragocene
tečnosti (Živković 2001: 21). Posebno interesantno
zapažanje odnosi se na minijaturne posude čiji je reci-
pijent izveden ubodom prsta u kuglicu gline. Takve
posude pronađene su i na Vinči i Ratini. Njihova spo-
ljašnja forma je različita, ali im je zapremina slična, pa
se pretpostavlja da su mogle imati praktičnu namenu
i da su služile kao merice za male doze, koje su bile u
upotrebi u različitim svakodnevnim situacijama (Živ-
ković 2001: 21).
Sudeći na osnovu malobrojnih nalaza minijaturnih
posuda u zatvorenim celinama, sasvim je moguće da
su mnoge od njih imale višestruku funkciju, koja se
menjala u skladu sa trenutnim potrebama. Međutim,
kontekst nalaza ukazuje samo na njihovu poslednju,
arheološki vidljivu funkciju, dok sve prethodne ostaju
nepoznate.
Kao primer takve upotrebe minijaturnih posuda
može se navesti tzv. ritualna površina, istražena na
Belovodama 1977. godine. Navedenu površinu činile
su tri peći, vatrište i tridesetak keramičkih posuda.
Dve minijaturne bikonične zdele nalazile su se uz
južni zid peći I, pored četiri zoomorfne figurine, pa
se pretpostavlja da su predstavljale posudice za hranu
namenjenu tim životinjama (Živković 2001: 21). U
okviru iste površine otkriven je veliki pitos, u kojem
su pronađene tri manje posude, od kojih je najmanja
u obliku minijaturnog lonca sa trakastim drškama.
U kulturnom sloju koji pripada „ritualnoj površini“
nađeni su delovi još tri minijaturne posude. Na osno-
vu celokupne situacije je zaključeno da arheološki
kontekst potvrđuje kultnu funkciju šest pronađenih
minijaturnih posuda. Međutim, to, prema autorki, ne
znači da su one namenski napravljene za potrebe kul-
ta i ritualnih radnji, već da su u nekim drugim, pret-
hodnim situacijama verovatno imale sasvim drugačiju
funkciju – kuhinjskih posuda za čuvanje začina, dečijih
igračaka i sl. (Živković 2001: 21).
Drugačiju sliku pruža kuća 14 sa Divostina. Činile
su je tri prostorije. U njoj su, osim nalaza koji uka-
zuju na svakodnevne aktivnosti, konstatovana i dva
tzv. svetilišna područja. Pošto su na planovima kuća
sa Divostina precizno naznačena mesta na kojima su
predmeti pronađeni, moguće je tačno utvrditi kontekst
nalaza i odnose među predmetima (Bogdanović 1988:
plan VIIc). Zahvaljujući tome, ovaj primer pruža moguć-
27
РАД МУЗЕЈА ВОЈВОДИНЕ 51
nost da se ispita teza po kojoj su minijaturne posude
imale funkciju kultnih predmeta. Analiza prostorne
distribucije pokretnih nalaza je, međutim, pokazala
da se tri minijaturne posude nisu nalazile u ritualnom
kontekstu, već da su pronađene uz svakodnevnu kuhinj-
sku keramiku, u neposrednoj blizini ognjišta (Madas
1988: 150). Ni minijaturne posude sa podova drugih
kuća u Divostinu nisu bile u vezi sa kultnim radnjama,
pa je zaključeno da su one upotrebljavane za čuvanje
začina, ili su pak bile dečije igračke koje su napravili
odrasli članovi domaćinstva ili sama deca (Madas 1988:
148). Na fotografiji sa rekonstruisanim posudama iz
kuće 14 nalaze se i tri pomenute minijaturne posude
(Madas 1988: 170). U poređenju sa ostalim posuđem,
a sudeći prema njihovom opštem izgledu i uzimajući
u obzir konstataciju autora da većina minijaturnih
