HoANG NHAM

NHA

xuJh

BAN GIAO DI,IC

HoANG NHAM

HOAHOcv6 •
T~P HAl

Cd

Cae nguyen

to

h6a hoc die;n hinh

(T dj bdn Ian thtt bdy)

NHA XUAT BAN GIAO Dl)C

155- 2006 I CXB I 2- 250/ GO

Mil

so : 7K089T6 - DAI

CHUaNG I

HIDRO, OXI V A
Hidro
mang

NUde

Nguyen tli hidro co kien true don gian nhat (Is '), gorn m¢t electron va nat nhan mot dan vi dien tich duong goi la proton. Hidro cd ba dong vi : proti (IH), dated (2.H hay D) va triti V'H hay TL Proti va doted In. hai dong vi ben con trit i 113. dong vi pho ng xa. Ti I~ cua cac dong vi a trong moi hop chat cua hidro la :
IH

D
0,016'7<

hoc

cua

Trl! m¢t so dac di~'m nhu t6c do va hang s6 can bang cua phan ung, tinh chat hoa H. D va T deu gi6ng nhau. Do co kien true dac biet, nguyen
1. Mat electron hria tri bien thanh

tli H co ba kha nang ion H+- : ~H"

1312kJ/mol

Ve kha nang nay, hidro giong kim loai kidm nhung nang luang ion hoa cua hidro Ion gap vai ba Ian so voi kim loai kiern. Proton co kich thudc be han nhieu (r ......1,5.10- Llent! so voi nguyen ttl' (r ""' lo-Kent) va mang di~n tich nan co khA nang lam nhi~u loan dam may electron cua nhirng nguyen tli d chung quanh. Bdi vay khac vdi cation kim 10l.1i kiem, proton khcng the ton tai mot minh rna luon luon ket hop Val nguyen til hay phan til khac, chling han voi nuoc tao tnanh H10+.
2. Ket hop electron bien thanh ion H- co kien true electron cua heli
(ls2)

~W) = -67kJ/nwl
Ion H - tu do co kha nang ton tai trong hidrua mu6i nhu KH, CaR2. Ve kha nang nay, hidro giong halogen, nhung ai 11Jc electron cua H chi gan bang mot phan nam ai luc electron cua halogen.
3. Tao nrm cap electron chung cho lien ket cong hoa trio Lien ket nay co the' kh6ng co cue nhu trong truong hop cua phan til H2 hoac co cue nhu trong trucng hop cua phan t.1.i: HCI.

Cae kha na ng tren cho thay H co mot vi tri dac biet trong bang tuan hoan cac nguyen to hoa hoc ; no vua gi6ng va vira khac cac kim 10l.1iki€rn va cac halogenNhu ng neu phai xep vao mot trong hai nhorn do tni vi¢e xep H, vao nhom halogen la tuong d6i hap Ii hon. Tuy nhien neu dua van cau hinh electron cua nguyen thi co the x€p R d nhom IA cua bang tu an hoan va hie do vi@'t H trong dau ngoac dan a

tu

nho m VIlA.

Do ban chat cua proton va do khong co lop electron nao chan di~n tlch hat nhan, hidro co nhirng d~c diem rna nhirng nguyen t6 khac khong co nhu tao n@n lisn ki!t hidro, cau hidro va nhieu hop chat khong hQP thirc vdi kim loai, Tinh chflt Ii hoc. Dang ton tai blnh thuong trang thai tt,l' do cua hidro la phan ttl H2 g6m hai nguyen tu. Nang lucng cua lien k~t H - H la 435kJ/mol va d¢ dai cua lien k~t do la 0,74.4. Phan ttl H2 co d¢ Mn len, kho bi cue hoa, hi!t sue be va nhe nhat nsn co nhiet de) nong chay (-259,1 DC) va nhlet d¢ s6i (-252,6DC) rl£t thtlp. 0 nhiet d¢ thuong, hidro la khi kh6ng mau, khOng mul va kMng vi. No nhe nhat trong bit ca cac khi, 1 lit H2 d di~u ki~n chuan nang 0,08985g, nc? nhe han khong khi gan 15 l£ln. Bai v~y hidro co t6c de) khusch tan IOn nhat, Ion ga:p 3,5 Ian khong khf. Di~u nay duoc thiiy ro qua thi nghism sy: khuech tan cua hidro d trong khcng khl. N~u up l@n blnh stl: x6p Hlnh 1 (hlnh 1) met c6c dung day khi hidro thl hidro se di vao blnh sl1 nhanh Sit khutch /lfn han so voi khong khi tit trong blnh su di ra ngoai. Do do ap suat trong CUll khf hidro 6 blnh Stl tang len lam cho nuoc a trong lo hai mieng di thea 6ng phun (fong khtmg kh( ra. Khi ta:y c6c ra khoi binh sti, ap sudt (I trong blnh giam xu6ng va kMng khi 0 ngoai bi hut van blnh su qua 6ng tao thanh nhfrng bot. Nho co t6c d¢ khusch tan len, khi hidro co d(i dfin nhiet Ian. Khi dung khi hidro de' lam nguoi mC)t v~t nong, qua trlnh nguci xa:y ra nhanh han 6 Ian so vci kh6ng khi, Vi nhe n@n khl hidro truce dAy da duoc dung de' bam vao khi cau. Trang dai chien the gilli Ian thl1 hai, nhirng khl cau hidro mang born n6 tren kheng duoc ki!t lai thanh luoi de baa v(i thanh ph6 khoi bi may bay dlfn nem born. Trang cu¢c khang chien ch6ng Mi, nhan dan ta da dung khi cau hidro de can may bay phan luc, Trang khi tuong, khi cau hidro duoc dung vao muc dich tham khOng. M{{ynam g!in dAy, nguci ta khoi phuc lai vi~c stl dung khi cau lam phuong ti~n v(ln tAi tr@n khong. M¢t vi du la c6ng ti hang khong Anh dung khl cau v~n chuydn hanh khach du Itch Phap bay qua bien Mangso. Loai khi cau do chd: duoc khoang 100 hanh khach, a Phap nguoi ta cung dung khl cau de cha hang hoa. Kh£ hidro r{{t it tan a trong nude va cac dung mei hiru ca. M(it lit nucc hoa tan 21,5 ml khi hidro.

O°C chl ,

Gan dAy ngtibi ta da tao ra duoc m¢t trang thai mlli cua hidro, goi la trang thai kim loai . khi nen khi hidro duoi lip su{{t 3000000 atm 0 nhist d¢ khoang -270°C. Hidro kim loai la m¢t ch{{t ran cd dO dAn di(in cao va nhimg tinh ch!it khac nua cua kim loai, No co nhirng trien vong su dung 16"ntrong tucng lai de lam ngu6n nhien lieu hoa hoc va ngu6n nhien li(iu nhiet - nhan r{{t u tuong. T[nh chilt hoa hoe. Phan tu- H2 vbi vo electron cua nguyen tu- He, co d¢ ben Ion nsn rat kh6 phan huy thanh nguyen tu. No chi phan huy ro r~t 0 nhiet dO 2000oC. Qua trlnh phan huy do thu nhiet nhidu : H2 == 2H,

~HO == 436kJ/mol.

Hidro co the k~t hop vai cac nguyen nito v.v ...

tel khOng-kim

loal nhu oxi, clo, luu huynh,

H6n hop cua hal the tlch khl hidro va me)t thl~ tich khi oxi (j nhiet dO thuong, hau nhu kh6ng co phan llng, nhung khi ti~p xuc vlli ngon lua hoac co tia di~n thl n6 manh. Phan ung phat ra nhidu nhiet : , L\Ho

-241,82

kJ/mol

Phan ung n6 do duoc giai thich nhu sau. Nhiet d() bAt chay cua h6n hop hidro oxi co tl l¢ giin 2 : 1 la vao khoang 550°C. Nhung khOng nh~t thi~t phai met phan Ibn hay toan b¢ h6n hop khi dU:QCd6t nong d~n nhiet de) do thl phan ung n6 mol xay ra. Chi can. m¢t dili'm (j trong h6n hop dat tbi nhiet d¢ do, phan ung xay ra tai diem do sl! d6t nong nhirng phan tir H2 va 02 0 chung quanh lam cho chung phan ung vlli nhau va cu nhu the phan ung Ian truy~n r~t nhanh chong trong toan b¢ the tich cua h6n hop, ga.y ra hien tucng nd, vi nhlet cua phan ung dii lam the tich khi tAng llin dqt ng(;t. Nguoc lai khi hidro co the chay mot each ern diu trong oxi tinh khi~t hoac trong kh6ng khi vi trong truong hop nay khOng co h6n hc;fPn6 cua cac khi, Do phan ung phat ra nhieu nhiet, ngon IUa cua hidro chay trong oxi tinh khiet co nhiet d(; khoang 2500°C. Trong thuc te nguoi ta dung den xi hidro - oxi de n~u chay platin, thach anh va dung vao vi~c ch~ rubi nhan tao tu nhom oxit. Khi tiep xuc vdi hidro, clln phai het stk cAn than de tranh xay ra phan ung n6 tren dAy ngoai y mu6n cua" chung tao MOi khi mu6n d6t nong khi hidro, truce het phai thu xem trong khi hidro dieu che duoc co con Ia.n khfcxt cua kh6ng khi sAn co trong cac dung cu da dung de dieu cM'. Mu6n thu, ta thu dt1y khi hidro vao m¢t 6ng nghi~m r6i bit ngon tay ca! vao mi~ng 6ng nghiem, dem mierig 6ng U sat ngon lti'a va me ngon tay cai ra, n~u co tieng n6 thl khi hidra do con IAn khOng khL Tiep tuc thir nhu v~y cho den khi kh6ng con tieng n6 mdi dam bao trong hidro khOng con co oxi nira. Tuong tac giira hidro va oxi co the dUQC khoi mao khOng chi bang each dun nang rna con bang ch~t xuc taco Khi chla m¢t dong khi Hz vao mot nhum S<,1i miang co chua a muoi Pt, s<,1iamiang se duc;fc d6t nang do l€~n 0 trong khOng khf va khi Hz Mc chay. Neu d(\p tat ngon lira cua dong khl H2 r6i chia dong khl do vao scl Dung djch amiang co chua -muoi Pt, khi Hz lai KOH d~c e b6c chay, Dl,ta vao tuong tac gnra Hz va. 0z VCJichat xuc tac la Pt, gtin dfly nguoi ta cMf ra pin nhien. lieu (Hlnh 2). Pin g6m co ba khoang ngan each vlli nhau hOi hal diC\1n cue lam bang than x6p co chua mue)i Pt. Th6i khi H2 vao khoang di~n cue a.m va khi 0z vao khoang di~n cue duong. Cac khi khuech tan cham qua dil)in cue x6p. Ch~t dil)in li nam 0 khoang giua la dung dich KOH di;ic va nong ( ......200°C). dil)in cue xay ra nhirng mra phan ung sau dfly :

Cl,IC

(-J

CI;IC than

xop

CI,lr. (+) li?u hidro - oxi

Hlnh 2 - So do don gidn cuo pin nhiln

e
$

2H2 (k) 02 (k) chung la :

+ 40H+ 2H20

(dd)

4H20 40H-

(l)

+ 4e

0) + 4e

(dd l

va phan

ung

2H2 (k)

+ 02

(k)

2H;p

(l)

Cac khi duoc cung cap lien tuc cho pin pin co the' nang tai khoang 100 kg va gia rai hien nay Pin nhien li~u hidro -' ox; da vira cung cap di~n vita cung cap nuoc cho the duoc thay bang CH4, NH) va chat oxi N goai viec k~t hop kim loai nhu d6ng, chi, true ti~p sat, thuy

va qua duoc phi hoa

hoi nuoc li~n tuc thoat ra khoi pin Moi dat cua pin han che viec sU: dung r¢ng dung trong cac tau du hanh vu tru de hanh dorm, Nhien lieu Hz trong pin co 02 duoc thay bang Cll, 0." co the Ufy oxi d trong oxit cua nhieu

voi oxi, hidro ngan.

vi du .' + H20 Fe)04 + '4H2 = 3Fe + 4H20.

CuO
=

+ H2

Cu

kim

Phan ung 10Q,i thanh

thu nhat co the dung de dinh luong hidro. Dua vao phan ([ng khir oxit kim 10Q,i, hidro thuong duoc dung de dieu ch€ mot so kim 10Q,i nhu Ni,

Fe va W.
Khi co mat platin lam chat xuc tao, hidro co the khu nhieu hQP chat hiru co tan trong cac dung m6i hfru co : khu hop chat kh6ng no thanh hop chat no, khir andehit thanh ruou ... 0, ap suat cao hidro co the da'y m6t so kim IOQ,i ra khoi dung dich muoi cua chung. Thuc nghiern cho thay rang hoat tlnh hoa hoc ella hidro co khi .tang len manh, chang han nhu phan ung voi cac chat tai ch6 no vua mrri sinh ra. Nguoi ta giai thich rang hidro moi sinh kh6ng phai d trang thai phan tu: H2 rna la d trang thai nguyen ttl H, That vay nguoi ta cling da dieu che duoc hidro nguyen tli 0 trang thai khi khi phcng dien em qua khi hidro. Nghien ciru kha nang phan ung cua hidro nguyen ttl, nguoi ta nhan thay no heat dong hen nhieu so voi hidro phan tu. vi du nhu adieu kien thuong, hidro nguyen ttt co tM' ket hop voi oxi, luu huynh, phot pho, asen, khir duoc oxit cua nhieu kim 101;1i,day duoc m¢t so kim 10Q,i (nhu d6ng, hac, chi"! ra khoi dung dich muai va tham gia vao nhirng phan ung rna trong cimg nhirng dieu kien do hidro phan ti't kh6ng co kha nang. HOl;1t tj n h hoa hoc cao cua hidro nguyen ttt ducc giai thich nhu sau. Trong cac phan ling hoa hoc, hidro phan tir trurrc het phai phan huy thanh hidro nguyen ttt rna qua trinh phan huy do doi hot t ieu thu nhieu nhiet DI nhien nang luong can thiM nay phai duoc bu lai bang nang luong phat ra khi hidro nguyen ttt phan ung vci cac chat. Boi vay nhung phan ling nao cua hidro phan ttl chi phat ra duci 436kJ tren mot mol Hz se kh6ng the- xay ra tu phat. Nhttng khi cac chat tuong tac voi hidro nguyen tl1, viec cung nang luong cho qua trinh phan huy H2 la kh6ng can thiet cho nsn pham vi phan ung se dune r('mg Ion hon.
#

/lInh

] - Den xi hidro

nguyin

Hi

Trim thuc te nguoi ta dung hidro nguyen tir vao viec han kim IOI;1i. Trong den xi hidro nguyen ttt (hlnh 3) nguci ta cho dong khi hidro di qua d.ien. hb quang duoc tao nen giua hai thanh vonfram. 0 do hidro phan ti't hi phan huy met phan thanh hidro nguyen ttl. Nhirng nguyen ttl: nay lai k€t hop

vci nhau 0 tren be mat kim loai ke sat ngon lUa va phat ra nhieu nhiet lam tang vot nhiet do cua ngon Ilia hidro. Bfing each nhu vay, kim loai co th~ duoc d6t ndng tai nhiet d{) khoarig 4000oC, Uu di~m cua den xi hidro nguyen ttl la ngon lua nang deu, co tinh khu va eho phep han duoc ca nhirng chi tie't kim loai r~t be. 'I'rang thai thien nhien va ph uong phnp dieu che. Hidro 1a nguyen t6 phei bien nhat a trong vu tru nhung vi luc truong cua Qua D~t tuc ng d6i yeu nEm tru luorig cua hidro 0 trong Qua Dat hi giam xuong, Tuy nhian no chiem 17% teing 56 nguyen tu trong vo qua diit (gam khi quy~n, thuy quye n va thach quydn) nghia Ia chiern 1% ve kh6i luong, Hau nhu toan bQ hidro cua qua d~t a dang.-hop chat vdi cac nguyen t6 khac, Vi du nhu trong nude hidro chiem gan 11% ve kh6i luring, trong dal set 1,5%. dang hop eMt vdi eaebon, hidro co trong dau rna, than da, khi thien nhien va moi sinh v~t. Hidro tu do co rat it trong khi quyan, khoang 0,00005% ve tM' tich.

Ml)t phan rilt Ian khl hop arnoniac, ruou metylie, de hidro hoa cac hop chat nhian li¢u ten Ilia. Tfln lua long va 541 m] oxi long,

hidro duoc dung trong nganh e6ng nghiep hoa hoc d~ teing axit clohidric, nude, oxi, .., ehe hoa dau mo ; con phan nho, hiru co, vi du nhu cac chat beo. Hidro long duoc dung lam dung de phong tau con thoi Columbia da dung 1457 m3 hidro

Gan day nguoi ta da nghien cuu thanh e6ng viec dung hidro long de lam nhien Ii~u thay et xang chay 6 to, nhian li~u nay kh6ng gay 6 nhiern moi truong. Tuy Co trong nhieu hop chat, kh] hidro duoc phat hien ra tuong d6i muon. Khi hidro da diroc ehe ra Ian dau tien a Trung Quae. 0 chau Au, hac sl Paraxen (1493 1541) la nguoi dau tien dH~u ehe' duoc khi hidro khi eho dinh sat tac dung vni axit sunfuric nhung ong khOng mo ta tinh chat cua khi do. Ve sau Robe Boilo (1627 - 1691) da dieu ehe' duoc khi hidro, thu ducc khi va khao sat tinh chay ducc cua khl do. Nam 1771 nha khoa hoc nguol Anh 1a Cavendiso (H. Cavendish, 1731 - 1810) da bi€t duoc hidro ket hop vdi oxi thanh nuoc. Nam 1779 Lavoazie da xac dinh duoc hidro la mot thanh phan cua nU:C1c a d~t tE!n ia. hidrogenium (xufft phat tu tie'ng Hi Lap hydoroia v nuoc va genao la sinh raj. Trong cOng nghiep, hidro duoc dMu che thea cac phuong phap khac nhau : Trong phuong phap di tic than, nguoi ta cho hoi nude di qua than e6e d6t ncng den 1000°C va thu ducc mot hOn hop hai khi CO va H2 goi Ia khi than nuoc :
C

H20

~ CO

H2,

b.Hu

130kJ.

xong tron khi than do vdi hoi nuoc va cho h6n hop di qua chat xuc tac (Fe203 dune hoat hoa bang Cr203 hay NiO), Cl nhiet d¢ 450°C: CO

+ H20

¢'

CO2

+ H2,

b.Hu

-42kJ.

D!'I.yIa. m¢t phan ung phat nhiet eho nen khong the d6t ncng hon hop phan ung a nhiet d(l eao hen nua. D~ lam eho can bang phan ung chuyan dich nhieu ve ben phai, nguoi ta lay hoi nuoc rat du (thuong 4 hay 5 Ian) so voi khi CO, Rira h6n hop CO2 va H2 vdi nude d ap suat 25atm, khi CO2 sf:!tan vao nU'C1e, on c Iai khl H2. De loai he't nhung hrong rat be cua CO2 va CO Cl trong khi hidro nguci ta cho khi do di qua dung dich natri hidroxit va dung dich mu6i d6ng (I) cacbonat trong amoniae. Nha may phAn dam Ha Bac dung phucng phap nay di~uehe' khl H2 de teing hop NH3· 7

Trang phuong phap di til khL thien. nhien; cho hOn hop khl thien nhien vA hct mUlc da duoc d6t nang d~n 1000°C di qua chA:t xuc tac niken : CH4

+ H20 ~ CO + 3H2,

6.Ho

209kJ.

Dl! gift cho chat xuc tae khOng bi nhi~m dt>c. clin loai sach cac hop chA:t cua Iuu huynh co a trong khl thi~n nhien. D~ lA:y ri6ng khl H2 ra, ngubi ta cung ch~ hoa M1.l hop cac khi CO vA H2 gi6ng nhu tr~n.
Khi thian nhien cung co thl! d11QCd6t chay khOng hoan toan trong khl giau oxi tao thanh khl than : 2CH4 oxi hay khOng

+ 02 ~ 2CO + 4H2,

6.Ho

-71kJ.

r6i ch~ hda hOn hop CO va H2 bang each tuong Khi bay khoang 50% hidro cacbua. khi hca long hop cac khi

t\1 nhu tron.

Mn d 10 luy~n c6c hay goi lA khi 10,c6c thuong chua H2• 25% CH4, 5% CO, 5% CO2, 10% N2 va 5% cac Cac khf do co nhiet dO sOi rA:t khac nhau cho nen phan doan khi It> c6c, ngubi ta co thl! tach ra hOn H2 va N2 dung dl! tt'Sng hop amoniac,

Phuong phap di(in phan nuoc cho H2 ra:t tinh khil1t nhung da.t ti~n. Trong cOng nghi(ip nguoi ta di(in phAri dung dich khoang 25% NaOH hay KOH a trong nt1C1C, idro bay I~n CJ cue Am va h oxi CJ cue duong, Dotari dUQc dung dg Him ch!t lam cham nctron trong 10 phan ang hat nhan va nhien li~u nhi~t nhan, Trong hoa hoc, doteri d11QCdung vao vi~c nghien cuu cc ch~ cua cac phan dng. D~ di~u ch~ daten, nguol ta di(in phan nuec nang, Trong phong thi nghiem, hidro thucng duoc di~u ch~ bhng each cho k6m hat tac dung vl:li dung dich axit sunfuric loAng hoac axit clohidric CJ trong blnh Kip (hlnh 4). Zn

Hinh 4 - Blnh KJp

+ H2S04

ZnS04

+ H2

Trong trubng hop dung Zn tinh khi~t, phan !lng xay ra r!t cham, cAn cho tham mot It mu6i d6ng vao d€ phan ung xay ra nhanh hen. NgAy nay trong phong thi nghiem, co th(!, dung H2 co sAn trong cac blnh thep d\1ng khl hidro nan CJ ap su!t 150 - 200atm.

Hidrua ella eae nguyen til

Hidro tao nsn hop ch!t vbi glin httu hl1t cac nguyen t6. gQi chung la hidrua trong nghla rOng, IA hop ch!t cua hidro vao ban chA:t cua li@n k@"thoa hoc d trong hQP ch!t nguoi ta lam ba loai : hidrua ion, hidrua cOng hoa trj vA hidrua ki~u Li Be Na K Rb Cs Ca Sr Ba
ion

Nhftng hQP chat do dt1Qc vbi nguyan t6 khac. D\1a phAn chia cac hidrua ra kim loai B C N 0F AI Si Ge Sn Pb P As Sb Bi S Se Te Po

Mg Sc y La-Lu Ti Zr Hf
V

ci
Br
I

Cr Mo W

Mn Tc Re
Hidrua

Fe Ru Os

Co Rh Ir

Ni Pd Pt

Cu Ag Au

Zn Cd Hg

Ga In Tl

Nb Ta

At

Hidrua

kit u kim Jo¢

Hidrua c;~ng Ma tr1

Hidrua ion hi nhirng chat dang tinh th~ khOng mau, gi6ng vCli mu6i n~n con du~c got la hidrua mu6i. Hidro c6 ai I\1C electron ral be va xu hucng tao thanh ion Am cua no rlit y~u so v(Ji cac halogen la nguyen t6 Am dil;!n hon. So sanh nhiet tao thanh cua chang, ta thl1y rO di~u do :

"2
1

Hz(k)

H(k), H-(k), H-(k),

AHo AHo AHo

218 kJ/mo[. -66kJ/mol. +152kJ/mol.

"2

Brz(k)

Br(k),

.6.Ho AHo

=
-,

113 kJ/mol -326kJ/mol

H(k) + e

= =

=
=

Br(k) + e

= n-oo,

"2

Hz(k) + e

2" Br2(k)

+e = BI'- ,

AHo = -213kJ/mol

Do tlnh thu nhil;!t cua ion H- cho nen chi nhimg kim loai hoat dOng manh nhu kim 10l;1i ki€im va ki~m thIS mci co the' tao n~n cac hidrua ion. Ban chtlt ion cua cac hidrua do th€ hi~n ro d tinh dAn dil;!n khi nong chay va nhiet d¢ nang chAy cao cua chung, Th\1C t€ khi di~n phAn dung dich cua cac hidrua ion d trong mu6i halogenua kim 101;11 ki€!m nang chay, hidro bay I(!n lJ cue duong. Ttlt ca hidrua kim loai ki€im c6 ki~n true I$.p phuong ki€u- mu6i an, con hidrua kim loaf ki€im thIS co ki(!'n true ta phuong. So sanh nhiet tao thanh cua cac hidrua ion (bang 1) vCli nhiet tao thanh cua CBc halogenua kim loai ki€im (khoang -400kJ/mol), nhan tha:y cac hidrua ion kh6ng co dQ Mn cao d6i v(Ji nhiet. TrU: LiH, cac hidrua khac bi nhiet phAn truce khi nang chay, LiH va NaH phan huy {J nhiet d¢ khoang 350 - 600°C, CaHz va SrRz {J 500 - 700°C. Tuy nhien cac hidrua ion co th€ nong chay trong khi quy€n hidro va phan li theo so d6, vi d1,1 NaH ~ Na+ Ba.ng 1 Nhi~t Ch{{t LiH NaH
KH

R-

t~o thanh AHo, kJ/mol

(AHo) ella cao hidrua Ch{{t CsH CaRz BaHz

ion AHo, kJ/mol

-91
-60

RbH

-59 -85

SrHz

-83 -89
-176
-171

Cac hidrua ion co th€ tan trong mu6i halogenua kim loai ki~m d trang thAi nong chay, V~ mat hda hQC, cac hldrua ion co hoat tinh dlt cao. Chung phan ung nhanh chong va hoan toan vl1i nhung cha:t cd th~ cho du chi III nhirng v~t ion H+ giai phong khi hidro, Vi d1,1nhu vl1i nucc chAng han : NaH

+ HzO = NaOH + Hz CaRz + 2HZO = Ca(OH)2 + 2Hz

Trong thuc M, ngubi ta dung CaRz d€ di~u chtf nhanh chong hidro d m~t tr$.n va d€ dinh luong HzO d trong cac hcp chtlt huu co. Phan ung thuy phan rtlt manh cua hidrua ion dUQc giai thich m¢t each hlnh thuc rang hidrua ion III mu6i cua mot axit htft suc y€u H - H. Qua trlnh : Hz + 2e = 2Ir co th€ di~n cue chua:n EO dnh duoc la - 2,25V n(!n ion H" phai la m¢t trong nhtmg cha:t khli manh nhat. Th$.t v$.y cac hidrua LiH va NaR la nhimg chl1t khir manh thuong duocdung trong tdng hop huu co. MQt ~6 hidrua t\1 9

btic chay iJ trong khong khi co Ie do nhiet phat ra cua phan ang thuy phan biJi nhirng v~t hoi nuoc, Hidrua ion co tM' klft hop v6i cac hidrua khac trong ete tao nen phirc chat nhu LiBH4• LiAlH4' NaBH4' KAlH4.

vi du
2LiH + B2H6 KH + AIH3

2LiBH4 KAlH4 tac dung v6i AICI3

Nhung phirc chat Day ding duoc tao nen trong ete khi hidrua hay GaCI3,

vi du "
4LiH

+ AlCl3 = LiA1H4 + 3LiCI.

Gi6ng vdi LiH, LiAlH4 cung 18. m¢t chlIt khir thuong dung trong nganh t6ng hop hiru co. Cac hidrua ion thucng duoc di€iu ch~ bb.ng each dun nong trong khl quy~n hidro : kim loai tuong
ang

Vi du
2Na

+ H2 = 2NaH Ca + H2 = CaH2

Hidrua ceng hoa trio Phan Ion cac hop chat cua hidro vrri cac nguyen t6 la hop chlIt trong d6 lien klft giua H va nguyen to (X) c6 ban chat cong h6a tr]. 'I'uy thea d¢ di~n am cua X rna lien klft H - X co m¢t phan ban chlIt ion. Nhung hop chat d6 dUQC goi la "hidruo" cong h6a tri, Do 1a nhftng hidrua cua hliu hlft nguyen t6 khong - kim 10!iJ,i mra - kim loai. Nhidu hidrua cQng h6a tri Ia chllt d~ bay hoi. M¢t s6 ?J trang va thai khi va s6 khac ?J trang thai long trong cac di€iu ki~n thucng, Hoa h9C cua nhieu hidrua t6 lien klft vdi H. c¢ng hda tr] phu thuec manh vao ban chlIt cua nguyen

Nhtrng hidrua rlIt quen thuec nhu CH4, NH3, H2S, HeI, HF." se dune xet kl trong cac chuong tuong ang. 0 dAy chi rieu len m¢t viii nhan xet chung v€i cac hidrua c¢ng hoa tri. So sanh nang IUQng trung binh cua lien ket H - X trong cac hidrua cong hoa tr] (hinh 5) nhan thlly d¢ b€in cua lien klft do iJ trong hidrua cua cac nguyen t6 cung mot nhdrn hoi giam xu6ng khi di tu tren xu6ng duoi va trong hidrua cua cac nguyen t6 cung mot ehu kl noi chung tang len khi di tu trai sang phai. Sl,1 bilfn ddi nhu v~y Ia klft qua cua sl,1 phu thunc cua nang IUQng lien klft vao d¢ di~n flm vii klch thllClc nguyen tu cua nguyen t6 X. M¢t bi€u hien cua d¢ b€in lien klft Iii d¢ b€in nhiet cua hop chat, nghla 11\thuoc do khA nang cua

Htnh

5 - SI,l biln ddi nang luong trung blnh ella Win Jetl H-X

10

no hoa voi ben

khong bi phan huy thanh cac nguyen to tao thanh, D9 ben nhiet cua cac hidrua cong tri hoi giam xu6ng khi di~n tlch hat nhan Z cua nguyen to' tang l~n. Noi chung d6i hai nguyen to co dO di~n Am nhu nhau, nguyen to nao nang hon cho hidrua co d¢ nhiet kern hen. Vi du d¢ b~n nhiet cua CH4 Ion hen H2S, cua PH3 Ibn hen H2 Te.

Moi quan h~ giua dt) ben cua lien k~t H-X va tfnh axit cua cac hidrua trong dung dich nuoc da duoc de cap tru'oc day (xem t~p I). MOt sO' hidrua cc)ng hoa tri ct1ng bi thuy phan giai phong hidro, vi du nhu hidrua BeH2 va MgH2 co Ie 11'1 hidrua chuyzin ti~p giira hidrua jon va hidrua cc)ng hoa trio CA hai deu 11'1 chlit rAn mau trang, khOng tan trong dung moi hiru CO' va ton tal dang polime (BeH2)n' (MgH2)n' CA hai tucng tac manh li~t vrri nucc va la chat khfr manh gi6ng nhu hidrua ion.

Hidrua kil~u kim loai. Nhieu kim loai chuyen tiep hap thu khi hidro tao nen nhirng chat ran C41 thanh ph~n xac djnh, vi du nhu UR3 hoac bien d6i, VI du nhu PdHx' So sanh vbi kim IOQ.i ban dilu hidrua kim loai thuimg co khA nang phan tlng kern hen vbi oxi va nucc, don han va la chat dAn di~n hoac ban dAn nhung be ngoai gi6ng kim loai, Boi v~y cac nhorn hidrua nay duoc goi Iii hidrua kiiu kim loai. Vili\c gOp chung cac hidrua cua kim loai chuyan ti€p vao loai hidrua ki~u kim loai la d€ cho tili\n trong vi~c phan loai hen la vi H do gi6ng nhau ve tinh chat. That ra cac nguyen to chuyeri ti€p tuong tac rilt khac nhau vbi hidro. Ngay nay nguoi ta da nghien cuu nhieu v~ hidrua kieu kim loai nhung do ban thAn vlln de III phuc tap nen chua hi~u ro dUQc cau tao cua chung. Neu tinh bang ti l~ nguyen ttl thi cac nguyen t6 chuyan ti€p a dAu day ha:p thu hidro nhidu han. Cac lantanoit va action it tao nan hidrua co cl'lng thuc giln voi MH3 (M Ia kim loai), tuy nhisn mOt vlli nguyen to trong hai ho do tao nEm hidrua thlIp han vi du PrH2 va PuR2. Titan va ziconi cho cac hop chat khong hop tht1c co thanh phan giln voi MH2, con hidrua cua vanadi va hafni giln voi MH va ct1 nhu tht"f ti l~ H giam dan a cac kim loai ho platin tru paladi. Paladi la kim loai duy nhlit c6 khA nang hlIp thu m¢t lucng Ibn khi hidro (mot the tlch paladi ~ nhiet d¢ cao hap thu khoang 870 the tich khl hidro) nhung 0 nhiet dO thucng ti 86 H/Pd khOng qua '" 0,7. Co Ie kha nang hap thu nhieu khl hidro co HEm quan d~n cau hlnh electron dc)c dao cua Pd la 4d 10 va ihieu electron 58. • Vi c6 thanh phan bit"fn d6i, cac hidrua ki~u kim loai khac voi hop chat hoa hoc that 8~. Nhung mat khac vi c6 nhiet tao thanh rllt Am va co kha nang tham gia phan t1ng trao d6'i d trong cac dung mol khcng phai nuoc nen trong hidrua kj~u kim loai phai c6 lien k€t h6a hoc. C6 Ie rang cac hidrua ki~u kim loai phai duoc col nhu lit nhung hop chat hoa hoc kieu bectolit.

Ox;
Oxi la nguyen t6 a 1'1 thir 8, thunc chu kl 2 va nhom VIA bang tuan hoan. Nguyen ttl oxi co cau hinh electron 182 282 2p4. Oxi thien nhisn la h6n hop cua ba d6ng v] 170 va 180. Ti l~ cua ba d6ng vi do 0 trong moi hop chl1t cua oxi la : 160,

\60 99,75%

170

180

0,037%

0,204%

La nguyen to cua chu k.i 2, nguyen tu oxi co xu huong hoan thanh cau hinh 8 electron cua khi hiern bang each ke't hop them hai electron tao thanh 02- (LlHo = 656kJlmol) hoac bang each tao nen hai lien ke't cong hda tri (vi du nhu R - 0 - R) hay mot lien k€t doi (vi du nhu 0

0). 11

-:;_," ·0>
"

Nguyen t6 oxi co hai dang thil hinh t6n tal goi IA oxi va trioxi 03' th1.1bng gQi IA ozon. Ttnh chAt :

trang

thai t\l do IA dioxi 02' thuong

Tu tlnh do cho thlly trong

hlnh electron

u hoe .Phan

til 02 a trang thai khl, long vA rAn d~u co tlnh thuan tU. phAn til co electron dQc than, BOi v1).y phan til 02 co clu

phil hop viJi d{u tao : : 0-'·_· 0: nghla IA trong phan tu co mQt li€!n k~t hai electron vA hai li6n k~t d~c bi~t, m6i li€!n k~t g6m ba electron. Lien k~t co nAng I1.1QngIA 494kJ/mol, d¢ dai lA 1,2U vA dQ bQi bAng 2. Phan tu 02 kha b~n, chi bat d4u phan huy thanh nguyen ttl 0 nhiet dQ 2000oC. Do phan tlt It bi cue hoa, oxi eo nhi~t dQ ndng ch8y (-218,9°C) vA nhi~t dQ sOi (-183°C) rift thlfp. 0 di~u kiQ:n thuong, oxi lA met khl khengmau, khOng mui vA khOng vi, No hoi n$ng han khOng khL 0 tr~ng thai lOng, oxi co mau xanh lam vA nang han nubc. Oxi ran co tinh th~ gi6ng viJi tuy~t nhung co mau xanh lam. 0 trang thai l6ng, mQt ph4n cac phAn til dioxi 02 k~t hQP lai thanh nhftng phAn tu tetraoxi 04' Nhiet tao thAnh cua 04 rift be (0,54kJ/mol)khOng phil hcp vbi ki~n truc d6i xang : 0-0
I I

°-°

0-0

nhu ng11bi ta mong chc, Co l~ rAng trong phan tu 4, hai phAn tu 02 n6i vdi nhau nhb spin nguoc nhau cua cac electron dQc thAn chl1: khOng phai bAng li@n k~t cQng hoa tr] binh thuong. PhAn til 04 ciing t6n ~ trong khl quy6n duiJi d~ng v~t.

KIll oxi tan It trong nuoo nhung' tan nhi~ han trong mQt s6 dung moi hfru ca. MQt lit n1.1CJc 200C hoa tan 31ml khi 02' dQ tan ella. oxi trong nuc1c gi8.m xu6ng khi ~ dQ tang l@n.

Khl oxi con cO th6 tan trong mQt s6 kim Ioai ndng chay vA dQ tan cua oxi 0 trong do et1ng giAm xu6ng khi nhi~t d(l tAng l~n. Vi du a 973°e, mQt th6 tlch bac hoa tan 22,4 tM' tieh oxi a lip BUa:t thubng va b 1080oe, hoa tan 20 th~ tich, Nhu v$.y dQ tan cUa oxi trong kim im;li nong chay Ibn han rift nhi@u so vbi trong nubc (20.000ml/3Iml). Khi kim loai hoa ran, khi oxi dA tan {1 trong do s~ thoat ra nhanh chong, cho n@n nhirng kim loai khi d~ nguQi nhanh chong a ngoAi khOng khl thubng bi r6 {1 tr@n m$t. Tlnh ch«t h6a hoc, Oxi Ia mOt trong nhftng n8uy@n t6 khOng kim loai di~n hlnh nha:t. No co th6 tlic dung tr1,1c til1p a nhi~t dO thubng vA nha:t la a nhi~t dQ cao vbi h4u h~t nguy@n t6 trU: esc halogen, khi hi«m vA mOt s6 kim loai quy. KhA nang philn ang cao cua oxi phAn tit dUQe gi8.i th1ch bAng B1,1 m$t hai electron a obitan phan tu n; co phAn li~n ·k~t. Tuy nhien mOt s6 nguy~n t6 phAn l1:ng mAnh li~t vbi oxi b nhi~t dQ eao l~i khOng phan ang vbi oxi b nhi~t dO tha:p vi Ii do trlilng thai kh1 cua oxi vA nha:t IA vi dQ b~n cuaphAn til 02. Mu6n th1,1c hi~n nhftng nhi~t dQ nhlft do phan l1:ng phat ra. Me chay coa photpho 12 nhftng phan ang do ngttbi ta cAn phAi d6t nong nguyen t6 d~n dinb d6 philn ang bAt d4u xAy ra vA sau do t\i' duy trl nhb nhi~t Nhu:ng nhi~t dQ do gqi lA. nhi~t d~ b6c chay. VI du nhu nhi~t dQ 11 eo-c, cua hru huynh lA 250oe, c1ia than (tuy 10$i) lA vao khoAng

350 - 650oe. Nhi~t dQ b6c chay trong oxi nguyen chAt tMip hen trong khOng khi khoAng 50oe. Phan dng chay xAy ra trong oxi nguyen cha:t manh li~t han so v(ji trong khOng khl vi trong trttbng hop sau mQt phan nhi~t da. dUQc dung d~ d6t nong nhung phAn ti't nita khOng tham gia vao phan !lng. Oxi cang co th~ d6t chay nhi~u hop chltt hitu co, Nhung phan dng chay d6 phat nhiet nhi~u va sinh ra ngon Uta sang. Tuy nhi~n ct1ng c6 nhirng phan dng chay xAy ra cham trong cac di~u ki~n thuong, vi du nhu qua trlnh rl cua kim 10$i hay qua trinh th6i rua cac cha:t hiru cc cua sinh v$.t, Ta:t ca nhirng phAn dng tr€m dAy cua oxi vOi cac cha:t dUQc gQi lA qua trinh. oxi hoa. Qua trlnh do da. ducc ma r¢ng cho nhung phAn ung kMng phai cua oxi mA cua don chat hay hQP cha:t khac, Nhu da. bi@'t, qua trinh. oxi h6a m~t chdt new la qua trinn ldy electron cua chdt d6 va qua trinb. khit la nguoc lqi, Trong mOi truong axit, oxi co th@'di~n cue chu~n tuong duong vOi Mn02 (l,23V) va ion iodat (10;, 1, 19V) nhung trong mOi trubng trung tinh, th@,do giam xu6ng g(n bang th~ cua ion Fe3+ (0, 77V). Nhieu phan ung oxi hda cac hop chllt bAng khi 02 da. dllt;JCsi't dung trong kI thu$.t va cOng nghiep, vi du nhu phan ung cha.y cua axetilen trong oxi d~ tao nh~~t dQ cao (den xi), phan dng oxi h6a S02' thAnh S03 da' di~u ch@'axit sunfuric, phAn dng oxi b6ll NH3 thanh ND da' di~u ch@,axit nitric. Vai tro sinh hoe eua oxi. Oxi co m¢t y nghla hdt sdc to Ufn v~ m~t sinh hoc. N@'ukhOng c6 oxi, nhirng dQng v$.t mau nong sa cha't sau vai phut. Nhung dQng v$.t mau lanh kem nhay hon v~ m~t deS,nhung khOng tM' s6ng thidu oxi dUQc. Khi bo ha:p, dQng v$.t ha:p thu khi oxi vA tbAi kbi cacbonic, con cly xanh ban ngay ha:p thu khi cacbonic va thAi khi 02 vA ban d~m Iai hlip thu 02 va thai khl cacbonic. Chi ml;tt s6 it sinh v$.t b$.c thlip got la sinh v$.t y@'mkhf nhu men, mQt s6 vi khu«n v:v ... co th~ t6n t$i kbOng c(n d@'noxi, D¢ng v$.t s6ng (j m$.t ddt Ia:y oxi tll: khong khl nhb phdi, hai 1a phdi cua ngubi co m¢t M m$.t ti@'pxuc vl1i khOng khf khoAng 400m2 va b~ m$.t d6 luOn luOn ddi mC1i.Dc)ng v$.t d dllC1imrdc blip thu khf 02 da. tan trong m.tl1c nhc cac khf quan hoac nho true ti~p esc mAng t~ bao, gi6ng nhu 0 dQng v$.t b$c th«p. Khi khOng khl ti~p xuc vl1i mau d phdi, oxi k@'thcp vlJi hemoglobin trong h6ng cAu tao n~n oxihemoglobin IA hop ch«t kern b~n da phan huy, Trong qua trinh v$.n chuy~n cua mau 0 trong dQng v$.t, hop ch«t do cbui qua mach mao quAn cua cac co quan trong Cd th~, 0 do ap sul£t ri~ng cna oxi rllt tblfp vi co nhu cAu li~n t\lC v~ oxi. Trong di~u ki~n dd oxihemoglobin phAn huy thAnh hemoglobin va oxi, r6i oxi qua thanh mao quan khusch tan vao cac mO ta' bao.t'l'rong cac mO, oxi tham gia vao nhirng qua trinh oxihda ch$.m nhirng chllt dinh d116ng da ducc chuy~it dtn U! bao va sinh ra nang luong cAn thi@'t cho 8\1 s6ng. M6i gib ml)t ngubi IlJn thd vao khoang 0,5m3 kbOng khi, Cd th~ gift lai 1/3 lUQn~ oxi co trong khOng khf. Nhu v$.y thue tl1 m6i ngubi ..mQt n~y d~m cAn khoAng 0,5m oxi va thai ra khoAng 0,4m 3 khl cacbonic. ~ng thai thien nhien va ph\tang phap di4Su ch4. Oxi la nguyen t6 phd bi@'n nhl£t if trong thi~n nhisn. Trong khi quy~n, oxl chiem khoang 23% v~ kb6i l11Qng,trong nllC1c 89%, trong co th~ ngubi ta 65%, trong cat 53%, trong dlft set 56%, Tdng cQng I11Qngoxi trong vo quA da:t la 50% kh6i IUQng hay 53,3% s6 nguy~n tu, Oxi t\1 do t$p trung hAu ba't trong khi quy@'n, KhOng khi cua kh{ quy~n clida nita (78,03% th@' dch), oxi (20,93%), cac khi bi€m (ti l~ rl£t be), hoi nubc va kh{ cacbonic (111Qngbi€n ddi), Tuy la nguy~n t6 phd bitn nha:t nhung ng11C1ita bi@'toxi tlldng d6i muQn vi m"t thbi gian rl£t dAi khOng khf da dllQC coi la m¢t nguy~n t6. Oxi dUQc phat hi~n glin nhll 13

dong thoi van nhirng nam 70 cua tM" kl thu XVIII hOi ba nha khoa hoc, Prisli (J.Priestly, 1733 - 1804, nguci Anh) di~u ch~ ducc oxi bang each dun nang thuy ngAn oxit (1770), Silo (C.Scheele, 1742 - 1786, ngttCJiTh1,lYDi~n) dj{~uch~ oxi bang each nhiet phan magie nitrat, diem ti~u (1772) va Lavoazla cfing bang each nhiet phan thuy ngan oxit (1774 1775). Ten goi oxi phan anh quan die'm kh6ng dung cua Lavoazie cho rang khi oxi la chat tao nsn axit. Ten La Tinh oxygenium la xuat phat ti:c cac chu Hi Lap oxos la axit va genao 130 sinh ra. Trong ki thuat, oxi chu y€u duoc su dung cung voi hidro va nhat la vci axetilen trong vi~c tao nhiet d!? cao de him va ca.t kim loai, DEm xi hidro - oxi co nhiet d('l 25000C va dan xl axetilen - oxi co nhiet d¢ 3000oC. Oxi cung duoe Stl dung nhidu trong nganh c6ng nghiap hoa hoc va trong y hoc. Ngay nay oxi duoc su dung ngay cang nhieu de cho them vao kh6ng khi thdi vao cac lo cao luyen gang va lo luyen thep, Oxi long duoc su dung trong t~n Ilia, dong co phan luc va co th~ trOn voi rom de lam thu6c n6. Trong c6ng nghisp, oxi cung v{fi hidro co the di~u ch€ bang each di~n phan nuoc, tuy nhisn phuong phap cOng nghiap duoc Stl dung phd bi~n la chung cat phan doan khong khl long. San pham thu ducc Ia nito, oxi va cac khi hi€m. Kh6ng khi mol ducc hoa long vao g1tn cu6i th~ kl 19 trong khi nhung khi nhu Clz, NH3, CO2 da. ducc hca long van dtiu th€ kl bang cach' nen. Sa dI nhu v(\y la vi nhiet d¢ Wi han cua 02 va Nz d~u rAt thap (-11S0C va -148°C tucng ung), nghla la chi a duoi nhirng nhiet d¢ do vi$c dung ap suat cao moi co tac dung. Truoc khi hoa long, khong khi duoc lam sach bui, hoi lim va khi cacbonic. Nen kMng khi sach a ap sua:t 100 - 200 atm (trong may nen) r6i chia lam haiphc1n : mOt phan At! k kMng kh] nen duoc lam lanh/bang each gtam dOt ng¢t ap suat (trong may lam Ianh kieu pitOng), khong khl lanh nay duoc dung de Him lanh phan khOng khi nen con lai (trong may trao ddi nhiet). Qua trlnh nen khi r6i dAn khl nhu v~y duoc lap di lap lai nhidu hin trong m¢t thi~"t bi heat d¢ng lien tuc lam cho khOng khi hoa long.
I

Su phu thuec cua nhiet ee sOi cua kheng khl long van thanh ph lin cua no kh6n~ k~ d€!n khl hi€!m duoc trlnh bay a tren hlnh 6. 0 tai m6i met
fllll
'(

8/1

6/1

411

-es

IJ

tl!

