Yağ Deposu

Hidrolik sistemde kullanılan akışkanın - Hidrolik yağın - içinde depo

edildiği çelik saçtan veya dökümden yapılan, akışkanın içinde
dinlendirildiği elemana Yağ Haznesi, Yağ Deposu veya Yağ Tankı denir.

1
Yağ deposunun görevleri

• Yağın içine karışan maddeleri yağdan ayrıştırmak.

• Yağın dinlenmesini sağlamak.
• Yağın üzerindeki ısıyı dış ortama transfer etmek.
• Sistemdeki yağın belirli bir yerde toplanmasını sağlamak.
• Yağın içine karışan havayı, yağdan ayrıştırmak.

2
Yağ deposunun yapımında dikkat edilecek hususlar

• Deponun içinde emiş bölgesi ile dönüş bölgesini birbirinden ayıran bir
PERDE bulunmalıdır.
• Deponun içi tamamen yağla doldurulmamalıdır. Üst kısımda toplam depo
hacminin % 10-15 kadarı boş bırakılmalıdır.
• Deponun içine açık hava basıncının etki etmesi için bir havalandırma yeri
bulunmalıdır.
• Yağ deposunun içine konulan yağın miktarı pompanın debisine göre tayin
edilmelidir. Debinin 3 ile 5 katı kadar yağ depoya konulmalıdır.
• Deponun dış kısmında içerideki yağın sıcaklığını gösteren bir termometre
bulunmalıdır.
• Yağ seviyesinin en az işareti emiş borusunun altında olmalıdır. Aksi halde
pompa sisteme hava emer ve sistemde KAVİTASYON olayı meydana gelir.
(Kavitasyon olayı: Hidrolik sistemde havanın olması ve yüksek basınçtaki
akışkanın içindeki hava zerrelerinin hidrolik elemanlara büyük darbe ile
çarpması sonucu titreşim, sarsıntı, aşınma ve ısıya yol açması.)
3
Yağ deposunun yapımında dikkat edilecek hususlar

• Emiş ve dönüş boruları şekil 3.2’de olduğu gibi eğik kesilmelidir.

•Depoya dışarıdan su ve yabancı maddeler sızmamalı ve girmemelidir.
Buna göre gerekli izole işlemi yapılmış olmalıdır.
• Depo kaynakla birleştirmeli olarak çelik saçtan yapılmalı, alt kısmı da
yerden yüksekte olmalıdır. Böylece her tarafından hava ile temas etmeli ve
bünyesindeki ısıyı kolayca dışarıya atabilmelidir.
• Deponun üzerinde en az ve en çok konulacak yağ seviye miktarını
gösteren bir işaret bulunmalıdır.
• Emiş borusu mümkün olduğu kadar kısa ve düz olmalıdır.
• Deponun dip kısmına bir eğim verilerek içeride biriken ve alta çöken
yabancı maddelerin emiş bölgesine gitmesi önlenmelidir.

4
Boru ve Hortumlar
Hidrolik sistemde akışkanın taşınması için dikişsiz temiz çelik
borularla, hortumlar kullanılır. Çelik borular sabit noktalara akışkanı
iletmede kullanılırken, silindirin hareketli olması halinde veya diğer
hareketli elemanlara akışkanı iletirken hortumlar kullanılır. Hortumlar
sentetik lastik ve dayanıklılığı arttırmak için bez veya çelik tel
katmanlarından meydana gelir. Boruların birbirlerine eklenmeleri için
özel olarak hazırlanmış birleştirme elemanları ve yüksükler kullanılır.
Birleşme sırasında sızdırmazlığı sağlamak gerekir.

5
Boru Seçiminde ve Montajında Dikkat Edilecek Noktalar:
• 1. Boruların iç yüzeyleri pürüzsüz ve temiz olmalıdır.
• 2. Takıldıkları yerlerde kıvrım sayısı az olmalıdır.
• 3. Sisteme uygun çapta ve uzunlukta olmalıdır.
• 4. Üzerine yeterince hava alma musluğu takılmalıdır.
• 5. Gereksiz eklerden kaçınılmalıdır.
• 6. Basınç hattında kesit daralmamalıdır.
• 7. Sızdırma ve kaçak yapmamalıdır.
• 8. Boru bağlantılarında hata yapılmamalıdır.
6
Hidrolik Boru Çaplarının Hesaplanması:
Hidrolik sistemlerde kullanılacak boruların dayanıklı, sızdırmaz ve
güvenli olabilmeleri için ölçüleri uygun değerlerde belirlenmelidir.
Pompanın debisi, ortalama hızı, ve çalışma hattının özellikleri
bilinerek hesap yapılmalıdır.
Bu özellikler :

Bu formüllerde
Q = Akışkanın (pompanın) debisi (I /dk.)
V = Ortalama akış hızı (m/sn)
d = Boru iç çapı (mm)
A = Boru kesit alanı (mm2) dır.

7
Akış hızı basınca bağlı olarak aşağıdaki değerlerde alınabilir:
Emiş hattında.........1 m/s
Basınç hattında.......10 bar’a kadar 3 m/s 63....100 bar’a kadar 5 m/s
10....40 bar’a kadar 4 m/s 160...200 bar’a kadar 5,5 m/s
40.....63 bar’a kadar 4,5 m/s 200...315 bar’a kadar 6 m/s
Dönüş hattında ise 2 m/s alınabilir.

8
Yağ Isıtıcıları:
Hidrolik sistemin çalışma ortamına göre, bilhassa kış aylarında veya
ortam sıcaklığının düşük olması durumunda, depodaki yağ sıcaklığı
düşebilir. Yağ sıcaklığının sıfır derecenin altına düşmesi yağın akıcılığı
azaltıp viskozitesini arttırır. Verim düşer, sistem çalışmaz. Örneğin
uçaklarda hassas devre elemanları soğuk ortamlarda ısınıncaya kadar
beklenir.
Yağ ısıtıcıları emiş hattına pompadan önce depo üzerine, uç kısmı
depo içinde kalacak şekilde monte edilir.