posuda sa ovog nalazišta oponaša kuhinjske lonce,
moglo bi se zaključiti da su u pitanju dečije igračke.
U prilog ovoj tezi mogla bi se navesti i činjenica da
se minijaturne posude sa Divostina međusobno znat-
no razlikuju, a da bi posude za začine verovatno ima-
le standardizovan oblik. Za konačnu potvrdu ove
pretpostavke neophodna je neposredna analiza svih
minijaturnih predmeta sa Divostina.
Konstataciju da minijaturne posude, bez obzira
na to da li su u pitanju dečije igračke ili posude dru-
ge namene, najčešće imitiraju posude uobičajenih
dimenzija potvrđuju i navedeni primeri sa Gomolave.
Tako su među dečijim igračkama, od kojih su neke
napravila deca, zastupljeni skoro svi oblici posuda
korišćenih u svakodnevnom životu – zdele, amfore,
lonci, pehari na stopi (kat. 1–8).
Namena minijaturnih posuda koje ne pripadaju
dečijim igračkama mogla je biti različita. Na osnovu
oblika i konteksta nalaza nekih od tih posuda mogu se
izvesti pretpostavke vezane za njihovu funkciju.
Dve minijaturne zdele (kat. 9 i 10) po svim karak-
teristikama – pre svega oblikom (koji odgovara obliku
zdela korišćenih kao kuhinjska grnčarija), finom
fakturom, tankim i ujednačenim zidovima, simet-
ričnom formom, fino uglačanom površinom, kao
i zapreminom dovoljnom za praktičnu upotrebu –
upućuju na zaključak da ih je izradio vešt majstor i da
su bile korišćene kao kuhinjske posude. Najverovatnije
su služile za pripremanje i čuvanje začina.
Minijaturna amfora (kat. 11) svojim oblikom opo-
naša velike primerke ovog tipa posuda. Na osnovu
kvaliteta izrade, a pre svega na osnovu nalaza grumena
okera u unutrašnjosti minijaturne posude može se
zaključiti da je njena namena bila vezana za upotrebu
ove supstance, najverovatnije pri slikanju. Moguće je da
28
АРХЕОЛОГИЈА
veoma mala zapremina posude ukazuje na dragocenost
supstance koja je u njoj čuvana.
Međutim, u grupi minijaturnih posuda se nalaze
i oblici čiji se uzori ne mogu naći među posudama
većih dimenzija, pa se može pretpostaviti da one i nisu
minijaturne posude u pravom smislu, odnosno da su
njihove male dimenzije uslovljene jasno određenom
funkcijom. To se, pre svega, odnosi na fragmentovanu
posudu u obliku boce, sa perforacijama na obodu i
ramenu (kat. 12), koja predstavlja jedini takav primerak
sa Gomolave. Posude tog oblika su malobrojne na celoj
teritoriji vinčanske kulture: na Vinči su pronađena tri
primerka, na Grivcu i Kormadinu po jedan (Vasić
1932: sl. 120–122; Drašković 2004; Šeper 1952). Zbog
tragova crvene boje na jednom primerku iz Vinče
pretpostavljeno je da su to kozmetičke posude (Vasić
1932: 69). Posebnu pažnju ovom tipu minijaturnih
posuda posvetio je J. Korošec (1958). On navodi da
su nalazi takvih minijaturnih flaša veoma retki, a, s
obzirom na to da se njihov oblik potpuno razlikuje od
drugih posuda, one i ne predstavljaju imitaciju posuda
većih dimenzija. Autor na kraju zaključuje da su ove
posude imale neku posebnu namenu, ali nam ona
ostaje nepoznata (Korošec 1958: 11).
Kada su u pitanju posude sa cevastim izlivkom
iz različitih praistorijskih perioda, D. Balen-Letunić
navodi da su one bile prikladne za hranjenje dece