41l

SII

3ff

11lU';'

Ii
IIInh 7 - C(Jt chung cd/ phfm doan
khong khf long

Hlnh 6 - Nhift

d~ sl'Ji I'a thanh ph"an

cua khong khf long

14

nhiet d¢, thanh ph.an cua phan long va thanh phan cua phan hoi la khac nhau : phan long co oxi tuong deli giau han con pha'.n hoi co nita giau hen. ChAng han a -190°C, phan long chua ga:n 60% oxi, phan hoi chl chua 30%. Nhu v~y khong khi cang bay hoi, pha'.n long ding co giau oxi va nhiet d¢ sOi cua khOng khi long cang tang l~n.

D~ tach rieng cixi va nito a trong khOng khf long, nguoi ta dung cet chttng clit phan doan (hlnh 7). Chuc nang cua c¢t dd la tao nan m¢t dong hoi (h) dl Mn tren va mot dong chat long (1) chay til tren xu6ng (hlnh 8). Nho diu tao cua cac "dla" 0 trong cOt chung cM phan Lltnh. 8 - Sa do hO;1/ dClng cila dta a lrong C(JI chung edt doan, dong hci va dong lOng tiep xuc m~t thiet vdi" nhau, dam bao su trao d6i thuong xuyan cua cac phAn tU. Nhftng phan tu cua chat co nhiet d¢ sOi thll:p hon (0 dily la nito) di nhieu vao dong long. C¢t lam vi~c lien tuc va voi c¢t cang co nhieu dia, viec tach riang hai chat cang hoan toano 0 day khi row bay ra a phia tren cua cot, COn oxi long chay ra a phia duaL. Gan dAy nguoi ta mci tim ducc m¢t phuong phap tach oxi tit khOng khi. Cho khOng khi di qua nrdy pht1n tu" cd kha. nang gift nita lai, h6n hop khi thu dl19C chua tlIi 80% oxi, co th~ su dung ngay vao luy~n kim. Trong phbng thi nghiem, oxi thucng dU9C dieu che bang each nhiet phan nhftng hop chdt chua nhieu oxi va it b~n, vi du nhu KCl03, KMn04 : 2KCI03 2KMn04
= 2KCI

+ 30z

== KzMn04 + MnOz + 0z CA hai phan ung ducc th \1C hi~n {J nhiet d¢ khoang 200 - 300°C. Trong phan ung thu nhtlt ctin co chAt xuc tac la MnOz hay FeZ03 hay CrZ03 .

Ozon
Phan

tu ozon 03 truce

da.y mot thai gian dai duoc coi la co cau tao vong kin

0.::: °""0
nhung diu tao dd khOng phil hop v(j:i momen II.1?,ng cue cua phan tu dB. xac dinh duoc, Vi~c nghien cuu cau tao cua phan tu: cho thay phan tu 03 khOng c6 vong kin rna la phan tU: co g6c (gi6ng nhu cac phan tu HzO, NOz) : D¢ did cua lien d¢ dai cua lien ket cua lien ket 0 lien ket 0 trong ttl 03 c6 cliu tao :
sc khong dinh chb.

° °-

ket la I,27M, nghia la trung gian gifta don trong H - 0 - 0 - H 1801,49.4 va trong 02 (col nhu li~n ket don la l,21A. Do d6 phan tu: 03 co m¢t phan cua lien ket kep. Phan
(J

°-°

~~1,278A

°-°

117°,,-

Nghia la trong m6i phan tu: 03 c6 hai lien ket

va m¢t lien ket

Phan nong va tI 11 ==

dieu ki~n thuong, ozon la m¢t khi c6 msu xanh lam nhat va cd mui dac biet. tu 03 cd kh6i 111<Jng tuong d6i Ibn, co cue va d~ bi cue hoa nen ozon co nhiet d(> chay (-192, 7°C) va nhiet d¢ sOi (-lII,9°C) cao han oxi, Ozon long c6 mau tlm lam kh6i la 1,71. Ozon rAn co mau t lm den. La phan ttl cd cue (momen lutmg cue O,52D), ozon tan trong nude nhieu han oxi 15 ltin. 15

La eh(t thu nhi~t, ozon r(t kem Mn va phAn huy nlS khi va cham. Tuy nhien qua trlnh phan huy eua ozon xAy ra dt cham ngay lJ 250°C khi khOng e6 eh(t xuc hie hoac khOng co tia tu ngoai • Ozon co hoat tinh h6a hoc cao han 02 nhi~u. Nhu 'dA bi~t 02 c6 th~ tllong tac vOi h4u h~t nguy@n t6 a trang that t1,l do nhung trong nhi~u truong hop nhirng phan ang d6 xAy ra lJ nhi~t dQ cao, con ozon la ch(t oxi h6a manh d@"nmdc cd th~ phan dng vOi nhi~u ch(t lJ trong nhung di~u ki~n mA 02 to ra tro. Ozon cd th~ tuong tae vdi bae, thuy ngAn.

da

vi du :
2Ag

+ 03 = Ag20 + 02

C6 th~ bi~n sunfua thanh sunfat

Vi dl!PbS + 403 vA bi~n amoniac

thanh nitrit

PbS04

+ 402

vA nit_rat.

Ozon pha huy nhanh ch6ng cao su, blJi v$y khOng n@n dung 6ng cao su d~ dAn khl ozon. Nhidu ch(t huu 00 khac, vi du nhu r111;1u chAng han, boo chAy khi ti@"pxuc vlli ozon. manh Ozon oxi h6a r(t manh trong mOi tr11bng axit cilng nhu trong mOi tr11bng bazo va hon Oz. Dll0i dAy lA th@"di~n cue chuan cua 03 vA 02 trong cac mOi tr11C1ng 03 02

+ 2W· + 2e

03 + H20 + 2e

= 02 + H20 02 + 20H-

EO = +2,07V EO EO

= =

+1,24V + O,401V khi do

= 2H20 02 + 2H20 + 4e = 40Ir That v$y 02 chi co th~ oxi h6a iodua v4! iot trong d6i vlli °3, phan dng xAy ra trong mOi truCJng bazo : + 4e 2KI

+ 4W

EO = +I,229V
mOi truong axit. Trong

03

Hz0

= 12 + 2KOH + 02

PhAn dng nAy xAy ra hoan toan vA dUl;le dung d~ dinh IU<;Jngozon. Do tinh oxi hoa manh, ozon c6 th~ gi6t ch~t cac vi khu4n lJ trong khOng khl cho n~n vlJi met n6ng dQ r4t be lJ trong khl quy~n (dulli 1/1 000000 vA tM' tich), ozon cd Ich lQi d6i vbi sue kh6e con ngubi, nhung vlli n6ng dO IOn hen ozon trlJ n~n c6 hai, Tran thuc t@"nguCli ta dung ozon d~ di~t trilng nllCfc ulSng lJ thanh phIS. NgoAi ra ozon con duoc sli dung trong phAn dng ozon h6a cac h<,1pch(t huu 00. mat d(t, ozon du<,1Ctao nAn chu y@"udo s(m set va do s1,l oxi h6a mOt 56 ch(t huu co. BlJi v$.y thubng c6 met lUQng ozon rO r~t trong khOng khl lJ cac rung thOng Va lJ bb bi~n ; tai nhitng noi nAy nhua thOng hay rong bil1'n trOi dat vao bb hi kbOng khI oxi h6a. Luong chu y@"ucua 03 lJ trong thian nhi~n· t$.p trung vao cac tAng cao cua khl quygn (each mt)t da:t khoAng 25km). 0 d6 ozon dll«;'Ctao nen do cac tia tit ngoai e6 blllJc song nam giua 1600..4 va 2400..4 tac dung d@"n02 02

+ hv = 20

= 03 HAng nam trong khi quy~n cd 1,6.1011 ta:n 03 dllQC tao n~n thea phAn dng nay. Ch6. y rAng hang nam tdng san 111<,1ng khoang san (qut)ng, than, d4u me v. v ..) dll«;,e khai thac tr@n toan th@"giCfi cilng chi vao khoAng 1011 tAn. 0+°2 16

Nhirng

tia ttl ngoai g~n (nam giua 2400A vA 3600.4) lai lam cho 03 phan huy 03 + hv

= 0+°2
+

Nhu v$,y co m()t can bang

hv

03 giu cho n6ng d~ cua 03 khOng bi~n d6i

02

°
t~ng cao cua khi quyen.

trong

Chfnh nhb lop ozon a cac Mng cao cua khi quyen co kha nang hAp thu cac tia ttl ngoai gan rna dbi song cua moi sinh v$,t (j mat da:t khong bi cac .tia co hal do ti~u di~t. Nhtrng nam gan dAy, cac nha khoa hoc pbat hien thA:y a met s6 khu vue, t~ng ozon cua khi quyen bi bao men, th~m chi eo eht') b] thung. Nguy~n nhan eo Ie la do tac dung cua m¢t s6 khl nhu freon, cac oxit cua nita. Freon la cac hop ehA:t cloroflorocacbon, vi du nhu CFCl3 va CF 2Cl2 diroc dung r¢ng raJ. lam chdt da:y trong blnh phun (blnh xjt), chat gAy lanh trong tu lanh va may di~u hoa nhiet dO va chat gay x6p cho chilt deo, Freon it tan trong nucc va blln a Mng thAp cua khl quy~n. Nam 1974 ngu:bi ta phat hi~n duc;1C rang khi khusch tan I~n tang eao cua khi quyen (each m~t da:t khoAng 30 km) va duCli tac dung eua nhftng buc x~ c6 buoc s6ng tit 1900 d~n 2250 A, freon phan huy thea phan ung, .vi du : CF2Cl2

+ hv

=
CIO

CF2CI

+ Ct

Clo nguyen ttl tac dung nhanh vl:li 03 tao thanh CIO r6i CIO tac dung voi tli (do 02 phan huy a d¢ eao do cua khi quyen) tao nsn CI nguyen tli CI

nguyen

+ 03

CIO +

cao N02 nan

03 Ki!t qua la 03 bien thanh 02' Cac khl NO vA N02 co trong khi thai cua may bay phan luc t6c d() cao bay 0 dO khoang 20 km cung pha huy ozon, Khi NO tae dung voi ozon tao thanh N02 r6i tac dung vai oxi nguyen ttl (do 02 phan huy a trong tang cao cua khl quyen) tao NO : NO N02

° +°

+ 02
02

= CI + = 2°2

03

Nhu v~y Cl nguyen ttl ciing nhu NO ducc coi IA cha:t xuc tac cho qua trinh pha huy 03' Ba nha khoa hoc duoc t~ng giAi thuangNobei v~ h6a hoc nam 1995 da co cOng phat hien tit nhftng nam bAy muoi cua the ki nay tac hai cua freon va cac oxit cua nita d6i vci tang ozon lit Crutzen (Paul Crutzen sinh nam 1933) nguci Ha Lan, Molina (Mario Molina sinh nam 1943) va. Raulen (Frank Rowland sinh nam 1927) nguo! MI. TAt nhien co chi! cua vi~c bao mon tang ozon chac chan con phuc tap hon nhieu, . Ngubi ta dang dnhden phuong an dung phucng ti~n khac nhau dua nhftng lu6ng ozon nhan tao len khi quyen de bu dap nhfmg 1c5thung cua tang ozon. M~t khac vi~c sli dung freon ciing dUc;1C han chi! va tien t{Ji bi bib bo. Nhftng phan ung hda hoc co giAi phong oxi khi dUc;1C thuc hien sinh ra d6ng thi1i ca. ozon.

° +°
+

+ 03

N02 NO

+ 02 + 02

= 2°2

nhiet d¢ thA:p d~u

2·HHVC-T2

17

.-;

T~n thuc t~, ngubi ta di~u chl! ozon bAng each phdng di~n am qua khi oxi khO (hlnh 9). San pham thu dtt'1c 11\ m¢t h6n h'1P cua khl oxi va ozon v(ji if l~ cua ozon van khoang 10% (v~ th~ tlch). Cho kh£ oxi di qua nhidu thi~t b] phong di~n am ghep n6i til!p nhau, tI l~ ozon thu dtt'1c cao han. Lam lanh h6n hop cua ozon va oxi bAng oxi long, ozon se hoa long va tach ra kh6i h6n hop,

se

Oxit clla cac nguy~n td,

Oxit trong nghia rl)ng Is hop cha:t cua oxi v(Ji ml)t nguyen t6 khac. Oxit cua cac nguyen t6 co ban chat ra:t khae nhau. Kia'u Han kl!t hoa hoc trong cac oxit bi6n ddi tit thuan tlly ion dl!n thuan tlly cl)ng hoa tr]
Hlnh

9 - ~g q.l dilu cht azon

Chung ta bi~t rAng s1,1tao thAnh ion 02- tu oxi phan ttt ti~u t6n mQt nang lucng kha IC1nlA 903 kJ/mol

'2

02(k)

O(k)

+ 2e

= ono, = 02- (k),

aHo

=
=

247 kJ/mol

aHO = 656 kJ/moi .6.Ho 903 kJlmol

Mu6n tao thanh oxit ion ca'.n til!u t6n ml)t nang IUQng dl1' lam cho nguyen ttt kim loai bay hoi vA ion hoa, Nhttng m~t khac nhb nang lucng mang IU(ji cua oxit chua ion 02- tuong d6i be (1,4.4) Ill. ra:t cao cho nen nhi~u oxit d~u thuan tuy ion va ra:t Mn. NAng IU'1ng mang lubi thubng Ibn d~n mac cho phep nguyen ttt kim loai ducc ion hda d~n 86 oxi hoa cao mQt each khOng blnh thuong, vi du nhu trong cac oxit Pr02• AgO v,v, Khi nang' IU'1ng mang lU(ji khong du 16n d~ co th~ ion hoa hoan toan nguyen ttt kim loai thl oxit dUQc tao nl!n 8li co mQt mac dQ cQng hda tri dang k~, vi du nhir BeO va B203. Con nhftng oxit nhu CO2, cac oxit cua nita va photpho, S02 lA nhftng hQp cha:t cQng hoa tri, 0 di~u ki~n thucng, chang lA cha:t khi, cha:t rAn hoac chit long d~ bay hai. Ngay trong nhftng oxit nAy ciing ~p s6 oxi hoa cao khong blnh thuong, vi du nhu trong Os04' Cr03, S03 chang han, Dua vao tinh cha:t hda hoc ngtibi ta phan chia oxit cua cac nguyen bazc, oxit axit, oxit IUC'Jngtinh, oxit tro ... t6 ra lamoxit

Oxit bazo IA oxit tan duoc d' trong nubc tao nen chAt bazo, chang han nhu Li20, Na20, CaO.

vi du
NazO

+ H20 = 2NaOH

Chung ta bil!t rAng bAng phuong phap Ronghen nguci ta xac nhan 8\1 t6n tai cua ion 02- ·0 trong mang lubi tinh tha' cua oxit ion, nhung ion nAy khong: th~ t6n tai trong dung dich nuec ma hi phan huy ngay thea phan ang : 0286

+ H20 = 20H-

vbi K > 1022

Boi v~y khong tac dung dUQc vbi nude chile nhirng oxit khong tan trong nunc. Ml)t oxit tuy kheng tan trong nUl1c Mung tan trong dung dich axit loang, chAng han nhu MgO, NiO ciing dUQc c?i Iii oxit bazc. 18

Vi du

NiO

+ 2HCI = NiCI2 + H20

Oxit axit hay CODgoi la anhidrit axilla chang han nhu N205, S03' C1207. Vi du S03

oxit tan dl1QC trong

mi(:lc tao

thanh axit,

+ H20 = H2S04 + 2NaOH + 5H20 =_ 2Na[Sh(OH)61

oxit

Nhimg oxit tuy khOng tan trong nuoc nhung tan trong hazel cung dl1QCcoi hi oxit axit. Vi du nhu Sb20S tan trong dung dich NaOH thea phan ung : Sb20S exit
nong chay :

axit tac dung vt'.1ioxit hazel tao n~n muoi. Vi dv. nhu cat tan trong natri Si02

Oxit

litemg rlnh

+ Na20

Na2Si03 trong axit vita tan dl1QCtrong hazel, chang

han nhu Al203,

ia oxit vita tan ZnO, Cr203. ZnO

dl1Qc

vi du "

+ 2HCI = ZnCI2 + H20 ZnO + 2NaOH + H20 = Na2[Zn(OH)4J

Nhi1ng oxit khong tan trong nuoc, trong axit va clL trong hazel, vi du nhu N2D, CO duoc goi la oxit tro. So d6 pM.It chia oxit cua cac nguyen t6 di~n hinh trong hang tuan hoan dlll;1C trlnh hay trong hang 2. Cach phan chia ra oxit hazel, oxit axit va oxit h1ang tlnh 18 dua van tlnh axit+bazo cua oxit trong dung dich nurrc, Cach phan chia nhu v$.y ct1ng phil hop vOj each phan chia oxit dua vao kiA'u lien k@'thda hoc, Nhung oxit hazel M:u h@'t lit oxit cua cac kim loai ki~m va ki{!m th6. Chung lit nhf1ng oxit ion. Nhftng oxit axit Ia oxit cua nhung nguyen t6 khOng - kim loai nhe va cc de) di~n Am IOn. Chung 1a nnung oxit ce)ng hoa tr]. Dxit cua mQt s6 kim loai va cua cac nguyen t6 khong - kim loai nang, co de) di~n Am be thuong la oxit cQng hda tr] co phan tit IO-n. Chung la nhftng oxit hazel y~u, oxit axit y~u hoac oxit luang tlnh :

Bdng 2
Tinh axil lang; tinh ceng h6a tri tang

CO2 Si02

N20S P4010 S03 SeD3 Te03

F20 CI207 Br20 12°5

Kz0

CaO

AspS
Sbz°s TI203
Oxit bazo Oxit
luang tinh ( G a eh

Bi20S
Oxit axil

th<i'o)

Tinh bazo tang : tinh ion t.!i.ng.

19

Nhin vao bang ta thay trong mt)t chu kl, tit trai qua phai tlnh axit tang len cung vdi tinh ct)ng hoa tri cua lien k~t CJ trong oxit va nguoc lai tinh bazo giam xu6ng cung voi tinh ion cua lilln k~t. Co nhtrng nguyen ti'S co kha nang cho m1)t s6 oxit. Trong cac oxit caa cung mot nguyen to, tinh axit tang len thea s6 oxi hoa. VI du nhu CrO 130 oxit bazo ; Cr203, oxit luang tinh va CrO.), oxit axit. Co du tao ion, ngoai oxit bazo con co nhii:ng oxit chtia nhieu oxi hen va co nhii:ng tlnh chat hoa hoc dac trung khac. D6 la peoxit, supeoxit va ozonit voi s6 oxi hda cua oxi 130 -1, Peoxit

-"2

va -

3"

tuong

ang.

l~ oxit co chua ion Or· Ion O~- co cAu tao [; ~ -

9:

ket Iii 1,49 A. Cac kim loai ki~m, ki~m thiS va mot vai kim Ioai chuyan tiep tao nen peoxit, vi du nhu N a202, Ba02. Peoxit cua kim loai ki~m va ki~m th6 130 peoxit ion con peoxit cua kim loai khac co tinh chat trung gian giua ion va cong hoa tri ..
Khac voi oxit bazn, peoxit khi tac dung voi mroc hay dung dich axit loang ph6ng H202.

va co dt) did lien

giai

vi du.
Na202 + 2H20

2NaOH

+ H202

Noi khac di peoxit 130 mu6i cua H202" Ct1ng nhu H202, peoxit la chat oxi hoa manh, nhung voj chat oxi hoa manhhon, no th~ hi(ln tlnh khit :

Supeoxit

130 oxit co chua ion 02"

0: va d6 dai lisn k€t Ia 1,26 A. Cac kim loai kiem cho su peoxi t, vi d 1,1 nh U Rb02. Con cac kim loai kiem thd va m¢t vai kim loai chuytin tiep chl cho supeoxit ton tai trong peoxit a dang dung dich ran.

KO;,

[ ;0

:....:..!

trong mang IUClitinh the. Ion nay co cau tao

Khac vdi peoxit,

khi tac dung vbi mroc, ngoai H202 4K02

supeoxit con giai ph6ng 02'

vi dl!

+ ~H20 = 4KOH + 4H20) + 02

luf1i tinh the. Ion nay co cau tao tuang

Boi v~y supeoxit Ozonit

tl,l

la chat oxi hda rilt manh. tit

130 oxit co chua ion 03" 0 trong mang

ozon nhung thuan

[?o~O]4K03

Nguoi ta da biet dUc;1C ozonit cua kim loai kiem nhu K03, Rb03, va cua ion amoni NH403. Khi tac dung vdi nUClc chung khOng gilti phong H202 rna giai phong oxi vCli luong nhieu hen.

vi du

+ 2H20 = 4KOH +

502'

Boi v~y ozonit la chat oxi hoa con manh hen nii:a. huy d~n thanh supeoxit va oxi,

nhiet d¢ thuong ozonit phan

Tren dAy kh6ng noi den peoxit, supeoxit vA ozonit cua cac kim loai khac vi nhii:ng ion kim loai do co tac dung cue hda manh lam cho vo electron d~ bien dang cua cac anion O~':"', 0; va 03" bi pha huy.

20

Nulic Hidro va oxi tao nen nhung hop chAt nhu nucc (H20), nuoc oxi (H202), dihidro trioxit (H203) va ca dihidro tetraoxit (H204), trong do hQP chAt quan trong nhtl:t la nuoc rai den mroc oxi : Phan co gric : ttt nude la ph lin ttl
Obitan nguyi!m Obitan phan tV cua 0 tu cua H20 Obitan nguyen tuclla H

goc HOH bang cua lien ket

°-

1050 va dO dai H bang 0, 99A.

CAu hinh electron cua phan ttl H20 18. (Hlnh 10) :
(olsk)2 (olzk)2 (fJx)2 (J92

Do co du tao khong d6i xung, H20 18.phan ttt co cue, de) dai luang cue la 0,39.4 va cue tlnh IBn Vt = 1,84 D). Phan tU H20 rat ben d6i vC1i nhiet, bat dliu phan huy a 0 0 1000 e va den 2000 e chl phan huy khoAng 2%.

Hinh 10 -

Gian. do nlJng luong cae MO trong pMn

III H20

Tinh ch«t u hoc. Nude la ml)t chAt lOng trong kh6ng vi. Ldp nude day co mau xanh lam nhat.

su6t, kh6ng

mau, kh6ng mui va

Kh6i IUQng cua 1ml nuoc ?J 4°C duoc lliy lam don vi cua kh6i IUQng va goi la gam. Tuy nhien kh6i luong ri~ng cua mroc con thay d6i tily thuec vao ngu6n g6c. Nuec mira vii. nude do tuy~t tan ra co kh6i luong ri~ng be hen don vi, con nuoc dal duong, nude k~t tinh ?J trong cac khoang v:\\t va mrdc iJ trong dj)ng thuc v:\\t co kh6i IUQng rieng Illn hrrn , Nhu da bi~t oxi cang nhu hidro Iii. nhtrng h6n hop cUa m¢t vhl d6ng vi cho n€!n nude thien nhien 00 th~ coi Iii.h6n hop cUa chin loai phan ttl nullc 00 kh6L IUQng phan ttt tu 18 den 22 :
H160

2'

H170

2'

I8 R2' 0

HD160

17 I6 , HD 0 , HD180 '2'D 0

D170

2'

DI80

2'

trong

do

H160

chiem

den 99,73% t6ng s6 phan ttl. Nuoc co ngu6n g6c khac nhau vi chua nhirng tl l~ khac nhau cua cac loai phan tll' nude do cho nen co kh6i luQng rieng khac nhau. ap suAt thuong, nude co kh6i luong rieng llJn nM(t (J 3,98°e. Khi dun nong nucc len tren nhiet d¢ do hoac lam lanh xu6ng dulJi nhi~t de) do, kh6i IU:Qng rieng cua nucc d~u giam xu6ng : Nhiet dl), "C Kh6i IUQng risng, g/ml ..
......

o
0,999866

4 1000000

10 0,999727

15 0,999127

20 0,998230

Nguoi ta gial thlch tinh chllt bat thucng do nhu sau, Bang lien ket hidro, cac phan ttl nude 0 trong nude 16ng trimg hQP vdi nhau tao thanh nhung t~p hQP phan ttl ldn 21

_ Hinh 11 - Kiln

IrUC

tinh lhl nuoc dd

han, Trong tinh t.h~ nuoc da, moi phan tu H20 nho li~n ket hidro li~n ket vai 4 phan t.v nuoc tao nen nhtrng hinh ttl dien d~u (Hlnh 11). Cac phan ttl H20 khOng duoc goi ghem vClinhau sit sao nen nuoc da co kien true kha rang. Khi nude da nong chay, lien ket. hidro bi dut ra mot phan (khoang 15%) va cae phan tu H20 xich lai gi1n nhau han. Do do nuoc da da chay nang han nude da a o=c. Khi duoc dun nong tiep tuc, mot mat tM; tich cua nuoc tang len VI khoang each gilta cac phan tu tang llin mot each blnh thucng nhu d6i 'voi mol chat khac, mat khac s6 lien ket hidro bi dut them va hien tuong trung hop do do giam xu6ng lam cho th~ tich cua nuoc giam xu6ng. Do lien quan giira hai each bien deli the tlch nguoc nhau nhu v~y nen nude co khoi luong rieng len nhat a ...... °C. 4 Cung vi hi~n tuong trung hop, nhiet dO nong chay va nhiet dt) sOi cua nuoc d~u qua cao so voi cac hop chat tuong W VDi no nhu H2S, H2Se vii H2Te. Neu nuo:e da va nude long kh6ng co nhirng phan ttt trung hop nho lieri k€t hidro gi6ng nhu H2S, H2Se v.V... thl nhiet dO nong chay phai vao khoang -100°C va nhiet dQ sOi khoang -BOoC. Tuy nhien nguoi ta v:in dua vao nhiet dO n6ng chay (G°C), va nhi~t d¢ s6i a ap suat thuong nOOoC) cua nude de xay dung thang nhi~t d(J bach pluin: Celsius (viet tat lit nhiet de) C). nhiet de) 0,01 "C va ap suat hoi 0,006 atm, nude eo the t6n tai d6ng thbi duoi ba trang thai : nucc da, nuoc long va hoi nunc. Nhiet de) do goi la diem. ba cua nude, tren gian do trang thai cua nucc, trlnh bay trong hlnh 12, dh~m ba do 1ft.diem O. Khi tang nhi~t de) hay ap suat, din bang se chi co nunc long va hoi nuoc va khi giam, chi co nucc da va hoi nucc. 0 diem ba 0 co can bang giira trang thai ran va trang thai long cho nen di~m ba 0 Ie. nhiet dO nong chay cua nuoc da. Nhung diem o kh6ng phai la nhiet d¢ nong chay cua mroc da d ap suat thuong. Qua gian d6 ta thay nhiet de) ndng chay cung bien deli thea lip suat ben ngoai, Nhu da bi€t nuoc dli co th~ tlch hoi Idn hcn rnudc long, thea nguyen H Lo Satolie, khi tang lip suat tren nude da, can bang chuyan dich ve phla lam giam th~ tlch, nghla la nude da se nong chay thanh
22

==s

nuoc long. Boi vay a ap suilt eao, nhi ~t, d¢ n6ng chay cua nuoc de. ha xu6ng. Vi du nhu dudi ap suat thuong (1 aim), nucc de. nong chay a OOC, duei ap suat 2115 atm, a - 22°C. Tuy nhien a ap suat tren 2115 atm nhist d¢ nong chay cua nude da tang len. Vi d1,1nhu duci ap suat 40.000 atm, nhiet dQ do Iii 192°C. So di nhu v~y Iii vi a

1-----

;fon

.)

nhung ap suat nlt

nhimg

O_OOG

lioi

eao do dA xuat hien dang tinh th€ khac cua mroc da.

o•

raa

t~ =c

0,01 Nude c6 nhiet dung rieng Ion nhat Htnb 12 - Gidn do trang thai cua nuac . so vlli moi chilt long vii chat ran. Luong nhiet can thie't d€ dun nong 1 ml nuoc ttl I4,5°C len d~n I5,5°C duoc dung lam den vi nhiet goi lit calo, NhCI co nhi$t dung lan, nuoc co vai tro rilt quan trong trong vi$e dieu hoa khi hau a Qua Dilt. Nude lit dung mei quan trong nhat trong thien nhian va trong kl thuat, La tit c6 cue, nude co kha nang hoa tan nhieu chat, chilt di$n li ding nhu chat khOng Ii. Nhirng chilt di$n li nhu axit, bazo va mu6i khi tan trong nude phAn li thanh Nhieu phan ung hoa hoc xay ra trong moi trucng nucc, quan trong nhst Iii nhirng ung sinh hda hoc xay ra a trong co thg sinh v~t. phAn dien ion. phan

Do sl,i tao thanh lien kat hidro gifra cac phan ttl: H20, mroc co suc cang be mat len han hau M"t chat long khac, Sue cang be mat cua nude co thg giam xu6ng khi co them nhirng cMit gAy uClt nhu xa phong hay chat My rita. Xa phong va chilt My rtla ia eMit hoq..t dong b~ mgt. Khi duoc them vao nhtrng giot nude nam tren mot 1le mat tron, chat My rtla can trl! su tao thanh lien kat hidro gitra cac phan ttl nude. Kat qua la sue cang be mat cua nuoc giam xu6ng, nhung giot nuoe bi meo xet va nude chay trai ra. Phan ttl: cac chat t.iy rira thuong co hai dau co tinh ch1it khac nhau. D~u ion (nhom - COONa hay - S03Na) cho phep chat t.iy rita tan trong nuoc va d~u khong c6 cue (g6c hiru co - R) e6 th€ hoa tan dau rna la nhirng chat kheng c6 cue, Nhc v~y d~u rna va nhirng v€t b.in a trsn quan ao khi gi(tt co thg gan ket_ vai dau khong cue cua phan ttl chat ti£y rita va diroc nude cu6n di. Tinh chilt hoa hoc Ve mat hda hoc mrcc la hop ch1it rat co kha nang phan ung. No ket hop vdi nhieu oxit cua cac nguyen t6 va voi cac muoi, tuong tac dU:Q'C voi nhieu nguyen t6. Chfnh qua trlnh nude hoa tan cac cMU, nhu da bi€~"t a qua trlnh hidrat hoa l

23

cac cha:t d6. Hidrat h6a la mc)t phan dng quan trong dac bi(lt trong cac loai phAn dng boa hoc. D6i v6'i nhitng hop ch6.t di~n. li, qua trinb: hidrat hoa xdy ra la nha tuong tac trnh di~n giaa ion vai ph4n tli luting cue H20 boac nho lien. ktt cho nh."n giita ion vai phan tli H20 co cq,p electron til do dnguy~n til oxi. D6i vlJi nhitng hQP ch6.t khtmg di~n li va kem. di~n li mil trong phan til co nhom. OH nhu cae axit ylu, ccc hqp ch6t nau co nhu ruou, duong, qua trinh. hid rat h6a xdy ra duoc ia nho lien. kit hidro giita nhom. OH vai phan til H20.

Nhirng chllt tan trong mrdc, khi k~t tinh tu dung dich nttO'c thucng kern thea met s6 phan ttl nuoc duoc gQi chung la hidrai tinh thl. Khi d~ trong khOng khl co nhtrng hidrat tinh th~ but tMm hoi nuoc cua khi quy~n bi~n thanh dung dich (hien tttc;Jng nay dl1c;JC gei Ia 81/. chdy raa). Co nhirng hidrat milt nl1t'Jc k~t tinh bi~n thanh cha:t bOt min (81/. len. hoa) va co nhung hidrat khOng bi~n ddi. Nguyen nhan cua nhtrng hi~n tl1c;Jng nay la do tuong quan giua ap sua:t cua hoi nl1{Jc trong khOng khl vlJi nhtrng ap 8Ua:t hoi bao hoa cua hidrat tinh th~ va cua dung dich bAo hoa cua hidrat. D~ lam vi du ta xet ap suilt hoi (mmHg) cua mOt vai hidrat tinh th~ , va dung dich bao hoa. Hidrat CaCI2.6H20 CuS04,5H20 Na2S04·10H20 Dung dich bao hoa

2,5
5,1 15,3

7,5
16 16,6

Trong nhirng ngily blnh thucng, khi tip suAt hoi nl1{Jc cua khi quy~n la 14 mmHg chang han, bexahidrat canxi clorua st!! chay rua vi ap sullt hoi cua dung dich bao boa cua no be hon tip suilt cua hoi nttlJc trong khl quy~n. No h4p thu hoi nl1Cfc cua khl quy~n cho d~n khi tao n~n dung dich cO lip sullt hoi bAng lip sullt hoi nude trong khl quy~n. Nguoc lai decahidrat natri sun fat ma:t nttlJc bi~n thanh mu6i khan Na2S04 vi ap sullt hoi cua decahidrat Ibn han ap su(t hoi nttbc trong khl quy~n. Nhu v$.y decahidrat st!! lsn hoa. Con pentabidrat d6ng sunfat vAn b@n trong kheng khl vi no co ap sua:t hoi th(p han va dung dich bao hoa cua no co ap sua:t hoi cao han lip su(t hoi D\tOc trong khi quy~n. Trong nhung ngAy gil\ lanh, khi ap suft hoi nude trong khi quy~n rilt tha:p hidrat canxi clorua khOng chAy rua. Trong nhung' ngily be a:m ttOt, decahidratnatri sunfat sA khOng l~n hoa, NttOc co khA nang phan huy nhi~u mu6i, phan ung phAn huy do gQi la phdn ung thuy phan, Th\iC cha:t cua phAn ung thuy phan, nhu da. bi~t IA tuong tac gifta esc ion cua mu6i vlJi ion rr' va OIr Iam chuya'n. dich can bang phan Ii cua H20 : H20 =H+

+ OH-

Cd nhi1ng mu6i bi thuy pban hoan toAn nhu cac hidrua, nitrua, photphua, cacbua cua nhi~u kim loai ; mOt s6 hi thuy phAn pn hoan toan nhu cac clorua ella axit huu co va mQt 86 khac hi thuy phAn co gilJi han nhu cac este va mu6i cua axit y~u hay bazn y~u. trong mroc, oxi co s6 oxi hOO - 2 vA hidro co s6 oxi hoa +1 cho nAn nttbc vita co tinh oxi hoa vua co tinh khu. Nhirng chft oxi hoa manh va nhirng chAt khtl manh khOng th~ t6n tai 0 trong ntt(1c rna. phAn huy nuec gilli phong oxi hoac hidro. Nhimg chAt oxi hda trung blnh vA chilt khtl trung blnh thttbng cho phAn ung thuan nghichvci nuec b nhi~t dO cao, Trong cac cha:t 'oxi hoa, chi flo cho phan ung hoan toan vO'i nuoc CJ nhi~t dO thuong' con cac halogen khac cho phan ung thuan nghich, Trong cac cha:t khir, photpho, cacbon, silic va bo cho phan ung khOng hoan toAn khi dun nong. Nhtmg kim loai ki~m vA ki~m thiS phan ung manh v(1i nuOc 0 nhi~t d¢ thuong hoac nhi~t dO tha:p. BOt magie va. b¢t nhOm dang chay se ti~p t\lC chay trong hoi ni.tCfc0 100°C. Nhung kim 24

loal nhu Fe, Zn, Ni, Co, Mn, Cr cho phan dng thu~n nghich lJ nhil)t dO vao khoAng 500°C. Thi~c vA chi thuc t~ khOng phAn llng, thuy ngan va cac kim loai quy khOng tac dung v{Ji nuec lJ ba:t kl nhi~t dO nao. Ngoai ra nU:CJccon lA chAt xuc tac, cho mOt 86 kha lCJn phan dng. Vi du nhu khi khOng cd mat hoi nuoc, khi NO khOng kfrt hop voi 02 tao thanh N02, sAt kim lo(\.i khOng Mc dung v{Ji clo tao thAnh FeCI3. Nu:CJccung t1,1'xuc tac cho qua trlnh t6ng hop nU:{Jc til cac nguyen t6. G§n dAy nguol ta trOn nU:CfcvCJi nhian li~u long trong b¢ di~n khang si~u Am dA thu du:c;lC met nhii tuong chay du<,1c,g6m 70% d4u hoa vA 30% nuoc. Nhil tuong do chay nhanh vA chay hoan toan. Nhu: v~y nl1'u thay khOng khl bAng nuec d~ d6t chay nhian li~u trong cac dOng co thl giam dU:QclU<,1ngoxit nito (; trong khi thAi ra vA do do giam duec 81,1' nhiem cua khOng khi, 6 Tr(Ulg thai thien nhien va phuong phap tinh ch6". NuC1CIA hop chAt ph6 bil1'n nha:t (} trong thlan nhisn. Ba phan tu M ml)t cua Qua DAt dUQC nuCfC bao phu. No t$p trung chu yl3u viio d~i duong vA bi~n. Ngo8.i ra nuCfc con co lJ trong khl quy~n, (; trong da:t vii IA moe c«u tu chinh cua t~ bao sinh v~t. Hon 70% kh6i luong cua nguC:li ta Iii nuec. Nhu v~y nuCfc Iii mOt thuc An ca'.n thi~t cho sinh v~t. M6i ngay trung blnh m6i nguoi c4n khoang 2,5 d~n 4l nuCJc d~ cung cAp cho cc th~. Kbi b] ma:t til 10 d~n 20% IUQng nuCfC co trong en th~, dOng v~t cO th~ chl3t. Nude cung co mOt t§m quan trong nhu v~y d6i vlli cong nghlep. Nguyen nhan Iii lJ ch6 mOt m~t nunc co trft lUQng rift len vii gia re nhung mat khac Ia vl nhimg tlnh cha:t Il hda cua no. Trang cac nganh eOng nghiep ngtiC1i ta dung mrcc d~ lam nguyen li~u ban d4u, dung mOi, eha:t rua, cha:t lam lanh V.v... VAi con s6 dulli dAy ndi l@n mrtc d¢ ti@u thu nuec : d~ tinh ch~ 1501 d.«.u mo c4n dung khoang 3000l nuoc, d~ san xulft 1 ta:n thep c«n khoAng 250001 nullc vA 1 Mn gia:y, khoang 100.000l nucc. Nuec tinh khi~t nha:t lJ trong thien nhlan lA nuoc mua va tuylt nhung chung cung chua mOt s6 khi tan dUQc vA nhtmg chtl:t khac co lJ trong khi quy~n nhu 2> N2, CO2, esc mu6i amoni nitrat, nitrit vA cacbonat, nhirng da:u v~t cua cAc cha:t hiru co, bui, NuCJc mua rei xu6ng m~t da:t, thtl:m qua nhtmg lbp tha:m nullc nhu: da:t, cat di dfrn Illp khOng tha:m nuoc nhu da:t set s~ tao n@n h6 nuoc ng.«.m. Tuy theo nhtrng di~u ki~n dia hlnh cua dia phuong, nuoc ngClm co th~ hoac xua:t hi~n tr@n mat da:t duoi dang ngu6n nu:oc hay gi13ng phun tao thanh sOng hoac chAy van cac gil1'ng nU:bc do ngucl dao. Thanh phan h6a hoc cua nuCJc ng4m phu thuec van nhung lCfp da:t rnA no da di qua vA van thbi gian til3p xuc vCfi cac lCfp d6.
Nuac 86ng chda nhieu ~p cha:t va vCJi IUQng nhidu hen so vCfi nude ngam. Ngoiii cac khi tan duoc cua khi quy~n nhu 02' N2, CO2 trong nuoc sOng con c6 cac mu6i eacbonat, sunfat, clorua cua mOt s6 kim loai nhu canxi, magie va natri, cac chAt huu cc, mQt it chAt vO co (I dang 1£1 lung. Nuoc chua mot IUQng len mu6i cua canxi va magie gQi IA nuoc eung.

Nuoc khoang la mroc cua nhirng ngu6n di qua cac ICJp dAt da. khac nhau vA hoa tan mOt luongIen cha:t rAn, cha:t khi, trang d6 c6 ea nhung cha:t tUdng d6i it ~p. Chat tan do co th~ la mu6i clorua, sunfat, sunfua, hidro cacbonat cua kim 10;;li natri, liti, magie, d.t hay ca kh( H2S. Nhung nu{Jc khoang nAy thuC:lng dUc;le su dVng lAm d6 u6ng vA d~ chua mot s6 ~nh nhtl:t dinh. Trang mQt s6' trubng hc;fPnubc khoang c6 th~ nong toi 100°C cho n~n cAng chda nhung hfQng Ibn cac mu6i tan. 0 nu{Jc ta cO d~n hang trAm m~ch su6i nuCJc khoAng. Nhung m;;lCh nuCJc khoAng e6 ti~ng IA su6i MI LAm (Tuy~n Quang) 8u6i K@nh gA (Ninh Blnh) su6i VInh Hao (Thu~n Hai) va su6i DAng Gun (LAm
25

D6ng). B~nh vi(m di~u du6ng d~ chua b~nh.

Nut.Jc dQ-i duang

l1 MI Lam stl dung

nude su6i MI Lam (nong 58 - 61°C)

trong

II nuCJc trong

cd thanh phan h6u nhu khOng bi~n ddi. No chua khoang 35g mu6i do co 27 g mu6i An. Ngoai mu6i An, l1 trong mroc df;li duong con

co nhimg ion Mg2+,

Ir, Br", SO!- ..., mt)t Iucng r«t be cua iot va cac kim loai nang.

NuC1c 180hop ch«t slin co trong thi@n nhien nhung luon luOn chua mOt s6 tap chAt cho n@n tr@n thuc t~ nguoi ta khOng d~t vAn d~ di~u ch~ rna chi tinh ch~ nuCJc. Tuy theo nhung nhu ca:u khac nhau nuoc thien nhien duoc tinh ch~ vCJi nhirng muc d¢ khac nhau.

