Âfsanâlar / Efsaneler
Efsane, Özbek halk edebiyatının en eski tür-
lerinden biridir. Efsanelerde en eski çağlardaki ata-
lar, dünyayı, tabiatı, yer ve göklerdeki hayat ve ha-
diseleri bilme isteğinden dolayı, bu konularda
kendi hayal ve uydurmalarını katarak efsaneleri
meydana getirmişlerdir. Araştırmacılara göre, ef-
sanede olmuş olaylarla birlikte hayalî, sihrî uy-
durmalar, örme hadise ve şahıslar da karışmıştır.
Kaşgarh Mahmud'un Divan-ı Lügat'it-Türk adlı
eserinde efsane hakkında "Geçmiş olaylardan haber
veren" diye tarif edilmekte, ona da, hayalen örülen
olaylar katılır diye eklenmektedir. (Taşkent Neşri,
1963, c. 3, s. 168)
Efsanelerde, masallarda olduğu gibi açık, bi-
çimlenmiş bir giriş ve bitiş bölümü şart değildir. Ef-
saneyi bilen kişi istediği şekilde anlatır, bunun için
de efsaneler arasında konu bakımından birbirine
benzeyen, ancak şekil olarak farklı olanlar görülür.
Efsane metni sade bir şekilde kurulur. Bir iki olay
veya epizottan ibarettir. Çoğunlukla garip olay,
şahıs veya duruma bağlı olarak yaratılır. Tarihî, dinî
ve tabiatla ilgili olaylar, yer adları, ünlü kişilerin ha-
yatı ile ilgili hayatî olaylar ve uydurmalar, fantastik
eklemeler ile süslenir.
Âlimler efsaneleri konularına göre saf mitolojik
efsaneler ve tarihî olaylara bağlı olarak meydana ge-
tirilmiş efsaneler diye ayırmaktadırlar. Mitolojik ve
dinî efsanelerde, İslamiyet ve ondan önceki dinî
inançlara ait düşüncelerin aksettiğini görürüz. Ör-
neğin "Kayumars", "Ademi Ad", "Erhubbi", "Hazreti
Ali" gibi efsaneler bunlardandır. Kayumars hak-
kındaki efsaneyi âlimler en eski ve insanın
yaratılışıyla ilgili ilk efsane olarak kabul et-
mektedirler. N. M. Mallayev'in yüksek okullar için çı-
kardığı "Özbek Edebiyatı Tarihi" (l.kitap, Okutuvçu
Neşriyatı, Taşkent, 1976)'nin "Mit ve Efsaneler" bö-
lümünde "Kayumars, Cemşid" adlı bölümünde şöyle
denilmektedir: "Kayumars yeryüzünde yaratılan ilk
insan...iki vücuttan, öküz ve insandan meydana gel-
miştir. İnsanlığın daimi düşmanı olan Ehriman Ka-
yumars'ı öldürür. Kayumars'ın vücudunun öküz kıs-
mından 55 çeşit ekin, 12 çeşit bitki, inek ve öküz,
onlardan da 272 çeşit faydalı hayvanlar peyda oldu.
İnsan kısmından ise hem kadm ve erkek, hem de
metal meydana geldi. Böylece, Kayumars ilk insan ve
insan hayatının başlangıcı olarak tasvir edilir. Ka-
yumars yazma edebiyatta da defalarca işlenmiştir.