(Balen-Letunić 1982: 72, T.2/11). Na Kormadinu su
pronađene tri posudice ovog tipa (Šeper 1952: T.2/1;
T.5/6; T.9/4). Njihova funkcija različito je interpretirana
u literaturi, a zanimljivo je da je Šliman za ovakve
posude nađene u Troji pretpostavljao da su služile za
hranjenje dece (Schliemann 1881: 453, fig. 446–447).
One su pronalažene i u mikenskim dečijim grobovima
(čak i u grobovima dece koja su imala 5 ili 6 godina), a
smatra se da je njihova uloga bila pružanje utehe deci
na putovanju u donji svet. S druge strane, J. Živković
ove posude asociraju na merice koje su korišćene za
tečnost (Živković 2001: 21).
Drugačije viđenje datih posuda dao je V. Filipović
(2007). Prema njegovom mišljenju, na minijaturnim
posudama sisak nikada nije postavljen blizu oboda, što
znači da je količina tečnosti koju su mogle da prime
bila veoma mala i da se iz ovakvih primeraka nije ništa
izlivalo. Na ovakav zaključak navode i prečnici otvora
sisaka, koji iznose do 5 mm (Filipović 2007: 99).
Sudeći prema obliku, on navodi da su minijaturnim
posudama sa izlivkom najsličnije lule. Pored toga, one
imaju i odgovarajuće funkcionalne karakteristike, po-
put veće debljine zidova, izuzetno uskog otvora i malog
siska na koji se postavljala duža drvena cev za pušenje.
МИНИЈАТУРНЕ ПОСУДЕ ВИНЧАНСКЕ КУЛТУРЕ: ДЕЧИЈЕ ИГРАЧКЕ ИЛИ...
Debljina zidova u odnosu na dimenzije predmeta uka-
zuje na funkciju toplotne izolacije, kao što je slučaj i
kod modernih lula.
Uzimajući u obzir etnološku i etnomedicinsku
građu sa naše teritorije, Filipović navodi Trojanovićeve
podatke po kojima se kadilo iz raznih praktičnih i
magijskih pobuda. Na taj način su lečene stvarne, ali i
„uobražene“ bolesti. On navodi da su i deca kađena od
mnogih bolesti, ali i zbog straha, i to raznim travama –
čime se borilo protiv zlih duhova, koji su u našoj tradiciji
smatrani uzročnicima bolesti (Filipović 2007: 101). Na
osnovu etnoloških podataka, Filipović zaključuje da se
dim unosio u telo putem inhalacije, ali često i pušenjem.
Stoga on pretpostavlja da su minijaturne posude sa
siskom u vinčanskoj populaciji korišćene za pušenje
lekovitih trava (Filipović 2007: 102).
Zapažanja koja su izneta čine se sasvim prihvatljiva,
ali je za konačnu interpretaciju ovih posuda potrebna
hemijska analiza tragova sačuvanih supstanci, koja bi
potvrdila ili opovrgla hipotezu o upotrebi ovih pred-
meta kao lula ili kao posudica za hranjenje dece. Kada
su u pitanju posude sa izlivkom obrađene u ovom radu
(kat. 14, 15), napominjemo da na njihovoj unutrašnjosti
nisu uočljivi nikakvi tragovi gorenja, koji bi verovatno
postojali u slučaju da su korišćene kao lule, odnosno
da su u njima sagorevale trave.
ZAKLJUČNA RAZMATRANJA
Posmatrane u celini, minijaturne posude pred-
stavljaju nevešto izrađene, umanjene kopije posuda
za svakodnevnu upotrebu. Međutim, pažljivim po-
smatranjem, među njima se uočava čitav dijapazon
različitih grupa – od potpuno jednostavnih do veo-
ma kompleksnih oblika, preko nevešto izrađenih
do majstorskih dela, od kopija postojećih formi do
jedinstvenih oblika. Analizom samih predmeta, kao