Nuoc sinh hoat va nuoc dung trong c6ng nghi~p thuc phdm can phAi trong su6t, khOng mau, khOng mul, co vi di! chiu, khOng chua cac tap ch«t hiru co, nhAt 180cac vi khuli:n va luong cac mu6\ vO co, thuong Co a trong nu6c khOng vuot qua 0,5 g tr@n ll. D~ lam mrdc sinh hoat, ngub'i ta loai cac tap cha:t khOng tan 10 lung trong nuoc sOng ·blng each dung nhOm sunfat danh trong nuC1Cr6i 19C nuec qua ICsp cat .dAy. NhOm sunfat b] nude thuy phan t~o thanh k~t tua bOng. K@'t tua nAy keo cac thAt Io bIng l1 trong nuCJc Idng xu6ng nhanh chong. Sau khi dA lee, mroc ducc sat trung bAng C12, 03 hoac tia tu ngoai.
Nuoc dung trong c6ng nghi~p vdi muc dich rtla sach hay lam lanh co th~ Illy true ti~p til sOng ma khOng cAn phai xu H. Nhung nuCJc dung cho n6i hoi hoac cac kI thuat khac phai 180nuoc m~m, nghIa la dUQc loai sach mu6i canxi hoac tAt ell cac mu6i vO co co trong nunc. Ngubi ta thuong' lam m~m nltt.Jc thi@n nhien bAng phuong phap trao dlH ion (xem nuCJc cung)
Nll6c dung trong ceo phong thi nghi~m (vA mOt s6 nha may hoa chAt) phai tinh khi~t. Mu6n co nuC1c tinh khi~t ngubi ta thuong chung c«t mrcc. Khi chung ci1:t, cho them dung dich KMn04 (trong mOi truong axit hoac ki~m) vao nuCJc d~ pha huy cac tap ch~!{thuu co co trong mroc. PhAn nuec ea:t thu duoc luc ban dl1u con chua cac khi tan, cho n@n duoc bO di va chi hung l«y nhirng phAn sau. BAng nhf1ng nhua trao dtSi ion thich hQP, ngub'i ta e~ th~ thu du~c nuC1c tinh khi~t nhu nuC1c ci1:t. Nuoc cat thu dul1e khi chung cAt hay nuoc c«t d1,ing trong dung cu bAng thuy tinh ciing cc th~ b] dAy b4n boi cac tap chAt do thuy tinh tan ra. Vi v$y trong nhung trubng hop cAn dung nuoc co dO tinh khi~t .cao hen, ngubi ta phai cAt Ial viii IAn nuec da cAt. D1,1ng cu dung d~ chung ea:t ciing nhu d~ dt,tng nuec cAt nhi@u Il1n cl1n pha! lam bAng thach anh, thi~c hose bac,

Nuac n(j.ng. Nt:tC1C nt\ng Iii nhtrng dang khac cua nuoc, trong d6 hidro thuong dttl1c th~ bang dateri nhu HDO vii D20. TI l~ D : H trong nu{Je song va mrec h6 it bilfn d(;l.ng va lA khoang 1 : 6800 ; trong m:t{Jc bi~n ga:n 1 : 5606. Gilla ba dang cua nuec co mQt can bang dOng : H20

+ D20 ~ 2HDO.

Vi v~y khi ham hrong cua D l1 trong nuCJc Iii be, chang han nhu trong nuCJc thien nhien, nu6c nang t6n t~i hl1u nhu hoan toan dUCJidang phan ttl HDO vA khi ham luong do 16n, du{Ji dang phAn ttl D20. V~ tlnh chat v$t ll, nuec m),ng khac nhi~u v{Ji mrdc thuong, ChAng han nhu nuec nang co nhi~t dQ ndng chAy 18. 3,81°C vA nhi~t dO sOi la 101 ,43°C, kh6i lucng ri@ng ICJn hon nullc thubng 10,77%. DO tan cua da 56 cha:t l1 trong nuCJc n~ng be hon r4t nhi~u so vCJi c'J trong nubc thuong. VI, d1,1nhu 0 25°C dQ tan cua KCl be hen 8,8%, cua KzCr207, 27% vA cua PbCI2, 36%. NU:lIc nang khOng duy trl 81,1 s6ng cua dOng v~t vA tht,tc v~t. 26

Ve tlnh chat hda hoc, nuec n~ng rAt gi6ng voi mroc thuong, nhung dng xay ra CI trong nuCl~ nang hoac ducc tang len hoac bi cham lai,

met s6 phan

Nude nl),ng duoc sit dung chu ygu d€ lam chd:t lam ch$,m notron trong cac 10 phan dng hat nhan hOI)C lam ngu6n di~u ch€ doteri dung cho cac phAn dng nhi~t - nhan , Nguoi ta tach nuoc nang ra khoi mroc thuong bang phucng phap di~n phan, Khi di~n phan nuoc thuong, H2 thoat ra nhanh han 02 sau la:n nen n6ng dO cua H20 giam xu6ng va can bang chuy~n dich v~ phia tao thanh 020. Di(in phan IAu dill m¢t luong Ion nucc r6i chung dU phan con Iai sau khi di~n phan, nguoi ta co th~ tach ra ducc nuoc nang 020 ga:n nhu tinh khi€t. Tit met tAn nude thuong nguoi ta co th€ tach ra khoang lOml nude nl).ng vlii d¢ tinh khittt 99,99%. Hien nay mrcc nang da duCJc san xuj;\t a quy mfi cfing nghiep, Sv gay
{j

nhilm mOi tnrimg mr6c

Nucc da dUQc SU dung r6i trong sinh hoat vA trong cOng nghiep duoc goi la nuoc thai. NuClC thai thoat ra til: nha C1,~nh vi(in vA nha may chay qua met M th6ng c6ng ranh thoat nuoc di dttn trung tam xu H nude thai. NUDe thai cua b~nh vi~n va cua nhung nha may co sit dung h6a chj;\t bAt buoc phai duoc xU H rieng tn.tbckhi d6 vao c6ng thoat nucc cua thanh ph6. Tal trung tAm xU If nUDc thai cua thanh ph6, cac chj;\t thai duocIoal b6 tn.tbc khi nude dd ra sOng. V~t lieu thai co trong nubc thai bao g6m nhirng chAt thai sinh hoc sinh ra til: dan cu, chat thai thuc ph!lm tit nha blfp, chat thai d~ng nghlsp tit nha may bao g6m cac hoa chat va chAt thai nOng nghiep tit trang trai bao g6m phan bon, thu6c trit sau. Ngay sau khi da duoc xU H nhieu cha:t thAi d6 con co th€ CIlai trong nubc d6 ra sOng. Ni!u chdt thai co hrcng be vA cO th~ bi pha huy Mi nhtrng vi sinh v$t s6ng trong nuClC sOng thl sOng co kha nang t\1 lam sach, Nhung VCJi UQng Ibn thl hau qua se rAt nghism trong, I Nhung eM:t thai hiru CO la thuc ph!im cua vi sinh v%t s6ng trong nuoc nen khi co nhidu thuc ph tIm do, vi sinh v$.t phat tri€n vbi t6c dO cao hen blnh thuong. Vi sinh v~t vua tieu thu chat thai vita tieu thu khi oxi tan trong nuoc. Khi luqng oxi bi tieu thu qua nhanh, lucng oxi tit khOng khi khOng kip tan bu vao thi nhirng sinh v$.t cAn oxi d€ s6ng se chet. Nhirng sinh v$,t do IA ca va nhftng vi sinh v$.t phan huy cMlt thai, Nhirng vi sinh v$.t dung oxi _tan d€ phAn huy cha:t thAi thanh v$t li(iu vO hai duoc goi lA vi sinh v4t hilu khi. Chung co th~ s6ng sot nttu nUllc sOng va.n sach vA lanh, Nhung nlfu chang ch€t vi thieu oxi, nhftng vi sinh v(l.t khac, duQ'c gQi 18 vi sinh vt;..ty£m khl se chop thai co phan huy nhftng chllt thai con Iai thanh nhirng san pham hOi th6i va dOi khi dOc hai, Nhu v(l.y nude cang bi 0 nhi~m them. PhAn bon dung trong nOng nghiep gAy h~u qua con nghiam trong hen d6i vbi nuoc. Nhftng phan bon chua nitrat va photphat (b~t gi~t ciing chua photphat) l~ thuc ph4m cua rong tao. HAm IUQng cao cna cac chat d6 CItrong nucc lam cho rong tao phat tri~n ra:t manh, nude tro n~n co mau xanh b4n vA sOng h6 d~ bi tAc nghsn, Dd Ia hi~n tuqng phi dinh duimg (eutrophication). Nhftng ll1p rong tao s6ng a ga:n m~t mroc can tro anh sang Ml),t Trbi di tbi nhftng Ibp rang tao s6ng CIphla duoi han cM' qua trinh quang hop, IUQ'ng oxi tan trong nude khOng dUQc b6 sung vA rong tao ch~t. K€t qua IA ao h6 bi~n thAnh dlim lliy. M~t khac s\1 m\lC nat cua rang tao ch~t doi hoi mOt lUQ'ng oxi ra:t Ian vi nhung vi sinh v$.t s6ng trong nubc c6 ti~u th\l chung. Nhftng sinh v$.t cdn oxi d~ s6ng ed th~ ch~t. 27

Trong nuoc nhung thu6c trit sau thubng kho phan huy thanh d@;t~p trung vao tom ca r6i vao con -ngttbi va gAy ra b~nh t~t.

san phA:m vO hal nan

ChAt thai cOng nghiep co hai tac hai d6i vCli nuoc sOng : la cha:t d¢cd6i vCii sinh v~t s6ng trong mroc va dbi hoi m¢t hrong lCIn oxi tan d~ vi sinh v~t phan huy chat thAi.

XU- li nU'uc thai

De' bao v~ mOi trl1bng nude, con dubng duy nha:t la xii H nucc thai trttac nude thoat ra song. Qua trlnh xii ll nucc thAi thuong g6m ba giai doan : khi cho

Giai doqn. m"t : cho nude thAi chAy qua nhung mang chan hay mang loc de' loai bo nhii'ng hat lCin cua cha:t rAn khOng tan, r6i chAy cham vao b~ lAng d€ nhii'ng hat nho lI1ng xu6ng, vat bot ntH tr~n ml\it nucc va cu6i cung la clo hoa nuoc. Giai doan xii li nay cho phep loal b6 khoang 30% cha:t gAy [) nhi{im nuec, Hi~n nay k€t qua xii H nucc thai duoc danh gia bang chl s6 nhu diu oxi sinh haa h9C BOD (chu vUi't tAt cua cum tu ti€ng Anh biochemical oxygen demand): ChI s6 BOD chi lucng oxi mil vi sinh v~t ?J trang nuoc thAi can dung de' phAn huy cha:t thAi trong di~u ki(ln hi~u khi, D6i vCli m111c thAi sinh hoat, chi 86 BOD la 200 mgll , nghla III vi sinh v~t trang nucc thAi din dung 200 mg oxi d~ phAn huy chat thai co trong 1 l m1C1c thai 0 di~u ki~n hi~u khL N~u thuc hi~n t6t giai doan m¢t, chi s6 BOD cua nucc thai con lai khoang 140 mgll, . Giai doqn. hai : lam thoang nuoc thai khi co ml\it mt')t luong l{Jn vi sinh vat, Bang each nay vi sinh v~t sf!!bi~n nhimg chlft thai tan thanh nhung chat vO co Mn han. Cho DUCIcdB. xii H i:J giai doan met di qua be' l{Jn dUQc lam tho ling bang thdi khOng khi khi cho th~m ml)t lucng bUD d~c. Bun d~c Ia:y ducc trong cac giai doan xit ll nucc thai chua nhimg vi sinh v~t va chAt vO ca. Trong qua trinh lam thoang nay, vi sinh v~t W~iU thu cha:t thai tao nsn nhi~u him han. Bun nay chAy sang be' lAng va lAng xu6ng con nuoc chay di. Giai doan x.i:t If thd hai cho phep tach dUQc lUQng cha:t thai tit 80 d€!n 90% BOD, nghla la nude thai sinh hoat sau giai doan nay co chi s6 BOD tu 20 d€n 40 mgll, DAy nhu h6a vuct Giai doqn. ba : th ubng .chi duoc th ~c hien CJ mot s6 it trung tam xu H n ubc thai. III qua trlnh xii li sinh, hoa va If hoc nude thai d~ loai b6 nhtmg' chat dinh duong photphat va nitrat, nhimg chllt thAi cOng nghiap nhu ion kim loai nang' va nhii'ng chat hiru co khOng hj vi sinh v$t phAn huy khi ham IUQng cua nhii'ng chAt thai do giCii han cho phep,

Hidro peoxit hay mruc oxi (H202J

PhAn tu H202 c6 cllu tao gap khuc DI) dai cua li@n k€!t 0 - 0 lA 1,4aA, cua H la 0,95.4 va nAng IUQng ella li{!,nMt 0 lA 217,5 kJ/mol, cua lien k~t H la 376,5 kJ/mol. Do phan tii khOng d6i xt1ng n{!,n H202 eo cue tlnh len. 0 trang thai hoi, khOng c6 hlen tucng trung hop phan tit, nhung CJ trang thai long, hil)n tUQng trung hop nhb li@n k@'t hidra xAy ra manh hen so v{ji nuec,

°-

°-

di~u ki~n thueng, hidro peoxit tinh khi~t Is met chllt long khOng mau co vi kim loai, sanh nhu nu{Jc dubng, sOi CJ 152,loC vA hoa rAn CJ -O,89°C. No Ia dung mOi ion hoa t6t d6i vCli nhi~u chlft. Gi6ng vCli H20, n6 cung co th~ tao n@n cac peoxihidrat gi6ng cac hidrat, chang han nhu ~C03.3H202' Ca02.2H202·N6 tan trong nttbc thea hilt cd d l~ nao nho tao n{!,n li@n k€!t hidro giua H202 va H20. Tit dung djch, no tach ra duci dang hidrat tinh the' H202.2H20 kheng Mn (nhiet dl) n6ng chay - 52°C). Trong phong 28

thi nghlam, ngttbi ta thutmg H202 co t@n gqi Iii. pehidrol.

dung nhirng dung dich H202 3% vii. 30%. Dung dich 30%

Hidro peoxit rAt tinh khi~t Iii. tuong d6i b~n, nhung khi cd lin nhung tap chAt nhu esc kim loai nang va ion cua chung hoac khi dun nong hay khi b] chi~u sang, no phAn huy manh va co th6 gAy n6 : BOi v$y hidro peoxit va dung dich cua .no thubng duoc bAo quAn a ch6 rAm mat va t6i. D6 lam b~n, ngubi ta cho tMm nhung chAt dc ch~ nhu axit photphoric hay axit sunfuric, Nguoc lai dung dich ki~m thuc d~y nhanh qu~ trlnh phAn huy H202. Dung dich loang cua H202 co tlnh axit manh H202 han nuck : pK = 11,6 2H202 = 2H20

+ 02

6.Ho =- 98,74 kJ/mol.

+ H20 ~ H30+ + H02' ;

Khi tucng tac v~i dung dich ki~m manh, no cho peoxit va nguoc lai khi cho peoxit tac dung vlJi ax it, H20z dUQc giAi phong.
V{ dl! :

+ Ba(OH)2 = Ba02 + 2H20 Ba02 + H2S04 = BaS04 + H202

H202 t6 rhng Ba02 la mu6i cua axit H202. Oxi a trong H202 co m dc oxi hda -1, lam cho H202' vua co khA nang oxi hoa vira co khA nAng khti. Qua th~ di~n cue cua H202 a trong dung dich, ta tha:y no la cha:t oxi hoa manh cA trong mOi trucng axit va mOi truong ki~m : H202 Di~u do chung

+ ~W + 2e H202 + 2e

= =

2H20 20H-

, EO

, EO =

+ 1,77V + O,87V

Trong da 86 trucng hQP, phAn dng oxi hoa cua H202 trong mOi truong cham va trong mOi trubng ki~m xAy ra nhanh. No co th6 oxi hda dUQc sunfua thanh sunfat, aseno thanh asenic v.v ...

axit xAy ra thanh 12,

vt df!,'
H202

+ H2S04 + 2KI = 12 + 2HzO + KzS04' PbS + 4HzOz = PbS04 + 4H20.

PhAn dng thd nhAt cd th~ dung d6 dinh lUQng H20Z' PhAn dng thd hai duc;1cdung de phuc h6i I~i cac bdc tranh cd v~ bAng bQt ntrling chin [2PbC03 . Pb(OH)zl IAu ngay bi den l~i vi mu6i chi da. tac dung vlfi cac v@'t khl HzS 0 trong khi quy6n tao thanh PbS mau den. Dulfi tac dung cua H20z, PbS mau den bi@'n thanh PbS04 mau trling. D6ng thbi H20z cung Ie. cha:t khti : 02 + 2W + 2e = RZ02 Tfnh khit do th6 hi~n khi tac dung viii nhung KMn04' elz'"
V{ dl:' :

' EO

=+

O,68V

cha:t oxi hda

manh

nhu

03'

03 2KMn04 Phan

3HzS04

+ 5HzOz

+ HZ02

= H20

202

= 2MnS04

KzS04

8RzO

50z'

dng thu hai co th6 dung d6 dinh lUQng H20Z' 29

cuu phan ung oxi hda H202 trong dung dich nude boi MnO;, el2 V.v... vA phan ung phAn huy duoi tac dung cua cac chA:t xuc Mc nhu Fe3+, Mn02' nguoi ta thA:y rlng 02 ducc giai phong IA hoan toan cua phAn tti H202 chu khong phAi cua H20. Di~u do chung t6 rlng li~n k~t trong H202 khOng bi dut ramA anion [0 - 012ma:t electron. Nghien

° ...,.. °

Ta:t ca nhtrng cOng dung trong th1,1CM cna H202 d~u dua vao tlnh khOng Mn va tfnh oxi hoa manh cua no. Dung dich H202 3% duoc dung d~ sat trung trong y hoc (sue cu6ng hong, roa v~t thuong). Phdn llin H202 dUQc dung d~ lam chat t«y trAng len, lua, ram ra, giAy, mAy tre, lOng v.v ... Uu di~m cua no la khi dung dung dich n6ng dO khOng Ion, no My trAng cac chAt mau nhung khOng lam hu h6ng v~t U~u ducc ta:y. C§n chu y rAng gia:y, mat cua vA cac cha:t d~ chay 86 Mc chay khi ti~p xuc vbi dung dich H202 co n6ng dQ 65% trl:l l~n. Dung dich H202 d~m d*c (t~n 80%) duoc dung d~ lam chat oxi hoa nhisn li~u cua dOng co phAn Iuc, Trong cOng nghi~p hoa hoc, dung dich H202 cung duoc dung lam chA:t oxi hoa. D1,1a vao phAn ung phan huy cua no, nguoi ta dung H202 dl! lam chtH tl;lo bot trong ngAnh san xuA:t cac v~t li(!u x6p. Tro~g thi~n nhlan, H202 dUQc tao nen duOi dang mot san pham cua qua trlnh oxi hoa nhieu cha:t Mi oxi cua khOng khl. Trong mroc mira vA trong dich cua mOt s6 cAy cling co nhung vl1't H202. Trong ceng nghi(!p ngu:bi ta di@u cM' H202 blng phap antraquinol. phuong phap di~n phAn vA phuong '

Trong phunng phap thu nhat, ngubi ta di~n phan l:I nhi~t dO khoang 5 - ro-c dung dich H2S04 50% hoac dung dich (NH4)2S04 trong H2S04 vC1i m~t dO dong di~n IOn (......IA/dm 2) vA di~n cue pia tin. Tu y co ch~ chi ti~t cua qua trlnh di~n phAn chua ducc bi~t ri5 hoan toan, cc ch~ chung cd thg duoc bi~u di~n nhu sau 2HSO; 2S~Axit peoxidisunfuric cho H202 : - 2e == S20~- 2e

+ 2H+

S20r

(H2S208) H2S208

duc;1Ctao n@n khi di~n phAn se k~t hc;1P vbi nucc

+ 2H20 = 2H2S04 + H202

Chung cAt h6n hop san pham l:I ap sua:t tha:p se duc;1Cdung djch H202 loang, Co dung djch loang l:I trong chan khOng r6i chung ca:t phAn doan nhidu I'n s~ duc;lc dung dich H202 90 - 99%. Trong phuong phap antraquinol nguo] ta dung 02 oxi hoa dihidroantraquinon d~ duoc H202 vA tai sinh lal dihidroantraquinon hAng each dung H2 khir, vdi chat xuc tac IA Pd :

Phan ung duoc th1,1Chi~n {j trong pha 16ng. Dung dich H202 thu duoc co n6ng d¢ 20 - 25%. Nguyen li~u chu y~u duoc dung trong qua trlnh dMu cM' nay lA hidro, oxi, kh6ng khi va nuoc. Bl:Ii v~y gia thanh cua H202 ha han so vlii phuong phap di~n phAn. Trong phong thi nghiem, H202 co thl! di@u eM' b~ng each cho Ba02 Mc dung vOi axit sunfuric.

30

CHUaNG II

<

KIM LO~I KIEM

Cac kim loai ki~m bao g6m nhtrng nguyen (Pr), SCIdl dl1QC goi la la nguyen t6 ph6ng xa
Bang 3

thuec nh6m IA cua bang tu~n hoan cac nguyen t6. Nh6m nay t6 : Uti (Li), natri (Na), kali (K), rubidi (Rb), xesi (Cs) va franxi Kim looi kiem. vi hidroxit cua chung IS. chlit ki(!m manh. Franxi tl,l' nhisn. ttl: kim loai ki(!m (bAng 3)

Duo] day la ml)t a6 d~c di~m cua cac nguyen MQt s6 dtc Nguyen t6 Li Na K Rb Cs Fr tl,l' n guy fin ttl: 3 11 19 37 55 87
86 tho

diGm eua nguyen CAu hinh electron [He] [Ne] [Ar] [Kr] [Xe] [Rn]

tit cae kim Ioai kiem

Th~ di~n cue EO, V -3,02 -2,71 -2,92 -2,99 -2,92

NAng lucng ion hoa I, eV

11
5,39 5,14 4,34 4,18 3,89

12
75,6 47,3 31,8 27,4 23,4

28
3s 48 58 68 78

Do co mot electron hda tri ns1 (j ngoai ca:u hlnh electron b~n cua cac khl hi~m, esc nguyen ttl: kim loai ki~m rAt dl!: mat met electron hoa tri bil1n thanh ion duong M+, nghla IS. chung Iii nhtmg' kim loai rAt hoat dQng. Di(!u do th~ hi~n (j nang 111Qngion hda thd nhAt rAt tha:p cua nhtmg' nguyen ttl: kim loai ki(!m. So vlli cac nhdm nguyen t6 khac, nhdm kim 10l;1iki~m co nhidu tlnh cha:t gi6ng nhau hon hl1t va nhirng tinh cha:t nay bi@'n d6i d~u ~n tit Li dl1n Fr. Tuy nhian (j trong do, Li chism mQt vi trl .hoi d~ bi~t hen so vlli nhfrng kim 1000iki(!m khac, Vi du nhu Li co th~ di~n cue Am hon cac kim loai ki~m khac, m¢t s6 hop chAt cua Li it tan hen so vlli hop chat cua kim 10l;1iki~m khac, Vi chi co mQt electron hda hi duy nhAt n@n hca tinh cua nh6m kim Ioai ki(!m la don gian hon h~t so vbi bAt cunh6m nguyen t6 nao khac, Cac kim 10l;1iki(!m tao n@n chu yl1u cac hop chAt ion, trong d6 86 oxi hoa duy nhAtIA +1. Tuy nhien chang ct1ng co tM' t.o nlin lien k@'t c¢ng hoa tr] trong cac philn tit Li2, Na2, K·2, Rb2• Caz 16n tI;li (j trang thai khI. NAng 111Qngcua lilin k@'ttrong cac phan tit do kha be va giam da":n tit Li dl1n C8 : PhAn tu Nang luong !ilin k@'t, kJ/mol . . Li2 108 Na2 73,2
~

Rb2 47,3

CS2

49,8

43,5 31

Nang Iucng be cua lit!n k~t cong hda tr] gifta cac nguyen to kim loai ki~m cllng phil hop vl1i nang luong ion hca thtlp cua chung : nhung nguyan to kim loai ki~m gift kha y~u electron hda tr] cua no, sll gift cang y~u han nfia electron dUQc thsm tu nguyen ttl khac, Chinh vi v~y lien k~t kim loai trong kim loai ki~m la li~n kl!t yl!u. trong Cac ion cua kim loai kMm khOng co mau. Ndi chung hop chit nuoc trit: met s6 hop chit cua liti. cua chung dli tan

Cae dun chiit

Tlnh ch«t Ii hoc, Cac kim loai ki~m co mau trAng bac va co anh kim r!t manh. Anh kim do bi~n mit nhanh chong khi kim loai til1p xuc vbi khong khl. Dulli dAy la nhirng hang s6 v~t If quan trong nhat cua chung. (Bang 4)
Bdng 4

Hlng

s6

It

hoe quan trQng nhiit Nhil;!t d¢ s6i, °C 1317 883 760 689 666

cua kim Ioai ki~m

Nguyen t6
Li Na K Rb Cs

Nhil;!t d¢ .nong chAy, °C 180 98 64 39 29

TI kh6i
0,53. 0,97 0,86 1,53 1,87

D¢ dAn di(in ritlng 1/0. em 11,8.104 23,0.104 15,9.10 4 8,9.104 5,6.104

Nhiet d¢ nong chay vA nhiet d¢ sOi d~u thip va. giam dan tit Li dl!n Cs lA kl1t qua cua lien k~t kim loai yl1u va lilln k~t do cang y~u da:n khi kich thuoc nguyen tu tang ll!n. Cac kim loai ki~m d~u co met ki~n true tinh th€ gi6ng nhau la. ki€u lap phuong tam kh6i. HQP kim g6m Na va K vl1i ti II;! nguyen tu 1 : 2 cd nhiet d¢ nong chAy la 4,3°C. 0 nhiet d¢ thuong, hop kim nay Ii\. m¢t chit long linh d¢ng va co mau trAng bac, HQP kim dd co nhiet dung ri@ng llln nen dUQc dung lam chAt mang nhiet trong lb phan 11ng hat nhan. Cac kim loai ki~m dl1u nhe, kim loai liti n6i tr~n da:u hoa, natri va kali n6i tren nuoc. Cac kim loai ki~m d~u m~m co th~ cAt bang dao duoc, xesi m~m nhit con liti ceng han. 'I'Inh m~m cua kim loai ki~m ed lien quan VCJi lilln k~t kim loai yl!u trong mang lubi tinh th~ cua kim 101;li.

Cac kim loai ki~m eo d¢ dan di(in cao nhung con kern nhi~u so vlli hac Is.. kim loai dAn di!)n t6t nhat. D¢ dAn di!)n cao nAy phil hop vbi thuy~t vung cua kim loai vi cac kim loai kitlm co vung s chi mlli bi chlsm bl1i mOt mra s6 electron. Nguyan nhan lam cho d¢ dAn di(in cua kim loai ki~m van thtlp han bac va bil!n d6i lJ trong nhom IS. kh6i IUQng ri@ng tUdng 'd6i be cua chung dB. lam giam s6 hat mang di!)n tich, ChAng han nhu s6 nguyen tu co trong 1em3 giam tit 4,6.1022 d Li dl!n 0,85.1022 lJ Cs, con l1 bac '6 la 5,.1 022 . Cac kim loai tv: do ciing nhu hop cha:t de bay hoi cua chang khi duoc dua vao ngon lua khOng mall lam cho ngon lua trl1 n~n co cac mall d~c trung : Uti cho mall do tla, natri mall yang, kali mall tim, rubidi mall tim h6ng vA xesi mall xanh lam. Hien tucng do duoc giAi thich nhu sau. 0 trong ngqn lira, nhftng electron cua nguyen ttl vA ion kim loai ki~m duoc klch d¢ng nhAy ra nhii'ng rmrc nang lucng' cao hen. Khi nhay v~ nhung rmrc ban d~ll, nhung electron do hoan trA Iai nhftng nang IUQng da. hap thu. 32

Trong truong h9P nay, nang IU9ng do la be va dU9C phat ra duoi dang nhirng buc xa vung trOng thay. Vi v~y ngQn Ilia co nhirng mau dac tru:ng cua cac kim loai. Trong hoa hoc phan tich nguol ta dua van cac mau nay d~ nhan ra cac kim loai, Duoi tac cuong d¢ cua thu, LQi dung tE! bao Quang dung dong tlnh di~n cua tia tti ngoai, cac kim loai Na, K, Rb va Cs phong ra electron, electron dune phong ra tl l~ vdi cUbng d¢ cua anh sang ducc hap chlit nay, nguoi ta dung kim loai kiem, nhat la Rb va Cs d~ lam dung trong vO tuyen truyen hlnh va chieu phim co tieng ndi, tan l!1n nhau va deu d~ tan trong thuy ngan hong do thuong ducc dung trong thuc te de hieu la Na (Hg). Hon hong natri a trang thai khi chua nhieu Na.

Tat ca cac kim loai kiem co th~ hoa tao nan hon h6ng. M¢t trong nhimg hOn lam chat khu manh la hon hong natri, ki long khi chua it Na va a trang thai ran
dich loang

Cac kim loai kiem tan duoc trong amoniac long vA d¢ tan cua chung kha cao, Dung co mau xanh lam va dAn di~n. Dung dich vai nong de;. cao han co mau do dong va co anh kim. Nhung tinh chat vat H khac nhau cung nhu d¢ dAn dien cao cho thliy sl,f gi6ng nhau giua dung dich do voi kim loai long. Trong dung dich loang, kim loai phan Ii hoan toan thanh ion kim loai vA electron diroc son vat hoa bang amoniac, chlnh nhung' electron sonvat hca nay gfl.y n@n mau xanh lam cua dung dich, Nghien cuu bang phucng phap phd c¢ng huang ttl electron nguci ta xae nhan su ton tai cua electron "t\1 do" a trong dung dich, nhung tlnh thuan tit giam xu6ng khi n6ng d¢ cua dung dich tang len. Dieu do noi len rang cac electron duoc amoniac hoa co the tao nan hop chat nghich ttl chua mot cap electron. Tuy trong dung dich co tM' co nhung can bang khac, nhtrng du ki~n tren day cho phep m6 ta qua trlnh nhu sau :
M (trong

dung dich)
2e

= =

M+ e2

+ e-

Dung dich kim loai kiem trong amoniac long III nhung chat khu r!t t6t. Nhung dung dich do chi khti hoi yeu hon kim loai khi tac dung voi nude. Dung djch cua natri trong amoniac la mot trong nhtrng chAt khu thuong dung trong hoa h9C vO co va huu co.

1~ K,

Ta:t ca cac kim loai kiem (trit Na va Cs) deu co m¢t s6 d6ng vi, Nhung ~~Rb va franxi thien nhian
~~3 Fr

dong vi

co tinh phong xa,

Tlnh eMit hoa hoc, Cac kim loai kiem rat hoat d¢ng ve mat hoa h9C. Trong cac phan ung, chung th~ hien tlnh khu manh va tlnh khir do tang len deu dan tit Li den Cs. Khi dun nong, cac kim loai kiem kE!t hop vai hidro tao nen hidrua 600 - 700°C, con cac kim loai kiem khac a 3500 - 400°C. ion : Li a

thucng va trong kh6ng khl khO, kim loai liti bi phu mot lop mau xam gam Li20 va Li3N, natri bi oxi hoa thanh N~02 va co IAn mot it Na20, kali bi phu hlp K02, a phia ngoai va ben trong ia hlp ~O, rubidi va xesi tu boc chay tao thanh Rb02, Cs02· Trong kh6ng khi am, cac lop oxit cua kim loai kiem Mt hop vni hoi nude ella kheng khl bi~n thAnh hidroxit rai hidroxit k~t hop vai khi cacbonic bien thanh muoi cacbonat. Bai v~y can clit gift kim loai a trong blnh rat kin hoac ngam trong dau hoa khan. Khi dtt<,1C dot nong trong khong khi hoac trong oxi, Liti tao nen LizO va met It Li202 con d6i vdi cac kim loai khac, oxit cua chung tac dung tiep tuc vdi oxi tao thanh peoxit 33

o dU!u ki"n

3·HHVC·T2

'"

r, b~
<

(Na202) hoac supeoxit (K02, Rb02, Cs02). 'I'ac dung bi han ch@" cua Li duoc gi8.i thich IA ion Li+ c6 klch thuoc be nan kh6ng c6 thg lam b~n nhung anion Ibn h~n nhu anion 02-. Cac kim loai ki~m bee chay trong khl clo khi c6 mat hoi a:m Vl1i brom lOng, K, Rb va Cs n6 manh can Li va Na chi tuong tac iot, cac kim loai ki@m chi tuong tac manh khi dun nong. Phan dng nd ciing xAy ra khi nghi~n
(J {j

nhi~t d¢ thuong. tr~n b~ mat. Vbi

kim loai kilim vbi b¢t luu huynh

Khi dun nong vbi nito, cacbon va silic, chi Li co thg tuong tac true ti@"ptao n@:n Li3N, Li2C2 va Li6Si2. Li6Si2 dUQc tao nan {j dang tinh thg mau tim hut fm vA ra:t Co kha nang phAn ung. Cac kim loai kii~m co th~ dil;!n cue rlit tba:p. Dac biet th~ di~n cue cua Li tha:p nhAt vi ion Li+ co nhiet hidrat boa Am nh~t (blmg 6) cac kim loai ki~m tuong tac manh U(lt vbi nuoc giai ph6ng H2 : 2M

+ 2H20 == 2MOH +

H2

Khi tucng tac vbi nude, Li khOng cho ngon lira, Na ncng chAy thanh hat tron n6i vA chay tr(\n mat nuoc, hat UJn co thg hOO chay, K h6c chay ngay can Rb vA Cs gAy phan ung n6. Khi dun nong (qua nhi~t loai ki~m dli tao thanh amidua

dO nong chay cua kim loai) trong khI amoniac, cac kim

vi du. .(nalri arniduaj

Trong cac amidua, chi co NaNH2 duoc san xua:t trong cong nghiep, No ducc dung dg tdng hop indigo va lA san phfm trung gian d€ di~u ch@"NaCN. Cac kim loai ki{\m co tMl thay th@"H trong esc axit huu co tao n(\n mu6i ion nhu natri axetat, kali benzoat. Kim loai kilim ct1ng tao nen nhung hop chat c¢ng hoa hi nhu liti metyl (LiCH3) va natri etyl (NaC2Hs)' Nhung ion kim loai ki~m co han klnh qua Ibn, khOng dli tao n@:n nhirng phuc ch«t. Tuy nhien ciing co nhung phuc ch~t vong cang cua ion kim Ioai ki~m vl1i andehit salixilic bay axetylaxeton. VI du nhu ion K+ tao vbi andehit salixilic phuc chc1t kali diandehit salixilat
H
I

OH
(,HO

+K

+-

0°1\. ---- 00---.:...... O{)I I ---K---.# CHO C HO -----

=-., 0 H C

Trang thai thien nhien va phudng phap dit!u ch~. Vi co hoat tlnh cao, cac loai ki~rn kbOng t6n tai trong thien nhlsn d dang kim loai tu do ma chi a dang duong. Natri vA kali thuoc vao nhung nguyen t6 phd bi~n nhat a trong vo Trai D~t. chiem 1,32% t6ng s6 nguyen tU', K chism 1,5%. Li It phd bi~n hen va chism 0,11%, Rb va Cs IA nhung nguyen t6 hi~m chi chism 0,002% vA 0,00015% tucng dng.

kim ion Na con

Khoang v~t chlnh co chua Li IA alumosilicat, nhung ra:t hi~m khi gap. Nhirng hQP chat trong thi~n nhien cd chua Na va K IA NaCI (0 trong nude bign, m6 mudi), Na2S04·10H20, xinvinit (NaCl.KCl) va cacnalit (KC1.MgC12. 6H20). Rb va Cs lA nhimg nguyen t6 ra:t phAn tan. Ngu6n dung dl! khai thac chung lA nhirng khoang v~t cua Li 34

va K. Franxi co mot IU9'ng vo cung be trong cac quang chua uran : trong mot tan uran co gan 19 radi, 0,59.10-3g actini va 1,34.1O-11g franxi. Na va K co nhieu trong cac alumosilicat thien nhian. Do hien tuong phong hoa, mat s6 hop chat tan cua N a va K duoc tao thanh. Nhii'ng muoi nay duoc nuoc keo tii' trong dat ra bien r6i dai duong ; ion K+ vi bi dat giii' lai nhieu han so vDi ion Na+ cho nen trong nuoc bien, luong mu6i kali co it han IU9'ng muoi natri 60 lfin.

HQp chat cua Na va K 13. h~t sue can thiet ddi voi nguci, dOng vat va Kali la mot trong ba nguyen to can thucng xuyen cung cap cho dat de tang cua mua mango Natri can thiet cho nguoi va dong v~t cung gi6ng nhu kali cho cay. Trong tro cui co K2C03, VI du nhu trong tro cua cay bach duong co tro cay huang d uong co 40% K20.

thuc v~t. thu hoach can thi~t 15% K20,

Kim loai kiem co gia tri trong thuc te va ducc san xuat nhieu han bet la natri. Liti va kali ducc sit dung it hon, con rubidi va xesi rfft it han nira . Natri kim loai duoc dung lam nguyen li~u dieu ch€ natri peoxit (Na202) va natri amidua (NaNH2) va tit chat nay dieu che natri xianua (NaCN). Mot IU9'ng Ian natri ducc dung trong nhirng t6ng hop hiru co khac nhau. HQP kim cua chi voi natri va canxi duoc dung de 'lam chfft boi tron 6 true cua cac toa tau, Do co nhiet d¢ nong chay thap, nhiet d¢ s6i tuong d6i cao va nhiet dung rieng Ion, natri kim loai duoc dung de lam nguoi cac van cua d¢ng co may bay va lam nguoi 10 phan ang hat nhan. . . Nhii'ng kim loai kiem nhu Na va K co the dieu eM' bang each dien phan muoi clorua nang chay hoac hidroxit nong chay trong dieu ki~n kh6ng cho san pham tiep xtic vci kMng khl. 4 Trong thuc te de dMu che natri nguoi ta dung thung dil;!n phan bang thep d trong lot gach sa mot, cue duong bang than chi va cue am bang sat, gifia hai cue eo mang ngan (hinh 13) va chat dien phan kh6ng phai la N aCI tinh khiet rna hi han hap ella NaC] voi 25% NaF va 12% KCI (cho phep di(!n phan d nhiet d¢ 610 - 650°C), Liti

eo

the

dieu che bang each di~n phan

hOn
Htnh 13 - Sa dll clla thitl bi ditn pMn dil!u chl natri

hop LiC) va KCl nong chay con rubidi va xesi duqc

dieu che bang each dung kim loai canxi khir cac clorua nhiet dt') caa (700oC) va trong chan kh6ng.

Vi du :
2RbCI sau

+ Ca = CaCl2 + 2Rb

l. Thung ditn phan ; 2. C(l"C am blJng Sal; 3. Cue duong blJng than chi ; 4. B~ gOp Na ; 5. Chuong.

Trang dieu kil;!n do, Rb va Cs bay hoi va duoc lam ngung day (j nhiet dO cao cling duoc su dung :

tu lai, Nhii'ng

qua trlnh

3Mg

Rb2C03

=
=

3MgO 2C

CaC2

2CsC)

CaCl2

+ 2Rb + 2Cs

Oxit eua cae kim loai kiem

Oxit th uong M20. T{(t ca cac exit M20 d~u la chat co dang tinh the l$,p phuong. Mau sac cua chung bi€n d6i tit trang den da cam Li20 Na20

~O
trang'

Rb20 vang

Cs20 da cam 35

trang

trang

Nhiet

d~ nong chay, nhi~t d¢ sOi vA d¢ Mn nhi~t giam dd:n tit Li d~n Cs. M20

Li20 tuong tac cham vbi niroc con cac oxit khac tuong tac ra:t manh

+ H20 = 2MOH

phan \lng nay phat nhi~t

nhH~u.

Trit Li20, bit cli cac oxit khac tuong tac vai oxi 0 ngay nhlet de) thU'bng tao nen peoxit. Boi v~y khi kim loai chay trong oxi, Li tao n~n Li20. Con cac kim Ioal ki~m khac tao n~n peoxit, supeoxit. Li20 tinh khie't co th~ di~u ch~ bAng each phan huy hidroxit, cacbonat hay nitrat d 800°C trong khi quygn hidro. Cac oxit khac co thA' di~u ch~ bAng each dun nong peoxit, hidroxit, nitrit hay nitrat voi kim loai ki~m tuong dng.

vi du
2NaOH

2Na

2Na20

+ Hz
d~u Ia chat rAn co Rb02
da cam

Peoxit M202 va supeoxit MOz' Ta:t ca cac peoxit va supeoxit mau tit vang d~n da cam vA hung: Na202 yang nhat

Kz02
yang

Rbz02 yang

Cs202 yang

K02 yang

CsOz
hung

Noi chung, chung kha Mn vbi nhist, khOng phAn huy khi nong chay. Ta:t ca d~u hut gm manh vA chay rua khi dg trong khOng khi. Chung tuong tac manh voi nuC1C0 nhi~t dQ th«p giai phdng H20z va ca O2 (trong trubng hop supeoxit). Tltt ca df!u la ch«t oxi hda manh. Cac peoxit vA supeoxit co the dif!u ch~ bAng each d6t chay kim loai ki~m trong oxi hoac cho khi oxi khO S1,lC qua dung dich m(ji ch~ cua kim Ioai kiem trong amoniac long cac di~u ki~n khac nhau. Vi du nhu khi cho oxi khO 81,1C qua dung dich mbi ch€ cua xesi trong amoniac long, nguoi ta duoc CszOZ nhung n~u tien hanh phan 1lng trong thai gian r«t IAu vA nhiet de) 30 - 50°C se duoc Cs02.

Quan trong nhat d6i vdi thue t~ la natri peoxit (NazOz)' hop chltt thuong duoc xet kl IS. kali supeoxit (K02). Natri peoxit Natri peoxit Iii chtlt bQt mau trang' n~u mall vang vi co IAn cac tap chat. No n6ng chay a 460oe, ~t {; ga:n GOooe. N6 tuong tac manh li~t voi'nU'C1c ; phan ban da:u tao thanh hidrat Na202. 8H20 va sau do hi thuy 2NazOz Trong

Con trong

cac supeoxit,

tinh khiet, nhung thuong co sOi {; 6600e va phAn huy rO 1lng phat ra nhieu nhi~t do phAn :

+ 2HzO

4NaOH

0Z'

o nhlet

phong thi nghiem, ngU'bi ta dung phan ung nay dg di~u ch~ oxi. dQ thap, phan 1lng thuy phan xay ra hoi khac : Na202

+ 2H20 = 2NaOH + HzOz

(j

No cung tuong

tac voi khi CO, khl CO2 va dung djch cua khi CO2

trong nUbc :

+ CO = NazC03 2Naz02 + 2C02 = 2Na2C03 + 02 Na20Z + H20 + CO2 = Na2C03 + HZ02

Naz02 36

Dua vao phan ung vOi khi COz' ngucl ta dung NazOz lam ngu6n cung cap oxi trong cac blnh l~n va tau ngAm. N6u trQn NazOz v(Ji KOz theo tl I~ 1 : 2 v~ phan tu thl th~ tich khi 0z sinh ra se bAng tM' tlch cua khl COZ d1.1l1chap thu : NazOZ

2KOZ

2COz

NazC03

KzC03

20z·

Dua vao phan ung vbi dung dich khi COz, nguoi ta dung NazOz d~ My rom, ra, lOng, toe v.v ... Th~t ra tlnh ch!t ta:y trAng do khOng phai cua NazOz HzOz. N g1.1b'ita thuong ch~ n1.1t'Jc ta':y trAng bang each hoa tan Na20z trong da. cho them m¢t it HZS04 hoac MgS04 d~ tuong tac v{Ji NaOH la san phdm ung thuy phan. Trong loai bOt gi~t thuong dung, co chua mOt it NazOz. NazOz nhom, luu nitrobenzen cua NazOz chen bang

td.ng

vai,

rna la cua

nuoc lanh cua phan

la chat oxi hoa manh, Nhftng chllt d~ chay nhu rom, bOng, bOt than, bot huy-nh khi ti6p xuc v{Ji NazOz cd th~ Mc chay va gAy n6 ; ete, axit axetic, khi trOn v{Ji N az02 cung gAy n6 manh. Trong hoa hoc phan tich, h6n hop vt'Ji NazC03 ducc dung d~ pha cac quang sunfua bang each n!u chAy a trong bac : 2FeS2

+ 15NazOz

Fe203 + 4Na2S04

+ llNa20
d6t

ncng

Nguoi ta di~u ch~ Ns202 bAng each cho oxi hay khOng khi khO di qua natri i'J 1S0°C trong blnh bAng thep hoac bAng nhOm.