9
Yağ Soğutucuları:
Soğuk ortamların tersine çok sıcak ortamlarda çalışan hidrolik
devrelerde akışkanın sıcaklığı yükselir. Yağın viskozitesi düşer, akıcılık
oranı artar. Bundan dolayı sürtünen, beraber çalışan parçalar
arasında yağ filmi tabakası azalır. Hatta yağ kaçakları ve sızıntılar
olabilir. Sürekli olan yağ kaçakları, sistemde yağın azalmasına ve
verimin düşmesine neden olur. Soğutucuların montajı depodaki
dönüş borusu üzerine yapılır.
a-Su ile çalışan soğutucular. b-Hava üflemeli soğutucular.

10
HİDROLİK POMPALAR

Hidrolik pompalar, yağ deposunda statik halde duran yağı harekete

geçiren, sisteme belirli basınçta ve debide basan elemanlardır. Yağ
haznesindeki akışkanı statik halden dinamik hale dönüştüren ve
hidrolik enerji olarak sisteme basan pompanın çok çeşitli tipleri ve
çok değişik kapasitede olan şekilleri vardır

Elektrik motorundan aldığı hareketle depodaki yağı emerek büyük

bir basınç üretip mekanik enerjiyi hidrolik enerjiye çeviren
elemanlardır.

11
12
Yukarıdaki şekilde görüldüğü gibi pozitif iletimli hidrolik pompalar,
konstrüksiyonları ve diğer özellikleri açısından çok farklı şekillerde
yapılmışlardır. Sabit iletimli olanlarda, birim zamanda basılan yağ
miktarı yani pompanın debisi sabittir. Bunlara “Fiks Pompa” da denir.
Diğer tiplerinde ise, pompanın yapısı bakımından bastığı akışkanın
debisini arttırmak veya azaltmak mümkün olduğu için bunlara da
değişken iletimli, değişken kapasiteli pompalar denir.

13
Dişli Çarklı Pompalar:

Birbirleriyle beraber çalışan iki

düz dişli çarktan ibaret olup
yapıları basittir.

Elektrik motorundan aldığı

hareketle depodan emdiği yağı
dişlilerin dişleri arasından
geçirerek büyük bir basınca
dönüştürme prensibi ile
çalışırlar. Dişli çapı ve diş
derinliği daha fazla basınç elde
edilmesine etki eder.
(Şekil 5.8).

14
İçten dişli çarklı pompalar
Birbiri içinde çalışan iki dişli çarktan
oluşur Şekil 5.9’ görüldüğü gibi. Elektrik
motoru, miline bağlı dişli çarkın
dönmesi ile kendi etrafındaki dişli çarkı
döndürür. Depodan emilen sıvı, basınçla
sisteme pompalanmış olur.

İçten Eksantrik Dişli Çarklı Pompalar:

Elektrik motoruna bağlı dişli çark ve
çevredeki dişli çark farklı eksenlerde
bulundukları için eksantrik bir şekilde
çalışır. İçten eksantrik dişli çarklı
pompalar, düşük basınç ve yüksek debi
ile çalışması gereken sistemlere uygulanır.
Dönüş yönü değişebildiği için emiş ve
basınç yönleri de değişebilir.
15
Dişli Çarklı Pompaların Özellikleri:
• 1400 - 2800 dev/dak ile çalışabilirler.
•Orta basınçlarda düşük hacimlerde büyük güç elde edilebilir.
•Helisel dişli çarklar ve bilyeli yataklamalarla sessiz çalışır
• Basit yapılı oldukları için maliyetleri düşük, bakımı kolaydır.
•Tozlu ve kirli ortamlarda rahatlıkla çalışır.
•35 - 100 cm3/dev. debi ile çalışır.
•30 - 250 bar çalışma basıncında çalışır.
•Dişli çarklar aşınmaya karşı sementasyon çeliğinden yapılır.
Dişli Pompa Seçiminde Önemli Faktörler:
Çalışma basıncının sisteme uygunluğu,
Pompanın debisi, gücü ve devir sayısı,
 Çalışma sıcaklığının uygunluğu,
Ekonomik olup olmadığı,
Gürültüsüz ve titreşimsiz oluşu,
Bakım, onarım ve montaj kolaylığı,
Boyutlarının uygunluğu vb. gibi faktörler göz önünde bulundurulur.
16
Düz dişli pompalarda birim zamanda (dakikada litre olarak veya
saniyede cm3 olarak) basılan yağ miktarını yani debiyi hesaplamak
için aşağıdaki formüller kullanılır.

17
İçten eksantrik dişli çarklı pompalarda debi hesabı değişik formülle
bulunur. Her iki dişli çarkın çapları farklı olduğu için dönme hızları da
farklı olacağından İçten eksantrik dişli çarklı pompalarda debi hesabı
değişik formülle bulunur. Her iki dişli çarkın çapları farklı olduğu için
dönme hızları da farklı olacağından

18
Paletli Pompalar:
Dairesel bir rotorun içerisine yerleştirilen eksantrik bir kovan ve
paletlerden oluşur. Paletler rotorun etrafındaki kanallara uygun bir
toleransla alıştırılmışlardır. Rotor döndükçe kanalların içindeki
hareketli paletler, merkezkaç kuvvetinin tesiri ile kendi kanalları
içinde eksantrikliğe uygun olarak,ok yönünde (Şekil 5.13) hareket
ederler.

19
Paletli Pompa Özellikleri:

Çalışma basınçları 160 bar ve debileri 180 - 450 l/dk' dır.

 Devirleri 1000 - 3000 devir/dk.' dır.
 Boyutları küçüktür.
 Gürültüsüz ve titreşimsiz çalışma özellikleri vardır.
 % 70 verimle çalışırlar.
 Sürtünmeden dolayı kayıplar fazladır.
 Devreye uygun yağ kullanmak gerekir.
 İşçilikleri fazladır.
 Pompa iç yapısından dolayı kaçaklar fazladır.

