RRitja e Femijes Liber

ARTI I RRITJES SË FËMIJËVE
Këto dhe qindra pyetje të tjera që i lindin * Çfarë duhet të dimë që para lindjes?
natyrshëm çdo prindi derisa çon fëmijën në
shkollë, gjejnë për herë të parë përgjigje në këtë
manual, që është shkruar pikërisht për ju, nga një
* Si të përballojmë të qarat?
* Si t'ia bëjmë zgjimit natën?

ARTI I RRITJES
grup autorësh të mirënjohur në fushën e fëmijërisë *Si ta ndihmojmë fëmijën të flasë?
së hershme.
SË
*Ç'mund të bëj kur fëmija sëmuret?
Ky libër nuk e zëvendëson mjekun apo *Cilat janë ushqimet e shëndetshme?

specialistin, por me të në shtëpi, nuk do të jeni më *Ç'të bëjmë kur fëmija ka frikë?
vetëm në detyrën e vështirë dhe të bukur të prindit.
* Vajza ime nuk më dëgjon. Si të sillem?
* A duhet të shohë djali im trevjeçar televizor?

FËMIJËVE
* Kur duhet çuar fëmija në kopsht?
* Kur është ai gati për të shkuar në shkollë? Çdo gjë që duhet të dini
nga shtatëzania
deri në moshën 6-vjeçare
ISBN 99943-729-3-9 Ministria e Shëndetësisë

ARTI I RRITJES SË
FËMIJËVE
Çdo gjë që duhet të dini
nga shtatzania deri në moshën
gjashtëvjeçare
Autorët:
Rubena Moisiu – Pjesa I, 1. Kujdesi para lindjes
Eduard Tushe – Pjesa I, 2 -5
Donika Naqi – Pjesa II, Viti i parë
Nedime Ceka – Pjesa III – IV, Viti i dytë dhe i tretë
Linda Spahiu – Pjesa V-VII, Viti i katërt, i pestë dhe i gjashtë
Nedime Ceka – Anekse
Ndihmoi:
Jonida Sinani
Konsulente në përgatitjen e manualit

Izela Tahsini
Realizimi kompjuterik
Vjollca Ruvina
Ilustrimet
Jozita Shkreli
Irgin Sena
© UNICEF DHE MINISTRIA E SHËNDETËSISË
ISBN 99943-729-3-9
Botimi i këtij libri është mundësuar nga UNICEF me mbështetjen

financiare të AGFUND - Programi i Vendeve Arabe për Organizatat e
Zhvillimit të Kombeve të Bashkuara
Tiranë, 2005
SHTËPIA BOTUESE & SHTYPSHKRONJA
PEGI
Rr.Elbasanit, Pallatet Fratari, Filipeu 2
Tel&Fax:374947.Mobil: 069 20 26 773
Email: pegi@icc-al.org
Tiranë, ALBANIA
HYRJE
Sot Fëmijëria e hershme - ashtu siç përdoret aktualisht në shkallë

ndërkombëtare - përcaktohet si periudha e jetës së fëmijës nga koncep-
timi deri në moshën 6-8 vjeçare.
Kujdesi dhe zhvillimi në fëmijërinë e hershme përfshin të gjitha

llojet e mbështetjes për të cilat ka nevojë një fëmijë i vogël për të mbi-
jetuar dhe për t’u zhvilluar në jetë, pra shëndetin, ushqyerjen, zhvilli-
min psiko-emocional, krijimin e mundësive për arsimim dhe të mësua-
rin aktiv.
Vitet e hershme të jetës janë kritike për zhvillimin dhe mirëqenien
e fëmijës dhe vendosin themelet për fitimin e aftësive që ndikojnë mbi
sjelljen, të mësuarin dhe shëndetin e tyre. Ndërhyrjet e hershme për
promovimin e zhvillimit të fëmijës gjatë kësaj periudhe kritike kanë
përfitime afatgjata në gjithë jetën e fëmijëve tanë.
Zhvillimi i hershëm i fëmijës nuk është sinonim vetëm i shëndetit
të fëmijës. Ndërkohë që fëmijët luftojnë për mbijetesë, ata luftojnë që të
zhvillohen nga pikëpamja mendore, shoqërore dhe emocionale.
Pasi fëmija ka mbijetuar, shtrohet pyetja: cila është cilësia e
jetës së tij dhe si mund të realizojë potencialin e vet?
Shkenca sot në botë ka treguar se truri i foshnjës që në barkun e në-
nës dhe në 5 vitet e para të jetës ka një zhvillim të jashtëzakonshëm dhe
vendimtar. Edhe përpara se të flasin, foshnjet kuptojnë shumë. Pran-
daj eksperienca e hershme mund të ketë një ndikim të fuqishëm mbi
mirëqenien, shëndetin, aftësitë dhe ndihmon që fëmijët të rriten të fortë
fizikisht dhe emocionalisht.
Të dashur prindër, edukatorë, kujdestarë të fëmijëve: ky manual ka
për qëllim t`ju ndihmojë sadopak që t’u mësoni fëmijëve tuaj aftësitë e
nevojshme për të pasur shëndet dhe sukses në të ardhmen.
Duke shfletuar kapitujt e tij, ju do të kuptoni se duhet të ndryshojmë
disa qëndrime, sjellje dhe veprimet tona për mirrëritjen e fëmijëve, për
t’u dhënë atyre mundësinë për një shëndet dhe jetë më të mirë në të
ardhmen.
Mirëqenia dhe shëndeti i fëmijëve tanë është një nga detyrat dhe pri-
oritetet e Ministrisë së Shëndetësisë, por kjo çështje na prek të gjithëve
dhe të gjithë duhet të jemi pjesë e zgjidhjeve.
Qëllimi ynë final do të jetë të sigurohemi se çdo fëmijë që po rritet
në këtë vend ka mundësinë më të mirë për t’u bërë ai që dëshiron të
bëhet. Çdo fëmijë duhet të ndihet i vlerësuar dhe duhet të ketë mundësi
të zhvillojë potencialin e tij unik, fizik, emocional, intelektual, shpirtëror
dhe krijues.
Ja përse ne ftojmë prindërit, mësuesit, personelin shëndetësor, fëmi-
jët, dhe gjithë shoqërinë shqiptare, të përfshihemi së bashku në mbroj-
tjen e shëndetit dhe zhvillimit të fëmijëve!
Le të përpiqemi t’u ofrojmë fëmijëve tanë një mjedis të sigurt dhe
të ngrohtë, të investojmë në shëndetin dhe edukimin e tyre dhe të pro-
movojmë familje të sigurta, sepse të gjithë këta komponentë janë të
nevojshëm për zhvillimin e fëmijëve dhe mund të arrihen duke punuar
bashkërisht.
Qeveria Shqiptare dhe partnerët e saj si UNICEF, kanë dhënë ndih-
mesën e tyre me programe dhe shërbime për të mbështetur efektivisht
zhvillimin e fëmijërisë së hershme.
Sfida jonë e ardhshme është t’i bëjmë këto shërbime me të prek-
shme e më të përdorshme nga fëmijët tanë.
Dhe së fundi duam t’u rikujtojmë se:
TE SIGUROJME zhvillimin e fëmijërisë së hershme është një an-
gazhim afatgjatë për të ardhmen e fëmijëve tanë, sepse nëse ata do të
rriten të shëndetshëm e do të jetojnë të lumtur, shoqëria jonë do të pa-
surohet edhe më shumë.
Leonard Solis Carrie Auer

Ministër i Shëndetësisë Përfaqësuese e UNICEF
PËRMBAJTJA
Pjesa I: Shtatzania dhe lindja, muaji i parë 1
1. Kujdesi para lindjes 2

Këshillimi para mbetjes shtatzënë 2
Qëllimet dhe parimet e një kontrolli dhe kujdesi para lindjes 3
Vizita e parë 3
Vlerat e historisë 4
Vizita fizike 7
Përcaktimi i moshës së shtatzanisë 9
Pse është e nevojshme vizita vaginale gjatë shtatzanisë? 11
Vizitat e zakonshme 11
Vizita e dytë para lindjes 12
Vizitat e radhës 14
Si duhet vlerësuar gjendja e bebit? 14
Vaksinimi 15
Problemet e vogla të shtatzanisë 16
Problemet e mëdha të shtatzanisë 19
Kujdesi i përgjithshëm për veten tuaj 20
Lehtësimi i depresionit gjatë shtatzanisë 24
Ushqyerja gjatë shtatzanisë 25
2. Çfarë duhet të dimë që para lindjes 28

Çfarë duhet të blejmë, ose të bëjmë gati 28
Përgatitja për lindje 32
Faza e dytë e lindjes 36
Depresioni pas lindjes – si ta përballojmë? 38
3. Lindja 40
Bebi lindi - po tani? 40
Pamja e të porsalindurit 44
4. Kthimi në shtëpi 49
Çfarë duhet të dish sapo ke shkelur në shtëpi 49
Pjesët e trupit të fëmijës dhe kujdesi për to 54
5. Muaji i parë 58
Rritja dhe zhvillimi 58
vi ARTI I RRITJES SË FËMIJËVE
Rritja dhe pamja fizike 58

Të dalat jashtë 60
Reflekset 62
Vetëdija 63
Zhvillimi i hershëm i trurit 65
Të qarat dhe kolikat e barkut 68
E qeshura e parë 70
Lëvizjet 70
Shqisat 71
Temperamenti 72
Ushqyerja me gji 74
Të mirat e ushqyerjes me gji për fëmijën dhe nënën 74
Të mirat e qumështit të gjirit 76
Kur duhet të fillohet ushqyerja me gji 79
Si bëhet ushqyerja me gji? 80
Sa duhet të mbahet fëmija në gji? 83
Sa shpesh duhet ta vëmë fëmijën në gji? 84
Si të kuptojmë se qumështi i nënës është i mjaftueshëm 86
Ushqyerja me gji dhe ilaçet 89
Ushqyerja me gji dhe helmet e mjedisit 93
Ushqyerja me gji e binjakëve 94
Ushqyerja me gji e të lindurit para kohe 94
A është e domosdoshme të plotësohet qumështi i nënës? 96
Probleme dhe vështirësi në ushqyerjen me gji – arsye të nënës 99
Probleme dhe vështirësi në ushqyerjen me gji – arsye të fëmijës 113
Kur qumështi i nënës është vërtet i pamjaftueshëm 116
Kujdesi i nënës për veten në lidhje me ushqyerjen me gji 118
Disa këshilla për prindërit 120

Biberonat 120
Gjetja e një dadoje 121
Shëtitja 121
Të udhëtosh me bebin 122
Si të përgatitemi për pushimet e para me bebin 123
Familja me një anëtar të ri 125
PËRMBAJTJA vii
Pjesa II: Viti i parë 129
0-4 muaj 130

Karakteristikat e rritjes dhe të zhvillimit 130
Rritja dhe karakteristikat e rritjes 131
Zhvillimi lëvizor 131
Zhvillimi njohës dhe i perceptimit 133
Zhvillimi i gjuhës dhe të folurit 134
Zhvillimi i personalitetit dhe ai social 134
Rutina e përditshme 135

Ushqyerja 135
• Dy pyetje të nënave në lidhje me ushqyerjen me gji 135
Tualeti, banja, veshja 137
Gjumi 137
• Si t’ia bëjmë zgjimit të përhershëm netëve? 137
Loja dhe aktiviteti social 139
• A janë të dëmshme lojrat e forta? 140
Këshilla për prindërit dhe kujdestarët 140

Aktivitete që ndihmojnë bebin të mësojë 140
Metoda praktike per lojën 141
Si bëhet masazhi i bebit 144
Stimulimi i bebit gjatë muajve të parë të jetës 145
Kini parasysh! 147
4-8 muaj 148

• Si mund ta kuptoj që fëmijës po i dalin dhëmbët? 149
• Zakoni i gishtit në gojë 151
• A duhet përdorur rrethorja për të nxitur lëvizjet? 153
Të folurit dhe zhvillimi gjuhësor 154
• Si ta ndihmojmë fëmijën të flasë 155
Zhvillimi i personalitetit dhe ai social. 156

viii ARTI I RRITJES SË FËMIJËVE
Ushqyerja 157
• Fillimi i ushqimeve të forta 157
• Si të fillohen ushqimet e forta 159
• Rëndësia e shqisave gjatë ushqyerjes 160
• Si të jepen ushqimet e para? 164
• Ushqimet e para që duhen filluar 165
• Disa këshilla të përgjithshme për përgatitjen e ushqimeve 167
• Shkaqet e mospranimit të ushqimeve të para 168
• Si të nxitet bebi që të hajë më shumë 168
• Pyetjet që bëjnë prindërit lidhur me ushqyerjen 169
• Ushqimet e gatshme 171
Gjumi 173
• Fëmija im përplas kokën pas dërrasës së krevatit. Si t’ia bëj? 173
• Cilat lodra janë të sigurta? 175

• Aktivitete që ndihmojnë bebin të mësojë 175
Kini parasysh! 176
8-12 muaj 178

• Përdorimi i dorës së majtë apo të djathë 180
Zhvillimi i gjuhës dhe i të folurit 181
• Frikërat e para 181

Ushqyerja 183
• Çfarë duhet bërë tani gjatë ushqyerjes 184
• Cilat ushqime të japim 185
• Çfarë nuk duhet bërë gjatë ushqyerjes 185
• Largimi nga gjiri (zvjerdhja) 185
• Pirja e lëngjeve me gotë 187
• Si të mësohet të ushqehet bebi me lugë 188
PËRMBAJTJA ix

Gjumi 189
Loja dhe aktivitetet sociale 189

Aktivitete që ndihmojnë bebin të mësojë 190
Mbrojtja 191
Si të sillemi nëse fëmija ynë është “i vështirë”? 191
Fillimi i disiplinës 194
Viti i parë kalon shpejt dhe vjen Ditëlindja e parë 199
Kini parasysh! 200
Pjesa III: Viti i dytë 201
12-24 muaj 202


Ushqyerja 209
• Planifikimi i ushqimit të fëmijës 210
Gjumi 212
Aktiviteti dhe loja sociale 213
Këshilla për prindërit dhe kujdestarët (shih dhe vitin e tretë) 214
Aktivitetet që ndihmojnë fëmijën të mësojë 214
Përkëdheljet e tepërta që duhen mënjanuar 216
Kur fëmija është i turpshëm/i ndrojtur 217
“Jo”-të janë normale 219
Kontrolli mjekësor i fëmijës 24 muajsh 221
Kini parasysh! 222

x ARTI I RRITJES SË FËMIJËVE
Pjesa IV: Viti i Tretë 225
Mosha 24-36 muaj 226

• Si ta ndihmojmë fëmijën të flasë 231
• Librat që pëlqejnë fëmijët 234

Ushqyerja 236
• Çfarë është ushqyerja e shëndetshme për një fëmijë të rritur 237
• Nxitja e zakoneve të shëndetshme për ushqyerjen 239
• Disa probleme të zakonshme gjatë ushqyerjes 244
• Ushqyerja zemër e shëndetshme 245
• Aktivitete që mund të kryhen së bashku me fëmijët e vegjël për të nxi-
tur ushqyerjen e shëndetshme 247
• Të mësuarit e kontrollit të jashtëqitjes dhe urinimit 248
Gjumi 250
• Çfarë mund të bëni nëse fëmija zgjohet natën? 251
• Fëmijët dhe lodrat 251
• Aktivitete loje për të mësuar 252

Fëmijët dhe përkatësia gjinore 254
• Si i kuptojnë fëmijët dallimet gjinore 255
• Kush ndikon mbi zhvillimin e dallimeve gjinore tek fëmijët 255
• Mos u shqetësoni aspak 257
• Këshilla për një zhvillim sa më të shëndetshëm të përkatësisë gjinore
tek vajzat dhe djemtë 258
• Disa shembuj aktivitetesh që mund të kryeni për t’i ndihmuar fëmijët
të jenë vetvetja 260
Fëmijët dhe muzika 261
• Muzika dhe fëmijët 18-36 muajsh 263
• Çfarë mund të bëni ju si prindër? 264
PËRMBAJTJA xi
Fëmijët dhe ngjyrat 265

• Aktivitete me fëmijët për të mësuar ngjyrat 265
Temperamenti i fëmijës 266
Disiplina e fëmijës 268
• Udhëzime për vetëkontrollin 268
• Udhëzime për komunikimin dhe marrëdhëniet prind-fëmijë 271
• Si duhet të jetë disiplina? 272
• Ç’është ndalimi i përkohshëm i fëmijës? 275
Krizat apo shpërthimet e zemërimit, nervozizmit, inatit dhe
fëmijëria 277
Rrahjet, kafshimi dhe goditjet 281
Si t’i mësojmë fëmijës zakone të mira në lidhje me shikimin
e televizorit 283
Siguria e fëmijës në shtëpi dhe jashtë saj 286
• Siguria e shtëpisë 286
Siguria e fëmijëve jashtë shtëpisë 292
Çerdhja dhe përshtatja e fëmijës me të 295
• Karakteristikat që duhet të ketë një kujdestar i mirë 295
• Disa këshilla për të zgjedhur vendin ku do të lini fëmijën tuaj në
kujdestari 296
• Si të kërkoni një kujdestare të përshtatshme 299
• Pyetje të shpeshta të prinderve lidhur me përshtatjen në çerdhe 299
Kontrolli mjekësor i fëmijës 3 vjeç 303
Kini parasysh! 305
Mosha parashkollore – Çfarë ndodh në këta tre vjet? 306
Pjesa V: Viti i katërt – Mosha e fjalës 311
3-4 vjeç 312

• Belbëzimi 319
Zhvillimi social 321
• Rolet gjinore 323
• Seksualiteti 324
xii ARTI I RRITJES SË FËMIJËVE
Zhvillimi emocional 324

Fëmijët në tavolinën e ngrënies 328
Edukimi i pastërtisë 329
Fëmijët dhe gjyshërit 332
Për prindërit dhe edukatorët 334
Vizita tek pediatri 336
Kini parasysh! 336
Pjesa VI: Viti i pestë

Mosha e frikës 339
4-5 vjeç 340

Zhvillimi social 348
• Etika e fëmijës 4-5 vjeç 349
• Puna dhe loja 350
• Loja si mjet që të rrit 351
• Lodrat 353
Zhvillimi emocional 353
• Keqardhja, ankthi dhe dhimbja 354
• Seksualiteti 354

Ushqyerja 356
• Nëse mendoni se fëmija juaj ha pak…357
Gjumi 358
• Si të dalloni një ankth nate nga një terror nate 361
Rekomandime të përgjithshme për fëmijën e moshës 4-5 vjeç 362
Përgatitja për kopësht 363
Disiplina për katërvjeçarët 364
• Si t’ua bëjmë gënjeshtrave? 366
Për sigurinë e fëmijës tuaj 367
PËRMBAJTJA xiii
Kini parasysh! 369
Pjesa VII: Viti i gjashtë

Mosha e mendimit 371
5-6 vjeç 372

Të veçantat e një pesëvjeçari 373
• Për të nxitur zhvillimin e intelektit tek fëmija 377
• Aftësitë e mendimit abstrakt 378
• Gara dhe konkurrenca 379
Zhvillimi social dhe emocional 380
• Fëmijët dhe familja 381
• Loja 383

Për prindërit që vihen në siklet para të tjerëve kur fëmija
“bën një gabim” 386
Rekomandime për fëmijën e moshës 5 - 6 vjeç që shkon në kopsht 390
ANEKSE 393
I. Hap pas hapi 395

Regjistrimi i lindjes së fëmijës 395
Radha e lindjes dhe karakteristikat e fëmijëve 396
• Karakteristikat e fëmijëve të vetëm 396
• Karakteristikat e të lindurit të parë 396
• Karakteristikat e fëmijëve të lindur pas të parit 397
• Efektet e radhës së lindjes 397
Pasojat që shkakton divorci i prindërve te fëmijët 399
• Ndryshimet në jetën e fëmijës 399
• Mosha e fëmijës 400
• Gjinia e fëmijës 400
• Zbutja e efekteve negative të divorcit 400
• Reagime të mundshme të fëmijëve ndaj divorcit 402
Humbja e një prindi 404
xiv ARTI I RRITJES SË FËMIJËVE
Nënat e punësuara 405

• Qendrat ditore dhe marrëdhëniet nënë-fëmijë 406
• Qendrat ditore dhe mosha e fëmijëve 406
Dhuna dhe fëmijët 406
• Prindër të dhunshëm 406
• Fëmijët e abuzuar 407
• Faktorë të dhunës ndaj fëmijës 408
• Çfarë të bëjmë kur të arrijmë kulmin e nervave 408
• Si të mbrojmë fëmijet nga të gjitha llojet e abuzimeve 409
Loja si terapi 412
Fëmijët me nevoja të veçanta - disa këshilla 413
Televizori dhe prindërit 415
Spitali, prindërit dhe fëmijët 418
II. Duke u rritur 422

Kurbat e rritjes 422
Vaksinat dhe kalendari i vaksinimit të fëmijëve 423
III. Një përmbledhje e sëmundjeve të fëmijëve 430

Hyrje – Kujdesi për fëmijën e sëmurë 430
Sëmundjet më të shpeshta të fëmijërisë 437
Diarreja 438
Të vjellat e fëmijës 341
Kapsllëku 441
Infeksioni i zorrëve dhe stomakut 443
Dhimbjet e barkut 443
Përdredhja e zorrëve 445
Apendisiti 445
Si të dallojmë lloje të ndryshme dhimbjesh? 446
Sëmundjet ngjitëse të fëmijërisë 447

Fruthi 447
Shytat 449
Lija e dhenve 449
Rubeola 451
Kolla e mirë/kolla e keqe 451
Skarlatina 453
Hepatiti 453
Gripi 454
Të ftohtit e zakonshëm 455
PËRMBAJTJA xv
Tabela e sëmundjeve 455

Sëmundjet e veshit 460
Veshët me dyllë 460
Infeksioni i veshit të jashtëm 461
Infeksioni i veshit të mesëm 461
Veshi ngjitës 462
Infeksionet e fytit 463
Dhimbja e fytit 463
Bajamet 463
Kolla dhe infeksionet e kraharorit 465
Kolla 465
Laringiti 465
Bronkitet dhe bronkiolitet 466
Pneumonia 467
Azma 468
Pickimet 469
Pickimet e gjarprit, akrepit, merimangës 470
Parazitët e zorrëve 471
Oksiuret 471
Askaridet 471
Anemia 472
Konvulsionet 473
Sëmundjet e hundës 474
Hundët e bllokuara apo që rrjedhin 474
Rrjedhja e gjakut nga hundët 474
Sinoziti 475
Sëmundjet e syve 475

Infeksioni i qerpikëve 475
Infeksioni i membranës që mbulon kokërdhokët e syrit (konjuktivit)
476
Byci 476
Sytë e vëngër/strabizmi 476
Sëmundjet e gojës 477
Dhimbjet e dhëmbëve 477
Plagët e hapura të gojës (ulçerat) 477
Gjëndrat 478
Gjëndrat limfatike 479
Gjëndrat e fryra 479
Lëkura 479
xvi ARTI I RRITJES SË FËMIJËVE
Lëkura e plasaritur 479

Enjtjet 480
Puçrrat/çibanët/forunkulat 480
Herpes simpleksi 481
Puçrrat e vapës (vaporet) 482
Ekzema foshnjore 482
Dermatitet 483
Irritimi i lëkurës nga nxehtësia 483
Alergjitë 484
Urtikaria 484
Alergjitë hundore akute 484
Alergjitë hundore kronike 484
Alergjia ndaj dritës (fotosensiteti) 485
Pickimi nga pleshti 485
Parazitët 486
Morrat 486
Zgjebja 486
Djegiet e lëkurës nga dielli 487
Infeksionet e rrugëve urinare 497
Sëmundjet e sistemit nervor 488
Meningjiti dhe encefaliti 488
Epilepsia (sëmundja e tokës) 489
IV. Ndihma e shpejtë 491

Urgjencat 492
Sjellja e fëmijës në vete 493
Gjendja e shokut 495
Bllokimi i frymëmarrjes 496
Shoku elektrik 498
Helmimi 498
Mbytja në ujë 499
Gjakrrjedhja 499
Djegiet 500
Dëmtimet në kokë 500
Tronditja e trurit 501
Dëmtimet e syrit 501
Fraktura dhe ndrydhja 502
Goditja nga dielli 502
Hipotermia 503
PËRMBAJTJA xvii
Ndihma e shpejtë e përditshme 503

Kafshimet nga kafshët 504
Pickimet nga insektet 504
Flluskat 504
Të prerat dhe gërvishtjet 504
Trupat e huaj në vesh 505
Trupi i huaj në hundë 505
Ilaçet që duhet të mbani në shtëpi 505
V. Indeks 507
xviii ARTI I RRITJES SË FËMIJËVE
PASQYRA E ILUSTRIMEVE
Figura 1. Pozicioni që mund të mbani gjatë paralindjes 35
Figura 2. Fazat e lindjes 37
Figura 3 Sigurohuni të mos bllokoni hundën e vockël të bebit tuaj 40
Figura 4. Bebi ndihet shumë mirë në gjirin e nënës 41
Figura 5 Mbani me kujdes kokën dhe qafën 49
Figura 6 Si ta ndërrojmë panolinën 51
Figura 7 Mbajeni bebin përmbys në krahun tuaj për të lehtësuar
dhimbjet e barkut (kolikat) 69
Figura 8 Përdorni gishtërinjtë për t’i krijuar bebit mundësi
për frymëmarrje. Ndërpriteni thithjen ngadalë, duke
vendosur gishtin tuaj tregues si në figurë 81
Figura 9 Pozicioni si topi i regbisë është pozicioni më i
përshtatshëm 82
Figura 10 Ngrihet mbi parakrahë 82
Figura 11 Shpesh herë, për të shpëlarë shampon, mund të fërkoni
kokën me një leckë të lagur 137
Figura 12 Shumica e bebeve janë shumë hezitues, madje edhe
qajnë herët e para kur futen në banjë. Përpiquni ta
qetësoni me fjalë të ngrohta dhe mbajeni mirë 137
Figura 13 Disa bebe mund të kapin objekte të vogla dhe ndoshta
të rrezikshme, ndaj tregohuni të vëmendshëm 153
Figura 14 Një gromësitje kur fëmija mbështetet tek shpatulla jep
rezultat për shumë fëmijë, por mos harroni të mbroni
rrobat tuaja 164
Figura 15 Pozicioni i bebit mbështetur në prehër është i mirë për
gromësitje dhe njëkohësisht shumë qetësues për fëmijë
me dhimbje barku të vazhdueshme (kolika) 164
Figura 16 Edhe një i posalindur mund të vendoset në pozicion
për të gromësitur, por sigurohuni që koka e tij të ketë
mbështetjen e duhur 164
PASQYRA E ILUSTRIMEVE xix
Figura 17 Përpiqet të qëndrojë drejt me një këmbë 204

Figura 18 Njeh veten në pasqyrë 207
Figura 19 Luan vetëm zakonisht 208
Figura 20 Ka interes të shikojë të tjerët kur shkojnë në tualet 212
Figura 21 Eksploron gjithçka 214
Figura 22 I pëlqen lundrimi 228
Figura 23 Mban lapsin me tre gishta 228
Figura 24 Mund t’u lexojë të tjerëve për t’u shpjeguar figurat 229
Figura 25 Mësojini ngjyrat 232
Figura 26 Uluni për të ngrënë së bashku vaktet e bukës 241
Figura 27 Përfshijeni fëmijën në gatimin e ushqimeve 248
Figura 28 Refuzon të përdorë uturakun 249
Figura 29 Lodra që nxisin krijimtarinë dhe imagjinatën 252
Figura 30 Djemtë, vajzat dhe identiteti gjinor 256
Figura 31 Lërini djemtë dhe vajzat të provojnë të gjitha aktivitetet 260
Figura 32 Muzika ndihmon në zhvillimin e shëndetshëm 261
Figura 33 Shpërthimet e zemërimit dhe fëmija 277
Figura 34 Karrige sigurie me fytyrë përpara 294
Figura 35 Frymëmarrja artificiale për foshnjat 493
Figura 36 Hapini rrugët e frymëmarrjes (njëlloj si tek foshnjat) 494
Figura 37 Masazhi i zemrës tek foshnjat 495
Figura 38 Goditje në shpinë. Goditjet në kraharor 497
Figura 39 Goditje në shpinë. Goditje nga përpara 497
Figura 40 Shoku elektrik 499
1
Pjesa I
SHTATZANIA
DHE LINDJA,
MUAJI I PARË
2
1
Kujdesi para lindjes
U rime! Ju keni vendosur të bëni një fëmijë. Që ky fëmijë të jetë sa më
i shëndetshëm, ju duhet të filloni të kujdeseni menjëherë për të dhe
për veten tuaj. Kujdesi për një jetë të re fillon që tani.
Kujdesi para lindjes nënkupton këshillimin, ndjekjen dhe trajtimin tuaj
gjatë shtatzanisë, deri në fillimin e aktivitetit të lindjes.
Objekti i kujdesit para lindjes është që të sigurojë ju dhe çdo grua shtatzë-
në se shtatzania do të përfundojë me lindjen e një fëmije të shëndetshëm
dhe pa dëmtuar shëndetin e nënës.
Kontrolli i kujdesshëm para lindjes ju ndihmon të ruani shëndetin gjatë

shtatzanisë, zbulon në kohë dhe bën të mundur trajtimin e patologjive
dhe krijon kushtet për lindjen e një fëmije të shëndetshëm dhe në kohën
e duhur. Kjo bën të mundur gjithashtu dërgimin tuaj në qendra më të spe-
cializuara, në rast se keni probleme.
Shtatzania është një ngjarje fiziologjike, e natyrshme në jetën tuaj, por
në 5-20% të rasteve mund të ndërlikohet me procese patologjike, të cilat
rrezikojnë shëndetin tuaj apo të fëmijës.
KËSHILLIMI PARA kuara. Ai merr rëndësi të veçantë,

sepse zbulon në kohë rastet të cilat
MBETJES SHTATZËNË duhen trajtuar që herët, sikurse janë
ato me diabet mellitus, hipertension,
M barëvajtja e shtatzanisë varet
nga shëndeti para saj, pran-
daj këshillimi para se të mbeteni
apo sëmundje të tjera metabolike
apo të trashëguara. Në mënyrë të
përmbledhur këshillimi para kon-
shtatzënë, është pjesë e rëndë- ceptimit përbëhet nga:
sishme e kujdesit para lindjes. • Identifikimi i rreziqeve të mund-
Ky lloj këshillimi i jep përparësi shme, nëpërmjet historisë ripro-
gjithashtu shtatzanive të planifi- dhuese dhe mjekësore familjare,
KUJDESI PARA LINDJES 3
gjendjes së ushqyerjes, eks- tuara dhe planit individual për

pozimit ndaj ilaçeve, helmeve çdo nënë të ardhshme.
dhe problemeve sociale, për 2. Gjatë shtatzanisë duhet të bëhen
çdo grua që mendon të mbetet disa vizita dhe këto të realizo-
shtatzënë. hen nga një personel i kualifi-
• Identifikimi i sëmundjeve ek- kuar.
zistuese dhe gjetja e rrugëve 3. Gjatë këtyre vizitave duhet të
për të parandaluar problemet qe diagnostikohen problemet e
rrjedhin prej tyre. mundshme dhe faktorët e rrezi-
• Përcaktimi i gjendjes gjenetike kut për ju dhe bebin.
të çiftit. 4. Duhet të vlerësohet me kujdes
• Diskutimi i gjendjes së imu- mirëqenia e bebit.
nizimit (vaksinimet që keni bërë 5. Gjatë kësaj periudhe duhet të si-
deri tani). gurohet edhe një edukim i vazh-
• Kryerja e analizave të ndry- dueshëm shëndetësor për ju si
shme, të cilat mund të jenë të nënë e ardhshme.
nevojshme për gjendjen tuaj
tani. Mos harroni se vizitat para lindjes
• Këshillimi mbi ushqyerjen, janë shumë të rëndësishme dhe se
mbipeshën apo nënpeshën. kontrolli juaj dhe i bebit, sado i
• Diskutimi mbi gjendjen sociale rrallë, eshtë gjithmonë më mirë se
dhe financiare. sa të mos vizitoheni fare.
• Vlerësimi i kujdesit para lind-
jes dhe përparësitë që ai ofron
përgjatë shtatzanisë, lindjes dhe VIZITA E PARË
periudhës së lehonisë.
QËLLIMET DHE PARIMET

V izita e parë duhet të kry-
het sapo të dyshoni se jeni
shtatzënë. Vizita e parë para lindjes
E NJË KONTROLLI DHE nënkupton takimin tuaj të parë me
KUJDESI PARA LINDJES shërbimet dhe personelin shënde-
tësor, të cilët duhet t’ju shërbejnë
gjatë shtatzanisë.
Q ëllimi i kontrollit të mirë gjatë
shtatzanisë është të sigurojë
shëndetin tuaj dhe të ruajë bebin Në çfarë moshe të shtatzanisë
të shëndoshë deri në lindje. Kjo duhet të kryhet vizita e parë?
mund të arrihet nëpërmjet hapave Sa më herët që të jetë e mun-
të mëposhtëm: dur, sapo të mungojnë periodat
1. Kontrolli para lindjes duhet t’i (që ndryshe ju i quani: zakonet,
nënshtrohet rregullave të cak- cikli menstrual ose menstruacio-
4 PJESA I SHTATZANIA DHE LINDJA, MUAJI I PARË
net), sidomos kur i keni pasur të shme.

rregullta. Duhet të keni parasysh 3. Historinë e plotë shëndetësore
se llogaritja e moshës së shtatza- individuale.
nisë bëhet duke u nisur nga dita 4. Të dhëna për ilaçet e mundshme
e parë e periodave të fundit. Ju që merrni, apo për alergjitë që
duhet të regjistroheni menjëherë mund të keni.
në qendrën më të afërt shëndetë- 5. Historinë shëndetësore familja-
sore (konsultore), për të siguruar re.
kujdesin dhe kontrollin për veten 6. Gjendjen social-ekonomike të
tuaj gjatë gjithë shtatzanisë. familjes ku jetoni.
Cilat janë qëllimet e vizitës së Çfarë është e rëndësishme

parë para lindjes? të dihet për shtatzanitë e
1. Të nxirret në pah një histori e mëparshme?
hollësishme familjare dhe per- 1. Përcaktimi i numrit total të shtat-
sonale. zanive (lindje, aborte apo shtatzani
2. Të bëhet një vizitë e hollë- jashtë mitrës). Ky informacion
sishme fizike e të gjitha siste- mund të japë të dhëna të rëndë-
meve të organizmit. sishme, si për shembull:
3. Të përcaktohet saktë mosha e • Nëse keni lindur më shumë se
shtatzanisë dhe dita e parashi- pesë fëmijë, duhet të dërgoheni
kuar për lindje. në spital për të lindur sepse në
4. Të bëhen analizat bazë labo- momentin e lindjes mund të pa-
ratorike (gjendja e tanishme raqiten rreziqe, si hemorragjia.
e numrit të rruazave të kuqe • Nëse keni bërë më shumë se tre
të gjakut, grupi i gjakut dhe aborte gjate tremujorit të parë të
Rhezusi, gjendja e veshkave, shtatzanisë, kjo flet për mundësi-
nëpërmjet analizës së urinës, në e anomalive të trashëguara të
pastërtia vaginale etj.). çiftit. Abortet e bëra gjatë tremu-
5. Të raportohen në maternitet jorit të dytë flasin për pamundësi
gratë, shtatzania e të cilave të mbajtjes së shtatzanisë nga
paraqet rrezik të lartë. dëmtime të lindura apo të fituara
të qafës së mitrës.
• Nëse ka pasur më parë një shtat-
VLERAT E HISTORISË zani jashtë mitrës, duhet të sigu-
roheni që shtatzania e tanishme
Një histori e plotë do të përmbajë: është brenda mitrës.
1. Çdo të dhënë në lidhje me shtat-
zanitë e mëparshme. 2. Pesha e bebeve të lindura më
2. Historinë e shtatzanisë së tani- parë, mosha e shtatzanisë në lind-
jet e mëparshme, mënyra e lind- aktivitetit të lindjes si dhe tensioni i

jeve të mëparshme sipas radhës si lartë në shtatzanitë e mëparshme.
dhe të gjitha vdekjet e bebeve para • Nëse keni pasur tension të lartë
apo pas lindjes. Personeli shënde- gjatë shtatzanive të mëparshme,
tësor duhet të dijë: ju duhet të kontrolloheni më
• Nëse keni pasur lindje fëmijësh shpesh se numri i rekomanduar
me peshë të vogël (hipotrofe), që i vizitave dhe sapo te shfaqni
të kërkohet shkaku. një problem, (sado të vogël në
• Nëse keni lindur fëmijë të tjerë dukje) të dërgoheni në një qendër
para kohe, për të marrë masat në të specializuar. I njëjti qëndrim
kohën e duhur, që këtë herë të mbahet edhe në rastet kur keni
mos ndodhë. pasur hemoragji vaginale para se
• Nëse keni lindur bebe me peshë të lindnit.
mbi 4 kg, gjë e cila mund të • Duhet të sigurohemi për mbarë-
sugjerojë një diabet tuajin dhe vajtjen e fazës së parë të aktivi-
vështirësi në lindje. tetit të lindjes dhe të fazës së fun-
• Mënyrën e lindjeve të mëpar- dit të tij, si dhe për mbarëvajtjen
shme: nëse keni lindur me for- e periudhës placentare, hemora-
ceps apo me vacuum (lindje me gjitë e mundshme, apo kyretazh
aparat ku kërkohet ndërhyrja e (pastrim i hapësirës së mitrës me
mjekut) duhet të dërgoheni në kyretë) mbas lindjes.
një qendër të specializuar, nëse
keni lindur më parë me opera- Të gjitha këto duhet të dihen,
cion, duhet të gjendet shkaku sepse problemet në shtatzanitë e
përse është bërë dhe të vendoset mëparshme kanë shumë mundësi
për mënyrën e lindjes në fund të të ripërsëriten edhe në shtatzaninë
shtatzanisë së tanishme. e tanishme. Pra e thënë më qartë,
• Nëse ka pasur një apo më shumë kur keni bërë një ose më shumë
vdekje të bebeve gjatë lindjes, herë lindje para kohe, jeni në rrezik
keto ju vendosin në një shkallë të lartë për ta bërë përsëri.
të lartë rreziku për lindjen e tani-
shme. Duhen bërë përpjekjet për Për çfarë do të pyeteni në marr-
të gjetur shkaqet e vdekjeve të jen e anamnezës së shtatzanisë?
shkuara, të gjenden faktorët të • Pyetja e parë që do t’ju bëhet kur
cilët mund të ndikojnë edhe në dyshoni se jeni shtatzënë dhe
shtatzaninë e tanishme. Nëse shkoni të kontrolloheni, është se
nuk gjenden shkaqe, rreziku i kur ka qenë dita e parë e peri-
përsëritjes është i lartë. odave të fundit, në mënyrë që të
saktësohet mosha e shtatzanisë
3. Problemet e mëparshme gjatë dhe të përcaktohet data e përafërt
e lindjes. • Sëmundje reumatizmale apo së-

• Kërkohen probleme të ndryshme mundje të tjera të zemrës.
mjekësore që mund të keni pa- • Epilepsi (sëmundje toke).
sur në fillim të shtatzanisë si: së- • Astmë.
mundje me temperaturë të lartë, • Tuberkuloz.
shenja të infeksionit urinar apo • Sëmundje psikike.
çfarëdolloj hemorragjie vaginale. • Sëmundje të tjera të përgjith-
• Kujdes i duhet kushtuar shenjave shme.
të vogla që mund të keni gjatë
kësaj shtatzanie si: të përziera Përse është e rëndësishme
apo të vjella, dhimbje stomaku pyetja për ilaçet e marra apo
apo kapsllëk, fryrje të kyçeve të alergjitë?
këmbëve ose duarve. Sepse nëpërmjet marrjes së ila-
• Do të pyeteni nëse shtatzania është çeve të përdorura nga ju kuptohen
e planifikuar dhe e dëshiruar apo sëmundjet që keni kaluar, nëse
jo dhe nëse keni pasur ndonjë nuk kanë dalë në pah deri në atë
periudhë infertiliteti (pra jeni moment; gjithashtu, disa ilaçe janë
përpjekur të mbeteni shtatzënë, mjaft të dëmshme për bebin dhe
por nuk keni arritur), prej sa mund të rrezikojnë edhe jetën e tij.
vjetësh jeni e martuar dhe sa
kohë ka që dëshironi një fëmijë. Edhe alergjitë janë të rëndësishme
sepse në rast se do të jepen ila-
Përse është e rëndësishme histo- çe, mjeku duhet të jetë i sigurt që
ria e kaluar mjekësore? ato nuk shkaktojnë alergji, të cilat
Disa gjendje shëndetësore mund rrezikojnë jetën tuaj.
të përkeqësohen gjatë shtatzanisë,
për shembull nëse keni sëmundje Cilat janë operacionet e kryera
të zemrës, mund të rëndoheni më parë, të cilat duhet t’i trego-
gjatë shtatzanisë, apo një tension hen patjetër mjekut?
i lartë mund të çojë deri në atë që Operacionet e kryera në aparatin
në gjuhën mjekësore quhet pre- gjenital si: lindje të mëparshme
eklampsi apo eklampsi, gjë që do me operacion, heqja e mishit të
të thotë gjendje shumë e rrezik- huaj në mitër, ndërhyrje të kry-
shme për jetën tuaj. era në qafën e mitrës, riparimet
e rrugëve të komunikimit uro-
Prandaj ju do të pyeteni nëse keni gjenital, ndërhyrjet kirurgjikale në
pasur ndonjëherë ndonjë nga prob- zemër, të cilat kërkojnë medoemos
lemet e mëposhtme: edhe asistencën e mjekut special-
• Tension të lartë. ist të zemrës në çdo hap të shtatza-
• Diabet. nisë, deri mbas lindjes.
Përse është e rëndësishme histo- rëndësi të madhe, si tregues i gjen-

ria familjare? djes së saj shëndetësore
Në rastet kur keni familjarë me së- Vizitohen me kujdes sistemet dhe
mundje si diabeti apo hipertensio- organet e mëposhtme:
ni, kur keni në familje lindje me • Gjëndra tiroide
dy ose më shumë fëmijë njëherësh • Gjoksi
(binjakë ose trinjakë), kur keni • Aparati i frymëmarrjes
raste që kanë kaluar hemorragji të • Aparati i qarkullimit të gjakut
rëndë mbas lindjes, apo persona dhe zemra
me prapambetje mendore, rritet • Organet që gjenden në bark
mjaft rreziku i shtatzanisë për ju • Organet e jashtme dhe të brend-
dhe fëmijën. shme seksuale.
Përse informacioni për gjendjen Çfarë shihet në gjendrën

tuaj social-ekonomike është i tiroide?
rëndësishëm? Nëse është e zmadhuar, duhet të
• Sepse nëse pini duhan apo alkool, referoheni tek mjeku specialist për
bebi mund të lindë i vogël për ekzaminime të mëtejshme dhe e
moshën e shtatzanisë dhe me gjithë ndjekja e shtatzanisë duhet
keqformime. të bëhet nga ekipi, i përbërë nga
• Sepse nëse ju kanë braktisur, keni gjinekologu dhe endokrinologu.
nevojë për ndihmë të veçantë të
organizmave përkatëse për veten Çfarë është e rëndësishme në
dhe për bebin. vizitën e gjinjve?
• Sepse gjendja e keqe ekonomike • Thumbat e gjinjve, të cilat
rrit rrezikun për tuberkuloz, nëqoftëse janë të futur nga bren-
kequshqyerja rrit rrezikun për da duhet të përpunohen gjatë
lindjen e një fëmijë të vogël shtatzanisë për t’u përgatitur për
në peshë dhe keqtrajtimi fizik ushqyerjen me gji të bebit.
shkakton lindje para kohe apo • Shihet nëse ka masa të forta në
trauma të tjera obstetrikale, si gji apo rrjedhje të tij, të cilat
shkëputja para kohe e placentës. kërkojnë pastaj kontrolle të më-
tejshme.
• Gjatë takimeve me personelin
VIZITA FIZIKE mjekësor, ju do të nxiteni të ush-
qeni me gji fëmijën tuaj, do t’ju
Ku përqendrohet vëmendja bëhen të ditura avantazhet e tij,
gjatë vizitës fizike? në krahasim me çfarëdolloj ush-
Pamja juaj e përgjithshme ka një qimi tjetër artificial.
Si përgatitet gjiri për ushqyerjen zmadhohet dhe të forcohet dhe të

me gji? përgatitet kështu për ushqyerjen e
Përgatitja e gjirit për ushqyerjen ardhshme me gji, si dhe të mbro-
me gji të fëmijës duhet të fillojë het thithi nga dëmtimet apo çarjet
gjatë muajit të fundit të shtatza- që mund të ndodhin më pas, gjatë
nisë dhe jo më parë, sepse mund ushqyerjes me gji.
të fillojë aktiviteti i lindjes para
kohe. Kjo përgatitje bëhet me anë Çfarë është e rëndësishme për t’u
të masazhimit të thumbave të gjirit vizituar në aparatin e frymëmarr-
dhe pastaj të gjithë gjirit, gjë e cila jes dhe në zemër?
shton qarkullimin e gjakut në gji 1. Zakonisht gjatë kësaj vizite
dhe ndihmon lëvizjen e qumështit ju zhvisheni nga mesi e sipër
në kanalet e tij. Në të njëjtën kohë dhe personeli shëndetësor vro-
ndreqen disa anomali të thumbit të jton shenjat e mëposhtme: de-
gjirit, (kur ai është i futur brenda), formime të kafazit të kraharor-
të cilat pengojnë më vonë ushqy- it, anomali të shtyllës kurrizore,
erjen e bebit, sepse ai nuk e kap vështirësi në frymëmarrje.
dot gjirin. 2. Duhet të matet tensioni arterial
dhe pulsi.
Masazhi i gjirit realizohet duke e 3. Dëgjohen me stetoskop rrahjet
kapur gjirin me të dy duart, gishtat e zemrës dhe mushkëritë, me
e mëdhenj qëndrojnë në pjesën e qëllim diagnostikimin e zhur-
sipërme të gjirit, kurse pjesa tjetër mave në zemër dhe në mush-
e dorës (pëllëmba) mban pjesën këri. Nëse këto zhurma janë të
e poshtme të tij. Në vazhdim të pranishme, ju do të referoheni
dy duart rrëshqasin ngadalë drejt në qendra më të specializuara
thumbit të gjirit. Kjo procedurë për këto probleme.
kryhet 10 deri në 15 herë për se-
cilin gji. Si vizitohet barku në vizitën e
parë?
Ndërsa rrotullimi i thithit bëhet Para kësaj vizite ju duhet të keni
duke e kapur me delikatesë atë me boshatisur fshikëzën e urinës,
gishtin e madh dhe tregues dhe të jeni e shtrirë në kurriz dhe
duke e rrotulluar (një herë në drej- me jastëk nën kokë. Shenjat që
tim të akrepave të orës dhe një herë kërkohen janë:
në drejtim të kundërt me to), duke • Shtresa të tepruara dhjami.
e mbajtur gjithmonë thithin midis • Prania e shenjave, cikatrierve
dy gishtave. Një procedurë e tillë (ndërhyrje kirurgjikale të mëpar-
bëhet 30 sekonda për secilin thith shme).
të gjirit. Kjo ndihmon që thithi të • Forma dhe përmasat e mitrës.
• Keqformime të tjera të dukshme. e hapur apo jo.

• Kontrollohet barku me dorë për 4. Gjatë vizitës vaginale me dy
përmasat dhe ndjeshmërinë e duar (bimanuale), shihet qartë
mëlçisë, shpretkës, veshkave, madhësia e mitrës në raport
si dhe nëse ka masa të tjera të me moshën e shtatzanisë si dhe
papërcaktuara mirë në hapësirën përjashtohen masat e mund-
e barkut. shme në vezore.
Si vizitohet mitra gjatë vizitës

së parë? PËRCAKTIMI I MOSHËS
Mitra preket nëpërmjet murit të SË SHTATZANISË
barkut dhe kjo gje bëhet për të
përcaktuar formën, madhësinë dhe
fortësinë e saj. Duhet pasur para-
sysh se ky veprim mund të bëhet
P ër të përcaktuar sa më saktë
moshën e shtatzanisë dhe datën
e parashikuar të lindjes, duhet të
vetëm kur paraqiteni për kontroll përdoren të gjitha informacionet
mbas javës së 13-të të shtatzanisë, në dispozicion:
që do të thotë mbas muajit të tretë. • Dita e parë e periodave të fundit
Gjithashtu në këto momente shihet • Përmasat e mitrës gjatë vizitës
nëse mitra mund të ketë masa jo nga barku dhe asaj vaginale.
normale, si miomat, të cilat kanë • Matja e gjatësisë nga fundi i mi-
tendencë të rriten gjatë shtatzanisë trës deri në mes të kockës pu-
dhe mund të shkaktojnë abort, bike.
lindje para kohe, apo dhimbje të • Matja e përmasave të bebit me
forta të barkut. anë të ekografisë (që në gjuhën
popullore quhet “eko”).
Çfarë duhet parë në organet e jasht- • Rezultatet e vizitave ekografike.
me dhe të brendshme seksuale?
1. Shenja të sëmundjeve seksua- Mosha e shtatzanisë vlerësohet
lisht të transmetueshme, të cilat duke u nisur nga dita e parë e peri-
shpesh duken me sy të lirë, nga odave të fundit, atëhere kur kemi
prania e “plagëve” apo rrje- të bëjmë me cikle të rregullta men-
dhjeve karakteristike. struale dhe kjo ditë është e sigurt.
2. Dëmtime të qafës së mitrës
nga ndërhyrje të mëparshme, Kur do të lindë fëmija?
apo nga fillimi i një procesi tu- Një shtatzani normale zgjat 40
moral. Për të përjashtuar këtë të javë, nga dita e parë e periodave
fundit është mirë të merret një të fundit. 40 javë janë dhjetë muaj
Pap-test që në vizitën e parë. hënorë ose nëntë muaj kalendarike.
3. Shihet nëse qafa e mitrës është Nëqoftëse e mbani mend mirë
ditën e parë të periodave të fundit mjekësor është më i lehtë për-

dhe keni pasur një cikël të rregullt, caktimi i madhësinë së saj në
bebi do të lindë normalisht pas 9 raport me moshën e shtatza-
muajve e 7 ditëve nga dita e parë e nisë.
periodave. Një mënyrë e shkurtër
për ta llogaritur është: nga dita e Përse është i rëndësishëm
parë e periodave të fundit zbriten vlerësimi i madhësisë së mitrës?
tre muaj dhe shtohen mbi të 7 ditë. Nëqoftëse rritja e mitrës nuk për-
Për shembull nëse periodat e fundit puthet me rritjen e moshës së
kanë qenë më 7 maj, muaji i pestë, shtatzanisë, dyshohet për pra-
zbrit tre muaj, mberrin në 7 shkurt, pambetje të rritjes së bebit, gjë e
i cili është muaji i dytë, shtohen 7 cila shoqërohet me dëmtime të
ditë dhe data e mundshme e lindjes mundshme të bebit. Nëse dyshoni
rezulton 14 shkurt. për diçka të tillë, duhet të drejto-
heni menjëherë tek mjeku special-
Si mundet që madhësia e mitrës ist, sepse vihet në rrezik jeta ose
të ndihmojë në përcaktimin e e ardhmja e bebit. Përveç kësaj
moshës së shtatzanisë? dyshohet edhe për sasi të pakët të
1. Deri në javën e 12-të, që do të lëngut amniotik (ujrat që rretho-
thotë tre muajshe, përmasat e jnë bebin), vdekje të bebit brenda
mitrës janë të tilla që nuk da- në mitër, apo plasje para kohe të
llohen nga barku, vetëm me membranave.
vizitën gjinekologjike te mjekut
ose personelit shendetësor. Ajo Sa u tha më sipër ka vlerë për ras-
që ndihmon më shumë, sido- tet kur madhësia e mitrës është
mos në rast paqartësie, është më e vogël se sa duhet të ishte, në
ekografia. raport me moshën e shtatzanisë.
2. Nga java 13-të deri në javën Por ka raste kur kjo madhësi është
e 24-t të shtatzanisë, që do të më e madhe se duhet të ishte për
thotë muaji i gjashtë, mitra moshën e dhënë. Në këto raste
preket mirë nga barku dhe për- dyshohet për:
caktohet me lehtësi madhësia e • Shtatzani me shumë fëmijë (dy
saj, duke matur distancën nga ose më shumë).
kocka pubike deri në fundin e • Sasi të shtuar të lëngut amniotik
mitrës. (ujrat që rrethojnë bebin).
3. Pas javës së 24-t të shtatzanisë • Fëmijë me peshë të madhe (mbi
mitra bëhet e dukshme edhe 4 kg.).
me sy të lirë, kështu që si për • Diabet të nënës.
ju, ashtu edhe për personelin
PSE ËSHTË E Në kontrollet e tjera para lindjes

NEVOJSHME VIZITA vizita vaginale kryhet për të:
• përcaktuar gjendjen e rrezikut të
VAGINALE GJATË abortit.
SHTATZANISË? • përcaktuar rrezikun e lindjes
para kohe.
V izita vaginale e kryer me

dorë nga mjeku gjinekolog,
është vizita më intime që bëhet
• konfirmuar pamjaftueshmërinë
e qafës së mitrës për të mbajtur
shtatzaninë deri në fund.
gjatë shtatzanisë. Jo të gjitha gratë • vlerësuar gjendjen e qafës së
shtatzëna e lejojnë me dëshirë këtë mitrës, para se të stimulohet ar-
ekzaminim, sidomos në fillim të tificialisht aktiviteti i lindjes në
saj. Për këtë arsye një vizitë vagi- fund të shtatzanisë.
nale mund të kryhet vetëm pasi • vlerësuar pjesën paraqitëse të
ju jeni informuar me hollësi nga bebit, para se të fillojë aktiviteti
mjeku për llojin e vizitës, pasi ju i lindjes.
është marrë leje dhe ju është thënë • vlerësuar rrugët e lindjes.
një arsye bindëse për të bërë vizi-
tën. Ju duhet ta dini që kur mjeku Vizita vaginale nuk këshillohet
e kërkon këtë lloj vizite, ka një ar- vetëm në rastet kur keni pasur
sye të mjaftueshme dhe se ai i di hemorragji para lindjes në shtat-
mirë rastet kur kjo vizitë dëmton zanitë e mëparshme dhe kur kanë
shtatzaninë. plasur membranat dhe ka rrjedhje
ujrash, para se të fillojë aktiviteti
Në kontrollin e parë vizita vagi- i lindjes.
nale bëhet për:
• Përcaktimin e diagnozës: shtat-
zani. VIZITAT E ZAKONSHME
• Vlerësimin e moshës së shtatza-
nisë. Kontrollet e zakonshme gjatë shtat-
• Zbulimin e keqformimeve të zanisë janë:
aparatit gjenital të gruas. 1. Përcaktimi i nivelit të hemo-
• Vlerësimin e sekrecioneve vagi- globinës
nale. 2. Testet urinare për albuminë,
• Vizitën e saktë të qafës së mi- glukozë dhe infeksion (mundë-
trës, e cila mund të sjellë prob- sisht mbjellje e urinës)
leme me rritjen e shtatzanisë. 3. Vlerësimi i shkallës së pastër-
• Mundësisht për marrjen e Pap- tisë vaginale
testit. 4. Grupi i gjakut dhe faktori Rh
5. Testet serologjike për sifiliz • përcaktuar një peshë të përafërt

6. Pap-testi, edhe kur qafa e mitrës të bebit
duket normale me sy të lirë • përcaktuar me saktësi vendosjen
7. Një vizitë ekografike, nëse ek- e placentës.
ziston mundësia.
Kur një shtatzani zhvillohet nor-
Në këtë pikë është me interes të malisht, këto tre vizita janë të
sqarojmë që vizita ekografike ësh- mjaftueshme. Vizita të tjera eko-
të me rëndësi gjatë shtatzanisë, por grafike janë të nevojshme vetëm
nuk duhet tepruar. Tre vizita eko- nëse mjeku specialist i sheh të do-
grafike janë të domosdoshme dhe të mosdoshme, në varësi të situatave
mjaftueshme për nëntë muaj. të cilat mund të krijohen, dhe në
varësi të gjendjes tuaj dhe të be-
Vizita e parë duhet të bëhet gjatë bit.
tremujorit të parë të shtatzanisë
për të:
• përcaktuar moshën e shtatzanisë VIZITA E DYTË PARA
• vërtetuar që shtatzania është LINDJES
brenda në mitër
• vërtetuar praninë e një fëmije,
apo më shumë
• vërtetuar zhvillimin normal të
Q ë në vizitën e parë ju do të
ftoheni nga personeli mjekë-
sor për t’u kthyer sërish në shërbi-
shtatzanisë met e kujdesit të nënës dhe fëmi-
jës, për vizita të tjera dhe duhet të
Vizita e dytë duhet bërë gjatë tre- mbani mend që kjo është shumë e
mujorit të dytë dhe sidomos në ja- rëndësishme. Shpeshtësia e këtyre
vën e 23-24-t të shtatzanisë për të: vizitave do të varet nga gjendja
• vërtetuar ecjen normale të shtat- juaj dhe e fëmijës. Kur çdo gjë
zanisë ecën normalisht, vizitat duhet të
• përjashtuar keqformimet e bëhen çdo muaj deri në muajin e
mundshme të fëmijës, sepse në 7-të, më tej çdo dy javë, ndërsa në
këtë moshë janë formuar krejtë- muajin e nëntë çdo javë. Natyrisht
sisht organet e tij. në rastin e shfaqjes së problemeve
• përcaktuar vendosjen e pla- nuk do të ruhet kjo shpeshtësi. Në
centës. çdo vizitë do të maten presioni i
gjakut dhe pesha juaj.
Vizita e tretë duhet bërë gjatë
tremujorit të tretë për të: Cilat janë qëllimet e vizitës së
• përcaktuar mënyrën e vendosjes dytë para lindjes?
së bebit (me kokë ose jo) 1. Vlerësimi i vizitave të zakon-
shme të bëra mbas vizitës së trës apo të qafës së mitrës

parë, duke marre masa për traj- • Prania e fibromiomave të ditura
timin e problemeve që mund të më parë, apo të diagnostikuara
dalin. Nëse niveli i hemoglobi- gjatë vizitës së parë para lindjes
nës rezulton i ulur, jepet ilaçi • Nëse janë bërë ndërhyrje të
përkatës si dhe mjekohet in- mëparshme kirurgjikale, sido-
feksioni vaginal, kur vërtetohet mos në sferën gjenitale.
prania e tij me mbjellje. • Pamjaftueshmëri e qafës së mi-
2. Hartimi dhe zbatimi i protoko- trës, e vërtetuar gjatë shtatzanive
lleve që do ndiqen për gratë me të mëparshme
shtatzani me rrezik të lartë. • Fëmijë të lindur të vdekur apo
3. Vlerësimi i ecurisë së shtatza- që kanë vdekur menjëherë mbas
nisë. lindjes, në shtatzanitë e mëpar-
4. Këshillimi për ushqyerjen, vesh- shme
jen dhe mënyrën e jetesës. • Lindje të shumta (mbi katër lind-
5. Nëse Faktori Rh rezulton nega- je)
tiv, bëhet testi i imunizimit për • Dy ose me shumë aborte të
të vendosur pastaj protokollin e mëparshme spontane
ndjekjes së mëtejshme. • Lindje të mëparshme para kohe
• Lindje të mëparshme të fëmijëve
Cilat janë situatat për të cilat ju të vegjël për moshën e shtatza-
duhet të vizitoheni patjetër nga nisë
mjeku specialist? • Interval i shkurtër ndërmjet lind-
• Mosha juaj më e vogël se 17 vjeç jeve (më pak se një vit)
apo më e madhe se 35 vjeç • Lindje të mëparshme të fëmijëve
• Histori familjare për keqformime me peshë mbi 4000 gram
gjenetike apo të trashëguara • Lindje të mëparshme të fëmijëve
• Shtesë në peshë mbi 13 kg gjatë me keqformime të lindura
shtatzanisë • Lindje të vështira të mëparshme
• Dobësia (në peshë) (asfiksi e bebit në lindje)
• Gjatësia nën 145 cm • Tension i lartë gjatë shtatzanive
• Ekspozim ndaj lëndëve dëm- të mëparshme
tuese: radiacioni, infeksionet vi- • Lindje të mëparshme me opera-
rale apo lëndë kimike. cion apo forceps
• Përdorimi i duhanit • Ngushtim i kockave të legenit, i
• Prania e vazhdueshme e fak- lindur apo i fituar
torëve stresues dhe të prob- • Paraqitje jo normale të fëmijës
lemeve psikologjike në lindjet e mëparshme
• Vështirësi për të mbetur shtatzënë • Shtatzani të mëparshme me
• Keqformime të vërtetuara të mi- shumë fëmijë
• Gjendje depresive mbas lindjeve shqetësime apo jo. Vetëm mjeku

të mëparshme mund të thotë me siguri se gjithçka
• Kur ka pasur sëmundje të diagnos- po ecën normalisht.
tikuara më parë të zemrës, tension
të lartë, sëmundje të veshkave, të Gjatë vizitave të radhës, nëse vër-
mushkërive, diabet, sëmundje të tetohet prania e një keqformimi të
gjakut, të tiroides, epilepsi, së- fëmijës, ju dhe pjesëtarët e tjerë të
mundje malinje të mëlçisë, për- familjes duhet të informoheni me-
dorim droge apo alkooli. njëherë dhe t’ju jepen mundësitë e
• Probleme të abuzimit fizik në zgjidhjes. Gjithmonë ju mbetet ju të
familje. vendosni se çfarë duhet bërë më tej.
• Hemorragji vaginale gjatë shtat- Në vizitat e tremujorit të tretë
zanisë, pavarësisht nga ngjyra e matet rregullisht (në çdo vizitë)
errët apo e hapur (dyshohet për presioni arterial, sepse kjo është
ndërprerje të shtatzanisë) periudha kur mund të shfaqen
• Të vjella të shpeshta, të cilat vësh- ndryshime të rrezikshme të tij dhe
tirësojnë gjendjen e përgjithshme përcaktohet albumina në urinë, e
• Ankesa gjate urinimit cila flet për funksionimin e vesh-
• Dhimbje barku të çfarëdo lloj kave. Gjithashtu vlerësohet pesha
natyre juaj për shtesa të tepërta.
• Rrjedhje ujrash para se të fillojë
aktiviteti i lindjes
• Tejkalimi i dates se parashikuar SI DUHET VLERËSUAR
për lindje (më shumë se një GJENDJA E BEBIT?
javë)
• Pakësimi i lëvizjeve të bebit (më
pak se 12 lëvizje në 24 orë). R ritja e bebit vlerësohet në çdo
vizitë para lindjes. Deri në
javën e 12-të vërehet vetëm rritja
Asnjë ilaç nuk duhet përdorur
e mitrës deri mbi kockën pubike,
gjatë shtatzanisë pa rekomandimin
aq sa mund të preket edhe nga ju
e mjekut specialist gjinekolog. vetë. Nga java e 18-të deri në ja-
vën e 22-të, në varësi të numrit të
lindjeve, ju filloni të ndjeni lëviz-
VIZITAT E RADHËS jet e fëmijës (në shtatzaninë e parë
ndihen më vonë, kurse në të tjerat
V izitat e radhës shpesh mund

të jenë pa probleme. Më lart
kemi folur për shpeshtësinë e këtyre
më herët) dhe të prekni madhësinë
e mitrës, e cila arrin deri në nive-
lin e kërthizës. Këto të dhëna të
vizitave, të cilat duhet të respekto- thjeshta ju tregojnë se fëmija po
hen nga ju, pavarësisht nëse ndjeni zhvillohet normalisht. Në muajin
e shtatë mund edhe të preken pjesë të veçantë të mjekut. Në rastet me

të vogla të bebit, si këmba apo komplikacione të rënda, nga mjeku
dora nëpërmjet barkut. kërkohen vlerësime të tjera më të
veçanta të gjendjes së bebit.
Mjaft rëndësi në këtë periudhë
e deri në fund ka edhe numri i Ju duhet të keni parasysh që, nëse
lëvizjeve të bebit dhe tonusi i nga dita e parashikuar për lindje
tyre. Kur këto lëvizje janë mbi 12 ka kaluar më tepër se një javë
për gjithë orët që jeni zgjuar dhe (maksimumi i tolerancës është dy
ato ndihen të forta e shoqërohen javë), të drejtoheni urgjentisht tek
ndonjëhere edhe me deformime të mjeku specialist gjinekolog, sepse
barkut, do të thotë që fëmija është është një periudhë kur rrezikohet
në gjendje të mirë shëndetësore. jeta e bebit.
Lëvizjet e fëmijës vërtetohen nga
pyetjet që ju bëhen, ose nëpërm-
jet një ekografie të zgjatur deri në VAKSINIMI
20-30 minuta. Në rastet kur në të
kaluarën tuaj ka pasur probleme
obstetrikale, ju do të këshilloheni
të shënoni në një bllok çdo lëvizje
R ekomandimet për vaksini-
met e gruas shtatzënë janë të
pjesshme dhe të paplota, për shkak
të fëmijës, mundësisht çdo ditë në të zhvillimeve të reja dhe të shpej-
tre muajt e fundit të shtatzanisë. ta në këtë fushë. Në praktikën e
deritanishme mund të thuhet se
Rrahjet e zemrës së fëmijës janë vaksinimi me vaksina virale të
një parametër i rëndësishëm për gjalla nuk rekomandohet në disa
vlerësimin e mirëqenies së tij. raste gjatë shtatzanisë (si fruthi
Ato mund të dëgjohen nëpërmjet dhe shytat) dhe i kufizuar në raste
një stetoskopi apo fetosoni, rreth të tjera si poliomieliti, i cili u bëhet
javes së 20-të të shtatzanisë e vetëm grave të ekspozuara ndaj
deri në fund të saj, kryesisht për- rrezikut; po kështu edhe për ethet
reth kërthizës. Normalisht ato janë e verdha, vaksina u bëhet grave të
120-160 rrahje/minutë. Kur numri cilat udhëtojnë në zonat e rrezikut.
i rrahjeve është më pak se 120/ Vaksinat virale inaktive dhe ato
minutë, kërkohet ndërhyrje e mje- bakteriale mund të përdoren një-
kut specialist gjinekolog. Në rast lloj si nga pjesa tjetër e popullsisë.
se janë më shumë, nuk do të thotë Imunoglobulinat këshillohen si
domosdoshmërisht se ka problem parandalim pas ekspozimit ndaj
për bebin, sepse varet edhe nga rrezikut të hepatitit B, tërbimit,
gjendja juaj emocionale. Sido- tetanozit, variçelës, edhe gjatë
qoftë, duhet të jetë në vëmendje shtatzanisë.
Vaksinimi ndaj tetanozit është i muskulturën e zorrëve.

detyruar në mjaft vende të botës,
si edhe në vendin tonë. Zakonisht Edemat (fryrjet) e gjymtyrëve.
bëhen dy doza imunizimi kundër Me rritjen e moshës së shtatzanisë,
tetanozit gjatë shtatzanisë, duke rritet edhe mitra dhe kësisoj shtyp
filluar nga tremujori i dytë i saj. enët e mëdha të gjakut të cilat
kalojnë nëpërmjet barkut, duke
vështirësuar qarkullimin e tij. Kjo
PROBLEMET E VOGLA shkakton fryrje sidomos tek këm-
TË SHTATZANISË bët, të cilat shfaqen kryesisht në
fund të ditës, apo kur qëndroni për
një kohë të gjatë në këmbë. Për këtë
G jatë shtatzanisë ndodhin shumë
ndryshime, të cilat janë të li-
dhura me të. Është detyrë e person-
arsye këshillohet që 3-4 herë gjatë
ditës të qëndroni shtrirë ose ulur,
elit mjekësor që merret me kujdesin por me këmbët në nivelin e gjok-
para lindjes, që t’ju sqarojë për këto sit për 15-20 minuta, të kufizoni
ndryshime të pritshme të organizmit qendrimet për një kohë të gjatë në
tuaj. Tanimë organizmi juaj vihet këmbë, dhe të mos përdorni veshje
edhe në dispozicion të fëmijës. të shtrënguara, të cilat pengojnë
qarkullimin e gjakut. Gjithashtu
Konstipacioni (kapsllëku). Rritja këshillohet që gjatë shtatzanisë
e nivelit të progesteronit, i cili të flini në krahun e majtë, për të
është hormoni kryesor i shtatza- liruar mëlçinë dhe enët e mëdha të
nisë, ul lëvizshmërinë e zorrëve, gjakut, nga shtypja që ushtron mi-
gjë e cila favorizon kapsllëkun tra gjatë ditës. Në kundërshtim me
gjatë shtatzanisë. Me avancimin atë që është thënë deri tani, nuk
e shtatzanisë rritet mitra dhe kjo rekomandohet kufizim i marrjes së
pastaj shtyp zorrët dhe e shton lëngjeve dhe kripërave, ato duhen
më shumë kapsllëkun. Ai mund të marrë në sasinë e duhur.
rritet edhe nga disa trajtime gjatë
shtatzanisë, si për shembull nga Urthi. Është pasojë e kthimit të
marrja e hekurit për trajtimin e ushqimit nga stomaku në ezofag.
anemisë. Këshillat më të mira në Urthi që shumë gra e percepto-
këtë rast do të ishin ato për dietën. jnë si djegje ose dhimbje sto-
Dieta e këshilluar duhet të jetë e maku, vjen si pasojë e shtypjes
pasur me perime të gjelbra, e pasur së stomakut nga mitra shtatzënë.
me lëngje dhe komposto me kum- Ai shfaqet në rreth 50% të grave
bulla. Nuk rekomandohen ilaçet e shtatzëna dhe shtohet me rritjen
farmacisë. Ju duhet të shtoni ecjet e moshës së shtatzanisë, kur edhe
në këmbë, pasi ecja vë në lëvizje volumi i mitrës rritet. Dhimbjet
janë më të shpeshta gjate natës, Dhimbjet e kokës. Shtatzania sho-

kur jeni shtri-rë dhe gjatë ditës kur qërohet me ndryshime në qarkulli-
përkuleni përpara. Këshilla më e min e gjakut, gjë e cila ndonjëherë
mirë në këtë rast është që të hani shkakton dhimbje koke. Kur nuk ka
shpesh dhe sasi të vogla ushqimi, shkak tjetër për dhimbjen e kokës,
të shtoni në dietë qumështin dhe këshillohet qëndrimi shtrirë, veça-
të pini ujë gjatë ngrënies, sepse nërisht në krah të majtë. Nëse
uji ul aciditetin e stomakut. Për ju dhimbja e kokës ka origjinë tjetër
nuk këshillohen ushqime të thata si sinusiti (infeksion i një hapësirë
dhe pikante dhe duhet të pakësoni të kockat e kokës, që është tamam
lëngjet e agrumeve (portokalle/li- mbi kockën e hundës) etj, trajtohet
mona), salcat e ndryshme, lëngun shkaku sipas rastit. Sido që të jetë,
e domates dhe të mos pini duhan. në rastin kur keni dhimbje koke,
Këshillohet gjithashtu të përdorni duhet të matet menjëherë presioni
jastëk pak të lartë për të fjetur. i gjakut, mbasi kjo mund të jetë
shenja e parë e tensionit të lartë të
Hemorroidet (majasëlli). Ndo- shtatzanisë. Në rast se kjo përjash-
dhin si pasojë e vështirësisë së tohet, mund të merrni pa frikë një
kthi-mit të gjakut. Ju duhet të kokërr paracetamol.
përdorni pomada antihemorroida-
le, të kufizoni qëndrimet e zgjatu- Sekrecionet vaginale. Gjatë shtat-
ra në këmbë dhe ecjet e gjata, dhe zanisë niveli i lartë i hormoneve,
të mos përdorni ushqime pikante, favorizon ndryshimin në aciditetin
sepse ky lloj ushqimi i favorizon vaginal dhe shtimin e sekrecione-
hemorroidet. ve vaginale. Duhet të theksojmë se
shtatzania favorizon shfaqjen e kol-
Ngërçet muskulare të këmbëve. piteve (infeksion i qafës së mitrës)
Janë të shpeshta gjatë shtatzanisë. mykotike, gjë e cila kërkon trajtim
Vijnë si pasojë e mungesës së kal- specifik. Në disa raste sekrecionet
ciumit dhe fosforit dhe si pasojë vaginale mund të jenë të shtuara,
e shtypjes së nervave të fundit të por të bardha, pa ngjyrë, nuk kanë
kurrizit. Ju duhet të shtoni për- erë të keqe dhe nuk shkaktojnë
dorimin e ushqimeve që përmbaj- kruarje. Por ka raste të tjera kur të
në më shumë kalcium dhe fosfor gjitha shenjat që përmendëm më
dhe në pamundësi të merrni table- sipër janë të pranishme, dhe në
ta kalciumi, nga një në ditë, që i këto raste rekomandohet mbjellja
plotësojnë nevojat tuaja ditore për e sekrecioneve dhe bëhet mjekimi
kalcium. Marrja e tabletave të kal- sipas shkaktarit dhe antibiotikut
ciumit parandalon edhe prishjen e që e lufton atë.
dhëmbëve gjatë shtatzanisë.
Dhimbjet e mesit janë të zakon- tjetër, si për shembull në stomak,

shme gjatë shtatzanisë. Shtimi në apo fillimin e pre-eklampsisë
peshë shkakton një tërheqje shtesë (sëmundja e tensionit të lartë të
mbi kurrizin tuaj. Me zmadhimin e shtatzanisë). Ndonjëherë të vjellat
mitrës ndryshon qendra e rëndesës janë aq të shpeshta saqë mund të
se trupit, gjë e cila ju detyron të dobësoheni tej mase dhe të humb-
kontraktoni muskujt e shpinës për ni lëngje, dhe në këtë rast duhet
të përballuar peshën e shtuar. të drejtoheni tek mjeku specialist
gjinekolog. Këshillohet ndryshim
Qëndrimet normale, pa sforcime, i i dietës, ushqyerje e shpeshtë dhe
pakësojnë dhimbjet e shpinës. Ju në sasi të pakta, përdorimi i bukës
duhet të bëni ushtrime për mus- së thekur, kufizimi i ushqimeve
kujt e shpinës, që t’i çkontraktoni me shumë yndyrë.
ato si dhe të kufizoni qëndrimet e
gjata në këmbë. Duhet të kujtojmë Kruarjet e lëkurës gjatë shtatza-
që ndonjëherë dhimbjet e shpinës nisë, pa shenja të tjera, vijnë si pa-
fshehin një infeksion urinar apo sojë e ndryshimeve që ndodhin
një rrezik për abort, prandaj nuk në mëlçi dhe tëmth. Ato zhduken
duhen nënvlerësuar. Kur ato vazh- menjëherë mbas lindjes. Ju duhet
dojnë, duhet t’i drejtoheni mjekut të përdorni kremra neutrale për të
specialist gjinekolog. qetësuar kruarjen, të shtoni në di-
etën ditore kalcium dhe vitamina
Të përzierat dhe të vjellat gjatë dhe të pakësoni marrjen e yndyr-
shtatzanisë nuk dihet mirë përse nave dhe dhjamrave.
shkaktohen, por mendohet se janë
pasojë e mungesës së vitaminës Urinimi i shpeshtë gjatë shtat-
B në gjak, ndryshimeve hormo- zanisë mund të shfaqet që në fi-
nale apo ndryshimit të presionit llim të saj dhe është një ankesë jo
të gjakut. Ndodhin më shpesh në e rrallë e grave shtatzëna. Vjen si
shtatzaninë e parë (kjo nuk do pasojë e dobësimit të muskulaturës
të thotë që nuk shfaqen në shtat- së rrugëve urinare, në gjysmën e
zanitë e tjera) dhe në tremujorin parë të shtatzanisë, dhe pasojë e
e parë të saj. Fillojnë herët në shtypjes që bën mitra shtatzë-
mëngjes, kur stomaku është bosh, në mbi fshikëzën urinare, gjatë
por mund të shfaqen edhe në orë të gjysmës së dytë të saj. Megjithatë
tjera të ditës. Zakonisht zhduken duhet pasur parasysh që urini-
mbas muajit të tretë të shtatzanisë. mi i shpeshtë mund të jetë edhe
Nëqoftëse të vjellat do të vazhdojnë shenjë e infeksionit urinar, i cili
mbas muajit të tretë të shtatzanisë, ndodh shpesh gjatë shtatzanisë.
duhet kërkuar për një sëmundje Kur vërtetohet infeksioni urinar,
nëpërmjet analizave të urinës, ai për trajtim. Nuk rekomandohet

duhet mjekuar menjëherë, sepse përdorimi i ilaçeve për gjumë, por
është një ndër shkaqet kryesore një gotë çaj ose qumësht i nxehtë
të fillimit para kohe të aktivitetit para gjumit bëjnë mjaft mirë. Për
të lindjes dhe plasjes para kohe të të shmangur urinimin e shpeshtë
membranave. gjatë natës, rekomandohet të mos
përdoren lëngje me shumicë para
Tensioni i ulët gjatë shtatzanisë gjumit. Ju duhet të vazhdoni ak-
është më i shpeshtë gjatë tremujorit tivitetin tuaj normal ditor dhe të
të tretë të saj, si pasojë e shtypjes përdorni disa jastëkë për të fjetur,
që mitra i bën enëve të mëdha të të cilët ndihmojnë për të gjetur një
gjakut në bark. Ju duhet të qën- pozicion më të rehatshëm.
droni shtrirë në krahun e majtë për
të shmangur shtypjen dhe si pasojë Venat varikoze (varicet) janë
uljen e tensionit. zgjerim i venave, që haset më
shpesh te gratë shtatzëna, si pa-
Vështirësia në frymëmarrje gja- sojë e vështirësisë së kthimit të
të shtatzanisë fillon në tremujo- gjakut në zemër. Variçet prekin më
rin e parë, si pasojë e veprimit të shpesh këmbët dhe vulvën (pjesën
progesteronit në qendrën e frymë- e jashtme të organeve genitale).
marrjes dhe në fund të shtatza- Ju nuk duhet të qëndroni gjatë në
nisë vjen si pasojë e zvogëlimit të këmbë dhe duhet të ruani peshën
hapësirës së kafazit të kraharorit, gjatë shtatzanisë, mbasi pesha
nga shtyrja lart e diafragmës prej është një ndër faktorët që ndikon
mitrës shtatzënë. në shfaqjen e variceve, dhe të
qëndroni me këmbët në nivelin e
Lodhja dhe pagjumësia gjatë shtat- kokës. Variçet mund të pakësohen
zanisë janë të zakonshme për nga përdorimi i “çorapeve” spe-
tremujorin e tretë të saj. Lodhja ciale (të rekomanduara nga mjeku
është pasojë e zmadhimit të mitrës specialist i enëve të gjakut) dhe
me zhvillimin e shtatzanisë, që nuk nga gjimnastika.
ju lejon të bëni gjumë të rehatshëm.
Lëvizjet e shpeshta të fëmijës gjatë
natës mund t’ju zgjojnë nga gjumi, PROBLEMET E MËDHA
po kështu edhe urinimet e shpeshta TË SHTATZANISË
dhe ankthi për lindjen janë faktorë
të tjerë që ju prishin gjumin dhe ju
shtojnë lodhjen. Ju duhet ta dini që
këto probleme janë normale gjatë
G jatë shtatzanisë, krahas prob-
lemeve të vogla, të cilat nuk
kanë nevojë për trajtim, apo traj-
shtatzanisë dhe nuk kanë nevojë tohen pa u shtruar në maternitet,
ndodhin edhe probleme të mëdha, ushtrimet fizike të moderuara janë

të cilat mund të rrezikojnë jetën të pranueshme gjatë shtatzanisë,
tuaj dhe të fëmijës. Pikërisht për por ju duhet të pushoni të pak-
këto arsye ato trajtohen në mater- tën për 1-2 orë pas tyre. Sportet
nitet. Këtu po përmendim vetëm e rrezikshme dhe ushtrimet fizike
disa nga problemet e mëdha të të sforcuara duhet të shmangen.
shtatzanisë, sa për t’u njohur me Ushtrimet në klasa me punonjës
to. Për çdo shqetësim apo pyetje të specializuar dhe ushtrimet aero-
që të keni, ju tashmë e dini që bike janë gjerësisht të përdorshme
duhet të kontaktoni menjëherë me dhe mjaft të dobishme gjatë shtat-
mjekun tuaj. zanisë. Nëse jeni mësuar me ush-
trimet aerobike para shtatzanisë,
Komplikacionet madhore të shtat- mund t’i vazhdoni ato edhe gjatë
zanisë janë: saj. Mund të themi pa ngurrim se
• Hemorragjitë e hershme të shtat- shumë probleme për ju dhe fëmi-
zanisë jën gjatë shtatzanisë mund të vijnë
• Abortet me ndërlikimet e tyre si pasojë e një jete të ndenjur e pa
• Shtatzanitë jashtë mitrës lëvizje si, për shembull, tensioni i
• Hemorragjitë e vonshme të shtat- lartë gjatë shtatzanisë.
zanisë
• Placenta previa (vendosja e pla- Punësimi
centës para qafës së mitrës) Nëse keni një punë jo të lodhshme,
• Shkolitja para kohe e placentës me pak lëvizje, mund të vazhdoni
• Dhimbjet e forta të barkut të punoni normalisht gjatë shtatza-
• Ethet me karakter të ndryshëm nisë. Punësimi që kërkon aktivitet
• Rreziku i lindjes para kohe të shprehur fizik dhe lodhje trupore,
• Anemitë e rënda kërkon vlerësim të kujdesshëm nga
• Pre-eklampsia dhe eklampsia mjeku i familjes dhe ai gjineko-
(sëmundjet e tensionit të lartë të log, për të vendosur vazhdimin e
shtatzanisë) mëtejshëm. Duhet pasur parasysh
• Sëmundjet seksualisht të trans- që çdo grua ka gjendje shtatzanie
metueshme. të ndryshme dhe tolerancë të ndry-
shme ndaj aktivitetit fizik.
KUJDESI I Aktiviteti fizik rrit nevojën për

PËRGJITHSHËM PËR oksigjen të nënës dhe rrit punën
VETEN TUAJ e zemrës, duke ulur në të njëjtën
kohë prurjen e oksigjenit në pla-
Ushtrimet centë, për pasojë ulet oksigjeni për
Përgjithësisht duhet të themi se bebin.
Aktualisht në Shqipëri, nuk kemi në momentin e udhëtimit. Kuj-

të dhëna apo studime të sakta për des duhet në rastet e udhëtimeve
punësimin e grave shtatzëna, por me makinë, kur rrugët nuk janë
dihet që gratë në vendin tonë edhe në gjendje të mirë. Në këto raste
gjatë shtatzanisë bëjnë punë të rën- rekomandohet një shpejtesi mesa-
da fizike, gjë e cila mund të sjellë tare dhe shmangia e sipërfaqeve të
në përfundim tragjik të shtatza- thyera (gropa etj).
nisë. Nga ana tjetër, studimet kanë
treguar se pesha e bebeve të lindu- Banjat
ra nga nëna që bëjnë punë të rënda, Gjatë shtatzanisë banjat janë më
është deri në 400 gram më e vogël se të rekomandueshme. Vetëm në
se ajo e bebeve, nënat e të cilave tremujorin e tretë nuk rekoma-
bëjnë punë normale, apo nuk kanë ndohen banjat në vaskë me ujë
punuar fare. Kjo shpeshtësi është shumë të ngrohtë, sepse mund të
20 herë më e lartë tek nënat që pu- sjellin marrje mendsh dhe gjendje
nojnë në fushë. të fikëti.
Gjithashtu, nëse keni punë me Veshja

qendrim të gjatë në këmbë, jeni në Gjatë shtatzanisë rekomandohen
rrezik më të madh për lindje para veshje të lehta, praktike dhe të re-
kohe, se sa gratë me punë të tjera. hatshme. Nuk duhen të përdoren
veshje të shtrënguara, por sa më të
Është mirë që t’i shmangni punët e
lirshme, sepse pengohet qarkullimi
rënda, dhe t’ju sigurohen periudha
i mirë i gjakut. Veshjet këshillohen
të përshtatshme pushimi gjatë të jenë prej pambuku, dhe rritja e
ditës. Nëse keni pasur probleme masës së gjoksit, kërkon përdori-
dhe komplikacione gjatë shtat- min e të brendshmeve të lirshme,
zanive të mëparshme, duhet të me numër më të madh se më parë
shmangni punët fizike. dhe prej pambuku, gjithashtu. Nuk
këshillohen këpucë me taka të lar-
Udhëtimet ta apo të ngushta. Ato duhet të jenë
Udhëtimi me tren, avion apo me sa më të rehatshme, për të mos e
makinë, nuk ka efekte të dëmshme bërë ecjen të lodhshme.
gjatë shtatzanisë, më i dëmshëm
mund të jetë largimi nga mjeku, Probleme të tretjes dhe të
i cili ndjek shtatzaninë. Natyrisht jashtëqitjes
udhëtimet e gjata duhet të bëhen Gjatë shtatzanisë jashtëqitja fillon
me leje të mjekut dhe mbasi të të çrregullohet, si pasojë e lëshimit
jenë marrë masat e duhura për çdo të muskulaturës së lëmuar, shtypjes
lloj problemi që mund të rezultojë së mitrës mbi zorrën e trashë në
gjatë udhëtimit. Çdo gjë do va- fillim të shtatzanisë dhe nga pjesa
ret edhe nga mosha e shtatzanisë e paraqitur në fund të saj. Përveç
bezdisjes së shkaktuar nga kaps- janë të ndaluara. Megjithë studimet

llëku, kalimi i materialeve të forta e shumta, nuk është gjetur lidhje mi-
fekale nëpër zorrën e trashë mund dis lindjes para kohe dhe shpeshtë-
të shkaktojë çarje të dhimbshme sisë së kontakteve seksuale. I vetmi
të saj dhe të japë hemorragji nga problem mbetet gjetja e pozicionit
zorra e trashë. të duhur, sidomos në muajt e fundit
të shtatzanisë.
Nëse nuk keni pasur probleme të
tilla gjatë shtatzanisë, mund ta Shpëlarjet vaginale
shmangni këtë gjendje me shtimin Shpëlarjet vaginale mendohet të
e lëngjeve, ushtrimeve jo të rënda përdoren vetëm kur janë të do-
fizike, dhe kur është e nevojshme mosdoshme, sepse shpesh mund të
me laksativë (ilaç kundër kapsllë- jenë të dëmshme, ndonjëherë edhe
kut) të lehtë. nga keqpërdorimi nga vetë gratë.
Ato përdoren kur ka sekrecione të
Marrëdhëniet seksuale shtuara vaginale, të cilat tregojnë
Ka gjithmonë një dyshim në opini- për një infeksion vaginal dhe të
onet e popullit se marrëdhëniet rekomanduara nga mjeku. Sido-
seksuale gjatë shtatzanisë mund qoftë nuk duhet përdorur “poire”
të shkaktojë aborte apo lindje para (pompë, e cila çon material të lën-
kohe. Natyrisht nëse mbas një kon- gët me presion) llastiku, dhe nuk
takti të tillë vërehen hemorragji duhet të futet kanjula (maja e kësaj
vaginale apo dhimbje të forta të pompe) më thellë se 6-7 cm brenda
barkut, ky rrezik bëhet i dukshem. në vaginë.
Në fakt, mendimi se kontaktet sek-
suale gjatë shtatzanisë janë të dëm- Kujdesi për dhëmbët
shme për ju apo fëmijën, duhet të Mjaft protokolle të ndjekjes para
zhduket një herë e përgjithmonë. lindjes përfshijnë edhe kontroll-
in rutinë të dhëmbëve. Koncepti
Kontaktet janë të ndaluara vetëm se shtatzania e rëndon prishjen e
në rastet kur rreziku për abort apo dhëmbëve, ende nuk është i vër-
lindje para kohe është i vërtetuar tetuar. E vetmja gjë që dihet me
nga mjeku specialist gjinekolog. siguri është që gjatë shatzanisë
Pranohet gjerësisht nga të gjithë ju keni më shumë nevojë për kal-
specialistët se për gra të shën- cium, mungesa e të cilit mund të
detshme dhe shtatzani pa rrezik, sjellë dëmtime të dhëmbëve.
marrëdhëniet seksuale nuk janë të
dëmshme. Procedurat normale me anestezi
lokale mund të kryhen gjatë shtat-
Edhe në muajt e fundit të shtatza- zanisë pa problem, ndërsa ndërhyr-
nisë, marrëdhëniet seksuale nuk jet më të vështira të cilat kërkojnë
anestezi më të thellë, është mirë kryesorë në përmbajtje të duha-

të shtyhen për tremujorin e dytë nit, janë shkak për efektet nega-
të saj. Në rastet e infeksioneve të tive tek bebi. Krahasuar me gratë
rënda të dhëmbëve, të quajtura ab- të cilat nuk pijnë duhan, nëse pini,
sese, trajtimi me antibiotikë është ju jeni më të rrezikuara të bëjnë
i domosdoshëm, por ky i fundit aborte spontane, plasje para kohe
duhet të zgjidhet në bashkëpunim të membranave, hemorragji gjatë
me gjinekologun. tremujorit të dytë apo të tretë të
shtatzanisë, si dhe prapa-mbetje të
Kujdesi për gjoksin dhe barkun zhvillimit fizik të bebit.
Kujdesi për thithat e gjirit është traj-
tuar edhe më sipër, edhe rëndësia Alkooli
e tij gjithashtu. Ndërsa përdorimi i Është e provuar që përdorimi i
kremrave të ndryshëm për lyerjen e alkoolit gjatë shtatzanisë është
gjirit apo barkut për të parandaluar mjaft i dëmshëm dhe këshillimi
striet (të çarat e lëkurës), nuk është para lindjes konsiston në ndalimin
i provuar nga asnjë studim shken- e plotë të tij gjatë kësaj kohe.
cor. Ato nuk bëjnë dëm, sidoqoftë, Përbërësit e pijeve alkolike e
por janë të kushtueshme për eko- kalojnë barrierën e placentës dhe
nominë e familjes. Në përgjithësi shkojnë direkt në gjakun e e be-
përhapja e këtyre strieve përputhet bit. Etanoli ka rezultuar shumë i
me rritjen e mitrës dhe shtesën në rrezikshëm, sidomos në tremujo-
peshë të nënës. Këtu duhen parë rin e parë të shtatzanisë. Efektet
edhe mundësitë e parandalimit të që alkooli mund të japë tek bebi
tyre. janë:
• Prapambetje e zhvillimit të bebit
Tani po diskutohet gjithnjë e më në bark
shumë se rritja e konsumit të • Keqformime të fytyrës
lëngjeve nga gruaja shtatzënë, luan • Çrregullime të sistemit nervor
një rol shumë të madh në paranda- qendror
limin e strieve, madje shumë më Për fat të mirë këto efekte pushoj-
tepër se kremrat apo vajrat nga më në së vepruari, menjëherë sapo të
të kushtueshmet. ndaloni marrjen e alkoolit.
Duhani Droga
Nënat të cilat pijnë duhan gjatë Përdorimi kronik i drogave është
shtatzanisë, lindin fëmijë me peshë mjaft i rrezikshëm gjatë shtatza-
më të vogël se sa pjesa tjetër e po- nisë, sidomos për bebin dhe mirë-
pullatës. Monoksidi i karbonit dhe rritjen e tij. Vuajtja kronike brenda
nikotina, të cilët janë përbërësit barkut të nënës, nënpesha, vdekjet
para lindjes, janë disa nga kom- si nënë, apo si grua. Për arritjen e
plikacionet serioze që shkakton këtij qëllimi kërkohet përdorimi i
përdorimi i drogave dhe janë të një metode, e cila përfshin arsye të
dokumentuara mirë. forta për të përballur depresionin
gjatë shtatzanisë, dhe një mënyrë
Na duhet të theksojmë gjithashtu se shumë e mirë është që të mendoni
midis grave që përdorin narkotike, se çfarë do të fitoni pas lindjes, do
shkëmbimet e shpeshta të shirin- të bëheni nënë.
gave, çojnë në 50% mundësinë e
infektimit të bebit nga virusi HIV Bëjini vetes këto pyetje:
(SIDA) apo hepatiti B. • Sa e përgatitur jeni ju për t’u
bërë nënë?
Kafeina • Si mendoni se do të jeni si nënë?
Nga të gjithë specialistët rekoman- • Si e mendoni një “nënë të mi-
dohet kufizimi i përdorimit të kafe- rë”?
inës gjatë shtatzanisë, megjithëse
deri tani nuk është vënë re ndonjë Mundohuni të kërkoni e të zbu-
veprim i dëmshëm i saj ndaj bebit. loni në historinë tuaj familjare.
Rikujtoni e reflektoni për marrë-
Ilaçet dhënien tuaj me nënën, për marrë-
Me përjashtime të rralla, çfarëdo- dhëniet tuaja me të afërmit dhe për
lloj ilaçi që përdoret tek ju, e kalon marrëdhëniet tuaja në çift (mar-
placentën dhe për pasojë arrin tek tesore). Të gjitha këto do të jenë
bebi. Prandaj ju nuk duhet të merr- pjesë e rëndësishme e përgatitjes
ni asnjë lloj ilaçi, pa marrë mendi- suaj psikologjike për t’u bërë nënë.
min e specialistit (gjinekologut). Ndonjëherë, trajtimi i depresionit
pas lindjes i referohet dhimbjes së
lindjes, por që mund të kapërcehet
LEHTËSIMI I nga nëna, kur ajo e lidh atë ngush-
DEPRESIONIT GJATË tësisht me marrëdhënien që do të
SHTATZANISË krijojë ajo më vonë me fëmijën.
Depresioni pas lindjes, shpesh
S hihni më thellë brenda vetes.

Shtatzania, sidomos për herë
të parë te femra, shoqërohet me
vjen pas depresionit të shtatza-
nisë, i cili i paraprin ndryshimeve
të rëndësishme që do të vijnë.
ndryshime fizike dhe ngarkesa
psikologjike, që duhen pasur para- Bëjini vetes këto pyetje:
sysh nga vetë ju, si dhe nga të • Si ka qenë apo si është marrë-
tjerët. Qëllimi kryesor është për- dhënia juaj me nënën tuaj?
gatitja psikologjike për identitetin • Si do të dëshironit të ishte nëna
juaj? gjitha lëndët ushqimore të domos-

• A jeni trajtuar ju nga nëna juaj doshme për ruajtjen në mënyrë të
ashtu sic do të kishit dëshiruar? përkryer të nevojave tuaja dhe të
• Cilat janë frikërat tuaja? bebit brenda jush. Si rregull, gjatë
shtatzanisë ju nuk keni nevojë për
Merrini seriozisht nevojat tuaja. ndonjë dietë të veçantë (me për-
Kjo mund t’ju ndihmojë t’i paraprini jashtim të rasteve kur vuani nga
nevojave tuaja si nënë. Kujdesuni ndonjë sëmundje). Megjithatë du-
për veten tuaj, duke kërkuar nga të het thënë se disa ushqime përdo-
tjerët mbështetje apo ndihmë për ren më shumë se të tjerat, sepse
kryerjen e punëve të shtëpisë apo krijesa në rritje harxhon një pjesë
për zgjidhjen e problemeve të tjera të konsiderueshme për nevojat e
(që kanë të bëjnë me marrëdhëniet veta dhe për pasojë është i domos-
familjare) që dalin gjatë shtatza- doshëm plotësimi i rezervave të
nisë. harxhuara. Kjo nuk do të thotë që
të “ushqeheni për dy”, apo t’i kthe-
Bëjini vetes këto pyetje: ni momentet e vakteve në fiksime
• Për çfarë keni nevojë që të mund me dietat, tabelat dhe kaloritë.
të jeni një prind i mirë për fëmi-
jën tuaj? Shtatzania nuk duhet të shkaktojë
• Çfarë do të ishit të gatshëm të ndryshime të mëdha në sjelljen e
sakrifikonit për të pasur një të ushqyerit dhe nuk duhet të dety-
fëmijë? rojë askënd të hajë diçka që nuk
i pëlqen. Nëse para shtatzanisë ju
keni qenë nën dieta të veçanta apo
USHQYERJA GJATË vegjetariane, duhet të këshilloheni
SHTATZANISË me gjinekologun për ndryshimet e
duhura.
P adija bën që “drama” e shëndetit

gjatë shtatzanisë, aktor i së cilës
është edhe ushqimi, të zhvillohet
Për arsye financiare, duhet thënë
se jo të gjithë e kanë mundësinë
me perde të mbyllura dhe vetëm në të sigurojnë një ushqim të pasur
aktin e fundit, kur tragjedia bëhet dhe të shumëllojshëm. Megjithatë,
e dukshme, do arrihet të kuptohen sipas zakoneve të familjes shqip-
gabimet që janë bërë gjatë kohës së tare një gruaje shtatzënë në shtëpi
shtatzanisë. i krijohen kushte të marrë kaloritë
apo llojet e nevojshme. Ndalo-
Një ushqyerje e rregullt nënkup- het rreptësisht marrja e tabletave
ton një ushqim të ekuilibruar, të dobësuese gjatë shtatzanisë, sepse
shumëllojshëm dhe që përmban të sjellin keqformim të bebit.
Nëse ju gjatë jetës normale keni • Një gotë kos (100 kal)
nevojë të merrni 2150 kalori për • Një gotë qumësht (130 kal)
një ditë, gjatë shtatzanisë kjo rritet • 50 gr sheqer (180 kal)
në + 150 kalori në tremujorin e • 30 gr marmalatë ose reçel,
parë dhe në + 300 për pjesën e mundësisht pa sheqer (200 kal)
mbetur të shtatzanisë. E thënë më • Vaj për gatim dhe për sallatë
thjeshtë, në tremujorin e parë ju (200 kal).
duhen 2300 kalori, dhe në muajt e
tjerë rreth 2450 kalori. Përbërësit bazë të një diete ush-
qimore të mirë janë proteinat,
Në tre muajt e parë ju duhet të për- yndyrnat, sheqernat, fibrat ushqi-
dorni në ditë: more, vitaminat, kripërat minerale
• 100 gr mish (300 kal) dhe uji. Secili nga këto produkte
• 100 gr bukë (270 kal) është i domosdoshëm për jetën dhe
• 100 gr makarona (340 kal) shëndetin e çdo njeriu, në çfarëdo
• 200 gr perime (160 kal) faze të zhvillimit që të ndodhet.
• 200 gr fruta të freskëta (180 kal)
• 50 gr djathë (200 kal) (Shihni tabelën në faqen tjetër)
Grupet e prodhimeve ushqimore

Grupi i parë (mishi, peshku dhe të tjera)
• Të gjitha llojet e mishit për shembull lope, qengj, mish i grirë qoftesh,
mëlçi, mish pule dhe peshk, duke përfshirë edhe peshkun në kon-
servë.
• Të gjitha llojet e bathëve të thara si për shembull fasule, thjerëza.
Këto janë prodhime që përmbajnë proteina të cilësisë së lartë, hekur,
sheqerna, vitaminë D, dhe vitaminat e kompleksit B.
Kujdes: Konventa Europiane e Ushqimit ka ndaluar përdorimin e or-
ganeve të brendshme të kafshëve për arsye sigurie.
Grupi i dytë (qumështi dhe bulmetrat)

Këto janë ushqime të gatuara nga vetë nëna natyrë. I tille është
qumështi, i cili është i vetmi prodhim i destinuar nga natyra për të qenë
ushqimi i kafshëve (gjitarëve) dhe njeriut. Qumështi dhe të gjitha llojet
e bulmetrave si djathi, gjiza, kosi, janë produkte ushqimore që përm-
bajnë calcium, proteina të cilësisë së lartë dhe vitamina të grupit B.
Grupi i tretë (buka, drithërat dhe patatet)

Orizi dhe grupi i produkteve ushqimore me origjinë nga drithërat, jane
produkte ushqimore që përmbajnë sheqerna, proteina të cilësisë së
mesme, vitamina të grupit B.
Këtu hyjnë:
Buka,orizi, makaronat, patatet, drithërat për mëngjesin (për shembull
Cornflakes), si dhe të gjitha llojet e grurit ose thekrës.
Grupi i katërt
Vaji, gjalpi, dhjami dhe margarina, janë produkte që përmbajne yndyrna,
veçanërisht acide yndyrore, disa lloje vitaminash (veçanërisht A dhe D)
Grupi i pestë (frutat dhe perimet)

Agrumet dhe të gjitha llojet e frutave dhe të perimeve të freskëta, janë
prodhime që përmbajnë disa lloje vitaminash (veçanërisht vitaminë C)
dhe kripëra minerale. Për shembull:
• Të gjitha llojet e perimeve të freskëta, të ngrira ose të konservuara,
për shembull karrota, spinaq, presh, bizele, speca, lakër etj.
• Të gjitha llojet e perimeve që përdoren për sallatë si domate, sallatë
jeshile, kastravec.
• Të gjitha llojet e frutave të freskëta ose të ngrira si mollë, banane,
portokalle, dardhë, pjepër etj.
• Të gjitha llojet e frutave të thara si fiq, kajsi, stafidhe etj.
• Të gjitha llojet e lëngjeve pa sheqer, të frutave (lëng frutash 100% i
pastër).
28
2
Çfarë duhet të dimë që
para lindjes?
F ëmija mund të dëgjojë duke filluar nga java e 28-të e shtatzanisë (ose
muaji i 7-të). Pikërisht në këtë periudhë të jetës, korja e trurit është
zhvilluar në mënyrë të mjaftueshme për të njohur zërin e nënës së vet: ai
nuk është më pasiv, por bashkëvepron dhe e “ndjen” se çfarë ndodh përreth
(dëgjon zërat, tingujt, zhurmat, ndjen dhimbje dhe ka ndjenjën e ekuilibrit).
Atëherë flitini fëmijës, thirreni në emër (nëse se i keni vënë një emër): mos
t’ju duket e çuditshme, në këtë mënyrë e nxisni inteligjencën e bebit tuaj.
(Një kuriozitet: shija e ushqimit që nëna ha gjatë kësaj periudhe do të jetë

dhe shija e preferuar e fëmijës më vonë.)
Para së gjithash, duhet që gradualisht të grumbulloni sendet e dobishme

dhe të shmangni mbledhjen e sendeve të padobishme dhe të panevojshme.
Pastaj bëni gati vendin ku do të rrijë dhe jetojë fëmija. Së fundi, lexoni
dhe mësoni përmendësh faqet e librit që flasin për ushqyerjen me gji. Mos
u ndikoni nga ato që lexoni dhe shihni në çdo lloj reviste dhe reklame;
gjërat që vërtet ju nevojiten janë shumë pak.
ÇFARË DUHET TË një shoqe që ka lindur më parë)

BLEJMË, OSE TË BËJMË Karroca me të cilën do të filloni
GATI shëtitjet me bebin tuaj.
Tryeza e ndërrimit të fëmijës Xhepi i kangurit. Mund të për-

(mundet dhe ta merrni hua tek ndo- doret sapo ka lindur fëmija dhe
ÇFARË DUHET TË DIMË QË PARA LINDJES 29
A doni ta dini sa i gjatë do të bëhet?

Atëherë, bëni llogaritjet e mëposhtme:
Mblidhni gjatësinë e të 2 prindërve në cm dhe pastaj pjesëtojeni me 2:

(gjatësia e babait + gjatësia e nënës) : 2 = gjatësia mesatare e prindërve.
Gjatësisë mesatare të prindërve i shtohen ose i hiqen disa cm, në
varësi të seksit të fëmijës, femër apo mashkull.
Për shembull fëmija që do të lindë është mashkull, atëherë:

Gjatësia e përafërt e tij = gjatësia mesatare e prindërve + 6.5 cm.
Megjithatë, gjatësia e tij mund të lëkundet dhe djali në këtë rast mund
të jetë më i shkurtër ose më i gjatë nga ky parashikim:
Gjatësia maksimale e djalit = gjatësia e përafërt e tij + 5.5 cm
Gjatësia minimale e djalit = gjatësia e përafërt e tij – 5.5 cm
Nëse fëmija që do të lindë është femër, atëherë:

Gjatësia e përafërt e saj = gjatësia mesatare e prindërve – 6.5 cm,
kurse gjatësia maksimale apo minimale do të jetë:
Gjatësia maksimale e vajzës = gjatësia e përafërt e saj + 5.5 cm
Gjatësia minimale e vajzës = gjatësia e përafërt e saj – 5.5 cm
është i dobishëm. Jo vetëm është 11 cm (kaq është diametri i kokës

i rehatshëm dhe thjeshton lëviz- tek i porsalinduri), sepse përndry-
jet e të rriturit, por mbi të gjitha she rrezikohet që koka e fëmijës të
përforcon lidhjen fizike të fëmijës ngecë midis ndarjeve të anëve të
me prindin. Mund të përdoret qysh krevatit.
në shëtitjen e parë që bën bebi. E
vetmja gjë duhet mbajtur parasysh Ndenjësja (kolltuku) e fëmijës
është se duhet të zgjidhet në për- kur shëtitet me makinë: mund të
pjesëtim me peshën e fëmijës. Ka përdoret deri në moshën 4 vjeçare,
disa modele që mund të shërbejnë kur fëmija rri mbrapa në makinë
për mbajtjen e fëmijëve të lindur dhe deri në moshën 10 vjeçare, kur
parakohe. fëmija mbahet para. Më e sigurt
është të mbahet fëmija mbrapa. Kjo
Krevati i fëmijës duhet të jetë të karrike mund të shërbejë edhe për
paktën 110 cm, sepse do të shër- të shëtitur fëmijën ose për ta lënë
bejë derisa fëmija të vejë 4-5 vjeç. të flejë aty, përsa kohë ia lejojnë
Anët e krevatit duhet të respekto- përmasat. Ajo është e përshtatshme
jnë një distancë jo më të madhe se sepse zakonisht fëmija ndihet më i
qetë kur mbahet në pozicionin me rrijë gjithmonë ngjitur me trupin e

duar dhe këmbë të mbledhura (si nënës (edhe në banjë, nëna duhet
ka ndenjur në bark të nënës). Ky të shkojë së bashku me fëmijën e
është një pozicion në të cilin ai jo vet). Të mësuarit e fëmijës të flejë
vetëm qetësohet, por edhe në të vetë dhe në dhomën e vet, mund të
cilin harxhimi i energjive dhe i ok- fillojë vetëm pas muajit të gjashtë,
sigjenit është më i ulëti. kur fëmija ndihet i sigurt dhe ka
fituar besim tek bota që e rrethon.
Interfoni. Është një mjet i dobi-
shëm por jo i domosdoshëm, në Panolinat (pampersat - pelenat
fillim të jetës së bebit. Ai lejon me një përdorim) duhet të blihen
që të dëgjohen të qarat e fëmijës në njëfarë sasie për tì pasur gjith-
kur ai është në dhomë vetëm; pra monë gati.
lejon një kontroll me anë të zërit,
të fëmijës që rri në dhomën e vet. Rrobat. Është mirë që të merren
Por përveçse fëmija sigurohet, në trup (bluzë dhe tuta bashkë) dhe
këtë rast ai ndihmohet në zhvilli- që mbërthehen e zbërthehen kollaj
min psikologjik. Në fakt, si do të (fëmijës nuk i pëlqen veshja dhe
shohim edhe më tej, fëmija duhet zhveshja – atij i pëlqen më shumë
të kuptojë se nëqoftëse ai do, mund të rrijë lakuriq). Rrobat e fëmijës
të kushtëzojë mjedisin, domethë- është mirë të jenë prej pambuku
në kur qan merret vesh se çfarë dhe jo prej leshi. Ato nuk duhet të
kërkon. Ai nuk e di që kur qan dhe jenë tepër të trasha, sepse fëmijët
dera është e mbyllur, nëna e vet e vegjël nuk djersijnë dhe nuk e
nuk vjen se nuk e dëgjoi: kështu kontrollojnë dot vetvetiu tempera-
tek ai mund të krijohet bindja se turën trupore (nxehen kollaj nga
nuk arrin të kuptohet. Për këtë ar- veshja e trashë). Lidhur me ma-
sye sa herë që fëmija qan, i duhet dhësinë e rrobave, kini parasysh se
përgjigjur sipas nevojave dhe nuk pesha mesatare e një fëmije është
duhet të lihet që të qajë. rreth 3.3 kg, gjatësia mesatare në
lindje është rreth 50 cm dhe rrethi
Themi për interfonin që nuk është i kokës afërsisht 35 cm.
një mjet i domosdoshëm, sepse su-
pozohet dhe në fakt kështu duhet, Çfarë nuk duhet të blejmë?
që nëna dhe fëmija të mos ndahen
nga njeri-tjetri. Kur ka mundësi, Rrethorja. Nuk është e këshi -
pse duhet të lihet fëmija vetëm llueshme, sepse nëqoftëse fëmija
në dhomë? Fëmija i porsalindur e përdor, në vend që të mësojë të
e ndjen shumë mungesën e kon- ecë, mëson të drejtojë rrethoren,
taktit të ngushtë fizik dhe do të domethënë përkulet me bark për-
para dhe ecën me majat e gishtave. fëmijën tuaj. Gjithashtu do t’ju

Me kohë fëmija nuk e harron këtë nevojitet një veshje, për çastin kur
mënyrë lëvizjeje dhe kur rritet, va- do të dilni nga materniteti.
zhdon të ecë me majat e gishtave.
Sterilizuesin e biberonave dhe Çfarë të bëjmë gati në shtëpi?
kompletin për ushqyerjen artifi-
ciale. Së pari qëllimi juaj kryesor Këndi i ndërrimit të fëmijës. Për-
dhe i vetëm duhet të jetë ushqyerja gatitni një cep të shtëpisë për të
me gji. Sidoqoftë, nëse vërtet keni vendosur tryezën e ndërrimit të
arsye të forta për të ushqyer artifi- fëmijës. Nuk është e thënë që pa-
cialisht fëmijën dhe e keni biseduar tjetër ta bleni, sepse mund edhe
gjithçka me mjekun tuaj pediatër, ta sajoni. Sidoqoftë në treg ka të
përsëri nuk është e nevojshme që gatshme, të formave dhe përma-
të bleni sterilizuesin. Biberonat, save të ndryshme. Kini parasysh që
shishet, dhe çdo gjë që mund t`ju afër kësaj tavoline ose në sirtarët
duhet për ushqyerjen artificiale, që vetë tryeza e gatshme mund të
mund t’i sterilizoni në çfarëdo lloj ketë, ju duhet të mbani teshat që ju
kusie. nevojiten për ndërrimin e fëmijës,
mjetet e tualetit dhe të pastrimit të
Biberon i rremë. Nuk është i do- fëmijës. Nëse keni gjetur ose blerë
mosdoshëm. një peshore për peshimin e fëmi-
jës, gjejini një vend aty afër, sepse
Çfarë të marrim me vete në ma- fëmijën duhet ta peshoni të zhve-
ternitet? shur, prandaj ju vjen për mbarë ta
keni afër.
Duhet përgatitur një çantë me gjëra
që duhet për të veshur fëmijën që Vendi ku do tì jepni gji fëmijës.
sapo ka lindur: panolina, bluzat, Fëmijën mund ta vini në gji ku
çorapet, kapuçi prej pambuku, kë- të doni. Por për të krijuar një at-
puckat etj. Ka maternitete që nuk mosferë më të këndshme, zgjidhni
lejojnë veshjet personale, qoftë një kënd të shtëpisë që ju pëlqen
për nënën, qoftë dhe për fëmijën. më shumë. Është shumë e rëndë-
Gjithsesi, interesohuni qysh më sishme kur ushqeni me gji, që në
parë. Zakonisht në të gjitha ma- radhë të parë ju të rehatoheni (pra
ternitetet lejohen tashmë rrobat zgjidhni një kolltuk, ose poltronë
personale. Ndonjëherë mund të të rehatshme, për ta rregulluar në
merren në spital edhe çarçafë të pjesën e shtëpisë që e keni për-
vjetër, veçanërisht kur keni merak zgjedhur për të ushqyer fëmijën).
për pastërtinë. Normalisht do t`ju Ky vend duhet të jetë larg tele-
duhen 2-3 çarçafë për vete dhe fonit dhe televizorit, që të mos ju
të paktën 2 çarçafë të vegjël për shqetësojnë.
Si duhet të jetë dhoma e fëmijës?

Muret PO vendosni postera, fotografi të gëzueshme
dhe shumëngjyrëshe
JO letër muresh, sepse krijon lagështirë dhe
myk
Dyshemeja PO pllaka qeramike, mermeri, linoleumi dhe
dërrasë
JO moket dhe tapet (po të vendosen, duhet të
lahen shpesh)
Perdet PO më mirë pa to; po qe se nuk bëni dot pa to,
vendosni grila plastike, ose perde najloni
ose pambuku (duhet të lahen shpesh)
JO jo perde damasku, ose cope të trashë (du-
het të lahen shpesh)
Mobiljet PO çfarëdolloj materiali, por me sipërfaqe të
lëmuara dhe lart nga toka, në mënyrë që
dyshemeja të mund të lahet pa vështirësi
JO modelet që mbështeten në tokë, ose me kashtë
apo xunkth
Krevati PO 110 cm i gjatë, anësoret jo më shumë se 11 cm
JO i përkundshëm
Jastëku PO jo më shumë se 2 cm i lartë dhe me material
sintetik hipoalergjik (kundër alergjive)
JO i lartë, me lesh
Çarçafët dhe PO pambuku, ose lino
kuvertat JO me pendë (të patës)
Batanijet PO me material sintetik
JO me lesh
Dysheku PO Të gomuara
JO me lesh, apo pendë
PËRGATITJA PËR LINDJE
L indja përbën kulmin e periu-

dhës së shtatzanisë, është ku-
rorëzimi i gjithë kujdesit të treguar
momenti kur ju do të shihni fëmi-
jën tuaj, të cilën e keni pritur me
padurim. Ky moment nuk matet
për nëntë muaj me radhë dhe është me sekonda, por me orë, nga 6 deri
në 12 orë. Nëse ju jeni të përgati- Plasja e ujrave

tura, këto orë nuk do t’i përjetoni Fëmija juaj rrethohet nga një cipë
me shumë ankth. Si ta kuptoni se brenda mitrës, e cila përmban ujë,
akti i lindjes po afron? i domosdoshëm për rritjen nor-
Përvoja e çdo gruaje është e ndry- male të bebit. Në momentin që af-
shme, por ato që presin të bëhen rohet aktiviteti i lindjes, ky xhep
nëna për herë të parë janë të ujrash çahet dhe gruaja ka rrjedhje
shqetësuara nëse do të dinë t’i njo- uji nga organet seksuale, pa ndjerë
hin shenjat e para të aktivitetit të kurrfarë dhimbje, madje mund të
lindjes në kohën e duhur. jetë në gjumë. Ky nuk është mo-
ment për t’u alarmuar, por sido-
Shenjat që tregojnë se lindja është qoftë duhet të vihet në dijeni
pranë mjeku (kjo shprehje ka vend kur
Gratë shtatzëna shpesh herë trem- bëhet fjalë për fundin e shtatza-
ben kur dallojnë një si “tapë” të nisë). Një grua mund të qëndrojë
trashë, të perzier edhe me copëza edhe 24 orë, me ujra të plasura, pa
gjaku t’u dalë nga vagina, pa bërë pasur kontraksione, dhe pa ndonjë
ndonjë sforcim dhe mund të jetë rrezik, nëse përdor peceta sterile.
ditën ose natën. Kjo nuk ka përse I vetmi rrezik është mundësia e
t’ju trembë, por tregon se për 24 infeksionit nga poshtë-lart, gjë që
ose 48 orë do fillojë aktiviteti i mund të ndodhë në rastet kur mun-
vërtetë i lindjes dhe quhet “tapa gon higjena vetjake. Pra mund
mukoide”. Përveç kësaj tape, gratë të pritet deri në 24 orë, pa pasur
shtatzëna, në ditët e fundit para nevojë të shtroheni ne spital, por
lindjes kanë një ndjenjë rëndimi gjithmonë kur ka mundësi të kon-
në fund të barkut, ndiejnë shpesh taktoni me një personel shendetë-
nevojën të shkojnë në tualet, uri- sor. Nëse kalojnë këto 24 orë dhe
nojnë shpesh dhe në sasi të pakët, nuk fillojne kontraksionet, duhet të
dhe ndodh të bëjnë gjumë të çrre- drejtoheni menjëherë në spital dhe
gullt. Është shumë e rëndësishme të kërkoni ndihmë të kualifikuar.
që nëna në këtë fazë të numërojë
lëvizjet e bebit të saj gjatë kohës që Kontraksionet
ajo është zgjuar. Nëse këto lëvizje Do t’i quajmë kontraksione dhe
numërohen më pak se 12 për ko- jo dhimbje, për t`ju dhënë idenë e
hën që u përmend më sipër, kjo mirë që këto nuk përjetohen vetëm
përbën shenjë alarmi dhe ju duhet me dhimbje. Kontraksionet mund
t’i drejtoheni menjëherë mjekut të fillojnë si një forcim i barkut,
apo mamisë që keni më pranë. i shoqëruar me ndjenjë rëndimi në
fund të tij, apo edhe me shtrën- jeni përgatitur për lindjen, ndjenja
gime të mesit. Ato perceptohen se trupi juaj është përfshirë në një
mjaft të durueshme nga gruaja dhe proces që ju nuk e kontrolloni dot
kanë karakteristikë që mbarojnë vetë, mund t`ju bëjë të ndjeni frikë
për disa sekonda dhe ripërsëriten dhe pasiguri. Ky është momenti
çdo 20 apo 30 minuta. Ju mund ta kur prania e partnerit ju ndihmon
matni vetë kohëzgjatjen e tyre dhe mjaft dhe ju bën të ndiheni më
sa është intervali ndërmjet tyre. mirë. Edhe frymëmarrja e bërë në
Në këto momente partneri apo një mënyrën si u përshkrua me sipër,
njeri i afërt i familjes mund t‘ju ju ndihmon në kalimin më lehtë
japë një ndihmë të mrekullueshme të kontraksionit dhe sidomos nëse
duke ju fërkuar mesin, nëse kjo gjë edhe partneri bën të njëjtën frymë-
ju lehtëson. Mënyra e frymëmarr- marrje me ju.
jes gjithashtu mund t‘ju ndihmojë
mjaft. Në fillim të kontraksionit Pozicioni që mund të mbani
filloni të merrni frymë thellë, rra- Jeni të lira të zgjidhni pozicionin
llë, duke marrë frymë me gojë dhe në të cilin e ndjeni veten më ko-
duke e nxjerrë po me gojë, ose të mode dhe ndjeni më pak dhimbje.
njëjtën gjë mund ta bëni me hundë, Në fillim të kontraksioneve mund
ka të njëjtin efekt. Kjo lloj frymë- të qëndroni ulur “në bisht”, ulur
marrjeje ndihmon në kalimin më në karrike, në këmbë, apo shtrirë
të lehtë të kontraksionit, sepse e anash. Mundeni edhe të vendosni
kalon dominancën e trurit në tjetër gjunjët në krevat dhe kokën në një
qendër, dhe në të njëjtën kohë i jep pirg jastëqesh. Mund të qëndroni
më shumë oksigjen bebit, i cili në të mbështetur te partneri dhe ai
momentin e kontraksionit ka më t`ju fërkojë mesin apo shpatu -
shumë nevojë për të se në çdo mo- llat. Pra çdo pozicion që ju bën të
ment tjeter. ndiheni mirë, është i favorshëm.
Në fazën kur kontraksionet bëhen
Me kalimin e kohës kontraksio- më të afërta (deri çdo një minutë),
net afrohen me njëra tjetrën, zgja- nëse ndjeni nevojën për të urinuar
sin më shumë deri në 60 sekonda është mirë të shkoni në tualet, se
(maksimumi), muskujt e barkut boshatisja e fshikëzës së urinës
forcohen më shumë, dhe percepto- ndihmon daljen e bebit (ose nuk e
hen më të dhimbshme nga gruaja. pengon atë). Ndërkohë nëse lëvizni
Këto kontraksione bëjnë të mun- në këmbë gjatë intervalit, kjo bën
dur hapjen e qafës së mitrës, gjë që mirë për të shtyrë poshtë kokën e
ndodh shumë gradualisht (norma bebit. Gjatë kësaj faze gratë mund
është 1cm hapje në orë) dhe janë të jenë më të shqetësuara, të kenë
të pavullnetshme. Sado mirë të ndjenjën e të vjellit dhe humor të
Qëndrimi në këmbë këshillohet në

procesin e fillimit të dhimbjeve të
lindjes.
Përpiquni të uleni pothuaj

tërësisht në pozicion vertikal,
duke u mbështetur me kurriz
në krahët e ndihmësit tuaj.
Flisni me mjekun paraprakisht mbi mundësinë e qëndrimit të paktën pjesërisht në pozicionin

vertikal gjatë lindjes: në këmbë, ecur, ose ulur (në një karrige lëkundëse ose në krahët e burrit
tuaj) Studimet tregojnë se pozicionet vertikale mund të zvogëlojnë periudhën e dhimbjeve
të lindjes nëpërmjet zgjerimit dhe zbritjes së fëmijës - megjthëse kjo varion nga njëra grua
në tjetrën. Pozicioni i shtrirë me kurrizin poshtë jo vetëm ngadalëson procesin e dhimbjeve
të lindjes, por mund të ushtrojë shtypje në enët kryesore të gjakut, duke krijuar mundësi
për ndonjë rrjedhje gjaku në fetus. Në qoftë se ndiheni mirë në pozicionin shtrirë, kthehuni
majtas e djathtas, duke bërë anime të legenit herë pas here.
Figura 1. Pozicioni që mund të mbani gjatë paralindjes.

keq. E përsëris që prania e partne- t´ju duket më e lehtë.

rit e lehtëson gjendjen dhe duhet
të dini që kjo fazë zgjat 30 minuta a. qafa e mitrës është holluar, por
ose pak më shumë. Nëse në këtë ende nuk është hapur.
moment ndjeni nevojën për të b. qafa e mitrës është hapur plotë-
shtyrë poshtë, mos e bëni pa marrë sisht dhe koka e bebit ka filluar
mendimin e mjekut. Është ai që do të shtyjë në kanalin e lindjes
të vendosë kur është momenti që (vaginën).
duhet shtyrë. Po u bë më parë se c. Duket maja e kokës.
duhet, aktiviteti i lindjes mund të d. Koka, pjesa më e gjerë e bebit, ka
zgjasë më shumë. dalë jashtë. Pjesa tjetër e lindjes
do të vazhdojë qetësisht.
FAZA E DYTË E LINDJES Momenti i shumëpritur tani është

shumë pranë dhe ju shpejt do të
keni mundësinë të shihni fëmijën
K jo fazë fillon kur hapja e qa-
fës të mitrës ka arritur 10 cm,
ose ajo që quhet hapje e plotë.
tuaj dhe ta mbani në gji. Në këtë
moment provoni një ndjenjë çliri-
mi fizik dhe psikologjik të veçantë,
Gruaja këtë fazë e ka më të lehtë ku gëzimi përzihet edhe me lotët.
edhe pse kontraksionet janë çdo
1 minutë dhe zgjasin 60 sekonda, Por lindja nuk quhet e përfunduar
sepse ajo ka një ndjenjë të fortë të derisa nuk ka dalë ende placenta,
të shtyrit poshtë, gjë e cila shumë e cila del disa minuta (deri në 30)
gra i lehtëson. E gjithë periudha mbas lindjes. Gjatë kësaj kohe
është 30 minuta deri në një orë ju humbisni një sasi gjaku, e cila
(tek gratë të cilat lindin për herë vlerësohet nga personeli mjekë-
të parë). Nga ana tjetër kjo është sor deri kur do të quhet normale.
një fazë kur gruaja e ndjen veten të Për të realizuar daljen e placentës
nevojshme sepse duhet edhe ndi- do t´ju duhet të shtyni përsëri, këtë
hma e saj e vullnetshme gjatë çdo herë pa dhimbje, vetëm për të ndi-
kontraksioni për të shtyrë poshtë, hmuar daljen e saj. Më pas, mbasi
duke përdorur muskulaturën e bar- mjeku sigurohet që placenta ka dalë
kut. Pozicioni që mund të merrni e plotë, lindja mund të konsidero-
është ai që ju krijon mundësinë het e kryer dhe ju mund t’i gëzo-
të shtyni më mirë, i cili mund të heni tërësisht fëmjës suaj, duke e
jetë në kurriz, anash apo ndenjur. vënë menjëherë në gji, në mënyrë
Po të gjeni pozicionin e duhur dhe që ai të ndiejë afërsinë e nënës deri
me ndihmën e partnerit, çdo gjë do në lëkurë.
1.Qafa e mitrës është holluar deri diku por nuk ka filluar të hapet. 2. Qafa e mitrës është
hapur plotësisht dhe koka e fëmijës ka filluar të shtypë kanalin e lindjes (vaginën). 3. Për të
lejuar diametrin më të ngushtë të kokës së fëmijës të kalojë përmes legenit të nënës, bebi
zakonisht kthehet dhe ndërron pozicion gjatë dhimbjeve të lindjes. 4. Koka, pjesa më e gjerë
e bebit ka dalë jashtë. Pjesa tjetër e trupit del shpejt dhe pa shumë dhimbje.
Figura 2. Fazat e lindjes.

DEPRESIONI PAS Cilat janë shenjat e depresionit

LINDJES pas lindjes?
Shenjat janë të ndryshme, por
SI TA PËRBALLOJMË? pagjumësia, humbja e oreksit,
ndjenjat e ankthit, ataket e pani-
D epresioni pas lindjes prek
rreth 10% të grave për pothu-
ajse një jave pas lindjes. Meqenëse
kut (gjendje ankthi shumë e fuqi-
shme) dhe aktiviteti i tepërt ose i
pakët janë shumë të zakonshme.
është një çrregullim i zakonshëm,
Nëna mund të ndihet e shqetësuar
vetëm gjysma e grave ndiejnë
apo fajtore dhe mund të shprehë
nevojën e ndihmës mjekësore.
shqetësime të pazakonta për veten
Çrregullimi shoqërohet me gjen-
dhe për fëmijën. Përfundimisht,
dje jo të mira humori dhe shpesh
nëna mund të jetë e çorganizuar
shoqërohet me lëvizje të tij (hu-
dhe ajo nuk mund të kujdeset për
morit). Këto ndryshime të shpesh-
veten dhe për fëmijën.
ta dhe të zgjatura të humorit nuk
duhet të ngatërrohen me eksperi-
Cilat janë mënyrat e mundshme
encën e mrekullueshme të nxjerr-
të trajtimit për depresionin pas
jes në jetë të një foshnjeje.
lindjes?
Shenjat e lehta mund të mund të
Çfarë e shkakton depresionin
zhduken brenda një periudhe një
pas lindjes?
javore, përmes një trajtimi mjekë-
Shkaqet e depresionit pas lindjes
sor. Për shqetësime më të zgjatura
nuk janë fort të qarta, por duket
kërkohet këshillim psikologjik,
se gratë janë më të ndjeshme
psikoterapi dhe mjekim. Mjekimi
psikologjikisht ndaj problemeve
zakonisht jepet me tableta kundër
për gjatë javës dhe muajit të parë
depresionit, që nuk krijojnë varësi
pas lindjes. Më fort këtë goditje
për një periu-dhë prej një jave deri
psikologjike e përjetojnë më tepër
në një muaj. Një numër shumë i
gratë të cilat kanë një shtatzani të
vogël nënash kanë nevojë për një
paplanifikuar, ato me mbështetje
trajtim më intensiv në spital.
të ulët sociale, apo që vijnë nga
familje me një prind etj. Edhe
Mbështetje praktike:
vetë këta faktorë mund të shkak-
• Nëse ndjeni që nuk mund ta
tojnë depresion, ndërsa shtatza-
përballoni “problemin”, mos u
nia dhe lindja veprojnë si faktorë
druani t’i tregoni familjes dhe
stresues shtesë. Gratë të cilat
miqve, mjekut tuaj apo infer-
kanë pasur probleme të mëparshme
mieres që keni nevojë për ndi-
psikologjike, janë më të rrezikuara.
hmë.
• Të merrni një kujdestare apo raste (sipas disa studimeve). Duke

një të afërm për pak orë në ditë, qenë e informuar dhe kur e di se
që të mund t’ju ndihmojë. çfarë mund të ndihmojë për një
• Përpiquni të mos shqetësoheni trajtim të mirë, është më e thjeshtë
për punët e shtëpisë dhe të mos të identifikosh dhe ta zgjidhësh
shpenzoni shumë kohë për to. problemin.
• Kërkojini bashkëshortit/part-
nerit tuaj, familjes apo miqve Shtatzania, lindja e fëmijës dhe
që t’ju japin ndihmë. Shëndeti paslindja përbëjnë një periudhë
dhe mirëqenia juaj janë shume ndryshimesh të mëdha psikologjike
të rëndësishme. dhe fizike te gratë. Gjatë gjithë
• Duhet të përpiqeni të hani në kësaj kohe ato e kanë të nevojshme
mënyrë të balancuar, pak dhe të bëjnë kujdes për veten por edhe
shpesh, të pini shumë lëngje, të mbështeten nga të tjerët për të
sidomos nëse keni probleme përballuar ndryshimet fizike, si
me frymëmarrjen. dhe ato emocionale që shkaktohen
nga shtatzania, lindja dhe paslind-
Nëse është përjetuar depresion ja, të cilat përbëjnë një ngjarje të
pas lindjes së parë, a mund të rëndësishme të jetës së tyre.
ndodhë që të përsëritet?
Suksesi i mbështetjes së të tjerëve
Nëse keni kaluar një depresion pas gjatë gjithë këtyre fazave varet
lindjes së parë, mundësia për ta nga kujdesi fizik dhe emocional i
përjetuar atë përsëri është 1 në 5 vazhdueshëm i gruas për veten.
40
3
Lindja
BEBI LINDI - PO TANI? mbulohet me një pelenë tjetër të

ngrohtë dhe vendoset mbi bark të
nënës.
S apo fëmija lind, ai duhet të fshi-
het me një pelenë të ngrohtë,
derisa të pihen krejtësisht ujrat Sipas rastit, mundet që fëmija të
dhe gjaku. Ndërkaq është prerë vendoset mbi një tavolinë ngro-
kordoni i kërthizës, pastaj fëmija hëse të posaçme dhe pasi janë kry-
Çdo pozicion është i rehatshëm
Figura 3. Sigurohuni që të mos bllokoni hundën e vockël të bebit tuaj.

LINDJA 41
Bebi dhe gjiri - një dyshe perfekte për ushqyerje

Gjendra e qumështit
Areola
Gjuha
Sigurohuni që gjatë ushqyerjes bebi të ketë në gojë të gjithë aureolën (pjesa rrotull thithit)
dhe jo vetëm thithin e gjirit. Vetëm në këtë mënyrë qumështi mund të thithet mirë dhe pa
dhimbje.
Figura 4. Bebi ndihet shumë mirë në gjirin e nënës.
er veprimet e mësipërme, i jepet kërkojini personelit që t`jua sje-

nënës. llë fëmijën pranë, sapo ka lindur.
Kjo është një mënyrë për ta filluar
Ndonjëherë mundet që të pastro- jetën ashtu si duhet!
hen me anë të thithjes lëngjet e go-
jës dhe të hundës të fëmijës. Fëmija duhet të mbrohet nga të
ftohtit. Që nga momenti që ka lin-
Fëmija kërkon menjëherë nënën. dur dhe në vazhdim, fëmija duhet
Pak minuta pas lindjes, fëmija fi- të mbrohet nga të ftohtit. Në fakt,
llon të hapë gojën, sikur kërkon duke qenë ende i paformuar, i por-
diçka dhe hap sytë. Njëkohësisht salinduri mund të humbasë shpejt
fillon të drejtohet për nga nëna temperaturën trupore. Tempera-
dhe vepron kështu sepse instikti- tura e ulët trupore, në se nuk traj-
visht kërkon nënën e vet. Kjo do të tohet, bëhet shkak jo vetëm për
thotë që fëmija ndihet më mirë kur sëmundjeje, por edhe për dëmti-
është afër nënës. Për këtë arsye, min e fëmijës. Për këtë arsye është
thelbësore ruajtja e një tempera- duhet të ruhet një temperaturë

ture normale trupore. Temperatura e mjedisit rreth 24° C, kurse në
trupore mund të ruhet: shtëpi është e mjaftueshme një
(1) duke e mbajtur ngrohtë fëmijën temperaturë rreth 20° C.
(kontakt të drejtëpërdrejtë lëkurë
me lëkurë të nënës me fëmijën, Fëmija me nënën nuk duhet të
temperaturë të përshtatshme të ndahet. Kur nuk ka ndonjë arsye
mjedisit, veshje të ngrohta, inku- të fortë, gjithmonë kërkoni ta keni
bator, ngrohës etj.). fëmijën pranë. Ja se cilat janë për-
(2) duke e ushqyer, domethënë parësitë kryesore të këtij veprimi:
duke e vënë sa më herët që të jetë • Nëna shijon (sheh dhe prek)
e mundur në gji, frutet e mundit të saj.
(3) duke shmangur rrymat e ajrit • Krijohet menjëherë një lidhje
(hapjet dhe mbylljet e shpeshta të midis nënës dhe fëmijës.
dyerve dhe dritareve). • Nëna ngroh me trupin e vet
edhe atë të fëmijës.
Kujdesuni që bebi të mos të fusë • Duke e vendosur në gji, nxit
në gojë vetëm thithin, por dhe një prodhimin e qumështit të vet.
pjesë të të zezës së gjirit (aureolës). • Fëmija ndihet mirë sepse dë-
gjon një zë që e njeh (fëmija
Kërthiza. Një nga veprimet që dëgjon zërin e nënës qysh nga
bëhen në sallë të lindjes, është prer- java e 28-të e shtatzanisë), pa-
ja e kordonit dhe kujdesi për të. çka se pak më ndryshe.
Kërthiza pritet rreth 3 cm larg nga
lëkura dhe pastrohet me alkol 70°. Në orët e para pas lindjes, megji-
Kërthiza duhet të mbahet e thatë. thëse fëmija duket pak si i përgju-
mur, në fakt është mjaft i vëmend-
Pikat në sy. Pasi ka kaluar rreth shëm ndaj asaj që ndodh përreth
1 orë nga lindja, fëmijës i hidhen tij. Ky raport me mjedisin është
në sy pika të eritromicinës (kolir shumë i rëndësishëm, sepse krijon
1-2%), ose të tretësirës ujore të be- dhe bazat e para të marrëdhënieve
tadinës (2.5%). Mund të përdoret në vijim me nënën dhe babain e
edhe pomada e teranit ose koliri vet. Fëmija i porsalindur i kush-
i nitratit të argjentit. Pikat në sy ton shumë më tepër vëmendje fy-
janë një veprim që duhet të kryhet tyrës njerëzore, ajo e tërheq më
domosdoshmërisht pas lindjes së shumë. Mos mendoni se fëmija i
një fëmije, për të parandaluar in- vogël nuk sheh, nuk dëgjon, ose
feksionin e syve. nuk ndjen. Ai është në gjendje të
shijojë dhe të ndiejë dhimbje, aq
Temperatura e përshtatshme e sa pakujdesia jonë në këtë drejtim
mjedisit. Menjëherë pas lindjes, mund të ndikojë jo mirë në rritjen
LINDJA 43
e tij dhe mënyrën sesi do ta për- dhe pas disa javësh kjo erë do t’i
ballojë stresin në të ardhmen. Por ndjellë një gjendje qetësie dhe
mos u fusni në siklet nga kjo: nuk sigurie. Babai gjithashtu duhet t’i
është nevoja të sforcoheni apo të flasë fëmijës, në mënyrë që ai të
bëni ndonjë gjë të veçantë: shumë njohë dhe të dallojë zërin e tij. Në
thjesht merreni fëmijën në krahë, fakt, kur ai i ka folur fëmijës që
përkëdheleni dhe mos lejoni të në bark të nënës, fëmija është në
tjerët të kujdesen për të, kur keni gjendje t’ia njohë zërin menjëherë
mundësi. Edhe kur nuk mun- pas lindjes. Babai duhet të përfshi-
deni, asnjëherë larg syve tuaj (jo het edhe në kujdesin e përditshëm
për dyshim, por sepse me siguri, të fëmijës; ai duhet ta mbajë atë
fëmija juaj, ndihet më mirë vetëm në krahë, ta ndërrojë dhe të ma-
pranë jush). rrë pjesë në bërjen e banjës. Nëse
fëmija ushqehet me gji, ai mund ta
A ka nevojë i porsalinduri për të ushqejë me qumësht gjiri të shtry-
atin? Kur një fëmijë lind, vëmend- dhur, të futur në një shishe të pas-
ja e të gjithëve është e përqëndruar truar me kujdes.
tek ai dhe nëna. Zakonisht babai
ndihet i lënë pas dore ose i përjash- Vlerësimi me pikë sipas Apgar-it.
tuar. Aq sa është e rëndësishme li- Apgar-i, është një tregues, në bazë
dhja nënë-fëmijë, po aq është edhe të disa “pikëve” që i jepen fëmijës
lidhja me babain. Shumë shpejt tuaj në lindje. Kjo u përcaktohet të
pas lindjes edhe babai duhet të gjithë fëmijëve në minutën e parë
sigurojë kontaktin fizik me fëmi- dhe të pestë pas lindjes. Pikëso-
jën, domethënë kontaktin lëkurë hen disa shenja të rëndësishme si
me lëkurë. Në këtë mënyrë fëmija frymëmarrjet, rrahjet e zemrës etj.
do të njohë erën e trupit të të atit (shih tabelën).
Pikët që merr fëmija janë nga 0 kokës mund të bëhet me një metër
deri në 10; pak a shumë si puna e të thjeshtë rrobaqepësi. Përmasat
notave të shkollës. Sa më e lartë normale të rrethit të kokës lëkun-
nota, aq më e mirë është gjendja e den midis 32 – 38 cm për fëmijën e
fëmijës në lindje. lindur në kohë të vet, por kjo varet
nga pesha trupore dhe përmasat e
tjera trupore, si rrethi i barkut etj.
PAMJA E
TË PORSALINDURIT Fontanela. Në majë të kokës
fëmija ka një të zonë të pambuluar
nga kockat e kafkës, që quhet fon-
T huhet se të porsalindurit janë
të gjithë njëlloj. Kjo nuk është
e vërtetë. Kjo bindje krijohet për
tanela e përparshme. Fontanela e
përparshme ka formën e një rombi
dhe është me një madhësi rreth 2x2
faktin sepse ata kanë disa tipare të
cm. Në pjesën e pasme të kokës
përbashkëta dhe krejt të ndryshme
mund të gjendet edhe fontanela e
nga një fëmijë më i madh.
pasme, por madhësia e saj zako-
nisht është tepër e vogël.
Pesha mesatare e fëmijëve është
rreth 3300 g, por meshkujt peshoj-
Cefalhematoma. Disa orë pas
në diçka më shumë se femrat. Nor-
lindjes, në disa raste, në pjesën
malisht, një fëmijë që lind në kohë paraqitëse të kokës formohet një
të vet dhe mbi 2500 g dhe afërsisht gungë (fryrje), ndonjëherë me për-
nën 4000 g, konsiderohet i lindur masa të konsiderueshme, shkaktu-
me një peshë normale. ar nga dalja e gjakut jashtë enëve,
që mund të jenë çarë gjatë procesit
Gjatësia mesatare e një fëmije të lindjes. Gjaku i derdhur në këtë
të lindur në kohë të vet, është me- rast, nuk derdhet jashtë, siç ndodh
satarisht rreth 50 cm. Kjo gjatësi rëndom kur për shembull presim
lëkundet nga 46 – 55 cm, qoftë për gishtin, por grumbullohet midis
femrat dhe qoftë për meshkujt. kockës së kafkës dhe indeve që
veshin kafkën. Duke qenë se gjaku
Koka është e madhe. Nëse e vë- derdhet gradualisht, për disa orë,
shtrojmë me vëmendje të porsalin- edhe masa fillon e bëhet e duk-
durin, bie në sy që koka duket më shme pas disa orësh. Më pas gjaku
e madhe në raport me trupin. Në pushon së rrjedhuri, por masa për-
lindje, gjatësia e kokës është sa ¼ thithet shumë më ngadalë. Për tù
e trupit, kurse tek i rrituri ajo është përthithur duhet të kalojnë nga
sa 1/8. disa ditë, në disa javë. Kjo gjë
ndodh vetvetiu, prandaj dhe nuk
Rrethi i kokës. Matja e rrethit të ka arsye të frikësohemi dhe të
LINDJA 45
alarmohemi, edhe pse përmasat e gjinjtë e të porsalindurit të jenë

cefalhematomës janë ndonjëherë të fryra. Kjo dukuri është më e
të konsiderueshme. Nuk këshillo- shpeshtë tek femrat, por ndodh
het kurrsesi që të ndërhyhet për edhe tek meshkujt. Qëllon që nga
ta zbrazur cefalhematomën, sepse gjinjtë edhe të rrjedhë një lëng që
kështu rrezikohet jeta e bebit nga të kujton qumështin. Sidoqoftë,
infeksionet dhe ndërlikime të tjera, gjinjtë nuk duhet të shtrydhen dhe
ndonjëherë vdekjeprurëse. as të ndërhyhet, sepse mund të
Faqet përmbajnë shumë ind dhja- infektohen. Janë të panevojshme
mor që i jep rrumbullakësi fytyrës dhe kompresat e ndryshme, aq më
së të porsalindurit. tepër ato me alkol, sepse mund “ta
dehin” bebin.
Goja
• Gjuha: mbush pothuaj të gjithë Barku del mbi gjoksin dhe është
gojën dhe duket më e madhe; i madh.
mos u shqetësoni, sepse është
normale të jetë kështu. Organet seksuale (vagina) tek
• Frenulumi i gjuhës: kjo është femra janë zakonisht mishtore dhe
një ”lidhëse” që lidh gjuhën mund të paraqesin një lloj lëngu të
me qiellzën. Shpesh herë duket bardhë, ndonjëherë të ngjyrosur në
më e shkurtër. Shumë mjekë rozë, që të kujtojnë menstruacionet
këshillojnë prerjen e kësaj “li- (quhen menstruacionet e rreme).
dhëseje”. Nuk duhet prerë, Janë një dukuri krejt normale dhe
sepse mund të shkaktojë prob- ashtu si dhe fryrja e gjinjve shkak-
leme me të folurin. tohet prej kalimit të hormoneve të
• Pështyma: ende nuk prodhohet. nënës edhe tek fëmija.
Fytyra është e rrumbullakët dhe Tek meshkujt, lafsha është e ma-

nofulla e poshtme është e vogël. dhe dhe nuk lejon që gjatë tërheqjes
të duket koka e organit seksual të
Qafa është e shkurtër, si në raport mashkullit. Mund të vërehen erek-
me kokën, ashtu edhe me trungun. sione (forcim i penisit) herë pas
here dhe kjo është diçka normale.
Gjoksi është më i rrumbullakët se • Madhësia e penisit (organit
tek të rriturit. Perimetri i gjoksit seksual mashkullor) në lindje
lëviz midis 31 -35 cm. Meqenëse është rreth 2 – 4 cm.
nga fundi i shtatzanisë, në gjakun • Testikujt (kokrrat) duhet të
e frutit mbërrijnë të njëjtat hor- kenë zbritur dhe duken në qe-
mone, përgjegjëse për prodhimin sen skrotale. Në ndonjë rast ato
e qumështit tek nëna, ndodh që nuk duken. Për këtë rast është
mirë të komunikoni me mjekun të shfaqen disa puçrra të vogla

tuaj. të kuqe, që e skuqin të gjithë
lëkurën. Kjo është eritema tok-
Duhet thënë se madhësia e penisit sike. Nuk ka ndonjë rëndësi
ose e testikujve në lindje, nuk ka dhe është diçka normale. Nuk
lidhje me të ardhmen si mashkull ka pse të frikësohemi, sepse
të fëmijës. nuk është vërtet një infeksion i
lëkurës.
Krahët dhe këmbët fëmija i mban • Një rrjepje e lehtë e lëkurës
të mbledhura. Pozicioni që mban është normale tek i porsalinduri
fëmija, të kujton atë që mban në në ditët e para të jetës.
bark të nënës, ose atë që të rriturit • Ndryshimet e ngjyrës ndodhin
mbajnë kur kanë dhimbje. shpesh tek i porsalinduri. Lëku-
ra normalisht është rozë, por
Lëkura mundet edhe të duket e zbehtë.
• Verniksi është një lëndë e bar- Në duart dhe këmbët jo rrallë
dhë që vesh fëmijën kur lind. ngjyra është si vjollcë.
Në bark të nënës fëmija rri në • Njolla me ngjyrë blu të zbehtë,
një mjedis ujor (noton në lën- ose gri. Quhen edhe “njollat
gun amnial). Qëndrimi për një mongoloide”, pasi gjenden
kohë të gjatë në një mjedis shumë më shpesh në racën azi-
ujor shoqërohet me rrudhjen atike. (Nuk kanë të bëjnë fare
dhe rrjepjen e fëmijës. Pikë- me Sindromën Down.) Mund të
risht verniksi, shërben si mbu- jenë pak a shumë të shtrira dhe
rojë dhe nuk lejon që fëmija të të mëdha. Normalisht i gjejmë
rrudhet dhe të ripet gjatë kohës në kërbishte dhe në të pasmet
që është në bark të nënës. Pas e bebit. Në shumicën e rasteve
lindjes, nuk këshillohet që të ato zhduken vetvetiu, deri në
largohet verniksi, të paktën për moshën 2 vjeçare.
24 orët e para pas lindjes, sepse • Shpesh në lëkurën e të por-
ai mbron ndaj mikrobeve dhe salindurit shfaqen disa pika të
shërben si mbrojtës i lëkurës bardha sa një majë gjilpëre, që
dhe organizmit të bebit ndaj duken si perla të vogla. Zhdu-
infeksioneve. Verniksi duhet ken vetvetiu.
të pastrohet vetëm kur lëngu • Në hundë, në ballë, në faqe dhe
amnial ka qenë i ndotur me me- në buzën e sipërme shfaqen
konium (jashtëqitjet e fëmijës), disa pika me ngjyrë të bar-
ose me shumë gjak. dhë-të verdhë, që ikin e vijnë.
• Rreth ditës së dytë të jetës, në Këto quhen ndryshe dhe “njo-
lëkurën e të porsalindurit mund llat e qumështit”. Nuk ka pse
LINDJA 47
të shqetësohemi. Janë vetëm normal i fëmijës. Arsyet e saj janë

gjendra dhjamore më të fryra. krejt të ndryshme nga ato të të rri-
Zhduken vetvetiu brenda disa turit. Tek fëmija më i madh dhe
javëve. tek i rrituri, shfaqja e verdhëzës
• Njolla me ngjyrë të kuqe, rozë do të thotë sëmundje, kurse tek i
apo portokalli: janë disa njolla porsalinduri nuk është gjithmonë
që shfaqen në fytyrë (ballë, qe- kështu. Tek i porsalinduri, organet
palla), ose në qafë. Për shkak ende nuk kanë arritur pjekurinë
të ngjyrës quhen edhe “njollat e tyre të plotë, prandaj dhe nuk
e salmonit”, pasi ngjajnë me funksionojnë me maksimumin e
lëkurën e peshkut me të njëjtin tyre. Në lindje, për shkak të disa
emër. Nuk përbëjnë problem, cilësive të rruazave të kuqe, ato
sepse me kohë zhduken. Sido- shkatërrohen me shumicë. Nga
qoftë, këshillohuni me mjekun shkatërrimi i tyre, prodhohet një
tuaj. lëndë që quhet bilirubinë. Bilirubi-
na e prodhuar në këtë mënyrë nuk
Të dalat jashtë: arrin të përpunohet tërësisht nga
• Mekoniumi. Të dalat jashtë për mëlçia e bebit. Grumbullimi i bili-
herë të parë të fëmijës, quhen rubinës shoqërohet me shfaqjen e
me emrin mekonium: janë me verdhëzës tek i porsalinduri.
ngjyrë jeshile të errët, viskoze, • Ikteri fiziologjik shfaqet nga
pa erë. Normalisht zorra e fëmi- dita e 2 – 3-të e jetës dhe as-
jës duhet të zbrazet në 24 orët e njëherë para orës së 36-të të
para pas lindjes. jetës; për-ndryshe shkaku është
• Feçet kalimtare. Me fillimin e një sëmundje.
ushqyerjes, ngjyra jeshile e err- • Verdhëza fiziologjike zhduket
ët e të dalave jashtë fillon të nga dita e 3 – 8-të e jetës, ndry-
bëhet jeshile e çelët. Këto janë she shkaku është një sëmundje.
të dalat jashtë të periudhës ka- • Bilirubina që gjejmë me shu-
limtare. Fillojnë që nga dita e micë në këtë rast, është ajo in-
3-të e jetës dhe ndonjëherë deri direkte.
në ditën e 7-të. Më tej, të dalat Nëse bilirubina kalon disa kufij të
jashtë ndryshojnë dhe do të caktuar, ajo mund të bëhet e dëm-
shoqërojnë fëmijën përsa kohë shme për organizmin. Ikteri trajto-
ushqehet me qumësht. het me sukses me anë të një mje-
kimi që quhet fototerapi (është një
Verdhëza ndodh shumë shpesh llambë speciale që lëshon një dritë
tek i porsalinduri (në 50% të të vjollcë dhe që e kthen bilirubinën
porsalindurve). Përndryshe quhet në një produkt të padëmshëm). Në
edhe ikteri fiziologjik, domethënë rast se fototerapia është e pasuk-
sesshme, atëherë mund të kryhet jë që ka verdhëz si përgjumësi,

një procedurë që quhet (eksan- apo ngacmueshmëri e theksuar,
guino-transfuzion) shkëmbim i humbja e oreksit, dobësimi i të
gjakut. qarit, të dalat jashtë pa ngjyrë etj
• një verdhëz që zgjat mbi 2 javë
Kini parasysh: edhe kur nuk është shumë e
• një verdhëz shumë e fortë theksuar, janë arsye të forta për
• ndryshimi i sjelljes tek një fëmi- ta drejtuar fëmijën tek mjeku.
4 49
Kthimi në shtëpi
J anë disa veprime që një nënë mund t’i dijë vetvetiu (i ka mësuar që e
vogël, duke parë nënën e vet, apo nëna të tjera dhe duke u kujdesur për
më të vegj-lit), por ka frikë se mos nuk i bën ashtu si duhet. Zakonisht,
në maternitet por edhe në shtëpi lehona është e rrethuar ose nga personeli
mjekësor ose nga njerëzit e afërt të vet. Shpesh herë janë këta persona që
i ndërrojnë panolinën fëmijës, që e pastrojnë apo i rrijnë afër kur ajo e
ushqen. Është mirë që të gjitha këto veprime ju të mësoni t’i bëni vetë dhe
ende pa dalë nga materniteti, sepse këshillat do t’i merrni nga mjeku.
Atëherë kur do t`ju duhet të merrni një vendim, mbani gjithmonë në

mend se jeni ju prindërit që merrni përgjegjësitë për rritjen e fëmijës suaj.
Udhëhiquni gjithmonë nga mirëkuptimi, por mos lejoni asnjë, sidomos,
gjyshet e gjyshërit, hallat dhe tezet, të vendosen midis jush dhe fëmijës
suaj, me pretekstin e përvojës.
ÇFARË DUHET TË DISH

SAPO KE SHKELUR NË
SHTËPI
Si ta mbajmë në krahë
Sa herë që e merrni në krahë një
fëmijë, është shumë e rëndësishme
që t’i mbahet koka e fiksuar. Fëmi-
ja nuk ka një kontroll të mirë të
kokës. Lëvizjet e menjëhershme
dhe të vrullshme të kokës mund të Figura 5. Mbani me kujdes kokën
shoqërohen me dëmtimin e fëmi- dhe qafën
KTHIMI NË SHTËPI 51
jës. Prandaj sa herë që e merrni duhet të pihet duhan në dhomat e

në krahë fëmijën, duhet t’i kaloni bebit. Fëmija vërtet nuk duhet të
njërën dorë nën qafë, në mënyrë që mbahet i veçuar nga bota, por edhe
ta mbani të mbështetur mirë kokën nuk mund të rrijë në një mjedis
në duart tuaja. që ka shumë zhurmë e rrëmujë të
madhe.
Ajri
Ajri i dhomës duhet të pastro- Si ta pastrojmë fëmijën
het 3-4 herë në ditë, prandaj dri- • Fëmija duhet të ndërrohet krej-
taret duhet të hapen të paktën 1 tësisht të paktën një herë në
orë në ditë. Gjatë dimrit, mjedisi ditë dhe duhet t’i ndërrohet
i dhomës duhet të lëngështohet. panolina shpesh (i porsalinduri
Për këtë mund të përdoren disa urinon gati çdo ½ ore pas ditës
avullues të posaçëm elektrikë; kjo së 2-3-të të jetës).
mund të realizohet edhe me mjete • Panolina duhet të kontrollohet
më të thjeshta, si për shembull para dhe pas ushqyerjes, nëse
peshqirë të lagur që vendosen mbi është pis apo jo (i porsalinduri
kalorifer. del jashtë zakonisht pas çdo
ushqyerjeje)
Nuk këshillohet të mbahen në • Fëmija duhet të ndërrohet sa
shtëpi lule për zbukurim, akuari- herë që del jashtë.
ume dhe në mënyrë të veçantë nuk • Fëmija duhet të lahet me ujë
Pampersat janë të shpejta dhe të rehatshme për ndërrimin e fëmijëve, për sa kohë ju nuk i
vendosni të ndenjurat e bebit mbi sipërfaqet ngjitëse. Sapo bebi të jetë në sipërfaqen e duhur
të pampersit, thjesht kaloni pjesën e përparme të pampersit mes këmbëve të bebit dhe lidheni,
duke u siguruar që ngjitëset të jenë puthitur mirë.
Figura 6. Si ta ndërrojmë panolinën.

të rrjedhshëm dhe të bollshëm. Skuqjet në zonën e panolinës

Nuk janë të këshillueshme le- Panolina përvec pjesëve të pam-
trat pastruese të lagura deri në bukta ka dhe përmbajtje plastike.
fund të muajit të parë, si dhe sa Këto lëndë dobësojnë cilësitë
herë që fëmija skuqet. mbrojtëse të lëkurës duke shkak-
• Tek femrat kini kujdes gjatë tuar skuqje.
pastrimit të fëmijës: gjithmonë
lajeni fëmijën nga përpara- Çfarë të bëjmë?
prapa; në fillim duhet të lahen • Në fillim përdorim pomadën
organet seksuale, pastaj anusi me vitaminë A dhe E. Sido-
(vendi nga del jashtëqitja). Kjo qoftë, edhe atëherë kur zona
bëhet për të shmangur ndotjen e skuqur është e pakët, fëmija
me mikrobe dhe infeksionet e duhet të ndërrohet me pelena të
rrugëve urinare dhe vaginës. pambukta.
• Duhet të pastrohen me kujdes Fëmija duhet të ndërrohet dhe
palat e trupit (rrëza e sqetullës, lahet shpesh. Problem është se si
palat e kofshëve), sepse mund të sillemi gjatë natës, ose gjatë
të infektohen më lehtë. shëtitjeve të fëmijës, kur edhe
• Fëmija mund të lahet edhe pa mundësitë për ta ndërruar fëmi-
rënë kërthiza, por në këtë rast jën janë më të pakta. Në këtë
duhet të tregohet kujdes që ajo rast mundet që fëmija të mba-
të thahet dhe të bëhet gjithmonë het me panolinën e gatshme.
me alkol. Banjat e fëmijës këshillohen të
Pas larjes është e këshillueshme bëhen me një sapun neutral (me
të lyhet fëmija me vaj bebesh ph neutral, për shembull me sa-
ose krem të lëngët. Mos për- pun të Marseilles ose Johnson)
dorni pudër ose krem të fortë, dhe shpëlarja e fundit e fëmijës
sepse nuk thithen nga lëkura. këshillohet të bëhet me ujë në
Ato pengojnë ajrosjen normale të cilin kemi hedhur pak uthull
të lëkurës dhe bëhen shkak për (një lugë gjelle për 1 litër ujë).
infeksione të lëkurës. • Edhe teshat e fëmijës duhet
• Mos harroni të lyeni edhe kokën të lahen me sapun neutral dhe
me vaj dhe t’i krihni me furçë shpëlarja duhet të bëhet duke
flokët e kokën (përmirësohet shtuar pak uthull.
qarkullimi i gjakut në kafkën e • Nëse për 3 ditë skuqjet nuk
kokës). shërohen, atëherë duhet të
Te djemtë vetëm pastrojeni pe- drejtoheni tek mjeku i fëmijës
nisin e fëmijës, pa qenë nevoja suaj.
ta tërhiqni atë.
Çfarë nuk duhet të bëjmë? trashë. Pra kini parasysh se

• Të përdorim panolinat plas- në dimër nuk duhet të vishen
tike për sa kohë fëmija është i shumë trashë dhe në verë është
skuqur e mjaftueshme panolina dhe një
• Të përdorim ilaçe vetëm si- paliçetë pambuku.
pas mendimit tonë ose sipas • Në vend që ta vishni me një
këshillave të farmacistit rrobë të trashë, visheni me dy të
• Të përdorim një pomadë që lehta; kështu do të keni mundë-
përmban kortizon si ta hiqni njerën kur ndjeni se
• Të përdorim niseshte mbi plagë bëhet vapë.
• Të përdorim vaj ulliri ose çfarë-
dolloj pomade tjetër të pakëshi- Si duhet të jetë bluza që prek
lluar nga mjeku trupin (në lëkurë) e bebit?
Mund të qëllojë që pas një shëri- Teshat që bien në kontakt me lë-
mi të përkohshëm, të ndenjurat kurën e bebit duhet të jenë prej
e fëmijës të skuqen përsëri. Nuk pambuku ose përzierje me fije sin-
ka ndonjë gjë për tù çuditur dhe tetike kundër alergjive. Leshi nuk
as për t’u shqetësuar. Ndërkaq duhet të jetë asnjëherë në kontakt
përsërisni nga e para përkujdesjet me mishin, sepse shkakton skuqje
e përshkruara më sipër. të lëkurës së fëmijës të vogël.
Edhe teshat që janë nga brenda
Si ta veshim? pambuk dhe nga jashtë lesh, nuk
Fëmija ndihet keq po qe se vishet janë të këshillueshme, sepse po
më shumë apo më pak se sa duhet. ashtu mund të shkaktojnë skuqje
Edhe në këtë rast duhet të luftohet të lëkurës në vendin e kontaktit.
me shumë paragjykime. Nga ana tjetër leshi ka vetinë të
• Kini parasysh: fëmijët duhet të shkaktojë alergji.
vishen aq trashë sa jeni veshur
ju vetë. Kur mund të fillohen shëtitjet?
• Kujdes! Duhet që të ndiqni këtë Me fëmijën mund të dilet menjë-
rregull në mënyrë shumë të herë. Sidoqoftë duhet të kalojnë
rreptë, sepse prirja është gjith- disa ditë nga lindja, sepse fëmijës
monë që fëmija të vishet më i duhet njëfarë kohe për tù për-
shumë se sa duhet. Mbani në shtatur me kushtet dhe ndryshimet
mendje që fëmija nuk djersin si e mjedisit jashtë barkut të nënës.
i rrituri, për këtë arsye ai nuk Shëtitjet janë të dobishme si për
është në gjendje të rregullojë nënën, ashtu edhe për fëmijën.
temperaturën e tij trupore me
anë të djersës. Kjo do të thotë Kur dilni shëtitje, duhet të shman-
që fëmijët nuk duhet të vishen gen pjesët e qytetit që kanë shumë
lëvizje, në mënyrë të veçantë ato e skuqura dhe jo të gjithë trupin,

me lëvizje makinash ose me ndotje sepse pengojnë “frymëmarrjen”
të lartë të atmosferës. Janë të pa- dhe funksione të tjera të lëkurës.
dobishme kufizimet në orare, që për-
gjithësisht janë zakone popullore. Çfarë ilaçesh të mbajmë në shtëpi?
Për të lëvizur lehtësisht së bashku, • Tretësirë fiziologjike për hun-
edhe kur rrugët nuk janë shumë të dët
mira, ju ndihmon xhepi i kangurit • Pomada A+E
(marsupi). Përdorimi i tij është i • Paracetamol
dobishëm. Mund të përdoret qysh
nga dita e parë e jetës. Jo vetëm Asnjëherë mos përdorni ilaçe pa
është i rehatshëm dhe lehtëson pyetur më parë mjekun tuaj.
lëvizjet e të rriturit, por mbi të
gjitha forcon lidhjen e nënës me
fëmijën. E vetmja gjë që duhet PJESËT E TRUPIT TË
mbajtur parasysh është se duhet të FËMIJËS DHE KUJDESI
përkojë me peshën e fëmijës. Sa
herë që fëmija shëtitet me marsup,
PËR TO
duhet të kihet parasysh që të mba-
het gjithmonë koka e fëmijës. Flokët, të pranishëm apo jo në
lindje, të rrallë apo të dendur, do të
Ilaçet dhe vitaminat bien në të njëjtën kohë. Në ndry-
Fëmijët e lindur në kohë të vet dhe shim me fëmijën pas vitit të parë
që ushqehen me gji, normalisht të jetës ose me të rriturin, tek të
nuk kanë nevojë për shtesa vitami- cilët flokët kanë “moshë” të ndry-
nash. Edhe marrja e vitaminës D shme dhe prandaj dhe rënia e tyre
është shumë e diskutueshme për ndodh në kohë të ndryshme, tek i
këta fëmijë, veçanërisht në ven- porsalinduri flokët kanë të njëjtën
din tonë, ku ditët me diell janë të moshë, prandaj dhe bien në të
shumta gjatë vitit. njëjtën ditë. Këta flokë fillojnë të
bien nga muaji i 2 – 3-të i jetës,
Ndryshe duhet të sillemi kur fëmi- duke filluar nga pjesa e pasme e
ja ka lindur para kohe, por në këtë kokës.
rast gjithmonë duhet të këshillohe-
ni me mjekun tuaj. (Një vitaminë Sytë. Nëse sytë e bebit janë të zëna
që mungon është vitamina K.) me sklepa me ngjyrë të verdhë,
kini parasysh se duhet të pastro-
Kur përdoren pomadat (për shem- hen me pak pambuk që e kemi zier
bull pomada me Vitaminë A + për rreth 5 minuta në ujë (duhet
E), duhet të lyejmë vetëm pjesët të pritet derisa të ftohet), ose me
ujë të zier (rreth 35 minuta) dhe pak pluhur nystatine, po ashtu

të vakët. Gjatë kohës që pastroni në gjuhë (një tabletë e shtypur
syrin, masazhoni butësisht me e nystatinës ndahet në 4 pjesë).
mollëzat e dorës, këndin e syrit. Bari hidhet nën gjuhë me që-
Në këtë mënyrë zbrazet kanali që llim që veprimin ta ushtrojë në
lidh syrin me hundën, sekrecionet gojë dhe jo të gëlltitet.
e të cilit shpjegojnë bllokimin me
sklepa të syrit (ky kanal është më Hunda. I porsalinduri mund të
i ngushtë tek i porsalinduri dhe paraqesë këto probleme në hundë:
fëmija gjatë 6 muajve të parë të • Bën zhurmë kur merr frymë.
jetës). Mos përdorni kurrë poma- Kjo zhurmë që dëgjohet kur
da ose lëngje që jua ka këshilluar fëmija merr frymë, është e li-
farmacisti, sepse mund të krijo- dhur me vogëlsinë e gojës dhe
jnë probleme jo vetëm me syrin, të rrugëve të sipërme të frymë-
por edhe me të gjithë organiz- marrjes së bebit. Nëse në birat e
min. Gjithmonë këshillohuni me hundës ka edhe pak sekrecione,
mjekun tuaj. ”zhurma” gjatë frymëmarr-
jes theksohet edhe më shumë.
Myku i gojës. Shpesh në gojë for- Këto rrethana nuk duhet t`ju
mohen disa pika të bardha, të cilat shqetësojnë. Duhet të flisni me
veshin mukozën e gojës mishin e mjekun tuaj atëherë kur hunda
dhëmbëve dhe gjuhën. është shumë e zënë me sekre-
• Duhet të bëjmë një dallim mi- cione. Gjithësesi mos u për-
dis mykut të gojës dhe pikave piqni tì lironi hundët duke për-
të mpiksura të qumështit. dorur shkopinj apo ndonjë gjë
• Pikat e qumështit shqiten ko- tjetër për tì pastruar.
llaj nga goja, kurse myku i go- • Teshtin. Teshtimat janë pa
jës jo. rëndësi dhe nuk do të thonë se
• Mukoza përreth pikave të mpik- fëmija është ftohur; përkundra-
sura të qumështit është nor- zi duhet të nxiten sepse në këtë
male, kurse në myk ajo është e mënyrë “hapen mushkëritë”.
skuqur. Është gabim që në këtë rast të
• Pikat e mpiksura të qumështit përpiqemi të lirojmë hundët ose
nuk kanë nevojë për mjekim, ta veshim më shumë fëmijën,
kurse në rast të mykut duhet të apo të nxehim mjedisin ku rri
këshilloheni me mjekun tuaj. fëmija.
• Mjekimi i mykut është shumë • I bllokohet hunda dhe ka sek-
thjeshtë: një pikë të shurupit të recione (qurre). Hunda duhet
Daktarinës, ose të Nystatinës të lirohet, veçanërisht para se
4 herë në ditë nën gjuhë, ose fëmija të ushqehet.
Hunda mund të pastrohet pa fu- madhe të ditës. Ndërkaq vëre-

tur gjë në birat e hundës, ashtu siç het se sa të shpeshta i ka frymë-
veprojmë zakonisht ne të rriturit. marrjet fëmija ose nëse tërheq
Një mënyrë tjetër për të pastruar brinjët apo jo, kur merr frymë.
hundën e bebit, është mbyllja rit-
mike e birave të hundës, nëpër- Mund të jetë vërtet problem:
mjet kapjes me gishta të hundës. Nëse frymëmarrjet e fëmijës
Ndërkaq fëmija që nuk di të marrë janë më të shpeshta se zako-
frymë me gojë, bën një frymëmarr- nisht dhe vërehen tërheqje të
je të thellë dhe i kalon sekrecionet brinjëve kur merr frymë, duhet
më poshtë (i gëlltit). të drejtoheni urgjentisht tek
mjeku.
Hunda mund të pastrohet mekani-
kisht, duke i thithur sekrecionet Shpeshtësia e frymëmarrjeve ma-
me anë të një pompe të posaçme tet duke vendosur dorën mbi gjoks
(tregtohet e gatshme). të fëmijës dhe numërohen për një
minutë uljet dhe ngritjet e ka-
Lavazhi i hundës: mund të pastro- fazit të kraharorit. Pikërisht këto
hen hundët duke bërë një lavazh janë frymëmarrjet e fëmijës. Nëse
të hundës. Për këtë qëllim, fëmija fëmija është më pak se 1 muajsh
vendoset në shpinë, me kokën të dhe frymëmarrjet e matura në këtë
përkulur nga prapa; maja e hun- mënyrë janë mbi 50 në minutë, do
dës mund të mbahet me gisht pak të thotë se ato janë të shpeshta dhe
e ngritur; me anë të një shiringe të fëmija duhet të dërgohet shpejt tek
mbushur me tretësirë fiziologjike, mjeku.
shtyhen në hundë 0.5 ml të tretë-
sirës. Kështu shtyhen në gojë qu- Gjinjtë mund të vazhdojnë të jenë
rret, të cilat pastaj gëlltiten nga të fryrë për arsyet e përshkruara
fëmija. edhe më lart. Asnjë shqetësim.
Është shumë e rëndësishme të mos
E rëndësishme është që hundët e shtrydhen, për shkak të rrezikut të
fëmijës të jenë gjithmonë të lira infeksionit të gjirit.
para ushqyerjes së fëmijës.
• Merr frymë keq. Mund të Kërthiza
mos jetë problem: fëmija merr • Pastrimi i kërthizës duhet të
frymë keq, por hundët janë të bëhet disa herë në ditë.
zëna nga sekrecionet. Sapo • Përpara se të fillojmë pastri-
hundët pastrohen, frymëmarrja min, hiqet garza e mëparshme
lirohet. Në përgjithësi fëmijët dhe përdorim një garzë tjetër të
ruajnë humorin dhe gjallërinë pastër, të cilën e kemi zhytur në
e zakonshme në pjesën më të alkool 70º.
• Pastrojmë cungun e kërthizës mbulon kërthizën njolloset me

dhe lëkurën përreth, me garzën ngjyrë të kuqe ose të verdhë,
me alkol 70º merrni kontakt menjëherë me
• Me një garzë tjetër të thatë e të mjekun tuaj.
pastër mbulojmë cungun e kër-
thizës. Organet seksuale. Vajzat mund
• Nuk duhet të përdoret pambuk të vazhdojnë të kenë sekrecione të
në asnjë mënyrë. bardha ose dhe të ngjyrosura rozë,
• Cungu i kërthizës duhet të bjerë që të kujtojnë menstruacionet (men-
nga dita e 6 – 7-të e jetës. Nëse struacionet e rreme).
nuk bie deri nga dita e 14-të e Tek djemtë mundet që njëri prej
jetës, këshillohuni me mjekun testikujve të mos jetë në qesen skro-
tuaj. tale, por të lëvizë lart e poshtë. Nuk
përbën problem. Po ashtu, norma-
Shumë e rëndësishme! lisht, lafsha është e madhe dhe e
• Nëse lëkura përreth kërthizës ngushtë. Përgjithësisht shkurtohet
bëhet e kuqe, ose garza që rreth vitit të 3-të të jetës.
58
5
Muaji i parë
Rritja dhe zhvillimi
N ë fillim duket sikur fëmija nuk bën gjë tjetër, veçse ha, fle, qan dhe
mbush panolinat. Në fund të muajit të parë ai do të jetë shumë më
i gjallë dhe komunikues. Gradualisht do fillojë të lëvizë trupin e tij më
lehtësisht, sidomos kur fut duart në gojë. Ju tashmë e kuptoni që ju dëgjon
kur i flisni, ju shikon kur i flisni dhe lëviz trupin për t’u përgjigjur ose për
të tërhequr vëmendjen. Por përpara se të eksplorojmë aftësitë e tij, le të
shohim ndryshimet që do të ndodhin në paraqitjen e tij fizike gjatë muajit
të parë.
RRITJA DHE PAMJA sidomos gjatë shpërthimeve të