Kali supeoxit. Kali supeoxit IA chllt i'J dang bl)t mau yang, hut a':m manh va nong chAy i'J 440°C. No bi phAn huy giai phong oxi khi tac dung vdi nuoc, khl cacbontc va axit loll.ng.

vi dlf
4K02 () trong

+ 2C02 2K02 + H2S04

2KzC03

chan khOng, kali supeoxit

2. phAn huy theo qua trlnh

K2S04

+ 302 + H202 +

K02 la ch!t huu co. Vi du

4K02 - 202 + 2Kz02 - 302 + 2Kz0 oxi hda rllt manh. No tuong tac manh v(ji H2, C, CO, NO va cac chat . 4K02 2K02
2KOz

+ 2C + CO + 3NO

= =

+ 02 K2C03 + 02 KN03 + KN02 + N02,

2KzC03

K02 co th~ dll"C di~u ch~ bAng each dung kali nitrat oxi hoa kali kim 10Q.i hoac d6t chay kali trong khl oxi du i'J trong chen bac hoac chen nhem. Ozonit M03• Tfnh chllt cua cac ozonit ndi chung da. d1.1"c trlnh bay C1trang 20. Hien nay ngubi ta chi m{Ji bi~t ducc nhftng ozonit cua met s6 kim 10Q,iki~m (va amoni) trong dd bi~t kI hon blrt Ia kali ozonit (K03) , Kali ozonit duqc tao nan khi cho khl 03 di qua KOH bl)t a nhi~t de. tii -5 dlrn -lOoC : 403

+ 6KOH

= 4K03

+ 2KOH.H20

+ 02

Dung amoniac long i'J nhiet dQ - 65°C chi~t kali ozonit ra, nguoi ta ducc dung dich mau do. Cho dung dich nay bay hoi se thu dUQc nhirng tinh th~ mau do da cam cua K03. nhiet dO thuong K03 khOng Mn phan huy dAn thanh K02 va 02' con C1 - 60°C, 50 phAn huy hoan toano

37

Hidroxit MOR cua cae kim loai kiem

Cac h idroxit MOR la chat ran mau trang, nen chat long linh d¢ng va trong su6t : LiOR Ndnc. °C ... 450 NaOR 328 nong chay KOR 360

nhiet d¢ tucng d6i thap tao RbOH 301 CsOH 271

trang

thai

eft platin cho nsn hcac bac.

nong chay, chang an mon thuy tirih, sl1 va (khi co mat kh6ng khi) d~ nnu chay chung, can phai dung cac dung C1,l bang slit, niken han, cac hidroxit MOH co tM' 1390, 1324uc, rieng LiOR milt ion Li+ co klch thuoc be va co hon nhirng ion kim IOl;1iki~m bay hoi rna khOng nuoc a 500°C tao 2 electron n~n hut khac.

Khi dun ncng den nhiet d¢ eao mat nude, VI du NaOH, KOR sOi a thanh oxit LizO' Sa dl nhu vay IS. vi manh oxi tu ion OR- i'1 trong LiOR

Tilt ell. hidroxit deu hut am manh , Khi d~ trong khong khi, thoat da.u chung bi uot va sau mot thai gian co the tan thanh dung dich. Khf CO2 a trong kh6ng khi se tac dung VDi cac dung dich do tao nen mu6i eacbonat. Tru LiOR, cac hidroxit khac rlit d@: tan trong nude : LiOH D¢ tan (moll!) DO tan imolll) trong trong nuoo
nucc

NaOR 26,4 29,8

KOR 19,1 22,6

RbOH 17,9 16,9

CsOH 25,8 20,2

a a

15°C... 30°C...

5,3 5,4

Qua trlnh hoa tan phat ra nhirng IU!;Jng nhiet J(m, vao khoang 40 kJlmol. Thea nguyen Ii La Satclie, d¢ tan cua chung phai giarn xu6ng khi nhiet d¢ tang len. Nhung thuc t€ dQ tan cua NaOH, KOR vAn tang len theo nhiet d¢. TMt v~y nhiet thoat ra khi hoa tan hidroxit la nhiet cua qua trinh hidrat hoa ion kim loai ki~m. Hidroxit cua kim 10l;1iki~m tao nsn hidrat c6 th~ tach ra a dang tinh th~. Vi du nhu KOR tao nen cac hidrat nh u KOR.HzO, KOR. 2HzO va KOHAHzO. Ben a nhiet dQ thuong IA KOH.2RzO va qua trlnh tan cua n6 hap thu nhiet: Di~u nay gia! thich S1,1 bien ddi d¢ tan nhu t~n. Hidroxit MOH cling d~ tan trong ruou metylic, ruou etylic. Hi~n nay ngiroi ta chua biet ducc kien true tinh tM cua cac hidroxit MOR a nhiet d6 thuong, nhiet d¢ cao hen, KOH co kien true l$p phuong ki~u mudi an, con LiOH co kien true lbp, trong do rndi ion Li+ duoc b6n ion OH- bao quanh ki@'u tU dian va m6i ion OR- duoc hut m¢t mat Mi b6n ion Li+ va mat khac bl1i b6n ion OR- nam trong lap Mn canh,

6
toan khac, bazo hoai

trang thai ran ctlng nhu trang thai dung dich cac hidroxit MOR d~u g6m hoan cac ion. Dung dich cua hidroxit MOH so vbi dung dich hidroxit cua cac kim IOl;1i vbi cung mOt n6ng d¢ nhu nhau, c6 n6ng d¢ ion OH- Ibn nM:t n{!n chung Ia nhirng manh nhat trong tl11:ea cac bazo. Chung dU!;Jcgoi lit ciuit ki~m va c6 tac dung pha d6i vai nhieu vat lieu nhu giily, vai, da nsn ducc goi Iii ki~m an da.

La cMIt ki~m manh, cac hidroxit MOH tuong tac dj!: dang voi cac oxit axit va axit tao nan mu6i. Vi du cr trang thai rAn hay dung dich, chung hap thu d~ dang khl cacbonic cr trong khi quye'n tao thanh mudi cacbonat. Dung dich cua chang etlng tuong tac vbi mc)t s6 kim IOl;1inhu Zn, AI, Sn va met s6 nguyen t6 kheng-klm loai nhu Si, P, halogen. Khi tuong tac vdi dung dich mu6i cua kim Ioai .nang, chung lam ket tua hidroxit cua

38

cac kim loai do. Nhung phan ung xay ra giua cac chat voi chat kiern the khi xet nhirng nguyen to tuong ung.

S9

ducc noi

CI,I

Trong cac hidroxit MOH, chi NaOH duoc dung trong nhieu nganh c6ng nghisp, nen dune san xuf{t voi quy me Icn con KOH dune san xuat vci luang ft han. Nguoi ta dung KOH de san xuat xa phong mem, lam kho cac khf va hap thu khf CO2 (VI du trong san xuat khong khl long, san xuat bong den di~n). Phuong phap chung de dieu ch€ cac hidroxit MOH la dien phan dung dich mu6i clorua cua cac kim Ioai kiem hoac cho kim loai kidm tac dung vrri nuoc trong truong hop can mot Iunng it hidroxit dt tinh khi€t. Natri hidroxit la chlit ran kh6ng trong sudt, co mau trang, hut am rlit manh. N6 tan d~ dang trong nunc va rucu. Qua trinh tan trong nuoc phat nhist nhieu. Nguoi ta bi€t duoc mQt so hidrat cua n6 nhu NaOH.HzO, NaOH.3HzO va NaOH.2HzO. Nuoc trong cac hidrat d6 chi mlit hoan toan khi chung n6ng chay. N6 duoc dung de san xuat xenlulozo tit g6, san xuat xa phong, gif{y va to nhan tao, tinh eh€ dau thuc vat va cac san pham chung eM dau mo, ch€ pham nhuo-n va duoc pharn, lam kh6 cac khi va la thuoc thi't dt thong dung trong phong thi nghiem h6a hoc,
Truce kia trong cong nghisp, nguoi ta dieu cM' NaOH hang each cho canxi hidroxit tac dung voi dung dich natri cacbonat loang va nong :

Ca(OH)2

+ Na2C03 = 2NaOH + CaC03

xut (soda) thanh kiem an da nen NaOH duoc
phap hi~n dai la di~n phan dung
dich

Phuong phap nay cho phep chuyan goi la xlit an da. Ngay
bao hoa :

nay nguci

ta dung phucng

NaCI

2NaCI

+ 2HZO ----

dong di¢Il

Clz

+ H2 + 2NaOH

Hai san pham thu duoc d6ng thoi voi NaOH lil khi Cl2 va khl Hz : cu 1 tan Clz c6 1,1 tan NaOH va 28 kg Hz. Muoi an truce khi di~n phan dn duoc tinh chi! de loai nhung tap chat co hai doi vCii qua trlnh di~n phan nhu magie, canxi, nhom, sat, niken, crom va sunfat. MLic Qua trinh di~n phan duoe thuc hien dung theo ba cong nghe khac nhau
dich

Dien. phti.n (Hlnh 14)

co

mung

ngan.

INaOH 50%1 2H20+2e~20H·

+H2

'I'rudc kia cue duong cua thung di~n phan duoc lam bang than chi nay duoc thay bang kim loai titan phla ngoai phu lap oxit cua nhirng kim loai ruteni, titan va coban (cue moi nay c6 tu6i tho dai hen) va cue Am lam bAng thep rna niken. Ve Ii thuy€t, khi di~n phan 0 cue ducng c6 the xay ra nhirng qua trlnh oxi h6a sau : 39

Htnh

14 - S(1 dJ thung difn phan mang nglln

(+) 2CI~ - 2e

CI2 vOi Eelfcl-

1,36 V

3H20 - 2e = 402 cue titan

+ 2lI:30+ vOi Egt'HP = 1,23 V va qua th~ ella oxi t~n di~n
qua trlnh khit sau

Iii. 1,5 V.

cue Am co tha' x4y ra nhung

(-) Na+

+ e = Na vOi E~a+/Na =-2,7 V. + 2e = Hz + 20Ir vOi E~ OIH = -0,82 V va qUA th~ cua hidto tr~n di~n
2 2

2H20

c1,1'C tbep la 0,2 V.

D1,1'avao c6ng thnc tlnh th~ phan giAi cua cha:t di~n ll (xem t$.p mot) U ta thlIy nhtrng qua trlnh

E~ - Ee

+ 6.Ea + 6.Ec

sau dAy xAy ra lJ di~n cue : 2CI- - 2e = Clz vOi E~ = 1,36 V

2H20 + 2e = H2 nghla la phan ang chung :

+ 20H-

vlli Ee = -0,82

V va 6.Ec = 0,2 V.

dong di~n

doi hOi th~ phan giAi be nhat

U = 1,36 - (-0,82)

+ 0,2 = 2,38 V

Tran th1,1'Ct~ ngubi ta dung mang d€ ngan cue Am vllj cue during. Mang ngan thubng Iii. lu{Ji bang sat phu amiAng Mm nhua hiru co chua flo. Mil.ng cho phep dung dich tham qua nhung ngan khOng cho cac bot khi nho di qua d~ tranh phan ung niS giua H2 va C12. Chat di(m li 13.dung dich chua 300 - 310 gil NaC} vA the hieu cua dong di~n IA 3,5 V. Dung dich sAn phl!lm thu duqc chua 140 gil NaOH va 160 gil NaCl. Dem cO dung dich, NaCI tach ra duqc dem dung lai, va duqc dung djch 50% NaOH c6 lin 1% NaCl. Khl Cl2 duoc lam khO, nsn va h6a long; khl H2 duoc rita va nen. COng ngh~ di~n phan dung dich NaCI v{Ji mang ngan ti~u thu nhi~u di~n nang va cho san pha:m kern tinh khi€t. Tuy nhien cOng ngM d6 vin t6n t~ cho den nay.
Dien. phl1n voi ngl1n (Hlnh 15)

cite 11m bbng thuy

C6ng nghe di~n phan nAy dUQc ap dung vao cu6i the ki 19 do yau ca:u cua nganh d~t doi hoi dung dich NaOH dl),c vA nha:t la tinh khi€t hon. C"c duong cua thung di~n phan ciing lam bAng kim loai titan nhung cue Am lam bang thuy ngan, 40

HJnh 15 - So dl) thung £lien ph&!

"ui '!Ie

bdng

Hg

cue duong IDling ngan.

qua

trlnh
(+) 2Cr

oxi h6a - 2e

xay

ra gi6ng

nhu

trong 1,36 V

thung

di~n

phan

c6

cue Am, vi thuy ngAn cd kha nang tao h6n h6ng vbi kim leal Na nan th~ di~n cue cua cap Na+ INa (Hg) thay ddi : (-) Na+ Trong khi : vbi E~ oM = -0,82
2 2

Clz vbi E~YC1-

+ e = Na(Hg)

vOi

E~a+/Na(Hg)

-1,76

V vdi h6n h6ng chua

0,15% Na.

2HzO + 2e = Hz + 20H-

V vA qua th~ cua hidro t~n

di~n

cue thuy ngAn IA rAt IOn vA blng

1 V. : vOi E~

BlJi v~y 0 cue Am xay ra cac qua trlnh Na+ Na(Hg) vA

{1

=
:

Na(Hg)

-1,76

+ HzO

=
=

~Hz

+ Hg + Na+ + OH~

cue duong xay ra qua trlnh

2CI~ - 2e nghla IA phAn dng chung 2Na+ :

Clz vbi E~ = 1,36 V

+ 2Cl~ + 2HZO

dong ~ien (Hg)

CIZ

+ HZ + 2NaOH

doi hoi th~ phAn giai be nhtlt ; U

1,36 - (-1,76)

3,2 V

Tron thuc t« ngtlCfi ta dung chtlt di~n li IA dung dich ehtia 350 gIL va th« hi~u dong di~n la 3,9 V. Cl/C Am tA mOt lOp mong thuy ngAn (day 3 mm) chay cham t~n mOt day phlng lam blng thep d~t hoi nghtsng (dO d6c la 0,5%). H6n h6ng natri chay xu6ng thang lam blng thep chua nhilng C\lC than chl vA tac dung vOi niroc chay .nguoc dong. Dung dich NaOH thu dU:Qcc6 n6ng dO 70% vA chua rtlt It NaCl (khoang 30 ph4n tri~u). So vbi cOng ngh~ dung mang ngan, cong ngh~ di~n phAn nay cho phep san xuAt dung dich N aOH d~c hon va tinh khi«t hen nhidu nhu:ng cdng c6 mOt s6 btlt IQi nhu phAi .dung NaCI rtlt tinh khi«t va phAi dung mOt IU:c;lnglen thuy ngAn (3 tAn thuy ngAn cho m6i thung di~n phAn) vA thuy ngAn rtlt dOc. Chlnh sau tham hoa Ibn gAy n~n bOi dOc tinh cua thuy ngAn xAy ra 0 ban dAo Minamata Nh$t BAn (do nU:bc thai dd ra bi~n n~n nhidu chim ch6c, gia sue va ngu dAn s6ng t~n vung vinh bi ch«t dAn vA hi tan t~t vi An phAi ca chua hAm luong thuy ngAn qua cao) , nhtrng nha may san xua:t NaOH vOi cue Am blng thuy ngAn da 14n IU:Qtbi d6ng cua a Nhat Ban. Theo quy«t dinh cua cong d6ng chau Au, d@'n nam 2006 0 chau Au se khOng con nha may san xua:t NaOH thea phU:dng phap nAy.

su

Dien. phftn c6 mang ban tMm (Hlnh 16)

Cae cue duong va am cua thung di~n phan mAng ban thllm edng gi6ng cac cue eua thung di~n phan mAng ngan, Th@' hi~u cua dong di~n IA 3,1 V. 41

Di~u khac bi~t ri dAy IS. ngu:bi ta dung met mang ban thlfm d6 chia thung lam hai khoang. Khoang d6 cue duong d1,1ng dung dich chua 300 gil NaCI va khoang d6 cue Am d\ing nude tinh khi~t hay dung dich NaOH loang. MAng ban tha:m lam bang chllt polime hiru co chua g6c cacboxilat (-COO-) hay g6c sunfonat (-SO;) : - (CF2
-

Moflngban th~m
0> C ,<'0 ..Q

.c u :0-

8emc6

OJ C ::J

dung dicn

CF2)n

(CF - CF2)m

o
CF2 CF - CF3

I I

Hlnh

16 - Sa dl! thUng difn pMn mang ban thl1m

I O-R
CF2

R IA - CF2

CF2

COONa hay Iii _ CF2

CFz -_ SO]Na

MAng, polime chua anion n~n co tinh ban tha':m : cho cation Na + di qua nhttng khOng cho nhirng anion CI- va OIr di qua. Khi di(m phan, a cue duong sinh ra khi Cl2 va ri cue Am sinh ra khl H2, trong khoang cue Am con lai ion OH-, ion Na+ co du a khoang cue duong di chuyln qua mang ban tha':m di van khoang cue Am. Dung dich NaOH l(y ra tu khoang nay co n6ng d¢ 25 - 30% duoc dem cO d€n 50% vA dung dich chua ra:t it NaCI (khoang 50 phan tri~u). Nhirng san pham thu duoc c6 d¢ tinh khi€t tuong duong vCJinhirng' san pha:m cua cOng nghe di~n phan vai cue Am bAng thuy ngAn. Tuy cgn dung nang lUQng dl1 cO d~c dung dich NaOH, gia thanh cua cac san pham vAn thap han so v{:li hai cOng ngh(!l di~n pbAn dA trlnh bay tr~n dAy. Nhung uu vi~t cua cOng ngh~ di~n phAn vCJi mang ban thli:m IA tranh duoc s1$ gAy 0 nhiilim mOi truong' do dung tboy ngan vA amiang, COng ngM nAy mot duce ap dung r¢ng rAi tu' nam 1981 IA hi~n dal nh4t, d«n d«n sli thay th€ hoan toan cOng nghe di~n phan co mang ngan vA cOng ngh~ di~n phAn vbj cue Am lA thuy ngan, nl1bc ta, nha may xut clo Vi~t Trl san xu4t xut theo cOng nghe di~n phan co mang ngan con nha may hda ch«t Bien Hoa mbi bAt d4u ap dung cOng nghe di~n phAn vbi mang ban tha:m.

Muoi cua cac kim loa! kiem

Ngubi ta dA bi€t dUI1Cmu6i kim loai kMm cua t4t ca cac axit. Phan Ibn ia hop ch!l:t ion, 0 dang tinh thl1 va khOng c6 mau, tru nhirng trubng hop d~c. bi~t mau cua mu6i do mau cua anion gAy nen, MAu cua ion kim loai IA gAy ra boi S\i h(p thu nhtmg' lucng tit anh sang c6 nAng IU:Qng tuong ang khi electron nhAy sang mite nang IUQng cao hen, D6i vbi cac ion kim loai ki~m, vCli c4u hlnh electron rlIt Mn cua khi hil!m, nAng lucng ca:n thil!t d~ kich dQng electron nhAy t..{Ji cac obitan tr6ng -0 ngoai IS. r4t J(Jn vA chi co th~ c6 ducc nhc nhung iUl;lng tu cua tia tu ngoai xa, chang han nhu vi~c chuydn 5p6 _.5pS6s xAy ra v{:li mQt buc xa cd buClc song 1000A. 42

Cac mut'Si kim Ioai ki~m thttbng co nhiet d~ n6ng chAy cao vA dan di~n khi ndng chay. Dai da s6 mudi d~u dl! tan trong nuec, trU' mQt s6 mu6i cua liti tuong d6i kh6 tan. Nhi~t hoa tan cua halogenua kim loai dU:J;1C trong bang 5. ghi
Bdng 5

NAng lUl1ng mang luOi

va

nhi~t

hoa tan cua halogenua

kim loai ki@im , kJ/mol I -62,76 +8,36 +20,92 +29,28 +37,65

Ion Li+ Na+ K+ Rb+ Cs+

NAng hrcng m~ng ludi, kJ/mol F 1008 903 803 769 715 Cl 828 769 698 677 640 Br 790 736 673 648 619 I 732 690 631 615 585

Nhi~t hoa tan 6.H~ F +4,18 -16,73 -25,10 -37,65 CI -37,63 +4,18 +16,73 +16,73 +20,92 Br -50,20 +4,18 +20,92 +25,10 +29,28

Tuy rAng doi vbi m6i mQt halogenua, ta tha:y cd By: bi~n dt'Si d~u d$n nhiet hoa tan khi di ttl: Li+ den Cs+ nhung sl/. bi@'n d6i nhiet hoa tan trong florua nguoc vbi sl/. bien d6i trong cac halogenua khac, D~ sang to di~u dd, chung ta xet nang IUJ;1ngmang htoi (bang 5) vA nhi~t hidrat hoa cua cac ion kim loai kil1m (bang 6)
Bdng 6

Nhi~t hidrat Ion Li+ Na+ K+ Rb+ Cs+

h6a cua cae cation Ban kfnh ion, 0,60 .... 0,95 1,33 1,48 1,69

kim loai kilSm AHh, kJ/mol -506 -397 -313 -288 -255

Nhu da bi~t, nhlet hoa tan cua mQt hcp cha:t Is tdng cua nang lucng mang Ittbi vA nhiet hidrat boa cua hop chat dd. Dt'Si vbi m¢t loai hop cha:t cua cac nguyen tt'S If trong cimg mQt nhom, dO tan bi~n d6i noi chung song song vbi nbi~t hoa tan. Theo chidu tang ban klnh ion tit Li+ d~n Cs'. nang luong mang htbi giam con nhiet hidrat hoa tang l~n. Nhung muc d¢ giAm cua nang hrong m(lng hrci phu thuec vao anion. Neu la:y halogenua kim loai ki~m (MX) dl so sanh muc de:)giam do ttl: LiX den CsX se Ibn nhat If florua va be d~n i'1 cac mut'Si halogenua khac. Mile dQ tang nhiet hidrat hoa cua cac cation kim loai ki€!m Hi trung gian gilla mire dQ giAm nang lucng mang lubi cua florua va clorua. Trong cac florua khi di'til: Li+ d~n Cs+, nang Iucng mang luoi giam xu6ng nhieu nhat vA dO tan tang l~n cang nhi~u hen. Con trong cac halogenua khac, til: Li+ d~n Cs+ nhiet hidrat hoa tang l~n nhanh chong hen cho n~n dQ tan giam xu6ng. Nhu v~y it tan nhat trong cac florua IA LiF vA trong cac halogenua khac, dl) tan thuong giam xu6ng khi di tit Li+ d€n Cs+ (bang 7). Khuynh huang do cung xAy ra i:J cac mut'Si _ vai anion co klch thuoc tuong d6i J(Jn vA co di~n tlch 1- , vi du nhu mudi nitrat vA peelorat. Th~t v~y LiCI04 tan nhil1u hon peclorat cua cac kim loal ki~m khac. 43

.,_;, .
<

Bang 7

DO tan cua halogenua

kim loai kiem

(mol!l)

iJ lSoC

FLi Na+ K+ Rb+ Cs+ Trong 0,1 1,1 15,9 12,5 24,2

cr'
18,6 5,8 4,5 7,2 10,9

Br20,3 8,6 5,4 6,5 5,6

e
12,2 11,8 8,6 7,2 2,8 co tl s6

tru'b'ng hop nhirng anion cd di~n tich UJn hen 1- thl nhung' anion ban kinh, vi d1}.nhu p~-, C~-, s~
cd

I~n cua di~n tlch t~n vi du nhu PtC~-

su bi@"nd6i d() tan cua

mu6i gi6ng nhu mu6i florua,

ron nhirng anion co tl s6 be cua di~n tlch tren ban kinh,

s\1 bi~n d6i sli gi6ng nhu mu6i iodua.

Ngubi ta dua vao s,! tao thanh nhimg' mu6i It tan cua kim loai ki~m d~ ket tua ion cua chang lJ trong dung dich, Nhirng mu6i dd thuong' la mu6i cua anion Ibn deii vrri cation I~n cua kim loai ki~m. Vi du nhu mu6i kep natri kern uranyl axetat (NaZn(U02)(CH3COO)9.6H20) k~t tua hoan toan trong dung dich axit axetic loang, cac ion ~, Rb+ va Cs+ duoc k~t tua bang ion peclorat CI04', ion hexanitro cobantat [Co(N02)6]3va ion tetraphenylborat

[B(C6HS)4]+'

Trong dung dich nuec, hAu h~t esc mu6i kim loai ki~m d~u phAn li hoan toan thanh ion. Khi k@"ttinh tit dung dich, cac mu6i kim loai kil1m it khi cho hidrat tinh the, trit: mu6i cua Li va m()t s6 mu6i cua Na, VI du LiCl.H20, LiN03.H20, NaC1.2H20. Di~u nay ct1ng cho thAy kha nang tao phife cua cac kim Ioai ki~m, trit Li, 13. rAt kern so voi cac kim loai khac,

Halogenua MX cua cae kim loai ki~m (X ld halogen)

Halogenua
cd

kim loai ki~m IA nhung

chat

mang lud'i ki~u NaCl vbi s6 ph6i trl 6, trit CsBr va. CsI, ki~u CsCI vbi s6 ph6i tri 8.

dang tinh th~ khOng mau. Ta:t cA chang

Ta:t ca cac halogenua MX d~u IA hop chilt ion trit: Uti iodua (Lil) co met phan c¢ng hoa tr] vi ion r Ia. ion halogen Id'n nhlEt va d~ hi C\1Choa, con ion Li+ IA ion kim loai ki~m be nhat co khA nAng cue hoa lon. Cung nhu cac mu6i khac cua kim loai ki~m, cac halogenua cd nhiet dl) nang chay vii nhi~t d() sOi cao, nhirng nhi~t dQ niiy giam dlin tit N a d@'n Cs vA tit F d@'n I. Du:bi dAy IA nhlet dQ nang chay vA nhi~t dl) sOi cua cac halogenua.
Bang 8

Nhi~t dO n6ng chAy (ban trai) va nhi~t dO sfii (ben phAi) cua halogenua kim loai kiem (Oe) ~~ Li+
.,

Na+ 995 800 740 661 1702 1454 1393 1300 856 768 728 682

K+ 1505 1417 1376 1330 780 717 681 642

Rb+ 1410 1883 1350 1305 684 638 627 621

Cs+ 1251 1303 1300 1280

ClBrI 44

842 606 ...549 453

1676 1382 1310 1170

20
18 16

14 12 10
8

Tru LiF vA m¢t phan NaF cac haloganua MX khac deu d~ tan trong mtac (xem bAng 7) va d¢ tan cua chung (tru NaCl) tang kha nhanh theo nhi~t d¢ (hlnh 17). Kbi k~t tinh tii: dung dich, da s6 halogenua kim loai ki~m tach ra {j trang thai khan, tru nhftng mu6i sau dAy tach ra e dang hidrat : LiCI.H20, LiBr.2HzO, LiI.2H20, NaBr.2H20, NaI.2H20, KF.2Hz0, 2RbF.3Hz0, 2CsF.3H20. Dubi +O,15°C, mu6i an co th~ k~t tinh {j dang hidrat NaC1.2H20. Trong cAc halogenua MX, quan tl'Qng nh«t d6i vbi thuc tA' la NaCI vA sau do lA KCI (dung lam phan kali).

Natri clorua (NaCl). Natri clorua la hop chat ion co mang htOi l$p phuong tam di~n. Tinh th~ N aCI khong cd mau va hoan toan trong su6t d6i vai cac tia trong o 20 40 68 80 100 tha:y va tia h6ng ngoal ni§n duoc dung d~ lam lang kinh trong met s6 dung cu quang hoc, Khi nong chay m¢t Htnn 17 - Duimg cong d~ tan phan NaCI bay hoi ra r~t nhung vai muc d6 kern hon so cua COc halogenua MX vOi KCI. No co vi man, dung d€ lam tht1c an eho nguoi va gia sue nsn duc,1Cg9i la mu6i an. Co the' ngubi ta cgn mu6i an d€ duy trl m¢t ti I~ kh6ng ddi gifta n6ng d¢ cua cac ion natri, kali va canxi. Huyet thanh trong mau nguoi ta chua 0,08% NaCl. Mu6i An tinh khi@'t kh6ng hut A:m nhung vi thuong IAn cac tap chat (chu y~u la hop chat cua Mg va Cal n~n bi chAy rfta khi de trong kh6ng khl. Mu6i an d~ tan trong mtl:lc va d¢ tan khOng bi~n ddi nhi~u theo nhi~t dl;) nen khong d~ tinh eh€ bAng each k~t tinh lai, trong khi do kali clorua (KCI) co d¢ tan bien d6i nhil1u thea nhiat d¢ :
4
0

Nhlet

d¢, "C ... .

o
35,6 28,5

10 35,7 32,0

20 35,8 34,7

30 36,7 42,8

50 37,5 48,3

70 37,5 48,3

90 38,5 53,8

100 39,1 56,6

D¢ tan cua NaC} g/100 gam nuoc D¢ tan cua KCI g/100 gam nude .

Lot dung 5l,t khac nhau nay, ngubi ta tach rleng muoi nAy ra kh6i mu6i kia. Dung dich dA bao hoa NaCl khi dun nong con co tM' hoa tan KCl tii: h6n hop cua NaCI va KCI (vi du xinvinit) va khi de nguei 56 cho KCI k~t tinh. Lam nhu v~y nhieu 14n co the' tach ri~ng KCl, NaCI ra kh6i ban hop cua chung. D¢ tan cua NaCl {j trong nuoc giam xu6ng khi co m~t NaOH, HCl, MgC12, CaC12 v.v ... 14i dung tinh cha:t nay ngubi ta S1,lC khl HCI vao dung dich bao hoa mu6i an dg di~u ch~ NaCI tinh khist. Natri clorua lA nguytln li~u dung dg di~u ehe Na, C12, HCl, NaOH va hau h~t cac hnp cha:t khac cua natri. Ngoai ra no con duoc dung trong m¢t s6 nganh cOng nghiep nhu thuc pham, nhuem, thuec da va luy~n kim. Natri clorua la h9P chat phd bien nha:t cua natri {j trong thien nhian. No cd trong nude bign (khoang 3% v~ kh6i luong), nuoc cua cac h6 nul:lc man va trong khoang v$.t hal it (goi la mu6i mo). Nhftng mo mu6i Ian co tM' co lap mu6i day d~n hang tram, hang ngan met. Ngubi ta thuong khai thac mu6i An tu rna ba.ng phuong phap ngam, nghla IA qua cac 16 khoan dung nuoc hoa tan mu6i ngam {j duai da:t r6i bam dung dich l@n dg k6t tinh mu6i An. d~c nuoc bign bAng each dun ncng hoac ba.ng each phoi nang ta co tht; klft tinh ducc mu6i An.

co

t1,1nhien ngubi

45

Tu m1CfC bi~n ngdbi ta ding co tM My ra KCl bang each cho nude bi~n tac dung vbi canxi dipierilaminat d~ dl1QCk€t tua mau do co cOng thuc : Ch€ hda k€!t tua nay vCfi axit clohidric, thu duoc KCl vA dipicrilamin. Amin nay lai ducc dung lai va hoa chAt W!u t6n a dAy lA HCI.

Cacbonat cUa cae kim loq.i kiem

Co hai loai mu6i cacbonat kim loai ki~m IA hidrocacbonat MHC03 va cacbonat M2C03. Ril!ng Li khOng tao nl!n mu6i hidrocacbonat tu dung dich cac hidrocacbonat k€t tinh a dang bOt nho va khan. Ttlt ca cac hidrocacbonat va cacbonat kim loai ki~m d~u tan nhii!u (hinh 18) a trong nuec (tru Li2C03 it tan va NaHC03' hoi it tan). Chung bi thuy phAn a trong nude, mu6i cacbonat trung tlnh cho mOi truong ki~m manh va mu6i hidrocacbonat cho mei trubng ki~m rl'(t yl1u.
Cac hidrocacbonat MHC03 Mn nhi~t dO thucng, khi dun nong chung phan huy bi€!n thanh cacbonat trung tlnh :

2MHC03

M2C03

+ CO2 + H20.

J
I

DO Mn nhiet tang ll!n rei ~t tu Na d€!n Cs. Ap suilt caa khi CO2 do hidrocacbonat phan huy a cac nhi~t d¢ khac nhau dl1QCtrlnh bay a trl!n hinh 19.

Il!------.---"'f...---s -e- o c
Hlnh 18 - DC tan (mol!l) ella natri kali cacbonat

Cac cacbonat trung tlnh M2C03 n1t Mn vOi nhi~t, chung ncng chay khOng bi phan huy Li2C03 Na2C03

va

Hlnh 19 - S!l ph" Ihu(Je e1.ia up sul1l khi CO2 vao nhifl d(J khi nhifl phtl.n

hidrocacbonat

cac nhiet dO sau : K2C03 Rb2C03

735°C

853°C

894°C

83~C

DO Mn nhiat cua chung tang ll!n tu Li d€!n K va giam xu6ng tu K d€!n Cs (hlnh 20). Trong cac mu6i cacbonat kim loai ki~m, quan trong d6i vbi thuc t€! 10. mu6i cua natri. hidrocacbonat (NaHC03). Natri hidrocacbonat dang nhirng tinh th~ dan to. mau trang, Tinh th~ cua no g6m nhirng ion Na+ va ion HCO;. Nhirng ion

10. chat

Natri

Hinn 20 - S!<, ph1,4 Ihu(Je elia up sul1l CO2 Vllo nhift d(J khi nhift phlJn cacbonat

HCO) l~l!n k€!t vdi nhau bang' lien k€t hidro tao thanh mach dai (hlnh 21).

000000

o
46

rh"Y',Jo/y·Ja'T
00 00 0
HJnh 21 - Kiln

oZ

o~p_fMI;!l
1/11

.~",y~n ItJ
111,'"

t'

Ink tinn thl

ella

nasr!

hidrocacbonat

Natri hidrocacbonat tan vua phai a trong nuoc, 1l mrcc a Ooc hoa tan 70g, a 20°C, 100g va a 40°C, 130g NaHC03" No phan huy a nhiet dO 270°C thea phan ung : 2NaHC03

Na2C03

+ H20 + CO2

Ngay trong dung dich, a nhi~t d¢ thucng no cung phan huy cham giai phong khl CO2, Khi dun nong no phan huy manh li~t hen, Khi tan trong nucc, natri hidrocacbonat bi thuy phan cho moi truong ki~m rat y~u co the phat hien bfing quy hoac metyl da cam, nhung khong the phat hien duoc bang phenolphtalein: NaHC03 Natri hidrocacbonat thuc pham,

+ HzO ~

H2C03 + NaOH

dUQc dung trong y hoc (goi la thudc mudi) va trong ccng nghiep

No Ill. san pham trung gian cua qua trlnh dieu ch~ natri cacbonat theo phuong phap Xonvay. No can co the dieu che bang each cho khi CO2 tac dung voi dung dich Na2C03 : CO2

+ H20 + NaZC03 = 2NaHC03

Natri cacbonat hay soda (Na2C03). Natri cacbonat khan Ia chat b9t mau trang, hut am va nong chay 0 851°C. No d~ tan trong nuoc, qua trlnh tan phat ra nhieu nhiet do su tao thanh cac hidrat. Tu dung dich a nhiet d9 dudi 32,50C, natri cacbonat ket tinh duoi dang decahidrat Na2C03,IOH20. Day Ia nhirng tinh the den ta trong sudt, khong mau, d~ tan trong nuoc va nong chay trong nuoc ket tinh a 32,5°C. Gifta nhiet d() do va 35,4°C, no mat nucc bien thanh heptahidrat Na2C03.7H20, tren 35,4 »c bi~n thanh monohidrat Na2C03.H20 va den 107°C mat nuoc hoan toan bien thanh soda khan. D9 tan cua cac hidrat chua nhieu phan tu nuoc tang Uln theo nhiet d¢, con d¢ tan cua monohidrat giam xuong. Khi de trong khong khi, decahidrat mat bOt nucc ket tinh tra nen trang vun. Khi tan irng kiem : trong nude, natri Na2C03 Dung dich O,IN co pH cacbonat bi thuy phan lam cho dung dich co phan

+ H20 ~ NaHC03 + NaOH

10,9 va dung dich IN co pH

12,3

Soda dl1QCdung rOng raj trong cac nganh c6ng nghiep thuy tinh, d6 g6m, xa phong, pham nhucm. No ding la cha:t dau dung de dieu che nhieu hop chat quan trong cua natri nhu xut an da, borac, thuy tinh tan, cromat va dicromat. Natri cacbonat doi khi co trong mt;it s6 h6 mu6i va trong tro cua rong bien. Cach day 4000 nam ngttbi cd Ai C~p dB.biet hiy soda ttl cac hO muci de san xuat thuy tinh. Tu cac the ki XV va XVI nguci ta dung tro cu.:).rong bien de san xuat xa phong vii. thuy tinh. Trude day trong cong nghiep, soda duoc san xudt thea phuong phap sunfat do nha hda hoc nguoi Phap 1a La Blang (N.Le Blanc, 1742 - 1806) de ra nam 1791 : Dung h6n hop natri sunfat, da v6i va than a 1000°C. Na2S04 Na2S

+ 2C = Na2S + 2C02

+ CaC03

CaS + NaZC03

Hoa tan h6n hop san pham phan ung van nucc se tach duoc CaS it tan ra khoi NazC03. N gay nay soda hau nhu chi ducc san xuat theo phucng phap amoniac do ki su nguoi Hi la Xonvay (E.Solvay, 1838 - 1922) de ra nam 1864. Phuong phap nay dua chu y€u vao phan ling hoa hoc : NaCl

+ NH4HC03

NaHCOJ

+ NH4Cl.
47

DAy lA m"t l?han dng thuan nghich, cl Mn ch«t dAu tan trong nullc nhung NaHC03 hoi it tan han. 0 20°C, dQ tan (trong lOOg m:JlJc) cua NaHC03 lA 109 cua NH4HC03 lA 21,5g cua NaCl vA NH4Cl con Urn hon nua.
Thuc

W" trong cOng nghi~p ngtiC:li ta cho khl NH3 r6i khl COz di qua dung dich NaCl NaCl

bAo hoa :

+ COz + NH3 + Hz ~ NaHC03

+ NH4Cl

LQC tach NaHC03 ra vA dun nong d~ chuy~n thAnh NazC03 khan. Qua trlnh nAy giAi phong mQt nita luong CO2 dA sit dung, Khi COz nlly duc,1c dua lat vao qua trinh san xu«t. Ch~ hoa san phA:m phu NH4CI voi vOi tOi d~ tSi sinh khi NH3 va. dua lai vao qua trlnh san xuAt. Trong khi nung v6i khl CO2 giAi phdng cling duoc dua do qua trlnh san xuAt. Nhu v$.y tit nhirng nguyen Mu ban dgu IA NaCl va CaC03 phucng phap Xonvay cho phep di~u ch~ nhung sAn phA:m Is. NazC03 va. CaClz rna v~ mat Il thuyet phan dng : 2NaCl + CaG03 = NazC03 + GaClz khOng the thuc hi~n dune. DulJi dAy III sa d6 cac phAn dng trong qua trlnh SaD xu«! soda theo phunng phap Xonvay :

1-----' 1 NaCI
1

1 C
I,

CaO + + CO, + H,O

.# ..

CaO + + N\H3 __..._ N~Cl

2

+ Na~CC\
1 1

1_____

CaCO:!

1
.1... 1 _

-----

-----------CaCl Na2C03 -----------+ NH.1

np
+ CO2

48

' •"

CHUaNG 11/

KIM LO~I KIEM TH6

Cac kim loai ki~m thIS thuec nhdm IIA cua bang tuan holm cac nguyen tiS. Chung bao gom nhirng nguyen tiS : berili (Be), magie (Mg), canxi (Ca), stronti (Sr), bari (Ba) va radi (Ra). Chung dl1c;1C goi la kim loqi kiem. th& vl ml)t mat cac oxit Caa, Sra va. Baa tan dl1(.1C trong nude cho dung dich ki~m manh va. mat khac cac oxit do co dQ tan be va dt) b~n nhist cao, nghla Ia. co nhung tinh chlit cua chiit rna ngay xua esc nha gill kim thuat goi Ia Mthd (nghia la dlIt). D~ dan gUm khi phan loai nguyen t6, chung t~i xlfp Be va Mg vao nhom kim loai ki~m thd cung v(:ji Ca, Sr va Ba. Dl1C1jdAy la mC)t s6 d~c di@'m cua cac nguyen ttl kim loai ki~m thd. (Bang 9)
ft

Bang 9 MOt s6 di).C diGm C1ia nguyen Nguy~n t6 Be Mg Sr Ba 86 thd t1;f nguy~n tit 4 12 20 38 56 88 ClIu hlnh electron [He1 [Ne1 [Arl [Krl [Xe] [Rnl 382 482 5s2 682 782 282

tit cae kim loai ki~m thiS

111c;Jng ion boa I, eV 12 18,21 15,03 11,87 10,93 9,95 10,10 13 163,85 80,21 51,21 Th~ di~n cue EO, V - 1,85 - 2,37 -.2,87 - 2,89 - 2,90 - 2,92

Nang
II

ea
Ra

9,32 7,64 6,11 5,96 5,21 5,28

Do co hai electron hda tti n82 nguyen tir kim Ioai ki~m thIS da milt IS. nhirng kim 100(l.i hoat dOng va hoat kim 10Q.i ki~m (j trong cung chu kl, tich hat nhan Ibn han vA ban klnh

II ngoa.i du blnh electron b~n cua khi hi~m, cac hai electron do bil1n thAnh ion M2+, nghla IS. chung tlnh do tang I~n d§.n t~ Be d«n Ra. Nhung so vlJi kim 10$i ki~m thO: kem host dOng han vi co di$n nguy~n tit be han.

Vi~ nang lucng ion hoa thd hai Ibn han nhi~u so vOi nang' 111Qngion hoa thd nMlt cho thlIy hlnh nhu cac kim 10$i ki~m thO: da tao n~n ion M+. Nh11ng tr~n thuc ~, nhi~u phAn dng dl1Qc thuc hi$n (j trong dung dich cho n~n nhi~t hidrat hoa rIlt A.m cua cac ion M2+ (blng 13) du bu cho nang l11c;1ng ion hda cao lam cho nguy~n tit kim 10$i ki~m thO: da milt hai electron hoa tri bi«n thanh ion M2+. Tuy cd nAng 111Qngion hda tuang d6i lbn, glIp b6n nAng 111Qngion boa cua kim 10Q.i ki~m «(j trong cung chu ki) nhung do nhi~t hidrat hda rAt A.m eua cac ion M2+ cung gAp . "b6n so vbi ion kim loai ki~m (vl ion M2+ cO di~n tlch Ibn vA ban klnh be) cbo n~n cac kim 10Q.iki~m thd co th~ di~n c1;fCtuang dttang kim 10f,li ki~m. 49

4-HHVC-T2

Trong cac hop chat, cac kim loai ki~m the!' chi co 86 oxi hda +2. Be tao nen yeu nhirng hop ch~t trong do li~n kElt giua Be vClinguyen t6 khac 1a li~n kElt cong hi. Ca, Sr, Ba va Ra chl tao n~n hop chat ion. Tuy nhien bang phuong phap nhieu Ronghen, ngubi ta xac djnh dugc ra.ng trong m¢t 86 hop chdt, cac kim loai kiern co th@"co 86 oxi hda +1, vi du nhu trong CaCI, hop chat nay ducc tao nen til h6n CaCI2 vA Ca nung nong jj 1000oC.
Khac

chu
hda
XI;!.

thd

hop

vCli kim loai ki~m, hoi cua kim loai kj~m the!' chi bao g6m phan

tit mot

nguyen tit.
Cac ion kim loai kiem the!' d~u khOng co mau, Khac vClj kim loai ki~m, nhidu hop cha:t cua kim loai kj~m the!' it tan trong nude,

Trong cac nguyen t6 cung nhom, Be khac vCli cac kim Ioai ki~m th6 nhi~u hon so vdi Li khac vbi cac kim loai ki~m khac, Be gi6ng nhi~u vbi Al con Mg gi6ng nhieu v(fj Zn.

Dun chllt
Tlnh chit Ii hoc. Cac kim loai ki~m th6 co mau trang hac hoac xam nhat. Trong khOng khl Be va Mg vAn gift duoc anh kim con cac kim loai khac mll:t anh kim nhanh chong. DuCli dAy la m¢t 86 hang 86 v(lt 11 quan trong cua chung (bang 10).
Bdng 10

Hang' s6 11 hoe quan Nguyen t6 ' Be Mg Ca Sr Ba Nhiet dO nong

chay,

trong

nh(t

cua kim Ioai ki~m th6 TI kh6i 1,86 1,74 1,55 2,6 3,6 DQ dAn di~n ri~ng, 1/0. em 28.104 25.104 23,5.104 3,3.104 1,7.104

"c

Nhi~t dO sOi, 2507 1100 1482 1380 1500

°c

1280 650 850 770 710

Cae kim loai kMm th6 co nhiet dO nong chay, nhiet dO sOi va ti kh6i 'cao hdn kim loai ki~m. DO cung cua kim loai kMm the!' lem hen va giam dl1n til Be den Ba : Be cung nhat, co thg vach dUQc thuy tinh, dEln Ba chi hoi cung hon chi, 81,i trOi han v~ nhirng t1nh ch~t v~t H do co m¢t nguyen nhan Iii li~n k~t kim loai trong kim loai ki~m th6 manh hen trong kim loai ki~m, vl 86 electron lien k€t trong kim loai ki~m th6 Ion ga:p dOL () dAy 81,i bi~n d6i nhi(!t dO nong chay va nhi~t d¢ sOi khOng theo mot chi~u ,nhu trong kim loai ki~m vl cac kim loai ki~m th6 co kien true tinh thg khac nhau : Be, Mg va Ca{3 co nl!;lng lubi luc phuong, Caa vA Sr, I~p phuong tam di~n, con Ba, lap phuong tAm kh6i. DO dAn di(in rieng cua kim loai ki~m th6 Wang duong vCli dO dAn di~n r'ieng cua kim loai ki~m. DAy Ia di~u dang ngac nhien vi m6i nguyen tu kim loai ki~m th6 co hai electron s thl vung 8 da ducc xep dl1y du electron va kim loai 8E:; khOng dAn dien hoac ban dAn nhung chupg lai co d¢ dAn di(!n cao. Di~u do cd thg duoc giai thich IA vimg 8 vA vung p trong kim loai ki~m thd dA che phu nhau tao thanh vimg chua co du electron lam cho kim loat dAn di~n t6t. () nhiet d~ thuang, Be don nhung khi dugc dun ndng thl den hon, magie cd tinh ' chat co hoc t6t : deo co th~ dAt m6ng va keo sci ducc.