20
Paletli Pompalarda Debi Hesabı:

21
Örnek Problem:
Devir sayısı 1400 devir/dk. olan paletli pompanın rotor çapı 20 cm paletin kursu 10 cm' dir.
Pompa % 70 verimle çalışmaktadır. Palet eksen kaçıklığı 10 cm,genişliği 20 cm ve kalınlığı 0,1
cm olup gövde iç çapı 30 cm' dir. Buna göre :
a) Paletli pompanın debisini,
b) Paletli pompanın bir devirde bastığı akışkan miktarını bulunuz.
Verilenler; n = 1400 devir/dk., d = 20 cm, h = 10 cm, ή = % 70, e = 10 cm, b = 20 cm, R = 30
cm, r = 30/2 = 15 cm., s = O, 1 cm.

22
Pistonlu Pompalar

Hidrolik sistemde yüksek basıncın gerektirdiği şartlarda pistonlu

pompalar kullanılır. 250-350-450-700 ve 900 bar basınçtaki akışkanı
basan pistonlu pompalar, endüstride yaygın olarak kullanılırlar.
Pistonlu pompalar, hidrolik pompaların en yüksek verimle çalışan
tipleridir. (Verimleri % 95 civarındadır). Boyutları diğer pompa
türlerine nazaran daha büyüktür. Yüksek basınç gerektiren
sistemlerde tercih edilir.

Pistonlu pompaların üç çeşidi vardır:

• Eksenel pistonlu pompalar,
• Radyal pistonlu pompalar,
• Pistonlu el pompaları,

23
Eksenel pistonlu pompalar,
Bu tip pompalarda pistonlar, tahrik mili eksenine paralel şekilde yerleştirilmiştir.
Eğik plâkalı ve eğik gövdeli olmak üzere iki şekilde yapılırlar. Eğik plâkalı eksenel
pistonlu pompalar, eğik bir plâka üzerine bağlı pistonlardan oluşur. Bu pompalar
sayesinde 700 bar’a kadar basınçları elde etmek mümkündür. Pompa debisi ise
1400 litre/dakika’ya kadar çıkabilir

Eğik plâkalı eksenel pistonlu pompada debinin ayarlanması gösterilmiştir. Eğik

plâkalı pistonlu pompalarda pistonlar, eğiklik açısı en fazla 180 olan bir plâkayla
mafsallıdır. Mil dönmeye başladığı zaman açının meydana getirdiği özel durum
nedeniyle üzerindeki pistonlar ileri-geri hareket etmeye başlarlar. Plâkanın eğim
açısı ayarlanabiliyorsa bu pompalar ayarlı, açı sabit olarak yapılmışsa bu pompaya
sabit debili pompa denir.
24
Eğik gövdeli eksenel pistonlu pompalar
Bu tip pompalarda plâka yerine gövdelerine açı verilmiştir.
Gövdelerine verilen açı ile debi doğru orantılıdır.

25
Radyal Pistonlu Pompalar:
Eksantrik olarak dönen bir milin etrafına pistonlar dikey olarak yerleştirilmiştir.
Şekil 5.16 görüldüğü gibi Eksantrik milin kaçıklığı kadar pistonlarda kurs ayarı
yapılabilir. Radyal pistonlu pompalarda debi ayarı, eksen kaçıklığı ölçüsü azaltılarak
veya artırılarak yapılabilir. Radyal pistonlu hidrolik pompalarda, düşük debi fakat
çok yüksek basınç üretilir. 650-900 bar civarında basınçları üretmek mümkündür

26
Pistonlu El Pompaları:
El pompaları, ani elektrik kesilmeleri ya da sistemin devre dışı kalması
gibi durumlarda kullanılırlar. Dişli çarklı pompalara paralel olarak
takılırlar. Örneğin tezgahlarda işlerin yarım kalması, uçaklarda iniş
takımlarının açılmaması durumlarında faaliyete geçirilerek kazalar
önlenmiş olur (Şekil 5.17).

27
Pompaların Çalışma Prensibi:

Pompalar, elektrik motorundan aldıkları mekanik enerji ile çalışırlar.

Elektrik motorunun dönmesi ile dişleri arasına aldıkları akışkanı
basınç yaparak sisteme gönderirler. Burada meydana gelen basınç,
hacimsel büyüme veya hacimsel küçülme esasına dayanır.
Pompayı monte etmeden ve çalıştırmadan bazı kontroller
gerçekleştirilmelidir. Bu kontroller şunlardır:
a) Pompanın içinde hava düşmesini önlemek için pompayı
çalıştırmadan önce basınç borusu kısmından 1 - 1,5 litre kadar yağ
konulmalıdır.
b) Elektrik motoru dönüş yönü ile pompanın dönüş yönüne, montaj
sırasında dikkat edilmelidir.
c) Sistemdeki emiş ve dönüş hattındaki valfler açık olmalıdır.
ç) Filtreler temiz olmalıdır.

28
Pompalarda
Verimlilik:
Genel olarak
pompaların
verimleri % 70 - 98
civarındadır.
Yandaki tabloda en
çok kullanılan sabit
debili pompaların
tanımlanan
büyüklükleri
verilmiştir.

29
Pompalarda Debi Hesabı
Hidrolik pompaların cinsine ve yapısına göre değişik debi hesapları vardır. Dişli
pompalarla ilgili olan kısmını daha önce görmüştük. Aslında prensip değişmez.
Pompalarda esas olan bir devirde basılan yağın miktarının bulunmasıdır. Daha
sonra pompanın hacimsel verimi dikkate alınarak (% 90- %97 arası) gerekli
hesaplar yapılır. Pompa milinin dakikada yapacağı devir sayısı biliniyorsa
pompanın debisi ya (litre/dakika)olarak veya (cm3/dakika - cm3 /saniye) olarak
bulunur.

30
İstenilen debide ve basınçta akışkanı basmak için kullanılacak elektrik motorunun
gücünün yeterli olması gerekir. Kullanılan elektrik motoru yeterli değilse istenilen
basıncı ve debiyi elde etmek mümkün olmayacaktır. Bu nedenle devrede
kullanılacak elektrik motorunun gücünün önceden hesaplanması gerekir. Bu
hesaplamada kullanılacak değerler, pompanın debisi (Q), akışkanın basıncı (P),
pompanın toplam verimi() ve motor gücü (G) olacaktır.