i analizom konteksta nalaza dobijaju se podaci koji
ukazuju na njihovu moguću funkciju. Kao što je
pokazano, namena ovih posudica u vinčanskoj kul-
turi bila je različita. Neke su se mogle koristiti za ču-
vanje začina, neke za čuvanje dragocenosti (bilo da
BIBLIOGRAFIJA
Balen-Letunić D.
1982. Prethistorijske minijaturne posude – igračke iz
Arheološkog muzeja u Zagrebu, Vjesnik arheološ-
kog muzeja u Zagrebu, 3. serija, sv. XV, Zagreb,
69–95.
ЛИДИЈА БАЉ
je u pitanju oker ili neko kozmetičko sredstvo); za
neke se smatra da su mogle biti posude za hranjenje
dece ili lule, a neke su imale simboličnu ulogu. Za
razumevanje različitih funkcija koje su minijaturne
posude mogle imati od ključnog značaja su buduća
arheološka istraživanja, koja će, uz analizu supstanci
iz samih posuda, doprineti konačnom opredeljenju
nekih od njih.
Posebno su značajne minijaturne posude koje pri-
padaju dečijim igračkama. U jednu grupu spadaju one
koje su napravili odrasli, dok drugu grupu – svakako
daleko dragoceniju za samo istraživanje – čine igračke
koje su napravila sama deca. Prepoznajemo ih po
neveštoj izradi i pokušaju da se dočaraju oblici posuda
koje su bile u upotrebi u njihovoj okolini. Najčešće se
već na prvi pogled prepoznaju tipovi posuda koje su
oponašali: zdele, pehari, lonci, činije i amfore.
Danas je opšteprihvaćeno mišljenje da je, po svom
sadržaju, dečija igra potpuno povezana sa životom,
radom i delatnošću odraslih članova društva, pa je i
izbor igračaka zavisio od postojećih socio-kulturnih
uslova, kao i od raspoloživih materijala. Sa pojavom
keramike stvoreni su uslovi za njihovo trajno očuvanje.
Osnovna karakteristika dečijih igračaka je oponašanje
predmeta iz sveta odraslih, što potvrđuje i grnčarija
vinčanske kulture. Inicijativa za izradu keramičkih
predmeta poticala je od odraslih članova zajednice i
imala je praktično-vaspitnu funkciju. Pored igre i razvoja
veštine, značajno je bilo i pripremanje dece za buduća
zaduženja unutar zajednice. Svakako nije slučajno to što
su minijaturne posude najzastupljenije u kulturama u
kojima je veliki značaj pridavan izradi grnčarije.
Izučavanje dečijih igračaka i njihovo pravilno
razumevanje u kontekstu raspoloživih podataka pru-
ža dragocene podatke o uključenosti dece u život
vinčanske zajednice. Dalja istraživanja vezana za ovu
temu omogućiće bolje razumevanje odnosa između
odraslih članova društva i dece i pružiće saznanja o
tome u kolikoj su meri deca, uz odrasle članove dru-
štva, uticala na dinamiku svakodnevnog života zajed-
nice i samim tim aktivno učestvovala u kreiranju
arheoloških nalaza.
Balj, L.
2008. Praistorijske dečije igračke u Muzeju Vojvodine.
Magistarski rad, Filozofski fakultet, Univerzitet u
Beogradu.
29
РАД МУЗЕЈА ВОЈВОДИНЕ 51
2009. Otisci prstiju kao svedoci prošlosti, Glasnik Srp-
skog arheološkog društva 25, u pripremi za štampu.
Bailey, D.
2005. Prehistoric Figurines: Representation and Corpo-
reality in the Neolithic, Routledge, London and
New York.
Brukner B.
1965. Neolitski i ranoeneolitski sloj na Gomolavi
1965–1966. godine, Rad vojvođanskih muzeja 14,
137–176, Novi Sad.
1980. Naselje vinčanske grupe na Gomolavi (neolitski