50

Cac kim loai ki~m th6 d~ tao nen hop kim vCli cac kim loai khac, Quan trong nhat d6i vCli thuc t€ la cac hop kim magie, chang duoc dung nhidu trong cOnit nghi(!p OM, may bay va ceng nghiep ch~ tao may. Hai hop kim thong dung cua magie la macnhali va electron. Macnhali chua'10 - 30% Mg va 30 - 70% AI. Macnhali cung va ben han nhOm tinh khi€t nhung d~ ch€ hoa va d~ bao nhAn han, Electron g6m 83% Mg, 10% AI, 5% Zn va 2% Mn. Ngoai nhf1ng tlnh cMit co II r«t t6t, electron con co ti kh6i be ( ...... ,8), 1 chl hoi len han magie kim loai, Macnhali cung nhu electron d~u ben d6i vbi khOng khi, Nhirng hop kim cua Be co d~c tinh chung la nhe, cung va ra:t bl'n. Chung dUQc dung trong c6ng nghiep may bay, d6ng h6 va ki thuat di~n. HQP kim cua dong chua 2% Be cung ga:p d6i thap khong gi, ra:t bl'n co hoc va ra:t Mn hoa hoc. HQP kim cua dOng chua 1% Be co mau vang ong ra:t d~p va gO ra:t k~u, Nhung tidc thay vi(ic stl dung Be con bi han chi! vi no don va hrcng san xua:t duc;1Chi(jn nay la rAt It. 'I'rir Be va Mg, cac kim loai ki~m khi dua vao ngon IVa khOng mau cung Ca, mau do da cam; Sr, mau do son hoc ngubi ta co tM' dua vao .cac mall Be, ta:t cA cac kim loai ki~m thd khac tinh phcng X(l. t\1 nhien. thd' lam va d~c d~u t\1 do va cac hop chat da bay hoi cua chung cho ngon Itta trl1 n~n co cac mau d$c trung : Ba, mau luc hoi vang, Trong phan tlch hoa trung nay d~ nhan ra cac kim loai do. Trit co nhi~u d6ng vi thien nhisn . Ri{!ng Ra co

Tlnh chA:t hoa hoe. Cac kim loai ki~m th6 Iii nhitng kim loai hoat dong dung sau kim loal ki~m. Trong cac phan ung, chung cling tht1 hi(in tinh khir vii tinh khtl tang Mn dan tit Be d@'n Ra. Radi Iii nguyen t6 phong xa va ndi chung rAt gi6ng vt'1i bari, Khi dun nong, cac kim loal Ca, Sr va Ba tac dung de dang vdi hidro tao thanh hidrua ion MH2, Vi d1,1nhu Ca kdt hop vt'1i H2 d: 150°C : Ca

+ H2

Cac hidrua ion cua kim loai ki~m thd' Mn han hidrua ion cua kim loai ki~m. 0 ap sua:t lCln cua khl hidro (200atm) va khi co m$t MgI2• Mg co th~ k~t hop vt'1ihidro nhlet d¢ 570°C tao thanh MgH2. Do la cMt ~t mau xam va Mn trong khong khf.

CaH2

. Khi d~ trong khOng khi va d' nhiet d¢ thuong, Be va Mg bi bao phu lop oxit rAt mong vA Mn ngan CAn chang tac dung ti~p t1,1CvCli oxi, con Ca, Sr va Ba nhanh chong tao n~n lCIp mall vang nhat, trong do ngoat oxit con co met phan peoxit va nitrua. Khi bi co xat, Ba co th~ Mc chay, Trong khOng khl «m, Ca, Sr va Ba tao nen lop cacbcnat. Nhu v$y Ca, Sr va Ba phan ung vCli khOng khl nhu natri, cho n~n can c«t giu cac kim loai nay a trong blnh rat kin ho~c ngam trong ddu hoa khan, Khi d,uc;1C d6t nong 0 trong kMng khi, tAt cA cac kim loai ki~m thIS chay tao nen oxit MO (M la kim loai ki~m thIS) va phan ung phat ra nhi~u nhiet. Vi du 2Mg

+ 02

2MgO )

.6.H' = -610 kJ/mol

Ri~ng Mg, khi chay con phat ra anh sang chdi va giau tia tv ngoai n~n duoc dung d~ lam phao sang va dung trong nhi@'p anh, D~ co anh sang chup anh khi troi ram hay t6i truClc kia nguo! ta d6t h6ri hop g6m ed b¢t Mg va mot trong cac chat oxi hoa nhu Ke103• KMn04 hay KN03, V~ kha nang mAt hal electron, Mg thua cac kim loai ki~m thd khac nhu Sr vA Ba, nhung no co ai I\1CvCli oxi lCIn han hai kim loai do. sa dl nhu v$.y 1a vl su k~t hop cua ion co kich thudc be vCli ion 02- ciing co kich thuoc be dua d~n s\1 tao thanh mang IUClitinh the Sit sao cua MgO va phat ra m¢t luQng nhi(it IOn ; chinh lUc;1ngnhi~t lC1nnay da. d6t nong m(l.nh cac h(l.t MgO duc;1ct(l.o n~n, lam phat ra anh sang choi va giau tia tu ngol;li.

Mi+

51

Khi dun nang, t~t ca cac kim loai ki(!m thiS tuong tac manh Mt vai halogen, nito, luu huynh, photpho, cacbon, silic. Khi kim loai ki(!m thO' chay trong khOng khl thl ngoai oxit MO con co nitrua M3Nz ducc tao nsn, Nhirng nitrua do ducc phat hi~n d~ dang nho tac dung cua ch ung vbi hoi nuec {J trong khOng khl giai phong khi amoniac.

vi dlf, Mg3Nz +'6HzO

Loi viec loai BezC la tao nen dung kha nang d~ 0z va Nz ra khoi cacbua giai phong MCz Iii. cacbua giai
= 3Mg(OH)z

+ 2NH3

phan ung v6"i 0z va N Z' nguci ta dung canxi kim loai vao cac khl hiErm. Khi tucng tao v6"i cacbon, rieng Be tao nsn metan khi bi thuy phan ; con cac kim loai kiem th6 khac ph6ng axetilen khi bi thuy phAn

BezC Tuy nhian silixua MzSi. khi tucng

+ 4HzO = 2Be(OH)z + CH4 CaCz + 2HzO = Ca(OH)z + CzHz

tac vbi silic, tAt cl cac kim loai kiem th6 deu tao nen

Do c6 ai luc lon vbi oxi, cac kim loai kiem th6 khi dun nong co thE! khit dune nhisu oxit ben cua cac nguyen t6 nhu Bz03' COz, SiOz, TiOz, AIZ03' CrZ03 v,v: ..

Vi dl!2Be

+ TiOz = 2BeO + Ti

Trong thuc t!! ngiroi ta dung cac kim loai kiem thd lam chat khu d@"dieu chi! nhisu kim loai hiErm, kim loai kh6 n6ng chay va cl cac nguyen t6 kh6ng - kim IOf,Li. Co thEr di~n cue tuong duong v6"i kim loai kiem, cac kim loai kiem thiS ve nguyen hie tuong tac d~ dang v6"i nuoc giai phong hidro va cang d~ dang hen vbi cac dung dich axi t. Nhung th1,1Cte Be khong tuong tac vCli nude VI c6 16p oxit hEln bao v~. Mg kh6ng t.an trong nucc lanh nhung tan cham trong nUdc n6ng : Mg + 2HzO

Mg(OH)z

+ Hz

vi mang oxit MgO bao v~ it tan trong mroc. Neu chang ta danh sach mi)t sci day Mg r6i nhung VaG dung dich mu6i HgClz, magie s~ dA:ythuy ngAn ra khoi dung dich va cung vbi Hg tao thanh hdn h6ng magie, hie bay gib mang oxit khOng duoc b;1O nen va h6n h6ng magie lien tuc tucng tac vai mroc {J nhist de} thuong. Rieng Be con co th@"tan trong dung dich ki(!m manh hoac trong tao thanh rnu6i berilat va giai phong hidro : Be kiem nong chay

+ 2NaOH + 2HzO = Naz[Be(OH)4]

(dd) (natri hidroxoberilat)

+ H2

Be Dac tlnh rieng

+ 2NaOH
(nong chily)

NazBe02
(natri berilat)

+ H2
v(:ji AI.

nay cua Be cho thay no gi6ng nhieu

Cung nhu kim loai kiem, cac kim loai Ca, Sr va Ba co thG tan trong amoniac long cho dung dich mau xanh thAm. Va ban chat va va tinh chat hoa hoc, dung dich mau xanh nay gi6ng dung dich kim loai kiam trong amoniac long, nhung khac d ch6 la sau khi lam cho dung moi bay hoi thl dung dich kim Ioai ki~m d@"Iai kim leal kiem, con dung dich kim lcai ki~m th6 d@"Iai nhirng tinh th€ vang ring co thanh phan khong deli la M(NH3)6 (M la kim loai ki~m thiS). Hien nay nguo! ta cling chua biet ro lien kErt giua kim loai va amoniac trong nhirng phuc chat hexaammin do. Nhung phuc chat nay cling

52

nhu dung dich cua kim Ioai ki~m thIS trong amoniac thanh amidua.

long khi co mat cha:t xuc tac bi€!n

Vi du
Ca(NH3)6 ho~c Ca
V{ du

Ca(NH2)2
(canxi amidua)

+ 4NH3 + H2·

(canxi hexaarnrnin)

+ 2NH3

=
=

Ca(NH2)2

+ H2
imidua

Khi dun nong d ap suA:t thap,

cac amidua

bi€!n thanh

Ca(NH2)2
(canxi amidua]

CaNH

+ NH3

(canxi irnidua)

Amidua vii imidua cua kim Ioai ki~m thIS cung nhu cua kim loai ki~m Iii nhung hop cha:t ion, chl b~n d dang tinh thl1. vii tuang tac manh v6"i nude tao thiinh hidroxit vii amoniac. Kha nAng tao nan nhirng' phuc cha:t IA khOng d~c trung vai cac kim loai ki~m th6 vi su tao phuc IS. thuan IQi d6i vbi nhirng ion be, co di~n tich IeI'D vA co obitan tr6ng. Bbi v$,y s6 phuc chat cua berili co nhidu han bari. Ta co tM' k~ vai phuc chat cua berili IS. M2[BeF 4] (trong do M IA kim leal ki~m) vii Be40(CH3COO)6 - Phuc chat sau khong tan trong mroc nhung tan trong nhleu dung mOi huu co nan duoc dung d~ chiet berili. Canxi va cac kim loai ki~m thIS khac chi tao phuc \rai nhirng hop cha:t chomanb nhu axetylaxeton, axit etilendiamin tetraaxetic (EDT A). Trang thai thien nhien va phuong phap di~u ch~. Ciing nhu kim loai ki~m, cac kim loai ki~m thIS chl t6n tal trong thien nhisn 0 dang hop chat Ca vii Mg thuoc loai nguyen t6 phd bi€!n nha:t . Ca chiem khoang 1,5% vii Mg 1,7% tdng s6 nguyen tu a trong vo Trai Dat, Sr vii Ba la nguyen t6 tuong d6i hi€!m, m6i nguyen t6 chiern 0,001 %, con Ra ra:t hi€!m. Dang hQP chit chu y€!u cua kim cacbonat va sunfat, trong do chinh silicat du6"i tac dung cua nhieu y~u kim loai ki~m thd it duoc tlch hiy 0 it tan. loai ki~m thd t6n tl;li trong thisn nhien Iii silicat, cacbonat va sunfat la san pha':m phAn huy cua t6 thi~n nhisn. Khac vai kim loai ki~m, cac ion trong nu6"c bign vi nhtrng hop cha:t trt'm dAy d~u

Khoang v$.t chu y€!u cua Be ia berin (Be3Al2Si601S) d dang tinh thg lang tru sau canh trong su6t va co cac mau sAc khac nhau vi co chua met s6 tap chat. Nhung berin tinh khiet han la cac da quy izumrut (con gQi IA @marOt), mau luc tuoi va aquamarin, mau xanh lam. Berin co CIAn D¢, Brazin, Canada, Lian Xo (cu), MI, Nam phi va Rumani. Khoang v$t quan trong cua Mg ia cacnalit (KCl.MgCI2.6H20), magiezit (MgC03)' dolomit (MgC03.CaC03) v.v... Kh08.ng v$t silicat cua Mg Iii da tan (talc) [Mg3Si40lO(OH)2)]' amiang [Mg6Si401l(OH)6.H20)] co vai tro quan trong trong thuc t€!. B¢t nghi~n cua da tan, ducc dung d@' lam pha:n rOm, chA:t d¢n trong cao su. Amiang dung dl1 lam v$.t li~u ch6ng chay CI dang sQi, gilly, vai, va lam ta:m iQP fibrt') ximang, G~n dAy nguo! ta phat hi~n ra rAng nhftng ngubi ti@'p xuc met thbi gian dai vCli bui amiang co nhi~u nguy cc bi ung thu ph6i. Tuy nhisn d@"nnay amlang vAn chua bi x€p vao loai cha:t gAy 0 nhiam moi truong. Ngoai ra Mg con co trong chllt di~p luc cua la cAy, trong cac mO d¢ng v$.t va co nhi~u trong nucc bign. 53

Canxi t~p trung chu y~u a hop chti:t cacbonat t6n tal trong thi@,n nhian, dUCJicac dang : canxit, da voi, da phan, da hoa hoac d chung v{Ji magie cacbonat nhu dolomit. Khoang vat quan trong khac cua canxi la thach cao (CaS04.2H20), florit (CaF2), apatit, vi du nhu floapatit [CaS(P04)3Fl. NgoAi ra Ca con co trong xuong cua d¢ng v(lt, trong mO thuc v~t va trong nucc thien nhi(!n. Xuong nguoi ta chua 80% CalP04)z vA 13% CaC03. NgoAi ra Ca con co trong huy~t thanh duel dang mu6i photphat vA xitrat. Ion Caz+ co vai tro kich thich hoat dOng cua tim. Nho co ion Caz+, khi g~p khOng khl, mau d{)ng lai cho nan nguo! ta khOng mat h~t mau khi bi s~y da, Sr va Ba co trong cac khoang v$,t xeleotit (SrS04), strontianit (SrC03), baritin (BaS04) va viterit (BaC03). Ra Co mOt IUQng ra:t It trong quang cua uran. Nuoc ta co ra:t nhidu nui da vOi Ninh Binh, DOng Tri~u, Ha Long ... co nhii:ng mo dolomit nho lJ Lao Cai, Phd Tho va Thanh Hda, rna da tan d Y(!n Lap (Vlnh Phd), mo amiang d Mai ThOn (Hoa Blnh), rna baritin d HA BAc.

Trong cac kim IO;;li ki~m th6, chi co Mg dude sU: dung rOng rai nhllt lJ dang hop kim. Be kim loai ducc dung d~ lam v$.t li~u cho to phan l1ng hat nhan vi no ra:t b~n nhiet, b~n co hoc va Mn hoa hoc d6ng thbi l;;li khong giii: lai cac notron sinh ra trong 16 phan ang. Be kim loai cung la ngu6n sinh ra notron khi duoc ban pha b~ng nhftng nguyen t6 nhe, Ngoai ra no COn dUl;lc dung lam cu:a s6 cua 6ng Ronghen, h<.1pkim cua no ducc dung trong cong nghiep may bay va di~n kI thuat. N guyan Mc chung d~ di~u cMf kim loai ki~m th6 cling gi6ng nhu nguyen tAc dieu ch~ kim loai ki~m la di~n phan mu6i halogenua nong chay. Ngoai ra can co tM'dung cac chat khi't d~ khu: oxit hoac mu6i cua chung thAnh kim loai. Be co th~ di~u ch~ bang each di~n phAn h6n hop BeClz va N aCI nang chay vCJi cue Am bang thuy ngAn vA d trong khi quy~n agon. Trong cong nghiep ngttC1i ta di~u ch~ magie bang each di~n phan cacnalit hoac h6n hQP cua mut'Si clorua cua magie va kim loai ki~m nhiet dO '700 - 750°C trong thimg di~n phAn lam bang thep d6ng thbi 10.cue Am (hlnh 22) con C1,1C duong lA met thanh than chi dl)t trong t'Sng sl1 xt'Sp d~ cho khl clo thoat ra. D~ tranh khOng khi oxi hoa kim loai magie long nISi len tran chat di~n ph An, nguoi ta cho dong khl H2 di van thung di~n phAn.

3 2

:-

:..-

D~ co MgCl2 nguoi ta co th~ ch~ hda nuoc bi~n nhu sau. Cho nuoc bi~n tac dung vbi vol hoac sua dolomit, loc lay k~t tua hidroxit r6i cho tac dung voi axit clohidric. NgAy nay d~ 14y ion M~+ tit mroc bi~n, nguoi ta dung nhua trao d6i ion. Rira nhua dii trao ,d6i dd bang axit clohidric s~ ducc MgClz.

Hinh 22 - So da lhitt hi di~n phtm dilu cM Mg 1. Thilng sill, 2. Mang ngtJn, 3. CI!C than

Ngoai ra ngubi ta cd th~ dung than elSc khir MgO ch~ tit magiezit hay dung ferosilic (hop kim Fe vA Si) khu: hOn hop MgO vB. CaD ch~ til: dolomit d nhiet dO cao vB. trong chan khong : MgO CaD 54'

+C

zoocvc

Mg

+ CO + CaO.SiOz

+ 2MgO + Si -

lS0o"C

2Mg

Hoi magie bay l~n va duoc lam ngung

t1,l lai,

Con Ca, Sr va Ba cung cd tM' di~u ch~ bang each di~n phan mu6i clorua nong chay hoac dung nhom hay magie khli mu6i dd trong chan kheng d' 1100 - 1200DC. Trong qua trlnh nhi~t nhOm x«y ra nhirng phan 2Al ung :

+ 4CaO = CaO.Al203 + 3Ca 2Al + 4SrO = SrO.Al203 + 3Sr 2Al + 4BaO = BaO.AlZ03 + 3Ba
_ Hoi cna kim IO$i ki~m thiS bay l~n se dUQc lam ngung tu lai, .. ~
Hlnh 23 - Sa dlJ Ihill

~'=Y-~:fY..@:Ij~

bl

dien phM dilu chi Ca

Hlnh 23 trlnh bay so d6 cua thung di(in phAn di~u ch~ kim Ioai canxi. 'I'hung di~n phAn la m¢t cal 10 bsn trong lot lop than chl, day 10 diroc lam nguoi bAng dong nu(Jc chay, C\1c duong lam bAng slit va cue Am bAng than chl, Chtl:t di~n phAn la Cael2 khan. Qua trlnh thuc hi(in 0 di~n ap 20 - 30V. Cuong de:)dong la 3000A va 0 nhi~t dO cang thtl:p caIig t6t.

Radi di~u ch~ bang each di(in phAn dung dich RaC12 v(Ji cac di(in cue bang platin. RaCt2 thu duoc sau m¢t qua trlnh cM· hoa phuc tap quang uran,

Oxit MO ella eae kim loai kiem thG

Cac oxit MO (M 0 dAy la kim IO$i ki~m th6) IS. chat ~t hoac C1,lC mau trAng. Khi n!1u chay trong 10 di(in r6i d~ nguei, chung 0 dang tinh th~. BeO c6 mang Iu:bi tinh thg luc phuong kigu vuazit, cAc oxit khAc co mang lud"i l~p phuong ki(!u mu6i An. Vi co nang lUQng mang ll1bi rllt len, cac oxit MO rt(t khc nong chAy va rit b~n nhiat, chang co the' sOi rna khOng bi phAn huy : BeO Nang IUQng mang l11(Ji, kJ/mol ... Nhi~t de:) nong chay, DC ... Nhi~t d¢ sOi, DC ... 2552 4200 MgO 3924 2800 3100 CaO 3476 2570 3600 SrO 3913 2460 2500 BaO 2995 1925 2000

BOi v(ly m¢t trong nhfing cOng dung ICJn cua cac oxit dd trong thuc t~ la lam v(lt li~u chju nhi~t. Dang tinh th~ luOn luOn kem heat dOng han dang bOt. BeO thue t€ khOng tan trong nu{Jc. MgO dang bOt x6p- cd tan m¢t It va rit cham trong nllCJc, con cac oxit Ca, Sr, Ba khac tuong tac dj!; v{Ji nuoc tao thanh hidroxit va phan ung phat nhiet nhieu MO

H20

M(OH)2

Nhung oxit cua Ca, Sr va Ba d~u hut «m manh khi d~ trong nang http th\l khi CO2 gi6ng nhu oxit cua kim IO$i ki~m.

khOng khi va co kha

vt

d", BaO

+ CO2 = BaC03
mu6i.

Nhu v:l\y chang la nhfing oxit baso, co the' tan trong dung dich axit tao thanh Ri~ng BeO kh6 tan trong axit nhung d~ tan trong ki~m tao thanh mu6i berilat.

nhiet de:)cao, cac oxit MO cd th~ bi kim loai ki~m, nhOm, silic khu d~n kim loai.

55

Trong th\1C tf BeO thubng dUQc dung lam chIt xllc hic, chen nung, lOp ldt trong cua Ib di~n vA dung trong cOng nghi!)p thuy tinh. MOt h1Qng r«t IOn MgO duc;fC dung dt1 lam gach chiu 1\(a, di6u chf magie kim loai vA lam xi mAng magie. N gaM ra nd eon dUQc dung lam m()t 86 dung cu chiu nhi!)t " trong phbng th( nghi~m nhu chdn, thuy6n vA 6ng. CaO con got la uM s6ng, phan IOn dul,1Cdung lam v~t li!)u xAy dung, ngoAi ra con dUQc dung d~ lam phan bon, chIt chay trong luy!)n kim, nguyen lil)u chl CaCz va CaC03. Cac oxit SrO vA BaO dUQc dung m()t It trong cOng nghiap thuy tinh vA men. Nguyan tAc chung cua phuelng phap di~u chl oxit MO lA nhi~t phAn mu6i cacbonat, nit rat hoac hidroxit cua kim Ioai ki~m thd.

vi d~ :
CaC03 2Sr(N03)2 BaC03 hoac dung than khil mu6i cacbonat BaC03
(j

900°C

CaO 2SrO BaO

COz

900°C

4N02

+ 02

13500C

+ CO2

uhi!)t dQ th4p hon.

vi d~ :

+C

BaO

+ 2CO.

Peoxit M02 cua cac kim lDIP ki'lm thd

Nhu kim loal ki~m, cac cation kim Ioal ki6m thd cd ban kinh IOn cung cd khA nang lam b6n mOt 86 anion IOn nhu peoxit, supeoxit. Berili khOng tao nan peoxit, magie chi tao nan peoxit {J dl;'ng bidrat cd IAn peoxit MgOz• con Ca, Sr vA Ba tI;lo nan cac peoxit MOz IA cMt bOt cd mAu trAng vA khd tan trong nUOc. Dung dich cua cac peoxit nAy cd phA.n ling ki~m vA cd tinh chIt cua dung dicb HzOz' Khi dun nong cAe peoxit phAn huy thAnh oxit vA oxi. Nhu v$y CI dl;lng rAn hay dung djch cac peoxit MOz d~u cd tfnh oxi hoa nhung vbi chIt oxi boa manh hon, chung th~ hi~n tlnh khU:. Cac peoxit kim Ioai kMm thd d~ tan trong dung dich axit giAi phdng HzOz'

Cac peoxit MOz cc th~ dil1u chf bAng each dun ndng " 100 - 130°C d@' lam mIt nUbc cac hidrat peoxit MOz,8H20, dUQc tao nan khi cho HZ02 tac dung vOi hidroxit tuong dng :

vi dl!- :
Ca(OH)2 Cac hidrat

+. Hz0z + 6HzO

CaOz . 8HzO CaOz . 8HzO = Ca02 + 8H20 co mAu vAng.

peoxit khi ttic d\lng vOi Hz02 ndng co thl tl;'O nan supeoxit Ca02·8R20

vi dl!- : + 2H202 = Ca04 + 1oHz°

Riang srOz va. Ba02 cd thl di~u chf bAng each cho oxit kft hop true tifp vOi oxi. Quan trong hon hft trong cAc peoxit MOz lA Ba02. 56

Bari peoxit (Ba02). Ba02 IA mOt chd:t bQt mau trAng, nong chay (j 450°C vA nghich tit No bt1n (j nhi~t dQ thubng, khi dun ndng d~n 600°C, phAn huy.thAnh Baa vA oxi, NguQC It;rl {J 400°C, Baa k~t hop true ti~p vbi oxi tao thAnh Ba02 2Ba~ 60ife ~
4000e

2BaO

+ 02

D1,1'avao tlnh chd:t nAy, ngU'CJita c6 thl1 dung Ba02 dif di~u ch@"oxi tit khOng khi, Ba02 khd tan trong nubc, rucu vA ete nhung dA tan trong dung dich axit 10Ang gild phdng H202. vi d", : Ba02 Ba02 Khi dun n6ng,

2HCI

Bael2

H202
...

+ H2S04

= BaS04

+ H202

Ba02 tUdng tac vlfi H2, S, C, NH3 550°C H2 =

vi dr,. :
Ba02 2Ba02 Vlfi axit clahidric

Ba(OH)2 2BaO

+S

+ S02 + 2H20

d~c, Ba02 gi8.i ph6ng khl cia: Ba02 + 4HCI BaCI2 + CI2 Bari peoxit cd thl1 khi1 mu6i cua cac kim lo~ quy t1,1'do.

va

kim I~

n(tng thAnh kim loai

Vi du :
HgCl2

+ .Ba02

Hg

+ BaCl2 + 02

Ba02 duc;fc dung d41 lam chd:t xdc tac cho phAn 1lng crAckinh d4u mo, di~u cM· H202 vA dung trong born chay. Ba02 cd tht1 di~u cM· bAng each nhift. phAn bari hidroxit, nitrat hay cacbonat (j trong dong khOng khl hoac k~t hop tl11C tifp bari oxit vlfi oxi hoac lAm milt nt1bc cua hidrat peoxit Ba02.8H20 e 120°C.

Hi4roxit M(OH)2 cda cdc kim Ioq.i ki'lm thG.

Cac hidroxit M(OH)2 khan d~u lJ dang bQt mAu trAng. Be(OH)2 vA Mg(OH)2 r4t it tan trong nubc, Ca(OH)2 tuong d6i it tan, cac hidroxit con IQ.i tan nhi~u trong nulfc. Khi kft tinh til dung dich, changthueng lJ dang hid rat tinh th6 khOng c6 mAu : hidroxit eua Be vA Ca {J dang M(OH)2.nH20 con hidroxit cua Sr vA Ba {J dang M(OH)2·8H20. KhIic vlfi hidroxit cUa kim loai ki~m, cac hidroxit M(OH)2 d~u khOng b~n vbi nhlet, khi dun nong chung md:t nubc bifn thAnh oxit gi6ng nhu LiOH. DQ b~n nhi~t tAng IAn tit Be d~n Ba : Mg(OH)2 md:t nubc {J 150°C con Ba(OH)2 {J lOOOoC. Ctlng nhu cac hidroxlt cua kim 10Q.i ki~m. cac hidroxit M(OH)2 d~u bao g6m hoAn toAn nhilng ion kim 10Q.i vA ion OH-. Trong dung dich nulfc chang IA nhilng chllt baza vA tfnh baza do tAng IAn tit Be d«n Ba : Be(OH)2 lA baza rl.(t y~u, Mg(OH)2 Ii\ bazo trung blnh, con Ca(OH)21 Sr(OH)2 vA Ba(OH)2 IA bazo manh. Tuy nhien so vbj hidroxit cua kim loai kidm {J trong cung mOt chu kl, tlnh base cua M(OH)2 y«u han.

57

Cac hidroxit M(OH)2 co kha nang hilp thu khi CO2 bisn thanh cacbonat. TAt eA d~u da tan trong dung dich axit tao tha nh mu6i. Ri~ng Be(OH)2 eon co khA nang tan trong dung dich dam d$e hidroxit hay eacbonat ella kim Ioai ki~m tao thanh hidroxoherilat

vi du
Be(OH)2 Dt1 dieu ch~ hidroxit ung : Vi du BeCl2 hay BeCl2

+ 2NaOH

Na2[Be(OH)4]
(natri hidroxoberilat)

ella Be va Mg nguoi ta eho kMm tac dung vdi dung dich mu6i

tucng

+ 2NaOH

Be(OH)2 + 2NaCl.

+ 2NH3 + 2H20 = Be(OH)2 + 2NH4Cl.

khi dung dung dich

Nhung d6i vCli Mg(OH)2' su k€t tua se khOng xay ra hoan toan amonlac vi (j dAy eo phan ung thuan nghich :

MgC12 + 2NH3 + 2H20 ~ Mg(OH)2 + 2NH4Cl. nghla 1a Mg(QH)2 eo tM' tan trong dung dich mu6i amoni. Ciing vi If do do, kim loai magie tan trong dung dich mu6i amoni manh hon trong nude, Dt1 dieu ch@' Ca(OH)2' Voi VOi s{)ng (CaO) tucng tac vCli nuoc tao nan hidroxit Ca(OH)2' hidroxit nay diroc goi 18.vOi tOi. VOi toi it tan trong nuoc, 1 Ht nude a 20°C hoa tan 1,107g Ca(OH)2 va ee tan cua no giarn xu6ng khi nhi~t dl) tang Illn. Khi hoa tan vOi vao -nudc, nude trong thu duoc la dung dich Ca(OH)2' goi la nucc vOL N€u tang luong vOi l€!n va khuily kl se duoc ml)t huydn phil mau trling trOng gi6ng nhu sua goi lA eiia u6i. D~ y~n sua vOi mOt thbi gian, Ca(OH)2 k€t tua xu6ng thanh kh6i nhao. Kh6i nhao nay mci co tlnh chAt k~t dinh. Tr¢n kh6i nhao d6 vbi cat thea tI l~ mt)t phan CaO tr€!n ba b6n phan cat va ml)t IUQng nubc du dt1 thanh mt)t kh6i nhao, se duoc uila u6i. Nguoi ta dung vira vOi de k€t dlnh cac vilin gach, vilin da vbi nhau x§.y nen nhirng cOng trinh khac nhau. Sau met thbi gian vira vOi dOng cung d!n va gAn chat vClj gach da. Qua trlnh dOng cung do xay ra chu y~u nho tuong tac giua v6i va khl cacbonic a trong khi quydn : Sr(OH)2 va Ba(OH)2'
ngt1bi ta cho oxit tac dung

vbi nuoc

58

CO2

+ Ca(OH)2 = CaC03 + H20

D6ng thbi trong do ciing co tuong tac m:l)t It giUa cat la mot oxit axit veti vOi la mQt bazo tao nan eanxi silicat. Trong thuc t~ ngttbi ta san xua:t vOi bAng each nung da vOi (j nhlet dt) lOOOoC trong 10 dung (hlnh 24). Lo hoat dOng lien tuc : nap lCIpda vOi xen ke vbi lop than c6c vao misng Ib va thao vOi ra a day lb.

Hlnh 24 - Li'J nung v~i

Muoi eua cae kim IO{Ji ktim

thG

Cling nhu mu6i kim loai kiem, cac mudi {j dang tinh thl1 va trong dung dich chi g6m cac ion. Ion kim loai kiem thiS cling khong co mau nhu ion kim loai kiem. Trong cac muoi kim loai kiem th6, cac mu6i clorua, bromua, iodua, nitrat, axe tat, sunfat, xianua va tioxianat deu dll tan ; mudi florua khd tan tru BeF 2 dli tan. MUDi sunfat cua Be va Mg tan nhieu con cac sunfat khac tan it, nhdt Ia BaS04. Cac mu6i cromat, oxalat, photphat va, cacbonat (tri'I BeCD3 bi thuy ph lin manh trong dung dich) deu tan ft. D¢ tan cua cac mudi bien deli khong hoan toan thea met chieu to Be den Ba rna co nhimg cue tr] a mu6i nay hay {j mutii kia. Du:i1i dliy la d¢ tan cua m¢t s6 mudi kim loai kiem th6 (bAng 11)
Bang 11

Di) tan Mudi

MSD4

cua cae mu6i kim 101,l.i kMm thiS (moltl) Mg Ca 0,015 2,1.10-4 7,4 7,5 7,0 8,4 1,2.10-4 Sr 7,4.10 4 9,2.10-4 3,5 4,2 5,4 3,3. 6,8.10-5 Ba 1,1.10-5 8,3.10-3 1,8 3,4 5,2 0,41 0,1.10-4

MF2 MC12 MBr2 MI2 M(N03)2 MC03

4,8 1,3.10-3 5,7 5,6 5,3 5,0 0,011

S\1 bien d6i dQ tan nhu v~y co thg higu ducc khi ta xet quan M giUa nang IU:Qng mang lu:i1i cua cac mu6i (bang 12) va nhi~t hidrat hoa cua cac ion (BAng 13).
Bang 12

NAng luqng m~g lul'Ji cua mi)t 56 mu6i kim loai kiflm thiS (kJ/mol) Nguyen to

MF2
2907 2610 2460 2368

MI2
2292 2058

MCD3

Mg
Ca Sr Ba
Bang 13

3179 2987 2719 2615

Nhi~t

hidrat

hoa cua cation

kim IO{li kiiSm th6

~Hhi'

Ion
Be
L+

Ban kinh, A
0,35 0,66 0,99 1,12 1,34

kJ lmol

Mg2+

Ca2+ Sr2+ Ba2+

-2:472 -1907 -1577 -1430 -1288 59,

Trong cac mu6i cua bAt kl anion nao, s\l giam nhi~t hidrat hoa eua cation khi di tu tr~n xu6ng dubi trong mQt ahdm, dua d~n s1,1gio.m dQ tan cua mu6i, con su giAm nang lUQng mang lubi dua d~n s\l tAng dQ tan. BlJi vl).y d6i vd'i da s6 anion, dQ tan cd cue d$i hay cue tit~ukhi di tu Mg d~n Ba. Ndi chung cac mu6i cd cue dai cua dQ tan s~ tan nhi~u va cac mu6i co cue tilu sa tan it han. Mu6i vbi cue d$i cua dQ tan, cd nAng lUQng mang lubi phu thuQc vio ban kinh cua cation nhi@u han so vbi s1;lphu thuQc cua nhiet hid rat hoa, nghla lit nang luong mang lubi cd vai tra Ibn han nhi~t hidrat hda, can mu6i vbi cue ti~u cua dQ tan cd nang IUQng mang lubi phu thuec vao ban kinh cua cation it han so vbi 81,1 phu thuec cua nhiet hidrat hda. Do co nhi~t hidrat hda r«t Am hon so v(ri cac ion kim 100i ki~m, cac mu6i ki~m thd d~u k«t tinh lJ dang hidrat tinh th~. Di~u nay cungcho th«y kho. nAng t~o phuc cUa cAc ion kim Ioai ki~m thd da. Ibn han so vbi kim loai ki~m.

Halogenua MX2 crla cac kim

lotti

ki'lm Ihll

Cltc halogenua ~ cua kim 10~i ki~m th6 khOng cd ki~n true tinh th6 gi6ng nhau nhi~u nhu cae halogenua kim 1~ kit1m : BeF 2 lA chit vO djnh hlnh, MgF 2 cd mang lubi kilu rutin j florua cua Ca, Sr va Sa va SrC12 cd mang IUdi florit ; CaClz va CaBr2 cd mang htbi rutin hoi l~h vA CaIz• SrIZ cd m~ng lutti lOp. Chung co nhi~t dO ndng chAy vA nhi~t dQ sOi khA cao, mQt s6 bi phAn huy trubc khi sOL Dubi dAy la nhi~t dQ ndng chAy vA nhi~t dQ sOLcua chang (bAng 14)

Bdng 14
Nhi~t dO n6ng chAy (b6n tnii) vanhi~t dO s6i (ben phAi) cua balogenua MXl(°C) Be ~ F CI Br I 803 440 490 510 1159 520 520 590 1396 2239 715 1412 700 650 1403 2500 782 1600 840 765 718 575 1190 2289 873 643 p.huy 402 p.huy 1280 2137 962 1560 845 740 Mg Ca Sr Ba

khac ddu r«t d~ tan, mQt 86 hut llm manh va chay rita khi dl t'J trong khOng khi,

Trit BeF2•

cac florua MFz d~u tan it trong nubc, nhlt la CaF2• CAc halogenua MXz

Tit: dung dich, cac florua kim lost ki~m thd k~t tinh lJ dang khan. Cac halogenua khac cua Be k«t tinh t'J d'iLng tetrahidrat BeX2.4H20 cUa Ca vA Sr, lJ dang hexahidrat vA cua Ba t'J d~ng dihidrat BaXz.2HzO. Khi dun ndng cac hidrat clla halo genua Be va Mg khOng th6 bi~n thanh mu6i khan vA phAn huy giAi phdng hidro halogenua HX, con cac halogenua Ca, Sr vA Ba co thl m«t nubc bi~n thanh mu6i khan. Tuy nhien n~u dun ndng nhanh nhung halogenua nay cilng cd thl phAn huy mQt ph4n giAi phdng HX. Cac halogenua Be vA Mg d~ tao n~n mu6i Up vbi halogenua kim l~i ki~m. Sau dAy Ie. ml!t viii clorua kim loel ki~m thIS quan tl'Qn~. 60

Berili

clorua

(BeC~). Berili clorua Itt hQp chIt. polime cd c4u ~o mach dtti.

Cl,..... trong do nhitng m$t phAng Be/ Be vuOng g6c vlfi nhau. M6i nguy~n til Be n6i vlfi ..... l/ C hai nguy~n til CI bAng li~n kl1't cOng hoa tri blnh thutlng va n6i vlJi hai nguyen til Cl khac bAng Han k~t cho - nh$n va ch4t cho Itt nguyAn ti't Cl. No g6m nhtrng tinh th~ hlnh kim khOng mAu, nong chay lJ 405°C vA sOi iJ 488°C. trang thai nang chliy, no co dQ din di~n trung gian giua clorua ion (NaCl) vA clorua cQng hoa tr] (CCI4), 0 trfilng thai hoi, no g6m nhtrng phan ti't cd c4u tfilo dutlng thAng CI - Be - Cl. LA hQp chllt cOng hda tr], berili clorua tan trong benzen. Momen luang C\1'ccua no trong benzen bAng s6 khOng. M$t khac no hut 4m r4t manh nan d~ bi chay rUa khi d~ trong khOng khi. No d~ tan trong nulfc cho dung dich co phan ~ng axit manh : BeC12 + 2H2D ~ Be(OH)2

+ 2HCl

tetrahidrat BeCI2.4H20. Hidrat nAy lJ dang nhung tinh th~ don tA, khOng mAu vA cting d~ chay rua khi d~ trong khOng khi, Khi dun ndng hidrat khOng bifn thAnh mu6i khan mA phAn -huy thanh BeD vA HC} : BeC}2.4H2D

Qua trlnh tan cUa BeC12 phat ra nhi~u nhi~t. Til dung dich, no k~t tinh lJ dang

BeD

+ 2HCl + 3H2D

Berili clorua khan de kl1't hQp vlJi khf NH3 vA mot s6 hcp ch4t hiru co tao nan nhung san phlim kft hQP. BeCl2 ciing kft hop vbi clorua cua mOt s6 kim loai tao thanh nhung mu6i phtrc nhu N~[BeCI4]', Ca[BeC14]. Berili clorua khan cd th~ dMu chl1' bAng each cho khf clo khO di qua h6n hQp cua BeD vA than nung do lJ 900°C : C~

+ BeD + C = BeCI2 + CO

Magie clorua (MgCI2)' Magie clorua khan la hQp ch4t lJ dang nhimg tinh th~ luc phuong co kiffn true lep. No khOng cd mau, cd vi dAng hut 4m rAtmfilnh nen Me khoi lJ trong khOng khi li:m, tan trong nude vA trong rucu. () trong nucc, no tao nan mOt s6 hidrat ; Mn han h@"tIA hexahidrat MgC12" 6H20, kft tinh ducc tu dung dich lJ nhi~t dQ thucng. DAy IA nhung tinh th~ dan tA khOng mau, hut a:m manh vA eiing de ehAy rUa khi d~ trong khOng khi. Hexabidrat eQ.ng d~ tan trong nuec vA trong rucu, Khi dun nang, no ma:t d4n nuec, d~n 119,50C bifn thlnh monohidrat MgCI2.H2D. 0 nhi~t dQ eao han (khoang' 500°C), hidrat nay phan huy thAnh axit.

de

MgC~.H20

MgO

2HCI

No eo th~ k€t hop vlJi elorua kim loal ki~m tao thAnh mu6i kep, vi du nhu cacnalit KCl.MgC12·6H2D"

61

Dung dich MgC12 30% tr()n vt'1i b()t MgO (dB. nung truce) thanh m()t kh6i nhao mat trang S8 dong cung lai sau vai gib goi la xi mang magie . Trong do chu y€fu tao nlin hop chat cao phan ttl co kien true mach dai : CI - Mg -

°-

Mg ---

°-

Mg - OH ducc dung d€! lat

Xi mang magie b~n vdi ki~m va axit, d@;mai tron. No thuong san nha, lam da mai va cai xay.

Magie clorua co dt ph6 bien trong thisn nhien, mrcc bign, mot sO' nuoc khoang va cac khoang v~t nhu bisofit MgCI2.6H20 va cacnalit MgCI2.KCI.6H20. No duoc dung de di~u che magie kim 101,\i,de ta:m vai va g6. Trong cong nghiep, magie clorua duoc tach ra tit nuoc bign hoac khai thac true Hep tit bisofit, Trong phong thi nghism, magie clorua khan co the dieu che bang each cho khi elo tac dung vt'1i magie hoac dun nong hon hQP MgC12.6H20 va NH4Cl trong chan khOng.

(CaCI2). Canxi clorua khan Ie. hop chat a dang tinh the lap phuong, khong mau, hut am rat manh nen ducc dung de lam khO cac khi va m(lt sO' dung moi hiru co nhu ete, benzen. No rat dti tan trong mUfc, qua trlnh tan cua muoi khan phat ra nhidu nhi~t vi tao nen nhung hidrat, con qua trlnh tan cua cac hidrat tinh the thu nhiet. Bai v~y de) tan cua CaC12 tang len theo nhiet dO ;
Canxi clorua

tOe.... D¢ tan cua CaCl2 (g1100gH20)...

-55 42,5

0 60

10 65

20 74,5

40 115

60 137

100 159

'I'rong cac hidrat tinh the, b~n nhlH la hexahidrat CaCI2,6H20, M't tinh duoc tii: dung dich, DAy la nhirng tinh the tam phuong khOng mau, nong chAy a 29,92°C, cung hut lim manh va d@;tan trong nude. Dua vao tlnh hut Am cua CaCI2, nguoi ta dung dung djch cua no de tuci ducng ph6 cho dB bui, Khi dun nang, hexahidrat mat nude dan va khi dun d€'n 2600e trong khi quyen HCI, mat mroc hoan toan chuydn thanh mudi khan:
31°C 45,:fC 176°C 260°C

CaCIz . 6Hz0 -

CaCIz . 4Hz0 -

CaCIz . 2HzO -

CaCIz ' Hz0

trong Hel

CaCIz

Hexahidrat khi tre)n voi tuy€'t theo tl l(j 1,5 : 1 tao thanh h6n hQP co kM. nang lam lanh den -54°C. Dung djch CaC12 dOi khi cung d11(,1C dung de lam chat long duy tri nhung nhiet dQ nhat dinh. Nhiet d() hda ran va nhi~t dQ sOi cua cac dung dich do tuy thuoc vao n6ng de) cua CaCIz. gCaC12/100g gCaC12/100g H20... H20". 25 105 5 -2,4 41,5 110 10 -5,9 69 120 15 -11 101 130 20, -16,6 137,5 140 25 -29,9 178 150 30 -48 222 160 32,5 -51 268 170 Nhi~t de) sOi, °C... Nhiet de) boa nin,oC".