31
Örnek Problem:
160 bar çalışma basıncı ile çalışan pompanın debisi 40 l / dk dır. Pompaya bağlı
Elektrik motorunun gücü 16 kW' tır. Pompanın verimi ne olur ?
Verilenler:
Q = 40 l/dk = 40 000 cm3/dk ,
P = 160 bar = 1600 N/cm2
G1 = 16 kW

32
Pompa Seçimi:

Hidrolik sistemlerde pompa seçimi yapılırken sistemin ihtiyaçlarına cevap veren

pompalar seçilmelidir.
Hidrolik pompa seçimi yapılırken dikkat edilecek noktalar şunlardır:
a) Pompanın gücünün yeterli olması,
b) Pompanın debisinin yeterli olması,
c) Pompanın çalışma basıncı,
ç) Pompanın devir sayısı ve dönüş yönü,
d) Çalışma ortamı sıcaklığının uygunluğu,
e) Gürültüsüz çalışması,
f) Boyutlarının az yer kaplaması,
g) Ekonomik olup olmadığı,
h) Bakım, onarım ve montajının kolay olması gerekmektedir.

33
HİDROLİK MOTORLAR

Hidrolik motorlar çalışma prensipleri bakımından hidrolik pompaların tersi bir

sistemle çalışırlar. Hidrolik pompaların aksine hidrolik motorlara sıvı, basınçlı
olarak girer. Basınçlı sıvı, sistemleri aracılığı ile hidrolik enerjiyi dairesel harekete
dönüştürür.

34
HİDROLİK MOTORLAR
Basınçlı akışkan hidrolik motorun cinsine göre dişlilere, paletlere veya pistonlu
motorlarda da piston yüzeylerine etki ederek dairesel hareket için bunların bağlı
olduğu milleri döndürürler. Dönme hızı da gönderilecek akışkanın debisine
bağlıdır. Devreye konulacak bir akış kontrol valfi ile daha az akışkan
gönderildiğinde daha ağır bir dönme hareketi elde edilir. Daha fazla akışkan
hidrolik motora gönderildiği zaman da daha hızlı bir dairesel hareket elde edilir.
Hidrolik
motorun dönüş yönünü değiştirmek için, kullanılan yön kontrol valfinin pozisyonu
değiştirilir ve akışkanı diğer tarafa yönlendirerek farklı yönde dönme hareketini
sağlar

35
Hidrolik Motorların Çeşitleri:
Hidrolik motorlar, hidrolik pompalarda olduğu gibi çeşitlendirilir.
1. Dişli çark sistemli motorlar.
2. Pistonlu motorlar (radyal ve eksenel).
3. Paletli motorlar olmak üzere 3 tipte incelenir.

36
2. Pistonlu motorlar (radyal ve eksenel).
Eksenel pistonlu motor ve çalışma prensibi (Eğik bir düzlem üzerinde kayan
eksenel piston ve kendi ekseninde dönen bir tamburdan meydana gelir.
F yönünde giren sıvı pistonu. iter, FTV ve FN gibi kuvvetlere ayrışarak bir moment
meydana getirir.)

37
3. Paletli motorlar

38
39
Hidrolik Motorlarda Döndürme Momenti Ve Hesaplanması:
Hidrolik motorlar dönerken döndürme momenti meydana gelir. Bu
oluşan moment hesaplanarak motor tipi tercihi yapılmalıdır. Döndürme
momenti aşağıdaki formülle bulunur.

Hidrolik motorların seçimi yapılırken bulunan değerlerden % 40 büyük

değerler tercih edilmelidir. Hidrolik motorların devir sayıları
bakımından 100 devir/dk. gibi rakamlar düşük devir sayılır. Bu değerler
1000 devir/dk. nın üzerine çıkmalıdır.

40
Hidrolik Motorların Üstün Yönleri:

1. Kullanım alanı yönünden ekonomiktirler.

2. Harekete geçmeleri kolaydır.
3. Hız ayarı kademesiz yapılabilir.
4. Dönmeye devam ederken hız değiştirme kolaylığı vardır.
5. Yön değiştirme kolaylığı vardır.
6. Debisi azaltılarak yavaşlatma, fren yapma özelliğine sahiptirler.
7. Her tür makineye takılarak çalıştırılabilme özellikleri vardır.

41
HİDROLİK SİLİNDİRLER

Hidrolik sistemde
doğrusal hareketi
üretmek için kullanılan
elemanlardır.
Bunlara hidrolik alıcı da
denir.

Hidrolik devrelerde
piston-silindir ikilisi ile
oluşan doğrusal hareket
daha sonra dönel, yarı
dönel, doğrusal dönel
hareket olarak
çevrilebilir.

42
Hidrolik Silindirin Elemanları:
a) Silindir gömleği, b) Piston, c) Piston kolu, d) Sızdırmazlık
elemanları, e) Kapaklar

Silindir Gömleği:
Kullanıldıkları yerin özelliklerine göre dökme çelik, dökme
demir ve alaşımlı çelik borulardan imal edilir. Soğuk çekilmiş
boruların iç yüzeyleri taşlanarak honlama işlemine tabi
tutulursa silindir gömleği olarak kullanılması mümkündür.

43
Piston
Silindir gömleği içinde sızdırmazlık elemanı ile beraber çalışan, piston
koluna bağlanmış bir elemandır. Hareketleri ileri - geri şeklinde çalışan
hidrolik silindirin önemli bir elemanıdır. Çapları (d) silindir gömleği iç
çapından (d1) biraz küçük tutulur. Sürtünme ve aşınma olmaması için
üzerine sızdırmazlık elemanları geçirilerek bir noktadan sürtünmesi
sağlanır. Kolay hareket ederek çalışırlar. Sürekli yağlandıklarından
korozyona karşı kendiliğinden korunmuş olurlar (Şekil 6.4). Gereçleri
genel olarak alüminyum, bronz pirinç, dökme demir veya dökme çelikten
üretilirler.