FIZIKE rritjes që ndodhin rreth ditës së
7-10-të dhe përsëri midis tre dhe
gjashtë javëve. I porsalinduri në
K ur fëmija juaj lindi, pesha

përfshinte dhe tepricat e
lëngjeve, të cilat humbin në ditët
kohë shton afërsisht 20-30 gram
në ditë dhe për një muaj peshon
afërsisht 4 kilogram. Ai rritet 2.5
e para. Shumë bebe humbin një të deri 4 cm gjatë muajit të parë.
dhjetën e peshës, pastaj e rimarrin Djemtë peshojnë pak më shumë se
në pesë ditë, kështu afërsisht mbas vajzat, rreth 400 g dhe janë pak më
dhjetë ditësh do të kenë peshën e të gjatë rreth 1.25 cm.
lindjes.
Pediatri juaj do t’i kushtojë një vë-
Shumë bebe rriten shumë shpejt mendje të veçantë rritjes së kokës,
mbasi rimarrin peshën e lindjes, sepse ajo tregon rritjen e trurit.
MUAJI I PARË 59
Kafka do të rritet shumë gjatë katër muajin e 5-6-të dhe zakonisht kor-
muajve të parë, më shumë se kurrë rigjohen gradualisht. Nëqoftëse do
gjatë jetës. Perimetri i kafkës së të vazhdojnë më gjatë duhen kon-
një të porsalinduri është afërsisht sultuar me pediatrin, por këto janë
35 cm dhe pas një muaji arrin në raste shumë të rralla.
37.75 cm. Djemtë janë pak më të
mëdhenj se vajzat, koka e djemve Nëqoftëse bebi juaj ka lindur me
është më e madhe: diferenca është rrugë vaginale, kafka duket e de-
më pak se 1 cm. formuar mbas lindjes por shpejt do
të marrë formën normale. Çdo de-
Gjatë javëve të para trupi i të por- formim i kokës do të ikë mbas një
salindurit, i mësuar gjatë nëntë ose dy javëve. Njollat e kuqe rreth
muajve të rrijë mbledhur në barkun syve do të ikin mbas tri javëve.
e nënës, do të fillojë të drejtohet.
Një problem tjetër janë “aknet e
Ai fillon të shtrijë këmbët dhe du-
bebit’’ Këto janë si puçrra të vo-
art dhe shpesh harkon kurrizin. gla që dalin në fytyrë, zakonisht
Këmbët dhe duart mund të vazh- në javën e 4-5 të jetës. Mendohet
dojnë të rrotullohen, këmbët nga se ato shkaktohen nga stimulimi i
brenda. Këto janë normale deri në gjëndrrave yndyrore nga hormonet
Raporti me mjedisin
• Të ushqyerit është mjeti kryesor i komunikimit me mjedisin.
• Po të preket në këndin e buzëve me gishtin e dorës (ose çfarëdo-
lloj mjeti tjetër), koka dhe goja kthehen nga ana që e prekim.
• Po t’i preken buzët ose t’i futet gishti në gojë, fillon të thithë.
• Është ende i paaftë për të pasur një kontroll të mirë të qafës dhe
kokës, e cila bie në njërën ose tjetrën anë kur mbahet në krahë
(në pozicion vertikal, në këmbë).
• Reagon ndaj zhurmave si për shembull përplasja e derës, tingulli
i ziles, zhurma e çelësave etj.
• I dëgjon tingujt që zgjasin mbi 4 – 5 sekonda.
• Dëgjon kryesisht tingujt ritmikë që përsëriten dhe jo ata të
veçuarit; kjo është arsyeja që fëmijëve u këndohen ninullat (tin-
guj ritmikë e monotonë).
• Ende është i paaftë të kërkojë ose të ndjekë aktivisht me sy dhe
për një kohë të gjatë objektet, por nëse para syve shfaqet një
send i ndritshëm, arrin ta fiksojë me sy dhe ta ndjekë me sy deri
diku.
• Parapëlqen fytyrën e njerëzve.
e nënës që kalojnë nga placenta dalat jashtë do të jenë:

gjatë shtatzanisë. Në këto kushte • Më të ujshme si krem (ngjisin
duhet patur kujdes nga ilaçet e në panolinë)
përdorura për larjen e rrobave dhe • Me ngjyrë të verdhë si ngjyrë
të mbeturinave të qumështit në fy- floriri (shoku dhe kolegu im
tyrë. Nëse bebi juaj ka akne, për- T.B. i quante “floriri i babit”).
dorni një picetë të pastër të butë • Mund të jenë me mukus
nën kokë dhe pastrojani një herë • Vijnë era thartirë.
në ditë fytyrën butësisht me sa- Nëse ushqehet me qumësht artifi-
pun të butë, për të hequr mbetjet e cial, të dalat jashtë do të jenë:
qumështit ose të ilaçit. • Më të forta, të thata dhe më të
formuara (nuk ngjisin në pano-
Lëkura e fëmijës tuaj ndryshon linë)
ngjyrën nga rozë në blu. Du- • Ngjyra është e verdhë e çelët,
art dhe këmbët mund të kenë një gati si gri ose ngjyrë kafe.
ngjyrë më blu se pjesët e tjera të • Janë me erë të keqe që ndihet
trupit. Kjo ndodh se enët e gjakut menjëherë.
në këto zona janë më të ndjeshme
nga ndryshimet e temperaturës të Sa herë duhet të dalë jashtë?
ftohtit. Pra tek duart dhe këmbët Normalisht gjatë kësaj periudhe
që janë të zbuluara kalon më pak del jashtë pas çdo të pirë, dome-
gjak, duke bërë që të duken më të thënë edhe 6 – 7 herë në ditë. Ndo-
zbehta apo blu, por nëse ne do të njëherë mund të dalë jashtë 1 herë
lëviznim duart dhe këmbët, do të në ditë, ose 1 herë në 2 – 3 ditë.
shihnim se ato shpejt bëhen rozë • Nëse fëmija nuk del jashtë,
përsëri. çfarë të bëjmë?
• Të mos japim ilaçe “pastrues”
(laksativë) me kokën tonë.
TË DALAT JASHTË • Nuk duhet të ngacmohet anusi
i fëmijës me majdanoz, ter-
T ë dalat jashtë të të porsalin-

durit në javën e dytë të jetës
kanë karakteristika të ndryshme
mometër, ose tjetër gjë.
• Gjatë banjës, fëmija lihet më
gjatë i zhveshur (gjithmonë i
nga ato të fëmijës më të madh, mbështjellë me një peshqir të
qoftë lidhur me ngjyrën e qoftë me ngrohtë) dhe masazhohet butë-
erën, fortësinë etj. Nga ana tjetër sisht barku.
të dalat jashtë ndryshojnë dhe në • Fëmija vendoset disa herë gjatë
varësi të llojit të ushqyerjes së ditës në bark, mbi një cilindër
fëmijës: me gji apo artificiale. sfungjeri me diametër rreth 10
Nëse fëmija ushqehet me gji, të – 15 cm.
MUAJI I PARË 61
Në të dalat jashtë vërehen pika dojë perime, sepse nuk i ngjyrosin

të bardha në jeshile të dalat jashtë.
Kjo nuk përbën aspak problem. Po kur feçet janë të forta (kaps-
Janë pika të kazeinës, një lloj pro- llëku)?
teine që gjendet relativisht me Në përgjithësi, nëse një nga prin-
shumicë në qumësht. dërit ka vuajtur nga kapsllëku,
edhe fëmija e vuan një gjë të ti-
Nëse të dalat jashtë janë jeshile llë. Më shumë është një problem
Edhe në këtë rast nuk duhet të psikologjik i prindëve, se sa një du-
shqetësohemi, sepse është një dukuri e mirëfilltë e trashëguar. Është
kuri krejt normale. Kjo ndodhi teprimi lidhur me shpeshtësinë,
është shumë e shpeshtë, veçanë- karakteristikat e të dalave jashtë
risht kur fëmija është me ver - dhe lloj-lloj hollësirash të kota, që
dhëz. Të dalat jashtë bëhen jeshile, e kthejnë të dalët jashtë të fëmi-
sep-se bilirubina e pranishme në jës në diçka aq të rëndësishme, sa
të, në mjedis oksidohet dhe kthe- që pushon së qeni një dukuri nor-
het në biliverdinë (një lëndë që ka male.
ngjyrë jeshile). Pra të dalat jashtë • Fëmija që ushqehet me gji: nuk
tregojnë se ato kanë qëndruar pak e njeh kapsllëkun, sepse kara-
më gjatë se sa duhet në mjedis, në kteristikat e kësaj ushqyerjeje
kontakt me oksigjenin e ajrit (për sigurojnë jo vetëm një funk-
shembull në panolina, apo në fun- sionim të përkryer të zorrëve,
din e zorrës). por edhe përshtatshmëri abso-
lute.
Pra të dalat jashtë nuk kushtëzo- • Fëmija që ushqehet me qumësht
hen nga ushqime të caktuara që artificial: kapsllëku është i rra-
merr nëna. Nëna mund të hajë sa të llë. Mund të ndodhë kur prishen
JO Në rast kapsllëku, mos jepni laksativë, të paktën nëse nuk

jua ka këshilluar mjeku. Ekziston rreziku që fëmija të mësohet
aq shumë me mjekimin, saqë mund të dalë jashtë vetëm pasi
merr laksativin.
PO Mund të përdorni mikroklizmat, edhe pse nuk jeni këshilluar
me mjekun tuaj, nëse kanë kaluar më shumë se 3 ditë pa dalë
jashtë. Mos i përdorni shpesh mikroklizmat. Edhe në këtë rast,
mundet që të dalat jashtë të kthehen në një mundim për be-
bin, prandaj përpara se të përdorni ilaçet për të dalë jashtë,
këshillohuni gjithmonë me mjekun tuaj.
raportet e masës së qumështit Thithja është një refleks që para

artificial me ujin, ose kur për- lindjes. Gjatë një ekografie të bërë
doret si tretës lëngu i orizit, ose gjatë shtatzanisë mund të shihni
qumështi i përdorur nuk është bebin tuaj të thithë gishtin. Mbas
i përshtatur për moshën dhe lindjes, nëse një thith (ose diçka
peshën e fëmijës. e ngjashme) takon gojën e bebit,
ai automatikisht fillon të thithë.
Kjo ndodh në dy faza: në fillim
REFLEKSET ai vendos buzët rreth areolës dhe
thithin ndërmjet gjuhës dhe qiell-
zës. Pastaj fillon faza e dytë, në
S humica e aktivitetit të bebit
tuaj në javët e para është re-
fleksive. Refleksi më i dukshëm
të cilën gjuha lëviz nga areola te
thithi. I gjithë ky proces ndihmo-
është ai i frymëmarrjes. Të por- het nga thithja që siguron gjiri në
salindurit marrin frymë për herë të gojën e bebit.
parë, edhe pa u prerë ende kordoni
i kërthizës, që ofron oksigjen. Koordinimi i këtyre lëvizjeve rit-
mike thithëse me frymëmarrjen
Kur ju fusni gishtin tuaj në gojën dhe gëlltitjen është disi i vështirë
e bebit, ai e thith pa u menduar për një të porsalindur. Kështu me-
(refleksi i thithjes). Kur i bie drita gjithëse ky është një veprim re-
mbyll sytë, sepse reflekset i thonë fleksor, jo të gjitha bebet thithin
të bëjë kështu. Ai ka lindur me mirë në fillim. Me kohë kjo aftësi
shumë përgjigje të tilla fizike jo të përsoset.
qëllimshme ndaj një ngacmimi të
caktuar, disa prej të cilave do t’i Ndërkaq rrotullimi i kokës, thithja
ngelen për muaj të tërë, ndërsa të dhe futja e gishtit në gojë bëhen
tjera largohen mbas disa javësh. më pak reflektive dhe më shumë
Në disa raste reflekset kthehen në të qëllimshme. Fëmija fillon të
sjellje të vullnetshme. Për shëm- përdorë këto lëvizje për të qetë-
bull bebi juaj ka lindur me reflek- suar veten. Kur ju qëllon të shih-
sin e ‘’rrotullimit’’, që i lejon të ni se si përpiqet fëmija të thithë
kthejë kokën në drejtim të dorës, çarçafin apo grushtin e vet, duhet
nëse i prekni faqen apo buzën. Kjo ta ndihmoni në këto përpjekje për
e ndihmon të gjejë thithin për të tu qetësuar, duke i futur gishtin në
pirë. Në fillim ai kthen kokën nga gojë ose duke i dhënë biberonin e
një anë në anën tjetër, deri sa takon rremë.
thithin dhe e kap. Mbas tre javësh
ai vetëm kthen kokën dhe lëviz go- Përveç tre reflekseve të mësipërme,
jën në pozicionin e thithjes. ekzistojnë dhe pesë të tjera zako-
MUAJI I PARË 63
nisht në bebet normale të lindura në ndonjë rol tek bebi, por janë të
kohë. Nje prej tyre është refleksi i dobishme si shenja të funksionimit
Moros. Kur dikush e tremb, zako - normal të trurit dhe trupit.
nisht foshnja ngre të dy krahët mbi
gjoks, sikur po mbahet diku, dhe
mund të qajë duke hapur sytë fort.
Ky refleks arrin kulmin e shpreh-
VETËDIJA
jes së vet në fund të muajit të parë
të jetës dhe fillon të dobësohet në
fund të muajit të dytë të jetës.
S a më shumë që ju e njihni fëmi-
jën tuaj, aq më shumë do të
kuptoni se ai ka momente që është
Refleksi i të notuarit kuptohet shumë i gjallë dhe i lëvizur, ose
kur e mbani beben horizontalisht tepër i vëmendshëm dhe kureshtar,
barkas, krahët dhe këmbët e tij ose i lodhur dhe i irrituar. Aq
hapen anash. shumë qartësohen këto momente
të fëmijës, saqë ju mund të orga-
Refleksi i kapjes provokohet nizoni ditën së bashku me fëmijën
sa herë që ju prekni pëllëmbën e tuaj, duke parë se në cilën pjesë të
fëmijës. Në këtë rast sapo e prekni ditës fëmija shpreh humorin e vet
pëllëmbën, gishtat e tij mblidhen pozitiv, ose negativ. Por gjithmonë
sikur të donte të kapej fort. duhet të keni parasysh se gjendjet
e vetëdijes së fëmijës ndryshojnë
Një tjetjër refleks është ai Babin- shumë papritur dhe pothuajse në
ski. Kur ju ngacmoni shputën e mënyrë dramatike.
këmbës së fëmijës, ai hap gishtat
Tani përcaktohen gjashtë gjendje
e këmbëve.
të vetëdijes, të cilat alternohen
Një talent tjetër që shfaq fëmija me njëra-tjetrën disa herë gjatë
në ditët e para të jetës së vet është ditës. Dy prej këtyre gjendjeve të
ecja ‘’automatike’’. Natyrisht ai vetëdijes përcaktohen si gjendje
nuk mund ta mbajë peshën e trupit gjumi, kurse katër të tjerat si gjen-
të vet si ne të rriturit, por i mbajtur dje zgjuar.
nga krahët ai këmben këmbët sikur
do të ecë, kur këmbët vendosen në Gjendja e parë është gjumi i thellë:
një sipërfaqe të sheshtë. Ky refleks fëmija qëndron i shtrirë dhe nuk
zhduket nga muaji i dytë i jetës, përgjigjet ndaj ngacmimeve të
por rishfaqet si një sjellje e qël- ndryshme. Për shembull, nëse për-
limshme nga fundi i vitit të parë plasni një rrake-take pranë veshit
të jetës. të tij, i vogli nuk përgjigjet dhe
vetëm mund të bëjë ndonjë lëvizje
Këto pesë reflekse nuk luajnë të vogël. Në gjendjen e dytë ose
të gjumit aktiv, nëse tentojmë të fëmija nuk është i qetë, por qan
njëjtën zhurmë, fëmija mund të vazhdimisht dhe është i trazuar,
zgjohet. Ky është gjumi që quhet themi se fëmija është në gjendjen
me lëvizje të shpejta të syve dhe e gjashtë të vetëdijes. Nëse do të
mund të vëreni se si sytë hapen tundim një rrake-take kur fëmija
e mbyllen me shpejtësi. Këto dy është në gjendjen e katërt ose të
faza të gjumit këmbehen me njëra- pestë të vetëdijes, ai më së shumti
tjetrën dhe brenda rreth një ore, qetësohet, është i vëmendshëm
fëmija kalon nga njëra fazë e gju- dhe kthen kokën andej nga vjen
mit në tjetrën. tingulli i rrake-takes. Ky është
momenti që fëmija është shumë i
Kur fëmija fillon të zgjohet ose vëmendshëm dhe interesuar ndaj
fillon tì vijë gjumë, ai kalon në jush dhe mjedisit përreth.
gjendjen e tretë të vetëdijes. Ai pe-
rëndon sytë, shtriqet, hap gojën. Kur fëmija është duke qarë, nuk
Në momentin që zgjohet ai shfaq duhet insistuar që të komuniko-
një nga tre stadet e mbetura. Ai het me të. Në këtë rast atij nuk i
zgjohet i lumtur me sy të hapur interesojnë ngacmimet e reja që i
dhe kureshtarë, por pa lëvizshmëri ofrohen. Ajo që ai kërkon në këtë
të theksuar (stadi i katërt). Nëse rast është ta qetësoni, ta ngushë-
kësaj gjendjeje i shtohet edhe lë- lloni. E njëjta gjë që e ngazëllente
vizshmëria, themi se fëmija është atë pak momente më parë kur
në stadin e pestë të vetëdijes. Kur ishte në gjendjen e katërt-pestë të
Gjendjet e vetëdijes të fëmijës tuaj

Gjendja Emërtimi Çfarë bën i vogli
Stadi 1 Gjumë i thellë Qëndron shtrirë dhe palëvizur
Stadi 2 Gjumë i lehtë Lëviz gjatë gjumit dhe është i
ndjeshëm, veçanërisht ndaj zhur -
mave
Stadi 3 Përgjumja Sytë kapsalliten dhe fëmija nuk
është as në gjumë dhe as zgjuar
Stadi 4 Të qenit zgjuar, i qetë Sytë janë të hapur, fëmija ndihet i
lumtur dhe nuk karakterizohet
nga lëvizjet
Stadi 5 Të qenit zgjuar, aktiv Fëmija lëviz aktivisht
Stadi 6 Nervozizmi, të qarët Qan, ndonjëherë klith dhe lëvizjet
janë të shumta dhe të çrregullta
MUAJI I PARË 65
vetëdijes, e nervozon dhe e mërzit, në këtë periudhë krijohen mode-

atë kur është në stadin e gjashtë let e para të të menduarit dhe të
të vetëdijes. Kur fëmija është në përgjigjeve të vetëdijshme.
gjendjen e gjashtë të vetëdijes,
për ta qetësuar fillimisht nevojitet Çfarë do të thotë kjo për prindin?
që ta përkundësh dhe ta mbash në Kjo do të thotë se ju mund të ndiko-
krahë. Kur fëmija bëhet më i madh, ni në zhvillimin e përshtatshëm
ai mund të qetësohet, të hutohet të fëmijës tuaj, të siguroni mirë-
dhe të pushojë së qari edhe duke i rritjen shoqërore, fizike e të nxisni
folur, kënduar apo duke luajtur me aftësitë njohëse të tij. Vitet e para
një rrake-take. lenë gjurmë të përjetshme.
Ndërkaq që fëmija rritet, edhe sit- Për vite me radhë besohej se truri
emi i tij nervor përsoset. Gradua- i fëmijës është një përsëritje e asaj
lisht ai vendos oraret e tij ditore, si çfarë ka trashëguar nga prindërit.
atë të ushqyerjes, lojës, pushimit. Për shembull, nëqoftëse mamaja
Kjo ju ndihmon që të rregulloni është një artiste, atëhere edhe
edhe ju oraret tuaja në varësi të fëmija ka të njëjtat prirje si dhe
këtij ritmi gjithmonë e më të qartë nëna e kështu ka mundësi më të
të të voglit. Sidoqoftë ai përsëri do madhe për tù bërë edhe ai ar -
të kërkojë të ushqehet me të njëjtën tist. Por studimet e tashme kanë
shpeshtësi, por nga fundi i muajit treguar se edhe mjedisi ka një ndi-
do të rrijë më gjatë zgjuar, syçelët kim po aq të rëndësishëm sa edhe
dhe më i interesuar ndaj gjërave të trashëgimia gjenetike. Së fundi,
reja që do tì ofroni. shkencëtarët kanë provuar se për-
vojat e fëmijës në ditët, muajt dhe
vitet e para kanë ndikim shumë të
madh në zhvillimin e trurit. Sipas
ZHVILLIMI I HERSHËM I këtyre studimeve, për tù zhvilluar
TRURIT dhe për të shprehur tërë aftësitë
që ka trashëguar, fëmija ka nevojë
S i prind, ju jeni të vetëdijshëm

se veprimet tuaja ndikojnë
mbi fëmijën. Ju qeshni dhe ai jua
për disa elementë thelbësorë:
• Të ndihet se është i veçantë, që
e duan dhe e vlerësojnë
kthen, ju e lavdëroni, ai gëzon, • Të ndihet i sigurtë
ju e qortoni, ai trishtohet. Ju jeni • Të njohë mjedisin ku jeton
qendra e botës së fëmijës tuaj. • Ka nevojë për dikë që ta drej-
Studimet tregojnë se në 3 vitet e tojë, që tì tregojë udhën
para të jetës, truri i fëmijës rritet • Të njohë dhe provojë në
dhe zhvillohet më shumë se në çdo ekuilibër të plotë liritë dhe ku-
moment tjetër të jetës. Pikërisht fizimet e tij. Duhet të dijë se
çfarë i lejohet dhe çfarë jo. rast është: si është ky mjedis i për-
• Duhet të qëndrojë në mjedise të shtatshëm?
larmishme ku bisedohet, lexo- Mjedis i përshtatshëm është ai që
het, dëgjohet muzikë, luhet etj. në qendër të vet ka fëmijën, që i
krijon atij mundësinë për të mësuar
Shpesh ne mendojmë se fëmija nuk dhe që zhvillon interesat dhe per-
kupton dhe se gjithçka zhvillohet sonalitetin e fëmijës. Fatmirësisht
shumë thjesht, por në fakt truri i të përbërësit e një mjedisi të mirë
voglit është dy herë më shumë ak- përfshijnë disa gjëra kryesore, që
tiv se sa truri i një të rrituri. Studi- shumë prindër dëshirojnë të sigu-
uesit mendojnë se gjithçka duhet rojnë për fëmijët e tyre: ushqim të
të përqëndrohet në 3 vitet e para përshtatshëm; mjedis familjar të
të jetës. Kjo periudhë përcaktohet ngrohtë dhe të përgjegjshëm; kohë
nga ata si periudhë kritike. Gjatë të mjaftueshme për gaz dhe hare;
kësaj periudhe truri i fëmijës ka këmbëngulje në vlerat pozitive të
aftësi maksimale për të nxënë, për jetës; çiltërsinë dhe përfshirje në
të mësuar. Por jo vetëm kaq. Pikë- bisedat familjare; libra të bukur
risht në këtë periudhë vendosen ba- për tù treguar e lexuar; muzikë
zat e të menduarit, e të përgjigjurit për të nxitur veprimtarinë e trurit;
dhe e të zgjidhurit të problemeve. dhe lirinë e mjaftueshme për të
Për shembull, keni vënë re se sa eksploruar dhe mësuar nga gjërat
e lehtë është për një fëmijë që të që e rrethojnë.
kapë fjalë nga një gjuhë e huaj dhe
sa e vështirë është e njëjta gjë për Le të shohim shkurt disa prej ele-
një të rritur. mentëve që ndikojnë mbi shën-
detin e fëmijës dhe se si kontribu-
Çfarë kuptimi ka kjo për ju si on secili prej tyre në zhvillimin e
prind? trurit të fëmijës:
Kjo do të thotë se ju vetë dhe mje- • Të folurit. Komunikimi me fy-
disi që do të krijoni përreth fëmijës tyrën e prindit ose të afërmve të
tuaj do të ndikojë në mënyrën se si tjerë që kujdesen për të, ndih-
ai do të mendojë, si do të kontrol- mon shumë në zhvillimin e të
lojë emocionet e tij, si do të bash- folurit; po ashtu edhe të lexu-
këveprojë me të tjerët. dhe si do arit e librave fëmijës.
të rritet fizikisht. Duke krijuar një • Identifikimi i hershëm i çrre-
mjedis të përshtatshëm, kuptohet gullimeve të zhvillimit. Shumë
se ju krijoni mundësi për një zhvi- sëmundje dhe probleme të zh-
llim normal të trurit të tij. villimit mund të trajtohen me
sukses nëqoftëse zbulohen
Pyetja e natyrshme që lind në këtë herët. Për shembull, edhe ata
MUAJI I PARË 67
fëmijë që kanë një cen ose dëm- desi për shtatzaninë ndihmon për
tim të trurit, që i bën të paaftë zhvillimin e shëndetshëm të tru-
nga ana mendore ose fizike, rit të fëmijës. Filloni të kujdeseni
mund të përfitojnë jashtë mase për shtatzaninë sa më herët. Bëni
nëse referohen dhe ndiqen ash- vizita të rregullta gjatë shtatzanisë
tu si duhet nga struktura të spe- dhe ndiqni këshillat e mjekut. Kuj-
cializuara për këtë qëllim (p.sh desuni për ushqyerjen dhe shman-
Qendra Kombëtare e Zhvillimit gni pijet alkoolike, duhanin etj.
Mendor). Kështu ju keni hedhur disa hapa në
• Mjedis rrethues nxitës. Të kontributin për shëndetin e ardh-
jetuarit në një mjedis të sigurt shëm të fëmijës tuaj.
dhe që gjen zgjidhje për prob-
leme të ndryshme, zhvillon të Mos e izoloni fëmijën tuaj. Të
mësuarin. rritësh një fëmijë është e vështirë.
• Harmonia familjare. Rritja e Shpesh nevojitet mbështetja e të
fëmijës në një mjedis familjar afërmve, e miqve të familjes dhe
ku njerëzit duhen, përkrahin pediatrit tuaj. Mos ngurroni të
dhe respektojnë njëri tjetrin, shprehni dhe shkëmbeni përvojat
nxit respektin dhe besimin ndaj dhe brengat me ta.
vetes, gjëra që kanë një ndikim
shumë të madh në jetën e fëmi- Bashkëveproni sa të jetë e mun-
jës. dur më shumë. Flitini, tregojini,
lexojini, dëgjoni muzikën që ju
Gjithmonë e më tepër po zbulohen pëlqen, vizatoni, luani së bashku.
fakte se sa shumë ndikon mjedisi Këto ju lejojnë tì kushtoni më
në zhvillimin e fëmijës. Kjo na bën shumë kohë fëmijës tuaj dhe të
të kuptojmë rolin e rëndësishëm njihni më mirë mendimet dhe inte-
që ka prindi dhe mjedisi shoqëror resat e të voglit. Njëkohësisht, kjo
dhe familjar në zhvillimin e tru- e bën fëmijën të ndihet i rëndë-
rit të fëmijës. Kështu sjelljet dhe sishëm dhe i veçantë. Kjo është një
përgjigjet tuaja si prind kundrejt mënyrë për të formuar thesarin e
fëmijës kanë ndikim kritik në fjalëve të fëmijës në të ardhmen.
formimin e ardhshëm të fëmijës.
Si mund të ndërtojmë një mjedis Dhurojini fëmijës shumë dashuri
pozitiv apo të përshtatshëm në dhe vëmendje. Kjo e bën fëmi-
shtëpi dhe në komunitet? jën të ndjehet mirë. Të zhvillojë
ndjenjën e sigurisë dhe të respektit
Kujdes të përshtatshëm para për veten dhe të tjerët.
lindjes. Zhvillimi i trurit fillon që
në bark të nënës, prandaj dhe kuj- Bazohuni në synime dhe rregu-
lla të qëndrueshme. Kini kujdes ai ka nevojë për ju. Ai jo gjith-

që dhe pjesëtarët e tjerë të familjes monë qan sepse është i uritur.
apo kujdestarët e mundshëm Mos u shpejtoni të thoni që nuk
të fëmijës të zbatojnë të njëjtat i mjafton qumështi.
rregulla që ju keni menduar për • Përpiquni ta merrni në krahë
edukimin e fëmijës tuaj. Një gjë e (mos e lini kurrë të qajë), tì
tillë e ndihmon të voglin të mëso- flisni, tì këndoni, ta përkëdhel-
het me këto rregulla dhe të mos të ni, ta përkundni.
ndihet keq nga zbatimi i tyre. Mos- • Nëse nuk arrini ta pushoni edhe
zbatimi i njëzëshëm i rregullave kështu, bëjini një shëtitje me
makinë.
dhe mosrespektimi i pikësynimeve
• Nëse përsëri nuk arrini ta pu-
prindërore nga pjesëtarët e tjerë të
shoni, përpiquni tì jepni ujë
familjes, shkakton turbullim tek i mine-ral pa gaz dhe nëse e refu-
vogli. zon, vazhdoni ta përkëdhelni.
• Asnjëherë mos tregoni ankth
kur fëmija qan; përpiquni të
TË QARAT DHE KOLIKAT jeni sa më e qetë dhe e kontro-
E BARKUT lluar kur luani dhe përkëdhelni
fëmijën tuaj.
A ka fëmija juaj një orar të cak-

tuar çdo ditë që nuk arrini ta
qetësoni? Kjo është e zakonshme,
Nëse qarja nuk pushon, por forco-
het dhe vazhdon ditën ose natën,
sidomos ndërmjet orës 18.00 kjo mund të shkaktohet nga kolika
mbasdite dhe mesnatës - pikërisht (dhimbje barku). Rreth 1\5 e fëmi-
atëhere kur ju ndiheni të lodhur jëve bëjnë kolika, zakonisht ndër-
nga problemet e ditës. Këto peri- mjet javës së dytë dhe të katërt. Ata
udha mund të duken si tortura të qajnë pa pushim, shpesh klithin
vërteta sidomos nëse keni dhe duke shtrirë dhe lëvizur këmbët e
fëmijë tjetër problematik apo punë tyre dhe duke lëshuar gazra. Sto-
për të bërë, por fatmirësisht nuk maku i tyre mund të jetë i zma-
zgjasin shumë. Ato zgjasin 3 orë dhuar nga gazrat. Krizat e të qarit
në ditë për 6 javë, dhe pastaj pakë- zgjasin rreth një orë dhe kryesisht
sohen në 1-2 orë në ditë për tre natën.
muaj. Nëse fëmija qetësohet mbas
disa orësh dhe pjesën tjetër të ditës Fatkeqësisht nuk ka ndonjë shpje-
është i qetë, nuk ka arsye të alar- gim pse ndodhin kolikat. Shpesh
moheni, por përpiquni të veproni kjo do të thotë se fëmija është shu-
si më poshtë : më i ndjeshëm ndaj ngacmimeve.
Këto do të pakësohen ndërsa fëmi-
• Kur fëmija qan, do të thotë se ja rritet dhe zakonisht pushojnë
MUAJI I PARË 69
mbas muajit të tretë. Shpesh, në

bebet e ushqyera me gji kolika
tregon ndjeshmëri ndaj ushqimeve
qe ha nëna. Rrallë ajo shkaktohet
nga ndjeshmëria ndaj proteinës së
qumështit artificial. Kolika mund
të jetë sinjal i një problemi mjekë-
sor, si hernia ose sëmundje të
tjera.
Ndoshta ju mund të mendoni se

duhet bërë ndonjë gjë për t’i pu-
shuar, por në të vërtetë s’mund të
bëni gjë vetëm të prisni. Mund të
jetë më keq po të provoni të ndër-
Figura 7. Mbajeni bebin përmbys
hyni. Përpara pa dyshim duhet të
mbi krahun tuaj për të lehtësuar
këshilloheni me pediatrin tuaj,
dhimbjet e barkut (kolikat)
për të përjashtuar ndonjë problem
mjekësor për të qarat. Pastaj py-
eteni atë se cila nga gjërat e më- takti me trupin do ta qetësojë, do
poshtme është më e vlefshme: t’i japë më shumë siguri, edhe
• Nëse ushqehet me gji, mos nëse vazhdon të ketë siklet.
përdorni produkte të qumësh- • Tundeni në mënyrë ritmike dhe
tit, kafeinë, hudhra, lakra apo ndizni ndonjë gjë që shkakton
produkte te tjera që mund të zhurmë ritmike. Mjafton që
irritojnë. Nëse ushqehet me zhurma të jetë ritmike dhe ta
qumësht artificial, provoni një vërë në gjumë.
formulë pa qumësht lope. Nëse • Mund të përdorni një biberon.
sikletin e sjell ndjeshmëria Fëmijët e ushqyer me gji shpesh
nga qumështi, kolika duhet të nuk e pranojnë, por fëmijët e
largohet mbas një dy ditësh nga tjerë qetësohen me të.
ndryshimi i dietës. • Mbajeni bebin përmbys mbi
• Lëvizni me beben në krah. Kon- gjurin ose krahun tuaj dhe fërko-
Duhet të kemi kujdes!

Shkundja e bebit është një formë serioze e abuzimit ndaj fëmijëve.
Akti i shkundjes së fortë të bebit - zakonisht ndodh si përgjigje e
qarjes pa pushim të bebit - mund të shkaktojë dëmtime fizike dhe
mendore, apo dhe vdekjen.
jini butësisht kurrizin. Presioni të lëshojë zëra, t’ju shohë. Gradu-

mbi barkun e tij mund të ndih- alisht ju do të njihni zakonet e
mojë për të qetësuar dhimbjen. njëri-tjetrit, kështu loja juaj do të
• Mbështilleni me pelena që të kthehet në një vallëzim në të cilin
ndjehet ngrohtë dhe i sigurt ju këmbeni rolet e drejtimit. Duke
• Kur ju ndjeheni të tensionuar i njohur dhe duke iu përgjigjur si-
apo të nevrikosur, lini dikë tje- njaleve të fëmijës tuaj edhe në këtë
tër të merret me bebin dhe dilni moshë, ju i thoni atij se mendimet
nga shtëpia, qoftë dhe për një dhe ndjenjat e tij janë të rëndë-
apo dy orë, pasi do t’ju ndih- sishme dhe ai mund të ndikojë në
mojë të qetësoheni. Pavarësisht botën që e rrethon. Këto mesazhe
sa të nevrikosur jeni, mos e janë shumë të rëndësishme për zhvi-
shkundni bebin tuaj. Kjo mund llimin dhe vetëvlerësimin e tij.
të jetë e rrezikshme të shkak-
tojë verbim, dëmtime të trurit,
madje dhe vdekje. LËVIZJET
E QESHURA E PARË
N ë një dy javët e para lëvizjet
e bebit janë të çrregullta, të
paqëllimshme. Atij mund t’i dri-
dhen mjekra dhe duart. Çdo zhur-
N jë nga zhvillimet më të rëndë-
sishme të këtij muaji është e
qeshura e parë dhe gugatja. Kjo
më e fortë shkakton dridhje dhe
mund të bëhet shkak për të qara.
Në se këto lëvizje janë shumë të
fillon gjatë gjumit për arsye që theksuara dhe shqetësuese, ju
nuk janë të njohura. Ky mund të duhet ta shtrëngoni në krahë ose ta
jetë një sinjal që fëmija ndihet mbështillni. Nga fundi i muajit të
i përgjumur ose po i përgjigjet parë, sistemi nervor i bebit zhvi-
një impulsi të brendshëm. Është llohet dhe kontrolli i muskujve
shumë bukur të shohësh të por- përmirësohet. Lëvizjet e duarve
salindurin të buzëqeshë në gjumë, dhe këmbëve do te bëhen më të
por kënaqësia më e madhe vjen buta dhe do të duket sikur është
nga fundi i muajit, kur ai fillon të duke i dhënë biçikletës. Kur e
përgjigjet me buzëqeshje në mo- vendosni barkas, do të bëjë lëvizje
mentet që është aktiv. zvarritëse me këmbë, madje mund
të shtyjë me duar.
Këto buzëqeshje të para dashu-
rie do t’ju lidhin akoma më tepër Muskujt e qafës do të zhvillohen
me njëri-tjetrin dhe ju shpejt do me shpejtësi, duke i dhënë mundë-
të zbuloni se vetëm duke e parë, si të kontrollojë më mirë lëvizjet
e dini tashmë se kur do të qeshë, nga fundi i muajit. I shtrirë bar-
MUAJI I PARË 71
kas, bebi mund të ngrejë dhe të kësuar sasinë e dritës që hyn në sytë
kthejë kokën në anën tjetër. Por e tij. Mbas dy javëve të para bebet
nuk do të jetë në gjëndje të mbajë e tij fillojnë të zmadhohen, duke e
kokën mirë deri në fund të muajit bërë ta pranojë më mirë lojën me
të tretë, prandaj duhet të tregohe- dritën dhe me hijen. Me zhvillimin
ni të kujdesshëm kur e mbani në e retinës ai përmirëson aftësinë të
krahë. Gjatë javëve të para lëvizjet njohë dhe të shohë objektet.
e gishtave janë të kufizuara, por Nëse ju do t’i tregoni tre lodra të
bebi mund t’i përkulë, t’i afrojë te njëjta - një blu, një të verdhë dhe
goja dhe t’i afrojë në fushën e tij të një të kuqe, ai me siguri do të vësh-
shikimit. Në fakt, gjatë kësaj peri- trojë më gjatë të kuqen, por asnjeri
udhe do t’i vështrojë gjatë duart, nuk e di pse. Është ngjyra e kuqe
sa herë që do t’ia kapë syri. apo shkëlqimi i ngjyrës që tërheq
fëmijët e porsalindur? Ne dimë se
shikimi i ngjyrave nuk formohet
SHQISAT para katër muajve. Në këtë moshë
ai nuk mund të bëjë dallimin midis
Shikimi ngjyrave të ngjashme, si e gjelbër
Në muajin e parë shikimi i bebit dhe bojëqielli.
tuaj do të pësojë ndryshime të
mëdha. Kur lindi ai kishte pamje Ngjyra e syve nuk është ende ajo
periferike (shikonte anash). Gradu- që fëmija do të ketë përfundi-
alisht shikimi i tij fiton aftësinë të misht. E bardha e syve, ka një nu-
fokusohet në një pikë në qendër ancë blu, që zhduket gradualisht.
të fushës së tij të shikimit. Atij i Kjo ngjyrosje përcaktohet prej
pëlqen të shikojë objekte deri në tejdukshmërisë së indeve që për-
20-38 cm larg, ndërsa nga fundi i bëjnë syrin. Bebja e syrit paraqet
muajit të parë do të fillojë të foku- një ngjyrë gri, të kaltër ose blu, që
sojë gjërat deri në 90 cm. Në të nuk do të jetë ngjyra përfundimtare
njëjtën kohë ai fillon të ndjekë ob- dhe që do të ndryshojë me kohë.
jektet në lëvizje. Në fillim ai ndjek
lëvizjet e ngadalta të objekteve Po kur sytë i shkojnë ”shtrembër”?
të mëdha brenda fushës së vet të Në këtë moment të jetës, secili
shikimit, por shpejt do të ndjekë nga sytë shikon për hesap të vet.
edhe objekte të vogla dhe lëvizje Fëmija, ndryshe nga i rrituri, nuk
të shpejta. është në gjendje t’i bashkërendojë
lëvizjet e syve. Fëmija nuk ka stra-
Në lindje fëmija juaj ishte shumë i bizëm (nuk është me sy të shtrem-
ndjeshëm ndaj dritës, dhe bebet e bër) dhe kjo dukuri e përkohshme
syrit ishin të zvogëluara, për të pa- do të zhduket me kohë me zhvilli-
min e aftësisë së të parit. figura dhe tinguj, bebi juaj është

A qan me lot? Fëmija mund të qajë shumë i veçantë në shije dhe nu-
pa lotuar. hatje. Ai do të bëjë një frymëma-
rrje të thellë për të nuhatur aromën
Dëgjimi e qumështit, vaniljes, bananes dhe
Gjatë muajit të parë bebit juaj sheqerit, por do të rrudhë hundët
do t’i tërheqin vëmendjen zërat me erën e alkoolit apo të uthullës.
njerëzorë, sidomos zërat e lartë, Nga fundi i javës së parë ai njeh
si zëri i femrave. Kur ju i flisni, erën e nënës së tij dhe kthen kokën
ai kthen kokën në drejtimin e nga gjiri i saj, por nuk e përfill
zërit dhe shpesh lëviz duart dhe gjirin e nënave të tjera. Ky sistem
këmbët, duke ju vështruar me vë- radari e ndihmon atë të orientohet
mendje. Fëmija juaj do të jetë i drejt, kur duhet të ushqehet dhe e
ndjeshëm ndaj nivelit të zhurmave. mbron nga substancat që mund ta
Nëqoftëse ju e vendosni në një dëmtojnë.
mjedis me zhurmë, ai ose nuk do
t’i përgjigjet më ngacmimeve dhe Bebi juaj është i ndjeshëm ndaj
do të rrijë urtë, ose do të fillojë të prekjes dhe mënyrës se si e mbani.
qajë dhe të grindet. (Bebet shumë Ai ndihet mirë në rroba të buta
të ndjeshme qajnë, kur ekspozohen pambuku apo mëndafshi, por do
ndaj dritave të forta ). Nëqoftëse ju të shtyjë rrobat e ashpra. Fërkojeni
do të ndryshoni një muzikë të qetë, butësisht me dorën tuaj dhe ai do
ai do të fillojë të kthejë kokën dhe të relaksohet dhe qetësohet. Nëse
të kërkojë burimin e muzikës. ju do ta ngrini me ashpërsi, ai do të
fillojë të qajë. Nëse ju do ta kapni
Fëmija juaj jo vetëm dëgjon mirë, atë butësisht dhe do ta përkundni
po edhe njeh disa melodi. Disa e shtrëngoni në krahët tuaj, ai do
nëna që i lexojnë përralla bebit të të qetësohet dhe do të bëhet më i
tyre në fund të shtatzanisë, kanë gjallë. Kjo tregon qartë se shumë
vënë re se kur i tregojnë këto për- përpara se të kuptojë fjalët që i tho-
ralla mbasi fëmija është rritur, du- ni, ai kupton humorin dhe ndjenjat
ket sikur bebet i njohin, ato fillo- tuaja nga mënyra se si e prekni.
jnë të shikojnë më me vëmendje.
Lexoni me zë të lartë një histori
që fëmijët e pëlqejnë për disa ditë TEMPERAMENTI
rresht, pastaj prisni disa ditë dhe
pastaj lexojeni atë përsëri. A ju
duket se ai e njeh? P
za:
ërfytyroni dy bebe, të dyja nga
e njëjta familje dhe të dyja vaj-
Nuhatja dhe palpimi Vajza e parë është e qetë, e kënaqur,

Ashtu siç ka preferenca për disa luan me veten e vet, vështron çdo
MUAJI I PARË 73
gjë që ndodh rreth saj, por rrallë uria, lodhja etj., aq qartë sa fëmi-
kërkon vëmendje. E lënë me vet- jët e tjerë. Ata mund të jenë shumë
veten, ajo fle për periudha të gjata të ndjeshëm ndaj dritës, zhurmave
dhe ha jo shpesh. dhe prekjes për disa muaj dhe loja
me to mund të jetë shumë e fortë
Vajza e dytë është gjithmonë në dhe t’i ngacmojë, irritojë apo huto-
lëvizje. Ajo lëviz duart dhe këm- jë. Kur kjo ndodh, prindi duhet të
bët vazhdimisht kur është zgjuar ndalojë dhe të presë, derisa bebi të
dhe në gjumë. Ndërsa të porsalin- jetë aktiv dhe pastaj të vazhdojë.
durit flenë rreth 14 orë në ditë, ajo Me kalimin e kohës reagimet e fi-
fle 10 orë dhe zgjohet sa herë ka llimit do të largohen dhe tiparet e
ndonjë aktivitet afër saj. Ajo duket lindura të fëmijës do të bëhen më
sikur do të bëjë çdo gjë me nxitim, të dukshme.
ha me nxitim duke gëlltitur ajër
me shumicë, kështu që ka nevojë Bebet që janë nën peshë në lindje,
të bëjë më shumë gromësima. edhe nëse kanë lindur në kohë,
Të dyja këto bebe janë normale dhe mund të jenë po ashtu më pak
të shëndetshme. Asnjëra s’është reagues se të porsalindurit e tjerë.
më e mirë se tjetra, por tempera- Në fillim ata janë të përgjumur dhe
mentet e tyre janë të ndryshme dhe nuk duken shumë aktivë. Mbas
të dyja duhet të trajtohen ndryshe disa javësh ata duken sikur zgjo-
që nga lindja. hen, hanë me ngut, por ngelen të
irritueshëm dhe të ndjeshëm ndaj
Ashtu si këto bebe, edhe fëmija ngacmimeve, ndërmjet dy të pirave
juaj shfaq një temperament të ve- të gjirit. Ky irritim mund të zgjasë
tin që në javët e para të jetës. Zbu- deri sa ai të rritet dhe të piqet. Sa
limi i këtyre sjelljeve është një më shumë të mbrohen nga nxitja
nga gjërat më të bukura, kur kemi e tepërt dhe sa më tepër rehati t’u
një bebe të re në shtëpi. Sa më të sigurohet gjatë kësaj periudhe, aq
vëmendshëm të jeni ndaj këtyre më shpejt do të kalojë kjo situatë.
shenjave, aq më shumë mësoni Që nga fillimi temperamenti i
t’i përgjigjeni në mënyrë të për- bebes tuaj do të ndikojë në sjell-
shtatshme personalitetit të saj dhe jen tuaj ndaj tij. Nëse ju kishit
aq më e qetë dhe më e parashikue- disa ide rreth reagimit të tij, mbas
shme do të jetë jeta juaj në muajt lindjes duhet t’i rivlerësoni duke
e ardhshëm. parë në se përshtaten apo jo me
fëmijën tuaj. Po e njëjta gjë ndodh
Shumë nga këto sjellje janë të lin- me këshillat e librave, artikujve,
dura. Shfaqja e tyre mund të jetë e kushërinjve, shokëve, rreth mirë-
vonuar, si për shembull, të lindurit rritjes së fëmijës. E vërteta është
para kohe nuk i shfaqin nevojat si se kjo nuk është rruga e drejtë dhe
nuk funksionon për çdo fëmijë. Ju përshtateni individualitetit të tij.

duhet të krijoni rregullat tuaja si- Kjo do ta bëjë atë ta ndjejë veten
pas fëmijës tuaj qe ka një persona- të dashur dhe të vlerësuar dhe do
litet të caktuar, besimeve tuaja dhe ta ndihmojë të krijojë raporte të
kushteve specifike të familjes suaj. drejta me të tjerët në të ardhmen.
Gjëja kryesore është se ju duhet t’i
Ushqyerja me gji
M enjëherë sapo del nga barku

i nënës, të porsalindurit i
duhet të përshtatet, qoftë me më-
ato të zgjedhin rrugë “të gabuara”
dhe jo të dobishme për fëmijën e
tyre. Për një moment, ato harrojnë
nyrën e re të jetesës, qoftë me se natyra i ka pajisur me aftësinë për
mjedisin e ri ku ai do të jetojë. të ushqyer një fëmijë me mënyrën
Ushqyerja është ndoshta momenti më të mrekullueshme që mund të
më kryesor i kësaj përshtatjeje. ekzistojë në botë: me Qumështin e
Dhe me të vërtetë, nënat bëjnë më Gjirit. Natyra e ka krijuar atë në
shumë pyetje lidhur me ushqyer- një mënyrë të tillë që në çdo mo-
jen e fëmijës, se sa për anë të tjera ment e bën përshtatjen e fëmijës
të kujdesit për të porsalindurin. me mjedisin e ri tepër të butë e të
Nënat shpesh e vlerësojnë sukse- padëmshme. Dhe kjo jo vetëm kur
sin e tyre me zotësinë e tyre në fëmija është i sapolindur, por gjatë
ushqyerjen e fëmijës. Ato mund të gjithë kohës që ushqehet me të.
ndihen keq, në qoftë se fëmija nuk
ushqehet me lehtësi qysh në fi-
llim, aq sa shpesh herë bëjnë për-
pjekje nga më “të çmendurat” për
TË MIRAT E
tì siguruar me çdo kusht ushqyer- USHQYERJES ME GJI
jen fëmijës së tyre: i japin qumësht PËR FËMIJËN DHE
artificial, ujë me sheqer etj, vetëm NËNËN
që fëmija të ndihet i ngopur dhe i
ushqyer. Të mirat e kulloshtrës
Në ditët e para pas lindjes, gjiri
Pikërisht, ky ankth i nënës, i bën prodhon një lloj qumështi, që
MUAJI I PARË 75
quhet kulloshtër. Kulloshtra është të ndryshme (viruset dhe bakte-

një lëng i trashë me ngjyrë të ver- ret) dhe shumë më të theksuara se
dhë, sepse në përmbajtjen e tij qumështi i prodhuar më vonë nga
gjendet me shumicë një lëndë që gjiri i nënës. Në sajë të këtyre veti-
quhet betakaroten. Ky është një ve, ajo shërben si një “çadër” që
antioksidues i fuqishëm dhe që i e mbron fëmijën nga “breshëri” i
jepet fëmijës në një fazë tepër të egër i mjedisit të jashtëm. Ky vep-
brishtë të jetës së tij. rim mbrojtës i kulloshtrës shumë-
fishohet, në qoftë se fëmija është i
Shpesh kulloshtra është e papëlqye- lindur parakohe. Dhe dihet nga të
shme për nënën, ndoshta se ajo e gjithë se sa rrezikon i linduri para-
përfytyron qumështin me ngjyrë të kohe, nga ky ballafaqim me këtë
bardhë. Por derdhja e kulloshtrës “botë të egër”.
dhe mosdhënia e saj fëmijës, është
një nga gabimet e trashëguara të Funksioni ushqyes
kulturës sonë popullore. Njëkohësisht, kulloshtra në sajë të
Në sajë të përmbajtjes së vet, ku- përmbajtjes së veçantë me shumë
lloshtra është ushqimi ideal i proteina dhe kripëra minerale dhe
ditëve të para. Me lindjen, fëmi- pak sheqerna dhe yndyrna, është
jës i duhet të përballet me shumë tepër e përshtatshme për të por-
armiq (viruset, bakteret), ndërkaq salindurin. Në këtë mënyrë, rënia
që fuqitë mbrojtëse të tij janë ende në peshë e të porsalindurit në ditët
të pazhvilluara. Pas lindjes, ai ka e para të jetës është e butë dhe
të pranishme në gjakun e vet një rimarrja e peshës së lindjes më e
sasi trupëzash mbrojtëse, të cilat i shpejtë.
ka marrë që para lindjes nga nëna,
me anë të placentës. Por ndihmesa Rreth ditës së 4 - 5-të të jetës ndodh
e vërtetë i vjen nga qumështi. “ardhja” e qumështit. Kulloshtra
zëvendësohet nga një qumësht
Kulloshtra është një qumësht tepër tjetër, i cili ka një pamje si krem.
i veçantë që prodhohet vetëm në 5 Ky është qumështi i përkohshëm.
ditët e para të jetës. Funksionet e Vetitë e tij janë ndërmjet kullo-
saj të mëdha janë dy: të ushqejë në shtrës dhe qumështit të nënës.
mënyrë të përshtatshme fëmijën Quhet i përkohshëm, sepse rreth
dhe ta mbrojë atë si duhet nga mi- ditës së 12-të të jetës, qumështi
krobet. përsëri ndryshon dhe merr vetitë
që i ruan pastaj gjatë gjithë kohës
Funksioni mbrojtës që qumështi prodhohet nga gjiri i
Kulloshtra ka veti të shkëlqyera nënës.
për të mbrojtur ndaj mikrobeve
Pas ditës së 12 -të jetës, qumështi Realizon një zhvillim cilësor, do-
i gjirit merr tashmë karakteristi- methënë një rritje harmonike dhe
kat përfundimtare dhe është mjaft një zhvillim psikik e intelektual
i pasur në lëndë energjitike, për më të mirin të mundshëm. Studi-
shkak të përmbajtjes më të lartë në met e Lucas kanë vërtetuar se në
sheqerna dhe yndyrna. qumështin e nënës gjenden disa
yndyrna të çmueshme (LC PUFA),
të cilat i jepen fëmijës gjatë muajit
TË MIRAT E QUMËSHTIT të parë të jetës dhe që i sigurojnë
TË GJIRIT atij një koefiçent inteligjence më
të lartë se fëmijët e ushqyer me
Një fëmijë që ushqehet me gji qumësht artificial në moshën 7-8
ecën me “hapa gjigande”. vjeç.
Qumështi i nënës: Mbron nga sëmundjet alergjike

Eshtë i përshtatshëm nga pikë- dhe degjenerative, duke vonu-
pamja ushqyese, sepse është ar shfaqjen e tyre tek fëmijët e
specifik për njeriun. Në të gjithë prirur për arsye të trashëgimisë.
botën njihen rreth 4000 lloje gji- Asnjë fëmijë nuk bëhet alergjik,
tarësh, të cilët kanë si veti të prej qumështit të nënës së vet, gjë
prodhojnë qumësht për të ushqyer që nuk ndodh, nëqoftëse fëmija
të vegjlit e tyre. Secili nga këto ushqehet me qumësht artificial.
lloje qumështi ka karakteristika Megjithatë, nëna duhet të trego-
të veçanta dhe pra të ndryshme het e kujdesshme ndaj disa ushqi-
(specifike), në varësi të llojit të meve, të cilat kalojnë në qumësht
gjitarit. Domethënë për çdo këlysh dhe kështu bëhen përgjegjëse për
nevojitet qumështi i nënës së vet. alergjitë, edhe pse fëmija është
QUMËSHTI i NËNËS: Siguri për fëmijën

• Kënaq nevojat ushqimore dhe psikike
• Realizon një zhvillim cilësor
• Mbron nga sëmundjet alergjike dhe degjenerative
• Mbron nga infeksionet… edhe pas ndërprerjes së gjirit
• Parandalon dhjamosjen
• Nxit rritjen në zorrë të mikrobeve jo të dëmshëm për organizmin
• Siguron një sasi të mjaftueshme të hekurit
• Ndihmon lidhjen nënë-fëmijë
• E ke të gatshëm sa herë që ke nevojë për të
MUAJI I PARË 77
me gji. Të tilla ushqime janë veza, ditshme çfarë po themi, por kjo
qumështi, peshku, arrat etj. është vërtetuar tashmë nga stu-
dime shkencore shumë serioze.
Të mbron nga infeksionet. Qumë- Për shembull qumështi i nënës
shti i nënës është i pajisur me një e mbron fëmijën nga infeksio-
sistem mbrojtës, në sajë të: net e veshit përreth 3 vjet pas
• Cilësive kundër inflamacionit. ndërprerjes së gjirit. Kjo është
Normalisht, sa herë që kemi një një ndihmë e çmuar po të lloga-
infeksion, organizmi i njeriut i risim se sa i shpeshtë është ky
përgjigjet me një inflamacion, infeksion. Një studim i kohëve
i cili po qe se është i theksuar, të fundit (1998) i kryer nga
mund të bëhet edhe i rrezik- Wilson, ka treguar se të vegjlit
shëm. Qumështi i nënës, falë mund të mbrohen nga infeksio-
disa lëndëve që përmban, e zbut net e mushkërive dhe të rrugëve
atë. të frymëmarrjes përreth 7 vjet,
• Cilësive kundër infeksionit, të nëse janë ushqyer për 15 javë
cilat sigurohen nga prania në rresht pa ndërprerje vetëm me
qumështin e nënës të rruazave gji. Por ky fakt i fundit është
të bardha, trupëzave mbrojtës ende më i bukur! Mund të të
(IgA sekretore) lizosimat dhe mbrojë për 10 vjet ndaj infek-
laktoferrina. Në këtë mënyrë sioneve të shkaktuara prej He-
qumështi i nënës është në gjen- mophilus influenzae, ndërkaq
dje të mbrojë jo vetëm prej që diskutohet e diskutohet në
“armiqve” të jashtëm, por edhe botën shkencore mbi dobinë
atyre të brendshëm, të cilët nuk apo jo të vaksinës kundër këtij
janë të pakët. Duhet të kujtoj- mikrobi. Cilësitë imunomodu-
më se qumështi i nënës nuk luese të qumështit të nënës janë
është steril, por agresiviteti i përgjegjëse për shpeshtësinë
mikrobeve të përmbajtura në të, më të pakët në moshë të rritur
është “nën kontroll të rreptë”. të sëmundjeve të rënda imuni-
• Cilësive të rritjes së imunitetit. tare, inflamatore dhe tumorale.
Disa faktorë të pranishëm në
qumështin e nënës (laktofe- Parandalon dhjamosjen në mo-
rrina, nukleotidet, citokinat) shë të rritur. Në qumështin e nënës
ushtrojnë një veprim nxitës gjendet në sasi të konsiderueshme
mbi sistemin imunitar, që i kolesteroli. Mendohet se koles-
lejon fëmijës të mbrohet nga teroli është i nevojshëm për të
infeksione të ndryshme, pasi kënaqur kërkesat e larta të trurit të
është ndërprerë ushqyerja me fëmijës për këtë lëndë (truri për-
gji. Mund të duket shumë e çu- bëhet kryesisht prej yndyrnave).
Nga ana tjetër, studimet e kohëve 10-20%.

të fundit tregojnë se marrja me
“shumicë” e kolesterolit nxit orga- Ushqyerja me gji, jo vetëm që
nizmin e njeriut që të mos rreziko- plotëson nevojat ushqimore që ka
het në vitet vijuese nga marrja me fëmija, por edhe përforcon zhvi-
tepricë e kësaj lënde; pra, e për- llimin e shqisave të tij si shijen,
gatit organizmin e të rriturit që të prekurit, nuhatjen etj. Njëko-
të mos dëmtohet nga ushqimi me hësisht është në gjendje të krijojë
shumë yndyrna. atë lidhje gati hyjnore që ekziston
midis fëmijës dhe nënës. Fëmija
Ndihmon për rritjen në zorrë të “e njeh me erë nënën e vet” dhe në
mikrobeve të padëmshme për prani të saj ndihet i mbrojtur, i qetë
organizmin. Prania në zorrë e një dhe i lumtur. Një lidhje e tillë është
mikrobi të quajtur bacterium bifi- mjaft e rëndësishme për zhvilli-
dum është me vlerë shumë të mamin e përshtatshëm nga pikëpamja
dhe për organizmin e fëmijës. psikike, emocionale dhe e ndjen-
jave në të ardhmen. Eshtë ushqim
Parandalon aneminë nga munge- i gatshëm në çdo kohë, në tempe-
sa e hekurit në 6 muajt e parë raturë të përshtatshme dhe falas.
të jetës. Hekuri është një nga
mineralet më të nevojshëm për Të mirat e ushqyerjes me gji për
fëmijën në muajt e parë të jetës. nënën. Sipas besimit popullor, ush-
Megjithëse në qumështin e nënës qyerja me gji është përgjegjëse
gjendet pak hekur, ai është i mjaf- për shtimin në peshë të gruas pas
tueshëm për të mbrojtur bebin nga lindjes. Kjo nuk është e vërtetë. E
rreziku i anemisë. Eshtë njëlloj si- vërteta është se gjatë shtatzanisë,
kur të kishim ruajtur pak “monedha masa dhjamore shtohet 4 – 5kg, por
floriri” në një qyp. E shprehur me duke i dhënë gji bebit, ky dhjamë
shifra, do të thotë: gjatë 3-mu- fillon të shkrihet. Dhënia e gjirit
jorit të parë në qumështin e nënës fëmijës dhe mbajtja e një regjimi
përmbahet 0.5 mg hekur në 1 litër ushqimor të përshtatshëm e ndih-
qumësht, kurse në 3-mujorin e dytë mon lehonën që gradualisht të a-
kjo sasi përgjysmohet. Ndryshimi rrijë në peshën që ka pasur para se
me qumështin e lopës është se he- të mbetej shtatzanë.
kuri i përmbajtur në qumështin e
nënës thithet më mirë; dmth hekuri Fëmija duke thithur gjirin, jo vetëm
i përmbajtur në qumështin e nënës që shton sasinë e qumështit që pro-
thithet nga organizmi i bebit në dhon nëna, por edhe përmirëson
masën 30-50%, kurse ai i qumësh- cilësinë e qumështit. Përmbajtja në
tit të lopës, ose artificial në masën qumështin e nënës të disa lëndëve
MUAJI I PARË 79
të caktuara, nxit tkurrjet e mitrës, doset menjëherë pas lindjes mbi

duke ndihmuar në këtë mënyrë në barkun e nënës, ai ngjitet vetë dre-
zvogëlimin e mitrës dhe uljen e jt gjirit të nënës dhe e kap sponta-
barkut. Shpesh herë, nënat anko- nisht atë. Nëqoftëse fëmija ven-
hen për dhimbje barku gjatë vendoset rreth 6 orë pas lindjes mbi
dosjes në gji të fëmijës. Ato nuk barkun e nënës, ai nuk afrohet vetë
duhet të brengosen për këto dhim- tek gjiri i nënës, por duhet të ndih-
bje, sepse janë tkurrje të dobishme mohet që të kapë gjirin e nënës.
të mitrës, pikërisht nga përmbajtja Dhe kur vendoset pas 24 orëve, ai
në gji e lëndëve që përmendëm më jo vetëm që e ka shumë të vështirë
sipër. kapjen e gjirit, por është ose i
plogësht ose grindet shumë dhe
vuan që të mësojë këtë zakon të lin-
KUR DUHET TË dur dhe shumë të rëndësishëm. Nga
FILLOHET USHQYERJA ana tjetër, çdo nënë është shumë e
ME GJI rëndësishme ta dijë, se deri në ardh-
jen e qumështit nuk duhet t’i japë
fëmijës së vet qumësht artificial,
U shqyerja me gji duhet të fi-
llohet sa më herët që të jetë
e mundur: sapo që kushtet e fëmi-
ose ujë me sheqer dhe nuk duhet të
përdorë kurrë biberonin. Një gjë e
jës dhe të nënës e lejojnë një gjë tillë mund të bëhet e rrezikshme për
të tillë. Kjo do të thotë se i por- disa arsye.
salinduri duhet të vendoset në gji
qysh në sallë të lindjes, ose të Nga njëra anë, dhënia e qumështit
paktën brenda 6 orëve të para pas artificial mund të nxisë sëmund-
lindjes. Në këtë mënyrë, jo vetëm jet alergjike tek fëmija edhe pse
nxitet ardhja e qumështit tek nëna, dhënia e këtij qumështi është e
por edhe ndihmohet fëmija të fi- përkohshme. Dhe nga ana tjetër,
llojë jashtëqitjen, të marrë ener- fëmija çmësohet njëherë e përgjith-
gjitë e nevojshme, të shmangë monë të kapë gjirin. Ka me qindra
shumë probleme të mundshme të studime në këtë drejtim.
shëndetit etj. Jo vetëm kaq, sepse
shumë sjellje të mëvonshme të Sot shkencëtarët mendojnë se një
fëmijës në drejtim të zakoneve të sjellje e caktuar bëhet e përjetshme
të ushqyerit përcaktohen pikërisht në varësi të asaj që përvoja e parë ka
nga kjo vendosje për herë të parë e qenë e drejtë apo e gabuar. Ne një
fëmijës në gji. gjë të tillë e kemi mësuar nga bota
e kafshëve. Për shembull, nëqoftëse
Një përvojë shumë interesante nga zogun që ndërton fole (dallëndy-
Anglia tregon se kur fëmija ven- shen) sapo lind e vendosim 2 minu-
ta me një zog që nuk di të ndërtojë • Larja e gjinjve nuk duhet të

fole (korbin) dhe pastaj e lemë të bëhet me sapun, sepse mund të
rrijë për të gjithë jetën me dallën- thajë lëkurën.
dyshet e tjera, ky zogth kurrë nuk • Nuk duhet të përdoret acidi borik
mëson të ndërtojë fole si simotrat si dezinfektant, sepse është hel-
e veta. Do të mjaftonte të rrinte mues për fëmijën.
gjysmë minute me dallëndyshet pas • Gjinjtë duhet të mbahen të thatë,
lindjes dhe pastaj ta lije gjithë jetën prandaj duhet të mbulohen shpesh
me korbin, që të mos ta harronte me garza të thata.
kurrë se si ndërtohet foleja. Kjo lloj • Mirë është që gjinjtë të mbahen
përvoje nuk ndodh vetëm me bebin, zbuluar (kur është e mundur), në
por ndodh edhe me nënën. Prandaj mënyrë që të shmangen fërkimet
kujdes, sepse kështu mund të ndod- me teshat dhe dëmtimet e mund-
hë edhe me njeriun. shme.
Masazhi i gjirit
Eshtë mirë që përpara se fëmija të
SI BËHET USHQYERJA vendoset në gji, të bëhet një ma-
ME GJI? sazh i shkurtër i gjirit : kapet njeri
prej gjinjve me të dy duart dhe me
Kujdesi për gjirin lëvizje të lehta rrethore bëhet ma-
Para se fëmija të vihet në gji, duhet sazhi i tij. Qëllimi është që të zbu-
të lahen duart me shumë kujdes ten gjinjtë, në mënyrë që qumështi
me ujë dhe sapun. Pastaj pastrohen të rrjedhë pa vështirësi.
gjinjtë vetëm me ujë të vakët. Eshtë
mirë që thithat të zhyten në ujë të A ka ndonjë rregull në dhënien
vakët. Në vazhdim, gjinjtë thahen e gjirit?
ngadalë e me kujdes me një pecetë Nuk këshillohet vendosja e fëmi-
të thatë. Gjinjtë nuk duhet të thahen jës në të dy gjinjtë gjatë një vakti.
duke i fërkuar me pecetë ose me Eshtë mirë që ai të vendoset një
peshqir. vakt në njërin gji dhe vaktin tjetër
• Gjinjtë duhet të lahen të paktën në gjirin tjetër. Duhet vepruar
një herë në ditë. Parapëlqehet të kështu, sepse krijohet mundësia
lahen gjinjtë pas të pirit, me që- që të zbrazet plotësisht gjiri dhe
llim që të mos çorientohet bebi, në të njëjtën kohë, siç kemi për-
që përpiqet të njohë nënën e vet mendur edhe më parë, qumështi i
edhe me anë të erës. Nuk duhet gjirit ndryshon përmbajtjen e tij,
të përdoren pomada ose lëndë të në varësi të thithjeve të fëmijës.
tjera, qoftë për aromë të mirë, Domethënë, qumështi i thithur
qoftë për parandalim të çarjeve nga fëmija me thithjet e para ka
të gjirit. përmbajtje të ndryshme me atë të
MUAJI I PARË 81
Figura 8. Përdorni gishtërinjtë për t’i krijuar bebit mundësi për frymë-
marrje. Ndërpriteni thithjen ngadalë duke vendosur gishtin tuaj tregues
si në figurë.
marrë me thithjet e fundit. Duke e Pozicioni

vënë në mënyrë të çrregullt fëmi- Nuk mund të themi se ka një pozi-
jën në të dy gjinjtë, ne rrezikojmë cion ideal për të vendosur fëmi-
që fëmija të mos marrë të gjitha jën në gji. Sidoqoftë, pozicioni i
lëndët për të cilat ai ka nevojë. papërshtatshëm krijon probleme në
ushqyerjen e fëmijës tuaj. Rregulli
Fëmija nuk duhet vendosur as- kryesor është që vetë ju të zini një
njëherë në gji, nëqoftëse nëna nuk pozicion sa më të rehatshëm.
ndihet e qetë. Edhe pse fëmija qan,
mos mendoni se i ka kaluar koha e Fëmija mund të ushqehet duke qën-
ushqyerjes. Kjo gjë e bën shpesh druar shtrirë ose ulur. Nëqoftëse
nënën të ankthshme dhe ngutet që juve ju pëlqen më mirë të rrini ulur,
ta verë menjëherë në gji. Ky ankth atëherë duhet që shpina juaj të jetë
shtohet edhe më shumë sepse e mbështetur mirë, me qëllim që të
fëmija qëllon që sè kap me lehtësi shmangen tkurrjet e muskujve të
gjirin në momentin që ky i jepet. kurrizit; kurse këmbët vendosen
në një stol, që të lëshohen muskujt
Kini parasysh: gjithmonë keni e barkut dhe që nëna të mos përku-
“kohë”, rehatohuni vetë, rehatoje- let gjatë ushqyerjes së fëmijës.
ni fëmijën tuaj (duke e përkundur, Në këtë rast fëmija ushqehet në
duke i kënduar, duke e ledhatuar), një pozicion gjysmë shtrirë. Njëra
e pastaj vendoseni në gji.
Figura 9. Pozicioni “si topi i regbisë” është pozicioni më i përshtatshëm
dorë e nënës mban kokën, kurse gës nga lindja (epiziotomia) ose
dora tjetër trupin. operacionit. Një pozicion i tillë
është i rehatshëm dhe gjatë natës.
Një mënyrë tjetër e ushqyerjes Në këtë rast, fëmija mbahet shtri-
së fëmijës ulur realizohet duke e rë, i mbështetur në shpinë me një
mbajtur fëmijën ashtu siç mbahet jastëk.
“topi i regbisë”. Fëmija vendoset
mbi një jastëk, kurse njëra dorë Më sipër ne përmendëm se nuk ka
e nënës i mban kokën. Pozicioni një pozicion ideal për ushqyerjen
si “topi i regbisë” është i pëlqye- me gji, i tillë që të favorizojë rrje-
shëm për ushqyerjen e binjakëve, dhjen më të mirë të qumështit. Nga
atëherë kur kemi fryrje e forcim të ana tjetër nuk duhet të harrojmë se
gjinjve, kur nëna ka gjinj shumë të edhe fëmija ka preferencat e veta.
mëdhenj, kur fëmija ka vështirësi Kështu, sidomos në javët e para
në kapjen e gjirit (siç ndodh me pas lindjes, pozicionet për dhënien
fëmijtë e lindur parakohe, ose me gji të fëmijës duhet të ndryshohen
peshë të vogël në lindje) dhe kur edhe nga një vakt në tjetrin. Në
nëna ka dhimbje barku (në rast fakt, qumështi në gjendrën e gji-
lindjeje me operacion). rit shpërndahet pak a shumë në
Disa grave u pëlqen tì ushqejnë mënyrë të njëtrajtshme në të gjithë
fëmijët e tyre, duke qëndruar shtri- gjirin. Nëqoftëse nëna e bën za-
rë, sidomos kur ndihen të lodhura, kon të ushqejë fëmijën vetëm
ose kanë dhimbje për shkak të pla- në një pozicion, atëherë mund të
MUAJI I PARË 83
ndodhë që fëmija duke thithur, të Gishti i madh lëviz lirshëm mbi gji
zbrazë vetëm një pjesë të gjirit dhe dhe ndihmon fëmijën që të luajë me
jo të gjithë atë. Në këtë mënyrë, thithin, të hapë gojën dhe pastaj ta
në pjesën e pazbrazur të gjirit kapë atë. Nuk këshillohet kapja e
qumështi grumbullohet dhe kështu thithit ndërmjet gishtit tregues dhe
gjiri fillon të fryhet, të dhembë, të të mesit, sepse një gjë e tillë mund
çahet dhe më tej të pezmatohet. të pengojë rrjedhjen e qumështit,
në vend që ta nxisë atë. Veprime të
Duke ndryshuar pozicionin e fëmi- tilla të thjeshta ndihmojnë fëmijën
jës nga një vakt në tjetrin, ushtro- që të kapë gjirin edhe atëherë kur
het shtypje mbi pjesë të ndryshme gjiri i nënës është shumë i madh.
të thithit. Kjo ndihmon zbrazjen e
gjirit dhe parandalon problemet që …dhe së fundi lemza e gogësi-
mund të ndodhin me gjirin në ditët mat…
e para pas lindjes. Një gjë e tillë nuk Pas çdo vakti fëmija duhet të
duhet të kuptohet si “një rregull i mbahet në pozicion vertikal, për
ri për çdo ditë të re”, por si një disa minuta. Kjo e ndihmon atë
“teknikë” që krijon kushte për një që të nxjerrë gazrat. Nuk duhet
ushqyerje të suksesshme me gji. të shqetësoheni, nëqoftëse fëmija
Pasi nëna ka zgjedhur pozicio- vjell pak (një gojë pas pirjes), ose
nin e vet, për tì dhënë gji fëmi- e zë lemza. Kjo do të thotë se sto-
jës, është e nevojshme që dhe maku i tij është mbushur.
fëmija të vendoset në një pozicion
të përshtatshëm. Për shembull,
nëqoftëse nëna e ushqen fëmijën
në pozicionin ulur, atëherë është e
SA DUHET TË MBAHET
rëndësishme që me njërën dorë të FËMIJA NË GJI?
mbajë kokën e fëmijës. Me dorën
tjetër, ajo ndihmon fëmijën që të
kapë gjirin, duke i ofruar fëmijës F ëmija kap gjirin dhe fillon të
thithë. Por përsa kohë duhet ta
mbajë gjirin fëmija? A ka ndonjë
jo vetëm thithin, por edhe të zezën
e gjirit (Shih edhe 3. Bebi erdhi- rregull për një gjë të tillë?
po tani?). Edhe pse thithja e gjirit
tek fëmija është një refleks i lin- Të themi të vërtetën, është vështirë
dur, në fillim nëna dhe fëmija nuk që t’i përgjigjemi kësaj pyetjeje.
“njihen” ashtu si duhet dhe kjo gjë Koha nga fillimi i thithjes së një
mund të krijojë “vështirësi” edhe fëmije dhe asaj që qumështi rrjedh
për veprimet më të thjeshta. Gjatë mjaftueshëm, është mjaft e ndry-
vendosjes së fëmijës në gji, dora shme. Ajo varet nga disa faktorë
e lirë mban gjirin, kurse gishti i si fuqia thithëse e fëmijës, nga
madh i dorës vendoset mbi thith. shpejtësia e zbrazjes së gjirit, nga
probleme të mundshme të gjirit 90% e gjirit). Atëherë, nuk ia vlen

(për shembull fryrja dhe fortë- të zgjohet fëmija që përgjumet në
sia e gjirit) etj. Dhe sigurisht, në krahë të nënës duke thithur gjirin,
ditët e para pas lindjes është më e sepse “nuk është realizuar koha e
gjatë dhe bëhet më e shkurtër me domosdoshme” për t’u ushqyer.
ardhjen e qumështit, në minutat e Mos u merakosni nëse vërtet është
para rrjedh më shumë qumësht dhe përgjumur pa mbushur barkun, do
pastaj rrjedhja e tij ngadalësohet. të zgjohet më parë se sa zakonisht,
në vaktin tjetër. Eshtë e vetmja gjë
Sidoqoftë, në 2 minutat e para, për të cilën “fëmija nuk të fal”.
fëmija është në gjendje të thithë
rreth 50% të qumështit dhe brenda
4 minutave të zbrazë pothuaj të SA SHPESH DUHET TA
gjithë gjirin (80 – 90%). Kjo nuk VEMË FËMIJËN NË GJI?
do të thotë “ta mbarojmë shpejt
e shpejt këtë punë”. Nuk duhet
të harrojmë se thithja për fëmi-
jën nuk është vetëm një moment
K jo është një nga pyetjet krye-
sore në listën e pyetjeve që
nëna i bën mjekut për fëmijën që
ngopjeje, por është edhe një mo- qan. Kur fëmija qan, jo gjithmonë
ment i rëndësishëm psikologjik. do të thotë se ai ka uri. Por, shu-
Thithja për fëmijën përfaqëson një micës së nënave, sidomos në fillim,
kontakt njerëzor me ngrohtësinë e qara ju duket si shenjë urie. Për
e nënës, pra është një moment këtë arsye, ato gjithmonë e vënë
kënaqësie. Ndryshimi i kësaj nevo- në gji fëmijën (nuk bëjnë ndonjë
je psikologjike të fëmijës është gabim). Me kohë, nëna mësohet
tepër i madh, gati-gati i papër- të dallojë të qarën nga uria ose
caktuar, prandaj vështirë se mund për shkaqe të tjera. Zakonisht, të
të themi se sa duhet të zgjasë një qarët nga uria, fillon dalëngadalë
vakt ideal. Në këtë mënyrë, tash- dhe sa më shumë kohë shkon pa iu
më ne jemi në gjendje ta kuptojmë plotësuar kërkesa, e qara e fëmijës
se pse disa fëmijë kënaqen duke e bëhet më me inat. Ndërsa e qara
mbajtur gjirin vetëm 10 minuta e nga dhimbjet, për shembull nga
disa të tjerë duke e mbajtur gjirin dhimbjet e barkut fillon krejt pa-
20 minuta, ose më shumë. pritur, tek një fëmijë që ka qenë në
gjumë ose krejtësisht në qetësi.
Në fund të fundit, duhet të jetë e
qartë se marrja e sasive të nevoj- Vërtet që e qara në shumicën e
shme ushqimore nuk varet nga rasteve do të thotë që fëmija është
minutat që fëmija mban gjirin (Mos i uritur, por një fëmijë i uritur nuk
harroni! Në 4 –5 min. zbrazet 80 – është e thënë që gjithmonë të qajë.
MUAJI I PARË 85
Sa shpesh duhet të pijë fëmija im?

Sipas dëshirës: Fëmija vendoset në gji sa herë që ai e kërkon gjirin,
duke respektuar dëshirën e tij. Kjo është mënyra më e mirë për të
ushqyer një fëmijë me gji. Kujdes! Jo çdo e qarë, do të thotë uri.
Me orar: Parashikon ushqyerjen e fëmijës me orare të ngurta (çdo

3 orë). Mund të zbatohet për të vegjlit që ushqehen me qumësht
artificial.
Kështu, për ta vendosur në gji fëmija nuk e merr në një vakt, e

një fëmijë, nuk duhet pritur që ai merr shumë mirë në vaktin tjetër.
të qajë. Shpesh herë kur fëmijën Pastaj, fëmija nuk ka lindur me një
e merr uria, ai fillon të jetë më i orë në qafë që të kujtohet se duhet
shqetësuar, drejton duart nga goja, të pijë çdo 3 orë. Çdo nënë duhet
shtrëngon duart grusht, disa kohë ta mësojë se një gjumë i zgjatur
më parë se të fillojë të qajë. Këto dhe vakte të shpeshta mund të jenë
janë disa sinjale që fëmija ia jep çdo të zakonshme tek fëmija: fëmija
nëne, si për t’i thënë se ka ardhur mund të dojë të pijë 3 herë brenda
koha e ushqimit. Atëherë çdo nënë 3 orëve dhe pastaj të flejë për 6
duhet tì mësojë ato (dhe në fakt ajo orë rresht. Disa fëmijë të tjerë janë
i mëson ato në përvojën e vet). gjumashë dhe po nuk i zgjove, ata
as që kujtohen për të pirë. Të tillë
Në ditët e para pas lindjes fëmija fëmijë, është mirë që të nxiten nga
priret ta kërkojë më shpesh gjirin. pak dhe duke i zgjuar ëmbëlsisht, të
Më tej, ai i rrallon këto kërkesa vendosen me njëfarë rregulli në gji.
dhe pak nga pak vendos një ritëm
që vërtitet midis 2 – 4 orëve. Sido- Ka fëmijë të cilët janë nervozë,
qoftë ka mjaft fëmijë të cilët va- thithin, por pa sukses dhe e lëshoj-
zhdojnë të pinë me orare të afërta në në mënyrë të përsëritur gjirin,
(çdo 2 – 3 orë) dhe të tjerë me orare duke qarë dhe u shqetësuar. Në
më të largëta (çdo 3 – 4 orë). Pastaj shumicën e rasteve, këta fëmijë
ka fëmijë të cilët pijnë njëherë dhe duhet të qetësohen më parë se të
pastaj flenë për 5 – 6 orë rresht. vihen në gji e me kalimin e kohës
Kjo nuk do të thotë gjë dhe nuk ata mësohen të jenë më të qetë kur
ka pse që nëna të shqetësohet, fillojnë të thithin.
përkundrazi i vogëlthi i saj vetëm Ka fëmijë të tjerë të cilët nuk tregoj-
se ndihet i kënaqur dhe ka arritur në ndonjë interes të veçantë në
ekuilibrin e vet. Atë ushqim që të pirë, sidomos në ditët e para të
jetës, por kur qumështi bëhet më i tra përçmohet dhe vonesa në ar-
bollshëm, ata “ e harrojnë sjelljen e dhjen e qumështit përjetohet si një
keqe” që pothuaj e çmend nënën. pritje e kotë, sepse “qumështi nuk
më vjen “. Por edhe kur qumështi
Dhe pastaj, janë ata që dinë “të vjen, ankthi dhe frika nuk largohen
shijojnë”. Pijnë me qetësi, nuk tek disa nëna: “re të zeza duken
nguten fare dhe nëse i ngacmon përsëri në horizont”.
për të pirë më shpejt, zemërohen
shumë. Për më tepër, gjatë të pirit, Në fakt, menjëherë pas lindjes,
mund të ndodhë që fëmija të plotë- krijohen disa rrethana që krijojnë
sojë dhe nevoja të tjera përveç njëfarë mosbesimi tek nëna dhe
ushqyerjes. Mund të dojë të çlo- prandaj është e drejtë që asaj tì
dhet, të dalë jashtë dhe natyrisht shpjegohen disa gjëra për të kup-
nuk mund tì bëjë të gjitha gjërat tuar se gjithçka shkon ashtu si
njëherësh; ta nxitësh për të pirë në duhet. Nënës mund tì duket se
këto momente, do të ishte shumë fëmija nuk ngopet, sepse ai qan,
e gabuar. thith gjatë dhe e kërkon gjirin
shpesh. Nga ana tjetër, meqenëse
Dhe së fundi të ashtuquajturit përgjigja për një ushqyerje të për-
“përtacë” : këta fëmijë nuk thithin shtatshme dhe në sasinë e duhur
pa ndërprerje, pushojnë pak e është pesha e fëmijës, i besohet
pastaj rifillojnë. Këta fëmijë po tì më tepër “kapriçove” të një pe-
lesh në qejfin e vet, pijnë shumë shoreje. Dhe nuk ka asgjë për
mirë.Ata mund ta mbajnë gjirin tù çuditur, nëqoftëse nëna pëson
edhe 1 orë rresht. Por përfytyroni “krizë”. Atëherë, tì bëjmë fëmijës
një të rritur : mund ta hajë gjellën “Peshën e dyfishtë!”, ose vlerësi-
e vet për 5 minuta, ose të rrijë 1 min e “sasisë së qumështit që merr
orë në tavolinë. Edhe fëmija, nuk fëmija”, duke e peshuar atë para
ka se si të sillet ndryshe, prandaj dhe pas pirjes.
edhe duhet të respektohet.
Një vlerësim i tillë përdoret gjerë-
sisht nga shumë punonjës të shën-
detësisë. Gëzon një famë të ma-
SI TË KUPTOJMË SE dhe tek nënat, sepse duket si një
QUMËSHTI I NËNËS mënyrë logjike dhe e besueshme,
ËSHTË I MJAFTUESHËM që “ të siguron”, por në të vërtetë
është thjesht një shpërdorim. Në
N jë nga shqetësimet që brengos

shumë nëna, veçanërisht në
ditët e para pas lindjes, është nëse
të kundërtën nga çfarë besohet për
të, ajo është një mënyrë vlerësimi
tepër e pasaktë. I shkon shumë për
ka gji aq sa duhet. Shpesh, kullosh- shtat atyre punonjësve të shënde-
MUAJI I PARË 87
tësisë, të cilët nuk janë për ush- As shtrydhja e qumështit nuk për-
qyerjen me gji. Peshimi i dyfishtë faqëson një mënyrë të mirë për të
mund të përdoret (keqpërdoret) zgjidhur çështjen nëse mjafton apo
shumë kollaj, për të shkatërru- jo qumështi:
ar përfundimisht shpresën e një • për arsye fiziologjike: qumështi
nëne që dëshëron të ushqejë me që fëmija thith nga gjiri, nuk
gji fëmijën e vet: “Zonjë, fëmija është kurrë i njëllojtë me qu-
juaj pi vetëm 30g., edhe pse e keni mështin e shtrydhur (qoftë me
mbajtur 1 orë në gji!”. dorë, qoftë me pompë);
• për arsye psikologjike: shtry-
Por si mund të pretendohet se dhja, ashtu si dhe pesha e dy-
fëmija nuk ka marrë sasitë e duhu- fishtë, shtojnë ankthin e nënës,
ra të qumështit, nga një peshim i si e pazonja që të ushqejë me
thjeshtë? Peshorja e pasaktë, fëmi- gji fëmijën e vet.
ja që lëviz gjatë peshimit etj., nuk
mundet të jenë vendimtare për të Më në fund, si mund ta marrim
përcaktuar mirëqenien e një fëmi- vesh që fëmija ushqehet sa duhet?
je. Ka mjaft mënyra të tjera për të
zgjidhur këtë problem. Në të vërtetë, nuk ka rëndësi të
përcaktojmë se sa merr fëmija në
Thelbi i problemit, siç e kemi thë- çdo vakt, por se si shton në peshë
në shpesh gjatë librit, nuk është ky fëmijë për një periudhë të cak-
sasia e qumështit të marrë gjatë tuar kohe. Vlerësimi është më i
një vakti, por kënaqësia që shpreh thjeshtë. Mjafton që nëna të mëso-
bebi pas çdo ushqyerjeje. Me pak jë të përdorë “Grafikët e rritjes».
fjalë, pesha e dyfishtë nuk i shër- Nëpërmjet peshimeve të rregullta
ben në asnjë mënyrë ushqyerjes me mujore në këshillimoren e fëmijës,
gji, përkundrazi e kundërshton atë, ndërtohet kurba e rritjes, në bazë
sepse nënkupton ushqyerjen artifi- të së cilës mjeku është në gjendje
ciale, ngaqë siguron sasi qumështi të vlerësojë rritjen e përshtatshme
të përcaktuara në mënyrë rigoroze. apo jo të fëmijës.
Sa shton në peshë një fëmijë?

Në tremujorin 1 25 – 30g/në ditë
Me qumësht artificial të vegjlit janë më ”buçko”:
Në tremujorin 2 25 – 30g/në ditë

Por sa duhet të shtojë? shë në 7 ditët e para pas lindjes dhe

Ditët e para pas lindjes i sjellin nga dita e dhjetë fillon të shtojë
nënës dhe familjarëve të tjerë një normalisht në peshë. Në të gjithë
gëzim të papërshkrueshëm. Por tremujorin e parë të jetës, fëmija
njëkohësisht edhe ndonjë mërzi shton mesatarisht rreth 25 – 30g
të vogël, që mund të shmanget, në ditë, kurse në tremujorin e dytë
poqese arrihet të shpjegohet dhe ai shton rreth 20 – 25g. në ditë.
interpretohet drejt: Fëmija më ka
rënë 200, 300 g. dhe lotët ndo- Racioni ditor: një gllënjkë, apo
njëherë mezi pushojnë. një fuçi
Nga çfarë kemi thënë deri tani,
Kjo është rënia fiziologjike e pe- besojmë se është e qartë se kufi-
shës; ndodh me të gjithë fëmijët. zimet e peshores nga njëra anë
Nuk është asgjë. Fëmija bie në pe- dhe burimet e pashtershme që jep
Racioni ditor me qumësht nëne

Pesha e fëmijës (në kg) X 150 = sasia ditore e qumështit (në
ml) për gjithë ditën
Nevoja ditore për kalori llogaritet 110/kcal/kg.p./në ditë
Shembull:
Një fëmijë është 1 muajsh dhe peshon 4 kg. Atëherë, ai duhet të

marrë në ditë:
150 X 4 = 600 ml qumësht
Nëqoftëse pi 6 herë në ditë, i bie të marrë: 600 : 6 = 100ml/në vakt

Nëqoftëse pi 8 herë në ditë, i bie të marrë: 600 : 8 = 75ml/në vakt
Në 10 ditët e para të jetës, sasia për çdo vakt llogaritet në bazë

të ditës së jetës: heqim 1 dhe shumëzojmë me 10.
Shembull:
I porsalinduri është në ditën e katërt të jetës, atëherë:
4 - 1 = 3 X 10 = 30ml/në vakt
MUAJI I PARË 89
Mamakat dhe ... bostani

Një defekt pothuajse instinktiv i të gjitha nënave është krahasimi i
peshës së fëmijës së tyre me atë të fëmijëve të tjerë.
Krahasim i pashprehur, vetëtimthi dhe jo shkencor! Sapo merr
vesh se çfarë moshe ka “tjetri”, nëna qetësohet nëse “rivali” i pe-
shuar “me sy” sikur të ishte “shalqi”, duket se peshon më pak. Por
qëndrimi i saj kthehet në ankth, nëse “tjetri” i duket më “bullafiq”.
Paskëtaj, shumë nëna “e mërzisin” pediatrin me sikur-et e tyre (si-
kur t’i japim ca vitamina, sikur t’i japim një ilaç…)
gjiri i nënës nga ana tjetër, duhet shëndet, sepse është shtim i masës
të na bindin se sasitë e qumështit së trupit, dhjamrave dhe insulinës,
që merr një fëmijë duhet të inter- aq shumë të dëmshme për shën-
pretohen me pak zhdërvjelltësi (pa detin e fëmijës tuaj.
ankthe).
Sidoqoftë, për prindërit më të pa-

ngushëllueshëm masa do të ishte USHQYERJA ME GJI DHE
si në skemën e mësipërme. ILAÇET
Pra, rreth 150 – 200g/në javë.
Është mjaft e rëndësishme të
saktësojmë se fëmijët që ushqehen
me gji, kanë një shtim në peshë
E shtë e mundur që ilaçet që
nëna merr gjatë kohës që ush-
qen me gji fëmijën, të kalojnë në
të ndryshëm nga ai i fëmijëve që qumësht dhe kështu pastaj tek
ushqehen me qumësht artificial. vetë fëmija. Atëherë, para mjekut
Këta të fundit shtojnë në peshë më shtrohet një pyetje që, të themi të
tepër se sa fëmijët që ushqehen me vërtetën shpesh herë na vë në një
qumësht gjiri. Kjo mosbarazi pri- pozitë të vështirë. Kjo sepse ilaçet
ret të sheshohet nga fundi i vitit të mund:
parë të jetës. • të pengojnë ose të nxisin prod-
Kjo është një gjë e mrekullueshme! himin e qumështit.
- mund të thonë disa nëna. • të ndryshojnë përbërjen e qumë-
Jo, e dashur nënë! Ky është thjesht shtit.
një iluzion. • të kalojnë në qumësht dhe të
Prej kohësh, studiuesit kanë tregu- japin veprime të dëmshme ose
ar se rritja më e mirë në peshë për helmuese për bebin.
fëmijën që ushqehet artificialisht • Antitiroidienët
është vetëm shtim në peshë, por jo • Disa antihistaminikë (Benadryl).
Ilaçe të cilat nuk duhet të merren gjatë

ushqyerjes me gji
• Amiodaroni cordarone
• Indometacina
• Ergotamina
• Litiumi
• Antidepresivët frenues të MAO
• Drogat: heroina, morfina, kokaina, amfetaminat, ilaçet që ulin oreksin
• Lëndët që përdoren në Radiologji
• Ilaçet kundër tumoreve
• Bromocriptina (Parlodel)
• Ciprofloxacina
Atëherë, sa herë që i këshillohet atëherë duhet të parashikohet

dhënia e një ilaçi nënës që ush- edhe ndërprerja e ushqyerjes
qen me gji fëmijën e vet, duhet të me gji përkohësisht dhe/ose
merren parasysh këto gjëra: përfundimisht, ose të kontro-
• A është vërtet e domosdoshme llohet sasia e ilaçit në gjakun e
dhënia e ilaçit? Do të ishte i fëmijës (kur është e mundur).
dobishëm këshillimi i mjekut të
gruas me atë të fëmijës. Në përputhje me dijet tona dhe
• Të jepet ai ilaç për të cilin në varësi të dëmit që ato mund të
jemi të sigurt: për shembull të shkaktojnë në organizmin e fëmi-
parapëlqehet Paracetamoli para jës, ilaçet ndahen në 3 kategori :
Aspirinës. • Ilaçe për të cilat është vërte-
• Të merret ilaçi në atë pjesë të tuar, ose supozohet se mund të
ditës që është më pak i kalu- dëmtojnë fëmijën që ushqehet
eshëm tek fëmija: për shem- me gji.
bull nëna e merr ilaçin pasi i • Ilaçe për të cilat nuk jemi të
ka dhënë për të pirë fëmijës, sigurt për dëmin që mund të
ose/dhe në kohën që fëmija flen shkaktojnë, prandaj duhen dhë-
më gjatë, pra sa më larg kohës në me shumë kujdes (më mirë
së vaktit tjetër. Kështu ilaçi të shmangen).
jashtëqitet me rrugë të tjera • Ilaçe që mund të jepen pa frikë,
(djersa, urina, tëmthi) dhe jo sepse nuk kalojnë në qumësht,
me anë të qumështit. ose dihet që nuk e dëmtojnë
• Nëqoftëse dhënia e ilaçit është fëmijën.
e domosdoshme për nënën,
MUAJI I PARË 91
Një koment i shkurtër mbi disa tek fëmija, prania e këtij bari në
ilaçe me përdorim të zakonshëm gjakun e fëmijës konsiderohet me
tek lehonat rrezik.
Aspirina: zakonisht, e përdorur Laksativët: janë disa ilaçe që për-

kundër dhimbjeve, ose tempe- doren mjaft shpesh nga lehonat për
raturës së lartë (1 – 2 g, ose 2 – 4 të luftuar kapsllëkun. Një pjesë e
kokrra në ditë), nuk ndikon mbi këtyre ilaçeve mund të thithen nga
fëmijën. Por, nëqoftëse merret në fëmija dhe të shkaktojnë tek ai
doza më të larta, është helmuese dhimbje barku dhe bark. Sa herë
për të voglin. që lind nevoja e përdorimit të një
ilaçi të tillë, është mirë të këshillo-
Ergotamina: bën pjesë në shumë heni me një mjek, ose të përdorni
ilaçe që përdoren për dhimbjen e laksativët natyralë, si kumbullat
kokës. Meqenëse mund të shkak- dhe bukën e zezë.
tojë bark e të vjella, si dhe çrre-
gullime të qarkullimit të gjakut Hekuri: dhënia në venë e hekurit
Ilaçe që duhet të përdoren me kujdes gjatë

ushqyerjes me gji
• Pilulat
• Aspirina në doza të larta
• Laksativët me bazë cascara sagrada, sene, vaj recini etj
• Qetësuesit e SNQ: qetësuesit e mëdhenj dhe të vegjël (Valiumi),
ilaçet kundër psikozave, etj
• Antiepileptikët: barbituratet (Luminali), Depakina etj
• Eufilina, Teofilina
• Vitamina D
• Ateneloli
• Flagyli, Negrami, Nitrofurantoina, Sulfamidët (Baktrina),
• Eritromicina, Kloramfenikoli, Antituberkularët, Augmentina
• Antikoagulantët (Sintrom)
• Diuretikët (Lasiks)
• Antiulcerozët (Tagamet, Ranitidinaetj)
• Desferali
• Vermoksi
• Deksametazoni, Betametazoni
• Disa antihistaminikë (Ataraks, Prometazinë etj)
• Cinarizina
është pothuaj e rëndomtë në gratë e fundit, duhet të shmanget gjatë

pas lindjes. Hekuri mund të jetë kohës që nëna ushqen me gji fëmi-
përgjegjës për dhimbjet e barkut tek jën e vet.
fëmija që ushqehet me gji. Pavarë-
sisht këtij fakti, përdorimi i hekurit Antitrombotikët: ndodh shpesh
është shumë i rëndësishëm, prandaj që pas lindjes, një grua të bëjë
edhe duhet të merret parasysh. Flebit. Marrja në këtë rast e Hepa-
rinës është krejtësisht pa problem
Antibiotikët: shumica e antibio- për të voglin.
tikëve janë të pajtueshëm me ush-
qyerjen me gji, sidomos Penicilina, Anestetikët: qëllon rrallë, por
Cefalosporinat, Aminoglukozidët mund të ndodhë që nëna tì nën-
etj. Ciprofloksacina, një antibiotik shtrohet një operacioni. Atëherë,
që po përdoret shumë këto kohët ndoshta duhet të vihet në gjumë me
Ilaçe të sigurta gjatë ushqyerjes me gji

• Aspirina me dozë të ulët, Paracetamoli
• Fenilbutazoni
• Klorokina
• Kripërat e arit
• Prednizoni
• Laksativët me laktulozë, vaji i parafinës, vazelina
• Heparina, Kalciparina
• Digoksina
• Betabllokuesit (Propranolol)
• Captoprili, Enalaprili, Adalati, Dihidralazinat, Aldometi
• Kodeina
• Adrenalina
• Atropina
• Insulina
• Hormonet e tiroides (në doza të vogla)
• Propiltiouracili (antitiroidien)
• Mini-pilulat kontraceptive
• Sulfati i Bariumit
• Penicilina, Ampicilina, Amoksicilina, Cefalosporinat, Aminoglukozidet
(Gentamicina, Kanamicina, etj), Tetraciklinat
• Zovirax-i
• Hekuri
• Acidi folik
• Karbamazepina (Tegretoli)
MUAJI I PARË 93
narkozë. Në një rast të tillë duhet Këto lëndë helmuese arrijnë të de-
të shtyhet vënia në gji e fëmijës, pozitohen në dhjamin e njeriut, po
derisa bari të jetë eleminuar nga ashtu edhe në atë të lehonës, e cila
organizmi i gruas. i nxjerr pastaj edhe me qumështin
e gjirit. Qumështi i nënës nuk i
Në fund të këtij komenti do të dëshi- humbet cilësitë e veta, edhe pse
ronim që të mbetej një mesazh: këto lëndë janë të pranishme. Por,
Ushqyerja me gji, gjatë kohës që a ka ndonjë vend, ku të tilla lëndë
duhet të merren edhe ilaçet, nuk mund të mos i gjejmë? Edhe toka,
duhet të ndërpritet automatikisht edhe deti, edhe ajri, edhe ushqimi
(dhe pa sy kritik). Koha, kur çdo që hamë çdo ditë mendohet se janë
ilaç duhej të ndalohej, tashmë ka të ndotura nga këto helme.
ndryshuar.
Janë të njohura përparësitë e qu-
mështit të nënës. Nga ana tjetër,
USHQYERJA ME GJI DHE nuk janë dokumentuar deri më sot
HELMET E MJEDISIT veprime që lidhen me përmbajtjen
në natyrë të këtyre lëndëve. Për
këtë arsye na duket e tepruar bërja
P rej disa vitesh po diskutohet
në opinionin publik se edhe
qumështi i nënës është i ndotqur.
e analizës së qumështit për të vër-
tetuar cilësitë e këtij qumështi. Po
Arsyet për këtë mbështeten në fak- të mendojmë se qumështi i lopës,
tin se në mjedis janë të pranishme nga i cili edhe prodhohet qumështi
disa lëndë të prodhuara nga njeriu, artificial është disa herë më i ndo-
të cilat shpërbëhen shumë ngadalë tur, edhe njëherë do të kishim një
ose aspak. Më e njohura ndër këto arsye më shumë për të mos i besu-
lëndë është DDT. ar analizave të qumështit të gjirit.
Helmi Burimi i mundshëm

• Plumbi Fonderitë, bateritë, qeramikat, gazi që
shkarkojnë makinat
• Metilmërkuri Zinxhirët ushqimorë (peshku), bojrat e ani-
jeve, bojrat e mureve (kundër mykut)
• Bromuri Prodhimet e benzinës, industria e ilaçeve
• Halotani Mjekësia
• Hekzaklorbenzenet, DDT Insekticidët, antiparazitarët, pesticidet,
• Ngjyruesit Bojërat e shkrimit, vajrat lubrifikuese etj.
Më konkrete dhe më alarmante qyerjes së fëmijëve; shpesh asaj i

se çfarë thamë më sipër është duhet të merret me ushqyerjen e
ekspozimi i fëmijës ndaj helmeve fëmijëve edhe 10-12 orë në ditë.
të pranishme në mjedisin e punës Por nëqoftëse nëna arrin që tì
së nënës, sidomos kur ajo punon ushqejë njëkohësisht binjakët,
në ndërmarrje që prodhojnë bojra, atë-herë problemi kohë bëhet më
diluentë, lëndë kimike etj (shih ta- pak i rëndësishëm. Në fillim nëna
belën e mëposhtme). Lënia e pu- përpiqet tì ushqejë ata veç e veç,
nës në këto raste, do të ishte masa ose sepse i duket e vështirë që tì
më e mirë parandaluese për të mos ushqejë ata së bashku, ose sepse
dëmtuar fëmijën. dëshiron që të ketë një kontakt të
veçantë me secilin prej tyre, ose
ngaqë shpesh herë nuk di se çfarë
USHQYERJA ME GJI E të bëjë (është e hutuar).
Por kjo nuk përcaktohet vetëm nga
BINJAKËVE vullneti i nënës, sepse siç kemi
thënë edhe më parë, varet edhe
P o të mendojmë se rreth 1/100
shtatzani janë binjake, atëherë
është e kuptueshme që problemi
nga dëshira e momenti i secilit nga
binjakët : oraret e binjakëve mund
të jenë të ndryshme; në fund të
i ushqyerjes me gji merr përmasa
fundit, secili prej tyre është indi-
të mëdha. Ushqyerja e një fëmije
vid i veçantë. Në fakt shumica e
vetëm dhe krijon kaq vështirësi,
nënave e konsiderojnë një ndër-
sidomos tek një nënë e re dhe pa
marrje akrobatike të ushqyerin e
përvojë. Atëherë kur fëmijët janë
njëkohshëm të të dy binjakëve.
dy, nëna të shumtën e herëve men-
Nëna parapëlqen të ushqejë njërin,
don se nuk është e zonja që të ketë
ndërkaq që tjetrin e qetëson me bi-
qumësht të mjaftueshëm për të
beron, ose e përkund në pritje për
ushqyer njëkohësisht të dy fëmijët.
ta vënë në gji. Sidoqoftë, nuk është
Vërtet fëmijët janë dy, por thithin
e pamundur që binjakët të ushqe-
dyfish, kështu që stimulimi që i
hen njëkohësisht, por edhe në këtë
bëhet gjirit është dyfish; atëherë
rast merr rol të veçantë pozicioni i
dhe prodhimi i qumështit është
vendosjes në gji të fëmijëve.
dyfish. Nuk ka arsye që të bren-
gosemi. Një nënë që ushqen me gji
binjakët mund të prodhojë edhe 2
litra qumësht në ditë: sasi kjo më USHQYERJA ME GJI E TË
se e mjaftueshme! LINDURIT PARA KOHE
Problemi kryesor në këtë rast, “Nëna kangur”

është koha që i kushton nëna ush- Qumështi që prodhon një nënë
MUAJI I PARË 95
e cila e ka lindur fëmijën para bebit, ose me biberon. Nuk është e

kohe, ka përbërje të ndryshme nga thënë që të përdorim qumësht arti-
qumështi i nënës që e ka lindur ficial, kur i linduri para kohe duhet
fëmijën në kohë të vet. Ky qumësht të ushqehet me këto mënyra, sepse
i përgjigjet kërkesave ushqimore mund të shfrytëzohet qumështi i
që ka vetë fëmija i lindur para nënës i shtrydhur, derisa fëmija të
kohe. Dhe në fakt, ky qumësht jetë në gjendje të thithë vetë nga
është më i pasur me proteina dhe gjiri i nënës.
kripëra minerale (i linduri para
kohe ka më shumë nevojë për këto Nëna, në ditët e para pas lindjes së
lëndë). Nga ana tjetër, fëmija i lin- një fëmije të parakohshëm, është
dur para kohe ka shumë më tepër vërtet e çorientuar, por është vërtet
nevojë për qumështin e nënës, se po aq e rëndësishme që ajo të fi-
sa fëmija i lindur në kohë të vet: llojë të shtrydhë gjirin, për të nxi-
• Fëmijët e lindur parakohe janë tur prodhimin e qumështit më tej.
shumë më të prekshëm prej in- Nga ana tjetër, dhënia e qumësh-
feksioneve dhe qumështi i në- tit të vet fëmijës është një motiv i
nës i pasur me trupa mbrojtëse i rëndësishëm për të mbajtur gjallë
ndihmon ata të mbrohen më mi- atë, që pa frikë do ta quanim gëzim
rë prej mikrobeve të mjedisit. të jetës, duke zvogëluar ndjenjën e
• Fëmijët e lindur parakohe, nuk pafuqisë dhe të përjashtimit në kuj-
e asimilojnë mirë qumështin ar- desin e fëmijës.
tificial, ndërkaq që e tresin dhe e
thithin mirë qumështin e nënës. Të lindurit pas javës së 34-t të
• Fëmijët e lindur parakohe, shtatzanisë, janë shpesh të aftë
megjithëse u nevojitet mjaft qu- të marrin gjirin dhe të ushqehen
mështi i nënës, mund të mos kenë nëpërmjet tij; mbështetja dhe nxi-
të zhvilluar aq sa duhet thithjen tja nga ana e punonjësve të ma-
e gëlltitjen (sidomos kur kanë ternitetit të kësaj gjëje do të ishte
lindur më parë se sa java e 34-t e thelbësore për suksesin e ushqy-
shtatzanisë) dhe kanë vështirësi erjes me gji. Por shumë nga këta
në kapjen e gjirit. punonjës nuk janë të bindur se
është vërtet e mundur ushqyerja
Të gjitha këto vështirësi shumo- me gji tek fëmijët tetanikë.
hen, nëqoftëse fëmija pastaj ka
ndonjë problem, është ende i Jo vetëm tetanikët, por edhe fëmi-
sapolindur (në ditët e para të jetës) jët e lindur në një moshë barre më
etj. Për këto arsye shpesh herë, ush- të vogël janë në gjendje të thithin
qyerja e fëmijës realizohet ose me dhe të ushqehen prej gjirit të në-
një tub që vendoset në stomakun e nës. Vëzhgimet e bëra nga disa
studiues, në disa vende të botës, më i përshtatshëm për fëmijën. Në

kanë treguar se mbajtja e fëmijës fakt, ai është në gjendje të furni-
me peshë të vogël në gjinjtë e në- zojë me lëndë ushqyese të shumë-
nës (të ashtuquajturat “Nëna kan- llojshme edhe lëndë të tjera bi-
gur”), ndihmon edhe fëmijë shumë ologjikisht aktive, të cilat janë në
të vegjël (me peshë 1000g), jo gjendje të përshtasin zhvillimin
vetëm të ushqehen mirë, por edhe mendor, imunologjik dhe metabo-
të mbahen më ngrohtë e të kenë lik të fëmijës në rritje. Lëndët për-
më pak probleme me frymëma- bërëse të këtij qumështi, e bëjnë
rrjen e tyre. atë një sistem biologjik ideal, të
programuar nga natyra për ruajtjen
e gjinisë njerëzore dhe jo vetëm
A ËSHTË E për të kënaqur nevojat ushqimore
DOMOSDOSHME TË të fëmijës.
PLOTËSOHET QUMËSHTI Atëherë problemi shtrohet nëse
I NËNËS? është e nevojshme tì shtojmë ndo-
një lëndë të veçantë qumështit të
N ë muajt e parë të jetës, qumë-

shti i nënës është ushqimi
nënës dhe nëqoftëse po, kur, si, sa
dhe në cilat raste. Mund të japim
Kur gjiri nuk ia del dot…

• Dhënia e vitaminës B6 është e domosdoshme për të gjithë fëmijët, të
cilët ushqehen vetëm me gji. Sasia e vitaminës B6 varet nga mënyra e
ushqyerjes së nënës. Por kjo vitaminë, edhe pse shtohet në dietë, nuk
arrin të japë veprimin e dëshiruar. Ndërkaq është shumë e dobishme
dhënia e kësaj vitamine në tremujorin e 2-të të jetës, kohë kjo në të
cilën qumështi i nënës jep shumë më pak vitamina.
• Vitamina B12 përmbahet me shumicë në ushqimet me origjinë
shtazore. Një grua e cila respekton një dietë të ekuilibruar e ka në sasi
të mjaftueshme këtë vit. dhe ia kalon fëmijës së vet me anë të gjirit.
Shtimi i vitaminës B12 bëhet i nevojshëm atëherë kur gruaja është
vegjetariane (ha vetëm ushqime bimore).
• Vitamina K luan rol thelbësor në prodhimin e disa faktorëve shumë të
rëndësishëm të mpiksjes së gjakut. Njëkohësisht është zbuluar këto
kohët e fundit dhe ndikimi që ka kjo vitaminë në mineralizimin e kockës.
Vitaminës K gjendet me shumicë vetëm në perimet me gjethe jeshile
dhe në mëlçinë e kafshëve. Në qumështin e lopës dhe gjithashtu në
qumështin e gjirit, sasia e kësaj vitamine është shumë e pakët.
MUAJI I PARË 97
një përgjigje paraprake e të shpej- mikrobe (bifidobakteret) të cilët

të, se disa lëndë ushqimore duhet janë të ndryshëm nga ato të të rri-
të shtohen në qumështin e nënës turit dhe që jo vetëm nuk janë në
qysh në ditët e para të jetës, veça- gjendje të prodhojnë vitaminë K,
nërisht për fëmijët e lindur para por pengojnë mikrobet e tjerë që e
kohe, kurse për fëmijët e lindur në bëjnë një gjë të tillë.
kohë të vet, ka shumë diskutime e
polemika ndërmjet shkencëtarëve. Prania e sasive të mjaftueshme të
vitaminës K është thelbësore në ja-
Shtesat ushqimore për fëmijët e vën e parë të jetës së fëmijës. I por-
lindur në kohë salinduri, duke pasur mungesë të
vit. K dhe aftësi të pamjaftueshme
Që nga lindja e deri 4-6 muajsh për të mpiksur gjakun (arsyet janë
Plotësimi i qumështit të nënës për ende të paqarta), priret të zhvillojë
fëmijët e lindur në kohë mbetet një sëmundje shumë të rrezikshme
ende sot një problem i pazgjidhur që quhet Sëmundja Hemorragjike
dhe shumë i diskutueshëm. Pothu- e të Porsalindurit (SHP). Fëmijët
ajse që të gjithë studjuesit pranoj- që preken nga kjo sëmundje, pri-
në njëzëri se vitamina B6, B12 dhe ren të bëjnë gjakderdhje në ditët e
vitamina K i duhet dhënë të gjithë para mbas lindjes dhe rreth javës
fëmijëve pa përjashtim. Kurse, së 3-të të jetës.
problemi nuk është zgjidhur ende
për vitaminën D dhe Fluorin. Ka disa arsye që SHP prek krye-
sisht fëmijët e ushqyer me gji:
Edhe qumështi i nënës ka them- • Qumështi i nënës përmban pak
brën e vet të Akilit. Tek të gjithë vitaminë K;
gjitarët, edhe në mungesë të ushqy- • Qumështi i nënës prodhohet në
erjes, sasia e vitaminës K është në sasi të pakta në javën e parë të
sasi të mjaftueshme për të siguruar jetës;
një mpiksje normale të gjakut. Kjo • Mikrobet që popullojnë zorrën
vitaminë sigurohet nga mikrobet e të porsalindurit në ditët e para
e pranishme në zorrët e gjitarëve të jetës, nuk janë në gjendje të
dhe veçanërisht prej mikrobit të prodhojnë sa duhet vitaminë K;
quajtur E. coli, që është në gjendje
ta prodhojë këtë vitaminë. Për këtë arsye është e domos-
doshme që të gjithë fëmijëve të
I porsalinduri, i cili ushqehet porsalindur tù jepet vitaminë K
vetëm me gji, në zorrën e vet ka sipas kësaj skeme:
duhet të rezervohet për ata fëmijë,

Të gjithë të porsalindurve: të cilët nuk ekspozohen në diell për
arsye të ndryshme, ose për fëmijët
U jepet vitaminë K 2mg, nga e atyre nënave që janë kequshqyer
goja, ose 1mg në muskul, gjatë shtatzanisë.
menjëherë pas lindjes.
Fëmijëve që ushqehen me
Duhet treguar shumë kujdes për
gji: ato raste kur mjeku, ose nëna e jep
lirisht dhe pa kontroll vitaminën
U përsëritet e njëjta dozë e vi- D. Ajo D grumbullohet në orga-
taminës K në ditën e 10-të të nizëm dhe në vënd që të bëjë mirë,
jetës. kthehet në helmuese për fëmijën.
Mundet që të vazhdohet dhë-
nia e së njëjtës dozë vitaminë Fluori
K çdo javë, përsa kohë fëmija Prishja e dhëmbëve = 1 – 0
ushqehet me gji.
Edhe problemi i shtesave të Flu-
orit për fëmijët e ushqyer me gji
Vitamina D : “o sole mio!” diskutohet mjaft nga studjuesit e
Një vëmendje të veçantë kërkon ndryshëm. Dihet botërisht se Flu-
edhe problemi i dhënies së vita- ori është një mineral, i cili mbron
minës D. Kjo vitaminë merret nga dhëmbët nga prishja (Kariesi). Në
njeriu me anë të ushqimit, por e të vërtetë, Fluori në varësi të ush-
kryen funksionin e vet (bëhet efek- qyerjes së nënës, gjendet në sasi
tive) vetëm kur njeriu ekspozohet të pakta në qumështin e gjirit. Për
në rrezet e diellit. Më saktë, është i këtë arsye vite me radhë janë plan-
domosdoshëm rrezatimi ultravjoll- ifikuar fushata të fluorizimit masiv,
cë i spektrit të dritës, që vitamina D veçanërisht të fëmijëve dhe shtatzë-
e depozituar në organizëm të krye- nave (gjë kjo e padobishme).
jë rolin e vet. Mjafton që fëmija të
ekspozohet drejpërdrejt nën rrezet Studimet kanë treguar se Fluori
e diellit (kofshët dhe llërët) për 2 me siguri parandalon Kariesin e
orë në javë dhe Rakitizmi (dobësia dhëmbëve, por dhënia e tij nga
e kockave) shmanget. goja nuk duket se është me dobi.
Për më tepër, Fluori mund të ush-
Vitamina D përmbahet në sasi të trojë veprimin e vet kur mbahet
mjaftueshme në qumështin e në- në gojë dhe jo kur gëlltitet. Dhe
nës, veçanërisht kur nëna ka kri- si mundet një fëmijë të mësohet të
juar një rezervë të mjaftueshme të mbajë në gojë pikat e Fluorit?!
kësaj vitamine gjatë shtatzanisë.
Kështu, plotësimi me vitaminën D Pasi dhëmbët dalin, mund të jepet
MUAJI I PARË 99
Kur Fluori të bën dëm

Qëllimi i dhënies së Fluorit, është që të arrihet një mbrojtje e dhëm-
bëve, por duke shmangur veprimet e dëmshme. Duhet të themi se
kufiri i sigurisë midis veprimit bamirës dhe atij të dëmshëm është
shumë i vogël. Dhënia me tepri e fluorit shkakton demineralizim të
sipërfaqes që ndodhet nën smaltin e dhëmbëve dhe kjo sëmundje
prek si dhëmbët e përkohshëm, ashtu dhe të përhershëm.
fluor në formën e ujit mineral të mund të zgjidhen dhe të mënjano-

pasuruar me fluor (ujë mineral me hen. Dhe fjala më e përshtatshme
mbi 1 mg/litër fluor për fëmijët që në vënd të fjalës “pengesë” është
ushqehen me gji, ose me qumësht “vështirësi në ushqyerjen me gji”.
lope dhe më pak se 0.3 mg/litër për
fëmijët që ushqehen me qumësht Ankthi i nënës
artificial). Ditët e para janë më të vështirat
për një nënë. Shpesh herë, gëzimi i
Duhet të tregohemi të kujdesshëm lindjes kthehet në shqetësim, sido-
për shtesat me fluor në vendet ku mos sepse shumica e nënave men-
uji i pijshëm është i pasuruar me dojnë se nuk kanë gji aq sa duhet.
fluor, sepse mund të shkaktohet Në këtë periudhë, shumë rrethana
një marrje me tepri e tij. e paragjykime të kota e mashtro-
jnë nënën dhe e shtyjnë të kërkojë
qumështin artificial si zgjidhje për
PROBLEME DHE fëmijën e vet. Rënia në peshë e
ditëve të para, sasia e pakët e ku-
VËSHTIRËSI NË
lloshtrës dhe e qumështit të peri-
USHQYERJEN ME GJI udhës së tranzicionit, rezultatet
– ARSYE TË NËNËS e peshimit të dyfishtë, të qarat e
fëmijës ose nervozizmi i tij, in-
S humë rrethana të nënës ose

të të porsalindurit që më parë
konsideroheshin si pengesë për të
terpretohen nga nëna si provë që
qumështi i saj nuk është në gjen-
dje të kënaqë kërkesat e fëmijës së
ushqyer me gji një fëmijë, pothuaj vet. Në shumicën e rasteve bëhet
nuk njihen në kohën e sotme. Në fjalë për përshtypje të gabuara,
sajë të një pune më të mirë paran- sepse qumështi i nënës është i një
daluese, të mbështetur nga një in- cilësie shumë të përshtatshme për
formacion i saktë, të tilla rrethana këtë periudhë të të porsalindurit.
Dhe sa herë që dalin probleme me tit është një proces i ndryshëm

fëmijën, edhe pse fare të palidhura nga nxjerrja e tij. Që qumështi të
me ushqyerjen, nëna gjithmonë i rrjedhë prej gjirit, duhet ndërhyrja
interpreton si defekt të gjirit të vet. e nënës. Në përgjigje të thithjeve
që bën fëmija, nëna tkurr muskujt
Të gjitha këto janë të kuptueshme. e gjirit dhe qumështi rrjedh prej
Ushqyerja me gji vë si të thuash gjirit. Në përgjigje të stimulit të
në provë të qenit nënë. Tì japësh fëmijës (thithja) nëna reagon në
gji fëmijës tënd do të thotë të jesh mënyra të ndryshme, sipas rretha-
e aftë tì përgjigjesh një kërkese të nave të mjedisit ose të vetë asaj.
drejpërdrejtë dhe thelbësore : ush- Kështu, mjafton që nëna të përfy-
qimit. Kështu ndodh, që shumë gra, tyrojë sikur po i jep gji fëmijës dhe
të paktën në fillim, e përjetojnë një qumështi të rrjedhë, pavarësisht se
provë të tillë si dështim apo suk- fëmija nuk është vendosur në gji.
ses. Kjo mungesë besimi në vete
dhe ankthi që vijon, janë ndoshta Por nuk mjafton vetëm dëshira, që
shkaqet kryesore që shumë nëna një nënë tìa dalë mbanë me ush-
vrapojnë drejt qumështit artificial. qyerjen e një fëmije. Një grua e
cila provon stres, ankth dhe është
Në shumicën e rasteve, pamundë- e lodhur, mund të përpiqet gjatë,
sia për të ofruar qumësht nuk por pa rezultat.
përputhet me pamundësinë për të
prodhuar qumësht. Prodhimi dhe Qumështi, i cili nuk derdhet,
nxjerrja e qumështit janë dy du- mbetet në “çisterna” dhe gjiri
kuri të ndryshme; qumështi mund fillon e fryhet më shumë se sa
të gjendet brenda gjirit, por mund mbajnë këto “çisterna”. Atëherë
të mos dalë (të mos rrjedhë) sepse nëna fillon të ndiejë dhimbje gjiri,
nëna është e tensionuar. kurse fëmija nervozohet sepse nuk
arrin të qetësojë urinë. Dhe fillimi
Gjatë shtatzanisë, gjëndra e gjirit i ushqyerjes artificiale “është rrug-
përgatitet pak nga pak për të hyrë dalja” që propozojnë shumë prej
në veprim pas lindjes. Me lindjen, nënave dhe mjekëve. Kjo është e
në organizmin e gruas rritet pro- vërtetë, por në dëm të shëndetit të
dhimi i një lënde që quhet Prolak- fëmijës. Fëmija që merr ushqim të
tinë. Kjo lëndë nxit prodhimin e përzier, thith gjithmonë e më pak
qumështit. Ky qumësht është i de- nga gjiri; mungesa e këtij stimuli
pozituar në “çisternat” e gjirit dhe (thithja e fëmijës) shoqërohet me
që të dalë prej tyre dhe ta marrë prodhim gjithmonë e më të pakët
fëmija, duhet të tkurren muskujt të qumështit; mos shuarja e urisë
e gjirit. Pra prodhimi i qumësh- dhe ankthi i nënës shtohet më
MUAJI I PARË 101
shumë dhe përfundimi është dësh- lindja është një ndodhi natyrale
timi i ushqyerjes me gji. Në këtë dhe e çuditshme, ku secili ndihet
rast nëna nuk ka më gji të mjaf- një protagonist kryesor dhe më i
tueshëm. rëndësishmi. Atëherë del në skenë
kunata që ka përvojën e fëmijve të
Disa zbulime arkeologjike kanë vet, është vjehrra që ka rritur “3
gjetur disa nuska, të cilave u fëmijë”, është nëna që “krenohej
visheshin cilësi që shtonin prodh- gjithë lagjja për kujdesin e saj ndaj
imin e qumështit, që për ne do të fëmijëve” etj. etj. Në fakt të gjithë
thotë se edhe atëherë gratë kanë këta persona të dashur janë shumë
pasur të njëjtat vështirësi. Edhe të rëndësishëm dhe lehona e re ka
sot, në shoqëritë e qytetëruara shumë nevojë për ta, por kujdes:
ekziston besimi se “birra është e mundet që ata me “superkompe-
mirë” për qumështin. Përgjithë- tencën” e tyre të shqetësojnë, në
sisht besohet se marrja e lëngjeve vënd që të qetësojnë e sigurojnë.
shton qumështin dhe që edhe si-
kur të mos jetë krejtësisht kështu, Kështu, mjedisi që rrethon leho-
përbën një faktor sigurie; nga ana nën, sidomos në ditët e para pas
tjetër, birra është një pije alkolike, lindjes nuk duhet të shprehet i
që me siguri e ul ankthin dhe si e përçarë; jo njëri të thotë se duhet
tillë shton qumështin. të bëhet kështu dhe tjetri ashtu; të
gjithë së bashku, duhet të krijojnë
Sot njeriu jeton në një familje, e një mjedis që nxit, e siguron dhe
cila përbëhet ose nga një numër i e rehaton fëmijën, duke bllokuar
vogël personash: çifti dhe fëmijët çdo lloj ndikimi negativ dhe duke
e mundshëm të këtij çifti, por edhe ndihmuar prindërit e rinj të fitojnë
me të tjerë si vjehrra, prindët, të besim në rolin e tyre.
afërmit, të cilët është e pamundur
të mos gëzohen, të mos marrin Lindja në spital
pjesë dhe të mos pretendojnë rol në Një nënë që lind në shtëpi, provon
ngjarje të tilla të familjes. Perso- emocione shumë më të këndshme
neli shëndetësor është e pamundur se sa një nënë që lind në spital. Ajo
të japë krejtësisht atë siguri dhe e merr menjëherë pas lindjes në
rehati që nëna kërkon në momente krah vogëlushin e vet, ia pastron
të tilla, sepse shpesh herë është fytyrën, e përkëdhel, i flet ëmbël-
i pamotivuar emocionalisht dhe sisht, ndërsa të tjerët rreth e qark
ndonjëherë i duket se gjëra të tilla janë si të dehur prej gëzimit.
janë jashtë rolit të tyre si “kom-
petentë”. Por edhe atëherë kur Vendosja në gji e fëmijës sa herë
janë të ndjeshëm ndaj problemit, që ai ndodhet pranë, është një sjell-
je spontane e çdo nëne, mjafton të shpesh e huton, larg të dashurve

ndodhet në një mjedis të ngrohtë të vet dhe me njerëz fare të pa -
dhe intim dhe nuk është e domos- njohur ose të saponjohur. Një pa-
doshme që dikush tjetër tìa japë fundësi kontrollesh mjekësore, hy-
këtë mundësi, siç ndodh rëndom rje daljesh të personelit, pajisjesh
në spital. Spitali, pothuajse në që punojnë vazhdimisht dhe që e
mënyrë të pashmangshme e prish bëjnë pasive, në një moment që
këtë raport spontan ndërmjet në- duhej të ishte protagoniste. Kështu
nës dhe fëmijës dhe përgjithësisht gjatë kohës që ajo është e shtruar
e pengon nxitjen e ushqyerjes me në spital, krijohen shumë faktorë
gji. Në fakt, gruaja kalon orë të e rrethana të cilat shtojnë ankthin
pafundme me dhimbjet e lindjes e nënës dhe kufizojnë mundësitë e
dhe vetë lindjen, në një mjedis që fëmijës për të pirë (shih tabelën).
Rregulla të spitalit që vonojnë/pengojnë

ushqyerjen me gji
a) Praktika të spitalit që ndikojnë mbi prodhimin/nxjerrjen e qumësh-
tit
• Vënie me vonesë në gji e të porsalindurit.
• Përdorimi i anestezisë së përgjithshme në lindjen me operacion.
• Dhënia e glukozës ose qumështit artificial deri në ardhjen e qumështit.
• Vendosja e orareve fikse për ushqyerjen e fëmijës.
• Ndarja e fëmijës nga nëna për rehati të personelit.
b) Praktika të spitalit që shtojnë ankthin tek nëna

• Nënë e papërgatitur dhe e painformuar.
• Nënë e lodhur, sepse i është ndaluar të ushqehet gjatë aktivitetit të
lindjes.
• Ndalim i rreptë i vizitave në mjediset e lindjes për familjarët, ose e
kundërta ecejake të shumta të personelit, ose të familjarëve.
• Mbajtja e shtatzënës në pozicion të palëvizshëm gjatë gjithë kohës që
zgjat aktiviteti i lindjes.
• Lëvizje të panevojshme të shtatzënës nga një mjedis i spitalit në një
tjetër.
• Mungesa e intimitetit dhe e mbështetjes psikologjike.
• Personel mjekësor jo gjithmonë i sjellshëm.
• Shumë persona që marrin pjesë në kujdes, shpesh japin informacion të
kundërt me njëri-tjetrin.
MUAJI I PARË 103
Shtrimi në spital i një shtatzëne organizative që vonojnë dhe/ose

duhet të jetë sa më pak traumatik. pengojnë ushqyerjen me gji, kanë
Nëna duhet të rrijë gjatë gjithë ko- përvijuar 10 hapa ose rregulla që
hës me fëmijën e vet, në të njëjtën duhet të zbatohen në një spital që
dhomë dhe sa të dëshirojë. Vërtet “i do fëmijët” (shihni tabelën e më-
që nëna mund të jetë e papërgati- poshtme). Por nuk mjafton që në
tur për një gjë të tillë (qëndrimi i një spital të shpallen këto rregulla;
nënës me fëmijën në një dhomë duhet vetë nënat dhe familjarët e
quhet Rooming-in) dhe të shpre- tyre të kërkojnë një ndryshim të
het kundër mbajtjes së fëmijës tillë në spital.
afër, por bashkëbisedimi me të dhe
shpjegimet që i bëhen asaj, lidhur Vizitorët në spital
me këtë fazë të fiziologjisë së saj Para dhe pas lindjes përjetohet një
dhe asaj të të porsalindurit, ndikoj- procesion vërtet i këndshëm të
në së tepërmi në vendimet që ajo afërmish dhe miqsh në maternitet.
merr. Duke e pasur afër fëmijën, Të gjithë duan të jenë të parët që
nëna fillon të kujdeset, ta njohë, të të urojnë nënën dhe familjen për
ndihet më e sigurt në përkujdesje, lajmin e gëzuar; të gjithë duan ta
ta vërë spontanisht në gji. Fëmija prekin fëmijën, të gjejnë se me
e ka në dispozicion gjirin sa herë cilin ngjan. Disa prej tyre, fillojnë
që e kërkon dhe nuk i duhet të edhe japin këshilla ose bëjnë një
përshtatet me rregullat e ngurta, lumë pyetjesh, që shpesh të duket
që i shkojnë për shtat vetëm ma- sikur je para hetuesit : “E ke vënë
mive dhe infermiereve. Rregullat në gji?”, “Si, nuk ke qumësht?”,
e ngurta e çrregullojnë prodhimin “Përse nuk ke ende qumësht, unë
dhe nxjerrjen e qumështit dhe nuk kisha në këtë vakt?”, “A është
përputhen me nevojën për ushqim ngopur?” etj. etj., pa mbarim.
të fëmijës, i cili në vetvete zotëron
aftësi për të rregulluar ritmin e të Ndoshta do të ishte mirë ta li-
ushqyerit, vërtet “pa teprime”. nin pak të qetë të shkretën nënë :
shpesh e lodhur nga lindja, do tì
Fatkeqësisht, spitali nuk është në pëlqente më shumë të pushonte
gjendje tì përgjigjet kësaj nevoje dhe të kishte nge që tì përkushto-
që ka nëna dhe fëmija për të qën- hej më shumë vogëlushit të vet, të
druar bashkë dhe për të nxitur ush- cilin duhet të mësohet ta njohë.
qyerjen e natyrshme, që është ush-
qyerja me gji. OBSH dhe UNICEF, Mjedisi në të cilin duhet të rrijë
me qëllim që të ndryshohen disa nëna duhet të mos jetë i bezdis-
rregulla në spitale dhe të tejkalo- shëm për të. Qetësia ndihmon në
hen disa pengesa kulturore dhe ardhjen e qumështit. Por të themi
të vërtetën, në maternitet mundësia racion, sepse mënyra e lindjes

që gruaja të shplodhet është fare e ndikon shumë në ushqyerjen e
pakët. Qysh në mëngjes duhet të fëmijës. Nëna që e lind fëmijën me
bëjë tualetin, por mezi ecën për operacion, është shumë e lodhur
shkak të plagës, kohë tjetër duhet ose e përgjumur (nga narkoza) që
të shpenzojë për të rehatuar fëmi- të vërë në gji fëmijën menjëherë
jën e vet, por e shkreta ende është pas lindjes, ose të paktën brenda
pa përvojë. Pastaj vijnë vizitat nga 2 orëve pas lindjes. Për më tepër,
mamia dhe mjeku gjinekolog (shko nëqoftëse nuk ka qenë e përgatitur
atje, hajde këtu), vizita e pediatrit, e për një lindje të tillë, ajo e për-
kështu me radhë. Shumë “detyrime” jeton operacionin si një traumë
dhe pak kohë për veten e vet. psikologjike (ndjenja e fajit që
nuk qe e zonja ta lindte natyrshëm
Mënyra e punës në spital, nga fëmijën).
njëra anë dhe vizitat e familjarëve
nga ana tjetër nuk lejojnë mundësi Në shumicën e rasteve ajo është
për shplodhje, qetësi dhe përkush- në gjendje ta vendosë fëmijën në
tim ndaj të porsalindurit dhe ush- gji rreth 6 –12 orë pas lindjes, nëse
qyerjen me gji të tij. Mos harroni ndihmohet nga personeli mjekë-
se zakoni i popullit tonë është që sor. Por, duhet të kemi të qartë se
lehonës nuk i jepet dora dhe nuk nuk është operacioni në vetvete
takohet me vizitorët për 40 ditë! që bëhet pengesë për të vendosur
Diçka e tepruar, por na duket e fëmijën në gji, por mungesa e ndih-
drejtë. mës dhe nënvlerësimi për një vep-
rim të tillë nga ana e personelit.
Lindja me operacion
Është lindja që përfundon me anë Nga ana tjetër shpesh duhet të ba-
të operacionit, për të shpëtuar llafaqohemi me problemin e pra-
jetën e gruas dhe/ose të fëmijës nisë së ilaçeve të përdorura për
(në gjuhën mjekësore quhet Sek- narkozë në qumështin e nënës.
cio cezarea). Studimet e bëra kanë Të tilla ilaçe mund të ushtrojnë
treguar se shumë nga operacionet njëfarë veprimi në lindje, por jo
që bëhen për lindjen, nuk kanë më tej. Kujdes i duhet kushtuar
qenë të nevojshme. Sidoqoftë dhënies së qetësuesve, të cilët
duke qenë se është një ndërhyrje kalojnë në qumësht, prandaj ata
kirurgjikale, ajo nuk është krejtë- duhet të zgjidhen të tillë që të kenë
sisht pa rreziqe, si për nënën ashtu një kohë të shkurtër eleminimi dhe
dhe për fëmijën. Për këtë arsye i duhen dhënë nënës pasi është
duhet të shmanget kur mundet. vendosur në gji fëmija, në mënyrë
E përmendim lindjen me ope- që në vaktin tjetër sasia e mjekimit
MUAJI I PARË 105
në qumësht të jetë sa më e pakët. të qarë të shpeshtë, ndonjëherë

edhe gjatë natës dhe në përgjithësi
Një problem tjetër me të cilin balla- fëmija është i grindur. Të qarët e
faqohemi, kur është fjala për llojin fëmijës nuk duhet të interpretohet
e anestezisë në lindje, është kryer- nga nëna detyrimisht si e qarë urie.
ja e operacionit me anestezi spina- Eshtë e vërtetë që sasia e qumësh-
le (me mpirje). Shpesh një formë e tit mund të mos jetë ende ajo që
tillë nuk pranohet prej popullatës, duhet, por është po aq e vërtetë se
por edhe mjekëve jo gjithmonë u vendosja e shpeshtë në gji e fëmi-
përshtatet kjo lloj anestezie. Në jës e ndreq këtë rrethanë. Mendimi
fakt është mirë të përdoret sa herë se nuk të mjafton gjiri dhe fillimi i
që është e mundur, se nëna mund ushqyerjes artificiale në këto mo-
ta vendosë në gji fëmijën e vet mente është diçkae e gabuar dhe e
sapo del nga barku. shpejtuar.
Dalja nga spitali Qumështi me pakicë - Hypogal-

Kthimi në shtëpi, është për gruan aktia
fundi i “medikalizimit”. Pasi del Fjalë për fjalë do të thotë prodhim
nga spitali, merr fund të qenit nën i mangët i qumështit. Një rretha-
trysninë e rregullave të spitalit dhe në e tillë është shumë e rrallë tek
për nënën fillon një jetë e re së njeriu dhe në fakt e gjejmë vetëm
bashku me fëmijën. Por kthimi në në 1% të grave. Shpesh në popull e
shtëpi mund të shoqërohet edhe me lidhin me madhësinë e gjinjve, por
një sërë rrethanash psikologjike, si kjo nuk është e saktë; madhësia e
të nënës dhe të fëmijës, që shpre- gjinjve nuk ka asnjë rëndësi.
hen me disa vështirësi. Dhe me Në shumicën e rasteve, rënia e
të vërtetë, telefoni i mjekut nuk prodhimit të qumështit është e
pushon së tingëlluari nga pyetjet lidhur me vendime të shpejtuara,
e shumta që nëna bën, sidomos në të papërshtatshme dhe arbitrare:
javët e para të jetës. dhënia e ujit me sheqer, dhënia
para kohe e qumështit artificial,
Për fëmijën, kthimi në shtëpi përdorimi i hershëm i biberonit,
përfaqëson një ndryshim të dytë kujdesi i pakët për thithin e gjirit,
të rëndësishëm në pak ditë. Pas moskujdesi i duhur dhe trajtimi i
stresit të lindjes, kthimi në shtëpi parregullt i fryrjes ose të çarave të
kërkon nga fëmija një përshtatje të gjirit etj.
re dhe një ritëm të ndryshëm jete
nga ai i spitalit. Jo për të gjithë Në rastet kur vërtetë qumështi i në-
fëmijët, por për disa prej tyre ky nës është i pamjaftueshëm, atëherë
ndryshim i dytë shoqërohet me duhet të këshilloheni me mjekun e
fëmijës, i cili mund dhe duhet të për të kërcyer.

vendosë nëse është e nevojshme
apo jo ushqyerja plotësuese. Nuk duhet ngutur dhe bërë një
vlerësim, pra edhe nuk duhet të
Defektet e thithit alarmohemi para kohe për “de-
Sa më mirë që të thithë gjirin një fektin e thithit” pa lindur gruaja,
fëmijë, aq më e suksesshme është sepse me afrimin e lindjes thithi e
një nënë në ushqyerjen me gji. ndryshon formën e vet. Pastaj, nuk
Thithjet e fëmijës nxisin prodhi- është e thënë që fëmija nuk është
min dhe daljen e qumështit. Por që në gjendje të thithë, sepse nëna ka
thithja të jetë e efektshme, duhet një thith defektoz. Nëna që ka një
që fëmija të ketë mundësi ta kapë thith të futur brenda ose të sheshtë
mirë thithin. Atëherë, duhet që duhet të rrijë e qetë, sepse kjo gjë
thithi të ketë një madhësi dhe for- nuk përbën pengesë për ushqyer-
më të përshtatshme, që i lejon të jen me gji. Atëherë, përpara se të
porsalindurit ta kapë mirë atë. Në mendojmë se kemi një defekt të
këtë rast duhet të theksojmë se nuk thithit, duhet të provojmë a është
ka rëndësi forma dhe madhësia e funksionues një thith, domethë-
gjirit, sepse edhe një gji i vogël në, nëqoftëse e vendosim fëmi-
është në gjendje të të prodhojë aq jën në gji, a është në gjendje ai të
qumësht sa ka nevojë fëmija. thithë apo jo. Në fund të fundit, ne
mund të themi që një thith është
Përkundrazi, defektet e thithit si defektoz, pasi fëmija e provon
për shembull gjiri i sheshtë ose i dhe nuk mund të thithë dot. Është
futur nga brenda, mund të krijoj- themelore që nëna të ndihmohet
në ndonjë problem në fillim. Por qysh sapo lind, të mësojë teknikën
njëkohësisht duhet thënë se ky më të përshtatshme për të vendo-
problem nuk është i pakapërcye- sur në gji fëmijën. Nëna duhet të
shëm dhe mund të tejkalohet pa mësohet se më e rëndësishme se sa
vështirësi. Mjafton një ngacmim i kapja e gjirit, është loja e fëmijës
thithit pas lindjes dhe problemi në me të zezën e gjirit, pozicioni i re-
shumicën e rasteve zgjidhet. Një hatshëm i saj dhe i të porsalindurit
ngacmim i tillë mund të reali-zo- kur ai vendoset në gji. Këto janë
het me anë të kapjes së të zezës gjërat që nxisin gjirin, prodhimin e
së gjirit ndërmjet gishtit të madh qumështit dhe nxjerrjen e tij.
dhe atij tregues dhe në shumicën e
rasteve thithi kërcen. Ndonjëherë Thithi i dhimbshëm
tjetër është thjesht “loja” që bën Rreth ditës së 2-3-të pas lindjes
fëmija me thithin në përpjekjet e dhe ndonjëherë gjatë gjithë 2 ja-
tij për tù ushqyer, që nxit thithin vëve të para, shumë nëna anko-
MUAJI I PARË 107
hen për dhimbje të gjirit sa herë tepër e ngarkon emocionalisht në-

që përgatiten të marrin fëmijën në nën, sepse mund të shoqërohet me
gji. Kjo dhimbje zgjat pak minu- një pakësim të qumështit. Kur nuk
ta, është e bezdisshme dhe e pra- ka arsye të tjera (për shembull çar-
nishme pothuaj tek të gjitha gratë je të thithit), duhet të konsiderohet
që e marrin në gji fëmijën dhe nëna një dukuri normale që zhduket me
thotë se “më shpon gjiri”. Eshtë ardhjen e qumështit.
e kuptueshme se “dhimbja” nuk
është e mirëseardhur tek një grua Fryrja e gjinjve
që sapo ka lindur dhe që jo rrallë Shfaqet zakonisht rreth ditës së 3
duhet të marrë veten prej lodhjes – 4-t të jetës, atëherë kur qumështi
që i ka shkaktuar lindja. Për më vjen papritur dhe me shumicë.
Ndërhyrjet e këshillueshme për fryrjen e gjirit

• Përdorimi i kompresave të ngrohta; kompresat e ftohta nuk duhet të
përdoren, sepse vërtetë mund të japin një ndjenjë lehtësimi në fillim,
por krijojnë vështirësi në zbrazjen më vonë të gjirit.
• Dushi me ujë të vakët; nuk duhet pasur frikë për të bërë dush, sepse
nuk është e vërtetë që pengon mbylljen e plagëve.
• Masazhi i gjirit, me anë të të cilit zhbllokohen kanalet e rrjedhjes së
qumështit:
Me anë të duarve realizohet një shtrydhje e gjinjve, që lehtëson
zhbllokimin e kanaleve të rrjedhjes së qumështit
• Nxitja e refleksit të rrjedhjes së qumështit në gjirin e fryrë:
Vendoset fëmija në gjirin e shëndoshë, në mënyrë reflektore fillon të
kullojë dhe gjiri i fryrë; kjo ndihmon në zhbllokimin e gjirit të fryrë.
Një person i dytë kryen një masazh, në formën e fërkimeve në shpi-
nën e gruas.
Vënia më e shpeshtë në gji e fëmijës; padyshim që një nënë të cilës i
dhëmb gjiri e ka të tmerrshme të vendosë fëmijën në gji, por kjo është
mënyra më e mirë për të kapërcyer problemin. Thithjet e shpeshta
të fëmijës edhe gjatë natës, janë në gjendje të zbrazin gjirin dhe ta
shfryjnë atë. Prandaj, kurajo, mos kini frikë!
• Nëqoftëse vënia e shpeshtë në gji e fëmijës nuk arrin të çfryjë gjirin
e enjtur dhe të dhimbshëm, atëherë është mirë që nëna ta zbrazë
vetë atë. Kur zgjidhet kjo mënyrë e zbrazjes së gjirit, nëna mbështjell
gjirin me të dy duart dhe duke ushtruar një shtypje të lehtë, i afron
pëllëmbët në drejtim të thithit. Kur gishtat janë afër thithit, shtohet pak
presioni me duar dhe në këtë mënyrë qumështi del prej thithit. Në ato
raste kur edhe kjo gjë rezulton jo e mjaftueshme, atëherë duhet të
zbrazet gjiri me anë të pompës së gjirit.
Gjiri i gruas është i fortë në prekje thënë edhe për rrethana të tjera, një
dhe tepër i dhimbshëm. Një dukuri vendim i tillë është i përshpejtuar.
e tillë është e lidhur me zbrazjen Fryrja e gjinjve është një problem
e papërshtatshme të gjirit dhe jo vetëm sepse shkakton mjaft
vështirë të ndodhë kur fëmija dhimbje, por nëqoftëse gjiri nuk
thith mirë dhe vihet shpesh në gji. zbrazet shpesh e mirë, mund të
Sidoqoftë, fryrja e gjinjve shfaqet përfundojë në çarjen e thithave
atëherë kur: dhe infeksionin e gjëndrës së
• nëna prodhon shumë qumësht qumështit (mastit). Për këtë arsye
(më tepër se sa mund të pijë është mjaft e rëndësishme të trego-
fëmija dhe siç është rasti në het kujdesi i duhur (shihni tabelën
ditët e para të jetës), e mëposhtme).
• vonohet vënia në gji e fëmijës,
• fëmija nuk vendoset mirë në gji Siç përmendëm edhe më lart, fryr-
(pra nuk e zbraz mirë gjirin), ja e gjinjve ndodh në të gjitha ato
• fëmija mbahet pak në gji për raste kur nëna dhe fëmija veçohen
shkak të dhimbjeve të gjirit, nga njëri tjetri.Veçimi i nënës me
ose fëmijën mund të ndodhë thjesht
• nëna i vendos orare të rrepta sepse nëna dhe fëmija në mater-
ushqyerjes së bebit. nitet nuk rrijnë bashkë, ose për
Në mjaft raste, një rrethanë e tillë shkaqe të sëmundjes së fëmijës
kushtëzon ndonjëherë ndërprerjen (lindje para kohe etj) i porsalinduri
e ushqyerjes me gji. Por siç kemi vendoset në një repart të veçantë,
Kur duhet të shtrydhim gjirin:

• Kur shfaqet fryrja e gjinjve, nëse i porsalinduri nuk thith shumë fort,
ose shpesh.
• Në pritje që fëmija të mësojë të thithë kur gjinjtë e nënës janë të
sheshtë ose të futur nga brenda.
• Kur fëmija nuk pozicionohet si duhet në gji
• Kur fëmija nuk kordinon mirë thithjet me gëlltitjet
• Kur fëmija është i sëmurë ose me peshë të vogël dhe jo në gjëndje të
thithë.
• Për të parandaluar fryrjen e gjinjve dhe mpiksjen e qumështit, kur
nëna është në punë dhe detyrohet të tejkalojë vaktet e fëmijës.
• Kur gjinjtë janë me të çara, të dhimbshëm ose kanë ndonjë problem
tjetër.
• Kur fëmija tejkalon ndonjë vakt, sepse është në gjumë ose sepse
ndihet i ngopur.
MUAJI I PARË 109
ose kur nëna ka një problem dhe mund të kemi një infeksion prej
është ende e pafuqishme për të mykut. Prania në thith e disa pika-
marrë në gji fëmijën. Në të gjitha ve të bardha që shfaqen gjithashtu
këto raste, nënës duhet tì shtry- edhe në gojën e fëmijës, e vërteton
dhet gjiri, të paktën çdo 3 orë, me këtë sëmundje.
qëllim që: (a) të mund të përdoret
ky qumësht për fëmijën e vet, (b) Mjekimi është shumë i thjeshtë,
të shmanget rënia e prodhimit të por duhet të trajtohen njëkohësisht
qumështit dhe (c) të parandalohet si nëna dhe fëmija. Për fëmijën
fryrja e gjinjve. bëhet pastrimi i gojës me anë të një
garze, të cilën e kemi zhytur në ujë
Të gjitha nënat duhet ta kenë të me sodë buke me një përqëndrim
qartë se moszbrazja e gjinjve sho- 5 %, ose duke përdorur një “xhel”
qërohet me mbetjen e qumështit që përmban një ilaç kundër mykut.
në kanalet e qumështit të gjirit, Mund të përdorim dhe pluhur Nys-
mpiksjen e tij në këto kanale dhe tatine, të cilin e hedhim në gojën e
frenim të prodhimit të mëtejshëm fëmijës pak para se ta ushqejmë.
të qumështit. Zbrazja e rregullt e Kurse nëna duhet të mjekojë gji-
gjinjve shoqërohet me prodhimin rin me një pomadë që përmban një
ritmik të qumështit edhe atëherë mjekim kundër mykut. Por më e
kur fëmija nuk pi në mënyrë të rëndësishme është që nëna të mos
rregullt. Nga ana tjetër ky qumësht ta mbajë të lagësht gjirin, por ta
i shtrydhur mund të përdoret për thajë atë (siç kemi thënë më sipër,
nevojat e fëmijës, nëqoftëse ai jo ta fshijë dhe ta fërkojë gjirin,
ruhet ashtu siç duhet. Nëqoftëse por ta thajë!).
qumështin e shtrydhur e mbajmë
në temperaturën e mjedisit, atëherë
ai pas 6 orësh ngarkohet me mi- Si duhet të ruhet qumështi i
krobe dhe nuk mund të përdoret; shtrydhur i nënës
nëqoftëse e ruajmë në frigorifer në
2 - 4 gradë C, atëherë ai mund të * Qumështi i shtrydhur mbli-
dhet në një enë qelqi të
përdoret brenda 24 orëve.
sterilizuar që më përpara.
• Duhet të shmanget ruajtja
Myku i thithit në temperaturën e mjedisit
Duhet tì kushtohet vëmendje edhe (rritet ngarkesa me mik-
një dëmtimi tjetër të thithit, gjatë robe).
të cilit gjiri merr një ngjyrë si të • Ruhet në frigorifer në 2 - 4
peshkut koran dhe dhëmb fort, me gradë C, nëqoftëse men-
disa dhimbje djegëse që shpërnda- doni se duhet ta përdorni
hen në të gjithë gjirin. Në këtë rast brenda 24 orëve.
Çarjet e gjirit se fëmija të vendoset në gji, gjiri

Quhen ndryshe dhe ragadet e gjirit. duhet të lahet me ujë të vakët të
Janë plagë shumë të dhimbshme që bollshëm dhe pa përdorur sapun.
krijohen në gji dhe shfaqen që nga Sapuni mund ta thajë lëkurën dhe
dita e 2 – 3-të pas lindjes. Duke të shkaktojë mikrotrauma të thi-
qenë se janë shumë të dhimbshme, thit.
edhe carjet e gjirit mund të bëhen
pengesë për të vazhduar ushqyer- Tharja e kujdesshme e gjinjve:
jen me gji. Formimi i çarjeve të tharja e gjinjve nuk duhet të bëhet
gjirit kushtëzohet nga shumë fak- duke i fërkuar ata me peshqir apo
torë: ndonjë cohë tjetër të fortë, por
• vendosja jo e përshtatshme e vetëm duke “e pirë ujin, siç thi-
fëmijës në gji, thim bojën me letër thithëse”; për
• kapja keq e thithit nga ana e më tepër është mirë që ta lemë
fëmijës, thithin për pak kohë të zhveshur,
• sforcimi i fëmijës për të zbra- në mënyrë që të thahet në ajër.
zur gjirin, veçanërisht kur gji- Zotërimi i një teknike të mirë në
njtë janë të fryrë, kur sutjenat vendosjen në gji të fëmijës:
me të cilat mbahen gjinjtë janë • Përpara se vogëlushi të fillojë
të vogla dhe më tepër i shtrën- të pijë, sigurohuni që ai e ka
gojnë gjinjtë se sa i mbajnë etj. kapur mirë thithin (jo vetëm
(Sutjenat duhet të zgjidhen të thithin, por edhe të zezën e
paktën 2 numra më të mëdha). gjirit.
• Sa herë që i jepni gji fëmijës
Midis shkaqeve të përmendura duhet të jeni e qetë, pa ankthe
më sipër, vendosja jo e rregullt e dhe në pozicionin më të re-
fëmijës në gji është më kryesorja. hatshëm për ju vetë.
Fëmija kur thith gjirin (e kemi për- • Kur ushqeni me gji fëmijën,
mendur dhe më parë) nuk duhet të mbajeni thithin midis pëllëm-
pushtojë vetëm thithin, por edhe të bës dhe gishtit të madh dhe jo
zezën e gjirit. Arsyeja e shfaqjes midis gishtit tregues dhe atij të
së të çarave të gjirit, nuk është siç unazës.
thuhet mbajtja gjatë në gji e fëmi- • Kur gjiri është i dhimbshëm
jës, por vendosja e gabuar në gji dhe i fryrë, jepini në fillim gji-
e fëmijës. Vlen të përsërisim edhe rin e shëndoshë dhe pastaj atë
një herë disa përkujdesje, me anë të dhimbshëm.
të të cilave mund të shmanget • Kur doni që të ndërprisni thith-
formimi i çarjeve të gjirit : jen e gjirit nga fëmija, mos ia
largoni thithin me forcë nga
Pastërtia e kujdesshme: përpara goja, por ngacmojini këndin e
MUAJI I PARË 111
buzës me gishtin tuaj të vogël

Fëmija bën përpjekje të kapë Nuk është vërtetuar se përdorimi i
gishtin tuaj, kështu ai liron pomadave dhe ndonjë lënde tjetër
thithin dhe kap gishtin. mund të ndikojë në shërimin e
çarjeve të gjirit, për më tepër di-
Masazhi i thithit: het se ato mund ta irritojnë gjirin.
• Ky masazh duhet të jetë shumë Përjashtim bëjnë vetëm ato raste
i butë; nuk duhet të bëhet me kur kemi myk të gjirit. Në rastet
një cohë të fortë dhe më mirë vërtet të rënda mund të këshillo-
është që të bëhet me mollëzat e het ndërprerja për pak kohë e gjirit
gishtave; në këtë mënyrë do të dhe zbrazja e tij me anë të shtry-
arrihet që të forcohet thithi. Nga dhjes, ose dhe përdorimi i thithit
ana tjetër, fërkimi që shkak-to- artificial (për përdorimin e thithit
jnë sutjenat, ose rrobat e veshu- artificial asnjëherë mos merrni një
ra (këmisha, fustani, pizhamat vendim të shpejtuar; lërjani këtë
etj.), mund të jetë i dobishëm në vendim mjekut të fëmijës tuaj.).
këtë drejtim, por gjithmonë kini
parasysh që coha nuk duhet të Mastiti
jetë e fortë, sepse përndryshe e Me këtë emër njihet infeksioni
gërvisht gjirin. (pezmatimi) i gjëndrës së gjirit.
• Mund të jetë i favorshëm për- Kjo sëmundje prek rreth 5% të
dorimi i ndonjë lënde zbutëse, grave, që ushqejnë me gji fëmijën
që para përfundimit të shtat- e tyre. Rreth javës së 2 - 3-të pas
zanisë dhe në radhë të parë i lindjes, atëherë kur qumështi ka ar-
ndonjë lënde vajore që për- dhur mirë, papritur si “rrebeshi në
mban vitaminën E. Kjo ndih- kohë të mirë” shfaqet temperatura
mon në forcimin para lindjes të e lartë, gruaja ndihet keq, gjiri i
thithit. skuqet, i fryhet, i dhëmb dhe është
Vitamina E meriton të dekorohet

Pomadat në përgjithësi nuk përmbajnë ujë, i cili mund të ndotet më lehtë
nga mikrobet.
Midis pomadave, më të përdorshmet janë:
• Vazelina, është një vaj mineral me origjinë nga vajguri.
• Lanolina, e quajtur ndryshe dhe “dhjami i deles” është vërtetë kështu,
prandaj dhe mbart me vete një rrezik të madh për alergji.
• Vitamina E, kur është në përqëndrim 100%, të jep siguri të madhe;
mund të përdoret edhe në rast të çarjeve të gjirit.
i nxehtë. Zakonisht ndodh tek ato zgjatjen e sëmundjes dhe do të

lehona të cilat kanë pasur fryrje të shmangte formimin e qeseve të
gjinjve dhe arsyet janë të shumta: qelbit në gji. Në këtë rast të fundit
vendosje jo e mirë e fëmijës në do të duhej të ndërpritej ushqyerja
gji, thithjet jo të shpeshta dhe jo të me gji dhe zgjidhja e problemit do
fuqishme të fëmijës, veshja e rro- të përfundonte me një ndërhyrje
bave të ngushta që shtrëngojnë gji- kirurgjikale.
rin etj. Mbi këtë bazë, shumohen
mikrobet (kryesisht stafilokoku i Rishfaqja e zakoneve
artë), që edhe infektojnë gjirin. Rishfaqja e zakoneve, edhe pse
shoqërohet ndonjëherë me rënie
Trajtimi përfshin: të sasisë dhe ndryshim të shijes së
• Regjim shtrati qumështit të gjirit, nuk është e pa-
• Kompresa të ngrohta dhe të pajtueshme me ushqyerjen me gji
njoma të fëmijës.
• Zbrazja e rregullt e gjirit (du-
ke vënë shpesh fëmijën në gji, Një shtatzani e re
ose duke shtrydhur gjirin) Kjo është një rrethanë që e gjejmë
• Dhënia e ilaçeve: kundër dhim- shpesh në vendin tonë, sidomos
bjeve (Paracetamol) dhe anti- në popullatën fshatare. Kur ndodh
biotikë që një grua e cila ushqen me gji
fëmijën e vet, mbetet shtatzënë,
Trajtimi i duhur e shëron në mëny- përgjithësisht mendësia popullore,
rë të shkëlqyer dhe shpejt masti- por edhe ajo e shumë mjekëve nda-
tin dhe atëherë nuk kemi asnjë lon vazhdimin e ushqyerjes me gji.
pengesë në vazhdimin e ushqyerjes Në të vërtetë, nuk ka ndonjë arsye
me gji. Për më tepër përdorimi i që të ndërmerret një hap i tillë, për
gjirit të prekur (vendosja e rregullt më tepër nuk duhet të bëhet një
dhe e shpeshtë e fëmijës në gjirin ndërprerje e vrullshme e mënyrës
e sëmurë) do të shkurtonte kohë- me të cilën po ushqehet fëmija.
Trajtimi i të vjellave
• Fëmija vendoset shtrirë në një anë me kokën të ngritur në një kënd 30
gradë, në raport me këmbët.
• Jepen ushqime kundër të vjellave: trashet relativisht ushqimi. Është e
vërtetë që rrallojnë të vjellat, por bartin rrezikun që ato të jenë më të
zgjatura.
• Dhënia e ilaçeve të caktuara.
MUAJI I PARË 113
Ndër të tjera ju kujtojmë se gjatë gabuara (“e kam qumështin të

ushqyerjes me gji, mitra tkurret, trashë”). Eshtë një gjë për të cilën
sepse prodhohet një hormon që nuk ka nevojë të shqetësohemi,
quhet oksitocinë. Ky hormon ka përderisa fëmija ushqehet dhe rritet
veçorinë që të ulë barkun tek gru- mirë. Ndodh sepse ende nuk kanë
aja lehonë dhe të rikthejë mitrën e arritur pjekurinë disa mekanizma
gruas në përmasat që kishte para që rregullojnë lëvizshmërinë e
shtatzanisë. Tkurrjet e mitrës prej zorrëve dhe pikërisht në nivel të
këtij hormoni nuk i bëjnë gjë fëmi- stomakut me ezofagun. Eshtë një
jës së sapongjizur. Sidoqoftë, ven- dukuri që mund të konsiderohet
dimi për ndërprerjen e mundshme normale deri në muajin e 8-të të
të ushqyerjes me gji në një rast të jetës, prandaj dhe nuk ka nevojë
tillë, duhet të bëhet gjithmonë pas që të trajtohet me ilaçe. Sidoqoftë,
një këshillimi me gjinekologun. nuk duhet të nënvlerësohet, kur të
vjellat janë larg ushqimit (midis
vakteve) dhe me sasi të konside-
PROBLEME DHE rueshme.
VËSHTIRËSI NË Duhet të shqetësohemi vërtet për
USHQYERJEN ME GJI këto të vjella kur ato janë të konsi-
– ARSYE TË FËMIJËS derueshme dhe shoqërohen me një
rritje të pamjaftueshme në peshë.
M egjithëse nënat ankohen se

fëmija vjell të gjithë ushqi-
min, në përgjithësi bëhet fjalë për
Në këtë rast kemi të bëjmë me një
sëmundje që quhet Refluksi gas-
tro-ezofageal, e cila shoqërohet
sasi të pakta ushqimore (një gojë). edhe me shenja të tjera si të qarë
Fëmija vjell zakonisht tepricat. të papajtueshme, bronkospazëm,
Eshtë një dukuri e zakonshme që e madje dhe ndërprerje të zgjatura dhe
gjejmë pothuajse në 40% të fëmi- të rrezikshme të frymëmarrjes.
jëve që ushqehen me gji. Shpesh
herë, kur shoqërohet me lemzën Qurret
ose gromësimat, ngjall alarm të Të porsalindurit e kanë të vështirë
padobishëm dhe interpretime të që të marrin frymë me gojë,
prandaj kur u bllokohet hunda, u
vështirësohet frymëmarrja, sido-
Trajtimi i të vjellave fill pas
mos kur ushqehen. Kur ndodh
ushqimit
një gjë e tillë, fëmija nervozohet,
Asgjë. Eshtë një dukuri nor- qan dhe bile refuzon ushqyerjen.
male dhe që nis të qetësohet Atëherë, është mirë që përpara
rreth muajit të 8-të të jetës. çdo ushqyerje të pastrohen tapat e
qurreve. Kjo mund të bëhet shumë
mirë me anë të pastrimit mekanik hundës.

të hundës me anë të një pambuku,
ose duke e nxitur fëmijën që të tesh- Dhimbjet e barkut
tijë (për shembull duke e drejtuar Sa herë që një fëmijë më pak se 3
fëmijën në drejtim të një burimi muajsh qan, duhet që të bëhet një
drite, ose një rrezeje dielli). Shpesh vlerësim i hollësishëm nga ana e
këshillohet dhe po aq shpesh për- mjekut. Së pari duhet të bëhet një
doret tretësira fiziologjike, ose dallim midis të qarave normale të
ndryshe uji i kripur, për të liruar fëmijës dhe atyre që janë të tepru-
hundët. Kjo është një mënyrë e ara, të paqetësueshme, në formë
mirë, por kërkon një teknikë të krizash, të cilat ka shumë mundësi
veçantë, që vështirë se mund ta të jenë të lidhura me atë që në po-
realizojë një nënë. Hedhja thjesht pull quhen dhimbjet e barkut; dhe
e pikave të tretësirës fiziologjike me të drejtë, sepse fëmija gjatë
në hundë mund të krijojë bezdi tek këtyre të qarave të forta, mbledh
fëmija; lëngu i kripur i than qurret, këmbët dhe lëshon gazra (shih dhe
ato kthehen në kore dhe përveç që tek f.68, “Të qarat dhe kolikat”).
e bëjnë frymëmarrjen e fëmijës si Dhimbjet e barkut nuk janë vetëm
me fërshëllimë (gjë që i alarmon të qara të pakuptimta dhe të forta,
mjaft nënat), mund të pengojnë tek një fëmijë që ushqehet mirë,
edhe më tej frymëmarrjen prej por edhe një gjendje shqetësi-
Dhimbjet e barkut
Rregulli i 3-shit (Wessel)
• Shfaqet: pas ditës së 3-të të jetës dhe gjatë 3 javëve të para të
jetës.
• Zgjat: të paktën 3 orë në ditë dhe 3 ditë në javë.
• Zhduket: pas muajit të 3-të të jetës.
(Edhe ndonjë përjashtim e vërteton sidoqoftë rregullin !)
Shenjat
• Të qara në formë krizash, të paqetësueshme dhe pa ndonjë shkak të
dukshëm.
• Krizat janë më të shpeshta në orët e mbrëmjes.
• Fëmija është shumë nervoz (ai nuk bën rehat).
• Fëmija mbledh këmbët
• Çrregullohet gjumi.
• Barku është i fryrë dhe i tendosur
• Fëmija ka shumë gazra.
MUAJI I PARË 115
Shkaqet e dhimbjeve të barkut tek fëmija i vogël

Shkaqe fizike
• Alergjia nga qumështi i lopës (10%).
• Refluksi gastro – ezofageal (5%).
• Intoleranca ndaj Laktozës (shumë e rrallë).
• Prania me tepri i një hormoni që shton lëvizshmërinë e zorrëve.
• Lëvizshmëri e rritur e zorrëve.
Shkaqe psikologjike
• Karakteri i fëmijës : temperamenti, ndjeshmëri e lartë ndaj dhimbjes
etj. (65%).
• Karakteri i nënës: e ankthshme, që e tepron në kujdesin për fëmijën.
• Mjedisi familjar i papërshtatshëm: stres, grindje etj.
mi me fryrje të barkut, gazra të kut duhet të përjashtojë sëmundje

shumta dhe çrregullim të gjumit. të stomakut dhe zorrëve, alergjitë
Këtë rrethanë e gjejmë në gati 10 etj. dhe pastaj duhet menduar për
-30% të fëmijëve të vegjël, qoftë ndonjë çrregullim tjetër: marrë-
kur ushqehen me gji, qoftë me dhënie jo e drejtë nënë - fëmijë
qumësht artificial. Dhimbjet janë dhe/ose familje - fëmijë, fëmijë
më të shpeshta në orët e pasdites më i ndjeshëm se zakonisht ndaj
dhe të mbrëmjes. ngacmimeve të mjedisit.
Çuditërisht këto “kriza”, duket si- Duhet të tregojmë kujdes në një

kur i nënshtrohen një rregulli, që gjë: E qara e vazhdueshme e fëmi-
ka të bëjë me numrin 3: shfaqen jës nuk shkaktohet nga ushqyerja
pas ditës së 3-të të jetës, zakonisht e papërshtatshme me gji dhe nëna
në 3 javët e para pas lindjes, zgja- duhet të vazhdojë ta ushqejë fëmi-
sin të paktën 3 orë në ditë, 3 ditë jën e vet me gji; edhe atëherë kur
në javë dhe zhduken pas 3 muajsh ai ushqehet me qumësht artificial,
(rregulli i 3-shit i Wessel). nuk duhet që të shtohet sasia e
Problemi i mësipërm duhet të për- qumështit që i jepet fëmijës, ose të
ballohet në dy drejtime: shmangia ndryshohet marka e qumështit.
e ankthit të nënës si dhe gjetja edhe
shërimi i një shkaku të mundshëm Përtej hudhrës, syrit të keq dhe
të dhimbjeve të barkut. Shkaqet nuskave – si t’i qetësojmë dhimb-
pse ndodhin këto dhimbje të bar- jet e barkut?
kut janë të ndryshme dhe të shum- Mjetet “popullore”, me anë të të
ta. Një vizitë e kujdesshme e mje- cilave njerëzit përpiqen të pushoj-
në dhimbjet e barkut, janë nga më me me veçori alergjinizuese si

të ndryshmet : fërkimi i barkut, qumështi, veza dhe peshku. Por
lesh deleje i ngrohtë ose përherë nëqoftëse dhimbjet e barkut nuk
në bark, përkundja e parreshtur e qetësohen brenda 3 - 4 ditëve,
fëmijës, xhirot e pafundme në mes është e kotë që të vazhdohet me
të natës në të gjithë shtëpinë, ven- këtë regjim të kufizuar.
dosja në bark e të voglit e deri tek • Nëqoftëse fëmija ushqehet me
zakone popullore që kanë të bëjnë qumësht artificial, atëherë du-
pak me shkencën si yshtja kundër het që të këshillohet qumësht
syrit të keq, të kënduarit nga njeriu me përmbajtje jo alergjinizu-
“i mirë”, nuskat etj., etj. ese. Ndërprerja e dhimbjeve të
barkut pas një ushqimi të tillë
Duhet të themi se ndoshta ia vlen vërteton alergjinë nga qumështi
që nëna tì provojë të gjitha gjërat i lopës. Në fakt është vërtetu-
që i thotë mendja, qoftë mjekimet ar se fëmijët të cilët shprehin
e ndryshme popullore, qoftë gjërat dhimbje të barkut, vuajnë më
e tjera që i sugjerohen për këtë vonë nga çrregullime që në
qëllim, por asnjëra nuk garanton bazë të tyre kanë alergjinë.
shërimin prej dhimbjeve të bar-
kut.
• Do të ishte e këshillueshme që
KUR QUMËSHTI I
të provohet një ninullë, nxitja NËNËS ËSHTË VËRTET
e gromësimave tek fëmija dhe I PAMJAFTUESHËM
sidomos një shëtitje me ka-
rrocë, ose me makinë përjashta
(“është një ilaç që nuk të ga-
bon”), sepse më së fundi edhe
T hamë më sipër se janë të rralla
rastet, në të cilat rezulton se
qumështi i nënës është i pamjaf-
shpjegon pse-në e dhimbjeve të tueshëm (Hypogalaktia). Në raste
barkut. të tilla rritja e fëmijës nuk është në
• Vëmendje e veçantë duhet t’i përputhje me normën. Pikërisht ky
kushtohet rregullimit të die- është momenti që mjeku i fëmijës
tës, në rastet kur dhimbjet e (asnjëherë vetë nëna) të vendosë
barkut nuk janë të lidhura me për plotësimin e qumështit të në-
faktorët e përmendur më lart. nës edhe me një qumësht tjetër
Por rregullimi i dietës duhet të (qumësht artificial). Kjo lloj ush-
bëhet me shumë kujdes. qyerje quhet ushqyerje e përzier
• Nëqoftëse bebi ushqehet me (qumësht nëne + qumësht artifi-
gji, do të ishte me vend që nëna cial).
të shmangte nga dieta ushqi-
MUAJI I PARË 117
Ushqyerja e përzier mund të reali- Midis shkaqeve të ndryshme të

zohet: ndërprerjes së ushqyerjes me gji
• ose duke i dhënë qumështin dhe këshillimit për të filluar ush-
artificial fëmijës, pasi e kemi qyerjen artificiale, qoftë për arsye
vendosur njëherë në gji, të nënës, qoftë për arsye të fëmi-
• ose duke e vendosur fëmijën jës, së pari duhet të bëhet një da-
një vakt në gji dhe vaktin tjetër llim i qartë midis pengesave të
i japim qumështin artificial. përkohshme dhe të përhershme për
ushqyerjen me gji. Në këtë mënyrë
Veprimi në këtë mënyrë është i shmangen vendimet e padobishme
parapëlqyeshëm për disa arsye. dhe të shpejtuara, që ndodhin jo
Para së gjithash shmanget përzi- rrallë.
erja e të dy llojeve të ndryshme të
qumështit (qumështit artificial me Mos harroni se ka raste në të cilat
qumështin e nënës), të cilët kanë vërtet fëmija e ka të pamundur
veçori të ndryshme si në shije, të kapë gjirin, por kjo nuk do të
ashtu edhe në tretshmëri. “Një thotë që nuk mund të ushqehet
motorr edhe me naftë edhe me me qumësht nëne; në të tilla raste
benzinë, nuk na jep maksimumin duhet të shtrydhet gjiri dhe fëmi-
e vet!” Nga ana tjetër ka rëndësi jës tì jepet qumësht i shtrydhur.
edhe më të madhe shmangia e “ta-
kimeve” të shpeshta me biberonin, Sëmundje të lehta të nënës, si për
sepse mund ta çorientojnë fëmi- shembull një bronkit, një grip i
jën. Kujtojmë gjithashtu se thithja lehtë, diarreja etj. nuk përbëjnë
e gjirit bëhet ndryshe nga thithja motiv për të ndërprerë ushqyerjen
e biberonit. Përveç kësaj, studimet me gji. Përkundrazi, nëse nuk i je-
kanë treguar se përdorimi i her- pet qumësht gjiri, fëmijës mund
shëm i biberonit (veçanërisht para t’i ngjitet më lehtë sëmundja në
se fëmija të vihet për herë të parë fjalë të nënës, sepse dihet që me
në gji) është përgjegjës për dështi- qumështin e gjirit, fëmija merr dhe
min e ushqyerjes me gji. trupëzat mbrojtës.
Ushqyerja e përzier mund të jetë: Edhe tuberkulozi në vetvete nuk

përbën pengesë për ushqyerjen
Plotësuese: Qumështi artifi- me gji, sepse dihet që sëmundja
cial jepet pasi është vendosur përcillet nëpërmjet frymëmarrjes
fëmija më parë në gji. dhe jo me qumështin e nënës. Ila-
çet kundër tuberkulozit kalojnë
Alternuese: Një vakt gji dhe në sasi të kufizuar në qumësht,
një vakt qumësht artificial. prandaj edhe në këtë drejtim nuk
përbëjnë një problem. Sidoqoftë
,duhet të tregohet kujdes dhe KUJDESI I NËNËS PËR

problemi duhet parë nga mjeku në VETEN NË LIDHJE ME
shumë anë.
USHQYERJEN ME GJI
Ushqyerja me gji dhe kontra-
cepsioni
Ushqyerja natyrale ndihmon nënën
M os u shqetësoni nëse barku
juaj është i madh dhe këmbët
të fryra. Për një kohë të shkurtër
që të mos mbetet shtatzënë gjatë
gjithçka do të kthehet si më parë.
kohës që vë në gji bebin e vet.
Natyra e ka “programuar” një gjë Edhe pse jeni të lodhura, të dërr-
të tillë në mënyrë të përkryer, që muara nga pagjumësia, përpiquni
fëmija i vogël të sigurojë nevojat e të gjeni kohë për t’u kujdesur për
veta. Sidoqoftë, siguria nuk është paraqitjen tuaj. Kërkoni ndihmë
absolute, prandaj dhe nuk i duhet nga bashkëshorti ose familjarë të
besuar në mënyrë të verbër. tjerë, një shoqe, apo merrni një kuj-
Kur një grua dëshëron me ngulm destare, qoftë dhe një herë në javë
të mbrohet nga një shtatzani e re, dhe këtë kohë kushtojani vetëm
mund të përdorë mënyra të ndry- vetes suaj. Kjo do t’ju ndihmojë
shme kontraceptive. Më e mirë t’ju ngrihet humori.
nga gjithçka, do të ishte përdorimi Edhe kur ushqen me gji fëmijën e
vet nëna mundet:
i asaj që quhet minipilulë, që ka
• të hajë pothuaj gjithçka që i
në përmbajtjen e vet progestativë.
pëlqen
Kjo pilulë mundet të japë një fluks
• mund të bëjë plazh dhe të marrë
të rremë gjaku (menstruacionesh)
rreze me llambë ultravjollcë (të
tek nëna, për të cilën nuk duhet
nxihet në solar)
shqetësuar.
• të lyejë dhe të trajtojë flokët.
Kujdes duhet të tregohet kur për-
Ushqyerja e nënës
doret pilula me përmbajtje estro-
Nëna që e ushqen fëmijën e vet jo
progestative dhe si nëna, ashtu
vetëm mund të hajë çfarë i pëlqen,
dhe fëmija duhet të vëzhgohen për por edhe duhet të hajë pak më
shenja të mundshme. Kjo pilulë shumë gjatë gjithë kohës që ush-
më tepër se sa ndryshon përm- qen me gji fëmijën e vet. Janë të
bajtjen e qumështit, e ul prodhimin gabuara zakonet popullore që i
e tij. Sigurisht që çdo lloj kontra- ndalojnë nënës ushqime të caktu-
cepsioni duhet filluar vetëm dhe ara. Sa më e larmishme dieta, aq
vetëm me rekomandimin e mjekut më mirë është! Ajo mund të hajë
specialist, asnjëherë vetë. djathë dhe të pijë qumësht sipas
MUAJI I PARË 119
dëshirës. Disa prej ushqimeve që Nëna që ushqen me gji, duhet të

mund të shkaktojnë alergji si pesh- çlodhet sa më shumë që të jetë e
ku, veza, arrat e lajthitë etj., thuhet mundur
se duhet të shmangen, por në fakt Edhe pse “rrëmuja” që shkakton
edhe po të mos merren, nuk arrijnë bebi është e madhe, ajo duhet të gje-
të parandalojnë alergjinë tek bebi. jë momentet për t’u çlodhur vetë.
Ndërkaq, nuk është e vërtetë se ma-
rrja e perimeve nga nëna shoqëro- Nuk ka pse t’i bëhen analizat
het me të dala jashtë me ngjyrë qumështit të gjirit
jeshile tek fëmija. Ky është thjesht Është tashmë një gjë e harruar dhe
një besim jo i vërtetë: a keni parë e padobishme; nuk shkakton gjë
ndonjëherë që qumështi të ketë tjetër vecse ankth, probleme dhe
ngjyrë jeshile?! Përkundrazi, gru- turbullim. Nga të gjithë pranohet
aja që sapo ka lindur duhet të hajë se në qumështin e gjirit nuk mun-
me shumicë fruta dhe perime, me gon asgjë dhe nuk ka asgjë që të
qëllim që të luftohet kapsllëku. mund të bëjë dëm. Nëse mungon
Gjatë periudhës që ushqen me gji, diçka, kjo i takon nënës (prandaj
nëna nuk duhet të bëjë dieta dobë- dieta e saj duhet të jetë e bollshme
suese: qumështi i nënës prodhohet dhe e shumëllojshme). Për më
duke konsumuar energjitë ushqi- tepër qumështi i nënës e ndryshon
more të saj, prandaj edhe duhet të përmbajtjen e vet edhe nga një
hajë kur i hahet, përndryshe mund vakt në tjetrin, për tìu përgjigjur
të krijohen mungesa në ndonjë kërkesave të fëmijës
lëndë ushqimore të rëndësishme
tek fëmija. Miopia e …okulistit
Rënia e shikimit gjatë shtatzanisë
Po kur nëna është kaps? nuk është thjesht një bestytni po-
pullore, por një ndodhi reale. Por
I duhet të hajë fruta dhe perime
nga ana tjetër nuk është aspak e
të ziera ose të gjalla, duhet të ma-
vërtetë se ushqyerja me gji e keqë-
rrë bukë të zezë dhe duhet të pijë
son shikimin, prandaj është e pa-
shumë lëngje. Nuk duhet të marrë
drejtë këshilla e shumë okulistëve
ilaçe nxitës të zorrëve (laksativë),
për të mos lejuar nënën tì japë gji
sepse mund të kalojnë në qumësht
fëmijës së vet, se ka një problem
dhe të japin diarre tek fëmija
me sytë.
Disa këshilla për prindërit
BIBERONAT (PAQËTUESIT) dhe bebi të zgjohet. Kur rritet dhe

arrin të koordinojë lëvizjet, ai e
gjen dhe e fut prapë në gojë, por
P rindërit kanë mendime të ndry-
shme mbi biberonat për nga
forma, disa nuk pranojnë idenë
kur është i vogël, ai mund të qajë
që ju t’ia fusni në gojë. Bebet që
të qetësojnë bebin me një objekt thithin gishtat e tyre janë më rehat,
dhe të tjerë mendojnë në mënyrë sepse duart e tyre janë gjithmonë
të gabuar, se paqëtuesi mund ta aty dhe të gatshme.
dëmtojë. Paqëtuesit nuk shkaktoj-
në ndonjë problem mjekësor apo Kur të bleni biberonin, duhet të kini
psikologjik. Nëse bebi juaj do që parasysh që të jetë i pandashëm
të thithë edhe mbasi është ngopur, (disa modele ndahen në dy pjesë),
atëherë paqëtuesi do ta zgjidhë të mund të zjehet, të durojë tem-
këtë problem. Paqëtuesi është peratura të larta, të lahet në lavas-
menduar për të kënaqur nevojën e tovilje (makinën larëse të enëve).
bebit tuaj për të thithur, por jo për Deri sa të bëhet 6 muajsh duhet
të zëvendësuar vaktet. Pra ofrojini të vlohet disa herë në në ditë, që
bebit tuaj biberonin ndërmjet vak- bebi të mos rrezikohet nga infek-
teve ose mbas vaktit, atëhere kur sionet, sepse sistemi i tij imunitar
jeni të sigurt se bebi është i ngopur. është akoma duke u pjekur. Mbas
Nëqoftëse ju i ofroni biberonin kur kësaj moshe rreziku që ai të marrë
është i uritur, ai do të nevrikoset. një infeksion në këtë mënyrë është
Kini parasysh se paqëtuesi përdo- shumë i vogbiberoninatë me sapun
ret për të ndihmuar bebin jo për dhe ta shplani me ujë të pastër.
rehatin tuaj, prandaj lëreni bebin Ka dy masa biberonash, njëri për
të vendosë vetë nëse e do apo kur gjashtë muajt e parë dhe tjetri për
e do atë. fëmijët mbi këtë moshë. Ju mund të
gjeni forma të ndryshme të tyre në
Disa bebe e duan biberonin kur treg. Mbasi të gjeni cilin preferon
duan të flenë. Problemi në këtë rast bebi juaj, bleni më shumë se një,
është se ai shpesh mund të bjerë pasi shpesh ato bien në tokë apo
MUAJI I PARË 121
nuk i gjeni atëherë kur ju duhen • Doni dikë që të shëtisë fëmijët

më shumë. Megjithatë, asnjëherë e tjerë, t’i marrë e t’i çojë në
mos e zgjidhni këtë problem duke shkollë, të bëjë pazarin etj?
ia varur bebit në qafë, sepse mund
ta mbysë. Gjithashtu mos përdorni Kur të vendosni se çfarë doni,
biberonë të prodhuar vetë, sepse zgjidhni personin dhe sigurohuni
mund ta copëtojë dhe ta gëlltisë. që personi që zgjodhët, të pranojë
dhe të kuptojë kërkesat tuaja.
GJETJA E NJË DADOJE

SHËTITJA
S humë nëna kanë nevojë për

ndihmë kur vijnë me bebin në
shtëpi mbas lindjes. Nëse babai A jri i freskët dhe ndryshimi
i mjedisit janë të dobishme
mund të marrë pushim nga puna jo vetëm për bebin tuaj, por dhe
për rreth dy javë, kjo gjë është e për ju, që në muajin e parë, pran-
zgjidhur. Nëse jo dhe nëse financat daj nxirreni bebin për shetitje kur
e familjes nuk ju lejojnë të punë- koha është e mirë. Kini kujdes ta
soni dikë, zgjidhja më e mirë është vishni sipas kohës, sepse deri në
ndonjë i afërm ose shoqe. Është e fund të vitit të parë ai akoma nuk
këshillueshme që këto probleme të është pjekur për të kontrolluar
zgjidhen që përpara dhe mos të li- temperaturën e brendshme dhe për
hen për mbas lindjes. ta rregulluar atë, kur ekspozohet
në të ngrohtë apo në të ftohtë. Këtë
Ju duhet ta përzgjidhni me kuj- rol duhet ta luajnë rrobat, duke e
des ndihmën që kërkoni. Kërkoni mbajtur ngrohtë, kur është ftohtë
ndihmë nga ato që me të vërtetë ju dhe duke e ndihmuar te ajroset, kur
ndihmojnë. Mos harroni se qëllimi është vapë. Zakonisht, bebi duhet
juaj është të ulni stresin në shtëpi, të veshë një rrobë më shumë se ju.
jo ta shtoni atë.
Lëkura e bebit tuaj është shumë
Para se të thërrisni dikë, vendosni e ndjeshme ndaj diellit. Sidomos
se për çfarë lloj ndihme keni nevo- gjatë gjashtë muajve të para, ju
jë duke i bërë vetes këto pyetje: duhet ta mbroni nga ekspozimi di-
• Doni dikë që t’ju mbajë bebin rekt apo i reflektuar i djellit (nga
apo të bëjë punët e shtëpisë, të uji, rëra etj.) sa më shumë të jetë
gatuajë apo të gjitha së bash- e mundur. Në e duhet ta nxirrni në
ku? diell, visheni lehtë, me rroba me
• Në çfarë orësh e doni këtë ndih- ngjyra të çelëta dhe me kapele,
më? shami apo çadër, për të mbroj-
tur kokën dhe fytyrën nga dielli. TË UDHËTOSH ME

Kremrat mbrojtës ndaj diellit nuk BEBIN
rekomandohen në këtë moshë.
Gjatë peridhës së nxehtë duhet të

kini kujdes: Mos i lini sendet e be-
U dhëtimi me beben tuaj në
mu-ajt e parë është gjëja më
e kollajshme që ju do të bëni ndo-
bit (karrigja e makinës, mbajtëse njëherë. E vetmja gjë për të cilën
të ndryshme ) për një kohë të gjatë duhet të kujdeseni është rehati i
në diell. Pjesët e tyre metalike apo bebit, që nënkupton stomakun plot,
plastike mund të nxehen shumë panolina të pastra dhe një vend
dhe ta djegin bebin. Kontrolloni të butë për t’u shtrirë dhe për t’u
temperaturën e sipërfaqes së kë- ulur. Nëse ju do të plotësoni këto
tyre objekteve, para se të vendosni nevoja bazë, bebi juaj do të udhë-
bebin. tojë pa u ankuar. Suksesi qëndron
në ruajtjen e zakoneve dhe orareve
Në kohë të ftohtë dhe të keqe sa më shumë që të jetë e mundur.
mbajeni bebin sa të jetë e mundur
brenda, por nëse duhet të dilni Udhëtimet e gjata që shoqërohen
duhet ta vishni mirë me xhako- me ndryshime të zonave kohore,
ventë/xhup dhe kapuç të ngrohtë mund të çregullojnë oraret me të
për të mbuluar kokën dhe veshët. cilat është mësuar bebi juaj, pran-
Për të kuptuar në se është ngrohtë, daj do t’i duhen disa ditë të mëso-
kontrollohen duart, këmbët dhe het me orarin e ri. Vazhdoni të
gjoksi. Duart dhe këmbët janë pak ruani oraret e vjetra. Për të rritu-
më të ftohta se temperatura e gjok- rit është më e kollajshme të ndry-
sit. Nëse këmbët, duart dhe gjoksi shojnë oraret, por i vogli nuk të fal
janë të ftohta, futeni në një mje- nëse i vjen për të ngrënë apo fjetur.
dis të ngrohtë, zhvisheni, jepini Nëse ju do të rrini më shumë se tre
diçka të ngrohtë dhe shtrëngojeni ditë, bebi do të fillojë të rregullojë
në gjoks, në mënyrë që të ngrohet oraret e veta sipas orës së vendit.
nga trupi juaj deri sa t’i normalizo- Ju duhet të rregulloni oraret sipas
het temperatura e trupit. Shtimi i kërkesave të tij.
rrobave apo shtresave para se të
ngrihet temperatura, vetëm sa pen- Bebi do të përshtatet më kollaj
gon ndryshimin e temperaturës se nëse merrni me vete disa gjëra të
trupit (e burgos atë), pra përdorni njohura për të: një batanije me të
metodat e tjera, para se te shtoni cilën i pëlqen të flejë, sapunin me
rrobat apo mbulesat. të cilin lahet zakonisht, peshqirin,
MUAJI I PARË 123
lojrat që pëlqen gjatë banjës. Je- shumë më pak probleme se sa kur

pini ushqimin e zakonshëm, pasi rritet.
kjo nuk është koha për të provuar
formula të reja. Është mirë që kur Për pushimet në bregdet
të përgatisni valixhen, të merrni Nuk është e vërtetë që fëmija
një çantë të veçantë më gjërat e nuk duhet të çohet në plazh për
bebit. Kjo e bën më të lehtë të gje- pushime, por të gjithë të vegj-
ni diçka që kërkoni, dhe pakëson lit janë delikatë dhe nevojitet të
mundësinë që të harroni ndonjë mbrohen nga dielli.
gjë. Gjithashtu ju duhet një çantë
e madhe për lojrat, shishet, pa- Cilat janë veprimet e diellit në
nolinat, kremrat, pecetat fshirëse. lëkurën e njeriut?
Mbajeni këtë çantë gjithmonë me Dihet që në rrezet e diellit përmba-
vete. hen rrezet e quajtura ultravjollcë
dhe infra të kuqe. Veprimet që ka
Kur udhëtoni me makinë, siguro- dielli mbi lëkurën e njeriut, janë të
huni që e keni lidhur mirë bebin lidhura me këto rreze. Ato mund
në karrigen e makinës (për bebe). të jenë veprime afatshkurtra dhe
Vendi më i përshtatshëm është
afatgjata, pozitive dhe negative:
sedilja e mbrapme.
Veprimet pozitive:
Nëse fëmija juaj ushqehet me
• Ngrohja e lëkurës në sajë të
qumësht artificial, merrni me vete
rrezatimit infra të kuq
më tepër qumësht nga sa ju nevo-
• Veprimi kundër rakitizmit për
jitet, sepse mund të ndodhë që të
shkak të prodhimit të vitaminës
zgjatet udhëtimi. Kujdesuni ta
D nga rrezet ultravjollcë
mbani qumështin në mjedis të për-
• Veprim antidepresiv
shtatshëm.
Veprimet negative
• Eritema diellore
SI TË PËRGATITEMI PËR Veprimet afatgjata
PUSHIMET E PARA ME • Përmirësim i disa sëmundjeve
BEBIN të lëkurës (dermatiti atopik
– rrjebulla, psoriaza, vitiligo-
M und t’i programoni pushimet

tuaja sipas qejfit; edhe pse i
vogël, fëmija nuk përbën pengesë
bythë pule...)
• Pigmentim i vonë që fillon rreth
dy ditë pas ekspozimit në diell
për pushimet. Ai mund të udhë- • Plakje e lëkurës
tojë me makinë, mund të shkojë • Favorizim i disa tumoreve të
në bregdet ose malësi, bile krijon lëkurës prej qëndrimit të zgja-
tur nën rrezet ultravjollcë A dhe lëkurës.