Canxi clorua khan co the k€ft hop voi amoniac, ruou, axeton tao nen nhi.i'ng san pham nhu CaC12,8NH3, CaCI2.3C2H50H, CaC12,(CH3)zCO. Do do khong tM' dung CaCI2 de lam kho nhtmg chat da kg tren da.y. No cung ket hQP vt'1i clorua kim loai kiem va kiem th3 tao nen nhung mu6i kep nhu KCL3CaCI2, CaCI2.BaCI2. Canxi clorua khan d11QCdung lam chlH xuc tac cho mQt s6 phan ung hiru ca. Dung dich canxi clorua dung d€ ta:m vai va gO lam cho chang khOng chay. 62

Canxi clorocanxit

elorua cd trong nuec bign, ml)t s6 nulJc khoang (CaCI2) va tachidrit (CaC12.2MgC12.12H20).

va trong

cac khoang

v~t

Canxi clorua la san phA:m phu cua nhi~u qua trlnh sAn xua:t, vi du nhu soda, kali clorat chang han, Canxi clorua khan cd thg di~u cM' blng each lam ml1t mroc cua hexahidrat CaCI2.6H20 a trong khi HCI hoac chokhl Hcr di qua canxi oxit hay canxi cacbonat d6t nong. Bari clorua (EaCI2). Bari clorua khan la chat a dang tinh th~ don ta khOng mau, rl1t d~ tan trong nude (1 lit nuoc 0 2if'C hoa tan 360g BaCI2), ha':u nhu khOng tan trong ruou tuy(lt d6i nhung tan trong hOn hQP rtiQ'u - nude, Tu dung dich, n6 k~t tinh a danghidrat BaC12.2H20 g6m nhii'ng tinh th~ ta phuong khOng mau, Mn 0 trong khOng khi, Khi dun nong, hidrat mAt nuoc chuyi!n thanh monohidrat r6i thanh mu6i khan:
60--(i{'C 121°C

BaClz . 2Hz0 -

BaClz . H20 -

BaC1z.

Trong kl thuat, BaCl2 dUQc dung dg lam m4lm nude (Ioai sach CaS04) Gung cAp cho n6i hoi. Trong phong thi nghiem hoa hoc, no III thu6c thu dung chu yt1u d~ dinh tlnh va dinh luong ion SO~- va dung d€ di~u ch€ mt;it s6 mu6i khac cua bari. BaCl2 la chat d¢c manh nan con ducc dung d~ lam thu6c tru sau trong nOng nghisp. Trong cong nghisp BaC12.2H20 ducc di~u chf hAng each, nung lJ 900 - 10000C h6n hop baritin, than va canxi clorua (la sAn philm phu cua nha may di~u chl1' soda thea phuong phap Xonvay) trong 10 Iua ngon BaS04

+ 4C == BaS + 4CO BaS + CaCl2 == CaS + BaCl2

(BaC03) trong axit clohidric,

Hoac ducc di~u ch€ b~ng each hoa tan viterit

Sunfat MS04 cua cdc kim [oq.i kiem thG

trong Cac sunfat MS04 la nhftng ch4t iJ dang tinh thl1, BeS04 vA MgS04 tan r4t nhlsu nulJc con cac sunfat khac tan r«t it trong nulJc, nh«t IA BaS04. Dua vAo tinh it tan cua BaS04, nguni ta dinh tinh vA dinh luqng ion Ba2+ vA ion SO!-. DI) tan cua cac

sunfat nlly trong dung dich axit sunfuric d$.c tang l~n nhb 811 tao thanh nhirng hop ch«t kep dti tan MS04.H2S04. n dung dich, cac sunfat cua Be, Mg vll Ca k«t tinh iJ dang hidrat con SrS04 va BaS04 iJ dang khan. Tl1t ca cac sunfat kim loai ki~m th6 khi ndng ehay d~u phan nhA:t la BaS04 (0 1580oC). huy, kh6 phAn huy

Tro BaS04, cac sunfat MS04 khac co th€ tao n~n vlJi sunfat kim loai ki~m M'2S04 nhirng mu6i kep co cOng thdc chung la M'2M(S04)2 (d' dAy M' III kim IO$i ki~m).
Trong cac sunfat MS04, quan trong vlJi thuc te la canxi sunfat. khan la hop cha:t t6n tai dudi mc)t vai dang cd mau trang, tan it d' trong nuC1C(0 18°C d(i tan It bil!n dt'Si thea nhi~t d¢. Trong thi~n (CaS04). DAy III nhimg tinh the ta phuong, tap chat. Tit dung dich iJ nhi~t dl) tren 66°C, 63

Canxi sunfat (CaS04). Canxi sun fat tinh thg khac nhau (dan 1a va ta. phuong) no tan khoang' 202mg trong lOOg nuee) vll nhien no t6n tai d' dang khoAng v$t anhidrit thuong co mau xam hoac xanh lam vi chda

canxi sunfat k~t tinh dttOi dang mu6i khan va CI dttbi nhi~t d¢ do, lJ dttOi dang hidrat CaS04.2HzO. Dihidrat g6m nhftng tinh tM' dan tA sau m~t trong su6t, khOng c6 mau va kh6 tan trong nucc. N 6 t6n tai trong thi@n nhien dttOi dang tbach cao (CaS04.2HzO). Thach. cao thttbng lJ dang nhirng t$,p hop vi tinh th~ don tA dlnh vOi nhau, c6 mau trAng hoac c6 mau xam hay hung toy thuec vao nhfrng tap ch4t chua CItrong d6. Thach cao c6 ki~n true lep (hlnh 25) nsn tinh th~ cua n6 c6 thl1' tach thAnh la m6ng. Thach cao m~m hon anhidrit. SCIdI nhu v~y la vi a trong thach cao, lOp nay lien k~t vbi lOp kia nho li@n kA't hidro tao n@n gifta phAn tu

HzO

vOi cac

ion

CaZ+

vA SO!-,

trong

khi

d6

anhidrit vA S~-.

cc ki€n true hoan toan ion chi g6m CaZ+ DO tan cua tbach cao tang

trong n1:lbc chua ang tao thanh

amoni sunfat mu6i phdc : CaS04

l@n nhb phan

(NH4)zS04

= (NH4)z[Ca(S04)zl
HInh 25 . 2J!

Khi ducc dun ndng dA'n 125°C, thach cao mgt m¢t ph4n nttbc bi€n thanh hemihidrat CaS04.O,5H20 go! IA thach: cao nung :
12s"C

Caso 4

zO

cs. ngang tinh

thw phuong vudng gOC

tht ~

wi lap

'lID

CaS04·2H20 nang cao. due, chAt

= CaS04·O,5HZO

+ 1,5H20

Thach cao nung lA chAt b¢t mau trAng sau khi duoc nhao tr¢n vOi n1:lbc cd khA dOng cang nhanh do qua trlnh k€t tinh chen chuc cua nhung vi tinh thl1' thach LQi dung dnh chAt nay, ngtlbi ta dung thach cao nung dl1' n~n t1:lQng, lam khuOn lam v~t li~u xAy dung vA bd chlnh hlnh trong y hoc, Tr¢n thach cao nung vbi n1:lbc, keo vA chat mau vO co ngu'bi ta lam duoc nhirng kh6i dB. gi6ng nhu da ca':m thach. D1:lQcnung d€n 200°C, thach cao nung mAt nuec hoAn toan bi€n thanh mu6i khan :
200°C

2CaS04·O,5HzO

2Ca804

+ H20.

Mu6i khan na)' cung tuong tac vbi n1:lbc bi€n thanh thach cao nhttng khOng c6khA nang dOng citng. 0 nhi~t dQ 500°C, canxi sunfat chuy~n thanh dang khOng tan trong n1:lbc va khOng tuong tac v{ji n1:lbc. D€n 960°C canxi sunfat phAn huy
960°C

H6n hQP cua thach cao, cat, than va d«t set d1:lQ'C nung t~n iooo-c cho ximang vA khl 802 (khl nay duoc dung d~ di~u cht1 axit sunfuric.

2Ca804

2CaO

2802

+ 02'

trong 10 quay

Cacbonat MC03 ella cac kim toq.i kiem thd

Cac cacbonat

cac cacbonat khac d~u tan It trong nttbc, cho n6n chung t6n tai tl,t do CItrong thien nhisn.
Khac vbi cacbonat kim loai ki~m MzC03, cac 'cacbonat nhi~t, dO b~n nhi~t tAng 16n d4n tu Be d€n Ba : . 64 MC03 d~u khOng b~n vbi

kim loai ki~m thd MC03 la nhftng ch4t

dang tinh th~. Tru BeC03,

Chat .',. Nhit;t d¢ phan huy, °C...

MgC03 450

CaCO) 894

SrC03 1289

BaC03 1350

Cac cacbonat Ca, Sr va Ba tan duoc 0 trong nude co chua khi COz nho chuy6n thanh mudi hidrocacbonat M(HC03)z tuong d6i d~ tan. Khac vC1i cac hidrocacbonat kim loai ki~m MHC03, cac hidrocacbonat kim loai ki~m ·thO M(HC03)z khOng tach ra de t ran g thai tv: do rna chi tdn t ai trong dung djch. Khi dun nc ng dung di ch , cac hidrocacbonat kim loai kH~m thO cling mM khi CO2 bien thanh cacboriat khOng tan, Khi cho NazC03 tac dung voi dung dich mu6i cua kim loai ki~m thO se thu duoc ket tua cacbonat bazo cua berili va cua magie (trong do cacbonat bazo cua berili co thanh phan bien dOi xBe(OH)2,yBeC03) va ket tua cacbonat trung hoa cua canxi, stronti va bari, SO:dl nhu v~y la vi ion Be2+ va ion bi thuy phan kha manh de trong dung dich con nhung ion Ca2+, Sr2+ va Baz+ khOng hi thuy phan, Cac cacbonat trung hoa BeCO] va MgC03 chi co tM' ket tua duoc tU dung dich co du khi CO2 tan hay tli dung dich NaHC03·

Mi+

vi du.
MgC12 + 2NaHC03
= MgC03

+ 2NaCl + H20 + COz

Khi cho (NH4)2C03 tac dung v{Ji dung dich mu6i berili, mdi dllu thu ducc ket tua cacbonat sau do ket tua nay tan trong (NH4)2C03 du theo phan ung chung Be2+ + 2(NH4)zC03 ~ (NH4)z[Be(C03)2] + 2NH: N guyl!n nhan cua s\i hoa tan ket toa eacbonat bazo la s\C tao phuc cua ion Be2+ co ban kinh be vClj ion COr. Tren thuc

te

nguoi ta l<;tidung tlnh chat nay d€ tach

ion Be2+ khoi ion AI3+, ion nay kh6ng tao phuc vai ion CO~- rna tach ra duoi dang ket tua hidroxit. Trong cae cacbonat MC03, quan trong hen het d6i vdi thuc te la canxi cacbonat. Canxi cacbonat (CaC03). Khi ket tinh tu dung dich nong, canxi cacbonat Inc dau xuM hien duoi dang nhfing tinh th€ ta phuong rIlt be. Khi de nguoi, nhung tinh the nay chuyen dan sang dang mat thoi. Tli dung dich nguei, canxi cacbonat k€t tinh dang ket tua vI') dinh hlnh ; neu d~' tiep xuc vdi dung dich, ket tua do se chuyen dan sang dang tinh tM' mat thoi.

lit nude d 25°C hoa tan O,014gCaC03), nen dA ket tua khi trong dung dich co cac ion COi- va Ca2+. No tan nhisu hon trong nuo:c chua
(1

Canxi caebonat

tan it trong nude

amoni clorua, khi dun s6i vdi dung dich amoni clorua no phan huy hoan toan : CaC03 Trong nuoc chua hidrocacbonat tan

+ 2NH4Cl = CaCtz + 2NH3 + H20 + COz

tang len nho tao thanh mu6i

khi COz' d¢ tan cua CaC03 CaC03

+ COz + H20 = Ca(HC03)z' .

DAy la phan ung an mon da vOi i'1 trong thi~n nhien va do phan ung nay trong nuoc

song thirong co met luong Ca(HC03)2' Khi ti~p xuc vdi khong khi hoac dun nong nuoc, hidrocacbonat se ma:t khi CO2 chuydn thanh cacbonat kh6ng tan lang xu6ng Ca(HC03)z

CaC03 + CO2

+ H20
65

5·HHVC·T2

Tinh eMJ:t nay giai thlch su tao thanh nhirng thach nhii co hlnh dang rat dep i'J trong cac hang dOng cua nhirng nui da v6i va su tao thanh can cau trong lim dun nuoc va n6i hoi. Canxi cacbonat phan huy
(I

khoang 900°C thanh vOi va khi cacbonic : CaC03

o
NH3

CaO + CO2 A1203 va N02, v6i khf

nhiet d¢ cao, no tucng

tac v6i met s6 oxit nhu Si02,

V.v ...

vi du

+ Si02 = CaSi03 + CO2 CaC03 + 2NH3 = CaCN2 + 3H20.

CaC03 Trong thien nhien, canxi eacbonat t6n tal du6i hai khoang vat : canxit co tinh the thuoc h~ mat thoi (hlnh 26) d6ng hlnh voi NaN03 va aragonit co tinh the thuoc Me ta phuong (hinh 27) dong hinh v6i KN03. Canxit co phd bi~n hon rilt nh ieu so voi aragonit.

Htnb 26 - Tinh Ih( canxit.

Htnh 27 - Tinb Ih( aragonit.

Nhung dang khac nhau cua canxit 18.da bang dao, da v6i, da thach va da phan. Dei bang ddo co nhieu a Bang dao la dang holm hao nhat cua canxit, thuong gap duoi dang nhiing tinh the' Ion, trong su6t va khOng co mau. N6 c6 tinh luang chiet nan dl1QC dung lam kinh nicon trong cac dung cu quang hoc. Dang canxit phd bi€n rong rai nhat la da voi, thuong duoc hlnh thanh duoi dang nhirng nui Ian. DO. u6i duoc dung de san xuat voi, khi cacbonic, xi mang, dung lam chat chay trong luyen kim, lam da in lito v.v.. DO. cam th ach. la mot, dang da voi duoc tao nsn trong dieu kian ap suat va nhiet dl) cao. 66

cam

N6 c6 nhieu mau khac nhau nhu xam, den, do, nau, 11JC, rang sira, duoc dung n hieu t de lam v~t li$u xay dung, vat li$u trang tri trong cac cong trlnh van h6a va lam bang dien. Da phan la dang msm cua da voi, do cac va va xuong cua cac sinh v~t Celxua tich tu lai rna .tao thanh. N6 c6 mau trang va duoc dung de lam phan viet bang, chat mau, chat d(m trong cao su, b¢t danh bong kim loai, De lam kem danh rang nguoi ta dung CaC03 tinh khiel hon,

Ntruc csrng

De

Nude thien nhien thucng chua cac muoi tan cua cac kim Ioai nhu Ca, Mg va Fe, chi hrong mu6i tan nay, nguo i ta dung dai luong d(J citng cua nuoc . Co hai loai dO cung : do cung tam thci va do cling lau dai, D(J cung tam. tnoi chi luong muoi hidro cacbonat nhu Ca(HC03)2' Mg(HC03)2 it hen va d6i khi CEi. e(HC03)2' So d] dune gQi F nhu vay la VI do cung do mat di khi dun s6i nunc, hie d6 mu6i hidrocacbonat da tan bien thanh cacbonat khong tan lang xu6ng thanh can cau, Dua vao mau cua can cau nay nguoi ta co the' danh gia gan dung lucng Fe(HC03)2 co d trong nucc : can cau c6 mau trang khi trong nuoc khong c6 Fe(HC03)2 va co mau do khi co nhieu mu6i do. D(J ct1ng tau dai chi luong mu6i kh6ng ket tua khi dun s6i, thuong III sunfat, clorua cua Ca va Mg. Co vai tro quan trong nhat trong cac muoi nay la CaSO.1' khi dun can mot luong Ion nucc no lilng xu6ng duoi dang can cau rat ran chac bam van nol. T6ng cua do ctrng tam thai va do cung Iau dai goi la d(J cung chung cua mrcc. DO cung cua nuoc co the tinh bang s6 mili duong luong gam (mdlg) cua cac kim loai hoa tri hai co trong 1 lit. Nuoc rat msm c6 d¢ cung chung < 1,5 mdlg/l ; nucc mem, tit 1,5 - 4 ; nuoc trung blnh tit 4 - 8, nuoc cling, t u 8-12 va nuoc rat cung > 12. N uoc thian nhian mem nha:t la nUDCmua va tuye"t, chung hau nhu kh6ng chua cac mu6i t.an. Khi dun nong nuoc d trong noi hoi, be mat duoc dot nang cua noi hoi se bi phu mot lop can cau, Lop can cau nay dan nhiet kern lam cho ndi hoi t ie u ton nhieu nhiet, chi mot lop can cau day Imm ding da him t.on them 5% nhien lieu. Mat. khac khi thanh noi bi each biet veri nude boi lop can cau, noi hi d6t non g tDi nhie t do rat cao nen d€; bi ri, tro nen kern ben va co the' gay nB. Ngoai ra nuoc cung cung btit lei d6i vdi mot s6 nganh c6ng nghiep, vi du nhu cong nghiep nhuom, Khi giat quan {1.O, nunc cung lam ton nhieu xa phong vi tao nen VDixu phong nhung ket tua khd tan va ket. tua nay se lam Mn quan ao. Nguoi ta lam mdrn nucc theo cac phucng phap khac nhau, Muon pha dO cling tarn thai, cho them vao nude mot luong Ca(OH)z tucng ung vci Iuong hidrocacbonat da xac dinh truce bang phucng phap phan tich hoa h9C, Cac hidrocacbonat cua Mg, Ca bien thanh cacbonat se lang xu6ng.

vi dl!Ca(HC03)2

+ Ca(OH)2 = 2CaC03 + 2H20.

Cac muci clorua,

Muon pha d¢ cung lau dai, cho them van mroc mot it NazC03. sunfat cua Mg, Ca chuye n thanh ket tua,

vi du
CaS04

+ Na2C03

CaCO)

+ Na2S04.

Sau cung de Iang nuoc va lay phan nude trong de dung. Co the t.hay Na2CO) bang natri photphat Na3P04 hoac hexametaphotphat (NaP03)6 de lam mem nuoc. 67

Ngay nay nguoi ta dung r9ng rai phuong phap trao d6i ion. Phuong phap nay lei dung kha nang co the trao d6i ion cua m9t so hop chat cao phan t\'1 thien nhien va nhan tao goi la ionit . Nhtrng hop chat co kha nang trao ddi cation duoc goi ia cationit, nhirng hop ch~t co kha nang trao d6i anion duoc goi la anionit . M(lt cation it thuo ng dung de lam mem nuoc la zeolit c6 thanh ph an la NazAlzSizOs.xHzO (xern muc silicat mang luci), ion Na+ a trong mang IUClitinh thE!'cua zeolit do c6 m¢t kha nang di chuye'n nhat dinh. Khi doi nuoc cung qua cac hat zeolit, m(>t s6 ion Na+ di van nuoc nhuong cho lai cho cac ion Ca2+, Mg2+ va Fez+ co d trong nude. Qua trinh trao dt'Si cation do x[y ra vi du nhu sau : NazAlzSizOs·xH20

+ Ca(HC03)z = CaAl2Si20x.xHzO + 2NaHC03

De tai sinh lai zeolit da 8\'1 dung, din cho dung dich bao hoa NaCI di qua zeolit do, d day xtiy ra qua trinh trao ddi : CaAI2SizOs·x~20 Nhu vay qua trlnh lam mem nuoc bang zeolit chi tieu ton mot v~t lieu tuong d6i re tien la rnuoi an. Mu6n loai trir ca cation va anion a trong nude, nguoi ta cho nuoc cirng Hin luct di qua hai cqt (hinh 28) mot cqt dung nhua cationit va mot cqt dung nhua anionit. Nhua cationit a day ia nhung hop chat cao ph An t\'1 hiru co chua nhdrn axit, c6 c6ng th iic chung ia RCOOH(R la goc hiru co phuc tap). Qua C9t nay, cac cation a trong nuoc hj giU lai va trong nuoc sinh ra axit.

+ 2NaCI = NazAlzSizOs.xHzO + csci;

A
c, P c-c
-c
/
\

HO,

'OH 0
"

o/;
l)f';

c-c

P
/

-c

c-c

..<i.a..., -, 0'" c-c' .

Q:'.:...jj.;

'...J

HO,

c-

cf

c-c
C-c

0"

;ci -=:":.'
O

-c

c-c ~....... I " -c C!:.'.I!!

"p c-c / 'oH

\........

;"rC! \ c-., '1.:.

O~

iii}

;t;;n .- ......... "'!i'"\,.

.... d

c-c
c-c

;
I

\
/

........... )

504-

:;:-.

C-

I;

c..

,..____..",,,-,
;VV'o'('

}I,,',

cJ:

(,h~ co; ion .CJ~ SO,!-

Htnn 28 -

Lam

mem nu&c Mng nhua trao dtJi ion

vi du.
2RCOOH

+ CaS04 = Ca(RCOO)2 + HZS04 RCOOH + NaCI = NaRC 00 + HCI.

Nhua anion it la nhirng hop chat cao phan t\'1 hiiu co chua nh6m haw c6 cong thuc chung la RNH30H. Qua cet nay cac axit bi giu lai . Vi du 2RNH30H

+ H2S04 RNH30H + Hel

= =

(RNH3)zS04 RNH3Cl

+ 2HzO

+ HzO.

68

Sau khi da qua hai cOt trsn, trong mt6'c th1,1CM' sll khOng can co nhirng ion nua. Nude dA dUQc lam m~m bAng each nAy cd th~ thay nude ca:t thuong dung c'J trong phong thi nghism. Nhfmg nhua trao d6i ion tr~n dAy sau khi dA st! dung dt1 trao d6i ion co tht1 dUQc tai sinh lai bAng each d()i dung dich axit qua cOt d1,1ngnhua cationit va d()i dung dich ki~m qua cQt d\ing anionit, a dAy x«y ra cac phan dng :

2NaRCOO + H2S04 = 2RCOOH + Na2S04. (RNH3)Cl + NaOH

RNH30H + NaCl.

Lua chon nhtmg nhua trao ddi ion thich hQP, ngubi ta co th~ loai h~t tilt cli cac cation va anion lJ trong nu(1c lam cho nu6'c trlJ nen tinh khil!t. N goai vi~c lam m~m nuec, nhirng nhua trao ddi ion can dUQc dung dg tach cac kim loai hiem va kim loai quy ra kh6i quang ciing nhu dung dg phAn chia cac kim loai co nhirng tlnh cha:t hoa hQC gi6ng nhau,

69

CHUaNG IV

cAc

NGUYEN

TO

NH6M iliA

Nh6m IlIA g6m cac nguyen t6 : bo(B), nhom (Al), gaJi (Ga), indi (In) va tali (TI). Sau day la mot s6 dac diem cua cac nguyen t6 do (bang 15).
Bdng 15

DJ;lc di@:m cua Nguyen t6

B

nguyen tit cac nguyen t6" nh6m IlIA

Nang lucng ion hoa I, eV
11 Jz

S6 thu tt,t
nguyen tu

Cliu hlnh electron cua nguyen tit [He]2s22p [Ne]3s23p [Ar]3d 104s24p [Kr]4dI05s25p [Xe]4f145d lO6s26p
e

13
37,92 28,44 30,6 27,9 29,7

14

Th€ di~n cue EO, V Khong xac

dinh duoc

5 13 31 49 81

8,30 5,95 6,0 5,8 6,1

25,15 18,82 20,43 18,79 20,32

259,30 119,96 63,8 57,8 50,5

AI Ga In

TI

-1,66 -0,53 -0,342 +0,72·

* D6i vC1i TI+ +

tr] la ns2np.

= TI,

EO

-0,3363V

hoa Trang chu ki cua bang tu2in hoan, cac nguyen t6 B va AI dung ngay sau cac kim loai kil!m thd nen lop electron ti~p theo phia trong lap electron hoa hi g6m co 2 va 8 electron tuong ung, nghla la UJp vo electron b~n cua cac khf hi€m. Con cac nguyen t6 Ga, In va Tl dung sau nhung day nguyl!n t6 chuyan ti€p nan lop electron til!'p theo b phia trong lap electron hoa tr] g6m co khOng phai 8 rna 18 electron. VC1i cau hlnh electron nhu vay cua cac nguyl!n tit, cac nguyen t6 trong nhorn lIlA kh6ng gi6ng voi nhau nhieu nhu cac nguyen t6 t'1 trong cac nhorn kim loai kiem va kiem th6.

Nguyen

tit cua tlit ca cac nguyen t6 nhom nay deu co chung m¢t U:lp electron

Nang luong ion hoa tha nhat cua B tuong d6i len, cac nang Iuong ion hoa tha hai va thu ba cang Ian han nhidu nua. V~y nang luong tdng cong can thi€t de tao nan ion B3+ IC1n hen riH nhidu so v(Ji nang luong mang Itt(Ji cua nhung hop chat ion hoac nang 111C1ng idrat hoa cua nhtrng ion do h trong dung dich, Cho nan B khong d~ mtH 3 electron de tao thanh cation rna chi tao nen cac lien k~t cong' hoa trio Khuynh hucng tao thanh cation 3+ tang len ro r~t t'1 Al do s1,1bien d6i d('Jt ngot ve kich thuoc nguyen tit (tit 0,8aA d B d€n 1,26.4 AI) va do nhiet hidrat hoa rat am cua ion A13+

(dH~

-4707 k-Ilmol), N €u B con la nguyen t6 khOng - ki m loai thl AI Iii kim loai hoat

d()ng. Tli AI d~n Ga tlnh kim Ioai hoi giam ·xu6ng, C\1 the IA tdng nang Iuong' ion h6a 70

hoi tang I~n vi Ga ddng sau cac kim loai chuy@'n tilfp nen dA chiu anh huang cua 81,1' co d. Tu Ga dlfn In, tlnh kim loal tang Il:n nhung tit In dlfn TI tinh kim loai lai giam xu6ng, C1,l thli IA t6ng nang hrong ion hda tang Mn vi TI ddng sau cac nguyen t6 lantanoit dA chiu anh huang cua s1,l co f(s1,l co lantanoit). Trang cac hQp chat, esc nguyen t6 nhdm IlIA co s6 oxi hoa chu ylfu IA +3. Tuy nhien vi co nang IUQng ion hoa thd nh4t rd:t be han t6ng nang hlQng ion hoa thd hai vA thd ba, cac nguyen t6 AI, Ga, In IA TI con co khA nang cho s6 oxi hoa +1. D() Mn cua s6 oxi hoa do tang I~n dan tit AI d~n TI, a TI s6 oxi hoa +1 tr¢i hon s6 +3. DOi khi nguci ta giAi thfch di~u nAy bang tlnh tret cua cap electron ns2 a trong nguyen tlt. Nhung th$t ra nguyen nhan a dAy khOng phai lA su tAng tinh tro cua cap electron ns2 hoac nang luong ion hoa qua cao cua C$P electron do rna IA s1,1giAm d() Mn cua lil:n k~t. Vi du nang IUQng cua li@n ki!t trong hop cha:t triclorua cua cac nguyen t6 do IA Ga 212,5, In 205,8, TI 153,1 kJ/mol, trong khi t6ng nang luong ion boa thd hai vA tbd ba cua Ga IA 51eV, cua In IA 46,7eV vA cua TI lA trung gian 50eV. Bo khong tao nan cation a trong dung dich nan thlf diQ:n cue cua no khOng xac dinh dUQc. Cac nguyen t6 con lai co tblf di~n cue Ibn hon cac kim loai ki~m thiS. V~ nhidu m~t, ncichung B gi6ng nhidu vt'1i Si a nhom IVA hon IA gi6ng v(Ji AI va cac nguyen t6 khac trong cung nh6m. Vi du nhu axit boric vA axit silixic IA axit ylfu nhung 'nhom hidroxit lil chat luang tinh, nhirng hop cha:t cua B vA st vt'1i hidro d~u IA chat da bay hoi va t1,1b6c chay trong khOng khl, con nhOm hidrua la cha:t ran v.V...

Bo
hoe. Bo t6n t~i dllbi mt')t 56 dang thu hlnh khac nhau. dinh hlnh la ch4t a dang bQt mau nau sam, co tl kh6i lil 2,45. Ba dang tinh th~ cua B da dUQc nghien cuu kI v~ kien true 130 dang mat thoi a, dang m$t thoi {J va dang to phuong. Dang mat thoi a co kilfn truc sit sao nh4t, no bao g6m nhung hlnh hai chuc m$t BIZ goi ghem v{Ji nhau gi6ng nhu each goi ghem sit sao kie'u 11,Icphuong cua cac hat c~u. Hlnh vl: 29 trlnh bay blnh hai chuc mat, c4u tao nsn Mi 12 nguyen ttl B. Lien ket giua nhftng hlnh hai chuc mat vt'Ji nhau ylfu hen lil:n klft gifta cac nguyen tii B a trong m6i hlnh hai chuc mat. Dang tinh tM' td phuong la dang Mn nhat c4u tao nen hOi nhung lop g6m cac hinh hai chuc m$t n6i vbi. nhau qua nhirng lop trung gian chua nhirng nguyen tu B rleng reo Dang m~t thai {J bao g6m nhirng hlnh hai chuc mat goi ghem sit sao v{Ji nhau bang cac lil:n ket B - B gifta chung nhung phuc tap han so vbi dang m$t thoi a.
'.,

Ttnh chiU It. h6a

Bo vO

Hlnh

29 - Hlnh hai chuc

mdt glim 12 nguytll

III B

Bo tinh th~ tinh khiet khOng co mau nhung thuong co mau den xarn, vl co IAn tap chat la borua cua cac kim loai, No co anh 'kim, b~ ngoai gi6ng kim loai, co tI kh6i la 2,33 va cdng ga:n bang kim cucng. Bo vO dinh hlnh cung nhu bo tinh th@' d~u Iii chat ban dAn, de;, dan dien cua chung tang len theo nhi~t d~. Bo rllt kho no ng chay (ndnc. la 2072°C va nds. la 3700°C). Tinh cha:t cua B phu thuoc nhieu vao muc dQ tinh khiet vil dang tinh th~. Trong di~u ki(!n thuong, bo r!1t tro v~ mat hoa h9C. Bo chi tuong tac true ti€p vdi flo, nhung khi dun ncng co th@' Wang tac vt'1i nhidu nguyen t6. Chang han a 700°C bo chay trong khOng khl, phan dng chay do phat nhi~t nhi~u : 71

12000C bo tuong Mc vCli nita tao thanh tao thanh bo cacbua (BI2C3).

.6.HO =-1254kJ/mol bo nitrua (BN) va

(J

2800oc, vCli caebon

o nhiet

hoi nude

dO thucng, B khOng tan trong tao nen oxit va giAi phong hidro. 2B

nude nhung
B203

0 nhiet dl) cao, Wang tac vbi

3R20

3H2

Bo cung khong tan 'trong cac dung dich HCI va HF, if dang b¢t no tan cham trong cac dung dich d~m d~c cua HN03, H2S04, H202 va trong mot so chlit oxi hoa manh khac, tao thanh axit boric (H3B03).

vi du
B

+ 3HN03 = H3B03 + 3N02

(d~c)

nong chay, Vi du

o dang

.bOt min, B co tM' tan trong dung djch ki~m d~c va nong hoac trong

ki~m

2B Khi dun ndng 0 trong

2NaOH 2B

+ 2H20 = 2NaB02 + 3H2

NH3 hay NO, B cung tao thanh BN

khl quy~n

+ 2NH3 = 2BN + 3H2 5B + 3NO = 3BN + B203

Tr~g thai thien nhien va phuong phap di~u che. Bo thunc s6 nguyen t6 tuong d6i phd bilfn trong thien nhien, No co tru luong 0 trong vo Qua Da:t vao khoang 4% t6ng s6 nguyen to va t6n tl;li dl.1bi hai dang d6ng vi b~n iDa (18,87%) va lIB 5.10(81,17%). Khoang vl)t chinh cua bo la borac (Na2B407.10H20), kecnit (NazB407.4H20) va xaxolin (H3B03). M¢t s6 khoang v~t khac cua bo chua poliborat nhu colemamit (Ca1,.B6011.5H20), indecmit (Mg2B60lI.13H20), barasit (2Mg3Bs01S.MgC12)' Trong nucc cua 16 khoan dau mo va trong tro cua nhieu than dti co m¢t it hop chat ella boo

Trang thuc t(f bo nguyen t6 thucng dU<1c sit dung CI dang hop kim, nguci ta dung B cho vao thep thay d~n Mo, Ni va Cr. Chi can them 0,001 - 0,003% B vao thep, dO cirng cua thep da. tang l@n nhidu. Dg nAng cao dO b~n hca h9C cua thep, ngubi ta thuong bo hoa M m$t cua nhirng d6 bang thep vbi lop day 0,1 - O,5mm. Mot s6 hQP kim cua B duoc dung d6 lam thanh di~u chlnh trong 10 phan ung hat nhan, Di(!u ch~ B nguyen t6 vbi dO tinh khi~t cao Ia vi~c h(ft sue kho khan vl B co nhiet d¢ nong chay rlit cao. Bo vb djnh hlnh vci dQ tinh khist khoang 95-98% co th6 di(!u ch€ bang each dung kim loai magie khir bo oxit a nhiet dO cao, B203

+ 3Mg = 2B + 3MgO,

r6i rita nhanh hon hop san pham bang ki~m, axit clohidric, hoac co th@' di~u ch€ b!\ng each dung kim leal natri khu kali tetrafloborat {J nhil)t d~ cao : KBF4

+ 3Na = B + KF + 3NaF.

Diau ch~ bo tinh khi~t d dang tinh thg la viec riit phuc tap va kho khan. Dang m$.t thai a cd th€ dMu che bang each nhi(it.phA.n bo iodua (BI3) 0 tren b~ mat cua tantan 72

nitrua hay che duoc hidro khit loai tantan duoc dung may bay).

vonfram nitrua C1 800-1 OOOoChoac nhiet phan boran. Dang mat thoi fJ di~u khi cho ket tinh bo n6ng chay. Dang tu phucng di~u ch€ duoc khi dung BBr3 a nhiet dO 13000c r6i cho k€t tinh bo (j tren nhirng sci lam bang kim hay vonfram. (8qi bo di~u cM' bang phuong phap nay dt tro va r~t cung de lam c6t cho mOt vai v~t li~u nhe va het sue bt1ndung trong vi~c che tao

hda colemamit

Trong cOng nghiep ngubi ta Ia:y B tu cac khoang v~t chua poliborat. Vi du nhu ch€ bang ki~m hay ch€ h6a borasit bang axit : 2Ca2B6011

+ 4Na2C03 + H20 = 3Na2B407 + 4CaC03 + 2NaOH Mg3Bg015 + 6HCl + 9H20 = 8H3B03 + 3MgC12
hay H3B03

r6i dung kim loai hoat dQng (Mg, Na) khit Na2B407
Vi d/!.

nhiet dQ cao.

Boran
'I'ren thuc te khong c6 nhimg bo hidrua nhu BH3, B2H4, B3H5 V.v... Dieu nay duoc giAi thich la trong cac hop chat d6 B chua duoc bao hoa v~ 86 ph6i trf va trang thai lai h6a sp2 cua B khOng duoc lam b~n them nho li~n k€t st khOng dinh cho nhu trong cac hop chat BF 3' BCI3 V.v... 8l,i bao hoa ve s6 ph6i tri c6 th€ dat duoc khi cac phan tit bo hidrua da k~ tren day k€l hop lai vdi nhau thanh nhtrng phan tit nhu B2H6, B4H10' BsH9' B6HlO v.v ... Cac bohidrua nay duoc goi chung la boran. Hien nay ngtroi ta da bi€t duoc khoang 30 boran, trong do nhirng boran ducc bi€t kl nh/it Iii B2H6, B4HlO> B5H9' B5Hl1' B6H1o' BlOH14. Trong mot thai gian dai ngu:bi ta da ban cai nhieu vt1 ca:u tao ctia boran. Ngay nay cuu tao do da duoc xac dinh kha chinh xac Htnh 30 - Ctiu tao Clla phtJn tli diboran bang nhirng phucng phap vat li hian dai, Truoc h€t ta xet cAu tao ella boran don gian nha:t la di boran B2H6 (hlnh 30). T6ng s6 electron trong phan tit B2H6 la 12, nghla la khong dti d~ tao thanh lisn ket cong hoa tr] blnh thuong, moi lian k€t dUQc tao nen nho met cap electron. N gu:bi ta n6i rang phan tu diboran ciing nhu cac boran khac la hop chat thieu electron. Phan tu diboran g6m co hai nh6m tu di~n l~ch BH4 n6i vai nhau qua met canh chung. Nhu v~y hai nguyen tit B va 4 nguyen tit H 0 hai d~u mut d~u nam trong met m~t phang con h ai nguyen tit H cl!u n6i nam tren va duci mat phang d6 va d6i xung v(:fi nhau. Lien k€t gifta cac nguyen tu H 0 hai dllu mu t vai nguyen tit B la lien ket hai electron binh thuong, ducc tao nsn gifta cac obitan lai hoa 8p3 ctia B, tren mlH mQt obitan co mOt electron dOc than, vCli obi ta n 1s cua H ciing co mt')t electron dOc than. Con lian k€t Htnb 31 - Sit tpO thilnh cac lien klt giua m6i nguyen tu H ctia cliu n6i vdi hai nguyen trong phan. til diboran

73

Obilan sp3 ella hai nguyen ttl B

/

Cac obitan phan

lu

Obitan nguyen Itl cua H

,,---Lr, .
a

\
'

:2
c:

€.

OJ

,,

c: ,ro c:
::J

OJ

OJ

'2
•• (1)

:.E

Hlnh 32 - Gidn da ntlng IU(,1ng cdc obitan phan lit cUa litn kl t ba tlim trong diboran

tu B, li~n k€t B - H - B, IA ki~u li~n k@'tdl}c biet, nghIa Is CI dAy cd hai Hen k~t nhung .chl co mot cap electron. Thea phuong phap MO lien k~t cong hda t ri gam co hai electron blnh thu:bng Is li~n k€t hai tarn. 'Con li~n k€t di;Lc bi~t B - H - B la lien. klt ba t&m. Trang B2H6 co hai liltn k€t ba tAm (hlnh 31). M6i mt')t lien klft ducc hlnh thanh nhb s~ che phu cua hai obitan lai hoa CI hai nguyen tu B (mQt obitan co electron d1)c than vA m¢t obitan khOng cd electron)

voi obitan Is cua nguyen tu H cgu n6i cd m1)t electron dt')c than. Ba obitan dd t6 hop thanh ba obitan phAn tit : lil!n klft, khOng lil!n k~t va phan lil!n k€t (hlnh 32).
C~p electron

chung

cua lil!n k€t diroc di~n vao MO lil!n k€t.

Li~n k@'tba tAm B - H - B ding cd ph6 bien trong cac boran khac, chang han nhu trong B4HlO cd 4 lil!n klft ba tam. Trang cac boran b~c cao con cd nhung lien k€t nhieu tam han nira giua cae nguyen tu B voi nhau. Duel dAy ia ct!u tao phan tu cua m¢t vAi boran bac cao do (Hlnh 33) .

..

o
•

B
H dAu mut

H d.u nl,li

di~u ki~n thllbng B2H6 vll B4HIO IA cht!t khi, BSH9' BsHlI va B6HlO 1a chat long, - con cac boran khac Is cha:t rAn. Tfnh cha:t v$t If cua cac boran bi~n d6i d~u dan theo kh6i 111QngphAn tu (BAng 16). TAt cA cac boran d~u cd mid khd chiu va rift d()c: chung gAy nhuc dgu va nOn mira, Bdng 16 Tlnh ch«t v$t
Nhiel dO
Boran n6ng chAy,

Hlnh 33 - Cdu

190

cUa m~t va; boran bac coo.

11

cua mot s6 boran

Boran

°c

Nhiel dO sOi,oC

Nhh~1 nong ch3y,

ee

°c

Nhiet dO sOi,oC

B2H6 (diboran) B4H10 (tetraboran) BSH9 (pentaboran)

- 165,5 -120 -46,6

-92,5 18 48

BsHll (pentaboran B6HlO (hexaboran) BlOH14 (decaboran)

11)

-123

63

-65
99,7

213

74

Cac boran la hop chat kern Mn va hoat d¢ng v~ mat hda hoc. Khi dun nong, chung phan huy thanh nguyen t6 ; ~ nhi~t d¢ thllp han, mQt boran co th~ phan huy tao thanh boran khac, Ta:t ca eac boran khi ti€p xuc vt'1i khOng khi d~u co th€ bee chay, tuy nhien toc d¢ phan ang cua boran nay khac VCliboran kia rift nhi~u. Phan ang chay do phat
nhiet nhieu .

Vi du ." ,aHO

-Z016kJ.

va nhung san pham ducc tao nen co kh6i lucng be cho nen boran duoc dung Him nhien Ii~~ tlin lira. Boran tuong tac manh vt'1i cac halogen va bi halogen thay the dan hidro. Vi du B2H6 B2H6

+ Cl2 = B2HsCl + HCI + 6Cl2 = ZBCl3 + 6HCl

huy thanh

Khi du clo, hidro co tM' bi thay th~ hoan toAn Ta:t ca cac boran d@u b] nude va dung dich ki@m phan mu6i borat va hidro. Kern Mn nhat d6i VClimll1c la diboran B2H6 axit boric hay

6H20

2H3BO]

+ 6H2·
kim loai kiem, cacbon NaBH4•

Diboran con co the tuong' tac vl1i nhi@u hop chtlt nhu hidrua monooxit, amoniac v.v ...

Vi du B2H6 k€t hop vl1i NaH trong dung dich ete t~o thAnh natri hidroborat Ia chat rAn dang tinh th~, khOng bay hoi va Mn trong khOng khi.

Vl1i NH3, diboran tao n~n hop chat dang tinh th~ mao. trang' CD thanh phan B2H6.2NH3" Dung dich cuahcp chat nay trong amoniac long dAn di~n nen c6 ll! hop chllt c6 cOng thuc phan ttl Ia [H2B(NH3)2]+ [BH4r. Khi dun n6ng den ZOO°C, hop chat nay bi€n thanh borazol B]N3H6. Borazol lA chllt long kheng mau, soi (j 55°C, c6 kh6i luong phan tu va ellu tao gi6ng benzen do do CD tlnh chat u hoa gi6ng benzen va ducc goi la benzen v6 co. Trong phan tu borazol c6 nhung lien ket ]I; duoc hinh thanh nan nho cap electron cua N vA obitan Zp tr6ng cua B. Nhung lien· ket ]I; do khOng dinh ch6 trong vong 6 canh cua phan ttl. S" c6 mat lien k€t ]I; giai thich su rut ngan de? dai cua lien ket B - N con 1,44.4 so vbi d¢ dai cua li€in ket B - N blnh thucng ia 1,54.4. Chlnh nho lien ket :rr: do rna borazoi Mn d6i vt'1i nhiet, khong phan huy khi dun n6ng den 5000C. Borazol cung cho nhirng dAn xudt tuong tv: nhung dAn xullt cua benzen. Tuy khOng co xullt cua til~n nira, nhien lien ket B - N trong borazol la lien ket co cue khac vbi lien ket C-C cue trong benzen cho nen borazol heat d¢ng han benzen. Borazol va cac dAn n6 c6 y nghla quan trong khong nhirng v~ mat li thuyet rna cA v~ mat thuc Nhtmg dAn xuat cua bcrazol cling c6 th~ dung d€ lam nhien li~u cho ten iua.

S" gi6ng nhau giua borazol va cac dAn xuat cua no vt'1i benzen va dAn xudt cua benzen Hi ket qua cua su tuong duong v@ t6ng s6 electron giua hai nguyen ttl B va N vt'1i hai nguyen ttl C : nguyen ttl B kern nguyen ttl C m¢t electron nhung nguyen tu N han nguyen ttl C m()t electron. Sir gi6ng nhau do con th~ hien giua m~t s6 hop chat khac nira cua B vA N v(ji hop chat cua C. 75

vi du
H)N - BN)
(borazan)

gi6ng v6'i gi6ng v(ii gi6ng vrri

H)C - CH3
(elan)

H2N

BH2

H2C HC

=
-

CH2 CH (MgB2) tac dung

(borazen)

(ctilen)

HN - BH
(borazin)

(axetilen)

Lan dau ti~n h6n hop boran di~u eh~ dune khi cho magie diborua voi axit clohidric. Vi du tetraboran duoc tao n€!n theo phan dng 6MgB2

+ 12HCI

H2

+ B4HlO + 6MgCI2 + BB
Diboran

N gay nay d~ di~u ch€ boran ngUbi ta thuimg di tu cha:t dtiu IA diboran. ducc dii~u ch€ bAng tuong tac cua natri hidroborat vrri bo triflorua 3NaBH4

+ 4BF) = 3NaBF 4 + 2B2H6"

M¢t s6 horan co the di~u ch~ bang nhung phuong phap riang. Vi du co the di~u eh€ B9HJS bang each dun ncng BsHll khi co mat urotropin ran ; BlOHJ6 bang each phong di~n em qua h6n hop BsH9 va H2 j B20H16 bang each cho dong dien mot chidu 1700 V phong qua h6n hop BlOH4 va H2 V.v...