44
Piston Hızı:
Piston hızı, silindire giren akışkanın miktarı ya da pompanın
debisine göre ayarlanır. Pistonun hızlı hareket etmesi için silindire
giren akışkanın miktarını artırmak gerekir. Pistonun hızını azaltmak
için ise akış miktarı azaltılmalıdır. Akış miktarını ayarlamak için akış
kontrol valfleri kullanılır.

44
44
44
44
44
Hidrolik silindirler; tek etkili, çift etkili, yastıklı, teleskopik ve tandem
silindirler olmak üzere sınıflandırılır. Bunlardan tek etkili ve çift etkili
silindirlerin çok geniş bir uygulama alanı vardır.

43
Tek Etkili Silindirler
Bu silindirlerde hidrolik
akışkanın etkisiyle tek
yönlü hareket sağlanır.
Silindirin ilk konumuna
dönüşü ya dış yüklerin
etkisiyle ya da yay
baskısıyla gerçekleşir.
Geri dönüşlerde yağ
basılmadığından
pistonsuz olabilirler.

44
Çift Etkili Silindirler
Bu silindirlerde hidrolik akışkanın etkisiyle çift yönlü hareket
sağlanır. Silindirin ilk konumuna dönüşü hidrolik akışkanın etkisiyle
gerçekleşir.

45
Yastıklı silindirler
Hidrolik sistemde kullanılan bu silindirlerde piston kursun sonuna
yaklaşınca yavaşlar ve silindirin dip kısmına yumuşak bir şekilde
çarpar ve geri döner. Bu şekilde kursun sonuna doğru yaklaşınca
pistonun hızının aniden düşmesi ve silindirin dip kısmına ani
çarpmaması bazı devrelerde istenen bir özelliktir. Sarsıntı ve
titreşimin istenmediği yerlerde bu tip silindirler kullanılır.

46
Yastıklama olayı silindirin iki yanında
oluyorsa çift tarafından yastıklı, tek
tarafında oluyorsa, tek tarafından
yastıklı silindir adı verilir. yastıklı
silindirde yastıklama işlemi,
yastıklama burcu ve ucu konik olan
yastıklama muylusu ile sağlanır. Bu
elemanlardan yararlanılarak, kurs
sonunda akışkanın geçtiği kesit
daraltılarak hızın azalması sağlanır.
Bir ayar vidası sayesinde hız
ayarlanabilir.

47
Teleskopik silindirler
Silindirin boyunun bazen uzaması ve bazen de kısalması
gerekiyorsa böyle çalışma şartlarında kullanılmak üzere teleskopik
silindirler geliştirilmiştir. Bunlar iç içe geçmiş silindirlerden
meydana gelir. Radyo anteni gibi iç içe geçen borulardan yapılır.
Tek etkili ve çift etkili olanları da yatay ve açılı durumlarda çalışırlar.
Damperli arabalarda çok kullanılır.

48
Teleskopik silindirler; Küçük boyutlu silindir kullanıp uzun stroklar
elde etmek için kullanılır. Yük kamyonlarında ve iş makinelerinde
sıkça kullanılır.

49
Tandem Silindirler
Hidrolik veya pnömatik silindirlerle belirli basınçta ve belirli çapta,
istenen kuvveti üretmek mümkün olmayabilir. Bu durumda ya
basıncı arttırmak gerekir veya silindirin çapını büyütme ve böylece
kuvveti büyütmek yoluna gidilir. Bu ikisinin de bazı imkânsızlıklar
nedeniyle yapılamaması nedeniyle değişik bir silindir konstrüksiyonu
yapılır. Buna “Tandem Silindir” adı verilir.

47
Tandem Silindirler: Silindirin konacağı yer küçük ve basınç sınırlı ise,
aynı boyuttaki silindirlerden daha büyük kuvvet elde etmek için
Tandem (Dubleks) silindirlerden istifade edilir.
Tek piston silindirde 50barx100cm2=5 ton-f
Çift tandemde 50x185=9.25 ton-f
Üçlü tandemde 50x270=13.5 ton-f

47
Çift Kollu Silidirler; Pistonun iki tarafında da piston kolu vardır. Her
iki yönde de akışkanın etki ettiği piston kesit alanı eşit olduğundan
ileri-geri hızları ve kuvvetleri eşittir.

Dönerli Silindirler; Bazı hidrolik sistemlerde belli açılarda dönme

hareketi istenir. İki tipte dönerli silindir vardır.

47
Silindirlerde sızdırmazlığın sağlanması

Silindirlerin içinde pistonlar ileri-geri hareket ederken basınçlı

akışkanın etki ettiği bölge ile diğer bölgenin birbirinden tamamen
ayrılması gerekir. Arada boşluk olacak olursa basınçlı akışkan
buradan diğer bölgeye sızar ve silindirin verimi düşer.

Akışkan kolay yolu seçeceği için pistonu itip bir iş yapmak yerine
akışkan ikinci bölgeye kaçar ve pistonu istenen değerde itemez. Bu
durum istenmeyen ve silindirlerde kesin olarak çözüm bekleyen bir
problemdir. Bilhassa hidrolikte yüksek basınç altında çalışıldığı için
çok küçük bir boşluk dahi silindirin verimini düşürür ve akışkanın
egzoz bölgesine kaçmasına yol açar.

47
Sızdırmazlık elemanları genellikle esnek lastik, bezli ve termoplastik
gereçlerden (O ,U, V) şekillerinde standart ölçülerde imal edilirler.
Esnek lastiklerden yapılanlar perbunan, breon, hycar, chemigum gibi
gereçlerden, madeni yağlara dayanıklı olarak imal edilirler. - 40 oC
+120 oC .arası sıcaklıklara dayanıklıdırlar. Bezli gereçlerden yapılanlar,
yüksek basınca ve sıcaklıklara dayanıklıdır. Termoplastik olanlar
teflon, poliamid, flijon, halon ve derlin vb. gibi yüksek sıcaklıklara (+
250 oC) dayanıklı gereçlerden imal edilirler. Teflon gereçler uzun
ömürlü olup aşınmaya karşı dayanıklı,yağ ortamında kayganlığa ve
verimli çalışma yeteneğine sahiptir.