i ranoeneolitski sloj), Rad Muzeja Vojvodine 26,
5–55, Novi Sad.
Brukner, B., Jovanović, B., Tasić, N.
1974. Praistorija Vojvodine, Novi Sad.
Derevenski S.
2000. Children and Material Culture, Routledge, Lon-
don and New York.
Drašković R.
2004. Minijaturno posuđe, tegovi od pečene zemlje,
kružne pločice, muzički instrumenti, predmeti kult-
ne namane, u: Grivac, ed M. Bogdanović, Kragu-
jevac, 365–370.
Filipović V.
2007. Minijaturne neolitske posude sa izlivkom/siskom
i njihova upotreba, Arhaika 1, Beograd.
Garašanin, M.
1951. Hronologija vinčanske grupe, Ljubljana.
1979. Centralnobalkanska zona, u: Praistorija jugoslo-
venskih zemalja II: Neolitsko doba, Sarajevo: 79–
212.
Kamp K. A., Timmerman N., Lind G., Grayboll J. &
Natowsky I.
1999. Discovering childhood: Using fingerprints to find
children in the archaeological record, American
Antiquity, 64 (2), 309–315.
Kamp K. A.
2001. Where Have All the Children Gone?: The Archa-
eology of Childhood, Journal of Archaeological
Method and Theory, Vol. 8, No. 1, 1–34.
Korešec J.
1958/59. Minijaturne staklenice v neolitu Jugoslavije,
Acta Archaeologica IX–X/1, Ljubljana, 3–12.
Letica Z.
1967. Minijaturni sudovi iz Vinče, Zbornik Narodnog mu-
zeja u Beogradu, sveska V, tom V, Beograd, 77–137.
Ljamić-Valović N.
1983. Minijaturni sudovi u ratinskom keramičkom
inventaru i neke karakteristične prateće pojave,
30
АРХЕОЛОГИЈА
Zbornik radova Narodnog muzeja XIII, Čačak,
45–51.
1988. Novi nalazi minijaturnih sudova u Ratini, Zbor-
nik Narodnog muzeja XIII-1, Beograd, 13–20.
Madas D.
1988. Ceramic vessels from the Divostin II House
floors, in: McPherron A. and Srejović D.: Divostin
and the Neolithic of Central Serbia, Pittsburgh.
McPherron A. – Srejović D.
1988. Divostin and the Neolithic of Central Serbia, Pitts-
burgh.
Nađ Š.
1960. Zaštitno iskopavanje na Gomolavi kod Hrtkovaca
– Prethodni izveštaj za 1955–1956. godinu, Rad
vojvođanskih muzeja 9, 112–129, Novi Sad.
Park W. R.
1988. Size counts: the miniature archaeology of child-
hood in Inuit societies, Antiquity 72, 269–81.
Perles, C.
2001. The early neolithic in Greece. The first farming
communites in Europe. Cambridge World Archaeo-
logy, Cambridge University Press, Cambridge.
Radimsky W. – Hoernes M
1995. Die neolitische Station von Butmir bei Sarajevo in
Bosnien I, Wien.
Šeper M.
1952. Neolitičko naselje na Karmadinu, Arheološki
vestnik XI/1, Ljubljana.
Todorova H.
1983. Ovčarovo, Sofija.
Tringham R. and Krstić D.
1990. Selevac, A neolithic village of Yugoslavia, Los An-
geles.
Tringham R. and Stevanović M.
1990. The Nonceramic Uses of Clay, in: Selevac, eds.
Tringham R. and Krstić D., 323–328.
Tripković B.
2007. Domaćinsto i prostor u kasnom neolitu – vinčansko
naselje na Banjici, Beograd.
Vasić M. M.
1936. Preistorijska Vinča I–IV, Beograd.
Whittle A.
1996. Europe in the neolithic, Cambridge University
Press, Cambridge.
2003. The Archaeology of People, Dimensions of Neolithic
life, Routledge, London and New York.
Živković J.
2001. Minijaturno posuđe sa lokaliteta Belovode,
Viminacium 12, Požarevac, 5–33.
МИНИЈАТУРНЕ ПОСУДЕ ВИНЧАНСКЕ КУЛТУРЕ: ДЕЧИЈЕ ИГРАЧКЕ ИЛИ... ЛИДИЈА БАЉ