Borua kim [oq.i

Cac borua kim loai thuong co ceng thuc phan tu vA ca:u tao khOng phu hop v6'i quan diem hda tri blnh thuong. Nguoi ta co th~ phan chia da s6 cac borua kim IOl;1ira lam nhimg IOl;1ichu yeu sau dAy :

Borua vc'Ji cae nguyen tit bo tach biet, Loai nay g6m da s6 borua co tl 86 B : M tha:p (M Ia kim IOl;1i).Ki~u M4B nhu Mn4B, M3B nhu Te)A, M2B nhu Be2B, MsB2 nhu PdsB2 va M7B3 nhu Tc7B2. Trong ki€n true cua nhung borua nay, nguyen tu ho nam d khoang tr6ng cua m(lng luai tinh the kim IOI;1i. Borua vc'Ji mach don hay mach kep giua cac nguyen tit boo Ta:t ca cac borua MB nhu TaB, FeB, MoB co kien true voi mach dan B - B con nhidu borua M3B4 nhu Ta3B4, Cr3B4 co mach kep. Hlnh 34 trlnh bay kien true mach dan cua FeB.

.Fe
Hlnh 34 - Kien tnu: tinh the
cIla

FeB

Borna lop. LOl;1i nay g6m cac horua MB2, nhu AIB2. TaB2 va M2BS nhu Mo2Bs' W2BS trong do m¢t s6 horua co d¢ dAn di~n cao, cung va kho nong chay nhat trong cac borua kim loai. Ki€n true, .. cua cac horua MB2 ra:t dan giiin, g6m nhftng nguy€!n ttl kim loai xen ke voi lop nguy€!n ttl B: (Hlnh 35) Borua mang Ittc'Ji. Loai nay g6m cac borua MB4, nhu UB4, MB6 nhu CaB6, SrB6 va MB12 nhu UB12, ZrBI2. Hlnh 36 trinh bay kien true l~p phuong kie'u CsCl ella CaB6 : 76 ®AL OB
J/Jnh 35 - Kien AlB,

08
true
lop eua Hlnh 36 - Kicll

{II

/TIk tinh 1M

Hien nay ngurri ta kho nong chay, kha tro Vi du nhu d¢ dAn di~n Ian con nhiet dQ n6ng nong chay cua met s6 CaB6 2230

da. bi€t duoc borua cua da 86 kim loal. Chung 18 nhf:tng cb{it ran, ve mat hoa hQC va thuong co nhf:tng tinh chat u hoa bat thuong. va dQ dAn nhiet cua ZrB2 va TiB2 Ian hem cua kim loai glin 10 chay thl cao hon cua kim leal ...... OOOoC.Dudi dAy la nhist d¢ 1 borua : LaB{j 2230 ZrB2 3040 ZrB12 2680 VB2 2400

Do co tlnh chiu nhiet cao, borua cua cac kim loai Cr, Zr, Ti, Nb, va Ta duoc su dung de lam nhf:tng chi ti€t cua dQng co phan hrc, canh tu6c bin khi, 6ng phun trong kl thuat t~n hra, di(ln cue v.v ... m<)t 56 borua con duoc dung de lam chat xuc taco 'I'rong c6ng nghisp cac borua kim loai duoc dieu ch€ thea m¢t 86 phuong phap khac nhau nhu cho cac nguyen t6 tucng tac true ti€p vlli nhau (j nhiet ee ...... 2000°C va trong chan kh6ng hoac khit oxit kim loai bang heln hop cacbon va bo cacbua.

vi du

Oxit boric (B203)

Oxit boric IS.oxit quan trong nhat cua boo No co hal dang : dang thuy tinh va dang tinh the. Oxit boric thtiy tinh IS. chat a dang kh6i ran, kh6ng co mau va don. Khi dun ndng, no tr(j nen mem r6i tao thanh kh6i nhot, co the keo 5Qi dUQCva hoa long (j nhiet d¢ khoang 600°C. Dang thtiy tinh duoc cliu tao nan bdi cac nh6m B03 n6i voi nhau qua nhung nguyen tu 0 chung va sap x€p met each hOn d¢n : Dang thuy tinh ra:t kh6 chuye'n sang dang tinh the. Dang tinh the co ki€n true hoan toan khac, g6m nhirng nhdm tudi~n I~ch B04 n6i . vlli nhau qua' nhimg nguyen tu 0 chung, cu trong b6n nguyen tu 0 co m¢t 0 chung cho hai tu di~n va ba 0, m6i chung cho ba tu di~n. Oxit boric nong chay vai cOng thuc cau tao la

°
o

450°C va sOi a 2250°C. Hoi cua n6 g6m nhung phan ttl B203 . Khi nung n6ng, than khong the khil" dA:dang oxit boric thanh boo 10500C bo oxit tuong tac vlli bo tao' nen oxit tha:p c6 cOng thitc (BO\ r Ki€n true cua oxit d6 l1 trang thai ran chua xac dinh ducc nhung co Ie trong d6 c6 lien ke"t B-B va B-O-B. 0 nhiet d¢ 1300 - 15000C no bay hoi tao nen nhirng phan til" B202.

Oxit boric hut am manh va tan trong nucc tao thanh axit boric

77

nen goi la anhidrit boric. Qua trinh tan nill phat ra nhieu nhiet : ni'fu db 1119tluc 100g oxit boric vao 125g nude thi nU'C1c lsn. 0 trang thai nong chay, oxit boric co thg hoa s6i tan nhieu oxit kim loai tao thanh borat. Vi dq, CaO

+ B203 = CaB204
phan

Boi v:;iy nguoi t.a dung oxit boric dg che' thuy tinh va men d6 sat. Trong thanh cua Ioai thuy tinh Pirec Mn nhiet va Mn hoa h9C co den 12% B20)' M*t khac oxit boric tac dung-vel 2B203 P 4010 khi dun ndng thea phan dng :

+ P 4010

= 4PB04

HQp chat PB04 truoc dlly duoc coi Ia mutii boryl metaphotphat (BO)P03 nhung ngay nay kh6ng phat hien duoc su t6n tal cua g6c BO+ d6 va hop chat duoc coi la mot oxit hon hQP cua cac nguyen t6 kh6ng - kim loai voi c6ng thuc 18.B04P hay BP04. Oxit boric dang thuy tinh co the dieu che bang each nhiet phan axit boric,

Axit boric (HsB03)

Axit boric, hay dung hen lil oxit orthoboric, la chat a dang tinh the, trong su6t va co mau trang. Tinh the duoc cau tao nen boi cac lop song song vci nhau, Moi lop bao gam nhung phan til H3B03 lien ket vrri nhau bang lien ket hidro. (Hlnh 37). lien k~t Trong cac lop, khoang each B-O la 1,37..4 va 0-0 la 2,7..4. Lop nay lien ket voi lCIp kia bang l uc Van de Van, khoang each giua cac lop la 3,18.4. Hoi v~y tinh the' axit boric co hlnh vay nho, sb vao thay nhcn. Axit boric tan vita .phai a trong nurrc. Qua trlnh tan do thu nhiet nhieu @o .H cho nsn d¢ tan cua axit boric tang manh theo nhiet d¢ : 1 lit nUDC a OClC Hlnh 37 - Kii'n true Clla m(J1 lop trong hoa tan 1,95g va d 100°C hoa tan 290g linh Ihl axil boric axit boric. Do vh axit boric rat d~ ket tinh lai d trong nuoc. Ban than axit boric kh6ng bay hoi nhung khi dun nong cung vdi hoi nude, no bay hoi cimg vC1ihoi nucc.

.8

Khi dun nong, axit orthoboric mat nude dan d 100°C bien thanh axit metaboric HB02 va a nhiet d¢ cao hon nira bien thanh B203 :
dun nong
nuoc dun nong

nuoe

va qua trlnh xay ra nguoc lai khi cho B203 hop vdi nuoc.

ke't

'I'uy thea dieu ki~n cua phan irng; axit metaboric co the' t6n tai a m¢t trong ba dang thu hinh. M¢t trong cac dang do lil HB02 dang til phurmg gam nhung don vi ki€n true yang lien ket voi nhau bang lisn ket hidro : 78

·Ii .
I

O···OH-B ·H

b-B

on

.P-~ OH.

0 ..·

Tuy cOng thuc Ia H3B03 nhung axit orthoboric axit cacbonic

la axit m¢t nl'lc va ra:t yeu, y~u han

dAy axit boric khOng phan Ii proton nhu m~t s6 axit khac ma k€t hop vOi OHcua nude giai phong proton cua nude, nghla IA nguyen tli B con co mQt ohitan tr6ng da nhan cap electron tl,i do cua ion OH-. Luc axit tang I~n manh khi cho them vao dung dich nhung hop chift hiru co chua nhijlu nhom hidroxyl. Trang phan tlch hoa h9C ngu<'1i ta cho them glixerin vao dung dich axit boric r6i chudn d~ axit do bang bazo manh voi chl'lt chi th~ la phenolphtalein. Luc axit sa di tang I~n la do gilla axit boric va glixerin da tao thAnh mot phuc chat co kha nang phan li manh HOH2CCH-OH

H3B03

+ H20

~ [B(OH)4

+ H+,

10-9

HO

OH

HO-

+
OH

CH2H+ [

HOH2GCH -

'B/ HO"""""'" CH2

+
]-

CH2

HO-CHCH20H

CH2-

/0'B 0/ '0-

CHCH20H

+ 3H20

Khi trung hoa dung dich axit boric trong mroc bang bazo, t uy theo ban chat cua cation trong bazo do rna thu duoc cac ki~u mu6i borat khac nhau : Ca(H2B03)2' AgB02, Na2B407···

vi du
4H3B03 Mu6i orthoborat

+ 2NaOH = NazB407 + 7H20

cacbonat

duoc tao nen khi nl'lu chay axit boric vbi natri

2H3B03 + 3NazC03 = 2Na3B03 + 3R20 + 3G02 Trong dung dich, mu6i art hobo rat khOng th~ duoc tao nsn vi b] thuy phan hoan toan, mu6i nay bi thuy phan manh han meta va tetraborat. Axit boric tuang tac voi ruou, vi du nhu ruou metyIic, ruou etylic. Khi co mat axit sunfuric d~c tao nan este : H3B03 + 3CH30H
= B(OCH3)3
(trimetyl borat)

+ 3R20.

Trimetyl borat la chit long khOng rnau va d@bay hoi. Khi duoc dt'St chay, este do cho ngon Ilia mau luc d$.rn ; trong hoa hoc phan tlch nguci ta dua vao tlnh ch!:it nay de nhan bi€t axit boric va rnu6i borat. Ciing nhu oxit boric, axit boric duoc dung d~ ch€ thuy tinh va men d6 sAt. No con duoc dung lam thu6c sat trilng trong y hQC. Trong thien nhien, axit boric t6n tai dlilfi dang khoang v~t xaxolin. Ngoai ra no con co trong ngu6n nubc ncng a cac vung nui Ilia va mot f t trong rn!}t vai qua cay. Axit boric co th~ duoc khai thac true tiep to thien nhien hoac co the di~u ch€ tti borac bang each cho tac dung vO'i axit clohidric : Na2B407

+ 2HCI + 5H20

4H3B03

+ 2NaCI.

Borat
Borat Ia mu6i cua axit boric. Ghi borat kim loai ki~m moi tan trong nude con cac borat khac d~u kh6 tan. Nhidu borat t6n tai trong thian nhien va thuong a dang hidrat. 79

Nhf:tng borat khan duoc tao nsn khi na:u chay axit boric v{Ji oxit kim loai, con borat hidrat duoc tao nen khi k~t tinh tu dung dich nuoc, Borat co thAnh phan vA ki~n true rat khac nhau, v~ di'm nay axit boric gi6ng v{Ji axit silixic. Ct.ng thiic cua nhidu borat vi du nhu NaZB401'10H20, KBsOs.4H20, Ca2B6011.7H20 IA ha'.u nhu kheng ling v{Ji axit nao ca. Cac anion trong nhung mu6i horat la nhf:tng polime mach thing boac mach yang ducc cau tao n~n hOi nhirng nh6m B03 hoac B04 lien k~t v{Ji nhau qua nhf:tng nguyen to chung hay hOi nhung nhom BO) lien k~t voi nhom B04 qua nhf:tng nguyen to chung.

° °

Vi du cac anion co ki~n true mach vong trong K3B306 va mach thing trong CaB204 d~u cau tao nen hOi cac nhom B03 li~n k~t vdi nhau qua nguyen tit chung: 00-0 O-B/ O-B/ 0)B-O O-B/ 'O-B/ ...... 0" B 0/ <, 0'0<;0s-o" -

O-W

_:>

Ion (B02)~-

Ion (BOv~-

Trong anion cua KBsOs.4H20, met nhom B04 lien k~t v{Ji b6n nhdm BO) trong anion cua Ca2B6011.7H20, b6n nhom B04 Win k~t voi hai nhdm BO) va trong anion cua Na2B407.10HzO, hai nhom B04 lien ket vc'1ihai nh6m BO). Duci dAy Ia csn tao cua hai anion quen thuec : anion [BS06(OH)4r trong K[BS06(OH)4], 2H20 hay KBsOs.4H20 (hlnh 38) va anion [B40S(OH)4]2- trong Na2[B40S(OH)4].8H20 hay Na2B407.10H20 (hlnh 39). H HO OH \ I B-OO-B \ , \I

o
I

"

Hd

13-0 O-B

I\

B'

OH-pt )3-0H 0......... 1.. 0 If

p-B:.Q

b
I

'OH

°
H

[BsOr,(OH)4J'

Hlnh 38 - Cliu tao eua anion I,o~g KBs01r4Hp

[B40S(OH)4r-

Hlnh 39 - Cliu

1(10

trong

Na!1P..,.lOHzO

ciia allion

. Borat tac dung vcli H20z ct1ng nhu axit horic tac dung v{:JiNa20Z d~u cho hidrat peoxiborat co thanh phan NaB03.4H20, Chat nay khi tan trong nude gial phong HzOz nen thuong dUQc dung dlr him cha:t Hiy trAng trong bet giat. Trong cac mu6i borat, quan trong hen h~t d6i v{:Ji huc t~ III borac (natri tetraborat). t • Borae. (NazB407.10H20) III chat dang tinh th'. Tinh th' borac thuoc M ta phuong, trong sudt va khOng cd mall. Khi d' trong kh6ng khl khe chung bi vun ra 0 tren be mat vi bi mlH bot nuoc ket tinh. Borac It tan trong nttCJc lanh nhung tan nhi~u trong nude nong nen ra:t d~ ket tinh Iai tii: dung dich, Khi tan trong nttCJc, borac hi tht'ty phAn : NazB407

+ 7HzO ~

4H)BO) + 2NaOH

nen dung dich cua borac co phan ling ki~m manh va co th~ chuan d¢ duoc bang axit clohidric v{Ji chat chi thi la metyl da cam. BlIi v$,y trong hoa hoc phAn tich nguoi ta thuong dung borac tinh khi~t d~ lam cha:t dau trong khi chuan d¢ axit va d~ pha nheng 80

dung dich d~m. Dung dich borac cd khA nang hilp thu kha manh khf CO2 CO2 trsn 1 phan tu borac) va khi dun nong khf CO2 lai ducc ~9.i phong.

(1

phan ttl

Khi dun nang, tnrec tien borac nang chay trong mrcc ket tinh den 350 - 400°C mat mroc bien thanh mut'Si khan va den 741°C mu6i khan nong chay bien thanh m¢t kheli co dang thiiy tinh. Git'Sng nhu axit boric, borac khan nong chay co kha nang hoa tan oxit cua cac kim loai tao thanh mut'Si borat (J dang thuy tinh va thucng co mau dao trung.
V{ du

Na2B407 3Na2B407

+ CoO = 2NaB02.Co(B02)2
mau xanh cham mau

+ Cr203 = 6NaB02·2Cr(B02)3
h,IC

Trong hoa hoc phan tich, dOi khi nguoi ta dua vao nhirng mau sac dac de nhan ra met st'S kim loai nhu Cr, Co, Nl, Cu ... Nho co kha nang hoa tan kim loai, borac duoc dung dl1 ch€ thuy tinh quang hoc, men d6 su va d6 sat dl1 danh sach kim loai trUoc khi han. Vl cd cOng dung nay, borac ducc goi la MOt luong Ibn borac con ducc dung dl1 ch€ bc)t giat.

trung do oxit cua va dung han the.

Peoxiborat. Cac peoxiborat co thanh phan rlit khac nhau : NH4B03, KB03, NaH2B06, NaB03.4H20. Cau tao cua chung chua ducc nghien cuu dlty du. Trong tinh the cua NaB03.4H20, nguoi ta phat hi~n thAy anion [B2(02)2(OH)4)]2- co hai nhdm peoxi la ct(u n6i giua hai nguyen tit B : HO""'_ /0 - 0...... /OH] [ HO/B <, O - O___...B""'OH trdng
2-

Peoxiborat la chAt oxi hca manh. Nguo! ta thuong dung NaB03.4H20 lam chat tf£y d trong bOt giM vi khi bi thuy phan no tao n~n H202. Peoxiborat duoc di~u ch€ bAng tac dung cua H202 vCli borat hay N a202 voi axit boric.

Bo triflorua

(BFa)
F,
I

Bo tao n~n trihalogenua voi tlit cA cac halogen, quan trong han het la bo triflorua. Phan ttl BF 3 co cliu hlnh tam giac di!u, nguyen tu B a trong tam va nguyen tit F d dinh :

G6c FBF la 120° va dO dAi cua lien lWt B-F IS. 1,29.4. Trang phan tit BF 3' nguy~n ttl B d trang' thai lei hoa sp2, ba obitan lei . hda sp2 duQ'c tao n~n Be tao li~n ktft a vbi ba obitan nguyen ttl 2p cua cac nguyen ttlF. M¢t' obitan tr6ng con lai a B, vuOng g6e vClj cac obitan lei hoa, tao lien Mt 1(; - cho vbi m¢t obitan 2p khac cO cap electron t\i do cua met trang ba nguyen tit F. Do la li~n k€t x khOng dinh eM, no lam Mn thsm cho trang thai lei hoa sp2 cua B. trong

o di~u

ki~n blnh thucng, bo triflorua IS. mOt cha:t khl khOng mau va bee khoi manh khOng khl. N6 co mu! xt'Se khd thd, boa ran d ., 128°C va sOi a -101°C. bi phAn huy

Khi tiep xuc v(1i mOt lucng len nuoc, bo triflorua va axit tetrafloboric : BF 3

t:w thanh axit boric

+ 3Hz0 = H3B03 + 3HF + HF = HBF4

81

BF3

6-HHVC-T2

Axit tetraf1oroboric, chi t6n tai trong dung dich, Iii axit rA:t manh, manh han H2S04 va HN03. Mu6i MBF4 Mn han axit va d6ng hlnh vOi MCI04 (M IS. kim loai ki~m). Khi tuong tac vOi m~t it nuoc, bo triflorua k~t hop vOi nunc tao thiinh hai hidrat BF 3.H20 vii BF 3.2H20 nong chay a cac nhi~t d~ 10,18°C vii 6,36°C. 0 trang thai rAn ca hai hidrat niiy khOng ion hoa nhung a trang thai nong chay chung ion hoa m~t ph§n : 2(BF 3.H20) BF3·2H20 ~ [BF 3H30]+ + [BF 30Hr ~ H30+ + [BF30Hr Ngoai H20, bo triflorua co kha nang k~t hQP dti dang v{ji nhieu chA:t khac nhu ion F-, NH3, ete, ruou, amin v.v ... tao thanh nhirng san pha:m ket hQP, trong do B (j trang thai lai hoa sp3.

vi du
BF3

+ F- = BF;

BF3 + NH3

F3BNH3

Co th~ ndi BF 3 Iii mot trong nhtrng chA:t co kha nang ket hQp manh nhat, Vi co the k~t hop v{ji nhidu hop chA:t hiru CCl,bo triflorua thucng dl.1Qcdung lam chAt xuc tac cho mot s6 phan llng hiru ca. Nhtrng trihalogenua khac nhu BCI3, BBr3 vii BI3 co kha nang nhung bi thuy phan manh han, BI3 gAy nt'S khi gap mrec, Bo .trif1orua H2S04 d~c : k~t hop kern hon

co th~ digu ch€ b~ng each dun nong B203 voi hOn hop NH4BF 4 vii

B203

+ 6NH4BF 4 + 6H2S04 = BBF3 + 6NH4HS04 + 3CaF 2 + 3H2S04

+ 3H20

hoac dun nong B203 v{ji hon hop CaF 2 va H2S04:

RZ03

2BF 3

+ 3CaS04

+ 3H20

Bo cacbua
the thuQc M mat thoi. Nhirng dan vi kien true cua tinh theIii nhdm C3 dub'ng tha.ng vii nhdm B12 hlnh hai chuc mat cho nen bo cacbua co cOng thuc phan to- Ia Bl2C3. Nhom C3 n~m (j tam cua m~t thoi vii cac nhom BI2 nam (j dinh. Khoang each C-C trong nhom C3 bAng 1,39 A. Khoang each B-B trong nhom Bl2 bang 1,74 - 1,8 A va khoang each B - C bang 1,64 A.
So cacbua Co tinh

Tinh th~ bo cacbua co mau den, ra:t cung, cung g§n bang kim cuong, co tl kh6i Iii 2,50, da.n nhiet rlit t6t vii dAn di~n. DO dan di~n cua no a nhiet d¢ thuong bang 1% d¢ dAn di~n cua than chi. Bo cacbua ra:t khc ndng chay (nhiet dO nong chay 18 2400°C) vii ra:t tro v~ m$t hda hoc. Dang b¢t min Mt d§u bi oxi hda trong khOng khl (j nhlet d¢ 800 - 1000°C (nhii:ng hat IOn han chi bi bao mOt lop oxit mong) vA dang thuy tinh, (j nhiet d¢ 1OOODC. Vi r!lt cung, bo cacbua dang b¢t dUQc dung de cung, cacborundum va thuy tinh. M¢t lop bo cacbua duoc -dung de lam vo xe tAng va vo chien xa vita Do cd khll nang hlip thu notron va chiu nhiet, bo thuat hat nhan. Bo cacbua ducc di~u che bang each dung than 6B203 82 lam bOt mai deli v6i nhirng hop kim nam giii:a hai lop chat deo thuy tinh nha lai vita ben han vo bAng thep, cacbua duoc dung r¢ng rAi trong kI c6c khii' bo oxit

trong

10 dit}n :

+ 21C

B12C3

+ 18CO

Bonitrua
Bonitrua III hop cha:t polime (BN)n a dang tinh thtr. No co hai d$ng da hinh : mc)t dang gi6ng kim cuong va mOt dang gi6ng than chi. Sl,t gi6ng nhau a dAy cung III k@'t qua cua s\I gi6ng nhau vt1 s6 electron cua nhdm BN v{ji hai nguyen tit C. Bonitrua d~ng kim ctt<Jng co ki~n true tinh thtr gi6ng vai kim cucng (hinh 40). Trang tinh th€ do, nguyen tit B va nguyen tit N dt1u lJ trang thai lai hoa sp3 gi6ng nhu nguyen tit C a trong kim cuong. Mdi nguyen tit B li@n k€t ce)ng hoa hi v{ji b6n nguyen tit N chung quanh thanh hlnh tti' di~n dt1u va mdi nguyen tit N cung li@n k€t vai b6n nguyen tit B chung quanh

.8
ON
CI')
Hlnh 40 - Kitn

6)
Ink finh thl cua bo nifrUa dflllg kim cuang a) b co bdn ; b) mflllg luai

me)t each tuong

t\l nhu v$.y.

V{ji mang IU{ji tinh th€ ki€u nguyen tit, bo nitrua co dQ cung khOng kem kim cuong. Tinh th€ bo nitrua dang kim cuong co mau tit YAng d€n den hoac khOng co mau vll co ti kh6i IA 3,45. No Mn v{ji nhi~t hon kim cuong. Khi dun nong lJ trong chA~ khOng d~n 2700oC, no khong h~ bi bilfn ddi vll d trong khOng khi d@'n 2000°C chi bi oxi boa tren M mat, Bo nitrua dang than ehl co kilfn true Ibp (hinh 41) gi6ng nhu than chi. Trang m6i l{jp, nguysn tit B cung nhu nguyen tit N d~u a trang thai lai hoa sp2, m6i nguyen tit B li@n klft vbi ba nguy@n tit N vA m6i nguyen tit N lien k€t v{ji ba nguyen tit B bang lilin k€t c~ng hda tti tao thanh yang sau canh d~u vai khoang each B-N bAng 1,446 A. d8i nay be hon so v{ji de) dai cua li@n klft B-N blnh thuong

3,34..<'

.8 eN
a)

S7
oc
b)
YQ

no

Htnh 41 - Bo nitrUa (a)

than chi (b)

83

-~

(1,54 A) cho thtly lilin kl1t do co ml)t phan cua lien k~t Jr. Li€!n ket Jr a da.y duoc tao nan nho cap electron tlJ do cua nguyen tit N vA obitan 2p tr6ng cua nguyen hi B, vA khOng dinh ch6 trong toan phan tit kh6ng 16. LOp nAy li~n kilt v{Ji lop kia bAng luc Van de Van vA each nhau mQt khoang Iii 3,34 A cho n~n cac I{Jp d~ tach ra khoi nhau vii bo nitrua dang than chi ciing m~m nhu than chl. Gi6ng nhu than chl, no ciing kho nong chAy (nhiet d~ ndng chay vao khoang 3000oC) vA Mn nhiet. No co tI kh6i bAng 2,25. Tuy nhien khac v£1i than chi, bo nitrua dang than chi co mau trang nen duoc goi Iii than chi trang. No kern Mn hoa hoc han than chI: bi nu£1c vii axit phan huy cham khi dun nong, ChAng han nhu no tuong tac v{Ji dung dich HF thea phan ang : BN Ca hai d$nc bo nitrua

+ 4HF

NH4BF 4
kim loai ki~m ndng ehay.

d~u tan trong

ki~m va cacbonat

vi

d~

3BN

+ 3KzC03 = ~B306

+ 3KCNO.

Trong hai dang da hinh, than chi trang' dl1C}C dung nhieu han. No duoc dung d~ su lam chat hap thu natron trong 10 phan ang hat nhan, v~t li~u lam 6ng phun trong kI thuat t€in hra, chtlt each di~n trong kI thuat platma va chen nung kim Ioai,

Than chi trang co th~ di~u che bAng each cho bo tucng tac v£1i nita hay amoniac nhittt d~ 10000C hoac dun nong h6n hop cua borac va amoni clorua. Trong truClng hop sau xay ra phan ung : NazB407
dl) 18000c vii duci

+ 2NH4Cl = 2NaCI + 2BN + Bz03 + 4HzO

Bo nitrua

dang than chi co thE! chuyen sang dang kim cucng khi dun nong ap suilt 60000 - 80000 atm.

nhiet

NhfJm Tinh chin u hQc. Nhom kim loai k€t tinh trong M lap phuong tam dien , No la kim loai mau trang bac, Khi dg trong khong khf tro nsn xam vi co mang oxit mong da duoc tao n~n a tren M mat. NhOm nong chay a nhiet d¢ tuong doi thap, 6500 e va sol a nhiet dQ cao, 2467°C. NhOm long rat nhot, d¢ nhot do giam xuong khi co them nhirng IUQ'ng nho Mg hay Cu, cho nen trong hop kim duc cua nhom luOn IUOn co Cu. 0 nhiet d¢ thuong (20°C) nhOm tinh khiet kha mdm, d~ dat mong va d~ keo sci, La nhorn mong duuc dung lam tu di~n, Ia. nhOm rat mong (day 0,005 mm) dl1Qc dung dg gol banh, keo vA duoc pham, trong khoang nhiet dl) 100 - 150°C, nhOm tuong d6i deo va d~ che hoa co hoc nhung d~n khoAng 600oe, tro nen ron d~ nghidn thanh bot.

NhOm Iii kim loai dan di~n d<in di~n cua d6ng nhung nhom cang ngay cang duoc dung thay duoc dung d~ lam thiet hi trao

va dAn nhlet t6t. D¢ dAn di~n cua nhOm bang 0,60 d¢ dt nhe (ti kh6i Ia 2, 7), nhe han d6ng ba lc1n cho nen th~ dong lam day dAn. Nho dAn nh iet t6t, nhOm con d6i nhi~t trong cong nghiep va lam dung cu nha bep.

Be mat cua nhOm rl1t tron b6ng, c6 kha nang phan chisu t6t anh sang va nhiat. Bdi vay ngttb"i ta thuong dung nhOm chu khOng dung hac de rna len guong cua nhung kfnh vi~n vong phan chlau, NhOm duoc dung lam nhirng 6ng dAn dau th6, be chua va thung xitec nhu Ia ml)t v~t li~u each nhiet dam bao cho dau hay nhirng chat long khac dlJng trong b€ va thung khong b] d6t nong boi birc xa mat troi. 84

Nhom co kha nang tao n~n hop kim vbi nhieu nguyen t6 khac. Nhirng hQp kim quan trong nhi1t cua nhom la duyara, silumin va macnhali. Nhtrng hop kim do, ngoai uu diem la nhe wang ducng vCli nhOm con co nhii:ng tinh cha:t Cd H t6t han nhOm. Duyara chua 94% AI, 4% Cu, 2% Mg, Mn, Fe, vA Si, cllng vA Mn nhu thap mam, duoc dung chu yeu trong cOng nghi~pOtO va may bay. Silumin chua 85% AI, 10 - 14% Si vA 0,1% Na, rl{t Mn vA r!1t dE! due, dUQc dung de san xwit d"ng co may bay, d"ng co tau thuy, G~n clAy nguoi ta da. thi€t k€ OtO di~n lam bAng nhOm thay cho thep vua tieu t6n it di~n vita cho duoc nhieu hanh khach. T'inh cht{t hoa hoe KM.c vbi bo, nhOm la kim loai hoat de.ng vi co ban klnh nguyen tti Ibn hen hAn boo Tuy nhisn a diE!u ki~n thuong, M'ml)t cua nhOm bl bao boc b6i mang oxit r!1t mong (den 0,00001 mm) va Mn lam cho nhOm tra nl!n kem hoat d()ng, vi du nhu thuc t€ khOng hi gi b trong khOng khf, Mn d6i voi nuClC V.V ... DAy nhOm hay la nhOm day khOng chay khi duoc d6t manh ma nong chay trong mang oxit tao thanh nhtrng tiii, Mn trong tiii la nhOm long vA Mn ngoai IA oxit. La nhom r!1t mong hoac bOt nhom khi dllQC d6t ncng c6 the chay phat ra anh sang chdi va nhidu nhiet aH =-1676kJ/mol Bai v~y vi~c san xua:t be.t nhOm thllbng ~p nguy hiem : d~ b6c chay va gay n6. Tam nhOm, da. dUQc nhiing vao dung dich mu6i thuy ngAn hoac kim loai thuy ngan, khi de trong khOng khi a nhiet d" th uong s~ hi oxi h6a hoan toan vl trong trubng hQP nay n6 khOng duoc mang oxit bao v~ nira, Do c6 Ai luc Ibn vbi oxi, nhOm Ia chat kh{t: manh. dang nhieu oxit kim loai den kim Ioai t\i' do 2AI 2Cr 2Fe cho nen 2Al
o

nhiet

d¢ cao, nhOm khit d~

+ 2' 02 = AlZ03' + 2' 0z = Cr203, + 2'

3 3

6.HO = -1676kJ 6.HO = -1l4lkJ 6.HO

o, =

FeZ03,

-820 kJ

+ CrZ03 = AlZ03 + 2Cr, 2Al + Fe203 = AlZ03 + 2Fe.

aHO 6.Ho

==-

535kJ 856kJ

Tren thuc t€ ngubi ta dung b()t nhOm de diE!u ch€ nhtrng kim Ioai kh6 bi khir vA kh6 nong chay nhu Cr, Fe, Mn, Ni, Ti, Zr, V. .Phuong phap dung nhOm khu oxit kim leal de diE!u che kim Ioai goi lA phuong phap dung h6n hop g6m 25% Fe304 va 75% b()t AI de han nhanh vA ngay tal ch6 nhung chi tiet bAng slit. Khi chay, h6n hcp do c6 the cho nhlet dO U~n d€n 2500oC.
nhiet - nhom, BAng phuong phap nhi~t nhOm, ngttbi ta thucng

NhOm tuong tac vC1iclo, brom {j nhiet dO thuong vCli iot khi dun n6ng, vbi nito, luu huynh va caebon a nhiet dQ kha cao (700 - 800°C) vA khOng tuong tac vC1i hidro. NhOm tuy co tdng cac nang hrong ion b6a tbu nhllt, hal va ba kha lC1nnhung nbb ion Al3+ cd nhiet hid rat hca ra:t Am cho n~n nhOm kim loai da chuysn sang dang ion AI3+ (dd). Al3+ (dd)

+ 3e

Al(r),

EO

-1,66V. 85

Co th~ di~n cue tUdng d6i th4p nhu v$.y, v~ nguy~n tAc nhOm da dAng d«y hidro ra khoi nuOc vA axit. Nhung thuc M vi bi mang oxit Mn bao v~, nhOm khOng tac dung vOi nuOc khi nguQi vll. khi dun nong, khOng tac dung vOi dung dich loang cua axit photphoric vll. axitaxetic. NhOm chi tan de dang trong cac dung dich axit clohidric vl axit sunfuric, nh«t IA khi dun ndng. Phan \tng chung cua nhOm tan trong dung dich axit IA : 2Al

+ 6H30+ + 6H20

2[Al(H20)6]3+

+ 3H2

Trong axit nitric dac va nguei, nhOm khOng nhung khOng tan mll. con bi thu dQng hda, nghla Ill. sau khi dA ti~p xuc vOi axit nitric dl)c, nhOm se khOng tan trong dung dich loang cua axit clohidric vA axit sunfuric nira. Tr@:nth1,1CM ngttbi ta dung nhOm lam xitec d\1ng axit nitric d~c. Nhem cung khOng tac dung vOi dung dich axit nitric r4t loang mA tan da nhAt trong dung dich cd n6ng dQ trung blnh, nhAt IA khi dun ndng. Gi6ng nhu Be, nhOm co thl 2Al tan trong dung dich kMm manh gUll phong hidro.

+ 20Ir

Tn,.ng th'i thilln nhi@!n va phuong ph'p dilSu ch4f. NhOm IA mQt trong nhung nguysn t6 phd bi~n nhat, chi~m khoang 5,5% Mng s6 nguytm ttl: trong vo QUA DAt vA d\tng vao hAng thd tu sau cac nguy@:n t6 '0, H vA Si. Vd m~t Itch stl: dia hda hoc, nhOm gAn lidn m$t thi«t v{Ji oxi vA silic. Ph4n r4t IOn nhOm t$.p trung vAo esc alumosilicat, vi du nhu orthoclase (~0.A1203.6Si02)' mica (lSO.2H20.3Al203.6Si02), nefelin [(Na, K)20.Al203.2Si02]. MQt sAn ph«m r«t phd bi~n cua qua trlnh phAn huy cac nham thach ~o nan blJi alumosilicat IA coo lanh g6m cbu y«u khoang set caolinit (Al203.2Si02.2H20). Hai khoAng'v$t quan trong d6i v{Ji cOng nghiep cua nhOm IA boxit (Al203. xH20) vll. criolit (N a3[AlF 6])' Boxit chlnh IA sAn ph«m phAn huy cua d4t set lJ trong didu ki~n kh{ h$u nhi~t d{Ji hoac nita nhi~t dOl. NuOc ta cd mQt trfi hrong IOn boxit rAi rae lJ nhi~u tlnh Lang San, HA Tuy@n, San La, Lai ChAu, Rai Hung, Ngh~ Tlnh vA LAm D6ng. 0 Lang San cd cac mo QUAng LAng, Tam Lung vA D6ng Dang, Boxit Lang San co ham IUQng Al203 Ill. 40,7 - 57,8%; Fe203 IA 25 - 29%, Si02 IA 3 - 10%. HAm IUQng sAt vA silio qua cao nhu v$y lam cho qua trlnh didu ch« Al203 tinh khi~t trlJ nAn phdc tap han. NhOm dUQc sAn xu«t vOi quy mO cO.ng nghi~p vao cu6i th« ki thd XIX. TruOc do ngttbi ta didu cM' nhOm bAng each dung kim loai kidm khit mu6i nhOm clorua khan (AlCl3) hoac mu6i natri tetracloroaluminat (NaAlCI4) lJ tr.ng thai ndng chAy :

+ 6H20 = 2[Al(OH)4r

3H2

+ 3Na ~aA1CI4 + 3Na

AlCI3

+ 3NaCl = AI + 4NaCI.
= AI sue,

BlJi v$y gia thAnh clia nhOm cao d«n n6i nhOm chi dUQc dung d~ lam d6 trang

Dl1'n nam th\t tam muoi cua thl1' Id 19, nhOm mOi duc;lC san xu«t vOi quy mO cOng nghi~p bAng phuong phap di~n phAn h6n hop nong chay clla Al203 vA N~[AlF 61 vA tu do nhOm trb thitnh co nhidu cOng dung rQng rAi trong thuc M.. Criolit co vai tro quan trong' IA ha nhi~t dQ nong chAy cua chAt di~n Ii : Al203 ndng chay b 2072°C nhung h6n hQP cUa 10% A1203 va 90% N~(AlF 6] ndng chAy b ---950°C, Phuong phap di~n phan h6n hcp nong chAy dd IA phat minh ggn nhu d6ng thbi nhung dQc l$.p vOi nhau clla hai nhA khoa hQC tre la Hon (M, Hall, 1863 - 1914, ngttbi Ml) vA Herun (H, Heroult,. 1863 1914, ngttbi Phap) vito nam ·1885. Boxit (Al203,xH20) thubng chlla cac tap ch«t nhu Fez03' Si02, Can nAn c4n phAi tinh chl1'. Mu6n v$y trttOc dAy ngttbi ta n4u chAy bl)t nghidn nho clla boxit vOi soda: Al203 86

+ N~C03

2NaAl02

+ CO2

r6i hoa tan san pha':m vao mt6:c ; nhirng tap chAt nhu Fe(OH)3' NaAl02 tan vAo dung dich a dang Na[AI(OH)4]'
Dun nong bQt boxit nghi~n

CaSi03 lang xu6ng can

NgAy nay dlf co dung dich do ngubi ta dung phuong phap Baye (Bayer) : vOi dung djch NaOH 40% trong n6i Ap suit a nhi~t dQ 150°C vA dttl:li Ap su«t 5-6atm. NhOm oxit tan trong dung dich kit1m do tao thanh natri hidroxoaluminat : LQc l.1(y dung dich vA dung nu{Jc pha loang, k@'t tua AI(OH)3 sli lAng xu6ng Na[AI(OH)4] :

Lee 1«y Mt tUa vA nung

a ~t

= AI(OH)3

+ NaOH
tinh khi~. AI(OH)3 vA

dQ 1200 - 14()(fc trong 10 quay ~ duc;IC ~03

Criolit thi~n nhi~n kha hil1m n~n duQ'c di~u ch@' bAng each hoa tan N~C03 trong dung dich HF : 2Al(OH)3

+ 12HF + 3N~C03

2Na3[AIF 6]

+ 9HzO + 3COz.

Qua trlnh di~ phAn duQ'c thuc hi~n lJ nhi~t dQ 960°C v{Ji di~n ap khoAng 5V vA cubng dQ dong di~n 140000A. Hlnh 42 trlnh bAy so d6 cua thil1t b] di~n phan di~u ch@,nhOm. Thung di~n phAn g6m co v6 bAng thep, bsn trong lot gach chju lua, cue duong IA nhitng th6i than Hlnh 42 - So ~ thilt hi difn ph4n dilu cM nhlJm IOn n6i v{Ji nhau vA cam 1. CIIC duun" 2. CIlC am, 3. chit dien ph4n vao thung di~n phAn, cue Am IA lep than nAm a dAy thung, Co ch@'cua qua trlnh di~n phAn AI203 trong N 83[AIF 61 ciing chua xac dinh dttQ'c m¢t each ddt khoAt. Hi~n nay ngubi ta thuC!ng giAi thich rAng criolit IA h6n hop eua AIF3 vA 3NaF, khi di~n phAn chi NaF bi di~n phAn cho Na vA Fz· Natri kim loai khu AlF3 tao thanh AI kim 10$i vA mu6i NaF, eon Fz da':y oxi trong AI203 tao thanh AIF 3' NbC! v$,y n6ng dQ cua criolit lJ trong thung di~n phAn h4u nhu khOng ddi. K@'t qua IA nhOm sinh ra a cue Am, t$,p trung a dAy thung di~n phAn dul:li dang 16ng ; khi oxi bay I~n a cue duong tac dung vOi than cUa cue do tao n~n cac khi CO vA CO2 lam cho cue bi An mon, cho n~n trong qua trlnh di~n phAn ngltbi ta phAi hill tMp d4n cue duong xu6ng. Qua trlnh di~n phAn duQ'c ti@'n hanh li~n tuc : cll sau khoAng b6n gib cho thsm Al203 tinh khi@'t, thlnh thoAng cho them mQt it criolit bu cho lucng bi hao vA sau vAi ba ngAy, thao nhOm 16ng ra lJ ctta dul:li cua thung. SAn pha':m thu duoc kha tinh khi@'t vA co ham IUQ'ng vAo khoAng 99,4 - 99,8% AI. Di~n phan 14n thtl hai, nhOm co thlf dat d@'n ham IUQ'ng 99,98%. NgAy nay bang phuong phap nong chAy vu.ng ngli'bi ta cd th# tinh chl1 nhOm vl:li dQ tinh khi@'t hl1t stlc cao IA 99,9998%. Dg sAn xu«t ml)t tAn nhOm kI thu$,t dn ti~u t6n khoAng 2 tAn AI203, 50kg Na3[AlF 6]' 40 kg than lam cue duong va 20000 kWh., Tuy Is phuong phap ti@'n bl) hi~n nay, phuong phap di~n phAn eon tiAu t6n nhi~u nang IUQ'ng di~n nAn giA thanh cua nhOm vAn can cao.

87

D@' co AI203 tinh khi~t, ngay nay nguci ta co tM' cha' hoa nefelin hO$C cao lanh, ChAng han khi ch~ hoa nefelin, nguCJi ta nung h6n hop da. dUQC nghi~n min vA tr¢n kI cua nefelin, da vOi vA soda Ct nhi~t d~ 1200°C trong 10 quay : (Na, K)2A12Si20S

+ 2CaC03

2CaSi03

+ 2(Na, K)AI02 + 2C02.

H6n hop sau khi nung dUQC nghi~n min vll ngam chi~t trong nuCfc r6i lee Illy dung dich aluminat. SI,lC khi CO2, III met san pham cua phan utng tr~n, vAo dung dich hidroxoaluminat se thu duoc k€t tua Al(OH)3 : 2(Na, K)[Al(OH)4J Qua trlnh chuy~n

+ CO2 = (Na, K)2C03 + 2A1(OH)3 + H20

Al203 dUQc thuc hi~n gi6ng nhu tran.

A1(OH)3 thanh

Ga'.n da.y nguoi ta da. thi nghiem thanh cOng m~t phuong phap ch€ nhOm kheng ca'.n di(!n phAn va bat dtlu xAy dung nha may d~ san xulU thea phuong phap do. Nguyen Mc cua phuong phap la cIo hoa d~t set da nung tr11C1cd@'I«y nhOm clorua r6i dung b('lt mangan khu hoi nhorn clorua Ct nhiet dO .....230uC. Uu dit1m n6i b$.t cua 90%), Sll: dung duoc da:t set Bci vl)y co If!!d~n d«u th€ cac v~t li(!u nhu thep, g6, phuong phap nay III ti€t ki~m duoc nhidu nang IUQng (d€n IS. nguy€!n li(!u ra:t san co va khOng gAy 0 nhi@:m moi truong. ki 21 phuong phap mol d6 se cho phep nhOm thay th~ ducc thuy tinh va bi:\ tOng trong nhieu nganh cOng nghiep.