B.
Disa rregulla që duhet të kemi
Kush veçanërisht duhet të mbro- parasysh:
het nga dielli? • Nuk është e domosdoshme të
• Të gjithë fëmijët e vegjël me shkoni në bregdet, në qershor,
aftësi të pakët për mbrojtje ose shtator, janë po ashtu të
natyrale nga dielli (fëmijët me përshtatshëm edhe korriku e
albinizëm ose kserodermë pig- gushti.
mentoze) • Është pa kuptim që të rrish në
• Të gjithë fëmijët me një së- qytet kur vapa është në kulm,
mundje të lëkurës të shkaktuar ose të shkosh në bregdet kur
nga ekspozimi në diell (foto- klima është ende e ftohtë.
dermatit) • Duhet të shmanget ekspozimi
• Fëmijët që marrin disa ilaçe në diell nga ora 10.00 – 16.00,
(fotosensibilizuese) që rrisin kur edhe përqëndrimi i rrezati-
ndjeshmërinë e lëkurës ndaj ek- mit ultravjollcë është më i lar-
spozimit në diell ti.
• Fëmijët me sëmundje që e rri- • Shmangini qëndrimet e zgjatura
sin ndjeshmërinë e lëkurës ndaj të drejtëpërdrejta në diell – as-
rrezatimit diellor njëherë mos lejoni që fëmija të
flejë nën diell
Përse duhet të mbrohen fëmijët • Sa herë që e nxirrni për shëtitje
nga rrezatimi diellor? fëmijën, është mirë që të mos
Sasia e melaninës së prodhuar përdoret xhepi (kanguri), por të
në fillimet e jetës është shumë e shëtitet me karrocë me strehën
pakët, por gradualisht me rritjen e mbrojtëse dhe duke alternuar
fëmijës, edhe prodhimi i saj rritet. herë hije dhe herë diell.
Studimet epidemiologjike kanë • Mbajeni përjashta me një ka-
treguar se ekspozimi i zgjatur në pele me strehë dhe gjithmonë
fëmijëri (<15 vjeç) ndaj rrezatimit të veshur me një bluzë të hollë
diellor, shoqërohet me rrezik më pambuku dhe të bollshme.
të madh për tumore të lëkurës. Në • Nxiteni fëmijën të pijë shumë
fakt, rreziku për tumor të lëkurës ujë për të zëvendësuar lëngjet
në pjesën më të madhe përcaktohet e organizmit që avullojnë nga
nga mënyra se si një individ është vapa.
mbrojtur nga rrezet ultravjollcë në • Shmangeni përdorimin e pro-
vitet e para të jetës, ndërsa kujdesi dukteve të lëkurës që nxisin
ndaj rrezatimit ultravjollcë në vitet nxirjen e lëkurës
e mëvonshme duket se ndikon më • Mos e konsideroni çadrën e
pak në shfaqjen e tumoreve të diellit ose futjen në det si një
MUAJI I PARË 125
mbrojtës të mirë FAMILJA ME NJË

• Mos përdorni ilaçe ose kremra ANËTAR TË RI
që rrisin ndjeshmërinë e lëkurës
ndaj rrezatimit (p,.sh prometa- Një mesazh i veçantë për nënat
zina, disa prodhime kozmetike Një nga arsyet që muaji i parë
etj.) është shumë i vështirë, është se
• Koha e ekspozimit në diell ju akoma nuk e keni marrë veten
shtohet gradualisht (deri në 10- nga stresi i shtatzanisë e i lindjes.
15 min.) Mund të duhen javë para se trupi
• Përdorni një produkt me mbroj- juaj të normalizohet (sidomos
tje maksimale mbas epiziotomisë – prerjes dhe
• Përdoreni lëndën mbrojtëse qepjes vaginale, apo operacio-
disa herë gjatë ditës (afërsisht
nit). Gjithashtu mund të keni dhe
çdo 2 orë dhe pas çdo larjeje në
ndryshime të humorit, si rezultat i
det)
ndryshimeve hormonale që ndod-
• Zgjidhni një produkt të pranue-
hin në trupin tuaj. Mund të keni
shëm nga fëmija edhe nga ana
shpërthime të qari pa ndonjë arsye
kozmetike, edhe nga aroma etj.
të veçantë, ose depresion të lehtë
• Kujdes me kremrat kur fëmi-
në javët e para. Këto emocione
ja është më pak se 6 muajsh.
mund të shtohen nga lodhja që
Ata mund të fërkojnë sytë, ose
vjen nga pagjumësia.
mund ta fusin në gojë kremin.
• Mbrojtja e fëmijës nga rreza-
timi diellor është thelbësore Nëse ju provoni të ashtuquajturën
për parandalimin e tumoreve të ‘’paslindjen blu’’ ose depresionin
lëkurës në moshë të rritur e paslindjes, mund të ndjeheni
• Këshillohuni me mjekun tuaj jo normale, të turpëroheni apo të
për çdo shfaqje të papritur, ose në mendoni se jeni nënë e keqe. Kuj-
rast se fëmija juaj ka një prob- tohuni që kjo është normale mbas
lem që shoqërohet me ndjesh- lindjes. Edhe baballarët nganjë-
mëri të lëkurës ndaj rrezatimit herë ndjehen të mërzitur dhe të çu-
diellor. ditshëm mbas ardhjes së një bebi
të ri në shtëpi. Për të ruajtur veten
Pushimet në mal nga dominimi i simptomave blu në
Fëmija mund të çohet për pushime jetën tuaj dhe mbi gëzimin e be-
edhe në mal, pa krijuar ndonjë bit, shmangni vetizolimin në javët
problem të veçantë. Në përgjithësi, e para. Mundohuni të pushoni kur
si rregull, këshillohet që të shman- bebi pushon, kështu nuk do të mbi-
gen pikat turistike mbi 2000 m. lodheni. Në se këto shqetësime va-
Edhe ekskursionet janë po ashtu të zhdojnë më tepër se disa javë, apo
parrezikshme për fëmijën. bëhen më të rënda, kërkoni ndih-
mën e një specialisti, psikotera- kohë disa baballarë e ndjejnë

pisti apo psikologu. veten të mënjanuar nga vëmendja
dhe afeksioni i nënës për fëmijën,
Vizitorët mund të ndihmojnë për sidomos kur fëmija është me gji.
të kaluar momentet blu, duke gë- Problemi vështirësohet akoma më
zuar së bashku me ju për ardhjen shumë, sepse marrëdhëniet sek-
e bebit. Por ata mund të jenë edhe suale janë të ndaluara për disa javë
të lodhshëm për ju dhe të dëm- nga mjeku, por edhe po të ishin të
shëm për bebin, duke e ekspozuar lejuara, shumica e grave nuk janë
ndaj infeksioneve. Prandaj pakë- të interesuara në aktivitetin seksu-
soni numrin e vizitorëve gjatë ja- al për njëfarë kohe mbas lindjes, si
vëve të para. Kërkojini vizitorëve pasojë e lodhjes fizike dhe stresit
të lajmërojnë përpara se të vijnë emocional.
dhe të bëjnë vizita të shkurtra,
dhe nëse bebi juaj shqetësohet Ky konflikt si dhe ndjenja e xhe-
nga njerëzit, mos lejoni njeri jo të lozisë që mund të nisë në këtë
familjes ta mbajë apo t’i afrohet. kohë, është e përkohshme. Shpejt
Nëse shqetësoheni nga telefonatat, jeta do të hyjë në rutinën e vet të
hiqni zilen e telefonit dhe vendos- zakonshme, që do t’ju japë dhe
ni sekretarinë telefonike. Me ardh- një herë pak kohë për vete, për të
jen e bebit është e vështirë të me- rindërtuar jetën tuaj seksuale dhe
rresh njëkohësisht dhe me punët sociale. Ndërkohë, bëni përpjekje
e shtëpisë. Kërkoni ndihmë nëse të kaloni pak kohë vetëm ju të dy.
keni mundësi, nëse jo bëni më të Dhe mos harroni se të puthurat dhe
domosdoshmet. Tani përqëndro- përkëdheljet janë të nevojshme
huni vetëm tek bebi. edhe për njëri-tjetrin, jo vetëm për
bebin.
Një mesazh i veçantë për baba-
llarët Për këto arsye, është shumë e
Kjo periudhë është shumë stre- rëndësishme që babai të harxhojë
suese për çiftin. Është pothuaj e ca kohë duke luajtur dhe mbajtur
pa mundur të gjejnë kohë dhe aq bebin. Kjo do ta lidhë më shumë
më pak energji për njëri tjetrin. emocionalisht me bebin. Bebet
Ndërmjet kërkesave pa fund të me baballarët qeshin dhe lëvizin
bebit, nevojave të fëmijëve të këmbët dhe duart edhe më shumë
tjerë, punëve të shtëpisë dhe pu- se me nënën. Me nënën loja është
nës, nëse bashkëshortët nuk ndih- më e qetë dhe më e butë. Për bebin
mojnë njëri tjetrin, do të fillojë të dyja këto janë të rëndësishme,
një përleshje midis tyre. Në këtë prandaj në kujdesin për të duhet të
MUAJI I PARË 127
përfshihen të dy prindërit. bin, sillini një dhuratë fëmijës

tjetër për të festuar së bashku.
Vëllezërit dhe motrat • Caktoni një kohë për ta kaluar
Me ardhjen e bebit, fëmija tjetër e vetëm, me secilin nga fëmijët.
ndjen veten të braktisur. Ai mund • Kur të bëni fotografi bëni disa
të jetë mërzitur që në momentin që vetëm me fëmijët e rritur si dhe
nëna shkon në spital, sepse është nxirrni fëmijët bashkë me be-
hera e parë që ndahet për kohë të bin.
gjatë prej saj, por edhe kur nëna • Kërkojini gjyshërve dhe të
kthehet në shtëpi, fëmija nuk a- afërmve t’i marrin në shëtitje
rrin të kuptojë se ajo është e lodhur në kopshtin zoologjik, në një
dhe s’ka fuqi të luajë me të. Për më film, ose thjesht për drekë. Kjo
tepër tani të gjithë merren me be- mund t’i ndihmojë në çastet kur
bin dhe i kushtojnë gjithë vëmend- ndihen të braktisur.
jen që dikur i kushtohej atij. Është • Sidomos në muajt e parë, kur ush-
në dorë të prindërve të sigurojnë qyerja me gji është e shpeshtë,
fëmijën se e duan dhe vlerësojnë ata mund të bëhen xhelozë nga
shumë dhe ta ndihmojnë të kuptojë intimiteti që ju keni me bebin
situatën e re të krijuar në familje. gjatë ushqyerjes. Tregojini se
Këtu janë disa sugjerime si të ndih- ju mund ta ndani këtë intimitet
mojmë fëmijët më të mëdhenj dhe duke treguar përralla, histori,
t’i përfshijmë në jetën e bebit në duke lexuar libra dhe duke bërë
javët e para: biseda. Gjatë kësaj kohe mund
• Nëse është e mundur merrini të krijohet mundësia të flisni
fëmijët të vizitojnë nënën dhe dhe për problemin e xhelozisë.
bebin në maternitet. Kjo do t’i ndihmojë ta pranojnë
• Kur të ktheheni në shtëpi me be- më lehtë situatën.
128
0 - 4 MUAJ
Pjesa II
VITI I PARË
130
1
0 - 4 muaj
Karakteristikat e rritjes dhe të zhvillimit
G jatë këtyre muajve të hershëm çuditë e foshnjërisë vazhdojnë të

shpalosen. Rritja ecën me hapa të shpejtë. Sistemet e trupit jane të
stabilizuara më mirë, temperatura, format e frymëmarrjes dhe rrahjet e
zemrës fillojnë të bëhen më të rregullta. Periudhat e gjata të qëendrimit
zgjuar ndikojnë në zhvillimin personal dhe social të fëmijës. Reagimi
ndaj njerëzve të tjerë fillon të shfaqet në momentin që bebi praktikon dhe
kënaqet duke përdorur sytë e tij për të eksploruar mjedisin.
Duke kuptuar se rreth tij ndodhen dhe njerëz të tjerë, bebi gradualisht
krijon një ndjenjë besimi dhe lidhet emocionalisht me prindërit dhe kuj-
destarët. Ndërkohë që e qara mbetet rruga kryesore e komunikimit dhe e
tërheqjes së vëmendjes së të rriturit, fillojnë të shfaqen gradualisht aftësi
komunikimi më komplekse. Bebi fillon të gjejë një kënaqësi të madhe
në imitimin e tingujve të të folurit dhe gjesteve të të tjerëve. Ai mëson
vazhdimisht gjatë gjithë orëve që rri zgjuar, ku përdor aftësi të reja për
të njohur botën, për të marrë informacion për një mjedis ende të ri dhe
të panjohur. Gjithsesi është e rëndësishme të theksojmë edhe një herë se
zhvillimi mendor, zhvillimi i lëvizjeve dhe zhvillimi i perceptimit (per-
ceptim = procesi i marrjes, analizimit, përpunimit dhe dhënies kuptim të
informacionit që merret nga bota e jashtme) janë të lidhur ngushtë me
njëri- tjetrin dhe është e pamundur t’i ndash gjatë këtyre muajve.
0 - 4 MUAJ KARAKTERISTIKAT E RRITJES DHE TË ZHVILLIMIT 131
RRITJA DHE kockave të kafkës në pjesën e

KARAKTERISTIKAT E sipërme të kokës tek bebet dhe
fëmijët deri 2 vjeç, gjatë pro-
RRITJES cesit të kalcifikimit të plotë të
tyre) mbyllet afërsisht në 2 vjeç
• Gjatësia mesatare është 50.8-
• Fytyra mbetet e ndjeshme dhe
68.6 cm: rritet afërsisht 2.54
irritohet lehtë.
cm në muaj (matja bëhet me
• Duart dhe këmbët janë të së
fëmijën shtrirë në shpinë, nga
njëjtës gjatësi, madhësi dhe
maja e kokës deri në fund të
formë: të mbledhura lehtë dhe
thembrës, gjunjët shtrirë drejt
të shtrira.
dhe shputa në kënd 900.
• Këmbët mund të duken shumë
• Pesha mesatare është 3.6-7.3
pak të harkuara.
kg: pesha e femrave është disi
• Shputa duket e sheshtë, pa hark.
më e vogël se e meshkujve.
• Qan me lot.
• Shtimi në peshë është afërsisht
• Sytë fillojnë të lëvizin të dy
110-220 gram në javë.
njëkohësisht.
• Ritmi i frymëmarrjes është
• Bebi fillon të shohë ngjyrat.
afërsisht 30-40 frymëmarrje në
minutë: ritmi rritet dukshëm
kur bebi qan, apo është duke ZHVILLIMI LËVIZOR
bërë diçka.
• Temperatura normale e trupit Reflekset jane aktivitete automa-
lëviz nga 35.70-37.50 C. tike të pavullnetshme. Në këtë peri-
• Perimetri i kokës dhe i gjoksit udhë të zhvillimit, sjelljet lëvizore
janë afërsisht të njëjtë. refleksive fillojne të ndryshojnë:
Perimetri i kokës rritet afër- • Reflekset e kërkimit dhe thithjes
sisht 1.9 cm në muaj deri në janë të zhvilluara më mirë
dy muaj, më pas rritet 1.6 cm • Muskujt e qafës fillojnë të ak-
për muaj deri në 4 muaj. Rritjet tivizohen në mënyrë të vullnet-
janë një tregues i rëndësishëm i shme për të mbajtur gradualisht
vazhdimësisë së rritjes së trurit kokën.
• Vazhdon të marrë frymë duke • Refleksi i përtypjes dhe lëvizjet
përdorur muskujt e barkut. e gjuhës ende nuk janë formuar
• Fontanela posteriore (hapje e mirë: bebi ende nuk është në
kockave të kafkës në pjesën e gjendje të kalojë ushqimin në
pasme të kokës tek bebet, gjatë pjesën e pasme të gojës
procesit të kalcifikimit të plotë • Refleksi i kapjes fillon të inte-
të tyre) mbyllet në muajin e grohet gradualisht
dytë. • Refleksi Landau shfaqet afër-
• Fontanela anteriore (hapje e sisht në mes të kësaj periudhe:
132 PJESA II VITI I PARË
nëse fëmijën e mbajmë në pozi-

cionin barkas mbi dorën tonë,
ai përgjigjet duke ngritur kokën
drejt lart dhe duke shtrirë plotë-
sisht këmbët.
• Kap lodrat duke përdorur të
gjithë dorën, por nuk ka forcë
për t’i mbajtur ato.
• Duart janë thuajse gjatë gjithë
kohës të hapura ose gjysmë të
hapura.
• Toni dhe zhvillimi i muskujve
Jo të gjithë, por një pjesë e mirë e fëmi-
janë të njëjtë, si për femrat dhe jëve tre muajsh mund të ngrenë kokën
për meshkujt. lart në një kënd 900.
• Fuqia e muskujve dhe kontrolli
përmirësohen: lëvizjet gradua-
lisht fillojnë të bëhen më të Figura 10. Ngrihet mbi parakrahë
buta dhe më të qëllimshme.
• Ngre kokën dhe gjithë trupin • Në fillim të kësaj periudhe,
mbështetur mbi parakrahë, kur nëse vendoset ulur, koka varet
është në pozicionin barkas. mbrapa dhe trungu është shu-
• Në fund të kësaj periudhe bebi më i harkuar. Më vonë, mund
kthen kokën nga njëra anë te të ulet, duke i mbështetur pak
tjetra, kur është shtrirë në shpi- kokën. Rreth muajit të katërt
në mund të ngrejë pak kokën shumë bebe mund të ulen me
nga dysheku në vijë të drejtë mbështetje, duke mbajtur kokën
me trupin. drejt e po ashtu edhe me shpi-
• Pjesët e sipërme të trupit janë nën pothuaj drejt; i pëlqen të
më aktive: sjell duart përpara fy- rrijë ulur në një ndenjëse fëmi-
tyrës, rrok duart, lëkund krahët, jësh ose ta mbajnë në prehër.
kërkon të kapë lodra dhe sende
të ndryshme. Zhvillimi i aftësive lëvizore va-
• Në fillim bebi kthehet nga për- ret nga ushqyerja e bebit, nga
mbys në shpinë, duke kthyer mirëqenia e tij, shëndeti i mirë dhe
fillimisht kokën nga njëra anë mundësitë që i jepen për të lëvizur
dhe trupi ndjek këtë lëvizje vetë. Bebet e lidhur në pelena, në
duke u rrotulluar. Afër fundit të djep, në krevat ose në ndenjëse,
kësaj periudhe, bebi rrotullohet kanë mundësi të pakta të mësoj-
në mënyrë të vullnetshme nga në se si punon trupi i tyre. Për ta
përmbys në shpinë dhe pastaj ndihmuar bebin tuaj, ndryshoni
anash. pozicionin e tij shpesh herë gjatë
ditës, ulur, përmbys, në kurriz, për • Fokusohet në sende të vogla dhe

të nxitur sa më shumë aktivitetet i kërkon ato: zakonisht ndjek
fizike. Nxisni aktivitetet fizike lëvizjet e duarve të veta.
duke e ulur bebin, duke bërë sikur • Sheh me radhë herë një send,
po fluturon me krahët hapur, duke herë duart e veta, pastaj sheh
kalëruar mbi këmbët tuaja. Ndih- prapë sendin.
mojeni të rrotullohet duke vendo- • Imiton gjeste, si: mirupafshim,
sur një lodër anash dhe kur shikoni duartroket.
se ai kthehet pak, ndihmojeni për • U gjuan sendeve që janë afër
t’u rrotulluar dhe arritur lodrën. tij, në të majtë ose në të djathtë,
me njëfarë saktësie.
• Shikon në drejtim të burimit
ZHVILLIMI NJOHËS DHE të tingullit (e gjen se nga vjen
I PERCEPTIMIT zhurma, tingulli, zëri).
• Lidh tingujt dhe ritmin me
• Fikson një objekt që lëviz në lëvizjet duke lëvizur gjatë ko-
një distancë 30.5 cm larg: ndjek hës së muzikës, këngës ose
pak objektet që lëvizin vertika- bisedës.
lisht dhe horizontalisht në një • Mund të dallojë figurën e prin-
kënd 180 gradë. dit nga të huajt, në qoftë se ndi-
• Ndjek një objekt horizontalisht en edhe zërin, prekjen apo erën
dhe vertikalisht; përpiqet të a- e prindit.
rrijë e të kapë objektet • Fillon të afrojë sende në buzë.
• Vazhdon të shikojë në drejtim
të sendeve që lëvizin, por që Nxitja, stimulimi i shqisave dhe i
janë zhdukur nga shikimi. lëvizjeve të imëta dhe të qëllim-
• Tregon se njeh deri diku ma- shme do të ndihmojnë bebin në
dhësinë, ngjyrën dhe formën e zhvillimin intelektual. Flisni me
sendeve në një mjedis të njohur bebin që në fillim. Vërini emra
- për shembull, njeh biberonin lodrave, sendeve dhe njerëzve që
e vet, por kur shishja është e ai shikon, emërtoni pjesët e tru-
përmbysur, biberoni i duket si pit, shpjegoni çdo gjë që shikoni.
diçka tjetër, pra nuk e njeh. Lexoni vjersha dhe përralla, duke
• Nuk kërkon një send që bie, i treguar ilustrimet. Prezantojeni
ose një lodër që fshihet nën një bebin me shumë objekte, dyqanin,
mbulesë. Për të tani diçka që kishën, muzeumin. Udhëtoni me
“është jashtë vështrimit, është makinë, autobus, tren etj. Gjatë
jashtë mendjes”. udhëtimit qëndroni afër dritares.
• Shikon duart me vëmendje. Edhe në shtëpi vendoseni bebin
• Lëviz sytë nga një send tek tje- pranë dritares, ose mbajeni afër
tri. kur lani rrobat apo gatuani. Mund
ta vendosni gjithashtu përballë ndërveprimet, për shembull:

një pasqyre ose në mes të tapetit. bebi kthehet ose largohet nga
Çfarëdo që të bëni, mos e sfor- një person ose situatë.
coni bebin ose veten për të arritur • Reagon ndryshe ndaj ndryshi-
diçka. Ju luani lojën, zbavituni, meve të zërave të të rriturve:
të mësuarit vjen si shpërblim, një për shembull, mund të ketë frikë
shpërblim i rëndësishëm. nëqoftëse zërat janë të lartë, të
zemëruar, ose të panjohur.
• Kënaqet kur e mbajnë hopa dhe
ZHVILLIMI I GJUHËS DHE kur e përkëdhelin, më shumë
I TË FOLURIT sesa kur e ushqejnë dhe kur e
vënë në gjumë.
• Fillimisht bebi reagon (ndalon • Gugat, lëshon klithma kur zgjo-
qarjet, frikërat) ndaj tingujve, het.
ndaj zërit, zhurmës së ziles • Buzëqesh në përgjigje të një
e më vonë do të kërkojë për fytyre ose zëri të njohur: të qe-
burimin e tingullit, duke kthyer shurat gjatë gjumit mendohet
kokën dhe lëvizur sytë. se janë mekanike.
• Kordinon zërin me shikimin • Mund të përqendrohet te vetja
dhe me lëvizjet e trupit në ko- duke luajtur me gishtat, duart
munikimin ballë për ballë me dhe këmbët.
prindërit dhe kujdestarët; mund • Kënaqet me zakonet familjare,
të ndjekë dhe të përpiqet të si kur bën banjë dhe kur i ndër-
mbajë vazhdimësinë e komuni- rojnë panolinat.
kimit. • Entuziazmohet në lojë, kur ne
• Belbëzon ose gugat kur dikush i buzëqeshim, e gudulisim ose
i flet apo i buzëqesh. kërcejmë.
• Gugat duke përdorur tinguj si • Shpenzon më pak kohë duke
ah, eh, uh: gjithashtu imiton qarë.
tingujt e vet dhe pasthirrmat e • Njeh dhe kërkon fytyra dhe
prodhuara nga të tjerët. sende të njohur, si babain ose
• Qesh me zë të lartë. biberonin: reagon duke përpla-
sur duart dhe duke lëshuar tin-
guj, shumë i gëzuar.
ZHVILLIMI I • Pushon së qari kur i afrohen
PERSONALITETIT DHE AI prindërit ose kujdestarja.
SOCIAL
• Mund të imitojë, të mbajë, të
përfundojë, dhe të shmangë
0 - 4 MUAJ RUTINA E PËRDITSHME 135
Rutina e përditshme
USHQYERJA pazakontë dhe pothuajse gjithmo-

në ka një shkak të veçantë. Zako-
• Merr 5 deri në 8 vakte në ditë. nisht ky shkak është:
• Fillon të shqetësohet përpara
kohës së ushqimit: nuk qan Dieta e nënës. Keni ngrënë ush-
gjithmonë për të sinjalizuar qim të pasur me qepë, hudhra,
nevojën për të ngrënë. lakër, salca shumë pikante. Mbase
• I nevojitet vetëm një ndihmë e bebi po proteston ndaj shijes pi-
vogël për të kapur gjoksin me kante apo shumë të fortë të qumësh-
gojë: fillon të ndihmojë veten tit. Mos i përdorni ato ushqime që
,duke përdorur duart e tij për të shkaktojnë këtë sjellje të fëmijës.
gjetur thithin e gjirit.
Ftohja. Fëmijët të cilët mezi ma-
• Thith me shumë vrull; mund
rrin frymë për shkak të hundëve të
të “mbytet”, ngaqë thith me
zëna, nuk mund të pinë dhe të ma-
shumë dëshirë dhe ngut.
rrin frymë në të njëjtën kohë me
• Shfaq nervozizëm, nëqoftëse
anë të gojës. Është e kuptueshme
vazhdojmë t’i japim akoma
që ata do të zgjedhin të marrin
ushqim kur ai është i ngopur.
frymë. Përdorni avullin, lagështi-
• Nuk është akoma gati për të
min e ajrit, thithës për hundën, ose
ngrënë ushqim të fortë. pyetni mjekun për pika në hundë.
Dy pyetje të nënave në lidhje me Dalja e dhëmbëve. Megjithëse
ushqyerjen me gji fëmijët fillojnë të luftojnë me
daljen e dhëmbëve rreth moshës
Bebi po pinte shumë mirë gji dhe 5-6 muaj, ka të tjerë që e fillojnë
papritur ai nuk pranon të pijë për shumë më herët dhe rrallë që në
rreth 8 orë. Ka ndonjë gjë që nuk moshën 2 muajsh. Pirja e qumështit
shkon me qumështin tim? ushtron presion në mishrat e fryra
Patjetër që ka diçka që nuk të dhëmbëve, duke e bërë thithjen
shkon, por jo patjetër kjo ka të të dhimbshme. Fëmijët fillojnë të
bëjë me qumështin. Mospranimi pijnë prapë me oreks, menjëherë
i përkohshëm i gjirit nuk është i sapo kalon dhimbja.
Dhimbja e veshit. Dhimbja e vazhdon dhe shoqë-rohet me prob-

veshit përhapet në nofulla dhe rën- leme të tjera sëmundjesh, kontak-
dohet kur bebi thith gjirin. toni mjekun.
Myku i gojës. Nëse bebi ka myk Bebi im nuk do të ushqehet në

në gojë, ushqyerja është e dhimb- gjirin e majtë dhe ai më është
shme. Sigurohu që infeksioni nuk zvogëluar shumë në krahasim me
ka kaluar në thithat e gjirit, ose në tjetrin.
ndonjë vend tjetër të trupit.
Disa fëmijë preferojnë një gji në
Dalja e ngadalshme e qumësh- krahasim me tjetrin. Kjo vjen
tit të gjirit. Tek disa nëna duhet ngaqë ai ndihet më rehat dhe më
rreth 5 minuta thithje deri sa të fi- i sigurt në krahun më të fortë të
llojë të rrjedhë qumështi, dhe bebi nënës, ose ka nëna që preferojnë
mund ta lërë gjirin para se të dalë të mbajnë bebin në anën e majtë,
qumështi. Për ta kapërcyer këtë që dorën e djathtë ta kenë të lirë
problem, shtrydhni pak qumësht për të bërë diçka tjetër, si të flasin
para se të merrni bebin në gji, që në telefon, të lexojnë ndonjë libër
ai të gjejë diçka në përgjigje të etj. Njëri gji mund të prodhojë më
përpjekjeve të tij. shumë qumësht, nëse nëna e ven-
dos bebin më shpesh në atë gji për
Ndryshim hormonal te nëna. Një shkak të ndonjë dhimbjeje pas op-
shtatzani e re ose ardhja e men- eracionit, apo edhe prej vendit ku
struacioneve (periodave) mund të ndodhet televizori në dhomë.
shkaktojë ndryshimin e shijes së
qumështit dhe bebi mund të mos ta Megjithëse ju mund të përpiqeni
pranojë atë. të rrisni prodhimin e qumështit në
gjirin tjetër me anë të pompave, ose
Stresi, tensioni i nënës. Nëqoftëse të filloni ushqyerjen gjithmonë te
nëna është e shqetësuar dhe e ky gji, ndonjëherë edhe kjo mund
stresuar, ajo ia komunikon këtë të mos japë rezultat. Gjinjtë filloj-
edhe fëmijës, duke e irrituar. në të barazohen kur bebi shkëputet
Qetësohuni. nga gjiri dhe kjo mund të korri-
gjohet me anë të reçipetave. Rra-
Ndonjëherë nuk gjendet ndonjë llëherë bebi e kundërshton njërin
shpjegim për mospranimin e fëmi- gji për shkak të ndonjë sëmundjeje
jës. Bebi thjesht mund të jetë i ngo- që po zhvillohet në atë gji, ndaj
pur për 1 ose 2 vakte. Fatmirësisht, nëna duhet të kujdeset për veten
në shumicën e rasteve mospranimi dhe të bëjë kontrolle mjekësore të
është i përkohshëm. Nëqoftëse ai herëpashershme.
TUALETI, BANJA, VESHJA
• Zakonisht bebi gëzon kur lahet:

përplas këmbët, qesh, gjuan
dhe duhet mbajtur me kujdes.
• Ka një ose dy jashtëqitje në
ditë: ndonjëherë ndodh që del 1
herë në dy ditë.
• Fillon të vendosë një kohë të
rregullt për jashtëqitjen.
Figura 12. Shumica e bebeve janë

shumë hezitues, madje edhe qajnë
herët e para kur futen në banjë.
Përpiquni ta qetësoni me fjalë të
ngrohta dhe mbaje mirë.
• Në këtë periudhë mund të fillo-

jë thithja e gishtit ose gishtave.
Mos e pengoni bebin ta thithë
gishtin, kjo e ndihmon të flejë.
Ai po përpiqet të merret me
Figura 11. Shpesh herë, për të veten përpara se të flejë: “flet”,
shpëlarë shampon mund të fërkoni luan me duar.
kokën me një leckë të lagur.
Si t’ia bëjmë zgjimit të
GJUMI përsëritur netëve?
• Bebi shpesh bie të flejë herët në Zgjimet natën mund të kthehen në

darkë pas ushqimit të mbrëmjes. një barrë të rëndë për prindërit,
Tani mund të fillojë të flejë edhe kur ato zgjasin vetëm disa
gjatë gjithë natës: shumë bebe javë. Prishja e gjumit të bën
nuk flenë më shumë se 6 orë agresiv. Kur një fëmijë zgjohet
rresht edhe për disa muaj. Me- natën, një deri disa herë dhe qan
satarja e gjumit në ditë është 14 për javë dhe muaj të tërë, prindërit
deri në 17 orë: zakonisht zgjo- mund të rropaten keq nga nervat.
hen 2 deri në 3 herë gjatë peri- ”Kur do të pushojë më në fund
udhës së ditës. së qari ky fëmijë!” Dhe së fundi
thonë: ”Po nuk më la tani të fle, bien në ujdi midis tyre. Nëse ata
do ta vdes fare!” Jo pak prindër nuk e bëjnë këtë, mund të ndod-
të stërlodhur mbushen natën me hë fare lehtë që të dy të zgjo-hen
ndjenja inati, që i habisin dhe ata çdo natë nga të qaret e fëmijës.
vetë dhe i trembin thellësisht, por Si rrjedhim zhvillohet shpesh një
që nuk i shprehin pothuajse kurrë sjellje “zemërbardhësie apo fis-
ndonjëherë dhe aq më pak as nuk i nikërie”: kur prindërit zgjohen
vënë në jetë, lavdi Zotit për këtë ! nga të qarët, çdonjëri prej tyre bën
Ka raste kur “shërbimet e natës” i sikur po fle më tej dhe shpreson
bezdisin në atë masë saqë në këtë që të zgjohet tjetri. Nëse së fundi
periudhë janë të bindur se nuk do njëri prej tyre dorëzohet dhe çohet
të bëjnë fëmijë të tjerë. prej krevatit, tjetri bën sikur sapo
u zgjua dhe i lutet partnerit që të
Më keq se zgjimi natën është për çohet ai këtë herë, me shpresë se
disa prindër fakti që po u zgjuan partneri do ta pranojë kërkesën
një herë, nuk mund të flenë më. dhe do ta lërë atë të flejë më tej.
Bebi i tyre fle përsëri i qetë, por ata Kjo sjellje“sakrifikuese” është e
vetë janë sy hapur dhe mundohen padurueshme për një kohë të gjatë
duke u sforcuar që ta gjejnë gju- dhe para së gjithash është e lodh-
min përsëri. Ata mendojnë ditën e shme dhe çon në ndjenja të pa-
nesërme, sesi do t’u duhet të puno- këndshme.
jnë të lodhur gjatë gjithë ditës dhe
kjo gjë ua prish edhe më shumë hu- Prindërit duhet të mendojnë me
morin. Ata mundohen të numëro- detaje se si mund ta organizojnë
jnë sa të lodhen, të mos mendojnë “shërbimin e natës”, që të arri-
asgjë, por gjumi nuk vjen. Për ta jnë të flenë sa më gjatë që të dy.
kthyer gjumin më shpejt përsëri Disa prej prindërve i ndajnë netët
ndihmojnë ushtrime shlodhjeje, në mënyrë të tillë, që njëri prej të
pirja e një gote qumësht, të lexuar- dyve një herë në dy netë të flejë pa
it derisa të kapiten sytë, dëgjimi i e prishur gjumin. Në disa familje
muzikes ose dalja shëtitje për disa (kur nëna ende s’ka dalë në punë)
minuta. Ka raste kur një këshillë babai merr përsipër çdo natë të
e mirë nga një mik, apo nga një tretë ose netët në fund të javës, për
specialist (mjek, punonjës social, të mos shkuar në punë tepër i rras-
psikoterapist, psikolog) është me kapitur.
të vërtetë e shtrenjtë, po aq e shtre-
njtë sa gjumi i vrarë. Pra ia vlen që Edhe kur babai zgjohet natën, në
ta vrasësh mendjen se si ta kalosh shumicën e rasteve barra kryesore
më mirë këtë provim të vështirë. i bie nënës. Një pjesë e nënave e
Paraprakisht duhet thënë më e zëvendësojnë qetësinë e prishur
rëndësishmja: Prindërit duhet të natën gjatë ditës. Kur bebi ka pirë,
nëna mund ta vendosë atë për të ushqimit: prandaj është torturuese

fjetur në largësi të tillë që mund ta dhe e pakuptimtë t’i lësh bebet të
arrijë. Kur bebi qan, nëna e merr qajnë. Nuk ekziston asnjë e dhënë
atë në gji pa u çuar vetë, i jep për që thotë se fëmijët nisin të flenë
të pirë dhe e vë përsëri në krevatin më shpejt pa u zgjuar, kur prindërit
e tij. Në këtë mënyrë nëna e gjen i lënë ata të qajnë.
gjumin përsëri më shpejt.
T’u japim fëmijëve ilaçe? Ilaçet
Për shumë prindër, fëmijët e të e gjumit dhe të qetësimit nuk e
cilëve zgjohen natën, prishja e përkrahin në asnjë mënyrë zhvi-
qetësisë së komshinjve, gjë që llimin e gjumit, përkundrazi ato
shpesh nuk është aspak e vertetë, pengojnë gjumin dhe dëmtojnë
është një siklet më shumë. Në për- vëmendjen e fëmijës kur është
fytyrimet e prindërve komshinj- zgjuar. Ato bllokojnë aktivitetin e
të bëhen dëshmitarë të dështimit trurit të tij. Ilaçet mund të jenë në
të tyre: sepse sipas tyre, vetëm ndonjë rast me dobi për prindërit,
fëmijët e prindërve të pazotë zgjo- por jo për fëmijët e tyre.
hen natën dhe prishin qetësinë e
njerëzve të tjerë. Ndjenjat e fajit T’u japim fëmijëve para gjumit
dhe të pazotësisë mund të bëjnë qumësht formule ose muhalebi?
që prindërit t’ju shmangen taki- Studime të ndryshme kanë treguar
meve me komshinj në shkallë. Por se ushqimi me biberon i pasuruar
në shumicën e rasteve nuk është nuk çon drejt një gjumi të plotë,
kaq keq puna. Shumë fqinjë, duke por të shpejtë. Është e vërtetë se
pasur parasysh përvojën e tyre, fëmijët që ushqehen me gji, zgjo-
kanë mirëkuptim për mundimin e hen më shpesh natën sesa fëmi-
prindërve, fëmijët e të cilëve zgjo- jët që ushqehen me biberon. Kjo
hen natën. Ata nuk e shohin aq ndodh pasi fëmijët që ushqehen
problemin tek prindërit, sesa tek me gji për çdo vakt ushqimi, za-
izolimi i pamjaftueshëm në ndër- konisht marrin më pak qumësht
timet e banesave. dhe gjatë ditës pinë më pak. Si pa-
sojë ata janë të varur gjithnjë e më
Së fundi disa vërejtje për këshi- tepër dhe për një kohë më të gjatë
lla që bëhen shpesh nga miqtë nga marrja e ushqimit gjatë natës.
dhe farefisi, por që nuk këshillo-
het të zbatohen:
LOJA DHE AKTIVITETI
T’i lemë fëmijët të qajnë? Bebet SOCIAL
zgjohen në muajt e parë të jetës
dhe ata janë të varur nga dhënia e • Kohën kur është zgjuar e kalon
me aktivitete fizike: gjuan, të syve të fëmijës, ndërkohë që ai

kthen kokën nga njëra anë te rrotullohet në ajër, është e vështirë
tjetra, bashkon duart bashkë, të mendosh se e gjithë kjo mund të
kap sende. përfundojë në tragjedi. Por mund
• Fillon të bëhet “llafazan”, nxjerr të ndodhin dy lloj dëmtimesh:
tinguj me entuziazëm. • Shkëputje e retinës që mund të
• Pëlqen që t’i këndojnë dhe t’i çojë në verbëri,
flasin; mund të qajë kur “bise- • Dëmtim të qafës ende të pasta-
da” përfundon. bilizuar të fëmijës, të trurit, deri
• Duket i kënaqur kur zgjohet edhe në vdekje.
dhe është vetëm në dhomë, por
kjo për një kohë të shkurtër. Këto dëmtime ndodhin më shumë
kur bebi tundet në inat e sipër, por
A janë të dëmshme lojërat e for- mund të ndodhin edhe gjatë lojës.
ta? Prandaj mos luani lojra të tilla, të
Shpesh prindërve dhe më shumë cilat shkaktojnë lëvizje të forta
babait i pëlqejnë lojrat e forta, të e të shpejta të kokës së fëmijës.
ashpra - prindi e hedh bebin dhe e Megjithatë bebi mund të fluturojë
pret në lartësi. në ajër, i shoqëruar nga duart tuaja
dhe atij i pëlqen shumë kjo.
Duke parë shkëlqimin e gëzuar
Këshilla për prindërit dhe kujdestarët
AKTIVITETE QË qeshë, duke i thënë “ti po qesh

NDIHMOJNË BEBIN TË shumë bukur”.
• Këndojini këngë dhe lexojini
MËSOJË
bebit revista apo libra. Derisa
• Imitoni zërat që nxjerr bebi dhe bebet nuk i kuptojnë fjalët, ata
mimikën, (murmuritje, puthje, nuk kuptojnë nëse i lexoni re-
hapje të gojës, pasthirrma, shi- vista, gazeta, receta apo e-mail.
kim i pakënaqur). Qeshni edhe Është toni i zërit tuaj dhe fjalët
ju nëse foshnja fillon të buzë- që gëzojnë bebin.
KËSHILLA PËR PRINDËRIT DHE KUJDESTARËT 141
• Luani lojëra të thjeshta si “gje- kurs apo pa lexuar shumë libra për
je një lodër” (mbulo fytyrën me rritjen e fëmijëve, disa fëmijë duket
një rrobë dhe thuaji “gjeje kush sikur janë shumë të përgjegjshëm
është”); përsëriteni nëse bebi dhe të etur për të mësuar, por çdo
tregon interes. skuadër prind-fëmijë mund të jetë
• Ngadalë shtrëngoni duart e fëmi- e suksesshme. Fushat për të cilat
jës dhe mblidhini ato. Mblidh- duhet të përkujdesemi dhe t’i nxi-
jani dhe këmbët, ndërkohë që sim, janë:
jeni duke kënduar një këngë:
pastaj filloni një aktivitet, për Shqisa e shijes. Shumë shpejt be-
shembull “biçikleta”; lëvizja- bi do të fillojë të futë gjithçka në
ni këmbët sikur bebi po i jep gojë. Përmbahuni dhe mos ia nda-
biçikletës. loni këtë fëmijës, përveç rasteve
• Prekni duart e bebit me një kur ajo është e dëmshme, helmuese
lodër të vogël (lodra pellushi): ose shumë e vogël dhe ai mund ta
nxiteni bebin të kapë lodrën. kapërdijë.
• Ecni nëpër dhomë me bebin,
duke prekur sendet dhe duke Shqisa e nuhatjes. Në mjediset e
i vënë një emër. Qëndroni me shtëpisë, aparati i hollë i nuhatjes
bebin përballë pasqyrës, duke së fëmijës ka shumë punë për të
prekur dhe emërtuar tiparet e bërë. Ai nuhat erën e qumështit,
fytyrës: “buzët e bebit, buzët e parfumin e mamit, pulën që po
babit, sytë e mamit, sytë e be- piqet. Nëse bebi nuk është tepër
bit”. i ndjeshëm ndaj aromave, jepini
• Ngjitini bebit në krevatin e vet mundësi atij të nuhatë aroma të
një pasqyrë (me kusht që të jetë ndryshme, që të fillojë të njohë
e sigurt, jo qelqi), në mënyrë që mjedisin.
të mund të shikojë dhe t’i flasë
vetes së vet . Shikimi. Më parë mendonim se i
• Bjerini një zileje afër bebit: kjo porsalinduri nuk shikonte, por sot
do ta ndihmojë të gjejë se ku ne e dimë se bebi fillon të mësojë
është vendosur burimi i tingullit. me anë të shikimit. Ai duke parë
dallon sendet nga njerëzit, sendet
e ndryshme dhe njerëzit e ndry-
shëm, fillon të njohë gjuhën tru-
METODA PRAKTIKE pore, dhe të kuptojë çdo ditë e më
PËR LOJËN shumë botën që e rrethon. Kur për-
gatisni dhomën apo vendin ku do
D isa prindër duket sikur janë

të lindur për të luajtur me
fëmijët e tyre edhe pa bërë ndonjë
të rrijë dhe flejë bebi, bëjeni këtë
jo sipas qejfit tuaj, por duke zgje-
dhur lodra që stimulojnë shikimin
e fëmijës. Zgjidhni kontraste të Librat. Tregojini fëmijës piktura të

forta si bardhë e zi, ngjyra të forta thjeshta të njerëzve, kafshëve ose
dhe që shkëlqejnë, por mos e mbi- lodrave, duke i vënë emra atyre.
ngarkoni vendin kur rri bebi, se Vizatimet duhet të jenë të qarta
ai mund të ngatërrohet dhe huto- dhe të përcaktuara mirë, pa shumë
het kur shikon shumë gjëra në të detaje.
njëjtën kohë. Sendet që stimulojnë
shikimin janë: Bota. Shumë shpejt bebi fillon të
shikojë përtej hundës së vet dhe
Rrotullueset, që varen 25 cm mbi fillon të interesohet për botën.
krevatin e fëmijës, duke u vendo- Kur dilni jashtë, tregojini gjthç-
sur në një anë të krevatit. Shpesh ka, pemët njerëzit, shtëpitë etj.,
fëmijët preferojnë të djathtën. por mos flisni pa pushim, se do
ta mërzisni dhe ai do të humbasë
Sende të lëvizshme, të cilat kaloj- përqëndrimin.
në në fushën e shikimit të fëmijës
dhe e nxisin atë të ndjekë sendin Dëgjimi. Me anë të dëgjimit bebi
me sy. mëson gjuhën, ritmin, rrezikun,
emocionet dhe ndjenjat dhe për
Sendet e palëvizshme. Fëmijët ka- gjithçka tjetër në botë. Stimulimi
lojnë shumë kohë duke vështruar dëgjimor mund të vijë prej çdo
sendet. Më të pëlqyeshmet janë burimi:
format gjeometrike ose fytyra të
thjeshta, bardhë e zi. Ngjyrat e Zëri njerëzor. Ky është lloji i
ndezura dhe me kontraste prefero- zhurmës më ngacmuese për bebin
hen më shumë se ato të zbehtat. prandaj flisni, këndoni ninulla,
tregojini përralla, imitoni kafshë,
Pasqyrat. Fëmijët i duan pasqyrat. sidomos ato të cilat bebi i dëgjon
Zgjidhni pasqyra metalike dhe jo shpesh. Luani duke iu përgjigjur
prej xhami dhe vendosini pranë fëmijës me tingujt e tij, pra duke
krevatit të fëmijës. e imituar.
Njerëzit. Fëmijët janë të lumtur kur Tingujt e shtëpisë. Shumë bebe

shikojnë fytyrat e njerëzve. Pran- ndjejnë një melodi të lehtë, zhur-
daj ju dhe të afërmit e tjerë duhet mën e fshesës me korent, fishkë-
të shpenzoni kohë duke qëndruar llimën e ibrikut, fishkëllimën e
shumë afër bebit. Gjithashtu mund erës, zhurmën e ujit që rrjedh, fësh-
t’i tregoni fotografitë e njerëzve të fërimën e letrës etj., megjithëse
afërm, duke i thënë se kush është disa prej tyre mund të jenë të frik-
secili nga ata. shme më vonë për të.
0 - 4 MUAJ KËSHILLA PËR PRINDËRIT DHE KUJDESTARËT 143
Lodrat që bëjnë zhurma, si rra- këtë ia shprehin kur e ndërrojne, e

ket etj. Ju nuk duhet të prisni de- lajnë, e ushqejnë, e përqafojnë. Ju
risa bebi ta tundë vetë rraken, por mund t’i siguroni eksperienca të
mund ta tundni ju, t’ia vini në dorë ndryshme fëmijës:
dhe t’i tundni dorën, ose t’ia lidhni
rraken në dorë. Koordinimi mes të Një dorë e dashur. Mësoni se si e
parit dhe të dëgjuarit zhvillohet pëlqen bebi përkujdesjen, të butë
kur bebi kthen kokën në drejtim të apo të vendosur, të shpejtë apo të
zhurmës. ngadaltë. Shumica e fëmijëve duan
të përkëdhelen dhe të puthen, t’i
Kutitë muzikore. Fëmijët i pëlqejnë frysh lehtë te gishtat e duarve dhe
shumë kutitë muzikore. Vendosini të këmbëve. Ata e duan ndryshi-
ato afër fëmijës, por sigurohuni që min mes përkëdheljeve të mamit
të mos jenë nga ato që thyhen ose dhe të babit.
ndahen në pjesë të vogla.
Masazhi. Bebet, të cilave u bëhet
Lodrat muzikore. Këto lodra masazh, duket se shtojnë më shumë
stimulojnë si shikimin, ashtu dhe në peshë dhe zhvillohen më mirë se
lëvizjet e imëta (për shembull të ata që nuk bëjnë. Nuk është e qar-
gishtave të dorës), për shembull të nëse këtu ndikon masazhi apo
një lepur që lëviz dhe këndon kur përkujdesja më e madhe. Bebet të
bebi tërheq një fije spangoje. cilat nuk preken e nuk ledhatohen
nuk zhvillohen normalisht. Zbulo-
Kaseta me këngë për fëmijë. Fosh- ni se çfarë përkëdheljesh pëlqen
njëria është periudhe ideale për të bebi dhe çfarë jo.
dëgjuar muzikë klasike, por më
shpesh fëmijët preferojnë këngët Materialet. Fërkoni lëkurën e
ritmike dhe popullore. fëmijës me materiale të ndryshme,
për shembull pellush, kadife, që
Prekja. Prekja është një nga mjetet ai të mësojë se si janë ato dhe
më të rëndësishme të fëmijës për më vonë nxiteni t’i provojë vetë.
të njohur dhe kuptuar botën. Me Lëreni bebin përmbys mbi çarçaf,
anë të prekjes bebi njeh butësinë e batanije, tapet, dysheme, tavolinë,
mamit, ashpërsinë e faqes së babit, mbi trikon e mamit etj. (mundësitë
kupton që arushi është i butë, që janë të panumërta) dhe vëzhgojeni
furça është e ashpër dhe se ata që të kuptoni se çfarë provon dhe
që përkujdesen për të e duan dhe çfarë i pëlqen
SI BËHET MASAZHI doni ju, më vonë mund ta ktheni

I BEBIT përsëri në këtë zonë.
Teknika
Z gjidhni një moment kur ju
dhe bebi juaj jeni të çlodhur
dhe të qetë. Rekomandohet të
Sa forcë do të ushtroni? Mbyllini
sytë dhe shtypni kapakët e syve.
bëhet gjysmë ore pasi bebi është Kjo është forca që ju duhet të ush-
troni edhe kur fërkoni bebin tuaj,
zgjuar. Sigurohuni që dhoma të
pa asnjë shqetësim. Në zona të
jetë e ngrohtë (temperatura deri
vogla përdorni majat e gishtave,
22 gradë) dhe zhvisheni plotësisht
ndërsa në zona më të mëdha për-
bebin. Nëse koha është e ftohtë
dorni pëllëmbën e dorës.
ose me lagështirë, mbuloni zonat e
trupit të bebit që nuk do t’i masa-
Përshkrimi hap pas hapi
zhoni. Bebi duhet të vendoset në
Koka:
një sipërfaqe të butë, që te ndihet
• Prekni ballin, pjesën e tëmthave
rehat dhe i sigurt. Për këtë, mund
dhe bazën e kokës
të mbani pranë disa jastëkë.
• Qepallat, vetullat dhe qerpikët
• Hundën
Fillimisht lyeni duart me pak krem • Faqet
ose me vaj ulliri, që ato të jenë • Zonën përreth gojës
të buta dhe të ngrohta. Fërkoni • Veshët dhe zonën përreth.
ngadalë nga koka deri tek gishtat
e këmbës. Me lëvizje të ngadalta Nofullat:
dhe të buta ju do të punoni në fy- • Qafa nga përpara (kujtoni se
tyrë, kokë, shpatulla, krahë, gjoks, kjo bëhet me butësi): godisni
stomak dhe gjymtyrë. lehtë dhe masazhoni pjesën e
përparme të qafës me lëvizje të
Gjatë kohës që masazhoni bebin, ngadalta, deri poshtë në shpatu-
shikojeni me dashuri. Kjo ngac- lla.
mon të gjitha shqisat e bebit dhe • Vendosni lehtësisht të dyja
vendos një komunikim më të thellë duart mbi shpatullat e tij.
shikimi dhe prekjeje. Flisni me be- Përkëdheleni bebin nga qafa në
bin tuaj lirisht, pa e frenuar veten. shpatulla, në drejtim të kraha-
Kujtoni gjithmonë se prekja juaj rorit të tij.
duhet të jetë e butë dhe me dashuri
dhe mos bëni lëvizje mekanike, sa Shpatullat dhe krahët:
për të kaluar radhën. Nëse fosh- • Formoni një unazë me gishtat
nja dëshiron të ndërrojë pozicion, tuaj dhe gishtin e madh për-
lëreni ta bëjë këtë. Mos e detyroni reth krahut të bebit. Filloni ta
bebin të mbajë një pozicion që përkëdhelni përreth pjesës së
parakrahut dhe më tej zbrisni Kurrizi:

poshtë, drejt në krah. Kujdes • Ktheni bebin përmbys. Fillo-
kur arrini tek bërryli, sepse ai ni me lëvizje të mëdha dhe të
është shumë i ndjeshëm. ngadalta që përfshijnë kokën,
• Në kyçin e dores ju mund të qafën dhe këmbët, gjithnjë në
bëni lëvizje të lehta rrotulluese të njëjtin drejtim.
të tij. Kujdes kur i bëni të gjitha • Kaloni duart tuaja në shpatulla
këto lëvizje, ato duhen bërë me dhe shpinë, duke e masazhuar
emocion, jo mekanike. me majat e gishtave me lëvizje
rrethore. Mos masazhoni shty-
Barku: llën kurrizore, por vendosni
• Masazhoni stomakun në një pëllëmbët e duarve mbi të, që
mënyrë rrethore (zona e organe- foshnja të ndjejë ngrohtësinë e
ve seksuale nuk duhet prekur). tyre.
• Përkëdheleni barkun duke lëvi-
zur duart në drejtim të akrepave Për të mbyllur masazhin, vendos-
të orës, duke filluar që poshtë ni duart në fillim të këmbëve dhe
kafazit të kraharorit. filloni të përkëdhelni me butësi,
ndërsa zbrisni poshtë në drejtim
Kofshët: të gishtave të këmbës. Kur të arri-
• Përkëdhelni çdo kofshë me të ni tek gishtat, filloni përsëri, nga
gjithë pëllëmbën e dorës, duke këmbët lart. Me lëvizje të buta dhe
e shtypur lehtësisht në pjesën e të ngadalta përfundoni masazhin,
sipërme të ijeve. duke filluar edhe një herë nga koka
• Përkulni lehtë kofshët dhe deri tek gishtat e këmbëve.
gjunjët, duke i shtyrë me butësi
në drejtim të trupit.
STIMULIMI I BEBIT
Thembrat dhe gishtat e këmbëve:
GJATË MUAJVE TË
• Masazhi i këmbëve është shumë
qetësues. Filloni duke ushtruar PARË TË JETËS
një presion të lehtë në secilin
gisht të këmbës, më tej në të
gjithë këmbën dhe përsëri kthe- N ë shoqërinë tonë prindërit
shumë herët fillojnë të shqe-
tësohen nëse fëmijët e tyre mund
huni tek gishtat. Ndonjëherë
masazhi i këmbëve mund të të konkurojnë me moshatarët. Në
ndihmojë të pakësohen dhimb- fakt ata nuk duhet të shqetësohen,
jet në stomak. sepse fëmijët zhvillohen me ritme
• Përkëdhelini në qetësi të gjithë të ndryshme, ata që fillimisht kanë
gishtat. Aplikoni lëvizje rretho- zhvillim të ngadalshëm, më vonë
re tek thembrat. e përshpejtojnë ritmin e zhvillimit.
Gjithashtu të gjithë prindërit edhe për rezultatet e fëmijës. Të mësu-

me intuitë, bëjnë një punë të gji- arit dhe zhvillimi nuk nxiten me
thanshme për stimulimin e fëmijës forcë. Nëse ju jeni i pakënaqur me
së tyre. punën e tij, kjo e dëmton shumë
vetëvlerësimin e fëmijës. Në vend
Për të parë nëse kjo punë e bërë që të mendoni sesa i aftë është
është në rrugën e duhur, lexoni bebi, qetësohuni dhe kënaquni.
këshillat e mëposhtme:
Lërini fëmijës hapësirë. Vëmendja
Krijimi i një mjedisi të mirë ndaj fëmijës është jetësore, por
Dashuri për bebin. Asgjë nuk e vëmendja e tepruar mund të jetë
ndihmon më shumë bebin për t’u mbytëse. Megjthëse fëmijët e kanë
rritur dhe lulëzuar sesa dashuria. të nevojshme ta dinë se ata do të
Lidhja e ngushtë me prindërit ose ndihmohen kur të kenë nevojë,
kujdestarët është shumë e rëndë- duhet të mësojnë si ta kërkojnë
sishme për një zhvillim normal. këtë ndihmë. Vëmendja juaj e va-
zhdueshme mund të dëmtojë af-
Lidhuni dhe komunikoni me be- tësinë e fëmijës për të luajtur dhe
bin. Shfrytëzoni çdo mundësi për mësuar në mënyrë të pavarur dhe
të folur me të, për të kënduar, bel- më vonë një fëmijë jo i pavarur do
bëzuar, kur jeni duke e ndërruar, ta bëjë shumë të vështirë kthimin
duke e larë, rrugës në makinë etj. e vëmendjes tuaj te diçka tjetër.
Këto këmbime stimuluese të ras- Luani me bebin tuaj, por lëreni për
tësishme e ndihmojnë bebin të ca kohë atë vetëm me lodrat dhe
shkëlqejë. Edhe lodrat më të mira shkëputuni prej tij.
e më të shtrenjta në botë nuk kanë
asnjë vlerë, nëse ju nuk përfshi- Udhëheqja. Bëjini të qartë fëmi-
heni në lojë me bebin. jës se ju nuk jeni udhëheqësja.
Nëqoftëse ai do të luajë me tele-
Njihni bebin. Mësoni se çfarë e fonin, mos e detyroni të luajë me
bën bebin tuaj të lumtur apo të makinën. Lëreni të marrë herë pas
hidhëruar, të gjallëruar e të intere- here komandën dhe në këtë mënyrë
suar, apo të mërzitur e të fjetur. të forcojë vlerësimin për veten.
Kushtojini vëmendje fëmijës tuaj Gjithashtu lëreni bebin të vendosë
dhe do të mësoni më shumë se çdo për përfundimin e lojës. Nëqoftëse
të lexonit në ndonjë libër. injoroni shenjat e tij për të përfun-
duar lojën dhe e detyroni të vazh-
Lëreni mënjanë stresin dhe kënaqu- dojë, kjo gjë e mërzit shumë bebin
ni. As ju dhe as bebi nuk do të fito- dhe ai e humbet interesin.
ni ndonjë gjë me shqetësimin tuaj
Koha e duhur. Bebi mund të ndo- nëqoftëse në moshën 4 muajshe

dhet në 6 gjendje gjatë ditës: bebi:
gjumë të thellë, gjumë të lehtë,
përgjumje, i zgjuar aktiv, duke • Nuk vazhdon të tregojë një
qarë, i zgjuar i qetë. Periudha më rritje në peshë, gjatësi, dhe pe-
e mirë për të stimuluar zhvillimin rimetrin e kokës.
e fëmijës, është kur bebi është në • Nuk qesh në përgjigje të buzëqe-
gjendjen e zgjimit aktiv. Gjthashtu shjes së të tjerëve (qeshja soci-
kini parasysh se bebet kanë një ale është një nga guret themel-
periudhë të shkurtër vëmendjeje. tarë të zhvillimit).
• Ndjek një send në lëvizje me
Lavdërojeni bebin. Kur bebi arrin sytë e fokusuar bashkë.
rezultate, tregojini vlerësimin tuaj • Nuk sjell të dyja duart bashkë
duke e përqafuar, duartrokitur etj. në afërsi të mesit të gjoksit.
Kjo gjë ju qetëson ju dhe i jep bebit • Nuk kthen kokën për të parë se
mesazhin: Ti je i mrekullueshëm! nga vijnë tingujt.
• Nuk fillon të ngrejë kokën dhe
pjesën e sipërme të trupit kur e
Kini parasysh!! shtrijmë përmbys.
• Nuk kërkon të kapë sende ose
Takoni një mjek ose një specialist nuk reagon gëzueshëm ndaj
të fushës së zhvillimit të fëmijës, personave të njohur.
148
2
4 - 8 muaj
G jatë moshës 4-8 muaj fëmijët zhvillojnë një sërë aftësish për të për-
dorur trupin e tyre. Ata gjithë kohës përpiqen të përdorin sende të
ndryshme, t’i fusin në gojë, “flasin” duke lëshuar bashkëtingëllore dhe
tinguj të ndryshëm. Ata hyjnë në marrëdhënie sociale dhe u përgjigjen
të gjithë atyre që u drejtohen me fjalë, me shprehje fytyre a gjeste. Ata
kalojnë lehtë nga aktivitetet e filluara prej atyre vetë, në aktivitete sociale
të propozuara nga të tjerët.
RRITJA DHE muaj, pastaj 0,47 cm në muaj.

Perimetri i kokës duhet të vazh-
KARAKTERISTIKAT E dojë të rritet dhe kjo tregon një
RRITJES ecuri të shëndetshme të rritjes
së trurit.
• Zgjatet afërsisht 1,3 cm në • Frymëmarrja me bark lëviz 25-
muaj; mesatarja e gjatësisë ësh- 50 frymëmarrje në minutë, në
të 69,8-73,7 cm. varësi të aktivitetit. Ritmi dhe
• Shton 2.2 kg peshë në muaj. shpeshtësia ndryshon nga fëmi-
• Dyfishon peshën e lindjes. ja në fëmijë.
• Perimetri i kokës dhe i gjoksit • Dhëmbët, si të sipërmit ashtu
janë pothuajse të barabartë. edhe të poshtmit, fillojnë të
• Perimetri i kokës rritet afërsisht shfaqen dhe janë të mprehtë.
0,95 cm në muaj deri në 6-7 Mishi i dhëmbëve mund të bëhet
KARAKTERISTIKAT E RRITJES DHE TË ZHVILLIMIT 149
i kuq dhe i bymyer, i shoqëruar që i zë dora, që nga dora e vet, gji-

nga rritja e sasisë së pështymës, rin që e ushqen, gishtin e ndonjë
përtypjes, kafshimit dhe futjes të panjohuri, sepse kjo lehtëson
në gojë të sendeve. dhimbjen dhe presionin që ushtron
dhëmbi në mishrat e dhëmbëve.
Si mund ta kuptoj që fëmijës po
i dalin dhëmbët? Dhimbja. Ka bebe që kanë mjaft
dhimbje dhe të tjerë që nuk paraqe-
Kur fillon dalja e dhëmbëve, çdo sin asnjë lloj dhimbjeje.
fëmijë e përjeton në mënyrën e
vet. Për disa ky është një proces i Irritimi. Dhimbja e vazhdueshme
gjatë dhe i dhimbshëm, për të tjerë bën që bebi të ndryshojë dhe të irri-
është një histori që zgjat vetëm për tohet, ashtu si një i sëmurë me
një natë. Dalja e dhëmbëve zako- dhimbje të vazhdueshme.
nisht fillon rreth moshës 7 muaj,
për disa në moshën 2-3 muajsh, Mospranimi i ushqimit. Bebi du-
dhe për disa të tjerë në moshën 12 ket i uritur, por sa fillon të thithë
muajsh. Shumë rrallë mund të fi- dhimbja dhe sikleti shtohet, ai
llojë më herët ose më vonë. shkëputet nga gjiri apo shishja,
të cilat i donte aq shumë më parë.
Shenjat më të zakonshme të daljes Kjo gjë përsëritet gjithë kohën dhe
së dhëmbëve janë: bebi gjithë kohën do të ushqehet,
por më pas nuk pranon. Kjo e stre-
Skuqja e fytyrës dhe e mjekrës son shumë atë.
ngaqë lëkura laget nga jargët. Për
të parandaluar këtë, fshijeni shpesh Jashtëqitja e ujshme. Daljet jash-
bebin që lëkura të mbetet e thatë të më të holla mund të shkaktohen
dhe vini një peshqir ose napë në nga sasia më e madhe e pështymës
gjoks gjatë gjumit. Nëse në ndonjë që prodhohet dhe gëlltitet. Por
vend shfaqet lëkurë e tharë, lyejeni nëse bebi del hollë për më shumë
me krem lëkure. se dy herë, duhet të konsultoheni
me mjekun pediatër.
Pak kollë. Pështyma e tepërt
shkakton kollë. Mos u shqetësoni Temperatura (370-380 C) Mjekët
nëse bebi nuk ka ndonjë shenjë s’e pranojnë, por shpesh dalja e
tjetër ftohjeje apo alergjie. Bebi dhëmbëve shoqërohet me teperatu-
vazhdon të kollitet me qëllim edhe rë, si rezultat i përskuqjes në vendin
më vonë, sepse i duket si një lojë e daljes të dhëmbit. Konsultohuni
me zërin. me pediatrin nëse temperatura va-
zhdon për më shumë se 3 ditë.
Kafshimi. Bebi kafshon çdo gjë
Çrregullimet e gjumit. Shpesh dhëmbëve është Paracetamoli

nga dhimbja e dhëmbëve fëmijës i (Tempra, Tylenol, Feverall).
trazohet edhe gjumi.
Për daljen e dhëmbëve të bebit
Fryrja e mishrave të dhëmbëve. është folur nëpër shekuj. Që në
Këshillohen kompresa të ftohta shekullin e 14-të, dijetari i madh
për të ulur sikletin dhe thithjen e Hipokrat shprehej se dalja e dhëm-
hematomës. bëve tek fëmijët shoqërohet me
temperaturë, kruarje të mishrave e
Tërheqin veshët ose fërkojnë mo- diarre, sidomos kur del dhëmbi i
llëzat. Shpesh dhimbja e dhëmbëve syrit. Dhëmbët e foshnjërisë janë
shpërndahet në veshë dhe mollëza shumë të rëndësishëm për dhëmbët
dhe bebi tërheq veshët ose fërkon e përhershëm të fëmijës. Dhëmbi i
mollëzat herë pas here. parë i del bebit rreth muajve 5-7-të
dhe e ndihmon atë të përtypë dhe
Duan të përtypen gjithë kohën të flasë. Dhëmbët e parë që dalin
për të pakësuar dhimbjen duke janë dy dhëmbët e mesit poshtë,
ushtruar presion mbi mishrat e pastaj ata të mesit lart, pastaj
dhëmbëve. Mund të jepen banane dhëmbët anash tyre, fillimisht po-
të ngrira, akull të futur në një napë, shtë dhe pastaj prapë lart. Zako-
lodra plastike etj. Edhe thjesht një nisht dalja e dhëmballëve çan një
fërkim i mishrave me to e lehtëson enë gjaku në mish, që i merakos
dhimbjen. Gjithashtu edhe një fetë prindërit për shkak të ngjyrës së
molle e ftohtë e mbështjellë me një saj të mavijosur në gojë. Me plas-
napë mund të ketë efekt qetësues, jen e dhëmbit mund të shkaktohet
nëse e vëmë mbi zonën e acaruar pak gjakrrjedhje në gojë, por kjo
për pak minuta. është krejt normale.
Duan të pijnë lëngje të ftohta. Higjena e gojës duhet të fillojë

tek bebet që me daljen e dhëmbit
Duan të hanë gjëra të ftohta. të parë, kur dhëmbi dhe mishrat e
dhëmbëve duhet të pastrohen me
Kur asgjë nuk e ul dhimbjen, një garzë të pastër e të lagur. Nga
mund të përdorni Paracetamol. fundi i vitit të parë të jetës, kur
Mos përdorni pije alkoolike, se bebi ka rreth 8 dhëmbë në gojë, ai
janë një helm i rrezikshëm për be- duhet të fillojë larjen e dhëmbëve
bin. Edhe një provë e vetme mund me furçë dhe me pak ujë. Goja e
të bëjë që bebit t’i pëlqejë dhe të fëmijës përmban miliona baktere,
mësohet me to. Mjekimi i vetëm duke përfshirë edhe streptokokun,
që qetëson dhimbjet e daljes së i cili është përgjegjës për fillimin
e krimbjes së dhëmbëve. Kur një vetëm prishja e dhëmbëve, por dhe

prind fut në gojën e vet lugën me kequshqyerja dhe shtati i shkurtër
të cilën ai ushqen bebin, rreziku janë të lidhura me përdorimin e
shtohet, sidomos kur edhe vetë tepërt të lëngjeve të frutave. Mbi-
prindi ka dhëmbë të prishur. Për përdorimi mund të shkaktojë
këtë arsye vizita e parë e fëmi- gjithashtu diarre dhe dhimbje
jës tek dentisti duhet të bëhet në barku. Rekomandohet që fëmijëve
moshën 12 muajsh. t’u jepet lëngu i frutave në fil-
xhan, jo në biberon dhe që lëngu
Dieta e ushqyerjes ka gjithashtu i frutave të pihet gjatë ditës dhe jo
një rëndësi shumë të madhe për para se bebi të vihet në gjumë.
dhëmbët e fëmijës. Në studimet e
fundit rekomandohet që qumështi
i gjirit të jetë ushqimi i vetëm për Zakoni i gishtit në gojë
fëmijët deri në 6 muaj. Ushqimet
e forta mund t’i fillohen fëmijës Mbijetesa e fëmijës varet nga af-
rreth moshës 6-8 muajsh, zako- tësitë e tij për të thithur dhe jo
nisht mbasi fëmijët të kenë fituar vetëm kaq, por me anë të gojës
një kontroll të mirë të kokës dhe bebi njeh botën e jashtme. Që në
qafës. Në këtë fazë mund të fillo- barkun e nënës foshnjet thithin
het me miell orizi dhe më vonë gishtin e madh të dorës dhe ky
me fruta e perime të shtrydhura. zakon vazhdon edhe më pas, kur
Fëmijët nuk duhet të lejohen që të bebi për të qetësuar veten (kur
përdorin për një kohë të gjatë fil- është i lodhur apo i mërzitur), fut
xhanë me thithje. Pirja e lëngjeve gishtin në gojë. Në përgjithësi
të frutave për një kohë të gjatë ka fëmijët heqin dorë vetë nga ky
të ngjarë të shkaktoje krimbje. Jo zakon rreth moshës 4 vjeç. Nëse
Lloji i dhëmbit Periudha e daljes së dhëmbit

Të poshtmit Të sipërmit
Prerësit e mesit 6-8 muaj 5-7 muaj

Prerësit anësorë 8-11 muaj 7-10 muaj
Të qenit 16-20 muaj 16-20 muaj
Dhëmballët e para 10-16 muaj 10-16 muaj
Dhëmballët e dyta 20-30 muaj 20-30 muaj
zakoni i thithjes së gishtit vazh- më tepër etj.

don përtej kësaj moshe, deri në • Nëse fëmija e ka zakon që të
kohën kur fillojnë të dalin dhëm- mbajë gishtin në gojë natën,
bët e përhershëm, ekziston rreziku atëhere jepini një lodër në dorë
që të shkaktohen deformime të që të heqë meqenëse
qiellzës dhe deformime të dhëm- meqezakonin.
bëve. Shkalla e dëmtimit varet nga • Ndonjëherë, fëmija ka nevojë
frekuenca, intensiteti, kohëzgjatja për diçka që ta kujtojë se nuk
e mbajtjes në gojë të gishtit si dhe është mirë të fusë gishtin në
pozicioni në të cilin gishti mbahet gojë. Një fasho rreth gishtit
në gojë. Ky zakon mund të ndikojë mund ta ndihmojë.
gjithashtu edhe në marrëdhënien
midis nofullës së sipërme dhe
asaj të poshtme si dhe në defekte ZHVILLIMI LËVIZOR
të shqiptimit. Frenimi me dhunë
i këtij zakoni mund të shoqërohet
me probleme në të mësuar, urinim
në shtrat, probleme të gjumit, apo
S
•
jelljet refleksive janë duke
ndryshuar:
Refleksi Glabelar është pjekur
fillim të zakoneve të reja, në peri- mirë (kur fëmija goditet në mes
udha të mëvonshme. të dy vetullave, si pasojë ai pu-
lit sytë).
Nëse fëmija juaj mban gishtin në • Refleksi i thithjes bëhet i vull-
gojë pas moshës 4 vjeç, ndiqni netshëm.
këshillat e mëposhtme: • Refleksi i parashutës shfaqet
• Në vend që t’i bërtisni fëmijës në fund të kësaj periudhe (kur
kur fut gishtin në gojë, lavdëro- e kap për mesi bebin e shtrirë
jeni atë kur nuk e mban gishtin përmbys dhe bën sikur e lëshon
në gojë. në tokë, ai hap krahët si masë
• Nxisni fëmijën që të përdorë mbrojtëse).
të dyja duart për të ngjyrosur, • Shfaqet refleksi i gëlltitjes
për të plotësuar lojëra formu- (një formë më e zhvilluar e
ese, apo për të bërë gjithçka që gëlltitjes, që përfshin lëvizjet e
mund të mbajë duart e tij në ak- gjuhës kundër pjesës së sipërme
tivitet. të gojës), i cili i lejon fëmijës
• Për ditët që fëmija nuk e fut të lëvizë ushqime të forta nga
gishtin në gojë, shpërblejeni fillimi i gojës për mbrapa, me
atë me diçka që i pëlqen, për qëllim që të gëlltitet.
shembull një film me video, të • Përdor gishtat dhe gishtin tre-
shkojë tek lodrat, t’i bleni një gues për të kapur sendet.
libër, a t’i tregoni një përrallë • I arrin sendet me të dyja krahët,
më vonë i arrin me një dorë ose

me tjetrën.
• Transferon sendet nga një dorë
në tjetrën, në kapjen e sendeve
përdor gjithë dorën.
• Mban, tund dhe peshon sende,
fut gjithçka në gojë.
• Mban vetë shishen.
• Ulet vetë pa mbështetje, e mban
kokën të ngritur, shpinën të drej-
tuar dhe krahët përpara për mbë-
shtetje.
• Vë vetveten në një pozicion
rrëshqitës duke u ngritur mbi Figura 13. Disa bebe mund të
krahë dhe mbledh gjunjët po- kapin objekte të vogla dhe ndoshta
shtë trupit, lëkundet para dhe të rrezikshme, ndaj tregohuni të vë-
prapa, por në përgjithësi nuk mendshëm
lëviz përpara.
• Ngre kokën kur e vë në shpinë dim amerikan është vënë re se rreth
• Rrotullohet nga përpara-prapa 24000 aksidente në vit ndodhin si
dhe nga prapa-përpara. pasojë e përdorimit të rrethoreve,
• Mund të fillojë të tërhiqet prapa atëhere ato është mirë të mos për-
në mënyrë të rastësishme kur e doren. Rrethorja nuk e ndihmon
shtrin përmbys; shumë shpejt bebin të ecë më shpejt, sepse ecja
do të fillojë të zvarritet edhe me rrethore kërkon aftësi të ndry-
përpara. shme lëvizore nga ecja vetë. Rre-
• I pëlqen ta mbajnë më këmbë thorja nuk e mëson se si të mbajë
e veçanërisht në prehërin e di- ekuilibrin ose se si rrëzohet, aftësi
kujt, kërcen në vend. këto shumë të nevojshme për të
ecur i pavarur.
A duhet përdorur rrethorja për
të nxitur lëvizjet?
ZHVILLIMI NJOHËS DHE
Prindërit dhe fëmijët janë shumë AI I PERCEPTIMIT
të stresuar në situata të tilla, pran-
daj në periudhën kur bebi fillon të • Gjen se nga vijnë zërat e njohur
qëndrojë ulur lirisht, por ende nuk dhe kthen kokën në drejtim të
mund të zvarritet apo të ecë këm- tyre. Kjo sjellje mund të për-
badoras, ata duan të përdorin rre- doret për të provuar dëgjimin e
thoret. Por meqenëse nga një stu- fëmijës.
• I fokuson sytë në sende të vo- • Vendos një lidhje të plotë me

gla dhe i kërkon ato. mamanë ose me kujdestaren,
• Përdor duart, gojën dhe sytë ndërkohë që kupton se objek-
në koordinim për të eksploruar tet vazhdojnë të ekzistojnë,
trupin e tij dhe mjedisin që e edhe kur ato nuk shihen. Pra
rrethon. mami kur ikën në mëngjes, nuk
• Imiton, për shembull. përshëndet ikën përgjithmonë, por kthehet
me kokë, bën mirupafshim me prapë.
dorë etj.
• Shfaq frikë nga të rrëzuarit nga
vende të larta si shkallët etj; pra TË FOLURIT DHE
tashmë bebi kupton lartësinë. ZHVILLIMI GJUHËSOR
• Kërkon lodra ose ushqime që
janë tërësisht të fshehura nën • I përgjigjet në mënyrë të duhur
rroba; fillon të kuptojë që sen- emrit të tij ose kërkesave të
det vazhdojnë të ekzistojnë, thjeshta si: ha, ose bëj paçim
edhe kur ato nuk shihen. me dorë.
• Mban dhe eksploron sen- • I përgjigjet emrit të vet.
det në shumë mënyra: duke i • Imiton disa tinguj jo të folur,
parë; duke i rrotulluar ato nga si për shembull: përplasja e
të gjitha anët; duke prekur të buzëve, kolla, përplasja e gju-
gjithë sipërfaqen; i përplas dhe hës etj.
i tund. • I prodhon të gjitha zanoret dhe
• Merr sende të përmbysura (me disa bashkëtingëllore si: r, s,
fjalë të tjera ai e njeh një gotë, z, th.
edhe kur ajo është pozicionuar • I përgjigjet variacioneve të
në një mënyrë të ndryshme). toneve të zërit të të tjerëve, si
• Është i paaftë për t’u marrë më inatit dhe mërzisë.
tepër sesa një lodër në të njëjtën • Shpreh emocione të tilla si gëzi-
kohë; ndoshta mund ta injorojë mi, kënaqësia dhe inati duke
lodrën e dytë ose e kalon atë në nxjerrë tinguj të ndryshëm.
një dorë, në mënyrë që të me- • ”I flet” lodrave.
rret me lodrën e re. • Belbëzon duke përsëritur disa
• Bën aktivitete me lodra të vo- rrokje me radhë, ba-ba-ba.
gla, si rrake dhe kuba. • Reagon në mënyrë të ndryshme
• Përplas sendet me njëri-tjetrin ndaj zhurmave të tilla si fshesa
në mënyrë të kuptimtë, përplas me korent, zilja e telefonit ose
lugën mbi tavolinë. lehja e qenit, mund të qajë ose
• Vazhdon të fusë gjithçka në të shikojë nga prindërit për t’u
gojë. siguruar.
Si ta ndihmojmë fëmijën të atyre, duke thënë ” Ky është libri

flasë i mamit” dhe ” kjo është kukulla e
Anës”.
Tani që bebi është në fazën e zhvi-
llimit të tij gjuhësor, fjalët për të Theksoni imitimin. Tani që numri
marrin një tjetër rëndësi. Kjo do i tingujve që lëshon bebi është rri-
të përbëjë bazën e të mësuarit të tur, po kështu rritet edhe kënaqë-
gjuhës: të kuptuarin (i cili zhvillo- sia që provoni ju të dy, nëse filloni
het më parë) dhe të folurin (më i të imitoni njëri-tjetrin. Nëse bebi
vonshëm në zhvillim). Ju mund bisedon me ju duke thënë ba-ba-
ta ndihmoni bebin t’i zhvillojë të ba, atëhere ju pasojeni atë me një
dyja duke vepruar si më poshtë: ba-ba–ba të thellë. Me kohë ju
mund të shtoni edhe tinguj të tjerë
Flisni ngadalë. Kur bebi përpiqet si ga-ga-ga , apo da-da-da.
që të kuptojë një gjuhë të ngatë-
rruar, të folurit e shpejtë do ta Ndërtoni një repertor me këngë
vështirësojë punën e tij. Që t’i jep- dhe rimë. Ndoshta ju mund t’ju
ni fëmijës mundësinë që të kuptojë duket budallallëk që të përsërisni
sa më shumë, përpiquni që të flisni çdo ditë, apo disa herë në ditë të
ngadalë, thjesht dhe të shqiptoni njëjtën këngë. Përkundrazi për be-
mirë fjalët. bin kjo është shumë e bukur dhe
diçka prej së cilës ai mëson shumë.
Përqendrohuni tek fjala. Ndërsa Është koha kur ai mund të dëgjojë
bisedoni me bebin, vendosni thek- edhe këngë për fëmijë nga kasetat
sin tek fjalët që janë më kuptim- e magnetofonit.
plota në fjali. Për shembull “tani
do të ndërrojmë panolinën” , fjala Përdorni librat. Bebi nuk është
“panolinë” është ajo që duhet thek- akoma gati për të dëgjuar histori-
suar më shumë. Kur e ushqeni, ju ra, por rima e thjeshtë e librave me
duhet të thoni: “Unë po hedh lën- vjersha apo figurat e bukura mund
gun në filxhan” dhe shtoni duke të tërheqin vëmendjen e tij. Bëni
treguar filxhanin “Lëngu, këtu shumë pyetje të tilla si: “ Ku është
është lëngu” etj. Mos harroni të qeni?” dhe shumë shpejt bebi do
bëni një pushim, që t’i lini kohë t’ju habisë duke vënë gishtin mbi
fëmijës të kuptojë atë që i thatë. figurën e duhur.
Kujdesuni që të komentoni për- Prisni për një përgjigje. Megji-

emrat. Përemrat janë akoma një thëse bebi ende nuk flet, ai mund
kategori fjalësh që e ngatërroj- të ketë gati një përgjigje ndaj asaj
në bebin, ndaj kushtojini rëndësi që ju i keni thënë apo kërkuar,
edhe pse kjo mund të jetë vetëm panjohurve dhe i përgjigjet

një britmë gëzimi, kur ju i thoni që ndryshe secilit prej tyre.
do të ulet tek karroca e tij për të • I përgjigjet saktë shprehjeve të
luajtur. fytyrës; pakënaqësisë; buzëqe-
shjeve.
Jini “urdhërues”. Është e rëndë- • Imiton shprehjet e fytyrës, vep-
sishme për bebin që të fillojë të rimet dhe tingujt.
mësojë komanda të thjeshta si: • Është ende miqësor në drej-
“puthe gjyshen”, “bëj pacim”, “jetim të të huajve në fillim të
pja mamit kukullën”. Mbase jo që kësaj periudhe; më vonë s’ka
herën e parë do të japë një përgjigje dëshirë të afrohet ose të rrijë
të saktë, por mos e mërzisni bebin me të huajt; shfaq frikë ndaj të
dhe veten tuaj. Përkundrazi ndih- huajve (d.m.th. tregon shenja
mojeni atë të kuptojë atë që i keni frike kur afrohet një person jo
thënë dhe që ta kryejë veprimin që i familjes).
i keni kërkuar. • I pëlqen ta mbajnë në krahë
dhe ta përkëdhelin; e tregon
dëshirën për ta marrë hopa duke
ZHVILLIMI I ngritur duart lart.
Vendos një marrëdhënie besimi
PERSONALITETIT
me prindërit dhe kujdestarët,
DHE AI SOCIAL nëse i plotësohen nevojat fizike
dhe emocionale. Nga 6 muaj e
• Kënaqet duke vëzhguar mje- lart fillon të tregojë preferenca
disin; në mënyrë të vazh- për kujdestarin kryesor, mamin,
dueshme ndjek edhe njerëzit, dadon ose gjyshen etj.
edhe aktivitetet. • Qesh me zë të lartë.
• Fillon ta shohë veten si person, • Mërzitet nëse i marrin lodrën
i ndarë nga të tjerët. apo një send tjetër.
• Bëhet më i lirshëm dhe miqë- Tërheq vëmendjen duke për-
sor, buzëqesh, gugat. dorur lëvizjet e trupit, fjalët ose
• Mund të tregojë ndryshimet të dyja bashkë.
ndërmjet të njohurve dhe të
USHQYERJA dhe shiko sa e shëndetshme je!”;

“Djalit tim i kam filluar muhalebi-
• I rregullon oraret e të ngrënit në dhe paluzen me niseshte që tre
sipas orarit të familjes; zako- muajsh” etj. Pediatri, infermierja e
nisht ushqehet 3-4 herë në ditë këshi-llimores ju thotë se duhet të
dhe merr 170 – 230 gram në prisni deri kur bebi juaj të mbushë
çdo vakt. 6 muaj, dhe ju tregojnë se çfarë
• Tregon interes në aktivitetin thonë shkenca e sotme për këtë.
e të ushqyerit, kërkon të kapë Një mikeshë që vjen për vizitë
gotën ose lugën, ndërsa është thotë se që kur i ka filluar ushqim
duke u ushqyer. vajzës së saj tre muajshe, ajo është
• Është i aftë të presë gjysmë ore më e qetë dhe fle më mirë natën.
ose më shumë pasi është zgjuar,
për të ngrënë vaktin e parë. Kë duhet të dëgjoni? Nënën, dok-
• Fillon të pranojë sasi të vogla torin, mikeshën? Jo, vetëm bebin
ushqimesh të forta të tilla si mi- tuaj. Ai do t`ju tregojë më mirë se
ell orizi/gruri etj. dhe perime, të gjithë të tjerët se kur të filloni
që i ha të vendosura në pjesën e ushqimet e ngurta.
fundit të gjuhës (nëse ju i ven-
dosni në majë të gjuhës, bebi Rreth fundit të muajit të 6-të
do t’i nxjerrë jashtë). foshnja juaj është gati për të pro-
vuar ushqime të ndryshme nga
Fillimi i ushqimeve të forta qumështi i gjirit apo ai artificial.
Deri në moshën gjashtë muaj ne-
Në kohët e sotme mesazhet të cilat vojat e tij për t’u ushqyer mund të
marrin prindërit, veçanë-risht nëna plotësohen me anë të qumështit të
rreth kohës se kur duhet të fillojë gjirit ose atij artificial. Por mbas
ushqimin shtesë, shpesh më shumë kësaj moshe, bebi juaj duhet të fi-
ngatërrojnë se sa sqarojnë. Kështu llojë të marrë edhe ushqime të tjera
nëna apo vjehrra ju thonë “Unë shtesë, për të plotësuar nevojat e
ty ta kam filluar ushqimin shtesë tij gjithnjë e në rritje për lëndë
me lëng karrote që 1 muajshe ushqyese. Kjo periudhë quhet
periudha e fillimit të ushqimeve të makut është shumë i vogël dhe

forta. stomaku është më i ndjeshëm
ndaj lëndëve të huaja ushqimore
Fillimi shumë i hershëm i ushqi- që futen në trup me ushqimet e
meve të forta përpara kësaj moshe reja. Pra me shtimin e ushqi-
nuk besohet se shkakton ndonjë meve të tjera përveç qumështit,
dëm të madh fizik tek bebi, por stomaku nuk do të arrijë të për-
studimet mjekësore tregojnë se ballojë punën e tepërt dhe shto-
sistemi i tretjes së fëmijës deri në het mundësia për alergji ndaj
njëfarë moshe është i pazhvilluar ushqimeve të huaja.
dhe jo i gatshëm për të filluar këtë
ushqyerje të re. Gjithashtu fillimi Po kështu, edhe nëse do të prisni
i parakohshëm i ushqyerjes së shumë gjatë (deri mbas muajit
fortë, megjithëse nuk është fiziki- të apo më vonë) për t’i filluar
sht i dëmshëm, mund të dëmtojë bebit ushqimet e forta, mund të
sjelljen dhe zakonet e të ush- keni vështirësi. Bebi, kur është
qyerit të bebit kur të rritet. Nëse mësuar shumë gjatë me ushqy-
një foshnjë e cila nuk është gati për erje me gji ose me qumësht arti-
t’i filluar këto ushqime të reja, nuk ficial, mund të mos përshtatet me
i pranon ato, mërzitja dhe lodhja mënyrën e copëtimit dhe bluarjes
nga të dyja palët mund të ndikoj- së ushqimit në gojën e vet, dhe
në mbi neverinë dhe mungesën e mund të jetë e vështirë t’i ndry-
dëshirës për t’u ushqyer, në një shohet shija. Gjithashtu bebi do
moshë më të vonë të fëmijërisë. të fillojë të bjerë në peshë. Nevo-
jat e tij ushqimore tashmë të rri-
Disa arsye të tjera janë: tura, nuk plotësohen dot vetëm
• Zhvillimi i muskujve dhe ner- nga qumështi i gjirit. Përshtatja
vave të bebit ende nuk është i e bebit me shijen e ushqimeve të
përshtatshëm. Ai nuk mban dot reja nuk është shumë e lehtë dhe
një pozicion të përshtatshëm nëse ne nuk e fillojmë këtë punë
për të gëlltitur ushqimet e ngur- në kohën e duhur dhe me ngadalë,
ta, apo për t’i kapërdirë ato nga edhe në moshën 1 vjeç bebi mund
fillimi i gojës deri në fund të saj. të mos pëlqejë asgjë tjetër përveç
• Para moshës 6 muajshe bebet qumështit të gjirit apo të formu-
nuk kanë nevojë për të eksperi- lave. Kjo mund të shkaktojë atë që
mentuar ushqime me shije të quhet kequshqyerje e fëmijës.
ndryshme nga ajo e qumështit Rreth moshës 6 muajshe ju do të
• Sistemi i tretjes së ushqimit tek filloni të vëreni tek foshnja juaj
foshnja ende nuk është arritur disa shenja që tregojnë se është
plotësisht, si dhe vëllimi i sto- gati për fillimin e shtesave ushqi-
more. Më të shpeshtat që mund të shumë rëndësi, sepse fillimi i her-

ndeshen janë: shëm i ushqimeve të huaja mund
• Kur shikon se nëna dhe babai po të shoqërohet me një rrezik për
hanë diçka, ngrihet dhe zgjatet alergjitë ushqimore.
drejt ushqimit, ia kap copën e
bukës ose pirunin nga dora. Si të fillohen ushqimet e forta
• Ka qejf të fusë gjëra në gojë,
t’i ndjejë dhe t’i shijojë ato, Që nga dita e parë e lindjes, çdo
buzëqesh e lëshon tinguj për të ditë që kaloni me bebin është sa
tërhequr vëmendjen. e bukur, ashtu edhe lodhshme. Po
• Është i interesuar dhe dëshiron kështu është edhe me ushqyer-
të provojë shije të reja. jen e bebit tuaj. Ja edhe një mo-
• I kanë dalë një apo dy dhëmbë ment tjetër i bukur në jetën tuaj si
dhe ka dëshirë të kafshojë gjëra familje erdhi. Babai qëndron gati
të forta. me aparatin fotografik, përballë
• Edhe pse ju i jepni rregullisht është bebi, veshur me rroba të bu-
gji sipas dëshirës, bebi duket kura që qëndron ulur në karriken
përsëri i uritur. e vet të re. Nëna merr një lugë
• Refleksi i flakjes me gjuhë ësh- nga tasi me pure molle dhe e af-
të zhdukur. Këtë refleks mund ron në gojën e bebit, goja e bebit
ta provoni kështu: vendosni hapet dhe ja ky është momenti për
në gojën e bebit një majë luge të shkrepur aparatin, kur bebi e
(apo lyeni gishtin tuaj) me mu- derdh të gjithë ushqimin në rrobat
halebi me miell orizi të përgati- e reja!!
tur shumë hollë, të përzier me
qumështin e gjirit ose atë arti- Sfida që po filloni ju tani me be-
ficial. Nëse bebi e nxjerr jashtë bin tuaj, më shumë se një çështje
ushqimin me gjuhë dhe vazhdon e lidhur me një ushqyerje të mirë
ta bëjë këtë pasi jeni përpjekur është e rëndësishme për hedhjen e
disa herë, ky refleks ende është themeleve për sjellje dhe zakone
i pranishëm dhe bebi nuk është të shëndetshme lidhur me ushqi-
gati për t’u ushqyer me lugë. min. Sa rëndësi ka që bebi juaj të
• Bebi arrin të nxjerrë buzën e marrë gjithë sasinë e ushqimit që
poshtme përpara dhe kështu ka nevojë, po kaq rëndësi ka dhe
mund të marrë ushqimin me krijimi i një atmosfere të qetë e të
lugë. këndshme, që ushqimi të hahet me
shije dhe pa luftë.
Kur bebi juaj është gati, mund të
filloni ushqimet e forta ngadalë Prindërit në këtë periudhë shpesh
dhe gradualisht. Kjo është me janë shumë të shqetësuar për fi-
llimin e ushqimeve të forta, për qendron në karrike të lidhet dhe të

një sërë arsyesh. Të shikosh be- sigurohet mirë. Fillimisht ju mund
bin tënd që po merr lugën e parë ta ushqeni duke e mbajtur në krah
të paluzes me fruta është një çast dhe më tej ta ulni në karrike, duke
shumë i këndshëm për prindin, por e siguruar mirë. Lëreni bebin të
edhe për disa muaj ushqimi më i qendrojë ulur pranë tavolinës me
rëndësishëm për bebin tuaj ende këtë karrike, kur familja juaj është
vjen nga qumështi i gjirit ose ai duke u ushqyer. Gjithashtu siguro-
artificial. Ai përsëri po rritet dhe huni që keni lugën e përshtatshme
zhvillohet me një shpejtësi të pa- për të, mundësisht plastike, me
besueshme, por sistemi i tij mbro- bisht jo shumë të gjatë sepse është
jtës ende nuk është i pjekur, kështu më e përshtatshme për mishrat e
mos nxitoni t’i filloni sa më shpejt dhëmbëve të bebit. Karrigia duhet
të gjitha ushqimet e ngurta. të ketë patjetër rrip për ta lidhur.
Ushqimet që këshillohet të përdo- Nëse do ta lejoni bebin që ta drej-

ren në këtë periudhe duhet të: tojë lojën e të ushqyerit, keni më
• plotësojnë nevojat e ushqimore shumë mundësi që të arrini sukses
të fëmijës me ushqyerjen. Përpara se të fillo-
• mënjanojnë reaksionet alergji- ni të fusni lugën me ushqimin e ri
ke në gojën e bebit, mund t’i hidhni
• tolerohen mirë nga bebi, pra të pak nga ky ushqim në tavolinen e
jenë të përshtatshme për traktin tij, ose në vendin ku është ulur dhe
e tretjes së bebit dhe të kenë lëreni ta marrë, ta shikojë atë, ta
shije të pëlqyeshme për to. shtypë me gishta, ta përziejë. Në
Ushqimet më të mira që reko- këtë mënyrë kur ju do t’i afroni
mandohen në këtë stad janë ato lugën me ushqimin që doni t’i jep-
të freskëta dhe të përgatitura ni, ky nuk do të jetë i panjohur për
nga ju në shtëpi. të.
Mbajtja e bebit në krah ose në pre-

hër gjatë kohës që ju po mundohe- Rëndësia e shqisave gjatë
ni t’i fusni në gojë një lugë me një ushqyerjes
ushqim të ri, do të ishte një betejë
e vështirë për ju dhe për të. Sot pe- Zhvillimi i shijes
diatrët këshillojnë që foshnja të Shija e fëmijës pëson një zhvillim
ushqehet në një karrike të lartë të thellë gjatë fillimit të ushqime-
të përshtatshme për të, ose në ve të forta dhe deri kur mësohet
një vend të përshtatshëm për të. të hajë dhe të pëlqejë apo të mos
Kini kujdes që gjatë kohës që bebi pëlqejë shijet e të rriturve.
Dhjetë rregulla që duhet t’i dini

1. Sigurohuni që bebi juaj është gati për të filluar ushqime të reja
përveç qumështit të gjirit apo të formulave.
Pediatrët rekomandojnë që të pritet deri kur bebi juaj është 6 muajsh,
(ose në raste të veçanta të paktën deri në fund të muajit të katërt)
përpara se të fillohen ushqimet e tjera. Në këtë moshë ajo fillon të
qëndrojë ulur mirë, pa mbështetje, mund të kapë gjëra të vogla dhe
është shumë e interesuar kur ju keni një pjatë përpara dhe po hani
diçka. Çdo foshnje është e ndryshme. Ka shumë rëndësi të shikoni
bebin tuaj për shenja gatishmërie dhe pastaj të vendosni një kohë për
të filluar ushqimet e ngurta.
2. Veproni me ngadalë.
Ju dhe bebi juaj keni shumë kohë për të eksploruar gjithë botën e re
të kënaqësisë së kuzhinës. Jepini bebit tuaj sasi shumë të pakta ush-
qimi në fillim (rreth gjysëm luge çaji). Gradualisht, rriteni sasinë deri
në një çerek filxhani nga ky ushqim në një vakt.
3. Në fillim ushqejeni me qumësht gjiri ose artificial, pastaj filloni
ushqimet e forta.
Për të mbajtur një prodhim të përshtatshëm qumështi, në se ju po
ushqeni me gji dhe për t’i dhënë bebit ushqimin më të rëndësishëm
për të gjatë vitit të parë të jetës, ushqejeni bebin me qumësht gjiri ose
artificial, përpara se t’i jepni ushqimet e ngurta.
4. Nuk ka asnjë metodë përparimi të ushqimeve më të mirë se ta
lësh bebin ta provojë vetë.
Ajo që bebi juaj pëlqen dhe nuk pëlqen dhe historia e familjes për
shenja alergjie/azme, luajnë një rol të madh në ushqimet që do të
zgjidhni për t’i dhënë dhe kohën kur duhet tìa filloni.
5. Pranoni se koha e ushqyerjes është e lodhshme dhe e rrëmu-
jshme.
Shumë prej ushqimeve që ju do t’i jepni bebit tuaj do të përfundojnë
në dysheme dhe në rrobat e tij e tuajat. Kjo është pjesë e mësimit,
prandaj vishuni si duhet.
6. Filloni vetëm një ushqim të ri në çdo javë.
Koha më e mirë për t’i dhënë ushqimet e reja është paraditja. Kjo e
bën më të lehtë vëzhgimin e ndonjë shenje që mund të japë bebi juaj
për ndonjë reaksion alergjik, si skuqje e lëkurës me puçrra të vogla,
hundë që kullojnë, grindje. Shikoni për reaksione të rënda dhe nëse
këto ndodhin, duhet t’ia tregoni mjekut që ndjek bebin.
7. Prisni një ndryshim në feçet e bebit.
Gjatë kohës që ju i shtoni ushqyerjes së bebit ushqimet e ngurta,
do të shikoni një ndryshim në ngjyrë, përmbajtje dhe shpeshtësi në
jashtëqitjen e bebit tuaj. Është normale që feçet ndryshojnë ngjyrë,
në varësi nga ushqimi që ha bebi. Po kështu ka të ngjarë që ju të

shihni edhe copëza të patretura ushqimi në feçet e bebit tuaj.
8. Mbani mend se bebet kanë stomak të vogël, prandaj jepini më mirë
sasi të pakta dhe më shpesh gjatë ditës, se sa një sasi të madhe në
tre vakte.
9. Ndiqni reagimin e bebit tuaj.
Nëse bebi juaj nuk pëlqen një ushqim ose nuk ka uri, mos e detyroni
me forcë ta hajë (nuk dëmtohet po të kthehet prapë tek gjiri dhe mos
të marrë asnjë ushqim të fortë për pak ditë). Ka shumë rëndësi që
koha e ngrënies të jetë e këndshme dhe e gëzueshme. Kurrë mos
e përdorni ushqimin si një mjet për ta lavdëruar apo dënuar bebin.
Jepini atij shumë përkëdheli, përqafime dhe vëmendje.
10. Bëjeni ngrënien një ngjarje sociale.
Lejojeni bebin të ulet me familjen në kohën e ngrënies. Kështu ai
mund të fillojë të pëlqejë anën sociale për të ndarë ushqyerjen me
familjen. Bebet zakonisht e duan këtë ndërveprim.
Shija për të ëmblën është e vet- gjatë kohës së mësimit të fëmijës

mja shije e lindur me ushqimet e forta.
Në lindje të porsalindurit pëlqe-
jnë vetëm shijen e ëmbël, që është Duhet të mësojë shije të reja?
e ngjashme me atë të qumësh- Po, por pa e sforcuar! Të mësuarit
tit të nënës. Kjo është një “lojë” e fëmijës me shijet e reja është rezul-
e natyrës për ta çuar bebin drejt tat i një procesi shumë të vështirë
ushqimit të tij të vetëm dhe më të njohjeje, që duhet të zhvillohet në
shëndetshëm, qumështit të gjirit. mënyrë shumë graduale. Sforcimet
apo detyrimet janë të kota dhe në
Mospëlqimi i të hidhurës dhe të disa raste ndikojnë keq.
thartës
Po kështu i lindur është edhe mos- Edhe shqisat e tjera marrin pjesë
pëlqimi i fëmijëve të vegjël ndaj aktivisht në formimin e shijes.
ushqimeve shumë të tharta apo të Nxitja e bebeve që të luajnë me
hidhura. Edhe këtu natyra i ka pa- ushqimin gjatë kohës së ngrënies,
jisur bebet me “antena” të veçanta është një mënyrë shumë e mirë për
për t’u mbrojtur nga ushqime që ta bërë më zbavitëse zbulimin e
mund të jenë të dëmshme për to shijeve të reja.
dhe që shpesh kane këtë shije.
Të shikuarit
Shija për të kripurën formohet Ngjyrat kanë rëndësi në pëlqimin e
gradualisht ushqimeve nga bebi.Veçanërisht të
Shija për të kripurën formohet vegjlit duket se tërhiqen më shumë
nga ngjyrat e gjalla dhe nga kon- Të dëgjuarit

trastet e forta. Kështu mund të lu- Mund të luani me zhurmën që bën
ani me menynë që përgatisni, duke ushqimi, buka e thekur e copëtuar,
e bërë atë me shumë ngjyra, (për ose një mollë apo banane e përty-
shembull supë me domate, perime pur etj.
me ngjyra, karrota etj).
Të prekurit
Nuhatja “Prekja” e ushqimeve është një
Mbas 12 muajve bebi është plotë- nga lojërat më entuziasmuese për
sisht në gjendje të nuhasë ushqi- bebin. Këshillohet ta lini të eks-
met. Mund ta lejojmë të luajë me perimentojë në liri. Kështu bebi
lëkurën e një mandarine, t’i marrë do të zbulojë ndoshta se lëkura e
erë tortës, ose mishit të saponxje- pjeshkës është me push dhe ta kra-
rrë nga furra. hasojë me lëkurën e mandarinës.
Disa gjëra që duhen pasur kujdes

Një shije e re që mund të pasurojë dietën e bebit duhet dhënë me ku-
jdes, sepse vetëm kështu mund të lerë një kujtim të mirë tek ai. Për këtë
i duhet kushtuar vëmendje disa faktorëve:
Qetësia
Një shije e re nuk duhet ngarkuar me ankth. Më mirë të propozohet me
qetësi, sepse ka më shumë mundësi të pëlqehet.
Shembulli
Një ushqim që fëmijës i thuhet se është i mirë, por nga ana tjetër prindi
shtrembëron fytyrën, menjëherë do të kapet nga bebi si ushqim i keq.
Edhe nëse i jepni një ushqim që vetë nuk e pëlqeni, është më mirë të
mos bëni shenja.
Temperatura
Duhet të kontrollohet që ushqimi mos të jetë as shumë i nxehtë, as
shumë i ftohtë, sepse kështu bebit do t’i mbetet një kujtim i keq. Zakon-
isht ushqimi duhet të jetë i vakët.
Llojshmëria
Edhe nëse keni gjetur një lloj ushqimi që i pëlqen fëmijës, duhet të je-
pet një ushqim i shumëllojshëm, sepse kjo është baza për një dietë të
shëndetshme.
Si të jepen ushqimet e para?
Vaktet e para që do të jepni me

ushqimet e forta nuk janë vakte
të plota, por vetëm njohja me to.
Fillimisht duhet të mbani mend se
në javët e para që filloni ushqimet
e reja, ju vetëm po i tregoni bebit
tuaj se ka edhe ushqime të tjera
përveç qumështit. Qumështi i gjirit
apo ai i formulave vazhdon t’i japë
pjesën më të madhe të ushqyerjes
për të cilën ka nevojë.
Koha më e mirë kur fillohet ush- Figura 15. Pozicioni i bebit mbështetur
qimi i ri është vakti i mesditës. Në në prehër është i mirë për gromësitje
mëngjes bebi mund të jetë shumë dhe njëkohësisht është shumë qetësues
për fëmijë me dhimbje barku të vazh-
e uritur, ose e përgjumur dhe nuk
dueshme (kolika).
do t’i pëlqejë ta fillojë me një ush-
qim të huaj. Po ashtu në vaktin e
mbrëmjes, duke i dhënë një ush- me tretjen e bebit dhe të krijohet
qim të ndryshëm nga ai i gjirit, kështu një natë e shqetësuar për të
mund të shkaktohen probleme gjithë familjen.
Figura 14. Një gromësitje kur fëmija Figura 16. Edhe një i porsalindur mund
mbështetet tek shpatulla jep rezultat për të vendoset në pozicion ulur për të
shumë fëmijë, por mos harroni të mbro- gromësitur, por sigurohuni që koka e tij
ni rrobat tuaja. të ketë mbështetjen e duhur.
Uluni në një vend që ta ndjeni ve- i mbuluar me ushqimin në fytyrë

ten rehat, duke pasur pranë tasin dhe në trup.
me ushqimin e ri. Vërini grykash-
kën dhe filloni t’i jepni gjysmën Disa herë bebi mund ta mbajë ush-
e qumështit të gjirit (jepini vetëm qimin vetëm në gojë dhe ta nxjerrë
njërin gji) apo të qumështit artifi- atë të gjithë jashtë; kini durim,
cial, ndihmojeni të gromësijë dhe ushqyerjet e para siç thamë, janë
më tej vazhdoni me ushqimin e vetëm njohja me ushqimin. Mbas
përgatitur nga ju. Duke e mbaj- përsëritjes se disa herëve, bebi do
tur gjithnjë bebin në gjunjët të hajë më shumë se ç’do të nxjerrë
tuaj, merrni pak ushqim me një nga ky ushqim. Në rast se ushqimi
lugë plastike. Futeni lugën midis vazhdon të rrëshqasë jashtë gojës
buzëve të bebit, në mënyrë që ta së bebit, ndoshta ende nuk është
thithë. Mos e shtyni lugën me forcë zhvilluar dhe përgatitur për këtë.
në gojë, sepse nëse bebi ndien ush- Më mirë prisni një javë ose dy sa
qim që prek pjesën e mbrapme të të vazhdoni të humbni kohë, forca
gjuhës, mund të vjellë. Në fillim dhe të grindeni me bebin.
shija e re dhe përbërja e ushqimit
që ndryshon nga ajo e qumështit Ka raste që bebi mund të mos ta
mund ta habisin, prandaj jini të pranojë një ushqim të cilin më parë
duruar dhe nxiteni duke i folur. e ka pëlqyer. Arsyet mund të jenë
disa: provoni ushqimin se mos nuk
Mund të ndodhë që bebi shumë është gatuar si duhet dhe ka me të
shpejt të zbulojë se kjo gjë e re i vërtetë shije të keqe; ndoshta shi-
pëlqen. Kur të ketë ngrënë rreth jet e bebit kanë ndryshuar, apo ai
një lugë me ushqimin e ri, pastroni është i ngopur.
gojën dhe mjekrën dhe vazhdoni
t’i jepni qumështin e gjirit apo të Cilado qoftë arsyeja, mos ia jepni
formulës. me zor ushqimin. Gjeni një zgji-
dhje tjetër dhe qetësohuni.
Nëse luga e bezdis, fusni majën
e gishtit tek ushqimi i përgatitur Ushqimet e para që duhen
dhe lëreni që bebi ta thithë. Nëse filluar
përsëri vazhdon të protestojë,
mundet që ushqimi nuk i pëlqen Nëse të gjithë pediatrët pranojnë
për momentin, atëherë provoni se qumështi i gjirit është ushqimi i
me një ushqim tjetër dhe një herë parë i përsosur për bebin tuaj, nuk
tjeter. Ju si prindër mund të për- ka një mendim të përbashkët se cili
fitoni nga ky çast i bukur dhe ta është ushqimi i fortë që duhet të
fotografoni bebin tuaj, kur është fillohet i pari. Arsyeja është se nuk
ka ndonjë fakt bindës shkencor që reaksionet alergjike tek bebi.

tregon se ka një ushqim të fortë që • Frutat kanë një shije të ëmbël
është i përsosur për të qenë i pari. dhe e nxisin bebin të hajë më
Bebet rriten mirë edhe kur fillojnë shumë. Perimet e futura herët
me frutat, perimet, ose muhale- në ushqimin e bebit tuaj, mund
binë me miellra. Këshillohuni me të parandalojnë që ajo të bëhet
mjekun e bebit tuaj se çfarë do t’i e varur nga shija e ëmbël.
jepni fëmijës në fillim. Më poshtë • Perimet janë teorikisht një ush-
keni disa rekomandime, që mund qim i mirë i parë, janë të pasura
t’i përdorni vetë: me vitamina dhe minerale dhe
• Rekomandohet që ushqimi me një shije që nuk është e ëm-
i parë të jetë një muhalebi e bël. Por pikërisht kjo shije bën
hollë me miell orizi, e përzier që ato të jenë më pak të pëlqye-
me qumështin e gjirit ose të shme për bebin, krahasuar me
formulave. Ky është një ush- muhalebinë. Do të ishte një
qim i lehtë për t’u tretur nga zgjedhje më e zgjuar për ju që
bebi. Gjithashtu është një t’i fillonit ato para frutave, kur
burim i mirë hekuri dhe ka më bebi i pranon më kollaj shijet
pak mundësi që të japë alergji. e reja. Si fillim për perimet,
Gjatë ushqyerjeve të para ai këshillohen ato me ngjyrë të
duhet të gatuhet shumë i hollë, verdhë. Patatet, karrotat janë
që t’i ngjajë qumështit që pi zakonisht më të pëlqyeshmet
bebi. Sigurohuni që ky ushqim (si dhe më të ushqyeshmet) se
të jetë i lëngshëm, pa kokrriza për shembull bizelet jeshile.
në të, i lehtë për t’u gëlltitur. Mbasi janë filluar perimet e
Kini kujdes mos t’i jepni fëmi- verdha, më tej mund shtohen
jës ushqime të nxehta, pasi ta ato jeshile. Spinaqi, lakrat reko-
gatuani ushqimin, lëreni të va- mandohet të fillohen nga muaji
ket. Kur bebi e pranon këtë ush- i 11-12-të.
qim, mund të filloni ta trashni • Kujdes! Filloni ushqimet e reja
pak nga pak. një nga një dhe jepni vetëm një
• Kur bebi juaj të jetë mësuar me lloj të ri ushqimi për 3-4 ditë
drithërat (miellin e orizit), pra ose për një javë të tërë. Vonesa
të hajë të paktën një herë në ditë në fillimin e ushqimeve të reja
një vakt nga kjo muhalebi, mund është një mënyrë për të shman-
të fillohen ushqime të tjera. Mi- gur alergjitë ndaj ushqimeve.
elli i grurit këshillohet që mos Fruta dhe perimet që mund të
të fillohet deri në moshën 6-7 përdoren si fillim janë: mollët,
muajsh, sepse përmban gluten, bananet, dardhat, patatet, karro-
që mund të shtojë më shumë tat, të cilat mund të shtypen dhe
bëhen si pure. herë mos e detyroni të mbarojë

me forcë racionin.
Disa këshilla të përgjithshme për • Çdo ushqim i ri duhet filluar
përgatitjen e ushqimeve gradualisht dhe vetëm një nga
një. Lerini kohë fëmijës të
• Qumështi i gjirit duhet vazh- mësohet me shijen e re. Psh
duar rregullisht deri në moshën nëse keni filluar muhalebinë me
një vjeç. Sot rekomandimet nga miell orizi e qumësht gjiri, pris-
mjaft pediatër janë që ushqyer- ni tre-katër ditë deri sa të filloni
ja me gji mund të vazhdojë deri purenë me perime. Gjatë kësaj
në moshën dy vjeç, nëse nëna kohe vëzhgoni bebin për shenja
dhe bebi e dëshirojnë këtë. alergjie, skuqje të lëkurës dhe
• Ndërmjet vakteve lëngu më i fytyrës, diarre, të vjella.
mirë që mund t’i jepni është uji • Mbasi bebi të jetë mësuar dhe
i zier dhe i ftohur. të pranojë mirë dy ose më
• Lëngjeve të frutave të përgati- shumë lloje ushqimesh të reja,
tura në shtëpi nuk ka nevojë t’u ato mund të përzihen ato me
shtohet sheqer dhe mund të je- njëra-tjetrën, për shembull pure
pen ndërmjet vakteve të ushqy- me patate dhe karrota, muhale-
erjes. bi me miell orizi dhe mollë të
• Lëngjet e frutave nuk duhen shtypur.
dhënë me shishe. Në moshën • Mbani mend se megjithëse ju
6-8 muaj mund të fillohet pak do të kërkoni që bebi juaj të
lëng frutash, i holluar me ujë mësohet me të gjitha llojet e
dhe i dhënë me filxhan. Bebet ushqimeve, do të ketë disa lloj
nuk duhet të marrin më shumë ushqimesh që nuk do t’i pëlqej-
se 80-120 gram lëng frutash në në, me gjithë mundimin tuaj për
ditë. Lëngu i tepërt çon në rritje ta mësuar me to. Bebi ka shijet
jo të mirë tek fëmijët (dhe ne e veta, ashtu si gjithë familja
fëmijët më të rritur rrezikon të juaj.
sjellë dhjamosje) • Mbas moshës 7 muajshe, bebi
• Gjatë kohës që ushqeni bebin pëlqen të hajë vetë me dorë.
tuaj duhet të jeni sa më e qetë, Lëreni ta bëjë këtë, sepse kjo
prandaj zgjidhni një kohë kur është me rëndësi për zhvillimin
ju nuk jeni shumë e zënë dhe e tij.
nuk keni nxitim për të filluar • Asnjëherë mos e lini vetëm be-
ushqyerjen me lugë. Fëmijës do bin kur provon ushqimet me
t’i duhet kohë për t’u përshtatur dorë dhe kur ushqehet, sepse
me këtë mënyrë të re ushqyerje. ekziston rreziku i mbytjes.
• Lëreni oreksin e fëmijës që të • Sheqeri dhe lëngjet e ëmbla
përcaktojë sa do të hajë, asnjë- duhet të përdoren me kujdes
dhe nuk duhet të jepen ndër- pamjen e ushqimit të ri.

mjet vakteve të ushqyerjes, kur • Fëmijës ushqimi i jepet me de-
bebi është duke dremitur, si dhe tyrim.
në kohën e gjumit. • Ushqimi është shumë i nxeh-
• Asnjëherë mos hidhni ushqim të apo i kujton një ushqim të
të fortë në shishen me biberon. mëparshëm të nxehtë, që i ka
• Ushqimet që ngjisin, të forta, djegur.
të vogla, të rrumbullakta dhe • Ka etje dhe do të pijë diçka para
të buta nuk rekomandohen në se të hajë.
këtë moshë, sepse ato mund të • Nuk është rehat, është i lagur, i
kapërdihen dhe të shkaktojnë ndotur, apo është koha kur po i
mbytjen e fëmijës. del një dhëmb.
• Ushqimit të fëmijës, deri në • Ushqimi i jepet në një pjatë apo
fund të vitit të parë mos i shtoni filxhan që nuk i pëlqen.
kripë. • Nuk e lejojmë të “ushqehet
• Kur përgatisini ushqimet, gjith- vetë”.
një lani duart, frutat, perimet
dhe enët, lugët e pirunjtë që do Mbani mend se vështirësitë e ush-
të përdorni. qyerjes në këtë stad lidhen me mos-
• Ushqimet ruhen në enë të pastra, pranimin e ushqimit në vitet që do
në vende të freskëta, në frigo- të pasojnë.
rifer, të mbuluara. Asnjë-herë
mos hidhni përsëri një ushqim Si të nxitet bebi që të hajë më
që keni përdorur tek ena që ka shumë
ushqimin e freskët. Ushqimet
që i keni nxjerrë nga frigoriferi Nëse bebi është i shëndetshëm:
dhe i keni ngrohur, asnjëherë • Kushtojini më shumë vëmendje
mos i fusni përsëri në frigorifer. kur bebi kërkon të ushqehet
dhe më pak kur ai nuk pranon
Kini parasysh se një ushqyerje ushqimin. Një fëmijë mund të
e shëndetshme që në këtë moshë përpiqet të tërheqë vëmendjen
është mënyra më e mirë për të duke mos pranuar ushqimin,
parandaluar disa sëmundje të veçanërisht nëse është i pa-
zemrës, kanceret, dhjamosjen që sigurt apo i mërzitur. Kohën e
mund të shfaqen kur bebi juaj të ushqyerjes bëjeni të qetë dhe të
ketë arritur moshën e rritur. lumtur - sa më shumë stres, aq
më pak ushqehet.
Shkaqet e mospranimit të • Mos e nxitoni bebin. Ai mund
ushqimeve të para të hajë pak në fillim, të luajë
për njëfarë kohe dhe pastaj të
• Bebi nuk pëlqen shijen dhe dojë përsëri të hajë.
• Vendoseni ushqimin e fëmijës • Jepini lëngje më shumë, veça-

në një pjatë të veçantë, që të nërisht nëse bebi ka diarre ose
siguroheni për sasinë që po ha. temperaturë.
• Ushqejeni bebin kur është i uri- • Ushqejeni bebin në një pozicion
tur dhe jo i lodhur. të favorshëm dhe në vendin që
• Ushqejeni në kohën që ha edhe ai pëlqen.
pjesa tjetër e familjes.
• Jepini ushqime që bebi mund Pyetjet që bëjnë prindërit lidhur
t’i kapë vetë. me ushqyerjen
• Jepini llojshmëri ushqimesh
dhe përzjejini. Kështu bebi nuk Sa ushqim duhet t’i jap për të
ka mundësi të marrë vetëm atë ngrënë?
që pëlqen. Lëreni që vetë bebi të vendosë
• Mos e detyroni bebin të ush- se sa do të hajë në çdo vakt. Një
qehet me zor. Nëse bebi nuk këshillë mund të jetë kjo: Nga mo-
e pranon ushqimin, largojeni, sha 6 muajshe filloni duke i he-
mbulojeni dhe jepjani më vonë. dhur jo më shumë se 4 lugë në një
Një fëmijë ndonjëherë mund të tas dhe nëse i ha të gjitha, shtojini
mos pëlqejë një lloj ushqimi. përsëri. Përsa i përket ushqimit të
Jepini llojshmëri ushqimi dhe ëmbël (frutave), filloni me 1-2 lugë
mos e detyroni të hajë atë që kafeje. Mbani mend se bebi juaj ka
nuk do. ditë që do të hajë me rrëmbim dhe
• Sigurohuni që bebi nuk ka etje ka ditë që nuk do të fusë ushqim
(një fëmijë që ka etje, ha më në gojë. Nëse shton normalisht në
pak), por mos e mbushni sto- peshë dhe gjatësi, mos u preoku-
makun e fëmijës me lëngje, poni se nuk ha si duhet.
përpara një vakti.
• Mos i jepni ushqim që është me A duhet t’i jap vajzës sime edhe
shumë erëza, apo shumë i kri- ato ushqime që, megjithëse unë
pur. mundohem, duket se nuk i pëlqe-
jnë?
Nëse bebi është i sëmurë: Jo. Respektoni shijet e saj, nëse
• Pastrojeni dhe rehatojeni (për një ushqim nuk i pëlqen, mos e
shembull pastrojini gojën, ose përzieni me një tjetër që i pëlqen,
hundën) përpara. sepse pastaj nuk do t’i pëlqejnë të
• Jepini vakte me sasi të pakët, dy. Mundohuni të ndryshoni dhe të
duke përdorur ushqime që përgatisni lloje të ndryshme ushqi-
mund të gëlltiten lehtë dhe bebi mesh. Nëse perimet e ziera nuk i
i pëlqen. Ushqejeni më shpesh, pëlqen, ndoshta mund t’i pëlqejë
ndoshta çdo 2 orë. të gjalla.
Kapsllëku: A është normal kur fi- mos për një fëmijë më të rritur, që
llohen ushqimet e ngurta? ju doni ta mësoni me ushqimet e
Ndërkohë që bebi rritet, në die- tavolinës. Një foshnje e gatshme
tën e tij nuk ka vetëm qumësht, dhe që ka nevojë për ushqimet e
kështu që jashtëqitjet e tij nuk do ngurta, i pranon ato më mirë nëse
të jenë më të verdha e nuk do të është e uritur dhe stomaku i saj
dalin më aq lehtë sa kur e ushqenit nuk është i mbushur me qumështin
me qumësht gjiri. Tani bebi juaj e gjirit.
është në procesin e përshtatjes ndaj
një mënyre të re për jashtëqitjen. A ka nevojë t’i shtoj apo pakësoj
Kjo do të vazhdojë të ndryshojë një vakt ushqimi në ditë djalit,
me rritjen e tij dhe me rritjen e meqë fillova muhalebinë?
llojshmërisë së ushqimeve që ha. Jo. Në fillim dhënia e muhalebisë
Është shumë normale që bebet të është vetëm për praktikë. Djali juaj
dalin jashtë një herë në çdo dy-tre nuk ka nevojë të hajë shumë, që t’i
ditë. Kur bebi fillon të marrë ush- plotësojë nevojat e tij ushqimore.
qimet e ngurta, ai do të sforcohet Detyra më e rëndësishme është të
më shumë për të dalë jashtë. Pran- mësohet me ushqimet e ngurta dhe
daj nuk duhet të shqetësoheni kur më vonë do të marrë lëndët ush-
vëreni se jashtëqitjet janë të forta qyese që ato kanë. Filloni duke i
dhe të thata. Për të ndihmuar që shtuar një ushqim me bazë drithi
dalja jashtë të jetë sa më e lehtë (miell orizi, gruri) në kohën e
dhe e shpeshtë, sigurohuni që bebi mesit të mëngjesit, (për shembull
juaj të marrë shumë lëngje, si dhe ora 10.00-11.00), kur po e ushqeni
fruta e perime. Lëngu i kumbullave me gji. Në këtë kohë të ditës bebi
të zeza, i holluar me pak ujë mund nuk ka shanse që të jetë i uritur, ka
të ndihmojë në raste të vështira. pushuar mirë dhe mund të jetë gati
për të provuar diçka të re.
Si të fillohen drithërat?
A duhet dhënë në fillim muhale- Përgatiteni muhalebinë me të
bia, apo qumështi i gjirit? njëjtën temperaturë që ka qumështi
Nëse ju i filloni bebit tuaj drithërat i gjirit. Bëjeni shumë të hollë.
dhe nuk jeni e sigurt se ai do t’i Vëreni në majën e lugës së bebit
pranojë, do të ishte më e mira ta dhe vendoseni lugën midis buzëve
ushqenit në fillim me gji e pastaj duke e lejuar që “ta thithë” ushqi-
t’i jepnit muhalebinë. Më mirë t`ju min nga luga. Në javët e para mos e
tregojë ai se kur është gati. Kur ta fusni të gjithë lugën e mbushur në
keni kuptuar se është gati, mund gojën e tij, sepse mund të mbytet.
t’i jepni në fillim drithërat e më Ju duhet të përparoni ngadalë,
tej gjirin. Kjo është e vërtetë sido- duke e lejuar bebin ta përcaktojë
vetë se sa do të hajë. Nëse shikoni bull mishi, peshku, fasulet etj ),

se përpjekjet tuaja kundërshto- janë ushqimet e fundit që duhen
hen, prisni 2-3 ditë dhe përpiquni shtuar, kur ai merr sasinë e duhur
përsëri. Ai mund të mos jetë gati. të qumështit.
Kam filluar në moshën 5 muajshe Si ndikon pesha e lindjes mbi mo-

ushqimet e ngurta- në fillim mi- delet e ushqyerjes së bebit?
ell orizi në formë muhalebie, tani A ndikon pesha e fëmijës mbi sasi-
pure patatesh; një ushqim të ri në në e ushqimit që mund të pranojë
javë. Çfarë plani duhet të ndjek në një vakt? A ka kjo pasoja për
për t’i shtuar ushqime të reja fë- zhvillimin e mëvonshëm të fëmi-
mijës tim? jës?
Deri në moshën 6 muajshe bebi
varet krejtësisht nga qumështi Pesha e lindjes së një foshnje nuk
i gjirit për të plotësuar nevojat e do të prekë sasinë e ushqimit që
veta ushqimore dhe nuk ka nevojë merr. Mbas lindjes me peshë të
për asnjë ushqim shtesë. Çdo lloj ulët, bebet do të arrijnë peshën që
ushqimi që mund t’i fillohet për- duhet të kishin pasur në lindje. Ato
para kësaj moshe është vetëm për duhet të marrin qumësht në sasinë
praktikë e për t’u mësuar me të. normale për moshën. Nuk ka lidh-
Kalimi drejt ushqimeve të ngurta je midis ngrënies së sasisë më të
është një punë shumë graduale. Do madhe dhe më të pakët dhe zhvilli-
të ketë ditë që bebi juaj mund të mit në përgjithësi. Megjithatë një
mos t’i pranojë ushqimet e ngur- fëmijë që ushqehet më pak, zakon-
ta dhe të dojë vetëm qumështin e isht do të jetë më i vogël në peshë
gjirit apo të formulave dhe ditë se një fëmijë që ha më shumë.
të tjera kur do t’i pëlqejnë shumë
këto ushqime dhe nuk do të dojë
qumështin. Ushqimet e gatshme
Zakonisht rekomandohet që t’i fi- Sot në tregun për fëmijë mund të

lloni bebit dy vakte në ditë me gjesh mjaft prodhime të gatshme,
një lloj drithi, përpara se t’i fillo- me një ambalazh shumë të bu-
ni ushqime të tjera të reja dhe të kur, me figura tërheqëse të fosh-
vazhdoni duke i dhënë fruta dhe njeve të lumtura dhe që thonë se
perime në të dy vaktet, si një burim ky produkt i ka të gjitha ato që i
i mirë vitaminash A dhe C. Ndosh- nevojiten bebit. Industria e ush-
ta nga mosha 7 muajshe ju mund qimeve për fëmijë sot është mjaft
t’i jepni në drekë vetëm fruta dhe e zhvilluar. Këto produkte janë
perime, së bashku me qumështin. produktet e homogjenizuara, (që
Ushqimet me proteina (për shem- duhet të themi se nuk janë shumë
të lira) me përmbajtje të ndryshme, apo paketat që mos të jenë të dëm-

si mishi, djathi, perimet dhe frutat tuara, të hapura etj. Lexoni me
e gatshme. Tashmë gjenden mjaft kujdes etiketën dhe përmbajtjen,
lloje ushqimesh për çdo grup- për të zgjedhur ushqimin e për-
moshë, të përshtatura për dhëm- shtatshëm për moshën e fëmijës
bët e fëmijës. Mos u trembni. Kini tuaj dhe për fazën e ushqyerjes në
parasysh se asnjera prej këtyre të cilën ai ndodhet, si dhe për të
mrekullive nuk është më e mirë se mësuar nëse përmban sheqerna, që
ato që keni përgatitur në shtëpi. nuk janë të nevojshme dhe dëmtoj-
në organizmin e fëmijës tuaj. Sot
Lexoni disa nga këto rekomandime me ligjin për Ushqimin, të miratu-
dhe më tej vendosni ju vetë: ar nga Parlamenti Shqiptar, duhet
Këto lloj ushqimesh të cilat za- që të gjitha etiketat e këtyre ushqi-
konisht shiten në pako, apo vazo meve të jenë të shkruara në gjuhën
të vogla qelqi, janë të pëlqye- shqipe.
shme për prindërit, sepse janë të
gatshme për t’u përdorur, të ndara
në racione, sipas sasisë që kërkon
të hajë bebi, veçanërisht kur ju
ndodheni jashtë shtëpisë dhe nxi- • I pëlqen të jetë i çlirët nga rro-
toni. Po kështu ato janë të pasura bat.
me vitamina, minerale dhe pro- • Llokoçit fuqishëm të dyja duart
teina, për të cilat bebi ka nevojë, dhe disa herë dhe këmbët, gjatë
si dhe janë të pastra higjienikisht. kohës së banjës.
Ato lehtësojnë muajt e parë, kur ju • Lëviz duart vazhdimisht, asgjë
filloni ushqyerjen e ngurtë. Kanë nga ato që ai mund të arrijë me
përmbajtjen e përsosur për bebin, duart e tij nuk është e sigurt që
dhe përmbajtja e vetëm një lloj nuk do të derdhet, nuk do të fu-
ushqimi i bën më pak alergjike. tet në gojë, ose nuk do të hidhet
Sigurisht jo gjithçka që shitet si në dysheme.
ushqim i mirë për bebin, është • I heq vetë çorapet, luan me
vërtet i mirë për të. Ka mundësi që lidhëset, kopsat dhe tantellat e
nëse bebi është mësuar me ushqi- rrobave.
met e përgatitura nga ju në shtëpi • Zakonisht ka një jashtëqitje në
(të cilat gjithmonë janë më të mira ditë.
se ato të homogjenizuara), të mos • Urinon shpesh dhe shumë si
ta pëlqejë shijen e këtyre të fundit. sasi. Bebet femra zakonisht
rrinë më gjatë të thata, në kra-
Kur të bleni në treg ushqime të ti- hasim me bebet meshkuj.
lla, ndiqni me kujdes udhëzimet e
përgatitjes dhe kontrolloni shishet
GJUMI Fëmija im përplas kokën pas dë-

rrasës së krevatit. Si t’ja bëj?
• Zgjohet rreth orës 6-8 të mën-
gjesit, zakonisht fle herët mbas Ndonjëherë bebi fillon të përplasë
vaktit të darkës. kokën në mur ose në anën e krevatit
• Nuk zgjohet natën për të ngrënë. të tij. Është shumë e dhimbshme
• Fle 11-13 orë gjatë natës. që prindi ta shikojë këtë, ndërsa ai
• Bën 2 ose 3 dremitje gjatë ditës duket se nuk ndjen dhimbje fare -
(gjithsesi kjo ndryshon shumë në fakt duket i lumtur.
nga bebja në bebe).
Përplasja e kokës (si lëkundja e
kokës, rrotullimi, të gjitha këto
janë të zakonshme gjatë kësaj
LOJA DHE AKTIVITETI
moshe) është një lëvizje ritmike,
SOCIAL dhe lëvizjet ritmike, kryesisht ato
që i krijojnë vetë fëmijët, janë
• I pëlqen të rrijë shtrirë në shpi- tepër tërheqëse për ta. Shumë
në, kthehet nga barkas në shpi- fëmijë rrotullojnë dhe lëkundin
në, shqelmon, shtrin këmbët e kokën kur dëgjojnë muzikë gjatë
drejtuara për lart, kap këmbët orëve që janë zgjuar dhe kjo duket
dhe i fut ato në gojë. më tepër një aktivitet, sesa një
• Shikon duart e veta me interes zbavitje e thjeshte. Mendohet se
dhe kënaqësi. këta fëmijë përpiqen më tepër të
• I pëlqen të luajë me gjëra të riprodhojnë ndjesinë e të lëkundu-
buta, i përplas lodrat dhe lëshon rit nga mami dhe babi. Ose fëmijët
tinguj në një interval kohe të që u dalin dhëmbët, mund të për-
shkurtër njëri pas tjetrit, i fut piqen në këtë mënyrë të përballoj-
gjërat në gojë, i kafshon ose në dhimbjen - në secilin rast për-
përtypet me to. plasja do të vazhdojë për aq kohë
• I flet i lumtur vetëvetes, gugit, sa do të vazhdojë kjo situatë (për
belbëzon dhe nxjerr tinguj njeri shembull deri sa të kalojë dhimbja
pas tjetrit. dhe të dalë dhëmbi), përveçse kur
• Bën dallime midis njerëzve: kjo gjë bebit i bëhet zakon.
gjallërohet me ata që janë të
njohur, frikësohet ose nuk i Për ata që përplasin kokën gjatë
përfill të tjerët që nuk i njeh. kohës së gjumit ose kur zgjohen
• I pëlqejnë aktivitetet ritmike, të në mes të natës, këto aktivitete
përkundet ose ta kolovisin me duket se ndihmojnë në fjetje, dhe
delikatesë. ndoshta janë një mënyrë për të
relaksuar tensionet e krijuara gjatë lerë një nga këto zakone përpara se
ditës. Sjellja ndonjëherë bëhet të jetë gati, por këshillat e mëposht-
me acaruese nga stresi që mund me mund ta bëjnë më të lehtë për ju
të krijohet në jetën e fëmijës. Si dhe fëmijën tuaj të jetoni me këto
djemtë dhe vajzat shfaqin sjellje zakone dhe gradualisht t’i lini ato:
si lëkundja ose rrotullimi, ndërsa • Jepini më tepër dashuri fëmijës
përplasja e kokës është më tepër e suaj, vëmendje, përkedhelje,
shfaqur tek djemtë. dhe lëkundeni atë gjatë ditës
dhe gjatë kohës së gjumit.
Lëkundja zakonisht fillon andej • Shtojini aktivitetet ritmike
nga mosha 6 muaj, përplasja za- për bebin tuaj gjatë ditës, si:
konisht nuk fillon përpara moshës lëkunduni në një karrige bash-
9 muaj. Ky zakon mund të zgjasë kë me bebin ose në një karrige
pak javë ose muaj, ose një vit vetëm; jepini atij një instru-
apo më shumë, por shumë fëmijë ment lodër, ose një lugë dhe
e braktisin atë në moshën 3 vjeç një pjatë, nga e cila të mund të
pa ndërhyrjen e prindërve. Qorti- lëshojë tinguj; shtyjeni atë në
met apo ngacmimet, nuk bëjnë gjë ujë; luani me lodra që luhen me
tjetër veçse e keqësojnë më tepër duar dhe që lëshojnë muzikë.
problemin. • Lejojeni fëmijën tuaj të kryejë
më tepër lojra aktive gjatë ditës.
Megjithëse mund të jetë e vështirë • Gjithmonë krijoni çaste të qeta
për t’u besuar, nuk mund të themi përpara gjumit, lojra të qeta,
se këto sjellje janë të rrezikshme përkëdhelje dhe ndoshta një
për shëndetin e fëmijës. Nëqoftëse lëkundje të lehtë.
bebi juaj nuk e përplas kokën në • Nëqoftëse bebi juaj e përplas
raste zemërimi dhe nuk dëmton kokën shumicën e herëve në
veten në mënyrë të vazhdueshme krevat, mos e vini në krevat de-
(një shenjë e rastësishme e bërë në risa ta ketë zënë gjumi.
trup nuk është për t’u shqetësuar), • Nëqoftëse fëmija juaj e përplas
nuk ka asgjë për t’u shqetësuar. Por kokën në krevat, ulni rrezikun
nëqoftëse këto aktivitete zënë një e përplasjes me mobiljet dhe
pjesë të mirë të kohës së fëmijës muret (të cilat mund të dëmto-
suaj, nëqoftëse ai duket se shfaq jnë vërtet bebin), duke e vendo-
edhe sjellje të tjera të pazakonta, sur krevatin në mes të një qilimi
është duke u zhvilluar ngadalë, dhe duke hequr rrotat, që kre-
ose duket jo i lumtur shumicën e vati të mos lëvizë përgjatë dy-
kohës, duhet të drejtoheni tek pe- shemesë. Vendoseni krevatin sa
diatri për problemin e tij. më larg nga muret apo mobiljet
dhe nëqoftëse është e mundur,
Ju nuk mund ta detyroni bebin të mbushini anët e krevatit, për ta
bërë më të butë përplasjen. bojrat e ngjyrat janë të padëm-

• Ju mund të përpiqeni ta mbroni shme dhe jo helmuese.
kokën e fëmijës suaj duke ven- • Lodrat ndërtuese të vogla me
dosur mburoja në krevat dhe buzë të mprehta janë të dëm-
duke shtruar një qilim në dy- shme.
sheme - por ka shumë mundësi • Pastrimi. Lodrat që nuk mund të
që ai të mos kënaqet me godit- lahen bëhen fole mikrobesh dhe
jet në jastëk dhe të kalojë në një përbëjnë një problem, se fëmijët
sipërfaqe më të fortë. i fusin gjithmonë në gojë.
• Madhësia. Lodrat e vogla që
Cilat lodra janë të sigurta? mund të futen në gojë dhe të
Kjo është pyetja më e nevojshme, kapërdihen, janë të rrezikshme.
meqenëse, sipas një studimi ameri- • Asnjë spango të lidhur. Lodrat
kan, janë lodrat ato që shkaktojnë me rripa të gjatë nuk duhet të
rreth 100 000 dëmtime në vit. Kur lihen pranë fëmijës, për shkak
zgjidhni lodrat e bebit, duhet ma- të rrezikut të mbytjes.
rrë parasysh: • Tingujt. Tingujt e lartë si zhur-
• Qëndrueshmëria. Lodrat që thy- ma e pushkëve, makinave mund
hen ose ndahen në pjesë lehtë- ta dëmtojnë dëgjimin e fëmijës,
sisht, mund ta dëmtojnë bebin. prandaj kërkoni lodra që kanë
• Ngjyra të sigurta. Sigurohuni që tinguj të butë.
AKTIVITETE QË • Përdorni emrin e bebes gjatë

NDIHMOJNË BEBIN TË gjithë llojeve të aktiviteteve,
në mënyrë që të njohë emrin e
MËSOJË vet: ” Ana po buzëqesh”, “Sytë
• Gradualisht përpunoni një ak- e Anës janë të hapura”.
tivitet të hershëm, imitoni tin- • Jepini lodra dhe sende të tjera të
gujt e bebit, shprehjen e fytyrës shtëpisë që bëjnë zhurmë, që bebi
dhe lëvizjet e trupit, vërini emra t’i tundë duke lëvizur duart.
pjesëve të trupit dhe këndojini • Varni lodra tek koka e krevatit
bebes gjatë ditës. të bebit. Fillimisht ato tërheqin
vetëm vështrimin e tij dhe më bebeve ju pëlqen të dëgjojnë

vonë nxisin koordinimin sy- të njëjtën histori gjithmonë e
dorë të fëmijës. gjithmonë. I vini gishtin sende-
• Lëreni bebin të dëgjojë muzikë ve në çdo faqe dhe thoni emrin
në radio apo kaseta manjetofo- e tyre.
ni. Kërceni duke e mbajtur atë • Jepini bebes një varietet ku-
në krahë dhe ndyshoni ritmin e pash të vogla plastike dhe kuti
lëvizjeve tuaja sipas muzikës. (kuti bosh margarine, shishe
• Kushtojini shumë kohë larjes bosh shampoje, kuti qumështi).
së fëmijës, pasi ky është një Bebes i pëlqen t’i sodisë, t’i
aktivitet që e ndihmon bebin të rrotullojë, t’i mbajë në dorë dhe
mësojë shumë gjëra në të gjitha t’i mbushë ato me kuba.
fushat e zhvillimit. • Lugët e drunjta mund të përdo-
• Luani lojën “Ku është bebi” ren për të trazuar dhe përzier.
(ku është hunda, sytë, dora) ose • Jepini bebes lodra të thjeshta që
lojra të tjera të thjeshta, që e janë me ngjyra të theksuara dhe
ndihmojnë bebin të mësojë të që kanë butona që bebi mund
ruajë radhën e bisedës apo të t’i shtypë si telefon lodër, lodra
veprimit. me muzikë etj. Lodrat që janë të
• Mësojini bebit lojra të thjeshta mbyllura me kapak gjithashtu e
dhe gjeste. Tregojini bebit si të tërheqin bebin në këtë moshë.
përshëndesë “paçim” dhe si të
puthë me dorë.
• Mbajeni bebin përpara pasqyrës Kini parasysh!!
për të vështruar fytyrën e tij dhe
veprimet. Thoni emrin e bebit, Konsultohuni me një punonjës
i vini gishtin vetes dhe thoni shëndeti ose me një specialist për
“mama” ose “baba”, kështu fëmijërinë e hershme nëse kur bebi
që bebi do të fillojë të dallojë është 8 muajsh:
veten nga tjerët. • Nuk vazhdon të tregojë rritje
• Jepini fëmijës gjithmonë sende në peshë, gjatësi dhe masën e
të reja që ai t’i prekë e manipu- kokës (rritja shumë e ngadaltë
lojë. Përdorni shumë copa (të dhe shumë e shpejtë janë të
buta, të forta, të ashpra, me dyja shkaqe për t’u shqetësuar)
push), po kështu edhe mate- • Nuk eksploron duart dhe sendet
riale të ndryshme (letër për ta që i vihen në dorë.
grisur, fletë të holla alumini për • Nuk mban rraken në dorë dhe
t’i zhubravitur) që bebi të ketë nuk e tund atë.
diçka për të zbuluar. • Nuk buzëqesh, nuk gugat dhe
• Lexojini vazhdimisht bebit; nuk qesh me zë të lartë.
• Nuk kërkon për sendet e fshe- • Nuk kërkon dhe nuk shfaq in-
hura. teres për të kapur lodra.
• Nuk kap sendet e vogla me • Nuk rri ulur vetë.
gishtin e madh dhe atë tregues • Nuk fillon të hajë ushqime të
• Nuk duket i interesuar në tinguj forta.
të rinj dhe të pazakontë.
178
3
8 - 12 muaj
M idis moshës 8 muaj dhe 1 vjeç fëmija po organizohet për dy ngjarje

madhore të zhvillimit: ecjen dhe të folurit. Këta gurë themelore
zakonisht fillojnë të vendosen rreth kohës së ditëlindjes së parë. Fëmijës
i është rritur aftësia për të manipuluar sende të vogla dhe harxhon mjaft
kohë duke marrë ose duke lëshuar lodrat, ose gjithçka që ka në dorë. Në
këtë moshë fëmijët janë shumë të shoqërueshëm. Ata e gjejnë mënyrën
për të qenë në qendër të vëmendjes si dhe për të fituar miratim dhe duar-
trokitje nga familjarët dhe miqtë. Aftësia për të imituar përmirësohet dhe i
shërben dy qëllimeve: zgjeron marrëdhëniet sociale dhe ndihmon fëmijët
të mësojnë shumë aftësi e sjellje të reja.
RRITJA DHE • Pesha rritet afërsisht 0,5 kg në

KARAKTERISTIKAT muaj. Pesha e lindjes afërsisht
trefishohet kur ai bëhet 1 vjeç.
E RRITJES
Pesha mesatare e fëmijës është
9,6 kg.
• Rritja në gjatësi është më e vogël
• Ritmi i frymëmarrjes ndryshon
sesa gjatë muajve të mëparshëm,
sipas aktivitetit që kryen fëmi-
mesatarisht 1,3 cm. Fëmija a-
ja nga 20-45 frymëmarrje për
rrin afërsisht 1 herë e gjysëm
minutë.
gjatësinë e tij të lindjes deri në
• Temperatura e trupit ngrihet
ditëlindjen e tij të parë.
35,7-37,5 C. Moti, kushtet butë dhe nëpërmjet tij të mund

e mjedisit/dhomës ku po rri të prekësh shputën e këmbës së
fëmija, aktiviteti dhe veshja fëmijës.
ende ndikojnë në ndryshimin e Për të parë nëse gjatësia e kë-
temperaturës. pucës është në rregull, shikoni
• Perimetri i kokës dhe i gjoksit largësinë e gishtit të madh të
mbeten të barabarta. fëmijës nga skaji i këpucës.
• Vazhdon të përdorë muskujt e Kur kjo largësi është sa gishti
barkut për frymëmarrje. juaj, atëherë madhësia e kë-
• Fontanela fillon të mbyllet. pucës është në rregull dhe ka
• Shpërthejnë afërsisht 4 dhëmbë edhe hapësirë që lejon rritjen
të poshtëm, 4 të sipërm dhe 2 e këmbës. Për të kontrolluar
dhëmballë të poshtme. gjerësinë e këpucës, pickoni
• Krahët dhe duart janë më të zhvi- copën në pjesën e sipërme dhe
lluara sesa këmbët dhe shputat nëse mund ta bëni këtë, gjerë-
e këmbëve (sepse tek fëmija sia është e mjaftueshme. Mos i
më parë zhvillohen gjymtyrët vishni fëmijës këpucë me them-
pranë kokës, sesa ato larg saj); bër të fortë, as në periudhën kur
duart paraqiten më të mëdha, ai fillon të ecë.
në krahasim me çdo pjesë tjetër • Të dy sytë bashkëveprojnë më
të trupit. mirë me njëri tjetrin.
• Këmbët mund të vazhdojnë të • Mund të shohë dhe të tregojë
jenë të dhjamosura (me rrathë) sendet deri në një distancë 30-
dhe shputat duken sikur janë 60 cm larg.
dystaban, sepse harku i këmbës
nuk është zhvilluar akoma.
Shpesh prindërit nuk dinë nëse ZHVILLIMI LËVIZOR
duhet të përdorin këpucë gjatë
muajve të parë të jetës. Reko- • Zgjat një dorë për të kapur apo
mandohet se çorapet ose pap- për të afruar një send ose një
uçet janë më të mirat për bebin lodër.
tuaj, • Manipulon sendet, i çon ato nga
por nuk ka asgjë të keqe që t’i një dorë në tjetrën.
vishni këpucë. Meqë këmbët e • Eksploron sende të reja duke i
tij nuk janë gati për të ecur, shtyrë ato me një gisht.
edhe këpucët që përdoren tani • Përdor me paramendim kapjen
nuk duhet të jenë për këtë që- pincetë për të kapur sende apo
llim. Ato duhet të jenë të leh- lodra të vogla.
ta, prej lëkure ose cope dhe jo • Fut lodrat brenda njëra tjetrës
plastike, shualli duhet të jetë i (për shembull kuti me madhësi
të ndryshme). është e lindur tek fëmija, do të

• I lëshon sendet ose lodrat duke çojë në shfaqjen e belbëzimit apo
i hedhur, nuk mundet që ta ven- dhe të disa çrregullimeve të tjera
dosë një send në një vend të në të mësuar. Tashmë nuk reko-
caktuar pa vështirësi dhe me mandohet aspak përpjekja për të
vetëdije. ndryshuar këtë aftësi natyrore të
• Fillon t’i japë vetë trupit për përdorimit të duarve.
t’u ngritur në pozicion drejt-
qëndrimi në këmbë Shumë fëmijë përdorin të dyja
• Fillon të qëndrojë vetë në këm- duart njëlloj në fillim: disa trego-
bë, të mbështetet tek mobil- jnë preferencë për njërën dorë
jet për t’u mbajtur, lëviz rreth ose tjetrën brenda pak muajsh, të
pengesave me hapa anësore. tjerë jo më përpara se të festojnë
• Ka një ekuilibër të mirë kur ditëlindjen e tyre të parë. Disa
ulet, mund të mbajë një pozi- duket se preferojnë njërën dorë në
cion pa u rrëzuar. fillim dhe më pas e braktisin. Është
• Zvarritet me duar dhe gjunjë, e rëndësishme ta lejosh fëmijën të
hipën dhe zbret kështu nëpër përdorë dorën që është më e re-
shkallë. hatshme për të, dhe jo atë që juve
• Ecën duke e mbajtur pas dore ju pëlqen të përdorë.
një i rritur, madje dikush mund
të fillojë edhe të ecë vetë.
ZHVILLIMI NJOHËS DHE
Përdorimi i dorës së majtë apo I PERCEPTIMIT
të djathtë
• Vëzhgon njerëzit, sendet dhe ak-
Ne jetojmë në një botë që i trajton tivitetet në mjedisin rrethues.
minoritetet në mënyrë jo të bara- • Dallon dhe tregon sendet në
bartë: mëngjarashët, një minoritet distancë deri 3-4.5 m larg.
prej 10%, nuk bëjnë përjashtim. • I përgjigjet testit të të dëgjua-
Dyert, gërshërët, thika dhe mbule- rit, por duke qenë se e humb
sa e tavolinës janë të përcaktuara shpejt interesin, mund të jetë e
për dorën e djathtë dhe dora e maj- vështirë ta testosh.
të është dora “e gabuar”. Shumë • Ndjek udhëzime të thjeshta.
prindër mezi presin ta largojnë • Zgjat duart edhe për të arritur
fëmijën nga ky status minoriteti, lodra të cilat janë larg, por që
duke u përpjekur me zor ta bëjnë ai i sheh me sy.
të përdorë dorën e djathtë. Spe- • Vazhdon ende të fusë çdo gjë
cialistët mendojnë se ky presion në gojë.
prindëror për të ndryshuar atë që • Lëshon një lodër nga dora kur
dikush i jep diçka tjetër. • Tund kokën për të thënë ”po”

• Kupton që nëse një send kthe- ose ”jo”.
het përmbys, ai mbetet përsëri • Nëse dikush e thërret me emër,
i njëjti. Për shembull një filx- kthen kokën në drejtim të zërit.
han i kthyer përmbys, mbetet • Belbëzon duke u përpjekur të
përsëri një filxhan. ndjekë ritmin e fjalëve në një
• Imiton aktivitete, për shembull fjali, duke përdorur tonalitete
përplas dy kuba bashkë, i për- të ndryshme të zërit.
plas ato me tryezën etj. • Tund dorën për të thënë “miru-
• I lëshon lodrat qëllimisht dhe në pafshim” apo edhe duartroket,
mënyrë të përsëritur dhe shikon kur i kërkohet kjo gjë.
në drejtim të sendit të rënë. • Thotë da-da dhe ma-ma.
• Tregon që di të përdorë mirë • Imiton tingujt që ka mësuar deri
sendet e përdorimit të përdit- tani, për shembull zhurmën e
shëm, për shembull përpiqet të makinës, trokëllimën e patkonj-
pijë nga gota, vë një varëse në ve të kalit, kollën, përplasjet e
qafë, përqafon kukullën buzëve.
• Tregon që ka kuptuar diçka në • I pëlqen rima dhe muzika,
lidhje me konceptin e hapësirës; nxjerr tinguj, gugat, dhe kërcen
fut kuba në gotë dhe i nxjerr kur me muzikë.
dikush ia kërkon këtë. • I zgjat lodrën apo një send një
• Tregon që ka kuptuar funk- të rrituri, nëse ai ia kërkon
sionin e sendeve; fut lugën në këtë me fjalë dhe e shoqëron
gojë, përdor furçën për të kre- kërkesën e tij edhe me gjeste.
hur flokët, kthen faqen e librit.
• Nga fundi i kësaj periudhe, nëse
fëmija është duke luajtur me një ZHVILLIMI I
lodër dhe dikush ia merr dhe PERSONALITETIT
ia fsheh pjesërisht poshtë një
cope, fëmija fillon ta kërkojë.
DHE AI SOCIAL
• Shfaq frikë ndaj të panjohurve

dhe fshihet pas prindërve kur
ZHVILLIMI I GJUHËS DHE një i panjohur i flet (frika nga të
TË FOLURIT huajt); shpesh shfaq rezistencë
për t’u ndarë nga të afërmit e
• Belbëzon për t’u futur në ma- vet (frika e ndarjes).
rrëdhënie sociale me të tjerët; • Do që prindërit të jenë gjith-
mund edhe të bërtasë për të monë para syve të tij .
tërhequr vëmendjen e të tjerëve; • Është shumë social; i pëlqen ta
dëgjon dhe bërtet përsëri. mbajnë afër dhe që familjarët
ta përfshijnë në të gjitha aktivi- të madh gjërash në jetën e përdit-

tetet ditore. shme të fëmijës, (ndonëse ju mund
• I pëlqejnë eksperiencat e reja të mos e keni vënë re) që mund të
dhe kërkon që të zbulojë sende shkaktojnë frikëra tek ai, si: fshesa
të reja. me korent, lehja e një qeni, tingu-
• Tregon dëshirën që të rriturit lli i një sirene, zhurma e ujit nëpër
ta marrin në krahë duke zgjatur tuba, një bluzë mbi kokë, ngritja
krahët në drejtim të tyre, duke në ajër.
qarë apo duke u kapur pas këm-
bëve të të rriturve. Të gjithë fëmijët shfaqin frikëra në
• Fillon të kundërshtojë kërkesat njëfarë mënyre, dhe pse prindërit
e të rriturve duke gjuajtur me mund të mos t’i vënë re ato. Fëmi-
shqelm, duke bërtitur apo duke jët të cilët jetojnë në një mjedis ak-
u shtrirë në dysheme. tiv, kryesisht kur ka fëmijë të rri-
• Iu zgjat lodrat të tjerëve. tur, mund t’i shfaqin këto frikëra
• Shpesh krijon lidhje të ngushtë më herët. Herët a vonë këta fëmijë
me një lodër ose me batanijen e do t’i lënë këto frikëra mbrapa.
vet. Deri atëherë, ju mund ta ndihmoni
• Sapo dëgjon emrin e vet, kthen fëmijën tuaj që të mësohet me to
kokën dhe i buzëqesh personit në këto mënyra:
që i flet.
• Përsërit disa herë veprimet që Mos e detyroni. Vendosja e fëmi-
tërheqin vëmendjen e të tjerëve jës shumë afër me fshesën me ko-
• Zbaton udhëzime e kërkesa të rent, nuk do t’ju ndihmojë, vetëm
thjeshta; kupton fjalën ”JO”. do të shtojë frikën e tij. Megjithëse
frika e tij mund t’ju duket pa kup-
Frikërat e para tim, ajo ka shumë kuptim për fëmi-
jën. Ai ka nevojë për kohë që t’i
Në këtë periudhë fillojnë të shfaqen dalë përpara zhurmës, atëherë kur
frikërat. Kur ishte më i vogël ai mendon se është i sigurt.
fëmija nuk kishte frikë nga zhur-
mat e forta (derisa papritur filloi Mos u tallni me fëmijën. Të tall-
të ketë frikë), sepse ai nuk e kishte esh me frikën e fëmijës, duke e
menduar mundësinë që mund të quajtur atë budalla ose duke qe-
jenë të rrezikshme. Tani, që ai shur me të, vetëm do të dëmtojë
e kupton më shumë botën, rritet besimin e tij në vete dhe aftësinë
mundësia (kryesisht nëqoftëse ju e tij për ta përballuar atë. Merri-
keni bërë herë pas here “obobo”), ni frikërat e tij seriozisht - ai ka
që të fillojë të kuptojë rreziqet që nevojë.
ndodhen përreth tij. Ka një numër Pranojini. Duke i pranuar frikërat
e fëmijës suaj si të vërteta, dhe e tij, ju e ndihmoni të mos të ketë

duke e e shprehur këtë kur frikërat më frikë. Ai mund ta bëjë këtë gjë
e tij janë përpara jush (për shem- vetëm duke u njohur me gjërat që
bull fshesa me korent, tenxherja ka frikë, duke mësuar çfarë bëjnë
me presion, gurgullima e ujit dhe si përdoren ato dhe duke fituar
në banjë), ju do ta ndihmoni të njëfarë kontrolli mbi to. Lëreni atë
qetësohet dhe t’i përballojë ato. ta prekë ose dhe të luajë me fshe-
Nëqoftëse ai ulërin kur ndizni sën me korent (kur ajo është e fi-
fshesën me korent, merreni shpejt kur dhe jo në prizë) - ai do të jetë
në krahë dhe jepini një përqafim aq i gëzuar nga loja me fshesën,
të fortë, të ngrohtë dhe të sigurt. aq sa mund të mos të kete frikë.
Por mos e teproni, sepse mund t’i Ndërkohë që ai rehatohet duke lu-
ngulisni mendimin se fshesa është ajtur me të kur ajo është e fikur,
vërtet diçka për t’u pasur frikë. përpiquni që ta mbani fëmijën me
njërën dorë, ndërkohë që mbani
Sigurojeni dhe jepini mbështetje, fshesën me tjetrën, nëqoftëse ai
kështu do të ndërtoni besimin dhe nuk mërzitet. Atëhere tregojini se
aftësitë e tij. Duke pranuar frikërat si ndizet makina.
USHQYERJA • Fillon të hajë me gishta; mund

të nxjerrë ushqimin nga goja, ta
• Ha tre vakte në ditë, plus mes- shohë dhe ta fusë prapë në gojë
ditën dhe zemrën (mbasditen), • Zhvillon disa pëlqime dhe mos-
si: lëng frutash e biskota etj pëlqime për ushqimet
• Fillon të mos pranojë biberonin • Është vazhdimisht aktiv, i lëviz-
(nëse kjo gjë nuk ka ndodhur që shëm; duart e fëmijës duan të
më parë) futen kudo, prandaj shpesh prin-
• Ka oreks të mirë dërit i japin nga një lodër në se-
• I pëlqen të pijë me gotë, e mban cilën dorë, që të parandalojnë
vete gotën, madje përkul kokën përmbysjen e gotës apo pjatës.
mbrapa për të pirë dhe pikën e
fundit Ju mund të shtoni mishin apo ush-
qime të tjera me bazë proteinash dej në gojë, në mjekër e kudo, saqë

diku nga muaji i 8-10-të. mund të mos t’i interesojë më që ju
vazhdoni t’i jepni ushqim me lugë.
Është mirë t’i jepni edhe ushqime Nëse është përsëri i uritur, mund
të ngurta a ndonjë biskotë, që ta të qajë dhe të sikletoset, sepse nuk
mbajë vetë në dorë. arrin ta kapë ushqimin aq shpejt sa
do, ose nuk arrin t’i fusë të gjitha
Nga mosha 8-9 muaj, një fëmijë copat në gojë, prandaj jepini përsëri
zakonisht është në gjendje të “kon- edhe disa lugë ushqim. Nëse ai po
trollojë” një copëz ushqimi, duke kënaqet, lëreni të mësojë të ushqe-
e çuar në gojë dhe thithur. Edhe het vetë. Të ndiejë se po ia del vetë
dalja e dhëmbëve në këtë moshë e është shumë e rëndësishme për të.
ndihmon. Ai e di se kur është i ngopur.
Nga mosha 8-10 muajsh bebi juaj
Së fundmi mbani mend se ushqi-
mund të hajë 2-3 vakte ushqim në
met e ngurta mund ta bëjnë bebin
ditë, ulur në tryezë dhe ju të va-
që të ketë etje. Jepini pra ujë, me
zhdoni ta ushqeni me gji apo me
një gotë të vogël plastike. Kur
qumësht artificial. Dhënia e ndon-
fëmija është duke ngrënë vetë,
jë tuli buke, biskote të butë, ma-
duhet të keni kujdes:
karone, apo e një copë molle, ndih-
mon që ajo të njihet me ushqimin
• Mos e lini kurrë vetëm kur ai
me anën e gishtave.
ha, qoftë edhe për një kohë të
Në moshën njëvjeçare, shumë fëmi- shkurtër.
jë janë shumë të kënaqur me ush- • Mos i jepni ushqime shumë të
qimet e njëjta me ato që ha familja “rrëshqitshme”, si për shem-
në tryezë. Por çdo fëmijë vepron bull mandarinë, pasi mund të
sipas mënyrës së vet, disa ecin për- mbytet.
para, ndërsa disa të tjerë duan gji- • Mos i jepni kokrra rrushi, ushqi-
rin apo shishen për një kohë më të me me bërthamë, shumë të forta
gjatë. Ju duhet të respektoni zhvi- (për shembull karrota të gjalla),
llimin natyral të bebit tuaj, sa më apo me përmasa të rrezikshme,
shumë të jetë e mundur. feta të mëdha molle që mund
të copëtohen, sepse mund të
Çfarë duhet bërë tani gjatë mbytet.
ushqyerjes? • Mos u mërzisni nëse shtë-
pia bëhet pis me thërrime apo
Ai është shumë i hutuar dhe i lëngje; kjo që po kaloni së
kënaqur që ka futur duart në tas bashku me bebin tuaj është një
dhe mund të fusë ushqimin që an- fazë e rëndësishme e rritjes.
Cilat ushqime të japim ta shohë ushqimin e ri si diçka