47
1. Keçeler; hareketli parçalar arasındaki sızdırmazlığı sağlamak
amacıyla kullanılır. Hidrolik ve pnomatik silindirlerde pistonun ileri
ve geri hareketi sırasında sızdırmazlığı sağlamak için keçeler
kullanılır.

2. O-Ringler (Sızdırmazlık halkaları); O-Ringler genellikle hareketsiz

parçalar arasındaki sızdırmazlığı sağlar. Hidrolik pompaların
flanşlarının montajında sızdırmazlığı sağlamak için bu halkalar
kullanılır.

47
Hidrolik Valfler
Hidrolik sistemde valfler akışkanın kontrolünü sağlar. Başka bir
değişle hidrolik akışkanın yönünü, akışkanın basıncını ve debisini
kontrol eder. Hidrolik valfler sistemdeki debinin yönünü,
büyüklüğünü ve basıncını kontrol ederek silindir veya motorların yol,
hız ve kuvvetini etkiler.

Elektroniğin gelişmesine paralel olarak programlanabilen, uzaktan

kumanda edilebilen valfler hizmete sunulmuştur. Robot sistemli
çalışan makineler, uçaklarda otomatik olarak yapılan
hareketler,makinecilikte el değmeden yapılan otomasyon işlemleri
örnek olarak gösterilebilir.

47
Valflerin Görevleri:

1. Hidrolik sistemlerdeki sıvının basıncını, yönünü ve debisini

kontrol eder.
2. Hidrolik sistemlerde akışkanın basıncını ayarlamak, yolunu açıp
kapamak, yönünü kontrol etmek için kullanılan devre
elemanlarıdır.
3. Hidrolik sisteme gönderilen basınç oranı valfler yardımı ile
ayarlanır.
4. Hidrolik sistemlerdeki silindirlerin istenilen yönde çalışmalarını,
sıvının istenilen yöne yöneltilmesini, hidrolik motorların istenilen
yönde dönmesini kontrol eder.
5. İşlemini tamamlayan sıvının depoya geri dönüşünü gerçekleştirir.

47
Valf Çeşitleri:

Hidrolik sistemlerde kullanılan valfler yaptıkları işlere göre

a) Basınç kontrol valfleri,

b) Yön kontrol valfleri,
c) Akış (hız) kontrol valfleri,
d) Çek valfler olarak çeşitlendirilir.

47
Basınç kontrol valfleri
Hidrolik sistemde kullanılan akışkanın basıncının belirli sınırlarda
olması gerekir. Hidrolik silindirlerde kuvvet üretiminde ve
hidrolik motorlarda da moment üretiminde belirli basınçlarda
akışkanın bulunacağı hesaba katılır. Akışkanın sistem içinde belirli
basınç düzeyinde olmasını sağlamak ve istenilen görevi yerine
getirmesini temin etmek için basıncı sınırlayan valflere ihtiyaç
vardır. Bunlar da basınç kontrol valfleridir.

Sistemdeki basınç belirli değerlerde olmadığı zaman çeşitli

problemler meydana gelir. Yüksek tansiyonun nasıl insan
vücudunda zararlara ve tahribatlara yol açtığı, kan damarlarını
patlatarak beyin kanamasına yol açtığını biliyorsak,
unutmamamız gereken bir nokta da hidrolik devredeki akışkanın
basıncı da belirli sınırları geçince sistemde çeşitli arızalara yol
açar.
47
Basınç kontrol valfleri

Basınç kontrol valfleri sistemdeki fonksiyonlarına göre üç grupta

incelenir. Bunlar

Basınç emniyet valfi,

Basınç sıralama valfi ve
Basınç düşürücü valflerdir.

Bunların dışında da karşı denge valfi, fren valfi ve boşaltma valfi

gibi değişik basınç kontrol valfleri vardır. Ayrıca uzaktan
kumandalı ve servo basınç denetimli valfler de endüstride
kullanılmaktadır

47
Basınç emniyet valfi

Bütün hidrolik devrelerde sistemi aşırı basınçlardan korumak

amacıyla emniyet valfleri kullanılır. Çalışma basıncı mekanik
düğümlenme veya başka bir nedenle aniden yükselebilir. Bu
durumlarda aşırı basıncın, sistemi tahrip etmemesi için emniyet
valfi devreye girer, basıncın yükselmesine sebep olan akışkanı
depoya yönlendirir. Normalde kapalı olan bu valfler, ancak
basıncın belirli sınırlara eriştiği zaman devreye girerler.

Emniyet valflerinin üç çeşidi vardır:

- Doğrudan etkili emniyet valfi
- Dolaylı etkili emniyet valfi
- Pilot kontrollü emniyet valfi

47
1. Doğrudan etkili emniyet valfi
Hidrolik devrelerdeki akışkanın basıncını önceden belirlenmiş
değerler arasında tutarak sistemi emniyete alır. Böylece yüksek
basınçlardan devre elemanları korunmuş olur. Ayar vidası ile
basınç istenilen değerlere ayarlanabilir

47
2. Dolaylı etkili emniyet valfi
Hidrolik devrelerde basınç hattına takılarak sistemin basıncını kontrol
eden valflerdir. Bu valflerde basınçlı sıvı (P1) basıncı ile pistonu iterken,
sıvının bir kısmı da (P2) basıncı ile diğer pistonu kapatmaya zorlar.
Böylece pompadan gelen basınçlı sıvı ile valf içindeki sıvı dolaylı olarak
orantılı bir şekilde ayarlanmış olur. (Şekil 8.20)

47
3. Pilot kontrollü emniyet valfi
Bu valfler, yüksek basınçlı düşük debili sıvıya yol verme yöntemi
ile çalışırlar. Emniyet valfinin üzerine ayrıca pilot kontrol (uyarı)
valfi bağlanarak emniyet valfin de erken açılma olmamasını
sağlar. (Şekil 8.21)

47
Basınç sıralama valfi

Basınç sıralama valfi hidrolik devrede birden fazla silindir veya

motor belirli zamanda devreye girecekse, ilgili elemanın girişine
bir basınç sıralama valfi konularak bu işlemin yapılması sağlanır.
Birden fazla silindir sıra ile devreye girecekse, önce biri daha
sonra da ikincisi devreye girecekse, bu sıralamayı sağlamak için
basınç sıralama valfleri kullanılır.