Kısacası, o, Firdevsi'nin "Şehname"sinde insanları
zulümden, mağaralarda yaşamaktan kurtarıp, evler
ve şehirler kuran kahraman şah sıfatında şe-
killendirilir. Kayumars tipi plastik sanatlarda da iz
bırakmıştır. 1937 yılında Semerkant yakınındaki Ta-
libarzu'da bulunan yontu bunu göstermektedir. Bu
yontuda gövdesinin alt kısmı öküz, üst kısmı insan
olan bir şekil tasvir edilir.(s.45)
Bunu okuyan okuyucu, Farslar'ın şairi Fir-
devsi'nin yüceltip eserinde bahsettiği ilk insanın
Kayumars oluşuna hayran kalır. Semerkant ya-
kınında bulunan yontudaki suret "Kayumars"m tas-
vir edilişine... ise, "bu tarafı nasıl oldu?" diye dü-
şünerek bakar. Bu şeylerden, bence, açık
söylenmese de, böyle bir propagandanın sesi du-
yulur: "Dünyanın ilk insanı, Kayumars, o Farslar'ın
ünlü şahı, demek o Farslar'ın kahramanı... Se-
merkant yakınında bulunan surete de o kahraman
yansımıştır" sözü, Sovyet devrinde Türkistan ve
Turan medeniyetini, tarihini kasten başka milletler
ve ülkelere "yapıştırış", bizi tarihî dayanaklardan
ayırma siyasetinin bir göstergesidir. Gelin, bu ef-
saneyi Firdevsi'den epey önce ünlü "Eski Halk-
lardan Kalan Yadigarlar" (Ebu Reyhan Biruni, Se-
çilen Eserler, c. 1, Özbekistan CCP Fen Neşriyatı,
Taşkent, 1968) adlı kitabında "Eski tarihlerin en ön-
ceki ve en meşhuru beşeriyetin başlanışıdır" der ve
bu konuda Yahudiler, Hıristiyanlar, Ateşperestlerin
tarihlerini, efsanelerini birbirine karıştırır. Bi-
runi'nin yazdığına göre, İranlılar ve ateşperestler
âlemin ömrü 12000 yıl der; Zerduştlar ise kendine
kadar 3000 yıl geçti, demektedirler. Zerdüşt ile İs-
kender devri arasında 258 yıl fark vardır. (İskender
devri, zamanımızdan önceki 312 yıl 1 ekimden baş-
lar. T.K.) Demek ki kâinatın başlangıcından İs-
kender'e kadar 3258 yıl geçmiş. İranlıların ilk insan
dedikleri Kayumars'tan İskender'e kadar he-
saplansa, 3354 yıl çıkar. Onun için İranlılar ve Rum-
lar bu hususta anlaşamıyorlar. Hıristiyanlarla Ya-
hudiler arasında da bu konuda büyük tartışmalar
vardır. Yahudiler Adem'den İskender'e kadar 3448
yıl geçmiş demekte, Hıristiyanlar ise 5180 yıl geçmiş
diye iddia etmektedirler. (Biruni, aynı kitap, s. 50-
51) Biruni araştırmasını devam ettirip şöyle de-
mektedir: "İlk insan Kayumars değil, belki Kamir
ibn Yafes ibnNuh'tur", (s. 60) ve diğer.
Demek ki efsane (bu efsanedir), ondan bir mil-
letin veya bir yurdun kendi menfaati için bir vasıta
olarak faydalanması, milletler arasındaki birlik ve
dostluğa hizmet etmemektedir. Efsanelerden iyi ni-
yetle, büyük amaçlar için faydalanılması doğru,
diye düşünüyoruz.
Özbek halk efsaneleri halkı terbiye edişte, dü-
şünceyi genişletmede, dünyayı, insanlığı, halkları,
hayatı tanıtışta büyük hizmet görür. Efsaneler kitap
halinde çok basılmıştır. Sanatkarlar, efsanelerden
faydalanarak şiirler, hikayeler, romanlar ve dra-
malar yazmışlardır, bu da efsanelerin yazma ede-
biyata önemli etkisinin olduğunu gösterir. Özbek
klasik edebiyatı ve halk destancılığmdaki, bah-
şıların eserlerindeki destanların da çoğunluğu ef-
sanelere bağlıdır. Ülkemizdeki dağlar ve akarsuları,
eski kentleri tanıtışta efsaneler büyük rol oynarken,
ünlü insanlarımızı halka tanıtmada da büyük bir
köprü görevi görmekte.
Aşağıda Türkistan'ın, Özbekistan'ın bütün
dünyaca tanınan, kendi ilmiyle cihan ilmine büyük
hizmet yapan Biruni, İbni Sina, Ulubey hakkındaki
efsaneleri, bunun gibi, halk barışılan hakkında mey-
dana getirilen efsaneleri vermekteyiz. Onlar, ünlü
folklorcu Melik Muradov'un "Allameler İbreti"
(Genç Gvardiya Neşriyatı, Taşkent, 1982) adlı ki-
tabından seçilmiştir.