Kat. 1. MINIJATURNA ZDELA

Opis: minijaturna zdela nepravilnog cilindričnog oblika.

Boja pečenja: svetlosmeđa.
Dimenzije: Ro – 2,2 cm, H – 1,7 cm, Rd – 2 cm.
Faktura: dobra.
Izrada: nevešto modelovana, dečiji rad.
Funkcija: dečija igračka.
Kulturna pripadnost: vinčanska kultura.
Lokalitet: Gomolava, 1974. god.
Inventarni broj: G 2503, nepublikovano.

Kat. 2. MINIJATURNA ZDELA

Opis: minijaturna zdela koničnog oblika sa blago naglašenim dnom.

Boja pečenja: svetlosmeđa.
Dimenzije: Ro – 4 cm, H – 2,5 cm, Rd – 2,2 cm.
Faktura: dobra.
Izrada: dobra, dečiji rad.
Funkcija: dečija igračka.
Kulturna pripadnost: vinčanska kultura.
Lokalitet: Gomolava, 1976. god.
Inventarni broj: G 2940, nepublikovano.

Kat. 3. MINIJATURNI PEHAR

Opis: minijaturni pehar na visokoj nozi.

Boja pečenja: crvena.
Dimenzije: Ro – 4,5 cm, H – 4 cm, Rd – 3 cm.
Faktura: dobra.
Izrada: nevešta, dečiji rad.
Funkcija: dečija igračka.
Kulturna pripadnost: vinčanska kultura.
Lokalitet: Gomolava, 1975. god.
Inventarni broj: G 2816, nepublikovano.

Kat. 4. MINIJATURNA POSUDA

Opis: plitka minijaturna posuda nepravilnog ovalnog oblika – činija.

Boja pečenja: svetlomrka.
Dimenzije: Ro – 7,4 x 4,5 cm, H – 3 cm, Rd – 7,2 x 4 cm.
Faktura: gruba.
Izrada: nevešta, verovatno dečiji rad.
Funkcija: dečija igračka.
Kulturna pripadnost: vinčanska kultura.
Lokalitet: Gomolava, 1976. god.
Inventarni broj: G 3131, nepublikovano.

Kat. 5. MINIJATURNA AMFORA

Opis: bikonična minijaturna amfora sa kratkim cilindričnim vratom i ravnim dnom.

Boja pečenja: svetlosmeđa.
Dimenzije: Ro – 2,5 cm, H – 4 cm, Rd – 1,7 cm.
Faktura: dobra.
Izrada: dobra, nije moguće utvrditi čiji je rad.
Funkcija: dečija igračka.
Kulturna pripadnost: vinčanska kultura.
Lokalitet: Gomolava, 1956. god.
Inventarni broj: A 2278, nepublikovano.

31
РАД МУЗЕЈА ВОЈВОДИНЕ 51 АРХЕОЛОГИЈА

Kat. 6. MINIJATURNA AMFORA

Opis: bikonična minijaturna amfora sa visokim cilindričnim vratom i zaobljenim dnom.

Boja pečenja: crvenkastosmeđa.
Dimenzije: Ro – 2,2 cm, H – 3,9 cm, Rd – 2 cm.
Faktura: fina.
Izrada: dobra, verovatno rad majstora.
Funkcija: dečija igračka.
Kulturna pripadnost: vinčanska kultura.
Lokalitet: Gomolava, 1956. god.
Inventarni broj: A 2277, nepublikovano.

Kat. 7. MINIJATURNI LONAC

Opis: minijaturni lonac sa tri vertikalno postavljene drške.

Boja pečenja: smeđe-siva.
Dimenzije: Ro – 2,5 cm, H – 3,8 cm, Rd – 1,1 cm.
Faktura: dobra.
Izrada: nevešta, verovatno dečiji rad.
Funkcija: dečija igračka.
Kulturna pripadnost: vinčanska kultura.
Lokalitet: Gomolava, 1977. god.
Inventarni broj: G 3229, nepublikovano.

Kat. 8. MINIJATURNI LONAC

Opis: minijaturni lonac sa tri horizontalno bušene tunelaste drške.

Boja pečenja: svetlosmeđa.
Dimenzije: Ro – 2,3 cm, H – 3,5 cm, Rd – 1,8 cm.
Faktura: dobra.
Izrada: nevešta, verovatno dečiji rad.
Funkcija: dečija igračka.
Kulturna pripadnost: vinčanska kultura.
Lokalitet: Obrež, Beletinci, 1961. god.
Inventarni broj: AP 7087.