• Një copë buke, më mirë pak të që e çon në shkëputjen nga nëna
vjetëruar; ai do ta thithë sa ta e tij, që për të është një burim
bëjë si qull sigurie dhe mirëqenieje. Në këto
• Një copë djath kaçkavall raste, vështirësitë që kalohen në
• Një karrotë të zier përdorimin e lugës mund të lidh-
• Një biskotë që shitet në treg për en me mospranimin e bebit për
fëmijë t’u shkëputur nga nëna. Prandaj,
• Patate të zier, pjeshkë të butë të rekomandimet për shkëputjen nga
qëruar. gjiri duhen përdorur me kujdes,
sepse çdo fëmijë reagon ndryshe.
Çfarë nuk duhet bërë gjatë Fëmija nuk duhet të detyrohet me
ushqyerjes zor. Ajo që për disa fëmijë mund
• Mos e humbisni durimin të jetë e lehtë dhe e natyrshme
• Mos e pengoni të fusë duart tek (ushqyerja me ushqime të forta
ushqimi që po i jepni me lugë), për disa të tjerë mund
• Mos i lejoni të bëjë çdo gjë: të jetë një problem i pakalueshem.
nëse hedh qëllimisht ushqimin Vetëm mirëkuptimi, takti, duri-
tek karrikja që është ulur, thua- mi dhe dashuria e nënës mund ta
jini një “jo” të fortë ndihmojnë fëmijën të kalojë këtë
• Mos i vendosni një rradhë për fazë tranzicioni. Kur vendosni për
ushqimet që do të hajë, nëse do të hequr bebin nga gjiri, duhet të
të të përziejë frutat me mishin, keni parasysh shumë faktorë per-
lëreni ta bëjë sonalë, si dhe këshillat mjekësore
• Mos e detyroni të zbrazë pjatën; që mund të keni dëgjuar:
fëmijët dinë të rregullohen vetë
shumë mirë. Faktet. Tashmë shkenca ka vër-
tetuar se ushqyerja edhe vetëm për
Largimi nga gjiri (zvjerdhja) pak javë me gji e bebit është shumë
e mirë, sepse bebi përfiton në këtë
Ndërprerja e qumështit nuk përbën kohë mbrojtjen kundër sëmund-
vetëm një moment kyç në zhvilli- jeve. Por bebet rriten më mirë me
min ushqimor të fëmijës, por edhe më pak sëmundje dhe alergji kur
një moment me rëndësi të zhvi- ushqehen deri në 6 muaj me gji.
llimit psiqik dhe shqisor. Kjo ndje- Por edhe përtej kësaj kohe deri në
het veçanërisht kur fëmija është moshën 1-2 vjeç qumështi i gjirit,
ushqyer në gji, sepse shkëputja së bashku me ushqimet e tjera që
nga zakonet e mëparshme mund merr fëmija, mbetet një ushqim
të jetë më e vështirë. Fëmija mund me vlerë për të.
Ndjenjat tuaja. Juve ose vazhdon kjo ndodh, ndjenjat e tyre negative
t’ju pëlqejë ta ushqeni me gji be- transmetohen lehtësisht tek bebet
bin tuaj, ose u mërzitët duke nxje- e tyre, duke e bërë ushqyerjen me
rrë dhe futur gjinjtë tuaj ditë dhe gji problem për të dy. Në këto ras-
natë. Dëshironi të keni më shumë te heqja e gjirit mund të jetë një
liri. Nëse ndjenjat tuaja lidhur me zgjidhje.
ushqyerjen me gji kanë ndryshuar,
antenat e bebit tuaj do ta kapin dhe Situata e bebit tuaj. Koha më
ai do ta largojë vetë. e mirë për t’ia hequr gjirin bebit
është kur në shtëpi gjithçka është e
Ndjenjat e bebit tuaj. Disa bebe e qetë. Sëmundja, dalja e dhëmbëve,
lënë vetë gjirin. Nëpërmjet reagi- udhëtimet, pushimet verore, apo
meve të tyre (grinden, nuk ju in- gjithçka që në jetën e bebit mund
tereson gjiri, e mbajnë vetëm pak të shkaktojë stres, nuk janë mo-
kohë në gojë) ato tregojnë se janë mente të përshtatshme për ta ndër-
gati për të kaluar në një mënyrë prerë gjirin.
tjetër ushqimi. Por kujdes se mos
i keqkuptoni sinjalet e bebit. Në Shëndeti juaj. Ju jeni shumë e
moshën 5 muajsh mosinteresi për lodhur, pa fuqi. Por përpara se të
të pirë gjirin mund të jetë vetëm hiqni bebin nga gjiri, sigurohuni
një shenjë se bebi ka rritur intere- se mos ky problem mund të zgji-
sin e saj për mjedisin; në shtatë dhet më thjesht, për shembull të
muajsh kjo mund të tregojë një ushqeheni më mirë dhe të pushoni
shtim të interesit për aktivitet më gjatë vetë.
fizik, që e kapërcen interesin për
t’u ushqyer; në nëntë muajsh e më Shëndeti i bebit tuaj. Ndonjëherë
shumë kjo shpesh kupton rritje të prodhimi i qumështit pakësohet
pjekurisë dhe pavarësisë. Në çdo kur rritet bebi. Nëse bebi juaj po
moshë kjo mund të lidhet me së- shton pak në peshë, është i përgju-
mundjen apo daljen e dhëmbëve. mur, i grindur, qumështi juaj mund
Në përgjithësi, bebi fillon të largo- të mos jetë më i nevojshëm dhe
het vetë nga gjiri mbas moshës 12- duhet filluar ushqimi tjetër.
18 muajsh.
Ushqimet e tjera që merr bebi
Situata juaj. Edhe ato nëna që juaj. Nëse bebi juaj ka mësuar të
pëlqejnë të ushqejnë me gji, përdorë lugën, gotën etj ai mund
shpesh e shikojnë ushqyerjen të mos pëlqejë më të pijë nga gjiri
me gji si një pengesë për shumë i nënës.
gjëra që ato mund të bëjnë (puna,
shkolla etj) në jetën e tyre. Kur Mosha e bebit tuaj: në përgjithësi
bebet mbas moshës 12-18 muaj bet e të cilëve deri në muajin e

janë më pak të interesuara për ush- gjashtë janë ushqyer vetëm me
qyerjen me gji dhe kanë më pak gji, tani fillon një kohë e rëndë-
nevojë për të thithur. Ato prefe- sishme për të marrë pjesë në
rojnë të jenë më të pavarura dhe ushqyerjen e bebit.
kapin më pak gjirin, duke e bërë të • Më tej bëhet largimi nga gjiri.
lehtë largimin nga gjiri. Nuk është e mirë për nënën dhe
bebin që një ditë papritur ajo
Kini parasysh se kurdoherë që të mos t’i japë me gji bebit të saj.
ndodhë koha e largimit nga gjiri Kjo është traumatike për bebin,
është një kohë e përzier me emo- fizikisht dhe emocionalisht. Po
cione të ndryshme për shumë gra. kështu edhe për nënën: gjinjtë
Ato janë të lehtësuara se nuk do fryhen, rrjedhin, bllokohen,
të jenë kaq të lidhura me nevo- skuqen etj. Për këtë arsye largi-
jat e bebit të tyre dhe krenare se mi nga gjiri bëhet gradualisht,
kanë arritur një hap me rëndësi në duke zgjatur rreth 3-4 javë deri
rrugën e rritjes së bebit. Por njëko- në ndërprerjen e plotë të gjirit.
hësisht ato janë të hidhëruara, se Në rast se në jetën e bebit ka
kanë humbur lidhjet aq të forta me ndryshime, për shembull ju fi-
bebet e tyre dhe bebi nuk varet më lloni të shkoni në punë dhe e
aq shumë nga ato. Po kjo kalon lini atë me një kujdestare të re,
shpejt, se fëmijëve do t’u mun- apo po ndryshoni banesë, duhet
gojë gjiri vetëm për një kohë të të prisni disa ditë deri një javë
shkurtër dhe nënat mund të ruajnë që bebi të përshtatet me këtë
kujtimet e bukura apo t’i përdorin ndryshim dhe më tej të filloni
kur të rrisin fëmijën tjetër. largimin nga gjiri.
Hapat kryesore për largimin nga Pirja e lëngjeve me gotë

gjiri mund të jenë si më poshtë:
• Të mësohet bebi që të marrë një Bebi edhe pirjen me gotë do ta
lloj tjetër qumështi formulë, mësojë pak nga pak. Nga muaji i
lope etj., si dhe të mësohet të 9-të bebi shpesh është në gjendje
ushqehet me filxhan apo gotë. të mësojë të pijë nga gota apo fil-
Kjo duhet të mësohet përpara se xhani, por shkëputja nga thithi i në-
ju të ndërprisni gjirin, siç kemi nës apo ushqyerja me biberon nuk
thënë më sipër, rreth muajit të pëlqehet shumë. Prandaj duhet të
gjashtë. Këtu mund të ndihmoj- veprohet gradualisht, pa e detyruar
në edhe baballarët, sepse këto bebin duke ia paraqitur gotën ose
ushqime mund t’i jepen edhe filxhanin si lodra apo si një lojë
nga babai. Për baballarët, be- të re për bebin. Për ta ndihmuar të
mësohet mund të veproni kështu: të reja dhe mundohet të imitojë

• Provoni t’i hidhni qumështin nënën dhe babain. Mos u gënjeni
apo lëngje të tjera që bebi i edhe nëse mëson të mbajë lugën,
pëlqen (lëngje frutash, ujë) në pasi ju do të vazhdoni ta ushqeni
një filxhan, ose gotë plastike edhe për disa kohë.
dhe kini shumë durim sepse shtë-
pia juaj mund të përmbytet nga Disa këshilla për të bërë që bebi të
lëngjet që do të derdhë bebi. pranojë këtë mjet të ri “ushqimi”
• Mundohuni që bebi të ketë fil- sa më mirë, mundet të jenë:
xhanin e tij dhe të mësohet ta • Përdorni një lugë plastike me
njohë. anë të buta.
• Lëreni ta përdorë gotën si lodër. • Përdorni gjithnjë të njëjtën
• Kufizoni përdorimin e bibero- lugë, të paktën në fillim.
nit. • Lejoni që vogëlushi ta për-
dorë lugën (duke e kontrolluar)
Si të mësohet të ushqehet bebi edhe si një lodër, që të mund të
me lugë mësohet me të.
• Veproni shumë ngadalë, duke i
Luga dhënë bebit të provojë pak ush-
Faza delikate e fillimit të ushqi- qime të reja të lëngshme.
meve të huaja përputhet me një • Mos e detyroni fëmijën, veça-
shkëputje psikologjike nga figura nërisht herët e para.
e nënës dhe me hapat e para të • Mos u tërhiqni kur keni kundër-
fëmijës drejt pavarësisë. Për këtë shtime në fillim.
“thithja” fillon të zëvendësohet • Mos i jepni ushqime fëmijës
me “të pirët” dhe të “ngrënët”, ve- me biberon, kjo mund të jetë
prime që marrin një vlerë shumë një metodë e lehtë dhe e shpej-
më rëndësi në zhvillimin e emo- të për ju, por jo edukuese dhe e
cional të fëmijës. shëndetshme për bebin.
Si të miqësohemi me sendin e ri
Të porsalindurve nuk i pëlqen luga. TUALETI, BANJA,VESHJA
Kalimi nga gjiri i nënës apo nga
thithi që e qetësonte drejt një mjeti • I pëlqen banja, luan me sfun-
të huaj ka ndikime psikologjike që gjerin, sapunin dhe lodrat e
nuk duhen nënvlerësuar. Ai do të ujit.
mundohet të mësohet me to, por • I pëlqen ta lësh ujin t’i rrjedhë
përpara 12 muajve kjo gjë do të nga sfungjeri.
jetë e vështirë. Por kjo është edhe • I pëlqen të heqë vetë kapelen,
koha kur bebi bën eksperimente këpucët dhe çorapet.
• Bëhet nervoz kur panolina ësh- gurta.

të i lagur, saqë ndonjëherë e • Bën një sy gjumë mbasditeve.
heq vetë.
• Bashkëpunon paksa kur e ve-
shin; ndihmon prindërit duke LOJA DHE AKTIVITETET
futur krahun në mëngë apo sh- SOCIALE
trin këmbët për të veshur pan-
tallo-nat. • I pëlqejnë aktivitetet e mëdha
• Ka një ose dy jashtëqitje në lëvizore, përpiqet të rrijë në
ditë. këmbë, kacavirret, disa bebe
• Zakonisht nuk laget kur dremit edhe mund të ecin.
për një kohë të shkurtër. • I pëlqen të verë gjëra në kokë,
koshin, vazon e luleve, gotën;
kjo i duket tepër gazmore dhe
GJUMI pret që njerëzit ta vënë re dhe
të qeshin me të.
• Nuk kundërshton për të shkuar • I pëlqen të fshihet pas karrikes
në shtrat, mund të mos e zerë dhe të luajë “ku është bebi?”
gjumi menjëherë, por luan ose • I hedh gjërat në dysheme dhe
vjen vërdallë krevatit, pastaj e zë pret që t’ia japin prapë.
gjumi mbi mbulesat e krevatit. • Tregon interes në hapjen e mby-
• Fle deri në orën 6-8 në mën- lljen e dyerve dhe të dollapeve.
gjes. • I jep një send një të rrituri kur
• Luan vetëm dhe i qetë, 15-30 ai ja kërkon dhe pret që i rrituri
minuta mbasi është zgjuar dhe t’ia rikthejë menjëherë.
më pas fillon të bëjë zhurmë për • Përgjigjet “jo-jo” duke ndaluar
të lajmëruar që është zgjuar. e pritur reagimin e të rriturit.
• Luan me gjallëri në krevat kur Nga ana tjetër fëmija tregon af-
është zgjuar; anët e krevatit tësi sociale, duke qeshur e bu-
duhet të jenë të larta dhe të si- zëqeshur.
AKTIVITETE QË përgjigjen; nëse bebi duket i

NDIHMOJNË interesuar, por nuk përgjigjet,
tregojani ju përgjigjen.
BEBIN TË MËSOJË
• Pranoni lojrat e reja që fëmija
shpik, si për shembull kur hedh
• Përpunoni lojërat dhe aktivi- gjërat nga një karrige e lartë ose
tetet e përmendura në fazat e kur përpiqet të dalë nga krevati;
mëparshme (0-4, dhe 4-8 mu- është mënyra e bebit për të më-
aj); gjithmonë përkrahni fëmi- suar më shumë rreth gjërave;
jën kur ai jep një përgjigje të re shkakun dhe pasojën, rëndësinë
ose shpik një mënyrë të re për dhe durimin e të rriturve.
të luajtur një lojë të vjetër (nx- • Jepini atij kuti që ta mbushë
isni krijimtarinë). apo ta zbrazë me lodra, duke
• Siguroni një mjedis të sigurt e ndihmuar kështu të mësojë
për fëmijën pranë prindërve konceptin e përmbajtjes së enës
apo kujdestareve, ku ai të ketë dhe njëkohësisht edhe koncepte
mundësi të mësojë të ulet, të në lidhje me hapësirën.
zvarritet dhe të eksplorojë. • Jepini bebit lodra me rrota, që
• Lexojini dhe tregojini histori t’i shtyjë dhe t’i tërheqë.
rreth gjithçkaje që ndodh në • Luani me sende të thjeshta plas-
jetën e tij, gjithashtu lexojini tike në govatën ku lani fëmijën
revista me figura, duke e lejuar dhe mësojini atij që disa sende
bebin që të kthejë faqet e librit lundrojnë mbi ujë, apo mbushni
• Nxiteni që të çojë një aktivitet dhe zbrazni bashkë një enë me
deri në fund, duke theksuar ujë ndërsa laheni.
gjithnjë fjalët kryesore, për • Bëni flluska sapuni, që bebi t’i
shembull “ja ku është sapuni”, shohë dhe t’i prekë. Përdorni
“merre gotën” etj. solucione pa lëndë helmuese.
• Jepini bebit udhëzime të thjesh- • Lëreni fëmijën të dëgjojë lloje
ta si “kapi flokët e mamit”, të ndryshme muzike (klasike,
”kapi flokët e bebit”. Lini të lehtë, popullore etj). Mbajeni
një kohë të përshtatshme për bebin në krahë dhe kërceni me
të. Jepini një rrake, që bebi ta jashtë do të konsumojnë një sasi

tundë sipas ritmit të muzikës. pluhuri apo rëre- nuk është i dëm-
• Qëndroni së bashku me be- shëm: megjithëse ju mund të sëm-
bin përpara pasqyrës dhe bëni ureni duke parë fëmijën tuaj duke
fytyra të ndryshme.Thoni ngrënë pluhur, ai jo. Prandaj mos
“buzëqesh” dhe buzëqeshni, ”i u bëni kaq të ndjeshëm dhe duke u
mërzitur” dhe bëni një fytyrë të siguruar në fillim që nuk ka xhama
mërzitur dhe nxiteni bebin që të thyer apo gjëra të tjera, lejojeni
të imitojë shprehjen e fytyrës sportistin tuaj të vogël të bëjë një
tuaj. zvarritje të kujdesshme përreth
• Siguroni letra dhe lapsa pa dyshemesë. Nëqoftëse rrugës prek
lëndë helmuese dhe nxiteni be- diçka shumë të pisët, pastrojani
bin të bëjë shkarravina, të grisë duart me letër dhe lëreni përsëri
ose të zhubravisë letrën. në rrugën e tij. Jo të gjithë fëmi-
• Jepini shumë lodra dhe sende jët kanë dëshirë të bëhen pis: disa
që nxisin zvarritjen dhe ecjen, preferojnë më tepër të jenë spekta-
si makina dhe kamionë me torë se sa lojtarë.
rrota, shishe plastike etj.
Këpucët e buta janë më të për-
shtatshmet, sepse do t’i mbrojnë
MBROJTJA këmbët e tij, gjatë kohës që ajo
është duke u zvarritur. Në bar në
kohë të nxehtë, është mirë me
Ç lirohuni shqetësimet dhe lëre-
ni fëmijën tuaj në tokë, le të
bëhet pis. Fëmijët të cilët detyro-
këmbët zbathur. Nëqoftëse ju ndi-
heni mirë kur fëmija juaj është i
hen të qëndrojnë të tërhequr dhe pastër dhe i freskët kur del jashtë,
të shikojnë nga larg, kur në të vër- merrni me vete në një çantë veshje
tetë duan të përleshen, kanë shumë për të luajtur, visheni fëmijën me
mundësi të qëndrojnë të pastër, rroba loje dhe më pas ndërrojeni
por jo të kënaqur. Fëmijët mund përsëri dhe pastrojeni.
të pastrohen dhe aty ku po luajnë.
Pisllëqet më të dukshme mund të
largohen duke përdorur letrat e SI TË SILLEMI NËSE
lagura të fëmijëve, ndërkohë që FËMIJA YNË ËSHTË
ai vazhdon të jetë duke luajtur “I VËSHTIRË”?
në dysheme ose në kopësht, dhe
pjesën tjetër do të mund t’ia hiqni Hiperaktiviteti
më vonë, duke i bërë banjën. Edhe Duke vëzhguar ritmin me të cilin
pluhuri që përfundon në gojën e tij ecin disa fëmijë, është e lehtë të
– fëmijët që kalojnë një sasi kohe kuptosh pse disa nëna që kanë
fëmijë njëvjeçar, shqetësohen që gullimet emocionale, këto prob-

fëmija i tyre është hiperaktiv. Tani leme duhet të përcaktohen përpara
mund të themi se shumica prej tyre se të fillojë trajtimi. Ndërkohë ju
nuk kanë pse të shqetësohen. Ajo duhet të siguroheni që fëmija juaj
që duket si një nivel jonormal ak- merr sasinë e nevojshme të gjumit
tiviteti për një nënë, në fakt është – një fëmijë i lodhur vjen vërdallë
normale. Pas muajsh të tërë për- nëpër shtëpi gjithë kohën. Përfshi-
pjekjesh, lëvizshmëria për të cilën jeni atë në aktivitete të qeta (si të
fëmija juaj ka luftuar aq shumë, lexuarit e një libri, lojrat formuese
tani është arritur. Nuk është për t’u etj), por kini parasysh kohën e
shqetësuar nëqoftëse fëmija juaj shkurtër të vëmendjes dhe kujto-
vrapon, zvarritet apo ngjitet dhe huni se në këtë moshë, lojra të tilla
zbret, sa herë që i krijohet mundë- zakonisht kërkojnë pjesëmarrjen e
sia. të rriturve. Përpiquni ta qetësoni
me një banjë me ujë të ngrohtë,
Hiperaktiviteti i vërtetë (që nji- kur ju duket se po del jashtë kon-
het si “çrregullim i përqendrimit trollit. Gjithashtu sigurohuni që ka
të vëmendjes me hiperaktivi- ngrënë mirë dhe që nuk ka marrë
tet-ADHD”) është 10 herë më i një sasi të madhe sheqeri - studi-
shfaqur tek djemtë sesa tek vajzat met kanë treguar se një përqindje
dhe karakterizohet nga një aktivitet e vogël fëmijësh mund të reagojnë
i tepruar që është i papërshtatshëm me sjellje hiperaktive ndaj sheqerit
dhe joproduktiv, nga një vëmendje dhe ushqimeve të tjera.
e shkurtër, dhe nga impulsiviteti.
Ashtu si çdo prind është në dije- Fëmijët aktivë. Fëmija sapo del
ni, këto cilësi janë të zakonshme nga barku i nënës fillon të shtojë
tek fëmijët: vetëm kur ato janë të aktivitetin e vet, shqelmon batani-
ekzagjeruara në pikën që mund të jet, fillon të rrotullohet, sa edhe
ndërhyjnë në funksionimin e tij, mund të rrëzohet. Fëmijët aktivë
mund të jenë shenja të hiperakti- janë një betejë e përditshme, ata
vitetit. flenë më pak, nuk gjejnë pushim
edhe kur hanë dhe rrezikojnë veten,
Nëqoftëse sjelljet hiperaktive shqe- por ata sjellin edhe gëzim, janë të
tësuese vazhdojnë dhe koha e zgjuar, të interesuar dhe të shpejtë
përqëndrimit të fëmijës nuk rritet, në përmbushjen e detyrave. Meqë
duhet të flisni me mjekun: ekzistoj- ju nuk doni të shtypni entuziazmin
në disa mënyra për të kontrolluar e këtyre fëmijëve, duhet të merrni
kur kemi të bëjmë me hiperak- disa masa mbrojtëse si dhe duhet
tivitet, që mund të na ndihmojnë. të mësoni disa mënyra për t’i qetë-
Duke ditur që ADHD është e lidh- suar, kur hanë ose flenë:
ur me vonesën mendore, ose çrre- • Përdorni mbulesa të lehta për
fëmijët që i shqelmojnë ato. zgjohen me turne derisa gjendja

• Mos i lini asnjëherë bebet ve- të përmirësohet disi. Në situata
tëm në krevat ose tavolinë - ata ekstreme mjeku mund të përdorë
mësojnë si të kthehen shumë qetësues, për t’i lënë kohë nënës të
shpejt, dhe shpesh herë atëherë shplodhet dhe të bëhet gati për të
kur ju nuk e prisni vendosur një regjim të gjumit.
• Kur e vini fëmijën në ndenjë-
sen e tij, vendoseni në mes të Fëmijët që përshtaten me vështi-
krevatit ose në dysheme, sepse rësi. Këta fëmijë nuk pranojnë va-
shpesh herë ai përmbyset bash- zhdimisht sendet, njerëzit,ushqimet
kë me të. Fëmija duhet të jetë e panjohura. Çdo lloj ndryshimi,
gjithmonë i lidhur. qoftë edhe i njohur për ta, i shqetë-
• Mësoni se çfarë e qetëson fëmi- son psh. lëvizja nga shtëpia në
jën tuaj: muzika e qetë, banja makinë. Lodrat apo njerëzit e rinj
e ngrohtë, një libër me figura. prezantojini me ngadalë. Lodrën
Bëjini këto aktivitete qetësuese lëreni për 1-2 minuta dhe hiqeni,
para se fëmija të hajë dhe të e më pas rishfaqeni pas pak kohe
flejë. duke e lënë më gjatë, deri sa
fëmija ta pranojë dhe ta pëlqejë.
Fëmijët e çrregullt. Në moshën Po kështu edhe njerëzit fillimisht
6-12 muajsh fëmijët fillojnë të të qëndrojnë në një dhomë me
vendosin një orar dhe bëhen më fëmijën, t’i flasin nga larg, pastaj
të parashikueshëm. Por ka fëmijë të komunikojnë më afër, derisa
që as nuk krijojnë ndonjë orar të të përpiqen për një kontakt fizik.
vetin, as nuk respektojnë ora- Përpiquni të mos bëni ndryshime
rin e nënës. Në këto raste, do të të kota, kur shishja e biberonit
jetë mirë që të vendoset një lloj thyhet, zëvendësojeni me një të
rregulli për të mirën e nënës dhe ngjashme.
të fëmijës. Duhet të përpiqemi të
bëjmë të njëjtat gjëra në të njëjtin Fëmija qan me shumë intensitet.
orar. Të përpiqemi të bëjmë banjë Ndoshta ju keni vënë re se fëmija
në të njëjtën orë, të japim vaktin juaj qante me zërin më të lartë se
në të njëjtën orë edhe nëse fëmija fëmijët e tjerë, që në maternitet. E
nuk është i uritur dhe të respektoj- qara e tij çmend edhe njeriun me
më orarin edhe kur fëmija është nerva më të qeta. Asgjë nuk e nda-
i uritur. Në këtë mënyrë mund të lon të qarën e tij, por ne mund të
ndërtohet një ditë më e organizuar largojmë zhurmat që e shqetëso-
dhe me më pak kaos. Netët me jnë, duke izoluar sa më shumë
këta fëmijë janë një çmenduri për dhomën ku rri fëmija, duke vënë
nënën dhe babain, të cilët mund të tapete, perde etj. E qara pakësohet
me kalimin e kohës, por gjithmonë atë që është e drejtë dhe e gabuar

intensiteti i saj do jetë më i lartë, dhe për ndjenjat e të tjerëve, kësh-
krahasuar me fëmijët e tjerë. tu që nga një fëmijë i përqëndruar
vetëm tek vetja, ai do të bëhet një
Fëmija negativ ose jo i lumtur. fëmijë dhe një i rritur i dashur dhe
Në vend që fëmija të buzëqeshë i ndjeshëm.
dhe të gugasë, ai duket gjithë ko- Dhe së fundi, të mbroni fëmijën
hën i mërzitur. Kjo ka një ndikim tuaj, familjen dhe rregullin - tani
shumë të madh te prindërit, të cilët dhe në muajt e ardhshëm.
fillojnë t’i largojnë këta fëmijë. Ndërkohë që ju filloni programin
Nëqoftëse duket sikur asnjë gjë për disiplinën e fëmijës suaj, mba-
nuk e kënaq fëmijën tuaj dhe ai ni këto gjëra në mendje:
nuk vuan nga ndonjë sëmundje, • Ndonëse fjala disiplinë është e
atëhere jepini dashuri dhe përkuj- lidhur me strukturën, rregullat
desje. Do të vijë koha kur ai të më- dhe ndëshkimin për shumë nga
sojë mënyra të tjera të shprehuri, e ne, ajo vjen nga fjala latine “të
qara dhe hidhërimi do të pakëso- mësosh”.
hen, megjithëse ai do të jetë gjithë • Çdo fëmijë është i ndryshëm,
kohën fëmijë serioz. çdo familje është e ndryshme.
Por ekzistojnë rregulla të sjell-
jes, që i përdor çdo njeri, në të
FILLIMI I DISIPLINËS gjitha kohërat.
• Derisa fëmija të kuptojë çfarë
është e sigurt dhe çfarë jo, ose
P se e disiplinojmë një fëmijë?
Së pari, për të vendosur tek
ai konceptet “e drejtë” dhe “e
çfarë veprimesh janë të pran-
ueshme dhe çfarë jo, prindërit e
gabuar”. Ndonëse duhet një kohë tij kanë përgjegjësi të plotë për
e gjatë përpara se fëmija juaj të mbajtur mjedisin e sigurt, si
të mund t’i kapë këto koncepte dhe për të ruajtur gjërat e tyre
plotësisht, që tani ju duhet të fi- dhe ato të të tjerëve.
lloni t’i mësoni atij të drejtën nga
e gabuara, duke ia shpjeguar, por Mungesa e dashurisë prindërore
dhe me shembuj. kërcënon vlerësimin e fëmijës për
Së dyti, duhet t’i mësoni kontro- veten. Është e rëndësishme ta lejo-
llin mbi veten e vet. Atij nuk do ni fëmijën që të ndiejë se ju e doni,
t’i rrënjosen këto menjëherë, por edhe kur ai bën gjëra të këqija.
po të mos t’ia mësoni, fëmija juaj Disiplina më efektive nuk është as
nuk do të jetë i aftë të funksionojë ajo e rrepta, as ajo tepër tolerante.
mirë. Disiplina e fortë bën që fëmija të
Së treti, të mësuarit e respektit për varet nga prindi, dhe jo të mësojë
të kontrollojë veten. Por gjithashtu nëqoftëse i flitet fort kur ai është i

dhe toleranca e tepërt te prindërit lodhur apo kur po i dalin dhëmbët.
nuk pëlqehet, sepse largon nga Ndryshoni llojin e disiplinimit si-
fëmija sjelljet e mira, që janë të pas situatës.
domosdoshme në botë. Ata fëmijë
bëhen shpesh tepër egoistë, të ash- Fëmijët kanë nevojë për kufij.
për, dhe të papëlqyer, hyjnë shumë Ata shpesh nuk mund të kontro-
shpesh në konflikte me njerëzit. llojnë impulset e tyre ose veten
Të dy ekstremet e disiplinës e bëj- dhe frikësohen kur humbin kon-
në fëmijën të ndihet i vetmuar, jo trollin. Kufijtë e vendosura nga
i dëshiruar nga prindërit. Prindërit prindërit sigurojnë një mbështetje
e rreptë mund të duken të ashpër, për t’i mbajtur fëmijët të sigurt
sikur nuk i duan, ndërsa ata tole- dhe të qëndrueshëm, ndërkohë që
rantë mund të duken si të paku- ata eksplorojnë dhe rriten. Vënia
jdesshëm. Megjithatë nuk ka dy e kufijve të fortë vetëm sepse ai
prindër njësoj: disa janë vetë mjaft është fëmijë, nuk është e drejtë
të qetë, disa janë pak më të rreptë. ndaj fëmijës. Çdo kufi që ju ven-
Kjo është diçka normale, derisa dosni, varet nga ajo që është më e
nuk kalon në ekstrem. rëndësishme për ju. Në disa shtë-
pi, heqja e këpucëve tek dera dhe
Disiplina e mirë është indivi- mosngrënia në dhomën e gjumit
duale. Nëqoftëse ju keni më janë rregullat kryesore. Në të tjera
shumë se një fëmijë, ju me siguri shtëpi, të qëndruarit larg komodi-
vini re ndryshime mes tyre që nga nës së mamit dhe babit është shumë
lindja. Këto diferenca do të ndiko- i rëndësishëm. Në shumë familje,
jnë mënyrën sesi secili fëmijë do rregullat kryesore të mirësjell-
të disiplinohet. Njëri për shem- jes dhe përdorimi i etiketave të
bull, do të shmanget nga prekja e thjeshta - përdorimi i të lutem dhe
një prize, pasi ju ta keni kundër- faleminderit, ndarja e gjërave, re-
shtuar. Tjetri nuk do t’ua vërë spektimi i ndjenjave të të tjerëve
veshin, megjithëse do të vërejë - janë kërkesat kryesore.
një frikë në zërin tuaj. Një tjetër
do t’ju duhet ta hiqni që andej, se Të mësosh të jetosh me kufij që
përndryshe nuk ikën vetë. në moshë të vogël, do të ndihmojë
në qetësimin e disa shqetësimeve.
Rrethanat mund ta ndryshojnë Do të jetë gjithashtu e nevojshme
përgjigjen e fëmijës ndaj disi- për të mbijetuar në shoqërinë e
plinës. Një fëmijë që zakonisht mbushur me kufij - në shkollë,
kërkon një paralajmërim më të punë, dhe në lojë. Sigurisht është
fortë, mund të ndihet i dërrmuar më e lehtë të flasësh për kufijtë,
sesa t’i vendosësh. rregullat nuk kanë një rëndësi të

Një fëmijë që futet në telashe madhe. Nëqoftëse ju nuk i qëndro-
nuk mund të quhet “i keq”. Be- ni rregullave që keni vënë vetë,
bet dhe fëmijët nuk dinë çfarë atëherë nuk ju beson më njeri.
është e gabuar dhe çfarë është e
drejtë, kështu që çmenduria e tyre Vazhdimi logjik është vendimtar.
nuk mund të quhet e keqe. Ata Nëqoftëse thoni vetëm një “jo”,
mësojnë për botën e tyre nëpër- kur fëmija juaj është afruar shumë
mjet eksperimentit, vëzhgimit të pranë televizorit dhe pastaj vazh-
shkaqeve dhe efekteve, dhe duke doni punën tuaj, kjo nuk mjafton.
bërë prova me të rriturit. Çfarë Nëqoftëse fëmija nuk largohet,
ndodh kur unë derdh një gotë me veproni menjëherë, kryesisht në
lëng frutash? Do të ndodhë kjo gjë situata të rrezikshme. Lëreni pu-
përsëri? Përsëri? Çfarë ka brenda nën, merreni fëmijën dhe largojeni
dollapit në kuzhinë, dhe çfarë do nga televizori - mundësisht larg,
të ndodhë nëqoftëse une i nxjerr në dhomën tjetër. Pastaj mundo-
të gjitha jashtë? Cili do të jetë re- huni të shkëpusni mendjen e fëmi-
agimi i mamit? jës nga televizori, me një lojë që
atij i pëlqen. Për shumë fëmijë,
Duke i përsëritur vazhdimisht fë- çfarë është larg syrit është dhe larg
mijës suaj që ai është i keq, mund mendjes -ndonëse disa përpiqen
të ndikoni në uljen e besimit të tij që të kthehen mbrapsht dhe në të
tek vetja dhe në arritjet e tij gjatë tilla raste ju duhet të veproni me-
jetës. Dhe fëmija që dëgjon “Ti njëherë për t’i ndaluar.
je i keq” vazhdimisht, përpiqet të
bëhet i keq (“nëqoftëse ata thonë Bebet dhe fëmijët kanë një kuj-
që jam i keq, duhet të jem i keq”). tesë të kufizuar. Ju nuk mund të
Kritikojeni veprimin e fëmijës prisni që ata ta mësojnë mësimin
suaj, por jo fëmijën tuaj (“të go- që me herën e parë, dhe nuk mund
dasësh është keq”, por jo “ti je i të prisni që ata të mos përsërisin një
keq”). veprim të padëshirueshëm përsëri.
Jini të duruar dhe përsërisni të
Qëndrueshmëria është e rëndë- njëjtat fjalë “Mos e prek televizo-
sishme. Nëqoftëse këpucët mbi rin” ose “Mos ha ushqimin e qenit”
divan i gjykon sot dhe i lejon të çdo ditë, për javë të tëra, derisa ai
nesërmen, ose nëqoftëse larja e të ndalojë.
duarve përpara bukës ishte një
veprim i domosdoshëm dje, por Bebet e kanë qejf lojën “jo”.
sot harrohet, fëmija mendon se Shumë bebe kënaqen nga kundër-
bota është e pakuptueshme dhe shtimet e prindërve “Jo”, duke i
kthyer ato në lojra, prandaj mos bëjë gabime, nuk do t’i jepni atij
lejoni që një “jo” e juaj të kthehet mundësi për të mësuar nga gabi-
në një lojë ose në një të qeshur. met e veta.
Shumë “Jo” e humbin vlerën e Korrigjoni dhe shpërbleni punën

tyre dhe e mërzisin fëmijën. Ju e mirë, më mirë sesa të ndësh-
nuk dëshironi të jetoni në një botë koni. Ndëshkimi është zakonisht
ku tre fjalët më të përdorura janë i pavlefshëm për fëmijet e vegjël,
“jo, jo, jo”. Dhe gjithashtu nuk sepse ata nuk e kuptojnë për çfarë
dëshironi që fëmija juaj të jetojë ndëshkohen. Në vend të ndëshkoni
në një tillë. Thoni “jo” vetëm kur sjelljet e këqija, më mirë vlerësoni
preket mirëqenia e fëmijës suaj sjelljet e mira. Kjo gjë ndihmon
dhe personave të tjerë në familje. në vetëbesimin dhe shton sjelljet e
Nëqoftëse ju do të krijoni një mje- mira. Një mënyrë që mëson që ve-
dis të pranueshëm për fëmijën në primi ka dhe pasoja, është që vetë
shtëpi, të mbushur me mundësira fëmija të korrigjojë gabimin e vet.
për eksplorim brenda kushteve Për shembull kur djali juaj prek
të sigurta, atëherë nuk do të keni gotën e qumështit me një libër dhe
nevojë të thoni shumë “jo”. e derdh, ju mund ta këshilloni sesi
ta korrigjojë gabimin e vet – Andi,
Për çdo “jo”, thoni dhe një “po”: fshije qumështin që është derdhur,
“Jo, ti nuk mund të luash me li- ngrije gotën, ngrije më pas librin
brin e babit, por mund të shikosh dhe vendose në raftin e vet.
këtë tjetrin”, ose “Ti nuk mund
të boshatisësh dollapin e bukës, Zemërimi sjell zemërim. Mos
por mund të boshatisësh kutinë e kaloni në shpërthim zemërimi kur
lodrave”. Në vend të “Jo, mos i fëmija thyen një send të dëshiru-
prek letrat në tavolinën e mamit” ar tuajin, duke e rrotulluar atë
pasi fëmija i ka hedhur disa letra nëpër dhomë si të ishte një top.
në dysheme, thoni “ Të shikojmë Nëqoftëse është e nevojshme, qe-
nëse mund t’i vendosesh tani letrat tësohuni për disa minuta përpara
brenda dollapit të mamit dhe pastaj se t’i flisni – nëse jeni shumë të
të mbyllim dollapin”. Ky lloj me- nxehur, largohuni nga dhoma.
sazhi nuk e bën fëmijën tuaj të Kur të jeni qetësuar, shpjegojini
ndihet keq. bebit se ajo që bëri ishte gabuar,
dhe pse. (“Kjo nuk ishte një lodër,
Fëmijët duhet të lejohen që të ishte njëgjë e mamit. Ti e theve
bëjnë dhe gabime, dhe të mëso- dhe mami tani është e mërzitur.)
jnë prej tyre. Nëqoftëse ju e bëni Kjo është e rëndësishme për t’u
të pamundur për fëmijën tuaj të bërë, edhe pse shpjegimi duket se
fluturon nga koka e fëmijës. gotën e qumështit, ndërkohë që

është duke kërkuar bukën, thoni
Përpiqu të kujtoni në ato momente “opa, u derdh qumështi. Përpiqu
zemërimi të madh se qëllimi juaj të jesh më e kujdesshme, zemër”,
është t’i mësoni fëmijës sjelljet kjo është një përgjigje e mirë. Por
e mira, dhe se të bërtiturit do t’i kur gota derdhet me qëllim, tho-
mësojë atij një sjellje të gabuar, ni “Qumështi është për t’u pirë,
duke dhënë një shembull të keq të jo për t’u derdhur. Kur e derdh
mënyrës sesi sillet njeriu, kur është bëhet rrëmujë - shiko”, kjo është
i mërzitur. Por mos u shqetësoni përgjigje më e mirë në këtë rast.
nëse në disa momente nuk arrini
të kontrolloni veten, sepse fëmija Prindërit duhet të jenë të rriturit
duhet ta dijë dhe këtë. Kur kjo gjë në familje. Nëqoftëse ju prisni që
ndodh, kini parasysh të kërkoni fëmija juaj të veprojë në mënyrë
falje: “ Më fal që bërtita aq shumë, të përgjegjshme, edhe ju duhet
por isha tepër e mërzitur”. Duke të veproni kështu. Nëqoftëse ju i
shtuar dhe “të dua shumë”, jo premtoni që do të bëni një shëtitje
vetëm që do ta qetësoni fëmijën, bashkë dhe mbasdite i thoni se
por do ta bëni të kuptojë se disa keni punë, atëherë ju nuk po e
herë ne zemërohemi me njerëzit që mbani premtimin.
duam, por ndjenja të tilla janë nor-
male, dhe pastaj dimë të kërkojmë Fëmijët janë të mbushur me res-
dhe të falur. pekt. Në vend që ta trajtoni fëmijën
tuaj si një pronë tuajën, ose thjesht
Disiplina mund të kthehet edhe si një fëmijë, trajtojeni atë me res-
në shaka. Humori është pjesë e pektin që trajtoni çdo njeri tjetër.
jetës sonë, dhe nje mënyrë mjaft e Jini të sjellshëm (i thoni: të lutem,
mirë për të mësuar disiplinën. Hu- faleminderit, dhe më fal), jepini
mori mund të shfaqet në mënyra atij shpjegime kur harroni të bëni
të ndryshme. Jepini urdhra fëmi- diçka që i keni premtuar, kuptoni
jës duke bërë si luan apo si qen, si dëshirat e fëmijës dhe ndjenjat e
zog apo si diçka tjetër që i pëlqen tij, mos e ofendoni, sidomos në sy
shumë atij. të të tjerëve dhe dëgjojeni kur ju
flet.
Aksidentet kërkojnë një trajtim
të ndryshëm në krahasim me Duhet të bëhet një ndarje e drej-
gjërat që bëhen me qëllim. Mba- të e të drejtave midis prindërve
ni mend që çdo njeri lejohet të bëjë dhe fëmijës. Është e lehtë kur një
gabime, por bebet, meqenëse janë fëmijë është i vogël, që prindërit e
bebe, do të bëjnë shumë nga këto. rinj të bëjnë gabime në këtë fushë.
Kur fëmija juaj derdh pa dashje Disa prej tyre fshijnë të drejtat e
tyre për hatër të fëmijës- ata ia

kushtojnë jetën e tyre fëmijës, as- VITI I PARË KALON
njëherë nuk dalin, harrojnë miqtë SHPEJT DHE VJEN
dhe të njohurit e tyre. Të tjerë e je-
tojnë jetën njësoj sikur të ishin pa DITËLINDJA E PARË
fëmijë, nuk kujdesen për nevojat
e fëmijës – ata e marrin me vete “Të gjithë në shtëpi janë shumë
beben në një festë plot zhurmë të lumtur për ditëlindjen e parë
dhe tym duhani, nuk i bëjnë banjë të fëmijës. Duam që festa të jetë e
se ju ikën ndeshja e futbollit, dhe veçantë, por nuk dimë se si ta or-
mungojnë në vizitën tek pediatri, ganizojmë”.
se bëjnë diçka tjetër.
Shumë familje janë tepër të gë-
Asnjëri nuk është i përsosur - zuara për ditëlindjen e parë të
Fëmijët kanë nevojë që të zhvillo- fëmijës së tyre, saqë harrojnë fak-
hen, derisa ata të mund të sillen si tin që ajo është ende një bebe. Për
të rritur. Ata kanë nevojë gjithashtu të planifikuar ditëlindjen e parë të
të dinë se ju nuk prisni që të jenë fëmijës suaj, ju do të bëni mirë të
të përsosur. Krenohuni me atë që ndiqni këtë strategji:
bëri sot “ ti ishe shumë i sjellshëm
sot” sesa me “ti je fëmija më i mirë Mos organizoni një festë të ma-
në botë”, ndërkohë që asnjeri nuk dhe. Një dhomë e mbushur plot me
mund të jetë i mirë gjithë kohës. njerëz ndoshta nuk është mënyra
më e mirë për të festuar ditëlind-
Fëmijët duhet të dinë që ata ka- jen. Bëni një drekë të kufizuar me
në kontroll në jetën e tyre. Por njerëzit e familjes dhe me ndonjë
për një shëndet mendor të mirë, mik tuajin. Nëqoftëse ajo kalon
çdo njeri - edhe një fëmijë - nevo- kohë me moshataret e vet, ftoni
jitet të ndjejë se mund t’i shkojë edhe 2 ose 3 prej tyre.
diçkaje deri në fund. Nuk do të
jetë gjithmonë e mundur që fëmi- Shtoni zbukurimet. Një dhomë e
jës suaj t’i dalë e vetja, por kur zbukuruar mund të jetë një ëndërr
kjo ndodh, mos e ndaloni. Jepini për fëmijën tuaj. Shumë tullum-
fëmijës një mundësi për të bërë një bace, maska, kapele etj, një zbuku-
zgjedhje – një biskotë apo një copë rim me drita, kukullën e preferuar
kek, të ecë vetë apo me karrocë. (Pinokun ose Teletabin).
200 8 - 12 MUAJ KËSHILLA PËR PRINDËRIT DHE KUJDESTARËT
Lëre fëmijën të hajë kekun. E për brezat e ardhshëm. Festa

sotmja është një ditë e veçantë, të do të mbarojë shumë shpejt, po
gjithë njerëzit dhe të gjitha ëm- ashtu dhe fëmijëria e fëmijës suaj.
bëlsirat janë bërë për nder të saj. Regjistrimi i saj do të jetë me
Prandaj lejojeni t’i provojë ato, shumë vlerë.
është vetëm një ditë. Nesër vazh-
doni ushqyerjen e shëndetshme
dhe pa sheqerna.
Kini parasysh!!
Mos i jepni urdhra. Mund të jetë
bukur kur fëmija qesh para aparatit Takoni një specialist të fëmijërisë
fotografik, kur hap dhuratat etj. së hershme, nëse në moshën 12
Ajo mund të mësojë të shuajë qiri- muaj fëmija:
njtë, nëqoftëse ju e mësoni atë disa
muaj përpara, por mos prisni një • Nuk pulit sytë kur sende që
bashkëpunim të plotë nga fëmija, lëvizin me shpejtësi i afrohen
dhe mos ushtroni presion. Lëreni syve të tij
të jetë vetvetja. • Nuk imiton tinguj të thjeshtë
• Nuk ndjek kërkerkesa të thjesh-
Llogariteni kohën mirë. Përpiqu- ta me gojë, të tilla si: hajde dhe
ni të organizoni gjithçka mirë, që paçim
fëmija juaj mos të ndihet e lodhur • Nuk ngrihet vetë në pozicion
apo e paushqyer. Mos e planifikoni drejtqëndrimi në këmbë
festën paradite, nëqoftëse atëhere • Nuk i çon sendet nga një dorë
është orari i gjumit për të. Mos e në tjetrën
zgjasni shumë kohën e festës, (e • Nuk shfaq frikë ndaj të huajve
shumta deri në një orë) ose mund • Nuk ndërvepron për të luajtur
ta shkëputni fëmijën për ta vënë në me prindërit dhe kujdestarët
gjumë. • Nuk ushqen veten, nuk mban
vetë shishen ose gotën
Incizoni një kasetë me ditën e • Nuk zvarritet me duar dhe gju-
festës për ta patur si dokument një.
201
Pjesa III
VITI I DYTË
202
1
12 - 24 muaj
F ëmija tani është një motor, plot me energji, entuziazem dhe kuriozitet.
Gjatë vitit të dytë të jetës ai rritet më ngadalë, por në zhvillim ndodhin
ndryshime të rëndësishme. Fëmija e fillon këtë periudhë me aftësitë e një
foshnjeje dhe përfundon me aftësitë e një fëmije të vogël.
Përmirësimet në lëvizje i lejojnë fëmijët të lëvizin rreth vetes së tyre, të
eksplorojnë, dhe të provojnë botën rreth tyre. Zhvillimi i shpejtë i të fo-
lurit dhe gjuhës ndihmon të menduarin më kompleks dhe të mësua-
rin. Mosbindja dhe përgjigjet negative vijnë afër fundit të kësaj faze.
Gradualisht, fëmija fillon të kërkojë më shumë liri, si një mënyrë për të
fituar autonominë (ta shohë veten si një njeri, veç nga të tjerët) dhe një-
farë kontrolli mbi prindërit dhe kujdestarët.
Aftësia e fëmijës për të qëndruar në këmbë dhe për të lëvizur nga njëri
vend në tjetrin, bën të mundur që njëvjeçari të fitojë njohuri më të mëdha
për mjedisin rreth tij.
Ata bëhen fjalëshumë dhe aktivë, duke ndaluar vetëm gjatë vakteve të
ushqimit dhe në kohën e gjumit. Kurioziteti dhe aftësitë e tyre rriten dhe
nivelet e energjisë duken të pafundme.
Njëvjeçarët besojnë se çdo gjë ekziston vetëm ta. Ky egocentrizëm, ose
vetë-qendërzim, avash-avash kalon në një respekt më të madh për të tjerët.
Megjithatë, për momentin, njëvjeçari kënaqet që të konsiderojë çdo gjë si
“të tijën” dhe të imitojë lojën dhe veprimet e fëmijëve të tjerë, më tepër
sesa të bashkohet me ta.
RRITJA DHE • Perimetri i kraharorit është më

KARAKTERISTIKAT i madh sesa ai i kokës
• Dalje e shpejtë e dhëmbëve; da-
E RRITJES
lin gjashtë deri në dhjetë dhëm-
bë të rinj; shfaqen dhëmballët e
• Fëmija rritet mjaft ngadalë gja- dyta dhe ka gjithsejt 20 dhëmbë
të kësaj periudhe. të fëmijërisë.
• Gjatësia rritet afërsisht 5.0-7.6 • Këmbët mund të jenë ende të
cm çdo vit; femijet arrijnë një harkuara.
gjatësi mesatarisht 81.3 - 88.9 • Masa e trupit ndryshon; merr
cm. më tepër pamjen e një të rrituri,
• Pesha është mesatarisht 9.6 - ende shfaqet koka më e rëndë,
12.3 kg; shtojnë 0.13 - 0.25 kg barku i dalë dhe kurrizi është i
çdo muaj; dhe tani është afër- harkuar.
sisht tre herë sa pesha e lindjes
së fëmijës.
• Ritmi i frymëmarrjes është 22 - ZHVILLIMI LËVIZOR
30 frymëmarrje për minutë dhe
ndryshon sipas gjendjes emo- • Përkulet shpejt dhe lehtë
cionale dhe aktivitetit të fëmi- • Qëndron vetëm me shputat e
jës. këmbëve të larguara, këmbët e
• Temperatura e trupit vazhdon hapura dhe krahët e shtrira për
të lëvizë sipas aktivitetit që bën mbështetje.
fëmija, gjendjes emocionale • Ngrihet në këmbë pa ndihmë
dhe mjedisit. • Shumë fëmijë ecin pa ndihmë
• Truri arrin rreth 80% të madhë- gjatë fundit të kësaj periudhe;
sisë që ka i rrituri. rrezohen shpesh, jo gjithnjë
• Frekuenca e zemrës është afër- arrijnë që të kalojnë përreth
sisht 80 deri në 110 rrahje në pengesave, si mobiljet ose ku-
minutë. kullat.
• Perimetri i kokës rritet ngadalë; • Mënyra e të ecurit është mode-
afërsisht 1.3 cm gjatë çdo muaji, li thembër-gishti madh (çka
fontanela e përparme (boshllëk, nënkupton që fëmija kur ecën
hapje e kockave të kafkës në në fillim mbështet në tokë
pjesën e sipërme tek bebet dhe thembrën dhe me tej gishtin e
fëmijët deri 2 vjeç, gjatë pro- madh).
cesit të kalcifikimit të plotë te • Përdor mobiljet për t’u ulur në
tyre) mbyllet thuajse fare gjatë dysheme, rrëzohet mbi të nde-
muajit të tetë, ndërsa kockat e njura në pozicion të ulur ose
kafkës rrafshohen. shtrihet para në duar dhe më
204 PJESA III VITI I DYTË
pas ulet. por mund të bjerë).

• Pëlqen të shtyjë ose të tërheqë • Çon lodrat nga njëri vend tek
kukullat ndërsa ecën. tjetri.
• Ngre sende disa herë me radhë • Lëshon vullnetarisht nga dora
dhe i hedh ato, drejtimi bëhet një send.
gjithnjë e më i saktë. Përpiqet të • Tregon dëshirë për të shka-
vrapojë, ka vështirësi të ndalojë rravitur; kap lapsin me gjithë
dhe zakonisht bie në dysheme. pëllëmbën e dorës dhe lëviz
• Ngjit shkallët pa kërkuar ndih- gjithë krahun për të vizatuar
më (por nuk arrin t’i përdorë të (shkarravitur).
dyja këmbët njëra pas tjetrës në • I ndihmon ata që e ushqejnë;
ngjitje). kënaqet duke mbajtur lugën
• Ngrihet sipër me katër gjym- (shpesh nga poshtë) dhe duke
tyrët (duar dhe këmbë), ulet pirë nga një filxhan ose gotë me
poshtë në të njëjtin pozicion. një dorë (është me e sigurt për
• Ngjitet mbi karrike, rrotullohet ju që filxhani të mos jetë i thy-
dhe ulet. eshëm); jo gjithnjë fut si duhet
• Ulet për të luajtur për periudha ushqimin në gojë, shpesh duke
më të gjata u bërë pis.
• Qëndron drejt mbi një këmbë • Ndihmon duke kthyer faqet e
(për pak çaste, hidhet përpjetë, librit.
• Grumbullon rreth katër sende.
• Hedh topa të mëdhenj nga
poshtë dorës, pa humbur ekui-
librin.
• Shkopsit kopsa të mëdha; hap
zinxhirë të mëdhenj
• Hap dyert duke ulur dorezën e
derës.
• I pëlqen të zbrazë dhe të mbushë
- rërë, ujë etj.
• Shpesh fiton kontrollin e
jashtëqitjes dhe urinimit gjatë
këtyre viteve (por kjo varet nga
zhvillimi fizik dhe neurologjik
i fëmijës). Megjithatë duhet të
presim se do të ketë prapë raste
që fëmija do të laget apo ndotet;
Fig. 17. Përpiqet të qëndrojë drejt fëmija do ta tregojë vetë se kur
me një këmbë është gati që të ulet në uturak.
ZHVILLIMI NJOHËS DHE I bull: vendos të gjitha kubat

PERCEPTIMIT në një kuti, vendos 3 forma
gjeometrike në një tabelë (për
shembull. një trekëndësh, një
• Pëlqen aktivitetet që lidhen me rreth dhe një katror).
fshehjen e sendeve apo lodrave • Fut sende të ndryshme të vogla
në vende të ndryshme; në filli- (blloqe, kopsa, copa ushqimi)
met e kësaj periudhe, fëmija në një shishe a gotë dhe më pas
gjithnjë kërkon në të njëjtin i nxjerr jashtë.
vend për një send të fshehur • Përpiqet t’i bëjë sendet me-
(nëse ai e ka parë fshehjen e kanike të punojnë, pasi ka parë
sendit). Më vonë, fëmija do të dikë tjetër të bëjë kështu.
kërkojë në vende të ndryshme. • Ka shprehje të qarta të mimikës,
• E kalon lodrën në dorën tjetër por ende nuk mund të bëjë një
kur i ofrohet një send i dytë. imitim të shprehjeve të fytyrës.
• Ia del mbanë të mbajë tre ose • Koordinon më mirë lëvizjet sy-
katër sende, duke vendosur një dorë; mund të bashkojë sende,
send mënjanë (në dysheme a t’i ndajë, të përshkojë gogla të
mbi divan) kur prezantohet me mëdha në një tel.
një lodër të re. • Fillon t’i përdorë sendet më
• E vendos lodrën në gojë jo aq shumë për qëllimet e veta, sesa
shpesh si më parë. për funksionin që ato kanë (p.
• Pëlqen të shohë figurat e lib- sh mund të shtyjë një kub si një
rave. varkë).
• Tregon që kupton marrëdhëniet • Bën klasifikime të thjeshta
funksionale (sende që i përka- (ndan për shembull një kafshë
sin njëri-tjetrit): lodër nga një makinë lodër).
- vendos lugën në tas dhe më • Habitet për momente të gjata,
pas e përdor atë sikur të jetë duket i magjepsur nga diçka,
duke ngrënë. apo e zmadhon atë, përfytyron
- vendos filxhanin në pjatë dhe një situatë, për shembull: ku ka
bën sikur do të pijë prej tij. shkuar topi, pse vrapoi qeni,
• Përpiqet ta bëjë kukullën të kush e ka bërë këtë zhurmë?
qëndrojë në këmbë. • Ndjek aktivitete që i zgjedh
• I tregon ose i afron lodrën një vetë, për periudha të gjata
personi tjetër që ai ta shohë. kohe.
• Emërton shumë sende të përdit- • Zbulon që çdo veprim ka dhe
shme. pasoja, pra lidhjen shkak-paso-
• Tregon që di të orientohet më jë; po e ngacmove macen, ajo
mirë në hapësirë, për shem- të gërvisht.
• I vë emër sendeve në librin e të duhura të kokës.

figurave; mund të dojë të kapë • Fjalët që thotë kuptohen 25 - 50
një figurë dhe ta shijojë apo t’i për qind.
marrë erë. • Gjen se ku janë sendet e njohura
• Njeh dhe shpreh dhimbjen dhe (nëse fëmija e di vendndodhjen
tregon vendin e saj. e sendeve).
• Përdor gjestet, si të treguarit
ose tërheqjen, për të drejtuar
ZHVILLIMI I GJUHËS DHE vëmendjen e të rriturit.
TË FOLURIT • Pëlqen vjershat dhe këngët, për-
piqet të këndojë dhe recitojë.
• Përdor më shumë fjalë: vendos • Tregon interes per bisedat e të
fjalët dhe tingujt së bashku në tjerëve dhe mund të përgjigjet
formë bisede. duke lëshuar zëra, për shembull
• Përdor një fjalë për të përmble- duke bërë apo imituar zhurma.
dhur një mendim të tërë (“unë” • I pëlqen t’i lexojnë dhe do
mund të ketë kuptimin: “Dua të marrë pjesë në lexim duke
dhe unë kek”, ose një kuptim treguar me gisht, duke nxjerrë
tjeter, për shembull: “Unë ha zhurma, kthyer faqet etj.
vetë”). • Kupton se të folurit vlen për t’i
• Më vonë, formon fjali me dy bërë të tjerët që tìu përgjigjen
fjalë për të shprehur një men- nevojave dhe dëshirave të tij.
dim të plotë: “Shumë ëmbël- • Përdor 50 deri 300 fjalë të ndry-
sira”, “Babi, paçim”. shme; fjalori është vazhdimisht
• Zbaton kërkesat e thjeshta, për në rritje.
shembull: “Jepi babit filxha- • Ka një të folur të vetën si kod,
nin”. me fjalë të tjera, shumë pjesë
• Kur i kërkohet, tregon persona, nga biseda e një dyvjeçari kanë
kafshë dhe lodra që i njeh. kuptim vetëm për të.
• Gjen tri pjesë të trupit nëse di- • Gjuha e kuptuar është më e zhvi-
kush e pyet : “Më trego hundën lluar se ajo e shprehur; shumë
tënde (veshin, gishtin)”. fëmijë dyvjeçarë kuptojnë më
• Tregon disa veprime si dhe shumë se sa mund të flasin.
sende të dëshiruara me emra: • I referohet vetes më shumë si
“Paçim-paçim”, “biskota”; kër- “mua’, apo ndonjëherë “unë”
kesa me gojë është shpesh e se sa me emër. “Mua po iki,
shoqëruar nga gjeste (për shem- pafshim”; nuk ka probleme për
bull tregon biskotën me gisht). të shprehur “e imja”.
• I përgjigjet pyetjeve të thjeshta • Shpreh fjali mohuese duke u
me “po” ose “jo” dhe me lëvizje kapur pas një fjale mohuese si
Librat që pëlqejnë fëmijët e vegjël 1-2 vjeç

(shih dhe vitin e tretë të jetës)
• Libra me kapakë të trashë, të fortë, që të mund t’i mbajnë në krahë e

t’i marrin kudo me vete.
• Libra me figura fëmijësh që po bëjnë gjëra që ata i dinë, për shembull
luajnë, flenë, ushqehen etj.
• Libra që thonë mirupafshim, mirëdita.
• Libra që kanë vetëm pak fjalë në çdo faqe.
• Libra me vjersha të thjeshta me rimë.
“jo”, “nuk”, për shembull, “jo • Do që të ndjejë vëmendjen e

me qumësht”, “nuk gjumë” etj të rriturve apo praninë e tyre
• Vazhdimisht pyet, “Çfarë është dhe kënaqet kur ata e nxisin, e
kjo?” puthin dhe e përqafojnë.
• Përdor disa fjalë në numrin • Njeh veten në pasqyrë.
shumës; tregon për sende, apo
ngjarje që nuk kanë ndodhur • Fillon të kërkojë pavarësinë,
tani (ky është një përparim në shpesh nuk pranon të bashkëpu-
njohje dhe gjuhë). nojë në veprimet e përditshme,
që më parë i kanë pëlqyer, nuk
ZHVILLIMI I
PERSONALITETIT
DHE AI SOCIAL
• Ndihmon në ngritjen dhe largi-

min e lodrave.
• Zakonisht është miqësor ndaj të
tjerëve; shfaq më pak habi dhe
frikë ndaj të panjohurve.
• Luan vetëm, pa të tjerë, për një
kohë të shkurtër.
• I pëlqen ta mbajnë në prehër
dhe t’i lexojnë diçka.
• Shpesh imiton veprimet e të
rriturve gjatë lojës. Figura 18. Njeh veten në pasqyrë
do të vishet, t’i veshin këpucët,

të hajë, të lahet; dëshiron që tì
bëjë gjërat vetë pa ndihmë
• Është gjithnjë e më shumë ku-
rioz për njerëzit dhe mjedisin/
vendin përreth; fëmijët kanë
nevojë të vëzhgohen me kujdes,
për tì mbrojtur ata nga situatat
jo të sigurta.
• Tregon shenja afrimi dhe ku-
jdesi; qetëson fëmijët e tjerë që
janë dëmtuar, apo janë të frikë-
suar; ndonjëherë është tepër
i dashur, duke i dhënë përkë-
dhelje dhe puthje pa mbarim Figura 19. Luan vetëm zakonisht
fëmijëve të vegjël.
• Vazhdon të jetë agresiv fizikisht
(të godet me shpullë, të shkul ju kërkon gjëra, pret që të rritu-
flokët etj) nëse është i zemëru- rit t’i përgjigjen menjëherë.
ar, i zhgënjyer apo i lodhur (për • Vëzhgon dhe imiton lojën e
disa fëmijë, kjo ndodh shumë fëmijëve të tjerë, por rrallë
më tepër se tek disa të tjerë). bashkohet me to; i pëlqen të lu-
Ky agresivitet fizik zakonisht ajë vetëm.
pakësohet me përmirësimin e • Iu jep lodra fëmijëve të tjerë,
të folurit. por është zakonisht pronar i
• Shpërthimet e inatit/zemërimit sendeve; ende provon të dëm-
duken se arrijnë kulmin në këtë tojë e të shkatërrojë lodrat.
vit; fëmija ende nuk mund të • E ka të vështirë të bëjë zgje-
arsyetojë dhe këto kriza inati dhje; i dëshiron të gjitha.
janë të shpeshta në këtë peri- • Shpesh është “i pabesë” ndaj
udhë moshe. të tjerëve (për shembull i puth
• Është i paduruar; e ka të vështirë dhe më pas i godet); papritmas
të presë, apo t’i vijë radha. bërtet “jo” dhe bëhet i prerë,
• I pëlqen “të ndihmojë” në pu- nuk do të bashkëpunojë me të
nët e shtëpisë; imiton aktivi- tjerët.
tetet e përditshme; përpiqet ta • Dëshiron gjithçka sipas një
bëjë kukullën të urinojë, apo të rregulli të tij “pikërisht kësh-
ushqejë një lodër pellushi etj tu”; kërkon gjithçka njësoj si
• Është si “pronar” me prindërit më parë; gjithçka duhet të jetë
dhe kujdestarët; i urdhëron ato, “aty ku ishte”.
USHQYERJA
Në këtë periudhë oreksi i fëmijës fillon të luhatet. Fëmija juaj ka kaluar

një rritje shumë të shpejtë gjatë vitit të parë, duke dyfishuar peshën e
tij në moshën 5-6 muajshe dhe duke e trefishuar atë në fund të vitit të
parë. Tani ritmi i rritjes po ngadalësohet pak dhe oreksi po ulet. Mos e
keqinterpretoni këtë pakësim normal të ngrënies si shenjë sëmundjeje.
Asnjëherë, në çfarëdo rrethane mos e detyroni një fëmijë të hajë me
zor. Mos bëni “hatanë” nëse fëmija refuzon të hajë. Asnjë fëmijë nuk
vdes nga uria, kur ka shtëpinë të mbushur plot me ushqim. Mbani një
qëndrim të prerë dhe të njëjtë “haje, ose lëre dhe ik” dhe mos e mësoni
fëmijën me zakonin e zëvendësimit të ushqimit, lutjes, apo dhënies së
një çmimi si shpërblim. Duhet ta dini se në betejën për ushqimin midis
jush dhe fëmijës, në pjesën më të madhe të kohës do të jeni të humbur,
atëherë përse të luftoni? Vetë fëmija juaj do ta përcaktojë sasinë e ush-
qimit për të cilën ka nevojë.
• Ha disa vakte të vogla; dreka i intereson ushqimi).

shpesh është vakti i tij i preferu- • Ka kontroll të mirë të filxhanit:
ar. e ngre, pi me të, e ul poshtë, e
• Shpesh quhet nazeli; mund të mban me një dorë.
bëjë naze për disa lloje ushqi- • I ndihmon ata që e ushqejnë;
mesh dhe të pëlqejë disa të tjera; disa fëmijë të kësaj moshe
do një sasi të madhe ushqimi. mund të hanë edhe vetë, disa të
• Zakonisht e mban ushqimin në tjerë ende duan ndihmë.
gojë pa e gëlltitur, shpesh kjo • Ndonjëherë e përshkruajnë
gjë tregon që fëmija nuk dëshi- si nazeli; shpesh ka gjëra që
ron të hajë më. i pëlqejnë shumë apo nuk i
• Përdor lugën pak më mirë pëlqejnë aspak (të cilat duhen
(sidomos nëse është i uritur dhe respektuar); mund të pëlqejë
vetëm disa ushqime si reçeli, një vakt në tjetrin.

sanduiçet, makaronat, djathi.
• I pëlqejnë ushqime të thjesh- Mbi bazën e lëndëve ushqimore që
ta që i “njeh”; nuk i pëlqejnë përmbajnë ushqimet, ato mund të
përzierjet; dëshiron ushqimet ndahen në disa grupe të mëdha.
që i shërbehen në një mënyrë të
njohur për të. Grupet e prodhimeve ushqimore
• Mund të ketë nevojë që midis
vakteve të hajë diçka Grupi i parë (mishi, peshku dhe
• Vazhdimisht është i aftë për t’u të tjera)
ushqyer vetë, por ndonjëherë • Të gjitha llojet e mishit për
mund të jetë “shumë i lodhur” shembull lopë, qengj, mish i
për ta bërë këtë. grirë qoftesh, mëlçi, mish pule
• Kontrollon mirë filxhanin, apo dhe peshk, duke përfshirë edhe
gotën, megjithëse ndonjëherë e peshkun në konservë.
derdh. • Të gjitha llojet e bathëve të
• Mëson të ulet në tavolinë, duke thara, si për shembull fasule,
imituar të rriturit dhe fëmijët thjerëza.
më të mëdhenj. Këto janë prodhime që përmbajnë
proteina të cilësisë së lartë, hekur,
Planifikimi i ushqimit të fëmijës sheqerna,vitaminë D, dhe vitami-
nat e kompleksit B.
Kur prindi planifikon vaktet e
ngrënies për fëmijën, është e rën- Kujdes: Konventa Europiane e
dësishme të marrë parasysh disa Ushqimit ka ndaluar përdorimin
çështje të rëndësishme: e organeve te brendshme të kaf-
shëve (për shembull mëlçitë) për
• Fëmijët kanë stomak të vogël arsye sigurie.
dhe mund të mos jenë në gjen-
dje të hanë shumë ushqim gjatë Grupi i dytë (qumështi dhe bul-
vaktit; pra është shumë e rëndë- metrat)
sishme që fëmija të marrë edhe Këto janë ushqime të gatuara
vakte të vogla, në mes të vak- nga vetë nëna natyrë. I tillë është
teve të mëdha (mëngjesi, dreka qumështi, i cili është i vetmi pro-
dhe darka). dhim i destinuar nga natyra për të
• Fëmijët janë shumë të lëviz- qenë ushqimi i kafshëve (gjitarëve)
shëm, prandaj ata kanë nevojë dhe njeriut. Qumështi dhe të gjitha
për shumë kalori dhe lëndë llojet e bulmetrave si djathi, gjiza,
ushqimore. kosi, janë produkte ushqimore që
• Oreksi i fëmijëve mund të ndry- përmbajnë kalcium, proteina të
shojë nga dita në ditë dhe nga cilësisë së lartë dhe vitamina të
grupit B. A dhe D)
Grupi i tretë (buka, drithërat dhe Grupi i pestë (frutat dhe perimet)
patatet) Agrumet dhe të gjitha llojet e fru-
Orizi dhe grupi i produkteve ush- tave dhe të perimeve të freskëta,
qimore me origjinë nga drithërat, janë prodhime që përmbajnë disa
janë produkte ushqimore që për- lloje vitaminash (veçanërisht vita-
mbajnë sheqerna, proteina të cilë- minë C) dhe kripëra minerale. Për
sisë së mesme, vitamina të grupit shembull:
B. • Të gjitha llojet e perimeve të
Këtu hyjnë: freskëta, të ngrira ose të kon-
• Buka, orizi, makaronat, pata- servuara, për shembull karrota,
tet, drithërat për mëngjesin (për spinaq, presh, bizele, speca, la-
shembull Cornflakes apo Korn- kër etj.
fleks në shqip), si dhe të gjitha • Të gjitha llojet e perimeve që
llojet e grurit ose thekrës. përdoren për sallatë si domate,
sallatë jeshile, kastravec.
Grupi i katërt • Të gjitha llojet e frutave të fres-
Vaji, gjalpi, dhjami dhe margarina, këta ose të ngrira si mollë, ba-
janë produkte që përmbajnë yn- nane, portokalle, dardhë, pjepër
dyrna, veçanërisht acide yndyrore, etj.
disa lloje vitaminash (veçanërisht • Të gjitha llojet e frutave të thara
Tabelë orientuese për menynë e ushqyerjes së

fëmijës pas vitit të parë të jetës
USHQIMET SASIA DITORE
Qumësht dhe kos 400-500 ml
Biskota 15gr
Supra me makarona 40gr
Djath kaçkavall i grirë 10gr
Mish i vogël (viçi) 30-40gr
Peshk 50-60 gr
Vaj ulliri 10ml (1 luge gjelle)
Perime 100gr
Djathë 20gr
E verdha e vezës 1-2 ne jave
Frutat 150-200gr
si fiq, kajsi, stafidhe etj.

• Të gjitha llojet e lëngjeve pa
sheqer, të frutave (lëng frute
100% i pastër).
Rruga më e lehtë për t’i siguruar

fëmijës suaj dietë të ekuilibruar,
është t’i jepni një larmi ushqimesh
nga secili prej grupeve kryesore.
• Ndihmon të tjerët kur e veshin, Figura 20. Ka interes të shikojë të

fut krahët në mëngë, zgjat këm- tjerët kur shkojnë në tualet
bët gati për të veshur çorapet,
pëlqen të vishet dhe të zhvishet
vetë: heq këpucët dhe çorapet, uturakun/tualetin); shenja të tje-
heq bluzën, fut këmbët në pan- ra mund të jenë:
tallona. • ka interes të shikojë të tjerët
• Iu tregon prindërve apo kujdes- kur shkojnë në tualet
tareve kur pantallonat janë të • mban një kukull apo kafshë
lagura. pellushi sikur po urinon
• I pëlqen të lahet, nëse i lejo- • shpreh dëshirën për t’u ulur në
het të luajë me ujin (asnjëherë uturak për pak momente
nuk duhet lënë vetëm!); mund • shpreh pakënaqësi nëse është
të mos pranojë që ta lajmë ne, lagur, apo ndotur.
sepse i pëlqen të lahet vetë.
• Zakonisht nuk i pëlqen dhe GJUMI
kundërshton të lajë flokët.
• Tregon shenja se është gati • Bie në gjumë rreth orës 8 ose
për t’u mësuar të kontrollojë 9 të darkës, megjithatë mund ta
jashtëqitjen, apo të urinojë vetë, zërë gjumi edhe mbi tavolinë
(disa fëmijë tashmë mund ta duke ngrënë darkën, sidomos
kenë fituar kontrollin e jashtë- kur nuk ka fjetur në drekë.
qitjes). Gjatë natës fle dhjetë deri në
• Qëndron i thatë, pra pa e lagur dymbëdhjetë orë.
panolinën apo pelenën për peri- • Ndonjëherë mezi e zë gjumi;
udha më të gjata (një shenjë kjo energjia e tepërt duket tek rro-
se fëmija se është gati të përdorë tullimet e përpëlitjet.
• Thërret nënën, kërkon ujë ose shkon mirë dhe ju ndodheni

te shkojë në banjë, këndon vetë, pranë. Por kujdes, se një lidhje
kërkon tì bësh gati shtratin; të shumë e zgjatur mund të bëjë
gjitha këto janë naze për të mos që fëmija ta kërkojë përnatë
fjetur; zakonisht ankohet nëse këtë gjë, prandaj mundohuni që
i kushtojmë shumë vëmendje t’i mbani të shkurtra këto “vizi-
dhe mund të mësohet me kryer- ta” natën tek fëmija juaj.
jen e një rutine para se të flejë • Nëse keni një fëmijë që zgjohet
(kërkon për natë t’i tregojmë herët në mëngjes, mundohuni
përralla, një lodër të veçantë, që dhomën ku fle ta mbani sa
libra, apo kërkon një mbulesë më të errësuar, që mos ta zgjo-
të veçantë). jë drita e mëngjesit. Vini pranë
• Ende kërkon të flejë pas dreke; krevatit disa nga lodrat që i
kërkon kohë për t’u zgjuar në pëlqejnë më shumë, që kur të
mëngjes. zgjohet në mëngjes, të jetë i
• Duke qënë se ka interes për të zënë me “punët” e tij në shtrat.
njohur gjithçka në botën që e
rrethon, ngacmimet e shumta
dhe imagjinata e tij në rritje
mund të bëjnë që natën t’i AKTIVITETI DHE LOJA
dalë gjumi. Ëndrrat e frikshme SOCIALE
dhe makthet mund të fillojnë
të shfaqen tek fëmijët e kësaj • Zhvillon një ndjenjë të fortë të
moshe, të cilët kanë vështirësi së drejtës mbi pronën, fjala “e
t’i dallojnë nga realiteti imja” dëgjohet shpesh. Ndarja
• Nëse fëmija juaj zgjohet shpesh e lodrave a sendeve të tjera me
natën nga ëndrrat e frikshme, njerëzit e tjerë është e vështirë.
kini kujdes që para kohës për • Pëlqen të ndihmojë, por futet
të shkuar për të fjetur të mos të në “telashe” kur lihet vetëm:
shohë libra apo filma, që mund gëlltit pastën e dhëmbëve, pro-
të ndikojnë në shfaqjen e këtyre von të kuqin e buzëve, boshatis
maktheve. Gjithashtu në këto dollapët ose sirtarët.
rastë mundohuni të shoqëroni • I pëlqen të flasë për pikturat,
fëmijën në shtrat, duke i treguar pëlqen të përsërisë atë që kanë
një histori të këndshme që do ta bërë të tjerët.
qetësojë. Edhe banja përpara • I pëlqen të ecë; ndalon zako-
gjumit ndihmon qetësimin e nisht për të parë gjëra si: gurë,
fëmijës. insekte, letra, ulet në bisht dhe
• Nëse fëmija zgjohet natën i i merr ato në dorë, më shumë pa
frikësuar, ju duhet ta qetëso- qëllim, sesa me ndonjë intere-
ni dhe ta siguroni se gjithçka sim të vërtetë.
• Ende luan vetëm në shumicën len e babait, që të jetë si ai.

e kohës, megjithëse tregon in- • Tregon një kundërshtim eks-
teres për fëmijët e tjerë, më trem drejt prindërve dhe kujdes-
shumë do që t’i shohë, sesa të tarëve - një hap përpara drejt
përfshihet në lojë me ta. vendosjes së pavarësisë.
• Luan afër fëmijëve të tjerë, por • Mund të ketë një mik imagjinar,
jo bashkë me ta (përjashtim si shok të vazhdueshëm me të
mund të bëjnë fëmijët që kanë cilin është i lidhur ditë e natë.
kaluar shumë kohë në grup, për • Eksploron gjithçka ka përreth,
shembull, me shumë fëmijë, përfshirë dhe fëmijët e tjerë,
apo në çerdhe). mund të largojë apo shtyjë
• Kur fle gjumë, do që dyert të fëmijët e tjerë për të parë reagi-
lihen pak të hapura dhe të ketë min e tyre.
ndonjë dritë ndezur në ndonjë
nga dhomat e tjera të shtëpisë.
Kjo e bën të ndihet më i sigurt
dhe e qetëson më kollaj.
• Vazhdojnë dremitjet, të cilat
kur janë shumë të gjata ose të
vona, prishin orarin e gjumit të
darkës.
• Zgjohet ngadalë pas gjumit të
drekës dhe nuk pranon të për-
fshihet në çdo lloj aktiviteti,
kur sapo është zgjuar.
• I pëlqen të vishet dhe imiton
aktivitetet familjare: vë kape- Figura 21. Eksploron gjithçka

(shih edhe vitin e tretë)
AKTIVITETE QË save të fëmijës dhe reagimeve

NDIHMOJNË FËMIJËN me zë, duke u përpjekur të bise-
TË MËSOJË dojmë me të.
• Ta nxisim fëmijën të tregojë
• Duhet tù përgjigjemi me mirë- sende të njohura në libra me
si dhe me fjalë të thjeshta anke- piktura dhe revista; t’i vëmë
emër sendeve dhe t’i kërkojmë guar si t’i rregullojë ato rreth
(jo me zor) fëmijës që të imi- fundit të kutisë. Kjo e ndihmon
tojë. fëmijën të zhvillojë një bash-
• Fshehim një lodër ose një send këveprim të mirë dorë-sy.
tjetër të njohur në një vend të • Mund të presim nga disa foto-
dukshëm dhe i themi fëmijës ta grafi pjesë sysh, gojësh, hun-
gjejë atë. dësh nga ndonjë revistë dhe ta
• I japim atij kuba, unaza, kuti ndihmojmë fëmijën t’i vendosë
formuese, filxhanë plastike, këto fotografi në një copë letre,
si lodra që nxisin zgjidhjen e për të ndërtuar një fytyrë.
problemeve dhe bashkëvepri- • T’i kërkojmë fëmijës të tregojë
min sy-dorë. syrin, gojën dhe hundën e tij.
• Ta lejojmë që të luajë vazhdi- • Blejmë kukulla dhe kafshë që
misht me ujë, për të provuar fëmija të mund t’i veshë, ush-
eksperienca të reja ndjesore, qejë e shëtisë. Pjatat plastike,
lëvizore dhe mendore. enët e kuzhinës, kutitë e aku-
• T’ia vendosim lodrat në pjesë llores, dhe kuti të tjera plastike
të ndryshme të dhomës, në ndihmojnë lojën krijuese.
mënyrë që fëmija të kërkojë • Mbushim një pjatë plastike me
t’i kapë ato duke ecur, duke u copëza bukëpeshku, që fëmija
përkulur, zvarritur (që të stër- të mund t’i fusë nëpër pjata apo
visë lëvizjet). enë të përmasave të ndryshme.
• Tì blejmë atij lodra që mund Por kujdes!!! Duhet ta ruajmë
të tërhiqen zvarrë apo shtyhen, fëmijën që të mos t’i gëlltisë .
një kukull plastike apo druri, që • Të këndojmë këngë bashkë
nuk përbën rrezik kur fëmija i me të. T’i japim fëmijës lodra
kësaj moshe luan me të. muzikore dhe kërcejmë me të
• Krijojmë një album me foto- sipas muzikës.
grafi të pjesëtarëve të familjes. • Luajmë me top me fëmijën. E
Përfshijmë aty fëmijën, nënën, lëmë atë të gjuajë, të presë dhe
babain, gjyshërit, tezet, ha- të hedhë topin.
llat, dajat dhe persona të tjerë • Ta vëzhgojmë fëmijën gjatë
të rëndësishëm. Duhet të fla- lojës; ta lëmë të vizatojë me
sim mbi gjëra të veçanta për shkumës, të pikturojë në mure
çdo person dhe ta ndihmojmë dhe pellgje. Duhet ta përgëzoj-
fëmijën të fillojë të kuptojë se më fëmijën për përpjekjet e
ç’është familja dhe çfarë vendi veta.
zë ai brenda saj. • Të tregojmë shumë dashuri për
• I japim fëmijës një kuti kë- fëmijën e vogël.
pucësh dhe kopsa, duke i tre-
PËRKËDHELJET E kapricioze të tij. Nëse ai nuk bin-

TEPËRTA QË DUHEN det, nuk duhet në asnjë mënyrë
ta ndëshkoni, por të përpiqeni ta
MËNJANUAR bindni. Në rast se sjellje të tilla
janë të shpeshta dhe të përsëritura,
N dodh që ju të dorëzoheni
shpejt përpara përkëdheljeve
të tepërta të fëmijëve tuaj, duke
drejtohuni tek mjeku pediatër.
Jini të qartë dhe këmbëngulës

i kapërcyer nevojat dhe kërkesat
për rregullat e rëndësishme.
që ata kanë të domosdoshme. Kjo
Duhet të mundoheni gjithnjë që të
ndodh për shumë arsye; e keni
jepni rregulla të prera për gjërat e
vështirë të vendosni rregulla të
rëndësishme, si për shembull: “Në
qarta disipline, keni frikë se mos
qan; doni ta mbroni fëmijën nga makinë duhet të rrish ulur në ka-
çdo zhgënjim dhe ndiheni në faj, rrigen tënde”, “Flemë gjithnjë në
po të mos t’ia plotësoni të gjitha një orë të caktuar”, “Nuk i qëlloj-
kërkesat. Jeta që bëni sot, shpesh më fëmijët e tjerë” etj. Për këto
nuk ju lejon të kaloni shumë kohë rregulla duhet të jeni të prerë dhe
me fëmijën. Kjo ka një rrezik: ju këmbëngulës dhe të mundoheni t’i
mund të ndiheni fajtorë dhe të shpjegoni fëmijës se ka situata kur
doni të zëvendësoni këto mungesa rregullat nuk diskutohen.
të gjata, duke i plotësuar fëmijës
gjithçka. Rreziku është që rrisni Përballojeni me qetësi të qarën e
një fëmijë të përkëdhelur, të pa- fëmijës tuaj.
disiplinuar, që nuk ndjek rregullat, Mundohuni të kuptoni nëse fëmija
nuk bashkëpunon, nuk ju dëgjon, qan për një arsye (uri, frikë, dhimb-
do të ketë gjithçka, nuk pranon je etj). Nëse nuk ka asnjë arsye dhe
fjalën “jo”, për çdo gjë llasto- jeni të sigurt se fëmija vetëm po
het. Rreziku është shumë afër, llastohet, mos ia varni më (injo-
por shpesh mjafton të ndiqni disa rojeni). Mundohuni ta përkëdhelni
rregulla të thjeshta edukimi për pak më shumë, kur e kuptoni se i
t’iu larguar këtij rreziku: keni ndaluar shumë gjëra, por mos
e lini që t’i dalë e vetja kur llasto-
Vendosni rregullat e duhura për het kot. Shpesh fëmijët bëjnë naze,
moshën e tij. se duan të tërheqin vëmendjen e
Ka rëndësi të gjejmë rregulla ko- prindit, që ai të dorëzohet dhe të
munikimi në përshtatje me moshën ndryshojë mendim. Mos u dorë-
që ka fëmija. Nëse fëmija juaj zoni.
është në moshën 1-5 vjeç, ju duhet
të dialogoni me të dhe të vendosni Mësojeni të presë.
rregulla për të shmangur sjelljet Kjo e ndihmon fëmijën të pranojë
më mirë zhgënjimin, të mësojë të duhet të kuptojë se mund të ketë

jetë i duruar. Fëmija duhet të më- besim tek nëna dhe babai, edhe
sojë se jo gjithnjë do të ketë suk- kur nuk i ka pranë. Në fakt fëmi-
ses. Pritja nuk e dëmton rritjen jët duhet të kuptojnë se edhe nëna
psikologjike të fëmijës, por dhe babai janë njerëz dhe si të tillë
përkundrazi e forcon. Prindërit kanë nevojë për kohë, për veten
nuk duhet të zemërohen a inatosen dhe për njëri-tjetrin.
nga të qarat e fëmijës. Ashtu si
edhe ne, fëmijët kanë nevojë për Ka rëndësi të analizojmë nevo-
pak minuta që të qetësohen, për ta jat, mbi të gjitha nevojat tona, në
parë situatën nga një këndvështrim mënyrë që të mos jemi më tole-
tjetër. Le të përpiqemi të gjejmë rantë se ç’duhet karshi fëmijës. Ju
rrugë dhe mënyra për të qetësuar duhet ta keni të qartë se nuk mund
gjendjen e tij shpirtërore duke t’i lejoni çdo gjë dhe të mos t’i vini
kuptuar emocionet e tij, sepse asnjë kufi. Kjo do t`ju ndihmojë të
vetëm pasi ai të jetë qetësuar, ne “mos i bëni keq” fëmijës.
do të mund ta udhëheqim drejt një
gjendje shpirtërore pozitive dhe
produktive. Një nga gjërat më të KUR FËMIJA ËSHTË I
rëndësishme është që të mësoni TURPSHËM /I NDROJTUR
fëmijën tuaj të ndajë me të tjerët.
Mos e mbroni gjithnjë përballë

vështirësive.
N drojtja, turpi është një mënyrë
sjelljeje që fëmija tregon kur
krijon lidhje me persona të tjerë,
Fillimi i çerdhes, kopshtit, shko- kjo kuptohet nga përpjekja për të
llës është një shembull për këtë. mënjanuar situata që e lidhin me të
Këto janë momente kritike në jetën tjerët apo e vënë para gjykimit të
e fëmijës. Duhet të mundoheni të tyre. Fëmija i turpshëm nuk do të
jeni për fëmijën si një bazë e si- lidhet me grupe, qëndron mënjanë,
gurt, ku ai mund të ndalojë mbasi nuk do të marrë fjalën dhe nuk e
të ketë ecur për pak kohë i vetëm. shpreh atë që ndien; ka frikë se
mos gjykohet për ato që bën.
Mësojeni të respektojë edhe
nevojat tuaja. Shumë shpejt ne e quajmë ndroj-
Është e vërtetë se për ne fëmijët tjen e fëmijës si çështje karakteri,
vijnë mbi gjithçka, por ka rëndësi si diçka të lindur dhe që nuk ndry-
që mos të humbasim dëshirat dhe shon. Në të vërtetë, shpesh turpi
kërkesat tona të tjera për jetën. mësohet në mjedisin ku fëmija
Fëmija duhet të mësojë se nuk rritet, në shtëpi, nga ju vetë. Kur
mund të jemi gjithnjë me të dhe edukoni fëmijën, nuk duhet të ha-
rroni asnjëherë se grindjet sjell- frika që ka dhe shqetësimet e tij.

in pasigurinë, kritikat sulmojnë Jepini çdo siguri dhe ndihmë që i
vlerësimin e fëmijës për veten, duhet. Përpiquni që ai të kuptojë
kërkesat e tepruara sjellin frikën se duke u përballur me një detyrë,
nga dështimi. situatë të re, nuk duhet të ketë
frikë se mos humbet diçka që e do
Gjatë kohës nga 16 muajsh deri në shumë, dhe të mos mendojë se re-
dy vjeç, fëmija fillon të kërkojë zultati i provës varet vetëm nga ai.
marrëdhëniet me të tjerët, por ende Duhet nxitur gjithnjë. Për shem-
është shumë i përqendruar tek vet- bull, ju mund të provoni të organi-
ja dhe nevojat e tij; pra është nor- zoni momente takimi midis tij dhe
male që mos të tregojë një dëshirë fëmijëve të tjerë, por me ngadalë.
të veçantë për shoqëri. Mund të fillohet duke ftuar një
Nga 6 vjet e sipër, pjesa më e madhe shok të tij mbasdite në shtëpi disa
e fëmijëve gradualisht i lënë këto herë me radhë, për të luajtur dhe
qëndrime, të ndihmuar nga fillimi për të ngrënë zemër, dhe më vonë
i shkollës dhe nga marrëdhëniet e mund të ftohet për drekë.
vazhdueshme me moshatarët.
Përgatiteni për situatat
Si ta ndihmojmë një fëmijë të Eshtë e nevojshme të flisni me të
turpshëm? për situata që mund t’i shkakto-
jnë siklet (vajtja në kopësht, në
Pranojeni ashtu si është çerdhe, shoqëria në grup etj), por
Asnjëherë mos e krahasoni fëmijën edhe në këtë rast mos e zgjasni
tuaj me fëmijë të tjerë. Kjo mund shumë, se vend që t’ia pakësoni
të bënte që fëmija të mbyllej më sikletin, mund t’ia shtoni. Ndih-
shumë. Sigurojeni për vlerat e tij. mojeni fëmijën, nëse e shihni në
vështirësi, sepse do të futet në gru-
Mos e quani asnjëherë “të turp- pin e shokëve, por nuk di se si. Je-
shëm” pini ndonjë këshillë, pa e detyruar
Nëse fëmija e dëgjon të thuhet për të bëjë diçka për të cilën nuk ndi-
të kështu në familje, apo edhe më het gati.
keq përpara personave të tjerë, do
të fillojë të mendojë se ky është Ka rëndësi që gjithnjë të respekto-
karakteri i tij dhe se prindërit kanë ni natyrën e fëmijës dhe ritmin e
këtë mendim për të. Sa më shumë tij. Prisni pra që të jetë gati të hyj-
t’i themi se është i turpshëm, aq në në marrëdhënie me të tjerët, pa
më i turpshëm mund të bëhet. frikë të tepruar. Ky qëndrim do të
forcojë besimin që fëmija ka tek ju
Kuptoni vështirësitë e tij dhe do t’i hapë rrugën bisedës me
Fëmijës nuk i duhet nënvlerësuar ju, që e ndihmon atë të kapërcejë
situatat. si një njeri që është gati të lidhet

me botën që e rrethon.
Me një fjalë të thjeshtë dhe të me-
“JO”-TË JANË NORMALE njëhershme “JO”, fëmija kupton
se ka një fuqi të madhe. Mjafton
të thotë këtë, për të tërhequr vë-
K a pak kohë që engjëlli ynë i
vogël ka ndryshuar. Nëse më
përpara nuk kishim probleme, nuk
mendjen tek vetja.
bënte naze dhe bindej gjithnjë, tani Fëmija vazhdon të thotë gjithnjë e
që po bëhet 2 vjeç, vajza na është më shumë “JO”, deri kur prindërit
bërë kokëfortë dhe nuk dëgjon fillojnë ta shikojnë ndryshe; ai nuk
fare. E vetmja fjalë që thotë është do më të jetë “vogëlushi shpirt i
“JO”, në çdo rast. Kjo shfaqet mamit”, që pranon të gjitha ato që
edhe në gjërat më të zakonshme: i thotë mami dhe babi. Përpiqet që
nuk do të veshë diçka, do të dalë të na tregojë se do që ta trajtojmë
jashtë shtëpisë, përplas këmbët për ndryshe.
tì blerë një lodër, nuk do të nda-
het nga nëna etj; edhe pa ndonjë Pra, “JO”-të nuk duhet të na shqetë-
arsye të dukshme, i përgjigjet çdo sojnë, sepse janë normale për çdo
pyetjeje me fjalën “JO”. fëmijë në këtë moshë, qoftë djalë
apo vajzë.
Është një fazë e rritjes, duke fi-
lluar nga 18-24 muajsh, kur fëmija Si t’i kapërcejmë “JO”- të
zbulon se ekziston si person i pa- Për ta kapërcyer këtë fazë, sigu-
varur nga nëna. Pra fëmija rreth risht pozitive për rritjen e tij, por të
moshës dy vjeç fillon të ndërtojë lodhshme për ju, mjafton ta lejoni
identitetin e tij; fillon të tregojë se të thotë “JO-të, por në të njëjtën
ka dëshira dhe shije që e dallojnë kohë të vendosni rregullat tuaja.
nga gjithë të tjerët. “JO”, atëhere Me “jo”-të dhe kapriçot, fëmija po
nuk është vetëm një fjalë, por merr mat kufijtë e tij.
një rëndësi të veçantë; Mosprani-
met dhe llastimet ai i bën që t’i Pra është e drejtë të toleroni
tregojë të tjerëve, se është ndryshe pak, por për gjëra që ne të rritu-
nga nëna. rit i quajmë me rëndësi, duhet t’i
kundërshtoni llastimet e tyre. Për
Prapa një këmbënguljeje ndo- shembull, nëse fëmija do të marrë
njëherë shumë të fortë, qëndron patjetër thikën, ju sigurisht që nuk
vetëm dëshira për të treguar se dhe mund ta toleroni këtë. Mundohuni
ai është një njeri për t’u dëgjuar. ta bindni fëmijën me mënyra të
Pra “JO” është një sinjal pozitiv: buta, por edhe nëse mbas kësaj për-
duke mohuar, fëmija tregon veten pjekjeje paqësore ai nuk arsyeton,
ju sigurisht që do ta merrni thikën Fëmija e di me të vërtetë se çfarë

dhe do ta vendosni në një sirtar, është sinqeriteti; në vend që të
megjithë të qarat dhe ulërimat e thotë si një papagall i mësuar çdo
fëmijës. Sigurisht puna që duhet të mëngjes “mirëmëngjesi”, ai mund
bëni është shumë delikate, sepse ta tregojë ndryshe dashurinë e tij.
ju duhet që dhe t’i flisni, por edhe Ndoshta duke iu afruar së bashku
ta kuptoni, për mos ta hidhëruar me lodrën e tij të preferuar dhe duke
vogëlushin. Një qëndrim shumë i ia treguar personave të dashur, pa
rreptë në fakt, mund ta bëjë fëmi- folur asnjë fjalë, ose duke bërë si-
jën shumë të tërhequr, apo ta bëjë kur i ka mbetur hatri, për të qenë
edhe më kokëfortë dhe të vështirë në qendër të vëmendjes; vetëm
për tù edukuar. pas shumë kohësh duke u rritur
dhe duke ndryshuar mënyrën e
dashurisë, do të bëjë atë që bëjnë
Teknika e përqafimit
Shumë shpesh specialis-
të rriturit.
tët, kur fëmija nuk pranon
të pushojë së llastuari, apo Deri në tre vjeç fëmija do të mbajë
është i pabindur, këshillojnë një qëndrim që ndonjëherë të rri-
teknikën e “përqafimit”. Pra, turit e quajnë “i paedukatë”, por
ta përqafojmë fort vogëlushin megjithatë mos i thoni kurrë të
që po bërtet apo përplas këm- sillet si i rritur. Është më mirë të
bët, derisa ai të pushojë së keni guxim t’i shpjegoni familjes
kundërshtuari. Kështu ai do dhe miqve se fëmija nuk e ka arri-
të ndihet edhe i mbrojtur fizi- tur ende moshën që të sillet vetë
kisht, me anë të trupit tuaj. i si i rritur. Sepse përndryshe ju
Kjo është një mënyrë për t’i mund të keni një fëmijë të urtë
mësuar fëmijës që të shprehë
dhe që duket i edukuar, por në fakt
dëshirat e tij ndryshe dhe të
mos të thotë gjithmonë “JO”.
është i frikësuar që të bëjë gjëra,
se kushedi se çfarë do t’i thonë të
rriturit.
Megjithatë, duhet të mos harroni
se është e zakonshme që të gjithë Gjithashtu për të edukuar fëmijën
fëmijët e moshës 2-3 tre vjeç nuk që të bëhet bujar dhe i dashur, nuk
duan të sillen si të rriturit. E para, duhet ta detyroni që t’i dhurojë lo-
sepse ata janë ende fëmijë. E dyta, drat e veta. Më mirë është që nëse
sepse nganjëherë të rriturit ndërhyj- doni t’i bëni dikujt një dhuratë, të
në shumë në jetën e fëmijës, duke i shkoni ta bleni bashkë me fëmijën,
dhënë urdhëra, kështu që ai për t’u që ai t’ju shohë ju, dhe të mësojë të
mbrojtur, thotë “JO”. bëjë dhe vetë kështu, kur të rritet.
KONTROLLI MJEKËSOR I të mos pëlqejnë të flenë në mes-

FËMIJËS 24 MUAJSH ditë, por të flenë më shumë gjatë
natës dhe të zgjohen më vonë në
mëngjes. Nëse fëmija juaj zgjohet
M
•
jeku pediatër gjatë kësaj
moshe do të:
peshojë dhe masë fëmijën tuaj
natën i trembur nga ëndrra të këqija
apo makthe, tregojani mjekut. Ën-
për t’u siguruar se po rritet i drrat e këqija dhe ankthet e natës
shëndetshëm; janë të shpeshta në këtë moshë,
• kontrollojë kalendarin e vak- por mjeku mund t`ju tregojë se si
sinimit, nëse është bërë vaksina ta ngushëlloni fëmijën.
e difterisë /tetanozit / kollës së
mirë (DTP), poliomielitit, vak- Cilat janë zakonet e tij të ush-
sina e fruthit/rubeolës; qyerit?
• kontrollojë për probleme që Çfarë i pëlqen të hajë më shumë,
shqetësojnë shëndetin në këtë sasinë e lëngjeve që pi në ditë etj.
moshë dhe që ai mund të vërejë,
si infeksionë të veshit, ftohje, Si po ecën vetëkontrolli i jashtë-
grip, që janë të shpeshta, veça- qitjes dhe urinimit tek fëmija
nërisht për ato fëmijë që rrinë juaj?
në grupe, në çerdhe ose bashkë A ka arritur fëmija të kontrollojë
me shumë fëmijë të tjerë; jashtëqitjen dhe urinimin? Në këtë
• përgjigjet ndaj pyetjeve që moshë shumë fëmijë kanë filluar
mund të keni, për ta mësuar ta mësojnë, por ka edhe shumë të
fëmijën të arrijë kontrollin e tjerë që ende nuk e bëjnë këtë gjë.
jashtëqitjes dhe urinimit, për Mjeku mund t`ju këshillojë si ta
disiplinimin e fëmijës, për lehtësoni kalimin nga pelenat (pa-
xhelozinë ndaj motrave apo nolina) tek uturaku.
vëllezërve të tjerë më të vegjël
në shtëpi etj.; A keni vënë re diçka të pazakontë
• shikojë zhvillimin e sjelljes dhe në mënyrën se si ecën fëmija
temperamentin e fëmijës suaj; juaj?
• kontrollojë shikimin dhe dëgji- Mjaft fëmijë në këtë moshë mund
min e fëmijës suaj. të ecin me gjunjë të përkulur,
sepse këmbët e tyre ende janë duke
Pyetjet që mund t`ju bëjë mjeku: u zhvilluar, por ky problem zgjidhet
vetë rreth moshës 7 vjeç.
Si është gjumi i fëmijës tuaj?
Në këtë moshë shumë fëmijë flenë A është fëmija juaj i gjallë fizi-
afërsisht 11 orë natën dhe rreth dy kisht?
orë në mesditë. Disa fëmijë mund Fëmijët në këtë moshë kontrollo-
jnë më mirë krahët, këmbët e tyre ndajnë sendet sipas ngjyrave dhe
dhe të gjithë trupin. Në këtë moshë të mbushin e të derdhin kuti.
fëmija duhet të jetë në gjendje të
kapë një top, të ndërtojë me kuba
ose blloqe, të ngjisë e të zbresë Kini parasysh!!
shkallët.
Duhet të kontaktoni me një spe-
Çfarë fjalësh të reja ka mësuar? cialist të shëndetit nëse në moshën
Shumë fëmijë kanë zbuluar në këtë 24 muaj fëmija:
moshë fjalën magjike “PSE?”. Kur
e përdorin këtë fjalë, në disa raste • nuk përsërit fjalët që i thonë të
duan shpjegime për diçka, në raste tjerët
të tjera ato thjesht duan që të vazh- • Nuk kupton disa fjalë të reja
dojnë të bisedojnë me ju. Fjalori • Nuk përgjigjet ndaj pyetjeve të
po rritet dhe po mësojnë përditë thjeshta me “po” ose “jo”
fjalë të reja. Mjeku mund të pro- • Nuk zbaton urdhëra, kërkesa të
vojë aftësitë e të folurit të fëmijës thjeshta me dy hapa: “hajde tek
tuaj, duke i bërë pyetje direkte. babi dhe më sill librin tënd”.
• Nuk shpreh dëshira, pyet për
A i përgjigjet fëmija urdhërave, gjithçka.
kërkesave me dy kohë? • Nuk tregon dhe emëron objekte
Fëmija dy vjeçar zakonisht ka a- të njohura; përdor fjali me 2-3
rritur pjekurinë për të kuptuar dhe fjalë
zbatuar urdhërat me dy kohë, për • Nuk ecën vetë (ose me pak ndih-
shembull “shko tek babi dhe puthe më)
e hajde prapë tek unë “, “shko tek • Nuk ecën mirë, me pak lëkund-
dhoma jote, merr arushin dhe sille je apo rrëzime; nuk ngjit shka-
këtu”. Nëse fëmija juaj nuk ndjek llët pa ndihmë
urdhërat tuaja, apo duket se nuk ju • Nuk ecën dot pa u mbajtur
dëgjon, tregojani këtë mjekut. nëpër objekte të ndryshme
• Nuk shfaq shumë emocione:
Me çfarë lodrash i pëlqen të lu- zemërim, gëzim, frikë
ajë? • Nuk tregon interes tek pikturat
Nga lodrat që fëmija pëlqen, • Nuk njeh veten në pasqyrë
mjeku kupton se si ai po zhvillo- • Nuk përpiqet të ushqehet vetë,
het. Mjaft fëmijë në këtë moshë apo nuk ngre filxhanin drejt go-
pëlqejnë të luajnë me bashkimin e jës për të pirë
pjesëve të mozaikëve (gjëegjëza) • Nuk ha relativisht mirë ushqi-
të thjeshtë, bashkimin e sendeve min e familjes, edhe kur sasitë
me njëri-tjetrin, të shkarravisin, të janë të pakta.
• Nuk i pëlqen t’i lexoni. kontrollojë urinimin dhe defe-

• Nuk tregon interes në lojën me kimin.
fëmijë të tjerë; nuk vëzhgon, as • Nuk ndan objektet e njohura si-
imiton. pas karakteristikave të thjeshta;
• Nuk tregon se po fillon të in- si ngjyra, lloji, madhësia etj.
teresohet për t’u mësuar që të
224
225
Pjesa IV
VITI I TRETË
226
1
24 - 36 muaj
F ëmija i vogël në këtë periudhë vazhdon të jetë një dinamit plot me

entuziazëm, kuriozitet dhe energji të pakufishme. Aftësia për të qën-
druar në këmbë dhe për të lëvizur nga një vend tek tjetri, i bën fëmijët e
vegjël të kësaj moshe të mësojnë gjëra të reja mbi mjedisin që i rrethon.
Gjatë gjithë ditës ata bëhen llafazanë dhe ngacamanë, duke pushuar vetëm
për t’u ushqyer dhe për të fjetur.
Ky vit mund të jetë një ndryshim i madh, si për fëmijën ashtu edhe për
prindin. Prindërit shpesh e përshkruajnë fëmijën e tyre dy vjeçar si “i
pamundur”, “i tmerrshëm”, ose “i pa arsyeshëm” etj. Megjithatë vendos-
mëria, inatet dhe paaftësia e dy vjeçarit për të pranuar kufij dhe për t’u
bindur në çdo çast, janë pjesë e zhvillimit normal dhe shpesh në këto bete-
ja fitojnë fëmijët. Në këtë moshë fëmija përballet me kërkesa që mund të
jenë të mëdha: duhet të fitojë aftësi dhe sjellje të reja për të mësuar dhe
mbajtur mend, për të përsëritur gjërat e mësuara dhe të plotësojë kërkesat
e të rriturve. A është ndonjë çudi që i shikojmë dyvjeçarët të dërrmuar, të
hidhëruar, që kanë vështirësi të zgjedhin dhe që thonë jo edhe për gjërat
që i duan në të vërtetë?
Por gjatë këtij viti që ato përpiqen për të bërë gjithçka, ndodhin edhe
gjëra të mira. Fëmijët në këtë moshë dallohen për shpërthime të gëzimit,
të qeshurës, apo të dashurisë. Gjithashtu ndërsa fitohen aftësi të reja dhe
përforcohet ajo që është mësuar më parë, dyvjeçari fillon të jetë më i butë
dhe më i dashur.
Fëmijët dyvjeçarë zakonisht janë plot energji, shumë aktivë dhe kuriozë.
Ata duket se janë vazhdimisht në lëvizje dhe përfshihen plotësisht me
gjithë shpirt, në gjithçka që i tërheq. Gjatë këtij viti ata mësojnë shumë
lëvizje. Zhvillimi i trurit të tyre duket kudo, në lojën teatrale, tregimin e
historive, vizatimet etj. Fjalët e reja shtohen shpejt, duke e lejuar fëmi-
jën të shprehë mendime dhe të zgjidhë problemet. Fëmijët e kësaj moshe
besojnë shumë në mendimin e tyre. Njëkohësisht ato fillojnë të zhvillojnë
ndjenjën e nevojës për marrëdhënie me njerëz të tjerë dhe njëfarë kon-
trolli mbi sjelljen e tyre. Ato kërkojnë me forcë pavarësinë, por ende kanë
nevojë për t’u siguruar se kanë pranë një të rritur që t’i ndihmojë, qetë-
sojë, apo edhe t’i shpëtojë, kur e kërkon rasti.
RRITJA DHE • Ritmi i frymëmarrjes është 20

KARAKTERISTIKAT E -30 frymëmarrje në minutë, si-
pas nivelit të aktivitetit; fëmija
RRITJES
vazhdon të marrë frymë me
bark.
• Rritja vazhdon e qëndrueshme, • Mesatarja e temperaturës është
megjithëse më e ngadaltë se dy 35.5-37.4o C; ajo ndikohet nga
vitet e para. ushtrimet, sëmundjet dhe stresi.
• Shton në gjatësi 5-7.5 cm në • Rritja e këmbëve është më e
vit; mesatarja e gjatësisë është shpejtë se rritja e krahëve, duke
96,5-101,6 cm, afërsisht dyfi- e bërë një trevjeçar të duket me
shi i gjatësisë së lindjes. i gjatë, më i hollë, i ngjashëm
• Gjatësia që do të ketë fëmija me pamjen e të rriturit.
kur të jetë i rritur, mund të para- • Perimetri i kokës dhe kraharorit
shikohet duke matur gjatësinë janë të barabarta; koka në ma-
e tre viteve të para; meshkujt dhësi është në raport normal
e kësaj moshe kanë afërsisht me trupin.
53% të gjatësisë që do të kenë • Qafa duket sikur zgjatet se zhdu-
në moshën e rritur, ndërsa fem- ket “dhjami i foshnjës”.
rat rreth 57%. • Ka përfunduar dalja e dhëm-
• Shtimi në peshë është afërsisht bëve të fëmijërisë.
1,4-2,3 kg në vit; pesha mesa- • Ka nevojë për 1500 kalori në
tare është 13,6-17,2 kg. ditë.
• Ritmi i zemrës (pulsi) është • Shikimi është afërsisht 20/40
mesatarisht 90-110 në minutë. në largësi.
228 PJESA IV VITI I TRETË
ZHVILLIMI LËVIZOR majën e lapsit e përdor verti-

kalisht, horizontalisht dhe në
• Ngjitet lart e poshtë shkallëve pa mënyrë rrethore.
ndihmë, duke shkëmbyer këm- • Mund të kthejë faqet e librit një
bët; mund të hidhet nga shkallët nga një.
e të bjerë me të dyja këmbët. • I pëlqen të ndërtojë me blloqe.
• Mund të qëndrojë për një mo- • Ndërton një kullë me tetë, ose
ment në ekuilibër me një këm- me shumë blloqe.
bë. • I pëlqen të luajë me plastelinë, e
• Kap një top të madh kur ja he- shtyp, e rrotullon dhe e shtrydh
dhim. atë.
• Ushqehet vetë; kërkon shumë • Mund të fillojë të tregojë pre-
pak ndihmë. ferenca për përdorimin e
• Hidhet nga vendi. dorës (të djathtë, apo të majtë,
• Ecën me një biçikletë me tre mëngjërash).
rrota. • Mban një enë të mbushur
• Hedh një top larg; distanca dhe me lëng, si p.sh. filxhan me
qëllimi janë të kufizuara. qumësht, apo tas me ujë, pa e
• Kap një top të madh me të dy derdhur shumë, e hedh lëngun
krahët e shtrirë. nga një enë në një tjetër.
• I pëlqen të lundrojë me barkë • Mbërdhen dhe zbërthen kopsa
(jo shumë e lartë apo shumë e të mëdha dhe zinxhirët e pan-
shpejtë). tallonave, xhupave etj.
• Tregon përmirësim në kontro- • Lan dhe fshin duart; lan vetë
llin dhe mbajtjen e lapsave; dhëmbët e tij, por jo duke e
Figura 22. I pëlqen lundrimi. Figura 23. Mban lapsin me tre gishta
Figura 24. Mund t’u lexojë të tjerëve për të shpjeguar figurat
rrotulluar furçën. mund të pretendojë tùa “lexo-

• Zakonisht gjatë kësaj kohe ar- jë” të tjerëve, për të shpjeguar
rin kontrollin e plotë të fshi- figurat.
këzës së urinës • I pëlqejnë historitë me pyetje,
kuriozitete, dhe të papritura.
• Luan duke imituar realitetin:
ZHVILLIMI NJOHËS DHE • Ushqen kukullën, e mbulon atë,
I PERCEPTIMIT e vë për të fjetur.
• Ngarkon makinat, i bën të ecin
• Dëgjon me vëmendje histori të duke i shoqëruar edhe me zë e
përshtatshme për moshën. zhurma.
• Bën komente me rëndësi mbi • Përshkon 8-10 rruaza në një tel,
tregime të ndryshme, veçanër- apo rendit 6 blloqe të rrumbu-
isht mbi ato që lidhen me shtëpi- llakët dhe 6 katrorë në një dë-
në dhe ngjarjet në familje. rrasë.
• I pëlqen të shikojë librat dhe • Përpiqet të vizatojë; kopjon
rrethin por jo perfekt, katrorin • Flet rreth veprimeve të të tjerëve

dhe disa gërma. “ Babi po nis makinën”.
• Kupton trekëndëshin, rrethin, • Shton informacione për atë që
katrorin, mund të tregojë for- sapo është thënë: “Po dhe pastaj
mën për të cilën e pyet. ia dhashë prapë librin”.
• Ndan objektet në mënyrë logji- • U përgjigjet pyetjeve të thjeshta
ke mbi një bazë, si ngjyra, ma- në mënyrë të përshtatshme.
dhësia, apo forma; zakonisht • Bën një numër pyetjesh në
zgjedh një ngjyrë, apo madhësi rritje, veçanërisht rreth vendit
si bazë për klasifikimin. dhe identitetit të objekteve dhe
• Tregon se kupton krahasimet njerëzve.
kryesore si madhësia dhe for- • Përdor një numër në rritje të
ma, p.sh. kur i tregojmë një formave të bisedës që tregon
top tenisi dhe një top futbolli, ngjarje në vazhdimësi: “Çfarë
tregon se cili është më i madh, bëri ai më tej”? “ Si e bëri ajo
gjithashtu kupton se cili nga të pastaj?”
dy është më i vogli. • I tërheq vëmendjen vetes, ob-
• Numëron dhe dallon ngjyrat kry- jekteve dhe ngjarjeve në mje-
esore: e kuqe, e verdhë, blu. dis: “Shiko, areoplani po flu-
• Rregullon kubat në vijë hori- turon”.
zontale; gjithashtu i vendos ku- • Nxit sjelljen e të tjerëve: “Le
bat për të formuar një urë. të hidhemi në ujë. Ti hidhu i
• Tregon pikturën që ka më pari”.
shumë objekte: mace, makina, • Bashkohet në përshëndetje të
kukulla zakonshme: “Hej”, “Të lutem”
• Tregon njëfarë kuptimi për zgja- etj.
tjen e kohës duke përdorur fraza • Komenton rreth objekteve dhe
të tilla si “gjithë kohën”, “gjithë ngjarjeve që ndodhin: “Aty ësh-
ditën”, “për dy ditë”, por ende të një shtëpi”; “Traktori po
ka pak konfuzion: “unë nuk fje- shtyn një pemë”.
ta nesër”. • Rritet fjalori; tani përdor 300-
1000 fjalë.
• Reciton vjersha me rimë, kën-
don këngë.
ZHVILLIMI I GJUHËS DHE • Të folurit është i kuptueshëm
TË FOLURIT në pjesën më të madhe të ko-
hës.
• Flet rreth objekteve, ngjarjeve • Shprehet me fjali më të gjata:
dhe njerëzve jo të pranishëm “qeni i madh më kafshon”.
“Toni ka një qen në oborr”. • Flet folje kalimtare si: “duke
shkuar”, “duke ecur”, përdor trupi, ose dhe një belbëzim. Për-
shumësin: “macja, macet”. piquni të kuptoni fjalët që thotë
• Tregon mohim duke vënë “jo’ fëmija. Përpiquni t’i lidhni fjalët
dhe “nuk” përpara një emri apo e pakuptueshme që ai thotë, me
fraze të thjeshtë: “jo bebi …”, sendet që ato mund të përfaqësoj-
“nuk erdhi….” në, edhe pse ato mund t`ju duken
• Përgjigjet kur e pyesim “Çfarë shumë të ndryshme nga njëra-tje-
po bën?” “Çfarë është kjo?” tra, për shembull ”unë dada” që do
dhe “Ku?”, pyetje që lidhen me të thotë “unë dua të dal shëtitje”.
objekte dhe ngjarje të njohura.
Kur e keni të vështirë të kuptoni
Si ta ndihmojmë fëmijën të flasë atë që po ju thotë, tregoni se kush
mund të jenë kuptimet e mundshme
Vërini emër çdo gjëje. Gjithçka (Do topin? Do biberonin?), duke i
në botën që rrethon fëmijën ka një dhënë atij mundësinë t`ju tregojë
emër – thuajani atë. Thoni emrat nëse e keni gjetur. Në këto raste do
e të gjitha sendeve në mjedisin ku të lodheni të dy, derisa kërkesat e
jeton fëmija (banja, kuzhina, soba, fëmijës të bëhen me të qarta, por
krevati, llamba, karrigia etj): luani duke vazhduar të veproni kështu,
“syri-hunda-goja” (merrni dorën e do ta ndihmoni shumë zhvillimin
fëmijës dhe prekini sytë, hundën, e të folurit tek fëmija juaj.
dhe gojën, duke i puthur duart në
fund) dhe më pas tregojini pjesët e Përqëndrohuni në mësimin e
trupit të diçkaje tjetër: zogut, qe- koncepteve. Ja disa koncepte në
nit, pemës, gjetheve, luleve, maki- mësimin e të cilave duhet ta ndih-
nave, avionit etj. Thirreni fëmijën moni fëmijën:
shpesh në emër, që të kuptojë se
është një njeri i veçantë. Nxehtë dhe ftohtë. Lëreni fëmijën
të prekë pjesën e jashtme të fil-
Dëgjojeni, dëgjojeni, dëgjojeni. xhanit të ngrohtë të kafesë dhe më
Ajo që fëmija ka për t’ju thënë, pas një copë akulli: një herë ujë të
është po kaq e rëndësishme sa edhe ftohtë, më pas ujë të ngrohtë.
ajo jo që i thoni ju. Edhe pse mund
të mos ta kuptoni fjalën që thotë, Poshtë dhe lart. Ngrini lehtë fëmi-
dëgjojeni dhe përgjigjuni: “Oh, jën lart dhe me pas uleni në dyshe-
kjo është shumë interesante!”, me; pastaj merrni një lodër, për
ose ”Vërtet kështu është?”. Kur shembull një kukull, ngrijeni lart
i bëni një pyetje, prisni për një dhe uleni përseri në dysheme. Kur
përgjigje, edhe nëqoftëse ajo e bëni këtë, thoni: ”Kukulla lart,
është një buzëqeshje, një lëvizje kukulla poshtë”.
Brenda dhe jashtë. Fusni disa li- qet e pasojat. “Dielli është i ndrit-
bra në kuti dhe më pas nxirrini ato shëm, prandaj ne kemi dritë”,
jashtë: bëni të njëjtën gjë me sende “Frigoriferi e mban ushqimin të
të tjera. ftohtë, kështu që ai ka shije të mirë
dhe është i freskët”. “Mami përdor
Bosh dhe plot. Mbushni një ko- një furçë të vogël për të larë dhëm-
vë me ujë dhe pastaj zbrazeni: bët e tua, një furçë mesatare për të
mbushni një kovë me rërë dhe më krehur flokët e tu, dhe një furçë
pas boshatiseni. të madhe për të larë dyshemenë”,
“Nëqoftëse ti do ta grisësh librin,
Ulur dhe në këmbë. Mbajeni fëmi- ne pastaj nuk mund ta lexojmë
jën prej krahu, rrini të dy në këmbë prapë”, e kështu me radhë.
dhe me pas uluni të dy.
Të kuptuarit e botës që e rrethon,
E lagur dhe e thatë. Krahasojeni ashtu si dhe formimi i ndjeshmërisë
një rrobë të lagur me një peshqir për njerëzit, për nevojat e ndjenjat,
të thatë: flokët e njoma të fëmijës është një hap shumë më i rëndë-
suaj me flokët tuaj të thatë. sishëm gjatë mësimit të gjuhës dhe
leximit, sesa përsëritja si papagall
E vogël dhe e madhe. Vendosni e fjalëve pa lidhje.
një top të vogël pranë një të ma-
dhi: tregojini fëmijës në pasqyrë: Mësojini ngjyrat. Filloni t’i tre-
djali është i vogël, mami është e goni ngjyrat . “Shiko, topi është i
madhe. kuq, ashtu si dhe bluza jote,” ose
“Ajo pema është jeshile: edhe ka-
Shpjegojini mjedisin dhe shka- rroca jote është jeshile”, ose “Shi-
ko ato lulet e bukura të verdha”.
Përdorni të folurën e dyfishtë.

Një herë thuajeni fjalinë të plotë,
si të rriturit, pastaj thuajeni më
thjesht, në gjuhën e fëmijës, që
ta kuptojë: “Tani ti dhe unë do
të shkojmë të bëjmë bashkë një
shëtitje”. E më tej përsërisni:
“Mami dhe Emi do të ikin, miru-
pafshim” “Oh, e mbarove të gjithë
kekun. “Olsi e mbaroi të gjithë”.
Të përsëriturit dy herë do ta ndih-
Figura 25. Mësojini ngjyrat mojë fëmijën të kuptojë më mirë.
Mundohuni të flisni si një i rri- puthje dhe përqafime.

tur. Po të përdorni fjalët e të rritur-
ve dhe jo ato të fëmijëve të vegjël, Mos e detyroni me zor. Nxiteni
fëmija tuaj do të flasë më shpejt fëmijën tuaj të flasë duke i thënë:
dhe më mirë: “Erinda, do ti të hash “Tregoji mamit çfarë do”, kur ai
tani?” është më mirë sesa të thoni: ose ajo i tregon nevojat ose dëshi-
“Erinda, do mam?”. rat me veprime. Nëqoftëse fëmija
tregon përsëri, jepini një mundësi:
Mësojeni të përdorë përemrat për shembull, “do topin, apo ka-
aty ku duhet. Fëmija fillon të për- rrocën?”. Nëqoftëse përsëri merr-
dorë përemrat pa mbushur dy vjeç ni një përgjigje jo me fjalë (me
dhe është mirë që të mësohet me gjeste), thuajeni vetë emrin e sen-
to, duke i përdorur bashkë me em- dit. “Oh, ti dashke topin” dhe me
rat. “Mami po shkon t’i japë Anilës pas jepjani. Asnjëherë mos ia nda-
mëngjes - unë po shkoj të të marr loni diçka fëmijës, vetëm sepse
ty diçka për të ngrënë. “Ky libër nuk mund ta thotë emrin e asaj që
është i mamit-është i imi-dhe ai kërkon ose e thotë gabim. Trego-
libri atje është i Jonit-është i yti.” huni shumë të duruar.
Kjo i mëson gjithashtu edhe kon-
ceptin e pronës, pra e kujt është Jepini urdhra të thjeshta. Shumë
një lodër apo një libër etj. fëmijë në këtë moshë ndjekin
vetëm urdhra të thjeshta, kështu që
Nxiteni fëmijën që të flasë pas jepini udhrat një një e nga një. Në
jush. Përdorni çdo lloj marifeti që vend që të thoni “Të lutem merre
të përpiqeni ta bëni t’ju përgjigjet, lugën dhe ma sill mua këtu,” për-
edhe pse me fjalë apo me gjeste. piquni të thoni “Të lutem merre
Lëreni të zgjedhë: “Do bukë, apo lugën” dhe kur ky veprim të jetë
kek?”, ose “Do të veshësh pizha- bërë, shtoni “Tani sillja lugën
mat me arush apo ato me lule?” mamit”. Këto teknika do të ndih-
dhe më pas lëreni të tregojë atë mojnë zhvillimin e të kuptuarit, i
që dëshiron, qoftë dhe me gisht, cili do të vazhdojë më pas me të
apo me sy. Pastaj ju i thoni : « folurin.
Ah, dashke pizhamat me arush!»
Pyeteni: “Je i lodhur?”,“Do të të Korrigjoni me kujdes. Një fëmi-
pëlqente një kek?”. Një lëkundje jë i vogël asnjëherë nuk mund t’i
koke nënkupton një “jo” apo “po”. thotë fjalët aq mirë sa një i rritur.
Vëre fëmijën të tregojë se ku janë Shumë bashkëtingëllore mund të
gjërat (edhe pse ato kanë humbur): jenë të pamundura për t’u përdorur
“Ku është topi?”. Jepini kohë që nga fëmija (si për shembull K:
ta gjejë topin dhe vlerësojeni me fëmija në vend që të thotë „kali“
thotë „tali“, në vend të thotë „thi- të cilat tregojnë për gjëra të njo-
ka“ do të thotë „fika“) dhe shumë hura. Në këtë moshë librat nuk ka
fjalë mund të thuhen përgjysmë nevojë të kenë shumë fjalë, që t’ju
për disa muaj me radhë, apo vite. pëlqejnë. Gjithashtu librat pa fjalë,
Kur fëmija juaj nuk shqipton mirë vetëm me figura, nxisin fëmijët e
një fjalë, mos e korrigjoni si një vegjël të krijojnë histori ose ide
mësuese e ashpër - kritikat mund rreth pikturave dhe fotografive të
ta pengojnë. librave. Në këtë periudhë fëmi-
jët pëlqejnë ta lexojnë të njëjtën
Lexoni së bashku me fëmijën. histori shumë herë me rradhë dhe
Kur fëmija është paksa më i rritur, pëlqejnë libra me vjersha që bëjnë
ai fillon t’i pëlqejë shumë librat rimë. Më poshtë po japim të gjitha
me piktura, lodrat, kafshët etj. Në llojet e librave që ata pëlqejnë:
këtë moshë fëmijet janë gati për
të dëgjuar histori të thjeshta, por •· Libra që tregojnë histori të
do të duhet të kalojë mjaft kohë që thjeshta.
ata të qëndrojnë ulur dhe të dëgjoj- • Libra me vjersha të thjeshta me
në historinë të qetë për më shumë rimë, që ato të mund t’i mëso-
se 3-4 minuta, sepse vëmendja e jnë përmendësh.
tyre është ende e shkurtër. Fëmi- • Libra që kanë numërim, alfa-
jët e pëlqejnë leximin më shumë bet, tregojnë forma, madhësi të
kur marrin pjesë dhe vetë. Gjatë sendeve, njerëzve etj.
kohës që lexoni, ndaluni dhe • Libra me kafshë, libra me maki-
diskutoni mbi pikturat që ka lina, libra rreth lojrave.
bri (“Shiko, kjo macja ka vënë • Libra që kanë personazhet e
kapele”), kërkojini fëmijës që të tyre të pëlqyer të televizionit,
tregojë sendet që njeh dhe trego- filmave me kartona etj.
jini emrat e atyre që ai ose nuk i
di, ose nuk i mban mend. Komente Librat janë shumë të nevojshëm për
të tilla si “Shiko, sa zogj janë në të zhvilluar krijimtarinë e fëmijës.
atë pemë”, ose “Këtu ka dy mace”, Ju mund ta ndihmoni fëmijën të
do t’ju ndihmojnë t’i bëni fëmijës mendojë mbi historinë e librit dhe
pak aritmetikë. Bëjeni numërimin ta lidhi atë me ngjarjet e jetës reale
pjesë të jetës së fëmijës tuaj. që e rrethon. Me poshtë keni disa
ide si mund ta bëni ketë:
Librat që pëlqejnë fëmijët
• Mbasi të lexoni historinë, bë-
Fëmijët e vegjël të moshave 2- huni aktorë dhe luani disa per-
3 vjeç pëlqejnë ngjyrat e gjalla, sonazhe të ngjarjes që lexuat.
tekstet që përsëriten dhe histori • Bëni ato që tregon libri, vishni
-zhvishni rrobat, imitoni tin- het.

gujt, zhurmat etj. • Ka ankthe dhe frikë nga errë-
• Lëreni fëmijën ta tregojë ngjar- sira, më rrallë nga zjarri, nga
jen sipas figurave të librit. përbindëshat etj.
• Lëreni fëmijën ta vizatojë ngjar- • Bashkohet në lojra të thjeshta
jen. dhe aktivitete grupi, ndonjëherë
• Tregoni ngjarjet pa e pasur li- duke ngurruar.
brin përpara. • Flet shpesh me veten.
• Mbasi të lexoni ngjarjen, për- • Përdor në lojë objektet në më-
doreni fëmijën si personazh të nyre simbolike; një kub druri
saj, (të bëjë si ariu i vogël, të mund të jetë një varkë, një ka-
kërcejë si rosaku etj.) mion etj.
• Ndonjëherë, pasi të lexoni ngjar- • Vëzhgon fëmijët duke luajtur;
jen, dilni shëtitje me fëmijën mund të bashkohet me to për
dhe zgjeroni përmbajtjen e li- një kohë të shkurtër; shpesh
brit duke i treguar në natyrë se luan paralel me fëmijët e tjerë.
çfarë tregon përralla, për shem- • Mbron lodrat dhe gjithshka që
bull “macja që vrapoi pas topit është e tija; mund të bëhet ndo-
dhe u përplas me murin këtu njëherë agresiv duke e rrëm-
pranë” etj. byer lodrën, duke goditur një
• Organizoni një festival poe- fëmijë tjetër, apo duke e fshe-
zish, vjershash me fëmijën, ose hur lodrën.
së bashku edhe me disa shokë e • Merr pjesë vetëm apo së bash-
shoqe të tij/saj, për të recituar ku me fëmijë të tjerë në lojën
apo lexuar vjershat që i pëlqej- “provo që ta besosh”.
në më shumë. • Tregon dashuri për fëmijët të
cilët janë më të vegjël, apo për
fëmijët të cilët dëmtohen.
ZHVILLIMI I • Ulet dhe dëgjon histori deri në
PERSONALITETIT 10 minuta rresht; nuk shqetëso-
DHE AI SOCIAL het nëse edhe fëmijë të tjerë po
e dëgjojnë historinë dhe mërzi-
• Duket se kupton se ka një ra- tet kur e shqetësojnë.
dhë, por jo gjithnjë do ta res- • Mund të vazhdojë të ketë li-
pektojë atë. dhje të ngushtë me një batanije
• Eshtë miqësor, qesh shpesh; të veçantë, kafshë pellushi, apo
kërkon me çdo kusht të pëlqe- lodër, që të qetësohet.
USHQYERJA familje. Fëmija mund të ndryshojë

sjellje në mënyrën e të ushqyerit,
Si viti i dytë i jetës, ashtu dhe i çdo 6 muaj. Po kështu, modelet
treti, shpesh quhen nga prindërit e rritjes ndryshojnë shumë. Një
edhe vitet e tmerrshme-nazet dhe fëmijë mund të rritet emociona-
kundërshtimet janë të përditshme, lisht dhe fizikisht më shpejt se
si për ushqimin ashtu edhe për situ- një tjetër. Prandaj kini parasysh se
ata të tjera. Në fakt në këtë mënyrë këshillat që do të gjeni më poshtë
fëmija arrin të formojë personali- për ushqyerjen, mund të mos t’i
tetin e tij, pra duhet të keni durim. përshtaten plotësisht fëmijës suaj.
Mendoni se si ndihet një fëmijë në
këtë moshë që ecën, vrapon vetë, • Në këtë periudhë është përmirë-
në krahasim me kohën kur varej suar shumë kontrolli i musku-
nga prindërit. Ai po shijon “fitoret” jve; fëmijët mund të përdorin
e tij dhe kjo i shton besimin në me lehtësi një lugë dhe pirun;
vetvete duke thënë: “tani eci vetë, kontrollojnë mirë filxhanin, apo
shkoj ku të dua unë”. Po kështu ai gotën, megjithëse ndonjëherë e
kënaqet duke thënë “tani ha sa dua derdhin.
vetë dhe ha atë që dua”. Prandaj • Shpesh kërkojnë dhe pëlqejnë
në këtë kohë duhet të përpiqemi të ëmblat.
ta mësojmë të ushqehet i lirë, pa e • Në përgjithësi pëlqejnë peri-
detyruar të hajë gjithmonë atë që i met e gjalla, por mund të mos
japim ne. pranojnë të hanë sallatat.
Shumë prindër janë të shqetësuar • Perimet me ngjyrë jeshile i
rreth ushqyerjes së fëmijës së tyre pëlqejnë më shumë të gatuara.
në këtë moshë. Fëmijët bëhen na- • Mund të bëjnë zgjedhje të
zeli, duan vetëm disa ushqime, thjeshta të llojeve të ushqime-
nxjerrin ushqimin etj. Duhet të ve, për shembull “do një pjesh-
kuptoni se kjo është normale dhe kë apo një dardhë?” Kanë pak
“do të kalojë”. Sigurisht nuk ka oreks; kjo luhatet midis peri-
dy fëmijë njësoj dhe ka dallime udhave të rritjes; dreka është
midis fëmijëve, edhe në të njëjtën shpesh vakti i preferuar.
• Oreksi ndoshta është pak më i • Gjatë kohës që ushqehet, fëmi-

mirë se disa muaj më parë, por ja ndonjëherë kërkon më shumë
ende nuk është ajo që shumë vëmendjen e prindërve dhe
prindër (ose gjyshet) mendoj- ende në mjaft raste sorrollatet e
në se duhet të jetë. Shprehja luan me ushqimin!
“Fëmija im nuk ha fare” është • Kujdes! Mënjanoni arrat, kara-
një ankesë e zakonshme kur melet e forta, kokrrat e rrushit,
fëmija shkon për vizitë kon- perimet e forta të gjalla. Kon-
trolli tek mjeku. trolloni ëmbëlsirat dhe mënja-
• Mund të kenë nevojë që midis noni ushqimet që nuk kanë as-
vakteve të hanë diçka. një vlerë ushqyese.
• Ndonjëherë i përshkruajnë
si nazeli; shpesh ka gjëra që Çfarë është ushqyerja e shëndet-
i pëlqejnë shumë apo nuk i shme për një fëmijë të rritur
pëlqejnë aspak (të cilat duhen (shih dhe “Grupet e prodhimeve
respektuar); mund të pëlqejnë ushqimore”, tek viti i dytë i jetës)
vetëm disa ushqime si reçeli,
sanduiçet, makarona, djathi. Organizmi i fëmijës ka nevojë të
• I pëlqejnë ushqime të thjesh- marrë nëpërmjet ushqimeve të
ta që i “njeh”; nuk i pëlqejnë gjitha lëndët ushqyese që e lejoj-
përzierjet; dëshiron ushqimet në të rritet, të lëvizë, dhe jetojë.
që i shërbehen në një mënyrë të Lëndët ushqyese të nevojshme
njohur për të. për çdo njeri, janë të ndara në 5
Në tabelën e mëposhtme janë dhënë disa nga pasojat e një ushqyerje jo të

mirë në disa periudha të jetës:
Pasojat që sjell ushqyerja jo e mirë

gjatë fëmijërisë
Tek fëmija Tek adoleshenti Tek i rrituri
• Alergji të përkoh- • alergji të përhershme • diabet

shme (azma, • sëmundje të sistemit • arteriosklerozë (infarkt i
ekzemë) tretës (kolit, ulçera, zemrës, hemorragji në
• Sëmundje të etj.) tru)
aparatit tretës • dhjamosje • sëmundje të mëlçisë
• Sëmundje ngjitëse • tension të lartë të • ulçera
• Kequshqyerje gjakut • probleme të kockave
• Mbipeshë • tumore
• plakje të parakohshme
grupe të mëdha sipas përmbajtjes tensioni i lartë, dhjamosja, diabeti,

së lëndëve që ato kanë: skleroza e arterieve të zemrës dhe
1-proteinat, 2-karbohidratet të trurit.
(sheqernat), 3- yndyrnat, 4-vi-
taminat, 5-kripërat minerale si Me ushqyerje të shëndetshme për
hekuri, zinku, kalciumi, jodi etj. fëmijën, kuptojmë ato ushqime të
Këtyre lëndëve u duhet shtuar cilat i japin atij të gjitha lëndët
edhe uji, i cili ka rëndësi shumë ushqimore të përmendura më lart.
të madhe për njeriun, sepse është Ushqimet, mbi bazën e lëndëve
vendi në trup ku ndodhin të gjitha ushqimore që përmbajnë, ndahen
reaksionet kimike. Uji ka rëndësi në pesë grupe kryesore:
më të madhe tek fëmija i vogël se
tek i rrituri, duke qenë se ai përbën • Drithrat, buka, miellrat, ma-
rreth 80% të peshës tek i porsalin- karonat etj., të pasura në kar-
duri, ndërsa tek i rrituri zë afër- bohidrate
sisht 50 % të peshës. • Qumështi dhe prodhimet e tij
(të pasura në proteina, në disa
Organizmi i fëmijës ka nevoja je- minerale si kalciumi, si dhe në
tike për energji dhe materialet e vitamina)
rritjes të cilat merren nga proteinat, • Mishi, prodhimet e detit, vezët,
yndyrnat dhe sheqernat. Kripërat bizelet, fasulet dhe thjerrëzat,
dhe vitaminat, edhe pse nuk japin të cilat quhen bishtajore (përm-
energji, janë mjaft të rëndësishme bajnë proteina)
për rritjen dhe zhvillimin e fëmi- • Frutat dhe perimet (të pasura
jës. Ato sigurojnë që të kryhen si në vitamina dhe kripëra mi-
duhet të gjitha reaksionet kimike nerale)
që ndodhin në organizëm. • Vaji, gjalpi, që përmbajnë yn-
dyrnat, të cilat japin pjesën më
Por një ushqyerje e mirë nuk të madhe të energjisë së nevoj-
ndikon vetëm në rritjen dhe zhvi- shme për fëmijën.
llimin e fëmijës. Ne e dimë tashmë
se nëpërmjet ushqyerjes mund të Marrja e proteinave duhet të pa-
parandalohen disa sëmundje të kësohet lehtësisht gjatë vitit të
aparatit tretës (për shembull së- dytë dhe të tretë të jetës, në kra-
mundje të lidhura me gjendjet hasim me periudhën midis vitit të
alergjike), por më e rëndësishmja parë dhe të dytë. Gjithashtu duhet
është se një ushqyerje e mirë sigu- pakësuar marrja e proteinave me
ron që organizmi i fëmijës kur të origjinë shtazore dhe duhet shtuar
rritet të ketë shëndet të mirë, duke ajo e proteinave me origjinë bi-
parandaluar në të ardhmen shfaqjen more, duke shtuar për shembull
e disa sëmundjeve të rrezikshme si sasinë e bishtajave (fasule, thjer-
Tabelë orientuese për menynë e ushqyerjes

së fëmijës
USHQIMET SASIA DITORE
Qumësht dhe kos 300-400ml
Qullëra me drithëra 15gr
Pilaf ose makarona 150gr
Djathë kaçkavall i grirë 15gr
Mish pa dhjamë 40gr
Peshk 60gr
Bukë e zezë 30gr
Perime 150-200
1 vezë e plotë
(e bardha + të verdhën) 1-2 vezë në javë
Fruta 200gr
Lëngje frutash 50-100ml
Vaj ulliri 15gr (rreth 2 lugë gjelle)
Sheqer 20gr (rreth 2 lugë gjelle)
Reçelna 20gr (rreth 2 lugë gjelle)
Mjalti 15gr
rëza, bizele, mashurka) dhe pakë- pjesën më të madhe të tyre duhet

suar sasinë e mishit, djathit etj. ta përbëjnë sheqernat që gjenden
tek frutat.
Sasia e yndyrnave duhet gjithash-
tu të pakësohet nga 40% të kalo- Nxitja e zakoneve të
rive totale në 30%, si tek të rri- shëndetshme për ushqyerjen
turit. Përsa i përket burimit të
yndyrnave, është mirë të përdoren Momenti i ngrënies kupton gjëra të
më shumë yndyrnat me origjinë ndryshme për mosha të ndryshme
bimore se sa gjalpi (yndyrë me fëmijësh, si për foshnjën, motakun
origjinë shtazore), pra vajrat si ai i dhe parashkollorët. Megjithatë, me
ullirit, misrit, lulediellit etj. rritjen e fëmijës kërkesat për lëndë
ushqimore bëhen më të afërta me
Për karbohidratet preferohet ato të rriturve. Ndërsa fëmijët
orizi, makaronat në supë dhe më janë të vegjël, duhet të mësohen
vonë makaronat të gatuara si për të të zhvillojnë zakone të mira të të
rriturit. Sheqernat e thjeshta duhen ngrënit, të cilat do të zgjatin gjatë
përdorur në doza të pakta dhe gjithë jetës së tyre. Për këtë duhet
pasur parasysh: mund t’i shtojë interesin për

• Të jepet shumëllojshmëri ush- ushqimin.
qimesh • Filloni ushqimet e reja “për të
• Të plotësohen të gjitha nevojat rritur”, së bashku me ato që
për drithëra, perime dhe fruta. fëmija ende pëlqen.
• Mbas moshës dy-tre vjeç fëmi- • Shërbejini ushqimet e reja së
ja nuk ka nevojë për yndyrna bashku me ato të familjes.
të tepërta. Tani është koha • Nxiteni fëmijën të shijojë një
për të filluar zëvendësimin e ushqim të ri, por mos e detyro-
qumështit të paskremuar me ni ta hajë me zor. Nëse nuk do,
qumësht me pak yndyrë 2-3% pranojeni këtë, lëreni dhe për-
apo produkte të qumështit pa piquni përsëri pas disa javësh.
yndyrë. Lëngjet e frutave me • Fëmijët duhet të vendosin për
sheqer duhet të jepen të kufi- sasinë që duhet të hanë. Nëse
zuara. e nxisim fëmijën të hajë “edhe
• Ka rëndësi të nxiten fëmijët të një kafshatë tjetër” mund të nxi-
marrin rregullisht qumështin sim ngrënien e tepërt dhe hum-
dhe prodhimet e tij si kosi, dja- bjen e aftësisë për të rregulluar
thi etj. vetë marrjen e ushqimit. Kjo
• Të zgjidhen prodhime me yn- do të ndikonte në dhjamos-
dyrë të pakët, apo ushqime të jen e fëmijëve në të ardhmen.
përgatitura me pak yndyrë. Roli i prindit është të vendosë
• Të arrihet dhe të mbahet një se çfarë ushqimesh do të hajë
peshë e shëndetshme trupore, fëmija gjatë vakteve të rregullta
përmes lëvizjeve fizike dhe të ngrënies. Fëmijët nuk duhet
ushqyerjes së shëndetshme. të detyrohen të “përpiqen ta
• Të kufizohen kripa, sheqeri. hanë” ushqimin, nëse ata janë
të mërzitur. Edhe ushqimet e
Por si mund të arrihet kjo? dhëna në vaktet zemër duhet
• Jepini fëmijës tuaj ushqime të jenë të shëndetshme dhe jo
të pasura me të gjitha llojet e t’i japim fëmijës disa ushqime
lëndëve ushqyese. me vlerë të pakët ushqyese sa
• Kontrolloni ëmbëlsirat dhe për t’i shuar urinë, si çokollata,
mënjanoni ushqimet që nuk torta me krem etj.
kanë asnjë vlerë ushqyese. • Lërini fëmijët t’i prekin ush-
• Merrni informacion tek mjeku qimet. Sa më shumë ato dinë
lidhur me ushqyerjen, sipas rreth ushqimit si për shembull
moshës së fëmijës tuaj ku rritet, si përgatitet, aq më
• Fëmijën mund ta merrni me shumë do ta pëlqejnë atë.
vete ndërsa bëni pazarin, kjo • Fëmijëve duhet t’u jepen në një
vakt disa mundësi për të zgje- bisedën gjatë vakteve të ushqy-

dhur, por jo të zgjedhin pa kufi. erjes së familjes.
Për shembull, pyesni fëmijën • Gjatë kohës së ngrënies mby-
“Nesër për drekë do karrota lleni televizorin
apo lulelakra?” dhe jo “Çfarë • Sigurohuni që në rast se fëmija
do të të gatuajë mami nesër për juaj është nën kujdestarinë e
drekë?”. ndonjë personi tjetër (në çer-
• Bëhuni ju vetë shembull për dhe, në shtëpi, me gjyshet, kuj-
fëmijën tuaj, duke ngrënë ush- destaret etj.), edhe ai të ndjekë
qime të shëndetshme. Në qoftë rregullat e ushqyerjes së shën-
se, për shembull, ju vetë hani detshme të fëmijës tuaj.
patate të skuqura dhe fëmijës ia
jepni të ziera, ai nuk do t’i hajë
ato.
• Uluni për të ngrënë drekën ose
Kujdes!
darkën si një familje së bashku,
Mbytja është një problem serioz
që mund të ndodhë në këtë peri-
udhë kohe, sepse fëmijët në këtë
moshë kanë mësuar të kapin dhe
të gëlltisin mjaft lloje ushqimesh.
Ushqimet që ngjisin, janë të forta,
të vogla, të rrumbullakta dhe të
buta, kokoshkat, arrat, karame-
let e vogla, çamçakizi, kokrrat e
rrushit, manaferrat, karrotat në
copa të gjalla, bizelet etj, duhet
të mënjanohen. Mishi gjithashtu
mund të përbëjë një rrezik për
mbytje, prandaj duhet ndarë mirë,
Figura 26. Uluni për të ngrënë së bash- në copa shumë të vogla dhe duhet
ku vaktet e bukës.
zier mirë.
sa herë që keni mundësi. Fëmijët në këtë moshë janë në

• Në këtë kohë fëmija duhet të në rrezik më të madh për pamjaf-
mësohet të përdorë pjatën (jo tueshmëri jodike, e cila ndikon në
shumë të madhe), si dhe filxha- inteligjencën, mbarëvajtjen e e
nët dhe gotat për fëmijë, që e tyre në të ardhmen në shkollë etj.
ndihmojnë të ushqehet vetë. Përdorni në tavolinë kripën e
• Filloni t’i mësoni rregullat e jodizuar, sepse jodi parandalon
sjelljes në tavolinë dhe nxisni çrregullimet në rritje dhe zhvillim
të fëmijës që mund të vijnë nga

marrja e pamjaftueshme e tij. Gjashtë rregulla të sjelljes për të
Po kështu fëmijët në këtë moshë krijuar zakonet e shëndetshme
rrezikohen nga anemia nga munge- të ushqyerjes
sa e hekurit. Sigurohuni që marr-
ja ditore e qumështit të lopës nuk Bëni që çdo kafshatë të ketë vlerë
është e tepruar (sepse qumështi i Gjithçka që ha fëmija duhet të jetë
lopës përmban një lëndë që pen- e ushqyeshme. Ky rregull fillon që
gon thithjen e hekurit nga organiz- kur fëmija është në barkun e nënës
mi i fëmijës, pra thellon aneminë). dhe më tej kur e ushqeni me gji,
Fëmija juaj duhet ushqehet me kur ai ha ushqimet e familjes dhe
mish, fruta, pulë, peshk etj. Siguro- kur ushqehet vetë. Fëmijët mund
huni që dieta e fëmijës tuaj të jetë të jenë nazeli dhe me oreks të
e pasur në vitaminë C, që gjendet lëkundshëm, kështu sigurohuni që
në frutat dhe perimet, e cila shton gjithçka që ata hanë, të jetë me të
thithjen e hekurit nga zorrët. vërtetë e mirë për ta. Lërini mën-
janë ushqimet pa vlera, si karame-
Gjithashtu ka rëndësi që të mba- let, pastat, çokollatat, patatinat etj.
ni mend! “Po dëshira dhe kënaqësia e fëmi-
• Kurrë mos e përdorni ushqimin jës?” do të pyesni ju. Në stomakun
si një mjet për ta lavdëruar apo e vogëlushit ka shumë pak vend
dënuar fëmijën! për të mbajtur ushqime, prandaj
• Gjatë kohës së ushqyerjeve i mendoni me kujdes kur e mbushni
kushtoni shumë përkëdheli, atë. Shpesh më shumë kënaqen
përqafime dhe vëmendje! prindërit që shikojnë fëmijët të
• Kur përgatisni ushqimet, gjith- hidhen përpjetë nga gëzimi për
një lani duart, frutat, perimet një çokollatë, se sa vetë fëmijët.
dhe enët, lugët apo pirunjtë që Fëmija juaj mund të gëzohet dhe
do të përdorni! kënaqet me shumë mënyra dhe
• Ushqimet ruhen në enë të pas- vende të tjera - dhe jo duke i dhënë
tra, të mbuluara, në vende të ushqime të kota.
freskëta dhe në frigorifer!
• Asnjëherë mos hidhni përsëri Fshijeni fjalën “ëmbëlsirë” nga
një ushqim që e keni për- fjalori i ushqimeve dhe përdorni
dorur tek ena që ka ushqimin me kujdes fjalën “gostitje”
e freskët, ose ushqimet që i Jepini fëmijës ëmbëlsira të shën-
keni nxjerrë nga frigoriferi dhe detshme, kështu gjëra të vogla të
i keni ngrohur asnjëherë mos i ëmbla, si frutat dhe kosi mund të
fusni përsëri në frigorifer. bëhen pjesë e një vakti ushqimi
dhe jo si shpërblim në fund të shpejt ne kuptonim se nëse nuk do

ngrënies për fëmijën që e mbaroi të hanim atë që po na servirej, do
të gjithë pjatën. Përsëri është prin- të mbeteshim të uritur dhe do të
di që kënaqet kur i jep një “tortë”, dënoheshim, nuk do të na linin të
ose “e gostit fëmijën me akullore”, luanim më vonë, apo do të shko-
se sa fëmija dy-tre vjeç, që nuk do nim për të fjetur herët në shtrat.
të shqetësohet aq shumë në se nuk Kështu, ne fëmijët në darkë rrinim
do të hajë një akullore. të ulur vetëm në tavolinë deri sa të
mbaronim pjatën me bizele, e më-
Jini këmbëngulës, por jo me luftë sonim të hanim pa bërë as më të
Një fëmije mund t’i duhet pak voglin kundërshtim.
kohë sa të pëlqejë një ushqim të ri.
Filloni ushqimin e ri me qetësi dhe Tani ne e dimë sa shkatërrimtare
ëmbëlsi dhe prisni deri sa fëmija mund të jetë kjo. Shumë çrre-
ta provojë vetë. Mos kërkoni me gullime të ngrënies tek të rriturit
çdo kusht që ata të provojnë diçka fillojnë që në fëmijëri dhe shumë
që nuk duan dhe asnjëherë mos i persona që vuajnë nga këto prob-
detyroni ta mbarojnë deri në fund leme, mund t’i mbajnë mend këto
pjatën e tyre. Koha e ngrënies nuk çaste në tavolinën e ngrënies, kur
duhet të jetë kohë lufte. Ata do të ishin fëmijë. Të respektosh faktin
hanë në se kanë nevojë për të ngrë- që humori dhe shijet e fëmijës tuaj
në. Nëse gjatë ngrënies ju do të fi- mund të jenë të ndryshme nga ato
lloni një betejë me fëmijën tuaj, tuajat, të burrit, të kushëririt etj,
të cilën nuk do ta fitoni asnjëherë, do të thotë të mësohesh të thyesh
rrezikoni të ardhmen e fëmijës. rregullat e rrepta dhe tradicionale
Çështja është ta mësojmë të ush- të “ushqyerjes së familjes”. Lëreni
qehet në mënyrë të shëndetshme. fëmijën tuaj të hajë një ushqim të
Prandaj zhvillimi i zakoneve të shëndetshëm që i pëlqen, ndërsa
shëndetshme të ngrënies është kaq pjesa tjetër e familjes tuaj po ha
i rëndësishëm. mishin me qepë (që sigurisht ju e
keni gatuar shumë mirë)
Thyeni rregullat që na kanë më-
suar prindërit tanë Për aq kohë sa ushqimi që ai
Shumë nga ne mbajnë mend ko- pëlqen është i shëndetshëm, lëreni
hën e vegjëlisë, kur nëna na hidhte fëmijën të zgjedhë ushqimet e tij
ushqimin në pjatën e mbushur plot dhe mos krijoni problemet që na
dhe priste që ta hanim me çdo krijonin prindërit tanë. Kjo do të
kusht, deri në lugën e fundit. Dhe forcojë më shumë respektin për
nuk mund të kundërshtonim, sepse ushqyerjen e shëndetshme.
Çdo njeri ka nevojë të hajë mën- Disa probleme të zakonshme

gjes gjatë ushqyerjes
Mëngjesi është vakti më i rëndë-
sishëm i ditës për të gjithë, pra Nuk është i uritur në kohën e vak-
edhe për fëmijët. Mosngrënia e teve të ngrënies
mëngjesit mund të ndikojë në gja- Nëse fëmijët kanë ngrënë ushq-
llërinë e tyre për gjatë gjithë ditës ime të shëndetshme gjatë kohës
dhe krijon një spirale pa fund, së vakteve zemër (ndërmjet tre
fëmija është shumë i lodhur që të vakteve kryesore të ushqyerjes,
hajë, shumë i uritur që të pushojë mëngjes, drekë, darkë) dhe nuk
në drekë, e kështu më tej. A do të kanë uri gjatë vakteve të rregullta
donit ju të kishit një fëmijë të uri- të ngrënies, kjo jo gjithnjë është
tur dhe të lodhur në krahët tuaj? një problem. Kur fëmija në vazh-
Shumë studime dhe vetë prindërit dimësi nuk ushqehet gjatë vak-
kanë vënë re faktin se një mëngjes teve të ngrënies, duhet të shikohen
i ushqyeshëm e ndihmon më mirë oraret e dhënies së këtyre vakteve,
funksionimin e trurit tek një fëmi- së bashku me orarin e dhënies së
jë. Shumë shenja që flasin për ushqimeve zemër. Fëmijët nuk
dyvjeçarin “e tmerrshëm”, lidhen kanë gjithnjë uri, ashtu siç kanë të
edhe me urinë. Mëngjesi duhet të rriturit.
përmbajë proteinat e duhura për
energjinë, që parandalon këputjen Është rrëmujaxhi kur ushqehet
e fëmijës në mesditë. Parandalimi Në këtë moshë fëmijët po përpiqen
është kyç, sepse një fëmijë i stër- të mësojnë vetë mjeshtërinë e ush-
lodhur nuk do të hajë dhe ju nuk qyerjes, kështu që mund të jenë
do ta arrini ta ushqeni. rrëmujaxhinj kur ushqehen. Ne
duhet ta mbështesim mbështesim
Mësoni nga fëmija juaj eksplorimin e ushqimit nga fëmija,
Fëmijët tanë dinë më shumë se përveç rastit kur fillojnë të tallen
sa besojmë ne. Disa fëmijë janë me ushqimin dhe nuk anë fare. Pra
shumë të mirë, sepse i tregojnë ngrënia me duar dhe rrëmuja është
prindërve të tyre se çfarë duan të e shëndetshme.
hanë, dhe sa shumë duan të hanë.
Lërini fëmijët të mësohen si të Ushqehet njësoj përditë
dëgjojnë shenjat e trupit të tyre. Fëmijët në këtë moshë mund të
Fëmijët asnjëherë nuk duan të për- dëshirojnë të eksplorojnë aftësitë
shtaten me rregullat e një personi e tyre për të zgjedhur, duke re-
tjetër. Mësohuni herë pas here të fuzuar disa ushqime, edhe ato të
ndiqni rregullat e fëmijëve tuaj … cilat kanë qenë të pëlqyera me
dhe ata mund t`ju habisin më tej parë. Pra fëmija dëshiron të hajë të
me sjelljen e tyre. njëjtat ushqime në mëngjes, drekë
dhe darkë. Një zgjedhje e mirë për për vaktet zemër. Edhe në këto
të kapërcyer këtë pengesë do të vakte të ndërmjetme ushqyerjeje,
ishte: të fusnit në dietën e tij 3-4 duhet të jepen ushqime nga të
herë në javë vetëm një pjatë që ai gjitha grupet ushqimore:
pëlqen. Kështu, në drekë një pjatë
e tillë mund të ishte makarona me Buka/ drithërat
mish të grirë, që fëmija i pëlqen Sanduiçët. Përgatisni në shtëpi
shumë. Në darkë mund t’i jepet sanduiçë të ndryshëm, duke i
një pjatë me supë dhe perime, të mbushur me ushqime të ndryshme,
cilat i pëlqen më pak. për shembull me djathë, vezë të
zier, domate, gjalpë etj. Gjatë ko-
hës që përgatisni sanduiçët, af-
Mbani mend! rojini fëmijët pranë jush, që t`ju
ndihmojnë e më tej mund t’i lejoni
Një fëmijë i moshës 1-3 vjeç t’i përgatisin vetë. Buka e thekur,
mund të hajë afërsisht vetëm keku i bërë në shtëpi, biskotat,
200-300 ml (1-1,5 filxhani çaji)
gjithashtu pëlqehen.
në një vakt. Kështu për të
marrë energjinë dhe lëndët e
duhura, ushqimi duhet dhënë Makaronat.
me një përqëndrim të lartë të Në përgjithësi, fëmijët në këtë
energjisë dhe 5- 6 herë në moshë i pëlqejnë makaronat. Për-
ditë. gatitini bashkë me ta. Kujdes me
salcat e gatshme që përdorni, se
mund të jenë shumë të kripura.
Ushqyerja zemër e shëndetshme
Frutat dhe perimet
Fëmija i vogël ka stomak të vogëel Frutat dhe perimet janë shumë të
dhe mbushja e tij tri herë në ditë mira për ushqyerjen zemër. Frutat
nuk mund t’i japë energjinë e mund të jepen të prera në copa,
duhur për rritjen dhe lëvizjet e ose të përziera me kos. Zarzavatet
tij. Prandaj ka rëndësi dhënia e gjithashtu mund të jepen të gjalla
vakteve të ndërmjetme, që quhen ose të ziera. Frutat e thata, si kum-
vakte zemër. Këto vakte të ndër- bullat, kajsitë, kanë një sasi të
mjetme janë të rëndësishme për madhe sheqeri dhe mund të shkak-
fëmijët, por ne nuk duhet të har- tojnë prishjen e dhëmbëve. Në rast
rojmë që edhe ushqimet që jepen se fëmija juaj i dëshiron shumë,
në kohën e vakteve të plota, janë mund tìa jepni herë pas here së
gjithashtu me rëndësi. bashku me ushqime të tjera, si për
Ju duhet harxhoni pak kohë për të shembull sanduiçët, për të pakë-
menduar se çfarë t’i jepni fëmijës suar pasojat tek dhëmbët.
Qumështi dhe prodhimet e tij prandaj mund të jepen vetëm në

Qumështi, për vlerat që ka është raste të rralla festash, banketesh.
ushqim shumë i mirë për fëmijën. Për të mos pasur probleme me
Jepeni në vaktet zemër, me fruta fëmijët tuaj, mos i mbani këto ush-
ose sanduiç. Deri në moshën 2 qime në shtëpi. Nëse fëmija do t’i
vjeçare qumështi mund të jepet i shikojë dhe nuk do t’i hajë, mund
paskremuar, më tej duhet të jepet i të jetë me të vërtetë një problem
skremuar, me përqindje më të pa- për ju dhe atë. Ju përsëri duhet të
kët yndyre. Kosi dhe bulmetrat, si jeni një prind model dhe të ushqe-
djathi, janë gjithashtu ushqime të heni me ushqime të shëndetshme
mira për vaktet e ndërmjetme. në vaktet e ndërmjetme, si dhe të
bleni vetëm me raste ushqime që
Lëngjet nuk kanë asnjë vlerë ushqyese.
Gjatë kohës se ngrënies, gjith-
një jepini fëmijës një lëng që të Shumë prindër kanë vënë re se
shoqërojë ushqimin. Uji është fëmijët e tyre ndikohen shumë
pija më e mirë. Po kështu edhe nga ajo që dëgjojnë apo shikojnë
qumështi është një pije e mirë. në televizor, radio etj. Fëmijët e
Fëmijët duhet të mësojnë të pij- vegjël besojnë gjithçka që shikoj-
në ujin që në moshë të vogël. Ju në në televizor. Ato nuk e kuptoj-
si prindër duhet të jeni model për në reklamën, zbavitjen, tregtinë
këtë. Tregojuni fëmijëve se si pini etj. dhe prindërit shpesh e kanë të
ujë. Lëngjet e frutave duhet të vështirë të kundërshtojnë ngrënien
jenë të holluara dhe mos të kenë e këtyre prodhimeve të reklamuara
përmbajtje të lartë sheqeri. Shiko- dhe dëshirën natyrale të fëmijës për
ni me kujdes marrjen e qumështit të ëmbla, së bashku me kënaqësinë
dhe lëngjeve të frutave për fëmi- që ai ndjen nga ngrënia e tyre.
jët nazeli. Qumështi është ushqim
shumë i mirë, por marrja e tepërt e Një tjetër shqetësim në rritje i
tij mund të presë oreksin për ush- prindërve është shtimi i ushqime-
qime të tjera. ve që quhen “ushqime të shpejta”
si sufllaqe, hamburger, të cilat sot
A duhen dhënë çokollatat, bis- tregtohen në shumë dyqane ushqi-
kotat apo patatinat? more. Gjithnjë e më shumë fëmijët
Fëmijët e moshave 1-3 vjeç i shiko- në këtë moshë lihen në duart e kuj-
jnë këto ushqime që mund të jenë destarëve të çerdhes, gjyshërve,
shumë të kripura apo të ëmbla, me kujdestarëve në shtëpi etj. Shumë
yndyrë, të reklamuara nëpër dyqa- prej tyre nuk e bëjnë detyrën e tyre
ne, ose në televizor. Këto ushqime për t’i dhënë fëmijës një ushqyerje
nuk kanë asnjë vlerë ushqyese, të shëndetshme sepse nuk arrijnë
ta bëjnë, apo nuk u intereson. Ju në: ushqime që u pëlqen t’i hanë

duhet të vëzhgoni së bashku me tani dhe ushqime që u pëlqen t’i
kujdestarët e fëmijës se me çfarë shtyjnë për më vonë. Diskutoni me
ushqehet fëmija, ashtu siç vëzh- ta për zgjedhjet që bëjnë.
goni rritjen dhe zhvillimin e tij.
Duke punuar së bashku, ju do të Tematika ditore
siguroheni që ushqimi i fëmijës Është një ide shumë e mirë që një
është i përshtatshëm dhe po nxiten herë në javë të organizoni në shtëpi
zakonet e ushqyerjes se shëndet- ditë tematike. Merrni një lloj ush-
shme. qimi që keni gatuar, ose zgjidhni
një ngjyrë dhe organizoni si temën
Aktivitete që mund të kryhen së e ditës aktivitete për të mësuar
bashku me fëmijët e vegjël për rreth ushqimit e ushqyerjes. Për
të nxitur ushqyerjen e shëndet- shembull: molla, buka, ngjyrat e
shme ylberit, qumështi, dyqani, perimet
etj.
Lojra
Albumi: fëmijët presin figura të Mbani mend se kur planifikoni
ushqimeve të shëndetshme nga aktivitete për ushqyerjen e shën-
revista dhe i ngjisin në një fletë, detshme, fëmijët e vegjël mësojnë
duke formuar kështu një album duke u mbështetur mbi njohuritë
me figura. Më tej diskutojnë rreth dhe eksperiencat e kaluara. Stu-
ushqimit në figurë. dimet kanë treguar se fëmijët nën
Përshtatja: kërkojini fëmijëve të pesë vjeç mund të kuptojnë mirë
presin figura ushqimesh dhe t’i një informacion shumë të detajuar
ngjisin në një fletë, duke përshta- rreth ushqimeve të shëndetshme,
tur ushqimet që i përkasin të njëjtit nëqoftëse bazohet mbi atë që kanë
grup ushqimor, për shembull të mesuar deri tani.
gjitha frutat, si mollët, dardhët,
vendosen bashkë. Gatimi me fëmijët
Kujtesa: vendosni në një tabaka Të ndihmonit nënën tuaj të gatu-
disa ushqime dhe kërkojini fëmi- ante, është ndoshta një nga kujti-
jëve të mbajnë mend emrat e tyre. met më të bukura që mbani mend
Mbas dy minutave mbuloni ta- gjatë viteve parashkollore. Kujtoni
bakanë dhe u thoni fëmijëve të kuj- se ajo ishte mjaft e duruar!
tojnë ushqimet që panë me parë. Fëmijët e vegjël shpesh duan të
Ndarja: Mblidhni pako boshe të bëjnë atë që po bëni ju. Përfshijeni
prodhimeve ushqimore, figura fëmijën në përgatitjen e ushqi-
nga ushqimet e përditshme dhe meve, bëjeni këtë zbavitëse dhe ju
kërkojini fëmijëve që t’i ndajnë do të forconi zhvillimin e fëmijës
Mendoni me parë rreth recetave,

filloni thjesht me një vezë të rra-
hur, të skuqur, apo diçka që nuk ka
nevojë të gatuhet, si për shembull
një sallatë frutash.