Nhom hidrua
Nh6m hidrua la hQP chat polime (AlH3)n' No IA cha:t ran vO dinh hlnh, mau trang, khOng bay hoi va phan huy C1 nhiet dQ tr€!n 105uC thanh nguyen t6. Cung nhu bo hidrua, nh6m hidrua IA hop chat thieu electron. Nguoi ta cho rang no c6 ki~n true lop. M6i nguyen ttl Al duoc sau nguyen tll: H bao quanh thea kieu bat di~n. M6i nguy€!n tll: AI n6i vCli ba nguyen tll: Al a b€!n canh bang nhfing Ii€!n k~t ha -Uim nhu trong diboran : Nhom hidrua la hop chat rlit nhay vbj oxi va nuoc, chang han n6 b6c chay trong khOng khi, Khi tan trong dung dich ete, n6 d~ dang k~t hop vdi hidrua cua kim Ioai ki~m tao thanh hidroaluminat. Vi du nLiH

+ (AlH3) n = nLi[AlH4]·
dung trong cac phan ang nhung cac ion [AlH4r vii chdt cho nhtt NH3,

Cung nhu Li[BH4], Li [AIH41 Iii cha:t khu manh, thuong hiru co va vO co. Nhom hidrua tuy khac nhieu voi bo hidrua [BH4r lai gi6ng nhau nhisu.

d nhiet d¢ tha:p, nhOm hidrua d~ dang k€t hop vdj nhirng MNH2, M2NH, M3N (M = kim loai kMm), N(CH3)3'
vi du
(AlH})n

+ nNH3

nAlH3·NH3 hop cha:t co ki€n true

Gi6ng nhu B. d6i voi Al nguo! ta cung da bi€t ducc nhitng tuong t\i nhung hop chat tuong ung cua cacbon.

88

vi du
H3N - AIH) (alazan) H2N tuong tucng

tl,l: H3C - CH3 (etan), tl,l: H2C

AIH2 (alazen)

HN :;: AIH (alazin)

H Al HN.... ..... _ NH

turrng t" HC

CHz (etilen),

CH (axetilen). H C

HAl'.... AIH
N
= ; ..

I~ ; I
H

(alazol)

t uong ttl

HC'C(CH
H

/_ CH ..... 1/ 'I
\ I

(benzen)

Nhimg cua boo Nhom hop nhem va (AlH)n nay lJ 100

hop chat

nay cua nhom

kem ben hen so veti nhung

hop chat

tucng

\lng

hidrua Jan d!1u ti@n duoc di~u eh~ vao nam 1942 khi phong di~n sm qua heln trimetyl va hidro. Ch~ hoa hlSn hop san pham duge tao nen la AlZ(CH3)3H3 vbi trimetylamin [N(CH3)3]' thu duoc CAIH3)nN<CH3)3' Chung ca:t hgp ehflt - 135°C, ngtroi ta tach duoc (AlH3)n' duoc di~u ch{;' bang wang tac cua AICI3 vbi dung dich

GAn day nhnm hidrua Li [AIH4] trong ete :

AlCl3

+ 3Li[AlH4] = 4AIH3 + 3LiCl

nAIH3

(AIR3) 0'

Nh6m oxit (AI203) ton tai dulli mt>t s6 dang da hlnh, Mn han hE!t la cac dang a va y. AIz03 - a la nhtrng tinb th~ bao g6m nhftng ion 02g6i ghem sit sao kieu luc phuong, trong do hai ph4n ba 10 tr6ng bat d.i~n ducc ion AI3+ chi{;'m (hinh 43). No khong co mau va khong tan trong nucc. No duqc tao nan khi nung lJ 10000C nhOm hidroxit hoac mu6i nhOm hay duoc tao n€!n trong phan dng nhi~t nhem. No ciing ton tai trong thien nhisn du:bi dang khoang v~t corundum chua tren 90% oxit. Vi thuong chua tap chflt nen corundum co mau due hoac mau bitn. Corundum nong chAy lJ 2072°C, 8M lJ - 35000c va rllt cung, chi thua kim cuong, bo nitrua va caeborundum. Nhb co d¢ cung cao, corundum dUQc dung lam da mai va b¢t mai Htnh 43 - Kiln true tinh tM kim loai. Dt> Mn nhiet d¢ng va d¢ bsn co hQC cua AIZ03 ttlt nhisn c6 lien quan vbi nang luong mang ludi Ibn ella tinh th~ oxit. Nang' lucng ICJnd6 dut;1c giAi thlch la do tao nan kh6ng chi Mi tuong' tac tlnh di~n gifta cac ion Al3+ va o> rna hOi s\1 dong gop cua lien k€t c¢ng h6a trio Vbi ban kfnh be va di~n tlch Ibn, ion AI3+ c6 tac dung cue hoa manh d6i vbi ion o> lam cho nhung c!),p electron cua ,02- co th~ chiE!m nhtrng obitan p va d tr6ng cua AI3+. Vi~c chuydn electron tit 02- dE!n Al3+ ta:t nhien lam giAm tuong tac tinh di(ln nhung bu lai bang tuong tac c¢ng hoa tr] lam cho AI20) co dt> b~n d~e bi~t. Nh6m oxit

89

Da quy xaphia mau lam IA corundum tinh khist chua nhun~ v~t Fe2+, Fe3+ va Ti4+, da quy rubi mau do IA corundum tinh khia't chua nhirng v€t Cr . Mt glin dAy, a nuoc ta da. phat hi~n cac mo rubi (nhan dan ta gQi lA da do) a YE!n Bai va Quy H<;1p (Ngh~ An). Ngay nay nhirng' da quy nay co tM' di~u cha' nhan tao bang each na:u chay AI203 vbi m¢t lucng nho oxit cua kim loai tao mau a trong ngon lua hidro - oxi hoac h6 quang r6i cho k€t tinh thanh nhirng don tinh th~ Ibn. Nhirng da quy nay trong su6t, Ia:p lanh va co mau ra:t dep nen duc;Jc dung lam d6 trang sac. Ngoai ra rubi can duc;Jc dung lam true quay cua m¢t s6 dung cu chinh xac vA lam chan kInh d6ng h6. MOt lanh vue hi~n dai nh4t si't dung rubi la di~n ti't hoc lucng ti't. Thi€t bi phat quang hrcng ti't d§u ti@n ducc ch€ ra nam 1960 la laze rubi. Tia laze co th~ d6t nong manh va h~t sac t$p trung n@n co th~ d6t thung khOng chi t4m kim loai rna ca kim cuong nua. M$t khac tia laze co th~ truydn thong tin di xa g4p hang ngan l!in so vbj song vO tuy{fn. Hien nay tuy dA co thE!m nhi~u v~t li~u laze khac nhu dung dich nuoc cua m¢t s6 pham mau huu co, nhu:ng hop cha:t ban dAn, khi cacbonic, h6n hQP cac khI He va Ne v.v ..., rubi vAn la m¢t trong nhimg v~t li~u t6t nhat. nhiet dQ thucng corundum r4t trd v~ mat hoa hoc, no khOng tan trong nuoc, dung dich axit vA dung dich kMm. Nhung a nhi~t d¢ khoAng 1000oe, no tuong tac manh VClihidroxit, cacbonat, hidrosunfat va disunfat kim I01,li ki~m a trang thai nong chay,

vi du .
AI203 + N~C03

nhi~t dQ cao AI203 tuong tac vCli oxit cua mOt s6 kim loai tao nE!n nhirng san phdm co tinh chat cua da quy, vI du nhu alexandrit AI203.BeO vA spinen AI203 . MgO. Spinen IA khoang v$t chua Mg va AI, trubc kia ducc coi IA magie aluminat MgAI204. Ngay nay phuong phap nghien cau ki€n true bang tia Rdnghen chl cho tha:y trong tinh th~ spinen khOng cO nhtrng nhdm AI04 hay AI03 rna g6m nhitng ion 02- g6i ghem sIt sao ki~u lap phuong, gi6ng nhu AI203--r, trong do ion AI3+ chiem nhftng 16 tr6ng bat di~n vA ion Mg2+ chism nhftng 16 tr6ng ttl di~n. Nhu v$y spinen IA m¢t oxit h6n hQP MgO.AI203. No d@i di~n cho met nhom khoang v~t t1,lo nan nhftng tinh tM' l$,p phuong d6ng hlnh, trong do Mg dl1Qc thay bang kim loai hoa hi hai khac nhu Fe, Zn, Mn can AI dUQc thay bang kim loai hoa tr] ba khac nhu Fe, Cr. VI du nhu ganit ZnAI204, hecxitnit FeAI204 vA piconit (Fe, Mg) (Al, Cr, Fe)04' Nhitng hop cha:t kil1u spinen nAy co th~ duoc tao nen bang each na:u chAy h6n hop cac oxit tuong ang. Tuy nhien AI203--r dUQc tao nen khi nung AlOOH lJ 500 - 600oe, hoat d¢ng hen corundum, co th~ tan trong dung dich ki~m va dung djch axit. . A1z93--r la nhitng tinh th8 l~p phuong khOng mau vA khOng t6n t1,li trong thian nhien, 0 khoAng 1000oC, dang y chuy8n sang dang a. Al203 - y dUQc tao n@n khi nung Al(OH)3 lJ 550oe, cc khA nang hllt a':m r4t manh va hoat dQng v~ mat hoa hoc, Nho co tinh th~ ra:t be vA do d6 co tdng M m$t ra:t l(Jn, Al203 - y dUQc dung lam chat hllp thu, pha rAn trong cQt sAc ki khi, chAt xuc tao vA gia da chAt xuc taco Tuy nhien A1203 dl1Qc tao nen a tr@n M m$t kim loai c6 kign true khac VClicac d1,ln~ a va y, n6 co mang IUClikhuya't cua mu6i an, trong do each sAp xgp cac ion A13+ va khac vCli each sdp x€p cac ion Na+ va CI- a ch6 thi~u ma:t mOt ph !in ba s6 ion AI3+.

Al203

+ 3~S207

+ CO2 = AI2(S04)3 + 3K2S04

2NaAI02

°-

Phan chu y€u cua nhom oxit duoc dung d8 di~u cha' nhom. Ngoa! ra n6 cbn dUQc dung lam v$t li~u chiu lira : chen nung, 6ng nung va lop lot trong cua cac 10 di~n. NhOm oxit tinh khia't can ducc dung lam ximang tram rang (28,4% AI203). 90

Trong el'mg nghi~p, nhOm oxit dUQc di~u ch€ bAng each nung Al(OR)3 1200° - 1400°C ;

{j

nhi~t dQ

Nhom hidroxit
Nh6m hidroxit dUQc tao n~n khi hidroxit kim loai kil1m tac dung vO'i mu6i nhOm, la k€t tua nhay mau trang, thuc ~ khOng tan trong nuec. K@'ttUB do chua nhi~u nuec. BAng phuong phap Roughen ngl1C1ita xAc nhan rAng no khOng co ki@'n true tinh thl1'. Dt1 IAu no mAt nuec dan va khi ally khe r6i nung d@'nmtU hoan toan nuec no bi4!"nthanh oxit. Ng11C1ia eho rAng ngoai stj mt!t nuoo k~t tinh, k@"ttua do con mt!t nuec do 8\1 t ngung tu nhimg phan tit Al(OH)3 ;
r ----~-l

:I

OH

OH

Stj ngung tu giira cac nhom OH ti~p tuc lam mt!t nuo:c cho d@'nkhi chi con oxit. Nhu v~y k~t tua nh«y cua nhem hidroxit la hidrat cua oxit co thanh ph4n bi€n ddi tit AI203.nH20 (n > 3) qua Al203.3H20 (tuc lA Al(OH)3' Al203.H20 (tllc IS. AlOOH) d€n Al203. Tuy nhien do thdl quen va d~ thu$n ti~n ngt1C1ita bit1u di~n thAnh phan cua k@'t tua nh!y cua nhom hidroxit bAng ceng thue Al(OH)3' Al(OH)3 tinh th~ dlfQC tao nen khi cho khi CO2 tac dung vbi dung dich natri aluminat. Tinh tht1 do cang USn t~i trong thlan nhien {j dang khoang v$t hidragilit (hay gipxit). Hidragilit g6m nhirng tinh tht1 dan ta vA cd ki@"n , true Ibp (hlnh 44). M6i lop g6m co hai m~t phAng dtjng cac nhom OH vA nhfrng nguy~n tit Al nAm giua hai lbp do. M6i nguyen Al dUQc sau nhdm OH bao quanh. Trong mang IttiH CUBAl(OH)3 co nhtmg lien k@"t idro djnh huO'ng h ki~u 0- H - - H ; m6i nguyen tit 0 cua lbp nay nam t~n ngu~n tit cua Io:p khac {j Mn canb. XAc dinh khoang each gif1a cac nguyen tit ngl1C1ita bi@'t rAng tAm cua nguyen ti't {j m$t phAng duO'i CUBlOp t~n nam tr~n tAm cua nguyen ti't {j m$t phAng tr~n cua lbp duO'i vA cO li~n k@'thidro thea cac hubng thAng dtlog vA nAm ngang.

ta

°°

°-

Hlnh 44 - Kiln mle lup eua hidragilil

Hidragilit b~n {j nhi~t d¢ dl1lJi 155°C, no cd trong thanh phan cua nhi~u Ioal boxit. Ngoai ra trong boxit con co hai khoang vat nira co thanh phan ·AlOOH vA co tinh tht1 ta phuong la ; diaspo AlOOH-y Mn " khoang nhiet dQ 280 - 400°C (phan huy thanh Al203-a 0 420°C) vA boxit AlOOH-y Mn {j khoang 155° - 280°C (phan huy thanh Al203-y (j g4n 300°C). Boxit cOng co tht1 tao n6n khi dun ndng nhom hidroxit trong dung dich amoniac lJ 200°C. Nhom hidroxit IA chat luang tinh dit1n hlnh, khi mOi k@"ttua no tan d~ dang trong cac dung dich axit vA bazo ;

+ 3H30+ = [Al(H20)6]3+ Al(OH)3 + OIr + 2H20 = [Al(OH)4(H20)2r.

AI(OH)3
91

Ion [AI(OH)4( Hh~)2r thuong vi(!t_g<.m IA [Al(OH)4r c6 th~ k€!t hQP them ion OIr tao thanh [Al(OH)51 va [Al(OH)6f1 . TAt cA nhirng ion nay d11Qc gQi chung IA hidroxoaluminat, Mu6i khan thu duoc khi lam bay hoi dung dich natri hidroxoaluminat thuong d11Qcbi~u di~n bang ceng thirc NaAl02 va coi nhu la mu6i cua axit metaaluminic (HAI02 hay AlOOH). Vi tinh axit cua nhom hidroxit IA r4t ylfu n(!n mu6i aluminat bi thuy phan manh trong dung dich d~m dl)C va bi thuy phAn hoan toan trong dung dich loang cho k~t tua hidroxit va moi tr\1i1ng ki~m. Bc'Ji v~y khi pha loang dung dich aluminat hay S\lC khi CO2 vao dung dich d6, nhOm hidroxit se k€!t tUa. Trong phbng thl nghiem, d~ di~u cM' nhom hidroxit nguoi ta cho m¢t trong cac chtl:t NaOH, KOH, NH3 vA NazC03 vao dung dich cua mu6i nMm. Phan ung ion chung la : AI3+

+ 30ff"

= Al(OH)3

Nh6m halogenua
CAc hop chat nhom. halogenua khac vC1inhau nhieu v~ ctlu tao va tinh chat, NhOm florua co ki(!n true ion, nhom bromua va nh6m iodua a moi trang thai d~u g6m nhung phan tlt Al2Br6 va A1216, nhom clorua lJ trang thai rAn co ki6n true ion nhung c'J trang thai khi va trang thai tan g6m nhimg phan tlt Al2C16.

Duet dAy la nhiet tao thanh

AlF 3 AlCl3

A~t

(kJjmol)

cua cac halogenua

do :

AlBr3

AlI3 -314

-1504

-704

-527

Nh6m fiorua (AlF 3)' NhOm florua la ehtl:t a dang nhirng tinh th~ tam ta, co mau td,ng, n6ng ehAy 1290°C. Ml;lng luC1itinh th~ r4t vftng b~n, g6m c6 cac ion F- va cac ion AI3+ goi ghem. g4n nhu sit sao. R4t tro v~ m~t hoa hQC, n6 khOng tan trong nude, axit va bazo. No chi ki!t hop d~ dang vdj florua kim leal tao thanh cac [loroaluminat co e6ng thuc chung M[AlF 4]' M2[AlF 5] va M3[AlF 6] (M = kim loai ki~m). Trong cac floroaluminat, quan trong d6i vdi thuc M IA eriolit N~( AIF6], dUQe dung vao vi~e di~u ch€! nhOm. '

HF

Nhem florua co thg di~u eM' bi\ng each cho nhom hay nhOm oxit tuong nhi~t d¢ cao : 2AI + 6HF = 2AIF3 + 3H2. Al203 + 6HF = 2AlF3 + 3H20. Nh6m clorua (AlC13). NhOm clorua khan la ehtlt

Mc vdi khi

a dang

nhf1ng tinh the' luc phuong co mau trQng. No thuong' nga mau vang nhat vi chua tap eh~t FeCI3. Nd thang hoa a 1S3°C va nong ehAy , duel lip sua:t d 192,6°C. XAc dinh kh6i luong phan cua chat d trang tha! khi tan va trang thai

ta

92

trong dung mei huu cc, nhan tha:y trong cac trang thai do phAn tu (j dang dime Al2C16. BAng phucng phap nhi~u XI;l electron, nguoi ta biet rAng hai nguyen tu AI trong phan ttt dime do n6i vbi nhau qua cau clo tucng t1,1'nhu cliu hidro trong dihoran : D¢ dai cua lien ket AI - CI trong cliu Iii 2,214, d¢ dal cua li€in ket Al-CI Clbai d4u Iii 2,06A va goc CIAlCI IA 80°. M6i li€in k€t Al-CI-AI kheng c4n phai mO ts. nhu 1i€in ket ba tam B-H-B trong diboran rna co th~ coi la g6m co m¢t li@n ket cong hoa tIi blnh thuong tao n€in CI CI CI nba s1,1' ghep dOi m¢t electron cua Al vai m¢t electron <, AI/' <, AI/' cua CI va met li@n k€t c¢ng h6a tr] ki!,!,ucho - nhan Cl"/ 'CI/ <,CI rna nguyen tu cbo la Cl" : Phan ttt: dime nay phan Ii hoan toan thanh phan tu dan
(j

BOO°C.

Nhom clorua (j trang thai rl1n dAn di~n t6t ban '(j trang thai ndng cbay, vl Cltrang thai ran co ca:u tao ion con khi nong chay c6 s1,1'chuy~n sang hc;Jp cha:t phan tit. Nhom clorua khan b6c khdi kha manh thuy phan giai phong HCI : AlCI3 trong khong khl vl no but lim manh r6i bi

+ 2H20 = Al(OH)2C1 + 2HCl.

Bdi v~y clin d€i' mu6i khan (j trong 19 kln. No da tan trong mroc va trong nhidu dung moi hiru ca. Khi bO nhom clorua khan vao nucc ta nghe tieng xeo xeo gi6ng nhu khi nhung slit do vao nucc : (j dAy phan ung phat ra nhidu nhlst. Dung djch nuoc cua n6 ciing nhu cua mu6i nhorn khac c6 phAn ung axit vl bi thuy phan. Nhirng' na:c thuy phan cua ion A13+ (j trong nude duc;Jc coi nhu 18. s1,1' han Ii proton cua phan to H20 (j p trong ion phtrc aqua. Vi du nhu na:c thuy phan thil nhat : ~ [Al(H20)sOHr + H+ c6 K 1,12.10-5 Nhu v~y dung dich mu6i nhOm co tlnh axit Wang ducng dung djch axit axetic. Khi dun n6ng hay trong dung dich loang, phan ung thuy phan do xliy ra hoan toan : [Al(H20)6]3+ AlC13

+ 3R20 = A1(OH)3 + 3HCI

Trong th1,1'C nguo! ta co th~ chuan d¢ rnu6i nhom bang NaOH vbi chl th] la metyl te da cam. NhOm clorua hexahidrat c6 thanh phlin AlCI3.6H20 la chat (j dang th~ ta phuong, trong suet, c6 mau vang ra:t nhat va chay rua trong khong d~ dang trong nude nhung rilt kh6 ket tinh tu dung dich nude, Khi dun hidrat khOng ma:t nude bien thanh mu6i khan rna giai ph6ng khl HCI theo AICI3·6H20 Hidrat do chi chuydn thanh nhtmg tinh khi, No tan n6ng, mu6i phan dng :

Al(OH)3

+ 3H20 + 3HCI

khl CI2 hay khl HCI. Nhom clorua co thE! ket hop d~ dang vbj clorua kim loai ki~m tao thanh cloroaiuminat c6 cOng thuc chung la M[AlCI41 vA M3(AlCI6] (M IA kim loai ki~m). Mu6i khan d~c bi~t d~ ket hdp vbi NH3• H20, PCIs, poel3 vA mOt s6 hop chdt huu cd. Vi v~y no duc;Jc dung r¢ng rai lam cha:t xuc tac trong t6ng hop hiru ca. Dubi tac dung cua khi oxi kM, mu6i khan bi phan huy giAi ph6ng Cl2 (j nhiet dO 420°C : lOOO°C n6 tuong thap hun :

mu6i khan khi dun nong trong

2Al203 + 6C12· tac vbi nhom kim IO!;1i ao thanh rnu6i cua nhom co s6 oxi h6a t

2Al2CI6 + 302

93

NhOm clorua khan co thl1 di~u ch~ bang each cho khi clo tuong tac vbi b¢t nhOm d 500 - 5500e hoac vbi h6n hop AlZ03 va than a iooo-c hoac cho khf HCl khO di qua bl)t nhOm d6t n6ng

vi du.
3CIZ

+ AlZ03 + 3C

2AICl3

+ 3CO.

Mu6i hid rat dU<jc di~u ch~ bang each nh6rn trong axit clohidric.

S\lC

khi HCl d~n bao hoa van dung dich cua

Nhom sun/at

va

phen nh6m

NhOm sunfat AlZ(S04)3 la chat b¢t mau trAng. N6 bi phAn huy d nhiet d¢ tren 770oe. Tli dung dich nuec, n6 k~t tinh d dang hidrat Alz(S04)3.18HzO. Day la nhirng tinh th~ don ta, trong su6t, d~ tan trong nuoc va It tan trong rucu. Khi slty trong chan khOng c'J so-c, n6 mitt Mt nucc chuydn thanh hidrat AlZ(S04)3.16HzO va khi dun nong d~n 340°C no ma:t nude hoan toan bi~n thanh mu6i khan. Nhom sunfat co th~ k«t hop vCli sunfat kim loai kiem tao thanh 10l;1imu6i kep MzAIZ(S04)4' 24HzO thuong goi la phen. nh6m. Chinh ten goi nhom (aluminium) la sinh ra tli chir phen (alumen). Phen. la m¢t IOl;1imu6i kep co cOng thuc chung lA : MZS04.Ez(S04)3' 24HzO, trong dd M IA Na, K, Rb, Cs, NH4, Tl vA E Iii AI, Cr, Fe, Ga, In, TI, Co. Chung d6ng hinh vlli nhau vA tao n~n nhung tinh th~ dep hlnh bat di~n, kh6ng mau hoac c6 mau, DUQc sit dung nhieu hon h~t IA phen nhom - kali KZS04.AlZ(S04)3.24HzO, phen crOm - kali KZS04CrZ(S04)3.24HzO va phen sAt - amoni (NH4)ZS04.Fez(S04)3.24HzO. Phen nhOm - kaU, hay thucng goi la phsn chua la hQP chat d dang nhung tinh thl1 hlnh bat di~n, khOng c6 mau, c6 vi hoi chua va chat. 0 92,5°e no n6ng chay trong nullc k~t tinh ; a nhi~t d¢ cao hen n6 dl!; mat nuec hoan toan tao thanh mu6i khan dubi dang met kh6i hinh nam to, x6p va rAt d~ V(J thanh b¢t goi IA phen phi. Khac vlli Alz(S04)3.18HzO cd nhlet hoa tan duong, phsn nhom - kali co nhi~t hoa tan Am. DI) tan a trong nuoc cua phsn nhom - kali kern hen d¢ tan cua tung rnu6i sunfat ri~ng, no tan kbOng dang kg (J nhi~t dl) thap nhung d¢ tan tang nhanh khi nhiet d1) tang : Nhi~t de; °c ... D¢ tan
(g)

0 100g nuoc 2,95

rucu tuy~t

15 5,04 d6L

30 8,40

60 24,8

92,5 119,5

100 154

trong

Phen nhOrn khOng tan trong

NhOrn sunfat va phen nhOm-kali co nhirng cOng dung chu y~u gi6ng nhu nhau trong cong nghisp giiIy, nhuom, thuec da va danh trong mrcc, Nhtt:ng cong dung nay deu xu Itt phat tit ch6 rnu6i nhOm thuy phAn kha manh a trong nuClc tao thanh nhOrn hidroxit. Khi nhuom vai, hidroxit d6 dU<jc sQi vai h«p phu vA gift chat tr~n sQi se k~t h<jp vbi pham nhuom tao thanh mau ben, cho nen c6 tac dung Ia chat can mau. Tac dung danh trong nude la do hidroxit do, vlli be ml).t rA:t phat tri~n, h«p phu cac chat lo litng a trong nuoc keo chang cung Mng xu6ng dubio Trong cOng ngbiep giA:y, nhOm sunfat hay phen nhOm ducc cho vao hl)t gi<1:ycung vlli mu6i An. NhOm clorua duoc tao nen do phan ung trao d6i, bi thuy phan manh hen tao n~n hidroxit. Hidroxit nay se k~t dinh nhimg soi xenlulozo vbi nhau lam cho gi(y khOng bi nhoe muc khi vi~t. NhOrn sunfat dung cho cOng nghiep gi(y can phai tinh khi~t khOng duoc chua sat nen dUQC san xuA:t bang each cho nhOm hidroxit tinh khi~t tac dung vlli axit sunfuric 94

d$c norig. NhOm sunfat khong tinh khi6t cd th~ di~u ch« bAng each cho da:t set da nung trudc hoac boxit tao dung trl!c ti@"pvC1iaxit sunfuric d~c vA nong, PMn nh6m-kali dUQc dil1u cM· bAng each k@"ttinh sunfat va kali sunfat co cimg mQt n6ng dQ.

tit h6n hQp dung dich nhcm

Cae nguyen til gali, indi va tal;

Tlnh chi(t It hoe. 0 trang thai tl! do, gali vA indi la nhung kim loai co mau tra.ng bac, tali co mau xam xanh, Gali cung gAn bAng chi, con indi va tali m~m han. Ta:t cA deu co nhiet d¢ ndng chAy thllp, nhat la gall, nhung d~u co nhi~t dQ sOi cao Ga Nhi~t d¢ nong chAy, Nhi~t de) s6i, °C... °C... 30 2403 In 156 2075 Tl 303 1457

Nhi~t d¢ nong chAy rllt tha:p cua gali co III la do 0 trl;lng thai rAn gali co mang lubi phan ttt, tai cac mAt cua mang lubi la nhung phan tit GEl:2.Nhung phan ttt Gaz cung t6n tai C1 trong gali long. Nhi~t de) sOi rllt cao cua gali Ie. do khi sOi phan tu Gaz phAn huy thanh nguy~n tit. Gali long ra:t d~ cham dOng, nghIa la 0 duC1i nhiet dQ nong chay, no vin khOng hoa rAn. M~t khac nhn co nhi~t dQ nong chAy thap, nhi~t dQ s6i rllt cao va. dt') dan no nhi~t d~u, gali long ducc dung dl1' nap vAo nhung nhiet k« cO vo Mng thech anh vA do dUQc nhi~t d¢ cao tit 500 d«n 1200°C. Gali va indi phan chi€u t6t va d~u anh sang nan dUQc dung dl1' tcing guong, d~c hi(lt indi lA kim loai khOng thl1' thay th€ duqc trong vi~c sAn xu lit cac gucng cua kfnh thien van chinh xac, Cong nhu nhem, gali, indi va tali d6 tao n~n hop kim vOi cac kim loai khac, Gali va indi dUQc dung d~ cM· hQP kim d~ ndng chay. Vi du nhu hop kim g6m 18,1% In, 41% Bi, 22,1% Ph, 10,5% Sn vA 8,2% Cd nong chay 0 4're, dUQc dung. dl1' bd xuong trong nhirng trUbng hop phirc tap (thay thach cao) ; hop kim g6m 82% Ga, 12% Sn vA 6% Zn nong' chAy c'J 17°C dung d~ tram rang ; nhung hQP kim g6m 75% Ga vA 25% In nong chAy lJ 16°e va hep kim g6m 92% Ga va 8% Sn ndng chay c'J 20°C dUQc dung trong nhirng thi@"t bi chua chay tl! d¢ng. Th~m m¢t it indi vao bac, ve sang cua bac tang Mn va khi d~ IAu trong khOng khibac sli khOng b] me d9C. MQt luong nh6 indi th~m vao hop kim cua d6ng lam tang dQ Mn d6i vel nude bi~n. Tali duoc dung dl1' che nhirng hQP kim Mn hoa hoc, VI du nhu hop kim g6m 70% Pb, 20% Sn va 10% TI rilt Mn d6i vbi h6n hop cac axit sunfuric, clohidric va nitric. Tlnh ch«t h6a hQC. Gi6ng vbi nhOm, gali va indi Mn d6i vOi khOng khf vi dU«;1c iC1poxit Mn bao v~ con tali bi oxi h6a cham. Trong thtrc M ngub"i ta dung indi dl1' ma ngoai mot s6 kim loai lam cho chung khOng bi gi. Khi dun ndng, Ga, In va nhllt 1A TI tuang tac manh li(lt vbi oxi va Iuu huynh. Vbi clo va brom, chung tltong tac c'J nhiet dO thuong con vbi lot, khi dun ndng.

ed the dien cue wang d6i be han th« di~n cue cua hidro, Ga Mn d6i vC1inuec gi6ng nhtt AI, con In va nhat III Tl bj nuC1c tac dung f1 tr@n M m$t khi co mat khOng khl, Gal! va indi tan dl!; dang trong dung dich axit clohidric va axit sunfuric, nhung tali tuong tac rllt cham vi a tr@n M m$t tao nsn mOt IClp mu6i TICI kho tan bAo v~. Ngucc lai trong axit nitric, gali chi phan l1ng cham con tali phan dng rllt manh. Gi6ng vCli nhOm, gali cung tan trong dung dich ki~m d~c tao thanh mu6i galat va khi hidro
2Ga

+ 20Ir

+ 6H20 = 2[Ga(OH)4r

+ 3Hz
95

/CH3) O-C~ M CH o=C" .... 'CH 3 ~

(Phi1c ch:1"t viii axetylaxeron)

(Phuc chit

vOi hidroxi

g - quinolin)

N€u khOng «;6 ch4t oxi h6a, In vA TI khOng tan trong tha' tan ro r~t trong dung dich amoniac.

dung dich ki~m. Ga can c6

CAc kim loai nh6m IlIA c6 kha nang tao phuc d~ dAng han cac kim Ioai ki~m va kit1m th6 vi ion cua chang c6 kfch thubc be vA di~n tlch Ibn han. Ta co thd kg nhung phuc ch4t nhu Li[AIH4], H[BF 4] vA nhfrng ion phuc nhu [GaCI6]3-, [InCI6]3- vA [TICI6]3-. Quan trong han IA nhirng phuc ch.o:t vong cang vbj axetylaxeton, hidroxi-8-quinolin (M IA kim loal nh6m IlIA) : Nguoi ta thl1Cfng dung hidroxi-8-quinolin tich dinh luong. da' klft
tua

Al3+ trong

phuong

phap phan

Trang thai thi@!n nhien va phuong phap di4!lu chiS". Trong thien nhien cac nguyen t6 Ga, In va TI d~u it phd bi€n vA r4t phAn tan : Ga chi€m 4.10-4%, In - 2.10-6% va TI - 8.10-7% tLSng s6 nguysn ttl trong vo QuA Di!t. Chung khOng co nhitng khoang v~t ri@ng rna thuong c6 (j dtibi dang tap ch4t a trong mOt 86 quang cua nhitng kim loai AI, Zn, Fe vA Cu. Gali va indi I«n dliu ti~n dtiQc phat hien a trong qU$ng kem can tali (j trong ch4t thai cua nhA may axit sunfurtc. Gali IA nguyen t6 dd dU:Qc Mend@l~ep ti~n doan b6n nam trtick khi Do BoabOdran ngu:bi Phap tim ra. CA ba nguyen t6 d~u dl1QC phat hi~n blng phuong phap phan tich Quang phd. Chinh t~n gqi indi vA tali da. n6i I~n phuong phap tim ra chung : indi cho met vach mAu xanh cham (mau cua ph~m nhuem indigo) vA tali cho mQt vach mau xanh luc (ti€ng Hi Lap thallos c6 nghIa IA mOt nhanh mau xanh luc). Nguy~n li~u chlnh dg dil1u ch€ Ga lA boxit (thu:bng co khoang quang sunfua cua cac kim loai Zn, Pb vA Cu vA TI IA pirit (FeSz)' 0,1% gali) , In IA

Qua trinh di~u ch€ nhitng kim loai do IA kha phuc tap, Sau nhidu II1n ch€ hoa qu$ng va tinh chd, ngu:bi ta tach ra dU'Qc oxit hay clorua cua chang r6i diQ:n phAn dung dich mu6i clorua hoac dung khf hidro khu oxit cua chung,

Cae hvp chat cua Ga, In va Tl v6i s6 oxi hoa

+3

(ki hilu Iii E (III)).

Oxit EZ03. Cac oxit nAy d~u IA ch.o:t rAn, Gaz03 cd mau trAng, Inz03, mau v~ng vA Tlz03, mau hung. Thee chi~u tAng nhi~t tao thanh cua cac exit do a trong day: Oxit .., AIZ03 Gaz03 InZ03 TI203 AHo, kJ/mol... -1676 -1079 -931 -418 d¢ b~n nhi~t giam xu6ng : Gaz03 n6ng chay a 1740°C khOng phan huy, InZ03 n6ng chAy a 850°C vA bi€n thAnh In304 (j nhi~t de) d6, con TIz03 bAt dgu m.o:t oxi a 100°C bi€n 96

thanh TI20 vA phan ang xity ra hoan toan C1 tran 759°C. Vi trong khOng khl, tali tao n~n h6n hop TI203 vA TI20. Ga203 t6n t(l,i du(Ji hai dang thu hlnh co ki~n true tuong cua AI203 : dang a ban a nhi~t dO cao vii dang y ban a nhiet chi c6 ml)t dang. TAt cA cac oxit E203 d~u khOng tan trong dung dich axit, trlt TI203 tan duoc trong axit.

v~y khi duoc d6t chay

t\1 vlli cac dang thu hlnh dO thap, In203 vii TI203 nuoc, dung dich ki~m va

Trit TI203, tAt ell cac oxit c6 tht1 di~u ch~ bang' each d6t chay kim IOQ.i CJ trong kh6ng khi. Ngoai ra ell ba oxit con c6 tht1 di~u chll b~ng each nhlet phan hidroxit hay mu6i nitrat. Vi du 4Ga(N03)3

2Ga203

+ 12N02 + 302'

Rieng Tl203 c6 thG di~u chll bang each dung ozon oxi hoa TI20. Hidroxit E(OH)3' Cac hidroxit nAy la kllt tua nh4y, thuc tI! khOng tan trong nuoc va co thAnh phan khOng xac dinh, Gali hidroxit c6 mau trang t6n tal du:lIi hal dang Ga(OH)3 va GaOOH, indi hidroxit chi c6 met dang In(OH)3 co mau trang va tali hidroxit co hai dang THOR)3 va TIOOH d~u co mau hung do" Khi dun nong nhe, huy~n phil Tl(OH)3 dl! chuydn thanh TIOOH va kbi dun sOi, chuyan thanh T1203. Cac hidroxit cua gali va indi mAt nurrc khi dun nong. Cac hidroxit tan di'!idang trong In(OH)3 dung dich axit tao thanh mu6i E (III)

. vi du

+ 3H30+ = [In(H20)6]3+.

Tru tali hidroxit, chung con tan trong dung djch kiem gi6ng nhu nhOm hidroxit tao thanh mu6i hidroxogalat va hidroxoindat c6 thanh phan va tinh chat tU:<1ngt\1 aiuminat.

vi du
In(OH)3

+ OH- = [In(OH)4r.

Ri(lng gali hidroxit con tan duoc trong dung dich amoniac d~m d~c khac vlli nhOm hidroxit. Di~u nay cho thAy tinh axit cua gali hidroxit manh hon nhOm hidroxit. TA:t ca cac hidroxit vCli ki~m. manh co tht1 di~u cM' bang each cho dung dich mu6i E (III) tac dung

Muoi E(lJI). Da s6 mu6i cua axit manh dli tan trong nuoc nhu:ng bi thuy phan kha gi6ng nhu mu6i nhcm lam cho dung dich c6 phAn ling axit.

vi du
[Ga(H20)6]3+

~ [Ga(H20)sOH]2+ + H+ c6 K = 2,5.10- 3 Trang nhirng mu6i tan cua axit yi!u, nhieu mu6i bi thuy phan hoan toan. Cac mu6i khi k~t tinh tu dung dich nucc d~u CJ dang hidrat gi6ng nhu mu6i nhom. Cac halogenua EX3 (X = F, CI, Br va I) ndi chung gi6ng vCsi nhOm halo genua AIX3. Chung tucng d6i de nong chay, dA tan trong nuoc va ml)t 86 dung mOi hiru co. Khi ki!t tinh tit dung dich, chang tao n@n hidrat EX3.6H20. Cac mu6i GaI3 va InI3 co mau vang, TlI3 Co mau den. Gi6~g vlli AICI3, cac mu6i khan GaCl3 va TICl3 cang Mc khoi manh CJ trong khOng khL 0 trang thai hoi va trong cac dung mOi huu co, cac halogen co cOng thuc phan ti't E2X6 gi6ng nhu Al2C16. Gi6ng vlli AlCI3• chung di'!idang kllt hQP vCli halogenua kim loai ki~m tao thanh nhirng phiic cha:t kit1u M3[EX6] va M{EX4] day M IA kim loai ki~m).

«)

7·HHVC·T2

97

Cae hvp chat cua tali vai so oxi h6a + 1 ~ld hi~u 1ft Tl(l)).
Ion TI+ co ban klnh 1,44.4, tuong duong vl:Ji ban Idnh cua cac ion _:r-c+-, Rb+ vA Ag+ (1,33 ; 1,48 va 1,2M) cho nen hop cha:t cua no gi6ng nhiAu vl:Ji hop cha:t cua kim loai ki~m hay cua bac, Tali (I) oxit (TI20) la cha:t a dang bQt mau den, long mau vang tuong' tac manh vbi thuy tinh va sOi (J dang trong nullc t\.10 thAnh tali(l) hidroxit: T120 No cling d@;tan trong rucu --no bi€n thanh tali(III) oxit:

3000e nong chAy thAnh cha:t iososc. No hut lim vA tan d~

+ H20 = 2TIOH.
oxi hay trong khOng khl,

va axit. Khi dun ndng trong TI20

+ 02 = T1203·
kh1i d€n kim 10Q,i. huy TlOH

N 0 d~ bi hidro hay eaebon. monoxit

Tali(l) oxit cd th~ dil1u eh€ bAng each ph!n khOng eo khOng khL
iJ 1000

a iee-e

trong

dil1u ~n

Tali(l) hidroxit· (TIOH) la ch«t dang tinh th~ mau vang, khOng bl1n vl\ ma:t nulle e bi~n thanh TI20. No ha:p thu khl CO2 vA tan trong nuec tao thanh dung dich ki~m manh. Dung dich nulle cua no eiing ha:p thu khi CO2, tac dung vbi thuy tinh vA suo Tuy nhien TI0H lA bazc y€u hon KOH. TIOH eo the' di@u eh€ blng dung vbi Ba(OH)2 : each hoa tan TI20 vao nttbc hoac cho mu6i Tl2S04 Me

Mu6i Tl(1) : Cling nhu mu6i kim 10Q,ikil1m, cac mu6i eua tali(1) chu y~u Iii. hop cha:t ion. Vi du TIF eo ki€n true ki~u NaCI, con TICI, TIBr vl\ Til cd ki€n true ki~u CsCI. NhiAu mu6i TI(l) it tan hon nhieu so v(ri mu6i kim loai kiAm. Nhung mu6i do IA xianua, nit rat, eacbonat, sunfat, photphat, peelorat vA phen. Dung dich mu6i Tl(l) h€t suc dQc, chi nhirng v€t cung co th~ lam cho ngltbi ta bi rung toe. Gi6ng vbi mu6i cua bac, TlF d6 tan nhung TICI, TIBr vA Til tuong d6i it tan, it tan nha:t lA TI2Cr04 va TI2S. Gi6ng vlli Agel, mu6i TICI cung nhay cam vbi anh sang, no bi den dltbi tae dung cua anh sang. Khac vlli nhirng hop cha:t eua Ga(l) cha:t cua Tl(l) chi chuy~n thAnh TI(I1I) Trang khi do nhung hop cha:t cua TI(III) hop eha:t cua Tl(I). vA In(1) Iii. nhtrng' cha:t khu: manh, cac hQP khi tac dung vbi nhung eha:t oxi hoa manh, IA eha:t oxi hda manh, chang d~ ehuy~n thanh

98

CHUaNG

v
NH6M IVA
(Ge), thi~c (Sn) t6 do (Bang 17)

cAc

NGUY~N

T6

Nhom IVA g6m nhung nguyen t6 : cacbon (C), silic (Si), gecmani va chl (Pb), Dul1i dAy U\ m~t s6 d$c di~m cua nguyen ttt nhfing nguyen
Bdng 17

MOt v8.i d~c di'm Ban S6 Nguyen kinh thtt tv: t6 nguyen nguyl!n E ttt ttt

cua nguyen tic Nang IUQ'ng ion hda I, eV ,D¢ Am di~n theo Pao Iinh 2,5 1,8 1,8 1,8 1,8

CAu hlnh electron

II

12

13

14

(A)

C Si Ge Sn Pb

6 14 32 50 82

0,77 1,17 1,22 1,40 1,75

[HeJ2sL2pL 11,26 [NeJ3s23p2 8,15 [ArJ3d10 4s2 4p2 7,88 [Kr)4d 10 5s2 5p2 7,33 [Xe]4f14 5dlO 6s2 6p2 7,42

24,37 16,34 15,93 14,63 15,03

47,86 33,46 34,23 30,6 32,0

64,47 45,13 45,7 39,6 42,3.

Nguyen ttl cua nhung nguyan t6 nay co U1p electron hca tri ns2np2. Khac vest nhung nguysn t6 cua nhdm lA, IIA va lIlA da. xet trudc dAy, s6 electron hoa tr] cua nguyen t6 nhom IVA bang s6, obitan h6a trio Do co tOng nang IUQ'ng ion hoa kha lon, chung kh6ng th€ ma:t b6n electron hoa tri d€ tao nen ion 4+ ; mat khac d¢ di~n Am cua chang ciing chua kha Ibn, chung to khong th~ klft hop them electron bien thanh ion 4-. D~ dat ducc cAu hlnh electron Mn, nhfmg nguyen ttl nguyen t6 nhom IVA tao nl!n nhtmg' cap electron chung cua lien klft c¢ng hoa tr] va trong cac hop chAt chung co nhftng s6 oxi hoa -4, +2 va +4. Trong nhung s6 oxi hda duong dl),c trung, khuynh huang cbo 86 oxi hoa +4 giam xu6ng va khuynh huong cho s6 oxi hoa +2 ta.ng l~n tit -C dlfn Pb. Cach bilfn dOi nhu v~y v~ d¢ Mn tuong d6i cua esc s6 oxi hda duong d$c trung, chung ta da. gl)p {J cac nguyen t6 nhcm lIlA trubc dAy vA s~ gap lJ cac nguyen t6 nhom VA sau nAy. Nhu trul1c dAy da. nhan xet, each bilfn d6i nhu v~y khOng tM' giAi thich duoc bAng 81,1 bilfn d6i tinh tro cua C$P electron ns2 hay bang 81,1bi~n d6i nang IUQng ion hoa cua C$P electron d6 vi rang nhung nguyen t6 nhom IVA co tOng nang luong ion h6a do x(p xi vdi nhau. dAy yi!u t6 chu yi!u co anh hUCJng dlfn d¢ b~n Wang d6i cua cac s6 oxi boa +2 va +4 la 81,1bil3n dOi nang luong cua lien klft trong hop chat c~ng boa tr] cua nguyen t6 nhom IVA vbi nguyen t6 khac, Vi du nhu nang hrong cua lien kl1t E - X (Bang 18) thuong giam xu6ng theo tho t1,1Si - X, Ge - X, Sn - X va Pb - X (0 dAy E hi nguyen t6 nhom IVA va X la halogen).

.99