47
Basınç sıralama valfi

Basınç sıralama valfleri normalde kapalı valflerdir. Emniyet

valflerinin çalışma prensipleri burada da geçerlidir. Tek farkları,
emniyet valflerinde çıkışta akışkan yağ haznesine giderken,
burada çıkışta akışkan bir başka elemana gider. Bir delik delme
işlemi yapılacağı zaman veya bir nokta kaynağı yapılacağı zaman,
önce iş parçasının sıkıştırılması daha sonra da delik delme veya
kaynak işleminin yapılması gerekir. İşte bu gibi yerlerde önce iş
parçası sıkılacak daha sonra delme veya kaynak işlemi
yapılacaktır. Böyle yerlerde basınç sıralama valfleri kullanılır.
Önceden, sıralama valfinin hangi basınç değerinde açılması
isteniyorsa o basınca göre ayarı yapılır. Basıncın belirlenen sınıra
erişmesi sırasında valf açılır ve akışkanın geçmesini sağlar

47
Şekil 3.30’da basınç sıralama valfinin kesiti gösterilmiştir. Burada
basınç sıralama valfinin istenilen basınç değerlerine ayarlanması
için üstteki vida kullanılır. Alt taraftan gelen (P) basınçlı akışkan
ortadaki pistonu yaya karşı itmeye çalışır. Normalde kapalı
olduğu için akışkan, geçemez. Ancak basınç yayı itecek değerde
olursa pistonu yukarı doğru iter ve akışkan üstte bulanan (B)
bulunan ikinci elemana gider.

Şekil 3.30. Basınç sıralama valfi 47

Şekil 3.31’de basınç sıralama valfi kullanılarak iki silindirin farklı
zamanlarda çalıştırılması, hidrolik devre şeması olarak
gösterilmiştir. Burada önce “A silindiri” devreye girer. Piston ileri
konuma geldiğinde basınç artmaya devam edecektir. Basınç, (1)
no’lu basınç sıralama valfini açacak değere ulaştığında “B silindiri”
devreye girerek,ileri hareket yapar. Pistonların geri hareketi için
4/3’lük valfin konumu değiştirilmelidir
47
Basınç düşürücü valfler

Basınç düşürücü valfler normalde açık valflerdir. Birden fazla

eleman tek bir pompadan besleniyor ve farklı basınçlarda
çalışmaları gerekiyorsa, daha düşük basınçta çalışacak olanın
girişine bir basınç düşürücü valf yerleştirilir. Böylece bu elemanın
istenilen basınçta çalışması sağlanmış olur. Basınç düşürücü valfler
45 litre / dakikaya kadar doğrudan uyarılı, bunun üzerindeki
akışkanla çalışıldığı zaman da pilot-uzaktan uyarılıdırlar.

Bu valfler devreye seri olarak bağlanırlar. Basınç düşürücü valflerle,

ilgili elemana gidecek akışkanın basıncı önceden ayarlanan değere
düşürülmüş olarak ve düzenli bir şekilde basıncı belirli değere
indirilmiş akışkanın girişi sağlanmış olur .

47
Şekil 3.32’de görülen direkt etkili basınç düşürücü valfteki yayın
gerginliği (A)’dan çıkacak akışkanın basıncını düşürecek değere
göre ayarlanır. Akışkan (P)’ den girince içerideki pistonu yukarıya
(yaya) doğru iter ve akışkanın basıncı ile yayın gerginliği birbirini
dengelediği noktada piston durur ve aradaki boşluktan akışkan
(A)’ya basıncı düşürülmüş olarak gider

47
Şekil 3.32’de görülen direkt etkili basınç düşürücü valfteki yayın gerginliği
(A)’dan çıkacak akışkanın basıncını düşürecek değere göre ayarlanır.
Akışkan (P)’ den girince içerideki pistonu yukarıya (yaya) doğru iter ve
akışkanın basıncı ile yayın gerginliği birbirini dengelediği noktada piston
durur ve aradaki boşluktan akışkan (A)’ya basıncı düşürülmüş olarak
gider

Şekil 3.32’de görülen direkt etkili

basınç düşürücü valfteki yayın
gerginliği (A)’dan çıkacak akışkanın
basıncını düşürecek değere göre
ayarlanır. Akışkan (P)’ den girince
içerideki pistonu yukarıya (yaya) doğru
iter ve akışkanın basıncı ile yayın
gerginliği birbirini dengelediği noktada
piston durur ve aradaki boşluktan
akışkan (A)’ya basıncı düşürülmüş
olarak gider
47
İki yollu basınç düşürücü valf
Bu valfler de giriş basıncını önceden ayarlanmış olan belli bir
değere düşürmek için kullanılır. Şekil’de görüldüğü gibi yüksek
basınçtaki akışkan valfe (P) noktasından girer ve pistonu itmeye
çalışır. Pistonun arkasındaki yayın itme kuvveti ile akışkanın itme
kuvvetlerinin birbirini dengeledikleri noktada, pistonda valfin
gövdesi arasında kalan boşluktan akışkan devreye (düşük basınçlı
olarak) gönderilir.

47
Üç yollu basınç düşürücü valf
Valfe giren sıvının basınç değerini indirgemek için kullanılırlar.
Şekil‘de (A) kanalından giren ve basıncı (P1) olan akışkan (F2)
kuvveti ile pistonu yaya karşı iterek gövde ile piston arasındaki dar
kesitten geçer ve (B) den basınç değeri indirgenmiş olarak çıkar.
Sıvının bir kısmı depoya geri döner. Ayar vidası ile basınç, istenilen
değere ayarlanabilir

47
Şekil’deki hidrolik
sıkma ve delme
devresinde önce “A
silindiri” parçayı
sıkıyor.
Sıkma işlemi
tamamlandığında
“B silindiri”
devreye girerek
delme işlemini
yapıyor.

“B silindiri” delme işlemine başladığı anda “A silindirinde” basınç düşmesi oluşacaktır.