• Lahet mirë vetë në banjë;
shpesh nuk pranon të dalë
jashtë vaskës, dushit etj.
• Kujdeset për nevojat personale,
duke qëndruar i pastër gjatë
ditës (veçanërisht djemtë mund
Figura 27. Përfshijeni fëmijën në të vazhdojnë të lagen gjatë
gatimin e ushqimeve ditës).
• Disa flenë natën pa u ndotur në
duke i: shtrat, të tjerë janë në tranzicion
• dhënë mundësinë të fillojë të - ato mund të jenë të thatë natën
pranojë përgjegjësinë për za- për disa ditë të javës, më tej për
konet e veta të ngrënit një periudhe kohe përsëri mund
• mësuar ndjenjën e mreku- të ndoten natën.
llueshme të arritjes së diçkaje, • Zhvishet më mirë se sa vishet,
të suksesit, fitores. megjithëse është i aftë të veshë
disa rroba.
Përgatitja dhe gatimi i ushqimit • Eshtë më i saktë në përdorimin
përfshin dhe zhvillon të gjitha llo- e kopsave të mëdha, zinxhirëve.
jet e aftësive të fëmijës:
• Aftësitë sociale: dëgjimi, shkëm- Të mësuarit e kontrollit të jashtë-
bimi, respektimi i radhës, pava- qitjes dhe urinimit
rësia, përgjegjësia për veten.
• Aftësitë fizike sipas moshës: në Shumë fëmijë janë gati të fillojnë
moshën 2 vjeç - kruarja, fërki- të mësojnë kontrollin e jashtë-
mi, ushqyerja dhe në moshën 3 qitjes dhe urinimit, midis moshës
vjeç -përzierja, derdhja, ndarja. 2-4 vjeç, por çdo fëmijë është i
ndryshëm dhe kjo kohë mund të
Gatimi së bashku me fëmijët nuk luhatet. Ju duhet të filloni të ndiq-
është diçka që bëhet në moment. ni shenjat që jep fëmija gjatë çdo
Ai kërkon një planifikim të vogël. faze të këtij procesi. Por duhet
të jeni të duruar, pasi zakonisht Si mund ta ndihmoni fëmijën që

mund të duhet një periudhë prej 3 të mësojë të përdorë uturakun?
deri 6 muaj, përpara se fëmija juaj • Sigurohuni që të keni kohë të
të heqë pelenat. mjaftueshme, durim dhe vë-
mendje për ta ndihmuar fëmijën
Si duhet ta kuptoni kur fëmija tuaj çdo ditë. Mësimi i kontro-
është gati? llit të jashtëqitjes dhe urinimit
Fëmija juaj është gati për të filluar nuk ndodh në një natë. Është
mësimin e tualetit kur: një proces i gjatë, kështu që
jini të kujdesshëm kur fëmija
• Mund të ecë vetë deri tek utur- ju sinjalizon se është gati për
aku (ose në WC-në e tualetit). të kaluar nga një hap tek tjetri.
• Qëndron drejt dhe pa u shtrem- Mos u shqetësoni për aksiden-
bëruar kur ulet në uturak tet që ndodhin në këtë periudhe
• Mund të qëndrojë i thatë me (fëmija përsëri lag panolinat
pelena të palagura për disa orë apo nuk kontrollon dot jashtë-
rresht. qitjen) – ato duhet të ndodhin.
• Mund të ndjekë një deri në dy • Vendosni se çfarë fjalësh do
udhëzime të thjeshta. të përdorni për urinimin dhe
• Ju tregon kur do të përdorë jashtëqitjen, për pjesët e trupit
uturakun dhe përdorimin e tyre. Është
• Kërkon t’ju kënaqë duke treguar më mirë që të përdorni fjalët e
se nuk është ndotur sakta (për shembull: hajde shkoj-
• Dëshiron të jetë i pavarur. më tek uturaku, të bëjmë uri-
nën). Ju mund ta lejoni fëmijën
gjithashtu që të t’ju shikojë dhe
ju se si përdorni WC-në.
• Nëqoftëse ka edhe persona të
tjerë që kujdesen për fëmijën
tuaj (çerdhja), bisedoni me ta
se si keni menduar t’i mësoni
fëmijës të urinojë dhe të dalë
jashtë. Është e rëndësishme
që kujdestarët të jenë të qën-
drueshëm dhe të veprojnë një-
soj si ju.
• Fëmija juaj do të jetë më i si-
gurt në një uturak, sesa në një
WC normale.
Figura 28. Refuzon të përdorë
uturakun • Vendoseni uturakun në një
vend të përshtatshëm, ku fëmija gati, festojeni, që ky të jetë një

mund ta gjejë dhe ta marrë me moment i veçantë për të gjithë
lehtësi. familjen tuaj.
• Ndihmoni fëmijën që ta përdorë
uturakun, lëreni të shkojë vetë Çfarë të bëjmë nëqoftëse të mësu-
tek ai kur është plotësisht i ve- arit dështon?
shur. Më tej, pasi i keni hequr Nëqoftëse përpjekja e parë e të
panolinën, lëreni të ulet në të. mësuarit të uturakut nuk ecën, kjo
Ju mund të hidhni panolinën e ndodh pasi fëmija nuk është gati.
ndotur në uturak, për të treguar Nëse fëmija nuk pranon të përdorë
se për çfarë përdoret uturaku. uturakun, ndërpriteni mësimin
• Kur fëmija juaj është gati, çoje- për 1 deri në 3 muaj. Fëmija juaj
ni shpesh tek uturaku, çdo ditë nuk dëshiron, pasi ende nuk e ka
dhe nxiteni që të ulet në të për arritur moshën e duhur. Lëreni të
disa minuta, pa i veshur panoli- vazhdojë përsëri me panolinë dhe
nën. përpiquni prapë, pas një ose tre
• Nxisni fëmijën që të tregojë kur muajsh.
do të urinojë apo të dalë jashtë.
Mos harroni ta lavdëroni edhe
kur ju tregon pasi e ka bërë në GJUMI
panolinë.
• Shikoni me kujdes fëmijën, për • Zakonisht fle 10-12 orë natën,
të kapur për ndonjë shenjë që zgjohet në orën 7 ose 8 në
tregon se ka nevojë të përdorë mëngjes.
uturakun. • Mund të mos dojë të pushojë
• Zhvilloni një rutinë, duke e mbasdreke; vazhdon të përfito-
vendosur fëmijën në uturak në jë nga koha e qetë e drekës dhe
momente të veçanta gjatë ditës, do të luajë.
si pasi është zgjuar në mëngjes, • Mund të bëhet gati vetë për
pas vakteve të ngrënies, përpara të shkuar në shtrat. I ka ende
orës së gjumit, ditën dhe natën. zakonet e mëparshme për të
• Lavdëroni fëmijën shpesh dhe shkuar në shtrat, pra i pëlqen
jini të duruar. Bëhuni gati për t’i tregojnë përralla, t’i lexojnë
aksidente, dhe mos e dënoni as- një histori për ta zënë gjumi,
njëherë kur kjo gjë ndodh. apo t’i këndojnë një këngë.
• Kur fëmija juaj e ka përdorur • Mund të ketë ëndrra që e zgjoj-
uturakun siç duhet gjatë javëve në papritur.
të fundit, mund t’i kërkoni që të • Mund të ecë natën në gjumë,
fillojë të veshë mbathjet e pam- i pavetëdijshëm; në këto raste
bukut, pa panolinë. Kur ai është duhet qetësi dhe këmbëngulje
që ta kthejmë fëmijën përsëri jeni këmbëngules, do të arrini re-

në shtrat. zultatin e pritur.
Çfarë mund të bëni nëse fëmija

zgjohet natën? LOJA DHE AKTIVITETI
SOCIAL
Duhet të mbani mend se çdo
fëmijë dhe prind, në momentin e • Është mosha e fjalës së shpeshtë
shkuarjes për të fjetur dhe zgjimit “edhe unë”; dëshiron të për-
natën kanë mënyra të ndryshme fshihet në gjithçka.
sjelljeje, pra çdo ndërhyrje apo • Luan spontanisht, për periudha
teknikë duhet përshtatur sipas të shkurtra, në grupe; bëhet
prindit dhe fëmijës. Megjithatë një shumë i shoqërueshëm; fillon
teknikë që këshillohet sot është të luajë në bashkëpunim me
fëmijë të tjerë.
ajo e “largimit gradual”, domethë-
• Mund të grindet apo diskutojë
në kur të zgjohet natën, pak nga pak
me fëmijët e tjerë; të rritu-
ju shkoni ta mësoni fëmijën të flejë
rit duhet të lejojnë fëmijët t’i
vetë dhe ta zërë gjumi prapë vetë.
zgjidhin vetë mosmarrëveshjet
e tyre, kur nuk kërcënohen nga
Nëse fëmija, mbasi ka rënë në
dëmtimi fizik.
shtrat fillon të qajë ose ju thërret,
• I pëlqen të vishet si aktor e të
prisni 30 sekonda, pastaj shkoni
luajë në lojra teatrale që flasin
në dhomë, qetësojeni, por pa e
për aktivitetet e përditshme.
përkëdhelur apo lozur shumë me
• Ka preferenca të forta gjinore
të dhe dilni nga dhoma kur fëmi- dhe për role të ndara gjinore
ja është ende zgjuar. Sa herë t`ju “djemtë nuk mund të luajnë ro-
thërrasë më pas, zgjasni kohën kur lin e infermieres”, “vajzat nuk
shkoni për ta qetësuar në 1 minutë, duhet të vishen si shofere” etj
më tej në 2 minuta e kështu me • I përgjigjet më mirë zgjedhjeve
radhë, deri kur fëmijën ta zërë vetë se sa urdhërave “do të veshësh
gjumi. Mbas një jave, gjërat duhet pizhamat përpara, apo pasi të
të përmirësohen. ketë mbaruar përralla?”
• Të ndajë diçka me të tjerët është
Në dhomën ku fle fëmija, lini ende e vështirë, por duket se e
gjithnjë një dritë të vogël që ai të kupton si koncept.
mund të kontrollojë mjedisin për-
reth. Mos e ndjeni veten fajtor se Fëmijët dhe lodrat
fëmija qan dhe ju nuk po ndërhyni
për ta qetësuar. Nuk do t’i krijoni Fëmijët në moshën dy-tre vjeç
asnjë tronditje fëmijës. Nëse do të pëlqejnë lodrat të cilat përfshijnë
lojën eksploruese (ku është shtë- • Vegla arti jo të dëmshme, si

pia, gota etj…..?), lojën krijuese lapsa me ngjyra, bojra uji, pia-
(kulla me kuba) etj. Lodrat e ku- no, tambur etj
zhinës dhe sendet e gatimit janë • Rroba që vishen e zhvishen
mjaft të pëlqyera midis djemve dhe • Lodra për punët e shtëpisë - ku-
vajzave në këtë moshë. Gjithashtu zhinë, pastrimi i shtëpisë etj
edhe veglat e artit, si për shembull • Lodra për jashtë, lisharëse,
penelat e pikturës, fyelli, pianoja rrëshqitëse
etj. Megjithëse fëmijët dyvjeçarë • Lodra transporti si biçikletë,
mundet të mos jenë në gjendje të makina, vagona
bëjnë piktura të kuptueshme, atyre • Lodra me manjetofon ose
u pëlqen të shkarravisin. muzikë, disqe, kaseta
Kur bleni sende për pikturë, si • Mozaikë (gjgjëza) të thjeshta
lapsa me ngjyra, penela, siguro- me copa të mëdha.
huni mirë që ato të mos jenë të
dëmshme. Si prind, ndoshta ju do Aktivitete loje për të mësuar
të jeni me të kënaqur në se do të
bleni penela që mund të lahen me • Lejoni fëmijën të luajë me sen-
ujë, sepse përsëri fëmija në këtë det e përditshme të familjes si-
moshë pëlqen të bëjë mjaft rrëmu- pas imagjinatës që ka; të ven-
jë dhe të shkarravisë kudo. dosë një batanije mbi tavolinë
për të bërë një fole zogu; të lozë
Kërkoni lodra që nxisin krijim- me kanoçen e vajit që e përdor
tarinë dhe imagjinatën e fëmijës për të vendosur automjetet, të
si: bëjë lavazhin e makinës, duke
• Lodra ndërtuese, që ndërtojnë se- e zhytur në një kavanoz me ujë
nde të ndryshme, kuba, tulla etj. etj.
• Ofroni materiale më kom-
plekse, dërrasa me disa rruaza
të ndryshme me ngjyra, sende
të ndryshme për të numëruar,
ndarë; konstruksione me ma-
dhësi mesatare, pjesë mozaiku.
• Ofroni materiale për pikturë, të
cilat nxisin eksperimentimin;
lapsa, shkumësa, plastelinë për
modelim, gërshërë me majë të
rrumbullakët, letra, ngjitëse
dhe furça të mëdha për piktura
Figura 29 . Lodra që nxisin kri- uji (kujdes, kontrollojeni fëmi-
jimtarinë dhe imagjinatën jën në këtë kohë).
· Vërini përpara libra rreth kaf- apo një rrobë të madhe mbi
shëve, familjeve, ngjarjeve dysheme dhe vendosni në mes
të përditshme, alfabetit dhe një top. Ndihmoni fëmijën të
numërimit, poema dhe vjersha kapë dy cepat e rrobës, ndërsa
me rimë. Vazhdoni t’i lexoni ju kapni dy cepat e tjerë. Ngrini
përditë. me shpejtësi batanijen, duke e
• Bëni shëtitje rregullisht në li- hedhur topin lart dhe përpiquni
brari; lërini kohë fëmijës që të që fëmija ta kapë.
zgjedhë vetë librat. • Shikoni bashkë me fëmijën një
• Ofroni një biçkletë tre rrotëshe, përrallë në video, për ta ndih-
apo lodra të tilla të ngjashme muar të qetësohet dhe çlodhet
që ecin, të cilat ndërtojnë zhvi- pas një dite me aktivitete të
llimin e koordinimit sy-dorë- lodhshme. Përkundeni, përkë-
këmbë e djathtë, nëpërmjet ma- dheleni, ndërsa i flisni rreth
novrimit dhe ecjes. personazheve dhe veprimeve
• Shëtisni me fëmijën në parqe, që ato po kryejnë. Flisni për
duke i lejuar kohë të eksploro- ndjenjat dhe emocionet që janë
jë, vëzhgojë dhe mbledhë gurë, në këtë tregim.
gjethe, fara. Tregoni dhe flisni • Jepini rroba të ndryshme, kë-
për gjithshka gjatë rrugës. pucë, kapele, që t’i veshë për të
• Jepini fëmijës të ndajë një grum- luajtur. Shikimi në një pasqyrë
bull kubash simbas ngjyrës, e bën këtë aktivitet edhe më të
madhësisë, apo formës. këndshëm.
• Jepini fëmijës një çekiç lodër • Përgatisni një seri letrash për
dhe disa kuti plastike me thum- lojë. Prisni figura të vogla që
ba të vegjël për të praktikuar. kanë ushqime, kafshë, njerëz,
Ky është një aktivitet i mirë dhe ngjitini në një karton. Pris-
për të ndërtuar koordinimin sy- ni secilin karton për gjysmë
dorë. dhe kërkojini fëmijës të bash-
• Në një kuti me disa ndarje (p.sh. kojë pjesët sipas një kuptimi, në
mbajtësja e vezëve) vendosni formë mozaiku (pjata me lugën
topa të vegjël me ngjyra, kopsa, dhe pirunin, nëna me fëmijën
apo letra me ngjyra dhe mbasi etj.).
ta keni mbyllur, pyeteni fëmi- • Ofroni lodra të thjeshta me ve-
jën nëse i mban mend ngjyrat prime, si hedhja e birilave apo
që janë brenda. shisheve plastike me top, apo
• Shtroni një batanije, peshqir, lojra jashtë në kopsht.

FËMIJËT DHE familje, shoqëri dhe mjedisin ku
PËRKATËSIA GJINORE fëmija po rritet. Pavarësisht nga
dallimet fizike midis djemve dhe
vajzave, të gjithë fëmijët kanë
S i mësojnë fëmijët për rolet
gjinore? Si i mësojnë ata dalli-
met gjinore? Nëqoftëse ju si prin-
sjellje të njëjta dhe duhet t’ju
jepen mundësi të njëjta për t’u
dër e kuptoni këtë, mund të arrini ta zhvilluar. Mirëpo, për fat të keq,
mësoni fëmijën tuaj ta trajtojë veten shpesh në shoqërinë tonë djemtë
si të barabartë me të tjerët, dhe po dhe vajzat nuk trajtohen njësoj
ashtu dhe të tjerët të barabartë me edhe pse ata zhvillohen njësoj,
veten, mashkull apo femër qoftë. janë njësoj të zgjuar, të këndshëm,
të pavarur, të aftë, të përgjegjshëm,
Djemtë, vajzat dhe identiteti dhe të besueshëm. Këtu fillimisht
gjinor ndikon mënyra se si janë rritur
Fëmijët dallohen nga njëri-tjetri prindërit e tyre, që bën që ato të
që në lindje nga organet seksuale kenë ide të gabuara se djemtë dhe
(vagina për femrat dhe penisi për vajzat kanë sjellje dhe ndjenja të
meshkujt) dhe quhen femra dhe ndryshme, të bazuara tek seksi i
meshkuj. Ndërsa përkatësia gjinore tyre. Po kështu një ndikim të fortë ka
është diçka tjetër. Ne të gjithë lin- e gjithë shoqëria, mjedisi rrethues
dim njësoj, meshkuj dhe femra, i fëmijëve, si televizori, radioja,
që ndryshojmë fizikisht vetëm librat, revistat etj. Në fakt, asnjëri
nga organet seksuale, mirëpo këto nuk mund të parashikojë si mund të
ndryshime përdoren edhe keq, sillen fëmijët ose të rriten vetëm në
për të trajtuar ndryshe femrat nga bazë të përkatësisë gjinore.
meshkujt. Duke u rritur, ne mëso- Fëmijët fillojnë të vërejnë dalli-
jmë të jemi djem dhe vajza, burra met gjinore në moshën 2 vjeç.
dhe gra, pra formojmë përkatësinë Rreth moshës 3 vjeç, fëmijët filloj-
gjinore, që nënkupton një traj- në të tregojnë çfarë do të thotë të
tim jo të barabartë të djemve dhe jesh vajzë dhe djalë. Ata mund të
vajzave, (dhe burrave dhe grave) pëlqejnë një të rritur për një peri-
nga familja dhe shoqëria. udhë kohe, të injorojnë një tjetër
Kjo zhvillohet që herët në fëmi- dhe më pas mundohen të kuptojnë
jëri nga ndikimet e ndryshme në se ku ata janë të ndryshëm dhe të
njëjtë me të rriturit e seksit tjetër. zhvillojnë “identitetin gjinor”. Kjo

Më poshtë keni të ndara sipas nënkupton se ato fillojnë të quajnë
moshës fazat më të rëndësishme të veten e tyre dhe të tjerët si djem
kuptimit të përkatësisë gjinore. dhe vajza. Ata e bëjnë këtë dhe me
miqtë dhe familjen.
Si i kuptojnë fëmijët dallimet
gjinore 3-4 vjeç
Fëmijët në këtë moshë fillojnë të
Studiuesit kanë vënë re se fëmi- përdorin “kategorizimin gjinor”.
jët fillojnë ta kuptojnë gjininë në Atyre i pëlqen t’i ndajnë gjërat në
një moshë shumë të vogël. Fëmi- kategori, sipas veçorive të ndrysh-
jët arrijnë përfundimisht të kupto- me dhe gjinia është një mënyrë
jnë mirë përkatësinë gjinore rreth për ta bërë këtë. Për shembull një
moshës 6-7 vjeç, por ata kalojnë fëmijë tre vjeçar mund të mendojë
faza të rëndësishme deri sa arrijnë se makinat janë lodra mashkullore,
në këtë moshë. sepse ka parë që djemtë luajnë za-
konisht me makina (sepse ato i
2 vjeç blejnë dhe i japin prindërit apo të
Që para moshës 2 vjeç, madje që afërmit).
sapo marrin vesh seksin e fëmijës,
që para lindjes, prindërit fillojnë Kush ndikon mbi zhvillimin e
të blejnë lodrat e para, të ndry- dallimeve gjinore tek fëmijët
shme nëse fëmija është vajzë apo
djalë. Prindërit fillojnë që t’i japin Ndikimi i prindërve
vajzave “lodra femërore” si kuku- • Prindërit i mësojnë fëmijët, du-
llat, enët e kuzhinës, dhe djemve ke i qortuar dhe me disiplinë
“lodra mashkullore”, si makinat, të fortë. Ata për të njëjtën gjë
topi etj. Gjithashtu prindërit mund mund të lavdërojnë vajzat dhe
t’i trajtojnë ndryshe fëmijët e tyre. të qortojnë ose të dënojnë djem-
Shumë prindër vajzat e vogla i të. Kjo është një mënyrë per të
veshin me rroba “të bukura” dhe krijuar dallime gjinore. Për she-
i trajtojnë me delikatesë. Djemtë mbull nëna mund të lavdërojë
e vegjël shpesh vishen me rro- vajzën e saj kur ajo mbledh lule
ba “burrërore” me të cilat mund për të, por mund të qortojë dja-
të lëvizin e të luajnë lehtësisht. lin për të njëjtën gjë.
Djemtë nxiten shpesh të jenë të • Prindërit i mësojnë fëmijët e
gjallë, aktivë dhe të fuqishëm. tyre, duke kaluar kohën me ta.
Fëmijët shikojnë se çfarë bëj-
2-3 vjeç në prindërit e tyre. Më tej, ata
Në këtë moshë, fëmijët e vegjël po përpiqen të imitojnë prindët e
• Prindërit i mësojnë fëmijët duke

u ndarë detyrat. Prindërit mund
t’u japin detyra të ndryshme
djemve dhe vajzave. Për shem-
bull: djemtë të derdhin plehrat
dhe vajzat të lajnë pjatat.
• Prindërit i mësojnë fëmi-
jët nëpërmjet komenteve të
tyre. Prindërit mund t’u thonë
djemve dhe vajzave të tyre se
vetëm djali apo vajza e bën një
punë të caktuar. Për shembull:
nëna i thotë vajzës “Unë nuk
e rregulloj dot makinën. Kjo
është detyrë e babit”.
Figura 30. Djemtë, vajzat dhe
identiteti gjinor Ndikimi i moshatarëve
• Vëllezërit e motrat në familje
tyre. Për shembull: fëmijët që janë modele. Fëmijët shpesh
shikojnë babanë e tyre që lan kopjojnë veprimet dhe fjalët
shpesh pjatat, mund të mësoj- nga vëllezërit e motrat që kanë
në se larja e pjatave është edhe në familje - veçanërisht kur
një aktivitet mashkullor. Ose këta janë më të rritur. Edhe
fëmijët që jetojnë vetëm me vëllezërit dhe motrat më të rri-
një prind, shikojnë nënën apo tura shpesh i tregojnë njëri tje-
babain e tyre që bëjnë të gjitha trit se çfarë duhet të thonë apo
punët e shtëpisë dhe mësojnë të bëjnë. Për shembull, motra i
se meshkujt dhe femrat mund thotë vëllait: “kjo është xhaketë
të kryejnë të njëjtat punë. vajzash” dhe vëllai nuk do ta
• Prindërit i mësojnë fëmijët, veshë më atë xhaketë.
duke u treguar se çfarë kërkoj- • Vëllezërit e motrat mësojnë
në prej tyre. Prindërit mund të njëri-tjetrin si të veprojnë dhe
presin gjëra të ndryshme nga si të sillen në rrethana të ndrysh-
djemtë dhe vajzat e tyre. Kjo me. Për shembull: kur fëmijët
mbështet dallimin gjinor. Për po luajnë në shtëpi, vëllai i
shembull: prindërit mund të madh i tregon vëllait të vogël
presin nga djali i tyre që të jetë punët që bën mami dhe babi.
i dalluar në matematikë dhe • Miqtë dhe fëmijët e së njëjtës
nga vajza të jetë e dalluar në art moshë janë modele. Ashtu si
e lexim. vëllezërit, miqtë kanë një efekt
mbi sjelljet dhe pikëpamjet e muskulare të burrit. Për shembull,

fëmijëve. Disa shokë mund t’u personazhet femra të filmave me
mësojnë dallimet gjinore. Shokë kartona janë të bukura dhe de-
të tjerë mund të tregojnë barazi- likate dhe duhet të shpëtohen nga
në gjinore. Për shembull, nëse burrat.
pjesa më e madhe e vajzave në Media nxit dallimet gjinore nëpër-
shkollë duan të veshin xhinse, mjet reklamave. Reklamat bëhen
edhe vajzat e tjera duan ta bëjnë për të tërhequr interesin e burrave
këtë gjë. Po kështu nëse shumë apo të grave. Publiku të cilit ato
djem në shkollë luajnë futboll, i drejtohen, është i ndryshëm për
edhe djemtë e tjerë duan ta bëj- prodhime të ndryshme, për shem-
në këtë. bull pajisjet e sportit reklamohen
• Shokët tregojnë atë që men- më shumë nga aktorë meshkuj.
dojnë, se është e drejtë apo e Gra të bukura vendosen në shumë
gabuar. Fëmijët lavdërojnë ose reklama, edhe pse ato nuk janë të
dënojnë veprimet apo fjalët e lidhura me mallin që reklamohet.
njëri-tjetrit. Për shembull: nëse
vajzat veshin ”rroba djemsh” Kujdes! Ky ndikim mund të sjellë
miqtë e tyre mund të tallen dhe probleme dhe të kufizojë zhvilli-
t’u thonë: “dukesh si djalë”. min e fëmijës suaj.
Një shok tjetër mund t’i thotë
se djemtë dhe vajzat duhet të Mos u shqetësoni aspak:
kenë mundësinë të provojnë. Kur një fëmijë luan me lodra për
• Fëmijët shpesh luajnë me fëmi- “vajza” ose me lodra për “djem”.
jët e të njëjtit seks. Fëmijët e Ju si prind mund të mërziteni,
vegjël luajnë me shpesh me sepse djali juaj po luan me ku-
fëmijë të të njëjtit seks. Kjo kulla ose vajza juaj po luan me
zgjat deri në vitet e hershme karrocë. Por kjo i bën shumë mirë
të adoleshencës. Për shem- zhvillimit të tyre, sepse kështu
bull: djemtë ftojnë për festa fëmijët provojnë shumë aktivite-
në shtëpitë e tyre vetëm djem. te të ndryshme. Duke luajtur me
Vajzat mblidhen në grupe vaj- karrocë, vajza juaj po mëson për
zash për të luajtur. shpejtësinë, këndet, lëvizjen. Një
ditë asaj do t’i duhet t’i japë maki-
Ndikimi i medias nës, apo biçikletës. Duke luajtur
Media përdor dallimet gjinore. me kukulla, djali juaj po mëson të
Televizioni, radio, revistat shpesh kujdeset për një person tjetër. Ai
tregojnë burra dhe gra në role të po përgatitet që të bëhet një baba
ndara. Ato i kushtojnë vëmend- i kujdesshëm për fëmijën e tij, një
je bukurisë së gruas dhe fuqisë ditë të ardhshme.
Kur djali juaj do që të veshë rroba te ju si prindër, pasi dikush ju ka

të bukura, të kuqe apo me lule, që thënë diçka të tillë, mund të thoni
ju i quani veshje vajzash. fjalën tuaj, duke treguar qartë se
Prindët shqetësohen, pasi djalit ju e pëlqeni dhe e nxisni këtë gjë.
të tyre i pëlqen të veshë rroba të Për shembull mund t’iu përgjigje-
stolisura si femrat. Por në këtë rast ni “Po asaj i pëlqen shumë t’i japë
fëmija po përdor imagjinatën dhe biçikletës dhe të luajë futboll”,
krijmtarinë e tij, për të zbuluar ose “ A e di? Djali im sot më ka
ngjyrat dhe koordinuar veshjen. Ai ndihmuar të gatuaj drekën. Jam
gjithashtu po imiton atë që shikon shumë e kënaqur”.
tek të tjerët. Kjo është një pjesë e
shëndetshme e procesit të të më- Këshilla për një zhvillim sa më
suarit. të shëndetshëm tek vajzat dhe
djemtë
Kur një vajzë dëshiron të luajë
me kuba, makina, ose aktivi- Fëmijët e vegjël mendojnë se
tete shkencore që ju i quani për mund të jenë gjithçka dhe mund
“djem” të bëjnë gjithçka. Por stereotipet
Ju mund të mërziteni pasi vajzës gjinore (rritja sipas roleve tradi-
suaj i pëlqen të ndërtojë me kuba, cionale gjinore) janë disa korniza
të zbërthejë makinat për të parë të ngushta dhe të ngurta që ku-
sesi janë ndërtuar. Po kini para- fizojnë ëndrrat dhe eksperiencat
sysh se duke luajtur kështu, ajo po e tyre. Nëse fëmijët pëlqejnë të
mëson njohuri që do t’i duhen për bëjnë diçka që është ndryshe nga
matematikën dhe shkencat. Ajo po e zakonshmja, mund të ndihen jo
përdor shumë aftësi të të mendua- rehat dhe të turpëruar. Ata mund
rit, të cilat do ta ndihmojnë atë për të mendojnë se ka diçka që nuk
matematikën, fizikën, kiminë etj, shkon tek vetja e tyre.
në shkollë.
Ndërkohë që ju mësoni dhe kujde-
Kur një i njohur bën një koment seni për fëmijët, mund t’i ndihmoni
që s’ju pëlqen ata të bëjnë shumë gjëra, qofshin
Ju mund të shqetësoheni nëse di- djem apo vajza. Disa nga ju mund
kush i thotë vajzës suaj të vogël të mos ndihen rehat me disa nga
se është veshur si djalë, ose nëse këto ide, që po lexoni në këto faqe.
njerëzit i thonë shpesh djalit tuaj Ju mund të doni që të bëni gjëra të
të vogël se është i urtë si gocë. Për tjera për djalin, dhe gjëra të tjera
fëmijët tuaj ka shumë më tepër për vajzën. Por duhet të jeni të
rëndësi ajo që i thoni ju, sesa ajo sigurt se lojrat e ndryshme i ndih-
që i thonë të tjerët. Në këto ras- mojnë fëmijët të mësojnë shumë
gjëra dhe të kënaqen në shumë ak- lojrat, jo vetëm ato që janë “për
tivitete. Kështu, ju i jepni një dhu- çuna”, apo “për goca”. Lërini
ratë të çmuar fëmijës suaj. Mos e fëmijët të krijojnë lodrat e tyre
trajtoni fëmijën ngushtë, si djalë me kuti, letra, kuba etj.
apo si vajzë, brenda kornizave të • Përpiquni të bëni të njëjtat ak-
vjetra. Nisuni nga ajo që i pëlqen tivitete, duke përfshirë së bash-
dhe që e tërheq. Kështu do të keni ku djemtë dhe vajzat. Për shem-
një fëmijë të kënaqur dhe do të bull, një ndeshje midis djemve
formoni një njeri me shumë vlera. dhe vajzave, apo me skuadra të
përziera.
Për t’i rritur fëmijët në radhë • Ndihmojeni fëmijën të respe-
të parë si njerëz, si persona të ktojë si djemtë, ashtu dhe vajzat.
veçantë, dhe pa i kufizuar sipas Nëqoftëse fëmija juaj thotë
seksit të tyre, kini parasysh: “vajzat nuk luajnë me kamiona”
• Jini të kujdesshëm kur flisni për (që mund ta ketë dëgjuar nga di-
përkatësinë gjinore. Mos për- kush), shpjegojini atij se djemtë
dorni fjalë, kuptime të këqija, dhe vajzat mund të bëjnë shumë
negative për të. Për shembull gjëra njësoj.
mundohuni të mos thoni “ti je • Ndihmoni që fëmija juaj, djalë
vajzë, nuk e bën dot, ma lër ta apo vajzë, të ketë sukses në
bëj unë këtë për ty” ose “çunat shumë fusha. Të gjithë fëmijët
nuk qajnë” duhet të jenë aktivë dhe krijues.
• Lërini fëmijët të zhvillojnë Lejoni fëmijët që të bëjnë shumë
shumë aktivitete, aftësi dhe gjëra që iu pëlqejnë, pavarësisht
interesa të ndryshme. Mos u nëse janë vajza apo djem.
thoni se vajzat pëlqejnë vetëm • Kur shikoni televizor ose filma
“gjëra për vajzat” dhe djemtë me fëmijët që kanë në ngjarje
duan vetëm “gjëra për djemtë” vajza dhe djem, flisni për atë
• Lërini djemtë dhe vajzat të që jeni duke parë. Shpjegoni
provojnë të gjitha aktivitetet. mesazhet në program. Bisedoni
Djemtë të luajnë me kukulla, për besimet dhe vlerat e tyre.
të vishen si vajza, të vizatojnë • Jini të sinqertë kur fëmija pyet
dhe pikturojnë. Lërini vajzat të për ngjashmëritë dhe ndryshi-
luajnë me kamiona, makina, të met midis djemve dhe vajzave.
merren me sport etj. Përdorni shprehjet korrekte për
• Jepini nga të gjitha llojet e pjesët e trupit.
lodrave, si djemve ashtu dhe • Lavdëroni si djemtë dhe vajzat,
vajzave. Nxisni djemtë dhe kur bëjnë të njëjtën detyrë.
vajzat të luajnë së bashku me • Siguroni mundësi për djem-
to. Nxitini të luajnë nga të gjitha të dhe vajzat që të shikojnë
Figura 31. Lërini djemtë dhe vajzat të provojnë të gjitha aktivitetet
meshkujt dhe femrat në role të vajzat. Nëse jeni të shqetësuar,

ndryshme. Për shembull, jepini mund të bëni një grafik të ak-
djalit një mundësi që të shikojë tiviteteve që do të kryeni me
një grua që punon në ndërtim, secilin fëmijë. Mund të shikoni
apo shofere dhe një mashkull edhe nëqoftëse keni nevojë të
infermier, kuzhinier. ndryshoni diçka.
• Në radhë të parë, bëhuni vetë
një shembull i mirë për fëmi- Disa shembuj aktivitetesh për t’i
jën tuaj. Është e rëndësishme ndihmuar fëmijët të bëhen vet-
që djali juaj të shohë babain që vetja:
bën punë në shtëpi dhe nënën që
pushon, apo i jep makinës etj. Aktivitetet e mëposhtme do t’i nxi-
• Nxisni fëmijët të luajnë si me sin fëmijët që të jenë ata që duan
vajzat dhe me djemtë. të jenë, jo ata që duhet të jenë si-
• Thoni fjalë të mira dhe të pas të tjerëve. Kjo do t`ju ndih-
ngrohta për vajzat dhe djemtë, mojë si prindër të nxisni si djemtë
për burrat dhe gratë. dhe vajzat të jenë krijues, të fortë,
• Pyesni një fëmijë se çfarë nuk të dobishëm, si dhe të kujdesshëm
pëlqen. Mos prisni që të gjitha me të tjerët:
vajzat dhe djemtë të pëlqejnë të
njëjtat gjëra. Bëni një ekskursion me fëmijët
• Mendoni për zgjedhjet. Për- në një vend pune për të parë
piquni të bashkëpunoni njësoj, meshkujt dhe femrat në disa lloj
si me djemtë ashtu si dhe me punësh.
Vizitoni një spital me doktorë • Shiko reklamat e veshjeve për

dhe doktoresha. Shkoni në një djemtë dhe vajzat. Si janë ato
restorant, ku punojnë djem dhe të njëjta apo të ndryshme? Cilat
vajza. Shkoni në një mbrëmje kër- rroba do të pëlqente të vishje?
cimi, ku kërcejnë si djemtë dhe Pse?
vajzat.
Lërini fëmijët të zgjedhin veshjet FËMIJËT DHE MUZIKA

e tyre ndërmjet atyre veshjeve
që ju i keni caktuar.
Nxirrini fëmijës disa lloje veshjesh.
Lëreni që fëmija të vendosë vetë
V itet e para të jetës janë një
kohë e veçantë gjatë së cilës
prindërit dhe fëmijët mund të lu-
se çfarë do të veshë. ajnë së bashku me muzikën dhe
mund ta përdorin për të krijuar
Nxiteni fëmijën që të krijojë vetë mes tyre lidhje të fuqishme.
lodrat e veta.
Jepini fëmijës disa kuti të vje- Gëzimi që provojnë prindërit dhe
tra, letra, gërshërë, kopsa, copa, fëmijët kur ato dëgjojnë së bashku
ngjitës, shënues. Nxiteni që të kri- për disa çaste muzikë, forcon li-
jojë lodrat e veta. dhjet ndërmjet tyre. Kjo do ta ndi-
hmojë fëmijën që të vendosë lidhje
Luani teatër dhe shfaqje. Lërini të forta me prindërit, gjatë gjithë
djemtë të luajnë me vajzat dhe jetës së tij. Gjithnjë ne dëgjojmë
vajzat të luajnë rolet e djemve. zërin e ëmbël dhe ritmik të nënës,
Organizoni një shfaqje në shtëpi
ku djali vishet dhe vepron si një
infermiere, lan dhe ndërron kuku-
llën, pra lëreni fëmijën të luajë si
personazhe vajza dhe djem.
Shikoni nëpër revista që trego-

jnë veshje. Lërini fëmijët të
tregojnë nëqoftëse reklamat janë
për djem apo për vajza. Pyetini
fëmijët:
• Pse mendon se kjo reklamë i
përket djemve apo vajzave?
• A është mundur që si djemtë
dhe vajzat të përdorin sendet në Figura 32. Muzika ndihmon zhvi-
reklamë? llimin e shëndetshëm
që i këndon fëmijës së saj. Kur fjalëve dhe ndihmon në forci-

foshnja i përgjigjet, atëherë midis min e kujtesës. Këngët me alfabet
të dyve fillon një duet, që forcon dhe numra e ndihmojnë fëmijën të
dashurinë dhe besimin reciprok. mbajë mend radhën e gërmave dhe
numrave. Këngë të tjera u trego-
Muzika është gjithashtu një mënyrë jnë atyre si funksionojnë gjërat.
e fuqishme që fëmijët të lidhen me Muzika u jep fëmijëve një mundë-
origjinën, me rrënjët e tyre. Një si të bashkëveprojnë me fëmijë të
këngë popullore, një ninullë, e tjerë në mënyrë të gëzueshme dhe
njeh fëmijën me trashëgiminë kul- me dashuri. Duke qenë se muzika
turore të familjes. Dhe lidhja me është një eksperiencë e pasur për
rrënjët është një tjetër mënyrë për të mësuarit, sa më shumë fëmijë të
t’i bërë fëmijët më të sigurt. jenë, aq më shumë mësojnë.
Studimet kanë treguar se muzi- Shkëmbimi muzikor midis fosh-

ka ndikon gjithashtu në zhvilli- njave dhe prindërve të tyre është
min e shëndetshëm të fëmijëve një nxitje për krijimtarinë dhe
të vegjël. Ajo krijon një mjedis imagjinatën. Fëmijët 1-2 vjeç
të pasur që fuqizon vlerësimin e pëlqejnë të krijojnë fjalë pa kup-
fëmijës për veten dhe nxit zhvilli- tim dhe tinguj të rinj për t`ju për-
min social, emocional dhe intelek- shtatur melodive të njohura dhe
tual. Fëmijët e vegjël njihen me shpesh ato këndojnë gjatë kohës
muzikën nëpërmjet marrëdhënieve që kryejnë aktivitetet e tyre. E
që ato krijojnë me ju. Nëpërmjet gjithë kjo ndihmon të zhvillohet
këngës, dëgjimit, kërcimit dhe lo- mendja e vogëlushit, së bashku me
jës ju i ndihmoni fëmijët tuaj të gjuhën. Krijimi i këngëve të reja
rriten siç duhet. për foshnjet është një mënyrë per-
fekte për të nxitur krijimtarinë, siç
Muzika ndihmon trupin dhe mend- janë këngët që shoqërojnë rutinën
jen për punë. Fëmijët e vegjël janë e përditshme për ju (për shembull
të tërhequr nga struktura dhe lloji banjën e foshnjës). Përdorni mend-
i muzikës. Ato e shfaqin këtë në jen tuaj për t’i bërë më zbavitëse
disa mënyra, si për shembull, duke këto.
përplasur duart në fund të këngës,
ose duke bërë lëvizje të duarve në Muzika është gjithashtu një mënyrë
pjesë të veçanta të këngës (si ro- e mirë për fëmijët dhe prindërit
saku që ul kokën poshtë dhe ngre që të shprehen për veten. Fëmi-
bishtin liri).. jët mund të zemërohen, të kërce-
Gjithashtu muzika i njeh fëmi- jnë nga gëzimi etj. Shumë prindër
jët me tingujt dhe kuptimin e mund të shikojnë se duke kënduar
me fëmijët qetësohen edhe vetë. këndoni përsëri këngën që

Muzika është dhe një zbavitje e pëlqejnë, ashtu sikurse duan që
mirë. Për shembull, ju mund të librin e tyre më të pëlqyer t’ia
këndoni një këngë humoristike për lexoni me qindra herë.
ta larguar fëmijën që nuk do të fu- • Muzika ndërton aftësitë e kuj-
tet në shtëpi mbas një shëtitjeje, tesës, kur fëmija mëson të
apo që nuk do të dalë nga makina. përsërisë fjalët e këngës.
• Fëmijët pëlqejnë të kërcejnë
Si përfundim, mund të themi se me njëri-tjetrin, gjë që forcon
muzika luan një rol të mreku- lëvizjen dhe shoqërimin.
llueshëm në jetën e fëmijëve të • Fëmijët kërcejnë gjithashtu me
vegjël dhe të prindërve. Nëpër- kukullat apo kafshët prej pe-
mjet muzikës, fëmijët lidhin llushi, duke imituar lëvizjet që
ndjenjat e tyre dhe kuptojnë botën kanë mësuar me kujdestarët e
që i rrethon. Ata veprojnë kështu tyre.
që nga komunikimi më i hershëm • Fëmijët shpesh shoqërojnë ak-
me prindërit e tyre, deri tek loja tivitetet e tyre me këngë.
muzikore me shokët. Kënga dhe • Fëmijët janë të shpejtë për të
muzika në përgjithësi është një lidhur këngën me pamje apo
mënyrë për fëmijët dhe familjen, aktivitete të caktuara. Kjo tre-
pavarësisht nga mosha, të luajnë gon se fëmijët po bëjnë një hap
dhe të zbaviten, të jenë të ëmbël përpara në të mësuar. Ata kup-
dhe të butë, të lumtur dhe plot tojnë tani më mirë se si janë të
dashuri. lidhura gjërat dhe mund ta për-
dorin muzikën vetë, si një rrugë
Muzika dhe fëmijët 18-36 për të kaluar këtë tranzicion.
muajsh • Për shumë fëmijë në këtë moshë,
jeta është një film muzikor.
Në këtë periudhë moshe: Ata do ta kthejnë gjithshka në
• Fëmijët në këtë moshë pëlqejnë këngë.
të këndojnë, të kërcejnë vetë • Fëmijët 2-3 vjeç shpesh lu-
dhe së bashku me të tjerët. ajnë së bashku me njëri-tjetrin
• Fëmijët shpesh i këndojnë vetes duke përdorur dhe instrumentat
për t’u ndier më rehat. Ju mund muzikore, apo edhe duke for-
t’i dëgjoni ata të këndojnë një muar një kompleks muzikor.
nina-nana, për shembull mbasi Këto janë sinjale të rëndësishme
i keni puthur duke i uruar natën zhvillimi për aftësitë sociale të
e mirë. Kjo është mënyra e tyre fëmijës, që luan me shokët dhe
për t`ju mbajtur pranë vetes. krijon miqësi.
• Fëmijët do t`ju kërkojnë t’ia • Fëmijët do të eksperimentojnë,
duke krijuar këngët e tyre dhe ndryshuar lëvizjet tuaja kur

duke i lidhur ato me këngë që ndryshon muzika.
kanë mësuar më parë. • Fëmijët 2-3 vjeç pëlqejnë lojrat
në rreth, si roza-rozina. Është
Çfarë mund të bëni ju si prindër? edhe më zbavitëse kur ju ftoni
edhe një apo dy miq të fëmijës
• Mbi të gjitha, këndojini fëmi- të luajnë me të.
jës tuaj. Studimet kanë treguar • Muzika është një mënyrë e mirë
se fëmijët preferojnë mbi këdo për t’i bërë aktivitetet e përdit-
tjetër, zërat e prindërve të tyre. shme më shumë zbavitëse dhe
S`ka gjë se ju mendoni se nuk të lehta. Këndoni rreth larjes së
keni zë të bukur, fëmija juaj do dhëmbëve, veshjes, shkuarjes
të jetë një spektator që do t`ju në tualet etj.
adhurojë. • Kur lexoni libra me vjersha,
• Kërceni me fëmijën tuaj, bjerini “këndoni” fjalët. Përrallat
ndonjë vegle muzikore. Merrni mund të bëhen më muzikore
një rrake apo dajre dhe kërceni kur trregohen me tinguj dhe
me ritmin. muzikë.
• Kur fëmija juaj të jetë më i rri- • Krijoni muzikë në mënyra
tur, shikoni video me muzikë të ndryshme. Këndoni edhe
dhe bashkohuni me të duke kur doni të flisni, kërceni kur
kënduar dhe kërcyer. Ju mund ecni.
ta përdorni këtë kohë për të • Nxiteni fëmijën të kërcejë
bërë disa sqarime. Për shem- këngët që i pëlqejnë
bull, thuajini fëmijës se mbasi • Muzika mund të jetë një mënyrë
kënga e rosakut do të mbarojë, e mirë për të kuptuar atë që
do ta lini atë me gjyshen, se do ndien fëmija. Nëse ai është i
të shkoni në punë. zemëruar mund të thotë “më
lër të të tregoj se sa i inatosur
• Kur ju i këndoni fëmijës, shi-
jam” dhe të kërcejë me britma,
koni se si mëson. A ju imiton
shqelma etj.
dhe mezi pret gjestet dhe ting-
• Jepini materiale për të krijuar
ujt tuaj? Dëgjoni si fëmijët mbi
vegla muzikore - për shembull
1 vjeç kopjojnë ngritjet dhe
kuti boshe si daulle, shishe plas-
zbritjet e melodisë, edhe kur
tike të mbushura me oriz etj.
thonë disa vargje.
• Luani me vegla muzikore kur
• Muzika dhe kërcimi ecin dorë
dëgjoni një kasetë muzikore në
për dorë. Kërceni me fëmijën
manjetofon dhe lëvizni së bash-
tuaj një këngë që ju pëlqen.
ku me muzikën.
Bëjeni më interesante duke
FËMIJËT DHE NGJYRAT tyre pyetjeve na sqaron për proble-

min. Ngjyrat mund të na thonë se
aty ka një problem. Si është qielli?
N johja e ngjyrave është një af-
tësi e rëndësishme. Njerëzit
i përdorin shpesh ngjyrat për të
Do të bjerë shi? Përgjigjet për këto
pyetje do t’ju tregojnë sesi duhet
përshkruar sende. Për shembull, të visheni dhe të përgatiteni për
një person që jep udhëzime mund ditën.
të thotë: “kthehu në të majtë, pas
shtëpisë së verdhë”. Shenjat e Aktivitete për fëmijët për të më-
trafikut janë me ngjyra, tabelat që suar ngjyrat
mbajnë emrat e rrugëve janë me
ngjyra etj. • Përdorni stinët për të mësuar
më lehtë ngjyrat – e bardha në
Fëmijët gjithashtu duhet të kuptoj- dimër, e verdha dhe portokallia
në edhe mënyrën se si kombinohen në vjeshtë, jeshilja në pranverë
më bukur dhe më me shije ngjyrat. etj.
Kjo do t’i ndihmojë të vishen me • Përdorni kuti, letra, kuba dhe
llojet e rrobave që shkojnë së ngjyra, për të ndihmuar fëmijët
bashku, si dhe për të vizatuar dhe të mësojnë të emërojnë ngjyrat
zbukuruar. e ndryshme.
• Kërkojini fëmijës t`ju tregojë
Ngjyrat janë të bukura, por ato me gisht sende të ndryshëm që
gjithashtu na japin edhe informa- përfaqësojnë ngjyra të veçanta,
cione të ndryshme. Shoferët duhet si për shembull e gjelbra. Më
të ndalojnë kur shikojnë tabelën pas pyesni nëse libri është i
ose dritën e kuqe. Ngjyrat na gjelbër, ose nëse lapsi është i
tregojnë edhe kur ushqimet janë gjelbër. Shikoni për ngjyrat,
të prishura. Kur shikojmë një copë ndërkohë që jeni duke udhëtuar
buke me ngjyrë kafe, kuptojmë që me makinë, ose duke shëtitur
nuk duhet ta hamë atë. Shenjat e jashtë.
kuqe në trup u tregojnë prindërve • Zgjidhni një ngjyrë për çdo
dhe kujdestarëve që fëmija është i ditë të javës. Bëni projekte
sëmurë. dhe lexoni libra për atë ngjyrë.
Kërkoni fëmijës t’jua tregojë
Të flasësh për ngjyrat, na ndihmon këtë ngjyrë kur dilni shëtitje,
të zgjidhim probleme. Për shem- apo jeni në një dyqan etj.
bull, një doktor mund të pyesë • A keni ndonjë të afërm, mikun
për ngjyrën e lëkurës së fëmijës: tuaj që merret me ngjyrat në
“është blu? është e verdhë e hapur? një mënyrë të veçantë (piktor,
është e kuqe?”. Përgjigja ndaj kë- dizenjator, bojaxhi)? Kërkojini
këtij personi që të flasë për pu- temperamenti i tij, por sidomos

nën e vet me fëmijën tuaj. nga personat që kujdesen për të, si
dhe nga mjedisi në të cilin ai lind.
Njohja e temperamentit të fëmijës
TEMPERAMENTI tuaj dhe ecurisë së shqisave të tij
I FËMIJËS (mënyra si i përgjigjet dhe si për-
dor fëmija informacionin që merr
Çfarë është temperamenti dhe me shqisat e tij), janë dy rrugët që
përse është i rëndësishëm ? ju ndihmojnë të kuptoni se çfarë e
Temperamenti mund të përshkru- bën të veçantë fëmijën tuaj dhe si
het si lentet me të cilat çdo njeri ta ndihmoni ju në zhvillimin e tij
shikon botën. Ai nënkupton një të shëndetshëm.
sërë tiparesh të personalitetit të
çdo njeriu. Temperamenti mund të ndahet në
tre lloje kryesore:
Çdo fëmijë vjen në botë me një
personalitet dhe mënyrë të mësuari Temperament i lehtë/ i qetë/i
rreth botës, të veçantë për të. Nuk përshtatshëm
ka mënyrë të drejtë apo të gabuar, Këta janë fëmijë të qetë, të kënaqur,
ka vetëm mënyra të ndryshme. Pra kanë një rutinë që prindërit e kupto-
temperamenti mund të kuptohet jnë (për shembull kur duan të hanë,
si stili personal i fëmijës- i qetë, i apo kur duan të flenë) dhe kanë një
gjallë, përballet lehtë me situatat e përgjigje të butë ndaj problemeve
reja apo është i ndrojtur, këmbën- që i mundojnë (përshtaten lehtë).
gulës etj. Kanë rutinë të rregullt për fjetjen
dhe përshtaten me ndryshimet,
Fëmijët kanë mënyrën e tyre të si për shembull kur ju ndryshoni
preferuar për t’iu përgjigjur botës shtëpi, apo kujdeseni për njerëz të
që e rrethon dhe këto ndryshime tjerë.
mund të duken që në ditët e para
të jetës. Të gjithë fëmijët kanë fu- Temperament i ngadaltë për t’u
sha të fuqishme dhe fusha të tjera ngrohur/(i ndrojtur)
që kanë nevojë për mbështetje në Këta fëmijë, në përgjigje të eks-
sjelljen e tyre. periencave të reja largohen apo
stresohen (për shembull kur ndry-
Temperamenti nuk vendos sjell- shojnë kujdestare, apo kur nisin
jen, por vendos disa zgjedhje për kopshtin). Janë të ngadaltë për tìu
fëmijën dhe mjedisin që e rrethon. përshtatur situatave të reja, reagoj-
Rruga që një fëmijë mund të marrë në ngadalë dhe kanë njëfarë pa-
në jetë, vendoset pjesërisht nga rregullsie në rutinën e tyre të për-
ditshme (për shembull në mënyrën lloje të temperamentit, ju mund të

e fjetjes). kuptoni më mirë sjelljen e fëmi-
jës tuaj dhe ta përshtasni atë ndaj
Temperamenti i vështirë/rebel situatave të ndryshme ku mund të
Çdo nënë që ka patur të tillë fëmi- ndodheni ju dhe fëmija.
jë, e di se si janë. Qajnë shumë,
grinden shpesh, kanë regjim të Cili është roli i temperamentit?
çrregullt, janë të vështirë për t’u Siç u tha më lart njohja e tempera-
qetësuar dhe nuk i përshtaten mirë mentit të fëmijës është me rëndë-
situatave dhe/ose njerëzve. Ata si. Disa fëmijë i kapërcejnë apo
mund të preken nga drita e fortë, pranojnë ndryshimet e njerëzve,
zhurmat e forta, reagojnë fuqi- situatave në jetën e tyre me shumë
shëm kur janë me njerëz të tjerë, vështirësi. Ju mund t’i pakësoni
nuk duan të shkojnë në shtrat për këto. Kini parasysh se jeni i rri-
të fjetur dhe kërkojnë të përkunden tur dhe çështjet e të rriturve mun-
apo mbahen në dorë gjatë gjithë dohuni t’i mbani larg fëmijës. Ju
kohës etj. mund t’i paralajmëroni fëmijët për
këto ndryshime dhe t’i bëni ato sa
Pjesa më e madhe e fëmijëve me më shumë të pranueshme. Mundo-
temperament të vështirë i kapërce- huni të ruani sa më shumë rutinën
jnë këto karakteristika rreth mo- e zakonshme të fëmijës tuaj. Mun-
shës 4 vjeç. Fëmijët me tempera- dohuni të mos bëni disa ndryshime
ment të vështirë, ka të ngjarë të në të njëjtën kohë (për shembull
kenë probleme me sjelljen e tyre. ndryshimi i shtëpisë ku banoni dhe
Këta fëmijë duke u rebeluar dhe lindja e një fëmije tjetër).
inatosur shpesh mund të kenë
vështirësi edhe në marrëdhëniet Duke kuptuar temperamentin e
me prindët e kujdestarët e tyre, fëmijës, ju mund ta ndihmoni atë
sepse këta të fundit do të lodhen të zhvillohet i shëndetshëm. Jeni
me ta dhe do të jenë më pak të ju që e quani sjelljen e fëmijës
gatshëm për t`ju përgjigjur e për- tuaj me temperament të vështirë,
shtatur karakterit të fëmijës. të mirë apo të keqe. Për shembull
kur fëmija juaj ulëret, ju mund ta
Duhet të keni parasysh se këto quani këtë diçka të keqe, ose si një
karakteristika të temperamentit shenjë se mushkëritë e tij punojnë
të fëmijës nuk janë të ndara me mirë dhe fëmija është plot entu-
thikë si më lart. Pjesa më e madhe ziazëm dhe forcë për jetën, pra si
e fëmijëve mund të jenë diçka në diçka të mirë. Një fëmijë tre vjeç
mes të temperamentit të qetë dhe që këmbëngul të veshë vetë kë-
atij të vështirë! Por duke parë këto pucët dhe çorapet edhe pse i duhet
gjysmë ore, mund ta quani kokë- jës tuaj? Shumë prindër kërkojnë
fortë, ose këmbëngulës. që fëmijët e tyre kur të rriten të jenë
të pavarur, të kenë besim tek vetja,
Duke parë që fëmija juaj është të bëjnë zgjedhje të zgjuara dhe të
plot energji, ju mund ta ndihmoni kenë respekt për njerëzit. Disipli-
duke i krijuar shumë mundësi për nimi i vetes është i nevojshëm për
të eksploruar botën. Këta fëmijë të arritur këto qëllime. Një person
pëlqejnë të këndojnë dhe kërcejnë, me vetëdisiplinë ka kontrollin e
por kohë pas kohe ata kanë dëshirë nevojshëm që duhet për të vepruar
të qëndrojnë të qetë dhe të shikoj- ndaj dështimeve dhe vështirësive
në një libër me figura. të jetës së përditshme.
Po kështu, edhe temperamenti i qetë Qëllimi i disiplinës prindërore

ka gjithashtu anët e veta negative është që të zhvillojë vetëdisiplinën
dhe pozitive. Me një fëmijë të tillë tek fëmija, pra ju mësoni fëmijën
(ashtu si me fëmijët me tempera- sesi të disiplinojë veten. Ju ndih-
ment të ngadaltëpër t’u ngrohur) moni fëmijën të mësojë të men-
ju duhet të jeni më të kujdesshëm dojë për veten. Sesi do ta bëni ju
kur bëni lojra që kërkojnë shumë këtë, kjo do të varet nga zhvillimi
gjallëri dhe forcë, duke nisur pak emocional i fëmijës dhe kënaqësia
nga pak dhe duke parë reagimin e juaj e të qenit prind. Duke qenë
e tij. Nëse nuk i pëlqen, respe- se çdo njeri është i ndryshëm nuk
ktoni dëshirat e tij. Megjithatë ju ka rregulla për të mësuar një sjellje
mund t’i ndihmoni këta fëmijë, të mirë. Më poshtë mund të gjeni
duke i nxitur me kujdes, për shem- disa udhëzime që mund t`ju ndih-
bull nëse fëmija pëlqen të dëgjojë mojnë të ndërtoni vetëkontrollin
muzikë, kërceni bashkë, në fillim tek fëmija juaj.
duke e mbajtur në krahë, e më tej
duke e nxitur që të kërcejë vetë. Udhëzime për vetëkontrollin
Mënyra më e mirë për t’i këshillu- Përcaktoni saktë se çfarë kuptoni

ar fëmijët tuaj, është të zbuloni se me sjellje të mirë
çfarë duan dhe më tej t’i ndihmoni Sigurohuni që fëmija e kupton atë
që ta arrijnë këtë me mënyrën e që kërkoni prej tij. Vendosni që më
tyre. përpara kufijtë dhe rregullat. Mun-
dohuni që t’i bëni sa më të thjeshta
dhe të pakta dhe të mos i ndrysho-
DISIPLINA E FËMIJËS ni brenda ditës. Nëse sot fëmijës i
flitet kur hyn me këpucë në shtëpi
C ilat janë qëllimet afatgjata që

keni lidhur me sjelljen e fëmi-
dhe nesër i thuhet “hajde, futu
brenda”, ai e ka shumë të vështirë
të kuptojë se cili është rregulli. Kur fëmija është më i rritur, jepini

detyra të veçanta për të bërë, për
Bëni sugjerime pozitive shembull t`ju ndihmojë në kuzhinë
Jepni komanda dhe sugjerime në të grini sallatën. Jini të ndjeshëm
mënyrë pozitive: Në vend që të ndaj nevojave emocionale të fëmi-
thoni “mos u hidh mbi divan”, pro- jës tuaj. Një sjellje jo e mirë mund
voni të thoni “nëse do të rrish tek të tregojë se fëmija është duke
divani, duhet të qëndrosh ulur”. kaluar një çast frike, zemërimi,
Përpiquni të përdorni sa më pak apo është i lënduar. Nxiteni fëmi-
fjalën “mos” dhe “jo”. Disa men- jën të flasë rreth këtyre ndjenjave,
dojnë se të vendosësh disiplinën më tej drejtojani vëmendjen ndaj
në mënyrë pozitive, do të thotë një aktiviteti si loja me qenin, uji,
të lejosh fëmijën të bëjë gjithçka, piktura etj, pra në diçka ku fëmija
por nuk është ashtu. Nëse ju jepni mund t’i shprehë këto ndjenja në
udhëzimet si shembulli më lart, një mënyrë të pranueshme.
në mënyrë pozitive, fëmija do të
bashkëpunojë me ju, më shumë Respektoni fëmijën
sesa po t’i thoni gjithnjë “mos”. Jini të njerëzishëm dhe përfill-
ës për fëmijën tuaj, ashtu si do
Jepni mundësi për zgjedhje të donit që edhe ai të ishte me
Zgjedhja e mëson fëmijën të marrë ju. Fëmijët përpara se të mësojnë
vendime. Nëse ju thoni “A je gati të respektojnë vetveten, duhet të
të vish për të ngrënë drekë tani”? marrin respektin prej të tjerëve.
ju i jepni fëmijës mundësinë për të Kur i drejtoni apo korrigjoni ata,
thënë jo. “Erdhi koha tani për ty mbani mend që është më mirë:
të vish për të ngrënë drekë. Do që • t’i drejtoheni sjelljes, jo person-
të pish ujë apo lëng portokalli?”. alitetit apo aftësive të fëmijës,
Në vend të thoni “A do të vishesh për shembull “nuk është mirë të
tani?”, mundohuni të thoni “Tani hysh në shtëpi me këpucë” dhe
duhet të vishesh. Mund të veshësh jo t’i thoni “Ti nuk je i mirë”.
bluzën e kuqe ose blu, cila të Sa më shumë ta quani fëmijën
pëlqen?” të keq, aq më shumë gabime
mund të bëjë.
Ridrejtoni sjelljen • të shkoni direkt tek fëmija,
Nëse fëmija sillet në një mënyrë në vend që të bërtisni nga një
të papranueshme, jepini një zgje- dhomë në tjetrën, ose nga bren-
dhje pozitive. Nëse fëmija është i da shtëpisë jashtë saj.
lodhur apo shumë i lëvizshëm dhe • të uleni në një karrike apo diku
grindet në shtëpi, jepini si zgjedh- dhe të flisni ballë për ballë me
je të dalë jashtë shtëpisë apo të fëmijën.
luajë, që të çlirojë pak energji. • të pranoni se edhe ju mund të
keni bërë gabim. ata mendojnë se duhet vepruar,

pra do të gabojnë. Njerëzit me një
Ndryshoni situatën mendim të mirë për veten, zakon-
Kur ju shikoni se fëmija po dëm- isht duan të veprojnë drejt dhe do
ton shumë gjëra që keni në shtëpi, të përpiqen të mësojnë se çfarë
në vend që të bërtisni çdo ditë, më pritet prej tyre. Tregojini fëmijëve
mirë filloni t’i mbani gjërat de- dashuri dhe respekt, edhe kur ju
likate jashtë vendeve që mund të nuk e quani sjelljen e tyre të pra-
arrihen nga fëmija. Nuk ka nevojë nueshme. Fëmijët kanë shumë për
që të kyçni gjithë shtëpinë, por një të mësuar, saqë shpesh ndihen të
kompromis midis prindit dhe fëmi- mbingarkuar.
jës shpesh largon situatat e vështi-
ra. Fëmija ka nevojë të luajë dhe Bëhuni shembull, model
të lëvizë, që të rritet. Nëse është Si prind ju jeni shembulli, modeli
e mundur fëmijës rregullojini një i fëmijës tuaj për sjelljen. Mos u
dhomë të vetën, apo një vend në sillni si ajo shprehja: “Bëni si them
kuzhinë ku të jetë i lirë të bëjë ç`të unë, mos bëni si bëj unë”. Fëmijët
dojë. e vegjël imitojnë shumë, sidomos
sjelljet e njerëzve të dashur dhe
Nxisni mendimin e mirë për të afërt. Nëse ju i thoni fëmijës
veten të flasë me kujdes, dhe për vetë
Në gjithçka që ju thoni apo bëni, bërtisni gjithë kohës, atëherë mos
ndihmoni fëmijët që të ndihen prisni që fëmija të sillet ndryshe.
mirë me veten. Njerëzit që nuk Ai do të bërtasë njësoj si ju.
ndihen mirë me veten, shpesh do
të përpiqen të veprojnë ashtu si Në tabelën më poshtë janë disa she-
SJELLJA E FEMIJES MOS THUAJ ! DUHET T’I THUASH:

Vrapon me shpejtësi Ndal, mos vrapo! Këmbët përdori për të ecur.
në rrugë
Godet, shtyn Ndal, mos godit! Ne kujdesemi për miqtë
tanë. Pyete shokun se çfarë
duhet të bësh që ai të ndi-
het më mirë .
Hedh gurë ose rërë Ndal, mos i hidh! Gurët (rëra) qëndrojnë në
tokë.
Flet me zë të lartë, Rri urtë, pusho! Sa i bukur dukesh kur kën-
bërtet kur është në don me zë të ulët!
rrugë
mbuj se si mund t’i mbani fëmijët etj”.

nën kontroll, pa u thënë gjithnjë • Kur ju keni vendosur qëndri-
fjalën “JO”. Këto janë vetëm pak min tuaj dhe fëmija e sulmon
shembuj, por ideja është që ju t’i këtë qëndrim, mos e mbroni
tregoni fëmijëve se çfarë mund veten. Rivendosni qëndrimin
të bëjnë dhe jo çfarë nuk mund edhe një herë dhe më tej mos iu
të bëjnë: përgjigjni sulmeve.
• Prisni ndryshime të ngadalta
Udhëzime për komunikimin dhe të sjelljes. Mos prisni shumë.
marrëdhëniet prind-fëmijë Lavdëroni sjelljen që po për-
mirësohet dhe po i afrohet që-
• Përpiquni të gjeni rregullisht llimit që dëshironi.
kohë për të bërë diçka zbavitëse • Kujtoni se sjellja juaj është
me fëmijën tuaj. model për sjelljen e fëmijës
• Kurrë mos debatoni me njëri- suaj.
tjetrin përpara fëmijës, lidhur • Nëse njëri nga ju si prind po i
me disiplinën. mëson fëmijës disiplinën dhe
• Kurrë mos jepni urdhra, kërke- tjetri hyn në dhomë, ky i fundit
sa, komanda, pa qenë të aftë t’i nuk duhet të ndërhyje në argu-
zbatoni ato në kohë. mentimin që po bëhet.
• Jini këmbëngulës, pra dënoni • Lavdëroni sjelljen e pëlqye-
apo lavdëroni të njëjtën sjell- shme me sa më shumë me
je në të njëjtën mënyrë, sa më lavdërime me fjalë, përkëdhelje
shumë të jetë e mundur. apo diçka të vogël si një lodër
• Jini dakord të dy palët lidhur jo të kushtueshme etj.
me sjelljet e dëshirueshme dhe • Të dy prindërit duhet të kenë një
të padëshirueshme. ndarje të barabartë të përgjegjë-
• Bini dakord si do t’i përgjigjeni sisë së disiplinës, sa më shumë
një sjelljeje të papëlqyeshme të jetë e mundur. Nuk është
• Bëni sa më shumë të qartë se mirë që fëmijët t’i disiplinojë
çfarë e pret fëmijën, nëse ai vetëm njëri prind dhe tjetri të
ose ajo kryen një sjellje të thotë: “Prit se ta rregullon babi/
papëlqyeshme. mami qejfin, kur të vijë”.
• Sqarojeni sa më mirë se kush • Edhe kur jeni shumë të lodhur,
është sjellja e papëlqyeshme, bëni shumë përpjekje të dë-
për shembull, nuk mjafton gjoni përsëri me kujdes fëmijën
të thoni “dhoma jote është që po ju flet. Dëgjimi aktiv, i
rrëmujë” por duhet të sqaroni vëmendshëm është një punë e
më saktë “ke lënë shumë rroba vështirë dhe është shumë më e
përdhe, nuk ke rregulluar kre- vështirë kur trupi dhe mendja
vatin, librat janë të shpërndarë juaj janë të lodhur.
• Dëgjoni me kujdes dhe me mi- fiks për të disiplinuar dhe rritur

rësjellje. Mos e ndërprisni fëmijën fëmijën tuaj, nga studimet janë
kur po përpiqet të tregojë his- vënë re tre grupe kryesore prindë-
torinë e tij/saj. Jini i sjellshëm me rish (sigurisht, këto nuk janë të
fëmijën, njësoj si me një shok. ndara me thikë):
• Mos u bëni kritik apo kërcënues
kur fëmija po tregon një ngjar- Prindërit autoritarë janë shumë
je. të rreptë dhe urdhërues, besojnë në
• Mos pyesni “Përse?”, por py- autoritetin dhe bindjen absolute.
esni “Çfarë ndodhi?” Fëmijët e formuar në këtë mënyrë
• Nëse ju keni njohuri mbi situ- kanë frikë prej tyre dhe ndihen të
atën, tregojini fëmijës informa- frikësuar ndaj sfidave dhe eksperi-
cionin që dini apo që ju kanë encave që bëjnë, se mund të dëno-
treguar. hen.
• Mos këshilloni dhe mos bëni
moral (mos thoni “Ti do të Prindërit liberalë janë mjaft të
flasësh pasi unë të kem push- butë, pa vendosur kufij, duke kri-
uar” ose “ bëj si të them unë juar fëmijë të përkëdhelur, pa re-
dhe kjo do ta zgjidhë proble- spekt dhe të paaftë të bëjnë vetë
min”), sepse kjo nuk ndihmon zgjedhje. Ka më shumë mundësi të
në mbajtjen e komunikimit të kenë probleme me sjelljen e fëmi-
hapur me fëmijën tuaj. jëve të tyre.
• Mos përdorni fjalë fyese si për
shembull, i trashë, budalla, dem- Prindërit me autoritet, por jo
bel, apo fjali ofenduese “buda- shumë të rreptë, kanë më shumë
lla, kjo s`ka kuptim, ku di ti, ti mundësi për sukses në betejën për
je fëmijë”. të edukuar sjelljen e fëmijës. Këta
• Ndihmojeni fëmijën të plani- prindër vendosin rregulla, kufij,
fikojë disa hapa, për të zgjidhur por duke shpjeguar përse janë të
një çështje ngadalë. nevojshme dhe duke kërkuar edhe
• Tregoni që e pranoni fëmijën mendimin e fëmijëve të tyre kur
ashtu siç është, pavarësisht nga vendosin rregullat. Ata komunikoj-
çfarë ka bërë. në rregullisht me fëmijët e tyre dhe
• Përforconi mbajtjen e komuni- i nxisin të jenë të pavarur.
kimit hapur me fëmijën, duke
lavdëruar dhe pranuar përpjek- Hapi i parë për një disiplinë të mirë
jet e tij për të komunikuar. është të mësoni si të nxisni sjelljen
e mirë tek fëmija juaj. Është më e
Si duhet të jetë disiplina? lehtë që të përforconi një sjellje
të mirë se sa të përpiqeni të ndry-
Megjithëse nuk ka asnjë rregull shoni sjelljet e këqija. Më poshtë
janë disa këshilla për të nxitur një duhen zbatuar ndaj sjelljes së
sjellje të mirë të fëmijës: papëlqyeshme që kryhet.
• Përforcojeni dhe lavdërojeni E qartë

një sjellje të mirë, kur fëmija Pasoja duhet t’i përshtatet fajit.
e bën mirë diçka dhe mësoni Gjithashtu, në rast se ripërsëritet
t’i kushtoni vëmendje fëmi- sjellja, pasojat duhen sqaruar për-
jës tuaj. Fëmijët kanë nevojë para, kështu fëmija e di atë që e
për miratim, veçanërisht nga pret. Dënimi nuk është i nevojshëm,
prindërit e tyre, për diçka që ata përkundrazi, i dënueshëm. Për-
e kanë bërë mirë. Lëreni fëmijën dorimi i ndalimeve të përkohshme
të kuptojë se ai po vepron drejt, dhe të shkurtra është një mënyrë
ka bërë diçka sipas rregullave, e mirë që mund të japë rezultat,
apo sipas asaj që ju dëshironi. nëse bëhet sa herë që ndodh sjellja
Përkëdheleni, putheni nëse ai (shih më ej në fq.274). Gjithashtu
po qëndron i qetë, po zbaton një përdorni lavdërimet në një pjesë të
detyrë që i keni dhënë, apo po ditës, ose gjithë ditën, kur fëmija
luan duke bashkëpunuar me të nuk ka bërë më asnjë thyerje të di-
tjerë. Gjithashtu, jepini shenja siplinës.
të miratimit tuaj me fjalë, si për
shembull “Shumë bukur, Më Miqësore
pëlqen shumë si ti….”. Përdorni komunikimin miqësor,
• Jepini atij zgjedhje. Kjo e le- por këmbëngulës, kur doni t’i tho-
jon fëmijën të ketë pavarësi. ni fëmijës se është sjellë jo mirë
Për shembull jepini një zgjedh- dhe lërini të kuptojë se do të marrë
je të shtrojë tavolinën apo të “pasojën” e merituar. Nxiteni të
vendosë pjatat. mbajë mend se çfarë pasoje është
• Bëjeni zbavitëse dhe me hu- kjo. Nxitini të përpiqen të mbajnë
mor një sjellje të mirë. Fëmija mend se çfarë duhet të bëjnë që të
juaj ka më shumë të ngjarë ta mos e përsërisin këtë gabim në të
zbatojë nëse e pëlqen diçka. Për ardhmen.
shembull thoni “ta shikojmë se
kush mund të marrë më shumë Prindi duhet të jetë mësues dhe
lodra nga dyshemeja”. trajner për fëmijën
• Vendosni një sistem shpërb- Shikojeni rolin tuaj si mësues, apo
limi për të nxitur një sjellje të trajner të fëmijës suaj. Tregojini në
mirë detaje si do t`ju pëlqente që ai të
sillej. Lëreni ta praktikojë sjelljen.
Disiplina duhet të jetë: Përpiquni të vendosni një kohë të
Këmbëngulëse rregullt për të bërë diçka zbavitëse
Pasojat duhen sqaruar mirë dhe me fëmijën.
• Mësojini dhe tregojini atë shprehë se çfarë ndjen. Thoni:

që duhet të bëjë, në vend që “dukesh shumë i menduar”, “si
tì thoni se çfarë nuk duhet të ndihesh? “a je i mërzitur?”,
bëjë. “dukesh se je i zemëruar për
• Përdorni lavdërime me fjalë, këtë”, “e ke mirë që mendon,
kur ai bën diçka mirë. Thoni: (apo ndjen) kështu.”
“Më pëlqen si ti ______, kur ti_ • Përpiquni të shikoni si fëmija
______, “ Jini sa më të qartë. vepron në një situatë të cak-
• Ndihmoni fëmijën të mësojë të tuar. Dëgjojeni me kujdes dhe
Disa fjalë që mund të përdorni për

të lavdëruar fëmijën
Fëmijët janë shumë të ndjeshëm ndaj vëmendjes tuaj. Ato duan të jenë të
sigurt se ju i doni dhe i vlerësoni. Duke përdorur disa nga fjalitë më poshtë
përditë me fëmijën tuaj, ju do të shikoni se ata do të fillojnë t`ju kushtojnë
më shumë vëmendje dhe do të mundohen t`ju pëlqejnë më shumë....
• Po shumë mirë, shumë e bukur, shkëlqyeshëm!

• Shumë e drejtë, e saktë!
• Më pëlqen mënyra si e bën këtë. Jam krenar për ty.
• Kjo është e mirë. Punë shumë e mirë, kështu bëhet, shumë më mirë!
• Ti po ecën më mirë. Çfarë ideje e zgjuar!
• Kjo është punë e mirë, punë e shkëlqyer që ti po e kontrollon veten.
• Më pëlqen si ti e bëre ________. Vura re që ti_____. Vazhdo kështu.
• U zbavita shumë ________ me ty. Po përmirësohesh në _________
gjithnjë e më shumë.
• Kur ti bën_____, dukesh se e ke marrë seriozisht.
• Unë e vlerësoj mënyrën si ti_____ . Ishe shumë i mirë, madje më i mirë
sesa unë prisja.
• Shumë e mirë. Kjo është e bukur, më pëlqen________.
• Më pëlqen mënyra si ti _____ këtë pa kërkuar ndihmë apo pa pyetur (e
mbajte mend)
• Jam shumë e kënaqur që ti je djali/vajza ime.
• Unë të dua shumë!
Disa gjeste që mund të përdorni për t’i treguar fëmijës se si ndiheni

kur i lavdëroni :
• Buzëqeshni, përkulni supin, kokën, gjunjtë

• Shenja apo gjeste që tregojnë aprovim, prekini qafën
• Përkëdhelini kurrizin, qafën, faqen etj.
mendoni si do të donit ju të ve- kur ju e ndaloni fëmijën për një

pronit në këtë situatë. sjellje jo të mirë. Kështu mund të
• Përdorni një ton të butë zëri thoni: “Sa herë që ti sot bën një
për ta qetësuar, kur është i mër- gabim, do të luash një orë më pak
zitur. në obor, si ndalim”. Nëse gjithë
• Bëhuni dëgjues i mirë. Për- ditën, mëngjesin, mbasditen etj. ti
dorni një kontakt të mirë me sy. nuk do të marrësh dënime, atëherë
Uluni në lartësinë e një fëmije do të fitosh në darkë një shëtitje
të vogël. Mos e ndërprisni atë me makinë”.
kur flet. Bëni pyetje të hapura,
në vend të pyetjeve që mund Ç’është ndalimi/ndëshkimi i
t`ju përgjigjet me fjalën po ose përkohshëm i fëmijës?
jo. Përsërisni atë që dëgjuat.
• Sigurohuni që i kuptoi udhëzi- Në këshillat e mësipërme për
met. Kërkojini që t’i përsërisë. displinën e fëmijës përmendëm:
• Kur është e mundur krijojini kur e shikoni se fëmija po paraqet
mundësi se kur dhe si të ve- një sjellje të padëshiruar, mundo-
projë për të kërkuar diçka. Mos huni ta ndaloni atë përkohësisht.
prisni shumë. Lavdëroni sjell- Kur fëmija juaj është duke bërë
jen që është afër atij qëllimi që diçka të papranueshme, ndalimi
dëshironi ju. i përkohshëm ndihmon që ai ta
• Krijoni një shenjë me gjeste, ndalojë këtë gjë dhe të ndryshojë
që fëmijët tuaj do ta pranojnë situatën. Ky ndalim mund të jepet
si sinjal që tregon se ata nuk po duke e larguar atë nga vendi ku
sillen si duhet dhe duhet të ndry- bëri gabimin dhe duke e vendosur
shojnë sjelljen. Kjo ndonjëherë të qëndrojë në një zonë të veçuar,
i ndihmon ata që t`ju përgjigjen si në një dhomë, karrike, cep të
menjëherë, pa u mërzitur. qetë, krevat. Kjo formë ndalimi
është mirë të përdoret mbasi fëmi-
Përdorimi i lavdërimit jët mbushin 2 vjeç dhe gjatë viteve
Kurdoherë që është e mundur, për- të para të shkollës.
piquni të përdorni lavdërimin dhe
shpërblimin për të motivuar fëmi- Si mund ta bëjnë prindërit këtë
jën që të përmirësojë sjelljen e tij, lloj ndalimi?
për shembull, mund të thoni: “kur • Jepini fëmijës vetëm një para-
t’i kesh mbledhur të gjitha rrobat lajmërim dhe shmangni kër-
në dhomën tënde, mund të dalësh cënimet boshe.
të luash”. Mos thoni “nëse”, por • Mos e qëlloni!!
“kur” . • Kur e vendosni fëmijën në
ndalim të përkohshëm, shpje-
Kombinoni lavdërimin me kohën gojini shkurt çfarë ka bërë.
• Shmangni leksionet e gjata dhe se pesë minuta për fëmijën 6

qortimet. vjeç.
• Ju mund të përdorni një matës
Ndalimi i përkohshëm do t’i japë kohe (ore) për ndalimin e
fëmijës kohën për të qenë i qetë përkohshëm. Sigurohuni që
për të menduar për sjelljen nega- kjo të vendoset në një vend ku
tive dhe për të ndier atë që ka bërë. fëmija ta shikojë dhe ta dëgjojë.
Pra ndalimi i përkohshëm është një Nëqoftëse fëmija largohet para
moment veçimi dhe qetësie. kohe nga vendi ku po kryen
ndalimin e përkohshëm, çojeni
Lëreni fëmijën në një karrike kur përsëri tek vendi dhe rifilloni
është në dënim të përkohshëm ose kohën nga e para. Jini të qën-
në një dhomë. Nëqoftëse nuk shkon drueshëm dhe këmbëngulës
atje menjëherë, merreni prej dore deri në fund.
ose në krahë, por pa ushtruar forcë
mbi të! Ndalimi i përkohshëm Si përfundon ndalimi i
duhet të kryhet në një vend jo in- përkohshëm?
teresant, të veçuar, por të sigurt. Qartësojani fëmijës se kur përfun-
Fëmija nuk duhet të lejohet të shi- don ndalimi i përkohshëm. Shkoni
kojë televizor, të luajë me lodra, tek cepi ku është fëmija dhe i thoni
ose të bisedojë me njerëz të tjerë. “Përfundoi ndalimi i përkohshëm,
Ja se çfarë mund të keni parasysh: mund të largohesh tani”. Pasi nda-
limi ka përfunduar, nuk ka më ri-
• Ndihmojeni fëmijën që ta lidhë kujtime apo leksione, pra nuk duhet
sjelljen e tij me kohën që i është zënë më në gojë, pasi këto mund të
caktuar për ndalim. Natyrisht shpien në një rishfaqje të së njëjtës
për gabime më të rënda dhe të sjellje. Është mirë ta qetësoni
përsëritura, koha do të jetë më fëmijën. Por nëqoftëse fëmija juaj
e gjatë. përsërit sjelljen, atëherë rikthehu-
• Mbani qetësi gjatë ndalimit të ni tek i njëjti proces, nga e para.
përkohshëm. Mbani mend, fëmija juaj duhet të
• Jeni ju që duhet të masni ko- dijë se ndalimi i përkohshëm është
hën. i lidhur direkt me sjelljen negative
• Bëjeni të qartë momentin kur ka që shfaqi, dhe jo me të si individ.
mbaruar ndalimi i përkohshëm. Është e rëndësishme që mos ta lën-
• Rekomandohet që ndalimi i doni vetëvlerësimin e fëmijës duke
përkohshëm duhet të zgjasë një shkaktuar tek ai turp, humbje të
minutë për çdo vit të moshës besimit, ose ndenjën e braktisjes.
së fëmijës dhe jo më shumë
KRIZAT APO quajnë “dyvjeçarët e tmerrshëm”.

SHPËRTHIMET E Lajmi i mirë është se rreth
moshave 3-4 vjeç, zakonisht këto
ZEMËRIMIT/
kriza ndalojnë.
NERVOZIZMIT/ INATIT
DHE FËMIJËRIA Fëmija i vogël është i zënë shumë
në këtë periudhë duke mësuar
P ër një fëmijë të vogël është e

vështirë të mbahen përbrenda
emocionet e forta. Kur fëmijët
mjaft gjëra të reja rreth botës. Ai
është i etur të kontrollojë gjithçka.
Do të jetë i pavarur dhe përpiqet
ndihen të tejlodhur, të mërzitur, të të bëjë më shumë se sa e lejojnë
zhgënjyer, të zemëruar, ato i shpre- aftësitë e tij. Fëmija do të zgjedhë
hin këto duke qarë, bërtitur, ose vetë për gjithçka dhe shpesh nuk
përplasur gjithçka, lart e poshtë. do që ta ndalojmë apo largojmë
Si prind ju mund të zemëroheni, të nga çdo gjë. Ai është veçanërisht
ndodheni në pozicion të vështirë, të më i vështirë për të bashkëpunuar
vetmuar dhe pa ndihmë. Krizat dhe me ju kur është i lodhur, i mërzitur
shpërthimet e zemërimit janë pjesë apo i frikësuar. Kontrollimi i kë-
normale e zhvillimit të fëmijës tyre shpërthimeve dhe krizave të
gjatë kohës që ai mëson vetëkon- fëmijës mund të jetë ndoshta gjëja
trollin. Në fakt, pjesa më e madhe më e vështirë për t’u mësuar nga
e fëmijëve kanë kriza zemërimi/ prindërit.
nervozizmi midis moshës 1 dhe 3
vjeç. Ju keni dëgjuar shpesh që t’i Krizat e nervozizmit janë një më-
nyrë që fëmija juaj që të nxjerrë
ato që ka brenda, të shfryhet, kur
është i zemëruar. Më poshtë janë
disa nga arsyet përse fëmija juaj
mund të ketë kriza shpërthimi:
• Fëmija mund të mos kuptojë
atë që ju po i thoni, apo është i
turbullt.
• Fëmija mërzitet kur shikon se
të tjerët nuk e kuptojnë atë që
po thotë.
• Fëmija mund të mos i thotë dot
fjalët që përshkruajnë ndjenjat
dhe nevojat e tij. Mbas moshës
Figura 33. Shpërthimet e zemëri- 3 vjeç, zakonisht fëmijët mund
mit dhe fëmija t’i shprehin me fjalë ndjenjat e
tyre, kështu krizat e zemërimit Parandalimi i krizave të

rrallohen apo zhduken. Nëse nervozizmit
në këtë moshë fëmijët ende Ju nuk duhet të jeni të habitur nëse
nuk janë në gjendje të shprehin fëmija shfaq krizat e zemërimit
ndjenjat e tyre shumë mirë me vetëm kur ndodhet përballë jush
fjalë, ka më shumë të ngjarë që si prindër. Kjo është një mënyrë
këto kriza të vazhdojnë. që ai gjen për të provuar rregullat
• Fëmija juaj ende nuk ka mësuar dhe kufijtë që i keni vënë. Pjesa
të zgjidhë vetë problemet dhe më e madhe e fëmijëve nuk duan
dekurajohet lehtë. të shpërthejnë përpara njerëzve të
• Fëmija juaj mund të jetë sëmu- tjerë dhe janë më të kujdesshëm
rë apo të ketë probleme të tjera me njerëzit e huaj. Fëmijët ndihen
fizike, që e mbajnë larg të më të sigurt kur i tregojnë ndje-
shprehurit të asaj që ndien. njat e tyre para njerëzve tek të
• Fëmija juaj mund të jetë i uri- cilët kanë besim. Duke ditur këtë,
tur, por nuk e kupton. ju ende nuk jeni të aftë të paranda-
• Fëmija juaj mund të jetë i loni të gjitha krizat e inatit, por
lodhur, apo nuk ka fjetur sa sugjerimet më poshtë mund t`ju
duhet. ndihmojnë të pakësoni mundësinë
• Fëmija juaj mund të jetë i stre- e shfaqjes së një krize të tillë:
suar ose nuk ndihet rehat.
• Fëmija juaj po reagon ndaj Nxiteni fëmijën të përdorë fjalët
një stresi apo ndryshimeve që për t`ju treguar ju se si ndihet, si
mund të kenë ndodhur në jetën për shembull “jam vërtet i çmen-
e tij (ndërrimi i shtëpisë, lindja dur, po tërbohem nga inati etj”.
e një fëmije tjetër etj.). Përpiquni të kuptoni si ndihet dhe
• Fëmija juaj mund të jetë xhe- i mësoni fjalë që mund t’i përdorë
loz ndaj një miku të tij apo kur do të përshkruajë ndjenjat e
vëllezërve të tjerë. Në këtë tij.
moshë fëmijët shpesh kërkojnë
atë që kanë fëmijët e tjerë, apo Vendosni kufij të arsyeshëm dhe
duan për vete gjithë dashurinë e mos prisni që fëmija juaj të jetë i
prindërve dhe janë xhelozë kur përsosur. Jepni sqarime të thjeshta
ata përkëdhelin fëmijët e tjerë. për rregullat që keni vendosur dhe
• Fëmija juaj ende mund të mos i ndryshoni rregullat.
mos jetë i aftë të bëjë gjërat
që imagjinon, si të vrapojë, të Mbani një rutinë të rregullt di-
ngjisë shkallët, të vizatojë, apo tore sa më shumë të jetë e mundur,
t’i vërë lodrat e tij në punë. kështu fëmija juaj e di se çfarë e
pret, apo çfarë do të ndodhë. do ta zhgënjejë. Kur një kërkesë

nuk është shumë e arsyeshme, apo
Pakësoni situatat të cilat e stër- e papërshtatshme, mund t’i thoni
mundojnë fëmijën, si loja me edhe po. Nëse rrezikohet siguria e
fëmijët apo lodrat që janë shumë fëmijës tuaj, mos e ndryshoni ven-
të vështira për moshën e fëmijës dimin nga frika e krizave të ner-
tuaj. vozizmit.
Pakësoni vizitat apo qëndrimet e Lëreni fëmijën tuaj të zgjedhë

gjata në një vend ku fëmija juaj kurdoherë që është e mundur.
duhet të qëndrojë ulur, ose nuk Për shembull, nëse fëmija juaj nuk
mund të luajë për periudha të gjata pranon të lahet, sqarojeni se do të
kohe. Nëse duhet bëni një udhë- shkojë për të bërë banjë, por je-
tim të gjatë, merrni me vete lodrat, pini një mundësi që të marrë edhe
librat e pëlqyera të fëmijës për ta vetë ndonjë vendim. Për shembull,
zbavitur. në vend që t’i thoni “Erdhi koha
për të bërë banjë” mund të thoni
Kini gati ndonjë ushqim të shën- “Është koha për banjën tënde. A
detshëm për tìa dhënë menjëherë do të ecësh vetë deri aty, apo të
kur është i uritur. mbaj unë në krah?”
Sigurohuni që fëmija ka pushuar Bëhuni një shembull i mirë. Mos

mirë, veçanërisht përpara një dite bërtisni, apo mos u grindni përpara
të zënë me aktivitete stresuese. fëmijës tuaj.
Largoni vëmendjen e fëmijës Manaxhimi i krizave të

nga aktivitete që ka të ngjarë të nervozizmit
përfundojnë me një krizë ner- Si prind, ju ndonjëherë mund ta
vozizmi. Sugjeroni aktivitete të kuptoni kur po afrohet një krizë
ndryshme. Nëse është e mundur, nervozizmi. Fëmija juaj mund të
duke bërë pak humor, duke luajtur, duket jo në humor, i vështirë apo
mund të ndihmohet të kapërcejë i zemeruar. Ai mund të qarravitet
një situatë të vështirë. Për shem- dhe të grindet. Duket sikur asgjë
bull, nëse ju jeni brenda në shtëpi, nuk e kënaq. Në fund ai mund të
përpiquni ta nxirrni fëmijën jashtë fillojë të qajë, të godasë me grush-
për t’i larguar vëmendjen. ta, të ulërijë, të shtrihet përdhe,
apo të mbajë frymën. Ndonjëherë
Zgjidhni se kur duhet të tho- një krizë nervozizmi ndodh paprit-
ni “jo”. Kur ju i thoni “jo” çdo mas, pa ndonjë arsye të dukshme.
kërkese, apo dëshire të fëmijës, kjo Kur fëmija juaj ka shpërthyer në
një krizë nervozizmi, këshillat e dërve apo njerëzve të tjerë,

mëposhtme mund t`ju ndihmojnë - Flakja e sendeve në vende të
ta kapërceni atë me sukses: rrezikshme,.
- Ulërima apo bërtitja e zgja-
• Hutojeni fëmijën duke larguar tur.
vëmendjen e tij diku tjetër, si
për shembull në një aktivitet, Në këto raste përdorni një ndalim
lodër, libër të ri. Ndonjëherë të përkohshëm për ta larguar fëmi-
vetëm prekja ose përkëdhelja e jën tuaj nga burimi i zemërimit të
fëmijës do ta qetësojë. Ndaloni tij. Nëse ju nuk mund të qëndroni
sjelljen e tij me një koment të të qetë tek dhoma që e keni çuar
lehtë, si për shembull “A e sheh fëmijën për ndalim, largohuni nga
se çfarë po bën qeni?, ose “Më dhoma. Prisni një-dy minuta, deri
duket se ra zilja e derës?” Një kur e qara e tij të ndalojë, përpara
shaka e juaja apo thjesht një se të riktheheni. Më tej ndihmo-
fytyrë qesharake mund të ndih- jeni fëmijën që të interesohet për
mojë këtë situatë. diçka tjetër. Nëse fëmija juaj mund
• Mundohuni të qëndroni të qetë. të kuptojë, flisni me të për atë që
Nëse ju bërtisni, apo zemërohe- ndodhi dhe diskutoni mënyra të
ni, ka të ngjarë që t’i përkeqë- tjera për ta kapërcyer këtë një herë
soni gjërat. Kujtoni se sa më tjetër.
shumë vëmendje do t’i kushto-
ni kësaj sjelljeje, aq më shumë Ju nuk duhet asnjëherë ta ndësh-
do të ketë mundësi që ajo të koni fëmijën tuaj për krizat e
përsëritet në të ardhmen. nervozimit, sepse mund të fillojë
• Shfaqje të vogla zemërimi si e të mbajë përbrenda shumë ankth
qara, ulërima, zakonisht edhe e mërzi, e cila nuk është e shën-
mund të bëni sikur s’i vini re. detshme për të. Përgjigjja juaj
Qëndroni pranë, apo mbani në ndaj këtyre shpërthimeve duhet të
krahë fëmijën pa i folur, deri jetë qetësia dhe mirëkuptimi. Kur
kur ky të qetësohet. Kjo i tre- fëmija të rritet do të mësojë si t’i
gon mbështetjen tuaj. Nëse ju zotërojë emocionet e forta.
nuk mund të qëndroni të qetë,
largohuni nga dhoma. Mbani mend, është normale që
• Disa kriza nervozizmi nuk fëmija provon durimin, rregullat
mund të injorohen. Sjelljet më dhe kufijtë e prindërve të tij.
poshtë nuk janë të pranueshme Megjithëse mund t`ju duket e mirë,
dhe nuk duhet bërë sikur s’i mos e shpërbleni fëmijën tuaj për
vini re: të ndaluar një krizë nervozizmi.
- Rrahja ose goditja e prin- Shpërblimi me diçka mund ta më-
sojë fëmijën se me këto shpërthi- nervozimit janë një pjesë normale

me ai fiton gjithnjë. Kur krizat e e rritjes. Këto kriza nuk janë të leh-
nervozizmit nuk nxjerrin asgjë për ta për t’u kaluar dhe mund të jenë
fëmijën tuaj, ka më pak të ngjarë pak frikësuese për ju dhe fëmijën
që ai t’i vazhdojë. tuaj. Duke përdorur një sjellje të
dashur, mirëkuptim dhe këmbë-
Ju mund të ndiheni fajtor kur i ngulje, do ta ndihmoni fëmijën tuaj
thoni “jo” fëmijës. Jini këmbë- të kapërcejë këtë pjese të zhvillimit
ngulës dhe mënjanoni dhënien e të tij.
sinjaleve të përziera. Kur prindërit
nuk vendosin qartë disa rregulla,
ka më shumë vështirësi për fëmi- RRAHJET, KAFSHIMI DHE
jët të kuptojnë cilat rregulla janë GODITJET
të palëvizshme dhe cilat janë më
të lehta për t’u ndryshuar. Siguro- Rrahjet dhe kafshimi
huni që çdo ditë mund të zbaviteni Është e natyrshme që të gjithë
së bashku me fëmijën tuaj. Men- njerëzit të kenë në disa raste
doni me kujdes për rregullat dhe ndjenja agresive. Si të rritur, ne
kufijtë që keni vendosur dhe mos kemi mësuar t’i kontrollojmë këto
vini shumë të tillë. Përgjigjuni në ndjenja. Fëmijët shpesh janë fizi-
të njëjtën mënyrë, kur fëmija juaj kisht agresivë - ata kafshojnë, gër-
thyen rregullat. vishtin, godasin të tjerët. Këto sje-
llje, ju si prindër mund t’i ndeshni
Fëmija juaj do të vazhdojë të ketë shpesh dhe ato shfaqen ndoshta më
kriza nervozizmi deri në mes të të shpeshta, që pas ditëlindjes së
moshës katërvjeçare. Gjatë kohës parë të fëmijës. Ju e mbani mend
së këtyre krizave, sjellja e tyre luftën që keni bërë për të kontro-
është normale. Duhet kohë për të, lluar sjelljen agresive apo shkatë-
që të mësojë të kontrollojë inatet rruese të fëmijës tuaj gjatë këtyre
e tij. Nëse këto shpërthime janë të viteve! Gjatë zhvillimit të fëmijës
rënda dhe ndodhin shumë shpesh, në këtë periudhë, është normale që
mund të jenë një shenjë e hershme ata të kafshojnë ndonjëherë, por
e problemeve emocionale. Flisni kafshimi i vazhdueshëm mund të
me pediatrin tuaj nëse fëmija dëm- jetë një shenjë që fëmija ka prob-
tohet shumë gjatë këtyre krizave, leme emocionale, ose të sjelljes.
mban frymën, i bie të fikët, apo nëse Gjatë kësaj periudhe fëmijët mund
krizat e nervozizmit përkeqësohen të zihen ose të godasin shokët
mbas moshës 4 vjeç. e tyre të lojës, por duhet kujdes
sepse agresioni i shpeshtë dhe/ose
Ka rëndësi të kuptoni që krizat e i rëndë fizik mund të tregojë se një
fëmijë ka probleme serioze emo- sepse kjo u dhemb njerëzve”

cionale, që kërkojnë vlerësimin • Asnjëherë MOS e kafshoni
dhe ndërhyrjen e profesionistëve. fëmijën, për t’i treguar se si
dhemb kafshimi. Kjo i mëson
Rrahja e vazhdueshme ose kafshi- një sjellje jo të mirë.
mi kur një fëmijë është në çerdhe, • Nëse kafshimi vazhdon, trego-
kopsht, mund të jetë një problem jini fëmijës se kur sillet kështu,
serioz i sjelljes, e për këtë duhet do të ketë pasoja. Për shembull
kontrolluar nga mjeku pediatër. mos e mbani në krah, apo mos
Në këtë moshë fëmijët rrinë më luani me fëmijën për një peri-
shumë me moshatarët e tyre dhe udhë të shkurtër kohe pasi ai/
pritet që ata të jenë të aftë të zënë ajo ka kafshuar dikë.
miqësi dhe të shoqërohen me ta.
Nëse këto teknika të thjeshta apo
Kafshimi ndërhyrje nuk japin rezultat dhe
Mjaft fëmijë fillojnë kafshimin kafshimi është shumë i shpeshtë,
agresiv ndërmjet moshës 1-3 vjeç. prindërit duhet të flasin me mjekun
Kafshimi mund të jetë një mënyrë specialist pediatër për t’i orientuar
për të provuar fuqinë që ata kanë më tej se ku duhet të drejtohen.
për të tërhequr vëmendjen. Disa
fëmijë kafshojnë sepse janë të pa- Rrahjet dhe goditjet
kënaqur, xhelozë, në ankth. Ndo- Fëmijët e moshës 1-3 vjeç dhe ata
njëherë kafshimi mund të jetë pa- të moshës parashkollore shpesh
sojë e një disipline të shtrënguar, luftojnë dhe rrihen me moshatarët
të rreptë, ose pasojë e një dhune e tyre, gjatë kohës së lojrave.
fizike. Në këtë periudhë ju si prind Ndonjëherë fëmijët pa qëllim nuk
duhet të mbani mend se fëmijët që qortohen për sjelljen agresive nga
janë në kohën e daljes së dhëm- prindërit, sepse për momentin u
bëve, mund të kafshojnë. pëlqen ajo që bëjnë, duke parë sa
i fortë është fëmija i tyre. Për she-
Çfarë duhet bërë: mbull, një fëmijë mundet të shtyjë
• Thoni menjëherë “JO”, me një një fëmijë tjetër, ta rrëzojë atë dhe
ton zëri të qetë, por këmbë- t’i marrë lodrën. Nëse fëmija qan
ngulës dhe mospranues. dhe largohet, fëmija agresiv ndihet
• Një fëmijë deri 2 vjeç, kap- i suksesshëm, sepse ai ka fituar lo-
eni me butësi dhe mbajeni fort drën dhe ne qeshim me këtë situ-
(teknika e përqafimit), ose ulu- atë apo krenohemi me fëmijën, se
ni diku dhe qëndroni me të është trim.
• Një fëmije më të rritur (2-3
vjeç) mund t’i thoni fjalë të ti- Çfarë duhet bërë:
lla “nuk është mirë të kafshosh, • Është më mirë të ndërhyjmë tek
fëmija përpara se ai të fillojë të Studimet kanë treguar se fëmi-

godasë. Për shembull, ndërhy- jët të cilët janë fizikisht agresivë
ni sapo shikoni se fëmija juaj në moshë të vogël ka më shumë
është i mërzitur apo po fillon të mundësi ta vazhdojnë këtë sjellje
mërzitet, lodhet etj. kur të rriten. Studimet gjithashtu
• Kur fëmija i vogël lufton shumë kanë treguar se fëmijët të cilët
gjatë lojës me moshatarët e kanë parë shpesh skena dhune në
tjerë, shiheni më nga afër. televizor, video dhe filma, sillen
• Nëse fëmija godet një fëmijë më egër dhe më agresivisht.
tjetër, ndajini menjëherë. Më
tej, përpiquni ta qetësoni fëmi-
jën tuaj dhe mbani pranë edhe SI T’I MËSOJMË FËMIJËS
fëmijën tjetër.
• Fëmijëve deri 2 vjeç mund t’u
ZAKONE TË MIRA NË
thoni “Jo ta godasësh shokun, LIDHJE ME SHIKIMIN E
se goditja e dëmton, i dhemb” TELEVIZORIT
• Për fëmijët 2-3 vjeç mund të
thoni “E di që je i zemëruar,
por mos godit. Goditja dhemb”.
Kjo fillon t’i mësojë fëmijës
S hpesh herë prindërit e konsi-
derojnë televizorin si mjetin
për të qetësuar dhe pushuar për
tuaj butësinë. vete dhe fëmijën, që ka lëvizur
• Mos e godisni një fëmijë nëse shumë gjatë gjithë ditës. Por stu-
ai/ajo po godet të tjerët. Kjo dimet kanë treguar se kalimi i një
u mëson fëmijëve të përdorin kohe të gjatë përpara televizorit
sjelljen agresive. mund ta dëmtojë fëmijën.
• Prindërit nuk duhet të injoroj-
në apo të lejojnë lojën me Televizori mund të ketë edhe efek-
rrahje dhe luftë midis fëmijëve te pozitive në zhvillimin social,
moshatarë. emocional dhe mendor të fëmijës,
por kur ai shikohet në masën e
Kur rrahja ose goditja është e duhur nga fëmija. Rekomandimet
shpeshtë, kjo mund të jetë një e specialistëve janë që fëmijët e
shenjë se fëmija ka një problem moshave 2-3 vjeç duhet të shikoj-
tjetër. Për shembull mund të jetë në jo më shumë se 1-2 orë në ditë
i pikëlluar, ka problem të kontro- televizor.
llojë zemërimin, ka shenja dhune,
ose është trajtuar keq në çerdhe, Përse shikimi i televizorit mund
shkollë, apo aty ku ka qendruar t’i dëmtojë fëmijët?
për përkujdesje gjatë ditës, ose në
shtëpi. Shikimi i televizorit pakëson ko-
hën për të mësuar dhe zbuluar hën për lidhje sociale.

gjëra të reja. Koha që kalojnë duke parë tele-
Fëmija ka nevojë të ecë, të vrapojë vizor, i largon fëmijët nga lidhjet
nëpër shtëpi, të vizatojë, këndojë dhe loja me njëri tjetrin.
etj, për të zbuluar botën përreth tij.
Gjithashtu fëmijët e vegjël kanë Shikimi i televizorit mund të pa-
nevojë për kohë të lirë, që të më- kësojë aktivitetin fizik të fëmijës.
sojnë nëpërmjet lojës, duke zhvi- Fëmijët e vegjël janë gjithnjë në
lluar imagjinatën e tyre. Nëse çdo lëvizje, e cila i mban ata zako-
moment i lirë do të kalohet për- nisht të hollë dhe të shëndetshëm.
para televizorit, fëmija nuk do të Edhe nëse fëmija juaj nuk është
luajë më dhe nuk do të përparojë mbi peshë, lëvizjet janë me shumë
në zhvillimin e tij emocional, njo- rëndësi për rritjen dhe zhvillimin
hës social. e tij . Gjatë shikimit të televizorit
fëmija kalon shumë kohë ulur.
Televizori mëson fëmijët të arrij- Fëmijët kanë nevojë për aktivitete
në gjithçka në moment dhe pa u fizike, që të fitojnë aftësitë e për-
lodhur. shtatshme të zhvillimit për kohën.
Të shikosh televizor është e lehtë.
Ju nuk keni nevojë të lodheni për Pra pasojat negative të televizorit
ta arritur këtë gjë. Pra fëmija do të nuk pakësohen, edhe kur fëmija
marrë në çast atë që pëlqen, por shikon programe për fëmijë. Nuk
jeta e vërtetë nuk është ashtu dhe ka rëndësi sa “edukativ” është pro-
që diçka të japë rezultate, kërkon grami, nuk është mirë që ai ta kalo-
punë e mundim. jë një pjesë të rëndësishme të jetës
së tij ulur, duke parë ekranin.
Duke parë televizor, mendimi dhe Më poshtë janë disa ide, që mund
sjellja e fëmijës mund të ndiko- t`ju ndihmojnë të përfitoni nga
hen nga dhuna. Duke parë shumë mënyra e drejtë e shikimit të tele-
dhunë në televizor, fëmija mund të vizorit. Sugjerimet e mëposhtme
ketë tre efekte negative. Ai mund: gjithashtu mund të ndihmojnë në
• të bëhet më pak i ndjeshëm mbrojtjen e fëmijës tuaj nga ndiki-
ndaj dhimbjeve dhe vuajtjeve met negative të televizionit:
të tjerëve
• të ketë më shumë frikë ndaj • Jepini mundësi fëmijës të shi-
botës përreth kojë programet që janë për të
• të sillet në mënyrë më agresive gjithë familjen. Sigurohuni që
ndaj të tjerëve. fëmija juaj të mos shikojë pro-
grame që shfaqin dhunë, seks
Shikimi i televizorit pakëson ko- dhe gjuhë ofenduese.
• Shikojini programet e televi- zoologjik. Të mësuarit kërkon

zorit së bashku me fëmijën kohë, por në fund është mjaft i
tuaj, mos e lini atë vetëm para vlefshëm.
një bote të madhe e që shpesh • Fëmijëve më të mëdhenj duhet
ka nevojë për shpjegime. Mos e t’iu krijohet mundësia që të pla-
përdorni televizorin si një kuj- nifikojnë vetë se çfarë duhet të
destar për fëmijën që të keni shikojnë që më parë në televi-
mundësi të bëni ndonjë punë zor, por kjo duhet të bëhet nën
tjetër. Mos lejoni që fëmija juaj kujdesin e prindërve. Lavdëro-
të shikojë televizor në dhomën jeni fëmijën kur ai bën zgjedhje
e gjumit. pozitive, dhe nxiteni atë që të
• Diskutoni vlerën që jep pro- bëjë kritika apo të analizojë atë
grami i televizorit së bashku me që sheh në televizor.
fëmijën tuaj. Kërkoni së bashku • Ndihmojeni fëmijën që të bëjë
me fëmijën se çfarë mesazhi ndryshimin midis realitetit dhe
ka dhënë programi. Përdorni fantazisë, përallës. Diskutoni
aktivitete shtesë, të cilat do të dhe shpjegoni arsyet pse nuk
përforcojnë më tepër zhvilli- mund të shikojë programe të
min e materialit të paraqitur në veçanta. Përdoreni këtë si një
program. mundësi për t’i ngritur vlerat
• Jini të kujdesshëm në ato shem- fëmijës, duke e ndërgjegjësuar
buj që ju jepni si prindër. Fëmi- për vlerat që ju mendoni se janë
jët shumë prej vlerave dhe ideve të rëndësishme.
të tyre i mësojnë prej prindërve. • Përcaktoni një orar për kohën
Gjithashtu, përpiquni që t’i e gjumit të fëmijës, që të mos
shpjegoni rregullat kryesore të ndryshojë sipas programeve
shikimit të televizorit në shtëpi televizive që do të shikojë
edhe edukatorëve, gjyshërve, fëmija. Nëse fëmija juaj është
dhe kujdestarëve që mund të i interesuar për një program, i
ketë fëmija juaj. cili shfaqet në kohën që duhet
• Kufizoni kohën e të parit të të shkojë në shtrat, përdorni një
televizorit nga një orë ose më video-regjistrues për ta regjis-
pak tek mosha 1- 2 vjeç, dhe truar dhe për ta shfaqur atë,
deri në 2 orë ose më pak, për pasi ai të zgjohet.
fëmijët e moshës 3-6 vjeç. Për- • Televizioni është një mjet tepër
doreni kohën tjetër që mbetet i fuqishëm në reklamimin e
për t’i mësuar atij aftësi të tjera, lodrave apo të produkteve të
si të lexuarit dhe të shkruarit, ndryshme për fëmijë. Diskuto-
ose vizitoni një vend në natyrë, ni reklamat me fëmijën. Ndih-
një muze historik, kopshtin mojeni fëmijën që të kuptojë
teknikat dhe deklaratat e tepru- kryejë eksplorimet në botën e për-

ara që përdorin reklamat, për reth, pa rreziqe.
t’i nxitur ata ta blejnë produk-
tin, i cili nuk ka ndonjë vlerë të Kuzhina
veçantë. Kuzhina është plot me mundësi
• Mbylleni televizorin gjatë vak- rreziqesh për fëmijën, të cilat shto-
teve të ngrënies. Mbylleni tele- hen nëse ju jeni shumë të zënë me
vizorin kur vijnë vizitorë në punët e shtëpisë:
shtëpi dhe gjatë kohës së stu- • Shumica e rreziqeve për fëmi-
dimit. Mos e përdorni televizo- jët (rreth 2/3) ndodhin midis
rin për shoqëri. tenxhereve dhe sobave. Pran-
• Vendosni një rregull që detyrat daj përpiquni që t’i mbani sa
dhe aktivitetet e tjera që ju më larg fëmijët tuaj nga zona
mendoni si të arsyeshme, duhet e pjekjes (për shembull furra),
të mbarojnë përpara se fëmija kur jeni duke gatuar. Mos harro-
juaj të mund të shikojë televi- ni se soba, tenxheret që ziejnë
zorin. dhe hekurat e hekurosjes, mbe-
sin shumë të nxehtë për shumë
kohë, edhe pasi kemi mbaruar
SIGURIA E FËMIJËS NË punë me to.
SHTËPI DHE JASHTË SAJ • Në momentin që bëhet gjella,
mbajini ushqimet dhe lëngjet e
Siguria e shtëpisë nxehta në qendër të tavolinës,
Që të gjithë fëmijët mund të bëhen në mënyrë që fëmija të mos
lehtësisht viktima të aksidenteve, ketë mundësi t’i kapë. Gjithash-
sepse dëshira e tyre e vazhdueshme tu mbulesën e tavolinës duhet
për të zbuluar dhe studiuar mje- ta vendosni në atë mënyrë, që
disin që i rrethon, për shembull, fëmija të mos ta tërheqë dhe t’i
të gjitha dhomat e shtëpisë, është bien përsipër të gjitha ushqimet
më e madhe sesa aftësia e tyre e nxehta.
për të parandaluar rreziqet. Shumë • Mbani të gjitha thikat, pirunët,
rreziqe mund të parandalohen hapëset e tapave dhe aparatet
dhe është detyra juaj që të gjeni e ndryshme grirëse, prerëse,
mënyrën sesi fëmija të mos dëm- rende etj. larg vendeve që mund
tohet. t’i arrijë fëmija. Për të mos i
penguar fëmijët në zbulimet e
Megjithatë kjo gjë nuk do të thotë tyre, një ose dy sirtare mund
që t’ia kufizoni aktivitetet fëmijës t’ja lini atyre dhe t’i mbushni
tuaj, por thjesht të siguroheni që me sende që mund t’i marrin
ai të mund të luajë dhe të mund të pa problem, ndërsa të gjithë
sirtaret që kanë sende të rrezik- • Mos e lejoni fëmijën të prekë

shme për fëmijën, duhet të jenë xhamin e furrës, kur ajo është e
të bllokuar me çelësa, që mos të ngrohtë.
hapen. • Mbuloni dyshemenë me mate-
• Frigoriferi është një pajisje rial jorrëshqitës dhe pastroni
në kuzhinë, ku fëmija shumë menjëherë lëngjet apo yndyrnat
lehtë mund të hapë derën e të që mund t’ju derdhen në dyshe-
pijë lëngje apo pije, jo të për- me.
shtatshme për moshën e tij.
Edhe pjesa e ngrirjes e frigo- Dhoma e gjumit
riferit është mjaft e rrezikshme, Fëmija juaj do të kalojë shumë
sepse akulli shkakton djegie kohë në dhomën e gjumit, kështu
njësoj si zjarri. që bëni të mundur që ta eksplorojë
• Bëni të mundur që fëmija të atë pa rreziqe:
mos e prekë koshin e plehrave. • Mos vini jastëk tek krevati i
vogël, nëse fëmija juaj nuk ka
Kini kujdes: mbushur ende dy vjeç dhe mos
• Vini ilaçin e enëve dhe të gjithë vendosni mbrojtëse plastike të
pastruesit e tjerë, në një vend të pafiksuara tek dysheku.
sigurt. • Mos përdorni kurrë lidhëse
• Ruajini qeskat, larg vendeve që për të varur lodra në krevatin
mund t’i kapë fëmija. e fëmijës së vogël, sepse ato
• Vendosini lëngjet e nxehta, larg mund t’i përdridhen rreth qa-
buzës së banakut të kuzhinës. fës.
• Vendosni mbrojtëse përreth fur- • Mbani lodrat me përmasa të
nellave të gatimit dhe rrotullo- mëdha dhe jastëqet e mëdha
jini dorezat e tiganëve, që të jashtë krevatit, sepse fëmija
rrinë sa më larg buzës. Përdorni mund t’i përdorë si shkallë apo
vatrat e pasme të sobës së gati- varëse për t’u kacavjerrë dhe
mit, në vend të atyre të përpar- për t’u rrokullisur poshtë kre-
me. vatit.
• Blini kabllo në formë spirale • Mos varni lodra nga një krah i
për pajisjet elektrike ose sigu- krevatit në tjetrin, kur fëmija
rohuni që kabllot me të cilat ato është në gjendje të qëndrojë në
janë të pajisura të jenë të shkur- këmbë, sepse ai do të përkulet
tra. që t’i kapë dhe mund të rrëzo-
• Mbani të gjitha lëndët larëse të het.
shtëpisë dhe koshin e plehrave • Lodrat duhet të jenë prej mate-
në një dollap të sigurt, që fëmi- riali johelmues dhe të padjeg-
ja të mos ta hapë dot. shëm dhe nuk duhet të kenë
qoshe, buzë që presin, apo tjera. Tapetet dhe moketet nuk

pjesëza të vogla që mund të janë të këshillueshme, se është
gëlltiten. e vështirë të pastrohen përditë.
• Vendosni ganxha tek dritaret, Kështu mund të grumbullohet
që të mos hapen plotësisht. Më pluhuri i shtëpisë, që ndikon
e mira do të ishte që dritarja të tek fëmijët që kanë alergji.
hapej nga lart (sopraluçe).
• Sigurohuni që mobiljet të jenë Banja
të forta (të mos lëvizen kollaj) • Mos e lini kurrë fëmijën tuaj
dhe me qoshe të rrumbullako- vetëm në banjë, qoftë edhe
sura, jo me kënde të mprehta. për pak sekonda, derisa të mos
• Ndërrojeni, visheni, zhvishe- ketë mbushur të paktën 2 vjeç e
ni fëmijën në një vend tjetër, gjysmë.
jashtë krevatit. • Përdorni një tapet të vogël ba-
• Ruani lodrat në një dollap apo nje, kundër rrëshqitjes.
sirtar të ulët, që fëmija juaj t’i • Mbyllni kapakët e WC.
arrijë pa u kacavjerrë, apo pa • Të luajë me ujin, është një nga
hipur diku që mund të rrëzo- zbavitjet më të pëlqyera të fëmi-
het. jës; por ka rrezik që duke hapur
• Kur radiatorët (kaloriferët, re- rubinetin e ujit të nxehtë, mund
flektorët) janë të ngrohtë, mbu- të digjet. Për t’i dalë para kësaj,
lojini ato me peshqir të lagur, rregulloni bolierin, skaldaba-
që të mos thahet ajri. njën, në një temperaturë më të
• Sistemoni fundin e krevatit të ulët se 50 gradë celcius.
fëmijës në pozicionin më të • Kur i bëni banjë fëmijës tuaj,
ulët (kur mund të lëvizet), para para se ta fusni në vaskë apo
se fëmija të ketë mësuar që të në dush, kontrolloni tempera-
qëndrojë në këmbë, sepse mund turën e ujit. Aksidentet e tjera
të varet nga krevati dhe të bjerë që mund të ndodhin në banjë,
poshtë. mund të parandalohen lehtë-
• Krevati i fëmijës duhet të qën- sisht, duke marrë disa masa
drojë larg ngrohësve. Mos e paraprake:
vendosni krevatin e fëmijës • Vendosini veglat e rrojës apo
poshtë dritareve, sepse fëmijët mjetet kozmetike (buzëkuq,
kanë qejf të ngjiten kudo. parfum etj.) aty ku fëmija nuk
• Anët e krevatit të fëmijës duhet i kap dot.
të jenë të ngritura, të paktën 60 • Mbuloni me peshqir ngrohësit.
cm. • Mbajini lëndët larëse, deter-
• Dyshemeja duhet të jetë pa gjentët, lëngjet dhe furçën e
pengesa, rrugica, të ngritura të pastrimit të WC-së në një do-
llapth të mbyllur, që nuk hapet vazo, duhet të jenë aq larg, sa

dot nga fëmija. fëmija të mos i marrë dot. Më
• Nëqoftëse dushi ka një portë e mira do të ishte të vinit sa më
prej xhami, zëvendësojeni atë pak nga këto sende zbukurimi,
me një perde, ose vendosni një sepse edhe kur ato janë larg
xham të pathyeshëm. fëmija prapë mund të vritet, për
shembull mund të tërheqë kor-
Dhoma e ndenjies donin elektrik të abazhurit dhe
Në rast se keni fëmijë të vegjël, të dëmtohet.
do të ishte më mirë që dhomën e • Hiqni çentrot, mbulesat mbi
ndenjes mos ta ngarkonit shumë mobilje, sepse fëmija mund të
me mobilje të rënda. Duhet të keni kapet tek to dhe të rrëzohet.
parasysh se një shtëpi nuk duket • Nëqoftëse dyert dhe dritaret ka-
njësoj, nëse shikohet me sytë e një në pjesë xhami, zëvendësojini
fëmije që fillon të ecë dhe vrapo- me xhama të përforcuar sigu-
jë. Duke qenë se fëmija duhet të rie, mbulojini me një cipë plas-
ketë mundësi të lëvizë lirisht, pa tike transparente ose ngjisni
u rritur me frikën e rrezikut dhe mbi to disa ngjitëse me ngjyra,
pa u ndaluar, na takon ne ta kthej- që fëmija t’i shohë dhe të mos
më shtëpinë tonë në një shtëpi për të përplaset me xhamin. Mos
fëmijë: mbani tavolina me suprinë prej
• Kur blini mobilje me tapiceri, xhami.
sigurohuni që në dyqan se në
rast se bie zjarr, ato nuk do të Ballkoni
prodhojnë avuj helmues. Nëse dhoma e ndenjes apo kuzhi-
• Vendosni televizorin jashtë mun- na ka derë që të nxjerr në ballkon,
dësive që ka fëmija për ta arri- duhet të shikoni mirë hapësirat
tur, në mënyrë që të mos ta kapë midis kangjellave, lartësinë e par-
me dorë pjesën e pasme të tij. makut dhe ta ngrini deri në një
• Mos lini cigare rreth e rrotull, lartësi që fëmija të mos të përkulet
fije shkrepëse, alkool, gjilpëra, dot, apo të hedhë sende nga ball-
gishtëza, kopsa, gërshërë të vo- koni. Hiqni vazot e luleve nga par-
gla dhe sende të tjera qepjeje vazi, sepse fëmija mund të kapet
,apo monedha. tek ato.
• Mbani larg fëmijës bimët/lulet
e apartamentit, sepse disa prej Korridori dhe shkallët
tyre janë helmuese. • Siguroni dyert me çelës, para
• Të gjitha sendet e vendosura se fëmija juaj të mësojë të ecë
mbi mobilje, që mund të jenë si mace (këmbadorazi), apo të
të thyeshme si abazhurë, tavlla, ngjisë shkallët.
• Sigurohuni që korridori, shka- tues të përhapur nëpër shtëpi.

llët dhe sheshpushimet e tyre, • Mbuloni prizat që nuk i përdor-
të jenë të ndriçuara mirë, si dhe ni me një kapak prize, ose me
që fëmija të mos mundë të fusë nastro izolant.
kokën, apo të kalojë midis shu- • Kontrolloni rregullisht të gjitha
frave të kangjellave. kavot elektrike dhe zëvendëso-
• Mos lini lodra, grumbuj rrobash jini ato që janë me fije elektrike
apo sende të tjera në shkallë, të zhveshura.
nëqoftëse keni shkallë brenda
shtëpisë. Rreziku i helmeve që keni në
• Sigurohuni që dryni i portës shtëpi
kryesore (në rast se keni shtëpi Kur një fëmijë sillet nëpër shtëpi
me oborr) nuk mund të arrihet gjithnjë duhet mbikqyrur. Mund të
nga fëmija. ndodhë që ai, i shtyrë nga kuresh-
• Riparoni pjesët e tapeteve që tja, të gëlltisë lëndë helmuese që ju
mund të jenë shkëputur pjesë- i keni lënë në vende të pasigurta.
risht, shqepjet apo grisjet e ta- Si rregull i parë: asnjëherë mos u
peteve apo veshjeve të dyshe- bllokoni nga paniku, sepse çdo
meve, nëqoftëse këto janë të minutë mund të jetë vendimtare
llustruara (luçiduara), si dhe për fëmijën.
fiksoni nga ana e pasme e tapetit
një bazë që pengon rrëshqitjen. Mos përdorni mjete që mendoni
Në dyshemetë e llustruara, mos se janë të përshtatshme për situ-
e lejoni fëmijën që të ecë me atën e krijuar, në rast se nuk ju
çorape që rrëshqasin. Nëqoftëse ka këshilluar më parë ndonjë per-
e lini të ecë këmbëzbathur, si- sonel mjekësor, për shembull të
gurohuni që të mos ketë ashkla provokoni të vjella, apo (siç keni
që gërvishin këmbët. dëgjuar nga njerëz të tjerë) t’i jep-
ni për të pirë qumësht. Kjo është e
Elektriciteti gabuar, sidomos për disa lëndë që
• Goditjet elektrike nga impi- janë avulluese si diluenti, benzina,
antet e ndryshme mund të jenë vajguri, sepse provokimi i të vje-
shumë të rënda, prandaj reduk- llave dhe pirja e qumështit mund
tojeni në minimum mundësinë të shtojë edhe më shumë thithjen
që fëmija juaj të bëhet viktimë e tyre.
e këtij incidenti me ndihmën e
këtyre porosive: Rregullat e parandalimit
• Fikni pajisjet elektrike kur nuk Duhet të kini parasysh disa rregu-
i përdorni. lla parandalimi në lidhje me këto
• Mos lini kurrë kordona zgja- aksidente:
Lëndë jo të rrezikshme Lëndë pak helmuese Lëndë shumë

helmuese:
Nëse gëlltiten në sasi të
vogla, nuk shkaktojnë
ndonjë dëm të rëndë:
• Bojrat e ujit, • Detergjentët e • Pesticidet,
• niseshteja, shtëpisë (veç atyre • helmet për minjtë,
• produktet kundër për larjen e rrobave), kacabunjtë, etj,
djersës, • Shampot dhe produk- • tretës solventë me
• plastelina, tet pas rrojes që anilinë,
• qirinjtë, përdorin burrat (nëse • insekticidet për miza,
• qymyri, nuk kanë alkol) mushkonja, etj,
• hiri i duhanit, • plehrat për bimët,
• ushqime për kafshë lulet,
shtëpiake, • pastruesit me klor,
• zamku, apo lëndë të tjera
• kremra kozmetikë me gërryese të sobës,
oksid zinku, • pastruesit e meta-
• deodoranti, leve,
• shamitë e letrës, • pastruesit e
• filtri i cigares së pa- xhamave,
ndezur, • zhbllokuesit e
• letrat e aluminit që tubave,
përdoren në kuzhinë, • pastruesit kundër
· fotografitë, ndryshkut,
• shkumësi, • kremrat depiluese
• gazeta, (që heqin qimet),
• goma, fshirësja e • diluentët për mani-
gomës, kyrin.
• boja e shkrimit (pa
anilinë),
• boja e stilolapsit,
• lapsat,
• lapsat me ngjyra,
• plastika,
• ndryshku,
• xheli,
• stuko,
• balta.
• Të gjithë lëndët helmuese të mbyllura me çelësa.

duhet të mbahen larg vendeve • Enët që i mbajnë këto lëndë
ku mund të arrihen nga fëmija, duhet të mbyllen fort dhe të
kenë të shkruar emrin e lëndës, rresa të brendshme, qese plastike.

që t’i dalloni, veçanërisht pleh- Është e nevojshme të merrni dhe
rat kimike. një mbajtëse për lëngje frutash,
• Asnjëherë mos i lini shkrep- ujë etj, ose një gotë të vogël dhe
set në vende që mund t’i gjejë lodrën që i pëlqen më shumë.
fëmija, jo vetëm për rrezikun e Kur dilni për shëtitje nëpër qytet
zjarrit, por edhe sepse lënda që për të blerë në pazar, në park apo
ndodhet në kokën e shkrepseve shkoni në shtëpinë e një mikeshe,
është helmuese. gjithmonë do t’ju duhet të bëni kuj-
• Jo të gjitha produktet helmuese des. Çdo gjë e mrekullon fëmijën,
që fëmija mund të prekë, kanë bllokimet e trafikut, punimet në
të njëjtën shkallë helmimi. rrugë, njerëzit e panjohur; pra pro-
Duke i ndarë këta produkte si- voni ta shikoni botën me sytë e tij;
pas shkallës së rrezikshmërisë përgjigjuni pyetjeve të tij dhe dë-
së tyre, mund të kemi tri lista: gjojeni me vëmendje kur ju tregon
diçka i gëzuar.
Në lidhje me bimët, më të rrezik-
shme janë kërpudhat, farat e ole- Mënyrat e transportimit
andrit, që kanë lëndë të tilla që Në moshën 2-3 vjeç fëmija mund
mund të dëmtojnë rrugët e frymë- të shëtitet me një karrocë të fortë
marrjes, rrushku, dëllinja, që ka me një shpinore të shtangët, por
kokrra shumë helmuese që mund ndiqni këto këshilla me poshtë:
të shkaktojnë probleme të zemrës.
Duke folur për ilaçet që janë hel- • Lidhëset (frerët) e karrocës ja-
muese, më të rrezikshme janë anti- në shumë të mira për të pen-
diabetikët dhe ato kundër azmës (e guar fëmijën që të largohet dhe
në këtë rast ato që kanë teofilinë), i japin atij një liri më të madhe,
si dhe të gjithë ngacmuesit e siste- sesa po ta mbani për dore. Merr-
mit nervor. ni me vete karrocën, për të vënë
fëmijën kur është i lodhur.
Siguria për fëmijën jashtë • Kontrolloni nëse karroca është
shtëpisë e fiksuar mirë, përpara se të
vendosni në të fëmijën.
Çfarë duhet të merrni me vete kur • Në karrocë vendosni gjithmonë
dilni shëtitje një rrip sigurimi dhe përdoreni,
Një karrocë e vogël dhe një karrige kur fëmija ka filluar të qëndrojë
e vogël sigurie për në makinë, janë vetë ulur.
gjërat më të rëndësishme kur dilni • Çdo herë që ju duhet të ndaloni,
shëtitje. Pajisje të tjera janë: një vini në veprim frenin.
çantë për ndërresat e fëmijës, ndë- • Mos ia lejoni kurrë fëmijës të
hidhet lart, ose të qëndrojë në do të ishin më të sigurta.

këmbë, kur është në karrocë. • Për të njëjtën arsye mos blini
• Mos varni kurrë çanta në dore- kurrë mbajtëse, rripa sigu-
zat e karrocës, sepse mund të rie ose mekanizma kapjeje të
përmbyset. përdorura, ose të një cilësie të
• Mos e lini kurrë fëmijën të lu- dytë.
ajë me një karrocë të palosur. • Kur jeni në timon, kontrolloni
dhe flisni nëpërmjet pasqyrës
Udhëtimet në makinë së mjetit me fëmijën tuaj, pa u
• Fëmija juaj duhet të udhë- rrotulluar mbrapa.
tojë gjithmonë në një karrike, • Përdorini bravat e sigurisë për
nga ato që shiten në dyqanet dyert e makinës, që fëmija të
e fëmijëve dhe janë ndërtuar mos mund t’i hapë. Mos lejoni
posaçërisht për makinë, gjith- që të përkulet nga dritarja dhe
monë mbrapa. Asnjëherë nuk as të nxjerrë jashtë duart, kur
duhet të lejohet fëmija i vogël makina është në lëvizje.
të qëndrojë në sediljen përpara • Mos e lini fëmijën vetëm në
të pasagjerit, edhe kur është në makinë. Nëqoftëse jeni vërtet
prehrin e prindit. të detyruar (në një rast urgjen-
• Mos lejoni kurrë që fëmija ce), sigurohuni që të jenë vënë
juaj ose çdo fëmijë tjetër në frenat e dorës, mbajini me vete
automobil me ju, të udhëtojë i çelësat e makinës dhe lëreni
palidhur. marshin e makinës të siguruar.
• Fiksojeni gjithnjë fëmijën në • Kontrolloni ku ndodhet fëmija
karriken e tij me rripin e sigu- juaj para se të mbyllni një derë,
risë. ose ingranoni marshin indietro.
• Mos udhëtoni kurrë me fëmijën Mbani parasysh që nëse fëmija
midis gjunjëve ose në krahë, është mbrapa makinës, nuk do
sepse në rast aksidenti nuk do të ishit në gjendje ta shikonit
të jeni në gjendje ta mbani. atë nga pasqyra e pasme.
• Mos lidhni kurrë dy fëmijë me • Gjatë udhëtimeve me makinë
të njëjtin rrip sigurimi: nuk do mund të kërkoni të mbroni
të ishte masë e përshtatshme fëmijën tuaj nga aksidentet,
dhe rripi nuk do ta bënte punën duke e fiksuar atë gjithmonë siç
e vet, në rast aksidenti. është përshkruar më poshtë:
• Nëse keni patur ndonjë aksident
të mëparshëm, ndërroni rripat Mjeti më i sigurt per ta ulur fëmi-
tuaj të sigurimit. Karrigia e jën në makinë deri në moshën 4
fëmijës dhe mekanizmi i kapjes vjeç është: një karrige sigurie me
do të pësonin dëmtime dhe nuk fytyrë përpara, fiksuar në sediljen
luan në kopsht.
• Kur e lini të flejë në ajër të
pastër, vendosni në karrocë një
rrjetë kundra maceve, mizave
etj.
• Nëqoftëse keni bidona për të
mbledhur ujë shiu, kova e fuçi
me ujë në oborr, apo një pellg
uji, mbulojini ose i vini rrotull
një rrethim të sigurt, që fëmija
të mos mund ta përmbysë apo
Figura 34. Karrige sigurie me fy- të futet në të, sepse mund të
tyrë përpara. mbytet.
• Mbani rrugicat e kalimit në
e pasme, me një mekanizëm ngji- kushte të mira: prisni rregullisht
tës, që është mirë ta fiksoni në barërat e këqija dhe myshqet,
qendrën e sediljes së pasme. Li- që të mos jenë të rrëshqitshme.
dheni fëmijën me rripin e sigurisë. • Mos lejoni fëmijët të luajnë në
Disa karrige mund të fiksohen në një zonë, në të cilën pak më
makinë me rripat e pasmë të sigu- përpara keni hedhur pesticide,
risë. Karrigia duhet t’i përshtatet apo lëndë të tjera helmuese.
normave që tregohen në Kodin • Mbyllni me çelës të gjitha paji-
Rrugor Shqiptar. sjet e kopshtit, me të cilat pu-
noni dhe të gjitha pesticidet
Si t’i argëtojmë fëmijët gjatë (spërkatësit, lëndët helmuese)
shëtitjes me makinë që përdorni.
• Merrni me vete kasetat me përra- • Mësojeni fëmijën të mos fusë
lla ose me muzikë, që i pëlqejnë asnjë gjë në gojë, si kokrra rru-
fëmijës suaj. shi, gjethe apo lule.
• Këndoni këngë së bashku me të. • Vendosni në të gjitha kangjellat
• Tregojini kafshët, shtëpitë, py- apo dyert, rreze (shul) që nuk i
llin, detin etj. arrin dot.
• Jepini lodra të lëvizshme. • Vendosni pajisjet e lojës së
• Mbani me vete ushqime dhe fëmijës mbi bar ose rërë, dhe jo
lëngje. mbi një sipërfaqe të ashpër.
• Ndaloni shpesh. • Sigurohuni që bimët e kopsh-
tit tuaj nuk janë helmuese dhe
Kopshti/Oborri i shtëpisë shkulni kërpudhat, sapo të kenë
• Mbani në vrojtim fëmijën kur mbirë.
ÇERDHJA DHE me fëmijën tuaj? A luan mirë

PËRSHTATJA E fëmija juaj së bashku me fëmijët
e tjerë? Shikoni përreth çerdhes
FËMIJËS ME TË
dhe kontrolloni për sigurinë që ajo
ka, a është e pastër, a ka vende të
N ë kohën e sotme kur të dy
prindërit janë në punë, gjith-
një e më shumë foshnjet dhe fëmi-
rrezikshme për fëmijën etj. Siguro-
huni që fëmija juaj është i lumtur
jët e vegjël po kalojnë kohë në aty. A shkon i kënaqur? A tregon
vende ku kujdesen të tjerë për to, me gëzim se çfarë ka bërë gjatë
si çerdhet, bebisiteri (kujdestarja, ditës?
dadoja) etj.
Karakteristikat që duhet të ketë
Por edhe fëmijët - veçanërisht ata të një kujdestar i mirë
vegjlit - mbas moshës 18-24 muajsh,
fillojnë të zhvillojnë ndjenjën e Një kujdestar i mirë është:
shoqërizimit dhe pëlqejnë kontak- I dashur dhe i përgjegjshëm.
tet me fëmijët e njerëz të tjerë. Pra • Një person që përqafon,
ata kanë nevojë për kujdestarë që përkund, shikon në sy dhe
të nxisin rritjen dhe zhvillimin e kënaq fëmijën, që i përgjigjet
tyre, kanë nevojë të flasim, të lu- buzëqeshjes dhe interesave të
ajmë me to, duan dashuri dhe vë- saj.
mendje. • Një person që i flet fëmijës rreth
asaj që shikojnë, apo bëjnë.
Fëmijët e vegjël kanë nevojë për • Një shoqe loje që fut ide të reja,
shumë kujdes dhe mundësi për të sende, lojra, që mbështet fëmi-
luajtur dhe mësuar. Zgjidhni me jët në kontaktet e tyre sociale
kujdes vendin ku do të dërgoni me fëmijë dhe të rritur të tjerë
fëmijën tuaj për të qëndruar, si
dhe llojin e kujdestarëve. Kushto- Respekton individualitetin e
jini kohë zgjedhjes së vendit se ku fëmijës
do ta lini fëmijën, qoftë ky çerdhe • Një person që kupton dhe mi-
shtetërore, private, një kujdestare rëpret zhvillimin e foshnjës
në shtëpinë e saj apo tuajën etj. • Njeh ritmet personale të fosh-
njes, stilin e tij, kufijtë dhe fuqi-
Herë pas here, por jo shumë shpesh, të e tij dhe përshtatet me to kur
bëni një vizitë në vendin ku qën- do të planifikojë për kohën e
dron fëmija juaj. A po sillet per- ngrënies, gjumit, lojës, pra njeh
soneli me butësi dhe përkujdesje nevojat e veçanta të fëmijës.
Disa këshilla për të zgjedhur Bashkia?

vendin ku do të lini fëmijën tuaj • Çfarë trajnimi ka personeli për
në kujdestari zhvillimin e fëmijërisë ?
Hapi 1: Intervista me kujdestarët Vizitoni dhe shikoni nëse:

e çerdhes • Marrëdhëniet midis stafit dhe
Pyetje që mund të bëni: fëmijëve ju pëlqejnë.
• Sa është kostoja e çerdhes? • Fëmijët janë të lumtur, të gja-
• Sa fëmijë ka? llë.
• Sa është numri i personelit? • Qendra është e pastër, e sigurt
• Sa vakte dhe çfarë ushqimesh brenda dhe jashtë saj.
ajo jep? • Ka lodra të ndryshme dhe mjete
• Çfarë license, çertifikatë ka nga të tjera për të mësuar.
Përparësitë e çerdhes
• Fëmija mësohet që i vogël në kontakt me të tjerët, duke u bërë i hapur
dhe i shoqërueshëm.
• Në krahasim me bebisiterin, apo një kujdestare të vetme, personeli i
çerdhes ka më shumë garanci për eksperiencë në rritjen dhe kujdesin
për të vegjëlit.
Kur çerdhja mund të mos jetë zgjedhja më e mirë

• Kur shëndeti i fëmijës është jo shumë i mirë dhe kontakti me fëmijë të
tjerë mund ta bëjë të ketë shpesh rrufë, kollë, grip etj.
• Kur vuan nga sëmundje të veçanta alergjike, që kanë nevojë për ush-
qime apo kushte higjienike të veçanta.
• Nëse fëmija ende nuk arrin të mësohet me ndryshimin dhe mbas disa
muajve ende qan, ulëret sapo e lini në çerdhe, duke mos pranuar të
flejë, të hajë etj.
Si të bëhet përshtatja e fëmijës në çerdhe

• Mundet të vendosni të filloni me lënien e fëmijës me orar të plotë,
apo vetëm gjysmë dite, sipas nevojave tuaja dhe të fëmijës tuaj.
• Gjithnjë lini një periudhë kohe për përshtatjen, aq sa ka nevojë
fëmija, gjatë së cilës ju mund të kuptoni nevojat e tij.
• Gjatë kohës së përshtatjes, përpiquni ta mësoni fëmijën me mun-
gesën tuaj në mënyrë shumë graduale, pa bërë përpjekje të kota që
të ikni fshehurazi kur fëmija nuk e ka mendjen, apo po fle.
• Njoftoni personelin e çerdhes për zakonet e të ushqyerit, shëndetin
e fëmijës etj.
Pyesni kujdestarët: dër?

• A lejohen prindërit të vizitojnë • A duken fëmijët e tyre të lum-
fëmijët e tyre gjatë ditës. tur aty?
• Si i disiplinojnë fëmijët e ve- • A duket se kujdestarët respek-
gjël në këtë çerdhe. tojnë kulturën dhe vlerat e fa-
• Si veprojnë ata kur kanë urgjen- miljeve të fëmijëve?
ca mjekësore dhe sëmundje. • A do t`ju rekomandonin ata që
edhe ju ta dërgoni fëmijën në
Hapi 2: Kërkoni mendimin e të këtë vend?
tjerëve që e kanë njohur çerdhen.
Flit me prindër të fëmijëve të Hapi 3: Merrni vendimin
tjerë në çerdhe: Pyesni veten:
• A është e besueshme kjo qen- • A do të jetë fëmija im i lumtur
Përcaktoni cili është stili personal i fëmijës tuaj

Fëmija juaj në pjesën më të madhe
të kohës është: Kërkoni për vendosjen
I përshtatshëm e fëmijës:
Fëmija juaj është fleksibël dhe përshtatet Çerdhe me grupe të më-
me lehtësi ndaj situatave dhe njerëzve të dha fëmijësh që japin
rinj. Ai zakonisht nuk shqetësohet nga ndry- shumë mundësi për bash-
shimi i situatës dhe “ecën mirë”. këveprime dhe eksperi-
enca të reja.
I kujdesshëm
Fëmija juaj mendohet shumë dhe për- Çerdhe që kanë pak
shtatet ngadalë ndaj situatave të reja dhe fëmijë.
njerëzve të rinj (ndonjëherë edhe me frikë).
Ai ka shpesh vështirësi në periudhat kalim-
tare dhe ka nevojë për shumë mbështetje,
që të ndihet i sigurt dhe i qetë.
I ndjeshëm
Fëmija juaj është shumë e apasionuar dhe Çerdhe ku ka pak fëmijë
i ndjen gjërat shumë thellë. Ajo shpesh ka dhe kujdestarja të jetë
vështirësi të kontrollojë ndenjat, dëshirat, më shumë pranë tij, që të
nevojat e saj. Prandaj mund të përshta- gjejë dikë që kupton emo-
tet ose mund të mos përshtatet mirë ndaj cionet e thella të fëmijës.
ndryshimeve dhe periudhave kalimtare, por
gjithnjë do t`ju tregojë ju se çfarë ndjen.
dhe i sigurt në këtë vend? • pyesni për rritjen dhe zhvilli-

• A i plotësojnë kujdestaret nevo- min e fëmijës tuaj.
jat e fëmijës tim?
• A është i përshtatshëm dhe i stilit/temperamenti i fëmijës tuaj
përballueshëm vendi ku do ta përshtatet me llojin e kujdestarisë
dërgoj fëmijën? (çerdhe në grupe të mëdha, kuj-
• A do të ndihem mirë me zgje- destari me grupe të vogla fëmijës,
dhjen që bëra? çerdhe private, bebisiter etj).
Hapi 4: Ndiqeni fëmijën si po Më poshtë janë dhënë disa këshi-

shkon lla se si mund të zgjidhni llojin e
Sigurohuni që të: çerdhes, kujdestarëve për fëmijën,
• gjeni kohë të flisni me kujdesi dhe çfarë mund t’u kërkoni në
starët e çerdhes përditë, veçanti, duke u përshtatur me sti-
• flisni me to për shqetësimet lin e fëmijës tuaj.
tuaja,
Si të kërkoni një kujdestare të përshtatshme

Pyesni veten: Si reagon fëmija juaj ndaj gjithçkaje që e rrethon?
Nëse pjesën më të madhe të kohës
fëmija juaj është :
Shumë Reagues Kërkoni për:
Fëmija juaj i tregon gjithë botës Kujdestare që respektojnë ndje-
nëse ndihet i lumtur apo i hid- njat e fëmijës tuaj, e ndihmojnë
hëruar. Këta fëmijë zakonisht i të shprehet në një mënyrë më të
përgjigjen me të njëjtin vrull ngac- përmbajtur. Mund të kërkoni për
mimeve fizike (luga që kam më shembull çerdhe që kanë teknika
vret gojën, se është e madhe!) dhe të tilla disiplinimi si “ridrejtimi i
atyre emocionale (sot më lanë në fëmijës (hutimi i fëmijës me një
fund të rreshtit, që të kërceja me lodër, apo aktivitet tjetër), duke i
litar!) kufizuar edhe disa zgjedhje.
Pak reagues
Këta fëmijë kërkojnë më pak se Kujdestare të cilat të përshtasin
fëmijët e tjerë. Ata ankohen shumë me butësi aktivitetet e reja dhe
pak, janë të qetë dhe flenë shumë. u lejojnë këtyre fëmijëve të zgje-
Ju mund t`ju duhet të punoni dhin lodrat e tyre dhe të përfshi-
shumë për të tërhequr vëmendjen hen në aktivitete të qeta, që ata
e tyre gjatë lojës apo aktiviteteve vetë pëlqejnë dhe zgjedhin.
të tjera.
,
Çfarë duhet të kërkoni në një çerdhe, në përshtatje me sti-
lin dhe aftësinë e fëmijës tuaj për t’u shoqëruar me fëmijë
të tjerë?
Mendoni: Sa aktiv është fëmija juaj?
Shumë aktiv Kërkoni për:

Këta fëmijë janë gjithnjë duke Vende që japin shumë mundësi
vrapuar, ngjitur e zbritur shka- për të zbuluar dhe për lojra fizike.
llët deri kur rrëzohen. Ata duan Gjithashtu kërkoni kujdestare të
të arrijnë gjithçka dhe të shijojnë cilat lejojnë edhe përjashtime in-
gjithçka e çfarëdo. dividuale, kështu fëmija juaj nuk
duhet detyrimisht të qëndrojë
shtrirë ose ulur, për një kohë të
gjatë.
Pak aktiv
Këta fëmijë kanë dëshirë të ulen Kujdestare që përfshijnë fëmijët
në qetësi dhe të zbulojnë botën në aktivitete të pasura shqisore,
me sytë dhe veshët e tyre. Interesi lexim, këngë, vizatim etj.
i fëmijës për botën është po aq i
thellë sa ai i fëmijëve shumë ak-
tivë, por nevoja e tyre për të lëvi-
zur, vrapuar është shumë më e
pakët.
Pyetje të shpeshta të prindërve Frika e braktisjes është një frikë e

lidhur me përshtatjen në çerdhe zakonshme që ka fëmija, duke fi-
lluar nga mosha 8 muajsh, kur ikën
Kam një fëmijë rreth 18 muajshe që nëna, pasi ka frikë se nuk do të
po mësohet të shkojë në një çerdhe kthehet më. Kjo ndodh më shumë
të vogël (çerdhe në një shtëpi pri- në ato raste kur ka ndryshime të
vate, që e drejton një grua që kujde- forta. Dora-dorës që fëmija rritet
set për fëmijën e vet dhe tre të tjerë) dhe fiton siguri e pavarësi, kjo
dhe kam disa probleme: kur unë frikë zhduket ose transformohet.
dal nga dera e çerdhes, ajo bërtet Në këtë periudhë të jetës fëmija
dhe vazhdon të bërtasë. Kam qën- gjithashtu ende nuk ka kuptimin e
druar disa mbasdite edhe bashkë saktë të kohës, por di se koha është
me vajzën në këtë çerdhe, por nuk një diçka pa mbarim, që duket se
di si ta mësoj për largimin tim. A ka nuk ka as të kaluar as të ardhme.
ndonjë teknikë të veçantë? Për ta ndihmuar të kalojë këtë mo-
ment, nuk ka nevojë për teknika drojë në këtë çerdhe, që pak nga
të veçanta, por vetëm për shumë pak do t’i bëhet si shtëpia e saj.
durim dhe mirëkuptim. Duhet të
flasim duke e qetësuar, të provojmë Këtë vit, Erioni do të fillonte
dalëngadalë ta lëmë në mjedisin e çerdhen. Deri tani për të kujde-
ri, ndoshta me një send, lodër, që i sej gjyshja, që jeton shumë larg
kujton nënën dhe shtëpinë e saj. shtëpisë tonë. Gjithë këtë kohë,
Kujdestarja e çerdhes duhet të ai përditë ka shkuar e ardhur me
ndihmohet që të përballojë këtë makinë dy herë në ditë, nga shtë-
vështirësi, pa u frikësuar se nuk pia jonë tek shtëpia e gjyshes. Tani
mund ta zgjidhë dot. Shpesh ajo dua që të fitojë njëfarë qëndruesh-
do të ndihet e pafuqishme, nuk mërie, duke e futur në çerdhen
është fëmija e saj, nuk di si do të pranë shtëpisë tonë. Mendoj se
reagonte nëna, ka edhe fëmijë të kjo është me rëndësi, edhe pse ai
tjetër për t’u kujdesur etj., pra lëri- është i vogël, (20 muajsh), të fi-
ni kohë kohës, pa u nxituar. Më tej llojë të njohë miqtë e parë dhe të
vajzës tuaj do t’i pëlqejë të qën- rritet. Dhe të them të drejtën, nuk
Përcaktoni: Sa social është fëmija juaj?

Shumë i shoqërueshëm Kërkoni për:
A përballet fëmija juaj ndaj njerëzve Vende që nxisin lojën në grup, apo
të rritur të rinj dhe fëmijëve, me programe me grupe të mëdha që
buzëqeshje dhe krahë hapur? mund të jenë të përshtatshme për
Fëmijët shumë të shoqërueshëm të.
janë shumë të kënaqur kur ata rre-
thohen dhe bashkëveprojnë me
fëmijë dhe të rritur të tjerë.
I ngadalshëm në shoqërimin me
të tjerët Vende dhe kujdestare që të lejojnë
Fëmijët, të cilët pëlqejnë ta “mar- fëmijët të zgjedhin atë që pëlqejnë
rin shtruar”, mund të jenë më të të takojnë, të luajnë me të tjerë;
ndrojtur dhe të tërhequr me të një çerdhe që ka pak fëmijë, mund
huajt dhe kanë nevojë për kohë, të jetë në këtë rast një zgjedhje e
që të ngrohen dhe të ndjehen të mirë.
qetë e të sigurt e që të bashkohen
me të tjerë. Ato mund të jenë të
lumtur të luajnë vetëm, ose me një
apo dy fëmijë apo të rritur të tjerë.
duroj të ngrihem që në orën 5 të me një kushërirën e tij, të cilën ai

mëngjesit, për t’u bërë gati për të e do shumë dhe ngulte këmbë se
shkuar tek shtëpia e mamasë. donte të shkonte me të në çerdhe,
Pra Erioni filloi të shkonte në por asgjë nuk ndryshoi, ishte vetëm
çerdhe, por kjo u kthye në ulërima një preteks. Tani nuk di ç’të bëj, ta
dhe shqelma çdo mëngjes. Unë çoj prapë në çerdhe (megjithëse ai
largohem shumë e hidhëruar dhe e nuk do as t’i afrohet rrugës së saj),
ndiej veten fajtore. Më duket sikur apo ta filloj për së mbari vitin që
bëj diçka të gabuar! Por kjo zgja- vjen?
ti pak, një javë, sepse m’u desh
të shkoja një muaj me shërbim. Mënyra si fëmija arrin ta kapërcejë
Burri, së bashku me mamanë time “traumën” e ndarjes nga nëna me
filluan ta mbanin përsëri në shtëpi hyrjen në çerdhe, varet nga tempe-
fëmijën dhe ai prapë u shkëput nga ramenti i tij dhe nga marrëdhëniet
çerdhja. e tij me prindërit, apo njerëzit që
Më vonë provuam ta çojmë përsëri do më shumë. Nëse personi që e
Shikoni: A është fëmija juaj tolerant ndaj ndryshimeve dhe sfidave?

Mjaft tolerant Kërkoni për:

Këta fëmijë nuk duket se Vende që kanë përzierje moshash
shqetësohen ndaj ndryshimeve, dhe japin sfida e ngacmime mbi
nëse ka ndonjë ushqim të ri, kë- moshën dhe zhvillimin e fëmijës.
pucë të reja, kujdestare të re. Ata
përshtaten dhe përballen mirë me
zhgënjimin. Ata janë këmbëngulës
dhe të duruar dhe nuk tërhiqen
edhe kur përballen me një detyrë
të vështirë.
Pak tolerant
Fëmijët pak tolerantë jane të Grupe të së njëjtës moshë ku lo-
ndjeshëm ndaj ndryshimeve dhe drat, lojrat dhe aktivitetet janë
shpesh mërziten shumë kur ndry- zgjedhur sipas nivelit të zhvillimit
shohet rutina e tyre. Ata zhgënje- që ka fëmija tani.
hen shpejt dhe humbasin durimin
kur përballen me pengesa (si për
shembull një pjesë mozaiku që
nuk po e gjejnë).
fut në këtë realitet të ri, është i një shqetësim shumë i madh për
qetë dhe jo shumë në ankth, fëmija prindërit, të cilët do të fillojnë të
pak nga pak do ta pranojë situatën, hetojnë njëmijë shkaqe të lidhura
do të ndjehet i lidhur me persona me këtë refuzim të prerë. Edhe në
të rritur, që janë të dashur dhe të këtë rast lërini kohë kohës, për-
sigurtë për të dhe të pranuar nga shtatuni me ritmet e fëmijës, mos
nëna dhe babai, si dhe do të takojë e quani veten fajtorë (veçanërisht
moshatarë, me të cilët do të luajë nëna) për punë që kryeni jashtë
dhe do të shoqërohet. familjes. Përdorni mjetet që keni
(lejen e zakonshme, fundjavën në
Koha dhe mënyrat e përshtatjes shtëpi etj) që të rrini më shumë me
ndryshojnë sipas çdo fëmije dhe fëmijën dhe përpiquni e ripërpiqu-
përballja me jetën në grup filli- ni (çdo moment është i ndryshëm
misht mund t’i duket e fortë, nga ai i mëparshmi dhe nga ai që
sidomos nëse më parë nuk kishte vjen pas).
marrëdhënie me fëmijë të tjerë.
Kjo është normale, sepse mënyra Vajza ime mbush tre vjeç për
e jetesës në familje është e ndry- pak muaj. Ka filluar të shkojë në
shme nga ajo në çerdhe. Prandaj çerdhe që në moshën 16 muajshe.
futja duhet të bëhet gradualisht, Përshtatja e saj ka qenë shumë
veçanërisht me fëmijë që shfaqin e ngadaltë dhe e lodhshme, me-
kundërshtime, duke e lejuar nënën gjithëse ishte mësuar të qëndronte
të qëndrojë për disa kohë me fëmi- me persona të tjerë përveç nënës
jën, (ndoshta në një dhomë tjetër) (më shpesh gjyshja, dhe ndonjë-
që fëmija, kur ta kërkojë, ta ketë herë bebisiter); qante jo vetëm kur
pranë për njëfarë kohe dhe kështu ndahej, por vazhdonte deri kur
të mësohet me mjedisin dhe per- shkonim ta merrnim.
sonat. Në rastin kur fëmija grindet
më keq kur e ka nënën aty, është Në pak muaj pushoi dhe qëndron-
më mirë që nëna të largohet. te atje për të fjetur. Por u sëmur
Por frika e shkëputjes mund të shpesh në këtë kohë, pra nuk shkon-
rishfaqet edhe më vonë, kur fëmi- te rregullisht në çerdhe, 1- 2 ditë,
ja po jeton një moment të vështirë pastaj prapë sëmurë, pra nuk vajti
në shtëpi, ose çerdhe. Pra mospra- për afro tre muaj. Tani që rifilloi,
nimi i çerdhes është një shqetësim megjithëse ka të njëjtat edukatore,
personal i djalit tuaj, që duhet të klase, shoqe, vajza ime dëshpëro-
dë-gjohet, jo thjesht një mungesë het, qan gjithë kohën dhe duket se
dëshire për të shkuar në çerdhe. nuk i intereson asgjë. Unë bashkë
me babain e saj u përpoqëm vazh-
Ky shqetësim nuk duhet të bëhet dimisht t’i flasim për të kuptuar
këtë ndryshim. I treguam se edhe e kësaj moshe kanë qejf shpesh t’i
ne, kur ishim të vegjël, shkonim në përsërisin gjërat, të fiksohen në një
çerdhe. temë). Pra ajo do të gjejë mënyrat,
kohën e qëndrueshme dhe perso-
Në shtëpi duket e qetë. Kur i flasim nat e qëndrueshëm, që i lejojnë të
dhe e pyesim përse qau në çerdhe, kapërcejë vështirësitë emocionale.
thotë vetëm që qau dhe kaq, “sepse Në kohët e fundit ka jetuar shumë
doja mamin”. Si prindër duam ta situata të ndryshme, që mund t’i
ndihmojmë …ndoshta pa u dorë- kenë shkaktuar ndjenja pasigurie
zuar (që të mos mësohet se kur dhe shqetësimi. Tani, duke qenë se
qan fiton atë që do, por edhe sepse ju dëshironi të filloni një punë me
besojmë që qëndrimi me fëmijët orar me të zgjatur, duhet të organi-
e tjerë është një eksperiencë që e zoni me burrin tuaj jo vetëm kohën
pasuron, më shumë se sa të qën- për për ta marrë fëmijën tuaj nga
drojë në shtëpi me gjyshen). çerdhja, por edhe kohën që duhet
të kaloni me të në shtëpi. Mundo-
Përveç frikës natyrale të brak- huni që të krijoni një lloj vazhdi-
tisjes që shoqëron fëmijërinë, por mësie, që fëmija të njohë ritmet e
edhe më tej, vajza juaj është me reja dhe të ndjehet e qetë.
të njëjtën edukatore, me të njëjtët
shokë, por pa pasur mundësi të Por megjithatë në këtë kohë, mo-
ecë njësoj me to, sepse ajo është sha tre vjeç është kyçe për disa
larguar për një periudhë kohe të elemente, si përcaktimi i iden-
gjatë. titetit të vetvetes, shoqërizimi më
i ndërgjegjshëm, forcimi i njëfarë
Kjo kërkon përsëri një tjetër peri- pavarësie. Mos u mërzisni. Lëre-
udhë përshtatjeje për fëmijën, ni që t`ju ndihmojë koha dhe me
sepse ndërkohë ka kaluar situata komunikimin tuaj ta përballoni së
të ndryshme kujdestarie (gjyshja,
bashku me vajzën jetën e përdit-
babai, bebisiteri etj.), momente
shme.
shqetësuese për të (sëmundjet), që
gjithnjë kërkojnë edhe për të rri-
turin një ridrejtim të ritmeve dhe
të rutinës së përditshme, që shpesh KONTROLLI MJEKËSOR I
janë të vështira (lodhja, këputja, FËMIJËS 3 VJEÇ
veçimi etj.).
Ajo që vajza juaj dëshiron dhe e

shfaq me të qarën e saj është një
M jeku pediatër në këshilli-
more do të:
• peshojë dhe masë fëmijën tuaj,
lloj vijueshmërie (dihet që fëmijët për t’u siguruar se po rritet i
shëndetshëm; min, sjelljen dhe temperamen-

• kontrollojë vaksinimin, sim- tin e fëmijës tuaj;
bas kalendarit të vaksinimit të • kontrollojë shikimin dhe dëgji-
fëmijës; min e fëmijës.
• kontrollojë për probleme që
shqetësojnë shëndetin në këtë Pyetjet që mund t`ju bëjë mjeku:
moshë dhe që ai mund të vërejë A ka çrregullime me gjumin?
si, gripi, rrufa, bajamet, që janë Fëmijët e kësaj moshe kanë një
të shpeshta, veçanërisht për ato imagjinatë shumë të fortë, kanë
fëmijë që qëndrojnë në kolek- frikë nga errësira, zhurmat e çudit-
tiva, në çerdhe, ose me shumë shme, apo të qëndrojnë vetëm. Të
fëmijë të tjerë. Gërvishtjet, dje- gjitha këto bëjnë që t’i zërë gjumi
giet, gjithashtu janë të shpeshta me vështirësi. Kur janë në gjumë,
në këtë moshë, sepse fëmijët tre mund të zgjohen nga ëndrra të
vjeçarë janë shumë të gjallë; këqija, makthe, të cilat ende vazh-
• përgjigjet pyetjeve që ju mund dojnë në këtë moshë. Fëmija 3
të keni për ta mësuar fëmijën të vjeç, flen mesatarisht 10-12 orë në
arrijë kontrollin e jashtëqitjes ditë dhe ende ka nevojë për gjumin
dhe urinimit, disiplinën e fëmi- e pasdrekes.
jës, xhelozinë ndaj vëllezërve
të tjerë më të vegjël në shtëpi Çfarë pëlqen për të ngrënë?
etj.; Fëmija në këtë moshë përsëri
• pyesë për ndryshime në rutinën ka nevojë të hajë një ushqim të
e jetesës së fëmijës tuaj (për she- shumëllojshëm dhe të shëndet-
mbull nëse tani ka shkuar në shëm, sepse kështu ka energji për
kopsht); të përballuar ditën e tij të lodh-
• flasë me fëmijën tuaj se çfarë shme e plot aktivitete.
lojrash pëlqen, çfarë librash
shikon dhe cilët janë miqtë e A përdor dorën e djathtë, apo
tij. Gjithashtu, mjeku duhet është mëngjërash?
të vlerësojë edhe aftësitë e të Në moshën 3 vjeç, shumë fëmijë
dëgjuarit dhe të folurit të fëmi- përdorin një dorë më shumë se
jës tuaj; tjetrën. Fëmijët, të cilët mund të
• japë fëmijës tuaj urdhëra, duket se kanë problem të zgjedhin
kërkesa të thjeshta për t’i zbat- se cilën dorë përdorin më shumë,
uar, nëse fëmija zakonisht nuk pra të djathtën, apo të majtën,
i zbaton urdhërat tuaja, apo mund të kenë probleme koordini-
duket se nuk dëgjon, tregojani mi. Mjeku mund t’i kërkojë fëmi-
mjekut. jës të vizatojë në një fletë dhe vë-
• japë disa këshilla për zhvilli- zhgon dorën që përdor fëmija.
24 - 36 MUAJ KËSHILLA PËR PRINDËRIT DHE KUJDESTARËT.. 305
Si është me fitimin e pastërtisë? Çfarë lojrash pëlqen të luajë?

Tani mjaft fëmijë kanë mësuar mirë Aktivitetet që pëlqen fëmija juaj, i
të përdorin uturakun, megjithëse japin mjekut informacion se si po
ende mund të kenë të papritura dhe zhvillohet. Fëmijët në këtë moshë
kështu mund të kenë nevojë të për- pëlqejnë lojrat e fantazisë – për she-
dorin natën panolinat. Disa fëmijë mbull, organizojnë një ftesë për çaj
nuk janë gati të mësojnë vetëkon- e ëmbëlsira për kafshët pellushi,
trollin e jashtëqitjes dhe urinimit apo kukullat që kanë. Ato pëlqejnë
deri në moshën 4 vjeç. gjithashtu leximin e librave, ngjy-
rosjen e figurave dhe vizatimin
A luan fëmija juaj mirë me fëmijë
të tjerë?
Fëmijët tre vjeçarë ende e kanë
të vështirë të shkëmbejnë lodrat Kini parasysh!!
me të tjeret. Mjeku do t`ju pyesë
nëse fëmija juaj është bërë shumë Duhet të kontaktoni me një spe-
agresiv me të tjerët; rrahja dhe cialist të shëndetit, nëse në moshën
kafshimi janë mënyrat më të za- 36 muaj fëmija:
konshme të fëmijës për të shprehur • Nuk ka të folur inteligjent (nuk
zhgënjimin, mërzitjen e tij. Mjeku flet fjalë me kuptim), në pjesën
do t`ju japë këshilla si të veproni më të madhe të kohës
me sjelljet agresive të fëmijës, • Nuk kupton dhe zbaton urdhëra
që ju shqetësojnë dhe si të nxisni dhe kërkesa të thjeshta
qetësimin e tij. • Nuk thotë emrin dhe moshën e
tij
Si reagon fëmija juaj kur e lini • Nuk i pëlqen të luajë pranë
në çerdhe, në kopsht, apo me dikë fëmijëve të tjerë
tjetër? • Nuk përdor fjali me 3-4 fjalë.
Megjithëse fëmija në këtë moshë • Nuk bën pyetje
ende pëlqen të qëndrojë më shumë • Nuk qëndron vetëm për 3-4 mi-
me ju se me të tjerët, tani duhet ta nuta në një aktivitet, për shem-
ketë më të lehtë të ndahet nga ju, bull duke parë një libër me figu-
sesa kur ishte dy vjeç. Përshtatja ra; nuk luan vetëm disa minuta
ndaj largimit tuaj është një shen- rresht
jë që ai/ajo është pjekur nga ana • nuk hidhet në vend pa u rrëzuar
emocionale dhe është fëmijë i si- • nuk ndihmon për t’u veshur.
gurt në vetvete.
306
2
Mosha parashkollore
Çfarë ndodh në këta 3 vjet?
sishme: të shoqërohet me të tjerët.
K anë filluar “vitet magjike’...
E lodhshme për prindërit, por
edhe një periudhë e lumtur. Fëmi-
Për këtë, fëmija tre vjeçar ka
nevojë për kopshtin, grupin social
ja e jeton atë midis realitetit dhe të fëmijëve dhe lojrat e përbashkë-
ëndërrimeve/fantazisë. ta. Shtëpia nuk i mjafton më. Më
shumë se çdo gjë, tani ai është një
Imagjinata e fëmijës e bën të për- fëmijë kurioz. Kurioziteti për të
ditshmen magjike dhe përrallore zbuluar gjëra të reja e ndihmon atë
dhe prindërit janë pjesëtarë të të zbulojë botën, sendet, por mbi
kësaj. Por kjo është dhe mosha në të gjitha, zbulimet e vërteta i bën
të cilën fëmija fillon të kuptojë në marrëdhëniet emocionale me të
dallimin midis përrallës dhe re- tjerët, në zbulimin e interesave të
alitetit, duke ruajtur një fantazi të tjera.
zhvilluar.
Gjatë tre viteve të ardhshme ai do
Vitet e mëparshme, aq të bukura të rritet në shumë kuptime dhe në
por edhe “të lodhshme”, kanë shumë drejtime. Ai mëson të lahet
mbaruar. Tani prindërit nuk kanë dhe të kujdeset vetë për trupin e tij.
më një fëmijë që zvarritet, por një Fëmijët e kësaj moshe, i kontro -
fëmijë më të pavarur që lëviz, flet llojnë shumë mirë lëvizjet e duarve
e luan dhe që fillon të bëhet më i dhe të këmbëve, ekuilibrin e trupit.
përgjegjshëm në lidhje me fëmijët Ata tani janë të shkathët dhe të
e tjerë. aftë të luajnë lojra dhe sporte më
të organizuara.
Kjo është mosha ideale, kur
fëmija bëhet i zoti dhe mund të Fëmija do të zhvillohet në marrë-
përdorë aftësitë e tij. Është mo- dhëniet emocionale me njerëzit,
sha ku ai mëson diçka të rëndë- duke krijuar raporte të reja dhe
MOSHA PARASHKOLLORE 4 - 6 VJEÇ 307
më serioze. Kjo është mosha kur pasuruar mjaft fjalorin, e rrisin atë
ai zbulon se mund të frenojë dhe çdo ditë dhe provojnë fjalët e reja
kontrollojë urinimin, duke ma- që i dinin që më parë, por nuk i
rrë përgëzimet e prindërve dhe kishin shqiptuar. Tani ata kanë një
duke rritur vetëvlerësimin. Do të fjalor që të habit.
mësojë se nuk është i vetmi për Nga lindja deri në tre vjeç, fëmi-
prindërit dhe familjen, mund të jët, nëpërmjet gjuhës me të cilën
jetë një fëmijë tjetër më i vogël që u ka folur nëna dhe nëpërmjet
tërheq vëmendjen dhe dashurinë e gjuhës së tyre, kanë ndërtuar
të tjerëve. botën që i rrethon dhe marrë-
dhëniet me njerëzit. Kanë mësu-
ar të njohin veten e tyre dhe kanë
Kujdes! ndërtuar emocionet, dëshirat dhe
Mund të ndodhë që këto zhvillime ndenjat. Pas moshës dy-tre vjeç
të shkojnë përpara, por edhe mund dhe deri në moshën 5-vjeçare,
të pësojnë “arrest”, që do të thotë gjuha e fëmijëve i ndihmon ata t’i
frenim ose kthim pas. Kjo ndodh shprehin këto ndjenja dhe dëshi-
kur fëmijët kanë bërë përpjekjen e ra. Kështu gjuha merr rëndësi
parë drejt një zbulimi dhe zhvilli- të dorës së parë për të edukuar
mi dhe gjatë kësaj përpjekjeje nuk sjelljen e fëmijëve. Më parë fëmi-
janë ndierë të sigurt. Nëse e hum- jët i shprehnin emocionet edhe me
basin sigurinë, ata nuk përpiqen anë të veprimeve fizike, si prekja,
prapë, sepse e kuptojnë rrezikun. kapja, goditja, përmbysja, hedhja,
Për shembull: mund të urinojnë ose nëpërmjet të qarës, tingujve,
përsëri një natë në krevat, dhe shikimeve etj. Por tani, dëshirat
kuptojnë që vlerësimi për ta mund dhe ndjenjat shprehen nëpërmjet
të humbasë. Mund të thonë fjalë të gjuhës, përveç veprimeve fizike.
reja por jo të sakta, herën e dytë
emocionohen më shumë. Mund të Sa më shumë prindërit t’i ndih-
humbin sigurinë nga një fëmijë, mojnë fëmijët të shprehen me anë
vëlla ose motër më e vogël që vjen të gjuhës dhe lojës, aq më shumë
në familje. Atëherë fëmijët e kësaj fëmijët i mbledhin aftësitë për diç-
moshe bëjnë shpërthime zemëri- ka shumë të rëndësishme: të filloj-
mi ose kalojnë nga sjelljet më të në vetëdisiplinimin e veprimeve,
pjekura në sjellje të një moshe më aktiviteteve dhe aftësive në mënyrë
të vogël, si një bebe. krijuese dhe të përgjegjshme.
Fëmijët e kësaj moshe kanë mësu- Marrëdhënia juaj me fëmijën do të

ar rregullat kryesore të gjuhës nga ndryshojë shumë gjatë kësaj kohe.
nëna e tyre. Gjithashtu ata kanë Emocionalisht, tani ai arrin t’ju shi-
kojë si një person të veçantë, me Në moshën pesë vjeç e më pas

nevoja dhe ndjenja, që ai po fillon fëmijët bëhen gati për të filluar
t’i kuptojë. Kur ju jeni i trishtuar, punën më të madhe, të bukur, por
ai mund të shprehë keqardhje ose edhe të vështirë: aftësimin për
të përpiqet të zgjidhë problemet shkollën e vërtetë të jetës jashtë
tuaja. Nëse ju nevrikoseni me familjes. Ata janë të aftë të shkë-
persona të tjerë, ai mund të thotë puten nga prindërit dhe të ecin
se “edhe ai e urren” atë person. vetë. Prindërit dhe familja mbeten
Ai dëshiron shumë t’ju kënaqë gjithmonë grupi më i rëndësishëm,
në këtë moshë dhe e di se duhet ku fëmijët flasin për interesimin
të bëjë disa gjëra të caktuara dhe e tyre për të tjerët, vlerësimin për
të sillet në një mënyrë të caktuar, shokët, vlerësimin dhe komentet
për t’ia arritur kësaj. Në të njëjtën për fëmijët e tjerë më të rritur, jashtë
kohë, ai do edhe të kënaqë veten e familjes, në lagje dhe shoqëri. Ata
tij, kështu që shpesh do të përpiqet janë aktivë për të ndikuar në jetën
të “bëjë pazar me ju”: “Nëse unë e përbashkët shoqërore.
e bëj këtë për ty, ti do të bësh këtë
për mua?”. Ndonjëherë, kur thjesht Rritja dhe zhvillimi nga 3-6 vjeç
doni që ai të sillet si doni ju dhe Trupi i fëmijës suaj do të vazhdojë
nuk ju pëlqen “pazari”, kjo sjell- të humbasë dhjamin e foshnjes dhe
je e tij mund t’ju duket irrituese, të fitojë muskuj gjatë kësaj kohe,
por është një shenjë e shëndoshë duke i dhënë atij një paraqitje më
pavarësie, që duhet ruajtur dhe re- të fortë dhe më të pjekur. Këm-
spektuar. bët dhe krahët e tij do të bëhen
më të holla dhe pjesa e sipërme
Ruajtja e pavarësisë dhe e perso- e trupit më e ngushtë dhe në for-
nalitetit të fëmijës e ndihmon atë më koni. Tek disa fëmijë, zgjatja
të ruajë aftësitë për të menduar bëhet shumë më shpejt se shtimi
në mënyrë të drejtë, si dhe për të në peshë dhe në muskuj, aq sa ata
gjykuar vetë se ç’është e drejtë. mund të fillojnë të duken të dobët
dhe të brishtë. Por kjo nuk do të
Ky është një hap i madh, që e ndih- thotë që nuk janë të shëndetshëm,
mon fëmijën të bëhet i aftë të si- ose që diçka nuk po shkon mirë:
llet sipas kufijve të përcaktuar nga këta fëmijë “mbushen” ngadalë,
shoqëria në mjedisin në të cilin ndërkohë që muskujt e tyre zhvi-
jeton, sipas rregullave të grupit të llohen.
kopshtit dhe moshatarëve të tjerë.
Fëmijët tani kanë detyrë të ndër- Rritja e fëmijës suaj do të ngadalë-
marrin sfida komplekse të mësimit sohet nga 2.3 kg dhe 8.9 cm gjatë
të këtyre rregullave. Ata tani janë vitit të tretë, në 2 kg dhe 6.4 cm
të aftë. gjatë vitit të pestë. Masni fëmijën
MOSHA PARASHKOLLORE 4 - 6 VJEÇ..... 309
tuaj dy herë në vit dhe regjistroni llimoret e Nënës dhe Fëmijës për
këto matje. Nëse pesha e tij rritet të parë zhvillimin fizik të tyre, të
shumë më shpejt sesa gjatësia, ai paktën një herë në vit. Por ju mund
mund të jetë duke u shëndoshur ta bëni këtë edhe në shtëpinë tuaj,
shumë, nëse gjatësia e tij nuk rritet çdo gjashtë muaj. Bëjeni këtë një
fare gjatë gjashtë muajve, ai mund të ngjarje të veçantë, duke kërkuar
ketë probleme rritjeje. Në këtë rast edhe bashkëpunimin e fëmijës.
flisni për këtë me pediatrin tuaj. Filloni duke caktuar një vend të
veçantë në shtëpi për matjen. Për
Edhe fytyra e fëmijës tuaj do të shembull, mund të bëni vetë një
ndryshojë gjatë këtyre viteve. Nuk shirit letre për këto matje dhe ven-
është më ajo “topçja e rrumbu- doseni në mur ose pas derës. Do
llakët”. Gjatësia e kafkës së tij do të jetë kënaqësi për ju dhe fëmijën
të rritet pak, dhe nofulla e poshtme tuaj të shikoni këtë shkallë dhe të
do të jetë më e theksuar. Nofulla dalloni se sa është rritur ai.
e sipërme do të zgjerohet për t’i
bërë vend dhëmbëve. Pra, fytyra e Për ta matur, mbështeteni në mur,
tij do të bëhet më e gjerë në pjesët me këmbët zbathur, të vendosura
e saj më të theksuara si mollëzat, drejt në dysheme. Koka e tij duhet
hunda, balli dhe mjekra. të jetë drejt, në mënyrë që ai të
shikojë përpara vetes. Pastaj për-
Masni zhvillimin fizik të fëmijës dorni një vizore apo një libër, për
tuaj! të caktuar pikën në majë të kokës
Mirë është që të shkoni në këshi- dhe për ta shënuar atë në mur.
310
311
Pjesa V
VITI I KATËRT
MOSHA E FJALËS
312
1
3 - 4 vjeç
T hamë se viti i katërt është mosha e fjalës. Zhvillimi i fëmijëve në këtë

moshë është shumë i lidhur me emocionin, gjuhën, marrëdhëniet me
të tjerët, zotërimin e urinimit dhe jashtëqitjes, imagjinatën dhe fantazinë,
aftësitë e reja për veprime dhe aktivitete. Është një moshë kur fëmijët
sëmuren shpesh, por pa rrezik. Janë shumë të zgjuar, por ende janë egoistë
dhe kundërshtojnë. Ata kundërshtojnë urdhërat e të rriturve dhe zemëro-
hen kur prindërit i pengojnë. Mund të mbyllen në vetvete, të bëhen të
heshtur, të vecuar dhe të frikësuar. Nëse nuk gjejnë mbështetje dhe siguri
në familje, i kërkojnë këto gjëra në njerëzit e tjerë jashtë shtëpisë. Kanë
besim në veten e tyre dhe mendojnë se mund t’i bëjnë të gjitha.
Është mosha e daljes nëpër “botë” dhe e shkëputjes pak nga pak nga
prindërit. Marrëdhëniet jashtë shtëpisë vendosen në dy mënyra, përmes
fantazisë dhe lojës. E duan grupin, por ende nuk kanë durim të marrin
e japin me grupin. Pëlqejnë të krijojnë një vend të fshehtë dhe emocio-
net e mëdha përpiqen t’i zbrazin duke folur dhe duke ëndërruar. Marrë-
dhëniet emocionale janë shumë të forta. Nëse nuk krijohen mundësitë për
t’i shprehur këto marrëdhënie në lojë dhe duke folur, atëherë mbyllen në
heshtje duke fantazuar ose duke shfaqur sëmundje të vogla.
ZHVILLIMI LËVIZOR vrapojë, apo të kërcejë me kujdes.