Kat. 9. MINIJATURNA ZDELA

Opis: konična minijaturna zdela blago zaobljenog oboda.

Boja pečenja: svetlomrka.
Dimenzije: Ro – 6 cm, H – 3,2 cm, Rd – 2,5 cm.
Faktura: izuzetno fina.
Izrada: veoma vešta, rad majstora.
Funkcija: kuhinjska posuda.
Kulturna pripadnost: vinčanska kultura.
Lokalitet: Gomolava, 1976. god.
Inventarni broj: G 2977, nepublikovano.

Kat. 10. MINIJATURNA ZDELA

Opis: bikonična minijaturna zdela.

Boja pečenja: tamnomrka.
Dimenzije: Ro – 5,3 cm, H – 5 cm, Rd – 2,4 cm.
Faktura: fina.
Izrada: rad majstora.
Funkcija: kuhinjska posuda.
Kulturna pripadnost: vinčanska kultura.
Lokalitet: Gomolava, 1972. god.
Inventarni broj: G 1602, nepublikovano.

32
МИНИЈАТУРНЕ ПОСУДЕ ВИНЧАНСКЕ КУЛТУРЕ: ДЕЧИЈЕ ИГРАЧКЕ ИЛИ... ЛИДИЈА БАЉ

Kat. 11. MINIJATURNA AMFORA

Opis: bikonična amfora sa cilindričnim vratom. Na spoju konusa nalaze se tri vertikalno bušene drške.
Boja pečenja: tamnomrka.
Dimenzije: Ro – 1,7 cm, H – 4 cm, Rd – 1,5 cm.
Faktura: fina.
Izrada: veoma dobra, rad majstora.
Funkcija: posuda.
Kulturna pripadnost: vinčanska kultura.
Lokalitet: Gomolava, 1976. god.
Inventarni broj: G 3079, nepublikovano.

Kat. 12. MINIJATURNA BOCA

Opis: gornja polovina posude u obliku boce.

Boja pečenja: siva.
Dimenzije: Ro – 4,5 cm, H – 4 cm.
Faktura: fina.
Izrada: veoma dobra, rad majstora.
Funkcija: poklopac (?).
Kulturna pripadnost: vinčanska kultura.
Lokalitet: Gomolava, 1977. god.
Inventarni broj: G 2104, nepublikovano.

Kat. 13. MINIJATURNA ZDELA

Opis: konična zdela zaravnjenog oboda na čijem se rubu, na četiri naspramne strane, nalaze
rupice za vezivanje.
Boja pečenja: tamnosiva.
Dimenzije: Ro – 5 cm, H – 2,6 cm, Rd – 2,3 cm.
Faktura: fina.
Izrada: veoma dobra, rad majstora.
Funkcija: posuda nepoznate namene.
Kulturna pripadnost: vinčanska kultura.
Lokalitet: Gomolava, 1970. god.
Inventarni broj: G 3312, nepublikovano.

Kat. 14. MINIJATURNA POSUDA

Opis: minijaturna posuda sa cevastim izlivkom. Na unutrašnjosti posude nalaze se urezani tzv.
vinčanski znaci.
Boja pečenja: svetlosmeđa.
Dimenzije: Ro – 3,3 cm, H – 3,2 cm, Rd – 3,2 cm.
Faktura: dobra.
Izrada: veoma dobra, verovatno dečiji rad.
Funkcija: posuda simboličnog značaja.
Kulturna pripadnost: vinčanska kultura.
Lokalitet: Gomolava, 1976. god.
Inventarni broj: G 2892, nepublikovano.

Kat. 15. MINIJATURNA POSUDA

Opis: minijaturna posuda sa cevastim izlivkom.