Bu durumda iş parçası sıkma kuvveti azalacağı için matkap parçayı fırlatabilir. “A
silindirindeki” basıncı (40 bar) sabit halde tutabilmek için, “ A silindiri” önüne bir basınç
düşürücü valf (5) konur. Sıkma işlemi tamamlanıp basınç 40 bar’a ulaştığında basınç
düşürücü valf kapanarak basıncı sabit tutar. Daha sonra devreye “B silindiri” girer. “B
silindiri” 70 bar’lık sistem basıncında hareket ederek delme işlemini tamamlar.
47
Karşı denge valfi

Karşı denge valfi, isminden de anlaşıldığı gibi düşey konumda

hareket eden bir pres tablasının veya ağır yükü dengelemek ve
kontrollü olarak aşağıya inmesini sağlamak için kullanılır. Bu
valfler de normalde kapalı valflerdir. Karşı yüklerin yerçekiminin
etkisiyle kontrolsüz olarak aşağıya hızla inmesini önlemek için
kullanılır. Hidrolik motor devrelerinde de motor miline bağlı olan
bir volana hareket verildiğinde, volan kontrolsüz dönmeye
başlayacaktır. Bu durumu önlemek için motorun çıkışına bir karşı
denge valfi konur. Volanın hareketi karşı denge valfinin
açılmasına bağlı olacaktır. Valf açıldığı zaman ancak volan
hareket edebilecektir.

47
Şekildeki yük yukarıdan aşağıya
inmeye başladığı zaman (A)
hattında akışkanın basıncı
yükselir. Bu akışkan karşı denge
valfine girince içerideki pistonu
yukarıda bulunan yaya karşı iter
ve akışkanın (B)’den çıkmasını
sağlar. (A)’dan akışkan valfe
girmediği zaman içerideki yayın
tansiyonu nedeniyle (B)’ye çıkış
kapalı olduğu için yükün aşağıya
kaçması mümkün değildir. Bu
sırada yük olduğu yerde bekler.
Bu durumda yükün aşağıya inme
miktarı (A)’dan girecek akışkana
bağlı olmaktadır

47
Servo basınç valfi
Bu valflerde, pompanın bastığı akışkanın basıncı girişteki elektrik
sinyali ile orantılı olarak düşürülüp sisteme gönderilir.

Boşaltma Valfleri:
Hidrolik devreli sıkma ve bağlama kalıplarındaki silindirlerde tercih
edilir. Boşaltma valflerinin çıkışları depoya bağlıdır. Normalde
kapalı olan valfe gelen sıvı (X) sinyali ile kendiliğinden açılır ve sıvı
depoya geri gelir.

47
Yön kontrol valfleri

Yön kontrol valfleri, hidrolik akışkanı yönlendirerek silindir veya

hidrolik motorun istenilen yönde hareket etmesini sağlar. Hidrolik
akışkanın nereye ve ne zaman gönderilmesi gerektiği, yön kontrol
valflerinin konum değiştirebilmesi için hangi metodun
kullanılacağı önceden kararlaştırılır. Hidrolik sistemin
fonksiyonlarını yerine getirecek özellikte yön kontrol valflerinin
seçilmesi gerekir. Valflerin seçiminde; çalışma şartları, bağlantı
ölçüleri, akışkanın debisi ve ekonomik olması gibi faktörler de
dikkate alınır. Her geçen gün yeni ve komplike özellikleri olan
valfler geliştirilmektedir. Otomatik tezgâhlarda elektro - hidrolik
valfler ve servo valfler kullanılırken, basit sistemlerde de bu
çalışmaya elverişli olan valfler kullanılır.

47
Yön kontrol valfleri

Pompanın bastığı akışkan yön kontrol valfinden geçerek silindir

veya hidrolik motora gider, egzoz hattındaki veya dönüş hattındaki
akışkan da yön kontrol valfinden geçerek depoya yönelir. Hidrolik
motorların tek yönde dönmesi istendiği zaman yön kontrol valfi
kullanılmayabilir. Basınç hattından çıkan akışkan direkt olarak
motorun girişine bağlanır ve motordan çıkan akışkan da depoya
döner. Ancak silindirlerle elde edilecek ileri-geri hareketleri
üretmek için mutlaka bir yön kontrol valfi gerekir.

Yön kontrol valflerinden bahsederken “Normalde Açık” ve

“Normalde kapalı” ifâdeleri kullanılır.

47
Bir valfe dışarıdan uyarı sinyali gelmediği
durumda yani serbest haldeyken,
basınçlı akışkanın önü kapalı ise, valfe
normalde kapalı valf denir. Bu sırada
valfin yayları serbest haldedir ve
dışarıdan bir kuvvet uygulanmamıştır. Normalde kapalı, 2/2’lik yön
kontrol valfi

Bir valfe dışarıdan bir uyarı sinyali

gelmediği zaman, basınçlı akışkanın önü
açık ise bu tip valflere normalde açık valf
denir. Bu sırada valfin yayları serbest
haldedir ve dışarıdan bir kuvvet
uygulanmamıştır. Normalde açık ve
normalde kapalı ifadeleri; 2/2’lik yön
Normalde açık, 3/2’lik yön
kontrol valflerinde ve 3/2 ‘lik yön kontrol kontrol valfi
valflerinde kullanılır
47
Hidrolik devrelerde kullanılan yön kontrol valfleri ifade edilirken
önce yol sayısı sonrada konum sayısını belirtmek gerekir. Örneğin;
3/2 şeklinde belirtilen bir valf 3 yollu, 2 konumlu bir yön kontrol
valfini ifade eder.

Valflerin üzerinde hangi borunun bağlanacağını belirten harfler

vardır. Bunlar;

P..........Basınç hattını, pompadan gelen akışkanın bağladığı yer

R,S,T....Depoya dönüş hattını
A,B,C....Çalışma hatları, silindir veya motora giden boruların
bağlandığı yer
L............Sızıntı hattının bağlandığı yer
X,Y,Z.....Akışkanın uyarı sinyali olarak gönderildiği pilot hattı
şeklinde belirtilir.

47