Lëvizjet e tij tani janë të shkathta,
N ë moshën tre vjeç fëmija juaj

nuk ka më nevojë të ecë, të
pavarësisht nëse ai po lëviz për-
para, pas, apo poshtë e lart shka-
3 - 4 VJEÇ KARAKTERISTIKAT E RRITJES DHE TË ZHVILLIMIT 313
llëve. Ndërsa ecën ai qëndron drejt, nëse ju filloni të flisni për një aero-
shpatullat vendosen pas dhe barku plan, ai mund të hapë krahët dhe të
brenda është i fortë nga muskujt e “fluturojë” nëpër dhomë. Nëse kjo
barkut. Ai hedh hapa të rregullt me ndonjëherë mund të jetë e mërzit-
të njëjtën gjatësi, gjerësi dhe shpej- shme për ju, mos harroni se është
tësi. Gjithashtu mund të ngasë shumë i nevojshëm për procesin e
lehtësisht një biçikletë. tij të mësimit dhe argëtimin e tij.
Megjithatë jo gjithçka është e Në këtë moshë, vetëkontrolli,

lehtë. Fëmija juaj mund të ketë gjykimi dhe koordinimi i fëmi-
ende nevojë të bëjë një përpjekje jës suaj është ende në zhvillim e
kur rri në majë të gishtave ose mbi sipër. Mbikqyrja e të rriturve është
një këmbë, ndërsa ngrihet në këm- e rëndësishme për të parandaluar
bë nga ulur galiç (në bisht), apo aksidentet, por është gabim ta
kur kap një top. teprosh me këtë mbikqyrje. Disa
goditje dhe xhunga të vogla do të
Fëmija juaj trevjeçar mund të jetë bëhen patjetër dhe ndonjëherë janë
aktiv po aq sa ka qenë kur ishte dy “të nevojshme”, për fëmijën, që të
vjec, por ai do të jetë më shumë i zbulojë se deri ku mund të shko-
interesuar në lojra të strukturuara jë gjatë veprimeve fizike. Si një
për moshën e tij. Kështu, në vend rregull i përgjithshëm, ju zakonisht
që të vrapojë apo hidhet nga një mund ta lini atë vetëm, kur luan
aktivitet në një tjetër, ai mund të vetë në dhomën e tij. Ai do të luajë
ngasë biçikletën e tij. Ai gjithash- në vendin e tij, duke u përpjekur
tu mund të pëlqejë lojëra aktive si të bëjë gjëra brenda mundësive.
ndjekje, gjah ose të luajë me top Ju duhet të keni më shumë kujdes
me fëmijë të tjerë. kur ai është me fëmijë të tjerë, me
mjete dhe makineri të rrezikshme,
Fëmija juaj mund të duket sikur dhe veçanërisht kur është në rrugë.
është në lëvizje të vazhdueshme Fëmijët e tjerë mund ta shtyjnë atë
në shumicën e kohës, sepse ai të bëjë gjëra të rrezikshme, ndërsa
përdor trupin e tij për të shprehur makineritë, mjetet dhe rruga jane
mendimet dhe ndjenjat. Fëmijët ende shumë të rrezikshme për të.
nuk mund t’i shprehin të gjitha Dhe ai ende nuk mund të para-
emocionet e tyre me anë të të shikojë pasojat e veprimeve, si
folurit. Prandaj ata kanë nevojë ndjekja e një topi në rrugën me
për lëvizjen. Kjo lëvizje e trupit makina, apo futja e dorës në rro-
gjithashtu e ndihmon fëmijën të tat e biçikletës së tij. Kështu që ju
kuptojë më mirë fjalët dhe kon- duhet ende të kujdeseni për mbroj-
ceptet e reja për të. Për shembull, tjen e tij në këto rrethana.
314 PJESA V VITI I KATËRT - MOSHA E FJALËS
Aftësitë e lëvizjes së fëmijës të zotëruar lëvizjen e saktë të

• Hidhet dhe rri me një këmbë gishtave dhe duarve. Ju mund të
• Ngjit dhe zbret shkallët, pa ne- vini re se ai tani mund të lëvizë
vojë për mbështetje. secilin gisht në veçanti apo të
• Godet topin përpara. gjithë bashkë, gjë që do të thotë që
• Hedh topin me dorë. në vend që të kapë shkumësat në
• Kap topin që i hidhet në shu- grusht, i mban ato si një i madh,
micën e rasteve. me gishtin e madh të dorës në një
• Lëviz para dhe pas, me shkath- anë dhe gishtat e tjera në anën
tësi. tjetër. Ai tani mund të vizatojë një
• Fëmija në këtë moshë arrin të katror, të kopjojë një rreth apo të
kërcejë së prapthi. shkarravisë në mënyrë të lirë.
• Ecën mirë, duke mbajtur ekui-
librin. Mban shkumësat si i madh
• Hedh topin në dysheme dhe e Fëmijët në këtë moshë nuk e kanë
kap me të dyja duart. shumë të zhvilluar njohurinë e tyre
• Ecën përpara duke u hedhur me për hapësirën, por ata janë më të
të dyja këmbët. ndjeshëm në marrëdhëniet me sen-
• Është në gjendje të ngasë biçi- det. Në moshën tre vjeç e më pas,
kletën (me tri rrota). një fëmijë do t’i vendosë lodrat e
• Fëmija në këtë moshë përdor tij me kujdesin më të madh gjatë
mirë lapsin. Ai vizaton mirë lojës, dhe do të kontrollojë veten
rrathë e katrorë. sesi i mban mjetet, për shem-
• Ndërton kulla me 10 ose më bull lapsin, për të kryer detyra të
shumë blloqe. veçanta. Kjo rritje e ndjeshmërisë
• Vizaton dorën e vet duke i rënë dhe kontrollit do ta lejojë atë tani
rrotull me laps mbi një copë të jetë i aftë të bëjë disa veprime që
letër. nuk i bënte më parë, si për shem-
• Prek gishtin tregues me secilin bull: të ndërtojë një kullë me nëntë
gisht të së njëjtës dorë. ose më shumë kuba, të ushqejë
• Hedh sende të vogla (top) dhe e veten pa derdhur gjë, të hedhë ujin
merr atë me të njëjtën dorë. nga një kanë në një gotë duke për-
• Mund të ngrejë secilin gisht dorur të dyja duart, të heqë rrobat
të dorës lart, duke fshehur të dhe mundësisht edhe të mbërthejë
tjerët. kopsat e mëdha.
• Ha vetë me lugë.
Ai është shumë i interesuar të zbu-
Aftësitë e duarve dhe të gishtave lojë çfarë mund të bëjë me mjete
Në moshën trevjeçare fëmija po si gërshërë letre, dhe materiale si
zhvillon kontrollin e muskujve baltë, bojë dhe shkumësa. Ai tani
dhe përqëndrimin që i duhet për ka aftësi të manipulojë këto sende
dhe po fillon të eksperimentojë Ju gjithashtu mund ta nxisni fëmi-

përdorimin e tyre për të bërë gjëra jën të përdorë duart, duke e më-
të tjera. Në fillim ai do të luajë me suar të përdorë disa mjete pune të
materiale që përdoren në profe- rriturve. Atij do t’i pëlqejë shumë
sione të cakuara dhe do të formojë të përdorë një kaçavidë, një çekiç
një send, që njihet vetëm kur është të lehtë, një rrahëse vezësh apo
i përfunduar. Për shembull, duke mjete për të punuar në kopsht.
parë shkarravinat e tij, ai mund të Ju duhet ta mbikqyrni, kuptohet,
vendosë që ato duken si një qen. por nëse ju e lejoni t’ju ndihmojë
Por shpejt ai do të ndryshojë, dhe ndërsa punoni, do të habiteni se sa
do të vendosë se ç’do të bëjë për- punë mund të bëjë ai vetë.
para se të fillojë të punojë. Ky
ndryshim do ta nxisë atë nëpërmjet Aftësitë kryesore të duarve dhe
fantazisë, imagjinatës, të zhvillojë të gishtave në fund të kësaj peri-
edhe më shumë përdorimin dhe udhe
lëvizjen e duarve. • Kopjon forma katrore
• Vizaton një person me dy ose
Për këto veprime fëmijët e kësaj katër pjesë trupi
moshe shpenzojnë shumë kohë • Përdor gërshërë
dhe interes. Për këtë është e rëndë- • Vizaton rrathë dhe katrorë
sishme që prindërit dhe edukatoret • Fillon të kopjojë disa gërma të
t’i sigurojnë dhe t’i sugjerojnë të mëdha (kapitale, për shembull
gjitha mjetet e thjeshta, për të cilat A, B.)
ai ka nevojë.
Aktivitetet që mund të ndihmojnë ZHVILLIMI NJOHËS DHE

në përmirësimin e aftësive të du- I PERCEPTIMIT
arve të fëmijës suaj përfshijnë:
• Ndërtimin me kuba.
• Mozaikë (gjëegjëza) të thjeshtë
(katër ose pesë pjesë të më-
F ëmija juaj tre vjeçar do të kalo-
jë shumicën e kohës duke py-
etur për çdo gjë që ndodh përreth
dha). tij. Ai ka shumë dëshirë të pyesë
• Dërrasa me kunja. “Pse duhet të...?” dhe do t’i dë-
• Ngjyrosje me shkumësa. gjojë me shumë vëmendje përgji-
• Ndërtimin e kështjellave të rërës. gjet tuaja, kur ato janë të thjeshta
• Hedhjen e ujit në enë me për- dhe kanë të bëjnë tamam me py-
masa të ndryshme. etjen e tij. Mos mendoni se duhet
• Veshjen dhe zhveshjen e kuku- të shpjegoni gjithçka; ai ende nuk
llave me rroba me zinxhir, kop- mund të kuptojë gjëra si arsyetimi
sa dhe lidhëse. dhe nuk është i interesuar. Nëse do
të provoni të bëni këtë lloj bisedi- gota më e gjatë ka më shumë ujë se

mi “serioz”, shpejt do ta shikoni ajo e shkurtra. Edhe nëse ai sheh
të fiksojë shikimin diku, ose do të dy gotat e njëjta në fillim dhe ju
merret me gjëra më interesante për ndjek duke e hedhur ujin, ai do
të, si një lodër nëpër dhomë ose një t’ju japë të njëjtën përgjigje. Sipas
makinë që kalon jashtë. Më mirë mendjes së tij gota më e gjatë është
t’i thoni që të bëjë diçka “Sepse “më e madhe” dhe prandaj duhet
është e mirë për ty” ose “kështu të mbajë më shumë. Rreth moshës
nuk do të vritesh”, sesa t’i jepni shtatë vjeç, fëmijët do të kuptojnë
një shpjegim të detajuar. më në fund që duhet t’i shikojnë të
gjitha anët e një problemi, përpara
Pyetjet “Pse?” të fëmijës tuaj se të japin një përgjigje.
mund të jenë më të vështira, sepse
mund të ketë qindra çdo ditë Në moshën tre vjeç fëmijës i rritet
dhe sepse disa nga to nuk kanë sensi i kohës. Ai do të dijë rutinën
përgjigje, ose ju nuk e dini. Nëse e ditës së tij dhe do të përpiqet të
pyetja është: “Pse ndriçon dielli?” kuptojë rutinën e të tjerëve. Për she-
ju mund të përgjigjeni që nuk e mbull, ai do të presë me padurim
dini, ose ta ftoni atë ta mendojë tetën që sjell qumështin çdo ditë.
edhe një herë pyetjen, duke gjetur Ai do të kuptojë që disa ngjarje të
një libër mbi diellin. Kujdesuni që veçanta si festat apo ditëlindjet,
t’i merrni këto pyetje seriozisht. ndodhin në ditë të caktuara, por
Kështu ju ndihmoni fëmijën tuaj edhe nëse mund t’ju thotë se sa
të rrisë njohuritë e tij, shuani ku- vjeç është, ende nuk e kupton dot
riozitetin e tij dhe e mësoni atë të sa i gjatë është një vit.
mendojë më qartë.
Megjithëse për çdo prind është
Kur fëmija juaj trevjeçar përba- normale të përpiqet të masë zhvilli-
llet me sfida të veçanta mësimi, ju min mendor të fëmijës, kini kuj-
do të shikoni që ai arsyeton ende des, mos nënvlerësoni apo mbi-
në mënyrë të njëanshme. Ai ende vlerësoni zgjuarsinë e tij, pa një
nuk mund të shohë një çështje nga testim të rregullt nga specialistët.
të dy anët e saj, as mund të zgji- Është e lehtë të bindni veten tuaj
dhë problemet që kërkojnë që ai që një fëmijë miqësor, i lumtur,
të shikojë më shumë se një faktor që flet shumë është “madhështor”,
në një moment. Për shembull, nëse ndërsa një më i qetë, më i tërhequr,
ju merrni dy gota të njëjta uji dhe që luan vetë, nuk është shumë i
hidhni njërën në një gotë tjetër të “shkëlqyer”. Kjo mund të jetë dhe
shkurtër dhe tjetrën në një të gjatë mund të mos jetë e vërtetë, por
por më të hollë, ai do të thotë që mënyra e vetme për ta ditur me
siguri është t’i bëhet një testim i ZHVILLIMI I GJUHËS DHE

rregullt nga specialisti. Të gjithë TË FOLURIT
pediatrët i njohin mirë këto vlerë-
sime zhvillimi dhe disa prej tyre i
bëjnë vetë këto teste. Shumë pedi-
atër të tjerë preferojnë t’i testojnë
N ë këtë moshë fëmijët flasin
shumë, bëjnë shumë pyetje,
shprehin komente, zgjasin me de-
fëmijët pranë specialistëve. Pra, taje pa fund tregime dhe histori
nëse ju besoni se fëmija juaj është për gjithçka shohin. Për shembull,
shumë i aftë apo ka probleme, py- mund ta dëgjoni duke treguar një
esni mjekun tuaj për këtë lloj testi. përrallë ose një film televiziv, që
Nëse dyshimet tuaja vërtetohen, ju sapo e ka dëgjuar ose parë. Do të
mund ta fusni atë në një program vini re se për çudi në tregimin e
special sipas gjendjes, nevojave kësaj historie ai shton shumë nga
dhe aftësive të tij personale. vetja, duke shpikur në mënyrë
krijuese histori të tjera imagjina-
Aftësitë kryesore njohëse në re. Zhvillimi i aftësive gjuhësore
fund të kësaj periudhe është një ndër punët më të mëdha
të fëmijëve të kësaj moshe. Në
• Emërton saktësisht disa disa raste fëmijët pësojnë një fre-
ngjyra. nim (ndalim) të plotë të të folurit.
• Kupton konceptin e numëri- Ka fëmijë që flasin vetëm në shtë-
mit dhe mund të njohë disa pi, por asnjë fjalë në mjediset e
numra. jashtme ose në kopsht. Kjo ndodh
• I shikon problemet në mënyrë
kur ata janë të stresuar dhe të pa-
të njëanshme.
• Fillon të ketë një sens kohe sigurt, si për shembull kur familja
më të qartë. ka ndërruar vendbanimin dhe mje-
• Ndjek komandat me tre disi i ri nuk është miqësor.
pjesë.
• Kujton pjesë të një historie Problemet gjuhësore kur nuk shkar-
• Kupton konceptin e “e njëjtë/ kohen, kthehen në probleme të
e ndryshme”. vërteta psikologjike dhe në ulje
• Angazhohet në lojra fanta- të aftësive sociale. Duhet dhënë
zie. Fëmija ndërton një fi- kurajo dhe duhet ushqyer biseda
gurë/mozaik me pesë pjesë me fëmijën, për ta bërë të folurin
të ndara.
argëtues dhe të gëzueshëm.
• Dallon shprehjet: “sipër”,
“poshtë”, “para”, “prapa”.
• Numëron saktë gishtat e du- Në moshën trevjeçare, fëmija juaj
arve. duhet të ketë një fjalor aktiv prej
afërsisht treqind deri në një mijë
fjalë. Ai do të jetë i aftë të flasë me Përpiquni të kini mendjen dhe të

fjali prej pesë ose gjashtë fjalësh shihni se si e përdor gjuhën fëmija
dhe të imitojë tonin e fjalëve të më juaj, për ta ndihmuar të kuptojë dhe
të rriturve. Ndonjëherë ai duket si- të marrë pjesë në gjërat që ndodhin
kur dërdëllit pa pushim – një gjë që përreth tij. Për shembull, ai mund
ndonjëherë mund t’ju shqetësojë, të përmendë sendet më të njohura
por që është shumë e rëndësishme dhe do të pyesë se si quhen, kur
për mësimin e fjalëve të reja dhe nuk mund t’i vërë emrin diçkaje.
për të fituar eksperiencë, duke për- Ju mund ta ndihmoni të zgjerojë
dorur dhe menduar me këto fjalë. fjalorin, duke i thënë dhe fjalë të
Gjuha e lejon atë të shprehë men- reja, që ai nuk i kërkon. Për shem-
dimet e tij, dhe sa më shumë ecën bull, nëse ai thotë “Makinë e ma-
përpara në të folur dhe në kuptimin dhe”, ju mund t’i përgjigjeni “Po,
e fjalëve, aq më shumë mjete do të ajo është një makinë e madhe gri.
ketë ai për të menduar, krijuar dhe Shiko se sa shkëlqen sipërfaqja!”.
për t’ju treguar. Nëse ai po ju ndihmon të zgjidhni
lule, përshkruani secilën lule që ai
Shumë shpesh, përdorimi i gjuhës zgjedh: “Ajo është një margaritë e
është mënyra më e mirë për të bardhë dhe e verdhë shumë e bukur
shprehur me fjalë humorin e keq, dhe kjo është një barbarozë e kuqe”.
ëndërrat e këqija ose ngjarjet e Ju gjithashtu mund ta ndihmoni
hidhura. Shumë përvoja të kësaj të përdorë fjalët, për të përshkru-
moshe, siç janë aksidentet, zemëri- ar gjërat dhe idetë që ai s’mund
met, ulërimat, vecimi (të ndenju- t’i shikojë. Kur ai ju përshkruan
rit e tepërt vetëm), ndryshimet e “gogolin” që ka parë në ëndërr,
shprehjes, ndryshimet e sjelljes mund ta pyesni nëse ishtë i nevri-
duhen shprehur me fjalë. kosur apo miqësor. Pyeteni atë
për ngjyrën e gogolit, ku jeton ai
Jo për gjithçka një fëmijë është dhe a ka shokë. Kjo jo vetëm që
në gjendje të ndajë fantazinë nga do ta ndihmojë fëmijën të shprehë
realiteti. Fëmijët e kësaj moshe mendimet e tij, por do ta ndihmojë
kanë nevojë t’iu thuhet me fjalë të gjithashtu të kalojë frikën e tij nga
thjeshta fantazia e tyre lidhur me këto imagjinime (përfytyrime) të
vdekjen, sëmundjen etj. pasi ata e çuditshme dhe të frikshme.
kanë të vështirë të kuptojnë ndry-
shimin e situatave. Për shembull: Fëmija juaj është ende duke mësuar
në mendjen e tyre gjumi, vdekja të shqiptojë fjalë si “unë”, “mua”,
dhe fluturimi në qiell, ose narkoza “e imja” dhe “ti”. Megjithëse këto
e një të sëmuri të sapooperuar, janë fjalë duken shumë të thjeshta, ato
e njëjta gjë. janë ide të vështira, sepse tregojnë
se ku mbaron trupi i tij, prona apo Ata nuk duhen qortuar dhe duhen
autoriteti i tij dhe ku fillojnë ato ndihmuar në bisedat me të rriturit,
të një tjetri. Për më tepër, fjalët për të kapërcyer vështirësitë.
ndryshojnë në varësi të personit
për të cilin po flet. Shpesh ai mund Belbëzimi
të përdorë emrin e tij në vend të
“unë” apo “mua”. Ose kur flet Jo të gjithë fëmijët kanë siguri në të
për ju, ai mund të thotë “Ma/Ba” folur. Kjo ndodh pasi fëmija gjen-
në vend të “ti”. Nëse përpiqeni ta det në situata ku i ulet besimi se ai
korrigjoni, (për shembull “thuaj është pronar i gjuhës dhe i aftë të
kështu: do të më pëlqente një bis- shprehë lirisht çdo gjë. Besimi në
kotë”), ju vetëm do ta ngatërroni aftësinë për të folur është shumë i
atë më shumë, sepse ai do të men- rëndësishëm për zhvillimin psikik,
dojë se ju po flisni për veten tuaj. shpirtëror dhe social për fëmijën.
Megjithatë, kur flisni vetë, për- Gjuha e çliruar është një energji e
dorini saktë këto fjalë. Kështu për re dhe shpërthimi i saj është njëko-
shembull, thoni: “Mua do të më hësisht shpërthim i zhvillimit har-
pëlqente që ti të vije” në vend që monik të rritjes së fëmijës.
të thoni “Mamit do t’i pëlqente që
ti të vije”. Kjo jo vetëm do ta ndi- Shumë prindër e përjetojnë me
hmojë fëmijën që të mësojë përdo- shumë ankth belbëzimin e fëmijëve
rimin e saktë të këtyre fjalëve, por të tyre, edhe pse nuk kanë arsye të
gjithashtu do ta ndihmojë të kup- jenë të shqetësuar. Rreth moshës
tojë se ju jeni një person më vete, dy-tre vjeç, është e zakonshme që
përveç rolit tuaj si “mami”. fëmijët të ngecin kur thonë fjalë
të caktuara. Ndodh që fjalitë të
Në këtë moshë, e folura e fëmi- përmbajnë fjalë jo të plota. Fëmi-
jës tuaj duhet të jetë e qartë, aq jët vetë, zakonisht nuk e ndiejnë
sa të tjerët të kuptojnë shumicën se po flasin në mënyrë jo të saktë
e atyre që thotë. Megjithatë, ai dhe e kalojnë këtë gjë pa ndonjë
mund të shqiptojë keq pothuajse ndihmë të veçantë. Nëse prindërit
gjysmën e fjalëve që thotë. Fëmi- nuk i ndihmojnë dhe kjo dukuri
jët në këtë moshë shqiptojnë vazh- vazhdon për një kohë të gjatë (më
dimisht gabim fjalë të caktuara, si shumë se dy – tre muaj), shfaqet
për shembull: “pishku” në vend të belbëzimi si një shenjë e pengesës
“peshku”, apo “abanije” në vend në komunikim, gjë që e streson
të “batanije”. fëmijën. Në këtë rrethanë, fëmijët
Shpesh problemet gjuhësore li- fillojnë të belbëzojnë sepse kanë
dhen me stresin ose aftësinë e humbur sigurinë e komunikimit.
fëmijës për të zotëruar jashtëqitjen. Ky është belbëzim i menjëhershëm
i moshës, i cili tejkalohet. • Në të njëjtën kohë ju mund të

jepni shembullin e mirë duke
Mesatarisht në çdo njëzet fëmijë të folur qetësisht, saktë dhe me
moshës parashkollore, njëri belbë- një fjalor të thjeshtë kur i drej-
zon në një periudhë të caktuar, dhe toheni fëmijës tuaj. Nëse fëmija
kjo ndodh më shumë tek djemtë. juaj belbëzon, ndihmojeni duke
Disa fëmijë mund të kenë prob- folur më ngadalë se zakonisht.
leme të mësojnë ritmin e duhur të Ju duhet të caktoni një orar të
të folurës, por shumica nuk kanë qetë çdo ditë, për të luajtur dhe
probleme mjekësore apo zhvillimi. folur qetësisht me të.
Belbëzimi mund të shtohet kur një • Ju mund ta rrisni vlerësimin e
fëmijë është në ankth, i lodhur, i tij për veten, duke e lavdëruar
sëmurë ose kur është i emocionuar për të gjitha gjërat që bën mirë
dhe përpiqet të flasë shpejt. Disa dhe duke mos i dhënë rëndësi
fëmijë belbëzojnë kur mësojnë vështirësive të tij në të folur.
shumë fjalë të reja njëkohësisht. Nëse bëni kështu, fëmijët që
Në raste të tjera mendimet e fëmi- kanë një belbëzim të vërtetë
jës ecin më shpejt se e folura dhe mund t’i kapërcejnë këto prob-
ai humbet fillin e asaj që po thotë. leme para fillimit të shkollës.
Përsëritja e një toni të caktuar apo të • Kur belbëzimi i fëmijës është i
një fjale, e ndihmon atë të rifi-llojë. rëndë, një trajtim mjekësor (te-
rapi të foluri) mund të ndihmo-
Çfarë duhet bërë jë për të ndrequr këtë problem.
• Sa më shumë i irrituar të bëhet Nëse fëmija juaj përsërit shpesh
një fëmijë për belbëzimin e tij, tinguj apo pjesë të fjalëve, është
aq më shumë probleme do të gjysmë i ndërgjegjshëm dhe
ketë. Dëgjoni kur ai flet, por tregon shenja të dallueshme
mos e korrigjoni. tensioni (tik nervoz në fytyrë
• Disa fëmijë kanë vështirësi ose ngërdheshje), njoftoni pe-
në shqiptimin e bashkëtingë- diatrin.
lloreve ose në shqiptimin e • Mund të ndodhë që fëmija të
plotë të fjalëve dhe i flasin ato ketë vështirësi psikologjike për
përgjysmë. shkak të rrethanave ku rritet,
• Është shumë e vlefshme që këta ose probleme të ndërtimit të
fëmijë të kenë mundësi të flasin aparatit gjuhësor. Gjithashtu
për një kohë të gjatë me njerëz njoftoni pediatrin nëse ka pasur
të rritur dhe të besueshëm për ndonjë histori të ngjashme bel-
fëmijën, duke i dhënë atij mundë- bëzimi në familje. Ai mund t’ju
si të marrë pjesë në bisedë. rekomandojë një specialist.
Aftësitë kryesore të të folurit në fund të kësaj periudhe:
• Përdor formën “unë” në të folur.

• Përdor shumësin e fjalëve. Fëmija bisedon në mënyrë spontane,
të qartë dhe kuptueshme.
• Krijon përralla e personazhe.
• Përdor në fjalitë e tij së paku dy përemra pronorë (imja, jotja).
• Fëmija bën pyetje, shpreh komente, tregon me hollësi atë që ka
parë, bërë apo imagjinuar
• Kupton konceptet e “e njëjtë” edhe “e ndryshme”.
• Ka kuptuar disa nga rregullat bazë të gjuhës.
• Flet me fjali pesë ose gjashtë- fjalëshe.
• Flet qartë mjaftueshëm, aq sa mund ta kuptojë edhe një i huaj.
• Tregon histori.
Çfarë nuk duhet bërë: ZHVILLIMI SOCIAL

• Mos bini në sy para fëmijës,
sa më shumë të jetë e mundur.
Nëse ju nuk i jepni rëndësi,
as fëmija juaj nuk do t’i japë
T ani fëmija juaj do të jetë shumë
më pak egoist sesa ishte një vit
më parë. Ai gjithashtu do të jetë
rëndësi dhe do ta kalojë shpejt më pak i varur nga ju, një shenjë
këtë pengesë. që sensi i tij i identitetit është më
• Nëse fëmija juaj nuk shqipton i fortë dhe më i sigurt (pra fillon
mirë një fjalë, korrigjojeni, por ta shohë më shumë veten si njeri
gjithmonë ëmbël. Ashpërsia e më vete). Ai tani do të japë e do të
shqetëson fëmijën dhe shton marrë, do të ndërveprojë me fëmi-
belbëzimin. jët e tjerë, në vend që thjesht të lu-
• Mos e shtrëngoni asnjëherë ajë me ta. Kështu, ai do të kuptojë
me zor “të shfaqë” përballë të se jo çdo njeri mendon njësoj si ai,
tjerëve përparimet e tij: fëmija dhe që secili nga shokët e tij të lo-
vihet në siklet kur duhet të re- jës ka shumë cilësi të vecanta, disa
citojë një vjershë ose t’i tregojë tërheqëse dhe disa jo. Ju gjithashtu
të ftuarve si i thotë mirë disa do ta shikoni të tërhiqet nga disa
fjalë, gjë që me të vërtetë mund fëmijë dhe të fillojë të zhvillojë
ta shtojë belbëzimin. miqësinë me ta. Kur t’i krijojë këto
• Në çdo rast, mos qeshni kurrë miqësi, do të kuptojë që edhe ai ka
me të, mos e tallni nëse i shqip- cilësi të veçanta që e bëjnë atë të
ton fjalët në mënyrë qesharake: pëlqyeshëm, një zbulim që do ta
do të ndihej keq dhe i frikësuar rrisë shumë vetëvlerësimin e tij.
përpara se të mund të fliste.
Ka ende lajme të tjera të mira dhe dëshirat e tij, në mënyrë që të

për zhvillimin e fëmijës tuaj në mos ndihet i irrituar. Mbi të gjitha,
këtë moshë: kur fillon të kuptojë bëhuni shembull për fëmijën. Nëse
ndjenjat dhe veprimet e të tjerëve, ju vetë merrni zjarr shpejt, mos e
ai nuk do të jetë më në garë me të tregoni këtë në sy të tij. Ai do të
tjerët dhe do të mësojë të bashkë- fillojë të bëjë tamam si ju kur të
punojë, kur luan me miqtë e tij. jetë i inatosur.
Në grupe të vogla ai do të arrijë
të dallojë dhe të presë radhën dhe Pavarësisht se çfarë bëni, gjithsesi
të ndajë lodrat me të tjerët, edhe do të ketë momenteë kur zemërimi
pse jo gjithmonë. Në vend që të i fëmijës do të cojë në goditje dhe
rrëmbejë, rënkojë apo ulërasë për gjeste. Kur kjo të ndodhë, përm-
diçka, në shumicën e rasteve do ta bajeni që të mos vrasë të tjerët,
kërkojë me mirësjellje. Si rezultat, dhe nëse nuk qetësohet shpejt, lar-
ju do të shikoni që ai ka një sjell- gojeni nga fëmijët e tjerë. Flisni
je më pak agresive dhe luan në me të për ndjenjat e tij dhe për-
mënyrë më të qetë. Shpesh, fëmi- piquni të kuptoni pse është kaq i
jët tre vjeçarë janë të aftë të gjejnë mërzitur. Bëjini të ditur që i kup-
vetë zgjidhjet e diskutimeve, duke toni dhe i pranoni ndjenjat e tij,
luajtur me radhë apo duke “bërë por bëjini të qartë që të sulmosh
pazar” për lodrat. fizikisht një fëmijë tjetër nuk është
një mënyrë e mirë për të shprehur
Gjithsesi, veçanërisht në fillim të këto ndjenja.
vitit të katërt, ju duhet ta nxisni
këtë bashkëpunim. Për shembull, Ndihmojeni të shohë situatën me
ju mund t’i thoni që ai “të përdorë sytë e një fëmije tjetër duke i kuj-
fjalët” për të zgjidhur një problem, tuar një rast kur dikush e ka go-
në vend që të përdorë veprimet e ditur apo i ka bërtitur, dhe pastaj
dhunshme (të godasë). Gjithash- sugjeroni mënyra të tjera për të
tu, kujtojeni që kur dy fëmijë po zgjidhur grindjet. Në fund, pasi ta
luajnë me një lodër, secili ka ra- kuptojë se ku po gabon – por jo më
dhën e vet. Sugjeroni një zgjidhje parë – kërkojini që t’i kërkojë falje
të thjeshtë kur ai dhe një fëmijë fëmijës tjetër. Gjithsesi, një “Më
tjetër duan të njëjtën lodër, për fal” e thjeshtë mbase nuk mund ta
shembull të vizatojnë në fillim, ndihmojë fëmijën tuaj të korrigjojë
apo duke gjetur një lodër apo ak- sjelljen e tij; ai duhet të dijë se pse
tivitet tjetër. Kjo nuk funksionon po kërkon falje. Ai mund të mos e
gjithmonë, por ia vlen ta provosh. kuptojë menjëherë, por në moshën
Gjithashtu, ndihmojeni me fjalët e katërvjeçare këto shpjegime do të
duhura që të përshkruajë ndjenjat fillojnë të kenë kuptim për të.
Në fakt, për një fëmijë trevjecar, në familjen e tyre dhe në botën

këto grindje janë të pakta. Ata rreth tyre. Në këtë moshë, djali juaj
kalojnë shumë kohë duke luajtur mund të imitojë babain, vëllezërit
dhe në aktivitete fantazie, që janë më të mëdhenj ose djemtë e tjerë
më shumë bashkëpunuese se loja në lagje, kurse vajza juaj do të imi-
e përqëndruar mbi një lodër. Siç tojë të ëmën, motrat më të mëdha
mund ta keni parë, fëmija juaj dhe dhe vajza të tjera.
shokët e tij kënaqen duke caktuar
role të ndryshme për njëri tjetrin Studimet tregojnë që shumë pak
dhe pastaj të futen në një lojë nga ndryshimet e zhvillimit dhe
imagjinare duke përdorur sende të sjelljes që dallojnë djemtë nga
imagjinare apo ato që kanë në shtë- vajzat janë të lindura. Për shem-
pi (për shembull luajnë “teatër”, bull, shumë djem të moshës
“dyqanesh”, “shtëpirash” etj). Kjo parashkollore janë të prirur të jenë
lloj loje i ndihmon ata të zhvilloj- më shumë agresivë, ndërsa vajzat
në aftësi të rëndësishme sociale janë më shumë të prirura në për-
si radha, vëmendja, komunikimi dorimin e të folurit. Por edhe këto
(nëpërmjet veprimeve dhe shpre- janë më shumë të ndikuara nga
hjeve dhe fjalëve) dhe përgjigja familja dhe kultura. Edhe nëse
ndaj veprimeve të të tjerëve. Ka përpiqeni të përdorni një sistem jo
ende një përfitim tjetër: duke qenë tradicional të drejtimit të shtëpisë,
se loja imagjinare i lejon fëmijët fëmija gjithsesi do të gjejë mode-
të futen në rolin që ata duan – si let e roleve mashkull dhe femër në
Pokemon, Teletabis, Supermeni, televizor, revista ose në familjet e
– gjithashtu i ndihmon ata të shokëve dhe fqinjëve.
eksplorojnë ide sociale komplekse
si fuqia, pasuria, mëshira, egërsia Vajza juaj për shembull, mund
dhe seksualiteti. të nxitet të luajë me kukulla nga
reklamat, dhuratat nga të afër-
Rolet gjinore mit dhe komentet aprovuese të
(shih dhe vitin e tretë) të rriturve dhe fëmijëve të tjerë.
Ndërsa djemtë zakonisht nuk i af-
Duke parë luajtjen e roleve që bë- rohen kukullave (megjithëse shu-
het gjatë lojrave imagjinare, ju mica e tyre i pëlqen), duke luajtur
gjithashtu do të shihni që ai po fi- lojra dhe sporte më “të forta”. Një
llon të marrë role që i sheh përditë. vajzë të cilës i pëlqen të luajë në
Kështu, duke luajtur “shtëpirash” mënyrë të zhurmshme, quhet “si
djemtë do të luajnë rolin e babait djalë”, por një djalë që luan ashtu
dhe vajzat atë të nënës, duke quhet i fortë dhe i sigurt. Fëmijët
shprehur kështu atë që kanë parë i kuptojnë aprovimet dhe mos-
aprovimet në këtë fushë dhe sillen

në mënyrë të përshtatshme. Për Aftësitë kryesore sociale në
këtë arsye, kur ata shkojnë në ko- fund të kësaj periudhe
pësht, identiteti i tyre gjinor është • Interesohet në eksperienca të
saktësuar tashmë. reja.
• Bashkëpunon me fëmijë të
Fëmijët në këtë moshë, shpesh e tjerë.
kanë këtë proces identifikimi në • Luan rolin e “mamit” ose të
ekstrem. Vajzat do të insistojnë “babit”.
• Rritet “shpikja” në lojrat e fanta-
të veshin fustane, të lyejnë thonj-
zisë.
të dhe të bëjnë tualet kur shkojnë • Vishet dhe zhvishet.
në kopsht apo tek lodrat. Djemtë • Gjen zgjidhje për konfliktet.
duan të krekosen, të jenë të sigurt • Është më i pavarur.
dhe të mbajnë revole lodër kudo
që të shkojnë. Kjo sjellje përfor-
con sensin e tyre të të qenit djalë
apo vajzë. Me zhvillimin e iden- ZHVILLIMI EMOCIONAL
titetit të fëmijës suaj gjatë këtyre
viteve, ai është i prirur të eksperi-
mentojë zakonet dhe sjelljet e të
dyja gjinive.
F antazia e fëmijës suaj tre vjeçar
do ta ndihmojë atë të provojë
dhe përdorë mjete dhe situata në
një fushë të gjerë emocionesh, nga
Seksualiteti dashuria dhe varësia tek inati, pro-
Fëmija juaj gjithashtu mund të testa dhe loja. Ai jo vetëm që do të
imitojë disa tipe sjelljesh, që të marrë identitete të ndryshme, por
rriturit i konsiderojnë si seksuale, gjithashtu do t’i caktojë cilësi jete
për shembull flirtimi. Nëse ai dhe emocione sendeve pa jetë, si
është shumë dramatik dhe ekspre- pemëve, një ore, një kamioni apo
siv, ju mund të trembeni nga këto hënës. Pyeteni p.sh. pse del hëna
pamje dhe lëvizje, por këto janë në natën dhe ai mund të përgjigjet
mendjen tuaj dhe jo të atij. Në këtë “Për të më përshëndetur mua”.
moshë ai nuk ka qëllime seksuale.
Gjithsesi, nëse imitimi i tij i sjell- Me kalimin e kohës, prisni që fëmi-
jes seksuale është shumë shprehës, ja juaj t’ju prezantojë me ndonjë
ose tregon që ai personalisht mund nga miqtë e tij imagjinarë. Disa
të jetë ekspozuar në akte seksuale, fëmijë kanë një shok imagjinar
ju duhet ta diskutoni këtë me pe- për një periudhë gjashtë mujore;
diatrin tuaj, sepse mund të jetë disa i ndryshojnë këta miq imagji-
shenjë abuzimi seksual. narë çdo ditë, ndërsa të tjerë nuk
kanë kurrë ose preferojnë kafshët fantazisë. Në këtë mënyrë ju mund

imagjinare. Mos mendoni se këta ta ndihmoni atë të gjejë mënyra të
miq fantazma tregojnë se fëmija reja për të shprehur emocionet e tij
është i vetmuar apo i mërzitur; dhe madje edhe të zgjidhë ndonjë
nëpërmjet tyre ai arrin të provojë problem. Për shembull, ju mund të
aktivitete të ndryshme, biseda, sugjeroni që ai “ta çojë kukullën
sjellje dhe emocione. e tij në kopsht”, për të parë se si
ai vetë ndihet në kopsht. Gjithsesi,
Ju gjithashtu do të vini re se gjatë mos kërkoni me zor që të merr-
ditës, fëmija juaj mund të lëvizë ni pjesë në këtë lojra. Një pjesë e
lirisht midis fantazisë dhe re- kënaqësisë së së tij është aftësia
alitetit. Ndonjëherë mund të jetë për të kontrolluar këto imagjinata,
kaq i përfshirë në situatën e tij këshu që nëse keni hedhur një ide
imagjinare, sa nuk mund t’ju thotë imagjinare, lëreni atë të vazhdojë.
ku mbaron ajo dhe ku fillon re- Nëse ai ju kërkon të merrni pjesë
aliteti. Një natë ai mund të vijë me një rol, mos bini shumë në sy.
në tavolinë i bindur se është një Lëreni fëmijën të jetë drejtuesi
Princ; një ditë tjetër mund të vijë juaj.
tek ju duke qarë, pasi ka dëgjuar
një histori fantazmash që beson se Në jetën e vërtetë, tregojini fëmi-
është e vërtetë. jës që jeni krenarë për pavarësinë
dhe krijimtarinë e tij. Flisni me të,
Është e rëndësishme ta qetësoni dëgjoni çfarë ju thotë dhe trego-
fëmijën tuaj kur ai është i frikë- jini që mendimi i tij ka rëndësi.
suar apo i mërzitur në një rast të Jepini atij mundësi të zgjedhë sa
tillë, pra jini të kujdesshëm të mos më shpesh - ushqimet që ha, rrobat
e përqeshni atë për këtë gjë. Ky që vesh, lojrat që luani së bash-
është një stad normal dhe i nevoj- ku. Kjo e bën atë t’i duket vetja i
shëm në zhvillimin emocional, rëndësishëm dhe e ndihmon të më-
prandaj nuk duhet marrë me të ta- sojë të marrë vendime. Por gjith-
llur. Mbi të gjitha, kurrë mos bëni sesi, këto zgjedhje duhet të jenë
shaka me të duke i thënë: “do të të të thjeshta. Për shembull, kur hani
mbyll në dollap, po nuk e hëngre drekë, mund t’i lejoni fëmijës tuaj
darkën” ose që “do të të lë vetëm, të shprehë dëshirën e tij për ushqi-
po nuk nxitove”. Ai ju beson dhe min, për t’i treguar se ai ka të dre-
do të ndihet i tmerruar gjatë gjithë jtë të zgjedhë. Përndryshe ai mund
ditës ose më gjatë! të hutohet dhe nuk arrin të vendosë
(në një dyqan që shet akullore me
Herë pas here, përpiquni të bash- njëzet shije, ai mund ta ketë shumë
koheni me fëmijën në lojrat e tij të të vështirë, nëse nuk e ndihmoni,
për shembull duke i thënë: do të tij është që të mbahet një kontroll i

marrësh akullore me luleshtrydhe drejtë në të gjitha pjesët e jetës së
apo me kakao?). tij, dhe në të njëjtën kohë t’i jepet
liri. Jepini të kuptojë që jeni ende
Cila është rruga më e mirë? Përveç ju në fuqi dhe që nuk prisni që ai të
këtyre që thamë, një nga rrugët më marrë vendime të mëdha. Kur një
të mira për të edukuar pavarësinë e shoku i tij e nxit të ngjitet në një
Aftësitë kryesore emocionale në fund të kësaj periudhe
• Imagjinon që shumë imazhe jo të njohura për të, mund të jenë

“përbindësha”.
• E shikon veten si një person i tërë, duke përfshirë trupin, mendjen dhe
ndjenjat.
• Shpesh nuk dallon fantazinë nga realiteti.
• Arrin të lajë mirë, në mënyrë të pavarur, duart dhe fytyrën.
• Flet lirshëm me të huajt.
• Vishet dhe zhvishet vetë, pa ndihmën e prindërve.
• I zgjedh vetë shokët e tij. Në këtë moshë fëmija luan në grup, zbavitet
duke luajtur me shokët.
• Fëmijët e kësaj moshe pëlqejnë të luajnë me rërë dhe ujë, me makina
“garash”, me kukulla. Pëlqejnë të krijojnë një vend imagjinar, për
shembull “shtëpia e kukullës”, “pista e garës” për të zhvilluar lojërat e
tyre.
• Bëni kujdes, mos e qortoni fëmijën vazhdimisht se i bëri rrobat pis,
mos i thoni: “Unë mezi t’i lava!”. Fëmijët gjatë lojës duhet të ndihen të
lirshëm për të luajtur me dhe, baltë, rërë dhe ujë.
• Mund të rrijë pa praninë e nënës, nëse mjedisi është dashamirës dhe
me fëmijë të tjerë.
• Fëmija nis të shikojë ëndrra të frikshme, të cilat arrin edhe t’i tregojë.
Nëse e dëgjon me vëmendje, ëndrrat e tij tregojnë për shqetësimet që
ka gjatë ditës në marrëdhëniet me prindërit dhe familjen. Ndonjëherë
qetësimi i tij është i vështirë dhe bëhet agresiv. Por prindi duhet të ketë
pak durim, pasi fëmija (me gjithë kundërshtimin), në të vërtetë kërkon
ngushëllimin dhe praninë e prindit.
• Krijon lidhje emocionale me të rritur dhe fëmijë jashtë rrethit familjar.
• Fëmija në këtë moshë mëson lehtësisht gjëra të reja.
• Ka aftësinë të dëgjojë, këndojë dhe lëvizë me ritmin e një melodie të
thjeshtë.
• Shpesh sjellja e fëmijës në këtë moshë imiton të rriturit. Nëse prindërit
janë të dhunshëm me të, ai luan në mënyrë të dhunshme me lodrat,
rreh kukullat dhe moshatarët: “Po bëj si mami… “, “Po bëj si babi..”.
pemë dhe ai ka frikë, ju do ta qetë- llimin e personalitetit, pasi ndiejnë

soni nëse do t’i thoni jo, kështu që se janë zotër të lëvizjes dhe fuqi-
ai nuk duhet të pranojë para sho- së me duart dhe këmbët e tyre.
kut që ka frikë. Kur ai të fillojë të Njëkohësisht, mësohen të njohin
mposhtë frikërat e tij dhe të bëhet rreziqet e vogla, të pranojnë dhe
më i përgjegjshëm në marrjen e të përballojnë goditjen dhe të më-
vendimeve, ju natyrisht do t’i jep- sojnë reflekset mbrojtëse. Lojrat
ni më shumë kontroll. Ndërkohë, e ujit iu heqin stresin psikologjik
është e rëndësishme që ai të ndihet dhe i zhdërvjelltësojnë.
i sigurt. Nëse ju e ndaloni duke i thënë
“pusho!”, “mos lëviz!”, do ta pen-
Loja goni në eksperimentimin e trupit,
Është mosha kur fëmijët më shumë emocionit dhe aftësisë së tij.
se kurrë kanë nevojë për lojën,
shokët dhe grupin e kopshtit. Tre Vizatimi
vjeçarët pëlqejnë të luajnë veç e Për trevjeçarët vizatimi është ar-
veç, por afër, me rërë, sende, ujë, gëtim i madh. Fëmijët dëshirojnë
biçikletë (por jo në mënyrë të or- t’i prekin gjitha sendet me gishta,
ganizuar). Për një kohë të shkurtër për të ndier format. Të zbulosh çdo
mund të punojnë bashkë për të ditë nga një send, është emocion
bërë një kështjellë apo një garë shumë i madh dhe fëmijët pastaj
makinash. Ndërtojnë shtëpinë e duan t’i vizatojnë këto emocione.
tyre të kukullave, mësojnë lojra Vizatimet e tyre janë shkarravina,
të reja, pëlqejnë muzikën dhe va- por shumë të rëndësishme. Me çdo
llen, nëpërmjet të cilës zhvillohen vizatim ata na flasin. Me tre vija të
fizikisht. Një trevjeçar që kërcen, shtrembra ai na ka treguar: “shtë-
mëson njëkohësisht harmoninë pia ime...” imagjinare. Të rriturit
e lëvizjes dhe të ekuilibrit midis duhet të ndalen, ta shohin dhe “ta
këmbëve, duarve, trupit e kokës. dëgjojnë” këtë tregim. Me shtëpi-
Duke mësuar biçikletën, zhvillimi në e vizatuar si shkarravinë, ai po
fizik ndikon drejtpërdrejt në zhvi- na flet për veten e tij. Dëgjojeni!
FËMIJA NË TAVOLINËN E vetëm me edukimin e ngrënies, dhe

NGRËNIES jo me sasinë që ha. Një fëmijë pa
oreks do të hajë shumë mirë, nëse
nuk i kërkohet kjo me dhunë, nuk
Ë shtë mirë që shumë herët
fëmijës t’i caktohet vendi në
tryezë, që të hajë me të rriturit.
i bërtitet dhe ftohet të marrë pjesë
në bërjen e pazarit, në përgatitjen e
Gjatë ngrënies, nëna nuk duhet ushqimit, në larjen e perimeve dhe
të kujdeset dhe t’i rrijë gati për frutave dhe shtrimin e tavolinës.
çdo gjë. Prej moshës 2-3 vjeç, një Nëse merr pjesë me qetësi në të
fëmijë duhet të lahet vetë, të vi- gjitha këto, nuk është më problem
shet vetë dhe të ushqehet krejt i pa- se nuk ulet të hajë. Po të zbatohet
varur. Ai duhet të mësojë se, nëse ky ritëm me kënaqësi, do të vini
dëshiron të ketë vendin e tij në re se po ky fëmijë së shpejti do të
tryezë me të rriturit, duhet të arri- hajë me oreks.
jë të zbatojë rregullat e tavolinës:
duhet të mësohet të mbushë vetë Fëmijët që rrinë gjatë në tavolinë
gotën, të presë me thikë, të vërë dhe mbajnë ushqimin në gojë, nuk
pjatat dhe t’i ndërrojë ato. Tavo- duhen ushqyer me çdo kusht. Nëse
lina është një vend harmonie dhe nuk ka mbaruar së ngrëni, atëherë
bisedimi, ku të gjithë bien dakord kërkojini të ngrejë nga tavolina
dhe secili bën pjesën e tij. Të hash pjatën e tij dhe i thoni: “Tani ne do
me të rriturit në tavolinë është një të çohemi”.
vlerësim. Nëse fëmija nuk arrin të
zbatojë rregullat e tavolinës, duhet Që para moshës tre vjeç e më
ngushëlluar për trishtimin (se do pas, fëmijët duhen mësuar të hanë
të hajë më vete, para të tjerëve, vetë dhe duhen lejuar të bëhen
sepse është i vogël). Më pas nuk pis. Një fëmijë mund ta fusë një
duhet ndaluar të vijë në tavolinë, lugë në gojë dhe një ta hedhë në
por ama nuk duhet të shqetësojë të kokë, ose në vesh. Ai ushqehet
tjerët. vetë, ushqen edhe kukullën. Nëna
duhet të ketë durim, po t’i prishet
Shqetësimi i prindërve, kur fëmija pastërtia. Kurrë nuk i duhet bërti-
nuk është i sëmurë, duhet të lidhet tur: “Çfarë bën, unë sapo e lava!”
3 - 4 VJEÇ KËSHILL A PËR PRINDËRIT DHE KUJDESTARËT 329
.Kjo për fëmijën do të thotë “nëse ajnë (të pastresuar nga konkurimi),
ti rron sipas dëshirës tënde, unë këngët dhe vjershat, përrallat dhe
duhet të punoj dhe të vuaj”. Nënat përkëdhelitë u pasurojnë të folurën
duhet të kenë kujdes, sepse u bër- dhe fjalorin.
tasin vajzave edhe më shumë se sa
djemve, sepse iu ngjajnë më shumë Kur fëmija të ketë mbërritur 3 vjeç,
me veten. Mos e kini mendjen të prindërit duhet t’i kenë treguar
dukeni pastër, tani është koha për atij emrat e të gjitha pjesëve
të rritur fëmijën, jo për t’u dukur. të trupit sipas fjalorit, gjë që
prindërit e bëjnë gjysma-gjysma.
Ndodh që fëmijë 5-vjeçarë nuk
EDUKIMI I PASTËRTISË njohin emrin e veçantë të gishtit
dhe të thoit, ngatërrojnë qepallën
Gjithmonë duhet kërkuar pasme qerpikun, sytë me vetullën, go-
tërti në jashtëqitje vetëm te jën me buzët, ngjyrën e syve dhe
fëmijët që kanë arritur të ecin li- të flokëve, emrin e organit sek-
risht, të vrapojnë e të kacavirren. sual të tyre. Përfytyroni një fëmijë
Gjithashtu, vetëm pasi fëmija të mashkull, të cilit i është thënë se
ketë mësuar veprimet agresive: penisi (organi i tij seksual) e ka
të gjuajë topin fort, të përpunojë emrin “zogu”, apo një vajze që i
sende me duar të shkathta, të jetë është thënë se vagina (organi i saj
pronar i lëvizjeve “hip dhe zbrit” seksual) e ka emrin “lulja”. Pastaj
për të paktën pesë shkallë, të bëjë vijnë zogjtë në pemë dhe në dritare
sforcime, të luajë me trupin e tij, të dhe lulet në vazo dhe në lulishte.
mësojë të përdorë thikën dhe gër- Çfarë telashi!
shërën, të ngrejë pesha “të rënda”.
Pasi fëmija ka arritur të flasë, të
Para periudhës së kopshtit, në zotërojë trupin, të luajë për kënaqë-
mjedisin e të cilit fëmijët që nuk si, pa u bërë me faj për sjelljet e
tregojnë nevojat mund të ndihen tij, ai do që t’i ngjajë sjelljeve të të
keq, duhet të vendosen në “miqë- rriturve. Vjen momenti kur fëmija
sira” shoqërie me tre-katër fëmijë fillon të interesohet për jashtëqitjet
të tjerë moshatarë. Në këtë shoqëri e të rriturve. Atëherë i shpjegohet
fëmijët janë të gëzuar, me besim gjithçka. Por është shumë e rëndë-
dhe të dashur nga prindërit, edhe sishme të mos detyrohet edhe ai
kur janë të ndotur. Inteligjenca e ta bëjë. Fëmija ka kënaqësinë ta
tyre spontane në lojë i bën të hyjnë zotërojë sjelljen e tij për jashtë-
në garë me fëmijët e tjerë më të qitjen, thjesht sepse “do edhe ai
shkathët se ata. Duke qenë të lirë të jetë i madh”. Ndihet krenar
ta bëjnë këtë garë ndërkohë që lu- kur ia arrin dhe ngushëllohet nëse
dështon; lumturohet kur hiqet pa- në shtëpi dhe jashtë.

nolina. Zakonisht femrat e arrijnë Hapi i parë në këtë proces është
këtë më shpejt se meshkujt. Është të vendoset uturaku ngjitur me
e rëndësishme t’i shpjegohet me WC-në (banjën) – që fëmija juaj
fjalë fëmijëve, se urina dhe nevoja të mësohet të shkojë në banjë. Kur
janë të ndryshme. Gjithashtu fëmi- ai të jetë mësuar me uturakun në
jëve meshkuj duhet t’i kërkohet ta banjë, gjeni një pajisje për ta vënë
bëjnë jashtëqitjen ulur, por urini- pranë banjës, për shembull një stol
min në këmbë. ku fëmija juaj të mund të hipë dhe
të zbresë vetë. Këtë mjet ai do ta
Deri në moshën dy – tre vjeç, fë- përdorë edhe për të vendosur këm-
mijët nuk dinë të bëjnë dy gjëra bët, ndërkohë që është në banjë. Pas
njëkohësisht. Nëse gjatë jashtëqi- kësaj faze, mund ta hiqni uturakun.
tjes vërejnë një lodër që u intere-
son, e lënë “punën” e parë, merren Djemtë e vegjël zakonisht ulen për
me të dytën. Nuk duhen qortuar të urinuar, por pak më vonë ata do
kurrë. të fillojnë të imitojnë baballarët
ose vëllezërit e mëdhenj dhe do të
Ndodh me fëmijët që janë edu- urinojnë në këmbë. Kur djali juaj
kuar shpejt për jashtëqitjet, ga- të mësojë ta bëjë këtë, sigurohuni
bimisht, në fillim të kopshtit ose që ai të ngrejë më parë kapakun
në klasën e parë t’u shpëtojë pa e banjës. Përgatituni që të pas-
dashur në klasë. Kjo ndodh sepse troni më shumë rreth banjës për
fillimisht është edukuar për t’i bërë disa kohë, se ndonjëherë ai nuk ka
qejfin prindërve. Fëmija turpërohet “nishan” të mirë.
shumë, nëse e tallin në këtë rast.
Kjo mund të rregullohet, duke e Jashtë shtëpisë, mësojeni fëmijën
qetësuar dhe duke i shpjeguar. E tuaj të njohë banjat dhe nxiteni të
njëjta gjë ndodh edhe nëqoftëse fil- përdorë banjat publike, sa herë të
lon të urinojë natën. Nuk ka asnjë ketë nevojë. Do të keni nevojë ta
nevojë për t’u mjekuar. shoqëroni dhe ndihmoni në fillim,
por ai duhet të arrijë të veprojë vetë
Edukimi për nevojat personale gjatë vitit të pestë. Megjithatë, sa
Në moshën trevjeçare fëmijët i herë është e mundur një i rritur
kanë mësuar plotësisht rregullat e apo një fëmijë më i madh duhet
tualetit, megjithëse më parë fëmi- ta shoqërojë atë, ose të paktën të
ja juaj mund të ketë përdorur një presë jashtë derës.
uturak në vend të banjës. Por tani,
duke u përgatitur për kopsht, ai Gjithashtu duhet t’i mësoni që
duhet të mësohet të përdorë banjën ndonjëherë, ai duhet t’i kryejë ne-
vojat e tij kur ka mundësi, edhe tallonat. Për ta bërë këtë sa më të

përpara se të ndiejë një nevojë të thjeshtë të jetë e mundur, vishini
fortë për t’i kryer, për shembull, fëmijës suaj rroba të cilat mund t’i
para se të dalë nga shtëpia. Kjo do heqë pa nevojë për ndihmë.
t’i bëjë shëtitjet, lojrat me shokët
ose udhëtimet, më të këndshme. Për fëmijët e të dyja sekseve, pan-
Megjithatë, ndonjëherë mund të tallonat me rrip llastiku ose pan-
mos gjendet një banjë afër, kur tallonat e shkurtra janë rrobat më
fëmija juaj ka nevojë. Kështu, të rehatshme në këtë moshë. Edhe
mund t’ju duhet ta mësoni të uri- një fustan me mbathje me llastik,
nojë jashtë. Ky nuk është prob- do të bëjë punë për vajzat.
lem për djemtë, por vajzat duhet
të mësohen të ulen, që këmbët dhe Urinimi në shtrat
rrobat e tyre të mos bëhen pis. Ju Nëse fëmija juaj urinon në shtrat
mund ta ndihmoni vajzën tuaj, në mënyrë të vazhdueshme, ky
duke i treguar pozicionin e duhur problem mund të zhduket me ka-
dhe duke e ndihmuar kur ulet. limin e kohës. Mjekimi nuk është i
këshillueshëm gjatë këtyre viteve,
Gjatë gjithë kësaj, në fillim do dhe fëmija nuk duhet ndëshkuar
të jetë e nevojshme ta ndihmoni apo tallur. Ai nuk urinon në shtrat
fëmijën në banjë – brenda apo me qëllim. Pakësimi i lëngjeve
jashtë shtëpisë. Ndihmojeni të apo zgjimi për të shkuar në banjë
pastrohet, por edhe gjatë veshjes e nuk do të të sjellë ndonjë ndryshim
zhveshjes. Ju duhet t’i krijoni atij të madh, por po ta siguroni atë se
besim, që më vonë t’i kryejë vep- urinimi në shtrat nuk është prob-
rimet vetë dhe shumë shpejt ta lini lem i madh, mund ta ndihmoni që
vetëm, duke respektuar intimitetin të mos ndihet në turp. Gjithashtu
dhe personalitetin e tij. sqarojini që urinimi në shtrat nuk
është faj i tij dhe që nuk do të
Përpara se të shkojë në kopsht, ju ndodhë kur të rritet.
duhet ta mësoni të dijë të kujdeset
për veten. Për shembull, një vajzë Fëmija juaj do të arrijë të kon-
e vogël duhet mësuar të pastrohet trollojë urinimin midis moshës
mirë e me kujdes, veçanërisht pas 2-4 vjeç. Kalimi nga panolina tek
jashtëqitjes, sepse kontakti midis uturaku duhet të vijë natyrshëm.
jashtëqitjeve (nevojës) dhe uretrës Është mirë që ju të mos kërkoni
(daljes së urinës) ose vaginës (or- ta shpejtoni vetë kontrollin e ujit
ganit seksual të vajzave) mund të të hollë përmes qortimeve, kërke-
çojë në infeksione vaginale. Një save ose veprimeve të mësuara për
djalë duhet të mësojë të ulë pan- fëmijën para kohës kur ai mund të
ecë, të vrapojë lirisht e të ngjisë e Për një fëmijë që nuk i ka pasur

të zbresë së paku 5 shkallë. këto probleme për një periudhë
Mund të ndodhë që fëmija të mëso- prej gjashtë muajsh apo më shumë
het ta mbajë dhe të tregojë urinën dhe që fillon papritur të urinojë
gjatë ditës. Megjithatë, natën ai përsëri në shtrat, problemi mund
mund të mos zgjohet dhe urinon të jetë fizik apo emocional. Nëse
në shtrat. Për të mos ta dëmtuar këto gjëra ndodhin dhe gjatë ditës,
fëmijën, ju duhet të vazhdoni edhe urinon gjatë gjithë ditës apo anko-
për disa muaj të tjerë t’i vishni pa- het se ka djegie apo dhimbje kur
nolinë, vetëm për natën. Kujdes urinon, ai mund të ketë një infek-
nga përdorimi i plastmasit në dy- sion në kanalin e urinës ose ndonjë
shek. Ai dëmton gjumin dhe shën- problem tjetër. Në secilin nga këto
detin e fëmijës. raste, kontaktoni menjëherë me
pediatrin tuaj.
Por nganjëherë urinimi në dyshek
mund të fillojë prapë, edhe shumë Çfarë NUK duhet të bëni:
kohë pasi fëmija ka mësuar të • Mos i bërtisni - do të ndihej në
tregojë nevojat e tij. Pas moshës 3 faj dhe mund të keqësonit pro-
vjeçare për vajzat, dhe pas moshës blemin e tij (do të shkojë në sh-
4 –5 vjeçare për djemtë, vazhdimi trat i shqetësuar dhe nuk do të
i urinimit natën apo fillimi i tij zgjohet në kohë).
prapë, mund të vijë nga emocio- • Në mëngjes ndërrojeni, pa i
net apo një ndjeshmëri e veçantë e kushtuar shumë vëmendje asaj
fëmijës. Mund të jetë për shkak të çka ka ndodhur, sidomos po e
xhelozisë për lindjen e një fëmije patë që ndihet keq.
tjetër nga prindërit, por edhe nga • Përpiquni të mbani në familje
sikleti i situatave të reja (për shem- një atmosferë të qetë dhe pa
bull, fillimi i kopshtit, emocionet tension.
dhe streset e fillimit të klasës së • Mos e tallni për këtë problem
parë etj). dhe mos ia tregoni të tjerëve,
për të do të ishte një turp i
Shumica e fëmijëve që vazhdi- madh. Nëse ky shqetësim nuk
misht urinojnë në shtrat, nuk kanë zhduket, flisni me pediatrin.
qenë asnjëherë plotësisht të thatë
natën. Disa mund të kenë fshikëz
të vogël urine dhe si rrjedhojë nuk FËMIJËT DHE
mund të rrinë një natë të tërë pa GJYSHËRIT
urinuar. Në raste të tjera, kontrolli
i fshikëzës së urinës fitohet më
ngadalë. N ëse fëmija është mbi 3 vjeç
dhe nuk i pëlqen të rrijë me
gjyshen, atij mund t’i kërkohet të Ata ia tregojnë të kaluarën fëmijës

rrijë me gjyshen, edhe pse nuk i kur flasin dhe lozin bashkë, dhe jo
pëlqen shumë, por për një kohë të si mësim të mërzitshëm.
shkurtër. Nëna mund t’i shpjegojë
fëmijës se “ata janë prindët e mi Që në moshë të vogël, gjyshja
dhe më kanë rritur mua, ndaj i dua këndon dhe i mëson të këndojë
dhe dua t’iu bëj qejfin”. Në këtë rast edhe fëmijës, i mëson si të ru-
edhe fëmija ka një përfitim. Nga ajë trupin, duke u kujdesur edhe
një stil i ndryshëm jetese i gjyshes ajo për të sajin, i mëson lojëra të
së tij, fëmija kupton ndryshimin e zgjuara. Gjyshërit janë idealë për
brezave, ndryshimin e familjeve t’i mësuar fëmijës “hilet” e pa-
dhe të zakoneve. Ai kupton më fajshme dhe çapkënllëqet. Në këtë
mirë se njerëzit janë të ndryshëm. mënyrë fëmijët mësojnë se duhen
E ka më të lehtë të pranojë sjelljet pranuar defektet dhe veset te vetja,
e ndryshme të shokëve të tjerë, me pa u gjykuar ashpërsisht. Ata janë
të cilët njihet dhe luan, kupton më njerëz që pranojnë të tallen prej
mirë miqësitë dhe tolerancën soci- fëmijëve.
ale. Sigurisht që fëmija nuk duhet
detyruar asnjëherë. Gjyshërit u mësojnë historitë: si
janë martuar, si kanë udhëtuar dhe
Pse gjyshërit janë të çmuar për çfarë ka ndodhur. U mbushin plot
fëmijët? shpirtin fëmijëve me kohët, vesh-
Është dicka shumë e mirë për çdo jet, ngjarjet, duke u lexuar librat
fëmijë që në këtë moshë të mësojë dhe përrallat, proverbat dhe mitet,
historinë e familjes së tij, të fisit, u pasurojnë gjuhën me shprehjet
të origjinës. Ai duhet të dëgjojë për dhe dialektet. Gjyshërit u tregoj-
vendlindjen dhe historinë e popu- në fëmijëve emrat, historitë dhe
llit të tij. Kjo këshillë nuk lidhet pronësinë e sendeve të vjetra të
me mësimin nacionalist, por me familjes, fotot e kujtimet, zakonet
formimin e personalitetit të shën- e të parëve, ngjarjet që kanë ndo-
doshë tek fëmija. dhur në jetën e shtëpisë, shumë
kohë më parë sesa të lindte vetë
Fëmijët kanë nevojë për kontakt me fëmija. Gjyshërit lidhin në imagji-
njerëzit që i përkasin së kaluarës së natën e fëmijës dhe fantazinë e “jo
prindërve. Kjo mbush boshllëkun të vërtetës” me botën e vërtetë.
që ka fëmija për të kaluarën nga Tek ata përrallat shndërrohen në
vijnë. Njohja nga afër me të kalu- realitet. Jeta dhe vdekja bëhen më
arën tënde është një energji jetike, natyrale dhe të pranueshme.
që forcon karakterin dhe personali-
tetin. Gjyshërit janë transmetuesit Gjyshet i mësojnë fëmijët të gatu-
më të mirë të këtij informacioni. ajnë, të qepin rrobat e kukullës, të
bëjnë ëmbëlsira, janë të gatshme Gjyshërit janë prindërit që mund

“të bëjnë një lojë”. Ato janë një të luajnë rol të madh në lumturinë
vesh i sigurt për sekrete dhe iu e fëmijëve të fëmijëve të tyre.
mësojnë fëmijëve si të ruajnë
një bisedë që iu është thënë në
mirëbesim. Gjyshërit japin durim PËR PRINDËRIT DHE
dhe kohë. EDUKATORET
Si mund të ndihmohen gjyshërit?
Dikush ka thënë se “një popull
nuk ka fëmijë, nëse nuk ka pleq”.
E dukatoret e çerdheve dhe kop-
shteve duhet të njohin mirë
psikologjinë e fëmijës në këtë
Gjyshërit nuk duhen parë si “mjete moshë.
të tejkaluara”, edhe pse ndodh që
ata të duken ndryshe nga më parë. • Prindi duhet të jetë lidhësi që
Kjo ndodh sepse shumë prej tyre transferon fëmijën nga gjiri i
bëjnë jetë më të varfër, kanë dalë vet, në gjirin e grupit. Në fi-
në pension dhe askush nuk ka më llimin e vajtjes në kopsht nuk
nevojë për talentin e tyre, aftësitë duhet të lejohen shkëputje të
e tyre në punë, dijet e tyre profe- fëmijës nga jeta familjare, drejt
sionale. e në jetën shoqërore të grupit.
Për këtë nuk ka kuptim rregu-
Nënat dhe baballarët duhet të ndih- llorja e shumë kopshteve, e cila
mojnë gjyshërit në mënyrë serioze. e lë prindin jashtë, te porta me
Së pari, duhet menduar për ata si hekura.
njerëz, që kanë jetë intime, emo- • Fëmijët e moshës tre-gjashtë
cione dhe ndjenja, si çdo moshë vjeç, të cilët kalojnë disa orë të
tjetër. Ata kanë një rol në shoqëri ditës në kopsht, në fillim nuk e
dhe një nevojë të madhe për ta ush- kanë të lehtë. Është mirë nëse
truar këtë rol. Gjyshërit nuk duhen nëna shoqërohet me të, shëtit
nënvlerësuar në nevojën për inti- bashkë me fëmijën kopshtin,
mitet dhe për pavarësi ekonomike, banjën, hapin bashkë çezmën,
duhet të nxiten për udhëtime, qoftë hapin dollapët e lodrave, njihen
edhe të shkurtra, për shoqëri me bashkë me fëmijët e tjerë dhe
moshatarët e tyre, për ndjenjat e me nëna të tjera. Të gjitha këto
tyre. Duhet të ndihmohen të jetoj- e bëjnë kopshtin dhe shoqërinë
në me dashuri, të respektohen në një vend miqësor, të dashur dhe
hapësirën private, në veshje dhe të sigurtë.
tualet, në domosdoshmërinë për • Çdo fëmije i duhet thënë se kop-
të qenë të lirë dhe jo siç ndodh, si shti është një vend për të cilin
“gur rezervë”. mami dhe babi ka punuar dhe
ka dhënë kontribut të madh, në me shumë gëzim në vendimet e

mënyrë që ai dhe shokët e tij të rëndësishme dhe në zbukurimin
kënaqen sa më shumë. e mjedisit.
• Takimi dhe pranimi i fëmijës në • Çdo fëmija ka një talent, aftësi,
kopsht duhet të bëhet nga grupi dhe është detyra e edukatorit
i fëmijëve të tjerë. Te dera e përballë fëmijës ta zbulojë, ta
kopshtit fëmija duhet të ftohet rrisë dhe ta vlerësojë. Fëmijët
nga grupi i fëmijëve në një ak- nuk duhet të ndihen nën provë
tivitet mëngjesor, përshëndetje aftësish, por duhet të nxiten,
në kor, muzikë ose koncert. duke lavdëruar talentet që kanë.
Fëmija mund të vrapojë në këtë Tabelat e fëmijëve shembullorë
argëtim me dëshirë, dhe jo për nuk janë aspak të dobishme,
t’iu bindur edukatores. përkundrazi janë antiedukative.
• Edukatoret kurrë nuk duhet të Lavdërimet për sukseset e arri-
përpiqen të zëvendësojnë në- tura duhet t’i jepen grupit të
nën. Nëse një fëmijë është i li- fëmijëve.
dhur me mësuesen dhe ajo e le- • Fëmija ka nevojë edhe për
jon të shprehet dhe e vlerëson, imagjinatën në aktivitetet e
duhet pasur gjithmonë kujdes organizuara në grup. Lojrat e
që nëna të mbetet kryesore në fëmijëve duhet të jenë krijuese,
sytë e fëmijës, që do të thotë të të lira dhe të udhëhiqen nga
mbetet po kaq e respektuar dhe vetë fëmijët sipas dëshirës së
e zonja dhe me vlera. Edukator- tyre.
ja duhet gjithmonë ta respek- • Të gjitha mësimet e programit
tojë nënën në sytë e fëmijës. duhen dhënë nëpërmjet lo-
• Edukatoret duhet t’i organizoj- jës. Do të ishte mirë që dhe të
në programet dhe lojrat për fë- rriturit të bënin si fëmijët: të
mijët gjithmonë në grup. Edhe mësojnë dhe punojnë, duke u
rregullat e lojës dhe elementet argëtuar si ata. Ndryshe nga
e disiplinës duhet t’i shpjegoj- ç’mendohet, lojrat janë shumë
në dhe diskutojnë me grupin e serioze, veçanërisht për zhvilli-
fëmijëve. min e mendjes, formimin e per-
• Rregullat e lojës duhet t’i ven- sonalitetit dhe mësimeve për
dosin vetë fëmijët. Detyra e jetën.
edukatorëve është të ndihmo- • Edukatori nuk duhet të flasë
jë respektimin e rregullave të duke dhënë urdhëra: “Dëgjoni
tyre dhe disiplinën e kohës, këtu! Më shikoni në sy!” etj.,
mirëmbajtjes së mjedisit dhe por duhet t’i ftojë fëmijët në
vëndeve të caktuara për lojra të bisedim duke ui thënë : “A e dini
ndryshme. Fëmijët marrin pjesë se...? Çfarë mendoni për....? Po
sikur...? A do t’ju pëlqente ?...” mprehtësia e shikimit të tij duhet

Nëse edukatori gjen mënyrën të jetë 20/40 ose më shumë, duke
e duhur të komunikimit dhe të u përmirësuar në 20/30 në moshën
edukimit, fëmijët e dëgjojnë pesë vjeç. Nëse nuk është në këtë
vetë. nivel, ai do të ketë nevojë të vizi-
tohet nga një pediatër okulist.
Është e rëndësishme që prindërit e
fëmijëve ta trajtojnë edukatorin si
një mik dhe një partner të denjë në Kini parasysh!
edukimin e fëmijës, dhe kopshtet
si vende për të cilat edhe ata kanë
përgjegjësi. P araqituni patjetër tek mjeku
pediater i këshillimores, nëse
fëmija deri në moshën 4 vjeç:
• Nuk mund të hedhë një top me
VIZITA TEK PEDIATRI dorë.
• Nuk mund të kërcejë në vend
• Nuk mund të ngasë një biçik-
F ëmija juaj parashkollor duhet
të vizitohet nga pediatri një
herë në vit. Tani që ai komunikon
letë.
• Nuk mund të mbajë një shkumës
më shumë, disa vizita që më parë me gishtin e madh dhetë tjerët.
nuk mund të bëheshin, tani janë të • Ka vështirësi të shkarravisë në
mundura. Veçanërisht, tani mund një letër.
të bëhet testi i dëgjimit dhe shi- • Nuk mund të grumbullojë katër
kimit. blloqe.
• I ngjitet ende prindërve dhe qan
Dëgjimi kur ata e lënë vetëm.
Rreth moshës katër vjeç fëmija • Nuk tregon interes në lojrat
juaj mund të flasë aq sa të për- ku ndërveprohet me fëmijët e
shkruajë tinguj të ndryshëm. Një tjerë.
kontroll i përgjithshëm për dëgji- • Nuk përfill fëmijët e tjerë
min mund të bëhet duke përdorur • Nuk i përgjigjet personave që
tinguj me frekuenca të ndryshme. nuk janë të familjes.
Ky test duhet përsëritur çdo vit ose • Nuk merr pjesë në lojrat e fan-
një herë në dy vjet. tazisë.
• Kundërshton kur e veshin, fle
Shikimi dhe shkon në banjë.
Në moshën tre ose katër vjeç fëmi- • Shqelmon pa kontrolluar veten,
ja juaj arrin të kuptojë drejtimet kur është i inatosur apo i mërzi-
dhe të bashkëpunojë për të bërë tur.
një test shikimi. Në këtë moshë • Nuk mund të kopjojë një rreth
• Nuk përdor fjali më të gjata se • Nuk përdor “unë” dhe “ti” në

me tre fjalë. mënyrën e duhur.
Disa këshilla të përgjithshme për

prindërit dhe edukatorët
• Thirreni fëmijën në emër.
• Uluni në lartësinë e fëmijës, që të jeni përballë tij dhe shikojeni në sy kur
i flisni.
• Mos përdorni fjalën “gabim” ose “keq” për veprimet që bën fëmija. Nëse
duhet ta qortoni, mos thoni ”ti nuk je i mirë”, por “kjo që bëre nuk ishte
gjë e mirë”.
• Mos i thërrisni fëmijët me nofka, si: flokëkuqi, bufi, quksja etj.
• Mos lejoni që fëmija të thirret në grup me nofka. Nëse ndodh, vendosni
grupin e fëmijëve në rreth që të thonë emrat e njëri-tjetrit.
• Mos lejoni që ndonjë fëmijë të qëndrojë i vetmuar. Përpiquni ta përfshini
në lojë.
• Nëse s’dëshiron të luajë, bisedoni me fëmijën. Mos bëni pyetje duke
përdorur “pse”-në. Ndoshta fëmija kërkon më shumë vëmendje nga ju.
• Kur fëmija ju drejtohet me pyetje apo për t’ju thënë diçka, ndaloni pranë
tij dhe kthejini përgjigje. Nëse jo, fëmija mund të ndihet i padëshiruar.
• Mos i thoni fëmijës “ti s’di”. Fëmijët dinë gjithçka. Jemi ne të rriturit që s’i
kuptojmë.
• Mos iu impononi fëmijës. Respektoni ritmet e fëmijës në lojë, biseda etj.
• Mos flisni keq për fëmijën, kur ai është pranë jush. Edhe pse luan,
“veshët” janë gjithmonë tek ju.
• Mos shani apo përflisni prindërit e fëmijës në prani të tij, apo ndonjë
pjesëtari tjetër të familjes.
• Mos tregoni keqardhje ndaj fëmijës apo shprehje të tilla, si: “I shkreti,
është jetim”, “I shkreti, s’ka të hajë”, “I shkreti, ka nënën të sëmurë”.
• Respektoni fëmijën dhe bëni të ndihet i barabartë me të tjerët.
• Dëgjoni zërin e fëmijës. Vëruni veshin fjalëve që thotë.
• Ndëshkimet nuk ndihmojnë në zhvillimin e drejtë të fëmijës. Ato çojnë
në një vlerësim të ulët dhe negativ ndaj të tjerëve. Rrahjet dhe ndësh-
kimi i bëjnë shumë keq fëmijës suaj.
• Mos e përfill sjelljen e fëmijës, kur ai bën diçka të papërshtatshme.
• Lëreni fëmijën të prekë gjithçka. Ai kërkon të shuajë kuriozitetin e tij.
Përjashto mjetet e rrezikshme për të, si: korenti, pusi etj.
• Mos u tallni nëse fëmija ju tregon gënjeshtra. Kjo do të thotë që ai ka një
imagjinatë të mirë dhe është normale për moshën.
• Respektoni egoizmin e fëmijës. Ai kërkon të ketë gjithçka për vete, edhe
juve gjithashtu.
• Mos urdhëroni fëmijën të hajë diçka. Ai do të hajë kur të ketë uri.
• Nëse doni që fëmijës t’i thoni “jo”, përdorni fjalë të tjera.
• Gjeni një mënyrë që t’i tregoni fëmijës suaj se jeni duke e dëgjuar: për
shembull: “Po, e shikoj” etj.
• Vlerësoni përpjekjet e fëmijës.
• Luani me fëmijën tuaj.
• Mos e frikësoni fëmijën për veprimet që bën, duke i thënë: “Do të vijë
teta të bëjë gjilpërën” ose “Do të vijë gogoli” etj.
• Mos ndërhyni në grindjet ndërmjet fëmijëve, pervecse kur fillojnë të
godasin.
• Mos përdorni fjalët: “Mos prek”, “Turp” etj.
• Lëreni fëmijën t’ju mbajë inat. Mos i mbani mëri për këtë.
339
Pjesa VI
VITI I PESTË
MOSHA E FRIKËS
340
4 - 5 vjeç
P ërpara se ju ta vini re, fëmija që dukej disi i qetë vitin e kaluar, do të
bëhet një shpërthim energjie, lëvizjeje, pronësie, trimërie dhe sjell-
jeje, përgjithësisht jashtë kufijve. Ju mund t’ju kujtohen të gjithë provat
dhe vështirësitë që keni kaluar kur ai ishte dy vjeç, por tani fëmija juaj
po merr një drejtim të ndryshëm. Megjithëse mund të duket se po merret
me njëqind gjëra të ndryshme, ai po mëson nga të gjitha këto. Por kjo do
të qetësohet (pikërisht atëhere kur ju mendoni se nuk mund të vazhdoni
kështu, as edhe një ditë të vetme) dhe rreth moshës pesë vjeç do të jetë një
fëmijë më i sigurt në vetvete dhe më i qetë.
N
•
jë fëmijë 4-vjeçar karakteri-
zohet nga:
Ndjenja e pavarësisë dhe e ndër-
• Marrëdhëniet e mira mes nënës
dhe babait janë burim gëzimi
për të. Nga njëra anë kjo e bën
gjegjësimit për individualitetin të jetë zemërgjerë, por nga ana
e tij. tjetër ndien xhelozi dhe zili.
• Fillon të flasë fjalë të mëdha, si • Nëse prindërit e kuptojnë situ-
të rriturit, por pa ia ditur gjith- atën dhe sillen me kujdes, da-
monë kuptimin. shuri dhe kanë marrëdhënie të
• Është në gjendje të bëjë lidhjen mira me gjyshërit, e ndihmojnë
logjike midis sendeve, ngjarje- fëmijën ta kapërcejë xhelozinë.
ve dhe personave. • Interesi i tij kryesor mbetet
• Ai ka kuptuar përfundimisht se trekëndëshi baba - nënë - fëmijë.
është një person më vete dhe • Rritet rëndësia e grupit të
i ndryshëm nga prindërit e tij. moshatarëve, vendit të banimit
Kjo i duket edhe si përjashtim dhe shoqërisë ku ai jeton.
dhe shkëputje nga prindërit dhe
e shqetëson, pasi mendon që Ndërkohë, kjo është një moshë e
prindërit e tij jetojnë edhe pa të. vështirë për t’u trajtuar. Çdo ditë
sjell sfida të reja. Emocionet e jenë të këndshme, ose të mbushura

ndryshme që provon gjatë ditës, me xhelozi). Bëhet shumë xheloz,
bëjnë që ai të duket i sigurt dhe nëse prindërit kërkojnë të lindin
mburravec në një moment dhe i fëmijë të tjerë. Tani ngjarjet regjis-
pasigurt dhe ankues në momentin trohen në kujtesë për t’u mbajtur
tjetër. Fëmijët katërvjeçarë nuk mend, shumë më mirë se më parë.
duan ta ndryshojnë rregullin e Fëmija në këtë moshë nuk e thotë
ditës dhe lojrat, se nuk do të dinë çdo gjë që mendon. Nëse ai nuk
ç’të bëjnë. Ky fiksim me rregullin ndihet mirë dhe ka pasiguri, mund
dhe rutinën, tregon pasigurinë që të fi-llojë të sillet ashtu siç sillej në
ndiejnë gjatë këtyre muajve. një moshë më të vogël (2-3 vjeç).
Ata tani pëlqejnë të përdorin edhe Fëmijët tani janë shumë egoistë,
fjalë jo të hijshme dhe i përdorin mendojnë se çdo gjë që marrin në
më tepër për të gjetur një përgjigje dorë i takon atyre, mund të rrëmbej-
nga ju dhe jo për ndonjë arsye në gjëra të të tjerëve apo të thonë të
tjetër, pra mos u tregoni të ashpër. pavërteta. Sidoqoftë, katërvjeçarët
nuk janë as hajdutë, as gënjeshtarë.
Gjatë këtij viti bie në sy shtimi i Ata vetëm po rriten.
ideve imagjinare (fantazive), ku
hyjnë “përbindëshat” me të cilët Të hapur ndaj shoqërisë
ata flasin në kopsht, ose “dragonj- Tani, fëmijët e kësaj moshe janë
të” që rrinë poshtë krevatit. Kjo më të zotë për miqësira, shoqërira
është normale për moshën dhe nuk dhe për ndjenja të reja. Duke fi-
duhet penguar. Në fakt, tani fëmi- lluar shkëputjen nga familja, ata
jët përpiqen ta dallojnë të vërtetën arrijnë të bëhen pjesëtarë të gru-
nga fantazia, përralla. peve. Vizitojnë më shpesh të afër-
mit dhe kushërinjtë. Kjo tani për ta
Në këtë periudhë të jetës fëmija ka nuk është më bezdi, por kënaqësi.
një kujtesë më të mirë. Tani ndihet
edhe më shumë një person i ndarë Kujdes!
nga prindërit e tij, por nga ana • Zgjerimi i marrëdhënieve du-
tjetër vazhdon t’i quajë prindërit het të bëhet, por është shumë
pronë të vetes (“Mami është vetëm e rëndësishme që të bëhet nga-
imja”). Në këtë moshë fëmija është dalë, fillimisht me pak shokë,
thellësisht i interesuar për marrë - familje dhe njerëz të njohur
dhëniet mes tij dhe prindërve dhe të sigurt. Gjatë gjithë kohës
(djalë/ vajzë - baba/nënë), marrë- fëmijët duhet të jenë nën syrin
dhëniet midis dy të rriturve dhe e vëmendshëm të prindërve.
midis nënës dhe babait (këto ma- • Mund të ndodhë që fëmija po
rrëdhënie për fëmijën mund të u la jashtë vëmendjes, të kër-
342 PJESA VI VITI I PESTË - MOSHA E FRIKËS
kojë vëmendjen e të huajve. Tani që fëmija është më i hapur ndaj

Ai pëlqen çdo njeri që i njeh botës dhe njerëzve, ka më shumë
cilësitë, dobësitë, dëshirat dhe nevojë për zakonet të rregullta je-
nevojat. Kjo nuk duhet të ndo- tese. Për këtë moshë, dyshimet,
dhë pa pjesëmarrjen e prindërve të papriturat, paqartësitë, pasigu-
dhe me njerëz të panjohur. ritë janë të padurueshme. Ndaj
• Kur fëmija rritet vetëm nga bëhen më të rëndësishme se kurrë
një prind, nuk merr kënaqësi- zakonet e të rriturve si: sebepet,
në e zbulimit të marrëdhënies vizitat, shëtitjet, argëtimet e za-
nënë-baba. Ai do të njohë “atë konshme të fundjavës, ditëlindjet,
që mungon”. Prindi që ka në festat familjare, përgatitja për sti-
shtëpi nuk duhet ta harrojë këtë nët e reja, pushimet e verës etj.
gjë. Nëse ai është i paqartë në
ndjenjat e tij për prindin që Përgatitjet për vitin e ri në kopsht
mungon, kjo e dëmton dhe e fillojnë që më parë, duke ruajtur
mbyll në vetvete fëmijën 4- 5 në shtëpi orarin e kopshtit. Kjo
vjeç. Koncepti i vdekjes, i fat- ndihmon fëmijën të kontrollojë
keqësisë, i sëmundjes, i burgut sikletin e ndryshimit dhe ta presë
është i vështirë për t’u kuptuar kopshtin me kënaqësi. Në këtë
në këtë moshë. moshë fëmijët mund të bëhen
• Është shumë e vështirë për një shumë të ashpër me veten dhe me
fëmijë 4-5 vjeçar të përballojë zbatimin e rregullave. Një fëmijë
horizontin e ri të jetës, nëse do pyet “Mami, a mund të shkoj në
t’i duhet të pranojë idenë se ai ballkon?”. Ata duan të zbulojnë se
është fëmijë i një personi të keq çfarë mund dhe çfarë nuk mund të
apo kriminel. Mosha e tij nuk e bëjnë. Fillojnë ta shohin botën si
lejon ta gëlltisë këtë. një zinxhir rregullash.
ZHVILLIMI LËVIZOR duke ecur i sigurt me hap të madh,

duke ecur poshtë e lart shkallëve
F ëmija juaj tashmë ka bash-

kërendimin dhe ekuilibrin e
një të rrituri. Shiheni atë duke ecur
pa u mbajtur te parmaku, duke
ecur në majë të gishtave, duke u
rrotulluar dhe duke u hedhur. Ai
dhe duke vrapuar, duke notuar, gjithashtu ka forcën e muskujve
për të bërë aktivitete si kapërdimje këtë moshë. Si rezultat, ai po bëhet

(kollotumba) dhe kërcime të gjata. i zoti të kujdeset për veten. Ai tani
Nuk merret vesh se kush është më mund të lajë dhëmbët vetë dhe të
i gëzuar për përparimin e tij – ju vishet me pak ndihmë, madje edhe
apo ai. mund të lidhë këpucët vetë.
Në padurimin e fëmijës për të pro- Ju do të vini re se ai i përdor duart

vuar sa i pavarur dhe i aftë është, me më shumë kujdes kur vizaton.
ai shpesh do të vrapojë drejt jush Ai do të vendosë që në fillim se
kur të dalë jashtë rruge. Ju duhet të çfarë do të vizatojë e më pas do ta
vazhdoni ta kujtoni rregullisht se vazhdojë punën. Figurat e tij mund
duhet të presë dhe të kapë dorën të kenë trup ose jo, dhe këmbët
tuaj për të kaluar rrugën. Kujdesi mund të dalin nga koka. Por tani
është po kaq i rëndësishëm edhe ato do të kenë sy, një hundë dhe
kur ai është pranë ujit. Edhe nëse një gojë, dhe më e rëndësishmja,
ai mund të notojë, mbase nuk mund për fëmijën tuaj ata janë njerëz.
të notojë mirë. Ai mund të shkojë Për shkak të rritjes së kontrollit
në fund, të frikësohet dhe të harrojë të duarve të tij, arti në përgjithësi
si dilet në sipërfaqe. Pra, asnjëherë po bëhet më emocionues për të.
mos e lini vetëm në pishinë ose në Aktivitetet më të pëlqyera për të
plazh. mund të përfshijnë:
• Të shkruajë dhe të vizatojë, të
Aftësitë kryesore të lëvizjes në mbajë letrën në një dorë dhe
fund të kësaj periudhe lapsin apo shkumësin në dorën
tjetër.
• Rri mbi një këmbë për dhjetë • Të vizatojë dhe të kopjojë for-
sekonda ose më shumë ma gjeometrike, si një yll apo
• Kërcen, hidhet një romb.
• Lëkundet, ngjitet • Lojrat me letra.
• Kërcen mbi një këmbë • Vizatimin me furçë apo me anë
• Ecën mirë, pa iu penguar këm-
të gishtave.
bët
• Mban mirë ekuilibrin, duke • Lojën me argjilë, plastelinë.
qëndruar në një këmbë, me • Prerjen dhe ngjitjen.
duar të shtrira përpara. • Ndërtimet e vështira, me shumë
blloqe
Aftësitë e duarve dhe të gishtave Këto lojra jo vetëm që do ta ndih-

mojnë të përmirësojë shumë nga
Koordinimi dhe aftësia e fëmijës aftësitë e tij, por gjithashtu që të
për të përdorur duart e tij, janë të zbulojë kënaqësinë e të krijuarit të
zhvilluara pothuajse plotësisht në gjërave vetë. Për më tepër, duke
pasur sukses, duke i bërë mirë këto të shqiptojë shumë nga tingujt në
aktivitete, do t’i rritet vlerësimi gjuhë, me përjashtim të: f,v, s, që
për vetveten. Ju mund edhe të da- mbase do të jenë të vështira për të
lloni “talente” të caktuara që do të deri në mes të moshës pesëvjeçare,
shfaqen gjatë punës së tij, por kjo dhe ai mund të mos të arrijë ta thotë
moshë nuk është e këshillueshme mirë sh, l, th dhe r deri në moshën
për ta nxitur atë në një drejtim apo gjashtë vjeç ose më vonë.
në një tjetër. Vetëm sigurohuni që
t’i jepni atij shumë mundësi, që të Fjalori i fëmijës tuaj tashmë do të
mund t’i ushtrojë këto aftësi. Ai do shtrihet deri në rreth 1500 fjalë,
të marrë drejtimin që i pëlqen më dhe ai do të rritet me 1000 fjalë të
shumë. tjera ose më shumë, gjatë këtyre
viteve. Ai tashmë do të thotë his-
tori të ngatërruara, duke përdorur
Aftësitë kryesore të duarve
fjali më të vështira, me tetë fjalë.
dhe gishtërinjve në fund të
kësaj periudhe Tani nuk do t’ju tregojë vetëm
gjërat që i ndodhin dhe nevojat e
• Bën vrima në një copë letër, tij, por edhe ëndrrat dhe fantazitë.
duke përdorur gishtërinjtë.
• Bashkon pikat e vizatuara më Gjithsesi mos u çudisni nëse disa
parë, për të formuar një figurë nga fjalët që do të thotë, nuk janë
të plotë. ato që doni të dëgjoni. Tani ai ka
• Kopjon trekëndësha dhe forma mësuar sesa të fuqishme mund të
të tjera gjeometrike.
jenë fjalët, dhe do ta që ta për-
• Vizaton një person me trup
dorë këtë fuqi, për të mirë dhe
• Riprodhon/shkruan disa gër-
ma. për të keq. Kështu që nëse fëmija
• Vishet dhe zhvishet pa ndihmë. juaj katërvjeçar është si të tjerët,
• Përdor pirunin, lugën dhe (ndo- ai në disa raste do të jetë shumë
njëherë) thikë buke. urdhërues, mbase duke ju urdhë-
• Zakonisht kujdeset për nevojat ruar “të mos flisni më” ose duke
e tij personale. thirrur shokët e lojës “hajdeni këtu
menjëherë”. Për ta larguar nga kjo
mënyrë të foluri, mësojeni fëmijën
tuaj si të përdorë “të lutem” dhe
ZHVILLIMI I GJUHËS DHE “faleminderit”. Por gjithashtu vini
TË FOLURIT re me vëmendje se si ju, të rritu-
rit në familje, flisni me të dhe me
R reth moshës katërvjeçare, af-

tësitë gjuhësore të fëmijës
do të lulëzojnë. Ai tashmë mund
njëri-tjetrin. Ka shumë mundësi që
ai të përsërisë urdhërat që dëgjon
më shumë.
Fëmija juaj gjithashtu mund të për- jë. Përpiquni t’i mësoni atij fjalë
dorë shumë sharje në këtë moshë. që e ndihmojnë t’ju tregojë se si
Nga pikëpamja e tij, këto janë fja- ndihet.
lët më të fuqishme nga të gjitha.
Ai dëgjon të rriturit t’i thonë ato Nëse sharjet që përdor janë të leh-
kur janë shumë të nevrikosur ose ta, përgjigja më e mirë mund të jetë
të emocionuar dhe nuk e kupton se një lojë. Për shembull, le ta zëmë
pse kur i përdor ai, ata e qortojnë. se ai ju quan një “shtrigë të keqe”:
Cila është mënyra më e mirë për ju mund të qeshni dhe t’i përgjigje-
ta ndaluar këtë sjellje? Bëhuni një ni: “jam duke zier një tenxhere me
shembull i mirë dhe përpiquni të krahë lakuriqi dhe sy bretkose.
mos i përdorni këto fjalë, edhe në Do të hash darkë tani me mua?”
momentet që jeni të stresuar. Veç Ky lloj humori është një rrugë e
kësaj, përpiquni të kufizoni për- shkëlqyer për të larguar zemërimin
dorimin e këtyre fjalëve, po pa i e tij sipas mënyrës tuaj.
rënë shumë në sy. Ai ndoshta nuk
e di kuptimin e tyre; është thjesht
Aftësitë kryesore në fund të
energjia e tyre që e gëzon.
kësaj periudhe
Kur fëmija juaj është i mërzitur,
ju do të vini re që ai do t’i për- • Kujton pjesë të një historie.
dorë këto fjalë si sharje. Sigurisht • Flet fjali me më shumë se pesë
që kjo është më e preferuar sesa fjalë.
dhuna fizike, megjithëse mund • Përdor kohën e ardhme.
të jetë shumë shqetësuese për ju. • Tregon histori të gjata.
Megjithatë, mbani mend se kur • Thotë emra dhe adresa.
fëmija juaj përdor këto fjalë, ai • Njeh dhe gjen të kundërtën e
fjalëve. (Nëse e pyet cila është
gjithashtu është i shqetësuar. Nëse
e kundërta e “i madh”, di të
ai thotë “të urrej”, ajo çfarë do të
përgjigjet: “i vogël” etj.)
thotë me të vërtetë është “jam shu- • Kupton gjendjen emocionale
më i mërzitur dhe dua të më ndih- të personave të tjerë. (Tregon
moni të vë në rregull në ndjenjat e kur personi shpreh frikë, dësh-
mia”. Duke u mërzitur dhe duke i përim, buzëqeshje, lodhje.)
bërtitur atij, ju vetëm do ta bëni të • Është në gjendje t’i përgjigjet
ndihet konfuz (i paqartë) dhe do ta pyetjeve: “Çfarë ke bërë dje?”.
lëndoni më tepër. Pra më mirë rrini “Çfarë do të bësh nesër?”.
të qetë dhe i thoni se ju e dini që • Fëmija është në gjendje të
bëjë dallimin midis kafshëve
nuk ju urren me të vërtetë. Më pas,
shtëpiake (një qeni dhe një
lërini të kuptojë që është e drejtë
maceje, një kali dhe pulës
të ndihet i zemëruar, dhe flisni me etj.).
të rreth asaj që e bëri të shpërthe-
Sigurisht, disa herë fëmija juaj nuk nga kjo, dhe nëse ju e detyroni me
ka nevojë të thotë diçka ofenduese zor të mësojë që tani dhe e fusni
që t’ju lodhë – mjafton që të flasë në siklet, mund të mos t’i pëlqejë
pa pushim. Një zgjidhje për këtë të mësojë kur të shkojë në shkollë.
është për shembull, që në vend ta Rruga më e mirë është t’i krijoni
lejoni të përsërisë vjersha pa kup- fëmijës tuaj mundësi të shumta
tim, mësojini disa vjersha humori- mësimi. Për shembull, kjo është mo-
stike ose këngë, ose harxhoni pak sha e duhur për ta çuar atë në muze,
kohë duke i lexuar disa poema. ekspozita dhe kopshte zoologjike,
Kjo do ta ndihmojë që t’i kushtojë nëse nuk e keni çuar deri tani.
më shumë rëndësi fjalëve që thotë,
dhe do t’i rrisë më shumë vlerësi- Në të njëtën kohë, ju duhet të re-
min për gjuhën e shkruar. spektoni interesat dhe talentet e
tij. Nëse fëmija juaj duket shumë
artist, çojeni atë në muzetë e artit
ZHVILLIMI NJOHËS DHE dhe galeritë, ose lëreni të marrë
I PERCEPTIMIT pjesë në aktivitetet parashkollore
artistike. Gjithashtu nëse njihni
një artist, çojeni për një vizitë, që
N ga mosha katërvjeçare fëmi-
ja juaj do të fillojë të zbu-
lojë shumë koncepte bazë, që do
të shohë sesi është një studio ose
sallë koncerti. Nëse ai është më
t’i mësojë më me hollësi kur të shumë i interesuar për makinat
shkojë në shkollë. Për shembull, dhe dinosaurët, çojeni në muzeun
ai tani kupton që dita ndahet në e historisë së natyrës, ndihmojeni
mëngjes, mbasdite dhe darkë dhe të mësojë të ndërtoje modele dhe
që viti ka katër stinë të ndryshme. pajiseni me vegla dhe lojra ndër-
Nga koha që hyn në kopsht, ai tuese, që do ta lejojnë të krijojë
mund të dijë disa ditë të javës dhe makinën e tij. Cilidoqoftë interesi
që çdo ditë matet në orë dhe minu- i tij, ju mund të përdorni libra për
ta. Ai gjithashtu mund të kuptojë t’iu përgjigjur këtyre pyetjeve dhe
numërimin, alfabetin, marrëdhëni- të hapni horizontin e tij për më tej.
et e madhësive (e madhja përballë Në këtë moshë fëmija juaj duhet të
të voglës) dhe emrat e figurave zbulojë kënaqësinë e të mësuarit,
gjeometrike (katrori, rrethi, rombi në mënyrë që ta presë fillimin e
etj). shkollës me gëzim.
Ka shumë libra të mirë për fëmijë Ju gjithashtu do të zbuloni se veç

që i shpjegojnë këto koncepte, por eksplorimit të ideve praktike,
mos u ndieni të detyruar t’i nxito- fëmija juaj katërvjeçar me sa duket
ni gjërat. Ai nuk ka asnjë përfitim do t’ju bëjë shumë pyetje si: si
është krijuar bota, ç’është vdekja, Bëhuni të vëmendshëm…

si është krijuar dielli dhe qielli. • A është fëmija juaj i interesuar
Tani, për shembull, është koha kur për të mësuar shkronjat?
do të dëgjoni pyetjen e zakonshme • A shikon ai libra ose revista
“përse qielli është blu?”. Si shumë vetëm?
prindër të tjerë, ju mund të keni • A do ai “të shkruajë” me një
probleme për t’ju përgjigjur këtyre laps ose stilolaps?
pyetjeve, sidomos me një gjuhë të • A dëgjon me vëmendje gjatë
thjeshtë që fëmija juaj ta kuptojë. tregimit të një historie?
Nëse ju ziheni ngushtë, mos sajoni
përgjigje, por më mirë mbështetu- Nëse përgjigja është po, atëherë
ni në librat e fëmijëve. Edukatoret ai mund të jetë gati për të marrë
mund t’ju rekomandojnë libra të disa nga bazat e leximit (të fillo-
përshtatshëm për moshën, që t’ju jë të mësojë të lexojë, por shumë
ndihmojnë. ngadalë).
Nëse jo, atëherë ai është si shu-

Disa nga aftësitë e kësaj
mica e fëmijëve të tjerë, dhe do
moshe
t’i duhen një ose dy vjet më shumë
• Mund të numërojë 10 ose më për të zhvilluar gjuhën, shikimin
shumë sende. dhe kujtesën e nevojshme, për të
• Thotë saktë emrin e të pak- filluar të lexojë.
tën katër ngjyrave.
• Kupton më mirë konceptin e Jo të gjithë katërvjeçarët shprehin
kohës. dëshirën të lexojnë dhe të dallojnë
• Njeh gjërat që përdoren çdo disa fjalë në libra. Nuk ka arsye që
ditë në shtëpi (para, ushqi- t’ia kërkoni fëmijës këtë. Nëse ju
me).
do të punoni me fëmijën që të më-
• Fëmija vizaton portretin e
sojë të lexojë gërma dhe fjalë, ai
tij, të prindërve, motrave,
vëllezërve etj. dhe mund të mësojë, por kjo nuk
• Rendit sendet sipas madhë- do t’i vlejë në moshën shkollore.
sisë, nga më i vogli te më i Madje disa nga ata fëmijë që lexoj-
madhi. në shpejt, bëhen baraz me të tjerët
• Fëmija dallon shkakun dhe gjatë klasës së dyte ose së tretë.
pasojën e një veprimi.
• Fëmija mëson të përdorë, Kujdes!
ashtu si prindërit: ditët e ja- Nëse një nxënës do të jetë i mirë
vës, fundjavën, stinët, festat
apo i dobët në shkollë, nuk va-
e ndryshme (ditëlindjen, Vitin
ret nga ajo se sa shumë ju e keni
e Ri) etj.
detyruar atë të mësojë në moshë
më të vogël. Aftësia për të mësuar vetëm. Ju duhet të merrni pjesë.

mirë është shumë e lidhur me en- Nëse ai po sheh filma me kukulla
tuziazmin, me gëzimin e tij për të ose programe të tjera edukative,
mësuar. Ky pasion nuk vendoset uluni me të dhe flisni rreth tyre.
me detyrim, duke i mësuar fëmijës Mësimi në një mjedis të ngrohtë
të lexojë në moshën katërvjeçare. dhe mbështetës është çelësi drejt
Pasioni i fëmijëve për të mësuar suksesit.
gërmat, fjalët dhe çdo gjë të re
është i lidhur me mënyrën se si ai
ka luajtur dhe gëzimin që ka për të ZHVILLIMI SOCIAL
mësuar gjëra të reja.
Kjo nuk arrihet duke e detyruar atë

të kalojë nga argëtimi i lojës në
N ga mosha katërvjeçare fëmi-
ja juaj do të ketë një jetë të
mbushur me shokë, dhe ai mund
përqëndrimin tek detyra të vështi- të ketë dhe një shok “të ngushtë”
ra, për të cilat nuk është gati. (zakonisht, por jo gjithmonë të të
njëjtit seks). Ai do ketë shokë në
Cila është rruga më e suksesshme lagje ose në kopsht, të cilët i sheh
për mësimin e hershëm? shpesh. Po nëse fëmija juaj nuk
• Gjatë lojës, lëreni fëmijën të është regjistruar në kopsht dhe nuk
qetë që të kënaqet me ato që jeton pranë familjeve të tjera? Dhe
bën. nëse fqinjët e tij janë më të më-
• Mos e vini të ushtrohet me dhenj ose më të vegjël për të? Në
gërma, numra, ngjyra, figura këto raste, do të ishte mirë të sigu-
gjeometrike dhe fjalë. Në vënd ronit aktivitete me fëmijë të tjerë.
të këtyre, nxisni kuriozitetin e Parqet, sheshet e lojrave dhe pro-
tij dhe prirjen për të zbuluar gramet me aktivitete parashkollore
aftësitë sipas mënyrës së tij. do t’ju japin mundësi për të takuar
• Lexojini libra që i pëlqej-në, por fëmijë të tjerë.
mos e shtyni të lexojë fjalët.
• Kujdesuni që të mësojë gjëra të Me të gjetur shokun e tij të lojës,
reja, por sigurohuni gjithashtu fëmija juaj në moshë parashkollore
që ato të jenë argëtuese. do të duket i kënaqur. Ju duhet të
bëni disa gjëra për të afruar marrë-
Kur fëmija juaj të jetë gati për të dhënien e tyre. Më shumë se çdo
mësuar të lexojë, ka mjaft mjete të gjë, nxiteni t’i ftojë këta shokë në
vlefshme për ta ndihmuar – libra shtëpinë tuaj. Është e rëndësishme
dhe revista, programe televizive për fëmijën t’i tregojë anën e mirë
edukuese, lojra, këngë etj. Por të shtëpisë, familjes, dhe gjërat e
mos prisni që ata ta bëjnë punën tij fëmijëve të tjerë. Kjo do ta ndih-
mojë atë të krijojë një ndjenjë dhe t’i tregoni se nuk ju pëlqen ky
krenarie. Gjithashtu, përpiquni ta veprim. Nëse ju do të reagoni me
bëni shtëpinë tuaj mikpritëse dhe emocion, duke humbur durimin, do
të dashur për shokët dhe miqtë e ta nxisni fëmijën tuaj të sillet edhe
tij të vegjël. më keq. Urdhërat dhe frenimi në
këtë moshë nuk dalin me sukses.
Ju duhet të kuptoni se shokët dhe Lëreni për pak ta kryejë veprimin
miqtë e fëmijës suaj katërvjeçar e tij. Pas pak muajsh, bisedat me të
nuk janë thjesht shokë loje. Ata do të kenë më shumë sukses.
ndikojnë fuqishëm në të mendua-
rin dhe në sjelljen e fëmijës. Ai do Etika e fëmijës 4-5 vjeç
të dojë shumë të jetë si shokët e
tij, edhe nëse gjatë lojës veprimet Kujtohuni se fëmija juaj e ka të
e tyre do të thyejnë disa rregulla, nevojshme të krijojë vetë kon-
me të cilat ju e keni mësuar që ceptet e të mirës dhe të keqes në
nga lindja. Ai tashmë kupton se ka moshën 4 – 5 vjeçare. Në këtë
vlera dhe opinione të tjera përveç moshë, fëmijët kanë një kuptim
tuajave, dhe ai mund t’i provojë shumë të thjeshtë për moralin. Kur
këto veprime të tjera, duke ju py- ai i bindet rregullave me urdhër,
etur për gjëra që nuk ja keni lejuar. nuk e bën këtë sepse është dakort
Sigurisht bëhet fjalë për lodra, apo se e kupton se çfarë është mirë
ushqime, rroba, ose leje për të parë dhe keq sipas jush. Ai ju bindet
programe televizive për të rritur. për t’iu shmangur ndëshkimeve.
Në mendjen e tij është vlerësuar
Mos u dëshpëroni nëse marrëdhë- pasoja, jo qëllimi. Pra ai është bin-
nia juaj me fëmijën ndryshon, kur dur, por nuk është edukuar.
fillojnë këto miqësi të reja. Për
shembull, ai mund të tregohet i Është mirë që fëmijët të mos ma-
pasjellshëm me ju, për herë të parë rrin leksione për etikën. Ata kanë
në jetën e tij. Kur i kërkoni të bëjë nevojë për vlerësime të qarta dhe
diçka që ai e kundërshton, mund të thjeshta. Nëse e marrin këtë
t’ju thotë të pushoni, madje dhe komunikim, ata më vonë janë në
t’ju shajë. Sado e vështirë të jetë gjendje ta përshtasin vetë në mend-
për t’u pranuar, kjo mund të jetë jen e tyre, në botën e tyre. Polici i
një shenjë e mirë, që ai po mëson mirë është qetësues për fëmijën,
të kundërshtojë autoritetin dhe të por nuk është e lehtë që ata të kup-
provojë se deri ku mund të shkojë. tojnë ndryshimin midis forcës së
egër dhe fuqisë së vendosmërisë
Nëse veprimet e tij nuk ju pëlqej- pa egërsi.
në, është mirë që të flisni me të Vetëm prindërit dhe të rriturit kanë
mundësi t’ua bëjnë të qartë fëmi- inatoseni. Nëse ju zemëroheni

jëve me sjelljen e tyre, konceptin shumë, fëmija juaj do të mendojë
e përgjegjësisë, personalitetit, të se jeni inatosur me të dhe jo për
mirësjelljes, të së drejtës dhe ven- dëmin që sollën veprimet e tij.
dosmërisë, duke i ndihmuar fëmi-
jët të ndërtojnë një sistem etik të Gjithashtu është e rëndësishme
vërtetë, jo fals. t’i jepni fëmijës tuaj detyra që e
dini se mund t’i bëjë dhe më pas
Gjithashtu, kini kujdes: kur ai bën lavdërojeni kur i bën ato mirë.
diçka që s’ju pëlqen, mos e kri- Ai tani është i zoti për të marrë
tikoni fëmijën, por vetëm sjell- përgjegjësi dhe punë të vogla, si
jen. Kur ai thyen diçka me vlerë për shembull të ndihmojë nënën
dhe e qortoni, ai mendon se ju e për të shtruar tavolinën ose për
qortoni sepse është fëmijë i keq, pastrimin e dhomës së tij.
pavarësisht nëse thyerjen e bëri
me qëllim apo pa dashje. Fëmijët e Kur dilni shëtitje me familjen,
kësaj moshe e bëjnë veten fajtorë, shpjegojini që prisni që të sillet
shumë më tepër nga ç’mendojnë mirë, dhe përgëzojeni kur sillet
prindërit. Në rastin e mësipërm, ai ashtu. Për më tepër, jepini mundë-
e ka akuzuar veten pa të drejtë. si të luajë me fëmijët e tjerë, dhe
tregojini sesa krenarë ndiheni kur
Është e rëndësishme që fëmijëve me lodrat e tij luan me më të vegj-
t’u mësohet ndryshimi midis aksi- lit dhe i ndihmon ata.
dentit (të bërë pa dashje) dhe vepri-
meve që s’duhen bërë. Për ta ndih- Puna dhe loja
muar të mësojë këtë ndryshim, ju
duhet ta ndani atë – si person - nga Puna dhe loja janë të lidhura në
sjellja e tij. Kur ai bën ose thotë këtë moshë, pasi ende jemi larg
diçka që duhet kritikuar, bëjini të moshës së shkollës. Puna si lojë
qartë se sjellja nuk ishte e mirë, dhe loja si punë, janë aktivitete
jo ai vetë. Në vend që t’i thoni se shumë serioze dhe plot kuptim për
është i keq, përshkruani me hollësi të vegjlit. Nëpërmjet tyre fëmijët
se ku ka gabuar. Për shembull, nëse zbulojnë botën e jashtme, njerëzit,
ai ngacmon një motër ose vëlla më idetë, sendet. Në të njëjtën kohë,
të vogël, më mirë shpjegojini që ata kuptojnë më mirë edhe botën
është e gabuar ta bësh motrën të e brendshme të mendimeve dhe
ndihet keq, sesa thjesht t’i thoni emocioneve.
“ti je i keq”. Kur ai pa dashje bën
diçka të gabuar, qetësojeni duke i Dëshira për të bërë pyetje për çdo
thënë se e kuptoni që nuk e bëri gjë është shumë e dukshme. Py-
me qëllim. Përpiquni që të mos etjet e vështira përmbajnë edhe
përgjigje të vështira. Përgjigjet për shoqërinë, veçanërisht grupin

shpesh i bëjnë fëmijët të ndihen të e kopshtit, në të cilin ata njohin
pafuqishëm, konfuzë, të braktisur moshatarët, veten dhe luajnë së
dhe të mashtruar. Shpeshherë ata bashku me ta.
kanë frikë të pyesin dhe të mësoj-
në më shumë nga ç’mësuan. Pjesëmarrja në grupin e kopshtit,
edhe pse i vë fëmijët para detyrave,
Këto janë arsyet që puna dhe loja i nga ana tjetër ju sjell qetësi. Ka
ndihmojnë fëmijët të kërkojnë një fëmijë që në familjet e tyre sillen
rrugë tjetër njohjeje, duke fituar si më të rritur, nëse del nevoja.
më shumë siguri. Të vegjlit e kësaj Një fëmijë 4-5 vjeçar thotë “Pu-
moshe e kanë shumë për zemër nët i bëj unë.”, “Nuk kam frikë”,
të rregullojnë gjërat përreth tyre, “Shkoj unë në dyqan...”. Ai merr
duke fituar siguri, pikërisht sepse përgjegjësi për një moshë më të
zbulojnë një mësim të madh: ata madhe. Lojrat me fëmijët e kopsh-
fitojnë besim për të bërë gjëra të tit i lejojnë atij të jetë prapë fëmijë
reja, për të ngjitur atë që është katërvjecar.
thyer, për të arritur të bëjnë dicka
vetë, me duart e tyre dhe me mend- Loja si mjet që rrit
jen e tyre.
Kemi thënë se kjo është mosha e
Të luajnë duke e ndihmuar nënën, fantazisë dhe imagjinatës. Të je-
të luajnë duke ndihmuar edukato- tosh botën mbushur me fantazi
ren, të sajojnë sende me lëvozhgën është e bukur, por dhe e vështirë.
e vezës ose me thesin e vjetër të Nëpërmjet lojës fëmija bëhet per-
shtëpisë, të shohin punëtorët sesi sonazhi kryesor i botës së tij dhe
ndërtojnë një shtëpi, të gjitha këto bëhet shok me fantazmat e kuku-
i ndihmojnë fëmijët të ndihen të llave dhe sendeve.
zotët dhe të kuptojnë ndryshimin
mes të vërtetës dhe përrallës. Zhvillimi intelektual sigurohet në
sajë të situatës “Bëjmë sikur...” .
Nëpërmjet punës-lojë dhe lojës- Fëmija merr rolin sikur është per-
punë, fëmijët mësojnë se nganjë- son tjetër dhe me anë të kësaj loje
herë edhe mund të mos të arrijnë ai kupton njerëzit e tjerë në familje
të bëjnë dicka dhe kjo është nor- dhe në shoqëri, se çfarë do të thotë
male. Gjithashtu ata mësojnë se të jesh secili prej tyre. Për të kup-
edhe gjërat e vështira për t’u bërë, tuar gjithçka, ata marrin edhe role
prapëseprapë të pëlqejnë. të kundërta gjatë lojës. Ata bëhen
herë i miri e herë i keqi, herë i
Për këtë arsye fëmijët kanë nevojë pambrojturi e herë shpëtimtari.
Nëpërmjet lojës djemtë përpiqen të është babai.

kuptojnë se çfarë është një mama Në këtë mënyrë loja është më
dhe vajza përpiqet të kuptojë se si shumë se një lojë, ajo është punë
Aftësitë dhe cilësitë kryesore në fund të kësaj periudhe
• Dëshiron të kënaqë dhe të pëlqehet nga shokët e tij.

• Dëshiron të jetë si shokët e tij.
• Është më i aftë të zbatojë rregullat e vëna.
• Pëlqen të këndojë, kërcejë, dhe të vrapojë.
• Tregon më shumë pavarësi dhe madje shkon te fqinjët vetëm. Vallëzon
dhe këndon me ritëm, duke dëgjuar një këngë.
• Krijon lojëra me shokët e tjerë (symbyllazi, roza-rozina, me top etj.).
• Bisedon për anëtarët e familjes. Përshkruan aktivitetet që kryen secili
prej tyre.
• Fëmija mendon në mënyrë më të pavarur.
• Fillon të pëlqejë ritualet e përditshme (zgjimi, mëngjesi, vajtja në kop-
sht, dreka, loja ose shëtitja pasdite etj.).
• Fëmija njeh dhe shfaq rregullat dhe zakonet e familjes.
• Fëmija për herë të parë në këtë moshë drejton pyetjet e ekzistencës
njerëzore, për shembull: nga vijmë? ku shkojmë? si funksionojnë
gjërat? çfarë është jeta, vdekja?, pse jam vajzë? pse jam djalë?. Ai fi-
llon të interesohet e të dëgjojë për besimin fetar, nëse ky ushtrohet në
familje.
• Fillon të interesohet për rregullat: a mund të dal jashtë?, a mund ta bëj
këtë gjë?… Ai ka nevojë t’i njohë rregullat e vendosuara nga të rriturit
në mënyrë të qartë, për të kuptuar se cilët janë kufijtë që nuk i lejohet t’i
shkelë.
• Ai fillon të shijojë vlerësimet: i mirë, i edukuar apo i keq. E ndien shumë
shpejt poshtërimin, sepse kjo nuk i lejon të hiqet si “njeri me vlera”, si
mamaja, si babai.
• Ndërkohë, është shumë rebel.
• Tani për të loja është mësimi më i madh, duke qenë edhe puna më
e madhe. Kërkon që, nëpërmjet lojës, të bëhet i vlefshëm në sytë e
prindërve, të edukatorëve të kopshtit. Por jo të gjithë fëmijët mund ta
pranojnë këtë si një punë. Është faza kur fëmijët zhvillojnë kontrollin e
vetes dhe përqëndrimin, gjë që nuk arrihet menjëherë. Për disa fëmijë,
dhëniet e punëve janë të mërzitshme dhe të pakëndshme.
• Në këtë moshë fëmija është në gjendje t’i bindet çdo urdhri, por fakti që
ai kupton dhe bindet nuk do të thotë se është i rritur. Shpesh ka nevojë
për një kthim prapa, për t’u ndier më i vogël, si në kohën kur kishte
edhe më shumë vëmendje dhe përkëdhelje nga prindërit.
ndërtuese. Keni vënë re kur fëmi- prekni. Ajo duket se është e veçantë
jët e kësaj moshe luajnë me njëri- dhe e domosdoshme për të.
tjetrin duke u bërë si bebja dhe
prindi? Ata po përpiqen të mësoj-
në ato që bëjnë të rriturit. ZHVILLIMI EMOCIONAL
Fëmijët kanë edhe një përfitim
tjetër të madh nga puna-lojë.
Shumë kufij që i kanë të ndaluar
F antazia e fëmijës tuaj katërvje-
çar do të jetë po aq e fortë sa
në moshën trevjeçare. Gjithsesi, ai
në jetën e vërtetë, ata arrijnë t’i tani po mëson të dallojë të vërtetën
shkelin në jetën imagjinare të lo- nga përralla, imagjinata dhe do të
jës, si për shembull të bëjnë një jetë në gjendje të lëvizë midis të
vjedhje apo vrasje. Këto lloj rolesh dyjave, pa i ngatërruar shumë.
u mësojnë se ç’është e mira dhe e
keqja, gjithmonë brenda lojës. Ndërsa përpiqet më shumë të luajë,
mos u habisni nëse ai përdor lojrat
Kujdes! e imagjinatës, duke futur në to disa
Vini re nëse fëmija nuk arrin të forma të dhunës. Lojrat me luftë,
luajë vetëm dhe kërkon nënën, si me luftëtarë dhe kauboj, vrasja e
kusht për të luajtur. Përpiquni të dragonjve, madje dhe lojrat me
kuptoni arsyet dhe ta ndihmoni të ndjekje, të gjitha hyjnë këtu. Disa
dalë nga shqetësimi që ka. prindër i ndalojnë fëmijët e tyre të
luajnë me lodra armësh të blera
Lodrat në dyqan, vetëm duke ngjitur,
Fëmijës nuk i duhen dhe aq shumë prerë dhe duke përdorur armë prej
lodra, madje lodrat e shumta mund kartoni, ose thjesht duke drejtuar
të përbëjnë një problem. Ndihmo- gishtin dhe duke qëlluar “pau
jeni fëmijën të ketë mjetet e duhura pau”. Por ju nuk duhet të trembeni
për të luajtur edhe me sende të ras- nga këto aktivitete. Nuk është e
tit. Për fëmijën çdo lodër është një thënë që këta fëmijë janë “të dhun-
send dhe personazh, për të cilin ai shëm”. Fëmijët nuk e kanë idenë
duhet të harxhojë kohë dhe punë, se ç’është të vrasësh apo vdekja.
për ta futur në lojë. Nëse janë Për ta, armët prej lodre janë një
shumë, fëmija ngatërrohet dhe bez- mënyrë e pafajshme argëtimi për
diset. Nëse fëmija bëhet kokëfortë të qenë konkurues dhe e dobishme
duke përsëritur “Dua lodër tjetër”, për respektin për veten.
kërkoni arsyen e vërtetë. Ai mund
të ketë një problem tjetër. Nëse doni të kuptoni zhvillimin
Nëse fëmija një lodër të vjetër e dhe vetëbesimin e fëmijës suaj,
mban vazhdimisht me vete, mos ia dëgjoni mirë mënyrën sesi flet me
një të rritur. Në vënd që të mbetet Jo gjithmonë është e lehtë të gjen-

pas, siç mund të ketë bërë kur ishte den përgjigjet për të gjitha rastet,
dy apo tre vjeç, ai tashmë mund të por mjafton që ju të bëni dy gjëra:
jetë miqësor, llafazan, dhe kurioz. të keni durim dhe të jeni gjithmo-
Ai gjithashtu ka mundësi të jetë në gati për të folur me të.
shumë i ndjeshëm ndaj ndjenjave
të të tjerëve - si të rritur dhe fëmijë Zemërimi
- dhe kënaqet duke i bërë të tjerët
të lumtur. Shpesh zemërimi tek fëmija e kësaj
moshe vjen ngaqë ai e ka të vështirë
Kur sheh se të tjerët janë të lënduar të kontrollojë frikën, pasigurinë
ose të trishtuar, ai do të tregojë për dhe ankthin. Krizat e zemërimit e
ta simpati/keqardhje dhe interes. ndihmojnë të shkarkojë sikletin,
por ju duhet të zbuloni se nga vjen
Keqardhja, ankthi dhe dhimbja ky siklet. Arsyeja e vërtetë mund
të gjendet në problemet e jetës së
Nësë një fëmijë i kësaj moshe trish- familjes, fatkeqësitë ose sëmund-
tohet kur sheh një të rritur të trish- jet e prindërve dhe fëmija mendon
tuar në familje, kjo mund të ndo- se është ai fajtor, apo ka frikë për
dhë se ai është edhe vetë i trishtuar humbjen e tyre.
në mënyrë të fshehtë. Nëpërmjet
kësaj keqardhjeje dhe interesimi, Në këto raste fëmijët bëhen shpesh
ai shpreh edhe dhimbjet e tij ose shumë të lëvizshëm, të paqetë ose
mungesën e lumturisë. Ju duhet të bëjnë gjoja si të gëzuar, për të
bëheni të vëmendshëm dhe të për- fshehur shqetësimin.
piqeni të kuptoni shkakun.
Seksualiteti
Katër-pesë vjeç quhet koha e frikës
dhe ju duhet ta merrni seriozisht. Zoti, vdekja dhe seksualiteti janë
Shpeshherë frikërat e kësaj moshe disa çështje që fillojnë t’u interesoj-
në të vërtetë janë frikërat dhe në fëmijëve në këtë moshë. Fëmija
ankthi i të rriturve. Një fëmijë qan bën pyetje direkte, ose nga larg.
sepse është prishur lavatriçja...E Përgjigjet jo gjithmonë janë të
qara është e thellë dhe e rëndë. Në thjeshta dhe të lehta për ju. Nëse ju
fakt arsyeja mund të jetë një tjetër nuk thoni të vërtetën, ka rrezik që
më serioze: gjyshi i sëmurë, erdhi fëmija të humbasë besimin tek ju.
vëllai i vogël në shtëpi nga ma- Nëse ju përgjigjeni me shumë ho-
terniteti, kemi ndërruar shtëpinë, llësi, kjo i bie rëndë fëmijës. Nëse
ndryshime në familje, ngjarje në nuk jepni përgjigje fare, fëmija sa-
kopsht. jon vetë përgjigje të gabuara.
Mosha 4 vjeç e më pas ka një timi, ose dhe më keq, ndëshkimi,

detyrë të vështirë për fëmijën. Ata jo vetëm nuk është i nevojshëm,
duhet të mësojnë se bota është pak por është shumë i dëmshëm.
e ndryshme nga dëshirat dhe ën-
drrat e tyre. Ata kanë një punë të Sjellja në këto raste është me
madhe për të bërë dhe ju duhet t’i të vërtetë një çështje e kulturës
ndihmoni. familjare. Më mirë të mos tepro-
het me ndërhyrjet në këto mosha.
Rreth kësaj moshe, fëmija juaj Sjelljet e kuriozitetit të moshës
mund mund të fillojë të tregojë janë normale, nëse bëhen të për-
një interes për seksualitetin, për mbajtura dhe nuk rrezikojnë fëmi-
të ngjashmit me të apo për seksin jën. Nga ana tjetër fëmijët kanë
tjetër. Ai mund të bëjë pyetje për nevojë të mësojnë se çfarë është e
lindjen e fëmijëve, për organet lejuar dhe çfarë jo në marrëdhëniet
seksuale. Ai është kurioz të shohë shoqërore. Kështu për shembull,
se si ndryshojnë trupat e vajzave ju mund të vendosni t’i thoni fëmi-
nga të djemve. Kur ai ju bën këto jës tuaj: “Trupi yt është i shëndet-
lloj pyetjesh, përgjigjuni thjesht, shëm ashtu siç është krijuar dhe t’i
por me fjalët e duhura. Përpiquni duhet të kujdesesh vetë për higjie-
të mos dukeni tepër të sikleto- nën e tij. Zhveshja lakuriq dhe loj-
sur ose seriozë rreth çështjes dhe rat me pjesë të trupit nuk bëhen në
bëni shpjegime të thjeshta dhe të sy të njerëzve. Tani ti po rritesh
shkurtra, pa i bërë bisht pyetjes dhe do të kujdesesh dhe ta mbrosh
dhe pa thënë gënjeshtra. Duhet të vetë trupin tënd. Asnjë person tje-
dini se fëmija juaj katërvjeçar nuk tër, duke përfshirë kushërinjtë dhe
ka nevojë për hollësira rreth marrë- shokët e ngushtë, nuk mund të
dhënieve seksuale. Kryesorja është prekë “pjesët e tua intime”.
që ai të ndihet i lirë për të bërë py-
etje dhe të marrë përgjigje direkte Nëse fëmija sëmuret, prindërit
dhe të sakta. duhet t’i shpjegojnë dhe duhet t’i
marrin leje, për t’i prekur trupin në
Me rritjen e interesit për seksu- vendin e dhimbshëm ose gjatë vizi-
alitetin, fëmijët gjithashtu mund tës së mjekëve dhe infermierëve,
të luajnë me organet e tyre të tru- në prani të prindit.
pit. Ata madje mund të tregojnë
interes për organet e fëmijëve të Rreth po kësaj kohe, fëmija juaj
tjerë. Mos u shqetësoni! Këto nuk mund të tërhiqet shumë nga prin-
janë marrëdhënie seksuale, por di me seks të kundërt. Një vajzë
janë normale dhe tregojnë një ku- katërvjeçare mund të konkurojë
riozitet normal për moshën. Qor- me nënën e saj për vëmendjen
e babait, ashtu sikurse djali me llimit të personalitetit në këtë mo-

babain për vëmendjen e nënës. shë, dhe kapërcehet nëse ju jeni
të kujdesshëm dhe njihni fëmijën
Kjo është një pjesë normale e zhvi- tuaj.
USHQYERJA pse tani ai mund t’i përdorë ato

si një i rritur. Me ndihmën tuaj, ai
mund të mësojë edhe përdorimin
V aktet e ngrënies për fëmijët
nuk janë thjesht ushqyerje.
Ato janë edhe aktivitete familjare
e një thike buke. Ju mund t’i më-
soni rregulla të tjera tavoline, si për
që e edukojnë atë, prandaj ju duhet shembull të mos flasë me gojën plot
t’i kushtoni vëmendje. (Shihni dhe të mos marrë ushqim nga pjata
menunë në faqen 359.) e të tjerëve. Ka rëndësi që të jepni
shembullin e mirë vetë, sepse ai do
Në këtë moshë, fëmijët nuk e për- të sillet si ju. Ai do ta ketë më të
dorin ngrënien (ose mosngrënien) lehtë t’i mësojë këto sjellje në ta-
për të treguar kundërshtimin për volinë, nëse familja e ka zakon të
diçka dhe as nuk ngatërrojnë ush- hajë së bashku. Kështu, caktoni të
qimin me dashurinë ose inatin. Ata paktën një vakt në ditë për të kri-
tani do të hanë vaktet me oreks juar një moment të këndshëm për
dhe njëkohësisht do të përjetojnë familjen dhe uleni fëmijën tuaj në
marrëdhënien e tyre me njerëzit e tavolinë, ose lëreni t’ju ndihmojë
familjes. në përgatitjen e ushqimit.
Fëmija juaj duhet të mësohet me Nuk është e çuditshme që fëmijët

sjelljet kryesore të familjes gjatë e kësaj moshe të kenë pëlqimet
ngrënies dhe të bëhet shoqëri e e tyre për ushqimet, por mund të
këndshme për anëtarët e tjerë. ndryshojnë kërkesat nga dita në
Për shembull, mund të mësojë të ditë. Nëse ai kundërshton të hajë
mbajë lugën apo pirunin në mëny- një lloj ushqimi të cilin dje e ka
rën e duhur, dhe jo në grusht, se- “përpirë”, është mirë që të mos ta
4 - 5 VJEÇ KËSHILLA PËR PRINDËRIT DHE KUJDESTARËT 357
bëni problem. Lëreni të hajë ush- Përdorni ushqime me proteina

qime të tjera në pjatën e tij, ose dhe perime, në vend të ushqi-
të zgjedhë diçka tjetër. Fëmijët meve të tilla si pije të ëmbla,
pëlqejnë të zgjedhin ushqime që ëmbëlsira, pasta ose ushqime
nuk janë shumë të sheqerosura, shumë të kripura dhe të yndyr-
shumë të kripura apo shumë të shme. Për të ulur rrezikun ndaj
yndyrshme. Gjithsesi, nxiteni të kalorive të tepërta dhe prishjes
provojë ushqime të reja duke i së dhëmbëve, nxisni fëmijën
dhënë pak sa për t’i provuar dhe për ushqime të tilla, si:
jo duke ngulur këmbë që ai të hajë fruta dhe lëngje sanduiçe të
një pjatë të tërë, me një ushqim që frutash , vogla,
nuk e ka ngrënë më parë. karrota, selino, biskota me
ose fara kungulli, miell tërshëre,
Nëse mendoni se fëmija juaj ha kos simite me
pak... krunde,
bukë ose biskota, djathë dhe
Shumë prindër shqetësohen për perime
këtë. Këtu janë disa udhëzime për
t’ju ndihmuar të jeni të sigurt se • Mos përdorni ushqimin si
fëmija juaj ka ngrënë mjaftueshëm, shpërblim për sjellje të mirë.
edhe pse jo shumë:
• Sigurohuni nëse fëmija është
• Nëse fëmija juaj nuk ha një vërtet i uritur ose i etur, kur
vakt të plotë me ju në tavolinë, kërkon për të ngrënë ose për të
jepini atij sasi të vogla, nëse i pirë. Kuptoni nëse ai kërkon të
kërkon. Këto mund të jenë: hajë për të tërhequr vëmendjen
1 gotë qumësht 1 pjatë tuaj ose për t’u pajtuar me ju,
a lëng mishi, supë në rast se e keni qortuar. Flisni
perimesh, ose luani me të, por mos për-
gjysmë filxhani gjysëm filxhani dorni ushqimin si pajtues.
gjizë ose kos, me drithëra,
1 fetë bukë me 50 gr pulë, •. Përpiquni që gjatë ngrënies të
gjalpë e reçel, mos luajë. Përrallat, historitë,
1 fetë buke të 1 lugë çaji televizorin dhe lojrat e tjera për-
thekur me dja- vaj. piquni t’i bëni jashtë ngrënies.
thë e domate , Kjo do të shkaktonte humbjen
e vëmendjes për të ngrënë mirë
• Gjatë ditës kufizoni bukën në dhe për të ndaluar, edhe pasi
dorë, deri në dy herë në ditë. është ngopur.
• Mësoni të llogarisni kaloritë sasinë e kalciumit që përmban.

për ushqimet që ai ha më shumë Gjithsesi, qumështi i tepërt
dhe vëzhgoni sa kalori konsu- mund të ulë oreksin e tij për
mon në një mesatare ditore. To- ushqime të tjera të rëndësishme
tali për një fëmijë katërvjeçar për shëndetin. Fëmija juaj ka
duhet të jetë 900-1800 kalori nevojë të pijë përafërsisht 450
në ditë. gr qumësht në ditë, për të marrë
kalciumin që i nevojitet.
• Mos u shqetësoni nëse sasia
e ushqimit të fëmijës tuaj nuk
është njësoj çdo ditë. Një ditë GJUMI
do të duket sikur ai ha çdo gjë
që i bie në dorë, dhe të nesër-
men do të përqeshë çdo gjë që
do të shohë. Kur ai nuk pranon
N atën, gjatë gjumit, fëmija kup-
ton se është vetëm, ndërsa
dy prindërit flenë bashkë. Ka-
të hajë, ndoshta nuk është i tërvjeçarët përjetojnë në mënyrë të
uritur, sepse ka luajtur më pak njëjtë lidhjen “dashuri – urrejtje”
sesa një ditë më parë. për nënën, babain, vëllezërit dhe
fantazmat e tyre.
• Gjithashtu, kujtoni se fëmijët
ndonjëherë e përdorin ushqimin Për shumë prindër, gjumi i fëmijës
si një mjet për të për të ushtruar është pjesa më e sikletshme e ditës
kontroll mbi ju. Veçanërisht dhe shpesh me arsye: nëse një
gjatë periudhës kur kundër- fëmijë nuk është shumë i lodhur, ai
shton çdo gjë, ai i reziston për- nuk do të shkojë të flejë. Ky është
pjekjes tuaj për ta ushqyer. Kur një problem më i madh nëse ai ka
kjo ndodh, mos e detyroni të vëllezër apo motra më të mëdhenj,
hajë. Të jeni të sigurt se dhe në që rrinë zgjuar më vonë.
kulmin e këtij kundërshtimi, ai
nuk do të rrijë pa ngrënë. Fëmija më i vogël mund të ndi-
het si i përjashtuar dhe ka frikë se
• Nëse një rënie e dukshme e mund “të humbë ndonjë gjë”, nëse
oreksit vazhdon për më shumë familja e tij rri zgjuar pasi ai ka
se një javë, ose ka shenja të vajtur të flejë. Këto ndjenja janë
tjera sëmundjesh si tempera- të kuptueshme dhe nuk ka ndonjë
turë, të vjella, diarre ose hum- dëm nëse i lejohet atij ta kapërcejë
bje peshe, flisni me pediatrin. pak orarin e gjumit. Por kini para-
sysh që ai ka nevojë për të paktën
• Qumështi është një ushqim dhjetë deri dymbëdhjetë orë gjumë
i rëndësishëm, kryesisht për natën.
Menuja ditore për një fëmijë të kësaj moshe

Kjo menu është planifikuar për një fëmijë katërvjeçar, i cili peshon afër-
sisht 16.5 kg
Masa të thjeshta:
1lugëgjelle=15 gr
1 lugë çaji=1/3 lugëgjelle(5gr)
1 filxhan= 50 gr
1 gotë ujë=150-200 gr
MËNGJESI
½ filxhan qumësht 2% yndyrë (qumësht tregu i skremuar),
1 fetë bukë ose biskotë (për fëmijë)
½ filxhan agrume (portokall)ose lëng domateje
1 vezë
ZEMRA
½ filxhan qumësht
1 banane
1 fetë të tërë buke
1 lugë çaji vaj ulliri
DREKA
¾ filxhan qumësht 2%
1 sanduiç –2 feta të tëra bukë të bardhë, 1 lugë çaji vaj dhe 1 thelë mish
ose djathë (60 gr)
perime jeshile ose të verdha
ZEMRA
1 lugë çaji gjalpë
1 fetë të tërë buke ose 5 biskota
½ filxhan lëng frutash
DARKA
Darka ndërtohet duke zgjedhur disa nga ushqimet e mësipërme dhe është
mirë të mos të jetë e rëndë.
Fëmija nuk fle për të ndenjur më këqija dhe jo një problem serioz.
gjatë me prindërit, duke plotë- Për ta ndihmuar më tej fëmijën që
suar mungesën e tyre gjatë ditës. t’i kalojë këto frikëra, ju mund t’i
Mënyra më e mirë për të përgatitur lexoni histori mbi ëndrrat dhe gju-
fëmijën tuaj për në shtrat, është t’i min. Nëse flisni për këto histori së
lexoni një histori. Pasi historia bashku, ai do të kuptojë më mirë
mbaron dhe ju i keni thënë natën se çdo njeri ëndërron dhe që nuk
e mirë, mos e lini të ngrihet dhe ka pse të ketë frikë. Por sigurohu-
mos e lejoni të flasë, ndërsa ju rrini gjithmonë që këto libra të mos
ni me të gjersa ta zërë gjumi. Ai jenë të frikshëm për të.
duhet të mësohet ta bëjë vetë këtë
gjë. Përpiquni të mos trazohet dhe Ndonjëherë mund t’ju qëllojë që
emocionohet në një lojë të zgjatur, fëmija juaj është në shtrat, duket
pikërisht në kohën e gjumit. Sa më sikur është zgjuar dhe duket
e qetë të jetë sjellja para gjumit, aq shumë i dëshpëruar. Ai mund të
më lehtë do të shkojë ai në shtrat. ulërasë dhe godasë me sy të hapur
Shumica e fëmijëve flenë natën, dhe i tmerruar, por nuk u përgji-
por shpesh zgjohen disa herë për gjet pyetjeve tuaja. Në këtë rast ai
të kontrolluar rrotull, përpara se nuk është zgjuar dhe as nuk është
të flenë përsëri. Mund të ketë netë duke parë ndonjë ëndërr të keqe.
kur ëndrrat shumë “të forta” që ka Në këtë rast jeni dëshmitarë të
parë fëmija, e zgjojnë. Këto ëndrra një “terrori nate” – një lloj sjell-
shpesh shprehin se si i ka parë ai jeje gjumi e pakuptueshme dhe e
disa ngjarje të ditës. Ato mund të dhimbshme për prindërit, e zakon-
pasqyrojnë disa ndjenja agresive shme për këtë moshë. Kjo ndodh
apo frikëra, që shfaqen vetëm në- edhe kur fëmijët kanë fjetur të
përmjet imazheve të frikshme në qetë dhe pa vështirësi dhe ju nuk
ëndrra. e kuptoni përse ai zgjohet kaq i
trembur, përse i mban sytë hapur
Në moshën pesëvjeçare e më tej, dhe ju tregon sende imagjinare,
fëmija do të të fillojë të kuptojë se godet dhe ulëret. Gjëja e vetme që
figurat e para në ëndërr nuk janë mund të bëni në këto raste është
të vërteta, por në këtë moshë ai ka ta mbani fëmijën për ta mbrojtur,
ende nevojë që dikush ta sigurojë që të mos vritet. Sigurojeni atë: “Je
për këtë. Kështu, kur ai ngrihet në mirë. Mami dhe babi janë këtu”.
mes të natës, i frikësuar dhe duke Pas 10 apo 30 minutash, ai do të
qarë, përqafojeni, flisni për ëndrrën shtrihet dhe do të flejë. Mëngje-
që ka parë dhe qëndroni aty derisa sin e ardhshëm ai nuk do të mbajë
të qetësohet. Kini gjithmonë para- mend asgjë.
sysh që këto janë vetëm ëndrra të
Disa fëmijëve kjo mund t’u ndodhë Po kur jeni të sigurt që fëmija juaj
vetëm një herë, ndërsa të tjerëve nuk ka as ankthe as është i trem-
disa herë. Megjithatë, ndodh rra- bur, por zgjohet duke ju thirrur?
llë që t’i përjetojnë shpesh ose Lërini dhjetë minuta kohë që
për një periudhë të gjatë. Në këto të flejë, para se të shkoni tek ai.
raste mund të ndihmojnë ilaçet për Pastaj, thjesht sigurojeni që çdo
gjumë të dhëna nga pediatri juaj, gjë është në rregull dhe largohuni.
por më e mira është të presësh që Mos i jepni ushqim dhe mos e mer-
të kalojnë vetë. Ato do të zhduken rni me vete në dhomën tuaj, sepse
vetë, kur fëmija të rritet. mund të çohet më shpesh.
Si të dalloni një ankth nate nga një terror nate

Ankth Terror nate
Çfarë është Një ëndërr e frikshme, e Një zgjim i pjesshëm
ndjekur nga zgjimi. nga një gjumë i thellë.
Kur e dalloni Pasi mbaron, kur fëmija Gjatë këtij terrorri kur ai
juaj zgjohet dhe jua bërtet dhe godet, pastaj
tregon . është i qetë.
Koha e ngjarjes Gjatë gjysmës së dytë të Zakonisht një deri në
natës, kur ëndrrat janë katër orë pasi ka rënë
më të forta. në gjumë.
Paraqitja dhe Duke qarë dhe i frikësu- I ulur, duke goditur, me
sjellja ar, pasi është zgjuar. lëvizje jo të zakon-
shme. duke qarë, ulëri-
tur, rënkuar, folur. Sy të
fryrë, zemër që rreh fort,
djersitje.
Reagimi Pasi zgjohet, fëmija ësh- Fëmija nuk ju vë re dhe
të i siguruar nga prania mund t’ju shtyjë, duke
juaj. ulëritur dhe goditur, sa
më shumë mundoheni
ta mbani.
Fjetja Mund të ketë probleme Fle përsëri shpejt, pa u
që të flejë përsëri, për zgjuar tërësisht.
shkak të frikës.
Kujtimi rreth asaj Shpesh e kujton ëndrrën Nuk e kujton ëndrrën, ose
që ndodhi dhe flet për të. që ka bërtitur a goditur.
REKOMANDIME PËR fëmijën të kuptojë realitetin, pa

FËMIJËN E MOSHËS u “tronditur” apo frikësuar. Në
disa raste (por mos e përdorni
4-5 VJEÇ këtë si pretekst për të mos t’u
përgjigjur) mund të përgjigjeni
• Në këtë moshë fëmija fillon
me: “Kur të rritesh, do ta më-
të interesohet për zbatimin e
sosh”.
rregullave, qoftë për të zbuluar
• Viti i katërt i jetës, quhet edhe
çfarë mund të bëjë ose jo, qoftë
viti i “frikës”. Për një zhvillim
për të kuptuar se çfarë është e
sa më të mirë të fëmijës, duhet
drejtë e çfarë jo. Duhet të kini
të marrim seriozisht frikërat e
kujdes që fëmijët të mos të
ndryshme dhe problemet e tij,
bëhen shumë të rreptë me veten duke i kushtuar shumë kujdes.
e tyre. • Në këtë moshë, fëmija në
• Jini të thjeshtë e të qartë me mënyrë të vazhdueshme bëhet
fëmijën, që të mos krijojë ide zot i trupit të vet. Disa prej tyre
të gabuara për të mirën e të shkojnë drejt rrezikut pa frikë,
keqen; ato duhen dhënë në formë për shembull: hipin në pemë,
shpjegimi, jo në formë dënimi. gardh etj., të tjerë janë shumë
• Është e rëndësishme të mos të trembur dhe të tërhequr. Në
tregohemi shumë kërkues ndaj të dyja rastet, ju nuk duhet të
fëmijës, sepse kjo shkakton bëni sikur nuk e shihni rrezikun
ankth tek ai. Nuk duhet kërkuar dhe nuk duhet të kënaqeni kur
prej tij se tani është i rritur dhe fëmijët mbyllen brenda.
duhet të bëhet i arsyeshëm, të • Në këtë moshë disa fëmijë
mos jetë agresiv, të mos bëjë mund të luajnë edhe vetëm, të
rrëmujë etj. vecuar nga të tjerët. Pa e tepru-
• Në këtë moshë fëmija është ar, ju duhet ta nxisni shoqërinë
shumë provokues. Tregohuni të në grup. Fëmijëve u pëlqen kur
duruar e të matur në fjalët e to- të rriturit përzihen me lojërat
nin e zërit që përdorni. e tyre. Por kujdes, të rriturit
• Fëmija për herë të parë në këtë duhet të zbatojnë rregullat e
moshë drejton pyetjet e ekzis- fëmijëve.
tencës njerëzore, ai do të dijë • Në këtë moshë, nëse fëmija
nga vijmë, ku shkojmë, si funk- kërkon vazhdimisht për lodra
sionojnë gjërat, çfarë është jeta, të tjera ose ka ankesa, kujdes!
vdekja, seksualiteti, besimi fe- Me anë të këtyre kërkesave të
tar. Kini kujdes t’u përgjigjeni tepruara, ai kërkon t’ju tregojë
pyetjeve sa më thjesht, pa e se ka një shqetësim të brend-
gënjyer. Përgjigjet tuaja duhet shëm.
të jenë të qarta, ta ndihmojnë • Nuk është mirë që një lodër të
vjetër të fëmijës, që nga fëmi- emigracioni etj.

jëria e tij, ta merrni për t’ia • Ndihmoni fëmijën tuaj: Të ndi-
dhënë një fëmije tjetër. Mund het i sigurt dhe me besim se do
të jetë një lodër ose një bluzë të rritet, duke i dhënë njëko-
e vjetër, që nuk e vesh dot më, hësisht edhe informacione mbi
por që për të ka vlerë të veçantë. seksualitetin.
Marrja e saj nga prindi pa e py- • Ndihmojeni në lojën e tij dhe
etur, e lëndon shumë. kushtojini vëmendje bisedave
• Në këtë moshë fëmija i ndien me të, shqetësimeve që ka,
shumë më ndryshe nga i rri- përgjigjuni pyetjeve të tij dhe
turi frikërat e veta dhe ngjarjet përpiquni të kuptoni atë që
e rënda, si: vdekjet, sëmundjet mendon dhe ndien. Ai përpiqet
e rënda në familje, ose tek të të ndajë fantazinë nga realiteti.
afërmit. Imagjinata e tij është
shumë e madhe dhe shumë
gjëra duken të pakuptueshme.
PËRGATITJA PËR
Për këtë arsye, në ngjarjet e
vështira të jetës duhet pasur KOPSHT
vëmendje ndaj çdo sjelljeje të
fëmijës, si: shqetësime të gju-
mit, urinimi natën, sëmundje, K opshti është një kthesë e
madhe në jetën e fëmijës tuaj.
Edhe nëse vjet ka vajtur në kopsht
të cilat tregojnë për një gjendje
të keqe shpirtërore. Atij i duhet apo në çerdhe, sivjet pritet që ai të
thënë e vërteta, duke e trajtuar jetë më i rritur dhe do t’i jepen më
me respekt. Çdo e vërtetë është shumë përgjegjësi dhe më shumë
më pak e frikshme se imagji- pavarësi.
nata që ai ka.
• Në këtë moshë fëmijët e kanë Kur fëmija juaj i afrohet moshës
shumë të zhvilluar kuriozitetin së kopshtit, ju mund të filloni t’i
për trupin e tyre e të njëri - tjet- flisni për të. Shpjegojini që rutina
rit. Ata nuk duhen qortuar për e tij do të ndryshojë kur të fillojë
sjelljet e tyre dhe aq më tepër kopshtin dhe përfshijeni në ak-
nuk duhen dënuar. tivitetin e zgjedhjes së rrobave.
• Ndonjëherë, në këtë moshë, Do të ishte gjithashtu një ndihmë
duket sikur fëmija nuk pyet, ta çonit ndonjëherë afër kopshtit,
nuk u bëhet vonë për ngjarjet në të vizitoni mjedisin dhe ta pyesni
familje. Në të vërtetë ai është nëse i pëlqen mjedisi ku ai do të
shumë i ndjeshëm dhe i vë- kalojë kohën. Prezantojeni me
mendshëm ndaj çdo shqetësimi fëmijët dhe edukatoret. E gjithë
familjar, si për shembull raste kjo përgatitje do të ndihmojë për
grindjesh, fatkeqësish, divorci, të rritur entuziazmin e tij dhe për
të zvogëluar sikletin e këtij hapi është një metodë vlerësimi e cila

larg nga shtëpia. mund të ndihmojë për të vendosur
nëse ka aftësitë e duhura për të zhvi-
Përpara se të fillojë kopshtin, fëmi- lluar aktivitete të caktuara.
ja juaj duhet gjithashtu të bëjë një
vizitë mjekësore të përgjithshme Nëse në zonën tuaj ka këshilli-
fizike. Mjeku juaj do të vlerësojë more, edukatorë ose pediatër të
gjendjen e fëmijës dhe zhvillimin e aftë për ta zhvilluar këtë test, ata
përgjithshëm fizik, do të sigurohet mund t’ju ndihmojnë. Këto teste
që ai ka bërë vaksinat e duhura etj. gjithashtu mund të jenë ndihmëse
nëse ju mendoni se fëmija juaj
Në shumicën e kopshteve, fëmi- është i përparuar për moshën e tij
jët pranohen në bazë të moshës, dhe për aktivitetet e përshtatshme.
shpesh me një datë të caktuar si Është mirë që ky testim për zhvilli-
bazë. Për shembull, nëse fëmija min e aftësive të bëhet përpara se
juaj mbush pesë vjeç në 31 dhje- fëmija të fillojë të ndjekë grupin e
tor, ai mund të lejohet të fillojë kopshtit.
kopshtin në moshën katër vjeç,
por nëse e ka ditëlindjen në 1 Në të njëjtën kohë, edukatoret e
janar, do t’i duhet të vendosë për kopshtit mund të mbledhin infor-
grupin e fëmijëve dhe shokët që macion për shëndetin e fëmijës,
preferon. Megjithëse kjo metodë duke u siguruar që ai është i vak-
funksionon, nuk është e përsosur. sinuar si dhe për analizat e shiki-
Fazat e zhvillimit ndryshojnë kaq mit dhe dëgjimit.
shumë, sa një fëmijë mund të jetë
i përgatitur për grupin e fëmijëve
të moshës katër vjeç, por një tjetër DISIPLINA PËR
pëlqen mosha më të rritura. KATËRVJEÇARËT
Për të përcaktuar moshën e gru-
pit të përshtatshëm për fëmijën
mund të pyesni edhe edukatoret.
N ë moshën katër vjeç fëmija
juaj do t’i ketë disi në kon-
troll reagimet emocionale të pa-
Ata mund t’ju ndihmojnë. Eduka- parashikueshme, por ende në këtë
toret janë në gjendje të vlerësojnë moshë, ai mund të kundërshtojë
fëmijën gjatë aktivitetit me fëmijët hapur rregullat e familjes, të flasë
e tjerë dhe të vendosin për llojin prapa krahëve apo t’ju shajë. Ai
e aktiviteteve, sipas aftësive dhe shpesh do të sillet keq, vetëm që
moshës. t’ju mërzisë. Megjithëse kjo sjell-
je mund të jetë irrituese dhe t’ju
Testimi i zhvillimit të fëmijës tuaj vërë në siklet, rrallë është shenjë
e sëmundjeve emocionale dhe dhe babai që edhe vetë janë rra-

zakonisht zhduket në moshën e hur në fëmijëri. Pas shpullës, nëna
shkollës. Por kjo nuk do të thotë dhe babai ndihen fajtorë dhe efekti
që duhet ta lini fëmijën tuaj t’ju edukues është zhdukur. Për fëmi-
kontrollojë apo t’ju kërcënojë. Be- jën shpulla është poshtërim dhe
sojeni, as ai nuk do që ta bëjë këtë humbje e besimit që ai ka në aftë-
gjë. Në të kundërt, ai pret që ju ta sinë për të qenë i rritur. Edhe në
kufizoni kur e kalon kufirin, ashtu këtë rast efekti edukues është zhdu-
siç pret që ta mbroni kur bën diçka kur.
të rrezikshme. Kështu, ju duhet
t’i mësoni se cila sjellje është e (Për të shmangur ndëshkimin, shumë
pranueshme dhe cila jo. Mënyra e të dëmshëm për rritjen e fëmijës,
vetme që ai të mësojë të vendosë shihni këto rekomandime tek viti i
kufijtë e tij më vonë është që ju të tretë i jetës: Disiplina e fëmijës)
vendosni kufij të arsyeshëm për të
tani. Në këtë moshë, sjellja jo e mirë
e tij priret që të jetë më e ndër-
Për të vendosur kufijtë e duhur, gjegjshme se më parë. Kur ishte
mbani parasysh që shumë nga stra- foshnjë, ai vepronte për kuriozitet,
tegjitë që përdornit kur ishte më i duke kërkuar të gjente dhe provon-
vogël janë ende të përshtatshme. te kufijtë e tij; tani sjellja e tij është
Është ende e rëndësishme të lav- e prirur të jetë më pak e pafajshme.
dëroni sjelljen e mirë më shumë Për shembull, një fëmijë trevjeçar
sesa të dënoni të keqen dhe të mos nëna e të cilit është shtatzënë ose
përdorni asnjëherë dënimet fizike prindërit e të cilit janë të ndarë,
(shpulla etj). Gjithashtu, është mund të reagojë duke bërë diçka
ende e rëndësishme të veproni me që ai e di mirë se është e ndaluar.
sjelljen e keqe shpejt dhe drejt, Ai mund të mos kuptojë emocionet
pa pritur aq gjatë sa fëmija juaj të që e shtyjnë të thyejë rregullat, por
harrojë se për çfarë po i tërhiqni sigurisht e di mirë që po i thyen
vërejtje. ato.
Një katërvjeçar mund të t’i ngrejë Për të penguar këtë lloj sjelljeje,
nervat lehtësisht. Ju e godisni me ndihmojeni fëmijën tuaj të shpre-
shpullë, sepse mendoni që ai meri- hë ndjenjat e tij me fjalë, në vend
ton të ndalohet. Por ka një ndry- të veprimeve të dhunshme apo të
shim të madh midis ndalimit të padurueshme. Nëna e një fëmije i
përkohshëm dhe shpullës. cili e godet, mund të thotë: “Mjaft!
Ti je shumë i inatosur. Të lutem,
Shpesh godasin me shpullë nëna më thuaj arsyen.”. Nëse ai refu-
zon, përdorni rekomandimet e për- arsye. Ndonjëherë sepse kanë fri-

mendura mësipër për ndalimin e kë nga një ndëshkim, ngaqë kanë
përkohshëm. ecur shumë përpara me fantazinë,
ose mbase ngaqë janë duke imituar
Ndonjëherë fëmija juaj nuk do të sjelljen që shohin tek të rriturit.
arrijë ta shpjegojë inatin e tij dhe
ju takon juve ta ndihmoni. Kjo Nëse fëmija gënjen nga frika e një
kërkon shumë durim, por ia vlen. ndëshkimi, ai mund të ketë thyer
Zakonisht, problemi do të jetë mjaft një nga rregullat e shtëpisë. Për
i dukshëm, nëse e shikoni situatën shembull, ai mund të ketë dëmtuar
me sytë e tij. Për shembull, një diçka që nuk duhet ta prekte. Ose
nënë shtatzanë (siç përmendëm më mbase ishte pak i ashpër dhe ka
sipër) mund të thotë: “Ti je i inato- vrarë një nga shokët e tij të lojës.
sur për bebin, apo jo?”. Kjo mund Në çdo rast, ai ka menduar se ajo
të jetë e suksesshme, nëse e nxisni që bëri është më shumë një mbroj-
fëmijën tuaj të flasë për problemet tje sesa një gënjeshtër. Nëse doni
dhe ndjenjat e tij, me baza. që t’ju tregojë, jepini të kuptojë
që gënjeshtra është gabim. Kështu
Disiplina tek fëmijët duhet përqën- ruani inatin tuaj dhe ndëshkimet
druar për të rritur përqëndrimin e kur ai fsheh të vërtetën, dhe në
tyre dhe kontrollin e vetes. Ajo re- vend që ta akuzoni kur dyshoni
alizohet me sukses nëse ju forconi që ka bërë diçka të gabuar, thoni
miqësinë me fëmijën. diçka të tillë: “Kjo është thyer. Po
vras mendjen, si ndodhi?” Nëse ai
Ju duhet të kuptoni cilësitë e çdo tregon, rrini e qetë dhe vlerësojeni
fëmije veç e veç, nëse keni më të vërtetën, ndryshe nga rastet kur
shumë se një fëmijë. Shpesh ju vazhdon me gënjeshtrën. Në këtë
mund të kërkoni të njëjtat rezultate mënyrë ai mund të jetë më pak i
tek fëmija i dytë, ashtu sic i keni frikësuar për të thënë të vërtetën
arritur tek fëmija i parë, por kjo herën tjetër.
nuk është e dobishme. Çdo fëmijë
është shumë i ndryshëm nga një Të tregosh përralla të gjata është
tjetër, dhe secili kërkon mënyra të diçka krejt ndryshe nga gënjesh-
vecanta sjelljeje e disiplinimi. tra. Kjo është thjesht një shpre-
hje e imagjinatës së fëmijës suaj
Si t’ua bëjmë gënjeshtrave dhe nuk dëmton njeri. Bëhet
problem,vetëm nëse ju ose fëmija
Gënjeshtrat në këtë moshë janë juaj nuk mund të dalloni më re-
shumë të zakonshme. Fëmijët në alitetin nga fantazia. Megjithëse
këtë moshë gënjejnë për shumë një “përrallë” e gjatë nuk kërkon
ndëshkim, nuk duhet bërë rrugë. kur i thuhet të rrijë në sediljen e

Tregojini atij historinë e “bariut, vet dhe mund të kundërshtojë me
që thërriste: ujku, ujku….” dhe kokëfortësi, me zë të lartë. Për sa i
shpegojini atij se sa e rrezikshme përket sigurisë duhet të jeni të pre-
mund të jetë për të të vazhdojë këto rë, por nëse i siguroni aktivitete të
fantazi. (Për shembull, çfarë do ndryshme, lodra dhe libra për të
të ndodhte nëse ai është i sëmurë hequr vëmendjen, fëmija mund ta
dhe ti nuk arrin të dallosh është e harrojë nervozitetin e tij.
vërtetë apo jo?). Bëjini të qartë që
është në interesin e tij të tregojë të Udhëtimi me makinë
vërtetën. Edhe në udhëtimet më të shkurtra,
fëmja juaj duhet të rrijë në sediljen
Kur gënjeshtrat e fëmijës suaj janë e tij. Nëse fëmija juaj ankohet,
vetëm një kopje e sjelljes tuaj, ju mos e nisni makinën deri sa ai
mund t’i ndaloni ato vetëm duke të ulet brenda. Nëse ju jeni duke
ndryshuar sjellje. Kur fëmija ju ngarë makinën dhe ai largohet nga
dëgjon të thoni “gënjeshtra të pa- sedilja e tij, ndaloni derisa ai të
fajshme”, ai mbase nuk e kupton jetë i sigurt.
që ju po i thoni vetëm për të qenë
me takt, apo për të mos lënduar Nëse e bëni të këndshëm udhëtimin
ndjenjat e një personi tjetër. Ai di me makinë, fëmija juaj nuk do të
vetëm që ju nuk po thoni të vërtetën shfaqë kundërshtime. Ja disa su-
– kështu që ndihet i lirë të gënjejë. gjerime:
Ju mund të përpiqeni t’i shpjegoni • Flisni për peizazhin që kaloni.
Pyesni fëmijën tuaj se çfarë
dallimin midis gënjeshtrave të vër-
shikon jashtë dritares. Tregoni
teta dhe atyre “të bardha” (pra që
pamjet interesante. Kur ai fillon
janë pa qëllim të keq, dhe bëhen
të mësojë ngjyrat, gërmat dhe
në shumicën e rasteve për të mos
numrat, kërkojini të shpjegojë
të lënduar dikë), por ka mundësi
shenjat dhe tabelat. Gjithsesi,
që ai nuk do ta kuptojë tamam.
kujdesuni që të shikoni rrugën.
Kështu që është më mirë të ndry-
• Mbani disa libra me vizatime
shoni sjelljen tuaj.
dhe lodra të vogla në makinë.
• Mbani disa kaseta me këngë
fëmijësh ose me histori në
PËR SIGURINË E makinë. Nxiteni fëmijën tuaj të
FËMIJËS TUAJ këndojë bashkë me këngëtarët
e tij të preferuar.
M e rritjen e fëmijës suaj, udhë-

timi do të bëhet më i vështirë.
Ai do të bëhet shumë i lëvizshëm
• Për udhëtime më të gjata, merr-
ni me vete një kuti të vogël
të mbushur me materiale për
moshën e tij, si libra për të jeni shoqërinë ajrore më parë.

ngjyrosur, shkumësa, letër, ku- Mund të merren masa të veçanta,
kulla etj. (Mos mbani gërshërë nëse i kërkoni në momentin që
në makinë, ato mund të jenë të bëni rezervimin.
rrezikshme në rast frenimi të
papritur). Një nga të mirat e fluturimit me
• Ndaloni të paktën çdo dy orë avion është se ju dhe fëmija juaj
për një pushim të vogël. Kjo do mund të bëni shëtitje, kur kjo le-
t’i japë mundësi fëmijës tuaj të johet. Ky është ilaçi më i mirë për
shplodhet pak, të hajë diçka, ta nervozitetin, veçanërisht kur ai ta-
ndërroni apo të shkojë në ba- kon një fëmijë tjetër në korridorin
një. e avionit.
• Nëse fëmijën e zë shumë shpesh
makina, mund të jetë e nevoj- Për të argëtuar fëmijën tuaj në
shme t’i jepni një dozë të për- sediljen e tij, merrni me vete libra
shtatshme qetësuesi, gjysmë dhe lodra të ngjashme me ato që
ore përpara se të hipni në maki- merrni për një udhëtim me maki-
në, sipas këshillës së mjekut. në. Për informacione të tjera lidhur
me udhëtimin me avion, flisni dhe
Udhëtimi do të jetë më i këndshëm me pediatrin tuaj.
dhe më i rehatshëm për secilin,
nëse ju ndiqni këto rregulla në Kujdesuni për rrëzimet nga:
mënyrë të vazhdueshme. Mjete loje, si rrëshqitës apo kaf-
shë.
Pavarësisht ku ndodheni:
Triciklet: evitoni tricikla të paqën-
• Mos lejoni të bërtiturat, godit- drueshëm dhe përdorni atë lloj
jet, kafshimet ose zhurmat e që i lejon fëmijës të jetë afër me
mëdha. tokën.
• Mos i lejoni fëmijët të prekin Shkallët: vazhdoni të përdorni kan-
dorezat e derës. gjella në fillim dhe fund të shka-
• Kurrë mos e lini fëmijën të luajë llëve, nëse keni shkallë në shtëpi.
vetëm në makinë. Dritaret: vazhdoni të përdorni
• Kujtoni fëmijët që të respektoj- mbrojtëset e dritareve.
në edhe personat e tjerë në
makinë. Djegiet
Mbajini shkrepset dhe çakmakët
Udhëtimi me avion larg fëmijëve tuaj.
Kur fluturoni me avion me një Aksidentet automobilistike

fëmijë të vogël, gjithmonë njofto- Mos i lejoni fëmijët të ngasin
triçiklin në rrugë apo afër trafikut. • Largon ose duket i ftohtë me

fëmijët dhe të rriturit e tjerë.
Mbytja • Nuk shpreh një gamë të gjerë
Kurrë mos e lini fëmijën tuaj vetëm emocionesh.
afër ujit, edhe nëse ai di të notojë. • Ka probleme me të ngrënët,
fjetjen, ose në përdorimin e tu-
aletit.
Kini parasysh! • Nuk bën dallimin midis fanta-
zisë dhe realitetit.
P araqituni patjetër tek mjeku

pediatër i këshillimores, nëse
femija deri në moshën 5 vjeç:
• Nuk mund të kuptojë një urdhër
që përbëhet nga dy pjesë duke
përdorur parafjalë si për shem-
• Shfaq frikë ose ndrojtje shumë bull “në”, “poshtë” (“vërë fil-
të madhe. xhanin në tavolinë”: merr topin
• Shfaq sjellje shumë agresive. poshtë divanit”).
• Nuk është në gjendje të ndahet • Nuk mund të thotë saktë emrin
nga prindërit, pa kundërshtime dhe mbiemrin e tij.
të mëdha. • Nuk përdor siç duhet shumësin
• Shpërqëndrohet shpejt dhe nuk (kalë-kuaj, lodra-lodrat) apo
është i aftë të përqëndrohet në kohën e shkuar (isha, shkova
një aktivitet të vetëm për më etj).
shumë se pesë minuta. • Nuk flet për ato që bën gjatë
• Tregon pak interes për të luaj- ditës.
tur me fëmijë të tjerë. • Nuk mund të ndërtojë një kullë
• Nuk pranon t’u përgjigjet me nga 6 – 8 kuba.
njerëzve në përgjithësi, ose • Duket në siklet, duke mbajtur
përgjigjet shumë pak. një shkumës shumëngjyrësh.
• Përdor rrallë fantazinë apo imi- • Ka probleme kur heq rrobat.
timin në lojra. • Nuk mund t’i lajë mirë dhëm-
• Duket i pakënaqur apo i mërzi- bët.
tur në shumicën e kohës. • Nuk mund të lajë dhe të fshijë
• Nuk merr pjesë në aktivitete të duart e tij.
ndryshme.
Pjesa VII
VITI I GJASHTË
MOSHA E MENDIMIT
372
5 - 6 vjeç
F ëmijët e kësaj moshe në mënyrë figurative qëndrojnë në port, buzë de-
tit, me fytyrë jashtë. Përpara tyre është bota, jeta, shoqëria, pavarësia,
përgjegjësitë, zbulimet, konkurrenca, sukseset, dështimet... Pas shpatu-llave
të tyre është mjedisi i shtëpisë, prindërit, vëllezërit, motrat, gjyshërit,
farefisi, siguria e familjes. Tani ai është më i zoti: është më i pavarur,
ushqehet vetë, flet mirë, ka fjalor më të pasur, tregon mirë për nevojat dhe
emocionet e veta, kontrollon mirë jashtëqitjen, e kupton mirë se të rriturit
kanë punë të tjera … Ai i kupton gjërat më mirë, por është ende i pasi-
gurtë. Pikërisht tani, që ai shkëputet më shumë nga familja, bëhet shumë
e rëndësishme lidhja me prindërit dhe familjen.
Kjo është një moshë shumë e rëndësishme, që ne do ta konsiderojmë si

një lindje të dytë.
E mbani mend kur ishte i vogël dhe u shkëput nga gjiri? Tani ai fillon të
shkëputet nga prehëri i prindërve dhe i familjes, për të qenë më i pavarur
në shoqëri. Aty, në shoqëri, grupi ka rregulla të tjera, ai kalon një kohë
më të gjatë në këtë shoqëri, pa praninë e prindërve. Tani rregullat duhen
zbatuar më mirë, sepse i kërkon i gjithë grupi.
Ndonjëherë, fëmijëve u duket se për ju nuk ka më interes se çfarë i ndodh

atij, se nëna nuk pyet më për të në këtë situatë të re. Është normale në
këtë moshë të shihni shpesh fëmijë që qajnë, që shohin shumë ëndrra të
këqija, që kanë dhimbje barku të forta në mëngjes, kur bëhen gati për në
kopsht. Nëse që nga mosha tre vjeç ai përgatitet gradualisht për këtë fazë
të re të jetës, me pjesëmarrjen e hershme në kopsht, me lojën në kopsht
gjatë ditës etj., do ta ketë më të lehtë.
Ju prindër, mund ta ndihmoni fëmijën tuaj nëse njihni cilësitë që ka në

këtë moshë. Për këtë shihni veçoritë e mëposhtme:
5 - 6 VJEÇ TË VEÇANTAT E NJË PESËVJEÇARI 373
TË VEÇANTAT E NJË Aftësia për t’u kujdesur për veten

PESËVJEÇARI i jep besim për të hedhur këtë
hap jashtë familjes. Gjithashtu
Dëshira kryesore - Të rriten. Ata dhe kurioziteti për të njohur situ-
duhet të shkëputen nga mosha e të ata të reja, jetën e vëllezërve ose
qenit bebe, fëmijë i vogël. Pëlqejnë të motrave që shkojnë në shkollë,
të zgjedhin moshatarë “të de-një” këtë botë misterioze për të cilën
në moshë dhe në aftësi, që të ndi- ka dëgjuar, që e dëshiron dhe i
hen të zotë dhe të fortë si ata. Në druhet. Frika se atje jashtë mund
këtë moshë, fëmijët nuk pëlqejnë të mbetet vetëm, i bën ndjenjat dhe
të luajnë me fëmijë më të vegjël emocionet të forta.
dhe më të dobët, sepse nuk duan t’i
lidhin me ata. Zgjedhin shoqërinë Grupi - Për fëmijën është tërhe-
me moshë më të madhe se veten, qës, dhe në njëfarë mënyre zë-
për t’u ndier pjesë e grupit të tyre. vendëson mbrojtjen e nënës. Grupi
Është njësoj sikur mosha e tyre për të është mjeti më i rëndësishëm
sfidon vetë kohën. Ndonjëherë kjo për zhvillimin e pavarësisë. Fillimi
bëhet me ashpërsi dhe brutalitet, i një jete të re në botën sociale të
pas të cilit fshihet frika se mos nuk grupit, është një hap i madh drejt
janë në nivelin e duhur. pjekurisë. Tani ai brenda këtij gru-
pi bëhet paksa “prind” i vetvetes.
Gjuha - E pasur, e rrjedhshme, lla- Ky proces shoqërohet edhe me
fazane. Tani ajo më shumë përcjell ankth, i cili ndonjëherë duket qartë
dëshirat e tyre. Tani gjuha e tyre nëpërmjet krizave të të qarit, ën-
duhet të komunikojë me të rriturit drra nate, dhimbje koke ose barku
dhe të huajt, të cilët nuk i njohin në mëngjes, përpara se të shkojë
nga afër, ashtu si prindërit. Gjuha në kopsht.
zhvillohet shumë shpejt, duke i
lejuar të bëjë pyetje mbi mjedisin. Miqësitë - Në këtë moshë fëmi-
Kjo e ndihmon t’i japë një kuptim jët janë të aftë të bëjnë grupe
botës që e rrethon dhe i lehtëson “serioze” dhe të krijojnë miqësi.
hapat për të krijuar identitetin, si Por miqësitë e tyre janë ende të
dhe integrimin e tij me të tjerët. përkohshme. Djemtë bëjnë miqësi
Tani gjuha është e lidhur me kujti- rastësore. Vajzat i zgjedhin mike-
met e para të aftësive për të lexuar shat e tyre, me të cilat përsëri
dhe shkruar, me kujtimin e parë të mund të zemërohen lehtë.
fletores së motrës apo vëllait më
të madh, si një send që mezi pret Sjellja - Bëhet shumë konkrete,
ta marrësh. por ky realizim përmban ende disa
pasiguri. Tregimet dhe përrallat e
Vëmendja - Është jashtë familjes. pëlqyeshme në këtë moshë përpu-
374 PJESA VII VITI I GJASHTË - MOSHA E MENDIMIT
then me situatën në të cilën fëmija mojnë fëmijët të përballojnë situ-

ndodhet dhe po jeton. Për disa fëmi- ata të reja dhe të panjohura me më
jë bëhet e rëndësishme ruajtja e të shumë qetësi. Shpesh, vendosja e
njëjtave rrethana jetese në familje, fëmijëve në norma të sakta formon
për shkak të mjediseve dhe sjell- në mënyrë të ndjeshme persona-
jeve të reja në kopsht. Vlerësohen litetin e tyre dhe mund të kthehet
ceremonitë e sigurisë si ditëlindjet, në një karakteristikë të sjelljes.
festat familjare, të cilat ushqejnë
pavarësinë e brendshme të fëmijës Kujdes! Fëmija 5 vjeç, gjithsesi
për t’u aftësuar në programet e reja ende nuk ka një kuptim të plotë
shoqërore. Në këtë moshë fëmijët të identitetit (pra se ai është një
nuk kanë aftësi të mira për të bërë person i veçantë, i shkëputur nga
kompromise dhe për të bërë marrë- të tjerët). Për këtë arsye zbatimi i
veshje tolerante. Për arsye të vogla, rregullave për ta nuk është një gjë
mund të dëgjoni një vajzë të vogël e thjeshtë. Kjo është arsyeja pse
t’i thotë mikeshës së saj “Ti nuk je gjatë lojës, ata kanë nevojë për një
më shoqja ime.” Pas pak kohësh do figurë prindërore pranë, për të for-
të miqësohen përsëri. cuar identitetin në sfidën e zbatimit
të rregullave, të normave dhe të
Kërkesat - Ndryshimi themelor kufizimeve. Gjithashtu, ata mund
lidhet me stadin e ri të pavarësisë të mos i mbajnë mend të gjitha
dhe marrjen e përgjegjësive. Nëse rregullat dhe kjo mund t’u hapë
kujtoni veten tuaj në këtë moshë, telashe. Kanë nevojë për një më të
do të kuptoni se interesi i prindërve rritur, që t’ua kujtojë gjithmonë.
për ngjarjet e jetës së tyre “private”
është mbështetja më e madhe. Toleranca kulturore - Fëmija 5
vjeç që interesohet për botën, ta-
Nevoja për rregulla - Është një kohet me besime të ndryshme,
kërkesë themelore. Mund të shihni këndvështrime të ndryshme, kul-
lehtësisht se fëmijët të gjendur në tura të ndryshme etnike dhe tra-
një mjedis të rrëmujshëm, qoftë ky dita të ndryshme. Kultura e qytetit
dhe lojra e argëtim, pa norma dhe ku jetojnë dhe kultura me të cilën
rregulla, do të ndërhyjnë menjëherë ata ndeshen në kopsht, mund të
për t’i vendosur ato. Vihet re që jetë e ndryshme nga tradita famil-
janë më të aftë të kuptojnë rregullat jare. Çdo fëmijë, elementët e rinj
e lojës dhe më tolerantë, nëse kulturorë të mësuar në mjedisin
humbin sipas rregullave. Rregullat social, i sjell në familjen e tij.
e vendosura i japin mundësi fëmi- Ai këndon këngë të reja, tregon
jëve të zhvillojnë aftësinë për t’u praktika të ndryshme, të mësuara
sjellë në mënyrë korrekte brenda me moshatarët në familjet e tyre.
grupit. Rregullat dhe normat i ndih- Është pjesë e “sfidës” që ka fëmi-
ja me vetë prindërit e tij, për t’u zhdimisht pëlqimin e të rriturve

treguar atyre se tani është bërë i për sjelljen e tyre. Të bësh miqësi
zoti në mjedisin e jashtëm. Njëko- të reja, do të thotë të lidhesh jo
hësisht atij i duhet të afrojë kul- vetëm me moshatarët, por edhe me
turën brenda familjes me kulturën të rritur të tjerë. Për të arritur këto
lokale, si pjesë të forcimit të iden- marrëdhënie, duhen disa aftësi që
titetit të tij jashtë familjes, në mje- ata ende nuk i kanë. Në rast se një
disin e ri. Kështu fëmijët, nxjerrin marrëdhënie me një të rritur nuk
përfitime nga situatat e kulturave, është e pëlqyeshme, hapësira nuk
traditave dhe besimeve të tjera dhe mbushet me kompromis, por duke
duhen ndihmuar në këtë përshtatje bërë lëshime dobësie dhe kjo i
të ndryshimeve midis kulturave, vendos fëmijët në raporte delikate.
feve dhe përvojave, për të pasuruar Djemtë në situata të tilla janë më
njohjen dhe për të lehtësuar bërjen agresivë dhe kërkojnë të sfidohen
e tij pjesë të shoqërisë. me të barabartët e tyre, ose me më
të fuqishmit. Ata tregojnë forcën
Fëmijët e kësaj moshe nuk janë dhe duket se nuk iu intereson vë-
përjashtues të kulturave të tjera. mendja e të tjerëve.
Vetëm nëse të rriturit edukojnë
fort ndjenja të tilla jo miqësore, Rivaliteti midis fëmijëve, shumë
ndikojnë keq në kufizimin e sjell- herë përzihet me rivalitetin që
jes sociale të fëmijës. ata bëjnë nëpërmjet vlerave të
prindërve të tyre. Në këtë provë
Marrëdhëniet me të rriturit - Në të vështirë të marrëdhënieve me të
këtë moshë, vajzat duken se kanë tjerët, ju duhet të gjendeni gjith-
më shumë interes për të pasur va- monë afër dhe të vëmendshëm.
ZHVILLIMI LËVIZOR hidhet nga lartësi të mëdha