Boja pečenja: svetlosmeđa.
Dimenzije: Ro – 4,5 cm, H – 6 cm, Rd – 3 cm.
Faktura: dobra.
Izrada: dobra, rad majstora.
Funkcija: posuda, lula (?).
Kulturna pripadnost: vinčanska kultura.
Lokalitet: Gomolava, 1965. god.
Inventarni broj: AP 5251, nepublikovano.
(Fotografije: Milica Đukić)
(Photos: Milica Đukić)
33
РАД МУЗЕЈА ВОЈВОДИНЕ 51 АРХЕОЛОГИЈА

Lidija Balj

MINIATURE VESSELS OF VINCHA CULTURE:

CHILDREN’S TOYS OR THE OBJECTS OF SOME OTHER PURPOSE
Summary
Miniature vessels outline special group of finds on the archeological site of the Vincha culture. They are
differently shaped and they mainly replicate vessels for everyday use, although among them we can find vessels
uniquely shaped.
Fifteen miniature vessels that are processed in this paper belong to the Vincha culture and originate from the
site of Gomolava. They were chosen in order to show, on the examples of few characteristic shapes, the difference
between the vessels that were children’s toys and the other ones that could have had some other purpose.
For the interpretation of the miniature vessels of great importance are fingerprints that were left while the
vessels were modeled. They were most frequently preserved in the form of pressing, dent, papillary lines prints,
nail thrust and traces that were left after finger dragging. According to the previous experience, those traces of
finger dragging are usually met on children’s works and are usually the consequence of lack of skill and experience.
However, the traces of fingers are often visible on the miniature vessels made by adults in the cases when not
enough attention was paid to them in the final phase of their making. By the analysis of fingerprints, it is possible
to get series of precious data-from reconstructing the procedure while they were modeled to the age of the person
who had made it. In some cases, it is possible to presume, according to the size of the fingerprints, which vessels
were made by children and which were made by adults. However, just expert papillaroscopic analysis could obtain
undisputable proofs about the age of the person who had made the object, and for this kind of analysis, the
collaboration with experts-forensics would be necessary.
Watched overall, miniature vessels represent ineptly made minimized copies of vessels for everyday use.
However, by closely watching them, we can distinguish among them the whole diapason of different kinds of
groups-from quite simple forms to the very complex ones, from ineptly made ones to masterly produced objects,
from copies to the unique forms. By the analysis of the objects themselves together with the analysis of the
context of finds, we acquired the data that may show their possible function. As it had already been shown, in the
Vincha culture, the purpose of these small vessels was different. Some of them had a symbolic role, some of them
were used for preserving valuables (whether it was ochre or any other cosmetic product), and the others were
used for keeping spices. For understanding of different functions that miniature vessels might have had, future
archeological researches are of huge importance, and together with the substance analysis found in them, they
would contribute the final categorizing of some of them.
Miniature vessels that belong to children’s toys are especially important. They are divided into two basic
groups: The first were made by adults and the second group-much more significant for the research itself-the toys
made by the children themselves. We can recognize them for the inept make, trying to conjure up the forms of
vessels that were used in their surrounding. Most frequently, at first sight, we can recognize types of vessels they
tried to imitate, such as dishes, pitchers, pots, bowls and amphorae.
Generaly accepted opinion nowadays is that children’s play is, according to its content, fully connected with
life and the activities of adults, so that the choice of toys depended on existing socio-cultural conditions, together
with obtainable materials. With the appearance of ceramics their choice became much larger. Basic characteristic
of children’s toys is to imitate the objects from the world of adults which is confirmed in the pottery of the Vincha
culture. The initiative for making ceramic objects came from adults and had practical-educational function.
Beside fun, together with the development of children’s skills, it was also important to prepare the children for
their future chores within the community. For sure it is not accidental that those miniature vessels are the most
incident in the cultures in which the great importance was paid to making pottery.
Studying children’s toys and their right understanding in the context of disposable data gives precious
information about incorporating children in the life of the community. Further reserch on this topic would enable
better understanding of relationship between adults and the children and will give information to what extent
were children integrated in the society as active participants, who next to the adults, influenced the dynamics of
everyday life of the community and through this actively participated in creating archeological finds.

34