(nga dollapi në krevat, nga ça-
Zhvillimi lëvizor i madh tia e barrakës poshtë), kërcen
• Fëmija vrapon, rrëshqet, lëkun- me litar, luan me top me këmbë
det në lisharëse, kacavirret, etj.
• Kapërcen me të dyja këmbët fesionet, origjinën etj.

një pengesë, 10 cm të lartë nga
toka. Zhvillimi gjuhësor lidhet me af-
• Qëndron mbi një këmbë, me tësinë e tij në programet shkollore.
sytë mbyllur. Aftësia e plotë gjuhësore vendo-
Pas moshës 6-vjeçare përfundon set midis 5 dhe 7 viteve të para të
plotësisht zhvillimi lëvizor i fëmi- jetës. Një 5 vjeçar është në gjendje
jës. Lojrat e tij bëhen plotësisht të tregojë ngjarjen e tij të ditës në
fizike. vendin e banimit, ose në kopsht.
Mund të ndodhë që ai të flasë dhe të
Zhvillimi lëvizor i vogël (i du- tregojë shumë detaje, por ju mund
arve dhe gishtave) të mos kuptoni thelbin e çështjes
• Ngjyros mirë me bojëra. që ai po trajton. Kjo ndodh sepse
• Mund të presë me gërshërë një fëmijët në këtë moshë, kur flasin,
send të vizatuar. nuk arrijnë të mendojnë duke vënë
• Lidh vetë lidhëset e këpucëve. veten e tyre në vendin e atij që i
Mbërthen kopsat, rripat e pan- dëgjon. Për këtë arsye, ata kanë
tallonave. nevojë që prindërit, edukatoret dhe
• Përdor sende rrethanore si farë- kujdestarët, në marrëdhëniet me ta
ra (fasule, oriz, luledielli), për dhe gjatë përdorimit të rrëfimeve,
të plotësuar mbushjen e një të kujdesen që fëmijët t’i kuptojnë
vizatimi. gjërat.
Nëse fëmija i kësaj moshe flet

ZHVILLIMI I GJUHËS DHE diçka për një ngjarje të ditës, në të
I TË FOLURIT vërtetë ai ka nevojë të thotë diçka
për veten e tij. Për këtë, gjithmonë
Fëmija në këtë moshë: i duhet kushtuar vëmendje dhe jo
• U përgjigjet pyetjeve: “Çfarë të mos dëgjohet.
do të bënit ju, nëse... (bie shi,
është nxehtë, makina do të Mjaft fëmijë, të gjendur emi-
kalonte këtu... etj.)”. grantë, detyrohen të mësojnë dy
• Përshkruan përdorimin e së gjuhë dhe t’i përdorin të dyja. Fi-
paku 10 sendeve që ndodhen në llimisht fëmijët flasin gjuhën e në-
shtëpi (përse përdoret piruni? nës së tyre, e cila është kryesore
krevati?). për zhvillimin e fjalës. Ajo me-
• Përshkruan mirë atë që shikon rret bashkë me gjirin. Fëmijët që
në një fotografi, pikturë etj. mësojnë dy gjuhë, njërën e kanë
• Është në gjendje të përshkruajë kryesore, tjetrën më të pakët. Nëse
mirë familjen e tij, emrat, pro- gjuha kryesore nuk është gjuha e
nënës, në fillim të shkollës fëmija tjetër që ndikon është trashëgimia.

do të ketë vështirësi në shkrim dhe Kjo trashëgimi merret si nga nëna
lexim, edhe pse duket sikur e flet edhe nga babai dhe, e kombinuar
mirë gjuhën. me kushtet e mjedisit ku rritet
fëmija, jep si rezultat një nivel të
Për të mësuar një gjuhë, fëmijës caktuar intelektual të fëmijës.
i duhen dy vjet. Për ta mësuar atë
rrjedhshëm, i duhen shtatë vjet. Ndihma më e madhe për zhvilli-
Për të ndihmuar fëmijët në rretha- min intelektual të një fëmije lidhet
nat e vështira, është e nevojshme me kushtet e mjedisit që nxisin dhe
që prindërit dhe edukatoret të për- plotësojnë kuriozitetin e fëmijës.
piqen që fjalët dhe fjalitë të për- Aftësitë intelektuale bashkohen
cjellin një mesazh me interes për me dëshirën për të zbuluar gjëra
fëmijën. Në të kundërt, fëmijët të reja. Kujtohuni që fëmijët që në
kanë vështirësi për të mësuar pjesë moshën 2 –3 vjeç kanë periudhën e
të gjuhës pa kuptim për ta. Kjo lloj pyetjeve “Përse?”, “Kur?”, “Çfarë
e folure përfitohet vetëm në vitet e është?” etj.
para të shkollës.
Shumë nga aftësitë e tij janë for-
muar nga përgjigjet që kanë marrë.
ZHVILLIMI NJOHËS Edhe në këtë moshë, dëshira për të
DHE I PERCEPTIMIT provuar, zbuluar dhe kërkuar ndih-
mon shumë zhvillimin intelektual
• Dallon të paktën 10 forma, gër-
ma, numra. Fëmijët që flasin me vështirësi,
• Njeh të majtën dhe të djathën e edhe zhvillohen me vështirësi pasi
trupit të tij. gjuha është mjeti i vetëm për zhvilli-
• Di të këndojë një këngë të min e aftësive mendore dhe aftësisë
thjeshtë, vjersha, tregime të për të zbuluar sendet, fenomenet
shkurtra. dhe lidhjet midis tyre. Në moshën
• Grupon dhe klasifikon sipas shkollore fëmijët me vështirësi në
ngjyrës e formës (për shembull, të folur do të kenë edhe vështirësi
të gjitha këto lodra janë blu, në të lexuar.
të gjitha këto figura këtu janë
katrorë). Për të nxitur zhvillimin e
• Është i aftë të organizohet në intelektit tek fëmija
kohë.
• Mënyra më e mirë është lexi-
Mjedisi familjar dhe prindërit janë mi i librave dhe revistave për
baza dhe pasqyrimi i parë i aftë- fëmijë. Veçanërisht është mirë
sive intelektuale të fëmijës. Faktor që të formohet zakoni i lexi-
mit në orët e qeta para gjumit • Në moshën 5 –6 vjeçare, fëmi-

(por jo kur fëmija është shumë jët nuk e kanë shumë të zhvillu-
i përgjumur, pasi ashtu nuk do ar mendimin abstrakt, edhe pse
ta ketë mendjen). Kështu fëmi- shumica e tyre dinë të numëroj-
ja mëson të lidhë kënaqësinë e në deri në njëzet. Ata dinë të
tregimeve me librin. Shpesh- thonë: “dy mollë në dorë dhe
herë fëmijët shfletojnë librat dy mollë që m’i dha mami, bëj-
duke bërë sikur lexojnë, ende në katër” por e kanë të vështirë
pa njohur gërmat. të gjejnë se sa bëjnë dy + dy.
• Figurat e vizatimit dhe fjalët • Mësojini fëmijët me numrat me
me gërma të mëdha shoqërojnë anë të figurave (për shembull,
njohuritë e fëmijës në mënyrë një mollë, dy mollë…). Kjo
të këndshme, duke lidhur vep- i ndihmon ata kur të fillojnë
rimin, imagjinatën, kënaqësinë matematikën në shkollë.
dhe gërmat. • Mos i qortoni fëmijët dhe veça-
• Lejojini fëmijët të zgjedhin nërisht mos përdorni sharje,
vetë librat e tyre që në këtë asnjëherë, nëse bëjnë gabime,
moshë dhe përgjigjuni pyetjeve për shembull nëse ata dinë të
të tyre në rrugë, në dyqan kur mbledhin dy numra, por nuk
ata shohin reklamat, titujt dhe dinë të bëjnë zbritjen. Në këtë
shkrimet e ndryshme. moshë, për mendjen e tyre
• Prania juaj në marrëdhëniet zbritja është një veprim shumë
e fëmijës me librat, zvogëlon i vështirë. Po ashtu, pjesëtimi
frikërat që kanë ndaj asaj që është më i lehtë sesa shumëzi-
i pret në të ardhmen. Përmes mi.
përrallave, fëmija mëson të
zgjidhë problemet, fillimisht në Aftësitë e mendimit abstrakt
siguri, në prehrin e mamit apo
të babit. Për 5 – 6 vjeçarët këto janë shumë
• Për të ndihmuar zhvillimin të vështira. Ata kanë një mendim
intelektual të fëmijëve tuaj, në fazën konkrete. E kanë të lehtë
kthehuni pas në kohën kur ju të marrin një ide dhe kanë shumë
ishit fëmijë. Kjo do t’ju ndih- vështirësi në përpunimin e kësaj
mojë për të zbuluar mënyra të ideje.
reja. Për shembull, ju mund të
përmirësoni kujtesën e fëmi- Kemi parë që në vitet e para të
jëve duke krijuar lojra në formë jetës, një nga stacionet e rëndë-
kënge. Kënga “Një dy tre, një sishme të zhvillimit të fëmijës
dy tre, Maria bën kafe” duket (nga 7-14 muaj) ishte çasti kur ai
si pa kuptim, por i ndihmon të kuptonte se ajo që zhduket, kthehet
mbajnë mend numrat. prapë. Ky hap formonte sigurinë e
fëmijës për dukjen dhe zhdukjen e ndërkohë (edhe me ndihmën e

nënës. Deri në muajin e shtatë ai edukatorëv)e krijon disa norma.
mendonte: mami që nuk e shoh, Fëmija mund të ketë vështirësi
nuk ekziston. Ndërsa pastaj arriti kur:
në fazën: mami iku, por do të vijë • Shpejtësia e veprimeve të tij
prapë. është më e vogël sesa norma.
• Shqetësimi i tij nuk gjen ngu-
Edhe sot, fëmijët kanë të njëjtën shëllim dhe mbështetje dhe
vështirësi, por pak më ndryshe. kjo e shton vështirësinë dhe
Paaftësia e përpunimit të ideve iu ngadalësinë e fëmijës.
krijon pasiguri. Nëse ata i planifi- • Disa fëmijë flasin mirë, luajnë
kojnë gjërat, mund të vënë në punë mirë, por vizatojnë keq.
inteligjencën e tyre për të men- • Ka aftësi njohëse më të pakta
duar në mënyrë abstrakte. Por kjo dhe në lojën e grupit nuk orien-
nuk bëhet menjëherë. Për shem- tohet mirë për konceptet “para -
bull, nëse ju do t’i thoni: “Nesër pas”, në kohë dhe në hapësirë.
do të shkojmë në plazh”, ai do të • Disa fëmijë nuk pranojnë të
kërkojë sqarime për detajet dhe marrin pjesë në aktivitete mësi-
ju duhet t’ia jepni këto detaje (që more, sepse tremben që më parë
janë nisja, udhëtimi, ç’do të gjeni se nuk i dinë përgjigjet.
atje, çfarë do të shihni, çfarë do të • Disa fëmijë, nga frika se mos
bëni e kështu me radhë). dështojnë, përpiqen të sillen si
të rritur, duke u shkëputur nga
Nëse ju dhe edukatoret e ndihmo- loja dhe aktiviteti i grupit.
ni fëmijën me detaje dhe i jepni
mundësi të bëjë eksperienca, ai Gara dhe konkurrenca
nuk do të ketë më nevojë vetëm
për detajet, pasi do të arrijë ima- Fëmijët 5 – 6 vjeçarë e ndiejnë
zhet e kujtesës dhe të fantazisë, garën dhe konkurrencën, shumë
nga eksperienca. Pra, ai do të kuj- më tepër nga ç’mendohet.
tojë herën e fundit kur ishte në Më sipër folëm për fëmijë të cilët
plazh, dhe kështu do të krijojë një konkurencën dhe garën e zhvilloj-
ide për të nesërmen. Kështu forco- në në radhë të parë me prindërit e
het përpunimi i ideve dhe të men- tyre dhe jo me moshatarët. Ndjesitë
duarit abstrakt nga fëmija. komplekse të moshës i bëjnë ata të
dëshirojnë të rriten me shpejtësi,
Disa vështirësi të fëmijëve për duke humbur kënaqësinë e të qenit
t’u aftësuar fëmijë. Kjo lloj gare i ndalon ata
Zakonisht, informacionet dhe më- në aftësinë për të mësuar. Ata për-
simet fëmijët i marrin në grup, piqen t’i afrohen të rriturve.
në lagje ose në kopsht. Por grupi
Gara dhe konkurenca kanë të mi- kuptojë dhe njohë aftësitë që

rat e veta në zhvillimin e fëmijëve, ka, por edhe të pranojë sikletin
por kanë dhe të këqija. Ato mund dhe dëshpërimin, kur nuk arrin
të sjellin siklet dhe stres të lartë tek të bëjë diçka.
fëmijët. Fillimet e konkurencës në • Të siguroni fëmijën se nuk tur-
moshën 5 vjeçare nuk e ndihmojnë përoheni prej tij, përkundrazi,
zhvillimin intelektual të fëmijës jeni krenar për të.
dhe nuk ndihmojnë përmirësimin. • Të planifikoni që rezultatet
Disa fëmijë janë më të zotë në pozitive ta kapërcejnë dështi-
vizatim, disa të tjerë në aktivitete min.
fizike si gjimnastika, sporti etj. • Të siguroheni që fëmija në ra-
Lojrat e fëmijëve në këtë moshë dhë të parë të mësojë të marrë
janë ende të ndryshme nga lojrat pjesë në lojra dhe aktivitete.
e fëmijëve të moshës 7-vjeçare e Kjo është gjëja më e rëndë-
lart. Në moshën 5 vjeç lojrat janë sishme.
argëtuese dhe informuese. Mbi 7 • Ta siguroni fëmijën që do të
vjeç lojrat janë edhe mësimore. merrni pjesë edhe ju në një ak-
tivitet të vështirë për të dhe do
Megjithatë, fëmijët e moshës 5-6 ta mbështesni.
vjeçare janë përballë shokëve dhe • Kërkojini fëmijës të bëjë vepri-
është e pamundur që ata të fshehin met që di më mirë.
ndryshimet mes tyre dhe shpesh- • Nëqoftëse fëmija juaj sillet
herë dështimin. Shpeshherë dësh- si më i madh, afrojeni që të
timet bëhen më të rënda, sepse gjejë kënaqësi edhe në lojrat e
fëmijët mendojnë se kanë turpëru- moshatarëve të vet.
ar nënën dhe babain dhe nuk janë
më të denjë për ta. Nuk ka rëndësi nëse fëmija doli me
sukses në një aktivitet apo dështoi.
Ju duhet: E rëndësishme është që ta ushqeni
•· Ta nxisni fëmijën të bëjë garë atë që ta pëlqejë përsëri aktivite-
me veten e vet, domethënë diç- tin.
ka që mësoi dje, ta përmirësojë
sot dhe jo të krahasohet me të
tjerët. ZHVILLIMI SOCIAL DHE
• Të kërkoni të gjeni aftësi të EMOCIONAL
veçanta tek fëmija juaj, çfarë
arrin të bëjë më mirë.
• T’i jepni kohë fëmijës për ush-
trimet dhe aktivitetet.
Z hvillimi social ka dy drejtime:
nga njëra anë fëmijët bëhen
pjesë e grupit/komunitetit dhe nga
• Të bisedoni me fëmijën që të ana tjetër e dallojnë veten e tyre
si individë të veçantë. Njëra anë Kryesore për ta është që të kuptoj-

e zhvillimit social në këtë moshë në qartë rolin që kanë në familje.
është socializimi, procesi nga i cili Prindërit janë të kënaqur kur fëmi-
fëmijët përfitojnë rregullat, vlerat jët fillojnë bëjnë miqësira jashtë
dhe njohuritë e shoqërisë së tyre, shtëpisë. Ndërkohë, këto marrë-
ndërsa ana tjetër është formimi dhënie mund të ndikojnë për mirë
i personalitetit. Në këtë proces, ose për keq në sjelljen e fëmijës.
fëmijët duhet të kenë mënyra të Nxitja e individualitetit të fëmijës
ndryshme të të ndjerit dhe sjelljes ndihmon në të njëjtën kohë për të
në situata të ndryshme. përcaktuar kufijtë e sigurt, brenda
të cilëve zhvillohet kjo lëvizje e re
Procesi i identifikimit të vetes e fëmijës jashtë shtëpisë.
kalon nëpër katër faza kryesore:
• Dallimi i vetes nga të tjerët Në kohën kur fëmijët kërkojnë të
• Lidhja, bashkimi me të tjerët dalin jashtë rrethit familjar, duhen
• Identifikimi i vetes, duke vëzh- nxitur të merren me gjimnastikë,
guar dhe imituar njerëzit që e not, kërcim, mësim të muzikës
rrethojnë dhe nga “shpërbli- dhe veglave muzikore. Shpesh-
met” që i bëhen sipas sjelljes së herë ju i drejtoni fëmijët në gjërat
tij. që ju pëlqejnë vetë, si sporti për
• Identifikimi që vjen si pasojë e baballarët, koncertet për mamatë.
aftësisë njohëse për të kuptuar Por duhet të jeni të gatshëm edhe
veten e tij si pjesëtar i një grupi të pranoni që fëmijët tuaj mund të
shoqëror dhe dëshirës për të mos të pëlqejnë të njëjtat gjëra që
qenë si anëtarët e tjerë të këtij pëlqeni ju. Atëherë duhet të për-
grupi. piqeni të zbuloni së bashku inte-
resat e fëmijës. E rëndësishme
Fëmija në këtë moshë: është që ju të mbeteni lidhësi dhe
• Flet rreth familjes së tij. shoqërues në aktivitetet e fëmijës
• Di emrin e vendit ku jeton. jashtë familjes.
• Krijon lojëra dhe di të tregojë
se si luhen ato. Marrëdhëniet në familje janë lek-
• Merr pjesë në lojërat e zhvilluara sione të vërteta për jetën, në sytë
në grup, duke zbatuar rregullat e fëmijës. Ju mund të kujtoni
e lojës. fëmijërinë tuaj, kur nga prindërit
ju është kërkuar të kujdeseni për
Fëmijët dhe familja fëmijët më të vegjël ose kur mba-
heshit me hatër, se ishit fëmija i
Në moshën 5 vjeç, fëmija krijon parë apo djali i vetëm i shtëpisë.
identitetin e tij brenda familjes. Fëmijët e trajtuar gjithmonë si
të vegjël mund të kenë përfitime dhe më shumë privilegje. Ata janë

brenda shtëpisë, por shpesh janë ziliqarë dhe kuriozë për jetën e më
edhe të fyer. të madhit.
Fëmija i parë ka një marrëdhënie Grupi i moshatarëve përmes loj-

të veçantë me familjen. Ai zë një rave e bën 5 vjeçarin të kuptojë af-
vend të rëndësishëm në jetën tuaj. tësitë, por edhe paaftësitë e tij. Tani
Por ndërkohë, në moshën 5 vjeç, ai duhet të përballojë mo-shatarët,
kur ai del jashtë shtëpisë, gjen diç- sepse edhe ata mund të jenë më të
ka të panjohur. Kjo është e bukur, zotë se ai dhe mund të argëtohen
por edhe e frikshme për fëmijën. më shumë se ai. Në këto kushte,
Një 5-vjeçar mund të fillojë të ketë mund të ndodhë që një fëmijë 5-6
zili fëmijët më të vegjël që vazh- vjeç bëhet i ndrojtur në grupin e
dojnë të rrinë në shtëpi me nënën, moshatarëve jashtë mjaft i ashpër,
të sigurt dhe pa qenë nevoja të vi- agresiv dhe i pasjellshëm me fëmi-
hen përpara vështirësive. jët më të vegjël brenda shtëpisë.
Jashtë ai është i trembur, brenda
Edhe ju mund të mos të dini ç’të ka një rol kryesor. Edhe në këtë
bëni: të rrini me të voglin, apo të rast ju duhet të ndërhyni, jo vetëm
shoqëroni më të madhin. Situata për ta qortuar për sjelljet brenda
bëhet edhe më e komplikuar, sepse shtëpisë, por edhe për ta mbështe-
edhe fëmija më i vogël në shtë- tur në aktivitetet me shokët ose në
pi sikur ndihet fajtor pasi bëhet kopsht.
pjesëtar “sekret” me nënën e tij Fëmija i dytë i familjes, në moshën
kundrejt fëmijës së madh. 5-6 vjeçare, në botën e jashtme ka
më shumë lehtësira, pasi ka një
E vetmja mënyrë për ta trajtuar këtë mbështetje, vëllain ose motrën më
situatë është të njohim vështirësitë të madhe. Por nga ana tjetër, ata
e një fëmije 5-6 vjeç jashtë dhe ndihen keq që duhet të luftojnë
ndjenjat e tij, të njohim xhelozinë shumë për t’u barazuar me të ma-
dhe trishtimin e tij, ndonjëherë dhin. Mund të humbin një pjesë të
edhe agresivitetin. Në të njëjtën besimit në vetvete dhe në aftësitë
kohë, t’i tregojmë atij, dashuri dhe e tyre. Ju duhet:
interes si dhe të vlerësojmë aktivi-
tetet që ai bën. • T’i ndihmoni fëmijët t’i kaloj-
në mirë këto ndjenja, që ata të
Ju mund të gjendeni përballë situ- rriten më të qetë.
atës së vështirë me një 5 vjeçar, • T’i ndihmoni fëmijët të kup-
kur ai bëhet xheloz për vëllain tojnë se aftësitë dhe talentet e
ose motrën më të madhe që ka tyre do të jenë vazhdimisht kra-
më shumë liri, më shumë argëtim has aftësive të vëllezërve dhe
shokëve të tjerë. Nëse jeni të detyruar të punoni

• T’u tregoni fëmijëve se nuk me orë të zgjatura dhe të jeni larg
është e nevojshme të jesh ma- fëmijëve, atëherë duhet të keni
dhështor me çdo kusht. parasysh:
• Shumë nga situatat e vështira • Të mbani lidhje të ngushtë me
për fëmijët mund të ndihmohen edukatoret e kopshtit apo të rri-
duke treguar për veten tuaj në turit që kanë kontakt me fëmi-
moshë të vogël. jën tuaj.
• Të tregoni interes për aktivi- • Të përfitoni nga orët e mbrëmjes
tetet e fëmijës jashtë shtëpisë. për të bërë bisedat e darkës,
• T’i tregoni atij se vëllai apo ku fëmijët të kenë mundësi të
motra më e vogël ka nevojë për ndajnë me ju të gjitha emocio-
kujdes, ashtu siç jeni kujdesur net e ditës.
për të kur ai ishte i vogël. • Të tregoheni të vëmendshëm
ndaj çdo interesi të ri të fëmijës
Nga një 5 – 6 vjeçar ju shiheni dhe ndaj çdo ngjarjeje.
edhe si prindër, por edhe si per- • Të kujdeseni të merrni pjesë
sona të rritur. Në fillim ai ju ka në aktivitetet e fëmijëve: garat,
imituar që të komunikonte me ju. sportet, koncertet, ditëlindjet.
Por tani ju shikon me adhurim, si • Të mbeteni gjithmonë persona
të përsosur dhe madhështorë, dhe të besueshëm në sytë e fëmijës,
ka ndjenja të ngatërruara për në- të mbani fjalën e dhënë dhe të
nën dhe babain. Shumë nga sjelljet respektoni oraret e premtuara.
e fëmijëve lidhen me këto ndjenja. • Të siguroni kushte që shtoj-
Vajzat bëjnë “vogëlushen” e babait në sigurinë e fëmijës në këtë
dhe i bëjnë qejfin atij dhe djemtë moshë, duke u përpjekur të
bëhen Supermenë dhe fillojnë të jetoni në të njëjtën shtëpi dhe
bëhen “mbrojtës” të nënës së tyre. nëse detyroheni ta ndërroni
shtëpinë, të ruani disa nga sen-
Kujdes! det dhe mobiljet, si krevati, lo-
Nëse ju, personat më të rëndë- drat e tij më të dashura etj.
sishëm për jetën e tij nuk jeni të
vëmendshëm dhe të kujdesshëm, Loja
është njësoj sikur mbreti dhe Në këtë moshë fëmijët luajnë në
mbretëresha të mos të t’i hedhin grup, por ende jo në një skuadër.
sytë. Ata ndihen të trishtuar dhe Këtë aftësi ata e fitojnë pak më
të vetmuar dhe kërkojnë ngushë- vonë. Kërkojnë të marrin role
llim jashtë shtëpisë, edhe në per- brenda grupit, shpeshherë duke
sona të panjohur. Këtu vendoset imituar personazhe të njohura nga
rreziku i madh, nga i cili përfitojnë librat, filmat, përrallat, televizori
keqbërësit. ose mjedisi.
Roli më i rëndësishëm që ata anëtar i grupit. Fëmijët kërkojnë

pëlqejnë të luajnë, është roli i në- t’i japin vetes mundësinë të da-
nës dhe i babait. Kjo lloj loje është llohen si individë, duke mbetur
një pasqyrim i shqetësimit që kanë në grup. Hapësira boshe kthehet
të vegjlit me një nga cështjet krye- në një hapësirë të drejtuar, mbroj-
sore të zhvillimit: me zbulimin tëse dhe të rehatshme. Por, mbi të
që ata bëjnë mbi raportet midis gjitha, kjo është një hapësirë kri-
njerëzve në situata të ndryshme. juese. Një fëmijë në mes të kësaj
hapësire mund edhe të trembet,
Rreth moshës 6 vjeç duken she- por me-njëherë hapësira e lojës
njat e para të pjesëmarrjes së tyre në të folur, në të kënduar dhe me
në një aktivitet, ku për herë të parë rregulla të përckatuara bëhet qetë-
ata pranojnë të heqin dorë nga disa suese. Ju kujtohet rrethi i fëmijëve
dëshira personale, si një kompro- që luan “Hodha një letër mu në
mis për t’u bërë pjesë e grupit. postë”? Është shumë e rehatshme
Janë çastet e para të “sakrificës”. të ulesh si pjesë e rrethit. Nuk ka
Gjatë lojrave ata zhvillojnë ende asnjë siklet dhe ka shumë mundësi
aftësitë lëvizore dhe kërkojnë të që papritur të të rastisë të jesh në
pushtojnë një territor dhe mjetet që qendër të rrethit sipas lojës, duke
ju duhen për t’u kacavjerrë, lëkun- u bërë “mbret” ose “mbretëreshë”
dur, hedhur apo rrëshqitur. Deri në në mes të grupit.
moshën 7-vjeçare aftësitë e tyre të
pjekura fizike bëhen kryesore dhe Kjo është arsyeja që brez pas brezi
më të rëndësishme se imagjinata. disa lojra të thjeshta, të shpikura
Vajzat kanë më shumë interes për nga vetë fëmijët, rrojnë kaq gjatë
lëvizjet e gishtave, duarve, hedh- dhe trashëgohen nga mosha në
jen në litar, lidhjen e fjongove, moshë, nga kultura në kulturë.
hedhjen e topit, përdorimin e gjil- Brenda kësaj loje, fëmijët më të
përës, shpesh të shoqëruara me rritur nuk kanë nevojë të kujdesen
këngë fëminore. Ritmika e përdo- për fëmijët më të vegjël, vëllezër
rur gjatë lojrave shoqëron pothu- dhe motra. Argëtimi është i plotë.
ajse të gjitha aktivitetet e kësaj Lojrat në këtë moshë zhvillohen
periudhe. në të njëjtën kohë me aftësimin e
tyre për historitë, përrallat, si dhe
Është shumë interesante se si me detyrimet e para të të mësuarit
vetë fëmijët krijojnë hapësirën të leximit, shkrimit, vizatimit dhe
e lojës, një hapësirë boshe në të përgatitjes për shkollë.
cilën futen shumë fëmijë. Menjë-
herë ata vendosin rregulla. Secili Zbulimi i miqve moshatarë
prej tyre e di se është vetëm një Bëhet gjithmonë pas përshtatjes
5- 6 VJEÇ KARAKTERISTIKAT E RRITJES DHE TË ZHVILLIMIT 385
me mjedisin e ri. Identitetin e ri që gjiri nga xhelozia dhe dëmtohen

përfiton si pjesëtar i një shoqërie rëndë kur u thuhet: “Jo. Ti je i
të re, fëmija ua tregon prindërve madh!” Është njëlloj si t’iu thu-
me krenari. Ndërsa i nënshtrohet ash: “Ti je i madh. Nuk ke nevojë
rre-gullave të grupit, fillon t’i bëjë për nënë.”
“sfidë” rregullave familjare. “Nuk
e vesh fustanin, sepse shoqet e mia Fëmija mund të sikletoset edhe
nuk e pëlqejnë!”. Këndon këngët e kur i thuhet: “Fli me zor!”. Është
shoqeve në shtëpi dhe luan lojrat e shumë e rëndësishme që fëmija të
mësuara nga shoqet. flejë kur i flihet dhe jo kur i thoni
ju. Për këtë ndihmohet duke u kri-
Marrëdhëniet me moshatarët bëhen juar rutina para gjumit, si: puthjet,
një pasuri e vërtetë. Dëgjohen fjalë përshëndetjet, përkëdheljet, të cilat
të reja dhe gjuhë të tjera. Fëmijët mund të jenë dhe të përsëritura.
5-6 vjeçarë nuk janë të aftë për Një kukull me vete ose një arush
sjellje raciste (për të sharë të tjerët për të fjetur bashkë, imiton situ-
se janë të një race tjetër). atën nënë-fëmijë dhe e ndihmon
fëmijën. Veçanërisht nëse fle dhe i
Gjumi rrituri, fëmija e vlerëson gjumin si
Kemi thënë se 2-3 vjeç është mo- një gjë të mirë dhe jo si dënim.
sha e fjalës. Gjithashtu 5 – 7 vjeç
është mosha e mendimit. Deri në Nuk i duhet thënë fëmijës: “Mby-
këtë moshë fëmijët flenë natën, por lli sytë!” kur shkon në shtrat. Nëse
edhe ditën. Ndodh shpesh që fëmi- fëmijët kanë kërkesa për të mbajtur
jët të ndërrojnë oraret e gjumit, të dritën ose derën hapur, ato duhen
kërkojnë të flenë për një kohë të plotësuar patjetër. Ka fëmijë që
gjatë ditën. Kur ndodh kjo, gjë do kanë frikëra të natës ose zgjime
të thotë se ka ndodhur diçka. Nuk nga ëndrra dhe imazhe, si gogoli.
duhet gabuar dhe t’i thuhet një Për këtë psikologët mendojnë se
katërvjeçari: “Ç’bën gjithë ditën është e vlefshme që gjatë ditës të
në gjumë! Çohu, luaj me shokët!” luajë me ju symbyllazi në mjediset
Ndonjëherë fëmijët, të cilët mund e shtëpisë. Kështu ai do të mësojë
të jenë të mërzitur për ndonjë ar- të rrijë pa shikuar, duke e kaluar
sye, shërojnë vetveten duke fjetur këtë sprovë gëzueshëm, në lojë me
ditën. Kjo mund të ndodhë për she- prindin. Gjithashtu, për fëmijë më
mbull kur lind një fëmijë tjetër në të rritur, mund të mbahet te koka
shtëpi. “Fle edhe unë si i vogël, se e krevatit letër dhe lapsa viza-
imitoj të voglin” dhe kështu ulet timi. Në zgjimet e frikshme natën
rivaliteti. Ndodh që fëmijë të kësaj nga gogoli (ujku) i thuhet fëmi-
moshe të kërkojnë të kthehen te jës ta vizatojë menjëherë gogolin
(ujkun). Edhe nëse ai bën vetëm lojërat me shpata, thika, pushkë.

një vizë të drejtë, kjo vizë gogol Në këtë moshë fëmijët mund të
e bën gogolin e ëndrrës të vërtetë, ndihen në faj, si kriminelë të vegj-
duke i ulur vlerën. ël dhe është detyra juaj të mos ia
merrni seriozisht, ta qetësoni dhe
Rreth moshës 5 - 6 vjeçare fëmi- lehtësoni. Në vite të tilla ëndrrash
jët shohin ëndrra për vdekjen dhe shqetësimesh, është shumë i
e prindërve. Është shenjë e një vlefshëm aktiviteti gjatë ditës me
tensioni dhe agresiviteti që gjen- mbjellje lulesh, bimësh, lojë në det
det edhe gjatë ditës, siç janë ose rërë. Lojërat e rërës së lagur
vjedhjet e vogla të fëmijëve ose shpesh çlirojnë fantazmat e natës.
PËR PRINDËRIT QË bluzën time të bardhë dhe duart

VIHEN NË SIKLET PARA e mia! Ajo më thotë “Më fal dok-
toreshë!’’
TË TJERËVE KUR FËMIJA
“BËN NJË GABIM” Në situata të tilla, prindërit ven-
dosen së bashku me fëmijën për-
N jë ditë në krevatin e vizitës

nëna më vendos një foshnjë
6-muajsh me temperaturë të lartë.
ballë mjedisit social, i cili ka
rregulla dhe detyrime dhe në të
cilin prindërit përpiqen të bëjnë
Pas dy minutash foshnja vjell vrull- figurë të mirë. Prindi mbron edu-
shëm (gjë e zakonshme për një katën dhe respektin ndaj mjekut,
fëmijë me temperaturë gjatë vizi- dentistit, nëpunësit të shtetit, she-
tës). Një pjesë e fytyrës, qafa dhe fit ose drejtorit të tij. Por mund të
gjoksi mbushen me përmbajtjen e bëhet fjalë edhe për një figurë të
stomakut. Po ashtu krevati i vizi- famshme publike: prindi mund të
tës, stetoskopi dhe duart e mia, ndodhet edhe përballë deputetit ose
dhe prehëri me bluzën e bardhë. Presidentit, apo përballë një miku
Nëna, e tronditur, menjëherë hap që nuk e ka takuar prej kohësh.
çantën, nxjerr një garzë të madhe Çfarë ndodh me fëmijën që e
të pastër dhe fillon të…. pastrojë shoqëron?
5 - 6 VJEÇ KËSHILLA PËR PRINDËRIT DHE EDUKATORËT 387
Fëmijët në moshat e vogla, në pa e gënjyer dhe me thjeshtësi.

çaste të caktuara, nuk janë më qe- Premtojini se do t’ia mbani dorën
niet më të rëndësishme. Ata kaloj- e tij në tuajën dhe se mund të qajë
në në plan të dytë. Në plan të parë dhe të ulërijë nëse kjo e lehtëson,
është mjeku i ndotur, infermierja se nuk është turp, pasi edhe ju
që do të bëjë gjilpërën ‘’duke dukeni bërë kështu kur ishit i vogël.
ruar të qarat dhe tekat’’ e fëmijës, Tregojini sa herë do të përsëritet
apo do të nuhasë jashtëqitjen e tij kjo dhe për sa ditë. Koncepti i ko-
(…e ndërrova tani, por ma ka bërë hës, i cili është i vështirë, mund të
rrugës, thotë nëna “fajtore”). Më i tregohet nëpërmjet numërimit të
rëndësishëm është zyrtari, perso- ditëve me gishtërinj, duke radhitur
naliteti apo të huaj të tjerë. Fëmija “…dhe pastaj vjen dita dhe pastaj
i sëmurë, i tronditur dhe i trembur vjen nata... dhe pastaj vjen dita
kalon në plan të dytë. Ai ndihet dhe pastaj vjen nata... dhe pastaj
i tradhtuar, i parëndësishëm dhe prapë dita …” Nëse fëmija grindet
shpesh fajtor, sepse prindit i vjen duke pritur vizitën, mos u acaroni,
turp për fëmijën me të vjella, të i thoni se ka të drejtë dhe se juve
bërë pis.Tek fëmijët raste të tilla ju vjen keq që ai është mërzitur.
lënë në kujtesë gjurmë të pashlye-
shme dhe të hidhura dhe ju duhet Sapo të hyni në dhomën e vizitës,
të keni shumë kujdes në sjelljen mos rrini i heshtur, por flisni në
tuaj. fillim me fëmijën tuaj, jo me per-
sonelin shëndetësor, duke i thënë:
Kur shkoni te mjeku, lajmëro- “Mos u tremb, se unë jam këtu me
jeni që më parë fëmijën, edhe ty”. Gjithmonë filloni duke pre-
kur është bebe. I thoni se do të zantuar fëmijën tuaj, duke i thënë
shkoni në një dhomë ku një teta mjekut: “Ky është djali im, filani,
apo një xhaxhi, që është doktor, do 5 vjeç. Ne na dhemb barku”. Thu-
ta vizi-tojë për sëmundjen që ka. ajini fëmijës tuaj emrin e mjekut
Tregojini se çfarë do t’i ndodhë dhe të infermieres. Përpiquni që
atij në vizitë, si do ta prekin, do t’i në situata të tilla të sikletshme të
shohin gojët dhe veshët, i thoni se jeni vetë aty dhe jo me përfaqësues
kjo është e bezdisshme. Nëse do të të tretë, si: halla, komshia, fëmija
bëjë gjilpërë apo vaksinë, tregojini më i madh etj. Në mosha të vogla,
që në shtëpi se do te shpohet dhe para se mjeku t’ia vendosë metalin
do t’i dhembë shumë. Tregojini pse e stetoskopit në trup, kërkojini leje
do të shpohet, si do t’i hyjë ilaçi mjekut që fëmija ta prekë stetosko-
brenda dhe ku do të shkojë ky ilaç. pin me dorë, për ta njohur, duke i
Nëse do të qepet apo do të mjekojë treguar se çfarë bën ai. Fëmijët, në
dhëmballën, përshkruani gjithçka një konsultore apo spital, tremben
shumë nga shishet në dollap, blu- Nuk duhet të lejoni asnjëherë

zat e bardha apo aparatet. Përpiqu- që në situata të tilla mjeku apo
ni shpejt e shpejt t’i tregoni diçka infermierja t’ju akuzojë për
për ato që ai sheh me sy. Tregojini pakujdesi, paaftësi, si shkaktarë
si përrallë se çfarë bën ekrani i ra- të sëmundjes së fëmijës, t’ju flasë
dioskopisë me rrezet e padukshme pa respekt dhe ashpërsisht. Nëna e
“magjike”. Përrallat dhe humori i respektuar është nëna fuqiplotë, që
pëlqejnë gjithmonë fëmijës. do të thotë qenie e sigurt. Shumë
shpesh dashuria, për një fëmijë,
Mos i kërkoni fëmijës tuaj të je- është siguri.
të “hero” apo “i fortë”. Ndër-
priteni fjalën e mjekut “...më fal Në mjedise sociale, kur jemi të
një sekondë” për çdo kërkesë apo shoqëruar me fëmijët, bëjeni të
pyetje të fëmijës, duke i dhënë të ndiejë se është i rëndësishëm në
kuptojë se për ju është më i rëndë- çdo moshë qoftë ai, një muajsh apo
sishmi në botë. Nëse mjeku ju thotë disa vjeç i thoni të tjerëve emrin e
se duhen bërë gjilpëra, drejtojuni fëmijës, por gjithmonë pasi t’i keni
fëmijës: “Si thua, do t’i bëjmë? thënë se kush janë personat e rritur
Ato dhembin, por duhen bërë”. përreth. Nëse ju po bisedoni me një
të rritur dhe fëmija kërkon diçka
Fëmijët përballojnë çdo gjë dhe ose grindet, ndërpriteni bisedën,
kalojnë edhe prova të vështira, duke i thënë personit tjetër se ju
nëse trajtohen kështu. Për fat të duhet të merreni pak me fëmijën
keq, ndodh që prindi të mos ta traj- tuaj, veçanërisht nëse ai është nën
tojë mirë fëmijën e sëmurë, duke moshën 6 vjeç. Mbi këtë moshë
e detyruar edhe me forcë, për të fëmijët i kanë mësuar rregullat e
kryer vizitën shpejt e shpejt. Nëse lojës dhe në momente të caktuara
një fëmijë është në siklet të madh mund t’i urdhëroni të dalin jashtë
dhe qan e ulërin, lëreni vizitën për dhe t’ju lënë rehat në qejfin tuaj.
një herë tjetër; edhe nëse është me Fëmijët duhet ta mësojnë se, edhe
temperaturë të lartë, mund të me- pse janë shumë të rëndësishëm,
rrni vetëm këshillat e mjekut dhe çdo njeri duhet të lejohet të bëjë
ilaçet dhe të vini më vonë. Fëmija jetën e tij, i pashqetësuar nga të
duhet të bindet se ju dhe mjeku tjerët. Por kjo mund të bëhet më
nuk bëni asgjë me zor dhe se ai vonë, pas moshës 6 vjeçare.
ka të drejtën të vendosë në situ- Po kështu ju duhet të silleni edhe
ata të tilla të sikletshme. Kjo i jep në mjedise zyrtare. Fare mirë, një
shumë siguri dhe gjithmonë, pas pushtetari që ju flet për interesat
disa orësh ose të nesërmen, fëmija tuaja, mund t’i kërkoni leje një
e kërkon dhe pranon vizitën. çast për t’iu përgjigjur kërkesës
së fëmijës që keni me vete, pa e se nuk po kalon diçka të vështirë.

qortuar për çapkënllëqet e tij në Në të kundërt, duhet t’i thoni se ju
mjedis. e dini që ai e ka pasur shumë të
vështirë, por nganjëherë na duhet
Në ditët e para të kopshtit të bëjmë dhe gjëra të vështira.
mund t’i kërkoni edukatoreve të
shoqëroni fëmijën tuaj brenda. Që Ka prindër të cilët ndihen gjith-
në fillim, bashkë me fëmijën tuaj, monë në faj. Vuajnë se nuk ua
duhet të vizitoni të gjitha dhomat e plotësojnë të gjitha dëshirat, se
kopshtit. Nëse prindi e ka parë dhe nuk kanë kushte, nuk kanë shumë
shkelur vendin më parë, ky vend para, nuk i përkëdhelin në sedër
bëhet më i njohur për fëmijën. para shokëve, nuk u plotësojnë dot
Një kopsht, dera e madhe e të cilit ëndrrat dhe kërkesat. Do të dëshi-
është e ndaluar dhe e mbyllur për roja që të gjithë këtyre prindërve
prindin, është një vend armiqësor t’iu thoja se për çdo fëmijë prindi
për fëmijën dhe ai nuk ndihet rehat më i mirë në botë është prindi i tij,
aty. se detyra e një prindi nuk është të
jetë i gjithëpushtetshëm dhe i ku-
Fëmija nuk duhet çuar me zor te dogjindshëm, se pavarësisht nga
berberi. Në fillim pyeteni fëmijën kushtet, prindi ka bërë maksimu-
nëse i duket simpatik berberi dhe min që mundet. Mjafton që të dini
nëse pranon që t’ia presë flokët. ta doni fëmijën dhe t’ja shprehni si
Gjithashtu mund t’i tregoni disa duhet këtë dashuri.
modele flokësh, që ai të zgjedhë
vetë atë që i pëlqen. Edhe një nënë që ka braktisur
fëmijën pas lindjes për arsye të
Në të gjitha rastet, kur fëmijët ndryshme, është e bekuar, pse e ka
përballojnë situata të tilla, ata sjellë në jetë dhe i ka falur 9 muaj
duhen lavdëruar jo për heroiz- dashurie në barkun e saj. Kërke-
min, por për kurajën dhe bashkë- sat e fëmijëve janë pafund, por
punimin, duke i siguruar prapë se kjo nuk do të thotë që ato duhen
i duam shumë. Nëse një fëmije i plotësuar të gjitha. Edhe prindi më
duhet të përballojë prova të vështi- i përsosur nuk mund t’i plotësojë.
ra, i duhet thënë se ai nuk është i Ajo që fëmijëve u kemi borxh
vetmi, se këto gjëra i kanë provuar është dashuria dhe siguria, është
edhe fëmijë të tjerë. Por kujdes! mungesa e “tradhtive” për të cilat
Kjo nuk duhet bërë për t’i treguar folëm më lart.
REKOMANDIME PËR tuaj gjatë orëve që ai kalon në

FËMIJËN E MOSHËS kopsht me fëmijë të tjerë.
• Nëse ai qan ose ankohet për
5 - 6 VJEÇ QË SHKON
dhimbje trupi, ju duhet të kup-
NË KOPSHT toni gjendjen e tij shpirtërore
dhe t’i thoni se e kuptoni këtë
Të dashur prindër! gjë. Duke ia pranuar vësh-
tirësitë, fëmija mund të flasë,
• Çdo fazë e re në jetën e fëmijës duke lehtësuar frikën që ka.
mund të shoqërohet me trishtim. • Në këtë periudhë bëhen përsëri
Tani fëmija është më i madh dhe të rëndësishme disa veprime të
vitet e para të jetës së tij kanë zakonshme të jetës, të cilat li-
mbaruar, me të gjitha privilegj- dhen me duart e nënës, si: llojet
et: gjirin e nënës, përkëdheljet, e ushqimeve që ajo i përgatit,
mbajtjen në krah, vëmendjen e krehja e flokëve, përgatitja e
madhe në çdo kohë. Kjo hum- shtratit, tualeti i trupit. Mund
bje shoqërohet me gëzimin për t’ju duket sikur fëmija është
një jetë të re e prova të reja, por bërë prapë i vogël. Ai mund
edhe me emocione të forta. t’ju kërkojë përsëri ta ushqeni,
• Biseda me fëmijën për jetën e ta vishni, ta mbani në prehër,
re që e pret, bëhet përpara se ai t’i këndoni ninulla para gjumit,
të shkojë në kopsht. Për këtë, ai ashtu si më parë.
duhet të përgatitet më parë. Kjo • Në ditët e para të kopshtit kër-
mund të bëhet duke bërë një ose kojuni edukatoreve të zhvillo-
dy vizita në mjediset e kopshtit jnë me fëmijët biseda rreth
ku do të shkojë, duke përgati- familjes. Fëmija duhet të ketë
tur së bashku rrobat, këpucët e mundësi të kuptojë se edukator-
zgjedhura etj. ja dhe grupi janë shumë të in-
• Prezantojeni fëmijën me edu- teresuar për të dhe për familjen
katoren e ardhshme përpara se e tij, për vëllezërit, motrat,
ai të shkojë në kopsht dhe ju gjyshërit, për lodrat, për dëshi-
vetë njihuni me të, tregojini për rat e tij dhe aftësitë që ai ka.
fëmijën tuaj. Njihni gjithashtu • Në ditët e para të kopshtit, kur ai
edhe shokët e tij të ardhshëm të kthehet në shtëpi, nëse ju e py-
grupit. esni se çfarë ka bërë sot, mund
• Fëmija ka nevojë të mësohet të thotë: “Hiç”. Kjo gjë tregon
pak nga pak me jetën e kopshtit se për të dy botët janë të ndara
dhe për të është e domosdoshme dhe të gjitha “hallet” fëmijërore
prania e prindit. Ju vetë duhet ai i grumbullon brenda.
të kërkoni të shoqëroni fëmijën • Shpesh fëmijët, kur vijnë nga
një jetë aktive, por dhe me emo- më-nyrë korrekte brenda gru-
cione, në kohët e para lodhen pit.
shumë, aq sa i zë gjumi me- • Lojërat e fëmijës në këtë moshë
njëherë sapo kthehen në shtëpi. janë shumë të pëlqyeshme kur
Sameti 5-vjeçar, në Bathore, shoqërohen me këngë e vjer-
gati fjeti rrugës për në shtëpi, sha. Zhvillimi lëvizor në akti-
pas ditës së parë me fëmijët në vitetin e tij kërkon shoqërimin
kampin veror. Kjo nuk do të e këngëve (hedhjet me litar,
thotë se duhet kufizuar aktivi- “Roza rozina”, “Hodha një letër
teti, por se duhet qenë më afër mu në postë”, lojërat me top që
fëmijës për ta ndihmuar të për- shoqërohen me fjalë). Këto rite
shtasë më lehtë emocionet. transmetohen nga njëri brez në
• Ndonjëherë fëmijët, kur nuk tjetrin dhe nga fëmijët pëlqehen
janë njoftuar mirë, mendojnë se lojërat që kanë pasur në fëmi-
do të shkojnë në kopsht për një jëri prindërit e tyre.
ditë ose dy e më pas do të rrinë • Në këtë moshë vendoset ma-
përsëri në shtëpi. Atyre u duhet rrëdhënia e fëmijës me librat,
shpjeguar me durim se që këtej përrallat dhe pasurinë e kulturës
e tutje ai do të shkojë çdo ditë popullore. Një pjesë e madhe e
në kopsht. këtyre i përkasin gjuhës së në-
• Në kopsht ka rregulla të reja, nës dhe të gjyshes. Nëse fëmi-
të cilat fëmija do njëfarë kohe ja juaj vjen nga një zonë me
t’i mësojë. Të mësosh rregullat gjuhë/dialekt tjetër, duke marrë
dhe zakonet, për fëmijën, do të edhe ju pjesë në marrëdhëniet
thotë që pak më vonë të bëhesh me fëmijët e tjerë/edukatoret, e
edhe më i pavarur. Por kjo nuk bëni më të lehtë për fëmijën të
është një gjë e dëmshme. Fëmi- thotë përrallat e gjuhës së në-
ja, kur është i lirë, edhe nëse një nës së tij.
i rritur nuk i vë rregulla, kërkon • Edhe fëmijët me probleme zhvi-
vetë t’i vendosë ato. Prania e llimi duhet të marrin pjesë
prindit nuk duhet të jetë për njëlloj si fëmijët e tjerë në kë-
ta përjashtuar fëmijën nga kjo to grupe shoqërore fëmijësh.
“detyrë”, por për ta lehtësuar Duhet bërë kujdes që ai ta ndi-
atë. ejë veten i barabartë dhe të
• Është e këshillueshme që fëmi- stimulohet të luajë në mënyrën
jët në një grup të gjenden në e tij.
mosha të ndryshme dhe të pro- • Mos e çoni fëmijën në kopsht
vojnë edhe grupe të ndryshme vetëm për një arsye praktike, se
loje. Kjo i ndihmon ata të zhvi- ju ka lindur një fëmijë tjetër në
llojnë aftësinë për t’u sjellë në shtëpi. Nëse ka ndodhur kështu,
fëmija më i rritur ka të drejtën e një vazo me lule së bashku me

tij të rrijë në shtëpi, pavarësisht fëmijën, të kenë ndërtuar një
nga vështirësitë. Nëse ai dërgo- lisharse në oborr etj.
het në kopsht, kjo duhet bërë • Edhe nëse deri sot ju nuk i keni
vetëm nëse është i bindur dhe çuar fëmijët tuaj në kopsht,
e dëshiron këtë gjë. Fare mirë merrni masa për ta bërë këtë
nëna e tij me beben e vogël tani. Për edukimin e fëmijës
mund ta shoqërojë për një kohë nuk mjafton vetëm vajtja në
të shkurtër. kopsht, me mësimet që ai merr
• Të gjitha mjediset e një kopshti atje, vjershat, numrat, aritme-
bëhen miqësore dhe të dashura tikën, gjuhën. Në këtë peri-
për fëmijën, nëse prindërit e tij udhë ai mëson të rrijë vetëm
e kanë vizituar të gjithë: ven- në mes të shokëve, të zbulojë
din e ndenjes, të lojës, banjën, vlerat e veta dhe gjëra të tjera
oborrin etj. interesante përreth, të mësojë
• Të gjitha këto mjedise janë më rregullat shoqërore dhe tole-
të sigurta për fëmijën dhe shpir- rancën. Ai fillon të mësojë au-
tin e tij, nëse nëna dhe babai toritetin e drejtuesit, edukato-
kanë treguar interes dhe kanë rit, mësuesit. Ai provon vetë të
dhënë kontributin e tyre për bëhet udhëheqës i shokëve.
të zbukuruar mjedisin. Duart • Ai ka nevojë për vëmendjen
e nënës dhe të babait mund të dhe dashurinë tuaj.
kenë lyer murin, mund të kenë • Ai ka nevojë ta kuptoni.
bërë vizatime, të kenë bërë një • Ai po rritet!
stol të thjeshtë, të kenë mbjellë
393
ANEKSE
394 ANEKSE
I. Hap pas hapi
1. Regjistrimi i lindjes së fëmijës

2. Radha e lindjes dhe karakteristikat e fëmijëve
• Karakteristikat e fëmijëve të vetëm
• Karakteristikat e të lindurit të parë
• Karakteristikat e fëmijëve të lindur pas të parit
• Efektet e radhës së lindjes
3. Pasojat që shkakton divorci i prindërve te fëmijët
• Ndryshimet në jetën e fëmijës
• Mosha e fëmijës
• Gjinia e fëmijës
• Zbutja e efekteve negative të divorcit
• Reagime të mundshme të fëmijëve ndaj divorcit
4. Humbja e një prindi
5. Nënat e punësuara
6. Dhuna dhe fëmijët
• Prindër të dhunshëm
• Fëmijët e abuzuar
• Si të mbrojmë fëmijët nga të gjitha llojet e abuzimeve
7. Loja si terapi
8. Fëmijët me nevoja të veçanta - disa këshilla
9. Televizori dhe prindërit
10.Spitali, prindërit dhe fëmijët
II. Duke u rritur
1. Kurbat e rritjes së fëmijëve
2. Vaksinat dhe kalendari i vaksinimit të fëmijëve
III. Një përmbledhje e sëmundjeve të fëmijëve
Pyetjet që mund t’i bëni mjekut në lidhje me vlerësimin e zhvillimit të

fëmijës suaj
IV. Ndihma e shpejtë
V. Indeks
I 395
Hap pas hapi
Regjistrimi i lindjes së fëmijës
R egjistrimi lindjes i bën fëmijët

tuaj shtetas shqiptarë, duke u
dhënë atyre të drejtën të përfitojnë
Edhe nëse do të punojnë, puna e
tyre nuk do të regjistrohet, kështu
që ata nuk do të përfitojnë pen-
nga të drejtat, liritë politike, eko- sion.
nomike, sociale dhe kulturore, si
dhe mundësinë të përfitojnë nga Kujdes! Deklarimi i lindjeve
sistemi i përkujdesjes shënde- duhet bërë brenda 15-30 ditëve
tësore dhe sistemi i vaksinimit. nga lindja. Nëqoftëse kjo kohë
Duke qenë të paregjistruar, fëmi- ka kaluar, lindja vërtetohet vetëm
jët tuaj nuk mund të përfitojnë nga me VENDIM TË GJYKATËS SË
sistemi i arsimit parashkollor dhe RRETHIT.
shkollor.
Nëqoftëse ju nuk e deklaroni lind-
Kur të mbushin moshën, fëmijët jen e fëmijës suaj, kjo është një
tuaj nuk mund të përfitojnë nga kundërvajtje administrative dhe
ndihma ekonomike për të papunët. gjobitet me 5000 lekë.
396 ANEKSE
Radha e lindjes dhe karakteristikat e

fëmijëve
Karakteristikat e fëmijëve të Karakteristikat e të lindurit të

vetëm parë
Familja, për një ose më shumë ar- Sot ka shumë fakte që dëshmoj-
sye, mund të ketë vetëm një fëmi- në se të lindurit e parë janë më
jë. Opinioni popullor shpesh këta të orientuar për të arritur sa më
fëmijë i quan të llastuar dhe ego- shumë në jetë, se sa të lindurit e
istë, që nuk dinë të sillen dhe men- mëvonshëm.
dojnë vetëm për vete. Por, a është
e vërtetë kjo? Fëmijët e parë bëhen shokë të prin-
dërve dhe të afërmve më shumë
Sipas studimeve shkencore, që sesa fëmijët e tjerë. Fëmijët e parë
janë bërë, është vënë re se fëmijët zakonisht kanë rezultate më të lar-
e vetëm janë po aq konkurues nga ta në shkollë si dhe kanë një koe-
ana intelektuale, vendosin marrë- ficient inteligjence më të lartë. Ata
dhënie shumë të mira me të tjerët janë më të mirë në matematikë dhe
dhe kanë sjellje gati të njëjta me gjuhë, si dhe kanë një arsyetim go-
të fëmijët e lindur të parët, por që jor më të mirë se fëmijët që vijnë
kanë vëllëzër ose motra të tjera. më pas.
Kur lind fëmija i vetëm, edukohet
si çdo fëmijë i parë (mbas të cilit Zakonisht të lindurit e parë janë më
mund të vijnë të tjerë). të shoqërueshëm se fëmijët që lin-
din më pas. Por, megjithëse të tillë,
Përfundimi se fëmijët e vetëm ata janë më pak të sigurt në situata
mund të jenë të bindur, me sjell- sociale. Është vënë re se djemtë,
je të mirë dhe konkurues, aq sa fëmijë të parë shfaqin çrregullime
dhe “i madhi” i fëmijëve në një të sjelljes dhe shpesh quhen nga
familje, është arritur nga studimet mësuesit si nevrikë dhe agresivë
shkencore. ndaj kujdestarëve të tyre, më tepër
RADHA E LINDJES DHE KARAKTERISTIKAT E FËMIJËVE 397
se sa fëmijët e lindur më vonë. Si një vëlla më të madh, pasi mëson

rezultat i vëzhgimeve është arri- nga motra e tij.
tur në përfundimin se fëmijët e
lindur të parët nuk janë gjithmonë Në një familje me më shumë se një
shumë popullorë, edhe pse janë të fëmijë, vihet re se fëmijët që lin-
shoqërueshëm dh, shpesh kërkojnë din më pas, vendosin marrëdhënie
vëmendjen e të tjerëve e miratimin më të mira me kujdestarët, sesa vë-
e tyre. llai apo motra e madhe. Studime të
ndryshme arrijnë në përfundimin
Fëmijët e parë, sidomos vajzat, se fëmijët e vegjël janë shumë po-
janë më të bindur dhe shpesh më të pullorë në klasë, fëmijët e mesëm
përgjegjshëm sesa fëmijët e lindur kanë një popullaritet mesatar dhe
më pas. Mendohet që kjo mënyrë të mëdhenjtë janë më pak të tillë.
sjelljeje e tyre vjen si pasojë e ma- Sipas mendimit shkencor, këto që
rrëdhënieve të veçanta me prindërit. thamë më sipër, nuk janë gjithmo-
Prindërit zakonisht kërkojnë më në kështu. Ka dhe raste të ndrysh-
tepër nga fëmijët e parë, ndaj edhe me. Mund të ndodhë që fëmijët e
i kritikojnë më shumë sjelljet e parë të jenë shumë popullorë dhe
tyre. Pra, prindërit, duke synuar fëmijët e vegjël të jenë më të bin-
të provojnë edhe veten në pozicio- dur dhe më të motivuar për të arri-
nin e prindit, janë më të lidhur dhe tur rezultate të mira.
më të kujdesshëm ndaj fëmijëve të
pare, se sa atyre që lindin më pas. Efektet e radhës së lindjes
Karakteristikat e fëmijëve Duket se prindërit i trajtojnë ndry-

të lindur pas të parit she fëmijët e parë, nga të lindurit e
mëvonshëm.
Është e vështirë të jepen karakte-
ristikat e tyre, sepse pas “të parit” Kur bëhesh prind për herë të parë,
mund të lindë edhe një ose më je më i vëmendshëm ndaj fëmijës,
shumë, mund të jetë (ose jenë) pasi ndihesh pa përvojë dhe shqe-
djalë apo vajzë etj. tësohesh shumë për faktin se si
mund dhe si duhet të rritet fëmija.
Në familjet me dy fëmijë, sjellja
e fëmijës së dytë është e lidhur Pas rritjes së suksesshme të fëmi-
ngushtësisht me gjininë e fëmijës jës së parë, prindërit fitojnë besim
së parë. Për shembull, një djalë tek vetja dhe nuk janë më aq të
me një motër më të madhe, është shqetësuar për rritjen e fëmijës së
i prirur të shfaqë më tepër sjellje dytë.
“femërore”, sesa një djalë, i cili ka
398 ANEKSE
Zakonisht prindërit presin më njërin prej tyre e kemi “pikë të

shumë nga fëmijët e parë, se nga dobët”.
fëmijët e tjerë. Ata i shtyjnë fëmijët • Duke kaluar kohë me çdo fëmi-
e parë të jenë më të përgjegjshëm jë, veç e veç.
dhe të punojnë shumë me veten e • Duke vepruar me shpejtësi, kur
tyre. Nga një një studim që është duket që grindja mes fëmijëve
bërë për arritjet në sjelljen e fëmi- po rritet shumë.
jëve, rezulton se nënat me një • Duke shmangur zënkat, të bër-
fëmijë i theksojnë më tepër arrit- titurat apo keqkuptimet. Duke
jet dhe rezultatet e fëmijëve të tyre i lënë fëmijët që të mësojnë t’i
sesa nënat me më shumë se një zgjidhin vetë ato. Nëse është e
fëmijë. nevojshme ndërhyrja për zgji-
dhjen e zënkave, atëherë:
Në qoftë se fëmija rritet me vëlle- - Qortojini të dy fëmijët, pra jo
zër dhe me motra, kupton se push- vetëm njërin, pasi duhen dy
teti është i shpërndarë mes tyre në veta për t’u zënë.
mënyra të ndryshme. Është vënë - Mos pyesni kurrë, “Kush e
re se më të mëdhenjtë përpiqen të nisi?”. Të dy janë të përgjegj-
sundojnë më të vegjlit dhe të ulin shëm për shpërthimin dhe zhvi-
arritjet e tyre. Kjo të bën të kup- llimin e zenkës.
tosh se përse të lindurit më vonë i - Mos prisni që fëmija më i
njohin më mirë marrëdhëniet me të madh të veprojë në mënyrë më
tjerët. Sundimi i fëmijës së madh të pjekur gjatë grindjes. Mos
mbi të vegjlit mund të ndihet edhe e qortoni fëmijën më të madh
në marrëdhëniet e tij me njerëzit duke i thënë të sillet si i rritur.
jashtë familjes, gjë që nuk është - Që të pushoni “dyluftimin” e
shumë e pëlqyeshme në shoqëri. fëmijëve, përdorni stimuj. Nëse
njeri ankohet, atëherë asnjeri
Si mund të punojmë të ulur nuk “fiton” gjë. Pra, ju duhet të
rivalitetin mes fëmijëve: veproni si arbitër.
• Duke mos bërë krahasime mes - Duke i mbrojtur fëmijët nga
një fëmije dhe tjetrit. çdo formë e abuzimit fizik dhe
• Duke mos thënë para tyre se psikologjik ndaj njëri-tjetrit.
PASOJAT QË SHKAKTON DIVORCI I PRINDËRVE TE FËMIJËT 399
Pasojat që shkakton divorci i prindërve

te fëmijët
N ë përgjithësi, fëmijët me prin-

dër të divorcuar kanë arritje
më të ulëta në shkollë. Ata nuk janë
fillon procesi i ndarjes apo divor-
cit. Zakonisht, prindërit të cilët
po ndahen kanë më pak kohë, vë-
të lumtur në familje dhe shfaqen mendje dhe para për fëmijët e tyre.
më të shkujdesur në shoqëri e në Pakësimi i parave mund të sjellë
lagje, sesa fëmjët me familje të ndryshim në jetën e fëmijëve, që
plota. ndonjëherë, detyrohen të ndry-
shojnë shtëpinë, kopshtin, shko-
Ndikimi negativ i divorcit të llën dhe këto i stresojnë fëmijët.
prindërve te fëmijët duket më Gjithashtu prindërit ndryshojnë
shumë gjatë vitit të parë dhe sjelljen ndaj tyre dhe kjo i mërzit
të dytë pas divorcit dhe fillon fëmijët. Zakonisht nënat kujdesen
të zbehet me kalimin e kohës. shumë për fëmijët dhe shtëpinë,
Gjatë vitit të parë shpesh fëmijët por, sidomos në momentet e para
shfaqin sjellje agresive, bëhen të të ndarjes ato janë më të shqetë-
pashoqërueshëm, krijojnë varësi suara për financat (paratë) dhe
dhe nuk afrohen lehtë. Gjithsesi për të rritur vlerësimin për veten.
këto shfaqen ndryshe tek fëmijë të Pikërisht në momentin kur fëmijët
ndryshëm dhe jo të gjithë divorcet kërkojnë më shumë vëmendje se
janë njësoj. kurrë, shumë nëna kalojnë gjëndje
trishtimi apo depresioni, apo fillo-
Nga studime të ndryshme dhe të jnë të kërkojnë punë, të zhvillojnë
besueshme, është vërejtur se fak- aftësi të reja dhe të zgjerojnë jetën
torët e mëposhtëm ndikojnë në e tyre shoqërore. Gratë e divorcu-
kalimin e gjendjes së vështirë të ara, zakonisht, fillojnë të luajnë
fëmijëve me prindër të divorcuar. më pak me fëmijët dhe të kërkojnë
më tepër disiplinë nga ata.
Ndryshimet në jetën e fëmijës
Edhe baballarët, sidomos gjatë
Në shumicën e rasteve, jeta e vitit të parë ndryshojnë sjellje ndaj
fëmijëve ndryshon për keq kur fëmijëve të tyre. Kur nuk e fitojnë
400 ANEKSE
kujdestarinë e fëmijëve, ata zako- djemve janë të zakonshme deri në

nisht bëhen më të butë në kërkesat gjashtë vjet pas divorcit, ndërkohë që
dhe sjelljet e tyre. Shumë baballarë nënat me vajzat e gjejnë më shpejt
fillojnë të sillen si më “rinorë” një mënyrë komunikimi të mirë.
dhe mendojnë për histori të reja.
Ata që jetojnë të veçuar nga fëmi- Një nga arsyet që djemtë e kaloj-
jët, merren më shumë me sport, në më rëndë divorcin mund të jetë
ndryshojnë modelin e flokëve, edhe fakti se djemtë, duke jetuar
lënë mjekër, apo ndryshojnë llojin me nënat, nuk gjejnë më në shtëpi
e rrobave që veshin. Të gjitha këto modelin, shembullin e mashkull-
ndryshime rrisin shumë pasigurinë it të rritur, i cili i ndihmon ata në
tek fëmijët. jetën e përditshme.
Mosha e fëmijës Zbutja e efekteve negative të

divorcit
Nuk ka një “moshë të mirë” që
një fëmijë ta kalojë mirë divorcin Fëmija, ose fëmijët, pavarësisht
e prindërve, sepse ndjeshmëria e nga mosha apo seksi, e përjeto-
fëmijëve ndryshon nga një moshë jnë keq ndarjen e prindërve. Kjo
në tjetrën. Nëqoftëse divorci ndodh ndikon në sjelljen dhe gjendjen
në një moment ndryshimesh për psikologjike të tyre, gjë që, në një
fëmijën, për shembull kur ai hyn mënyrë ose në një tjetër, lë gjurmë
në klasë të parë apo është në filli- e ndikon në formimin e personali-
met e adoleshencës, ai mund ta tetit të tyre.
ketë shumë të vështirë ndarjen e
prindërve. Nëse fëmijët e vegjël Ndarja e vë në pozita të pabarabar-
i ndiejnë më tepër efektet e meta njërin nga prindërit në lidhje me
njëhershme të divorcit, fëmijët më fëmjën apo fëmijët. Prindi (nëna
të rritur i ndiejnë këto efekte më ose babai), që fiton të drejtën e
gjatë. kujdestarisë është në kontakte të
vazhdueshme me ta, kurse tjetri
Gjinia e fëmijës është më larg, për të mos thënë që
edhe i shkëput fare kontaktet me
Zakonisht djemtë e kalojnë më fëmijët.
rëndë ndarjen e prindërve dhe i
kapërcejnë më me vështirësi situ- Ndryshimet në marrëdhëniet me
atat pas divorcit, sesa vajzat. Te fëmijët mes dy prindërve, mund
këta djem shfaqen çrregullime në të varen nga ligji, kultura, morali,
sjellje në shtëpi dhe në shkollë. Në psikologjia etj. Sidoqoftë, ato lënë
fakt, konfliktet mes nënave dhe shenja tek fëmijët, prandaj men-
dimi shkencor sugjeron: pa dëshpërim ndarjen e prindërve.

Përfshirjen afatgjatë të të dy prin- Asnjë gjë nuk është më stresuese
dërve në përkujdesjen ndaj fëmi- për fëmijët, sesa një situate që
jëve nuk e kuptojnë. Shpesh prindërit
mendojnë se fëmijët janë shumë
Është e domosdoshme të përpiqe- të vegjël për të kuptuar arsyet e
ni, sidomos menjëherë pas divor- divorcit dhe për t’u pajtuar me
cit, që fëmijët të mos tronditen ndarjen e prindërve, prandaj nuk e
rëndë (të traumatizohen). Me diskutojnë fare këtë çështje me ta.
kalimin e kohës do të ishte mirë Gjithsesi, fëmijët e pranojnë më
nëse prindërit do të takoheshin shpejt me situatën kur e kuptojnë
me njëri-tjetrin për të folur për atë që po ndodh dhe kur vazhdoj-
rritjen dhe edukimin e fëmijëve. në të kenë mbështetjen e atyre që
Kjo do t’i ndihmonte fëmijët të i duan.
ndiheshin më mirë. Pothuajse shu-
mica e fëmijëve, të cilët janë nën Nëse divorci do të ndodhë patjetër,
kujdestarinë e nënës, kanë prob- është mirë që fëmijës t’i tregohet
leme për takimet me baballarët. menjëherë ajo që pritet të ndodhë.
Zakonisht, baballarët pas divorcit Duke ia mbajtur të fshëhtë, rritet
i shohin fëmijët një herë në muaj, mundësia që fëmija ta marrë vesh
vetëm pak prej tyre i shohin fëmi- këtë nga ndonjë person i papër-
jët më shpesh dhe mbajnë lidhje të shtatshëm dhe në një moment po
ngushta me ta. të papërshtatshëm. Edhe pse është
shumë e vështirë, më e mira është
Lidhjet me baballarët janë shumë që të dy prindërit bashkë ta shpje-
të rëndësishme për fëmijët dhe gojnë situatën. Kjo ul mundësinë
ndikojnë shumë në arritjet e tyre që njëri prind t’i vërë fajin tjetrit,
në shkollë, kopsht si dhe në lum- gjithashtu kjo tregon se prindërit
turinë e tyre në shtëpi. mund të merren vesh me njëri-
Kapërcimi i pasojave të ndarjes së tjetrin për të mirën e fëmijës së
prindërve është i vështirë për fëmi- tyre. Sa më mirë dhe qetë të disku-
jët, por situatat e vështira mund tohet divorci me ta, aq më të lehtë
të zbehen me kalimin e kohës, në e kanë.
qoftëse prindërit kanë parasysh
këto këshilla që përmendëm deri Disa nga gjërat që ju mund të tho-
tani, si dhe ato më poshtë: ni, nëse keni vendosur të divorco-
heni, janë këto:
Si t’ua shpjegojmë divorcin •· “Babi dhe mami kanë vendosur
fëmijëve të mos jetojnë më së bashku të
Fëmijët e kuptojnë gjendjen në dy në të njëjtën shtëpi”
familjen e tyre; ata nuk e kalojnë • “Babi dhe mami nuk do të jenë
402 ANEKSE
më të martuar; ne do të nda- Mospranimi dhe heshtja

hemi. Na vjen keq që duhet të Në këtë gjendje, fëmija “mbyll
ndodhë kështu, por mendojmë sytë” ndaj situatës. Duket sikur atij
se kjo është gjëja më e mire jo nuk i intereson ajo që po ndodh
vetëm për ne të dy, por edhe për mes prindërve, apo sikur nuk e
ty, pra për të gjithë ne.” kupton. Duke bërë kështu, ai për-
piqet të mbrojë veten nga humb-
Është mirë të mos përdoret shprehja e madhe. Në fakt kjo tregon se
ja: “Babi dhe mami nuk e duan ai e shikon ndarjen si një ngjarje
më njëri-tjetrin. Kjo ndikon për shumë të rëndë, të cilën e ka shumë
keq, sepse fëmijët ju kanë dëgjuar të vështirë ta pranojë. Kjo sjel-
shpesh t’u thoni se i doni shumë lje shpesh kuptohet gabim nga
dhe tani mund të mendojnë: “Ashtu prindërit, që kujtojnë se fëmija po
siç mami nuk e do më babin, mund e pranon situatën.
të mos të më dojë më dhe mua”.
Pra mund të mendojnë se dashuria Kthimi mbrapa/Regresioni
e prindërve për ta një çast mund të Ngaqë nuk përballojnë dot ndje-
mbarojë. njat e ankthit dhe të sikletit, fëmi-
jët mund të kthehen mbrapa në një
Kur filloni t’u flisni, duhet të jeni të moshë më të vogël, me sjelljet e
saktë dhe të prerë për t’ia bërë të qa- tyre. Ata mund të fillojnë të thithin
rtë fëmijës se pajtimi juaj është i pa- gishtin, të lagen në shtrat, të flasin
mundur. Fëmijët duhet ta dëgjoj-në si bebe apo të paraqesin sjellje të
këtë nga goja e prindërve dhe të bin- tjera fëminore. Fëmijët mund të
den se çfarëdo që të bëjnë, nuk mund fillojnë të ankohen shumë, që të
të shpëtojnë martesën e prishur. rriturit të kujdesen më tepër për ta.
Reagime të mundshme të Lodhja fizike

fëmijëve ndaj divorcit Lodhja fizike shprehet nëpërmjet
ankesave si, për shembull, “Kam
Gjatë divorcit, fëmijët mund të dhimbje barku!” ose “Më dhëmb
kenë shumë reagime emocionale. koka!”. Lodhja fizike shpesh
Zakonisht hidhërimi i tyre shfaqet: shfaqet atëherë kur fëmija është
me mospranim dhe heshtje, me i pasigurt në gjërat që më parë i
kthim mbrapa, me lodhje fizike, fitonte apo i arrinte “pa vështirësi”,
me ndjenjën e fajit dhe me vep- si për shembull “jetën”, dashurinë
rime armiqësore, me gjendje pani- prindërore, ushqyerjen, strehën
ku/alarmi dhe konfuzion. dhe mbrojtjen.
Sjellja armiqësore dhe ndjenja që i thuhen fëmijës dhe sido-

e fajit mos djemve, të cilëve zakonisht
Sjelljet armiqësore shfaqen në ner- u kërkohet të jenë të fortë apo të
vozizmit, inatit dhe në shpërthi- mos qajnë. Lotët janë shprehje e
mit të ndjenjave të tilla, që kalojnë natyrshme e hidhërimit. Ato ndih-
nga sikleti në hakmarrje. Fëmijët mojnë për të çliruar emocionet.
e shfryjnë inatin te të tjerët në Por edhe pse prindërit nuk duhet
mënyrë që të përballojnë ndjenjën t’i ndalojnë fëmijët të derdhin lot,
e fajit. ata në asnjë mënyrë nuk duhet t’u
ushqejnë atyre dhimbjen.
Fëmijët e vegjël, shpesh kanë
ndjenja faji të forta, sepse be- Nga ana tjetër, duhet bërë dalli-
sojnë që janë ata përgjegjës dhe mi mes një reagimi normal dhe
shkaktarë të ndarjes së prindërve. një tjetri jonormal. Prindërit nuk
Jo rrallë, fëmijët parashkollorë mund ta bëjnë shpejt këtë dallim.
besojnë se kanë fuqi të tilla të Shenjat mund të jenë: problemet
jashtëzakonshme dhe se mendimet me mësuesit, edukatorët, vështirë-
e tyre për prindërit janë plotësuar si në të mësuar, tërheqje, të qara
në mënyrë të magjishme. U takon dhe agresivitet të vazhdueshëm
prindërve, pra është përgjegjësi ndaj prindërve, kujdestarëve etj.
e tyre t’u shpjegojnë me durim e Duke u dhënë shpjegime për divor-
dashamirësi fëmijëve dhe t’i bin- cin fëmijëve, prindërit u ushqej-
din se ata nuk kanë asnjë lloj faji në atyre dëshirën për të folur me
për divorcin. ta për çështje të ndryshme, duke
përfshirë edhe arsyet e pasojat e
Paniku/alarmi dhe konfuzioni divorcit. Ndërkohë që divorci për-
Paniku dhe konfuzioni shfaqen fundon, fëmijët përsëri do të kenë
atëherë kur fëmijët duhet të pranoj- pyetje dhe shqetësime të tjera që
në jetesën e re. duhen folur. Kur flitet që në fillim,
më pas do të jetë më e thjeshtë,
“Lejoje fëmijën të ndiejë” sepse fëmijët rriten dhe mund
Sipas kësaj kërkese duhet që të arsyetojnë më mirë. Bisedat e
prindërit t’i lejojnë fëmijët të ngrohta e të sigurta me prindërit
ndiejnë atë që duan, çfarëdo lloj u japin fëmijëve rehati, siguri dhe
ndjesie të jetë ajo. Për të arritur qetësi.
këtë, duket pasur kujdes me fjalët
404 ANEKSE
Humbja e një prindi
N jë nga detyrat më të vështira

të prindërve është të ndihmo-
jnë fëmijët që të pranojnë humb-
që fëmija të kuptojë se edhe të
tjerët janë të mërzitur. Fëmija e
ka të nevojshme të mësojë (të
jen. Fëmija e ka të nevojshme të dijë) se dhe të tjerët, sidomos
mësohet që të pranojë humbjen e prindi, janë të mërzitur, por se
një personi të dashur, të një miku, të gjithë do të vazhdojnë të kuj-
madje edhe të njërit nga prindërit. desen për të (fëmijën).
Kjo e fundit është padyshim humb- • Është mirë që prindi t’ia tregojë
ja më e rëndë për fëmijën. vetë fëmijës humbjen e prindit
tjetër. Në rastet kur prindi është
Një gjë që ndodh shpesh është shumë i tronditur, atëherë një
mbrojtja ose largimi i fëmijëve i afërm i dashur për fëmijën
nga bisedat për “humbjen”. Prindi duhet ta bëjë këtë.
dhe të afërmit nuk para i shprehin • Duhet treguar e vërteta. “Një
ndjenjat e tyre për ngjarje të rënda gjë e dhimbshme ka ndodhur.
dhe ca më pak për vdekjen, para Siç e di dhe ti, mami/babi ka
fëmijës. Por fëmija duhet përgati- qenë shumë sëmurë dhe mjeku
tur për jetën, e cila ka brenda edhe tha se ajo/ai nuk është/jeton më.
humbjen, “ndarjen”. Por si i ndih- Ne do ta ndiejmë mungesën e
mojmë fëmijët tanë të pranojnë kësaj humbjeje”.
humbjen e një njeriu të dashur? • Mos thoni kurrë gjëra të tipit
Duhet të kuptojmë se nëse nuk “Babai/nëna jote ka ikur në një
veprojmë me zgjuarsi dhe hap pas udhëtim të gjatë” apo “Zoti e
hapi edhe për edukimin e fëmijës mori me vete”. Fëmijët, nga
për të pranuar humbjen, atëherë mosha tetëvjeçare e më pas,
ato do ta kenë shumë më të vështirë e dinë shumë mirë se ç’është
dhe humbjet do të lënë gjurmë tek vdekja. Përgjigjuni pyetjeve të
ata gjatë jetës së tyre. tyre.
• Nëse fëmija dëshiron të vijë
Por si mund të ndihmohen në këtë në varrim, duhet lejuar të vijë.
drejtim? Kjo e ndihmon atë ta pranojë
• Të mos fshihet dhimbja për- vdekjen. Ai duhet të lejohet
para fëmijëve. Kjo ndihmon të shikojë edhe trupin, nëse e
HUMBJA E NJË PRINDI 405
kërkon një gjë të tillë. “mos u mërzit”. Qani bashkë

• Fëmija duhet ndihmuar të me ta nëse e ndjeni ose mund ta
shprehë ndjenjat dhe mendi- bëni diçka të tillë.
met. Kur fëmija nuk flet për • Duhet të përpieni të mbani të
humbjen, kjo nuk do të thotë se gjallë te fëmija kujtimin e prin-
nuk e ndien atë. Ndihmojeni, dit që s’është më. Nuk duhen
duke i thënë: “E di se të mun- ndaluar bisedat për të dhe rreth
gon shumë mami/babi”. Re- tij. Është mirë të shikohen foto-
agimi i fëmijës mund të jetë i grafi së bashku me fëmijën dhe
ndryshëm. Çdo lloj reagimi i tij të flitet për ato që kanë ndodhur
duhet pranuar, pa u përpjekur në ditën kur është bërë fotogra-
për ta qetësuar, duke i thënë fia.
Nënat e punësuara
N umri i tyre nuk është i pakët

dhe u duhet të punojnë edhe
kur fëmijët kanë shumë nevojë për
atën, nënat e punësuara shpenzoj-
në shumë më pak kohë me fëmijët
e tyre se sa nënat e papunësuara.
to. Për këtë arsye, për një periudhë Sa më shumë kohë të marrë puna
disa orëshe, nënat nuk mund të e nënës larg shtëpisë, aq më tepër
jenë në shtëpi, pranë fëmijës/fëmi- zvogëlohet koha dhe mundësia e
jëve, prandaj u duhet të mendojnë tyre për t’u marrë, për të punuar e
për të siguruar lloje të tjera kuj- për të luajtur me fëmijët e vet. Por,
destarie për ta, brenda dhe jashtë edhe nënat që punojnë mund të
shtëpisë si një bebisiter/dado, një jenë të suksesshme në vendosjen e
të afërm, apo gjetjen e një qendre marrëdhënieve të sigurta me fëmi-
ditore kujdesi. jët. Sipas vëzhgimeve shkencore,
Por ç’pasoja kanë në zhvillimin një gjë e tillë arrihet nëse nënat
emocional dhe social të fëmijës e zëvendësojnë kohën e harxhuar
këto lloje të tjera të kujdestarisë? larg fëmijës, duke treguar ndjesh-
Fëmijët që i kanë nënat e punësu- mëri dhe përgjegjësi të lartë gjatë
ara janë më pak të hapur me to (të kohës që rrinë me ta. Është vënë
paktën, duke pasur parasysh orët re se ndikimi i prindërve te fëmi-
që punojnë) sesa fëmijët, që i kanë jët mund të ketë sukses edhe nëse
nënat në shtëpi gjithë kohën. Za- nënat punojnë, ashtu si edhe ba-
konisht, duke pasur parasysh situ- ballarët.
406 ANEKSE
Por, përpara se të arrihet në përfun- kujdestarëve të tjerë, përveç nënës.

dime, duhet marrë parasysh edhe Nëse fëmijëve do t’iu jepej mundë-
një anë tjetër e medaljes. Shumë sia të zgjidhnin, ata do të zgjidh-
studime nuk konstatojnë dallime nin të qëndronin pranë nënave. Por
mes zhvillimit emocional të fëmi- fëmijët që shkojnë në qendra ditore
jës me nëna të punësuara dhe atyre janë zakonisht më të shoqërueshëm
me nëna shtëpiake, por ky konsta- dhe më konkurues se sa ata që qën-
tim vihet re në studime me familje drojnë në shtëpi me nënat. Qendrat
që i kanë të dy prindërit. ditore ndihmojnë më tepër për një
formim të mirë intelektual dhe për
Kur të dy prindërit punojnë, një nga shtimin e njohurive të fëmijëve.
zgjidhjet më të zakonshme është Kjo vlen për t’i shpjeguar nënave
çuarja e fëmijës në një qendër di- që të mos shqetësohen për fëmijët
tore, çerdhe apo kopsht. Po si re- e tyre nëse i lënë ata nën kujdes-
agojnë fëmijët ndaj tyre? A ndikoj- tarinë e qendrave.
në qendrat ditore për mirë apo për
keq në zhvillimin emocional dhe Qendrat ditore dhe mosha e
social të fëmijëve? fëmijëve
Qendrat ditore dhe Fëmijët që futen në qendra ditore

marrëdhëniet nënë/fëmijë në moshë shumë të vogël dhe qën-
drojnë pjesën më të madhe të ditës
Edhe pse fëmijët zakonisht shfaqin në to, mund të formojnë një lidhje
mospranim e vështirësi kur hyjnë jo të sigurt me nënat. Më pas, kur
për herë të parë në qendra ditore, hyjnë në shkollë, këta fëmijë mund
ata shumë shpejt “pajtohen” me të jenë më agresivë me kujdestarët
rutinën ditore dhe kujdestarët. Ka dhe më pak bashkëpunues me të
pak shpjegime shkencore për qën- rriturit, sesa fëmijët që janë futur
drimin emocional të fëmijës ndaj në qendrat ditore në moshë më të
rritur.
Dhuna dhe fëmijët

Prindër të dhunshëm me kalimin e viteve.
Ka studime të cilët dëshmojnë qa- Fëmijët i mësojnë sjelljet e dhun-

rtë se si dhe sa ndikon dhuna në shme nga prindërit e tyre, të cilët
shtëpi mbi të menduarin e fëmijës janë të dhunshëm ndaj njëri-tjet-
DHUNA DHE FËMIJËT 407
rit apo ndaj fëmijëve. Studiuesit Kjo sjellje e Mirës i bën shoqet të
tregojnë se rrahjet dhe abuzimet largohen prej saj.
e prindërve ndaj fëmijëve të tyre
sjellin probleme psikologjike dhe Fëmijët, të cilët e shohin apo e
emocionale te fëmijët. Fëmija provojnë vetë dhunën në familje
do të rritet “larg” prindërve dhe mund të shprehin:
në jetë do të shfaqet i tërhequr, i • Frikë, shqetësim për sigurinë e
ndruajtur, madje dhe “frikacak”, tyre
për t’u afruar me të tjerët. • Sjellje agresive ndaj të tjerëve
• Shënja depresioni
Janë të shumtë fëmijët të cilët pro- • Pagjumësi
vojnë dhunë fizike në familje. Ata • Mungesë dëshire për të zbuluar
kërcënohen me rrahjen dhe shpesh mjedisin rrethues
goditen nga prindërit e tyre për • Dhimbje koke, dhimbje sto-
arsye të tilla si, për shembull; kur maku (kur nuk është sëmurë)
dikush u ka shprehur “mospëlqim” • Nervozizëm, ankth, siklet
për sjelljen e tyre, kur kanë ma- • Çrregullime në të ngrënë
rrë në kopsht apo në shkollë një • Vlerësim të ulët të vetes
“notë të keqe”, ose kur nuk kanë • Tërheqje, veçim
rregulluar shtratin. Presioni i dhu- • Arritje të pakta në mësime,
nës i tmerron fëmijët. “Bashkë- vështirësi në përqëndrim
jetesa” me dhunën i mëson ata t’i • Tendenca për vetëvrasje
bëjnë gjërat nga frika. • Stres post-traumatik, një lloj
çrregullimi, i cili bën që fëmija
Me kalimin e viteve vihen re ndry- të ripërjetojë traumën, të shfaqë
shime të mëdha në sjelljen e fëmi- sjellje shmangëse, si dhe simp-
jëve, që kanë provuar apo vazhdoj- toma të tjera.
në të provojnë dhunë në familje.
Shumë prej tyre nuk shkojnë mirë Fëmijët e abuzuar
në shkollë, veçohen nga të tjerët
dhe janë gati të ngatërrohen në Të gjithë besojmë se e ardhmja
grupet që zihen. e shoqërisë varet nga mënyra se
si ne i trajtojmë sot fëmijët tanë.
Dhuna në familje ndikon shumë Megjithatë, për fat të keq, trajtimi
edhe në lojën e fëmijës. Për shem- i fëmijëve ashtu siç duhet ende
bull, në rastin e Mirës, e cila duke nuk ndodh. Serioziteti për të kup-
luajtur “shtëpiash” me një shoqen e tuar se çfarë pasojash sjell dhuna
saj, i kërkon asaj kukullën. Shoqja ndaj fëmijës ka filluar shumë vonë
ia jep, por Mirës nuk i pëlqen ku- në shoqërinë tonë.
kulla dhe fillon të qajë, ta godasë
shoqen dhe ta përplasë kukullën. Shumë fëmijë të dhunuar shfaqin
408 ANEKSE
probleme në aspektet njohëse, të vështirësi në përmbushjen e aktit,

kujtesës në qoftë se do t’i kraha- vlerësim të ulët të vetes etj. Të rri-
sojmë ata me fëmijët e pa dhunu- turit të cilët kanë përjetuar dhunë
ar. Fëmijët e abuzuar (dhunuar) seksuale në fëmijëri, shpesh shfa-
shfaqin probleme në marrëdhëniet qin probleme serioze psikologjike
shoqërore dhe ndodh gjithashtu si shqetësim të lartë, duke përfshirë
që ata të mos fajësojnë veten për edhe shqetësimin për trupin e tyre,
gjërat që ndodhin, por të fajësojnë kanë vlerësim të ulët të vetes etj.
faktorët e jashtëm që nuk janë nën
kontrollin e tyre. Gjithashtu, ata Faktorë të dhunës ndaj fëmijës
mund të kalojnë në depresion.
Fëmijët e abuzuar kanë shumë Shpesh përpiqemi të gjejmë se cili
pak mundësi të marrin përsipër prind abuzon më shpesh ndaj fëmi-
përgjegjësitë e tyre dhe ata shfaqin jës dhe duke bërë këtë, shpresojmë
shumë më pak ndjenja për të tjerët, të gjejmë edhe mënyrën për të ulur
sesa fëmijët jo të dhunuar. Fëmi- apo ndaluar këtë problem. Është
jët e dhunuar shfaqin më tepër e rëndësishme të kuptojmë se në
sjellje vetëshkatërruese dhe ka shumicën e rasteve është e vështirë
shumë mundësi të ushtrojnë dhunë të gjejmë një shkak të vetëm që
mbi fëmijët e tyre kur të bëhen sjell dhunë prindërore. Keqtraj-
prindër. timi i fëmijëve vjen si pasojë e
elementëve të ndryshëm stresues,
Kur abuzimi është edhe seksual, të cilët kanë më shumë mundësi të
sic mund të jetë incesti (abuzimi shkaktojnë dhunë se sa të forcoj-
seksual brenda familjes) apo për- në sjelljet mbrojtëse. Disa faktorë
dhunimi, pasojat mund të ruhen në mund të jenë problemet martesore,
kohë dhe të jenë shumë të rënda. papunësia, abuzimi me alkolin etj.
Individët që kanë provuar abuzi-
min seksual, ka më shumë mundë- Çfarë të bëjmë kur arrijmë kul-
si të zhvillojnë sjellje abuzive në min e nervave
të ardhmen. Djemtë të cilët kanë
përjetuar dhunë seksuale, shfaqin Shumë prindër në momente të
probleme të tilla në të ardhmen si ndryshme përjetojnë ndjesi dhune
një dëshirë të tepruar për të rënë ndaj fëmijëve të tyre. Për këtë ar-
në sy, sjellje homofobike, gjendje sye atyre i duhet një plan se çfarë
depresive dhe ankth. Vajzat kanë të bëjnë kur ndodhen përballë një
vështirësi në vendosjen e marrë- rasti të tillë:
dhënieve shoqërore dhe sido- • Vëreni fëmijën në një vend të
mos në marrëdhëniet e dashurisë. sigurtë - zakonisht në një kre-
Vajzat gjithashtu kur rriten, provoj- vat, nëse është shumë i vogël.
në shumë pak kënaqësi seksuale, • Largohuni nga dhoma dhe
shkoni në një vend të qetë. Përdorni metoda disipline të

• Vendosni çfarë duhet të bëni pranueshme
për të shkarkuar nervat -nëse ju Zbatoni mënyra disipline, të cilat
vjen për të bërtitur, bërtisni në nuk përdorin frikën. Nëse nuk
një jastëk. Nëse ju vjen për të përdorni rrahjen si dënim apo kër-
goditur diçka, godisni një mo- cënime të tjera gojore dhe nëse dë-
bilje apo krevatin. Shtrëngoni gjoni anën e tyre në një grindje,
dhëmbët duke kafshuar diçka, fëmijët tuaj do të jenë të sigurtë
apo shplani fytyrën me ujë të t’ju drejtohen juve dhe kur ndihen
ftohtë. Pini një gotë çaj, dëgjoni në faj. Ata do të kenë besim që ju
pak muzikë apo shihni një foto- nuk do t’i rrihni, por do t’i dëgjo-
grafi të fëmijës suaj, ku ngjan i ni.
gëzuar dhe i qeshur, kjo duhet
t’ju ndihmojë. Nëse këto ndje- Mësojuni atyre rregullin
nja të dhunshme dhe agresive “Mjaft!“
ndaj fëmijës suaj i keni shumë Kur luani vetë me fëmijët, apo kur
shpesh, duhet të flisni patjetër ata luajnë me të tjerë, mësojini që
me një specialist, një psikotera- ka një rregull që thotë “Mjaft!“
pist apo psikolog. Kjo është një dhe ky duhet respektuar. Siguro-
çështje që duhet marrë shumë huni që të gjithë pjesëmarrësit e
seriozisht. Kështu, ju mbroni lojës e respektojnë këtë rregull.
fëmijën tuaj dhe shijoni fëmi- Kjo është e rëndësishme për t’u
jërinë e tij bashkë me të. mësuar fëmijëve që ata mund të
ndalojnë gjithçka kur nuk ndihen
Si të mbrojmë fëmijët nga të mirë, duke thënë “Mjaft!”. Pje-
gjitha llojet e abuzimeve sa e dytë e këtj rregulli është që
nëse fëmijët thonë “Mjaft!“ dhe
Përdorni fjalët e e sakta: të tje-rët nuk u binden, atëherë ata
Mësojini fëmijëve fjalët e sakta për duhet të kërkojnë ndihmë nga një
vaginën, penisin, thithkat e gjirit i madh.
etj. Kjo i bën ata të mund të flasin
më lirshëm për trupin e tyre dhe i Mësojini të respektojnë
heq misterin e panevojshëm. hapësirën private/personale
Dalngadalë, mësojini atyre respe-
Flisni me ta fjalë ndjenje ktin për hapësirën private/perso-
Ndihmojini fëmijet që të përdo- nale të trupit. Tregojini që të rri-
rin dhe shprehin ndjenjat e tyre turit nuk zhvishen dhe nuk prekin
kur janë të gëzuar, të lumtur, të organet seksuale në publik, para
zemëruar etj. Kështu ata do ta njerëzve të tjerë dhe shpegojini që
kenë më të lehtë të flasin me ju, ju dëshironi që dhe ai t’i ndjekë
kur kanë një shqetësim. këto rregulla.
410 ANEKSE
Kujdes me seksualitetin e fëmijës Kini besim tek ndjenjat (intuita)

suaj tuaja
Vishini fëmijët sipas moshës, ësh- Veproni ashtu si e ndjeni ju. Nga-
të më mirë që ata mos të vishen si njëherë, e vetmja shenjë e abuzim-
të rritur. Mos bëni shaka të tipit it mund të jetë një ndjenjë e juaja
“fëmija juaj ka një të dashur, apo për një person apo për një ngjar-
një shok“. Ata mund të shqetëso- je. Thoni“jo“, nëse dikush e fton
hen kur përballen me tema sek- fëmijën tuaj në shtëpi, por ju nuk
suale, si në jetën e vërtetë, ashtu ndiheni të sigurt me këtë person.
dhe në televizor.
Mos i shtyni fëmijët që të afrohen
Hiqni dorë nga sekretet shumë me njerëzit
Mos mbani sekrete në jetën tuaj Shtyjini fëmijët të puthin vetëm
familjare. Fëmijët nuk duhen më- ata njerëz, të cilët edhe ju do të
suar që të mbajnë gjëra për vete. donit t’i puthnit dhe përqafonit.
Kështu, fëmijët të cilët kërcënohen
nga dikush që të mbajnë sekrete, Shkoni me ta në tualete publike
do ta kuptojnë se kjo është e ga- Mos i lini asnjëherë të shkojnë
buar dhe që ata duhet t’ia tregojnë vetëm në banjat jashtë, në lokale
prindërve. Përdorni fjalën “sur- apo diku tjetër.
prizë“ dhe jo “sekret”, kur doni të
flisni për një dhuratë apo për një Respektoni trupin e fëmijës
festë, që duhet mbajtur e fshehtë Që nga koha që fëmijët nuk mbaj-
për pak ditë. në më panolina, pra 3-4 vjeç, asnjë
njeri tjetër përveç tyre (dhe mje-
Kini kujdes për fjetjet jashtë kut) nuk duhet t’ua prekë organet
shtëpisë seksuale. Ata mund të mësojnë që
Fëmijët mund ta kalojnë natën të lajnë vetë organet e tyre sek-
vetëm tek shtëpia e dikujt që ju e suale. Nëse ata kanë një problem,
njihni mirë dhe kur e dini që nuk është më mirë që t’ju tregojnë juve
do të ketë vizitorë të tjerë, të cilët që t’i ndihmoni, por prekjen ta
do të kalojnë natën atje. Vendosni bëjnë ata vetë.
një shprehje me fëmijën tuaj, për
shembull “Jam pak i sëmurë“, që Kini kujdes me dadot, edukatoret
do të thotë që ai nuk ndihet mirë Zgjdhini mirë kujdestaret dhe
dhe që duhet të vini ta merrni me- shpesh bëjini kontrolle të befa-
njëherë. sishme. Kini kujdes për çdo ndry-
shim tek fëmija juaj, të qara, shpërblyer me lodra e dhu-

pagjumësi e papritur që nuk lidhet rata për shërbimet që bëjnë,
me ndonjë sëmundje. Vini re me për notat e mira në mësime.
vëmendje sinjalet që ata ju japin. Çdo dhuratë duhet të lidhet me
gëzimin e një feste si ditëlind-
Mbrojtja e fëmijëve nga abuzi- ja, përfundimi i vitit të kopshtit
met seksuale ose të shkollës.
• Mbrojtja më e mirë nga abuzimi • Është shumë e rëndësishme
seksual (pedofilia) është njoh- të mos ta bëjmë fëmijën të
ja e fëmijës, e mendimeve dhe ketë frikë nga komunikimi me
e ndjenjave të tij. njerëzit, apo dyshues ndaj të
• Me çdo kusht duhet kërkuar gjithëve. Një fëmijë që është i
respekti i fëmijës që në bark sigurt në vetvete dhe i sigurt në
të nënës, që në ditët e para të besimin e prindërve të tij, është
lindjes. i sigurt në mbrojtjen nga dhu-
• Në familje duhet folur edhe na.
për seksin. Nëqoftëse për këtë • Fëmijës i duhet edukuar, rritur
çështje nuk flitet kurrë, atëherë dhe mbrojtur besimi tek vet-
fëmija mendon se kjo është diç- ja që në moshë të vogël. Nuk
ka e pistë dhe e turpshme. Të duhet dënuar asnjëherë për
flasësh në familje, do të thotë fjalët që thotë. Edhe veprimet
të flitet midis gjithë anëtarëve e dënueshme, të thëna me fjalë
të familjes. Nuk i duhet thënë nuk janë të dënueshme. Fëmijët
fëmijës ‘’ma thuaj më vonë’’ që kanë besim se nuk dënohen
sepse kjo ‘’vonë’’ nuk vjen më dhe shahen, flasin. Nëse një
kurrë. fëmijë ndryshon, nuk fle më
• Fëmijët duhen edukuar në si më parë, nuk flet më, “nuk
mënyrë të tillë që të jenë pro- është më ai i pari’’, këtu ka diç-
narë të trupit të tyre. Ata duhet ka serioze.
të mësohen të ndiejnë dëshirat • Duhet t’i tregohet fëmijës se
e tyre. Kur dikush afrohet t’i askush nuk ka të drejtë ta zhve-
puthë ose përqafojë, ata duhen shë, ta prekë në vende deli-
mësuar të thonë “jo” nëse nuk kate (intime), të bëjë veprime
ju pëlqen, kushdo qoftë ky i rrime trupin e tyre dhe nëse kjo
tur. ndodh, ndodh për faj të të rritu-
• Asnjëherë fëmijët nuk duhen rit dhe ky i rritur duhet dënuar.
412 ANEKSE
Loja si terapi
L oja, përveç të mirave që ka

për fëmijët, përdoret dhe në
një mënyrë tjetër: nga specialistët
vonë një përmirësim të gjendjes
së tyre psikologjike, emocionale,
ashtu edhe fizike (në rast se fëmija
(psikologët, psikoterapistët), për ka pësuar dhunë fizike).
të punuar me fëmijët që kanë një
problem apo një shqetësim të cak- Loja nuk është vetëm një mjet për
tuar. Përmes lojës, fëmijët shpre- të kuptuar dhe për të nxjerrë në
hin ndjenjat, frikën, emocionet e pah problemet e fëmijës, por edhe
tyre në një mënyrë direkte, pa fshe- një mundësi shumë e mirë për të
hur asgjë. Përmes lojës është më bërë ndryshime tek sjellja, men-
e thjeshtë të kuptohet se si fëmija dimet dhe emocionet e fëmijës.
ndjen dhe kupton problemet. Loja Përmes interpretimit, psikologu,
është bërë një burim i rëndësishëm psikoterapisti, edukatori, apo më-
për të marrë informacion dhe për suesi etj., jep mbështetje emocio-
të kuptuar zhvillimin e persona- nale, iu qartëson ndjenjat dhe ndih-
litetit të fëmijës. mon fëmijët të ndryshojnë sjelljet
emocionale. Me anë të lojës fëmi-
Zakonisht terapia e lojës bëhet ja fillon të krijojë besimin tek të
përmes kukullave apo kafshëve tjerët, të ndërtojë një personalitet
prej pellushi, për t’i dhënë mundë- të shëndoshë dhe të përmirësojë
si fëmijës të shprehë emocionet. marrëdhëniet ndërpersonale. Tera-
Gjithashtu edhe lojra të tilla si pia përmes lojës i bën të mundur
ndërtueset, loja “shtëpirash”, viza- fëmijës të jetojë përsëri konfliktet
timet etj, ndihmojnë shprehjen apo problemet, por tashmë në një
e lirë të emocioneve. Psikotera- mjedis të sigurt dhe të ngrohtë.
pistët, psikologët, edukatoret, më- Kjo bën që fëmija të mos përjetojë
suesit etj., gjatë lojës me fëmijët frikë, të mësohet me ndryshimet e
drejtojnë pyetje të tilla si: “A është nevojshme që sjell jeta, si dhe të
e lumtur kukulla tani?” apo “Pse fitojë sigurinë dhe të mos përjetojë
qau kukulla?”, që të kuptojnë qa- ndjenjat e ankthit, të cilat e kanë
rtë ndjenjat, emocionet, ankthet shqetësuar.
dhe frikat e fëmijës, për të çuar më
FËMIJËT ME NEVOJA TË VEÇANTA - DISA KËSHILLA 413
Terapia përmes lojës është një llave, miqve duke bërë të mundur
mënyrë shumë e suksesshme për në këtë mënyrë jo vetëm qetësinë
të sjellë ndryshime të natyrshme shpirtërore, por edhe zhvillimin e
tek fëmija. Fëmija mëson të ndry- inteligjencës.
shojë përmes kënaqësisë, kuku-
Fëmijët me nevoja të veçanta - disa këshilla
L indja e një fëmije me të meta

të dukshme fizike apo përball-
ja fillimisht me nevoja të veçanta
aftësitë e kufizuara të fëmijës,
është normale që të tronditen.
të fëmijës, që mund të shfaqen pas Tronditja, trauma e këtij momenti,

lindjes sjellin tronditje të fuqishme kur prindërit binden që fëmija i
psiqike e shpirtërore te prindërit. tyre është i kufizuar në aftësi, është
Kjo sjell jo vetëm zhgënjim dhe tepër e rëndë për të dy prindërit.
vrasje të ëndrrave prindërore për Sidoqoftë, për kapërcimin e kësaj
fëmijën që do të vinte, por edhe gjendjeje tepër të vështirë e jo pa
mund t’i paralizojë prindërit për pasoja, rekomandohet këshillimi
momentin (njësoj të dy, ose ndry- me të afërm të familjes, miq të
she njërin, ndryshe tjetrin), t’i besuar dhe me specialistë (mjekë,
pengojë ata të merren me gjëra të psikoterapistë, psikologë). Edhe
tjera apo të marrin vendime të ar- pas të gjitha këshillimeve, i takon
syeshme. prindërve të marrin “vendimin”
për të përcaktuar sjelljen (qëndri-
Mangësitë fizike apo aftësitë e min) ndaj tij.
kufizuara të fëmijës janë tepër
të vështira për t’u vënë re nga Pas kapërcimit të situatës shokue-
prindërit (vetëm kur duken qartë se të fillimit, shumë prindër arrijnë
që në lindje) menjëherë pas lindjes. në përfundimin se ëndrrat e tyre
Kontrolli mjekësor që bëhet dallon janë vrarë, se janë prindër të dësh-
defektet në sistemin kockor, defek- tuar dhe se shtëpia e tyre tashmë
tet në organet e brendshme, por e është shkatërruar. Kështu lind
ka të vështirë të dallojë aftësitë e tek këta prindër ndjenja e turpit
fëmijës. Kur prindërit ballafaqo- ndaj prindërve të tjerë dhe xhelo-
hen me mangësi, por sidomos me zia për bashkëmoshatarët e fëmi-
414 ANEKSE
jës. Prindërit, në raportet me këtë më të bashkuar për shkak të kësaj

fëmijë, shqetësohen për qindra py- vështirësie. Vështirësitë e fëmijës i
etje, që nuk mund të marrin menjë- nxisin sidomos prindërit, por edhe
herë përgjigje. Kjo i bën ata që ta pjesëtarët e tjerë të familjes të pu-
shohin të ardhmen të zymtë. nojnë së bashku, ta ndihmojnë dhe
ta duan njëri-tjetrin. Shumë nga
Gjithsesi, këto ndjenja dhe emo- ato “tmerre”, të cilat shfaqen tek
cione janë normale: kjo është pjesë prindërit, kur kuptojnë se fëmija
e periudhës “së zisë”, që e kalojnë i tyre ka një ose më shumë aftësi
shumica e prindërve me fëmijë me të kufizuar, fillojnë të largohen e
aftësi të kufizuara. E rëndësishme të mos shfaqen më kurrë tek ata.
është që këta prindër të kuptojnë Ata fillojnë të shohin se me gjithë
se nuk janë të vetmit në “zi” apo sakrificat që u duhet të bëjnë për
të vetmit që mendojnë në këtë fëmijën, përsëri do t’iu mbetet kohë
mënyrë dhe që kjo do të kalojë. për miqtë, familjen, për plotësi-
Në fillim, por edhe më pas është min e nevojave dhe dëshirave të
e rëndësishme që ata të jenë apo të tyre. Pas njëfarë kohe, shumë nga
mbahen të informuar për gjendjen përkujdesjet dhe shërbimet për
e fëmijës, të jenë në kontakte e të fëmijën, që, fillimisht prindërve u
hapur për të ndarë eksperienca me duken si sakrifica, bëhen pjesë e
të tjerët, të kërkojnë ndihmë nga jetës së tyre të përditshme.
specialistët dhe më e rëndësishm-
ja, të shprehin hapur ndjenjat dhe Zhvillimi i një qëndrimi pozitiv të
të bëjnë biseda të lira e të hapura prindërve ndaj fëmijës me aftësi
me anëtarët e familjes. Me kalimin të kufizuara është shumë i rëndë-
e kohës ata do të fillojnë të ndihen sishëm. Edhe pse fëmija do të fi-
më mirë, gjë që do t’i ndihmojë të llojë t’i kuptojë kufizimet e veta, ai
përpiqen më shumë për të ndih- vazhdimisht duhet ushqyer e nxitur
muar fëmijën. që të zhvillohet. Kjo ndonjëherë
është më e vështirë për fëmijët me
Prania e një fëmije me nevoja të kufizime fizike, kur bëhet fjalë
veçanta nuk është dhe nuk duhet për aktivitete fizike, por, pavarë-
parë si fundi i botës. Shumë sisht kësaj, së bashku prind-fëmijë
familje që kanë fëmijë të tillë, duhet “të kënaqen dhe të bëjnë
janë bërë “të fortë”, e duan më ç’është e mundur”, brenda mundë-
shumë njëri tjetrin dhe ndihen sive që kanë .
TELEVIZORI DHE PRINDËRIT 415
Televizori dhe prindërit
T ë gjithë e dimë se shikimi i

televizorit zë një kohë shumë
të madhe të ditës të fëmijëve tanë.
pasi kishte parë një reklamë tele-
vizive, e cila thoshte se po t’i për-
dornin fëmijët këto vitamina, do të
Shpesh koha e harxhuar prej tyre bëheshin shumë shpejt të mëdhenj
para ekranit të vogël është një dhe të fortë.
burim grindjesh mes prindërve dhe
fëmijëve. Edhe pse i njohin pasojat Besimi “i verbër” i fëmijëve tek
te fëmijët, prindërit e kanë shumë gjithçka që thonë reklamat , i bën
të vështirë të gjejnë një zgjidhje. ata të kërkojnë dhe të duan pothu-
Tre janë problemet më të rëndë- ajse çdo gjë që shfaqet në to.
sishme që sjell shikimi i televi- Kërkesat e tyre i vënë në vështirë-
zorit: si prindërit. Ata s’dinë c’të bëjnë:
• Pasojat e reklamave mbi fëmijët, t’i kundërshtojnë kërkesat, apo t’i
• Pasojat e skenave të dhunshme plotësojnë dhe të blejnë atë që ua
të filmave (rrahje, goditje, vras- kërkojnë.
je etj.)
• Koha e harxhuar para ekranit, Reklamat ndikojnë gjithashtu, në
gjatë së cilës fëmijët mund të formimin e dhe forcimin e stereo-
bëjnë gjëra të tjera, që ju bëjnë tipeve të ndryshme sociale. (Për
shumë më mirë. shembull, përgjithësisht fëmijët
nëpër reklama janë djem biondë
Pasojat e reklamave mbi fëmijët dhe vajzat zakonisht janë në role
Fëmijët e moshës parashkollore, pasive. Vajzat dalin në reklama
zakonisht i marrin mesazhet e vetëm për pamjen e tyre.)
reklamave që jepen në televi-
zor ashtu siç janë, sepse e kanë Pasojat e skenave të dhunshme
vështirë të kuptojnë të vërtetën. të filmave (rrahje, goditje,
“Mashtrimi” i reklamave televizive vrasje etj.)
në këto mosha, ndonjëherë mund Shumë psikologë janë të mendimit
të jetë i rrezikshëm. Një djalë 4 se skenat e dhunshme të para nga
vjeçar kaloi dy ditë në spital, pasi fëmijët, i japin një shembull të
kishte gëlltitur dyzet copë vitami- keq atyre, duke i bërë të dhun-
na për fëmijë; ai e kishtë bërë këtë shëm. Fëmija, i cili sheh një ske-
416 ANEKSE
në të dhunshme në televizion, jo dot pasojat e vërteta që sjell dhuna.

vetëm që e imiton menjëherë, por Fëmijët, që shohin shumë shfaqje
e përsërit dhe më vonë. me dhunë në televizor, mund të
mos veprojnë (të mos bëjnë asgjë)
Këto pasoja shtohen me kalimin e kur ndeshen me veprime të dhun-
kohës. Fëmijët që i ndjekin për orë shme në jetën e vërtetë dhe, me
të tëra programet në televizor ka më ose pa dashje, mund t’i lejojnë të
shumë mundësi të bëhen agresivë, tjerët t’i dhunojnë.
sesa fëmijët që i ndjekin më pak
ato, apo nuk shohin fare televizor. Koha e harxhuar para ekranit,
Gjithashtu, sa më agresivë bëhen gjatë së cilës fëmijët mund të
ata, aq më shumë skena të dhun- bëjnë gjëra të tjera, që u bëjnë
shme duan të shohin. shumë më mirë
Shumë studiues shpjegojnë se
Fëmijët parashkollorë ndikohen televizori ndikon më shumë për
më shpejt dhe më tepër nga dhuna keq, sesa për mirë te fëmijët. Ai iu
e shfaqur në programet televizive “vjedh” atyre kohën e lojës, i bën
sesa fëmijët më të mëdhenj, sepse ata më pak krijues, më pak sho-
ata e kanë më të vështirë të dalloj- qërorë dhe të varur.
në fantazinë, përrallën nga e vërte-
ta. Për fat të keq, edhe në përrallat Sot është shumë e vështirë të gjesh
me kartona, të cilat pëlqehen nga familje të cilat nuk kanë televi-
fëmijët e vegjël, përsëri ka shumë zor në shtëpi. Por, një gjë është
skena të dhunshme. e sigurt, fëmijët, të cilët shohin
qëndrojnë për shumë kohë para
Prindërit shpesh mendojnë që fë- televizorit, kanë më pak arritje në
mijët e kuptojnë vetë se përrallat shkollë, sesa ata fëmijë që shohin
me kartona nuk janë të vërteta. Por më pak.
nga studimet që janë bërë është
kuptuar se përrallat te fëmijët kanë Gjatë viteve të para të jetës, që
po atë efekt, që kanë telenovelat fëmija të zhvillojë shprehitë e të
tek të rriturit. folurit, ka shumë rëndësi komu-
nikimi mes tij dhe prindërve (të
Edhe shpejtësia e skenave i bën për- rriturve). Vlerën e këtij komuniki-
shtypje fëmijëve. Sipas një studimi, mi nuk mund ta zëvëndësojë kurrë
filmat me ndryshime të shpejta ske- televiziori.
nash (si tek përrallat me kartona),
rrisin agresivitetin te fëmijët. Gimi është një fëmijë normal, i
Një arsye tjetër pse ndikojnë kaq lindur nga prindër të shurdhër.
shumë skenat me dhunë tek fëmi- Prindërit e tij shpresojnë se ai do të
jët, është se fëmijët nuk i kuptojnë mësojë të flasë, duke parë televizo-
TELEVIZORI DHE PRINDËRIT 417
rin. Kështu, fëmija qëndronte me – duke “kërcënuar” se në qoftë se

orë të tëra para ekranit, megjithatë ata nuk e respektojnë këtë rregull,
ai filloi të flasë rreth moshës dy atëherë nuk do të shohin më fare
vjeç e gjysëm. Në moshën 3 vjeç e televizor.
9 muaj, gjuha e tij ishte jo normale
për moshën e tij. Djalin e ndihmoi Nuk mund të jepet një “recetë” se
ta kapërcejë këtë gjendje trajtimi si prindërit duhet të kontrollojnë
nga specialistët e të folurit. shikimin e televizionit nga fëmi-
jët, por një gjë është e sigurt; asnjë
Gjuha zhvillohet nga marrëdhëniet psikolog, që është marrë me pa-
me të tjerët; prindërit, më të rritu- sojat e televizorit te fëmijët, nuk
rit, moshatarët, kurse qëndrimi do të thoshte kurrë që fëmjët të li-
gjatë para televizorit e pengon, “e hen të lirë të shohin televizor kur
bllokon” mundësinë e zhvillimit të të duan dhe sa të duan.
shoqërisë. Një fëmijë, i cili shkon
në klasë të parë pa aftësitë e nevoj- Fëmijët dhe dhuna televizive
shme bashkëpunuese, të cilat for- Televizioni mund të ketë një ndi-
mohen nga loja me të tjerët, mund kim shumë të fortë në zhvillimin e
të mos jetë i zoti të vendosë ma- sistemit të vlerave. Disa programe
rrëdhënie normale dhe të mësojë mund të ushqejnë vlera të mira, si-
nga mësuesi apo nxënësit e tjerë. kurse të tjerë mund të stimulojnë
çrregullime në sjelljen e fëmijëve.
Çfarë mund të bëjnë prindërit?
Disa studiues rekomandojnë që, Është e vërtetë që një pjesë e ma-
sidomos parashkollorëve (deri në dhe e programeve të sotme tele-
6 vjec) të mos u lejohet fare shiki- vizive janë të mbushura me skena
mi i televizorit, ose t’iu lejohet me dhune. Shpesh edhe përrallat me
kohë tepër të kufizuar dhe vetëm kafshë kanë të pranishme “luftën”,
programet “e kontrolluara”. Disa “dhunën”. Duke qëndruar për një
të tjerë thonë që fëmijët ta shohin kohë të gjatë, madje edhe për orë
televizorin vetëm bashkë me të tëra çdo ditë para ekranit, fëmi-
prindërit. Kështu prindërit mund jët, por edhe adoleshentët ndiko-
t’i shpjegojnë fëmijëve vlerën dhe hen dhe mund:
kuptimin e emisioneve edukative, • të mos u bëjë më përshtypje
dhe të kritikojnë programet me dhuna,
përmbajtje jo-edukative. Shumë • të pranojnë dhunën, si një mëny-
prindër kanë gjetur këtë mënyrë rë për të zgjidhur problemet,
komunikimi të fëmijës me ekra- • të imitojnë dhunën që shikojnë
nin e vogël – vetëm një orë në në televizor,
ditë para televizorit, ose vetëm në • të gjejnë veten tek personazhet
mbrëmje, apo vetëm të shtunave e filmave, si dhunues dhe/apo
418 ANEKSE
të dhunuar. që shohin fëmijët tanë dhe disa

Ndjekja në mënyrë të rregullt nga prej tyre t’i shikojmë së bashku
fëmijët e programeve televizive të me ta,
ngarkuara me dhunë, sjell tek ata • të programojmë kohën, duke
agresivitet të lartë. Ndonjëherë, vendosur kufij për orët e shi-
edhe vetëm shikimi i një programi kimit të televizorit,
mund ta çojë fëmijën të bëjë sjellje • të mos vendosim televizor në
agresive. Fëmijë, të cilët shikojnë dhomën e fëmijëve,
shfaqje ku dhuna është e përsëri- • t’i tregojmë dhe t’i shpjegojmë
tur dhe e pandëshkuar, ka shumë të fëmijëve ndryshimin mes filmit
ngjarë ta imitojnë atë. Fëmijët me dhe jetës (aktori nuk vritet, nuk
probleme emocionale apo me sjell- vdes vërtet, kurse në jetë dhuna
je të paqëndrueshme, ndikohen më sjell vërtet vdekjen),
lehtë nga filmat ku sundon dhuna. • të mos lejojmë fëmijët të shohin
filma, që dihet se kanë skena
Pasojat e “dhunës televizive” te dhune. Kur ndeshemi me to në
fëmija mund të duken menjëherë, prani të fëmijës, të ndërrojmë
ose mund të shfaqen me kalimin e kanalin ose të fikim televiorin,
viteve. Të rinjtë mund të ndikohen duke u shpjeguar se pse nuk
nga veprimet e dhunshme, edhe nëse duhet parë ky program,
në familjet e tyre nuk ka dhunë. • të shprehemi mospëlqimin tonë
për skenat e dhunshme para fë-
Si t’i mbrojmë fëmijët nga mijëve, të theksojmë më shumë
“dhuna televizive”: se një herë se problemet nuk
• të jemi të vëmendshëm dhe të duhet të zgjidhen me dhunë.
kujdesshëm ndaj programeve
Spitali, prindërit dhe fëmijët
M und të ndodhë që një fëmijë

mund të shtrohet në spital
ose të shkojë në spital për vizi-
të, analiza, serume, konsulta etj.
Mund të ndodhë që fëmija të bëjë
operacion bajamet, veshin, të qepë
SPITALI, PRINDËRIT DHE FËMIJËT 419
plagët e marra ose të bëhet synet. etj. Fëmijës i duhet shprehur

Duhet patur parasysh që të gjitha vetëm shqetësimi që ndiejnë
këto mund të jenë tronditëse për prindërit nga dashuria e tyre,
fëmijën. Por në këtë moshë fëmijët si dhe siguria që ai do të bëhet
vazhdojnë të rriten, dhe kjo është mirë dhe shpejt do të kthehet në
detyrë e vështirë. Ata çdo ditë shtëpi.
po mësojnë të bëjnë shumë gjëra • Duhet bërë kujdes jo vetëm
njëkohësisht. Ata çdo ditë dhe në për vuajtjet fizike të fëmijës
çdo gjë të vogël, krijojnë persona- shkaktuar nga sëmundja dhe
litetin. ilaçet, por edhe për vuajtjet
shpirtërore të fëmijës, për rrezi-
Për këtë arsye ai në spital nuk ka kun e veçimit të tij. Nuk duhet
nevojë vetëm për kujdesin mjekë- harruar se ai e ka të vështirë
sor, por edhe për atë psikologjik, përdorimin e gjuhës dhe të
sepse këto përvoja, veçanërisht shenjave, të lëvizjes trupore, të
nëse janë të gjata, ndikojnë shumë përshtatjes në mjedis.
në kujtesën, ndjenjën, shpirtin e tij • Asnjë veprim mbi trupin e fëmi-
dhe formimin e personalitetit. jës nuk duhet bërë i pashoqëru-
ar me fjalën dhe komunikimin
Për personelin shëndetësor (por e mjekut apo infermieres që po
edhe prindërit mund ta lexojnë): e bën këtë veprim. Veprimet e
• Të gjithë fëmijët deri në moshën heshtura nga njerëz të panjohur
tre vjeç kanë nevojë për kuj- e bëjnë fëmijën të ndihet shumë
desin e nënës së tyre. Është e keq.
gabuar sjellja e mjekëve kur • Në rastet kur shtrimi në spital
shpesh i nxjerrin prindërit është për një kohë më të gjatë
nga dhoma në çastin e vizitës, se një ditë, asnjëherë mjeku ose
prekjes së trupit, bërjes së se- infermierja nuk duhet të luajnë
rumit dhe ilaçeve që shërojnë rolin e “prindit” tek fëmija. Në
fëmijën. rast se prindi për një arsye apo
• Fëmija në spital ka nevojë një tjetër nuk mund të jetë pra-
të ndiejë dhe trishtimin dhe në fëmijës në spital, infermierja
ankthin e nënës dhe babait nuk duhet ta gënjejë duke i thë-
sepse kjo e qetëson fëmijën. në se “do vijë mami tani” por
Një nënë që qan e mërzitur, nuk duhet t’i thotë fëmijës : “Nëna
e dëmton fëmijën e saj. jote nuk vjen dot, por ajo po
• Por edhe ky trishtim duhet mendon për ty, të do shumë”.
kufizuar: nuk duhen përdorur • Punonjësit e shëndetit nuk
fjalë si “E shkreta unë, më raftë duhet të flasin midis tyre për
pika”! “Si të la nëna jote të çështjet që i përkasin fëmijës
sëmuresh, ç’të ka bërë kështu!” sikur ai nuk është aty, nuk dë-
420 ANEKSE
gjon dhe nuk kupton. Mos ha- Për prindërit:

rroni kurrë se edhe i porsalin- • Edhe në moshë shumë të vogël,
dur, çdo fëmijë, edhe nëse s’i lajmërojeni me fjalë fëmijën që
kupton, i ndien të gjitha sjelljet do ta çoni në spital. Tregojini
dhe bisedat përreth tij, për të se këtë po e bëni që ai të shëro-
dhe për prindërit e tij. het. Tregojini që aty tetat dhe
• Sot, pjesa më e madhe e repar- xhaxhat që ai ende nuk i njeh,
teve pediatrike i lejon nënat të do të kujdesen për të.
rrinë me fëmijën gjithë ditën • Mos rrini pranë krevatit të
dhe, nëse është i vogël, të kalo- fëmijës të heshtur dhe pa fjalë.
jnë edhe natën me të. Në këtë Komunikoni me fëmijën për
mënyrë fëmija do të ndihet i gjithçka që po ndodh, duke e si-
sigurt dhe mund të përballojë guruar me dashuri dhe kurajo.
më mirë shqetësimet, frikën dhe • Ju duhet t’i shpjegoni fëmi-
gjithë këtë përvojë të vështirë. jëve tuaj se njerëzit me bluza
• Nëse ndodh që një fëmijë për- të bardha që po e vizitojnë atë,
ballon trajtime të dhimbshme janë njerëz të cilëve ju i keni
dhe të vështira, thuajani me dhënë leje, të cilët e kanë për
fjalë se ju e përfytyroni dhimb- detyrë t’i shërbejnë atij dhe
jen dhe frikën e tij. Thuajini se juve, dhe për këtë ju keni punu-
edhe ju nëse do të bënit këto ar dhe kontribuar vetë.
gjilpëra, do të kishit frikë nga • Kërkoni nga personeli shënde-
dhimbja dhe ndoshta do të qa- tësor të prezantohet me emra
nit. Thuajini se ai ka shumë të përpara fëmijës, nëpërmjet
drejtë të qajë dhe të trembet, jush, dhe ju prezantoni emrin e
gjithmonë duke iu drejtuar në fëmijës përpara tyre.
emër. • Për ta bërë fëmijën të ketë më
• Lavdërojeni gjithmonë fëmijën pak ankth dhe të ndihet më re-
se është aq i zoti sa po përba- hat, përpiquni të silleni si za-
llon të gjitha këto momente të konisht në shtëpitë tuaja. Ai ka
vështira. Ai ju kupton gjithmo- nevojë për të njëjtat ritme dhe
në dhe ka nevojë për këtë gjë. sjellje si në shtëpi, ka nevojë
• Ju duhet të përpiqeni t’i çlironi për aromën dhe përkëdheljen
prindërit nga ndjenja e fajit, e tuaj të qetë.
akuzimit të vetes, e varfërisë. • Pyesni infermieret nëse mund
Nëse e bëni këtë, ndihmoni në ta ushqeni me dorën tuaj. Ço-
mënyrë të drejtëpërdrejtë në jini fëmijës edhe ndonjë nga lo-
shërimin e fëmijës. drat që i pëlqejnë më shumë, që
SPITALI, PRINDËRIT DHE FËMIJËT 421
të heqë mendjen gjatë ditës dhe

ta ndihmojë të flejë natën.
• Nëse fëmija është mbi dy vjeç, Kujdes!
mund të jetë mirë t’i shpjegoni
pse duhet të shkojë në spital: • Kur fëmija kthehet në shtëpi
përdorni fjalë të thjeshta dhe pas një periudhe shtrimi në
mos ia fshihni të vërtetën. spital, mund të ndodhë që ai të
• Nëse premtoni se diçka nuk ndihet paksa “i huaj”. I duhet
do t’i dhembë e më pas kjo do lënë kohë që të mësohet me
të dalë gënjeshtër, fëmija jo shtëpinë, sepse tani ai ka pr-
vetëm do të mbetet i zhgënjyer, ovuar gjëra të tjera në veten e
por do të bëhet edhe mosbesues tij. Nëse në spital ka pasur një
kundrejt jush. Tani ai ka nevojë lodër që e mbante gjithmonë
më shumë se kurrë të ndihet me vete, silljani dhe në shtëpi.
i mbrojtur dhe të besojë tek Kjo do ta ndihmojë të lidhë të
njerëzit që do më shumë. kaluarën në spital me të tash-
• Fëmijët e kërcënuar nga frika, men në shtëpi dhe ta kalojë më
dhimbjet dhe sëmundjet bëjnë shpejt këtë fazë.
sjellje agresive ose tekanjoze, • Në rast se një nga fëmijët tuaj
sikur janë në një moshë më të është sëmurë, e tërë vëmendja
vogël. Nuk i duhet thënë fëmi- e familjes i përkushtohet atij.
jëve: “Tani ti je i madh dhe nuk Kjo mund të shkaktojë proble-
duhet të bësh kështu!”. Nën me me fëmijët e tjerë, sepse tek
stres dhe frikë, fëmijët e kanë ata mund të krijohet një ndjenjë
shumë të nevojshme të bëjnë xhelozie e hidhur. Edhe ata kanë
një kthim pas në moshë. Kjo nevojë për të njëjtën përkujdes-
është një përpjekje e fëmijës je dhe dashuri dhe mund të ndi-
për t’u mbrojtur, siç ishte disa hen të lënë pas dore.
vite më parë.
422
II
Duke u rritur
Kurbat e rritjes
M e rritje kuptojmë periudhat

kryesore të zhvillimit fi-
zik dhe psikik, të cilat pjesa më
jet e bëra për peshën e fëmijës në
muaj të ndryshëm. Pesha normale
e fëmijës tuaj do të bjerë në hapë-
e madhe e fëmijëve i arrijnë një- sirën midis dy kurbave. Duke bërë
soj në të njëjtën moshë. Këtu për- disa matje në periudha të ndrysh-
fshihen rritjet në peshë, gjatësia me kohe, shikohet se si po rritet
si dhe zhvillimi i aftësive njohëse dhe zhvillohet fëmija. Grafiku i
(aftësitë për të kuptuar, për të per- ecurisë së fëmijes tuaj ju tregon se
ceptuar, për të menduar, për të kuj- si fëmija po rritet, duke e kraha-
tuar), gjuhësore, sociale etj. Rriten suar me fëmijë të tjerë të së njëjtës
flokët, dalin dhëmbët, arrihet pje- moshë.
kuria seksuale. Të gjitha janë pjesë
të rritjes. Mjeku në këshillimore ka edhe
kurba të tjera, për shembull për
Kurbat e rritjes janë grafikë të gjatësinë, perimetrin e kokës etj.
cilët mjeku i përdor për të kon- Nëpërmjet këtyre kurbave të rritjes
trolluar nëse fëmija juaj po rritet ju mund të shikoni përparimin që
si duhet. Një nga këto kurba është ben vajza, djali juaj, duke e peshu-
ajo e peshës, që keni edhe në fund ar dhe matur rregullisht, sipas një
të fletores së shëndetit të fëmijës. periudhe kohe që ju thotë mjeku.
Këtë fletore ju mund ta merrni Këto matje hidhen në grafikë dhe
kur lind fëmija në maternitet, apo krahasohen me vijat e përkulura
nga mamia në shtëpinë e lindjes. (kurbat) që kanë grafikët, për të
Po të shikoni grafikun në fletoren parë nëse fëmija po rritet i shën-
e fëmijës, ai ka dy vija të përku- detshëm, apo ka nevojë për ndih-
lura (kurbat), ku shënohen mat- më mjekësore.
VAKSINAT DHE KALENDARI I VAKSINIMIT TË FËMIJËVE 423
Mbas vitit të parë të jetës, pesha peshë. Por nëse dy-tre matje të
dhe gjatësia e fëmijës duhet të bëra radhazi (në mënyrë periodike)
kontrollohet afësisht çdo tre muaj. ju duken shumë të ulta në grafikun
Mos u shqetësoni nëse fëmija juaj e kurbave të rritjes, këshillohuni
ka periudha kur zgjatet dhe pe- me mjekun. Kurbat e peshës janë
shon më pak dhe ka periudha kur të ndryshme për vajzat dhe për
ka shpërthime në gjatësi dhe në djemtë.
Vaksinat dhe kalendari i vaksinimit

të fëmijëve
Ç’janë vaksinat dhe përse në se një sëmundje është shumë e
duhen? rrallë, sa që nuk ia vlen vaksinimi.
Vaksinat ndihmojnë imunizimin e Por sot është vërtetuar se kur num-
foshnjes, që do ta mbrojë atë nga ri i fëmijëve të vaksinuar fillon të
shumë sëmundje ngjitëse të rënda. ulet, sëmundja mund të përhapet
Një fëmijë, kur vaksinohet, merr lehtësisht dhe shpejtësisht. Dhe
një vaksinë që ka baktere ose vi- atëhere fillojnë të përhapen epi-
ruse, të cilët janë përgjegjës për një demitë.
sëmundje të caktuar. Por ky virus Pra duke e vaksinuar fëmijën tuaj
që gjendet në vaksinë është shumë jo vetëm që e mbroni atë, por
i dobët për të shkaktuar sëmundjen ndikoni në çrrënjosjen e sëmundjes
dhe e nxit organizimin të zhvillo- në përgjithësi.
jë qeliza të veçanta (antitrupa), të
cilat do ta mbrojnë fëmijën nga së- Ju si prindër, gjithnjë duhet të
mundja në të ardhmen. mbani dhe të kontrolloni kartonin,
si dhe fletoren e shëndetit të fëmi-
Përse duhet ta vaksinoni jës që jua jep këshillimorja për
fëmijën? vaksinimin e fëmijës. Sipas kalen-
Disa prindër janë kundër vaksi- darit të vaksinimit të fëmijëve të
nave sepse mendojnë se ato mund vendit tonë, fëmija duhet të bëjë
të shkaktojnë rreziqe, ose mendoj këto vaksina:
424 ANEKSE
Kalendari i vaksinimit të fëmijëve

Mosha Lloji i vaksinës Doza
Të porsalindur BCG 0.05 cc

Hepatit Viral doza I 0.5 cc
2 muajsh DTP doza I 0.5 cc
Poliomielit doza I 2 pika
Hepatit Viral doza II 0.5 cc
4 muajsh DTP doza II 0.5 cc
Poliomielit doza II 2 pika
6 muajsh DTP doza III 0.5 cc
Poliomielit doza III 2 pika
Hepatit Viral doza III 0.5 cc
12 muajsh Fruth/rubeol 0.5 cc
18-24 muajsh DTP rivaksinim I 0.5 cc
Poliomielit rivaksinim I 2 pika
6 vjeç Poliomielit 2 pika
Fruth/rubeol, rivaksinim II 0.5 cc
DT rivaksinim II 0.5 cc
14 vjeç dT rivaksinim III 0.5 cc
Pyetjet që mund t’i bëni mjekut mund ta plotësoni këtë fletë që në

lidhur me vlerësimin e zhvillimit shtëpi dhe ta merrni me vete kur të
të fëmijës tuaj shkoni tek mjeku, që ta ndihmoni
Siç e patë më lart kur ju shkoni atë për të zgjidhur problemet që
në këshillimoren e fëmijës për një mund të ketë fëmija juaj. Kjo do
vizitë kontrolli, mjeku pediatër t`ju ndihmojë të kujtoni edhe pyet-
do t`ju bëjë shumë pyetje. Këtu jet që dëshironi t’i bëni mjekut.
më poshtë do të gjeni një fletë që
përmban disa nga këto pyetje. Ju Emri i fëmijës:_________________
________________
Mosha:_______________________________________
Data:________________________________________
Problemi
1. Cili është problemi? __________________________________________
2. Kur filluat të shqetësoheshit për herë të parë? Përse? _______________
3. A ka ndryshuar problemi që kur ju e vutë re për herë të parë? __________
__________________________________________________________
4. Çfarë e ndihmon fëmijën të zgjidhë problemin, nëse ju keni provuar diçka?

__________________________________________________________
Historia e shëndetit të familjes

1. Për të dy prinderit e fëmijës: përmendni probleme shëndetësore të rëndë-
sishme që mund të keni pasur ju dhe familja juaj, përfshirë shëndetin men-
dor dhe fizik, paaftësitë dhe probleme të të mësuarit.
_____________________________________________________________
Shtatzania, Lindja
1. Përshkruani shtatzaninë dhe lindjen: _____________________________
__________________________________________________________
Periudha e të Porsalindurit (28 ditët e para të jetës)

1. Si ka qenë reagimi fillestar i fëmijes tuaj kur ka lindur? _______________
__________________________________________________________
2. Si ka qenë gjendja e fëmijës tuaj në periudhën e të porsalindurit? Si ka

ndikuar kjo në reagimin që ju keni pasur ndaj tij.
____________________________________________________________
Shëndeti i fëmijës tuaj

1. Shënoni informacionin mbi rritjen e zhvillimin e fëmijës, sëmundjet, traj-
timet, operacionet, aksidentët, vaksinimin etj. Ka rëndësi gjithashtu të
tregoni si keni reaguar ju ndaj këtyre problemeve. _________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
Ndarja nga Familja

1. Sa shpesh e lini ju fëmijën tek një person tjetër për t’u kujdesur për të? ___
__________________________________________________________
426 ANEKSE
2. Çfarë lloj kujdesi përdorni (në çerdhe, kopsht, me gjyshërit etj)?

_____________________________________________________________
3. Si reagon fëmija juaj kur e lini me dikë tjetër? ______________________

______________________________________
4. Si ndjeheni ju kur e lini fëmijën me dikë tjetër?

_____________________________________________________________
Ushqyerja
1. Përshkruani çfarë ha fëmija juaj: ________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
2. Përshkruani ndonjë sjellje tjetër që ka fëmija në lidhje me gojën si (thithja

e gishtit, fut sendet dhe lodrat në gojë, kafshon etj) dhe si reagoni ju ____
__________________________________________________________
__________________________________________________________
Gjumi
1. A ka fëmija juaj ndonjë problem me gjumin? Përshkruajini ato: __________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
2. Përshkruani si fle fëmija juaj/ zgjimi i tij (përfshirë edhe gjumin e pasdites):

__________________________________________________________
__________________________________________________________
Zhvillimi lëvizjeve
1. Përshkruani aftësitë lëvizëse të fëmijës tuaj (si lëviz, si ecën, si i kap sen-
det me gishta apo me gjithë dorën etj) A keni vënë re ndonjë diçka të
veçantë në këtë fushë? ______________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
2. A jeni e shqetësuar për aftësitë lëvizëse të fëmijës tuaj? Përse? ________

__________________________________________________________
Aftësitë sociale (shoqërore) dhe Mjedisi
1. Çfarë bën fëmija për veten e tij, nëse mund të bëjë diçka? ____________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
2. A mundet fëmija juaj të ndjekë urdhërat e thjeshta? __________________

________________________________________________
3. Si reagon fëmija juaj ndaj vizitorëve që vijnë në shtëpinë tuaj, apo kur ju ta-
koheni me të huajt? __________________________________________
__________________________________________________________
4. A merr pjesë fëmija juaj në grupe shoqërore jashtë shtëpisë (çerdhe, kuj-
destari me fëmijë të tjerë, lojë me fëmijë të tjerë etj.) PO JO
Përballja
1. Përshkruani si përballet fëmija juaj me zhgënjimin, hidhërimin, bezdisjen,
apo shqetësime të tjera. _______________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
Gjuha dhe Komunikimi

1. Përshkruani aftësitë gjuhësore të fëmijës tuaj (tregoni sa është fjalori i tij
dhe nëse përdor kombinime fjalësh, përfundon fjalitë dhe /ose përemrat si
ai, ajo etj): _________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
2. Si e nxisni ju zhvillimin e të folurit të fëmijës tuaj (lexoni, këndoni, bisedoni

etj)? ____________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
3. Nëse fëmija juaj ende nuk flet si ju a komunikon dëshirat e tij/saj? ______
________________________________________________________
_______________________________________________________
Lodrat dhe Loja

1. Tregoni lodrat më të pëlqyera të fëmijës dhe përshkruani si luan me to:
__________________________________________________________
__________________________________________________________
2. A ka fëmija juaj ndonjë lodër më të pëlqyer? Po/Jo

Çfarë është? __________________________________________________
__________________________________________________________
3. A luan vetëm fëmija juaj? Po / Jo

4. A luan fëmija juaj me fëmijë të tjerë? Po / Jo
5. A përdor fëmija imagjinatën kur luan? Po / Jo
428 ANEKSE
Ndjenjat dhe Humoret

1. Përshkruani ndjenjat e fëmijës tuaj (kënaqësia, gëzimi, ngushëllimi,
shqetësimi, zemërimi, frika, pakënaqësia/hidhërimi) dhe si i shpreh këto:
__________________________________________________________
__________________________________________________________
2. Çfarë e mërzit më shumë fëmijën tuaj? ___________________________

__________________________________________________________
3. Çfarë e bën atë të ndjehet më mirë? _____________________________

__________________________________________________________
Frika dhe gjendjet e ankthit

1. Nga se ka frikë fëmija juaj? _____________________________________
__________________________________________________________
2. Nga kush nuk ka frikë? ________________________________________

__________________________________________________________
3. A duket se fëmija juaj nuk njeh e frikën kur po bën diçka të rrezikshme ? Po
/ Jo
4. A duket se fëmija juaj është veçanërisht i ndjeshëm ndaj tingujve, dritës,

ndryshimeve të rutinës së përditshme etj. _________________________
_________________________________________________________
5. Si veproni ju dhe fëmija juaj përballë anktheve që keni? _______________

__________________________________________________________
Sjellja Agresive
1. Nëse fëmija juaj ka një sjellje agresive në drejtim tuaj, vëllezërve, shokëve
të lojës apo dikujt tjetër, përshkruajeni si është kjo sjellje. _____________
__________________________________________________________
Si reagoni ju? __________________________________________________

__________________________________________________________
2. A vetëdëmtohet me qëllim fëmija juaj? Po / Jo
3. Nëse po, si? ________________________________________________

__________________________________________________________
4. A mundet fëmija juaj të përballet vetë kur sulmohet nga të tjerët? Po / Jo

Marrëdhëniet me të tjerët
1. Përshkruani marrëdhëniet e fëmijës tuaj me anëtarët e tjerë të familjes:
__________________________________________________________
__________________________________________________________
2. A do më shumë fëmija juaj njërin nga prindërit? Po / Jo

3. Kush është ? _______________________________________________
4. Si sillet fëmija juaj ndaj të afërmve të familjes tuaj, miqve të familjes dhe
të huajve? __________________________________________________
__________________________________________________________
5. A është fëmija miqësor me të gjithë, përfshirë edhe të huajt? Po / Jo
Informacion tjetër
Mjeku, apo specialisti mund t`ju pyesë edhe për jetën në familje, streset e
ndryshme që mund të keni. Shkruani ndonjë informacion që ju mendoni se
është me rëndësi ____________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
430
III
Një përmbledhje e
sëmundjeve të fëmijëve
Hyrje - Kujdesi për fëmijën e sëmurë
Si të ndihmojmë dhe të sigurisht kjo nuk do t’i bëjë shumë

lehtësojmë një fëmijë të sëmurë dëm. Lëreni të zgjedhë ushqimin
Kur fëmija juaj është i sëmurë, ka që preferon, ushqejeni në sasi të
nevojë për më shumë vëmendje pakta dhe në vakte më të shpeshta.
dhe ngrohtësi, mund të mërzitet, Lëreni fëmijën të hajë aq sa do.
nevrikoset lehtë. Pjesa më e madhe
e fëmijëve kur sëmuren, kanë qejf Për një fëmijë të sëmurë, pirja e
të bëhen më të vegjël se mosha që lëngjeve është më e rëndësishme
kanë dhe duan më shumë përkë- se ngrënia. Mundohuni që fëmija
dhelje dhe dashuri. Mundohuni ta të pijë shumë (rreth 1.5 litra në
mbani pranë jush fëmijën e sëmurë ditë,) veçanërisht kur ka tempera-
gjatë gjithë ditës, në mënyrë që ta turë të lartë, vjell apo ka barkqitje
kontrolloni shpesh dhe të mund (diarre). Nëse keni vështirësi për
të qëndroni pranë tij. Natën nëse ta nxitur fëmijën që të pijë, mun-
fëmija është shumë keq, flini dohuni t’ia bëni pirjen e lëngjeve
bashkë me të. më tërheqëse, duke e lënë të zgje-
dhë llojet e lëngjeve që pëlqen.
Ushqyerja e fëmijës së sëmurë S`ka rëndësi nëse kjo është koka-
Në përgjithësi fëmija i sëmurë ka kola, lëng frutash, ujë, qumësht
më pak oreks. Duke qenë se lëviz etj. Jepini t’i pijë këto lëngje me
më pak, ka më pak nevojë për ener- pipëz, në një filxhan apo gotë të re
gji, pra mos u shqetësoni nëse për tërheqese, në mënyrë që ta nxisni
disa ditë nuk do të hajë shumë, t’i pijë.
KUJDESI PËR FËMIJËN E SËMURË 431
Rehatia dhe qetësia me një shpejtësi alarmante. Si

Nuk është e nevojshme të këmbë- foshnja, ashtu edhe fëmija i vogël
ngulni që fëmija të qëndrojë gjithë mund të jenë të sëmurë dhe të kenë
ditën në shtrat, megjithëse kur një tempera-turë trupi normale apo
është sëmurë mund të pëlqejë vetë më të ulur se ajo normale, ndërsa
të rrijë shtrirë. Nëse do të ngrihet disa fëmijë mund të kenë një
,mundohuni që të rrijë ngrohtë dhe ngritje të lehtë të saj edhe nëse nuk
në dhomën ku do të qëndrojë mos janë të sëmurë. Pra nëse ju duket
të ketë rryma ajri. Nëse nuk do të se fëmija juaj nuk ndihet mirë, ka
flejë vetëm, mbajeni në dhomën të ngjarë të jetë i sëmurë edhe nëse
ku rrini edhe ju, që të mos ndihet temperatura është normale.
i vetmuar.
Temperatura mund të rritet edhe në
Mundohuni ta zbavisni fëmijën kur kohën kur fëmija po luan shumë me
është i sëmurë, por mbani mend se vrull, apo kur është shumë nxeh-
në këto raste do të përkëdhelet më të. Nëse edhe pasi ka pushuar për
shumë dhe do të përpiqet të trego- gjysmë ore, temperatura e fëmijës
het më i vogël në moshë, është më mbetet mbi 37.4 gradë, ka të ngja-
pak i përqëndruar, nuk do të lodhet rë që fëmija të jetë i sëmurë, pra
shumë, nevrikoset lehtë. Për këtë duhet të kontrolloni nëse ka shenja
arsye, jepini lodra të qeta si për të tjera të sëmundjes. Nëse men-
shembull: ndërtimi i një mozaiku doni se fëmija juaj ka temperaturë,
të thjeshtë, ndërtimet me tulla, provoni t’i ndjeni ballin me faqen
kuba, vizatime me lapsa, loja me tuaj, por jo me duar, sepse nëse
plastelinë, janë shumë të mira për dora është e ftohtë, lëkura e fëmi-
fëmijët mbi një vjeç. jës do t`ju duket më e ngrohtë se
normalja. Nëse ju duket se digjet
Fëmija me temperaturë nga balli, masni temperaturën.
Temperatura është përgjigja apo
reagimi natyral i trupit të fëmijës Shenja të temperaturës së lartë
ndaj disa gjendjeve si infeksionet. Fëmija mund të ketë temperaturë
Tek fëmijët, temperatura normale të lartë nëse:
e trupit luhatet nga 36 gradë cel- • Ankohet se nuk ndihet mirë.
sius në 37.2 gradë celsius. Ajo za- • Është i zbehtë, ka ftohtë apo të
konisht është më e ulët mbas mes- dridhura.
natës dhe më e lartë mbasdite. Një • Është i skuqur dhe digjet nga
temperaturë mbi 38 gradë celsius balli.
mund të jetë shenjë e një sëmund-
jeje. Kur fëmija është i sëmurë, Drejtohuni menjëherë tek mjeku
temperatura e tij mund të ngrihet në rast se fëmija juaj:
432 ANEKSE
• ka një temperaturë mbi 39.4 termometrit me zhivë nën sqetu-

gradë celsius (38.5 nëse është llën e tij. Kjo jep një vlerë rreth
më i vogël se një vjeç) dhe nuk 0.6 gradë më pak se temperatura
arrini tìa ulni pas 3-4 orëve, normale e trupit.
• ka temperaturë të rritur prej 24
orëve, Në foshnjet e vogla, temperatu-
• ka një temperaturë nën 35 gra- ra mund të matet duke vendosur
dë, majën e termometrit në vrimën e
• mendoni se i keni dhënë një jashtëqitjes (rektum): por kujdes,
dozë të gabuar të paracetamo- në këtë rast termometri duhet të
lit dhe ibuprofenit (ilaçe për të dezinfektohet mirë dhe mos të për-
ulur temperaturën). doret në fëmijë të tjerë, sepse mund
të jetë një burim për përhapjen e
Çfarë termometri duhet të infeksioneve të tilla si salmonelë,
përdorni për matjen e tempera- dizanteri etj.
turës?
Termometri më i mirë për fosh- Si përdoret termometri me
njet dhe fëmijët e vegjël është ter- zhivë?
mometri i zakonshëm me zhivë, e • Mbani fort termometrin dhe
cila kur nxehet, zgjerohet (duke shkundeni mirë disa herë duke
u ngritur nëpër kanalin e hollë që e tundur fort pulsin e dorës tuaj
është në mes të një shkallëzimi) nga poshtë. Më tej ulni fëmijën
dhe tregon temperaturën e trupit në gjunjët tuaja dhe ngrini kra-
që po mat. Sot në treg, në farmaci hun e tij. Vendoseni mirë majën
etj. gjenden edhe termometra të e termometrit nën sqetullën e
tjerë modernë si ato dixhitalet, fëmijës. Në rast se fëmija është
elektronike etj, por mund të jenë i djersitur, fshini me parë djer-
të kushtueshëm dhe nuk kanë sën e tij.
ndonjë përparësi më të madhe se • Ulni krahun e fëmijës poshtë
termometri klasik me zhivë. E duke e përkulur drejt kraha-
rëndësishme është që ju të keni në rorit. Prisni afërsisht rreth 3-5
shtëpi gjithnjë një termometër për minuta.
matjen e temperaturës së fëmijës • Hiqni termometrin dhe lexoni
vizën e zhivës deri në çfarë
Si matet temperatura? gradimi ka arritur. Nëse ajo
Kur fëmija juaj nuk ndihet mirë, është mbi 37.2 gradë celsius
masni temperaturën e tij të pak- nën sqetull (apo mbi 38 gradë
tën dy herë në ditë, në mëngjes e vendosur në rektum) quhet
dhe në darkë. Mënyra më e mirë ethe. Lani mirë termometrin me
për matjen e saj është vendosja e ujë dhe fshijeni.
Çfarë mund të bëni për të ulur Sigurohuni që kanë kaluar të

temperaturën? paktën 3-4 orë pas dhënies së
• Në rast se temperatura e fëmi- çdo doze.
jës kalon mbi 38.5 gradë cel- • Gjatë kohës që temperatura fi-
sius, jepini fëmijës dozën e llon të ulet, fëmija do të djersijë
caktuar sipas moshës të shuru- mjaft, prandaj duhet t’i jepni
pit paracetamol, apo supostë për të pirë shumë lëngje. Kur
paracetamoli nga rektumi. Pa- temperatura kthehet në normë,
racetamoli është një ilaç që ve- ndërroni veshjet e dhe mbulesat
pron në trupin e fëmijës për të ku është shtrirë fëmija.
ulur temperaturën, gjithashtu ai
është edhe një qetësues i mirë Kompresat me ujë të freskët
për dhimbjet, prandaj në gjuhën Në rast se temperatura e trupit
shkencore quhet analgjezik-an- të fëmijës është mbi 38.5 gradë,
tipiretik. përdorni ilaçet si më sipër dhe
KUJDES! PËR ASNJË AR- gjithashtu duhet t’i bëni kompresa
SYE MOS I JEPNI FËMIJËS me ujë të freskët.
SË VOGËL NËN MOSHËN 12
VJEÇ ASPIRINË! • Hiqni çarçafët dhe bluzën, apo
• Në rast se fëmija është në shtrat xhaketën e pizhamave të fëmi-
i mbuluar, sigurohuni që dhoma jës. Shtrijeni mbi disa peshqirë,
është e ngrohtë dhe zbulojeni. në mënyrë që të mos laget shtra-
• Në rast se temperatura vazh- ti, pastaj mbushni një tas me ujë
don të mos ulet, mund të je- të freskët, jo të akullt, zhysni një
pet përsëri shurup paracetamol sfungjer ose leckë të butë pam-
duke e shkëmbyer me shurupin buku dhe shtrydheni mirë.
ibuprofen (një tjetër ilaç që • Kaloni me butësi sfungjerin,
ndikon mbi uljen e tempera- në fytyrën, qafën dhe krahët e
turës dhe sot rekomandohet fëmijës. Hiqini pantallonat, pi-
nga pediatrit) çdo 3-4 orë nga zhamat dhe kaloni sfungjerin
goja (në fëmijët mbi 6 muajsh). edhe në këmbë. Lëreni lëkurën
Për shembull: në ora 10 jepini 1 të thahet në ajër. Vazhdoni
lugë kafeje paracetamol (lugën për rreth 30-40 minuta, pastaj
e ka brenda shishja e shurupit masni përsëri temperaturën. Në
të cilën ju e merrni në farmaci), rast se është përsëri mbi 39.5
ose një supostë paracetamol, gradë, thërrisni mjekun. Dho-
më tej, në ora 14, jepini 1 lugë ma ku qëndron fëmija kur ju po
kafeje ibuprofen e më tej, në i bëni kompresa duhet të jetë
ora 18 mbasdite, jepini 1 lugë e ngrohtë dhe pa korrente ajri,
kafeje shurup paracetamol etj. por jo shumë e nxehtë. Tempe-
434 ANEKSE
ratura më e këshillueshme është Si mund t’ia jepni për të pirë

22-24 gradë. ilaçet fëmijës së vogël
Pjesa më e madhe e ilaçeve për
Përdorimi i ilaçeve tek fëmijët fëmijët e vegjël janë me shije të
Pjesa më e madhe e sëmundjeve të këndshme dhe fëmijët i pijnë pa
lehta të fëmijërisë shërohen vetë, shumë probleme. Më poshtë po
pa nevojën e asnjë ilaçi dhe kështu japim disa këshilla të përgjithshme
ka të ngjarë që mjeku të mos ju në raste kur një ilaç nuk i pëlqen
japë. Nëse duhet dhënë një ilaç, do fëmijës, apo refuzon ta pijë:
të jetë mjeku që do t`ju këshillojë • Mbani gjithnjë pranë jush një
si t’ia jepni, sa herë në ditë dhe lëng që fëmija e pëlqen, gjatë
për sa kohë duhet ta marrë fëmija. kohës që i jepni ilaçin, dhe jep-
Duhet të ndiqni me kujdes udhëzi- jani për ta pirë menjëherë pasi
met që ju japin. pi lugën me ilaçin, në mënyrë
që të shplani shijen e këtij të
Në rast se fëmija juaj rebelohet fundit. Ndonjëherë mund edhe
kur doni t’i jepni ta pijë ilaçin, t’i t’i ofroni një dhuratëz të vogël,
hidhni pikat në hundë, apo në vesh, për shembull, një ëmbëlsirë të
atëherë kërkoni ndihmën e një të vogël, një lojë me të etj.
rrituri tjetër që ta mbajë, gjatë ko- • Kërkojini fëmijës që të zërë
hës që ju po ia jepni këtë ilaç. Në hundët me duart e tij, në mënyrë
rast se mjeku ju jep një cikël an- që mos të ndiejë erën e ilaçit.
tibiotikësh që duhet dhënë për një Asnjëherë mos ia zini hundët
javë, 5 ditë etj, edhe nëse ju duket me duart tuaja!
se pas 3 ditëve fëmija është mirë, • Nëse fëmija është më i rritur dhe
mos ia ndërprisni dhënien e tyre, kupton, mundohuni t’i shpjego-
sepse infeksioni mund të rikthe- ni përse duhet ta marrë ilaçin.
het. Por, duhet të keni parasysh se Duke ditur që do të shërohet,
antibiotikët nuk janë të vlefshëm do të jetë më i bindur ta pijë.
kundër të gjitha sëmundjeve. Ato • Nëse nuk arrini dot tìa jepni
shkatërrojnë shumë bakterie dhe ilaçin fëmijës, mund t’i kërkoni
shërojnë nga infeksionet që ato mjekut që t’ju japë ndonjë ilaç
shkaktojnë (infeksionet e rrugëve të ngjashëm me të, që ka një
të frymëmarrjes, të rrugëve urinare shije më të mirë.
etj.) por nuk kanë asnjë vlerë në • Nëse fëmijës nuk i pëlqen shija
sëmundje të tjera, si ato që shkak- e ilaçit, hidheni atë në pjesën e
tohen nga viruset si, për shembull, pasme të gjuhës së tij (poshtë
gripi, shytat etj. gjuhës); do ta ndjejë më pak
shijen, sepse gjendrat e shijes
ndodhen në pjesën e përparme e pikave që ju ka dhënë mjeku.

të gjuhës. Lëreni fëmijën të qëndrojë shtrirë
edhe për 1-2 minuta dhe vendosni
Si hidhen pikat në hundë në vesh një tampon pambuku, pa
Vendosni një jastëk të vogël në e shtypur shumë për të mënjanuar
shtratin e fëmijës tuaj dhe ndihmo- daljen e ilaçit.
jeni që të shtrihet në kurriz, duke e
vendosur jastëkun nën shpatullat e Si hidhen pikat në sy
tij, ndërsa i përkulni kokën lehtë- Lani syrin e sëmurë me një pambuk
sisht mbrapa. Nëse ka të ngjarë që të lagur me ujë të valuar e të vakur,
të lëvizë dhe të refuzojë pikat në pastaj e shtrini fëmijën në kurriz
hundë, kërkoni ndihmën e një të mbi gjunjët tuaja, ndërsa koka e tij
rrituri që ta mbajë fëmijën. duhet të jetë mbështetur në këm-
bët tuaja. Kaloni një krah përreth
Vendosni majën e pikatores mbi kokës së fëmijës, pastaj i ngrini
njërën vrimë të hundës dhe hidhni kokën, në mënyrë që syri i sëmurë
numrin e pikave që ju ka këshi- të jetë lehtësisht më poshtë, në
lluar mjeku. Mos e prekni vrimën krahasim me syrin tjetër. Tërhiq-
e hundës me pikatore. Nëse kjo ni me lehtësi nga poshtë qepallën
ndodh, lajeni më pas pikatoren e poshtme, me gishtin e madh të
përpara se ta përdorni përsëri. dorës tuaj.
Lëreni fëmijën të qëndrojë shtrirë
edhe për 1-2 minuta. Mbani pikatoren në hapësirën që
formohet midis qepallës së posht-
Si hidhen pikat në vesh me dhe këndit të syrit, në mënyrë
Për pjesën më të madhe të fëmi- që të jetë jashtë fushës së pamjes
jëve, pikat në vesh janë shumë të së fëmijës. Nëse nevojitet, mund
ftohta dhe mund të pyesni mjekun të kërkoni edhe ndihmën e një per-
në rast se mund ta ngrohni pak ila- soni tjetër, që të mbajë fort kokën
çin (disa ilaçe kur ngrohen hum- e fëmijës. Hidhni numrin e pikave
basin efektin e tyre). Për ta ngro- që ju ka dhënë mjeku, duke pasur
hur, vendoseni shishen me ilaç në kujdes të mos të prekni qepallën
një tas me ujë të ngrohtë për disa dhe syrin. Kini parasysh se dhe
minuta, pastaj kontrolloni tempe- nëse fëmija qan, në sy do t’i ngelet
raturën, duke hedhur disa pika në një sasi e ilaçit.
pjesën e brendshme të pulsit të
dorës tuaj. Nëse fëmijës i jepet një pomadë
Kërkojini fëmijës që të qëndrojë për sy, hidhjani në sasi të pakët në
shtrirë anash, në ije, me veshin e këndin e jashtëm të syrit.
sëmurë lart, pastaj afroni pikato-
ren afër veshit dhe hidhni numrin Në rast se mendoni që fëmija juaj
436 ANEKSE
nuk është mirë, mundohuni të gje- fëmija jargëzon më shumë, është

ni shenjat që mund të shikoni në më i grindur se zakonisht, por nuk
këtë udhëzues të përgjithshëm për duhet të ketë temperaturë të lartë
sëmundjet që hasen më shpesh dhe shqetësime të tjera.
tek fëmijët e vegjël. Kur mendoni
se fëmija është sëmurë, duhet të Kini kujdes! Në fëmijët e vegjël
kërkoni për shenja të ndryshme çfarëdo shenje duhet parë me kuj-
të sëmundjeve dhe nëse vëreni se des, sepse ata sëmuren shumë lehtë
ka disa shenja bashkë, kërkoni për dhe shenjat e tyre përparojnë mjaft
atë që ju duket më e rëndë. Më tej shpejt. Për pasojë, gjendja e tyre
lexoni pjesët që janë dhënë më mund të rëndohet menjëherë. Në
poshtë për disa nga sëmundjet më fëmijët më të rritur mbi një vjeç,
të shpeshta te fëmijëve të vegjël, kontrolloni shenjat tek fëmija çdo
ku përshkruajnë më hollësisht së- 2-3 orë.
mundjen e lidhur me këto shenja.
Por mbani mend që ky udhëzues Shenjat
ka për qëllim t’ju japë një drejtim Shenjat më të zakonshme të fillimit
të përgjithshëm se çfarë mund të të sëmundjes tek fëmija janë:
bëni ju në shtëpi si prindër, por • Rritje e temperatures mbi 37.2-
asnjëherë nuk duhet të shërbejë 37.4 gradë celsius,
për të përcaktuar një diagnozë të • Qarje, grindje,
qartë dhe mjekimin e fëmijës, gjë • Të vjella, ose barkqitje,
për të cilën duhet të drejtoheni tek • Refuzon të hajë dhe të pijë,
mjeku. • Dhimbje e skuqje të grykës,
• Njolla, puçrra në lëkurë,
Shenjat e para të sëmundjes • Enjtje e gjendrave të qafës, ose
Edhe nëse fëmija juaj nuk paraqet mbrapa nofullës.
ndonjë shenjë të veçantë sëmund- Drejtohuni menjëherë tek mjeku
jeje, ka të ngjarë që diçka që nuk po në rast se fëmija juaj:
ecën normalisht t`ju bëjë të men- • Merr frymë më shumë zhurmë,
doni se ka një problem me shën- ka frymëmarrje të shpejtë, ose
detin. Mund të vëreni që është më të vështirësuar,
i zbehtë se normalisht, përkëdhe- • Ka konvulsione,
let dhe do të rrijë më shumë mbas • Humbet vetëdijen mbas një
jush, nuk do të hajë, qarravitet ose rrëzimi,
zemërohet e grindet më shumë. • Ka dhimbje të fortë të vazhdu-
Në kohën e daljes së dhëmbëve, eshme mbi 3 orë rresht
mos mendoni se të gjitha shenjat • Ka temperaturë të lartë, është
lidhen me to, pra dalja e dhëmbëve i përgjumur, ose grindet në
mund të bëjë që mishrat e dhëm- mënyrë jo normale.
bëve të skuqen, të dhembin dhe • Ka dalje në lëkurë të njollave,
SËMUNDJET MË TË SHPESHTA TË FËMIJËRISË 437
puçrrave në ngjyrë të kuqe të grykës. Kur kjo duket e skuqur

errët në vjollcë. apo ka njolla në formë pikash
të bardha, është infeksion i
Kërkimi i shenjave të sëmundjes grykës.
• Prekeni fëmijën me butësi gjatë
Çfarë mund të bëni? nofullës së poshtme, në pjesën
• Në rast se mendoni që fëmija e prapme të qafës, nga të dyja
juaj nuk është mirë dhe ju duket anët. Nëse ndjeni nën lëkurë nyje
që ka temperaturë, masni tem- të vogla, ose vëreni se ndonjë
peraturën. Një temperaturë mbi nga këto zona është e enjtur
37.2 gradë celsius, e matur në apo dhemb, fëmija ka gjendra të
sqetull dhe mbi 38 gradë cel- zmadhuara dhe kjo shpesh është
sius e matur në rektum, mund një shenjë sëmun-djeje.
të jetë shenjë e një sëmundjeje • Kontrolloni nëse ka shenja, njo-
• Kontrolloni nëse gryka është lla, puçrra në lëkurë, veçanërisht
e skuqur. Kërkoni fëmijës që në gjoks, mbrapa veshëve. Nëse
të qëndrojë përballë dritës dhe fëmija paraqet një shpërthim
të hapë fort gojën. Nëse kup- njollash në lëkurë, mund të ketë
ton, kërkoni të thotë “aaaa”, një nga sëmundjet ngjitëse të
që të duket pjesa e mbrapme e zakonshme të fëmijërisë.
Sëmundjet më të shpeshta të fëmijërisë
Ç do sëmundje tek një fëmijë

është më e rëndë sesa e njëjta
sëmundje tek një i rritur, sepse
shfaqen rëndime, probleme. Një
infeksion në fyt për shembull
mund të përhapet në kraharor,
sistemi imunitar nuk është zhvi- sepse rrugët e frymëmarrjes
lluar tërësisht dhe sepse mund të janë shumë të shkurtra.
438 ANEKSE
DIARREJA kur fëmija ushqehet me qumësht

dhe është pak muajsh. Në këtë rast
ai ka shpesh jashtëqitje gjysmë të
D iarreja ose heqja e barkut
karakterizohet nga të dala
jashtë të ujshme të shpeshta dhe në
lëngshme. Si mund të sigurohemi
që ka vërtet diarre?
gjuhën popullore quhet barkqitje.
Diarreja është mjaft e shpeshtë Është me siguri diarre kur numri
tek fëmijët e moshave të vogla, i jashtëqitjeve kalon shumë atë të
veçanërisht nga 6 muaj deri në 2 zakonshmin (më shumë se 6-7 herë
vjeç. Diarreja e shpeshtë mund të në ditë për foshnjat). Tek fëmijët
paraqitet tek foshnjet nën 6 muaj, mbi dy vjeç, mund të flitet për di-
që ushqehen me qumësht lope arre me më pak se 5-6 jashtëqitje
apo ushqim artificial. Diarreja së të lëngshme në ditë. Edhe pamja e
bashku me të vjellat është shenjë jashtëqitjeve është e rëndësishme.
e infeksioneve të stomakut dhe Kur është diarre, jashtëqitjet janë
zorrëve, shkaktuar nga viruset ose të ujshme ose gjysëm të lëng-
bakteret. Diarretë e shkaktuara shme. Edhe tek fëmija më i madh,
nga viruset janë më të shpeshta jashtëqitjet mund të jenë të lëng-
në dimër dhe shfaqen me të vjella, shme dhe gjysmë të lëngshme.
mungesë oreksi që ndiqen nga di-
arreja me jashtëqitje të lëngshme Masat parandaluese të diarresë
dhe të shumta. Nëse ka tempera-
turë, mund t’i kalojë 38 gradët. • Respektimi i rregullave të pas-
Pas dy ditësh diarreja pakësohet tërtisë, e sidomos i larjes së du-
dhe brenda dy ditëve të ardhshme arve.
zhduket. Infeksionet e murit të • Ushqyerja me gji.
brendshëm të stomakut dhe të zo- • Përdorimi i ushqimeve të
rrëve të holla (gastroenteritet bak- freskëta të sapo përgatitura
teriale) shfaqen më shumë në muajt • Përdorimi i ujit higjenikisht të
e verës dhe shkaktohen shpesh nga pastër.
ushqimet e infektuara. Bakteret më • Pastrimi i mirë i enëve.
të zakonshme janë Salmonella Di- • Mbrojtja e enëve nga mizat.
zanteria ose Escherichia Coli: këtë • Përpunimi i mirë i ushqimit,
e tregon analiza e jashtëqitjeve. gatimi i plotë i tij.
• Përdorimi i rrobave të lara.
Si dallohet?
Çfarë të bëni duke pritur pedia-
Jashtëqitjet e lëngshme dhe të vazh- trin?
dueshme janë shenja e pagabueshme
e diarresë. Megjithatë, mund të Janë pak, por të rëndësishme, mje-
lindë ndonjë dyshim, veçanërisht tet që duhen përdorur:
• Jepini për të pirë lëngje sa më mëposhtme:

shumë fëmijës. Përdorni solu- • Goja dhe buzët e thara
cionin e trisolit (për të fituar • Urina në ngjyrë të errët dhe e
lëngjet, nga goja). pakët në sasi.
• Ndërprisni ushqimin me qu- • Mungesë urinimi mbi 6 orë (në
mësht artificial, duke hequr fëmijët e vegjël mund të ketë
edhe dy – tre vakte në ditë. Nëse më pak se 6 panolina të lagura
fëmija është më i madh, mos i në 24 orë, ose mungesë urinimi
jepni qumësht dhe djathë, pasi për 6-8 orë).
nganjëherë sheqeri i qumështit • Sytë e fundosur, të futur thellë
(laktoza) nuk thithet nga trupi në zgavra.t
dhe mund të shtojë diarrenë. • Fontanela e thelluar.
• Ushqeni foshnjën sa më shumë • Përgjumje apo këputje e paza-
me gji. kontë, ose grindet shumë.•
• Mos i jepni fëmijës ilaçe kun- Lëkura e tij është e thatë, dhe
dër diarresë pa këshillën e në rast se tërhiqet me gishtin e
mjekut. Shumë ilaçe nuk janë madh dhe gishtin tregues, pala
të dobishme dhe mund të jenë e lëkurës kthehet mbrapa me
edhe të dëmshme për stoma- ngadalë.
kun.
• Mos i jepni suposta (ilaçe që Si trajtohet diarreja në shtëpi
vendosen në vrimën e jashtëqi
-tjes së fëmijës) kundër tempe- Mund të trajtohet në shtëpi atëherë
raturës: do të dilnin përmes dikur:
arresë, përpara se të thitheshin • Fëmija pi mirë, nuk ka të vjella,
nga stomaku. temperatura është deri në 37.5
• Në ndonjë rast diarreja është C, të dalat jashtë në formë di-
kaq e shpeshtë dhe e shumtë, arreje janë jo më shpesh se 6-7
sa shkakton shumë shpejt një herë në ditë
dehidratim, edhe pse prania e • Për shkak të të dalave jashtë të
të vjellave pengon rihidratimin shpeshta, fëmija humbet lëngjet
me anë të gojës; atëherë bëhet e trupit dhe kjo e rëndon gjend-
e nevojshme të shtrohet fëmija jen.
në spital, për ta rihidratuar.
Që fëmija të fitojë lëngjet e hum-
Si të dalloni dhe trajtoni tharjen e bura, duhet t’i jepen lëngje dhe sa
lëngjeve tek fëmija (dehidrimin) më shumë, por aq sa pranon fëmija
dhe jo më shumë se 2-3 ditë. Lën-
Fëmija juaj mund të ketë humbur gjet më të përshtatshme në kushtet
lëngje të trupit, në rast se paraqet e shtëpisë janë:
një apo më shumë nga shenjat e • Trisoli
440 ANEKSE
• Çaji i lehtë Si kurohet diarreja

• Lëngu i orizit
• Uji i zier Në përgjithësi ilaçet nuk shërbej-
• Kosi në, vetëm duhen dhënë lëngje,
• Banane e shtypur pure që fëmija të fitojë lëngjet e hum-
• Suprat e ndryshme. bura. Nëse fëmija ka temperaturë
të lartë, pediatri do të japë ilaçe
Sasia e lëngjeve shtesë që duhen kundër temperaturës. Gjithashtu
dhënë është: mund t’ju këshillojë të zëvendëso-
• Për fëmijët deri në 2 vjeç, rreth het qumështi pluhur me qumësht
50-100 ml mbas çdo daljeje të veçantë etj.
jashtë.
• Për fëmijët mbi 2 vjeç, rreth Fëmijët deri në 6 muaj
100-200 ml mbas çdo defeki- Nuk i duhet ndërprerë dhënia e
mi. gjirit, por të jetë më e shpeshtë.
Kur fëmijët ushqehen me qumësht
Nëse jepen këto lëngje, shpesh di- lope, ose kutie, qumështi duhet
areja shërohet brenda disa ditëve holluar përgjysmë me lëng orizi
pa përdorur ilaçe. ose me ujë për një periudhë gati 2
ditore.
Përgatitja dhe përdorimi i
trisolit Fëmijët mbi 6 muaj
Përveç gjirit jepet një vakt më
Trisoli merret me paketë i gatshëm shumë në ditë sipas moshës, si për
ose përgatitet në shtëpi: shembull paluze me miell orizi
Tetë lugë kafeje të mbushura me dhe kos.
sheqer, një lugë kafeje e mbushur
me kripë gjelle, treten në 1 litër Fëmijët mbi 1 vjeç
ujë të pastër, të zier dhe të vakur. Rekomandohet të jepet lëng orizi i
gatuar me mish të grirë dhe perime,
Fëmijës kjo përgatitje i jepet me duke i shtuar një ose dy lugë kafe-
lugë. Nëse heqja e barkut i vazhdon je me vaj. Kjo përgatitje duhet të
mbi 2-3 ditë dhe ka të vjella, fëmi- jetë e butë dhe e përzier mirë.
ja duhet të vizitohet tek mjeku.
Nënat me fëmijë të vegjël mund Fëmijës me diarre nuk i duhet ndër-
të gjejnë trisol në të gjitha pikat prerë ushqimi. Dhënia e ushqimit
farmaceutike, ose ta kërkojnë atë ndikon në ndalimin e diarresë dhe
nga mamitë dhe infermieret e shër- në ruajtjen e peshës. Sasia e ushqi-
bimit shëndetësor. mit të jetë e shpeshtë dhe nga pak,
të paktën 6 herë në ditë. Kur fëmi- të mos mbyllet mirë. Kështu, nëse
jës i shtohet oreksi, mund të marrë gjatë ushqimit fëmija ka gëlltitur
racion ushqimor të plotë. shumë ajër, mund të ndodhë që në
vend të gromësimës normale, të
Fëmijët më të mëdhenj, pasi kalon vjellë.
e vjella, do të përshtaten disa ditë Të vjellat theksohen veçanërisht
me një ushqim me bazë orizi, me kur kur:
vaj dhe djathë, supë me patate dhe • ushqimi jepet me orar të
karrota, çaj me biskota. Pasi kalon përafërt.
diarreja, jepini të njëjtat ushqime • ushqimi jepet me sasi të tepërt
që i keni dhënë më parë, duke i dhe shpejtësi
shtuar edhe një vakt më shumë, • ushqimi nuk është gatuar mirë
për dy javë mbas ndalimit të dia- • nëna ka pak qumësht. Fëmija
rresë. vjell sepse thith sasi të madhe
ajri gjatë ushqyerjes me gji.
Drejtohuni tek mjeku në rast se
fëmija juaj: Shpeshtësia e vjelljes së zakon-
• Ka diarre për më shumë se shme pakësohet pas muajit të
gjashtë orë rresht gjashtë të jetës. Nëse kjo ndodh
• Ka gjak në jashtëqitje kohë pas kohe dhe nuk pengon
• Ka shenja të humbjes së lën- rritjen e fëmijës, nuk ka gjë për t’u
gjeve, siç i përshkruam më lart. shqetësuar: është diçka normale
dhe që kalon vetë. Nëse përsëritet
aq shpesh sa ngadalëson rritjen në
TË VJELLAT E FËMIJËS peshë, pediatri duhet të sigurohet
që nuk bëhet fjalë për një problem
M e fjalën të vjella, kuptohet

nxjerrja e pjesës më të ma-
dhe të përmbajtjes së ushqimit në
tjetër.
Tek fëmijët më të mëdhenj, vjellja

stomak. Janë shumë dhe të ndry- është një mbrojtje që përdor trupi,
shme shkaqet për të cilat vjell një për të nxjerrë diçka që e shqetëson:
fëmijë. Tek foshnjat, shpesh nxjerrja një ushqim të patretur, një tepricë
e të gjithë ushqimit është pasojë ushqimesh të pasura me yndyrna,
e një dobësie të përkohshme të por edhe baktere e viruse që sul-
muskulit që mbyll hyrjen e stoma- mojnë stomakun dhe zorrët (tem-
kut. peraturë, anoreksi, diarre, gjendje
e keqe në përgjithësi).
Ky muskul duhet të pengojë që ush-
qimi të dalë prapë nga gryka. Në Kujdes: Të vjellat e shumta –
muajt e parë, ndodh që ky muskul rrezik serioz!
442 ANEKSE
Çfarë duhet të bëni? fëmija në ushqyerjen normale,

• Një fëmijë që vjell humbet shu- duke filluar në orët e para ushqi-
më lëngje dhe ky është prob- me pa shumë yndyrë, që treten
lem. Në rastin e foshnjes, drej- lehtë, për shembull, makarona,
tohuni menjëherë tek pediatri. pilaf, qumësht pa yndyrë, me
Në rast se fëmija është pak më sheqer.
i madh se 1 vjeç, jepini të pijë Shpesh të vjellat janë shenjat e
pak, por shpesh. Është e kotë të një sëmundjeje: do të jetë pediatri
përpiqeni që ai të hajë: më mirë që, pasi e dallon, do të japë edhe
të mos hajë për 10 – 12 orë deri terapinë e duhur. Kur është shenjë
sa shqetësimi të ketë kaluar e një sëmundjeje kalimtare, nuk
dhe të rifillohet pastaj ushqimi duhet të shqetësoheni: mjafton të
ngadalë. ndiqni këshillat që ju kemi për-
• Nëse fëmija ka temperaturë, shkruar për trisolin (shih Diarreja)
është mirë t’i jepet një supostë dhe do të zhduket vetë brenda pak
kundër temperaturës, sipas kë- kohe.
shillës së mjekut: pikat ose
shurupi mund të villen para se Drejtohuni tek mjeku, në rast se
të bëjnë efekt. Është plotësisht fëmija juaj:
e ndaluar t’i jepen ilaçe kundra • Vjell dhe duket shumë i përgju-
të vjellave pa këshillën e pe- mur, apo është mjaft i këputur
diatrit: në doza të tepërta këto dhe nuk reagon
ilaçe mund të japin probleme të • Nxjerr të vjella në ngjyrë të
rënda. verdhë-jeshile, ose të përziera
• Mbani fëmijën mbi një legen me rryma gjaku
dhe qetësojeni ndërsa vjell. Më • Ka të vjella të pandërprera për
tej pastrojini fytyrën dhe jepini më shumë se 6 orë, apo rifillon
disa gllënjka ujë. Stomaku i të vjellë, pasi ju i keni filluar
fëmijës që vjell duhet të ketë ushqimin normal
një periudhë qetësie. • Ka shenjat e humbjes së
• Mundohuni të pijë lëngje sa më lëngjeve dhe nuk merr asgjë
shumë. Fëmija ka nevojë për nga goja për 10-12 orë
rreth 1.5-2 litra ujë në ditë. Për- • Ka temperaturë shumë të lartë.
gatisni solucionin rehidrues të
trisolit (shih Diarreja), që duhet
ta keni gjithnjë në shtëpi. KAPSLLËKU
• Për disa orë mos jepni asnjë
ushqim tjetër përvec lëngjeve. Çfarë është?
Mbasi të jenë ndërprerë të vje- Fëmija juaj ka kapsllëk kur nxjerr
llat, mund të fillohet të futet feçe më të forta se sa zakonisht.
Jashtëqitja tek fëmijët e vegjël ndihmojnë jashtëqitjen nor-

është e ndryshme, disa dalin jashtë male, pra ushqime të pasura me
dy herë në ditë, të tjerë një herë në fibra si buka e zezë, makaronat,
ditë, apo një herë çdo dy tre ditë. perimet (patatet, karrotat, fru-
Cilado qoftë mënyra e jashtëqitjes tat e freskëta, pjeshka, frutat e
së fëmijës tuaj, ajo është normale thata, kumbullat e thata etj). Fi-
dhe mos u mundoni ta ndrysho- brat i bëjnë feçet më të buta dhe
ni. Shpesh foshnjet e vogla kanë kështu ato arrijnë me lehtësi të
kapsllëk në momentin kur mësojnë shtyhen përpara nga zorrët.
të qëndrojnë ulur apo zvarriten dhe
ende nuk janë në gjendje të ecin. Drejtohuni tek mjeku në rast se
fëmija juaj:
Çfarë mund të bëni: • Qan, apo ankohet për dhimbje
• Mos u shqetësoni nëse fëmija kur mundohet të dalë jashtë
juaj ka përkohësisht kapsllëk, • Paraqet gjak në feçet e tij, apo
kjo nuk do t’i shkaktojë ndonjë në panolina, ose në mbathje
dëm të rëndë. Mos i jepni as- • Ka kapsllëk për më shumë se tri
një ilaç, qoftë edhe popullor ditë.
kundër kapsllëkut, sepse ai do
të çrregullojë aktivitetin nor-
mal të zorrëve dhe mos i hidhni INFEKSIONI I ZORRËVE
më shumë sheqerna apo mjaltë DHE I STOMAKUT
ushqimeve të fëmijës.
• Jepini më shumë lëngje, veça- (GASTROENTERITI)
nërisht në kohë të nxehtë, për të
zbutur feçet. Në rast se fëmija
është nën 6 muajsh dhe ush- G astroenteriti është një infek-
sion i zorrëve dhe stomakut,
që shkaktohet nga ushqimi i pri-
qehet vetëm me gji, jepini më
shpesh dhe më gjatë qumështin shur. Ai jep të vjella, diarre dhe
e gjirit. dhimbje. Ka dhe disa forma gas-
• Lëngu i frutave, veçanërisht ai troenteriti që shkaktohen nga an-
i kumbullave të zeza, mund të tibiotikët dhe ushqimet pikante.
ndikojë në lehtësimin e kaps- Gastroenteriti nuk zgjat zakonisht
llëkut tek fëmijët mbi një vjeç. më shumë së tre ditë dhe kalon pa
• Mos e nxitoni fëmijën në rast se ndonjë mjekim të vecantë, por me
është ulur në uturak, por edhe dhënien e lëngjeve. Megjithatë një
mos e lejoni që të qëndrojë për foshnjë e vogël nuk mund ta duro-
një kohë shumë të gjatë në të. jë dot humbjen e lëngjeve dhe nëse
• Përpiquni që në dietën e fëmi- ajo vjell dhe ka diarre për më tepër
jës tuaj të shtoni ushqime që se tre ditë, duhet thirrur mjeku.
444 ANEKSE
DHIMBJET E BARKUT dhimbje barku.

Në një foshnjë nën një vjeç apo në
një fëmije të vogël, kriza të përsëri-
D himbja e barkut mund të jetë
shenjë e mjaft sëmundjeve si
ato të aparatit të tretjes, infeksionet
tura dhimbjesh të forta barku me
intervale prej rreth 15- 20-minuta
e rrugëve urinare etj. Mund të jetë nga njëra tjetra, të shoqëruara me
e shkaktuar edhe nga të vjellat, apo një rëndim të gjendjes së përgjith-
si shenjë shoqëruese në infeksionet shme të fëmijës, mund të bëjnë
e bajameve, fruthi. Fëmija mund të dyshosh për një ngatërrim zo-
të ankohet se ka dhimbje barku në rrësh.
rast se provon një ndjenjë këputje,
pafuqie, ka të përziera, i vjen për Çfarë mund të bëni?
të vjellë, apo nëse ka dhimbje në • Masni temperaturën e fëmi-
një pjesë të trupit, që nuk është në jës. Në rast se është e rritur, ka
gjendje ta përcaktojë mirë. mundësi që të ketë apendisit,
veçanërisht nëse dhimbja e bar-
Si të veprojmë përballë një kut është e fortë dhe e lokali-
dhimbje barku të fëmijës? zuar përreth kërthizës. Në këto
Kërkoni se kush mund të jetë shkaku raste, nëse prekim apo shtypim
i dhimbjes së barkut. Shumë fëmi- barkun e fëmijës, ai do të kërce-
jë kalojnë shpesh herë dhimbje jë përpjetë nga dhimbja.
barku kur ndihen të pasigurt, kanë • Në këtë rast mos i jepni as-
ankth, frikë. Në rast se dhimbja që një lloj qetësuesi dhimbjesh
ankon fëmija juaj nuk është shumë (analgjezik) apo për të ulur
e fortë dhe zgjat një-dy orë, nuk temperaturën, si për shembull
duhet të shqetësoheni; mundohuni paracetamol, sepse dhënia e tyre
të zbuloni se çfarë e shqetëson dhe mund ta qetësojë fëmijën dhe të
qetësojeni fëmijën. fshehë shenjat e një infeksioni
të zorrëve, apendisitit etj.
Në rast se fëmija paraqet një dhim- • Nëse mendoni se fëmija juaj
bje të fortë, që zgjat disa orë rresht, mund të ketë një krizë apen-
duhet ta merrni seriozisht. Mundet disiti, mos i jepni asgjë për të
që të ketë një apendisit që shfaqet ngrënë dhe për të pirë. Nëse ka
kur apendiksi (apo ndryshe zorra etje, jepini pak ujë, por mos e
qorre, që është një copëz e vogël lejoni të hajë asgjë.
zorre, e vendosur në fund të zorrëve • Qetësojeni fëmijën, përkëdhe-
në anën e djathtë) është i pezma- leni, duke i kushtuar më shumë
tuar apo i qelbëzuar; megjithatë, vëmendje.
kjo është e rrallë tek fëmijët nën • Në rast se mendoni se nuk është
moshën 3 vjeç. Gjithashtu mjaft apendisit, apo ngatërrim zorrësh,
krimba dhe parazitë mund të japin mbushni një borsë me ujë të
ngrohtë dhe mbështilleni me do të kërkojë ta çoni fëmijën men-

një peshqir. Më tej kërkojini jëherë në spital, sepse ka nevojë
fëmijës të shtrihet dhe të mbajë për ndërhyrje kirurgjikale.
borsën mbi bark.
Drejtohuni menjëherë tek mjeku PËRDREDHJA

në rast se fëmija juaj: E ZORRËVE
• Hidhet përpjetë dhe bërtet nga
dhimbja me intervale 15-20
minuta, duke u zbehur mjaft
gjatë këtyre krizave
N ë këtë rast, zorrët e holla të
fëmijës përdridhen me një-
ra - tjetrën dhe mund të krijoj-
• Nxjerr feçe me ngjyrë të kuqe në një bllokim, që është shumë i
të errët, apo të ngjashme me rrezikshëm. Ky bllokim ndodh më
reçelin e manaferrave shpesh në bashkimet e zorrëve të
• Ka dhimbje të fortë barku të holla me ato të trasha.
pandërprerë që zgjat mbi dy -
tre orë Shenjat
• Ka dhimbje të fortë barku, të Foshnja mund të qajë me të madhe
shoqëruar dhe me ngritje të me intervale dhe të ngrejë këmbët
temperaturës. lart. Mund të ketë të vjella dhe
diarre, madje dhe gjak në jashtë-
Drejtohuni për vizitë tek mjeku qitje. Barku i fëmijës mund të jetë
pediatër në rast se fëmija juaj: i fryrë, gjendja mund të vështirëso-
• Paraqet edhe shenja të tjera, het nga ndonjë e çarë në zorrë, që
duket mjaft i lodhur, me tem- mund të çojë në infeksion të pjesës
peraturë, ka të vjella etj së brendshme të barkut.
• Ka dhimbje barku më shumë se
tri orë rresht. Trajtimi
• Në rast se fëmija juaj vuan Kalimi i ajrit nëpër zorrë mund
shpesh nga dhimbjet e barkut, t’i zhbllokojë ato. Nëse kjo nuk
këshillohuni me pediatrin tuaj arrihet, atëherë duhet bërë opera-
cion. Në rastet më të rënda mund
Çfarë mund të bëjë mjeku? të hiqet një pjesë e zorrës.
Mjeku do të vizitojë fëmijën për
të kuptuar shkakun e dhimbjeve
të barkut. Trajtimi do të varet nga APENDISITI
shkaku, por shpesh ky shqetësim
nuk ka nevojë për asnjë mjekim.
Në rast se mjeku dyshon për një
apendisit apo ngatërrim zorrësh,
I nfeksioni/pezmatimi i apendisi-
tit është një shkak i zakonshëm
i dhimbjeve të barkut. Shkaku nuk
446 ANEKSE
njihet, por mund të jetë një pengesë ja e fortë kalon në anën e djathtë,
nga copa të vogla jashtëqitjesh, apo në pjesën e poshtme të barkut.
më rrallë edhe nga krimbat e zo- Fëmija mund të ketë pak tempe-
rrëve. Apendiksi enjtet dhe infek- raturë dhe të mos pranojë të hajë.
tohet. Nëse kapet shpejt, apendisiti Gjuha mund t’i thahet dhe mund të
nuk është serioz. Megjithatë, nëse ketë të vjella, diarre apo kapsllëk.
shenjat gabohen apo ngatërrohen
me kapsllëkun dhe ka vonesë në Trajtimi
trajtim, apendisiti mund të plasë. Flisni menjëherë me mjekun. Ape-
ndisiti duhet të hiqet sa pa plasur.
Shenjat Nëse kjo nuk bëhet, çon në form-
Shenja e parë është dhimbja rreth imin e një qeseje me qelb (abses)
kërthizës. Mbas disa orësh, dhimb- të brendshëm.
Si të dallojmë llojet e ndryshme të dhimbjeve?

Llojet e dhimbjes Shenja të tjera Shkaku
Dhimbje e menjëhershme që E zakonshme në fëmi- Koliti/pezmatim i
e bën fëmijën të ulërasë dhe jët nën 4 muajsh zorrës së trashë
t’i ngrejë këmbët lart
Dhimbje të barkut që e bëjnë Gjak dhe mukus në Përdredhja e
fëmijën të bërtasë jashtëqitje, të vjella zorrëve
Dhimbje të përgjithshme të Të vjella dhe diarre Gastroenteriti
lehta të barkut
Dhimbje të mëdha të kër- Temperaturë e lehtë, Apendisiti
thizës, që lëvizin drejt pjesës mospranim i ushqimit,
së poshtme të barkut në anën gjuhë e thatë
e djathtë
Dhimbje të përgjithshme Ankth, qarje, agresion, Stresi
barku të përziera
Dhimbje të përgjithshme Fyt i thatë, bllokim Infeksion fyti, e
barku hundësh, ethe të ftohur e përgjith-
pakëta shme apo infek-
sion i veshit të
mesëm
Dhimbje barku që përhapen Dhimbje gjatë urinimit, Infeksion i
poshtë në fshikëz urinim në shtrat dhe aparatit urinar
rrallë gjak në urinë
SËMUNDJET NGJITËSE TË FËMIJËRISË 447
Sëmundjet ngjitëse të fëmijërisë
N ë kohën e sotme, pjesa më

e madhe e fëmijëve është e
vaksinuar ndaj disa sëmundjeve
shumë të rëndë tek fëmija që quhet
Sindromi Rey. I jepni supostë, ose
shurup paracetamoli, apo ibupro-
ngjitëse të fëmijërisë dhe si rrje- feni.
dhojë, shumë nga këto sëmundje
janë më pak të shpeshta dhe kaloj- Drejtohuni menjëherë tek mjeku
në më lehtë. Shumë prej këtyre së- nëse fëmija juaj ka një sëmundje
mundjeve, kur kalohen në fëmijëri, ngjitëse dhe paraqet ndonjë nga
lënë imunitet (mbrojtje) të përjet- shenjat e mëposhtme:
shme tek njeriu. Mjaft sëmundje
ngjitëse shkaktohen kryesisht nga • Përgjumje jo e zakonshme
viruset, si rrjedhojë nuk ka ilaç për • Dhimbje koke, apo forcim,
trajtimin e tyre: megjithatë, pothu- ngrirje të qafës.
ajse të gjithë fëmijët shërohen • Konvulsione (përdredhje të
shpejt dhe pa probleme nga këto gjymtyrëve e trupit).
sëmundje. • Shfaqje të papritur në lëkurën e
Duke qenë se këto sëmundje janë të gjithë trupit të njollave të vo-
ngjitëse, pra mund të transmeto- gla si kokë gjilpëre, në ngjyrë
hen tek fëmijë të tjerë, në rast se të kuqe të errët.
fëmija juaj ka ndonjë sëmundje të
tillë, është mirë të informoni edhe
prindët e fëmijëve me të cilët ka FRUTHI
qenë në kontakt.
Kujdes!
Ë shtë një nga sëmundjet më
ngjitëse: mjafton të mendosh
që 90% e fëmijëve që i janë afruar
Nëse fëmija juaj ka një nga këto një personi me fruth, sëmuren. Mo-
sëmundje ngjitëse, mund të ketë sha në të cilën është më i shpeshtë
temperaturë të lartë. është rreth 3 vjeç, ndërsa është me
Asnjëherë mos i jepni aspirinë të vërtetë e vështirë të infektohet
për uljen e temperaturës, sepse ajo fëmija më i vogël se 6 muaj, pasi
mund të shpërthejë një sëmundje trupi i të voglit është i mbrojtur
448 ANEKSE
nga nëna, nëqoftëse ajo e ka kaluar të lëngshme.

fruthin. • Jepini fëmijës të pijë sa më shu-
më lëngje (ujë me sheqer etj.).
Sëmundja ngjitet nga personi në
person me anë të pështymës, që Si kurohet?
nga fillimi i sëmundjes (veçanë- Nuk ekziston një terapi e veçantë
risht nga dita e shtatë), deri në kundër virusit të fruthit. Pediatri
ditën e pestë pas shfaqjes të shen- do të këshillojë një ilaç kundër
jave në lëkurë. temperaturës, nëse është shumë e
lartë,
Si dallohet?
Fruthi dallohet si një sëmundje e Ka pediatër që, nëse sëmundja
zakonshme ftohjeje: e ftohur, lo- është e kohëve të fundit, japin tru-
tim dhe skuqje sysh, temperaturë e pa mbrojtës të imunitetit të orga-
lartë dhe kollë. Kontrolloni gojën nizmit (gamaglobulina specifike).
në brendësi të faqeve, në pjesën e Kjo mbrojtje jo gjithmonë e
dhëmballëve: dy ose tre ditë para shmang sëmundjen, por shenjat
se të shfaqen shenjat në lëkurë, mund të jenë më të pakta dhe koha
do të dalloni njollëza të vogla, të e sëmundjes më e shkurtër.
bardha, me kalcium, por që zhdu-
ken shpejt (12-18 orë). Lëkura Në përgjithësi, në 3-5 ditë tem-
bëhet me njolla të kuqe, rrafsh me peratura bie, ashtu siç pakësohen
lëkurën dhe njolla në formë pikash dhe shenjat në lëkurë: pasi shëro-
paksa të ngritura, që dalin në fy- het, fëmija nuk do të sëmuret më.
tyrë dhe pas veshëve dhe pastaj Infeksioni siguron mbrojtje për
shpërndahen në të gjithë trupin. të gjithë jetën. Po nuk pati prob-
Temperatura në këtë pikë rritet, leme, jeta e tij normale do të rifi-
duke arritur dhe 40 gradë. Fëmija llojë afërsisht pas 8-10 ditësh nga
ka temperaturë dhe kollë dhe mund fillimi i sëmundjes. Megjithatë
të ketë bezdi të shohë dritën. është mirë të parashikohet një javë
pushim, para se të rifillojë kop-
Në pritje të pediatrit shtin apo shkollën.
• Është e këshillueshme të mba-
het fëmija në qetësi, më mirë në Probleme të mëtejshme
krevat. Fruthi mund të shkaktojë prob-
• Largoni dritat shumë të forta, leme, në disa raste edhe të rënda
nëse i ka sytë e skuqur. tek fëmijët e vegjël nën dy vjeç.
• Nëse temperatura është rritur, Midis atyre, më të shpeshta janë
jepini një ilaç kundër tempe- infeksionet e veshit, fytit dhe bron-
raturës. kopneumonia, kur virusi i fruthit
• Mbani një dietë të lehtë, gjysmë godet mushkëritë. Rreziku më i
madh është encefaliti, që është tjetër. Fëmija mund të ketë tempe-

infeksioni viral i sistemit nervor. raturë të lartë, ose pak temperaturë
Prandaj sot rekomandohet vaksi- dhe ka vështirësi në përtypje dhe
nimi kundër fruthit, rreth muajit të gëlltitje, për shkak të dhimbjes.
15-të të jetës.
Në pritje të pediatrit
Drejtohuni menjëherë tek mjeku Është mirë të mbahet fëmija në
nëse fëmija juaj paraqet ndonjë shtrat për dy ditë, derisa tempera-
nga shenjat e mëposhtme: tura të zhduket. Për të lehtësuar
• Përgjumje jo e zakonshme. dhimbjen, jepini ushqime gjysmë
• Dhimbje koke, apo forcim, të lëngshme (supë, perime) dhe
ngrirje të qafës pije të ftohta, por jo të tharta, si
• Konvulsione (përdredhje të lëng limoni apo portokalli. Ven-
gjymtyrëve të trupit). dosini një borsë me ujë të ngrohtë
pranë faqes, apo një peshqir të
ngrohtë, për pakësimin e enjtjes.
SHYTAT Njoftoni menjëherë mjekun nëse
shfaqet enjtje, skuqje, dhimbje në
E quajtur me emrin e përditshëm

“Shyta”, kjo sëmundje shkak-
tohet nga një virus që godet gjënd-
testikuj (organet seksuale mash-
kullore), ose nëse fëmija mban të
ngrirë qafën dhe ka dhimbje kur
rat e pështymës dhe shkakton fryr- lëviz kokën.
je të gjëndrave pranë veshit. Më
rrallë vendoset në sistemin nervor Si kurohet?
dhe organe të tjera (testikuj, pan- Nuk ka ilaç kundër virusit të shy-
kreas, vezore). Është e shpeshtë tave. Pediatri mund të këshillojë
tek fëmijët nga 3 deri në 12 vjeç. një ilaç kundër temperaturës, që
Të vegjlit, në gjashtë muajt e parë shërben edhe për të qetësuar pak
të jetës janë të mbrojtur nga nëna, dhimbjen. Në përgjithësi, pas ditës
në qoftë se ajo i ka kaluar shytat. së katërt të sëmundjes, enjtja fillon
Sëmundja mbetet ngjitëse, gjatë e pakësohet, duke u zhdukur ditën
gjithë kohës që gjëndrat janë të e dhjetë. Shytat mund të para-
enjtura. ndalohen duke vaksinuar fëmijët
rreth muajit të 15-të.
Si dallohet ?
Shfaqet papritur, dy – katër javë
pas infeksionit, me një enjtje mi- LIJA E DHENVE
dis veshit dhe nofullës së poshtme. (VARICELA)
Mund të shfaqet edhe vetëm në një
anë, por në 75 % të rasteve, pas Kjo sëmundje, shumë e përhapur
disa ditësh shfaqet dhe në anën dhe e shpeshtë në fëmijëri, shkak-
450 ANEKSE
tohet nga virusi herpes. Zakonisht Në pritje të pediatrit

godet në periudhën midis janarit • Në përgjithësi është e kotë të
dhe majit fëmijët nga 5 në 9 vjeç veçosh fëmijën e sëmurë nga
dhe infektimi përhapet nga personi vëllezërit e tjerë, sepse mund
tek personi (nga fëmija tek fëmija) të jenë infektuar përpara se të
nëpërmjet lëngjeve (sekrecioneve) jenë shfaqur njollat.
të hundës dhe të gojës, dhe pasi • Mbani në pushim absolut fëmi-
shfaqen flluska, nëpërmjet lëngut jën dhe matini temperaturën:
që ato kanë. nëse është e lartë, jepini dozën
e këshilluar të ilaçit kundër
Periudha e fshehtë shkon nga 11-21 temperaturës (mos i jepni as-
ditë, ndërsa mundësia më e madhe pirinë).
për t’u ngjitur është nga momenti
i shfaqjes së acarimit të lëkurës, • Është e këshillueshme të bin-
derisa të gjitha flluskat kthehen në dësh fëmijën të mos kruhet, që
kore dhe zgjat zakonisht 6 ditë. të mos infektojë puçrrat: pra
mbajani thonjtë të shkurtra dhe
Si dallohet mund të përdorni edhe doreza.
Në fillim, shenjat janë shumë të • Për të lehtësuar kruarjen, mund
thjeshta: fëmija ndjen një gjen- të jenë të dobishme banjot me
dje jo të mirë të përgjithshme, ka ujë të vakët. Fshijeni fëmijën
pak temperaturë dhe pak oreks. me kujdes, pa e fërkuar.
Pas dy ditësh dalin njolla të kuqe,
që shumë shpejt bëhen qeska të Si kurohet
mbushura me lëng. Nga të pastra e Kundër virusit të lisë nuk mund të
të qarta, bëhen të turbullta e më pas bëhet asgjë. Në përgjithësi, rreth
kthehen në kore. Njollat shfaqen ditës së pestë apo të gjashtë të së-
fillimisht në fytyrë në kokë dhe mundjes, koret e formuara fillojnë
pastaj në trup, për të kaluar pastaj të bien, duke lënë shenja të celëta
në krahë, këmbë dhe organet sek- në lëkurë dhe nganjëherë (veçanë-
suale. risht nëse fëmija është kruar) shenja
të vogla. Në këtë pikë, fëmija nuk
Në pak ditë i gjithë trupi ka të ia ngjit më të tjerëve dhe pas disa
gjitha shenjat e sëmundjes (njolla, ditësh pushim, që nga dita e njëm-
qeska dhe kore) në faza të ndry- bëdhjetë ai mund të rifillojë shko-
shme. Kruarja mund të bëhet edhe llën. Sot në treg ofrohet një ilaç
shumë e bezdisshme dhe tempera- (aciklovir), që në disa raste është
tura mund të shkojë deri në 39 parë si efikas, por duhet përdorur
gradë. që 24 orë nga shfaqja e njollave.
RUBEOLA nja në barkun e saj do të lindë me

anomali të rënda.
Çfarë është?
Rubeola është një sëmundje ngji- Parandalimi
tëse, e lehtë dhe ndoshta fëmija Vaksina kundër rubeolës, e cila në
juaj nuk do të ndjehet shumë i kalendarin tonë të vaksinimit bëhet
sëmurë e nuk do t’i pëlqejë të qën- së bashku me fruthin, e mbron
drojë shtrirë në shtrat. Shenjat e fëmijën nga kjo sëmundje.
kësaj sëmundje shfaqen dy ose tri
javë pasi fëmija është infektuar. Mjekimi
Nuk ka ndonjë ilaç të veçantë për
Shenjat mjekim. Mjafton të kujdesemi për
Dita e parë dhe e dytë disa shqetësime që ka fëmija, si
• Shenja të ngjashme me ato të temperatura, kruarja etj.
një rrufe të lehtë
• Dhimbje e lehtë fyti
• Enjtje e gjendrave që ndodhen KOLLA E MIRË/KOLLA E
mbrapa veshëve, në anët e qa- KEQE
fës dhe në zverk.
Dita e dytë dhe e tretë
• Shfaqja në lëkurë e njollave të
sheshta në ngjyrë rozë, të cilat
K olla e mirë është një nga së-
mundjet ngjitëse më të rënda
të fëmijërisë. Por sot me vaksini-
zakonisht shfaqen në fillim në min e fëmijëve, shenjat e kësaj
fytyrë dhe më tej përhapen në sëmundje tek fëmijët e vegjël janë
të gjithë trupin. zbutur mjaft dhe rastet e rënda
• Rritje e lehtë e temperaturës. janë rralluar.
Dita e katërt dhe e pestë
Pakësimi i shfaqjeve në lëkurë dhe Sëmundja është shumë ngjitëse,
përmirësimi i gjendjes së përgjith- pra fëmija duhet mbajtur larg nga
shme. fëmijët e vegjël të cilët nuk janë
Dita e gjashtë të vaksinuar, veçanërisht foshnjet.
Fëmija kthehet normal. Disa fëmijë, mbas kalimit të ko-
Dita e nëntë dhe e dhjetë llës së mirë mund të zhvillojnë një
Fëmija nuk është më ngjitës. infeksion dytësor, si bronkiti dhe
pneumonia.
Pasojat
Kjo sëmundje kalon pa lënë pasoja Shenjat
tek fëmijët dhe të rriturit, por në Java e parë
rast se një grua shtatzënë infekto- • Shenja të një kolle apo të një
het nga rubeola veçanërisht në tre ftohjeje të zakonshme
muajt e parë të shtatzanisë, fosh- • Temperaturë e lehtë
452 ANEKSE
Java e dytë pak kriza kolle. Megjithatë,

• Përkeqësim/rëndim i kollës me mos e lodhni, apo mos e ngac-
kriza të shpeshta, të cilat mund moni shumë sepse kjo mund të
të zgjasin edhe një minutë, ko- shpërthejë një krizë kolle.
llë e ngjashme me të kënduarit • Flini në një dhomë me fëmi-
e gjelit, mbas të cilës fëmija ka jën gjatë natës, në mënyrë që
vështirësi të marrë frymë. të jeni pranë, kur kalon ndonjë
• Mbas një krize kolle, fëmija krizë kolle
mund të vjellë. • Mos i lejoni askujt të pijë duhan
në dhomën ku qëndron fëmija,
Nga java e tretë deri në të shtatën apo pranë tij dhe mos i jepni
• Kolla përmirësohet, por mund fëmijës tuaj ilaçe qetësuese të
të përkeqësohet dhe fëmija të kollës, pa rekomandimin e mje-
ketë një bronkopneumoni. kut.
• Mbas javës së tretë fëmija nuk
është më ngjitës. Drejtohuni urgjent tek mjeku në
rast se:
Çfarë mund të bëni? • gjatë një krize kolle fëmija juaj
• Gjatë krizave të kollës qëndro- merr ngjyrë blu dhe nuk arrin të
ni pranë fëmijës, se për të kjo marrë frymë.
periudhë mund të jetë shumë e
mundimshme. Mbajeni të ulur • mendoni që fëmija juaj ka ko-
mbi gjunjët tuaj, lehtësisht të llën e mirë.
përkulur përpara. Vendosni
pranë një legen, në mënyrë Si të ndihmojmë një fëmijë 0-1
që kur të kollitet, të mund të vjeç, me kollë?
pështyjë sekrecionet që ka dhe Në foshnjet e vogla, kolla e mirë
ndoshta edhe të vjellë. Më tej është e rrezikshme, sepse mund
legenin pastrojeni mirë me ujë të ndodhë që gjatë krizave të ko-
të përvëluar, për të mënjanuar llës fëmija nuk arrin të marrë
përhapjen e infeksionit. dot frymë. Fëmija juaj do të ketë
• Nëse fëmija gjatë vakteve të nevojë për një vëmendje të veçantë
ushqyerjes kollitet dhe vjell dhe në rast se mjeku e gjykon të
shpesh, ushqejeni në orare më arsyeshme, mund të shtrohet për
të shpeshta dhe nëse është e disa ditë në spital. Në rast se vjell
mundur, menjëherë pas kalimit shpesh, mund të ketë probleme
të një krize kolle. edhe me ushqyerjen, prandaj duhet
• Mundohuni të luani dhe zba- ta ushqeni sa më shpesh që të jetë
viteni, sepse duke ia larguar e mundur, veçanërisht mbas çdo
vëmendjen, mund të ketë më krize kolle.
Krizat e kollës njollat në fytyrë. Nëse ka kruarje,

Në rast se foshnja ka një krizë ko- mbajani thonjtë e shkurtër që të
lle, vendoseni në shtrat shtrirë me mos kruhet.
barkun përmbys dhe me këmbët
lehtësisht të ngritura me jastëk, apo Si kurohet
mbështeteni me fytyrë përmbys Nuk ka terapi të veçanta: skar-
mbi gjunjët tuaja. Qëndroni me të latina në përgjithësi kalon vetë
deri kur nuk ka pushuar kolla dhe brenda dhjetë ditësh. Nganjëherë
fillon të marrë frymë normalisht. lëkura e prekur mbetet e ndjeshme
Mbas një krize kolle apo të vjella- për disa kohë pas shërimit: që të
ve, përkëdheleni për ta qetësuar. mos skuqet përsëri, është mirë që
të mos nxirret fëmija në diell, të
mos bëhen kalime të shpejta nga
SKARLATINA e ngrohta në të ftohtë ose banja
shumë të nxehta.
Ë shtë një sëmundje ngjitëse e

shkaktuar nga një virus, që
godet në përgjithësi fëmijët në HEPATITI
moshën e shkollës, veçanërisht në
muajt e dimrit dhe të pranverës.
Periudha e fshehtë shkon nga 7 në
28 ditë.
Ë shtë një infeksion i qelizave të
mëlçisë, që mund të shkakto-
het nga tipe të ndryshme virusesh.
Më të përhapurit janë:
Si dallohet • virusi i hepatitit A, që merret
Në fillim shfaqen disa njolla të duke ngrënë ushqime të infek-
mëdha të kuqe në të dyja faqet, që tuara, të gjalla apo të gatuar
duken sikur janë goditur me shpu- pak (fruta deti, perime) dhe
llë dhe janë më të ngrohta se pjesët • virusi i hepatitit B, që trans-
e tjera të fytyrës. Fëmija nuk ka metohet nëpërmjet gjakut të
temperaturë. Pas dy – tre ditësh infektuar, nëpërmjet raporteve
këto njolla përhapen edhe në trup, seksuale ose gjatë lindjes, nëse
krahë dhe këmbë: kanë pamjen e nëna është mbajtëse e virusit.
një pulle me qendrën më të qartë
dhe anët më të kuqe dhe të ngritu- Hepatiti A ka një periudhë inku-
ra, që dallohen nga pjesa e lëkurës bacioni të fshehtë prej 3-6 javë,
që nuk është prekur. ndërsa hepatiti B nga 3-6 muaj.
Në pritje të pediatrit Si dallohet

Kontrolloni temperaturën: nganjë- Në të dy rastet sëmundja fillon
herë mund të ketë një ngritje të me temperaturë, të vjella, diarre,
vogël (37 gradë), kur shfaqen dhimbje gjoksi. Pas disa ditësh
454 ANEKSE
shfaqet verdhëza, që ngjyros një teshtimë dhe një pikë sekre-

në të verdhë lëkurën dhe sytë. cioni (pështymë, qurre) dhe ngjitja
Megjithatë, hepatiti A tek fëmijët është e sigurt. Nuk duhet menduar
nën dy vjeç shpesh godet edhe pa që fajtori kryesor është i ftohti: rë-
dhënë shenja të dukshme, ndërsa nia e temperaturës, lagështira dhe
Hepatiti B rrallë mund të shoqëro- korentet e ajrit nuk sjellin grip.
het me ngjyrën e verdhë të fortë të
urinës dhe jashtëqitjes. Si dallohet?
Shenjat e para janë teshtimat dhe
Në pritje të pediatrit hundët që kullojnë. Nganjëherë
Nëse fëmija ka temperaturë, mund të shfaqet temperaturë; bëhet
shqetësime gastriti mos i jepni fjalë më shpesh për një tempera-
asnjë mjekim, as kundra tempe- ture jo të lartë, që nuk ka nevojë
raturës deri në ardhjen e pediatrit. për ilaçe.
Pezulloni ushqimin e zakonshëm,
duke i dhënë fëmijës vetëm ujë me Në pritje të pediatrit
sheqer. Nëse fëmija nuk ka temperaturë,
nuk ka nevojë të mbahet i mbyllur
Si kurohet në shtëpi apo në shtrat. Nëse ditët
Nuk ekziston terapi kundër vi- janë shumë të ftohta, më mirë mos
rusit të hepatitit. Megjithatë, së- e nxirrni, sepse megjithëse i ftohti
mundja mund të parandalohet me nuk sjell grip, mund ta shtojë grip-
anë të vaksinimit, që për hepatitin in. Në kopsht është mirë të çohet
B është i detyruar për të gjithë të vetëm kur është shëruar plotësisht.
sapolindurit dhe fëmijët që kanë Kjo për dy arsye: E para, virusi i
mbushur 12 vjeç. gripit bën fëmija të kapë më ko-
llaj viruse të tjera ngjitëse. E dyta,
mund t’i ngjitet fëmijëve të tjerë.
GRIPI
Si kurohet
Ë shtë shqetësimi që shfaqet

më shpesh në muajt e dim-
rit dhe godet fëmijët e të gjithave
Zakonisht gripi nuk kërkon ndër-
hyrjen e pediatrit. Por nëse zgjat,
apo nëse temperatura nuk bie,
moshave, por veçanërisht ata që ndoshta po kalon në një sëmund-
shkojnë në çerdhe ose në kopsht. je tjetër dhe në këtë rast duhet
Arsyeja është kjo: ai shfaqet nga lajmëruar mjeku.
viruse (mbi dyqind viruse mund
të sjellin grip!), në veçanti nga A duhet vaksinuar fëmija kundër
viruset e hundës. Përhapen mbi të gripit?
gjitha në mjediset e mbushura me Në rast se fëmija ka një problem
njerëz dhe midis fëmijëve: mjafton shëndetësor kronik, ka rrezik më të
madh për të kaluar infeksione më Shenjat

të rënda pas një gripi dhe këshillo- Shumica e të ftohurave fillon me
het vaksinimi. Për këtë duhet të bllokim hundësh, kollë, fyt të
flisni me mjekun pediatër. Vaksi- thatë, ethe dhe dobësim. Në filllim
nimi mbron nga gripi për rreth një qurret janë të pastra, pastaj bëhen
vit. Por duke qenë se vazhdimisht të verdha.
qarkullojnë viruse të reja gripi,
vaksina nuk ofron një mbrojtje të Trajtimi
qëndrueshme. Mund të trajtohen vetëm shenjat
,dhe jo vetë virusi. Nuk ka kurim
për të ftohtit e zakonshëm. Jepini
TË FTOHTIT shumë lëngje, nxiteni të shfryjë
E ZAKONSHËM hundët dhe përdorni një pomadë
zbutëse tek hundët dhe buzët, nëse
i thahen dhe plasariten. Mjeku
N uk është shumë serioz, vetëm
kur fëmija është shumë i
vogël. Ai është më i shpeshtë në
mund t’ju japë ilaç me pika nga
hundët. Paracetamoli mund të për-
kohën e kopshtit, pasi fëmija është doret për uljen e temperaturës dhe
më afër viruseve. pakësimin e dhimbjeve.
Tabela e sëmundjeve
Sëmundja
LIA E DHENVE. Një sëmundje virusale e zakonshme e lehtë. Periudha
e fshehtë:17-21 ditë.
Shenjat e mundshme
Puçrra të kuqe që kruhen, që bëhen flluska dhe pastaj plasin. Dhimbje
koke dhe pak ethe.
Trajtimi
Përdorni qetësues tek puçrrat. Mbajeni fëmijën në shtëpi dhe mos e lini
të kruhet. Mjeku mund t’ju japë një krem kundër infeksionit
Problemet (Komplikacionet)
Në raste të rralla mund të çojë ne infeksion të trurit dhe nëse aspirina
jepet gabim shfaqet Sindroma Rey, sëmundje shumë serioze me të
vjella dhe ethe.
456 ANEKSE
Sëmundja
FRUTHI BAKTERIAL. Një infeksion viral që është zakonisht i lehtë. Peri-
udha e fshehtë: 14-21 ditë.
Shenjat e mundshme
Pika të vogla të kuqe, në fillim në fytyrë dhe pastaj në të gjithë trupin. Pak
ethe dhe fryrje të gjëndrave limfatike në qafë dhe mbrapa veshëve.
Trajtimi
Nuk ka trajtim mjekësor të vecantë. Jepini fëmijës paracetamol nëse ka
ethe dhe mbajeni të veçuar.
Komplikacioni më i madh është tek gratë shtatëzëna sepse shkakton
e në lindje. Ka pak rrezik për infeksion të trurit.
Sëmundja
SHYTAT. Sëmundje virale rrallë serioze Inkubacioni: 14-21 ditë.
Shenjat e mundshme
Gjëndra të fryra poshtë veshëve dhe qafës, ethe, dhimbje koke dhe
vështirësi në përtypje dhe gëlltitje. Mund të ketë edhe dhimbje veshi.
Shenja më të rralla janë dhimbjet e testikujve tek djemtë, shumë rrallë
para moshës së pubertetit, 13-14 vjec.
Trajtimi
Nuk ka trajtim të vecantë mjekësor. Mos e çoni fëmijën në shkollë, je-
pini paracetamol dhe shumë lëngje. Bëjeni ushqimin e tij sa më të lëng-
shëm.
Shumë rrallë mund të shkaktojnë meningjit, encefalit. Rrallë preket dhe
zvogëlohet një nga testikujt, që mund të çojë në probleme të infertilitetit
(të lindjes së fëmijëve).
Sëmundja
FRUTHI. Sëmundje shumë serioze dhe shumë ngjitëse.
Shenjat e mundshme
Pika të kuqe në kafe që shfaqen tek veshët dhe pastaj në të gjithë trupin.
Pikat e bardha në gojë janë shenja dalluese. Fëmija është me ethe, ka
rrjedhje hundësh, kollë dhe dhimbje koke, sy të tharë dhe ka vështirësi
të shohë dritat e forta.
Trajtimi
Mbajeni fëmijën në shtrat gjatë kohës së etheve dhe larg shkollës për
7 ditë pas shfaqjes së puçrave. Jepini paracetamol dhe shumë lëngje.
Mjeku mund t’ju japë ilaç me pika për sytë e thatë dhe antibiotikë për
infeksionet e tjera.
nfeksione në vesh dhe në gjoks që kërkojnë trajtim me antibiotikë. Ka një
rrezik të vogël për pneumoni, infeksion të trurit etj.
Sëmundja
KOLLA E MIRË. Infeksion bakterial që shkakton infektimin e rrugëve të
frymëmarrjes.
Shenjat e mundshme
Një kollë me tingull të dallueshëm dhe vështirësi në frymëmarrje, shenjat
e zakonshme të të ftohurit dhe të vjella.
Trajtimi
Mjeku do t’ju japë antibiotikë dhe në raste të rënda fëmija duhet të shkojë
në spital për oksigjen e trajtim për humbje lëngjesh. Inkurajojeni fëmijën
ta nxjerrë gëlbazën dhe mbajeni larg tymit të cigares.
Rreziku më i madh është humbja e lëngjeve për shkak të vjelljeve së va-
zhdueshme. Ndonjëherë mund të dëmtojë mushkëritë dhe të shkaktojë
infeksion kraharori. Më në rrezik janë bebet e vogla që mund të pushojnë
së marri frymë për pak momente dhe rrezikohen nga konvulsionet, pneu-
monia, dëmtimi i trurit dhe rrallë vdekja.
Sëmundja
VERDHËZA. Infeksion i mëlçisë shkaktuar nga një virus. Ka shumë
viruse shkaktarë, por tipi A është më i zakonshëm.
Shenjat e mundshme
Humbje oreksi, të përziera. Në disa raste fëmija mund të ketë urinë kafe
të errët dhe jashtëqitje të zbehtë.
Trajtimi
Fëmija duhet të veçohet e të rrijë në shtrat për të paktën dy javë. Kini
kujdes higjenën, pasi verdhëza është shumë ngjitëse dhe jepini shumë
lëngje. Nëse nuk ha, futini një lugë sheqer tek të gjitha pijet.
458 ANEKSE
Disa fëmijë vuajnë shenjat pas verdhëzës deri në gjashtë muaj. Këto
mund të jenë një gjëndje e plogësht (pa fuqi) dhe humor i keq.
Sëmundja
MENINGJITI. Infektim i cipës që mbulon trurin dhe shtyllën kurrizore, që
shkaktohet nga viruse apo baktere.
Shenjat e mundshme
Shenjat e meningjitit janë ethet, qafë e ngrirë, letargji, dhimbje koke,
vështirësi për të parë dritat e forta. Ka gjithashtu nje irritim të kuq në të
purpurt në të gjithë trupin. Te bebet nën 18 muaj ka një shenjë të duk-
shme, që janë fryrjet e rrathëve të syrit.
Trajtimi
Antibiotikët që bëhen në vena përdoren për të kuruar meningjitin bakte-
rial, si dhe ilaçet qetësuese për dhimbjet. Nëse shfaqen puçrra të purpurta
në lëkurë, duhet ta çoni menjëherë në spital.
Meningjiti viral nuk sjell pasoja, por meningjiti bakterial është shumë i
rrezikshëm, për shkak të kalimit të infeksionit në gjak dhe gjithmonë duhet
të trajtohet si urgjencë.
Sëmundja
ETHET E KUQE. Infeksion bakterial që shkakton bajamet, i shoqëruar me
irritim të lëkurës me puçrra. Nuk është shumë i përhapur dhe është rrallë
serioz.
Shenjat e mundshme
Ethe, zmadhimi i bajameve dhe fyt i thatë. Irritim me puçrra të vogla që
fillojnë në kraharor dhe përhapen pa e prekur zonën rreth gojës. Pika të
kuqe në gjuhë.
Trajtimi
Mjeku mund t’ju japë antibiotikë. Trajtimi në shtëpi përfshin dhënien e
shumë lëngjeve, ushqim të lëngshëm dhe paracetamol për tempe-
raturën.
Nëse fëmija është i ndjeshëm ndaj streptokokut, mund të përjetojë rën-
dime që përfshijnë infektimin e veshkave dhe ethet reumatizmale, që
janë të rralla.
Sëmundja
ROSEOLA. Infeksion viral i rrallë me shenja të ngjashme si ethet e kuqe.
Shenjat e mundshme
Ethe të mëdha për rreth tre ditë. Pika të kuqe apo portokalli në trup dhe
qafë shfaqen kur ethja përparon. Puçrrat ikin pas 48 orësh.
Trajtimi
Mbajeni fëmijën në qetësi dhe bëjini kompresa me ujë të vakët, për t’i ulur
ethet. Jepini paracetamol.
Nëse temperatura e fëmijës është shumë e lartë, mund të ketë konvul-
sione.
Sëmundja
DIFTERIA. Sëmundje shumë ngjitëse dhe serioze. Tani nuk është shumë
e perhapur për shkak të vaksinimit.
Shenjat e mundshme
Bajamet zmadhohen dhe mbulohen me një membranë gri. Fëmija ka pak
ethe, kollë dhe fyt të thatë. Mund të ketë vështirësi në frymëmarrje.
Trajtimi
Eshtë shumë serioze për shkak të vështirësive në frymëmarrje dhe fëmija
duhet të çohet menjëherë në spital. Jepen antibiotikë të fortë dhe mund të
ketë nevojë për një trakeostomi për ta ndihmuar të marrë frymë (një tub i
vogël që futet në kanalet e frymemarrjes).
Pa trajtim difteria shkakton probleme shumë të rënda. Bakteria mund të
shkaktojë një helm/toksinë që dëmton zemrën dhe sistemin nervor, që
mund të shkaktojë infarkt dhe paralizë të muskujve të frymëmarrjes.
Sëmundja
TUBERKULOZI. Sëmundje shumë ngjitëse që prek mushkëritë, por mund
të prekë edhe veshkat, kockat etj.
Shenjat e mundshme
Kollë e vazhdueshme, dhimbje gjoksi, vështirësi në frymemarrje, ethe,
oreks i pakët, humbje peshe, lodhje.
460 ANEKSE
Trajtimi
Eshtë sëmundje serioze nëse nuk trajtohet. Sëmundja mund të kalohet
edhe në shtëpi. Mjeku do t’ju japë antibiotikë.
Rëndimet e mundshme të tuberkulozit përfshijnë mbledhjen e ujit midis
mushkërive dhe murit të kraharorit dhe dëmtimin e mushkërive.
Sëmundjet e veshit
I nfeksionet në vesh janë të za-

konshme tek fëmijët, sepse tu-
bat e veshit janë të ngushtë dhe
Megjithëse zakonisht kjo nuk është
serioze, më mirë flisni me mjekun.
horizontalë kështu që mezi thahen, Shenjat

duke bllokuar veshin e mesëm. Ato Dylli i veshit mund të bëhet i fortë
duhen mjekuar menjëherë, sepse dhe sjell ulje të dëgjimit, një ush-
ekziston rreziku që qelbi i mbledhur tim tingulli në kokë apo fëmijës i
të grumbullohet dhe të çajë daullen duket sikur veshi i jashtëm është i
e veshit, duke përhapur kështu in- mbushur me diçka. Ju mund ta shi-
feksionin deri në kockën pas veshit koni vetë dyllin e formuar.
(mastoide) e në cipën e trurit.
Trajtimi
Ilaçi me pika në vesh përdoret
VESHËT ME DYLLË për të zbutur dyllin e fortë, duke
e lënë që të dalë jashtë gjatë natës
D ylli i veshëve prodhohet nga

gjëndra në kanalin e veshit
të jashtëm dhe mbron veshin nga
tek pambuku që duhet të vendosni
në hapjen e kanalit. Asnjëherë nuk
duhet të fusni diçka në veshin e
pluhuri dhe infeksioni. Tek fëmijët fëmijës për ta pastruar, as gishtin
prodhohet më shumë dyll nga një apo pastruesin e veshit (kunja me
e ftohur apo nga një fyt i thatë dhe pambuk). Ato vetëm do ta shtyjnë
nëse ky dyll thahet dhe forcohet, më shumë dyllin, apo do të dëmtoj-
mund të çojë në humbjen e dëgjimit. në veshin.
SËMUNDJET E VESHIT 461
INFEKSIONI I VESHIT TË të shkaktojë humbje të dëgjimit

JASHTËM përgjithmonë. Një fëmijë në tre
vuan nga ky infeksion në vesh që
në shumicën e rasteve, shfaqet pas
K anali që çon tek daullja e
veshit mund të infektohet
duke u pastruar me forcë apo duke
një dhimbje fyti ose ftohje. Pse
është kaq e shpeshtë në vitet e para
u kruar, si edhe nga prania e një të jetës? Arsyeja është e thjeshtë.
trupi të huaj në vesh. Kjo mund të Tek fëmijët, sidomos më të vegjlit,
jetë e dhimbshme, por nuk është pjesa që lidh fytin me veshët, është
problem serioz. shumë e shkurtër dhe e ngushtë
dhe bllokohet më lehtë. Pra rrjedh-
jet e lëngshme të hundëve shkak-
Shenjat
tojnë infeksion dhe mund t’i hapin
Fëmija do të ankohet për dhimbje
rrugën kështu baktereve. Këto
veshi dhe kanali dhe llapa e veshit
baktere infektojnë mukozën duke
mund të jenë të skuqura. Ju mund
e kthyer në qelb që, duke shtypur
të vini re edhe qelb. Nëse fëmija
murin e timpanit, shkakton një
ka shumë dhimbje, duhet dyshuar
dhimbje të menjëhershme.
se brenda kanalit të veshit mund të
jetë formuar një enjtje.
Shenjat
Shenjat më të përgjithshme janë një
Trajtimi
dhimbje e madhe veshi dhe humb-
Trajtimi në shtëpi përfshin mbaj- je e oreksit. Fëmija mund të ketë
tjen pastër të veshit dhe kurimin me ethe dhe mund të mos dëgjojë. Një
paracetamol, për të hequr dhimb- fëmijë me infeksion mund të jetë i
jet dhe për të ulur temperaturën. stresuar dhe të kruajë fort veshin,
Mjeku mund t’ju japë antibiotikë i cili do të jetë shumë i skuqur. Ai
apo ilaç me pika. Çdo trup i huaj mund të ketë edhe shenja të tjera
në vesh, apo çdo e enjtur duhet të si për shembull mungesë oreksi,
trajtohet në spital. diarre, dhe të vjella.
Si dallohet
INFEKSIONI I VESHIT TË Dhimbja e veshit është vërtet
MESËM shumë e fortë dhe fëmija, nëse
është i madh do të ankohet shumë.
Nëse fëmija është shumë i vogël
I nfeksioni i veshit të mesëm
është i zakonshëm tek fëmijët.
Infeksioni shkaktohet nga bakteret
dhe ende nuk di ta shprehë prob-
lemin e vet, do të qajë pa pushim.
që futen në vesh nga hunda apo Për t’u siguruar që bëhet fjalë pikë-
nga fyti, nëpërmjet tubave. Nëse risht për otit, provoni të shtypni
ky infeksion nuk kurohet, mund pak veshin e fëmijës dhe fëmija do
462 ANEKSE
të bërtasë menjëherë nga dhimbja. ai fillon të mbushet me një lëng si

Shenja të tjera janë mungesa e qull (xhelatinoz). Meqenëse ky
oreksit, të vjellat dhe temperatura lëng nuk mund të thahet nëpërm-
e lartë: nëse këto shfaqen menjë- jet tubave, ai bëhet si ngjitës dhe
herë pas një të ftohure ose një fa- pengon dëgjimin, sepse tingujt
ringiti, ka shumë mundësi të jetë nuk kalojnë nga veshi i mesëm
një infeksion në vesh. në veshin e brendshëm. Ky prob-
lem duhet marrë seriozisht, se e
Në pritje të pediatrit ngadalëson fëmijën në të mësuar
• Mbi të gjitha, mos i jepni pika dhe të folur.
kundër dhimbjes së veshit pa
këshillën e mjekut, edhe pse Shenjat
mund t’jua kishte këshilluar më Nuk ka dhimbje, por ulje të dëgji-
parë. mit dhe fëmijës i duket sikur e ka
• Për të lehtësuar dhimbjen, lëre- veshin të mbushur me diçka. Një
ni fëmijën të pushojë me veshin fëmijë me këtë sëmundje mund të
mbështetur mbi një borsë uji të flejë me gojë hapur, të gërrhasë
vakët, të mbështjellë me një dhe të flasë me zë hunde. Nëse
peshqir. Nëse fëmija është i nuk kurohet shkakton shurdhim,
vogël, mund të përdoret shumë që çon në probleme të të folurit.
mirë dhe një rrobë e butë e
ngrohur. Trajtimi
• Nëse dalloni rrjedhje qelbi, Lëngu mund të thahet vetë pas
mos vendosni asgjë në veshin disa javësh. Mjeku mund t’ju japë
e fëmijës, por përkulni kokën e ilaçe për të ndihmuar tharjen. Nëse
tij mbi një pecetë të pastër: do lëngu nuk pastrohet mund të reko-
të rrjedhë vetë. mandohet operacion, gjatë të cilit
bëhet një vrimë e vogël në dau-
Si kurohet. Pediatri, pasi ka viz- llen e veshit për të nxjerrë lëngun,
ituar veshin, mund të këshillojë pastaj mund të vendoset një tub
një antibiotik për të larguar in- i hollë plastik, që lejon lëvizjen e
feksionin dhe pika ose suposta ajrit në veshin e mesit. Çdo lëng
për të larguar dhimbjen. Nëse që formohet mund të thahet nëpër-
otiti përsëritet shpesh, mund të mjet këtij tubi. Tubi zakonisht
këshillojë kura parandaluese. bie pas disa muajsh dhe daullja
e veshit shërohet. Në disa raste
tubi duhet të vendoset prapë, nëse
VESHI NGJITËS lëngu mblidhet përsëri. Doktorët
zakonisht këshillojnë që fëmijët
N ëse fëmija ka infeksione të

përsëritura në veshin e mesëm,
nuk duhet t’i lajnë veshët deri në 6
javë pas operacionit, por pas kësaj
INFEKSIONET E FYTIT 463
mund të bëjnë ç’të duan. veshit. Një këshillë mund të jetë

që në rast se fëmija juaj preket
Si mund të parandalohen infek- shumë shpesh nga kjo semundje,
sionet e veshit? mundohuni që veshët t’ia mbani
Nuk ka këshilla të vecanta për ngrohtë dhe të mbështjella gjatë
parandalimin e infeksioneve të stinës së dimrit.
Infeksionet e fytit
DHIMBJA E FYTIT të parë. Fëmija ka dhimbje kur

gëlltitet, mund të thotë se e ka fy-
tin e tharë, mund të ketë temper-
Ë shtë shenja më e shpeshtë e
infeksionit që mund të godasë
një nga zonat e fytit: nga bajamet
aturë, kollë, ulje zëri.
tek faringu. Përgjegjës janë në Si të ndërhyjmë

përgjithësi viruset dhe bakteret, Nëse është një dhimbje e zakon-
por ndonjëherë dhimbja e fytit shme fyti që nuk shkakton gjen-
mund të jetë një reagim ndaj irri- dje të keqe fizike të përgjithshme,
tuesve si pluhuri, tymi, smogu (ajri është e mjaftueshme t’i jepen pije
i ndotur) dhe ajri shumë i thatë. të freskëta dhe në përgjithësi ush-
qim të lëngët. Në të kundërt, po
Infeksionet e fytit, të tilla si ba- pati temperaturë, dhimbje të thek-
jamet/tonsilitis, janë të rralla tek suar dhe vështirësi në frymëmarr-
fëmijët nën një vjeç. Ato janë më je, është e nevojshme të thirret pe-
të zakonshme tek fëmijët që sapo diatri, që do të japë kurën më të
kanë filluar shkollën dhe që ekspo- përshtatshme.
zohen në një shkallë më të madhe
ndaj baktereve.
BAJAMET
Si dallohet
Mjafton të hapësh gojën e fëmijës
dhe dallohet një fyt i skuqur, me
bajamet që mund të jenë skuqur
K ëto organe të vogla në formë
bajamesh që gjenden në fund
të fytit, formojnë një unazë të vër-
gjithashtu. Nxirrini gjuhën jashtë tetë mbrojtëse. Detyra e tyre është
dhe bëjeni të thotë: “Aaaaaa”, për të pengojnë bakteret dhe viruset.
464 ANEKSE
Pra nuk është për t’u habitur që fytit (Kujdes! Ky është një vep-
skuqen dhe kjo ndodh shpesh tek rim që i lejohet vetëm mjekut të
fëmijët mbi dy vjeç. Bajamet, që specializuar dhe jo familjarëve).
janë të vogla në lindje, zhvillo- Është e rëndësishme të përjash-
hen në vitet e para të jetës për të tohet prania e një bakteri veçanë-
ndihmuar trupin të mbrohet nga risht të rrezikshëm: Streptokoku
infeksionet. Është normale pra, që betahemolitik i grupit A. Ai është
një fëmijë në moshë parashkollore i vetmi që mund të shkaktojë, për
mund të ketë gjatë dimrit 4-5 epi- fat të mirë shumë rrallë, prob-
sode të mprehta të bajameve. leme të rënda si temperatura reu-
matike, ose infeksioni në veshka.
Viral apo bakterial? Gjithashtu, duke dalluar bakterin,
Pjesa më e madhe e skuqjeve të pediatri mund të përshkruajë anti-
bajameve është me origjinë virale biotikun më të mirë pasi ka bërë
(rreth 70 %). Shfaqet me tem- antibiogramën (analizë e rekoman-
peraturë të lartë (38.5-39 gradë), duar nga mjeku).
dhimbje fyti dhe skuqje të lehtë të
bajameve. Kur hiqen?
Më parë mjaftonin disa shqetësime
Këto shenja lehtësohen që nga dita të bajameve dhe mjekët vendosnin
e dytë për t’i lënë vendin ftohjes, t’i operonin. Sot mjekët përpiqen
kollës së thatë dhe pastaj rrjedh- t’i ruajnë sa më shumë të jetë e
jes së ujshme të hundëve. Kura mundur këto organe mbrojtëse të
parashikon pothuajse ekskluziv- vogla, por shumë të dobishme. Heq-
isht përdorimin e mjekimit kundër ja bëhet vërtet e nevojshme kur:
temperaturës për ta ulur atë. Bren-
da një jave shqetësimi zhduket. • Bajamet zmadhohen, aq sa
Vetëm 30 % e bajameve bëhen nga bëjnë të vështirë frymëmarrjen
bakteret. Por t’i dallosh nuk është dhe gëlltitjen.
gjithmonë e thjeshtë: temperatura • Inflamacionet bakteriale janë
shkon mbi 39 gradë dhe vazhdon më shumë se 7 në një vit dhe
për të paktën dy ditë; bajamet antibiotikët nuk iu bëjnë asgjë.
duken të zmadhuara dhe shumë të • Formohen çibanët e qelbëzuar
skuqura. Gjëndrat në anë të nofu- të bajameve, që shkaktojnë
llave janë rritur. Pediatri mund të temperaturë të lartë dhe dhimb-
sigurohet për tipin e bakterit duke je fyti.
vendosur një pambuk në fund të
KOLLA DHE INFEKSIONET E KRAHARORIT 465
Kolla dhe infeksionet e kraharorit

(të rrugëve të frymëmarrjes)
T e fëmijët e vegjël kanalet e ka-

limit të ajrit, sinuset, veshët,
hunda dhe fyti janë një sistem i
Shenjat. Ka dy tipe kollash: kolla
e thatë dhe kolla me gëlbazë. Të
dyja pengojnë gjumin. Tek një
vetëm, sepse tubat janë shumë të bebe e vogël, mukusi që mund
shkurtra. Infeksionet e kraharorit të jetë në fundin e fytit mund të
mund të shkaktohen nga çdo lloj shkaktojë të vjella.
infeksioni në rrugët e sipërme të
frymëmarrjes. Këto infeksione Trajtimi
janë gjithmonë serioze. Rrugët e Nëse dyshoni se fëmija ka azmë,
ajrimit janë aq të ngushta, sa që duhet të kërkoni menjëherë ndih-
frymëmarrja bëhet e pjesshme më mjekësore. Nëse ka ndonjë in-
dhe mund të zhvillohet pneumo- feksion të brendshëm si për shem-
nia. Nëse frymëmarrja e fëmijës bull, të bajameve, ky duhet trajtuar
vështirësohet, thërrisni menjëherë më vete. Mos e lini fëmijën të
mjekun. vrapojë, të marrë frymë rëndë dhe
shtrijeni anash apo përmbys për të
fjetur. Kjo pengon mukusin që të
KOLLA rrjedhë poshtë fytit. Jepini shumë
pije të ngrohta.
Ë shtë një veprim që pastron

fytin nga irritimet e tilla si
sekrecionet mukoze, pluhuri apo LARINGITI
duhani. Kolla mund të jetë edhe
si pasojë e irritimeve nga gripi, të
ftohurit, bajamet apo infeksioni në
kraharor. Duhet të trajtohet shkaku
I nfeksioni i laringut shkaktohet
nga të ftohtit dhe fyti i tharë.
Nëqoftëse nuk çon në bllokim të
i kollës dhe jo vetëm kolla, e cila rrugëve të frymëmarjes, nuk është
është thjesht një shenjë. problem serioz.
466 ANEKSE
Shenjat trakeit ose laringit). Një sëmundje

Shenjat më të përgjithshme janë tipike gripi, shfaqet shpesh gjatë
humbja e zërit dhe ngjirja. Fëmi- dimrit, kur fëmijët jetojnë në mje-
ja mund ta ketë të vështirë dhe të dise të mbyllura dhe thithin ajrin
dhimbshme të gëlltitet, mund të e ndotur të qytetit. Në shumicën e
ketë kollë të thatë dhe ethe të leh- rasteve shkaktohet nga viruse, por
ta. mund të shkaktohet edhe nga bak-
tere ose irritues të tjerë (tymi, ajri
Trajtimi i ndotur).
Shumica e rasteve të laringitit nuk
zgjasin. Fëmija duhet të pusho- Si dallohet?
jë mundësisht në një mjedis të Kollë dhe frymëmarrje e vështirë,
lagësht, ku të qarkullojë ajri. Je- që mund të sjellë edhe vështirësi
pini shumë lëngje dhe mos e lini të në ushqyerje. Fëmija ka tempe-
flasë shumë. Nëse temperatura va- raturë dhe zbehje të përgjithshme.
zhdon, ka nevojë për antibiotikë. Gjuha dhe buzët mund të marrin
Sigurohuni që nuk është i nxehtë ngjyrë blu. Shenjat e bronkitit janë
dhe nëse vini re shenja të blloki- kollë e thatë që mund të kalojë në
mit, lajmëroni mjekun. kollë me gëlbazë jeshile apo të
verdhë, temperaturë të lartë dhe
mundet edhe në mungesë oreksi.
Nëse fëmija vazhdon të bëhet më
BRONKITET DHE
keq dhe ka vështirësi në frymë-
BRONKIOLITET marrje, mund të dyshohet për një
infeksion të rëndë ose madje edhe
R rugët e gjera të ajrit në mush-

këri quhen bronke dhe ato më
të voglat bronkiole. Bronkitet dhe
për pneumoni.
bronkiolitet ndodhin kur infeksio- Mjetet që mund të përdorni për të
net virale çojnë në mbushjen e tyre lehtësuar janë të thjeshta:
me mukus, apo bllokimin e tyre. • Përpiquni ta lehtësoni frymë-
Bronkioliti është më serioz, sepse marrjen e fëmijës gjatë një
mund të sjellë vështirësi në frymë- krize kolle. Vendoseni shtrirë
marrje dhe vihet re më shumë tek mbi gjunjët tuaja me barkun
bebet dhe fëmijët e vegjël. Bronki- poshtë dhe goditeni lehtësisht
ti zakonisht nuk është serioz tek mbi shpinë. Mos i jepni ilaç për
fëmijët mbi 1 vjeç. të ndaluar kollën, pasi duhet të
nxjerrë gëlbazën.
Është një maisje e bronkeve që • Mbajeni fëmijën në shtrat, duke
paraprin ose i bashkangjitet maisjes e bërë mjedisin të lagësht për të
së rrugëve të frymëmarrjes (grip, lehtësuar frymëmarrjen.
KOLLA DHE INFEKSIONET E KRAHARORIT 467
• Në rast se fëmija është foshnjë, • Të mbahet fëmija larg person-

vendosni një jastëk nën dyshek ave me grip
për t’i ngritur kokën. Nëse është • Të mos nxirret në të ftohtë dhe
më i madh, vendosjani jastëkun në ajër të ndotur
direkt poshtë kokës. • Të mos jepen shurupe pa fund
• Mos e mbuloni shumë fëmijën për kollën, që bëhen të panevoj-
duke e djersitur. shme dhe nga ana tjetër largoj-
• Nëse ka temperaturë, jepini në oreksin
shpesh për të pirë, që të marrë • Të ndërpritet (kur është e mun-
lëngjet e humbura (ujë, kamo- dur) dimri me një pushim 15
mil, lëngje etj.). ditësh në det ose në mal.
Si kurohet?
Pediatri do t’ju këshillojë një mje- PNEUMONIA
kim kundra temperaturës, nëse te-
mperatura është më e lartë se 38
gradë, dhe nëse bronkiti shkak-
tohet nga bakteret, një antibiotik.
P neumonia është një infeksion i
rëndë i mushkërive, i shkaktu-
ar nga viruse apo baktere. Fëmija
Nëse kolla është e vazhdueshme sëmuret për dy arsye: e para nga
dhe nuk e lejon fëmijën të fle- helmet/toksinat e virusit apo bak-
jë, mund të jetë i nevojshëm një tereve, dhe e dyta sepse mushkëria
shurup i lëngshëm për të larguar e prekur del jashtë funksionit.
gëlbazën. Edhe aerosoli mund të Shkaku fillestar i pneumonisë ësh-
lehtësojë. Kini parasysh që mjeki- të një grip apo një e ftohur. Gjen-
met kundër temperaturës dhe shu- dje si azma, kolla e keqe etj. rrisin
rupet jepen për periudha të shkurtra rrezikun e pneumonisë. Pneumo-
dhe gjithmonë në fazën e theksuar nia është gjithmonë serioze dhe fë-
të sëmundjes. mijët e vegjël trajtohen në spital,
pasi nevojitet oksigjeni.
Rikthimi i sëmundjes
Zakonisht bronkiti shërohet bren- Shenjat. Zakonisht fillon me ethe
da një jave, pa lënë gjurmë. Por ka dhe kollë dhe fëmijës i merret fryma.
disa fëmijë që kanë kollë me gël- Ai mund të duket i zbehtë, i plogësht
bazë (në mënyrë të veçantë natën) dhe i përgjumur. Frymëmarrja mund
për periudha të gjata dhe e rima- të jetë e shpejtë dhe e rënduar.
rrin infeksionin dhe 5-6 herë. Për
të luftuar këtë “ndjeshmëri bron- Trajtimi. Frymëmarrja e rënduar
kiale” është e nevojshme: është gjithmonë një shenjë për të
• Të mos pihet kurrë duhan në kërkuar ndihmën urgjente mjekë-
prani të fëmijës ose në mjediset sore. Duhet të komunikoni me-
ku rri zakonisht njëherë me mjekun, nëse dyshoni
468 ANEKSE
se fëmija juaj ka pneumoni. Ai do Çfarë mund të bëjmë?

t’ju japë antibiotikë dhe do të ven- • Ruani qetësinë tuaj dhe qetëso-
dosë për shtrim të menjëhershëm ni fëmijën. Në rast se ka kaluar
në spital, nëse fëmija ka nevojë të edhe më parë kriza azme, jepini
trajtohet me oksigjen. ilaçin që ju ka këshilluar mjeku.
Në rast se shikoni që kjo nuk bën
efekt, drejtohuni tek mjeku.
AZMA • Uleni fëmijën mbi gjunjët tu-
aja duke e mbajtur lehtësisht
M e fjalën “azma” përshkruhen

episodet e përsëritura të
ngushtimit të rrugëve të vogla ajrore
të përkulur përpara. Kjo do ta
lehtësojë pak frymëmarrjen.
Mos e përqafoni dhe shtrën-
që shkojnë nëpër mushkëritë, të goni fort. Lëreni të qëndrojë në
cilat vështirësojnë frymëmarrjen, pozicionin që pëlqen dhe ndje-
veçanërisht në kohën e nxjerrjes së het më rehat.
ajrit. Kjo gjendje mund të shkak- • Në rast se pëlqen të qëndrojë
tohet nga një alergji, veçanërisht ulur vetëm, jepini diçka mbi të
në rast se ka edhe antarë të tjerë cilat të mbështesë krahët (dy tre
të familjes që vuajnë nga alergji jastëkë, mbi një tavolinë etj.) në
si ekzema, rrufa alergjike etj. mënyrë që të përkulet përpara.
Azma e lehtë në përgjithësi është
e shpeshtë në moshën e fëmijës së Trajtimi
vogël dhe në përgjithësi zhduket Trajtimi kryesor kur fëmija ka
me rritjen e fëmijës. shenjat e azmës është përdorimi
i ilaçeve që zgjerojnë rrugët e
Shenjat bronkeve (bronkodilatator), si psh
• Kollë, veçanërisht natën, apo salbutamoli, të cilat merren nëpër-
mbas një sforcimi mjet një pompë me spërkatje, me
• Fishkëllima të lehta dhe gulçim, thithje, ose në formë shurupi. Këto
veçanërisht në periudhën e një quhen edhe ilaçe që “qetësojnë
rrufe shpejt”. Zakonisht mjeku do t`ju
• Kriza të rënda gulçimi në të këshillojë t’i përdorni në mënyrë
cilat frymëmarrja është sipër- të përditshme apo të përjavshme.
faqësore dhe e vështirësuar
• Gjatë krizës së azmës fëmijës i Si t’i parandalojmë krizat e
krijohet një ndjenjë mbytjeje azmës?
• Lëkurë e zbehtë e djersitur gjatë Mundohuni që të zbuloni se kush
një krize është shkaku që i shpërthen këto
• Një ngjyrosje në blu e lëkurës kriza, duke shënuar gjithçka mbi
përreth buzëve gjatë një krize momentin kur ato shfaqen. Më
të rëndë. poshtë janë dhënë disa nga shkak-
PICKIMET 469
tarët më të shpeshtë që shpërthejnë Tymi i duhanit

azmën. • Mos lejoni që në ambientet ku
qëndron fëmija të pihet duhan.
Pluhuri • Drejtohuni menjëherë në urgjen-
Pluhuri dhe në veçanti pluhurat e cë në rast se fëmija juaj:
shtëpisë, përmbajnë një lloj parazi- • Ka ngjyrosje në blu të lëkurës
ti (akaries) që tek fëmijët e vegjël përreth buzëve dhe në gjuhë
mund të shkaktojë kriza azmatike. • Paraqet një gulçim të fortë
Mundohuni të pakësoni sa më • Nuk fillon të marrë frymë
shumë pluhurin e shtëpisë duke lehtësisht dhe normalisht mbas
përdorur leckë të lagur, fshe-së me 10 minutave që ka marrë ila-
korrent me avull etj. Mbuloni dy- çin (pompën) për të lehtësuar
shekun e fëmijës me një qese plas- krizën
tike. • Humbet ndërgjegjen
Qimet dhe zbokthi i kafshëve Drejtohuni tek mjeku

Në rast se keni kafshë shtëpiake • Në rast se fëmija juaj paraqet
si mace, qen mundohuni përkohë- për herë të parë kriza azme
sisht t’i largoni nga shtëpia dhe • Në rast se mendoni që fëmija
shikoni nëse pakësohen krizat e juaj mund të ketë azme
azmës tek fëmija.
Çfarë mund të bëjë mjeku
Poleni i luleve, barit pemëve Mjeku mund të japë një ilaç për
Mos e lini fëmijën të luajë në barin tìa dhënë fëmijës, sapo shfaqet
e lartë dhe në kohën kur përqen- fillimi i krizës së azmës. Në rast
drimi i polenit të luleve, pemëve se kriza do të jetë e rëndë, mjeku
është shumë i lartë (pranverë- mund t`ju këshillojë të shtroni
verë), mundohuni ta mbani fëmi- fëmijën në spital.
jën në shtëpi.
Pickimet
P jesa më e madhe e insek-

teve bën pickime të lehta, që,
megjithëse janë të dhimbshme,
nuk janë të rrezikshme për fëmi-
jën. Megjithatë, në qoftë se per-
soni është alergjik, pickimi mund
470 ANEKSE
të bëjë reaksion. Vetëm bleta e lë Shqipëri, gjarpri që është mjaft

thumbin në lëkurë. helmues dhe i shpeshtë është
nepërka. Nëse fëmija është kafshu-
Si dallohen ar nga një gjarpër, akrep apo meri-
Nëse fëmija është pickuar nga një mangë, pasi t’i keni dhënë ndih-
bletë, gjëja e parë që duhet bërë mën e parë dërgojeni menjëherë
është të kontrollohet nëse thumbi në spital.
ka mbetur në lëkurë. Në këtë rast
nxirreni, po pa e shtypur lëkurën Shenjat varen nga ajo që ka pic-
rreth pickimit, sepse qesja e vogël kuar fëmijën tuaj. Disa prej tyre
me helm që ka thumbi mund të ça- mund të shfaqen vetëm pas disa
het. Pastaj dizinfektojeni. Për pic- orëve:
kime të tjera vendosni akull ose • Dhimbje e fortë
një pecetë të lagur me amoniak. • Një ose dy shenja vendeve të
Për të lehtësuar kruarjen, mund të pickimit
vendosni një pomadë, Në rast se • Enjtje
insekti ka pickuar në buzë, mund • Të përzjera dhe të vjella
t’i jepni fëmijës të thithë pak akull • Vështirësi në frymëmarrje
ose mund ta mbani akullin në • Shok
pjesën e enjtur. • Konvulsione
• Përgjumësi
Kur duhet shkuar në ndihmën e • Humbje të ndërgjegjes.
shpejtë?
• Nëse pas dy ose tre orësh ënjtja Çfarë mund të bëni?
dhe irritimi nuk kalojnë, por • Qetësojeni fëmijën dhe veten,
shtohen. uluni. Mbani të palëvizur pje-
• Nëse pickimet janë dhjetë ose sën e pickuar, kafshuar dhe ule-
më shumë. ni më poshtë se niveli i zemrës
• Nëse shfaqen pulla të kuqe në • Lani me kujdes zonën e prekur,
pjesë të ndryshme të trupit. mos e thithni vendin e kafshi-
• Nëse fëmija djersit, është i zver- mit, apo pickimit.
dhur ose ka frymëmarrje të keqe. • Kontrolloni nëse ka gjendje
shoku dhe veproni simbas kë-
shillave për trajtimin e tij. Nëse
fëmija është kafshuar apo pic-
PICKIMET E GJARPRIT, kuar në një këmbë, mos ia ngri-
AKREPIT, MERIMANGËS ni këmbët lart.
• Nëse humbet ndërgjegjen, kon-
N ë fëmijët e vegjël pickimet e

gjarprit, akrepit dhe disa lloj
merimangash janë të rënda. Në
trolloni frymëmarrjen
• Kur nuk merr frymë, filloni
frymëmarrjen artificiale.
PARAZITËT E ZORRËVE 471
• Nëse merr frymë, vendoseni kafshimit, pickimit dhe mundo-

fëmijën në pozicionin anësor të huni ta merrni për t’ia treguar
palëvizshëm mjekut.
• Përpiquni të gjeni shkaktarin e
Parazitët e zorrëve
OKSIURET Në pritje të pediatrit

• Gjëja e parë që duhet ndaluar
është që fëmija të kruhet. Në
J anë krimba shumë të vegjël, që
duken si fije të bardha, shumë
të holla. Fëmijët mund t’i marrin
fakt, duke u kruar mblidhen
poshtë thonjve vezët e parazitit
kur luajnë me dhè dhe më pas fusin dhe kështu infeksioni mund të
duart në gojë, ose me anë të ushqi- zgjerohet dhe t’ju kalojë dhe të
meve të infektuara. Pasi futen në tjerëve.
trup, këta mysafirë të padëshiruar • Mbajani thonjtë të mbuluar
vendosen në pjesën më të poshtme mirë dhe gjatë natës vishini
të zorrës së trashë dhe gjatë natës nën pizhama mbathje të ngji-
dalin përreth vrimës së jashtëqitjes tura mirë, si për shembull ato të
për të vendosur vezët e tyre, duke plazhit. Nëse kjo nuk mjafton,
shkaktuar kruarje. përdorni doreza pambuku.
• Gjatë krizave të kruarjes dhe sa
Si dallohet herë shkon në banjë, lajeni me
Kruarja tregon se fëmija ka ok- shumë kujdes me ujë dhe sapun
siure. Dallohet veçanërisht gjatë dhe vendosini një krem me gli-
natës dhe rreth vrimës së jashtëqi- cerinë që, duke ndaluar lëvizjen
tjes. Tek vajzat, infeksioni mund e krimbave, do të qetësojë pak
të përhapet me anë të kruarjes të kruarat.
edhe në zonën seksuale. Është e • Ndërrojini çdo ditë të mbathurat,
vështirë që krimbat të dallohen me pizhamat dhe ndërresat e shtratit
sy, duke parë jashtëqitjet: vetëm dhe mos lejoni që fëmija të flejë
analizat me mikroskop mund ta në krevat të madh apo të ndajë
dallojnë praninë e tyre me siguri. krevatin me fëmijë të tjerë.
472 ANEKSE
Si kurohet krimba, që bëjnë vezë të reja.

Pediatri do të këshillojë, jo vetëm
për fëmijën por edhe për të gjithë Shenjat
familjen, një ilaç për krimbat. Za- Krimbat e rrumbullakët qëndrojnë
konisht kurohet brenda një jave. në zorrët e holla dhe kanë shumë
pak shenja. Ndonjëherë ato mund
të shihen në jashtëqitjen e fëmijës.
KRIMBAT E Këta lloj krimbash mund të pengo-
jnë rritjen dhe zhvillimin e duhur
RRUMBULLAKET/
të fëmijës.
ASKARIDET
Trajtimi
K y tip krimi është një parazit

në formë tubi, afërsisht 15-40
cm i gjatë. Ai futet në trup në for-
Trajtohen me ilaçe që zhdukin
krimbat. Po ashtu përdoren edhe
mjekime, që bëjnë që krimbat të
mën e vezëve, përmes ushqimit të kalojnë shpejt në jashtëqitjen e
prishur. Sapo futen në trup, vezët fëmijës. Pastërtia është shumë e
kapen tek zorrët dhe kthehen në rëndësishme për zhdukjen e tyre.
Anemia
T ë gjitha nënat frikësohen kur

ngjyra e fytyrës së fëmijëve të
tyre bëhet e verdhë. Mos i mungon
nës ka një gjak shumë të pasur
me rruaza të kuqe, sepse prej tyre
merr oksigjenin për të cilin ka
hekuri? Mos është anemik? Në të nevojë. Kur lind, kjo pjesë e rru-
vërtetë, ajo zverdhje në shumicën azave të kuqe shkatërrohet pjesë-
e rasteve tregon sëmundje më të risht: fëmija tani mund të marrë
zakonshme: një grip, një tretje të oksigjen nga ajri. Tani rruazat e
keqe ose më thjesht lodhje. kuqe (dhe hemoglobina, pigmenti
Anemia në muajt e parë të jetës i kuq që përmban hekur dhe ndo-
është shumë e shpeshtë, aq sa dhet në rruazat e gjakut) sigurohen
mjekët e konsiderojnë pothuajse nga palca e kockave. Mirë po në
një gjendje normale. Pse? Fëmija tre muajt e parë të jetës rritja e
gjatë jetës së tij në mitrën e në- fëmijës është shumë e shpejtë dhe
KONVULSIONET 473
shpesh palca nuk arrin të prodhojë të gjakut). Nëse trupit i mungon

rruaza të kuqe dhe hemoglobinë aq hekuri, hemoglobina pakësohet dhe
sa duhet. kemi anemi. Kjo është anemia më
e zakonshme, veçanërisht në vitin
Por nuk duhet të shqetësoheni: e parë dhe të dytë të jetës. Shkaqet
kjo anemi e lehtë korrigjohet vetë mund të jenë të ndryshme: fillimi
rreth moshës 4-5 muajshe. para kohe i ushqimit, një peri-
udhë e gjatë mungese oreksi, një
Kur mungon hekuri thithje e keqe e hekurit nga aparati
Hekuri është një përbërës i hemo- tretës, ose humbje gjaku nëpërmjet
globinës (që formon rruazat e kuqe jashtëqitjes.
Konvulsionet
J anë mjaft të përhapura, ngaqë

sistemi nervor ende nuk është
pjekur, por rrallë janë shenjë e
Mbi të gjitha mundohuni të ruani
qetësinë: një krizë e tillë të tremb
një sëmundjeje serioze. Pothuajse shumë por, siç e thamë zgjidhet pa
gjithmonë shkaktohen nga tem- pasoja të rënda. Mos u nisni me-
peratura e lartë: truri reagon në njëherë për të thirrur pediatrin, por
mënyrë të pakontrolluar nga rritja e rrini me fëmijën deri sa t’i kalojë
temperaturës dhe i dërgon muskuj- kriza: rrijini afër, por mos u mun-
ve komandën që të ngurtësohen e doni t’i bllokoni lëvizjet, mund ta
mblidhen. vrisni. Nëse është në shtrat kthe-
jeni anash. Mbajeni në këtë pozi-
Si dallohen cion edhe nëse ka rënë në dyshe-
Kriza konvulsive është e papri- me, sepse kështu pështyma nuk do
tur: fëmija ngurtëson të gjithë t’i kalojë keq.
trupin, humb ndjenjat dhe është i
pandjeshëm kundrejt stimujve të Pasi të kalojë kriza, matini tempe-
jashtëm, kthen sytë mbrapa dhe ka raturën dhe nëse është ende e lartë,
ngërçe muskujsh që s’i kontrollon vendosini disa peceta të lagura me
dot, tund këmbë e duar, ka shkumë ujë të vakët dhe shtrijeni në krevat
në gojë. me pizhama të lehta dhe pa batani-
474 ANEKSE
je të rënda. mundshme të rënda. Përsa i përket

trajtimeve, pediatrët sot mundohen
Si kurohen të mos të japin ilaçe për fëmijët që
Mjeku do t’ju këshillojë të çoni kanë pasur vetëm raste të vecuara
fëmijën në spital: mos u trembni, të konvulsioneve të temperaturës.
është mënyra e vetme për të bërë Është e këshillueshme t’i dilet para
një elektroencefalogram dhe anali- konvulsioneve me mjekime për uljen
zat e tjera të nevojshme, që të sigu- e temperaturës, që duhen dhënë në
rohet që nuk ka shkaqe të tjera të shenjat e para të temperaturës.
Sëmundjet e hundës
N jë hundë e bllokuar nga të

ftohtit, gripi apo rrallë nga
alergjia është e zakonshme në fë-
Trajtimi
Nxiteni fëmijën t’i shfryjë hun-
dët shpesh. Tregojini si ta bëjë
mijëri dhe shpesh nuk është serioze. duke pastruar njëherë njërën anë
e pastaj tjetrën. Disa pika mentol
në jastëkun apo rrobat e fëmijës
HUNDET E BLLOKUARA mund të ndihmojnë. Konsultoni
APO QË RRJEDHIN me mjekun nëse hundët rrjedhin
më shumë se tre ditë.
S ekrecionet e tepërta në hundë

që çon në rrjedhjen e hun-
dëve shkaktohet nga një virus i të RRJEDHJA E GJAKUT
ftohtit. Cipa e brendshme e kana- NGA HUNDET
leve të hundës infektohet, fryhet
dhe shkakton bllokimin. Shkaqet
e tjera mund të jenë alergjia apo S humica e gjakrrjedhjeve mund
të ndalohen lehtësisht. Nëse
gjakrrjedhja vazhdon më shumë
ndonjë trup të huaj në hundë.
se 30 minuta, çojeni fëmijën tek
Shenjat mjeku. Ajo shkaktohet tek fëmijët
Qurrat që shkaktohen nga viruset e nga kapja me forcë e hundës.
të ftohtit, në fillim janë të rrjedh-
shme dhe të pastra, por mund të Shenjat
trashen dhe të zverdhen kur trupi Gjakrrjedhja vjen nga enët e vogla
sulmon infeksionin. të gjakut në pjesën e brendshme të
SËMUNDJET E SYVE 475
hundës. Mund të formohet një kore kur për arsye të një të ftohti ose të
në hundë, që nuk duhet të hiqet. një gripi, ose kur ndonjë infeksion
kalon nga fyti te hundët.
Trajtimi
Vendoseni fëmijën me kokën Shenjat
poshtë në lavaman dhe shtrën- Qurret në fillim kur fëmija ftohet
gojini pjesën e butë të hundës. janë të pastra dhe të rrjedhshme.
Ushtroni presion për tre minuta Më pas bëhen të trasha dhe më të
deri sa gjakrrjedhja të ndërpritet. verdha. Kjo është normale. Por
Asnjëherë mos ia vendosni kokën nëse kjo është e vazhdueshme,
mbrapa, sepse ai mund të gëlltisë atëherë ka shumë të ngjarë që të
gjak dhe të sëmuret. jetë zhvilluar sinoziti. Jep dhimbje
koke, bllokim të hundëve, ulje të
shijes dhe ndonjëherë ethe.
SINOZITI
Trajtimi
S inuset janë zgavra në kockat e
hundës, faqeve dhe mbi sy që
janë të mbështjella nga cipa. Mu-
Trajtohet me antibiotikë dhe ilaç
me pika në hundë. Mbajeni mje-
disin të lagësht në shtëpi, përgatis-
kusi/sekrecioni rrjedh nga ato tek
ni mentol dhe jepini paracetamol
hundët. Sinoziti shfaqet kur rrjedh-
për dhimbjet.
ja e mukusit keqësohet. Kjo vjen
Sëmundjet e syve
P roblemet më të zakonshme të
syve janë infeksionet, që mund
të kurohen me higjenë të mirë dhe
serioz dhe mund të ndalohet me
masa ndihmëse. Flisni me mjekun
nëse sytë bëhen ngjitës ose nuk
me antibiotikë me pika. pastrohen brenda një jave.
Shenjat
INFEKSIONI I QERPIKËVE Cepat e syrit janë të kuqe, të in-
(BLEFARITIS) fektuara dhe mund të vini re pika
qelbi të tharë tek qerpikët.
K y është një infeksion i qer-

pikëve të syrit. Nuk është Kurimi. Duke përdorur pambuk
476 ANEKSE
me ujë të zier me gjysmë luge BYCI

kripë, pastroni sytë e fëmijës duke
nisur nga hunda. Përdorni pambuk
të ri sa herë që i pastroni dhe bëjeni
këtë çdo mëngjes dhe darkë, derisa
K ur rrënja e qerpikut infekto-
het, atëherë në sy shfaqet një
fryrje e dhimbshme, plot qelb, në
të shërohet. Mjeku mund t’ju japë anë të qepallës. Fërkimi i syve
ilaç me pika, nëse ka infeksion. mund ta keqësojë.
Shenjat
INFEKSIONI I Në fillim qepalla enjtet pak dhe
MEMBRANËS QË pastaj mbushet me qelb.
MBULON KOKËRDHOKËT
Trajtimi
E SYRIT (KONJUKTIVIT) Megjithëse byci nuk është aq
ngjitës, fëmija duhet të përdorë
K y infeksion mund të vijë
nga një virus, nga futja e një
trupi të huaj në sy dhe një reak-
peshqir të veçantë. Mjeku do t’ju
rekomandojë antibiotikë dhe kom-
presa me ujë të ngrohtë.
sion alergjie. Eshtë shumë ngjitës,
kështu që kujdesuni për syrin tjetër
nëse nuk është infektuar.
SYTË E VËNGËR/
Shenjat. STRABIZMI
Infeksioni shkakton dhimbje dhe
vështirësi për të parë dritat e for-
ta. Kur konjuktivi shkaktohet nga S ytë e fëmijës shohin në drej-
time të ndryshme, ndonjëherë
drejt njëri-tjetrit dhe ndonjëherë
bakteret, mund të ketë qelb në
kapakun e poshtëm të syrit. Ko- në drejtim të kundërt. Deri në tetë
njuktivi alergjik shkakton lot dhe javë kjo është normale, por më
qepalla të fryra. vonë duhet të flisni me mjekun.
Trajtimi Shenjat
Pastrojeni mirë syrin me ilaç të Nëse dyshoni për strabizëm, shi-
përshtatshëm ose me ujë. Duhet të koni sesi reflektohet drita në sytë
trajtohen të dy sytë, sepse ky in- e fëmijës. Drita duhet të reflek-
feksion është shumë ngjitës. Kur tohet nga i njëjti vend në çdo sy,
ka trup të huaj hiqeni me kujdes. nëse jo, pra nëse sytë janë drejtuar
Në rastin e një infeksioni të rëndë, në drejtime të ndryshme, thërrisni
mjeku do t’ju japë antibiotikë apo mjekun.
ilaç me pika.
SËMUNDJET E GOJËS 477
Trajtimi muajsh, megjithëse mund të duhet

Mbuloni syrin e fortë me një fasho. edhe më tepër kohë. Për fëmijët që
Kjo do të detyrojë muskujt e sy- janë mbi 1 vjec, mjeku mund t’ju
rit të dobët të bëhen më të fortë. këshillojë syze.
Sytë duhet të drejtohen brenda 5
Sëmundjet e gojës
M e përjashtim të mykut që
kërkon trajtim të menjëher-
shëm, shqetësimet e tjera të gojës
Trajtimi
Zakonisht, trajtimi mjekësor nuk
është i nevojshëm. Mos mendo-
së fëmijës janë serioze. Fëmija ni se shenja të tjera si mungesa
mund të refuzojë ushqimin nëse e oreksit apo të vjellat vijnë nga
i dhëmb goja. Jepini ushqime të dhëmbët. Asnjëherë nuk ndodh
lëngshme. kështu. Flisni me mjekun në këto
raste.
DHIMBJET E DHËMBËVE
PLAGËT E HAPURA TË
D hëmbët fillojnë të dalin që në

moshën gjashtë muajsh dhe
plotësohen kur fëmija është tre
GOJËS (ULCERAT)
vjeç. Gjatë periudhës së daljes së

dhëmbëve, mishi i dhëmbëve është
U lçerat shfaqen brenda buzës së
poshtme, megjithëse mund të
jenë të zakonshme edhe në gjuhë,
i enjtur dhe i skuqur. mishin e dhëmbëve apo brenda
faqeve. Ato kanë formë ovale apo
Shenjat rrethore, ngjyrë të verdhë dhe janë
Nëse prekni mishin e enjtur dhe të infektuara. Ato shërohen vetë
të skuqur të dhëmbëvë, ju do të brenda 10-14 ditësh, por nëse ri-
ndieni një fryrje. Fëmija do të jetë shfaqen, flisni me mjekun.
i shqetësuar dhe më i lëvzishëm
dhe do të kërkojë të përtypë sende. Shenjat
Mund të bëjë gjumë të shqetë- Të gjithë ulçerat e gojës janë të
suar dhe të ketë dhimbje gjatë dhimbshme. Fëmija mund të ketë
ngrënies. vështirësi në të ngrënë, sidomos
478 ANEKSE
ushqim të kripur apo mund të mos nës. Megjithëse nuk është serioz,
të pranojë të hajë. i shkakton fëmijës probleme gjatë
thithjes apo ushqimit.
Trajtimi
Mjeku mund t’ju japë ilaçe kundër Tek fëmijët, myku mund të shi-
infeksionit. Pëprpiquni që të lar- het vetëm në gojë, por ai infekton
goni shkaqet e tyre: mund të jetë edhe traktin gastro-intestinal dhe
ndonjë majë dhëmbi e mprehtë, zonën anale (të jashtëqitjes), ku
ose fëmija mund të kafshojë go- shpesh ngatërrohet me irritimin
jën kur ha etj. Çfarëdo lloj ulçere nga panolina.
të ketë fëmija, jepini ushqime të
lëngshme që t’i pijë me anë të një Shenjat
pipëze dhe shmangni ushqimet e Myku prodhon njolla të bardha në
kripura dhe me aciditet. mishin e dhëmbëve, në gjuhë dhe
qiellzë. Nëse përpiqeni t’i fshini
fort, ato mund të gjakosen. Përreth
MYKU zonës anale myku shfaqet me pika
të kuqe apo irritim.
M embrana mukoze mund

të infektohet nga një kër-
pudhë që quhet kandida. Rritja e
Trajtimi
Mund të trajtohet shpejt me an-
saj mbahet në kontroll nga prania timykotikë në formë lëngu për
e baktereve te tjera, por kur këto gojën dhe krem për zonën anale.
baktere zhduken nga antibiotikët, Këshillohen ushqimet e lëngshme
kandida fillon të shumëfishohet. dhe të vakëta, sidomos kosi. Nëse
Myku mund t’i kalojë fëmijës nga ka myk anal, duhet ta mbani fëmi-
nëna në lindje, nëpërmjet vagi- jën sa më thatë që të jetë e mundur.
Gjëndrat
E dhe gjëndrat janë bajame, por

ndryshe nga ato që gjenden në
grykë, gjëndrat janë të fshehura në
tyre është të jenë mur mbrojtës për
bakteret dhe viruset. Por jo gjith-
monë arrijnë t’i rezistojnë sul-
pjesën e pasme të gypit të fytit, që meve të tyre dhe atëherë skuqen
vjen menjëherë pas gojës. Detyra e dhe zmadhohen. Fëmija mund të
LËKURA 479
ketë temperaturë të lartë, rrjedhje GJËNDRAT LIMFATIKE

të trasha dhe më të lëngshme nga
hunda, dhimbje veshi, të flasë me
zë hunde sikur është ftohur. Nëse
gjëndrat janë zmadhuar shumë,
G jëndrat limfatike prodhojnë
më shumë qeliza të bardha të
gjakut në rastin e ndonjë infeksio-
ka vështirësi në frymëmarrje, që e ni për të vrarë bakteret. Prodhimi
bën të marrë frymë me gojë dhe të i qelizave të bardha të gjakut bën
gërhasë natën. Pediatri këshillon që gjëndrat limfatike të infektohen
një mjekim kundra temperaturës dhe të dhembin.
dhe nëse infeksioni është bakterial,
antibiotike. Kur gjëndrat skuqen
shumë shpesh duke çuar në infek- GJËNDRAT E FRYRA
sion të veshit të mesëm, ose zma-
dhohen deri sa pengojnë frymë-
marrjen, ai mund të këshillojë një
vizitë tek specialisti otorinolarin-
G jëndrat limfatike tek veshi
dhe tek qafa fryhen nga in-
feksioni në fyt. Për t’i dalluar ato,
golog, që do të vendosë nëse është vendosini gishtat poshtë qafës së
nevoja për operim. fëmijës.
Lëkura
qarkullimi i gjakut është i pakët si

A nkesat e fëmijëve për lëkurën
mund të shkaktohen nga një
infeksion, alergji apo reaksion nga
gishta, duar, veshë. Kur duart la-
hen shumë shpesh dhe nuk thahen
temperaturat. Shumica janë të vo- mirë pasi lahen, lëkura mund të
gla dhe mund të trajtohen shpejt. plasaritet.
Shenjat
LËKURA E PLASARITUR Lëkura duket e thatë, e irrituar dhe
e plasaritur. Nëse të çarat janë të
thella, mund të gjakosen dhe të
P lasaritjet janë çarje të vogla në
lëkurë, ndonjëherë të thella.
Të ftohtit e than lëkurën dhe e bën
kenë shumë dhimbje dhe nëse in-
fektohen, mund të jenë të infektu-
të plasaritet, sidomos në vendet ku ara dhe me qelb.
480 ANEKSE
Trajtimi mbi lëkurë e cila më shpesh

Aplikoni kremra në lëkurën e fëmi- shfaqet në fytyrë.
jës dhe zbutës buzësh. Mos përdor- • Çibani është një infeksion i
ni sapun dhe visheni mirë në kohë lëkurës që shkakton një kokërr
të ftohtë. Shmangni erërat shumë të dhimbshme të madhe, e cila
të ftohta dhe ndryshimet e shpejta më tej qelbëzohet, duke pro-
të temperaturës dhe erës. Në rast dhuar një pikë qelbi në mes.
infeksioni, flisni me mjekun. • Forunkulat mund të shfaqen në
cilëndo pjesë të trupit, por më
shumë në fytyrë ose në pjesë
ENJTJET të trupit të cilat janë më shumë
të shtypura, si për shembull të
F ëmijët që janë të ndjeshëm ndaj

të ftohtit mund të enjten. Enët
e gjakut nën lëkurë mund të mbli-
ndenjurat.
Shenjat
dhen në të ftohtë dhe të zgjerohen Puçrrat
në të ngrohtë. Kur ndodh zgjerimi, • Një enjtje e vogël e skuqur dhe
formohen të enjtura në lëkurë. pa dhimbje
Forunkuli/ Çibani
Shenjat • Nyje e skuqur e dhimbshme që
Të enjturat kanë ngjyrë të kuqe zmadhohet gradualisht
dhe janë të madhësive të ndrysh- • Pas disa ditësh shfaqja e një
me. Shenja kryesore është kruarja maje si kapuç në qendër me
e madhe, kur trupi ngrohet pas qelb të bardhë në të verdhë
ekspozimit në të ftohtë. Të enj-
turat shfaqen në këmbë, shputa, Çfarë mund të bëni?
duar majën e hundës dhe mbrapa • Në rast se fëmija juaj paraqet
veshit. puçrra, mos bëni asgjë. Ato do
të zhduken pas disa ditëve pa
Trajtimi asnjë mjekim. Në rast se fëmija
Ato shërohen nga të ngrohtit. Për- jargëzon dhe përreth gojës i
dorni pak pudër, që fëmija të mos shfaqen puçrra, mund ta lyeni
kruhet. Visheni mirë, veçanërisht zonën me një krem mbrojtës
në pjesët më delikate të trupit. me përmbajtje vitaminoze për
fëmijët.
PUÇRRAT/ ÇIBANËT/ • Në rast se fëmija ka një çiban
FORUNKULAT apo një puçërr që duket e infek-
tuar, pastrojeni me delikatesë
Çfarë janë? me pambuk të lagur me alkol
• Puçrra është një fryrje e e vogël apo një solucion tjetër dez-
LËKURA 481
infektues, së bashku me gjithë çibanin që të dalë qelbi dhe të pak-

zonën e lëkurës përreth saj. ësohet enjtja dhe dhimbja. Në rast
• Mbulojeni me një ankeplast të se e shikon të arsyeshme, do t`ju
vogël. Në rast se çibani është japë edhe një mjekim me antibio-
në vende që fërkohet nga rrobat tikë.
e fëmijës si psh të ndenjurat,
para se të vendosni ankeplastin,
vini një pambuk të fryrë. HERPES SIMPLEKSI
• Çibani do të arrijë pjekurinë
dhe do të plasë vetë në pak ditë.
Mos e shtypni, sepse rrezikoni
të përhapni infeksionin. Kur
I nfeksioni i lëkurës i shkaktuar
nga virusi i quajtur herpes sim-
pleks, shfaqet në formën e një
çibani të shpërthejë, pastrojeni plage. Ky virus qëndron i heshtur
me delikatesë me pambuk të në pjesën e fundit të nervave. Ai
lagur me alkol apo një solucion kalon nga prindërit te fëmijët me
tjetër dizinfektues, së bashku anë të puthjes. Një rritje në tem-
me gjithë zonën e lëkurës për- peraturën e lëkurës prej diellit të
reth saj dhe vendosni një anke- fortë, gripit, stresit etj., mund ta
plast, deri kur të jetë përtharë gjallërojë virusin dhe të çojë në
plotësisht. formimin e një plage. Këto plagë
nuk janë të rrezikshme, përveç
Drejtohuni tek mjeku në rast se atyre që shfaqen pranë syve, ku
fëmija juaj: mund të shkaktojnë ulçera.
• Paraqet një puçërr që duket e
infektuar Shenjat
• Ka një çiban në një vend të Lëkura skuqet dhe shfaqen puçrra
dhimbshëm të trupit të vogla gjatë buzës dhe poshtë
• Brenda tri ditëve të shfaqjes së hundës, që bashkohen dhe formo-
çibanit nuk formohet kapuçi i jnë një plagë. Kjo zgjat 10-14 ditë.
qelbit në qendër të tij Në kohën që këto plagë janë duke
• Nga çibani përhapen përreth u zhvilluar, fëmija mund të anko-
lëkurës vija të skuqura ose ven- het për dhimbje në fytyrë, në vesh
di përreth çibanit duket shumë i dhe gjatë përtypjes, sepse nervat e
skuqur. fytyrës ndikohen nga virusi. Plagët
Në rast se fëmija juaj paraqet janë shumë ngjitëse dhe fëmija
shpesh çibane këshillohuni me mund t’i përhapë në pjesë të tjera
mjekun të fytyrës me anë të prekjes.
Çfarë mund të bëjë pediatri? Trajtimi

Pediatri mund të hapë (çajë) Mjeku ju rekomandon një krem
482 ANEKSE
kundër virusit që përdoret çdo dy e fshini, por shtypeni lehtë-

orë, sapo lëkura fillon të acarohet. sisht me peshqir lëkurën duke
Ai mund t’ju japë krem antibiotik e lënë pak të njomë, në mënyrë
nëse plagët infektohen. Mos e lini që fëmija duke u tharë të fres-
fëmijën të prekë fytyrën, të puthë kohet. Kur të thahet lëkura,
ndonjë fëmijë tjetër, të përdorë mund të vini një krem hidratues
peshqirin e dikujt tjetër ose të lozë për fëmijë.
me dikë tjetër në kohën e shpërthi- • Masni temperaturen e fëmijës dhe
mit të plagës. trajtojeni atë sipas këshillave që
keni marrë për temperaturën.
PUÇRRAT E VAPËS Çfarë mund të bëni për të paran-

(VAPORET) daluar puçrrat e vapës
• Në stinën e nxehtë visheni fëmi-
Çfarë janë? jën lehtë, me veshje pambuku
• Puçrrat e vapës janë një shpër- në vend të leshit apo najlonit.
thim puçrrash të vogla (prush) Mbajeni në hije, jo në rrezet di-
në lëkurë të shkaktuara nga rekte të diellit.
mbinxehja e tepërt e fëmijës. • Këshillohuni me mjekun nëse
Kjo është e shpeshtë veçanë- prushi nuk zhduket brenda 12
risht tek foshnjet e vitit të parë orëve.
të jetës.
• Në përgjithësi shfaqet në lëku- Çfarë mund të bëjë pediatri?
rën e fytyrës dhe në pjesët ku Pediatri kontrollon nëse puçrrat
lëkura formon palosje, (kofshë, janë nga vapa. Në këtë rast nuk
krahë). Nuk është e rëndë dhe ka nevojë për asnjë mjekim. Në
mund ta mjekoni në shtëpi. rast se dyshon për ndonjë problem
tjetër, mjeku do t’ju kërkojë anali-
Shenjat za dhe do t`ju këshillojë trajtimin
• Prush në ngjyrë rozë në fytyrë e nevojshëm.
dhe në palat e lëkurës.
Çfarë mund të bëni? EKZEMA FOSHNJORE

• Zbulojeni fëmijën nga mbule-
sat e rënda e të trasha që e keni
mbuluar në shtrat, apo hiqini I nfektimi i lëkurës mund të
shkaktohet nga trashëgimia, si
edhe nga alergjia apo sëmundjet
një shtresë të veshjeve. Lëreni
të flejë vetëm me një kanatiere ngjitëse. Tipi i ekzemës që prek
dhe mbathjet me panolina. fëmijët është ekzema atopike që
• Bëni banjo në ujë të vakët. Mos shfaqet në moshën 2-18 muaj.
LËKURA 483
Ekzema seborroike mund po ashtu lëkurës, me ngjyrë të kuqe, ndonjë-

të prekë fëmijët dhe del ne lëkurën herë me puçra të bardha mbushur
e kokës, qepalla, rreth hundës, me ujë. Dermatiti nga drita shfaqet
veshëve, kanalit të veshëve etj. Në në formën e puçrrave në lëkurën
këto vende ka shumë gjëndra sebo- që është nxjerrë në diell.
rroike.
Trajtimi
Shenjat Kontaktoni mjekun. Mundohuni
Lëkura e prekur nga ekzema që zona e infektuar në lëkurën
atopike është e thatë, e kuqe, me e fëmijës të mbahet e pastër, që
puçrra të vogla të bardha, që pla- fëmija të mos e kruajë, dhe të mos
sin kur kruhen. Ekzema seborro- përdorë sapun.
ike është e ngjashme, por nuk ka
kaq shumë kruarje dhe shfaqet në
vende të ndryshme. Kruarja është IRRITIMI I LËKURËS NGA
shenja më e rëndë e ekzemës, që NXEHTËSIA
shkakton shumë gërvishtje dhe
pagjumësi.
Trajtimi
N jë mjedis i nxehtë, i pa ajrosur
mund të shkaktojë irritimin e
lëkurës. Kjo vjen ngaqë trupi djer-
Nëse dyshoni për ekzemë, mjeku sit shumë dhe gjëndrat e djersës
do t’ju japë një krem kundër infek- rriten dhe skuqen. Irritimi i lëkurës
sionit dhe qetësues për kruarjen nga nxehtësia është i zakonshëm
dhe kundër alergjisë. Nëse lëkura te fëmijët, ngaqë gjëndrat e tyre
infektohet, janë të nevojshëm an- të djersës nuk funksionojnë ende
tibiotikët. Lajeni sa më pak fëmi- ashtu siç duhet.
jën, mos përdorni sapun dhe sigu-
rohuni që rrobat të jenë të shplara Shenjat
shumë mirë. Puçrra të vogla të kuqe shfaqen në
pjesët ku trupi është më i nxehtë,
veçanërisht në qafë, fytyrë, bërry-
DERMATITET la dhe poshtë gjunjëve.
J anë infeksione të lëkurës që

shfaqen si reagim ndaj stresit,
alergjisë apo me raste edhe dritës.
Trajtimi
Mos e vishni fëmijën shumë
trashë, lajeni me ujë të ngrohtë
Dermatiti seborroik prek fytyrën, dhe thajeni mirë. Sigurohuni që
hundën, qepallat dhe skalpin. temperatura e dhomës të mos jetë
shumë e lartë dhe ajri të qarkullo-
Shenjat jë. Flisni me mjekun, nëse puçrrat
Dermatitet janë zona të irrituara të nuk janë zhdukur pas 12 orësh.
484 ANEKSE
Alergjitë
Një alergji është një reagim jo nor- ALERGJITË HUNDORE

mal i sistemit imunitar kundrejt një
AKUTE
kimikati apo substance specifike.
Më e zakonshmja është alergjia
nga poleni, por fëmijët mund të
jenë alergjikë kundrejt shumë
K ur membranat mukoze e hun-
dës bie në kontakt me një ele-
ment alergjik, kryesisht polenin,
gjërave, si për shembull, ushqime,
fëmija ka alergji hundore akute.
bimë, ilaçe, dritë etj.
Zakonisht shfaqet në pranverë dhe
verë. Rrallë ndodh nën moshën 5
vjeç dhe mund të zhduket vetë.
URTIKARIA
Shenjat
U rtikaria është një irritim

alergjik i lëkurës, që ka for-
mën e puçrrave të kuqe me qendër
Përfshijnë teshtimat, rrjedhje të
hundës, skuqje, lotim dhe kruarje
të syve.
të bardhë. Shkaktohet më tepër nga
djegiet e hithrës që mund të çojnë Trajtimi
në alergji, por mund të shkaktohet Mundohuni ta mbani fëmijën larg
edhe nga alergjikë të tjerë. polenit. Ilaçet kundër alërgjisë
mund të ndihmojnë dhe mjeku
Shenjat duhet të testojë lëkurën, për të gje-
Lëkura kruhet shumë dhe ka të enjtur llojin e veçantë të polenit që e
tura të ngritura me ngjyrë të bardhë, shkakton. Ai mund t’ju japë gjil-
të infektuara përreth tyre. Zgjat pak përa apo një ilaç me spërkatje për
minuta, zhduket dhe shfaqet në një hundën.
vend tjetër. Shoqërohet nga enj-
tje të fytyrës. Ndonjëherë mund
ALERGJITE HUNDORE
të prekë gojën, gjuhën, fytin dhe
shkakton vështirësi në frymëmarr- KRONIKE
je.
Trajtimi
Flisni me mjekun. Bëjini fëmijës A lergjitë hundore kronike janë
të ngjashme me të tjerat, por
zgjasin të gjithë vitin. Fillon në të
një banjë me ujë disi të ftohtë.
ALERGJITË 485
njëjtën mënyrë, por ndikohet më PICKIMI NGA PLESHTI

tepër nga pluhuri sesa nga poleni
si dhe nga puplat apo lëkura e qe-
nit dhe maces. F ëmijët shpesh pësojnë alergji
nga pickimi i pleshtit. Ky
shafqet si një grumbull njollash
Shenjat që i shëmbëllejnë pickimit të parë.
Të njëjta si më sipër. Këto mund të duken si pickime,
por në fakt janë irritim alergjik,
Trajtimi që kruhen shumë dhe zhduken për
Trajtimi më i mirë është shman- 10-14 ditë.
gia nga burimi i alergjisë. Ilaçet
kundër alergjisë janë të dobishme Trajtimi
dhe ndonjëherë mund të përdoret Macja apo qeni i shtëpisë dhe e
edhe ilaç me spërkatje për hun- gjithë shtëpia duhet të dizinfekto-
dën. het. Mjeku mund t’ju japë një ilaç
kundër alergjisë, që ndalon kruar-
jen.
ALERGJIA NDAJ DRITËS
Ilaçet
(FOTOSENSITIVITETI)
Tipi më i zakonshëm i alergjisë
është alergjia ndaj penicilinës apo
Ë shtë alergji ndaj dritës ose më
saktë ndaj valëve të dritës me
gjatësi të caktuara. Vetëm një for-
ilaçeve të tjera, me përbërje të ngja-
shme me të. Sapo të përcaktohet
se alergjia vjen prej penicilinës,
më e rrallë e saj është e trashëguar.
fëmija nuk duhet ta përdorë më
Fotosensitiviteti shakaktohet më
kurrë atë. Alergji mund të shkak-
tepër nga gëlltitja ose përdorimi
tojnë edhe ilaçe të tjera.
në lëkurë e një substance fotosen-
sitizuese. Të tilla janë disa ilaçe, Shenjat
kimikate dhe bimë. Shfaqet një irritim deri në 10 ditë
pas përdorimit të ilaçit, kryesisht
Shenjat me enjtje në faqe, fytyrë dhe gjuhë.
Irritim i lëkurës që është nxjerrë Nëse ka probleme me frymëma-
në dritën e diellit. rrjen, të vjella dhe diare, atëherë
fëmija duhet të vizitohet urgjen-
Trajtimi tisht nga mjeku.
Deri sa të kalojë irritimi duhet nda-
luar dalja në dritë. Fëmija duhet të Trajtimi
mbulohet i gjithi me rroba. Për alergjitë e buta trajtimi me an-
486 ANEKSE
tialergjikë zakonisht është i mjaf- ilaç, ky nuk duhet përdorur më

tueshëm. Në rast se provohet se kurrë.
alergjia është shkaktuar ndonjë
Parazitët
P arazitët janë shumë ngjitës

dhe nëse fëmija ka morra apo
krimba duhet të trajtohet e gjithë
çantë dhe kriheni për 20 minuta
me një krehër morrash. Shplajeni
dhe thajeni flokun. Përsëriteni këtë
familja. Ata janë shumë të bezdis- çdo 2-3 ditë për rreth 2 javë.
shëm, por nuk janë seriozë dhe
mund të zhduken.
ZGJEBJA
MORRAT
K y eshtë një parazit shumë i
vogël që bën fole dhe lëshon
M orrat e kokës janë të zakon-
shëm në fëmijët e shkollës.
Morri është një insekt i vogël që
vezë nën lëkurë. Megjithëse nuk
është serioz, është shumë ngjitës
dhe jep shumë kruarje, sidomos
jeton me gjak qe thithet nga skalpi
natën. Fëmija e merr përmes
i kokës dhe i bën vezët në rrënjët e
prekjes së një personi tjetër që
flokëve. Vezët të quajtura thëriza,
është i infektuar, apo nga çarçafët
fillojnë të duken sapo rritet floku.
e jastëkët.
Në kundërshtim me idenë se mo-
rrat janë shenjë e papastërtisë, mo-
Shenjat
rrat e kokës pëlqejnë më shumë
flokët e pastër. Duart, pjesët midis gishtave, këm-
bët, bërrylat dhe gishtat janë shumë
Shenjat të irrituara dhe kruhen shumë.
Fëmija ankohet nga kruarjet e
lëkurës së kokës, që bëhet më keq Trajtimi
në kohë të nxehtë. Ju mund të shihni Mjeku do t’ju japë një lëng kundër
vezë të bardha tek rrënjët e flokëve zgjebes, i cili duhet të qëndrojë 24
shumë afër lëkurs. orë në trup dhe duhet të përsëritet
pas 1 dite. Lajini shumë mirë të
Trajtimi gjithë rrobat dhe shtratin, që së-
Lajeni flokun me shampo të ve- mundja të mos përsëritet.
DJEGIET E LËKURËS NGA DIELLI 487
Djegiet e lëkurës nga dielli
Çfarë janë? minuta, më tej shtoni qëndri-

Një djegie e lëkurës nga dielli min 5 minuta më shumë për çdo
shfaqet me skuqje të një pjese ditë.
të caktuar të lëkurës, djegie dhe • Gjatë çdo orë që qëndroni në
dhimbje si rrjedhojë e ekspozimit diell, lyeni lëkurën e fëmijës
ndaj rrezeve të diellit. Foshnjet me krem mbrojtës kundër di-
dhe fëmijët e vegjël, veçanërisht ellit (zgjidhni një krem që ka
ato me lëkurën në ngjyrë të hapur, faktorin mbrojtës të rrezeve
biondë, kanë lëkurë më delikate ultraviolet mbi 10-15, për këtë
dhe janë më shumë të prirur për lexoni etiketën e kremit që
djegie nga rrezet e diellit. gjeni në tregun kozmetik) dhe
vendosni një kapele në kokë e
një bluzë të hollë pambuku.
Si parandalohen djegiet nga • Në rast se jeni në plazh, mba-
dielli jini veshur fëmijës kanatierën
• Asnjëherë mos e lini të flejë edhe kur lahet në det apo luan
një foshnje të vogël ndën rrezet pranë bregut. Në rast se ditën
direkte të diellit. Mësojeni tjetër lëkura e fëmijës është e
fëmijën dalëngadalë me rrezet skuqur, pra paraqet djegie nga
e diellit. Ditën e parë lëreni dielli, mos e nxirrni fare në di-
të qëndrojë në diell vetëm 15 ell.
Infeksionet e rrugëve urinare
Çfarë janë? më të shpeshta tek femrat, sepse

Cilado pjesë e rrugëve urinare kanali që lidh fshikëzën e urinës
(veshkat, fshikëza dhe kanalet që me kanalin e jashtëm (urtetra)
i lidhin) mund të jetë e infektuar është më i shkurtër se tek mesh-
nga bakteriet. Infeksionet janë kujt dhe del nëpërmjet rrugëve
488 ANEKSE
seksuale femërore më afër vrimës rast se ka dhimbje gjatë urinim-

së jashtëqitjes, pra bakteriet mund it.
të kalojnë më lehtësisht nëpër këtë • Nëse fëmija ka akoma panoli-
kanal (uretra). na, ka të ngjarë që mos të arrini
ta kuptoni se urinon më shpesh,
Shenjat apo nëse ka dhimbje kur uri-
• Ndjenjë urinimi më shpesh se non, por mund të vëreni një
normalisht, kur fëmija është më ndryshim të erës së urinës.
i rritur ankon edhe per djegie • Jepini për të pirë sa më shumë
në urinim lëngje fëmijës, që veshkat e tij
• Urinë e turbullt, ose me ngjyrë të qëndrojnë të pastra dhe në
të kuqe apo rozë punë
• Ndryshim i erës së urinës • Masni dhe trajtoni temperaturën
• Ngritje e temperaturës e fëmijës.
• Mungesë oreksi, këputje • Në rast se mendoni se fëmija
• Dhimbje barku juaj ka infeksion të rrugëve uri-
• Tek foshnjet e vogla vërehet nare drejtohuni tek mjeku
shtim i pakët në peshë
Çfarë mund të bëjë mjeku?
Çfarë mund të bëjmë? Mjeku do të vizitojë fëmijën tuaj
• Në rast se ju duket se fëmija dhe ka mundësi t`ju kërkojë të
juaj nuk është mirë, kontrollo- mblidhni pak urinë në një shishe
ni urinimin e tij. Shikoni nëse të vogël (duke ju treguar se si do
është e turbullt, apo me ngjyrë të veproni) për të bërë analizën e
të kuqe. Vëzhgoni nëse urinon saj. Ka të ngjarë që t`ju japë një
më shpesh se zakonisht dhe në antibiotik.
Sëmundjet e sistemit nervor
MENINGITI DHE mbështjell trurin. Është një së-

ENCEFALITI mundje shumë e rëndë që duhet
trajtuar menjëherë.
Çfarë është? Encefaliti është një infeksion i
Meningiti është një pezmatim, in- brendshëm i trurit, mjaft i rëndë,
feksion, i cipës (membranës) që që shkakton shenja të ngjashme
SËMUNDJET E SISTEMIT NERVOR 489
me meningitin. Shkaktare të me- ka nevojë për analiza dhe mjekim

ningitit dhe encefalitit mund të të veçantë.
jenë disa viruse dhe bakterie.
Shenjat EPILEPSIA (SËMUNDJA

• Ethe E TOKËS)
• Përgjumësi, këputje, ose grindje
e papritur dhe jo e zakonshme Çfarë është?
• Keqësim i gjendjes së një fëmi- • Epilepsia është një sëmundje që
je që ka patur një sëmundje shfaqet me konvulsione si pa-
ngjitëse të mëparshme, si fruth, sojë e një dëmtimi të trurit. Tek
shytat, grip fëmijët që diagnostikohen dhe
• Të vjella me forcë dhe të mjekohen, pjesa më e madhe e
shpeshta këtyre krizave me konvulsione
• Mungesë oreksi zhduken deri në adoleshencë.
• Dhimbje e fortë koke, në foshn- • Ka disa forma të epilepsisë
jet e vogla, fryrje e lehtë e fon- që mund të kenë shenja më të
tanelës (gropëzës së hapur në lehta pa konvulsione (sëmundja
pjesën e përparme të trurit) dhe e vogël), ku për disa çaste që
në disa raste ajo rreh, pulson. fëmija humbet përqëndrimin
• kur kërkojmë të përkulim qafën dhe duket sikur është i shkëpu-
përpara, ajo është e fortë dhe tur nga bota që e rrethon.
shkakton dhimbje të fëmijës
ose kur kur tentojmë ta përku- Shenjat
lim, fëmija ngrihet përpjetë me Sëmundja e vogël
gjithë trupin si dërrasë. • Ndërprerja e papritur e lëviz-
• Konvulsione (dridhje) jeve
• Disa herë ka shfaqje në lëkurë • Fëmija në moment duket se
të njollave të sheshta, në ngjyrë nuk është i vëmendshem. Ai
të kuqe gjaku, ose vishnje. përhumbet me një shprehje
hutimi
Drejtohuni sa më parë tek mjeku • Pas pak sekondave rikthehet në
në rast se dyshoni që fëmija juaj gjendje normale.
ka meningit, ose encefalit.
Shfaqjet e konvulsioneve të epilep-
Çfarë mund të bëjë mjeku? sisë
Mjeku do të vizitojë fëmijën dhe • Humbje e papritur e ndërgjegjes
në rast se mendon për meninigit dhe fëmija rrëzohet
apo encefalit do ta dërgojë për ta • Krahët dhe këmbet bëhen të
shtruar menjëherë në spital, sepse forta si dru
490 ANEKSE
• Ka kontraksione (përdredhje) Drejtohuni urgjent tek mjeku në

të gjithë trupit rast se fëmija juaj paraqet:
• Urinim i pavullnetshëm • Një konvulsion të rëndë për
• Përgjumësi ose rikthim pak nga herë të parë
pak i ndërgjegjes kur zhduken • Një konvulsion të rëndë të gjithë
dridhjet e trupit. trupit që zgjat mbi 3 minuta
• Disa konvulsione që pasojnë
Çfarë duhet të bëni? njera tjetrën në seri
• Gjatë një krize konvulsive shtri- • Këshillohuni me mjekun në rast
ni fëmijën në ije. Qëndroni pranë se fëmija juaj ka momente që
që të siguroheni se fëmija mos ju duket se humbet plotësisht
të vritet, por mos u përpiqni të vëmendjen, është i hutuar, nuk
ndaloni përdredhjet e fëmijës. ju përgjigjet dhe duket sikur ka
Shikoni që mos të shkojë gjuha humbur çdo lidhje me botën që
prapa dhe të mbytet fëmija. e rrethon.
• Mbas një krizë të rëndë kon-
vulsioni, vendoseni fëmijën të Çfarë mund të bëjë pediatri
shtrirë në pozicionin e fiksuar Pediatri mund t`ju këshillojë
anësor (shiko shpjegimet në ta shtroni në spital që të bëjë
pjesën e ndërhyrjeve urgjente disa analiza. Mund t`ju japë një
për ringjalljen e fëmijës) ilaç që kontrollon krizat konvul-
• Në rast se e zë gjumi mos u sive, të cilin duhet t’ia jepni sipas
mundoni ta zgjoni, por kontro- këshillave të tij.
llojeni nëse merr frymë mirë
IV 491
Ndihma e shpejtë
S i prind ju do të haseni me ak-

sidente në jetën e fëmijës, shu-
mica e të cilëve mund të jenë pre-
A është fëmija në rrezik?
Nëse është e përshtatshme, hiqeni
fëmijën nga rreziku ose rrezikun
rje dhe dëmtime të vogla, kështu prej fëmijës suaj. Mos e lëvizni
që çdo prind duhet të dijë teknikat fëmijën nëse mendoni se ka thy-
kryesore të ndihmës së shpejtë. erje kockash.
A është fëmija i vetëdijshëm (a ësh-

URGJENCAT të në vete)?
Shkundeni lehtë fëmijën duke e
thirrur në emer.
N jë aksident që shkakton gjak-
rrjedhje të madhe është një
urgjencë. Raste të tjera urgjence A i është bllokuar frymëmarrja?
janë mbytja për arsye të gëlltitjes Hapini rrugët e frymëmarrjes duke
së diçkaje, një infeksion i rëndë në i mbajtur kraharorin dhe duke i
frymëmarrje që çon deri në bllo- vënë kokën poshtë.
kimin e rrugëve të kalimit të ajrit,
mbytja në ujë, humbja e vetëdijes. A po merr frymë?
Veprimet e menjëhershme mund të Afrojeni gojën e fëmijës për të
shpëtojnë jetën e fëmijës. parë nëse merr frymë. Kontrollo-
jini kraharorin nëse ulet dhe ngri-
Çfarë duhet bërë më parë? het. Nëse nuk merrr frymë për 5
Kur fëmija pëson aksident ju duhet sekonda, bëjini frymëmarrje arti-
të vendosni prioritetet. Thërrisni ficiale.
një ambulancë ndërkohë që ju
verifikoni listën e gjërave si më A ka puls?
poshtë: Kontrollojini pulsin. Pulsi normal
492 ANEKSE
është rreth 120 rrahje në minutë marrje artificiale. Nëse nuk merr
për një bebe. Nëse është më pak se frymë dhe nuk ka puls, ju duhet
60 rrahje, shtypini kraharorin. t’i shtypni kraharorin, duke i bërë
edhe frymëmarrje artificiale. Këto
Thërrisni një ambulancë. Nëse janë pak të ndryshme për foshnjat
ka vështirësi në frymëmarrje apo dhe për fëmijët.
është pa ndjenja, thërrisni një am-
bulancë. Mos e lini fëmijën pa vë- Vlerësimi i gjendjes së një
mendje dhe përpiquni ta sillni në foshnjeje
vete.
Kontrolloni nëse është i vetë-
dijshëm
SJELLJA E FËMIJËS Shihni nëse fëmija është i vetëdij-
shëm duke thirrur emrin e tij dhe
NË VETE duke e shkundur lehtë apo duke i
ngacmuar shputat e këmbve. Nëse
N ë mënyrë që organet jetësore
të funksionojnë normalisht,
kanë nevojë për oksigjen. Nëse
nuk përgjigjet pas 10 sekondash
kërkoni ndihmë.
ndonjë pjesë e procesit të furnizi- Pastroni rrugët e frymëmarrjes
mit me oksigjen nuk funksionon, Shikoni në gojën e fëmijës nëse ka
atëherë njeriu humb vetëdijen. ndonjë pengesë dhe hiqjani. Hapi-
Nëse truri nuk furnizohet me ok- ni rrugët e frymëmarrjes duke i
sigjen për më shumë se 3 minuta, ngritur mjekrën pak lart dhe duke i
fillon të dëmtohet. Nëse preket tërhequr kokën prapa shumë lehtë.
zemra, sjell si pasojë vdekjen.
Cilado qoftë arsyeja, fëmija duhet Kontrolloni për frymëmarrjen
sjellë sa më shpejt në vete nëse nuk Shikoni nëse kraharori ulet dhe
merr frymë, apo i ka ndaluar pulsi. ngrihet. Ndiejini frymëmarrjen në
faqen tuaj. Nëse nuk merr frymë,
Nëse fëmija ka humbur vetëdi- pas 5 sekondash duhet t’i bëni
jen dhe nuk merr frymë, ka rrezik frymëmarrje artificiale dhe pastaj
dëmtimi të trurit apo të infarktit kontrollojini pulsin.
të zemrës. Ju duhet të vlerësoni
kushtet e tij, që të dini si ta traj- Kontrollojini pulsin
toni. Nëse i ka rënë të fikët, por Vendosini dy gishtat në pjesën e
merr frymë dhe ka puls, ju duhet të brendshme të krahut, mbi bërryl
thërrisni për ndihmë dhe ta shtrini. dhe shtypeni lehtë. Nëse nuk ndje-
Nëse është pa ndjenja dhe nuk merr ni asnjë puls pas pesë sekondash,
frymë, por ka puls, bëjini frymë- shtypini gjoksin dhe bëjini frymë-
NDIHMA E SHPEJTË 493
marrje artificiale për një minutë

pastaj thërrisni ambulancën.
Vlerësimi i gjendjes së një fëmije
Kontrolloni nëse është i vetëdij-

shëm
Shihni nëse fëmija është i vetëdij-
shëm duke i thirrur emrin dhe
duke e shkundur lehtë, apo duke
e pickuar. Nëse nuk përgjigjet pas
10 sekondash kërkoni ndihmë.
Pastroni rrugët e frymëmarrjes Figura 35. Frymëmarrja artificiale

Shikoni në gojën e fëmijës nëse për foshnjat
ka ndonjë pengesë dhe hiqjani.
Hapini rrugët e frymëmarrjes duke
i vendosur dy gishtat nen mjekër, Frymëmarrja artificiale për
duke i ngritur mjekrën pak lart dhe foshnjat
duke i tërhequr kokën prapa shumë
lehtë, me dorën në ballë. Hapini rrugët e frymëmarrjes
Shtrijeni fëmijën dhe kontrollojini
Kontrolloni për frymëmarrjen. gojën. Hiqini pengesën me kujdes
Shikoni nëse kraharori ulet dhe nëse ka. Ngrijani pak mjekrën dhe
ngrihet. Ndiejini frymëmarrjen në tërhiqini kokën poshtë.
faqen tuaj. Nëse nuk merr frymë,
pas 5 sekondash duhet t’i bëni Jepini frymë
frymëmarrje artificiale dhe pastaj Vendoseni gojën tuaj te goja dhe
kontrollojini pulsin. vrimat e hundës së foshnjës dhe
fryjini tek goja, që t’i ngrihet kra-
Kontrollojini pulsin. harori. Hiqni buzët dhe lëreni kra-
Shihini nëse i rreh zemra. Ju mund harorin të ulet. Vazhdoni t’i jepni
ta gjeni pulsin duke i vendosur frymë çdo tre sekonda.
dy gishta në anë të qafës. Nëse
nuk ndjeni puls, shtypini gjoksin Kontrollojini pulsin
dhe bëjini frymëmarrje artificiale. Pas një minute frymëmarrjeje ar-
Thërrisni një ambulancë dhe pastaj tificiale, kontrolloni pulsin sipas
vazhdoni përsëri. mënyrës që përmendëm më sipër.
494 ANEKSE
Nëse nuk ka fare puls ose ka më Pas një minute frymëmarrjeje arti-
pak se 60 të rrahura për minutë, ficiale kontrolloni pulsin në qafën
kombinoni frymëmarrjen artifici- e fëmijës. Nëse nuk ndjeni pulsin,
ale me shtypjen e gjoksit. Pas një kombinoni shtypjen e gjoksit me
minute lajmëroni një ambulancë. frymëmarrjen artificiale për një
minutë, pastaj thërrisni një am-
Frymëmarrja artificiale për bulancë. Nëse ka puls, vazhdoni
fëmijët frymëmarrjen artificiale duke kon-
trolluar pulsin çdo një minutë.
Hapini rrugët e frymëmarrjes
(Njëlloj si te foshnjat). Shtypja e kraharorit tek foshnjat
Frymëmarrja artificiale tek një Poziciononi gishtat. Shtypja e

fëmijë më i rritur gjoksit e kombinuar me frymëma-
rrjen artificiale është e nevojshme
Jepini frymë kur fëmija nuk ka puls dhe nuk
Mbyllini hundët fëmijës me gish- merr frymë. Vendoseni shtrirë dhe
tat tuaj, vendosni gojën tuaj mbi verini dy gishta në mes të kraha-
gojën e tij dhe jepini frymë de- rorit.
risa t’i ngrihet kraharori. Hiqeni
gojën nga goja e tij dhe lerini t’i Shtypeni kraharorin. Shtypni fort
ulet kraharori. Vazhdoni t’i jepni kraharorin me dy gishta. Duhet ta
frymë çdo 3 sekonda. shtypni 5 herë gjatë 3 sekondash.
Duhet të shtypni poshtë në një
Kontrolloni pulsin thellësi rreth 2 cm . Kini kujdes të
mos shtypni shumë fort dhe shumë
thellë, se mund dëmtoni foshnjen.
Bëjini frymëmarrje artificiale (siç

thamë më lart.)
Shtypja e kraharorit te fëmijët
Poziciononi dorën. Shtrijeni fëmi-

jën me kurriz. Vendosni gishtin e
mesit të njërës dorë në gropën e
kockës së kraharoritt dhe gishtin
tregues mbi të. Pastaj vendosni
dorën tjetër të mbledhur grusht
Figura 36. Hapini rrugët e frymë- mbi gishtin tregues.
marrjes (njëlloj si te foshnjat)
Shtypeni kraharorin. Hiqini gish- furnizimin e trupit me gjak. Nëse

tat nga kocka e kraharorit dhe me nuk trajtohet menjëherë, organet
dorën tjetër të mbledhur grusht pushojnë së funksionuari dhe fëmi-
shtypni me forcë kraharorin rrreth ja mund të vdesë. Gjendja e shokut
3 cm thellë. Bëni 5 shtypje në tre keqësohet nga frika dhe dhimbja
sekonda. të cilat shoqërojnë çdo aksident.
Bëni frymëmarrjen artificiale. Shenjat

Pas pesë shtypjesh të kraharo- Puls i shpejtë, zbehtësi, nxirje e
rit jepni një frymërrje. Matni pa buzës dhe djersitje. Kur shokimi
pushim pulsin e fëmijës, për të vazhdon, fëmija ka etje, mund
parë nëse ka ndonjë përmirësim. të vjellë dhe t’i merren mendtë.
Kombinoni 5 shtypje të kraharorit Frymëmarrja bëhet e shpejtë dhe
çdo tre sekonda me një frymëma- jo e thellë. Pulsi shpejtohet më
rrje artificiale. tepër dhe bëhet i parregullt.
Kur shokimi vazhdon, gjaku kalon

GJENDJA E SHOKUT nga sipërfaqja e trupit për në
zemër dhe furnizimi i trurit me ok-
N ë përgjithësi, gjendja e sho-

kut mendohet si reagim emo-
cional ndaj një ngjarjeje stresante.
sigjen pakësohet. Në rastet shumë
të rënda, kur furnizimi i trurit me
oksigjen është i pamjaftueshëm,
Në kuptimin mjekësor, gjendja e fëmija mund të bëhet i paqetë dhe
shokut ka të bëje me një rënie të ankthioz. Më në fund do të hum-
presionit të gjakut, që çon në mos- basë vetëdijen dhe zemra do të
Figura 37. Masazhi i zemrës tek foshnja

496 ANEKSE
ndalojë së funksionuari. zëvendësohen. Presioni i gjakut

mund të ulet shumë nëse ka një
Çfarë duhet bërë? reaksion alergjik të shkaktuar nga
Thërrisni ambulancën sa më shpejt. një ushqim, pickim apo ilaç. Në
Nëse ka humbur gjak, përpiquni ta rastin e alergjisë, qelizat e trupit
ndaloni gjakderdhjen. Lëvizeni sa furnizohen në mënyrë të pamjaf-
më pak të jetë e mundur dhe shtri- tueshme me oksigjen. Kjo gjendje
jeni duke ia ngritur këmbët me jas- njihet me emrin shoku anafilaktik.
tëk, që të jenë më lart se kraharori.
Kjo ndihmon që gjaku të shkojë Shkaqe të tjera të shokut janë peri-
me lehtë në zemër. Fëmija mund toniti, dëmtimi i shtyllës kurrizore
të jetë shumë në ankth. Qëndrojini dhe disa lloje helmimesh.
pranë dhe qetësojeni. Kujdesuni që
mjedisi në të cilin ndodhet fëmija
të jetë i ngrohtë, por jo shumë i BLLOKIMI I
nxehtë. Nëse fëmija kalon në shok FRYMËMARRJES
për shkak dëmtimi (plagosjeje),
mund të ketë nevojë për ndërhyrje
kirurgjikale. Kështu që mos i jep-
ni të pijë apo të hajë. Nëse është
N ëse rrugët e frymëmarrjes
bllokohen, fëmija nuk merr
dot oksigjen dhe mund t’i bjerë të
i etur, lagini pak buzën dhe kon- fikët.
trolloni herë pas herë pulsin dhe
frymëmarrjen. Bëni frymëmarrje Çfarë bëhet në këto raste?
artificiale nëse është e nevojshme.
Për një foshnje:
Shkaqet e shokut Goditjet në kurriz. Mbajeni fëmi-
jën me kokë poshtë dhe bjerini
Ka dy shkaqe kryesore: një rënie e në kurriz fort pesë herë në pjesën
menjëhershme e tensionit të gjakut midis shpatullave.
si pasojë e një paralize të nervave
ose humbje gjaku apo e lëngjeve Kontrolloni gojën e foshnjës. Hape-
të trupit si për shembull, në rastet ni gojën duke vendosur gishtin në
e djegieve të rënda. gjuhë. Nëse e shikoni pengesën
hiqeni me gisht, por mos e shtyni
Një aksident mund të çojë në më shumë gishtin në fyt.
gjakrrjedhje të rëndë që ul sasinë e
gjakut në trup. Humbja e papritur Shtypja e kraharorit (është njësoj
e lëngjeve mund të çojë në shok, si në rastin e frymëmarrjes artifi-
veçanërisht nëse fëmija ka ethe, të ciale, vetëm se fëmijën vendoseni
vjella apo diarre dhe lëngjet nuk me kokë poshtë dhe jo të shtrirë.)
Figura 38. Goditje në shpinë Goditje në kraharor
Për një fëmijë: dhe gjuajini me dorë pesë herë në

pjesën midis shpatullave.
Goditja në kurriz. Nxiteni fëmijën
të kollitet, që të nxjerrë pengesën. Shtypja e kraharorit. Është e
Nëse nuk mundet, mbështeteni njëjtë si në rastin e frymëmarrjes
tek gjunjët tuaj me kokën poshtë artificiale te fëmijët.
Figura 39. Goditje në shpinë Goditje nga përpara

498 ANEKSE
Shtypja në vendin ku mbarojnë risni një ambulancë. Ndërkohë,

kockat e kraharorit dhe fillon barku. trajtojini plagët e fëmijës duke i
Vendoseni pëllëmbën e njërës dorë lagur me një napë të pastër me ujë
në boshllëkun mes kockave të të ftohtë. Nëse fëmija ka pësuar
kraharorit dhe barkut dhe lëvi- shok, bëni frymëmarrje artificiale.
zeni dorën lart e poshtë pesë herë.
Kontrolloni përsëri gojën e fëmi-
jës. Nëse pengesa nuk ka ikur, HELMIMI
lajmëroni një ambulancë.
H elmimi mund të ndodhë nga

ilaçet apo nga bimët hel-
muese.
SHOKU ELEKTRIK
Shenjat
F ëmija mund të pësojë shok
elektrik nëse e zë korenti nga
një defekt, apo nga prekja e prizave
Një kimikat helmues shpesh të
djeg gojën dhe mund t’i shkak-
të korentit me duar të lagura. tojë fëmijës të vjella dhe diarre.
Kimikatet shumë helmuese mund
Shenjat ta bëjnë të humbë vetëdijen dhe të
Në rastet e rënda fëmijës mund t’i ketë konvulsione.
bjerë të fikët ose mund t’i ndalojnë
rrahjet e zemrës. Në rastet e lehta Çfarë të bëni?
ai mund të pësojë djegie të lehta. Përpiquni të identifikoni helmin.
Thërrisni mjekun dhe ambulancën,
Çfarë duhet bërë? mbani një pjesë të substancës
Ndërprisni kontaktin mes fëmijës helmuese që t’i tregoni mjekut se
dhe burimit të elektricitetit. Kjo kur dhe sa piu.
mund të bëhet ose duke mbyllur
siguresën qëndrore ose duke hequr Nëse dyshoni ose e dini me siguri
spinën nga priza. Po ashtu ju mund se fëmija ka gëlltitur helm, mos u
ta shkëpusni fëmijën nga burimi i përpiqni që ai të vjellë. Nëse helmi
elektricitetit, duke e shtyrë atë me do të nxirret jashtë përmes të vje-
një send që nuk e përcjell elektri- llit, ai do të shkaktojë po aq dëme
citetin, ose duke e kapur nga rro- sa edhe në kohën që u gëlltit. Më
bat. mirë jepini fëmijës të pijë sasi
të vogla qumështi apo uji. Nëse
Sapo të keni ndërprerë kontaktin, humb vetëdijen, mundohuni ta
shihni nëse fëmija ka pësuar dje- sillni në vete përmes frymëmarrjes
gie. Nëse ato janë të rënda dhe nëse artificiale.
fëmija ka humbur vetëdijen, thër-
MBYTJA NË UJË Çfarë të bëni?

Çojeni fëmijën në vend të thatë
dhe pa e zhveshur futeni në batani-
N jë fëmijë mund të mbytet edhe
në një vend me ujë 5 cm të
thellë, kështu që mos e lini kurrë
je. Kontrollojini rrugët e frymë-
marrjes, frymëmarrjen dhe pulsin
fëmijën vetëm afër një pishine, tu- dhe bëjini frymëmarrje artificiale
nëse është e nevojshme. Çojeni
vetë në spital ose thirrni një am-
bulancë. Fëmija duhet të marrë
në çdo rast ndihmë mjekësore,
sepse megjithëse mund të duket
i shëruar, mund të vuajë nga ajo
që quhet “mbytje sekondare”, kur
enjten rrugët e kalimit të ajrit. Po
kështu fëmija mund të ketë nevojë
të traj-tohet për hipotermi (ulje të
temperaturës trupore).
Figura 40. Shoku elektrik

GJAKRRJEDHJA
aleti apo madje edhe një kove me

ujë. Nëse një fëmijë i mbytur në
P rerjet e vogla dhe gërvishjet
nuk janë shumë serioze. Po të
mos infektohen, ato mund të traj-
ujë nuk do të sillet shpejt në vete, tohen në shtëpi. Gjakrrjedhjet e
mund të asfiksohet dhe të vdesë. jashtme të rënda, apo gjakrrjedh-
jet e brendshme mund të çojnë në
Si ta shpëtoni? shok dhe më në fund në humbje te
Kur fëmija mbytet në një vend që vetëdijes. Këto duhet të trajtohen
ka shumë ujë, është e rrezikshme si raste urgjence.
për ju edhe fëmijën, kështu që
mundohuni ta shpëtoni pa u futur Çfarë të bëni?
vetë në ujë. Përpiquni ta arrini atë Gjakrrjedhje e rëndë e jashtme
duke i zgjatur duart ose ndonjë Nëse plaga është mbuluar, zbulo-
send të gjatë. Futuni në ujë vetëm jeni dhe pastrojeni me një rrobë të
nëqoftëse nuk keni mundësi tjetër. patër. Nëse ka copëza xhami, mos
Kur ta mbani fëmijën në krahë, u përpiqni t’i hiqni me dorë. Në
kujdesuni që koka e tij të jetë më vend të kësaj, ushtroni presion në
poshtë sesa kraharori. të dy anët e plagës. Shtrijeni fëmi-
500 ANEKSE
jën duke e mbajtur pjesën e trupit mbrojtur nga bakteret. Nëse djegia
të dëmtuar në një pozicion më të është e rëndë thërrisni ambulancën,
ngritur se zemra, për të pakësuar pastaj shtrijeni fëmijën dhe hidhi-
rrjedhjen e gjakut nga plaga. Mos ni ujë të ftohtë në zonën e djegur
përdorni kapse, por vendosni një për rreth 10 min. Hiqini rrobat, në
copë sipër plagës dhe lidheni mirë rast se nuk kanë ngjitur me plagën.
me fasho. Nëse ka copëza xhami, Kontrolloni frymëmarrjen dhe
lidheni me fasho duke u munduar pulsin e fëmijës. Nëse lind nevoja,
që të mos i shtyni ato më thellë bëni frymëmarrje artificiale.
në plagë. Thërrisni menjëherë një
ambulancë.
Kini kujdes:
Gjakrrjedhje e brendshme • Mos prekni zonën e djegur
Nëse fëmija tregon shenja shoku • Mos përdorni locione apo vajra
ose nëse ka gjakrrjedhje nga në vendin e djegur
veshët, hunda, goja apo vagina, • Mos vendosni leukoplast
duhet të dyshoni për gjakrrjedhje • Mos hiqni asgjë që është e ngji-
të brendshme. Trajtojeni fëmijën tur tek plaga. Mund t’i shkak-
si në rastin e gjendjes së shokut toni më shumë dëmtim lëkurës
dhe thërrisni një ambulancë. dhe ta infektoni.
• Mos e ftohni shumë fëmijën
(duke përdorur të ftohta) nëse
DJEGIET ka djegie të rënda sepse kjo
mund ta çojë në hipotermi (ulje
të temperaturës).
S hkalla e djegieve përcaktohet
në bazë të përmasës së dëm-
timit të lëkurës. Djegiet mund të
jenë të lehta, mesatare apo shumë DËMTIMET NË KOKË
të rënda në rastet kur të gjitha shtre-
sat e lëkurës janë të dëmtuara, ma-
dje dhe nervat dhe muskujt. Nëse
djegjiet janë të lehta mund të traj-
N ëse fëmija vret kokën, do
ta marrë veten brenda disa
minutash. Nëse ai e përplas shumë
tohen në shtëpi. Në të gjitha rastet kokën, mund të ketë enjtje. Plagët e
e tjera ju duhet të kërkoni ndihmë kokës të cilave duhet t’i kushtojmë
mjekësore. vëmendje janë ato që shkaktojnë
gjakrrjedhje apo që çojnë në gjënd-
Çfarë të bëni? je shoku, madje edhe disa orë mbas
Nëse djegia është e vogël, shpë- dëmtimit. Shihni se mos fëmija ka
lajeni me ujë të ftohtë dhe mbu- marrje mendsh, dhimbje koke, të
lojeni me një pecetë sterile, për ta vjella.
Shenjat Tronditja mund të shfaqet disa orë

Shenjat e lehta përfshijnë një dhim- mbas përplasjes, kështu që kujde-
bje koke dhe ënjtje në vendin e go- suni për fëmijën rreth 24 orë mbas
ditur. Nëse plaga është më e rëndë, dëmtimit. Nëse shenjat vazhdojnë
fëmija mund të humbë vetëdijen, për më tepër se pak ditë, flisni me
mund të jetë i tronditur apo të ketë një mjek.
të vjella. Shqetësimet e shikimit
dhe dhimbjet e kokës janë të zakon- Shkaqet e tronditjes
shme. Truri nuk është i fiksuar fort bren-
da kafkës, kështu që ai mund të
Gjakrrjedhja nga veshët apo hunda lëvizë disi brenda saj. Në rastet
mund të tregojnë një frakturë të e goditjeve të forta truri shkun-
kafkës. Kjo duhet të trajtohet si një det dhe përplaset pas kafkës. Kjo
rast urgjence. shkakton tronditjen e tij.
Çfarë të bëni?
Nëse fëmija është pa ndjenja, thë- DËMTIMET E SYRIT
rrisni ambulancën. Bëni frymëmar-
rje artificiale. Nëse ka gjakrrjedh-
je nga skalpi i kokës, hunda
apo veshët, përdorni një napë të
D ëmtimet në sy duhet të merren
shumë seriozisht. Dëmtimet
e zakonshme të syrit janë: futja e
pastër për të ndaluar rrjedhjen. një trupi të huaj apo një kimikati
Mos e prekni plagën me gishta. në sy, një përplasje që shkakton
Nëse gjakrrjedhja pushon, lidheni nxirjen e syrit, apo prerje brenda
plagën. Nëse plaga është e madhe apo pranë syrit.
çojeni në spital për ta qepur dhe
nëse ka një prerje shumë të vogël, Shenjat
lajeni dhe pastrojeni mirë. Këto ndryshojnë sipas tipit të
dëmtimit, por mund të jenë nxirrje
e syrit, dhimbje, pamundësi për të
TRONDITJA E TRURIT hapur syrin apo spazma të qepallës
së syrit. Po ashtu fëmijës mund t’i
N jë fëmijë që përplas kokën

mund të ketë shenja të tron-
ditjes, e cila është një shqetësim
dëmtohet shikimi, dhe nëse është
dëmtuar kokërdhoku i syrit mund
të ketë pak gjakrrjedhje.
i përkohshëm i trurit. Fëmijës do
t’i bjerë të fikët për pak kohë. Atij Çfarë të bëni?
mund t’i merren mendtë apo t’i vijë • Nëse fëmija ka një trup të huaj
për të vjellë. Mund edhe të mos në sy, hiqeni duke përdorur
mbajë mend si i ndodhi përplasja. anën e një shamie ose duke e
502 ANEKSE
shplarë syrin. Nëse trupi i huaj duhet të trajtohen në spital. Mbaje-

ka mbetur në sy, vendosni një ni fëmijën sa më qetë të mundeni
napë dhe dhe çojeni fëmijën te dhe mos e lini të pijë apo të hajë.
mjeku.
• Nëse syri është goditur, ven- Kini kujdes
dosni mbi të një napë të lagur Nëse dyshoni se fëmija ka frakturë
me ujë të ftohtë për të ulur nxir- të shtyllës kurrizore, mos e lejoni
jen. të lëvizë aspak, madje as kokën.
• Nëse fëmijës i ka rënë ndonjë Nëse ka një dëmtim të vogël në
substancë kimike në sy, shpë- shtyllën kurrizore, fëmija ka djegie
lajeni fort syrin me ujë për rreth dhe madje humbje të ndjenjave.
15 minuta dhe më pas çojeni në
urgjencë. GODITJA NGA DIELLI
• Nëse fëmija ka prerë syrin, ven-
dosni një napë të pastër mbi të
dhe çojeni në urgjencë. K ur trupi i fëmijës ngrohet
shumë si pasojë e ekspozimit
ndaj një të ngrohti shumë të madh,
mekanizmi i kontrollit të tempe-
FRAKTURA DHE raturës në tru ndalon dhe gjënd-
NDRYDHJA rat e djersitjes nuk funksionojnë
më. Temperatura e fëmijës mund
F raktura më e zakonshme është

një frakturë në të cilën koc-
ka përkulet dhe thyhet. Fraktura
të arrijë gjer në 40 gradë celcius
dhe mund edhe të humbasë vetëdi-
jen dhe të ndalojë frymëmarrjen.
të tjera mund të jenë: frakturat e Megjithatë, shumica e rasteve
thjeshta (krisje e kockës) dhe frak- janë të lehta.
turat e ndërlikuara (kocka thyhet
dhe dëmtohet edhe lëkura). Përveç Shenjat
këtyre fëmija mund të ndrydhë Edhe pse lëkura duket e ngrohtë,
kyçet në pjesë të ndryshme të tru- ajo është e thatë. Fëmija është i
pit. përgjumur dhe letargjik dhe mund
të ketë një puls të shpejtë. Në ras-
Shenjat tet e rënda fëmija bëhet konfuz,
Fëmija e ka vështirë të lëvizë, ka fillon të humbasë vetëdijen dhe
dhimbje, ënjtje dhe nxirje dhe ndalon frymëmarrjen.
ndoshta një plagë në anën e dëm-
timit. Çfarë duhet bërë ?
Hiqjani fëmijës rrobat dhe ven-
Çfarë të bëni? doseni në një vend të freskët.
Të gjitha frakturat dhe ndrydhjet Thërrsini një doktor. Ndërkohë
mbështilleni fëmijën në një çarçaf Shenjat

të lagur me ujë të ftohtë. Vendosni Fëmija mund të dridhet dhe lëkurën
një copë akulli në ballin e fëmi- e ka të ftohtë dhe të thatë. Ai mund
jës, jepini të pijë shumë lëngje të të ketë ngjyrë të verdhë ose blu dhe
freskëta, freskojeni me ventilator të marr frymë me vështirësi. Është
trupin e tij. Kontrolloni çdo minutë letargjik, apatik, i heshtur dhe në
temperaturën dhe pulsin. Kur tem- raste të rënda, mund të humbë
peratura të ulet në 37.2 gradë Cel- vetëdijen.
cius, ndaloni freskimin e fëmijës.
Nëse fëmija humbet vetëdijen, Çfarë të bëni?
bëni frymëmarrje artificiale. Hiqini fëmijës rrobat e lagura, vish-
eni me rroba të thara mirë, mbështi-
lleni me një batanije të ngrohtë dhe
HIPOTERMIA mbajeni pranë trupit tuaj. Thërrisni
një mjek menjëherë.
N ëse fëmija ftohet nga ekspozi-

mi në një vend shumë të
ftohtë, ai mund të vuajë nga hipo-
Fëmijët më të rritur mund të ngro-
hen me një dush të ngrohtë dhe me
termia, një gjendje e tillë kur tem- pije të ëmbla të ngrohta. Kontrollo-
peratura e trupit ulet nën 35 gradë ni shpesh temperaturën e fëmijës.
Celcius. Hipotermia e rëndë ndodh Nëse nuk ka shenja se fëmija po
kur temperatura e trupit bie nën 26 ngrohet, ose nëse ai humb vetëdi-
gradë Celcius. Kjo mund të jetë jen, thërrisni menjëherë mjekun.
shumë e rrezikshme sepse zemra, Mos vendosni kurrë një shishe ose
mëlçia, mushkëritë dhe aparati diçka tjetër të ngrohtë, direkt në
tretës mund të ndalojnë punën. lëkurën e fëmijës.
Ndihma e shpejtë e përditshme
N dërsa fëmija juaj rritet, ai do

të pësojë një sërë aksidentesh
të zakonshme, si për shembull kaf-
shumicën e kohës këto nuk janë
serioze dhe mund të trajtohen në
shtëpi me disa teknika të thjeshta
shimet nga kafshët, pickimet nga të ndihmës së shpejtë.
insektet, gërvishje, flluska etj. Në
504 ANEKSE
KAFSHIMET NGA duhet të kërkoni menjëherë ndih-

KAFSHËT më mjekësore. Shenja të një reak-
sioni alergjik janë ënjtja e faqes
ose qafës, sytë e fryra, vështirësi
F ëmijët mund të kafshohen za-
konisht nga macet dhe qentë.
Këto kafshime mund të jenë trau-
në frymëmarrje, njolla të mëdha të
kuqe në lëkurë.
matike për fëmijën, por zakonisht
nuk janë serioze. Rreziku kryesor
është infektimi i plagës. Kërkoni FLLUSKAT
ndihmë mjekësore menjëherë.
Çfarë të bëni?
Shplani plagën mirë e mirë me ujë
K ur lëkura digjet, formohen fl-
luckat. Flluskat janë puçrra
të mbushura me ujë. Ato janë të
të ngrohtë. Përdorni dizinfektues. zakonshme në shputat e këmbëve.
Nëse e kafshuara është e thellë, Nuk janë shumë serioze, përveç
përpiquni të ndaloni gjakrrjedh- rasteve kur shkaktohen nga djegia,
jen duke e shtrënguar plagën me kur infektohen apo kur janë shumë
një fashë të pastër. Çojeni fëmijën të mëdha.
në spital .Ai mund të ketë nevojë
për një gjilpërë kundër tetanozit. Çfarë të bëni?
Mundohuni që ta qetësoni fëmijën Mos e plasni flluskën. Brenda një
e frikësuar. apo dy ditëve lëngu do të thahet.
Për të ndihmuar, duhet ta mbulo-
ni flluskën me një rrobë të pastër
PICKIMET NGA INSEKTET dhe ta mbani të thatë. Nëse flluska
është shumë e madhe, duhet folur
me mjekun.
K ëto kafshime (pickimet nga
mickonjat, bletët, mizat etj)
nuk janë serioze, me përjashtim të
rasteve që japin alergji. Pickimet TË PRERAT DHE
në qafë, në fyt janë të rrezikshme, GËRVISHTJET
sepse ënjtja prej tyre mund të bllo-
kojë kanalet e kalimit të ajrit.
Çfarë të bëni?
P ërveç rasteve kur janë të in-
fektuara, nuk kërkojnë trajtim
tjetër përveç pomadës antiseptike.
Përdorni kompresa të ftohta dhe Një prerje që rrjedh shumë gjak
më vonë pomada qetësuese për të mund të çojë në gjendje shoku,
lehtësuar dhimbjen. Nëse fëmija kështu që duhet trajtuar si një rast
shfaq një reaksion alergjik, ju urgjent.
NDIHMA E SHPEJTË E PËRDITSHME 505
Çfarë të bëni? TRUPI I HUAJ NË HUNDË

Shplajeni plagën mirë me ujë të
ftohtë dhe lajeni me sapun. Thaje-
ni mirë dhe vendosni pomadë an-
tiseptike. Mbulojeni me një fasho
N ëse fëmija ka futur diçka në
hundë ju mund ta vini re,
sepse do të ankohet për dhimbje.
sterile. Nëse plaga është e pistë Duhen disa ditë që shenjat të bëhen
apo e thellë , ka rrezik infektimi të dukshme. Fëmija mund të ketë
dhe duhet ta çoni fëmijën në spital pak gjak nga hunda, vështirësi në
për të bërë gjilpërën kundër teta- frymëmarrje dhe enjtje, inflama-
nozit. Nëse e prera është shumë cion, të vrara rreth hundës. Një
e thellë apo rrjedh gjak, çojeni trup i huaj në hundë zakonisht nuk
fëmijën në spital menjëherë pasi përbën ndonjë shqetësim serioz,
mund të ketë nevojë për t’u qepur. por ka rrezik që fëmija ta thithë
Përpara se ta çoni në spital, lidheni sendin, gjë që kërkon më vonë traj-
fort plagën me një fashë. tim në spital.
Çfarë të bëni?
TRUPI I HUAJ NË VESH Mos i hiqni vetë sendet, sepse
mund t’i shkaktoni ndonjë dëmtim
G jërat që futen në vesh janë:

rruaza të vogla, pjesë lodrash
dhe rrallë ndonjë insekt. Një trup i
fëmijës apo mund ta shtyni më tej
sendin. Mbajeni të qetë, thojini që
të marrë frymë nëpërmjet gojës
huaj mund të shkaktojë shurdhim dhe çojeni në spital.
të përkohshëm, infeksion veshi dhe
mund të dëmtojë daullen e veshit.
ILAÇET QË DUHET TË
Çfarë të bëni? MBANI NË SHTËPI
Nëse fëmija ka një insekt në kana-
lin e veshit, shtrijeni anash dhe
hidhini ujë të vakët në vesh. Insek-
ti do të dalë jashtë. Çdo lloj tjetër
N ë kohën e sotme kur farmacitë
janë të shumta dhe gjithnjë
afër shtëpisë mund të keni ndonjë
trupi i huaj duhet të trajtohet nga të tillë, duket e kotë të mbani në
mjeku. Ai mund ta heqë dhe të traj- shtëpi një dollap të vogël vetëm
tojë edhe infeksionet e mëpasme. për ilaçet që mund t`ju duhen në
Ju mund ta ulni rrezikun e futjes së urgjencat e ndryshme.
trupave të huaja në vesh, duke mos Por ky zakon, megjithëse sot nuk
i dhënë fëmijës deri në moshën 3 duket shumë i nevojshem, mund
vjeç lodra që janë të përbëra nga t`ju vlejë ende për urgjenca të vo-
pjesë të vogla të zbërthyeshme. gla për familjen tuaj.
506 ANEKSE
“Ndihma e Shpejtë” shtëpiake etj, paracetamol, ibuprofen, va-

• Garza sterile, bende llastiku, lium suposte për fëmijë.
ankeplaste, leukoplaste të ma- • Solucionin rehidrues, tresol për
dhësive të ndryshme, dizinfek- të vjellat dhe barkqitje.
tant, jod, alkol etj, pambuk hi-
drofil.
• Shiringa sterile me një për- Kujdes!
dorim.
• Termometër me zhivë. • Dollapi, sirtari duhet vendoset
• Borsa për ujë të ngrohtë e të në një vend të freskët, të thatë, i
ftohtë. mbrojtur nga drita e diellit apo
• Shurup për kollën zbutës sekre- nxehtësive dhe mbi të gjitha i
cionesh (mukolitik) apo qetë- siguruar mirë nga fëmijët.
sues i kollës së thatë. • Shishet e hapura, shurupet me
• Pomadë kundër përndrydhjeve tapën e pambyllur mirë, janë
dhe traumave muskulare. burime për ndotjen nga bak-
• Solucione me pika për dhimbje teriet, prandaj duhen ruajtur si
të papritura të dhëmbëve. duhet, ose flakur tutje.
• Pomade antihistaminike (kundër • Kontrolloni gjithnjë datën se
alergjisë) për pickime insektesh, kur këto ilaçe skadojnë dhe
apo njolla në lëkurë me origjinë mbështillini mirë e hidhini në
alergjike. plehra, në vende ku nuk mund
• Ilaçe kundër temperaturës dhe të arrihen nga fëmijët.
dhimbjeve të kokës, dhëmbëve
V 507
Indeks
abuzim 409,411 dhëmbë 150,477

agresiv 407,428 dhimbje 446,477
(të) afërm 101,396
ajër 51 errësirë 235,304
aktivitet 139,173,189,213,251
alergjitë 484,485 fantazi 318,366,416
alkool 23 të folurit 154,181,206,344,376
ankth 99,361,446 frikë 339,342,354.360
aspirinë 433 fruta 111,445
autoritet 319
azma 468 gojë 151,477
gënjeshtra 337,366
barku 45,68,145
bebe 4,153,307 gji 20,72,74,89,93,94,99,254,447,4
belbëzim 319,320 55,458,484
biberon 120,507 gjini 254,394,400
braktisje 276 gisht 151
gjumi 137,173,189,212,250,358
çerdhe 297
dado 121 hiperativ 191,192
dashuri 146 hundë 144,505
divorc 399,401,403
dëgjim 72,142,336 imagjinatë 252,333
dëmtim 500,501 ilaç 89,505
dënim 273
depresion 24,38 jashtëqitje 438
disiplinë 194
djegie 368,487,500 kafshim 281,504
ditëlindje 199 kalçium 17,238
duhani 23,469 kokë 37,44,144
508 INDEKS
kontroll mjeksor 3,221,303 peshk 211,239

kontraksioni 33,490 prindërim 141,175,195,215,221,25
kopsht 294,363,390 3,283,334,357,391,403,417
krem kundër diellit 122,480 pushime 123,125
krevat 29,32,507 qumësht 76,86,96,105,116,117,507
kujdestare 141,175,255,261,,271,2 e qarë 64,361
73,277 refuzim 302
lexim 299,377 rrahje 15,281

lëkurë 483,487 rregull 114,150,335,407
libra 142,207,234 rrethore 30,153,477
lindje 3,9,15,397 rritur 363,494
lodra 143,175,252,287,427 rrezik 20,290,457,409,411
loja 139,173,251,327,351,
rrëzim 437
masazh 8, 80,111,144,495
mbytje 441 seks 22,45,324,354
mbrojtje 99 sensualitet 324,354
mirësjellje 195 , sëmundje 37,447,461,475,477,489
mish 6,27,148 siguri 286,292
mjekim 55,451 spital 418,419,421
muzikë 66,268 sy 54,131,476
ndihmë 35,491
shëtitje 53
nxitje 133 shok 257,495,498
shoqëria 372,407
oreks 210,237 shqisat 71,141
organe seksuale 57 shpërthim 277
oborr 294,392
televizor 283,417
padurim 157 temperament 266
panolina 30,51,52 temperaturë 446,451
paralindje 35 tualet 172,188
paracetamol 92,150 i turpshëm 217
pastroj 189 top 82,314
pastërti 110,329
penis 329 udhëtim 21,122,293,367,368
pelena 252 ulërima 280
perime 131,166,211 urgjencë 458,491
pesha 44,131,171 urinim 18,331,490,507
509
ushqim 27,160,165,168,171,186,2 vëmendje 116,163

11,239 vështirë 191,218
ushqyerje 74,99,113,118,237 vizitë 11,387
vaksinë 77,424 xhelozi 126,127,340,341,421,507,

vaginë 37 92,150
vdekje 5,69
vesh 21,137,144,172,188,212,248,4 zemërimi 277,354
60,461,505
CIP Katalogimi në botim BK Tiranë
Arti i rritjes së fëmijëve : Çdo gjë që duhet të dini nga

shtatzania deri në moshën 6-vjeçare / Nedime Ceka,
etj. - Tiranë : Pegi, 2005.
510 f. : me il.. ; 23 cm.
ISBN 99943-729-3-9
I. Ceka, Nedime etj.
618.2-083
612.64
613.954
616 -053.2

RRitja e Femijes Liber

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

RRitja e Femijes Liber

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ARTI I RRITJES SË FËMIJËVE

* Si t'ia bëjmë zgjimit natën?

Ky libër nuk e zëvendëson mjekun apo *Cilat janë ushqimet e shëndetshme?

* A duhet të shohë djali im trevjeçar televizor?

ISBN 99943-729-3-9 Ministria e Shëndetësisë

Konsulente në përgatitjen e manualit

© UNICEF DHE MINISTRIA E SHËNDETËSISË

Botimi i këtij libri është mundësuar nga UNICEF me mbështetjen

Sot Fëmijëria e hershme - ashtu siç përdoret aktualisht në shkallë

Kujdesi dhe zhvillimi në fëmijërinë e hershme përfshin të gjitha

Leonard Solis Carrie Auer

1. Kujdesi para lindjes 2

2. Çfarë duhet të dimë që para lindjes 28

Rritja dhe pamja ﬁzike 58

Disa këshilla për prindërit 120

Pjesa II: Viti i parë 129

0-4 muaj 130

Rutina e përditshme 135

Këshilla për prindërit dhe kujdestarët 140

Kini parasysh! 147

4-8 muaj 148

Rutina e përditshme 157

Këshilla për prindërit dhe kujdestarët 175

Kini parasysh! 176

8-12 muaj 178

Rutina e përditshme 183

Tualeti, banja, veshja 188

Këshilla për prindërit dhe kujdestarët 190

Kini parasysh! 200

Pjesa III: Viti i dytë 201

12-24 muaj 202

Rutina e përditshme 209

Kini parasysh! 222

Pjesa IV: Viti i Tretë 225

Mosha 24-36 muaj 226

Rutina e përditshme 236

Këshilla për prindërit dhe kujdestarët 254

Fëmijët dhe ngjyrat 265

Kini parasysh! 305

Mosha parashkollore – Çfarë ndodh në këta tre vjet? 306

Pjesa V: Viti i katërt – Mosha e fjalës 311

3-4 vjeç 312

Zhvillimi emocional 324

Këshilla për prindërit dhe kujdestarët 328

Kini parasysh! 336

Pjesa VI: Viti i pestë

4-5 vjeç 340

Këshilla për prindërit dhe kujdestarët 356

Kini parasysh! 369

Pjesa VII: Viti i gjashtë

5-6 vjeç 372

Këshilla për prindërit dhe kujdestarët 386

I. Hap pas hapi 395

Nënat e punësuara 405

II. Duke u rritur 422

III. Një përmbledhje e sëmundjeve të fëmijëve 430

Sëmundjet ngjitëse të fëmijërisë 447

Tabela e sëmundjeve 455

Sëmundjet e syve 475

Lëkura e plasaritur 479

IV. Ndihma e shpejtë 491

Ndihma e shpejtë e përditshme 503

Figura 17 Përpiqet të qëndrojë drejt me një këmbë 204